MTHAT PAA
Hikmet ZDEMR
Trk anayasaclk hareketinin ncs Mithat Paa nn n ne ok
ksa sren sadrazamlndan, ne de kendisine yaktrlan Ziratt Bankas
kurucu babalndan gelmez. Onun asl n, Tuna Valiliindendir.. 39
yanda iken vezir rtbesi verilerek Ni Valiliine tayin edilen Mithat
Paa, halknn bir ksm baka yerlere ge balayan Ni blgesinde,
Mslman ve Hrstiyanlarn birlikte dirlik ve dzen iinde yaayabilme
leri iin gerekli tedbirlerin ksa srede alma baarsn gstermiti. Eyalet
dahilinde yollar, kprler ve yollar zerinde gvenlii salamak zere
karakollar inaa ettirerek ulam dzenlemekteydi. Posta ve yolcu tama
hizmeti iin bir araba irketi de kurmutu. Doal olarak btn bu faali
yetleri, blgede retimin artmasna ve tketim mallarnn Selanik,
Manastr ve Filibe gibi byk pazarlarda satlabilmesine imkan salam
t. Niova nehrinin her yl taarak byk zararlar vermesini de daha o
zaman bir kanal amak suretiyle nlemiti.
Mithat Paay valiliinde asl byk klan icraatlar Silistre, Ni
ve Vidinin birletirilmesiyle oluturulan Tuna Vilayetinin Valisi iken
gerekletirdii olaanst ilerdir.
buuk yl sren Tuna V aliliinde, o
gnn teknii ve imkanlar ile bin
kilometre yol ve bin 400 kpr inaa
ettiren Tuna Valisi Mithat Paann ileri
arasnda memleket sandklar denilen
kooperatifler son derece ilgintir. nk
bu sandklar daha sonra Emniyet Sand
ve Ziraat Bankasnn temeli olmular
dr. Ayrca, Mithat Paa ilk kez Rusuk
ve Sofyada kimsesiz kk ocuklar
iin yetimhaneler ve sanat atlyeleri de
amtr.
Acaba btn bunlar yaparken Payi
tahttan yeterli mali yardm ald m,
yoksa mahalli vergiler koyma yoluna m
gidiyordu?
Bayndrlk Bakanl (o gnk ady
la Nafiya Nezareti) bir nizamname ile
zellikle yol ve kpr yapmn baz
kurallara balamt. Buna gre, ahaliden
para toplayarak yol yaptrmak veya ahaliyi yolda altrmak ve nfus
bana alma gn belirlemek gerekiyordu. (Ki bu esaslar sonradan
Cumhuriyet dnemi banda uzunca bir sre uyguland.) Fakat o zaman
lar iyi sonu alnamadndan Mithat Paa, yol yaplmas planlanan
mesafeyi, oray kullanacak ahalinin nfus saysna blerek hesapladktan
sonra bo gnlerinde almalar esasn getirdi. Byle bir uygulama,
ahalinin asl ilerinin aksamadan srmesine imkan vermekteydi..
Tuna Valisi Mithat Paann kk esnaf ve iftilerin ihtiyac olan
krediyi karlamak amacyla yaygn bir alanda byk baaryla uygulad
memleket sandklar projesi ise, bir adem-i merkeziyeti dnce ve
eylem adam olarak ondaki prltya delil oluturabilir:
lk sermayesini msr satlarndan elde edilen paralarn oluturduu
memleket sandklar kazalarda halkn gvenini tayan iki kii ile bir
katibin idaresindeydi. Haftada bir veya iki defa, kasabann pazarna rast
layan gnlerde sandklar alr, o kazann kyleri halkndan olup, iftilik
iin sandktan bor almak isteyenler, oturduklar ky ihtiyar heyetlerinin
de onay ile yzde 1 gibi dk bir faizle ve en ok ikibin kurua kadar
bir yl sreli bor para ekerlerdi. Sandn sermayesi, ortaklaa ekilen
msr ve bunun gibi rn satndan kazanlan para olduu iin, devletin
bir kaynak ayrmas sz konusu deildi. Her kyn hissesi belli olduun
dan, yl sonunda elde edilen faiz gelirinden ortaklara den payn te
biri yine o ky halknn kendi rzas ile imar ilerine harcanrd. Kalan
te ikilik gelir ise ana sermayeye ekleniyordu.
Kur'an ezbere okuyabilen, ciddi bir medrese eitiminden gemedii
halde brokrat bir aileden getii iin 12 yanda Divan- Hmayun kale
minde balad katiplikten Franszca da renebilecek kadar kendisini
yetitirerek valilie ve sadrazamla kadar ykselen giriimci-brokrat
tipinin en baarl rnei Mithat Paanm Tuna Vilayetide gerekletir
dii bir dier ilgin icraat ise Trke ve Bulgarca baslan bir gazete
yaymlatmasdr. Evet, Trke ve Bulgarca olarak iki dilde baslan
Tuna gazetesi ile, yine Trke ve Bulgarca kitap baslan bir matbaa da
Mithat Paann icraat arasndadr.
Trkiyede zelletirme fikrinin ilk teorisyeni ve uygulaycs oldu
unu sandm Mithat Paann Tunas'nda deniz, nakliyatn balangta
Avusturya vapurlar yapard. Bu ite onlarla rekabet imkanszd. Tuna
Paas, ilk nce Vidin ile Sine arasndaki mesafede Trk vapurlar ilet
menin yolunu aratrd. Bu am ala
Karasu ve Cuma panayrlarnda uygun
bir ksm yerleri satt. te yandan Tr-
nova blgesinde Mslman ve Hrsti-
yan kylerinde yaayan ahalinin ortak
laa faydalandklar baltalklarda sk
sk ba gsteren ldrme hadiselerine
ve bu koruluklarn tahrip edilmesine
son vermek zere, baltalklar, her
kyn nfusu esas alnmak suretiyle
kyler arasnda paylatrd. Bylece
mali kaynak yaratm oluyordu. Bu
paralar ile Tuna zerinde iletilecek
olan Ni, Seyyare, Sofya ve Mithat
Paa adl vapurlar satn alnd. Tuna
Nehir Nakliyat iletmesi kuruldu. Ayn
ekilde Ni ehrinde de bir araba irketi
ve araba ve fayton imalathanesi kur
mutu. lgintir, irketin kartt her
biri yirmier liralk hisse senetleri der
hal satlm, irket daha ilk senesinde
hisse bana ikier lira faiz datmtr. Rusuktaki imalathane fabrika
kapasitesindeydi. Burada her eit tat arac ve o zamann ihtiyacna
cevap verebilecek araba ve fayton yaplyordu. Ayrca irketin, 300'den
fazla arabas, 600 kadar beygiri Rusuk ve Trnova yollarnda durak ve
dinlenme binalar vard.
Tuna, Badat, Edime, Selanik, zmir, Suriye valiliklerinde byk
baar gsteren Mithat Paann yldz hibir zaman padiah ve evresiy
le barmad. O, iyi bir adem-i merkeziyetiydi. Belki bu yzden stan
bulda ayn performans gsteremedi. ok ksa sren sadrazamlnda
baarsz oldu. Srgne gnderildi. Padiah Abdlazizin ldrlmesi
olaynda rol olduu sylenir. Abdlhamit ise Mithat Paay nce sadra
zamla getirmise de ok gemeden srgne yollam ve sonra da Taif
kalesi zindannda hapseylemitir.
Mithat Paann lmyle ilgili olarak Sultan Abdlhamitin hatra
tnda unlar yazldr: Mithat Paa, Sadaretinde milletin kendisini sevdi
ine o kadar kani idi ki, azlettiim anda byk bir ihtilal karak benim
hal ve belki idam edileceimi ketmetmeye bile lzum grmezdi. Halbuki
ben onu Avrupaya tarip (snr d) ettim. Ve hi kimse azn amad
gibi, birok vzera ve rical beni tebrik etmiler, airler bana kaside, ona
hicviyeler (talama) yazarak gazetelerle, kitaplarla neretmilerdir."