Nguyn ng Vang - Phm S Tip

------------------------@----------------------

sinh thi vt nui v ng dng trong

chn nui gia sc, gia cm

H ni - 2005
 li ni u

Chng I: Phn m u - Cc khi nim

I. Sinh thi hc l g?
1.1. nh ngha sinh thi hc: Sinh thi hc l
mn hc nghin cu v mi quan h tng tc gia sinh
vt vi sinh vt v sinh vt vi mi trng tn ti ca n
nhng mc t chc khc nhau, t c th, qun th
n qun x sinh vt v h sinh thi.
Sinh thi hc ch ra phng hng v bin php s
dng hp l cc ngun d tr ca sinh quyn, nhm
khng ngng bo v, ci thin s pht trin ti nguyn
thin nhin v a li nng sut cao, cht lng v hiu
qu tt ca c th, qun th, qun x, h sinh thi v sinh
quyn.
Nhng hiu bit v sinh thi hc xut hin t rt
sm, ngay t khi con ngi ra i, song sinh thi hc tr

2
thnh khoa hc thc s ch trong khong hn 100 nm
qua.
Nm 1866 nh sinh hc ngi c tn l Haerkel
E. nu ln khi nim v sinh thi ch mi quan h c
th ca chng ta vi mi trng. Nm 1877, Mobius
xut thut ng sinh qun lc hc vi ngha sinh thi
hc c th.
Danh t sinh thi c nhiu quan im khc nhau.
Theo ting Hy lp, sinh thi gm 2 t: t th nht l
oikos = ni v t th 2 gi l logos = mn hc nn t
chnh thng ca n l ecologia (sinh thi). Nhng ngy
u khi mi ra i, sinh thi hc tp trung s ch vo
lch s i sng ca cc loi ng, thc vtv vi sinh vt.
Nhng hng nghin cu nh vy c gi l Sinh thi
hc c th (autoecology). Song, vo nhng nm sau, nht
l t cui th k XIX, sinh thi hc nhanh chng tip cn
vi hng nghin cu v cu trc v hot ng chc nng
ca cc bc t chc cao hn nh qun x sinh vt v h

3
sinh thi. Ngi ta gi hng nghin cu l Tng sing
thi (synecology). Chmh v vy, sinh thi hc tr thnh
mt " khoa hc v i sng ca t nhin, v cu trc ca
t nhin, khoa hc v s sng bao ph trn hnh tinh
ang hot ng trong s ton vn ca mnh" (Chvartch,
1975).
Vo nhng nm u ca th l XX, sinh thi hc
hin i i su vo nghin cu sinh thi hc ng dng
trong cc lnh vc sn xut khc nhau nh: sinh thi hc
nng nghip, sinh thi hc lm nghip, sinh thi hc thu
vc nc ngt, sinh thi hc bin, sinh thi hc ngi v
x hi ca h.v.v..
Trong sinh thi hc nng nghip, cc nh thc vt hc i
su v nghin cu sinh thi thc vt, cc nh ng vt
hc th i su vo nghin cu sinh thi ng vt, cn cc
nh khoa hc vt nui th nghin cu su v sinh thi vt
nui...

4
 Sinh thi ng vt l mn hc nghin cu v mi
quan h gia c th ng vt v ngoi cnh, v iu kin
cn thit cho s tn ti ca chng.
Sinh thi vt nui l mn hc nghin cu iu
kin sng ti u i vi c th v sinh trng, sinh sn
cng nh pht trin ca gia sc, gia cm v cc loi vt
nui khc nh cc loi cn trng (ong, tm, d mn...)
hoc cc loi b st nh c su, trn..., cc loi th nh
nhm, gu.v.v.
Nh vy, ngy nay, sinh thi hc tr thnh mt
khoa hc phc v trc tip cho sn xut, bo v ti
nguyn thin nhin, mi trng v chng nhim sinh
quyn ca tri t. So vi cc lnh vc khoa hc khc,
sinh thi hc cn rt non tr, nhng do tha k nhng
thnh tu ca cc lnh vc khoa hc trong sinh hc, ho
hc, vt l hc, khoa hc v tri t, ton hc, tin hc nn
sut c nhng khi nim, nhng nguyn l v
phng php lun khoa hc, nng lc qun l mi

5
ti nguyn, thin nhin v qun l c hnh vi ca con
ngi i vi thin nhin. Sinh thi hc, do , v
ang c nhng ng gp tch cc cho s bn vng ca
vn minh nhn loi, nht l khi loi ngi ang bc vo
thi i ca nn vn minh tr tu, trong iu kin dn s
ngy mt gia tng, ti nguyn thin nhin b khai thc
qu mnh, mi trng b xo ng ngy cng tr nn
nhim.
1.2. Mi trng sinh thi: Trong sinh thi hc,
mi trng c hiu l mt phn ca th gii bn ngoi,
bao gm cc hin tng v cc thc th ca t nhin m
c th, qun th, loi c quan h trc tip hoc gin
tip bng nhng phn ng thch nghi ca mnh.
Mi loi sinh vt, k c con ngi, u sng da
vo mi trng c trng ca mnh, ngoi mi trng
ra, sinh vt khng tn ti c. V d: C sng dc
nc, chim th sng trong rng, nga, b, sn dng
sng trn cc tho nguyn ng c, tru sng vng m

6
ly, rng m nhit i,v.v... Nu mi trng sng b suy
thoi th sinh vt cng b suy gim c v s lng v cht
lng: khi rng nguyn sinh b tn ph nng n th s
lng voi Ty Nguyn cng b gim ng k, i a s
b sn bn, s cn li cng tr nn hung d hn v kh
nng sinh sn ca chng cng b suy thoi dn.
Nh vy, t nh ngha trn ta c th phn bit
c l mi trng ca loi ny m khng phi l mi
trng ca loi khc. Chng hn, mt nc h l mi
trng ca nhng con b gy (sinh vt mng nc),
nhng khng phi l mi trng ca nhng loi giun,
c,... sng di y h, ngc li, y h d c cu to
bng ct hay bn, giu hay ngho cht hu c, hay
thiu xy... khng nh hng n i sng ca b gy
hay sinh vt mng nc, hay ni mt cch khc, nn y
khng phi l mi trng ca sinh vt mng nc.
Trong chn nui cng vy, vic xc nh mi
trng cho tng loi gia sc, gia cm c ngha quyt

7
nh cho nng sut, cht lng ca con ging. V d: b
sa thch hp vi mi trng ng c vng kh hu n
i nn c th cho nng sut cao (trn 5000 lt sa/chu
k) nhng ni nh Mc Chu, Lm ng v mt s
vng c kh hu tng i mt v kh khc, nhng nu
a b v nui ti cc vng m ly hoc nhng vng c
kh hu qu nng v khc nghit nh Nam Trung B th
nng sut v cht lng sa gim hn v khng phi l
mi trng thch hp i vi b sa.
Trn hnh tinh, mi trng l mt di lin tc, tuy
nhin, mi trng thng c phn chia thnh mi
trng hu sinh (mi trng sinh vt) v mi trng v
sinh (mi trng khng sng). Tu thuc vo kch thc
v mt ca cc phn t vt cht cu to nn mi
trng m mi trng cn c chia thnh mi trng
t, mi trng nc v mi trng khng kh. Mi loi
mi trng nh vy u c nhng c tnh ring, khi cc

8
yu t ca n tc ng ln sinh vt, sinh vt buc phi tr
li li bng nhng phn ng c trng.
Mi trng, hay ni ng hn l cc thnh phn
cu trc ca n thng xuyn bin ng, lun lm cho
sinh vt b lch khi ngng ti u ca mnh. D nhin,
sinh vt phi lun iu chnh cc hot ng chc nng
ca c th tr li trng thi n nh, gn vi ngng
ti u vn c ca n. Nu s bin ng qu mnh, sinh
vt khng c kh nng t iu chnh trng thi c th ca
mnh th n s lm vo cnh dit vong. Trong qu trnh
tin ho, bit bao bin c ln ca v tri t tng xy
ra, nhiu nhm, loi ng thc vt tng b tiu dit,
nhiu nhm, loi c c may thot nn do tm c ni
"n np" nh hang hc hay di cc tng nc su v
tr thnh nhng loi st li, rt chuyn ho. Mt s loi
kp bin i c v hnh thc, kiu gen, sinh l v tp
tnh thch nghi vi iu kin mi, tr thnh nhng
loi c mc tin ho cao hn v pht trin phong ph

9
hn. Lch s sinh gii chnh l qu trnh phn ho v tin
ho lin tc ca cc loi di s kim sot ngt ngho
ca quy lut chn lc t nhin.
Nh vy, sinh thi hc hin i ch ra nhng
khi nim v s thng nht mt cch bin chng gia c
th v mi trng. ng nhin, sinh vt khng ch chu
tc ng ca cc yu t mi trng mt cch b ng v
chng cn ch ng tr li li cc tc ng bng
nhng phn ng thch nghi v hnh thi, trng thi sinh l
v cc tp tnh sinh thi, nhm gim nh hu qu cc tc
ng, ng thi cn ci to mi trng theo hng c li
cho cc hot ng sng ca mnh. C th dn chng ra
nhiu v d trong i sng sinh vt. Chng hn, sng di
nc, cc loi th u c dng hnh thoi; c c rt
ngn nn u v thn tr thnh mt khi; vnh tai ngoi
mt i; da trn trn lng, di da l lp m dy va c
tc dng lm gim trng lng c th va chng rt; cc
chi bin thnh bnh li hay vy bi. Cc loi ng vt n

10
c sng trn tho nguyn nh nga, tru, b, hu, nai,...
c t l chn di so vi chiu di c th v c th i lai,
chy nhy sau khi sinh ra khong mt gi. Cc loi ng
vt c v sng trong hang hc nh ln rng li c t l
chn ngn hn, cn cc ng vt n tht, sau khi sinh ra
vi tun mi m mt v i li c.

Ii. mt s nh lut c bn trong Sinh thi hc

vt nui
2.1. nh lut 1: nh lut "Gii hn sinh thi" c
Shelford ln u tin a ra vo nm1911.
S phn vinh ca sinh vt sng trong h sinh thi
ph thuc vo t hp cc iu kin ca mi trng, mi
sinh. Mi yu t mi trng l mt di bin thin lin
tc, vic gim hay tng cng tc ng ca 1 nhn t
no ra ngoi gii hn thch hp ca c th s lm gim
kh nng sng ca c th cn khi cng tc ng
ln ti ngng cao nht hoc xung ngng thp nht i

11
vi kh nng chu ng ca c th th sinh vt s
khng tn ti.
V d: + Yu t nhit thch hp c r phi c
th tn ti l t 5,6-41,50C . Nu nhit thp hn 5,60C
hoc cao hn 41,50C th c r phi s cht.
Hp l
+ B sa: C hi 50C /------------------\ 270C C hi
+ G con: C hi 310C/------------------\330C C hi
+ Ln con s sinh: C hi 300C/------------------\350C C hi
Khong vng chu ng c ca c th ca 1 loi
vi 1 nhn t no (nht nh) gi l gii hn sinh thi
hay cn gi l sinh thi tr.
Vy, gii hn sinh thi hay gii hn chu ng ca
c th loi, l mt khong xc nh i vi mt yu t
xc nh m c th loi c th tn ti v pht trin
mt cch n nh theo thi gian v trong khng gian.
Khong xc nh c ngng trn (maximum) v
ngng di (minimum). y l nhng im hi

12
(pessium), khi vt ra khi ngng , c th khng th
tn ti c. Tuy nhin, trong gii hn sinh thi bao gi
cng c mt khong xc nh, m , ng vt c th
sng bnh thng vi mc nng lng cho cc hot ng
l thp nht. l im cc thun (im ti u) nht
optimum.
V d: + nhit 300C c r phi pht trin nhanh
nht th nhit = 300 C l im cc thun.
Kh nng sng

Vng chng Vng chng

chu thp chu cao

Min Optimum Max t0

Hnh 1: M t gii hn sinh thi ca ng vt i

vi mt yu t sinh thi.

13
 Ngoi khong ra, ng vt mun sng bnh
thng buc phi chi ph mt nng lng nhiu hn.
l nhng khong chng chu (hnh 1).
Trn y l gii hn sinh thi i vi mt s yu
t bt k, song nu c th vt nui chu tc ng t hp
ca 2 yu t nh va nhit , va m th s gii
hn chu tc ng ca n s l mt mt phng khi ta dng
chng trn cng 1 h to thng (hnh 2).
Kh nng sng ca vt nui
Y t th nht

Optimum

Optimum

Yu t th hai
Hnh 2: M t gii hn sinh thi ca ng vt i vi
hai yu t sinh thi.

14
 Nu ta thm vo yu t th 3, mc dinh dng
chng hn, v d vi mc dinh dng thp, vt nui ch
c th tn ti, pht trin v cho nng sut thp trong 1
gii hn nht nh. Biu din gii hn sinh thi ca c 3
yu t trn cng mt to , c 3 yu t u tho mn
cho i sng, cho php con vt tn ti v pht trin mt
cch n nh theo thi gian.
Nu khng phi l 3 m l n yu t cng c
dng ln trn mt trc to , ta c 1 siu khng gian hay
mt khng gian b chn bi nhiu mt (khng gian a
chiu, khng gian a din). Khng gian chnh l
sinh thi.
Vy sinh thi vt nui l mt khng gian sinh
thi (hay siu khng gian) m trong cc yu t mi
trng ca n quy nh s tn ti v pht trin khng
nh ca c th vt nui theo thi gian v khng gian
(Hutchison,1957). Mi hot ng chc nng ca c th
cng c sinh thi ring hay gi l sinh thi thnh

15
phn. T hp ca cc sinh thi thnh phn chnh l
sinh thi chung ca c th. Sng trong sinh thi no c
th vt nui phi thch nghi vi sinh thi y. Tuy nhin,
nng sut vt nui b gim ng k nu cc yu t trong
sinh thi thng xuyn b thay i.
T quy lut gii hn sinh thi chng ta c th rt
ra 5 nhn xt sau y:
- Nhng loi ng vt c gii hn sinh thi rng
i vi tt c cc nhn t sinh thi th loi l loi phn
b rng.
V d: Cc ging ln Landrace, Yorkshire; cc
ging vt CV Super M, CV Layer; ngan Php R31, R51,
R71; cc ging g lng mu nh Kabir, Ai cp, Isa
Colour... l nhng ging c kh nng thch nghi tt tt
c cc vng sinh thi nn chng c nui ph bin
hu ht cc nc trn th gii. l nhng loi phn b
rng.

16
 - Nhng loi ng vt c gii hn sinh thi rng
i vi yu t sinh thi ny v c gii hn hp i vi
nhng yu t sinh thi khc l nhng loi c vng phn
b hn ch.
V d: Cu c th chu c nhit rt thp (-
400C, nh Siberi, Mng c... ) hoc c th chu c
nhit cao (38 - 400C nh n , Pakistan, Phan
rang, Phan thit - Vit nam) nhng chng khng th chu
c iu kin m ln hn 80% (nh Tam o,
Sapa - Vit nam). Tru thng phn b th ch yu cc
vng kh hu nhit i, cc vng m ly (nh cc nc
ng nam ), nhng chng khng th sng cc vng
n i hoc cc vng c kh hu kh cn, sa mc. Ngc
li, lc c th tn ti v pht trin tt cc vng cc sa
mc nhng khng th tn ti cc vng nhit i nng
m, ma nhiu...
- Nhng loi c gii hn sinh thi hp i vi
nhiu yu t, ng nhin chng c vng sinh thi hp.

17
V d: trong iu kin t nhin, loai nhm ch c th tn
ti v pht trin trong iu kin kh hu v thc n ca
rng nhit i, chng khng th pht trin tt cc vng
ng bng, tho nguyn hay vng sa mc kh cn.
- Khi 1 c th sng trong iu kin khng thch
hp do 1 nhn t no th gii hn sinh thi i vi
nhng nhn t khc nhau c th b co hp li.
V d: i vi gia cm, trong iu kin nhit
mi trng qu cao (>380C), nu m chung nui giao
ng t 60 - 70% th gia cm vn sinh trng v pht
trin bnh thng nhng nu m trn 90% th t l
cht ca gia cm s cao hn. Cng trong iu kin m
cao ( 80%), khong chng chu v nhit ca ln s b
co li: ln s phi iu tit thn nhit nhit 160C
v 260C thay v nhit 120C v 300C iu
kin m thp ( 60%).
- i vi c th cn non hay c th trng thnh
giai on sinh l thay i (mang trng, mang thai, mi

18
hay au m...), gii hn sinh thi i vi cc nhn t
thng hp hn i vi cc c th kho mnh giai on
trng thnh.
V d: Vi ln trng thnh, nhit giao ng
trong khong t 10 n 380C c th chng khng cn
phi iu tit thn nhit, nhng i vi ln con sau cai
sa hoc ln ni mang thai, trong iu kin nhit giao
ng t 18 n 300C c th chng phi huy ng rt
nhiu nng lng cho iu tit thn nhit. V dinh dng
cng thng gp nhng trng hp tng t, s thay i
t ngt v thc n v mc dinh dng s dn n hin
tng a chy gia sc, gia cm non nhng t thy xut
hin nhng con vt trng thnh.
Do nh lut gii hn sinh thi rt c ngha
ng dng trong qun l, chm sc v nui dng vt
nui.

19
 2.2. nh lut 2: " Quy lut lng thp nht": mi
loi vt nui khc nhau i hi phi c mt lng thp
nht i vi mi nhn t.
V d: mt lng rt nh nhn t khong vi lng,
vitamin PP, vitamin A... nhng li c nh hng rt ln
i vi kh nng sing trng, pht trin v sinh sn ca
vt nui. Do quy lut ny cn gi l yu t gii hn.
nh lut ny c tn l: Liebig (ngi c).

III. S phn chia cc mn sinh thi hc.

Sinh thi hc c chia thnh 3 dng: sinh thi
hc c th (autoecology); sinh thi hc qun th
(population ecology) v sinh thi hc qun x
(biocenoecology).
3.1. Sinh thi hc c th: l mt mn hc m n:
- Nghin cu quan h vi ngoi cnh ca mt loi, ging.
- Nghin cu gii hn sinh thi.

20
- Xc nh im cc thun ca ging, loi to mi
trng ti u khai thc nng sut ti a ca ging.
- Xc nh nh hng ca ngoi cnh n hnh thi, sinh
l, tp tnh.
V d: xc nh im cc thun v nhit ca
mt loi th th phi nghin cu s phn b theo a l
ca n theo s lng v mt cng nh bin ng ca
n.
Phn ln sinh thi vt nui u quan tm n sinh
thi hc c th.
Vng sinh thi Sng Hng: ca ln v g...
Vng min ni pha Bc: tru, sau l b...
Vng khu 4 c: ln, g, hu, nai...
3.2. Sinh thi hc qun th.
Tc l nghin cu nhiu qun th trong cng mt
hon cnh, trong cng mt iu kin. i tng nghin
cu l mt nhm c th.

21
- Nghin cu s bin ng s lng trong khu vc m
qun th n sinh sng: nghin cu iu kin cc chng
qun vi nhau ginh s tn ti ca n (u tranh sinh tn).
- Nghin cu s di c v pht tn (v d: a vt
vo vng no, min no).
- Nghin cu mi quan h ni b ca cc c th
trong qun th, v d, trong khong din tch no
(km2) ta xy mt tri ln hay mt tri g th ta bn ht,
cn nu xy nhiu hn th gi ln hoc gi g s b h.
- Nghin cu nguyn nhn bin ng s lng qun th.
3.3. Sinh thi hc qun x: l mn hc nghin cu:
- Mi quan h tng ho ca rt c cc mi quan h
gia ng vt vi thc vt v ng vt vi ng vt( hay
l mt b phn ca khoa hc h thng nng nghip). V
d: Ba v l ni c kh nng ph hp cho b pht trin,
ng thi cng l ni cho gia cm pht trin.

22
 - Qun x l tp cc chng qun sinh vt khc
nhau c quan h mt thit vi nhau cng sng trong mt
sinh cnh nht nh.
- Mi quan h gia cc loi khc nhau, v d: mi
quan h gia ng vt v thc vt ca cc loi n c nh
ngng, tru b, d. Hoc gia ng vt vi ng vt , v
d: con vt n tht vi con mi chng hn nh vt chn
th c, cua ba ba con
- Mi quan h gia k sinh vi vt ch.
- Mi quan h gia sinh vt sng cng sinh.
Nhng vn cn nghin cu trong sinh thi hc qun x:
- V hnh thi: cn nghin cu cu trc qun x,
thnh phn loi ging.
- V phng din chc phn: nghin cu s
chuyn ho nng lng v vt cht trong ni b qun x:
nghin cu v chui thc n, hnh thp v sinh thi hc
v s lng, nghin cu sn lng ca sinh vt.

23
 V d: chui thc n, nh thc n cho vt chng
hn, vt nui chn th l ch yu khng th pht trin
c. Mun pht trin nh ng bng sng Cu Long th
phi sm nng cao quy m n, s dng thc n cng
nghip, ng thi phi quan tm n thc n bin: ph du
sinh vt cua, c n ->vt n cua c, ngha l chuyn
ph du sinh vt sang cho vt
- Nghin cu s cn bng sinh thi hay cn gi l
s n nh iu ho sinh thi cn bng trong cc sinh thi
h
Khi nghin cu sinh thi hc qun x, c 3 sinh
trng ln m ta phi nghin cu, la: kh quyn, thy
quyn v thch quyn. Trong phm vi mn hc ny
chng ta ch nghin cu v kh quyn v nh hng ca
n n nng sut chn nui gia sc, gia cm.
Tm li: - Qun th l nhng c th cng loi sng
trn mt khu vc c s thng nht cc nhn t mt ,
mc ng n.VD: cu, mt 5 con/m2, mc

24
ng n 100 con hay 200 con/ n l hp l; n ong
nhit bn ngoi l 18-20C0, nhit bn trong l 25-
30oC, qua ta cn phi bit mt v mc bao nhiu
l va.
- V vn qun x bao gm cc qun th cc loi
khc nhau cng sng trong 1 sinh vt cnh nht nh
(VD: V 7 vng sinh thi ca t nc), iu kin kinh t
cng nh hng n qun th sinh vt.
Tt c cc vn trn yu t con ngi tc ng
rt ln vo h sinh thi.

25
Chng 2: nh hng ca Cc yu t

sinh thi mi trng n vt nui.

I. S tc ng ca cc yu t sinh thi ca mi
trng.

Yu t mi trng l nhng thc th v cc hin

tng ring l ca t nhin, cu to nn mi trng nh
sng, ni, my, nc, sm, chp, gi, maKhi cc yu
t ny tc ng trc tip hay gin tip ln sinh vt v sinh
vt phn ng li mt cch thch nghi, chng c coi l
nhng yu t sinh thi. Tu theo bn cht v nh hng
ca tc ng, ngi ta xp cc yu t thnh 2 dng: l
cc yu t sinh vt v cc yu t v sinh.

26
 S nghin cu cc yu t sinh thi vt nui
A- Mi trng

I. Yu t sinh vt II. Yu t v sinh

1. Hot ng ca con ngi 1. Kh quyn

a/ Kh hu
2. Hot ng ca ng vt - Nhit
- m
- nh sng
- Gi v p sut khng kh.
b/ T l O2 v cc kh c trong
khng kh...
c/ Bc x v tr
d/ Ion v bi khng kh
e/ Nha bo hay vt th sng trong
kh.kh
2. Cc yu t qun l: mt nui
3.Cc yu t dinh dng: TA, nc
ung
4. Cc yu t khc: ting n...

B. Tc ng ca mi trng ln vt nui
1. Ln qu trnh sng ca vt nui v tc ng ca vt nui vi mi trng
2. Ln trng thi min dch v sc kho ca vt nui
3. Ln tp tnh ca vt nui (ln hnh vi ca vt nui)
4. Ln nng sut vt nui v vt nui tc ng tr li.

C- Hiu qu kinh t chn nui

27
II. Cc Yu t sinh vt
2.1. Yu t con ngi
Con ngi l yu t quyt nh n mi trng vt
nui do hot ng v mc ch ca h to nn. Con ngi
quyt nh chn ging vt nui, ch nui cng nh
phng thc nui gia sc: cc dng nh nui khp kn
cng nghip, nui thng thong t nhin, nui c sn
chi, nui khng c sn chi, hay nui di ng, c h
thng si m, hay nui lng tng, chnh con ngi cng
quyt nh c quy trnh k thut chn nui. Con ngi
to nn 1 mi trng nhn to i vi gia sc, gia
cm. Con ngi gy nh hng mnh m vi phn ng
ca vt nui cho d tc ng ng hay sai. Cc kt
qu nghin cu cho thy, hu ht cc tc ng sai tri ca
con nghi n vt nui ch yu do hai nguyn nhn: sai
do mc ch hoc sai do trnh yu km.
- Do mc ch: v d, c mt thi k, chng ta
mun da g cng nghip vo sn xut nng cao nng

28
sut trong chn nui g. iu ng, nhng hy lm
th mt bi ton n gin sau: g Legohorn 270 qu
trng, chi ph ht 240 qu trng, li 20%; trong khi g
Ri ch c 90 qu trng v chi ph ch ht 70 qu, li 20
qu (li 30%). Do vy, ngi nng dn vn duy tr nui
g Ri vi hnh thc chn th v ngi ta thy c li hn
nui g cng nghip.
- Do trnh : quy trnh chm sc, nui dng g
sinh sn nh sau: cho n t 5 - 6 gi sng, lc tri cn
mt m, phn nhit trong c th c gii to mt cch
d dng, n khi tri nng g ch phi chu nh hng
nng bn ngoi, v sau khi n thc n vo c th, sau 90
pht th c th bt u to nhit do ng ho thc n to
nn. Cn nu cho n tm 9 - 10 gi, c th to nhit vo
lc 11 - 12 gi tra, lc tri nng, s nh hng n
nng sut.

29
 Cc kt qu nghin cu cho thy, cho g n vo
lc 5 gi sng so vi 10 gi sng c th lm thay i ti
5% v hiu qu kinh t.
* Mt v d na v yu t con ngi tc ng n
nng sut vt nui: Khi nui b sa ta cn phi tnh ton
y cc yu t tc ng nh sau:
a/ Yu t t nhin, trong c bit l t ai ng c,
ngun nc. t ai c lin quan n chung tri, sn
chi, n ng c. Phi ni l nc ta khi nim ng
c l ht sc cht hp ngoi cc ng c t nhin. Nhng
ni n vic trng c, trng cy thc n xanh m nng
sut cy thc n xanh li l thuc ch yu vo ngun
nc v phn bn.
Nhng ni mun pht trin chn nui phi ngh
n ng c, l yu t hn ch nht. Ta bit bi c t
nhin nc ta cn ci do thiu nc, thiu mu m nn
sn lng c ch c khong 8 tn/ha/nm. c sn
lng c cao, cn phi thm canh v do phi cn rt

30
nhiu nc. C thm canh thng c thu hoch hng
thng, lng sinh khi nh th l rt ln, cn c ti
hng ngy v vy m khng l l trng c cn nhiu nc
hn trng la. Cc tnh min ni, ngun nc hn ch
cn phi tnh ton k v quy m pht trin b sa v n
lin quan n trng c v thm canh.
b. Nhng yu t kinh t x hi
*. Th trng
Cn kho st k th trng, khng nn thy th trng
sa l v hn, bi v n cn l thuc rt ln n quy lut
gi tr, quy lut cung cu v quy lut cnh tranh.
*.Vn
Vn l ci kh u tin ca nng dn. Nui b sa
cn vn to, mua con ging, xy chung tri v trang
thit b, u t cho thc n, thu lao ng (nu quy m
ln)
* Lao ng

31
 Ngnh nui b sa to nn cng n vic lm, nhng
lao ng ca ngnh ny i hi k thut, chm sc cng
phu, do m cng tc hun luyn nng dn l rt quan
trng.
* Giao thng
Vn giao thng lin quan n vn chuyn ch bin
v tiu th sn phm, bi sa l sn phm rt d hng
nu khng c vn chuyn nhanh n ni bo qun
lnh v sau l ch bin.
* Cc chnh sch kinh t x hi
Nh nc c chnh sch khuyn nng, tr gi, tn
dng nhm y mnh pht trin sa nng h. y l
thun li ln, nhng n ch c th h tr ch khng th
l yu t quyt nh. Bi sn xut l cng vic ca ngi
dn v n s pht trin khi em li li ch cho ngi
nui.

c/ Nhng nhn t k thut v t chc sn xut

32
 * Nhn t k thut
- Con ging:
Ging b sa thch hp l vn ni cm hin nay.
Ta c cc nhm b lai thch hp, tuy lng sa khng
cao nhng va tm ngi nui v em li li nhun cho
nng dn.
Do s pht trin t nhng nm gn y (tnh ra cng
lc 26 tnh thnh nui b sa v c th l cn nhiu
hn) nn y gi ging ln m ta gi l cn st
ging. St ging tc l y gi c vt qu gi tr thc
c. Ngi nui khng tnh nhiu n mc tiu khai thc
sa m nhm vo con b ging ra bn c nhiu
tin. Nhng sn phm cui cng ca b sa l sa ch
khng phi l b. Sau mt s nm, nhu cu con ging
chng li th s v l khng trnh khi.
Chnh trong tnh hnh st ging (st gi) ngi ta
ngh n vic nhp b sn xut (b t loi bnh

33
thng, cha qua chn lc) t nc ngoi. D lun
nhiu, c iu l nn tnh ton li ch lu di v khng
nn nhp i tr cho nng dn ngho nui. Ging nhp
ni ni cho cng th km thch nghi, cng kh t mc
cao sn v chc g c li
Vic nhp b sa nh hin nay c th l mt bin
php tnh th (ng hay sai c l cn cn thm thi gian),
ch Nh nc vn ch trng t lai ging nui b lai
l hng ch yu lu di.
- Thc n: Thc n th xanh c th xem l khu thnh
bi trong vic nui b sa nc ta. B l loi nhai li
ch c cung cp y thc n th xanh cho n th cc
hot ng sinh l mi c tin hnh bnh thng, trnh
c cc stress dn n bnh tt. Kinh nghim cho thy
vic cho qu nhiu thc n tinh vo khu phn s dn ti
ri lon, cc bnh v chn v thm ch nh hng n
sc sinh sn. Gn y c Cng ty c sy cho ci gi l

34
k thut trng c hn hp ca c (ch bit l cc chuyn
gia ng c hng u ca c li hon ton xa l vi ci
cng ngh y) ngi ta mun ta dp khun cng ngh
trng c u hn hp vi c h tho (6 loi) vi thm
canh cao , vi mc phn ha hc ti a v nc ti
tiu hon ton ch ng. ng bun l sau vi ln trnh
chiu trn ti vi chng nng dn no quan tm n ci
cng ngh y v h bit n hon ton khng bn vng,
sc nng dn khng theo c, c s k thut l c vn
v n phi cht yu nc ang pht trin nh ta.
- Chm sc nui dng: chm sc nui dng b m
lc sinh sn, lc vt sa n sng l duy tr mc sn
xut c bn lu. Phi cung cp dinh dng theo yu
cu duy tr v sn xut, cn phi m bo t l thc n
xanh th v thc n tinh hp l m bo qu trnh tiu
ho d c c tin hnh bnh thng.
- Cng tc th y:

35
 Nui b sa vng nhit i l mt cng vic phc tp
d xy ra ri ro pht sinh bnh m thng thy l cc
bnh vim bu v, ng sinh sn, cc bnh k sinh
trng. Mng li th y vng nui b sa phi c
cng c, c bit l cc vng va nhp b sa.
* T chc sn xut:
Hnh thc ph bin nht ca ngnh b sa Vit nam
l da trn h gia nh vi t dm ba con n hng chc
con. Hnh thc trang tri va v ln chc chn ch chim
mt t l khng ln.
Hin nay c tnh trng c ni mua b nhng vn cha
c phng thc nui. Ni cho cng th hnh thc g cng
phi m bo ngi nng dn l ch thc s v c li ch
trong vic nui, khng th nui tt b nu nh vn coi n
l b d n. Tt nhin nhng ni mi nui nng dn
cha c hiu bit v kinh nghim th y l mt kh khn
ln, bi v ngi nng dn khng d g lm quen vi k

36
thut mi ny. Phi tha nhn rng trong nganh chn
nui ni chung th nui b sa l ngh i hi k thut
cao hn c. ng bun l mt s a phng min ni,
ngi ta giao c b sa cho nhng gia nh ch quen
nui ln th rng. Vn quy hoch v nui b sa l
quan trng, cn c thm nghin cu. V lu di chn nui
b sa phi y xa thnh th bi cc Trung tm thnh th
cn m rng v v vn nhim mi trng. Ngi ta
ch sa v thnh ph ch khng ai ch c v thnh ph.
Cc nc dy ta bi hc ny.
Tm li vic pht trin b sa h gia nh l ch
trng ng v s em li li ch cho ngi nng dn
nu c bc i ng v cc bin php thch hp. C nh
th mi thc s to nn cng n vic lm, gp phn xo
i gim ngho.
Khi hach nh k hach pht trin b sa di
hn, cn xem xt k yu t th trng cnh tranh sau khi
gia nhp AFTA v WTO, qua xc nh mc t tc

37
nguyn liu sa ni a v xc nh cc a bn pht trin
c li nht. R rng l ngnh b sa ch c th pht trin
tt khi n khai thc c ngun thc n sn c, con
ging sn c v mang li thu nhp tt cho ngi nng
dn. C th s pht trin mi bn vng, ngay c trong
iu kin sau hi nhp. Tt nhin Nh nc s phi c
cc chnh sch tn dng v cc chnh sch khuyn khch
khc i vi ngi ngho. Sa hc ng c th s phi
t ra nht l i vi cc vng xa, kh tiu th.
Do vy, mun t c nng sut ti a ca vt
nui, khng c cch no khc, tng chi tit phi c ti
u ho, ng b ho.

2.2. Yu t ng vt
Trong qa trnh chn nui gia sc, gia cm, vt
nui cng tc ng ln con ngi. V d: Trong chn
nui thm canh, gia sc gia cm c nui vi mt
rt ln, cc thn kh thi ra (H2S, NH3, Co2...ddaxtuwf

38
phn, nc tiu v cht thi chn nui to ra bu
khng kh nh hng n nng sut chn nui, bnh ca
con vt v nh hng n sc kho con ngi quanh ...
Theo kinh nghim ca nhiu nc ang pht trin
th mc d vic thm canh chn nui c th mang li
nhiu hn sn phm trn mt n v ti nguyn, do vy
m p ng tt hn nhu cu ngy cng tng cho tiu th
trong nc cng nh xut khu, nhng cc cng ngh
nhp ni cho vic chn nui thm canh nh vy hu nh
lun lun khng vt qua c nhng tr ngi thng
gp phi trong cc h thng sn xut ca a phng hay
khng p ng c cc yu cu kinh t-x hi ca ngi
nng dn. Nhng hu qu sau y ca vic p dng cc
h thng chn nui thm canh quy m ln vi cc cng
ngh hin i c nhp ni c th xy ra v cn c
xem xt.
- Tng tht nghip v ngho i

39
 Mt vn quan trng ang c quan tm l
phi thm canh chn nui bng cch no mt nc c mt
dn s cao m a s li sng nng thn. Thm canh chn
nui vi vic s dng cc cng ngh nhp ni t cc nc pht
trin c ngha l s dng ti thiu lao ng v s dng ti a
cc thit b tit kim lao ng. Chnh cc cng ngh s dng
tit kim lao ng li i hi s dng nhiu nhin liu ho
thch. C hai yu t dn n vic s dng cc h thng chn
nui thm canh nh vy l gi lao ng cao v gi nhin liu
r. y khng phi l trng hp ca Vit Nam, mt nc m
80% dn s (khong 80 triu ngi) sng nng thn v
khong 70% trong s h phi da vo nng nghip kim
cng n vic lm v thu nhp.

Vic Nam hin vn ang phi ng u vi mt vn

ln l s ngho i khu vc nng thn ang cn c
gim thiu khn cp. Trong vng nhng nm ti vn thch
thc l phi xo i gim ngho nng thn trong khi m ch
mt b phn rt nh dn c c th c hp th vo cc doanh
nghip thnh ph. Vic a vo p dng cc c s chn nui

40
cng nghip quy m ln v hin i s gy kh khn cho
nhng ngi sn xut nh v h khng th cnh tranh c i
vi cc ngun lc sn c cng nh th trng v h cng c
th khng c k nng cho cc cng vic qun l tinh xo
cn thit. iu ny rt cuc s dn n vic gim c hi cng
n vic lm nng thn v d dng bin vn tht nghip
nng thn thnh vn tht nghip thnh th thm ch cn t
hi hn. Do vy, thm canh chn nui c th mang li cho
mt s ngi c tim lc vi s tr gi ca s ng nhng
ngi s mt phn ca mnh i vi cc ngun li chung, k
c hu hnh v v hnh, v mt c hi vic lm.

- Ri ro v kinh t
Cc h thng chn nui thm canh da trn con ging,
cng ngh v thc n nhp ni rt d b ri ro v phi ph
thuc vo nhng thay i gi c v s sn c ca cc ngun
u vo, cha ni g n nhng kh khn trong vic tiu th
sn phm trn th trng quc t y bin ng. Trong iu
kin bnh thng ngi sn xut c th kim li c nhiu
qua vic s dng cc thc n nhp khu r tin, nhng doanh
nghip ca h rt mn cm vi bt k mt s bt n no v

41
kinh t. Nguy c ca vic p dng cc cng ngh nhp ni
khng ph hp c minh chng rt r qua cuc khng
hong kinh t gn y cc nc ngNam chu khc.
Chng hn, Indonexia c ti 80% doanh nghip gia cm b
ph sn, gy ra rt nhiu vn v cung cp thc phm v suy
dinh dng. Nhn chung, cc h thng thm canh ny s lm
tng nhp siu do phi nhp khu nhiu. Hn na, ngi sn
xut i hi phi c k nng qun l cao v trnh chuyn
mn cao trong khi li nhun cn bin c th rt nh.
Tc ng tiu cc n mi trng v a dng sinh hc
Bo v mi trng v a dng sinh hc ang c
ngi ta quan tm n ngy cng nhiu. l v cc hot
ng ca con ngi ang gy ra n mc bo ng v s
nhim khng kh, ph rng, xi mn t, nhim t trng v
ngun nc v mt tnh a dng sinh hc; tt c nhng iu
ny ang nh hng n mu sinh v sc kho ca con ngi
v e do n s pht trin bn vng. Cc c s chn nui
cng nghip quy m ln hin i mt phn da trn thc n
nhp khu v ging ngoi gn y c mt Vit Nam.

42
Vic ny d dn n nhng vn v mi trng bi v trong
cc c s sn xut nh vy mt s lng ln gia sc s sn
sinh ra qu nhiu cht thi trong khi khng c cy trng
ti s dng chng.
Nh vy, r rng s tc ng tr li ca ng vt vi
mi trng sinh thi v vi con ngi l rt ln. Do , pht
trin chn nui thm canh lm sao vn m bo c s cn
bng v sinh thi vt nui c ngha khoa hc v thc tin
tht l su sc.

iIi/ Cc yu t v sinh

3.1. Kh hu
3.1.1. Nhit :
Nhit c hnh thnh ch yu t bc x mt tri.
Do vy, trn b mt tri t c 2 ngun nhit c bn: bc
x nhit t s chiu sng trc tip v bc x nhit sng
di phn x li t cc vt th xung quanh (my, nc,
sng, ni, thnh quch ). Nhit cn l nguyn nhn
gy ra nhng bin ng ln ca cc yu t kh hu khc

43
nh thay i kh p, gy ra gi, ging bo, lm bc hi
nc to nn m, gy ra ma t xy ra qu trnh
phong ho ca b mt v tri t
Do lin quan vi ch chiu sng, s bin thin
ca nhit trn hnh tinh cng xy ra theo quy lut
tng t nh cng bc x mt tri tri trn b mt
tri t. Nhit gim theo hng t xch o n cc
cc, song s dao ng nhit xy ra mnh nht v
trung bnh.
Theo chiu thng ng, trong tng i lu ca kh
quyn, nhit gim theo cao vi tc 10C/100m
nhng vng kh hu kh hay 0,6 0C /100m nhng ni
khng kh m, lin quan vi mc don kh khi p sut
kh quyn gim theo chiu cao vi tc 25mm
Hg/300m. n tng bnh lu nhit tng dn, t n
gi tr khong m 20 0C. Vt khi tng ny, trong tn
trung lu, nhit li tip tc gim thp.

44
 Trong khi nc cc h su hay bin v i
dng, cng xung su nhit cng gim v ngy mt
n nh, cn nhit ca lp nc mng b mt dao
ng thun chiu vi nhit ca khng kh. Tuy nhin,
lin quan vi c tnh vt l ca nc, nc m hn hay
lnh hn 4 0C bao gi cng ni ln b mt. Do vy, cc
h su i dng thuc v trung bnh, trong nm
khi nc c 2 ln phn tng, trong v ma h, tng
nc mt bao gi cng m hn, kh ng nht v mt
nhit , di n l tng nm nhit, nhit thay i
rt nhanh theo su ngn cch lp nc b mt vi tng
nc su di n, ni nhit nc lnh dn v ngy
mt n nh. n thi k ma xuan hay ma thu nhit
phi bc qua ngng nhit 4oC v do , 2 ln nc
c xo trn t tng mt n tng nc su.
i vi vng nc nhit i hin tng trn
thng khng xy ra, tr nhng ni xut hin nc tri

45
(upwelling) hay c s xo trn gy ra do nhng nguyn
nhn bt thng khc
Cn nh rng nc c nhit dung ln, gn nh ln
nht so vi cc vt th khc v kh nng truyn nhit km
trn nn sinh vt sng trong nc thng c bin nhit
giao ng hp hn so vi nhng sinh vt sng trn cn.
Trong v tri t th ngc li, cng xung su,
nhit cng tng.
Sng trong hon cnh qu lnh hoc qu nng,
sinh vt u c c ch ring tn ti nh h bng
im ca dch t bo, v bc c th c kh nng phn x
nhit cao, cch nhit tt (da dy, thn ph lng, c
khoang cha kh, c lp m dy di da . . .) c c ch
ring iu ho thn nhit v nhng tp tnh sinh thi
c bit khc (di c, ng ng, hot ng vo nhng
khong thi gian nhit gim hay nhng ni c nhit
thch hp).

46
 Lin quan n nhit, ngi ta chia sinh vt thnh 2
nhm: sinh vt bin nhit (Poikilotherm) hay sinh vt
ngoi nhit (ectotherm) v nhm sinh vt ng nhit
(homotherm) hay sinh vt ni nhit (endotherm).
Nhm th nht, nhit c th bin thin theo
nhit mi trng, kh nng hnh thnh hay tch nhit
v sn nhit ca c th thp, s trao i nhit da vo
ngun nhit t bn ngoi. Do vy, s iu chnh nhit ch
da vo cc hot ng tp tnh. Thuc nhm ny ni
chung, gm nhng ng vt khng xng sng, c xng
sng bc thp, cha hnh thnh tim bn ngn, thc vt,
nm ...
Nhm th 2 m i din l chim v th. Chng c
kh nng tch nhit v sn nhit cao. Nhit c th c
lp vi s bin i ca nhit mi trng. S iu chnh
nhit c th da vo ngun nhit ca chnh bn thn
v c c ch iu ho ring, cng nh vic kt hp vi
nhng hot ng tp tnh sinh thi khc.

47
 Nhng sinh vt ng nhit sng x lnh thng
gim bt nhng phn th ra nh tai, ui . . . (quy tc
Allen), nhng kch thc c th li ln hn so vi nhng
loi tng t sng x nng (quy tc Berrgmann).
Ngc li, nhng sinh vt bin nhit sng cng xa xch
o, kch thc c th li nh hn so vi nhng loi gn
nhau v mt ngun gc sng cc v thp. Do vy
trong cc vng nhit i v xch o ta thng gp nhng
loi lng c v b st c ln nh ch rng n , trn
gm, rn (h chu, h cha), ba ba, ra h gng, vch,
i mi, c su, k ...
Khng ging vi nhng sinh vt ng nhit, ng
vt bin nhit trong gii hn sinh thi ca mnh, s pht
trin i hi s kt hp cht ch gia thi gian v nhit
. S kt hp thng c quy vo thi gian sinh
l. T khi nim ny, i vi ng vt bin nhit, tng
nhit ngy cn cho s hon thnh mt giai on pht
trin hay c i sng gn nh mt hng s v n ph

48
thuc vo nhit ca mi trng v thi gian cn cho s
pht trin .
Nhit tri t khng ch bin ng theo khng
gian v theo thi gian hin ti m cn bin ng rt ln
qua cc giai on a cht trong lch s tin ho ca hnh
tinh. Ngay Th k Cnh tn (Pleistocene) thuc th k
th IV. Bc bn cu xy ra 4 ln ph bng v tan bng
v gi y, nhn loi ang sng th k nng nht trong
vng 600 nm qua, trong 2 thp k va qua l nhng
thp k nng hn tt c. Ngy nay, do cc hot ng ca
con ngi, c bit nn cng nghip ho thi vo kh
quyn cc kh nh knh lm cho tri t ngy mt m ln.
l mt him ho thc s ang e do i sng ca
sinh gii, trong c i sng ca con ngi.
n v o nhit :
+ nhit Reonua (oR): Mi gi tr nhit
Reonua c xc nh bng khong cch gia chun trn
v chun di ca trng thi lng ca nc.

49
Chun trn l nhit ho hi ca nc, bng 80oR
Chun di l nhit ca nc ang tan, bng 0 oR
+ nhit Faranet (oF): Mi gi tr ca nhit Faranet
nh hn nhit Reonua.
Chun trn bng 212 o F
Chun di bng 32 o F
+ Xencius (o C), cn gi l bch phn quc t bi
v khong cch gia 2 chun l 100 oC:
Chun trn l 100 o C
Chun di l 0 o C
+ Kenvin (o K): Mi gi tr ca Kenvin tng t
nhit Xencius nhng im gc 0oK bng m 273 o C.
im chun trn bng 373 o K
im chun di bng 273 o K
Ch nhit
Nhit Vit Nam dao ng kh ln, c bit l
cc tnh pha Bc. S chnh lch nhit gia thng
cao nht v thp nht c th t 9-12oC. l s dao

50
ng qu ln i vi mt vng kh hu nhit i. Tp H
Ch Minh s chnh lch ch bo khong 3-4oC.
Thng ging l thng c nhit thp nht min
Bc, nhit thp nht vng ni pha Bc nh Cao
bng, Lng sn v Vit bc c th xung ti di 3oC,
thm ch -5oC.
Cng a hnh cao, nhit cng gim r rt,
ng ng nhit 10oC nm trn cc vng c cao
1500m (nh Sa Pa).
Thng c nhit cao nht l thng VII, c th
sm hn hay mun hn t ngy. cc tnh Trung b v
Nam b, ma ng nhit khng thp, thng trn
20oC.
C th tham kho s liu nhit trung bnh thng
mt s tnh chnh nc ta qua bng sau:

Bng1. Nhit trung bnh cc thng trong nm

Vit nam (oC)

51
 Thng
II IV VI VIII X Nm
a im
Lai Chu 18.8 24.7 26.5 26.6 23.8 23.0

Sn La 16.5 22.8 25.1 24.6 21.7 21.0

Mc Chu 13.3 20.2 23.0 22.4 18.9 18.5

Lo Cai 16.8 24.0 27.6 27.3 23.8 22.9

Yn Bi 16.5 23.3 27.8 27.5 23.9 22.7

T. Quang 16.9 23.6 28.0 27.6 23.8 22.9

Cao Bng 14.9 22.9 27.0 26.8 22.7 21.0

Vit Tr 16.9 23.7 28.5 28.1 24.7 23.3

Mng Ci 15.7 23.2 28.4 27.8 24.4 22.7

H Ni 17.0 23.7 28.8 28.2 24.0 23.5

Hng Yn 16.8 23.4 28.5 28.1 24.4 22.2

Thi Bnh 16.8 23.2 28.6 28.3 24.4 23.2

Thanh Ho 17.3 23.5 28.9 28.2 29.5 23.6

Vinh 17.9 24.1 29.2 28.7 24.4 23.9

Nng 22.4 26.2 29.2 28.8 25.7 25.7

Pleiku 20.7 24.0 23.0 22.2 21.7 21.8

B.M.Thut 22.7 26.1 24.8 28.2 26.4 26.4

Lt 17.4 19.2 19.4 18.9 18.4 18.3

TP H.C.M 26.7 28.9 27.5 26.8 26.4 26.5

C Mau 25.8 27.9 27.3 27.0 26.7 26.7

52
Nhit cc mi trng khc nhau
+ trn ni cao: Ti y p sut ca khng kh
quyt nh cc yu t khc theo chiu cao. Khng kh
long trn cao c nh hng n cc yu t thuc kh
hu nh s phn x ca nh sng, nhit v m
tng i ca khng kh. S phn x ca nh sng tng
mt t vi chiu cao ng thi c nhiu tia t ngoi v tia
cc . Nhit gim trung bnh 0.5oC khi ln cao mi
100m. vng n i, trn ni cao kh phn bit cc ma
nh ng bng. Bin d nhit trong nm (nhit
trung bnh ca thng nng nht tr nhit trung bnh
ca thng lnh nht) gim khi ln cao. Theo Dajoz th
nhit cao 460m l 19,4oC; cao 880m l
17,1oC; cao 1800m l 14,5oC; cao 2500m l
13,8oC; cn cao 7700m l 2oC. Trn ni s thay i
nhit gia ban ngy v ban m ln hn ng bng.
Hng phi ca sn ni ng Nam nhn nh sng v

53
nhit nhiu hn, v do c nhng thc vt khc vi
thc vt sn Bc v Ty.
+ Trong rng: Tn rng lm thay i nhit
ton nm, nhit s thp hn ngoi, cn lng nc
cng cao hn. Nhit rng thay i t t trong ngy;
khi mt tri mc th nhit ti a trn tn; t 13 gi
nhit gia tn (theo chiu cao) v v chiu n li ln
nh tn. Cn vo ban m, nhit gn nh bng nhau
cc tng ca rng, nhng d sao tng gn mt t (0-
2m) c cao hn mt cht.
+ ng rung, ng c: C mt thm thc vt
thp cng lm cho nhit gim. V d nh nhit
trn bi ct trng l 30oC th trn t c thm c thp ch
c 15oC. V vy khi t mi lm c cha trng cy l c
s bin ng ln ca nhit . Khi trng ri, th thu theo
mt v cao ca cy ch nhit trn ng rung,
ng c s c ci thin dn v n nh hn. Guger
(1957) chng minh rng trong rung nho Chu u,

54
tn l l vng nng nht vo ban ngy, nh gia hai
hng nho v di tn l mt tri xung tn t. Tri li,
vo ban m vng tn l li lnh nht, nn c s ngng t
nc sng v l hp th ly. Nhit ca cc cy
rung v tham c thng l trung gian gia nhit ca
t v ca khng kh. Waterhouse (1950) ch rng
trong mt thm c h La cao 50cm th cao 20cm l
vng c nhit cao trong ma h. Cn nhit trn
nh thm c thp hn, nhng lun lun cao hn nhit
khng kh.
+ Trong nc: Nhit trn mt nc hay
di su thay i tu theo ma. Trong dng nc chy,
nhit thay i theo nhit ca khng kh vi bin
hp.
+ Trong chn nui, nhit nh hng rt ln n
gia sc, gia cm. Tuy nhin s nh hng ny ph thuc
rt nhiu vo loi, ging v la tui khc nhau. V d: i
vi g lc 1 ngy tui cn nhit = 31-330C, n 28

55
ngy tui cn 200C; ln lc mi sinh cn nhit 350C,
n sau ci sa (28 ngy tui) nhit cn l 25)C.
Trong thc t, ngi ra c th tuyn chn c
nhng ging ring, ph hp vi vng sinh thi no .
Chng hn: i vi b Zebu chu nng ca n l 89;
cn b Zebu lai Abeldin August hn chu nng l 84; b
Jersey lai Abeldin August hn chu nng l 79.
c cng Newzealand c ging Red Brahman
cng l ging b Zebu chu nng rt tt v tt hn Sind.
B Charolais (ca Php) tng trng 1350 gam/ngy, chu
c thc n kham kh, Hereford (M) 1300 gam/ngy.
Vit Nam c nui Charolais v cn c Red
Brahman c kh nng chu nng tt, chu ng kham kh
cao, thch hp vi vng Trung v Nam trung b. B sa
l ng vt mn cm vi mi trng c bit l nhit
v m.
Cc ging b n i nh Holstein Friesian c
pht trin tt nht nhit 18-200C v m thch hp

56
l 60-75%. Nhit <50C hoc >370 C c coi l nhit
gy hi c th dn n ngng tit sa hoc cht.
* Stress lnh:
C ch Stress lnh gy hi cho c th
C quan cm gic
Tc nhn gy lnh H thn kinh TW
(nhu m da)

Sympaticus (thn kinh giao cm) Hypotalamus

Vng Hypofisis
Noradrenalin thng thn T. yn

Andrenalin
C m FSH SH ACTH
(lm glucogen T.gip
V thng thn
c phn gii)
Corticosteroit
Gan
(Phn gii glycogen
lm c co, dng lng).

57
 Cc ging b nhit i nh Red Sindhi, Sahiwal
c nng sut sa thp th li d thch nghi vi nhit t
20-300C. B lai gia b vng ci tin ( c mu Red
Sindhi) v b c HF biu hin s thch nghi rt tt vi
kh hu nc ta. Cc b sa HF thun nhp ni thy thch
nghi c vi vi cc cao nguyn m r nht l Mc
Chu.
Kh hu thi tit nh hng trc tip ln con vt,
m cn c nh hng c n tnh hnh dch bnh v vic
sn xut thc n cho gia sc ni chung v b sa ni
ring.
Tuy nhin, nng sut chn nui cng b nh hng bi
cc thng trong nm. Cc kt qu nghin cu cho thy: t
thng 5 n thng 9 l nhng thng nng nng trong
nm, nng sut chn nui gia sc, gia cm thng gim
r rt.

58
 Ngc li, thi gian thun li cho gia sc, gia cm
sinh trng, sinh sn v pht trin l nhng thng t
thng 1 n thng 4 v t thng 10 n thng 12.

3.1.2. m khng kh:

m (A0) c xc nh bi cc ch s : m
tuyt i, m tng i v ht bo ho hi nc.
m tuyt i l s gam nc bo ho trong 1
kg khng kh.
m tng i l t s phn trm gia lng
nc thc t c cha trong khng kh so vi lng
nc c th bo ho trong khng kh y cng iu kin
nhit v p sut.
ht bo ho hi nc l hiu s gia p sut
hi nc trong iu kin bo ho v p sut hi nc
trong thc t. ht bo hc ngha sinh thi rt quan
trng bi v s bc hi nc thng t l thun vi ht
bo ho ch khng ph thuc vo m tng i.

59
 m tng i ca khng kh thay i trong
nm t 75-90%, thp nht l 70%, cao nht l 95%. Tuy
nhin, nhiu trng hp o c m cc i ti
100%, cc tiu ti 10%.
m tng i ca khng kh thay i theo
ma. min Bc Vit Nam, tr vng Ty bc, m
khng kh cc i xy ra vo thng II; II, khi c ma
phn, cc thng VII hoc VIII c lng ma ln nht
cng tng i m.
Phn pha Nam ca Trung b t o Hi Vn tr
vo, thi k m nht l t thng VIII n thng XII.
Ty Nguyn v Nam b, thi k m t xy ra
t thng V n thng XI, m t nht vo cc thng VIIIl
; IX. Ma kh gay gt vng ny vo cc thng VII; I
n thng IV nm sau.
Bng 2 . m tng i trung bnh mt s ni
ca nc ta (%)

60
 Thng II IV VI VIII X XII Nm

Trm

Sn La 76 75 84 87 83 80 80
in bin 80 80 85 87 85 84 83
Yn Chu 74 74 81 86 83 79 79
Lo Cai 85 84 86 87 86 86 86
Sa Pa 85 83 87 89 89 87 87
H Giang 84 82 84 86 83 85 84
Bc Quang 87 85 85 86 86 87 86
Cao Bng 79 80 82 86 81 80 81
Lng Sn 81 83 82 85 80 70 82
T. Nguyn 82 86 83 86 81 78 62
Vit Tr 85 86 82 85 82 81 83
Mng Ci 83 87 86 86 78 76 83
H Ni 85 87 83 86 82 81 84
Nam nh 88 89 83 85 83 82 85
Thanh Ho 88 88 82 85 84 83 85
Vinh 91 88 76 80 86 89 85
H Tnh 92 88 77 80 89 88 86
ng Hi 89 87 73 75 86 86 83
Hu 89 82 84 74 86 88 83
Nng 84 83 76 77 84 85 82
Tuy Ho 84 83 76 77 84 85 82
Kon Tum 68 73 85 87 82 74 78
B.M.Thut 74 73 85 87 87 82 82
Lt 77 82 88 89 87 83 84
Nh H 70 73 76 71 83 72 75
TP. HCM 70 72 82 83 84 77 78
Rch gi 76 78 85 86 84 80 81

61
 Nhng vng c m khng kh thp nht nc ta
thng l nhng vng chu nh hng ca hiu ng Phn.
Nu ly tiu chun di y xc nh thi k
kh th cc vng Ty Bc, Ngh Tnh, bc Ph Khnh l
kh nht. Cc ch tiu l: nhit ti cao trn 33-
35oC, m tng i xung di 65%, c khi di
45%. Ty bc c t 17-18 ngy kh nng; Ngh tnh,
Ph Khnh t 30-65 ngy trong mt nm. Hiu ng
Phn xy ra trong vng ny l do gi ma Ty Nam vt
qua dy Trng Sn. Cc thng c gi kh nng mnh
nht xut hin t thng V n thng VIII; c thng t ti
15 ngy nh Hng Kh (H tnh); Ca Ro, Nng;
Tuy Ho, Hu 18 ngy; Lai chu 17 ngy.
m l mt yu t rt quan trng i vi sinh
trng v nng sut ca gia sc, gia cm. VD: cu khng
nui c Qung Ninh do m cao, ch c Phan
Rang kh ro con cu vn ra lng v vn pht trin.

62
 Cc kt qu nghin cu ca ngnh th y cho thy,
bnh gia sc, gia cm nhiu nht vo thng 2, 3, 4, 8, 9,
10. l nhng thng c m cao.
3.1.3. T hp nhit , m, kh hu

m v nhit l 2 yu t quan trng ca kh

hu. S tc ng t hp ca nhit m quyt nh i sng
v s phn b ca sinh gii.
Trong thin nhin, cc yu t mi trng u tc
ng n sinh vt cng mt lt v sinh vt s chng
chu cc kt qu tng hp ch khng phi kt qu
nguyn xi ca cc yu t ring l ni trn. Nhng sau khi
nghin cu phn tch cc yu t gii hn vt l, ho hc,
ngi ta thy nhit v m l t hp c ngha quan
trng nht i vi sinh vt cn. V d nh nhit l
yu t gii hn n sinh vt mt cch r rng, khi m
ti a hay ti thiu. Ngc li, m s tc hi n sinh
vt khi nhit mc gii hn trn v di i vi sinh
vt .

63
 Twomey (1936) da vo s tng tc ca nhit
v m ca mi thng trong nm lp kh hu .
Trn trc ng ghi i lng trung bnh nhit ca
thng hay bc hi, trn trc ngang i lng trung
bnh hng thng ca lng ma hay m tng i.
Mi thng tng ng mt im v mt s trn s . Ni
cc im li vi nhau thnh mt hnh c 12 cnh. l
kh hu . N c trng cho mi vng kh hu v c th
dng so snh kh hu ca vng khc nhau, kh nng
m rng, xc lp ni ca mt loi v xc nh vai tr
ca t hp nhit , m nh l yu t gii hn.
C th ng dng kh hu trong vic nhp ni
cc ging sinh vt. Trc ht chng ta khng nh rng
kh hu l mt yu t gii hn; cho nn kh hu ca
ni xut ging sinh vt v kh hu ca ni nhp ging
phi tng i ging nhau v phn ln trng lp vi
nhau. Nh th l s di ging t b tht bi. iu ny ng
hn vi sinh vt hoang di, cn sinh vt nui thun

64
ho th tt hn thnh lp tiu kh hu ca phm vi ni
xut v ni nhp ging.
Phng php lp kh hu :
Bng phng php th, ngi ta lp nn kh hu
. l phng php hu hiu d bo s pht trin
v s lng ca qun th ng vt hoc trong cng tc di
di cc loi ng, thc vt t vng ny sang vng khc.
Da vo nhit v m tng i ca tiu kh
hu ni xut hoc ni nhp ging lm kh hu .
Trong ly gi tr nhit lm trc tung v gi tr m
lm trc honh.
V d: lp biu kh hu ca nc ta ti v
200. Ta c s liu v nhit v m ca cc thng
trong nm nc ta ti v 200 nh sau:
Bng 3. Nhit v m ca cc thng trong nm ti
v 20 nc ta

65
 Thng Nhit (0C) m (%)
1 14,1 80,5
2 16,2 86,2
3 18,3 86,8
4 20,6 87,0
5 27,0 82,8
6 29,3 81,5
7 29,7 80,7
8 28,6 84,0
9 27,7 82,7
10 24,9 82,8
11 22,0 78,8
12 16,0 76,2

T s liu bng 3, ngi ta c th lp biu kh

hu thi tit vi trc tung l nhit , trc honh l m
trung bnh trong thng. Biu kh hu thi tit thng
c dng a gic 12 cnh. Nhng vt nui no c biu
thi tit kh hu vng xut s tng i trng vi vng
chun b nhp n th c nhiu thun li hn trong vic
nui thch nghi, nh v s gip cho cc nh qun l c
nhng quyt nh ng hn khi nhp ging gia sc.

66
3.1.4. nh sng

3.1.4.1. nh sng: nh sng, hay ng hn l

ngun nng lng t bc x mt tri c coi l bn cht
ca mi trng, ngun sng ca cy c. nh sng chiu
trn hnh tinh, to ra nng lng nhit, t lm t mt
nc, nc bc hi trong iu kin nhit cao, lm bin
i kh p to nn gi, bo...
nh sng l t hp ca cc tia n sc vi bc sng
khc nhau, t nhng tia c bc song di trn 7600 A0
thuc di hng ngoi n nhng tia c bc sng ngn
di 3600A0 thuc di t ngoi, gia chng l nh sng
nhn thy, trc tip tham gia vo qu trnh quang hp ca
cy xanh (hay bc x quang hp tch cc). nh sng phn
b trn hnh tinh khng u ph thuc vo gc ca tia
chiu, vo mc hp th khc nhau ca cc vt th m
nh sng phi vt qua nh lp khng kh, hi nc
quanh mt tri hay b che khut. Tri t quay quanh trc
ca mnh to thnh chu k ngy v m, cn theo qu

67
o quanh mt tri vi c lch gia trc ca n vi mt
phng qu o mt gc 23030', hnh thnh nn chu k
ma trong nm.
Trong ma h Bc bn cu, khi i t xch o
ln cc, ngy cng di, cn nu i theo hng ngc li,
ngy cng ngn dn. Trong ma ng, khi i t xch o
ln cc, ngy cng ngn v theo chiu ngc li, ngy
cng di ra. Hn na, vng v trung bnh trong ma
h ngy rt di, m li rt ngn; Ngc li trong ma
ng, ngy rt ngn, nhng m rt di. Trong ngy xun
phn v thu phn, nh sng trn ln c 2 cc v chiu
thng gc vi xch o vo gia tra.
Da vo s phn ng ca ng vt vi nh sng,
ngi ta chia ng vt thnh 3 nhm: nhm a hot ng
ban ngy, nhm a hot ng ban m v nhm a hot
ng vo thi gian chuyn tip gia ban ngy v ban m
(lc hong hn hay bnh minh). Nhng loi a hot ng
ban ngy thng c c quan tip nhn nh sng t cc t

68
bo cm quang n gin, phn b trn c th nhng loi
ng vt bc thp n c quan th gic pht trin cao nh
ng vt c v. Cng vi c quan th gic, nhng loi a
hot ng ban ngy c mu sc, thm ch rt sc s. Mu
sc ca ng vt c ngha sinh hc rt ln:
- Trc ht, mu sc gip cho con vt nhn bit
ng loi. nhng loi c tp tnh sng n, mu sc
trn thn c gi l mu sc n. l cc vch, cc
xoang, khoang, chm mu a dng.
Mu sc l hnh thc ngu trang ca nhiu loi
sinh vt. i b phn sinh vt c mu sc ho ln vi
mu ca mi trng, d dng n np. V d su c mu
sc l cy, bm c mu sc ging mu hoa,...
- Nhiu loi ng vt c mu sc bo hiu. C th
chng thng c cht c km theo mu sc sc s. Tiu
biu l loi rn c nh rn cp nong, cp nia,...
Ngu trang l mt ngh thut ca nhiu loi ng
vt, l s thch nghi rt cao trong cuc u tranh sinh tn

69
 gim ti a mc t vong v n c hnh thnh nn
trong qu trnh tin ho ca loi.
- Nhng loi a hot ng vo ban m hay trong
bng ti (hang hc) thng c mu xn, ti, ho ln vi
mu m. Nhiu loi mt tr nn km pht trin, nht l
cc loi sng trong hang hoc l pht trin theo hng
ngc li, mt rt tinh nh mt h, mt mo, mt c,...
- Nhng loi tng nc chnh ti, chnh sng,
mt thng pht trin theo hng m rng tm nhn: mt
to hoc mt c nh trn nhng cung tht di c th
xoay theo cc pha.
3.1.4.2. Bc x mt tri: Hu ht nng lng mt
t nhn c t nh sng mt tri, ch mt phn nh
nhn c t trong lng t thot ra. Nng lng nh
sng mt tri c nhiu bc sng khc nhau, ri ra t
3000 ti 10.000 v gm ba dy xuyn qua kh quyn:
a. nh sng thy c, b. nh sng c bc sng di v c.
nh sng c bc sng ngn.

70
 Bc x mt tri t khong khng v tr n. Nng
lng nh sng dng bc x nhit, nhn t cc vt th
trn mt t nh t, , nc, thc vt,... phn chiu li.
Nng lng nh sng mt tri khi xuyn qua kh
quyn b gim nhiu, t 1,98 ti 2 cal/m2/pht trong v
tr, khi xung n mt t, vo bui tra h th cn
khong 1,34 cal/m2/pht, tc l bng 67% (50 x1020
kcal/nm/ton th gii). Cc lp sinh vt ca kh quyn
hay h sinh thi ht nng lng vo ban ngy khong
100-800 cal/m2 v thay i tng vng kh hu v ma.
Cc tia sng thy c (3900-7700) bao gm 50% nng
lng ca cc tia xung n mt t, 50% cn li l cc
tia khng thy c, nh cc tia cc ngn v cc tia di
(hng ngoi). Cc tia t ngoi (di 2.950 ) b lp zn
(03) lp trn ca kh quyn ( cao khong 25 km)
chn li gn 90%, ch cn khong 10% ti mt t, nn t
gy hi i vi sinh vt ln. 20% tia hng ngoi b hi
nc ca khng kh hp th lm cho bu khng kh nng

71
ln. Mt phn nng lng mt tri b my phn chiu. S
truyn nhit bng nhng phn t kh (CO2 chng hn) v
nhng phn t cng, l lng trong khi quyn. V vy m
bu tri c mu xanh da tri.
i vi sinh thi hc vt nui th di, mu sc,
cng , nng lng v thi gian chiu sng l quan
trng. Nng lng , cng v thi gian chiu sng
thay i theo yu t kh hu ca a phng.
Cc vng khc nhau c ch bc x khc nhau.
Vng Ty bc (Sn la, Lai chu) t trn
120Kcal/cm2/nm. Yn chu (Mc chu) c th t ti
160-170Kcal.cm2/nm. cc vng ni ng Bc v Vit
Bc gim xung r rt, cn khong 100-
120Kcal/cm2/nm. Cc vng khu 4 c (t ng hi tr
ra) ti vng ng bng Bc b, bc x tng cng ch t
100-120Kcal/cm2/nm. Ring K Anh (H Tnh) t cao
ti 125Kcal, Hu v Phan thit t mc k lc

72
135Kcal/cm2/nm, c nm t 140Kcal. Quy Nhn t
mc ln nht trong ton quc 150 Kcal/cm2/nm.
cc vng Ty Nguyn v Nam b, lng bc x
tng cng gim xung cht t, cn 130 Kcal/cm2/nm.
Vng tu, Du ting, Rch gi 102-115 Kcal/cm2/nm.
Lng bc x phn b theo ma kh r rt, t l
nghch vi lng my v ph thuc vo cao mt tri.
cc tnh thuc vng Ty Bc, thng c lng
bc x tng cng cao nht l cc thng IV, V, VI do my
t, tr s t c trn 100 Kcal/cm2/nm. Cc thng ma
ma t di 10 Kcal/cm2.
Vng ni Thanh Ho c Bc Ngh an, tr s ny
cao nht xy ra vo giai on t thng V-IV l 12,0-12,5
Kcal/cm2/thng.
Vng Qung bnh thng c tng bc x cao nht
l thng IV, V n thng VII t trn 13 Kcal/cm2.
T Qung Ngi n Nha trang thng c tng bc
x cao nht l thng IV t 15-16 Kcal/cm2.

73
 vng ng bng Nam b v thnh ph H Ch
Minh 3 thng thng xuyn t mc 15-16 Kcal/
cm2/thng l thng II, III v IV.

Bng. 4. Bc x tng cng mt s a phng

(Kcal/cm2/thng)

Thng II IV VI VIII X XII

Bc x
Cao Bng 3.6 9.3 9.8 10.4 6.9 4.9
H Ni 3.4 8.7 13.8 12.6 10.3 6.8
Vinh 6.8 11.7 13.8 14.3 9.3 8.7
Tp HCM 15.2 15.0 8.9 9.6 10.0 10.4

Bc x mt tri ti H Ni vo nhng thng trong

nm (Kcal/cm2/thng) cho thy, cc thng ma h, t
thng 5 n thng 7, c bc x mt tri cao nht ( t 13,5
- 15,6), cc thng ma thu (t thng 8, 9,10), bc x
mt tri thp hn ( t 10,3 - 12,6) v thp nht l cc
thng ma ng, xun (t thng 12 n thng 4), lc ny
tng ng vi thi tit lnh gi ca ma ng v u ma
74
xun hng nm. Nm bt c quy lut ny ca nh sng
mt tri c th iu khin thi k sinh sn ca gia sc,
gia cm cho hp l, nhm tn dng ti a ngun nng
lng mt tri, t hiu qu cao trong chn nui.
3.1.4.3. Chu k chiu sng:
Chu k chiu sng l s thay i v di ngy
theo v , a l v thi gian. Cn c vo mc nhu
cu nh sng, ngi ta phn loi ng vt lm hai
loi:
- Nhm a nh sng gm hu ht cc ng vt nui
- Nhm a ti gm nhng ng vt di y bin.
Chng ta bit di ngy v m ph thuc
vo trc quay ca tri t nghing 31027' so vi mt
phng qu o. Sau y l di ngy tnh bng gi,
mt s ni trn lnh th nc ta.
Vo ma ng di ca ngy tng t cc ti
xch o v vo ma h t xch o n cc. Cc ch
tuyn chy song song vi xch o cc v 23027'

75
 Nam v Bc, bng nghing ti a ca nm ti.
y l bin ca vng m mt tri chuyn sang ng
21 thng 6 bn cu Bc v 22 thng 12 bn cu Nam.
Cn ngy 21 thng 3 v ngy 21 thng 9, di ngy v
m bng nhau trn tri t. di ngy ca thi gian
Bng5. S gi nng mt s ni trn lnh th
nc ta (gi).
Thng II IV VI X XII
Nng
Cao Bng 53 121 162 139 110
H Ni 62 102 156 186 128
Hu 92 114 201 118 81
Tp HCM 207 207 150 140 180
H Tin 255 222 144 192 260

chiu sng cng nh hng ti sinh l v nng sut vt

nui.
+ gia cm (g) s tng chiu sng nhn to xen k vi
thi gian ti ngn cng lm cho g sm hn. Yu t
iu khin sm y l s chiu sng xen k sm.

76
+ cc loi ng vt c ngun gc n i c hot tnh
sinh dc mnh vo ma xun khi di ngy tng ln,
ngc li, mt s loi ng vt c ngun gc vng
nhit i th li sinh trng v c hot tnh sinh dc
mnh vo ma thu khi thi gian chiu sng rt ngn dn.
3.1.4.4. nh hng ca nh sng mt tri i vi vt nui
a. Cht lng nh sng ph thuc ch yu vo thnh
phn quang ph bc x mt tri.
Nh cp phn trn, thnh phn quang ph
bc x mt tri gm 3 phn:
- Nhm t ngoi: gm cc tia c bc sng ngn
0,2 - 0,39 m (1m = 1000 ). Nhm ny b hp th
phn ln bi tng Ozone, ch c mt phn chiu mt t.
- Nhm bc x nhn thy c bc sng t 0,39 n 0,76
m. Cc tia bc x nhn thy bao gm nhiu tia n sc
c bc song tip theo th t t di n ngn nh sau: ,
da cam, vng, lc, lam, trm, tm. y l nhm bc x c
tc dng sinh l quang hp i vi thc vt. i vi ng

77
vt, nhm ny c tc ng trc tip n chu k sinh l,
sinh dc cng nh nng sut ca chng.

Bng 6: di sng v nng lng ca chng trong

thnh phn quang ph bc x mt tri.
Nhm tia Gii hn Nng lng Ch thch
bc x di sng Calo/cm2/p %
(m) ht
Nhm sng 0,2-0,39 0,140 7
ngn
C 0,2-0,28 0,008 0,4 B lp
ozone hp
thu
B 0,29-0,32 0,025 1,22 Chiu ti
mt t
A 0,32-0,39 0,107 5,4
Nhm 0,4-0,75 0,910 46
trng thy
A 0,4-0,52 0,350 18 Tia tm,
trm, lam,
lc, vng,
da cam, tia

B 0,52-0,62 0,300 15
C 0,62-0,75 0,260 13
Nhm tia 0,76-24,00 0,930 47
hng ngoi

78
 A 0,76-1,40 0,640 32 Gn tia
B 1,40-3,00 0,250 13
C 3,00-24,00 0,400 2
Tng s 0,20-24,00 1,980 100

- Nhm bc x hng ngoi c bc sng > 0,76

m. Cng nh bc x t ngoi, cc tia t ngoi u
khng nhn thy c. Bc x hng ngoi ti nhiu nhit
nng v t b kh quyn hp th vo ngy tri nng, nng
lng nh sng m mt t nhn c khong 10% bc
x t ngoi, 45% bc x hng ngoi v 445% bc x nhn
thy.
b. Tc dng ca bc x nh sng i vi vt nui
- nh sng mt tri c hp th trc tip qua da
c tc dng kch thch cc qu trnh ng ho trong c
th sc vt, khin sc vt mau ln hn. Nhn dn ta c
cu "trng h" ngha l sc vt mau ln v ma h
chnh v ma h nng nhiu, ma ng thng u m.

79
 - nh sng mt tri cng c ngha quan trng
i vi hot ng ni tit v kh nng sinh sn ca gia
sc, gia cm. Thiu nh sng cc cht ni tit ca sc vt
khng sinh sn c. Cng chiu sng yu v thi
gian chiu sng ngn km hm s pht trin ca lng
trng v s hnh thnh qu trng, khin cho kh nng
trng ca gia cm gim.
- nh sng mt tri nh hng trc tip ti trng
thi sinh l ca loi vt. Do nh hng ca tia bc x, cc
phn t kh phn ly thnh cc ion mang in, gy ra cc
cm ng ca c th, v vy thiu nh sng kh tri m t
th sc vt mt mi, kh nng lm vic gim.
- Trong thnh phn quang ph bc x mt tri,
nhm tia t ngoi c tc dng tm l mnh nht i vi
ng vt. Ngi ta nhn thy cc tia t ngoi nhm A
(bc sng t 0,32 - 0,39 m) gy ban v to thnh
cc sc t v da.

80
 - Cc tia t ngoi nhm B bc sng t 0,28 - 0,32
m c tc dng kch thch hot ng ca cc steroid sinh
hc. c bit, nh cc tia nhm ny, vitamin D bin
thnh vitamin D3
Ecgosterin 7. Dehydrocolecsterin D3
Vitamin D3 kch thch qu trnh ng ho can xi
v pht pho, gip tng qu trnh sinh trng v pht trin
ca con ngi.
i vi vt nui, nh cc tia nhm B ca bc x t
ngoi, cc loi thc n th nh c, rm ca ng vt nhai
li tch lu vitamin D v nh cc vi sinh vt d c c th
bin ecgosterin thnh D3 cung cp cho c th.
- Cc bc x trng thy cn c mt tc dng sinh
l quan trong i vi ng vt, l cm gic mu sc.
Cc tia n sc qua thu tinh th ca mt hi t vo vng
mc, kch thch cc t bo thn kinh gy nn hiu ng
tm l v mu sc. V th, ngi v ng vt phn bit
c th gii mu sc a dng ca thin nhin.

81
 - Bc x hng ngoi l ngun nng lng to nhit
rt qu trong gia sc, gia cm. Bc x hng ngoi thng
xuyn qua lp kh quyn t b hp th tng kh quyn
nhng li b mt t hp th hu ht. Nh vy, mt t
c nung nng v si m lp khng kh st mt t.
Bc x hng ngoi liu lng t cn c tc dng kch
thch sinh trng cho gia sc, gia cm tm nng bui
sng sm gip vt nui kho mnh, ln nhanh v sinh sn
tt hn.

3.2. Kh quyn v cc qu trnh ca n nh hng

n i sng sinh vt.
3.2.1. Thnh phn kh quyn:
Kh quyn c hnh thnh t cc kh bao quanh
tri t, song tr lng kh chnh tp trung thnh mt lp
mng gn mt t. Trong iu kin khng kh kh, thnh
phn ho hc ca n kh n nh mi ni v mi lc
cho n cao trn 100km.

82
 Thnh phn ca kh quyn hin i gm xi phn
t, chim gn 21% theo th tch, khi ni t trn 78%,
cacbonic 0,032%; cn li l cc kh khc v hi nc.
Lng hi nc ni chng, cng nhiu trong nhng vng
nhit cao, c ni t n 4% (theo khi lng) ca
hn hp hi nc v khng kh. di nhit bng,
lng hi nc rt t; cao khong 320km l tng
chuyn tip t kh quyn dng phn t sang kh quyn
dng nguyn t, trong xi nguyn t thay cho ni t
phn t. Ti cao khong 960km, kh heli thng tr;
khi tng ny heli li c thay bng nguyn t hidr.
Kh quyn theo cao c chia thnh mt s
tng lin quan vi nhit .
- Tng i lu (Troposphere) c dy t 9 km
cc cc n 15km xch o. Lp st mt t (dy 3km)
cha nhiu hi nc, cht bn v chu tc ng chnh ca
cc yu t a hnh (lc a, bin). Trn n l lp kh
quyn t do. S lun chuyn ca kh trong tn i lu

83
iu chnh thi tit v kh hu trn mt t. Nhit ca
n gim 1oC/100m ni kh hu kh v 0,6oC/100 m
ni kh hu m.
- Tng bnh lu (Stratosphere) nm ngay trn tng
i lu, t n cao khong 80km, nhit li tng
dn. y ca tng bnh lu l lp zn rt mng vi hm
lng khong 7-8 ppm (phn triu), nhng hp th ti
90% lng bc x t ngoi, ch cho qua 10%, thun
li cho i sng ca cc loi sinh vt.
- Tng trung lu Mesosphere) nm trn tng bnh
lu, y nhit li tip tc gim theo chiu cao . Cui
cng l quyn nhit (Thermosphere), ni nhit li bt
u tng theo cao.
Nhng kh ng vai tr quan trng trong kh
quyn l xi, cacbonic, ni t chi phi n mi hot
ng ca sinh gii.
Thnh phn kh quyn hin i ang c nhng
bin ng ln, gy ra do hot ng ca con ngi, nht l

84
cc hot ng cng nghip. Cc nh my hng nm thi
vo kh quyn mt khi lng ln kh cacbonic, xit ni
t, xit lu hunh, hi thu ngn, hi ch, kh CFC, khi
bi. Bu kh quyn khng cn trong sch na. Mt thng
tin mi y loan bo rng, trn bu tri cc nc Nam
ang tn ti mt m kh c cha cc xit ni t, lu
hunh, hi ch, cc thuc tr su dit c, bi v vi khun,
dy khong 3km, ko di t Apganistan n Srilanca vi
din tch rng gp 7 ln din tch n , di chuyn vi
tc na vng tri t trong 7 ngy.
S mt cn bng ca t s CO2/O2 ch yu l do
lng kh cacbonic tng; nhit tri t ang m dn
ln, mc nc i dng ngy mt dng cao, hn hn,
bo lt kh b kim sot ang l mi e do ln i vi
cuc sng ca sinh gii v c ca con ngi. Cc ngun
thng tin cnh bo rng 50 nm ti lng bng tan lm
mt i ti 60% tng lng bng ma h, thi gian nng
m ca Bc Cc s ko di t thng 2 n thng 5, vng

85
kim n ca gu trng Bc cc (ch yu Greenland,
Canada, Bc cc, Alaska) b thu hp, kch thc qun th
ca n cng b thu hp ng k.
Cng vi him ho gy ra bi hiu ng nh
knh, cc kh cng nghip nh CFC, halon, HCFC,
HBFC, cacbon tetraclorit, metyl clorofom, metyl
bromit v nhng cht cha clo, brm bo mn
dn lp zn ca kh quyn; cc l thng ca mn chn
cc tia cc tm xut hin trn bu tri Nam Cc. ng
lo ngi rng, khi lng zn ca tng bnh lu gim i
1% s lm tng 1,3% lng bc x t ngoi loi B (UV-
B) trn b mt tri t v bnh ung th da cng s tng
khong 2%, ng thi tng bnh c tu tinh th, ph
hu h min dch ca c th, lm cho cc h sinh thi
mt cn bng, nng sut vt nui v cy trng u gim.
3.2.2. Gi v tc dng ca yu t gi n vt nui:
Gi l do s chnh lch trng lng ring ca
khng kh gy ra, khng kh c trng lng ring ln s

86
t chy v ni c nhit cao (p sut cao) v trng
lng ring thp hn (p sut thp). S vn ng chung
ca khi kh gy ra cc dng kh: cc dng i lu (kh
thng, kh ging) theo chiu thng ng v gi trn mt
t v mt i dng.
Cc dng kh i lu theo chiu ngang l gi.
l dng chy b ngang ca khng kh quanh mt t v
mt i dng. Tc gi c o bng phong tc k,
biu th n v o l m/giy (m/s) hay km/gi (km/h).
Gi bnh thng gip cho cy th phn (th phn
nh gi) hoc a hng cun ht cn trng n th
phn cho hoa (th phn nh cn trng). Gi l mt trong
nhng phng tin pht tn ni ging ca ng thc vt.
nhng ni gi nhiu vi cng ln buc cc loi
ng thc vt phi c nhng hnh thc thch nghi ring:
cy thp sm phn cnh, c bnh r hay r chng, hoc
thn b, r bm chc, cn trng thng gp nhng loi
cnh ngn hoc khng c cnh. Gi vi cng mnh

87
(ging t, bo) thng ph hu ni sng v trc tip gy
hi cho cc loi ng thc vt khi gi trn qua. Gi cn
lm tng s bc hi nc trn mt t v b mt c th,
mang my ma t vng ny n vng khc, gy nhng
nh hng trc tip v gin tip khc ln i sng ca
sinh vt.
Tc ng ca gi n i sng sinh vt:
- Gi c tc dng iu ho khng kh (iu ho
xy v cc kh c khc), ma, nhit v m khng
kh.
- Gi sinh ra nng lng (nh ci xay gi, thuyn
bum...)
- Gi lm gim nhit trn b mt da ng vt
v biu b thc vt. Nhiu th nghim cho thy, ch cn
tng tc gi ln 0,2 - 0,3m/s c th lm tng s bc
hi nc trn b mt da ng vt hoc biu b thc vt
ln 3 ln.

88
 - Gi gip cho qu trnh sinh sn ca ng, thc
vt c d dng hn: gi gip cho qu trnh pht tn cc
bo t, phn hoa; a mi, ting ku ca ng vt c,
ci trong ma giao phi i xa...
- Gi l mt yu t gii hn, tc gi qu yu
hoc qu mnh u nh hng n qu trnh sinh trng
v sinh sn ca vt nui. V d: tc gi ph hp vi
ln con theo m l 0,2 - 0,3 m/s, vi ln trng thnh l
0,3 - 0,5 m/s, nu tc gi mnh hn 0,3m/s (i vi
ln con theo m) v mnh hn 0,5 m/s (i vi ln trng
thnh), du dn n s mt nhit t ngt v ln d b
mc bnh h hp hoc bnh ng tiu ho.
- Gi cn lm thay i h sinh thi ca c mt
vng, s pht tn cc loi cy c hi nh cy trinh n
lm pht trin nhanh din tch t hoang mc, lm thay
i tp tnh v ngoi hnh ca mt s loi ng vt...
Tc ng ca con ngi trong vic iu chnh s
tc ng ca gi theo hng c li cho mnh:

89
 - Con ngi t lu bit li dng sc gi phc v
cho cuc sng nh lm ci xay gi, my pht in bng
sc gi, thuyn bum...
- Lm chung tri theo hng c li cho gia sc,
gia cm: li dng gi nam, mt ma h, m ma ng
nhng vn m bo thng thong kh...
- S dng cc loi qut ht gi, qut m, qut mt
c hi lnh... iu chnh tiu kh hu chung nui cho
ph hp vi yu cu ca tng loi gia sc, gia cm tng
thi k sinh trng khc nhau.
3.2.3. p sut khng kh:

p sut khng kh l lc tc ng ln 1 cm2 mt

t, cao mt bin, 00C, v 45 v cao ca
ct thu ngn 760 mm Hg, lc bng vi khi lng
ct thu ngn b mt 1 cm2 760 mm Hg hay cn gi l 1
atmotphe.
Bng 7. p sut ca khng kh v ca oxy. mm
Hg. (theo Dajoz, 1971)

90
 cao so vi mt p sut p sut ca oxy vi
bin (m) khng kh mt bin
0m 760 100
1000m 674 89
2000m 595 78
3000m 520 68
4000m 468 61
5000m 398 52

p sut khng kh cng l mt yu t gii hn v

c nh hng khng nh n vt nui. Khi p sut khng
kh thay i t ngt ta thy sn lng sa ca b gim.
mt t nc nhit i nh nc ta th cng nhng
im c cao vi mt bin th nhit khng kh cng
gim, thun li cho chn nui b sa (Mc chu, Lm
ng), ngc li, nhng vng ng bng, ven bin,
khng phi l iu kin thun li cho pht trin chn nui
b sa: v d, trong cng mt thi im, khi Mc chu,
nhit trung bnh l 210C th H ni l 23 -25 0C. Tuy
nhin, thch nghi gia sc nhp, ngi ta thng i theo
con ng to thnh tng dng chuyn bit, c tnh thch

91
nghi cao vi iu kin kh hu ca tng vng sinh thi
a phng. Nhng dng, ging mi s em li li ch
kinh t tht s cho ngi chn nui.
3.2.4. Bc x v tr:
Ngoi bc x mt tri tc dng ln b mt tri t
cn c bc x v tr tc ng ln di ngn h.
Cng ca chng ch l mt trm phn triuca
bc x mt tri, bc sng ca chng cng rt ngn.
Mt phn nh tia sng dng nh sng nht nht,
cn ch yu l dng ht va chm v ph v cc thn kh
thnh cc dng Ion.
Yu t bc x v tr khng phi l v nghi i
vi c th sng. Nu ta t mt ming ch bng con th
th con th ci ch ra t bt nhau thai dn n cht.
3.2.5. Mt s thnh phn chnh ca khng kh c tc ng
n s tn ti v nng sut vt nui.
1- oxy (O2) L mt cht dng kh, khng mu, khng
mi. iu kin thng thng, xy chim mt th tch

92
20,92% trong khng kh. Nu thiu xi, hm lng O2
thp hn s c hi cho vt nui.
2- Carbonic (CO2): l mt cht kh khng mu, khng
mi, t tan trong nc, nng hn khng kh. Bu khng
kh ca tri t thng c nng 300ppm. Vi nng
cao hn, n c th lm cho ngi ngt th do lm gim
lng oxy tn ti. Qu trnh phn ng vt phn gii v
qu trnh h hp bnh thng ca ng vt trong mt
khng gian kn m nng CO2 trong chung lun tng
ln. Khi nng CO2 t ti 60.000 ppm trong 30 pht,
ngi bt u b nh hng v nng 200.000 ppm,
ln tht xut chung khng chu ni qu 1 gi.
3- Sulfurhydro (H2S): L mt cht c nht do phn ln
phn hy sinh ra. Khng mu, nng hn khng kh, d
tan trong nc, mi c trng. Bt u nhn thy kh ny
khi nng l 1ppm. Khi nng ti 150ppm H2S c th
gy t vong cho ngi v gia sc. Vin Nghin cu

93
Quc gia Hoa K quy nh: Nng H2S ti a m
bo an ton cho ngi lao ng 8 ting/ ngy l 10ppm.
4- Kh Methan: c hnh thnh trong qu trnh phn
hy t nhin. Khng mu, khng mi, t tan trong nc,
nh hn khng kh, nng cao c th gy au u v
ngt th.
Theo tiu chun ca Hoa K, nng CH4 an ton cho
ngi lao ng lm vic theo ch 8h/ngy l 1000
ppm.
5-Ammonia (NH3) L cht c sinh ra t nc tiu hay
m d tha trong phn, Nu hm lng trong chung o
c 25 phn triu s gy ra cay mt, ho, gim kh nng
chng bnh. 50 phn triu ln s gim tng trng 12%,
gy nhc u. 100 phn triu gim tng trng 30% gy
rt hng chy nc mi .V vy hm lng cho php ti
a l 25 phn triu. Cch tt nht khc phc kh
Ammonia l dn dp v sinh di chuyn phn hng ngy

94
n mt ni quy nh c h , b sung cht Micro aid
vo thc n gim mi
6- Monoxide cacbon (CO). L cht sinh ra trong qu
trnh t chy c bit t kh ga. Nu hm lng o c
trong chung 50-100 phn triu ln ni s t con v
con nh, t l con cht lu cao. Nu hm lng o c
t 150-350 phn triu ln s gim n 10-30%, ln ni
cha s sy thai, nhiu ln con cht lu. Hm lng cho
php ti a l 50 phn triu. Cch khc phc tt nht l
thng xuyn iu chnh n v bp ga, tng thng
thong cho chung
7. Bi bm v cc tiu phn: Hm lng tiu phn, bi
bm cao l do bi cm, lng, cc tiu phn kh trn mnh
ln khi c nga gy nn cc cht tiu phn thng mang
theo cc vi khun, nm ca mi trng chung tri v i
vo h h hp ca con ngi gy cc bnh ng h hp
v cc chng d ng nguy him khc. Theo tiu chun

95
ca Hoa K, tng s bi trong khng kh cho php l
5mg/m3 khng kh.
8. Vi khun: Cc vi khun sng trong khng kh chung
nui thng dao ng t 500/m3 khi tri nng n
10.000/m3 vo ma ng khi ca ng kn hn. Theo
Stanley (1996), phn ln cc vi khun khng kh trong
chung ln l cc loi khun cu chm hay khun t cu
trong phn. S lng Ecoli thng rt t. Theo quy nh
ca EU v tiu chun vi sinh vt trong khu lm vic v
sn xut thc phm (Romanova, 1991), tng s vi sinh
vt cho php t 1.250 n 3.125/m3; tng s nm mc
nh hn 130/m3 c cho l mi trng khng kh tt.
3.2.6. Nc v cc thng s nh gi cht lng nc.
Cc thng s nh gi cht lng nc c s
dng nh gi cht lng ngun (nh nc mt, nc
ngm,....) v cht lng nc thi ( nh nc thi cng
nghip, sinh hot,..). Trong s 15 tiu chun v cht
lng nc bt buc p dng, c 05 tiu chun v cht
lng nc ngun (nc mt, nc ngm, nc bin ven

96
b, nc dng cho thu li v nc ngt bo v i sng
thu sinh) v 10 tiu chun cht lng nc thi (nc
thi cng nghip, nc thi chn nui, nc thi sinh
hot). Cc thng s nh gi cht lng nc c nu
di y:
3.2.6.1. PH
pH th hin tnh axit hoc tnh kim ca nc.
pH ca nc c tnh trung tnh l 7, pH cao hn 7
th hin nc c tnh kim v ngc li, pH thp hn
7 th hin nc c axit. S thay i pH trong nc c
th dn n nhng thay i v thnh phn trong nc do
qu trnh ho tan hoc kt ta, hoc thc y hay ngn
chn nhng phn ng ho hc, sinh hc xy ra trong
nc.
3.2.6.2. Mu sc
Mu sc ca nc l do cc cht bn trong nc
gy nn. Mu sc ca nc nh hng nhiu ti thm m
khi s dng nc, lm nh hng ti cht lng ca sn

97
phm khi s dng nc c mu trong qu trnh sn xut.
Mu ca nc c o bng phng php so mu Pt- Co.
3.2.6.3. c.
c ca nc l do cc ht rn l lng, cc
cht hu c phn r hc do cc ng thc vt sng trong
nc gy ra.
c lm gim kh nng truyn nh sng trong
nc, nh hng ti qu trnh quang hp di nc, gy
mt thm m khi s dng nc, nh hng ti cht lng
sn phm nu s dng nc trong qu trnh sn xut.
n v c: 1 n v o c =1 mg SiO2/ lt nc (
s cn tr quang hc do 1 mg SiO2 ho tan trong 1 lt
nc gy ra)
3.2.6.4. Hm lng cht rn
Cht rn c trong nc c th do:
- Cc cht v c dng ho tan (cc mui) hoc cc cht
khng tan nh t dng huyn ph.

98
- Cc cht hu c nh cc vi sinh vt, v cc cht hu c
tng hp nh phn bn cht thi cng nghip.
C mt s thng biu th hm lng cht thi rn nh
sau:
- Tng lng cht rn (TS - Total Solids)
Tng lng cht rn l trng lng kh tnh bng
mg ca phn cn li sau khi bay hi 1 lt mu nc trn
ni cch thu ri sy kh 103 C cho ti khi trng
lng khng i, n v tnh bng mg/1.
- Cht rn l lng hay cht rn huyn ph (SS -
Suspended Solids).
Cht rn l lng l cht rn dng l lng trong
nc. Hm lng cht rn l lng trong nc l trng
lng kh ca cht rn cn li trn giy lc sn thu tinh
trng lng khng i. n v tnh bnh mg/1.
- Cht rn ho tan (DS - Sissolved Solids)
Hm lng cht rn bay hi l trng lng mt i
khi nung cht lng rn l lng. n v tnh bng mg/1.

99
- Cht rn bay hi (VS - Volatile Solids)
Hm lng cht rn bay hi l trng lng mt i
khi nung cht lng rn l lng SS 550 C trong mt
khong thi gian nht nh Thi gian ny ph thuc vo
loi nc c xc nh (nc thi, nc ung,...). n v
c th l mg/1 hoc %SS hay %TS.
Hm lng cht rn bay hi thng biu th cho
hm lng cht hu c trong nc.
3.2.6.5 cng
cng ca nc biu th hm lng mui Canxi
(Ca) va Magi (Mg) trong nc v cc ion ny s kt ta
vi mt s khong trong nc to cn trong ni hi, h
thng dn nc hoc bnh un nc. Cc ion Ca v Mg
thng c trong nc ngm hoc nc mt chy qua khu
vc c vi. Khi phn loi nc cng theo cc ion kt
hp ta c:
cng cacbonat l cng ca nc do cc
mui cacbonat (HCO3-2) ca Ca v Mg gy ra. cng

100
ny c th x l r dng sau khi un nc si nn cn gi
l cng tm thi.
cng cacbonat l cng ca nc do cc mi
sunfat (SO4-2) hoc clorua (C1-) ca Ca v Mg gy ra.
cng ny cn li sau khi un si nc nn gi l cng
vnh cu.
3.2.6.6. Hm lng st (Fe+2, Fe+3) v mangan (Mn+2,
Mn+1)
Khi nc c cha cc ion st v mangan s gy ra
c v mu ca nc. Ion st s gy ra mu cn ion
mangan s gy ra mu en ca nc. ng thi, ion st
v mangan cn nh hng ti cng, duy tr s pht
trin ca mt s vi khun gy thi ra trong h thng
phn phi nc.
St v mangan thng c trong nc mt v nc
ngm di dng cc mui tan hoc phc cht do ho tan
t cc lp khc trong hoc do nhim t nc thi.

101
3.2.6.7. Hm lng oxy ho tan (DO - Dissoleved
Oxygen)
Hm lng oxy ho tan trong nc tham gia vo
qu trnh trao i cht, duy tr nng lng cht do qu
trnh pht trin, sinh sn v ti sn xut cho cc vi sinh
vt trong nc.
Khi ch s DO thp c ngh l nc cha nhiu
cht hu c, nh cu oxy ho tng nn tiu th nhiu oxy
trong nc, Khi ch s DO cc chng t nc c nhiu
rong to tham gia qu trnh quang hp gii phng oxy.
3.2.6.8. Nhu cu oxy sinh hc (BOD - Biological
Oxygen Demand)
BOD l lng oxy cn thit vi sinh vt tiu th
trong qu trnh oxy ho cc cht hu c trong nc (c
bit l nc thi). n v tnh l mg/lt. Oxy s dng
trong qu trnh ny l oxy ho tan trong nc.
Ch s BOD l thng s quan trng nh gi
mc nhim ca nc do cc cht hu c c th b vi

102
sinh vt phn hu trong nhiu iu kin hiu kh. Ch s
BOD ch ra lng oxy m vi khun tiu th trong phn
ng oxy ho cc cht hu c trong nc nhim, ch s
BOD cng cao chng t lng cht hu c c kh nng
phn hu sinh hc gy nhim trong nc cng ln.
C th o ch s BOD sau 5 ngy, gi l BOD5,
hoc o ch s BOD sau 20 ngy, gi l BOD20.
3.2.6.9. Nhu cu oxy ho hc (COD - Chemical
Oxygen Demand)
Ch s COD l lng oxy cn thit cho qu trnh
oxy ho hc cc cht hu c trong nc thnh CO2 v
H20.
COD biu th lng cht hu c c th oxy ho
bng ho hc. Trong thc t COD c dng rng ri
c trong cho mc cc cht hu c trong nc b
nhim (k c cht hu c d phn hu v kh phn hu
sinh hc).
3.2.6.10. Hm lng phtpho (P)

103
 Phtpho c th tn ti trong nc di dng Ion
H2PO4; HPO4-2, PO4-3 , cc polyphtphat nh Na3 (PO3)6,
v P hu c.
y l mt trong nhng ngun dinh dng cho
cc thc vt di nc, gy nhim v gp phn thc
y hin tng ph dng (s pht trin bng n qu mc
ca cc vi sinh vt) cc ngun nc mn.
3.2.6.11. Hm lng nit (N)
Hp cht N trong nc l ngun dinh dng cho
cc thc vt. Trong nc N c th cc dng nh: Cc
cht N hu c dng protein hay cc sn phn phn r;
Amoniac v cc mi amn; Cc hp cht dng nitrit; N
t do.
3.2.6.12. Hm lng sunfat (SO4-2)
Hm lng sunfat trong nc cao s nh hng ti
vic hnh thnh sunfua hydro (H2S) trong nc gy mi
kh chu, nhim c i vi c, ngoi ra cn gy nn

104
hin tng ng cn trong ni un, gy hin tng xm
thc n mn ng ng dn.
3.2.6.13. Hm lng kim loi nng (Pb, Cu, Ni, Cd,
Hg, Sn, Cr,.)
Mt s kim loi c trong nc thi cng nghip,
chn nui hoc sinh hot. Nhng kim loi ny cc iu
kin pH khc nhau ca nc s tn ti nhng hnh thi
khc nhau gy nhim nc.
3.2.6.14. Cc ch tiu vi sinh
Trong cc ngun nc mt hoc nc thi cn c
nhiu loai vi trng, siu vi trng trong to v n bo.
Cc vi sinh vt c hi l cc vi trng gy bnh t cc
ngun nh rc, nc thi cng nghip, cc ngun bnh
ca ngi nh t, thng hn, bi lit. Vi khun E-coli l
vi khun c trng cho mc nhim trng nc. Ch s
E-Coli l s lng vi khun c trong 1lt nc.

105
 Chng 3 . nh hng ca ngoi cnh n
vt nui

I/ nh hng Stress n vt nui.

1.1. Stress l g? Ngi ta gi mi tc ng t bn ngoi

m qu sc chu ng ca vt nui l tc nhn stress.
Trng thi mi b sinh ra trong c th vt nui gi l
stress.
1.2. S phn loi stress: Stress c chia 4 nhm sau:
- Nhm A: nhm kh hu: lnh, nng, m cao trong
khng kh nng, tc gi tng dn trong lnh; tc
gi gim dn trong nng bc, khng kh km cht lng.
- Nhm B: lin quan n chung nui:
+ Nn chung khng cch nhit, VD: i vi g, n
chung (phoi bo) khng c < 12cm (phoi bo).
+ Nn chung h hng
+ Mt
+ Mi trng thay i: c nhiu yu t

106
- Nhm C: dinh dng
+ Thiu dinh dng (khng cn i)
+ Thay i thc n t ngt (con vt ang n thc n A
cho thc n B vo, t A B th 1/2 A 1/2 B sau d mi
thay hon ton).
+ Thi gian biu cho n tu tin
+ Mng n, mng ung khng ph hp
+ Mng n, mng ung khng y
+ Cht lng thc n km, do thi gian a vo khng tt
+ Cht lng nc ung km
- Nhm D: V sinh gia sc. VD: ly mu kim tra, cho
ung thuc, cc hnh thc tim phng-
- Nhm E: cc yu t khc m ta khng gy ra nh:
ting n, ng vt cn nhau, bo t thnh lnh n.

II. C ch ca Stress (c ch phn ng Stress)

107
 Di tc nhn ca stress (nhit , nh sng,
m) c th phn ng dy chuyn c Selye phn chia
lm 3 giai on nh sau:
- Giai on 1: giai on phn ng cng thng
- Giai on 2: giai on chng thnh cng
- Giai on 3: giai on mt mi
+ Giai on 1
Vi s tng cng gin tip ca Hypothalamus
th ACTH c sn sinh ra thu trc tuyn yn. Nh
v thi gian thng thn sn snh ra hormon a vo
mu. Sau 24 gii, tuyn v thng thn ln dn ln, trong
vng 3 gi sau, hm lng cholesterol trong mu gim
xung ch cn 1/2 v ngay sau lng Arcorbinaxid
gim nghim trng nn c th cm thy cng thng do
b huy ng ton b.
+ Giai on 2
Trong giai on ny, mt vi tuyn m n to iu
kin tch lu lipit l tng cng bc vo hot ng.

108
 M hnh tng th v stress

Tc ng thng n bn cu i no
Nhn t Stress
t0, AS, A0
Tc ng vo ton b h TK TW

H thn kinh Thu trc tuyn yn (Hypophisis)

thc vt

T. ng ln tuyn T.thn ACTH Thyrotropin

Adrenalin V thng thn Tuyn gip

Adrenalin trong Cortecoit Sn xut thyrosine

gan v c phn pht trin ln mu
gii glucogen
ACTH l cht
bin m v acid Lm cho t bo mm ra mt mi
amin thnh
ng.

Hnh 3: M hnh tng th v stress.

109
Khi lng tuyn thng thn c th ln ln 20%. Qu
trnh phn gii chim u th trong qu trnh trao i cht
giai on ny.
+ Giai on 3
Hay cn gi l giai on huy ng ht c, giai
on ny hot ng ca v thng thn b mc qu
ti v din ra qu lu di do kh nng lm vic b
gim yu dn n cc t bo mm yu, c th khng cn
kh nng thch ng vi mi trng.
* Nghin cu v c ch stress chng ta cn lu
cc im sau y:
- Cng tc ng
- Bin ca sc mnh tc ng
- Thi gian tc ng
- S lp li
Tm hiu v s thch ng v stress c th ng vt
c v c 1 kh nng c bit l n t c th ph v mi
trng bn trong c th n ph hp vi bn ngoi.

110
VD: nh ln con, nu ra lnh th c th ca n c th
gim t 2-50C hay tng ln t 2-50C.

III. M hnh v s thch nghi vt nui

C s khc nhau rt ln gia cc loi, thm ch cc
c th trong cng mt loi v kh nng iu chnh i vi
cc streess ca mi trng. Trong qu trnh pht trin sau
khi , nhng s iu chnh v hnh thi v hnh vi
xy ra vi iukin mi m con vt phi chng chu. Mt
vi hnh vi thch nghi l s thay i v cu trc hoc hot
ng c sn cho ph hp vi iu kin sng. Tnh thch
nghi l mt tp hp cc hin tng thch nghi v c th
c nh gi bng kh nng iu chnh ca con vt i
vi mi iu kin mi trng trung bnh cng nh i vi
kh hu cc oan. ng vt thch nghi tt c c trng
sau:

111
 - Gim khi lng thn th t nht trong qu trnh
trc tip tip xc vi streess nh thiu dinh dng, sn
lng sa cao hoc vn chuyn.
- C sc sinh sn cao.
- C sc khng bnh cao.
- Sng lu v t l cht thp.
3.1. S thch nghi kh hu.
S di chuyn vt nui t ni ny sang ni khc lm
thay i ton b mi trng sng ca chng v t con
vt vo tnh th bt buc phi thch nghi tn ti v
pht trin. Hu ht cc ng vt nui nh c di
chuyn thnh cng t ni ny sang ni khc. B, cu, ln
v g c chuyn t min n i Chu u, chu M
sang cc vng nhit i v nhit i. Cc kt qu
nghin cu v thch nghi cho thy, i a s cc loi vt
nui trn u c th thch nghi c cc vng c kh
hu hon ton tri ngc, tuy nhin, c mt s loi nh
cu v b sa, khi chuyn n cc vng nhit i t ra

112
c tnh thch nghi rt km (Hamman, 1954; Payne v
Hancook, 1975). Nguyn nhn ch yu l m cao v
stress nhit. Do , trong qu trnh nhp ging mi v,
vic u tin l phi to ra mt mi trng thun li nht
trong iu kin c th vt nui thch nghi c iu
kin kh hu mi mt cch nhanh nht ( Findlay, 1961;
Andrew, 1982).
3.2. S thch nghi dinh dng.
S thch nghi v di truyn v sinh l gn lin vi s
iu chnh dinh dng. ng vt nhai li, cc cht dinh
dng cn thit nh nit, photpho, lu hunh tun hon
qua mch mu v nc bt. C s cn bng v in phn
v s huy ng t chc cng c th gi c cc chc
nng, pht trin thai v duy tr lng sa. S thch nghi
dinh dng c th xy ra do hu qu ca s hn ch ca
thi tit v sinh thi. vng nhit i trong t v nc
thiu canxi do s xi mn ca ma l, ng c cng s
thiu Ca. Lng Ca n vo thp nh hng n nng

113
 Ca trong huyt thanh, nhng xem ra th ng vt
vng nhit i chu ng c vi tnh trng ny v rt
xy ra bnh. Cn chng yu xng (mm xng v thiu
Ca trong xng) thng thy mt s n gia sc vng
nhit i.
Lng protein n vo thp khng li biu hin r
nh hng bt li cc loi. Do hu qu ca tnh trng
thiu Protein mn tnh mt s loi ng vt no
pht trin c kh nng tch lu protein.
3.3. Tui sng v t l cht.
Tui sng l ch th kh nng chng chu ca con
vt i vi tc ng tch lu ca mi ci stress mi
trng. T l cht ca ng vt ging a phng th thp
rt nhiu so vi ng vt nhp t bn ngoi, nu loi
ng vt nhn t mt vng xa ti kh hu th hu qu
cng nghim trng.
T l cht v tui lc cht ca ging lai l trung
bnh ca hai ging b v m. S sng st quyt nh bi

114
s tn ti ca c ch iu chnh c th theo s thay i
ca mi trng.
3.4. Sc khng di truyn i vi bnh.
Bnh c th c nh ngha l c th hoc mt
phn ca c quan c th b ri lon chc nng . C 3 loi
ri lon chc nng.
a. Do bm sinh: Trong chc nng sai st ngay t trong
thi k trc khi (thai).
b. Do bnh: khi c th b mm bnh tn cng.
c. Do mi trng: nh l thiu dinh dng, n phi cht
c, hoc tip xc trc tip vi cc yu t khi hu cc
oan hoc streess. Gia cc ng vt nui nh sc
khng di truyn i vi bnh c s khc nhau ln (Hutt,
1958, Fnedeen, 1965). C th la chn nhng con vt c
sc khng cao i vi bnh v tng cng n bng
phng php chn lc t nhin.
Bng .8. T l cht ca b cho n 30 thng tui vng nhit i do bnh
Rikettsia (*)

115
 Ging S b T l b Bnh qun
sinh ra cht (%) tui lc cht
(thng)
Ging a phng
Afrikander 246 5 11
3/4 Afikander
v 1/4 b chu u 86 7 7
1/2 b Afikander
v 1/2 b chu u 397 10 6
B chu u 28 61 5

(*)Bonsma, 1994, Femg. S.A.fr .19.91."Bnh Rickttia do ve

Amblyommahebraeum truyn".

Th nhng, ch kh l hu ht cc c tnh chng chu

bnh l a gen (polygenic), do kim tra i sau nhiu
th h mi c kt qu c ngha. Tnh hnh ny s xu i
bi khong cch xa ca cc th h v i khi ch v tui ca
gia sc m s nhy cm khc nhau.
C ch sinh l ca sc khng tu thuc bnh.
Thng th nu ng vt c khng di truyn cao vi
loi vi khun gy bnh no cng khng cao vi vi
khun nhy cm vi mt bnh khc. Sc khng bnh
v k sinh trng s nh hng n phm vi phn b v
116
 S s thch nghi
V Ma
cao di nh sng
m khng kh p sut khng kh
Thnh phn khng kh Bc x
Tc ng ln gia sc (qua da, h thn kinh)

Phn ng nhanh: Phn ng chm:

Hnh vi ca gia sc; Ni tit; c ch
nhp tim, phi Stress.

Nu thun li: con vt bc vo thi k thich nghi

Mi trng bn trong phi m bo

Phi c cn Cn bng v ho hc; Phi c cn

bng v sinh l, sinh ho phi bng v
nng lng c bnh thng tun hon

Thch nghi (mi tn ti c)

117
 hiu qu sinh thi hc ca ng vt. Ve b gy hi
ln sc kho b. Sc khng vi ve ca b a phng
Bosindicus ln hn nhiu so vi b chu u Bos taurus.
Tnh min dch tng i ny di truyn cho i sau, do
b lai na mu chng chu tt vi ve hn b thun
chu u.
Vi rt gy bnh dch th (myxomatosis) c dng
kim tra th chu c. Thot u gy truyn bnh, virt
ny git 99% s th, nhng sau 15 nm t l cht gim
xung cn 50%. Ch nhng c th c sc khng mnh
mi sng st, c min dch bm sinh v con chu ca
chng k tha c sc khng ny.

118
Chng 4. mi quan h tng h gia mi
trng vi c th vt nui
I. S nh hng ca mi trng vi vt nui:

Nhit , m , AS, gi
Nhit c th
C quan cm nhit Hypothalamus Nhit ca

Tc ng ln
Tc ng ln TTTK TTTK iu cc tuyn to
TTTK cm gic cm gic i khin ni tit nn hormone
kht nc H2O

To ra cc Lin quan trc

Tip nhn men enzym tip n tuyn ni
TA nc tit

Tuyn gip Tuyn

thng thn Hypophisi

Trao i cht CQ sinh dc c CQ sinh duc ci

(T v nc, ME, protein, ng Trng

Tinh trung
m, to ra sn phm: tht, m,
lng, trng...)
Hinh 4: S nh hng ca mi trng vi vt nui

119
 Da trn 3 yu t: nhit , nh sng c tc ng
ln Hypothalamus. Cc yu t nhit , m , nh sng
nh hng n nhit c th hay nhit ca mu (c
bit nh hng n nhit ca gia cm non). Ngoi ra
nhit , m , nh sng, gi tc ng ln c quan cm
nhit v cm nh sng v bo v Hypothalamus, gy nh
hng n nng sut sinh sn v sinh trng ca vt nui
(Hnh 4).
II. nh hng ca ma v n hiu qu chn nui.

2.1. nh hng ca ma v n nng sut sinh sn ca

con c
i vi con c: s lng v cht lng tinh trng
thay i theo ma v rt r rt trong cng mt iu kin
v ging. Nu khc ging v khc a im a l, cc
ch tiu s lng v cht lng tinh trng cng khc
nhau.
Ma h cht lng tinh dch b tng a phng
c km hn cc ma cn li. Cho n nay, ngi ta cha

120
r hon ton yu t no Niota hay di ca ngy tc
ng mnh hn n cht lng tinh dch b bi v v
350, ma h t nng nhng tinh dch b vn km hn.
Ngi ta nhn thy rng ma h c lin quan cht ch
n c quan sinh tinh ca con c. V d, khi tri lnh,
nhit khong 60C, bao dch hon ca vt nui thng
b st vo c th nhng khi nhit >240C th chng li
t cch xa c th. y l do 2 c cremaster v c dartos
v vic cung cp mu ca c th cho bu di to nn.
Hin tng m bo cht lng tinh dch (gi nhit
n nh cho dch hon). Tuy nhin, nu nht bn
ngoi qu cao (> 350C), cht lng tinh dch vn b nh
hng ln.
Mt s tc gi nh Ozatavant hoc Hafez nghin
cu nh hng chu k nh sng n cht lng tinh trng
cho thy: chu k sng ti 12 gi l ti u i vi vic sn
sinh ra tinh trng.

121
2.2. nh hng ca ma v n nng sut sinh sn ca
con ci.
Phn ln gia sc, gia cm thng c ma v sinh
sn vo ma xun hay ma thu; ma h hay ma ng th
t hn. B v n c thi gian sinh sn quanh nm, song,
mc nng sut mi ma v c khc nhau. Trong
trng hp nhit khng kh cao th ln thi gian
ng dc khng thy ko di, nhng b khi gp stress
v nhit th thi gian ng dc ngn li v l l ng dc
thm lng tng ln ng k. Ngi ta thng thy thi
gian ng dc b gim th hin tng chay mu sau khi
phi ging b tng ln.
Ma v cn nh hng n chn ca bo nang
trng. Stress nng hon ton lm nh hng n t l
phi v t l th thai. Hiu qu chn lc ging mt s
ging ph thuc rt nhiu vo ngi chn ging bit
chn ma v no thc hin. V d: nu nui g vo
thi gian thng ba , n thng 4, 5 tng l nh co

122
v thng 6 - 7 gim dn . Nu chn ging vo thng 4 - 5
th kt qu ch thu c hn ch, nn thng nui g
khong khong 3 thng tng 9 g v thng chn
ging vo thng 11, 12, 1, v tt nht l chn vo thi
im g nhiu. i vi ngng, chn ging vo thng 2
- 3 l thi k hu b v thng 9 l thch hp.
III. nh hng ca mi trng sinh thi n hiu qu
chn nui.
3.1. nh hng ca cc kiu chung tri khc nhau n
mi trng tiu kh hu.
Cc kiu chung tri khc nhau c nh hng
khc nhau n mi trng sng ca vt nui. Cc th
nghim cho thy: so v chung K64 c, chung ln cng
nghip gp phn gim thiu ng k hm lng kh
c chung nui, hm lng NH3 v H2S gim t 14,5
16,1%; m gim 2,5%; tc gi tng 6,22%.
3.2. nh hng ca chung tri n nng sut chn nui.

123
 Chung cng nghip gp phn ng k trong
vic ci thin iu kin tiu kh hu trong chung nui,
m bo duy tr mi trng sinh thi ti u cho gia sc,
gia cm. Theo di tc ng ca mi trng chung tri
n nng sut chn nui ln, cc nh chn nui cho
thy: cc ging ln ngoi cao sn nu c nui trong
iu kin chung tri cng nghip, c nng sut cao hn
chung K64 c mt cch r rt: s la /ni/nm tng t
1,85 ln 2,10 la; s con s sinh sng/la tng 0,95 con;
s con cai sa tng 3,50%; s con 60 ngy tui/la tng
tng 8,50%, ng thi gp phn tng hiu qu x hi
do vic gim ng k mi hi t khu vc chn nui.
nh hn ca yu t chung nui n con vt c
th tm tt bng s sau:

124
125
3.3. Mt s gii php k thut ng b nhm gim thiu
nhim mi trng.
+ Gii php chung tri: i vi chung cng
nghip, ngy nay thng p dng 2 h thng chung ch
yu, l h thng chung kn s dng qut ht gi v
h thng chung 4 mi thng thong t nhin. C 2 kiu
chung tri ny u c thit k nhm mc ch to
thng thong ti a, hn ch m v cc kh c trong
chung, to mi trng thun tin nht cho sinh trng,
sinh sn v pht trin ca tng loi gia sc, gia cm.
Trong chung ln, cc , ngn cho cc loi ln
c tnh ton s lng v thit k theo nhng cng thc
nht nh m bo v s lng, hp l v khng gian
v ti u cho chu chuyn n nhm khai thc ti a hiu
qu s dng chung tri trong 1 nm. Thng thng, ln
ni cha, ch phi, ln tht v ln c ging c nui
nht trong cc chung khung st vi mng n b tng
v nn xi mng; ln ni , nui con v ln con c

126
nui nht trn cc ci bng st, c sn cao cch mt t
t 20 40 cm; nc ung c cung cp qua vi ung t
ng, h thng lm mt v si m c trang b tng
i ng b.
+ Gii php thc n: B sung vo thc n cho vt
nui mt s ch phm sinh hc nh De-Odorace hoc
Miro-Aid...cc ch phm ny c tc dng hp thu NH3
ngay trong ng tiu ho ca chng, lm gim ng k
mi hi t phn v nc tiu ca gia sc, gia cm.
+ X l cht thi: S dung h thng Biogas, h
thng h phn, s dng ch phm EM, Bokashi... gip
cho qu trnh phn hu nhanh v gim mi hi t cht
thi chn nui.
3.4. Mt s kt qu ci thin mi trng sinh thi v
tng nng sut chn nui.
Sau khi p dng mt lot cc gii php ng b
nh trn, kt qu nghin cu cho thy: mi trng tiu
kh hu chung cng nghip c ci thin ng k,

127
hm lng cc thn kh gim t 7,14 58,51%, trong ,
hm lng NH3 gim t 37,23 58,51%; H2S gim t
23,68 36,84%; E.Coli gim 44,03%; hm lng VSV,
bi l lng v nm theo th t gim 61,45; 30,71; v
51,52%.
V nng sut chn nui, p dng mt lot cc gii
php ng b gp phn ng k trong vic ci thin
nng sut chn nui cng nghip. V d, trong chn nui
ln cng nghip, sau khi p dng cc bin php ci tin
chung tri, s con s sinh sng/la v s con 60 ngy
tui/la tng t 6,98 - 8,82%, t l nui sng tng 2,69%;
khi lng ln con 60 ngy tui tng 6,10% so vi
chung cng nghip kiu c.
Nh vy, mi quan h tng h gia mi trng
sinh thi vi c th vt nui l rt mt thit v c tc
ng trc tip khng nhng ln phm ging ca vt nui
m cn tc ng mnh m n hiu qu kinh t trong
chn nui gia sc, gia cm.

128
Chng 5. H sinh thi vn ao chung (vac)
- mt sng to ca nng nghip bn vng
Vit nam
5.1. Truyn thng v c s khoa hc
Lm VAC l kt hp lm vn, nui c v chn
nui. l truyn thng lu i ca nhn dn ta. y l
mt sng to ca nng dn Vit nam, trong thiu thn,
ngho tng vn bit s dng hp l nht ngun ti
nguyn sn c to ra vt cht cho cuc sng no
hn. y cng l ng gp ca nng dn ta vo kho kinh
nghim phong ph ca nhn loi. Cc h thng ny ang
cn c s ng gp ci tin cng vi s pht trin ngy
cng cao ca x hi.
Nguyn Vn Mn (1996) nghin cu v phc
ho cc c im ca h thng VAC nc ta, theo ,
h sinh thi VAC c hnh thnh mt cch t nhin t
lu i v lun gn lin vi i sng ca ngi dn Vit
nam. vng ng bng Sng Hng mc nc thp, khi

129
lm nh thng phi o t p cao nn (o ao vt
th); do hnh thnh mt ci ao ngay cnh nh . V
vy ta thy ph bin y nh no cng c vn li c
ao, vn trn, ao di, vn sau, ao trc. Va trng
trt li va chn nui, nui c, ngi ta thu c mt
khi lng sn phm quan trng cho tiu dng gia nh;
phn sn phm di ra th em trao i trn th trng.
Cng nh h thng VAC m cha ng ta gi c mi
trng sinh thi n nh cho s pht trin hi ho gia
con ngi, vt nui v thin nhin.
Kinh nghim lm VAC c p dng cc a
phng trong c nc vi nhng m hnh khc nhau
(VAC vng ng bng, VAC vng trung du, min
ni,VAC vng ng bng sng Cu Long)
H thng VAC hnh thnh t kinh nghim lu i
ca nhn dn ta c mt c s khoa hc vng chc:
5.1.1/ K thut p dng trong VAC l k thut
thm canh sinh hc cao. Trong vn cy trng theo nhiu

130
tng, trng xen, trng gi, cho cy leo ln gin; di ao
nui nhiu loi c theo cc tng nc khc nhau,s dng
mt cch hp l nht nng lng mt tri, t ai, mt
nc, vn u t khng nhiu m hiu qu kinh t li
cao.
5.1.2/ K thut lm VAC da trn chin lc ti
sinh: ti sinh nng lng mt tri thng qua quang hp
ca cy trng v ti sinh cht thi, lm sch mi trng.
Nng lng mt tri thng qua quang hp c ti to
di dng nng lng cha trong sn phm thc vt dng
lm thc n cho ngi v gia sc, ci un v nguyn liu
cho tiu th cng nghip. Cc cht thi c a vo
nhng chu trnh sn xut mi v cng c bin thnh
nhng sn phm hu ch.
5.1.3/ K thut VAC l in hnh ca h thng
nng nghip hu c (organic farming) , ngi ta s
dng rt t ha cht (do gn nh ), t my mc, sc lao

131
ng ch yu l ngi trong nh, v s dng ti a
ngun thc n, vt t ti ch.
5.2. H sinh thi VAC v nng nghip bn vng
H sinh thi VAC l cp n cc h thng gia
nh (family systems), ngi ch gia nh (v hay
chng) la chn v quyt nh cc bin php kinh t
t c cc mc tiu mong mun. Nhng quyt nh
ca h lin quan n ti nguyn v vic s dng n, vic
t chc kinh t gia nh, cc ngnh ngh thng xuyn
hoc v ma, cc hot ng x hi m h tham gia, tt c
hnh thnh mt tp hp hp l nht v hiu qu nht. Cc
h thng gia nh kt hp cht ch vi h thng nng
nghip trong cng ng lng x phn nh hot ng kinh
t v b mt x hi nng thn.
H sinh thi VAC ca chng ta rt gn gi vi nn
nng nghip bn vng.
Nng nghip bn vng l mt nn nng nghip v
mt kinh t bo m c hiu qu lu bn; v mt x

132
hi khng lm phn ho giu ngho, khng bn cng ho
mt b phn ln nng dn gy ra nhng t nn x hi
nghim trng; v mt ti nguyn mi trng, khng lm
cn kit ti nguyn, khng lm suy thoi v hu hoi mi
trng.
Nng nghip bn vng da trn nhng h sinh thi
phong ph, a dng, c kh nng pht trin v tn ti lu
bn, c tim lc v knh t, m bo c nhu cu v
lng thc v thc phm cho con ngi, thc n cho chn
nui, v nng sn ni chung cn cho cuc sng v cho
pht trin m khng gy nh hng tiu cc v cc mt
x hi, ti nguyn, mi trng.
xy dng mt nn nng nghip bn vng,
ngi ta da vo vic kho st cc h sinh thi t nhin,
da vo kinh nghim qu bu ca nhng h canh tc
truyn thng v nhng kin thc khoa hc hin i.

133
 Trong nhng h sinh thi c truyn Vit Nam, h
sinh thi VAC c kh nng p ng c nhng yu cu
ca mt nn nng nghip bn vng v:
- VAC em li hiu qu kinh t cao v lu bn (bo m
cn bng sinh thi v ci to bi b t ai).
bh- VAC gp phn xo i gim ngho, tng thu nhp v
to thm cng n vic lm, ci thin i sng ca cc gia
nh nng dn.
- VAC gp phn bo v mi trng, to ra mt mi
trng trong lnh, sch p. Pht trin VAC l xy dng
mt nn nng nghip sinh thi, mt nn nng nghip
sch.
Chng ta cn c kt kinh nghim lm VAC cc
vng sinh thi, a nhng h sinh thi, a nhng tin b
thch hp vo VAC, xy dng nhng h sinh thi bn
vng c kh nng p ng nhu cu ca i sng, nhu cu
pht trin t nc m khng lm suy thoi mi trng,
khng lm hu hoi ti nguyn nh xu hng pht trin

134
theo m hnh phng ty vi s lng ln my mc v
ho cht a vo nng nghip.
5.3. Tc dng ca h sinh thi VAC
Phong tro kinh t vn pht trin do VACVINA-
ngi t chc, hun luyn v hng dn lm r vai tr,
tc dng to ln ca h sinh thi VAC trong pht trin
nng nghip v trong cng cuc pht trin chung ca t
nc. N ph hp vi iu kin sinh thi, kinh t v vn
ho ca mt t nc tuy cn ngho nhng y sc sng.
a/ Trc ht VAC cung cp ngay ti ch mt
ngun thc phm a dng, phong ph, gp phn ci tin
ba n, ci thin dinh dng v bo m an ton lng
thc cc h gia nh. VAC cng lm tng thu nhp
ca gia nh, v gp phn ng k vo phong tro xo i
gim ngho trong c nc.
b/ VAC gp phn y mnh thm canh v a dng
ho nng nghip, thc hin chuyn dch c cu kinh t
nng nghip, nng thn. ng bng thng qua lm

135
VAC, nhng vn tp, nhng din tch lm cy lng
thc nng sut thp, sn xut bp bnh, nhng din tch
mt nc b hoang hay th c nng sut thp c ci to
thnh nhng h thng sn xut theo hng thm canh t
nng sut v hiu qu cao. Tim nng to ln ca vng
ng bng c khai thc hp l hn, sn xut a dng
phong ph hn, em li thu nhp tng gp nhiu ln trc
y. iu quan trng hn na l VAC gp phn tch
cc vo vic khai thc vng ven bin v nht l vng
trung du v min ni. Nhiu m hnh VAC vng bin
ci to c vng t ct, t ly tht, chua mn, pht
trin nui trng thu sn, bo v ci to mi trng gi
c th cn bng sinh thi. trung du v min ni, hc
tp cc m hnh VAC, nhiu gia nh nng dn khai
thc nhng trin t dc, xy dng cc vn i, vn
rng, thc hin nh canh, nh c, t chc nhng trang
tri tr ph, hnh nh nhng vng nng thn giu p.
Trung du min ni chim 3/4 din tch ca c nc v

136
cn hng triu hecta t trng, i trc c th khai thc
s dng. Pht trin VAC v cc trang tri l mt bin
php hu hiu gp phn khai thc trung du min ni, ci
to bo v t ai, ci to mi trng, m ra mt th mi
cho nng nghip thc hin mt s phn cng lao ng
mi v mt chuyn bin cch mng trong kinh t nng
nghip v nng thn.
c/ Pht trin VAC thu ht nhiu lao ng vo sn
xut ch bin, tiu th sn phm, to thm vic lm
nng thn gp phn hn ch vic lao ng nng thn
tp trung ra cc thnh ph.
Lao ng trong VAC ph hp vi nhiu la tui,
thch hp vi ngi gi, tr em, ph n c con nh, vi
cn b cng nhn vin ti chc cng nh ngh hu.
Lm VAC c th tn dng c th gi nhn ri tng
thu nhp, ci thin i sng.
d/ VAC gp phn ci to mi trng, to ra cnh
quan thanh bnh, l ni gii tr lnh mnh, ni di dng

137
tui gi, ni din ra cc hot ng vn ho du lch. V
nh vy VAC gp phn khng nh cho cuc sng vn
ho lnh mnh.
e/ Nhng vic trn khng th no thc hin c
nu khng c mt lp ngi mi, nhng ngi nng dn
c tri thc bit p dng cc k thut thch hp tin tin.
VAC tp hp c ng o nng dn, hun luyn v
hng dn h thc hin cc quy trnh k thut mi
5.4. S pht trin ca phong tro VAC ti Vit Nam v
trin vng.
Nh ta bit VAC ny sinh t lu i, l sng
to ca nng dn nc ta. Ni n m hnh VAC l ni
n vic khai thc tim nng kinh t ca n v h gia
nh, l s dng hp l nht ti nguyn b nh ca tng
gia nh cho mc ch: trc ht l cung cp thc n cho
ba n hng ngy v tng thm thu nhp cho gia nh.
Theo mt s iu tra ca VACVINA th thu nhp do m

138
hnh VAC chim t 50-70% thu nhp gia nh. mt s
vng nh min ni t l ny c th ti 80 - 90%.
Sau hp tc ho nng nghip, kinh t gia nh b
xem nh, m hnh VAC khng pht trin c. T sau
i mi kinh t, Nh nc khuyn khch pht trin kinh
t gia nh, phong tro VAC mi pht trin mnh.
u tin ngi ta lo tu b ao, vn quanh nh
tng thm ngun thc phm cho ba n v c t nhiu thu
nhp. Phong tro c m rng dn v nhng nm 90 c
phong tro ci to vn tp loi b ging cy xu, t
sinh li lm vn chuyn canh nh vng ng
bng. Nhng nm gn y Nh nc c ch trng
chuyn dch c cu kinh t nng nghip, nhiu ni
VAC c m rng quy m phn ln l tm trung c mt
vi hc ta, mt s t l ln n hng chc hng trm hc
ta. Nhng vn i, vn rng trng cy cng nghip,
cy n qu xut hin cc vng ni v trung du.
ng bng nhiu mnh t, mt nc c a vo chn

139
nui, nui trng thy sn vi hiu qu kinh t cao. Cc
m hnh chn nui ln, b sa, d, g th vn... kt hp
trng cy n qu v nui c vi quy m ln n hnh
thnh v pht trin, gp phn em li hiu qu kinh t -
x hi to ln v l mi trng sinh thi l tng cho con
ngi v vt nui.
Quy m VAC m rng i hi phi ng dng
ging mi, k thut mi, cn o to cn b, hun luyn
nng dn.
Cc hot ng ca VACVINA cng vi cc t
chc khuyn nng khc ang thc y sn xut t tc t
cp, VAC ang ngy m rng tin ti sn xut hng ho.
Trin vng ca n l rt xn ln bi n ph hp vi ch
trng chuyn dch c cu kinh t ca ng v Nh
nc, bi v n em li li ch to ln cho mi nh, gp
phn xy dng m h sinh thi cn bng, mt nn nng
nghip hu c bn vng.

140
 Ti liu tham kho

1. Dng Hu Thi, 2000. C s sinh thi hc. Nh

xut bn i hc Quc gia, H ni, 347 tr.
2. V Trung Tng, 2001. C s sinh thi hc. Nh xut
bn Gio dc, H ni, 263 tr.
3. V Trung Tng, 2003. Bi tp sinh thi hc. Nh
xut bn Gio dc, H ni, 247 tr.
4. L Vit Ly, Bi Vn Chnh. Pht trin chn nui
trong h thng nng nghip bn vng. Nh xut bn
Nng nghip 1966
5. Wit J. de, et al. Tiu chun nh gi h thng sn
xut chn nui bn vng trong nng nghip.
6. Alan Hastings, 1997. Population Biology Concepts
and Models Springer Velag New York, 215 pp.
7. Dodeswell,W.H, 1987. Ecology: Principles and
Practice. Heiman Educational Book, London, 312 pp.
8. Odum, E.P, 1997. Ecology: Abride btween Science
and Society. Sinauer Asociates, Inc Publisher,
Sunderland, Massachusetts, 296pp.

141
 Mc lc

Li ni u 2
Chng 1. Phn m u - Cc khi nim
I. Sinh thi hc l g?
1.1. nh ngha sinh thi hc
1.2. Mi trng sinh thi:
II. Mt s nh lut c bn trong Sinh thi hc
vt nui
2.1. nh lut 1
2.2. nh lut 2
III. S phn chia cc mn sinh thi hc.
3.1. Sinh thi hc c th
3.2. Sinh thi hc qun th
3.3. Sinh thi hc qun x
Chng 2: nh hng ca cc yu t sinh
thi mi trng n vt nui.
I. S tc ng ca cc yu t sinh thi ca mi
trng.
II. Cc yu t sinh vt
2.1. Yu t con ngi
2.2. Yu t ng vt
III/ Cc yu t v sinh
3.1. Kh hu
3.2. Kh quyn v cc qu tnh ca n nh
hng n i sng sinh vt.

142
Chng 3 . nh hng ca ngoi cnh n
vt nui
I. nh hng Stress n vt nui.
1.1. Stress l g?
1.2. S phn loi stress
II. C ch ca Stress (c ch phn ng Stress)
III. M hnh v s thch nghi vt nui
3.1. S thch nghi kh hu.
3.2. S thch nghi dinh dng.
3.3. Tui sng v t l cht.
3.4. Sc khng di truyn i vi bnh.
Chng 4. Mi quan h tng h gia mi
trng vi c th vt nui
I. S nh hng ca mi trng vi vt nui
II. nh hng ca ma v n hiu qu chn
nui.
2.1. nh hng ca ma v n nng sut sinh
sn ca con c
2.2. nh hng ca ma v n nng sut sinh
sn ca con ci.
III. nh hng ca mi trng sinh thi n
hiu qu chn nui.
3.1. nh hng ca kiu chung tri khc
nhau n mi trng tiu kh hu.
3.2. nh hng ca chung tri n nng sut
chn nui.
143
chn nui.
3.3. Mt s gii php k thut ng b nhm
gim thiu nhim mi trng.
3.4. Mt s kt qu ci thin mi trng sinh
thi v tng nng sut chn nui.
Chng5. H sinh thi vn ao chung (vac)
5.1. Truyn thng v c s khoa hc
5.2. H sinh thi VAC v nng nghip bn vng
5.3. Tc dng ca h sinh thi VAC
5.4. S pht trin ca h sinh thi VAC ti Vit
Nam v trin vng.
Ti liu tham kho

144