10.

SINIF
TRK EDEBYATI
DERS NOTLARI

www.edebiyatogretmeni.org

Trk Edebiyat Dil ve Anlatm

Dersleri Kaynak Sitesi

RETGREGTGTGRTGTRGGT[Metni yazn] Sayfa 1

 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org

I. NTE: TARH NDE TRK EDEBYATI Baz milletlerin millet hline gelmesi tarihin ok eski alarn-
da, bilinmeyen dneminde olmutur. Bu dneme, destan
1. EDEBYAT-TARH LKS dnemi denir. Dolaysyla milletlerin tarihlerinin balangcn
bulmak ok zordur.
Edebiyat tarihi, medeniyet tarihinin en nemli ksmdr. Bir
milletin uzun asrlar esnasnda geirdii fikr ve hiss geli- Destanlarn ortaya kt zaman kesin olarak bilinmedii iin
meyi belirten btn kalem rnlerini inceleme ile onun ma- Trk milletinin slam ncesi yaamna ait asl bilgi kayna
nevi hayatn, gerekte olduu gibi tasvire alr. destanlardr. Gktrklerin byk bir yenilginin ardndan Er-
genekon adn verdikleri yere kamalar ve orada oaldktan
Edebiyat tarihi, bir ulusun yzyllarca meydana getirdii ede- sonra demir da eritmeleri, Saka Trklerinin skender'le
b eserleri inceleyerek geirdii dnemleri kronolojik bir sra savaa girmemek iin geri ekilmeleri (u destan), Ouz
iinde inceleyen bilim daldr. Trklerinin oklar ve Bozoklar olarak ikiye ayrlmalar (Ouz
Kaan destan) gibi birok bilgiyi destanlardan reniyoruz.
Bir baka deyile edebiyat tarihi bir toplumun edebiyatnn
iledii yolu ve geirdii dnemleri anlatan, edebiyat hayatn Destanlar, tarihleri bu ekilde eskilere uzanan milletlerin bilin-
btn olarak deerlendiren bir bilim daldr. meyen ilk alarn bize birtakm mitolojik hikyeler halinde
anlatt iin nemlidir. Bunlar gerek olmasalar; hatta ger-
Edebiyat tarihi araclyla deiik alardaki kltr birikimi- ee uymasalar bile, milletlerin kendi gemileri hakknda
mizi tanrz. neler bilip neler dndklerini haber vermeleri bakmndan
nemlidir. Destanlarn, bir ulusun dnce ve sanat hayatna
Toplumlarn dnce yaplarn, dnya grlerini reniriz. kaynak olmas bakmndan da nemi vardr. Destanlar, anla-
Btn bu bilgiler bir edebiyat eserinin deerlendirilmesinde tmlarndaki olaanst zellikler ayklandnda uluslarn
bize yol gsterir. tarihini aydnlatan en nemli kaynaklardandr. Yzyllar bo-
yunca Trklerin duyu, dn, inan ve hayallerini; gzel
2. TRK EDEBYATININ DNEMLERE AYRILMASINDAK sanatlarn, ak, aile, vatan, ulus ve devlet anlaylarn Trk
LTLER destanlarnda grebiliriz. Bu yzden destan dnemi, uluslarn
edebiyat, kltr ve tarihi iin nemlidir.
Edebiyatmz, hibir yazl belge bulamadmz ok eski
dnemlerde balam ve birbirinden farkl kollar halinde ge- Mitlerin Douu ve Efsane
limek suretiyle gnmze kadar sregelmitir. Balangcn-
dan gnmze kadar ayn milli ruhun, edebiyatmzn btn Destan dnemine efsanevi, masals yani mitolojik eler h-
dnemlerinde hi deimeyen ve amac belirleyen bir izgi kimdir.
olarak varln hissettirdiini gryoruz. Ancak bu milli izgi-
ye onu zenginletiren birbirinden farkl motiflerin de eklendi- Mitoloji; ok eski zamanlarda gelmi ve yaam olan ulus-
ini sylemeliyiz. Edebiyatmzn hangi medeniyetin veya larn inandklar tanrlarn, kahramanlarn, devlerin ve perile-
hangi edebiyatlarn tesirine girdiini, hangi amalara hizmet rin hayatndan sz eden hikyelerdir. Mitolojiler, temsil ettii
ettiini ve toplumdaki hangi sosyal snflar tarafndan temsil topluluun aynas gibidir. Mitoloji, Eski alarda yaam
edildiini bu farkllklara bakarak anlyoruz. Ayrca edebi olan insanlarn doa olaylarna, sosyal ilikilerine, din inan-
eserlerde kullanlan kelimelerin yaplarna, ekimlerine ve larna bak alarnn yorumlanmasdr.
ses zelliklerine bakarak hangi dil corafyasna ait olduunu
belirtiyoruz. Eski alardan beri sylenegelen, olaanst varlklar, olay-
lar konu edinen hayali hikyelere efsane denir. Efsanede
Dnyada baka milletlerin edebiyatlarnda da, ana izgi de- anlatlan olaylar bazen hayali olabilir; ama efsaneler oun-
imemekle beraber, farkl edebi dnemler yaand grl- lukla gerek olaylara ve gerekten yaam kiilere dayanr.
mektedir. Fakat bunlarn pek az bizim edebiyatmz kadar Bu nedenle her ulusun, efsaneleri, destanlarn, kahramanlk
eitlilik arz etmektedir. Tabii ki bunun en nemli sebebi Trk yklerini, kahramanlarn, masallarn, sylencelerini barn-
boylarnn dnya zerinde eitli corafi blgelere dalarak drr.
ayr topluluklar halinde ve ayr devletler kurarak yaamalar-
dr. Bu durum, birtakm kltrel farkllklar, farkl lehe ve Efsanelerin kayna tarih olaylardr. Bu olaylar, halkn hayal
ivelerin oluumunu, farkl medeniyetlerden etkilenmeyi ve gc yardm ile olaanst hayallerle olgunlar. Halk,
farkl edebiyatlara sahip olmay beraberinde getirmitir. inanlarn etkisi altnda, tarihle ilgili olaylar idealize ederek
Biz de edebiyatmz tarihi geliimi ierisinde devirlere ayra- masallatrr. te bu bakmdan efsaneler, tarih olaylarla
rak her birini kendi zelliklerine gre incelemek durumunda- rl masallardr. Bu masallar cin, peri, dev, ejderha gibi
yz. masals elerle sslenerek anlatlr.

Trk Edebiyatnn dnemlere ayrlmasnda;
-Dil anlay
-Dini hayat
-Kltrel farkllama
-Sanat anlay
-Corafya deiimi
-Lehe ve ive ayrlklar etkili olmutur.
II. NTE: DESTAN DNEM TRK EDEBYATI
1. DESTAN DNEM
Destan; halk gzyle grlen, halk ruhuyla duyulan ve halk
hayalinde masallatrlan tarihlerdir. Bu tanmdan, tarihi olay-
lara masals elerin girdii destann, halk ruhunda ve haya-
linde ekillenerek olutuu anlalmaktadr.
Mitlerin nemli bir tr bir kltrn, evrenin nasl yaratldna
ilikin gr ve inanlar aklayan ve tanmlayan yaratl
mitleridir.
Trklerin ortak efsanesi treyi efsanesidir. Bu efsane nere-
deyse her Trk topluluunda vardr.
Destanlarn Olaanst Olular
Trk mitolojisinde hakan, Tanr tarafndan gnderilmi ve
"kut" (mutluluk) verilmi bir insan olarak kabul edilmektedir.
Trk anlaynda hakan iyi veya kt, bilgili veya bilgisiz
olabilen bir insandr. Hakan olmak o kii iin bir nasiptir ve
hakan buna lyk olmak zorundadr. Eer iyi ise, bilge ise,
Tanr'nn yardm da onunla beraberdir; deilse Tanr yard-
mn ondan eker ve hakan ldrlr. Hakanlarn soyu kutsal

www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 1

 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org

klnm olduundan, hanedan mensuplarnn kan topraa
aktlmaz, onlar kirile boularak ldrlrler.
Tanr tarafndan verilen grev, cihan devletini kurmaktr.
Hakan btn acunu (cihan) ynetmekle grevlidir. Trk Dev-
leti, yeryz ile gkyz arasnda dnlr. Orhun abidele-
rinin ifadesi ile stte mavi gk, altta yaz yer yaratldnda,
ikisi arasnda insanolu yaratlm. nsanoullar zerine ise
Trk kaanlar oturtulmulard.
Halk derleyip toparlamak, eitmek, a doyurup pla giy-
dirmek, treyi hkim klmak da hakann grevleri arasndadr.
Halkn hakanlara verdii olaanst nitelikler, destanlarda da
olaanst olaylarn anlatlmasna zemin hazrlamtr.
Farkl Uluslarda Destan Dnemleri
Destanlar, tarihin bilinmeyen dnemlerinde oluur ve ulusla-
rn yaad byk olaylar yanstr. Bu bilgiler nda kkl iiri adl iir ilk Trk iiridir.
bir tarihi olan uluslarn (Trkler, ranllar, Smerler, Yunanl-
lar, Hintler) destan dnemlerinin olduu sylenebilir. Bu
uluslarn tarihin bilinmeyen dnemlerinde yaam olduklar
byk olaylar, destanlar dourmutur. Dolaysyla destan
sahibi byk uluslarn destan dneminin olduundan sz
edebiliriz.
2. SZL EDEBYAT
Szl Edebiyat, Trklerin henz yazy kullanmadklar d-
nemdeki edebiyattr. Bu dnem edebiyat szl olarak retil-
mi ve kulaktan kulaa yaylarak varln srdrmtr. Bu rastlanr.
dnemde edebiyatmz amanizm, Manihaizm, Budizm gibi
dinler etkilemitir. slamiyet ncesi Trk edebiyat, M..
4000li 3000li yllardan balayarak Trklerin slamiyeti kabul
ettii XI. yzyl ortalarna kadar srer. Bu uzun dnemin
Kktrklere ait yazl antlarn ortaya konduu M.S. VI. yzy-
la kadar olan blm szl edebiyat dnemi olarak adlandr-
lr.
daki dnya grlerini, yaantlarn, duygularn, dncele-
rini doal bir dille anlatrlar. iirlerde doa, ak, kahramanlk,
cesaret, binicilik, at sevgisi, askerlik, lm en ok ilenen
konulardr. in kaynaklarnda M.. II. yzyla ait eski Trk
iir evirilerine rastlanmaktadr.
lk Trk airleri
slamiyet ncesindeki Trklerde airlere baks, kam, ozan
gibi adlar verilirdi. Kagarl Mahmudun Divn Lgatit Trk
adl eserinde ve Turfan kazlarnda ele geirilen metinlerde
adlarna ve iirlerine rastlanan ilk Trk airleri Aprn or
Tigin, uu, Ki-ki, Kl Tarkan, Asg Tutung, Pratyaya iri,
Kalun Kay, isuya Tutungdur.
lk Trk iiri
slamiyet ncesi Trk iirinin, airi bilinen ilk rneklerini Uy-
gurlarda bulmaktayz. Aprn or Tiginin yazd Bir Ak
a. Sagu
Sagular da savlar gibi eski Trklerin yaam biimlerinden
doan szl rnlerdir. Eski Trklerde sevilen, saylan bir
kiinin lmnden sonra dzenlenen cenaze trenine yu
treni, bu trenlerde sylenen iirlere sagu ad verilir.
len kiinin yiitliini, yapt ileri, deerini anlatan, l-
mnden doan acy dile getiren bu iirler bir tr attr. Des-
tan zellii de gsteren sagularda geni doa tasvirlerine
Aada Alp Er Tungann lm zerine duyulan acy dile
getiren Alp Er Tunga Sagusunu okuyacaksnz. Alp Er
Tunga Sagusu XI. yzylda Kagarl Mahmud tarafndan halk
azndan derlenmitir.
Alp Er Tunga Sagusu Gnmz Trkesiyle

Bilindii gibi sz yazdan ncedir. Byle olunca da yazl Alp Er Tonga ldi m Alp Er Tonga ld m,
edebiyat rnlerinden nce, szl edebiyat rnlerinin olu- siz ajun kald mu Kt dnya kald m,
tuu ortadadr. Btn uluslarn edebiyatnda olduu gibi dlek in ald mu Zaman cn ald m
Trklerin edebiyatnda da szl edebiyatn douu dinsel Emdi yrek yrtlur Artk yrek yrtlr.
temellere dayanr. Szl edebiyat rnleri, daha yaznn
bulunmad dnemlerde, dinsel trenlerde retilmeye ba- dlek yarag kzetti Felek frsat gzetti,
lanm, kuaktan kuaa aktarlarak yaatlmtr. Ogr tuzak uzatt Gizli tuzak uzatt,
Begler begin aztt Beyler beyin artt;
Edebiyat trleri iinde ilk doan tr olan iir, szl edebiyatn Kasa kah kurtulur Kasa nasl kurtulur?
anlatmnda nemli bir rol oynar. slamiyet ncesi Trk ede-
biyatnda da iirin nemli bir yeri vardr. Ulp eren brley Uludu erler kurta,
Yrtp yaka urlayu Barp yrttlar yaka,
Szl Dnemin zellikleri Skrp ni yurlayu rdlar slkla,
Sgtap kzi rtlr Yatan gzler rtlr.
rnler kopuz ad verilen sazla dile getirilmitir.
l olarak ulusal lmz olan hece ls kullanl- dlek arg kevredi Zamane hep bozuldu,
mtr. Yung yavuz tavrad Zayf tembel glendi,
Nazm birimi drtlktr. Erdem yeme savrad Erdem yine azald,
Dnemine gre ar bir dili vardr. Ajun begi ertilr Acun beyi yok olur.
Dizelere genel olarak yarm uyak hkimdir.
Daha ok doa, ak ve lm konular ilenmitir. Bilge bg yund Bilge bilgin yoksul oldu,
Bu dneme ynelik elimizdeki en eski kaynak Kagarl Ajun at yenidi Acun at azgn oldu,
Mahmutun Divan- Lgat-it Trk adl eseridir. Erdem eti tmd Erdem eti rk oldu,
Yerge tegip srtlr Yere deip srtlr.
a. Coku ve Heyecan Dile Getiren Metinler (iirler)

Eski Trk iiri b. Kouk

slamiyet ncesi Trk iiri hece lsyle yazlmtr. Yedili, Eski Trkler totemlerinin etini yemezlerdi. Ylda bir kez, belli
sekizli, on ikili llere ok rastlanr. Kafiye nemlidir, dize dnemlerde, sr treni ad verilen kutsal av trenlerinde
balarnda da kafiye yaplr. Nazm birimi drtlktr. slamiyet onu kurban ederek yerlerdi. len ad verilen bu toplu ziya-
ncesi Trk iirinin dili z Trkedir. iirler, Trklerin o a- fetlerde ve yengi ile biten savalar sonunda, tm boylarn

www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 2

 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org

erkekleri bir araya gelerek elenirdi. Bu elencelerde syle-
nen oklukla ak, doa ve yiitlik konularn ileyen iirlere
kouk ad verilir. Genellikle kendi bana btnl olan
drt dizeli bentlerden oluan kouklar manilere ve komalara
kaynak olmutur.
slamiyet ncesi Trk edebiyatnn szl rnleri olan des-
tanlarn, savlarn, sagularn ve kouklarn kimileri zaman
iinde yitip gitmitir. Bu rnler kukusuz eski alarda Trk-
ler arasnda toplumsal bilinci yaratan ve birlii, beraberlii,
bar salayan en nemli etmenlerdi.
Eski Trklerde kam, kaman, baks, aman yerini tutan ozan-
lar; raks ve mzik ustalklar gibi byc ve doktor grevini
de stlenmilerdir. Trenlerde raks ederken sazlaryla da
destan paralar, sav, sagu, kouk okuyarak kt ruhlar da
byleriyle engellemeye alr, hastalar saaltma grevi de
stlenirlerdi.
Kouk rnei Gnmz Trkesiyle
gzellii de katt. Destanlar, balangta manzum olduklar,
ezgiyle sylendikleri iin halk dilinde uzun sre yaayabildi.
Destanlar, birok doa olaynn zme ulat dnemlerde
bile yer yer nemini koruyarak kkl bir destan geleneinin
olumasn salamtr. Zamanla, destan gelenekleri zengin-
leen uluslarn, destan airleri yetimitir.
Szl dnem destanlarnn zellikleri
Toplumun ortak grleri yanstlmtr.
Olaanst zellikler bulunmaktadr.
nemli kiiler han, kral gibi sekin kiilerden veya top-
lumun kabullendii bir kahramandan ibarettir.
Syleyi milli dil tarzndadr.
Olduka uzun yazlardr.
Milli nazm ls kullanlmtr.
Konular bakmndan sava, deprem, yangn, mizah,
nl kiilerin yaamlar eklinde gruplandrma yapmak
mmkndr.

pkem kelip ogradm fkelenip dar ktm Trk Destanlar

Arslanlayu kkredim Arslan gibi kkredim
Alplar ban togradm Yiitler ban doradm Bir ulusun destan sahibi olabilmesi iin:
Emdi meni kim tutar imdi beni kim tutabilir.
Ulusun halknn hayal gcnn en eski alarda bile,
Kan akp youldu Kan akp boand efsaneler, destanlar yaratmaya elverili olmas,
Kab kamug deildi Derisi batanbaa deildi Ulusun tarihinde unutulmaz doa olaylar, byk sava-
lg birle kouldu llerle bir oldu lar, gler, basknlar, deiik corafi evrelere dalma-
Togmu kni u batar Doan gne ite batyor lar gibi halknn gnlnde ve kafasnda nesiller boyu ya-
ayacak nemli olaylarn yaanm olmas gerekir.
Kaklar kamug klerdi Kuru yerler hep glerdi
Taglar ba ilerdi Dabalar grnd ok zengin olduu bilinen Trk destanlar ile ilgili bilgiler
Ajun tn ylrd Dnyann soluu lnd Arap, ran ve in kaynaklarndan elde edilmektedir.
Tt eek erker Trl iekler sraland
Trk destanlarnn bir ksm Trk ve yabanc aratrmaclar
Etil suw aka turur til suyu akar durur tarafndan halk azndan derlenmitir. Bir ksmna Arap, ran
Kaya tbi kaka turur Kaya dibini oyar durur ve in kaynaklarnda rastlanmaktadr. Bir ksmna Batl
Balk telim baka turur Btn balklar baka durur kaynaklarda rastlanrken bir ksm da Trk aydn ve yazarlar
Kln tak kerr Gl bile tarrlar tarafndan eitli dnemlerde, eitli nedenlerle, eitli dil ve
yazlarla kaleme alnmtr. Destanlarmzn byk bir ksm
yazya olduka ge geirilmi, szl edebiyattaki ekliyle de
b. Olay evresinde Oluan Metinler tamamen yazya aktarlamamlardr. Ancak yzyllar iinde
yaayp yeni olaylarla zenginlemi Trkn duygu, dnce
Destan (Epope) ve anlaryla deer kazanmlardr. Aratrmaclar Eski ran
ve Yunan destanlar ile Trk destanlar arasndaki benzerlik-
Destanlar uluslarn yaz ncesi alarnda olumu olaa- lere dikkat ekerler. Destan devri yaayan uluslar arasndaki
nst olaylarla, doast kahramanlarla ve kahramanlklarla bu tr alveriler doaldr.
ykl, ykleyici zellikler tayan uzun iirlerdir. Destanlar,
eski alarda ezgiye elik etmeye en uygun biimde, oun- Btn dnya edebiyatlarnda olduu gibi Trk Edebiyatnn
lukla nazmla dzenlenmitir. Epik iirin en gzel rnekleri da ilk rnekleri destanlardr. Trk edebiyat gelenei iinde
olan destanlarda olaanst olaylarn, doast kahraman- destan terimi birden fazla nazm ekli ve tr iin kullanl-
larn, tanrlarn savalarnn yan sra; eski a insanlarnn m ve kullanlmaktadr.
inanlar, yaratl ve varolu konusundaki dnceleri;
uluslarn zlemleri ve dleri de dile getirilir. Destanlar insan- Eski Trk Edebiyat nazm ekillerinden mesnevilerin bir
larn olaylar dinleme ve anlatma gereksiniminden dolay blm ve manzum hikyeler, Anonim edebiyatta ve k
kuaktan kuaa yaylmtr. edebiyatnda koma veya mni drtlkleri ile yazlan veya
sylenen ferd, sosyal, tarihi, ackl veya gln olaylar tah-
Destanlarn Douu kiye teknii ile eitli slplarla aktaran nazm trne ve bu
yazda ele alnan kinatn, insanln, milletlerin yaradln,
nsanlar ilk alarda toplum ve doa olaylarn anlamakta geliimini, hayatta kalma mcadelelerini ve eitli olay ve
glk ektiler. Her olay onlara nce Tanry dndrd: nesnelerle ilgili sebep aklayan ve Bat Edebiyatnda epo-
Gk grlemesi Tanrnn hiddetiydi. Yldrmlar, kasrgalar, pe terimiyle anlan eserlerin tamam da Trk edebiyat gele-
susuzluklar Tanrnn insanlara verdii cezalard. nsanlar her nei iinde destan ad ile anlmaktadr.
doa olayn korkuyla kark bir hayranlkla izledi.
Btn dnya edebiyatlarnn balang eserleri olan destan-
Zengin bir hayal dnyas olan ilk insanlar, nemli grdkleri lar, eitli konularda yaradl hikyeleri yannda, milletlerin
her olay, olaanst olay ve hayallerle ssleyerek birbirleri- hayatnda byk yanklar uyandrm bir kahramann veya
ne anlattlar. Yeni olaylarla zenginleen destanlar, halk ara- tarih olaynn millet muhayyilesinde ortak sembol ve ifadeler-
snda yaylarak ortak bir eser haline geldi. Destanlar anlatan le zenginletirilmi uzun manzum hikyeleridir.
her yeni az destanlara yalnz bir olay deil, dil ve syleyi

www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 3

 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org
Destanlar btn bir milletin ortak mcadelesini ortak deer-
ler, kurallar, anlamlar btnl iinde yorumlad ve yaa-
tld toplumun gemiini ve geleceini temsil ettii iin dn-
ya edebiyatnn en Trk eserleri olarak kabul edilirler.
Destanlar her zaman tarih gerekleri doru biimde naklet-
mezler. Destanlarda tarihi olay ve kahramanlar milletin ortak
bilinaltnn, vicdannn istek, beklenti, dorular ve deerleri
ile idealletirilir. Eski hatralarla birletirilerek tarih gerekmi
gibi anlatlrlar. Her milletin mill kimlik ve nitelikleri, ortak
dnya gr, hatra ve beklentileri yannda kusurlar ve
yanllar da destanlarna yansr.
Cihangirlik tutkusu, kuvvet, binicilik ve savalk yannda
verdii szde durma, acizlere ve maluplara hogr ile
yaklama, yardmc olma Trk destanlarnda dile getirilen
ortak deer ve kabullerdir.
Trk destanlar, kinatn, insann, kadnn ve erkein yarad-
l, Trk milletinin douu, eitli Trk devletlerinin kurulu
gelime, kleri, zafer ve yenilgileri gibi konularla beraber
pek ok sebep aklayc efsaneyi de iinde barndrr. lk
rneklerinin manzum olduu kabul edilen Trk destanlarn-
dan Krgz Trkleri arasnda yaayan Manas destan dnda
btnyle gnmze gelebilen rnek bulunmamaktadr.
Dier Trk destanlar eitli kaynaklarda zet, epizot, hatra,
ksaltlm seme metinler halinde bulunmaktadr. Trk tari-
hine ana hatlaryla bakldnda Trk hayat fetihlerle bala-
m ve yeni topraklar yurt edinerek gelimitir. lk anayurt
olan Orta Asya hi bir zaman terk edilmemitir. Trk halklar
ilk anayurt olan Orta Asyadan itibaren dnya corafyas
zerinde geni alana yaylm ve bugn yedi Trk cumhuri-
yetinde, pek ok zerk toplulukta ve eitli devletlerin idare-
sinde aznlk halinde yaamaktadr.
Trk kltr de tarih ve corafyadaki ok boyutlulua paralel
olarak eitlenmi farkl seviye ve birikimlerle zenginleerek
ve farkllaarak ancak ilk kaynaktan gelen ortaklklarn sr-
drerek gnmze ulamtr. Bu sebeple Trk destanlar da
tarih ve coraf ok boyutluluun getirdii dil ve kltr daire-
lerine paralel olarak eitlenmitir.
lk Trk Destanlar
1. Altay - Yakut Dnemi
a. Yaradl Destan
2. Sakalar Dnemi
a. Alp Er Tunga Destan
b. u Destan
3. Hun Dnemi
a. Ouz Kaan Destan
b. Attila Destan
4. Gktrk Dnemi
a. Bozkurt Destan
b. Ergenekon Destan
5. Uygur Dnemi
a. Treyi Destan
b. G Destan
Sav
Sav, slamiyet ncesi Trk edebiyatnda atasznn karl-
dr. Bir dnceyi, bir deneyimi, bir d, en az szckle Kl Tiinin lm zerine Bilge Kaan tarafndan dikilmitir.
ksaca anlatan kalplardr. Biim olarak bir dz yaz tmcesi
veya bir iir dizesi gibi olabilirler. slamiyet ncesi Trk ede-
biyatna ait savlarn kimileri kk ses deiiklikleriyle, Trk-
ede bugn de yaamaktadr.
www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi
slamiyet ncesi Trk edebiyatna ait en gzel savlar XI.
yzylda Kagarl Mahmudun yazd Divn Lgatit Trk
adl eserde gryoruz.
rnekler
1. A ne yimes, tok ne times.
2. Aln arslan tutar, kin sgan tutmas.
3. Bir karga birle k kelmes.
4. Bri konsn yimes.
5. Ermegke bult yk bolr.
6. Efdeki buzag kz bolmas.
7. t srmaz, at tepmes time.
8. Tag taga kavumas, ki kiike kavuur.
9. Ylan kendi egrisin bilmes, tefi boynn eritir.
10. Kang kan bile yumas.
Gnmz Trkesiyle
1. A ne yemez, tok ne demez.
2. Al (Hile) ile aslan tutulur, g ile san tutulmaz.
3. Bir karga ile k gelmez.
4. Kurt komusunu yemez.
5. Tembele bulut yk olur.
6. Evdeki buza kz olmaz.
7. t srmaz, at tepmez deme.
8. Da daa kavumaz, kii kiiye kavuur.
9. Ylan kendi erisini bilmez, deve boynun eri der.
10. Kan kanla ykamazlar.
2. YAZILI EDEBYAT
Yazl Edebiyat, Trkler arasnda yaznn kullanld devir-
lerde balayan bir edebiyattr. Eldeki en eski rnler 5. ve 6.
yzyllarda yazld tahmin edilen Yenisey Krgzlarna ait
balbal ad verilen mezar talardr. Ancak bu yaztlr, adlar ve
birka szckten oluan Trke szlerden ibarettir. Bu yazt-
lardaki alfabe daha sonraki dnemlerde kullanlan Gktrk
alfabesine gre ilkel bir nitelik tar.
Yazl edebiyata ait en nemli rnekler 8.yzylda dikilen ve
gnmze dek ulaan GkTrk Kitabeleridir. Bu yaztlara
bugn Moolistanda bulunan GkTrk Kitabeleri, Orhun
Irmann eski yata zerinde bulunduu iin Orhun Yaztla-
r (Antlar/Kitabeleri) denmitir. GkTrk Kitabeleride
Yenisey Yaztlar gibi dikili talar zerine Gktrk alfabesiyle
yazlmtr.
Yaztlarda Dou Gktrklerin tarihinden, komularyla olan
ilikilerinden savalarndan ve ynetiminden sz etmektedir.
Canl bir sylev dili ve slubu vardr. Bu yaztlar, Trk dili
tarihi asndan nemli belge nitelii tar.
Yazl Dnem rnleri
a. Gktrk Yaztlar
Orhun kitabeleri: inlilere kar bamszlk sava yapan,
Trk btnln yeniden kurmak iin ite ve dta savaan
Kktrklerin hikyesi anlatlr bu yaztlarda. Bu abideler 38
harfli olan Kktrk alfabesiyle yazlmtr. Bunlardan en
nemli olanlar 3 tanedir.
1. Bilge Tonyukuk Yazt: Drt bakana vezirlik etmi olan
Tonyukuk tarafndan yazlmtr. Daha ok inlilerle yaplan
savalar anlatlmaktadr.
2. Kl Tiin Yazt: Kktrk hakan Bilge Kaann kardei
3. Bilge Kaan Yazt: Gktrk hakan Bilge Kaann l-
mnden sonra yazdrlm bir abidedir. Son iki yazar daha
ok dnemin olaylarndan, trelerden ve Bilge Kaann
ulusuna diledii iyi dileklerden sz eder.
Sayfa 4
 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org

Trk adnn getii ilk yazl belge ve Trk Edebiyatnn ilk Karahanl hkmdar Tabga Bura Han'a sunmu, Han da
yazl rnekleri olan Kktrk abidelerinde yazlar Prof. eseri ok beendii iin Yusuf'u, takdiren "Hs Hcib (Ulug
Thomsen ve Radloff tarafndan okunmutur. Hcib)" tayin etmitir.

Orhun Abideleri, bu Trk hanedannn Bilge Kaan devrinin Kutadgu Bilig, drt ana karakter arasnda geen diyaloglar-
mahsulleridir. Birincisi olan Kl Tigin abidesini aabeyisi dan olumaktadr. Eserdeki bu drt ana karakterin her birinin
Bilge Kaan 732de diktirmi, ikincisi olan Bilge Kaan belirli bir sosyal rol vardr ve her biri belirli bir deeri temsil
bidesini de lmnden bir yl sonra 735te kendi olu olan eder.
kaan diktirmitir. nc olarak verilen Tonyukuk bidesi
ise 720-725 senelerinde kendisi tarafndan dikilmitir. Orhun Kntogd hkmdardr ve hukuku/adaleti temsil eder; Aytold
civarnda Orhun yazs ile yazl daha baka kitabeler de vezirdir ve saadeti/devleti temsil eder; gdlmi de vezirdir
bulunmutur. Belli ballar alt tanedir. Fakat bunlarn en ve akl temsil eder; Odgurm ise akibeti/kanaati temsil eder.
bykleri ve mhimleri bu tanesidir.
"Kutadgu" kelimesi, "saadet, kut" manasndaki "kut" kelime-
Orhun Abidelerine Orhun kitabeleri de denir. phesiz bunlar sinin zerine isimden fiil yapan "+ad-" ekiyle fiilden isim ya-
kitabedir. Fakat hem madd bakmdan, hem manevi bakm- pan "-gu" ekinin eklenmesi sonucu olumutur ve "bilig"le
dan bu kitabeler sz gtrmez birer abidedirler. Muhtevalar beraber "saadet, mutluluk veren bilgi/ilim" anlamn tamak-
gibi heybetli yaplar da Abide hviyetindedir. Onun iin bun- tadr.
lar ifade eden en iyi isim Orhun Abideleri tabiridir.
Eser, insanlara dnyada tam anlamyla kutlu olmak iin ge-
b. Uygur Metinleri reken yolu gstermek amacyla kaleme alnmtr. Yusuf Hs
Hacib, eserinde aruz lsn kullanmtr. lveler ile birlikte
Kktrk devletinin yklmasndan sonra kurulan Uygur hanlk- yaklak 88 balk altnda toplanan eserin esas ksmn olu-
larndan kalma eserlerdir. Daha ok Buddha ve Mani dininin turan blm ksaltlm mtekarip yani fa'ulun fa'ulun fa'ulun
esaslarn anlatan metinlerdir. Bunlar turfan yresinde yap- fa'ul ve vezniyle yazlmtr. Kaside tarznda ve aa ba ca
lan kazlarda ortaya karlmtr. Uygurlarn kda kitap eklinde devam etmektedir. Zamanenin bozukluundan ve
basma tekniini bildikleri anlalmaktadr. Dnemden kalma dostlarn cefasndan bahseden 40 beyitlik bir para ise ev-
birok hikyenin yannda *kkn denilen bir ilkel tiyatro velki parann vezninde ve tarzndadr. Kitap sahibi Ulu Hs
eserleri de vardr. Uygurlar bu eserleri 14 harfli Uygur alfabe- Hcib Yusuf'un kendi kendisine nasihat vermesinden bahse-
siyle yazmlardr. den 41 beyitlik para da kaside tarzndadr.

III. NTE: SLAM UYGARLII EVRESNDE GELEN O dnem iin Trk edebiyatnda yeni olduu tahmin ve ta-
TRK EDEBYATI savvur edilen aruz lsnn ilve paralardaki kafiye dn-
da, air tarafndan przsz bir ekilde kullanld grlmek-
1. XI. XII. YZYILLARDA SLAMYET VE TRK KLT- tedir. Eser, yar hikye ve yar temsil tarznda yazlm olup,
R arada hareketi hazrlayc ve izah edici monologlara ve canl
tasvirlerin bulunduu sahnelere yer verilmitir.
Trkler onuncu yzyldan itibaren kitleler halinde slamiyet'i
kabul etmeye balamlardr. slam kltrnn etkisiyle ya- Kagrl Mahmut ve onun eseri Divn Lgati't-Trk ile a-
vaa yava yeni bir edebiyat ortaya kmtr. Kendine zg datr, hatta hemen hemen ayn yllarda yazlm olmas o
nitelikleri ve kurallaryla "Divan Edebiyat" adn verdiimiz dnem Trkenin grd itibar asndan da dikkate deer.
dnemin oluumu 13. yzyla kadar gelir. Daha sonra bu
edebiyat anlay 19.yzyla kadar etkin bir ekilde varln 2. DVAN-I LUGAT-T TRK
srdrr.
Eserin ad, "Trk Dili'nin toplu(genel) Szl" anlamna
Dier yandan, slamiyet'ten nceki "Szl Edebiyat Dnemi", gelir. Adndan da anlalaca gibi, eser bir szlktr; Arapla-
slam kltrnn etkisiyle ieriinde kk deiimlere ura- ra Trkeyi retmek amacyla yazlmtr. Bundan dolay,
yarak "Halk Edebiyat" adyla geliimini srdrr. Yani, bir Trkenin Arapa karsnda savunulduu bir eser olarak
anlamda "Halk Edebiyat" dediimiz edebiyat, slamiyet'ten deerlendirilir. Eserde Trke szcklerin anlamlar Arapay-
nceki edebiyatmzn slam uygarl altndaki yeni biimle- la aklanmakta ve her maddeden sonra birtakm Trke
niidir. Oysa "Divan Edebiyat" tamamen dinin etkisiyle ekil- metinler rnek olarak verilmektedir. Kagarl Mahmut tarafn-
lenmi bir edebiyattr. dan XI. yzylda yazlan eserin asl nemi de, ite bu derle-
me Trke metinlerden ileri gelmektedir. Eserine bir de Trk
Trklerin Mslman olduunu kabul ettiimiz 10.yzylla, illerinin haritasn koyan Kagarl Mahmut, Trke szckle-
Divan edebiyatnn balangc olarak kabul edilen 13. yzyl rin aklamalarn yaparken drt yze yakn drtlkten oluan
arasnda slamiyet'in etkisi altnda verilmi olan, bir anlamda iirlerle ataszlerini (sav) rnek olarak verir. Divan- Lgat-it
gei dnemi rnlerimiz saylan eserler yer almaktadr. Trk, Trk dilinin ana eseri, Trk edebiyatnn ve folklorunun
bir hazinesi olarak kabul edilmektedir.
2. SLAM DNEMDE LK DL VE EDEBYAT RNLER
(XI. XII. YY) Edebiyatmzda aruz lsnn ilk kullanld eser olarak
kabul edilmektedir. Eserde adaleti, akl, saadeti ve devleti
1. KUTADGU BLG temsil eden drt kahramann evresinde gelien olaylarla
yazar, devlet idaresinin ve sosyal dzenin nasl olmas ge-
Kutadgu Bilig, Trk dilinin en temel eserlerinden ve Trk dili rektiini anlatr. Hakaniye Trkesiyle yazlm olan eserde
aratrmalarnn en mhim kaynaklarndandr. slm Trk 7500 civarnda Trke szck Arapa olarak aklanmtr.
edebiyatnn ad bilinen ilk air ve dnr Balasagun'lu Ayrca Trk boylarnn dilleri ve Trk illeri hakknda bilgi verir.
Yusuf Has Hacib tarafndan kaleme alnmtr.
3. ATABET'L-HAKAYIK
Eserini Balasagun'da yazmaya balayan Yusuf, 1068 ylnda
memleketinden ayrlarak Dou Karahanl Devleti'nin merkezi 12. yzylda Edip Ahmet Ykneki tarafndan aruz ls ve
olan Kagar'a gitmi ve eserini 18 ay sonra, 1069 (Hicr 462) drtlklerle yazlmtr.
ylnda burada tamamlamtr. Kitabn bitirince bunu,

www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 5

 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org
Atabet'l Hakayk, Edip Ahmet Ykneki'nin, Karahanl beyle-
rinden Muhammed Dd Sipehsalar'a hediye ettii, hadis ve
Arapa beyitlere dayanarak yazd iirlerle, ahlakl insan
olmann yollarn, ahlak ilkelerini aklam, eitli ahlak
tlerde bulunmu, slam dnce ve grlere yol gste- 3. OUZ TRKESNN ANADOLUDAK LK RNLER
rici olmutur. 'Hibet'l-Hakayk', veya 'Aybet'l-Akayk' olarak
da isimlendirilir. Eserde dnyay, tanry, insan bilmenin
sadece bilim yoluyla olabilecei anlatlr. Bilginin faydas ve
bilgisizliin zarar hakknda olan konuyu ilemitir.
Trk nazm birimi drtlklerle oluan bu eserini air, Yusuf
Has Hacib'in 'Kutadgu Bilig'i gibi aruz vezniyle ve Kagar
diliyle yazmtr. airin bu eserini nerede ve ne zaman yaz-
d kesin olarak bilinmemektedir. Atabet'l Hakayk'n
Kagar diliyle, Uygur harfleriyle yazlm ilk yazmas stan-
bul'da Ayasofya Ktphanesi'nde bulunmaktadr.
zellikleri:
Gereklerin eii anlamna gelir.
Konusu din ve ahlaktr.
Didaktik (retici) bir eserdir.
Mesnevi tarznda yazlmtr.
Nazm birimi olarak beyit ve drtlk kullanlmtr.
Aruz lsyle yazlmtr.
Arapa ve Farsa kelimeler vardr.
Telmih (hatrlatma) sanat kullanlmtr.
Eserin Konusu: Eser 14 blmden oluur. Bataki 5
blm giri, airin adn verdii 8 blm asl konu, son-
daki 1 blm de bitiri blmdr. Giri blmleri kaside
biimiyle (aa ba ca da...) ,asl konu ile ilgili blmler ve
bitiri blm drtlklerle [aaba] yazlmtr. Giri bl-
mnde 80 beyit, asl konu ve bitiri blmlerinde 101
drtlk vardr. Eserin tamam 484 dizeden oluur.
4. DVAN-I HKMET
12. yzylda Ahmet Yesevi tarafndan drtlklerle ve hece
lsyle yazlm dini, tasavvufi ve retici bir eserdir. Drt- Akn ald benden beni
lklerin her birine "hikmet" ad verilmi ve bu hikmetler Orta
Asya ve Anadolu'da yaylarak halk derinden etkilemitir.
Yesevilik tarikatnn da kurcusu olan Ahmet Yesevi daha
sonra Anadolu'da kurulan pek ok tarikata kaynak olmutur.
Genel olarak dervilik hakknda vglerden bu dnyadan
ikyetten cennet ve cehennem tasvirlerinden, peygamberin
hayatndan ve mucizelerinden bahsedilir. Dini ve ahlaki t-
ler veren iirlere de yer vermitir. Hece ls olarak 4+3 ve
4+4+4 kullanlmtr.
zellikleri:
Kitapta Allah ak Peygamber sevgisi ilenmitir.
Hikmet: Ho, hayrl anlamlarna gelir
Sade ve yaln bir dil kullanlmtr.
Aruz ve hece ls kullanlmtr.
Drtlk ve beyitle yazlmtr.
144 hikmet ve 1 mnacaat 'tan oluur.
Eser karahanl trkesinin hakaniye lehesiyle
yazlmtir
stifham (soru sorma) ve Tecahul-i Arif (bilmezlikten
gelme) sanatlar kullanlmtr.
Hikmetler dini tasavvufi iirlerdir.
iirlerde ulusal eler(l, nazm biimi, yarm uyak)ile
slamlktan gelme yabanc geler(din ve tasavvuf konu-
lar, yabanc szckler)bir arada kullanlmtr.
Eserin uyaklan abcd dddb eeeb eklindedir. Drdnc
dizelerin birbiriyle uyakl oluu hatta zaman zaman ay-
nen tekrarlan bu iirlerin musiki ile okunmak iin sy-
lendiini gsterir.
Divan- Hikmet'i Ahmet Yesevi yazmamtr. Ahmet
Yesevi'nin kurduu tarikattaki aban Durmu, Ahmet
www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi
Yesevi'nin grlerini ve dncelerini kitap haline ge-
tirmilerdir.
Didaktiktir ve manzum bir eserdir.
(XIII XIV. YY)
a. Coku ve Heyecan Dile Getiren Metinler (iirler)
1. lahi
lahi, Allah vmek, Ona dua etmek ve en byk akn Allah
ak olduunu belirtmek amacyla yazlm makamla okunan
dini tasavvufi halk edebiyat nazm eklidir.
lahinin zellikleri unlardr:
Kendine zg bir ezgiyle okunur.
Hem koma, hem semai biiminde ve hem hece hem de
aruz lsyle yazlmtr.
Hece lsnde 7, 8 ve 11 li kalplar tercih edilmitir.
Drtlklerden oluur. Drtlk says 3 ila 7 arasnda
deiir.
Genelde iirin iinde airin mahlas geer.
lahi denince akla ilk gelen Yunus Emre dir. Yunus Em-
re, iirlerini halkn anlayabilecei sade bir dille yazmtr.
Hece ls kullanmtr.11li hece lsn kullanm-
tr. Halkn iinden biri olduu iin halk tarafndan ok se-
vilmitir ve dili halkn dilidir.
Daha sonra Erefolu Rumi, Niyazi-i Msri, Aziz Mahmut
Hdai, Yunus Emrenin etkisinde kalarak ilahiler yazm-
lardr.
lahiler tarikatlara gre farkl isimler alr: Mevlevilerde
ayin, Bektailerde nefes, Alevilerde deme, Glenilerde
tapu, Halvetilerde durak, teki tarikatlar da hur ya da
ilahi gibi.
rnek
Bana seni gerek seni
Ben yanarm dn gn
Bana seni gerek seni
2. Nefes
Nefes, dini temellere bal k edebiyat nazm ekillerinden
ilahilerin Alevi-Bektai klarnca yazlanlarna denir. Konu-
su genellikle tasavvuftaki vahdet-i vcud, Alevi-Bektai ilkele-
ri, tarikat kurallaryla ilgilidir. Dili sade bir Trke olan nefes-
ler biim olarak komaya benzer.
Nefesin zellikleri unlardr:
Bektai airlerinin yazd tasavvufi iirlerdir.
Genellikle, nefeslerde tasavvuftaki Vahdet-i Vcud felse-
fesi anlatlr.
Bunun yannda Hz. Muhammed (A.S.M) ve Hz. Ali (R.A)
iin vgler de sylenir.
Nazm birimi drtlktr. Drtlk says 3 ila 8 arasnda
deiir.
Hece lsyle yazlrlar. Ama aruz lsyle yazlan
nefesler de vardr.
Nefeslerde, kalenderne ve alayc bir slup dikkati e-
ker.
zellikle Pir Sultan Abdal, bu tarzdaki iirleriyle tannr.
rnek
Erefolu al haberi
Bahe biziz ba bizdedir
Biz de mevlann kuluyuz
Yetmi iki dil bizdedir
Sayfa 6
 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org
3. Gazel
Divan iiri nazm ekillerindendir. Kelime olarak kadnlarla
kne sohbet etmek, konumak anlamna gelir. Terim
olarak ak, arap, tabiat ve kadn konularn ileyen iirlere
denir.
Gazelin zellikleri unlardr:
Beyit says 5 ile 15 arasnda deiir ama genelde bu
say 5, 7, 9 beyittir.
lk beyit kendi arasnda kafiyelidir. Gazelin kafiye dzeni
(rgs) yledir; aa, ba, ca, da, ea, fa
Gazelin ilk beytine matla (dou yeri) denir.
Gazelin son beytine makta (biti, kesili yeri) denir.
airin isminin getii beyte ta beyit denir.
Gazelin en gzel beytine beytl-gazel denir. Bu beyte
ah beyit de denir.
Gazelde genelde anlam btnl aranmaz, anlam
beyitte tamamlanr.
Bir gazelin btnnde ayn konu ileniyorsa, byle ga-
zellere yek-ahenk gazel denir.
Btn bir iirin ayn syleyi gzelliine sahip olduu
gazellere yek-vz gazel denir.
Divan edebiyat airleri btn maharetlerini gazelde
ortaya koyarlar. Byk air olmann en byk lt ga-
zellerdir.
Gazelde konu ak, arap, gzellik ve akn strabdr.
Baz gazellerin matladan sonra gelen beyitlerinde msra-
lar ortalarndan blnebilir. Bu durumda gazele i kafiye
hkimdir. Byle gazellere musammat gazel denir.
Aruz vezniyle yazlr.
Fuzl, Bk, Nedim, eyh Galip, Talcal Yahya Bey
vb. gazelin nemli isimleridir.
b. Olay evresinde Oluan Edebi Metinler
1. Battalname
Halk arasnda Battal Gazi Destan diye de anlan hikyenin
kahraman Battal Gazi dir. Bu kiinin kahramanlklar etra-
fnda meydana gelen menkbeler ilk defa Arapa Zelhimme
adl kitapta toplanr. Kitabn ilk blmnde Seyyid Battal
Gazinin kahramanlklar, 8. yzylda Bizansllarla yapt
savalar ve stanbulu kuatan Emev kumandan
Meslemenin silh arkada Sahshn bandan geen olay-
lar anlatlr. Bir destan kahraman olmas dolaysyla, kitabn
ikinci blmnde, o devirde ve daha sonraki devirlerde cere-
yan eden birok olay da Battal Gaziye ml edilir. Grld
gibi destann kahraman Arap cengveri olmasna ramen,
Trk halk ona Anadolu gazilerine uygun bir nvan olmak
zere Battal Gazi adn verir.
12. yzylda Dnimendliler Devletinin gazi hkmdarlar da
Hallar ve Bizansllara kar etin mcadeleler verdikleri
iin, yaptklar bu gazlar halk arasnda Emev-Bizans ve
Abbas-Bizans savalarnn devam gibi gsterilmi ve bu
devirde geen olaylar da Battal Gazi Destanna ilve edil-
mitir. Bylece, 12. ve 13. yzyllarda Dnimendliler Devleti
bnyesinde nesir halinde yazya geen Battalnme adnda-
ki Trke destan bu ekilde meydana gelir.
2. Dede Korkut Hikyeleri
Dede Korkut ykleri, Ouz Trklerinin 9-11. yzyllardaki
yaaylar, inanlar ve toplumlar hakknda nemli ipular
ierir. Ouz Trklerini, onlarn inanlarn, yaaylarn,
gelenek ve greneklerini, yiitliklerini, salam karakteri ve
ahlkn, ruh enginliini, saf, ar-duru bir Trke ile dile getirir.
Destanlarndaki iirlerinde, alnan kopuzlarn kvrak ritmi,
yank havas vardr. Dede Korkut, Trk szl edebiyatnn
nemli elerindendir. Destanlar uzun sre boyunca szl
www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi
aktarlm, Akkoyunlular Devleti zamannda (1378-1508)
yazya dklmtr. Yazlan Trk Destanlar'nn iki orijinal
kopyas vardr. Bu kopyalardan biri Almanya'da Dresden'de
teki ise Vatikan'dadr.
Destan zellikli pek ok halk kahramannn mcadeleleri
anlatlan Dede Korkut hikyelerinde; gzel ve hikmetli szler,
Trklerin tarihine ait rivayetler, han ve beyler hakknda met-
hiyeler, Trk tresine ait pek ok konular ilenerek, iyilere
vg ktlere eletiri vardr.
Dede Korkut Kitabnda (Dede Korkut Ala Lisan-i Taife-i Ouz
Han - Ouzlarn Diliyle Dede Korkut Kitab) 12 destan zellik-
li hikye yer alr ve bu kitap, slm ncesi ve sonrasnda
Trklerin yaayn, dilini, tarihini, edebiyatn ve kltrn
ierir. Akc ve halkn kulland Trke ile yazlm olan bu
kitap; gerek bir aheserdir. Kitapta, "Dede" ve "Ata" olarak
geen ve "Korkut Ata" olarak da bilinen Dede Korkut, Trk-
men, Kazak, zbek ve Karakalpak boylar arasnda bu adlar-
la bilinmektedir. Trk dnyasnn bilge atas olan Dede Kor-
kut ve onun hikyelerinde; Trk toplumunun savalar ve
barlar ile birlikte, aile ve eitim yapsyla stn ahlk ve
karakter salamlna dikkati eker. Trk milletiyle zde-
lemi olan doruluk, sznde durmak, mukaddes deerler
uruna lmek gibi eitli karakterler, hikyelerin ana temas-
dr. Dede Korkut hikyelerindeki tm kahramanlarn aile,
cemaat ve insan sevgisini n planda tutmas, millet olarak
ahlk ve yaam anlaymz gstermesi bakmndan nemli-
dir. Kahramanlarn ou gentir ve mutlaka bir yiitlik gster-
dikten sonra ad verilir. Pek oumuz biliriz, Dirse Han olu
bir boay ldrnce Dede Korkut o gencin adn "Boa"
koyar ve onu an, eref, mal ve rtbe ile dllendirir. Dikkat
edilirse, hikyelerde, genlie son derece nem verilmekte,
onlarn, ailesine, milletine ve devletine bal, cesur ve al-
kan olmalarna iaret edilmektedir. Sava, av, toy vb. elen-
celere Hz. Peygambere salvat getirilerek balanmas da
Trk Kavimleri'nin din ynden uurlu olduunu ve devlet
millet birliinin salam temellere dayandn gstermektedir.
Dede Korkut hikyelerinde zellikle gebe Ouz Trklerinin
tabiat artlarna kar direnleri, dmanlarna kar srekli
stnl ve birlik uurundan doan kuvvetlilikleri dikkati
eker. Korkut Ata olarak sayg gren Dede Korkutun hikye-
leri yal ve bilginlere byk deer verildiini de gstermesi
asndan, son derece nemlidir. Allah, doum, din ve lm
dncesi, hayatin her annda kendisini gsterir. Bugn
Dede Korkut ve onun hikyelerinden ve destanlarmzdan
alacamz nemli dersler vardr. Fertler arasnda sayg,
sevgi, karlkl hogr ve mertlik bunlarn banda gelmek-
tedir. Dede Korkut aslnda byk bir vatanseverdir ve milleti-
nin sonsuza dek gl ve mutlu yaamasn gerekletirme
mcadelesi iindedir. Hikyelerindeki rnek ahsiyetler olan
Bayndr Han, Kazan Han, Bams Beyrek, Boa Han,
Selcen Hatun, Serek ve dierleri toplumda olmas gereken
ideal insan karakterlerini temsil ederler. Bu insanlar, milleti ve
vatan iin lm gze alan ve tm zorluklarn stesinden
gelebilen kahramanlardr.
Dede Korkut, btn Trk kavimlerinin fert fert kahraman
olmasn arzu etmi olmal ki, hikyelerinde zayfla, are-
sizlie ve mitsizlie yer vermemitir. Rivayetlere gre Onun
lm bile evliyaln, bilge kiiliini gstermektedir: eitli
Trk boylarnn kanaatine gre o, ryasnda mezarnn hazr-
landn grm ve gittii her yerde lecei ona ryasnda
bildirilmitir. Seyhun Irma'nn Aral Gl'ne dkld yerin
yaknlarnda, rman zerine hrkasn sererek orada ruhunu
Allah'a teslim etmitir. Bugn pek ok yerde onun mezarnn
olduu sylenmektedir. Tpk Yunus Emre ve Karaca olan
gibi milletimiz, onun mezarna da sahip karak kahramanla-
rn kendi iinde grmek istemektedir.
Sayfa 7
 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org
Trk ve dnya edebiyatnn aheserleri arasna giren ve
eitli tarih filmlere de konu olan Dede Korkut Hikyeleri,
insani ve yaad dnyay tm zellikleriyle ele almtr.
Dede Korkutun yaygnlkla bilinen hikyeleri unlardr:
1. Dirse Han Olu Boa Han
2. Salur Kazann Evinin Yamalanmas
3. Kam Bre Beg Olu Bamsi Beyrek
4. Kazan Beg Olu Uraz Beg'in Tutsak Olmas
5. Duha Koca Olu Deli Dumrul
6. Kanl Koca Olu Kan Turali
7. Kadlk Koca Olu Yegenek
8. Basatn Tepegz' ldrmesi
9. Begel Olu Emren
10. Usun Koca Olu Serek
11. Salur Kazann Tutsak Olmas
12. D Ouz'un Oguz'a syan
Dede Korkutun hayat ve onun hikyeleri, gemiten gelece-
e uzanan mcadelede varlmzn, birliimizin ve dirliimi-
zin ne kadar nemli olduunu ortaya koymakta, kahramanlk
ruhumuzu cokun bir slupla dile getirmekte ve gelecee
mit ve sevgiyle bakmamz salamaktadr.
3. Danimendname
Trklerin Anadoluyu fethini anlatan destandr. Anadoluda
Trk bykleri iin 12. yzylda sylenmeye balanan slm-
Trk Destanlarnn 13. yzylda yazya geirilmi bir rnei-
dir.
Bata Battal Gazi soyundan olan Danimend Ahmed Gazi
olmak zere Danimendlilerin kahramanlklarn, bunlarn
Bizansl, Hal ve Ermenilerle olan savalarn anlatr. Bir
bakma Malatyann Arap emiri mer bin beydillahis-
Slemye ait efsanenin Trk Destan slbuyla sylenmi bir
devam gibidir.
Anadolunun fethini anlatan bu destanda Danimendlilere
byk yer ayrlr. Destan kahraman Danimend Ahmet Gazi
tam bir slm gazisidir. Dedesi Battal Gazinin bir benzeridir.
Btn gazlarn slm uruna yapar. En byk gayesi
Hristiyanlar hak dinine armak ve lkelerinin slm nuruyla
aydnlanmasna vesile olmaktr.
Battalnmenin devam gibi grnen eser, ondan daha k-
k, daha az olayl ve daha basittir. Ancak, mahall zellikleri
daha oktur.
4. Mesnevi
t verici bir olay anlatan uzun iirlerdir. Her eit konu
ilenebilir. Roman ve yknn yerini tutan bir nazm eklidir.
Mesnevilerin genel zellikleri unlardr:
Kelime anlam ikili, ikier ikierdir.
ran edebiyatndan alnmtr. ran edebiyatnda
Firdevsnin ehnamesi nldr.
Klsik halk hikyeleri, destan konular, ak hikyeleri,
savalar, din ve felsef konular ilenir.
Konu ne olursa olsun olaylar masal havas iinde anlat-
lr.
Konularna gre snflandrlrlar: ak, din ve tasavvuf,
ahlk ve reticilik, sava ve kahramanlk, ehir ve g-
zelleri, mizah.
ran edebiyatndan alnm nazm eklidir.
Divan edebiyatnn en uzun nazm eklidir (beyit says
snrszdr). 20-25 bine kadar kabilir.
www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi
Mesnevi de blmlerden oluur: nsz, tevhit, mnacat,
naat, miraciye, 4 halife iin vg, eserin sunulduu kii-
ye vg, yaz sebebi, asl konu, sonsz.
Mesnevide her beyit kendi iinde kafiyelidir: aa bb cc dd
ee
Divan iirinde be mesneviden oluan eserler grubuna
(bugnk anlamyla setine) hamse denir.
Mevln, Fuzul, eyh, Nab ve eyh Galip (Hsn
Ak) nemli hamse airlerimizdir.
Edebiyatmzda yazlm nl mesneviler unlardr:
Ahmedi skendername
Sleyman elebi Mevlid
eyhi Harname, Hsrev irin
Nabi Hayrabat
Fuzuli Leyla ile Mecnun
eyh Galip Hsn Ak
c. retici Metinler
Konular, din, tasavvuf, slam menkbeleri, tp ve tabiattr. Dil,
nesir dili yeni anlam ve kavraylarla zenginletirilmitir. Sa-
de, ak ve anlalr bir dil kullanlmtr. Cmleler ksa ve
aktr. retici metinler manzum ve mensur yazlmtr.
Eski alarda ilk edeb eserlerin ou didaktik zellikler tar.
retici nitelikteki hayvan hikyelerini (fabl) bu trn ilk r-
nekleri sayabiliriz.
Edebiyatmzda ilk retici manzume Yusuf Has Hacibin
Kutadgu Biligidir. Edip Ahmet Yknekinin Atabetl-
Hakyk, Ahmet Yesevnin Divan- Hikmeti, Yunus Em-
renin Divan- Risletn Nushiyesi ile divanndaki iirleri,
Mevlnann Mesnevsi, k Paann Garibnmesi, Na-
binin Hayriyesi ve Snblzde Vahbinin Ltfiyesi edebiya-
tmzn nemli retici metinleri arasnda yer alr. Ayrca
divan edebiyatnda yer alan pek ok manzum eserlerle iir
sanat ve szlk konularnda yazlm eserler de retici iir
trne girerler.
13. ve 14. yzyllardaki retici metinler ikiye ayrlr:
1. Tasavvufi Metinler
13. ve 14. yzyllardaki tasavvufi metinler slmiyetin etkisiy-
le ortaya kmtr. slmiyetin kkleip yaylmasnda byk
etkisi olan tasavvuf zamanla edeb eserlerde de ilenmi din
ve tasavvuf edebiyat araclyla yaylmaya allmtr.
Tasavvufi metinlerde asl olan sanat yapmak deil din-
tasavvufi dnceyi yaymaktr.
Bu dnemde Mevlanann Mesnevi adl eseri n plana k-
mtr. Mesnev, tasavvufi, felsefi ve ahlaki bir eserdir.
2. Nasreddin Hoca Fkralar
13. yzylda ortak halk zeksnn deneyim ve dnce izgi-
leriyle zengin gldrc fkralarn kendi kiiliinde toplayan
ilk byk isim Nasreddin Hocadr.
Nasreddin Hoca, bir halk filozofudur. Bir milletin tkenmez
neesi, krlmaz inesi, yenilmez silahdr Nasreddin Hoca.
Zalimler, dalkavuklar, hak yiyenler, yalanclar, kk dalar
ben yarattm diyenler onun fkralarnda lmszleirler. n-
sanlk komedyasnn btn izgileri, Nasreddin Hoca fkrala-
rnda sonsuza kadar yerlerini almlardr.
Ksa, nkteli ve gldrc hikyelere fkra denir. Bu tr fkra-
lar daha ok szl edebiyat geleneinin rnleridir. Ders
vermek, bir dnya grn savunmak, herhangi bir dn-
Sayfa 8
 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org
ceyi rnekle glendirmek, kant gstermek, sohbetlere renk
katmak ya da hoa geirmek iin sylenir.
4. 15.YZYILDAN 19.YZYIL ORTALARINA KADAR
OSMANLI EDEBYATI
slami dnem Trk edebiyat, XIX. yzyln ortalarna kadar
srmtr. IX. yzyldan sonra slamiyeti kabul eden Trkle-
rin toplum yaplarnda kkl deimeler olmutur.
Divan Edebiyatnn Tarihi Geliimi
Divan edebiyat, Trklerin slamiyeti kabulnden sonra mey-
dana gelen yazl edebiyattr. Arap ve Fars edebiyat etkisi
altnda gelimitir. Bu etki, Arapa ve Farsa szcklerin
Trkeye girmesinin yan sra, bu dillerin anlatm biimlerinin
benimsenmesiyle de kendini gsterir. Bu edebiyata Divan
edebiyat denmesinin sebebi, airlerin iirlerini divan denen
el yazmas kitaplarda toplam olmalardr.
Divan edebiyatnn ilk rnekleri 13. yzylda verilmitir. Bu
edebiyatn ilk rnlerini veren Mevlana Celaleddin-i Rumi
btn yaptlarn Farsa yazd. Ayn yzyln bir baka byk
airi Hoca Dehhaniydi. Horasandan gelip Konyaya yerleen
Dehhani, zellikle ranl air Firdevsinin etkisinde iirler ka-
leme ald. 14. yzylda Konya, Nide, Kastamonu, Sinop,
Sivas, Krehir, znik, Bursa gibi kltr merkezlerinde airler
ve yazarlar Divan edebiyatnn yeni rneklerini verdiler. Bun-
larn ou kahramanlk hikyeleri, retici, eitici ve dinsel
yaptlard.
Bu arada ran edebiyatnn konular da Trk edebiyatna
girmeye balad. Mesud bin Ahmed ile yeeni zzeddinin
1350de yazdklar Sheyl Nevbahar, eyholu Mustafann
1387de yazd Huridname, Sleyman elebinin (1351
1422) Vesiletn-Nect baln tamakla birlikte Mevlid
adyla bilinen nl yapt, ran edebiyatnn etkisiyle yazlm-
tr. Divan edebiyat, zellikle iir alannda en parlak dnemini
16. yzylda yaad. Bk ve Fuzuli Divan iirinin en iyi rnek-
lerini verdiler. 17. yzyla girildiinde Divan edebiyatnn
ulat dzey, ran edebiyatnnkinden geri deildi. airler,
iirlerinde fahriye denen ve kendilerini vdkleri blmlerde
iir ustalnn doruuna kmlard.
retici iirleriyle tannan Nabi ve bir yergi ustas olan Nefi
bu yzyln nl airleriydi. Divan edebiyat, en zgn airle-
rinden olan Nedimin ve eyh Galibin ardndan, 18. yzylda
bir duraklama dnemine girdi. Daha sonraki airler zellikle
bu iki airi taklit ettiler ve zgn yaptlar ortaya koyamadlar.
19. yzylda Divan edebiyat artk gzden dm ve eletiri
konusu olmutu. lk eletiriyi getiren Namk Kemaldi. Tanzi-
matla birlikte Trk edebiyatnda Bat etkisinde yeni biimler,
konular denenmeye baland.
Divan edebiyat bylece nemini yitirmekle birilikte, Tevfik
Fikret, Mehmet kif Ersoy ve Yahya Kemal Beyatl, Trk
edebiyatnn aruz lsyle son iirlerini yazdlar.
Divan Edebiyatnn Genel zellikleri
slm dininin benimsenmesinden sonra, Kurann Arapa
olmasndan dolay pek ok toplumun kltr dili deiime
urad. ranllar 9. yzylda edebiyat rnlerini, Yeni Farsa
diye adlandrlan bir dille vermeye baladlar. ran edebiyat-
nn bu rnlerinden Trk edebiyat byk lde etkilenmi- Divan Edebiyat Nazm Biimleri
tir. te yandan Anadoluda kurulan Trk devletleri, resmi
yazma dili olarak Arapa ve Farsay kullandlar. Bu durum
edebiyat dilinin deimesine de yol at. zellikle saray ev-
resindeki airler ve yazarlar, yaptlarn Arapa ve Farsa
yazmaya baladlar. Osmanl Devleti dneminde Arapa ve
Farsann youn etkisinde kalm olan Osmanlca dili divan
edebiyatnda kullanlan ana dildir.
www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi
1. Nazm birimi genellikle beyittir ve cmle beyitte tamam-
lanr. Beyit, cmleye egemendir.
2. Nazm ls aruzdur.
3. Dili Arapa, Farsa, Trke karm olan Osmanlcadr.
4. iirlerde tam ve zengin uyak kullanlmtr.
5. iirlerin konuyu ieren balklar olmad iin nazm
biimlerine gre adlandrlmlardr.
6. Klie bir edebiyattr. Duygu ve dnceler deimez
szlerle (Mazmun) anlatlr.
7. Anlatlan ey deil, anlat biimi n plandadr.
8. Soyut bir edebiyattr. nsan ve doa gerekte olduun-
dan farkl ele alnmtr.
9. Aydn zmrenin edebiyatdr. Medrese kltr hkimdir.
Genellikle saraya ve evresine seslenir.
10. Sanatlara bolca yer verilmi, sanat yapmak ama duru-
muna gelmitir.
11. Ulusal bir edebiyat olmayp dinin etkisiyle ekillenmitir.
Arap ve ran edebiyatnn etkisi ok fazladr.
12. iirde daha ok ak, sevgili, iki, din ve kadercilik gibi
konular ilenmitir.
13. Nazm n planda tutulmu, nesre pek az yer verilmitir.
14. Nesir alannda tezkireler (edebiyat tarihi grevini gren
biyografik eser), mneatlar (mektuplar), tarihler, dini
metinler ve nasihatnamelere de rastlanmaktadr. Bun-
larda da sanat yapma amac n plandadr.
15. 13.yzylda gelimeye balam 16. ve 17. yzyllarda
en olgun dnemini yaam, 19.yzyln sonlarna kadar
srmtr.
a. Coku ve Heyecan Dile Getiren Metinler (iirler)
1. Divan iiri
Divan iirinin genel zellikleri unlardr:
Aruz ls kullanlmtr.
Daha ok tam ve zengin uyak kullanlmtr.
iirler, gz iin kafiye anlayyla yazlmtr.
Nazm birimi olarak arlkl olarak beyit tercih edilmi,
beyte gre az da olsa drtlk kullanlmtr.
Arapa ve Farsa szck ve tamlamalar youn olarak
kullanlmtr.
Olduka sanatl, ar bir dili vardr.
Anlam ve sz sanatlarna yer vermek bir hner olarak
grlmtr.
Gazel, mesnevi, kaside ve rubai gibi Arap ve ran edebi-
yat nazm ekillerinin yan sra Trklere ait olan ark ve
tuyu nazm ekilleri de kullanlmtr.
iirler konularna gre tevhit, mnacat, naat, methiye,
fahriye, mersiye, hicviye adlarn almtr.
Ak, arap, sevgili, Allah ak gibi konular arlkl olarak
ilenmitir.
Btn gzelliine deil para gzelliine nem verilmi-
tir.
Somut konulardan ok soyut konular ilenmitir.
Sanat iin sanat. anlay egemendir.
Konudan ok konunun ileni biimi nemsenmitir.
Divan iirinin ran edebiyatndan aktarlm, aire zgr-
lk tanmayan bir estetii vardr.
Duygu ve dnceler kalplam szlerle; yani maz-
munlarla anlatlmtr.
airler, mahlaslarn son beyitte sylemilerdir.
ls ve uya olan sz ya da yazya manzum ya da
manzume denir. iirde dize says, drtlk says, sralan
dzeni, uyak yaps gibi d zelliklerin tm, nazm biimini
oluturur. Divan iirinde pek ok nazm biimi vardr, ama
birka daha yaygn olarak kullanlmtr.
Sayfa 9
 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org

Biimlerine Gre: Uyak, beyit, msra, bend, mesnev, kasde,
gazel, ruba, musammat, terkib-i bend, msemmem, tuyu,
tahmis, tardiye, tadir, tesdis, tebiye, tair, tezmin, muaer,
muhammes, murabba, mseddes, mstezat, ark
Konularna Gre: Din d: Bahariye, Cevreviye, Fahriye,
Mersiye, Mehdiye, Gazavatnme, Sahilnme, Saknme,
Kyafetnme, Surnme, Hamamnme, ehrengiz, Hicviye,
Hezliyat, Tarih Drme, Muamma, Lgaz, Dariye, Rahiye
Din: Tevhid, Mnacat, Naat, Maktel- Hseyin, Miraciye,
Hilye, Mevlid, Krk Hadis, Menkbe, Kssa
BEYTLERLE KURULAN NAZIM BMLER
1. GAZEL
zellikle ak, gzellik ve iki konusunda yazlm belirli bi-
imdeki iirlere denir. Beyit says genellikle 5-9 arasnda
deiir. Gazelin ilk beyti mutlaka kendi arasnda uyakl
olur.Bu ilk beyte matla, son beyte ise makta ad verilir. Bir
gazelin en gzel beytine beyt-l gazel, airin mahlasnn
bulunduu beyte de mahlas beyti denir. Beyitleri arasnda
anlam birlii bulunan gazele yek-henk, ayn g ve gzel-
likte beyitlerden oluan gazele de yek-vz gazel ad verilir.
2. KASDE
Din ve devlet byklerini vmek amacyla belirli kurallar
iinde yazlan uzun iirlerdir. En az 33, en ok 99 beyitten
oluur. Kasidenin en gzel beytine beyt-l kaside, airin
mahlasnn bulunduu beyte de ta-beyt ad verilir.
3. MESNEV
Her beyti kendi iinde uyakl uzun nazm biimidir. Bir an-
lamda Divan edebiyatnda manzum hikyelerin yazld bir
biim olarak da tanmlayabiliriz. Mevlnnn nl tasavvufi
mesnevisi 25.700 beyitten olumutur. Mesneviler ak, dini
ve tasavvufi, ahlaki-retici, sava ve kahramanlk, bir ehri
ve ehrin gzelliklerini anlatma, mizah gibi trl konularda
yazlmtr. Divan edebiyatnda roman ve hikye gibi trler
olmad iin mesneviler bir bakma bu trlerin yerini tutmu-
lardr. On blmden oluur. Ayn air tarafndan yazlm be rnda daha ok Tanrnn gc, evrenin sonsuzluu, doann
mesneviye Hamse ad verilir. Hamse sahibi olarak tannm
nemli divan airleri: Ali ir Nevi, Talcal Yahya, Nevi-
zde Atidir.
2. TUYU (TUYUK)
Rubi gibi drt dizelik bir nazm biimidir. Edebiyatmzda en
ok tuyu yazm air Kad Burhanettindir. Bu biim yalnz-
ca Trk edebiyatna zgdr. (Rubai, ran edebiyatndan
gemedir).
BRDEN OK DRTLKLER
1. MURABBA
Drt dizelik ktalardan oluur. Bent says 3-7 arasnda dei-
ir. Her konuda yazlr.
2. ARKI
Genellikle ak, iki, elence konularnda yazlan drt dizelik
nazm biimidir. Biim bakmndan murabbaya benzer.
ounlukla bestelenmek iin yazlr. Bu biim de tuyu gibi
yalnzca Trk edebiyatna zgdr. ark biiminin yaratc-
s ve en gl airi Nedimdir.
NOT: Divan edebiyatnda l ya da daha ok msral bent-
lerden meydana gelmi nazm ekillerinin genel ad
MUSAMMATtr. Yani drt dizeden oluan murabba, ark
gibi biimlerin; be dizeden oluan tahmis, tatir, tardiyye gibi
biimlerin ya da alt veya daha ok dizeden oluan biimlerin
tmnn st bal MUSAMMATtr.
3. TERKB- BENT
Bentlerle kurulan bir nazm biimidir. Her bent, says 5-10
arasnda deien beyitlerden oluur. Bendin son beytine
vasta beyti denir. Terkib-i bentte vasta beyti her beytin
sonunda deiir ve vasta beyti mutlaka kendi iinde uyakl
olur. Terkib-i bentlerde genellikle talihten ve hayattan ik-
yetler, dini, tasavvufi, felsefi dnceler anlatlm, toplumsal
yergi niteliinde eletirilere yer verilmitir.
4. TERC- BENT
Biim bakmndan terkib-i bente benzer; ancak vasta beyti
her bendin sonunda deimez ve aynen tekrarlanr. Konula-
ve yaamn kartlklar vardr.
DVAN EDEBYATI NAZIM TRLER

4. KITA 1. TEVHT VE MNACT

Yalnz ikinci ve drdnc dizeleri birbiriyle uyakl iki beyitlik Tanrnn birliini ve yceliini anlatan iirlere tevhit, Tanrya
nazm biimidir. Beyitler arasnda anlam birlii bulunur. Pek yaplan yalvar ve yakarlar anlatan iirlere de mnacat
ok konuda yazlabilir. denir. Daha ok kaside biimiyle yazlmtr.

5. MSTEZAT 2. NAAT

Gazelin zel bir biimine denir. Uzun dizelere ksa bir dize Hz. Muhammedi vmek iin yazlan iirlere denir. Bunlar da
eklenerek yazlr. Uzun ve ksa dizeler gazel gibi kendi arala- daha ok kaside biimiyle yazlmtr.
rnda uyaklanrlar. Ksa dizelere ziyade ad verilir.
3. MERSYE
BENTLERDE KURULAN NAZIM BMLER
Bir kimsenin lm zerine duyulan znt ve acy anlat-
1. RUB mak iin yazlan iirlerdir. Genellikle terkib-i bent biimiyle
yazlmtr. (Bu trn, Eski Trk Edebiyatndaki ad sagu,
Drt dizelik ve kendine zg ayr ls olan bir nazm bii- Halk Edebiyatndaki ad ise attr).
midir. Konusu daha ok dnya grne ve airin felsefi
dncelerine yneliktir. Edebiyatmzda bu trn en baarl 4. METHYE
son temsilcisi olarak Yahya Kemal gsterilmektedir.
Bir kimseyi vmek iin yazlan iirlerdir. Bunlar da genellikle
kaside biiminde yazlmtr.

www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 10

 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org
5. HCVYE
Bir kimseyi yermek iin yazlan iirlerdir.
6. FAHRYE
airlerin kendilerini vmek amacyla yazdklar iirlerdir.
NOT: Divan edebiyatnda bir airin iirine, baka bir air
tarafndan ayn l, uyak ve redifle yazlan benzerine Nazi-
re denir. Bu, nazire yazan airin dier aire kar duyduu
sayg ve beeniden ileri gelmektedir. Edebiyatmzda bu
trde de pek ok rn verilmitir.
Divan Edebiyatnda Dz Yaz (Nesir)
Divan, iire arlk veren bir edebiyattr. Dzyaz, ancak bi-
limsel almalarda, tarihlerde, kimi sanatsal metinlerde ve
gezi tr eserlerde kullanlmtr. Divan edebiyatnda tr
dzyaz biimi vardr. Yaln dzyaz, ssl dzyaz ve orta
dzyaz. Yaln dzyazda halkn konutuu dil kullanlm,
halk kitaplar, halk ykleri, Kuran tefsirleri, hadis aklama-
lar bu trde yazlm eserlerdir.
Ssl dzyazda (nesirde) hner ve marifet gstermek ama-
lanmtr. Bu tre genellikle medrese renimi grm, Os-
manlcay iyi bilen yazarlar ynelmitir. ok uzun cmlelerin,
bol sz ve anlam oyunlarnn gze arpt bu trn en belir-
gin rneklerini Veysi ve Nergisi vermitir. Ssl dzyazda
ok rn verilmi bir alan da tezkiredir. Bu trn ilk rneini,
16. yzylda k elebi yazm ve tezkire gelenei 19. yz-
ylda Fatih Efendiye gelene kadar srmtr.
Orta dzyaz (nesir) ise, divan edebiyatnn hemen hemen
btn klasik yazarlarnn yazd bir trdr. Belirgin zellikle-
ri, sz ve anlam oyunlarndan, hner ve marifet gstermek-
ten kanlm ve ieriin n planda tutulmu olmasdr. zel-
likle tarih, gezi, corafya ve din kitaplar bu trde (orta nesir-
le) yazlmtr.
Divan Edebiyatnda dzyazlar, yazl amac ve dil tutumu
dikkate alnarak e ayrlr:
1. Sanatl (ssl) Dzyaz
Sz ustal gstermek amacyla yazlr. Sinan Paann
Tazarruat adl eseri, bu trn en tannm rneidir. Sanatl
dzyazya ina denir.
2. Orta Dzyaz
Yer yer ar ve ssl, yer yer sade bir dille yazlan dzyaz-
lardr. Genellikle tarih kitaplarnda bu dzyaz tr grlr.
Osmanllar zamannda tarihilik,vakanvis ad altnda yr-
tlen bir tr memurluktu. Sarayda grevlendirilen vakanvis-
ler, nemli nemsiz her olay gn gnne notlar halinde
yazarlard. Bu eserler, olay anlatmna dayal olduundan,
bilimsel tarih anlayyla badamaz. Divan dneminin bal-
ca tarihileri arasnda Akpaazade ,Ali, Eblgazi Bahadr
Han,Naima, Peevi, Mtercim Asm saylabilir.
3. Sade Dzyaz
Dil ve anlatm ustalnn deil, ele alnan konunun nem
tad dzyaz trdr. Bu anlay nedeniyle, sade dzyaz-
larda ustaca sz syleme abas grlmez; dil ak, yaln,
doaldr. Bu dzyaz trn kullananlardan balcalar un-
lardr: Mercimek Ahmet , Katip elebi, Evliya elebi (Ese-
ri:Seyahatname).
www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi
Din D Yaz Trleri
Tezkire, Tarih, Seyahatnme, Sefaretnme, Siyasetnme,
Mnazara, Mneat.
Divan Edebiyatnn nemli air ve Yazarlar
HOCA DEHHAN:
13.yzylda yaamtr.
Din d konularda iir yazan ilk divan airidir.
Divan vardr.
MEVLANA:
13. yzylda yaamtr.
Birka Trke beyit dnda, tm iirlerini Farsa ile
yazan nl tasavvuf airidir.
Olu Sultan Veled de tasavvufi konular ileyen bir air
olarak bilinir.
Mesnevi, Divan- Kebir, Mektubat, tannm eserleridir.
AL R NEV:
aatay lehesinin en gzel rneklerini veren air 15.
yzylda yaamtr.
Muhakemetl-Lugateyn adl eserinde Trkenin Fars-
adan daha stn bir dil olduunu savunmutur.
Hamsesi vardr.
Anadolu dnda Trke iir yazan ilk airdir.
EYH:
15.yzylda yaamtr.
Harnme adl eseri edebiyatmzda ilk fabl tr eser
olarak bilinmektedir.
Mesnevi alannda baarl olmutur.
SLEYMAN ELEB:
15.yzylda yaamtr.
Hz. Muhammed iin yazd Vesilet-n-Necat (mevlit)
adl mesnevisiyle tannm bir airdir. (slam edebiyatn-
da Hz. Muhammedin hayatn anlatan eserlere SYER
denir).
FUZL:
Fuzuli 16. yzyln en gl airlerindendir.
Arapca, Farsa, Trke divan olan tek airdir.
Eserlerini Azeri lehesiyle yazmtr.
Divan edebiyatnn en lirik airi olarak kabul edilmekte-
dir.
Ona gre yaamn anlam ac ekmekle zdetir. Plato-
nik bir ak aray vardr.
Din d konularda yazmakla birlikte tasavvuftan da
etkilendii bilinmektedir.
Kendisine balanan maa almasnda glk karan
memurlar ikyet etmek iin yazd ikayetnme adl
mektubu edebiyatmzdaki en nl yergilerden biridir.
Divanlarndan baka bir naat olan Su kasidesi, Leyla
v Mecnun mesnevisi, Peygamber ailesini anlatt
Hadikat-s-Sedas ah smail ile II Bayezidi karla-
trd Beng Bdesi ve tp bilgisini sergiledii Shhat
ve Maraz en tannm eserleridir.
BK:
Baki,16. yzyl airlerindendir.
Dneminde airler sultan olarak tannm ve saratn
btn olanaklarndan yararlanmtr.
yi bir medrese eitimi grd bilinmektedir.
Sayfa 11
 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org
Dnya nimetlerinin hepsinden yararlanma anlaynda-
dr.
Kanuninin lm zerine yazd mersiyesi ok tann-
mtr.
Divan vardr.
NB:
17.yzyl airlerindendir.
Divan edebiyatnda didaktik iirler yazmasyla bir yenilik
olarak kabul edilmektedir.
Din, treler ve sosyal yaamla ilgili tler verir.
Nbinin Divanndan baka Hayriye, Hayrbd adl iki
didaktik eseri, gezi notlarn iine alan Tuhfet-l
Harameyni ve Mneat adl eserleri vardr.
NEF:
Nefi, 17. yzyl airlerindendir.
Edebiyatmzdaki en nl kaside airi olarak bilinir.
vglerindeki ve yergilerindeki arlklaryla nldr. egemen evrelerce kmsenmesi onun yazl kaynaklara
Yazd hicviyelerindeki arlk bodurulmasna neden gemesini kstlamtr. Bu nedenle halk, onu yzyllarca
olmutur.
Hayal gc ok zengin olan Nefinin somut benzetme-
lerden yararlanmas da belirgin bir zelliidir.
Trke ve Farsa divan olan Nefinin ayrca hicviyelerini
toplad Siham- Kaza adl bir eseri de vardr.
NEDM:
18. yzyl airlerinden olan Nedim, Lale Devrinin airi
olarak bilinir.
Eserlerinde ak, iki, zevk ve sefay iler.
Mahallileme akmnn nderi olan airin Halk edebiya-
tndan da etkilendii bilinmektedir.
iirlerinde halkn azndan alnma deyimler olduu gibi,
halkn konuma diline de olduka yaklamtr.
Samimi ve iten bir syleyii olan Nedim, arklaryla
tannmtr.
Divan iirindeki klieleri (mazmunlar) bir lde ykm
olan airin Divan vardr.
EYH GALP:
Divan edebiyatnn 18.yzylda yaam son byk ai-
ridir.
Galatasaray Mevlevihanesinde eyhlik yapmtr.
Nabinin Hayrbdna nazire olarak ve Mevlnnn
mesnevisinden etkilenerek yazd Hsn- Ak adl
mehur mesnevisinde, tasvvuf konusundaki dncele-
rini ortaya koyar.
Bu eserinde allegorik (sembolik) bir anlatm kullanan air
hayal gcnden ve masal gelerinden de yararlanmtr.
EVLYA ELEB: (17.yy)
Edebiyatmzda gezi trnn ilk rneklerini veren yazar,
usta bir gzlemcidir.
Elli yllk bir sre iinde gezdii yerleri konuma diline
yakn bir dille anlatmtr.
Anlatmnda abartl olmakla birlikte, Divan nesrinin ka-
lplarn da krmtr.
10 ciltlik Seyahatnme adl eseri ok tannmtr.
Divan edebiyatnn nesir yazar olarak tannan dier nemli
yazarlar unlardr:
SNAN PAA: (15.yy)
Tazarrunme adl ssl nesri ile tannr.
www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi
MERCMEK AHMET: (15.yy)
Farsadan evirdii Kabusnme adl eseriyle tannr.
NAM: (17.yy)
Kendi adyla anlan (Naima Tarihi) adl tarih eserinin
yazardr.
KTP ELEB: (17.yy)
Batllarn Hac Kalfa dedikleri yazar ve dnrdr.
Arapca, Farsa, Franszca, Latine bilen yazarn tarih,
corafya, matematik konularnda yazlm eserleri var-
dr.
2. Halk iiri
Halk iiri, halk kltrnn en etkin, en yaygn ve zgn kolla-
rndandr. Halk iirinin genellikle szl bir etkinlik olmas ve
gz gibi korumu, kulaktan kulaa ve kuaktan kuaa
aktararak bugnlere getirmitir.
Halk edebiyatndaki coku ve heyecana bal metinler rn-
lerin sahibi, iledii konular gibi zellikler dikkate alnarak
ayr kolda incelenmitir:
a. Anonim Halk iiri
Anonim halk iir gelenei, Orta Asya'daki szl edebiyatn
devamdr. Syleyeni belli olmayan rnlerden oluan bu iir
gelenei, halkn ortak duygu ve dncesini yanstr.
Anonim Halk iirinin Balca zellikleri:
Anonim halk iiri rnleri, azdan aza dolaan ortak-
laa rnlerdir. Bu yzden ilk doduklar andaki biimleri
ve zleri zamana ve yreye gre deiebilir.
Anonim rnlerin de ilk syleyeni mutlaka vardr; ancak
bu ilk syleyenler zamanla unutulmutur.
Szl bir iir geleneidir. Bu nedenle rnler, sylendik-
leri dnemin ve yrenin dil zelliklerini tar.
rnlerinde yaln bir halk dili kullanlmtr.
Ezgiyle i ie olan bu rnler hece lsyle ve drtlk
nazm birimiyle sylenmitir.
Anonim halk iiri geleneiyle oluturulan rnlerin birim
deeri genel-lik drtlktr. Ancak baz kavutakl (ba-
lantl) trklerde birimlerdeki msra says iki veya
olabilmektedir. Yine yedekli (artk) manilerde de birimi
oluturan msra says drtten fazladr.
iirlerde genellikle yarm uyak kullanlmtr.
Ezgiyle i ie olan bu rnler hece lsyle sylenmi-
tir.
Anonim halk edebiyat rnleri, halkn mizah anlayn,
keskin zeksn, deer yarglarn yanstr.
Genellikle ak, doa, lm, zlem, yiitlik, toplumsal
yaam gibi konular ilenmitir.
iirlerdeki tema, konu ve duygu sylendii dnemin
zihniyetini yanstr. nk bu rnler toplumsal yaamla
i iedir.
Bu iirdeki en nemli nazm biimleri mani ve trkdr.
Bunun yannda ninni ve at da bu iir geleneinin izleri-
ni tayan rnlerdir.
A. MN
Halk iirinde en kk nazm biimidir.
Yedi heceli drt dizeden oluur.
Uyak dzeni aaxa eklindedir.
Sayfa 12
 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org
Birinci ve nc dizeleri serbest, ikinci ve drdnc
dizeleri uyakl mniler de vardr (xaxa).
Mnilerin ilk iki dizesi uya doldurmak ya da temel d-
nceye bir giri yapmak iin sylenir.
Temel duygu ve dnce son dizede ortaya kar.
Balca konusu ak olmakla birlikte bunun dnda trl
konularda da yazlabilir.
B. TRK
Trl ezgilerle sylenen anonim halk iiri nazm biimi-
dir.
Syleyeni belli trkler de vardr.
Halk edebiyatnn en zengin alandr.
Anadolu halk btn aclarn ve sevinlerini trklerle
dile getirmitir.
Trk iki blmden oluur.
Birinci blm asl szlerin bulunduu blmdr ki buna
bent ad verilir.
kinci blm ise bentlerin sonunda yinelenen nakarattr.
Bu blme balama ya da kavutak denir.
Trkler, genellikle yedili, sekizli, on birli hece kalplary-
la yazlmtr.
Konular ok deiik olabilir.
Ninniler de bu gruptandr.
b. k Tarz Halk iiri
slamiyetten nce balamtr.
Eskiden kam, baks ad verilen ozonlara bu dnemde
k ad verilmitir.
klar iirlerini balama ad verilen sazlarla ky ky
dolap sylemitir.
Hece ls kullanlmtr.
Dili sadedir.
Nazm birimi drtlktr, yarm kafiye kullanlmtr.
Son drtlkte airin mahlas(ad) kullanlr.
airler iirlerini CNK ad verilen defterde toplarlard.
Ak, lm, gurbet, ayrlk konular sklkla ilenmitir.
Cokulu, lirik bir sylenii vardr.
Koma, mani, Trk, semai, varsa destan gibi biimleri
mevcuttur.
17.yzyldan sonra divan edebiyatndan etkilenmeye
balamtr.
A. KOMA
Halk edebiyatnda en ok kullanlan biimdir.
Genellikle hece lsnn on birli (6+5 ya da 4+4+3)
kalbyla yazlr.
Drtlk says ile be arasnda deiir.
air komann son drtlnde adn ya da mahlasn
syler.
Uyak dzeni genellikle yle olur: baba ccca ddda
Ak, ayrlk, gurbet gibi geni ereveli konularn ilendi-
i bir trdr.
Dili sadedir.
Son drtlkte airin mahlas bulunur.
Komann konularna gre gzelleme, koaklama, at,
talama adl trleri vardr.
Gzelleme: nsan ve doa sevgisinin lirik bir edayla ilendii
komalara denir.
Koaklama: Sava, yiitlik, kahramanlk gibi konular ileyen
komalara denir. Cokun ve yiite bir slupla sava ve
dvleri anlatan iirlerdir.
At: len kiinin arkasndan duyulan acnn ve onun iyilikle-
rinin ilendii komadr. Bir kimsenin lm zerine duyulan
aclar anlatmak amacyla sylenen iirlerdir (Anonim halk
iiri rn olan atlar da vardr).
www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi
Talama: Toplumun veya bireylerin aksayan ynlerini eleti-
ren komalara denir. Bir kimseyi yermek ya da toplumun
bozuk ynlerini eletirmek amacyla yazlan iirlerdir.
B. SEMA
Hece lsnn sekizli kalbyla yazlr (4+4 durakl ya
da duraksz).
Drtlk says ile be arasnda deiir.
Semilerin kendine zg bir ezgisi vardr ve bu ezgiyle
okunur.
Uyak dzeni koma gibidir: baba ccca ddda
Semilerde daja ok sevgi, doa, gzellik gibi konular
ilenir.
C. VARSAI
Gney Anadolu blgesinde yaayan Varsak Trklerinin
zel bir ezgiyle syledikleri Trklerden gelimi bir bi-
imdir.
Drtlk says ve uyak dzeni Semi gibidir.
Varsalar yiite, merte bir slupla sylenir. Bu da
drtlklerin iindeki bre hey behey gibi nlemlerle
salanr.
Halk edebiyatnda en ok varsa sylemi air Karaca-
olandr.
Kafiye dzeni koma gibidir.
4+4 eklinde 8li lyle sylenir.
En az 3 en fazla 5 drtlktr.
D. DESTAN
Drt dizeli bentlerden oluan, olduka uzun bir nazm
biimidir.
Kimi destanlarda drtlk says yzden fazladr.
Genellikle hece lsnn on birli kalbyla yazlr.
Uyak dzeni koma gibidir: baba ccca ddda
Destann son drtlnde air mahlasn syler.
Konular bakmndan destanlar sava, yangn, deprem,
salgn hastalk, nl kiilerin yaamlar, mizahi gibi
gruplandrabiliriz.
6+5 li hece lsyle sylenir.
Halk edebiyatnn en uzun nazm biimidir.
Kendine zg bir sylenii vardr.
Drtlk saysnda snrlama yoktur.
c. Dini-Tasavvufi Halk iiri
Dini- Tasavvufi Halk iiri, 13. yzylda Babai isyanlar, Mool
istilas, hal seferleri, inan ve kltr farkllklar sosyal ve
siyasi huzursuzluklarla dolu Anadoluda olumutur.
Dini-Tasavvufi Halk iirinin zellikleri
Tasavvuf dncesini temel alr.
Kurucusu Ahmet Yesevidir.
Tasavvufun amac insan olgunlatrmak ve onu insan-
kmil yapmaktr.
Tasavvufta nemli olan Allah akdr; yani ilah aktr.
Tasavvufa gre btn evren Allahtan bir paradr ve in-
san nefsi arzularndan arnarak gnln ilahi akla dol-
durarak Allaha ulaabilir.
Tekkeler etrafnda bir araya gelen tasavvufular bu
grlerini, slamiyeti yaymak iin edebiyat bir ara ola-
rak grmlerdir.
lahi akn ele alnd lirik ve didaktik rnler verilmitir.
iirler arlkl olarak mzik eliinde sylenmitir.
Genel olarak hece ls kullanlm olsa da aruz l-
s de kullanlmtr.
Nazm birimi olarak hem drtlk hem de beyit kullanl-
mtr.
Sayfa 13
 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org
zellikle koma nazm ekliyle ilahi, nutuk, athiye,
devriye, nefes nazm trlerinde iirler yazlmtr.
Gazel, kaside, mesnevi nazm ekliyle iirlerin yazld
da grlmektedir.
Tasavvufi terimlerin ve baz yabanc szlerin dnda
genellikle halkn konutuu dil kullanlmtr.
Ouz Trkesinin Anadoludaki ilk rnlerinde sade bir
dil kullanlmtr.
k Paa, Yunus Emre, Hac Bekta- Veli ve Mevlana
13. ve 14. yzyl mutasavvflarndandr.
Yunus Emrenin dili dnemin dier sanatlarna gre
daha sadedir.
A. LAH
Din ve tasavvuf konularnn ilendii iirlere ilahi denir.
Tanry vmek, ona yalvarmak iin yazlan iirlerdir.
zel bir ezgiyle okunur.
Koma gibi uyaklanan ilahilerde 4-4 durakl 8li l
kullanlr.
B. NEFES
Bektai airlerinin yazdklar tasavvufi iirlere denir.
Nefeslerde genellikle Hz. Muhammet ve Hz. Ali iin de
vgler bulunur.
Aleviler, bu trde yazlm olan iirlere DEME adn
verirler.
lahi, nefes ve demeler, bestelenerek sylenir.
C. ATHYE
nanlardan alayl bir dille sz eder gibi yazlan iirlerdir.
Grnte sama sanlan bu szlerin, yorumlandnda
tasavvufla ilgili trl kavramlara deindii anlalr.
Bu tr iirlere genellikle Bektai airlerinde rastlanr.
Medrese hocalarna gre bu athiyeler kfr saylr.
D. METHYE
Methetme, vme anlamna gelen Divan Edebiyat nazm
trdr. Edebiyatta birini vmek amacyla yazlan iirlere
denir. Methiyeler, padiahlar, sadrazamlar, devletin ileri
gelenlerini, din byklerini veya deer verilen herhangi bir
ahs vmek iin sylenir. Yani methiyeler vmek gayesiyle
yazlan kasidelerdir. Kasidenin asl blmdr. Ancak kaside
nazm eklinden baka nazm ekilleri ile sylenmi methiye-
ler de vardr. Methiyeler ounlukla kaside nazm biimiyle
yazlr.
Methiyenin zellikleri
Kasidenin sunulduu kiinin vld blmdr.
iir yn ok zayf, dil yn dier blmlere gre ok
ardr.
Bir kimseyi vmek iin yazlan iirlerdir. Bunlar da genel-
likle kaside biiminde yazlmtr.
Szck olarak birini vme, birinin iyi zelliklerini sayma
anlamna gelmektedir.
Edebiyatta bir kimseyi vmek amacyla yazlan manzum
veya mensur eserlere denir.
HALK EDEBYATININ NEML TEMSLCLER
YUNUS EMRE
Engin hogrs, insan sevgisiyle sadece bizim deil
btn dnyann beenisini kazanm esiz bir air, fikir
adamdr.
lahi ak ve insan sevgisini eserlerinde ilemitir.
Hem aruzu hem de hece veznini kullanmtr.
www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi
iirlerinde dili olduka sadedir, zamannn halk dilini
kullanmtr.
Nazm biimi olarak ilahiyi semitir.
Risaletn Nushiye (Nasihatlar Kitab) ve Divan adl
kitab vardr.
PR SULTAN ABDAL
Halk edebiyatnda lirik iirin nclerindendir.
Halk iinde ok sevildii iin isimsiz birok iir onun
adnda yaymlanmtr.
Tasavvufu, halkn anlayyla birletirmitir.
Btn iirlerini hece lsyle yazmtr.
Dili olduka sadedir.
Bektai tarikatna mensup olduu iin nefesleri nl-
dr.
HACI BEKTAI VEL
Bektai tarikatnn kurucusudur
Byk bir bilgindir.
Orta Anadoluda etkin olmutur.
Malakatadl Arapca eseri nldr.
KAYGUSUZ ABDAL
Kendisinden nceki airlerden etkilenmitir. (zellikle
Yunustan)
Hem hece hem de aruz veznini kullanmtr.
Alayl, nkteli, eletirili iirler yazmtr.
Edebi yazlar da vardr.
Budala-name, Mugaalet-nameadl eserleri vardr.
KAYIKI KUL MUSTAFA
17.yzyln nemli yenieri airlerindendir.
Kahramanca iirleriyle tannmtr.
Gen Osman destanyla tannmtr.
Divan iirinden etkilenmemitir.
KROLU
Bakaldrnn, isyann airidir.
Din d konularda iirler yazmtr.
Sultan II. Murat zamannda savalara katlmtr.
Krolu adl halk kahramanyla ayn ad ve zellikleri
tad iin ikisi ayn kii olarak anlmtr.
DADALOLU
Toroslar blgesinde yaam.
Devlet ynetiminin airetiyle olan mcadelesi zerine
syledii: Ferman padiahnsa dalar bizimdir dizeleri-
nin nakarat olarak kullanld iiri olduka beeni topla-
mtr.
Varsa, semai ve destanlar mehurdur.
Trkler yazmtr.
KARACAOLAN
iirlerini sade bir dille yazmtr.
Hece lsn ustalkla kullanmtr.
Saz airliinin piri saylr.
Din d konularda yazmtr.
Komalar olduka sevilmitir.
Kuvvetli lirik egemenlii hkimdir iirlerine.
Anadoluyu at srtnda gezip iir sylemitir.
IK MER
yi bir eitim almamasna karn airler arasnda yetene-
iyle kendine en stte yer edinmitir.
Sayfa 14
 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org
Devrinin idarecilerini, dinini grn iin yaayanlarn
eletirmitir.
Aruzu kullanmtr. Ancak hece lsnde asl karakte-
rini bulmutur.
DERTL
18. yzyln sonlarnda yaamtr.
Hem hece hem de aruz lsn kullanmtr.
Lirik komalaryla tannmtr.
Divan ta baskyla baslmtr.
ERZURUMLU EMRAH
Divan edebiyatndan etkilenmitir.
Gazel, murabbalar yazmtr.
Koma ve semaileriyle tannmtr.
GEVHER
nce bir syleyi, derin bir bilgi ieren iirleri halk arasn-
da ok sevilmitir.
Divan edebiyatnda etkilendii iin mazmun ve yabanc
szckleri oka etkilenmitir.
Komalar ve talamalar olduka nldr.
BAYBURTLU ZHN
Divan edebiyatna oka dalmaya almtr.
Saz airi olarak n kazanmtr.
Divan, Sergzet-nameadl kitaplar vardr.
b. Olay evresinde Oluan Edebi Metinler
1. Anlatmaya Bal Edebi Metinler
A. HALK HKYELER
Hikyeci klarn ky odalarnda, dn meclislerinde, ka- 3. ORTA OYUNU
saba ve kentlerin kahvehanelerinde saz eliinde anlattklar
hikyelerdir. Bu hikyeci klar, okuryazar, az ok kltrl
kiilerdir. Genellikle sevgi ve kahramanlk konular ilenir.
Kiiler yaamdakilere yakndr; olaanstlkler snrldr.
Oluturulduklar adaki sosyal yapy yanstr. Olaylarn
dzyaz biiminde anlatlmas hem dinleyiciye hem anlatcya
byk kolaylk salar. Araya serpitirilen iirler ve Trkler,
a saz ve szyle sanatn gsterme imkn verir.
Halk Hikyelerinin Genel zellikleri
Ak, sevgi ve kahramanlk gibi konular ilenir.
Ortaya ktklar dnemin sosyal, siyasal ve kltrel
zelliklerini yanstr.
Olaylar halkn anlayaca, sade bir dille anlatlr.
klar, olaylar saz alarak taklitler yaparak anlatrlar.
Kiiler ve olaylar geree yakndr; olaanstlkler
olduka snrldr.
Anlatclar halk ozanlar, airler, klar gibi kltr olan
kiilerdir. Anlatmda nazm ve nesir birlikte kullanlr. Hi-
kyelerde olayn anlatmn hzlandrmak iin nesre ba-
vurulurken, duygular daha etkili yanstmak iin nazm
kullanlmtr.
Halk hikyeleri szl gelenek rnleridir, yani anonimdir.
Halk hikyeleri; Trk, Arap ve ran-Hint kaynakl olmak
zere grupta toplanr:
Trk kaynakl hikyeler: Dede Korkut Hikyeleri, Kerem ile
Asl, k Garip, Emrah ile Selvihan
Arap kaynakl hikyeler: Yusuf Zleyha, Leyla ile Mec-
nun
Hint-ran kaynakl hikyeler: Ferhat ile irin, Kelile ve
Dimne
www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi
B. MESNEV
Bkz. Sayfa 8
2. Gstermeye Bal Edebi Metinler (Temaa)
1. KARAGZ
Taklide ve karlkl konumaya dayanan, iki boyutlu
tasvirlerle bir perdede oynatlan glge oyunudur.
Bakarakterler Karagz ve Hacivattr.
Karagz, okumam bir insandr.
Hacivatn kulland yabanc szckleri anlamaz ya da
anlamaz grnp onlara yanl anlamlar ykleyerek or-
taya eitli nkteler karrken bir taraftan da Trke dil
kurallar ile yabanc szckler kullanan Hacivat ile alay
eder.
Hacivat, kiisel karlarn her zaman n planda tutar.
Az buuk okumuluundan dolay yabanc szcklerle
konumay sever.
Perdeye gelen hemen herkesi tanr, onlarn ilerine
araclk eder.
Zenne, elebi, Tuzsuz Deli Bekir, Beberuhi, Tiryak,
Acem, Laz, Matiz, Zeybek gibi dier tipler oyuna ayr bir
renk katar.
2. MEDDAH
Bir szl tiyatro rn olan meddahlk, ksaca, tek
adaml tiyatrodur.
Meddah, tiyatronun btn karakterlerini kendi kiiliinde
birletiren bir aktrdr.
Bir hikyeyi bandan sonuna kadar, ykseke bir yerde,
karakterleri ivelerine gre konuturarak anlatr.
Perdesi, sahnesi, dekoru, kostm bulunmayan bu tiyat-
roda her ey, meddah denen kiinin zeksna, bilgisine,
sz sylemedeki hnerine baldr.
Halkn ortasnda apak duran bir meydanda; metinsiz,
suflrsz, ezbersiz oynanan bir tiyatrodur.
Anlatlan olaylar ustadan raa, kuaktan kuaa gee-
rek deiiklie urar.
Bakarakterler, oyunu aan, yrten, kapayan; hem
oyuncu, hem sahneye koyucu, hem de yazar gibi davra-
nan, kenar krkl kaftan ve klah giyen, elinde akak
tayan Piekr; Piekrla birlikte oyunu yrten; ikinci
oyuncu ve bakomik, kavuk ve kaftan giyen Kavukludur.
Piekr cinaslk, Kavuklu ise tekerlemecilik yapar.
elebi, Zenne, Denyo, Arnavut, Acem, Arap, Yahudi gibi
tipler kendilerini simgeleyen bir mzikle sahneye kar.
4. KY SEYRLK OYUNU
Ky seyirlik oyunlar alar boyu sren halk tiyatrosu
geleneinin gnmze gelen mirasdr.
Bu oyunlar tarih boyunca glerden, eitli kltrlerden
ve birikimlerden etkilenmitir.
slamiyet ncesi Trk kltrnde bugnk slamiyet ve
Anadolu kltrnn etkisini gryoruz.
Bu oyunlar zaman boyutunda beslenerek bugnk ek-
lini almtr.
Oynand toplumun kltr dzeyine, zaman ve gelene-
e bal olarak ekillenir.
c. retici Metinler
slami dnemde retici metinler dzyaz biiminde verilmi-
tir. Dzyaznn iirin yannda snk kald bu dnemde az
da olsa nesir alannda eserler de verilmitir. Bu eserler, slup
ve ierik asndan deiik gruplara ayrlarak incelenir.
Sayfa 15
 10. SINIF TRK EDEBYATI DERS NOTLARI www.edebiyatogretmeni.org

Divan edebiyatnda nesre ina, nesir yazan kiiye mni,
nesirlerin topland eserlere mneat ad verilir. Nesir
trndeki eserler ise tarihler, mneat, tezkire; ilm, din ve
ahlaki eserler dir. Divan nesrini blmde incelemek
mmkndr:
SADE NESR
Halk iin yazlan sade anlatml nesirlerdir.
Halk iin yazlan bu nesirlerde masal, efsane, yk,
destan, din ve tasavvufi konular anlatlr.
Mercimek Ahmetin Kabusnamesi, Kul Mesutun Kelile
ve Dimne evirisi, Evliya elebinin Seyahatnamesi bu
nesrin nemli rnekleridir.
ORTA NESR
Tarih ve bilim kitaplarnda kullanlan nesirdir.
Ustalk gstermek amac gdlmemesine, sz oyunlar-
na bavurulmamasna karn dili, sade nesirden ardr.
Ktip elebinin baz eserleri ve Naimann kendi adyla
anlan tarihi bu nesre rnektir.
SSL (SANATLI) NESR
ri yannda; orada yaayan insanlarn gnlk hayat, dili, din
inanlar vs. ile gezi srasnda yaanan olaylar konu edilir.
zellikleri
Seyahat yazlarnda daha ok, hikye yolu ile anlatma
(tahkiyeli ifade) kullanlr. Ayrca gezi yazlarnn zevkle
okunabilmesi iin dilin canl, akc ve mmkn olduu
kadar yaln olmas gerekir.
Gezi yazlarnda kullanlan en nemli anlatm ekillerin-
den birisi de tasvirdir.
Yazar, grd tarih eserleri, tabi gzellikleri, tasvirler
yoluyla anlatr.
Bu tasvirlerde zaman zaman eitli sz sanatlarna
bavurur.
Seyahatnameler, edeb deeri olan birer tarih eser
kabul edilebilir.
Evliya elebinin Seyahatnamesi ve Piri Reisin Kitab-
Bahriyesi seyahatname trnn en gzel rneklerin-
dendir.
Osmanl dnemi Trk edebiyatndaki seyahat trnde
eser veren sanatlar arasnda Evliya elebi, Piri Reis,
eydi Ali Reis, Yirmisekiz elebi Mehmet gibi isimler
saylabilir.

Sz oyunlaryla, sanatlarla ykl, dili ar nesirdir. 3. LM ESERLER

Seciler (dzyazda kafiye), sz ve anlam sanatlar, ba-
lalarla uzayp giden cmleler bu nesrin ayrc zellii-
dir.
Dili, yabanc sz ve tamlamalarla ykldr.
Sanat, ssl nesirde ne kadar usta olduunu gsterme
amacn tar.
Daha ok, ahlak ve felsefe konularn ileyen ssl ne-
sir, baz mektuplarda da grlr.
Sinan Paann Tazarrunamesiyle Veys ve Nergisinin
nesirleri bu trn rnekleridir.
Tp, astronomi, corafya gibi konularda yazlan retici eser-
lerdir. lm eserlerde hayallere yer verilmez. Kelimeler mecaz
anlamlarndan ok gerek anlamlarna kullanlr. Anlatm
nesnel bir ekilde gerekleir. lm eserlerin, reticilik yn
ar bastndan, bunlar yaln bir dille yazlmaya allmtr.
Bu eserlerin yazmnda, genel olarak sade nesir tercih edil-
mitir. lmi eserlerde dil genellikle gndergesel ilevinde
kullanlmtr.

retici Metin rnekleri

1. TEZKRE

Tezkire, zikredilen, zikri geen anlamna gelen bir kelime-

dir. Kiilerin biyografisini eitli ynleriyle ele alan eserlere de
tezkire denir. Bir baka deyile nl kiilerin yaam ykleri-
nin topland eserlerdir. Divan edebiyatndaki tezkire, g-
nmz edebiyatnda biyografinin karldr. Bu eserler www.edebiyatogretmeni.org
mensur yazlmakla birlikte iinde manzum ksmlarn yer
ald tezkireler de vardr. Tezkireler bugnk edebiyat tarih-
lerinin ve iir antolojilerinin yerini tutmaktadr. Trk Edebiyat - Dil ve Anlatm
zellikleri Dersleri Kaynak Sitesi
Tezkireler, ann bir edebiyat ve kltr rndr.
Yazld an sosyal, kltrel, sanatsal ortamn ierir.
Ayn zamanda gnmz aratrmalar iin deerli birer
belge ve kaynak durumundadr.
Edebiyatmzdaki ilk tezkire rnei, Ali ir Nevainin
Mecalisn Nefais adl yaptdr.
Latifi nin Tezkiret uara adl yapt ssl nesir rne-
idir.
Sinan Paann Tezkiretl Evliya adl yapt da evliya-
larn yaamlarnn yer ald bir tezkiredir.
Bunun yannda Sehi Beyin Het Behit adl tezkiresi
vardr.
k elebi de tezkire yazarlarndandr.

2. SEYAHATNAME

Bir yazarn deiik sebeplerle yurt iinde ve yurt dnda

yapt geziler srasnda grdklerini, yaadklarn, duyduk-
larn anlatt yazlara gezi (seyahat) yazs denir. Gezi yaz-
larnda gezilen yerlerin toplum yaps, kltr, nemli ehirle-

www.edebiyatogretmeni.org Trk Edebiyat Dil ve Anlatm Dersleri Kaynak Sitesi Sayfa 16