TRKYATARATIRMALARIDERGS217

ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Trklk Politikas

The Committee of Union and Progress and Turkism Policy

Yaar SEMZ*

ZET
XIX.yzylsonlarnadoruOsmanlmodernlemesiiindedevletikurtarmadncesiyle
ortayakansiyasaldnceakmlarndanbirisideTrklk,siyasiderneklerdenbiriside
ttihatveTerakkiCemiyetidir.Trklk,II.MerutiyetdnemindezellikleBalkanSavalar
sonucundattihatveTerakkiynetimininbudnceyiscakbakmasileykseliegeti.
TrkiyeninyakntarihinedamgasnvurmuolanttihatveTerakkiCemiyetibirdnce
kuruluuolarakilkdefa1889daMektebiTbbiyeiahanerencileritarafndanttihati
Osman(OsmanlBirlii)adylagizlibirtekilatolarakkuruldu.Tekilatayniylyurtdn
dakiOsmanlaydnlartarafndanParistekurulanttihatveTerakkiCemiyetiilebirleerek
ttihatveTerakkiCemiyetiadnald.AncakbirsiyasigolarakttihatveTerakki1906da
SelanikteIII.OrdudakibazsubaylarngiriimiilekurulanOsmanlHrriyetCemiyetinin
1907deParistekirgtlebirlemesiileortayakt.KsabirdnemTerakkivettihatadyla
anlantekilatdahasonrattihatveTerakkiCemiyetiolarakanlmayabalad.
okuluslubirimparatorluunsondnemlerindeortayakanvedevletiiindebulunduuzor
durumdankararakbirbtniindevarlnsrdrebilmesinisalamakamacileortaya
kanttihatveTerakkiCemiyetininideolojisininetbirekildetespitetmekhikolaydeildir.
CemiyetiniindeTrkmilliyetiliierevesiiindednenlerinsaysoktur.Ancakhatr
saylrorandaOsmanlcveBatcaydnlarnyansraazdaolsaGayrimslimunsurlarda
yeralmaktadr.Bununlabirliktegelienolaylarcemiyetinfikirlerinindahaiyiekillenmesine
katksalamtr.BuitibarlaCemiyetinfikiryapsnkesinizgilerleolmamaklaberaberiki
aamayaayrarakincelemekmmkndr.Buaamalardanilki1889danBalkanSavana
kadarolanOsmanlbirliininsavunulduudnemdierideBalkanSavalarvesonrasnda
CemiyetteTrklkfikrininnplanakmayabaladdnemdir.
BuyazdattihatveTerakkiCemiyetininkuruluundanitibarenTrklkhareketinebak
incelenmektedir.

ANAHTAR KELMELER
ttihatveTerakki,Trklk,Osmanl,Merutiyet,Birlik

* Do. Dr., Seluk niversitesi Sosyal Bilimler MYO retim yesi, ysemiz@selcuk.edu.tr
218 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

ABSTRACT
Towardstheendofthe19thcentury,oneofthemostimportantmovementsofthoughtwiththe
aimofsavingthegovernmentalongwithOttomanModernizationwasTurkismandoneofthe
politicalunionsofthatperiodwasCommitteeofUnionandprogress(ttihatveTerakki).
TurkismmovementstartedtorisewhenCommitteeofUnionandprogressstartedtoleanto
wardsthatnotionduringthesecondOttomanConstitutionalMonarchyeraandespecially
afterthewarsofBalkan.TheCommitteeofUnion,whichhasadeepeffectonlatehistoryof
Turkey,wasfirstestablishedin1889withthenameofttihatiOsman(OttomanUnion
Society)bythestudentsoffirstOttomanmedicalschoolcalledMektebiTbbiyeiahaneasa
secretorganization.Thisassociation,aftercombiningwithanotherassociationcalledCommit
teeofUnionandprogress,establishedinParis,FrancebyOttomanintelligentsiainthesame
year,tookthenameofCUP.CUPhadapoliticalpowerin1907afterunitingwiththeOtto
manFreedomSociety(OsmanlHrriyetCemiyeti),foundedwiththeattemptsofOttoman
thirdlegionsofficersin1906.ThiscommunitywascalledCommitteeofUnion(ttihatve
Terakki)forawhile,butlateritwasknownasCUP.
CommitteeofUnionandprogressAssociationcameupwhenamultinationalgovernment
(OttomanEmpire)wasabouttobreakdown.Theiraimwastosavethegovernmentandhelpit
tocontinueitsexistence.DespiteallofthesefactsdeterminingtheideologyofCommitteeof
UnionandprogressAssociationisnoteasy.TherewerealotofmembersthathasTurkish
Nationalismideas.Moreoverintheassociationthereweresomewesternintelligentsiasanda
fewnonMuslimmembersexisted.Onecanexaminetheassociationsideologyintwoparts.
Thefirstpartconsistsofthetimebetween1889toBalkanWarinwhichtheassociationsup
portedOttomanUnion.ThesecondpartsstartedaftertheBalkanWar.Inthisparttheassocia
tionsfocuswasonTurkismidea.
InthistextCommitteeofUnionandprogressapproachtoTurkismideaisexamined.

KEY WORDS
CommitteeofUnionandprogress,Turkism,Ottoman,ConstitutionalMonarchy,Unity
 TRKYATARATIRMALARIDERGS219

GR
Osmanl Devletinde 19.yzyln ortalarnda Tanzimatla balayan reform
sreci iinde ncelikli sorunlarndan birisi de geleneksel millet sisteminin
zlmeyebalamasylabirlikteortayakantoplumsaleitliinsalanmasprob
lemiolmutur.1Tanzimattakpedenyllardatoplumsaleitsizliktartmalar
veayrmatehlikesinekardevletiynetenleryenibirmilletoluturmaabas
olarakdanitelendirebileceimizOsmanllkyadaOsmanlclkolarakadland
rlan bir kavram gelitirildi.2 1856 Islahat Fermanna dayanan Osmanlclk
kavrammodernulusuyaratandoaldinamiklerdenfarklolarakdahaokya
paykaraktereveprojeleredayanyordu.BuanlayagreOsmanlDevletisnr
lariindeyaayantminsanlarilksiyasikimliineolursaolsunonlarredde
dilmeden genel erevede Osmanl vatanda saylacakt.3 Batl Devletlerin
(daha ok Fransann) nerileri dikkate alnarak gelitirilen bu politika ile Os
manl topraklarnda yaayan farkl irk ve dinlere mensup olan topluluklarn
Osmanlpotasiindekaynatrlmasdnlmt.4YaplanalmalarOs
manl Devletindeki Rum, Ermeni ve Musevi Cemaatlerinin 18621865 yllar
arasnda Osmanl Devletinin nizamat olarak tanmlad kedi yasalarn yap
malarnazeminhazrlad.Buyasaltemsililkesiresmenhermilletiinayrayr
yaplan yazl anayasalar da beraberinde getirdi.5 Fransz htilalinin etkisi ile
ykselenUlusuluunOsmanldevletindekietkisininlemekmaksadilegeli
tirilenOsmanlclkistenilenneticelerivermektenuzakt.18621865yllarara
sndakarlanbukanunlarlatarihteilkkezOsmanllkesindeyaayaninsan
laradevleteliyleyenibirkimlikvermeklesonuland.lkbaktaoldukabasit
grnenvatandalkkavramveoradankaynaklanankimlik,kkldeimele
reveyenigelimelerenedenoldu.Yaklak9milyonkiiyietkileyenbugeli
me6zellikleHristiyantebatarafndanyeniOsmanlkimliinigiriiminiken

1 Cevdet Kk (1985). Osmanllarda Millet Sistemi ve Tanzimat, Tanzimattan Cumhuriyete

Trkiye Ansiklopedisi, C. 4, stanbul: letiim Yay., 1007-1024;
2 Roderic H. Davison (1997). 19.Yzylda Hristiyan Mslman Eitliine likin Trk Tavr,
slam Dnyas ve Batllama, stanbul: Yneli Yay., 68.
3 Kemal Karpat (1995). Kimlik Sorununun Trkiyede Tarihi, Sosyal ve deolojik Gelimesi,
Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, hzl. Sabahattin en, stanbul: Balam Yay., 28-29.
4 Paul mbert (1981). Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, ev. Adnan Cemgil,
stanbul: Havass Yay., 142.
5 Roderic H. Davison (2004). OsmanlTrk Tarihi, ev. Mehmet Moral, stanbul: Alkm Yay.,
155.
6 Davison, 155.
220 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

dileriiinbireitasimilasyontuzaolarakalglad.Dierbirgrupiseimpara
torlukiindemuhtariyetyadaistiklaliinalmalarnazeminhazrlad.7
Osmanl birliinin salanmas yolunda nemli bir giriim de 1872 ylnda
MithatPaaveHalilerifPaatarafndanilerisrld.BuOsmanlmparator
luunun yeni Alman mparatorluu gibi Federallemesi nerisi idi.8 nerinin
nemli gerekelerinden birisi Romanya ve Srbistann bamszlk yolundaki
gidiinidurdurmakt.AncakbugiriimRusyannmdahaleleriileengellendi.
Ardndan 23 Aralk 1876da yrrle konulan Anayasa ile yeniden tanmla
nan vatandalk kavram ile Osmanl birliinin salanmasna alld. Ancak
MerutiyetinksasresonraII.Abdlhamittarafndansonlandrlmaszerine
yeniaraylarbalad.
te bu ortamda Trkiyenin yakn tarihine damgasn vurmu olan ttihat
ve Terakki Cemiyeti 1889da Mektebi Tbbiyei ahane rencileri tarafndan
ttihadi Osman (Osmanl Birlii) adyla bir dnce kuruluu eklinde gizli
bir tekilat olarakkuruldu. Amac yeniden Merutiyeti ilan etmek ve Osmanl
birliinisrdrebilmekti.TekilatayniylyurtdndakiOsmanlaydnlarta
rafndanParistekurulanttihat(OsmanlBirlii)veTerakki(Aydnlanma;a
da uygarln eitim ve teknik aralar ile donanarak ilerlemek) Cemiyeti ile
birleerek ttihat ve Terakki Cemiyeti adn ald.9 Ancak bir siyasi g olarak
ttihat ve Terakki 1906da Selanikte III. Ordudaki baz subaylarn giriimi ile
kurulanOsmanlHrriyetCemiyetinin1907deParistekirgtlebirlemesiile
ortayakt.10KsabirdnemTerakkivettihatadylaanlantekilatdahasonra
ttihatveTerakkiCemiyetiolarakanlmayabalad.11
okuluslubirimparatorluunsondnemlerinedamgasnvurmuolant
tihatveTerakkiCemiyetininideolojisininetbirekildetespitetmekhikolay
deildir.CemiyetiniindeTrkmilliyetiliierevesiiindednenlerinsa

7 Bayram Kodaman (1983). Sultan II. Abdulhamidin Dou Anadolu Politikas, stanbul: Orkun
Yay., 177.
8 Davison, 160.
9 Tarik Zafer Tunaya(1989). Trkiyede Siyasi Partiler, C. 3, stanbul: Hrriyet Vakf Yay., 7; En-
ver Behnan apolyo- Ziya Gkalp (1943). ttihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi, stanbul: G-
ven Basmevi, 48-49; brahim Temo (1987). ttihat Terakki Anlar, stanbul: Arba Yay., 13-18.
10 Kazm Karabekir (1982). ttihat Terakki Cemiyeti (18961908), stanbul: Trdav Ofset, 158; Sina
Akn (1980). Jn Trkler ve ttihat Terakki Cemiyeti, stanbul: Gerek Yay., 57 62.
11 Mithat kr Bleda, mparatorluun k, stanbul: Remzi Kitabevi, ty, 30-31; Ahmet Rza
Bey, Cemiyetin adnn ttihat ve Terakki olarak kabul edilmesinin kendisine ait fikir olduunu
belirtir. Meclis-i Mebus an ve Ayan Reisi Ahmet Rza Beyin Anlar, hzl. Blent Demirba, s-
tanbul: Arba Yay., 1988, 23.
 TRKYATARATIRMALARIDERGS221

ysoktur.AncakhatrsaylrorandaOsmanlcveBatcaydnlarnyansra
az da olsa Gayrimslim unsurlar da yer almaktadr. Bununla birlikte gelien
olaylar cemiyetin fikirlerinin daha iyi ekillenmesine katk salamtr. Bu iti
barla Cemiyetin fikir yapsn kesin izgilerle olmamakla beraber iki aamaya
ayrarakincelemekmmkndr.Buaamalardanilki1889danBalkanSavana
kadarolandnemdierideBalkanSavalarnnbittiidnemsonrasdr.
A.1989dan1913eKadarOlanDnem

Cemiyetilkkurulduudnemdenitibarenmparatorluuparalamakiste
yenlere kar tepkisini aka ortaya koymutur. Prensip olarak hibir kken
ayrmyaplmadanOsmanlbtnlnsavunanherkesincemiyetekatlabi
leceiifadeedilmiti.BununlabirliktetekilatnnbykbirksmMslman
genlerden oluturma ilkesi benimsemi, Mslman yelerinin ounluu da
Trk kkenlilerden oluturulmasna zen gstermitir.12 Cemiyete yalnz Trk
ve Mslmanlarn alnaca fikri Kzm Karabekirin cemiyetin sembol olan
hilal13iinbuhilaltuhaf,bakaiaretbulamamlarmeklindekitepkisineEnver
Paannverdiiucevaptandaanlalmaktadr.kimiziinkankardeliitarihi
saylr.Yalnzuhilaliaretinedokunmanhihoumagitmedi.Buiaretherhaldeben
Trkm demekten daha kapsamldr. Bu cemiyete yalnz Trkleri deil, slam olan
btnOsmanllardaalyorlar.ArabArnavutudagirebilir.YeterkihrriyetveMe
rutiyettaraftarolsunlar.HilaliaretiileSalipekarsavaaacakdeilizya.14
AyniekildeCemiyetinkuruculararasndayeralan,AhmetRzaBey,Ce
miyetihalisbirTrkveMslmancemiyetiolaraktanmlar.15Cemiyetinnemli
isimlerindenFethiOkyarisecemiyetinideolojisiileilgilibilgiverirkenAhmet
Rzadan bir adim daha ileri giderek ttihat ve Terakkide milli olan ve olmayan
unsurlar elbette vard. O artlar iinde fikriyatlar ve messeseleri olmayan ve gizli
alan bir cemiyetin baka kaynaklardan ilham almas ok tabii idi. Hatta zaruri idi.
Fakat muhakkak olan uydu. ttihat ve Terakki, o gnn artlar iinde aka ifade

12 Hseyin Kzm Kadri (1991). Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm, hzl., smail Kara, stan-
bul letiim Yay., 159; Samih Nafiz Tansu (1960). ttihat ve Terakki inde Dnenler, Anlatan
Galip Vardar, stanbul: nklp Kitabevi, 60; Sina Akn (1998). Jn Trkler ve ttihat Terakki,
Ankara: mge kitapevi, 77.
13 ttihat ve Terakki Cemiyetinin iki remzi (sembol) vardr, Biri Hilal dieri de Muindir. Hille
kelime-i mrur, Muine de kelime i mukaddese denilirdi. ki ttihat birbirleri ile karlatklar
zaman sa elini gsne koyarak, parmaklar ile hill yapard. Dieri de ona muin kelimesinin
ilk kelimesi olan M (mim) harfini syler, dieri de ikinci harf A (ayn) sonra Y (ye) ve N (nun)
kelimelerini syleyerek anlarlard. apolyo, s. 62.
14 Karabekir, 135138.
15 Akn (1998). 78.
222 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

edilmesiimknszvehattabandakilerindefelsefevefikiryapsolarakifadeedemeye
ceklerikadarekildeTrkmilliyetisiydi16der.BununlabirlikteCemiyetinyurtii
ve yurt dndaki tekilatnda baz gayrimslim isimleri de grmek mmkn
dr.BunlarnarasndaAhmetRzaBeyleMeveretgazetesinikaranSelanikli
Albert Fau (Yahudi), Aristidi Paa (Rum) ve Halil Ganem (Lbnanl Marun)
saylabilir.17Gayrimslimunsurlarncemiyetekabuledilmesifikrimuhtemelen
Msrubesinin1897ylndaCenevreubesimdrAhmetBeyeyazdbir
mektuptansonragereklemitir.18
Cemiyete gayrimslimlerin hangi artlarda alnacaklar 02/06/1906da Bul
garistandaKzanlkubesineyazlanbiryazdauekildeaklanr:BirErmeni
gelirdeyahubenOsmanlym,Osmanllseverimderse,yolbudurderonuikaza
alrz.BizGayrimslimbirOsmanlycemiyetealrsakancakbazartlardhilinde
alabiliriz.CemiyetimizhalisbirTrkcemiyetidir.slamlaveTrkledmanolan
larn hibir vakit fikrine tebaiyet edilmeyecektir.19 Bu ifade de cemiyetin ncelikle
Trksonraslamcemiyetiolduunu,gayrimslimlerinancakbeliartlardace
miyetegirebilecekleriniakagstermektedir.
Hal byle olmasna ramen Cemiyetin, devletin gelecei iin gelitirdii
fikrin temasn, devletin ana unsuru olarak grd Trkler zerine kurmu
olmasnakarbirsrebunuakadillendirmektenuzakdurdu.Yaygnolarak
vatan,hrriyet,anayasavedevletinbirlikvebtnlkavramlarnnplana
karpekillendirmeyealt.OsmanlTerakkivettihatCemiyetiUmuruDhi
liye ve Muhasebe ubesinden Dr. Nazm ve Dr. akr imzas ile Sezai Beye20
yazlanmektupta,kafalarndaekillendirdiklerivatannneresiolduudaanla
tlmaktaveZannederizkisevimliifadenizlehembubiareMslmanlarikazedi
lir, hem de daha ziyade taraftar peyda edilmi olur. Ayn zamanda zat biraderlerine
Hayatgazetesininbirnshasndagndereceiz.BugazeteninbayazarAliTuran
Beyin21btnemelAdriyatikdenizindeninkadarolantopraklardabirTrkttihad

16 Fethi Okyar (1980). Devirde Bir Adam, stanbul: Tercman Messesesi Yay., 23.
17 erif Mardin (1989). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (18951908), stanbul: letiim Yay., 3839.
18 Mektup iin bk. Haniolu (1985), 484-485.
19 Ahmet Bedevi Kuran (1948). nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, stanbul: Tan Matbaas,
202203.
20 Mektubun gnderildii Sami Paazade Sezai Bey Cemiyette 1902 ylnda yaanan ayrmadan
sonra Merkeziyetilerin kard uray mmet dergisinin bayazardr. Sezai Bey Cemiyetin
Trk fikirlerini paylamakla birlikte komitaclk konusunda onlardan fakl dnyordu.
21 Hseyin zade Ali Bey Tbbiyede ttihat ve Terakki Cemiyetinin ilk propagandasn yapan k-
dr. Okulu bitirdikten sonra Dr. Bahaeddin akr Beyle birlikte Avrupaya kam, oradan da
Kafkaslara geerek eitli yaynlar yapmtr. Kuran, nklp Tarihimiz, s. 206. Dipnot.
 TRKYATARATIRMALARIDERGS223

meydana getirmektir22. Fikri desteklendikten sonra bu kutsal emelin gerekle

mesiiinatlmasgerekenilkadmndildeolmasgerektiiniifadeedilmekte
dir. Ve Eer uray mmet bu zatn efkr milliye sine itirak edecek olursa hem
vatanmzahizmetetmivehemdemirimumaileyhitecieylemiolur.Bubaptanazar
dikkatinizicelpetmekleiktifaediyoruz23denmektedir.Buifadelerdendeanlala
cagibittihatveTerakkiCemiyetinindnceeilimiTrkleyneliktir.
Ancak1908e kadar olandnemde lke btnlnn korunmasn hibirza
mangzardetmezveTrk,MslmanveGayrimslimlerinmerutiyetinilan
veanayasannyenidenyrrlekonulmasileproblemlerinzlerekbirlikte
yaamannsrdrlebilmesiiinmcadeleeder.BuyzdenTrkmilliyetilii
fikrini aka ortaya koymaktan kanarak genel anlamdaki tavrlar ile Trk
milliyetiliinescakbaktnifadeetmeyealr.
Cemiyetiinbusretencelikliama,merkeziotoriteyigltutarakmil
liyetivemerutiyetifikirlerehayathakkitanmayanII.Abdlhamite24kar
yeniden Merutiyetin ve anayasal dzenin geri getirilmesini salamakt.25 Bu
yzden Osmanl topraklarnda yaayan aznlk unsurlarn bir ksmi de kendi
milliyeti ve ayrlk dncelerine katk salayabilecei dncesi ile ttihat
veTerakkiyedestekveridi.BunakarlkttihatveTerakkiCemiyetininmeru
tiyetten beklentisi, hi olmazsa Osmanl Devletinde elde kalan topraklarn iyi
yneterek birlik ve btnl salamak, egemen unsur olan Trkleri kuvvet
lendirerek,Trkegemenliininhakknvermekeklindeydi.26Ancakbunuya
parken aka Trk milliyetiliini savunarak farkl etnik gruplar imparator
luktan uzaklatrmakta da bir fayda grmyordu. Aksine Osmanl Devletinin
kurucu unsurunun zaten Trkler olduu dncesi ile Osmanlclk tezini sa
vunarak.27 Osmanl topraklarnda yaayan btn etnik unsurlar eit hak, eit
kltr,dinveinanzgrl,parlamentovedevlethizmetlerindeeittemsil
hakkierevesindebiraradatutmayaalyordu.

22 Kuran, nklp Tarihimiz, 206.

23 Kuran,nklpTarihimiz,206.
24 M.krHaniolu(1985).BirSiyasalrgtOlarakttihatveTerakkiCemiyetiveJnTrklk,

C.I,8891902,stanbul:letiim Yay.,186;DouglasA.Howard(2001).TheHistoryofTurkey,
London:GreenwoodPress,6870.
25 LeskovikliMehmetRauf(1991).ttihatveTerakkiNedi,stanbul:ArbaYay.,10.

26 KzmNamDr(1965).ZiyaGkalp,stanbul:MEBYay.,52.

27 kr Haniolu (2001). For A Develution The Young Turks (1902 1908), Oxford Pres, 173.

ttihatveTerakkininyukardabelirttiimiztemelzerineoturttuufikiryapsnikiaamaya
ayrmakmmkndr.Bunlardanilki1889dan1908ekadarolandnemdir.
224 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

ttihat ve Terakkinin nemli dnrlerinden mer Seyfettin, Cemiyetin

bupolitikasileilgilidncesiniaklarkenuifadelereyervermitir.Bugn
k Trklksavunucularnn amalarOsmanl bayra altnda uursuz bir ha
yatgeirenTrkleremillibirvicdankazandrmak,byleceslamevrenselliine
kuvvetlibirunsurdhilederekonunlaberaberOsmanlsaltanatnndayanak
larn yeniden kuvvetlendirmektir. Milli dilin ve milli tarihin unutulmamas
bakabirdeyiledilvegeleneklerimizikaybetmemizbirkntsebebiolmu
tur. Bu unutkanln sebebi olarak milletimizin ismi olan Trk ad ortadan
kalkm, yerini diplomatik bir unvan olan Osmanl Devleti adn almtr. Os
manl Devletinde Merkezi kuvvet evvela Trklktr. Sonra ona bal Arapl
n, Rumluun, Ermeniliin birliidir. Onlardan ayr ve bamsz bir Osmanl
Devletianlalamaz.AmagenelereveyebakldzamanOsmanlDevletibir
Trk ve slam Saltanatdr. Onun iin manevi birlii tekil edemeyen Trklk
veacizbirslamlkOsmanlmparatorluununmuhtaolduumerkezikuvveti
oluturamaz.OsmanlyparalanmaktanancakTrklerinmillibirgayeyesahip
olmalarkurtarr.28merSeyfettininifadelerindendeanlalacazerecemi
yet,budnemdehemslamclkhemdeOsmanlclkakmnndamirass
dr.
Cemiyetin ncelikli hedefinin zor gnler geiren Osmanl Devletini iinde
bulunduudurumdankurtarmakolduu,1908ylndabaslanTekilatiDhi
liyeNizamnamesininbirincimaddesindendeanlalr.NizamnamedeCemiye
tin amacnn vatani iinde bulunduu kt durumdan kurtarmak, milleti de
iindebulunduuzlmveesarettenkarpinsanlayararbirbiimdeya
atmakolduubelirtilir.Sonrabuamacaulamannyoluolarak1876(1293)da
ilan edilmi olan Kanun esasnn yeniden uygulamaya konulmasnn temin
edilecei,din,cins,mezhepverkfarkgzetmeksizinbtnOsmanllarnak
menfaatlerinin salanmas olduuifade edilir.29 Benzer ifadeler ttihat Terakki
Cemiyetininnizamnamesindedeyeralmaktadr.30

OsmanltoplumundaicraathepbakalarndanAllahtan,Sultandanyada
hkmettenbeklemekgibibirgelenekvard31.BuyzdentoplumttihatveTe

28 mer Seyfettin (1971). Ameli Siyaset, hzl. Sakin ner, stanbul: Gktu Yay., 2728; Bu konu-
daki farkl grler iin bk. Massami Arai (2008). Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, ev. Tan-
sel Demirel, stanbul: letiim Yay., 92103.
29 Tunaya, Siyasi Partiler, C. 1, 50.
30 Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Nizamnamesi, Selanik: Rumeli Matbaas, 1327, madde 1-
2, 2-3.
31 Ahmet Rza Beyin Anlar, 41.
 TRKYATARATIRMALARIDERGS225

rakkiden deMerutiyetinilanile birlikte sz verdiklerini bir annce gerek

letirmesini istedi. Merutiyetin ilan ile birlikte bir tlsm etkisi ile her eyin
dzeleceini bekledi. Kimseye yasa d bir ilem yaplmayaca, eitim, dini
ve kltrel haklarn hemen salanaca, bask ve hakszlklardan dolay Os
manl Devletinden ayrlmak istediini ifade eden aznlklarn taleplerinden
vazgeecekleri ve yenide yurtsever olacaklarn dnld.32 Doal olarak bu
beklentilerin hepsine ksa srede cevap verilemedi. Bu yzden bir sre sonra
ttihatveTerakkiCemiyetininOsmanlbirliinisalamakiinsarfettiiabalar
hem slam hem de gayrimslim aznlklar tarafndan ciddi direnile karlan
d.33Merutiyet,AznlkgruplartarafndanTrklbomakiinbirfrsatgibi
grld.HseyinCahitYaln,MerutiyetsonrasTrklktablosunuuifade
lerle anlatr. Merutiyetin biz Trklerde ve Trk gazeteciliinde ilk yaratt sonu
Trkl bomak ve Osmanll yaratmak olmutu. Osmanl sz hibir zaman,
zorbalk devrinde bile Merutiyetten sonraki kadar deer bulmamt. Abdlhamit za
manndaaradasradaTrksznazaalmaimknvard.stelikAraplardanyarar
lanacamz birok bilimlerin bulunduunu ileri srenlere kar, her eyimizde Arap
egemenlii altnda kalmann verdii bir bakaldr duygusu ile Trkeyi ve Trkl
savunmaktangeridurmamtm.AmaMerutiyetgelirgelmezolaylarbiziTrkoldu
umuzu unutmu grnmeye balad34. Bunda ama phesiz Osmanl toprakla
rndayaayanaznlklarincitmeyerekonlarimparatorlukiindetutmakt.Oy
sa Osmanl topraklarnda aznlklar oktan kendilerini Batda ykselen milli
yetilik akmna kaptrmlard. Daha nce Osmanl Devletinden ayrlarak ba
mszlklarneldeetmiolanRomanya,Srbistan,BulgarveYunanmillidev
letlerinin uzantlar olarak ya da onlar kendilerine rnek alan dier aznlklar
dakendimillidevletlerinikurmakiinyounbirmcadeleniniinegirmilerdi.
20. Yzyln balarnda artk onlar Osmanl bayra altnda tutmak hi kolay
deildi. Onlardan bir ksm ttihat ve Terakki Cemiyetinin iinde yer alrken
bile kendi kimliklerini koruyarak ilk frsatta milli devletlerini kurmak ya da
daha nce Osmanl Devletinden ayrlm olan kendi soydalarnn devletine
katlmakniyetindeolduklarksasreiindeanlald.35
Aznlklar, bu konudaki dncelerini kurduklar derneklerin programla
rnda daaka ifade etmekten kanmadlar. Merutiyetinilanndan sonra bir

32 Hseyin Cahit Yaln (1976). Siyas Anlar, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yay., 23.
33 George Franois (2001). Osmanl Trk Modernlemesi, ev. Ali Berktay, stanbul: Yap Kredi
Yay., 32.
34 Yaln, 39.
35 Arnold J. Toybnbee (1971). Trkiye, ev. Kasm Yargc, stanbul: Milliyet Yay., 73.
226 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

admdahailerigiderekSultannsetiitemsilcilerdenoluanAyanMeclisinin
kaldrlmasn ve lke genelinde demi merkeziyeti bir ynetime geilmesini
istediler. Anayasada yer alan devlet dairelerinde Trkenin konuulaca, Parla
mentoda yaplacak konumalarn Trke olmas ve gelecekte Trke konu
mannyansrammknolduukadarTrkeyazmalar36kararndanvazgei
lerek Temyiz Mahkemeleri ve Nezaretler de dhil, devlet dairelerinde aznlk
dillerinden verilecek dilekelerin kabul edilmesini istediler. Ayrca ttihat ve
TerakkininzellikleeitimkurumlarmdaTrkeeitimihayatageirmeyea
ltdnemdedevletinokullardadahancekendilerinetanmolduuhak
larn srdrlmesini istediler.37 Ancak kurduklar cemiyetlerin savunduklar
tezler, Osmanl devleti bnyesinde baz haklar elde etmekten ok ayrlk ta
lepleri ieriyordu. rnein Bulgar komitaclarnn kurduu MakedonyaEdirne
Bulgar htilal Komitesi aka amalarnn Makedonya ve Edirnenin Osmanl
devletindenkoparlaraktambamszhalegetirilmesiniistiyorlard.38Ayne
kildeBulgarhtilalKomitesininuzantsolarakkurulanDersaadetBulgarMe
rutiyetKulbdaprogramnn11.Maddesindesrekliolaraktoplumlarnasa
vaveayrlahazrolmalarmesajnveriyordu.39
Rumlarn durumu da Bulgarlarnkinden pek farkl deildi. Temmuz 1909
tarihinde yaynlanan Cemiyeti Yunaniye nizamnamesinin ama ksmnda u
ifadelere yer verilmiti. Cemiyei Yunaniyeyi muhafaza etmek ve bytmek
arttr. Silah ve benzeri sava aralarn ve gerektiinde insan ve eyay sakla
mak,cemiyetioaltmakveicabndahepbirdensilahasarlmak,OsmanlDev
letidhilindekiubeleriesaslandrmakiinyardmlaradevametmek.40Rumlar
bu ifadeler erevesinde bir taraftan ayrlk faaliyetlerini srdrrken dier
taraftandamparatorlukiindekiinan,gelenekvegreneklerinegreyenihak
taleplerindebulunuyorayrcadahanceeldeedilmiolanhaklarn(dahance
varolupkaldrlmolanlardadhil)kabulvedevamnistiyorlard.Dinive

36 Tarhan Erdem, Anayasalar ve Seim Kanunlar, Milliyet yaynlar, stanbul 1982, s. 4. 18. Mad-
dede aynen u ifade yer almaktadr. Tebaa-i Osmaniyenin hidemat-i devlette istihdam olun-
mak iin devletin lisan-i resmisi olan Trkeyi bilmeleri arttr. 1876 tarihli Kanun-i Esaside yer
alan bu madde, Kanun-i Esaside 1909da yaplan deiiklikte de aynen muhafaza edilmitir;
Ayrca bk. David Kushner (1979). Trk Milliyetiliinin Douu, ev. evket Serdar Tret, Re-
kin Ertem ve Fahri Erdem, stanbul: Kervan Yay., 145146.
37 Sina Akn (1998). Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara: mge Kitabevi, 142.
38 Tunaya, C. I, 527529.
39 Tunaya, C. I, 518.
40 Tunaya C. I, 507.
 TRKYATARATIRMALARIDERGS227

eitim alanndaki ayrcalklarn yannda byle bir istek Patrikhanenin elinden

kmolanbtnmallarngeriverilmesianlamndaierebilirdi.41
II.MerutiyetinilanndansonraMslmanaznlklardabirazngiltereve
Fransann kkrtmas ile planl bir ekilde rgtlenerek on civarnda cemiyet
kurdular.Bunlarnoununamacdemimerkeziyetdncesierevesinde
kendi blgelerini ynetmek arzusudur. Ancak El l Merkeziye, Cemiyeti
slhiye gibi baz Arap derneklerinin amac nce zerklik, artlar uygun hale
geldiinde de Osmanl Devletinden ayrlarak bamsz bir devlet kurmaktr42.
BudnceleriI.DnyaSavayllarndabazresmiyazmalaradayansm
tr.rnein31Mays1332tarihve8/466numaraileHarbiyeNezaretineyaz
lanbiryazdacemiyetlerinamacyleaklanmaktadr.AraphtilalveBeyrut,
Suriye,CebeliLbnanveevresininOsmanlhkmetiidaresindenkarlarakFransa
vengilterehimayesindebirhkmetveAraphilafetinintesisi43.

Aznlkmilletvekilleridebuideallerdorultusundadevletinbtnln
salamaya alan ttihat ve Terakki ile atmalara girdiler. Cemiyeti, demi
merkeziyet siyasetini benimsemek yerine Trklk yapmakla suladlar.
Merutiyetinilanndansonrakidnemdezelliklegayrimslimunsurlar,ttihat
ve Terakkiye ve Osmanl Devletine kar Merutiyetin de verdii rahatlkla
eletirileriniarttrdlar.rneinRumlarnnlmilletvekilleriBooEfendiBen
artkOsmanlBankaskadarOsmanlymdiyerekOsmanlDevletietrafndayeni
denbtnlemekonusundakidnceleriniortayakoydu.44Diergayrimslim
milletvekilleri,Bookadarcesurdavranamasalardahemenhepsininaynduy
gular paylat ve kendi amalarna eriebilmek iin Patrikhanenin etrafnda
toplanmaya altklar bilinmektedir.45 Boo Efendinin bu szleri sarf ettii
dnemde bile ttihat ve Terakki iinde hala onlarn da Osmanl birlii iinde
tutulabileceineinananlarvard46.

41 Akn, 142143.
42 Tunaya, C. 2, 602- 603.
43 Tunaya, C. 2, 605.
44 Bleda, 63; Talat Paann Anlar, hzl. Mehmet Kasm, stanbul: Say Yay., Kasm 1986, 23; Hse-
yin Cahit Yaln (1936). On Yln Hikyesi, Yedi Gn, C. 7, S. 176, 22; Mazhar Akifolu (1956).
Ne Dnmtk, Trk Yurdu, S. 252, (516 521), 517.
45 mer Seyfettin (1977). Trklk lks, stanbul: Trk Kltr Yay., 43; mer Seyfettin, ml
Siyaset, 59.
46 Boo Efendinin bu szleri syledii dnemde bile hala Osmanl btnlnn korunabileceini
dnen baz aydnlar Trklere Sen yalnz Osmanlsn, sakn baka milletlere bakarak sen de
milli bir ad isteme. Milli bir ad istediin zaman Osmanl mparatorluunun yklmasna sebep
olursun demilerdi. Zavall Trk, vatanm kaybederim korkusu ile Vallahi Trk deilim, Os-
228 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

HalilMenteeninHkmetindhilisiyasetindetakipettiigaye,dhilisiyase
tinesasibtnOsmanllarnsiyasalbirliidir.BubirliksiyasetiningayesibtnOs
manllarn, Osmanl vatannn her tarafn kendi vatani umumisi ve devletini kendi
kuvvetitanmasdr.TrkolmayanOsmanllarTrkletirmeksuretiileyahutbakabir
suretlebirtekkavimhalinegetirmekiinteebbslerdebulunmakbumemleketiinbir
ktlktr47;yadaCemalPaannBiziTrksiyasetiyapmolmaklaithameden
leregayetkatbirlisanlabildiririmki,bizTrksiyasetideilOsmanlcamiassiyaseti
yaptk.EerdemimerkeziyetsiyasetiyapsaidikttihatveTerakkiozamanTrksiya
setiyapmayamecburolacakvebtnmahallimuhtariyetleremazharolanmemleketler
meydannda mnhasran Trklerin yerleik olduu vilayetlerde Trkler iin mahalli
muhtariyetkurmayakalkacaktk.BizleriseOsmanlcamiassiyasetitakipettiimizden
dolay merkezin, vilayetler zerindeki nfuzunu azaltmakla beraber mahalli idarelere
geni msaadeler vermeyi ve orduyu ikiye blmemeyi esas meslek ittihaz ettik48 ek
lindekiaklamalardagayrimslimvekilleriknaetmekiinyeterliolmad.Bir
likvebtnlsalamayaalanttihatveTerakkiyekarmuhalifpartive
derneklerleibirliiyaptlar.49
Bu tr sylemler 1910 sonrasndaki dnemde ttihatlarn da byk bir
kimsiiiniyibiridealdenbakaanlamifadeetmemeyebalad.nkbusz
lerinsylendiidnemdettihatveTerakkiCemiyetideakamilliyetipoliti
kalar retmeye balam50 parlamento ii ve d almalar ile milli bir kadro
kurmayaynelmiti.CemiyetindncetemellerinioluturanZiyaGkalpn
BalkanSavalardevamederkenyazdiirindeki;
Birlkekitoprandabakailingzyok,
Herferdindemefkrebir,lisan,adet,dilbirdir,
Mebusantemiz,ordaBoolarnszyok,
Hududundaevlatlarsevesevecanverir,
EyTrkoluiteseninorasdrvatann.
Birlkekiarsndadnenbtnsermaye
Sanatnayolgsterenilimlefentrkndr,
Hirfetleribirbirinidaimederhimaye,
Tersaneler,fabrikalar,vapur,trenTrkndr,

manllktan baka hibir zmreye mensup deilim demee mecbur edilmiti. Booya kar her
gn bunu syleyen milletvekilleri bile vard, Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Yayna hazr-
layan Mehmet Kaplan, Milli Eitim basmevi, stanbul 1972, 49.
47 Tunaya, C. 3, s. 304; Dndar s. 31.
48 hzl. Behet Cemal (1977). Cemal Paa Hatralar, stanbul: ada Yay., 1977, 417418.
49 Tunaya, C. I, 504505.
50 Tunaya, C. 3, 306.
 TRKYATARATIRMALARIDERGS229

EyTrkoluiteseninorasdrvatann,
fadelerittihatveTerakkininayrlkhareketlerinyounlamasndanson
ra nasl bir milli temele ynelmek istediini ve Trklk fikrinin politik ve
sylemdzeyimdensonraeylemdzeyindedenaslsavunulmayabaladn
gstermektedir.51
OsmanlDevletiiindeTrkMilliyetiliiiinortayakonulanpolitikadier
aznlkgruplarnsavunduklarmilliyetiliktenokdafarklbireygetirmiyor
du.mparatorlukiindebirbtnlsalamaimknkalmadnagredier
etnikunsurlargibiTrklerindemillibirvicdanasahipolmavemillibirrgt
lenme yapma vakti gelmiti. Fakat ttihat ve Terakkinin aka Milliyetilie
yneleneilimikarsndaCemiyetiniindekivedndakiMslmanveGay
rimslimunsurlarnbykbirkismirahatszlkduymayabaladlar.Cemiyetin
dile getirmeye alt Trklk fikrinifarkl alardan yorumlamaya altlar.
Mool (Hlgunun) istilas ile ttihat ve Terakkinin dile getirmeye alt
Trklk arasnda iliki kurdular. Trkl slamla muhalif bir dnce
olduunu ileri srdler.52 Cemiyeti, savunmaya yneldii fikirden vazgeire
meyeceklerini anlaynca da ounluu Trk kkenli olmayan yeleri zamanla
cemiyetten ayrldlar. Bir dnem sz sahibi olan fakat henz cemiyetten ayrl
mam olanlar da 1911den itibaren cemiyetin nemli mevkilerde kendilerine
yerbulamadlar.53
ttihatveTerakkininTrkleBakndakinciAama

ttihat ve Terakkide Osmanlclk fikrinden uzaklap Trklk fikrine

ynelikinciMerutiyet(1908)sonrasndadahabelirinbirhalald.Butarihten
sonra Balkanlarda, Arap topraklarnda ve hatta Anadoluda Ermenilerin ard
arkas kesilmeyen rgtlenme ve isyanlar zerine en azndan tamamen Trk
veMslmanlarnhkimolduuAnadolutopraklarndamerkeziyetiOsmanl

51 Ahmet Yldz (2001). Ne Mutlu Trkm Diyene, stanbul: letiim Yay., 6165; drl. Erik Jan
Zurher(2005).TrkiyedeEtnikatma,stanbul:letiimYay.,162.
52 Ziya Gkalp, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, Yayna hazrlayan brahim Kutluk,

KltrBakanlyayn,Ankara1976,s.53.Konununbuekildealglanmasnnsebebenemli
ldeOsmanlTopraklardndakivezellikledeRusyadangelenTrklerarasndaTrk
lnPantrklkolaraksavunulmasndankaynaklanyordu.Osmanlmparatorluundaki
aydnlar arasnda ise Trklk, Osmanl Trklerinin milliyetilii erevesinde anlalmak
tayd.CeylanTokluolu(2012).ZiyaGkalp,TuranclktanTrkle,AtatrkAratrmaMer
keziDergisi,S.84,Ankara,123.
53 Dndar,31.
230 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Devletinibiraradatutabilmemcadelesininiinegirdiler.54Bupolitikadeiik
liini Cemiyetin basn kanadndaki nemli temsilcisi Hseyin Cahit (Yaln)
tarafndanuekildeaklamt:ttihatveTerakkiOsmanlclktanvazgemitir.
Trklkdndaizleyebileceibakabiryoldabulunmamaktadr.EerTrklermpa
ratorluuidareetmeyedevamedeceklerseTrklktektercihseeneidir.Etnikayr
lkakmlarsebebiilettihatveTerakkidemimerkeziyeteiddetlekardr.nkbu
Midilli,SakzvedieradalarRumlarnkucanaatmakanlamnagelir55.

Cemiyette,TrklkpolitikasnnnplanaktdnemdettihatveTe
rakki,nfusunounluununHristiyanolanBalkanlarileMslmanlarnya
adArnavutlukveOrtadoutopraklarndaOsmanlbtnlnkorumak
iingerektiindezorkullanmaktandakanmad.56AkaTrklvempa
ratorluukorumakiinbyleyapmakzorundaymdiyemeyenttihatveTerak
ki, her eit kar koymay zorla susturmak yolunu seti.57 Cemiyetler kanunu
ileetnikveyadinigruplaradayananveonlarnadntayansiyasiderneklerin
kurulmasnyasaklad.BunlarBalkanlardakiRum,Bulgarvedieraznlkder
neklerininkapatlmasizledi.ekavetveMefsedetin(bozgunculuk)Meninedair
kanunlaBalkankomitaclarnsilahszlatrlmasnaalld.58
Ancak bu politika da isyanlarn kmasn ve ayrlk hareketlerin devam
etmesiniengelleyemedi.59AksineBalkanlardaveTrablusgarpBingazideisyan
larn ve savan kmasna katk salad. Osmanl Devleti kan savalarn so
nundahemKuzeyAfrikadakihemdeEdirneyekadarBalkanlardakitoprakla
rn kaybetti. Bu kayplara ve kayplarla beraber btn psikolojileri bozulmu
olarak Anadoluya doru g eden insanlarn durumuna zm bulmak hi
kolayolmad.Dahancekitoprakkayplarmparatorluunuzaknoktalarnda
olduuiinBalkanlarnkaybedilmesikadarzcolmamt60.Toprakkaypla
rnnasrlarcamparatorluunkalbisaylanBalkanlardayaanmasveburalar
dayaayanTrkveMslmanhalknkatliamavaranbaskvezulmlerinuy

54 apolyo, 65. Bununla birlikte Rusyadan gelen Trk aydnlarn bir ksm ttihat ve Terakki
Cemiyetine katlmam ve Cemiyete katlmalar iin yaplan her trl tevik ve telkine de kar
koymulard. Muharrem Fevzi Togay (1944). Yusuf Akura, stanbul: Hsn Tabiat Basmevi,
65.
55 Akt. Yldz, s. 86. Gazetenin tam metni ek I. s. 305308 de verilmi.
56 Leon La Moveche (1948). Trkiye Tarihi, ev. Galip Kemali Sylemezolu, stanbul, 430-431;
Yusuf Hikmet Bayur (1982). Trk nklp Tarihi, C. 2, Blm 4, Ankara: TTK Yay., 413424.
57 Yaln, 129.
58 Bernard Lewis (1984). Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara: TTK Yay., 217.
59 Feroz Ahmed (1984). ttihat ve Terakki (19081914), ev. Nuran Yavuz, Ankara: Kaynak Yay.,.
6069.
60 Alper Ersayd (2011). Trkln Anadoludan Tasfiyesi, stanbul: AKY Basm Yayn, 29.
 TRKYATARATIRMALARIDERGS231

gulanarakgezorlanmas,OsmanlDevletindeblgeleregrenfustablosun
olduugibidnceyapsnndadeimesinesebepoldu.61ttihatveTerakki
birtaraftaninsaniolarak,glegelenlerleAnadoludayaayangayrimslimler
arasnda herhangi bir atmann yaanmamasna alt.62 Dier taraftan da
gelimelerinokunuatlatabilmekiindnceolarakslaminannnbirletiri
ci zelliinde uzaklamadan Trklk ekseninde btnlemeyi n plana
kard.63BuyollabirtaraftanAnadoludayaayanTrklerinetrafndaoluturu
lacakTrkmilliyetiliiiledevletinkurtarlmasnaallacak,diertaraftanda
mparatorluun iinde ve dndaki Trkler arasnda vatanseverlik duygular
nnykselmesinekatksalanacakt.Byleceksasrencekaybedilentoprak
larnkurtarlabilmesiiinAsyadayaayansoydalardanfaydalanmannzemini
dehazrlanmolacakt.64
AyrcaAnadoluiindekibazgruplarnayrlkvemerkezdenuzaklama
eilimlerinekarCemiyetinKasm1910daSelaniktekiikicitoplantdaalnan
TrklerarasndavatanseverliiyerletirmekvetmTrkolmayantopluluklarnmik
romilliyetilieyneliinidurdurmakiinmparatorluktakitmokullardaTrkeei
timyaplmaskarar65dorultusundaTrkletirmepolitikasiinzeminolutu
rulacakt. Ama ncelikli hedef phesiz Balkanlardaki kayplar da unutturul
mak ve uygun zamanda oralar yeniden Trk vatan yapabilmekti. ttihat ve
Terakki Cemiyetinin etkin yelerinden Halil Beyin 19 Mays 1914te yeni Os
manlMeclisiMebusanBakannnseimisrasndayaptetkilikonumabu
nunakifadesidir.Mentee,okonumasndaBalkanlarnkaybndanduyulan
zntyvegelecekleilgilibeklentileriniucmlelerleifadeetmiti:Buyce

61 Fuat Dndar (2001). ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913 1918), stanbul:
letiim Yay., 30-31; Orhan Kololu (2012). Anadolunun Nfus Yapsn Muhacirler Deitir-
di, Atlas TarihBalkan Savalarnn 100. Yl zel Says, S. 16, stanbul, 6069.
62 ok iddetli basklara maruz kalan glerin geldii ortamda bile stanbul ya da Anadoluda
hibir gayrimslimin malna ya da canna zarar gelmedi. Bk. Kemal Tayfur (2012). Osmanl
Balkanlardan ekiliyor, Atlas TarihBalkan Savalarnn 100. Yl zel Says, S. 16, stanbul,
44.
63 Burada anlatlmak istenen Trklkte btnleme fikri sadece Anadoluda yaayan Trkleri
kapsamyor, aksine Trklerin yaad btn corafyadaki Trkleri de iine alyordu. Ziya G-
kalpn iirinde anlatt gibi Vatan Ne Trkiyedir Trklere ne Trkistan! Vatan, byk ve m-
ebbet bir lkedir, Turan. Vatan Trklerin yaad her yerdir. Tansu, s. 255 ve 296.
64 Bu konuda daha nce Kafkasya ve Trkistandan Trk gruplarnn Anadoluya g etmeleri
iin tevik edilmilerdi. Bk. Jacob M. Landau (1999). Pantrkizim, ev. Mesut Akn, stanbul:
Sarmal Yay., 73.
65 Landau, 73. Trke eitimde stanbul lehesinin tercih edilmesi konusunda milliyeti ve ttihat-
aydnlar arasnda nemli lde gr birlii vardr. Yusuf Sarnay (1994). Trk Milliyetili-
inin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar (19121931), stanbul: tken Yay., 216222.
232 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

krsdenmilletesesleniyorum.HrriyetinveanayasannbeiiSelaniki,yeilManas
tr,Kosovay,kodray,ogzelRumelinintamamnunutmamanztavsiyeederim.
retmenlerimizde,gazetecilerimizden,airlerimizdenvetmaydnlarmzdanimdiki
vegeleceknesillere,dersleriniz,yazlarnzvemoralgcnzle,snrlarntesindehr
riyetekavumasgerekenkardelerinizvekurtarlacakbirvatanparasolduunuha
trlamanzistiyorum66.
Cemiyet,TrkletirmepolitikasniseGkalpnortayakoyduuyntemle
salamayaalt.Gkalpnyaklamuekildezetlemekmmkndr.
A. htilalcvenklp
B. DemokratveMerutiyeti
C. HilafetivePanislamist
D. TrkvePantrkist
E. Halkvemilliyeti
F. MedeniyetteBatc,kltrdemilliyeti.67
Bupolitikauygulanrkenuzunyllardevletintemeltalarndanbiriolmu
olanArnavutlararasndadamilliyetiduygularnnplanakmasvedevlet
ten kopmas ttihat ve Terakkiyi bir miktar daha radikal Trk politikaya
doru itti. Trk milletinin Mslman ve Asya kkenli bir millet olduu aha
akbirifadeileortayakonulmayabaland.OsmanlDevletininyenidengl
bir devlet olabilmesi iin btn Mslmanlarla Hilafet makamndan istifade
ederekdostolmakvegerektiindebirttihadslamyapmayaalt.Bununla
birlikteOsmanlDevletiningerekhkimininTrkmilletiolduuhibirzaman
unutulmad.dealolarakdnyazerindekiTrkleriderkdalkmefkresiile
birletirebilmeninarzusunudadilegetirmektenkanmad.
MillibilinciuyandrmakiinncelikleBalkanlardaolmakzereeitlivi
layetlerde Cemiyetin dnceleri dorultusunda eitim kurumlar kuruldu.68
YeninesillerinTrklkmillibilinciileyetitirilmesinealld.ttihatveTe
rakkininndegelenteorisyenlerindenbiriolanZiyaGkalpnnclndeki
bueitimkurumlarnakatlabilmekiinaadakiartlararanyordu:
1. Trkolmak
2. Trklkmefkresi(fikirgaye)ileyetimek
3. Ferdivemillibirahlakasahipolmak

66 Landau, 73.
67 apolyo, 6869.
68 Douglas, 79.
 TRKYATARATIRMALARIDERGS233

4. Hayatnmuayyenbirfikrehasretmek
5. Fikirdebiriblmyapmak,
6. Yetitirdiigenlereibulmak
7. GenleriDevletadam,retmenvemisyonervegazeteciveyazarola
rakyetitirmek
8. Ahlakenvefikrenyetitirilmiolangenleriinyenieitimmerkezler
kurmakveherakambumerkezleredevamnsalamak
9. GenlerarasndatekilatolanlarttihatveTerakkiCemiyetininba
nagetirmek
10. GenleriAvrupalpropagandaclarntesirlerindenkorumak
11. TeknikbilgilereyatknolanlarAvrupayagndermek
12. Bilim insanolacaklara Trkiyede milli tetebbular (derinliinearatr
mainceleme)yaptrarakakademikalandailerletmek.69

BununyansraCemiyetin1908programnnngrdgibizelokullar
daOsmanlclaveTrkleaykrtmtemaveunsurlarayklatarakMaa
rifVekletininnezaretindeTrkeletiricitemalaraarlkverdirecekti.70Gay
rimslim ilkokullarnda da Trke renimi zorunlu olacakt. Dini kurumlar
haricindekidevleteaitliselerveniversitesinderetimdiliTrkeolacakfa
kat orta retim kurumlarnda mahalli diller de retilebilecekti.71 Ancak bu
giriimGayrimslimlerdeolduugibiMslmanaznlklardadatersetkiyap
t.mparatorluunensadktebaalarndanvemilliyetiakmlarakapaltoplum
larndanbiriolarakbilinenMslmanArnavutlarnokullarndaTrkeninzo
runlu dil yaplmas, onlarn 1911 ylnda mparatorluktan kopmalarna katk
salad.72
Cemiyetin yayn organ Tanin gazetesinin bayazar Hseyin Cahit (Yal
n)n Balkanlarn yitirilmi olmas ile ilgili olarak Petersburgda yaynlanan
Rusayias adlgazetede, kaleme ald biryazsnda,Arnavutluk ve Make
donyann Osmanl vatanndan ayrlm olmasnn Trk siyasilerinin iini iyi
den iyiye kolaylatrdn belirti. Ayrca mparatorluktan ayrlmak emelinde
olan Balkan unsurlarnn yeniliki taraftar siyasilerin nnde en byk engel
tekil ettiini, devletin bir an nce yapmas gereken slahatlar geciktirdiini

69 apolyo, 78.
70 Lewis, 218.
71 Yldz, 8081. Okullarda Trke renimin zorunlu hale getirilmesi gayrimslimlerin ve Arap-
larn itirazlarna sebep oldu. Aznlklarn hibiri Trkeyi resmi dil olarak kabul etmek isteme-
di. Yldz, 83.
72 Yaln, 145; Yldz, 84.
234 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

belirtti.73Buaamadansonraenazndanyinedevletinaslunsuruolarakkabul
edilenvebelirginolarakayrlkeilimgstermeyenMslmanAraplarlabir
likteliinyeniden deerlendirilebileceini ve Anadolu ve Arap topraklarze
rindeyenibirTrkvatannnoluturulmasgereiniilerisrd.74HseyinCa
hit(Yaln)bugrlerindeyalnzdeildi.
Nitekim Balkan savalarnn hemen arifesinde baz eski ittihat mebuslar
tarafndan Trklk ideolojisi erevesinde kurulmu olan Milli Merutiyet
Frkasnnyaynorganfhamdayeralanbiryazdada,OsmanlDevletinin
dhilisiyasetininTrklkesasnadayanmasgerektiidilegetirilmi;zmirden
Beyazta,KaradenizdenArapblgelerinekadarbtnTrkilininbumillisiya
sete tabi olmas dncesini ileri srlm ve Suriye, El Cezire ve Ceziretl
Arap geni bir demi merkeziyet ile idare olunmas, am, Badat, Mekke ve
Sana vilayetleri Arap milli hayatnn birer merkezi olmal dncesi ileri s
rlmt.75BenzergrlerttihatveTerakkinineskiFizanMebusuCamiBey
tarafndan da benimsenmitir.76 Bu fikir bata Osmanl ve Alman ordularnda
Mareal rtbesi ile grev yapan Colmar von der Goltz Paa olmak zere Al
manlardayzylnbandanbufikridestekliyordu.77
Ancak bu politik yaklama Araplardan ciddi tepki geldi. Trablusgarp
BingaziSavannCemiyetinzerindebraktolumsuzsonulardandafayda
lanan Araplar 3 Ocak 1913te Beyrut Eyalet Meclisi, Arapann yeniden resmi
dil olarak tannmas, askerlik mkellefiyetlerinin mahalli olarak yerine getiril
mesinivedemimerkeziyetiliinbenimsenmesiynndealdkararttihat
ve Terakki tarafndan hemen reddedildi. Ancak Araplarn ayrlmasn isteme
yenttihatlar,CemalPaannkiiselgayretleriileonlarbirlikiindetutmaya
alt. Cemal Paann Araplarn da kaybedilmemesi iin saf ettii gayretler
hatralarndauifadelerledilegetirilmektedir:EfendilerbizimfrkamznAraplar
hakkndatatbiketmekistediiprogramokadargenitirkibunutasavvurbileedemezsi
niz.BizArapveTrkikikavimiaynhalifeetrafndabiraradayaamalarnsalamaya
alyoruzSizesylemekisterimkistanbuldaveTrklerlemesknslammemleket
lerindebugngrdnzTrklkcereyanAraplkcereyannakatiyenmuhalifdeil
dir.Pekl,bilirsinizkiuanakadarOsmanlmemleketlerindeBulgarlk,Rumluk,Er

73 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, Trk Yurdu, C. 3, ( 244261) stanbul: Matbaa-
y Hayriye ve reks, 1339, 248.
74 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, 249. Ayrca bk. Akifolu, 517518.

75 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, 249.

76 Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, 252.

77 Tanin, 7 Mays 1329, nr. 1606, 1.

 TRKYATARATIRMALARIDERGS235

menilikcereyanlarvard.imdibunaAraplkcereyandailaveolundu.Trkkendisini
unutmuhattamilliyetinitelaffuzetmektenutanrolmutu.Millifikrindmesiniha
yetkatiinkrazlaneticelenebilirdi.BundanrkenTrkgenliitakdireayanbirinti
bah ile ayakland imdi sizi temin ederim ki Trklk cereyan Araplk cereyannn
katiyendmandeildir.Onunbiraderi,hattaayrlmazrefikidir.TrkgenciArapn
terakkisini,btnmillihukukunasahipolmasnbtncanileister.BenTrkveArap
genliineunusoyluyorumkiikimilletbirbirindenayrldklarandaherikisidezevale
mahkmdur78.
Bu yaklam tarz Araplar iin baz haklarn kazanlmasn salad. Arap
blgelerindeki okullarda tarih ve corafya gibi derslerin dndaki derslerin
Arapayaplmasbenimsendi.BunumahkemelerdeArapannkullanlmasve
askerliin mahalli olarak yaplmasnn kabul izledi. Bu sayede en azndan
Araplarimdilikiknaedilmigrnyordu.79Ancakbugelimedennettihat
larnedeAraplarmemnunkalmamlard.80
Trkletirmekonusunda dikkat ekici uygulamalardan biri da stanbulda
yapld. stanbul, Trklk aleyhine propagandalarn en youn yapld yerdi.
TrklkaleyhinepropagandalarnyounlatyeriseLevantenlerinssola
rak bilinen Beyolundaki kulplerdi. ttihat ve Terakki mensuplar da bunun
farkndayd.BirinciDnyaSavannkmasBeyolundakikulpleriTrkle
tirmekiinbirfrsatolarakgrld.BataTalatPaaolmakzerettihatveTe
rakkinin ileri gelenleri, st kademedeki Trk memurlarnn ve Trk genleri
ninSerkiDoryanaveKkKulpegitmelerisaladlar.OradabirTrkekse
riyeti meydana getirmeleri iin tevik ettiler.81 Talat Paann da mdavimi ol
duu Beyolunun en gzde meknlarndan biri olan Kk Kulp bir sre
sonraTrkazaekseriyetinesahipolduvehemeskiyiaratmayacakbirtarzdaiyi
idareedildihemdeburalardayaplanTrklkaleyhinepropagandalarbitiril
mioldu.
ttihatveTerakkieitiminyansrakltrelalandadamilliyetipolitikalar
gelitirdi. rnein milli musiki, milli filmcilik, milli corafya, milli ktphane

78 Cemal Paann Anlar, 276277.

79 Akn, 257258.
80 Nitekim Birinci Dnya sava srasnda Suriye ve Filistin cephelerinde komutanlk yapan Cemal
Paa, Trk dncelerinden dolay Araplar tarafndan tepki ile karlanmt. Bk. Falih Rfk
Atay (1987). Zeytinda, stanbul: MEB Yay., 41.
81 Yaln, 117.
236 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

gibinemlikurumlarnbanamillikelimesigetirildi.Hattabazsporkulple
rinintzklerindebilemilliyetilieyerverildi82.
ttihatveTerakkiCemiyetiktisadialandadaTrkleridahaglbirekil
denplanakarmayaalyordu.83Cemiyetin1908Kongresininkararlarara
snda kalknma ii terakki ad altnda ele alnmt. Terakkiyeti memleketin
salanmasiintevikvedllerleahsigiriimlericanlandrmaksanayi,ticaret
ve tarm gelitirmek, irketlemeyi salamak, ticaret ve sanayi mektepleri a
mak, ii ve iveren arasnda hukuki ilikileri dzenlemek, iftiyi topraklan
drmak,aarorannazaltmakgibifarklyaklamlarayerverilmiti.84ncelikle
mparatorluk iindeki Trk ve Mslman olanlar iin uygulanmak istenen bu
kararlar ksa sure ierisinde hayata geirilmesi kolay deildi. nk Trkler
ktisadi bakmdan Mslman olmayan unsurlarn olduka gerisinde kalmt.
CemiyetbuakapatmakiinGayrimslimleribudurumagetirmiolandini
tekilatlarnalmalarntakipetti.OrtodokskilisesiRumlar,Gregoryenkilise
si Ermeniler, Hahamlk Yahudiler iin bata dini ve iktisadi olmak zere her
alanda bir rgtlenme, bir gelime merkezi grevini yrtyordu. ttihat ve
Terakki,aynyntemiTrkleriindehayatageirmekistedi.Buuygulamaile
hem Trkleri yzyllarn getirdii geleneksel iftilikle urap ticaretten uzak
kalmayabalgerikalmlktankurtarmayhemdeMerutiyetingetirdiieit
lik ilkesisayesinde Gayrimslimlerealan ynetim grevlerinde ve okullarda
dierunsurlarlayarabilirkonumagetirmekistendi.85
ttihatveTerakkibudnceleriniDevletiniiegetii1913Babailibas
knndansonradahaetkilibirekildeuygulamaimknbuldu.ButarihteBal
kanSavasonularnngetirdiiolumsuzluklardansonraasldmanniktisa
di kimliini daha net grmeye balad ve Trkln iktisadi alanda geri kal
mln gidermeyi mukaddes gaye olarak benimsedi. 1913 (1329) tarihinde
kabuledilenttihatveTerakkiCemiyetininSiyasiProgramnnikincimaddesin
deiktisadigayeuekildeyerald.ttihatveTerakkiFrkas,milliiktisatsiya
setimeengelkoyan,istiklaliniengelleyenveyabanclarataallkedenimtiyazlar

82 C. I, 458459.
83 Howard, 76-79.
84 Abdllatif ener (1990). ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktisadi ve Mali Politikalar (1908
1918) Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C. 8, S. 1, Ankara, 211.
85 Akn (1980), 168. Dnce byle olmakla birlikte Merutiyetten sonraki drt yllk srede iin-
de eitli sebeplerden dolay bu dnce hayata geirilemedi. Bu da ttihat ve Terakki Cemiyeti-
nin ktisadi ynden dncelerinin gelitirilmesine katk salayan Parvus Efendinin deyimi ile
orduyu biimlendiren kylden yeterli destei alamamasna sebep oldu. Parvus Efendi (1977).
Trkiyenin Mali Tutsakl, hzl. Muammer Sencer, stanbul: May Yay., 237.
 TRKYATARATIRMALARIDERGS237

ve mali ayrcalklar gibi btn kapitlasyonlarn kaldrlmas mukaddes gaye

addeder.86
Aslndabuamadorultusundakialmalarakaifadeedilmemeklebe
raber BosnaHersekin Avusturyallar tarafndan ilhak edilmesinden hemen
sonra ortaya kmaya balamt. O dnemde Avusturyaya kar herhangi bir
kar nlem alamayan ttihatlar, Avusturya mallarna ve bu mallar satan
dkknlara kar bir boykot tertipleyerek Avusturya mallarnn nezdinde Bat
mallarnnaracsolangayrimslimtccarlarazararvererekdahakkapta
ticaretyapanTrktccarlarayararsalamlard.
Cemiyetin temsilcisi olarak uzun yllar Maliye Nazrl yapan Cavit Bey,
Osmanl toplumunun ancak sermaye aracl ile dzle kabileceini savu
nuyordu.Sermayelkeyeuygarlgetirirdi.Topraksermayeileilenir,fabrika
sermayeilekurulur,sermayesayesindeticarethaneleralrd.87OsmanlDevle
tindeisesermayeninokbykbirksmigayrimslimlerinelindeydi.Onlarn
da ou kapitlasyonlar sayesinde vergilerden muaf tutulmalarn salayan
yabancdevletlerinhimayesindeolduklariinOsmanlDevletinikendidevlet
leri olarak grmyordu.88 Aksine kapitlasyonlar kadar kutsal tuttuklar gele
neksel ayrcalklar urunda ttihatlarn iktisadi dncelerine kar direni
gsterdiler.BuyzdenttihatveTerakkiyenibirTrkBurjuvazisioluturma
yaynelikalmalarahzverdi.nkTrkler,kendiilerindenAvrupaser
mayesinden de istifade ederek bir sermayedar burjuva snf karamayacak
olursa yalnz asker, memur ve kylden g alan OsmanlTrk topluluu
adabirdevletednemezdi.89OsmanlDevletiniancakTrkburjuvazisinin
douukurtarabilirdi.BudaancakOsmanltopraklarndayaayanMslman
Trk unsurunun giriimci olmas, ticaret, bankaclk, sanayi ve benzeri ilerle
uramasilemmknd.Peki,bunaslyaplacakt.Trklerinsiyasetalannda
birok kahraman vard. Ama Milli iktisatlar yoktu. Onun iin bir an nce
milli iktisatlar yetitirilmeliydi. te bu noktada Merutiyetten sonra siyas
yaknlamasalanan,AlmanFrederickList,AmerikalJohnRaegibiiktisatla
rngrlerinedayanarakiktisadiadannemligelimekaydedenvemilliyet
ikalknmaybaarileuygulayanAlmanyailedahafazlayaknlamafikrine

86 Tunaya, C. I, 106.
87 Zafer Toprak (1982). Trkiyede Milli ktisat, Ankara: Yurt Yay.,. 24.
88 Feroz Ahmad (1985). ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, stanbul: Kaynak Yay.,
36-39.
89 Toprak, 33. Bu noktadan hareketle ttihat ve Terakki bir bakma Trk burjuvazisinin mimar da
saylr.
238 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

kt90. Merutiyetten sonraki dnemde Alman devlet modeli ttihatlarn da

gptailebaktklarbirmodeldi.AlmanrneiizlenirseTrklerdemillibirdev
letioluturabilirlerdi.Almanyailedahancebazsanayirnleri,teknikbilgi,
Trksubaylarnneitimi,askerimhimmattamaaralarvebenzerialanlar
daibirliiyaplyordu.91Ozamaniktisadialandadadahafazlaibirliinegidi
lebilirdi.
YeniMecmuadaTrklkkonusunuelealanZiyaGkalpdaAlmant
tihatlndanilhamalnmasnnneriyorveTrklerinancakAlmanlarnizle
dikleriyoldangidereksiyasalbirlievarabileceklerinisoyluyordu.92
BirinciDnyasavannbalamasnaksabirsrekalaisemilliekonomiye
enbykengelitekiledenkapitlasyonlarn1Ekim1914tenitibarenkaldr
lacaakland.9330Nisan1914tenitibarenSanayiDergisiyaynlanmayaba
lad.Dergi,lkedesanayifikrinin,sanayihevesinindomasnaabasarfetmeyi
veTrktesanayibilgivegcnnattrlmasnaalacak,Trknsanayisaha
snda ataca milli admlar tevik edecekti.94 Ardnda gmrk tarifeleri %4
oranndaarttrld.95Budurumhkmetinmillisanayikorumakiindahaetkin
birgmrkpolitikasuygulamasnaimknsalad.961915teeldeedilenanak
kaleZaferietkisiniekonomikalandadagsterdi.Siyasiiktidarksasredemilli
duygularn ykseliime tepki vererek dier alanlarda olduu gibi milliletir
meyegiderekTicaretveZiraatNezaretininadnMilliktisatNezaretiolarak
deitirdi.FabrikalardaalacakelemanlarnmmknolduukadarTrkk
kenli olmalarnadikkat edildi.23 Mart1916danitibarenirket yazmalarnn
Trkeyaplmaskararabaland.KsasreiindeyabancirketlerTrke
renimi iin kurslar amaya baladlar. Oysa burada ama yabanclar Trke

90 Talat Paann Anlar, 34; Uriel Heyd (1979). Trk Ulusuluunun Temelleri, ev. Kadir Gney,
Ankara: Kltr Bak. Yay., 171.
91 Mustafa Gencer, Jntrk Modernizmi ve Alman Ruhu, 1908 1918 Dnemi Trk Alman liki-
leri ve Eitim, letiim yaynlar, stanbul 2003, s. 55 66.
92 Yeni Mecmua, C. 2, S. 51, Temmuz 1918de nakleden Toprak, 28; Halil Mentee hatralarnda
kapitlasyonlarn 27 Austosta (8 Eyll 1914) kaldrldn yazmaktadr. Halil Menteenin
Anlar, Giri, smail Arar, Hrriyet Vakf Yay., stanbul Kasm 1986, 222. Almanlarn izledikleri
yoldan gidilmek istenmesinin sebeplerinden biri de Osmanl Devleti bnyesindeki Ermeni ve
Rum burjuvazisinin Fransz ve ngiliz sermaye evreleri ile ilikisine kar, gelien Alman ser-
maye evrelerinin Trk burjuvazisine ynelmi olmasnn etkisi vardr. ener, 217218.
93 Yaar Semiz (1996). Atatrk Dneminin ktisadi Politikas, Konya: Saray Kitabevi, 13.
94 Toprak, 193.
95 Bu oran 14 Eyll 1916da kapitlasyon ayrcalklarna sahip olan devletlerin itirazlarna ramen
% 30a karlmt. Semiz, 14.
96 Uriel, 171.
 TRKYATARATIRMALARIDERGS239

renmeyezorlamak deil, aksine Trke zorunlu klnarak iyerlerinde Ms

lman Trk unsurlarnn almasnn salamakt97. Bu uygulamaya paralel
olarak 11 Mart 1917de kurulan Osmanl Devletinin ilk milli bankasnda Os
manl Devletinde ilk kez Trke pay senedi dzenlendi. Ayrca bankann her
trlilemveyazmalarndaTrkekullanlmasmecburiyetigetirildi.98
Sonu
Prensip olarak hibir kken ayrm yaplmadan Osmanl btnln sa
vunanherkesincemiyetekatlabileceiifadeedilmiti.Bununlabirliktetekila
tnn byk bir ksm Mslman genlerden oluturma ilkesini benimsemi,
Mslman yelerinin ounluu da Trk kkenlilerden oluturulmasna zen
gstermitir. Bununla birlikte, merutiyetin ve anayasann tand haklar er
evesi iinde yaamak ve lke btnln bozacak bir davranta bulunma
makkaydiledieraznlkunsurlarndacemiyeteyeolabilirlerineimknta
nnmt.
ttihat ve Terakki Cemiyeti kuruluundan Balkan Savalarna kadar olan
dnemde ak ak bir Trklk politikas izlemedi. Bu dnemde Trklk
adna att en nemli adm Kanuni Esaside de yer alan devlet dairelerinde
Trkeninkonuulmasnnyaygnlatrlmashususundakiabalaroldu.Dev
leti oluturan btn unsurlarla anayasa ve merutiyet erevesinde bir arada
yaamapolitikassrdrmekistediiiindieralanlardaakabirTrklk
politikasizlemedi.
AncakBalkanSavalarndansonraRum,SlavveArnavutaznlklarnDev
letten kopmalarndan sonra ttihat ve Terakki Cemiyetinin politikas da belli
llerdedeiti.BudnemdettihatveTerakkiCemiyetibirtaraftanOsmanl
c ve slamc dncelerini muhafaza ederek en azndan milleti sadika olarak
bilinen Ermenileri ve Mslman Araplar bir arada tutabilmek iin aba sarf
etti. Baz reform politikalarn hayata geirtemeye alt. Dier taraftan da
DevletiindekiennemligrubuoluturanTrkleriveTrklkideolojisiniOs
manltopraklarndaTrklerinenyounolarakyaadklarAnadoludanpla
na karmak iin aba sarf etti. Milli kimliin n plana karlmas iin Milli
Ktphane, Milli Corafya Cemiyeti, Milli Musiki gibi Milli kelimesine yer
verilentekilatlarkuruldu.TrkDernei,TrkyurdugibiderneklerCemiyetin

97 Toprak, 80.
98 Toprak, s. 147.
240 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

tam desteini ald. Milli Burjuvazinin ortaya karlabilmesi iin Milli ktisat
politikashayatageirildi.
Birinci Dnya Sava yllarnda Ermeni olaylar, 1916da erif Hseyinin
ngilizlerin desteiileayaklanmas venihayet 1917de arlkRusyasnn k
mesi ile ttihat ve Terakki iinde Trklk dncesi hkim konuma geldi.
ZamanzamandnceleriRusyadangelenTrkaydnlarndaetkisiilePan
trkizgiyedorudakayd.

Ancak Birinci Dnya Savann kaybedilmesi ve nde gelen liderlerinin

yurtdnakamalarilebirlikteCemiyetsiyasietkisinikaybetti.Trklkmi
rasvebuuurdayaptklariseAnadolutopraklarndaMilliMcadeleyllarn
davesonrasndavarlnsrdrd.99

99 Emel Akal (2001). Milli Mcadelenin Balangcnda Mustafa Kemal, ttihat Terakki ve Bole-
vizm, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim
Dalnda kabul edilen Doktora Tezi, Ankara, 5153.
 TRKYATARATIRMALARIDERGS241

KAYNAKLAR
AHMED, Feroz (1984). ttihat ve Terakki (1908 1914), ev. Nuran Yavuz, Ankara:
Kaynak Yay.

AHMAD, Feroz (1985). ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay, stanbul:

Kaynak Yay.
Ahmet Rza Beyin Anlar (Meclis-i Mebussan ve Ayan Reisi) (1988). hzl. Blent
Demirba, stanbul: Arba Yay.

AKAL, Emel (2001). Milli Mcadelenin Balangcnda Mustafa Kemal, ttihat Te-
rakki ve Bolevizm, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Yne-
timi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalnda kabul edilen Doktora Tezi, Ankara.

AKFOLU, Mazhar (1956). Ne Dnmtk, Trk Yurdu, ( 516 521), S. 252.

AKIN, Sina (1980). Jn Trkler ve ttihat Terakki Cemiyeti, stanbul: Gerek Yay.

AKIN, Sina (1998). Jn Trkler ve ttihat Terakki, Ankara: mge Kitabevi.

ARA, Massami (2008). Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, ev. Tansel Demirel, s-
tanbul: letiim Yay.

ATAY, Falih Rfk (1987). Zeytinda, stanbul: MEB Yay.

BAYUR, Yusuf Hikmet (1982). Trk nklp Tarihi, C. 2, Ankara: TTK Yay., Blm 4,

BLEDA, Mithat kr (1977). mparatorluun k, stanbul: Remzi Kitabevi, ty,

Cemal Paa Hatralar (1977). hzl. Behet Cemal, stanbul: ada Yay.

DAVSON, Roderic H. (1997). 19.Yzylda Hristiyan Mslman Eitliine likin

Trk Tavr, slam Dnyas ve Batllama, stanbul: Yneli Yay.

DAVSON, Roderic H. (2004). OsmanlTrk Tarihi, ev. Mehmet Moral, stanbul:

Alkm Yay.

DNDAR, Fuat (2001). ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913

1918), stanbul: letiim Yay.

DURU, Kzm Nam (1965). Ziya Gkalp, stanbul: MEB Yay.

ERDEM, Tarhan (1982). Anayasalar ve Seim Kanunlar, stanbul: Milliyet Yay.

ERSAYDI, Alper (2011). Trkln Anadoludan Tasfiyesi, stanbul: AKY Basm

yayn.

FRANOS, George (2001). Osmanl Trk Modernlemesi, ev. Ali Berktay, stan-
bul: Yap Kredi Yay.

GENCER, Mustafa (2003). Jntrk Modernizmi ve Alman Ruhu, 19081918 Dnemi

Trk Alman likileri ve Eitim, stanbul: letiim Yay.
242 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

GKALP, Ziya (1972). Trkln Esaslar, hzl. Mehmet Kaplan, stanbul: MEB
Yay.

GKALP, Ziya (1976). Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, Yayna hazrlayan

brahim Kutluk, Ankara: Kltr Bak. Yay.

HANOLU, kr (1985). Bir Siyasal rgt Olarak ttihat ve Terakki Cemiyeti ve

Jn Trkler (1889 1902), stanbul: letiim Yay.

HANOLU, kr (2001). For A Develution The Young Turks (19021908), Oxford

Pres.

HEYD, Uriel (1979). Trk Ulusuluunun Temelleri, ev. Kadir Gney, Ankara:
Kltr Bak. Yay.

HOWARD, Douglas A. (2001). The History of Turkey, London: Greenwood Press.

HSEYN KZIM KADR (1991). Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm, Yayna

haz., smail Kara, stanbul: letiim Yay.

MBERT, Paul (1981). Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri, ev. Ad-

nan Cemgil, stanbul: Havass Yay.

KARPAT, Kemal (1995). Kimlik Sorununun Trkiyede Tarihi, Sosyal ve deolojik Ge-
limesi, Trk Aydn ve Kimlik Sorunu, hzl. Sabahattin en, stanbul: Balam
Yay.

KZIM KARABEKR (1982). ttihat ve Terakki Cemiyeti, stanbul: Trdav Ofset.

KODAMAN, Bayram (1983). Sultan II. Abdulhamidin Dou Anadolu Politikas, s-

tanbul: Orkun Yay.

KOLOLU, Orhan (2012). Anadolunun Nfus Yapsn Muhacirler Deitirdi, Atlas

TarihBalkan Savalarnn 100. Yl zel Says, S. 16, stanbul.

KURAN, Ahmet Bedevi (1948). nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, stanbul: Tan
Matbaas.

KUSHNER, David (1979). Trk Milliyetiliinin Douu, ev. evket Serdar Tret,
Rekin Ertem ve Fahri Erdem, stanbul: Kervan Yay.

KK, Cevdet (1985). Osmanllarda Millet Sistemi ve Tanzimat, Tanzimattan

Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 4, stanbul: letiim Yay..

LANDAU, Jacob M. (1999). Pantrkizim, ev. Mesut Akn, stanbul: Sarmal Yay.

LEWS, Bernard (1984). Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara:
TTK Yay.

MARDN, erif (1989). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (18951908), stanbul: letiim

Yay.
 TRKYATARATIRMALARIDERGS243

MENTEE, Hali (1986). Halil Menteenin Anlar, Giri, smail Arar, stanbul: Hr-
riyet Vakf Yay.

MOVECHE, Leon La (1948). Trkiye Tarihi, ev. Galip Kemali Sylemezolu, stan-
bul.

Osmanl Devletinin Dhili ve Harici Siyasetine Dair, Trk Yurdu, ( s. 244 - 261), C. 3,
Matbaay Hayriye ve reks, stanbul, 1339.

OKYAR, Fethi (1980). Devirde Bir Adam, Tercman messesesi, stanbul.

Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Nizamnamesi, Rumeli Matbaas, Selanik

1327.

MER SEYFETTN (1971). ml Siyaset, hzl. Sakin ner, stanbul: Fatih Yay.

MER SEYFETTN (1977). Trklk lks, stanbul: Trk Kltr Yay.

PARVUS EFEND (1977). Trkiyenin Mali Tutsakl, hzl. Muammer Sencer, stan-
bul: May Yay.

LESKOVKL, Mehmet Rauf (1991). ttihat ve Terakki Ne di, stanbul: Arba Yay.

SARINAY, Yusuf (1994). Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar

(1912 1931), stanbul: tken Yay.

SEMZ, Yaar (1996). Atatrk Dneminin ktisadi Politikas, Konya: Saray Kitapevi.

APOLYO, Enver Behnan (1943). Ziya Gkalp, ttihat ve Terakki ve Merutiyet Ta-
rihi, stanbul: Gven Basmevi.

ENER, Abdllatif (1990). ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktisadi ve Mali Politikalar

(1908 1918), Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergi-
si, C. 8, Say 1, Ankara.

Talat Paann Anlar (1986). hzl. Mehmet Kasm, stanbul: Say Yay.
TANSU, Samih Nafiz (1960). ttihat ve Terakki inde Dnenler, Anlatan Galip Var-
dar, stanbul: nklp Kitabevi.

Tanin, 7 Mays 1329, nr. 1606.

TEMO, brahim (1987). ttihat Terakki Anlar, stanbul: Arba Yay.

TOGAY, Muharrem Fevzi (1944). Yusuf Akura, stanbul: Hsn Tabiat Basmevi.

TOPRAK, Zafer (1982). Trkiyede Milli ktisat, Ankara: Yurt Yay.

TOYBNBEE, Arnold J. (1971). Trkiye, ev. Kasm Yargc, stanbul: Milliyet Yay.

TUNAYA, Tarik Zafer (1989). Trkiyede Siyasi Partiler, C. I. ve C. 3, stanbul: Hr-

riyet Vakf Yay.

TOKLUOLU, Ceylan (2012). Ziya Gkalp, Turanclktan Trkle, Atatrk Ara-

trma Merkezi Dergisi, S. 84, Ankara.
244 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

YALIN, Hseyin Cahit (1936). On Yln Hikyesi, Yedi Gn, C. 7, S. 176.

YALIN, Hseyin Cahit (1976). Siyasi Anlar. stanbul: Trkiye Bankas Yay.

YILDIZ, Ahmet (2001). Ne Mutlu Trkm Diyene, stanbul: letiim Yay.

(drl.) ZURHER, Erik Jan (2005)., Trkiyede Etnik atma, stanbul: letiim Yay.