Hz.

Aliye Nisbet Edilen

MUSHAF NSHALARI1

Gnmze ulam en eski mushaflar zerindeki almalarmza baladmzda;

yllar nce Sanda el-Cmiul-kebrin (Ulu Cami) depo ve atsnda ortaya kan
klliyetli miktardaki mushaf paralar ve varaklar ile ayn yerin ktphanesinde Hz. Aliye
nisbet edilen ayr bir Mushaf da ilgi alanmz iindeki yerini almt. Ayrca Kahirede
Mescidl-mm el-Hseynde bulunan ve yine Hz. Aliye nisbet edilen dier bir
Mushafla stanbulda Trk ve slm Eserleri Mzesinde korunmakta olup CDsine sahip
bulunduumuz Mushaf ve dierleri de hi phesiz bu alann dnda deildi. Ancak her
biri Hz. Osmana nisbet edilen stanbul Topkap Saray Mzesi, stanbul Trk ve slm
Eserleri Mzesi (TEM), Takent ve Kahire el-Mehedl-Hseyn mushaflar zerindeki
almalarmz 7-8 yl gibi bir zamanmz ald iin ynmz Yemene evirmeye ve
Hz. Aliye nisbet edilen mushaflarla ilgilenmeye frsat bulamadk.

Sanda ad geen camiin ktphanesindeki Mushafn ve dier evrakn CDlerine

ulaabilmenin kolay olmadn, bunun ancak Yemen Cumhurbakannn zel izni ile
mmkn olabileceini de duymutuk. IRCICA Genel Direktr Dr. Halit Erenin Yemen
makamlar ile yapt yazmalar sonunda ok gecikmeden San Mushaf diye
adlandrdmz nshann CDsine nil olduk.

Mushaf incelemeye henz balamtk ki, eski mushaf nshalar zerindeki

almalarmzdan haberdar olan Yemen el-Merkezl-vatan lil-vesik (Yemen Mill
Ariv Dairesi) Bakan Kad Ali Ahmed Ebr-riclin Sanya davet yazsn aldk.
Babakanlk Osmanl Arivi ube mdrlerinden Nihal Somerle birlikte 7 Haziran 2008
tarihinde drt gn srecek bu davete icabet etmek zere Sanya utuk. ok scak
misafirperverlik rnekleriyle balayan ve devam eden San programmz sresince Nihal
Hanm yetkililerle ariv konularnda inceleme ve grmelerini srdrrken, ben de daha
ok mushaf varaklar ve el-Cmiul-kebrin ktphanesindeki Mushaf- erf zerinde
younlamaya altm.

zel bir yerde muhafaza edilen Mushaf iki ayr gn ziyaret ederek -snrl da olsa-
incelemeye gayret ettim. Tabiatyla bu ok yzeysel bir inceleme idi ve o gn iin baka
trls de zaten mmkn deildi. Daha sonraki srete Yemen makamlarnn talebi zerine

1
1) Burada tantlan mushaflardan her birini Hz. Aliye nisbet eden veya Hz. Ali Mushaf diye zikreden
kurumlar veya yazarlar bulunduu iindir ki onlarn bu balk altnda ele almas uygun grlmtr.
2) Bu metin, Dr. Tayyar Altkula tarafndan hazrlanp IRCICA tarafndan neredilen (stanbul 2015)
Vahyin Korunduuna SATIRLARDAK AHTLER adl kitaptan IRCICA Genel Direktr Do. Dr. Halit
Erenin zel izniyle sitemizde yer almaktadr.

1
bu Mushafla yakndan ilgilenmek ve zerinde alp dier baz mushaf nshalaryla
karlatrarak nere hazrlamak mmkn oldu (a. bk.).

Hz. Ali ve lk Mushaflar

Bilindii gibi Hz. Ali ve ilk mushaflar konusunun zellikle mmiyye asna
mensup mslmanlar asndan Kuran tarihinde ayr bir yeri vardr. Zira baz i
kaynaklarda bu konu ile ilgili olarak kabul mmkn olmayan deiik rivayetler yer
almaktadr.

Muhtelif ktphanelerde Hz. Aliye nisbet edilen mushaflar bulunmaktadr. Bu

mushaflardan herhangi biri zerinde bandan sonuna kadar kelime kelime yaplm bir
inceleme bulunduunu zannetmiyoruz. Bunlardan herhangi birinin tpkbasmlarnn
yapldna dair bir bilgimiz de yoktur.

Bu mushaflarn Hz. Aliye nisbeti ile kastedilen eyin, bizzat onun yazd mushaf
nshalar olmalar kanaatimizce ihtimal ddr. Zira Hz. Alinin Kuran hfzen veya
mushaf halinde cemettii eklinde yorumlanabilecek rivayetler varsa da, muhtelif
mushaflar yazdna ve mushaf nshalarn oalttna dair herhangi bir bilgimiz yoktur.
O halde ona nisbet edilen bu mushaflar, onun ahsi nshasn veya onun onaylad bir
nshay esas alarak baka ktipler tarafndan yazlm ve bu sebeple ona nisbet edilmi
mushaflar olmaldr. Bunlarn Hz. Osmann resm mushaflarna uymayan mushaflar
olduu da sz konusu edilemez. Nitekim ona nisbet edilen ve onun valisi veya ocuklar
tarafndan okunduu ileri srlen San Mushafnn Hz. Osmann mushaflar ile gerek
tertip ve gerekse muhteva asndan tam bir birliktelik iinde olduunu, byk ihtimalle
Hz. Osmann Medine Mushafndan veya Medine Mushafn esas alan bir baka nshadan
yazlm olduunu incelememiz sonunda ortaya koymaya altk (a. bk.).

Hz. Peygamber hayatta iken sahblerin nzil olan yet ve sreleri renmek ve
ezberleyebilmek iin youn bir gayret iine girdiklerinde, onlardan bazlarnn zel
nshalar oluturmaya altklarnda phe yoktur. Nitekim bunlar arasnda bey b.
Kbn ve Abdullah b. Mesudun mushaflar mehurdur. Btn bunlar Hz. Osmann
resm mushaflarndan nce yazlm mushaf nshalardr. Resm mushaf nshalarndan
sonraki srete bunlarn tertibi esas alnmak suretiyle gerek sahb gerekse tbi neslinden
elbette pek ok kimse tarafndan mushaflar yazlmtr. Hz. Peygamberin baz elerine
kadar zel mushaf olanlarn bulunduu bilinmektedir. Durum bu olunca Hz. Aliyi bu
nemli mesinin dnda dnmek elbette mmkn deildir. Ancak onun bu almasnn
mahiyeti hakknda ne yazk ki gvenilir ve yeterli bir bilgiye sahip deiliz.

Baz kaynaklarda yer alan ve Hz. Ali ile ilgili olup bazlarnn senedi de
zikredilmeyen rivayetler de onun bu mushafn tanmamz iin yeterli olmamakla birlikte

2
 bu rivayetlerden yola karak baz mezheb oluumlar gereklemi, senaryolar retilmitir.
aya mensup baz limler bu rivayetleri reddederken, dier bazlar n plana kararak
onlarn gnmze tadklar temelsiz iddialar mmiyye frkasnn gr haline
getirmeyi baarmlardr. Baz oryantalistlerin de Kurann mevskiyeti aleyhine
tadklar nyarglar sebebiyle bu ve benzeri rivayetleri deerlendirdiklerinde phe
yoktur. Btn bu iddia ve senaryolara asl cevab, eminiz ki Hz. Aliye nisbet edilen
mushaf nshalar verecektir. Kanaatimiz odur ki, San Mushaf bu cevab en iyi veren
mushaflardan biridir.

bn Eb Dvdun Konu ile lgili Rivayetleri

slmn ilk asrlarnda muhtelif mellifler tarafndan kaleme alnan Kitbl-

Meshif tr eserlerden sadece biri gnmze intikal etmitir. Bu eserin mellifi bn Eb
Dvd olarak tannan Abdullah b. Sleyman b. el-Eas es-Sicistndir (. 316 / 929). Hz.
Ali ve ilk mushaf nshalar zerinde bir eyler sylemeye alrken bn Eb Davdun
Kitbl-meshif adl eserinden mstani kalmamz dnlemez.

1. bn Eb Dvdun naklettii bir rivayete gre Abd Hayr yle demitir: Ali b.
Eb Tlibi yle sylerken iittim: Mushaflar konusunda en byk ecir Eb Bekire
aittir. Allahn rahmeti onun zerine olsun. O, Allahn kitabn ilk defa cemeden
kiidir2.

2. bn Eb Dvdun naklettii dier bir rivayete gre de Muhammed b. Srn yle

demitir: Peygamber (s.a.) vefat ettiinde Ali b. Eb Tlib (Hz. Eb Bekire biatini
bildirmeksizin) Kuran bir mushafta cemedinceye kadar cuma namaz dnda ridsn
zerine almayacana (evinden dar kmayacana) yemin etti ve kmad. Bunun
zerine birka gn sonra Eb Bekir kendisini yanna ard ve Halife olmamdan rahatsz
m oldun? diye sordu. O da Vallahi hayr (byle bir ey sz konusu deil), ancak cuma
gn dnda dar kmayacama yemin ettiim doru dedi ve halifeye biat edip geri
dnd.

bn Eb Dvd Muhammed b. Srnin bu aklamasnn muhtelif yollardan

geldiine, mushaf kelimesinin sadece bu yollardan birinde bulunduuna, dierlerinde
cemetmekten sz edilip mushaf kelimesinin zikredilmediine dikkat ekmi,
cemetmek szyle ezberlemenin kastedildiini belirtmitir.3 bn Eb Dvdun bu
deerlendirmesine gre Hz. Ali Kuran bir mushaf haline getirinceye kadar deil, onu
ezberleyinceye kadar (veya ezberlerini pekitirinceye kadar) cuma namaz dnda evine
kapanmtr. bn Hacer ise bu rivayeti, senedinde inkta bulunduunu ileri srerek zayf

2
bn bn Eb Dvd, Kitbl-Meshif, s. 5.
3
a.e., s. 10.

3
 bulmu, sahih bir rivayet olarak kabul edilse dahi cemetmek szyle kastedilenin
ezberlemek olduunu sylemitir. bn Hacere gre daha nce zikrettiimiz Abd Hayrin
rivayeti daha sahihtir.4

3. bnn-Nedmin zikrettii bir baka rivayete gre de Abd Hayr yle

anlatmtr: Hz. Peygamber vefat ettiinde Ali (a.s.) insanlarn tela ve aknlk iinde
olduklarn grd. Bunun zerine Kuran cemedinceye kadar srtna ridsn almamaya
yemin etti; bu ii bitirinceye kadar gn evinde oturdu (alt). Onun cemettii bu
Mushaf, Kurann ezberden cemedildii ilk Mushaftr ve bu Mushaf, Cafer (es-Sdk)
ailesinde idi. Zamanmzda Eb Yal Hamza el-Hasennin yannda Ali b. Eb Tlibin
hattyla baz varaklar zyi olmu bir Mushaf grdm ki, zaman iinde o Mushafa
Hasann oullar sahip olmutur ve bu Mushafn tertibi yledir....5 bnn-Nedim bu
mushafn tertibi yledir demekte ise de, srelerin tertibine dair bilgiler el-Fihristin
elimizdeki basklarnda bulunmamaktadr. Ancak ayn tertibin, Yakbnin (. 292 / 905)
et-Trhinde de bulunduu grlmektedir.6

4. Sytnin naklettii bir rivayete gre ise krime yle anlatmtr: Eb Bekire
biat edildikten sonra Ali b. Eb Tlib evinde oturdu (dar kmad). Eb Bekire Ali sana
biat edilmesinden rahatsz oldu denildi. Bunun zerine onu artarak Bana biat
edilmesinden rahatsz m oldun? diye sordu. O da Hayr vallahi diye cevap verince: O
halde seni evde oturtan nedir? dedi. Ali u aklamay yapt: Grdm ki Allahn kitabna
ilaveler yaplyor, Kuran cemedinceye kadar namaz dnda ridm giymemek (evden
kmamak) zere kendi kendime karar verdim. Bu aklamay dinleyen halife ona
gerekten doru bir karar verdiini syledi.7

Senet incelemesine ve tenkidine ihtiya duymakszn bu rivayetlerden anlalmas

gereken udur:

Birinci rivayet gayet aktr. Hz. Ali, Halife Hz. Eb Bekirin dank halde olan
yetleri iki kapak arasnda cemetmek ve ilk Mushaf meydana getirmek konusunda yapt
ii son derece doru bulmaktadr ve bundan dolay onun byk bir ecir kazandn
sylemektedir.

kinci rivayete gre, Kuran yetlerinin bir mushafta bir araya getirilmesi gibi bir
konu henz gndemde yok iken Hz. Ali Resl-i Ekremin vefat zerine halifenin kim
olaca konusunda yaplacak grme ve istiarelere katlmak yerine vahiy malzemesi
zerinde younlamay nemsemi ve ezberlerini pekitirmek zere evine kapanmtr.
Kabul edelim ki bu alma ile sadece ezberlerini pekitirmemi, ayn zamanda elinde

4
bn Hacer, Fethul-br, X, 386; Syt, el-tkn, I, 165.
5
bnn-Nedm, el-Fihrist, s. 139.
6
Yakb, Kitbt-Trh, 2 / 135-136.
7
Syt, el-tkn, I, 166.

4
bulunan vahiy malzemesinden bir de mushaf meydana getirmitir. Ama onun evine
kapanmas, Hz. Eb Bekirin halife seilmesine bir tepki olarak alglanm olmal ki, Eb
Bekir bu durumu kendisinden sormu, o da bunu reddetmi ve kendisine biat ederek evine
dnmtr. Sonra ne olmutur? Aylar sonra halifenin ilk resm mushaf nshasn
hazrlatmas gndeme geldiinde Hz. Ali -ayet evine kapandnda gerekten bir mushaf
meydana getirmi idiyse- muhtemelen ondan da bu almada yararlanlmtr. Elimizde
onun var olduu kabul edilen nshas ile resm nsha arasnda fark bulunduuna dair bir
delil de yoktur.

nc rivayette iki hususun dikkat ektii grlyor. Bunlardan biri Hz. Aliye ait
olduu ileri srlen bir mushafn baz varaklarnn zyi olmas, dieri onun mushafndaki
sre tertibinin farkl oluu. Bu rivayette sz edilen eksiklikten baz sonular karmaya
almak kolay deildir. Zira gnmze ulam bulunan onlarca ve hatta yzlerce mushaf
paralar bize gstermektedir ki zaman iinde eitli nedenlere bal olarak bunlarn az
veya ok baz varaklar zyi olmutur. Mesel Paris Mushafnn drtte eksiktir. Kez
Takent Mushafnn te ikisinden fazlas mslmanlar tarafndan teberrken birer ikier
yaprak koparlarak ayn akbete uradn bu Mushaf tantrken belirtmitik.

nemli olan husus, bu eksik varaklardaki metinlerin alternatif eski mushaflarn yine
onlarcasnda bulunup bulunmamasdr. Bu kadim nshalarn birinde eksik olan
varaklardaki yetler, dierlerinde mevcuttur ve her birinin bize sunduu metin bugn
okumakta olduklarmzla ayndr. bnn-Nedimin zikrettii bu rivayette dikkati eken
ikinci husus, Hz. Alinin Mushafnn herhalde farkl olan tertibine iaret edildii halde bu
tertiple ilgili bilgilere el-Fihristin elimizde bulunan hibir basksnda yer verilmemesidir.
Ancak biz bu tertiple ilgili bilgileri Yakbnin et-Trhinde bulabildiimizi belirttik.
Yakbnin, adn zikretmeden ( biri rivayet etmitir ki) diyerek naklettii
rivayete gre Hz. Ali Resl-i Ekremin vefat zerine Kuran cemetmi ve sreleri yedi
grupta tertip etmitir. Buna gre mesel birinci tertip Bakara sresi ile balamakta, Al
sresi ile son bulmaktadr. Rvisi dahi bilinmeyen bu rivayete ne kadar itibar edilip
edilmeyecei bir yana, hemen belirtelim ki Hz. Peygamber hayatta iken gelen vahiylere
paralel olarak sahbler zel koleksiyonlar oluturuyorlard. Tertip asndan rnek
alabilecekleri bir metin yoktu. Bu resm tertip nce Hz. Peygamberin vefatndan aylar
sonra muhtemelen Hz. Eb Bekirin Mushafyla veya daha byk ihtimalle Hz. Osmann
mushaflaryla ortaya konmu oldu.

zel koleksiyon oluturma konusunda Hz. Aliyi bu iin dnda kabul etmek ve
onun gelen vahiyler karsnda ilgisiz kaldn dnmek elbette doru olmayaca gibi
onun hilfet makamndan da nce ve Hz. Peygamberin vefatnn hemen ardndan bir
mushaf meydana getirdii rivayeti doru ise, bu Mushafn tertibinin farkl olmas da
tabidir. nemli olan onun dier sahbler gibi Hz. Eb Bekirin ve Hz. Osmann

5
 mushaflar konusunda yaptklar ii onaylamasdr ki, bu onayn her iki halifenin yapt
alma iin gerekletii anlalmaktadr.

Hz. Alinin yukarda zikredilen birinci rivayetteki szleri yannda u szlerini de

burada hatrlamamz yararl olacaktr: Osman bu ii yapmasayd ben yapardm. 8 Ey
insanlar! Osman hakknda hakszlk etmeyin. Gerek onun yazdrd mushaflar hakknda ve
gerekse bunlarn dndakilerin yaklmasn emretmesi konusunda ancak hayr sz syleyin.
Allaha andolsun ki onun mushaflar konusunda yapt i, iimizden bir topluluun gr
dorultusunda yaplandan baka bir ey deildir.9

Drdnc rivayette de ikinci rivayette olduu gibi Hz. Alinin Hz. Eb Bekire biati
konusundaki pheye yer veriliyorsa da Hz. Alinin vallhi diyerek bu pheyi reddettii
grlyor ve hemen biatini yerine getirerek tereddtleri giderdii anlalyor. Ancak bu
rivayette yer alan bir ayrnt dikkat ekiyor. Halife Hz. Aliye eve niin kapandn
sorduunda gereke olarak: Grdm ki Allahn kitabna ilaveler yaplyor ifadesini
kullanyor. ayet bu rivayet doru ise, herkesin rnek alabilecei resm bir mushaf
nshasnn bulunmad bir zaman ve ortamda baz kimseler, mesel Hz. Peygamberin
szlerini yet olarak alglayp Kuranla kartrm olamaz m? O halde bu ve benzeri
rneklerle karlatn tahmin edebileceimiz Hz. Alinin, Yemme sava sonras
dnemde Kurann iki kapak arasna alnmasndan da nce Kurann zapt konusuna birey
olarak ncelik vermesinin anlalmayacak bir yan yoktur.

Baz oryantalistler ve tarih iinde aznlkta da olsalar aya mensup baz kimseler,
Kurann mevskiyeti aleyhine bir eyler retebilmek iin aba sarf etmilerse de
gnmzn i limlerinin ounluu, bugn okumakta olduumuz mushaf nshalar
hakknda Ehl-i Snnetten farkl bir gre sahip grnmyorlar. Hz. Aliye nisbet
edilmekte olup San Mushaf diye adlandrdmz ve bandan sonuna kadar kelime
kelime inceleyebildiimiz Mushaf- erf de Kuran kesinlikle biz indirdik, elbette onu
yine biz koruyacaz (Hicr 15/9) melindeki yet-i kermenin somut tecellilerinden biri
olarak nmzdedir ve onun aratrmaclarla buluturulmasna yardmc olan herkese
kran borcumuz vardr. Aadaki aklamalarmzdan da anlalaca zere Hz. Aliye
nisbet edilen bu Mushafn ve yine ona nisbet edilen dierlerinin, mmetin mushaf
konusundaki birliini bozan hibir yan yoktur.

I. San Mushaf

Hemen belirtilmelidir ki, San Mushaf olarak adlandrdmz Mushaf- erfin

Sandaki el-Cmiul-kebrin (Ulu Cami) nce deposundan ve daha sonra at arasndan

8
bk. bn Eb Dvd, Kitbl-Meshif, s. 12. Ayrca bk. bn Kesr, Fedill-Kurn, s. 18-27, bnl-Cezer,
en-Ner, I, 8.
9
bn Eb Dvd, Kitbl-Meshif, s. 22.

6
 kan mushaf paralar ve varaklaryla bir ilgisi yoktur ve teden beri bilinen bir
Mushaftr. Mushaf zerinde bugne kadar herhangi bir alma yaplmam, at knts
sonrasnda Alman ekibin bakm ve onarm programnn da dnda kalmtr.

1. Mushaf Sanda Mescid-ehdeynde bulunmakta iken baz varaklarnn

eksildiinin ve bunlarn Mescidin hizmetlisi Abdullah Hibe tarafndan satldnn
renilmesi zerine 1363 (1944) ylnda Yemen Meliki Yahya b. Muhammed
Hamdddnin (. 1367/1948) emriyle el-Cmiul-kebre nakledildi. Halen bu camiin
ktphanesinde bulunan Mushaf, ifreli elik bir kasada muhafaza edilmekte olup 34x36
cm ebadndadr ve sayfalarnda 20 satr mevcuttur.

2. ki cilt halindeki bu Mushaf Hz. Aliye nisbet edilmekte ve hatta onun kaleminden
kt ileri srlmektedir. Birinci cildinin miklebinde
1395 ( ki torunun babas tarafndan yazlm olan ve iki ehide ait bulunan
Mushafn ilk yars, Recep 1395 [Temmuz-Austos 1975]) ibaresi mevcuttur. Burada iki
ehitten maksat, Zehebnin aklamasndan da anlalaca zere, Hz. Alinin Yemen
Valisi Ubeydullah b. Abbsn iki oludur. 40 (660) ylnda Muviye b. Eb Sfyn, Bsr
b. Eb Ertt (. 86? / 705) Hicaz ve Yemen blgesine vali olarak gnderince Ubeydullah
b. Abbs Yemeni terk etmi (muhtemelen kam), savunmasz kalan bu iki ocuk da
katledilen kimseler arasnda Bsr tarafndan ehit edilmitir. Kusem ve Abdurrahman
adndaki bu ocuklarn katledilmesi zerine annelerinin zntsnden lgna dnd
belirtilmitir.10 barede geen iki torun da Hz. Hasan ve Hseyindir.

Mushafn bugn pek ok yapranda grlen ve yazya byk lde zarar veren
kirlerin, katledilen Kusem ve Abdurrahmann kan izleri olduuna inanlmaktadr. Daha
sonra anlan ocuklarn kabirlerinin bulunduu yere ina edilen mescide Mescid-
ehdeyn ad verilmitir.11 Mushafn yapraklarn kartrdmzda tuhaf ve ar bir koku
hissedilmi, ariv uzman Nihal Somer, Mushafn srekli kapal bir kutu ve kasa iinde
bulunduuna -gemite de byle kapal bir ortamda korunmusa- zaman gese de kokunun
tamamen gitmeyebileceine iaret ederek hissedilen kokunun kan kokusu olabilecei
ihtimalini dile getirmitir. Ancak Mushafn hangi dneme ait olabileceine dair
deerlendirmeler dikkate alndnda (a. bk.), bu kirlerin anlan ocuklarla bir ilgisi
olmadn sylemek gerekmektedir.

10
bk. Halife b. Hayt, Trhu Halife b. Hayt, s. 150-151; Zeheb, Siyeru almin-nbel, III, 409-411, 512-
514.
11
Muhammed b. Ahmed el-Hacer, Mescid San, s. 59-60. Sanya yaptmz ikinci ziyaretimiz
vesilesiyle 27 Austos 2008, aramba gn le saatlerinde Fuad e-m ile Drul-mahttttan kp
yryerek ok uzakta olmayan (takriben 5 dakika mesafedeki) Mescid-ehdeyni ve anlan ocuklarn
kabirlerini ziyaret ettik. Hicr 40l yllarda yaplm olan bu mescid u anda depo olarak kullanlyor.
Ancak 1040 (1630-31) ylnda hemen yaknna (40-50 adm) daha byke bir mescid yaplm. Mescid-
ehdeyn ibaresi imdi bu Mescidin kapsnda yazl. evre iin ok kk olan mescidin herhalde kendi
yerinde bytlmesi mmkn olmad iin bu yola gidilmi. ki ocuun kabirleri de anneleri ve
hocalarnn kabirleriyle birlikte (4 kabir), sonra yaplan Mescidin iine nakledilmi.

7
 3. Mushafn sonunda yer alan ve Ahmed b. Ahmed b. Muhammed el-Cerfye ait
bulunan aklamaya gre bu zat Mushaf nce 1317 (1900) ylnda kendisi henz on
yalarnda bir ocuk iken Mescid-ehdeynde grdn, Tn sresi ve sonras ile
mufassal diye adlandrlan srelerin mevcut olduunu, ayrca hatrnda kaldna gre
sonunda bu Mushafn Zeyd b. Sbit ve dier bir isimle Ali b. Eb Tlib tarafndan
yazldna dair bir not bulunduunu ifade etmekte, ancak 1322 (1904) ylndan sonra
ikinci defa grdnde, sondan bir cz kadar blm ile uar sresi ve sonrasnda
eksiklerin bulunduunu zikretmektedir.12

4. Mushafn varaklar aylar ve belki de yllar srecek bir bakm ve onarma ihtiya
gstermektedir.

12
Ayn metindeki kayda gre Cerf bu aklamay 1355 (1936) ylnda, yani Mushaf 15 yanda bir ocuk
iken ikinci defa grmesinden yaklak 33 yl sonra yapm olup uar sresi ve sonras hakknda verdii
bilgi doru deildir (Cerfnin biyografisi iin bk. smail b. Ali el-Ekva, Hicerul-ilmi ve meklh, I,
366-367). Zira Mushafta bu sre ve ondan sonraki baz sreler tam olarak mevcuttur. Hangi srelerin veya
hangi srelerde hangi yetlerin eksik olduuna dair tesbitlerimiz biraz sonra aklanacaktr.

8
 Resim: 29 (San Mushafndan bir sayfa)

5. Baz sayfalarnda zor okunan veya hi okunamayan satrlar mevcuttur.

6. Mushafta zyi olmu varaklar vardr:

a) Mushaf Bakara sresinin 143. yeti ile balamaktadr ve buna gre ba tarafnda
iki czden ok eksii vardr. Bu srede ayrca 173. yetin ortalarndan itibaren 189. yetin
ortalarna kadar yoktur.

9
 b) Nis sresinin son yeti ile Mide sresinin 5. yetinin ortalarna kadar mevcut
deildir.

c) Tevbe sresinin 3. yetinin ortasndan itibaren 12. yetin son iki kelimesine kadar
yoktur.

d) Nr sresinin 31-40. yetleri aras eksiktir.

e) Sd sresi 28. yetinden itibaren yoktur.

f) Zmer sresinin bandan 3,5 yet eksiktir. Ayrca bu srede 17. yetin
ortalarndan 36. yetin ortalarna kadar olan ksm mevcut deildir.

g) Har sresinin 18. yetinin ortalarndan itibaren Ns sresinin sonuna kadar

mevcut deildir.

Yaptmz takrib hesaplamaya gre yukarda zikrettiimiz eksik varaklar matb

Fehd Mushafnn 1215 satrna, yani 81 sayfasna tekabl etmektedir ki buna gre
Mushafn %13,5i zyi olmutur. Hi okunamayan yerler de dikkate alndnda bu oran
%14 olarak kabul etmek mmkndr.

7. Az sayda da olsa Mushafta baka ktipler tarafndan yazlm varaklar vardr:

a) Enfl sresinin 66. yetinden itibaren Tevbe sresinin 3. yetinin ortalarna kadar
(1 varak) ayr bir ktip tarafndan yazlmtr.

b) Kehf sresinin 96. yetinin ortalarndan srenin sonuna kadar (1 varak) ayr bir
ktip tarafndan yazlmtr.

c) Sfft sresinin 142. yetinden Sd sresinin 7. yetine kadar (1 varak) iki ayr
ktibin kaleminden kmtr (bu varaklar zaman iinde zyi olan varaklar ikmal
maksadyla daha sonraki yllarda yazlm olmaldr).

d) Sayfann sonuna rastlayan Arf sresinin ilk iki satr ile az da olsa baz sayfalarda
satr balarna veya satr sonlarna rastlayan ve okunmayan baz kelimelerin baka kalemler
tarafndan zerinden gidilerek yazld da dikkat ekmektedir.

8. Ayr kalemle yazldn ve baz satrlarnn okunmadn belirttiimiz yetler

dikkate alnmadnda, Mushafta eksii bulunmayan 49 srenin listesi yledir:

l-i mrn Hicr uar Ftr Ahkf Rahmn

Enm Nahl Neml Ysn Muhammed Vka

Arf sr Kasas Sfft Fetih Hadd

Enfl Meryem Ankebt Gfir Hucurt Mcdele

10
 Ynus Th Rm Fussilet Kf

Hd Enbiy Lokmn r Zriyt

Ysuf Hac Secde Zuhruf Tr

Rad Mminn Ahzb Duhn Necm

brhm Furkn Sebe Csiye Kamer

9. Mushafn muhtemelen son ciltlenmesi srasnda varaklarnn

kartrld anlalmaktadr.

a) Her sayfasna numara verilen ve daha nce baz zevata hediye

edildii anlalan fotokopi nsha zerinde ve bu mcelled nsha datlarak
yaptmz alma ile Mushafn varaklar yeniden dzene konmu ve -
incelendiinde de grlecei zere- bask bu dzenleme esas alnarak
gerekletirilmitir. Hemen belirtelim ki, bu dzenin bugn okumakta olduumuz
mushaflardaki dzenden hibir fark bulunmamaktadr.

b) Sz konusu fotokopi nshada sayfalarn numaralanmas her cilt iin

1den balanmak suretiyle ayr ayr yaplmsa da, Mushafn varaklarna seri numara
verilmesi daha uygun grlm ve yle yaplmtr.

10. Mushafn Hz. Osmana nisbetine dair bir bilgi bulunmamakla birlikte
-son varakndan sonra aklamasna yer verilen Ahmed b. Ahmed b. Muhammed el-
Cerfnin bu Mushaf iin el-Mushafl-Osmn ifadesini kullandn dikkate alarak-
onun Hz. Osmann mushaflarndan biri olmadn birka rnekle belirtmekte fayda
vardr.

a) Hz. Osmann mushaflarnda cer harfi olan kelimesi getii her

yerde bu ekilde y ile yazld halde13 bu Mushafta be yer istisna edilecek olursa bu
kelime hep elifle ( )iml edilmitir. Bu be yerden ikisinin yer ald varak,
mteahhir bir ktibe ait olduuna gre (bk. vr. 226b), aslnda bu yerlerin says tr
ve bu yerlerde kelimenin y ile yazlm olmas sanki tesadf deildir ve belli bir
tercihin sonucudur. yle ki: Bu rneklerinin nde de kelimenin bana bir
baka harf bitimitir. Elifle yazlanlarn ise hibirinde byle bir durum sz konusu
deildir (Bu rnek iin bk. Ynus sresi 10/71, vr. 101a: ; Hac sresi
22/67, vr. 168b: ; Sebe sresi 34/24, vr. 215a: ) .

13
bk. Mehdev, Hic meshifil-emsr, s. 89; Dn, el-Mukni, s. 65; Eb Dvd, Muhtasarut-Tebyn, II, 75;
bn Vesk, el-Cmi, s. 57-58.

11
 b) ve rneklerinde olduu gibi (Enm 6/71, 80) isimlerde ve
fiillerde asl y olan eliflerin, imle yapabilmek ve aslna dellet etmek zere y ile
yazlmas gerektii halde14 bu Mushafta (vr. 60a, str. 13; vr. 69b, str. 1, 2) bu
kelimeler elifle iml edilmitir.

c) Kurn- Kerimde dokuz yerde geen kelimesi zdan sonra

elifli olmas gerekirken15 bu Mushafta hep eklinde elifsiz yazlmtr (misl
olarak bk. Enm 6/152, vr. 65b, str. 18; Arf 7/85, vr. 109b, str. 5; r 42/17, 240b,
str. 13). Bu rnekleri oaltmak mmkndr ve buna gre bu Mushaf -Hz. Osmann
mushaflarndan birinden yazlm olmas kuvvetle muhtemel olmakla birlikte-
dorudan ona nisbet etmek ve onun grevlendirdii heyet tarafndan yazlan
mushaflardan biri olabileceini dnmek mmkn grnmemektedir.

Cerf herhalde mezkr ifadesiyle, Mushafn Hz. Osmann

mushaflarndaki tertibe uygun bir mushaf olduunu kastetmi olmaktadr.

11. Mushafn mevcut varaklarnn tamam zerinde yaptmz

deerlendirmeye gre; -esasla ilgisi olmayan ve hemen btn mushaflarda
grdmz basit iml farkllklar bir yana-, Hz. Osmann yazdrd mushaflarla ve
dolaysyla bugn mslmanlarn okumakta olduklar mushaf nshalaryla tam
anlamyla paralellik gstermektedir. Ancak onun Hz. Osmann mushaflarndan
hangisi ile ilgili olduuna, bir baka ifade ile Kurn- Kerimin 44 yerinde Hz.
Osmann mushaflar arasndaki yazm farkllklar dikkate alndnda onlardan
hangisini esas aldna gelince:

a) San Mushafnn Hz. Osmann Medinede alkoyduu nshaya yakn

olduunu, hatta ondan veya onu esas alan bir nshadan istinsah edildiini sylemek
mmkndr. Hz. Osmann mushaflar arasnda telaffuzu ve kelimenin yapsn
ilgilendiren 44 yer asndan konuya baktmzda, bunlardan 3nn bu Mushafta
zyi olmu varaklara isabet ettiini, bir yerde de ilgili kelime net okunmadndan bir
tesbit yaplamayacan ncelikle belirtmeliyiz. Geriye kalan 40 rnekten 37sinde bu
Mushaf Hz. Osmann Medine Mushaf ile tam bir birliktelik gstermekte, buna
karlk sadece 3 yerde ondan ayrlm olmaktadr.16 Kitabmzn sonundaki izelgenin
incelenmesinden de anlalaca zere zikredilen bu 3 yerden biri Mide sresindeki
(5/54) farklldr. Bu kelime Medine ve am mushaflarnda iki dl
ile ) ( yazl olduu halde San Mushafnda Mekke, Kfe ve Basra
mushaflarnda olduu gibi bir dl ile yazlmtr. San Mushafnn Medine

14
bk.Dn, el-Mukni, 63, 85; Eb Dvd, Muhtasarut-Tebyn 2 / 247-248; 3 / 493, 541; bn Vesk, el-Cmi
94.
15
bk.Dn, el-Mukni 44.
16
Bu farklar, karlatrmalar, zyi olan varaklara rastlayan kelimeler vb. iin bu inceleme metnimizin
sonundaki izelgeye bk.

12
Mushafndan ayrld dier iki rnek Mminn sresindedir (23/112, 114).
Buradaki ve kavl-i kerimleri Kfe Mushafnda olduu gibi
ve olarak yazlmtr. Hlbuki gerek Medine ve gerekse dier mushaflarda bu
ifadeler deil, eklinde iml edilmitir. San Mushafnn bu yerde Medine
Mushafndan ayrlna -Medine ve Kahire mushaflarndakine benzer- bir aklama
getirmek mmkndr: Gerekten ktibinin ehil bir kii olduu anlalan San
Mushafnn yazmnda, genelde Medine Mushaf esas alnmakla birlikte kanaatimizce
bu yerde bilerek farkl bir tercihte bulunulmutur. Nitekim krat imamlar iinde de
okuyuunda bu mushaflardan birini esas ald halde az da olsa baz yerlerde dier
mushaflardan tercihler yaparak kratini oluturanlar vardr.17 Buna gre bu Mushafn
ktibinin de -on krat imamndan veya rvilerinden biri olmasa da- bir krat stad
olmas hi de uzak ihtimal deildir. Sonu olarak denilebilir ki, San Mushaf
Medinelidir veya Medine kkenlidir, yazmnda Hz. Osmann Medine Mushaf esas
alnmtr.

San Mushafnn Medineli veya Medine kkenli olmasnn bir baka

delili de, zerinde yaplan harekeleme almalar srasnda gibi cemi
zamirlerinin eklinde okunmasn salamak zere sonlarna
(mimlerin nne) zamme iareti olarak noktalarn konmu olmasdr. Nitekim bu tr
okuyu, mehur kraat imamlar iinde Mekke kraat imam Abdullah b. Kesr ile
Medine kraat imam Nfi b. Abdirrahmann rvilerinden Klnun okuyuuna da
yansmtr.

b) San Mushafnn yazmnda Medine Mushafnn esas alnm

olabileceini sylerken Hz. Osmann dier mushaflaryla ilikisini de gz nnde
bulundurmakta fayda vardr. Konuyu yine sz konusu 40 rnekten hareketle
incelediimizde bu Mushafn Mekke Mushafndan 16, Kfe Mushafndan 14, Basra
Mushafndan 12, am Mushafndan 20 yerde ayrld grlmektedir.18 Bu
farkllklar dikkate alndnda San Mushafn Hz. Osmann bu mushaflaryla
ilikilendirmek mmkn olmamaktadr.

12. Bilindii zere Hz. Osmann mushaflarnda noktalama ve harekeleme

iaretleri bulunmad gibi tahms ve tar iaretleri, sreleri ayran deiik trde
ekiller vb. eyler de yoktu. Sz konusu unsurlar, duyulan ihtiyalara paralel olarak
gndeme geldi ve yeni yazlan mushaflara girmeye balad.19

a) Mushafta Ebl-Esved ed-Delnin (. 69 / 688) krmz mrekkeple

balatt harekeleme uygulamasnn yapld grlmektedir. Hatta ona ilenmi bu

17
Kfe kurrsndan sm b. Behdelenin rvisi Hafsn tercih ve telfk yaparak Kfe Mushafndan ayrld
yerler iin bk. s. 58-59, 58.???
18
Bu farklar ve karlatrmalar iin bu almamzn sonundaki izelgeye baknz.
19
Mushaflarda harekeleme ve noktalama almalar iin bk. s. 69-77.???

13
harekeler, Delnin yaptndan sonraki safhaya da iaret etmektedir. Yani Delnin
balatt sistemde kelimelerin sadece son harflerine harekeleme yaplrken, bu
Mushafta krmz noktalarla yaplan bu tr harekelemenin dier harflerden bazlarnda
da grld dikkat ekmektedir. Mushafta benzer harfleri birbirinden ayrmak zere
bu harflerden bazlarna siyah mrekkeple konan iaretler de grlmektedir. Mesela,
ile yi ayrmak zere iin iaret kullanlmazken nin zerine sola eik iki izgi,
yani hafif sola eik iki elif, iin iaret kullanlmazken de iin sola eik tek izgi
kullanlmtr. Ancak nokta yerine kullanlan bu iaretlerin her yerde deil, iltibasa yol
aacak durumlarda kullanld grlmektedir. Btn bu iaretlerin, Mushafn yazm
srasnda ilendiini dnmek mmkn olduu gibi, bu iaretlerle ilgili uygulamann
balatlmasndan sonra ona ilenmi olmas da ihtimal dhilindedir.

b) yet sonlarnda st ste istif edilmi, hafif sola eimli bugnk

harekeleri andran ve genellikle be-alt izgiden oluan durak iaretleri mevcuttur. Her
on yetin sonunda dairevi ekilde ve mzeyyen tar iaretleri vardr. Ayrca her yz
yetin sonunda biraz daha byke ve ileri sslemeli dikdrtgen ekillere yer
verilmitir. Sreler ise ileri yine deiik renkte sslemelerle doldurulmu, genellikle
bir satr boyunda ve geniliinde dikdrtgen ekillerle birbirinden ayrlmtr.

c) San Mushafndaki noktalama ve harekelemelerin mehur kratlerden

hangisine gre ilendii sorusuna cevap aramak zere yapacamz incelemenin, onun
hem dnemi ve hem de hangi blgenin Mushaf olduu hakknda gr belirlememize
yardmc olacan dnmek elbette mmkndr. Ancak bu Mushaftaki noktalama ve
harekelemeleri, mehur krat imamlarnn okuyularn ayr ayr dikkate alarak takip
ettiimizde onlardan herhangi birinin okuyuu ile birebir uyutuunu gremediimiz
gibi, snrl rnekler zerinde yaptmz incelemeye gre sahih kabul edilen okuyulara
aykr bir durumun da olmad grlmektedir. Herhalde bu durumda bu Mushafn
noktalama ve harekeleme uygulamas hakknda sylenecek ey, kanaatimizce Topkap
Mushafnn noktalama ve harekelemelerini deerlendirirken sylediklerimizin benzeri
ifadeler olacaktr.20 yle anlalyor ki San Mushaf, Topkap Mushaf gibi sahih
kratlerdeki farkllklarn sistematik hale getirilmesinden ve mehur krat imamlarnn
okuyularnn yaygnlamasndan ok nce kaleme alnmtr. Ondaki nokta ve
harekeler mehur kraat imamlarndan herhangi birinin krati ile birebir rtmese de
sahih kratler geneli iinde yer almaktadr. Ayrca bu harekeleme ve noktalama iinin
sahih okuyular iinde tercihler yapabilen ehil bir kalem tarafndan yapldn ve belki
de ehil bir kii olduu kanaatini tadmz ktibi tarafndan bizzat ilendiini veya
mehur on imamn dnda bir krat stadnn belli bir evrede yaygnlk kazanm
okuyuu dikkate alnarak gerekletirildiini sylemek gerekir. unu da burada

20
bk. s. 94-96.???

14
belirtelim ki, bu konuda gerek bu Mushaf ve gerekse dierleri zerinde daha derinliine
ve geniliine yaplmas gereken almalar gen aratrmaclarn ilgisini
beklemektedir.

13. Mushafn hangi dneme ait olduuna gelince;

a) Cerfnin biraz nce naklettiimiz aklamasnda verdii bilgiye gre

bu Mushaf l bir heyet (Hz. Ali, Zeyd b. Sbit ve adn Cerfnin hatrlayamad
nc bir ahs-sahb) tarafndan yazlmtr. Cerfnin grdn syledii
Mushafn sonundaki bu not sebebiyledir ki Mushaf Hz. Aliye nisbet edilmi ve Hz.
Ali Mushaf olarak tannmtr. Bu bilgiye gre Mushafn sahbe kaleminden km
ve hicr I. asrn ilk yarsnda yazlm olmas gerekmektedir. Mushafta grdmz
harekeleme ve noktalama asndan konuyu deerlendirdiimizde; -biraz nce de
belirttiimiz zere- bu iaretlerin onun yazm srasnda ilendiini dnmek mmkn
olduu gibi, bu iaretlerle ilgili uygulamann balatlmasndan sonra ona ilenmi
olmas da ihtimal dhilindedir. Birinci ihtimale gre onun iki ehit ocuun mushaf
olmasndan ve I. asrn ilk yarsnda yazlmasndan sz etmek mmkn deildir. kinci
ihtimalin geerli olmas durumunda Mushafn sz konusu katil ve ehadet dnemine
ait olabileceini dnmeye kanaatimizce bir engel bulunmamaktadr.

b) Prof. Dr. Muhittin Serinin fotokopi varaklar zerinde yapt inceleme

ve deerlendirme sonunda elden verdii zel notta belirttiine gre Mushafn yazs -
yukarda iaret ettiimiz varaklar istisna edilecek olursa- ayn kalemden kmtr ve
Mushafn hicr II. asrda yazlm olmas ihtimal dhilindedir.21

c) smail b. Ali el-Ekva da onun hicr II. yzyla ait olduunu tahmin
22
etmektedir.

d) smail b. Ali el-Ekvan ve Prof. Serinin tahminlerini reddetmek

mmkn olmamakla birlikte; yaz stili, mehur krat imamlarndan hibirinin
okuyuuna birebir paralellik gstermeyen ve erken dneme iaret eden noktalama-
harekeleme metodu ve iml zellikleri dikkate alndnda, Mushafn I. asrn ikinci
yarsnda yazlm olma ihtimalinin daha yksek olduunu sylemeye bir engel
grlmemektedir.

21
Prof. Serinin bu zel notunda San Mushaf hakknda ayrca u ifadeler yer almaktadr: Satr nizamnda
harf ve kelimelerin aralklar ahenkli bir ekilde uygulanm, vurgulu ve ritmik ufk ekililer dik hatlara
nisbetle daha uzun tutulmutur. Satr aralar dzenli ve lldr. Mushafn ktibi lm, kf, nn, ayn ve y
harflerinin aa satra doru uzantlarnda uyumlu, gz okayan bir takm kompozisyonlar dzenleyerek
kendi gzellik duygusunu yazya aksettirmitir. Mushafta sre balar ve duraklar drt eik izgi ve
yuvarlak bir ekilde iaretlenmi; yer yer t, nn ve n harflerine, ayn kalemin ucuyla yatay bir izgiyle
nokta konmutur.
22
smail b. Ali el-Ekva, Cmiu San Ebrez malimil-hadratil-slmiyye fil-Yemen, Meshif
San, s. 22.

15
 Mushafn hangi dneme ait olduuna dair yukarda yer verilen
deerlendirmeler dikkate alndnda onun, Yemen Valisi Ubeydullah b. Abbsn iki
ehit ocuu ile ilikisinin bulunmad ve buna gre onun pek ok yapra zerinde
grlen ve kan lekesi olduu sylenen eylerin bu ehadet olay ile bir ilgisi olmad
anlalmaktadr. Takdir edilecei zere btn bunlar tahminden te bir anlam ifade
etmeyen deerlendirmelerdir.

14. Mushaf genel olarak disiplinli bir hatta sahip olmakla birlikte yer yer
bir kelimenin bir yerde bir trl, baka bir yerde ve hatta ayn yet iinde farkl ekilde
yazldn grmek de mmkndr. Mesel Furkan sresinin 65. yetinde iki defa
geen kelimesi nce elifle, sonra elifsiz yazlmtr. Dier eski mushaflara gre
bu tr yazmlar bu Mushafta ok olmasa da vardr.

15. Mushafn ktibinin ok dikkatli, disiplinli ve ehil biri olduu

grlmekle birlikte, yerdeki sehvine burada iaret edilmelidir.

a) Bakara sresinde (2/201; vr. 5a, str. 15) kelimesinin yazlmas

unutulmutur.

b) Tr sresinde (52/48; vr. 263a, str. 18) deki vav, f olarak

eklinde yazlm, daha sonra bir baka kalemle (bir baka kii tarafndan) nn
zerine ayrca yazlarak bu hataya dikkat ekilmitir.
c) Vka sresinde (56/53; vr. 268b, str. 13) kavl-i kerimi olarak yazlm,
deki zamirin zerine sonradan bir elif ilave edilmitir.

Hz. Aliye nisbet edilen mushaflar zerinde -San Mushaf istisna

edilecek olursa- henz ayrntl bir incelememiz olmamtr. Trkiye Diyanet Vakf
(TDV) slm Aratrmalar Merkezi (SAM) aratrma uzmanlarndan (Halen ehir
niversitesi retim eleman) Dr. Mehmet Boynukaln ricamz zerine bu
mushaflardan Kahiredeki el-Mehedl-Hseyn, stanbulda Topkap Saray ve Trk
ve slm Eserleri Mzelerinde bulunan nshalar (CDlerindeki grntlerden)
balarndan sonlarna kadar okudu ve baz notlar ald. Onun bu notlarndan da
yararlanarak bu mushaflar hakknda ksa bilgiler verilecek, yine Hz. Aliye nisbet
edilen ve Irak ve randa bulunan dier birka nshann da hi olmazsa adreslerine
iaret edilecektir. Umulur ki bu mushaflar ve adresler baz aratrmaclar
heveslendirebilir, zerlerinde almak zere adm atanlar kabilir.

II. el-Mehedl-Hseyn Nshas (Kahire)

Elimizde bulunan ve Msr Cumhuriyeti Vakflar Bakanl tarafndan

hazrlanan CDde:

16
 1. Mushafn 14x19 cm ebadnda ve 17 cm kalnlnda olduu ve 508
varak ihtiva ettii belirtilmi, her sayfasnda 14 satr bulunduu zikredilmitir.

2. Mushafn ilk varaknda ssl bir zemin zerine

yetleri yazldr.

3. Srelerin balarnda sre adlar ve yet saylar altn sars mrekkeple

yazlmtr.

4. Mushafta kelime sonlar krmz mrekkeple harekelenmi, hareke

yerine bugn bildiimiz noktalar kullanlmtr. Yer yer bu harekelerin dier harflere
de konduu dikkati ekmektedir. Benzer harfleri birbirinden ayrmak zere
noktalamann yaplmad grlmekte, bu da Mushafn en eski mushaflardan
olduunun delillerinden biri olarak deerlendirilmektedir.

5. yetler arasnda herhangi bir iaret kullanlmam, ancak tar

iaretlerine yer verilmi, bu maksatla mzeyyen dairev ekiller kullanlmtr.

6. ok yerde kelimeler satr sonlaryla satr balar arasnda blnerek

yazlm, hatta sayfa sonuyla dier sayfann ba arasnda da blnen kelimeler
grlmtr.

7. Baz sayfalarda mrekkeple zerinden gidilmi satrlarn bulunduu

dikkat ekmitir.

8. Mushafta ok az yerde ktip sehvi olduu anlalmaktadr. Mesela

Araf sresinde (7/38) yetindeki kelimesi
eklinde yazlmtr. Ktip tarafndan hatal yazld halde daha sonra dzeltildii
grlen az sayda rnek de mevcuttur.

9. CDde 323-327 numaral ekimler, 318-322 numaral ekimlerin

mkerreridir.

10. Ciltleme srasnda Mushafn varaklarnn sralannda yer yer

yanllar yaplmtr.

Hz. Aliye nisbet edilen bu Mushaf- erf, bizim deerlendirmemize gre

gnmze ulaan en eski mushaflardan biridir ve hicr I. asra ait olmas muhtemeldir.
Dr. Mehmet Boynukalnn verdii bilgiye gre bugn okumakta olduumuz mushaf
nshalaryla arasnda -her mushafta grlen birka ktip sehvi dnda- tam bir
paralellik mevcuttur.

17
 III. TEM Nshas (nr. 458, stanbul)

stanbulda Trk ve slm Eserleri Mzesinde bulunan ve bir CDsine

sahip olduumuz Mushafn olduka iyi muhafaza edildii anlalmakta ve
okunaklln koruduu grlmektedir.

1. Varaklar parmen, ebad 30x21 cm ebadndadr; 382 varaktan

meydana gelmektedir ve tam bir nshadr.

2.lk sayfasnn alt ksmnda Osmanl Padiahlar I. Mahmudun vakf

mhr ile II. Bayezidin bir mhr vardr.

3. Ns sresinin sonunda Ali b. Eb Tlib tarafndan yazldna dair bir

not bulunmaktadr.

4. Her sayfasnda Kf hatla ve siyah mrekkeple yazl 16 satr vardr.

5. Benzer harfleri birbirinden ayran noktalar iin siyah mrekkep

kullanlm, ancak bunun ihmal edildii, gerekli grlmedii yerler de olmutur.

6. Harekeler iin de noktalar kullanlm, bunlar iin krmz mrekkep

tercih edilmitir. Harekeleme sistemi Ebl-Esved ed-Delnin kelimelerin son
harflerine uygulad ve daha sonra talebeleri tarafndan dier harflere de
yaygnlatrld sisteme uygundur.

7. Sre balarnda sre adlar ve yet saylar yazlm ve bu i iin altn

sars mrekkep kullanlmtr.

8. Sayfalar siyah ve altn sars ift ereve iine alnmtr.

9. yet sonlarn gstermek zere st ste istif edilmi ksa izgiler

kullanlrken her be ve on yetin sonunda tahms ve tar iaretlerine yer verilmitir.

10. Dikkatli bir ktip tarafndan yazld anlalan nshada mstensih

sehivleri hemen hemen yok gibidir.

11. Kelimelerin satr sonlarnda blndne dair rneklere rastland gibi,

bu tr rnekler sayfalara geilerde de grlmektedir. Yani bir kelimenin ilk harfleri bir
satrn veya sayfann sonunda, dierleri dier satrn veya sayfann banda yazlm
olmaktadr.

12. Nshann hangi dneme ait olduunu tesbit etmek iin hem ilm ve
hem tezyin sanat asndan incelenmeye ihtiya bulunmakla birlikte III. (IX) asra ait
bir nsha olduunu tahmin etmek mmkndr.

IV. Topkap Saray Mzesi Nshas (Emanetler, nr. 2, stanbul)

18
 Bir CDsine sahip bulunduumuz ve varaklar parmen olan Mushaf:

1. 29,5x27,2 cm ebadnda olup 414 varaktan meydana gelmitir. Sondan

varakn Cumdel-l 307de (Eyll-Ekim 919) Abdullah b. Muhammed el-
Hazrec tarafndan Hiznetl-mamrt ez-Zeynebiyye en-Nbulsiyye iin
tamamland zikredilmitir.

2. Mushafn kenarlarnn baz yerleri ktla tamir edilmitir. Koyu

kahverengi olan cildi miklepli ve emselidir. II-III. (VIII-IX) asra ait olduu tahmin
edilmitir.23

3. yet sonlarnda sslemeli durak iaretleri mevcuttur.

4. Tar iaretleri kullanlmtr. Benzer harfleri birbirinden ayrmak

zere kullanlan noktalar iin koyu yeil mrekkep tercih edilmi, ancak bu noktalar
ilgili btn harflerde kullanlmamtr.

5. Harekeler iin de noktalar kullanlm, ancak bunlar iin krmz

mrekkep tercih edilmitir. Harekeleme sistemi Ebl-Esved ed-Delnin kelimelerin
son harflerine uygulad ve daha sonra talebeleri tarafndan dier harflere de
yaygnlatrlan sisteme uygun olmakla birlikte bu Mushafta edde iaretleri
grlmekte ve bu da mushafn dierlerine gre daha sonraki bir dneme ait olduunu
gstermektedir.

6. Sre balarnda onlarn adlar ve yet saylar yazlm ve bu i iin

altn sars mrekkep kullanlmtr.

7. Kelimelerin satr sonlarnda blndne dair rneklere rastland gibi,

bu tr rnekler sayfalara geilerde de grlmektedir. Yani bir kelimenin ilk harfleri bir
satrn veya sayfann sonunda, dierleri dier satrn veya sayfann banda yazlm
olmaktadr.

8. Nshada az da olsa ktip sehivleri bulunduu grlmektedir.

V. Topkap Saray Mzesi Nshas (Emanetler, nr. 29, stanbul)

12,3x18,3 cm ebadnda olan ve kahverengi deri cilt iinde bulunan

Mushafn mevcut 147 yapra Bakara sresinin bandan ayn srenin 266. yetinin
sonuna kadar olan ksm ihtiva etmektedir. II-III. (VIII-IX) asra ait olduu tahmin
edilmitir.24

23
Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Arapa Yazmalar Katolou, I, 9.
24
a.e., I, 14.

19
 VI. Hznetl-mm er-Rd Nshas (Mehed)

Mehed ziyaretimiz srasnda nsha tarafmzdan grlm, Hz. Aliye

nisbet edilenler arasnda ncelikle zerinde allmaya deer bulunmutur.

VII. Mektebet Emril-mminn Ali Nshas (Necef)

VIII. er-Ravdatl-Hayderiyye Nshas (Necef)

IX. Irak Mzesi Nshas (nr. 678)25

25
Son drt mushafn varaklarndan birer grnt iin bk. Hamed, Resml-Mushaf, s. 765-770.

20
Bibliyografya

Abdlbki, Muhammed Fuad, el-Muceml-mfehres li-elfzil-Kurnil-Kerm, stanbul 1982.

Abdsselm, Muhammed dil, Kitb fil-fark beyne resmil-Mushafi-erf ve beyne resmil-

kavidil-imliyye, Ammn 1406/1986.

Ahmed b. Hanbel, Eb Abdullah, el-Msned, Beyrut 1389/1969.

Altkula, Tayyar, Eb Amr b. Al, DA, stanbul 1994, X, 94-96.

............ , Hz. Osmana zfe Edilen Mushaf- erf: Topkap Saray Mzesi Nshas, stanbul
1428/2007.

............ , Hz. Osmana Nisbet Edilen Mushaf- erf: Trk ve slm Eserleri Mzesi Nshas, stanbul
1428/2007.

............ , Hz. Osmana Nisbet Edilen Mushaf- erf: Kahire el-Mehedl-Hseyn Nshas, stanbul
1430/2009.

Altunda, Mustafa, Hata ddialar erevesinde Kurann Dil ve Yazm zellikleri, Bak 2004.

stanbul Topkap Mushaf Hz. Osmana m aittir?, Marife, yl: 2, sy. 1, Konya 2002.

Azam, Muhammed Mustafa, Kttbn-Neb, Riyad 1401/1981.

Bklln, Eb Bekir Muhammed b. et-Tayyib, el-ntisr lil-Kurn (nr. Fuat Sezgin), Frankfurt
1407 / 1986 (Beyazt Devlet Ktphanesi [Kara Mustafa Paa], nr. 6da kaytl yazma
nshadan tpk basm).

Belzr, Ebl-Hasan Ahmed b. Yahya, Fthl-bldn (nr. Rdvn Muhammed Rdvn), Beyrut
1398/1978.

Berzenc, Cafer b. smail, Nzhetn-nzrn f Mescidi Seyyidil-evvelne vel-harn, Beyrut 1303.

Beyhak, Eb Bekir Ahmed b. Hseyin, uabl-mn (nr. Eb Hcer Muhammed Sad Besyn
Zall), Beyrut 1410/1990.

Brockelmann, Trhul-edebil-Arab (trc. Mahmud Fehmi Hicz), Kahire 1993.

Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smail, es-Sahh (Sahhul-Buhr), stanbul 1315.

etin, Abdurrahman, Eb Dvd Sleyman b. Nech, DA, stanbul 1994, X, 119.

............ , Dn, DA, stanbul 1993, VIII, 459-460.

etin, Nihad M., Arap (Yaz), DA, stanbul 1991, III, 276-282.

21
Dmadzde, Sleyman, el-Kelimtl-mersme el-mstahrece min Mushafi Al el-Kr, Sleymaniye
Ktphanesi (brahim Efendi), nr. 26, vr. 54-62.

Dn, Eb Amr Osman b. Sad, el-Muhkem f naktil-meshif (nr. zzetHasan), Dmak 1379/1960.

............ , el-Mukni f marifeti mersmi meshifil-emsr (nr. Muhammed Ahmed Dehmn), Dmak
1359/1940.

............ , et-Teysr fil-krtis-seb (nr. Otto Pretzl), stanbul 1930.

Derman, Uur, Hfz Osman, DA, stanbul 1997, XV, 98-99.

Droche, F. Noseda, S. N. (nr.), Sourcs de la transmission manuscrite du texte Coranique: Les

manuscrits de style Hiazi (Volume 1), Lesa 1998.

............ , Sourcs de la transmission manuscrite du texte Coranique: Les manuscrits de style Hiazi
(Volume 2, tome 1), Lesa-Londres 2001.

Droche, Franois, La transmission crite du Coran dans les dbuts de lislam, Leiden 2009.

Deylem, Eb c reveyh (rye) b. ehredr, el-Firdevs bi mesril-hitb, Beyrut 1406/1986.

Diez, Ernst, Glaube und Welt des Islam, Stuttgart 1941, s. 7.

Dnever, Eb Hanfe Ahmed b. Dvd, el-Ahbrut-tvl (nr. Abdlmnim mir), Kahire 1960.

Dutton, Yasin, Some Notes on the British Librarys Oldest Quran Manuscript (Or. 2165), Journal
of Quranic Studies, vol. 6, issue 1, (Centre for Islamic Studies, SOAS, London 2004) s. 43-
72.

Eb Ahmed el-Asker, Hasan b. Abdullah, erhu m yekau fhit-tashf vet-tahrf (nr. Abdlaziz
Ahmed), Kahire 1383/1963.

Eb Dvd, Sleyman b. el-Eas es-Sicistn, Snen Eb Dvd (nr. Muhammed Muhyiddn

Abdlhamd), y.y. ts. (Dru hyis-Snnetin-Nebeviyye).

Eb Dvd, Sleyman b. Nech, Muhtasarut-Tebyn li hicit-tenzl (nr. Ahmed b. Ahmed b.

Muammer irl), Medine 1423/2002.

Eb me, Muhammed b. sml el-Makdis, el-Mridl-vecz il ulmin tetealleku bil-Kitbil-

azz (nr. Tayyar Altkula), Ankara 1406/1986.

Eb Ubeyd Ksm b. Sellm, Kitbl-Emvl (nr. Muhammed Hall Herrs), Kahire 1401/1981.

............ , Fedill-Kurn ( nr. Vehbi Sleyman Gaveci), Beyrut 1411/1991.

Ebl-Fth, Muhammed Hseyin, bn Haldn ve resml-Mushafil-Osmn, Beyrut 1992.

Ebt-Tayyib, Abdlvhid b. Ali el-Lgav, Mertibn-nahviyyn (nr. Muhammed Ebl-Fadl

brahim), Kahire 1375/1955.

22
Efim, Rezvan,
:::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::

E. Honigmann, Nabatler, A, stanbul 1964, IX, 1.

Enbr, Eb Bekir Muhammed b. el-Ksm, dhul-vakfi vel-ibtid (nr. Muhyiddin Abdurrahman

Ramazan), Dmak 1391/1971.

Ear, Ebl-Hasen Ali b. smail, Makltl-slmiyyn vehtilfl-musalln (nr. Hellmut Ritter),

Wiesbaden 1963.

Fazlolu, hsan, bnl-Benn el-Merrk, DA, stanbul 1999, XX, 530-534.

Ferr, Eb Zekeriyy Yahy b. Ziyd, Manil-Kurn, Beyrut 1980.

............ , Hacer, Muhammed b. Ahmed, Mescid San, Beyrut 1398.

Halife b. Hayyt, Trhu Halfe b. Hayyt (nr. Sheyl Zekkr), Beyrut 1414/1993.

Hamed, Gnim Kaddr, Resml-Mushaf, Beyrut 1402/1982.

Hamidullah, Muhammed, Kurn Kerim Tarihi (trc. Salih Tu), stanbul 1993.

............ , slma Giri (trc. Cemal Aydn), Ankara 1999.

Hamza el-sfahn, Hamza b. El-Hasan, et-Tenbh al hudsit-tashf (nr. Muhammed Esad Talis),
Beyrut 1412/1992.

Hasan Abdlvehhb, Trhul-mescidil-eseriyye, Kahire 1946.

Hill, Tekyyddin el-Hasen b. Ali b. Davd, Kitbr-Ricl, Necef 1392/1972.

Honigmann, E. Nabatler, A, stanbul 1964, IX, 1.

http://www.islamic-awareness.org/Quran/Text/Mss/soth.html [25.09.2010]

Hulsi Mahmud Hulsi, Nestevrid akrsen li-takmil-mahttt, el-Ahbr (gnlk gazete), Kahire
09.12.2005.

............ , el-Livl-slm (gnlk gazete), Kahire 13.04.2006, s. 11.

bn Abdlber, mer b. Ysuf en-Nemer, el-stb f marifetil-ashb (bn Hacerin el-sbesi

iinde), Kahire 1328.

bn Baht, Muhammed Baht el-Mut, el-Kelimtl-hisn fil-hurfis-seba ve cemil-Kurn,

Kahire 1323.

bn Eb Dvd, Abdullah b. Sleyman b. el-Eas es-Sicistn, Kitbl-Meshif (nr. Arthur Jeffery),

Kahire 1355/1936.

bn Fris, Ebl-Hseyn Ahmed b. Fris b. Zekeriyy el-Kazvn, es-Shib f fkhil-la ve snenil-

Arab f kelmih (nr. Mustafa e-veym), Beyrut 1382/1963.

23
bn Hacer, Ebl-Fadl Ahmed b. Ali el-Askaln, Lisnl-Mzn, Beyrut 1390/1971.

............ , Tehzbt-Tehzb, Haydarbd 1325.

............ , Tebsrul-mntebih bi-tahrril-Mtebih, Beyrut 1386/1967.

............ , Fethul-br bi erhil-Buhr, Kahire 1378/1959.

bn Haldn, Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimet bni Haldn (nr. Derv el-Cveyd), Beyrut
1416/1996.

bn Hallikn, Ebl-Abbs Ahmed b. Muhammed, Vefeytl-ayn (nr Muhammed Muhyiddin

Abdlhamid), Kahire 1367/1948.

bn Him, Eb Muhammed Abdlmelik, es-Sretn-Nebeviyye (nr. Mustafa es-Sek-brahim el-

Ebyr-Abdlhafz eleb), Beyrut 1391/1971.

bn Kesr, Ebl-Fid smail b. Kesr, Fedill-Kurn, Beyrut 1385/1966.

bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim b. Kuteybe, Tevl muhtelifil-hads (nr.

Muhammed Zhr en-Neccr), Kahire 1386/1966.

............ , Tevl mkilil-Kurn (nr. Ahmed Sakr), Kahire 1373/1954.

............ , Edebl-ktib (nr. Ali Fr), Beyrut 1408/1988.

bn Mce, Eb Abdullh Muhammed b. Yezd el-Kazvn, Snen bn Mce (nr. Muhammed Fuad
Abdlbki), Kahire 1372/1952.

bn Manzr, Ebl-Fadl Muhammed b. Mkerrem, Lisnl-Arab, Beyrut ts..

bn Muz Muhammed b. Yusf el-Chen, Kitbl-Bed f marifeti m rusime f mushafi Osmn

(nr. Gnim Kaddr Hamed), Amman 1421/2000.

bn Sad, Muhammed b. Sad ez-Zhr, et-Tabaktl-kbr (nr. Ali Muhammed mer), Medine
1421/2001.

bn Vesk, Eb shak brahim b. Muhammed el-Endels, el-Cmi li-m yuhtc ileyhi min resmil-
Mushaf (nr. Gnim Kaddr Hamed), Badad 1408/1988.

bnl-Benn, Ahmed b. Muhammed el-Badd, thf fdalil-beer (nr. aban Muhammed

smail), Beyrut 1407/1987.

bnl-Cezer, Ebl-Hayr Muhammed b. Muhammed, en-Ner fil-krtil-ar (nr. Ali Muhammed

ed-Dabb), Kahire ts. (Matbaat Mustafa Muhammed).

bnl-Esr, Ebl-Hasan Ali b. Muhammed el-Cezr, sdl-gbe f marifetis-sahbe, Kahire

1393/1973.

bnl-Hatb, Muhammed Muhammed Abdllatf, el-Furkn, Kahire 1367/1948.

24
bnl-Mbrek, Ahmed b. el-Mbrek, el-brz min kelmi Seyyid Abdilazz, yy. ts. (el-
Mektebet-abiyye).

bnn-Nedm, el-Fihrist, Kahire ts. (Matbaatl-stikme).

smail b. Ali el-Ekva, Cmiu San Ebrez malimil-hadratil-slmiyye fil-Yeme, Meshif

San, Cmdil-hire aban 1405/1985, s. 20-21.

............ , Hcerul-ilmi ve meklh, Dmak 1416/1995.

zmirli, smail Hakk, Tarih-i Kuran, stanbul 1956.

Jeffery, A. Mendelsohn, I., The Orthography of The Samarqand Codex, Journal of American
Oriental Society, LXIII (1943), s. 175-195.

Kd Abdlcebbr b. Ahmed, Tesbt deliln-nbvve, Beyrut 1966.

Kafr, Nsr b. Abdullah b. Ali, Usl mezhebi-a, y.y. 1414/1993.

Karatay, Fehmi Edhem, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Arapa Yazmalar Katolou, stanbul
1962.

Kastalln, Ebl-Abbs Ahmed, Letifl-irt li-fnnil-krt (nr. mir Seyyid Osman-

Abdssabr hn), Kahire 1972.

Ktip elebi, Kefz-zunn, stanbul 1941.

Keskiolu, Osman, Nzlnden Gnmze Kuran Bilgileri, Ankara 1987.

Kettn, Abdlhay, et-Tertbl-idriyye, Beyrut ts. (Dru hyit-Trsil-Arab).

Kft, Ebul-Hasen Ali b. Ysuf, nbhr-ruvt (nr. Muhammed Ebl-Fadl brahim), Kahire-Beyrut
1406/1986.

el-Kurnl-kerm bir-resmil-Osmn, Dmak 1420 (Drul-Marife).

el-Kurnl-kerm bir-resmil-Osmn e-ehr bi Mushafi Mustafa el-Haleb, Kahire 1354/1935.

el-Kurnl-mecd Mushaf Seyyidin Osmn radyallh anh uks nshati Semerkand (nr.
Muhammed Hamidullah), Philadelphia 1401/1981.

Kurtub, el-Cmi li-ahkmil-Kurn, Beyrut 1405/1985.

Krd, Muhammed Thir b. Abdlkdir, Trhl-Kurn ve garib resmih ve hkmh, Kahire

1372/1953.

Lebb es-Sad, el-Cemus-savtiyyl-evvel lil-Kurnil-Kerm evil-Mushafl-mrettel, Kahire

1387/1967.

............ , Dirse an Mushafi Osmn el-Mda bil-Mescidil-Hseyn bil-Khire, Mecelletl-

Ezher, XLVI, sy. 7, s. 751-756, Kahire 1974.

25
............ , Mahdm, smail, Trhl-Mushafil-Osmn f Takand, Takent 1391/1971.

Mecelletl-Ezher, VII / 1, Kahire 1355/1936.

Malat, Ebl-Hseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman (nr. Muhammed Zhid el-Kevser), et-
Tenbh ver-red al ehlil-ehv vel-bida, Beyrut 1388/1968.

Mehdev, Ebl-Abbas Ahmed b. Ammr, Hic meshifil-emsr (nr. Muhyiddin Abdurrahman

Ramazan), Mecellet Mahedil-mahtttil-Arabiyye iinde, Rebulhir 1393 / Mays 1973,
XIX/1, s. 54-141.

Mekk b. Eb Tlib, el-bne an manil-krt (nr. Abdlfetth smail eleb), Kahire 1379/1960.

Mercn, ihbddin, el-Fevidl-mhimme, Kazan 1297.

Merrk, Ebl-Abbs bnl-Benn Ahmed b. Muhammed b. Osman, Unvnd-dell min mersmi

hattt-tenzl (nr. Hind eleb), Beyrut 1990.

el-Msr (gnlk gazete), Kahire 23.02.2006.

Minkar, Nasr b. Mzhim, Vakats-Sffn (nr. Abdsselm Muhammed Hrn), Kahire 1401/1981.

Muir, William, The Life of Mahomet and History of Islam, London 1858.

Musa Crullah, el-Vea f nakdi akidi-a, Kahire 1403.

Mneccid, Salhuddin, Dirst f trhil-hattil-Arab, Beyrut 1972.

Mslim, Ebl-Hseyn Mslim b. el-Haccc, es-Sahh (Sahhu Mslim) (nr. Muhammed Fuad
Abdlbki) Kahire 1374/1955.

Oki, M. Tayyib, Hazreti Peygamber Devrinde Kurn- Kerim retimi, Hakses, sy. 30, s. 8-9.

zaydn, Abdlkerim, bn Mukle, DA, stanbul 1999, XX, 211-212.

z, Mustafa, Him b. Hakem, DA, stanbul 1998, XVIII, 151-152.

ztrk, Hayrettin, Osman Mushaflar zerine Bir Deerlendirme: Semerkand Mushaf, slm
Aratrmalar, Ankara 2002, C. XV, sy. 4, s. 584-594

Powers, David S., Muhammad Is Not the Father of Any of Your Men, PENN University of
Pennsylvania Press, Philadelphia 2009.

Serin, Muhittin, bnl-Bevvb, DA, stanbul 1999, XX, 534-535.

Sprenger, Aloys, Das Leben und die Lehre des Mohammad, Berlin 1861.

Subhi Slih, Mebhis f ulmil-Kurn, Beyrut 1968.

Sleym b. Kays, Kitb Sleym b. Kays el-Hill (nr. Muhammed b. Bkr el-Ensr), Kum
1415/1995.

Sl, Eb Bekir Muhammed b. Yahya, Edebl-kttb (nr. Muhammed Behce el-Eser), Kahire 1341.

26
Syt, Cellddn Abdurrahman b. Keml, el-tkn f ulmil-Kurn (nr. Muhammed Ebl-Fadl
brahim), Kahire 1387/1967.

............ , ed-Drrl-mensr fit-tefsri bil-mesr, Beyrut 1403/1983.

edd, dil b. Ali b. Ahmed, Chd Hdimil-Haremeyni-erfeyn f tbatil-Mushafi-erf ve

nerih (www.ksu.edu.sa/kfs-website/source/58.htm-572k).

eyh Mfd, Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed el-Ukber, Evill-maklt fil-mezhibi vel-
muhtrt, Tahran 1372.

Tabern, el-Muceml-kebr (nr. Hamdi Abdlmecid Selef), Beyrut ts.

Th el-Vel, el-Kurnl-Kerm f bildir-Rsiy, el-Mevrid, IX/4, Badad 1401 / 1981.

et-Tenzlr-Rabbn bir-resmil-Osmn (Mushaf, nr. Abdurrahman Muhammed), Kahire 1357

(1337 basksnn tpk basm), Bekir Topalolu Ktp., nr. 1541.

The Quran of Uthman (St. Petersburg, Katta-Langar, Bukhara, Tashkent), (nr. Efim Rezvan), St.
Petersburg 2004.

Tirmiz, Eb s Muhammed b. s, el-Cmius-sahh (nr. brahim Atve Avad), Kahire 1382/1962.

Toby Lester, What is the Koran, The Atlantic Monthly, Volume 283, No: 1, 1999, s. 43-56.

Topuzolu, Tevfik Rt, Hall b. Ahmed, DA, XV, stanbul 1997, 309-312.

Ts, Eb Cafer Muhammed b. el-Hasen, htiyru marifetir-ricl el-marf bi Riclil-Ke,

Mehed 1348.

............ , el-Beyn f tefsril-Kurn, Beyrut ts. (Dru hyit-trsil-Arab).

............ , Riclt-Ts (nr. Muhammed Sadk), Necef 1381/1961.

Uur, Mcteba, Deylem, rye b. ehredr, DA, stanbul 1994, IX, 266.

Vf, Ali Abdlvhid, Fkhl-la, Kahire 1393/1973.

Yakb, Ahmed b. Eb Yakb shk, Trhul-Yakb, Beyrut ts.

Yldrm, Suat, el-Ahrufs-seba, DA, stanbul 1989, II, 175-177.

Zeheb, Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed, Marifetl-kurril-kibr alet-tabakti vel-asr

(nr. Tayyar Altkula), stanbul 1416 / 1995.

............ , Mznl-itidl (nr. Ali Muhammed el-Bicv), Kahire 1382/1963.

............ , Siyeru almin-nbel (nr. uayb el-Arnet v.dr.), Beyrut 1405/1985.

Zemaher, Crullah Mahmud b. mer, el-Kef an hakiki gavmidt-tenzl ve uynil-ekvl f

vchit-tevl, Beyrut 1366/1947.

27
Zerke, Bedrddin Muhammed b. Abdullah, el-Burhn f ulmil-Kurn (nr. Muhammed Ebl-
Fadl brahim), Kahire 1376/1957.

Zirikl, Hayreddin, el-Alm, Beyrut 1389/1969.

Zrkn, Muhammed Abdlazm, Menhill-irfn f ulmil-Kurn, Kahire 1372.

28