10.
SINIF TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI DERS NOTLARI
6. ÜNİTE: TİYATRO
Ünite Konuları:
• Geleneksel Türk tiyatrosu (Karagöz,
Ortaoyunu, Meddah)
• Modern Türk tiyatrosu
GELENEKSEL TÜRK TİYAROSU GENEL ÖZELLİKLERİ
• Doğaçlamaya dayalı (tuluat) oyunlardır.
• Yazılı bir metin bulunmaz. (doğaçlamadır)
• Bir sahne ve dekor anlayışı yoktur.
• Karakterlerden çok belirli tipler vardır.
• Şarkı, dans, taklit bu oyunların önemli bir
ögesidir.
• Usta-çırak ilişkisiyle sonraki nesillere
aktarılır.
• Karagöz, ortaoyunu, meddah, köy seyirlik
oyunları geleneksel Türk tiyatrosu türlerdir.
1. KARAGÖZ (GÖLGE OYUNU)
Karagöz bir gölge oyunudur. Bu oyun tasvir denilen
birtakım şekillerin (insan, hayvan, bitki, eşya vb.)
arkadan ışıklandırılmış beyaz bir perde üzerine
yansıtılması temeline dayalıdır. Gölge oyunun önce
Çin daha sonra da Hindistan’da çıktığı söylentileri
vardır. Halk arasındaki bir söylentiye göre ise Karagöz
ile Hacivat, Sultan Orhan (14. yüzyıl) zamanında
Bursa’da bir cami yapımında çalışmış işçilerdir. İkisi
arasındaki nükteli konuşmalar diğer işçileri oyladığı
için Sultan Orhan tarafından öldürtülmüştür. Daha
sonra Şeyh Küşteri Hacivat ila Karagöz’ün deriden
yapılmış tasvirlerini oynatmış ve onlarım şakalarını
tekrarlamıştır. Bu nedenle Karagöz perdesine Küşteri
Meydanı da denir.
İslam dünyasında 11 yüzyılda sözü edilmeye başlanan
bu oyuna hayal-i zıll (gölge hayali) denmiştir.
Karagöz oyunu, özellikle 17. yüzyıldan sonra oldukça
yaygınlaşmıştır. 19. yüzyılda Karagöz, kısaca, hayal
oyunu diye anılmış, bu oyunu oynatan sanatçılara da
hayalî (hayalci, Karagözcü) denmiştir.
Karagöz oyunu, halk kültürünün ortak ürünüdür. Bu
oyunlarda işlenen çeşitli konuları kimin düzenlediği
belli değildir. Karagöz, tulûata (doğaçlama) dayandığı
için oyunun sözlerini, her sanatçı, oyun sırasında
kendine göre düzenler. Karagöz oyunları 19. yüzyılda
yazıya geçirilmeye başlamıştı.
www.edebiyatfatihi.net
Güncel ve Kaliteli
ÖZETLE KARAGÖZ OYUNU:
• Bir gölge oyunudur. Bu nedenle bazı
kaynaklarda “Hayal-i Zıl” şeklinde de
adlandırılır.
• Oyunda Karagöz cahil halk tipini; Hacivat ise
aydın tipini temsil eder.
• Manda ve deve derisinden yapılan resimlerin,
bir ışık yardımıyla sahnedeki perdeye
yansıtılmasıyla oluşur.
• Karagöz oyununda bütün konuşmalar
perdenin arkasındaki tek kişi tarafından
yapılır. Bu nedenle Karagöz oynatmak zor bir
iştir. Karagöz oyununun oynatıldığı perdeye
“hayal perdesi” denir. Oynatan kişi de hayalî
ya da hayalbaz olarak adlandırılır.
• Oyunda tef çalan, taklitlerin şarkılarını
söyleyen, tasvirleri hayalîye veren yardımcı
yardak adını alır.
Bölümleri:
• Mukaddime (Giriş): Oyunun başlangıç bölümüdür.
Perdede görüntü verilmeden önce müzik başlar.
Sonra konuyla ilgi veya ilgisiz bir görüntü verilir. Buna
göstermelik denir. Hacivat “Off… hay, Haak!” diyerek
perde gazeline başlar.
• Muhavere (Söyleşme): Karagöz ile Hacivat arasında
geçer. Hacivat’ın “Vay Karagöz’üm benim iki gözüm
merhaba.” Sözü ile başlar. Muhavere iki bölüme
ayrılır. Bunlar fasılla ilişkisi olan ve fasılla ilişkisi
olmayan bölümlerdir. Muhaverede yalnız, Hacivat ve
Karagöz bir oyun oynar. Bu oyun önce olmayacak bir
olayın gerçekleşmiş gibi anlatılmasıyla başlar, sonra
bunun düş olduğu anlaşılır.
• Fasıl (Oyun): Asıl oyunun oynandığı bölümdür.
Hacivat ve Karagöz ‘den başka oyun kişileri fasılda
görünürler. Karagöz oyunları genellikle adlarını bu
bölümün içeriğinden alır.
• Bitiş: Bu bölüm çok kısadır. Karagöz, oyunun
bittiğini haber verir, kusurları için özür diler, gelecek
oyunu duyurur. Karagöz’le Hacivat arasında kısa bir
söyleşme geçer. Bu söyleşmede oyundan çıkarılacak
sonuç da belirtilir.
Karagöz Oyununun Kişileri:
Hacivat, hep okumuş, kendisini bilgili, kültürlü
zanneden yarı aydın tipini canlandırır.
Karagöz saf, iyi niyetli, temiz kalpli, okuma yazma
bilmeyen fakat zeki bir halk adamıdır. Karagöz,
Hacivat’ın söylediği sözleri anlamaz ve hep ters
cevaplar verir. Bu da oyuna komiklik katar. Hacivat’ın
sözlerine saf saf cevaplar vererek, yaptığı kelime
oyunlarıyla dinleyenleri güldürmeye çalışır.
Karagöz oyun diğer kişileri şunlardır:
• Çelebi: Genç züppe mirasyedi
• Tuzsuz Deli Bekir: Sarhoş, zorba
• (Altı Kolaç) Bebe Ruhi: Cüce ve aptal
• Matiz: Sarhoş
• Kürt: Hamal, bekçi
• Arnavut: Bahçıvan, korucu, bozacı
• Acem: Zengin tüccar
• Efe: Zorba
• Ak Arap: Dilenci, kahve dövücüsü
• Zenci Arap: Lala, köle
• Zenne: Kadın
• Yahudi: Bezirgân
• Kastamonulu: Oduncu, bekçi
• Ermeni: Kuyumcu
• Bolulu: Aşçı
• Frenk ve Rum: Doktor, terzi, tüccar,
meyhaneci
• Kayserili: Pastırmacı
• Laz: Kayıkçı, kalaycı
• Rumelili: Pehlivan, arabacı
• Tiryaki: Laf ebesi
2. ORTA OYUNU
• Çevresi izleyicilerle çevrili bir alan içinde
oynanan, yazılı metne dayanmayan, içinde
müzik, raks ve şarkı da bulunan doğaçlama
bir oyundur. Kol oyunu, meydan oyunu, taklit
oyunu, zuhurî gibi adlarla da anılmıştır.
• Oyuncular bir metne dayalı olarak değil
doğaçlama olarak oynarlar.
• Orta oyununda taklitlere, yanlış anlamalara
ve şivelere sıkça yer verilir.
• Orta oyununda müzik oldukça önemli bir
oyundur.
• Orta oyununda dekor yoktur, her yerde
oynanabilir.
• Oyunun oynandığı yuvarlak veya oval alana
palanga denir. Oyunun dekoru; yeni dünya
denilen bezsiz paravandan ve dükkân
denilen ki katlı bir kafesten oluşur. Yeni
dünya ev olarak, dükkân da iş yeri olarak
kullanılır. Dükkânda bir tezgâh birkaç hasır
iskemle bulunur.
• Oyunda çeşitli mesleklerden, yörelerden,
uluslardan insanların meslekî ve yöresel
özellikleri, ağızları taklit edilir. Bunlar
arasında Arap, Acem, Kastamonulu,
Kayserili, Kürt, Frenk, Laz, Yahudi, Ermeni
vb. sayılabilir. Orta oyununda kadın rolünü
oynayan kadın kılığına girmiş erkeğe Zenne
denir. Kavuklu Hamdi ve Pişekâr Küçük
İsmail Efendi, orta oyunun önemli ustaları
sayılır.
Bölümleri:
• Mukaddime (Giriş): Zurnacı, Pişekâr havası çalar.
Pişekâr çıkar ve izleyiciyi selamladıktan sonra
zurnacıyla konuşur. Bu konuşmada, oynanacak
oyunun adı bildirilir. Daha sonra zurnacı Kavuklu
havası çalar. Kavuklu ile Kavuklu arkası oyun alanına
girer. Kavuklu il Kavuklu arkası arasında kısa bir
konuşma geçer. Sonra bu kişiler birden Pişekâr’ı
görüp korkarlar ve korkudan birbirlerinin üstüne
düşerler. Bazı oyunlarda zenne takımı ile Çelebi’nin
daha önce çıkıp Pişekâr’la konuştukları bir sahne de
vardır.
• Muhavere (Söyleşme): Kavuklu ile Pişekâr’ın
birbiriyle tanıdık çıktıkları tanışma konuşmasıyla
başlar. Kavuklu ile Pişekâr’ın birbirinin sözlerini ters
anlamaları bir gülmece oluşturur ki buna arzbâr
denir. Arzbârdan sonra tekerleme başlar tekerlemede
Kavuklu, başından geçen olağan dışı bir olayı
Pişekâr’a anlatır. Pişekâr da bunu gerçekmiş gibi
dinler, sonunda bunun düş olduğu anlaşılır.
• Fasıl (Oyun): Oyunun asıl bölümü, belli bir olayın
canlandırıldığı fasıl bölümüdür. Orta oyunu fasılları
genellikle iki paralel olay dizisinde gelişir. Dükkân
dekorunda gelişen olaylarda genellikle Kavuklu bir iş
arar. Pişekâr’ın ona iş bulmasıyla olaylar gelişir.
Dükkâna gelip giden çeşitli müşterilerle ilgili oyunlar
da vardır. İkinci olaylar dizisi yenidünya denilen ev
dekorunda geçer. Zenne takımının, Pişekâr aracılığıyla
ev araması ve bir eve yerleşmesi biçiminde olaylar
gelişir.
• Bitiş: Oyunun son bölümündür. Pişekâr,
izleyicilerden özür dileyerek gelecek oyunun adını ve
yerini bildiri. Oyun kapatılır.
Tüm özet ders notları için
www.edebiyatfatihi.net
3. MEDDAH 4. KÖY SEYİRLİK OYUNLARI

Geleneksel tiyatro içinde yer alan meddah Tıpkı ortaoyunumuzda olduğu gibi bu oyunlar da
hikâyelerinde rol alan bütün kişileri, hikâyeyi anlatan genellikle köyün ortasında, köy meydanında
ve meddah adıyla anılan tek kişi canlandırır. oynanır. Seyirciler çepeçevre oyuncuları çevreler.
Oyuncu- seyirci ayrılığı hem vardır hem yoktur.
• Hikâye anlatmak olan meddahlık bir taklit
Oyuncuları oyuna seyirciler hep beraber hazırlar.
yapma sanatıdır.
Bir tas, bir şapka, bir baston, bir deve, bir sopa,
• Perdesi, sahnesi, dekoru, kostümü bir
bir tüfek olabilir. Sırası gelen oyuncu seyirci
sanatkârda toplanmış bir temaşadır.
• Meddah bir sandalyeye oturarak içinden çıkarak oyuna katılır, oyundaki görevi
dinleyicilerine hikâyeler anlatır. bittikten sonra yeniden seyircilerin arasına karışır.
• Meddahın anlatışını, günlük yaşamdaki Köy seyirlik oyunlarında da ortaoyununda ve
olaylar, masallar, destanlar, hikâyeler ve meddahta olduğu gibi doğaçlamaya büyük önem
efsaneler oluşturur. verilir.
• Meddahın aksesuarını bir mendil ile bir sopa
(baston) oluşturur.
• Genellikle güldürücü, ahlâkî ve edebi sonuç
çıkarılacak hikâyelerine klişeleşmiş "râvıyân-ı
ahbar ve nâkılân-ı âsar ve muhaddisân-ı
ruzigâr şöyle rivayet ederler ki" şeklinde söz Meddah
başı ile başlar, daha sonra kahramanları sayıp
hikâyesini anlatır.
• Meddah hikâyenin kahramanlarını kendi
yöresinin dili ve şiveleri ile konuşturan
insandır.

Karagöz-Meddah-Ortaoyunu Farkları
MODERN TÜRK TİYATROSU
KISACA ÖZELLİKLERİ
TANZİMAT TİYATROSU GENEL ÖZELLİKLERİ
• Tiyatro ilk defa bu dönemde görülmeye
başlanmıştır.
• İlk modern tiyatro örneği Şinasi'nin Şair
Evlenmesi'dir.
• 1839-1856 yılları arasında Türk edebiyatına
giren yeni türlerin içinde en önemlisi
tiyatrodur.
• Tiyatroyu bir eğlence ve eğitim aracı olarak
gören Tanzimat Dönemi yazarları, genel
olarak tiyatro eserlerinde sade bir dil
kullanmışlardır.
• Okuma-yazma oranının düşük olduğu o
dönemde bir eseri sahnede sergilemek, halka
ulaşmada çok daha kısa ve etkili bir yol olarak
düşünülmüştür.
• Tanzimat Dönemi'nin ilk kuşak sanatçıları,
tiyatroda estetik ve sanat kaygısı
gütmemişler, halkı eğlendirerek eğitmeyi,
sosyal konular üzerinde bir kamuoyu
yaratmayı amaçlamışlar, sade bir dille de bu
amaçlarını gerçekleştirmek istemişlerdir.
• Tanzimat edebiyatının ikinci dönem tiyatro
yazarları ise tiyatronun estetik ve edebî
değer taşıyan bir tür olduğunu düşünerek,
birinci dönemden farklı bir tiyatro anlayışı
yaratmışlardır.
• Daha ağır ve sanatlı bir dil kullanmışlar,
sahnelenmesi zor olan konuları işlemişler,
"Okunmak için tiyatro" anlayışını
getirmişlerdir.
• Batı kültür ve anlayışının toplumumuza
yerleşmesi ve gelişmesinde, toplumsal
yaşamımızın biçimlenmesinde Tanzimat
Dönemi tiyatrocularının büyük katkısı
olmuştur.
• Tiyatro bir çeşit Türk toplumunu kökten
sarsan Batı kültürünün sosyal ve siyasî
hayatımızı yansıtan belge niteliği kazanmıştır.
CUMHURİYET DÖNEMİ’NDE TİYATRO
• Bu dönemde tiyatro ile ilgilenen sanatkâr
sayısının çokluğu, konu yelpazesinin genişliği ve
sahneleme imkânlarının fazlalığı bu türün zirve
dönemini yaşamasını sağlamıştır.
• Cumhuriyetin ilk yirmi yılında, kişisel ve
toplumsal sorunlar birlikte ele alınmıştır.
• Sonraki yıllarda “taklitçilikten öteye
geçmeyen Batılılaşma, bu yüzden kişilerin
bayağılaşması; değişen yaşam tarzının
sonucunda yaşanan aile dramları; değer
yargılarının bozulmasını, köy gerçekliği;
gelenekler, köyden kente göçün oluşturduğu
problemler; sermaye gücünün, toplumun
çeşitli kurumlarını ve insanları olumsuz yönde
değiştirmesi; toplumsal ve ekonomik
adaletsizlikler, eğitim ve sorunları” konu
olarak ele alınmıştır.
ŞİNASİ-ŞAİR EVLENMESİ
Önemi: Batılı anlamdaki ilk yerli tiyatrodur.
Yazılış Amacı: Metnin amacı halkı eğitmek,
bilgilendirmek ve görücü usülünün yanlışlığını ve
olumsuz sonuçlarını halka tiyatro yoluyla gösterm
Temel Çatışması: Geleneklerin bireylerin hayatı
üzerindeki olumsuz etkileri ve gelenekçiliğin
ikiyüzlülüğüdür.
TEMASI: Görücü usulüyle evlenmenin yanlışlığı
ANA FİKİR: Eserden çıkarılabilecek ana fikir; görücü
usulüyle evlenmenin ne kadar tehlikeli ve yanlış
olduğudur.
Oyunun Özeti:
Müştak Bey, isimli bir genç şair, mahallesinde oturan
Kumru isimli bir kızı sever ve bu kız ile evlenmek ister.
Habbe Kadın ve Ziba Dudu, bu evlilik için aracı
olurlar.
Nikahtan sonra genç şair Müştak Bey'e Kumru'nun
çirkin ve yaşlı ablasını gelin olarak getirirler. Bu
bayanın adı Sakine Hanım'dır. Bu oyunda din
adamlığı görevini kötüye kullanan Ebüllâklâka da
yerini alır. Hikmet Bey, genç şair Müştak Bey'in
arkadaşıdır. İşte bu Hikmet Bey, Ebüllâklâka'ya rüşvet
vererek arkadaşı Müştak Bey'i bu zor durumdan
kurtarır.
ESERDE YER ALAN KİŞİLER:
ASIL KİŞİLER:
MÜŞTAK BEY: Güvey ve Kumru Hanımın aşığı.
Müştak Bey aşka susamış, aşkla körü körüne hareket
eden, sevincin ümitsizliğinde en son derecesine çıkan
biridir. Müştak Bey alafranga tutum ve davranışı, kılık
ve kıyafetiyle mahallelinin hoşuna gitmeyen, fakir
fakat oldukça kafalı bir insandır.
KUMRU HANIM: Müştak Beyin sevgilisi ve Sakine
Hanımın kız kardeşidir. Kumru hanım çok genç ve
güzel bir hanımefendidir. O da Müştak Beye aşıktır.
SAKİNE HANIM: Kumru Hanımın büyük kız kardeşidir.
Sakine Hanım; Kumru Hanıma göre oldukça yaşlı,
çirkin, kart, kambur ve evde kalmış bir bayandır.
Sakine Hanım eserde Müştak Beyin nikahlısıdır.
YARDIMCI KİŞİLER:
HİKMET EFENDİ: Müştak Beyin en iyi dostlarından
biridir. Çok pratik zekalı bir kişiliğe sahiptir. Hikmet
Efendi; aklı başında, ağırbaşlı ve Müştak Beyi o zor
durumdan kurtaran kişidir.
ZİBA DUDU: Evlenmeye aracılık yapan kılavuz kişidir.
Müştak Beyin başına bu derdi açanlardan biridir. Ziba
Dudu; çok geveze, laf taşıyan ve ortalığı karıştırmayı
seven bir kişiliktir
HABBE KADIN: Müştak Beyin yengesidir. Müştak
Beyin başına gelenleri duyunca feryadı basıp ortalığı
karıştırıyor. Çok aceleci ve panik bir kişiliğe sahiptir.
EBU’L-LAKLAKATÜL’ENFİ: Sakine Hanımın nikahını
kıyan imamdır. O da Sakine Hanımı Müştak Bey’e
yamamaya çalışanlardan biridir. Çok düzenbaz,
aşağılık ve dini başka şeylere alet eden bir tiptir. Aynı
zamanda oldukça geveze, gürültücü, iri ve uzun
burunlu çirkin biridir.
BATAK ESE: Mahallenin bekçisidir. Müştak Bey’e
oynanan bu oyunda onun da çok büyük bir payı
vardır. Oldukça cahil biridir ve ne duyarsa duysun,
doğruluğunu araştırmadan hemen buna inanır ve
mahalleyi karıştırır. Ayrıca her işe burnunu sokan
biridir.
ATAK KÖSE: Mahallenin süprüntücüsüdür. İmama
yardakçılık yapanlardan biri de odur. Oyunda
arkasında küfe giyer, çok saf ve cahil bir tiptir.
MAHALLELİ: Eserde mahalleden tiplerde vardır.
Bunlar genellikle cahil ve dedikoducu kişilerdir.
Bunların çoğu esnaftan seçilmiştir.
KARAKTER ADLARI İLE SÖZ ve DAVRANIŞ UYUMLARI
Şair Evlenmesi'ndeki karakterlerin adları ile söz ve
davranışlarıyla uyumludur.
Örneğin:
Müştak: özleyen, can atan demek...(Kahramanımız
evlilik için can atan biri)
Ziba: süslü, özentili Dudu: Papağan
Habbe: Hileci, hile yapan
Ebu'l Laklaka: gevezelerin babası, çok konuşan
OLAYIN GEÇTİĞİ MEKAN:
Olayın neredeyse tamamı gelin odasında
geçmektedir.
OLAYIN MEYDANA GELDİĞİ ZAMAN:
Eserdeki olay Tanzimat yıllarında meydana geliyor ve
o zamanın en önemli sorunlarından birini anlatıyor.
www.edebiyatfatihi.net
Şair Evlenmesi ile Geleneksel Türk tiyatrosu
benzerlikleri:
• Yanlış anlamalar, kelime oyunları güldürü
ögeleridir.
• Şair Evlenmesi'ndeki kişilerin geleneksel
Türk tiyatrosundaki kişilerle benzer yönleri
vardır. Birbirini seven Müştak ile Kumru’ya
geleneksel tiyatromuzun Çelebi ve Zennesi
gözü ile bakılabilir. Özellikle Müştak, yaşadığı
aşk, şaşkınlık ve çaresizlikle iyi çizilmiş bir
Çelebi örneğidir. Aynı zamanda Hikmet'le
aralarındaki ilişki farklılıklar taşımasına karşın
tipik bir Hacivat- Karagöz ilişkisini
andırmaktadır. Hikmet, uyanık tavrıyla
durumdan ders çıkarıp nasihat vermeye
kalkan Hacivat’ı anımsatırken Müştak,
Karagöz’e benzer bir kişilik sergiliyor.
GENEL OLARAK GELENEKSEL TİYATRO İLE MODERN
TÜRK TİYATROSU KARŞILAŞTIRMA
Benzer yönler
• Yanlış anlama, taklit, kelime oyunu gibi
güldürü ögelerinin bulunması
Farklı Yönler
• Bir metninin olmaması
• Ses taklitlerine dayanması
• Çok fazla dekorunun olmaması
• Çok fazla oyuncusunun olmaması
Kaliteli ders notları, yeni müfredata uygun yazılı
soruları, testler, kitap incelemeleri için ziyaret
edebilirsiniz… www.edebiyatfatihi.net
ŞİNASİ BİYOGRAFİ NOT ALIN…
İBRAHİM ŞİNASİ (1826-1871):

• Tanzimat Dönemi şair ve yazarlarındandır.

• Fransızca'dan ilk şiir çevirilerini yapmıştır.
(Tercüme-i Manzume)
• Batılı anlamda ilk tiyatro eseri olan Şair
Evlenmesi’ni yazdı.
• Noktalama işaretlerini kullanan ilk yazardır.
İlk kez "Şair Evlenmesi" eserinde
kullanmıştır.
• La Fontaine'inkine benzer Batılı anlamda ilk
fabl örneklerini yazmıştır.
• Agah Efendi’yle ilk özel gazete olan
Tercüman-ı Ahval'i çıkarmıştır.
• İlk makale olan Tercüman-ı Ahval
Mukadddimesini yazmıştır.
• Atasözleri üzerine ilk incelemeyi
yapmıştır.(Durub-ı Emsal-i Osmani)
• Şiire hak, adalet, eşitlik ve kanun gibi yeni
kavramlar getirmiştir.
• Şiire ve şiir kitabına isim veren ilk sanatçıdır.

DÜNYA EDEBİYATI TİYATRO ÖRNEĞİ

CİMRİ-MOLİERE

Cimri, Moliére tarafından 17. yüzyılda yazılmış bir

komedidir.

Oyunun başkahramanı, çok zengin ama cimri bir

adam olan Harpagon'dur. Harpagon'un ölen
karısından olma delikanlı bir oğlu ile gelinlik kızı
vardır. Bütün işlerini kendi çıkarılan üzerine kuran
Harpagon, kızını sevdiği gence vermeyip zengin bir
ihtiyarla; oğlunu da yine zengin bir dulla evlendirme
düşüncesindedir. Böylece kendisi de oğlunun sevdiği
kızla evlenecektir. Bu yüzden baba ile çocuklar
arasında çetin bir mücadele başlar. Oğlunun uşağı,
Harpagon'u yola getirmek için, onun paralarını
sakladığı çekmeceyi çalar. Çocukların babaları
Harpagon, buna çok kızar, adeta çileden çıkar.
Sonunda para çekmecesini vermeleri halinde
çocuklarının isteklerini yerine getireceğini söyler.
Bunun üzerine para çekmecesini geri alır ve
çocuklarının kendi istediği kişilerle evlenmelerine razı
olur.