DOKTOR TEMO'NUN ATATRK HAKKINDAK MAJI*

Prof. Dr. Gazmend SHPUZA

Tiran - Arnavutluk

Ulusun boyutlarn am bir kiilik olan Mustafa Kemal Atatrk,

gemite olduu gibi bugn de kendi lkesi ve dier lkelerin ara-
trmaclarnn dikkatini ekmeye devam ediyor. Atatrk'n yaad
dnemde Arnavutluk'ta ok uygun bir ortam olmamasna ramen,
Trkiye ulusal devrimi Trk karde halknn yce nderi Mustafa*
Kemal'den esinlenen demokratik reformlar hakknda yazlar yazld.
Ortamn uygun olmamasnn nedeni iki lke arasnda kk olmayan
diplomatik ilikilerin durumuydu.
Kendi halknn iyilii ve gelecei hakkmda yrtt her ey
iin O'na "Atatrk" yksek unvan verildi. Belirtilmelidir ki, Mustafa
Kemal, Trklerin babas olmadan nce de kendi halknn byk ve
yetenekli evladyd.
Arnavutlarn Atatrk'e gsterdikleri ilgi ve dikkatin baz nedenleri
vard.
Birincisi; kendisinin ynettii ulusal kurtulu ve demokratik
devrimin nitelikleri. Bu devrimin Trkiye dndaki yanks elbette
duyuluyordu. Arnavutluk gazetecilerinden bazlar bu yanknn yalnz
Dou lkelerinde duyulduunu yazyorlard. Bunun nedeni bu dev-
rimin lkemizdeki yanksnn inkr edilmesiydi.
kincisi; Atatrk'n devrimci eyleminin yanks Arnavutluk'un
durumundan kaynaklanyordu. 1912 ve 1920 yllarnn ulusal dev-
rimleriyle att yce admlar ve daha sonra 1924 yl Haziran devri-
minden sonra Arnavutluk, belirgin zelliklerine ramen, demokratik
bir dzenin kurulmas yolundayd. Bunun iin Trk halknn ve
devrimci eylemin tecrbesi, kendisinin gelime yollar hakkmda
lke iinde ve dnda dzenlenen tartmalarn objesi oldu. Bu eylemi
Arnavut gazetecilerden birisi "Atatrk'n deneyi" olarak nitelendir-
mitir.
* XII. Trk Tarih Kongresi'nde Bildiri olarak sunulmutur.
78 GAZMEND SHPUZA

Arnavutlarn Mustafa Kemal'in kiiliine gsterdikleri ilgi gele-

neksel nitelendirilmesi gereken etkenlerden de kaynaklanyordu.
Burada Trk ve Arnavut halk arasndaki eski ve yakn balar dile
getirilmelidir. Bu balar uzun yzyllar sren ortak hayattan kay-
naklanyordu. Belirtilmesi gereken ey kltrn gelimesi, toplumun
ilerlemesi ve Osmanl mparatorluu erevesindeki demokrasinin
gelimesi iin iki lkenin gsterdii abalardr.
Bu 'yolda iki lkenin ileri gelenleri ve evreleri ibirlii ettiler.
Burada emsettin Sami Fraeri'nin, Hoca Hasan Tahsin'in ve dier-
lerinin kltr, bilim ve toplumun ilerlemesinde Trkiye aydnlar ile
ibirlii etmenlerini dile getirmeliyiz.
Arnavutluk ile Trkiye ileri gleri arasndaki ibirliinde, Os-
manl mparatorluunda anayasann deitirilmesi iin yrttkleri
abalar nemli bir yer alyor.
Onlardan birisi nl Arnavut yurtsever ve demokrat ksaca
"Doktor Temo" adyla tannan brahim Ethem'di. Doktor Temo
hem Arnavutluk hem de Trkiye'de az tanmyor ve inceleniyor.
Kukusuz sylenmelidir ki; Doktor Temo Balkan boyutlarnda
tarihi bir kiilii temsil eder. Bunu doktor olarak yaam, dahas
yalnz yurdu ve halk iin deil, dier Balkan halklar, onu byten
Arnavutluk, onu yetitiren Trkiye ve yaad Romanya iin daha
geni apta demokrasi ve zgrlk savas olarak yaam gsteriyor.
emsettin Sami Frae ve dierleri gibi Doktor Temo da kendi halknn
zgrlk savan dier Balkan halklarnn sava ile birarada yrtme
abasnda olan ve baz frsatlarda bunu gerekletiren Arnavut yurt-
sever ve demokrat aydnlarnn aralarnda yeralyor. ki deiik roldeki
pozisyonu onu srekli iki ate arasnda koydu. Her iki taraftan, dar
ulusu fikirlere sahip olan siyasetiler sk sk Temo'nun ileri, siyasi
tutumlarn ters anlayp ona sert ve doru olmayan eletiriler ynelt-
tiler.
Trk tarihi kiilikleri olan Doktor Abdullah Cevdet, shak Suqyti
ve dierleriyle birlikte Doktor brahim Temo da Sultann otokrat
ynetiminden ve byk kuvvetlerin mdahalesinden Osmanl mpa-
ratorluu'nun kurtulmas iin Sultana kar ilk gizli rgtn kurucular
arasnda yeralr. rgtn hedefi; lkede demokratik gelimelere yol
amaktr. Burada "ttihat ve Terakki" komitesi szkonusudur.
Doktor Temo Jntrk devriminin zaferinden (1908) sonra ikti-
dara gelen "ttihat ve Terakki" komitesi liderlerinin ar siyasetini
 DOKTOR TEMO'NUN ATATRK HAKKINDAK IMAJI 79

kabul etmedi. Kendisinin savunduu demokratik fikirlere sadk kald.

Bundan kaynaklanarak Atatrk hakkndaki deerlendirmelerini yapt.
Daha bata vurgulanmaldr ki, Doktor Temo'nun Atatrk
hakkndaki dnceleri hibir kardan kaynaklanmad. Gz doktoru
olan ve gz ameliyatlar yapan Doktor Temo, kazand n ile pe-
kitirilmi bir toplumsal ve ekonomik pozisyon salamt. Atatrk
hakknda yapt deerlendirmelerden dorudan doruya hibir
kazan beklemiyordu. Tersine salad pozisyon ve hmanizmi,
kendi fikrinde bulunan arkadalarna, jntrk hareketinin faal yelerine
ya da Arnavutluk ulusal hareketine katlan arkadalarna yardm
etmesini mmkn klmt.
1937 ylnda Doktor Temo'nun "Atatrk Niin Severim"
balkl 16 sayfalk bir bror yaymland. Doktor Temo bu kadar
az sayfa iinde Mustafa Kemal'in kiiliinin gerek incelemesini
yaparak, sevgisini ifade ediyordu. Yazar yaznn objesinin apolo-
jisine dmyor. Bunu Atatrk hakknda verdii drst deerlen-
dirmeler gstermektedir. Bylece, Atatrk'n o zamann i ve d
gerici kuvvetleriyle mcadele edip, Trkiye'nin kurtulmas ve iler-
lemesi hakknda tartlmaz tarihi almasn dile getirdikten sonra,
sevdii Atatrk'ten kendisinin balatt reformlar daha ileriye g-
trme talebinde bulunmutur.
Doktor Temo, yazd brorde Mustafa Kemal'in, ynetici-
lerin Trkiye'yi zehirleyici alarla tedavi etmekte olduklar ve Tr-
kiye'yi tamamen yklmaya gtrdkleri zamanda sahneye ktn
belirtiyor. Trkiye dmanlarnn bosforun hastasn gmmeye ha-
zrland srada, Mustafa Kemal 19 Mays 1919 tarihinde Samsun'a
geldi. Bu eylem Temo'ya gre frsattan kaynaklanmad. Mustafa
Kemal, anayurdunun kurtulmas iin zamanmda planlar hazrlyordu.
Bylece Trkiye'nin askeri ve sivil ynetim kuvvetlerini kendi kont-
rolne alarak Trkiye'ye bir kez daha hayat verdi.
Atatrk, hepimizin ahit olduu ok sayda fedakarlktan ve kan
dklmesinden sonra Trkiye'nin kurtarcs olabildi.
Bu savatan sonra kendisinin etnik snrlarnda yeni ve uygar
Trkiye gn na kt. Temo'nun buna deerlendirii ilgin ve
nemlidir. Mustafa Kemal, lkenin egemen evrelerinin tutunduklar
"imparatorluk ulusuluu"nu yok edebildi. Bu egemen evre Trkiyeyi
ukura gtrmekte olduklarn hi dnmediler. Atatrk, gerek
yurtseverliinin bayram kaldrd.
80 GAZMEND SHPUZA
l.
D dmanlara kar zaferin ve demokratik reformlarn gerek-
letirilmesi iin, Atatrk sava ve fikir arkadalarn hep yannda
tutuyordu. Bundan yola karak Doktor Temo, "yi, yiit ok arkada
olandr" Arnavutluk halk szn, incelemesine temel olarak alyor.
galci Antant ve Yunanistan kuvvetlerine kar zaferden sonra
Mustafa Kemal, Trkiye'ye uygun olan demokratik rejimi kurarak
siyasal zaferini gerekletirebildi. Bylece zaman gemi Osmanl
saltanat yerine Cumhuriyeti kurdu. Gerici evreler din ve retileriyle
direniyorlard. Trkiye'de siyasal rejimin deimesinin bilincinde
olan Temo, slamiyet'in de ilk nceleri bu rejim trn kabul ettiini
ekliyordu.
Bilinsizlik ve geri kalmln karsnda bulunacan bilen
Mustafa Kemal, Trkiye'yi ada gelimeler yoluna girmesi iin
demokratik reformlara balad. nsanlara slam dininin kaderinin,
balarna taktklar krmz festen ve giyinme eklinden kaynaklan-
madnn gsterilmesi zamanyd.
Doktor Temo, yapsna uygun olmayan semitik alfabeden Trk-
eyi Atatrk'n kurtard hakkmda da yazyor. lk bakta Trke
alfabenin probleminin yalnz bilimsel filoloji olduu sanlyordu.
Fakat durum bambakayd. Gemiin geri kalm gleri alfabe gibi
deiikliklere iddetli tepki gsteriyorlard.
Temo'nun kendisi de 45 yl sreyle eski kelimelerin yerine yeni-
lerini koyma abasnda bulunmutur. Bu konuda her zaman pro-
paganda yapmtr. Jntrk devriminden sonra insanlar bu deiik-
liin zorunluluu hakknda bilinlendirme abalarnda bulunmutur.
Fakat bu o zaman iin zor bir almayd, dahas tehlikeliydi. "ttihat
ve Terakki" komitesindeki eski arkadalar bu konudaki fikirlerini
onaylamadlar, hatta onu lmle tehdit ettiler. Doktor Temo, kendi-
sinin de syledii gibi stanbul'dan ikinci kez uzaklamak zorunda
kald.
Doktor Temo, Trkenin latin harfleriyle yazlmas hakkmda
girdii mcadeleye devam etti. Romanya'nn Dobruca kentine dn-
dkten sonra bugnn Trke alfabesine benzeyen bir alfabe hazr-
lad. Bu alfabeyi kendisinin hazrlad bir anma yazsyla birlikte
retmenlere datt. Alfabenin stanbul'da Doktor Abdullah Cevdet'in
"THAT" isimli dergisinin yaymnda uygulanmasn istedi. Doktor
Abdullah Cevdet de Trkede latin harflerinin kullanlmasn iste-
 DOKTOR TEMO'NUN ATATRK HAKKINDAK MAJI 81

yenlerden olmasna ramen bu abalarn hepsi uygulanamad. nk

insanlar ikna etmeye imkanlar yoktu. Bilinmsel olmayan, ekstra
dilbilimci bir kuvvete gereksinim vard. Temo'nun syledii gibi
otoriter (rehakr) bir kuvvet lazmd. Bu kuvvet insanlara bu deiik-
liin gerkliliini ve zorunluluunu retmeliydi. Mustafa Kemal'in
fikirleri ve dinamiklii sonucunda Trke uygun olmayan harflerinden
kurtuldu.
Doktor Temo unlar vurguluyor: Latin alfabesinin kabul edil-
mesi Avrupallara benzemek iin olmuyordu. Bu deiiklik alfabenin
Trkeye daha uygun olmas nedeniyle yazlarn daha iyi ekilde ol-
mas hedefiyle yaplyordu.
Din araclyla reformlara kar kanlarn abalarnn bilincinde
olan Doktor Temo, slam dininin harflerin deimesiyle deimediini
vurguluyordu. Bunun iin de yaad ve iyi tand Romanya'nn
rneini alyordu. Orada Cirilik alfabesinin yerine Latin a l f a b e s i n i n
gelmesi papazlar tarafndan, Romanyahlarn Ortodoksluktan katolik-
lie dntrlme abalar olarak sunuldu. Fakat byle olmad.
Arnavutluk ulusal hareketinin "Arnavuta alfabe" sorununun
bilimsel ve siyasal zmnde, bu alanda emsettin Sami Fraeri
ve brahim Temo gibi kiiliklerin mcadeleleri, Trkede Latin
harflerinin kullanlmas abalarndan esinlen dirilmitir. Trkiye tarih-
isi Bilal imir'in sylediine gre, bu deneyi Atatrk'n kendisi de
gznne almtr.
Trkiye'nin Atatrk'n ynetiminde kltr ve ekonominin eitli
dallarnda yapt ilerlemeleri dile getirdikten sonra Doktor Temo,
her eyi Allah ve hkmetten beklememek iin almaya ar yapyor.
Doktor Temo brornde, Mustafa Kemal'in reformlarna kar
kanlarn dattklar szleri rtyor. "Atatrk Niin Seviyorum"
bahkh bror bu trdeki nihilist tutumlara kar bir direnitir.
Doktor Temo'nun Mustafa Kemal'i Napolyon Bonaparte gibi
yabanc kiiliklerle kyaslamas ilginti. Doktor Temo'nun inceleme-
lerinin sonunda, Mustafa Kemal'in tarihte esiz bir zellie sahip
olduu ortaya kyor. Temo, bu yce karakterin tarafmzdan anla-
lmasnn zor olduunu yazyor.
Trk ve Osmanl devlet organizmalarnn tarihinde Krallk,
Sultan iktidar ele geirme abalar egemen olmutur. Bunlar dier-
82 GAZMEND SHPUZA

lerinin srtlarnda gerekletirilmitir. Doktor Temo'nun yazdna

gre, bu binlerce Trk'n, hanedanlarn ve yerleim merkezlerinin
yok edilmesine neden olmutur.
Doktor Temo, Mustafa Kemal'i Napolyon ile kyaslamasnda
ilk nce, O'nun kendi lkesinin siyasi kaderi hakknda tutumunu dile
getiriyor. Mustafa Kemal demokrasinin yce fikirlerine sadk kald,
Napolyon Bonaparte ise verdii sz unutarak, bu fikirlere kar
kt. Napolyon'un dier lkelere kar taknd saldrgan tutumu
sonucu Fransa, boyunduruuna ald lkelerin kayplarn hesapla-
madan, kendisinin binlerce evladnn hayat ile dedi.
Bilindii gibi Napolyon nceleri Fransa'nn kurtuluu iin sa-
vam ve yksek bir subay olarak cumhuriyete sadk kalacana
yemin etmiti. Fakat Doktor Temo'nun da yazd gibi, kendi bana
kanl bir tac takmak amacyla verdii sz inedi.
Napolyon Bonaparte, Fransa'ya verdii sz tutmad, kendi
lkesi ve cumhuriyet iin ettii yemini unuttu. Kral unvanndan
daha kt olan imparator unvann stlenen Napolyon, Fransa halkna
byk bir felaket hazrlad. Bonaparte, kardelerini ve akrabalarn
dier uluslara kral atayarak, bu halklarn zgrlklerini inedi ve
ahlaki adan tahrip ettirdi.
Napolyon, ihtirasn gerekletirmek amacyla binlerce Fransz
askerinin hayatlarm Msr'da, Trkiye snrlarnda kaybetmelerine
neden oldu. Avusturya'ya ilan ettii lgn savalarda ne kadar insan
ld? Ya Moskova'ya kadar giderek Rusya'ya at savata ka
kiinin lmne sebep oldu? Yaklak yarm milyon askere...
Doktor Temo unlar vurguluyor: Zafere ulam Atatrk'mz
Bonapart'tan milyonlarca kez daha yksektir. Napolyon, tarihini
lekelemiti. Fransa'da yeni bir hanedanlk kurdu, kendi yurdunu,
komu lkelere yapt saldrlarla tahrip etti, Avrupa, Asya dahas
Afrika'nn huzurunu bozdu. Mustafa Kemal, kimsenin ilerine mda-
hale etmeden yurdunu dmanlardan kurtardktan sonra, Cumhuriyet
ve demokratik hkmeti kurdu. Doru yoldan hi kmad, yeni-
minlerini tuttu, imparatorluk istek ve ryalar Atatrk'mzn akln-
dan hi gemedi. Temo'nun vurgulad gibi, Atatrk demokrat ve
ilerici olduunu kantlayan deneyler vermitir.
Yazar, yeni Trkiye'de eksik kalan ok sayda iin olduunun
bilincindeydi. Onlarn gelecekte gerekleeceini mit ediyordu.
 DOKTOR TEMO'NUN ATATRK HAKKINDAK IMAJI 83

Doktor Temo, Atatrk'e balad reformlar sonuna kadar gtrmesi

iin uzun mr diliyordu,
Temo'ya gre, bu grevler oktu: Hayr kurumlarnn ve vakf-
larn dzeltilmesi, terk edilmi din kurumlarnn yeniden yaplanarak,
sanat atlyelerine, salk kurumlarna dntrlmesi vb.
Doktor Temo, gemiin nl kiiliklerinin onurlandrlmasna
nemli bir yer veriyordu. Bu nedenle Atatrk'ten, gemiin eski ve
anlamsz isimlerinin silinmesini ve onlarn yerine yurtseverlik, bilgi,
kltr ve hmanizm alanlarndaki nl kiiliklerin tantlmasn is-
tiyordu. v
Doktor Temo'nun talepleri arasnda, srgn edilenler ve eitli
lkelerden gelerek Trkiye'ye snm muhacirlerin yerletirilmesi
ve onlara hayatlarn geirmelerine yetecek kadar toprak verilmesi de
vard. Bu fikrini daha da geniletiyor. Bylece mkemmel tarm ka-
nununun yasalatrlmasn ve bu kanunun demokratik ynetime layk
olmasn istiyordu. Doktor Temo, bu kanun araclyla mltecilerin
ve muhacirlerin gereksinimlerinin karlanmasn, hatta "Toprak,
onu ileyene aittir." kutsal ilkesinin uygulanmasn istiyordu. Bu
reformun gerekletirilmesi iin toprak sahipleri bilinli olmalyd.
Onlara mlk hakk iin tazminat verilecekti.
Doktor Temo'nun Atatrk hakkmda yazd brorn zaman
ve geleceinin kamuoyundaki yanksnn nemi ilgintir. Temo'nun
Trk ve yabanc bilim ve siyaset adamlaryla mektuplamas bu ynde
az da olsa k tutmaya yardm eder. Burada Trkoloji adam ve al-
banolog Kari Sushaym ile deerlendirdii dnceleri gznne
aldk.
Kari Sushaym, Doktor Temo'ya Atatrk hakkndaki yaptm
beendiini yazyordu. zellikle de ynetim programn belirleyen
maddeleri beendiini bildiriyor. Onu, ynetici olarak yetenekli bul-
duunu sylyor. Bu vesile ile btn Arnavutlar, bu nitelie sahip
olduklar iin vyor. Ayn zamanda Moldavya'nn 1661-1663 d-
nemindeki valisi Vasil Lupo'nun Arnavut olduunu hatrlatyor.
Bu verileri Profesr Babinger'den almtr. O kendisi Profesr Nikolla
Yorga ile tanmyor.
Gazi Mustafa Kemal'in orijini ile ilgili olarak Sushaym, Atatrk'-
n dedesi hakknda daha byk verilerin hazrlanmas talebinde
bulunuyor 1 .
1 AQSH 19. sayfa 32 5 no. lu dosya, fl 186. K. Sushaym-Doktor Temo Mynih
5.11.1934.
84 GAZMEND SHPUZA

Kari Sushaym, Doktor Temo ile Mustafa Kemal'in kiilii hak-

knda tartyor ve Temo'nun Napolyon ile yapt kyaslamaya
raz olmuyor2.
Sushaym, Gazi'nin kiiliinin daha gereki bir gz ile deerlen-
dirilmesini istiyor. Sushaym, Atatrk'n ynetimindeki Trk hk-
metinin d siyaseti hakknda eletiriler yapyor. Sushaym Trkiye'nin
Rusya ve spanya ile ilikilerine kukuyla bakyor. Ankara'nn tutu-
munu, hkmetin ekonomik sorunlarna mdahalesini eletiriyor.
Sushaym'a gre, mevcut tarm ilikilerinin deimesi byk bir prob-
lem oluturuyor. Mektup yazar, o zamanki Trkiye'yi kayglandran
sorunlar ortaya koyuyor. Bundan yola karak aklad sonula
ters dyor. Onun aklamas yle: "te harici siyaset kadar dahili
siyaset de tehlikelidir."3
Doktor Temo, Gazi Mustafa Kemal Atatrk'n cumhuriyetilii
hakkmda kendi deerlendirmelerini yapyor. Bunlar Napolyon'un
Fransa Cumhuriyeti'ne dmanlyla kyaslyor. Kari Sushaym,
buna yalnz mantklarna dayanan bir kant veriyor. Ona gre, Atatrk,
bekrd ve tek bana yayordu. Tersi olsayd kendisini padiah olarak
iln edecekti4.
Bu kyaslamada, zamann ve lkenin eitli jeopolitik koullar
nedeniyle ok salam olmamasna ramen Doktor Temo'nun, Mustafa
Kemal Atatrk' devrimci, demokrat ve cumhuriyeti olarak nitelen-
dirmesi tartlmazdr.
Kuku yok ki, Napolyon mparatorluu da, Kemalist Cumhu-
riyet de kendilerinin zaman, lkenin koullar ve birok etkenin
sonucudur. Fransa ve Trkiye'nin tarihlerinde bu dn noktalarndaki
anlar, Bonapart ve Atatrk'te uygun kiilikleri bulmutur. Onlarn
baarlar, bireysel tutum ve faaliyetleriyle, an siyasal gelimelerine
olumlu ak verebilmeleri orannda bulunuyor. te burada Atatrk'n
Napolyon'dan stn olmasnn nedenleri bulunuyor. Bunu Doktor
Temo yeni Trkiye'nin lideri hakkmda yapt deerlendirmelerinde
gsteriyor.
Arnavutluk'un yurtsever, demokrat ve Osmanl mparatorluu
erevesinde ilerici toplumsal hareketlerinin nl faal yesi, Doktor
2 AQSH 19. sayfa 3 2 / 5 no. lu dosya, fl 209.
3 AQSH 19. sayfa 3 2 / 5 no. lu dosya, fl 212 Mynih 25.1.1938.
4 Arnavutluk Cumhuriyeti' nin Merkezi Devlet Arivi AQ16. sayfa 32/ 5 no. lu
dosya, fl 211 Mynih 6.1.1938.
 DOKTOR TEMO'NUN ATATRK HAKKINDAK MAJI 85

Temo, Atatrk hakkmda yapt olumlu deerlendirmesiyle kendisi-

nin genlik zamannda da demokrat olduunu kantlad. htiyarlk
zamannda zgrlk ve demokrasi hakkmda kendi savann hedef-
lerini gerekletirme abalarn srdrd.
Doktor Temo'nun Atatrk hakkndaki deerlendirmeleri, Arna-
vutluk ve Trk halklar arasndaki dostluun ve balarn ifadesidir.