İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 4

4.
CLD
BNDAR BN HSEYN RZ:
Evliynn byklerinden. Knyesi, Ebl-Hseyn olup, ad, Bndar bin Hseyn bin
Muhammed bin Mahlebdir. irz beldesinden olup, Errecanda ikamet etmitir. Bndar bin
Hseyn usl ve akid ilminde de lim idi. Eb Bekr iblnin sohbetlerinde bulunmutur.
Hakik (hakkatler) ilmi zerinde ok mehr szleri vardr. 353 (m. 964) senesinde
Errecanda vefat etti. Cenzesini Eb Zera-i Taber ykad.
Bndar bin Hseyn buyuruyor ki:
Bidat ehlinin sohbetlerinde bulunmak, Allah teldan uzaklamaya sebep olur.
Dostlarna, nereye gittiklerini ve ne i yaptklarn sul etmek edebe aykrdr.
Dny sevgisi bir kalbe girdii zaman, o kalbi Allah telya ibadet etmekten
alkoyar.
Cennet iin, nefsin arzu ettii eylerden uzaklamak gerekir.
Alamann eitleri vardr. Baz alamalar, nceden olmayan bir eyin elde
edilmesi sebebi ile sevintendir. Birisi de, eldeki bir eyi kaybetme sebebi ile
zntdendir. Allah tel bir yet-i kermede sevinten alamak hakknda buyuruyor ki:
Peygambere indirileni (Kurn) dinledikleri zaman, hakk anladklarndan tr
gzlerinin yala dolup boandn grrsn. Onlar yle derler: Ey Rabbimiz,
mn ettik, imdi bizi ehdet getirenlerle beraber yaz. (Maide-83) Allah tel bir
yet-i kermede znt sebebi de alamak hakknda buyuruyor ki: Bir de o kimselere
gnah yoktur ki, kendilerini bindirip savaa gnderesin diye sana geldiklerinde,
onlara: Sizi bindirecek bir hayvan bulamyorum demitin. Bu uurda sarf
edecekleri eyi bulamadklarndan dolay kederlerinden gzleri ya dke dke
dndler. (Tevbe-92)
Allah teldan baka her eyi terk etmiyen, Ona tam kavuamaz.
Bndar bin Hseyine, tasavvuf ehli ile zhir ilimlerdeki lim arasndaki fark
sorulduunda, u cevb verdi: Sf, Allah tel tarafndan nefsi temiz klnm ve
seilmi bir kimsedir. Fakat zhir ilimlerdeki lim, bunlar elde etmeye alan, Rabbinin
emirlerini bilen ve kendini haramlardan koruyandr. Sf kelimesi harften mteekkildir.
Her harfin mans vardr. Sad harfi vakar, sabr ve temizlie dalalettir. Vav sevgi ve
vefya, F harfi de fakirlie, bireyi kaybetmee ve yok olmaa dellettir.
Bndar bin Hseynin syledii bir iir:
Zamann bela ve musibetleri, beni terbiye etmitir.
Nasihat, ancak akll olan iindir.
Ben acy, tatly, hepsini tattm.
Yiidin hayat ilelidir.
Btn ile ve nimetlerden,
Olmutur benim mutlaka nasbim.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Tabakt-s-sfiyye; sh. 467

Hilyet-l-evliy; cild-10, sh. 384
Risle-i Kueyr; sh. 175
Tabakt-l-kbr; cild-1, sh. 103
Tabakt--fiyye; cild-3, sh. 224
Tebyn- kizb-il-mfter; sh. 179
CAFER BN MUHAMMED:
Hads limi. Knyesi, Eb Bekr olup, ad Cafer bin Muhammed bin Hasen bin elMstefddr. El-Firyb diye tannr. 207 (m. 822) ylnda dodu. Kdlk yapm olan
Cafer bin Muhammed, aslen Irakldr. Birok limden ders almak, ilim renmek ve
hads-i erf dinlemek iin birok yer dolamtr. lim, marifet ve idrak sahibi olan Cafer
bin Muhammed, 301 (m. 913) senesinde vefat etmitir.
Cafer bin Muhammed; Hedbe bin Hlid, Muhammed bin Hasen, Abdulal bin
Hammd, bn-i Medn, bn-i Msenn, Eb Bekr bin Eb eybe, Osman bin Eb eybe,
Ynus bin Habb, Ubeydullah bin mer Kavrr, Eb Musab ez-Zhr, Eb Kudme es-
Serahs, Kuteybe bin Sad, Muhammed bin Hasen, brhm bin Abdullah el-Hill,
Mzhim bin Sad, shk bin Raheveyh, Abdurrahmn bin Habb, Hiam bin Ammr, Yezd
bin Mevheb er-Reml, Ahmed bin s el-Msr, shk bin Ms el-Ensr, Muhammed bin
Eb mer ve daha birok limden ilim tahsil etmi, hads-i erf dinlemitir.
Kendisinden ise, bn-i Mbrek, Ahmed bin Sleymn, Eb Bekr e-afi, Eb
Hseyn el-Mnd, Abdssamed bin Ali et-Tust, Ahmed bin Sleymn en-Necad, Eb Ali
es-Savvf, Ahmed bin Mlik el-Kti ve daha birok lim ilim renmi ve hads-i erf
rivyet etmitir.
Birok lim, Cafer bin Muhammedin sika (salam, gvenilir) ve hccet olduunu
kabul ederler. Cafer bin Muhammed Mlik mezhebinde idi. Onun meclisine hads-i erf
dinlemek iin binlerce insan gelirdi.
Baddda yayan Cafer bin Muhammed, ilim renmek iin Irak, Hicaz, Msr,
am ve Cezreyi dolamtr. Ali bin es-Savvf, onun yle dediini syler: Ben doudan
batya ilim renmek ve hads-i erf dinlemek iin gittiim yerlerde, limlerden 2014
hads-i erf renerek yazdm. Kmil el-Kd ise: Cafer bin Muhammed, ok emn ve
gvenilir bir kiidir demitir.
Cafer bin Muhammed, vefatndan 5 yl nce yaptrd Eb Eyyb kabristanndaki
mezarna urar ve orada tefekkre dalard. Kendisi vefatndan sonra buradaki mezarna
deil de, Bk-l-enbr kabristanna defnedildi.
yle anlatlr: Bir gn Cafer bin Muhammed Basrada Ubeydullah bin Muazn
meclisinden dnyordu. Yolda bir mecnun gen grd. Halk etrfnda toplanmt. Oradaki
halk kendisinden, bu gencin kulana ezan okumasn istediler. Cafer bin Muhammed
onlarn isteini kabul ederek, o mecnun gencin kulana ezan okumaya balad. Tam,
Ehed enne Muhammeden Reslullah dedii srada, mecnun gente bir deiiklik oldu.
O gencin uursuzca yapt hareketler kayboldu. Gen bir sre sonra tamamen iyileti.
Yine yle anlatlr: Biri Cafer bin Muhammede gelerek yle dedi:
Akrablarmla bir ihtilfm var, ben bundan vazgeeceim. Fakat bunu benim zilletime
sayacaklarndan korkuyorum. Bunun zerine Cafer bin Muhammed Zillet shibi sen
deil, zlim olan kimsedir buyurdu.
Cafer bin Muhammed, gece vakti mezarla urar, onlara selm verir ve: Size ne
oluyor ki, szlerime cevap vermiyorsunuz? der. Sonra da kendi kendine: Vallahi, onlarla
cevap vermeleri arasnda byk engel vardr. Ben de yaknda onlar gibi olacam derdi.
Bunun zerine sabaha kadar orada namaz klard.
Cafer bin Muhammed buyurdu ki: Dostlarnzla sofraya oturduunuzda, oturmay
uzatn. nk bu sofra ba, Allah huzrunda hesabn vermeyeceiniz mrmzn bir
parasdr.
Ben, bir daha bana ihtiy arz etmezler korkusu ile, dmanlarmn bile
ihtiylarn gidermeye, btn imkanlarmla gayret ederim.
Btn ktlklerin anahtar, hiddettir.
Cafer bin Muhammed birok kitap yazmtr. Bu kitablar arasnda Menakb- Mlik
ve Kitab-s-snen en mehrlardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Ed-Dbc-l-mzehheb; sh. 102

Trh-i Badd; cild-7, sh. 199
ezert-z-zeheb; cild-1, sh. 144
Mirt-l-cinn; cild-2, sh. 238
El-Alm; cild-2, sh. 127
Mucem-l-mellifn; cild-3, sh. 146
CAFER- HULD:
Fkh ve hads limlerinden ve tasavvuf byklerinden. smi, Cafer bin Muhammed
bin Nusayr olup, knyesi, Eb Muhammed el-Havvsdr. El-Huld diye tannr. Doumu,
yetimesi ve vefat Baddda olmutur. 253 (m. 867) senesinde dodu. 348 (m. 959)de
vefat etti. Kabri nziyyede, Srr-yi Sekat ve Cneyd-i Baddnin kabirlerinin
yanndadr.
Cneyd-i Baddnin (rahmetullahi aleyh) talebelerinin en eskilerinden ve en
byklerindendir. Ayrca, Ebl-Hseyn Nr, Ruveym, Semnun, Eb Muhammed Cerr,
brhm Havvs, Ali bin Abdulazz, el-Begv, mer bin Hafs es-Seds, Fadl bin Cbir esSekt, Muhammed bin Mesrk et-Ts, Muhammed bin Ysuf et-Turk ve baka birok
byk ztlarla grp sohbet etti ve kendilerinden ilim rendi. lim renmek iin ok
seferler yapp, Kfe, Mekke, Medne ve Msra gitti. Oralarda bulunan byk limlerle
grt ve onlardan ilim rendi. Sonra Badda dnp yerleti ve ilim retti.
Kendisinden de, Ebl-Hasen Dre Kutn, Eb mer bin Hayve, Eb Hafs bin hin, EblAbbs Nihvend ve baka ztlar rivyetlerde bulundular.
Haram ve pheli olan eylerden ok saknr, dnyya meyletmezdi. Hasr
dokuyarak geimini temin ederdi. Tasavvuf bykleri arasnda zamannn en nde
gelenlerinden (en byklerinden) olup, kermetler ve faziletler sahibi, emn, sadk ve
sika (gvenilir) bir zt idi. Tasavvufun inceliklerini ve bu yolun byklerinin trih, hayat
ve menkbelerini ok iyi bilirdi. Bu yolun byklerinden bir ounu hfzasnda tutar,
Yanmda, tasavvufu ve tasavvuf byklerini anlatan yzotuz tane kitap var buyururdu.
Dier btn ilimlerde de sz sahibi olup, ince hakkatlere vkf idi. ok ibadet ederdi.
Altm defa hacca gittii rivyet edilmektedir.
Cafer-i Huld (rahmetullahi aleyh), hlini gizler, huss hllerini, bakalarna nisbet
ederek, menkbe eklinde herhangi bir ztn bandan gemi bir hadse gibi anlatrd.
Birgn yle anlatt: Evliydan birisi Harem-i erfte bulunuyordu. Bir ara ok ackt.
Hicr-i smil denilen yere gelip dua etti: Allah telnn bir ihsn olarak, hemen o anda,
orada yemek hazr oldu. O yemei yeyip, Allah telya kretti. Bu Birisi diye,
menkbe gibi anlatt hadse, aslnda kendi bandan gemiti. O ise kendini gizliyordu.
Cafer bin Muhammed Huld (rahmetullahi aleyh), tasavvuf yoluna girdii ilk zamanlarnda
birgn, kaylule uykusuna yatmt. Ryada kendisine, Y Cafer! Kalk! Falan yere git.
Orada ok acaib bir ey greceksin dendi. Uyandnda hemen iret edilen yere gidip
baknca, bir sandk grd. Sand at. inde bir kitap vard. Kitapta, altbinden ziyade
evliynn isimleri, hl tercmeleri ve menkbeleri yazlyd. Hergn oraya gidip, o kitaptan
bir miktar okuyordu. Nihyet kitap bitti. Ertesi gn, kitab tekrar batan okuyabilmek iin
gittiinde, kitabn ve sandn orada bulunmadn grd. ok zld. Lkin geri
dndnde, okuduklarnn hibirisini unutmadn, hepsinin hfzasnda olduunu anlad.
Bundan sonra, tasavvuf yolunda ilerlemek ona kolay geldi. Yksek derecelere, byk
makam ve hllere kavutu.
Ebl-Hasen Hamza Hemedan isminde birisi, bir akam Cafer-i Huldnin
(rahmetullahi aleyh) yanna geldi. Gelmeden nce de, evinde, tandrda bir tavuk
kzarttrmt. Akam yemeini evinde ocuklaryla beraber yiyecekti. Hz. Huldnin yanna
gelip bir mddet sonra gitmek iin izin istedi. Cafer-i Huld (rahmetullahi aleyh) Bu
akam burada kal buyurdu. O kimse, bu akam burada kalrsam, sabah namazna kadar
ayrlamam. ocuklar da ben gitmeden yemek yemezler ve a kalrlar diye dnp,
Msade ederseniz gideyim dedi. Cafer-i Huld, Hayr bu akam burada kalacaksn
buyurdu. Gelen kimse Mhim iim vardr, gideyim deyince, Hz. Huld, Sen bilirsin
buyurdu. O kimse evine gelip, hizmetisine kzarm tavuu getirmesini syledi. Hizmeti
gidip, pimi tavuu getirirken aya taklp, yemek kab elinden dt. Yemek kab krlp
yemein suyu dkld. Pimi tavuk da yola dt. Ebl-Hasen hizmetisine Hi
olmazsa pimi tavuu getir, temizleyip yeriz dedi. Hizmeti giderken, oradan gemekte
olan bir kpek, tavuu kapp gitti. Ebl-Hasen Hamza, Her eyi kardk. Bari, stadn
sohbetini karmyalm deyip, Hz. Cafer-i Huldnin yanna geldi. std kendisini grnce
buyurdu ki: Evliynn kalblerine bir para gnl vermiyenin ve sz dinlemiyenin
tavuunu, Allah tel kpeklere verir. Ebl-Hasen, bunu duyunca hatsn anlad ve
tvbe etti.
Birgn kendisine bir kimse gelip, Ya Cafer! nsanlar bir ihtiylar iin sana
mracaat ettikleri zaman, beni hatrla! Beni vesle ederek Allah telya dua et. Allah
telnn izni ile onlarn ihtiylar grlr dedi ve kayboldu. Bu kimsenin kim olduunu
anlayamad. Ama ondan sonra, kendisine gelen ihtiy sahipleri iin, o zt hrmetine
Allah telya dua etti. Allah telnn izni ile her mkl halloldu.
Muhyiddn-i Arab (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Cafer-i Huld (rahmetullahi
aleyh) kendisine sorulan suallere, vellere has bir slub ile, ok gzel cevap veren,
derecesi yksek bir zt idi.
mm- Kueyr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Cafer-i Huld (rahmetullahi

aleyh) tasavvuf yolunun medr- iftihr, iyilikler ve faziletler kayna bir zt idi.
Cafer-i Huld (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Tevekkl, bir eyin olmas ile, olmamas arasnda fark gzetmemektir.
Dnya ve ahirette iyilik, sabr ile ele geer.
Ftvvet, nefsini aa tutup, mslmanlara hrmeti byk bilmektir.
Akl, insan helk edici yerlerden uzak tutan eydir.
Allah telya k olanlar, insan Ondan uzaklatran hereyden uzak olup,
alkalarn keserler.
Kendine lzm olan ilimleri renmeli ve bu ilimlerle amel etmeyi de ihmal
etmemelidir.
lim, Allah tely tanmaa ve Ona itat etmeye vesle olduu iin, ilim
renmek byk ibadettir.
Yedii yemei, Allah telya ibadet etmek ve Onun dinine hizmet etmek niyeti
ile yemiyen kimse, u zarara birden yakalanmtr. 1. Yemek yerken geen zaman zyi
etti, 2. inde bulunduu vakti zyi etmeye devam ediyor, 3. Gelecek zaman karlamak
frsatn kard.
Slihlerle sohbette beraber olup, onlarla sohbet ediniz. Onlar, dny hazineleridir.
Onlarla beraber olmak, ebed sedetin anahtardr.
Allah telya ittte tam kul ol ki, mahlklar karsnda tam hr olasn. Allah
telya tam ibadet eden kimseye, mahlklar itat ve hizmet ederler.
Eb Muhammed Huld (rahmetullahi aleyh), Hocas Hz. Cneyd-i Baddnin u
szn tekrar ederdi: Bir kimse, yapt ibadetlerini ihls ile yaparsa, Allah tel o
kimseye, bo hllerden, lzumsuz heveslerden hals olmak (kurtulmak) nimetini,
rahatn ihsn eder.
1) Tabakt-us-sfiyye; sh. 434
2) Hilyet-l-evliy; cild-10, sh. 376
3) Tabakt-l-kbr; cild-1, sh. 118
4) Nefeht-l-ns; sh. 167
5) Risle-i Kueyr; sh. 167
6) Cmiu kermt-il-evliy; cild-1, sh. 180
7) Tezkiret-l-evliy; cild-2, sh. 237
8) ezert-z-zeheb; cild-2, sh. 378
9) Mirt-l-cinn; cild-2, sh. 342
10) Sft-s-safve; cild-2, sh. 264
11) El-Alm; cild-2, sh. 128
12) Trh-i Badd; cild-7, sh. 226
DALEC BN AHMED:
Hads ve fkh limlerinden. Knyesi, Eb shk Sicistndir. 260 (m. 874)
senesinde dodu. 351 (m. 962)de vefat etti. Mekkede Ali bin Abdlazz ve dier
limlerden, Basrada Hiam bin Sirf ve onun tabakasndan, Reyde Muhammed bin
Eyyb Beclisenden, brhm el-Bencden, Nibrda zamannn limlerinden,
Baddda Osman bin Sad Drimden, Muhammed bin Ribhden hads-i erf iitip, ilim
alm ve rivyet etmitir. lmi ok olup, derin bir lim idi. Kendisinden Dre Kutn, Hkim,
bn-i Zerkaviye, Eb shk sferyin, Eb Ksm ibni Bern ve daha pekok lim ilim alp
rivyette bulunmutur. Hads ilminde sika (gvenilir, salam) idi. Zengin ve ok cmert
bir zt olup, hayrlar ve iyilikleriyle mehr idi. Mekkede, Baddda ve Sicistnda hads
limlerine tahsis edilmi vakflar vard. Kendisi Mekkede bir ev satn alp, bir mddet
Mekkede oturdu. Daha sonra Badda yerleti.
Eb Amr Muhammed bin Abbas yle anlatmtr: Dalec bin Ahmed, beni evine
gtrmt. Evindeki mallar, paralar gsterip, bunlardan istediin kadar al, dedi.
Teekkr edip, skntda deilim dedim.
Eb Bekr bin Ali bin Abdullah, bir ztn yle anlattn nakletmitir: Bir Cuma
gn Cuma namaz klmak iin mescide gitmitim. nmdeki safta vekarl, hu sahibi
bir zt grdm. Devaml namaz klyordu. Cuma namaznn balamasna kadar nafile
namaz kld. Heybetinden, kalbimde ona kar bir muhabbet hsl oldu. Sonra Cuma
namaz klmaya kalktk. O grdm zt, tedirgin bir hlde elbisesine brnerek, hep
kendini birinden gizliyordu. Namazdan sonra sebebini sordum. yle dedi: Benim bir
zta borcum var. Bu sebeble mahcubiyetimden byle yapyorum. Kime borcun var
dedim. u arkamda duran zta, dedi. Meer alacakl olan zt, Dalec bin Ahmed imi. Bu
szleri Dalec bin Ahmedin o safta bulunan bir arkada iiterek, gidip durumunu ona
anlatt. O da, bu zt evine getirmesini syledi. Evine gittiklerinde yemek ikrm edip;
borlu zta; Senin borcun unutuldu diyerek alacan balad. Ayrca bebin dirhem
de, hediye verdi ve Mescidde beni grp, borlu olduundan dolay zlp skntya
dtn iin hakkn hell et dedi.
bn-i Eb Msya, bir yetime it onbin dirhem, byynce teslim edilmek zere
verilmi ve kendisi vas tayin edilmiti. Bir ara skntya dp, bu paralar harcamt.
Yetim byyp yetiince, kad (hkim) parann teslim edilmesini istedi. bn-i Eb Ms
durumu yle anlatmtr: Yetimin paras istendii srada deyecek param yoktu. Yeryz
bana adeta dar geldi. Skntdan re aramaya baladm. Katrma binip, Kerh ehrine
doru yola ktm. Nereye gideceimi, ne yapacam bilemiyordum. Katr serbest
braktm. Yolum Dalec bin Ahmedin mescidine vard. Mescide girip sabah namazn Dalec
bin Ahmedin arkasnda kldm. Namazdan sonra beni evine gtrd. Ho geldin deyip,
yemek hazrlatt. Sofraya oturunca; Sende bir skntl hal gryorum dedi. Ben de,
durumumu anlattm. Yemeini ye, ihtiycn hallederiz dedi. Sonra sofraya tatl geldi.
Onu da yedikten sonra, sofradan kalkp ellerimizi ykadk. Hizmetisine, u kapy a
diyerek bir kap gsterdi. Kapy ap, bir odaya girdi. Odada mallar ve para kasalar vard.
Bana onbin dirhem verdi. Sevincimden uacak gibi idim. Paray aldktan sonra vedalap
ayrldm. Gidip borcumu dedim. Aradan sene geti. Bu zaman iinde ilerim iyi gitti.
Otuzbin dinar kazandm. Daha nce aldm onbin dirhemi demek iin Dalec bin
Ahmede gittim. Yine beraber namaz kldktan sonra evine gittik. Sofra kuruldu. Yemek
yedik. Yemekden sonra hlimi hatrm sordu. Ben de halimi bildirip, daha nce aldm
onbin dirhemi demek iin geldiimi syledim. Sbhanallah! Onu sana bor olarak
vermedim, hediye ettim dedi. Ben de; Efendim bu maln asl nedir ki, bana onbin
dirhem hbe ettiniz? dedim. yle cevap verdi: Yetiip byynce Kurn- kermi
ezberledim, hads-i erf dinleyip, rendim ve ticret yaptm. Bir tccr bana gelip, Sen;
Dalec bin Ahmed misin? dedi. Evet dedim. Ben malm ortak olmak zere sana
teslim etmek istiyorum. Bir defter tut, kazanlar peyder pey teslim edersin dedi. Ayrca
bu maldan bol bol sadaka datmam da, tenbih etti. Ticret yapmak zere, bana binlerce
dinar brakt. Her sene gelir giderdi. Her geliinde de, bir o kadar daha mal getirirdi. Yine
bir senenin sonunda gelip, Ben, deniz seferlerine kan biriyim. Bir kazaya urayabilirim.
Bu maln hepsi senindir. Bu maldan sadaka dat, cmi yaptr dedi ve ayrlp gitti. Ben de
onun arzusunu yerine getiriyorum. Allah tel bana bol servet ihsn etti. Bunu ben
hayatta olduum mddete kimseye anlatma dedi.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

El-Bidye ven-nihye; cild-11, sh. 241
Tezkiret-l-Huffz; cild-3, sh. 881
Vefeyt-l-ayn; cild-2, sh. 271
DRE KUTN (Ali bin mer):

Byk hads limi, her trl ilimde zamannn bir tanesi olup, asrnn en
mehrlarndandr. smi, Ali bin mer bin Ahmed bin Mehd bin Mesd bin Numan bin
Dnr bin Abdullah el-Badd olup, knyesi, Ebl-Hasendir. Dre Kutn diye mehr
olmutur. afi mezhebinde idi. Baddn Dre Kutn mahallesinde 306 (m. 918) ylnda
domutur. Zamannn en mehr muhaddislerinden hads-i erf renmek iin; Basra,
Kfe, Vast, Suriye ve Msra gitmitir. Tekrar Badda dnd. limde zamannn stad
oldu ve pekok lim yetitirdi. 385 (m. 995) Zilkade aynn sekizinci aramba gn
seksen yanda Baddda vefat etti. Bb-d-Deyr mezarlnda Marf-i Kerhnin
(rahmetullahi aleyh) yanna defnedildi.
Dre Kutn; Ebl-Ksm el-Begv, Eb Bekr bin Eb Dvd ibni Sad, Muhammed
bin Hrn el-Hadram, Ali bin Abdullah bin Mbeir el Vast Eb mer Muhammed bin
Ysuf el-Kd, Ahmed bin Ksm (Ebul-Leys el-Feridnin kardei), Eb Sad el-Adev,
Ysuf bn-i Yakub Nibr, Eb Hamd bin Hrn el-Hadram, Sad bin Muhammed bin
Ysuf, Muhammed bin Nh el-Cnd Yesbr, Ahmed bin s bin es-Sekn el-Beld, smil
bin Abbs el-Verrk, brhm bin Hammad el-Kd, Abdullah bin Muhammed bin Sad,
Eb Tlib Ahmed bin Nasr el-Hfz ve daha pek ok byk limden hads-i erf renmi,
ilim almtr.
bn-i Mchid (vefat 323), Muhammed bin Hasen en-Nakk (vefat 351) ve dier
baz limlerden krat ilmini renmi, Eb Sad el-stahrden (vefat 328) ise fkh ilmini
almtr. Uzun zaman edebiyat ilmiyle de megul olup, edebiyatta da std olmu idi.
Kendisinden de; Eb Hamid sfern, Ebl-Abdullah Hkim, Abdlgan ibni Sad
el-Msr, Temmm-r-Rz, Eb Bekr el-Berkn, Eb Zer Abd ibni Ahmed, Eb Nuaym elsfehn, Eb Muhammed bin Halll, Eb Ksm et-Tenuh, Eb Thir bin Abdrrahm elKtib, Kd Ebl-Tayyib Taber, Ebl-Hasen el-Atik, Hamza es-Sehm, Eb Muhammed
el-Cevher ve daha pekok lim ilim renmi, rivyetlerde bulunmutur. Fakat ilerinde
en mehr olanlar; Hkim Nibr (vefat 405), Eb Hamd sfehn (vefat 406), EbtTayyib Taber (vefat 450) ve mehr, Hilyet-l-evliy kitabnn sahibi Eb Nuaym elsfehndir.
Ebl-Hasen Dre Kutn, hads ilminde hfz olup, yzbin hads-i erfi sened ve
rvileriyle ezbere bilirdi. ok mehr bir lim, fazletler sahibi, muhaddis-i kamil ve
ilmiyle de amel eden bir zt idi. Hads ilminde, hadsin illetlerini bilmede, zamannn bir
tanesiydi. Rivyet ettii hadsler doru ve salamd. Allah telnn dnine uymakta ok
gayretliydi. Ondan sonra hads ilminde illetler mevzunda onun gibi bir lim gelmedi ve
bu ilim onunla tamam oldu ve mhrlendi, denilmitir. Zamannda hads, fkh, krat ve
nahiv ilminde parmakla gsterilecek ekilde tannr, ilminden istifde edilirdi.
Ebt-Tayyib: Dre Kutn, hadste emr-l-mminn idi buyurmutur. Hkim:
Dre Kutn, hads ilminde hfz, kuvvetli fehim sahibi, phelilerden uzaklaan, krat
ilminde ve nahivde imm olan, asrnn bir tanesi bir zt idi. 367 senesinde drt ay
Baddda kalp, gece ve gndz onunla beraber bulundum ve onun, bana anlatlanlarn
ok fevkinde (stnde) bir lim olduunu anladm. Hatb-i Badad ise: Dre Kutn,
asrnn bir tanesi, zamannn imm ve mracaat kaps idi. Hads ilmi onunla son
bulmutur. Hadsin illetlerini, hads limlerini ve hads rvilerinin hallerini bilme, onunla
mhrlenmitir. Doruluk ve emanet sahibi bir zt olup, sika (salam, gvenilir) idi. Hads
ilmi dndaki dier ilimlerde de staddr. Mesela; krat ilmi. Bu ilimde muhtasar (ksa)
bir kitab olup, bu kitabn banda krat ilminin ksmlar zerinde malmat vermek
sretiyle, yeni bir usl ortaya koymu ve bu usl sonra gelen limler tarafndan takib
edilmitir. Dre Kutn, fkh ilminde de byk limdir ki, onun yazm olduu Snen hads
kitab buna delalet eder. O, Eb Sad el-stahrden afi fkhn renmitir. Rec bin
Muhammed, Dre Kutnye; Kendin gibi bir lim grdn m? diye sordu. Dre Kutn,
Necm sresi 32. yetindeki, nefslerin temize karlmamasn beyn eden ksm okudu.
Reca bin Muhammed bunda ok srar edince, Benim topladm ekilde (hads-i erfi
yazdktan sonra onunla ilgili fkh hkmleri beyn ederek) toplayan grmedim buyurdu.
Eb Zer Abd bin Ahmed, Hakim bin Beyyie, Dre Kutn gibisini grdn m? diye sordu.
Hatim, O, kendi gibisini grmedi. Nasl olur da ben onun gibisini grrm cevbn
verdi. Ezher ise yle buyurdu: Dre Kutn, ok zek idi. Hangi ilimden olursa olsun onun
yannda bir eyden bahsedildii zaman, onun o ilimde mutlaka bir malmt olduu
grlrd. Muhammed bin Talha, Dre Kutn ile beraber bir yemek davetinde bulundu.
Sz yemekten ald. Konuma Dre Kutnye gelince, yemek yeme dabnn en ince
bilgilerine varncaya kadar anlatt. Gecenin ou bununla geti. Yine Ezher yle anlatr:
Dre Kutnyi, bn-i Ebl-Fevrise hads ilminin illetleri hussundaki bir sorusuna cevap
verirken grdm. Sonra yle dedi: Y Ebl-Feth, ark ve garb arasnda, bu ilmi benden
daha iyi bilen yoktur. mm- Zeheb ise, Bu mthi bir eydir. Kim bu szn kymetini
anlamak isterse, Dre Kutnnin el-lel kitabn mtlaa etsin buyurmutur. Hfz
Abdlgan bin Sad: Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) hadslerini bilme
hussunda insanlarn en iyisi kimsedir; Ali bin el-Medn kendi vaktinin, Ms bin
Hrn kendi vaktinin, bn-i mer Dre Kutn de kendi vaktinin en iyisi, en limidir.
mm- Buhrnin Sahhi ve daha baka hads kitaplarnda, baz hads-i erfler
senedinin (hads-i erfin rivyet edenler ksmnn) bandan bir veya birka kii atlanarak,
sadece, falan syledi, falandan bildirildii gibi ifadeler kullanlyor, rivyet edenlerin
isimleri sylenmiyordu. Dre Kutn, falan falandan kelimelerini kaldrarak, onlarn yerine,
rivyet edenlerin bizzat ismini yazd. Dre Kutn buna, hads ilminde ilk olarak talik ismini
verdi.
Yine kendisinin metin ve isndnda, baz rviler tarafndan yaplan, baz rvilerin
atlanlmsna (musahhaf), byle hadslere de (musahhaf hadsler) denmitir. Metin ve
isndlara tam mansyla vkf hads immlarnn bilebilecei bu eit illet, hads ilminin en
mhim konularndan biridir. te, Dre Kutn bu mevzdaki ilmi ve tasnf ettii kitabyla
ok byk hrete kavumutur. Bylece Dre Kutn, kendisinden sonra gelen her lime
k tutmu, rehberlik yapm byk bir lim, ilmiyle amel eden byk bid olmutur.
Buyurduu u sz, onun ilminin en ak alametlerindendir: Ey Badadllar, ben
sa iken, hibir kimse Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) yalandan sz isnd edebilir
zannetmeyiniz buyurmutur. Zamanndaki bidat ehli, bozuk inan ve amel sahibi
kimseler ile byk mcdeleler yapm, onlarda sz syleyecek herhangi bir hal
brakmayp, bylece Ehl-i snnet vel-cemate, itikd ve amel bakmndan byk hizmeti
olmutur.
Eb Nasr bin Mkl: Ryamda hiret bana gsterildi. Dre Kutnnin halinden
sordum. Bana, u Cennette imm diye arlan zt m? denildi.
Dre Kutnnin rivyet ettii hads-i erflerden bazlar:
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem): Feriz ilmini renmeye
alnz. Bu ilmi genlere retiniz. Feriz ilmi din bilgisinin yars demektir.
mmetimin en nce unutaca ey, bu ilim olacaktr. buyurdu.
Enes bin Mlikin yle dediini rivyet etti:
Allah telnn gnderdii hibir Peygamber yoktur ki, yz ve sesi gzel
olmasn! Peygamberimize (sallallah aleyhi ve sellem) gelince; O yz ve ses bakmndan
btn peygamberlerin en gzelidir.
Hz. Aie vlidemizden rivyetle haber veriyor; Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve
sellem) buyurdu: Benim zerime salt- selm getirmeyenin namazn Allah
tel kabul etmez.
Btn hastalklarn ba fazla yemekdir.
Vefatmdan sonra kim beni ziyret ederse, beni hayatmda ziyret etmi
gibi olur.
Benim evimle (bir rivyette ise kabrimle) minberim aras, Cennet
bahelerinden bir bahedir. Benim minberim, Cennet bahelerinden bir
bahenin zerindedir.
Kim ki, Mekkede veya Mednede hac veya umreyi yaparken lrse, Allah
o kimseyi kymet gn yle diriltir ki, kendisinden hesap sorulmaz, hi bir azb
da grmez.
Hac edip kabrimi ziyret eden kimse, beni diri iken ziyret etmi gibi
olur.
Hac edip de, beni ziyret etmiyen kimse, beni incitmi olur.
Kabrimi ziyret edene, efatim vcib oldu.
Mmin, mminin aynasdr.
Benden sonra baz kimseler kacak. Onlara rastlarsanz, ldrnz!
nk onlar, mriktir. Ali (rahmetullahi aleyh) bunun almeti nedir? diye sordu:
Onlar sana ar ballk gsterecek, sende bulunmayacak eyleri, sana

syleyeklerdir. Bunlar, Eb Bekrle, meri ktlerler. Bunlara serler.
Eshbma senlere, Allah tel ve melekler ve btn insanlar lanet etsin.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Allah telnn, meleklerin ve btn
insanlarn laneti, mmetimi gayeden kimsenin zerine olsun. buyurdu.
mmetinizin gayi nedir? diye Eshb- kiram sordular. Peygamberimiz cevbnda
Dinde olmayan bir eyi (bidat) karp, insanlar onu yapmaya srklemektir.
buyurdu.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Abdest alrken Allah
telnn ismini zikreden, Besmele-i erf ile balayan kimsenin btn bedeni,
Besmele-i erf sylemiyenin ise, yalnz ykad (abdest) azlar (kk
gnahlardan) temizlenir.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem), Hz. Bilale Y Bill (ezan ve namaz
ile) bizi rahatlandr. buyurdu.
Yine Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Namaznzn
tamamlanmasn (kamil olmasn) isterseniz, immete en hayrlnz geiriniz.
buyurdu.
Eb Hreyreden (rahmetullahi aleyh) rivyetle Peygamberimiz (sallallah aleyhi
ve sellem) Namazn vaktin sonunda klan kimse; namazn karm olmamakla
beraber, ilk vakitte klmadndan dolay kaybettii fazlet, btn dny ve
iindekilerden daha hayrldr. buyurdu.
Yine Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem), Cuma gn benim zerime
seksen salevt- erfe getiren kimsenin, Allah tel seksen yllk gnahn
magfiret eder buyurdu.
Sizden biriniz bir arkadann bir iyiliini bilirse, onu duyursun. Zr, bu o
kimseyi iyilie tevk eder ve iyilie olan hevesini artrr.
Her eyin bir anahtar vardr. Cennetin anahtar da fakir ve misknleri
sevmekdir. Fakr ve misknler, sabrlar sebebiyle kymet gn Allah telya
yakn bulunacaklardr.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) yle buyurdu: Kul, birok iyi
ameller iler. Bu ameller mhrl bir zarfla melekler tarafndan Allaha
ykseltilir ve bu zarf Allahn huzruna konur. Allah tel: Bu zarf atnz, zr
bunun iindeki amel, benim rzm iin yaplmamtr. buyurur. Sonra Allah
tel melekleri arr ve u u amelleri ona yaznz buyurur Melekler, Y
Rabb, o bunlarn hibirini yapmad derler. Allah tel Yapmad amma,
yapmaya niyet etti. buyurur.
Peygamberimiz (s..v.) Allah telnn indinde bir dirhem faiz, otuz zindan
daha byk gnahtr. buyurdu.
Yine Peygamberimiz, Bir mminin, din kardei hakknda gyaben yapt
dua reddolmaz. buyurdu.
Allah tel bu dni kendi zt iin hlis kld. Sizin bu dninize cmertlik
ve gzel huydan bakas yakmaz. Dikkat ediniz, dninizi bu iki hasletle
ssleyiniz.
Allah tel btn vellerini (dostlarn), cmert ve gzel ahlkl
klmtr.
Cmertlik Cennette bir aatr. Cmerd olan kimse, onun bir daln
yakalamtr. O dal, onu Cennete gtrmeden brakmaz. Cimrilik de
Cehennemde bir aatr. Cimri de bu aacn bir dalna yapmtr. O dal, o
kimseyi Cehenneme gtrmeden brakmaz.
Cmerdin (ikrm ettii) yemei if, cimrinin (ikrm ettii) yemei ise
hastalktr.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem): mmetimin slihlerinin
Cennete girmeleri, namaz ve orular sebebiyle deil, cmerdlik, mslmanlara
kar kalblerinde ktlk beslememeleri ve mslmanlara nasihatleri
sayesindedir buyurdular.
Dre Kutnnin eserlerine gelince: Bunlarn en mehru, Snen hads kitabdr. Bu
eserinde, dier snen kitaplarnn belli ekline uymayarak, yahut mhim fkh
meselelerine dir hadsleri ve bunlarn muhtelif rivyetlerini (senetlerini) verir. Bu eseri,

onu fkh ilmindeki yksek derecesini gstermeye kfidir. lel-l-hads kitab,
hfzasndan talebelerine yazdrdklarndan meydana gelmi olup neredilmitir. lzmt
ales-Sahhayn adl eserinde, Buhr ve Mslimin hads alma artlarna uyduu hlde,
eserlerine almadklar sahih hadsleri toplamtr.
Kitb-l-istidrkt vet-tetebbu: Buhr ve Mslimdeki baz hadsler hakknda bilgi
vermektedir. Ayrca Kitab-l-erban, Kitb-l-ifrd, Kitb-ul-eml, Kitb-l-mstacd,
Kitb-r-rya, Kitab-t-tashf, Kitab-l-krat gibi ok kymetli kitaplar vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Tabakt--afiyye; cild-3, sh. 462

Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 378, 944, 996
Trih-i Badd; cild-12, sh. 34
Mifth-s-sede; cild-1, sh. 166, 167, cild-2, sh. 82, 129, 140, 141, 297
EB ABDULLAH EL-BASR:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Ahmed bin Slim olup, knyesi Eb
Abdullahdr. Basral olup doum ve vefat trihleri belli deildir. Vefat, drdnc asrn
bandadr.
Eb Abdullah el-Basr, Sehl bin Abdullah- Tsternin (rahmetullahi aleyh) arkada
olup, onun talebesi idi. Uzun zaman onun sohbetinde bulunup, feyz ald. Ondan sonra da
bir baka zta talebe olmad. Onun yolunu devam ettirdi ve onun szlerini, hllerini
talebelerine anlatrd. Tarikat da yine stad Sehl bin Abdullah- Tsternin tarikati idi.
ctihad ehlinden bir ztt.
Gayet yumuak huylu ve tatl szl bir zt olan Eb Abdullah el-Basr, herkese
yumuaklk ile davranlmasn tavsiye eder ve: Bir kimse, ayplarnn rtlmesini ve
gizlilik perdesinin yrtlmamasn isterse; kendisine si ve kaba davranana hilm
(yumuaklk) ile mumele etsin. Ve elinde olan eylerle insanlara ihsn ve ikrmda
bulunsun buyurdu.
Birgn kendisine, Evliy halk iinde nasl tannr? Alametleri nelerdir? diye
sorulunca, evliynn, Allah telnn dostlarnn alametlerini yle bildirdi: Evliy; dilinin
ok tatl olmas, ahlknn gzel olmas, zr dileyenlerin zrn kabul etmesi, ister iyi
ister kt olsun, btn mahlkata tam bir efkat ve merhametle, acmasyla anlalr.
mrnde hi bir kimseyi krmayan, incitmeyen Eb Abdullah el-Basr, en kk
mahlklara dahi merhamet eder, yolda yrrken bir karncay bile ezmemeye ok dikkat
ederdi. Dnyya hi kymet vermeyen Eb Abdullah el-Basr, insanlar Allah teldan
uzaklatran eylerin hepsinin dny olduunu beyan buyurur ve herkese Dnyann
oullarna (dnya mal, mevkii, an, hret, para... v.s.) kar zhid olmak, onlara kymet
vermeyip terk etmek; akll kiinin anndandr. nk, onlar kendisini megul eder, Allah
tely zikretmekten alkor. Kendisi, din ve dny ilerinin dzgn olmasn istedii hlde,
dny oullar yle deildir. buyurdu.
Her iinde tevekkl sahibi olan Eb Abdullah el-Basr (rahmetullahi aleyh), her iini
Allah telya havale eder, yalnz Ona gvenir, her eyi Ondan beklerdi. O tevekkl,
baz cahillerin syledii gibi hi bir sebebe yapmadan, hereyi Allah teldan beklemek
olarak deil, sebepleri en gzel ekilde yapp, sebepleri yaratann Allah tel olduunu
bilmek ve Ona tam gvenmek olarak kabul etmitir ve Tevekkl; Reslullahn (sallallah
aleyhi ve sellem) hli, kesb; alp kazanmak da, Onun snnetidir.
Eb Abdullah el-Basr buyurdu ki; Allah tel bir kimseye iyilik ile mumele
ederse, o kimseden kermetler zuhur eder.
Kalbden riy hastal, ihls ile, yalan ise, doruluk nru ile giderilir (tedvi
olunur). Kim nefsinin arzu ve isteklerine muhalefet ederse, Allah tel onu, nsiyet
(muhabbet) makamna kavuturur.
Buyurdu ki: Kim Allaha tevekkl ederse, Allah tel onun kalbini hikmet nruyla
doldurur. Allah tel her isteinde ona kfi gelir, onu sevdii hereye kavuturur. Allah
tel, Talk sresi 3. yet-i kermede; Kim Allaha tevekkl ederse, O, ona kfidir
buyuruyor. Bunun iin Allah tel her iinde o kimseye kfidir.
Allah telya tevekkl etmek farzdr. nk Allah tel, Kurn- kermde Mide
sresi 23. yetinde Eer gerek mminlerseniz, Allah telya tevekkl ediniz.
Minnet shibinin ihtiycn grmek, dostluun anahtardr.
Kulunun akl, hilmi (yumuakl), cmertlii ayplarn rter. Her halinde doru
olmas, onu kuvvetli klar.
Allah telnn emrettii eylere uy. Kim Allah telnn emirlerine uyarsa,
salam bir kale iinde hfz olunmu olur.
Akll o kimsedir ki; muhaliflerinin, kendisini sevmeyenlerin sohbetinden saknr.
Yalanc kerem shibi, riyakr huylu olan kimselerle dostluk etmekten kendini uzak
tut ve hakki dostlar ile (Allah adamlaryla) beraber yaa. Eer sahte kerem sahibi
kimselerle beraber bulunursan, hakki dostlardan uzaklar, onlarla lfeti (yaknl,
muhabbeti) kesersin. Eer riyakr, kt huylu kimselerden usanr, dostluunu kesersen;
helk olmayacak ve yksek makamlara ulatrlrsn. Bu hal sende hasl olduu zaman,
senin iin byk bir kymet de hasl olur ve sen kymetlenirsin (nk, Allah telnn vel
kullar, hakki dostlaryla beraber bulunanlar, birgn onlardan olurlar.)
1) Tabakt-s-sfiyye; sh. 414
EB ABDULLAH CAVPRE:
Allah telnn sevgili kullarnn ileri gelenlerinden. Knyesi, Eb Abdullahdr.
Bizans snrnda bir yer olan Cavpre ve Hemedna nisbet edilir ve sof lakbyla
tannrd. Drdnc asrn ortalarnda vefat etti.
eitli blgelere seyahatlerde bulunan Eb Abdullah Sof (rahmetullahi aleyh),
Msrda eyh Eb Bekr-i Zekkk- Msr hazretlerinin sohbetinde kemale geldi. Daha
baka birok byklerin sohbetinde bulunmakla ereflendi. nsanlar gnahlardan
sakndrmak iin ok urat. Talebeleri ve halk, sohbetlerinden ok istifde etti. Yapt
hereyi Allah telnn rzs iin yapar, karln yalnz Ondan beklerdi. Msrda halk ve
devlet adamlar onu ok sever, hrmet ederdi. Msrdaki hid emirlerinden Kfr onun
talebelerindendi.
Dostlar anlatr: Gnln her eyden nefret ettirerek, hibir ey yememeye
ahdetti. Mescid-i nziyyede otururken yemek getirdiler. Yine gnln ondan nefret
ettirerek yemedi. Dostlar: Her getirilen eyi reddediyorsun. Artk undan yiyiniz dediler.
Israra dayanamayp ondan birka lokma yedi. O gece ryasnda, Gnlnn istemedii
eyi yedin. Sana bir bel ereceini bilmez misin? denilip azarland.
stad Eb Bekr-i Zekkk- Msrye Kiminle sohbet edeyim? diye sordu. (Senden
olan hereyi Allah tel grr) dediin zaman, senden nefret ederek ayrlmayan kimse
ile sohbet et buyurdu.
eyh-l-slm Abdullah- Hirev hazretleri bu hususta yle buyurdu: Arkadalk,
kiinin ayb ortaya knca anlalr. Aypsz kul olmaz. yiliini grdn kimse ile sohbet
edip, ondan ayp ve kusur grnce ayrlmak, sohbet deildir. Sohbet, ayb grdkten
sonra ortaya kar. Elbetteki, din bir ayp veya bidat cinsinden bir ayp olursa, onu
gizlemek iki yzllk ve alaklk olur. nsan masm deildir. O ayp ve gnah ileyebilir.
Ama dinde kusurluluk ve bidatin mazr grlecek bir taraf yoktur.
mam- afi hazretleri de: Kendisi ile, zararndan korunmak iin gzel
mumelede bulunduun kimse, dostun deildir buyurdu.
eyh-l-slm Abdullah- Hirev hazretleri, Birisine kar hat ve ayp ilediinde
zr dilediin ve iyilik ettii zaman tefekkr ettiin kimse dostun deildir buyurdu.
nk dostun seni aybnla kabul eder.
Bu hussta Yahy Muz- Rz hazretlerine, Kiminle sohbet etmek gerektir? diye
soruldu. Hasta olduun zaman senin ziyretine gelen ve bir kabahat ilediin zaman da
senden zr dileyen kimse ile sohbet et. Sohbetin hakkn vermek, kendi hakkn
istememek, kendi aybn grmek, bakalarnn da ayplar iin zr dilemek sohbetin
artlarndandr. Su ve gnahn her zaman kendinden sdr ettiini unutma buyurdu.
Msrdaki, hid emri Kfur, limlere ok hrmet eder, sapklara hayat hakk
tanmazd. Yllarca Ftmlerin zulmnden, Khireyi korudu. Salnda, Ftmler oraya
giremedi. Birgn, Eb Abdullah Cavpreye bir hayli altn gnderdi. Bu askere ittir, ben
kabul edemem deyip geri gnderdi.
EB ABDULLAH DNEVER:
Evliynn byklerinden. Ad, Muhammed bin Abdlhlk ed-Dnever olup, knyesi
Eb Abdullahdr. slmiyete uymaktaki gayreti ve talebeleri manev ynden yetitirmek
bakmndan zamanndaki evliynn en stnlerindendir. Tasavvuf yolundakilere it
ilimlerde bilgisi ok fazla idi. Bu yola gnl verenler iin lzumlu edebleri ve muhabbetleri
ok gzel bilir ve anlatrd. Medne-i mnevvere ile am arasnda bulunan ve Vadi-il-kur
denilen yerde iki sene ikamet etti. Sonra Dnevere dnd ve orada vefat etti. Drdnc
asrda yaad halde vefat trihi bilinmemektedir.
Eb Abdullah Dnever (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Kklerin, byklerle beraber olmak, onlarn sohbetinde bulunmak arzular,
aklllktr. Byklerin, kklerin sohbetine rabet etmesi de, zelllik ve ahmaklktr.
Tasavvuf yolunda bulunan bazlarnn zerlerinde kymetli elbiselerin bulunmas
seni artmasn. Onlar btnlarn (ilerini) iyice temizlemeden evvel, grdn o kymetli
ve ssl elbiseleri giymezler.
Nefsini hayrl eylerle megul eyle. Aksi halde o seni kt eylerle megul eder.
EB ABDULLAH EL-MUKR:
Evliynn byklerinden. Knyesi Eb Abdullah olup, ismi, Muhammed bin Ahmed
el-Mukrdir. Eb Abdullah; Ysuf bin Hseyn Rz, Abdullah el-Harrz, Muzaffer elKrmsn, Ruveym bin Ahmed, bn-i Cerr ve bn-i Atnn sohbetlerinde bulundu.
Onlardan ilim rendi. Evliynn en ok fetv vereni, en cmert, en gzel ahlkl,
himmete yksek olan, vera ve takv sahibi bir lim idi. 366 (m. 976) senesinde vefat
etti.
Kendisine ok miktarda mal miras kalmt. Ba, bahe ve ev hari, hepsini
fakirlere sadaka olarak datt. Tek bana ve herkesten uzak olarak hacca gitti. Kardei
Ebl-Ksm da kendisi gibi evliy idi.
Eb Abdullah el-Mukr buyuruyor ki: Sdk fakir; hibir eyi olmad halde,
hereye sahib olandr.
Ftvvet; kzd kimseye kar gzel huylu olmak, holanmad kimseye ihsnda
bulunmak ve kalbinin nefret ettii kimse ile hsn-i sohbette bulunmaktr.
Kii, din kardelerinin ve dostlarnn hizmetinden bbrlenirse, Allah tel ona
yle bir alaklk verir ki, katiyyen ondan kurtulamaz.
EB ABDULLAH EZ-ZBEYR:
Zamannn hads, krat ve afi mezhebi limlerinden. smi, Zbeyr bin Ahmed bin
Sleymn bin Abdullah bin sm ez-Zbeyrdir. Knyesi Eb Abdullahdr. Eb Abdullah
ez-Zbeyr olarak mehr olmutur. Doum trihi bilinmemektedir. Basrada doup
byd. lim tahsili iin Badda gitti. Birok limden ilim alp, hads, fkh ve krat
ilimlerinde yksek derecelere kavutu. afi mezhebinin hkmlerini bildiren el-Kfi
adndaki fkh kitab mehurdur. 317 (m. 929) senesinde vefat etti.
Hads ilminde byk bir lim olan Eb Abdullah ez-Zbeyr, Baddda Dvud bin
Sleymn el-Meddebden, Muhammed bin Sinndan ve brhm bin el-Veldden hads-i
erf rendi. Am olduu halde, yzbinden fazla hads-i erfi, rvileri ve senedleriyle
birlikte ezberlemiti. Bunun iin Eb Abdullah ez-Zbeyrye hads-i erf hfz
denilmektedir.
Kendisinden de, Muhammed bin el-Hasen bin Ziyd en-Nakks, mer bin Birn
es-Sekr, Ali bin Hrn es-Simsr, Muhammed bin Abdullah ve daha birok lim ilim tahsil
etmitir.
Tefsr ve fkh ilimlerinde kymetli eserleri vardr. Bu eserlerden bazlar unlardr:
1. El-Kfi: afi fkhn anlatmaktadr.
2. En-Niyyet
3. Setr-l-avret: slmiyetin rtnme ile ilgili emirlerini anlatmaktadr.
4. El-istire vel-istihre.
Eb Abdullah ez-Zbeyr, Kurn- kermin Fussilet sresi 33. nsanlar Allaha
davet edip iyi i ve hareketlerde bulunan ve: Ben gerek mslmanlardanm
diyen kimseden daha gzel szl kim var! yet-i kermesini tefsr ederken, Allaha
davet eden gzel szn, ezan olduunu aklamaktadr. Amel-i slhin, yan yararl iin
de, namaz olduunu bildirmektedir. Namazn bykl, onu herkese haber vermek iin
seilmi olan ezan kelimelerinin byklnden anlalmaktadr. Eb Abdullah ez-Zbeyr
ve dier slm limleri, amal-i slihann, en stnnn namaz olduunu yle
aklamaktadrlar:
Namaz; slmn be rknnden biri olup, dnin direidir. slmn bir be temelini,
bir kimse hakk ile, kusursuz yaparsa, Cehennemden kurtulmas kuvvetle umulur. nk
bunlar, aslnda slihler olup, insan gnahlardan ve irkin eyleri yapmaktan korur.
Nitekim Allah tel, Ankebt sresi krkbeinci (45) yetinde Kusursuz klnan bir
namaz, insan pis, irkin ileri ilemekten korur buyurmaktadr. Bir insana, slmn
be artn yerine getirmek nasb olursa nimetlerin krn yapm olur. kr yapnca,
Cehennem azbndan kurtulmu olur. nk Allah tel, Nisa sresi, yzkrkaltnc (146)
yetinde, mn eder ve kr ederseniz, azb yapmam buyuruyor. O hlde,
slmn be artn yerine getirmee, can ve gnlden almaldr. Bedenle yaplacaklarn
en mhimi namazdr ki, dnin direidir. Namazn edeblerinden bir edebi karmyarak
klmaa gayret etmelidir. Namaza dururken, Allah ekber demek; Allah telnn, hibir
mahlkunun ibadetine muhta olmadn, her bakmdan hibireye ihtiyc olmadn,
insanlarn namazlarnn ona faidesi olmyacan bildirmektedir. Namaz iindeki tekbirler
ise, Allah telya kar yakr bir ibadet yapmaa liyakat ve gcmz olmadn
gsterir. Namaz, mminin mirc olduu iin, namazn sonunda, Peygamber efendimizin
(sallallah aleyhi ve sellem) mirc gecesinde sylemekle ereflendii kelimeleri
Ettehiyyaty okumak emr olundu. O halde namaz klan bir kimse, namaz kendine
mirc yapmal, Allah telya yaknlnn nihyetini namazda aramaldr.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: nsann, Rabbine en
yakn olduu zaman, namaz kld zamandr. Namaz klan bir kimse, Rabbi ile
konumakta, Ona yalvarmakta ve Onun bykln ve Ondan baka hereyin hi
olduunu grmektedir. Bunun iin, namazda korku, dehet, rkmek hasl olacandan
teselli ve rahat bulmas iin, namazn sonunda, iki defa selm vermesi emr buyuruldu.
Namaz, artlarna, edeblerine uygun olarak klnr ve yaplan kusurlar da bylece rtlp,
namaz nasb ettiine de kr edip ve ibadete, Ondan baka hi kimsenin hakk
olmad, kalbinden, temiz ve halis olarak kelime-i tevhd ile bildirilince, bu namaz kabul
olunabilir. Bu kimse namaz klanlardan ve kurtuluculardan olur.
1)
2)
3)
4)
5)

Trh-i Badd; cild-8, sh. 471, 472
Mektbt- mm- Rabbn; 104. mektb
EB ABDULLAH-I RODBR (Ahmed bin At):

amda yetien evliynn byklerinden. smi, Ahmed bin At bin Ahmed bin
Muhammed bin Atdr. Evliynn byklerinden Eb Ali Rodbrnin kzkardeinin oludur.
Knyesi, Eb Abdullah Rodbardir. Tasavvuf limlerinin byklerindendir. Baddda
doup, yetiti. Uzun zaman orada kald. Sonra oradan ayrlp, amn sahil tarafnda
bulunan Sr ehrine geldi. Burada bulunan limlerden ok hads-i erf rendi. Tasavvuf
ilminde yksek derecelere kavutu. 369 (m. 979) senesinin Zilhicce aynda, Menvs ad
verilen kyde vefat etti. Sonra Sr (Sufd) ehrine getirilip oraya defnedildi.
Eb Abdullah- Rodbr, yaad devirde amn en byk limi ve evliys idi.
Birok ilimlerde, ihtisas sahibiydi. O, limlerin ve btn mslmanlarn mracaat kayna
olmutu. Fkh, krat ve tasavvuf ilimlerinde yksek bir dereceye ulamt. Kendisine
mahss halleri ve ahlk dstrlar vard. Fakirlere tazm ve hrmet edip, dima onlar
korurdu. Fakirliin edeblerine ok riyet ederdi. Fakirlere olan sevgisi, efkati ve
merhameti oktu. Onun adetlerinden birisi de; bir yere gidecei zaman, yannda bulunan
fakirlerin pei sra giderdi. Asla onlarn nne gemezdi.
Hads ilminde birok rivyetleri vardr. O, Eb Ksm el-Begav, Eb Bekr bin Eb
Dvd, Kd el-Mehmil, Ysuf bin Yakb bin shk bin Behll ve daha birok limden
hads-i erf rendi.
Hikmetlerle dolu, kalblere tesir eden ve her birisi ayr bir many ifade eden
kymetli szleri oktur. Buyurdu ki:
Sadece ilim renmek iin evinden kan kimse, rendii ilimden faydalanamaz.
rendikleri ile amel etmek isteyerek ilim renen kimse, az ilmin de faydalarn grr.
lim, kendisiyle amel edilince deerlidir. Amel de, ihls ile olunca kymetlenir.
hls ise, bir ii Allah rzas iin yapmak olup, Allah telnn anlay ihsn etmesine
sebep olur.
ki beytinin mans yledir:
nsanlarla arkadalk yaptn zaman, her arkada iin, sanki klesi olan bir gen
ol! Suzuzluktan cieri yanan her arkada iin, tatl ve souk suyun tad gibi ol!
Her bir irkinlikten daha irkin birey vardr ki, o da bir sofnin (velnin) cimrilik
yapmasdr. Bunun mans, hem kendisi iyilik etmez, hem de iyilik edene mani olur. Bu
hl, herkes iin ok kt olan bir huydur. Hele tasavvuf ehli iin, fenlklarn en fensdr.
Bu hlin ktl, srf cimrilik olsun diye yapld zamandr. Ancak bir hikmet, fayda
dnld iin yaplyorsa, o zaman i deiir. nk baz kimselere vermemek, Allah
telnn adet-i ilahiyyesindendir. Bunu iyi anlamak lazmdr. in dorusunu Allah tel
en iyi bilendir.
Tasavvuf ile megul olmak, sahibinden cimrilik huyunu alp gtrr. Hads-i
erfleri yazp okumak da, insan cahil brakmaz. Bu iki huy, bir ahsta birleirse, onun
makm shibi olma iddasndan ok saknmas gerekir.
Ahlk ve anlaylar birbirine zt olanlarla oturup grmek, ruhlarn kurtlardr.
nsann iini kemirirler. Huylar ve anlaylar iyi olanla oturup kalkmak ise, ruhlarn gdas,
akllarn as olur. Akln bereketlere kavuarak artmasna sebep olur.
Edebe riyet etmeksizin evliyya hizmet eden kimse helk olur. Ondan istifde
edemez.
Sultanlara aklszca hizmet eden kimsenin cahillii, kendisini lme gtrr.
Beraberce oturup kalklan her kimse ile, lfet ve muhabbet zere olmak uygun
olmaz. Her lfet ve yaknlk duyulan kimseye de, srlarn kaps alp sylenemez. Yalnz
emn olan, srlar saklayacak kimseye srlar alr, vesselm!
Afetlere uramas az olan kimsenin, vakitleri Allah tel ile geer.
Kendisi yle anlatyor: Ryamda grmtm. Bana birisi: Namazdaki eylerin en
dorusu hangi eydir? diye sordu. Ben de, Maksadn, yan niyetin doruluudur diye
cevap verdim. Gizli bir ses duydum. Diyordu ki: Maksdu, arzu edileni grmek,
kasdedileni grmenin yok edilmesi ile mmkndr.
Namazda hu, namaz klann kurtuluunun alametidir. Nitekim Allah tel
Mminn sresi banda, (Muhakkak ki, mminler kurtulua erdiler. O mminler
ki, namazlarnda hu (tevzu ve korku) sahibidirler) buyurmaktadr. Peygamber
efendimiz de buyurdu ki: (Bir mslman doru olarak ve hu ile iki rekat namaz
klnca, gemi gnahlar affolur.)
Yan, Allah tel onun kk gnahlarnn hepsini affeder. Huyu terk etmek
ise, mnfklk alameti ve kalbin harab olmasdr. Nitekim Allah tel Mminn sresi
117. yetinde, (Gerek udur ki; Allahtan bakalarna tapnan kfirler, felaha,
kurtulua kavuamazlar.) buyurmaktadr.
[Namazda huu ve hudu: Btn azlarn hareketsiz kalp tevzu halinde

bulunmas ve kalbin de Allah teldan korku zere olmas demektir. Bu hususta mm-
Rabban hazretleri yle buyurmaktadr: Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem)
buyurdu ki: Kalbin hazr olmad namaza Allah tel bakmaz brhm
(aleyhisselm) namaz kld zaman, kalbinin hrts iki mil uzaktan duyulurdu. Hz. Ali
(rahmetullahi aleyh) namaz iin kalkt zaman, vcudunu bir titreme alr, yznn rengi
deiirdi ve Yedi kat gklere ve yere arz edilen ve onlarn tayamadklar emnetin
zaman geldi derdi. Sfyn- Sevr de, Namaz hu ile klmayann, namaz doru
olmaz derdi. Bunun iin namazda tumninete ve tadil-i erkana dikkat etmelidir.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem): En byk hrsz, kendi namazndan
alan kimsedir buyurdu. Ya Reslallah! Bir kimse, kendi namazndan nasl alar? diye
sordular. Namazn rkuunu ve secdelerini tamam yapmamakla buyurdu. Bir defa
da buyurdu ki: Rkda ve secdelerde, belini yerine yerletirip biraz durmayan
kimsenin namazn, Allah tel kabul etmez. Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve
sellem) bir kimseyi namaz klarken, rkunu ve secdelerini tamam yapmadn grp,
Sen namazlarn byle kldn iin, Muhammedin (aleyhisselat vesselm)
dninden baka bir dinde olarak lmekten korkmuyor musun? buyurdu. Yine
buyurdu ki: Sizlerden biriniz, namaz klarken, rkdan sonra tamam kalkp, dik
durmadka ve ayakta, her uzuv yerine yerleip durmadka namaz tamam
olmaz. Bir kere de buyurdu ki: ki secde arasnda dik oturmadka, namaznz
tamam olmaz. Birgn Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) birini namaz
klarken, rkdan kalknca dikilip durmadn ve iki secde arasnda oturmadn grp,
buyurdu ki: Eer namazlarn byle klarak lrsen, kymet gn sana, benim
mmetimden demezler. Bir kere de buyurdu ki: Altm sene, btn namazlarn
klp da, hibir namaz kabul olmyan kimse, rk ve secdelerini tamam
yapmayan kimsedir. Zeyd ibni Veheb, birini namaz klarken rk ve secdelerini
tamam yapmadn grd. Yanna arp, Ne kadar zamandr byle namaz klyorsun?
dedi. Krk sene deyince, Sen krk senedir namaz klmamsn. lrsen, Muhammed
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) dini (yan slmiyet) zere lmezsin dedi.
Bir mmin, namazn gzel klar, rk ve secdelerini tamam yaparsa, namaz
sevinir ve nurlu olur. Melekler, o namaz ge karr. O namaz, namaz klm olana, iyi
dua eder ve sen beni kusurlu olmaktan koruduun gibi, Allah tel da, seni muhafaza
etsin, der. Namaz gzel klnmazsa, siyah olur. Melekler o namazdan irenir. Ge
gtrmezler. O namaz, klm olana, fen dua eder. Sen beni zayi eylediin, kt hale
soktuun gibi, Allah tel da, seni zayi eylesin, der. O halde, namazlar tamam klmaa
almal, tadil-i erkan yapmal, rku, secdeleri, (Kavme)yi, yan rkdan kalkp
dikilmeyi ve (Celse)yi, yan iki secde arasnda oturmay iyi yapmaldr. Bakalarnn da
kusurlarn grnce sylemelidir. Din kardelerinin namazlarn tamam klmalarna yardm
etmelidir. Tumninet ve tadil-i erkann yaplmasna r amaldr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 255
EB ABDULLAH-I TURBD:
Ts ehrinde yetien evliynn byklerinden. Adi, Muhammed bin Muhammed bin
Hasen et-Turbddir. Tasavvufta yksek derecelere kavutu. Zamannn bir tanesi idi.
slm limlerinin ve evliynn byklerinden Eb Osman- Hr ve onun derecesinde birok
evliy ile grp sohbet etti. ok kermetleri grld. stn hal sahibi olup, himmet ve
gayreti oktu. Kalblere tesir eden hikmetli sz sahibiydi. 350 (m. 961) senesinde vefat
etti.
Eb Abdullah, Ts ehrindeki evliynn en byklerinden biri olan Eb Osman-
Hrnin en nde gelen talebesiydi. Senelerce onun sohbetlerine devam edip yetiti. Zhir
ilimlerde ykseldii gibi, tasavvuf hakkatlerde de stn marifetlere kavutu. Riyzetler
ekerek, stn hller ve kermetler sahibi oldu. Takv ve verada kemal derecesindeydi.
Haramlardan ve pheli eylerden ok saknrd. nsanlara efkat ve merhameti oktu.
Tasavvuf yoluna balanmas yle olmutur: Eb Abdullahn yaad Ts ehrinde
byk bir ktlk vard. yle ki, insanlar birbirini yiyecek dereceye varmt. Bir gn evine
geldi. Anbarnda iki lek budayn olduunu grd. nsanlara merhametinin okluundan
dolay iine bir ate dt ve kendi kendine: Ey Eb Abdullah! Mslmanlara efkat ve
merhametin bu mudur? Onlar alktan krlp geerken, sen anbarnda buday
saklyorsun. Yazklar olsun sana!.. dedi. Bu durum kendisine o kadar tesir etmiti ki,
zntsnden akl bandan gitti. Evinden ayrlp, sahralara dt. Uzun zaman alk
ekerek riyzetlere balad. Nefsinin kt arzularndan kurtulmak iin ok mchede etti,
urat. yle oldu ki, artk kendisini dnecek hli kalmad. Sadece Rabbini zikrediyor ve
onun kullarna merhamet ve efkat gsteriyordu. te bu hli devam ederken, Eb
Osmn- Hrnin sohbetlerine devam etti. Byk bir vel oldu.
Birgn, talebeleri ile birlikte yolculua kmt. Yolda yemek yimek iin bir yere
oturdular. O srada Kemirde bulunan Hallc- Mensr da yola kmt. Aralarnda ok
uzun bir mesafe vard. Bir aralk, talebelerine, imdi bir gen yola kt. u u
vsflardadr. Derhal onu karlaynz! O, yksek bir vel ve anlalmaz bir hl sahibidir
dedi. Talebeleri hemen gidip onu karladlar. Bir mddet sonra Hallc- Mensr, yannda
iki kpei olduu halde Eb Abdullahn yanna geldi. Yemeini brakp ayaa kalkt. Yerine
Hallc- Mensru oturttu. Ona ok izzet ve ikrm etti. Talebeler bu ie ap kalmlard.
Elbiselerinin hrpan bir grn vard. O, ayrlp gittikten sonra, talebelerine buyurdu ki:
Siz, onun dna bakmaynz! O yle bir gentir ki, nefsi ile mchede halinde olup, onun
kt arzularndan kurtulmaktadr. Evliylk leminin pdih olmaya namzettir. Bu devlet
kuu, onun bana konacaktr.
Birgn kendisine: Allah yolunda bulunup, Onun rzsn kazanmak isteyen
talebenin vasf nasldr? diye sorulduunda, buyurdu ki: Talebe, bu yolda meakkat ve
sknt iindedir. Fakat karlat zorluklar, kendisine nee ve huzr vermektedir. Hakk
talebe byle olur!
Kendisine, Sof ve zhid kime denir? diye sul edilince, buyurdu ki:
Sof, her an Rabbi ile beraber olandr. Zhid ise, daha o makama kavuamayp
nefsi ile uraan, onun kt isteklerinden kurtulmaya alandr.
Eb Abdullah (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Bir kimse, mrnn tamamndan sadece bir gnn, ftvvet sahibi olan Allah
dostlarndan birine hizmet etmekle geirse, bu hizmetinin bereketine ve feyzine kavuur.
Btn mrn, byle olan kimselere hizmet ederek geiren kimsenin hli nasl olur? Varn
bir mukayese edin!
Genliini, Allah telnn emirlerine ve yasaklarna uymayarak geiren kimseyi,
Allah tel da ihtiyrladnda zell eder.
Allah telnn rzsna kavumak iin, Onun beendii eylerden bakasn
vesle yapmayan kimselere mjdeler olsun! nk, Ona kavumak iin, Onun rz
olduu eylerden baka bir vesle yoktur.
Kibir, yan byklenmek, ok defa zenginlerde bulunur. Tevzu yan
alakgnlllk ise, fakirlerin ahlkndandr.
Dnyalk arzularna kavumak iin dnyay terk etmek, dny sevgisinin
alametlerindendir.
nsanlara hizmet ederken, aralarnda fark gzetmekten saknn! nk, kendisine
hizmet etmek iin fark gzetilecek olanlar, geip gitmilerdir. imdi yle birisini bulmak
ok zordur. Muradna kavumak istiyorsan ve maksadnn da elinden kap gitmemesini
arzu ediyorsan, herkese hizmet et!
Allah tel, kendisinin bilinip tannmasna yarayan marifetlerden bir miktarn
her kuluna vermitir. Ayrca her kuluna ihsn etmi olduu marifetin karl kadar da,
dert ve sknt vermektedir. Nimet olarak bahsedilen bu marifet, skntlara tahamml
etmesinde ona yardmc olur.
lim, insana Allah korkusunu kazandrr. lim sahibi olan kimsenin bakalarndan
korkusu gidip, kalbinde yalnz Allah sevgisinde hsl olan bir ballk duygusu ile, huzr ve
skna kavuur. Bu haller ise, herkesin ilimdeki derecesine gredir.
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), her zaman Allah teldan

mmetini istemi, onlar iin Allaha yalvarp yakard kadar, kimse iin yalvarmamtr.
nk O, alemlere rahmet olarak gnderilmiti. mmetine efkat ve merhameti oktu.
mmetinden birinin gnah ileyerek, Allah telnn gazbna urayabileceini dnerek
ok zlrd. Nitekim cenab- Hak, Tevbe sresi 128. yetinde: Size, iinizden yle
bir Peygamber geldi ki, zahmet ekmeniz onu incitir ve zer. Size ok
dkndr, mminlere ok merhametlidir. Onlara hep hayr diler
buyurmaktadr.
3) Tezkiret-l-evliy; sh. 338
EB ABDULLAH RUGAND:
Evliynn byklerinden. Knyesi, Eb Abdullah olup, ad Muhammed bin
Hasendir. Tsda yaamtr. Eb Osman Hayrinin sohbetlerine devam ederek ondan ok
istifde etti. Birok limin sohbetinde bulundu ve onlardan ilim rendi. Yaad beldede
zamann bir tanesi idi. Derecesi yksek idi. Kermet sahibi olup himmeti ok idi.
nsanlardan uzak bir hayat srmtr. 350 (m. 961) ylndan sonra vefat etti.
Eb Abdullahn birok hikmetli szleri vardr. Buyurdu ki: Bir kimse genlik
anda Allah telya kar vazfelerini yerine getirmezse ve yapt hatlara tvbekr
olmazsa, Allah tel, ihtiyrlad zaman onu zell eder.
Hller ancak ilmin verdii neticelerin sonucunda shhat bulur. lmin nemi
unutulmamaldr. Eer ilim olmasayd, kalbe ne bir korku girebilir, ne onda itminan hasl
olur, ne de bir sknet hli olurdu.
Sof, rabbn hazlarla megul olan kiidir.
Peygamber efendimiz hibir zaman zlmezdi. Onun zlmesi, sadece mmeti
iindi. nk O, rahmet ve efkat doluydu. mmetinin her muhalif hli de bildirilince,
zlrd.
Kullarn marifet bakmndan en stn olanlar belann en ouna shib olurlar.
Sakn size verilen herhangi bir hizmette seme yapmaya kalkmayn. Muradnza
nail olmak istiyorsanz, hep hizmet edin. Evliyya hizmet eden herkes, ondan himmet,
feyz ve bereket alr.
EB ABDULLAH SUBEYH:
Allah telnn sevgili kullarndan. Knyesi, Eb Abdullah ve Ebl-Hasen olup,
ismi ise, Hseyn bin Abdullah bin Bekrdir. Aslen Basraldr. Tsta vefat etti ve oraya
defnedildi.
Zamannn lim ve byklerinden ilim rendi. Pek kymetli kitaplar yazd ve
yzlerce talebe yetitirdi. ok ibadet eder, dnyya hi ehemmiyet vermezdi. Basradaki
evinde, otuz yl hi kmadan devaml ibadet etti. ok az yerdi. Basradan ayrlp Tsa
gitti ve 320den (m. 932) nce orada vefat etti.
Bir Cuma gn Basra mescidinin kapsnda durdu. Talebelerine: u grdnz
insanlar Cennetliktir. Onlara doru yolu gstermek, uygun amel etmelerini salayarak
Cehennem azbndan kurtarp, Cennete koyma ii de bize verilmitir buyurdu. Onun
zamannda Basra mescidinde, insanlarn okluundan yere secde etmek mmkn deildi.
Mslmanlar birbirlerinin srtna secde ederlerdi. Buyurdu ki:
Allah telya kar gerek kulluk, Reslne (sallallah aleyhi ve sellem) tam
uymakla isbat edilir. Bu da, ahde vefa, Onun emirlerine uygun hareket, mevct olana
rza, kayp olana sabretmektir.
Urunda birey terk edilen, terk edilenden daha kymetli olmaldr.
Seni, herhangi birey dier bireyden alkoymasn, ya da alkoyan daha stn
olsun. Deeri eit olmasnda hkm, kalbe gelene gre verilir.
Asl korku, ak halindeki korkudur. Elindekini karma veya istediine
kavuamama korkusu deildir.

EB AHMED EBDL ET:
Evliynn byklerinden. smi, Ebdl et olup, knyesi Eb Ahmeddir. 260 (m.
873) senesi Ramazann altnc gn dodu. 355 (m. 965)de Cemzilahir ay sonunda
vefat etti. Mehr et tarikatnn byklerinden, Seyyid Kuristafenin oludur. Evliynn
byklerinden Eb shk et e-am hazretlerinin en byk talebelerindendir.
Babas Kuristafenin, ok edebli, seyyide, sliha bir kz kardei vard. Eb shk
et e-am (rahmetullahi aleyh) bu mbrek hanmn hlini bildii iin kendisine haber
gnderip, Yakn bir zamanda aabeyin Kuristafenin ok mbrek bir erkek ocuu
dnyaya gelecek, onun hanmna iyi bak ve ok dikkat et ki, bilhassa hamilelii
mddetinde midesine pheli bir lokma girmesin dedi. O sliha hatun, bu szden sonra
yengesinin yediine, itiine ok dikkat edip, daha ihtiytl hareket etti. yle ki, kendi
eliyle ip eirip satar, kazand para ile yengesinin yiyeceklerini hazrlar, midesine pheli
bir lokma girmemesi iin gayret ederdi. Nihyet, Eb Ahmed Ebdl et (rahmetullahi
aleyh) dnyaya geldi. Bu dikkat ve ihtimm ile yetitirilip yedi yana gelince, Hace Eb
etnin (rahmetullahi aleyh) sohbet meclislerine devam edip, feyz almaa balad. 16
yana geldii zaman, btn zhir ve batn ilimleri tahsil ve ikmal edip, evliylk
makamlarna kavutu. Hocasnn hussi himmet ve terbiyesi altnda sekiz sene daha
kalp, ok yksek hallere ve derecelere kavutu. Nefsini terbiye etmek iin riyzet (nefse
ar gelen, nefsin istemedii eyleri yapmak) ile megul oldu.
Gnlnde dny dncelerinin bulunmamasna ok gayret ederdi. nsanlarn
ilerine karmaz, kendi hlinde bulunurdu. Nefsin, Allah telya dman olduunu, her
isteinin kendi zararna olduunu ve ona muhalefet etmekten, Allah telnn rz
olduunu bilir, ona gre hareket ederdi. Nefsine muhalefet iin, gnlerce yemek yemedii
olurdu. Her yemekte de, sadece lokma yerdi. Mbrek cemali ok gzel olup, yzn
gren kendisine k olurdu. slamn nru alnnda parlar, yle ki; geceleyin karanlk bir
odada bulunsa, alnnda parlayan o nrdan o oda aydnlanr, gndz gibi olurdu. Otuz
sene, uyumak iin ban yasta koymad. Sohbetinde bulunanlar madd ve manev
hastalklardan if bulurdu. Her kime tevecch edip baksa, o kimse kermet sahibi bir vel
olurdu. Sohbeti esnasnda mbrek yznden nr yaylr, gkyzne doru ykselirdi.
EB AL BN KTB:
Msrda yetien evliynn byklerinden. smi Hasen bin Ahmed el-Msri olup, Eb
Ali bin el-Ktib knyesi ile tannr. Eb Ali Rodbar, Eb Bekr-i Msr ve baka ztlarla
sohbet etti. Eb Ali Mtevlnin hocasdr. Kermetler sahibi bir zt idi. Ne zaman bir
mkl olursa, ryada Peygamber efendimizi grp, mkln arz eder, O da
(sallallah aleyhi ve sellem), mkln hallederdi. 340 (m. 951)den sonra vefat etti.
Kendisine sordular: Fakirlii mi, yoksa zenginlii mi daha ok seversiniz?
Cevbnda buyurdu ki; Fakr olup sabretmeyi daha ok severim. Allah tel, Benim
belma sabreden kimse, bana vsl olur buyurdu.
Eb Ali bin Ktib (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Fsklarla arkadalk etmek
yle hastalktr ki; devas, fsklarla olan beraberlii terk etmekle mmkndr.
Allah tely hatrlamakta, Onu zikretmekte ihls sahibi olan kimseye Allah
tel yapt ibadetlerin duymak nimetini ihsn eder. Eer bu lezzetin zevki ile bu
nimetlere Allah tel daha ok nimet ihsn eder. Allah yolunda yrmek, o kimseye
kolay gelir. Eer kretmezse veya noksanlk olursa, o zaman o nimetlerin hepsi elinden
gider.
Bir kalbde Allah korkusu yerleirse, o kimsenin dilinden lzumsuz bir kelime
kmaz.
Bir kimse, Allah telnn rzsndan baka her eyden vaz geip Ona ynelirse,
Allah tel onu kimseye muhtc etmez.
Mutezile denilen sapk frkann, doru yoldan ayrlmasna sebep, Allah tely
akl ile anlamaa, her eyi akl yoluyla izh etmeye kalkmalardr.
Niyet her eyin badr. Hayrl iler, iyi niyetlerle, gzel maksatlarla yaplrsa ok
sevb olur. Byle kimseye, Allah tel doruluk, shhat ve baka birok nimetler ihsn
eder. Kimin niyetinde zayflk bulunursa bildirilen fidelere kavuamaz.
1)
2)
3)
4)
5)

Nefeht-l-ns; sh. 256
EB AL CRCN:
Evliynn byklerinden. smi, Hasen bin Alidir. Muhammed bin Ali Tirmiznin ve
Muhammed bin Fazln sohbetlerinde bulunmu, onlardan ders almtr. Vefat trihi kesin
bilinmemekle beraber, drdnc asrda yaad bilinmektedir. Horasan limlerinden olup,
riyzet, mchede ve marifetler zerine birok kitap yazmtr. Pekok kermeti ve veciz
szleri vardr.
Eb Ali Crcn buyurdular ki: Allah telnn beendii ileri kolayca
yapabilmesi, snnete gre hareket etmesi, slih kimseleri sevmesi, e-dost ile gzel
geinmesi, Allah rzs iin insanlara iyilik yapmas, mslmanlarn iini grmesi ve
vakitlerini Allah telnn dinine hizmetle geirmesi, kul iin sedet alametlerindendir.
Grdm ki, insanlarn ou gfil olarak dolamaktadrlar. Bu yolda dayandklar
ey, bir zan ve tahminden ibrettir. Durumlar bu iken, hakkat zere olduklarn anlatr ve
kendilerine gre mkefeden (keifden) bahsederler. Ne var ki, iin aslndan
habersizdirler.
Bir kulun erecei sedet, emredilen ibdetleri ve tatleri kolayca yapmasdr.
Btn ilerinde snnet zere yrmeyi baarmasdr. Slih kullara kar iten sevgi
beslemesi, hangi ite olursa olsun, ahlkn deitirmemesidir.
Bedbaht kii, unutulmu gnahlarn aa vuran kimsedir.
rif; tamamiyle gnln Allah telya, vcdunu halka hizmete veren kiidir.
Allah telya ulaan en emin yol; btn i, hareket ve ibadetlerde Peygamber
efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) snnetine tabi olmaktr.
Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) snnetine tabi olmak,
bidatlerden kamak, slm limlerinin gittii yoldan gitmekle olur.
1)
2)
3)
4)

Tezkiret-l-evliy; sh. 301
EB AL MTEVL:
Evliynn byklerinden. Ad; Hasen bin Ali bin Ms olup, knyesi Eb Alidir. Eb
Ali Ktib, Eb Yakb Ss ve baka ztlardan ilim rendi. Msra on fersah mesafede
bulunan Mtevl kyndendir. 340 (m. 951) senesinde orada vefat etti.
Eb Ali Mtevl (rahmetullahi aleyh), bir gece ryasnda Peygamber efendimizi
grd. Buyurdu ki; Ya Eb Ali! Seni, dervileri sever ve onlara meyleder grrm. Eb
Ali yledir y Reslallah! dedi. Seni, dervilerin mhim ilerini yerine getirmek zere
vekl kldm buyurdu. Eb Ali (rahmetullahi aleyh), bu vazfeyi ifa ederken, uygunsuz bir
i yapmaktan ve yapamyaca bir ile karlamaktan korkup, Ya Reslallah! Ben bu
vazfeye lyk mym? Bu i iin lzm olan ismet (gnahtan korunma) ve kifyet
(yeterlilik) art bende mevcut mudur? dedi. Peygamber efendimiz smet ve kifyet
artyle... buyurdu. Eb Ali Peki efendim deyip sustu. Bundan sonra Allah tel, Eb
Aliye (rahmetullahi aleyh) mal varl ihsn etti. Bu mal ile dervilerin ihtiylarn
karlad. Arzularn, isteklerini yerine getirdi. Hibirinin bir sknts olmamas iin ok
gayret ederdi. Onun bu hali aa ktktan sonra, derviler kendisine gelerek ihtiylarn,
skntlarn arz ederlerdi. Bazlar onun hakknda Dervilik, (Bir eye mlik olmamak),
bakalarnn ihtiylarn temin etmek iin de olsa, zenginlikten iyidir dediler. Abdullah-
Ensr, O, bu ii kendiliinden istemedi. Bilakis, Peygamber efendimiz tarafndan
vazfelendirildi. Sakn gaflete dmeyesin ve aldanmyasn buyurdu.
Birgn, Sfler taifesinden bir kimse Eb Alinin (rahmetullahi aleyh) huzruna
geldi. Eb Ali gelen kimsenin nne bir dinar koydu. O kimse Ben bunun iin gelmedim
dedi. Eb Ali ona cevaben Ben bu ii kendiliimden yapmyorum. Bana verilmi bir vazfe
var. Onu yerine getirmeye alyorum dedi.
eyh-l-slm Abdullah- Ensr (rahmetullahi aleyh) yle anlatyor: Eb Ali
Mtevl (rahmetullahi aleyh), hocalarndan Eb Yakb es-Ssyi ziyret etmek iin
Basraya gitti. Bir mahalleden geerken, talebe arkadalarndan birini grd. Ona
hocalarnn bulunduu yeri sordu. Talebe, Hocamz falan yerdedir. Yanna vardn
zaman, Git! ine gcne bak diyecektir. Gelen herkese byle demek detidir dedi. Eb
Ali Mtevl, hocasnn bulunduu yere varp kapsn ald. Gir diye ses geldi. Eb Ali
ieri girince, hocas: nsanlarn ou, yanma dny meselelerini konumak iin
geliyorlar. Konumalarndan, hllerinden ok rahatsz olduum iin, byle kimselere, Git!
ine gcne bak! diyorum. Sen ise Allah rzs iin, ilim ve edeb renmek iin geldin.
Ben sana Git! ine gcne bak! demem. Herkese ayn ey sylenmez buyurup, yanna
oturttu. ok ikrm ve iltiftta bulundu.
1) Nefeht-l-ns trc. sh. 250
EB AL NECCD (Hseyn bin Abdullah):
Hads, usl ve Hanbel fkh limi. Eb Ali knyesi olup, ismi Hseyn bin
Abdullahtr. Memleketine nisbetle Badad denildi. Neccd- Sagr lakb verildi. Daha ok
Eb Ali Neccd diye tannd. 360 (m. 971) ylnda vefat etti.
Kk yata ilim tahsline balayan Eb Ali Neccd, Hanbel mezhebinin byk
limlerinden Eb Hasen Ber, Eb Muhammed Berbehr ve daha birok limden ilim
rendi. Hads, usl ve Hanbel fkh bilgilerinde imm ve zamann en byk limi oldu.
mrn dn-i slm renmek ve retmek iin harcayan Neccd-i Sagr, dni,
Peygamber (sallallah aleyhi ve sellem) efendimiz ve Eshb- kiramdan (r.anhm)
nakledildii gibi deil de, kendi kafalarna ve menfaatlerine uydurmaya alanlar, ok
kuvvetli delillerle susturdu. Eshb- kiramn (r.anhm) bir ksmn severiz deyip, dierlerini
ktleyen Rfzleri kendi delilleriyle perian etti. Mslmanlar bu fitnecilere kar uyard.
Onlarn doru yoldan sapmamalar iin nasihatlerde bulundu. Kymetli bilgilerini
talebelerine retti. Pek deerli eserler de yazd.
Eb Ali Neccd hazretlerinin sohbetlerinde bulunup, ilim renmekle ereflenen
bahtiyarlardan bazlar; Eb Hafs Bermek, Eb Cafer (Eb Hafs) Akber, Ebl-Hasen
Cezr, Abdlazz Glm Zeccc, Eb Abdullah bin Hamddir. Yazm olduu usl ve fkha
dair eserlerin adlar kaynaklarda verilmemektedir.
Kendisi anlatr: Hocam Eb Muhammed Berbehrden iittim. Znnn- Msr
anlatt: Tahertli (Msrda Rstemlerin baehri olmu bir ehir) bir kimseyi yanmda ok
vdler. Gidip onu buldum. Adama yananca, benden uzaklamaya alt. Ben de
peinden yle seslendim: Ey cenab- Haktan her istediine kavuan insan, sz
uzatmayacam. Bana bu mertebeye nasl kavutuunu anlat! Bana dnd ve Ey gen!
Allah tel, tvbe etmeden nce ilediim gnahlardan dolay beni cezalandrmakta
acele etmedi. Bana mhlet verdi. Ona ibdet etmeye balaynca da, bana verdii
nimetini Ona yneldiimde, beni kendine yaklatrd ve rzsna kavuacak ileri
yapmam nasb etdi. Ondan yz evirecek olduum zaman, beni kendisine ard.
Durduum zaman, beni kendisine rabet ettirdi ve ihsnda bulundu. Bundan daha byk
ikrm kim mid edebilir? deyip yanmdan uzaklat.
Yine kendisi anlatr: Birgn evime, elinde Kurn- kerm bulunan bidat ehli bir
adam geldi. Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) mbrek arkadalarna
dil uzatyordu. Elindeki Kurn- kermi at. Ahzab sresi otuznc yet-i kermesinin
ba tarafn okuyup, mushaf kapatt. Arkasndan da Aie (r.anha), niin bu yet-i
kermede emredildii gibi evinde oturmayp da, Cemel hadsesine kart? diye sordu.
Ben de, O, evinden kmad dedim. Nasl? diye sordu. nk o, mminlerin
annesidir. Evldnn bulunduu her yer onun evidir. O da mminlerle beraberdi dedim.
Adam cevap veremeyip evimi terk etti.
Hocam bn-i Bera, Szn fazlas m daha zararldr, yoksa yemein fazlas
m? diye sordum. Elbette szn fazlas daha zararldr. nk, fazla yemein sknts
abuk geer, fazla szn zarar ise devamldr diye cevap verdi.
1) Mucem-l-mellifn; cild-4, sh. 19
2) Tabakt- Hanbile; cild-2, sh. 140
EB AL RODBR:
Fkh, hads ve tasavvuf limlerinden. smi, Ahmed bin Ksm bin Muhammed
Rodbr olup, knyesi Eb Alidir. Baddda dodu. Msrda yerleti. 321 (m. 933)de
Msrda vefat etti. Kabri, Kurfe kabristannda, Zunnn-i Msrnin (rahmetullahi aleyh)
yaknndadr. Cneyd-i Badad, Ebl-Hseyn Nri, Eb Hamza, Mesd-er-Reml, EblAbbs bin Sreyc Saleb, brhm Ceyz ve baka ztlarn sohbetlerinde bulunup, yksek
ilimlerinden istifde etti. amda Eb Abdullah Cel ile grp sohbet etti. Tasavvuf
ilminden baka, hads ilminde hfz, fkh ilminde ok bilgi sahibiydi. Riyzet, kermet ve
firasette ileri, ok kibar, edib ve ir bir zt olup, kavminin efendisi idi. Muhammed bin
Abdullah er-Rznin hocasdr. Tasavvufun inceliklerine dir ok gzel szleri ve ok
sayda ho menkbeleri vardr. u iir ona ittir:
Sf, saf zere saf elbise giyendir.
Reslullah yolunda, izinde yryendir.
Arzularn yenen, cefy zevk edinen,
Dny lezzetlerini gerilere itendir.
Tasavvuf yoluna girmesi yle anlatlr: Birgn Cneyd-i Badad hazretleri
mescidde birisi ile konuuyordu. Bir ara o kimseye, Ey kardeim, dinle! diye ikaz etti.
Eb Ali de orada idi. Bu szn kendisine sylendiini zannedip, dinlemeye balad. Hz.
Cneydin sohbeti o kadar tatl, yle tesirli idi ki, szleri gnlnde yer etti, iz brakt.
Bundan sonra, kendini tasavvuf yoluna verip, bu yolda ilerledi, byk vellerden oldu.
lim, irfan rendii hocalarn ok sever, kendileri ile iftihar ederdi. Tasavvufu,
Cneyd-i Baddden; fkh, Ebl-Abbas bin Sreycden; edebi, Salebden ve hads-i
erf ilmini, brhm Ceyzden rendim derdi. Btn Baddllar onun stnln bilir,
faziletlerini anlatrlard. Eb Ali Ktib diyor ki; Ben, slmiyeti iyi bilmekte ve tasavvufun
yksek derecelerine kavumakta Eb Ali Rodbr gibi birisini grmedim.
Eb Ali Rodbr (rahmetullahi aleyh), birgn Frat nehri kenarnda oturuyordu.
Can balk yemek arzu etti. Hemen kyya bir balk kt. O srada bir kimse grnp, Ben
bal kzartrm dedi. Kzartt ve kendisine verdi. Sonra gzden kayboldu.
Eb Ali Rodbr (rahmetullahi aleyh) ok cmert idi. Dostlara olan ikrmlar
fevkalade idi. Allah telnn rzas iin, dostlarna verdii bir yemek ziyfetinde, birok
kandil yakmt. Birisi gelip kendisine, Bu kadar da isrf olmuyor mu? diye sorunca,
eri gir de bak. Allah rzas iin olmayp, gsteri iin yanan bir kandil var ise onu
sndr buyurdu. O kimse ieri girip, kandillerin hepsine bakt, her birinin lzumlu
yerlerde yandn, hibirisinin sndrlecek halde olmadn grd.
Hanm Ftma-i yl der ki: Eb Ali Rodbr hazretleri vefat ederken, ban
kucama koymutu. Ey Eb Ali! Kendini nasl buluyorsun? dedim. Buyurdu ki; Ey
Ftma! Gk kaplar almtr. Melek ve mukarreblerin mertebelerini bana arz ediyorlar.
Cennet kapsn amlar, iyilerin ve seilmilerin yerlerini bana gsteriyorlar ve Ey
Rodbr, hangisinden holanrsn? diyorlar. Ama bu gnlm Allahtan bakasn istemiyor.
Ondan, Ondan, Ondan bakasn istemiyor.
Rivyet ettii bir hads-i erf: Muhakkak Allah tel, bir kavim ile onlarn
diyarn mamr eyler ve onlarn maln oaltr. Yaratt vakitten itibren
onlara, gadap nazar ile bakmad. Eshb- kiram (r.anhm), Ya Reslallah! Buna
sebep nedir? diye sordular. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Sla-i rahm
yapmalar yzndendir. buyurdu.
Eb Ali Rodbr hazretleri buyurdu ki:

Bir kimsenin Allah teldan korkmasnn hakk olduunun alameti, Allah
teldan baka hibir eyden korkmamasdr.
Havf (Allah telnn azbndan korkmak) ve Rec (Allah telnn rahmetinden
midli olmak), bir kuun iki kanad gibidir. kisi birden bulunursa, hem ku, hem de uu
dzgn ve mkemmel olur. Kanatlarn birisi bulunmazsa, ku da, uu da noksan olur.
Kanatlarnn ikisi de bulunmazsa ku lme terk edilmi olur.
Ehil olmayan bir kimse ile oturmak; insan, dar bir zindanda olmaktan daha ok
skar.
Hereyin bir nashats bulunduu gibi, kalbin nashats da haydr. Allah
teldan hay etmek, mminlerin hazinesidir.
Muhabbetin alameti muvafakat, yan emredilene uyup, peki demektir.
Kulda u drt halden en az biri mutlaka bulunur: 1. kretmeyi icab ettiren,
nimet, 2. Hep Allah tely hatrlamay icab ettiren minnet, 3. Sabr icab ettiren mihnet,
4. Af dilemeyi icab ettiren hat.
Affa, magfirete, msamahaya kavuurum diyerek, gnahlardan tvbe etmei terk
etmek, o gnah ilemekten daha beterdir. Tvbe ve pimanlktan Allah telnn
honutluu vardr.
Tvbe; pimanlk ve gnah brakmaktr.
Kendinden aa olana saldrmak, zayflktr. Kendinden stn olana saldrmak ise
crettir.
Tefekkr drt trl olur: Allah telnn mahlklarndaki gzel sanatlar, faideleri
dnmek, Ona inanmaa ve sevmee sebeb olur. Onun vad ettii sevblar dnmek,
ibadet yapmaa sebeb olur. Onun haber verdii azblar dnmek, Ondan korkmaa,
kimseye ktlk yapmamaa sebeb olur. Onun nimetlerine, ihsnlarna karlk, nefsine
uyarak gnah ilediini, gaflet iinde yaadn dnmek, Allahtan hay etmee,
utanmaa sebeb olur.
Bir kimsede, hu iinde kalb, zhd ve kanaat beraber bulunduka, afetlerden
emn olur.
Skntlara sabretmiyen kimsede rz yoktur. Nimetlere kretmiyen kimsede
keml yoktur. Allah telya yemn ederim ki, rifler Allah telya, muhabbet, Onun
takdrine rz ve Onun nimetlerine krederek vsl olmulardr.
Dnyay kazanmakta nefsler iin zillet, ahireti kazanmakta ise nefsler iin izzet
vardr. Acaba niin insanlar bak olan ahireti istemekteki izzetin yerine, fni olan dnyay
isteyerek zilleti seerler?
Nefsine, bir defa da olsa lyk olduundan fazla kymet verip bakan bir kimse,
kainattaki mevcdatn hibirinden ibret alamaz.
1)
2)
3)
4)
5)
Tabakt-us-sfiyye; sh. 354

Sft-s-safve; cild-2, sh. 256
EB AL SAKAF:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Abdlvehhabdr. Eb Hafs Haddad
ve Hamdun Kassrn sohbetlerinde bulundu. Dni ilimlerde stad idi. lim dallarnn
hemen hepsinde ihtisas sahibi olup, tasavvuf ilminde kmil bir zt idi. Evliy arasnda ok
iyi konuanlardan olup, dnya ilerinin afetlerini ve nefsin ayplarn anlatanlarn en
by idi. 328 (m. 939) senesinde vefat etti. Vefat ettii zaman, seksen yandayd.
Eb Ali Sakafnin rivyet ettii hads-i erfte Peygamber efendimiz (sallallah
aleyhi ve sellem) Her kim Cuma namazna gelirse, gusl abdesti alsn.
buyurdular.
Eb Ali Sakaf buyurdu ki: Kii, u drt hasletten gfil olmamaldr. lki doru sz,
ikincisi doru i, ncs samim dostluk, sonuncusu ise emanete sadkat ile riyet
olmaktr.
Bir kimse limlerin sohbetinde bulunur, fakat onlara hrmet etmezse, onlardaki
feyz ve bereketlerden mahrm kalr. Onlardaki nrlar, kendisinde asla zuhur etmez.
Allah tel, amellerden iyi olann, iyi olannn da ihlsl, samm olann, samm
olannn da, ancak snnete uygun olann kabul eder.
lim; cehlete kar kalbin hayat, karanla kar gzn nrudur.
Bir kimse dnyya ynelirse, dny megaleleri onun iin afettir.
Bir kimsenin, nefsinin istek ve arzular galip gelirse, akl gizli kalr.
Elde tutmak gereken en uygun ey nefsin, yenmen gereken en uygun ey ise
arzu ve isteklerindir.
Drst olmayan birinden doruluk bekleme, edebsiz birinden edebli olmasn
bekleme.
Salam bir dal, ancak salam bir kkten kar. imdi hareketlerin shhatli ve
snnet zere olmasn isteyen kimse, nce kalbindeki ihls shhatli hale getirmelidir. Zira
zhir amellerdeki shhat, btn amellerindeki shhatten hsl olur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

EB AMR DIMEK:
am evliysnn byklerinden. Eb Abdullah- Cel ve Znnn-i Msrnin
talebeleriyle sohbet etti. amda yaayp 320 (m. 932) ylnda orada vefat etti.
Birok limden ilim tahsil edip, tasavvuf yoluna girdi. limler arasnda fetvlar
mehurdu. mrn ibdet ve tatle geirdi. Din dmanlarna, bilhassa lemin lmsz
olduu iddiasnda olan felsefecilere ok gzel cevaplar verdi.
Birok insan, meclisinde bulunup feyz ve bereketinden istifde ettiler. Mmtaz
insanlar gelip, ona talebe olmakla ereflendiler. Eb Hayr-i Deylem, Eb Bekr-i Rz,
Mensr bin Abdullah, Eb Abdullah bin Muhammed m onun talebelerinin
mehrlarndandr.
Eb Amr-i Dmek hazretleri buyurdu ki:
Evliynn drt hussiyeti vardr. Siyaset, riyzet, firset ve riyet. Siyaset ve
riyzet gizli, firset ve riyet aktr. Siyaset; kalb temizliine, riyzet ise hakkate
ulatrr. Siyaset, nefsi tanmaktr. Riyzet, nefse muhalefet ve dmanlktr. Firset,
Allah telnn iyiliklerini yaknen grmek, riyet de, Allah telnn emir ve yasaklarna
uymaktr. Siyset, kulluu canlandrr, riyzet kaza ve kadere rz olma salar. Firset,
ktlkten arnmay ve tarif edilemeyecek eyleri mhedeyi salar, riyet ise sevgi ve
korku kazandrr. Vef, safa ile beraber olur, rz muhabbetle beraberdir. Bunlardan birinin
ilmi dierinden, birinin bilgisizlii de brnn cehletinden kaynaklanr.
Tasavvuf, hakk mhede iin, gzn dnydan tamamen evirmektir.
Allah teldan korkan, eytann ktlklerinden daha ok, nefsinin kendisine
verecei zarardan korkar.
Rz, her halinde Yaratann hkmne rz olmaktr.
nsanlar ho grmek, muhabbet icabdr. Dier insanlarn yaptklarn,
seilmilerden de beklemek akl ii deildir. Evliy, bu fni dnyda olup biten eylerle
deerlendirilmeye kalklrsa, ortalk fitne ve fesda boulur.
Peygamberler, mucizelerini insanlarn mn etmeleri iin aklarlar. Evliy da,
kermetlerini insanlar arasnda fitneye yol amamas iin saklar.
Hatra gelip geen eyler mhim deildir. bir makama vsl olup, asl vatann
mhede etmektir. Asl yerini gren, geici eylere itibr etmez.
Kalbin kararmasnn almeti, kulun kendi tedbirine gvenip, Hak telnn
muhafaza etmesi iin dua ve istekte bulunmamasdr. Halbuki Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) Y Rabb! Beni, daha imdi domu bir ocuk gibi
muhafaza et! diye dua buyurdular.
nsanlarn kalbinin nru, yznde grlr.

1)
2)
3)
4)
5)
6)
Risle-i Kueyr; sh. 308, 426

Tabakt-us-sfiyye; sh. 177, 277
Tezkiret-l-evliy; cild-2, sh. 53
EB AMR ZCC:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin brhm bin Ysuf bin
Muhammeddir. Aslen Nibrlu olup, Mekkede ikmet etti. Cneyd-i Badad, Eb
Osman, Sfyn- Sevr ve brhm Havvs gibi limlerin sohbetinde bulunmu, onlardan
ders almtr. Mekkede iken 40 sene Mescid-i haramdan ayrlmad. 60 defa hac etti. 348
(m. 959) senesinde Mekkede vefat etti.
Kendisi anlatr: Babamn vefatndan sonra, bana elli dinar miras kald. Hacca
gitmek maksadyla yola ktm. Yolda bir ahs yanma yaklaarak ka paran var diye
sordu. Kalbimden Doru sylemekten daha gzel birey yoktur diye geirdim ve o
ahsa Elli dinarm var dedim. Paray benden isteyip kesedekileri sayd. Dediim kadar
knca, Al sende kalsn, doru szlln beni sevindirdi dedi. Sonra merkebinden
inerek beni bindirdi ve bana, Ben de senin arkandan yetiirim dedi. Ertesi yl bana
Mekkede yetiti. Vefat edinceye kadar hep benim yanmda kald.
yle anlatlr: Hac zamannda yabanc birisi onun yanna gelerek, Haccm
yaptm. Bertm ver. Senin arkadalarn, bertm almam iin sana gnderdiler. Eb Amr,
o kimsenin gnlnn temiz ve saf olduunu grd. Ona aka yaptklarn anlad. Kbenin
kaps ile Hacer-l-esved arasndaki Mltezime iret ederek: Git oraya ve (Ya Rabb!
Bana bertm ver) de! dedi. Bir sre sonra, o yabanc, elinde bir kat ile geri dnd.
Kadn zerinde yeil hat (yaz) ile yle yazl idi: Bismillahirrahmnirrahm. Bu falan
olu falann Cehennemden bert kaddr.
Eb Amr ez-Zucc buyurdu ki: nsanlar chiliye devrinde akl ve tabiatlarna
gzel olan eylere tabi olurlard. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) ise,
onlar slmiyetin beendii akl sahibi kimselere dndrd. Haram olan ileri braktlar.
Kalbdeki hamiyet, ihls dzeltmek, yasak olan ilerden uzaklamaktr. nsann
nefsindeki hamiyet ise, benlik davasn terk etmektir. Allah tel rahmetini, dinin
emrettii ileri yapanlara ayrmtr.
Bir kimse, kendinde olmad bir eyden konuursa, konumas ile dinliyenleri
fitneye srkler.
Farz namazlarnda tekbir alrken renginiz deiiyor? diye sorduklarnda: nk
farz namazlara sdk ve dorulukla balamamaktan korkuyorum. Kim namaza durup,
Allah ekber diye tekbir getirirse, fakat o srada kalbinde Allah teldan baka bir ilh
dncesi bulunursa veya hayat boyunca Ondan baka birinin bykln ve yceliini
kabul etse, kendi akl ile kendini yalanlam olur. buyurdu.
1)
2)
3)
4)

EB AVNE NBR:
Hads ve afi fkh limi. Knyesi Eb Avne olup, ismi, Yakb bin shk bin
brhm bin Zeyddir. Memleketine nisbetle sferin ve Nibr denilmi ve Eb Avne
Nibr diye tannmtr. 230 (m. 844) ylnda dodu. Eb Avne, 316 (m. 928) ylnda
Nibr yaknlarnda sferinde vefat etti. ehrin sfehn kaps tarafnda, Eb shk
sfehnnin kabri yanna defa edildi.
Eb Avne Nibr, hads renmek ve ilim tahsil etmek iin; am, Msr, Basra,
Kfe, Yemen, Hicaz ve Horasan blgelerine seyahat etti. Ayrca be defa hac iin gitti.
Buralarda birok limden ilim tahsil etti. amda; Yezd bin Muhammed bin Abdssamed,
smil bin Muhammed bin Kynt, uayb bin uayb bin shk, Msrda; Yunus bin
Abdlal ve kardeinin olu bn-i Vehb, mm- Mzen, mm- Rebi ve oullar
Muhammed ve Saad, Irakda; Sadn bin Nas, Hasen ez-Zaferan, mer bin ube ve
dier limler, Horasanda; Muhammed bin Yahy ez-Zehl, mm- Mslim, bn-i Haccc
ve Muhammed bin Rec Sind, Musul ve civarnda da; Ali bin Harbden ilim rendi.
Bunlardan baka birok limden hads-i erf rivyet etti. Yzbin hads-i erfi rvileriyle
birlikte ezberleyerek, hads ilminde hfz oldu. afi mezhebini sferine ilk defa gtrp
yayd. Fkh ve hads ilminde birok lim yetitirdi. Allah telnn rzsn kazanmak iin
verdii derslerinde, insanlara emr-i marf yapar, ktlklerden saknmalarn bildirirdi.
Talebelerinden Eb Bekr smil, Ahmed bin Ali Rz, Eb Ahmed Ali, Sleymn Taberni,
Eb Nuaym Abdlmelik bin Hasen sferin mehr oldu.
Msned-s-sahh adl bir eseri vardr. Bu kitab Haydarbd ehrinde kurulan
Diret-ul-Mearif-l-Osmaniyye adndaki slm Neriyat Encmeni tarafndan mevct
nshalar karlatrlarak, 1363 (m. 1944) senesinde baslmtr.
Rivyet ettii hads-i eriflerden ikisi yledir:
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Bir kimse bir mslmann cenzesini
mn ve hlis niyetle takip eder de namaz klnp, defin ii bitinceye kadar o
cenze ile beraber bulunursa, muhakkak o kimse, her biri Uhud Da arl
ayarnda iki krat (sevb) ile dner buyurdu.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki:
Sizden evvel geenlerden kii yola ktlar. Geceyi geirmek iin bir
maaraya girdiler. Derken dadan bir ta dt ve maarann azn kapatt.
Bunun zerine yle dediler: yi amellerimizle dua etmekten baka bizi
buradan kimse kurtaramaz. lerinden birisi, Allahm, benim ok ihtiyr bir
annem ve babam vard. Onlardan evvel ne ocuklarma, ne de hayvanlarma bir
ey iirmezdim. Gnn birinde odun toplamak iin uzaklara gitmitim. Onlar
uyuyuncaya kadar dnemedim. Akam kahvaltlarn hazrladm. Fakat onlar
uyumu buldum. Onlar uyandrmaya ve onlardan evvel ailece akam st
imeyi ho grmedim. anak elimde olduu halde, onlarn uyanmalarn
bekledim. Nihyet sabah oldu. ocuklar, ayaklarmn altnda alktan
alyorlard. Derken annem, babam uyandlar ve akam stlerini itiler.
Allahm! Eer bu ii senin rzn iin yapmsam, bu tatan ektiimiz bely
bizden uzaklatr dedi. Ta bir para ald. Lkin klacak gibi deildi. kincisi
yle dedi: lhi! Amcamn bir kz vard ki, onu herkesten ziyde seviyordum.
(Bir rivyete gre, bir erkek bir kadn ne kadar sevebilirse, ben de o kadar seviyordum.)
Onunla birlemek istedim. Lkin teklifimi kabul etmedi. Birka sene sonra bir
ktla uraynca bana bavurdu. Kendisini bana teslim etmek artyla ona
yzyirmi altn verdim. Kabul etti. Bu sretle frsat elverince, Allahtan kork da,
haksz olarak bana yaklama dedi. Ben de Allahtan korkarak bu ok sevdiim
kadndan uzaklatm. Verdiim altnlar da ona braktm. Allahm, eer bu ii
srf senin rzn kazanmak iin yapm isem, iinde bulunduumuz bely
zerimizden gider diye yalvard. Maarann kaps biraz daha ald. Yine
kabilecek derecede deildi. nc ahs da yle dedi: Allahm! cretle
amele tuttum ve cretlerini verdim. Lkin, yalnz biri cretini alamadan brakt,
gitti. Ben de onun cretini altrp rettim. O iinin nm ve hesabna mal
oald. Bir mddet sonra o adam yanma gelerek, cretimi ver dedi. Ben de,
u grdn deve, kz, koyun, senin cretinden remitir, al gtr dedim. O
da Ey Allahn kulu, benimle alay etme dedi. Seninle alay etmiyorum,
doruyu sylyorum dedim. Bunun zerine mallar ald ve hepsini srp
gtrd. Hibir ey brakmad. lh! Eer bunu senin rzn iin yapmsam,
iinde bulunduumuz bely zerimizden def et dedi. Ta maarann azndan
kayd, onlar da kp yrdler.
1)
2)
3)
4)
Vefeyt-l-ayn; cild-6, sh. 393, 394


EB BEKR BN EB SADN:
Evliynn byklerinden. Din bilgilerinde byk lim. Hikmet ve beyn sahibi.
smi, Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Eb Sadn olup, knyesi Eb Bekrdir. Eb
Bekr Sadn diye mehr olmutur. Doum trihi belli deildir. Aslen Baddldr.
Genliini ilim tahsilinde geirmi, Rey ehrinde ikamet etmi ve byk lim olmutur.
afi mezhebinde idi. Amel ve ibadetle ilgili ok gzel szleri vardr. Uzun mddet
Tarsusta oturmu, konuma ve hlindeki keml sebebiyle Bizans mparatoruna eli
olarak gnderilmitir.
Eb Sadn, byk limlerden olan kad Eb Abbas el-Bert, Muhammed bin Galip
et-Temmam, Muhammed bin Yunus el-Kedim, Hseyn bin Hakem el-Hiber et Kf ve
daha bakalarndan ilim rendi. Cneyd-i Badad ve Ahmed Nrnin (r.aleyhim)
sohbetlerinde yetiti. mm- aran Allah tel, Cneyd-i Badad ve Ahmed Nrden
(r.aleyhim) rz olsun ki, byle byk bir velnin yetimesine sebeb olmulardr
buyurmutur.
Abdssamed bin Muhammed es-Sav, Ali bin Muhammed el-Mervez, Slih bin
Muhammed el-Hemedan ve pek ok lim, Eb Bekr bin Eb Sadndan ilim renmitir.
stad Ebul-Ksm er-Rz (rahmetullahi aleyh) onun sohbetlerinde yetimitir.
Evliyullahn hllerine it ilm meselelerde, kendi vaktinde yaayan meyhn en
limlerinden idi. afi mezhebine gre amel edip, vaz etmekte esiz idi. ok kuvvetli bir
hitbeti olup, gayet fash ve bel konuurdu. Birok meselelerde yapm olduu
beynlar, fevkalade gzel ve anlalr idi. Zamannda Bizansa bir eli gnderilmek
istendii zaman, halfenin emri ile ilim adamlarn bir bir incelediler. Eb Bekr bin Eb
Sadndan daha liyakatlisini bulamadlar. Hayatta olduu gnlerin birinde, pekok velnin
hazr bulunduu bir toplantda yaplan konumada, Bu zamanda evliy ierisinde,
Msrda Eb Ali Rodbr, Irakta ise Eb Bekr bin Eb Sadn gibisi kalmad. Onlar Eb
Bekr bin Hisadan daha ince grl ve anlayldr diye konuulduunu Eb Abbs elFergan ve Ebl-Hasen bin Hudk (r.aleyhim) haber vermilerdir.
Beyan ettii szleri; ince manl, cmleleri anlayana hikmet dolu idi. Buyurdu ki:
Kim evliy ile sohbet ederse, nefsini, kalbini ve maln hi dnmeden evliy ile sohbet
etsin. Ne zaman bu sebeplerden; nefs, kalb ve maldan birisine meylederse, maksadna
kavuamaz. (Allah telya vasl olamaz.)
Kim, rivyet yoluyla gelen ilim (din bilgileri) ile amel ederse, dirayet ilmine vris
klnr. Kim, dirayet ilmi ile amel ederse, riyet ilmine vris klnr. Kim, riyet ilmi ile amel
ederse, Allah telya giden yola kavuturulur buyururdu.
O, her hlinde Allah telya kreder, Allah teldan gelen derd ve bellar,
nimetleri gibi tatl gelirdi. O bu haliyle de Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) tbi
olur, herkese de bunu tavsiye ederdi. Buyurdu ki: kr, Allah teldan nimetler ve
ihsnlar geldii zaman krettiin gibi, dert ve bel halinde de ylece kretmektir.
O, her halinde Allah telya mid balam ve Ona tevekkl etmi
kimselerdendi. Vaz-u nashatlarnda dima sabr ve midi, yan Allah teldan
beklemeyi tavsiye ederdi. Buyurdu ki: Allah teldan mit ettii eyler zerine
sabreden, Onun fadl ve ihsnndan mid kesmez. Kim bir eyi kula ile dinlerse, o
dinlediini bakalarna anlatr. Kim kalbi ile dinlerse, onu anlar ve kabul eder. Kim iitip,
rendii ile amel ederse, hidyet bulur ve bakalarnn hidyete kavumasna sebep
olur.
Dnyada, Allah teldan baka hereyi maksad ve arzu etmekten uzaklam
olan Eb Bekr bin Eb Sadn, herkese de Allah teldan baka hereyden uzaklamay
tavsiye ederdi. Buyurdu ki: Nefsden gelen arzu ve maksadlar brakmak, Allah telya
kavumaa sebeptir. Fakat Eb Bekr bin Eb Sadnn (rahmetullahi aleyh) bu szleri,
dny iin hi almamak mansna sylenilmi deildir. O bu szleriyle Allah tely
sevip, Onu maksd edinmek lzm olduunu beyn etmitir.
Eb Abdullah- Haff yle anlatr: Rveym; Baddda bayram namazndan sonra
bana dedi ki: Eb Bekr bin Eb Sadn tanr msn? Tanrm dedim. Yr ona git,
bizim bugn onun meclis ve nsiyeti (muhabbeti) ile ereflenmek istediimizi syle dedi.
Gittim, onu evinde buldum. Avluya bakan sofada, khne bir hasrdan baka bir ey yoktu.
O da, hasrn zerinde oturuyordu. Rveymin dediklerini ona syledim. Buyurdu ki: Bu
sofray tut. Darda birisi var. Ona ver de yemek getirsin. Ben: Yan, Eb Muhammed
Rveymin davetini kabul etmiyor musunuz? dedim. O, Ediyorum fakat, hazret-i Aliden
rivyet edilmitir. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bir dn yemeine davet
edildiinde buyurdu ki: Kalk y Ali! Eve gidelim. Orada birka para bireyler
yiyelim ki, dn evine vardmzda, insanlarla yediimiz yemek gzel olsun.
Yan ok itahl bir ekilde yemiyelim. Bundan sonra Abdullah Haff syle dedi: Ben de
sofray, alarak o sahsa verdim. yufka (ekmek) ve yanna katk getirdi onlar yedik ve
ayrldk.
Eb Bekr bin Eb Sadn (rahmetullahi aleyh), Allah telnn rzasna ve
sevgisine kavumak ve bidatlardan mutlaka saknma lzm olduunu beyan etmitir.
nk amelde ve itikddaki bidatin zulmeti, kalbe envr- ilahinin, (Allah teldan
gelen nrlarn) girmesine mani olur. Buyurmutur ki: Kim Allah telya kavumak
isterse, bidatten, dalaletten, isyndan ve gafletten uzak dursun.
Eb Bekr bin Eb Sadn, kimseyle mnakaa etmeye izin vermezdi. Herkesi
mnakaadan men eder, ancak nashat iin bir bakasna sz sylemee izin verirdi.
Buyurdu ki: Bir kimse, Allah teldan gfil olduu halde, mnzara etmek iin oturursa,
onun iin ayp vuk bulur. Birincisi; mnzara ettii kimseye cidl ve barp
armaktr ki, o kii bundan men edilmitir. kincisi; halka kar kendini stn grmek
sevgisi ki, o kii bundan men edilmitir. ncs; mnzara ettii kimseye gadap, fke
ve kindir ki, o kimse bundan men edilmitir. (Allah tel bunlar haram klmtr.)
Bir kimse bir meclise nashat etmek iin oturursa, bunun iin de hl vardr.
Onun szlerinin balangc vaz ve nashat, ortas hak ve hakkate dellet, sonu ise
berekettir.
Buyurdu ki: Hakkatler zuhur etmee balad zaman, fehmin (anlayn) ve
ilimlerin eserleri silinir.
Ruhlar, nrdan yaratld ve karanlk heykellere, yan bedenlerde yerletirildi. Ruh
kuvvetli olursa, akl ile hemcins olur ve ona Allah telnn nrlar yamaya balar. Nefsin
zulmeti gider. Bylece nefs, akl ve ruhun nrlaryla rhan bir varlk olur ve nefs, ruh ile
beraber akln emrine, yoluna girer. Ruhlar ise gelmi olduklar gayb haznelerine dnerler
ve kaderin akn renirler. Ruh, kaderden cereyan eden eylere muttali olunca,
(renince) kaza ve kaderden gelen her eye tam rza hali hasl olur. te bu, rhun
hallerinin latifelerinden birisidir.
Sf olan kimse, gsteri ve hretten uzaktr. Fakr (her eyiyle Hakka ynelen
kimse), esbb, sebepleri unutan, her eyi Allah teldan bilendir. Sebebi unutmak,
fakirlik ismini icab ettirir. Bu sebeple, fakir olan kimsenin Allah telnn rz olduu yolda
ilerlemesi kolay olur. Sfnin safs; gnlnn holuu, hret ve gsterii unutmasdr.
Bu hle tasavvuf denir.
1)
2)
3)
4)
5)

Nefeht-l-ns (Osmanlca); sh. 234
EB BEKR BN HADDD EL-MISR:

afi fkh limi, muhaddis ve kad. Her ilimde sz sahibi idi. Eb Bekr knyesi
olup, asil ismi Muhammed bin Ahmed bin Cafer-i Haddddir. Msrl olmas dolaysyla
Msr, afi mezhebi limi olduu iin afi denilmi, Kinan nisbet edilmitir. Dedelerinden
el-Haddddan dolay bn-i Haddd lakbyle mehr olmutur. mam- afi hazretlerinin
talebelerinden Eb brhm Mzennin vefat ettii gn 264 (m. 878) ylnda Msrda
dodu. Seksen yalarnda iken hacdan dnnde hastalanp, Msra girerken, 345 (m.
956) Muharreminin son gnlerinde vefat etti. Annesinin kabri yanna defnedildi.
Kk yata Kurn- kermi ezberleyen Eb Bekr bin Haddd, birok limden ilim
rendi. Fkh ilmini, Eb Sad Muhammed bin Ukayl el-Firyab, Bir bin Nasr ve Mensr
bin smil ed-Darrden ald. Msrda Eb shk Mervez ile beraber bulundu. 310 (m.
922) senesinde Badda gitti. Muhammed bin Cerrden ilim rendi. Sayraf ve stahr
ile grt. ok arzu etmesine ramen Ebl-Abbas Sreycle gremedi. Hads ilmini
Nesa, Fakh Firyb, bn-i Ebiddnya, Eb Yezd el-Kartis ve mer bin Miklstan ald.
Yzbin hads-i erfi rvileriyle beraber ezberden bilirdi. Yalnz Nesden ald hads-i
eriflerden rivyette bulundu.
Hads ilmini, rvilerin her birinin knyelerini, gvenilir olup olmadklarn ok iyi
bilirdi. Nahiv ve lgat ilimlerinde zamann bir tanesiydi. Fkhta onun gibisi yoktu. Fkh
limleri arasndaki ihtilafl meselelerde verilen deiik fetvlara it bilgisi ok fazlayd.
slamiyetten nceki ve sonraki hdiseleri ok iyi renmiti. Belgat ve feshatta ok
mhirdi. Arapcann incelikleriyle dolu pekok iiri ezberden bilirdi. Fkh ilminde keskin
grl idi. Kelimelerin en ince manlarn bildiinden, hkmleri manlarn derinliklerine
inerek verirdi. ok zek olup, hibir kt niyetli ona yanl hkm verdiremezdi. Kimse
onun szne muhalefet etmeye cesret edemezdi. Bundan dolay, Cellda kzmak,
semmd (gbreyi) temizlemek ve bn-i Haddda muhalefet etmek, dnyann en acaib
ileridir sz mehr oldu. Onun ilim meclisinde bulunanlar kendilerinden geerler,
sustuu zaman kendilerine gelirlerdi. Kd bn-i Reml ve baka kadlarn nibliklerinde
bulundu. 324 (m. 936) ylnda Muhammed bin Tug hd; bn-i Haddd, Hseyn bin
Muhammed bin Eb Zra Dmeknin yerine Msr kads tayin etti. Onun hkm
vermeye balamasyla, dier kadlar hkm veremez olmu, herkes bn-i Hadddn
hkmn tercih eder olmutu. Davalara cmide, evinde veya bn-i Eb Zrann evinde
oturarak bakard. bn-i Eb Zra, onun yannda edeble durur, hibir ekilde bn-i
Haddda mdahale etmezdi. Talebeleri de ona ktiblik yapard. mrnn sonuna kadar
kadlk yapt. nsanlar, onun dil hkmleriyle huzr iinde yaadlar.
ok gzel giyinir, gzel ata biner, limlerin iarn korur, devlet adamlarna nashat
ederdi. Zamannda Msr vli ve sultan olan hid hkmdrlar ve halk tarafndan ok
sevilir, insanlar onun sznden kmazlard. Onun nashatleri ve destei ile Fatmlere
kar Msr, kuvvetli bir kale haline gelmiti. Vefatnda arkasnda; defalarca erhi yaplacak
olan birok kitap, yzlerce mmtaz talebe, yzbinlerce kendisini seven gnl brakt.
Cenze namaznda, bata Sultan ncr bin Muhammed bin Tug hid ve saltanat naibi
Kfr ve onbinlerce insan bulundu. Daha sonralar insanlar, onun kabrini ziyret ederek
bereketlendiler. Kitaplarn okuyarak, talebelerinden renerek, bir umman andran
ilminden istifde ettiler.
limle urat zaman yalnz olmay tercih ederdi. ok ibadet eder, hergn bir defa
Kurn- kermi batan sona okurdu. Ayrca Ramazan aynda da altm hatim yapard.
Birok talebeye ilim reten bn-i Hadddn en mehr talebeleri; kad Ysuf bin
Kzm, Kaffl, Eb Ali Sinc, kad Ebt-Tayyib Taber ve kad Hseyn Mervezdir.
Bilhassa fkh ve kadlk ilimlerinde birok kitap yazan Eb Bekr ibni Hadddn, elFur-l-mvelledt ve Cmi-l-fkh adl eserleri, talebelerinden bn-i Ali el-Kaffl, Eb Ali
Sind, kad Ebt-Tayyib Taber, kad Hseyn Mervez ve dier limler tarafndan birok
defa erh edilip, dier insanlarn daha rahat anlayabilmeleri iin aklanmtr. Fkh
ilminde ayrca el-Bhir adl yz blmlk bir eseriyle, kadlk zerine yazd Edeb-l-Kad
adl pek kymetli bir kitab vardr. Bir de Feriz adl bir eseri bulunmaktadr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Mifth-s-sede; cild-2, sh. 314
Kef-z-znn; sh. 47, 1218, 1256, 1911
Esm-l-mellifn; cild-2, sh. 42
EB BEKR EL-FERR:
Nibrda yetien evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Ahmed bin
Hamdn el-Ferr olup, knyesi Eb Bekrdir. Zamannda bulunan evliynn nde
gelenlerinden idi. Eb Ali es-Sekaf, Abdullah bin Menzil, Eb Bekr-i ibl, Eb Bekr bin
Thir, Eb Muhammed Mrtei ve baka byk ztlarla grp sohbet etti. 370 (m.
980)de vefat etti.
Sohbetlerinde, byklere hrmet etmenin, ana-babann rzasn almann
ehemmiyetini ok anlatrd. Evliydan olan Amm- Hirev (rahmetullahi aleyh) yle
anlatr: Bir zaman bir cematle, hacca gitmek zere yola ktk. Nibra vardmzda,
ben Eb Bekr el-Ferr ile grmek istedim. Arkadalarm bana, Onu ziyret edersen,
anne ve babann rzsn alman iin seni geri gnderir. Hacdan dnte kendisini ziyret
edersin dediler. Kendisini grmek arzusu bende ok fazla olduu iin, arkadalarmn
tavsiyelerine aldrmayp, Eb Bekr el-Ferrnn (rahmetullahi aleyh) bulunduu mescide
gittim. Selm verdim. Selmma karlk verip Nerelisin? diye sordu. Hertlym dedim.
Nereye gidiyorsun? dedi. Hacca gidiyorum? deyince, Baban var m? diye sordu.
Evet dedim. Geri dn ve onun rzsn al buyurdu. Peki efendim, dediiniz gibi
yapacam dedim. Oradan ayrlp yol arkadalarmn yanna gittim. Bana geri
dnmemem iin srar ettiler. Ben de, Acaba geri dnmesem mi? diye dndm. Ertesi
gn tekrar huzruna vardmda bana, Ahdini bozdun dedi. O halime tvbe ettim.
Sylediinize uygun hareket edeceim deyince, bana tevecch ettiler ve dua
buyurdular. Eer kendisini grmeseydim ve dua ve tevecchlerine kavumasaydm,
tasavvuf yolunda ilerliyemezdim.
Eb Bekr el-Ferr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Bir kimse Allah tely btn
yaratlmlara tercih etmezse, onun kalbinde hibir zaman marifet nru parlamaz.
Emr-i marf ve nehy-i mnker yapmann (iyilii emredip, ktlklerden
sakndrmann) artlar vardr. lk nce kendi nefsinden balamak, sylediini ve
veskalarn ok iyi bilmek ve doacak skntlara sabretmektir.
Kiinin ameli, o ameli yapmaya verdii ehemmiyet mikdarnca, o ameli ilerken
olan kusurlarna zlmesi mikdarnca ve iledii amelin Snnet-i seniyyeye uygun olmas
iin olan gayreti mikdarnca sahih ve makbl olur.
yiliklerini gizlemen, ktlklerini aklamandan daha makbldr. Sen bylece
kurtulua erebilirsin.
Kendisine ebrrn kimler olduu sorulunca, Allah teldan ok korkanlardr
buyurdu.
Eb Bekr-i Ferr hazretleri hads ilminde lim olup, rivyette bulunmutur. Rivyet
ettii hads-i erflerden biri yledir: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), evinin
avlusunda ykanan bir adam grd ve Sizden biriniz ykand zaman, bir duvar
arkasna geerek de olsa rtnsn. buyurdu.
EB BEKR ES-SAYRAF:
afi mezhebindeki hads, fkh, usl-i hads, usl-i fkh limlerinden. smi,
Muhammed bin Abdullah, knyesi Eb Bekr olup, Sayraf lakbyla tannr. lim tahsili iin
ok alt, eitli kitaplar yazd. 330 (m. 941) trihinde, Reb-l-evvel aynn son
Perembe gn, Msrda vefat etti. (Receb aynda olduu da rivyet edilmitir.)
Sayraf; Ahmed bin Mensr Ramd, Ali ibni Sreyc ve daha pek ok limden ilim
rendi ve hads-i erf rivyet etti. Kendisinden de Ali bin Muhammed ve ondan sonra
gelen limler hads-i erf rivyetinde bulundu.
O, afi limleri arasnda usl ve kyas bilgilerinde en yksek, geni anlayl,
isbetli grleri olan fazlet sahibi bir limdi. Hads-i erf almada ok titiz davranrd. Bu
hususta: Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) buyurmad bir hads-i erfi,
Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) isnd eden kimsenin, sonradan iyi hali grnse
de rivyetini asla kabul etmeyiz demitir. Esnev, onun fkh ve uslde imm olduunu
bildirdi. Fkh usl hakknda yazm olduu kitaplar, bu hususta yazlm en kymetli
eserlerdendir.
Eb Bekr el-Kaffl fkh usl hakknda yazm olduu kitapta yle anlatyor: Eb
Bekr Sayraf; Allah telnn yaratt kullar arasnda mm- afiden sonra usl ilmini
en iyi bilen idi. afi limleri arasnda ilk olarak ilm-i urta balayan odur. Bu hususta
ok gzel bir slbla kitap telf etti.
Onun kadr- kymetine dellet eden eserlerinden bazlar unlardr:
Kitab-n-fi-urt, Kitab-n-fil-icm, erh-i rislet-i-fi, Delil-l-alm al
Usl-il-ahkam f usl-il-fkh ve Kitb-feriz.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Tehzb-l-esm vel-lga; cild-2, sh. 193
EB BEKR E-EBEH (Muhammed Nibr):

Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Ahmed bin Cafer e-ebeh enNibrdir. Knyesi, Eb Bekrdir. Eb Osman Hayr ve baka limlerle de grp
sohbet etti ve kendilerinden ilim rendi. 360 (m. 970)den nce vefat etti. Zamannda
Nibrda bulunan evliynn en stnlerinden ve en ok fetv verenlerinden idi. Mkl
olanlar kendisine mracaat ederlerdi.
ok cmert idi. Herkese iyilik eder. Ftvvet; gzel ahlk ve iyi-kt herkese,
iyilik etmektir buyururdu.
Eb Bekr e-ebehnin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii bir hads-i erfte,
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Cebril (aleyhisselm)
bana komu hakknda o kadar tavsiyelerde bulundu ki, ben komuyu, komuya
vris yapacak zannettim.
Eb Bekr e-ebeh (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Dier insanlar yemek ve imekle kuvvetli olurlar. rifler ise, marifetleri ile
kuvvetli olurlar.
Haramlardan kanan, takv sahibi slih kimseleri zmemen, gzel ahlk olarak
sana kfidir.
2) Tabakt--sfiyye; sh. 505
EB BEKR EVDEN (Muhammed bin Abdullah):
Hads ve afi fkh limi. Eb Bekr knyesi olup, ismi Muhammed bin Abdullah bin
Muhammed bin Basr bin Varakadr. Buhr yaknlarnda, Evden (veya den) kynde
dodu. Bundan dolay Evden (den) ve Buhr nisbet edildi. 385 (m. 995) ylnda vefat
etti. Kelabzda defnedildi.
Eb Bekr Evden, ncelikle Buhr ve Mverannehr blgesi limlerinden ders ald.
Ebl-Fadl Yakub bin Ysuf Asm, Heysem bin Kleyb , Abdlmmin bin Halef Nesef,
Muhammed bin Sb Buhr ve daha birok limden ilim rendi. Buhr ve
Mverannehrde fi ulemasnn ilim rendikleri bir kaynak oldu. Eb Bekr Evden,
vaktini ilim renmek, rendiklerini Allah telnn kullarna retmekle geirirdi.
Harama derim korkusuyla phelileri terk eder, hatta mubahlarn ounu da yapmazd.
Gnahlarna alamas, Allah teldan ok korkmas, Onun rahmetine olan gveni ve
tevekkl ile mehurdu.
Hads ilminde sika (gvenilir) olduu bildirilen bu mbrek ztn, talebe olmak
isteyen herkese kaps akt. O kapdan, ancak nasbi olanlar girebildi. Talebeleri arasna
girenlerden, birok lim yetiti. Bu limlerden Eb Abdullah Halim, Muhammed bin
Ahmed bin Gncr ve Cafer-l-Mstagfir mehr oldu. Yllarca din-i slmn yaylmas
iin altlar. Mbrek hocalarndan alm olduklar ilmi yaymak ve Allah telnn
kullarn Cehennem ateinden kurtarmak iin gayret ettiler.
Talebelerinden Hkim Nibr; Eb Bekr Evden, Nibra geldi. Hac dnnde

tekrar gelip, uzun zaman bizimle beraber kald. O fkh limlerinin, gnahlardan en ok
saknan, ibadet ve gnahlara tvbe etmekte en ileri gelenlerindendi demektedir.
lim meclislerinde faiz meselesi zerinde ok durur, faizin haram olduunu
bildirirdi. Bilhassa ayn cinsten olan eylerin, ayn miktarlarnn satnda, yan mislin,
misliyle satnda, mutlaka faiz olduunu syler, bundan kurtulmak iin slmiyetin
bildirdii al-veri bilgilerinin ehlinden renilmesi gerektiini anlatrd.
1) Tabakt--fiyye; cild-3, sh. 182
2) Vefeyt-l-ayn; cild-4, sh. 209
EB BEKR- DKK:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Davd ed-Dnr olup, knyesi Eb
Bekr-i Dkkdir. Aslen Dnrlu olup, Baddda ikamet ederdi. Sonra ama intikal edip,
orada yerleti. 350 (m. 961)den sonra, 100 yan gemi olarak amda vefat etti. Vefat
trihi kat olarak bilinmemekle beraber, 355, 359, 360, 363 veya 395 olduu rivyet
edilmitir. Cneyd-i Baddyi grmtr. Eb Ali Rodbrnin akrandr.
Eb Abdullah bin Cellnn sohbetlerine devam edip, kendisinden ilim ve feyz ald.
Ayrca Eb Bekr ez-Zekkk el-Kebr, Eb Bekr el-Msr ve dier baz byk ztlarn
sohbetinde bulundu. Dinin emirlerine uymak bakmndan, zamanndakilerin en
gayretlisiydi. Sohbeti, insanlara dnyay unutturup, haram ve gnahlarn zehir olduunu
hissettirmesi bakmndan, yolunu arm olanlara Allah telnn gnderdii bir nimet
sofrasyd.
Kendisine, fakirlik ve tasavvuf hakknda soruldu. Cevabnda; Fakrlik, tasavvuf
hallerinden bir haldir buyurdu. Tasavvuf yolunda bulunann alameti nedir? diye sordular.
Her halkrda, en faideli olan ey ile megul olmak ve ktlklerden uzak durmaktr
buyurdu.
Kendisinden sordular; Kiminle dost olalm? Cevabnda Senin her halini bilen,
kendisinden emn olduun, kendisinden bir eyi saklamak lzmunu duymadn,
aranzda hibir eyin sakl bulunmad kimse ile dost ol buyurdu.
Eb Bekr-i Dkk (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Allah telya yakn olmann almeti, insan Allah teldan uzaklatran her
eyden uzak olmaktr.
Nice sevinler vardr ki, sonlar kederdir. Nice hznler vardr ki, onlarn da sonu
kurtulutur.
Mide, yenilen eylerin topland yerdir. Eer oraya hell lokma koyarsan,
azlardan slih ameller meydana gelir. pheli lokma koyarsan, azlar, Allah yolunda
amel etmekte pheye derler. Eer, haram lokma koyarsan, o lokma seninle Allah
tel arasnda bir perde olur ki, bu yolda yrmen mmkn olmaz.
hls odur ki; insann zhir, btn, durmas, hareket etmesi, nefes alp vermesi,
yan her hli Allah tel iin olmaldr. Nefsin, hevnn pay bulunmamal, hibir hareket,
bir mahlk iin olmamaldr.
Bir kalbde Allah telya kavumak arzusu doar, bu akla yanarsa, beeriyet
ktlkleri o kalbden ayrlr.
Allah tely tanyan kimse Ondan midini kesmez ve hep Ona iltica eder. Onu
unutan kimse de, mahlklara iltica eder. Nefsinin ktlklerini tanyan kimse, hibir
amelini beenmez, gzel ve kusursuz bilmez. Hep kendini kusurlu bilir. Mmin hat
yapmaz. Gaflet ile bir hat yaparsa, hemen hatsn dnr zlr ve derhal tvbe
istigfr eder.
Marifet ehli, Allah tely tanmakla hayattadrlar ve hakk hayat da, onlarn
yaadklar hayattr. Allah tely tanmayanlar diri saylmazlar. Onlar l gibidir.
1)
2)
3)
4)


EB BEKR- EBHER:
Evliynn byklerinden. smi, Abdullah bin Thir bin Htim et-T olup, knyesi
Eb Bekrdir. Cebel limlerinden olan Eb Bekr-i Ebher, Ysuf bin el-Hseyn er-Rznin
sohbetlerinde bulunmu ve ondan ilim renmitir. Eb Bekr-i iblnin akranlar Eb
Bekr-i Ebher, Eb Muzaffer Kirmasnnin arkada idi. Haram ve phelilerden ok
saknan byk bir limdi. Hads ilmi ile uram ve hads-i erf rivyet etmitir. Eb
Bekr-i Ebher 330 (m. 941) senesinde vefat etmitir.
Mahleb bin Ahmed el-Msr; Birok evliynn sohbetinde bulundum. Hibirinin
sohbeti bana Eb Bekr-i Ebhernin sohbeti kadar faydal olmad diyerek, onun
sohbetlerini vmtr. Eb Bekr-i Ebher, ilim reten hocaya ok nem ve deer verirdi.
Ona gre hoca, talebesine ana ve babasndan daha kymetli ve deerli eyler vermitir.
Ona, nsan nasl oluyor da hocasnn emirlerine, anne ve babasnnkinden daha fazla
uyuyor? eklinde bir soru sorulunca yle cevap vermitir: Ana ve baba, insanolunun
fn hayatnn sebebidir. Hocas ise, onun bki hayatnn sebebidir.
yle anlatlr: Birgn Eb Bekr-i Ebher arda dolarken, bir manifaturac
dkkannn nnden geti. Manifaturacnn olu, Eb Bekr-i Ebhernin sohbetine
katlanlardan birisi idi. O gen, Eb Bekr-i Ebheryi grnce, dkkan brakp onun
peinden gitti. Manifaturac, dkkana gelip olunu gremeyince ok kzd ve hemen
onlarn arkasndan gidip olunu kolundan tuttu ve ona eziyet ederek, alp dkkana
getirdi. Bu hadse Eb Bekr-i Ebher hazretlerini ok zd. Sabah olunca manifaturacnn
kapsna, yanna criyesini alarak geldi. Manifaturacy dar ard ve ona: Dn geceyi
ok huzrsuz geirdim. Dnyalk olarak sadece u criyem var. ayet dn seni
incittiimden dolay kabul edersen, bunu sana verdim gitti. Yok eer kabul etmezsen azad
ettim gitti dedi. Manifaturac hemen af dileyerek: Olacak ey deil. Gnah ben iledim.
Fakat sen zr diliyorsun dedi. Bunun zerine Eb Bekr-i Ebher: Dorusu gnah sen
iledin, fakat elemi bana eriti ve beni zd dedi. Bundan sonra manifaturac yaptna
piman oldu ve tvbe etti. Eb Bekr-i Ebhernin sohbetlerini hi karmad.
Eb Bekr-i Ebhernin rivyet ettii bir hads-i erfte Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) Ne mutlu nefsini kltene ve kazancn hell yoldan
temin edene, i hli gzel, d da kerm olana ve insanlara da ktlk
yapmayana. Ne mutlu ilmi ile amel edene, malnn fazlasn datana ve sznn
fazlasn tutan kimseye buyurdular.
Eb Bekr-i Ebher buyurdu ki: Din kardeini Allah iin seven, onun dnyaya
dalmasna mani olur.
Allah tel, Peygamber efendimize (sallallah aleyhi ve sellem) vefatndan sonra
mmeti arasnda vuk bulacak ayrlklar ve balarna gelecek musbetleri bildirdi.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) bunu hatrladka zlrd. Bunun iin,
mmetinin Allah tel tarafndan balanmasn isterdi.
Baa gelen ktlklerde iyilik vardr. Bunlar Tathr; byk gnahlardan
temizliktir. Tekfr; kk gnahlara keffarettir. Tezkr; skntlara dalp, slih olan byk
ztlar hatrlamaktr.
Her snfn bir himmeti vardr. Slihlerin himmeti; Allah telya isyn etmeden,
Onun rz olduu ileri yapmaktr. limlerin himmeti; sevbn artmasna gayrettir.
riflerin himmeti; kalblerinde Allah telnn bykln bulundurmaktr.
Kt kimselerin iyilere ihtiyc, her iki zmrenin hayrnadr. yi kimselerin ktlere
ihtiyc, her iki zmrenin zararnadr.
Birgn bir cenzede bulunurken, yaknlarnn cenzeye ok alamalar zerine u
iiri syledi:
Kendini unutmu bir halde,
Alyor lnn haline.
lnn yaknlarnn mevtya,
Az taziyede bulunduklarn ediyor iddia.
Olsayd o, akl, fikir, fitnat sahibi,
Alard kendi bulunduu hle.
1)
2)
3)
4)
5)

EB BEKR KETTN:
Evliynn byklerinden. Knyesi, Eb Bekr olup ad Muhammed bin Ali bin Cafer
Badad el-Kettndir. Aslen Baddl olup, mrnn byk bir ksmn Mekkede
geirmitir. Eb Bekr Kettn, Cneyd-i Baddnin talebesidir. Eb Sad-i Harrz, Abbas
bin Mhted, Amr el-Mekk, Ebl-Hseyn Nr gibi limlerin sohbetinde bulundu. 322 (m.
933) senesinde Mekkede vefat etti.
Eb Bekr Kettn vera, takv, zhd ve marifette son derece ileri olup, Hicaz
limlerinin byklerinden idi. Mchede ve riyzette gerekten ileride ve eitli ilimlerde
kamil olup, zellikle hakkat ve marifet ilimlerinde pek derin idi. Kendisine Haremin
kandili derlerdi. Sabaha kadar namaz klar, Kurn- kermi hatmederdi. Kbede otuz
sene, altn oluun altnda ibdet etti. Bu zaman zarf iinde, yirmidrt saatte bir defa
abdestini tazelerdi. Tavaf yaparken, Kurn- kermi onikibin defa hatmetmitir. Ona,
Reslullah efendimizi (sallallah aleyhi ve sellem) ryasnda grd iin, Hz.
Muhammedin (sallallah aleyhi ve sellem) talebesi derlerdi. Peygamberimizi ryada
hangi gece greceini bilirdi. Kendisine sorulan sorulardan bazlarn, ryada Reslullaha
arz eder, cevaplarn alrd. Eb Bekr Kettn, bir ryasn yle anlatr: Bir gece ryamda
sevgili Peygamberimizi grdm. Ona (sallallah aleyhi ve sellem), Kalbimdeki hevnn
(nefsin istek ve arzularnn) lmesi iin nasl dua edeyim? diye sordum. Buyurdular ki:
Hergn krk kere huls-u niyetle Y Hayy, ya kayym, ya l ilhe ill ente eselke en
tuhyiye kalb bi-nri marifetike ebeden dersen, kalbindeki hev kaybolur.
Emr-l-mminn Hz. Aliye kar, bende biraz soukluk vard. Bunun sebebi de;
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Aliden baka yiit yoktur
buyurmulardr. Geri Hz. Ali (rahmetullahi aleyh) hak zere idi. Fakat halifelii Hz.
Muviyeye brakp ekilseydi, bunca kan dklmezdi. Asl yiitlik budur diyordum.
Kendisi yle anlatr: Safa ile Merve arasnda bir evim vard. Reslullah (sallallah aleyhi
ve sellem) efendimizi ryamda grdm. Eshbyla birlikte oturuyorlard. Beni yanlarna
arp. Hz. Eb Bekre iret ederek, Bu kimdir? buyurdu. Ben Hz. Eb Bekrdir
dedim. Sonra Hz. mere iret ederek, Bu kimdir? buyurdu. Hz. merdir dedim.
Sonra Hz. Osmana iret ederek, Bu kimdir? buyurdu. Ben de Hz. Osmandr dedim.
Sonra Hz. Aliyi iret ederek Bu, kimdir? buyurunca, ona kar kalbimde olan krgnlk
sebebiyle utandm. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), beni Hz. Ali ile
karde yaptlar. Sonra kucaklatk ve Eshb- kiram daldlar. Hz. Ali ile babaa kaldk.
Bana Eb Kubeys dana kalm deyince kabul edip, bu dan tepesine kp, oradan
Mekkeyi seyretmeye baladk. Uyandm zaman, kendimi bu dan banda buldum. Bu
ryadan sonra Hz. Ali ve Hz. Muviyenin kymetini daha iyi anladm.
Yine kendisi anlatr: Birgn bam aryordu. Ryamda Peygamber efendimizi
(sallallah aleyhi ve sellem) grdm. Bana, u duay (Allahmme bi subte irrubbiyyeti ve tazm-is-samadiyyeti ve bi satavt-il ilahiyyeti ve bi-kdem-ilceberrtiyyeti bi-kudret-il-vahdniyyeti) bir kada yaz, bana koy buyurdu. Ben
buyurulan yaptm. Allah telnn izniyle bamn ars geti.
Kettn (rahmetullahi aleyh) yle anlatyor: Bir kerre ryamda ok gzel bir gen
grdm. Sen kimsin? diye sordum. Takvym dedi. Nerede ikamet edersin? dedim.
Dertlilerin kalbinde dedi. Sonra dier tarafa baktmda, irkin, siyah bir kocakar
grdm. Sen kimsin? dedim. Ben kahkaha, zevk ve keyfim dedi. Nerede ikamet
edersin? dedim. ok glenlerin kalbinde dedi. Uyandktan sonra hibir zaman kahkaha
ile glmemeye niyet ettim.
yle anlatr: Biri benim sohbetime devam ederdi. Ama onun sohbetimde
bulunmas bana ar geliyordu. Hediyeleiniz, seviirsiniz hads-i erfine uyarak ona
hediye verdim. Yine kalbimdeki duygu gitmedi. Nihyet bu zt evime gtrdm, Ayan
yzme bas dedim, ama basmad, srar ederek ayan yzme bastrdm. Krgnlk gidip,
kalbime sevgi yerleene kadar ayan yzmden kaldrtmadm.
Birgn zerinde rids (paltosu) bulunan nran yzl bir zt, Ben eybe
kapsndan heybetli bir ekilde ieri girdi. Ban nne emi duran Kettnnin
(rahmetullahi aleyh) yanna gelip selm verdi. Ve sonra, Ey imm! Makam- brhme
neden gidip de, ksa senedlerle hads nakleden hocalardan hads, dinlemiyorsun? dedi.
Bunun zerine Kettn dorularak, O, kimden hads rivyet ediyor? diye sordu. htiyr
zt, Mamerden, Zhrden, Eb Hreyreden ve Reslullahn senediyle Abdullahdan
dedi. Kettn Sen uzun senedli olarak bahsettin. Onlarn isnadla bahsettii hadsi, ben
urada isnadsz olarak dinliyorum dedi. Kimden dinliyorsun? Kettn; Haddesen kalb
an Rabbden, yan kalbim, sz yce olan Allah teldan dinlemektedir dedi. htiyr
zt: Peki bu szn senedi nedir? diye sordu. Kettn; Delil udur ki, Sen Hzr
aleyhisselmsn dedi. O zaman Hzr (aleyhisselm) dedi ki: Eb Bekr Kettnyi grene
kadar, Allah telnn vellerinden tanmadm yoktur sanrdm. Kettn ise beni tand
ama, ben onu tanyamadm. Anladm ki, Allah telnn beni tanyan, ama benim
tanmadm birok dostlar vardr.
Bir zt yle anlatr: Bir zaman, helal yoldan elime yirmi dirhem gm para geti.
Kettnnin huzruna vardm ve bu paray seccadesinin bir kenarna koydum. Ve
ihtiylarna bu paray sarf edersin dedim. Bana yle bir gz ucuyla bakarak, Ben,
iinde bulunduum u hli, elimde bulunan hereyi vermekle kazandm. Sen ise, dnya
mal vererek, kazandklarm kaybettirmek istiyorsun dedi ve kalkp seccadesini silkeledi
ve oradan gitti. Ben dalan gm paralar yerden toplarken, Onun ykseklii kadar
yksek, benim de aalm kadar aalk asla gmedim. O ne kadar yksek, ben ne
kadar aa diye dndm.
Birgn Kettn, namaz klarken bir hrsz geldi. Kettnnin omuzundaki elbisesini
ald ve satmak iin pazara gtrd, ama eli derhal kurudu. Ona, Senin yapacan i,
bunu alp tekrar sahibine verip, onun duasn almandr. Senin iin dua etsin de, Allah
tel senin elini iyi yapsn dediler. Bunun zerine hrsz geri geldiinde, Kettn hl
namazda idi. Ald elbiseyi Kettnnin omuzuna koydu ve namazn bitirene kadar oradan
ayrlmad. Namazn bitirince ayaklarna kapanarak yalvard ve halini anlatt. O zaman
Kettn Allaha yemn ederim ki, elbisemin ne gtrlmesinden, ne de getirilmesinden
haberim var dedi ve ekledi. Allahm! O, onu gtrm ve getirmi, sen de ondan
aldn geri ver diye dua edince, hemen hrszn eli iyi oldu.
Kettn anlatyor: Birgn yanma alayarak bir fakir geldi ve yle sylyordu: On
gnden beri karnm a, arkadamdan birine karnm a diye, yaknmtm. Sonra pazara
gitmitim. Yolda bulduum (Allah tarafndan gnderilen) bir dirhem zerinde yle
yazyordu: Hak tel a olduunu bilmiyor mu ki, ona bu ikyette bulunuyorsun.
Kettn sal ve sakall bir zta bakt ve onun iin Genliinde Allah telnn
emrini zayi edip de, yallnda da Allah telnn onu zyi ettii kimsedir dedi.
lm yaklat zaman Kettnye Hayatta iken ne durumda idin ki, bu makama
ulatn? diye sordular. ayet ecelim yaklamam olsayd sylemezdim dedi ve devam
etti. Krk yl kalbin bekisi oldum. Allah teldan baka her eyi kalbden uzaklatrdm.
Nihyet kalb, Allah teldan bakasn bilmez hle geldi.
Eb Bekr Kettn (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: bdet yetmiiki blmdr.
Onlarn yetmibiri Allah teldan hay etmek, dier kalan da btn iyiliklerdir.
Bedeninle dnyada, kalbinle ahrette ol.
Akl fikri Allah tel olan, yolundan hibir ey alkoyamaz, varlk sznn az ve
ou onu esir etmez.
Gfiller Allah telnn hilmi, zkirler Allah telnn rahmeti, rifler cenb-
Hakkn ltfu, sdklar ise, Hak telnn yaknl iinde yaarlar.
Allah telnn yaratt eylere dalp avunmak, kula bir cezadr. Dnyay ve
dnyay sevenlere yakn durmak, onlara gvenmek ise felkettir.
Allah iin elde edilen ilim ve bu uurda sarf edilen gayret, ibadetlerin en
mkemmelidir.
Nefsin arzular, eytann takt bir yulardr. Kim, eytann o yularna taklrsa,
doruca onun yanna gider ve ona kle olur.
Hrsn satarak, onun paras ile kanat satn alan kimse, izzet ve mrvvetle
zafere ular.
Ya grndn gibi ol veya olduun gibi grn.
Zhid; nefsi istedii halde dnydan yz eviren, Reslullahn (sallallah aleyhi
ve sellem) yolunda ve izinde yryen, gyesi hret olan, cmert olup, Rabbine
ynelendir.
Allah telnn, arn altnda sba isimli bir rzgar vardr. Bu rzgar seher vakti
eser ve seher vakti gnlden tvbe ve istigfr edenlerin hallerini Allah telya gtrr.
stigfr, tvbedir. Tvbe, u alt eyi ihtiv eder: Yaptna piman olmak. Bir
daha gnah ilemiyeceine azm etmek. Kard farzlar yerine getirmek. zerinde olan
haklar sahiblerine vermek. Haramdan hsl olan vcuddaki fazlalklar atmak. Bedene,
gnahn tadn tatt gibi, ibdet zevkini tattrmak.
Zhid; hibir eye sahip olmayan ve sahip olmadna memnun olan, ama alp
abalamaktan bir an bile geri durmayan, sabrla zorluklara katlanp buna rz olan ve
lene kadar bu hl zere hareket eden kiidir.
Allah tel, bir mmin kulunun dilini zr dilemek iin at zaman, peinden
de af ve magfiret kapsn aar.
Tasavvuf, gzel ahlktr. Kimin ahlki gzel ise, tasavvuf bakmndan ileridir..
slm dni u esas zerine kurulmutur: Hak, adlet ve sdk. Hak uzuvlarda,
adlet gnllerde ve sdk akldadr.
Takv sahibi; nefsinin isteklerine uymayan, slmiyetin emirlerine tam uyan,
yakn ile huzr bulan, tevekkl direine dayanan kimsedir.
Yaknin en faidelisi, Hak tely byk grmek, Ondan bakasn kk grmek,
korku ve midi kalbinde bir arada tutmaktr.
Tvbe; kt eylerden tamamen uzaklamak, Allah telnn emirlerine
ynelmek, skntlara gs germek, nefsin arzularna kar koymak, skntlara
sabretmek, doru yola kavumak, Allah telnn dostluuna ve yardmna mazhar
olmaktr.
Allah telnn bu mmete ikrm ettii kermetlerden birisi, bu mmet arasnda
nkab, nceb, bdel, ahyr, amed, gavs vardr. Bu hususta Eb Bekr Kettn yle
buyurdular:
Nkab yz kiidir. Nceb yetmi kiidir. Bdel krk kiidir. Ahyr yedi kiidir.
Amed drttr. Gavs birdir. nsanlara birey lzm olsa, nce nkab dua eder. Kabul
olmazsa, nceb dua eder. Yine kabul olmazsa ebdl, daha sonra ahyr, sonra amed dua
ederler. Kabul olmazsa, gavs dua eder. Bunun duas elbet kabul olur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Cmiu kermt-il-evliy; cild-1, sh. 104
Kymet ve hret; sh. 162
EB BEKR- NAKK:
Hads ve tefsr limi. Aslen Musullu olup, 266 (m. 879)da Baddda dodu ve
orada yetiti. Knyesi, Eb Bekr olup, ismi, Muhammed bin Hasen bin Muhammed bin
Zeyd en-Nakkdr. Genliinde tavan ve duvarlar boyad, nak iledii iin Nakk
denildi. Eb Bekr-i Nakk ismi ile tannd. 351 (m. 952) ylnda vefat etti. lim renmek
iin douda ve batda birok yeri dolat. Msrdan, Maverannehre kadar olan yerlerdeki
ilim merkezlerine; Kfe, Basra, Mekke-i mkerreme, Msr, am, Cezre, Musul, Cibl ve
Horasana gitti.
Buralarda mehr limlerin derslerinde ve sohbetlerinde bulundu. Muhammed bin
Ali Saig, shk bin Sneyn Huttul, Eb Mslim Kecc, brhm bin Zhir Havn,
Muhammed bin Abdullah bin Sleymn Hazerm, Ahmed bin Muhammed bin Red bin
Msr, Hasen bin Sfyn ve daha birok limden ilim tahsil edip hads-i erf rivyet etti.
Kk yata Kurn- kerm kratinde ileri bir seviyeye ykselen Eb Bekr-i Nakk,
Hrn bin Ms Ahfe, bn-i Eb Mihrn ve daha baka limlerden Kurn- kermin
kratini rendi. Zamannda krat ve tefsr ilminde Irakn en byk limi oldu. Yzbin
hads-i erfi rvileriyle birlikte ezberleyerek hads ilminde hfz oldu.
Gnahlardan ok saknr, harama dmek korkusundan pheli olan eyleri terk
ettii gibi, mubahlarn da birounu terk ederdi. Sz doru, anlay ok, ilmi bol,
marifeti geni bir ztt. ok kitap yazd. Kitaplarla dolu bir evi vard.
Kendisinden, birok lim ilim renip hads-i erf rivyet etti. Eb Bekr bin
Mchid, Cafer bin Muhammed Huld, Dre Kutn, bn-i hin, Eb Ahmed Ferd, Eb Ali
bin zn ve daha pekok lim bunlar arasndayd. Krat ilminde Eb Bekr Ahmed bin
Hseyn bin Mihrn ve Eb Hseyn Hammanyi yetitirdi. Deiik krat usllerini onlara
retti. Bilhassa hocas Ahfeten rendii bn-i mirin kratini talm ettirdi. Talebeleri
de Allah telnn rzsn kazanmak iin, hocalarndan aldklar ilimleri insanlara
retmeye gayret ettiler.
Ebl-Hasen bn-i Fadl- Kattn anlatr: Eb Bekr-i Nakk, lm deinde iken
yannda idim. Vefat etmeden nce defa yksek sesle, Safft sresi altmbirinci yet-i
kermesi olan, Amel edenler, byle nimete kavumak iin amel etsinler diyerek,
rhunu teslim etti.
Eb Bekr-i Nakkn bildirdii bir hads-i erf yledir: Abdullah bin Abbs
(rahmetullahi aleyh) yle anlatt: Ben Reslullah efendimizin huzrunda bulunuyordum.
Reslullahn mbrek kucann sol tarafnda Msrl mbrek zevcesi Mriyeden olan olu
brhm, sa tarafnda ise, torunu Hz. Hseyn var idi. Bir kere birini, bir kere dierini
seviyordu. Bu srada Cebril (aleyhisselm) terf edip, vahiy getirdi. Sonra oradan ayrld.
Bunun zerine Reslullah efendimiz: Bana Cebril (aleyhisselm) geldi. Y
Muhammed! Rabbin sana selm ediyor. Senin iin olun brhm ile, torunun
Hseyn cem (ikisi beraber) olmyacak, ikisinden birini, dierine karlk fed et
(ikisinden birisini tercih et) diye buyuruyor dedi. Sonra Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) olu brhme bakp aladlar. Hz. Hseyne bakp, yine aladlar. Sonra:
brhim ld zaman ona benden baka zlen olmaz. Hseynin annesi
Ftma, babas amcamn olu Alidir. O lrse, kzm Ftma ve amcamn olu
zlecekler. Onlar zleceine ben zlrm. Ey Cebril! brhimin rhunu al!
Onun iin brhimi fed ettim buyurdu. gn sonra Reslullahn (sallallah aleyhi
ve sellem) olu brhmin rhu alnd. Reslullah efendimiz, Hz. Hseyni, kendisine
doru gelirken grnce, onu pt, barna bast.
Pek ok kymetli kitap yazan Eb Bekr-i Nakkn eserlerinden bazlar unlardr:
Tefsr ilminde if-s-sudr, Kurn- kerm ve manlarna dair el-Muvaddah ve elret, ayrca, Sdk-ul-akl, el-Mensik, Ahbr-ul-ksas, Zemm-l-hased, Delil-nNbvve ve Kurn- kerm limleri hakknda deiik tabakattan meydana gelen elMucem-l-kebr adl eserler de ona ittir.
4) Tezkiret-l-Huffz; cild-3, sh. 908
5) Tabakt-ul-mfessirn (Syt); sh. 29
6) ezert-z-zeheb; cild-3, sh. 8, 9
7) Mifth-s-sede; cild-2, sh. 81, 82
8) Tabakt-l-mfessirn (Dvd); cild-2, sh. 131
10) Mzn-l-itidl; cild-3, sh. 520
EB BEKR- SS:
amda bulunan evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin brhm es-Ss,
es-Sf olup, knyesi Eb Bekrdir. am yaknlarnda bulunan Remle kasabasnda
otururdu. 386 (m. 996)da amda vefat etti. std- Amm, Ahmed-i Kfn ve baka
ztlarla grp sohbet etti.
Birgn, vaz verdii meclisine bir gen geldi. Sarho olup, kendinden gemi
haldeydi. Bir keye ylp kald. Eb Bekr-i Ss (rahmetullahi aleyh) o gencin bir beze
sarlmasn ve kendi hline braklmasn emretti. Gen sabaha doru kendisine geldi. Bu
ne hldir? Ben buraya nasl geldim? Beni bu beze kim sard? gibi, hayret ifde eden
szler syledi. Talebelerden bir tanesi o gencin yanna yaklat ve akamki olanlar anlatt.
Kendisine, yaplan bu efkatli ve merhametli mumeleyi anlayan gen, bir anda deiti.
nceki hline tvbe etti. Eb Bekr-i Ss hazretlerinin sdk talebelerinden oldu.
Hocasnn sohbetlerinde ksa zamanda yetiip, talebelerin en stnlerinden oldu. Hocas
vefat ettii zaman, onun yerine geti. Talebelere ders verip, onlar yetitirdi.
EB BEKR- BL:
Byk evliydan. Ad Cafer bin Yunus olup, knyesi Eb Bekrdir. 247 (m. 861)
senesinde Samarrada dodu. Badda gelip, buraya yerleti. Cneyd-i Badadnin
talebesidir. Ayni zamanda Mlik mezhebinin fkh limlerinden olup, mm- Mlikin
Muvattsn ezbere bilirdi. Zamannn bir tanesi olan Eb Bekr-i ibl 334 (m. 945)
senesinin Zilhicce aynda vefat etti.
Eb Bekr-i ibl, takv shiblerinin tac, birok riyzetleri ve kermetleri ile
evliynn resi, akl leminin melesi idi. Pekok limden hads-i erf dinlemi ve
nakletmitir. renmek hussundaki iddetli arzusu dinmek ve tkenmek bilmezdi. Eb
Bekr-i iblden, Ebl-Fadl Abdlvhid Temm, Ali Acem, Eb Hasen-i Hudr, Ebl-Hasen
Men, Eb Zer Rzi, Yakb Seyyid, Eb Sehl Muhammed bin Sleymn ve birok lim
ders alm ve ilim renmitir.
Eb Bekr-i ibl hazretlerini Cneyd-i Badad (rahmetullahi aleyh) ok sever,
ziyde nem verirdi. Onun iin: Her kavmin bir tc vardr. Bu kavmin tc da ibldir.
Eb Bekr-i iblye, birbirinize baktnz gzle bakmayn. O mstesna bir kimsedir
buyururdu.
Tasavvufa intisb etmesine sebep olan hadse yle anlatlr: Devamend emri
iken, Rey emiri ile Badddan kendisine bir mektb geldi. Bunun zerine hemen
Badda halifenin yanna gitti. Halife kendisine hilatler verdi. Geri dndkten sonra
birgn, aksrdktan sonra halifenin verdii hilatn kolu ile azn ve burnunu sildi. Bu
durum derhal halifeye bildirildiinde, o da hilatn karlmas ve emrlikten azl edilmesi
emrini verdi. Bunun zerine Eb Bekr-i ibl kendi kendine, Bir kulun hilatn ve
elbisesini mendil yerine kullanan bir kimse, eer bu vazfeden alnrsa, acaba lemlerin
padiah olan, Allah telnn hilatn mendil olarak kullanan kimse hangi mumeleye
mstehk olur diye dnd. Hemen halifenin huzruna varp hibir vazfe verilmemesini
istedi. Halife sebebini sorunca, Ey halife! Sen bir kul olduun halde, kymeti nemsiz
olan bir hilate yaplan saygszl ho karlamyorsun, lemlerin sultn olan Allah
telnn ihsn etmi olduu marifet ve muhabbet hilatn, bir mahlkun hizmetinde
mendil olarak kullanmam hi ho karlar m? dedi.
Halifenin huzrundan ayrlp, zamann byk limlerinden olan Hayrnnessc
hazretlerine giderek, onun talebesi olmak istedi. Hayrnnessc hazretleri; Ey ibl! Sen,
Hz. Cneydin yaknlarndansn. Senin nasbin ondadr. diyerek Cneyd-i Badad
hazretlerine gnderdi. Cneyd-i Badad hazretleri nce: Git, ra sat! buyurdu. Bunun
zerine, bir sene ra satp tekrar huzrlarna ktklarnda: Daha dncelerinde
dnyya muhabbet var buyurarak bir sene de baka bir i verdiler. Bir sene sonra tekrar
huzrlarna ktnda: Bir sene de burada hizmet et! buyurdular. Bu hizmetten sonra
hocas: imdi halin nasldr? diye sordu. ibl hazretleri: Artk kendimi insanlardan
stn tutmuyorum dedi. Bunun zerine Cneyd-i Badad hazretleri: te imdi kendini
kurtardn buyurdu. Daha sonra Cneyd-i Badad hazretlerinin derslerine devam ederek,
onun gzde talebelerinden oldu. Tasavvufta yksek mertebelere kavutu. Cneyd-i
Badad hazretlerinden sonra onun yerine geip, yzlerce talebe yetitirdi.
ibl hazretleri buyurdu ki: Drtyz hocadan ders okudum. Bunlardan drtbin
hads-i erf rendim. Btn bu hadslerden bir tanesini seip kendimi ona uydurdum,
dierlerini braktm. nk, kurtuluu ve ebed sedete kavumay bunda buldum ve
btn nashatleri hep bunun iinde grdm. Setiim hads-i erf udur: Peygamberimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) bir Sahbye buyuruyor ki: Dny iin, dnyda
kalacan kadar al! hret iin, orada sonsuz kalacana gre al! Allah
telya muhtc olduun kadar itat et! Cehenneme dayanabilecein kadar

gnh ile!
yle anlatlr: ibl hazretleri, Badd arsnda geziyordu. Manifaturaclardan
birinin, bir muhsebeciye ihtiyc vard. ibl hazretlerini grnce, efendi buyurun oturun
ve benim kumalarmn hesabn tutun deyip, iblye birok rakamlar syledi. Bitirdii
zaman, ne kadar etti diye sordu. ibl, Bir buyurdu. Tccr, Sen deli misin? deyince
ibl, Sen yoksa bizi bilmiyor musun ki, hakkat olan birdir, dierleri ise meczdr. Allah
tel, hls sresi birinci yetinde Ey habbim de ki, Allah tel birdir buyuruyor
dedi.
Talebelerinden biri yle anlatr:
Eb Bekr-i ibl hazretleri, talebesinden biriyle Dicle kenarnda sohbet ederken, bu
talebe yksek sesle Allah diye bard. ibl hazretleri onu kolundan tutup nehre atarak
buyurdu ki: Eer barmas ihls ile ise, Hak tel onu Ms aleyhisselm kurtard gibi
kurtarr. Yok, bunu riy iin yaptysa, Firavunun boulduu gibi boulur. Sohbete devam
ettiler. Bir mddet sonra o talebe nehirden kp geldi, yanmza oturdu. Baktk ki,
elbiseleri bile slanmamt.
Eb Bekr-i iblyi sevmeyen ve sohbetlerine gitmek isteyenlere mni olan bir zt
vard. Birgn Eb Bekr-i iblyi imtihan etmek iin yanna gelerek, Be devenin zekt
nedir? diye sordu. Eb Bekr-i ibl cevab vermek istemedi ise de, o ztn srar zerine
yle dedi: er llere gre bir koyun, bu vacibdir. Fakat bizim gibiler iin olan hkm
ise, hepsini vermektir. Bunun zerine o zt, Bu dediinle kime uyuyorsun? mmn
kim? diye sul edince, Eb Bekr-i ibl hi dnmeden Hz. Eb Bekr. Ona uyuyorum. O
evine gidip neyi varsa, Peygamber efendimize (sallallah aleyhi ve sellem) getirdi.
ocuklarna ne braktn? sorusuna Allah ve Resln diye cevap verdi dedi. O zt bu
cevab beendi ve hibirey sylemeden gitti. Bundan sonra da, Eb Bekr-i iblnin
sohbetine gidenlere mni olmad.
Eb Bekr-i ibl hazretleri birgn hastalanmt. Bunu duyan devrin hkmdr,
kendisine Nasran (Hristiyan) bir tabib gnderdi. Tabib, hastann yanna girdiinde yle
sordu: Gnln neyi istiyor? Eb Bekr-i ibl, Gnlm senin mslman olman istiyor
diye cevap verince tabib, Eer ben mslman olursam, sen gerekten hemen iyi olur,
yataktan kalkar msn? diye sordu. ibl hazretleri; Elbette iyi olur, yataktan kalkarm
diye cevaplaynca, tabib derhal mslman oldu. ibl hazretlerinin hastalndan eser
kalmad. Birlikte el ele tutuarak hkmdrn huzruna gittiler. Hkmdr onlar grnce
yle dedi: Ben tabibi hastaya gnderdim sanyordum. Meer iin asl yle kmad.
Anladm ki hastay tabibe gndermiim.
yle anlatlr: Birgn hacca giden soflere ayakkab satn almak iin, bir dirhem
lazm oldu. Hristiyan olan bir gen, Beni de beraberinde hacca gtrme artyla, sana bu
bir dirhemi veririm dedi. Eb Bekr-i ibl bunun zerine, Ey Gen! Sen hac yapmaya ehil
deilsin ki deyince, gen Sizin kervannzda hi yk merkebi bulunmaz m? Bu sefer de
beni yk merkebi yerine tutamaz msnz? dedi. Yol hazrlklar tamamlannca gen
onlarla beraber yola kt. Eb Bekr-i ibl Ey Gen! Hlin nasldr? diye sorduunda,
gen; Efendim! Sevincimden gzme uyku girmiyor. Sizinle yolculuk yaptm iin ok
memnunum dedi. Kfile yolda giderken ne zaman konaklasalar, o gen hemen yerleri
sprr, dikenleri temizlerdi. Sonunda ihram giyme yerine vardlar. Gen onlara bakp,
onlar gibi giyindi. Kbe-i erfe varnca Eb Bekr-i ibl gence; stnde znnr olduu
halde Kbe-i erfe girmene izin vermem dedi. Bunun zerine gen; yle syledi: Y
Rabb! ibl, senin evine girmeme izin vermiyeceini sylyor! dedi. O anda hafiften bir
ses: Ey ibl! Onu Badddan buraya biz getirdik. Onun kalbine ak ateini biz koyduk.
Ltuf zinciriyle evimize kadar onu biz ektik. Ey dost olan gen, sen ieri gir! dedi.
Herkes Kbeye gidip tavaf ettikten sonra dar ktlar. Fakat gen dar kmad. Eb
Bekr-i ibl, Ey Gen! Dar gel diye seslendi. Bunun zerine gen, Ey ibl! O beni
dar brakmyor. Ne kadar abalasam kapsn bulamyorum dedi.
yle anlatlr: Eb Bekr-i ibl hazretleri birgn Eb Bekr bin Mchid Mkre
hazretlerinin bulunduu mescide girince, bn-i Mchid hemen ayaa kalkt. Daha sonra
bn-i Mchid hazretlerinin arkadalar kendisine; Sen niin Vezir Ali bin s iin ayaa
kalkmadn da, ibl iin ayaa kalktn? diye sordular. bn-i Mchid cevaben yle dedi:
Ben Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) tazm ettii bir zt iin ayaa kalkmyaym
m? Ben Peygamber efendimizi (sallallah aleyhi ve sellem) ryamda grdm. Bana: Ya

Eb Bekr! Yarn sana Cennet ehlinden bir kii gelecek? O geldiinde, ona ikrmda bulun!
buyurdu. ki gece sonra yine Peygamber efendimizi tekrar ryada grdm. Bana: Ya Eba
Bekr! Allah tel, Cennet ehlinden olan kimseye ikrm ettiin gibi sana da ikrm etti
buyurdu. Ben, Y Reslallah! ibl bu dereceyi nasl elde etti? diye sordum. Peygamber
efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), O, be vakit namazn klp her namazn
arkasndan beni hatrlyor ve melen, And olsun size, iinizden bir Peygamber
geldi, ki, zahmet ekmeniz onu incitir ve zer. Size ok dkndr. Mminlere
ok merhametlidir. Onlara hayr diler (Tevbe-128) yet-i kermesini okuyor. Bunu
seksen seneden beri yapyor buyurdu. Ben bunu yapan tazm etmeyeyim mi?
Kendisi yle anlatr: Birgn krk bir kprden geerken ayam kayd ve suya
dtm. Su epey derindi. Bu srada yabanc bir elin beni kenara gtrmek iin uzandn
grdm. Dikkatlice ona baktmda, huzrdan kovulan meln eytan olduunu grdm.
Ona, Ey Meln! Senin adletin tekme atmaktr, el tutmak deildir. Byle yapman neden
icab ediyor? diye sordum. eytan Ben tekme yemee mstehk olan insanlara tekme
atarm. demle yaptm kavgada bir yara almm, yaram iki olmasn diye, dier biriyle
kavgaya girmem! dedi.
yle anlatlr: Eb Bekr-i ibl birgn yolda giderken, bulduklar bir ceviz iin
kavga eden iki ocuk grd. ibli hazretleri cevizi alp onlara, Sabredin bu cevizi size
paylatraym dedi. Sonra cevizi anca, cevizin ii bo kt. Bu srada yle bir ses
duydu: Eer taksim yapan ve ksmet datan biriysen, imdi bunu da taksim etsene.
Bunun zerine ibl hazretleri, Btn bu kavga, ii bo bir ceviz iin, taksim etmek ise
bir hi iin imi! dedi.
yle anlatlr: Bir bayram gn, bir takm yeni elbise giydi. Dar ktnda grd
ki, insanlar hep yeni elbisesi olanlara selm veriyordu. Eski giyinenlerle pek ilgilenen
yoktu. Hemen eve geri dnp, elbisesini karp att. Niin byle yaptn? dediler. Bunun
zerine nsanlarn tapt eyi atmak istedim dedi. Sonra eski bir elbise giydi.
Birgn, Eb Bekr-i ibl Allah Allah! deyip duruyordu. O srada bir gen Niin L
ilhe illallah demiyorsun? diye sordu. Bunun zerine ibl hazretleri derin bir ah ekerek,
(L ilhe) der de (illallah) diyemeden vefat ederim diye korkuyorum dedi. Bu szler
gence ok dokundu ve orada bir ah ekerek vefat etti. Bunun zerine gencin yaknlar ve
varisleri Eb Bekr-i iblyi halifeye ikyet ettiler. Halife Y ibl! Bunlarn dediklerine ne
dersin? deyince, ibl hazretleri Ya Emr-el-mminn! O gencin rhu, mukaddes olan
Allah telnn cemaline kavumay beklerken, ak ateinin bir kvlcmyla yanm,
hereyden alakasn kesmi, takati son dereceye varm, bu szn neticesindeki gzellikte
srayan bir imek, onun cann arpm ve sonunda Onun rhu bir ku gibi kafesinden
uup gitmitir. iblnin bunda ne gnah var? dedi. Bunun zerine halife, Derhal bu zt
evine gnderin. Kendimi yle bir hl kaplad ki, sanki divandan decekmi gibi
oluyorum dedi.
Kim nnde tvbe etse, ona: imdi git, farz zere hac yap ve geri gel. Bizim
sohbetimizde bulunmaya muktedir olasn derdi. Sonra o kimseyi azksz ve bineksiz
olarak le gnderirdi. En sonunda ona, Halk helk ediyorsun dediklerinde Hayr
cevabn verdi ve esas olan udur buyurdu: Onlarn, yanma gelmelerinin gyesi ben
deilim. Eer onlarn murd ben olsaydm, onlar putperest olurlard. Fakat onlarn bana
gelmelerindeki gye, Allah telya kavumaktr. Bu halde, eer yolda helk olurlarsa,
murdlarna eriirler. Yol meakkati onlar yle dzeltmi olacaktr ki, ben on sene
urasam o kadar dzeltemem.
Birgn biri ibl hazretlerine gelip, geim derdinden bahsetti ve yle syledi:
Efendim! Nafakas zerime den evladm oktur. Onlarn ihtiylarn gremiyorum. Ne
olur bana bir re gsterin. Bunun zerine ibl hazretleri, Hemen evine git, kimin
rzkn sana bal grrsen kap dar at. Kimin rzkn cenb- Hakka bal grrsen, o da
evde kalsn dedi.
Eb Bekr-i ibl hazretlerinin hizmetinde bulunan Bekr Dnever yle anlatr: Hz.
iblnin mrnn son gnlerinden bir Cuma gnyd. Hastal biraz getii iin bana,
Cmiye gidelim dedi. Beraber giderken bana kardan gelmekte olan ahs iret etti ve
u ahs gryor musun? deyince, Evet diye cevap verdim. Bunun zerine, te
onunla yarn bizim iimiz olacak dedi. O gece ibl hazretlerinin hastal artt ve vefat
etti. Bana, Falan yerde slih bir kimse var, sabahleyin haber ver de cenzeyi ykasn
dediler. Sabah olunca tarif edilen ztn evine gidip kapsn aldm. Hne sahibi ibl
hazretleri vefat mi etti? diye sorunca, Evet dedim. Dar knca bir de baktm ki, ibl
hazretlerinin dn iret ettikleri kimse deil mi? Hayret ederek L ilhe illallah dedim. O
zt Neden hayret ettin? deyince, ibl hazretlerinin, kendisini gstererek sylediklerini
naklettim.
Eb Bekr-i ibl hazretleri, vefat etmeden biraz nce buyurdular ki: zerimde bir
dirhem kul hakk vardr. Onun sahibi iin, bin dirhem sadaka etmitim. Bununla beraber,
hl gnlme ondan ar birey gelmez.
Henz vefat etmeden, birok insan cenze namazn klmak iin geldiler. Firsetle
buyurdu ki: Ne alacak eydir ki, llerden bir grup, yayan bir kimsenin cenze
namazn klmaya geldiler.
Hizmetini gren Bekr Dnever yle anlatt: ibl hazretleri, son hastal annda
Bana abdest aldrn diye iret etti. Ona abdest aldrdm. Sakaln hilallemeyi
unutmutum. Elimi tutarak, sakalnn iine koydu. O anda da, rhunu teslim etti.
Vefatndan sonra kendisini ryada grdler. Mnker ve Nekirin sualine kar ne
yaptn? diye sordular. yle cevap verdi: Geldiler, Rabbin kimdir dediler. Benim Rabbim
Odur ki, size ve btn meleklere dem aleyhisselma secde edin diye emir verdi. Ben o
zaman, dem aleyhisselmn arkasnda idim. Size bakyordum, dedim. Bu cevap btn
demoullarn kurtarr deyip gittiler.
Eb Bekr-i ibl hazretleri, gne batarken gnein sararmasna, yle bir
benzetme yapard: Tpk mmin de byledir. Dnydan gecei zaman, varaca
makam sahibinden ekindii iin, nasl karlanacan bilmeyip, byle sararr. Sonra da
ilave edip: Gn doarken de, ok aydn olarak doar. Bu da, bir mminin ldkten sonra
kabrinden kalkna benzer. Bir mmin kabrinden kalktnda, yz gnein doduu gibi
parlar.
Eb Bekr-i ibl (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Dnyadaki sermyenize ok dikkat edin ve bilin ki ahretteki sermyeniz de bu
olacaktr.
Zhd; kalbi mal yerine, onu yaratanna dndrmektir.
Kim Allah tely bilirse, gam ve keder iinde olmaz.
Eshb- kirama hrmet etmiyen kimse, Muhammed aleyhisselma mn etmi
olmaz.
kr, nimeti deil, nimeti vereni grmektir.
Sevgi; zevkte aknlk, saygda ise hayranlktr.
Allah tel, Dvd aleyhisselma vahy gnderdi ve Ey Dvd! Zikrim zikr
edenlerin, Cennetim ibadet edenlerin, kfi olmaklm tevekkl edenlerin, nimetimin
oalmas kr edenlerin, rahmetim iyi iler yapanlarn, nsiyetim mtaklarn ve ben,
muhiblerime mahssum buyurdu.
Afiyet; dnin bidatten, amelin afetten, nefsin ehvetten, kalbin kuruntudan
kurtulmas demektir.
Muhabbet davasnda bulunup da bakas ile megul olan, dost ile alay etmi olur.
Muhabbet makamnda i oraya varr ki, kendinden bile haberi az olur ve Hak ile bekya
kavuur. Zr, Ondan bakasnn muhabbeti kalbde olursa, tevhd ve muhabbet srr
gnl tahtasna yazlmaz.
Hrriyet, kalbin hr olmasndan baka birey deildir.
Cehennemlik olmann alameti; Allah telnn rzs iin bir fakire bir para
ekmek vermemek. Fakat nefsin isteklerini tatmin etmek iin, bir ziyfete yz altn
harcamaktr. Cennetlik olmann almeti ise bunun tam tersidir.
Tasavvuf; tam olarak be duyu organn gnahlardan korumak, her nefes veri ve
alnda gnah ilememeye dikkat etmektir.
Bir ahs ne zaman mrid olabilir? sorusuna u cevab verdi: Seferde ve
hazarda hli hep ayn olan kimsedir. Yalnz olduu zaman da, bakalarnn yannda olduu
zaman da ayn davranlar iinde olandr.
3) Kms-ul-alm; cild-4, sh. 2842

10) Dbc-l-mzehheb; sh. 116
13) Kef-l-mahcb; sh. 312
14) Cmiu kermt-il evliy; cild-2, sh. 8
15) Rehber Ansiklopedisi; cild-16, sh. 85
16) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 49, 58, 105, 994, 998
EB BEKR RZ EL-CESSS (Ahmed bin Ali):
Hnef mezhebinde, zamannn mehr hads, tefsr ve fkh limi. smi, Ahmed bin
Ali er-Rz olup, knyesi Eb Bekr, mehr lakb ise Cesss (kirei)dir. 305 (m. 917)
trihinde Rey (veya bir rivyete gre Badd) ehrinde dodu. lim tahsili iin Hkim
Nibr ile, Ehvz ve Nibr ve daha baka yerleri gezip, Badda yerleti. 370 (m.
980) senesinde Zilhicce aynn yedisinde vefat etti.
Cesss; Zhid bin Ahmed el-Fakh, bn-i Muhammed Eb Muhammed el-Mehled,
Eb Fadl Muhammed bin Ahmed, Hatb el-Mervez, Eb Sehl, Eb Hasen Kerh gibi
limlerden ilim rendi ve hads-i erf rivyetinde bulundu. Kendisinden de; Eb Slih elMezzin, Muhammed bin Yahy Crcan, Eb Hasen Muhammed bin Ahmed Zaferan ve
daha baka limler ilim rendi ve hads-i erf rivyetinde bulundular.
Cesss, zamannda yksek ilme sahip olup, zhd, vera ve takv ehli tarafndan
ok sevilen bir lim idi. Onu, limler Eshb- tahricten saymlardr. Tefsr ilminde yksek
bir yeri olan Cesss, Ahkam-l-Kuran adl eserini, Kurn- kermdeki fkh hkm beyan
eden yet-i kermelerin hkmlerini anlatmak iin yazmtr. Tefsrinde, yalnz ahkama
(hkm beyan eden) it yet-i kermelerin tefsrini yapmtr. Eserinde: Hilli
grrseniz oru tutun, hads-i erfi, Habbim, sana yeni doan aylar sorarlar,
de ki: O, insanlarn faydas iin, bir de hac iin vakit lleridir yet-i kermesinin
tefsridir, dedikten sonra, Ramazanda orucun farz olmas iin hilali grme meselesinde,
yet-i kerme ve hads-i eriflerin mansnda, muvakkitlerin (astronomlarn) szlerine
itibar edilmeyip, ryet (hilli grme) ile oru tutmalar gerektiini ve bu hususta ittifk
bulunduunu beyan etmitir. Bu eseri 4 cild halinde baslmtr.
Cesss, fkh ilminde de zamannn bir tanesi olup, Hnef mezhebi limlerinin resi
idi. Zamanndaki insanlarn, hangi fetv ile amel etmeleri hussunda, son karar
Cesssdan geerdi. lm-i fkh, usl-i fkh ve ihtilafl meseleleri halletme bakmndan
byk kymeti vard. Ahmed ibni Kemal Paa, onu mctehid limlerin drdnc tabakas
olan Eshb- tahricten saymtr. Eshb- tahricten olan limler; mctehidlerin kard,
ksa kapal hkmleri aklayan limlerdir. Cesssn, Hnef mezhebinin usl hakknda
yazm olduu eseri, kendisinden sonra gelen fkh limlerinin mracaat ettikleri bir
kaynak olmutur. Bilhassa Pezdev, Serahs, Amid gibi limler, onun usle dair yazd bu
eserinden byk lde istifde etmilerdir. Bu eserin bir el yazmas, Khire Yazmalar
Enstitsnde bulunmaktadr.
Hatb el-Badd onun iin yle diyor: Zamannda Hnef mezhebinin resi olup,
zhd ve verada mehr idi. Ona defalarca kadlk teklif edildi, fakat kabul etmedi.
Muhammed bin Abdlbk ise: Cesss; Hnef mezhebi immlarndan ve
Nibrun hadsde hfz olan limlerindendir demitir.
Onun eserlerinden bazlar unlardr:
Ahkam-l-Kuran, erh-i Muhtasar-i Kerh, erh-i Muhtasar- Tahv, erh-i Cmi
Muhammed bin Hasen, Usl-i fkh, erh-i esm-il hsna, Edeb-ul-kad, Kitab- ilhm-lKurn, Kitab- cevabt-il-mesil.
Cesssn (rahmetullahi aleyh) Ahkam-l-Kuran adl eserinden baz blmler:
O kimseler ki (takv sahipleri), namaz dosdoru klarlar, verdiimiz

rzklardan infk ederler (harcarlar, yedirirler) Bekra, 3. yet-i kermesi, namaz ve
zekt emretmektedir. Allah tel, bu yet-i kermede; kendisine, ldkten sonra
dirilmeye, kymet gn btn mahlkatn maher yerinde toplanacana, sonra herkesin
Cennete veya Cehenneme gideceine ve dier mn edilmesi lzm gelen eylere mn
etmelerini; takvnn artlarndan sayd gibi, namaz dosdoru klmay ve zekat vermeyi
de takvnn artlarndan, dolaysiyle mtteklerin (Allah teldan korkup, yasaklarndan
saknanlarn) vasflarndan saymtr. yet-i kermedeki Namaz ikme ederken
dosdoru klarlar kavl-i erfinde, bir ka man vardr. Bunlardan birisi yledir:
Namaz ikme etmek demek, namazn hakkn vererek, tam ve mkemmel bir ekilde,
tadil-i erkna riyet ederek klmaktr. [Tadil-i erkna ok dikkat etmelidir. Yan, rkda
ve secdelerde, kavmede (rkdan kalktktan sonra ayakta durmak) ve celsede (iki secde
arasnda oturunca) tumnnet bulduktan yan her aza hareketsiz kaldktan sonra biraz
durmaldr ki, Hneflerin ou buna vcib demitir. mm- Eb Ysuf ve mm- afi ise,
farz demitir. Baz Hnef limleri de, snnet demitir. Mslmanlarn ou bunu
yapmyor. Byle bir ameli meydana karana, Allah yolunda harp edip, cann veren yz
ehd sevbndan daha ok sevb verilir. Ahkam- eriyyenin (Allah tel ve Reslnn
(sallallah aleyhi ve sellem) emirleri) hepsi de byledir. Yan hell, haram, mekrh, farz,
vcib ve snnetlerden birini retip, gereini yaptran da byle sevb kazanr.)] Yine
Namaz ikme etmek: Namaz dosdoru klmak kavl-i erfi; vakitleri geldike,
mttekler be vakit namazlarn klarlar mansna da gelmektedir.
Eer kulumuza (Hz. Muhammede (aleyhisselm) indirdiimiz Kurn-
kermden phede iseniz, haydi siz de onun benzerinden (feshat ve belgatta ona
e) bir sre getirin ve Allahtan baka hidlerinizi (putlarnz, ir ve limlerinizi)
de yardma arn ayet (Bu beer kelmdr) sznzde sdk kimseler iseniz.
(Bekra-23)
Bu yet-i kerme Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) Peygamberliinin
doruluunun en byk delilidir. yet-i kermede, Reslullah efendimizin Peygamberliini
kabul etmiyenlere, Madem ki, siz onun Peygamberliine inanmyorsunuz.
yleyse, siz de Kurn- kermin srelerinden birinin benzeri bir sre getiriniz
buyurularak, inanmyanlara meydan okunmakta, inanmyanlar ne kadar da taassub
(yanl bir fikirde srr) gsterseler, byle bir eyi yapmaktan ciz kalacaklar beyan
buyurulmaktadr.
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) mm idi. Arapay renmek
iin tahsil yapmamt. Sadece, Arapa konuuyordu. Buna ramen, Araplardan hibir
hatb Onun getirdii Kurn- kermin benzerini getirememilerdir. Bu da gstermektedir
ki, Kurn- kerm Allah telnn kelmdr.
Allah yolunda ldrlenlere Onlar llerdir, demeyin. Hakkatte onlar
diridirler. Fakat siz anlayp bilemezsiniz (Bekara-154)
Bu yet-i kerme ehidlerin, ldkten sonra Allah tel tarafndan diriltildiklerini
bildirmektedir. Mminlerin ldkten sonra, fakat kymetten nce diriltilip, Allah telnn
nimetlerine kavumalar ciz ve mmkn olunca, kfirlerin de ldkten sonra diriltilip,
kabirlerinde azb grecekleri de ciz ve mmkn olmaktadr.
Allah tel, Kurn- kermin birok yerinde, emr-i bil-marf ve nehy-i anilmnkerin (iyilii emredip, ktlkten alkoyma) farz olduunu ehemmiyetle buyurdu.
Reslullah da (sallallah aleyhi ve sellem) bu hussu muhtelif hads-i eriflerinde beyan
buyurdular. Selef-i slihn ve Fukaha-i kirm (Byk slm limleri) bunun farz olduunda
icm etti (sz birliine vardlar).
Allah tel, emr-i bil-marf ve nehy-i anil-mnkerin farz olduunu, Lokman
Hakmin dilinden yle buyurmutur: Yavrum! Namaz dosdoru kl, iyilii emret
ve ktlkten alkoy. Bu hususta sana isbet edecek olan eziyete katlan. nk
bunlar, kesin olarak farz klnan ilerdendir (Lokman-17)
Reslullah da (sallallah aleyhi ve sellem) yle buyurmaktadr: Bir kavmin
iinde ktlk; gnah ve fuhu ileyen bir kimse olsa, onlar da buna engel
olmaya muktedir olduklar hlde, engel olmasalar, Allah tel, lmeden nce
onlara cezalarn verir.
Allah tel; Artk beni zikredin (ann), ben de sizi zikredeyim (anaym).
(Bekra-152) buyurdu.
Bu yet-i kerme, Allah tely zikretmeyi emrediyor. Allah tely zikretmek
(anmak) eitli ekillerde olur. Bu hususta Selef-i slihnden u aklamalar bildirilmitir:
Beni, bana itat etmek sretiyle zikrediniz (hatrlaynz), ben de sizi, size merhamet
etmek sretiyle zikredeyim. Siz, bana size verdiim nimetlerle kar sen (vg) ediniz,
ben de sizi, bana yapm olduunuz ibadet ve tatlerle (beendiim ilerle) anaym. Siz,
beni bana kretmek sretiyle ann, ben de sizi, size mkfat vermek sretiyle anaym.
Siz beni, bana dua ederek hatrlayn. Ben de sizi, duanz kabul ederek hatrlyaym. Zikr
kelimesi, btn bu manlara gelmektedir.
1)
2)
3)
4)
5)

Fevid-l-behiyye; sh. 27
EB BEKR TAMSTN:
Evliynn byklerinden. Eb Bekr Tamistn, ibl ve brhm Debban
sohbetlerinde bulundu. randa bulunan limler ile grt ve sohbet etti. mrnn
sonuna doru Nibra gitti ve 340 (m. 951) senesinde orada vefat etti. Sedet gnei
ibdeti fazla, kerem sahibi, kendine has yksek hllere sahip bir lim idi.
Eb Bekr Tamistn buyurdu ki: nsanlarn en hayrls, hakl olsa bile
karsndakine sen haklsn diyebilendir.
nsann nefsi lmeden, kalbi hayat bulamaz.
Nefs bir ate gibidir. Yanar durur. Bir yandan sndrlse de baka taraftan parlar.
Nefs hep byledir. Bir taraftan yola getirilirse, br taraftan kt iz yine grnr.
Akll olan kimse, ihtiyc olduu kadar konuur ve fazlasndan vazgeer.
Nefse uymaktan kurtulmak, dny nimetlerinin en bydr. nk nefs,
Allah tel ile kul arasndaki perdelerin en bydr.
lm, hret kaplarndan bir kapdr. Bu kapdan gemeyen, Allah telya
kavuamaz.
lim, seni cehletten kurtarr. Sen de Allah telya, seni ilimle cehletten
kurtarmas iin dua et.
Kim, kendine konumay adet edinmise, ne kadar sussa yine konukanlardan
saylr.
Hakkat, nefsin lmnden ibrettir.
Gfillerdeki gaflet, dnyy imr etmek iin olduu gibi, uyanklardaki uyanklk
da, hreti mamr etmek iindir.
1)
2)
3)
4)
5)

slm Ahlk; sh. 73
EB BEKR VSIT:
Evliynn bykerinden. smi, Muhammed bin Ms olup, bn-i Fergn olarak
bilinir. Cneyd-i Badad ve Sfyn- Sevr gibi byk limlerin sohbetlerinde
bulunmutur. Genliinde Irakta bulundu. Merve yerleti. Zhir ilimlerde de lim olan
Eb Bekr Vast, 320 (m. 932) senesinde vefat etmitir. Trbesi Mervdedir.
Eb Bekr Vast, zamannn rehberi olup, hakkat ve marifette tek, tevhdde ondan
gzel konuan yok idi. Szleri, menkbeleri ve nashatleri ok mehurdur.
Kendisi yle anlatr: nemli bir din vazfe iin bir yerde bulunuyordum. Bamn
zerinde bir ku umaya balad. Bir anlk gaflet eseri olarak kuu yakaladm. O elimde
iken, baka bir ku bamda umaya balad. Elimdeki kuun ei veya annesi zannederek
kuu elimden braktm anda, ku ld. Buna ok zldm. O gnden sonra bende bir
sknt balad. Bu sknt bir sene gemedi. Bir gece Peygamber efendimizi (sallallah
aleyhi ve sellem) ryamda grdm. Ya Reslallah! Bir senedir, o kadar ok skntnn
tesirinde kaldm ki, ok zayfladm ve ayakta namaz klamaz hale geldim deyince,
buyurdular ki: Bunun sebebi; bir serenin, huzrda senden ikyeti olmu
bulunmasdr. Bunun zerine af diledim ise de kabul olunmad. Bundan bir zaman sonra,
evimizdeki kedi yavrulamt. Ben bu sknt iinde dnrken, bir ylan, kedi
yavrularndan birisini yakalamaya alr hlde grdm. Hemen asam ylann kafasna
atnca, ylan kat. Kedinin annesi gelip yavrusunu ald ve gtrd. Ben, o andan itibren
iyi oldum, namazlarm ayakta klmaya baladm. O gece ryamda yine Peygamber
efendimizi (sallallah aleyhi ve sellem) grdm. Ya Reslallah! Bugn shhat buldum
deyince, buyurdular ki: Bunun sebebi; huzrda, bir kedinin senin iin teekkr
etmesidir.
Hocas Cneyd-i Badad, Eb Bekr Vastye yazd mektbta yle demektedir:
Ya Eb Bekr! limler ve hakmler, Allah tel tarafndan insanlara rahmettir. nsanlara
sz syleyebilecek ekilde onlarn hline giresin. Onlara glerine ve durumlarna gre
sz syle. Sen, onlarn nefsleri iin beli szler syle.
Eb Bekr Vast hastaland vakit, Bize vasyyette bulun diyenlere, Allah
telnn sizden istedii eylere uygun hareket edin buyurdu.
Eb Bekr Vast buyurdu ki: bdeti korumak, onu yapmaktan daha zordur. O tpk
abuk krlan cam eya gibidir. Ona, riy, gurr, ucub, kibir dokunsa ve dese krar.
En byk ibadet, vaktini bo yere harcamamaktr.
Yapt ibadetine gvenmek, Allah telnn ihsnn unutmaktandr.
Davasnda sdk olann almeti; bedeniyle arkadalar arasnda olsa bile, kalbi ile
Allah tely unutmamasdr.
Allah telnn verdii nimetleri, yaptnz ibadetlerin karl olarak bilenlerden
olmayn.
Nefsinin yapman istedii ilere gnl verme, nefsinin istemedii ilere gnl ver.
En kt huy; takdr edilene kar durmaktr. Ezelde takdr edileni, arzu ve dua ile
deitirmeyi istemektir.
Utanan kiinin alnndan dklen terler, ondaki fazletin eseridir.
yi ahlk; marifetin kuvveti sebebiyle, kimseye dman olamaman ve hibir
kimsenin de sana dman olmamasdr.
Allah telnn rzasna kavumak iin amel eden, sevb kazanr.
Yaplan ibadete kar bedel beklemek, Allah telnn ltfunu unutmaktandr.
Hi kimse, Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) makmna
ulaamamtr. Onun makamn getim veya geerim diyen doru yoldan ayrlm olur.
Zr vellerin en son dereceleri, Peygamberlerin ilk dereceleridir.
nsanlar snftr: lk snfa Allah tel hidyet nrlar ihsn etmitir. Bundan
dolay bunlar, kfr, irk ve nifaktan uzaktr. kinci snfa, Allah tel inyet nrlar ihsn
etmitir. Bunlar ise; byk ve kk gnahlar ilemezler. nc snfa, Allah tel
kiffeti ihsn etmitir. Bunlar, gaflet ehline has hareketleri yapmazlar.
evk, evki gerektirir. evk ise sammi bir dostluu gerektirir. Eer bir kimsede
evk yoksa, o sevginin ne olduunu bilmez.
Ruhlar on makam zerine bulunurlar. lki, zulmete gark edilmi ihls shiblerinin
ruhlardr. Bunlar kendilerine ne yaplmak istendiini bilmezler. kincisi, bidlerin ruhlardr.
Bunlar yaptklar ibadet ve amellerin sonucunda, dnynn semlarnda mesd bir halde
bulunurlar, ibadetin verdii bir g ile yrrler. ncs, murd ve irde sahiplerinin
ruhlardr. Bunlar sdkn lezzetleri iinde, sdka dayanan amellerin glgeleri altnda
meleklerle birlikte bulunurlar. Drdncs, snnetlere uyanlarn ruhlardr. Bunlar nrdan
kandiller iinde Ar- aldan aaya doru aslmtr. Gdalar rahmet, itikleri ltuftur.
Beincisi, vef ehlinin ruhlardr. Bunlar istif makamnda neelenirler. Altncs, ehidlerin
ruhlardr. Bunlar Cennette bulunurlar ve Cennetin glistannda diledikleri yere,
istedikleri zaman giderler. Yedincisi, itiyk sahiplerinin ruhlardr. Edeb yaygs zerinde
otururlar. Sekizincisi, riflerin ruhlardr. Bunlar kudsiyet derghnda, akam sabah Allah
telnn kelmn iitirler. Yerleri Cennettir. Dokuzuncusu, Allah telya k olanlarn
ruhlardr. Allah teldan bakasn ve msivy bilmezler, hi bir eyle skun ve rahat
bulmazlar. Sonuncusu ise, dervilerin ve fukarann ruhlardr. Fen makamnda istikrr

halinde bulunurlar.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Cmiu kermt-il evliy; cild-1, sh. 104
EB BEKR ZBEYD:
Hads ve nahiv limlerinden. smi, Muhammed bin el-Hasen bin Abdullah bin
Mzhic ez-Zbeyd olarak tannmtr. Nahiv ilminde bilgisi ok fazlayd. Peygamberimizin
hayatn anlatan siyer ve trih ilimleri ile, fen ilimlerinde byk bir limdi. lminin
okluunu gsteren eserleri mevcuttur. Aslen Humusludur. Bu ehrin ordusunun
askerlerindendir. Humus ama bal bir yerleim yeriydi. O zamanki savalar sebebiyle
Humustan ayrlp Endlsn Kurtuba ehrine gidip yerleti. 379 (m. 989) senesinde
biliyede vefat etti. Ayn gn le namazndan sonra, olu Ahmed tarafndan cenze
namaz kldrlarak defnedildi (rahmetullahi aleyh). Vefat ettii zaman 63 yandayd.
Eb Bekr ez-Zbeyd, zamannn en mehr hads, trih, edebiyat ve nahiv
limlerindendir. Fen bilgilerini de ok iyi renmiti. Bu sahada kymetli kitaplar yazmtr.
Hads ilmini; Ksm bin Esbag, Sad bin Fehln ve Ahmed bn-i Sad bin Hzmden
rendi.
Endls emri olan Hakem el-Mstenser-billh kendisinden sonra tahta geecek
olan olu veliahd Himl-Meyyid-billahn yetitirilmesi iin, Eb Bekr ez-Zbeydyi
vazfelendirdi. Eb Bekr ez-Zbeyd, veliahd Hima fen ilimlerini ve Arap dili gramerinin
inceliklerini retti. Emir tarafndan spanyann imdiki Sevilla ehri olan biliyeye kad
tayin edildi. Orada ayrca emniyet vazfesinde de bulundu.
Nahiv ilminde ok kymetli eserleri vardr. Bunlardan balcalar unlardr:
1. El-Vdh: Arapann gramer kaidelerini ihtiv eden kymetli bir eserdir.
2. El-Ebniyye: Arapann nahiv bilgilerini retmektedir.
3. Muhtasaru kitb-il-ayn
4. Tabakt-n-nehviyyn vel-lgaviyyn bi-ark vel-Endls: Nahiv ve lgat
limlerinden arkta ve Endlste, Eb Esyed ed-Del zamanndan, kendi hocas olan
Eb Abdullah- Nahvye kadar yetienlerin, hayatlar hakknda geni bilgi vermektedir.
5. Lahn-n-nahv
6. Hetk str-il-mlhidn
1)
2)
3)
4)
5)

ezert-z-zeheb; cild-3, sh. 94, 95
Bugyet-l-vut; cild-1, sh. 84
Dbc-l-mzehheb; sh. 263, 264
EB CAFER AHMED:
Nibr evliysndan. Knyesi Eb Cafer olup, ad Ahmed bin Handan bin Ali bin
Sinndr. Eb Osman Hayrnin sohbetlerinde kemale ermi, Eb Hafs ile grmtr.
Vera ve zhd sahibi idi. Allah korkusu, btn benliini kaplamt. mrnn son yirmi
yln Mekkede geirdi. 311 (m. 923) ylnda vefat etti.
Hikmetli szler sahibi Eb Cafer Ahmed buyurdu ki:
Kiinin gzellii, sznn gzelliidir. Kemli de, ilerinin doru olmasndandr.
Bir kimsenin kalbine Hak telnn azameti yerleirse, kulluk yoluyla Allah telya
intisab olan herkese sayg duyar.
Allah telya ibdet edenlerin, ibdetleri ile sler zerine byklk gstermesi,
gnahlarndan daha ktdr ve kendisine zararldr.
Allah telya ibdet edenler, tatlerini ok grdkleri takdrde; yaptklar tat
kendileri iin, silerin isynndan daha kt olur.
nsan, bakalarnn hatlarn grecei yerde, kendi hatsn grmeli. Nefsinin

yapt hatlar grmeli ve ona kzmaldr.
Allah telya sadakat ile balanan, dny musbetleri ve dier eyler, onu
Allahtan uzaklatramaz.
EB CAFER BN SNN:
Nibrda yetien evliynn byklerinden. Hads ilmi hfzlarndan (yzbin hads-i
erf ezberlemi olan) olup, bu ilimdeki derecesi ok yksek idi. ok hads-i erf yazp
rivyet etmitir.
smi, Ahmed bin Hamdn bin Ali bin Sinn el-Hr en-Nibr olup, knyesi Eb
Caferdir. Byk lim Eb Osmann (rahmetullahi aleyh) talebesidir. Eb Hafs ve baka
byk ztlarla grp sohbet etti. Haramlardan ve phelilerden ok saknr, pheli
olmak korkusuyla mubahlarn ounu terk ederdi. Allah teldan korkmas ok fazla
olup, ok ibadet eder, geceleri de buna devam ederdi. Duas makbl olan yksek bir zt
idi. Kendisiyle beraber ailesi ve ocuklar da, bu halde idi. Evinde slmiyetin incelikleri
hakknda mtlalar yaplr ve tatbik edilirdi. Eb Cafer bin Sinn (rahmetullahi aleyh)
mrnn son yirmi senesini Mekke-i mkerremede, Harem-i erfde geirdi. O vakitte,
orada bulunan limlerin ileri gelenlerinden idi. 311 (m. 923)de orada vefat etti. Hads
ilminde mm- Mslimin (rahmetullahi aleyh) usl ile tasnf ettii Sahh adl eseri
vardr.
Eb Cafer bin Sinn (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Allah telnn emir ve yasaklarna itat eden kimsenin, bu itati sebebiyle si,
gnahkr olanlara kar tekebbr etmesi, silerin isynndan daha kt, onun bu hli
silerin hlinden daha zararldr.
Bir kimsenin, iledii gnahlara tvbe etmemesi, o gnah ilemesinden daha
ktdr.
Kiinin gzellii szlerinin gzelliinden, kiinin kemli de ilerinin
doruluundandr.
Allah teldan baka her eyden yz eviren kimsenin, bu hlinde doru
olmasnn almeti; dny ve baka eylerin kendisini hi megul etmemesidir.
Bildii bir eyi, nefsinden bilip onu beenen kimse, Allah telnn beenmedii
bir eyi sevmi olur.
Israr ile devam edilen kk bir gnah, piman olunmu, tvbe edilmi olan
byk bir gnahtan daha byktr. hls ile yaplan az bir iyilik de, gsteri iin, kendini
beenerek, kibirle yaplan ok iyilikten daha oktur.
Kendisinden grdn bir aybdan dolay, mslman kardeini ktleme. Olur ki,
ayn hatya sen de dersin ve ondan da kt olursun. O halde, onda bir kusur
bulunduunu anladn zaman, onun iin Allah telya dua et ve Allah teldan ona
rahmet etmesini iste. Onda bulunan kusurun sende de bulunmasndan kork. Onda olan
musbetin, sana da gelmedii iin Allah telya kret.
Allah telnn kymet verdii eye, ancak Allah tely tazm edenler hrmet
gsterir. Allah tely tanyan, Onun raz olduu eylere yapr. Onun emir ve
yasaklarna teslim olur. Onun bu teslimiyeti Rabbine olan tazminden doar. Onu tazm
ettii zaman, Allah teldan baka herey kendisine kk grnr. Bu hal, kalbindeki
Allah telya olan tazimdendir. Bu tazmden, Allah tely tanyan ve Ona itat
edenlerin, yan btn mminlerin hrmetini gzetmek hsl olur.
1)
2)
3)
4)

EB CAFER EL-MECZM:
Allah telnn vel kullarndan. Duas kabul olan, kendisinden meded umulan bir
zt idi. Darda kalanlara yardm ederdi. Duas bereketiyle pekok kimseler skntlardan
kurtulmu ve pek oklar da arzularna kavumutu. Doum ve vefat trihleri tesbit
edilememitir. Drdnc asr ortalarnda vefat etmi olup, bn-i Atnn akrandr. Yan
ya, ilim ve marifet ynyle onun emsllerindendir.
bn-i Haff, Ebl-Hasen ed-Derrcn bandan geip anlatt su hadseyi haber
verdi: eyh Ebl-Hasen ed-Derrc buyurdu ki: Bir hac yolculuunda arkadalarmn
birbirleriyle devaml mnkaa etmeleri beni zd. Yalnz olarak yolculuuma devam
etmek istedim. Kadsiye mescidine vardmda, orada czzm hastalna mbtel olmu
ihtiyr bir zt grdm. zerinde byk musbet vard. Beni grnce, bana selm verdi ve:
Ey Ebl-Hasen! Hacca gitmek ister misin? buyurdu. Ben onun bu halinden ekinerek
Evet dedim. Benimle yol arkada olmak ister misin? buyurdu. O zaman kendi
kendime Salam olan arkadalar terk ettim de, imdi czzml bir ihtiyrn eline
dtm dedim ve ona Yok istemem dedim. O, Sana yol arkada olaym buyurdu.
Ben Allah hakk iin senin ile yol arkada olmam dedim. O, Ey Ebl-Hasen! Allah
tel yle eylere kdirdir ki, zayf bir kuluyla yle bir i yapar; gl kuvvetli kimse ona
arp kalr buyurdu. Ben, yledir dedim ve onun teklifini kabul etmiyerek yoluma
gittim. Kuluk vaktinde istirahat iin bir yere uramtm. Onu orada, rahat bir ekilde
oturmu bir halde grdm. Bana daha nce sylediini tekrarlad. Ey Ebl-Hasen, Allah
tel yle eylere kdirdir ki, zayf bir kuluyla yle bir i yapar, kuvvetli kimse buna aar
kalr buyurdu. Ben hibir ey sylemeden yoluma devam ettim. Fakat onun hakknda
bende phe ve tereddt meydana geldi. Acele ile yoluma devam ederek, sabah vakti bir
kye ulatm. Bir de ne greyim; oradaki mescidde rahat bir ekilde oturuyordu. Bana:
Ey Ebl-Hasen, Allah tel yle eylere kdirdir ki, zayf olan kuluyla yle bir i yapar,
kuvvetli kimse buna aar kalr buyurdu. nne varp, yzm nne edim ve ona:
Allah teldan ve senden zr dilerim dedim. O: Maksadn nedir? buyurdu. Ben:
Hat ettim, sizinle yol arkada olmak istiyorum dedim. O, Sen yol arkada olmak
istemedin ve yemn ettin. Senin yemnini bozup da, seni yalanc karmak istemem
buyurdu. Ben: Hi deilse yle ol ki, seni her istirahat ettiim yerde greyim dedim. O,
Peki, dediin gibi olsun buyurdu. Bu szn duyunca btn alm ve yol yorgunluum
kayboldu. Tek dncem ve arzum, abucak bir sonraki menzile varp onu grmek oldu.
Mekke-i mkerremeye ulatm zaman, olanlar oradaki byk vel ztlara anlattm. Eb
Bekr el-Kettn ve Ebl-Hasen el-Mzeyyen: O anlattn zt, Eb Cafer el-Meczmdur.
Biz dima onu grmeye alyoruz. Keke onu bir defa olsun grebilseydik buyurdular.
Sonra kalkp tavaf etmeye gittim. Onu, orada tavaf ederken grdm. Tekrar yanlarna,
gelip, onu grdm haber ettim. Onlar Eer bir daha grrsen, iyi dikkat et ve bizi de
ar buyurdular. Ben de Peki deyip ayrldm. Arafata ktm. Sonra Minya gittim.
Onu orada aradm, fakat bulamadm. Minda cemre atld gn (eytan talamada) birisi
arkamdan: Selmn aleykm Ey Eb Hasen dedi. Dnp baktm zaman Eb Cafer elMeczmu grdm. Onun tevecchleri bereketiyle o anda bende deiik haller meydana
geldi. Vcudumu bir titremedir ald, kendimden geerek yere dtm. Hfe mescidine
geldiim zaman, olanlar arkadalarma anlattm. Veda gnnde Makam- brhimin
arkasna gelmi, namaz klyordum. Birisi beni ekip: Ey Ebl-Hasen! Daha fazla dua
etmek ister misin? dedi. Ben de: Katiyyen efendim, sadece bana dua buyurun yeter
dedim. Buyurdu ki: Ben dua etmem. Fakat sen dua et ben amin diyeyim. Ben defa
dua ettim. O, Amin buyurdu. Dualarmdan birisi yle idi: Ya Rabb! Kuvvetim gnden
gne artsn. Gerekten de yle oldu. Nice seneler vaki oldu ki, ben bir gecede ertesi
gnk ihtiylarm topladm ve hibir ibdette asla yorgunluk ve bitkinlik olmad. kinci
duam: Allah telnn kendine giden yolu ve dervilii bana sevdirmesi iin oldu. Ondan
sonra dnyda hibirey bana Allah telnn rzsndan daha tatl gelmedi. Dnyay
unutup Allah telnn sevgi denizine daldm. n duamda da u istekte bulundum:
Ya Rabb! Yarn maher gnnde, insanlar harederken, beni sevdiin dostlarnn
(evliyullahn) arasnda bulundur ve bana yol ver! (Cehennemden muhafaza et!)
nanyor ve mid ediyorum ki, inaallah yle olacaktr.
Eb Cafer el-Meczm (rahmetullahi aleyh), czzml bir deri altna gizlenmi,

Allah telnn sevgili bir kulu idi. Her halinde Allah telya kreder ve Ondan gelen
her eyi severdi. Hatta sevgiliden gelen musbetleri ve bellar, nimetlerinden daha ok
severdi. Sanki toprakla rtlm, kymetli mcevherle ssl bir altnd. Gittii pek ok
yerlerden kovulur, insanlar onu grnce tiksinerek bakarlard. Fakat tanyanlar, onunla
grmek, bir tevecchne kavumak, bir duasn almak iin gayret ederler. Fakat kolay
kolay onu bir daha bulamazlard. Yukarda zikrettiimiz Ebl-Hasen ed-Derrc, bunlardan
sadece birisiydi. Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem) Allah telnn yle
kullar vardr ki, gittikleri kaplardan kovulurlar. Fakat Allah telya yemn
etseler, Allah tel o eyi yaratr hads-i erfi, kendisinde tecelli etmiti. O dima
kalbi krk, gnl mahzn ve Allah telnn zikri ile meguld. Duasnn kabul, darda
olan pek ok kimselere yardm, tevecchnn kuvvetli ve keskin olmasyla mehr
olmutu. Pek ok vel onu bir defa grp, sohbetinde bulunup, tevecchne kavuabilmek
iin dua ederdi. Eb Cafer el-Meczm (rahmetullahi aleyh), Allah telnn Dostlarm
benim kubbelerim altndadr. Benden gayrisi onlar tanmaz hads-i kudssinde
bildirilen, Allah telnn kubbeleri altnda (beer sfatlar altnda) gizledii ve insanlarn
pekounun tanmad bir vel idi.
1) Sret--eyh el-kebr Eb Abdullah; sh. 68
2) Nefeht-l-ns (Osmanlca); sh. 230
EB CAFER EZ-ZZEN (Muhammed bin Hasen):
Horasan ve Maverannehrde yetien fkh, tefsr, hads ve debiyat limlerinden.
smi, Muhammed bin Hasen bin smil ez-Zzen el-Bahhsdr. Knyesi Eb Caferdir.
Hkim-i Nibr, Trih-i Nibr adndaki eserinde, onun isminin, Muhammed bin Ali
bin Abdullah olduunu bildirmektedir. Zeheb ise, Muhammed bin Hasen demektedir. afi
mezhebi fkh limlerden olup, Horasan ve Maverannehre kad (hkim) olarak tayin
edilmiti. Yetmet-d-dehr adndaki eserde onun ismi, Muhammed bin Hseyn olarak
zikredilmektedir. 370 (m. 980) senesinde Buhrda vefat etti.
afi mezhebi limlerinin byklerinden olan Muhammed bin Hseyn, yksek ilim
sahibi idi. O, ilmin direklerinden biri kabul edilmiti. Tefsr, hads, fkh ve edebiyat
ilimlerinde, asrnn limleri arasnda yksek bir mevkie sahipti. Zamannn byk bir limi
olan Ordennin akran saylyordu. Onunla yapt ilmi mnzaralar mehurdur.
Tefsr, hads, fkh ve edebiyat ilimlerine it yzden fazla eser kaleme almtr.
Onun bu ilimlerdeki yksekliini, Shib bin Abbd da kabul etmekte ve onun birok
stnlklerini bildirmektedir.
lim ve makam sahibi olduu hlde, dnyaya dkn deildi. Dnini kayrmas
oktu. Onun zamannda, Ehl-i snnet vel cemat itikdna muhalif olan Mutezile fikirleri
ok yaylm, birok ilim sahibi tarafndan mdfaas yaplyordu. Bilhassa, devletin resmi
vazfelisi olan din adamlar arasnda yaygn hldeydi. Kendisine bu bozuk mezhebi kabul
etmesi artyla kadlk vazfesi verilecei teklif edildiinde dedi ki: Ben, dnimi dnyalk
karlnda satp yemem!
Edib bir zt olan Zzennin edebi deeri stn olan iirleri de oktur. Baharz diyor
ki; Ondan iittiim eylerin en beli u meldeki iiriydi:
Sultanlar iin hazneler, birikmi mallardr.
Senin iin birikmi mallar, kalbdeki sevgilerdir.
Sen zaman gibisin! rz olursan, herkes sevinir.
Kzdn zaman, kimse memnun olmaz.
Eer rz olursan, herey fayda verir.
Gazblandn zaman, herey zarar verir.
3) Yetimet-d-dehr; cild-4, sh. 443
EB CAFER NEHHS:
Tefsr, hads ve edebiyat limi. Eb Cafer knyesi olup, asl ismi, Ahmed bin
Muhammed bin Yunustur. Kendisine Murad, Msr ve Nahv nisbet edilmi, Nehhs
lakbyla tannmtr. Msrda dodu. 338 (m. 950) ylnda, bir bedevnin yanllkla Nil
nehrine itmesi neticesi, boularak vefat etti.
lim tahsili iin, eitli memleketlere seyahatlar yapt. Belirli bir ilm dereceye
geldikten sonra Iraka gitti. Eb shk Zeccc, Ali bin Sleymn Ahfe, Sibeveyh, bn-i
Enbar ve Niftaveyhten nahiv ilmini ald. Ubeydullah bin brhm Badad, Hasen bin
Guleyb, mer bin smil, Ebl-Ksm Abdullah Begv, Hasen bin mer bin EbilAhvstan ilim tahsil etti. Iraktan dndkten sonra, Msrda; Eb Cafer Ahmed bin
Muhammed Tahv, Nes, Bekr bin Sehl-i Dimyatden ilim rendi. Bu limlerden
biroundan hads-i erf rivyet etti.
Krat ilmini: Eb Hasen bin enbz, Eb Bekr-i Dacn ve Eb Bekr bin Ysuftan
ald. bn-i Haddd e-finin Cuma geceleri, fkh meselelerin nahiv ynyle izhlarn
yapt meclisini hi karmazd. lmiyle hi gurrlanmaz, fakhlerden ve ilim erbbndan
sorar renir ve kendi eserleri zerinde onlarla tartrd. Dnyaya ehemmiyet vermezdi.
mrn, ilim tahsili ve ibadetle geirdi. Zamanndaki ilim tahsiliyle uraanlarn birou,
onun ilminden istifde etti. Din ve let (yardmc) ilimlerde yazm olduu pek kymetli
eserler ve yetitirdii mmtaz talebelerle dinin doru renilmesi ve retilmesine gayret
sarf etti.
Kaynaklarda, talebelerinin ok olduu bildirilmekte ise de, bunlarn kimler olduu
aklanmamaktadr. Tefsr ve edebiyat zerine yazm olduu elliden fazla eserden bazlar
unlardr:
Tefsr-l-Kurn, Kitb-i irb-il-Kurn, el-Kf f ilm-il-arabiyye, el-Mukni, erh-i
Mullakat, erh-i Mufaddaliyt, erh-i ebyt-il-kitb, Kitb-l-env, Kitab- tesr-
esmullah azze ve celle, Edeb-l-kttb, Edeb-l-mlk, Nsih ve mensh (Msr-1323)
Kitb-l-men, Tabakt--ura.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Tabakt-l-mfessirn; cild-1, sh. 67
EB HASEN BN S:
Evliynn byklerinden. smi, Ali bin Muhammed bin Sehl Dneverdir. Dnever
limlerinden idi. Msrda ikamet etti. 330 (m. 941) ylnda burada vefat etti. Eb Cafer-i
Saydalannin talebesidir. Eb Osman Magrib onun hakknda: Evliylar arasnda Eb
Yakb Nehrecrden daha nurlusunu, Ebl-Hasen Sden daha heybetlisini grmedim
derdi.
Eb Hasen bin S buyurdu ki: Slih kimse, dnynn parlaklna, zevkine
aldanmayan kimsedir.
Marifet; her durumda kulun, Allah telnn vermi olduu nimetlere
kretmede aciz olduunu ve gen ve kuvvetli olduu zamanlarda zayf olduunu
bilmesidir.
Kim nefsini severse, helk olmasna sebeptir.
nsanlar bir araya geldikleri zaman, birbirlerine hakk ve sabr tavsiye etmeleri
gerekir.
Muhabbet ehli olanlar, Allah telya kar duyduklar hasret atei iinde, Cennet
ehlinin aldklar lezzetlerden daha ok ve daha ho lezzet alrlar.
1) Hilyet-l-evliy; cild-10, sh. 353, 407

EB HMD EL-MERVEZ:
Taberistanda yetien limlerin byklerinden. smi, Ahmed bin Hseyn (veya
Hasen) bin Ali el-Mervez olup, knyesi, Eb Hamddir. bn-i Taber ve Fakh-i Hnef diye
tannr. Babas aslen Hemedanl olduu iin, Eb Hamd Ahmed bin Hseyn el-Hemedan
diye de bilinir. Mervde dodu. 376 (m. 986) yl Safer aynda Buhrda vefat etti. Hnef
mezhebi limlerinden olup, fkh ilminde mctehid, tefsr ilminde ok yksek, hads
ilminde hfz idi. Yzbin hads-i erfi rivyet edenlerle birlikte ezbere bilirdi. ok ibdet
ederdi. Keskin grl olup, trih ilmine de vkf idi. Belh ehrinde Eb Ksm Saffrdan
fkh ilmini rendi. Eb Ksm Saffr, fkh ilmini Nasr bin Yahydan, o da Muhammed
bin Semadan, o da mm- Eb Ysufdan ve o da mm- azamdan renmitir
(r.aleyhim). Eb Hmid (rahmetullahi aleyh) Badda gelip orada Ebl-Hasen elKerhden ilim rendi. Ayrca Muhammed bin mer, Ahmed bin Hadr el-Mervez,
Muhammed bin Abdurrahmn ed-Dagvel, Hris bin Abdlkerm, Muhammed bin Rezzm
el-Mervez ve baka limlerle grp kendilerinden ilim rendi. Sonra Nibra dnd.
Orada Kdil-kudt (Ba Kad= mahkeme resi) oldu. ok kitap yazmtr.
Eb Bekr el-Berkn (rahmetullahi aleyh), Eb Hamid el-Mervez hakknda, O,
sika (gvenilir) bir zttr. Kendisini ok hayrl olarak biliyorum buyurdu.
1) El-Fevid-l-behiyye; sh. 18
2) Trih-i Badd; cild-4, sh. 107
EB SHK EL-MERVEZ (brhm bin Ahmed):
afi mezhebi limlerinden. Yaad devrin en byk fkh limi idi. smi, brhm
bin Ahmed bin shk bin Sreyc el-Mervezdir. Knyesi, Eb shkdr. Horasan vilyetinin
bir kasabas olan Merv ehrinde doup byd iin, Mervez denilmektedir. lim iin
Badda geldi. Uzun zaman Baddda oturdu. Burada, afi mezhebi limlerinin resi
olan, bn-i Sreycden ilim tahsil etti. Ondan sonra afi limlerinin resi olup, uzun zaman
ders okuttu ve fetv ile urat. lim, onun talebeleri vastas ile etrfa yayld. 70den
fazla byk lim yetitirdi. mrnn sonuna doru Msra g etti. 340 (m. 951)
senesinde Msrda vefat etti. Kabri, mm- afi hazretlerinin trbesi yanndadr.
Mehr ve yksek bir fkh limi olan Eb shk- Mervez, ayn zamanda byk bir
veldir. Vera ve zhd sahibi idi. Haramlardan ve phelilerden ok saknrd. Birok lim,
kendisinden ders okudu. Her meselede fetvsna bavurulurdu. Irakta Res-l-ulem idi.
Kendisinin ve talebelerinin ilme ok hizmeti oldu. Birok eser yazd. Bunlardan balcalar
unlardr:
1. erh-i Muhtasar- Mzen: Muhtasarn en geni erhi bu eserdir.
2. El-Fusl f marifet-il-usl,
3. El-Vesy ve hisb-d-devr,
4. Kitb-ul-huss vel-umm.
1)
2)
3)
4)
5)

EB SHK BRHM BN EL-MVELLED:

Suriyenin Rakka ehrinde yetien evliydan. smi, brhm bin Ahmed bin
Muhammed bin el-Mvelled er-Rakk olup, knyesi Ebl-Hasendir. Tasavvuf
byklerindendir. Edeb, ahlk ve sm olarak ok gzel idi. Vaz ve nashat ederek,
insanlara Allah telnn emir ve yasaklarn anlatr, onlarn mkllerini hallederdi.
Evliylk yoluna it meselelerde, kendi zamannda yaayan limlerin en stnlerinden
olup, fkh ve dier ilimlerde de lim idi. Cneyd-i Badad, Eb Abdullah bin Cell,
brhim-i Kassr, Abdullah bin Cbir ve baka ztlardan ilim rendi. 342 (m. 953)de
vefat etti.
Bykler yoluna ilk girdii sralarda, yaad bir hadseyi yle anlatyor: Mslimi Magribnin (rahmetullahi aleyh) ziyretine gitmitim. Mescidine vardm. O imm olmu
namaz kldryordu. Ftiha, tecvd ilmine gre okunmamt. Kendi kendime, Buraya
gelmek iin bouna zahmet ekmiim dedim. O gece orada kalp, ertesi gn Frat nehri
kenarna gitmek iin yola ktm. Yol zerinde bir arslann yatmakta olduunu grdm.
Yanndan gemekten ekinip geri dndmde, baka bir arslann bana doru gelmekte
olduunu fark ettim. Korkudan bardm. Mslim-i Magrib (rahmetullahi aleyh) sesimi
duyunca dar kt. Arslanlar kendisini grnce sakinletiler. Onlarn kulaklarndan tutup
gtrd ve Kim olursa olsun, benim misfirim olan kimseye saldrmayn buyurdu. Bana
da dnp; Ey Eb shk! Sizler zhirinizi dzeltmekle megul oluyor ve Allah telnn
mahlkundan korkuyorsunuz. Biz ise batnmz dzeltmekle megul olduk ve mahlklar
bizden korkar oldu buyurdu. Ben hatm anlayp tvbe ettim ve kendisinden zr
diledim. zrm kabul edip, bana iltift etti. Ben de bu hadseden sonra, grne gre
hkm vermenin ok yanl olduunu, kendisinden ilim renilecek ztta kusur aranrsa
(grlrse) ondan hi istifde edilemiyeceini anladm. Kendisinden ilim ve edeb
renilecek hakk din limine tam teslim olmal, onda bir noksan aranmamaldr. Btn
kusur ve kabahatleri kendisinden bilmeli, her halkrda edebe riyet etmelidir.
Hocasnn ilminden, feyiz ve bereketlerinden istifde etmenin, ancak bu ekilde olduunu
dnerek, bu yolda ilerlemek iin gece-gndz almaldr. Kolaylk vermesi iin ve
bunca nimetlere kavutuktan sonra mahrm olmak felketine dmekten muhafaza
etmesi iin, alayarak Allah telya yalvarmaldr.
Eb shk hazretleri, bundan sonra bykler yolunda ilerlemek iin ok alt.
Zamanla, ilim sahibi insanlarn, mkllerini halledebilmek iin kendisine mracaat
ettikleri, derecesi ok yksek bir zt oldu. nsanlara vaz ederdi. nsanlar, derin manl
szlerinden istifde edebilmek iin, kendisine akn ederlerdi. Her an Allah tely
dnr, Onunla megul olurdu. Balangta hocasnn syledii nsan, kalbini
dzeltmek ile megul olduu zaman, mahlklar ondan korkarlar sz, onda fazlas ile
zuhur etmi idi.
Birgn talebelerinden birisine elbisesinden bir para hediye etmiti. O talebe,
sahrada yalnz bana giderken, bir arslan grd. Arslan hemen, saldracak gibi dikkatle
bakt. Sonra yzn topraa srd ve yavaa oradan ayrlp gitti. O kimse, hocasnn
elbisesinden bir parann zerinde bulunduunu, arslann baknca o paray grdn
hatrlad. O kuma parasnn sahibi olan mbrek hocas hrmetine, arslann kendisine
saldrmadn anlayp, Allah telya kretti. Hocasna olan muhabbet ve ball, daha
da artt.
Eb shk brhm bin el-Mvelledin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii bir hads-i
erfte, Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), Hz. Eb Hreyreye buyurdu
ki: Y Eb Hreyre! Vera sahibi ol! insanlarn en bidi olursun. Kanat sahibi
ol! nsanlarn en ok kredeni olursun. Kendin iin istediini, insanlar iin de
iste! Kmil mmin olursun. Sana komu olanlarla iyi komuluk yap! Hakk
mslman olursun. Glmeyi azalt! phesiz ki ok glmek kalbi ldrr.
Eb shk bin el-Mvelled (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Allah telnn Zmer
sresi 54. yet-i kermesinde, Banza azb gelip atmadan (tvbe edip) Rabbinize
dnn. Ona hlis ibdet edin, sonra kurtulamazsnz buyurduunu ve Allah
telya kavuacak yolu bildii halde, Allah teldan bakas ile megul olana ok
taaccb ederim (aarm).
Bir kimse Allah telnn emir ve yasaklarndan birini nefsi iin yaparsa, o ameli
ya kabul olunur veya kabul olunmaz. Ama, o ameli yapmaa kalkarken Allah iin niyet
ederse, o amelin kabul olunaca phesizdir.
Yaplan ibadetin tad ihls iledir, ihls ile yaplan ibadet, kalbe, rha rahatlk ve
lezzet verir. Ucb (kendini ve amelini beenmek ktl) olursa bu tad kalmaz.
Yemekte edeb odur ki, yemek ancak zarret olduu zaman yenir. Her zaman
yenmez.
2)
3)
4)
5)
6)

EB SHK M- ET:
etiyye yolunun byklerinden. Lakb erefddndir. ette otururdu. Bu
yzden ona et, yoluna etiyye, talebelerine etiyye mensbu denildi. 329 (m. 940)
ylnda vefat etti. Kabr-i erfi Akkadadr.
Zhir ve batn ilimleri Hce Mimd Dneverden tahsil etti. lk zamanlarda
evliyullahtan birine talebe olmak istedi. Krk gn istihreye yatt. Krknc gn gibden
bir ses, Ey Eb shk! Git Mimd Dnevernin emniyet ve kurtulua gtren eteine
yap ki, maksadna eresin! dedi. Bunun zerine Mimd Dnevernin yanna gidip,
hizmetine girdi. Yedi sene onun yannda bulundu. Bu zaman zarfnda kemle geldi.
Hocasna halife oldu. zin alp, et ehrine giderek, insanlar ird etmeye (doru yolu
anlatmaya) balad. Hocasnn vefatndan sonra da yerine geti. Eb shk m
hazretleri, ette birok talebe yetitirip, ok sayda insann hret sedetine
kavumasna sebeb oldu. Vefatndan sonra yerine, talebelerinin en stn olan Eb
Ahmed Ebdl et hazretleri geti.
Eb shk et hazretleri, dnyya hi ehemmiyet vermezdi. Deil gnah
ilemek, iledii hayrl amellere tvbe ederdi. Haftada bir yemek yer ve Alk dervilerin
mircdr buyururdu. Vaktini, yalnz Allah telnn rzs iin yaplan amellere ayrrd.
mr, hep ibdet ve insanlar doru yola armakla geti. Eb shk hazretlerinin
sohbetlerinde bulunan gnahtan ok saknrd. Hasta bir kimse o meclise gelse, if
bularak kar giderdi.
et ehri ahlisinden biri anlatr: et blgesinde kuraklk olup, aylarca yamur
yamad. nsanlar ve hayvanlar susuzluktan zdrap iindeydi. Belde sakinleri gidip Eb
shk et hazretlerinden yamur iin dua etmesini istirhm ettiler. O da dua etti. ok
gemeden yamur yamaya balad. O kadar ok yad ki, halk bu defa yamurun
durmas iin dua istediler. Tekrar dua etti ve yamur kesildi.
Siyer-l-Aktb adl eserin yazar; Eb shk et hazretlerinin Akkada kabrinin
yanna giden, akamdan sabaha kadar, kabrinin zerinde yanan nran grr. Rzgar
ve yamur ne kadar iddetli olursa olsun, o a asla zarar veremez buyurmaktadr.
EBL-ABBS AHMED BN YAHY E-RZ:
Evliynn byklerinden. rzldr. Eb Abdullah- Haffin (rahmetullahi aleyh)
hocasdr. Hz. Sehl bin Abdullah, Hz. Ruveym ve Cneyd-i Badad hazretleriyle sohbet
etti. Drdnc asrn balarnda vefat etmitir.
Talebesi Eb Abdullah- Haff anlatt: Bir gece beraber toplanm idik. Evliylk
halleriyle ilgili konuuluyordu. Hocam Ebl-Abbas, vecde geldi. Bu srada orada bulunan
ocuklardan biri evine gitmek istediini bildirdi. Hocam, ocakta yanmakta olan atein
korlarndan iki para alp avucunda tuttu ve zerine gmleinin yenini ekti. O ocua
dnerek, Benimle gel dedi. Karanlkta ocuu evine gtrrken, avucundaki atein koru
elbisenin altnda parlyordu. Bir mddet sonra, kor siyahlap kmrleince elinden att.
ocuu eve teslim ettikten sonra mescide geldi. Sabaha kadar namaz kld. Ben
hayatmda ok hl sahibi kimseleri grdm, fakat hocam gibisini hi grmedim. Hocam,
ormanda aslanlar ile konuurdu.
Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh) cmide ikmet ederdi. Hergn yats namaznn
abdesti ile sabah namazn klard. Yolculukta dahi hep beyaz elbise giyerdi.
Ebl-Abbs Ahmed bin Yahy (rahmetullahi aleyh) kendisi anlatr: Iraka gitmeye
niyet ettim ve istedim ki, oradaki evliylar greyim. Yola kmadan nce Hz. Sehli
grdm, Nereye gitmeye niyetlisiniz? dedi. Badda gideceim deyince, Benim de
baz suallerim var, onlar da, sorar msnz? dedi. Ben de Peki diyerek yola ktm. Yolda
konaklaya konaklaya gidiyordum. Eb Yakb- Nehrecrye geldim. Bir hafta Eb
Yakbun mescidinin merdiveni altnda ikamet ettim. Darya sadece abdest almak iin
kyordum. Hafta sonunda mescidin kayym Eb Yakba gidip, Mescide bir kimse geldi.
Bir haftadr ikamet ediyor. Hi yemek yemiyor demi. Eb Yakb da Git, onun halini ve
kim olduunu aratr deyince, kayym gelip durumumuzu aratrp Eb Yakba, irzn
ileri gelen evliylarndan Ebl-Abbas Ahmed, Badda gidiyor demi. Bunun zerine
Eb Yakb kalkp mescide geldi, zr diledi. Bir kimseyi gnderip yiyecek getirmesi iin
izin istedi. Ben msaade etmedim. Kalktm pazara gittim. Bir paltom vard. Onu sattm ve
parasyla yiyecek bireyler satn aldm. Dostlarn nne getirdim. Orada birgn daha
kalarak yola kmak istedim. Eb Yakb biraz daha kalmam iin srar ettiyse de kabul
etmedim. O zaman bir gemi tutup gemiciye, ekmek, et, helva teslim edip, Ona ne gibi
hizmet gerekiyorsa yerine getir. Sohbetini ganmet bil diye tenbih etmi. Vedalatk.
Gemici ok izzet ikrm etti. Yemek vakti gelince nme yemekleri getirdi. Ona Bunlar
neredendir? Kim, kim iin gnderdi? dedim. Gemici de, Sizin iindir. Eb Yakbun emri
byledir dedi. Ben de Baka var m? Varsa onlar da getir dedim. Dier yiyecekler de
geldi. Gemide ne kadar kimse varsa hepsinin gelmesini syledim ve btn yiyecekleri
onlara verdim. Yolculuk boyunca hi yemek yemedim. Bundan onbe gn sonra Badda
ulatm. Badda geldiimde, gemiciler halka, Bizim aramzdan yannza, yemeyen,
imeyen, melek sretli, ok kymetli bir kimse geldi demiler. Badadllar etrfma
toplandlar. ok ikrmlarda bulundular. Onlara Cneyd-i Badad, Ruveym bin Ahmed ve
dier byk ztlar grmeye geldim. Onlar nerede otururlar? dedim. nce Ruveyme
(rahmetullahi aleyh) gittim. Selm verdim. O da ok iltiftlarda bulundu ve Suallerinizi
sorunuz dedi. Suallerimi sordum. Cevap vermeden nce, Cneyd hazretlerine gittiniz
mi? dedi. Gitmedim deyince, nce ona gidiniz, sonra buraya bekleriz dedi. Yanndan
ayrlp, Hz. Cneydin yanna geldim. Suallerimi sordum. Cevaplarn bir kda yazd.
Sonra Ruveym bin Ahmedin yanna geldim. Hz. Cneydin verdii cevaplar okumak
isteyince, Cevaplar okumaynz. Sualleri okuyunuz dedi. Okudum. Suallere ayr ayr
cevap verdi. Verdii cevaplar aynen Hz. Cneydin cevaplar gibi idi. Onlarla bir mddet
grtkten sonra irza geldim. Sehlin yanna gittiimde, onu kendinden gemi,
baygn bir halde buldum. Bu ne haldir? diye etrftakilere sorduumda, Bir kimse
buradan geerken bir yet-i kerme okudu. Hz. Sehl bunu iitince bu hle geldi dediler.
Biraz banda bekledik. Kendisine geldiinde, suallerin cevaplarn syledim. Bundan
daha iyisi olamazd diye cevap verdi.
1) Sret-i bn-i Haff; sh. 129
EBL-ABBS DNEVER:
Evliynn byklerinden, Allah teldan baka hereyi unutmu, Onun sevgisinin
deryasna dalm bir zt. smi, Ahmed bin Muhammed Dnever olup, knyesi Eb
Abbstr. Evliy arasnda ve kitaplarda zikredilen mehr ismi, Ebl-Abbs Dneverdir.
Doum trihi tesbit edilememitir. nce ilim renmek iin, daha sonra ise ird (yol
gsterme) ve nashat iin ok dolat. Nibra geldii zaman Hamde blgesinde ikamet
etti. Uzun zaman Nibrda oturduktan sonra, mrnn son zamanlarnda Semerkanda
gitti ve orada 340 (m. 951)da vefat etti.
Ebl-Abbas Dnever; Ysuf bin Hseyn, Abdullah bin Harrz, Eb Muhammed
Cerr ve Ebl-Abbas bin Atdan (r.aleyhima) feyz ald, ilim rendi. Byk lim Ruveym
(rahmetullahi aleyh) ile grt. Onun bereketlerine kavutu.
Ebl-Abbas Dnever her trl ilimlerde stad, faziletler sahibi, gayet fash (gzel
ve dzgn) konuan, hikmetli szler syleyen, slmiyete son derece bal bir mbrek
zt idi. O, zamanndaki chil kimselerden saknr, ilimden haberi olmayan chil
tarikatlardan da son derece ikyeti idi. Onlarn yaptklar eylerin din ile herhangi bir
ilgisi olmadn, u szleriyle beyan etmitir: Bu kimseler tasavvuf yolunu deitirdiler,
byklerin doru yolunu bozdular. Kendilerine gre baz isimler uydurup, bunlara da
yanl manlar vererek tasavvufun asl mansn bozdular. Mesel: Tamah kelimesine
ziyde, edebsizlie ihls, bo arzular peinde komaya selmet, kt (kerih) ilerle
megul olmaya lezzet, dnyya dalmaya vuslat ismini verdiler. Allah telnn rz olduu
yoldan ayrlp, sapk yollara dalmak, onlara gre enliktir. Kt huylar, onlar iin kuvvettir.
Evliynn yolu bu mudur? Halbuki bu byklerin yolu; edebli olmak ve dnyya

ehemmiyet vermemek zerine kurulmutur. Allah tel o byklerden rz olsun.
Ebl-Abbs Dnever sz zne, ilmi ameline uygun bir zt olup, szleri ve hlleri
hep doru idi. O Allah telya muhabbetten, Allah tely sevmekten bahsetmeye
balaynca kendinden geer, Onu tefekkr etmee balad zaman ise bambaka bir hl
kaplard. Eb Abdurrahmn Slem yle anlatr: Ebl-Abbs Dnever, bir gn Allah
sevgisinden anlatyordu. Anlatlanlar o kadar tesirli idi ki, orada bulunan bir ihtiyr kadn
kendinden geerek Allah diye feryd etti. Dnever Eer bu halinde sdk isen kendini
gster buyurdu. htiyr kadn ayaa kalkt, birka adm att, dnp Dneverye
(rahmetullahi aleyh) bakt ve orada cann sevdiine (Allah telya) teslim etti.
Muhammed bin Ahmed yle anlatyor: Ebl-Abbs Dnever, Semerkanda
gitmek istedii gn yanna girdim ve dedim ki; Nibrlular seni severken, niin
Nibrdan ayrlyorsun? Bunun zerine u iiri ile cevap verdi:
Senin zerine bir hkm takdr edildii zaman
Takdr edilenden gayrisi muhaldir.
Buyurdu ki: unu iyi bilmelidir ki, kul Allah teldan birey isteyecei zaman;
Onun kendisine ihsn ettii nimetlerini, emir ve nehiyleri (yasaklar) hussundaki
kusurlarn dnerek bir ey istemelidir.
Gzler bakmakla grr, kalblerin mkefesi (kefleri) ise, her an cenb- Hakk
zikredip onu bir an unutmamakla olur.
Evliylk derecelerine, ancak dorulukla ulalr. Her halkrda doruluktan
bakas btldr, botur. Sonra u iiri syledi:
Yerinde doruluk ne gzeldir.
Her yerde de doruluk gzeldir.
Seven, sevgilinin rzs iin her trl skntlara ve glklere katlanr. Bu, Onun
rzs iin olmaldr. Son maksad da budur. Yan Allah telnn rz olmasdr.
Zikrin en aa derecesi, Allah teldan baka hereyi unutmaktr. En yksek
derecesi ise; kendini dahi unutup, zikr-i ilhiden baka hibir ey hatrlyamamaktr.
Allah telnn yle kullar vardr ki, Allah tely doru olarak tanrlar (her eyi
Allah rzs iin yaparlar). Bu tanmalar sebebiyle, Onun (Allah telnn) hizmetinde
bulundurulurlar. Yine yle kullar vardr ki, Allah tely doru olarak bilemezler
(hereyde Allah telnn rzsn gzetmezler). Bu sebeple, onlarda bu hlleri sebebiyle
pekok nimetlerden mahrm kalrlar.
Buyurdu ki: lim ikidir: Birincisi; Allah telnn emirlerini yerine getirip,
yaptklarn srf Allah tel iin yapma reten ilimdir. kincisi; Allah telnn
kullarnn, bilemeyecei eyleri bildiini bilmektir. Bu husustaki bilgileri keif ve
kermetle, ancak Allah telnn neb ve vel kullar bilir.
unu iyi biliniz ki, insann d (ne olursa olsun) iini deitirmez.
1)
2)
3)
4)
5)

EBL-ABBS SEYYR:
Evliynn byklerinden, zamannn immlarndan. smi, Ksm bin Ksm el-Mehd
olup, knyesi, Ebl-Abbas Seyyrdir. Fkh ve hads ilimlerinde byk bir lim, fazletler
ve kermetler sahibi olup, Eb Bekr-i Vastnin en byk talebesi idi. Birok byk
ztlarla grp, kendilerinden ilim ve edeb rendi. 340 (m. 951) senesinde Merv
ehrinde vefat etti. 342 (m. 953)de vefat ettii de rivyet edilmitir. Kabri orada olup,
herkes tarafndan ziyret edilmektedir. Kabrini ziyret edip, bu zt hrmetine Allah
telya dua edip isteklerini arz edenlerin, murdlarna kavutuklar tecrbe ile sabittir.
Tvbe etmeden nce zengin idi. Babasndan kendisine ok mrs kalmt.

Servetinin hepsini vererek, Reslullah efendimizin iki tel mbrek Sakal- erfini satn
ald. Allah tel, Sakal- eriflerin bereketi ile ona tvbeyi nasb eyledi. Eb Bekr-i
Vastnin sohbetiyle ereflendi. Yksek derecelere kavutu. Vefat ettii zaman, vasyyeti
zerine, mbrek Sakal- erfleri azna koydular.
Ebl-Abbs Seyyr (rahmetullahi aleyh), haram ve pheli eylerden ok saknr,
dnyya kymet vermezdi. Allah telya isyn iin, bir defa dahi ayaklarna adm
artrmamtr.
Kendisine sordular ki, Allah yolunda yryen bir kimse hangi ameli ilemelidir ki,
onun gnl Cennet bahesi misali ok gzel olsun? Cevbnda Allah telnn emirlerini
yapmaya ve yasaklarndan saknmaya sabrla devam etmek, slihlerle beraber olup,
sohbetlerinde bulunmak ve dostlarna hizmet etmekle buyurdu. Yine, Bu yolda ilerlemek
nasl mmkn ve kolay olur? diye sorulunca, Allah telnn emir ve yasaklarna riyet
etmek ve slihlerin sohbetine devam etmekle buyurdu.
Ebl-Abbs Seyyr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Bir kimse, hayatnda
slmiyete uymakta ne kadar hassas dikkatli ve ince davranr, slmiyete uygun olmayan
bir i yapmamak iin ne kadar gayret ederse, hirette, srat kprsnden geerken, srat
kprs ona, dnyada slmiyete uymak iin olan gayreti nisbetinde geni, ferah ve rahat
olur. Yine bir kimse, dnyda emirlere uymakta gayet gevek ve geni davranr,
slmiyete tam uymak iin alanlara, O kadar da ok inceleme derse, hirette srat
kprsnden geerken, srat kprs o kimse iin, dnyda slmiyete uymaktaki
geveklii nisbetinde daralr.
Bir kimse, mutlaka hakl olduu halde, kendisini sulu kabul edip, karsndakine
(Sen haklsn, ben kabahatliyim) derse, hirette btn sknt ve meakkatlerden emin
olur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

EBL-FADL-I SERAHS:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Hasen es-Serahs olup knyesi
Ebl-Fadldr. Serahsl olduu iin Serahs denmitir. Zamannda bulunanlarn iinde,
haramlardan ve phelilerden saknmakta, ok ibdet etmekte en nde gelenlerden idi.
Eb Nasr-i Serrcn talebesi, Eb Sad Ebl-Hayrn stad idi. Allah tel iin olan ak
ve muhabbette, Allah tely tanmakta pek ileri idi. Talebeleri terbiye edip
yetitirmekteki stn mehreti ok fazla idi. Talebelerinin en byklerinden Eb Sad
Ebl-Hayra Bu kadar yksek derecelere nasl kavutunuz? diye sorulunca, Bir derenin
kenarnda yryordum. Hocam Ebl-Fadl- Serahs de kardan karya geiyordu. Bir ara
gzleri bana isbet etti. te neye kavutuysam, hocamn bu nazar sebebiyledir dedi.
Ebl-Fadl- Serahs (rahmetullahi aleyh) herkesin kendisine hrmet ve muhabbet ettii,
herkese kar merhametli, eli ak, ok cmert, latif, tatl bir zt olup, kermetleri ve
kymetli szleri mehurdur. Hayatnda olduu gibi vefatndan sonra da feyz vermesi
kesilmemitir. Eb Sad Ebl-Hayrda, ne zaman bir darlk, g bir hal hasl olsa, hemen
hocas Ebl-Fadln kabrini ziyret eder, onun hrmetine Allah teldan isterdi. Bylece
o hllerden kurtulur, talebelerine de byle yapmalarn tavsiye ederdi.
Ebl-Fadl- Serahs (rahmetullahi aleyh) skntlara sabreder, hi kimseye ikyette
bulunmazd. Hlini Allah telya arz eder, dualar kabul olurdu. Kendisini tanyan ve
sevenlerden birisi yle anlatyor: Dut yapra toplamak iin, dut aacna kmtm.
Ebl-Fadl (rahmetullahi aleyh) oradan geiyordu. Aacn altna gelince durdu. Etrfta
kimse yoktu. Beni de grmyordu. Ellerini ap Ya Rabb! Malmundur ki, bir senedir
cebime para girmemitir. Sam tra ettirebilmem iin de para icab ediyor dedi. O anda
hayretler iinde kaldm. nk, o szn bitirir bitirmez, zerinde bulunduum dut aac
olduu gibi altn oluvermiti. Bunu grnce, Sbhanallah! Ya Rabb! Senin ihsnn, ne
boldur ki, az bir ey istiyene, binlerce kat fazlasyla veriyorsun. Halbuki benim gnlm
onda deildir dedi. Bundan sonra dut aac tekrar eski haline dnd.
Ebl-Fadl- Serahs (rahmetullahi aleyh), tasavvuf yolunda ok yksek olmakla
beraber, tefsr ve dier ilimlerde de lim idi. Kendisine birisi gelerek (O, onlar sever,
onlar da Onu) (Maide-54) yetinin tefsrini sizden dinlemek istiyorum dedi. Peki,
akam olunca gel buyurdu. O kimse akam olunca geldi. Ebl-Fadl (rahmetullahi aleyh),
sabaha kadar bu yet-i kermenin yediyz ayr tefsrini syledi. Hi birini de tekrar
etmedi. Yan hep ayr ayr tefsrini anlatt.
Nakledilir ki; Ebl-Fadln (rahmetullahi aleyh) vefat yaklanca kendisine, Sizi
nereye defnedelim? diye sordular. Cevap vermedi. Sizi, evliydan bir ounun
bulunduu falan kabristana defnedelim? dediklerinde Beni oraya defnetmeyin. Orada
byk ztlar bulunmaktadr. Ben kendimi onlarn yanna layk grmyorum. u tepede,
gnah, isyn ak olanlarn bulunduu bir kabristan vardr. Beni oraya defnedin. Ben
kendimi oraya layk gryorum buyurdu. Vefatndan sonra, tabutunun zerine yanllkla
bakasna it olan bir rt rttler. Cenze namaz klnmadan, mescidin kaps ald.
Kendisini gremedikleri bir kimse, Sahibi bilinmeyen, kime it olduu belli olmayan
rty rtmek uygun deildir dedi. Bunun zerine, tabutun zerinden o rty
kaldrdlar.
Ebl-Fadl- Serahs (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Mzi artk geti. O ancak
ibret almak iin dnlebilir. Gelecee bel balanamaz. nk bundan sonra
yayacamz belli deildir. O halde, kendisine itibr edilecek olan frsat zaman, iinde
bulunulan zamandr. Biz ona sahibiz, ne yapabilirsek imdi yapabiliriz. O da geip
gitmektedir. Yan kaybedilecek zaman yoktur.
Kulluun ess iki eydir. Her an Allah telya muhtc olduunu yaknen bilmek
ve Muhammed aleyhisselma tam tbi olmaktr.
EBL-HASEN BENC:
Horasanda yetien evliynn byklerinden. smi, Ali bin Ahmed bin Sehl olup,
knyesi Ebl-Hasen Bencdir. Tevhd ilminde ve muamelatta zamannn byklerinden
idi. Horasan kylerinden Bencde dodu. 348 (m. 960)de Nibrda vefat etti. lim
renmek iin memleketinden ayrlp, Iraka ve ama gitti. Sonra Nibrda yerleti.
Gittii yerlerde, Eb Osman Hayr, Ebl-Abbs At, Muhammed Cerr, Thir Makdis, Eb
Amr- Dimek, Eb Bekr ibl ve daha birok limlerle grp sohbet etti ve
kendilerinden ilim rendi. Eb Cafer e-m, Hseyn bin drs el-Ensr ve Hert
limlerinden hads-i erfler dinledi. Seneler sonra memleketi olan Bence geldi. Oradaki
insanlar, kendini anlyamadklarndan hakknda ar ithamlarda bulundular. Sonra tekrar
Nibra dnd ve mrnn sonuna kadar orada kald. Tasavvuf ilminin inceliklerine
vkf idi. Zhd, vera ve takvda ok ileri idi. Cmertlii fevkalade olup, fakirlere yardm
eder, ihtiylarn giderirdi.
Kendisine, Tasavvuf nedir? diye sordular. Zamanmzda tasavvufun hakkati
deil, sadece ismi kalmtr. Halbuki nceleri tasavvufun ismi deil, hakkati vard
buyurdu.
Zarf kimdir? diye sordular. Zarf kimse, ztnda, ahlknda, fiillerinde yumuak
olup, gsteriten, yapmack davrantan uzak olan kimsedir buyurdu.
Kim mrvvet sahibi deildir? diye sordular. Allah telnn kendisini
grdn, bildiini, kirmen ktibn melekleri ile hafaza meleklerinin yannda
bulunduklarn ve kendisini takip etmekte olduklarn bildii halde, gnah ilemeye cret
edebilen kimse, mrvvet sahibi deildir buyurdu.
Ebl-Hasen Buenc (rahmetullahi aleyh), bir defa kendisinden dua isteyen
birisine, Allah tel, seni kendi fitnenden muhafaza buyursun diye dua etti.
Kendisine Tevekkl nedir? diye soruldu. Allah telnn senin iin takdr ettii
rzkn, mutlaka seni bulacan bilmendir buyurdu.
Ebl-Hasen Benc (rahmetullahi aleyh), birgn yolda yrrken, gencin birisi

gelip ensesine bir tokat vurdu ve gitti. Bu hali grenler o gence yetiip, Sen ne yaptn? O
zt evliynn byklerinden Ebl-Hasen Bencdir dediler. Gen bunlar duyunca ok
zld. Hemen geri dnp, Hz. Ebl-Hasenin yanna geldi. zr dileyip, affedilmesi iin
yalvarnca, Sen rahat ol kardeim. Biz, hakkmz varsa helal ettik. Bize bu hakaret, bu
tokat sizin tarafnzdan gelmedi ki, Hi hat yapmyan bir makamdan geldi. Demek, bir
kabahatimiz var ki, bu hl bamza geldi buyurdu ve istigfr (tvbe) ederek yoluna
devam etti.
Birgn def-i hacet iin helada bulunduu bir srada, hizmetisini ard. Kap
arkasndan gmleini uzatp, Bunu falan fakire veriniz buyurdu. Hizmeti Peki efendim
deyip gmlei gtrd. Daha sonra; Efendim, bunu dar knca syliyemez miydiniz?
Orada sylemenizin hikmetini anlyamadk diye arz etti. Bunun zerine O hayrl
dnce, orada hatrma geldi. Dar kncaya kadar nefsimin beni bu dnceden
caydracandan ekindim. Nefsime ok ksa zaman da olsa itimd edemedim buyurdu.
Birgn iftinin birisi merkebini kaybetti. Birine, Nibrda en zhid olan zt
kimdir? diye sordu. Ebl-Hasen Bencdir dediler. Hemen yanna geldi ve kendisine
Benim merkebimi niye aldn? dedi. Benc (rahmetullahi aleyh), Bir yanlnz olmal.
Ben sizi tanmyorum bile, ilk defa gryorum buyurdu ise de ifti srar edip, Sen
aldn diyordu. Bunun zerine ellerini kaldrp Ya Rabb! Bizim halimizi en iyi bilen
sensin. Beni bu kimseden satn al diye dua etti. Duasn bitirir bitirmez bir kimse gelerek,
iftiye, Haydi gel, merkebin bulundu dedi. ifti, Bencye (rahmetullahi aleyh)
dnerek, Ey efendim! Merkebi sizin almadnz elbette biliyordum. Merkebimi sizin
yardmnzla bulabileceimi dndm ve byle yaptm. imdi anladm ki, bu byklerin
huzruna ne niyetle gelinirse ona kavuuluyor dedi.
Ebl-Hasen Benc (rahmetullahi aleyh) vefat ettikten sonra, bir kimse kabrine
geldi. Allah telya dua edip, bu kabirde bulunan Ebl-Hasen Benc (rahmetullahi
aleyh) hrmetine dnyalk eyler istedi. O kimse, o gece ryasnda Bencyi
(rahmetullahi aleyh) grd. Kendisine bakp, Senin btn maksadn dnyalk ise, git onu
baka yerlerde ara. Bunun iin bizi Allah telya vesle etme. Bizi vesle ederek dua
edeceksen, iki cihanda sedet, kurtuluu iste buyurdu. O kimse de yapt iin
uygunsuzluunu anlayp tvbe etti.
Ebl-Hasen Benc (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Bir kimseden bir uygunsuzluk meydana gelirse, ya yedii lokmann ihtiytsz
oluundan veya niyetinin dzgn olmamasndandr.
nsanlar ksmdr. leri dlarndan daha gzel olan evliy, ileri ve dlar bir
olan limler ve ileri dlarndan daha bozuk olan kt kimseler ki, bu nc ksmda
bulunanlar, kendi kendilerine insaf ve merhamet etmezler de, bakalarndan insaf ve
merhamet beklerler.
Birisine dnyalk bir menfeat iin muhabbet besleyen, ne kadar baya ve basit
bir kimsedir.
u insanlar ne kadar gfil oluyor. Dilerini, Allah telnn nimetlerini yemekle;
dillerini, Onun beenmedii szleri sylemekle ypratyorlar da, mutlaka kretmeleri
gerektiini dnmyorlar.
Sebeblere yapmak emrolunduu iin sebebe yapmal, ancak, bu sretle ele
geen dnyala gnl balamamaldr.
Nefsini zell klan kimseyi, Allah tel azz klar ve derecesini yksek eyler.
Nefsini bir ey zanneden kimseyi, Allah tel zell klar.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

EBL-HASEN- EAR:
Ehl-i snnetin itikddaki iki immndan biri. smi, Ali bin smildir. Knyesi, EblHasendir. 260 veya 266 (m. 879) senesinde Basrada dodu. 324 veya 330 (m. 941)da
Baddda vefat etti. Basra kaps ile Kerh arasndaki kabristana defnedildi. Soyu, Eshb-
kiramdan bir Sahbye dayanmakta olup, eceresi yledir: Ali bin smil bin shk bin
Slim bin smil bin Abdullah bin Ms bin Bill bin Eb Brde bin Eb Msel-Eardir.
mm- Ear, vey babas ile mutezile kelamclarndan olan Eb Ali Cbbnin
talebesi olduundan, bu bozuk yol zerine yetitirilmiti. 40 yana kadar mutezile
frkasnda bulunmutur. Bu frkann mehrlar arasna katlmt. 40 yandan sonra bu
bozuk yoldan dnmtr. mm- Earnin (rahmetullahi aleyh) bu bozuk yoldan dnmesi
yle nakledilir: Bir Ramazan- erf aynn ilk gnlerinde ryasnda Peygamber efendimizi
grd. Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) ona: Y Ali, benden nakledilen yola
yardm eyle buyurdular. Bu ryadan sonra Ramazan- erf aynn ortasnda, ikinci defa
Peygamber efendimizi (sallallah aleyhi ve sellem) ryada grmekle ereflendi.
Ryasnda, Sana emrettiim ey, ne oldu, ne yaptn? buyurdu. Benden bildirilen yola,
snnetime yardm et, bu yola uy! buyurdular. Bu ryadan sonra kelm ile uramay terk
etti. nc defa Ramazan- erfin yirmiyedinci gecesi, Peygamber efendimizi (sallallah
aleyhi ve sellem) ryada grd. Sana emrettiim ey ne oldu? buyurdu. Kelm ilmini
terkedip, Kurn- kerm ve hads ilmine sarldm dedi. Benden rivyet edilen, bildirilen
yola, snnetime yardmc olman emrettim buyurdu. Bunun zerine mm- Ear zr
dileyip, Meselelerini ve delillerini renmek iin otuz yl harcadm yolu (mutezileyi),
nasl terk edeyim? dedi. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Allah tel
sana, ilah yardm ile yardm eyledi. Bunu yaknen bilmeseydim sana byle
emretmezdim buyurdu. mam-i Ear bu ryay da grdkten sonra uyanp, Hakdan
te, sapklktan baka bir ey yok diyerek, mutezile yolundan dnp, Ehl-i snnet
itikdna girdi. Bu ryasndan sonra onbe gn evinden kmad. Meseleleri
derinlemesine inceleyip, gzden geirdi. Sonra Basra Cmiine gidip, krsye kt. O
srada mutezile bozuk yolunun mehr ve kuvvetli limlerinden saylan ve byle bilinen
mm- Ear, krsden cemate yle hitb etti: Ey insanlar! oktan beri size
grnmez oldum. Dikkatle dndm. nsafla inceledim. Yanmdaki delilleri gzden
geirdim. Tercih hussunda zorlandm. Sonunda Allah teldan beni hidyete, doru
yola kavuturmasn istedim, dua ettim. Allah tel beni hidyete, doru yola
kavuturdu. Mutezile yoluna it itikdlarmn hepsinden vazgeip, kurtuldum diyerek,
Ehl-i snnet itikdna girdiini herkese iln etti.
nceden mutezile yolu zere yazdklarn ve bildirdiklerini iptal etti. Ehl-i snnet
itikd zere kitaplar yazp, datt. mrnn sonuna kadar bu doru itikdn yaylmas
iin urat.
Ebl-Hasen-i Ear hazretlerinin Ehl-i snnet mezhebine gemesi ile, kelm ilmi,
mutezilenin elinden kurtulmu oldu. Onlarn elinde tehlikeli ve zararl iken, doru yolda
gidenlere rehber oldu. Onun Ehl-i snnete gemesi, Ehl-i snnet itikdnn yaylmasnda
byk bir zafer olmutur. O zaman tesirli ve zararl olan mutezile yolu mensblar,
mm- Ear tarafndan susturulmutur. Onlar yle zorlayp sktrd ki, hepsi kk ve
gsz karncalar gibi kaldlar. Daha nce hocas olan mutezilenin ileri gelenlerinden Eb
Ali Cbb ile yapt mnzarada onu malub etti. ok mehr olmasna ramen,
Earnin (rahmetullahi aleyh) karsnda cevap vermekten aciz kald.
Eb Sehl Suluk yle anlatr: Basrada bir mecliste Ebl-Hasen Ear ile
muteziller arasnda etin bir mnzara oldu. Muteziller ok kalabalkt. Onunla
mnzaraya giren herkes yeniliyor, susmak mecbriyetinde kalyordu. yle oldu ki, o gn
artk kimse onun karsna kamad. kinci defa byle bir mnzara iin gittiimizde,
mutezileden kimse gelmemi, mnzaraya cesret edememilerdi. Bunun zerine bir zt
mm- Earye: Firr ettiler, katlar yaz, kapya as! dedi.
mm- Ear; tefsr, hads ve fkh ilmini zamann mehr limlerinden olan
Zekeriyya bin Yahy es-Sciden, Eb Halife el-Cumh, Sehl bin Serh, Muhammed bin
Yakub el-Mukr, Abdurrahmn bin Halef ed-Dabden renmitir. Baddda Cmi-i
Mensrda Cuma gnleri Eb shk Merveznin hads derslerine devam etmi, kendisi de
Eb shk Mervezye kelm ilmini retmitir.
mm- Ear tasavvuf ilminde de lim ve evliy idi. Eb shk sferan yle
demitir: Benim ilmim, eyh Ebl-Hasen Bhilnin ilmi yannda, deniz yannda bir damla
gibidir. Ebl-Hasen Bhilnin de, benim ilmim, Ebl-Hasen Earnin ilmi yannda, deniz
yanndaki bir damla gibidir, dediini iittim.
mm- Ear, gayet tatl, ak ve ikna edici konuurdu. Bu sebeple hocas Cbbi,
daha nce mnzaralara kendi yerine onu gnderirdi. Hakkn, dorunun ortaya kmas
iin mcadeleyi sever, yazarak ve anlatarak hak urunda mdfaadan ylmazd.
mm- Earnin zaman, mutezile frkasnn Ehl-i snnete ok saldrd, hatta
zorbaya ba vurduu bir dneme rastlamaktadr. Vlilik, kadlk gibi makamlar, mutezile
frkasndan olanlarn elinde bulunuyordu. Bylece bozuk itikdlarn yayyorlar, insanlar
saptrp, mnlar ile oynuyorlard. Bu srada mm- Ear ve dier Ehl-i snnet limleri,
kitablar yazarak onlar reddediyor, bozuk fikirlerini rtyorlard. mm- Ear ayrca,
mutezile frkasnn ileri gelenleri ile etin mnzaralara girip, onlar susturdu. Kendisine,
neden onlarn yanlarna, hatta devlet erkanndan olanlarnn makamna gittii sorulunca,
yle cevap vermitir: Onlar vlilik, kadlk gibi makamlarda bulunuyorlar. Kibirleri sebebi
ile bize gelmezler. Biz de gitmezsek, hak nasl ortaya kacak? Ehl-i snneti anlatanlarn,
onu yayp, hizmet edenlerin bulunduunu nasl bilecekler ve nasl anlayacaklar?
Eb Abdullah ibni Haff yle anlatmtr: Genliimde, mm- Ear hazretlerini
grmek iin Basraya gitmitim. Basraya vardmda, heybetli ve gzel yzl, yalca bir
zt grdm. Ona, Ebul-Hasen Ear hazretlerinin evi nerededir? dedim. Onu niin
aryorsun? dedi. Onu seviyorum ve grmek istiyorum dedim. Bana, Yarn erkenden
buraya gel dedi. Ertesi gn erkenden syledii yere gittim. Beni yanna alp, Basrann
ileri gelenlerinden birinin evine gtrd. eri girince, o zta yer gsterdiler. O da oturdu.
Mutezilenin mehr limleri, mnzara iin orada toplanmt. Biz girip oturduktan sonra,
o mecliste bulunanlar, aralarnda oturan bir mutezile limine eitli meseleler sormaya
baladlar. O ahs cevap vermeye balaynca, beni oraya gtren zt karsna kp,
syledii yanl eyleri reddediyor, dorusunu syleyip, onu susturuyordu. yle
konuuyordu ki, dinleyenleri tam ikna edip, doyurucu bilgi veriyordu. Ben, bu ztn haline
ve ilmine hayran oldum. Yanmda bulunan birine Bu zt kimdir? dedim. Ebl-Hasen
Eardir dedi. mm- Ear evden ktktan sonra, yine peinden gittim. Yanna
yaklanca, mam- Earyi ve hizmetini nasl buldun? buyurdu. Fevkalade dedim.
Sonra; Efendim, o mecliste neden siz batan bir mesele sormadnz? Bakalar
sorduktan sonra mevza girdiniz? dedim. Biz, bunlarla konumak iin sze girmiyoruz.
Ancak Allah telnn dninde yanl ve sapk eyler sylediklerinde reddediyoruz. Yanl
olduunu isbat edip, kendilerine dorusunu bildiriyoruz buyurdu.
mm- Ear, eser yazmak, mnzaralara girmek ve kymetli talebeler yetitirmek
sretiyle, Ehl-i snet itikdnn yaylmas ve bylece insanlarn sedete kavumas
hussunda byk hizmetler yapmtr. Yetitirdii talebelerinden bir ksm u ztlardr:
Eb Abdullah Muhammed bin Abdullah, Ebl-Hasen Bahil, Eb Abdullah bin Haff rz,
Hfz Eb Bekr Crcan el-smil, eyh Eb Muhammed Taber el-Irak, Zhir bin Ahmed
Serahs, Eb Abdullah Hameveyh es-Sayraf, Dimyn. Bunlardan Eb Abdullah Ti,
mm- Eb Bekr Bakllannin hocasdr. Ebl-Hasen azil de Eb shk sferannin ve
hocas olan Eb Bekr Frekin hocasdr. Bu zt, nceden immiyye frkasndan iken,
Ebl-Hasen Ear hazretleri ile yapt bir mnzara ve ilm mbhese sonunda hatsn
anlayp, immiyye frkasn terk edip, Ehl-i snnet itikdna girdi. mm- Earnin
bildirdii itikd Basrada yayd. bn-i Haff ise, mm- Earnin en mehr
talebelerinden olup, (eyh-i rziyyn) rzllarn eyhi, stad ismiyle mehr olmutur.
Dier mehr bir talebesi olan Dimyan ile bn-i Haff, mm- Earnin mnzara
meclislerinde yannda bulunurlard. Talebelerinden Eb Abdullah Hameveyh es-Sayraf,
uzun mddet mm- Earnin yannda bulunmutur. Sonra memleketi rza dnp,
orada ders verip, talebe yetitirmi; mm- Earnin bildirdii itikd bilgilerini
memleketinde yaylmtr. eyh Eb Ali Zhir de, hocas mm- Earden rendii Ehl-i
snnet bilgilerini Horasanda yayd. Bylece mm- Earnin bildirdii itikd bilgileri,
Ehl-i snnet mezhebi, douda ve batda yayld. Hicr 300 senesinden itibren Irak
havlisinde, randa yayld. Seluklu devleti hkmdrlarnn resmi mezhebi oldu. Daha
sonra Atbekler tarafndan mdfaa edilip, am ve Badd evresinde yayld. Selahddn
Eyyb Msr fethedince, orada da yayld.
Eserleri: mm- Earnin eserleri, be grubta toplanr:

1. Krk yandan nce mutezile iken yazd eserler. Bunlar sonradan iptal etmitir.
2. Felsefecilere, yahudi, hristiyan ve mecsilere yazd reddiyeler.
3. Hariciye, mutezile, a ve zhiriyye frkalarna yazd reddiyeler.
4. Makltlar.
5. Kendisine sorulan suallere cevap olarak yazd risleler ve dierleri.
Ebl-Hasen El-Ear hazretlerinin pekok eseri vardr. Bunlar bn-i Askir Tebyn
isimli eserinde, bn-i Frekden nakledip, isimlerini yazmtr. bn-i Frek ise, Ebul-Hasen
el-Ear (rahmetullahi aleyh), el-Umed (veya el-Gamed) adl kitabnda, kendi eserlerini
saydn bildirmektedir. Bu eserler, onun yannda dersini dinliyenlere syliyerek
yazdrdklar, eitli slm memleketlerinden sorulan suallere verdii cevaplar ihtiv eden,
yzyirmi senesine kadar yazd kitaplardr. Bundan sonra yzyirmidrt senesine
kadar da pek ok eser yazmtr: demektedir. bn-i Frek ayrca, Ebl-Hasen elEarnin el-Umed adl eserinde isimlerini bildirdii eserlerden baka kitaplarn da
bildirmektedir.
El-Umed adl eserde bildirilen kitaplardan bazlar:
1. Kitb-l-Fusl: Mulhidler (dinsizler) tabiatc felsefeciler, dehrler, zamann ve
lemin kadm olduuna inananlara reddiyedir. Bu kitapda; brehmenler, yahudiler,
hristiyanlar ve mecsilere de cevaplar vermitir. Bu kitap byk bir eserdir.
2. Mcez: On iki kitaptan ibrettir.
3. Halk-ul-efl
4. stita hakkndaki kitap
5. Sfatlar hakkndaki kitap
6. El-Luma fir-reddi al ehliz-zeygi vel-bida: Kurn- kerm, Allah telnn
irdesi, Allah telnn grlmesi, kader, istita, vad ve vaid ve immet meselelerinden
bahseden on blm ihtiv eden kymetli bir kitabtr. mm- Ear hazretlerinin bu
mevzlarda syledikleri hakknda iyi bir kaynaktr. Yakn zamanda Msrda ve Beyrutta
baslmtr. Beyrut basksnda, ayrca Richard J.Mc. Carthy tarafndan bir mukaddime ve
ngilizceye tercmesi vardr. Spitta, bu eseri hlasa ederek, Joselp Hell tarafndan
Almancaya tercme edilmitir.
7. Rislet-l-mn: Spitta bu kitab Almancaya tercme etmitir.
8. Kitab-l-Funn: Mulhidlere (dinsizlere) cevap olarak yazlmtr.
9. Kitab-n-Nevdir: Kelm ilminin inceliklerini anlatr.
10. Dehrlerin (dinsizlerin) Ehl-i tevhde kar yaptklar btn itirzlarnn
topland bir kitap.
11. El-Cevher fir-Reddi ala ehliz-Zeygi vel-Mnker.
12. Nazar, istidlal ve artlar hakknda Lbbanin suallerine verilen cevaplar.
13. Meklt-l-felsife: Felsefecilere cevap olarak yazlm bir eserdir. Kitap
makaleyi ihtiv eder. Eserde bn-i Kays ed-Dehrnin baz pheleri, Aristonun sem (gk
ve lem) hakkndaki fikirleri rtlm; hadseleri, sedet ve ekaveti yldzlara
balyanlara lzm gelen eyler aklanmtr.
14. Cevab-l-Horasniyyn: eitli meseleleri ihtiv eder.
El-Umedde bildirilenlerden baka, bn-i Frekin zikrettii eserlerinden bazlar da
unlardr:
1. Tensuhe inananlar hakkndaki eser.
2. Mantklara dair yazlan eser.
3. Hristiyanlar hakknda yazlan kitap.
4. Delail-n-nbvve hakkndaki kitap.
mm- Earnin ayrca: Risle ketebbih ila ehlis-sagr bi bab-l-ebvb adl eseri
vardr. Kitap, Kafkas dalarnn Hazar denizi ile bititii yerde bab-ul-ebvb (Demirkap
yahud Derbend) denilen kasabann limlerine yazlmtr. Bu eser, Ehl-i snnet vel-cemat
limlerini geni olarak anlatmaktadr.
Bunlardan baka u eserleri de mehurdur:
Maklt-l-slmiyyn: Bu eserinde itikd frkalardan ve kelm ilminin ince
meselelerinden bahsetmektedir. Matbdur.
El-bane an usl-d-diyne; Ehl-i snnet d frkalarn reddi iin yazlm olup, bu
husustaki delilleri iinde toplad eseridir.
Kavl-l-cumlt, Eshb-l-hads ve Ehl-s-Snne fil-itikd (baslmamtr.)

Rislet-ul-istihsn el-Havdu f ilm-il-kelm, baslmtr. ngilizce tercmesi vardr.
zah-l-Burhn et-Tebyn ala usl-id-dn, Kitab-l-ulm, Tefsr-l-Kurn- e-erh
vet-tafsil, bn-i Asakirin bildirdiine gre, Ebl-Hasen Earnin tefsri 70 veya 300 cild
idi.
mm- Ear, Ehl-i snnetin itikdda iki immndan biridir. tikdda dier imm
da, mm- Mtriddir. Bu iki byk lim, Ehl-i snnet itikdn yaym olup, itikdda iki
immdrlar. Ehl-i snnetin resi ise mm- azamdr.
mm- azam Eb Hanfe fkh bilgilerini toplayarak, ksmlara, kollara ayrd ve
usller, metodlar koyduu gibi, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) ve Eshb-
kiramn (rahmetullahi aleyh) bildirdii itikd, mn bilgilerini de toplad ve yzlerce
talebesine bildirdi. Talebesinden, ilm-i kelam, yan mn bilgileri mtehassslar yetiti.
Bunlardan mm- azamn talebesi olan mm- Muhammed eybannin
yetitirdiklerinden, Eb Bekr-i Crcan dnyca mehr oldu. Bunun talebesinden de, Eb
Nsr- Iyd, kelm ilminde, Eb Mensr-i Matridyi yetitirdi. Eb Mensr, mm-
azamdan gelen kelm bilgilerini kitaplara yazd. Doru yoldan sapm olanlarla mcadele
ederek, Ehl-i snnet itikdn kuvvetlendirdi ve her tarafa yayd.
mm- Ear de; mm- afinin talebesi zincirinde, bulunmaktadr. Bu iki byk
imm, Eshb- kiram, Tabin ve Tebe-i tabinin bildirdii itikd ve mn bilgilerini
aklamlar, ksmlara blmler, herkesin anlayabilecei bir ekilde yaymlardr. Ear ve
Mtrid, hocalarnn mterek mezhebi olan (Ehl-i snnet vel-cemat) den dar
kmamlardr.
Bu iki immn ve hocalarnn ve bunlarn da hocalar olan, amelde drt hak mezheb
immlarnn ve onlara tabi olanlarn mnda, itikdda tek bir mezhebi vardr. Bu mezheb
Ehl-i snnet vel-cemat mezhebidir. nk slmiyet, btn insanlara yalnz bir tek mn
ve itikd emretmektedir. Bu mnn esaslarn ve nasl itikd edileceini, bizzat
Peygamberimiz Muhammed aleyhisselm tebli etmitir. nsanlara, kendilerini ve hereyi
yaratan Allah tely haber veren Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem), Allah
telya, Onun yarattklarna ve Onun emir ve yasaklarna mnn nasl olacan da
bildirmitir. Muhammed aleyhisselma ve Onun bildirdiklerine temiz, drst ve hakk bir
mn, ancak Onun bildirdiini tam ve hi phesiz kabul edip inanmakla mmkn olur. Bu
hususta ok az, kl kadar da olsa bir ayrln, Ondan ayrlmak olaca meydandadr.
Byle bir ayrla denlerin ne srecekleri, din, siys, beer, itima, fenn, v.s. gibi
sebeplerin, ayrlmalarn hakl gsterecek hibir taraf yoktur. nk slmiyet, her ne
sret ve sebeple olursa olsun, mnda ve itikdda ayrla asla izin vermemekte,
yasaklamaktadr.
Eshb- kiramn mn ve itikdda hibir ayrlklar olmad. Eshbdan olmayanlar ve
daha sonraki asrlarda gelenler arasnda ise zamanla mnda, itikdda baz ayrlklar
ortaya karld ve bidat frkalarnn says yetmiikiye ulat. Bu ayrlklar karanlarn ve
bunlarn szlerine inanarak bozuk dncelerini benimseyenlerin ileri srdkleri sebepler
ok eitli ve her birine gre farkl olmakla beraber, esas sebepler; Mnfk ve baka
dinden olanlarn kardklar fitneler, Kurn- kermin mtebih yetlerini kendi
anlaylarna gre tevl etmeye kalkmalar, eski Hind ve Yunan felsefesi ile, mecs
inanlarnn slmiyete sokulma abalar, Eshb- kiramn maslahata (huzrun, dirliin
teminine) it konulardaki ictihd ayrlklarn anlayamama ve bunlar kendi nefsn
arzularna, siys maksat ve ihtirslarna perde veya let etme, ksa zamanda ok geni
lkelere yaylan slmiyetin henz yeni mslman olmu byk kitlelerce tam
anlalmadan bir takm insanlarn eski din ve inanlarna it baz unsurlar tamamen terk
edememeleri ve bunlar slmiyetten sayma yanlna dmeleri eklinde zetlenebilir.
Ancak, slm trihinde grlen 72 sapk frkann ortak vasf; siys ve dnyev menfaat ve
siklerle ortaya km olmalarna ramen, hemen hepsi Kurn- kermdeki muhkem ve
bilhassa mtebih yet-i kermeleri kendi akllarna gre tefsr yoluna gitmiler. Bylece
felsefe yaparak ve bu yetleri, iddialar istikametinde tevil ederek kendilerine Kurn-
kermden deliller bulduklarn ileri srmlerdir. Mesel, Kurn- kermde geen, Allahn
eli, yz, taht v.b. sfatlarn gsteren ifdeleri, kendi dncelerine ve konuma dilindeki
mnlaryla kabul ederek, Allah tely zt ve sfatlaryla tecsim eden, yan cisim ve
insan eklinde dnen bu sapk frkalar, Kurn- kermin doru mans olan murd-
ilhiyi anlayamamlar, dorusunu anlatan Ehl-i snnet limlerinin aklamalarn kabul

etmedikleri gibi, ayrca onlara fikren ve fiilen saldrmlardr.
slmiyette ilk itikd ayrlklar, Hz. Osmann ehd edilmesi hdisesinden sonra,
Abdullah ibni Sebe adndaki mnfk olan bir yahudinin ortaya kmas ile balamtr.
Mslmanlarn saf ve berrak mnlarn bozmak gyesiyle itikddaki birlik ve
beraberliklerini paralamak iin karlan ilk fitne hareketi budur. Abdullah ibni Sebe, Hz.
Alinin halifelik meselesini bahne ederek, mslmanlar blmek gayretine dt.
Kendisine taraftar toplamak ve onlara grlerini kabul ettirmek iin, Hz. Alinin
Peygamber olduundan, Allah telnn ona hull ettiine varncaya kadar pekok eyler
uydurdu. Bir ksm insanlar aldatt. Abdullah ibni Sebeye aldananlarn iinde siys hrs
ve gayret ile hareket edenler oktu. Bylece Hz. Ali taraftaryz diyerek, slm dnine
bozuk inanlar kartrdlar. Zamanla hilfet, Hz. Alinin hakkdr diyen ve bu inanca sahip
olanlara ia (ii) denildi. iler, zamanla baka konularda da Ehl-i snnetten ayrlp,
kendi ilerinde eitli kollara blndler.
Hz. Alinin hilfeti, hakem tayini yoluyla Hz. Muviyeye brakmasn beenmeyip,
Hz. Aliye ve Hz. Muviyeye kar kp ayrlanlara ise Haric ismi verildi. Hriclerden
bir ksm Kurn- kermin baz blmlerini kabul etmezler. Bir ksm da sapklklarnda yeni
bir peygamber geleceine inanacak kadar ileri gitmilerdir.
Bozuk frkalardan biri olan mutezile ise, Hasen-i Basrnin (rahmetullahi aleyh)
derslerinde bulunan Vsl bin At tarafndan ortaya karlmtr. Byk Ehl-i snnet limi
ve vel bir zt olan Hasen-i Basr, Byk gnah ileyen ne mmindir ne de kfirdir
diyerek Ehl-i snnetten ayrlan Vsl bin At iin, Itezele ann vsl Yan, Vsl bizden
ayrld buyurmutu. Buradaki Itezele=ayrld kelimesinden dolay Vsla ve onun
yolunu tutanlara Mutezile ismi verilmitir. Sonraki yllarda bilhassa felsefe eitimi
yapm ve felsefeye merakl kiiler, Vsl bin Atnn yolundan yryerek Allah telnn
zt ve sfatlar ile, kader, amellerle (ibdetlerle, muameltla) mn arasndaki mnsebet
ve dier konularda slm dninin snrlarn zorlayacak kadar ileri derecelere varan
ayrlklara dmlerdir.
Ayrca mrcie, kaderiyye, ibhiye, mcessime, cebriyye gibi birok bozuk frkalar,
slm trihi boyunca eitli yerlerde ortaya km kendi ilerinde de saylamayacak kadar
ok kollara ayrlarak bir mddet yaayp sonra unutulup gitmilerdir. Ancak son asrlarda
zuhur eden Vehhblik, bilhassa Arabistanda yaylm ve bugn de, eitli slm
lkelerindeki mslmanlar arasna yaylmas iin allmaktadr.
Dier bozuk frkalar trih iinde kaybolup gitmilerdir. Ehl-i snnet vel-cemat ise
her devirde ok olmu, slmiyet mn, itikd, amel ve ahlk esaslar olarak Ehl-i snnet
limleri tarafndan her asrda, asl zere mdfaa ve muhafaza edilerek, bugne
ulatrlmtr. Bugn dnydaki mslmanlarn yardan ou, Ehl-i snnet vel-cemat
itikd zeredirler.
Kurn- kerm ve hads-i erfler, mnda paralanmann, frkalara (mezheblere)
ayrlmann kt olduunu bildiriyor. Allah tel, Nisa sresi 114. yetinde melen
Hidyeti (kurtulu yolunu) rendikten sonra, Peygambere uymayp mminlerin
yolundan ayrlan, sapt yola srkleriz ve ok fen olan Cehenneme atarz ve
l-i mrn sresi 103. yetinde de melen Hepiniz Allahn ipine (Kurn- kerme)
smsk sarlnz. Frkalara blnmeyiniz buyurmaktadr. Hazret-i Peygamberimiz de
(sallallah aleyhi ve sellem) mslmanlar arasnda mnda ve itikdda ayrlklarn felket
olduunu bildirerek mehr olan bir hads-i erfinde: Ben srail (yahudiler),
yetmibir frkaya ayrlmt. Bunlardan yetmii Cehenneme gidip, ancak bir
frkas kurtulmutur. Nasar (hristiyanlar) da, yetmiiki frkaya ayrlmt.
Yetmibiri Cehenneme gitmitir. Bir zaman sonra benim mmetim de yetmi
frkaya ayrlr. Bunlardan yetmiikisi Cehenneme gidip, yalnz bir frka kurtulur
buyurmaktadr. Eshb- kiram bu bir frkann kimler olduunu sorduunda
Cehennemden kurtulan frka, benim ve Eshbmn gittii yolda gidenlerdir
buyurdu.
Bir baka hads-i erfte; mmetim yetmi frkaya ayrlacaktr. Bunlardan
bir frka kurtulacak, dierleri helk olacaktr buyurduunda Eshb- kiram;
Kurtulan frka hangisidir? diye sorunca, Ehl-i snnet vel-cemattir buyurdu.
Eshb- kiram bu defa Ehl-i snnet vel-cemat nedir? diye sordular. Bugn benim ve
Eshbmn bulunduu yolda olanlardr buyurdu.
Ehl-i snnet itikdn ortaya koyan Reslullahtr (sallallah aleyhi ve sellem).
Eshb- kiram mn bilgilerini bu kaynaktan aldlar. Tbin-i izm da, bu bilgilerini, Eshb kiramdan rendiler. Daha sonra gelenler, bunlardan rendiler. Bylece, Ehl-i snnet
bilgileri bizlere nakl ve tevtr yoluyla geldi. Bu bilgiler akl ile bulunamaz. Akl bunlar
deidiremez. Akl, bunlar anlamaya yardmc olur. Yan, bunlar anlamak, doruluklarn
kymetlerini kavramak iin akl lzmdr. Hads limlerinin hepsi, Ehl-i snnet itikdnda
idiler. Amelde drt mezhebin immlar da bu mezhebde idi. tikdda mezhebimizin iki
imm olan Mtrd ve Ear de Ehl-i snnet mezhebinde idi. Bu her iki imm, hep bu
mezhebi yaydlar. Sapklara kar ve eski yunan felsefesinin bataklklarna saplanm olan
maddecilere kar bu tek mezhebi savundular. Bu iki byk Ehl-i snnet liminin
zamanlar ayn ise de, bulunduklar yerler birbirinden ayr ve karlarndaki saldrganlarn
dn ve davranlar baka olduundan, savunma metodlar ve tenkidleri birbirinden
farkl olmu ise de, bu hl, mezheblerinin ayr olduunu gstermez. Bunlardan sonra
gelen binlerce derin lim ve veller, bu iki yce immn kitablarn inceliyerek, ikisinin de
Ehl-i snnet mezhebinde olduklarn sz birlii ile bildirmilerdir. Ehl-i snnet limleri,
(Nass)lar, zhirleri zere almlardr. Yan, yet-i kermelere ve hads-i erflere ak ve
mehr olan manlar vermiler, zarret olmadka nasslar tevl etmemiler, bu manlar
deitirmemilerdir. Kendi bilgileri ve grleri ile bir deiiklik hi yapmamlardr. Sapk
frkalardan olanlar ve mezhebsizler ise, yunan felsefecilerinden ve din dman olan fen
taklidcilerinden iittiklerine uyarak, mn bilgilerinde ve ibdetlerinde deiiklik
yapmaktan ekinmemilerdir.
Son asrlarda Ehl-i snnet itikdndan ayrlan baz din adamlar selefiyye adn
verdikleri sapk bir yol tutmulardr. Bunun itikdda mezheb olduunu syleyip,
kitablarnda yazmlardr. Halbuki, slmiyette Selefiyye mezhebi diye bir ey yoktur.
Ehl-i snnet limleri byle bir ey bildirmemiler ve kitaplarnda asla yazmamlardr.
slmiyette Selef-i slihn mezhebi, yan Ehl-i snnet mezhebi vardr. Selef-i slihn,
hads-i erf ile medhedilen, vlen ilk iki asrn mslmanlardr. Yan, Selef-i slihn,
Eshb- kiram ve Tabine verilen isimdir. Bu erefli insanlarn itikdna Ehl-i snnet velcemat mezhebi denir. Bu mezheb mn, inan mezhebidir. Eshb- kiramn ve Tbin-i
izmn mnlar hep ayn idi. nanlar arasnda hi fark yoktu. mm- Gazl hazretleri
lcam-l-avm kitabnda Bu kitabta itikd frkalarndan, Selef mezhebinin hak olduunu
bildireceim. Bu mezhebten ayrlanlarn bidat sahibi olduklarn anlatacam. Selef
mezhebi demek, Eshbn ve Tabinin itikdlar demektir... buyurarak, Selef mezhebi
demenin, Ehl-i snnet vel-cemat mezhebi demek olduunu aka bildirmitir.
Msrdaki Ezher niversitesinden mezun std bn-i Halife Alv Akdet-s-selef-i
vel-halef adl kitabnda yle yazmtr: Eb Zehr (Trih-l-mezhib-l-slmiyye)
kitabnda yazd gibi, hicretin drdnc asrnda, Hanbel mezhebinden ayrlan baz
kimseler, kendilerine (Selefiyyn) ismini verdiler. Hanbel mezhebi limlerinden Ebl-Ferec,
bnl-Cevz ve dier limler, bu selefilerin, Selef-i slihnin yolunda olmadklarn, bidat
ehli, mcessime frkasndan olduklarn bildirerek, bu fitnenin yaylmasn nlediler. Daha
sonra yedinci asrda bn-i Teymiyye el-Harrn bu fitneyi tekrar alevlendirdi. Kendilerine
(Selefiyye) ismini takanlar, bn-i Teymiyye selefilerin byk imm dediler. bn-i
Teymiyye, Hanbel mezhebinde olarak yetiti. Yan Ehl-i snnet idi. Fakat sonradan kendi
aklna uyarak, sapk grler ortaya att. Ehl-i snnet itikdndan ve dolays ile Hanbel
mezhebinden ayrlp uzaklat. Kendi bana ayr bir yol tutup, tuttuu bu sapk yolda
srklenip gittiler. Kendine tbi olanlar da saptrd. Ona tbi olanlar onun bu yoluna
sefefiyye dediler. Bu hussu derinlemesine aratrp, incelememi ve kaynaklar iyi
anlayamam olan baz din adamlar, Ehl-i snnet limlerinin kitaplarndaki Selef ve
Selef-i slihn ifdelerini deitirerek, sefefiyye eklinde nakletmiler ve yazmlardr.
tikdda selefiyye diye bir mezheb yoktur. Peygamber efendimizin hads-i erfte frka-i
nciye, kurtulu frkas olarak bildirdii tek bir itikd mezhebi vardr. O da, Ehl-i snnet
vel-cemat mezhebidir, mm- Mtrd ve mm- Ear bu mezhebde iki itikd
immdr ve bu mezhebi yaymlardr.
mm- Mtrd ve mm- Ear ayr bir mezheb kurmamlar, Eshb- kiramn,
Tabinin, drt mezheb immnn ve sonra Ehl-i snnet limlerinin nakil ve tevtr yolu ile
bildirdikleri mn ve itikd bilgilerini aklamlar, anlalmasn kolaylatrmak iin

ksmlara blmler ve herkesin anlayabilecei ekilde yaymlardr. Bunlardan mm-
Ear, mm- afinin talebe zincirinde bulunmaktadr. mm- Mtrd ise, mm-
azamn talebe zincirindedir.
Ehl-i snnet itikdnn aklanmasnda bu iki imm mehr olmu, yaadklar
zamanlarda itikdda doru yoldan ayrlm sapklarn ve yunan felsefesinin bataklklarna
saplanm maddecilerin bozuk dncelerine kar, Ehl-i snnet vel-cemat itikdn izh
etmekte, baz bakmlardan farkl usller takip etmilerdir. Daha sonraki asrlarda gelen
Ehl-i snnet limleri, bu iki immn koyduu usllere uyarak, Ehl-i snnet itikdn
nakletmilerdir.
Ebl-Hasen-i Ear buyuruyor ki: eyhaynn (yan Hz. Eb Bekr ile Hz. merin),
dier btn mmetten stn olduu mukakkaktr. Buna inanmyan ya childir veya
inadcdr.
mm- Ear hazretlerinin, Kafkas sradalarnn Hazar Denizine ulaan ucunda
Bb-l-ebvb (Demirkap veya Derbend) denilen kasaba limlerine, Ehl-i snnet itikdn
bildirmek iin yazd Risletn il ehlis-sagr (Hudd ahlisine bir mektb) adl eserinde
baz blmlerin tercmesi yledir:
Allah telya hamd olsun ki, bizi, doru yola ulatran snnet-i seniyyeye uymay
sevdirdi. Helke gtren bidatlerden uzaklatrd. Kalblerimizi, yaknin (kat ve kuvvetli
mnmzn) hasl ettii serinlik ve huzr ile doldurdu. Mslmanlk ile bizi azz kld. Bizi,
Reslne (sallallah aleyhi ve sellem) uyanlardan, Onun rehberliine yapanlardan
eyledi. Bidatlere dalp, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) ve Eshb- kiramn
(aleyhimrrdvn) yolundan ayrlarak yalnz kalmaktan kurtarp, cematle beraber olmay
ihsn etti.
Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) salt- selm olsun ki, bizi Allah telnn
emir ve yasaklarna davet etti. Allah tel bu hususta ona yetleriyle yardm etti.
Kendisine mucizeler vererek, hakkndaki pheleri giderdi. Kendi rzsna nasl
ulalacan Onun ile bildirdi. lerinde kendisine dellet eden deliller bulunduunu en
ak bir ekilde haber verdi. Nihyet btl, snp gitti. Hak, galip ve muzaffer olarak
parlad. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Peygamberlik vazfesini yerine getirdi.
Kendisine bildirilenleri tebli edip, mmetine nashatta bulundu.
mdi! Ey Bb-l-ebvb halkndan olan limler ve bykler! Allah tel sizleri yce
kudreti ile muhafaza buyursun. Sizlere yardm eylesin. Mednet-s-Selmda (Baddda)
mektbunuzu aldm. Allah telnn nimetleri ierisinde olduunuzu, hlinizin
dzgnln yazyorsunuz. Bu sebeble, kederim ve zntlerim dald. Allah telya
ok krettim. Size olan ihsnn tamamlamasn, size ve bize olan nimetlerini arttrmas
iin Allah telya yalvardm. Dualar kabul eden Odur. Byk ltuflarda bulunmak Ona
lyktr. Allah tel yardmcnz olsun. Geen sene 267 (m. 881) bir takm suller
sormutunuz. Mektbunuzda bundan da bahsediyorsunuz. Verdiim cevaplar
beendiinizi, faydal olduunu, doruluunu kabul ettiinizi, phelerinizin gittiini, sizi
kendilerine inandrmak isteyen (o kimselerden) yz evirdiinizi yazyorsunuz. Bunlar
okuyunca, dinde saptranlarn, Reslne uymaktan alkoyanlarn phelerinden bizi ve sizi
muhafaza buyurduu iin Allah telya hamd ettim.
Yine siz mektbunuzda, benden Selef-i slihnin asl kabul edip, dayandklar baz
hususlar (yazmam) istiyorsunuz. Sonra gelenler de bu asllara (bilgilere) uymak
sretiyle, bidat sahiplerinin dt, Kurn- kerm ve Snnet-i seniyyeye muhalefet
durumuna dmekten kurtulmulardr. Bu bilgilere iddetle ihtiycnz olduunu
bildirdiiniz iin, size olan hrmetim ve zerimdeki hakknzdan dolay, sullerinize ve
isteklerinize cevap vermekte acele ettim.
Size baz temel bilgileri, delilleri ile beraber bildirdim. Bu deliller, sizin Selef-i
slihne tbi olmakta hakl olduunuzu, Ehl-i bidatn ise, Selef-i slihne muhalefet edip,
daha nce zerinde bulunduklar haktan sapmakla hat ettiklerini, bununla er
delillerden, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) bildirdii eylerden ayrldklarn
gsterecektir. Yine bu delilleri red eden, Peygamberlerin aleyhimesselm getirdiklerini
inkr eden felsefecilerin yollarna uyduunu da gsterecektir. Size ve sylediklerimi
dnen dier kimselere sylenmesi gerekenleri syledim. Allah teldan yardm
diliyerek ve Ona gvenerek, sizin isteklerinizi yerine getirmekle, sevba kavuacam

mid ediyorum. Allah tel bana kfidir ve O ne gzel vekldir.
Allah tel sizi doru yola hidyet eylesin. Biliniz ki, Selef-i slihnin ve onlarn
yolunda giden halefin (sonra gelen limlerin) yolu udur:
Allah tel, Muhammedi (sallallah aleyhi ve sellem) btn dnyya Peygamber
olarak gnderdii zaman, insanlar, birbirine zt bir takm frkalara ayrlmlard. Onlardan
bir ksm kitab idi. Bunlar, Allah telnn gnderdii Tevrat ve ncli deitirmiler, kendi
uydurduklar eyler ile insanlar Allah telya davet ediyorlard. Bir ksm felsefeci idi.
Bunlar, akl ile elde ettikleri bir takm bilgilerde, yanl neticelere varmalar sebebiyle,
birok btl ve yanl yollar ortaya kmt. Bir ksm, brehmen idi. Bunlar, Allah telnn
Peygamberlerini inkr ediyorlard. Bir ksm, dehr idi. Bunlar da, kinatn sonsuz olarak
devam edeceini, yok olmyacan iddia ediyorlard. Bir ksm, mecs idi. Bunlar ise, hi
tecrbe etmedikleri, bilmedikleri eyleri iddia ediyorlard. Bir ksm putperest idi. Bunlar,
putlara tapyorlard. Bunlar da aknlk ierisinde kalmlard. Peygamberimiz Muhammed
(sallallah aleyhi ve sellem) ise, insnlarn, kinat ve iindekilerin sonradan yaratlm
birer mahlk olduuna, onlarn hepsinin yaratcs, sahibi ve mliki olan Allah telnn
varl ve birlii inancna davet etti. Onlara, zerinde bulunduklar yolun yanl olduunu,
byle btl yollar terk etmelerini istedi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) onlarn
yollarnn bozukluunu, kendisinin ise, Allah teldan bildirdii hususlarda doru
olduunu, apak yetler ve mucizelerle isbt etti. Sonra Allah telya nasl kulluk
edileceini aklad. Allah tel Peygamberimiz Muhammedi (sallallah aleyhi ve sellem)
bunlar insanlara bildirmesi ve izh etmesi iin gnderdi. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) insanlara, kendilerinde dil, sret ve daha baka ynlerden farkllklar
bulunduunu, byle deiikliin ise onlarn sonradan yaratlm olduklarn gsterdiini
bildirdii gibi, gerek kendilerinde ve gerekse, onlarn dndaki varlklarda, Allah telnn
varlna, irdesine ve tedbirine dellet eden eyler ile, Allah tely tanma yolunu da
bildirdi. yle ki; Allah tel Kurn- kermde melen, Arzda da gerekten tasdk
edenler iin birok ibretler vardr. Nefslerinizde de (hcrelerde vcd yapnza
kadar) birok almetler vardr (ki, hep Allah telnn kudretine, ilmine azamet ve
ifdesine dellet ederler) Hl grmiyecek misiniz buyurdu. (Zriyate 20-21)
Yine, insann yaratl safhalar, sret ve ekillerindeki deiik durumlara da
melen u yet-i kerme ile iret buyuruldu: Biz insan (Ademi) phesiz ki,
amurun znden yarattk. Sonra demin neslini, salam bir yerde (rahimde) bir
nutfe (az bir su) yaptk. Sonra o nutfeyi bir kan phts haline getirdik. Ondan
sonra, kan phtsn bir para et yaptk. O et parasn da kemikler hline
evirdik. Kemiklere de et giydirdik. Sonra ona baka bir yaratl (ruh) verdik.
Bak ki, ekil verenlerin en gzeli olan Allah telnn n ne kadar ycedir.
(Mminn: 12-13-14)
Bunlar, Allah telnn varlnn muhakkak lzm olduunu ifde eden, Onun
irde ve tedbrine delalet eden en ak delillerdendir.
nsan amur znden yaratld. amur znn birok ekil ve durumlara kabiliyeti
vardr. Fakat, insann baka bir sretle deil de, kendisine has zellikleriyle malm olan
ve en gzel srette meydana gelmesi mutlaka bir yaratcnn varln gstermektedir.
nsana baktmzda unlar gryoruz: 1. nsann baka varlklarda bulunmyan,
kendisine mahss bir sreti vardr. 2. itmek, grmek, koklamak, hissetmek, tatmak
gibi, ihtiylarn temn edebilmesi iin hazrlanm bir takm vstalara (duyu organlar)
sahiptir. 3. htiy hsl olduka, tertip zere hazrlanm gda letleri. Mesel, yeni
domu ocuk gdasn, nce annesini emmek sretiyle temin eder. nk o, bu srada
disizdir. Gdasn kendiliinden temin edemez. Bir mddet sonra, dilerle donatlr.
Gdasn yemekle elde eder. 4. Azdan alnan gdalar, mideye gelir. Mide, kendisine
ulaan gdalar piirir. Bu gdalara yle bir incelik verir ki, bunlar en ince yollardan
geerek, t salara ve trnaklara kadar ular. 5. Karacier, d (safra) karmak, vcdun
eker durumunu ayarlamak, zehirleri bir dereceye kadar zararsz hle getirmek gibi baz
vazfeler iin hazrlanmtr. 6. Akcier, dardan temiz havay (oksijen) alp, kan dolam
ile dokulara iletmek ve kandan (karbondioksit alarak) kirlenen havay nefesle dar
vermek iin hazrlanmtr. 8. Ayrca alnan gdalardaki fazlalklarn atlmas iin gerekli
letler (azlar). Bunlardan baka, tesadfi olarak dnlmesi imknsz olan, mutlaka
bunlar tertip ve dzenleyen bir yaratcnn varln gerektiren saylamyacak kadar ok

ey vardr. Btn bunlarn amur z ve su ile dzenlenip, ksmlara ayrlmas, mutlaka
bir yaratcy, bir dzenleyiciyi gerektirir. Bunu, dnen her akl sahibi anlar. Ayn ekilde,
bir pln diresinde dzenleyen, kasteden bir bina yapcs olmadan, bir binann meydana
gelmesi bile mmkn olmaynca yukarda saydmz hllerin de bir yapc ve yaratc
olmadan amur ve su ile kendiliklerinden, tertip ve dzen ierisinde meydana gelmeleri
mmkn olamaz.
Sonra Allah tel melen: Gerekten, gklerin ve yerin yaratlnda, gece
ile gndzn birbiri ardnca geliinde, akl sahipleri iin, Allahn varln,
kudret ve azametini gsterir, kesin deliller vardr. (l-i mrn-190) yet-i
kermesiyle bu hussu (Allah teldan baka her eyin sonradan yaratld, bunlar
Allah telnn yarattn) ve bunda eitli hikmetler bulunduunu daha ziyde beyn
eyledi. Feleklerin (Dny, Ay, Gne v.b.) hareketiyle, meydana gelen fidelerin
byklne ve miktarna iret buyuruldu. Gecenin meydana gelii. Mesel, gece,
insanlarn istirahat olduu gibi ve mahsllerine fazla gelen gne hararetini (scakln)
serinletmektedir. Gndz ise, mahlktn dalp hareket etmeleri, geimlerini temn
etmeleri iin yaratlmtr. Eer devaml gece olsa idi, karanlk, onlarn fide temn edecek
eylerin peine dp, bunlar elde etmeye mni olacakt. Ayn ekilde devaml gndz
olsa idi, bu da zararl olurdu. Gndzn aydnl frsat bilinerek takatin (gcn) stnde
hrsla allr, kfi miktarda istirahat etmedikleri iin insanlar helk olurlard. Bundan
dolay, onlara, almalar iin tkatlarn gemeyecek ekilde, zamann bir ksm gndz,
istirahatleri iin yeterli bir miktar da gece klnd. Bylece, onlarn hlleri mutedil (normal)
olarak gecenin serinliinden, gndzn scaklndan, kendileri, ekinleri, mallar ve
hayvanlar iin lzm olan kadarn alacaklardr. Byle yapmakla, Allah tel mahlktna
merhamet buyurmu, ltuf ve ihsnda bulunmutur.
Yine, mahlkt kuatan renk tabakas, onlarn gzlerine mnsip ve muvafk
gelen renklerden yaratlmtr. Eer bu renk, imdi lemi saran renkten olmasayd, gzleri
bozacakt.
Cisimlerin byk ve ar olmasna ramen, yer ve gklerin ve onlarda bulunan
hkmlerin (kanunlarn) Allah telnn tutmasna muhta olduuna, melen Dorusu,
gkleri ve yeri zeval bulmaktan Allah tel koruyup, tutuyor. Andolsun ki zeval
bulurlarsa, onlar Ondan baka kimse tutamaz. Gerekten O, halimdir. Azb iin
acele etmez, gafrdur (ok balaycdr). (Ftr sresi-41) yet-i kermesiyle iret
buyuruldu. Bu yet-i kerme ile bize, yer ve gklerin yerlerinde durmalarnn Allah
teldan bakas tarafndan olmad ve onlar bir durduran olmadan da yerlerinde
durmalarnn mmkn olmad bildirildi.
Sonra felsefecilerin tabiatc inanlarndan dolay, aalarn ve onlardan kan
meyvelerin ancak, yer, su, ate ve havann tesiri ile meydana geldii hakkndaki
iddialarnn bozukluunu bize; Allah tel melen Arzda birbirine komu ktalar
(kara paralar) zm balar, ekinler, atall ve atalsz hurmalklar vardr ki,
hepsi bir su ile sulanyor. Halbuki yemilerin de bazsn bazsna stn
klyoruz. (Tad, renk ve kymetleri baka bakadr.) phesiz ki, bunlarda da
dnen bir topluluk iin pek ok ibretler (almetler) vardr. (Rad-4) buyurdu.
Daha sonra Allah tel, hereyin yaratcs olduuna, bir olduuna, ilerinin
intizm ve tertip diresinde cereyan etmesi ile delil getirdi. Allah tel ilerinde hibir
orta bulunmadn melen, Eer yer ile gkte, Allahtan baka ilhlar olsayd,
bunlarn ikisi de fesada urar, yok olurdu. (Enbiy-22) yet-i kermesi ile bildirdi.
Sonra, nce yaratldklarn kabul ettikleri hlde, ldkten sonra tekrar diriltilmeyi
inkr edenlere kar tekrar yaratlmalarnn mmkn olduunu bildirdi. Onlar tekrar
yaratlmay uzak grerek, rm kemikleri kim diriltecek dedikleri zaman melen (Ey
Reslm) de ki: Onlar ilk defa yaratan diriltir ve O her yaratlan tamamiyle
bilir (Ysn-79) buyurdu. Sonra bunu onlara; Melen O (Allah) ki, size yeil aatan
bir ate yapt da, imdi siz ondan yakp duruyorsunuz (Ysn-80) yet-i kermesi
ile beyn eyledi. Ya ve yeil iki aa olan ve rzgr sebebi ile biri dierine srtlnce
tutuan uar ve murah denilen aalardan atein karlmasn, rm kemiklere,
paralanm derilere, hayat ide etmenin caiz olduuna delil getirdi. (Uar ile murah,
eskiden Araplarn ate karmak iin kullandklar iki aatr.)
Sonra putlara tapanlarn yzlerine vurarak, kendi yonttuklar eylere ibdet

etmenin bozukluunu melen, Siz kendi yonttuunuz eylere mi tapyorsunuz?
(Safft-95) kavli ile beyn etti. Sonra melen Sizi de, yaptklarnz da Allah tel
yaratt (Safft-96) buyurdu. Bylece putlara deil, kendisine ibdetin vcib olduunu
beyn etti. Eer sizin yontmanz olmadan, put, put olmuyorsa, Allah telnn yaratmas
olmadan da, sizin sret ve heyetlerinizin olmyaca, evvel emirde (kolayca) bilinen bir
eydir. Bundan dolay, sizi ve sizin yonttuunuzu yaratmak sreti ile, yonttuunuz eyleri
de ben yaratm olduumdan, ibdete onlar deil ben lykm; nk sizi, ilerinizi
yapmanza muktedir klan benim, buyuruyor.
Allah tel, Peygamberlerini (aleyhisselm) inkr edenleri de Enam sresi 91.
yet-i kermesinde red buyurdu. Melen; Yahudiler, Allah telnn kadrini gerei
gibi tanyamadlar. nk: Allah hibir insana bir ey indirmedi dediler. (Vahy
ve kitaplar inkr ettiler.) Onlara dedi ki: Msnn insanlara bir nr ve hidyet
olarak getirdii ve sizin de para para ktlar haline koyup hesabnza geleni
akladnz fakat ounu gizlediiniz o kitab kim indirdi? Sizin bilmediiniz ve
atalarnzn da bilmedii eyler, size (Peygamber diliyle Kurn- kermde)
retilmitir. Ey Reslm! Sen, Allah (indirdi) de! Sonra onlar brak. Btl
dedikodularnda oynaya dursunlar.
Nisa sresi 165. yet-i kermesinde ise melen: (mn edenleri Cennetle)
mjdeleyici, (kfredenleri Cehennemle) korkutucu olarak Peygamberler gnderdik
ki, bu Peygamberlerin geliinden sonra insanlarn (yarn) kymette Bizi mna?
aran olmad diye Allah telya bir hccet ve zrleri olmasn buyuruldu.
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) Ehl-i kitaba kar onlarn kitaplarnda,
kendi vasflarnn bildirilmesi, isim ve hussiyetlerine iretlerin bulunmas ile delil getirdi.
Ehl-i kitap bunlar gizledi.
Allah tel, Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) hak Peygamber olduu ve
bildirdiklerinin doru olduu hakknda, mucizelerle yardm eyledi. Reslullaha en byk
mucize olarak Kurn- kerm verildi. Mrikler, Kurn- kermin Allah telnn kelm
olduuna inanmyorlar, Hz. Muhammedin szdr, diyorlard. Allah tel, o zaman en
fash ve edebiyatta zirveye ulam olanlarndan, Kurn- kermin on sresi veya bir
sresi gibi bir sz sylemelerini istedi. nsanlar ve cinler bir araya gelseler bunu
yapamyacaklarn bildirdi. Nitekim onlar, byle bir sz sylemekten ciz kaldlar. Bylece
onlarn, Reslullaha mn etmeme hussunda zrleri ortadan kalkm oldu.
Hz. Ms da (aleyhisselm) Firavnn sihirbazlarn, ssyle rezil ve rsva etmekle,
hem sihirbazlarn ve hem de dier insanlarn kendisine mn etmeme mazeretlerini
gidermiti. Msnn (aleyhisselm) ssndan meydana gelen harikulade hllerin kendi
gleri dnda olduuna, byle bir eyi yapabilmenin hatrlarndan bile gemediine,
byle bir eyi ancak Allah telnn yapacana, hem sihirbazlar ve hem de bakalar
kanat getirdi. (Nihyet, bu mucize karsnda sihirbazlar, Hz. Msya mn ettiler.)
Hz. s da (aleyhisselm) lleri ilsz diriltmek, anadan doma krleri ve derisi
alaca olanlar iyiletirmek, o zamanda insanlar ciz brakan eylerle (mucizelerle), o
devre gre tpta en yksek dereceye ulaan tabiblerin kendisine inanmama mazeretlerini
ortadan kaldrd. (nk byle ileri, ancak Allah telnn yardm ettii bir kimse
yapabilirdi.)
Reslullah da (sallallah aleyhi ve sellem), kendi kavminden olan, edebiyatta
yksek dereceye ulaan edebiyatlarn, kendisine mn etmeme hussunda bu
mazeretlerini bertaraf etti. nk, Kurn- kermin edeb yksekliini onlarda kabul
ediyorlard.
te Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), yukarda bildirilen yanl
yollara sapm kimselere, getirdii deliller ve mucizelerle, yollarnn bozuk olduunu,
dvet ettii yolun ise doru olduunu anlatyordu. Reslullah efendimiz, onlara dima
karsnda duramyacaklar deliller getirdii, aralarnda uzun mddet kald halde,
fevkalde ihtirslarndan dolay, mn etme erefine kavuamadlar.
Allah telnn Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) verdii mucizelerden bazs
yledir: iddetli alk vakitlerinde, kalabalk cemati, az bir yiyecek ile doyurmas,
susuzluk zamanlarnda, mbrek parmaklar arasnda fkran suyla, hayvanlarna ve
sahiplerine kanana kadar su iirmesi, kurdun kendisine konumas, kzartlm koyunun
ben zehirliyim diye haber vermesi, ayn ikiye blnmesi, armas zerine aacn
yerinden sklerek huzrlarna gelmesi, emri zerine aacn tekrar yerine gitmesi,
insanlar kalblerinde saklayp da haber vermesini istedikleri eyleri haber vermesi.
Allah tel gizliyi, gizliden daha gizli olanlar da bilir. Her ey Onun yannda hazr
gibidir. Yer ve gkte hi bir ey ondan gizli kalamaz.
Kymet gn mminler Allah tely greceklerdir. Allah tel, Kurn-
kermde melen: Nice yzler vardr ki, o gn (kymette) gzellii ile parldar. (O
yzler) Rablerine bakar. (Kyme: 22-23) buyurmaktadr. Reslullah da (sallallah
aleyhi ve sellem): Ay grdnz gibi, kymet gnnde Rabbinizi mutlaka greceksiniz.
Onu grmekte glk ekmiyeceksiniz. buyurmaktadr.
Allah tel yarattklarndan hibirine muhta deildir. O istediini sapdrr.
stediini hidyetiyle doru yola iletir. stediini azz, istediini fakir, istediini zengin
eder. Onun ilerinde asla noksanlk yoktur. O, her eyin mutlak sahibi ve mlikidir. O
istediini yapar.
Allah tel mahlktn iki ksma ayrd. Birisini Cennet iin yaratt. Onlar isimleri
ve babalarnn isimleri ile beraber yazd. Dier ksmn Cehennem iin yaratt. Onlarn
isimlerini de yazd. Reslullah efendimizle (sallallah aleyhi ve sellem), Hz. mer
(rahmetullahi aleyh) arasnda yle bir konuma oldu: Hz. mer (rahmetullahi aleyh),
Peygamber efendimize: Y Reslallah! Bizim evvelce hesap ve kitabmz grlp bitmi
midir, yoksa, daha yeni balanm bir i midir? diye sorunca, Reslullah efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem): Bunlar, hesab ve kitab grlp bitmi ilerdir
buyurdu. Bunun zerine Hz. mer (rahmetullahi aleyh): yleyse niin ameller yapyoruz
(alp, abalyoruz) y Reslallah? diye sorunca Peygamber efendimiz: bdet
yapnz! Herkese ezelde takdr edilmi olan eyi yapmak kolay olur buyurdu.
Allah telya ve Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) mn
etmeye dvet ettii eylere mn eden kimseleri, kfrden baka hibir gnah mndan
karmaz, mnlarn, ancak kfr giderir. Ehl-i kble, gnhlar sebebiyle mndan
kmayp, dnin btn emirleriyle mkelleftirler.
Ehl-i kbleden olup, gnahkr olanlar da, Allah tel melen: Ey mn
edenler! Namaza kalktnz zaman yznz ve ellerinizi (dirseklerinizle beraber)
ykayn, banz mesh edin ve ayaklarnz ykayn. Eer cnp iseniz boy
abdesti aln. (Mide-6) yet-i kermesi ile mmin diye isimlendirmitir. Eer akdesi
bozuk olan Kaderiyyenin dedii gibi gnahkrlar, gnahlar sebebiyle mndan km
olsalard, onlara abdest farz olmazd. Allah telnn hitb da btn mminlere deil,
yalnz itat edenlere olurdu. Yine Allah tel, melen Ey mn edenler! Cuma gn
namaz iin ezan okunduu zaman, Allah telnn zikrine (hutbe dinlemeye,
namaz klmaya), kounuz. Alverii brakn. (Cuma-9) buyurdu. Bu hitb yalnz itat
edenlere tahsis buyurmad. Bu hitb ayn zamanda gnahkrlar da ierisine almaktadr.
Bidattan baka herhangi bir gnah yaparak, gnahkr olanlardan hibir kimse
hakknda, Cehennemliktir diye hkmedilemez. Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem)
Cennetle mjdelediklerinden baka Ehl-i tattan kimse hakknda Cennetliktir denilemez.
Allah tel Kurn- kermde melen: Muhakkak ki, Allah tel kendisine
ortak koanlar balamaz. Bu gnahtan bakasn diledii kimseden magfiret
buyurur (affeder). (Nis-6) yet-i kermesi ile dellet ediyor. nk, Allah tel
kendisi haber vermedike, sler hakkndaki irdesinin ne olduunu bilmeye kimse iin yol
yoktur. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem): Ehl-i kbleden hi kimseyi,
kendi kendinize Cennete, yahut Cehenneme koymaynz buyurdu.
nsanlarn amellerini yazan hafaza melekleri vardr. Allah tel bu hussa melen,
Halbuki, zerinde gzetleyici melekler var. (Amellerinizi yazan ve Allah katnda)
kerm olan ktip melekler var. (nfitr: 10-11) yet-i kermesi ile dellet buyurdu.
Kabir azb haktr. nsanlar, kabirlerinde diriltildikten sonra imtihan edilecek.
Kabirde sul sorulacak, Allah tel diledii kimseye cevap vermeyi kolaylatracaktr.
Kymet gn ilk sr frlnce, gklerde olanlar ve Allah telnn diledikleri baylp
decek, (lecekler), ikinci srun frlmesi zerine hepsi bakarak ayaa kalkacaklar
(dirilecekler). Allah tel insanlar, ilk yaratmasnda olduu gibi, yaln ayak ve plak
olarak diriltecek, (Dnyada iken) Allah telya itat eden ve isyn eden bedenler,
kymet gn diriltilecektir. Yine dnyda iken sevb ve gnah ileyen eller, ayaklar ve
diller de diriltilecek, sahipleri hakknda hidlik edeceklerdir. Allah tel insanlarn

amellerini tartmak iin terazi koyacak. Kimin sevb ar gelirse, o kurtulacaktr. Kimin de
sevb hafif gelirse, hsran ve zarara urayacaktr. Kymet gnnde insanlara, amel
defterleri verilecek. Amel defteri sa eline verilen kimsenin hesab kolay grlecektir.
Amel defteri sol eline verilenler azb greceklerdir.
Srat, Cehennem zerine kurulmu bir kprdr. nsanlar oradan amellerine gre
sratli veya yava olarak geecekler. (Yalnz kymette kpr, terazi vardr denince,
dnydaki kpr ve teraziler akla gelmemelidir. Srat kprs iin de durum byledir.
Ahrette amellerin tartlmas iin terazi kurulacana inanmal, fakat nasl, ne ekilde
olduunu dnmemelidir.)
Kalbinde zerre miktar mn olan kimse, Cehennemde gnah kadar yandktan
sonra, Cehennemden kacaktr.
Resllullahn (sallallah aleyhi ve sellem) efati, mmetinden byk gnah
sahipleri iin olacaktr. mmetinden bir kavmin yanp, kara kmr olduktan sonra ateten
karlarak hayat nehrine atlacaklar, vcdlar hi azb grmemi gibi ter taze olacak.
Kymet gnnde Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) havz bulunup, imek iin
mmeti oraya gelecektir. Ondan ien kimse, bir daha susamyacaktr.
Tuttuklar doru yolu; Peygamber efendimizden sonra deitirenler, o havuzdan
uzaklatrlacaklar.
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) mirc gecesi semya karldna dir
habere mn etmek vcibdir.
Deccle, snn (aleyhisselm) inerek Deccli ldreceine, gnein batdan
doacana, Dabbet-l-ardn kacana ve bunlardan baka, sika (gvenilir) ztlarn
Peygamberden (sallallah aleyhi ve sellem) bize nakledip, doruluunu bildirdikleri,
dierleri gibi kymetten nce vuka geleceklerine dir tevtr ile bildirilen dier
almetler hakknda gelen haberlere mn etmek lzmdr.
Peygamber efendimizin, gerek Allah telnn kitabnda ve gerekse sahih olan
hads-i eriflerinde, btn getirdiklerini tasdk etmeye, bunlarn muhkemleriyle amel,
mkil, mtebih olanlarn nassn ikrr etmenin (kabul etmenin) tefsrini, ilim ihata
edemiyecek olanlarn hakkatini, ilm-i ilhiyeye havale etmek vcibdir.
Mminlerin zerine, emr-i marf ve nehy-i anil-mnker (iyilii emredip,
ktlkten alkoyma; vcibtir. Muktedir olurlarsa, yaplan ktle el ve dil ile mni
olurlar. Muktedir olmazlarsa kalbleri ile o ii kt grrler.
Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) hads-i erfi gereince,
asrlarn hayrls, Eshb- kiramn (r.anhm) zamandr (asrdr). Sonra Tabin ve Tebe-i
tabin asrlardr. Eshb- kiramn en stn, Bedir muharebesine katlanlardr. Bunlarn en
stn, Aere-i mbeeredir (Cennetle mjdelenen on Sahb). Aere-i mbeerenin
en stn drt halifedir. [Hz. Eb Bekr, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali (r.anhm)] Bunlarn
halifelikleri, o zamandaki mslmanlarn rzs ile olmutur. Mslmanlar bu tertip zere
ittifk ettiler (birletiler).
Muhacir ve Ensrdan ibret olan Bedir ehli arasnda, Aere-i mbeereden sonra
efdliyet, hicret ve nce mslman olmaya gredir. Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve
sellem) davet ettii eylere mn ederek, bir saat olsun kendisi ile gren yahut onu bir
defa gren Eshb- kiram, Tabinden stndr.
Eshb- kiram iin, haklarnda sylenen hayr szlerden bakasndan saknmaldr.
Onlarn iyiliklerini yaymal, yaptklar iler iin sahih ve doru tevl yollar aramal, takib
ettikleri yolun en iyi yol olduuna hsn-i zn etmelidir.
[Eshb- kiram (aleyhimrrdvn) arasnda olan muharebeleri iyi sebeblerden
dolay bilmelidir. Bu ayrlklar, nefsin arzular, mevki, rtbe, sandalye kapmak, baa
gemek sevgisinden dolay deildi. nk, btn bunlar, nefs-i emmrenin ktlkleridir.
Eshb- kiramn (aleyhimrrdvn) nefsleri ise, insanlarn en iyisinin (aleyhisselm)
sohbetinde, karsnda tertemiz olmutu. u kadar var ki, Emrin yan Hz. Alinin
(rahmetullahi aleyh) halifelii zamannda olan muharebelerde, o hakl idi. Ondan ayrlan
hat etti. Fakat ictihd hats olduundan bir ey denemez. Nerede kald ki, fsk
denilsin, ictihd hats, fsk, gnah deildir. Hatt ayplamaa bile izin yoktur. nk,
ictihdd hat edene de bir sevb vardr. Eshb- kiramn hepsi mctehid idi. Hepsi dil
idi. Her birinin verdii haber makbl idi. Hz. Aliye uyanlarn ve ondan ayrlanlarn
verdikleri haberler, dorulukta ve gvenilmekte farksz idi. Aralarndaki muharebeler,

itimdn gitmesine mni olmamtr. O hlde hepsini sevmek lzmdr. nk, onlar
sevmek, Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) sevgisinden dolaydr. Bir
hads-i erfte, Onlar seven, beni sevdii iin sever buyurulmutur. Onlara
dmanlk, Peygamberimize (sallallah aleyhi ve sellem) dmanlk olur. Hads-i erfte:
Onlara dmanlk eden, bana dman olduu iin eder buyurulmutur. O
bykleri tazm etmek, hrmet etmektir. Onlara hrmetsizlik, tahkir etmek, Onu
tahkirdir. Evliynn byklerinden Eb Bekr-i ibl (rahmetullahi aleyh) buyuruyor ki:
Eshb- kirama (r.anhm) tazm etmiyen, kymet vermiyen bir kimse, Reslullaha
(sallallah aleyhi ve sellem) mn etmemi olur.] Bu hususta Selef-i slihn, Peygamber
efendimizin Eshbm zikrederlerse, siz kendinizi tutunuz hads-i erfine uydular.
Ehl-i ilim, bu hads-i erfin mans iin yiliklerinden bakas ile onlar zikretmeyiniz
(anmaynz) demektir, dediler. Yine Peygamber efendimiz: Eshbm hakknda bana
eziyet etmeyiniz. Nefsim kudretinde olan Allah telya yemn ederim ki, eer
sizin biriniz hayr yolunda Uhud Da kadar altn infk etse, onlarn kk lek,
hatt yarm leklerine bile varamazsnz buyurdu. Yine Allah tel melen
Muhammed (aleyhisselm) Allah telnn Peygamberidir. Onun beraberinde
bulunanlar (Eshb- kiram) kfirlere kar ok iddetli, kendi aralarnda gayet
merhametlidirler. Onlar rk ve secde eder hlde (namaz klarken) Allah
teldan sevb ve rz istediklerini grrsn. Secde eserinden (ok namaz
klmalar yznden meydana gelen) nianlar yzlerindedir. te onlarn Tevrttaki
vasflar budur (Feth-29) yet-i kermesi ile medh ve sena eyledi.
Yakbun (aleyhisselm) oullar arasnda meydana gelen iler, onlarn kymetini
drmiyecei gibi, dny ilerinde, Eshb- kiram (r.anhm) arasnda olup-biten iler de
onlarn kadr-u kymetlerini drmez.
ster icm ettikleri, ister ihtilf ettikleri eylerde olsun, Selef-i slihnin szlerinin
dna kmak hibir kimseye caiz deildir.
Peygamber efendimizin: Ehl-i havric Cehennemin kalbleridir. ve ki
frka var ki, onlara efat etmem; mrcie ve kaderiyye diye rivyet edilen, hads-i
erflerine binen Eshb- kiram sevmiyenler, haricler, kaderiyye ve mrcieden ibret
olan Ehl-i bidat zem ve onlardan uzak olup, onlarla beraber olmamak gerektiini slm
limleri bildirmilerdir. Yine Peygamber efendimiz: Kaderiyye bu mmetin
mecsleridir buyurdu. Bunlar, Allah telnn yaratmas gibi yaratabileceklerini iddia
ettiler.
Mslmanlarn birbirlerine iyilik etmesi ve sevimesi lzmdr. Fakat
Peygamberimizin Eshbndan birisini, yahud Ehl-i beytini ve ezvcn (mbrek
zevcelerini) ktleyenlerden uzaklamak gerekir.
te Selef-i slihnin zerinde bulunduu temel bilgiler bunlardr. Selef-i slihn,
bilgilerde kitap ve snnetin hkmne tbi oldular. Halef (sonra gelen limler) de bu
hususta onlara uydu. Allah tel bizi ve sizi fidelendirsin.
1) Tebyn kizb-l-mfteri; sh. 38, 39
3) El-Milel ven-nihl; cild-1, sh. 94
4) Temhd (Bakilln); sh. 3 vd.
5) Risle-i Kueyr; sh. 1, 3
8) lcm-l-avm; sh. 4
9) Ess-t-takds; sh. 98
10) Fetv-y hadsiyye (bn-i Hacer Heytem); sh. 111
11) Nazm-l-ferid; sh. 17
12) Kav-l-l-fasl; sh. 3
13) Tathr-l-fud mindenis-il itikd; sh. 5
14) Drr-l-muhtr (hidlik ksm); cild-4
15) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 439, 1000
EBL-HASEN- KERH:
Hads ve Hnef fkh limi. Ebl-Hasen knyesi olup, ismi, Ubeydullah bin Hseyn
bin Delll bin Delhimdir. 260 (m. 874) ylnda Irakta Kerh blgesinde dodu. Bundan
dolay Kerh nisbet edilmi ve Ebl-Hasen Kerh diye mehr olmutur. mrnn byk
ksmn Baddda geirdi. 340 (m. 952) ylnda yine orada vefat etti. Cenze namazn
talebelerinden Eb Temm Hasen bin Muhammed Zeyneb Him kldrd. Baddda Eb
Zeyd geidindeki, mescidi yanna defnedildi.
Ebl-Hasen-i Kerh hazretlerinin fkh ilminde en mehr hocas; mm- azam
Eb Hanfenin (rahmetullahi aleyh) torunu smil bin Hammddan ilim renmi olan
Eb Sad Ahmed bin Hseyn Brde idi. Ayrca kad smil bin shk, Ahmed bin Yahy
Halvn, Muhammed bin Sleymn Hadram, Muhammed bin Abdullah bin Sleymn
Hrezm ve daha birok limden ilim rendi. Dn-i slmn inceliklerine vkf olabilmek
iin ok alt. Btn gayreti Allah telnn rzsn kazanabilmek iin idi. Daha nce
yaplm btn ictihdlar rendi. Verilen btn fetvlar ezberledi. Hnef mezhebinin
tafsl delillerinin hepsini rendi. Ahmed ibni Kemal Paa hazretlerine gre Meselede
mctehid oldu. Mctehidlerin nc tabakasndan olan bu limler, mezheb immnn
bildirmedii meseleler iin, mezhebin usl ve kaidelerine gre ahkm karrlarsa da,
imma uygun karmalar arttr. Hocas Eb Sad Brde ve kad Eb Hazmdan sonra
Abbas devletinin baehri Baddda Hnef limlerinin resi oldu. Mslman devlet
adamlarna nashatlarda bulunur, onlarn slmiyete uygun hareket etmelerini tenbih
ederdi. Bylece bu devlet adamlarnn dilne idreleri altnda, insanlarn huzr iinde
yaamalarna vesle oldu. Yetitirdii limlerden eitli blgelere gnderdii kadlar da,
verdikleri dil hkmler ve gzel nasihatlerle, insanlarn dny ve hrette mesd
olmalarna sebeb oldular. Ebl-Hasen-i Kerh hazretleri, o kadar hrmet grp insanlar
tarafndan ok sevildii halde, dny malna hi itibar etmez, zarret miktar dnyal
kendisi iin yeterli bulurdu. Gndzleri oru tutar, geceleri hep ibdet ederdi. mrnn
sonuna doru fel oldu. ok sknt ekti. Sabr ve tevekkl ok fazlayd.
nsanlara birey retmek, doruyu bildirmek, bir kiinin doruyu renmesine
vesle olmak, onu en ok memnun eden ilerden biriydi. Pekok talebe yetitirdi.
Bunlardan; Eb Bekr Ahmed Rz Cesss, Eb Ali Ahmed bin Muhammed , Eb Hmid
Taber, Ebl-Ksm Ali Tenh, Eb Bekr Damgn, Ebl-Hasen Kudur, Eb Hafs ibni
hin, bn-i Hayve, bn-i Sellc, Kd Eb Muhammed bin Efgn, Eb Abdullah Basr
mehr oldu. lerinden Eshb- tahrc saylan limler yetiti. Ahmed ibni Kemal Paaya
gre, fkh limlerinin drdnc tabakasndan olan Eshb- tahrc; ictihd derecesinde
olmayp, mctehidlerin kard, ksa, kapal bir hkm aklayan limlerdir. Eb Bekr
Ahmed Rz Cesss bunlardandr. Talebelerinden her biri, gittikleri yerlerde hocalarndan
aldklar kymetli ilimleri anlattlar. Yalnz Allah telnn rzsn kazanmak iin altlar.
nceki limlerin eserlerini erh eden, hocalarndan duyduklarn ve dier
mctehidlerden farkl olarak yapm olduu deiik ictihdlarn yazan Ebl-Hasen Kerh
hazretlerinin pek kymetli kitaplar vard. Bunlardan Cmi-s-sagr, Cmi-ul-kebr ve
Muhtasar adl olanlar ok kymetlidir. Bunu Kudr erh etmitir.
ctihdlar arasndaki farkllk, mslmanlara rahmet olduu bildirilen slm
limlerinden olan Ebl-Hasen-i Kerh hazretlerinin, Bey ve irda (al-veri)
mslmanlar tehlikeye dmekten kurtaran ictihd yledir: pheli paras olann,
sahih al-veri yapabilmesi, satcya paray al-veri bittikten sonra gstermesi ve
vermesi ile mmkn olur. Yan, bu durumda olan bir kimse, parasn cebine kor, satcya
alaca eyi tarttrr, fiyatn renir. Alc aldm, satc sattm deyip, al-veri bittikten
sonra paray cebinden karp verir. Daha nce pheli paray satcya hi gstermez.
Talebeleri anlatr: Vefatna yakn fel olunca, il iin ok paraya ihtiyc oldu.
Baka re bulamaynca, vli Seyfddevle bin Hamdna yazp nafaka istedik. EblHasen Kerh hazretleri bunu haber alnca alayarak Y Rabb! Beni kendinden bakasna
muhta etme! Gelecek yardm bana ulamadan rhumu al! diye dua etti.
Seyfddevlenin gnderdii onbin dirhem gm, kendisine ulamadan vefat etti.
1) Fevid-l-behiyye; sh. 108

5) Lisn-l-mzn; cild-4, sh. 98
6) Tabakt-l-fukah (Takpr-zde); sh. 60
7) Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 646
8) Fihrist; sh. 293
9) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 393, 554, 1028
10) Fideli Bilgiler; sh. 41
EBL-HAYR EL-AKT:
Evliynn byklerinden. smi, Ebl-Hayr el-Akt Tintdir. Aslen Magribli olup,
Tinatda ikmet ederdi. Riyzet sahibi, Allah telya tevekkl etmede emsalsiz, keml
yolunun rehberi olan bir lim idi. bn-i Cellnn talebesi olup, Cneyd-i Badad ve birok
limin sohbetinde bulunmutur. Yaban ve yrtc hayvanlarla arkadalk ederdi. 340 (m.
952) senesinde Msrda vefat etti. Znnn-i Msr hazretlerinin yanna defnedildi. Kabri
kk Kurfede Deylem minaresi yanndadr. Kermetleri menkbeleri ve kymetli szleri
ok olan bir limdir.
yle anlatlr: Ebl-Hayr Akt Mednede be gn a kalmt. Hcre-i sedetin
yanna gelip, Reslullaha selm verdi. A olduunu bildirdi. Bir yana ekilip uyudu.
Ryada, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) geldiini grd. Sanda Eb Bekr
Sddk, solunda mer Frk ve nnde Aliyyl-Mrtez vard. Hz. Ali gelip, Y Ebel Hayr!
Kalk, ne yatyorsun? Reslullah geliyor dedi. Hemen kalktm. Reslullah (sallallah aleyhi
ve sellem) gelip, byk bir ekmek verdi. Ebl-Hayr diyor ki; ok a olduum iin,
hemen yemee baladm. Yars bitince uyandm. Kalan yarsn elimde buldum.
Elinin kesilmesini kendisi yle anlatr: Allah telya, meyve ve sebzelerden
hibirini itah ile alp yemiyeceime dir sz vermitim. Birgn meyvalar olmu bir aa
grdm. zerine i dt iin parldyordu. Bu meyvelar bana ettiim yemni
unutturdu. Bu meyvelardan topladm ve bir ksm elimde, bir ksmn yerken yemnimi
hatrladm. Hemen elimdekileri atp, azmdakileri kardm. Kendi kendime, mihnet ve
bel vakti yaklat dedim. Bir yere oturup dnmeye baladm srada, bir blk asker
gelip benim etrfm evirdiler. Sonra beni alarak skenderiye sahiline kadar gtrdler.
Komutanlar bir at zerinde duruyordu. nnde birok yol kesen ekyalar vard. Beni de
onlarn iine katmlard. Komutanlar bana, Sen kimsin necisin? deyince Allah
telnn kullarndan bir kulum dedim. Komutan oradakilere, Bunu tanyor musunuz?
diye sorunca, onlar tanmadklarn sylediler. Komutan, Bu sizin bynzdr. Kendinizi
buna feda ediyorsunuz dedi ve kararn verdi. Ekyalarn hepsinin el ve ayaklarn
kestiler. Sra bana gelince leri gel ve elini uzat! dediler. Elimi uzattm. Kestiler. Ayam
da uzatmam sylediler. Ayam uzatp semya yzm kaldrarak, Y Rabb! Elim
gnah ilemitir. Ayamn ne gnah var? dedim. Bu srada askerlerden birisi atndan
inerek, Siz ne yapyorsunuz? Gklerin zerimize yklmasn m istiyorsunuz? Bu slih bir
kimsedir. smi Ebl-Hayr Tintdir dedi. Komutan derhal atndan inip, kesilmi olan eli
yerden alp pt. Bana, Hakkn hell et dedi. Ben de zlmemesi iin ona, Sana
hakkm hell ettim. Elimi kestiin iin senden hak talep etmiyeceim. Bu gnah ileyen
el, elbette kesilir dedim.
yle anlatlr: Ebl-Hayr hazretlerini ekemeyenler, Onun yeri kilisedir dediler.
Bunun zerine bu szleri syliyenleri yalanc karmamak iin kiliseye gitti. Kilisenin
duvarlarnda s aleyhisselm ve Hz. Meryemin resimleri diye yaplm tablolar vard.
Hristiyanlar kendisini kilisede grnce sevinerek hrmet gsterip, etrfn evirdiler.
Ebl-Hayr hazretleri duvardaki resimlere bakp, Allahtan baka, beni ve annemi iki
mabd edinin szn insanlara sen mi syledin? melindeki yet-i kermeyi
okudu. Sonra Eer Muhammed aleyhisselmn dni hak ise, u anda u iki resim secde
etsinler dedi. O anda, duvardaki iki resim yere dt. Yzleri kbleye kar iken, secde
eder bir hl aldlar. Bu hli gren ve orada bulunan krk kadar hristiyan mslman oldu.
ou zaman talebelerine yle derdi: Sakn Allah teldan sabr istemeyin.
Ltfunu isteyin. Ltuf, sabr acln tatmaktan iyidir. nk sabr, bizim gibilere g gelir.
Bundan sonra Hz. Zekeriyynn (aleyhisselm) kssasn anlatmaya balard. Zekeriyy
(aleyhisselm) yahudilerden kaarken, bir aacn yanndan geti. Aa dile gelip, gel y
Zekeriyy dedi. Zekeriyy (aleyhisselm) aaca yaklat. Aa ald, iine sakland. Sonra
aa, onu arayan dmanlar geerken dile gelerek, Zekeriyynn (aleyhisselm) kendi
iinde sakl olduunu syledi. Birisi gelip aaca baknca, ite Zekeriyy (aleyhisselm)
buradadr dedi. Testereyle onu, aala birlikte kestiler. Testere Zekeriyynn
(aleyhisselm) bana geldii zaman bir defa, Ah! dedi. Bunun zerine Hak tel, ona:
Bir defa ah dedin. Eer ikinci defa ah deseydin, izzetim ve cellim hakk iin
seni Peygamberlik dvnndan silerdim diye vahy gnderdi. Zekeriyy
(aleyhisselm) hline sabretti. Testereyle vcdunu ikiye bldler.
Ebl-Hasen Kf anlatr: Ebl-Hayr Tintnin ziyretine gitmitim. Ayrlacam
srada mescidin kapsna kadar gelerek bana Biliyorum ki, Ebl-Hasen bir ey saklamaz.
Fakat bu iki elmay al, beraberinde gtr dedi. Onlar alp yola ktm. Yolda, o iki
elmadan birini karp yedim. Bir sre sonra dierini karp yemek istedim. Baktm ki, o
iki elma olduu gibi yerinde duruyordu. Musula kadar hangi elmay yedimse hi
eksilmedi. Musulda aklma, bu elmalar bende kald sre iinde, Allah telya
tevekklmn eksik olduu geldi. Onlar kardm srada, yal bir ztn, Ben elma
istiyorum diye sylendiini duydum. Bunun zerine o iki elmay ona verdim. Sonra
kalbimden, Demek ki o elmalar, Ebl-Hayr Tint bu dervie gndermi diye geirdim.
Dnp o zt aradm, fakat bulamadm.
Hamzet bin Abdullah yle anlatr: Birgn Ebl-Hayr Tint hazretlerini ziyret
iin yola kmtm. Niyetim; iim acele olduundan ziyret edip, evde birey ikrm
ederse yemeden kmakt. O niyetle evine vardm. Hl hatr sorduktan sonra msade
istedim. O da msade etti. Beni darya kard. Sonra biraz beklememi syleyip, bir
tabak iinde yemek getirdi. Buras evin ii saylmaz. Onun iin burada ikrm edileni
yiyebilirsin. Buraya kadar gelip de, bir ey yemeden gidilmez. Buradaki yemekler ihls ile
piirilmitir. Onun iin bunlarda if vardr buyurdu. Ben de bir kenara oturup, ikrm
edilen yemei yedim.
bn-i efik ise yle anlatr: Birgn, Ebl-Hayr Tint hazretlerinin ziyretine
gitmek zere yola kmtm. Yolda bir canavarn beklediini grdm. Korkarak yanna
yaklatmda bana, Ben Eb-Hayrn bineiyim. Srtma bin de, seni onun yanna
gtreyim dedi. Fakat ben korktuum iin binmedim. Yaya olarak yoluma devam ettim.
Evinin nne vardmda o hayvan orada grdm. Huzruna varnca, Bizim bineimize
niin binmedin? buyurdu.
brhm Rk yle anlatr: Ebl-Hayrn yanna gittim. Arkasnda akam namazn
kldm. Ftiha-i erfeyi dzgn bir ekilde okuyamad. Kendi kendime Bouna gelip
yorulmuum dedim. Daha sonra ihtiycm grmek iin dar ktm srada, yrtc bir
hayvan saldrd. Hemen ieriye katm. Ebl-Hayra Galiba bir arslann saldrsna
uradm deyince, o hemen dar kp arslana, Ben sana misfirlerime dokunma
demedim mi? dedi. Arslan kat, gitti. Ben dar kp ihtiycm giderip, abdest aldm ve
ieriye girdim. Ebl-Hayr bana dnerek, Siz dnz dzene koymakla megul olduunuz
iin, arslan grnce korktunuz. Biz ise, kalbimizi dzeltmekle megulz. Bunun iin
arslan bizden korkuyor dedi.
Birgn, Badddan yanna bir grup misfir geldi. Her biri kendi hlinden ve
manev stnln anlatmak istiyordu. Ebl-Hayr bu konumalardan skld ve dar
kt. Biraz sonra ieri bir arslan girdi. Orada bulunanlarn hepsi ondan korkup, bir keye
sndlar ve sustular. nceki anlattklar eyleri unuttular. Ebl-Hayr ieriye girdi ve Ey
kardeim, deminki iddialarnz nerede kald? Demek onlarn hepsi bomu buyurdu ve o
arslan dar karp, onlar korkudan kurtard.
Menv hazretleri anlatr: Bir gece ryamda Peygamber efendimizi grdm. Bana
buyurdular ki: Y Menv, kim Ebl-Hayrn yanndaki mescidde iki rekat namaz klar ve
birinci rekatta Ftiha ve Tebreke, ikinci rekatte Ftiha ve Helet srelerini okuyup,
sonra da ne haceti varsa onun iin dua etse, Allah tel onun duasn kabul edip,
hacetini giderir.
Ebl-Hayr Akt buyurdu ki: Allah telya zikr eden, Ondan bir karlk
beklememelidir. Kim zikrine karlk Allah teldan birey bekler ve o bekledii ey
olursa, karlnda madd bir ey ald iin, zikrin bir mans kalmaz.
Kalbin mn ile dolu olmasnn almeti; btn mslmanlara efkat etmek, onlarn
dertleri ile dertlenmek, ilerinde onlara yardmc olmaktr. Nifakla dolu olan kalbin
almeti; kin, hased ve dmanlktr.
Yaptklar ibdetleri herkese gsterme arzusunda olan, gsteri yapm olur. Her
durumunu, bulunduu her hlini, insanlara gstermek istiyen de, gsteri yapm olur.
Kalb; niyetleri dzeltmek, yaptklarmz srf Allah iin yapmakla, riy ve gsteri
kirlerinden pak ve temiz olur. Beden de, Allah telnn vel ve slih kullarna hizmet
etmekle kymet kazanr.
erefli bir insan olabilmek iin; edeb sahibi olmak, farzlar eda etmek, slihlerle
sohbet etmek ve fsklardan uzak durmak lzmdr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Tabakt--fiyye; sh. 370
EBL-HAYR HABE:
Mekkede yaam, Allah telnn sevgili kullarndan. Knyesi, Ebl-Hayr olup,
Tvs-ul-Haremeyn de lakbdr. Kendisine Habe nisbet edilmi, Ebl-Hayr Habe diye
mehr olmutur. Genliinde, Crcnn ileri gelenlerinden birinin klesi idi. Efendisi onu
azd edince, oradan ayrld. Ziyretine gittii bir byn ireti zerine Mekkeye gt.
Orada yerleip, altm sene Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevverede ikmet etti.
383 (m. 993) ylnda Gney randa Horasan ile Fris blgeleri arasnda bulunan, zamann
ilim merkezlerinden Ebrikhta vefat edip, oraya defnedildi.
Bir kula kle iken, asl efendisini hibir zaman unutmayan Ebl-Hayr Habe
hazretleri, devaml Allah telya kulluk ile megul olurdu. Efendisi her zaman bir arzusu
olup olmadn sorar, kendisinden bireyler istemesini arzu ederdi. Ama o, hi birey
istemezdi. Birgn ille de istemesi iin sktrnca, Eer istersen, beni Allah telnn
rzs iin azd eyle. buyurdu. Efendisi; Yllardr, efendi sen, kle benim. Seni ben ok
nceden azd etmitim dedi. Bunun zerine oradan ayrlp Badda vard. Byklerden
birini ziyret arzusuyla gittiinde, onun son nefesini vermek zere olduunu grd.
Selmn alan o byk zt, Ey Ebl-Hayr! Sana hasret kalmtk. Senin Hicazda
merref olacan bir lakbn vardr, aradn orada bulursun buyurdu. Bunun zerine
Mekkeye gidip, yllarca orada kald. Mekkede bulunduu zaman zarfnda, orann
byklerinden istifde etti. nsanlarn Allaha kar vazfelerini yapmalarn ister, onlara
tatl dille nasihatlerde bulunurdu. Cmertlikte ei yoktu. Kendisi kimseden birey istemez,
hacetini Allah teldan beklerdi. eyh Amm ve eyh Abbs, onu grmekle
ereflendikleri iin vnrlerdi.
Biri Mescid-i harama gelip, Cmert dedikleri kimseler nerededir? dedi. Sofleri
iret edip, Cmert denen kiiler bunlar mdr? diye sordu. Bir mddet sonra Ebl-Hayr
Habe hazretleri kapdan girdi. Kzgnl yznden belli oluyordu. Civanmertleri soran
kimdir? Cmert olan cmertleri grr buyurdu.
Dostlar anlatr: Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) kabr-i erfine gittiinde,
Esselm aleykm, y Reslessekleyn derdi. Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve
sellem) her zaman Ve aleykesselm, y Tvs-ul-Haremeyn diye cevap buyururlard.
Kendisi anlatr: Altm sene Mekke ve Mednede oturdum. ok skntlar ektim.
Ne zaman bir kimseden birey istemeyi dnsem, gibten bir ses: Bize secde ettiin
yz, bakalarnn nnde kk drmekten utanmaz msn? der ve beni vaz geirirdi.
Kendisini dnydan azd etmi olanlara hizmet etmeye nefsini mecbr hisseden
kimse, azat olmutur. Yiit, kendi nefsi iin alalmayan ve bakalarn kk grmeyendir.
yilik, azd olanlarn ticretidir. Tevzu da onun faydasdr buyururdu.
EBL-HSEYN BN HND EL-FRS:

Farsda (ran) yetien lim ve vellerin byklerinden. smi, li bin Hind el-Fris
el-Kure olup, knyesi, Ebl-Hseyndir. Doum ve vefat trihleri kat olarak
bilinmemekle beraber, drdnc asrn ilk yarsnda yaad anlalmaktadr. Cneyd-i
Badad, Cafer-i Hazz, Amr bin Osman Mekk ve zamannda bulunan byk limler ile
grp sohbetlerinde bulundu ve kendilerinden feyz ald. Evliylk yolunda ok yksek
makamlara kavutu. Kermet sahibi bir zt idi. Birgn rzda dostlaryla birlikte bir
ziyfete gitmiti. Eb Abdullah- Haff de o srada uzak bir yerde yolculukta bulunuyordu.
Yemek esnasnda bir ara Ebl-Hseyn, Eb Abdullah- Haffin nasbini ayrnz buyurdu.
Orada bulunanlar zr dileyip; Efendim! O seferdedir. Yeri de buraya ok uzaktr. Onun
iin yemek ayrmamzn hikmeti nedir? dediler. O yine, Onun iin bir miktar yemek
ayrp bekletmek elbette lzmdr buyurdular. Onlar da bir miktar yemek ayrp, bir
kenara koydular. Biraz sonra Abdullah- Haff ieri girip selm verdi. Ebl-Hseyn bin
Hind Mminin kalbi yalan sylemez buyurdu. Bu srada Abdullah- Haff Karnm ok
atr, yiyecek bir eyiniz var m? deyince, ayrlan yemei ona verdiler.
Ebl-Hseyn bin Hind (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Her hayrn ess; btn hllerinde ve fiillerinde edebe riyet etmektir.
Kalbe hayat veren eyler drttr: lim, takv (haramlardan saknmak), tat ve
Allah tely zikretmektir. Kalbi harb eden eyler de drttr: Cehlet, masiyyet
(gnah), igtirr (aldanmak) ve tl-i gaflet yan Allah teldan ve hretten habersiz,
gafletin uzun ve devaml olmasdr.
Gzel ahlk, Allah telya ikyeti terk etmektir.
Allah telnn kitabna smsk sarlan, her an Allah tely dnr. Kendisine,
din ve dny ilerinden hibir ey gizli kalmaz. Btn vakitleri, gafletten uzak, mhede
zere geer.
Allah tel ile rahat bul. Ondan bakas ile rahat bulma. Allah tel ile rahat
bulan kurtulur. Ondan bakasnda rahatlk arayan helk olur. Allah tel ile rahat
bulann kalbi, Onun zikri ile rahat bulur, kuvvetlenir. Ondan bakasnda rahatlk aramak,
gaflete devam etmektir.
Btn hayrlarn asl drt eydir: Seh (cmertlik), tevzu, nsk (ibdetlere
devam) ve gzel ahlktr.
Gzel ahlk ksmdr: Allah telya ikyeti terk etmek. Gnl holuu ve tam
bir teslimiyetle Onun emirlerini yerine getirmek ve mahlklara kar iyilikle, yumuaklkla
mumele etmek.
1)
2)
3)
4)

EBL-HSEYN E-RVN ES-SAGR:

randa yetien evliynn byklerinden. smi, Ali bin Cafer Dvd olup, knyesi,
Ebl-Hseyn e-irvn es-Sagrdir. Hicr drdnc asrn ortalarnda vefat etti. lim
renmek iin ok yerleri dolat. Msrda yerleti. Sonra Mekke-i mkerremeye gitti.
Vefatna kadar orada ikmet etti. mrnn sonlarna doru fel oldu. Eli aya tutmaz,
ayaa kalkamazd. Fakat, mezzinin namaz iin ikmet okumaya balad andan,
namazn bitirdii na kadar olan zamanda ve sohbet esnasnda ok salam olur, hibir
eyi kalmazd. Bu zamanlar hricinde ise, yine felli hle dnerdi.
Vefat ettiinde 124 yalarnda idi. irvn-i Kebr, Muz- Msr, Cneyd-i Badad,
ibl, Kettn ve baka birok byk ztlarla grp sohbet etti. Kendilerinden ilim
rendi. Kendisinden de birok kimseler ilim renip istifde etmilerdir. Zamannda
bulunan evliynn nde gelenlerinden olup, Mekke-i mkerremede, Harem-i erfin imm
idi. std- Amm ve pek ok ztlar kendisiyle grp, sohbetlerinde bulunurlar ve
bununla iftihar ederlerdi.
Kendisine Tasavvuf nedir? diye sordular. Hakk din limlerinden birine balanp,
ona teslim olmak. Onun feyz ve bereketlerinden istifde etmek. Kimseye karmayp,
kendi hlinde insanlardan ayr yaamaktr buyurdu. Birgn buyurdu ki; Sddklarn,
ykseldike istedikleri bir ey vardr ki, o da riyaset muhabbetidir. Sad-i Fergn
(rahmetullahi aleyh) buyurdu ki; Buradaki riyaset muhabbeti insanlarn bana gemek
arzusu deildir. Zten, evliylk yolunda bulunmann ilk art, bunu terk etmektir. Nerede
kald ki, en sonda hsl olan ey riyaset muhabbeti olsun. Bu ifdeden murd; Allah
telnn indinde, evliyy sevenler iin efat makm taleb etmektir.
Ebl-Hseyn hazretlerinin, evliyya olan muhabbet ve ball pek ziyde idi.
Eer imknm ve ayaklarm salam olsayd, evliyya muhabbeti olanlar ziyret etmek
iin, Horasana kadar giderdim szn sk sk sylerdi.
Ebl-Hseyn e-irvn es-Sagr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
zzet ve erefi, Allah telnn dnine uygun olmayan hllerde arayan kimseyi,
Allah tel, hor, hakr ve zell eder.
Dne uymakta gevek davrananlarla beraber olmaktan, son derece saknmaldr.
Onlar, insann felketine sebep olurlar.
Fakrler dny ve hrette her bakmdan rahattrlar.
Tasavvuf yolunda bulunmak; gnl, kalb hlidir. Dil ile baz eyleri sylemek kfi
deildir.
Baz kimseler vardr ki veldirler, byk ztlar bu kimselere baknca, tasavvuftaki
makamlarn grrler. O kimsenin ise, bunlarn hi birinden haberi olmaz.
Vel, iinde bulunduu n deerlendirmek iin rpnr. Dier vakitleri
kymetlendirmek iin alsa, iinde bulunduu vakti harcam olur. leriki vakte
kavuaca da, zten belli deildir. Bunun iin gerek vel, her an, iinde bulunduu n
deerlendirir. Bylece btn mr kymetli olur.
Bir kimsenin ihtiycndan fazla bir ceketi olsa, baka biri bu cekete hakkaten
muhta olsa ve bu kimse de, ceketi o ihtiy sahibine vermekten ekinse, o kimse bu
cekete muhta duruma der.
1) Nefeht-l-ns terc. sh. 313
EBL-HSEYN KURF:
Evliynn byklerinden. Ebl-Hseyn knyesi olup, asl ismi, Ali bin Osmandr.
Khire yaknlarndaki doduu Kurfe kyne nisbetle Kurfi denildi. Dimyatta otururdu.
380 (m. 990) ylnda yzon yanda iken vefat etti.
Ebl-Hseyn Sg-i Dnever hazretlerinin talebelerindendir. Zamann bykleriyle
sohbet etti. Tasavvufta yksek derecelere kavutu. ok ibdet eder, dny malna
ehemmiyet vermezdi. Herkese anlayaca dilden konuur, ehli olmayanlarn yannda,
anlayamayacaklar sz sylemezdi. nsanlarn kalblerinin, temizlenmesi ve hrette
selmete ermeleri iin alrd.
eyh-l-slm Abdullah- Hirev hazretleri anlatr: Eb Sleymn- Nl bir gn
Kurfinin yanna geldi. Kaftan iyice eskimiti. Kurfi, ona bakarak, Ey Eb Sleymn!
Kaftann eskimi ama, iki kann arasnda emir olacana dir iretler var buyurdu. Eb
Sleymn, uzun bir zaman daha Soflie devam ettikten sonra, Fas tarafnda bir blgeye
emir oldu. Yllarca orada adletle hkm srd.
Eb Bekr-i Dkk, Kurfyi ziyrete gelmiti. Ey Eb Bekr! Cihanda yalnz
dolatn sylenirdi. Fakat, seni iki ban arasnda gryorum buyurdu. ok gemeden
Eb Bekr evlendi ve iki ocuu oldu. Onlarn arasna oturur ve Kurfinin sylediklerini
anlatrd.
Kurfi hazretleri, bir gemide uygunsuz bir harekete kar koyup, mni olmaa
almasndan dolay, eli aya balanp suya atld. Ona bu hareketi yapanlar, namaz
vakti gelince onun en nde safta namaz kldn grdler. Elbisesi hi slanmamt. zr
dileyip, tvbe ettiler.
eyh-l-slm Abdullah- Hirev, Kurfi, dnyda ei bulunmayan insanlardandr.
Her haliyle Allah tely hatrlatrd buyurdu.
eyh-l-slm Abdullah- Hirev hazretleri, onu son devir byklerinden sayar ve
Kurfi hazretlerinin de aralarnda bulunduu bu mbrek insanlara Bunlar birer dhidir
derdi.

EBL-HSEYN MLK:
Mlik mezhebindeki fkh ve hads limlerinden. smi, mer bin Muhammed bin
Ysuf bin Yakb bin smil el-Ezddir. Knyesi, Ebl-Hseyn olup, Mlik mezhebinde
yksek ve mtehasss bir lim olduu iin, Ebl-Hseyn el-Mlik diye mehr olmutur.
Baddda doup orada yetiti. Zek, ok kuvvetli bir hfzaya sahipti. 39 senelik mrn
hep ilim renmekle geirdi. 328 (m. 940) senesi abn aynn bitimine 13 gn kala,
Perembe gn vefat etti. Cenze namazn olu Eb Nasr kldrdktan sonra, Eb mer
Muhammed bin Ysufun kabrinin yanna defnedildi.
Ebl-Hseyn Mlik, hads, fkh, nahiv, lgat, iir ve hesap ilimlerinde tannmtr.
Sahip olduu ilimlerin ounu dedesi Ysuftan ald. 17 yandayken, Emr Mktedir-billah
tarafndan, babasnn yerine vekleten Mednet-s-Selm (Badd) ehrine kad olarak
tayin edildi. Fazlet bakmndan babasna ok benziyordu. O daha kk yalarda iken,
byle ilim ve makam elde edince, halkn nce aknl grld. Zamanla bu aknlk
hayranla dnd. Babasnn vefatna kadar, kadlkta vekl olarak kald. Onun vefatndan
sonra, Kdl-kudtlk, yan bakadlk vazfesine tayin edildi. Ebl-Hseyn Mlik, bu
vazfeye baladnda yirmi yandayd. Vefatna kadar da bu vazfede kald.
Ebl-Hseyn Mlik, fkhdan baka; miras, nahiv, lgat, iir ve hesap ilimlerine it
ok kymetli eserler vermitir. Edeb iirleri, ok gzeldir. lk olarak yazd kitap el-Ferec
bade-iddetdir. Bu eserin, yz czlk byk bir erhi, Msned adl eserinden sonra
yazmaya balad byk bir eser olan Garb-l-hadsi tamamlayamamtr.
1)
2)
3)
4)
6)
7)

Trh-i Badd; cild-11, sh. 229, 232
Mucem-l-deb; cild -16, sh. 67
EBL-HSEYN EL-VERRK:
Nibrda yetien evliynn byklerinden. Zhir ve btn ilimlerde lim olup,
kelm ilminin inceliklerine vkf idi. smi, Muhammed bin Sad en-Nibr olup, Knyesi,
Ebl-Hseyn el-Verrkdr. Byk lim Eb Osman Hayrnin talebesi idi. 320 (m. 932)den
nce vefat etti. Mumelt ok iyi bilir, yanllar hemen anlar ve dzeltirdi. Dostlarnn,
yaknlarnn shhati ve rahatn, kendi shhat ve rahatna tercih eder, onlarn skntlar
olduu zaman, gidermeye alrd. Kendilerine ktlk eden olursa, herkes gibi ktlkle
deil, iyilikle mukbele ederdi. Hele nefsi iin bakasna kzmak, intikam almak, aklna
bile gelmezdi. Birisi kendisine uygunsuz sylese, hemen kalkp o kimsenin yanna gider,
kabahat kendisininmi gibi o kimseden zr diler, tevzu gsterirdi. Bylece, o kimseler
hat etmi olduklarn anlayp, tvbe ederlerdi. Kendisi iin hibir kimseye kzmaz, hep
yumuak davranr, sabrederdi. nsanlk icb, birine kar kalbinde bir soukluk meydana
gelse, bu hlin gitmesi, kalbdeki soukluun muhabbete dnmesi iin, hemen o
kimsenin yanna gidip, hizmetinde bulunurdu.
Ebl-Hseyn el-Verrk (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Affetmekte kerem yledir ki; affettii kimsenin aybn affettikten sonra, bir daha
hatrlamamaldr.
Hayatn en gzel nlar, Allah tely hatrlayarak ve Onun rzsna uygun amel
edilerek geirilen nlardr.
Allah telya hakkyla k olanlarn cierleri, Onun rzsndan mahrm kalmak
korkusuyla yanp erir.
Allah telya muhabbetin almeti, Onun Resl Muhammed aleyhisselma tbi
olmaktr.
Alak kimsenin kalbi dar olduundan, bir bakasn affetmeye muvaffak olamaz.
Kalbin yaamas, kendisinde lm (ve yokluk) olmayan Allah tely devaml
hatrlamasdr. Gzel yaamak ise, Allah teldan baka her eyi unutup, Allah tel ile
beraber olmaktr.
Kul, Allah telya ancak Onun yardmyla kavuur. Btn iler ve Reslne tbi
olabilmek de, Onun yardmyladr. Kim, Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) tbi
olmadan Allah telya kavumak isterse, muhakkak ki saptr, dallete der. Halbuki o,
kendisini doru yolda zanneder.
Tasavvuf yoluna girip de bu yoldan dnen kimse, nefsine dkn olup, onun
rahatln istemesinden dolay, bu yoldan dnm (Allah telnn rzsndan)
uzaklamtr. nk bu yol, Allah telya deli gibi k olup ve skntlardan sonra gnl
rahatlna ermiyen, yan sknt ekmeye almyan kimse iin (nefsin arzularndan
tamamen vazgemeyen kimse iin) ok zordur. Bir kimse bu hle geldikten sonra, sknt
ekmesi ve korkulu hllerde bulunmas ona hafif gelir. Nefs, bu hle boyun eip sknt
ekmeye alt zaman, Allah telnn rzsn isterken karlat btn zorluklar, ona
kolay gelir ve Allah tel da kendisine kavuturan yolu ona kolaylatrr.
Allah telnn, bir kuluna (mndan sonra) verdii nimetlerin en by
takvdr. Mttek olan kimse takv ile, btn hayr ve iyilikleri, Allah telya yaklama
ve yaklatrma sebeplerini, yan ibdetleri ve insanlara doru yolu gstermeyi kendisinde
birletirir. Takvnn asl ihlstr. Hakkati ise, kendisinden ittika ettiin (korktuun) Allah
teldan baka her eyden yz evirmektir.
Sdk, dinde doru yolda (Ehl-i snnet yolunda) olmak ve amellerde de
Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem) snnetine tbi olmaktr.
Nefse hkim olan en byk kuvvet, ehvettir. ehvet, ancak Allah telnn
korkusu ve sevinli nlarda Ondan utanmakla giderilir.
Ykn, tevhdin neticesidir. Kimin tevhdi saf, temiz ve tam olursa, onun yakni saf
olur.
Nefsinin isteklerini ve mahlklara ynelmeyi terk etmeyen kimsenin, hret
nimetleri ve hayrl iler (ve ibdet) iin kalbi dirilmez.
Tevekkl, fakirlik ve zenginlii eit bilmek ve kaderde olan eylere rz olmaktr.
Ftvvetin asl be haslettir. Birincisi, Allah telnn emirlerine uymak, ikincisi
vef, ncs kr, drdncs sabr, beincisi ise rzdr.
Nefsi gzetip arzular peinde komak, Allah telnn sana olan ihsnlarn
unutturur.
lmin en faydals, Allah telnn emirlerini ve nehiylerini, vadlerini, vaidlerini
(tehditlerini), sevblarn ve ikablarn (cezalarn) bilmektir. limlerin en stn de; Allah
tely, sfatlarn ve isimlerini bilmektir.
Gnahkr ve fsk insanlarla bulunmak vahettir. Onlara rabet ve muhabbet
ahmaklktr. Onlara yaknlk ise cizliktir. Onlara itimd, geveklik ve neticesi de
kaybetmektir. Allah tel bir kulunun hayrn dilerse, onun dostluunu ve yaknln
kendisi ile ve zikriyle yapar. Yan, o kimse Allah telya dost olur ve onup zikriyle
megul olur. Ona tevekkl eder. O kimsenin, gnahkrlara olan dncesini zayflatr ve
onlara itimdn kaldrr.
Kim gzn haramlardan korursa; Allah tel, bununla onun lisnna hikmeti
yerletirir. Kendisini dinleyenler ondan faydalanrlar. Kim de pheli eylere bakmaktan
kendini korursa; Allah tel, onun kalbine kendi nrunu yerletirir ve onu rz olduu
yola kavuturur.
Allah telnn, kendilerine darlma ve dostluunu kesme korkusu, sevenlerin
gnllerini paralad. riflerin kalblerini yakt, ibdet edenlerin, geceleri uykusunu kard.
Zhidlerin, gnlerini susuz brakt. Tvbe edenlerin alamasn arttrd. Korkanlarn
hayatn kederlendirdi
EBL-KSIM EL-KASR:
Evliynn byklerinden. Ebl-Ksm el-Kasr (rahmetullahi aleyh), hicr 3. asrn
sonlar ile 4. asrn balarnda yaamtr. Cneyd-i Badad hazretlerinin talebelerinin
nde gelenlerindendir. Devaml srette ba ne eik dururdu. Sebebini sordular. yle
anlatt: lk zamanlarda ala sabrederdim ve haftada bir defa yimek yerdim. Birgn
cinlerden birisi gelip, bana selm verdi. Selmn aldm, ama kendisini gremedim.
Hergn gelip bana selm verirdi. Birgn kendisine Seni grmeyi istiyorum. Bana
grnsen ne olur? dedim. ok gzel yzl bir kimse olarak bana grnd. Kim olduunu
sordum: Mslman olan cinnlerdenim. Senin gibi, nefsinin arzularna muhalefet eden,
ala sabreden, dnin emirlerine uymakta ve yasaklarndan saknmakta gayretli olan
birini grdmz zaman, kendisine muhabbet eder, selm veririz dedi. Kendisiyle
aramzda tam bir muhabbet ve dostluk hsl oldu. Bana baz eyler de retti. Birgn
kendisine Gel! Mescide beraber gidelim dedim, nsanlarn bulunduklar yerde seninle
beraber bulunmamz mnsib deildir. nk, seninle aramzda baz konumalar olur.
nsanlar, senin birisiyle konutuunu anlarlar. Fakat beni gremedikleri iin senin
hakknda uygun olmayan eyler sylerler. Senin iin fitne olur dedi. Ben de En geri safta
otururuz. Hi kimse fark etmez dedim. Mescide girip oturduk. Cin, Bu insanlar nasl
gryorsun? diye sordu. Bazlarn uykuda, bazlarn yar uyank ve bazlarn da tam
uyank gryorum dedim. nsanlarn her birinin balar zerinde duranlar gryor
musun? dedi. Hayr dedim. Gzlerimi sad. Her insann ba zerinde bir karga
bulunduunu grdm. Kargalardan bazlar, zerinde bulunduu kimsenin gzlerini
kanatlar ile kapatm idi. Bazlar sadece duruyor ve bazlar da zerinde bulunduu
kimsenin gzn; bazan kapatyor, bazan ayordu. Bu ne haldir? diye sordum. Sen
Kurn- kermde okumadn m? Allah tel Zuhruf sresi 36. yet-i kermesinde Her
kim, Rahmnn zikrinden gz yumarsa, biz ona eytan musallat ederiz. Artk bu,
ona arkadatr buyuruyor. te insanlarn balarnda grdn eyler, karga eklinde
eytanlardr. nsanlarn her birini gafletleri miktarnca istil etmi, kaplamlardr dedi. O
cin, bu ekilde bana gelir giderdi. Birgn alm tahamml edilemez hle geldi. Normal
detime gre, yemek yememe daha drt gn vard. Yanmda bulunan ekmek
krmalarndan bir para yedim. Alm yatt. Dostum olan o cin gelerek selm verdi.
Fakat bu sefer grnmedi ve Biz, ala ve dnin emir ve yasaklarna uymaya devam
etmekteki sabrndan dolay sana dost olmu idik. Fakat sen, o ekmek parasn yemekle
sabr terk etmi oldun dedi. Ondan sonra da bir daha yanma gelmedi. Bu hlime
zldm iin, devaml olarak bam nme eiyorum.
1) Nefeht-l-ns (tercmesi) sh. 294
EBL-KSIM EL-MUKR:
Evliynn byklerinden. Knyesi Ebl-Ksm olup, ismi Cafer bin Ahmed bin
Muhammed el-Mukrdir. Horasan limlerinden idi. Yksek haller sahibi erefli, himmet
sahibi, zamann bir tanesi olan Ebl-Ksm; Ebl-Abbs bin At, Eb Muhammed Cerr,
bn-i Sadn, Mimd Dnever, Eb Ali Rodbr ile sohbet etti ve onlardan ilim rendi.
378 ylnda Nibrda vefat etti.
Ebl-Ksm el-Mukr buyurdular ki: Ftvvet, insanlarn fazletlerini,
noksanlaryla beraber kabul etmektir.
Cmert, ihsn ettiine muttali olan veya hatrlayan deildir. Cmert verdiinden
utanan, onu az gren, sylemek ve hatrlamaktan sklan kimsedir.
Kardeim Eb Abdullahn yle dediini iittim: Abdullah- Harrzn sohbetinde
iken, (Bana ne yapmam emredersiniz?) diye sorduumda, u cevb verdi. Farzlarn
edasnda hrsl olman, mslmanlara hrmette bulunman, kalbine gelen dncelerden
doru olmayana iltift etmemeni isterim.
Hasta yatanda iken Ebl-Ksm u iiri sylemitir:
Ey Allahm, kurtar beni bu skntdan,
Benim bugn tek midim sensin.
Ben iyice eridim bu hastalktan,
lcm yok, devm yalnz sensin.
lcm senin rahmetindir.
ifm sana kavumaktr.

EBL-KSIM NASRABD:
Fkh ve hads limlerinden ve evliynn byklerinden. smi, brhm bin
Muhammed bin Ahmed en-Nasrabd en-Nibr olup, knyesi Ebl-Ksmdr. Aslen
Nibrlu olduundan, doumu ve yetimesi orada oldu. lim renmek iin Badd,
Msr, am ve baka yerlere gitti. Eb Bekr ibl, Eb Ali Rodbr, Eb Muhammed
Mrtei, Abdullah bin Muhammed bin Hasen, Yahy bin Bill, Abdullah bin Abdsselm,
bn-i Sad, bn-i Cevs, Ahmed et Assl, bn-i Huzeyme ve daha birok byk limlerle
grp, kendilerinden ilim rendi. Eb Ali Dekkk ve Eb Nasr- Sfnin staddr.
mrnn sonuna doru hacca gitti. Hacdan sonra, memleketine dnmeyip, Harem-i
erfte bir sene kald ve 367 (m. 977) yl Zilhicce aynda orada vefat edip, Hz. Fudayl bin
Iydn trbesi yannda defnolundu.
ok ibdet etmekte, haram ve phelilerden saknmakta, nefsin kt olan
isteklerine muhalefet etmekte, ok ileri derecede olup, zamannda bulunanlar onun
bykln kabul ederlerdi. Hayat boyunca memleketinin stad olarak bilinmitir.
Tasavvuf ve dier ilimlerdeki, bilhassa fkh ve hadsdeki derecesi ok yksek idi. Fkh,
hads ve trih ilminde, tasavvuf yolunda ilerlemek hussunda, Peygamber efendimizin
snnetlerine dir meselelerde, onlar toplama, yazma ve yayma iinde ve baka
konularda mklleri olanlar, kendisine mracaat ederlerdi. ok hads-i erf yazd ve
rivyet etti. Sika (gvenilir) bir zt olduu iin, yazdklarna ve szl olarak rivyet
ettiklerine, kendisinden sonra gelen limler itimd etmilerdir. Gzel menkbeleri ve
alacak hlleri oktur.
Kendisi anlatyor: Birgn, Mekke-i mkerremede yolda yrrken, bir kimsenin yol
ortasnda can ekimekte, iddetli bir zdrap ile kvranmakta olduunu grdm. O anda
kalbime, u zavallnn bu skntl hlden kurtulmas iin bir Ftiha okuyup zerine
fliyeyim, dncesi geldi. O srada, o kimsenin karnndan bir ses geldi ki: Gayet anlalr
bir ekilde: Brak bu ala! nk bu, Hz. Eb Bekre dmandr diyordu. Demek ki,
bozuk itikdnn ve dmanlnn cezasn ekiyor deyip oradan ayrldm.
Birgn kendisine Bazlar yabanc kadnlarla beraber oturuyorlar ve Byle
yapmak bize zarar vermez. Biz, onlar grmekle gnaha girmekten korunmu kimseleriz
diyorlar. Bunlar hakknda ne dersiniz? diye soruldu. Cevbnda buyurdu ki; Can bedende
bulunduka, Allah telnn emir ve nehiyleri devam etmektedir. Yan, kul yaadka
helle, harama riyet etmee mecbrdur. Nasl olursa olsun bir erkek, kendisine yabanc
olan bir kadn ile uygunsuz olarak gremez, konuamaz, halvet hlinde (kapal bir
yerde yalnz olarak) bulunamaz. Allah telnn yasak ettiklerine dalm olanlar, elbette
pheli olan eyleri yapmakta daha ok cesretli olurlar.
Ebl-Ksm Nasrabd (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Rec (Allah telnn rahmetinden midli olmak) hli, insan ibdet ve tat
yapmaya sevk eder. Havf (Allah telnn azbndan korkmak) hli de, insan gnah
ilemekten uzaklatrr.
Allah telnn nimetlerine kredenin, hem nimeti artar, hem de muhabbet ve
marifeti oalr.
Tasavvufun ess; slmn emir ve yasaklarna drt elle sarlp, nefsin kt
arzularndan ve bidatlerden yan dinde olmad hlde ibdet olarak uydurulan, sonradan
meydana karlan eylerden uzak durmaktr. Ayrca, dnini doru olarak kendisinden
rendii slm limini ok sevmek, verilen vazfeyi en gzel ekilde yerine getirmek,
insanlardan gelen skntlara sabretmektir.
Rz derecesine kavumak istiyen kimse, Allah telnn rzs bulunan hllerden
kesinlikle ayrlmasn.
Kabahatlerinin af ve magfiretini istemek niyetiyle yaplan ibdet, iyiliklerine
mkfat istemek niyetiyle yaplan ibdetten daha makbldr.
Marifet ve Allah telya yakn olma hli, farzlar eda etmekle ve Snnet-i
seniyyeye tbi olmakla ele geer.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

EBL-LEYS- SEMERKAND:
Ehl-i snnet limlerinin en byklerinden ve Hnef mezhebi immlarndan. smi,
Nasr bin Muhammed bin Ahmed bin brhm es-Semerkand olup, knyesi Eblleysdir.
Lakb mm-l-hd ve Fakhdir. Tefsr, hads, kelm, tasavvuf, ahlk ve dier ilimlerde
de lim idi. Haram ve phelilerden saknmakta ve dnyya kymet vermemekte ok
yksek idi. 373 (m. 983) senesi Cemzil-hr aynda vefat etti. Vefatna dir baka
rivyetler de vardr.
Eblleys hazretleri, Eb Cafer Hinduvnnin talebesidir. lim renme silsilesi,
hocas yoluyla mm- Eb Ysuf hazretlerine ular. Eblleys-i Semerkand hazretlerinin,
eitli ilimler hakknda yazd ok deerli eserleri vardr. En mehr eseri Tenbh-l-gfiln
kitabdr. Bu kitap vaz ve nasihatle ilgili olup, 94 bbtan meydana gelmitir. 1040
trihinde Ktip elebi tarafndan Trkeye tercmesi yaplmtr. Bu eserin tamam slm
ahlkn anlatmakta olup, yet-i kermeler ve hads-i erfler ile beraber, nashat ve
hikmetli szler ihtiv eden mkemmel bir ahlk kitabdr.
Tenbh-l-gfiln kitab, ihls konusuyla balamaktadr. Daha sonra kabir azb
kymet gn, tvbe, ana-baba hakk, akraba ziyreti, komu hakk, gybet, kibir, be
vakit namaz, mescidlere hrmet, Allah korkusu, dua gibi birok ahlk ve fkh konular
blmler hlinde ihtiv etmektedir.
Eblleys-i Semerkand hazretleri, bu eserinde buyuruyor ki:
Allah telnn rzs iin deil de baka niyetlerle amel iliyen kimsenin ameli,
yorgunluk ve sknt ekmekten baka bir ey deildir. O kimsenin, hrette amelinin
mkfat yoktur. Gidecei yer Cehennemdir. Amellerini Allah telnn rzs iin
iliyenlerin ise, bu niyetleri kendilerine kfi gelir. Hads-i erfte buyuruldu ki, Nice oru
tutanlar vardr ki, tuttuu orucun kendisine faydas; alk ve susuzluktur. Nice
ibadet edenlere de ibdetlerinden yanlarna kalan; uykusuzluk ve zahmettir.
Allah telnn rzs iin deil de, gsteri iin ve desinler iin ibdet yapann hli u
kimseye benzer ki, kesesine akl talarn doldurup, arya kar. nsanlar, dardan
kesesini dolu grnce, kendisi iin Ne zengin adam derler. O kimseye, insanlarn byle
sylemelerinden baka hibir fide gelmez. Halbuki, o akl talar ile bir ey satn almak
istese, kimse bir ey vermez. Riy (gsteri) iin amel edenler, hrette hibir fide
gremezler. O halde, iledii amelin sevbn hrette almak istiyen kimse, amelini, ihls
ile, riysz olarak yapmal, sonra unutmal, hatrlamamaldr ki, amelini dnp gurra
kaplmasn. Bunun iin, Yaplan bir iyilii muhafaza etmek, onu yapmaktan daha zordur
denilmitir. ledii amellerde riyya dmekten ok saknmal, Allah telnn rz-i
erfinden baka niyet ve maksadlarn kalbine gelmemesi iin, Allah telya ok
yalvarmaldr.
lme mn eden, onun mutlaka geleceine inanan kimse, ktlkleri terk edip,
iyi ameller iliyerek ona hazrlanmaldr. Bu yolda bir sknt ile karlalrsa sabretmeli,
dny skntlarnn, lm acs ve hret azaplar yannda hi olduunu dnmelidir.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), sriloullar, ilerinde
garb hllerin meydana geldii bir kavimdir buyurdu ve yle devam ettiler: Ben
srilde bir grup insan kabristana gittiler. Orada birbirlerine dediler ki, imdi
namaz klalm. Sonra Rabbimize, bize lmden haber vermesi iin urada
bulunan llerden birini diriltmesi iin dua edelim. Sonra namaz klp dua
ettiler. Bu hlde iken, llerden biri kabrinden ban kaldrd. Yz simsiyah idi.
Alaca bulaca bir hli vard. Alnnda da secde izi grnyordu. Orada bulunanlara
Ey buraya gelmi olanlar! Allah telya yemn ederim ki, ben doksan yl nce
ldm, ama lm acs hl zerimden gitmedi. Aynen imdi lyormuum gibi
lm acs devam ediyor. Beni eski hlime getirmesi iin Allah telya dua
edin dedi.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), vefat etmek zere olan bir
Sahbnin banda bulunuyordu. Orada lm meleini grd. Ona: Ey lm melei!
Arkadama yumuak davran. Zira o mmindir buyurdu. Bunun zerine lm
melei dedi ki: Y Muhammed! (sallallah aleyhi ve sellem) Sana mjdeler olsun, Ben
sadece buna deil, btn mminlere yumuak davranrm. Barp aran olursa onlara,
Ne bu barp armak. Allah telya yemn ederim ki, biz ona hi zulm yapmadk.
Ecelini geriye de brakmadk, ne de almadk. Rhunu almakta bizim bir kabahatimiz
yoktur. Allah telnn takdrine rz olursanz sevb alrsnz. Rz olmaz; feryd
ederseniz gnahkr olursunuz. Bizim size bir skntmz yoktur. Bir alacamz vardr. Onu
almaya geliriz. Bizi byle karlamaktan (barp, armakdan) ok saknnz derim. Y
Muhammed! (sallallah aleyhi ve sellem) Vallahi, ben bir sivrisinein cann kabzetmek
istesem, Allah telnn emri olmaynca buna gcm yetmez.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Ensrdan bir ztn cenzesinde
bulunup, kabrine kadar gitti. Kabrin banda oturdu. Eshb- kiram (r.anhm) etrfnda
oturdular. Eshb- kiram, Peygamber efendimizin huzrunda bulunurlarken, edebe
riyetle yle hareketsiz olurlard ki, balarna ku konmu gibi dururlard. Kabrin banda
byle hareketsiz beklerken, Reslullah efendimiz mbrek balarn kaldrp iki veya
defa, Kabir azbndan Allah telya snnz buyurdu ve sonra yle devam etti:
phesiz ki, mmin bir kul, hrete ynelmi, dnydan kesilmi bir hlde iken
melekler gelirler. Yzleri beyaz olup, gne gibi parlaktr. Yanlarnda Cennet
kefeni ve Cennet kokular vardr. Hastann yanna otururlar. O kadar ok olurlar
ki, gzn grebilecei yeri kaplarlar. Sonra lm melei gelip, hastann
baucuna oturur ve Ey Allah telnn emirlerinden dar kmayan ruh! Allah
telnn magfiretine, rzsna k der. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve
sellem) devam ederek buyurdu ki; Ruh, su kabndan suyun damlamas misli
kar. Melekler onu alrlar, ona dua ederler ve ellerinde hi bekletmeden,
yanlarnda getirdikleri Cennet kefenine sararlar, yanlarnda getirdikleri gzel
Cennet kokularn zerine serperler. Ondan, yle bir koku yaylr ki, yeryznde
bulunan miskten daha gzeldir. Sonra o rhu alp ykseklere gtrrler.
Ykselirlerken, yanlarna uradklar her melek kfilesi, Bu temiz, gzel kokulu
ruh kimindir? derler. Onu tayan melekler, Bu filn olu filnn rhudur
deyip en gzel isimleri ile sylerler. Bu ekilde, dny semsna kadar giderler,
dny semsnn kapsnn almasn isterler. Dny semsnn kaps alr. ok
gzel bir ekilde karlarlar, uurlanrlar. Bu karlama ve uurlama ile yedinci
semya kadar giderler. Orada Allah telnn u ferman gelir: Onun sicilini
lliyyn (Cennetlikler) arasnda tutunuz. Onu yeryzne iade ediniz. Onlar
topraktan yarattk ve oraya iade edeceiz. Sonra yine topraktan karacaz.
Sonra o ruh, cesedine iade olunur. Sonra ona iki melek gelip derler ki, Rabbin
kimdir? O, Rabbim Allahtr der. Melekler Dnin nedir? derler. O, Dnim
slmdr der. Melekler Hz. Peygamberi gstererek, Bu zt hakknda ne
dersin? derler. O, O, Reslullahtr (sallallah aleyhi ve sellem) der. Melekler,
Nereden biliyorsun? derler. O, Allahn kitabn okudum. Ona mn ettim. Onu
tasdk ettim der. Sonra Allah tel tarafndan bir nid gelir. Kulum doru
syledi. Onun iin Cennet yataklarndan bir yatak deyin. Ona Cennet
elbiselerinden bir elbise giydirin. Onun iin Cennetten bir kap an ki, o
kapdan Cennetin ho kokusu ve gzel rzgr gelsin, Sonra o kulun kabri, gz
grebildii lde geniler. Bundan sonra ona gzel yzl, ho kokulu bir kimse
gelir, Bugn sana, seni sevindirecek bir eyi mjdelemek iin geldim. O mjde,
Allah telnn sana olan iyilik vadidir. O kimse, bu gelen kimseye Sen
kimsin? der. O da, Ben senin slih amelinim der. Sonra o kimse, Y Rabb!
Kymeti abuk oldur. Ehlime ve hizmetilerime kavuaym diye dua eder.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bundan sonra, kfir bir kimsenin
durumunun nasl olacan yle anlatt: Kfir olan bir kul, hrete ynelmi,
dnydan kesilmi hlde iken, gkten melekler gelirler. Yzleri simsiyah olup,
gzn grebildii kadar kalabalktrlar, yanlarnda bir ul paras getirmilerdir.
Sonra melek-l-mevt gelip, o kfirin baucunda oturur ve Ey habs ruh! Allah

telnn honutsuzluuna, gadabna k! der. Bunun zerine onun uzuvlar
para para olur. Onun rhu; kzgn bir demirin, slak bir koyunun derisine
bastrlp karlmas gibi kar. Damarlar ve sinirler birlikte ekilir. Melekler, o
kan rhu hi bekletmeden beraberlerinde getirdikleri ul parasna atarlar.
Cfeden daha kerih bir kokusu vardr. Bu haliyle onu alp karlar. Her
uradklar melike taifesi, Bu habs ruh kimin? diye sorarlar. Melekler, Bu
filn olu filnn rhudur deyip en kabh, irkin isimleri ile tantrlar. Bu hl ile
dny semsna varrlar. Birinci semnn kapsn alarlar, kap almaz.
Peygamberimiz burada, Onlara gk kaplar almaz (ruhlar ge ykselemez) ve
deve, inenin deliinden geinceye kadar (hi bir zaman) Cennete giremezler.
(Arf-40) melindeki yet-i kermeyi okudu ve anlatmaya devam etti: Allah tel
tarafndan bir nid gelir ki, Onun sicilini Cehennemlikler arasnda tutunuz.
Bundan sonra o kfirin rhu frlatlp atlr. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi
ve sellem) burada, Kim, Allah telya irk koarsa, sanki o gkten dp kua
yem olana, rzgrn uzaa savurduuna benzer. (Hac-31) melindeki yet-i
kermeyi okudular. Ve anlatmaya devam ettiler: O kfirin rhu bylece yuvarlanr.
Sonra gelip cesede girer. Bundan sonra ona iki melek gelerek, yanna otururlar
ve sorarlar. Rabbin kimdir? O ise ok hayret edip, Ha... Ben bilmem der.
Melekler, Dnin nedir? diye sorarlar. O ise ayn ekilde Ben bilmem der.
Melekler, Peygamber efendimizi (sallallah aleyhi ve sellem) iret ederek Size
gnderilen bu zt hakknda ne dersin? derler. O yine Ben bilmem der.
Bundan sonra bir nid gelir. Kulum yalan syledi. Ona ateten bir yatak
hazrlayn ve ateten bir elbise giydirin ve ona Cehennemden bir kap an.
Bylece Cehennemin scakl ve zehirli havas onu sarar. Kabri onu skar,
kaburga kemikleri birbirine geer. Bundan sonra bir kimse gelir ki, kokusu pis,
elbisesi ok irkindir. O kfire, Sana vad olunan kt hlleri haber vermeye
geldim der. O ise Sen kimsin? der. O gelen Ben senin kt amellerinim
deyince, kfir, Y Rabb! Kymeti vuk buldurma! Y Rabb! Kymeti vuk
buldurma! der.
Dier bir haberde geldi ki: Mznda (terazide) gnhlar ar gelen mslmanlar
Cehenneme doru yol alrlarken, Y Muhammed (sallallah aleyhi ve sellem),
imddmza yeti! derler. Fakat Cehennem meleklerinin resi Mliki grnce, onun
heybetinden Muhammed aleyhisselmn ismini unuturlar. Mlik onlara Sizler kimlersiniz?
diye sorar. Onlar, Bizler zerimize Kurn- kerm indirilen kavimdeniz. Bizler Ramazanda
oru tutardk derler. Mlik Kurn- kerm, Muhammed aleyhisselma indirildi der. Onlar
Muhammed aleyhisselmn ismini duyunca haykrrlar ve te biz, Hz. Muhammedin
(sallallah aleyhi ve sellem) mmetindeniz derler. Mlik onlara, Peki, Kurn- kermde,
Allah telnn yasak ettii eyleri yapmaktan men eden bin man yok muydu? der.
Byle konuup giderlerken Cehenneme ve zeban meleklerine yaklam olurlar.
Cehenneme ve zebanlere bakarlar ve derler ki: Y Mlik! Bize izin ver de hlimize
alyalm. Kendilerine izin verilir. Gzlerinden ya yerine kan gelinceye kadar alarlar.
Mlik onlara, Bu alama ne gzel. Keke dnyda iken byle Allah korkusundan
alasaydnz, sizi ateten korurdu. Fakat bugnk alamanzn fidesi yoktur. Sonra
Mlik, orada vazfeli bulunan zebn meleklerine, Onlar atee at! emrini verir. Onlar da
Cehenneme atarlar. Cehenneme atlan bu mminler hemen, L ilhe illallah derler.
Bunun zerine ate, onlardan uzaklar. Mlik, Y Nr! Onlar tut! der. Ate, Onlar nasl
tutabilirim ki (L ilhe illallah) diyorlar der. Mlik tekrar tutmas iin emir verir. Ate yine
ayn cevb verir. Bunun zerine Mlik, atee Evet, tutacaksn. nk Allah tel yle
emrediyor der. Sonra ate onlar tutar. Bazlarnn ayaklarna kadar, bazlarnn diz
kapaklarna kadar, bazlarnn bellerine kadar ve bazlarnn da boazlarna kadar ate
kar. Ate yzlerine doru ykselince, Mlik atee emredip; Yzlerini yakma ki, dnyda
iken ok secde ettiler. Kalblerini de yakma ki, ok Ramazan orucu tuttular, susadlar der.
Sonra yle dua ederler: Ey merhametlilerin en merhametlisi! Ey iyilik sahibi! Ey ihsn
sahibi! Allah tel, onlar iin verdii hkm bylece infaz ettikten sonra Cebril
aleyhisselma, Y Cebril! mmet-i Muhammedin s olanlarnn hli nasldr? buyurur.
Hz. Cebril der ki, Y Rabb! Onlar en iyi bilen sensin der. Allah tel Git! Onlarn
hlini ren buyurur. Cebril (aleyhisselm) Mlike gider. Mliki, Cehennem ortasnda
ateten bir minber zerinde oturur hlde grr. Hz. Cebrili grnce, Y Cebril! Buraya
gelmene sebep nedir? der. Hz. Cebril, mmet-i Muhammedin slerinin halleri
nasldr? diye sorar. Mlik, Hlleri ok fen, yerleri ok dar. Ate onlarn cisimlerini yakt.
Etleri yand. Kalbleri ve yzleri kald. Oralarnda da mn parlar der. Cebril
(aleyhisselm) Onlardan perdeyi kaldr da hllerini bir greyim! Mlik, oradaki vazfeli
meleklere emreder. Onlar da perdeyi kaldrrlar. Cehennem ehli, Hz. Cebrile bakarlar ve
onun hsn-i cemlini grnce anlarlar, ki, o azb melikelerinden deildir. Bu zt kimdir
ki, biz hi kendisinden daha gzel birini grmedik? derler. Mlik der ki; Bu kerem sahibi
Cebril aleyhisselmdr ki, Rabbinden Muhammed aleyhisselma vahiy getirirdi. Onlar,
Muhammed aleyhisselmn mbrek ismini duyunca, hep birden barrlar ve Ey Cebril!
(aleyhisselm) Hz. Muhammede (sallallah aleyhi ve sellem) bizden selm syle, Ona,
bizim gnhlarmz, seninle bizim bir araya gelmemize engel oldu de ve kt hlimizi
anlat derler. Sonra Cebril (aleyhisselm) Allah telnn huzruna gelir. Allah tel
mmet-i Muhammedi nasl buldun? buyurur. Hz. Cebril Y Rabb! Onlarn hli ok
kt, yerleri de pek dar der. Allah tel, Senden birey istediler mi? buyurur. Cebril
aleyhisselm Evet y Rabb! Kendilerinden Peygamberlerine selm gtrmemi ve kt
hllerini kendisine haber vermemi istediler. Allah tel, O halde, selmlarn ve
haberlerini kendisine bildir buyurur. Cebril (aleyhisselm) Hz. Muhammede (sallallah
aleyhi ve sellem) gelir. Onu inciden yaplm beyaz bir kkte bulur. Kkn tam drtbin
kaps vardr. Her kapnn evresi iki sra srma altn ile ssldr. Cebril (aleyhisselm),
Y Muhammed! (sallallah aleyhi ve sellem) mmetinden, Cehennemde azb gren
silerin yanndan geldim. Sana selm sylediler ve hllerinin ok kt olduunu,
yerlerinin pek dar olduunu sana haber vermemi istediler der. Muhammed aleyhisselm,
Ar- alnn altna gidip, secdeye kapanr ve Allah tely yle sen eder ki, o zamana
kadar hi kimse yle sen etmemitir. Bundan sonra Allah tel, Ban kaldr ve iste!
stediin verilecek. efat et! efatin kabul edilecek buyurur. Hz. Muhammed
(sallallah aleyhi ve sellem), Y Rabb! mmetimden ak olanlar hakkndaki hkmn
infaz ettin, onlar iin efatimi kabul buyur diye dua eder. Allah tel, Onlar hakknda
seni efati kldm. Cehenneme git. L ilhe illallah diyenleri oradan kar buyurur.
Muhammed aleyhisselm gider. Mlik Onu grnce tazm ile karlar. Ona Ya Mlik!
mmetimin Cehennemlik olanlarnn hli nicedir? diye sorunca, Mlik Hlleri ok kt ve
yerleri de pek dardr der, Muhammed aleyhisselm, Kapy a ve perdeyi kaldr
buyurur. Kap alr, perde kalkar. Cehennem ehli, Muhammed aleyhisselm grnce hep
birden feryd ederek Y Reslallah! Ate derilerimizi yakp, cierlerimize iledi derler.
Muhammed aleyhisselm, onlarn hepsini oradan karr. Onlar atete yanmakla kmr
olmulardr. Muhammed aleyhisselm onlar, Cennetin kapsnda bulunan ve hayat nehri
diye isimlendirilen nehre getirir. Onlar bu nehirde ykanrlar. Nehirden ktklarnda gen
delikanl olarak karlar ki, gzleri srmeli, yzleri ok gzeldir. Alnlarnda Bunlar,
Rahmnn ateten azd ettii Cehennemliklerdir yazs bulunur. Sonra bunlar Cennete
girerler. Cehennemde azb grmekte olan kfirler bu hli grnce, Keke biz de
mslman olaydk. imdi biz de Cehennemden km olurduk derler.
Kymet gn dny, salar dalarak birbirine karm, mosmor, sivri kpek
dileri darya kadar kk, kara, irkin suratl bir yal kadn sretinde getirilir. Bu haliyle
orada olanlara gsterilir. Maher ehli ondan irenirler. Maher ehline denilir ki, Siz bunu
tanyor musunuz? Onlar, Biz onu tanmaktan Allah telya snrz derler. Onlara te
bu, urunda birbirinize girip dvtnz, ondan elde ettiklerinizle de birbirinize kar
vndnz dnydr denilir. Sonra emredilir, dny bu haliyle Cehenneme atlr. O
zaman der ki, Y Rabb! Hani benim dostlarm? Hani bana tbi olanlar, gnl verenler?
der. Sonra bu syledikleri de Cehenneme atlr. Dny Cehenneme atlr, fakat ona azb
edilmez. Cehennemliklere dnynn ktl anlatlmak iin byle gsterilir.
Allah teldan korkmann yedi almeti vardr. Bunlardan birincisi; dili ile
sylediklerinden anlalr. Yalan sylemiyorsa, gybet etmiyorsa ve fuzl szlerden
kanyorsa, cenb- Haktan korkuyor demektir. kincisi; midesine, ihtiy kadar hell
lokma koymasndan belli olur. ncs; gz ile, hella ve grdklerine ibret nazar ile
bakmasndan belli olur. Drdncs; kulaklarna dnin emirlerine uygun olan szleri
iittirmeye almasndan belli olur. Beincisi, elini harama deil, hella uzatmasndan belli
olur. Altncs; kalbinden, din kardelerine kar dmanl, kini, hasedi karp, yerine
muhabbeti, efkati ve nashati yerletirmesinden belli olur. Yedincisi; yapt ilerine riy
kartrmakszn, ihls ile, srf Allah rzs iin yapmasndan belli olur.
Muhammed bin Lebdin (rahmetullahi aleyh) bildirdii hads-i erfte, Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Sizin iin en korktuum ey, kk
irktir. Eshb- kiram dediler ki, Y Reslallah, kk irk nedir? Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) Riydr buyurdu.
Yine hads-i erfte buyuruldu ki, Dnyda riy ile ibdet edene, kymet
gn Ey kt insan! Bugn sana sevb yoktur. Dnyda kimler iin ibdet ettin
ise, sevblarn onlardan iste! denir.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki; Kim gzel bir i (det)
ortaya karrsa, onun sevb ve kymete kadar o gzel ile amel edenlerin
sevb, o kimseye ittir. Kim de kt bir i (det) ihdas ederse, ortaya kard
bu kt iin gnah ve kymete kadar onunla amel edenlerin gnah o kimseye
ittir.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu: hret gn, Allah tel
yarattklarn hesaba eker. Her snf insan orada toplanr. Hesap iin ilk
arlanlar; Kurn- kerm okuyanlar, Allah iin harbte lenler ve dnyda iken
mal mlk olup zengin olanlardr. Allah tel, Kurn- kerm okuyana sorar,
Peygamberime gnderdiim esaslar sana bildirilmedi mi? Evet y Rabb,
bildirildi, der. Allah tel sorar, Peki sana bildirilenle, rendiinle ne
yaptn? Gece gndz okudum der. Allah tel buyurur, Yalan syledin.
Melekler der ki, Evet yalan syledin. Sen, hakknda bakas (Ne gzel okuyor)
desinler diye okudun. Nitekim sana byle sylendi.
Daha sonra, harpte Allah yolunda len huzra getirilir. Allah tel ona,
Niin ldrldn? diye sorunca Senin yolunda harp ettim ve ldrldm
der. Allah tel Yalan syledin buyurur. Melekler de der ki, Yalan syledin.
Sen Allah iin harp etmedin, (Ne cesur adam) desinler diye harp ettin. Herkes de
sana byle dedi.
Allah tel sonra zengin olana buyurur, Sana verdiim zenginlikle ne
yaptn? Sla-i rahm yaptm ve o malla sadaka verdim, dattm der. Allah
tel buyurur, Yalan syledin. Melekler der ki, Yalan syledin. Hakknda
herkes; (Ne cmert, ne iyiliksever adam) desinler diye bunlar yaptn. Herkes de
byle syledi. Sonra Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), Ey Eb Hreyre!
Kymet gn Allah telnn Cehenneme ataca bu dr buyurdu.
Bu haber Hz. Muviyeye ulanca ok alad ve Allah ve Resl doru sylemitir
buyurdu. Sonra u yet-i kermeyi okudu. Melen: Kim dny hayatn ve onun
gsterili zevklerini isterse biz onlara amellerinin karln tamamen deriz.
(Shhat, zenginlik ve zevkle yaarlar.) Bu hususta, onlara noksanlk yaplmaz.
Bunlar, o kimselerdir ki, hrette kendilerine ateten baka bir ey yoktur.
Yaptklar ameller boa gitmitir. Zaten btn yapm olduklar eyler botur.
(Hd: 15-16).
Meymn bin Mihrann (rahmetullahi aleyh) bildirdii hads-i erfte, Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) birisine buyurdu ki; Be eyden nce, be eyin
kymetini bil:
1. htiyrlamadan nce genliin. 2. Hastalktan nce shhatinin. 3.
Meguliyet gelmeden nce bo vaktinin. 4. Fakrlikten nce zenginliinin. 5.
lmeden nce hayatnn.
Eb Hreyrenin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte, Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki; Evldn, babas zerinde hakk vardr:
Ona gzel bir isim koymas, Kurn- kerm retmesi, evlenme vakti gelince de
evlendirmesidir.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu: Gybet nedir biliyor
musunuz? Eshb- kiram, Allah tel ve Resl daha iyi bilir dediler. Reslullah
buyurdu ki; Mslman kardeinizin arkasndan, onun holanmyaca bir eyi
konutuunuzda, onu gybet etmi, ekitirmi olursunuz. Eshb- kiram
(r.anhm), Eer, sylediimiz eyler o kardeimizde varsa yine byle midir? dediler.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Eer sylemi olduklarnz onda varsa;

gybet olur, yoksa; iftira olur buyurdu.
Bir defasnda Peygamberimize ksa boylu bir kadncaz gelmiti. O kp gittikten
sonra Hz. ie vlidemiz yle dedi: Ne ksa boyu var. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) buyurdular ki: Gybet ettin, ey ie! Hz. ie (r.anh), Ben onda olan
syledim deyince, Reslullah buyurdu ki; Kendisinin en ok zlecei bir eyi
syledin.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular; Mirc gecesi gklere
karldm zaman, bir grup insan grdm. Brlerinden etleri koparlarak
lokma lokma azlarna veriliyor ve kendilerine; Kardelerinizin etlerinden
yemekte olduklarnz yiyin deniyordu. Ben bu hli grnce, Ey Cebril, bunlar
kimdir? diye sordum. Bunlar mmetinin gybet edenleridir cevbn verdi.
Abdullah bin Amr bin s anlatr: Babam sk sk yle derdi: lmek zere olan,
fakat akl banda bulunan kii, yanndakilere lm niin anlatmaz, aarm! Nihyet
babama da lm vakti geldi. Akl banda olup konuabiliyordu. Dedim ki, Babacm
sen, lmek zere olan, fakat akl banda bulunan, yanndakilere lm niin anlatmaz?
derdin. O, cevbnda buyurdu ki; Olum! lm, anlatlamyacak kadar dehet bir ey.
Fakat sana biraz anlataym. Yemnle sylyorum. u anda, iki omuzumda sanki birer da
var. Rhum sanki bir ine deliinden kyor ve iimde bir dikenli al var. Sanki gkler
km ve ben yerle arasnda kalmm. Sonra ilve ederek buyurdu ki; Yavrum! Benim
hayatm devreye ayrlr: nceleri ben, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
katletmek isteyenlerin nde gelenlerinden idim. Eer bu hlde lseydim, hlim nice
olurdu? Sonra Allah telnn hidyetiyle mslman olup, Muhammed aleyhisselm her
eyden ok sevdiim ve iltiftlarna mazhar olmakla ereflendiim devremdir. Eer bu
zaman vefat etseydim, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) duasna kavuur,
sedete ererdim. ncs de, Reslullahn vefatndan sonraki hayatmdr ki, eitli
dny ilerine daldk. Allah telnn huzrunda hlimin nasl olacan bilemiyorum
diyerek, ok gemeden vefat etti.
Kymet gn Arn glgesi altnda glgelenecek olanlar, Eb Hreyrenin
(rahmetullahi aleyh) bildirdii hads-i erfte Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) yle
bildirmektedir: Allah tel, kymet gn hibir glgenin bulunmad bir
zamanda, u yedi snf insan, Arn glgesinde glgelendirir: Birincisi; dil
devlet resi, ikincisi; Allah telya ibdet ile mrn geiren gen, ncs;
cmiden ktktan sonra, tekrar cmiye girinceye kadar kalbini oraya balam
kii, drdncs; birbirini Allah iin sevenler, Allah iin bir araya gelip, Allah
iin ayrlanlar, beincisi; tenhada Allah tely hatrlayp, gzya dkenler,
altncs; sa elinin verdiini sol eli bilmiyecek ekilde gizli sadaka verenler,
yedincisi; yabanc ve gzel bir kadn kendisine yaklamay teklif ettii zaman,
Ben Allahtan korkarm deyip, gnah ilemekten saknan kimselerdir.
Eb Hreyrenin (rahmetullahi aleyh) bildirdii hads-i erfte, Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: mmetimden mflis kime denir biliyor
musunuz? Eshb- kiram (r.anhm), Mal, paras olmayan olsa gerek dediler.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular: mmetimden mflis u
kimselerdir ki; kymet gn namazyla, orucuyla ve dier ibdetleriyle gelirler.
Fakat, kimine svm, kimine iftira etmi, kiminin maln yemi, kiminin kann
aktm, cann yakmlardr. Bunun iin, dnyda iken hakkna tecvz ettii
kiilere, bunlarn sevblar taksim edilir. Sevblarndan birey kalmazsa ve daha
alacakllar varsa, alacakllarn gnahlar da bu kiilere ykletilir. Sonra da
Cehenneme atlrlar.
Eblleys-i Semerkand hazretleri buyurdu ki:
Kabir azbndan kurtulmak isteyen, u drt eye sarlmal ve drt eyden de
kanmaldr. Sarlmas gereken drt ey: 1. Namazlar doru klmal, 2. Zekt vermeli, 3.
Kurn- kerm okumal, 4. Allah tely unutmayp, Onu ok anmaldr.
Kanmas icb eden drt ey: 1. Yalan, 2. Hynet, 3. Kouculuk (sz tamak), 4.
zerine idrar sratmaktr. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: drardan
saknnz. Zira kabir azbnn ou ondandr.
Eblleys-i Semerkand hazretleri, yukarda bir paras alnan Tenbh-l-gfiln

kitabnda ve dier eserlerinde, insanlara dnimizin yceliini, ebed sedete ulama
yollarn, Cehennemin ebed ve azaplarnn ok iddetli olduunu anlatmaktadr.
Eblleys-i Semerkand hazretlerinin yazd dier eserleri unlardr: 1. Tefsr-lKurn: Bu eserin yazma nshalar oktur. stanbulda bulunan ve eski eserlerin
bulunduu ktphnelerin hemen hepsinde mevcttur. Bu tefsr 1310 ylnda Khirede
baslmtr. 2. Hiznat-l-fkh: Hnef mezhebinin fkh hkmlerini anlatan bir eserdir.
Yeni Cmi, Murd Molla, Kprl, Atf Efendi, Dmd brhm Paa, Bursa Ulu Cmi ve
Kastamonu ktphnelerinde yazmalar mevcttur. 3. Uyn el-mesil fl-fr: Fkh
ilmine dir bir kitaptr. Dmd brhm Paa ve Lleli ktphnelerinde yazmalar vardr.
Bu eserin erhleri Khire ve Mekkede baslmtr. 4. Esrr el-Vahy: Mircla ilgili bir
eserdir. 5. Kurret-l-uyn ve mferrih el-kalb el-mahzn: Byk gnahlar anlatan bir
eserdir. Baslmtr. 6. erh-l-fkh el-ekber: mm- azam Eb Hanfe hazretlerinin
yazm olduu eserin erhidir. 7. Tuhfet-l-enm f menkb el-eimme el-erbaa el-alm:
Ehl-i snnet mezhebinin drt byk imm anlatlmaktadr. 8. Dekik-l-ahbr f zikr-ilCenne ven-Nr: Cennet ve Cehennemi anlatan bir eserdir. 9. El-Fetv, 10. Muhtelif-rrivye, 11. En-Nevzil fil fr, 12. El-Mukaddime fis-salt, 13. Beynu akdet-l-usl:
Temel mn bilgilerine dirdir. 14. Tess-l-fkh, 15. erl-slm, 16. El-Merif f erh-issehif, 17. Tesis-n-nazr, 18. Risle-l-marife vel-imm, 19. Risale fil-hikem 20. Ktn-nefs f marifet il-erkn-il-hams, 21. El-Letif-il-mstahrace min Sahh-il-Buhr, 22.
Risle-i fil-fkh.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
Tezkiret-l-huffz; cild-4, sh. 1382

Mifth-s-sede; cild-2, sh. 179, 277, 279, 282, 601
Brockelman Sup-1; sh. 347
Geschichte des Arabischen Schriftums; cild-1, sh. 445
EB MENSR MTRD: (Bkz. mm- Mtrd)

EB MENSR MUHAMMED EZHER:
afi fkh, lgat, hads ve tefsr limi. Bu ilimlerde ve krat ilminde kitaplar yazd.
Knyesi Eb Mensr olup, asl ismi, Muhammed bin Ahmed bin Ezher bin Talha bin Nh
bin Ezherdir. Dedelerinden Ezhere nisbetle Ezher, memleketine nisbetle Hirev, en
mehr olduu lgat ilmine nisbetle de Lgav denildi. 282 (m. 895) ylnda Hertta
dodu ve yine orada 370 (m. 980) ylnda vefat etti.
lim tahsili iin eitli ehirlere seyahatlerde bulunan Eb Mensr Hirev, birok
limden ilim rendi. Hertta; Hseyn bin drs, Muhammed bin Abdurrahmn Sm ve
dierlerinden, Baddda; Ebl-Ksm Begv, Eb Bekr bin Davd, brhm bin Arfete,
Niftaveyh, bn-i Serrc, Abdullah bin Urve ve bu limlerin zamanndaki ilim adamlarndan
ders ald. Lgat ilminde hocas, Ebl-Fadl Muhammed bin Eb Cafer Mnzir idi.
Fkh ilminde afi fakhlerinin ileri gelenlerinden olan Eb Mensr Hirev, 315 (m.
929) ylnda Karmita sapklarnn hac yolcular zerine yaptklar basknda onlara esir
dt. Esirler arasnda Arapay en gzel ve asl zere konuan bedev Araplar da vard.
Deiik blgelerden gelen ve eitli azlarla konuan bu insanlardan ok ey rendi.
Uzun zaman beraber olduu bu insanlardan duyduu lfzlardan ok istifde edip,
bunlardan ounu Tehzb-l-lgat adl kitabnda yazd. Hads ve tefsr ilimlerinde de
yksek bir yeri olan bu lim, ok ibdet eder, haram ve phelilerden kaard. Dny
malna deer vermez, eline geeni, Allah rzs iin harcard.
lmini talebeleri ve kitaplar vastasyla daha sonraki nesillere aktaran Eb Mensr
Hirevnin birok talebesi vard. Eb Yakb Karrb, Eb Zer Abd bin Hamd Hirev, Eb
Osman Sad Kure, Hseyn el-Bn, Ali bin Ahmed bin Hamraveyh ve daha birok lim
ondan ders ald. Bilhassa lgat ilminde talebelerinin en mehru Eb Ubeyd Hirevdir.
Byk limlere hocalk yapan, din bilgilerinin doru anlalmas iin yllarn
llerde geiren bu byk lim, vefat ederken geriye ok kymetli eserler brakt. Bu
kitaplar deiik ilimlere dirdir. Krat ilmiyle ilgili Kitb- ilel-il-krat, tefsrde; Kitb-ttakrb ve Kitb tefsr-il-esm-l-hsn adl eserleri vardr. Dvn- Eb Temmm adl
edebiyata dir eseri, hocas Mzennin szlerini toplayp aklad Kitb- tefsr-il-elfzil-Mzen adl lgat ilmiyle ilgili kitab, fkh limleri arasnda pek az kullanlan ve herkesin
bilmedii fkh terimleri aklad Garb-l-elfz elleti istimelehal-fukahs ve Tehzb-llgat adl eseri mehurdur.
Tehzbde yazl olan bir beytte;
Kendisini birey bilir zanneden chile
retmeye kalkma, krn yalnz yorulmaktr demektedir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Mifth-s-sede; cild-1, sh. 111, cild-2, sh. 314
Mucem-l-udeb; cild-17, sh. 164
EB MUHAMMED ER-RSB:
Baddda yetien limlerin byklerinden. smi, Abdullah bin Muhammed erRsib olup, knyesi Eb Muhammeddir. Baddda dodu. 367 (m. 977)de orada vefat
etti. lim tahsil etmek iin, bir ara ama gitti. Bir mddet sonra Badda dnd ve
vefatna kadar orada kald. bn-i At, Muhammed Cerr ve baka ztlarla grp sohbet
etti.
Buyurdu ki:
nsan ile Allah tel arasndaki en byk perde, insann Allah telya deil de,
kendisi gibi ciz olan birine gvenmesidir.
Sknt ve zntler gnahlarn cezalardr.
Bir kimse iin en byk sknt, uygunsuz birisi ile sohbet etmesi, beraber
bulunmak mecbriyetinde kalmas ve o kimseyi terk edip gitmek mmkn olmamasdr.
Siz geici dny maln istiyorsunuz. Halbuki Allah tel hreti
kazanmanz diliyor. (Enfl-67) yetini yle tefsr etti: Dnyy istiyen kimseyi,
Allah tel hreti istemeye davet eder. hreti istiyen kimseyi de, Allah tel
yaknlna davet eder.
Allah telnn haram ettiklerinden, saknan bir kalbden, dny sevgisi ve
arzularna dknlk kp gider.
EB MUHAMMED- CERR
Evliynn byklerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin Hseyn olup, knyesi
Eb Muhammed Cerrdir. Cneyd-i Baddnin (rahmetullahi aleyh) talebelerinin en
byklerindendir. Sehl bin Abdullah- Tsternin (rahmetullahi aleyh) sohbetinde de
bulundu. 311 (m. 923)de vefat etti.
Fkh ilminde imm ve mft, edeb ilminde mkemmel, dier btn ilimlerde lim
idi. Tasavvufdaki derecesi o kadar yksek idi ki, Cneyd-i Badad (rahmetullahi aleyh)
bunun iin Zamanmzn velsidir buyurdu. Hz. Cneyde vefat edecei zaman, Sizden
sonra kimin sohbetlerine devam edelim? diye sordular. Eb Muhammed Cerrye gidin
buyurdu. Tasavvufun stn hllerine vkf olmakta nihyette olup, mrid-i kmil bir zt
idi. Edebe riyetinin okluu o derece idi ki, yalnz olduu hlde bile ayaklarn hi
uzatmaz, Allah telya kar edebli olmak lzmdr buyururdu. Bir sene mddetle
Mekke-i mkerremede kald. Hi uyumad, konumad, srtn bir yere dayamad ve
ayan uzatmad. Eb Bekr Kettn: Bu kadarn nasl yapabildiniz? diye sorunca,

Kalbimi ve niyetimi, Allah telnn rz olaca ekilde dzelttim. (Kalbimi riy, kibir,
ucub, dmanlk gibi manev hastalklardan temizledim.) Nihyet bu, zhirime tesir etti.
Azlarm da Allah telnn beendii ileri yapmaya balad. te, bende grp
beendiin hlin sebebi ve srr budur buyurdu.
Mekke-i mkerremeden dner dnmez, hemen hocas Cneyd-i Baddnin
(rahmetullahi aleyh) kabrini ziyret etti. Sonra evine dnd. Ertesi sabah, namaz klarken
hocasn yannda duruyor grd. Namazdan sonra, Muhterem efendim! Mekke-i
mkerremeden dnnce bana geleceinizi biliyordum ve sizi yormamak iin dn gelir
gelmez ziyretinize geldim dedi. Hocas Cneyd, O senin fazletlerindendir. Seni ziyret
etmek de bizim vazfemizdir. Sen buna fazlasyla lyksn buyurdu. nk, sdk talebe,
hocasn yanna eker.
nsanlara vaz ve nashat ettii meclisinde, bir gn gencin birisi kendisine,
Gnlm kaybettim. Dua edin de geri gelsin dedi. Cerr (rahmetullahi aleyh) gence
bakp, Biz de ayn dertteyiz buyurdu.
Talebelerinin arasnda iinden devaml Allah, Allah diye zikreden birisi vard.
Birgn bu gencin bana bir hurma dal dp, ba yarld. Bandan akan kan, yer
zerinde Allah, Allah yazyordu. Anlald ki, her kabdan, iinde olan dar szar.
Birgn talebeleri kendisine; Efendim, sizi zen, unutamadnz bir hdise var
mdr? diye sordular. Cevbnda buyurdu ki; Birgn ikindi namaznda mescidimize,
hlinden garb olduu anlalan bir kimse geldi. Abdest alp namaz kld ve namazdan
sonra ban nne eip tefekkre balad. O gn akam yemeinde, halife bizleri davet
etmiti. Gideceimiz zaman o kimsenin yanna yaklap Biz davete gidiyoruz siz de
bulunmak ister misiniz? dedim. Ban kaldrd. Davete gitmiyeyim. Bir bulama a
getirebilirseniz yerim. Yoksa siz bilirsiniz dedi. Ben de, her hlde bizim arkadalarla
beraber olmak istemiyor diye dnp, kendisine fazla iltift etmedim. O gece ryamda
Peygamber efendimizi grdm. Yanlarnda yalca iki zt ve arkalarnda kendilerini tkib
eden birok kimse ile geliyorlard. Yanmdakilere, Peygamber efendimizin yanndaki iki
ztn kim olduklarn sordum. Birisi brhm Hallullah, dieri Ms Kelmullah ve
arkalarndakiler de binlerce nebdir, dediler. leri atlp kendileri ile konumak istedim.
Fakat, Peygamber efendimiz bana iltift etmediler. Y Reslallah! Ne kabahatim var ki,
mbrek yznz benden eviriyorsunuz? dedim. Dostlarmzdan biri senden bulama
a istedi. Sen ise vermekten ekindin buyurdular. Alyarak uyandm. Hemen mescide
kotum. O zt hl ba nne eik olarak tefekkr ediyordu. Kendisine Ey efendim!
Arzunuzu yerine getirebilmem iin bir miktar bekleyiniz dedim. Tebessm edip, Bir
kimse bir ihtiycn size sylyor. Siz de, yzyirmibin neb efat etmedike onu yerine
getirmiyorsunuz deil mi? dedi ve kp gitti. Bundan sonra ne kadar aradm ve sordum
ise de kendisini bulamadm, ite krk yldr bu hdisenin znts bende devam ediyor.
Dervilerden birisi yle anlatyor: Eb Muhammed Cerrnin vefat senesi,
Karmita sapklar ile yaplan muharebede ben de bulunuyordum. Sava bittikten sonra,
mslmanlarn bulunduu kfilenin yanna dndm. Yarallar arasnda Eb Muhammed
Cerryi grdm. ok halsiz idi. Yzyirmi yalarnda idi. Ey efendim. Allah telnn bu
bely zerimizden def etmesi iin dua etseniz dedim. Dua, bel gelmeden nce yaplr.
Bel geldikten sonra rz olmaktan ve sabretmekten baka bir re yoktur buyurdu.
Mekke yolunda Karmita sapklarnn ok zulmedip mslman kan dktkleri,
Hbeyr vakas senesi 311 (m. 923)de Karmita sapklar ile yaplan muharebede ehd
oldu. Vefat iin, baka trihler de rivyet edilmektedir. bn-i At er-Rzbr diyor ki:
Vefatndan bir sene sonra, Eb Muhammed Cerrnin kabrine uradm. Kabirdeki hli
bana gsterildi. Dizleri gsne dayal, parma ile Allah telnn birliini gsteren
ireti yapar hlde oturuyordu.
Eb Muhammed Cerr hazretleri buyuruyor ki:
Nefsine aldanan, ehevi duygularna esir olur. Hev arzularnn zindanna kapatlr
ve o kulun kalbi fideli ilerden zevk alamaz. Kurn- kermi hergn hatmetse bile, ilhi
kelm okumaktaki esas tad bulamaz. Bunun hl resi, nefsin esretinden kurtulmay
candan arzu etmekdir.
Allah telnn takdr ve taksimine rz olup, Allah tel ile iktifa edenin i hli
dzgn, Allah tely tanmas kolay olur. Allah telnn yasak ettiklerinden saknann
gidiat dosdoru, ahlk gzel olur. Hellinden az yiyenin ise, beden shhati dzgn olur.
rifler her iin balangcnda, avam ise baka eylerden mit kestikten sonra
Allah telya mracaat ederler.
Yapt iyi amellerin, kendisini Allah telya kavuturacan zanneden, yolunu
kaybetmitir. nk hads-i erfte Ameli, kimseyi kurtaramaz buyuruldu. O hlde,
korkulan eylerden kurtaramayaca bildirilen amelin, mid edilene ulatrmas nasl
mmkn olur? Ama Allah telnn ltuf ve ihsnna gvenenin, ok eylere kavumas
mid edilir.
Tasavvuf, irkin ve aa olan her huydan kp, gzel ve yksek olan huylara
girmek ve edebe riyet etmektir.
hls, hretteki nimet ve azblara yaknen inanmann almetidir, bdetlerdeki
riy da, hretteki nimet ve azblara inanmakta tereddt olduunun almetidir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Risle-i Kueyr; cild-1, sh. 133
EB MUHAMMED- RZ:
Nibrda yetien evliynn byklerinden. smi, Abdullah bin Muhammed bin
Abdullah er-Rz olup, knyesi Eb Muhammeddir. arn ve Haddd diye tannr. Aslen
Reyli olup doumu ve yetimesi Nibrdadr. Eb Osman Hrnin (rahmetullahi aleyh)
en byk talebelerindendir. Hocas Eb Osman hazretleri, Eb Muhammed Rznin
yetimesinde huss ihtimm gsterirdi. Eb Muhammed; Cneyd-i Badad, Muhammed
bin Fadl, Ruveym, Semnn, Ysuf bin Hseyn, Eb Ali Crcn, Muhammed bin Hmid ve
baka byk ztlarla grp sohbet etti. Fkh, hads ve dier ilimlerde lim idi. ok
hads-i erf yazd ve rivyet etti. Sika (gvenilir) bir rvi idi. Bilhassa tasavvuf yolunun
inceliklerini iyi bilirdi. Haram ve phelilerden saknmakda, hatt pheli olmak korkusu
ile mubahlarn ounu terk etmekte, nefse zor gelen eyleri yapmakta ok dikkatli
hareket ederdi. 353 (m. 964)de vefat etti.
Bu insanlarn hli ne tuhaftr. Kusur ilerler, kusurlu olduklarn bilirler, fakat bir
trl bu bozuk hlden vazgemezler ve doru yola dnmezler. Byle insanlar hakknda ne
buyuruyorsunuz? diye soranlara Bunlar rendikleri ilimler ile amel etmekle deil, o
ilimler kendilerinde bulunduu iin, nmekle megul oluyorlar. Hep zhir ile
urayorlar ve btn edebleri ile megul olmuyorlar. Allah tel bylelerinin basret
(doruyu, hakk grme) gzlerini kapatr. Bylece azlar da ibdet yapamaz olur
buyurdu.
Eb Muhammed Rz (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Dny, Allah tel ile senin aranda perde olan her eydir.
ikyet ve gnl darl, marifet azlndan ileri gelir.
Ahlk, Allah telnn sana ihsn ettiklerini byk, senin Onun rzs iin
yaptklarn kk grmendir.
Allah telya yaknlk makamna kavumak isteyen, nefsin arzular ile kendisi
arasnda, demir gibi kavi bir duvar bulundursun.
Sabrn almeti, ikyeti terk, musbet ve skntlar gizlemektir.
Devaml ilimle megul olmak, insann ayplarn anlamasna sebeb olur.
lim renmek, ilmi ile amel etmek, amelini dzgn yapamadn dnp
korkmak, Allah tely tanmann almetlerindendir.
Susmay ganimet saymyan kimse, ne kadar konuursa konusun bounadr.
Bir kimse, slmiyetin emirlerine uyup uymadn anlamak istiyorsa, bu emir ve
yasaklar nefsine tatbik etsin. Eer emirleri yapmakta ve yasaklardan saknmakta bir
isteksizlik, geveklik yoksa, bilsin ki slmiyete uymaktadr.
Eb Nasr Harrn diyor ki: Eb Muhammed Rzye (rahmetullahi aleyh), bana bir
dua retmesini rica ettim. Bana yle dua etmemi syledi: Y Rabb! Bize, seni hakkyle
tanmay, sana hakkyla ibdet edebilmeyi ihsn et. Bizi sana yaklatracak eyleri nasb
eyle. Bizlere hlis tevekkl, hsn-i zan, dny ve hrette fiyet ve iyilikler ihsn buyur.
1)
2)
3)
4)

EB NASR SERRC TS:

Evliynn byklerinden, madd ve manev ilimler sahibi. Eb Nasr knyesi olup,
ismi, Abdullah bin Alidir. Ts ehrinde doup yaad iin, Ts nisbet edildi. Saralk
yaparak nafakasn temin ettii iin, Serrc lakb verildi. Tavus-ul-fukar diye bilinirdi.
378 (m. 988) ylnda Ts ehrinde vefat edip, oraya defnedildi.
Zamannn byklerinden ders ald. Eb Muhammed Mrteiin talebesi idi. Srr-yi
Sekat ve Sehl-i Tster gibi byk evliylar grd. Cafer Huld ve Eb Bekr Muhammed
bin Dvd Dkki de onun hocalar arasndayd. Az yer, az uyur, ok ibdet ederdi. mr,
Allah telnn dinini renmek ve retmekle geti. Onun en mutlu gn, gerek
manda Allah telnn rzsna uygun yaad gnd. Allah telnn seilmi, sevgili
kullarna hizmet eder ve onlarn szlerini kitaplarnda yazard. Tvs-ul-fukar lakb da
bundan dolay verilmiti. Tasavvuf ve hakkat bilgilerinde birok szleri vardr. Bir
kimsenin tvbe etmesine ok sevinir, kendisini vesle ettii iin Allah telya krederdi.
ledii sevblara ve yapt ibdetlere de tvbe eder, ancak Allah telnn rzsna
kavumakla Cennetine girebileceini sylerdi.
Pekok insan, bu mbrek zta talebe olmak istedi. Onlar doru yolda ilerletmeyi,
Cehennem ateinin iddet ve dehetinden kurtarmay vazfe bildi. ok kymetli talebeler
yetitirdi. Onlar da hocalarndan aldklar feyz ve bereketi, emredilen yerlerde satlar.
Beldeler, yllarca onlarn nru ile parlad. Bunlardan en mehru Ebl-Fadl ibni Hasen
Serahsdir. O da, Eb Sad Ebl-Hayrn stddr.
Pek kymetli eserleriyle de, byklerin szlerini daha sonraki nesillere aktaran Eb
Nasr Serrcn en mehr kitab, Lumadr. Lumann basks yaplmtr. Bu eseri,
evliynn szleri ve halleriyle ilgili daha sonra yazlan birok esere kaynaklk etmitir.
Risle-i Kueyr ve Kef-l-mahcb bunlardandr. Serrcn feyz kayna olan dier bir
eseri de Kitb-l-milhtir.
Onun u menkbeleri mehurdur:
Bir sene, Ramazan aynda Badda gitti. Kendisine nziyye mescidinde bir oda
verip, talebelere immlkla vazfelendirdiler. Bayrama kadar onlara immlk yapt. Teravih
namaznda be defa Kurn- kermi batan sona okurdu. Hizmetine bakan kimse, hergn
odasna gelir ve rek brakrd. Bayram gn reklerin hepsinin olduu gibi durduu
grld.
Yanan bir tandrn banda, marifetden konuuyorlard. Eb Nasr Serrc, birden
deiip atee doru yrd. Tam atein ortasnda Allah telya secde etti. Ateten
ktnda yznde hibir yanma almeti grlmedi. Bu hl nedir? diye sorulunca:
Onun derghnda gzya dkenin, yzn yakmaya atein gc yetmez buyurdu.
Tsta Benim topramn nnden geirilen cenze, Allah telnn rahmetine
kavuur, balanr buyurduu sylenir ve bu mjdeye kavuabilmek iin, cenzeler onun
kabri nnde bir mddet bekletildikten sonra defnedilirdi.
Onun kymetli szlerinden ve daha nceki slm limlerinin nashatlerinden yapt
nakillerden bazlar yledir:
Dnyy iki defa terk etmek lzmdr. nce dnynn her trl nimetlerini terk
etmek. Sonra nimetlere kr iin dnyya dnmek ve dny hrsndan uzak olmaktr.
Nefsine kar olan sevginden dolay isteklerine rz gstermek, onu Cehenneme
atmaktr.
nsanlar edebi ayr ekilde anlamaktadrlar: Dny ehlinin edebi; feshat ve
belgat ilimlerine sahip olup, padiahlarn isimlerini ve iirlerini ezberlemektir. Dnyaya
ehemmiyet vermeyen zhidlerin edebi; riyzet ekerek nefsi slh etmek, ehvet ve
arzularn terk ederek dnin emir ve yasaklarna uygun hareket etmektir. riflerin edebi;
kalb temizlii, srlarn kontrol, vaktin muhafazas, hatra gelen eylere iltift edilmemesi,
taleb, huzr ve kurb nnda edebe riyet edilmesidir.
Tster ehrine gittiimde, Sehl bin Abdullahn evini ziyret ettim. Halk evin bir
odasna, beyt-s-sib (yrtc hayvanlar odas) diyordu. Bunun sebebini sorduumuzda,
Arslanlar Sehli ziyrete gelirdi. O da, onlar bu odada misfir eder, et ikrm eder, sonra
da salverirdi dediler. Biz bu durumu Tster halkndan kime sorduysak ayn cevb aldk.
bn-i Rveyme Allah telnn insanlar zerine ilk olarak farz kld eyin ne
olduu soruldu. O da, Marifettir. Nitekim Allah telnn, Ben cinni ve insi yalnz
bana ibdet etsinler diye yarattm (Zriyt-56) eklinde bildirdii yet-i kermede
bdet etsinler ksmn bn-i Abbs hazretleri, Tansnlar eklinde tefsr etmitir
buyurdu.
Tevekkl Eb Bekr Dekkk ve Sehl bin Abdullahn u szleri ne gzel anlatr:
Tevekkl; yarn dnmeyip, hayatnn o gnde son bulacan dnmektir. Tevekkl;
kulun Allah telnn irdesine kendisini tam teslim etmesidir:
Tevekkln art, Eb Trb Nahebnin u sznde bildirilmitir: Bedeni Allah
telya ibdette kullanp, kalbiyle Rabbine balanmak, Allah telnn kfi olduuna
kalbin mutmain olmas, verilirse kredip, verilmezse sabretmektir.
Yahy bin Muz buyurdu ki: Allah tely seversen, halk da seni sever. Allah
teldan ne kadar korkarsan, insanlar da o kadar senden korkar. Sen ne kadar Allah
tel ile megul olursan, insanlar da o kadar seninle megul olur.
Ebl-Hasen Dneverden Marifet nedir? diye soruldu. Allah telnn nimetini
grmek ve bu nimetlere krden ciz olduunu anlamaktr buyurdu.
Eb Nasr Serrc eserinde, hads-i erf de rivyet etmitir. Rivyetlerinden ikisi
yledir:
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Kim k olup iffetini korur, akn
gizler ve bu hl zere vefat ederse, ehid olur.
Sizden biriniz kendisi iin istediini, mmin kardei iin de istemedike,
kmil mn sahibi olamaz buyurdu.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

zh-l-meknn; cild-2, sh. 552
Risle-i Kueyr; sh. 26, 369, 370, 562, 674
EB OSMAN MAGRB:
Evliynn byklerinden. smi, Sad bin Slim Magrib olup, knyesi Eb
Osmandr. Magrib memleketinde Kayravnn Kevkeb kynde dodu. Doum trihi kat
olarak bilinmemektedir. 373 (m. 983) senesinde Cemzil-evvel ay 24. gn, yzotuz
yalarnda iken Nibrda vefat etti. Vasyyeti zerine, cenze namazn Eb Bekr bin
Frek kldrd.
Kermetleri mehurdur. Badda geldi. Orada bir mddet ikmet ettikten sonra
Nibra geti ve orada yerleti. Eb Ali Ktib, Eb Ali Rodbri, Habb-i Magrib, Eb
Amr- Zcc, Eb Yakb Nehrecr, Ebl-Hasen bin Saig Dnr ve baka ztlarla
grp sohbet etti ve kendilerinden ilim rendi. Zhir ve batn ilimlerde lim idi.
Haram ve phelilerden saknmakta, dnyya dkn olmamakta, shhatli hkm
vermekte fevkalde olup, heybetli ve firset sahibiydi. Bu byklerin yoluna girmesine ve
bu yolda ilerlemesine sebeb olan hdise yle nakledilir: Eb Osman hazretleri nceleri
zengin idi. Ava ok meraklyd. Bunun iin kendisine ok iyi alm olan kpekleri ile
aatan yaplm bir st kab vard. Geceleri st imek detiydi. Bir gece yine st iecekti.
Fakat st ok scak olduundan, soumas iin baucuna koydu. Beklerken uyuyuverdi.
Kendisine ok bal olan av kpei de orada idi. Uyandnda st imek iin kaba uzand.
Fakat kpek zerine saldrp st imesine mni oldu. Buna hi bir man veremeyip, st
kabna tekrar uzand. Kpek hrlayp tekrar kendisine saldrd. Bu hl defa tekrar etti.
Nihyet kpek frlayp, st kabnn iine ban sokup bir miktar iip ekildi. O hayretler
ierisinde bakarken, kpek birden imeye balad ve biraz sonra da ld. Meer Eb
Osman (rahmetullahi aleyh) uyurken, byk bir ylan st kabnn iine ban sokup
zehirini aktmt. Kpek de sahibinin st imesine bunun iin mni olmak istemi, mni
olamaynca da efendisine sadkatinden dolay st kendisi imiti. Bylece efendisi iin
kendisini feda etmiti. Eb Osman (rahmetullahi aleyh) bu durumu anlaynca, kendisinde
baz deiiklikler olup ok alad ve tvbe etti. Bu hdiseden sonra btn maln Allah
rzs iin muhta olanlara datp, Allah telnn sevdiklerinden olmaya alt.
Balangta yirmi yl mddetle, insanlardan uzaklap kendi hlinde yaad. Allah
tel tarafndan kalbine gelen ilham zerine, insanlar arasna karp onlara nashat
etmeye balad. Mekke-i mkerremeye gidip Harem-i erfin immlnda bulundu. Edebe
riyetinin okluundan dolay, hibir zaman Harem-i erfe dahil saylan evrede abdest
bozmad. Byle bir ihtiy hsl olursa, ok uzaklara giderdi. Szleri, sohbetleri ok
bereketli ve tesirli olup, dinliyenler istifde ederlerdi. Bu ekilde otuz sene vazfe yapp,
sonra Nibra dnd. Nibrda bulunduu srada Karmita sapklarnn Mekkede
Mslmanlara yaptklar mezlimi nnda haber verip; Onlarn nlerinde siyah bir kle,
balarnda krmz sark vardr. Din bilgisi olan kimselerle konumaktan ekinirler,
mslmanlar aldatmak iin nce herkesin inand eyleri mdfaa edip, sonra da
ibdetlere lzum yoktur. , kalbin temiz olmasdr derler buyurdu. Yine nceden
kermet olarak, Vefat ettiim gn melekler kabrimin zerine toprak serperler buyurdu.
Hakkaten vefat ettii gn bir frtna kp, tozdan hibir taraf grnemez oldu. Defin ii
tamamland srada frtna durdu.
Kendisi yle anlatt: Bir zaman Msra gidecektim. Bineceim gemi sahilden
ayrlmt. Gemiye giden bir sandal vard. Baka rem olmad iin, su zerinden
yryerek sandala ulatm. Sonra gemiye binip yolumuza devam ettik. Herkes benim su
zerinde yrdm grmt. Ama bana Bu yaptn det d bir eydir demediler. O
zaman anladm ki, Evliy mehr olsa da mestrdur (rtldr, gizlidir).
Birgn bir kimse Eb Osman Magribnin yannda bulunuyordu. Kendi kendine
Acaba Eb Osmann arzu ettii bir ey var mdr? diye dnd. Bu anda Eb Osman
(rahmetullahi aleyh) hsn edilenler yetmiyormu gibi, bir de baka eyler mi arzu
edeyim? buyurdu.
Birgn huzrunda, mm- afinin (rahmetullahi aleyh) lim iki ksmdr. lm-i
edyn ve ilm-i ebdn sz zikredildi. Buyurdu ki: Allah tel, mm- afiye rahmet
eylesin, ne gzel sylemi, lm-i edyn, hakkatler ve marifetler ilmidir. lm-i ebdn,
siyset, riyzet ve mchede ilmidir buyurdu.
Eb Osman Magrib (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
kr, nimete hakkyla kretmekden ciz olduunu bilmektir.
Evliyya inanan evliydandr.
Evliy mehr olabilir ama, meftn (fitneye dm) olmaz.
Gzel ahlk, Allah telnn takdrine rz olmaktr.
Tasavvuf yolunda bulunann yapaca ve dikkat edecei en makbl ey; nefsini
hesaba ekmektir.
Verann (pheli eylerden saknmann) fidesi, hrette hesabn kolay olmasdr.
Bakalarnn hlleriyle megul olan, kendi hlini kaybeder.
Her ey zdd ile bilinir. Bir eyin zdd bilinmezse, o eyi tanmak mmkn
deildir. hls sahipleri de, hlasn zdd olan riyy tanyp onu terk ettikten sonra ihls
bilebilirler.
Mecbriyet gibi zr hli mstesna, a gzllk ve itahla zenginlerin yemeine el
uzatan kimse, ebediyyen iflh olmaz.
Mahlkt ibret almak iin, kendi nefsini nashat almak iin, Kurn- kermi onun
hakkatine ermek iin dn.
4)
5)
6)
7)
8)

EB SAD BN EL-ARAB:
Evliynn byklerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin Ziyd Basrdir. Basral
olup Mekkede ikmet ederdi. Cneyd-i Badad, Amr bin Osman, Ebl-Hasen Nr ve
birok limin sohbetinde bulundu. Tasavvuf ve fkha dir birok kitap yazmtr. 341 (m.
952) senesinde Mekkede vefat etti.
Eb Sad bin Arabnin rivyet ettii hads-i erfte, Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem), Ey mminler! Eshbma kt sz sylemeyiniz.
Allah telya yemn ederim ki, sizden biriniz Uhud Da kadar altn sadaka
verse, bu sadakann sevb Eshbmdan birisinin iki avu hurma sadakasnn
fazletine ulaamaz. Hatt bunun yarsna da ulaamaz. buyurdu.
Eb Sad bin Arab buyurdu ki: Eer rife, devaml dnyda kalacaksn
denilseydi, zntsnden lrd. Cennet ehli iin de, sizler Cennetten kacaksnz
denilseydi, onlar da zntlerinden lrlerdi.
Dny, bir an nce oradan kmakla gzel, Cennet onu istemek ve orada devaml
kalmakla gzel olur.
Btn vakitler Allah telnndr. En iyi vakit, Allah telnn rz olduu vakittir.
Hsranda kalanlarn en kt durumda olan, yapt iyi amelleri halka gsteren ve
ahdamarndan daha yakn olan Allah telnn huzruna, kt amellerle kandr.
Nefsin ile megul olman, seni Allah telya ibdetten al koyar. Dnyya olan
merakn ise, seni hret merakndan uzaklatrr.
Tasavvufun tamam bo eylerden uzaklamak, Marifetin tamam ise cehletini
itiraf etmektir.
Allah tel, dostlarnn baz ahlkn dmanlarna vermitir. O ahlk ile Allah
dostlarna yardm ederler, o sebeb ile Allah dostlar da rahat ederler.
Fakirliin ahlk, bir eyi olduu zaman onunla sevinmek, bir eyi olmad zaman
da ona sabretmektir.
Allah tel nimeti, marifet iin sebeb kld. hsn da, ibdet iin sebeb kld.
Rahmetini de, tvbeye sebeb kld. Tvbeyi de, gnahlarn affolmasna sebeb kld.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Nefehat-l-ns; sh. 266
EB SLEYMN EL-HATTB:
Hads ilminde hccet (yzbin hads-i erf bilen) ve afi mezhebindeki byk
fkh limlerinden. Lgat, nahiv ve edebiyatta std olan bir zt. smi, Hamd bin
Muhammed bin brhm bin Hattb el-Hattb, el-Bst olup, knyesi Eb Sleymndr.
Dedesine nisbetle Hattb, memleketine nisbetle de Bst denilmitir. 319 (m. 931)
trihinde Afganistann baehri Kabile bal olan Bst ehrinde dodu. Mekke, Basra,
Badd ve daha baka slm ehirlerinde ilim tahsil etti. eitli ilimler hakknda eserler
telf etmi ve mehr hads, kitaplarndan mm- Buhrnin Sahihine, Eb Davudun
Snenine erh yazmtr. 388 (m. 998) yl Rab-ul-hr aynda, yine Bstte vefat etti.
Hattb, Mekkede Eb Sad bn-l-Arb, Baddda smil bin Muhammed esSaffr ve oradaki baka limlerden, Basrada Eb Bekr bin Dse, Nibrda Ebl-Abbs
el-Esm ve daha baka limlerden ilim renip, hads-i erf rivyetinde bulundu. Ayrca
Baddda Eb mer ez-Zhidden edebiyat ve lgat ilmini, Eb Ali Bin Hreyre ve
Kafflden fkh ilmini rendi. Kendisinden de Eb Abdullah el-Hkim, Eb Hmid elsferyn, Eb Nasr Muhammed bin Ahmed el-Belh el-Gaznev, Eb Mesd el-Hseyn,
bn-i Muhammed el-Karbs, Eb Amr Muhammed bin Abdullah er-Rezch ve daha
birok lim ilim rendi. Hads-i erf rivyetinde bulundular.
Hattb, zamannda ilimleri kendinde toplayan bir limdi. Haramlardan saknmas
pek fazla, ibdeti ok ve arkadalar arasnda her bakmdan stn bir zt idi. Hads-i erf
ilminde sika (gvenilir, salam), hccet (yzbin hads-i erf bilen) fkh ilminde ise
seneddir. Irak, Hicaz, Horasan ve Mvernnehri dolat. eitli ilimler hakknda birok
kitap yazd.
Seleb-i Yetmiyye adl kitabn sahibi, Hattb iin: Hattb; ilim, irfan ve takv
ynnden, yaad zamanda ok mehr olan Eb Ubeyd el-Ksm bin Selma
benzetilirdi demektedir.
Semn yle bildiriyor: Hattb, hads ilminde rivyet artlar tayan ve
yzbin hads-i erf bilen ve rivyet ettii hads-i erfleri salam olan bir zttr.
Kendisi yle anlatr: Eb Sad Arabnin sohbetinde u szn iittik: Bir
kimsenin yannda Kurn- kermle beraber Snen-i Eb Dvd kitab varsa, o kimseye bu
iki kitap yeter.
Manzm olarak buyurdu ki:
Gurbet; evden uzak olmak deildir sadece,
Dengini bulamayan garipler var nice,
Ben Best ve ehlisi arasnda garbim,
Beraberimde ise ylim ve ehlim.
Baka bir iirinde ise:
Hakkn tam almaya hrsl olma ihsn et.
Byle olur kermler, balayp sen gzet.
Cimrilik etme sakn, iktisda devam et.
Msriflik ve bhillik pek ktdr hazer et.
Baka bir iirinde de:
Yaadn srece insanlarla ho gein.
Dny idre yeri, sen onun iindesin.
Haktan gayre yalvarma, bakasn yr sanma.
Mheymin olan Allah kfidir, gayre kanma.
Rivyet ettii hads-i erflerde Peygamber efendimiz buyurdular ki:
Bir zaman gelecek, kiinin helki, karsnn, anne-babasnn ve
ocuklarnn elinde olacaktr. Bunlar onu, fakirlikle ayplarlar ve gcnn
yetmedii eyleri kendisinden isterler. Kii, bu sebeple tehlikeli ilere girerek
dni gider ve kendisi de helk olur.
Her kim cemat hlinde bulunduklar hlde, mslmanlarn arasn aar
ve onlardan ayrlrsa, slmiyet ban boynundan karm olur.
bn-i Mesdun (rahmetullahi aleyh) yle anlattn rivyet etti: Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem), fitne ve karklk zamanlarnn geleceini anlatmt. Ben:
Y Reslallah! Bunlar ne zaman olacak? diye kendilerine sordum. Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem), nsann, beraber bulunduu arkadana emniyet etmedii
zamanda olacak buyurdu. Ben: Eer o zamana ularsam, nasl hareket etmemi emir
buyurursunuz y Reslallah? diye sordum. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem):
Elini eteini ek ve evine gir buyurdular. Ben: Bu hl evime kadar gelirse ne
yapaym? dedim. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Odana gir buyurdular. Ben:
Odama da girerse ne yapaym? dedim. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem),
Mescidine gir ve byle yap. lnceye kadar Rabbim Allahtr, de! buyurdular.
Bylece Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), Mucize-i Peygamber olarak hir zaman
fitnelerini haber verdiler.
Onun yazm olduu kitaplar ve Snen-i Eb Davuda, Sahh-i Buhrye yapm

olduu erhi, ilmini ve kemlini gstermeye yetmektedir. Eserlerinin bazlar unlardr:
Garb-l-hads, Alm-s-snen f erhi Sahh-il-Buhr, Melim-s-snen f erhi
Snen-i Eb Dvd, kitb-l-gunye anil-kelm ve ehlihi, slhu galt-il-muhaddisn,
Kitb-l-uzlet ve erhi esm-l-hsn.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

ezert-z-zeheb; cild-3, sh. 127, 128, 150
Mifth-s-sede; cild-2, sh. 292, 526, 527
Kef-z-znn; sh. 108, 1032
EB SLEYMN BN ZBR REBE:

Hads limi. Eb Bekr knyesi olup, ismi, Muhammed bin Abdullah bin Ahmed bin
Rebiadr. Dmekten olduu ve orada yaad iin Dmek, dedelerinden birine nisbetle
Rebe denildi. bn-i Zibr diye tannrd. 375 (m. 985) ylnda vefat etti.
lk tahsiline, Dmek kads olan babas Eb Muhammed bin Zibrden ald
derslerle balayan bn-i Zibr Rebe; Ebl-Ksm Begv, Cemhir bin Muhammed
Zemlekn, Muhammed bin Huzeym, Muhammed bin Feyz-i Gassn, Sad bin Abdlazz,
Muhammed bin Reb Ceyz, Eb Bekr bin Eb Dvd ve daha birok limden ilim tahsil
edip, hads-i erf dinledi. Duyduu hads-i erfleri ezberlerdi. Yzbin hads-i erfi,
rvileriyle birlikte ezbere bilirdi. Mehr fkh limi Eb Cafer Tahv ile sohbet etti.
Rivyetlerinde salamd. limler, onun sika (gvenilir) olduunda ittifk ettiler.
Birok limin ilim tahsil edip istifde ettii Eb Sleymn ibni Zibr-i Rebeden;
Temmm Rz, Abdlgan bin Sad, Abdurrahmn bin Nasrn oullar Muhammed ve
Ahmed, Muhammed bin Avf Mzen, Eb Nasr bin Cebbn ilim renip, hads-i erf
rivyet etti.
lminden birok kimsenin istifde ettii bn-i Zibrin, eserlerinden bazlar
unlardr: Ahbr-u bn-i Eb Zibr ve Him bin ube, Trih-u mevlid-il-ulem ve
vefeytihim, Vesy el-ulem inde hudr-il-mevt.
Kendisi anlatr: mm- Eb Cafer Tahv hazretleri, yazdm kitaplardan bir
ksmn alp, bir gece evine gtrd. Daha sonra da, gtrdklerini bana iade ederek, Siz
eczacsnz, biz ise doktoruz buyurdu.
1)
2)
3)
4)

EB TLB- MEKK:
Tasavvuf ehlinin mehrlarndan. smi, Muhammed bin Ali bin Atyye olup, knyesi
Eb Tlib, nisbeti Mekkdir. 386 (m. 996) senesinde Baddda vefat etti. Badd ile
Vst arasndaki dalk blgenin skinlerindendir. Mekke-i mkerremede yetiti. Orada
tannd. Zhd ve takvs ok fazla idi. ok ibdet ederdi. Birok zttan rivyette
bulundu. Daha sonra Basraya geldi. Bir mddet sonra buradan ayrlp, Badda yerleti.
Baddda vaz ve nashata balad. Tesrli vaz ederdi. Bu yzden, ksa zamanda
etrfnda dinliyenler oald. Ancak, cezbe hlinde kendinden getii bir srada, syledii
bir sz sebebiyle herkes ondan uzaklat. O, bunun zerine vaz ve nashat etmeyi brakt.
Eb Ksm Serrt anlatr: Vefatna yakn, Eb Tlib-i Mekknin yanna girdim. Ona
Bana bir eyler tavsiye et dedim. Bana, Eer, sonum hayr olursa, cenzemin zerine
badem ve eker serp dedi. Ben, Sonunun nasl olacan bilemem ki dedim. Bunun
zerine o: Yanma otur. Elin elimde olsun. Eer, elini yakalarsam, bil ki, akbetim iyidir
dedi. Dedii gibi yaptm. Elimi eline verdim. Vefatna ok yakn bir srada, elimi kuvvetlice
yakalad. Vasyyetine uygun olarak tabutu zerine eker ve badem serptik.
Eb Tlib-i Mekknin ok eseri vardr. En mehr eseri: Kt-l-kulb kitabdr.

(Bu eser baslmtr ve tasavvuf ile alkaldr). Dier eserleri: 1. lm-l-kulb, 2. Krk
hads-i erf.
Mehr eseri olan Kt-l-kulb kitabndan alnan baz semeler ve nakiller:
slmn be artndan birincisi, Kelime-i ehdet getirmektir. Kelime-i ehdet
demek, (Ehed en l ilhe illallah ve ehed enne Muhammeden abdh ve reslh)
sylemektir. Mans: Yerde ve gkte, Allah teldan baka, ibdet edilmee hakk olan
ve taplmaa lyk olan hibir kimse yoktur. Hakk mabd ancak Allah teldr.
Abdullahn olu Muhammed (sallallah aleyhi ve sellem) adndaki o byk ve mbrek
zt, Allah telnn kulu ve resldr, yan peygamberidir demektir.
Tevhd itikdnda (Allah tely bir kabul etmede) farz olan husus, Allah
telya, Onun birliine, kmil sfatlar bulunup, noksan sfatlarn hibirisinin Allah
telda bulunmadna, kalb ile kat olarak inanmaktr.
(Allah telnn sfatlar iki ksmdr: 1. Zt sfatlar, 2. Sbt sfatlar. Zt sfatlar
alt tanedir: 1. Vcd; Allah tel vardr. Varl ezeldir. Vcib-l-vcddur. Yan, varl
lzmdr. 2. Kdem; Allah telnn evveli yoktur. 3. Bek; Allah telnn hem zt ve
hem de sfatlar hi yok olmaz. Yokluk imknszdr. 4. Vahdaniyet; Allah tel, ztnda,
sfatlarnda ve ilerinde birdir. Orta yoktur. 5. Muhlefet-n-lil havadis; Allah tel
ztnda, sfatlarnda, yarattklarna asla benzemez. 6. Kyam bi-nefsihi, Allah tel zt
ile kimdir. Varl kendindendir. Varlnn devam iin hibir eye muhta deildir. Baz
limler, Vahdaniyet ile Muhlefet-n-lil-havds sfatlarnn ayn olduklarn syliyerek, zat
sfatlar be tanedir demilerdir.
Sbti sfatlar sekiz tanedir. 1) Hayat; Allah tel diridir. Hayat, varlklarn
hayatna benzemez. Onun kendi ztna mahss bir hayat vardr. Bu sfat da ezel ve
ebedidir. 2) lim; Allah tel her eyi bilir. Bilmesi, varlklarn bilmesi gibi deildir.
Bilmesinde deiiklik olmaz. Allah telnn ilmi de ezeli ve ebedidir. 3) Sem; Allah
tel iitir. Onun iitmesi vastasz ve ortamszdr. Kullarn iitmesine benzemez. 4)
Basar; Allah tel, aletsiz ve herhangi bir duruma muhta olmadan grr. 5) rdet;
Allah telnn dilemesi vardr. Dilediini yaratr. Herey Onun dilemesi ile olur. rdesine
engel olacak hibir kuvvet yoktur. 6) Kudret; Allah telnn her eye gc yeter. Hibir
ey Ona zor gelmez. 7) Kelm; Allah tel syleyicidir. Fakat Onun sylemesi, let,
harfler, sesler ve diller ile deildir. 8) Tekvin; Allah tel yaratcdr. Tek yaratc Odur.
Allah telnn ztnn ve sfatlarnn hakkatlerini anlamak imknszdr. Allah
telnn sfatlar, kullarnkine benzemez.
Allah telya kmil bir mnla inanan kimse, Allah telya ok yakn olur,
hereyde Onun rzsn gzetir. Kalbinden Onun rzsndan bakasn karr. Her iinde,
hlini Allah telya arz eder. O bilir ki, Allah tel kendisine can damarndan daha
yakndr.
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), Peygamberlerin sonuncusudur.
Ondan sonra Peygamber gelmiyecektir. Allah tel Ona kitap olarak Kurn- kermi
verdi. Kurn- kerm de kitaplarn sonuncusudur.
Hz. Ms ve Hz. s kendi mmetlerine, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem)
geleceini mjdelediler. Allah tel, ayet, Onun zamanna yetiirlerse, Ona mn edip,
yardm edeceklerine dir Peygamberlerinden (aleyhimsselm) sz ald. Peygamberler de
(aleyhimusselm) kendi mmetlerinden, Onun zamanna yetiirlerse, Ona mn edip,
tasdk edeceklerine dir sz aldlar. Onun dinine girmelerini emrettiler.
Allah tel Kurn- kermde, mrn sresi otuzbirinci yet-i kermesinde melen:
Ey Sevgili Peygamberim! (sallallah aleyhi ve sellem) Onlara de ki: Eer Allah
tely seviyorsanz ve Allah telnn da sizi sevmesini istiyorsanz, bana tbi
olunuz. Allah tel bana tb olanlar sever buyurmaktadr.
Reslullah efendimiz de: Bir kimse beni, ailesinden, malndan ve
insanlardan daha ok sevmedike, kmil bir mnla mn etmi olmaz
buyurmaktadr.
Peygamber efendimizi sevmenin almeti, kiinin hem zhiriyle (beden ve
azlaryle) ve hem de kalbiyle Ona tbi olmasdr. nsann zhiriyle Reslullaha
(sallallah aleyhi ve sellem) tbi olmasnn almeti, Allah telnn emirleri olan farzlar
yapmas, yasaklar olan haramlardan saknmas, Peygamber efendimizin yksek ahlk ile
ahlklanmas, edeb ve terbiyesini Onun edeb ve terbiyesine tbi klmasdr. Reslullah

efendimize uyan bir kimse, dnyya dkn olmaz. Yan haramlara ve pheli olan
eylere rabet etmez. Dny mal, makam ve mevkisi ile vnmez. hrete ve hret
ilerine ehemmiyet verir. Slih ve takv sahibi kimselerle beraber olmaya alr. Uzak
olsalar bile, lim ve iyi insanlar, Allah iin sever. Yakn olsalar bile, fsk ve bidat sahibi
kimseleri sevmez.
Namazn Fazleti: Allah tel Kurn- kermde melen, (yle mminler) ki
onlar namazlarnda hua riyet ederler, Yan, kalbleri Allah korkusuyla dolu,
uzuvlar skin ve mutmaindir buyurdu. (Mminn-2). Sad bin Cbeyr buyurur ki:
bn-i Abbsdan (rahmetullahi aleyh) Namazda hu demek, namaz klann sanda ve
solunda bulunanlar bilmemesidir tefsrini duyduumdan beri, krk senedir, namazda
iken, samda ve solumda olanlar tanmadm. Onlarn kim olduunu bilmedim.
Haberde geldi. Rivyet edilir ki; kul namaza durduu zaman, melekler onun iki
omuzunda, onunla beraber namaz klarlar. O dua ettii zaman min derler. Gkten onun
zerine hayrlar dklr. Namaz klanlar iin gk kaplar alr. Allah tel, meleklerine
namaz klan mminlerin saflaryla vnr.
Peygamber efendimiz buyurdu ki: Allah tel mahlkuna, tevhdden
(Kendisinin bir olduuna mn etmelerinden) sonra, namazdan daha sevimli bir eyi
farz klmamtr.
Allah tel namaz klanlarn akbeti hakknda melen: Ki onlar, Firdevs
Cennetine vris olacaklardr. Onlar orada ebed olarak kalacaklardr.
(Mminn-11)
Namaz klmyanlar hakknda ise melen: Onlar (kitaplar sa ellerine verilenler)
Cennettedirler. (Bunlar) gnahkrlarn hllerini (birbirlerine) sorarlar. Mriklere:
Sizi Cehennem ateine atan nedir? derler. Onlar derler ki, Biz namaz
klanlardan deildik. Yoksula yedirmezdik. Btla dalanlara muvafakat ederdik.
Hesap gnn de yalan sayardk. T bize o yakn (lm) gelinceye kadar (bu
hlde kaldk) buyuruldu. (Mddessir 39-47)
Namaz en fazletli amellerdendir. Eshb- kiram, Reslullah efendimize en fazletli
amelin ne olduunu sordular. Peygamber efendimiz de, Vaktinde klnan namazdr
buyurdular.
Haberlerde yle gelmitir: Be vakit namaz, btn artlarna riyet edip ve
vakitlerini geirmeden devam eden kimse iin kymet gn bir nr ve burhan (delil) olur.
nsanlarn hrszlk bakmndan en kts, namazndan alp, namazn rkunu ve
secdesini tam yapmyandr.
Fudayl bin Iyd (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Farzlar, insan iin sermye,
nafileler ise kr ve kazan gibidirler. Kr, sermye olduktan sonra meydana gelir.
Sad bin Mseyyib (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Krk seneden beri cematle
beraber ftith tekbirini (Namaza balarken alnan tekbiri) karmadm. O, bu sebepten
cmi gvercini diye isimlendirilirdi.
Bir rivyette yle gelmitir: Kymet gn, namaz klanlarn derecelerine gre
Cennete gtrlmesi emri verilir. lk tabakadakilerin yzleri yldzlar gibi parlar. Onlar
melekler karlar, Siz kimlersiniz? derler. Onlar da, Biz, Muhammedin (aleyhisselm)
mmetinden, dnyda iken namaz klanlarz cevbn verirler. Sizin dnyda iken
amelleriniz ne idi? diye sorarlar. Onlar: Biz ezan iittiimiz zaman, abdest almaya
kalkardk. Bizi bundan hi birey alkoyamazd derler. Bunun zerine melekler: Size,
imdi kavutuunuz bu durumunuz lyktr derler. Sonra ikinci grup kimseler gelir.
Bunlar, gzellik ve yzlerinin parlaklnda, ncekilerden stndrler. Yzleri ay gibi
parlamaktadr. Melekler onlara: Siz kimlersiniz? diye sorarlar. Onlar, Biz namaz klan
kimseleriz derler. Melekler, Sizin namazlarnz nasl idi derler. Onlar, Biz namaz vakti
girmeden, abdestimizi alrdk derler. Melekler onlara, Siz kavutuunuz bu hle
lyksnz derler. Sonra nc tabakadaki kimseler gelirler. Durumlar, ncekilerden
daha stndr. Yzleri gne gibi parlak ve aktr. Melekler onlara, Sizin makamnz
daha yksek ve yzleriniz ncekilerin hepsinden daha parlak, sizler kimlersiniz? derler.
Onlar da: Biz dnyda iken namaz klardk. derler. Melekler, Sizin namazlarnzn
hussiyeti ne idi? diye sorarlar. Onlar Biz ezan mescidde dinlerdik. (Ezandan nce
abdest alr, cmiye girer, namaz vaktine kadar oturur, ezan beklerdik) derler. Bunun
zerine melekler Siz de u kavutuunuz nimetlere lyksnz derler.
Mslim bin Yesr (rahmetullahi aleyh) slih bir zt idi. Namaza balayaca zaman
oluk ocuuna; stediinizi ve gizli eylerinizi konuabilirsiniz. nk ben, namaza
durduum zaman, artk sizi ve sylediklerinizi iitmem derdi. Mslim bin Yesr bir gn
Basra Cmiinde namaz klarken arka tarafna, cminin yapld drt byk kemerden
birisi, byk bir grlt ile dt. Etrfta bulunanlar bunu duyunca, tella cmiye
girdiler. Bir de ne grsnler; o, direin derken kard sesten habersiz, namazna
devam ediyordu. Namazn bitirince, herkes yanna gelip, Gemi olsun diyordu. O da
onlara, Siz niin bana byle sylyorsunuz? dedi. Onlar, olan hdiseyi anlattlar. O, Ne
zaman ykld? diye sorunca, onlar Sen namaz klarken dediler. O da byle bir eyi hi
fark etmediini syledi.
Byk ztlardan birisi, Namaz hrete it bir itir. nsan namaza balad zaman,
artk dnydan kar buyurdu.
Yine byklerden birine: Sen, namazda hi dny ile ilgili eyler hatrlyor
musun? diye sordular. Cevbnda: Bana hibir ey namaz kadar sevimli deil ki, onun
dnda bir eyi hatrlyaym dedi.
Ahret limleri ile dny limleri arasnda fark vardr. lim tahsil edip pekok
eyler renmi, fakat gyesi Allah telnn rzs deil de, dnyda mal ve mlk sahibi
olmak, makam ve mevki elde etmek olan limlerin, lim olduklar d grnlerinden ve
smlarndan (yzlerinden) anlalmaz. Fakat hret limleri byle deildir. Onlarn lim
olduklar, yzlerinden belli olur. Onlarn smlarnda hu, tevzu, vekar ve olgunluk
vardr. Bunlar, Allah telnn ona verdii hussiyetlerdir.
lim, Allah telnn emirlerini yapp, haram ve harama dme tehlikesi olan
eylerden korunmak iin elde edilir. Byle ilim fidelidir.
Cbir (rahmetullahi aleyh), Reslullah efendimizden yle rivyette bulunmutur:
Her limin yannda oturma! Fakat, pheden yakne, riydan ihlsa, dnyya
rabetten ona rabet etmemeye, kibirden tevzuya, dmanlktan nashata
eken limlerle oturup kalk.
Ahmed bin Hanbel hazretlerinin olu Abdullah, babas Ahmed bin Hanbele
(rahmetullahi aleyh) sorar: Sizin Marf-i Kerhnin (rahmetullahi aleyh) yanna gidip
geldiinizi duyduk. Ondan bir hads-i erf almak veya birey renmek iin mi,
gidiyorsunuz? Ahmed bin Hanbel (rahmetullahi aleyh): Evldm! Onun yannda, iin ba
olan takv var. Onun iin onun yanna gidip geliyorum dedi.
lim olan ile, lim olmayp, sadece kssa (hikye) anlatan arasnda fark vardr.
lim olan, kendisine sorulmadka konumaz. Kendisine birey sorulursa, bildii kadar ile
cevap verir. Eer susmak, daha muvafk ise, susar. nk o, susulacak ve konuulacak
yerleri iyi bilir.
Allah tel, Kurn- kermin Enbiy sresi 7. yet-i kermesinde melen: Eer
bilmiyorsanz, zikir ehline sorunuz buyuruyor. Zikir ehlinden maksat, limlerdir.
Buna gre, bilmiyenlerden sormak caiz deildir. nk onlar childirler. limlerin sul
soranlara cevap vermesi vcibtir.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: lim,
haznelerden ibrettir. Anahtar sormaktr. yleyse bilmediklerinizi sorunuz.
Sul sormak ile drt kiiye sevb verilir. Bunlar: Suli soran, lim olan, lim
olan zt dinliyen ve bunlara sevgi duyandr.
Allah tel, Kurn- kermde melen: Ey mminler! Hepiniz Allah telya
tvbe ediniz ki, felh bulasnz. (Nr-31). Yan, (Ey mn edenler! Nefslerinizin arzu
ve isteklerinden, ehvetleriniz dorultusunda gitmekten vazgeip, Allah telya
dnnz. Umulur ki, hrette muradnza kavuursunuz. Cehennemden kurtulup, nimet
yeri olan Cennette ebediyyen kalr, bylece mutlulua kavuursunuz. te bu felha
ermektir.)
Baka bir yet-i kermede melen: Ey mn edenler! Allah telya yle
tvbe edin ki, tam bir pimanlkla, hlis bir tvbe olsun; olur ki, Rabbiniz
ktlklerinizi rter ve sizi (aalar) altndan rmaklar akan Cennetlere kor. O
gn Allah tel Peygamberini ve Onunla beraber mn edenleri
utandrmyacaktr buyuruldu. (Tahrim-8)
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem): Tvbe edeni Allah tel

sever. Gnahndan tvbe eden, gnah olmyan gibidir buyurdu.
Eb Muhammed Sehl (rahmetullahi aleyh): nsanlara en lzm olan ey; tvbe
etmektir. Tvbe bilgisini renmemek kadar, cezas byk birey yoktur. Halbuki insanlar,
bu bilgiyi bilmiyorlar.
Hz. Ali (kerremallah vecheh), tvbeyi terk etmeyi, kalbin krlnden sayd.
Onu, zanna tbi olmak ve zikri unutmakla e tuttu.
Her gnah yaptktan sonra tvbe etmek de farzdr. Her gnahn tvbesi kabul
olur. artlarna uygun yaplan tvbe muhakkak kabul olur. Tvbenin kabul edileceinden
phe etmemelidir. Tvbeyi artlarna uygun yaptm m, yapmadm m diye phe
etmelidir. Tvbe edilmiyen herhangi bir gnahtan, Allah tel intikam alabilir. nk,
Allah telnn gazb, gnahlar iinde sakldr. Tvbenin artlar: O gnah terk etmek,
yaptna piman olmak, o gnah bir daha ilememee azmetmektir. (Kul hakk var ise,
hakk sahibine ide eder.) Tvbenin doruluunun almetlerinden bazs unlardr: nce
kalblilik ve Allah telnn korkusundan, gnahlarnn okluundan dolay alamaktr. Kul,
gnahn byk grd zaman, o gnah, Allah telnn nezdinde kk olur. Kul
gnahn kk grrse, o gnah Allah telnn katnda byk olur.
Denilir ki: Mmin; gnahn, bann zerinde dmek zere olan bir da gibi
grr. Mnfk ise; gnahn, burnu zerine konan ve hemen uacak bir sinek gibi grr.
Bill bin Sad; Gnahn kklne bakma. Fakat kime kar s olduuna bak
buyururdu.
Byklerden birisi dedi ki: Balanmyacak olan gnah; kulun, yapt gnah iin,
keke her yaptm gnah byle olsa diyerek, o gnah hafif grmesidir.
Yeme-imede dikkat edilecek bir takm hususlar vardr: Yenecek eyin hellinden
olmas lzmdr. Niyetini dzeltmesi lzmdr. Yemei, salk ve shhat sahibi olup, Allah
telya hakkyle kulluk edebilme niyetiyle yemelidir. Yemekten nce elleri ykamaldr.
Yemee balarken, besmele ekmeli, sonunda Elhamdlillah demelidir. Sa elle
yemelidir. Tuzla balayp, tuzla bitirmelidir. Yemei ktlememelidir. Mevcda rz
gstermelidir.
Haberde; Yemei birlikte yiyiniz. nk Allah tel onda sizin iin bereket yapar.
Lokmay kk alnz, iyice inedikten sonra yutunuz. Yemek yiyenlerin yzlerine
bakmamal. Yediklerine bakmamal, onlar aratrmamaldr. Sol aya zerine oturup, sa
ayan dikmeli, yaslanarak, yatarak yememelidir. Ev sahibinden ve byklerden nce
yemee balamamaldr. Hurma ile ekirdei bir tabakta veya avucun iinde bir arada
tutmamal, ekirdei azdan, elin srtna koyup atmaldr. denilmitir.
Tabiblerinden birisi der ki: En gzel il, istei olduu hlde yemei kesmektir.
Her amel niyete muhtatr. nsan yemek yerken, su ierken ve baka ilerinde
niyetini dzeltmeli, ibdet ve tata g kazanmaya niyet etmelidir. Bundan baka, bir
kimse arkadalarn ve dostlarn yemee davet ederken, niyeti onlara ikrm, onlarla
sevinmek ve cematin bereketinden istifde etmek olmaldr. Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) Cemat berekettir buyuruyorlar. Sonra bir kimse davet
edildii zaman, davete icabet (daveti kabul edip, gitmenin) snnet olduunu niyet etmesi
gerekir. Byle niyet ederse, davete icabetinden dolay sevb kazanr. (Mminin davetine
gitmek snnet olduu hlde, haram bulunan davete gitmemeli, haramdan, mekrhtan
saknmak iin snneti terk etmelidir.) Ayn zamanda bunlarn hepsi gzel ahlktr.
Peygamber efendimiz buyurur ki: Kul, gzel ahlk sebebiyle, gecelerini ibdetle,
gndzlerini orula geiren kimsenin derecesine ular.
Yemei yedikten sonra, ykamadan veya bir beze silmeden nce parmaklar
yalamaldr. Dklen krntlar toplayp yemelidir, isrf etmekten ok saknmaldr.
Davet edilen ahsn, davet edenden muayyen bir ey istemesi, ben unu istiyorum
demesi, kanaatkar bir insann yapaca bir ey deildir. Ancak, davet eden onu iki
yemekten birisini semekte serbest brakrsa yine de davet edene en kolay ve hafif geleni
tercih etmelidir. Snnet-i seniyye de byledir.
Tabinin ekserisi (r.aleyhim), Allah iin dost ve arkada olanlarn ok olmasn
gzel grmlerdir. nk byle dostlar, rahatlk ve genilik vaktinde insan iin ss, darlk
ve sknt zamannda ise yardmcdrlar. Byle dostlar, insan Allah telnn beendii
ilere tevik ederler.
Reslullah efendimizden (sallallah aleyhi ve sellem) bildirilen bir hads-i erfte:

Kim kendisine Allah iin bir dost, bir arkada edinirse, Allah tel onu,
Cennette hibir ameliyle ulaamyaca bir dereceye ykseltir.
mer bin Hattbdan (rahmetullahi aleyh) bildirilmitir: slmiyet geldikten sonra,
bir mmine slih bir dosttan daha hayrl bir ey verilmemitir.
Tabinden birisi yle buyurdu: Mminlerden kardelerin, dostlarn ok olsun.
nk mmin efat edecektir. Umulur ki, dost edindiin mmin kardeinin efatine
kavuursun.
Eb drs el-Havln, Muz bin Cebele (rahmetullahi aleyh) dedi ki, Ben seni Allah
iin seviyorum. Muz bin Cebel ona: Mjdelerim, mjdelerim. Resllullahtan (sallallah
aleyhi ve sellem) duydum. Buyurdu ki: nsanlardan bir topluluk iin, kymet gn
Arn etrfnda krsler vardr. Onlarn ise, yzleri dolunay gecesindeki ay
gibidir. nsanlar korku iindedirler. Fakat onlar korkmazlar. Onlar; Allah
telnn, kendilerine korku olmyan vel kullardr. Onlar mahzn olmazlar.
Peygamber efendimize (sallallah aleyhi ve sellem): Onlar kimlerdir y Reslallah? diye
soruldu. Cevbnda: Allah tel iin birbirini sevenler buyurdu.
Haberde geldi ki: Bir kimse Allah iin, bir mslman kardeini, ona olan
sevgisinden, ona kavuma arzusundan dolay ziyret ederse, peinden bir melek
seslenerek Sen iyi bir kimsesin. Cennet senin iin gzeldir der.
Hasen-i Basr hazretleri buyurur ki: Kim Allah iin edindii bir kardeini uurlarsa,
Allah tel kymet gn Arn altndan meleklerini gnderir, onu Cennete kadar
uurlarlar.
At bin Eb Rebh (rahmetullahi aleyh) dedi ki: gn geince kardelerinizi
araynz. Eer onlar hasta ise, onlar ziyret ediniz. Eer megul iseler, onlara yardm
ediniz. Eer unutmular ise, onlara hatrlatnz.
Fudayl bin Iyd ve bakalar (r.aleyhim) yle dediler: Bir mslmann, dier
mslman kardeinin yzne, (Allah telnn rzs iin) sevgi ve merhametle bakmas
ibdettir. Fakat Allah iin sevmenin, bir takm artlar vardr. Bu artlardan bazlar: Allah
iin birbirini sevenler beraber olduklarnda, birbirlerine merhametli ve efkatli olurlar,
birbirinden uzakta olup, bulutuklar vakit, birbirlerine nashat ederler. Birbirlerini gybet
etmezler. Birbirlerine verdikleri szleri yerine getirirler. Birbirlerine eziyet etmezler.
Birbirlerine yabanc gibi durmazlar. Birbirleriyle karlatklarnda, sevinirler ve
kendilerinde rahatlk hissederler. Yine Fudayl bin Iyd buyurdu ki: Birbirlerini dost ve
karde edinmi kimseler, birbirini gybet ederlerse, aralarndaki dostluk ve kardelik
kalkar ve yok olur.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem): Kim haram mal kazanr ve
onu tasadduk ederse, bu tasadduk kabul edilmez. buyurdu. Mehr haberlerde,
Hz. Ali ve bakalarndan (r.anhm) yle bildirilir: Dnynn helli hakknda hesap vardr.
Haram iin ise ceza.
Ysuf bin Esbt ve Sfyn- Sevr hazretleri; Hell rzk aramak ve bulmak iin
alalma, zillete dme durumunda olan kimseyi, Allah tel, hrette yksek makam ve
mertebelere kavuan sddklarla beraber haredecektir (toplayacaktr).
Byk limler buyurdular ki: Hell kazan elde etme hussunda utanan ve
ekinen kimse, felha kavuamaz. hrette Cehennem azbndan kurtulup, Cennete
kavuamaz.
Allah tel, Kurn- kermde melen, Ey Resller! Hell eylerden yiyiniz ve
slih amel ileyiniz. nk ben ne yaparsanz hep bilirim buyuruyor. (Mminn51) Hellinden yemek, slih amelden nce emredildi. Baz limler (rahmetullahi aleyh),
Amellerin zekt (temizlii), hell yemektir. Yiyecekler ve iecekler hellinden olursa, o
ameller de daha temiz olur ve daha fayda verir buyurmulardr.
Allah telnn evliy kullarndan birisi yle buyurur: Hell, balangcnda gnah
ilenmeyen, sonunda Allah telnn unutulmad, kullanrken veya yenirken Allah
telnn hatrland, onu yedikten ve kullandktan sonra da kredilen eydir.
Byklerden biri der ki: nsanlara kar yapmack hareketlerde bulunup, dima
etrfna kar sslenme gayreti ierisinde bulunan kii, haram yemekten kurtulamaz.
nk o, amelinde (iinde) Allah telya kar samm deildir.
Denilir ki; nsanlara nashatta bulunan kimselerde u eyi araynz: Birincisi,

itikdnn dzgn oluunu. Eer, bidat ve dallet sahiplerinin itikdnda ise, onlara
yaklama. nk o hak zere konumaz, ikincisi; eer haramdan yiyorsa, onun
konumas nefsindendir. ncs; eer salam bir akla sahip deilse, hats ve yanl,
dorusundan fazla olur. Artk bu gibi hususlara dikkat etmek unutulmu. Fakat kim
bunlara nem verirse, faydasn grr.
Sehl (rahmetullahi aleyh): Kii hell yiyip, vera sahibi olmadka, kmil bir mna
sahip olamaz buyurdu.
Byk ztlardan birisi buyurdu ki: u ey pek kymetlidir: Snnet-i seniyye ile
amel etmek, hell para ve cematle klnan namaz.
Ysuf bin Esbt, uayb bin Harbe: Hellinden kazanmak, farzdr buyurdu.
Sehl hazretleri yine: Hellinden yemeyen kimsenin kalbinden, manen
ykselmesine engel olan perdeler kalkmaz. Namazda, oruda gevek olur. Bu durumdan,
ancak Allah telnn yardmyle kurtulur buyurmulardr.
Hz. mer arda ticretle uraanlara: Harama dmeyecek kadar bilgi sahibi
olmyan, bizim armzda ticret yapmasn. Yoksa faiz yer buyurdular.
Baz limler Al-veri ilmini ren, sonra arya gir, al-veri yap buyurmular,
Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) lim renmek her mslmana
farzdr hads-i eriflerini; (Hell, haram, al-veri bilgilerini renmek, farzdr) eklinde
aklamlardr. Bir kimse, arya girmek istedii zaman; onun, ar ile alkal, Allah
telnn emir ve yasaklarn renmesi gerekir.
Haberde yle bildirilmitir: Ailesine hellinden yedirmek iin alp, abalayan
kimse, Allah yolunda savaan mchid gibidir.
Dnyy, hellinden temiz olarak istiyen kimse, ehidler derecesinde olur.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), birisinin yanna terf
buyurdular. O kimse, lm hli zere bulunuyordu. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) ona: Kendini nasl buluyorsun? buyurdu. O da: Gnahlarmdan
korkuyorum. Fakat Rabbimin rahmetinden de midim var dedi. Bunun zerine Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem):
Kalbinde byle korku ve mid bulunan kimseye, Allah tel umduunu
ihsn buyurup, korktuundan emn klar. buyurdu.
Yahy bin Eksem, vefatndan sonra ryada grld. Ona: Allah tel sana ne
mumelede bulundu? diye soruldu. O dedi ki: Bana, ey Yahy! Sen unu, unu yaptn,
deil mi? diye sordular. Bu srada beni byk bir korku kaplad. Bu korkumun nasl
olduunu ancak Allah tel bilir. Sonra, Y Rabb! Bana, senden byle
bahsedilmemiti? dedim. Bunun zerine Allah tel: Benden nasl bahsedilmitir diye
buyurdu. Ben de, Y Rabb! Bana, Abdrrezzkn, ona Mamerin, ona Zhrnin, ona
Enes bin Mlikin, Enes bin Mlikin de senin Peygamberin ve Habbinden bildirdii hads-i
erfte, Kulum beni zannettii gibi bulur. yleyse, diledii ekilde zanda
bulunsun buyuruldu. Ben, senin bana azb etmiyeceini zannediyordum dedim. Bu
cevbm zerine Allah tel: Habbim Muhammed (sallallah aleyhi ve sellem), Enes
bin Mlik, Zhr, Mamer, Abdrrezzk ve sen doru sylediniz buyurdu. Sonra bana
gzel elbiseler giydirildi, nmde vildanlar Cennete kadar yrdler. Bu esnda ok
sevinli idim.
Dahhk (rahmetullahi aleyh) yle rivyet etti: Kul, kymet gn Rabbine
yaklar. Allah tel: Ey kulum! Amelini sayp syler misin? buyurur. Kul, Y Rabb!
Senin huzrunda ben amelimi nasl sayabilirim. Sen hereyi daha iyi bilensin der. Bunun
zerine Allah tel, onun btn gnahlarn tek tek syler. Kul bunlarn hepsini tasdik
eder. Allah tel: Dnyda iken bu gnahlarn rtmtm, imdi de, mn etmenin,
Peygamberlerimi tasdk etmenin hrmetine bu gnahlarn af ediyorum buyurur.
Peygamber efendimizden (sallallah aleyhi ve sellem) yle bildirilmitir:
Cehenneme girip sonra oradan kan birisi, Allah telnn huzrunda
durdurulur. Allah tel ona Yerini nasl buldun? buyurur. O ahs: Y Rabb!
Oras ok kt bir yerdir der. Bunun zerine Allah tel: Onu (tekrar eski
yerine) eviriniz buyurur. Eski yerine giderken, bir ara geriye dnp, bakar.
Allah tel niin dndn, sul eder. O da Y Rabb! Cehennemden
kardktan sonra, belki oraya beni bir daha atmazsn midiyle yle geriye
dnmtm der. Bu sz zerine Allah tel: Onu Cennete gtrnz

buyurur. Onun bu ekilde ufack bir mid gsterip, Allah telnn rahmetinden
midini kesmemesi, Cennete girmesine vesle olur.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Allah
teldan dilekte bulunduunuz zaman, rabetinizi, isteinizi byk yapnz.
Allah teldan Firdevs Cennetini isteyiniz. nk Allah telya hibir ey
byk ve fazla gelmez.
yle bildirilmitir: bdet bakmndan birbirine eit iki kii vard. Cennete
girdikleri zaman, ikisinden birisi dier arkadann ulaamad yksek derecelere
kavutu. Bu derecelere ulaamyan: Y Rabb! Bu, dnyda iken sana benden fazla
ibdet etmemiti. imdi ise, onu illiyyine ykselttin der. Allah tel da ona: O,
dnyda iken benden, yksek derecelere kavumay istiyordu. Sen ise, sdece
Cehennemden kurtulmay diliyordun. Ben herkese istedii yeri verdim? buyurur.
Sehl (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Bir kimse hell lokma yemezse, kalbi
karanlk, ibdetlerinde gevek ve ihmalkr olur. Kim kalbinde Allah korkusunu grmek
isterse, hell lokma yesin, Snnet-i seniyyeye gre amel etsin, insanlarn, Allah telnn
katnda yksek mertebelere kavuamamalarnn sebeblerinden ikisi; haram yemek ve
bakalarna eziyet ve sknt vermektir.
Denilir ki, Kulun hellinden azna alm olduu ilk lokma ile, gemi btn
gnahlar balanr.
Haberde yle gelmitir: Doru olan tccr, kymet gnnde, ehidler ve
sddklarla beraber olur.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), sabahn erken vaktinde Eshb-
kiram ile beraber oturuyorlard. Bu srada, gl-kuvvetli bir gen grdler. almak iin
erkenden gelmiti. Eshb- kiram (r.anhm), yazk bu gence, keke bu genliini, gcn
ve kuvvetini Allah yolunda harcasayd dediler. Bunun zerine Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem), Byle sylemeyiniz. O bakasndan dilenmemek,
insanlara muhta olmamak iin alyorsa Allah yolundadr. Eer bu gen, zaif
ve gsz olan ana-babas veya gc yetmiyecek durumda olan zrriyetini (oluk
ocuunu) bakalarna muhta etmemek iin bile alsa, o yine Allah yolundadr.
Eer o, mal ve servet okluu ile vnmek iin alrsa, o zaman eytann
yolundadr buyurmulardr.
bn-i Mesd (rahmetullahi aleyh): Ben bo olup, ne hret ve ne de dny iiyle
uramyan kimseyi sevmem buyurmulardr.
brhm Nehaye (rahmetullahi aleyh): Doru tccr m, yoksa sdece kendisini
ibdete vermi, baka bir eyle uramyan kimse mi sana daha sevgilidir? diye sordular.
O da, Doru tccr daha ok severim. nk o, cihad ierisinde bulunmaktadr. eytan
onun, l, tart ve al-veriinde, hle yapmasn istiyor. Fakat bu doru tccr, eytann
bu isteini yapmyor. Bu hususta onunla mcdele ediyor buyurdu.
mer bin Hattb (rahmetullahi aleyh) buyurdular ki: Hibir yer bana, ierisinde
ailemin geimini temin ettiim yerden daha sevimli deildir.
Eb Kilbe, Eyyb-i Sahtiynye yle buyurmutur: arya pazara git, alveri
yap. nk, insanlara muhta olmamak, fiyetin iyi hllerindendir.
slm limleri buyurmutur ki: Ticret yap. Al-veri yap. Allah tel sana
bereket ihsn eder.
Muz bin Cebel (rahmetullahi aleyh) vasyyetinde yle buyurdu: nsann
dnysn unutmamas gerekir. Dnydan da nasbini almas lzmdr. Fakat insan, hrete
it payna ve nasbine daha muhtatr. yleyse insann, hret ile alkal ilerine ncelik
vermesi gerekir. (nk hret lemi sonsuz, dny ise bir gz ap kapayacak kadar ok
abuk geicidir. Bir anlk dny lezzeti, zevk-u sefs iin, ebed, sonu olmayan lezzetler
feda edilip, elden karlr m?)
riflerden birisi yle buyurur: nsanlar ksmdr: Birincisi, hret ilerinden,
dny ile uramya frsat bulamyanlar. Bunlar hreti kazanan kimselerdir. kincisi,
dny ile megul olurlar. Yalnz, bununla hretini kazanmay isterler. Bunlar da, hrette
kurtulua erenlerdendir. nc ksm kimseler ise, dny zevk ve elencesine dalp,
hreti unutanlardr ki, bunlar hrette zarara urayp, helk olacak olanlardr.
Lokman Hakim yle nashatta bulundu: Dnydan yetecek kadar nasbini al.
Yoksa, insanlara muhta olur, ellerine bakarsn.
Allah tel, Kurn- kermde melen: (Ey Reslm, tarafmdan kavmine) de ki:
Ey (gnah ilemekle) nefslerine kar haddi am kullarm! Allahn rahmetinden
(sizi, balamasndan) midi kesmeyiniz. nk Allah (irk ve kfrden baka,
diledii kimselerden) btn gnahlar magfiret buyurur. phesiz ki O, Gafrdur
(ok balaycdr), Rahmdir (ok merhametlidir) buyuruyor. (Zmer-53.)
Sfyn- Sevr (rahmetullahi aleyh), hrette hesabmn ana-babama braklmasn
istemem. nk ben unu kesin olarak biliyorum ki, Allah tel bana, onlardan daha
merhametlidir buyurdu.
Reslullah efendimizden yle rivyet edilmitir: Benim hayatta olmam da,
lmm de sizin iin hayrldr. Hayatta olmama gelince; size uyacanz, tkip
edeceiniz yollar gsteririm. Vefatma gelince; sizin amelleriniz bana arz
olunur, iyi amellerinizi grnce, Allah telya hamd ederim. Gnahlarnz
grnce, Allah teldan, sizin af ve magfiretinizi dilerim.
Yine rivyet edildiine gre: Kul tvbe ettii zaman; Allah tel, meleklere ve
gnahlar iledii yerlere o kulun gnahlarn unutturur. Gnahlarn da iyilie evirir. Bu
kymete kadar byle olur. O gnahlara kymette ahit olacak bir ey bulunmaz.
Denilir ki, Kul gnah iledii zaman, mir durumunda olan sa taraftaki melek,
gnahlar yazan sol taraftaki melee, bu gnah alt saat yazmamasn (beklemesini)
emreder. Eer o kul, bu zaman zarfnda tvbe ve istigfr ederse, sol taraftaki melek, o
kul iin, o gnah yazmaz. Eer tvbe ve istigfr etmezse, o gnah ona yazar.
Enes bin Mlikin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii uzun bir hads-i erfte
buyuruluyor ki: Kul, gnah iledii zaman o gnah ona yazlr. Bir Arb, Y
Reslallah! Eer o kul tvbe ederse? diye sorunca, Peygamber efendimiz (sallallah
aleyhi ve sellem) O gnah yok edilir buyurdu. Arb, Eer o gnaha tekrar
dnerse? diye sordu. Peygamber efendimiz Ona gnah yazlr buyurdular. Arb
tekrar Y, tvbe ederse? diye sordu. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) O zaman,
o gnah onun sahfesinden silinir buyurdu. Arb Y Reslallah! Gnahn byle
tvbe ile yok edilmesi ne zamana kadar devam eder? diye sordu. Reslullah efendimiz:
Kul, Allah teldan af ve magfiret diledike, Allah tel, onun gnahn yok
eder. Gnahn yok edilmesi, kulun usanp istigfr brakmasna kadar devam
eder. Kul, iyilik yapmaya karar verince, sa taraftaki melek, o kul, o iyilii
yapmadan nce ona bir iyilik yazar. yilii yapnca, on iyilik yazar. Sonra Allah
tel onu yediyz katna kadar karr. Kul bir ktlk yapmaya karar verince, o
ktlk ona yazlmaz. Eer o ktl yaparsa, ona bir gnah yazlr. Bu
ktln de arkasnda Allah telnn aff vardr.
Peygamber efendimiz buyurdular ki: Sizden biriniz, Allah tel hakknda
zann gzel olarak lsn. nk Allah tel: Kulum beni zannettii gibi bulur,
buyurmutur.
Hasen-i Basr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: nsanlar, Rablerine olan zanlarna
gre amel yaparlar. Mminin Rabbi hakknda zann da gzel, ameli de gzeldir. Kfir ve
mnfkn ise, Allah tel hakkndaki zanlar ktdr. Fakat insanlarn ekserisi bunu
bilmezler.
Sfyn- Sevr (rahmetullahi aleyh) bir gn alarken grld. Kendisine, niin
alyorsun? Allah telnn aff ve merhameti var, dediler. Bunun zerine Sfyn- Sevr
hazretleri: Gnahlarma alamyorum. Acaba son nefeste mnm kurtarabilir miyim
diye, o korkudan alyorum buyurdu. (nsanolu u iki durum arasnda olmaldr: Allah
telnn rahmetinden mit kesmemeli. Fakat, Allah tel ok merhametlidir deyip de
gnah ilememelidir. nk, Allah telnn gazb gnahlarda gizlidir. Onun iin, hibir
gnah kk grmemelidir. Dima Allah teldan korkmaldr.)
Birisi, byk ztlardan birine dedi ki: nsanlara o kadar nasihatte bulunuyorum,
anlatyorum, fakat hibir deiiklik olmuyor O zt da, Kalbinde Allah korkusu olmyan
bir kimseye, nashat nasl fide verir? cevbn verdi. Nitekim Kurn- kermde Al sresi
10. yet-i kermesinde melen: Muhakkak ki, Allah teldan korkan nashat
alacaktr buyurulmaktadr.
Byk gnah iliyenlerin amelleri boa gider. Sahiplerini de felkete gtrr. Allah
tel, Kurn- kermde melen: Eer siz yasak edildiiniz gnahlarn
byklerinden saknrsanz, sizin dier gnahlarnz rteriz ve sizi iyi bir
gidita sokarz. buyuruyor. (Nis-31) yet-i kermede, kk gnahlara keffret iin,
kulu helke gtren byk gnahlardan kanmak art kouldu. Peygamber efendimiz de:
Be vakit namaz ve iki Cuma arasnda byk gnahlardan saknan kimselerin,
kk gnahlar rtlr. buyurdu.
limler, byk gnahlarn says hakknda eitli olarak bildirmilerdir. bn-i Abbs
hazretleri byk gnahlarn yetmie kadar ulatn buyurduktan baka, Allah telnn
yasak ettii herey byk gnahtr demitir. Yine o ve daha baka limler, Cehenneme
atlmak ile tehdid edilen herey byk gnahtr, demilerdir.
limlerin (r.aleyhim) bildirdikleri byk gnahlardan bir ksm unlardr: Allah
telya irk (ortak) komak. Gnah ilemekte srar etmek. Allah telnn rahmetinden
mit kesmek. Allah telnn mekrinden emn olmak. Yalan yere ahitlik etmek. Yalan
yere yemn etmek. ffetli bir mslmana iftira etmek. ki imek. Zulm ile yetimin maln
yemek. Faiz yemek. Zin etmek. Lt kavminin yapt kt ii yapmak. Adam ldrmek.
Hrszlk yapmak. Ana-babaya kar gelmek.
bde bin Smit, Eb Sad el-Hudr ve daha baka Sahbe-i kiram; (r.anhm)
Siz, baz eyleri kldan daha ince ve nemsiz gryorsunuz. Halbuki biz, onlar byk
gnahlardan sayardk buyurmulardr.
Rivyet edilir ki; kul kymet gn amellerinden hesaba ekilir. Btn amelleri
boa gider. Neticede Cehenneme girmesi, lzm olur. Fakat bu srada, baz gzel ameller
ortaya kar. O kul, buna hayret eder. Y Rabb! Ben dnyda iken byle ameller
yapmamtm der. Bunun zerine ona: Bu iyi ameller, dnyda iken seni gybet eden,
sana eziyet eden, sana zulm edenlerin amelleridir. Onlarn iyiliklerini sana verdim
buyurulur. Bu bakmdan kk de olsa iyi amelleri hafif grmemek lzmdr.
Sehle (rahmetullahi aleyh); Cehletten daha byk masiyet (gnah) nedir? diye
soruldu. O, Bir kimsenin chil olduu hlde, chil olduunu bilmemesidir. O kimse,
cahillii sebebiyle lim olduunu zanneder. lim renmez. Bunu ihml eder. Bilmedii
mevzlarda fetv verir. Bunu ilim zanneder.
Allah telnn beenmedii ve yasak ettii bir iten saknmak, Allah telnn
beendii yetmi eyi yapmaktan daha hayrldr.
Chil kimse, fazletli ilere nem verir de, kk bir gnahtan saknmaz. Halbuki
gnahlar, kk bile olsa, insan Allah teldan uzaklatrr.
Byk ztlardan birisi buyurdu ki: Ben yemek, imek ve uyku gibi btn ilerime
niyetimi dzelterek balarm. (Mesel, yemek yerken, ibdet ve tata g ve kuvvet
kazanabilmek iin yer, uykuyu, dinlenip kuvvet bularak, daha iyi ibdet ve tat edebilmek
iin uyurum.) Birok iyi amellerin terk edilmesi niyetin zaif olmasndandr. Onun iin niyeti
iyi yapmak lzmdr.
Enesden (rahmetullahi aleyh) bildirilen bir hads-i erfte, Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) yle buyurmaktadr: Size bir kavmi (topluluu) haber vereyim
mi? Onlar Peygamberler (a.s) ve ehdlerden deildirler. Fakat, Peygamberler ve
ehdler de onlara gbta ederler. Onlarn, Allah tel tarafndan ihsn edilmi,
nrdan minberler zerinde yerleri vardr Eshb- kiram: Onlar kimlerdi? diye
sordular. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), (Onlar) Kullar, Allah telya,
Allah telya da kullarn sevdirirler. Yeryznde (Allah telnn) kullarna
nashatta bulunurlar. Biz, Evet bunlar, nashatleriyle Allah tely sevdirirler. Fakat,
kullar Allah telya nasl sevdirirler? diye sorduk. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem), Onlar, kullara Allah telnn sevdii eyleri emrederler, haram
kldklarndan da nehyederler. Kullar, byle kimselere itat ederlerse, Allah
tel da onlar sever buyurdu.
Muz bin Cebelden gelen mehr haberlerde yle bildirilmektedir: Kim L ilhe
illallah derse, Cennete girer. Kimin son sz L ilhe illallah olursa, ona Cehennem atei
dokunmaz. Kim, Allah telya, Ona bir eyi ortak komadan kavuursa, Cehennem
atei ona haram olur.
Bir hads-i eriflerinde, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) efendimiz yle
buyururlar: Mjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz. Kolaylatrnz, zorlatrmaynz.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Eshb- kirama, Eer siz benim

bildiimi bilseydiniz, az gler, ok alardnz buyurunca, Cebril (aleyhisselm) inip
Allah tel buyuruyor ki: Kullarm mitsizlie drme. Bunun zerine Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem), Eshb- kiram (aleyhimrrdvn) mitlendirici ve onlar
evklendirici szler buyurdu.
Hums emri Umeyr bin Sad, Hz. merin (rahmetullahi aleyh) huzruna girince,
Hz. mer ona: Y Umeyr! Dnyalk olarak yannda ne var? diye sordu. O u cevab
verdi: Yanmda bir sm var. Ona yaslanyorum, zarar veren bir ylana rastlarsam,
onunla onu ldryorum. Sonra deriden bir torbam var, onda yiyeceklerimi tayorum. Bir
tabam var, onda yemeimi yiyorum. Bir de abdest ve iecek suyumu tadm bir kab
var. Bunlardan baka dnyalk bir eyim yok dedi. Bu szleri dinleyen Hz. mer, Doru
konutun, Allah tel sana merhamet eylesin dedi.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Her ktln ba,
dny sevgisidir. ve Ne mutlu kendi ayb ile megul olup, kendisini bakasnn
ayplaryla uramaktan alkoyan kimseye. Ne mutlu, gnah yollardan
olmakszn kazand mallar infk eden kimseye. Ne mutlu huyu gzel, ii iyi ve
gzel olan, ktl insanlara dokunmayan kimseye. Ne mutlu, ilmiyle amel
eden, maln fazlasn infk eden (Allah yolunda harcayan), szn fazlasn tutan,
Snnet-i seniyyeye uygun hareket edip, bidate dalmyan kimseye. Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) efendimiz bir hads-i erfte yle buyurdular: Kiinin
mlyanyi terk etmesi, mslmanlnn gzelliindendir. Bu hads-i erf iin,
ilmin yarsdr denilmitir. Mlyan, farz olarak emredilmeyen, fazletli olmas sebebiyle
kendisine tevik edilmiyen, yaplmasnda sevb, terk edilmesinde gnah olmayan, fakat
kendisine ihtiy duyulmyan eydir.
Selef-i slihn, gnn evvelini hret ilerine, sonunu ise dny ilerine ayrrlard.
Hz. mer de (rahmetullahi aleyh) tccrlara bu ekilde yapmalarn emretmitir.
arda i yapan kimseyi, onun dny ii, hret iinden alkoymamas, dny
ticreti de, hret ticretinden alkoymamas gerekir.
Bidat sahibine veya gnah ve kt iler yapan kimseye yardmc olan kimse, bidat
sahibinin ve gnah iliyenin gnahna ve bidatine ortaktr.
bn-i Abbsn bildirdii bir hads-i erfte Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
yle buyurmaktadr: Dny, kymet gn perian, irkin ve yal bir kadn
sretinde getirilir. Mahlkta yaklar. Oradakilere, siz bunu tanyor musunuz,
denir. Onlar: Onu tanmaktan Allah telya snrz, derler. Bunun zerine
onlara: Bu, kendisiyle birbirinize kar vndnz, onun yznden akraba ile
alakay kestiiniz, birbirinizi hased ettiiniz, birbirinize buz, kin tuttuunuz,
gaflete daldnz dnydr, denir. Sonra dny Cehenneme atlr. Dny: Y
Rabb! Nerede bana tbi olanlar, nerede benim taraftarlarm diye barr. Bunun
zerine Allah tel, ona tbi olup, peinden gidenleri de ona katnz,
(Cehenneme, onun yanna atnz) buyurur.
Selm bin Eb Muti dedi ki: Zhd ekilde olur: Birincisi, iinde ve sznde ihls
sahibi olmak, Allah iin bir ii yapmak, Allah iin konumak, riy, menfaat duygusu
kartrmamak. kincisi, iyi olmayan terk etmek, slih ve iyi olan yapmak. ncs,
hell olann da, lzm olan miktarn kullanp, fazlasn terk etmek. Haberde geldi ki:
Kurn- kermi en gzel okuyan, okurken Allah teldan korktuunu grdn
kimsedir.
Denilmitir ki; Kurn- kermi okuduunuz zaman, alaynz. Eer
alyamyarsanz, alamaya alnz.
Kurn- kerm hznl olarak nzil olmutur (inmitir). Onun iin, Kurn- kermi
okurken hznl olmaya alnz. Yan, Kurn- kermde mn etmiyenlerin, mn edip
de gnah ileyenler, ktlk yapanlar iin eitli tehditler ve karlaacaklar cezalar da
bildirilmektedir. Bu tehdit ve cezalar, insan alatacak derecede pek iddetlidir.
Kurn- kermi okuyan slih bir kimse, Allah telnn sevdii ve setii kullar iin
hazrlad yksek makamlar, Allah telnn nimet ve ihsnlarndan, iyi hllerinden
bahseden yet-i kermeleri okurken bu gzel hllerin sdece kendisi iin deil de, btn
mminler iin olduunu dnr. Azb yetlerini okurken, bu azaplarn kendisi iin
hazrlandn, sanki azapla korkutulan kiinin kendisi olduunu kabul eder. Byle bir
azba dmekten endie duyar, bu korkuyu kalbinde hisseder.
limlerden birisi yle buyurdu: Kurn- kerm okuyordum. Bir tad alamyordum.
Fakat Kurn- kermi, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) Eshbna
(aleyhimrrdvan) okurken dinliyormu gibi okumaya balaynca, tad almaya baladm.
Sonra Kurn- kermi Cebrilin (aleyhisselm) Reslullaha vahyini dinliyormu gibi
okumaya baladm. Bundan da daha baka bir tad aldm.
Yine limlerden birisi yle buyurdu: Her yet-i kerme iin (anlyabildiim)
altmbin man vardr. Geri kalan man ise ok daha fazladr.
Hz. Ali buyurdu ki: Eer isteseydim, Ftiha-i erfenin, yetmi katr yk tefsrini
yapabilirdim.
Eb Sleymn Drnnin (rahmetullahi aleyh): Ben bir yet-i kermeyi okurum,
drt gece zerinde dururum. zerinde iyice tefekkr etmeden (derin manlar ve murd-
ilhi zerinde iyice dnmeden), dier yete gemem buyurduu bildirilmitir.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Tvbe edeni Allah
tel sever. Tvbe eden, gnah olmyan kimse gibidir.
Eb Sleymn Drn (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Akll kimse iin, kalan
mrnde, daha nce Allah telya kar yapt isynlara, karm olduu ibadet ve
tatlara, alarsa bu ona lyktr. Fakat, kalan mrn de gnahlar iinde geiren kimseye
ise, alamak daha ok lyktr.
Muz bin Cebel (rahmetullahi aleyh) bir nashatnda, Ktlk yapt isen, peinden
iyilik yap ki, o iyilik, yaptn ktl yok etsin buyurmutur.
Allah tel da Kurn- kermde melen: Onlar ki, Rablerinin rzsn
kazanmak iin sabrederler. Namaz gerei zere klarlar. Kendilerine verdiimiz
rzktan gizli ve aikr harcarlar, ktl de iyilikle giderirler. te bunlar (ad
geenler var ya), hret sedeti onlar iindir buyuruyor. (Rad-22)
Allah tel, Kurn- kermde melen: Sizden birinize lm (almetleri) gelip
de Ey Rabbim! Beni yakn bir zamana kadar geciktirsen de, sadaka versem ve
slihlerden olsam demeden nce, size rzk olarak verdiimiz eylerden (Allah
yolunda) harcayn buyurmaktadr. (Mnfkn-10).
ok defa ruh gargara hline gelmeden nce (lem-i melekt) o kula gsterilir.
Melekleri, lemlerinde durduklar hl zere grr. Kul, melek-l-mevti (lm meleini)
Azraili (aleyhisselm) grp, ona Ey Azrail! (aleyhisselm) Bana bir gn daha mhlet
versen de, bu zaman zarfnda Allah telya ibdet etsem, slih ameller ilesem,
gnahlarmdan vaz gesem der. Bunun zerine, Azrail (aleyhisselm) Gnlerini bitirip,
tkettin. Dnyda kalacak bir gnn yok der. O kii yine yleyse, iki saatlik bir zaman
msade et der. Azrail (aleyhisselm), Dnyda kalacak btn saatlerini tkettin. Bir
saatin bile kalmad der. Nihyet rh, hulkuma (boaza) gelir. Bundan sonra tvbe kaps
kapanr. Ameller sona erer. Gz bir noktaya bakar. Son nefesini de verip ruh kar. Ya
tevhd zere (mslman olarak) rhunu teslim eder, ki buna hsn-i htime (gzel ve
hayrl akbet) denir. Yahut da, ekavet zere can verir. Bu durumda, mn zere deil de,
mn edilecek hususlarda ek ve phe ederek rhunu teslim eder. Buna ise, s-i htime
(kt son) denir. Kul, tvbe etmeye elinde frsat varken, bunu ganimet bilmelidir. Yoksa
bu frsat bir daha bulamaz. Allah tel, Kurn- kermde melen: O kimseler ki, kt
ilerde srar ederken onlardan birine lm gelip hayattan midini kesince Ben
imdi tvbe ettim der, o kimseler iin tvbe yok. (tvbeleri makbl deildir.) Kfir
olduklar hlde lenlere de tvbe yok. te biz onlar iin hrette ackl bir azb
hazrlamzdr (Nisa-18)
Ruh ekilip, son ba kopaca zaman, kendisine birok fitneler rz olur. Bu yle
fitnelerdir ki, eytan yardmclarn, zellikle, lm halindeki kimseye musallat edip onun
zerine toplar. Onlar kendisine vekl eder. Bunun zerine eytann yardmclar, o
kimsenin yanna gelirler. O kimsenin babas, anas, kardei, kz kardei ve sevdii
kimselerden olup da, daha nce vefat etmi kimselerin sretinde grnrler. Ona derler
ki: Ey filan! Sen lyorsun. Biz bu hlde seni geip gittik. Sen yahudi dni zere l.
nk yahudi dni Allah telnn katnda makbl bir dindir derler. Eer bu kimse,
onlarn bu szlerine aldanmaz, onlar dinlemez de, onlar bu kimsenin yanndan giderlerse,
bakalar gelir. Bunlar da, yle derler: Sen Nasrn (hristiyan) olarak l. nk
hristiyanlk mesh snn (aleyhisselm) dnidir. Bylece her milletin dinlerini ona
sylerler. Bu srada, Allah telnn arp sapmasn murd ettii kimse aar. te, Ey
bizim Rabbimiz! Bize lmden nce hidyet ettiin gibi, lm zamannda da
kalblerimizi artma kavl-i erifinin mans budur. Allah tel bir kulunun, hidyet
ve mnda sebatn dilerse, o kimseye rahmet-i ilhiyye yetiir. Baz limler bu rahmetten
murd, Cebrildir (aleyhisselm) dediler.
Rahmet-i ilhiyye eytan kovup, lm yorgunluu ile yorulmu olan kimsenin
zerinden bu yorgunluu giderir. O zaman o kimse rahatlar ve gler. ok kimsenin bu
hlde glmesi grlr ki, Allah tel tarafndan rahmet gelmesi ile mjdelenip; Ey filan
beni bilir misin, ben Cebrilim. Bunlar ise, senin dmanlarn olan eytanlardr. Sen Hanif
milleti (dni), Muhammed aleyhisselmn dni zere vefat ediyorsun der. te bu
melekten daha ok sevgili ve ferahlandrc bir ey yoktur.
lmekte olan kimsenin, his duygularndan en son kaybedecei ey, iitmesidir.
nk, ruh kalbden ayrld vakit, yalnz grmesi bozulur. Fakat iitmek, ruh kabz
oluncaya kadar gayb olmaz. Bunun iindir ki, Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve
sellem), Mevtanza (llerinize) L ilhe illallah Muhammedn reslullah szn
telkin ediniz buyurmulardr.
lm hlinde olann yannda, ok sz sylemek, yasaklanmtr. nk lm
hlindeki kimse, bu srada ok sknt ve meakkat ierisindedir.
Eer lnn azndan salyas akm, duda sarkm, yz kararm, gz
germi ise, bilinmelidir ki, o akdir. Ahretteki btn akbeti ona gsterilmitir. Onun
iin bu durumu almtr.
Eer mevtann az ak, sanki glyor, yz glmsyor ve gz de krpk gibi
ise, o da ahretteki iyi hlini grdnden byle iyi bir srete girmi olduu anlalr.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Allah teldan, Sad bin Eb Vakkasn
yapt dualarn kabul edilmesini diledi. Sonra, Sad bin El-Vakkasa buyurdular ki: Ey
Sad! Temiz ve hellinden ye. Bylece, yaptn dualar kabul olur.
limler (r.aleyhim) buyurdular ki: Haram yenilmesi sebebiyle, yaplan dua,
hellinden yenilip, iyi amel ileninceye kadar alkonup bekletilir.
Ali bin Fudayl babasna: Ey babacm! Hell olan ey pek kymetlidir. Bunun
zerine babas: Ey oul! Hell olan ey, pek kymetli olup, onun az bile Allah telnn
katnda ok kabul edilir.
Denilir ki: Karnnda haram lokma veya srtnda haramdan bir iplik olduu hlde
namaz klan kimsenin, namaz kabul olmaz. (yan, namazna sevb verilmez. Fakat
namaz borcundan yine kurtulur. Bir kimse hellinden yerse, yapt ibdetin sevbna da
kavuur.)
Sehl (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Bir kul azn semya (ge) doru aar,
azna, yamur damlalar der, bundan vcdu faydalanp kuvvet kazanr da, bu kuvveti
(enerjiyi) ktlkte kullanr veya kazand bu gc Allah telya itat ve onun
beendii ilerde harcamazsa, azna giren o yamur damlalar onun iin hell olmaz.
(Burada, yenen eyler hell bile olsa, bununla elde edilen kuvveti, Allah telnn
beendii ilerde sarf etmenin ehemmiyeti anlatlmaktadr.).
Tefsr sahiplerinden birisi: (Yine) byle, zlimlerin bazsn bazsna
kazandklar iler sebebiyle, idreci ve hkim yaparz melindeki (Enm-129)
yet-i kermenin tefsrinde, nsanlarn amelleri bozulunca, onlarn zerine amelleri kendi
amellerine benzeyen mirler getirilir buyurmutur. Bu yet-i kermenin tefsrinde baka
bir lim ise, nsanlar dinleri ynnden bozulunca, onlarn rzklar da bozulur demitir.
amn bidlerinden birisi yle demitir: Krk seneden beri (gnha girerim
korkusuyla) kalbime huzr ve rahatlk vermeyen eyi terk ettim.
Ysuf bin Esbt ve Vek bin Cerrah derler ki: Bize gre dny eydir. Hell,
haram ve pheliler. Hell iin hesap, haram iin ceza, pheliler iin de itab (knama ve
azarlama) vardr.
Hz. Eb Bekr buyurdular ki: Biz haram olmas korkusuyla, yetmi tane hell
kapy terk ediyorduk.
Ey insan! Sonunu dn. Dinini muhafaza eyle. Yediine itiine dikkat et.
Hellinden yemee ok dikkat et. Dnyya daldn. hrete, hayr m, yoksa er mi
gnderdiine, bakmyorsun. Kt akbetten Allah telya snrz.
Haberde geldi ki: Allah tel, faiz yeme hakknda yapt tehdit kadar, baka
hibir ey iin yapmamtr. Kurn- kermde melen yle buyurulmaktadr: Ey
mminler! Allahdan korkun ve (chiliyette ilediiniz) faiz hesabndan arta kalan
brakn (almayn) eer gerek mminler iseniz. Yok, eer bu faizi terk
etmezseniz bilin ki, Allaha ve Peygamberine kar harbe girmisiniz. Eer rib
(faiz) almaktan tvbe ederseniz, ana paranz sizindir ve bylece ne zlim
olursunuz ne de zulme uram bulunursunuz. (Bekra: 278, 279).
1)
2)
3)
4)
5)

Kms-l-alm; cild-1, sh. 730
Kt-l-kulb
EB YAKB NEHRECR:
Tasavvuf byklerinden. smi, shk bin Muhammed olup, knyesi Eb
Muhammeddir. 330 (m. 944) senesinde Mekke-i mkerremede vefat etti. Irkda
Ahvazn yaknndaki Nehrecr denilen kyden olduu iin, Nehrecr diye bilinir. Hicaza
gitti. Uzun seneler Harem-i erfe komu olarak kald. Cneyd-i Badad, Yakb es-Ss
ve Amr bin Osman el-Mekk ve daha baka byk ztlarla grp, sohbet etmitir.
Fazlet sahibi bir zttr. Tasavvufun yksek makamlarna kavumutur. Ltfu ve
ikrm bol, edebi pek ok idi. Arkadalar kendisini ok severdi. Yznde herkesin fark
ettii bir nrnlik vard. ok ibdet ederdi. Gnl bir gn bile rahat olmamt. Nitekim
Ey Yakb! Sen kulsun. Kul rahat olmaz diye bir ses iitti.
Eb Yakb Nehrecr buyurdular ki: Doruluk, akta ve gizlide hakka uymak ve
uygun olmaktr. Doruluun hakkati, darlk ve ktlk zamanlarnda da hakk
syliyebilmektir.
Allah tely en iyi tanyan, Onun eserlerini, kinatdaki esiz nizm ve intizm,
ondaki ince ve yksek sanat grp, Allah telnn bykl ve ycelii karsnda
hayran olup, hayrette kalan kimsedir.
Anlatlr ki, birisi gelip Eb Yakba, Benim kalbimde bir katlk var. Baz ztlarla
istirede bulundum. Bana eitli tavsiyelerde bulundular. Fakat kalbimdeki bu katlk,
hibirisinin dedii ile gitmedi. Bunun zerine Eb Yakb, Onlar hat etmiler. Sen yle
yap, herkes uyuduu zaman, Kbe-i muazzamadaki Mltezemeye (Hacer-l-esved ile
Kbe-i muazzamann kaps arasndaki yere) git, orada namaz kl. Allah telya yalvarp
yakar. Y Rabb, iimde arp kaldm. Bana yardmn ihsn eyle diye dua et. dedi. O
ahs da Eb Yakbun dedii gibi yapt. Kalbindeki o katlk gitti.
Yine birisi ona gelerek, Namaz klyorum, fakat tadn iimde bulamyorum dedi.
Eb Yakb o zta dedi ki, Allah tely sdece namazda hatrlarsan byle olur. Allah
tely her zaman hatrlamaldr ki, yaplan ibdetlerin tad alnabilsin.
Dny bir derya, insanlar bu denizde yolcu, gemi takv, hret ise sahildir.
Doymas yemekle olan kimse, dima atr. Zenginlii mal ile olan fakirdir. nk o
mal, her zaman elde kalmaz. Allah teldan yardm istemiyen, baarszla mahkmdur.
htiycn insanlara arz eden mahrm kalr. Gerekte btn ihtiylar gideren Allah
teldr. Kullar birbirinin ihtiylarn gidermekte vastadr. Allah tel, insanlara,
birbirinin ihtiycn gidermek iin g ve kuvvet vermezse, kimsenin kimseye yardmc
olmaya gc yetmezdi. Bu bakmdan ihtiylar hereyin sahibi ve mliki Allah telya
arz etmeli. Allah tel bir iin olmasn dilerse, onun meydana gelmesini temn edecek
sebebleri de yaratr.
nsan kendisine verilen nimete krederse, Allah tel, o nimeti insann elinden
almaz. Eer nimete kretmeyip, kymetini bilmezse, o nimet devam etmez, elden
gider.
Kul manev ynden yksek mertebelere eriip kemle eriince, artk ona, bel ve
skntlar nimet eklinde grnr. nk, onun Allah telya olan muhabbet ve sevgisi o
kadar fazladr ki, artk Ondan gelen herey, ona gzel ve tatl gelir.
nsann kazanl olmasnn ess, az yemek, az uyumak, az konumak ve nefsin
arzu ve isteklerini terk etmektir.
Kii, kendi benliinden syrlp, Hak ile beraber olursa, o zaman kulluk makamna
kavuur. Kul olabilmek pek yksek bir makamdr.
nsanda huzr ve sevin, u eyle hsl olur: Birincisi; kii Allah telya
ibdet edip, beendii ileri yapt zaman duyduu sevin ve rahatlk. kincisi; kalbini
Allah teldan baka hereyden syrp, sadece Allah tel ile beraber klmak.
ncs; Allah teldan baka eyler hakknda konumay brakp, Allah tely
anmaktan hsl olan tatllk ve sevin. Allah telnn anlmas sebebiyle meydana gelen
nee ve sevincin almeti eydir: Birincisi; kulun dima, tat (Allah telnn beendii
eyler) zere olmas. kincisi; dnydan ve dnyya dkn olanlardan uzak kalmak.
ncs; yaptklar ibdet ve tatlerde, sdece Allah telnn rzsn gzetmesi.
nsanlarn da grmesi ve bilmesi dncesinden kurtulmas.
En faziletli ve stn amel, bilerek yaplan ameldir. (Bilmeden amel yapan
kimsenin, harama dmesi ihtimli vardr.)
Gerek tevekkl sahibi, bakasna eziyet ve sknt vermez. Bana gelen bel ve
musibetlerden dolay kimseden ikyeti olmaz. Mahrm kald eylerden dolay da
kimseyi ktlemez. nk o, hayrn da, errin de, Allah teldan olduuna kmil bir
ekilde mn etmitir.
Eb Yakb Nehrecrye Allah telnn rzsna nasl kavuulur diye sordular. O
da Chillerden uzak kalmak, limlerin sohbetinde bulunmak, ilmi ile amel edip, Allah
tely anmaya devam etmek diye buyurdu.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

EB ZEYD EL-MERVEZ:
afi mezhebi fkh limlerinin en byklerinden. smi, Muhammed bin Ahmed bin
Abdullah bin Muhammed el-Mervez el-Fn olup, knyesi Eb Zeyddir. 301 (m. 913)
senesinde Mervin kylerinden Fnda dodu. 371 (m. 981) Receb-i erfin 13.
Perembe gn Merv ehrinde vefat etti.
Haram ve pheli eylerden ok saknrd. Dnyya hi dkn deildi. Genliinde
ok fakir olduundan, souk k gnlerini paltosuz geirirdi. Bu kadar skntya ramen,
ilim renmek iin; Irak, am ve Mekkeye gitti. Muhammed bin Abdullah es-Sad, Eb
shk el-Mervez, mer bin Allek el-Mervez, Ebl-Abbs ed-Degavl, Muhammed elMnkedir ve baka byk ztlarla grp sohbet etti. Mekke-i mkerremede
Muhammed bin Ysuf el-Ferebrden Sahh-i Buhryi dinledi. Heysem bin Ahmed esSabba, Abdlvhid bin Mims, Abdlvehhb el-Meydn, Eb Abdullah el-Hakm, Eb
Abdurrahmn es-Slem, Eb Bekr el-Berkn, Muhammed bin Ahmed el-Mehmil, EblHasen Dre Kutn, Eb Muhammed Abdullah bin brhm ve baka birok limlere ders
verip, onlar yetitirdi.
Eb Zeyd el-Merveznin (rahmetullahi aleyh); akl, fehmi, hfzas ok kuvvetli
olup, afi mezhebinin inceliklerine vkf idi. Zamannn bir tanesi olup, o zamanda
bulunan btn tlibler (dni renmek istiyenler) kendisinden istifde etmilerdir. Dnin
emirlerine uymaktaki hassasiyeti, ilim, edeb ve fazletlerinin okluu konusunda,
zamanndaki insanlarn ittifk vard. Eb Bekr el-Bezzz diyor ki: Eb Zeyd el-Mervez ile
beraber Nibrdan Mekke-i mkerremeye gittik. Beraber olduumuz mddet ierisinde,
kendisini yakndan tkib ettim. Edebe uygun olmayan bir hlini grmedim. Beraber
olduumuz mddete, meleklerin, onun bir hatsn tesbit edip gnah yazm olduklarn
zannetmiyorum.
Mekke-i mkerremede, Kbe yaknnda yedi sene kald. Makm- brhm ve
civarnda bulunur, ilim retirdi. Hi kimsenin aybn, huss hlini aratrmaz ve bilmek
istemezdi.
Eb Zeyd el-Mervez yle anlatt: Mekkede yedi sene getikten sonra,
memleketim olan Merve dnmeye karar verdim. Fakat, mesafe ok uzak, yol meakkatli,
yam da ok ilerlemi olduundan, bu yolu nasl alacam endiesinde iken uyuyuverdim.

Ryamda Peygamber efendimizi grdm. Mescid-i haramn ortasnda oturuyorlard.
Yannda bir gen vard. Ben, Peygamber efendimize durumumu arz edince, yanndaki
gence iltift edip, Y Cebril! Vatanna gidinceye kadar buna arkada ol! buyurdu. O
zaman Reslullah efendimizin yannda bulunan ztn, bir gen sretinde, Cebril
aleyhisselm olduunu anladm. Herhangi bir sknt ve yol meakkati grmeden, bir nda
Merve vsl oldum.
Buyurdu ki: Kim, zor ileri yapmaktan ekinir, bo kalmay isterse, hi olmazsa
hafif iler yapsn, yine de bo kalmasn.
Allah tel, hrette mminlere verecei iki nimetin benzerini, dnyda iken
onlara ihsn etmitir: Birincisi; Cennette bulunmak nimetinin benzeri olarak, dnyda
iken mescidlerde oturmak nimetini verdi. kincisi; Cennette ddrn grmek nimetinin
benzeri olarak, dnyda iken, mmin kardelerinin yzlerine muhabbetle bakmak
nimetini verdi.
1)
2)
3)
4)
7)

Tabakt-s-sfiyye; sh. 303, 305
FRS BN S BADAD:
Evliynn byklerinden. Hallc- Mensrun halifesi idi. Baddda doup,
Semerkandda vefat etti. Knyesi, Ebl-Ksm olup, Eb Tayyib de denildi. Ona Sf,
Badad ve Dnever nisbet edildi. Vefat 340 (m. 951) ylndan sonra olmutur.
Baddda tahsile balayan Fris bin s Badad, daha sonra Horasan, Semerkand
ve Mervde de zamann byk limlerinden ilim tahsil edip, tasavvuf yolunda ilerledi.
Cneyd-i Badad, Hallc- Mensr, Ysuf bin Hseyn, Ebl-Abbs bin At ve Hseyn bin
Muhammed, onun hocalar arasndayd. Eb Mensr Mtrd ve ebl-Ksm Semerkand
ile ayn yllarda yaad. Eb Bekr bin shk Klabd-i Buhr, kitaplarnda ondan vastasz
olarak rivyetlerde bulundu. Abdullah- Slem ve mm- Kueyr de eserlerinde, onun
talebeleri vastasiyle rivyetlerde bulundular. Hocas Ysuf bin Hseynin, Znnn-i Msr
hazretlerinin talebelerinden olmas dolaysiyle; ondan, Znnn-i Msr hazretlerinin pek
kymetli szlerini rivyet etti.
mr boyunca, Allah telnn dnini doru olarak renmek, rendiklerine
uygun olarak yaamak ve Onun rzsna kavumak iin alt. nsanlarn huzr ve
sedete kavumalar iin urat. ok ibdet eder, pek gzel szlerle insanlara doru yolu
anlatr, onlarn din ve dny sedetine ulamalar iin btn gcyle alrd.
Bu mbrek zttan ders alp, talebeleri arasnda olmakla ereflenenlerden; Ahmed
bin Ali bin Cafer, Ali bin Ahmed Buznn, Muhammed bin Ahmed Fris, ondan
duyduklarn rivyet etmilerdir.
Kendisi anlatr: Hallc- Mensra Mrd kimdir? diye sordum. Mrd, maksad
Allah tel olan ve Ona kavumaynca hibir eye meyletmeyen kimsedir buyurdu.
Nefsine biraz istirahat ver, ona bu kadar yklenme diyen dostlarna: Allah
telya kavuacam yolu kesemem buyurdu.
Cneyd-i Badad hazretleri ok namaz klard. lm vaktinde de ders yapyorduk
ve o m ile namaz klyordu buyurdu.
Fris bin s Badad buyurdular ki: Allah telnn muhabbetiyle yananlarn
kalbleri, Allah telnn nru ile aydnlanmtr. Bunlar evke gelince; bu nr, gkle yer
arasn aydnlatr. Sonra Allah tel bunlar meleklerine takdim eder ve: Bunlar bana
kavumak isterler, siz ahid olun ki, ben bunlara onlardan daha ok hasretim buyurur.
Hocalar vastasyla Znnn-i Msr hazretlerinden nakleder:
Kim gzel amelini riyakrlkta kullanrsa, onun yapm olduu iyi ameller gnaha
dnr.
Bir dostum vefat etmiti. Birgn ryamda grdm. Allah telnn kendisine nasl
mumele ettiim sordum. Allah telnn Ben seni affettim. Sen dnyda fakirlere,
benim rzam iin yiyecek gtryor, onlar doyuruyordun buyurduunu anlatt.
rif, hergn korku iindedir. nk o, hesap vaktinin her saat yaklatn yaknen
bilmektedir.
1)
2)
3)
4)

Tabakt-s-sfiyye; sh. 23, 317
GULM-I SALEB ZHD (Muhammed bin Abdlvhid Bverd):

Lgat, hads, tefsr ve fkh limi. Knyesi, Eb mer olup, ismi, Muhammed bin
Abdlvhid bin Eb Himdir. Aslen Horasan blgesindeki Ebyurdtan (Bverd) olduu iin
Bverd, Baddda yerletii iin Badad nisbet edildi. Mehr lgat limi Saleb
Kfevnin derslerini hi karmayp, ondan ok istifde etmek maksadyla yanndan
ayrlmad iin, Gulm- Saleb (Salebin hizmetisi) diye mehr oldu. bdete ok
dkn olduu iin Zhid, kuma nakl ile urat iin Mutarz lakb verildi. 261
(m. 875) ylnda Ebyurdda dodu. 345 (m. 956) ylnda Baddda vefat etti. Marf-i
Kerh hazretlerinin karsna defnedildi.
limlerinden istifde iin hocalarna kle gibi hizmet eden, onlarn bildikleri hereyi
renebilmek iin, gece-gndz yanlarndan ayrlmayan Eb mer Zhid, lgat ve nahiv
ilmini Kfe dil mektebine mensb olan Saleb Nahvden rendi. Ms bin Sehl Vea,
Ahmed bin Ubeyd Ners Hamml, brhm bin Heysem Beled, Ebl-Abbs Kdeym, Ber
bin Ms Esed ve daha birok limden ilim rendi.
Lgat ilminde zamannn imm idi. Yzbin hads-i erfi, rvileriyle birlikte ezbere
bilirdi. Hads limleri sika olduunu sylediler. Edebiyat bilgilerinde, zamannn bir
tanesiydi. bin varaklk lgati, ezberinden yazdrd mehurdur. Eski irlerin iirlerini,
hayatlarn ve lgatlar kullanlarn ok iyi bilirdi. Hfzas ok gl idi. Muarzlar
tarafndan yaplan ithamlara gayet ustalkla cevap verir, lgat meselelerine, irlerin
iirlerinden setii beyitleri delil getirirdi. nceleri kuma ve hal dokuma ve ticretiyle
urar, gzel naklar yapard. limle meguliyeti, ticrette ifls etmesine sebeb oldu. O
tamamen ilimle meguliyetine devam ederek, ticreti terk etti. Kuma ve hal nak ile
urar, geimini kendi elinin emei ile salard. Zhid bir hayat yaar, az yer, az uyur, ok
ibdet ederdi. Devaml ilim ve ibdetle megul olurdu. Allah telnn rzs iin ibdet
eder, Onun rzs iin ilim renir ve retirdi. Zamanndaki limlerin birou kendisinden
ilim rendi.
Eb mer Zhidin talebelerinden, mehr limler yetiti. Bunlardan bir ksm, bni Rzkaveyh, Hkim Nibr, bn-i Mende, Kd Ebl-Ksm bin Mnzir, Ebl-Hseyn bin
Bern, Ali bin Ahmed Rezzz, Eb Ali Bin zn ve bn-i Hleveyhdir. Bu limlerden
baka, birok kimse kendisinden ilim tahsil etti. Onlardan bazlar, hads-i erf rivyetinde
de bulundular.
Kendisi anlatr: Ali bin Muvaffaktan bana gelen haberde yle bildirildi: ehriyar
isminde mecs bir komum vard. Ona mslman olmasn teklif ettim. Kendi
ateperestliklerinin daha doru olduunu iddia etti. Daha sonra, mecs dni zere ld.
Bir gece ryamda grdm. Hlinin nasl olduunu sordum. Bir Cehennem ukurunda
olduunu; neyin hak, neyin btl olduunu iyi anladn syledi. Sizin altnzda kimler
var, sizden kt durumda olan kimlerdir? diye sordum. Sizden bir topluluk diye cevap
verdi. Onlar kimlerdir? deyince de, Onlar, Kurna mahlk diyerek hakaret etmeye
cret eden Mutezillerdir dedi.
limler Eb mer Zhid hakknda buyurdular ki:
Tenuh; Eb mer Zhid kadar hfzas kuvvetli olan bir kii grmedim.
Ezberinden bin yaprak yazard.
bn-i Burhan; Lgat ilminde ncekilerden ve sonrakilerden, onun gibi gzel sz
syleyen bir kimse daha yoktu.
mm- Syt; leri gelenler ve ktibler, ondan birey iitmek iin huzrunda
bulunmaya can atarlard.
Eb mer Zhid; tefsr, hads, fkh, trih ve edebiyat ilimlerinde pekok eser
yazd. Bunlardan hocas Salebin Fashinin erhi, Yevkt, Crcn, Muvaddah, Sat,
Yevm ve leyl, Mstahsen, ert, evr, Buy, Tefsr-i esm-i uar, Kabil, Meknn ve
Mektm, Tefha, Medhil (amda 1929da yaynland.) Alel-medhil, Nevdir, Fat-layn, Fat-l-cemhere, Fedil-i Muviye (rahmetullahi aleyh), Garb-l-ehdis-i Msned-i
Ahmed bn-i Hanbel ve bunlardan ayr olarak Ali bin Hamd Nibrnin Tabakt-uyhunda bildirilen yz czden oluan bir de Msnedi vardr.
5) Bugyet-l-vut; cild-1, sh. 164
9) El-Bidye ven-nihye; cild-11, sh. 230
GLBD:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin shk Buhr Glbddir. Knyesi,
Eb Bekr, lakb, Tc-l-slmdr. Buhrnn Glbd mahallesinden olduu iin oraya,
nisbetle Glbd diye mehr olmutur. 380 (m. 990) senesinde Buhrda vefat etti.
Hads, fkh ve tasavvuf ilimlerinde limdir. Fkh ilmini Muhammed bin Fadldan,
tasavvuf ilmini de Hallc- Mensrun talebesi Fris bin sdan almtr. Zamannn dier
limlerinden de ilim renmitir. Amelde Hnef mezhebinden olup, ok kymetli eserler
yazmtr. Yazd eserlerde Ehl-i snnet itikdn anlatp, tasavvufun mahiyeti ve
stlhlar zerinde durmu, bu hususlarda kendinden nceki slm limlerinden nakiller
yaparak, gayet net ve salam bilgiler nakletmitir. Ehl-i snnet itikdn ve buna bal
olan tasavvufu anlatrken muhaliflere kar ar tenkidlere girmemi, tenkidden ziyde
doruyu ak bir ekilde anlatma yolunu tercih etmitir.
Yazd eserler pek fideli olup, bunlarla slmiyete byk hizmet etmitir.
Eserleri:
1. Et-Tearrf f mezheb-i ehl-it-tasavvuf,
2. Bahr-l-fevid f men-il-sr,
3. El-Ef vel-evtr,
4. El-Erbn fil-hads,
5. El-Eml fil-hads.
Glbd hazretlerinin en mehr eseri, Et-Tearrf li mezheb-i ehl-it-tasavvuf adl
kitabdr. Bu eserinde, nce Ehl-i snnet itikdn ksa, z ve gayet net bir ekilde
anlatmtr. Bundan baka, tasavvufun hemen her konusunda bilgi vermekte ve bu
hususlarda tasavvufta yetimi byklerin szlerini nakletmitir. Bylece tasavvuf ilminin
slm ilimlerden olduunu, aklamtr. Tasavvufun, slm dni dnda ayr bir yol deil,
bizzat dnimizin iinde emir ve yasaklara kolaylkla uyulmasna yardmc ve Allah telya
muhabbet yolu olduunu ksaca izh etmitir. Bylece din bilgisi az olanlarn ve hakk
tasavvuf ehli olmayanlarn, bir takm hlelerle insanlar aldatmalarna ve byle olanlarn,
marifet ve kermet sahibi hakk vellerle kartrlmasna mni olmutur. Bu hususta
yanl bilgiye sahip olanlara veya bilmeyenlere k tutmutur. Nihyet zamannda bu
hususdaki bir takm karmak tutum ve anlaylar karsnda, yazd bu eseri ile hizmet
etmitir. Btn bu vasflaryla Tearrf kitab, sahasnda ilk kaynak eserlerdendir. Bu eser
yetmibe blmden meydana gelmekte olup, Msrda baslmtr. eitli erhleri ve
tercmeleri yaplmtr. Belli bal erhleri unlardr:
1. erh-i Tearrf li mezheb-i ehl-it- tasavvuf, smil bin Muhammed Msteml
tarafndan yaplan Farsa erhi olup, drt cild hlinde baslmtr.
2. erh-t-tearrf, eyh-l-slm Abdullah bin Muhammed Ensr Hirev tarafndan
yaplmtr.
3. Hsn-t-tasavvuf f erh-it-tearrf, Kad Alddn Ali bin sml Tebrz Konev
tarafndan yaplan erhdir.
4. Mukaddimesinde, ihbddn Shreverd hazretlerinin Tearrf olmasayd,
tasavvufun ne olduu bilinmezdi buyurduu bir baka erhi daha mevcd olup, kim
tarafndan erh edildii kesin bilinmemektedir. smil bin Muhammed tarafndan yaplan
erhin hlsas olan Hlsa-i erh-i tearrf adl bir eser daha vardr.
Tearrf kitab hakknda; ihbddn Shreverd hazretleri: Levlet-tearrf m
urifet-tasavvuf = Tearrf olmasayd tasavvuf (mahiyeti) bilinmezdi buyurmutur.
Rgb Paa: Tearrf, emsali ok az bulunan, pek faydal bir eserdir. Bu eserde,
sflerin merebine ve slkun hakkatine iret edilmitir demitir.
Ktib elebi: Tearrf, tasavvuf byklerinin ehemmiyet verdikleri, ksa fakat
mehr bir eserdir. Mutasavvflar, bu eser iin Tearrf olmasayd, tasavvuf bilinmezdi
buyurmulardr demitir.
Nicholson: Tearrf, tasavvuf trihinin ilk kaynak ve temel eserlerinden biridir
demitir.
Arberyy: Glbdnin eseri, eski tasavvuf trihi ile ilgili birinci derecede bir
kaynaktr. Tearrfte sflerin akde ve rhi tecrbelerinden ve tasavvufla alkal, hemen
hemen btn meselelerden bahsedilir demitir.
Hads ilminde de hfz derecesinde lim olan Glbd hazretlerinin dier mehr
bir eseri de, hads ilmiyle ilgili olan Bahr-l-fevad adl eseridir. Bu eserinde ikiyzden
fazla hads-i erfin erhini yapmtr. Bu eserini yazmadan nce, Peygamber efendimizi
ryasnda grm, Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Bu yolda bulunduun
mddete, hadslerimi aklamaya devam et buyurmu ve eline kt-kalem vermitir.
Uyannca elinde hads-i erflerin yazl olduu bir kt grm ve hads-i erfleri vefatna
kadar erh etmeye devam etmitir. Bu eserinde, ahlk ve tasavvuf ile ilgili hads-i erfleri
gayet ho bir tarzda aklayp, izh etmi, incelikleri ve hikmetleri zerinde durmutur.
Glbd hazretleri, Tearrf adl eserinin mukaddimesinde yle buyurmaktadr:
Allah telya hamd olsun. O, telerin tesidir, hi bir eye benzemez, balangc ve
sonu yoktur. Bakdir. sim ve sfatlaryla kendisini, evliysna tantmaktadr. Vel kullarnn
srlarn ve rhlarn, kendisine yaklatrmaktadr. Dostlarnn gnllerini kendine
evirmektedir. Merhamet ederek evliysn kendine eker. Onlarn srlarn nefsniyet
kirlerinden temizler. Onlar kendine itat ettirerek ykseltir.
Sevdii kullarndan dilediini peygamber olarak semi, vahiy gndererek
peygamber yapmtr. Onlara indirdii kitablarnda, emirler ve yasaklar bildirmi, emre
itat edenlere Cenneti vad etmitir. Nehiylerinden (yasakladklarndan) saknmayanlar,
Cehenneme atacan bildirmitir. Peygamberlerinin derecelerini, kimsenin
anlayamayaca kadar ykseltmitir.
Peygamberlerinin sonuncusu olarak Muhammed aleyhisselm gnderdi. Ona mn
ve itat etmeyi emretti. Muhammed aleyhisselmn getirdii din, dinlerin en hayrls,
mmeti de mmetlerin en stndr. Onun dni kymete kadar bkidir, deimez,
mmetinden sonra baka bir mmet gelmez.
Allah tel, Muhammed aleyhisselmn mmeti iinde hayrl ve seilmi insanlar
yaratt. Bunlar seilmilerdir, diye hkmetti. Onlar mttek (takv sahibi) kld. Nefslerini
dnyya dkn olmaktan uzaklatrd. Bunlar nefislerinin arzularna uymamakta
samimidirler. Bunun iin zhir ve batn ilimlere kavumulardr. Kalbleri, saf, tertemiz
hle geldii iin, onlara doru bir firset ihsn edilmi, Allah telnn rz olduu yolda
sabit olmulardr. Allah teldan baka hereyden yz evirmilerdir. Zulmet perdelerini
yrtp, yksekliklere ulamlardr. Bedenleri zulmetten temizlenmi, yeryznde Allah
telnn dostlar olup, mbrek kimseler hline gelmilerdir. Halk arasnda Hakkn
emnetleri, insanlar arasnda Allah telnn sekin kullar bunlardr. Daha sonra onlarn
yoluna rabet ve hakkati yaayanlar azalp, yazarak anlatanlar oalmtr. Bu sebeble
bunlar ancak ehli olanlar anlar. Hl byle olunca, man gitti isim kald. Hakkat kayboldu,
ekil kald. Tasavvuftan anlamayanlar sflik (eyhlik) iddia etti. Bu vasf tamayanlar,
yle gzkmeye alt. Dilleriyle tasavvuf ehliyiz dediler, halleriyle uymadlar. Hlleri
dillerinin yalan sylediini gsterdi. Byle sahte kimseler, tasavvuftan olmayan eyleri
ortaya att. Tasavvuf ehli olan byklere de dil uzatp, chil dediler. Chiller lim
zannedildi, limler chil zannedildi.
te bu durum beni, bu kitapta tasavvufun ne olduunu ve tasavvuf ehlinin
gidiatn tantmaya sevketti... lim ile anlatlmas mmkn olan hususlar anlatp, izh
uygun olan meselelerin izhn aka bildirdim. Evliynn iretlerinden anlamayanlarn
ve tasavvuf konularn kavramayanlarn bunu anlayp, kavramalar iin gayret ettim.
stedim ki bu kitab, byklere ve onlarn yoluna tbi olmak isteyenlere bir rehber olsun...
Bu eseri tasavvufta ehil olan birok limin kitaplarn ve tasavvuf ehlinin menkbelerini
aratrdktan sonra ve tasavvuf ehli ile sohbet edip onlara suller sorduktan sonra yazdm.
Allah teldan yardm diler, Ona snrm. Onun Peygamberine salt ve selm
olsun. Onu kendime vesle ederek, efatini beklerim. Gnahlardan yz evirip tate
ynelmek, Allah telnn g ve kuvvet vermesi iledir.
Eserlerinden semeler:
Tasavvuf bykleri buyurdular ki: Sflere Sfiyye denilmesinin sebebi, ilerinin
saf (hlis), dlarnn pak (temiz) olmas sebebiyledir.
Bir bin Haris: Sf, kalbini Allah iin saf hle getirmi olan zttr buyurdu. Baz
bykler de: Sflere, sofdan (ynden) yaplm elbise giydikleri iin sf denilmitir
buyurdular.
Evliydan bir zta sf kime denir? diye sorulunca: Kendisi bir mala sahip
olmad hlde, kendisinde hrs ve dnyya dknlk bulunmayan kimseye denir
cevbn vermitir.
Tasavvuf byklerine sfat ve saff- evvel nisbet edenler, btnlarn, kalblerini
dikkate aldlar. Gerekten, eer bir kimse dnyya dkn olmaz ondan yz evirirse,
Allah tel o kulun srrn, saf kalbini nurlu klar. Kalbine nr aktr. Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) hads-i erfte ine nr giren kalb alr ve geniler buyurdu. Y
Reslallah bunun almeti nedir? diye sorulunca, Fn dnydan uzaklamak, ebed
olan hrete ynelmek ve lm gelmeden nce lme hazrlanmaktr buyurdu.
Bu hads-i erfle Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem), dnyya dkn
olmayanlarn kalblerini, Allah telnn nurlandracan bildirdi.
Kalbin saf ve nurlu olmas Eshb- Suffann vasflarndandr. Zhirdeki temizlik;
pis olan eylerden, btndaki temizlik; akl kt dncelerden, kalbi aa ve kt
arzulardan uzaklatrmak sretiyle olur. Allah tel Kurn- kermde melen: Nice
adamlar vardr ki, ne bir ticret ne de bir al-veri, onlar Allah anmaktan (Ona
ibdet etmekten ve emirlerine balanmaktan) alkoymaz... buyurdu (Nr-37).
Ebl-Hasene; Tasavvuf nedir? diye sorulunca, Nefsin btn lezzet ve isteklerini
terketmektir buyurdu.
Cneyd-i Badad hazretleri, tasavvuf nedir diye soran bir kimseye yle cevap
verdi: nsanlarn rzsn brakp, Allah telnn rzsn aramak, kt huylar terk edip,
nefsn olan ilerden uzaklamak, rhu ykselten vasflar kazanmaya gayret etmek,
hakk ilimlere sarlmak, hep en uygun ekilde hareket etmek, herkese nashatta
bulunmak, Allah telya verilen ahidde durmak, Muhammed aleyhisselmn dnine
uymak.
Ysuf bin Hseyn, Znnn-i Msr hazretlerine; Kiminle dost olaym? diye
sorunca, Fazla bir eye shib olmayan, senin hi bir hlinden dolay seni ayplamayan,
kendilerine kar ne kadar deiirsen dei, sana kar gsterdikleri tavrlarn
deitirmeyen kimselerle dost ol. nk dostlara en ok muhta olduun zaman, ok
deitiin zamandr buyurdu.
Malm olsun ki, tasavvuf ilimler, hllere it bilgilerdir. Hller amellerden hsl
olur ve amelin neticesidirler. Slih amel ilemeyen, hllere kavuamaz. Amellerin doru
olmas iin ilk art, bunlara it bilgileri renmektir. Bu bilgiler ise fkh ilmi ile bildirilen
dn hkmlere it bilgilerdir. Namaz, oru ve dier farzlar olup, nikh, talk, al-veriten,
hayatn dier ihtiylarna it bilgiler (ilmihl bilgileri) bu konuya girer. Bu bilgiler
almak ve renmekle elde edilir.
nsana ilk lzm olan ey, salam bir itikda, yan Ehl-i snnet itikdna shib
olmasdr. Bu yolun doru olduunu kesinlikle bilecek kadar yeterli bilgiye shib olmas da
lzmdr. Buna tevhd ve marifet ilmi (veya itikd bilgisi) denir. Bu itikd elde ettikten
sonra lzm olan ey, dn hkmleri (ilmihl bilgilerini) renmesi ve onlarla amel etmesi
lzmdr. Bunlar elde eden kimsenin nefsin fetlerini bilmesi, nefsin nasl slh edilecei,
kt huylarn ne ekilde dzeltileceini ve eytann kurduu tuzaklarn neler olduunu,
dny fitnesini ve bunlardan korunma yollarn bilmesi gerekir. Bu ilme Hikmet ilmi
denir.
Byklerden biri buyurdu ki: Havtr hatra gelen eyler drt eittir: Allah
teldan gelen, melekten gelen, nefsten gelen, eytandan gelen. Allah teldan gelen,
kulu uyarmak iindir. Melekten gelen, ibdete tevik iin, nefsden gelen, hev ve heves
peinde komaya sevk etmek iin, eytandan gelen, gnah czib gstermek iindir.
Allah teldan gelen hatrlama, tevhd nruyla kabul edilir. Melekten olan hatrlama,
marifet nru ile kabul edilir. Nefsden gelenden, mn nru ile saknlr. eytandan
gelenden ise, slm nruyla saknlr, kar konulur.
Cneyd-i Baddye Tvbe nedir? diye sorulunca, Gnah unutmandr
buyurdu. Bu sz ile, gnah olan ii kalbinden yle karmak lzm ki, rhunda bundan
eser kalmasn. Bylece bu gnah hi ilemeyen, tanmayan biri hline gelirsin demek
istemitir. Rveym hazretleri de: Tvbe, tvbeden tvbe etmektir buyurmutur. Bu
sz, Rbia-i Adviyye hazretlerinin u sz aklamaktadr: Rabbime tvbe ederken,
estagfirullah derken, bu szmdeki sammiyyetimin tam olmamasndan korkar, bunun iin
tvbe ederim.
Hseyn bin Megazilye tvbe nedir denildi. nbe tvbesini mi, isticbe tvbesini
mi soruyorsunuz? dedi. Soran kimse inbe tvbesi nedir dedi. Sana ve hereye gc
yeten Allah teldan (Allah telnn azbndan) korkmandr buyurdu. Ya isticbe
tvbesi nedir deyince, Sana yakn olduu (her an seni grd) iin Allah teldan
utanarak hay etmendir buyurdu. Znnn- Msr hazretleri buyurdu ki: Avmn tvbesi
gnahlardan, evliynn tvbesi gaflettendir. Enbiynn tvbesi ise, bulunduklar yksek
derecelerden daha ykseine kavuamadklar iindir. Cneyd-i Badad hazretleri Zhd,
eli maldan, kalbi, onu arzu etmekten ekmektir buyurdu.
ibl hazretlerine zhd nedir? diye sorduklarnda Eer dnynn Allah indinde
sivrisinein kanad kadar deeri olsayd, kfire bir yudum su bile iirmezdi
buyurulan hads-i erfe iret ederek, Yazk size, dnyda bir sivrisinein kanadndan
daha kymetli ne var ki, ondan zhd edilsin? buyurdu. Sehl-i Tster hazretleri Sabr,
Allah teldan bir ferahlk kaps amasn beklemektir buyurdu.
Ali Rodbr hazretleri bir iirinde: Her uzvumun bir dili olsa, bununla, verdiin
nimetler iin (Rabbim) sana kretsem, bu benim krmn ok olmasndan ziyde,
senin nimet ve ihsnnn arttn gsterir. nk, nimetlerine kretmeyi nasb etmen
de bir nimettir buyurdu.
Eb Eyyb hazretleri buyurdu ki: Tevekkl, bedeni kullua, kalbi Allaha evirmek
ve yetecek kadar rzka rz olmaktr.
Eb Abdullah Kure de: Tevekkl, sdece Allah telya snmak, Ona
ynelmektir buyurdu. bn-i Mesrk: Tevekkl, tecelli eden kadere ve hkme teslim ve
rz olmaktr buyurdu.
Znnn-i Msr hazretleri: Rz, kaderin tecellileri, aclar karsnda, kalbin srr
iinde olmasdr buyurdu.
Ruveym hazretleri de rzy, Allah telnn takdrini sevinle karlamaktr diye
tarf etmitir.
Cneyd-i Badad hazretleri Yakn, phenin kalkmasdr buyurdu.
Byklerden biri: Zikir, gafletten kurtulmaktr. Gafleti ortadan kaldrdn zaman
sussan da zikirdir buyurmutur.
Cneyd-i Badad hazretleri: Muhabbet, kalbin meylidir buyurdu. Bu szn
mans; Muhabbet: Kulun kalbinin, tekellfsz (zorlamadan) Allah telya ve Ona it
olan eylere ynelmesidir. Bir baka zt, Muhabbet muvafakattir buyurdu. Bu szn
mans: Allah telnn emrettii eylere itat etmek, menettii eyleri terk etmek,
hkmne ve takdrine rz olmak demektir.
Bir baka zt da, Muhabbet; sevdiin hereyini, sevdiine feda etmendir
buyurmutur.
Sehl-i Tster hazretleri buyurdu ki: Kim Allah tely severse, hayat onun
yaad hayattr. Bu szn mans; byle yaayann hayat ho olur. nk, ister sknt,
ister ferahlk olsun, sevgiliden gelen herey sevene lezzet verir demektir. Kim Allah
tely severse, Onun iin hayat yaamak deildir. Bu szn mans da; Rabbini seven,
dima Rabbine kavumak ister. Bunun zdrabn eker. Bylece bu dertle hayat ona tatl
olmaz.
Bir byk zt da buyurdu ki: Allah telnn kulunu sevmesi, baka eyle megul
olmayacak derecede, onu kendine mbtel klmasdr.
Glbd hazretlerinin dier mehr bir eseri olan Bahr-l-fevid adl eserinden
semeler:
Bu eserine, Allah telnn sevgisi ile ilgili hads-i erifleri aklamaya balayarak,
gzel ahlkla ilgili birok hads-i erfi erh etmitir. Bu erhlerinden bir ksm yledir:
Enes bin Mlik (rahmetullahi aleyh), Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) yle
buyurduunu rivyet etti: Kolaylatrnz, zorlatrmaynz. Sevdiriniz, nefret
ettirmeyiniz. Glbd hazretleri bu hads-i erfi yle erh etmitir:
Kolaylarnz: Gnll olan insanlarn ynlerini Allah telya eviriniz. Onlar, btn
ihtiylarn Allah teldan ister hle getiriniz. Her hllerinde doru yol zere olmalar
iin, onlara rehber olunuz, demektir. nk kolayln her eidi Allah teldandr. Allah
tel, Kurn- kermde melen: Allah sizin iin kolaylk diler, size glk dilemez
(Bekra-189) ve Allah size bir glk dilemez buyurdu (Mide-6).
Zorlatrmaynz: nsan, insana muhta hle sokmaynz. Bir kimseyi,
ihtiylar halk tarafndan karlanr duruma getirmeyiniz. nk ihtiylar karlayan
kimseler de, muhta kimseler gibi muhtatrlar. Bu sebeble belli bir eyin kendilerine it
olmas iin, birbirleri ile ekiir duruma gelirler. Bylece shib olmak istediiniz ve bunun
iin uratnz eyleri elde etmekte glk ekersiniz, demektir. Sevdiriniz (dier bir
rivyetle Mjdeleyiniz) ibresi de bu sylediklerimizi kuvvetlendirir. nk skn,
itminan ve tatmin mansnadr. Allah tel, Kurn- kermde melen, Bunlar, Allahn
zikri ile kalbleri huzra kavuarak mn edenlerdir... buyurdu (Rad-28). Mmin,
umduunu elde etmek iin devaml zdrab ve sknt iindedir. Allah telya dndrlp,
zdrab, zarur ve ihtiyr olarak skna kavuuncaya kadar, umduuna kavumak iin
zdrap eker. Umduunu arzu etme hli devam eder. Nefret ettirmeyiniz buyurulmas da
byledir. Onlar, Allah teldan baka eylere ve bakalarna ynelterek dank hle
sokmaynz. Dankln sonunda yollar ayrlr, meslekleri deiir. Gyelerine kavumak
iin, tkib ettikleri yollar onlar paralar.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bir kimsenin
maksad dny ve dnyalk olursa, Allah tel onun iki yakasn bir araya
getirmez. Maksad ahret olan kimseyi ise, Allah tel perian etmez, ona
huzr verir. Maksad dny olann hli byledir. Maksad ahret olann hli de budur.
Buna gre dnnz. Hz. ie: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) her ne zaman iki
i arasnda muhayyer braklsa, en kolayn tercih ederdi diye rivyet ettii hads-i erfin
izh budur. Bu hads-i erf Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) dima Allah iin olan
tercih ederdi demektir. nk o, Allah telnn murad olan eyi tercih etmek, kolayl
tercih etmektir. nk Allah telnn irde ettii ve istedii ey kolaylktr.
Allah tel bir kuluna ihsnda bulununca, nimetinin eserini zerinde
grmek ister hads-i erfini Glbd hazretleri yle aklamtr: Nimetin eseri sz
ile, iyi amel ileyerek Allah telya kretmek ve Ona hamd ve senada bulunmak,
zhiren ve btnen onu zikretmek, insanlara ikrm ve iyilikte bulunmak, bakalarna
faydal olup, komuya iyilik etmek, shib olduu maln fazlasn hayra harcamak
manlarna gelmektedir.
Glbd hazretleri: Tasavvuf, kadere rz gstermek ve gzel ahlka shib
olmaktr buyurdu.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Et-tearruf li mezheb-i ehl-it-tasavvuf

Bahr-l-fevid; Vr. a-b
Hediyyet-l-rifn; cild-2, sh. 54
Kef-z-znn; cild-1, sh. 53, 105, 225, 419
Mektbt (mm- Rabbn); cild-3, 90. mektb
Mucem-l-mellifn; cild-8, sh. 212, 222
HAKM- SEMERKAND:
Hnef mezhebi fkh limlerinden. Knyesi, Ebl-Ksm olup, ad shk bin
Muhammed bin smil bin brhm bin Zeyd el-Hakm es-Semerkanddir. Hakim
Semerkand lakbyla mehr olmutur. Fkh ve kelm ilmini, mehr lim Eb Mensr
Muhammed Mtrdden tahsil etti. Eb Bekr Verrk ve zamanndaki Belh evliys ile
sohbet etti ve onlardan tasavvuf ilmini rendi. Hakim Semerkand 342 (m. 953)
senesinde Muharrem aynn onuncu gn vefat etti.
Hakim Semerkand, Abdullah bin Sehl ez-Zhid ve Amr bin sm el-Mervezden
hads-i erf dinliyerek rivyet etmitir. Kendisinden ise, Abdlkerm bin Muhammed elFakh es-Semerkand hads-i erf dinleyip rivyette bulunmutur.
Semn, Hakim Semerkand hakknda yle demitir: Hakim Semerkand slih
kullardan olup, hikmet, gzel sz, iyi ifde hussunda rnek idi. Uzun zaman Semerkand
kadl yapt. Gzel ahlk sahibi idi. Dou ve bat illerinde ismi yayld. Ebl-Ksm Hakm
diye tannd.
Hakm Semerkand, birok eser yazmtr. Eserlerinden es-Sevd-l-azam diye
tannan er-Redde al eshb-il-hev el-msemm Kitb es-sevd el-azm al mezheb elmm el-azam Eb Hanfe adl eseri ok mehurdur. Bu kitapta Ehl-i snnet itikdna it
altmbir temel ess aklamakta ve bidat ve dallet frkalarn reddetmektedir. Ayrca
es-Sahif-l-ilhiyye adl yazma eseri Msrdaki Ezher niversitesinin ktbhnesinde
mevcttur.
Hakim Semerkand es-Sevd-l-azam kitabna, Peygamber efendimizin (sallallah
aleyhi ve sellem) u hads-i erfini rivyet ederek balar: Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Ben srail, yetmibir frkaya ayrlmt.
Bunlardan yetmii Cehenneme gidip, ancak bir frkas kurtulmutur. Nasara da,
yetmiiki frkaya ayrlmt, yetmibiri Cehenneme gitmitir. Bir zaman sonra,
benim mmetim de yetmi frkaya ayrlr. Bunlardan yetmiikisi Cehenneme
gidip, yalnz bir frkas kurtulur. Eshb- kiram, bu bir frkann kimler olduunu
sordukta, Cehennemden kurtulan frka, benim ve Eshbmn gittii yolda
gidenlerdir buyurdu. O kurtulan frka, Ehl-i snnet vel cematdr ki, insanlarn en iyisi
olan Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) yoluna sarlmlardr.
Hakm-i Semerkandnin ayn eserinde; bir insann Ehl-i snnet vel cematden
olabilmesi iin, atmbir temel ess kabullenmesi gerekir. Bu temel esaslardan bazlar
unlardr:
1. mnnda bhesi olmayacak. Mmin, mnnda pheye yer vermemelidir.
nk Allah tel Kurn- kermde melen yle buyuruyor: Mminler ancak o
kimselerdir ki; Allaha ve Peygamberine mn etmilerdir, sonra mnlarnda
pheye dmemilerdir. (Hucrt-15)
2. Gnahkr olan mmine, gnaha hell demedike kfir denmeyecek. Mesel, bir
mslman yzbin cana kysa, yzbin kp arap ise ve bu gnahlara hell demedike
yine mmindir. Bir mslmana kfir diyenin, kendisi kfir olur.
3. Hayr ve errin Allah telnn takdriyle meydana geldiine inanacak. nk
Cebril (aleyhisselm), Peygamber efedimize (sallallah aleyhi ve sellem) mnn ne
olduunu sorduunda, mnn alt temel essn aklam ve sonunda yle buyurmutur:
mnn altnc art da, kadere, hayr ve errin Allah teldan olduuna
inanmaktr.
Mmin bilmelidir ki, hibir ey ilhi kaza dnda meydana gelemez ve kul Allah
telnn kazasnn nne geemez. Allah telnn kazasn inkr ve reddetmek de
kfrdr.
4. Allah telnn kelm olan Kurn- kerm mahlk deildir diyecek ve inanacak.
nk Kurn- kerm, hakk anlamnda Allah telnn szdr. Kurn- kerm mahlktur
diyen kfre gider. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) bir hads-i erfte
buyurdu ki: mmetim zerine bir zaman gelecek ki, o zaman baz kimseler
Kurn mahlktur (yaratlmtr) diyecek. Aranzdan, yaayp da onlara yetien
olursa, kendileri ile az mcadelesi yapmasn, onlarla oturup kalkmasn, nk
onlar yce Allaha kfr etmilerdir. Onlar Cennete gidemezler, kokusunu
alamazlar.
5. Kabir azbn hak bilecek ve inanacak. Kabir hayatnn varln Peygamber
efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) yle aklyor: Kabir ya Cennet bahelerinden
bir bahe veya ate ukurlarndan bir ukurdur. Her gece Mlk sresini
okuyandan, Allah tel kabir azbn uzaklatrr.
6. Peygamber efendimizin efatine inanacak. nk Peygamber efendimiz

(sallallah aleyhi ve sellem): efatim, mmetimden gnah byk olanlaradr.
buyurdu. efati inkr eden sapk yoldadr. Yine bir hads-i erfte Peygamber efendimiz
buyurdular ki: Her kim bana salevt getirirse, onun bu salevt kyamet gn
bana arz edilir. Umarm ki, ben de kendisine efatte bulunurum.
7. Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) mircna, gklere ykselip
Ara vardna inanacak. Mirc inkra kalkp bu husustaki yetleri reddeden dinden
kar. Kurn- kermde mirc hakknda Allah tel melen yle buyuruyor:
Peygamber doru yoldan sapmad. Btla da inanmad. O kendi nefsinden
sylemiyor. Kurn sde bir vahiydir, ancak vahy olunur. Ona, kuvvetleri pek
ok olan (Cebril) retti. yle ki, grn gzel olup, hemen hakki ekli zere
doruldu ve Cebril en yksek ufukta idi. (dny semsnda idi.) Sonra Cebril,
Hz. Peygambere yaklat ve (aa) sarkt. Bylece Peygambere olan mesafesi,
iki yay aral kadar veya daha az oldu. Cebril vahy etti. Allahn kuluna vahy
ettiini, Hz. Peygamber, mircta gz ile grdn, kalbi ile tekzb etmedi.
imdi siz Peygamberin o grne kar, Onunla mcdele mi ediyorsunuz?
Yemn olsun ki O, Cebrili hakk sretinde bir daha da (mirctan inerken) grd.
Sidret-l-mntehnn yannda grd. Mev Cenneti, Sidrenin yanndadr.
Sidre, epeevre meleklerle kaplanmt. (Hz. Peygamber grd ahvli tam grd
de) gz ne kayd, ne de at. And olsun ki; Peygamber, Rabbinin en byk
almetlerinden bir ksmn grd. (Necm: 2-18)
8. Bir mmin kymet gn hesaba ekileceine inanmak zorundadr. Bunu inkra
kalkan, slmiyetten ayrlm olur.
9. Bir mmin, Peygamber efendimizden (sallallah aleyhi ve sellem) sonra gerek
Sahbler, gerek mmet iinde srasyla Hz. Eb Bekr, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Aliden
(r.anhm) daha stn kimsenin olmadna ve bunlarn Allahn Reslnn halfeleri
olduuna inanacaktr.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) hads-i erfte buyurdular ki:
Benden sonra bu mmetin en stn (srasyla) Eb Bekr, mer, Osman ve
Alidir. Onlarn aleyhinde konumayn, haklarnda hayrdan baka sz
sylemeyin ki, bedbaht olmayasnz.
10. Bir mslman Peygamberlerin derecelerinin, vellerin mertebelerinden stn
olduuna inanacak. Aksini syleyen doru yoldan ayrlmtr. nk veller yksek
derecelere, ancak Allah telya ve Reslne stn bir itat gstermekle ykselebilirler.
Allah tel, Kurn- kermde melen yle buyuruyor: Allaha ve Peygambere itat
edenler. te bunlar, Allahn kendilerine nimet verdii Peygamberlerle,
sddklarla, ehdlerle ve iyi kimselerle beraberdirler. Bunlar ne gzel bir
arkadatr. (Nisa: 69).
11. mnn iki uzuv, yan dil ve kalb ile gerekletiine inanacak. mn, Allah
telnn vahdaniyyetine ve Hz. Muhammedin Onun kulu ve resl olduuna kalb ile
inanmak, dil ile sylemektir. Dili ile syleyip, kalbi ile bu birlii ikrra yanamayan
mnfktr. ki yzldr. mn, dil ile ikrr, kalb ile tasdiktir.
12. Allah telnn hibir varla benzemediini bilecek. nk Allah tel,
Kurn- kermde melen yle buyuruyor: O gklerin ve yerin yaratcsdr. Size
kendi cinsinizden iftler yaratmtr. Onun misli gibi Ona benzer hibir ey
yoktur. O, Semdir, btn sylenenleri iitir. Basrdir; btn yaplanlar grr.
(r-11). hls sresinde ise Allah tel melen yle buyuruyor: De ki; O,
Allahdr, tekdir, ei orta yoktur. Allah Sameddir; her yaratn muhta
bulunduu eksiksiz bir varlktr. Dourmad ve dourulmad da. Hibir ey de
Ona denk olmamtr.
13. Mslman, lm sonras dirilmeyi kabullenecek. Dirili gnn inkr eden
slmiyetin mn essn kabul etmemi olur. Allah tel Kurn- kermde melen yle
buyuruyor: Sizi (babanz demi), o arzdan (topraktan) yarattk. Yine lmnzden
sonra, sizi ona dndreceiz. Hem de ondan sizi, baka bir defa daha, rm
ve dalm bedenlerinizi toplayp rhlarnz iade ederek karacaz. (Th-55).
14. Vcddan kan, irin, v.s. aktnda abdestin bozulduuna, yeniden abdest
almak lzm geldiine inanmak gerekir. nsann iinden darya kan veya akan her
madde ile abdest bozulur.
15. Mslman, son nefesini nasl verecei endiesiyle Allah teldan korkmaldr.
nk hibir kimse, mnla m, yoksa mnsz olarak m gideceini bilemez. Son nefes
korkusunu hissetmek, btn mminlere farzdr. Allah tel Kurn- kermde melen
yle buyuruyor: Ey mn edenler! Allahtan korkun ve herkes, yarn iin nden
ne gndermi olduuna baksn. Allahtan korkun, nk Allah btn
yaptklarnzdan haberdrdr. (Har-18).
Bir hads-i kudsde ise, Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), Allah
telnn yle buyurduunu haber verir: Kuluma iki korku ve emn birlikte
vermem. Yan, dnyda benden korkan, hrette emn klarm, dnyda benden
emn bulunan da, hrette korkuturum. Son nefes endiesi duymayan ve sonunun
ne olaca hussunda Allah teldan korkmayan dallet iindedir.
16. Mslman pekok gnah ilese de, Allah telnn rahmetinden midini
kesmemelidir. nk, Allah telnn rahmetinden midini kesen mnsz olur. Allah
tel Kurn- kermde melen yle buyuruyor: Allahn ltfundan midinizi
kesmeyiniz! nk Allahn ltfundan ancak kfirler topluluu midini keser.
(Ysuf-87)
Mslman bir kimse, mmin bir kardeini ldrse, zin yapsa, namaz klmasa,
oru tutmasa ve birok gnah ilese, slmiyeti inkr etmedii srece kesinlikle mmin
saylr. Bu iledii gnahlardan tvbe ederse, Allah tel tvbesine karlk verir. Tvbe
etmeden lrse, Allah tel dilerse adletiyle azb eder, dilerse rahmetiyle Cennete
sokar. Kim bir mmine bu iledii byk gnahlardan dolay kfir dese, kendisi kfir olur.
Ayrca, Allah telya inandktan sonra yapt gnahlar, mmine zarar getirmez fikrini
ileri sren de mnsz olur.
Allah tel, Kurn- kermde melen yle buyuruyor: Ey gnah ilemekle
nefslerine kar haddni am kullarm! Allahn rahmetinden midi kesmeyiniz.
nk Allah, irk ve kfrden baka, diledii kimselerden btn gnahlar
magfiret buyurur. phesiz ki, O, Gafrdur; ok balaycdr. Rahimdir, ok
merhametlidir. (Zmer-53)
17. Mslman, mnla amelin ayr ayr eyler olduunu bilecek. Her Peygamberin
kendine has bir eriati, bir yolu vardr. Fakat hibirinin mn tekinden farkl deildir.
mnda sreklilik art iken, amelde bu mevzubahis deildir. Zr kiinin vakit girmeden
kld namaz, vakit namaz yerine gemez. Ramazan gelmeden tuttuu oru, Ramazan
orucu olarak saylmaz. Bir inansz btn hayr ve tatleri yapsa mslman olamaz,
nk mn amelden nce gelir.
18. Mslman, Mnker ve Nekir adlarndaki iki melein, kabirde ly sorguya
ekeceklerini hak bilecek. Bunu inkr eden Ehl-i snnet itikdndan ayrlm olur.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Hz. Alinin de bulunduu bir toplulukta
Hz. mere buyurdu ki: Y mer! lnce seni dar bir mezara koyarlar. Mnker ve
Nekir gelir. Gzleri imek akar, sesleri gk grlts gibidir. O zaman ne
yapaaksn? Hz. mer sul etti ki: Y Reslallah, o zaman, imdiki gibi aklm bamda
olur mu? Evet y mer diye buyurduklarnda Hz. mer, yleyse korkmam. Allahn
izniyle onlara gereken cevb veririm dedi.
19. mn eden kimse, dnydaki insanlarn be ksma ayrldn bilecek. Bunlar;
mrik, mnfk, gnah ilemeyen mmin, gnah ileyip hemen arkasndan tvbe eden
mslman ve tvbede srar etmeyen gnahkr mslmandr. Mrik veya mnfk olarak
len, Cehenneme girer ve orada ebediyyen kalr. Gnahsz veya tvbe etmi olarak vefat
eden mmin, Cennete girer ve orada ebed kalr. Gnahkr mminlere ise, Allah tel
dilerse adletiyle azb eder, dilerse ltfuyla Cennete sokar.
20. Bir mslman unu iyi bilmelidir: zerinde kul hakk olan bir kimse, hakk
bulunan kimseleri honut klmadan ve helllemeden vefat ederse, hret gnnde,
Allah tel onun iyiliklerinden hak sahiblerine alacaklar kadar verir.
21. Bir mslmann, Srat kprsn hak bilmesi lzmdr! Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) bir hads-i erfte buyuruyorlar ki: Cenb- Hak,
Cehennem zerinde kldan ince, kltan keskin, geceden karanlk, yedi geitli
bir kpr yaratmtr. Her geit; bini k, bini ini, bini de dz olmak zere,
yaya yryyle bin yllk yoldur. Her geitte kul hesaba ekilir. Birinci
geitte mndan, ikinci geitte namazdan, nc geitte zekttan, drdncde
orutan, beincide hacdan, altncda abdest ve guslden, yedincide ana-baba
hakkndan ve kul hakkndan sorulur. Bunlara cevap verirse, imekden hzl
geer ve Cennete girer. Cevap veremezse Cehenneme der.
22. Mmin kiinin, Allah telnn dilediini yaptn ve yapacan bilmesi
gerekir. Hkm Onundur. Kimse Ona hkmedemez. stediine karar veren Odur.
Yapacandan mesl olmaz.
23. mn eden kimse, Allah telnn bizatihi alm ve kdir olduunu, ilim ve
kudret sahibi bulunduunu bilmelidir.
24. Evliynn kermetine inanmak lzmdr. Evliynn kermetine inanmyan, bidat
sahibi sapk olur.
Es-Sevd-l-azam kitabnn son ksmnda, Hakm Semerkand yle yazyor:
mm- Eb Hanfeye gre, mn iki temel zeredir. Kalb ile tasdk, dil ile ikrrdr. Tasdik
en byk temeldir. krr bu tasdkin varln isbtlayan bir delildir. mn kesinlikle, ziyde
ve noksanl kabul etmez.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Kef-z-znn; sh. 1008
Tabakt-l-fukaha; sh. 63
Es-Sevd-l-azam
Kymet ve hret; sh. 242
HKM- EHD (Muhammed bin Muhammed):

Hnef mezhebindeki hads ve fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Muhammed
bin Ahmed bin Abdullah bin Abdlmecd bin smil bin Hkim el-Mervez el-Belhdir.
Knyesi, Ebl-Fadl olup, Hkim lakbyla mehr olmutur.
lim renmek iin Horasan, Nibr, Rey, Badd, Kfe ve daha baka yerlere
seyahatler yapt ve eitli kitaplar telf etti. Buhr kadlnda ve daha sonra Horasan
emrinin vezirliinde bulundu. 344 (m. 955) trihinde Reb-l-hr aynda ehd edildi.
Hkim, Mervde Muhammed bin Ussm bin Sheyl, Muhammed bin Hamdeveyh,
Reyde brhim bin Ysuf, Baddda Haysem bin Halef, Kfede Ali bin Eb Abbs Becil,
Mekkede Mufaddal bin Muhammed, Msrda Ahmed bin Sleymn el-Msr, Buhrda
Muhammed bin Sad en-Nevhbz ve daha baka limlerden ilim rendi ve hads-i erf
rivyetinde bulundu. Kendisinden de Eb Abdullah el-Hkim, Horasan emri ve daha
baka limler ilim renip, hads-i erf rivyet ettiler.
O, hads-i erf ilminde sika (salam, gvenilir), sadk; yan rivyet ettii
hadslerde itimd edilir, altmbin hads-i erfi ezbere bilen, ok ibdet eden, halkn
sevgisini kazanm, fazlet, vera ve takv sahibi bir limdir.
Semn yle anlatyor: Hkim-i ehd, ehid olduu gnn sabahna kadar, kld
her namazdan sonra Y Rabb! Bana ehdlii nasb eyle? diye dua ederdi. Son gece
grltler iitti. Ne var, ne oluyor? dedi. Dardan: Askerler toplanmlar, erzakn eksik
verildiini syleyerek sizi suluyorlar dediler. Y Rabb! Beni affeyle dedi. Sonra bir
berber arp ban tra ettirdi. Gusl abdesti ald ve gzel bir kefen giydi. Btn gece
sabaha kadar namaz kld. Sabahleyin isynclar etrfn sardlar. Sultan, toplanan
isynclarn zerine asker gnderip, onlar bu iten menetti. Sultnn askerleri ile
isynclar arasnda byk bir vuruma oldu. Neticede sultnn askerleri glib geldiler.
Fakat Hkim bu arada, secdede iken ehd edildi.
bn-i bidin, birinci cildin krkyedinci sahifesinde: Hnef mezhebinin bilgileri,
sonraki limlere yoldan gelmitir:
Birincisi, (Usl) haberleri olup, bunlara zhir haberler de denir. Bunlar, Hnef
mezhebinin sahibi olan mm- azam Eb Hanfeden ve talebesinden gelen haberlerdir.
Bu haberler, mm- Muhammedin alt kitab ile bildirilmektedir. Bu alt kitab; (El-
mebst), (Ez-ziydt), (El-cmi-s-sagr), (Es-siyer-s-sagr), (El-cmi-l-kebr), (Essiyer-l-kebr) kitaplardr. Bu kitaplar mm- Muhammedden gvenilir kimseler getirdii
iin, (Zhir haberler) denilmitir. Usl haberlerini ilk toplyan Hkim-i ehd (Muhammed
bin Muhammed)dir. Bunun (Kfi) kitab mehurdur. Kfinin erhleri oktur.
buyurmaktadr.
Hkim-i ehdin yazm olduu eserler, ilimdeki stnln ve olgunluunu
gstermektedir. Onun Kfi ve Mntek adl kitaplar, mm- Muhammedin bildirdii usl
bilgilerini toplayan iki mehr eserdir.
Kitaplarndan bazlar unlardr: Kitb-l-Muhtasar, Kitb-l-Mntek, Kitb-lMstehlis, Kitb-l-Kfi, Kitbd-Drer ve Gurer.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Tabakt-l-fukaha; sh. 57
Mifth-s-sede; cild-2, sh. 282, 602
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 121, 235, 1009, 1073, 1078
bn-i bidin; cild-1, sh. 47
HAKM- TRMZ (Muhammed bin Ali):

Byk hads imm. Sofyye-i liyyenin byklerinden, marifet sahiblerinin en ileri
gelenlerinden, ilmi ile amel eden limlerdendi. smi, Muhammed bin Ali bin Hasen bin Bir
ez-Zhid olup, knyesi Eb Abdullahtr. Tirmizde domu olup, doum trihi
bilinmemektedir. Horasan evliysnn byklerinden olan Hakm-i Tirmiz, Tirmizde uzun
mddet bulundu. Tirmiz, Buhrnn gneyinde, Ceyhun nehri kenarnda bir kasabadr.
Hakm-i Tirmiznin baz beyanlarndan dolay, bu szlerinin ince mansn anlayamayan
kimseler tarafndan Tirmizden karld, Belh ehrine geldi. Belh ehlisi, onu byk sayg
ve hrmet ile karlad. Kendisine izzet ve ikrmda bulundu. Uzun mddet Belh ehrinde
ikmet eden Hakm-i Tirmiz, daha sonra Nibra geldi. 320 (m. 932)de ehd edildi.
Hakm-i Tirmiz; babasndan, Kuteybe bin Sad, Hasen bin mer bin Sakk, Slih
bin Abdullah Tirmiz, Slih bin Muhammed Tirmiz, Ali bin Hucr es-Sad, Yahy bin Ms,
Utbe bin Abdullah el-Mervez, Abbd bin Yakb ed-Devrk, Sfyn bin Vekden, Horasan
ve Iraktaki muhaddislerden hads-i erf renmitir. Yahy bin Mensr el-Kd, Hasen
bin Ali, Nibr limleri ve daha pek ok lim de ondan hads-i erf rivyet etmilerdir.
Tasnif etmi olduu pekok kitab olan Hakm-i Tirmiz, Eb Trb Naheb Ahmed bin
Hadraveyh ve bn-i Cel gibi evliy ile sohbet etmi, beraber bulunmu ve onlardan ok
istifde etmitir. ok hads-i erf toplam, zhid (dnyya dkn olmayan) ve bid (ok
ibdet eden) bir zt olan Hakm-i Tirmiz Muhammed bin Alinin yazd kitaplarn ekserisi
tb olunmutur.
Snnet-i seniyyeye tam uyan, ilmiyle mil, mmet-i Muhammedin byklerinden
bir zt olan Hakm-i Tirmiz, zamann evliysndan idi. Velyet shiblerinden olan Hakm-i
Tirmiz, herkesin dili ile lm, medh edilmitir. nce manlar aklama ve izh
hussunda bir std, hads ilminde ise sika (salam gvenilir) bir limdi. Szleri kmil,
hilmi (yumuakl) pek ziyde, efkati ok ve ahlk pek gzeldi. Peygamberimizin
(sallallah aleyhi ve sellem) mbrek ahlk onda grlrd. Mehr Kef-l-mahcb
kitabnn sahibi Hucvur: Hakm-i Tirmiz ok byk, mbrek bir zttr. Benim yanmda
yle bir kymeti vardr ki, kalbim tamamen ona balanmtr. Benim stadm onun iin;
Muhammed bin Ali, tek olan iri bir incidir. Cihanda ei az bulunur buyurdu demitir.
ok kymetli ve manl szlerinden dolay Hkim-i evliy (vellerin hikmetli sz
syleyenlerinden) ismi verilmiti.
Genliinde ilim renmek ve Allah telnn rzsn kazanmak iin bulunduu yer
olan Tirmizden ayrlp, baka yerlere gitmek zere iki arkada ile anlat. Bu kararlarn
ve anlamalarn annesine anlatnca annesi zld ve Yavrucuum! Ben zaf, kimsesiz ve
hastaym. Benim hizmetlerimi sen yapyorsun. Beni yalnz, aresiz kime brakyorsun?
dedi. Bu szler zerine gen Muhammed bin Ali Tirmiznin gnlne dert dt ve
arkadalaryla yapt anlamay bozup seferden vazgeti. ki arkada ise onu yalnz
brakp, ilim tahsili iin yola ktlar. Buna ziyadesiyle zlen Muhammed bin Ali, ne
annesinden ayrlabildi, ne de gnlnden ilim akn silip atabildi. Yalnz kald

zamanlarda, tenh yerlerde uzun uzun alard. Yine bir gn mezarlkta oturmu alyor,
hem de Ben burada chil kaldm, ilimden mahrm kaldm. Arkadalarm ise lim olarak
geri gelecekler diye dnyordu. Gzlerinden yalar boand bir srada aniden nrn
yzl, tatl szl bir ihtiyr kageldi ve: Yavrum niye alyorsun? diye sordu. O da
bandan geenleri anlatt. Bunun zerine, Ksa zamanda o iki arkadan ilimde gemen
iin, hergn sana ders vermemi arzu eder misin? diye sordu. Evet arzu ederim
cevbn verdi. Bunun zerine bu tatl szl, nr yzl mbrek ihtiyr, Muhammed bin
Aliye hergn ders veriyordu. yl devaml ders okudu. yl sonra, bu mbrek ztn
Hzr (aleyhisselm) olduunu anlad. Buyurdu ki: Bu byk devlet, annemin rzs ve
duas bereketiyle ihsn olundu. Her Pazar gecesi Hzr aleyhisselm ona gelir, manev
hllerini birbirlerine anlatrlard.
Buyurdu ki: Kim bir eyden korkarsa; ondan uzaklar ve ondan kaar, kim de
Allah teldan korkarsa, Ona doru koar, yan emirlerine yapr.
hirette kurtulmak, ibdet ve amelin ok olmasyla deil; amellerin ihlsl ve
edeblerine uygun olarak yaplmas iledir.
Kalblerin kemli, Allah teldan korkmakdaki keml ile, nefslerin itminana
kavumas da, takvnn (haramlardan uzaklamann) kemli iledir.
Mminin neesi yznde, hzn kalbindedir.
Dnyda iyilikten daha ar bir yk yoktur. nk, sana iyilik yapan seni
balam, ktlk yapan da, seni serbest brakm olur.
ocuklarn yetitirilmesi ve terbiyeleri mekteplerde, ekylarnki hapishnelerde,
kadnlarnki evlerde, genlerinki ilimde, yallarn ve ihtiyrlarnki ise cmilerde olur.
Marifetin nru kalbtedir. Parlts ise gsteki gnl gzndedir.
Cmertlik; Allah iin, nefsine dman olmandr.
Dny; hkmdrlar iin gelin, zhidler iin aynadr. Hkmdrlar onunla
gzelleir, zhidler ise fetlerine bakarak ondan uzaklap terk ederler.
Allah telnn kullarna ve dnine hizmet edecek olanlarn, tevzu ve teslimiyet
sahibi olmas arttr.
Bir kimse kulluun vasflarn bilmezse, Rabbn vasflar hi bilemez. Din ilmi ve
kulluun vasflar hakknda chil olan, Allah telnn vasflar konusunda daha da chil
olur. Mahlk olduu hlde, nefsini tanmann yolunu bulamayan bir kimse, Hlk olan
Allah tely tanmaya hi yol bulamaz. Bir kimse beer sfatlardaki fet ve tehlikeleri
grmezse; Allah telnn sfatlarndaki latfeleri ve incelikleri nasl ve nereden bilebilir.
nk zhirin, btnla alkas vardr. Bir kimsenin btnsz olarak zhirle ilgilenmesi
imknszdr. Ayn ekilde; dier bir kimsenin de, zhirsiz olarak btnla alkalanmas
mmkn deildir.
sr nedir? diye sordular. Cevbnda; Bakalarnn lezzetini ve rahatln, kendi
lezzet ve rahatlna tercih etmektir buyurdu.
Yakn nedir? diye sordular. Cevbnda; Yakn; kalbin, Allah telnn emirlerine
itat etmesidir buyurdu.
kr nedir? diye sordular. Cevbnda, kr, gnlnn, nimet veren Allah
telya tam bal olmasdr buyurdu.
Nefsin, sende mevct olduu hlde, sen Allah tely tanmak istiyorsun. Halbuki
senin nefsin, daha kendisini dahi tanm deildir. Rabbini nasl tanyacak? Kendisine
halkn vasflar sorulduu zaman: Apak olan bir zaaf ve acizlik. Buna ramen uzun bir
iddia ve dav (uzun emeller) cevbn verdi.
Hu sahibi olanlarn kimler olduu sorulduu zaman: Huu sahibi olanlar; arzu
atei snen, kalbindeki arzu ve maksaddan tad alma duman sknet bulan, kalbi
slmiyete hrmet ve tazm nrlar saan, bylece nefsin arzular ve ehvetleri len,
fakat kalbi ve rhu dirilen; bunun iinde azlar ve bedeni, hu ve sknet iinde
bulunanlardr cevbn verdi.
Kanat nedir? diye sorulunca, nsann ksmetine den rzkna rz olmasdr
cevbn vermiti.
Kendisine, mnn gitmesine en ok sebeb olan gnah nedir? diye sordular.
Buyurdu ki: gnah vardr. Birincisi; mn nimetine kavutuuna kretmemek.
kincisi; mnn gitmesinden korkmamak. ncs; mminleri incitmek ve onlara eziyet
etmek. Biliniz ki, haksz yere bir mslman incitmek, Kbeyi yetmi defa ykmaktan
daha byk gnahtr. Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) byle
buyurmutur. Beyt:
Elinden geliyorsa, krma kii kalbini,
Kendini mahv edersin, sen krarsan birini.
Ftvveti yle tarif etmitir: Ftvvet; evinde devaml ikmet edip kalanla,
geici bir zaman bir ka gnlne oturan birini msv grmektir. Yan, evinde bir ka
gnlne misfir kalanla, aylarca hatt yllarca misfir kalan veya baka trl, mihnet
ve sknt veren iki kiiyi ayn tutmaktr. Hatt uzun zaman kalana daha ok izzet ve
ikrmda bulunmaktr.
Buyurdu ki: Murkabeni, seni her an gren Allah tel iin yap. krn;
nimetlerini senden eksik etmeyen Allah tel iin yap. Tatini; kendisine her an muhta
olduun Allah tel iin yap. Sayg ve huunu da bir n bile hkmranlnn dna
kamayacan Allah tel iin yap.
slmiyetin, mslmanln asl u iki eydir: Allah telnn yapm olduu iyilik
ve ihsn grmek (ona gre kr etmek), dieri ise hicran, yan hrette ok fec ve ackl
bir hle dmek korkusu. Hakk manda Allah tely sevmek, Onu her an zikredip,
Onunla, nsiyyet etmektir.
Kaybolan, niyetine zldn kadar, kaybettiin hibir eye zlme. nk hibir
hayrl amel, niyetsiz sahh olmaz.
Her kim ki, bhelilerden uzaklamadan kazand nafaka ile yetinirse, muhakkak
gnaha, harama der.
Allah tel kullarnn rzkna kefil olmutur. Kullarna da tevekkl etmei emr
etmitir. O hlde insanlar, Allah telnn tekeffl ettii ey ile uramayp, teklif ettii
eylere, yan Onun dnine hizmete komaldrlar.
Kimin arzusu din, yan hret olursa; bu hayrl dncesi hrmetine, dnyev ileri
de hret ii hline gelir. Bir kimsenin dncesi de dny olursa; niyetinin bozukluu
sebebiyle, hret ileri de dny ii hline gelir.
eytann insana, gfil olduu bir zamanda yapt zarar, yz a kurdun, bir koyun
srsne yapt zarardan daha fazladr. nsann nefsinin kendisine yapt zarar da, yz
eytann yapt zarardan fazladr.
Bir kimsede bulunan fen huylarn en kts; kibri, byklenmeyi sevmesi ve
ilerinde ihtiyr sahibi olmasdr (kendi istediini yapmasdr). nk kibir ve byklk,
kendisinde hibir noksanlk bulunmayan Allah telya lyktr. rde ise, ilminde hibir
cehlet bulunmayan bir zttan (cenb- Haktan) olursa doru olur.
Vel, dima hllerini gizler. Fakat her ey, onun velyetini izhr eder. Vel olduunu
iddia eden kimse ise, kendisinin vel olduunu syler. Fakat herey, onun yalanc
olduunu syler, onu tekzb eder.
Azz, izzet ve eref sahibi kimse; gnahn kendisini zell klmad kimsedir. Hr
olan kimse; hrs ve tamahn kendisini kleletirmedii kimsedir. rif; eytann kendisini
esir almad kimsedir. Akll; Allah teldan korkan, haramlardan saknan ve nefsini
hesaba ekendir.
Kendisine Evliy son nefeslerinde kt bir hlde lmekten korkarlar m? diye
sorulunca; Evet korkarlar. Fakat bu hatart (tehlikeler) eklinde bir korkudur. Allah
tel dostlarnn, evliynn hayatlarn karanlk bir hle getirmeyi asl arzu etmez
buyurdu.
Allah telnn zikri ve Ona ibdetle yle megul olmal ki, Ondan herhangi bir
ey istemeye frsat kalmamaldr.
Kendisine takv ve ftvvetten sul edildii zaman, Takv (haramlardan
saknmak); kymet gn hesbda, hibir kimsenin yakana yapmamasdr. Ftvvet de,
o gn hi kimsenin yakasna yapmamaktr.
Her kim haram bir kuruu alacaklsna iade ederse, nbvvetten bir nra
kavuur.
Evliyy kk grmek, Allah tely tanmann azlndan ileri gelir. Her
makamn kendisine has bir ehli vardr. Kim bir makama kmak arzu ettii halde, o
makamn ehline yan o makamdakilere hrmet etmezse; o makamdan hsl olacak

bereketten mahrm olur. Ayrca ulat makam, yava yava o kimseyi helke srkler.
nk yolda yrrken den bir kimsenin dmesi ile bir binann beinci katndan
dmek arasnda ok fark vardr. Kalbin kymetini ve vaktin ehemmiyetini u szleriyle
beyn etmi ve: Kalbin ve vaktin, sana bir sermyedir. Fakat sen kalbini kt zanlarla
(Allah telnn sevgisinden baka eylerle) doldurdun. Vaktini de malayan, bo ve
fidesiz eylerle geirdin. fls etmi, sermyesini kaybetmi olan bir kimse, nasl kr
edebilir? buyurdu.
lmiyle mil olan riflerin byklerinden olan Muhammed bin Ali Hakm-i
Tirmiznin (rahmetullahi aleyh) ok kermetleri grlmtr. Kef ve kermetleri ve
tasavvufun ince marifetleri ile mehr olan Hakm-i Tirmiz, Hzr aleyhisselm ile devaml
grmesiyle de mehr idi.
Eb Bekr Verrk anlatyor: Hakm-i Tirmiz bana czler ve bir risale vererek, Al
bunlar Ceyhun nehrine at buyurdu. Bunlar aldm, fakat atmaya gnlm rz olmad,
gtrp evime gizleyerek yanna geldim. Attn m? diye sordu ve Ne grdn? dedi.
Hibirey grmedim dedim. O hlde onu atmadn, tekrar git ve onu suya at dedi.
Hemen geri dndm. Fakat hem atmann acs, hem de greceim eylerin heyecan beni
artmt. Evden czleri ve risaleyi aldm, suya attm. Derhal su ikiye ayrld. Kapa ak
bir sandk meydana kt. Attm czler ve risale iine dt ve sandn kapa kapand,
su da eski hlini ald. Hakm-i Tirmiznin yanna geldim ve grdm eylerin hepsini
anlattm. Tamam imdi atmsn buyurdu. Efendim balaynz. Allah telnn hakk
iin bu iin srrn bana anlatnz. dedim. Cevbnda: Byklerin ilmine (tasavvufa) dir
bir risale telf etmitim. Onun ince manlarn kef ve idraktan akl cizdi. Bunu, kardeim
Hzr aleyhisselm benden istedi. O sand onun emri ile bir balk oraya getirdi. Allah
tel da suya, bu sand ona ulatrmas iin emir verdi buyurdu.
Muhammed Tirmiz ok sayda kitap yazmtr. Bazlar yazd kitaplar
beenmediler. Bunun zerine yazd kitaplar Ceyhun nehrine att. Byk balklar,
kitaplar alp muhafaza ettiler. ki sene sonra kitaplar isteyince, tekrar suyun yzne
kardlar. Kitaplara bakldnda, hi suya dmemi gibi, hatt bir noktasnn dahi
bozulmam olduu grld.
mm- arn hazretleri buyurdu ki: mm- Muhammed Tirmiz, bir fkh kitab
ile tasavvufa it bir kitap yazmt. Birisi gelip ona dedi ki: Senin bu kitablarn okuyanlar,
vellerin, peygamberlerden daha stn olduunu zan edecekler. Bunun zerine
Muhammed Tirmiz hazretleri bir sandk yaptrd. O iki kitab iine koydu. Ve sand nehre
att. Oradakiler grdler ki, nehirden iki el kp sand ald ve yle bir ses iitildi:
Sularn miri olan melek bize u sand muhafaza edin dedi. Bir mddet sonra sandk
darya kt. Sand atmzda, iindeki kitaplardan hibirinin slanmadn grdk.
Sand bulduumuzda, o da vefat etmiti.
Eb Bekr Verrk anlatyor: Birgn Muhammed bin Ali Hakim-i Tirmiz bana,
Bugn seni bir yere gtreceim dedi. Siz nasl emrederseniz dedim. Yrmeye
baladk. Bir mddet sonra ucu buca belli olmayan bir le ulatk. ln ortasnda her
taraf yeillik bir vahaya vardk. Orada yeil yaprakl byk bir aa ve onun altnda bir
taht, zerinde de gzel elbiseler giymi, yz nr saan bir ihtiyr grdm. Yan tarafta da
bir pnar akyordu. Hakm-i Tirmiz (rahmetullahi aleyh) bu ztn yanna varnca, o hemen
hrmetle ayaa kalkt ve onu yerine oturttu. Biraz sonra, birok ztlar geldi ve saylar
krka ulat. Bir mddet sohbet ettikten sonra, ilerinden birisi ellerini havaya kaldrd.
Semdan bir sofra indi, yemeklerini yediler. Daha sonra Hakm-i Tirmiz, o zta eitli
sorular sordu. Orada konuulanlardan hibir ey anlamadm. Hakm-i Tirmiz, o zttan izin
istedi, geri dnd ve bana, Y Eb Bekr haydi git, hi phen olmasn ki, sen sedet-i
ebediyyeye kavutun dedi. Bir mddet sonra Tirmize dndk. Ey efendim, sulimi
affedin. Acaba oras neresi idi? O grdmz zt kimdi? diye sordum. Oras Th sahras
(l) idi. O zt da zamanmzn by Kutb-u Medr idi. [mm- Rabbn (k.s.),
Kutb-u Medar: lemde, dnyda her eyin var olmas ve varlkta durabilmesi iin, feyz
gelmesine vsta olan byk veldir buyurmaktadr.] Dier ztlar da krklard buyurdu.
Bunun zerine; Efendim, Tirmizden Th sahrasna ksa zamanda nasl ulatk? diye
sordum. Ey Eb Bekr sen bunu dnme... Senin iin mhim olan, vusl yan
ulamaktr cevbn verdi.
Kendisi yle anlatmtr: Nefsimin tat zere olup, Allah telya teslim olmas
iin ok altm, onunla ok uratm. Fakat onunla ba edemedim. Nihyet bu ii
baarmaktan midimi keserek Herhalde Allah tel bu nefsi, dny ve Cehennem iin
yaratm deyip Ceyhun nehrinin kenarna gittim. Oradan geen birine, Ellerimi ve
ayaklarm bala dedim. O da balad ve geip gitti. Sonra yanm zerine yuvarlanarak,
kendimi nehre attm. Maksadm suda boulmakt, su arpt ve ellerimin ban at. Bir
dalga geldi. Kenara vurdu. Kendimden midimi keserek: Sbhnallah, Allah tel yle
bir nefs yaratm ki, ne Cennete ne de Cehenneme lyk dedim. Kendimden mid
kestiim bu nda, kalbimin krkl hrmetine bir sr keif olundu. Bylece bana lzm
olan eyleri rendim.
Zamannda byk bir zhid vard. Hakm-i Tirmiznin byklne inanmaz ve
itiraz ederdi. Hakm-i Tirmiznin (rahmetullahi aleyh), kk bir kulbesinden baka bir
eyi yoktu. Dnyda shib olduu tek mal bu idi ki; onun da kaps olmayp, giriinde bir
perde asl idi. Haccetmek iin memleketinden ayrld. Haccn f ettikten sonra tekrar geri
dndnde, kulbeye bir kpein girip yavrulam olduunu grd. Bu kpei buradan
karmak istedi. Belki yavrularn alp buradan kar diye, seksen defa evine gitti. Ayn
gnn gecesi, Hakm-i Tirmiz hazretlerinin bykln inkr eden Zhid, ryasnda
Peygamberimizi (sallallah aleyhi ve sellem) grd. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) ona: Ey filan, evine giren bir kpei karmak iin, kendiliinden kar diye
kpekten ricada bulunarak, seksen defa gelip giden bir ztla kendini eit mi tutuyorsun?
Eer ebed sedete kavumak istiyorsan, git onun hizmetine kavu buyurdu. Bunun
zerine, bu zhid zt, Hakm-i Tirmiznin huzruna geldi. zr dileyerek affna snd ve
lnceye kadar hizmetinden ayrlmad.
Her trl kusuru kendinde arayan, hibir kimseye kabahat ve kusur bulmayan Hz.
Hakm-i Tirmiz, herkesin kzd, kt eyler sylendii zaman, o iyilik yapar, hatt dier
zamanlarda yapt iyilik ve ihsndan daha fazlasn yapard. Hanmna sordular: Hkim-i
Tirmiznin kzdn anlayabiliyor musunuz? Cevbnda: Evet anlyoruz, bizden bizr
olduu zaman, bize kar daha iyi davranr, yemek yedirir, su verir, alar ve Y Rabb!
Ben ne gnah iledim de seni gazblandrdm ki, bunlar benim zerime gnderiyorsun!
Rabbim tvbe ettim, beni affet ve onlar iyi hle evir diye dua ederdi. Byle dua ettii
zaman, onun kzdn ve onu zdmz bilirdik. Onu bu beldan kurtarmak iin de,
tvbe eder ve affn isterdik buyurdu.
Hakm-i Tirmizye (k.s.), genliinde bir gzel kadn gelerek onu davet etti, ama o
asla kabul etmedi. Fakat bu kadn Hakm-i Tirmiz hazretlerinin peini brakmad. Birgn
bada yalnz bana altn renince, hemen baa gitti. Kadnn kendisine doru
geldiini gren Hakm-i Tirmiz (k.s.) hemen durumu fark edip kamaya balad. Peinden
koan kadn, Sen benim kanma girmek istiyorsun, beni katil edeceksin diye
baryordu. Hi ona aldr etmeyen Hakim-i Tirmiz (k.s.), ykseke bir duvara rastlad.
Hemen kendisini oradan atarak, o kadnn errinden kurtuldu. Hakm-i Tirmiz (k.s.)
ihtiyrlad zaman, birgn eski gnlerini hatrlad ve o hl hatrna geldi. O an nefsinden
zihnine; O kadnn teklifini kabul edip, ihtiycn temin etseydin ne olurdu? Nasl olsa o
zaman gentin. Daha sonra tvbe ederdin diye bir dnce geldi. Zihnine, nefisten byle
bir dncenin gelmesine ok zld ve Ey gnahlarla ve pisliklerle dolu olan habs nefs.
Krk sene evvel, gen iken hatrnda byle bir ey yoktu da, imdi bunca mchede ve
riyzetten sonra, gnh ilemedim diye piman olmak nereden hatrna geldi? dedi. ok
zld, bir keye ekildi, gnlerce alad, matem tuttu. Nasl oldu da hatrma byle pis
bir dnce geldi diyordu. Bir mddet sonra, ryasnda Peygamberimizi (sallallah aleyhi
ve sellem) grd. Peygamberimiz ona; Ey Muhammed! Nasl szler sylyorsun? Senin
yaptn iler, bizimki gibi deildir. Senin yaptklarn sehiv ve gaflet, bizim (yan
Peygamberlerin ise) ancak sahv (uyanklk) ve doruluktur buyurdu. Bunun zerine
piman oldu ve tvbe etti.
Naklolunmutur ki: Uzun bir zaman Hzr aleyhisselm grmemiti. Birgn, temiz
yeni elbiseler giymi, sarn sarm cmiye giderken, bir mesele yznden kendisine
kzan bir kadnn evinin nnden geiyordu. Kadn, ocuunun kirli elbiselerini ykam,
leen de pislikli su ile dolmutu. Hakm-i Tirmizyi evinin nnden geerken grnce,
leendeki pis suyu olduu gibi zerine att. Her taraf necset ve idrarl su ile sland.
Bunun zerine Hakm-i Tirmiz hazretleri hibirey sylemedii gibi, ban kaldrp
bakmad bile. Biraz sonra Hzr aleyhisselm geldi ve Sen bu hakaret ve ktle
katlanp, sabredip hibir ey sylemediin iin bizi grdn buyurdu. (nk o bykler,
tamamen nefslerinden uzaklam, Hakka k olmulardr. Ondan baka bir dnceleri,
Onun rzsndan baka bir maksatlar yoktur. Sabr, onlarn hli olup, dima Allah tely
anarlar.)
Hakm-i Tirmiz (rahmetullahi aleyh) son derece edebli ve Peygamberimizin
(sallallah aleyhi ve sellem) gzel ahlkna sahip idi. Ailesi iinde dahi, kck naho bir
hareketi grlmemiti. Birisi onu imtihan kasdyla yanna gitti. Hakm-i Tirmiz hazretleri,
o srada cmide namaz klyordu. Onu byle grnce, namazn bitirmesi iin bir mddet
bekledi. Hakm-i Tirmiz (rahmetullahi aleyh) namazn bitirince cmiden kt ve
yrmeye balad. O kii de, imtihan dncesiyle arkasndan yrd. O esnada Hakm-i
Tirmiz hazretleri geri dnd ve mtihan etmeye kalkma, bu senin iin iyi olmaz
buyurdu.
Muhammed bin Ali Hakm-i Tirmiznin, tasavvufta beyn ettii ve kendisine intisb
edenlerin yoluna, Hakmiye denilmektedir. Zhir ve batn ilimlerden byk nasbi olan
Hakm-i Tirmiz hazretlerinin daha nce belirtildii gibi, ok gzel szleri ve telf ettii
eserleri vardr. Yolu vilayet yollarndan idi. Veller Allah telnn sevgili kullardr. Onlara
son derece hrmet ve edeb lzmdr. Onlar Allah telnn huss nimetlerine
kavumulardr. Onlar, Allah telnn nru ile bakarlar. Onlarla beraber olanlar ak
olmazlar. Buyurdu ki: Evliy masm (gnahsz) deildirler. nk, ismet sahibi olmak
gnahsz olmak) vellik iin art deildir. Fakat Allah tel onlar gnhlardan hfz eder.
Hakm-i Tirmiz; tefsr, hads, fkh, kelm ve tasavvuf ilimlerinde kymetli pek ok eser
telf etmitir. Buyurdu ki: Yazdm kitaplar, bana isnad edilsin, bunun kitaplar denilsin
diye telf etmedim. Fakat hller beni kaplayp, kendimden getiim zamanlar, telf ile
teselli bulurdum. Bylece yazd eserleri, Allah telnn yardm ile telf ettiini beyn
buyurdu.
Pek ok risaleleri mevct olmakla beraber, yazd mehr kitaplar; Kitb-l-furk,
Hatm-l-vilye ve lel--eriyye Nevdir-l-sl f ehdis-r-Resl, Gars-lmuvahhidn, Eriyydat ve edeb-n-nefs, Gavr-l-umr, el-Menh, erh-s-salt, el
Mesil-l-meknne, el-Ekys vel-muterrn, Beyn-l-fark beyn-es-sadr, el-Akl velhevdr. Bunlarn drd hari, dierleri baslmtr. Baz risaleleri de, yakn zamanda
amda tekrar baslmtr.
Hakm-i Tirmiz, brhm bin Meysereden haber veriyor ki, Eb Eyyb el-Ensr
(rahmetullahi aleyh) stanbula gaz etmee gitti. Birinin yanndan geerken, Bir
kimsenin le vakti yapt iler, akam olunca mezrdakilere gsterilir dediini iitti.
Eb Eyyb hazretleri; Niye byle sylyorsun? dedii zaman; Vallahi bunu sizin iin
sylyorum dedi. Eb Eyyb (rahmetullahi aleyh) Y Rabb! Sana snrm, Ubde bin
Smitin ve Sad bin Ubdenin (r.anhm) yannda, onlar ldkten sonra yaptklarmdan
dolay, yzm kara etme diye dua etti. O kimse cevbnda, Allah tel kullarnn
kusurlarn rter, amellerinin iyisini gsterir buyurdu. Hakm-i Tirmiz, (Nevdir)
kitabnda bildirdii hads-i erfte: nsanlarn yaptklar iler, Pazartesi ve
Perembe gnleri Allah telya arz olunur. Peygamberlere, evliyya ve anababaya Cuma gnleri gsterilir. yi ileri grnce sevinirler. Yzlerinin parlakl
artar. Allahtan korkunuz! llerinizi incitmeyiniz buyurdu.
Hakm-i Tirmiz hazretleri Kitb-l-akl vel-hev isimli eserinde buyurur ki:
Fehim (anlamak): eyle hasl olur. Birincisi, zihnin bo ve hazr olmas. kincisi,
Allah telya (anlay ihsn etmesi iin) yalvarmak. ncs, dny ve hretin ne
olduunu, hakkatn anlam ve kavram biriyle mzkere etmek. Dnya ve hretin
durumunu kavrayanlar, ancak basret sahipleridir.
hls: Yedi eyle olur. Birincisi, Allah telya tevekkl etmek, gvenmek. kincisi,
ilerini Allah telya havale etmek. ncs, mahlktan birey beklememek. Ne isterse
Allah teldan istemek. Drdncs, mahlklarn zafliini dnmek. Beincisi, azz
klan ve ykseltenin, zell klan ve alaltann kul deil, Allah tel olduunu bilmek.
nk, Allah tel Kurn- kermde melen: Reslm, yle de: Ey mlkn sahibi
Allahm! Sen dilediine mlk verirsin, dilediinden de mlk eker alrsn.
Dilediini azz edersin, dilediini de zell edersin, hayr yalnz senin elindedir,
muhakkak ki sen her eye kdirsin. (l-i mrn-26) Altncs, ldkten sonra
amellerini tartlacan ve bunlarn karln greceini, sevb taraf ar gelirse Cennete

gideceini, gnahlar ok olursa, Cehenneme gideceini hatrlamak. Yedincisi, eytann,
ilerinde kendisine riy verdiini hatrlamak. hls, amelde doru olmak ve yaptn srf
Allah telnn rzs iin yapmakla hsl olur. hlsn zdd riydr. hlsn almeti
vardr: Birincisi, vlmekten korkmak. nk vlmek kiinin amelini bozar. hlsl olan
kii, yaptklarnn karln sdece Allah teldan bekler. kincisi, ihlsl kimse, Allah
telnn rzsna uygun olarak yapt ilerde, knayann knamasndan endie etmez.
nk insanlarn ayplamasndan korkan kimse, Allah telnn rzs bulunan birok eyi
terk eder. Bunun iindir ki, ihlsl kimse sdece Allah telnn knamasndan korkar.
ncs, Allah telnn rzsna uygun ilerde, o ii yapmama hussunda mazeret
beyn eden kimse, ihls sahibi olamaz. ey vardr ki, onlar ihls sahibi kimseler yapar.
Birincisi, ac da olsa, hakk ve doruyu konuur. kincisi, hak ile amel eder. Onu,
insanlarn kendisine yardm kesmeleri korkusundan dolay terk etmez. nk Allah tel
ona rzsna uygun olarak yapt ilerinde yardmn ihsn etmektedir. ncs, Allah
korkusundan yapmak istedii eyi, insanlarn korkusundan dolay brakmaz. nk, Allah
korkusu, kalbindeki insan korkusuna mni olur.
hls ne gzeldir. Ne mutlu Allah telnn kendisine ihls ltfedip, ihlsa muvaffak
kld kimseye.
Tevzu: Be eyle hsl olur. Birincisi, balangta hangi eyden yaratldn
hatrlamakla. kincisi, dnyya geldikten sonra, muhta bir varlk olarak yaadn
dnmekle. ncs, dnyda sayl mrn tkettikten sonra, kokuan bir le ve
sonra da toprak olacan hatrlamak. Drdncs, zaf ve ciz olduunu, bana gelen en
ufak bir skntdan kurtulmaya bile g yetiremediini dnmek. Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Allah iin tevzu yapan, Allah tel ykseltir.
Beincisi, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) Balangc; nutfe (meni), ortas;
irin, kan, bevl (idrar) ve gita, sonu; kabrinde ledir hads-i erfini hatrlamak.
Tevzunun zdd; tekebbr (byklenmek), marmak, azmak ve kendini
beenmektir.
Nashat; eyle olur: Birincisi, kalbinde mminlere sayg duymak. kincisi,
hrette sedete kavumay, mminlere nashat etmekte grmek. ncs, Allah
telnn nimet ve yardmnn nashatle birlikte olduunu dnmek. Nashat eden
kimsenin almeti vardr: Birincisi, mslmanlara kymet vermek. kincisi,
mslmanlar ilminden faydalandrmak. ncs, mslmanlara yardm etmeyi, onlara
nashat etmeye vesle ve vsta bilmek. ey nashat edenlerin yapt ilerdendir:
Birincisi, insanlar kt ilerinden vazgeinceye kadar, devaml onlarn yaptklar kt
ilerin balarna getirecei fet ve tehlikelerden bahsetmek ve onlara, doru ilerinde
yardmc olmak. kincisi, hrete hazrlanma hussunda, mslmanlara vaz ve nashat
eder. ncs, insanlarn ellerinde bulunan eylere rabet etmez. Eer sdece onlarn
ellerinde olan dnyalklarna rabet ederse, onlara nashati terk eder. hretteki kurtuluu
iin, mminlere nashat etmeyi vesle bilir. Ne mutlu, Allah telnn kendisine nashatta
muvaffak ettii kimseye. nk Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), Dikkat ediniz.
Muhakkak ki, din nashattir buyurmulardr. Cerr bin Abdullah (rahmetullahi aleyh)
buyurur ki: Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) her mslmana nashat etmek
hussunda bat ettim. Mslmanlara nashatta bulunan kimse, ayn zamanda kendisine
de nashat eder. Nashat eden kimse, dny ve hrette azzdir.
efkat; eyle olur: Birincisi, mminlerin, Allah telnn katndaki derecesini ve
kymetini dnmek. kincisi, onun mslmanlara, mslmanlarn da kendisine olan
ihtiycn gznne getirmek. nk, o yalnz bana zaf kalr. Gerek dny ve gerekse,
hret ilerinde, dier mmin kardelerinin yardmna muhta olduunu hatrlamak.
ncs, kymet gn mminlerin efatlerine muhta olduunu hatrlamak. efkatin
zdd, dmanlktr. efkatli mslmann almeti vardr: Birincisi, dmanlk etmeyi
sevmemek. kincisi, hasedi sevmemek. ncs, ktlemek ve kusur bulmay
sevmemek. u ey, efkatli mminin yapt eylerdendir. Birincisi, ltuf ve ihsnda
bulunmak. kincisi, hilm sahibi olmak. ncs, mslmanlar sevmek. Kii, mminlerin
Allah tel katndaki derece ve kymetlerini dnmedike, gerek efkati yapamaz.
Allah telnn mminlere efkat etmeye muvaffak kld kimseye ne mutlu.
Mslmanlara nashat ederek onlara faydal olan kimse, kymetlidir. Dny ve hrette
emndir. Hased eden kimse ise, dny ve hrette hor ve hakr olup, korku ierisindedir.
Ver; be eyle olur: Birincisi, ilim. kincisi edindii bilgileri hatrlamak. ncs,
Allah telnn azamet ve kibriysn, yceliini ve kudretini hatrlamak. Drdncs,
Allah teldan hay etmeyi hatrlamak. Beincisi, Allah telnn kendisine gazb
etmesinden korkmay hatrlamak. Vera sahibinin almeti vardr: Birincisi, az eyi
sever. nk az eyin hesab da az olur. kincisi, az konumak. ncs, az yemek.
ey de vera sahiblerinin yapt eylerdendir: Birincisi, ll ve delilli konumak. kincisi,
gecesinde ve gndznde Allah telnn yasak ettii eylerden saknmak. ncs,
kendisiyle megul olup, insanlarn ayplarndan bahsetmemek. Bir kimse, Allah telnn
bykln, kudretini, yegne hkm sahibi olduunu tefekkr etmedike
(dnmedike), gerek veraya kavuamaz.
kr unlarla hsl olur: Birincisi, nimete kr edildii zaman, nimetin artacan
hatrlamak. nk Allah tel, Kurn- kermde melen yle buyurdu: Nimetlerimin
kymetini bilir, emrettiim gibi kullanrsanz, onlar arttrrm. Kymetlerini
bilmez, bunlar beenmezseniz, elinizden alr, iddetli azb ederim. (brhm-7)
ncs, o nimetin, Allah telnn ihsn olduunu, dnmek. kreden kimsenin
almetleri tanedir. Birincisi, Allah telnn vermi olduu nimetlere kretmek iin
gayret gsterir. kincisi, Allah telya yalvarp yakarmay sever. ncs, ibdet etmeyi
sever. u ey de kredenlerin yapt ilerdendir. Birincisi, Allah telnn verdii
nimeti dima hatrlar. kincisi, iyi ve kt kimselerin hllerinden ibret alr. ncs,
Allah telnn ihsn etmi olduu nimetlere kar kr vazfesini yerine getirinceye
kadar alr.
Hakm-i Tirmiznin rivyet ettii hads-i erfte, Peygamberimiz (sallallah aleyhi
ve sellem), Allah tel, kulunun sanat sahibi olduunu grmei elbette sever
buyurdu.
Rivyet ettii bir hads-i kudsde yle buyurulmutur: Benim, af ve keremim,
dnyda bir mslmann gnahn setredip de, sonra onu rsv etmiyecek
kadar byktr. Kulum bana istigfr ettii mddete gnhn dima
affederim.
4) Kms-ul-alm; cild-3, sh. 1970
10) Geschichte des Arabischen Schriftums; cild-1, sh. 653
11) Rdvvn
HALLC-I MENSR (Hseyn bin Mensr):
Sofiyye-i aliyye denilen byk vellerden. smi, Hseyn bin Mensr olup, knyesi
Ebl Mugstir. Doum trihi kesin bilinmemekle beraber 243-246 (m. 857-860) yllar
arasnda rann Beyz ehrinde doduu kaydedilmitir. 306 (m. 918)de ehd edildi.
Babasnn ise Mahamma isimli bir zerdt olduu rivyet edilmitir.
lk genlik yllarndan sonra tasavvufa meylederek, Tsterde byk vellerden
Abdullah- Tsternin (k.s.) sohbetinde iki sene bulundu. Onsekiz yanda Basraya
gelerek Amr bin Osman- Mekkye baland ve onsekiz ay sohbetinde kald. Her iki velnin
yannda da ok sk riyzetler (nefsin isteklerini yapmamak), mchedeler (nefsin
istemediklerini yapmak) yapt. Muteber ailelerden Eb Yakb-i Aktnn kz ile evlendi.
Bir mddet Basrada kaldktan sonra, Badda Cneyd-i Baddnin (rahmetullahi aleyh)
yanna geldi. Cneyd (rahmetullahi aleyh) ona susmay ve insanlarla grmemeyi
emretti. Daha sonra Hicaza giderek, bir sene Ravda-i mutahharada mcavirlik yapp
tekrar Badda geldi. Burada yine Cneyd-i Badad hazretleri ile grt ve baz suller
sordu. Cneyd-i Badad (rahmetullahi aleyh) sullerine cevap vermedi. Sorduu

meselelerin cevbn alamaynca, izin alarak Tstere gitti. Bir sene orada kald. Burada
byk kabul ve ilgi grd. Daha sonra buradan ayrlp, be yl ortadan kayboldu. Horasan
ve Mvernnehr gibi beldelerde bulundu. Sonra Ahvaza geldi. Burada da nashatlarda
bulunup, Ahvaz halk iinde byk kabul ve ikrm grd. Ahvazda ilh esrrdan ok
bahsettiinden, kendisine Hallc- Esrr denildi. Tekrar hacca gitti. Dnte Basraya
geldi. Oradan tekrar Ahvaza gitti. Halk Hakka davet iin irk beldelerine gidiyorum
diyerek, o zamanlar henz mslman olmam baz Trk ve Krt kavimlerinin
mslmanl kabul etmeleri iin, Hoten ve Turfana sonra Hindistana gitti. Bu arada
defa hac etmitir. Tarikat sarholuunda grdklerini, slmiyetin zhirine uymayan
kelimelerle sylediinden, 306 (m. 918) yl Zil-kade aynn 24. Sal gn, halife Cafer
bin Mutasmn zamannda Baddda elleri ve ayaklar kesilip aslarak ehd edildi. Sonra
yaklarak, klleri Dicleye atld.
Hallc- Mensr, zamanndaki baz zhir limlerinin de anlayamad sdk, Allah
telnn ak ile yanan bir Hak dr. iddetli mchedeler ve etin riyzetler ekmi,
himmeti yksek, kermetler sahibi bir veldir. Szleri gzel, konumas fash ve bel,
frseti stn, hakkat, Esrr, man ve marifetler sahibi olup, yaad mddete, dima
ibdet ve riyzetle megul olurdu. Gnde bin rekat namaz klard. ehd edildii gnn
gecesinde de 500 rekat klm olup, her gece en az drtyz rekat namaz klmaya
kendisini mecbr tutard. Hallc- Mensra; Bu yksek derecelere ulam iken, niin bu
kadar meakkat ekiyorsun? diye sorulunca, Allah telya dost olanlarn ilerine, ne
rahat, ne de meakkat tesir eder. Onlar, Allah telnn sfatlarnda fn olup, kendilerini
unuttuklarndan, rahat veya zahmet onlara tesir etmez cevbn vermitir.
Aslnda Mensrun meslei halla (pamuk atc) deildir. Birgn dostu olan bir
hallacn dkknnda otururken, onu bir ie gnderdi ve Senin iini de ben grrm dedi.
Parma ile iret edince pamuklar, ekirdek ve tozlarndan ayrld. Bu kermet yaylarak,
Hallc ismiyle mehr oldu.
Her an kr ve tat zere olduu hlde, Arafat meydannda ban bir kum tepesi
zerine koyup, Ey lemlerin Rabb! Ey azz olan Allahm! Btn tesbih edenlerin
tesbihinden, btn tehll syleyenlerin tehllinden ve her tefekkr sahibinin tefekkrnden
seni tenzih ederim. Y ilh! Biliyorsun ki, sana kretmekten cizim. Benim krm
ancak budur buyurdu.
Fakirlik nedir? diye sordular: Fakir; Allah teldan baka herkesden mstagni
(uzak, ber) olan ve ancak Allah telya muhta olup, hereyi ondan bekleyen kimsedir
cevbn verdi.
Buyurdu ki: Hakk tevekkl sahibi, bulunduu ehirde kendisinden daha muhta
ve daha hak sahibi biri varsa, orada yemek yemez.
Kul, ubdiyyetin (kulluun) btn artlarn kendinde toplarsa, (Allahtan
bakasna) kul olmann yorgunluundan kurtularak hrriyete kavuur, klfetsiz ve
skntsz bir ekilde (Allaha) kul olmann zneti ile sslenir. Peygamberlerin ve sddklarn
makam budur. Yan, bu durumdaki kul mahmul hle gelir. (Yan, ibdet ve tat bedene
zor gelse bile, Allah telnn yardm ile onu zevkle ve gnl rahatl ile f eder.)
slmiyet ynnden bu nevi ibdetlerle ssl bulunduu hlde ibdetlerinde kalbine en
kk bir meakkat, sknt rz olmaz.
Kim hrriyeti murd edinirse ubdiyyete (kullua) sk bir ekilde devam etsin.
Hakk hrriyet Allahtan bakasna kulluk yapmamaktr.
Allah tel bir kulunu kendisine ekti mi, btn srlar onun mlk hline gelir.
Bunlarn hepsini grr ve ne olduklarn haber verir.
Firset sahibi ilk bakta doruyu bulur. Tevle, zanna ve pheye saplanmaz.
Yksek ahlk, bir kere Hakk mtla ve mhede ettikten sonra, artk halkn
ez ve cefsnn sana tesir etmemesidir.
Kul; marifet-i ilhiyeye ulat zaman, Allah tel onun kalbine ve zihnine
(birok gizli srlar) ilham eder.
Hakk muhabbet, insann kendi vasflarnn, sfatlarnn, hepsini unutarak,
sevgiliyle beraber bulunmaktr.
Huluk-i azm, en gzel ahlk, Allah tely tandktan sonra, halktan gelen ez ve
cefnn insana tesir etmemesidir.
Mrd, tvbesinin, murd (Allah telnn kendisine ektii kimseler) ise gnah
ilememenin glgesindedir.
Dnyy unutan, nefs zhidi; hreti unutan, kalb zhidi; kendini unutan da ruh
zhidi olur.
ehid edilmeden nce kendisinden nashat isteyen hizmetiye: Nefsi, yapmas
gerek bir eyle (ibdetlerle) megul et! Yoksa yaplmamas gereken bir eyle
(haramlarla), o seni megul eder dedi.
Azz ve cell olan Allahtan baka bir eyden korkan veya bir eyi mit eden
kimsenin yzne, Allah tel btn kaplar kapatr, ona di bir korkuyu (Allah
korkusunun dnda kalan korkular) musallat eder. Kendisi ile onun arasna yetmi perde
eker, bu perdelerin en incesi phe (vesvese) olur.
Kermetleri pek oktur ve halk iinde yaylmtr. Mesel, insanlara yazn k
meyveleri, kn yaz meyveleri karr ikrm ederdi. Elini havaya uzatnca avucu, zerinde
Kul hvallah ehad yazl gm paralarla dolard. Bunlara, kudret paralar ismini
verirdi. nsanlara, evlerinde ne yediklerini, ne yaptklarn, ne konutuklarn ve
kalblerinden geenleri haber verirdi.
Kermetlerinden daha mhimi; marifet, hikmet ve ince manlar dolu szleridir.
Bunlar, onun ilim ve marifette ulat kymetli dereceleri ok gzel gsteren birer
delildirler. Hallc- Mensr (rahmetullahi aleyh) bir kfile ile beraber hacca giderlerken,
sahrada birka gn yiyecek bulamadlar. Hseyn bin Mensra, imdi kelle kebab olsa da
yesek dediler. Elini arkaya uzatp, bir kebb olmu kelle ile iki pide alp, birine verdi.
Drtyz kii idiler. Her defasnda elini arkaya uzatp, bir kelle iki pide ald. Neticede 400
kelle, 800 pide alm oldu ve her birine bir kelle iki pide vermi oldu. O topluluk bunlar
yedikten sonra, taze hurma olsa da yesek dediler. Kalkt ve beni silkeleyin buyurdu.
Hurmalar dkld. Doyuncaya kadar yediler. Bundan sonra yolda ne zaman srtn bir
dikenli aaca dayasayd, taze hurma verirdi.
Sahrada baz insanlar, kendisinden incir istediler. Elini havaya uzatt ve nlerine bir
tabak incir koydu.
Bir defasnda yine tatl istediler. Bir tabak helva ve scak eker nlerine koydu. Bu
helva, Baddda Tk kapsnda bulunur dediler. Bize, Badd ve sahra ayndr buyurdu.
Birgn lde brhm Havvsa, iin nedir? dedi. Tevekkl makmnda tevekkl
drst yapyorum dedi. Btn mrnce, karnnn, midenin tmiriyle uratn, ne zaman
tevhdde fni olacaksn? dedi.
Hallc- Mensr Enel-Hak (Ben Hakm) szn syledi. Bu szn zhir limleri
dallete ve ilhda hkmedip katline fetv verdiler. Bunun, asl sebebi ise yle
nakledilmitir:
Birgn Hseyn bin Mensrun hatrndan: Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi
ve sellem), Mirc gecesi, sadece mminleri diledi de, neden btn insanlar dilemedi ve
y Rabb, cmlesini bana bala demedi diye geti. Byle dnrken, Reslullah ieri
girdi ve: Biz kimi dilersek, Hakkn ferman ile dileriz. Bizim gnlmz Hakkn ferman
evidir. Onun irdesinin ve fermannn gayrisinden pk ve masmdur. Eer O, hepsini
dilerse, ben de hepsini dilerim buyurdu. Bundan sonra Hseyn bin Mensr, bandan
sarn kararak Reslullahn huzrunda kermet gsterdi. Reslullah (sallallah aleyhi
ve sellem) buyurdu: Bu sark kermeti ile, ba dahi vermek gerektir ki, ben rz olaym.
Onun katline, hakkatte sebep, bu hkm oldu.
Daraacnda iken, yle derdi: Bu iin bama neden geldiini ve kimin murad
olduunu bilirim. Bundan yz evirmem. Sdk olan k, elbette byle olur. O sekr (Ak-
ilh sarhou) olduundan, hli doru ve mazr idi. Syledii sz, dilinden, bu sekr
hlinde sdr oldu.
eyh Eb Abdullah- Haff yle buyurdu: Birok hle ile zindana girerek Hseyn
bin Mensru grmeye gittim. Gzel bir oda grdm ki, yumuak hallar, deklerle
denmi, iyi tertip edilmi, duvara bir ip balanm, zerinde bir el bezi (havlu) aslmt.
Orada yz gzel bir kle grdm. eyh nerededir? diye sordum. Abdesthnededir.
Abdest hazrl gryor dedi. Ben: Ne zamandan beri eyhin hizmetindesin? dedim.
Onsekiz aydan beri dedi. Bu zindanda eyh ne yapyor? dedim. On batman
arlnda bir demir ba ile, hergn bin rekat namaz klyor dedi. Sonra devam ederek:
Bu grdn zindann kaplarnn her birinin arkasnda ekya ve hrsz kimseler vardr.
Onlara nashat eder. Byklarn ve salarn keser dedi. Ne yer? diye sordum. Hergn
nne eitli yemeklerle donatlm bir sofra getiririz. Bir mddet onlara bakar. Sonra
parmann ucu ile o yemeklerin zerine basar ve ili bir sesle eitli iirler syler. Asla
onlar yemez. Onun iin nnden alr, gtrrz. Biz bu ekilde konuurken o
abdesthneden kt. Gzel grnl olup, czibeli bir boyu vard. Beyaz sof giymi,
ilemeli bir petemal (rty) bana sarmt. Sofa tarafna kp oturdu. Bana: Ey
delikanl! Neredensin? dedi. Farstanm (ranlym) dedim. Hangi ehirdensin? diye
sordu. rzdanm dedim. Benden meyh haberlerini sordu. Eb Abbs Atya gelince,
(szm keserek): Onu grrsen, o ktlar (mektblar) yakmasn syle dedi. Sonra
yine: Buraya nasl gelebildin? dedi. Baz ran askerlerinin yardmyla dedim. Tam bunu
sylediim zaman zindancba ieri girdi. Yer pp oturdu. eyh ona: Sana ne oldu?
dedi. Zindancba: Dmanlarm beni halifeye gammazlamlar. Gya ben, ululardan
birini buradan bin dinar alarak salmm. Yerine de halktan birini hapsetmiim, ite imdi
beni alp gtrecek, katledecekler dedi. eyh: Var selmetle git dedi. O gittikten sonra,
eyh hcrenin ortasnda dizleri zerine gelerek, ellerini havaya kaldrd. Ban nne
edi. ahadet parma ile iret ederek, anszn alad. yle alad ki, gzyandan her
taraf sland. Kendinden geerek yzn yere koydu. O srada zindancba ieri girdi.
Tekrar eyhin nne oturdu. eyh: Ne oldu? diye sordu. Zindancba: Kurtuldum
dedi. Hangi sebeple kurtuldun? diye sordu. O, Beni halifenin yanna gtrdkleri
zaman halife, imdiye kadar seni katletmeyi tasarlyordum. imdi sana gnlm ho
geldi. Seni beendim. Tekrar affettim dedi. Bundan sonra eyh, yzn o havlu ile
temizlemek istedi. Havlunun asl olduu ipin ykseklii eyhden yirmi arn yukarda idi.
eyh elini uzatarak havluyu ald. eyhin eli mi uzand yoksa o havlu mu eyhe yaknlat
anlayamadm. Sonra ben kp gittim. bn-i Atya vardm. O haberi verdim. Dedi ki:
Eer tekrar onunla buluursan; beni kendi bama brakrlarsa, ona mektblar
saklyacam syle dedi.
Birinin bir papaan vard, lmt. Hallc ona: Allahn izni ile onu dirilteyim ister
misin? dedi. Adam sterim dedi. Hallc parma ile iret etti. Hayvan yerinden
kalkarak canland.
Zindanda iken bn-i Haff yanna gelip Sana neler oluyor? diye sordu. Allah
tel bana zhir ve btn nimetler veriyor buyurdu. bn-i Haff Size sulim var
dedi. Buyrun dinliyorum diyerek izin verince yle sordu:
Sabr nedir?
Hallc- Mensr hazretleri ellerini ve ayaklarn balayan zinciri gstererek:
u zincire bakarsam alr buyurdu. O anda zincire bakt ve zincir alverdi.
Duvar yarld. bn-i Haff diyor ki; O anda kendimi Dicle kenarnda buldum. (Yn, ben
ite buna ramen buradan kp gitmiyor, bu zindana ve zincirlere sabrediyorum demek
istedi.)
Sonra ikinci sulini sordu: Fakr (tasavvufta fakirlik) nedir?
Hallc- Mensr hazretleri oradaki talara bakt, talar altn ve gm oluverdi.
Sonra, te bu fakrdandr. Ben ise zeytin ya almak iin bir flse (o zamann en kk
paras) muhtcm.
Sonra nc olarak: Ftvvet nedir? suline de,
Onu yarn anlarsn buyurdu. bn-i Haff diyor ki: Gece olunca ryamda kymeti
grdm. Hseyn bin Mensr Hallc nerededir? diye bir ses duydum. Allah telnn
huzruna durdu. Kendisine; seni seven Cennete, sana kzan Cehenneme girer dendi. Y
Rabb! Hepsini magfiret eyle diyerek yalvard. Sonra bana dnp ftvvet ite budur,
buyurdu.
Yine bir gn kendisine, Sabr nedir? diye sorduklarnda: Sabr odur ki; iki elini
ayan keserler, onu kprnn zerine asarlar ve hatt bundan daha acib mumeleler
yaparlar da bir kere h etmez buyurdu. Nitekim kendisinin lm ve idm byle cereyan
etmitir.
Abdlmelik Evkf anlatr: Birgn stadm olan Hallc- Mensra: Ey hocam! rif
kimdir? diye sordum. Buyurdu ki: rif o kimsedir ki, Zil-kade ayndan alt gn kala, Sal
gn, 306 (m. 918) senesinde Baddta eli aya kesilerek, gzleri karlarak, ba aa
astrlp, gvdesi yaklarak, kln savururlar. Onun dedii zaman gzledim. Meer o
syledii kendiymi, o ne syledi ise aynn yaptlar.
Bir gece Mensr hazretlerini zindanda bulamadlar. kinci gece ne zindan vard ne
de Mensr... nc gece, zindan da Mensr d yerindeydi. Kendisine bunun hikmeti sul
edildiinde: lk gece Onunlaydm, beni bulamadnz. kinci gece, O benimle idi, ne beni
ne de zindan grebildiniz. nc gece, herey yerli yerindeydi. T ki mukaddes eriatn
emrini yerine getiresiniz. Beni idm edesiniz diye buyurdu.
Hallc- Mensru (rahmetullahi aleyh) Baddda Tk kapsna gtrdler. Evvela
yz krba vurdular. Kendisinden en kk bir ses kmad. lmediini grnce, ellerini ve
ayaklarn kestiler.
Hallc- Mensrun (rahmetullahi aleyh) elleri ve ayaklar kesildiinde buyurdu ki:
Sakn korkudan sarardm zannetmeyin. Kan kaybetmekten sararyorum.
Daraacna kan Mensr hazretlerine u sul soruldu. Tasavvuf nedir?
Tasavvufun en aa derecesi ite bende grdnz bu hldir. Y ileri derecesi? Onu
grmee tahammlnz olmaz.
dm edilmeden nce halk ta atmaa balad. Atlan talara hi ses karmyor,
hatt tebessm ediyordu. Bir dostu, ta yerine gl att. O zaman Mensr hazretleri inledi.
Sebebi sorulduunda yle cevap verdi: Ta atanlar beni yaknen tanmyanlardr. Tabiidir
ki hlden anlamazlar. Hlden anlyanlarn bir gl bile beni incitti.
Ellerinden, bacaklarndan sonra dilini de kesmek istediler, izin isteyip yle dedi:
Allahm, bana senin iin bu ikenceyi reva grenlere rahmet et! Senin rzn iin beni
elimden, ayamdan, gzlerimden, bamdan, canmdan ayran bu kullarn affet!
Daha sonra dili ve ba da kesildi, cesedi yakld. Klleri Dicleye atld. Atlan kller
de havada (Enelhak) eklini ald. Nehre klleri dklr dklmez, nehir hemen
kabarmaa balad. Kabaran Diclenin sular Badd basmak zereydi ki; bir dostu
hrkasn Dicleye att ve Dicle bir mddet sonra eski normal hlini ald. Hallc- Mensr
(rahmetullahi aleyh) bu kimseye, ehd edilmeden nce, Benim kollarm, bacaklarm,
bam kestikten sonra, cesedimi yakp, kln Dicleye atacaklar. Korkarm ki, nehir tap
Badd basacak. O zaman hrkam nehrin kenarna gtrp, sulara at buyurmutu.
Buyurdu ki:
Mevlm! Rabbim! Emrine amdeyim, buyur!
Ey benim maksadm ve manm, emrindeyim, ferman buyur!
Ey zt, vcdumun aynas ve himmetimin mntehs!
Ey benim konumam, iretlerim ve ihbrm olan Allahm!
Hallc- Mensr hazretlerinin idamna sebep olan Enel-Hak sz, onun tasavvuf
yolunda sahip olduu kendi hl ve derecesine uygun ve kendi ak sarholuu iinde
syledii doru bir szdr. Zhiren kelime mans Ben Hakm demek olan bu szn
hakk mans: Ben yokum. Hak vardr demektir. Tasavvufta ok ince bir bilgi ve hl
olan Vahdet-i vcd (varl bir grmek) mertebesinde sylenmitir. Bu byklerin byle
szleri, grp mhede ettikleri eyleri ifde edecek baka sz, baka kelime
bulamadklar iin byle sylemilerdir. Onun bu sz, slmiyetin zhirine uymad iin,
zhir limlerince ve chil halk tarafndan anlalamad ve tevhd ehli olan ve olmayann
bir daha byle szler sylememesi iin ehid edildi.
mm- Rabbn (k.s.), Mektbt kitabnn ikinci cild krkdrdnc mektbunda
buyuruyor ki: O byklerin (Herey Odur) demeleri, hi birey yoktur. Yalnz O vardr,
demektir. Mesel, Hallc- Mensr Enel-Hak (Ben Hakm) dedi. Bylece, ben Hakm, Hak
tel ile birletim demek istemedi. Byle diyen kfir olur ve ldrlmesi lzm olur. Onun
sznn mans (Ben yokum, Hak tel vardr) demektir. te Sofiyye (evliy) her eyi
Hak telnn isimlerinin ve sfatlarnn grn, onlarn aynas bilir. Ztn kendisinin
bunlarla birletiini, ztnda deiiklik olduunu sylemez. Mesel, bir insann glgesi,
kendinden hsl oluyor. Glge, o kimse ile birlemi, onun ayndr veya o kimse inerek, o
glge ekline girmitir, gibi eyler sylenemez. O kimse, kendi kendinedir. Glge, onun bir
grndr. Bu kimseyi ar seven, glgeyi filn grmez. Ondan baka birey grmez.
Glge, o kimsenin ayndr diyebilir. Yan, glge yoktur, yalnz o insan vardr, der. Bundan
anlald ki, Sofiyye, eyya, Hak teldan meydana gelmitir, Hak tel deildir diyor. O
hlde, Sofiyyenin (Herey Odur) szleri, (Herey Ondandr) demektir ki, limler de byle
sylemektedir. ki taraf arasnda bir fark yoktur. Yalnz u fark vardr ki, Sofiyye, eyya,
Hakkn grn diyor. limler bunu sylemekden ekiniyor. Ey ile birlemek, eyann
iinde bulunmak anlalmasn diye, bu sz sylemiyor.
Hallc- Mensr (rahmetullahi aleyh), hlleri doru, zamanndakilerin, kadrini ve
derecesini anlamayacak derecede yksek bir vel idi. O, hi bir zaman Allahlk iddia
etmedi. Tam tersine Allah aknn sarhou bir kul olarak yaad. Gndz ve gecelerini
ibdetle geirdi. Elli yanda iken, Bu gne kadar bin senelik namaz kldm buyurdu.
slmiyetin btn emir ve yasaklarna en ince hususlara kadar titizlikle uyar, mbahlar
zarret miktar kullanrd. mrnn temeli bel zerine kurulmutu. Bu da, Allah akna
tutulanlarda eitli ekil ve derecelerde grlen bir eydir.
Onun hl ve mertebesini anlayan pek ok lim ve evliy yksek bir vel olduunu
sylemilerdir. bn-i At, Eb Abdullah Haff, ibl, Ebl-Ksm, Nasr Abd, eyh Eb
Sad Ebl-Hayr, eyh Ebl-Ksm- Grgn, eyh Eb Al Farmed ve Ysuf- Hemedn
hazretleri bunlardan bazlardr. Byk evliydan ibl, onun iin Ben ve Hallc ayn eyiz.
Ama bana deli dediler kurtuldum. Onun akl ise onu helk eyledi buyurmutur. Yine
eyh-l-islm Abdullah- Ensr Hallc, immdr. Fakat durumunu her kiiye syledi.
Zayflara ar yk ykletti. Avam (halkn) bilgisi ile ve akl yoluyla anlyamayacaklar
eyleri konutu. Bu hususta slmiyete riyet etmedi. Ona ne vki olduysa, bu sebepten
oldu demitir.
Ali Rmiten hazretleri ise Hallc- Mensrun hlini Hseyn bin Mensr
zamannda, Hce Abdlhlk- Goncdvnnin oullarndan biri bulunsayd, Mensr idm
edilmezdi buyurarak en veciz ekilde izh etmitir. Abdlhlk- Goncdvnnin manev
oullar olan talebelerinden biri bulunsa idi, Hseyn bin Mensru terbiye ederek, o
makamdan daha yukarlara geirir, idm edilmesi lzm gelmezdi. nk Hallc- Mensr,
her ne kadar byk vel olmakla birlikte, tasavvuf yolunun en nihyetine ulaabilmi
deildir. Bulunduu mertebe, nihyetten ok uzaktr.
Bykler buyuruyor ki: Vilyet (evliylk) dereceleri sonsuzdur. Bunlarn ilki kalb
makamdr. Muhyiddn-i Arb, Hallc- Mensr ve Mevlna Celleddn-i Rm gibi ztlar,
hep kalb makamnda idiler. Allah tel kalb makamnda olan bir mmine tayy- mekn
ve tayy- zemn ihsn eder. (Yan, uzun mesafeleri bir anda giderler ve ok az bir zaman
iinde, yaplamayacak ileri yaparlar.) Bu makamda olanlar bir aaca baksalar. Allah
tel aacn yapraklarnn adedini bildirir. Bir kimsenin yzne baksalar, hangi gnah
ilediini bilirler. Vilyet derecelerinin ilkinde olan bir velye, Allah tel bunlar ihsn,
eder. Vilyet (evliylk) dereceleri sonsuzdur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 90, 450, 694, 697, 865, 1010
Mjdeci Mektblar; Mektb No: 24, 100, 266
Kueyr risalesi; sh. 28, 43, 312, 333, 473, 474, 487, 494, 551
Nefehat-l-ns (Osmanlca); 199
Mzn-l-itidl; cild-1, sh. 548
HASEN BN ABDULLAH ASKER:

Tefsr ve lgat limi, edib ve ir. Knyesi, Eb Hill olup, ismi, Hasen bin Abdullah
bin Sehl bin Sad bin Yahydr. Ehvs civrndaki Asker-i Mkremden olduu iin Eb
Hill-i Asker nisbetiyle tannan Hasen bin Abdullah, 395 (m. 1005) ylnda vefat etti.
Zamanndaki birok limden ilim renen Eb Hill-i Asker, tefsr ve lgat
ilimlerinde yazd pek kymetli eserleriyle tannr. Ayrca fkh ilminde de derin bilgiye
sahip olup, bu ilimde ve dier ilimlerde kymetli kitaplar yazd.
Hasen bin Abdullah Asker, lgata dir Telhis, Kitb- Snateyin nazm ve nesr
adndaki eserleri yannda, dier sahalarda da; Kitbu Cemheret-l-emsl, Kitbu meml-edeb, Kitb-t-tebsire, Kitbu erh-l-Hamse, Kitb-d-dirhem ved-dnr, Kitb-lmehsin f tefsr-l-Kurn, Kitb-l-umde, Kitbu Fadl-l-at alel-usr, Kitbu ma telhamu
fih-il-hassa, Kitbu alm-l-men f men--ir, Kitb-l-evil, Kitbu dvni irih,
Kitb-l-fark beyn-el-men, Kitbu nevdir-l-vhid vel-cem, adl kitaplar yazd.
Sleymniye ktphnesinde bu eserlerinden bazlar mevcttur. Onlar da: Divn,
Cemheret-l-emsl, Kitb-l-hass al talebiil-ilm vel-ictihd f cemihi, Kitbu m

ihtekame bih-il-hulefa ilel-kudt, Kitb-s-sumateyn, Tefsr, Telhis ve Evil adl
kitaplardr. Kevkib-l-mudiyye f tarikat-il-Muhammediyye vel-evil adl Sleymniye
Ktphnesindeki bulunan eserinde, bilhassa, slmiyette ilk olan hdiseleri anlatr.
Bunlardan bir ksm yledir:
lk ayakkabsn karp Kbeye giren, Veld bin Mugredir. Zin suundan ilk recm
olunan Reba bin Hudr Eseddir. lk ata binen ve ilk Araba kitap yazan smildir
(aleyhisselm). Araplardan Hanf dininde olup da, ilk ldrlen Adiy bin Zeyddir.
Besmeleyi ilk yazan Muhammeddir (sallallah aleyhi ve sellem). lk hediye Peygamber
efendimize (sallallah aleyhi ve sellem) Mednede Zeyd bin Sbitin (rahmetullahi aleyh)
hediyesidir. lk at zekt alan Hz. merdir. Reslullahla (sallallah aleyhi ve sellem) ilk
al-veri yapan Sinn bin Eb Sinn Eseddir (rahmetullahi aleyh). Allah yolunda ilk kan
aktan Sad bin Eb Vakkastr (rahmetullahi aleyh). Kurn- kermi Mekkede ilk aktan
okuyan, Abdullah bin Mesddur (rahmetullahi aleyh). lk ezan okuyan Bill-i Habedir
(rahmetullahi aleyh). lk nce yazda Allah telya hamddan sonra, Reslullaha da
(sallallah aleyhi ve sellem) salt- selm yazan, halife Hrn Reddir. Fkh ilminde ilk
kitap yazan Mlik bin Enesdir (rahmetullahi aleyh). Kelm ilminde ilk kitap yazan Eb
Huzeyfe Vsl bin Atdr.
Kitb-l-hassi al taleb-il-ilm vel-ictihd adl eserinde, ilim hakknda slm
limlerinin yle buyurduunu bildiriyor: lim alt ey ile tamam olur. Bunlar: Kuvvetli bir
zihin, uzun zaman, zenginlik, renilenle amel, mtehasss bir hoca ve o ilme duyulan
arzu ve istek. Bunlardan biri eksik oldu mu, ilim de eksik olur. Burada tabiat (huy)
zikredilmedi, zr bu zihnin kendisidir. Bilindii gibi; ir, kendi zihninden bir iir ortaya
koyar. Bakasna tbi olmaz. Burada arzu ve istein zikredilmesi unun iindir: Eer nefis
bir eye arzu duyarsa, onun ele gemesi iin byk bir aba harcar. nsan, ilmi almas
kadar elde eder. Zenginliin zikredilmesi ise, geim derdi ilimden alkoymasn diyedir.
Hocann mtehasss olmas ise, byle olmayan hoca insan yanl yollara gtrd
iindir.
Mlik bin Dinar buyurdu ki: Baz semv kitaplarda okudum, buyuruluyor ki:
Hikmet; erefi oaltr ve kleyi sultanlar meclisine oturtur. Eb Esved ed-Del,
limden daha azz birey yoktur. Sultanlar nsanlara, limler de sultanlara
hkmediyorlar buyurmutur. Eb Zeyd Temim buyuruyor ki: Nerede bir lim
duyduysam, ondan bireyler renmek iin ona kotum.
Mellif, lim, ok mzkere, ders vermek, ok ibdet ve kuvvetli bir zihin ile
muhafaza edilir buyurmaktadr.
lim, kalbe doan bir nrdur. lmin tadn alan bir daha ilmi brakmaz ve lene
kadar ilme doymaz. Sad bin Cbeyr buyuruyor ki; Kii renmeye devam ettii srede
lim, renmeyi terk ettiinde olduundan daha childir. Sad bin Mseyyib ise, Gece
ve gndz, a ve susuz olarak bir tek hads-i erf renmek iin dolatm olurdu
buyurmutur.
Kitbu m ihtekame bih-il-hlef ilel-kudt adl eserinde ise yle naklediyor:
Mensr Mehd buyurdu ki; Halife takv ile slah olur. Sultn tat ile doru olur. Vatanda
adlet ile iyi olur. nsanlar ise, ceza vermeye muktedir iken affedilmekle doru olur.
nsanlarn akl en az olan, kendisinden aa ve zayf olanlara zulm edendir. Hz. Ali,
Kiinin, Allah telnn bir olduuna, orta olmadna, Onun gibi hibir varlk
olmadna, Onu grmedii halde ehdet etmesi, doruluundan ve iyiliindendir
buyurmutur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Mucem-l-deb; cild -8, sh. 258

Tabakt-l-mfessirn (Syt); sh. 10
Bugyet-l-vut; sh. 221
El-Evil (Sleymniye ktph. Hkm. (r. 689) muhtelif varaklar)
Kef-z-znn; cild-1, sh. 199
HASEN BN ABDULLAH SAYRAF:

Nahiv, kelm, hads, fkh, krat ve edebiyat limi. Knyesi Eb Sad olup, ismi,
Hasen bin Abdullah bin Merzubndr. Basra Krfezi sahillerinde bir ehir olan Sayrafda
doduu iin Sayraf nisbet edildi. Babas, Behzad adnda bir mecs idi. Sonradan
mslman olup, Abdullah adn ald. 280 (m. 893) ylnda doan Sayraf, 368 (m. 978)
ylnda Baddda vefat etti. Hayzern kabristanna defnedildi.
lk tahsiline, doduu ehirde balayan Sayraf, Zenc isyn dolaysyle oraya
gelen, Asal bin Zekvn ve Eb Zekvn Ksm bin smilden ders alarak balad. Yirmiotuz yalarnda iken Ammana gitti. Orada Hnef mezhebi fkhn rendi. Ehvan
blgesinde Askeri Mkreme gitti. Orada Muhammed bin mer Saymir ile tanp,
Muhammed bin Mbremndan nahiv ilmini rendi. Baddda Eb Bekr ibni Dreydden
lgat ve nahiv rendi. Bu limin en mehr rvilerinden biri oldu. Krat ilmini Eb Bekr
bin Mchidden, nahiv ilmini de Eb Bekr Serrcdan okudu. Sayrafnin hocalar
arasnda; fkh limi Muhammed bin Ebl-Ezher Benc, fkh limi Eb Ubeyd bin
Harbeveyh ve Abdullah bin Muhammed bin Ziyd Nibr ve daha birok limin de
bulunduu bildirilmektedir.
Basra dil mektebinin, zamanndaki imm olan Sayraf, hads, fkh, krat, hesap,
hendese, feriz, kfiye ve arz ilimlerinin eitli dallarnda ilim sahibi oldu. Baddn
dou blgesi olan Rasfede oturup, elli sene namaz kldrd. Badd kadlna tayin
edildi. Yllarca salam hkmler verip, insanlarn huzrla yaamalarna vesle oldu.
nsanlarn eitli konulardaki sullerine yerinde cevaplar verdi. slm leminin eitli
blgelerinden kendisine mektblarla sorular sorulurdu. Bunlarn arasnda devlet adamlar
ve vezirler de vard. Smanoullar emri Nh bin Mensr, Sayrafye yazd bir
mektbuna drtyz sul eklemi ve cevaplandrlmasn istemiti.
Geceleri ibdet eder, gndzleri oru tutard. Krk yl, haram olan gnler hari,
devaml oru tuttu. Gnahlardan ok saknr, harama dmek korkusundan phelilere
yaklamaz, hatt mubahlarn ounu da terk ederdi. Kadlktan cret almaz, meclisine
kmadan nce, ok gzel olan hattyla on yaprak yazar, bunlar satar ve ald para ile
geimini temin ederdi. lmden bahsedilince alamaya balar, yemekten imekten
kesilirdi. Yatlarndan birini grp de, onda yallk almeti grnce teselli bulurdu. Her
zaman Allah telnn kullarna hizmet iin alr, Onun rzas olmayan hibireye el
uzatmazd.
Verdii gzel hkmlerle, insanlarn rahat yaamalar, gzel nashatleriyle doru
yoldan ayrlmamalar ve doruyu bulmalar iin alan Eb Sad Sayrafden birok lim
ilim rendi. Talebelirinin bir ksm da, kendi hocalar idi. Bunlardan bn-i Dreyd nahiv
ilmini, bn-i Serrc ve Mbermn da krat ilmini ondan rendiler. Kdl-kudt Eb
Muhammed bin Marf, Hseyn bin Cafer Hlis, Muhammed bin Abdlvhid bin Ruzmer
ve Ali bin Eyyb gibi limler de ondan ilim rendiler.
Esiz ilmini, insanlara kitblaryla da retmek iin gayret sarf eden Eb Sad
Sayraf, pekok kymetli eser yazd. Daha nce bir benzeri yazlmam olup sonra gelenler
iin bir r am olan, erh-i Kitb- Sibeveyh adl eseri ok mehurdur. erh-ddriyye, Elift-l-kat vel-vasl, olu Ysufun, tamamlad el-kn fin-nahv, erh-i
evid Sibeveyh, Medhal il Kitb- Sibeveyh, el-Vakf fil-btid, Sanat--iir vel-belag,
Basra nahiv limlerine dir bilgiler veren Ahbr-n-nahviyyn-il-Basryyn adl eserler,
onun kitaplar arasndadr. Sayrafnin el yazmas olan, pek gzel yazlar ile ssl eserleri
de ayr bir deer tamaktayd. Onun hattndan kan kitaplar, asllarndan daha yksek
fata satlrd. Eserlerinden erh-i Kitb- Sibeveyh, Msrda 1317 (1899) ylnda
muhtasar olarak baslm, Almanca tercmesi de 1894de yaynlanmtr. Kitb-
Sibeveyhte geen beyitlerin erhi olan erh-i evhid-i Kitb- Sibeveyh adl eserinin
443 (1051) tarihli bir nshas, Topkap Saray Ktphnesi nc Ahmed ksm, 2601
numarada mevcttur. Ahbr-n-nht-l-Basriyyn adl eserinin 367 (986) tarihli bir
nshas da Sleymniye Ktphnesi ehid Ali Paa ksm 1842 numarada kaytl
bulunmaktadr. Bu son eser, Ahbr-n-nahviyyn-il-Basryyn adyla 1936da neredildi.
3)
4)
5)
6)

HASEN BN AHMED (Eb Sad-i stahr):

afi mezhebinin byk fkh limlerinden. smi, Hasen bin Ahmed bin Yezd bin s
bin Fadl bin Bir bin Abdlhmid bin Abdullah bin Hni bin Kamsa bin Amr bin Amirdir.
Knyesi, Eb Sad olup, stahr nisbetiyle mehr oldu. stahra, ran ehirlerinden
birinin addr. 244 (m. 858) senesinde dodu. Birok limden ilim ald. Kum ehrinde
kadlk yapt. Elde ettii yksek ilimlerle, kymetli eserler yazd. 328 (m. 940) senesi
Cemzil-hr aynda, Cuma gn vefat etti. Vefat trihi olarak, baka trihler de rivyet
edilmektedir. Bb- Harb denilen yere defnedildi.
limde ve verada yksek derecelere kavuan Eb Sad-i stahr, Irakta afi
limlerinin en by idi. O; Sadn bin Nasr, Hafs bin Amr er-Ribl, Ahmed bin Mensr
er-Ramd, s bin Cafer el-Verrk, Abbs bin Muhammed ed-Dr, Ahmed bin Sad ezZhr, Ahmed bin Hzim, Cemil bin shk ve daha birok limden ilim ald. Kendisinden
de; Muhammed bin Muzaffer, Ebl-Hasen ed-Dre Kutn, Eb Hafs bin hn, Ysuf bin
mer el-Kavvs, Ebl-Hasen bin Cnd, Ebl-Ksm bin Sellc ve daha pekok lim ilim
aldlar, rivyette bulundular.
Fkh ilminde byk lim olan Eb Sad-i stahr, zhd ve kanat sahibiydi.
Dnyya dkn deildi. Eline geen az birey ile geimini devam ettirirdi. Byk lim
Esnev diyor ki; O ve bn-i Sreyc, Baddda afi limlerinin eyhi, en by idi.
Birok kitaplar yazd. Bunlardan db-l-kaz mehurdur. Btn limler, onun bu
eserini beenmektedirler. Vera (phelilerden saknmas) ve dinine ball oktu.
Tvizsiz bir hayat yaard. Abbas halifesi Muktedirbillah, onu Sicistan kadlna tayin
etti. Sonra Badd Muhtesibliine getirildi. O, Baddn evlendirme ilerine bakard.
Nikhta velsinin izin vermesi artn arard. nk, fi, Hanbel ve Mlik mezheblerinde
nikahn farzlarndan birisi de, velnin izin vermesidir. Halbuki orada bulunan halkn ou
bu art aramadan nikahlanyordu. nk Hnef mezhebinde, bul ana giren kzn
nikh iin, velnin izin vermesi art farz deildir. Hnef mezhebinde de bliga olmam
kz, velsi izinsiz evlendirebilir.
Eb shk- Mervez dedi ki, Badda geldiim zaman kendisinden ders okumaya,
Ebl-Abbs bin Sreycden ve Eb Sad-i stahriden daha lyk olan kimseyi
bulamadm. Yine o yle anlatt: Birgn Eb Sad-i stahrye, Kocas len hmile bir
kadna, nafaka vermek icb eder mi? diye soruldu. O da, Evet diye cevap verdi.
Kendisine, bu hkmn afi mezhebinde olmad bildirildiinde, onu tasdk etmedi. Bu
meseleyi daha nce yazd kitabnda gsterdiler. Yine ictihdndan rc etmedi ve afi
mezhebinde olmasa bile, Hz. Alinin ve bn-i Abbsn mezhebinde byledir dedi.
Kd Eb Tayyib ve mm- Taber diyorlar ki, O, vera ve dne ballkta ok
yksek bir makamdayd. Onun elbisesi, tek bir paradan ibretti. ok eser yazd. Kitb
edeb-l-kaz bunlardan en mehrudur. Bu eserinin bir benzeri yoktu. Badd
muhtesibliine tayin edildiinde oraya varnca, zel olarak oyun iin yaptrlan yeri derhal
yktrd. Burada beldenin fesadna, ahlken bozulmasna sebep olan bo, faydasz oyunlar
oynand iin bu ii yaptrmt.
Halife Khir, ondan Sbi dnine tbi olanlar hakknda nasl hareket etmesi icb
ettiini sorduunda, dedi ki: Sbiler, yldzlara tapnmaktadrlar. Yahudilere ve
hristiyanlara da muhalefet ediyorlar. slm lkesinde zmm (gayri mslim vatanda)
olarak yaayamazlar. Onlarn dinlerini terk edip mslman olmalar lzmdr. Yoksa
ldrlmeleri gerekir. Halife de, byle yapmaya karar verdi. Btn Sbileri toplayp,
ellerinde bulunan btn mallar ganimet olarak datt.
Eb shk- Mervez de, stahrnin huzrunda, onun izni olmadka fetv
vermezdim dedi.
El-Kf f trih-i Harezm kitabnn sahibi, Muhammed bin Eb Sad el-Furtnin
yle dediini bildiriyor: Ben Badddan dndm zaman Hemedanda, Kum ehrinden
dnen Eb Sad-i stahr ile karlatm. Daha nce Kuma kad olarak tayin edilmiti.
Bana oradan ayrln yle anlatt: Kadlk yaptm yerde bir adam ld. Buna vris
olarak bir kz ile amcas kalmt. Miras hussunda bana gelip hkm istediler. Ben de
onun hakknda Allah telnn hkm olan, Kz iin yarm hissedir. Gerisi amcanndr
hkmn bildirdim. Kum ehrinin halk: Biz bu hkme rz olmayz, kza hepsini
vermelisin dediler. Ben de: Dinde bu hell deildir diye cevap verdim. Bunun zerine
onlar bana yaknlk gsterip, Biz seni, kadlktan (hkimlikten) ayrmayz dediler. Fakat
gece olunca evimin etrfn sardlar ve benden izin almadan hapisteki esirlerin yerlerini
deitirmeye baladlar. Ben, bundan birey anlyamamtm. Sabah olunca, bundan
dolay aknlm oald. Dostlarmdan biri bana: Onlar, kendilerinin bunu yapabildikleri
gibi, seni de ldrebileceklerini gstermek istiyorlar dedi. Ben de bu hdise zerine
oradan ayrldm. Kumlularn inan, Gurabiyye mezhebi itikd zereydi. Onlar da, Eshb kirama dman olanlarn en erlilerinden olan bir kavimdi. Onlara gre, byle bir
mirasta maln hepsi kza verilirdi.
Eb Sad-i stahr, Semd kavminin medeniyeti hakknda unlar bildiriyor:
Allah tel uar sresi 146-152. yetlerinde, Slih aleyhisselmn kavmine
melen yle nashatta bulunduunu haber verdi:
Ey kavmim! Siz burada (mrik olduunuz hlde, lmden, fetten) emin
olarak braklr msnz? Bu baheler, bostanlar, pnarlar, rmaklar, ekinler,
meyvas ho hurma aalar iinde (kalr msnz?). Bir de ince sanatla, dalardan
hayrete deer evler yontuyorsunuz (Bunlarn iinde irk zere ebed kalr msnz?).
u halde Allahtan korkunuz ve bana itat ediniz! Ve yeryzn fesada verip,
slahna almayan u mriklerin szlerine kaplmaynz! Semd kavmi
zamannda, Medne ile am arasndaki Vdi-l-kur havlisi, bir medeniyet beii idi.
Dalarn iinde oyduklar meskenler, ince birer sanat eseri halindeydi. stahr, tatan
dizilmi bu evleri grdn syleyerek yle anlatyor: Semd kavminin bu evleri bizim
evlerimiz gibi tam tekiltl ve dalar gibi yksektir. Uzaktan bakldnda, bu evler
birbirine bitiik sanlr. Fakat biraz ortalarna doru varlnca, bunlardan her birinin
birbirinden ayr birer kane (saray) olduu grlr, etrflar dolalabilir. Fakat yukarsna
kadar kmakta ok glk ekilir.
1)
2)
3)
4)
5)
Tabakt--fiyye; cild-3, sh. 230, 235

Mucem-l-Bldn cild-3, sh. 221
HASEN BN AL BERBEHR:
Hanbel mezhebinin mehr fkh limlerinden. Knyesi, Eb Muhammeddir. 233
(m. 848) senesinde dodu. 329 (m. 941)da vefat etti. Hanbel mezhebinde zamannn en
mehr fkh limi idi. Berbehr, Hindistandan getirilen bir baharatn ismidir. O zaman
bunu getirtenlere berbehr denilmitir. Bu ile uraan Hasen bin Aliye de Berbehr
lakb verilmitir. Bugn baharat ve baharat denilmektedir.
Hasen bin Ali Berbehr, bidatlerden saknr ve sakndrrd. Ehl-i snnet itikdnn
yaylmas iin ok hizmet ederdi. Bidat ve bidat ehline (Peygamberimizin (sallallah
aleyhi ve sellem) zamannda ve Onun drt halfesi zamanlarnda bulunmayp da, dinde
sonradan meydana karlan, uydurulan szleri, yazlar, uslleri ve ileri ibdet olarak
inananlara, yapanlara ve yaptranlara) kar sert tutumu sebebiyle, bir ara Badddan
basraya srlm, daha sonra tekrar Badda dnmtr.
Muhammed bin Hasen Mukr yle anlatmtr: Dedem ve ninem bana yle
anlattlar: Eb Muhammed Berbehr mrnn son gnlerinde bir eve ekildi. Bir ay
kadar orada kald. Sonra vefat etti. Vefat ettiini grenlerden bir kadn hizmetisine; git
bak cenzesini ykamakla kim megul oluyor dedi. Hizmeti, grdklerini yle
anlatmtr: (Biri gelip, cenzesini ykad. Sonra namazn kldrd. zerlerinde beyaz ve
yeil elbise olan kalabalk bir cemat cenzesinde bulundu. Namaz bitince hi biri
grnmez oldu.) Vefat ettii evde defnedildi.
Hasen bin Ali Berbehrnin eitli eserleri vardr. Bunlardan erh-i kitb-sSnen adl eserinin baz blmleri yledir: Ortaya karlan her bidat, nce az bir eyle
balatlr. Sanki hakka, doruya benzer, buna dalan aldanr. Sonra ondan kurtulamaz i
byr. Bylece bozuk bir yola girmi olur. Bu i dinden kmasna kadar uzanabilir.
Zamann insanlarnn sylediklerine iyi bak. Acele etme. limlerden iitmediin ve onlarn
nakletmedii bir ie dalma.
Doru yoldan ayrlmak iki trldr: Birincisi; iyi niyetli olduu hlde yanl i
yapan ve haktan ayrlan, aya kayan kimseye uymak. Bu insan helk eder. kincisi;
hakka kar inadc olmak ve kendinden nce geen slih, mttek kimselere muhalefet
etmek. Byle yapan kimse sapk ve saptrcdr. Byle kimse, mmet arasnda eytan
gibidir. Kimsenin ona aldanmamas iin, onun hlini insanlara bildirmek lzmdr.
lm nnda eit sz sylenir: Bazlarna ey Allahn kulu, sana Allahn rzsn
ve Cennetini mjdelerim, denir. Bazlarna ey Allahn kulu, sana cezan ektikten sonra
Cennete gideceini mjdelerim denir. Bazlarna da, ey Allahn dman sana Allah
telnn gazbn ve Cehennemi bildiririm, denilir.
Mslmann din hussunda nashati gizlemesi, yapmamas hell olmaz. Kim
nashati yapmazsa, mslmanlara hle yapm olur. Mslmanlara hle yapan, dne hle
yapm olur. Dne hle yapan da Allah telya, Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem)
ve mminlere ihnet etmi olur.
Buyurdu ki: Mnkaaya oturmak, fide kaplarn kapatr.
Bidat ehli olanlar, balarn ve vcdlarn toprakta gizleyip, kuyruklarn akta
tutan ve yaklaan sokan akrebler gibidirler. nsanlar arasnda gizlenmitirler, yanlarna
yaklaan bidate drrler, bidat yayarlar.
Eb Muhammed Berbehr, evliynn mehrlarndan Sehl-i Tsternin arkada
idi. Ondan yle nakletmitir: Allah tel dnyy yaratt. Dny zerinde limler ve
chiller yaratt. lmin en faziletlisi, kendisiyle amel edilen ilimdir. lmin ancak kendisiyle
amel olunan delildir. Amelin doru olan hari, dier ksm heb olmutur. Amelin sahih
olmas iin de ok artlar vardr.
Fudayl bin Iyd hazretlerinin de yle buyurduunu nakletmitir: Ehl-i snnet bir
kimseyi grnce, sanki Eshb- kiramdan birini grm gibi olurum. Bidat ehli birini
grdm zaman da, mnfklardan birini grm gibi olurum.
Bidat ehli ile oturana, hikmet verilmez. Bidat ehli ile oturann zerine lanet
inmesinden korkarm. Kim bidat ehlini severse, Allah tel onun amelini boa karr ve
kalbinden slm nrunu karr.
Bidat sahibini stn tutan, dnin yklmasna yardm etmi olur. Kim bidat ehline
gler yz gsterirse, dni hafife alm olur. Bidat ehlinin kzn alan, akrabalk balarn
kesmi olur. Bidat ehlinin cenzesine katlan, ayrlncaya kadar Allah telnn
gazbndan kurtulamaz. Gayrimslim ile yemek yerim, fakat bidat ehliyle sofraya
oturmam. Bidat ehli ile aramda demirden bir kale olmas, bana ok sevimli gelir. Bidat
sahibine buz eden kimsenin ameli az da olsa, Allah tel onu affeder... Bidat ehlinden
yzn evirenin kalbini, Allah tel mn ile doldurur. Bidat ehlini hakr gren
kimsenin, Allah tel Cennette derecesini yz derece ykseltir. Ebediyyen bidat sahibi
olma!
1)
2)
3)
4)
Tabakt- Hanbile; cild-2, sh. 18

HASEN BN SFYN EN-NESEV:

Horasanda yetien mehr hads ve fkh limlerinden. Knyesi, Ebl-Abbs eeybn, en-Nesevdir. 213 (m. 828) senesinde Horasann Nes ehrinde dodu. Bu
sebeble, Nesev denildi. 303 (m. 916)de, Nes ehrine yakn Blz kynde, yetmi
yanda iken vefat etti.
lim renmek iin ok yer gezdi. Horasanda, Baddda, Basrada, Msr ve
Hicazda zamannn limlerinden ilim rendi. lim ald ztlar; Yahy bin Man, eybn
bin Ferrh, Kuteybe, Abdurrahmn bin Selmet Cmeh, Sehl bin Osman, Hibbn bin
Ms ve dier limlerdir. bn-i Eb eybenin eserlerini bizzat kendisinden dinleyip, okudu.
Fkh ilminde hocas olan Eb Sevrin Msnedini de kendisinden dinledi. Muhammed bin
Eb Bekr Mikdemden ve Sad bin Yezd el-Ferrdan da tefsr ilmini rendi. Kendisinden
ise; bn-i Huzeyme, Yahy bin Mensr el-Kd, Hfz Eb Ali, Muhammed bin brhm elHyim, Eb Bekr el-smil, Eb Htim bin Hibbn, Eb Amr bin Handan, Eb Ahmed bin
Gatrif ve kendi torunu shk bin Sad bin Hasen ilim almlardr. Nadr bin Smeylin
talebelerinden de, edebiyat ilimlerini renmitir. Msned-i kebr, El-Cmi, ElMucem adl eserleri vardr.
Hasen bin Sfyn, zamannda Horasann mehr hads limi olarak tannm ve
hads ve fkh ilmindeki stnl darb- mesel hline gelmitir. Yetmi yana geldii
hlde, hfzasnda hi zayflama olmam, ezberledii hads-i erflerden hi birini
unutmamtr. lerinde bn-i Cerr Tabernin de bulunduu hads hfzlarndan bir grup,
Hasen bin Sfynn yanna gidip, birok hads-i erfin senedlerini kartrp, deitirerek
okudular. Bylece onu denemek istediler. Onlar bu hads-i erfleri okuduktan sonra,
hepsinin senetlerini dzeltip, dorusunu kendilerine birer birer okudu.
Hasen bin Sfyn, hads-i erf renmek iin, bir toplulukla Msra gitmek zere
yola kmt. Yolda yiyecek ve iecekleri bitmiti. gn yiyecek birey bulamayp, a
kaldlar. O kadar aresiz dtler ki, evreden bireyler aramaya karar verip, aralarndan
birini bu ile vezfelendirmek zere kura ekdiler. Kura Hasen bin Sfyn hazretlerine
kt. nce yaknlarnda bulunan mescide girip iki rekat namaz kld. Allah telya
yalvarp dua etmeye balad. Yardm ihsn etmesini diledi. Duasn bitirince mescide bir
gen girip, Hasen bin Sfyn nerede diye bard. Benim deyince yanna yaklap, Emr
Tolon sana selm syledi. Kusura bakmasn dedi. Sana ve kervanda bulunan her ahsa
yzer dinar gnderdi. Buyurun diyerek paralar verdi. Bunun zerine Hasen bin Sfyn,
bu nereden icabetti diye sorunca, gen yle anlatmt: Emr Tolon hergn bir miktar
istirahat eder. Yine byle istirahat ederken uyumu ve bir rya grm. Ryasnda, atl bir
zt gelip, elindeki mzrak ile drterek Hasen bin Sfynn ve arkadalarnn imddna
yeti, kalk onlarn yardmna yeti, onlar falan mesciddedirler, gnden beri a
duruyorlar, demi. Emr Tolon uyanp, derhl bunlar size gnderdi. Emr Tolon, bu
paralar acele gnderdikten sonra, kendisi de yanlarna gelip ziyret etti. Bulunduklar
mescidin etrfndaki araziyi satn alp, oray hads-i erf renmeye gelenlerin istifde
etmesi iin vakfetti.
1)
2)
3)
4)
5)

HASSAN BN MUHAMMED EN-NBR:

afi mezhebi limlerinin mehrlarndan. Horasanda yetien hads limlerinin
immdr. Ad, Hassan bin Ahmed bin Hrn bin Hassan bin Abdullah bin Abdurrahmn bin
Anbese bin Sad bin sdr. Knyesi, Eb Velddir. Kurey kablesinin Emev soyuna
mensb olduu iin, Kure ve Emev olarak anlmaktadr. 270 (m. 883) senesinden
sonra domutur. Nibr, Badd ve Nes ehirlerinde birok limden ilim rendi. Hads
ve fkh ilimlerinde yksek derecelere kavutu. 349 (m. 960) senesinde Rab-ul-evvel
aynn beinci gn Cuma gecesinde Nibrda vefat etti.
afi limlerinin byklerinden biridir. O, Horasanda hads limlerinin imm idi.
Baddda Ahmed bin Hasen es-Sfden ve baka limlerden; Nibrda brhm bin
brhm el-Bencden ve Muhammed bin Nuaymdan; Nesda ise Hasen bin Sfyndan
ve daha bakalarndan ilim ald. Byk bir hads limi olarak yetiti. Ayrca fkh ilminde
de, Horasandaki afi limlerinin en bydr. bn-i Sreyc ile ok sohbetleri oldu.
Hads ve fkh ilimlerinde birok kitap yazmtr. Hads-i eriflerde ve Ona it dier
ilimlerde derin bir ilme sahipti. Mehr hads kitaplarndan Sahh-i Mslim zerine tahric
yapm, ondaki hads-i eriflerin deiik rivyetlerini bildiren bir eser yazmtr. Ayrca
fkh ilmine dir de mm- afinin Usl-i fkhn erh etmitir, geniletmitir.
Ondan birok lim ilim rendi. Bunlardan Kd Eb Bekr el-Hri, mm- Eb Thir
bin Tahmis ez-Zibd, el-Hkim Eb Abdullah, Eb Fadl Ahmed bin Muhammed es-Sehl
es-Saffr ve daha pekok lim hads-i erf rivyetinde bulundular.
Hassan- Nibr, byk bir lim olduu kadar vera, zhd ve takv sahibi idi.
Haramlardan ok saknrd. Dnynn mal ve mlkne dknl yoktu. Hads
limlerinden Hkim, onun hakknda diyor ki: O, Horasanda hads limlerinin imm idi.
limlerden grdklerimin en zhidi ve en ok ibdet edeni olup, medresesinde ve evinde,
kendisine dima mracaat edilmeye ihtiy duyulurdu. Yznn naknda, Allah
tel, Hassan bin Muhammedin istinatghdr yazl idi.
Hkim, onun hakknda yine yle anlatyor: Hassan bin Muhammed,
hastalandnda onu ziyrete gitmitim. Annesinin kendisine yle dediini anlatt: Ben,
sana hmile idim. Byk lim Abbs bin Hamzann etrfnda insanlar toplanr, ondan ilim
renirlerdi. Babandan, onun ilim meclisinde kadnlara mahss yerde bulunabilmem ve
kendisinden ilim renmem iin izin istedim. Onuncu gnde bana izin verdi. Ders
vermesini bitirince Abbs bin Hamza, orada bulunanlara; Ayaa kalknz! dedi. Ben de
onlarla beraber kalktm. Abbs bin Hamza dua etmeye balad. Ben de: Ey Allahm!
Bana lim olacak bir erkek evld ihsn eyle! diye dua ettim. Sonra eve geldim. O gece
ryamda grdm ki, birisi (Sana mjdeler olsun! Allah tel senin duan kabul etti. Sana
erkek bir evld verecek ve onu lim yapacaktr. O, senin babann yaad kadar
yaayacaktr, dedi. Benim babam 72 sene yaamt. Hassan bin Muhammed, bana bu
hikyeyi anlattktan sonra drt gn daha yaad. Vefat ettiinde 72 yandayd. Yine
Hkim yle anlatyor:
Birgn Cuma gecesinde, yats namazndan sonra onun yanna gittim. O,
oturuyordu. Bana eliyle geri dnmemi iret etti. Ben ayrlmayp orada kaldm. Onun
evinden yats namazn klncaya kadar ayrlmadm. Bana: Benim cenzemi, Mkta
kadar tayacak birisini bana getir! dedi. Sonra yanndan ayrldm. O gece, seher
vaktinde vefat etti.
Ahmed bin mer ez-Zehd diyor ki: Ryamda hocam Eb Veldi (Hassan bin
Muhammedi) grdm. Ona hlinden sordum. Dedi ki: Dnyda iken insanlara anlattm
her dn mesele ile karlatm. Onlarn her birisi ayr ayr bana soruldu.
Eb Sad-l-Edb yle anlatyor: Eb Ali es-Sekafnin, lmnden evvelki
hastalnda kendisini ziyret etmitim. Ona: Hell ve haramlar hakknda senden sonra
kime soracaz? diye sordum. O da: Eb Veldden sorun! dedi.
Onun rivyet ettii bir hads-i erfte, Hz. ie yle bidiriyor: Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem), namazndan sonra yle dua ederdi:
Ey Allahm! Kabir azbndan sana snyorum, Decclin fitnesinden
sana snyorum. Dirilerin ve llerin fitnesinden sana snyorum. Ey Allahm!
Gnah ilemekten ve borca dalmaktan sana snyorum.
Bu hads-i erf hakknda kendisine: Borlanmaktan Allaha snmann sebebi
nedir? diye sorulduunda, buyurdu ki: nsan borland zaman, skk durumlarda
kaldndan konumas icb etse, yalan syler ve eer vad ettii eyler varsa vadinden
vazgeer.
1)
2)
3)
4)

HAYR-N-NESSC:
Evliynn byklerinden. smi Muhammed bin smil olup, knyesi Ebl-Hasendir.
Aslen, Samarr ehrinden olup, Baddda ikmet ederdi. Daha ok Hayr-n-Nessc
lakb ile mehurdur. Srr-yi Sektnin talebesi, Cneyd-i Badad ve Ebl-Hseyn
Nrinin akrn idi. Eb Hamza Badad ve baka ztlarla grp sohbet etti. Ebl-Abbs
ibni At, Eb Muhammed Cerr ve baka ztlar kendisinden ilim rendiler. brhm-i
Havvs, Eb Bekr ibl ve baka birok ztlar, bunun meclisinde tvbe etti. Eb Bekr
iblyi yetitirmesi, lzumlu ilimleri retmesi iin Cneyd-i Baddye gnderdi.
nsanlara vaz ve nashat ederdi. Allah telnn emir ve yasaklarn anlatrd. Gler yzl
ve tatl szl idi. Gzel ahlk ile herkesin kalbine tesir ederdi. Hilmi (yumuakl), haram
ve phelilerden saknmas, nefsinin arzularna muhalefet etmesi, limlere ve evliyya
olan muhabbet ve ball, hep onlardan anlatmas mkemmeldi. Szleri ok tesirli idi.
Kermetleri, nashatleri, hikmetli szleri mehurdur. 322 (m. 933)de 120 yanda iken
vefat etti.
Hayr- Nessc diye isimlendirilmesine sebeb olan hdise yle nakledilir:
Muhammed bin smil, hacca gitmek zere memleketinden ayrld. Kfeye geldiinde
ehrin kapsnda bir kimse kendisini grd. Bu kimsenin Hayr isminde bir klesi vard. Bu
kle efendisinden kap gitmiti. Bu kimse Kfe ehrinin kapsnda karlat Muhammed
bin smili kaan klesi Hayra benzetip: Ey kaak! Sen benim klem olan Hayrsn.
Benden katn ha! abuk gel buraya! dedi. O ise hayretler ierisinde kald. Ne olduunu
anlayamamt. nsanlar etrfna toplanmaya baladlar. O kimseye dnerek: Vallahi bu
senin klen Hayrdr dediler. Kle sahibi bunu alp, dier klelerini altrd yere
gtrd. Oras kuma dokunan bir atlye idi. Bez dokuyan kimseye Nessc denirdi.
Muhammed bin smili bir tezghn bana oturtup, nceki yaptn iine devam et!
dediler. Bu ii ilk defa grd hlde, senelerdir sanki o ii yapyormu gibi almaya
balad. Gnler ve aylar byle geti. Y Hayr! diye arlrsa; Efendim, buyurun! diye
cevap verir, Ben sizin kleniz Hayr deilim, baka bir kimseyim demezdi. Bir gece kalkp
abdest ald, namaz kld ve Y Rabb! Benim hlim sana malmdur. Beni buradan kurtar
diye dua etti. in sahibi Hayrn edebini, ok ibdet ettiini yakndan tkib ediyordu.
Ertesi gn, i sahibi olan kimse baktnda, bu hizmetinin, kap gitmi olan Hayr
ismindeki kleye hi benzemediini grd. Yanna arp: Sen benim klem olan Hayr
deilsin. Ben yanlmm. Kusurumu affet, hakkn hell et. stediin yere gidebilirsin,
serbestsin dedi. Muhammed bin smil, Mekkeye gidip bir mddet kald. Evliylk
yolunda ok yksek derecelere kavutu. yle ki, Cneyd-i Badad (rahmetullahi aleyh)
Hayr, hayrlmzdr buyururdu. Hayr- Nessc hazretleri kendisine (Hayr) ismi ile hitb
edilmesinden holanr, Mslman bir kimsenin verdii ismi deitirmek iyi olmaz diye
sylerdi. Bundan sonra Hayr- Nessc diye mehr oldu.
Ebl-Hseyn Mlik yle anlatyor: Hayr- Nessc (rahmetullahi aleyh) vefat ettii
zaman ben yannda idim. Akam namaz vakti idi. Vefat edecei zaman kapya doru
iret ederek: Allah tel sana, benim canm almay, bana da namaz klmay emretti.
u anda namaz vaktidir. Ben, bana emrolunan yapaym. Ondan sonra da sen, sana
emrolunan yaparsn buyurdu. O zaman biz, Hayr- Nesscn Azrail aleyhisselm ile
konutuunu anladk. Sonra abdest alp, namazn kld. Yatana uzand, gzlerini kapad.
Sonra Kelime-i ehdet getirip rhunu teslim etti. Vefatndan sonra kendisini ryada
grp: Allah tel sana nasl mumele eyledi? diye sordular. Bana bundan sormayn,
fakat ben, haramlarla ve gnahlarla dolu alak dnydan kurtulup rahata kavutum
buyurdu.
Nafakasn temin etmek iin bazan dokumaclk yapard. Sk sk da Dicle Nehri
sahiline gidip, sakin bir yerde ibdet ve tatle megul olurdu. Orada kendisine bez
dokutanlardan bir kadn, Bunun cretini getirdiimde, sizi bulamazsam ne yapaym?
diye sordu. O da, kadna: Dicleye atver? buyurdu. Kadn bildirdii gnde borcu olan
paray getirdi. Kendisini orada bulamad, nceki emir zerine, getirdii paray nehire att.
Bir mddet sonra Hayr- Nessc (rahmetullahi aleyh) geldiinde, balklar azlarnda
kadnn att paralarla kp kendisine teslim ettiler.
Birgn Hayr- Nessc hazretlerine birisi gelerek, Ey std! Dn siz eirilmi iplii
iki dirheme satp, parasn cebinize koymutunuz. Ben de size duyurmadan o iki dirhemi
cebinizden aldm. Fakat iki dirhem elimde iken elim kapand ve almyor. Ben yaptma
piman olup tvbe ettim. Dua edin de elim alsn diye yalvard. Hayr- Nessc
(rahmetullahi aleyh) tebessm edip, eli ile o kimsenin eline iret edince, eli ald. Sonra
o kimseye: O iki dirhemi sana hediye ettim. Ailenin ihtiylar iin harca! Bir daha da
byle bir ey yapma! buyurdu.
Hayr- Nessc (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Bellara sabr, yiit kiilerin Allahtan gelen her eye rz gstermek ise, kerem
sahiplerinin (evliynn) ahlkdr.
Allah telnn azbndan korkmak, kam gibidir. Edebsizlii ahlk edinenleri bu
kam ile terbiye ederler. Azlarn kt bir ey ilemeleri, kalbin gafletindendir.
Yaplan amelin maksada ulatnn almeti, o amelde acz ve kusurdan baka
birey grmemektir.
Dnynn ne deerde olduunu idrk eden, hretten nasbini alr. Dnyya

dkn olmak, hreti tanmyann kalbini ldrr.
hls, amelin kabulne vesle olan gzel dnce (niyet)dir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Nefeht-l-ns terc. sh. 185
HSEYN BN AHMED (bn-i Hleveyh):

afi mezhebi limlerinden. Hads, krat, nahiv, lgat ve edebiyat ilimlerinde
byk bir limdir. smi, Hseyn bin Ahmed bin Hleveyh bin Hamdndr. Knyesi, Eb
Abdullah- Hemedndir. Ailesi Hemedanldr. Orada dodu. lim renmek iin Badda
geldi. Birok limden Kurn- kermin kratini, nahiv, lgat ve edebiyat bilgilerini
rendi. Lgat ve nahivden baka ilimlerde de, asrnn limlerinin en stn oldu. Sonra
ama geldi. Nihyet Halebe yerleip, 370 (m. 980) senesinde orada vefat etti.
bn-i Hleveyh, Arap dili ve edebiyat ilimlerinden olan; lgat, nahiv ve
dierlerinde zamannn imm, en byk limidir. lim renmek iin 314 senesinde
Badda gelmiti. Orada birok lim ile grp, sohbetinde bulundu. Onlardan eitli
ilimler ald. Kurn- kermin krat bilgilerini, Ali bin Mchidden okudu. Nahiv ve
edebiyat bilgilerini de; Ali bin Dreydden, Niftaveyhden, Eb Bekr bin Anbarden ve Eb
mer-i Zhidden ald. Hads ilmini, Muhammed bin Muhalled el-Attr ve daha
bakalarndan rendi. Ondan ilim almak iin gelenlere Cmi-l-Mednede, iml ettirerek
hads-i erf retirdi. Kendisinden; Mufe bin Zekeriyy ve daha birok lim, ilim alp
hads-i erf rivyet ettiler.
bn-i Hleveyh, daha sonra ama geldi. Orada, bulunan Seyfddevle bin Hamdn
ile sohbet etti. Onun ocuklarndan bazsna edebiyat ilimlerini retip, terbiyesiyle
megul oldu. Sonra Halebe yerleip ilmini ve hads-i erf rivyetlerini orada yayd. Eb
Tayyib el-Mtennebb ile birok ilm mnzaralar yapt. Btn ilimlerin her kolunda,
zamannn bir tanesi oldu. Her taraftan ilim renmek iin kendisine geliyorlard.
Ed-Dn, Tabaktnda diyor ki; O, Arapay ok iyi biliyordu. Lgatlar
ezberlemiti. Hads ilminde sika (gvenilir, salam) bir rvi ve krat ilminde derin bir
limdi. Kendisinden ilim aldmz birok lim, ondan hads-i erf rivyetlerinde
bulunmular. Bunlar; Abdlmnm bin Ubeydullah, Hasen bin Sleymn ve dierleridir.
ok gzel iirleri vardr. Bunlar eserlerinde toplanmtr. Ayrca eitli ilimlere it
birok eserler de yazmtr.
Bir iirinde yle demektedir:
Bir mecliste, meclisin efendisi yoksa,
Bu meclisi kuran kimsede hayr yoktur.
Seni yaya olarak grmedim diyen kimse,
Kendisi svari olursa, beni nasl grr?
Cmertlik huyumdur, ancak malm yok!
Bakasnn mal ile nasl cmertlik yaplr?
te btn malm, istediini al!
Gibden beni ferahlatacak mitlerim var.
Yazd eserlerinin balcalar unlardr:
1. El-Cmel fin-nahvi, 2. Kitb itikk- Hleveyh, 3. tragan fil-lga, 4. ElBedu fil-krat-s-Seba, 5. erh-l-Memdh vel-maksr, 6. erhu Maksret-i bn-i
Dreyd, 7. El-irb: Kurn- kermde 30 srenin irbdr. 8. El-Elift (veya Kitb-lelkb), 9. El-Mzekker vel-mennes, 10. Kitb Leyse, 11. Kitb Garb-l-Kurn, 12.
Muhtasar-ul-Mzen, 13. Kitb-l-al: Ehl-i beytten olan 12 immn doum ve lm
trihlerini, annelerini ok gzel anlatmaktadr. 14. Kitb-l-esed.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Tabakt-l-mfessirn (Dvd); cild-1, sh. 148
HSEYN BN AL (Hseynek):
Hads limlerinden. Knyesi, Eb Ahmed Nibrdir. 293 (m. 905) senesinde
dodu. 375 (m. 985)de vefat etti. Kk Hseyn mansnda Hseynek ismiyle
tannmtr. bn-i Huzeymenin yannda byyp, yetiti ve onun tarafndan terbiye edilip,
ilim retildi. bn-i Huzeyme onu kendi evldndan stn tutar, bakasna retmediini
ona retirdi. bn-i Huzeyme, sultann meclisine onu kendine vekil olarak gnderirdi.
Hseyn bin Ali otuz yanda iken hocas vefat etti. Bu hocasndan baka, Muhammed bin
shk es-Sircdan ve Nibrda dier limlerden ilim almtr. 309 (m. 921) senesinde
hacca gitti.
Badda da gidip, Amr bin smil bin Eb Gaylan es-Sekaf ve tabakasndan ilim
ald. Badddan ayrlp, drt sene sonra ikinci defa Badda gitti. Eb Ksm Begvnin
rivyet ettii hads-i eriflerin ounu yazd. Baddda onun dersine devam edenlerden
dinledi. Kfeye de gidip, Abdullah bin Zeydandan, Muhammed bin Hseyn el-Ennden
ve bunlarn tabakalarndan hads-i erf iitip, yazd.
Buradan Nibra sonra da tekrar Badda gidip, hads-i erf dinleyip, yazd.
Hads ilminde, yzbin hads-i erfi senetleriyle birlikte ezbere bilen, hfz derecesinde
lim idi. Kendisinden; Eb Bekr Berkn, Muhammed bin Ali, Hseyn bin Ahmed bin
Bkeyr, Ahmed bin Muhammed Zafern, Kd Ebl-Al el-Vst, Ubeydullah bin Amr bin
hn ve dierleri, hads-i erf iitip, rivyet etmilerdir. Hseyn bin Ali, ok ibdet eden
ve Kurn- kermi ok okuyan bir lim idi. Teheccd namazn yolculukta dahi terk etmez,
ok sadaka datrd.
1)
2)
3)
4)
5)

HSEYN BN SLH (bn-i Hayrn):

afi mezhebi limlerinden. smi Hseyn bin Slih bin Hayrndr. Knyesi, Eb
Alidir. Baddda yetien limlerin en byklerindendir. Zhd, vera ve takv sahibiydi.
310 (m. 923) senesi Zilhicce aynn 17sinde Sal gecesi vefat etti. Vefat hakknda baka
trihler de bildirilmektedir.
bn-i Hayrn, vera sahibi olan fakhlerin byklerindendir. Zamanndaki afi
limlerinin imm olup, fazlet bakmndan onlarn en stnlerindendi. Abbas halifesi
Muktedirin zamannda kadlk teklif edilince, yapamyacan syledi. Vezir Ebl-Hasen Ali
bin s, onu kendi yerine vekil edeceini, bu hususta dnp karar vermesini syledi ve
dedi ki: Ben bununla, bizim zamanmzda kendi yerimize vekil brakabilecek ve kendisine
kadlk vazfesi verilebilecek bir kimsenin var olduunun, fakat onun da bunu
yapmadnn bilinmesini istedim.
bn-i Hayrnn kadlk vazfesini kabul etmemesi, Eshb- kiram zamanndaki u
hdiseye benzemektedir: Hz. Osman (rahmetullahi aleyh), Abdullah bin meri ard ve
Derhal git ve kadlk vazfesine bala! dedi. O da: Ey mminlerin emri! Beni bu
vazfeden affetmez misiniz? dedi. Halife de: Hayr, hemen git kadlk vazfesini yerine
getir! dedi. bn-i mer de: Acele etme, ey mminlerin emri! Sen, Reslullah
efendimizin (Allah telnn azb etmesinden korunmak isteyen kimse, Muz bin
Cebelin emirlerine sarlsn) buyurduunu iitmedin mi? dedi. Halife Osman
(rahmetullahi aleyh) da Evet, iittim deyince, o da: Bunun iin ben kad olmaktan
Allah telya snyorum dedi. Halife Osman (rahmetullahi aleyh) da: Baban mer,
insanlar arasnda kadlk yapt hlde, seni bundan alkoyan ey nedir? diye sordu. O da:
Benim bu vazfeyi kabul etmeme mni olan ey, Reslullahn: (nsanlar arasnda kad
olup da, bilmeden hkm veren kimsenin yeri Cehennemdir) buyurmasdr diye
cevap verdi.
Hseyn bin Muhammed el-Kefl diyor ki; Halife Muktedir-billahn veziri Ali bin
s, Eb Ali bin Hayrann kendisine teklif edilen Kdl-kudtlk, yan Bakadlk (Temyiz
reslii) vazfesini kabul etmesini emretti. O ise, kap evine gizlendi. Vezir adamlarna,
onun kaps nnde onalt gn nbet tutturup dar karmad. Komular vstas ile
karlad suya olan ihtiyc ok artt. Bu durum vezire ulat. O da, serbest braklmasn
emretti ve birok kimsenin hazr bulunduu meclisinde: Biz Eb Ali hakknda; hayrdan,
iyilikten baka birey dnmedik. Memleketimizde, dou ile bat arasnda Kdl-kudtlk
yapabilecek bir ztn bulunduunu, fakat bunu kabul etmediini gstermek istedik dedi.
Byk fkh limi Abdlmelik bin Muhammed bin Ad el-sterbd, onun hakknda
diyor ki; O, mslmanlarn her hususta kendisine mracaat ettii en byk limlerden
birisiydi. Hads ilminde hfz idi. Yan, yzbinden ok hads-i erfi senetleriyle ve
rvileriyle ezberlemiti.
1)
2)
3)
4)
5)

HSEYN HREV:
Hads limi. Yzbin hads-i erfi rvileriyle birlikte ezberden bilirdi. Knyesi Eb Ali
olup, ismi, Hseyn bin dris bin Mbrek bin Heysemdir. Ensr ve Hirev nisbetleri
verildi. Doksan yalarnda iken 301 (m. 913) ylnda vefat etti.
Gerekli ilmi rendikten sonra; Sad bin Mensr, Sveyd bin Sad, Sveyd bin
Nasr, Him bin Ammr, Osman bin Eb eybe, Dvd bin Red ve zamann dier
limlerinden ilim tahsil etti. ok seyehat eder, hads-i erf renmek iin dolard.
Duyduklarn yazar, ezberlerdi. Allah telnn dnine hizmet iin toplam olduu hads-i
erflerden setiklerini kitaplarna yazd. renmek isteyenlere rivyet etti. Tliblerine
ders olarak okuttu. Zamannn mmtaz kiileri ona talebe oldu. Bunlar arasnda sdece
Allah telnn rzsna kavumak iin alan, pek kymetli limler yetiti. Kendisinden;
Ber bin Muhammed Meden, Mensr bin Abbs, Muhammed bin Abdullah bin
Humeyreveyh, Eb Htem bin Hibbn, Eb Bekr Nakk ve daha birok lim ilim tahsil
edip, hads-i erf rivyet etti.
Ebl-Hasen Dre Kutn, Hseyn Hirevnin sika (gvenilir) olduunu bildirmi, Eb
Veld, Bc, onun rivyetlerinin salam olduunu sylemitir. Trih-i Buhr tarznda
yazd ve ok nem verdii bildirilen bir Trih-i kebri vardr.
HSEYN MSERCS:
Hads ve fkh limi. Rvileriyle birlikte yzbin hads-i erfi ezberden bilirdi.
Knyesi Eb Ali olup, aslen Nibrludur. smi, Hseyn bin Muhammed bin Ahmed bin
Msercistir. Dedelerinden Msercis, hristiyan iken sonradan mslman olmutur. 297 (m.
910) ylnda doan Msercis, 365 (m. 976) ylnda vefat etti. Namazn kardeinin olu
fkh limi Eb Hasen Msercis kldrd.
lim tahsiline, dedesinin rettikleriyle balayan Hseyn Msercis; Eb Bekr bin
Huzeyme, Eb Abbs Serrc, bn-i ark ve devirlerindeki dier limlerden ders ald. 321
(m. 933) ylnda Iraka gitti. Daha ok Msrda kald. Horasan ve ama giderek, oradaki
limlerden ilim tahsil etti. mrn Allah telnn rzs iin, Onun dninin herkes
tarafndan gzel bir ekilde renilmesi iin alt. yi huylu, gzel ahlkl ve cmertti.
ok tatl konuur, devaml tebessm ederdi. Grenin, hemen gnl ona meylederdi.
Allah telnn dnine hizmet iin talebe yetitirirken, ayn zamanda pek kymetli
kitaplar da yazd. Hads limlerinden Zhrnin rivyetlerinin tamamn toplad. Onlar
yazd ve ezberledi. Kimsenin yazmad bir ekilde Msned-i kebrinde yazd. Ktibler,
bin cz hlinde yazdlar. Eb Muhammed bin Ziyd, onun Msnedini talebelerine
okuturdu. Eb Bekr-i Sddkn (rahmetullahi aleyh) rivyetlerini, on ksur cz hlinde
toplayp, Msned-i Eb Bekr adn verdi. Ktipler, bunu, altm ksur cz hlinde yazdlar.
Buhr ve Mslimin sahhlerine aldklar hads-i erifleri tahric ederek, onlarn
rivyet ettikleri hads-i erifleri onlarn rvilerinden baka rvilere dayanarak
mstahreclerini yapt.
Ayrca, fkh ilminde bir kitab ve megz, kableler, hads limlerine dir eserler de
yazd.
1)
2)
3)
4)

BN- ABD- RABBH (Ahmed bin Muhammed):

Mehr trih ve edebiyat limlerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin Abd-i
Rabbih olup, knyesi Eb mer, lakb ihbddndir. Endls veya Kurtub diye de
lakblandrlmtr. 246 (m. 860) senesinde Kurtubada doup, 328 (m. 940) trihinde
yine burada vefat etmitir. Yakut isimli tarihi, Abd-i Rabbihin vefatn 348 (m. 959)
olarak gstermi ise de bu trih doru deildir.
Abd-i Rabbih, uzun bir mr yaad. Emev emirlerinden bir ounun zamanna
yetiti. Bunlardan, Muhammed bin Abdurrahmn, Mnzir bin Muhammed, Abdullah bin
Muhammed ile yaknl olup, zaman zaman grrlerdi. bn-i Abd-i Rabbih, geni
edebiyat ve trih bilgisine sahipti. Endlsl limlerin yazd kaynak eserlerde, bn-i
Abd-i Rabbihi medheden iirler vardr. nc Abdurrahmn zamannda ok mehr oldu.
bn-i Abd-i Rabbih, emr oluundan itibren nc Abdurrahmnn hayatnn byk bir
ksmn yazd. Burada, onun yapt muharebeleri, emirliinin mhim taraflarn anlatt.
bn-i Abd-i Rabbih en ok El-kad-l-ferd kitabiyle mehurdur. Kitap, bu ismiyle
geni bir evrede tannmaktadr. Tahkki yaplp, yeniden baslmtr. Eski kaynaklar, bu
kitab El-Ikad diye zikreder. Yeni kaynaklarn ekserisi El-Ikd-l-ferd diye yazmaktadr.
bn-i Abd-i Rabbih el-Ikd-l-ferdin mukaddimesinde (nsznde), bu kitabnda takib
ettii metodu gayet ak bir ekilde anlatmaktadr.
El-Ikd-l-ferdin ifdeleri akc ve tatl, manlar kolay ve okuyucunun
anlyabilecei bir ekildedir. Kitapta bildirilen haberlerde, ounlukla bu haberleri
bildirenlerin isimleri zikredilmemitir. bn-i Abd-i Rabbih, uzun isimlerin okuyucuya
verecei arl gidermek iin byle yapmtr, bn-i Abd-i Rabbih, bu kitabnn eitli
mevzlar, muhtelif haberleri, zellikle, deiik mevzlar iine alan bir eser olmasna
dikkat etmitir.
Bu hususta o yle der: Yazlm olan kitaplara baktm. Onlarn ok az konuyu
ierisine aldklarn grdm. Ben bu kitab daha ok mevzyu ihtiv edecek ekilde
yazdm. Bu kitapta anlatlanlar, byk-kk, sultanlarn ve halkn konuup anlata
geldikleri haberleri iine alacak ekilde hazrladm.
El-Ikd-l-ferd kitabndan semeler:
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: stire eden
piman olmaz. stihre eden zarar etmez.
Allah tel, Kurn- kermde Reslullaha, (sallallah aleyhi ve sellem) mvere

etmeyi emredip, melen yle buyuruyor: ... hussunda, onlarla mavere et. Bir
i iin azmettiin zaman, Allah telya gvenip, dayan... (l-i mrn-159).
Hkimler (hikmet sahibi olanlar) dediler ki: Srrn senin kann gibidir. Onu nereye
akttna bak. Onlar bununla, srr ifa etmenin kan aktmak gibi olduunu sylediler.
Kiinin gs, kendi srr iin dar olunca, srrn emnet ettii kiinin gs daha
dardr.
Birisine: Senin srrn gizleme durumun nasldr? diye sordular. O, Kalbim,
srrm iin kabirdir cevbn verdi.
Allah tel, Kurn- kermde Peygamber efendimize (sallallah aleyhi ve sellem)
melen yle buyurdu: ...Eer, kaba, kat yrekli olsaydn, muhakkak onlar
etrfndan dalp gitmilerdi. Artk onlar bala ve kendilerine Allah teldan
magfiret dile... (l-i mrn-159).
Peygamber efendimiz buyurdular ki: Kendisine yumuaklk verilen kimseye,
dny ve hret iyilikleri verilmitir.
mer bin Abdlazz, halife olunca, Slim bin Abdullaha ve Muhammed bin Kaba
birisini gnderip, artt. Onlar gelince: Bana tavsiyelerde bulunun, yol gsterin dedi.
Bunun zerine, Slim bin Abdullah: Sen, insanlar kendine; baba, oul, karde yap. Baba
makamnda olanlara, babana yaptn gibi iyilik yap. Kardein durumunda olanlar koru ve
gzet. Evldn mesabesinde olanlara, kendi ocuklarna yaptn merhameti yap.
Muhammed bin Kab da: Kendin iin istediini insanlar iin de iste. Kendin iin
istemediin, iyi grmediin eyi, onlar iin de isteme. unu iyi bil ki, sen ilk len halife
deilsin buyurdular.
Halife Mensr, olu Abdullah bin Mehdye yice dnmeden bir i hakknda karar
verme. nk, akll kimsenin dnmesi, yle bir aynadr ki, kiiye iyi ve kt taraflarn
gsterir. Halifeyi ancak takv, sultan tebasnn ona itati, halk da adlet ile mumele
etmek dzeltir. nsanlardan affa en lyk olan, ceza vermeye en ok g yetenidir.
nsanlarn akl en az olan, kendisinden aada olanlara zulm edenidir diye nashat
ettiler.
Halife Mehdnin ktibi Eb Ubeydullah dedi ki: Kim, kibrin ktln bilmezse,
dilinin hatlarndan kendini muhafaza edemez. Byk olsa bile gnahn byk grmez.
Mehr hkmdrlardan Erdeir, halka yle nashatta bulundu: Birbirinize kin
tutmaynz. Yoksa size dman musallat olur. htikr (karaborsaclk) yapmaynz, size
ktlk gelir. Bu dnyya kymet vermeyiniz. nk bu dny kimseye kalmamtr. Fakat
dnyy da bsbtn terk etmeyiniz. nk, hret dny ile kazanlr. (Dnyy terk
etmek iki trldr: Birisi, btn haram olan eyler ile beraber mubahlar da, yan gnah
olmayan lezzetlerin ounu da brakp, yaamak iin zarur olan miktarn kullanmaktr.
Yan, dnynn zevk, keyf ve elencelerine dalmak yolunu brakarak, her trl zevk ve
lezzetlerden vazgeip, btn zamann ibdet ile ve mslmanlarn rahatlklar ve slm
dnini bilmiyenlerin, doru yola kavumalar iin lzm olan ilmi ve teknik uslleri ve
vstalar, en ileri ve stn ekilde yapmak ve kullanmakla geirmek ve durmadan
almaktr. Ve dny zevkini byle almakta aramak ve bulmaktr. Eshb- kiramn
hepsi ve byklerimizin ou, byle idi. Dnyy bu sylediimiz ekilde terk etmek,
pekl ve pek fidelidir. kincisi, dnyda haram ve pheli eylerden kap, mubahlar
kullanmaktr. Bu ksm, bu zamanda ok kymetlidir.)
Allah tel, kullarna onlarn glerine gre nimet verir, ihsnda bulunur. Onlar,
gleri ve tkatlarna gre krle mkellef tutar.
Nimete nankrlk, nimetin yok olmasna sebeb olur. Nimete kr ise, o nimeti
arttrr.
yilik sahibini iyiliinden dolay vmek, ona teekkr etmek mesbesindedir.
yilii yayan kimse, o iyilik iin teekkr vazfesini eda etmi olur. yilii gizliyen
kimse de, o nimete nankrlk etmi olur.
Vkd anlatr: Yahy bin Hlid el-Bermeknin yanna gidip: Burada baz kimseler,
sizin iyiliinizi anlatp medhediyorlar, dedim. Bunun zerine o, bana: Onlar (Yaptm
iyilii) vyorlar. Bu durumda bize de, onlarn teekkrne karlk teekkr etmek
gerekir dedi.
Adiy bin Erta (rahmetullahi aleyh), mer bin Abdlazze (rahmetullahi aleyh) bir
mektb yazd. Mektbunda: Ben bereketli, bolluk bir yerde bulunuyorum. Ancak, daha
nce burada bulunan mslman kardelerimin, Allah telnn bu kadar nimetlerine
karlk az kr etmi olmalarndan endieliyim dedi. mer bin Abdlazz de
(rahmetullahi aleyh) ona cevbnda yle yazd: Allah tel bir cemate (toplulua) bir
nimet ihsn eder, onlar da o nimetden dolay Allah telya hamd ederlerse, onlara
kavutuklarndan daha fazlas verilir. Allah tel, Kurn- kermde melen yle
buyurdu: Gerekten biz, Dvda ve Sleymna bir ilim verdik de onlar yle
dediler: Hamd olsun o Allaha ki, bizi mmin kullarndan ou zerine stn
kld (Neml-15).
Birgn Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) efendimiz, Hz. ieyi, Zheyr bin
Cenbn u msralarn okurken duydu. Senden daha gsz ve zaf olana yardmc ol.
Onu tutup kaldr. Onun bu gsz durumundan sana bir ey zarar vermez. Belki bir gn
onun durumu iyi olur da, sana faydal olur veya daha nce kendisine yardmc olduundan
dolay seni iyilikle anar. nk, yaplan iyilie kar iyilik sahibini medhedip, ven, o
iyiliin karln veren kimse gibidir. Bunun zerine Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) efendimiz: Doru! Y ie, insanlara teekkr etmiyen kimseyi, Allah
tel vmez ve medh eylemez buyurdular.
Abd-i Rabbih, el-Ikd-l-ferd kitabnda baz mehr cmert ztlardan bahsetmi ve
onlara dir menkbeler anlatmtr. Bu ztlar ve baz menkbeleri yledir:
Ubeydullah bin Abbs: Komularna ok ikrmda bulunan, gelip gidenlerin istifde
etmesi iin, yollara sofralar kuran bir zttr. Bir ir onun hakknda u melde iir
sylemitir. O ktlk senede, ac, tatl neyin varsa hepsini yedirdin. Sen yetimleri grp
gzetirsin. Herkese kar efkatli ve merhametli olan Ebl-Fadl senin babandr.
Anlatlr ki, ona bir gn bir adam geldi. O, evinin avlusunda bulunuyordu. Gelen
ahs onun yanna yaklap, Ey bn-i Abbs! Benim senin yannda bir elim var, imdi ona
ihtiycm var, onu almaya geldim, dedi. Ubeydullah bin Abbas, o ahsa dikkatlice bakt,
fakat tanyamad. Sonra ona: Senin benim yanmdaki elin nedir? diye sordu. O ahs:
Birgn, seni, Zemzemin yannda dururken grdm. Hizmetin sana Zemzem suyu verdi.
Hava da gayet scak idi. Bu srada sana, elbisemin bir taraf ile glgelik yaptm. Ondan
sonra, sen suyu itin. Bunun zerine Ubeydullah bin Abbs: Evet, hatrlyorum, dedi.
Biraz dndkten sonra hizmetisine; Yannda ne kadar para var? diye sordu.
Hizmetisi: Onbin dirhem ve ikiyz dinar var, dedi. Ubeydullah bin Abbs hizmetisine
onlarn hepsini, o ahsa vermesini, haddiztnda, bu kadar parann bile onun elinin
hakkn demediini syledi. O ahs Ubeydullah bin Abbsn bu cmertliine hayran
kald.
Ubeydullah bin Abbsa bir dilenci geldi. O, dilenciyi tanmyordu. Ubeydullaha
(rahmetullahi aleyh) bana sadaka ver, nk ben, Ubeydullah bin Abbsn kendisinden
bir ey istiyene bin dirhem verdiini duydum, dedi. Ubeydullah bin Abbs; ben nerede,
Ubeydullah bin Abbas nerede? dedi. Dilenci, hangi hussu kastediyorsun, mal okluu
bakmndan m, yoksa eref ve kymet bakmndan m? diye sordu. Ubeydullah bin Abbs
her iki ynden de, herkesin bildii, tand Ubeydullah bin Abbs gibi olamam dedi.
Dilenci, kiideki haseb, onun asleti, yapt iler ve hareketlerinden belli olur. Bu
bakmdan insan bir iyilii, kendi isteine bal olarak yapar. Eer sen bir iyilik yaparsan,
haseb sahibi olursun. Ubeydullah bin Abbs, ona ikibin dirhem verdi. Daha fazla
veremedii iin zr diledi. imdi durumunun dar olduunu syledi. Bunun zerine
dilenci, eer sen Ubeydullah bin Abbs deilsen, sen ondan daha iyisin. Eer sen o isen,
bugn, dnden daha iyisin, dedi. Ubeydullah bin Abbs ona bin dirhem daha verdi.
Dilenci, Ubeydullah bin Abbsn bu ihsn karsnda ok duyguland.
Ubeydullah bin Abbsa Ensrdan bir zt gelir: Ey Reslullahn (sallallah aleyhi
ve sellem) amcasnn olu! Bu gece benim ocuum dnyya geldi. Ben ona teberrken
(hayr umarak) sizin isminizi verdim. Fakat annesi vefat etti. dedi. Bunun zerine
Ubeydullah bin Abbs: Allah tel, sana ihsn ettii ocuunu hayrl mbrek eylesin.
Hanmnn vefat sebebiyle de sana bol sabrlar versin dedi. Hizmetisini arp: Hemen
git, ona bakp terbiye edecek bir criye satn al, onun ihtiylarna harcamas iin de
kendisine iki yz dnr ver dedi. Sonra Ensrdan olan o mbrek zta; Birka gn sonra
tekrar bize gel. nk bu geliinde, biraz darlk ierisinde olduumuz iin fazla ikrmda
bulunamadk dedi. O zt, Ubeydullah bin Abbsn bu iltiftndan son derece memnun
oldu.
bn-i Abd-i Rabbihin el-Ikd-l-ferd kitabnda bildirdii hads-i eriflerden ve
byklerden bazlarnn hutbe ve szlerinden bir ksm yledir:
Hads-i erfte buyuruldu ki; Sizden biriniz bir ey yedii zaman sa eliyle
yesin, sa eliyle isin. Muhakkak eytan sol eliyle yer, sol eliyle ier.
Yemekten nce ve yemekten sonra el ykamak snnettir. Balarken besmele
okumaldr. Sonunda da elhamdlillah demelidir.
Hads-i erfte buyuruldu ki:
Sizden biriniz aksrp elhamdlillah dediinde, ona yerhamkellah
deyiniz. Hamd etmezse ona temitte bulunmaynz.
bn-i mer aksrd ve elhamdlillah dedi. Oradakiler yerhamkellah deyince bn-i
mer, Yehdkmullah ve yuslih blekm diye cevap verdi.
Hads-i erfte: Evlt kokusu, Cennet kokularndandr buyuruldu.
Hikmet sahipleri dedi ki: Kklkte kim ocuunu terbiye ederse, o
bydnde sevindirir.
Hads-i erflerde buyuruldu ki:
Tandnz ve tanmadnz mslmanlara selm veriniz.
Birbirinize selm veriniz. Birbirinize yiyecek ikrm ediniz, akrabanzn
haklarn gzetiniz. Gece herkes uyurken namaz klnz. Bunlar yaparak
selmetle Cennete giriniz.
Selmda snnet yledir ki; nce byk ke, ehirli kylye, devedeki ata
binmi olana, attaki merkepte olana, merkep stndeki yaya yryene, ayakta olan
oturana, az olan ok olana, efendi hizmetisine, baba oluna, ana kzna selm verir.
Rtbe ve nimeti ok olan nce verir.
Birisi Reslullaha geldi ve Babam size selm syledi dedi. Reslullah buyurdu ki:
Aleyke ve al ebkesselm.
Mslmann mslman zerinde be hakk vardr: Selmna cevap
vermek, hastasn yoklamak cenzesinde bulunmak, davetine gitmek ve aksrp
elhamdlillah diyene, yerhamkellah diyerek cevap vermek buyuruldu.
Hads-i erflerde buyuruldu ki: (Birinin evine girilecei zaman) izin defa
istenir. (Birincisinde izin verilmezse, bir dakika kadar sonra ikinci defa istemeli, yine
verilmezse, nc defa istenmelidir. Yine izin verilmezse, drt rekat namaz klacak
kadar beklemi ise ieri girmemeli, gitmelidir.)
Hads-i erflerde buyuruldu ki: Rabbim bana dokuz eyi yapmam bildirdi.
Ben de size (mmetime) bildiriyorum: Aikre olsun gizlilikte olsun ihls, fkeli
anda da rahatlk nnda da adleti, zenginlik ve fakirlikte orta yolu, bana
zulmedeni affetmeyi, vermeyene vermeyi, benden alkay keseni arayp
sormay, susmamn tefekkr, konumamn zikir, bakmn ibret olmasn.
Hads-i erflerde buyuruldu ki: Sizi bo ve lzumsuz konumaktan, mal
isrf etmekten ve lzumsuz ok soru sormaktan men ederim.
Mallarnz zekt vererek koruyunuz. Hastalarnz sadaka vererek tedvi
ediniz. Size gelecek bellar dua ile nleyiniz.
Veren el, alan elden hayrldr.
nsanolu malm malm der. Halbuki onun malm dedii; yiyip bitirdii,
giyip eskittii yahut verip elinden kard eylerdir.
lmi, bir yere yazmakla koruyunuz
Allah tel Peygamberini (sallallah aleyhi ve sellem) en gzel edeb ile
edeblendirmitir. Onun iin Kurn- kerminde melen yle buyurdu: Elini boynuna
bal klma (cimri olma) ve bsbtn de onu ap isrf etme ki, sonra knanm
olursun ve eli bo akta kalrsn. Burada orta hli emretmektedir. Cimrilikten ve ok
datp isrftan sakndrd. Onlar ki, harcadklar zaman isrf etmezler, sklk da
yapmazlar ve harcamalar bu ikisi aras ortalama olur.
Allah tel, Kurn- kermdeki u yetlerinde btn gzel ahlk Peygamberinde
topladn melen yle buyurdu: Sen balama yolunu tut, iyilii emret ve
chillerden yz evir (Arf-199).
Sana tab olan mminlere kanadn indir (tevzu yap) (ur-215).

Uhud Savanda sen, Allahtan gelen bir merhamet sayesindedir ki
onlara (Eshba) yumuak davrandn. Eer kaba, kat yrekli olsaydn, muhakkak
onlar etrfndan dalp gitmilerdi. (l-i mrn-159).
Hem iyilikle ktlk msav olmaz. Sen ktl, en gzel olan iyi
hareketle nle. O vakit bakarsn ki, seninle arasnda bir dmanlk bulunan,
yakn bir dost gibi olmutur (Fusslet: 34).
u yet-i kerme ile de Reslullahn edebinin ok yksek olduu melen yle
bildirildi:
And olsun, size iinizden bir peygamber geldi ki, zahmet ekmeniz onu
incitir ve zer. Size ok dkndr. Mminlere ok merhametlidir, onlara hayr
diler (Tevbe-128).
Hads-i erfte: Hay mndan bir ubedir buyuruldu.
Avn bin Abdullah dedi ki: Hay, hilm (yumuaklk) ve susmak mndandr.
bn-i mer dedi ki: Hay ve mn birbirine baldr. Birisi ayrlnca, dieri de
onunla birlikte gider. Her zaman beraber olurlar.
Mmin yalanc olmaz.
Allah tel sizden ilmi almak iin, ilmi ile mil olan limleri kaldrr,
chiller kalr. Dinden sul edenlere, kendi akllar ile cevap verip, insanlar
doru yoldan ayrrlar.
Hads-i kudside:
Kibriya benim ridm, azamet izrmdr. Bunlardan biri iin benimle
ekimeye gireni Cehennem ateine atarm buyuruldu.
Abdullah bin Mesd (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
lmi reniniz. rendikten sonra, o ilimle amel ediniz.
ab dedi ki: lim ancak Allah teldan korkan kimsedir.
Hikmet sahipleri dedi ki: rendiin ilmi, bilmiyene ret. Bilenden de ilim ren.
Byle yaparsan bildiin eyi ok iyi korumu olursun ve bilmediini de renirsin.
lmin fazleti, ibdetin fazletinden daha hayrldr.
limle yaplan az amel, ilimsiz yaplan ok amelden hayrldr.
Esm dedi ki:
lim renmede ilk adm susmak, sonra dinlemek, sonra ezberlemek, sonra
renilen bilgi ile amel etmek, sonra da o bilgiyi insanlara retmektir.
Abdullah bin Mesd (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Kii lim olarak domaz,
ilim ancak almakla renilir.
Abdullah bin Abbs (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: ki snf insan vardr ki
doymaz. Biri lim renmeye doymaz. Dieri de tamahkrdr, dnynn malna, mlkne
doymaz.
Hz. merin hutbesi: Hamd ve senadan sonra, yle buyurdu: Ey insanlar!
Kurn- kermi reniniz. Onunla amel ediniz. Kurn- kerm ehlinden olunuz.
Hz. Alinin hutbesi: mdi, phesiz dny srt evirip, veda zamannn geldiini
bildirdi. Muhakkak ki, hret yolculuu grnd. Dikkat ediniz. Siz imdi amel
gnlerindesiniz. Arkanzda ecel var. Kim eceli gelmeden nce, u gnlerde, amellerini
Allah telnn rzsna uygun yaparsa, ameli ona fide verir. Emeli ise zarar vermez. Kim
de bu amel gnlerinde, ecel gelmeden nce hrete hazrln eksik yaparsa, ameli boa
gider ve emeli de ona zarar verir. Dikkat ediniz! Cenneti istiyenleri de, Cehennemden
korkup kaanlar da uyur gryorum. Dikkat ediniz! hret yolculuu ile emrolundunuz.
Oraya azk hazrlamanza iret edildi. Sizin hakknzda en ok korktuum ey; arzu ve
isteklerinize tbi olup, uzun emel sahibi olmanzdr. (Tl-i emel) kalb hastalklarndandr.
Tl-i emel, zevk ve sef srmek iin, ok yaama istemektir. bdet yapmak iin, ok
yaama istemek, tl-i emel olmaz. Tl-i emel sahipleri ibdetleri vaktinde yapmazlar.
Tvbe etmei terk ederler. Kalbleri kat olur. lm hatrlamazlar. Vaz ve nashatten ibret
almazlar. Hads-i erfle: lmden sonra olacak eyleri, sizin bildiiniz gibi
hayvanlar da bilselerdi, yemek iin semiz hayvan bulamazdnz buyuruldu.)
Zehrnn hutbesi: Ey insanlar! Benden u be eyi reniniz alnz. Eer, bunlar

elde etmek iin bineklerinize binip yolculuklar yapm olsaydnz bunlarn benzerini yine
elde edemezdiniz. Dikkat ediniz! Allah teldan bakasndan bir ey beklemeyiniz.
Bilmediiniz eyi renmekten, bilmediiniz bir ey sorulunca, bilmiyorum demekten
utanmaynz. Dikkat ediniz. Sabr mndandr. Sabr, cesede gre ba mertebesindedir.
Kurn- kermi dnerek okumal, ibadeti kim iin ve niin yaptn bilerek yapmal,
hilm, ilimle gzelleir. Dikkat ediniz! Size gerek limi haber veriyorum. Allah telnn
kullarna, gnahlar, ktlkleri gzel gstermiyen, onlardan alkoyan, onlar Allah
telnn mekrinden emn klmayp, rahmetinden mit kestirmiyen lim, gerek limdir.
Allah telya kar kulluk vazfesini yapanlar iin, mutlaka Cennete gidecek, gnahkr
mslmanlar iin de, mutlaka Cehenneme girecektir diye kesin sz sylemeyiniz. Bunu
sadece Allah tel bilir. yi kimseler iin, onlarn artk Allah telnn azbndan
kurtulduklarna teminat vermeyiniz. Gnahkr mslmanlar da Allah telnn
rahmetinden mit kestirmeyiniz. nk Allah tel Kurn- kermde melen: Allah
telnn rahmetinden ancak kfirler mid keser. (Ysuf-87) buyurmaktadr.
mer bin Abdlazzin ilk hutbesi: Ey insanlar! inizi dzeltiniz ki, dnz da
dzelsin. hretinizi iyi yapn ki, dnynz iyi olsun.
Baka bir hutbesi: phesiz, her yolculuk iin bir azk hazrl vardr. yleyse,
dnyda iken hretiniz iin takvdan azk hazrlaynz. Allah telnn, ahrette kendisi
iin hazrlad sevb ve ikb grp tatm olan bir kimse gibi olunuz. Byle yaparsanz,
gnah ilemekten korkar, Allah telnn emirlerine uymay arzularsnz. mrnz size
uzun gelmesin, yoksa kalbiniz katlar. Dmanlarnza boyun eersiniz. Gece olunca,
sabahlayp sabahlamyacan, sabahlaynca, akama kavuup kavuamyacan
bilemiyen kimse uzun emelli olamaz. Bazan, bu iki zaman arasnda lm tehlikeleri
olabilir. Dnyaya, ancak akbetinden emn olanlar meyleder. Dnyda, bir yarasn
iyiletiren kimseye, baka taraftan bir yara isbet eder. yleyse, insan dnyya nasl
meyledebilir? Kendimi men ettiim eyleri size emretmekten, Allah telya snrm.
Yoksa, hak ve doruluktan baka bir eyin fide vermedii kymet gnnde, rezil ve
rsv olurum.
mer bin Abdlazz (rahmetullahi aleyh) bu hutbesinden sonra alad. Orada
bulunanlar da onunla beraber alad.
mer bin Abdlazzin (rahmetullahi aleyh) ama yakn Hnasva denilen yerde
okuduu son hutbe: mer bin Abdlazz (rahmetullahi aleyh), lnceye kadar baka bir
hutbe okumamtr. O, Allah telya hamd ve senadan sonra yle buyurdu: Ey
insanlar! Siz, bouna yaratlmadnz gibi, babo da terk edilmi deilsiniz. Yarn
kymet gn Allah tel sizin aranzda hkmedecektir. Allah telnn her eyi kuatan
rahmetinden kan kimse, hsrana uramtr ve genilii, gkler ve yer kadar olan
Cennetten mahrm kalr. Biliniz ki, yarn kymet gnnde emniyet ve gven; bugnden
korkup, hazrlanan, az (dnyy) verip, ou (ebedi hret sedetini) satn alan kimseler
iindir. Grmyor musunuz? Siz, fni olan kimselerin oluk ocuklarsnz. Sizden sonra
onlarn soyunu, kalanlarnz devam ettirecek. Siz de gideceksiniz. Yine grmyor
musunuz ki, hergn aranzdan, mrn tketen birisini hrete uurluyorsunuz. Sonra
onu, topraktan bir ukur olan mezara gmyorsunuz. Onu oraya, yastksz ve yataksz
brakyorsunuz. Artk o, orada hibir i yapacak, bir ihtiycn temin edecek halde deildir.
Dostlarndan ve sevdiklerinden ayrlm, hesap verme ile kar karyadr. Onun orada,
dnyda brakt malna mlkne ihtiyc yoktur. Fakat, dnyda iken gnderdii
iyiliklere, yapt ibdet ve tatlere ok ihtiyc vardr. Vallahi ben size bunlar
sylyorum. Fakat, aranzda kendimden daha gnah ok birisini de grmyorum. Allah
teldan beni ve sizi af ve magfiret buyurmasn diliyorum.
Hrn Redin hutbesi: Nimetlerinden dolay Allah telya hamd ederiz. Ona
kar itatta muvaffak olmamz iin, Ondan yardm isteriz. Dmanlarna kar, Ondan
zafer dileriz. Ona kmil bir mnla mn ederiz. lerimizi Ona havale eder, Ona gvenip
dayanrz. Ben ehdet ederim ki, Allah teldan baka ilh yoktur. Onun eriki (orta)
yoktur. Yine ehdet ederim ki, Hz. Muhammed (sallallah aleyhi ve sellem) Allah
telnn kulu ve Resldr. Allah tel Onu Cennetle mjdeleyici ve Cehennemle,
korkutucu olarak gnderdi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) peygamberlik
vazfesini tebli etti. mmete nashat eyledi. Allah yolunda muharebe eyledi. Allah
telnn rzsna uygun i yapanlar iin yapt iyi vadleri ve emrine kar gelenler iin
yapt tehdidleri bildirdi. Vefatlarna kadar bu vazfeyi yerine getirdi.
Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) salt (hayrl dualar) ve selm olsun. Ey
Allahn kullar! Size takvy tavsiye ederim. nk takv gnahlar rter, iyilikleri kat kat
yapar. Takv, Cenneti kazanmaya ve Cehennemden kurtulmaya bir vesledir. Sizi yle bir
gnden sakndrrm ki, o gn gzler korkudan dikilir kalr, btn srlar ortaya dklr. Siz
yaknda bu geici dny hayatndan, ebedi hret yurduna geceksiniz. yleyse, tvbe
etmek sretiyle, Allah telnn magfiretine, takv ile Allah telnn merhametine,
mbetle (Allah telya dnmekle) onun hidyetine kounuz. nk Allah tely
anmak, mttekileri Onun rahmetine, tvbe edenleri Onun magfiretine, Ona dnenleri ve
yalvaranlar da Onun hidyetine kavuturur. Nitekim Allah tel, Kurn- kermde
melen yle buyuruyor: Rahmetim, dnyda her eyi kuatmtr. (Mmine de
kfire de mildir). Fakat ahrette onu, kfrden saknanlara, zekt verenlere ve
yetlerimize mn etmi olanlara has klacam (Arf-156). Baka bir yet-i
kermede ise melen yle buyurdu: Bununla beraber, phe yok ki ben, tvbe
eden, mn edip, slih amel iliyen, sonra da hak yolda sebat gsteren kimse
iin gaffrm (ok balaycym) (Th-82). Siz geen asrlardaki hdiseleri
biliyorsunuz. unu da biliyorsunuz ki, babalarnz, dedelerinizi dostlarnz, lm,
evlerinizden aranzdan kapverdi de, siz onlarn lmne mni olamadnz. Onlar
dnydan ayrldlar. Ellerinde hibir imkn kalmad. imdi dny onlar, hesaplar
grlmek zere amelleri ile babaa brakt. Dnyda gnah ilemi, kt iler yapm
olanlar, yaptklarnn cezasn grecekler. Amel-i slih iliyenler ise mkfatlarn
greceklerdir. Szlerin en gzeli, nashatlarn en stn, Allah telnn kitab Kurn-
kermdir. Allah tel, melen buyuruyor ki: Kurn- kerm okunduu zaman
hemen onu dinleyin ve susun. Olur ki, merhamet edilirsiniz (Arf-204).
Hz. Alinin hutbesi: Allah telya hamd- sendan sonra yle buyurdu: Ey
Allahn kullar! Size ve kendime Allah teldan korkup, yasaklarndan saknmay, Allah
telnn emirlerine itata sarlmay, slih ameller yapmay, uzun emeli terk etmeyi
tavsiye ederim. Ey gfil insan! Allah telnn habercisi (Azrail aleyhisselm) sana geldii
halde, onun kapsn almyacan sanyorsan. Halbuki Azrail (aleyhisselm) bu hususta
senden bir bedel kabul etmiyecek. Senden bir kefil de almyacak. Senin kk
(ocuklarna) acmyacak, byk (oluk ocuuna da) bu hususta hrmet edip (seni
brakmyacak). Nihyet seni, karanlk mezarn dibine brakacak. O mezarn etrf sessiz ve
sedasz ve kimseler yoktur. Azrail (aleyhisselm) bunu daha nce gemi kavimlere de
yapmt. Hani nerede, o btn gleriyle alanlar, servet yanlar, yaldzl ve ssl
yskek binalar kuranlar, hani nerede, aza kanaat etmeyip, oktan da faydalanamyanlar.
Nerede byk ordulara kumandanlk edenler? Byk bayraklar aanlar? Sonra toprak
altnda, ller hline gelip, ufalp, krnt hline gelenler. imdi sizler, onlarn bardaklaryla
su iiyorsunuz, onlarn yrd yollarda yryorsunuz. Ey Allahn kullar! Allah
teldan korkun. Onun emirlerine uyunuz. Dalarn yrtlecei, semnn (gn)
yarlaca, amel defterlerinin, sa ve sol taraflardan uuarak gelecei kymet gn iin
amel-i slih yapnz, O gn kendini hangisinden gryorsun? Gelin kitbm okuyun
(Hkka-19) diyen mi, yoksa Eyvah! Keke kitbm bana verilmeseydi. (Hkka-75)
diyen mi? Emirlerini yerine getirdiimiz zaman Cennetini vadeden Allah teldan, bizi
gazbndan muhafaza buyurmasn dileriz. En gzel sz ve en stn nashat, Allah
telnn kitb Kurn- kermdir.
Hz. Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh) halife olduu zaman yapt bir konuma: Ey
insanlar! Sizin en stnnz olmadm halde, size halife seildim. Bu sebeple, eer siz
beni hak zere bulursanz, bana yardm ediniz. Eer byle bulmazsanz, bana doruyu
gsteriniz. Sizin hakknzda Allah telya itat ettiim mddete, siz de bana itat
ediniz. Eer Allah telya isyn edersem, bana itat etmeyiniz. Dikkat ediniz, muhakkak
ki, hakkn alncaya kadar, sizin zafleriniz benim yanmda en kuvvetli olannzdr. En
zafiniz ise, zafin hakkn ondan alncaya kadar, kuvvetlilerinizdir. Syleyeceim
bunlardan ibrettir. Allah teldan beni ve sizi balamasn diliyorum.
Yahy bin Hayyan dedi ki: erefli ve asil olan kii, kuvvetli olunca, tevzu (alak
gnlllk) yapar. Dk ve baya olan ise, kibirli olur.
Hkimlerden bazs: Topraktan yaratlan insanda kibir nasl bulunur demilerdir.
Mahmd el-Verrk: Kibir, insann dindarln bozar. Akln noksanlatrr.

nsanlarn knama ve kzgnln eker. Gleryz, gleryz gstermeden verilen batan
daha gzeldir demitir.
Denilmitir ki: Her hastaln bir ilc vardr, tedvisi mmkndr. Fakat,
ahmakln tedvisi zordur. Bu hastalk, tabibleri bile yordu.
Eb Athiyye dedi ki: Ahmakla beraber olmaktan sakn. nk ahmak, yamal
elbise gibidir. Bir tarafn yama yaparsan, yine rzgrla bir tarafndan yrtlp, sonunda
paralanr.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Kim tevzu gsterirse,
Allah tel onu ykseltir.
bn-i Semmak, s bin Msya: Makam ve mevki sahibi iken tevzu gstermek,
makam ve mevki sebebiyle kazand ereften daha yksek bir ereftir demitir.
Hakmler (hikmet sahibi kimseler) dediler ki: Yumuaklkla, iddet ve sertlikle
elde edilemeyecek eylere kavuulur. Grlmyor mu ki, su, yumuak olmasna ramen,
ok sert talar andrmaktadr.
Ee bin Amr es-Slem dedi ki: nsanlarla ve mal ile kavuulamyan eylere,
yumuaklkla kavuulur.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Cidd de olsa, aka da olsa, yalan
sylemek caiz deildir buyurdular.
Yine yle buyurdular: Mmin yalanc olmaz.
Abdullah bin mer (rahmetullahi aleyh): Vadine muhalefet etmek, arfkn
(mnfkln) te ikisidir.
bn-i mer, Tevrtta yle yazl olduunu bildirdi: Hay etmezsen (utanmazsan)
istediini yap. Kendisi de yle dedi: Hay edilecek ztlarla beraber olmak sretiyle,
hayy ihy ediniz (yaatnz).
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Sizi dedikodudan, mal zyi etmekten
ve ok sulden men ettim buyurdu.
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) buyurduu hads-i eriflerden birka:
Zekt vermek sretiyle malnz koruyunuz. Sadaka vermek sretiyle,
hastalarnz tedvi ediniz. Bely, dua ile karlaynz. (Hakkyle dua eden
kimseyi, Allah tel bel ve musibetlerden muhafaza buyurur.)
Hkim, kzgn iken iki kii arasnda hkm vermesin.
Hz. Alinin baz buyurduklar: Kim kendi aybna bakarsa, bakasnn aybn
grmez. Kardeine kuyu kazan kimse, oraya kendisi der. Kendi srmesini (hatsn)
unutan kimse, bakasnnkini byk grr. Bakasnn perdesini yrtan kimsenin, evinin
gizli eylerini rten perdesi yrtlr. lerinde bakasyla yara kalkan kimse, bakalarnn
kzgnln zerine eker. Kendi grn beenen kimse, doruyu bulamaz. Aklna
gvenen kimse, hat eder. nsanlara kar byklk taslayan kimsenin aya kayar. Dk
ve baya kimselerle beraber olan kimse, hor grlr. limlerle beraber olan kimse ise
hrmet grr. Kim kt ilerin olduu yerlerde bulunursa, thmet altnda kalr. Ahlk iyi
olan kimsenin, ileri kolay olur. Szn gzel yapan kimse, heybetli olur. Allah teldan
korkan kimse, kazanr.
ebib bin eybe dedi ki: Edebli olunuz. Edeb, akln bulunduuna dellet eder.
Sfyn-i Sevr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki; Kendini tanyan kimseye,
bakasnn hakknda syledikleri zarar vermez.
bn-i Kuteybe; Eer lim olmak istiyorsan, tek bir ilmi se. Eer edip olmak
istiyorsan, eitli ilimlerden haberin olsun dedi.
Amr bin Utbe, olunun muallimine: Olumu slh etmek istiyorsan, nce kendini
slh et. nk onlarn gzleri senin gzndedir. Onlara gre gzel ve iyi, senin yaptn
eylerdir. irkin ise, senin yapmayp, terk ettiindir. Onlara Allah telnn kitabn
(Kurn- kermi) ret, onlar fazla zorlama, yoksa birdenbire bkknlk gsterirler.
Bsbtn de onlar kendi hllerine brakma, sonra tamamen Kurn- kerm okumay terk
ederler. Onlara en gzel szleri anlat. En temiz (ahlk bozmayan) iirlerden naklet. Bir
ilmi iyice renmeden, onlar baka bir ilme geirme. nk zihinde fazla ve kalabalk
szlerin birikmesi anlamay zorlatrr. Onlara byk ztlarn hayatn ve yaaylarn
ret. Onlara lzumsuz eylerden bahsetme.
Urve bin Zbeyr ve Ksm bin Muhammed yle anlattlar: Hz. Eb Bekr, ieye
(r.anh) vefat ettii zaman Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) yanna
defnedilmesini vasyyet etti. Hz. Eb Bekr vefat edince, kendisi iin, Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) yannda bir kabir kazld. Ba, Reslullahn (sallallah aleyhi
ve sellem) mbrek iki omuzu hizasna kondu. (Hz. merin ba ise, Hz. Eb Bekrin
brnn hizasna kondu.)
Hiam bin Urve babasndan anlatyor: Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh) cenze
namaz gece klnd ve gece defnedildi. Altm yanda iken vefat etti. Hz. Eb Bekrin
babas kendisinden sonra biraz daha yaayp vefat etti. Hz. Eb Bekrin yznde:
Allah tel ne iyi kdirdir (kudret sahibidir) yazl idi.
Muhammed bin Abdlazz yle bildirdi: Hz. Eb Bekr vefatna yakn, vasyyetini
yazd. Bunu Hz. Osman ve Ensrdan birisi ile, btn Medne-i mnevverelilere okumalar
iin gnderdi. Herkes onlarn etrfna topland. Hz. Eb Bekrin vasyyetini onlara
okudular. Vasyyet yle idi: Bu dnydan ayrlp hret hayatna girecei zaman Eb
Kuhfenin olu Eb Bekrin (size olan) vasyyetidir. Ben size, Hz. meri halife yaptm.
Eer adletli olur ve (ileriniz hussunda) Allah teldan korkarsa, zten onun hakknda
benim zannm ve ondan beklediim de budur. Eer byle olmazsa, ben hayr ve iyilii
kastederek byle yapyorum. Gayb ise ancak Allah tel bilir.
Leys bin Sad bildiriyor: Eb Bekr (rahmetullahi aleyh), Beyt-l-malden ve Feyden
hibir ey almazd. Sdece bir kere bor almt. Onu da vefatna yakn, Hz. ieye,
demesini syledi. Hz. mer ise, her gn iin Beyt-l-malden kendisi iin iki dirhem
alyordu. mer bin Abdlazz (rahmetullahi aleyh) halife olunca, ona dendi ki: mer bin
Hattb (rahmetullahi aleyh) gibi sen de kendine Beyt-l-malden biraz bir ey alsan
dediklerinde: Hz. merin (geimini temn edecek) hibir eyi yoktu da ald. Benim ise
kfi gelecek kadar malm var, dedi ve Beyt-l-malden hibir, ey almad.
Hz. mer buyurdu ki: Eb Bekr bizim efendimizdir. Efendimizi azd etti. (Hz. mer
burada, Bill-i Habeyi kasdetti. Bill-i Habe (rahmetullahi aleyh), Umeyye bin Halefin
klesi idi. Mslman olduu ve putlarn ilhln inkr edip, Allah teldan baka ilh
yoktur. Hz. Muhammed Onun kulu ve Resldr dedii iin, mrikler ona ok eziyet ve
ikence yapyorlard. Bunun zerine Hz. Eb Bekr, onu Umeyye bin Haleften satn alp
azd etti.)
ab, Selemeden rivyet etti: Hz. Aliye, Hz. Eb Bekr ile, merden (r.anhm)
soruldu. O da: Vallahi ikisi de slih ve bakalarn da slh eden halifelerdir diye cevap
verdi.
Abdullah bin mer anlatt: Tebk gazvesinde, mslmanlar byk bir alk ve
skntya dmlerdi. Bunun zerine Hz. Osman mslman askerler iin yiyecek ald ve
dier ihtiylarn giderdi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Mbrek ellerini
kaldrp, Hz. Osman iin Y Rabb! Ben Osmandan rzym sen de ondan rz ol.
diye dua buyurdu.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), Hz. Osman, kermesi Rukiyye
(r.anh) ile evlendirdi. O vefat edince, dier kermeleri mm Glsm ile evlendirdi.
Zhr, Sad bin Mseyyibden yle bildirir: Rukiyye (r.anh) vefat edince, Hz. Osman ok
zld. Y Reslallah! Benim seninle akrabalm sona erdi dedi. Bunun zerine
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Senin benimle olan akrabaln sona ermez.
nk Cebril, Rukiyyenin kzkardei (mm Glsm) ile seni evlendirmemi,
bunun Allah telnn emri olduunu syledi buyurdu.
Reslallah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Hasen ile Hseyn,
Cennetliklerin efendileridir. Babalar ise, oullarndan daha stndr.
Birisi mer bin Abdlazze: Ne zaman konuaym? diye sorunca: Susmay arzu
ettiin zaman cevbn verdi. Ne zaman susaym? diye sorunca da: Konumay arzu
ettiin zaman dedi.
Buraya kadar olan btn seilmi paralar, bn-i Abd-i Rabbihin el-Ikd-l-ferd adl
kitabndan alnmtr.
1) db-r-rfidn; sh. 352
3) Mucem-l-udeb; cild-4, sh. 211
4)
5)
6)
7)
8)

BN- AT:
Evliynn byklerinden. Knyesi Ebl-Abbas olup, ismi, Ahmed bin Muhammed
bin Sehl bin Atdr. Aslen Badadldr. bn-i At, zamann byk limlerinden ilim
renmi ve hads-i erf dinlemitir. Vaktini, ilim renmek ve retmekle, ibdetle ve
Kurn- kerm okumakla geiren bn-i At, 311 (m. 923) veya 319 (m. 931) ylnda vefat
etti.
bn-i At (rahmetullahi aleyh); Ysuf bin Ms el-Kattn, Fadl bin Ziyd, Cneyd-i
Badad, brhm Mristn ve daha birok limden ilim renmi, hads-i erf dinlemitir.
Kendisinden, ise, Muhammed bin Ali bin Atbi en-Nkid, bn-i Haff ve daha birok lim
ilim renmi, hads-i erf rivyet etmitir.
bn-i At iin, Eb Sad Harrz; Tasavvuf, gzel ahlktr. Ben bunun ehli olarak,
Cneyd-i Badad ve bn-i Atdan bakasn grmedim. Ebl-Hseyn Muhammed bin
s bin Hkan; O gece ve gndz iki saat uyurdu. Abdullah bin Muhammed es-Secz ise,
Ben evliy arasnda ondan daha idrak ve anlay sahibi olann grmedim. demitir.
yle anlatrlar: bn-i Atnn, ok gzel on erkek evld vard. Bir gn onlarla
beraber sefere kmt. Yolda ekyalar onlar evirdi. Ekyalarn resi, bn-i Atnn gz
nnde ocuklarn srayla ldrd. ocuklarnn her birinin ldrlnde, ban semya
kaldrarak, glmsyordu. Sra sonuncu ocua geldiinde, ocuk babasna dnerek Sen
ne kadar efkatsiz bir baba imisin. Dokuz yavrunu ldrdkleri hlde, hi sesini
karmyorsun ve glyorsun dedi. bn-i At oluna dnerek; Babasnn cierparesi!
Bunu yapan zta birey sylenmez ki! Aslnda O, biliyor ve gryor. Dilerse hepsini
korumaya da kdirdir dedi. Bunun zerine ekyabanda bir hl hsl oldu ve bn-i
Atya: ayet bu szlerini nceden syleseydin, ocuklardan hibirini ldrmezdik dedi
ve olunu serbest brakt. bn-i At bunun zerine: Takdir byle imi, syleseydim bile
bir ey deimezdi dedi.
bn-i At, lde yolunu aran bir talebesinin bandan geen bir hdiseyi yle
anlatt: O lde yolunu ard. Dolarken kendisini bir su banda buldu. Pnar banda
ok gzel bir kz grd. Kzn karsnda durdu. Kz ona Benden uzak ol deyince, Sen
btn varanla benim ol dedi. Kz, urada, yle gzel bir kz var ki, ben ona hizmeti
bile olamam dedi. O talebe dnp o tarafa bakt. Kimseyi gremedi. Tekrar kza
dnnce, kz ona: Doruluk ne kadar gzel, yalan ne kadar kt, sanmtm ki, btn
varlnla bana balsn. Halbuki, benim yanmda, bir bakasna bakmak istiyorsun dedi.
Talebe utancndan ban nne edi. Ban kaldrdnda, karsnda kimseyi gremedi.
bn-i Atnn vefat yle anlatlr: Hallc- Mensru ldren vezir, bn-i Atya
Hallc- Mensr hakknda ne dersin? diye sordu, bn-i At bu soru zerine, Sen kendi
ilerine bak, evliy ile urama dedi vezir, Hallc- Mensr hakknda kt szler
sylemeye balaynca, bn-i At ona, Sakin ol! Doru konu! dedi. Buna sinirlenen vezir,
bn-i Atnn dilerinin sklmesini ve bunlarn bana aklmas iin emir verdi. bn-i At
(rahmetullahi aleyh), bu eziyetin tesiriyle vefat etti.
bn-i At hazretleri buyurdular ki:
Tvbe, ilmin ktledii hereyden, ilmin methettiine dnmektir.
Kullara ve yaratlm olan eylere bakldnda, Allah telnn varl bilinir.
Kim nefsine snnetleri uygularsa, Allah tel onun kalbini marifetle nurlandrr.
Her velnin almeti vardr. Bunlar Allah tel ile arasndaki srr saklamak,
halkla arasnda geen mumelelerde, duygularn hatdan korumak, herkese akl ve
anlay lsnde sylemektir.
dem (aleyhisselm) bildiimiz haty iledikten sonra, Cennette bulunan herey,
onun perian hline zld ve alad. Alamayan sadece altn ve gm oldu. Allah
tel, kelm sfat ile onlara tecelli etti ve sordu. Ademe herey alarken, siz neden
alamazsnz? Onlar u cevb verdiler Biz, sana kar hat iliyene alamayz. Bunun
zerine Hak tel yle buyurdu: zzetime, cellime yemn ederim. Size her eyin
stnde bir deer bieceim ve Ademoullarn size hizmeti klacam.
Halka ayrlk acsnn tattrlmasndaki hikmet, Allah teldan bakasna
gvenmelerini nlemektir.
Edebten mahrm braklan bir kimse, btn hayrlardan mahrm braklm olur.
Tevekkl; yce Allaha en iyi ekilde snp, sammi bir ekilde Ona muhta
olmaktr.
Sabr, musbetler iinde iken bile edebe riyet etmektir.
Ahlk iyi olmadktan sonra, klnan namazn, tutulan orucun ok olmasnn nemi
yoktur. Hatt sadaka ve mchede (nefsini yenmeye alma) bile hitir. Bu yolda
ykselenler, ne namazla, ne de orula ykseldiler. Ne sadaka ile, ne de mchede ile
stn dereceler buldular. Ykselen, ancak iyi huyla ykseldi. nk Resl-i ekrem
(sallallah aleyhi ve sellem), Kymet gn, bana en yakn olannz, huy ve ahlk
bakmndan en gzel olannzdr buyurdu.
Dnynn geici lezzetlerine dalan, hakkatleri bulamaz. Bu lezzetlere dalmas,
onun kuvvetini azaltr.
tatlarn en fazletlisi, devaml olarak Allah tely dnmektir.
Nefsini tanmayan, riflerin meclisinde bulunsun. Hikmet nru ile aydnlanmak
isteyen ise, ilim ve hikmet sahiblerinin meclisinde bulunsun.
En byk ilim olan marifetullahn neticesi, heybet ve haydr. Bir kimsenin
kalbinden hay ve heybet duygusu gittii zaman, artk onda hayr kalmaz.
Allah tel iin en sevimli ey, kulun dnydan yz evirmesi, Ona ulalacak en
iyi vesle ise, kulun nefsinden vazgemesidir.
En iyi i yaplm, en iyi ilim sylenmitir. Bu sebeble, imdiye kadar yaplmam
bir ii yapma, sylenmedik sz syleme.
bn-i Atnn syledii bir iirin tercmesi yledir:
Yollar eit eittir.
Hakka giden yol birdir.
oktur doru yoldan,
Gittiini zanneden.
nsanlar bhaber doru yoldan.
Bilmeden gidiyorlar bir yoldan.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Tabakt- Sfiyye; sh. 269
Sft-s-saffe; cild-2, sh. 850
BN- ATIYYE (Abdullah bin Atyye Dmek):

Tefsr, krat ve hads limi. Knyesi, Eb Muhammed olup, ismi, Abdullah bin
Atyye bin Abdullah bin Habbdir. Memleketine nisbetle Dmek ve m denildi. bn-i
Atyye diye mehr oldu. 383 (m. 993) ylnda vefat etti. Yine bn-i Atyye diye bilinen
Endlsl mfessir Abdlhlk bin Glib bir baka zttr.
Tefsr-i bn-i Atyye veya Tefsr-l-Kurn adl kitab ile mehr olan bn-i
Atyyenin hayat hakknda, kaynaklar ok az bilgi vermektedir. Zeks keskin, hfzas
kuvvetli, ilmi oktu. Dnyya hi deer vermezdi. Kurn- kermin kelimelerini
aklayabilmek iin, eski Arab irlerinin iirlerinden ellibin beyti ezberlemiti. Birok
hads-i erf ezberledi. limler, onun rivyetlerinde sika (gvenilir) olduunu sylediler.
Dmekde (bugnk am) Bb- Cbiyede bir cmide kalr, orada namaz kldrrd.
Sonralar bu cmi, bn-i Atyyenin mescidi diye anld. Btn slm limleri gibi bn-i
Atyye de an ve hret iin deil, yalnz Allah telnn rzsn kazanabilmek iin emr-i
marf ve nehy-i anil-mnker yapt. Yan, Allah telnn emirlerini ve yasaklarn bildirdi.
nsanlara pek faydal nashatlerde bulundu. amda onun Allah telnn kitabn ve
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) hads-i eriflerini aklayan gzel szleri,
dededen toruna yllarca dillerde dolat. Bunlar kalblere ferahlk ve insanlara huzr verdi.
Tefsr-i bn-i Atyyenin stanbulda Nr- Osmaniye Ktphnesi on numaradaki
nshas kayp olup, tf Efendi Ktphnesi doksaniki numarada ikinci bir nshas
mevcttur.
Nisa sresinde melen:
Ancak Allahn kabul edeceini vad buyurduu tvbe, o kimseler iindir
ki, bir cahillikle bir kabahat yaparlar da, sonra ok gemeden tvbe ederler. te
Allah bunlarn tvbelerini kabul buyurur. Allah ihlsla tvbe edenleri hakkyla
bilicidir. O kimseler ki, kt ilerde srar ederken, onlardan birine lm gelip
hayattan midini kesince: Ben, imdi tvbe ettim der. Halbuki o kimseler iin
tvbe yoktur. (Tvbeleri kabul edilmez) Kfir olduklar hlde lenlere de tvbe
yok, ite biz onlar iin hrette ackl bir azb hazrlanmzdr. Onyedi ve
onsekizinci yet-i kermelerinin tefsrinde bn-i Atyye buyurdu ki; Burada tvbe
kelimesinin lgat mans rc etmek, dnmek, er mans ise, yapt ktlklere
piman olup, Allah telya kar olan isynndan vazgemek demektir. lm geldii
zamandan maksat akl lmn geldiini, artk renin kalmadn anlad zaman
demektir. Tvbenin, gnahlarn hepsi iin farz olduu, icm-i mmet ile bildirilmitir.
ctihd sahibi limlerin bu icm Nr sresinde melen; Ey mminler! Hepiniz
Allaha tvbe edin ki, dny ve hret sedetine kavuacaksnz otuzbirinci yet-i
kermesine dayandrlmaktadr. Bu yet-i kermeyi tefsr eden slm limlerinden bir
ksm; Son nefeste tvbenin kabul olmamas kfirler iindir. Gnahkr mslmanlarn
tvbesi kabul olunacaktr buyurmaktadr. Bu hususta byklerden birine, Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) Allah tel, gnahkr kulunun tvbesini, can
gargaraya gelmeden kabul eder hads-i erfi hakknda ne buyurursunuz diye sul
edildi. O byk zt da: Evet, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) buyurduu
dorudur. Senin meslein nedir? dedi. Sul eden, terzi olduunu syledi. O byk zt;
Terzilikte en kolay olan nedir? diye sordu. O zt Makas alp kuma kesmektir dedi.
Ka senedir bu ii yaparsn? sorusuna da, Otuz senedir kuma keserim diye cevap
verdi. Cann gargaraya geldii zaman kuma kesebilir misin? buyurdu. Adam da, Hayr,
kesemem deyince, o byk zt: Bir mddet zahmet ekip rendiin ve otuz sene ok
rahat bir ekilde yaptn ii, o zaman yapamazsan, mrnde hi yapmadn tvbeyi o
zaman nasl yapabilirsin? Bugn gcn yerinde iken tvbe eyle. O zaman belki
yapamazsn, gel imdi tvbe et. Bir daha gnah ileme buyurdu. Adam da hemen tvbe
edip, gzel amel sahibi mslmanlardan oldu.
bn-i Atyye, Nisa sresinde melen: Onlara yle de: Dnynn zevki pek
azdr. hret ise, saknanlar iin muhakkak hayrldr. Ve kl kadar hakszla
uramazsnz. yetmiyedinci yet-i kermesinin tefsrinde buyuruyor ki: Dnynn
faydas pek azdr. Zr, dny glge gibi gelip geicidir. hrette ise nimetler ebed olup,
Allaha itat edip korkanlar iindir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Mifth-s-sede; cild-2, sh. 106, 282, 526
Tefsr-l-Kurn; tf Efendi Ktphnesi Nr. 92
slm Ahlk; sh. 158
BN- BETTA (Ubeydullah bin Muhammed):

Hads, kelm ve Hanbel fkh limi. Knyesi, Eb Abdullah olup, ismi, Ubeydullah
bin Muhammed bin Muhammed bin Hamdn bin Utbe bin Ferkaddir. Memleketine nisbetle
Ukber denildi. Sahbe-i kirmdan (r.anhm) olan dedesi Utbe bin Ferkadden dolay bn-i
Betta denildi ve bu nisbetle mehr oldu. 304 (m. 917) ylnda doup, 387 (m. 997)
ylnda Ukberada vefat etti.
Birok slm memleketini gezen ve gittii yerlerdeki limlerden ilim tahsil eden
bn-i Betta; amda Ali bin Yakb bin brhm bin Ebil-Akab, Eb shk brhm Sof, Eb
Bekr Ahmed Saffr, Irakta; Begv, Eb Muhammed bin Sad, Eb Abdullah, Eb Ubeyd,
Abdlazz bin Cafer Harezm, Eb Zer bn-i Bagand, smil Verrk, Eb Cafer Numn,
Eb Tlib Ahmed bin Nasr, Muhammed bin Ahmed Ukber ve daha birok limden ilim
renip hads-i erf rivyet etti. lim tahsili iin kt seyahatten dnnde, evine
kapanp krk yl dar kmad. Yalnz, Ramazan ve Kurban bayramlarnda dostlarn
ziyrete giderdi. Hads, fkh ve kelm ilimlerinde mehr oldu. Dier ilimlerde de lim idi.
Gnhlardan ok saknr, gndzleri oru tutar, geceleri namaz klard. ok cmert olup,
edebi pek fazla idi. Huzrunda bulunanlar edebsizlik yapmaktan ok ekinirlerdi. ok
heybetliydi. Duasnn kabul olduu mehurdu. Evine kapand krk yl boyunca, vaktini
yalnz ibdet etmek ve ilim renmekle geirdi. Daha sonra halka nashat edip talebe
yetitirmeye balad. rendii ilmi retmek ve Allah telnn rzsn kazanmak iin
alt, insanlar onu ok severdi. Bu yzden zamannda Hanbel mezhebine rabet daha
fazla oldu.
bn-i Betta Ukberden birok lim ilim renip hads-i erf rivyet etti. Eb
Nuaym Ahmed bin Abdullah bin Ahmed bin shk, Ebl-Ksm Ubeydullah bin Ahmed
Ezher, Eb Muhammed Hasen bin Ali Cevher, Ebl-Feth Abdlmelik bin mer,
Muhammed bin Ebil-Fevris, Eb Ali bin ihb Ukber, Abdlazz bin Ali Ecc ve daha
pekok lim, ondan ilim renenler arasndayd.
Yzden fazla kitap yazan bn-i Bettann eserlerinden bazlar; Mensik, Snen,
bne an erat-il-frkat-in-nciye, Mncibet-l-fark-il-mezmme, Zemm-l-gn velistim ileyhdir.
Eb Muhammed Cevher, kardei Eb Abdullahtan naklen yle anlatr:
Peygamber efendimizi (sallallah aleyhi ve sellem) ryada grdm. Y Reslallah! Senin
yolunu kimden reneyim? diye sordum. Bana bn-i Betta, bn-i Betta, bn-i Betta!
diye cevap verdiler. Ukbaraya gitmek iin Badddan yola ktm. Bir Cuma gn oraya
vardm. bn-i Betta ile cmide Cuma namaznda grrm diye dndm.
Dndm gibi, onunla cmide karlatm. Beni grnce Sadaka Reslullah (Allahn
Resl (sallallah aleyhi ve sellem) doru syledi) buyurdu.
Rivyet ettii hads-i erflerde, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) yle
buyurdu: Kurn- kermi, kendi gr ile aklayan, doru olsa dahi, hat
etmitir.
bn-i Bettann rivyet ettii hads-i erflerde Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) yle buyurdu: lim taleb etmek (renmek) her mslmana farzdr.
Kim enbiyya sverse ldrlr. Kim Eshbma sverse denek vurulur.
Allah tel, bir kuluna iyilik etmek isterse, onu dinde fakh yapar.
bn-i Bettaya Fakh kime denir? diye soruldu. Dnyda zhid olup, Peygamberin
(sallallah aleyhi ve sellem) snnetine uyarak Onun yolunda gidendir buyurdu.
bn-i Betta anlatr: bn-i Mbrekten limlerin almetinin ne olduu sorulup, Bir
kiinin lim olduu nasl bilinir? denildi. O da: lim, ilmiyle amel eden, kendi yapm
olduu amelleri az gren, bakalarnn ilmini renmek isteyen, ilmi nerede bulursa orada
alandr buyurdu.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Trh-i Dmek; cild-4 Vr. 547 a

BN- EB DVD- SCSTN (Abdullah ibni Eb Dvd):

Byk hads limlerinden. Ktb-i Sitte ad verilen mehr alt hads-i erf
kitabndan birinin sahibi olan Eb Dvd Sleymn bin Esn oludur. smi, Abdullah
bin Sleymn bin Eas bin shk bin Ber bin eddd bin Amr bin mrndr. Knyesi Eb
Bekr bin Eb Dvddur. Ezd ve Sicistn nisbetleriyle mehurdur. Sicistan, Basrann
kylerinden biridir. Ezd, Kureye mensb bir kablenin addr.
bn-i Eb Dvd, 230 (m. 844) senesinde Sicistanda dodu. Babas Eb Dvd,
byk bir hads limiydi. 10 yanda iken ondan ilim renmeye balad. ok zekydi. 40
seneye yakn babas ile birlikte, birok limden ilim ald. Horasan, Cibl, sfehn, Nibr,
ran, Basra, Badd, Kfe, Medne, Mekke, am, Msr, Cezre, Sugr ve daha birok
ehirleri dolat. ok skntlarla karlat. lim yolundaki sabr, akllara durgunluk verecek
derecedeydi. Ahmed bin Slih el-Msr, s bin Hammd Eb Thir bin Serh, shk elKevser, Muhammed bin Eslem, Ali bin Harem, Seleme bin ebb, Muhammed bin Yahy,
Mseyyib bin Vdh, Eb Sad el-Eec ve daha pekok limden hads-i erf rivyet etti.
yzbinden fazla hads-i erf ezberlemiti. Hads ilminde hccet (senet) oldu. lmini,
hep slih, doru ve temiz kimselerden ald. Tefsr, hads, fkh ve dier ilimlere it ok bilgi
elde etti. Daha sonra Badd vatan edindi. Orada ilim neretti. ok kimse onun talebesi
oldu. 316 (m. 928) senesi Zilhicce aynda vefat etti.
Kendisinin ilminden ok kimseler istifde etti. Irak blgesinin ilimde imm, en
byk limi oldu. Kardei Abdurrahmn bin Eb Htim, Eb Bekr bin Mchid, Muhammed
bin Muzaffer, Drekutn Eb Hafs bin hin, Eb Bekr el-Verrk, Eb Hseyn bin Semn,
Eb Ahmed el-Hkim, s bin Cerrah, Muhammed bin Znbr, Eb Mslim el-Ktib ve
daha birok lim ondan ok eyler rendiler ve rivyette bulundular.
Byk hads limi Ebl-Fadl Ahmed bin Slih yle anlatyor: Eb Bekr Abdullah
bin Sleymn (bn-i Eb Dvd) Irak limlerinin imm, en stn idi. Birok ehirleri
dolaarak ilim rendi. Zamannn sultn, onun iin bir minber (krs) tahsis etti. Ondan
fazletin ve ilminin okluundan dolay huzrunda hads-i erf rendi. O, 285 senesinde
Hemedana gelmiti. Bu ehirde bulunan limlerin hepsi ondan yazarak ilim rendiler.
Onun zamannda Irakta bulunan btn limler, onu ilimde senet, veska kabul ettiler. Bu
hususta onun derecesine kimse ulaamamt.
Hasen bin Muhammed el-Hill diyor ki; Eb Bekr bin Eb Dvd, babas Eb
Dvddan daha ok hads-i erf ezberlemiti.
Ali bin Muhammed bin Hasen el-Harb de yle anlatyor: Eb Hseyn Ali bin
Yahy el-Vst, 373 (m. 983) senesinde Medne cmiinde, bn-i Eb Davudun kendisi iin
syledii u iiri okudu:
lim ehli, bir meselede mnzara ettiinde,
Biri dierinden, onlarn asln istesin.
Senin de, onun asln ortaya koyman, sdklarn iidir.
Asl sylemezsen, onlarn yoluna girmemi olursun.
limle asl ortaya koy! Onlarn nashatlarnda phen olmasn!
Sonra szne devam ederek: Eb Zer Abd bin Ahmed-i Hirevnin Mekkeden bana
yazd mektbunda, Eb Hafs bin hinin yle anlattn yazd: Eb Bekr bin Eb
Dvddan iittim. Diyordu ki, Ben, ilim renmek iin Kfeye gittiimde yanmda
sdece bir dirhem vard. Onunla 30 md (yaklak 25-30 kg) bakla satn aldm. Hergn
ondan bir miktarn yiyor ve Eb Sad el-Eecden de 1000 (bin) hads-i erf yazyordum.
Bir ay tamamlannca, 30.000 hads-i erfi yazmtm.
Hads limlerinden Berkn anlatyor: Ben, Eb Ksm bin Nhhsn huzrunda
okurken, Eb Bekr bin Eb Davudun yle dediini iittim: Ben, ryamda, Eshb-
kiramdan Eb Hreyreyi (rahmetullahi aleyh) grdm. O srada Sicistanda Eb
Hreyrenin rivyet ettii hads-i erfleri tasnif ediyordum. Onun sakal sk ve gr olup,
zerinde esmer ve kaln bir elbise vard. Ona: Ey Eb Hreyre! Seni ok seviyorum
dedim. O da bana: Ben, dnyda iken, hads-i erfleri renip rivyet edenlerin ilkiyim
buyurdu. Bunun zerine ben de: Ey Eb Hreyre! Eb Slihin vastasyla senden ka
kimse rivyette bulundu? diye sordum. O da, yz kimsenin rivyet ettiini bildirdi. O
srada bir de baktm ki, onlarn hepsi yanmda duruyordu.
Eb Bekr bin zn diyor ki; bn-i Eb Dvd sfehna (veya Sicistana) gelmiti.
Oradakiler ondan, kendilerine hads-i erf retmesini istediler. O da: Benim yanmda bir
yazl kitap yoktur dedi. Onlar da: bn-i Eb Davudun kitaba ne ihtiyc vardr? diye
hayretlerini bildirdiler. Bunun zerine onlara dedi ki: Bana bir yer gsteriniz. Ben de size,
ezberimde bulunan 30.000 civarndaki hads-i erfi yazdraym.
Hatb-i Badad diyor ki; Eb Bekr bin Eb Dvd babas ile birlikte Sicistandan
kp dou ile bat arasndaki birok ehirleri dolat. Horasan, Cibl, sfehn, Basra,
Badd, Kfe, Mekke, Medne, am, Cezre, Sugr, ran ve Msr ehirlerinden birouna
urayp, birok limden dinleyerek ve yazarak ilim ald. Badd vatan edip oraya
yerleti. Birok ilimlerde kitaplar yazd. Fkh ilminde derin lim olup, hads ilminde de
hfz idi. Yzbinden ok hads-i erf ezberlemiti.
Muhammed bin Abdullah uhayr diyor ki; bn-i Eb Dvd, zhd ve takv sahibi
idi. Haram ve pheli ilerden ok saknrd. ok ibdet ederdi. Vefat ettii vakit, 300.000
civrnda mslman namazn kld. Abdlal, Muhammed ve Eb Muammer Ubeydullah
adnda olu ve be tane de kz vard. Vefatnda 87 yandayd. Ayr ayr cematler
hlinde, 80 kerre cenze namaz klnd.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

BN- EB HTM (Abdurrahmn bin Muhammed):

Mehr tefsr ve hads limlerinin byklerinden. Ad, Abdurrahmn bin
Muhammed bin drs bin Mnzir bin Dvd bin Mihran et-Temm el-Hanzal er-Rzdir.
Knyesi Eb Muhammeddir. bn-i Eb Htim = Htimin babasnn olu diye mehr
olmutur. Ailesinin, Rey ehrinin Hanzala derbendinde bulunmas sebebiyle, oraya nisbet
edilmitir. 240 (m. 854) senesinde burada dodu. Din ilimleri babasndan rendi.
ocukluunda babas ile birlikte ve daha sonra da kendi bana birok seyahatler yapt.
Hicaz, am, Msr, Irak, Cibl, sfehn, Cezre taraflarn ziyret ederek, orada bulunan
limlerle sohbet etti, onlardan eitli ilimler ald. 255 (m. 868) senesinde hac yaptktan
sonra bir yere gitmedi. Nihyet 327 (m. 938) senesi Muharrem aynda Rey ehrinde vefat
etti. Vefatnda 90 yan gemiti.
bn-i Eb Hatim, tefsr ve hads ilimlerinde byk bir limdi. Babas da yksek bir
lim olup, bu ilimleri nce babasndan rendi. Sonra onunla birlikte birok limden ilim
ald. lim renmek iin ok yer dolat. Gezdii yerlerde ok limle karlat. Bunlardan
Eb Zra, bn-i Vre Hasen bin Arefe, Eb Sad el-Eec, Ynus bin Abdlal, Ali bin
Mnzir et-Tark, Ahmed bin Sinn el-Kattn, Muhammed bin sml el-Ahmes, Haccc bin
ir, Muhammed bin Hassan el-Ezrak, Muhammed bin Abdlmelik ve daha pekok
limden ilim rendi, rivyette bulundu. Kendisinden de; Eb eyh ibni Hibbn, Ysuf-
Meync, Ali bin Mdrik, Eb Ahmed el-Hkim, Ahmed bin Muhammed el-Basr, Abdullah
bin Muhammed bin Esed, Muhammed bin Yezdann iki olu brhm ve Ahmed, brhm
bin Muhammed Nasrabd, Ali bin Muhammed ve daha birok lim, ilim aldlar ve
rivyette bulundular.
Mfessirlerin ve muhaddislerin en eskilerinden olan Abdurrahmn bin Eb Htim,
ilimde derya gibiydi. Tefsr ilmine it rivyetleri oktur. Hfz-r-rey nvanna sahip
olup, hads-i erf rvilerini bilmek hussunda derin bir bilgisi vard. Fkh ilminde, Eshb-
kiram ve Tabin devrinin limleri arasndaki ihtilafl meselelerde pek mtehassst. Ayrca
zhd ve takvda o kadar ykselmiti ki, haramlardan ve phelilerden ok saknrd.
Evliyln yksek derecelerine kavumutu. Eb Yala el-Hall diyor ki: O, babasnn ve
Eb Zrann ilmini almt. Btn ilimlerde sz sahibi olup, hads-i erf rvilerinin
hllerini bilmekte benzeri yoktu. Sahbenin, Tabinin ve Msr limlerinin, fkhdaki ictihd
farkllklarn bildiren eserler kaleme ald. Kendisi zhd sahibi olup, evliynn Ebdl ad
verilen snfna mensb saylmaktadr.
Mesleme bin Ksm Endls diyor ki: O, rivyetlerinde sika (gvenilir, salam),
kadr- kymeti yksek, ad byk bir zt olup, Horasan limlerinin imm, en by idi.
Abbs bin Ahmed, onun hakknda diyor ki: Abdurrahmn bin Eb Htimin
ibdetinden daha ok kim ibdet edebilir? Ben, Abdurrahmnn hibir gnahn
bilmiyorum.
Muhammed bin Mihraveyh de diyor ki; Birgn hocam bn-i Eb Htimin huzruna
girmitim. O, insanlara Cerh ve Tadil kitabn okutuyordu. Ben de kendilerine, Yahy bin
Manin: Biz, bir takm kimseler hakknda tan ediyoruz. Belki de onlar, ikiyz seneden
beri yklerini Cennete atm bulunuyorlar dediini rivyet ettim. bn-i Htim, bunu
iitince, elleri titremeye, gzlerinden yalar akmaya balad. Kitap elinden dt. Bu
rivyeti tekrar tekrar anlattrarak alamaya devam etti.
mer bin brhm ez-Zhid-i Hirev yle anlatyor: Bir gn Abdurrahmn bin Eb
Htim bana unlar anlatt: Bir zamanlar bizim memlekette ktlk ba gstermiti.
Arkadalarmdan birisi, sfehandan buday ykleri gnderdi. Ben de onu 20.000 dirhem
altn karl sattm. O da, benden bu para ile bizim memleketimizden kendisi iin bir ev
satn almam istedi. bize geldii zaman orada kalacakt. Ben de bu paralar fakirlere
datmtm. Bana mektb yazarak, ne yaptm sordu. Ben de, Senin iin Cennette bir
kk satn aldm diye cevap gnderdim. O da; Bu hususta bana garanti verirsen ve
kendini de kefil gsterirsen buna rz olurum diye haber gnderdi. Bunun zerine ben,
onun dediklerini aynen yaptm. Mektbunda bana yle dedi: Ryamda bana, senin
garanti verdiin eye tam olarak kavutuum gsterildi. Vadettiin bu eyden dnme!
Ebl-Hasen Ali bin brhm er-Rz diyor ki; Abdurrahmn bin Eb Htim, Allah
telnn rahmetine, kavumu ve Onun yannda ok kymetli ve nurlu bir zt idi.
Kendisini gren herkesin kalbine nee ve huzr doluyordu.
bn-i Eb Htimin eserlerinde zikrettii hads-i eriflerden bazlar unlardr:
Allaha yemn olsun ki, benden nceki Peygamberler yoksulluk ve
haeratla imtihana ekilirlerdi. Bu, onlarn yannda size verilenlerden daha
sevimli ve geerliydi.
Eb Leheb ve kars, Peygamberimize ok eziyet ederlerdi. Kars srtnda odun
tayarak, Reslullahn getii yolda ate yakard. Reslullah da (sallallah aleyhi ve
sellem) ate sanki bir kum yn imi gibi zerinden basp geiyordu ve kendisine
hibirey olmuyordu. Allah tel, Eb Leheb ve kars hakknda Tebbet sresini nzil
ederek melen: Eb Lehebin eli kurusun! (Kendisi de) kurudu, (helk oldu) ya!
Ona, ne (babasndan mirs kalan) mal ve ne de (kendi) kazand fayda vermedi.
O, alevli bir atee girecek; kars da, (Cehenneme) odun hamal olarak, boynunda
bklm bir ip olduu hlde (oraya girecek). buyurdu. Eb Lehebin karsna, bu
srenin kendisi ve kocas iin indii anlatlnca, eline ta alarak pr hiddet, Hz. Eb Bekr
ile oturmakta olan Peygamberimizin yanna geldi. Orada bulunan Hz. Eb Bekri gryor,
fakat Reslullah bir trl gremiyordu. Merak edip Hz. Eb Bekre Hani nerede
arkadan? Beni ve kocam knadn duydum. Bulursam, vallahi bu ta azna
vuracam diyordu. Fakat, bir trl Onu gremedi.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem): Dikkat ediniz! Size haber
veriyordum ki, Allahn Reslnn, haram kld ey, Allahn haram kld ey
gibidir buyurunca, birisi Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) gelip bir hayvan srt
dolusu kitap getirdi. Ona: Kendi Peygamberlerinden veyahut kendilerine
gnderilen kitapdan baka kitaba meyledip, kendi Peygamber ve kitaplarndan
yz evirmeleri, bir kavmin ahmaklna ve cahilliine yeter de artar buyurdu.
Bunun zerine, Ankebt sresinin melen: Sana indirdiim bu Kuran, o mucize
isteyenlere kar okunup dururken, kendilerine kfi gelmedi mi? phesiz ki,
Kuranda mn edecek bir millet iin byk bir rahmet ve bir t vardr 51.
yet-i kermesi nzil oldu.
Ziyretiniz geldii zaman, ona ikrm ediniz!
Amr bin Dnr diyor ki: Bir kimse evine geldiinde, ieride kimse yoksa, o zaman
Esselm aleyn ve al ibdillhisslihin diye selm verir.
Yazd eserlerinden balcalar unlardr:
1. Kitb-t-tefsr: Drt cilddir. Onun hepsi msned tarznda yazlm eserlerdir.
Msnedler, slmiyeti kabul etme sras alnarak, Sahbe isimlerine veya neseblerine gre
hads-i eriflerin yazld kitaplardr.
2. Kitb-l-cerh vet-tadl: Hads-i erf rivyet eden rvlerin, hangi sebeplerden

dolay rivyetlerinin kabul edilmeyeceini ve bir rvinin rivyetinin kabul edilmesi iin
gerekli artlar beyn etmekte, aklamaktadr. Birka cild hlinde baslmtr. stanbul
Murd Molla Ktphnesinde 1427 numara ile mevcttur.
3. Kitb-r-reddi alel-Cehmiyye: Bozuk frkalardan, birisi olan Cehmiyyeye verdii
cevaplar anlatlmaktadr.
4. Kitb-l-ilelil-hads: Msrda iki cild hlinde baslmtr.
5. Kitb menkb-i-fiyye: mm- finin menkbelerini anlatmaktadr.
6. Kitb fezil-i Ahmed bin Hanbel
7. Kitb-l-kn: Knyelere dir bir eserdir.
8. Kitb-l-fevidil-Kebr
9. Kitb fevidir-Rziyyn
10. Kitb takdimetil-Cerh vet-tadl
11. Kitb-il-Msned
12. Kitb-l-mers: Haydarbdda baslmdr.
13. Kitb-z-zhd.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Fevt-l-vefeyt; cild-2, sh. 287
if-i erf (Kd Iyd); cild-5, sh. 52, cild-1, sh. 89
BN- HAFF:
Evliynn byklerinden. Knyesi, Eb Abdullah olup, ad Muhammed bin Hafif eirzdir. Sirzda doup, orada yaamtr. Zamann eyh-l-meyihi (eyhlerin eyhi)
idi. Zhiri ilimlere vkf, hakkatlara dir geni bilgiye sahip, byk bir ifde gcne mlik
bir zt idi. bn-i Haff, Eb Tlib Hazrec-i Baddnin talebesi idi. Kettn, Ysuf bin
Hseyn er-Rz, Ebl-Hseyn Mzeyyen, Ebl-Hseyn ed-Dirc, Thir-i Makdis, Eb Amr
Dmek, Hallc- Mensr, Cneyd-i Badad ve birok limin sohbetlerinde bulunmu,
onlardan ilim renmitir. Kelm ilmini mm- Earden renmitir. 371 (m. 983)
senesinde vefat etti.
Kendisinden ise, Ebl-Fadl Muhammed bin Cafer el-Hus, Hseyn bin Hfz
Endls, Muhammed bin Abdullah Bakuya ve Eb Bekr Bklln ve birok lim hads-i
erf rivyet etmi ve ilim renmitir.
bn-i Haff, Allah telya ok ibdet ederdi. Bazan bir rekatte onbin hls- erf
okurdu. Genellikle sabahtan akama kadar bin rekat namaz klard, ok sadaka datrd.
Bazan halkn yanna kacak elbisesi kalmazd. Her sene krk defa riyzete ekilirdi. Vefat
ettii sene de krk defa riyzete ekilmi, bunlarn sonuncusunda vefat etmiti.
Kendisi yle anlatr: Birgn hacca gitmek iin yola ktm. Badda geldiimde,
Cneyd-i Baddyi ziyret etmedim. l yoluna ktmda ok susamtm, yanmda bir
ip ve su kovas vard. Bir kuyu grdm. Bir ceylan bu kuyudan su iiyordu. Kuyunun
bana geldim ve suyun dibe ekildiini grdm. Susuzlua dayanamyarak, Y Rabb! Bu
kulunun u ceylan kadar da m deeri yoktur? dedim. Sonra yle bir ses duydum: O
ceylann yannda, ipi ve kovas yoktu. O bize gveniyordu. Bunun zerine ipi ve kovay
attm ve yoluma devam ettim. Bir sre gittikten sonra yine bir ses Ey bn-i Haff! Biz seni
nasl sabredeceksin diye imtihan ettik. imdi geri dn ve suyunu i dedi. Geri
dndmde, kuyunun azna kadar su ile dolu olduunu grdm ve suyumu iip abdest
aldm. Medneye varncaya kadar hi su ihtiyc duymadm. Mekkeden geri dnmde
Badda uradm. Cuma gn cmiye gittiimde Cneyd-i Baddyi grdm. Bana
Eer sabretseydin, su ayaklarnn altndan fkracak ve arkandan akacak idi dedi.
Kendisi yine yle anlatr: Birgn bana biri geldi ve Falan yerde Allah telya
yakn bir insan vardr. Size bir ey sormak istiyor. Fakat sizin yannza gelecek gc
yoktur dedi. Bunun zerine ben onu grmeye gittim. Bana Burada acib bir hdise oldu.
Aramzda yayan bir ocuk vard. Bu ocuk gndz yemek yemez ve kimse ile
konumazd. Koyunlar otlatmaya gittiinde, koyunlar bir tarafa brakr, kendisi baka bir
tarafta namaz klard. Birgn bu ocuk hastaland. Onun iin kablenin kenarnda bir
ardak yaptk. Bir sre sonra le vakti, ocuun aniden yerden ykselerek, havada
deirmen ta gibi dndn grdk. Annesi tutmak istedi ise de tutamad. ocuk
gittike ykselerek kayboldu. Kablemizin erkeklerini, ocuun bir yere dm olacan
dnerek, aramalar iin saa sola gnderdik. Fakat ocuu bulamadk diye anlatnca,
ben anlatlanlar dnmeye baladm. Fakat o, benim bu hdiseye inanmadm sanarak,
kableden birok kiiyi hid olarak gsterdi. Mecliste biri vard ki, bu anlatlanlar dinledii
zaman buna inanmyarak Ey efendim! Bunlarn syledii hl mmkn m? diye sordu,
bn-i Haff, Ey Chil adam! Burada yle biri var ki, o durumun meydana gelmesini ve
Allah telya kavumasn bekler dedi.
Yine kendisi anlatr: Genliimde bir ztn yanna gitmitim. Bende alk eseri
grnce, evine yemee davet etti. nme piirilmi, fakat biraz tad tuhaf et getirdi. Onu
yemekten tiksindim ve yiyemedim. Benim bunu yememem zerine o zt mahcb oldu.
Ben de utandm. Daha sonra bir cematla yola ktm. Bir ara yolumuzu kaybettik.
Yanmzda yiyecek birey kalmamt. Birka gn ala sabrettikten sonra dayanamaz
duruma geldik. En sonunda yiyemiyeceim birey temin ettim. Tam bir lokma alacam
srada, o ztn evindeki yemek aklma geldi. Kendi kendime, Bu, o ztn mahcb
olmasna sebep oluumun cezasdr dedim. Derhal tvbe edip geri dndm ve o zttan
zr diledim.
Kendisi yle anlatr: Horasanl bir gen, haclara yoldalk ediyordu. irza
geldii zaman hasta oldu. Yanmzda slih bir zt ile hanm vard. O genci, bakmalar iin
onlarn evine gnderdim. O zt, bir gn anszn geldi. Rengi deimi idi. Bana Allah
tel ecrini ykseltsin. O gen vefat etti deyince, ben ona, Senin rengin niye byle
deiti? diye sordum. Gen dn gece bize, benim yanmdan ayrlmaynz. Bu gece
benim iim tamamdr dedi. Ben de evde bulunan yaknma Gecenin ilk yars sen
banda bekle, gecenin ikinci yars ben bekleyeyim dedim. Nbet sras bana geldiinde
seher vaktine kadar gencin durumunu kontrol ettim. Bir ara uyuya kalmm. Aniden bir
ses, Uyuyor musun? Halbuki Allah tel senin evine, akl almaz eyler gndermitir
dedi. Titreyerek uyandm. Evimde bir takm sesler ve muazzam nrn bir aydnlk vard.
O gen, son nefesini vermek zere idi. Elini ayan uzattm. Gen rhunu teslim etti diye
anlatt. Bunun zerine o zta Bunlar kimseye syleme dedim ve sonra techz ve defin
ileriyle uratk.
Bir kere Rum beldesinde bulunuyordum. Birgn bir alanda, ok zayf bir rhib
getirip yaktlar. Kln krlerin gzlerine koydular. Krlerin hepsinin gzleri, Allah
telnn kudretiyle ald. Bu klden yiyen hastalarn hepsi if buldu. Btl zere
olmalarna ramen, bu hl neden byle diye kendi kendime armtm. Gece ryamda
Peygamber efendimizi (sallallah aleyhi ve sellem) grdm. Y Reslallah! Bu hl ne?
diye sordum. Bana Bu, btl zere olmalarna ramen, sdkn ve riyzetin eseridir. Birde
hak zere bulunsalard nasl olurdu? buyurdu.
yle anlatlr: bn-i Haffin iki talebesi vard. Bunlarn birisinin ismi Ahmed-i Mih,
dierinin ismi Ahmed-i Kih idi. bn-i Haff daha ok Ahmed-i Kihi severdi. Sohbetine
katlanlar bu durumu kskanmlard. Bu durumu renen bn-i Haff, Ahmed-i Kihin daha
stn olduunu onlara gstermek istedi. Derghn kapsnn nnde bir deve uyuyordu.
bn-i Haff Ey Ahmed-i Mih! u deveyi derghn damna kar deyince Ahmed-i Mih
Hocam deve dama nasl karlr? dedi. bn-i Haff O hlde brak kalsn deyip, dier
talebesine Ey Ahmed-i Kih! u deveyi dama kar buyurdu. Bunun zerine Ahmed-i Kih,
peki efendim diyerek hemen dar kt ve iki elini devenin altna sokarak kaldrmaya
alt, fakat kaldramad. bn-i Haff Ey Ahmed-i Kih, i tamam olmu ve hlin
renilmitir deyip, sohbetinde bulunanlara dnerek, Ahmed-i Kih, Ahmed-i Mihden
daha iyi hareket etti, emre itat etti ve itirz etmedi. Bu i yaplr veya yaplmaz diye
mtla yapmad. Ahmed-i Mih ise, uzun uzadya deliller getirmek istedi ve mnkaaya
tututu. Zhir hlden btn hl aka anlalr dedi.
yle naklederler: Birgn iki evliy uzak bir yerden bn-i Haffi ziyret iin
derghna geldiler. bn-i Haffi derghda bulamaynca nerede olduunu sorup, Adud-ud-
devlenin sarayna gittiini rendiler. Byle bir evliynn sultanlarn saraynda ne ii var?
Ne yazk ki, bu zt hakkndaki kanatimiz ok iyi idi dedikten sonra, ary yle bir
dolaalm diye gittiler. arya vardklarnda, yrtk elbiselerini diktirmek iin bir terziye
giderler. O srada terzinin makas kaybolmutu. Onlara, siz aldnz dedi. Daha sonra
onlar zabtaya teslim etti. Adud-ud-devlenin sarayna getirdi. Ellerinin kesilmesi iin
Adud-ud-devle emir verdi. Fakat orada bulunan bn-i Haff, bunlar o ii yapmamtr
diyerek onlar kurtard ve o ztlara dnerek, Sizin kanatiniz dorudur. Fakat benim
saraya gelmem, byle iler iindir dedi. O iki zt, sonra bn-i Hafifin talebesi oldular.
Kendisi anlatr: Ebl-Abbs bin Sreycin huzrunda fkh dersi reniyorduk.
Allah sevgisi farz mdr, yoksa farz deil midir? diye sordu. Farzdr diye cevap verdik.
bn-i Sreyc Deliliniz nedir? diye sorunca, Tevbe sresi yirmidrdnc yetinde Allah
telnn melen: Ey Reslm, o hicreti terk edenlere de ki: Babalarnz,
oullarnz, kardeleriniz, hanmlarnz, akrabalarnz, kazandnz mallar,
geersiz olmasndan korktuunuz bir ticret, hounuza giden meskenler, size
Allah ve Reslnden ve Onun yolunda cihaddan daha sevgili ise, artk Allahn
azb gelinceye kadar bekleyin. Allah fsklar topluluunu hidyete erdirmez
buyurduu delilimizdir. Allah tel burada, kendi sevgisini ve Habbinin sevgisini dier
sevgilere stn kld. Kendi sevgisine ve Reslnn sevgisine ortak bir sevgiye kar azb
vad etti. Allah telnn azb, ancak farz terk etmek zerinedir diye cevap verdik.
Ayrca, Reslullahn sevgisi de farzdr. Bunun delili de, Reslullah efendimizin (sallallah
aleyhi ve sellem) u hads-i erifidir, Sizden birisi beni kendi nefsinden, ailesinden,
malndan, ocuundan ve btn insanlardan daha ok sevmedike kmil mn
etmi olmaz buyuruldu dedik.
Eb Abdullah Muhammed bin Bera hazretleri diyor ki; babam ile Mekkede parasz
kaldk. Eb Abdullah bin Haff de yanmzda idi. G hl ile Medneye geldik. Ben
ocuktum, acktm diyerek alardm. Babam ok zdm. Babam dayanamad. Hcre-i
sedete gelip, Y Reslallah! Bu gece sana misfiriz dedi. Bir yana oturdu. Gzlerini
kapad. Biraz sonra, ban kaldrp gld. Sonra alad. Gzn ap, Reslullah elime
para verdi dedi. Avucunu at. Paralar grdm. Bunlar hem kullandk, hem sadaka
verdik. Rahata irzdaki evimize geldik.
Kendisi ryalarndan birini yle anlatr: Bir gece ryamda Peygamber efendimizi
(sallallah aleyhi ve sellem) grdm. Yanma geldiler ve mbrek ayann ucuyla beni
uyandrdlar. Kendisine baknca buyurdular ki: Bir kimse Allah telya giden yolu
renir, sonra bu yoldan ayrlrsa, Allah tel bu kiiyi, lemde hibir kimseye vermedii
bir azb ile cezalandrr.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), iki ayak parmann ucunda
durarak namaz klmt. bn-i Haff de bu ekilde namaz klmak istedi. ki rekati kld.
Fakat ikincisini eda edemedi. Gece ryasnda Peygamber efendimizi (sallallah aleyhi ve
sellem) grd ve bn-i Haffe Bu namaz bana hstr, sen bunu klma buyurdu.
yle anlatlr: bn-i Haff vefat yaklat zaman hizmetisine, Ben as bir kul
idim. Boynuma zincir vur, ayam da bala, bylece yzm kbleye evir, belki Allah
tel affeder dedi. lmnden sonra, hizmetisi vasyyetini yerine getirmeye balaynca,
Ey gfil adam! Bizim azz kldmz bir zt, sen zell klmak m istiyorsun? Sakn byle
bir ey yapma diye bir ses iitti.
bn-i Haffin rivyet ettii hads-i erfte Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve
sellem) Eer Allah telnn katnda, btn dnynn bir sinek kanad kadar
kymeti olsayd, kfirlere bir yudum su vermezdi buyurdu.
bn-i Haff buyurdu ki: Nefsin krlmas Allah telnn dinine hizmet etmek ile
olur.
Drt ey talebeye zarur olarak lzmdr: Birincisi; bir binek hayvandr ki, bu
sabrdr. bdetlere ynelmede, gnahlardan saknmakta ve musbetlere tahammlde ona
binilir. kincisi; oturup rahat edebilecei ve korunup barnaca geni bir evdir ki, bu
akldr. Onunla eytann vesvesesinden ve nefsin helk edici muhalefetinden korunmak
mmkn olur. ncs; grenin beenecei gzel bir elbisedir ki, bu haydr. Bununla
kt i ve szlerden korunulmu olur ve nefsi terbiye etmek mmkn olur. Drdncs;
aydnlatc bir kandildir ki, bu da faydal ilimdir. Bu, talebeyi doru yolda hidyet nruna
ulatrr.
nsanlara vasyetim, u alt eyi muhafaza etmeleridir: Birincisi; ahdi (anlamay)

muhafaza etmektir. Ahde uymamak alaklktr. kincisi; sz verince tutmaktr. ncs;
Allah teldan gelen btn bel ve musibetleri, nefsine lzm bilip tahamml etmektir.
Drdncs; her hlde ve her durumda, Allah tely unutmamak ve Ona ibdet
etmektir. Beincisi; fakirliine sabredip, gizlemektir. Altncs; Allah yolunda, Ona kulluk
etmek iin bulunmaktr.
Slih bir insana en zararl ey, nefsine kolaylk gstermesidir.
Takv, seni Allah teldan uzaklatran hereyden uzaklamandr.
Tevekkl; olan ey ile yetinmek ve olmayan eye rz olmaktr.
Kalbin olgunlamas, Allah telnn zikri ile olur.
mn, Allah telnn gayba it bildirdii btn eyleri, kalbin tasdk etmesidir.
Tasavvuf, Allah telya giden yolu bulmaktr.
Riyzet, nefsi hizmetle krp, Allah telya ibdette geveklik gstermesine mni
olmaktr.
Kul, ancak dnydan yz evirmekle Allah telya ular.
bn-i Haffin talebelerine yapt vasyyeti yledir: Bir hocaya talebe olmaya
karar vermi bir kimse, bildireceimiz hasletlere riyet ederse (uyarsa) ve onlar
muhafaza ederse, nefsin isteklerinden kurtularak ve kulluk vazfesini yaparak Allah
telya kavuur. Bu da Allah telnn ihsn ve muvaffak klmas ile mmkn olur. Bu
hasletler yirmibe tane olup unlardr:
lk haslet nedmettir. Gaflet ve gnahlarla geen vakitlerine piman olup, Allah ve
kul haklarndan borcu olanlara deyip tvbe etmek.
kincisi; kullanaca faydal ilimleri renmek.
ncs; skt, halvet ve zikre devamdr. Skt (susmak) nefsin konumasn
(vesveseyi) nler. Halvet (yalnzlk) hislerin dalmamasn salar. Zikir, kalbin tasfiyesini
(saflamasn, temizliini) temin eder.
Drdncs; ayakta durma, oturma ve btn hllerinde Allah telnn emir ve
yasaklarn dnp, hareketlerini ona gre dzeltmek.
Beincisi; her iine, meveret etmeden (danmadan) balamamaktr. Bylece, iin
bozuk ve kt olmasndan korunur.
Altncs; bir din kardei ile birlikte bulunup, vesveselerden kurtulmak gerekir.
Yedincisi; her iinde ve sznde sdk (doru) olmaktr.
Sekizincisi; mide ve dili korumaktr. nk, talebe ehvet sevgisine mbtel
olursa, gnleri gaflet ve tembellik ile geer ve Allah telya ulamaktan mahrm kalr.
Dil konumaya meylederse, gnl zikre almaz. Zr dilin gnah (isyan) dier btn
gnahlardan daha oktur.
Dokuzuncusu; btn azlar ile, iten ve dtan edebli olmaktr. Susmal ve ancak
lzum olunca konumaldr.
Onuncusu; eye riyet etmelidir: lki, ok ackmaynca yememelidir. kincisi,
ok susamadka su imemektir. Bylece uyku basmasndan korunulmu olur. ncs,
ok uyku bastrmadka uyumamaldr.
Onbirincisi; kadnlarla sohbet etmekten ve bilhassa ehvet uyanmasna sebeb
olacak yerlerde onlarla beraber bulunmaktan saknmaldr. Ancak byle yapmakla nefsin
ve eytann errinden korunabilirsin.
Onikincisi; lzumsuz veya zararl yerlere bakmaktan gz korumaktr. Hads-i
erfte Mslmanlarn odalarna, gizlice ve kt gzle bakanlar mnfktr
buyurulmutur.
Onncs, yemek ve uyku ncesi dhil olmak zere, devaml abdestli
bulunmaktr. Bunun fideleri ok olup, bundan gfil olmamak lzmdr.
Ondrdncs; zarret hli hari, gaflet ehli, yan Allah tely hatrlamayanlar
ile beraber bulunmamaldr ki, onlarn gafletleri sirayet etmesin (bulamasn).
Onbeincisi; sliha bir htun bulup, bir an nce onunla evlenmektir. Evlenmekte
acele edin ki, akllarnz bununla megul olup Allah teldan uzaklamyasnz.
Onaltncs; bo szleri dinlemekten saknmaldr. Kalbin fesat ve dankl, ou
zaman bundan doar. Bo szleri ok dinliyen, dny sevgisine mbtel olup, helk
olmasndan korkulur.
Onyedincisi; yle yapsaydm, byle olurdu. yle yapmasaydm, byle

olmazd... gibi szlerden saknmaldr. Bunlar mnfklarn szlerindendir. Hakkn diledii
oldu, dilemedii olmad. Takdr ettii olacak. Sdece Allah bize kfidir. O ne iyi vekldir
diye sylemelidir.
Onsekizincisi; kanlmaz durumlar hari, bozuk frkalar ve bidat ehli ile mnzara
etmemelidir. Bunlarn itikdlarn deitirmeleri, normal olarak mmkn deildir. lmi ve
akl az olan biri, bu mnzara yznden saptabilir.
Ondokuzuncusu; kimseyi azarlamamaldr. nk, Hak yolun taliplerine bu i
yakmaz, insanlara Allah iin iyi davranlrsa, insann tabiat iyi ahlklara alr ve
gadablardan, olur olmaz eylere kzmaktan kurtulur.
Yirmincisi; nefsin vesveseye kaplp, kendisini bakalarndan hayrl (daha iyi) veya
bakalarnn bilmediini biliyor olarak grmesini nlemelidir. Bylece nefsin, ilerin en
hayrl olanlar ile megul olmas salanr.
Yirmibirincisi; kibirden saknmaldr. Kibrin almeti; kendini yksek veya
bakalarn aa grmektir. ok byk bir kusurdur.
Yirmiikincisi; ucubtan (kendini beenmekten) saknmaldr. Ucbun almeti; kendini,
kendi akln ve fikrini beenip, kimseden nashat kabul etmemektir. Ucub sahibi, ok
bildiini sandndan ok yanlr.
Yirmincs; hasetten saknmaldr. Hasedin almeti; Allah telnn bir kuluna
verdii nimetlerin, o kuldan gitmesini istemektir.
Yirmidrdncs; kalbini, Allah tely unutturacak hibir eyle megul
etmemelidir.
Yirmibeincisi; kalbini, diline uygun hle getirmek ve dny sevgisini kalbinden
uzaklatrmaktr.
bn-i Hafif, yazd itikdnmesinde yle buyuruyor: Akll olan insan, nce
itikdn dzeltir ve Rabbine ulamaya hazrlanr. Niyetini hlis yapar, ilerini temiz klar.
bdetini gzel yapar ve hret az toplar. Kendisinin babo yaratlmadn bilir.
lknce tevhde, yan Allah telnn birliine ve eriki (orta) olmadna
inanmaktr. nanr ki: Allah tel birdir. Fakat bu birlik rakam cinsinden deildir. O birdir,
fakat dier eyler (mahlk olan varlklar) gibi deildir. Yarattklarndan hibirine
benzemez. Mlknde hibir ey Onun zdd deildir. Yarattklarnn hibiri Onun ayn
deildir. Cisim ve cismn deildir. Hibir hads (sonradan, yoktan var olanlar) veya hdise
Onu kaplyamaz ve kaplyamyacaktr. Eyaya hull etmez. Eya da Ona hull edemez.
Olmu, olan ve olacak olan hereyi bilir. Henz olmam bir eyin, nasl olacan bilir.
ncelik, sonralk ve zaman, mekn mahlklar iindir. O, zamansz ve mekanszdr.
Allah tel vardr. O, limdir (bilici), malm (bilinmi) deildir. O, kdirdir (gc
yeten), makdr (g yetirilen) deildir. O hereyi grr, kendisi grlmez. Rzklar O
verir. Yaratandr, yaratlm deildir.
Allah tel, ilim sfat ile limdir. Kudret sfat ile kdirdir. Onun isim ve sfatlar
mahlk deildir. Kymet gnnde mminler Allah greceklerdir. nsan, amelleri
sayesinde deil, yalnz Allahn kaderi sayesinde Cennete girecektir.
bn-i Haffin yazm olduu kitaplarn bazlar unlardr: El-stizkr, el-Fusl fil-usl,
el-Mnkatin, Kitb-l-lbs-il-murakkt, Kitb-l-ine, el-Mirc, Kitb-l-itikd, elktisd, el-Lavm, el-Mfredt, el-stidc vel-indirc, Kitb-l-belv, el-Enbiy Marifetz-zevl, el-Meyh, erh-l-fedil.
10) Trh-i Badd; cild-8, sh. 112, 125
11) Kymet ve hret; sh. 116
BN- HACCC NBR (Muhammed bin Muhammed):

Hads, krat ve tefsr limi. Knyesi, Ebl-Hseyn olup, ismi Muhammed bin
Muhammed bin Yakb bin smil bin Hacccdr. Nibrda yerleip, orann limlerinden
olduu iin Nibr denildi. Dedelerinden Haccca nisbetle bn-i Haccc diye tannd. 368
(m. 979) ylnda vefat etti.
Msr, am, Irak ve Horasanda birok limden ilim renen Ebl-Hseyn Haccc,
krat ilmini Baddda mehr krat limi bn-i Mchidden ald. mer bin Eb Gln,
Muhammed bin Abdullah Saffr, Eb Abdullah Ts, Yahy bin Muhammed Anber Slem,
Abdullah bin shk Medin, Muhammed bin Cerr Taber, Eb Abbs Serrc, bn-i
Huzeyme, Ahmed bin Muhammed Masercis, Ali bin Abbs ve daha birok ilim erbb
limin derslerinde bulunup hads-i erf dinledi. Yzbin hads-i erfi rvileriyle birlikte
ezberleyerek hfz oldu. Hads rivyet eden limler ve kitap yazanlar hakknda tam bir
ihtisasa sahip oldu. Nibrda yirmi sene bu hususta ders okuttu. Kurn ilimlerinde
engin bilgi sahibi idi. Krat ilminde kratine herkes itibar ederdi. Onun kratinin
doruluunda, limlerin kanati vard. Meseleleri ok gzel kavrar, fash bir dille izh
ederdi. Bu yzden yirmi yl bkp usanmadan, gece ve gndz onun derslerine devam
eden limler oldu. lminden istifde edip, gzel szlerini duydular. Ya seksenin zerine
knca, hads rivyet edemez oldu. Gece ve gndz, talebelerinden biri ona refkat
ederdi.
bni Haccacn derslerine birok kimse devam etti. Bunlardan Hfz Eb Ali, Eb
Bekr ibni Mukr, bn-i Mende, Hkim Nibr, Eb Bekr Berkn, Eb Hazm Abdev ve
daha pekok lim ilim renip, hads-i erf rivyet etti.
Sahip olduu ilimleri talebelerine ve eserlerine aktaran bn-i Haccc Nibrnin
Nsih-l-Kurn ve Menshuh ve Kitb-l-ilel adl kitaplar bilinen eserleri
arasndadr. Seksen czden fazla olan Kitb-l-ilelde hads limleri ve kitap yazanlar
hakknda bilgi vermektedir.
bn-i Haccacn rivyet ettii bir hads-i erfte Peygamber efendimiz (sallallah
aleyhi ve sellem): Seni pheye dren eyi brak, pheye drmeyen eye
ynel. buyurdu.
1)
2)
3)
4)
5)

Tabakt--fiyye; cild-3, sh. 178, 271, 486
BN- HBBN:
Hads limlerinin byklerinden. smi, Muhammed bin Hibbn, knyesi, Eb
Htemdir. 354 (m. 965) senesinde vefat etti. Zamannn en byk limlerindendir. yz
senesinin banda ilim tahsil etmek iin, yolculuklara balad. ile skenderiye arasn
dolat. Buralarda zamann tannm limlerinden istifde etti. Dolat ilim merkezleri ve
buralarda faydaland limlerden bir ksm unlardr: Bestde; Eb Ahmed, shk bin
brhim el-Kddan, Heratda; Muhammed bin Osman bin Sad ed-Drmden, Mervde;
Muhammed bin Yahy bin Hlid el-Mednden, Reyde; Ali bin Hasen bin Mslim erRzden, Tsterde; Muhammed bin Muhammed bin Yahy bin Zheyr el-Hfzdan,
Basrada; Eb Yala Zekeriyydan, Baddda; Hmid bin Muhammed bin uayb elBelhden, Mekke-i Mkerremede; Mufaddal bin Muhammed bin brhm el-Cndden ilim
almtr.
Ondan da; el-Hkim, Mensr bin Abdullah el-Hlid, Eb Muz Abdurrahmn bin
Muhammed bin Rzk es-Sahtiyn, Muhammed bin Ahmed bin Mensr en-Nevgn
rivyette bulunmutur.
limlerin hakknda syledikleri:
Hkim Eb Abdullah: Eb Htem, fkh, hads ve lgat ilimlerinde ok derin bir
bilgiye sahipti, iyi bir viz idi. Parlak bir zeks vard. Eserler yazd. zellikle hads-i erf
ile alkal yazm olduu eserleri pek kymetlidir. Semerkand ve daha baka yerlerde
kadlk yapmtr. 334 (m. 945) senesinde Nibra geldi. Cuma gn namazdan sonra
yanna gittik. Ondan, bize hads-i erf retmesini istedik. O da bize, hads-i erf
yazdrd. Ben de yazdm. Bir mddet yanmzda kald. Horasandaki seyahatleri, eser
yazmaya balayncaya kadar devam etti.
Abdullah bin Muhammed: Eb Htem bin Hibbn el-Best her tarafta bilinen,
hads ilminde hfzlk derecesine ykselmi bir limdir. O, fkh, tb, astronomi ve eitli
ilim dallarnda da sz sahibi bir zttr. Zamannda mevct bulunan her ilim dalnda kitap
yazmtr.
Onun mehr eserlerinden bazlar unlardr: es-Sikt, Ravadt-l-ukal el-Cerh
vet-tadl, uab-l-mn ve Kitb-s-saltdr.
bn-i Hibbnn bildirdii hads-i erfler:
bn-i Hibbnn mans zerinde durup, tedkik ettiini syledii ve Eb Hreyrenin
(rahmetullahi aleyh) rivyet ettii bir hads-i erf yledir: Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: mn yetmi ksr ksmdr. Utanmak da,
mndan bir ksmdr.
Buhr rihi (Buhr hads kitabnn aklamasn yapan) Bedrddn Ayn, mn ve
itikd bilgilerini hlsa ederek yazmtr. Bunlardan bir ksm yledir:
1. Allah telya, ztna, sfatlarna ve birliine inanmak. 2. Allah telnn
meleklerine, 3. Kitaplarna, 4. Peygamberlerine, 5. hret gnne mn etmek. Kabirde
sul sorulmas, kabir azb, maher yerine gitmek, hesap vermek, amellerin tartlmas ve
srat kprsnden gemek gibi hususlara inanmak bu ksma dhildir. 6. Kadere, hayrn ve
errin de Allah teldan olduuna inanmak. 7. Allah telnn Cennet vadine ve oradaki
ebed hayata mn. 8. Allah telnn Cehennem ateiyle tehdidine, Cehennem azbna
ve bu azbn kfirler hakknda sonsuz olduuna inanmak. 9. Allah tely sevmek. 10.
Allah iin sevmek, Allah iin buz etmek. Peygamber efendimizi (sallallah aleyhi ve
sellem), Onun btn akraba ve temiz neslini, muhacirler ve Ensr btn Eshb- kiram
sevmek, Allah iin sevmeye dhildir. 12. Peygamber efendimize salevt getirmek ve
Onun snnetine tbi olmak. 13. hlsl ve sammi olmak. Riy ve mnfklk olan eyi
terk etmek. 14. Gnahlarna piman olup, tvbe etmek. 15. Allah teldan korkmak. 16.
Allah telnn rahmetini mid etmek. 17. Allah telnn rahmetinden mid kesmemek.
18. Allah telya kretmek. 19. Sznde sdk olmak. 20. Bellara kar sabretmek.
21. Mtevz (alak gnll) olmak. Byklere hrmet gstermek. 22. efkatli ve
merhametli olmak. 23. Allah telnn kazasna rz olmak. 24. Allah telya tevekkl
etmek. 25. Kendini beenmemek. Kendisini vmemek de buna dhildir. 26. Kin ve garaz
terketmek. 27. Hasedi terketmek. 28. Gazablanmamak. 29. Hynet etmemek. Hle ve
s-i zann terk etmek de buna dhildir. Ksaca, burada zikredilmeyen kalb ile alkal bir i
bulunursa, onlar bu saydklarmzdan birisine dhildir.
Dil ile alkal olanlar:
1. Kelime-i tevhdi L ilhe illallah Muhammeden reslullah: Allah teldan
baka ilh yoktur. Hz. Muhammed (sallallah aleyhi ve sellem) Allah telnn kulu ve
Peygamberidir diliyle sylemek. 2. Kurn- kermi okumak. 3. lim renmek. 4. Dua
etmek. 5. Allah tely anmak, istigfrda bulunmak (Allah teldan af ve magfiretini
dilemek) da buna dhildir. 6. Btl ve bo szlerden saknmak.
Bedenin amelleriyle alkal olanlar: Bunlar da ksmdr.
Birinci ksm: Belirli hususlara ittir. Bazlar yledir: 1. Temizlenmek, abdest
almak, cnplkten, hayz ve nifastan temizlenmek gibi. Beden, elbise ve yer temizlii de
buna dhildir. 2. Namaz, dosdoru klmak. Farz, nafile ve kaza namazlar da buna
dhildir. 3. Zekt vermek. Farz olan zekt, sadaka-i ftr ve cmertlik de buna dhildir. 4.
Farz olan Ramazan- erf orucunu ve nafile orucu tutmak. 2. Haccetmek, Umre de buna
dhildir. 6. tikafa girmek. 7. Nezri yan adad eyi f etmek. 8. Keffretlerini vermek.
9. Namazda ve namaz dnda avret mahallerini (almas gnah olan yerlerini) rtmek.
10. Kurban kesmeyi adamsa, bu kurban kesmek. 11. Cenze ilerine bakmak. 12.
Borcunu demek. 13. Al-veriinde doru hareket ederek, faizden saknmak. 14. Doru
hidlikte bulunmak.
kinci ksm: Kendisine bal olanlarla ilgili hususlar 1. Nikahlanmak sretiyle, iffet
ve namusunu korumak. 2. oluk ocuuna kar haklar yerine getirmek. Hizmetiye iyi
mumele de buna dhildir. 3. Ana-babaya iyi mumele etmek. Onlara kar gelmekten
saknmak buna dhildir. 4. ocuklarna din terbiye vermek. 5. Akrabay ziyret etmek. 6.
Byklere itat etmek.
nc ksm: Ummu ilgilendiren eylerdir ki, bazlar unlardr: 1. Hkmdrl
adletle yrtmek. 2. Cemate devam etmek. 3. nsanlarn arasn bulmak. 4. yilik
hussunda bakasna yardm etmek. 5. Emr-i marf ve nehy-i mnker yapmak. 6.
Emneti eda etmek. 7. Komuya ikrm etmek ve iyi mumelede bulunmak. 8. Herkese iyi
mumelede bulunmak. Hellinden mal toplamak buna dhildir. 9. Mal yerinde harcamak,
isrftan saknmak buna dhildir.
bn-i Hibbnn bildirdii dier hads-i erflerden bazlar: Huzeyfe (rahmetullahi
aleyh), Reslullahtan (sallallah aleyhi ve sellem) yle bildirmektedir: L ilhe illallah
syleyip, bu kelime-i tayyibe zere vefat eden kimse, Cennete girer. Allah iin
bir gn oru tutup, bu minval zere vefat ederse, Cennete girer. Allah iin
sadaka verip, mr bunun zerine biten Cennete girer.
Peygamberlerin (aleyhimsselm) mbrek vcdlar rmez. Bu hususta
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Bir mmin bana salevt
okursa, bir melek o salevat bana getirip, mmetinden falan olu filn sana
salevt ve selm syledi, der.
Usme bin erik rivyet etti: Biz, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) yannda
oturuyorduk. Sanki bamzn zerinde bir ku varm da konutuumuz zaman
uacakm gibi, kimseden t kmyordu. Bu srada bir ka kii geldi. Allah tel en ok
kimi sever? diye sordular. Reslullah da (sallallah aleyhi ve sellem) Ahlk en gzel
olan buyurdu.
Eb Zer rivyet ediyor: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bana, Cuayli
nasl bilirsin? dedi. Ben de: Fakir bir insandr dedim. Falan hakknda ne dersin?
buyurdu. Ben; Efendi bir adamdr dedim. Bunun zerine Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem): Cuayl, o dediin gibi, yeryz dolusu efendiden daha stndr dedi.
Ben, Y Reslallah! Falan da yle zayf mnl, fakat sen ona ikrmlarda bulunuyorsun
dedim. Bunun zerine Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) O, kavminin residir.
Kavmini slma sndrmak iin ona yle davranyorum buyurdular.
Safvn bin Assl el-Murd bildiriyor: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
mescidde, brdesinin zerine yaslanm duruyorlard. Bu srada huzrlarna vardm. Ey
Allahn Resl! Ben ilim renmeye geldim dedim. Bana: Ho geldin, ilim renmek
istiyen! Melekler, ilim renene olan sevgilerinden dolay kanatlarn aarak
ge kadar ykselen bir halka meydana getirirler buyurdu.
Ubeyd bin Umeyr bildiriyor: Hz. Aieden, Reslullahn (sallallah aleyhi ve
sellem) en hayret verici bir eyini bana anlatmasn istedim. ie (r.anh) bir mddet
sustuktan sonra unlar anlatt: Bir gece Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bana:
Ey ie, bu gece beni yalnz brak. Rabbime ibdet edeceim dedi. Ben: Vallahi,
hem yannda olmak, hem de istediin eyi yapmak isterim dedim. Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) kalkp, abdest ald. Namaz klmaya balad. Sonra oturup ok alad.
Gz yalarndan mbrek gs ve sakal sland. Gz yalar topra slatt. Bu srada,
namaz vaktinin geldiini haber vermek iin Hz. Bill geldi. Peygamber efendimizin
aladn grd. Ey Allahn Resl! Allah tel senin gemi ve gelecek btn
gnahlarn affetti. Sen de mi, alyorsun? dedi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
ok kreden bir kul olmyaym m? Allah tel bana bu gece (Gklerin ve
yerin yaratlnda, gece ve gndzn birbiri peinde geliinde, insanlara fide
salyan gemilerin denizlerde szlnde, semdan yamur yadrlnda,
yamurla len tabiat diriltiinde, yeryz zerinde her eit hayvan
bulunduruluunda, rzgrlarn estiriliinde, yerle gk arasnda emre mde
bulutlarn bulunmasnda, akl eren bir kavim iin ibretler vardr) yet-i
kermesini indirdi. (Bekra: 164) Bu yet-i kermeyi okuyup da dnmiyenin vay
hline buyurdu.
Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) rivyet ediyor: Bir kerre Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) bir yere mfreze gndermiti. Mfreze, hem abuk ve hem de bir hayli
ganimetle dnd. Bunun zeride birisi Ey Allahn Resl, dorusu biz bu kadar sratli
dnen ve bylesine ok ganimet getiren hibir ordu grmedik deyince, Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem): Size onlardan daha abuk ve daha fazla ganimet
getiren birisini bildireyim mi? Bu, gzelce abdest aldktan sonra mescide giden,
orada sabah namazn kldktan sonra, kuluk namazn klan kimsedir buyurdu.
bn-i Hibbn (rahmetullahi aleyh), Ubey bin Kbn (rahmetullahi aleyh) yle
anlattn bildiriyor: Bir kimse vard ki, evi mescide ok uzak olduu hlde, bir vakit
cemati karmazd. Onun bu gayretini grenler kendisine: Bir binek alsan da, karanlk
veya iddetli scak olduu zamanlarda, ona binerek gelip gitsen iyi olmaz m? dediler. O
kimse, Evimin mescide yakn olmasn, mescide gelip gitmek iin bineimin olmasn arzu
etmem. Yryerek gelip gitmekle daha ok sevb kazanacam mid ediyorum dedi.
Bunun zerine Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) o kimseye, Allah
tel bu amelinin sevbn sana eksiksiz verecek buyurdu.
Enes (rahmetullahi aleyh) yle anlatyor: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
ile beraber bir yerde oturuyorduk. Bir kimse gelerek Esselm aleykm ve rahmetullahi
ve berekth dedi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Ve aleykm selm ve
rahmetullahi ve berekth diye selmn ald. O kimse oturduktan sonra,
Elhamdlillahi hamden kesran, tayyiben mbreken fihi kem yuhbb Rabbn en
yuhmede ve yenbegi leh dedi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Nasl dedin?
diye sordu. Adam sylediklerini aynen tekrar etti. Bunun zerine Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) yle buyurdu: Kudret ve irdesi ile yaadm Allah telya
yemn ederim ki, bunlar; on tane melein yazmak iin birbirleriyle yara girdii,
fakat nasl yazacaklarn bilemeyip Allah telya ulatrdklar, Allah telnn
da, Kulumun syledii gibi yazn buyurduu kelimelerdir.
Enes (rahmetullahi aleyh) yle anlatyor: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem),
Zeyd bin Smit ez-Zuraknin (rahmetullahi aleyh) yanna gelmiti. O yle dua ediyordu:
Allahm, sdece sana hamd edildii iin senden istiyorum. Senden baka ilh yoktur. Ey
merhametli ve ltufkr Rabbim. Ey gkleri ve yeri yoktan var eden Allahm. Ey yceler
ycesi ve kerem sahibi Allahm! Bunun zerine Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
ona: Dua edildii zaman kabul edecei ve bir ey istendii zaman verecei smi azam ile Allah tetya dua ettin buyurdu.
bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh) yle anlatyor: Bir gn Hz. mer Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) yanna girdi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bir hasr
zerinde uzanm, istirahat ediyorlard. Hasr, Reslullah efendimizin mbrek vcdunda
iz brakmt. Hz. mer bu hli grnce ok zlp: Y Reslallah! Sizin iin daha
yumuak bir yatak tedrik etsek diye arz edince, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
buyurdu ki: Dnydan bana ne. Ben bu dnyda, bir yaz gn yola kp da, bir
aa glgesinde bir mddet istirahat eden, sonra da ekip giden bir yolcu
gibiyim buyurdu.
bn-i Hibbnn eitli mevzlardaki kymetli szleri:
Akl, insann doru ile yanl birbirinden ayrabilmesini temn eder.
Akldan daha kymetli bir sermye yoktur. Kiinin dninin kemli (olgunluu),
aklnn kemline gredir.
Kiinin gzel ahlk sevmesi, kt ahlk terk etmesi, aklnn bulunduunun
almetidir.
Allah telnn, insanlara ihsn ettii nimetlerin en byklerinden birisi akl
nimetidir.
bn-i Mbreke, insana verilen eylerin en stn hangisidir, diye soruldu. bn-i
Mbrek hazretleri: Kmil akl cevbn verdi. Sonra hangisidir, diye soruldu: Gzel
edeb dedi. Sonra hangisidir, diye sorulunca, Susmaktr cevbn verdi.
Akll kimsenin, dnyev bir menfati kard iin bunu kendine gam yapmas
uygun deildir. nk, zlmekle ele birey gemez. Ayn zamanda, fazla znt akla
zarar verir.
Akll kimse, hastalk ve tehlike gibi bir musbet gelmeden nce tedbirini alandr.
Akll kimse, konumas istenmeden konumaya balamaz. Bir zarret olmadan,
cevapta acele etmez.
Akll olan, hi kimseyi kk grmez. nk sultn hor gren, dnyda rahatn
bozar. Sultn olmadan emniyet ve gven olmaz. Slih kimseleri hor gren, dni
hussunda zarara urar. nk, byle kimseler, insana Allah tely ve hreti hatrlatr.
Dostlarn ve arkadalarn kmseyen, vekar ve asletini kaybeder. Dier insanlar

beenmeyip, onlar aalayan, onlarn ktlnden emn olmaz.
Akll insan, nce kendi ayplarn grr. Kendi aybn grmiyen kimse, bakasnn
gzelliklerini gremez. Kiinin aybn grememesi, ktlk olarak ona yeter. nk
aybn gremeyen kimse, bu aybndan kurtulamaz.
Bir ie yeni balayan bir kimse iin, tecrbe ne kadar faydaldr!
Bir ie balamadan nce, tedbirini de almak akln icbdr.
Akll kimsenin sz mutedil ve dzgndr. Chilin sz ise, tenakuz (eliki) ve
birbirine zt eylerle doludur.
Akln feti; ucub, yan kendini beenmektir.
Akll kimseye, ahlk gzel, susmas uzun olmas yarar. nk, bunlar,
Peygamberlerin (aleyhisselm) ahlkndandr. Fazla konuup, kt ahlkl olmak,
ekynn (kt kimselerin) huylarndandr.
Akll insan, hazrlksz dvmez. Delili olmadan bir eyi mdfaaya kalkmaz.
Kuvvetli ve mahir deilse, gre meydanna kmaz.
Akll kimselerle dp kalkan, ondan kendisine lzm olan eyleri renir.
Takvya yaparak, kalbi dzeltmekle ilgili olarak buyurduklar:
Sen, yannda kimse olmad zaman, ben yalnzm deme. Beni gren var de!
Allah telnn senden bir an olsun habersiz olduunu, gizli olarak yaptn eylerin
kaybolduunu sanma.
Mlik bin Dnr dedi ki: Allah telya tati (Allah telnn beendii eyleri
yapma) al-veri olmadan kazan getiren bir ticret olarak bil.
Dnyda kiinin tatlerinin ba, iini dzeltip, onu bozacak eyleri terk etmektir.
yilerin kalbinde, iyi dnceler, ktlerin kalbinde kt dnceler dolar.
Akll kimse, her zaman kalbini kontrol eder. Allah telnn emrettii eyleri
yapp, yasak ettiklerinden saknr. Allah teldan gfil olmaz ve emirlerini yapmakta
geveklik etmeyip, uyank olur. Byle olan kii ilerinde tedbirli olur.
Vera ve tefekkr, en faziletli amellerdendir. (Tefekkr drt trl olur, demilerdir.
Allah telnn mahlklarndaki gzel sanatlar, fideleri dnmek, Ona inanmaa ve
sevmee sebeb olur. Onun vad ettii sevblar dnmek, ibdet yapmaa sebeb olur.
Onun haber verdii azaplar dnmek, Ondan korkmaa ve kimseye ktlk
yapmamaa sebeb olur. Onun nimetlerine ihsnlarna karlk nefisine uyarak gnah
ilediini, gaflet iinde yaadn dnmek, Allah teldan hay etmee, utanmaa
sebeb olur.) Allah tel, yerlerde ve gklerde bulunan mahlkt dnerek ibret alanlar
sever.
lmin lzumu ve ilim tahsiline devam etmek hakknda buyurduklar:
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: lim elde etmek
iin evinden kan btn insanlara, melekler onun iinden rz olduklarndan,
yollara kanatlarn gererler.
Denir ki, ilim ren. nk, kii lim olarak domaz, ilim sahibi chil gibi olmaz.
lim sahibi olmayan bir topluluun by yannda devaml toplantlar olup, meclisler bile
kurulsa, o yine kk saylr.
Talebe olmadka, lim olunmaz. lim ile amel etmedike de, ilim faide vermez.
Akll kimsenin ilimle uramasndan maksad, onunla amel etmektir. nk,
bundan baka bir gye iin ilim renen kii, hretini ve kibrini arttrm olur.
Fudayl bin Iyd (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Cehennemde limleri ten
(ezen) deirmenler vardr. Onlar kim? diye sorulur. lim sahibi olup, ilimleriyle amel
etmiyen limlerdir, cevb verilir.
Hasen-i Basr hazretleri buyurdu ki: Dnyy ve onun sevin ve rahatln istiyen
kimsenin kalbinde, acaba hrette durumum iyi mi olur, yoksa kt m? Korku ve endiesi
kaybolur.
Byklerden birisi, gizliden gelen yle bir ses iitti: Ey ilim talebesi! Veraa sarl,
(ok) uykuyu terk et, (fazla) doymay brak. Ey insanlar! Sizler ekin gibisiniz, lm sizi
keser, alr, gtrr.
bn-i Mesd (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: lim, fazla rivyet ve anlatmakla
olmaz. lim, ancak Allah telnn korkusu ve bykln kazandrr. (Byle olmayan
ilim, insann dny ve hretine fide vermez.)
Susmak ve dili muhafaza etmek ile ilgili olarak buyurduklar:

Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem): Allah telya ve hret
gnne mn eden kimse, hayr sylesin yahut sussun buyurdu.
Lokman Hakm dedi ki: Susmak hikmettendir. Fakat bunu yapan az.
Byk lim Kerz yle der: Az konu. Szn errinden Allah telya sn.
nk bel, azdan kan szle yanyanadr.
Susmak, insana sevgi ve vekar kazandrr. Diline sahip olup, onu muhafaza eden
kimse, skntya dmez.
bn-i Mbrek dedi: Bu dil, kalbin habercisidir. Sz kiinin aklnn miktarn
gsterir.
Fudayl bin Iyd (rahmetullahi aleyh); iki ey kalbi katlatrr: ok konumak ve
ok yemek buyurdu.
mer bin Hattb (rahmetullahi aleyh), Ahnef bin Kaysa: Ey Ahnef! ok konuan,
ok hat yapar. ok hat yapann hays (utanmas) az olur. Hays az olann vera az
olur. Veras az olann, kalbi lr buyurdu.
Muhammed bin Abdullah bin Zenc; Susmas fazla olan kimse, birok hat ve
gnahtan kendisini korumu olur. Szlerine dikkat et. Yoksa sz syledikten sonra,
keke bu sz sylemeseydim, demiyesin buyurdu.
Mverrik el-Icl: Bir ey vardr ki, yirmi senedir ve hl onu elde etmek iin
urayorum dedi. O nedir, diye sorulunca, Beni ilgilendirmeyen eyi konumamak
cevbn verdi.
Doruluk ve yalandan saknmakla ilgili olarak buyurduklar:
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) yle buyurdular: Dorulua
sarlnz. nk doruluk, hayra, hayr ise Cennete gtrr. phesiz, kii
doru syler ve Allah telnn katnda sddk diye yazlr. Yalandan saknnz.
nk yalan, ktle, ktlk ise Cehenneme gtrr. Kii yalan syler ve
Allah telnn katnda ok yalanc diye yazlr.
Allah tel dili, bedenin dier uzuvlarna stn kld. Onun derecesini ykseltti.
nk, Allah tel kendi birliini, orta olmadn, vcdun dier ksmlar arasndan
ona syletti. yleyse, akll bir kimsenin, Allah telnn kendi birliini ve bykln
konuturmak iin yaratt byle bir leti, yalana altrmas asla yakmaz. Bilakis,
insana, dilini devaml doruyu sylemeye, dny ve hrette kendisine fide verecek
eylere altrmas lzmdr. Dil neye altrlrsa, onu ister, onu konuur. (Allah tely
zikre altrlrsa, devaml onu zikreder.) Yalana altrlrsa, yalan sylemeye balar.
smil bin Abdlmelik yle anlatr: Halife Abdlmelik bin Mervn, ocuklarna
Kurn- kerm rettiim gibi, doruluu retmemi, ldrc bir zehir gibi olan
yalandan onlar sakndrmam, bu hususta onlar terbiye etmemi bana emretmitir.
Kiiye, her duyduunu sylemesi, ona yalan olarak yeter.
Abdullah bin Amr buyurdu ki: Seni ilgilendirmeyen eyi konuma. Nasl
dirhemlerini zyi ettiin zaman zlyorsun, (yalan sylediin veya baka kt bir ey
konutuun zaman) dilin iin de zl.
nsanlarn bir ksm dili sebebiyle ikrm grr. Bir ksm dili yznden hor grlr,
sevilmez. Akll kimse, dili sebebiyle sevilmiyenlerden olmaz. O, kendini diliyle herkese
sevdirir.
Hayya yapp, hayszl terk etmekle ilgili olarak buyurduklar:
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: lk
Peygamberlik sznden insanlarn duyduklar: Eer utanmyorsan istediini
yap.
u drt hasleti kendisinde bulunduranyan kimseye akll ve ilim sahibi denmez.
Birincisi; Allah korkusu. Btn hayr ve fazletlerin ba budur. kincisi; gzel bir hay
(utanma duygusu). Aslet bununla anlalr. ncs; hilm (yumuaklk). Drdncs;
emri altnda bulunanlara cmertlik yapmak.
Hay iki ksmdr: Birincisi, kiinin Allah telnn yasak ettii bir ii yapmaya
yneldii zaman, Allah teldan hays. kincisi, insanlarn beenmedii bir ii yapaca
srada insanlardan utanmas. Bu iki hay eidi de iyidir. Ancak birincisi farz, ikincisi nfile
mesbesindedir.
Hay, insan ile, kt olan eyler arasnda bir perdedir. Hay, kt ve

beenilmeyen eylerin en gzel ilcdr. Ancak, hay gidince, artk onlarn ilc kalmaz.
Zeyd bin Sabit (rahmetullahi aleyh) buyurdu: nsanlardan utanmyan Allah
teldan da utanmaz.
Haynn en byk faydasndan birisi, Cehennemden kurtulmaktr. Hay, insann
Cehennemden kurtulmasna vesle olur.
Tevzuya yapp, kibirden uzaklamakla ilgili olarak buyurduklar:
Allah tel, kendi rzs iin tevzu yapann anlayn arttrr. Byle bir kimse,
haddi ztnda kk bile olsa, Allah tel onu insanlar nazarnda byltr. Bir kimse
kendini byk grr, hareket ve tavrlaryla evresindekilerden stn olduunu
gstermeye kalkrsa, o, aslnda makam ve mevki sahibi, ok fazla servet sahibi de olsa,
Allah tel onu kltr.
Allah iin olan tevzu iki ksmdr: Birincisi; Allah telya kar olan tevzu. Bu,
kulun Allah telya ibdet ederken ve Onun beendii ileri yaparken, riy (gsteri) ve
ucub (yaptklarn beenme) dncesinden uzak olarak yapmasdr. kincisi; kiinin,
ibdet ve tat hussunda kendisini herkesten aa, gnahn okluu hussunda ise,
onlardan daha yukarda grmesidir.
Byk ztlardan birisi yle der: Yeryznde, mtevzi olarak yr. nk, u
yerin altnda nice kimseler vardr ki, onlar her ynden senden ok stnlerdi. Eer gcn,
kuvvetin, izzet ve erefin var ve bundan dolay kendini birey zannediyorsan, senden
evvel gelip geenler, daha gl ve daha kuvvetli idiler.
Muhammed bin Eb Ali der ki: Brak u byklenmeyi ve insanlara ask yzl
olmay. Ask yzl olmak ahmaklktr.
Akll insan, kendisinden yal birisini grd zaman ona tevzu gsterir. Alak
gnll davranr ve kendi kendine yle der: Bu zt yaa benden byk. Bu yzden,
onun yapt ibdet, tat ve iyi ileri benimkinden daha oktur. Kendisinden kk birisini
grd zaman, Onun ya daha kk, gnah benimkinden daha azdr der. Kendisi
gibi birisine rastlad zaman, ona bir kardei olarak bakar. nsan kendisini kardeinden
nasl byk grr? Hi kimseyi aa ve kk grmemelidir. nk, atlm bir dal
paras bile bazan insann iine yaryor.
nsanlara iyi mumele etmek hussunda buyurduklar:
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), Cehennem, yumuak ve
nefret ettirici olmayan, iyi huylu kimseye haramdr buyurmaktadr.
Akll insan, herkese iyi mumelede bulunur. Onlara kar kt huylu olmaz.
Varsa, byle huylarn brakr. nk gne buzu erittii gibi, iyi ahlk da gnahlar yok
eder. Sirke bal bozduu gibi, kt ahlk da, iyi amelleri bozar. Bazan bir kimsenin, birok
gzel huyu bulunur. Fakat bir tane de kt bir huyu bulunur. Bu bir tane kt huy, dier
btn iyi huylar bozar.
Meymn bin Mihrn (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: nsanlara iyi mumele
etmek, akln yars, suli gzel sormak ise, ilmin yarsdr. Geiminde ar harcama
yapmayp iktisd etmek, geim darlndan kurtulmaya sebep olur.
Gzel ahlk, bakalarnn sevgisini kt ahlk ise, nefretini, kinini kazandrr.
nsanlarla yakn alka kurabilmenin yollar; Onlara iyi mumele edip, ikrmda
bulunmak, onlardan gelen eziyet ve skntlara katlanmaktr.
bn-i Mbreke yi ahlk nedir? diye soruldu. Gler yzl olmak ve iyilik
yapmaktr cevbn verdi.
mm- Mchid (rahmetullahi aleyh) yle buyurdu: Bir mslman bir kardei ile
karlap, gler yzle onu karlar ve msfeha ederse, hurma aacndan hurmalarn
dmesi gibi onun gnahlar dklr.
Mdrnn lzm olduu ve mdhenenin terki hussunda buyurduklar:
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem): nsanlara mdr etmek
sadakadr buyurdular. (Mdr, dni korumak iin dnyalk vermektir.)
Herkesin rzsn kazanmak istiyen kimse, ele gemesi imknsz eyleri istemi
olur. Fakat, akll kimse, kendileriyle beraber olmak zarur olan kimselerin rzsn
kazanmaya alr.
Eb Sib bildirdi: Kimseye hle yapma. nk bu, baya ve dk kimselerin
huyudur. Kardeine iyi nasihatte bulun. Her zaman ona yardmc ol.
Selm vermek ve gleryzl olmak hussunda buyurduklar:

Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) yle buyurdular: Selm,
Allah telnn isimlerinden bir isimdir. Onu yeryzne koydu. yleyse, onu
aranzda yaynz. Mslman bir kimse, bir cemate urad zaman onlara selm
verir ve onlar da onun selmna karlk verirlerse, nce selm veren o kiinin, o
cemat zerine bir derece daha stnl vardr. nk o, onlara selm
hatrlatt. Eer cemat onun selmna cevp vermezlerse, ona o cematten daha
hayrl ve iyi olan biri cevap verir (melekler).
Selm, kalblerdeki kin, dmanlk ve dargnlk gibi kt dnceleri giderir.
Zbeyd el-Ym dedi ki: nsanlarn en cmerdi, bakasna iyilik ve ihsnda
bulunup, karlk beklemiyendir. nsanlarn af bakmndan en stn, hakkn almaya gc
yettii hlde, affedenidir. nsanlarn en iyisi, akraba ile alkasn kesmiyendir. En cimri
kimse de, selmda cimrilik yapandr.
Him bin Urve, babasnn u tavsiyesini bildirdi: Olum! Gleryzl, gzel szl
ol. O zaman, insanlara, kendilerine mal ve servet vermiten daha sevimli olursun.
Latfe ile ilgili olarak buyurduklar:
Akll kimse, gzel ve fideli latifeler yapmak ve ask yzl olmay terk etmek
sretiyle insanlarn sevgisini kazanr.
Latfe (ho ve ince manl sz) iki eittir. Birincisi; vlen latifedir. Buna, Allah
telnn beenmedii bir sz ve i bulamaz. kincisi; kt latifedir. Bu latife, insanlar
arasnda dmanlk meydana getirir. Vekar giderir. Dostluu bozar. Baya ve alak
kimseler ona kar cesret kazanr. Makam ve mevki sahibinin kinini kazanr.
Abdullah bin Hubeyk: Makam ve mevki sahibi kimse ile latife yapma, sana kin
besler. Alak ve baya kimselere de latife yapma, yoksa sana kar cret gsterip,
edebsizlik yapar.
Senin ile beraber olana ikrm et. Krc aka yapma. nk bununla, onun kinini
zerine ekersin.
Nice sammi dost ve arkadalar arasnda ayrlklar olmutur ki, bunun sebebi,
uygunsuz akalar olmutur.
Misar bin Kedm, oluna yle nasihatte bulundu: Olum! Sana nashat olarak
unu setim. efkatli babann bu szn iyi dinle. Mnzaray, sze muhalefet etmeyi,
aka ile insanlara taklmay terk et. Bunlar, sevdiim kimseler iin ho grmyorum.
nk ben mnzaray, sze muhalefet etmeyi, aka ve insanlarn birbirine taklmasn
denedim. Bunlar hi kimseye tavsiye etmem.
nsanlara, szlerinde ve ilerinde dima muhalefet edip kar kmak, kardakinin
kzgnlk ve kin beslemesine sebeb olur. Bu, mnkaa gibidir. Mnkaa insana
dmanlk kazandrr. nsanlarn szlerine ve ilerine devaml muhalefet edip kar
kmann zarar, faydasndan oktur. Zaten insanlarn birbirine svp, irkin szler
sylemesi de bu gibi davranlardan ileri gelmektedir. nsanlarn birbirine svp saymas
daha ileri bir seviyeye varnca, ldrme hdiseleri de doabilir. ki kii arasnda mnzara
ve birbirinin szne ve iine kar kma olunca, mutlaka ikisinin de kalbi birbirine kar
bozulup, aralarnda bir soukluk hsl olduu gibi, gizli bir dmanlk da meydana gelir.
Eb Ahfe el-Kenn buyurdu ki: Ey oul! Yaadn mddete birbirinizle
mnzara ve birbirinize muhalefet edip, kar kmaktan sakn. Hafiflii ve cehleti terk
et. nk bu, insana bir fide getirmez. Akrabana kin ve intikam besleme. nk bu,
akrabalk balarn koparr. Hilmi (Yumuakl) zillet, alak ve dk bir hl olarak kabul
etme. phesiz hilm, en kymetli ve insan iin en slim ve koruyucu bir yoldur.
Bill bin Sad buyurdu: Bir kimsenin mnzara ve muhalefet yaptn, sdece
kendi grn beendiini, srarl bir tutum ierisinde olduunu grrsen, hsrannn
tamam olduunu bil.
Yine buyurdu: Latfede gnah gerektiren bir durum varsa; yz karartr, kalbi
yaralar, kzgnlk ve kalbde kin meydana getirir. Eer, latifede masiyet ve gnah
gerektirecek bir ey yoksa, kalbde bulunan keder ve gamm giderir, dostluu
salamlatrr. Gnl rahatlatr. yleyse, akll kimse, eer latfe yapacaksa, dostlar ve
insanlar arasnda tatllk, sevgi ve muhabbet meydna getirecek latfeler yapar. Yaplan
latfelerle, birisini sevindirirken, dierini zecek bir duruma girmemelidir.
Muhammed bin Mnkedir (rahmetullahi aleyh) buyurdu: Ben kk iken annem

bana: ocuklarla latfe ve aka yapma. Sonra onlarn yannda klrsn ve sana
edebsizlik yapmakta kendilerinde cesret bulurlar.
Abdlazz bin Hattb anlatt: Birgn Mlik bin Dinarn yannda byk bir kpek
grld. Ayaklarn kvrm oturuyordu. Ona: Yanndaki bu kpei grmyor musun?
dediklerinde, bu kpein yanmda bulunmas, kt bir kimsenin yanmda bulunmasndan
daha iyidir dedi.
brhm Buhr buyurdu: Akam namazndan sonra Mescid-i harama gittiimde,
orada Fudayl bin Iyd hazretlerinin oturduunu grdm. Yanna gidip ben de oturdum.
Bana: Sen kimsin? dedi. brhm Buhryim dedim. Ne durumdasn? deyince, Hi,
seni yalnz grdm onun iin geldim dedim. Bunun zerine bana: Sen gybet etmeyi,
sslenmeyi veya riyy (gsterii) sever misin? deyince, ben Hayr sevmem dedim. O
zaman gel yanma otur buyurdu.
Akll kimsenin, arkada ve dost edinmekten maksadn ne olduunu iyi bilmesi
gerekir. nk, arkadalk ve dostluk, bir arada olmak, beraber yiyip imek deildir. Dost
edinebilmenin bir takm yollar vardr. Vasati bir tavr ierisinde olup, bu hususta ifrat ve
tefrite varmamaldr. Alak sesle konumal, kendini beenmilii terk etmelidir. Mtevzi
olup, muhalefet ve her eye kar kmay brakmaldr.
Dost ve karde edinilen kimseleri, meakkat ve skntya sokmamal, onlar
bktrp, usandrmamal. Buna sebep olacak davranlardan kanmaldr. nk bir anne
bile, emzirdii ocuunu, kendisine sknt verince kucanda tutmayp bir yere brakr.
Akll kimse, baya ve dk kimselerle arkada olmaz. Onlar dost edinmez.
Byle kimseler, ylan gibidir. Onlarn, sokmak ve zehirden baka sermyesi yoktur.
Verasz ilimde fide olmad gibi, vefasz dostta da hayr yoktur.
Muhammed bin brhm el-Basr der ki: Sen denemedike, grnne aldanp da
bir kimseyi arkada ve dost edinme. Nice kimseyi sdece grnne bakarak, durumunu
bilmeden dost edindim. Bana gler yzl tatl szl idi. Daha sonra aratrnca, bunu iten
gelen bir sevgi ile yapmadn grdm. Byle kimseleri dost edinme. ten sevenleri
kendine dost edin. Byle bir dost bulabilirsen, kendine byk nimet bil.
Lokman Hakm oluna yle nasihatte bulundu: Ey oul! Bir kimseyi dost ve
arkada edinmek istiyorsan, nce onu kzdr. Eer kzgnlk zamannda adlet ve insaftan
ayrlmyorsa, onu dost edin, yoksa brak.
Slih bin Abdlkudds dedi ki: Bir kimsenin sevgisi merhaba, ho geldin, naslsn
veya ben seni seviyorumdan teye gemiyorsa, hareketleri ve yapt mumeleleri, onun
bu szlerinde samim olup olmadn gsterir.
Abdullah ibni Mesd (rahmetullahi aleyh) arkadalarnn yanna gittii zaman;
Sizler benim hznmn cilssnz (Yan, benim zntm gideriyorsunuz) buyururdu.
Sfyn- Sevrye, Hayat suyu nedir? diye soruldu. O da: Dostlarla karlamak
cevbn verdi.
Mehd bin Sbk: Mmkn olduu kadar dostunu oalt. nk senin dtn ve
yardma muhta olduun gn, onlar sana yardmcdrlar dedi.
Bin dost, bir kii iin fazla deildir. Fakat bir kimsenin bir dman olsa, o, onun
iin ok fazladr.
Kim dman kk grrse, aldanr. Aldanan kimse tehlikeden kurtulamaz.
Akll kimse, adm atmadan nce basaca yeri iyice grr, sonra oraya admn
atar. Dman ile tamamen irtibt kesmez. htiycn gidermek iin ksmen de olsa ona
yaklar. Fakat tam olarak yaklamaz. nk, dman bundan cesret alp, aleyhine bir i
yapabilir. Akll kimse, mutlaka lzm olan kimselere, stesinden gelinmiyen iddetli
dmana da (aka) dmanlk yapmaz. nk byle bir dmana g yetmez. Ona
dmanlk ise fayda getirmez. Bilakis zarar verir.
Akll kimse, hibir zaman dmanndan emn olmamal, ona gvenmemelidir.
Dostluktan sonra dmanlk, ok kt bir itir. Bu, akll kiinin yapaca i
deildir. Fakat insanlk icb byle bir duruma dlrse, yine de anlaabilecek,
birbirlerine yaklaabilecek ak bir kap brakmak lzmdr.
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Slih kimse ile
beraber olan kimsenin hli, misk satan kimse ile bulunan gibidir. Eer o, ondan
bir ey satn almasa bile, onun kokusundan istifde eder. Kt kimseyle
oturann hli ise, krk eken demircinin hline benzer. Onun yakt ate ona
isbet etmese de, bir kvlcm isbet edip, bir yerini yakabilir.
Akll kimseye, slih ve iyi insanlarla beraber olup, kt ve fcir kimselerden, uzak
kalmas yarar. yi ve slih kiilerle sevgi kprs, ok abuk kurulup, bu sevginin
kesilmesi ok ge olur. Kt kimselerle ise, sevgi ba zor kurulup, abuk zlr. Kt
kimselerle beraber olmak, iyi ve slih kimseler hakknda kt zanda bulunmay dourur.
Kt kimselerle dost olan, onlarn cematine girmekten kurtulamaz.
Sfyn bin Uyeyne (rahmetullahi aleyh) buyurdu: Kim slih bir kimseyi severse,
Allah tely sevmi olur. nk slih kimseler, insanlar Allah telnn rz olduu
eylere davet ederler.
Mlik bin Dnr (rahmetullahi aleyh) buyurdu; Takv ehli, slih kimselerle ta
tamak, kt kimselerle helva yemekten daha hayrldr.
Kt kimselerle beraber bulunmak, Cehennemden bir ate parasdr. Onlarla
beraber olmak, insanda kin meydana getirir. Onlar sevgiye lyk deildirler.
u drt ey, kiiye sedet ve huzr verir. Mnsip bir hanm, hayrl evlt, slih
ve takv sahibi arkada, yiyecek-iecek ihtiycn bulunduu yerden karlayabilmek.
Abdlvhid bin Zeyd dedi ki: Dni btn ve vekar sahibi kimselerle dp kalknz.
nk onlar meclislerinde, toplantlarnda, kt, irkin, ahlka ve vekara smayan
eylerden bahsetmezler.
Akll kimse, sevdiini syledikten sonra, artk iki renkli ve iki kalbli olmaz. O, ii
dna, sz, iine uygun bir kimsedir.
brhm bin Skle (rahmetullahi aleyh) dedi ki: Bir kimsede sevdiin veya
sevmediin eyleri grrsen, onun kalbi ile dilinin birbirine uyup uymadn, onun szne
ne derecede sdk olduunu lebilirsin. Sen kimsenin kalbinde gizledii eyi bilemezsin.
Ancak sen, insanlar hakknda dillerinden kana ve zhirlerine gre mumele yap.
Dili sylemese de, seven kimsenin hlinde sevdiinin almetleri grlr.
ki ruh birbiriyle tanrlarsa, aralarnda yaknlk ve dostluk grp, birbiriyle
anlarlar. Eer birbirini tanmazlarsa, birbirinden ayrlrlar.
Ehl-i tatn, slih kimselerin kalbleri, bulunduklar memleketler uzak da olsa,
beraberdir. Kt kimselerin kalbleri de ayn yerde bile bulunsalar, birbirinden ayr ve
uzaktrlar.
Bir kimseyi tantan en byk almet, onun oturup konutuu ve sevdii
kimselerdir. nk kii, arkadann, sammi dostunun dni ve inanc zeredir.
nsanlara, arkadalarna gre itibar et.
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Birisi, baka bir
kyde bulunan bir din kardeini ziyret etmek iin giderken, Allah tel bu
ahsn yolunu gzetlemek iin bir melei vazfelendirdi. O ahs, o melein
yanna gelince melek ona nereye gittiini sorar. O da: u kyde bir kardeim
var. Ona gidiyorum cevbn verir. Melek: O ztn sana daha nce yapm
olduu bir iyilii var da onu devam ettirmek iin mi gidiyorsun? deyince, o zt:
Hayr, ben o zt srf Allah telnn rzs iin severim dedi. Bunun zerine
Melek: Ben Allah telnn sana gnderdii elisiyim. Sen o zt nasl
seviyorsan, Allah tel da seni ylece seviyor.
Bir mslmann dier mslman kardeini ziyret etmesinin iki sebebi vardr:
Birincisi; mslman kardeini ziyret etme sevbna kavumak. Byk ztlardan birisi
yle der: Birisi, srf Allah telnn rzsn dnerek bir kardeini ziyret ederse, gkte
bir melek kalmaz, hepsi o ahs selmlar. kinci sebeb; ziyret edilen ahs ile beraber
olmaktan alnan tad ve lezzet.
Abdullah bin Rec el-Gdn anlatt: Utbe-tl-Glm, insanlardan uzaklar,
kabristanlklara ve insanlarn bulunmad yerlere gider, sonra, deniz sahiline iner oralarda
kalrd. Ancak Cuma gn olunca, Basraya gelir, hem Cuma namazn klar ve hem de
yaknlar ve dostlar ile grr, onlara selm verip, hl ve hatrlarn sorar, tekrar geldii
yerlere dnerdi.
Byk lim Feryb anlatyor: Bana, Vek bin Cerrah, Beyt-i Makdisten doru
gelmiti. Geri yolum bu taraflara dmyordu. Fakat, srf seni ziyret edip, grmek
iin geldim dedi ve bir gece kalp, gitti. Bir kerre de bn-i Mbrek gelmiti. Yanmda
gn kald. Ben, on gn kalmasn istedim. Kabul etmedi. Misfirlik gndr buyurdu.
Ziyret iki eittir. Birincisi, ok samimi iki taraf arasnda olur. kisinin de
birbirinden, belki bktrrm, usandrrm, rahatsz ederim endiesi yoktur. Bu durumda,
birbirlerini ne kadar ok ziyret etseler, bu onlarn birbirine olan sevgisini arttrr. kincisi,
taraflar arasnda birincisi kadar samimiyet ve dostluk yoktur. Bu durumda, ziyret iin
fazla gidip gelmek bkknla ve rahatsz etmeye kadar gidebilir. Bu durumda, ziyreti az
yapmak daha iyidir.
Kerzi der ki: Dostuna ziyreti az yap, nk, onun seni devaml yannda grmesi
usanmaya sebeb olabilir.
Ahmak kimsenin almetleri: Sratli cevap vermek. Tedbiri terk etmek. ok
glmek. ok iltift etmek, iyi ve seilmi kimselere irkin szler sylemek. erli kt
kimselerle dp kalkmaktr.
Ahmak kimse, sen ondan yz evirirsen, zlr. Ona gidersen, frsat kollar.
Yumuak davranrsan, kabalk yapar, kaba davranrsan sana yumuaklk gsterir. Ktlk
yaparsan iyilik yapar, iyilik yaparsan, ktlkle mukbele eder. Ona hakszlk yaplrsa,
istenildii kadar elindeki alnabilir. Adletle mumele edilirse, hakszlk yapmaya kalkr.
Kt arkada edinme. nk o, Cehennem ateinden bir paradr. Ne sevgisi
dorudur, ne de sznde sdktr.
Ahmaka verilecek cevap skttur.
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki:
Zandan saknnz. phesiz zan, szlerin en ktsdr. Tecesss etmeyiniz.
Birbirinize buz etmeyiniz. Ey Allahn kullar! Kardeler olunuz.
Kardeinin iyi ve kt amelini aratrma. nk bu tecesssdr.
Akll kimseye lzm olan, kendi ayplaryla megul olmakla beraber, insanlarn
ayplarn aratrmamasdr. Kendi ayplarn grp, bakasnn ayplaryla uramayan
kimsenin kalbi rahat olur. Kendi aybn gren kimseye, bakasnn ayb byk gelmez.
Bakasnn ayplaryla uraacam diye, kendi ayp ve kusurlarn unutan kimsenin kalbi
krelir, bedeni yorulur, ayplarn terk etmek ona zor gelir.
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: demolu
ihtiyrlar, fakat onda iki ey gen kalr. Hrs ve hased (ekememezlik).
Hrs, insann rzkna bir ey ilve etmez. Hrsl kiinin hrs sebebiyle grd
zararn en hafifi; yannda bulunan kazand eylerden faydalanamamas, elde
edilemeyecek eylerin peinde yorulmas. Fakat ona kavuacak m yoksa ona
kavumadan lecek mi belli deil.
Hrsna tbi olan kimsenin, rahatlkta nasbi yoktur. nk hrs, insan belya
srkler. Akll kimse, dnyya dkn olmaz. Eer insann hrsl oluu Allah telnn
emirlerini yapmak iin olursa, bu gzeldir.
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Birbirinize
buz etmeyiniz. Birbirinize hased etmeyiniz. Birbirinize srt evirmeyiniz. Ey
Allah telnn kullar, kardeler olunuz.
Akll kimseye lyk olan, her zaman hasedden kamasdr. (Hased, Allah telnn
bir kuluna ihsn ettii nimetin, ondan kmasn istemektir. Fideli olmyan, zararl olan
bir eyin ondan kmasn, uzaklamasn istemek, hased olmaz (gayret olur).
Hased, kazya rz olmamak, Allah telnn kullar hakknda hkmettiinden
bakasn istemek, mslmann elindeki nimetin yok olmasn arzu etmektir. Hasedcinin
can rahat olmaz. Bedeni rahata kavumaz. O, ancak kskand kiinin elindeki nimet yok
olunca rahatlar.
bn-i Srn (rahmetullahi aleyh) buyurur ki: Hi bir kimseyi hased etmedim.
nk, eer o Cennetlik birisi ise, onu nasl hased edebilirim. nk o Cennete
gidecektir. Cehennem ehlinden ise, onu hased etmem mmkn deil, nk o
Cehenneme gidecektir.
Hased, kt tabiatl kimselerin huyundandr. Bunu terk etmek ise, asil ve erefli
kimselerin iidir.
Bir kimse, mslman kardeinde iyi bir durum grr, aynsnn kendisinde de,
olmasn ister, fakat o iyi durumun mslman kardeinden gitmesini istemez. Byle bir
istek, yasaklanan ve knanan hasedden saylmaz. (O, gbta olur.)
Hasedcinin (kskancn) kskanl, ummiyetle Allah telnn fazla ihsnda

bulunduu kimselere olur. Allah tel, o kimseye nimetlerini arttrdka, hased eden
kimsenin de kin ve intikam dolu kskanl artar.
Muhammed bin Hseyn el-Amm: Allah telnn bir kimseye nimeti artt
zaman, hasedciler (kskananlar), onu kskanmaya balarlar. Aleyhinde szler sylerler.
Fakat, Allah tel bir kuluna bir nimet ltfederse, artk kskanann kskanmas, o nimete
zarar vermez.
Hammd bin Humeyd, Hasen-i Basr hazretlerine; Efendim! Mmin hased eder
mi? diye sordu. Hasen-i Basr (rahmetullahi aleyh); Hz. Yakbun oullarn ne zaman
unuttun. Onlar, kardeleri Ysufu (aleyhisselm) hased etmilerdi. Fakat hased,
insanolunun kalbinde gizli ve zeri kapal olarak durur. nsan diliyle ve eliyle, hasedini
ortaya karmad mddete hasedi ona zarar vermez.
Akll kimse odur ki, mslman kardeini kskanma duygusu iine doduu
zaman, btn gcyle onu gizlemeye, hatrna gelen bu kt dnceyi yenmeye alr.
Hased edilenin tek suu, Allah telnn ltfettii nimetin onda bulunmasdr. (Bu
itibarla, hasedcinin hasedinde Allah telnn taksimine ve hikmetlerle dolu iini
beenmeme ve buna kar gelme mans bulunmaktadr.)
Hasedci, bir kimsede bir iyilik ve ona ihsn olunmu bir nimet grrse, hemen
arr. Onun bana bir bel geldiini grnce emtet eder. (emtet: Bakasna gelen
belya, zarara sevinmektir.)
Hads-i erfte Din kardeinize emtet etmeyiniz. emtet ederseniz,
Allah tel bely ondan alr, size verir buyuruldu.
Hased, sahibini ok kt durumlara sokar. bls, deme (aleyhisselm) hased
ettii iin, ok yksek bir dereceye sahip iken, daha sonra meln (lanetlenmi) oldu.
nsan, dnyda kendisine kzan herkesi rz edebilir. Fakat, hased eden kimseyi
rz etmek imknszdr. nk, onu bir ey rz eder. O da hased ettii kimseden o iyi
durumun yok olmasdr.
Cbir (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Reslullah efendimize (sallallah aleyhi ve
sellem) birisi gelip: Y Reslallah! Bana bir ey ret de, onu yapmak sretiyle Cennete
gireyim. Fakat fazla bir ey olmasn. Bunun zerine Peygamber efendimiz: Kzma
buyurdular.
abuk kzmak, ahmaklktr. nk kzmann sonu pimanlktr.
Kzma neticesinde meydana gelecek zarar, kzmadan nce dzeltmek daha kolay
ve mmkndr.
Avn bin Abdullah (r.aleyh): Hizmetisine kzd zaman, Sen bana ne kadar da
ok benziyorsun. Ben de Allah telya kar pek gnahkrm derdi. Kzgnl daha da
iddetlenince, kle olan hizmetisine, Allah iin sen hrsn der onu serbest brakrd.
nsanlar, gadap (kzmak) ve hilm (yumuaklk) zere yaratlmlardr. Bir kimse
kzar ve sonra yumuaklk gsterirse, kzmas, onu istenmiyen bir sze ve ie
drmedii mddete mezmm deildir (knanmaz). Buna ramen, kzmay her zaman
terk etmek, ondan uzak olmak daha iyidir.
Abdlmelik bin Mervn dedi ki: Bir kimsenin halm (yumuak) olduu, ancak
kzd zaman bilinir. Bir kimse kzp da, yumuaklk gsterirse, halm olduu anlalr.
Sehl bin Sad (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullah efendimize (sallallah
aleyhi ve sellem) birisi gelerek: Y Reslallah! Bana bir amel ret de, onu yaptm
zaman, Allah tel ve insanlar beni sevsin dedi. Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi
ve sellem) Dnyya kymet verme. O zaman Allah tel seni sever. nsanlarn
elindekine dkn olma. O zaman da seni insanlar sever buyurdu.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki: Sizden birinizin, bir ip
alp bir demet odun getirmesi ve onu satmas, insanlardan istemesinden onun
iin daha hayrldr.
Akll insan, her hl- krda bakasndan bir ey istemekten uzak durur. nk
bakasndan bir ey istemeye ynelmek, insann iinde, aalk duygusunu dourur.
Mutarrif bin Abdullah bin e-hhr, kardeinin oluna dedi ki: Olum! Senin iin
bir ihtiy olduu zaman bana yaz. nk ben, senin yzn isteme zilletinden korurum.
u iiri de okudu: Ey bakasndan isteme zilletiyle yorulmu kii! Sen sdece baa
gelen bel ile insan lr sanma, nsanlardan bir ey istemek de lmdr. Fakat bu dier
lmden daha byktr.
En sabrl insan, srrn bakasndan gizleyendir.
lerinde bir bilene danan, piman olmaz.
Sfyn- Sevr anlatt: Misar bin Kedma: Bir kimsenin gelip, senin ayp ve
kusurlarn sana sylemesini ister misin? dedi. O da, Eer onlarla beni ayplarsa, bunu
istemem. Fakat bana nashat ederse, bunu isterim.
Akll insan, her iinde yumuak olur. Aceleyi ve hafiflii terk eder. Allah tel,
yumuakl sever. Yumuaklktan nasbi olmayann ise, hayrdan nasbi yoktur.
Aceleciliin sonu pimanlktr.
Aceleci kimsenin vld, sinirli kimsenin sevinli olduu, asl kimsenin hasedci
(kskan) olduu, a gzl kimsenin zengin olduu, dilsiz kimsenin dostu bulunduu
grlmemitir.
nsana lyk olan, kendisine hediye verildii zaman onu kabul etmesi, geri
evirmemesi, teekkr etmesi, karlnda gcnn yettii kadar bir eyle mukbelede
bulunmasdr.
Hediye, sevgi meydana getirip, kin ve dmanl giderir.
Mslmann mslmana nashat edip, onun sknt ve kederlerini gidermesi
gerekir.
Kim bir mslmann dnyda bir skntsn giderirse, Allah tel da hrette
onun bir skntsn giderir.
Akll kimse, bakas iin bki (devaml) olmayan eyin, kendisi iin bki
olmadn bilir.
Akll kimse odur ki, dnyya ve onun ssne ve gzelliine aldanmaz. Dny ile
megul olmas, hretine mni olmaz.
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Lezzetleri yok eden lm
ok hatrlaynz buyurdu.
Her ruh sahibi lm erbetini iecek, lm tadacaktr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Lisn-l-mzn; cild-5, sh. 112
El-Vf bil-vefeyt; cild-2, sh. 327
Ncm-z-zhire; cild-3, sh. 342
Ravdat-l-ukal
BN- MENDE:
Hads limi. Knyesi Eb Abdullah olup, ad Muhammed bin shk bin Muhammed
bin Yahy bin Mende bin Veld el-Abddir. Annesi Abdileyl kablesinden olduundan,
daylarna nisbetle Abd denilmitir. Dedesi, Eshb- kiram zamannda sfehnn fethinden
sonra Abd-i Kaysoullarnn klesi iken mslman oldu. Dedesi Mende, sfehanda baz
zekt memurlarnn vekli olup, halife Mutasm zamannda vefat etti. Az hads-i erf
rivyet etmitir. Olu Yahy ve torunlar ise byk hads limi olmulardr. bn-i Mende
310 (m. 922) senesinde sfehanda domutur. sfehn ve dier beldelerde, says
binyediyze ulaan limden ilim tahsil etmi ve hads-i erf dinlemitir. Hads-i erf
renmek iin hibir skntdan kanmayan bn-i Mende; Nibr, Semerkand, Mekke,
Medne, am, Msr ve daha pekok slm memleketlerini dolat. Kymetli kitaplar telf
eden ve trih alannda da derin bir bilgiye shib olan bn-i Mende 395 (m. 1005) ylnda
Safer aynda sfehanda vefat etti.
Btn akrabalar hads limi olan bn-i Mende; babasndan, amcasnn olu
Abdurrahmn bin Yahy Eb Ali Hasen bin Eb Hreyre ve sfehndaki pek ok limden,
ayrca Muhammed bin Hasen el-Kettn, Abdullah bin Yakb el-Kirmn, Eb Ali elMeydanden; Nibrda, Eb Hmid bin Bill, Muhammed bin Hseyn el-Esmdan;
Baddda bnl-Buhtr ve smil es-Saffrdan; amda, Hayseme bin Sleymndan;

Mekkede Eb Sad bnl-Arabden; Msrda Eb Thir el-Mednden; Semerkandda,
Heysem bin Kuleybden ve daha pek ok limden hads-i erf renmidir. Hfz ve byk
lim Abdurrahmn bin Eb Hatim gibi birok limden de iczet (diploma) almtr.
bn-i Mendeden ise; Eb Abdullah el-Hkim, Eb Abdullah Gancr, Eb Sad eldrs, Temmm er-Rzi, Hamza es-Sehm, Eb Nuaym, Ahmed ibni Fadl el-Baturkn,
Ahmed bin Mahmd es-Sekaf, Ebl-Fdl Abdurrahmn bin Ahmed ibni Bendar, Eb
Osman Muhammed bin Ahmed bin Verka, oullar Abdurrahmn, Abdlvehhb,
Ubeydullah ve birok lim ilim renmi ve hads-i erf dinlemitir.
Hads-i erf iin uzun yolculuk yapanlarn sonuncusu olan bn-i Mende, Muksirn
denilen; hfzndan (ezbere) ok hads-i erf rivyet eden limlerin de sonuncusudur. Sika
(salam, gvenilir) ve sadk (rivyet ettii hads-i eriflere itimad edilir) bir zt idi.
bn-i Mende hakknda; eyh-l-slm Abdullah- Ensr: bn-i Mende, slm
limlerindendir. Hads hfz ve immdr. bn-i Hallikn: Mehr hads hfz bn-i
Mende, Trih-i sfehnn sahibidir. Sika (gvenilir) hfzlardan biridir. Eb shk bin
Hamza el-Hfz: Onun benzerini grmedim. Cafer el-Mstagfir: Ondan daha hads
hfz olan grmedim. Eb Nuaym: O, hads hfzdr ve Umeyr es-Sen, O da gibi
byk limdi. Beterkn; Eb Abdullah ibni Mende, hads ilminde imm idi. Eb Ali elHfz, bn-i Mende, hads ilminde hfz olan nce ve sonraki limlerin bayra idi. Onda
herhangi bir kusur grlm mdr? Eb Nuaym ise, bn-i Mende, hads ilminde bir da
gibi salam ve kuvvetli idi demilerdi. bn-i Mende, hads ilminde hfz (yzbin hads-i
erfi rvileriyle birlikte ezberleyen) idi. limler ittifkla bn-i Mende, iittii hadsler
iitilmemi, toplad hadsler toplanlmam hads hfzlarndan biridir demilerdir.
Yapt seyahatlerden 40 deve yk yazd notlarla dnmtr. Bu durumu olu
yle aklamaktadr: Babam Eb Sad bin el-Arabden bin sahfe, Haysemeden bin
sahife, el-Esmdan bin sahife, el-Haysem e-den bin sahife not tutmutur.
Basrada iken kendisine, baz hads limlerini grmedii, istifde edemedii
sylenince, cevbnda Biz Basradaki limlerin pek ounu iittik. Onlardan pek
kardmz olmad buyurdu. Birgn kendisine ka muhaddisden hads-i erf dinledii
sorulunca, Bebin byk limden dinledim cevbn vermitir. Hfz Ahmed bin Cafer
Binden fazla limden hads-i erf yazdm. bn-i Mendeden hfz daha kuvvetli olan
yoktu buyurmutur. Hiratn byk limi smil el-Ensr; bn-i Mende, zamannn en
nde gelen limidir demitir. bn-i Mende, Hads-i erf dinlemek iin, ark ve garb iki
defa dolatm buyurmutur.
bn-i Mende, Talha bin Ubeydullahdan yle haber veriyor: Ormanda idim. Akam
oldu. Abdullah bin mir bin Hizmn kabri yanna oturdum. Kabirde ok gzel sesle
Kurn- kerm okunduunu iittim. Gelip Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) haber
verdim. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) O Abdullahtr, Allah tel rhlar
kabz edince, Cennetdeki yerlerinde muhafaza olunur. Her gece sabaha kadar,
kabirlerine braklr buyurdu.
bn-i Mende hazretlerinin rivyet ettii hads-i eriflerde Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) buyuruyorlar ki:
Birinizin kabna kpek azn soktuu zaman, o kab yedi sefer su ile ve
bir sefer toprak ile temizlesin.
Yaptnz iler, kabirde olan yaknlarnza ve tandklarnza bildirilir. yi
ilerinizi grnce sevinirler. Byle olmayan ileriniz iin, y Rabb! Bizi doru
yola kavuturduun gibi, bu kardeimizi de kavutur. Ondan sonra, rhunu al!
derler.
Ey insanlar! Ben Eb Bekrden rzym. Bunu ona bildirin. Ey insanlar!
Ben, mer, Ali, Osman, Talha, Zbeyr, Sad, Sad, Abdurrahmn bin Avfdan
rzym. Bunu onlara bildirin. Ey insanlar! Eshbm, bilhassa kaynpederlerim ve
dmdlarm hakknda bana riyet ediniz. Hi biriniz onlardan hak talep etmesin.
nk o haklar yle haklardr ki, yarn kymet gn balanmazlar.
bni Mende yle rivyet etti: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), Eshbn
sadaka vermeye tevik ettii zaman, herkes gc yettii kadar, sadaka olarak bireyler
getirdiler. Eshb- kiramdan Utbe bin Zeyd Allahm! Sadaka olarak vereceim hi malm
yok. Ben de sadaka olarak, kullarndan eref ve haysiyetime tecvzde bulunanlar
affediyorum dedi. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Eshbna,

Kendisine yaplan tecvzleri dn akam balayan nerede? diye sordu. Bunun
zerine Utbe bin Zeyd ayaa kalkt. Reslullah efendimiz de (sallallah aleyhi ve sellem)
Sadakas kabul olundu buyurdu.
bn-i Mende, Eb Raid bin Abdurrahmnn (rahmetullahi aleyh) yle anlattn,
naklediyor: Kablemiz adna yz kii, Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) ile
grmek iin gittik. Beraber geldiimiz arkadalarm Eb Muviye, nce sen
Peygamberin yanna git. Eer ilgi grrsen bize haber ver, biz de yanna gidelim. Eer ilgi
grmezsen, hep beraber geri dnelim diyerek, nce beni gnderdiler. Peygamber
efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) huzruna knca: yi sabahlar y Muhammed
dedim. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Bu mslmanlarn selm
deildir buyurdu. Ben de Mslmanlarn selm nasldr, y Reslallah? diye sordum.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Mslman bir mslmanla
karlat zaman, esselm aleykm ve rahmetullah desin buyurdu. Ben de
Esselm aleyke y Reslallah ve rahmetullahi ve berekth dedim, Peygamber
efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem): Ve aleykmselm ve rahmetullahi ve
berekth diyerek selmm aldktan sonra smin nedir? Kimsin? buyurdu. Lat
ve Uzzann kulunun olu Eb Muviyeyim diye cevap verdim. Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) bana, Sen Rahmn olan Allah telnn kulunun olu Eb
Ridsin buyurdu. Byk izzet ve ikrmda bulundu. Beni yanbanda oturttu.
Cbbesini bana giydirdi. Ayakkablar ile asasn bana hediye etti. Bunun zerine ben de
mslman oldum. Yanmdakiler Peygamber efendimize (sallallah aleyhi ve sellem) Y
Reslallah, bu zta ne kadar ikrmda bulundun? diyerek hayretlerini belirttiler.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Bu, kavminin ileri gelenidir. Size bir kavmin
by gelirse, ona izzet ve ikrmda bulunun. buyurdu.
Abdurrahmn bin Eb Ukaylden yle naklediyor: Sakf heyetiyle birlikte
Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) huzruna geldim. Develerimizi
kapnn nnde ktrdk. eri girerken herkese kzgn kzgn bakyorduk. Fakat dar
karken sevmediimiz kimse kalmad. imizden birisi, Ey Allahn Peygamberi!
Rabbinden kendin iin Hz. Sleymnn (aleyhisselm) saltanat gibi bir saltanat
isteseydin ya! deyince, Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) bu soruya
glerek yle cevap verdi: Bana verilen, Allah katnda Sleymnn saltanatndan
daha stndr. Zr, Allah tel gnderdii her peygambere bir dua hakk
tanmtr. Onlardan bazlar dnyy istemiler. Bunlara dny verilmitir. Bir
ksm, isyn etmeleri sebebiyle kavmine beddua etmi. Kavmi de bu yzden
helk edilmitir. Ben ise, Allah telnn bana verdii bu hakk, kymet gn
mmetime efat etmek iin kullanacam
Muhammed bin brhm et-Teymden, bn-i Mesdun kendisine yle anlattn
nakletti: Tebk sava esnasnda bir gece kalktm. Kararghn bir tarafnda bir ate
yandn grdm. Hemen o tarafa doru yrdm. Grdm ki, Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem), Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) ve mer (rahmetullahi aleyh)
oradaydlar. Zlbicadeyn Abdullah vefat etmi, onun iin mezar kazmlard. Reslullah
efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) kabre inerek onu yerletirdi. zerine toprak
attktan sonra, Allahm! Ben, bu akama kadar ondan memnundum. Sen de
ondan honut ol! diye dua etti.
Ebza el-Hezaden (rahmetullahi aleyh) yle rivyet ediyor: Birgn Reslullah
efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) halka nashat veriyordu. Mslmanlardan bir grubu
meth- sena ettikten sonra yle buyurdu: Komularna dni retmeyenlere,
anlatmayanlara, Allah telnn emirlerini bildirip yasaklarndan
sakndrmayanlara, komularndan dinlerini renmeyenlere, anlayp
muhakeme etmeyenlere ne oluyor? Her kavim komularna dni anlatsn ve
retsin. Onlara Allah telnn emirlerini bildirip, yasaklarndan sakndrsn.
Dni bilmeyen kavimler de, komularndan rensinler. Derin bir anlaya
kavusunlar, rendiklerini muhakeme etsinler. Eer byle yapmazlarsa,
dnyda onlara gereken cezay veririm buyurdu ve minberden indi. Bunun zerine
orada bulunanlardan bir ksm, Peygamber efendimizin bu szyle kasdettii hangi
kabledir acaba? dediler. Dier bir ksm ise, Bunlar, Eb Ms el-Earnin mensb
olduu kabledir. nk onlar fakhdirler. Onlarn vahalarda ve llerde yaayan chil

komular vardr dediler. Bu kableye mensb olanlar bu szleri iitince, Peygamber
efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) yanna gelerek, Y Reslallah! Bakalarn
hayrla anarken, bizi kt olarak anmsnz. Biz ne yaptk? dediler. Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) Bir kavim, komularna retmeli, onlara slm
anlatmal, ikaz etmeli, onlara iyi eyleri emredip kt eylerden de
uzaklatrmaldr. Dni bilmeyen kavim de renmeli, anlamak ve muhakeme
etmelidir. Aksi halde dnyda onlara gereken cezay veririm buyurdu. Onlar,
Bakalarna dni biz mi reteceiz dediler. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve
sellem) szlerini aynen tekrar etti. Onlar da yine ayn ekilde sordular. Peygamber
efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) szlerini yine tekrar edince, bu defa O zaman bize
bir yl sre ver dediler. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) onlara,
komularna dinin emir ve yasaklarn retmeleri iin bir yl sre tand. Sonra Kurn-
kermden melen u yet-i kermeyi okudu: sril oullarndan kfir olanlara, hem
Dvdun, hem de Meryemolu snn dili ile lanet olundu. Bunun sebebi, isyn
etmeleri ve hakkn snrn am olmalaryd. Onlar, birbirlerini yaptklar
fenlktan alkoymazlard. Gerekten ne kt i yapyorlard! (Mide: 78-79).
Pekok kymetli eser yazan bn-i Mendenin en mehr eseri Trih-i sfehndr.
Ayrca tasavvuf hllerini ve edeblerini anlatt Sft-ut-tasavvuf, nesebler hakknda
malmat verdii el-Mttefik vel-mfterik, el-Hucce al trih-il-mihce ve Mucem-lBuldn, Musannef f tabakt-is-Sahbe vet-Tbin, Esm-s-Sahbe, en-Nsih velmensh, Feth-l-bb fil-knye vel-elkb, el-mn al resm-il-ittifk vet-tefrk adl eserleri
vardr.
2) El-Vfi; cild-2, sh. 190
3) El-Kmil fit-trih; cild-9, sh. 66
4) El-Muntazam; cild-7, sh. 232
5) ezert-z-zeheb; cild-3, sh. 146, cild-2, sh. 234
6) Ncm-uz-zhire; cild-4, sh. 213
13) El-Muhtasar f ahbr-il beer; cild-2, sh. 71
15) Kymet ve hret; sh. 21
16) Vehhbye Nashat; sh. 107
BN- MND (Ahmed bin Cafer):
Baddda yetien Hanbel mezhebi limlerinden. smi, Ahmed bin Cafer bin
Muhammed bin Abdullah ibni Mnd el-Badddir. Knyesi, Ebl-Hasen veya
Hseyndir. bn-i Mnd olarak mehr oldu. 250 (m. 864) senesi Rab-ul-evvel aynda
dodu. 257 senesinde doduu da rivyet edildi. 273 (m. 887) senesinde hac iin
Mekkeye gitti. Baddda yetien limlerin, en ok ilim sahibi olanlarndan idi. ok kitap
yazd. Hads ilminde sadk ve emn bir rvidir. Takv ve veras oktu, yan haram ve
phelilerden ok saknrd. 336 (m. 947) senesi Muharrem aynda vefat etti. Vefatnda
seksen yalarndayd.
Ahmed bin Cafer, birok ilimlerde yksek bir limdir. Yaad asrda, Kurn-
kerm ilimlerinde ondan daha stn olan yoktu. O, dedesi Muhammed ve babas
Caferden sonra, Muhammed bin Abdlmelik ed-Dakk, Eb Bekr Muhammed bin shk
es-Sagn, Eb Dvd es-Sicistn, Abbs bin Muhammed ed-Dr, Zekeriyy bin Yahy
el-Mervez, Ebl-Buhter Abdullah bin Muhammed bin kir el Anbarr, s bin Cafer elVerrk, Eb Ysuf el-Kals ve daha pekok limden ilim ald. Bizzat ilim meclislerinde
bulunup, onlarla sohbet etti. ok eyler rendi. Her ilimde ykseldi. Kurn- kerm ile
ilgili krat bilgilerinde stn bir mevki kazand. ok hads-i erf ezberledi ve rivyet etti.
Kendisinden az kimse ilim ald. Eb mer bin Hayve ve onun gibi olanlar ondan
rivyette bulundular. Annesinin babas Sad, ondan ilim retmek iin iczet ald.
Talebelerinin hepsi, ya kendinden byk olanlard. Yatlar ve sonrakiler, az istifde etti.
Bunun sebebi de, ilminin ok olmasna ve dnine ballktaki yksek derecesine ramen,
mizacnn sert olmasyd. Ondan en sonra ilim alp rivyet eden, Muhammed bin Fris elLgavdir. bn-i Cevz, Eb Ysuf-i Kudsden naklederek diyor ki; Ebl-Hseyn bin
Mnd, Kurn- kerm ilimleri hakknda drtyz (400), dier ilimlere it de krk (40)
ksr kitap yazd. Onun szlerinde lzumsuz olan hibir ey yoktu. Her birisi ok kymetli
idi. Rivyet ve diryet bilgilerini ok gzel birletirip telf etti. Eserlerini hakkyla
inceleyen kimse, onun faziletine (stnlne), mtlaasnn okluuna ve onun eserleri
dnda baka hibir yerde bulunmayan faydal bilgilere vkf olur.
Ubeydullah bin Ahmed es-Sayrfi diyor ki; bn-i Mnd, dinde ok gayretliydi.
ok sert mizal idi. Bunun iin onun sahip olduu ilimleri, ok kimse renip yayamad.
Ebl-Hseyn bin Salt diyor ki; bn-i Kc el-Verrk ile beraber bn-i Mndnin
yanna ilim renmek iin gitmitik. Kapsna vardmz zaman, onun criyesi kapya kt
ve Siz ka kiisiniz? diye sordu. Biz de saymz haber verdik. Eve girmek ve hads-i erf
renmek iin bize izin verildi. Bir kerresinde bizimle beraber, yannda klesi olan birisi de
girdi. Biz izin istediimiz zaman, criye yine Siz ka kiisiniz? diye sordu. Biz de: On
kii kadarz dedik. Yabancy ve klesini sayya dhil etmemitik. Bizi onbe kii grnce
dedi ki: Bugn dnp gidiniz. Size hads-i erf retmeyeceim. Biz de dnp gittik.
Kendisinin bir meguliyeti olduunu zannetmitik. Sonra ikinci gnk ilim meclisine
geldik. Bizi geri evirdi ve hads-i erf retmedi. Biz de ona, hads-i erf retmemesine
sebep olan ey nedir? diye sorduk. Dedi ki: Siz her defasnda criyeme, ders iin
geldiiniz saynz doru sylyordunuz. Son defa geldiinizde yalan sylediniz. Bu kadar
yalan syleyen kimsenin, ondan daha ok eylerde yalan sylemesinden emn olunmaz.
Ondan zr dileyerek: Bundan sonra daha dikkatli davranacaz dedik.
Eserlerinden bazlar unlardr: 1. Nsih-l-Kurn ve menshuh, 2. htilf-laded, 3. Dua- env-l-istizt min sir-l-fti vel-ht
1)
2)
3)
4)
5)

El-Bidye ven-Nihye, cild-11, sh. 219
BN- MNZR (Muhammed bin brhm):

Hads ve fkh ilimlerinde mctehid limlerden. smi, Muhammed bin brhm bin
Mnzir en-Nibrdir. Knyesi Eb Bekrdir. Mekkede eyh-l-harem diye mehr
oldu. 242 (m. 856) senesinde rann Nibr ehrinde dodu. lim renmek iin ok yer
gezdi. Mekkeye yerleti. Birok limden ilim ald. Fkh ilminde mutlak mctehid idi.
Birok kitap yazd. 319 (m. 931) senesinde Mekkede vefat etti.
bnl-Mnzir, Mekkede mftlik yapt. Buradaki limlerin en stnlerinden olduu
iin kendisine eyh-l-harem=Haremin (yan Mekkedeki limlerin) stad denilirdi.
Hads ve fkhda mctehid limlerdendir. eyh Eb shk- rz, Tabakt-l-fukah
adndaki eserinde, onu, mctehid fakhler arasnda saymaktadr.
bnl-Mnzir, Muhammed bin Meymn, Muhammed bin smil es-Sig,
Muhammed bin Abdullah bin Abdlhakem, Reb bin Sleymn ve daha pekok limden
ilim ald. Kendisinden de; Eb Bekr bin Mukr, Muhammed bin Yahy bin Ammr- Dimyt
Hasen bin Ali bin abn ve kardei Hseyn bin Ali ve daha birok lim ilim aldlar,
rivyette bulundular.
Muhammed bin brhm ibni Mnzir ile birlikte, Muhammed bin Nasr, Muhammed
bin Cerr ve Muhammed bin Huzeyme de mutlak mctehidlerden idiler. Baka bir
mctehidi taklid etmezler, kendi ictihdlarna uyarlard. bnl-Mnzirin ictihdnn,
mm- afi hazretlerinin ictihdna ve onun uslne uygunluundan dolay, afi
mezhebi limlerinden olduunu bildirenler oldu. eyh Eb Ali ve baz afi limleri de,
onlarn hepsinin imm- azamn reyine (ictihdna) uygun ictihd ettiklerini ve ona tbi
olup, onun mezhebine nisbet edildiklerini sylediler. Bununla beraber, onu taklid eden
mctehid limlerden deillerdi. ctihadlarnn ounda mm- azamn reyinden ayrlsalar
bile, ok kerre onun uslnden dar kmadlar. Fakat limlerin ou bunlarn drdn de
afi limlerinden saymlar ve onun mezhebine dhil olduklarn sylemilerdir.
Fkh ve hads ilimlerinde derin bir ilme sahipti. Zamanndaki limler arasnda onun
derecesine ykselenler ok azd. Btn limlerin ilmine itimd ettii yksek bir limdi.
Mezheb limlerinin beyanlarn, aralarndaki ihtilafl meseleleri ve bunlarn delillerini ok
iyi biliyordu. Bunlar ve dinde icm ile sabit olan hkmleri bir kitapta toplamt. Onun
bu hususta yazd eserine, herkes ihtiy duyuyordu. Eserlerinin balcalar unlardr:
1. Kitb-l-evst,
2. Kitb-l-irf f ihtilfil-ulem,
3. Kitb-t-tefsr,
4. Kitb-l-icm,
5. Kitb-s-Sneni vel-icm vel-htilf.
bnl-Mnzirin, Eb Tlib-i Mekknin ve bn-i Hzeymenin, Reslullah
efendimizden ve Onun Sahblerinden rivyet ettii dualardan bazlar unlardr:
Sbhne rabbiyel-aliyyil-alel-vehhb. L ilhe illallah vahdeh l
erike leh, lehl-mlk ve lehl-hamd ve hve al klli eyin kadr
Radit billhi rabben ve bil-slmi dinen ve bi-Muhammedin nebiyyen.
(Allah Rab, slm dn, Muhammedi (sallallah aleyhi ve sellem) Peygamber
olarak kabul ettim.)
Ey, yerleri ve gkleri yaratan, gizli ve aikre hereyi bilip hereye mlik
olan Allahm! Bir olduuna ve senden baka ibdete lyk kimsenin
bulunmadna ehdet ederim. Kendi ktlklerimden, eytann hle ve
desselerinden sana snrm.
Allahm! Senden, dnim ve dnym, malm ve ailem hakknda af ve
fiyet dilerim.
Allahm, kusurlarm rt ve beni tehlikelerden emn kl. Srmelerimi
azalt; nmden, ardmdan, samdan ve solumdan beni koru ve azametinle alt
tarafmdan (zerinde yrdm u topraklardan) gelecek zararlardan beni koru!
Allahm! Beni, mekrinden emn olanlardan klma (Senin gazbndan
devaml korkanlardan eyle). Bana bakasn musallat etme. Dima kusurlarm rt
ve beni zikrinden ayrlan gfillerden klma.
Allahm! Sen benim Rabbimsin. Senden baka ibdete lyk mabd
yoktur. Beni yaratan sensin. Ben senin kulunum, gcmn yettii kadar sana
verdiim sz ve ahid zerindeyim. Yaptm ktlklerden sana snrm,
verdiin nimetlere kreder, kusurlarmdan sana iltica ederim. Gnahlarm
magfiret eyle, senden baka magfiret eden yoktur.
(Bu dua, Seyyid-l-istigfr adyle mehrdur.)
Allahm! Gzme, kulama ve btn bedenime shhat ve fiyet ihsn
eyle! Senden baka hakk mabd yoktur.
Allahm! Kaza ve kaderinden rz olmay, ldkten sonra huzr iinde
ebed sedeti ve cemlini mhede zevkini, sana vsl olma hevesini,
dayanlmayacak zararlardan ve saptc fitnelerden beni koruman senden ister;
zulmetmek ve zlim olmaktan, bakasna tecvz etmekten veya tecvze
uramaktan veya affedilmeyecek bir gnah ilemekten de sana snrm
Allahm! Din ve azmimde sebat, rdmde azmeti, iyi ilere azmetmeyi
senden isterim. Nimetine kr ve sana gzel ibdet edebilmeyi senden
isterim. Her eyden slim ve hu sahibi bir kalbe, drst ahlka, sdk ve
zikredici lisana sahip olmay, nimetine kr ile gzel ibdet ve makbl
amellerde bulunmam senden isterim. Bildiin btn iyilikleri senden ister ve
bildiin btn ktlklerden sana snrm. Bildiin btn gnahlardan sana
tvbe ederim. Sen bilirsin, ben bilemem. Btn gizli eyleri en iyi bilen sensin!
Allahm! Gemi ve gelecek, gizli ve aikre ilediim ve senin bildiin
btn kusurlarm magfiret et. lk ve son, hereye kadir olan ve her gizliyi bilen
sensin. Allahm! Senden sonu kfr olmayan mn, tkenmeyen nimetleri
Huld Cennetinde, Peygamberin Muhammed aleyhisselm ile arkadal

senden isterim.
Allahm! Sz ve ilerin gzelini ve btn iyilikleri, ktlklerden uzak
kalmay, yoksullar sevmeyi, senden isterim. Seni sevmeyi ve seni seveni
sevmeyi ve sevgine yaklatracak her ameli sevmeyi senden isterim.
Gnahlarm balaman, beni magfiret edip merhamet etmeni senden isterim.
Kavmimi bel ve musbet ile imtihan edecein zaman, hemen beni kendine al ve
fitne ile karlatrma!
Allahm! Gayb bilen ve her eye yeten sonsuz kudretin hrmetine,
hakkmda hayat hayrl olduu mddete beni yaat. lm hayrl olduunda da
rhumu kabzeyle. Gizli ve aikre hayet (korku) zere bulunmam, hiddet ve
sknette adletten ayrlmamam, zenginlik ve fakirlikte itidli ve ztnn
cemline bakmann zevkini ve sana ulamann ak ve hevesini senden ister,
zarar veren eylerin mazarratndan ve saptan fitnelerden sana snrm.
Allahm mn cevheri ile bizi sslendir. Hidyette olup, hidyete ulatranlardan
eyle!
Allahm! syan ile aramzda perde olacak ekilde, bize hayet (korku)
ihsn eyle. Cennetine ulatracak tati, dny ve hret musibetlerini
ehvenletirecek yakni bize ver!
Allahm! Yzmz hay, kalbimizi korku ile doldur. Sana kulluk edecek
ekilde gnllerimize heybet ve azametini yerletir. En stn sevgilimiz ve en
ok korkacamz sen ol!
Allahm! Bugnn evvelini nimet, ortasn rahmet, sonunu da magfiret
ve kermet kl.
Hamd, o Allaha olsun ki, azameti karsnda herey tevzu gsterdi, dize
geldi. Ycelii karsnda herey yerlere serildi. Mlk ve azameti karsnda
herey eildi. Kudretine herkes teslim oldu. Hamd, o Allaha olsun ki, heybeti
karsnda herey duraklad. Hikmeti ile hereyi aa kard ve kibriyl
(bykl) karsnda herey kld.
Allahm! Bizi mttek olan dostlarndan, felha ermi cematinden ve
slih kullarndan eyle. Sevdiin ileri baarmada bizi muvaffak eyle ve bizi
lehimize olan iyi ilere tevecch ettir (ynlendir).
Allahm! yilikleri toplayan, evveli ve hiri iyilik olan hereyi senden
ister; ktlkleri toplayan, evveli ve hiri ktlk olan hereyden sana
snrz.
Allahm! Benim zerimde olan kudretin hakk iin bana rahmetinle
tevecch et. Sen tvbeleri kabul eden azm ve merhamet sahibisin. Allahm
hilm ve keremin hakk iin beni affeyle, bala. Sen magfiret edici ve hilm
sahibisin. Allahm, hlimi bilirsin, merhamet et. Zira sen merhamet edenlerin
en merhametlisisin!
Allahm! Bana olan mlikiyyetin hrmetine, beni nefsime hkim kl ve
nefsimi bana musallat etme. Zira diledii gibi yapan, melik ve cebbr sensin.
Allahm! Seni noksan sfatlardan takdis, tesbih, tenzih eder ve sana
hamd ederim. Senden baka ilh yoktur. Ktlkleri yapmakla nefsime zulm
ettim, gnahlarm magfiret eyle. Sen benim Rabbimsin, gnahlarm ancak sen
balarsn.
Allahm! Sana kavuturacak doru yolu bana ilham et ve nefsimin
ktlklerinden beni koru!
Allahm! Benim azba uramama sebep olmayacak hell lokmay, bana
rzk eyle. Beni taksimatna kanat edenlerden eyle ve bana ayrdn rzk ile,
senin kabul edecein iyi eylerde beni altr!
Allahm! Senden, gnahlarmn affn, vcdumun fiyetini hsn- yakn
ile dny ve hrette huzr, refah ve sedeti dilerim. Ey, gnah kendisine zarar
vermeyen ve magfiret kendisinden birey eksiltmeyen Allahm! Sana zarar
dokunmayan gnahlarm bana bala, senden birey eksiltmeyen magfiretini
de bana ver!
Dua olarak da okunabilen baz yet-i kerme melleri yledir:
Ey Rabbimiz! Bize sabr ver, mslman olduumuz halde rhumuzu

kabzeyle. (Arf-126)
Sen, dny ve hrette benim dostum, yardmcm ve koruyucumsun.
Benim canm mslman olduum hlde al ve slihlere kat. (Ysuf-101)
Sen, bizim velmiz, dostumuzsun. Bizi affet ve bize rahmet et! Magfiret
edicilerin en hayrls sensin. (Arf-155)
Bizim iin bu dnyda ve hrette gzel olan yaz. Biz sana dndk.
(Arf-156)
Ey Rabbimiz! Sana tevvekkl ve sana tevecch ettik. Rc, dn ancak
sanadr. (Mmtehine-4)
Ey Rabbimiz! Bizi bu zlim kavmin ikencesine uratma. (Ynus-85)
Ey Rabbimiz! Kfirleri bize musallat etme. Bizi magfiret eyle! Sen
muhakkak azz ve hakmsin. (Mmtehine-5)
Ey Rabbimiz! Gnahlarmz ve iimizdeki ar hareketlerimizi magfiret
eyle. (Dmanla muharebede) ayaklarmz sabit kl, tesndmz arttr ve
kfirlere kar bize yardm et! (l-i mrn-147)
Ey Rabbimiz! Bizi ve mnda bizden nce olan din kardelerimizi
magfiret eyle ve kalblerimizde mminler iin kin ve hased brakma. Ey
Rabbimiz! Sen ok efkat ve ok merhamet sahibisin. (Har-10)
Ey Rabbimiz! Bize senin katndan rahmet ver. imizde bize doru bir yol
tuttur. (Kehf-10)
Ey Rabbimiz, bize dnyda hasene (iyilik) ver, hrette de hasene ver ve
atein (Cehennemin) azbndan bizleri koru! (Bekra-201)
Ey Rabbimiz! Dorusu biz bir mndi iittik. O, Rabbimize mn edin diye
mna aryor, biz de mn ettik. Ey Rabbimiz! Gnahlarmz magfiret eyle.
Kusurlarmz rt ve bizi iyiler arasnda ldr. Ey Rabbimiz! Resllerinin lisn ile
vadettiklerini bize ver. Kymette bizi rezl ve rsv etme! Muhakkak ki Sen
sznden dnmezsin. (l-i mrn-193-194)
Ey Rabbimiz! Eer unuttuk veya yanldysak bizi mesl tutma. Ey
Rabbimiz! Bizden ncekilere yklediin gibi bize de ar yk ykleme. Ey
Rabbimiz! Takat getiremeyeceimiz eyleri bize ykleme. Bizi affet, hatlarmz
bala. Bize rahmet eyle. Sen bizim mevlmzsn, koruyucumuz ve
yardmcmzsn. Kfirlere kar bize yardm et! (Bekra-286)
Rabbim! Beni, anne ve babam magfiret eyle. Onlar, kklmde bana
acyp baktklar gibi, Sen de onlara rahmet eyle. Kadn, erkek btn mmin ve
mslmanlarn l ve dirilerini affet. Rabbim! Bana magfiret ve merhamet et.
Sana malm olan gnahlarm affeyle. zzet ve kerem sahibi Sensin. Merhamet
edicilerin en hayrls, magfiret edicilerin de en hayrls Sensin. Biz Allah iiniz,
Allahtan geldik ve Ona dneceiz. Kuvvet ve kudret Azz ve Yce olan
Allahndr. Allah bize yeter en iyi koruyucu Odur. Hatem-l-Enbiy Hazreti
Muhammed Mustaf ve line salt ve selm olsun.
Allahm! Cimrilik ve korkaklktan sana snrm. Erzel-i mrden
(bunaklk gnlerinden), el ve ayak tutmayp atehe (bunaklk) getirecek ve akl
muvazenemin bozulaca ekilde ihtiyrlktan sana snrm. Dny
skntlarndan ve kabir azbndan yine sana snrm.
Allahm! Tabiat, huy hline gelecek ve beni lekeleyecek tamahtan ve
tamah edilmeyecek eyleri tamah etmekten ve ulalamayacak eylere tamah
etmekten sana snrm.
Allahm! Faydasz ilimden, husuz kalbden, kabul olunmayacak
duadan ve doymak bilmeyen nefsten sana snrm, iddetli zdrap veren
alktan ve kt bir huy olan hynetlikten, tembellik, cimrilik, korkaklk,
ihtiyrlk ve bunaklktan, deccln fitnesinden, kabir azbndan, hayatn ve
lmn fitnelerinden sana snrm.
Allahm! Yoluna girmi, hu ile senden korkan bir kalbe shib olmay
senden isterim. Allahm! Geni magfiret ve rahmetini gerektiren eyleri ve her
gnahtan selmeti ve her iyilie shib olmay, Cehenneme varmayp, Cennete
ulamay senden dilerim.
Allahm! Gerilemekten, yksekten dp helk olmaktan, skntdan,

suda boulmaktan ve bina altnda kalmaktan sana snrm. Hak yolundan
ayrlmaktan veya dnyalk urunda lmekten sana srm.
Allahm! Kt huy, kt amel, kt hastalk ve nefsin kt arzularndan
beni uzaklatr.
Allahm! etin imtihandan, helktan, kaza ve kaderinden ve
dmanlarm sevindirecek imtihandan sana snrm.
Allahm! Kfrden, bortan, fakirlikten, Cehennem azbndan ve
deccln fitnesinden sana snrm.
Allahm! Gzmn, kulamn, dilimin, kalbimin, dnce ve ehvetimin
errinden sana snrm.
Allahm! l ve yolculuk komular geicidir. Dimi ikmetghmdaki
kt komudan sana snrm.
Allahm! Kat yrekli olmaktan, gafletten, darlktan, zillet ve
misknlikten, hakr olmaktan ve fakirlikten sana snrm. Kfr, yoksulluk,
aikre isyn ve haktan ayrlmaktan, nifak, riy ve gsteriten, kt huy ve dar
geimden hret ve riydan sana snrm. Sarlk, dilsizlik, krlk, cinnet,
czzam, alalk ve benzeri kt hastalklardan sana snrm.
Allahm! Verdiin nimetin yok olmasndan, verdiin shhatin
bozulmasndan, ani olarak gelecek musbet ve felaketten, gazbn mcib olacak
btn hareketlerden sana snrm.
Allahm! Cehennemin fitne ve azbndan, kabrin fitne ve azbndan,
fitne uyandran zenginliin ve fakirliin errinden, deccln uyandrd fitnenin
errinden ve btn kusur, gnah ve isynlardan sana snrm.
Allahm! Ar bortan, dmanmn bana galip gelip sevinmesinden sana
snrm. Muhammede (aleyhisselm) ve btn iyilere salt ve selm olsun.
1) Tabakt-l-mfessirn (Syt); sh. 28
2) Tabakt--fiyye; cild-3, sh. 102 vd.
7) Tehzb-l-esm ve-lga; cild-2, sh. 196
8) Tabakt-l-fukah (irz); sh. 89
12) hyu Ulmiddn; cild-1, sh. 292
BN- NCEYD:
Evliynn byklerinden. Knyesi Eb Amr olup, ismi, smil bin Nceyd bin
Ahmed bin Ysuf bin Slim bin Hliddir. Eb Osman Hayrnin talebelerinden olup, onlarn
nde gelenlerinden idi. Cneyd-i Badad ile grm, onun sohbetinde bulunmutur.
Vera, marifet, riyzet ve kermetleri oktur. Nibrda yaamtr. 366 (m. 976) ylnda
vefat etti. Menkbeleri ve birok veciz szleri vardr. Pekok hads-i erf ezberlemi ve
rivyet etmitir.
Kendisi anlatr: lk defa Eb Osman Hayrnin meclisinde tvbe ettim. Bir sre
sonra tekrar gnah ilemeye balaynca, sohbetlerini terk ettim. Bu zt ne zaman
grsem, beni grmesin diye utancmdan kaardm. Fakat bir gn beni yolda grnce:
Yavrucuum, gnahsz ve temiz olduun srece dmanlarnla oturma. nk dman
sendeki kusuru grr ve bundan dolay sevinir. Buna da sen zlrsn. Gnah ilemen
gerekiyorsa, gene bizim yanmza gel, biz sana katlanrz. Bylece dmann istedii bir
duruma dm ve onu sevindirmi olmazsn deyince, gnah ilemekten vazgetim ve
samm bir ekilde tvbe ettim.
Birgn Eb Osman, snr boylarndaki mslmanlarn ihtiylarn grmek iin
halktan yardm istedi. Kimse birey veremedi. Bundan dolay Eb Osman ok zld ve
alad. Yats namazndan sonra bn-i Nceyd, iinde ikibin dirhem olan bir kese getirip
Eb Osmana verdi ve: Bu paralar istediiniz yere harcaynz dedi. Eb Osman buna
ok sevindi ve hayr duada bulundu. Sabahleyin sohbetindekilere Dn gece bn-i Nceyd
bizi ok sevindirdi. Snr boyundaki mslmanlarn ihtiyc iin ikibin dirhem getirdi
deyince, bn-i Nceyd ayaa kalkarak, O dirhemler annemin idi. Onun rzsn almadan
onlar size getirdim. Onlar geri verin de, anneme iade edeyim dedim. Eb Osman
dirhemleri geri verdi. Akam olduu zaman bn-i Nceyd dirhemleri tekrar geri getirerek
Eb Osmana: Bu mal yle bir ekilde sarf ediniz ki, bizden baka hi kimse bilmesin
dedi.
bn-i Nceyd buyurdular ki: Nefsine deer veren, dinine kymet vermez.
Kula lzm olan ey, snnete uygun olarak kullua yapmak ve bu yolda
yrmektir.
Fidesiz ilim, shibine menfaatten ok zarar verir.
Fikri shhatli olann sz sdk, ameli hlis olur.
Tasavvuf, Allah telnn emir ve yasaklarna uymakta sabretmektir.
Bir kimsenin gznde nefsinin deeri olursa, ona iledii gnah basit gelir.
Allah tel bir kuluna hayr murd ederse, ona slih ve ihtiyr ztlara hizmet
etmeyi, onlarn istedikleri ileri yapmay, hayr yollarna girmeyi ve bu hayrlar grmeyi
nasb eder.
Dncesini dorultan kimsenin konumas doru olur ve ameli de hlis olur.
Tevekkl eden kimse, Allah telnn hkmlerine rz olan kimsedir.
Kim bireyin ona faydal veya zararl olduunu bilmezse, cehletini ortaya koyar.
Halkn karsndaki itibr ve mevkiini bir tarafa atverenin, dnydan ve dny
ehlinden yz evirmesi gayet kolay olur.
nsan terbiye etmek, ona ihsnda bulunmaktan daha hayrldr.
Emirleri hafif tutmak, o emri veren miri az tanmaktan ileri gelir. Eer kul, emir
veren, mir olan Allah tely tam hakk ile tanrsa, emirlerini hafif grmez.
Abdlvhid bana vasyyet et, deyince yle buyurdu: lim ile megul ol. Btn
mslmanlara hrmet et. Gnlerini bo geirme, insanlarn arasnda garib ol. lim ve
mslmanlara hrmet ile megul olman, Allah telnn emirlerinden sana bir hissedir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Tabakt--fiyye; cid-2, sh. 190, 261, 266
BN- SEMN (Muhammed bin Ahmed):

Vaz ve nashatlaryla mehr lim. Knyesi Ebl-Hseyn olup, en-Ntku bilHikmeti (Hikmetli konuan) lakb verilmitir. 300 (m. 912) senesinde Baddda dodu.
387 (m. 997)de orada vefat etti. Vaz ve nashatta zamannn sekin limlerinden olup,
nashatlar pek tesirli ve fideli olmutur. Halk arasnda bn-i Semndan vaz dinle,
nashat al! sz mehr olmutur.
lim ald limler: Abdullah bin Eb Dvd Sicistn, Ahmed bin Muhammed bin
Selm Muhrem, Muhammed bin Mahled Devr, Muhammed bin Cafer Metr, Muhammed
bin Muhammed bin Eb Huzeyfe, Ahmed bin Sleymn bin Zeyyn ed-Dmekiyyn, mir
bin Hasen e-eybndir. Kendisinden ise; Hamza bin Muhammed bin Thir ed-Dekkk,
Kd Eb Ali ibni Eb Ms el-Him, Hasen bin Muhammed el-Hill, Eb Bekr et-Thir,
Abdlazz bin Ali el-Ecz ve dier ztlar ilim almtr.
Zamannn insanlar onun hikmetli szlerini toplayp yazmlardr. Ebl-Ksm
smil bin Abbd yle nakletmitir: bn-i Semn birgn krs zerinde vaz veriyordu.
yle buyurdu: Eti konuturan, yaa grdren, kemie iittiren Allah tely tesbih
ederim. (Bu sznde etten maksat dil, yadan maksat gz, kemikten maksat kulak idi)
Irak halk ona kar byk bir sevgi besler, ok severdi. Onun nashat ve
vazlarndan istifde etmek iin byk kalabalklar hlinde etrfnda toplanrlard.
nsanlarn kalblerinden, hatrlarndan geen eyleri bilirdi. Bu vasfyla mehr olmutur.
Ebl-Feth Kavvs yle anlatmtr: Bir defasnda iddetli bir darla dtm. Hi param
kalmamt. Bir eyler satmak iin evi aradm taradm. Bir yay ve bir de giydiim
mestlerden baka birey yoktu. Bunlar satmaya karar verdim. Sabahleyin bunlar satmak
zere evden ktm. O gn bn-i Semnun vaz gnyd. nce bn-i Semnun vazn
dinliyeyim, sonra gidip bunlar sataym diyerek vaz dinlemeye gittim. Vaz dinledikten
sonra kalkp gidiyordum. bn-i Semn bana uzaktan seslenerek, mesti ve yay satma,
Allah tel sana rzk gnderecek buyurdu.
Eb Thir bin Halef anlatr: bn-i Semn birgn Baddda, minberde vaz
veriyordu. Minberin nnde oturanlardan Ebl-Feth Kavvs uyudu. bn-i Semn hemen
sustu. Uyand zaman, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) ryada grdn deil
mi? dedi. Evet grdm dedi. Seni uyandrp da, tatl ryan yarda brakmamak iin
sustum buyurdu.
Eb Ali bin Eb Ms el-Him yle anlatmtr: Bana Tiillahn azdl klesi Veh
yle anlatt: Tiillah bana bn-i Semnun hkmet konana arlmasn syledi. O
gn pek kzgnd. Bu hlinden ekinilirdi. nk hiddetli biri idi. Birini gnderip, bn-i
Semnu arttm. Fakat onun kzgn hlinden iime bir phe dmt. bn-i Semn
gelince haber verdim. Yanna girip uslne uygun ekilde selmlad ve oturdu. Sonra vaz
ve nashata balad. nce Emr-l-mminn Aliden kerremellh vecheh yle
nakledilmitir, diyerek sze balad ve Hz. Aliden yaplan bir rivyeti nakletti. Sonra da
konumasna devam etti. Tiillah onu dinlerken alamaya balad, sesi iitiliyordu.
Elindeki mendili, gzyalaryla srlsklam olmutu. Bunun zerine bn-i Semn
konumasn bitirdi. Tiillah bana, iinde gzel koku ve dier hediyelerin bulunduu bir
kutu verdi. bn-i Semna hediye edilmesi iin verilen bu kutuyu ona verdim. Bundan
sonra bn-i Semn ayrlp gitti. Ben Tiillahn yanna girip; Efendim, nce ok kzgn
idiniz. bn-i Semn ile grtkten sonra bu kzgnlnz geti. Sebebi nedir? dedim.
Dedi ki: Bana bn-i Semnun Hz. Ali hakknda yanl dnd sylenmiti. Bunun,
doru olup olmadn aratrdm. Fakat o, yanma gelir gelmez Hz. Aliden gelen bir
rivyeti nakletti ve onu medhetti. Halbuki rivyet hussunda geni ilim sahibi
olduundan, istese baka bir rivyeti syleyebilirdi. Anladm ki, o bu hususta kendisine
yaplan iftiray anlad ve sze Hz. Aliden bahsederek balad ve kendisinin byle bir
ithamdn uzak olduunu ortaya koydu. O bunu kefetti, kalb gz ile grd dedi.
Ebl-Ksm, kr-l-Addden naklen yle anlatmtr: Melik Add-d-Devle
Badda girip, Badd harb, halk da katletmiti. Sonra da, hibir kimse ne cmilerde,
ne de yollarda konuma yapmayacak diye iln edilmiti. bn-i Semnun Cuma gn
Mensr Cmiinde krsye kp, insanlara vaz ettiini haber ald. Bunun zerine bana,
birini gnder, onu getirttir emrini verdi. Birini gnderdim. Onu getirdi. Yanma girdiinde
baktm, heybetli ve yznden nr akan bir zt olduunu grdm. Elimde olmadan
hrmeten ayaa kalktm. Sonra onu yanma oturttum. O da oturdu. Benim elimden ve
benim sebebimle ona bir zarar dokunmasn istemiyordum. Dedim ki, efendim bu melik
ok zlim birisidir. Onun emrine uymaman sebebiyle sana bir zarar dokunmasn istemem.
imdi ben seni ona gtreceim. Onu grr grmez yeri p, sana bir ey sorduu zaman
yumuak cevap ver. Allah teldan yardm dile, umulur ki seni affeder. Bu szlerim
zerine bn-i Semn hereyi yaratan ve hereyin sahibi Allah teldr dedi. Sonra onu
melikin odasnn yanna kadar gtrdm. Melik, kendisine yaplacak herhangi bir
saldrdan ekinerek, emniyetli bir odada tek bana duruyordu. Kapnn nne
geldiimizde, sen burada dur, ben, dnnceye kadar bir yere ayrlma ve selm verince
yumuak ve hu iinde ol dedim, izin istemek iin melikin yanna girdiimde, bir de
baktm, bn-i Semn da yanmda peimden gelmi. Yzn duvara dnp, Hd sresinin
102. yet-i kermesini okudu. Sonra melike dnp Ynus sresinden Sonra onlarn
arkasndan, sizi arza halfeler yaptk ki, bakalm nasl ameller iliyeceksiniz
melindeki yet-i kermeyi okudu. Bundan sonra da vaz ve nashate balad. nsan
hayrete drecek yle eyler anlatt ki, melikin gzleri dolup alamaya balad. Kolunu
yzne tutup alyordu. Melikin byle aladn hi grmemitim. bn-i Semn dnd ve
kp, benim odama gitti. O gidince melik bana dedi ki, Beyt-l-maldan bin dirhem ve
elbise deposundan, da on elbise al, onlar gtrp bn-i Semna ver. Almam derse, al;
arkada ve yaknlarna datrsn de. ayet alrsa, onu ldr, ban bana getir dedi. Bunun
zerine beni iddetli bir znt ald. Paray ve elbiseleri gtrp bunlar al, paray
harcarsn, elbiseleri de giyersin dedim. Almad, yaknlarna verirsin dedim, yine almad.
Dnp, durumunu melike haber verdim, o da Allaha hamd olsun ki, bizi ondan, onu da
bizden kurtard dedi.
bn-i Semn, vefat etmesine yakn bir zaman ben defnolunurum, sonra kabrim
alr demiti. Vefat edince, cenzesini Eb Nasr ve Hanbel fakhi Eb Abdullah bin
Hmid ykad, kardei Hasen ilk cenze namazn, Eb Fadl Temm de ikinci defa cenze
namaz kaldrd. Vefat ettii evinde defnedildi. Halkn ou, onun vefatn duyup, cenze
namaznn mescidde klnacan bekliyordu. Defnedildii sylenince halk ayaklanp,
defnedildii yerden cenzesini karp, mescide gtrdler ve byk bir kalabalk hlinde
yeniden cenze namazn kldlar. Sonra yine ayn yere defnedildi. 427 (m. 1036)
senesinde cesedi defnedildii yerden alnp, Makberet-i Ahmed denilen kabristana
tand. Kd erf Eb Ali bin Eb Ms yle anlatmtr: bn-i Semn vefat ettiinde
defnedilirken grmtm. Kabri deitirilirken de (Vefatndan 40 sene sonra) grdm. Hi
rmemi, bozulmam, ilk kabre konulduu hlde aynen duruyordu. Bu nakledilii
srasnda cemat yle dediini iitti: phesiz ben ldm ve defnedildim. Defnimden
sonra karldm...
bn-i Semn hazretlerinin szleri pek mehr olup, bir ksm yledir:
Gnahlarndan dolay Rabbinden af dileyen yok mu? Rabbime kar kulluk
vazfemi niin yapamadm diye boyun bkp alayan yok mu? Af ve magrifet midiyle
Allah telya koanlar yok mu? lmeden nce lme hazrlananlar yok mu? Kin, nefret,
hased ve gybet gibi kalb hastalklarndan kurtulmak isteyenler yok mu? Doru yolun
yolcusu olacaklar yok mu? Hlinin perianlna h edenler yok mu? Gnahlara son
verilmeyecek mi? Geveklik ve tembellikten saknma olmayacak m? Ahmaklklar terk
edilmeyecek mi? Slih amel ilemeye gayret gsterilmeyecek mi? Ecelin geliini bekleyip,
hazrlk yapanlar yok mu? Yalnzlklarnda hlini dnp, gzya dkenler yok mu?
ehvetlerine esir olmaktan kurtulmak isteyenler yok mu? Hergn insanlar alp gtren
lm gren yok mu? Ayplardan, gnahlardan kaan yok mu? nceki gnahlarn
hatrlayp, pimanlk duyan yok mu? Birgn lm gelip elin ayan tutmaz, gzn grmez,
kulan iitmez, dilin sylemez olacandan ibret alanlar yok mu? mrn boa geirdii
iin zlenler yok mu? Dnynn geici lezzetlerine aldanmayp, hreti kazanmak iin
alan yok mu? Nefsin arzu ve isteklerinden kurtulmak isteyenler yok mu? Allah
telnn sevdii ve kendine yakn kld kullarndan olmak iin yalvarp, yakaran yok mu?
Takvya sarlp, haramlardan saknanlar yok mu? insanlarn deil, Rabbinin rzsn
arayanlar yok mu? hret yolculuuna azk hazrlayan yok mu?
Her geen gn, mrnn tkenmekte olduuna alayan yok mu? Gafletinden
dolay Rabbine tvbe eden yok mu? Reslullah efendimiz Muhammed aleyhisselmn
snneti ve Onun sevgili Eshbnn yolundan giden yok mu? Gnahlardan uzaklap,
Allah telnn affna kavumak isteyen yok mu? u ksack dny hayatn, ebediyen
kalaca yer olan hreti iin sermye yapan yok mu? Kabirdeki yalnzlna ve orada tek
bana sorgu sule ekileceine alayan yok mu? Kabrin karanlnda, kendisine bir
aydnlk arayan yok mu? Dnyda slih ameller ileyerek, kabrinde yapayalnz kalaca
zaman iin kendisine bir arkada, sdk bir dost edinmek isteyen yok mu? mr bitip,
lm gelince; ailesinden, oluk ocuundan, dostundan, akrabasndan, malndan,
mlknden ve sevdiklerinden ayrlp gideceini hatrlayan, dnen yok mu?
Masiyetleri (Allah telnn rz olmad, beenmedii eyleri) ok aa ve
irkin grdm. Bundan dolay onlar terk ettim. Bylece sevba ve sedete kavutum.
Zhid olma, dnyya gnl balamama sylyorsun, kendin yeni, k
giyiniyorsun ve eitli yemekler yiyorsun dedikleride, Allah tely, slmiyetin
emretdii gibi bilen kimseye, dny mal zarar vermez buyurdu.
Allah telnn ad bulunmyan sz, kymetsizdir. Allah tely hatrlamadan
susmak, bouna vakit geirmektir. bret almadan bakmak fidesizdir buyururdu.
3)
4)
5)
6)

BN- HN:
Tefsr, hads, krat ve trih limi, viz. Yzbin hads-i erfi rvileriyle birlikte
ezberden bilirdi. ok kitap yazd. Knyesi Eb Hafs olup, asl ismi, mer bin Ahmed bin
Osman bin Ahmed bin Muhammed bin Eyyb bin Ezdd bin Serrc bin Abdurrahmndr.
Annesi, Ahmed bin Muhammed bin Ysuf bin hin eybnnin kzdr. bn-i hin ismi
buradan gelmektedir. Dedeleri, Merv civarndaki Mervrzdan gelerek, Baddn
dousunda Muteriz nahiyesinde oturduu iin, Badad nisbet edildi. Muhaddis-i Irak ve
Viz, bn-i hin lakablaryla mehr oldu. 297 (m. 909)de Baddda dodu. 385 (m.
995) ylnda vefat edip, Baddda Bb-l-Harbdeki Ahmed bin Hanbel hazretlerinin
yanna defnedildi.
limle uraan bir aileden gelen bn-i hinin babas, onun doum trihini,
nereden geldiklerini ve soyunu; Misar, Eb Nuaym ve Muhammed bin Ali bin Abdullah
Verrk rivyetiyle gelen hadslerin topland kitabnn zerine yazmt. lk tahsilini
babasndan ve evresinden alan bn-i hin, yzsekiz ylnda, yan onbir yanda iken
hads-i erf yazmaya balad. lim tahsili iin am, Basra, ran ve Msrdaki ilim
merkezlerini dolat.
Muhammed bin Muhammed bin Bagand, Muhammed bin Hrn bin Mcder, Eb
Habb Abbs bin Birt, uayb bin Muhammed Zr, Ebl-Ksm Begv, Eb Ali
Muhammed bin Sleymn Mlik, Ahmed bin Muhammed bin Heysem Dekkk, Eb
Abdullah bin Ufeyr, Ahmed bin Muhammed bin Hn atv, Ahmed bin Muhammed bin
Hasen Rob, Ahmed bin Muhammed bin Muglis, Ebl-Hasen Kerh, Ahmed bin
Muhammed bin Eb eybe ve daha birok limden ilim tahsil edip, hads-i erf rivyet
etti. Krat ilmini Msrda; Eb Bekr bin Eb Dvd, Eb Bekr bin Mchid, Eb Bekr bin
Nakk, Ahmed bin Mesd Zhrden rendi. Zamannda Irakn hads limi ve imm
oldu. Yllarn Allah telnn dnine hizmet, insanlara doru yolu retmek iin harcad.
Vazlaryla halka, dersleriyle mmtaz talebelerine, pek kymetli eserleriyle de, daha
sonraki nesillere rendiklerini aktard. lmi, yalnz Allah rzs iin renir ve yine Onun
rzs iin retirdi.
Eb Hafs bin hinden, bata olu Ubeydullah olmak zere; Muhammed bin EbilFevris, Mlini, Hill-i Haffr, Berkn, Ezher, Ezc, Eb Hseyn Muhted, Tenvih, Cevher,
Halll ve daha birok lim ilim tahsil etti. Hseyn bin Tancir de ondan krat ilmini
renip nakletti.
Kendisi anlatr: Bir seferden dnmde yazdklarmn hepsini kaybettim. Aklmda
kalan hads-i erfleri yazdmda tam yirmibin adet olduunu grdm.
Talebelerinden Ezher: Hocam bn-i hin, sika (gvenilir) idi ve yannda hocas
Begvden yediyz para kitap vard dedi.
Eb Mesd Dmekden bn-i hin hakknda soruldu. Buyurdu ki: bn-i hinin
yazdklarn aln.
bn-i hinden dokuz ya kk olup, ayn ylda vefat eden mehr hads limi
Dre Kutn: bn-i hin sika (gvenilir) idi buyurdu. bn-i Mkl Eb Hseyn bin
Mhted-billah ve talebelerinden Atik: O emn, sika (gvenilir) idi demektedirler.
bn-i hin, Eb Sad-i Hudr hazretlerinden u hads-i erfi rivyet etti:
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Size, Allah telnn onunla gnahlarnz
mahvedip, iyiliklerinizi oaltaca birey tavsiye edeyim mi? buyurdular. Evet
y Reslallah dedik. Resl-i ekrem (sallallah aleyhi ve sellem): Zorluk zamanlarda
gzelce abdest almak, uzak yerlerden cmiye gelmek, bir namazdan sonra ikinci
namaz beklemek buyurdular.
bn-i hin, Eb Umreden u hads-i kudsyi rivyet etti: Allah tel
buyurdu ki: Hayr ve erri yarattm. Hayr iin yarattm ve hayr kendi
ellerinde icra ettiim kimseye mjdeler olsun...
bn-i hin Nsih ve Mensh adl eserinde ie-i Sddkadan (r.anh) yle rivyet
etti: Veda Haccnda Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bizimle birlikte hac etti.
Sonra Hacun kabristanna urad. Mbrek, znt ve kederden alyordu. Orada uzunca
bir zaman kaldktan sonra benim yanma geldi. Bu defa neeli ve tebessm ediyordu.
Ben, hlinde grdm bu ak deimenin sebebini sorduumda: Annemin kabrine
gittim. Cenb- Haktan annemi ihy buyurmasn diledim. Kabul buyurup annemi
diriltti ve bana mn ettikten sonra ebed hline red ve ide buyurdu diye cevap
verdi.
bn-i hin vaz ve nashatlaryla insanlar doru yola arrken, talebelerinden
bn-i Eb Fevrisin dedii gibi, kimsenin yazamayaca kadar ok kitap yazarak, ders ve
vazlarna yetiemeyenlere de ilmini ulatrmaya alt. Yzlerce cildlik yz eit, dier
bir rivyette de yzotuz eit kitap yazd. Bu eserlerinden Msned, Tefsr, Trih-i esm-i
sikt mimmen nakl anhm-l-ilm, Mucem--yh, el-efrd, Kef-l-memlik, Nsih-lhads ve mensha, Tergb f fedil-l-aml ve Zhd en nemlileridir. Kd Muhammed
Bin Dvd anlatr; bn-i hin bana, ilk yazmaya baladndan bu zamana kadar,
mrekkebe yediyz dirhem para verdiini syledi.
mm- Syt ise, Tefsr limlerinin sonuncusu bn-i hinin bin cildlik tefsri ve
binbeyz cildlik msnedi vardr. O, yirmisekiz kantar mrekkeb kullanmtr.
buyurmaktadr. Bu kymetli eserlerden bazlar daha sonra gelen limler tarafndan
ksaltlarak muhtasarlar yaplmtr.
1)
2)
3)
4)
5)

BN- REVEYH (Abdullah bin Muhammed):

Hads ve fkh limi. Knyesi Eb Muhammed olup, asl ismi, Abdullah bin
Muhammed bin Abdurrahmn bin ireveyh bin Eseddir. Kar, Nibr ve Matlub nisbet
edilmi ve bn-i ireveyh diye mehr olmutur. 305 (m. 917) ylnda vefat etti.
lim tahsil etmek ve hads-i erf renmek iin eitli ehirlerdeki limleri ziyret
eden, Abdullah bin ireveyh, bata shk bin Rheveyh olmak zere, Abdullah bin
Muviye Cemh, Amr bin Zerre, Eb Kureyb, Ahmed bin Meni ve bunlarn zamanlarnda
yaayan limlerden ders alp hads-i erf rivyet etti. Hads ilminde sika (gvenilir)
olduu bildirildi. Yzbin hads-i erfi rvileriyle birlikte ezberleyerek hfz oldu. Allah
telnn dnine hizmet ve Onun rzsn kazanabilmek iin ok alt. ok ibdet eder,
ilim renme ve retmeye gayret ederdi.
Abdullah bin ireveyhten birok lim ilim tahsil etti. Kendisinden; Muhammed bin
Yakb Ehram, bn-i eyh Ahmed bin Muhammed Nibr, Eb Hmid Ts, Hfz Eb Ali
Nibr, Ebl-Ksm Abdullah Nes, Hseyn bin Ali ve Nibrlu limlerden birou
hads-i erf rivyet etti. Talebeleri de; hocalar bn-i ireveyh gibi, yalnz Allah telnn
rzsn kazanmaya gayret ettiler. nsanlar, Cehennem ateinden kurtarmaya altlar.
Birok kymetli eser yazd. Bunlardan Mehsn--eric vel-islm mehurdur.
1)
2)
3)
4)
5)

Tabakt- fiyye; cild-3, sh. 43, 57, 276
BN- YEZDNYR:
Evliynn byklerinden. smi Hseyn bin Ali bin Yezdnyr olup, lakb Eb
Bekrdir. Urmiyelidir. Hads rivyet ettii ztlardan drdnc asrda yaad
anlalmaktadr. Tasavvufta, kendisine has tkibettii bir yolu vard. Haramlardan ve
phelilerden ok saknr, devaml mubahlarn fazlasn terk ederdi. Zhiri ilimlerde de
limdi.
Kendisine Hay (utanmak) nedir? diye sordular. Onlara yle buyurdu: Haynn
ok ynleri vardr. Bunlardan; meleklerin hays ki, onlar, Y Rabb! Sbhnsn, sana
lyk bir ibdeti yapamadk diyerek kusurlu olduklarn bildirirler. Buna Kusur hays
denir.
srafil aleyhisselmn hays ki, Allah telnn bykl karsnda utancndan
kanatlarn sarktr. Buna cll hays denir.
Birgn mriklerden Abine bin Hsn- Fezr, Peygamber efendimizin huzruna
geldi. O srada Hz. ie vlidemiz de oradaydlar. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi
ve sellem), Fezrnin geldiini grnce, Hz. ieyi grmemesi iin, Hz. ienin nne
getiler. Peygamberimizin, bu yaptna Gayret hays denir.
Allah tel, Kurn- kermde melen ... Peygamberin evinde yemeinizi
yedikten sonra dalnz. Sz konumak, sohbet etmek iin de izinsiz girmeyiniz.
nk bu, Peygamberlere eziyet veriyor, (sonra kn veya girmeyin demee)
sizden utanyor... (Ahzab-53) ite buna Kerem hays denir.
Ms aleyhisselm, dnyalk ileri Allah teldan istemeye utanp, Y Rabb!
Baz dnyalk ihtiylarm oluyor, fakat istemekten hay ediyorum deyince, cenb- Hak
da Y Ms! Hamurun tuzundan, merkebin otuna kadar, ne ihtiycn varsa benden
iste... buyurdu. Ms aleyhisselmn bu haysna istihkr denir.
Eshb- kiram (r.anhm), Y Reslallah! Hz. Osman ile olunca, bizim yanmzda
oturduunuz gibi oturmuyorsunuz. Hikmeti nedir? diye sordular. Buyurdu ki: Osman
yle bir kimsedir ki, melekler dahi ondan hay eder, ben nasl etmiyeyim? ite
buna Vekar hays denir.
Allah tel, s aleyhisselma, Y s! nce nefsine t ver, sonra insanlara.
Aksi hlde benden utan buyurdu. Bu utanmaya Murkabe hays denir.
Mircda namaz elli vakit farz olduunda, Hz. Ms, Peygamber efendimize
(sallallah aleyhi ve sellem), mmetin dayanamaz. Allah teldan azaltlmasn dile
deyince, Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) de be vakte kadar indirtmiti.
Hz. Ms, Bu dahi oktur deyince Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem),
Artk bunu da azaltmasn istemekten utanrm buyurdular. te buna Mrcaat hays
denir.
Haramlardan saknanlar hakknda cenb- Hak yle buyurdu: Ben halk hesaba
ektiim zaman, onlar hesaba ekmekten utanrm. Bunu Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) haber verdi. Buna da hsn hays denir.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), Allah tel, (Ben azmn,
slmda aaran sa ve sakala azb etmekten hay ederim) buyurdu. Bu hayya
Rahmet hays denir.
Hz. Ebdderd, Humus halkna, Siz Allah teldan utanmaz msnz?
Oturamyacanz binalar yapyorsunuz. Yiyeceinizden ok mal biriktiriyorsunuz.
mrnz boyunca ulaamayacanz uzun emeller peinde kouyorsunuz buyurdu. te
bu utanmaya da Gurr hays denir.
Reslullah efendimiz Hay mndandr. Hay Cennettedir. buyurdular.
Burada anlatlan haynn ad da, mn haysdr.
Bir de znet (ss) hays vardr ki, kimde bulunursa onu ssler. Hads-i erfte:
Rfk, bulunduu yere sdece ss getirir buyuruldu. Bu rhu ssleyen bezeyen bir
haydr.
Bir kimse kendisinden nashat istediinde ona, nsanlar arasnda bulunmak
zorunda kalrsan, kalb krmaktan sakn. ok sakn... yle dikkatli ol ki, Allah telnn
rahmet nazarndan drecek bir harekette bulunmayasn. Edeb d bir szn ve
hareketin sebebiyle sana gz dikmesinler.
Buyurdu ki: Cenb- Hakkn tvbe kaps devaml aktr. Bir hat ve bir kusur
meydana kar, bir gnaha dr olursan, hemen Allaha ynel. Senden beklenen budur.
ayet bu ekilde yaparsan, Rabbimiz fadl ve keremiyle kabul buyurur.
Melekler semnn bekileri, muhaddisler snnetin bekileri, evliy da Allah
telya giden yolun bekileridir.
Allah telya kavumak iin ne yapmaldr? diye soranlara Allah telnn
rzsndan baka birey dnmemeli, nefsinin isteklerini ve heveslerini bir daha hi
yapmamal, terk ettii gnahlara dnmemelidir buyurdu.

BRHM BN MUHAMMED (Eb Mesd-i Dmek):
amda yetien hads limlerinden. smi, brhm bin Muhammed bin Ubeyd edDmekdir. Knyesi Eb Mesddur. Doum trihi belli deildir. Byk bir hads limidir.
Hads-i erf renmek iin Badd, Basra, Kfe, Vst, sfehn, Horasan gibi birok
ehirleri dolat. Hads ilminde emsalleri arasnda ykselen limlerden birisi oldu. Kitbl-etrf ales-Sahhayn isminde mehr bir eseri vardr. 400 (m. 1010) senesinin Receb
aynda, gen yanda Baddda vefat etti. Vefatnda otuz ile elli yalar arasnda
bulunuyordu. Cmi-i Mensr kabristannda sokan yaknna defnedildi.
Hads ilminde, rivyetleri sika (gvenilir) bir rvi ve zabtlarnda salam, emn bir
limdir. Hfz olup, yzbinden ok hads-i erf ezberleyenlerdendir. Fakat az hads-i erf
rivyet etmitir. O, Vsfta, Muhammed bin Abdullah bin Muhammed bin Sak ve ondan
bakasndan; Kfede, Mutinin talebelerinden, Basrada, Eb Halfe el-Cemhnin
talebelerinden; sfehnda, Eb Bekr el-Kabbbn talebelerinden ve onun derecesindeki
limlerden; Nibrda bn-i Huzeymenin talebelerinden, Eb Bekr Ahmed bin Abdn-
irzden hads-i erf dinleyip ezberlerdi.
Kendisinden; Eb Zerr-i Hirev, Hamza-i Sehm, Ahmed bin Muhammed el-Atk,
Ebl-Ksm el-Llki ve daha bakalar ilim alp, hads-i erf rivyet ettiler. Ondan ok az
hads-i erf rivyet edildi. nk gen yata vefat etmiti. Onun Muallel (illetli) hads-i
erfler hakknda bir Cz vardr. Bu eseri, onun hfzasn ve bu konuda tenkid gcn
gstermektedir.
Hatb-i Badad diyor ki; O, ok yer dolat. Baddda Eb Sad-i Harrnnin
talebelerinden ve ayrca Basrada, Ahvzda, Vsfta, Horasanda ve sfehnda yazarak
hads-i erf rendi. Sahhayn ismi verilen Sahh-i Buhr ile Sahh-i Mslim zerinde
ok megul oldu. Kitb-l-etrf ales-Sahhayn ismindeki eseri, bu almasnn
mahsldr. Mzkere yolu ile az hads-i erf rivyet etti. Rivyetinde Sadk (salam,
gvenilir), dnine ok bal, vera ve takv sahibi, anlay kuvvetli bir limdi. Vasyyeti
zerine namazn Eb Hmid-i sferyn kldrd.
Iys bin Seleme, Eshb- kiramdan olan babasndan bildiriyor: Babam dedi ki:
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) efendimiz ile dz bir arazide Cuma gn
namaz klmtk. Kendisiyle glgelenecek hibir glge yoktu.
1)
2)
3)
4)

BRHM BN SIRR ZECCC:

Nahiv, tefsr ve lgat limi. Knyesi, Eb shk olup, tam ismi, brhm bin
(Muhammed bin) Srr bin Sehldir. Camclk yapt iin Zeccc lakb verildi. Hakkklk
(oymaclk)da yapard. Eb shk Zeccc diye mehr oldu. Baddda doan Zeccc,
yine orada 311 (m. 923) ylnda vefat etti.
Zamannda arab ilimleri en iyi bilen diye mehr olan Mberridin talebesi olan
Zeccc, ilmini arttrmak iin eitli yerlere gidip, birok limden ilim rendi. Din ve let
ilimlerinde lim oldu. Nahiv ilminde asrnn bir tanesiydi. Tefsrinden, daha sonra gelen
mehr mfessirler istifde ederek, benzer eserler yazdlar. Hocas Mberridin
tavsiyesiyle Abbas halifesi Mutesidin veziri Ubeydullah bin Sleymnn olu Ksm
terbiye iin vazfelendirildi. Talebesi Ksm vezir olunca, ona ktiplik ve baz blgelerin
gelirini verdi. Eline geen paradan bir dirhemini, hergn hocas Mberride verirdi. Hocas
vefat edinceye kadar bu uslde ikrma devam edip, hergn muhakkak ziyret eder,
hatrn sorard. lminin okluu, gelirinin bolluuna ramen, yine de hakkklk yapar,
elinin emei ile maietini temin ederdi. lmeden nce en son sz, Ey Rabbim! Beni,
Hanbel mezhebi zere hareyle! idi.
Birok kimseye Kurn- kerm krati, nahiv ve lgat bilgileri reten Eb shk
Zecccn en mehr talebeleri, Eb Bekr bin Sirc, Kd Eb Sad Sirf ve Ali bin
Abdullah bin Mugre Cevherdir.
Ahmed bin Hseyn Feriz anlatr: Mberridin talebeleri toplanr, ders iin
giderler, Eb shk Zeccc aralarnda bulunmad zaman derse kabul edilmezlerdi. Birgn
Eb shk Zeccc yanlarnda olmadan gittiler. Mberrid hizmetisine sordurdu. Zecccn
olmad cevbn alnca, onlar kabul etmedi. Onlar da oradan ayrldlar. Osman isminde
biri bekledi. Hizmetiyle haber gnderdi. Yalnz Osman kald dersin dedi. Mberrid de
Zeccc olmadan kimseyi kabul edemeyeceini syledi. Mberridle Zeccc devaml
beraber olmak iin alrlar, bir araya gelince de hep ilimle megul olurlard.
Eb Bekr bin Sirc, Mberridden ilim tahsil edip, daha sonra gnahlara dalarak
msik ile urard. Birgn Zecccn Muhtasar-n-nahv adl eserinden sorulan bir
soruya yanl cevap verdi. Zezzc bunu anlaynca Senin gibi bir kimsenin byle basit
eylerde yanlmas doru mudur? deyip onu azarlad. Bunun zerine Sirc, bilgilerini
unutarak yanlmasnn sebebinin, gnahlara dalarak msik ile uramak olduunu
syleyip tvbe etti. Gnahlardan el ekip, ilimle megul oldu.
Eb shk Zecccn yazm olduu tefsr ve arab ilimlere dir eserlerinden bazlar
unlardr: Meniy-l-Kurn-tikk, Halk-l-insan, Muhtasar-n-nahv, Halk-l-fers, erh-i
ebyt- Sbeveyh, Tefsr-i Cmiu nutk, Arz, Kitb- eml.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

BRHM BN EYBN:
Evliynn byklerinden. smi brhm bin eybn Krmsn olup, knyesi Eb
shkdr. Kazvinlidir. Eb Abdullah Magribnin talebesi, brhm-i Havvsn arkadadr.
Baka byk ztlarla da grp sohbet etti. 337 (m. 949)de vefat etti. Haram ve
phelilerden saknmakta, kitap ve snnete tbi olmakta, byklere ballkta ok ileri idi.
yi huylar ve gzel vasflar ok idi. Nefsin arzu ettiklerini yapmamakta ok dikkatli, dnin
yaylmas iin ok gayretli idi. Abdullah bin Menzl (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
brhm bin eybn (rahmetullahi aleyh) evliy ve edeb ehli iin hccet (delil), Ehl-i
snnet dmanlar iin susturucu idi. Vakitlerini ok iyi deerlendirir, her an Allah tely
hatrlar idi.
Hac iin Mekke-i mkerremeye giderken, nce Medne-i mnevvereye urayp,
Peygamber efendimizin kabr-i erfini ziyret ederek, Esselm aleyke y Reslallah
diye selm verir, kabr-i erften Ve aleykm selm ey bn-i eybn sesini duyard.
Kendisi anlatt: Nefsime muhalefet etmek iin, doyasya orba imiyeceime sz
vermitim. amda bulunuyordum. Birgn, bir tabak orba getirdiler. orbay itim ve
arya ktm. Bir dkknn nnde iki kpleri grdm. Dkkn sahibi, Bu iki kplerine
niin bakyorsunuz? deyince, ona nashat vermeye karar verdim. nce kplerden ikiyi
yere boaltmaya baladm. Beni, devletin bu ile vazfeli memuru sand iin bir ey
diyemedi. Nashat vermeye balaynca beni tand. Elindeki denekle vurmaya balad. O
srada, oradan gemekte olan Abdullah Magrib hazretleri aramza girip, o kimseyi teskin
etti. Bana dnerek Niin sana vurdu? diye sordu. Ben de, Doyasya yediim bir
mercimek orbasna karlk, yirmi kadar sopa vurdu deyince, Gemi olsun, yine ucuz
kurtuldun dedi.
brhm bin eybn buyurdu ki:
Allah tel, mslmanlara hrette vereceklerine karlk olmak zere, dnyda
iki eyi ihsn etmitir. Bunlardan birincisi; Cennete bedel olmas iin cmilerde bulunmak.
kincisi; Allah telnn ddrna karlk, mminlerin yzlerine muhabbetle bakmak.
Oluna nashatnda, Helal yemek ye, fakirlere ve gariplere, hizmet etme imkn
bulduun herkese hizmette fark gzetme. Bu hususta herkesi kendinden stn bil.
Allah teldan bakasndan kurtulmak isteyen, Rabbine ihlsla ibdet etsin.
Allah tel, insanlara ihls anlatp, kendisi tatbik etmeyen kimsenin perdesini,
herkesin arasnda yrtar ve onun i yzn meydana karr.
Sefil (aalk) kimse, Allahtan korkmayan ve Ona s olandr. Yine en sefil
kimse, hereyi bedel ile, karlk ile veren, verdii hereyden menfaat bekleyen ve
verdiini baa kakan kimsedir.
Tevzu edenler eref sahibi olmakta, takv ehli de izzet sahibi olmaktadr.
Allah korkusu bir kalbe yerleince, dny dnceleri orada durmaz.
Tevekkl, Allah tel ile kul arasnda bir srdr ki, bakalarna bildirmemek
lzmdr.
Hep Allah tely hatrla. Onu hi unutma, lm de aklndan karma.
Byklere kar edebi, saygy terk eden kimse, kendisini insanlar arasnda rezil
edecek iddialara kaplr.
Evliylk yolunda bulunan bir kimsenin gerilemesine, hatt helkine sebeb olan
ey, dny ehlinin hline meyletmesidir.
Babasndan rivyetle buyurdu ki: Zhir edebler iin, ilim ren. Btn edebler
iin de, vera ve takv (haram ve phelilerden saknmak) ile amel eyle. Seni Allah
teldan uzaklatran hereyden uzak dur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

BRHM- KASSR (brhm bin Dvd er-Rakk):

amda yetien tasavvuf limlerinden. Evliynn byklerinden. Ad, brhm olup,
babasnn ad da Dvddur. am civarnda bulunan Rakkada doup byd iin,
Rakk de denilmektedir. Knyesi, Eb shkdr. Uzun bir mr yaad. amda yetien
evliynn pekou ile grp sohbetlerinde bulundu. ocuk iken Znnn-i Msr
hazretlerini de grd. Evliynn byklerinden Cneyd-i Baddnin ve Eb Abdullah-
Celnn zamannda yaamt. Fakat onlardan ok sonra, 326 (m. 937) senesinde vefat
etti.
Tasavvuf ilminde yksek bir derecesi olan brhm-i Kassrn evliylk hlleri ve
ahlknn gzellii dillere destan olmutur. Szleri kalblere tesir ederdi. Kermetleri
oktur. amdaki limlerden ders ald. Eb Ali Dekkk, Derrc, Ahmed bin Mensr, Eb
Bekr bin Mamer gibi byklerin sohbetlerinde bulundu. Znnn-i Msr hazretlerini grd.
Onlardan ok istifde etti. Dier yerlere de seyahat edip, gittii beldelerin limlerinden
ders ald, sohbetlerine itirk etti. Otuz sene, halkn kalbini Allahn sevgili kullarna
sndrmak, onlarn hlini kendi haliyle anlatmak iin yolculuk yapt. ok ibdet eder,
dny malna ehemmiyet vermezdi. Eline geeni, fakirlere sadaka olarak datrd.
nsanlarn, Allah telnn rzsn kazanmalar ve ebed sedete kavumalar iin
alrd. nsanlar, onun feyz ve bereket kayna olan sohbetlerinde bulunmak iin can
atard. Eb Bekr bin dn, brhm bin Ahmed bin Mvellid, Eb Abdullah Hseyn bin
Ahmed, Mensr bin Ahmed gibi bykler, onun sohbet halkasna girebilmi olan
bahtiyarlardandr.
Tasavvuf ilmindeki hakkatleri renmek iin, kendisine gelip nashat isteyenler ok
olurdu. Devaml onlara nashat verirdi. Btn mrn, insanlar arasndaki bozukluklar ve
kt ileri dzeltmek iin feda etti. eyh-l-slm Abdullah- Ensr buyurdu ki: brhmi Kassr, otuz yla yakn insanlarn arasnda dolat. Bylece halkn gnlnn, Allahn vel
kullarna kar sevgi ile dolmasn ve onlardan istifde etmelerini arzu etmiti. O, dinin
edeblerine riyet etmeyenlerin iledii bir sr lsz ve kusurlu ileri, nashatlaryla
dzeltmeye alt. Bu hususta yle cmertlik yapt, bkmadan usanmadan nashatlarna
devam etti ki, kavmi arasnda her sz kabul edilen ve ok sevilen bir kimse oldu.
brhm bin Ahmed-i Murd diyor ki; Birgn birisi gelip brhm-i Kassra:
Rabbine ak olup, Onu ok seven kimse, bu sevgisini aa vurup syler mi? Veya bu
sevginin srlarna vkf olmaya gc yeter mi? diye sordu, brhm-i Kassr da, ona u
beyitlerle cevap verdi:
Sylesem yllarca srerdi,
ektiim akn zahmetini.
Bu gzyalar lkin,
Delili Ona olan akmn.
Muhabbetim dalar gibi Ona,
Bir gmlek ar gelir bu cana.
Znnn-i Msr hazretlerini grmesini, kendisi yle anlatyor: Allah telnn
kelm olan Kurn- kerme mahlktur demeleri iin, Ahmed bin Hanbeli ok sktrdlar.
Sylemeyince zindanda hapsettiler. Bunun gibi Znnn-i Msryi de sktrp, Sen de
Kurn- kerm mahlktur dersen, zindana girmekten kurtulursun dediler. Ben, Znnn-i
Msrnin, ismini ve hretini iitmekteydim. nsanlar onu seyretmeye gitmilerdi. Ben
daha o zamanlar ocuktum. Ben de, onlarla beraber onu seyretmeye gittim. Znnn-i
Msrnin elbiseleri dzgn bir vaziyette olmayp, eski ve yamal olduundan, baktmda
bana hakr grnd. Kendi kendime; an ve erefi ile dillerde dolaan, herkesin hrmet
ve sayg ile adn syledii Znnn bu mudur? dedim. Tam o srada Znnn-i Msr,
insanlarn iinden yzn bana dnd ve: Ey Gen! Allah tel bir kulundan yz
evirdiinde, o kimse Onun vel kullar hakknda, onlar kmser bir ekilde, dili uzun
olur dedi. Ben de, kendimden geerek hemen yere dtm. Yzme su serptiler. Aklm
yerine geldi. Gnlmdeki bu dnceler yok olup gitti. Ona kar, saf ve temiz bir
dnce ile ayaa kalktm.
Bu hli aklarken eyh-l-slm Abdullah- Ensr de buyurdu ki: Allah telnn
azametiyle kendini rtt kimseyi grmek, acaba mmkn mdr? Btn lem, onun
rts olur. O da kendi dostlarndan rt olur. Yarn kymet gnnde, bu taifeyi grseler
bile tekrar tanyamazlar. Nitekim burada da grseler bilmezlerdi. Allah tel Arf sresi
198. yet-i kermesinde melen: Eer onlara doru yolu gstermeye arsanz
duymazlar. Onlar, sana bakar grrsn. Halbuki onlar, grmezler de
buyurmaktadr.
Yine kendisi anlatr: Ebl-Hayr Tintyi ziyrete gitmitim. Akam namaz vakti
idi. mm oldu, beraber namaz kldk. Dilindeki pelteklik sebebiyle Ftihay zorlukla
okuyordu. Ben, bunca zamanm bu adam iin mi harcayp, buralara kadar geldim? diye
dndm. Namazdan sonra su almak iin dar ktm. Bir arslann zerime doru
geldiini grnce, geri dnp haber verdim. Ebl-Hayr hazretleri arslana, Ben size,
misfirlerime birey yapmyacaksnz demedim mi? buyurunca, hayvan hemen kenara
ekilip gitti. Ben iimi bitirip geri dnnce, Bakalarnn kusurlaryla megul oldunuz, o
yzden de arslandan korktunuz. Biz kalbimizi dzeltmekle megul olduumuz iin, arslan
bizden korktu buyurdu.
Birgn talebelerinden birisi, ssz bir vadide yolculuk yapyordu. Aniden nne bir
arslan kverdi. ok korkmutu. Onu paralamak iin hcuma hazrlanan arslan, sesini
yavalatp, yzn topraa srmeye balad. Biraz sonra da oradan savuup gitti. Talebe
bu ie arp kalmt. zerine giydii elbisesine dikkat etti. Hocas brhm-i Kassrn
elbisesinden bir parann kendi elbisesine yamanm olduunu grd. Arslann, sayg
ifde eden bir davranta bulunarak ekip gitmesinin sebebinin bu olduunu anlad. nk
Allah teldan korkusu ok olan evliydan, yrtc hayvanlarn bile korktuunu, onlara
sayg duyduunu biliyordu.
Kalblere tesir eden hikmet dolu szlerinden bazlar unlardr:
Her insann kymeti, himmeti yan gayret ve alkanl miktrncadr. Bir
kimsenin gayret ve almas dny iin olup, Allah teldan yz evirmesine sebeb
olursa, hibir kymeti yoktur. Fakat bu almas, Rabbinin rzsn kazanmak iin olur,
Onun rz olduu, beendii emirlerine uymak ve yasaklarndan saknmak iin olursa,

bunun kymetini takdr etmek mmkn deildir. Onu, ancak Allah tel takdir edip,
mkfatlandrr.
Tevekkl; insann, Allah telnn her hususta verdii teminata gvenerek,
gnln rahata ve huzra kavuturmasdr.
Allah telnn yaratt hereyden rz olan kimsenin, arzu ve istekleri olmaz. O,
Rabbinin kendisine verdiklerinden rzdr. Aksi hlde dua ederek ar istekte bulunmak,
Rabbinden rz olmann almetinden deildir.
Marifet, Allah tely tanmaktr. Cenb- Hak, akla gelen hereyin tesindedir.
Bunun iin Peygamber efendimiz: Allah telnn nimetlerini dnnz. Onun
zt hakknda dnmeyiniz buyurdu. nk akla, hayle gelen herey, o deildir. O,
telerin tesidir.
Ezelde yaratlan ve insana yetecek olan rzk, alnca, zahmet ekmeden de
insana ular. nsann ektii btn zahmetler, skntlar ve meguliyetler ise, hep
fazlasna kavumak isteindendir.
Fakrler de, zenginler de, kendileri iin ayrlm olan rzklarna kavumadan
lmezler. Fakat bu hususta, fakirlerin tevekkl daha oktur. Zenginler ise, ellerindeki mal
ve mlklerine, sahip olduklar imknlarla elde ettikleri sebeplere daha ok gvenirler. Bu
hl de, zenginin, Rabbini unutmasna sebeb olur.
Allah telnn vel kullar, ilimle de megul olduklar zaman, dinimizin edeblerine
daha ok riyet ederler.
Allah tel, kendisinden bakalarna balanarak, izzet, an ve eref sahibi olmak
isteyenleri zelil eder, herkesin yannda hor ve hakir klar.
nsanlarn en zayf, nefsinin kt isteklerinden uzak durmakta ciz kalan
kimsedir. En kuvvetlisi de, bu kt arzularn terk etmeye gc yeten kimsedir.
Bu dnyda, sana iki eyin dostluu yetiir:
1. Allah telnn fakir kullarndan yz evirmeyip onlarla sohbet etmek,
2. Allah telnn evliy kullarna hizmet edip, dualarna kavumak ve onlardan
feyz alarak istifde etmek.
Rzk iin endieye kaplp, hep onu dnmen, geceni ve gndzn onun
peinde harcaman, seni Allah teldan uzaklatrr ve insanlara muhta eder.
Allah tely sevmenin almeti, hep Onun beendii, rz olduu ileri yapmak
ve Resl Muhammed aleyhisselma tbi olmaktr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

MM-I EAR (Bkz. Ebl-Hasen-i Ear)

MM-I MTRD:
Ehl-i snnetin iki itikd immndan birincisi. smi, Muhammed bin Muhammed
Mtrddir. Knyesi, Eb Mensrdur. Doum trihi kesin olarak bilinmemekte olup, 238
(m. 862) ylnda doduu tahmin edilmitir. Doum yeri Semerkandn Mtrid
nhiyesidir, 333 (m. 944)de Semerkandda vefat etti. Eb Eyyb Hlid bin Zeyd elEnsrnin (rahmetullahi aleyh) soyundan olduu baz tarihiler tarafndan kaydedilmitir.
mm- Mtrd, mm- azam Eb Hanfenin naklen bildirdii ve yazd Ehl-i
snnet itikdn, kelm bilgilerini, ondan nakledenler vastasyla kitaplara geirdi. zah ve
isbt etti. Kelm ilminde, akidde mctehid olan Mtrd (rahmetullahi aleyh), kelm ve
fkh ilmini Eb Nasr Iyddan rendi.
limde ok iyi yetien Mtrd, eitli kitaplar yazmak ve talebe yetitirmek
sretiyle Ehl-i snnet itikdn yaymtr. Yetitirdii talebelerden el-Hakm es-Semerkand
adyla mehr Ebl-Ksm shk bin Muhammed, Eb Muhammed Abdlkerm bin Ms
el-Pezdev, Ebl-Leys el-Buhr ve Ebl-Hasen Ali bin Sad gibi ilim ve takv ynnden
ykselmi olan byk limler bata gelmektedir. Bylece, mm- azamdan (rahmetullahi
aleyh) gelen itikd bilgilerini nakleden mm- Mtrdden sonra da, talebeleri ve
talebelerinin talebeleri bu hususta binlerce kitap yazarak, Peygamberimizin (sallallah
aleyhi ve sellem) gsterdii doru yol olan Ehl-i snnet itikdn, kendilerinden sonraki
nesillere bildirdiler.
mm- Mtridnin yaad devir, Abbas Devletinin zayflamaa balad ve
yeni slm devletlerinin kurulduu, eitli siyas gler ve itikd frkalar arasnda
mcdelenin artt bir zamana rastlar. Mtrid de dier slm limleri gibi, kendi
zamannda Ehl-i snnet itikdn mdfaa etmi, ak bir ekilde izh ederek yaym ve
mslmanlarn bu doru itikda uymalarn salamtr. Bu hususta takip ettii usl,
mm- azamn el-fkh-l-ekber, er-Risle, el-fkh-l-ebst, el-lim vel-mteallim ve elVasiyye gibi itikdla ilgili kitaplarnda bildirilen itikd bilgilerini, akl ve nakl delillerle
aklyarak tasnif etmek olmutur. Bylece Mtrid Ehl-i snnet itikdnda mctehid
imm oldu.
Eserleri: Hayatn ilme ve Ehl-i snnet itikdn yaymaya hasreden ve bu hususta
byk hizmetler veren Mtrd, benzerine rastlanmayacak lde deerli eserler
yazmtr. Balca eserleri unlardr:
1. Kitb-t-tevhd: Bu kitapta sapk frkalarn szlerinin yanl olduunu isbt edip,
doru itikd olan Ehl-i snnet itikdn ok mkemmel bir ekilde aklamtr.
2. Tevlt-l-Kurn: Tefsre dir benzeri az bulunan bir eserdir. Semerkand bu
esere byk bir erh yazmtr.
3. Redd Evilil-Edille lil Kabi ve Beyan vehmil-Mutezile: Mutezileyi reddeden
ve rten bir eserdir.
4. Er-Redd al uslil-Karamita: Karamita frkasn reddeden bir eserdir.
5. Redd kitb-l-imme li Bazir-Revafza: Eshb- kirama dman olanlar
reddeden bir eseridir.
6. Kitb-l-maklt fil-kelm: Kelm ilmine dir bir eseridir.
7. Mehaz--eriyye: Fkh ilmine dirdir.
8. Kitb-l-cedel: Usl- fkh ilmine dir olan bu eserinden baka kitaplar da
vardr.
Takprzde yle yazmtr: Ehl-i snnet vel-cematn kelm ilmindeki resleri
iki zttr. Bunlardan birisi Hnef, dieri afidir. Hnef olan, Eb Mensr Mtrid, afi
olan ise Ebl-Hasen el-Eardir.
Zebid de yle demitir: Ehl-i snnet vel-cemat ismi geince, Earler ve
Mtrdler kastedilir.
mm- Mtrd ve mm- Ear, Ehl-i snnetin itikdda iki immdr. Ehl-i
snnetin resi ise, mm- azam Eb Hanfedir. mm- azam Eb Hanfe fkh bilgilerini
toplayarak, ksmlara, kollara ayrd ve usller, metodlar koyduu gibi, Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) ve Eshb- kiramn (r.anhm) bildirdii itikd, mn bilgilerini
de toplad. Yzlerce talebesine bildirdi. (Bkz. mm- azam). Talebesinden, ilm-i kelm,
yan mn bilgileri mtehassslar yetiti. Bunlardan mm- azamn talebesi olan mm-
Muhammed eybnnin yetitirdii talebelerinden, Eb Bekr Crcn dnyca mehr
oldu. Bunun talebesinden olan, Eb Nsr- Iyd da, kelm ilminde Eb Mensr-i
Mtrdyi yetitirdi. mm- Mtrid, mm- azamdan gelen kelm bilgilerini kitaplara
yazd. Doru yoldan sapm olanlarla mcdele ederek, Ehl-i snnet itikdn
kuvvetlendirdi ve her tarafa yayd.
mm- Ear de, mm- afinin talebesi zincirinde bulunmaktadr. Bu iki byk
imm, Eshb- kiram, Tabin ve Tebe-i tabinin bildirdii itikd, mn, bilgilerini
aklamlar, ksmlara ayrmlar ve herkesin anlayabilecei bir ekilde anlatmlardr.
Bu iki immn ve hocalarnn, amelde drt hak mezheb immlarnn ve onlara tbi
olanlarn; mnda, iikdda tek bir mezhebi vardr. Bu mezheb Ehl-i snnet vel-cemat
mezhebidir. nk slmiyet, btn insanlara yalnz bir tek mn ve itikd
emretmektedir. Bu mnn esaslarn ve nasl itikd edileceini, bizzat Peygamberimiz
Muhammed aleyhisselm tebli etmitir. nsanlara, kendilerini ve hereyi yaratan Allah
tely haber veren Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem), Allah telya, Onun
yarattklarna ve Onun emir ve yasaklarna mnn nasl olacan da bildirmitir.
Muhammed aleyhisselma ve Onun bildirdiklerine, temiz, drst ve hakk bir mn,
ancak Onun bildirdiini tam ve hi phesiz kabul edip inanmakla mmkn olur. Bu
hususta ok az, kl kadar da olsa bir ayrln, Ondan ayrlmak olaca meydandadr.
Byle bir ayrla denlerin kendilerini hakl karmak iin ne srecekleri dn, siys,
beer, itimi, fenn. v.s. gibi sebeblerin hibir kymeti yoktur. nk slmiyet her ne
sret ve sebeble olursa olsun, mnda ve itikdda ayrla asla izin vermemekte,
yasaklamaktadr.
Eshb- kiramn mn ve itikdda hibir ayrlklar olmad. Eshbdan olmayanlar ve
daha sonraki asrlarda gelenler arasnda ise zamanla mnda, itikdda baz ayrlklar
ortaya karld ve bidat frkalarnn says yetmiikiye ulat. Bu ayrlklar karanlarn ve
bunlarn szlerine inanarak bozuk dncelerini benimseyenlerin ileri srdkleri sebepler
ok eitli ve her birine gre farkl olmakla beraber, esas sebepleri, Mnfk ve baka
dinden olanlarn kardklar fitneler, Kurn- kermin mtebih yetlerini kendi
anlaylarna gre tevl etmeye kalkmalar, eski Hind ve Yunan felsefesi ile, Mecs
inanlarnn slmiyete sokulma abalar, Eshb- kiramn maslahata (huzrun, dirliin,
iyiliin teminine it konulardaki ictihd ayrlklarn anlayamama ve bunlar kendi nefsn
arzularna, siys maksat ve ihtirslarna perde veya let etme, ksa zamanda ok geni
lkelere yaylan slmiyetin henz yeni mslman olmu byk kitlelerce tam
anlalmadan bir takm insanlarn eski din ve inanlarna it baz unsurlar tamamen terk
edememeleri ve bunlar slmiyetten sayma yanlna dmeleri eklinde zetlenebilir.
Ancak, slm trihinde grlen 72 sapk frkann ortak vasf; siys ve dnyev menfaat ve
siklerle ortaya km olmalarna ramen, hemen hepsi Kurn- kermdeki muhkem ve
bilhassa mtebih yet-i kermeleri kendi akllarna gre tefsr yoluna gitmiler, bylece
felsefe yaparak ve bu yetleri, iddialar istikametinde tevl ederek kendilerine Kurn-
kermden deliller bulduklarn ileri srmlerdir. Mesel, Kurn- kermde geen, Allahn
eli, yz vb. sfatlarn gsteren ifdeleri, kendi dncelerine ve konuma dilindeki
manlaryla kabul ederek, Allah tely zt ve sfatlaryla tecsim eden, yan cisim ve
insan eklinde dnen bu sapk frkalar, Kurn- kermin doru mans olan murd-
ilhiyi anlayamamlar, dorusunu anlatan Ehl-i snnet limlerinin aklamalarn kabul
etmedikleri gibi ayrca onlara fikren ve fiilen saldrmlardr.
slmiyette ilk itikd ayrlklar, Hz. Osmann ehd edilmesi hdisesinden sonra,
Abdullah ibni Sebe adndaki mnfk olan bir yahudinin ortaya kmas ile balamtr.
Mslmanlarn saf ve berrak mnlarn bozmak gyesiyle itikddaki birlik ve
beraberliklerini paralamak iin karlan ilk fitne hareketi budur. Abdullah ibni Sebe, Hz.
Alinin halifelik meselesini bahne ederek, mslmanlar blmek gayretine dt.
Kendisine taraftar toplamak ve onlara grlerini kabul ettirmek iin, Hz. Alinin
Peygamber olduundan, Allah telnn ona hull ettiine varncaya kadar pek ok
eyler uydurdu. Bir ksm insanlar aldatt. Abdullah ibni Sebeye aldananlarn iinde siysi
hrs ve gayret ile hareket edenler oktu. Bylece Hz. Ali taraftaryz diyerek, slm dnine
bozuk inanlar kartrdlar. Zamanla hilfet, Hz. Alinin hakkdr diye ve bu inanca sahip
olanlara ia (i) denildi. iler, zamanla baka konularda da Ehl-i snnetten ayrlp,
kendi ilerinde eitli kollara blndler.
Hz. Alinin hilfeti, hakem tayini yoluyla Hz. Muviyeye brakmasn beenmeyip,
Hz. Aliye ve Hz. Muviyeye kar kp ayrlanlara ise Haric ismi verildi. Hriclerden
bir ksm Kurn- kermin baz blmlerini kabul etmezler. Bir ksm da sapklklarnda,
yeni bir peygamber geleceine inanacak kadar ileri gitmilerdir.
Bozuk frkalardan biri olan Mutezile ise, Hasen-i Basrnin (rahmetullahi aleyh)
derslerinde bulunan Vsl bin At tarafndan ortaya karlmtr. Byk Ehl-i snnet limi
ve vel bir zt olan Hasen-i Basr, Byk gnh ileyen ne mmindir ne de kfirdir
diyerek Ehl-i snnetten ayrlan Vsl bin At iin, Itezele ann Vsl, yan Vsl bizden
ayrld buyurmutu. Buradaki Itezele ayrld kelimesinden dolay Vsla ve onun yolunu
tutanlara Mutezile ismi verilmitir. Sonraki yllarda bilhassa felsefe eitimi yapm ve
felsefeye merakl kiiler, Vsl bin Atnn yolundan yryerek, Allah telnn zt ve
sfatlar ile, kader, amellerle (ibdetlerle, muameltla) mn arasndaki mnsebet ve
dier konularda slm dninin snrlarn zorlayacak kadar ileri derecelere varan ayrlklara
dmlerdir.
Ayrca Mrcie, Kaderiyye, bahiye, Mcessime, Cebriyye gibi birok bozuk frkalar,
slm trihi boyunca eitli yerlerde ortaya km, kendi ilerinde de saylamayacak
kadar ok kollara ayrlarak bir mddet yaayp, sonra unutulup gitmilerdir. Ancak son
asrlarda zuhur eden Vehhblik, bilhassa Arabistanda yaylm ve bugn de, eitli slm
lkelerindeki mslmanlarn arasnda yaylmas iin allmaktadr.
Dier bozuk frkalar trih iinde kaybolup gitmilerdir. Ehl-i snnet vel-cematin
mevcdu her devirde ok olmudur. slmiyet; mn, itikd, amel ve ahlk esaslar olarak
Ehl-i snnet limleri tarafndan her asrda, asl zere mdfaa ve muhafaza edilerek,
bugne ulatrlmtr. Bugn dnydaki mslmanlarn yardan ou, Ehl-i snnet velcemat itikd zeredirler.
Kurn- kerm ve hads-i erfler, mnda paralanmann, frkalara ayrlmann kt
olduunu bildiriyor. Allah tel Nisa sresi 114. yetinde melen; Hidyeti (kurtulu
yolunu) rendikten sonra, Peygambere uymayp, mminlerin yolundan ayrlan,
sapt yola srkleriz ve ok fen olan Cehenneme atarz ve l-i mrn sresi
103. yetinde de melen; Hepiniz Allahn ipine (Kurn- kerme) smsk sarlnz.
Frkalara blnmeyiniz buyurmaktadr. Peygamberimiz de (sallallah aleyhi ve sellem)
mslmanlar arasnda mnda ve itikdda ayrlklarn felket olduunu bildirerek, mehr
olan bir hads-i erifinde Ben srail (yahudiler), yetmibir frkaya ayrlmt.
Bunlardan yetmii Cehenneme gidip, ancak bir frkas kurtulmutur. Nasar
(Hristiyanlar) da, yetmiiki frkaya ayrlmt. Yetmibiri Cehenneme gitmitir.
Bir zaman sonra benim mmetimde yetmi frkaya ayrlr. Bunlardan
yetmiikisi Cehenneme gidip, yalnz bir frka kurtulur buyurmaktadr. Eshb-
kiram bu bir frkann kimler olduunu sorduunda; Cehennemden kurtulan frka,
benim ve Eshbmn gittii yolda gidenlerdir buyurdu.
Bir baka hads-i erfte; mmetim yetmi frkaya ayrlacaktr. Bunlardan
bir frka kurtulacak, dierleri helk olacaktr buyurduunda Eshb- kiram;
Kurtulan frka hangisidir? diye sorunca, Ehl-i snnet vel-cemattir buyurdu.
Eshb- kiram bu defa Ehl-i snnet vel-cemat nedir? diye sordular. Bugn benim ve
Eshbmn bulunduu yolda olanlardr buyurdu.
Ehl-i snnet itikdn ortaya koyan Reslullahdr (sallallah aleyhi ve sellem).
Eshb- kiram mn bilgilerini bu kaynaktan aldlar. Tbin-i izm da bu bilgileri, Eshb-
kiramdan rendiler. Daha sonra gelenler, bunlardan rendiler. Bylece Ehl-i snnet
bilgileri bizlere nakil ve tevtr yoluyla geldi. Bu bilgiler akl ile bulunamaz. Akl bunlar
deitiremez. Akl, bunlar anlamaya yardmc olur. Yan, bunlar anlamak, doruluklarn
ve kymetlerini kavramak iin akl lzmdr. Hads limlerinin hepsi, Ehl-i snnet itikdnda
idiler. Amelde drt mezhebin immlar da bu mezhebde idi. tikdda mezhebimizin iki
imm olan Mtrd ve Ear de Ehl-i snnet mezhebinde idi. Her iki imm, hep bu
mezhebi yaydlar. Sapklara kar ve eski yunan felsefesinin bataklklarna saplanm olan
maddecilere kar bu tek mezhebi savundular. Bu iki byk Ehl-i snnet liminin
zamanlar ayn ise de, bulunduklar yerler birbirinden ayr ve karlarndaki saldrganlarn
dn ve davranlar baka olduundan, savunma metodlar ve tenkidleri birbirinden
farkl olmu ise de, bu hl, mezheblerinin ayr olduunu gstermez. Bunlardan sonra
gelen binlerce derin lim ve vel, bu iki yce immn kitaplarn inceliyerek ikisinin de, Ehli snnet mezhebinde olduklarn sz birlii ile bildirmilerdir. Ehl-i snnet limleri,
nasslar, zhirleri zere almlardr. Yan, yet-i kermelere ve hads-i erflere ak olan
manlar vermiler, zarret olmadka, nasslar tevl etmemiler, bu manlar
deitirmemilerdir. Kendi bilgileri ve grleri ile bir deiiklik hi yapmamlardr. Sapk
frkalardan olanlar ve mezhebsizler ise, yunan felsefecilerinden ve din dman olan fen
taklidcilerinden iittiklerine uyarak, mn bilgilerinde ve ibdetlerinde deiiklik
yapmaktan ekinmemilerdir.
Son asrlarda Ehl-i snnet itikdndan ayrlan baz din adamlar Selefiyye adn
verdikleri sapk bir yol tutmulardr. Bunun itikdda mezheb olduunu syleyip,
kitaplarnda yazmlardr. Halbuki slmiyette Selefiyye mezhebi diye bir ey yoktur. Ehli snnet limleri byle bir ey bildirmemiler ve kitaplarnda asla yazmamlardr.
slmiyette Selef-i slihn mezhebi, yan Ehl-i snnet mezhebi vardr. Selef-i slihn;
hads-i erf ile medhedilen, vlen ilk iki asrn mslmanlardr. Yan Selef-i slihn,
Eshb- kiram ve Tabine verilen isimdir. Bu erefli insanlarn itikdna Ehl-i snnet velcemat mezhebi denir. Bu mezheb, mn, inan mezhebidir. Eshb- kiramn ve Tbin-i
izmn mnlar hep ayn idi. nanlar arasnda hi bir fark yoktu. mm- Gazl
hazretleri lcm-l-avm kitabnda; Bu kitapta itikd frkalarndan, Selef mezhebinin hak

olduunu bildireceim. Bu mezhebden ayrlanlarn bidat sahibi olduklarn anlatacam.
Selef mezhebi demek, Eshbn ve Tabinin itikdlar demektir... buyurarak Selef mezhebi
demenin, Ehl-i snnet vel-cemat mezhebi demek olduunu aka bildirmitir.
Msrdaki Ezher niversitesinden mezun std bn-i Halife Alv Akdet-s-selef-i
vel-halef adl kitabnda yle yazmtr: Eb Zehr (Trih-l-mezhib-l-slmiyye)
kitabnda yazd gibi, hicretin drdnc asrnda, Hanbel mezhebinden ayrlan baz
kimseler, kendilerine (Selefiyyn) ismini verdiler. Hanbel mezhebi limlerinden Ebl-Ferec
bn-i Cevz ve dier limler bu seleflerin, Selef-i slihnin yolunda olmadklarn, bidat
ehli, mcessime frkasndan olduklarn bildirerek, bu fitnenin yaylmasn nlediler. Daha
sonra yedinci asrda, bn-i Teymiyye el-Harrn bu fitneyi tekrar alevlendirdi. Kendilerine
(Selefiyye) ismini takanlar, bn-i Teymiyye seleflerin byk imm dediler. bn-i
Teymiyye, Hanbel mezhebinde olarak yetiti. Yan, Ehl-i snnet idi. Fakat sonradan kendi
aklna uyarak, sapk grler ortaya att. Ehl-i snnet itikdndan ve dolays ile Hanbel
mezhebinden ayrlp uzaklat. Kendi bana ayr bir yol tutup, tuttuu bu sapk yolda
srklenip gitti. Kendine tbi olanlar da saptrd. Ona tbi olanlar onun bu yoluna
selefiyye dediler. Bu hussu derinlemesine aratrp, incelememi ve kaynaklar iyi
anlayamam olan bazlar Ehl-i snnet limlerinin kitaplarndaki Selef ve Selef-i
slihn ifdelerini deitirerek, Selefiyye eklinde nakletmiler ve yazmlardr. tikdda
Selefiyye diye bir mezheb yoktur. Peygamber efendimizin hads-i erfte frka-i nciye,
kurtulu frkas olarak bildirdii tek bir itikd mezhebi vardr. O da Ehl-i snnet velcemat mezhebidir. mm- Mtrid ve mm- Ear bu mezhebde iki itikd immdr ve
bu mezhebi yaymlardr.
mm- Mtrid ve mm- Ear ayr bir mezheb kurmamlar, Eshb- kiramn,
Tabinin, drt mezheb immnn ve sonra Ehl-i snnet limlerinin nakil ve tevtr yolu ile
bildirdikleri mn ve itikd bilgilerini aklamlar, anlalmasn kolaylatrmak iin
ksmlara blmler ve herkesin anlayabilecei ekilde yaymlardr. Bunlardan mm-
Ear, mm- afinin talebe zincirinde bulunmaktadr. mm- Mtrd ise mm-
azamn talebe zincirindedir.
Ehl-i snnet itikdnn aklamasnda bu iki imm mehr olmu, yaadklar
zamanlarda itikdda doru yoldan ayrlm sapklarn ve yunan felsefesinin bataklklarna
saplanm maddecilerin bozuk dncelerine kar Ehl-i snnet vel-cemat itikdn izh
etmekte, baz bakmlardan farkl usller tkib etmilerdir. Daha sonraki asrlarda gelen
Ehl-i snnet limleri, bu iki immn koyduu usllere uyarak, Ehl-i snnet itikdn
nakletmilerdir.
mm- Mtrdnin naklen bildirdii Ehl-i snnet itikdnn balca esaslar
unlardr:
Allah tel kadm olan zt ile vardr. Hereyi, O yaratmtr. Birdir, ibdete hakk
olan da Odur. Ondan baka hibir ey, ibdet olunmaya lyk deildir. Kmil sfatlar
vardr. Bu sfatlar; hayat, ilim, semi, basar, kudret, irde, kelm ve tekvndir. Bu sfatlar
da ezeldir. Allah telnn isimleri tevkifidir, yan dnimizde bildirilen isimleri sylemek
uygun olup, bunlardan bakasn sylemek yasak edilmitir.
Kurn- kerm Allah kelmdr, Onun szdr. Allah tel Kurn- kermi harf ve
kelime olarak gnderdi. Bu harfler mahlktur. Bu harf ve kelimelerin mans, Kelm-
ilhiyi tamaktadr. Bu harflere, kelimelere Kurn denir. Bu harf ve kelime kalplar iinde
Kelm- ilhi olan Kurn mahlk deildir. Allah telnn teki sfatlar gibi ezeldir,
ebeddir.
Allah tely mminler Cennette, cihetsiz olarak ve karsnda bulunmayarak ve
nasl olduu anlalmayarak ve ihatasz, yan ekli olmyarak grecektir. Nasl grlecei
dnlemez. nk Onu grmei akl anlyamaz. Allah tel, dnyda grlemez. Bu
dny ve insann bu dnydaki yaps, Onu grmek nimetine kavumaa elverili
deildir. Dnyda grlr diyen yalancdr. Hz. Ms (aleyhisselm) peygamber olduu
hlde bu dnyda gremedi. Peygamberimiz mirc gecesinde grd ise de, bu dnyda
deildi. Dnydan kt, hrete kart. Cennete girdi ve orada grd.
Allah tel, insanlar yaratt gibi, insanlarn ilerini de, O yaratyor. yi ve kt
ilerin hepsi Onun takdiri, dilemesi iledir. Fakat iyi ilerden rzdr, fenlardan rz
deildir. nsann yapt ide, kendi kuvveti de tesir eder. Bu tesire kesb denir.
Peygamberler (aleyhisselm) Allah tel tarafndan seilmi, gnderilmi

insanlardr. Onlarn Allah teldan getirdii her haber dorudur, yanllk yoktur.
Kabir azb, kabrin skmas, kabirde Mnker ve Nekir denilen meleklerin soru
sormas, kymette hereyin yok olaca, gklerin yarlaca, yldzlarn yollarndan kp
dalacaklar, yer kresinin, dalarn paralanmas ve herkesin mezardan kmas, maher
yerinde toplanmas, yan rhlarn cesetlere gelmesi, kymet gnnn zelzelesi, o gnn
deheti, korkusu ve kymette sul ve hesap, iyiliklerin ve gnahlarn oraya mahss bir
terazi ile tartlmas, Cehennem zerinde srat kprsnn bulunmas vardr. Bunlarn
hepsi olacaktr.
Mminlere mkfat ve nimet iin hazrlanm olan Cennet, kfirlere azb iin
hazrlanm Cehennem imdi vardr. Her ikisini de Allah tel yoktan var etmitir. Cennet
ve Cehennem ebedi, sonsuz kalnlacak yerdir. Zerre kadar mn olan ve bu mn ile
hrete gen Cehennemde ebed (sonsuz) kalmyacaktr.
bdetler mna dhil deildir. Farzlarn farz olduuna inanp, tembellikle
yapmayan kfir olmaz. Mmin ne kadar byk gnah ilerse ilesin mn gitmez. Ancak
farzlara ve haramlara, olduu gibi inanmak lzmdr. Emir ve yasaklardan herhangi birine
inanmamak veya hafife almak veya alay etmek, deitirmee kalkmak mn giderir ve
sonsuz olarak Cehennemde yanmaa sebep olur.
Halifelikten konumak, dnin esas bilgilerinden deildir. Drt halifenin ykseklii
halifelik sralarna gredir. Eshb- kiramn hepsini istisnasz sevmek ve hrmet etmek
lzmdr. Hepsi dil ve din ilimlerinde mctehid idiler.
Muhammede (aleyhisselm) mn edenler, baka peygamberlerin mmetinden
daha stndr.
Mtem tutmak, dinde yoktur. zlmek baka, mtem tutmak bakadr. Hads-i
erfte Peygamberimiz: ki ey vardr ki, insan kfre (mnn gitmesine) srkler.
Birisi, bir kimsenin soyuna svmek, ikincisi, l iin mtem tutmaktr buyurdu.
Reslullaha, Eshb- kirama, Tabine ve evliyya tevessl ederek, yan onlar vesle
ederek dua etmek, duann kabulne sebep olur.
Dni deliller mctehidler iin drttr: Kitap, Snnet, icm-i mmet, Kys- fukha.
Avamn delili mctehidin fetvsdr.
Tenshe, yan len insann rhunun baka bir ocua geerek, tekrar dnyya
gelmesine inanmak, dne aykrdr. Byle inanann mn gider.
Kymet gn Allah telnn izni ile iyiler ktlere efat edecek, araya girecektir.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem): efatim mmetimden gnah byk
olanlaradr buyurdu.
Peygamberin mucizesi, evliynn kermeti ve slih mminlerin firseti haktr.
Evliynn kermeti, vefatndan sonra da devam eder.
Her bidat dallettir, sapklktr. Bidat, dinde sonradan yaplan ey demektir.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) ve drt halifesinin zamanlarnda bulunmayp
da, onlardan sonra dinde meydana karlan, itikd ve ibdet olarak yaplmaa balanan
deiikliklerdir ve byk felkettir.
Mest denilen ayakkab zerine mesh ederek (slak el ile dokunarak) abdest alnr.
plak ayak zerine mesh edilmez.
Eb Mensr-i Mtrid, irde-i cziyye hakknda buyurdu ki: rde-i cziyye, bir
varlk deildir. Var olmyan ey, yaratlm olmaz. rde-i cziyye, kullarda bir hldir.
Kuvveti, bir eyi yapmak ve yapmamakta kullanmaktr. Kullar, irde-i cziyyelerini
kullanmakta serbesttir. Mecbr deildir. Bu mezhebe gre eytana irde, bende bir hldir.
yilie kullanrsam Allah tel iyilii yaratr. Ktle sarf edersem, onu yaratr. Eer sarf
etmezsem, ikisini de yaratmaz, diye cevap verilir. Allah telnn, kul irde etmeden de,
yaratmas caiz ise de, ihtiyr olan ileri yaratmaa, kullarn irdelerini sebep klmtr.
rde-i cziyyemizin sebep olmas da, Allah telnn irdesi iledir. Kul, bir i yapmak
irde edince, Allah tel da, o ii irde ederse, o ii yaratr. Kul irde etmezse, itiyr
olan o ii yaratmaz. u hlde, kul irde-i cziyyesini ibdete sarf ederse, Allah tel,
ibdeti yaratr. Eer gnahlara sarf ederse, gnahlar yaratr. O zaman kul, dnyda fen
olur, hrette azb grr. Byle olduunu bilen bir kimseye, eytan birey diyemez.
Siz, ancak Allah telnn dilediini arzu edersiniz! melindeki yet-i

kermenin mansn, Eb Mensr-i Mtrid yle aklyor: htiyr ileriniz, yalnz sizin
irdenizle, olmaz. Sizin irdenizden sonra, Allah tel da, o ii irde edip yaratr.
1) Fevid-l-behiyye f-tercim-il-hnefiyye; sh. 95, 195
3) Mifth-s-sede; cild-2, sh. 21
4) rt-l-merm an ibrt-il-imm; sh. 23
5) Kitb-t-tevhd mukaddimesi
6) Nazm-l-ferid; sh. 16
7) Kitb-l-ensb; sh. 498
8) thf-s-sede; cild-2, sh. 5
9) Tc-t-tercim; sh. 59
10) Tabakt-l-fukah; sh. 72
11) Ketib-il-alm il-ahyr; v. 130
14) lcm-l-avm; sh. 5
SHK BN ABDULLAH BEZZZ:
Hads limlerinden. Knyesi Eb Ykb olup, ismi shk bin Abdullah bin brhm
bin Abdullah bin Selemedir. Aslen Kfeli olan shk bin Abdullahn doum trihi belli
deildir. Birok memlekete giderek, oralarda bulunan slm limlerinden ders okuyan ve
hads-i erf dinleyen shk bin Abdullah, birbirinden kymetli hadse dir kitablar
yazmtr. Bunlardan Msnedi mehurdur. Vefat edinceye kadar Baddda yaayan shk
bin Abdullah, 307 (m. 919) ylnda vefat etmitir.
shk bin Abdullah; Baddda Muhammed bin Ziyd ez-Ziyd, Ahmed bin Sabit
el-Cahder, Eb Buceyr Muhammed bin Cbir el-Muhrib, Ysuf bin Ms el-Kattn,
Muhammed bin Abdrrahm el-Msr, Ahmed bin Mutahhir el-Mass, Yahy bin Muall bin
Mensr, Eb Hatim er-Rz, Eb Gursfe Muhammed bin Abdlvehhb el-Askaln ve
birok limden hads-i erf renmi ve ilim tahsil etmitir.
Kendisinden ise; Muhammed bin Hasen bin Muksim el-Mukri, Muhammed bin Ali
bin Hab en-Nkid, Muhammed bin el-Muzaffer, Ali bin Muhammed bin Ll ve birok
lim ilim tahsil etmi ve hads-i erf rivyet etmitir.
ama ve Msra giderek, kendisini yetitiren shk bin Abdullah hakknda, Dre
Kutn: O sikadr ve bn-i Mndi: O sika olup, msned tasnif etti demitir. shk bin
Abdullahn Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) baz hads-i erflerini
ihtiv eden El-Msned adl eseri vardr.
1)
2)
3)
4)

El-Muntazam; cild-6, sh. 154
SMAL BN AHMED HR (Eb Abdurrahmn Mukr):

Tefsr, hads, krat ve afi fkh limi, viz. Knyesi, Eb Abdurrahmn olup, ismi
smil bin Ahmed bin Abdullahdr. Aslen Nibrludur. Hr nisbet edilip, Darr ve Mukr
lakblar verildi. 361 (m. 971) ylnda doan Eb Abdurrahmn 430 (m. 1039) ylnda
vefat etti.
lim renmek ve retmek iin seyahatlerde bulunan Eb Abdurrahmn Darr,
deiik blgelerin limlerinden ilim rendi. Eb Thir bin Huzeyme, Ahmed bin
Muhammed Enmt, Ahmed bin brhm Abdev, Hasen bin Ahmed Mahlid, Ahmed bin
Muhammed ibni mer Hafff, Eb Hasen Masercis, Muhammed bin Abdullah bin Hamdn,
Eb Bekr Czk, Muhammed bin Ahmed Mzekk Nibr, Ezher bin Ahmed Serahs,
Hkim Hadddi Mervez, Eb Nuaym Abdlmelik bin Hasen sferin, Eb Heysem Mekk
Kemeyhin, Eb Abdurrahmn Slem ve daha birok limden ilim renip, hads-i erf
iitti. Nibrda en byk limlerden oldu. limler, onun rivyetinde salam olduunu
bildirdiler. Hads, fkh, tefsr ve krat ilimlerinde birok talebe yetitirdi. Vaz ve
nashatlerde bulunup, insanlara emr-i marf yapt. lmi ile amel etmesi, zhd ve
takvsnn okluu ile tannmas, insanlarn ondan istifde etmesine sebeb oldu.
Talebelerinden en mehru Hatb-i Badad idi.
Deiik ilimlerde birok kitap yazan Eb Abdurrahmn Mukrnin, tefsr ilminde
Kifye adl eseri mehurdur.
Talebelerinden Trih-i Baddn yazar Eb Bekr Htib-i Badad anlatr:
Bir sene hocam Eb Abdurrahmn Mukr, hac edip Mekkede bir mddet kalarak,
ibdet etmek niyetiyle Badda geldi. Beraberinde bir katr yk kitab ve bunlarn iinde
Sahih-i Buhr de vard. O sene hac yolu, ekyalar tarafndan igal edildiinden, Mekkeye
gitmek mmkn olmad. Yanndakilerle beraber Nibra geri dnmeye karar verdiler.
Onlar Baddda beklerken, huzrlarna varp kendisinden Sahih-i Buhr okumak
istediimi arz ettim. O da kabul etti. Akam namazndan sabah vaktine kadar, iki gece
okuttu. Daha sonra kfileyle beraber douya doru hareket ettiler. Ben de arkadalarmla
beraber onlarn peinden gittim. Cezreye varnca, Yahy arsnda bir gn leye
doru, kaldmz yerden balayp akama kadar okuduk. Akam balayp sabaha kadar
devam ettik. Bylece mecliste bana Sahih-i Buhryi okutmu oldu.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Tabakt- mfessirn (Dvd); cild-1, sh. 104
Tabakt- mfessirn (Syt); sh. 7
Tabakt- fiyye; cild-4, sh. 265
SMAL BN HAMMD CEVHER:

Nahiv limi. Lgat ve edebiyatta imm. Knyesi, Eb Nasr olan smil bin
Hammada, Trkistann Frb ehrinde doduu iin Frb denildi. Daha ok Cevher
lakbyla mehr oldu. Baz rivyetlere gre 398 (m. 1007) ylnda Nibrda vefat etti.
Vefat trihi hakknda deiik rivyetler vardr.
lk tahsilini, days ve Dvn-l-edeb adl eserin yazar olan Eb brhim shk
Frbden alan Cevher, Badda giderek, orada Eb Sad Hasen bin Abdullah Merzubn
Sayraf ve Eb Ali Hasen bin Ahmed Frisden ilim rendi. Araba zerindeki bilgilerini
daha da ilerletmek, sde Arabann inceliklerine vkf olmak iin, ehirlerle temas
olmayan kablelerin arasna gidip, bir mddet onlarla beraber kald. Cezre, Suriye ve
Hicaza gitti. Damganda Eb Ali Hasen bin Alinin derslerine devam etti. Mehr eseri
Shh zerinde ilk almalara burada balad.
smil bin Hammd Cevherden birok kimse ilim tahsil etti. Bunlardan, smil bin
Muhammed Nibr, Eb Sehl Muhammed bin Ali Hirev ve brhm bin Slih Verrk adl
limler tannan birka tanesidir.
Hayatnn sonlarnda Nibra yerleerek isteklilere ilim retip, pek kymetli
kitaplar yazmaya balad. Lgat ilminde Frz bdnin Kmsundan sonra en mehr
eser olan Tc-l-lga ve Shh-l-arabiyyeyi yazd. Bu kymetli eserde kelimeler,
asllarnn son harflerine ve son harfleri ayn olan kelimeler de birinci ve ikinci harflerine
gre tertiplenerek karlklar yazlmtr. erhleri ve birok haiyeleri yaplan ve Shh
adyla mehr olan bu eserin yalnz olarak ve erhleri ile birlikte basklar yaplmtr. Msr
basks bir mukaddime ve alt cildden meydana gelmektedir. Vankulu lgati adyla
Trkeye de tercme edilerek, brhm Mteferrika matbaasnn ilk kitab olarak 1139 (m.
1726) ylnda yaynland.
ok gzel yazlaryla, Kurn- kermler ve kymetli kitaplar yazarak, hat sanatna
aheserler kazandran Cevherinin Kitb- fil-arz, Kitb-l-mukaddime fn-nahv adl
iki eseri daha vardr.
smil bin Hammd Cevher, Shhnn mukaddimesinde, Allah telya kr,
Muhammed aleyhisselma ve Onun line ve Eshbna salt ve selmdan sonra,
kendisinin sahih bildii lgat malzemesiyle bu kitabn hazrladn, kitabnn din ve dny
ilimlerinin iyi renilmesine yardmc olacan ve bu sebeble de Allah telnn bu kitabn
erefini ykselteceini umduunu sylemekte ve kitabndaki tertibi ilk defa kendisinin

yaptn, yirmisekiz bb ve her bab da yirmisekiz fasl olarak hazrladn bildirmektedir.
2) Ncm-z-zhire cild-4, sh. 207
3) Nzhet-l-elibb sh. 418
4) Mucem-l-udeb; cild-6, sh. 151
5) nbh-ur-ruvt cild-1, sh. 194
7) Bugyet-l-vut; sh. 195
8) ezert-z-zeheb cid-3, sh. 143
KAFFL- KEBR:
afi limlerinin byklerinden. smi, Muhammed bin Ali bin smil olup, knyesi
Eb Bekrdir. 291 (m. 903) senesinde Semerkanda bal bir yer olan da doup, 365
(m. 975) senesinde yine burada vefat etmitir. Baka bir Kaffl daha vardr. Bu da
filerin byk limlerindendir. mm- Haremeynin pederi Eb Muhammed elCveynnin hocasdr. 417 (m. 1026)de 90 yanda Sicistanda vefat etmitir. smi, Eb
Bekr Abdullah bin Ahmed el-Mervezdir. Buna Keffl-i sagr denir. Keffl-i kebr, fkh,
tefsr, hads kelm, usl ve fur, lgat ve iirde derin bir lim idi. Zamannda,
Mvernnehrde, afi limleri arasnda bir benzeri yoktu. lminin ykseklii kadar, zhd
ve takvs da pek fazla idi. Eb Bekr bin Huzeyme, Muhammed bin Cerr, Eb Ksm
Begv, Eb Arbe el-Harrn ve daha birok limden ilim almtr. Kendisinden de,
Hkim, bn-i Mende, Eb Abdurrahmn es-Slem ve daha bakalar ilim almtr. Eb
shk, onun bn-i Sreycden ders aldn sylemi ise de, bn-i Salh: En ak olan
Kafflin, Sreyce yetimemi olduudur. nk, bn-i Sreycin, Kafflin Badda
girmesinden nce vefat ettii bildirilmektedir. Kaffl, ilim iin birok yolculuklar yapm,
Horasan, Irak ve am dolam, ismi her tarafa yaylm, sz her yerde edilir olmutur.
Tefsr, fkh ve hads ilimlerinde eserleri vardr. Eserlerinden bazs, Tefsr-u Kurn- kerm,
Mehsin--era ve Edeb-l-kaz ve erh-ur-Risdir.
mm- Nevev (rahmetullahi aleyh): Kaffl; tefsr, hads, usl-i fkh ve kelm
ilimlerinde ismi geen byk bir limdir.
Hfz Eb Ksm bin Askir (rahmetullahi aleyh): Onun nce doru yoldan ayrlp,
sapk olan mutezile itikdna kayd, fakat sonra (Ehl-i snnetten olan) Ear
mezhebine dnd bana ulat.
Sbk der ki: bn-i Askirin bu rivyetini grdkten sonra ok rahatladm. Fakat
Kafflin, bir ara mutezile itikdna meyletmesi, Ehl-i snnet akdesine doru giderken
yapt bir srmedir. Fakat, bidat ve dalletten dndkten sonra artk onu knamak
olmaz.
Hkim Eb Abdullah: Kaffl, fakh (fkh limi), edb (edebiyat),
Mvernnehrde, filerin en byk limi, usl-i fkh en iyi bilen, hads-i erf ilmi tahsil
etmek iin en ok yolculuk yapan bir limdir.
Byk lim Eb Muhammed, erh-ur-Risle kitabnda yle anlatr: Kaffl,
kelm ilmini mm- Ear hazretlerinden ald. mm- Ear hazretleri de ondan fkh
ilminde istifde etti.
Sbk (rahmetullahi aleyh) der ki: Eb Muhammedin bu sz, Kafflin kelm
ilmini bildiine dellet ettii gibi, ayn zamanda onun itikdda mm- Earye tbi
olduunu gsterir. Sanki Kaffl, Mutezilenin yanl itikdndan dnp, mm- Earden
(rahmetullahi aleyh) kelm ilmi dersi almaya balad zaman, mm- Ear
(rahmetullahi aleyh) bir hayli yal idi. Ayn zamanda mm- Ear (rahmetullahi aleyh)
kelm ilminde imm derecesinde idi. Ear hazretlerinin Kafflden, fkh ilminden
okumas, Kafflin de fkh ilminde mertebesinin ok yksek ve kendisinden ilim
alnabilecek derecede lim olduunu gsterir.
Kafflin bir iirinin tercmesi ve aklamas yledir:
Benim evim, gelen herkese aktr. Benim azmdan herkes yiyebilir. Yanmzda
ne varsa onu misfirimize ikrm ederiz. sterse bu, sirke ve bakla olsun. Fakat asil olan
kii bundan memnun kalr. Baya kii ise bunu az grr.
Kaffl, muharebe meydanlarnda klc ile arpt gibi, ilmiyle ve kalemiyle de
slm dmanlarna gereken cevb vermitir. Anlatlr ki, Mslmanlarla Bizansllar
arasnda bir muharebe olmu, bu muharebeye Horasan ve Mvernnehr mslmanlar
da katlmtr. Byk lim Kaffl de bunlar arasnda bulunuyordu. Bu srada, Bizansllarn
kumandan bir kasde yazdrp, slm memleketlerine gnderdi. Bu kasdede,
mslmanlar ayplanp, knanyor, bir takm tehddler yer alyor, mslmanlarn birok
yerleri ellerinden kardklar anlatlyordu. O iire iyi bir cevap vermek lzmd. Orduda
Horasan, Medin ve aml edebiyat ve irler de bulunuyordu. Yazlan cevab iirler
arasnda en beenileni Kafflinki oldu.
Bir mslman lim, bu harbde Bizansllara esir dmt. Kafflin cevap olarak
yazd iirin, Bizansllarn eline gemesinden sonraki durumu yle anlatr: Bu kasde,
stanbula gelince, ehrin ilim adamlar toplanmlar kasdenin yksek bir edebiyatla
yazldn grerek hayrette kalmlar, onun nereli olduunu sormular, mslmanlar
arasnda, byle kimselerin bulunduunu bilmiyorduk, demilerdir.
Kafflin yazm olduu iirin aklamasnn bir ksm yledir:
Bana mnzara usllerinden haberi olmayan birinin sz ulat. Kendisine, lyk
olmad vasflar vererek yalan sylemi. Kendisini temiz kral diye anlatyor. Halbuki kalbi
irk kiri, elbiseleri de grnen kirlerle kirlenmi bir kimse, nasl temiz olur? O, ben
meshyim diyor. Halbuki o dedii gibi deildir. Kalbi kaskat olmu, oluk ocuk demeden
ldren bir kimse, Hz. s gibi mbrek ve merhametli bir Peygamberin yoluna nasl tbi
olur. Temiz ve Hz. sya (aleyhisselm) tbi olduunu syliyen bir kimsenin, zlim, fcir
olmas, hakszlklara meyletmesi mmkn mdr? Eer hakk bulmak istiyorsan, yava
hareket et, zulm yapma, Allah tel sana hidyet (doru yol) ihsn eder. Asl olmayan
elbiseyi giyen gibi, kendinde olmayan eyle kibirlenme. Biz, sizin bizden aldnz yerleri
fazlasyla aldk. Sizi geldiiniz gibi kovduk. Biz, bizde olan (Mslmanlk) nimetinden
dolay sizden ok stnz. Sen, fethedeceinizi sylediin birok yerler saydn. Halbuki,
bunlar rya gren kimsenin syledii eylerdir. Kim ki, putperestlii yaymak iin ark ve
garb fethetmei dilerse, o kt ve habs insandr. Allah tel, snn da (aleyhisselm)
yaratcsdr. Allah tel, sya (aleyhisselm) lleri diriltme mucizesi vermitir. Hz.
sya (aleyhisselm) inen ncl de bu szmz bildirmekte, btn Peygamberlerden
sonra son Peygamberin gelecei mjdelenmektedir. Hz. Muhammed Mustaf (sallallah
aleyhi ve sellem) ve dier Peygamberler, hepsi vefat etti. Ancak, onun vefat
geciktirilmitir. O zaman gelince, o da dier peygamberler gibi vefat edecektir. Halbuki siz
Hristiyanlar, Hz. snn lm tattn sylyorsunuz. Yahy, Zekeriyy ve dier
peygamberler Allah telnn indinde kymetli kullardr. Hakkn, dorunun Arabdan ve
Acemden yardmclar vardr. Allah tel, Seyfuddevleye hayrlar versin. Ona ltuf ve
ihsnlarda bulunsun. Mensr bin Nha devaml selmet versin.
Bu ikisi, slm ve mslmanlar her trl tehlikeye kar muhafaza ettiler. Kim
Bizansllarn kumandanna benim nashatimi iletir? Onun zerine gen ihtiyr btn
Horasanllar geliyor, gzler, ehd olmak iin kouyor. Eer haktan yz evirilirse, hak her
zaman ak ve ortadadr. Geliniz ey Bizansllar! Aramzda klnc hkim yapalm. nk o,
en dil bir hkimdir. Allah tel bize mkfatlar versin. O, bizim iin kfi ve bizi
koruyucudur. Allah teldan ltuf ve ihsniyle, feth-i Kostantiniyyeyi nasb etmesini
diliyoruz.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Tabakt--irz; sh. 91
KSIM BN ASBAG BEYYAN:

Tefsr ve hads limi. Knyesi Eb Muhammeddir. 247 (m. 861)de dodu. 340 (m.
951) senesinde Kurtubada vefat etti. Baky bin Mahled, bn-i Vadh, Matraf bin Kays,
Esbag bin Hall, Abdullah bin Meysere ve dier limlerden hads-i erf iitip, rivyet
etmitir. Aslen Endlsl olup, ilim tahsili iin seyahatlere kt. ok limle grp, ilim
rendi. Mekkede Muhammed bin smil es-Sig, Ali bin Abdlazzden; Irakda Kd
smilden, bn-i Eb Heysemeden, Muhammed bin smil Tirmizden, Ahmed bin Hanbel
hazretlerinin olu Abdullahdan, bn-i Kuteybeden, Haris bin Eb Usmeden ve dier
limlerden ilim ald. Msrda ise Muhammed bin Abdullah Emevden, Eb Zinbagdan,
Ravh bin Ferec el-Mlikden ve dier limlerden ilim almtr. lim tahsili iin nemli ilim
merkezlerine gidip, oralarda zamann mehr limlerinden ilim tahsilini tamamlad.
Bylece ilimde iyi yetiip, lim oldu. Endlse ok ilim sahibi bir lim olarak dnd.
Kurtubada yerleti. limdeki stn vasfyla, zamannda kendine mracaat edilen kadri
yce bir lim idi.
Hads ilminde yzbin hads-i erfi senetleriyle ezbere bilip, hfz derecesinde lim
idi. Tefsr ve hads ilminden baka, fkh ve nahiv ilminde de lim idi. Kendisinden; torunu
Ksm bin Muhammed, Abdullah bin Muhammed el-Belh, Abdlvris bin Sfyn, Abdullah
bin Nasr, Muhammed bin Ahmed, Eb Osman Sad bin Nasr, Ahmed bin Ksm, Ksm bin
Muhammed, Eb Amr Ahmed bin Nasr ve daha pekok zt hads-i erf iitip rivyet
etmitir.
Eserleri: Ahkm-l-Kurn, El-mcteb f ehds-il Mustaf, En-Nsih velMensh, Garib-i Hads-i Mlik, Msned-i Hads-i Mlik, Birr-l-Vlideyn, El-Ensb
gibi eserleri vardr.
Rivyet ettii hads-i erflerden biri udur:
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Bana mahss be isim
vardr: Ben, Muhammedim. Ben, Ahmedim. Ben, Mhiyim ki, Allah, benimle
kfr yok eder. Ben Hirim ki halk, kymet gn benim izimce
harolunacaktr. Ben kbim ki, benden sonra peygamber yoktur.
1)
2)
3)
4)
5)

Dbc-l-mzehheb; sh. 222
Tezkirt-l-huffz; cild-3, sh. 853
Bugyet-t-vut; cild-2, sh. 251
KAYRAVN (Abdullah bin Eb Zeyd):

Tefsr, krat, kelm, hads ve Mlik fkh limi. Knyesi Eb Muhammed olup, ismi
Abdullah bin Eb Zeyd Abdurrahmndr. 310 (m. 922) ylnda Endlste (spanyada)
Nefza ehrinde dodu. Doduu yere nisbetle Nefz, daha sonra Afrikiyyeye (Tunusa)
gelerek Kayravnda yerlemesi sebebiyle oraya nisbet edilip Kayravn denildi. KuzeyBat Afrikada Mlik mezhebini, yetitirdii talebeleri ve yazd kitaplaryla yaygn hle
getirdii ve mezhebin hkmlerini halkn anlayaca ekilde kitaplar hlinde dzenleyip
yazd iin, Mlik-s-sagr lakbyla mehr oldu. 386 (m. 996) ylnda Kayravnda
vefat edip, oraya defnedildi. eitli blgelerden gelen mslmanlar tarafndan mezar
ziyret edilip dualar edilmektedir.
lim tahsili iin birok blgelere seyahatlerde bulunan Eb Muhammed Abdullah
Kayravn, Endlsten balayp; Fas, Tunus, Msr, am, Badd ve Hicaza kadar uzanan
ilim merkezlerindeki limleri grd. Onlarn ilimlerinden ve yazd kitaplardan istifde
etti. Eb Bekr Muhammed bin Feth Mukr ve Eb Bekr bin Bild ve Badaddaki dier
krat limlerinden krat ilmini rendi. Eb Bekr bin Lbd, Eb Fadl Kaysden de krat
ald, hads-i erf dinledi. Muhammed bin Mesrr bin Gassl, Abdullah bin Mesrr bin
Haccc, Kattn, Ebyn, bn-i Ms, Sadn-i Havln, Ebl-Arab, Ahmed bin Eb Sad ve
Habb Mevl bin Eb Sleymndan ilim rendi. Hacca gitti. Haremeynde; Eb Sad ibni
Arb, brhm bin Muhammed bin Mnzir, Eb Ali bin Eb Hill, Kd Ahmed bin brhm
bin Hammd, Hasen bin Bedr, Muhammed bin Feth, Hasen bin Nasr Ssi, Derrs bin
smil, Osman bin Sad Garbili ve daha birok limden ilim rendi. bn-i abn, Eb
Bekr Ebher ve Mervezden iczet ald. ok alp, hocalarndan yazdklarn ezberledi.

Mlik mezhebinde zamannn imm oldu. Mlik mezhebi hkmlerini tasnif edip, halkn,
hatt ocuklarn bile istifde edebilecei ekilde kitaplar hazrlad. Halkn kendi kendine
kitaptan dnini renmesini kolaylatrd. Zamann Tunus sultn eyh Seyd Mahriz bin
Halefin de desteiyle, Mlik mezhebi ok yaygn hle geldi. nsanlar uzak blgelerden
dinlerini renmek iin akn akn Kayravna geldiler. Kayravn, blgenin en nemli ilim
merkezi oldu. Krat ilminde de ok mehr oldu. Tefsr ve krat ilimlerinde dersler verip
kitaplar yazd. mm- Nfnin kratini, kitaplar ve talebeleri ile Afrikiyyede yayd. Vera
ve takv sahibi idi. mrn ilim renmek, retmek ve ibdetle geirdi. Din
dmanlarna ve doru yoldan sapm olanlara ok gzel cevaplar verdi. Mslmanlara ve
devlet adamlarna nashatlerde bulunur, huzr iinde yaamalarna alrd. Dnyya hi
ehemmiyet vermez, az eye kanat eder, harama dmek korkusundan pheli eyleri ve
mubahlarn bir ounu terk ederdi.
Bir kelime renebilmek midiyle Kayravna koan insanlardan birou bn-i Eb
Zeydin talebesi oldu. Bilhassa krat ilminde Mekk bin Eb Tlibi yetitirdi.
Karvinlerden; Eb Bekr bin Abdurrahmn, Ebl-Ksm Bade, Lbeyd, Ecdnnin
oullar Eb Abdullah Havvs, Eb Muhammed Mekk bin Eb Tlib, Endlsden; Eb Bekr
bin Mvehhib Makber, bn-i bid, Eb Abdullah bin Hz, Eb Mervn Kanze,
Sebteden; Eb Abdurrahmn bin Acz, Eb Muhammed bin Glib, Halef bin Nasr,
Magribden; Eb li bin Sicilms ve daha birok lim fkh ve dier ilimleri rendiler.
Onlar da hocalar gibi kfr ve bidat ehline kar slmiyeti ve mslmanlar savundular.
Yalnz Allah telnn rzas iin alp, mslmanlara dinlerini retmeye gayret ettiler.
Hocalarndan rendikleri ilmi Endlsten Hicaza kadar yaydlar.
bn-i Eb Zeyd Kayravn; fkh, kelm, tefsr Ve krate dir pekok kitap yazd.
Bilhassa bugnk manda tam bir ilmihl kitab olan Rislesi mehrdur. Rislenin
yazlmasn Tunus sultn istemi, halkn ve ocuklarn anlayp, kolayca istifde
edebilecekleri bir kitap olmasn arzu etmiti. Bu kitap, zamannda pek tutunmu ve
arlnca altna alc bulmutu. Risle, yazldndan bu yana ehemmiyetini hi
kaybetmedi. Mlik mezhebinin el kitaplarndan biri oldu. Franszcaya 1842 ylnda
tercmesi yapld. 1906da ngilizcesi basld. Mlik mezhebinin Cezayir ve Tunus gibi
Kuzey Afrika lkelerinde yaygn olmas ve bu lkelerin de smrgeci Fransz ve Avrupa
lkelerinin igali altna dmesi, Batllarn bu eser zerindeki almalarna sebep oldu.
En son basks 1983 ylnda Leon Bercher tarafndan Arabca ve Franszcas bir arada
karlatrmal olarak Cezayirde basld. Mlik mezhebi hkmlerini z olarak anlatmakta
ve akid, fkh, mmelt, nikh ve miras bilgilerini ihtiv etmektedir. Bundan baka,
Kitb-n-nevdir vez-ziydt yz czdr. Mlik mezhebine it ellibin civarnda
meseleyi ihtiv eden Muhtasar kitab ki Muavvel ve Tehzb-l-atbiyye kitaplarndan
derlenmitir. Mlik fkhna dir Kitb-l-iktida bi ehl-il-Medne, Kitb-z-zibb, akidle
ilgili Kitb-t-tenbh-i alel-kavl f evld-il-mvtediyyin ve namaz vakitlerini bildiren
Kitb- tefsr-i evkt-is-salt, tevekkl ve Allaha gvenmek hakknda Kitb-s-sik
billah vet-tevekkl alellah, tasavvufla ilgili, Kitb-l-marifet vel-yakn, rzka Allah
telnn kefil olduunu aklayan Kitb-l-madmn miner-rzk, hacla ilgili Kitb-
mensik, Kurn- kerm tilveti ile ilgili Risale, eitli sullere cevap verdii Kitb-
redd-i mesl, hastalklarla ilgili Kitb- gye temerraz-il-mminn, Kurn- kermin
stnlklerini anlatan cz-l-Kurn, Kitb-l-vesvis Risle-i it-il-karbet-i minezZekt, Rislet-n-nehy-i anil-cedel, Rislet- fir-redd-i alel-kaderiyye ve mnkadt-
rislet-il-Baddy-yil-mutezil, Kitb-l-istihzr fir-redd-i alel-fikriyye, Kitb- kef-ittelbs fil-mesele, Rislet-l-mevza ven-nasha, itikdla ilgili Risle ve daha birok
kitap yazd.
Risleden: Allah telnn dnini iyi biliniz ki, iyi yolda dim olasnz. Dier
insanlara da rnek olun. Sizin bu gzel hlleriniz dier insanlarn ve ocuklarnzn
kalblerine sirayet etsin. ocuklarnza, namaz yedi yanda retip kldrnz. Klmazlarsa
zorlayp tevik ediniz. On yana gelince yataklarn, kz ve erkein odalarn ayrnz.
Kendilerine farz olanlar retiniz. ocuklarnz haram ileyen, fask ve dnini inkr eden
mrted durumuna dmekten koruyunuz.
Yemek yerken sa elle Bismillah diyerek balamal, midenin te birini yiyecek,
te birini iecek ve te birini de teneffs iin ayrmaldr. Yemekte birinci lokma iyice
inenip yutulduktan sonra, ikinci lokmay aza almal, yemee flememelidir. Su ierken
oturmal, yava yava, yudumda imelidir. Nefesini suya vermemelidir. Birey ikrm
ederken en sadakinden balayarak ikrm etmelidir. Altn ve gm kaplarda yemek ve
imek kat olarak yasaktr. Ayn zamanda ayakta imek ho deildir. Selma cevap
vermek muhakkak lzmdr. Bir grup insandan birinin selma karlk vermesi yeterlidir.
Atl olan yaya gidene, yaya giden oturana selm vermelidir.
Bir eve girmek iin izin istemeli, defa kapy muayyen aralarla almal, izin
verilmezse girmemelidir. ki kii konuurken nc kii mdhale etmemelidir. Bir
topluluk hlinde sohbet ederken, keye ekilmi kimse braklmamal, ylelerini de sze,
sohbete dhil etmelidir. Yatarken sa elini, sa yanann zerine koyarak ve sol elini de
sol kalann zerine koyarak uyumaldr. Esnerken az kapatmal ve aksrnca
Elhamdlillah demelidir. Bunu duyan kimse Yerhamkellah diyerek karlk vermeli,
aksran Yehdn ve yehdkmullah diye ona dua etmelidir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Tabakt-l-fukah (irz); sh. 60
Hind elebi, El-Krat bi-Afrikiyye; Tunus 1983 sh. 304
L Risla, Cezayir, 1983
Brockelman, Trh-i edeb-l-Arabiyye cild-3, sh. 286
KUDME BN CAFER:
Mantk, belgat, ahbr limi. Knyesi, Ebl-Ferec olup, ad, Kudme bin Cafer bin
Kudmedir. Kudme bin Cafer nceleri hristiyanken, daha sonra halife Muktef-billah
vastasyla mslman olmutur. Bir mddet Basrada yaam, sonra Badda gitmitir.
Eb Hayynn ifdesine gre o, vezir Fadl bin Cafer bin Furatn meclisinde, Eb Sad
Sirfnin limlerle yapt mnzaralara katlmtr. Birok lim ve ediple yakn arkadalk
yapan Kudme bin Cafer, 377 (m. 948) ylnda vefat etmitir.
Asrnn en mehr nahiv limlerinden Mberrid, Saleb, Eb Sad es-Skker, bn-i
Kuteybe ve birok limle grmtr. Kudme bin Cafer, bilhassa zamannn belgat ve
mantk limleri arasnda kendini kabul ettirdi. Vezirin divnnda, ilim meclisini ynetecek
kadar sayg duyulan bir mertebeye ulam ve bu arada birbirinden kymetli eserler
yazmtr. Eserlerinden bazs unlardr: Kitb-l-harc, Kitb cil-il-hzn, Kitb-ssiyse, Kitb sinat-il-cedel, Kitb nzhet-il-kulb ve zd-il-msfir, Kitb zehr-ir-reb
fil-ahbr, Kitb nakd-i-ir, Necm-s-skb, Kitb bun-il-gammi, Kitb sarf-ilhemmi, Kitb-l-bldn.
Bunlarn en mehru olan Kitb-l-harc, Kprl Ktphnesinde yazma olarak
mevcttur. Bu eser, 217 varak (sahife) ve mein cildli olup, ii biraz kurt tahribine
uramtr. Ebl-Ferec Kudme bin Cafer, eserini menziller ve bblar hlinde tertib
etmitir: Birinci bb, ordunun dvn hakknda, ikinci bab, Beyt-l-maln dvn hakknda,
nc bb, nafakalar dvn hakknda, drdnc bb, risleler dvn hakknda, beinci
bb, Tevk ved-dr dvn hakknda, altnc bb, Htim dvn hakknda, yedinci bb,
gm dvn hakknda, sekizinci bb, nakitler, ayarlar ve ller dvn hakknda,
dokuzuncu bb, mahkemeler dvn hakkndadr. Daha sonras, eitli yer ve denizlere
dir muhtelif malmt ihtiv etmektedir. Zr eserin tamam, arzn ve denizin
aciplikleri, baz beldelerin fethi ve oralardan alnacak haralarn durumlar ile ilgilidir.
Kudme bin Cafer, yazd Kitb-l-harcda yle bildirmektedir: Bu, mminlerin
emri tarafdan filn olu filna, filn blgede onu ordunun bana komutan tayin ettii
zaman verilen talimattr. Ona gizli ve ak btn ilerinde Allah teldan korkmay, Ona
itat zere amelini yapmay, btn i ve hareketlerinde kuvvet ve kudretin Allah
teldan bakasnda olmadna inanmasn emreder. Mminlerin emri, onu bu vazfeye,
ancak ktlk yapanlarn, fesad ve fitne karanlarn ilerine mni olacak g ve kuvvete,
disipline sahiptir diye ve bundan dolay halk ve memlekette rahatlk ve refah olur midiyle
tayin etti.
Ona, Allah telnn gazbna mucib olan eylerden, Onun tarafndan yasak edilen
eylerden ve kt olarak iln edilmi eylerden saknmasn emreder. Ona askerlerini ve
etrfnda bulunanlar, halktan herhangi birisine zulme teebbs etmekten veya hakszlkla
onlarn zarar ve ziyana uramasn nlemesini ve memleketlerde Allah telnn
dmanlaryla savamasn emreder.
Ona, bu talimat kendisine yakn olanlara okuyarak, mminlerin emrinin onlarn
refakatlerini temenni ve onlara iyilik yapmay tercih ettiini, onlardan adletsizlii
gidererek adleti tevzi etmeyi, onlar himye iin ahsen mdhale ederek onlarn
dmanlaryla mcdele etmek hussundaki iyi niyetlerinden haberdar etmesini emreder.
Bu talimatn son ksmnda ise;
Mminlerin emri, seni iyilie sebep klmasn, doru yolda hidyet etmesini, sana
emnet edilen btn harp ve idre ilerinde ltfu ile sana yardm etmesini cenb-
Hakdan niyz eder.
Deniz kuvvetleriyle ilgili ksmnda ise; bu, mminlerin emrinin; filn olu filan,
filn deniz ssne tayin ettii zaman verdii talimattr. Ona, bizzat kendi nefsine dikkat
etmesini, eriliini dzeltmesini, Allah tely hatrlamakla rhundan kt arzular ve
eytann sapklklarn uzakladrmasn, ahlkn gzelletirmesini, hl ve hareketlerini
dorultmasn, kendi askerleri ve dier dostlar iin, iyi ve gzel olan herey iin bir
muallim ve rnek olmasn, onlar, yollarn en iyisinin zerinde yrmeye yneltmesini
emreder. Ona, itat edenlere kar yumuak, serke olanlara sert olmasn, fakat her
durumda da insaf ve adletin hakkn vermesini emreder.
Bu talimatn son ksmnda ise; bunlar, mminlerin emrinin sana talimat ve senin
iin emirleridir. Onlar anla ve tavsiyelerine gre hareket et ve her hl ve durumda o,
senin nasl olman arzu ediyorsa yle ol. Sana gvenip emnet ettii btn ilerde seni
hayra yneltecek irda mazhar olman iin dua eder.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kef-z-znn; 402, 949, 959, 986, 1068, 1078, 1415, 1945, 1973
Kitb-l-harcn muhtelif varaklar
MAHFZ BN MAHMD EN-NBR:

Evliynn byklerinden. Eb Hafs Nibrnin talebelerinden olup, Nibrun
nde gelen lim ve vellerden idi. Hocasnn vefatndan sonra, Eb Osman Hayrinin
sohbetlerine devam etti ve vefatna kadar da onun yanndan ayrlmad. Hamdn elKassr, Selm el-Brs, Ali Nasrabd ve daha birok limlerle sohbet etti. 303 veya 304
(m. 915, 916) ylnda Nibrda vefat etti. Hocas Eb Hafsn yanna defnedildi.
Mahfz bin Mahmd hazretleri buyurdular ki: Kim bir mslman kardei iin bir
ktlk dnrse, asl ktle kendisi der.
nsanlarn hayr ynnden en stn, gnl mslmalara en ok ynelendir.
Halk terazinde tartma, kendi nefsini mminlerin terazisinde tart. Bylece onlarn
stnln, kendi iflsn anlarsn.
Kendi nefsini iyi gren kimse, insanlardan gelen ktlklere mbtel olur. Kendi
nefsinin aybn gren kimse, insanlarn ktlklerini grmez.
Amelin ihlsla, ihlsn ise Allah teldan baka her trl g ve kuvvetten
uzaklaman ile doru olur.
Aln yazsn okumak istiyen, yapt amellerin doru olup olmadna baksn.
1)
2)
3)
4)

MENSR BN SMAL:
afi mezhebi fkh limlerinden. Knyesi Ebl-Hasendir. 306 (m. 918) senesinde
Msrda vefat etti. Fkh ilmini mm- afinin talebelerinden ve talebelerinin
talebelerinden rendi. Dier ilim dallarnda da ilim sahibi olup, edb ve irdir. Aslen
Cezrede Res-l-ayn denilen yerdendir. Remlede yaad; sonra Msra yerleti. ElVcib, El-Mstamel, El-Msfir, El-Hidye adl eserleri ve iirleri vardr.
iirlerinden bir ksmnn tercmesi yledir:
Kendisinin almasyla; doyacak kadar ekmek, ban sokacak bir ev ve giyecei
bir elbisesi olan kimse, niin kibir ve gurr sahibi kimselere el aar. Niin baya ve dk
kimselere boyun eer, tenezzl eder?
nsanlarn ktlklerinden kendisini muhafaza etmek isteyen, onlardan mmkn
mertebe uzak olmaya alsn. Byle yapmak, derin bir denizde, gemiye binip,
boulmaktan kurtulmak gibidir. Ben sana nashatimi yaptm. Artk sen bilirsin.
Nemmam (kouculuk yapan) kimselere kar kendimi muhafaza etmeye bir rem
var, fakat yalanclara kar bir rem yok. ftira eden kimselere ise re bulmak zor.
Eer gnahmn okluu olmasayd, bir an nce lmek iin can atardm. Fakat
yle insanlar arasndaym ki, onlara yakn olmam, bana hayat zehir ediyor.
Herkes yaamay medhettikleri zaman ben onlara; hayr, lm ok hatrlaynz.
nk onun pek ok fidesi vardr diyerek onu yle anlatyordum: Bunlardan birisi;
insan lm hatrlamak sretiyle, lm ve sonras (hret) iin hazrlk yaparak, slih
ameller ilemeye balar, birisi de; kendisini kt kimselerden uzak tutar.
Yardmlama genilikte deil, darlk zamannda gzel olur...
1)
2)
3)
4)

MUF BN ZEKERYY BN TARR:

Fkh limlerinin byklerinden. Knyesi Ebl-Ferecdir. bn-i Tarr diye bilinir. 303
(m. 915) trihinde doup, 390 (m. 1000) senesinde vefat etmitir. Begvnin, bn-i Eb
Dvd ve bn-i Sadin derslerini dinledi. bn-i enbz, Eb Muzahim el-Hakn, Eb s
Bekkr ve daha baka limlerin huzrunda ders okudu. Muhammed bin Cerr et-Taber
hazretlerinin ictihd zere lim oldu. Ondan Abdlvehhb bin Ali el-Mlhm, Ahmed bin
Mesrk ve daha bakalar ders ald. Birok limler ondan rivyette bulunmulardr.
Eb Muhammed el-Bf der ki: Kad Ebl-Ferec geldii zaman, btn ilimler de
sanki onun ile beraber gelirdi. Eer birisi, malnn te birini insanlarn en limine
verilmesini tavsiye etse idi, Muf bin Zekeriyyya verilmesi gerekirdi.
Hatb el-Badd ise yle der: Byk lim Berknye Muf bin Zekeriyyy
sordum. Bana: O, zamannn en limi ve sika (gvenilir) bir zttr dedi.
Mehr lim Tevhd dedi ki: Muf bin Zekeriyynn ilmi ok geniti. Yaad
devirdeki btn ilimler hakknda bilgi sahibi idi. zellikle Peygamber efendimizden
(sallallah aleyhi ve sellem) Eshb- kiramdan ve onlardan sonrakilere it haberleri ok iyi
biliyordu.
Muf bin Zekeriyy, fkh, nahiv (Arab dili grameri) lgat ve edebiyatn eitli
kollarnda asrnnn en nde gelen limi idi. Bb-t-Tk denilen yerde bn-i Sanberin
vekli olarak kadlk (hkimlik) yapt.
Ahmed bin Amr bin Rauh anlatyor; Muf bin Zekeriyy, devletin ileri
gelenlerinden birisinin evinde bulunuyordu. Burada, eitli mevzlarda mtehasss limler
de vard. Bu limler, Muf bin Zekeriyyya Seninle hangi ilimden konualm dediler.
Muf ev sahibine: Eer, kitaplnda edebiyata ve eitli ilimlere dir eserler varsa,
hizmetini gnder, kitapln kapsn asn, eline hangi kitap gelirse onu alsn. Siz,
istediiniz bir mevzyu sein. Onun zerinde, mzkere edelim, konualm demitir.
Buna ilve olarak bn-i Rauh der ki: Buradan, Mufnn asrn btn ilimlerinden
haberdar olduu anlalmaktadr.
Eb Abdullah Humeyd, bn-i Tarr hakknda yle anlatr: Ebl-Ferec Muf bin
Zekeriyynn bizzat kendi yazd bir yazy okudum. Diyor ki: Bir sene hacca gitmitim.
Bayram gnlerinde Minda bulunuyordum. Bu srada birisi Ey Ebl-Ferec diye
baryordu. Bunun zerine nce kendi kendime: Herhalde beni aryorlar, dedim. Fakat,
sonra, yine kendi kendime: Bu kadar insan arasnda Ebl-Ferec diye isimlendirilen ok
kimse vardr, bu ben deilim, diye dndm. Bu yzden cevap vermedim. Biraz evvel
baran ahs tekrar Ey Ebl-Ferec Muf, diye seslendi. Ben cevap vermek istedim.
Ancak, kendi kendime, belki bu isimde birisi vardr. nk isimler bazan birbirine benzer
dedim. Yine cevp vermedim. Baran zt cevap veren birisini grmeyince, bu defa Ey
Ebl-Ferec Muf bin Zekeriyy Nehrevn diye seslendi. smimi bu ekilde syleyince,
artk beni ardna kesin kanat getirip, te buradaym, ne istiyorsun? dedim. O ise
bana, Zannederim sen doudaki Nehrevandansn dedi. Ben: Evet yle dedim. O: Biz
batdaki Nehrevandan olan aryoruz dedi. O gn isim, baba ismi, knye, nisbet edildii
yer bakmndan bana benziyen birisinin bulunmasna ok taaccb ettim ve Iraktaki
Nehrevandan baka Magribde de baka bir Nehrevnn bulunduunu rendim.
Ebl-Ferec Mufnn eitli mevzlara dir faydal eserleri vardr: 1. El-Cels-sSlih el-Kf, 2. El-Ens-n-Nsh e-fi, 3. El-Huda vel-Ukd (Usl-i fkha dirdir), 4.
Tefsr-l-Kurn, 5. El-Mrid (Fkha dairdir).
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Tabakt- mfessirn; cild-2, sh. 323
MUHAMMED BN ABDULLAH CEVZEK:

Hads limlerinden. Knyesi Eb Bekr Nibrdir. 300 (m. 913)de Nibrun
Cevzek kynde dodu. 388 (m. 998) senesinde 82 yanda vefat etti. Zamannn mehr
limlerinden olup, hfz derecesinde yan yzbin hads-i erfi senetleriyle ezbere bilen bir
limdi. Kendilerinden hads-i erf iitip rivyet ettii limler; Eb Abbs es-Serrc, Eb
Abbs Esm, Eb Nuaym bin Ad el-Crcn, Eb Abbs Degavl ve Nibrda, Serhasda,
Hemedanda, Reyde, Mekke ve Baddda bulunan zamannn dier limlerinden
rivyette bulunmutur. Kendisinden ise Hkim Eb Abdullah, Kenzerz, Sad bin
Muhammed Behr, Muhammed bin Ali Haab, Sad bin Eb Sad el-Ayyr, Ahmed bin
Mensr bin Halef el-Magrib ve dier limler hads-i erf rivyet etmilerdir. El-Msneds-Sahh, Kitb-l-Mttefik gibi eserleri vardr. Kitb-l-Mttefik-l-kebr adl eseri
yz czdr. Sahh-i Buhr ve Sahih-i Mslimdeki hads-i erfler zerine yazd
Mustahrecinde hads-i eriflerin herbiri iin gsterilen tariklerden baka tarikler (sened)
gstermitir.
Hads-i erf renmek iin yzbin dirhem harcadm. Bu ilimle bir dirhem bile
kazanmaya tevessl etmedim buyurmutur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Trh-i trs-il-Arab; cild-1, sh. 429
MUHAMMED BN ABDULLAH EBHER:

Hads, krat, nahiv ve Mlik fkh limi. Knyesi, Eb Bekr olup, ismi Muhammed
bin Abdullah bin Muhammed bin Slih bin mer bin Hafs bin mer bin Musab bin Zbeyr
bin Sad bin Kab bin bd bin Nizl bin Merre bin Ubeyd bin Hris bin Amr bin Kab bin
Sad bin Zeyd Ment bin Temmdir. Kazvin ile Zencn arasndaki Ebher kynde 289 (m.
902) ylnda dodu. Doduu yere nisbetle Ebher denildi ve bu nisbetiyle mehr oldu.
375 (m. 986) ylnda Baddta vefat etti. Namazn, zamann byk limlerinden Eb
Hafs ibni Acer kldrd.
lim tahsili iin Badda gelen Ebher, Eb Arbe Harrn, Muhammed bin
Muhammed el-Bgand, Muhammed bin Hseyn Enn, Abdullah bin Zeydn Kf, Eb
Bekr bin Eb Dvd Sicistn, Eb Bekr bin Cehm Verrk, bn-i Dme, Begv, Eb Zeyd
Mervez ve daha birok limden ilim renip hads-i erf rivyet etti. Hads ilminde byk
lim oldu. Fkhta drt mezhebin hkmlerinde limdi. Mlik mezhebi mensblarnn
Irakta imm oldu. Dier mezhebten birok byk limin bulunduu ve mezheplerin
merkezi durumunda olan Badd ve civarnda Mlik mezhebini yayd. Krat ve Kurn
ilimlerinde de lim olan Ebheryi Eb Amr Dn Tabaktnda zikredip, krat ekilleri ve
tecvid ilminde ilim sahibi olduunu bildirdi. Btn almas ve gayreti Allah telnn
rzsn kazanmak iin idi. Dnyya ehemmiyet vermez, Allahtan ok korkard. Harama
dmek korkusundan mubahlarn ounu terk ederdi. Zamanndaki limlerin en itibrls
olmasna ramen, kendisine yaplan kadlk tekliflerini verasnn okluundan reddetti.
Vaktini, ilim renmek, retmek ve ibdetle geirirdi. nsanlara nashatlerde bulunur,
hakka tbi olup, ondan ayrlmamalarn tenbih ederdi.
Hads, fkh ve krat ilimlerinde pekok talebe yetitirdi. Kendisinden; brhm bin
Mahled ve olu shk bin brhm, Ahmed bin Ali, Eb Bekr Berkni, Muhammed bin
Memmil Enbr, Ali bin Muhammed bin Hasen Harb, Kd Eb Ksm Tarhi, Hasen bin
Ali Cevher, Ebl-Hasen Dre Kutn, Kd Bakllni, bn-i Fris Mukr, Kd Eb
Muhammed bin Nasr, Eb Ubeydullah Cbeyr, Asli, Ebl-Ksm Vehrn ve daha birok
lim hads-i erf dinleyip ilim rendi. Afrikiyya (Tunus) ve Endlste Mlik mezhebini
yayan ve mezhebinde birok kitap yazm olan Eb Muhammed bin Eb Zeyd Kayravni de
kendisinden ilim renip iczet ald. Talebeleri de hocalar gibi slmiyetin yaylmas iin
alp, Allah telnn rzsn kazanmaya gayret ettiler.
Kendisi yle anlatr: bn-i Abdilhakemin Muhtasarn beyz defa, ElEsediyyeyi yetmibe defa, Muvatty yetmibe defa, Mebsutu otuz defa ve bnl
Berhinin Muhtasarn yetmi defa okudum ve talebelerime okuttum. Ebhernin
okuttuu bu eserlerden bn-i Abdilhakemin byk Muhtasarnda onsekizbin mesele,
Mdevvenede otuzaltbin mesele, Muhtasar-il-evsfta drtbin mesele, Muhtasar-
sagrde ise bin mesele, olduu bildirilmektedir.
Ebhernin bykln dile getiren limlerden bazlar yle demilerdir: Eb
Ksm Vekrn; Ben ondan cmert lim grmedim. Gariplere ve talebelerine yardmc
olurdu. Onlar giydirir ve para verirdi. Buna ramen, cebinden hi para eksik olmazd.
Muhammed bin Ebil-Fevris, O sika (gvenilir) idi ve Mlik mezhebinde riyset (reslik)
onda son buldu. Kd Ebl-Al Vst ise; Eb Bekr Ebher zamannn limlerinin en
byklerindendi. Hads, fkh ve dier ilimlerde eserler verdi.
Kd Ebl-Al el-Vst anlatr: Eb Bekr Ebher zamanndaki limlerin en ok
hrmet greni ve ilm derecesi en yksek olan olup, her mecliste ne geirilirdi. Bakad
Eb Hseyn bin mm-i eybn, kadlar ve fkh limlerinin bulunduu bir mecliste,
Ebheryi sa yanna oturttu. Kendisine kadlk teklif etti, istemedi. Bu hususta kimin ehil
olduunu sordu. Ebher: Ahmed bin Ali Rzdir dedi. Rz, ok ibdet eden, hli dzgn
bir ztt. Rzi de kadl istemeyip, Ebheryi iret ederek onun kad olmasn bildirdi.
Bunun zerine iki zta da kadlk verilmedi.
Ali bin Muhammed anlatr: Eb Bekr Ebherye birisi geldi. Onunla yolculuk
hakknda istire etti. Ebher, u melde bir iirle ona nashat etti:
Sana dostunun ksecei haber verildii hlde,
Sen dostunun darlmayacan ne biliyorsun?
stemek, zilleti gerektiren boyun bkmektir,
Senin ise, ihtiylarn istememek ereftir.
Uzaklarda rahat bir ekilde yaamaktansa,
Yuvann yaknnda sknt iinde yaamak yedir.
Ebhernin; usl, fkh ve hads ilimlerine dir birok eseri vardr. ki Muhtasar,
Kitb-r-red alel Mzen, Kitb-l-usl Kitb-l-icm ehlil-Medne, Meselet isbt
hkml-kfet, Kitbu fadlil-Medne alel-Mekke, Meselet cevb ved-delil vel-ilel
adl kitablar bunlardan bazlardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

El-Vfi bil-vefeyt; cild-3, sh. 308
Tabakt- irz; sh. 167
MUHAMMED BN ABDULLAH E-F:

Hads limlerinden. smi, Muhammed bin Abdullah bin brhm bin Abdeveyh bin
Ms bin Beyn el-Bezzr el-Badddir. Knyesi Eb Bekr olup, afi lakbyla tannr.
260 (m. 874) senesi Cemzil-evvel veya hr aynda Ciblde dodu. lim tahsil etmek ve
talebe yetitirmek iin Cezre ve Msra seyahatler yapt. Badd ehrine yerleti. 354 (m.
965) senesi Zilhicce aynda 95 yanda vefat etti. Ahmed bin Hanbelin (rahmetullahi
aleyh) kabri yaknna defnedildi.
Mehr hads limlerinden olan afi, Muhammed bin eddd el-Msme, bn-i
Ebiddny, Muhammed bin Cehm es-Semr, Muhammed bin Ferec el-Ezrk, Eb Kulbe
er-Rakk, Ahmed bin Ubeydullah en-Nrs, Abdullah bin Ravh el-Medin, Ebl-Veld bin
Berd el-Antk, Muhammed bin Rebh el-Bezzr, Muhammed bin Mesleme el-Vst,
Muhammed bin Sleymn el-Bgand, Muhammed bin Glib et-Temtam, Eb sml etTirmiz, smil bin shk el-Kd ve daha pek ok limden ilim tahsil edip, hads-i erf
rivyetinde bulundu. Kendisinden de; Eb Hasen ed-Dre Kutn, Eb Hafs bin hin, Eb
Ali bin zn, Ahmed bin Abdullah bin el-Mehmil, Abdlmelik bin Birn, Eb Tlib bin
Geyln ve daha birok lim ilim renip hads-i erf rivyetinde bulundular.
Irakl mehr limlerinden olan e-fi, hads ilminde sika (gvenilir), hccet
(yzbinden ziyde hads-i erfi rvileriyle birlikte ezbere bilen), yksek fazlet sahibi bir
limdir. lminden, ahlkndan ve yazm olduu nadide eserlerinden, pekok kimse
istifde etmitir. Vaktinin hemen hemen hepsini ilm almaya ayrr, insanlara fideli
olmaya, onlarn kalblerini krmamaya alr, sevgi ve sayglarn kazanrd. Kendisini
tanyan mehr limler, onun ilminin okluundan, hads-i erflerdeki gvenilirliinden
bahsetmilerdir.
Hatb el-Badd ye anlatr: afi, sika, salam, eitli mevzlarda ve byk
limlerin, vellerin hllerini toplayan gzel eserlere sahip bir zttr.
Dre Kutn yle anlatr: O sika, itimd edilen bir limdir. yle ki, kendisi
hakknda gvenilirliini bozacak hibir sz sylenmemitir.
Hamze es-Sehm yle bildiriyor: Dre Kutnye Eb Bekr e-fi hakknda
soruldukta; gvenilir, da gibi, dayanlacak bir zttr. Zamanmzda hads ilminde onun
gibi istifde edilmesi kolay ve salam kideler koymu birisini grmedim demitir.
Dre Kutn, Muhammed bin Ali ibni Mahalledden yle iittiini bildiriyor: 318
senesinde Baddda bir meclis grdm ve bu mecliste bn-i Sadden hads-i erf
yazdm. Sonra ayn mecliste Eb Bekr afiden yazdm. Baddda vli Deylem, Eshb-
kiramn (r.anhm) fazletlerinden bahsetmeyi yasaklayp, mescidlerde Selef-i slihni
ktleyen yazlar yazdryordu. te bu zaman, Eb Bekr e-fi, Baddda Medne
cmisinde aka Eshb- kiramn faziletlerini yazdryordu. Onun mescidi am kaps
yannda olup, bu ii de yalnz Allah rzs iin yapar ve bunu da bir ibdet bilirdi.
Hasen bin Rizkuveyh anlatr: Eb Bekr e-fi beni davet etti ve benim uzun
seneler yaamam ve kendisinden hads-i erf almam iin dua etti.
Onun rivyet ettii bir hads-i erfte Esma binti Ams, (r.anh) yle bildirir:
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) yaknlarn toplad, onlara hitben: Ey Ben
Abdlmuttalib, sizden baka kimse yok mu? buyurdular. Biz Hayr deyince,
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Sizden birisine gam, keder, hastalk ve
iddetli sknt geldiinde kerre: Allah, Allah Rabb l rike bihi eyen diye
sylesin buyurdular.

MUHAMMED BN ABDLMELK:
Hads ve fkh limi. Knyesi, Eb Abdullah, ismi, Muhammed bin Abdlmelik bin
Eymendir. Hads hfz olan Muhammed bin Abdlmelik, 252 (m. 866) ylnda Kurtubada
domutur. Gerek kendi memleketinde, gerekse Irakta ve Msrda ilim tahsili yapan
Muhammed bin Abdlmelik, Kurtubann mehr limlerinden olmutur. smi her tarafa
yaylm ve Kurtuba cmiinde hocalk yapmtr. Fakh, mft ve sika (gvenilir) olan
Muhammed bin Abdlmelik, 330 (m. 942) ylnda vefat etmitir.
Muhammed bin Abdlmelik; Muhammed bin Vaddh, Ahmed bin Eb Hayseme,
smil el-Kd, Muhammed bin Cehm es-Semr, Muhammed bin smil es-Sig, Cafer bin
Muhammed bin kir, Ali bin Abdlazz el-Begv, Yahy bin Hill ve dier baz limlerden
hads-i erf dinlemi ve ilim renmitir.
Muhammed bin Abdlmelikden ise; Abbs bn-i sba el-Hcr, olu Ahmed bin
Muhammed bin Abdlmelik ve Endls limlerinden bazlar ilim renmi, hads-i erf
dinlemitir.
Mlik mezhebinin fkh limlerinden olan Muhammed bin Abdlmelik, Eb
Davudun Sneninden tahricde bulunarak, bir snen kitab hazrlamtr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

El-Vf bil-vefeyt, cild-4, sh. 37
MUHAMMED BN AHMED:
Hanbel mezhebi limlerinden. smi, Muhammed bin Ahmed bin Slih bin Ahmed
bin Hanbeldir. Kendisi, mm- Ahmed bin Hanbelin olu Slihin torunudur. Knyesi, Eb
Caferdir. Byk bir hads limidir. Babas Ahmed bin Slih ve onun amcas Abdullah bin
Ahmed ile daha birok limden ilim rendi. Birok hads-i erf rivyet etti. 330 (m. 942)
Hads ilmini, babasnn amcas ve Ahmed bin Hanbel hazretlerinin olu
Abdullahdan, babas Ahmed bin Slihden, amcas Slih bin Zheyrden, brhm bin
Hlid el-Hecistnden, mer bin Merds er-Revnkden, brhm bin Sadn elsfehnden ve daha baka birok limden rendi. ok hads-i erf alp ezberledi.
Kendisinden ok kimseler istifde edip ilim aldlar, hads-i erf rivyet ettiler.
Bunlardan bazlarnn isimleri unlardr: Ebl-Ksm Abdullah bin brhm el-Esnedni,
Muhammed bin smil el-Verrk. Byk hads limi Dre Kutn, ondan Eb Muhammed elBerbehrinin ilim meclisinde bulunduu zaman, yazarak hads-i erf renmiti.
Onun rivyet ettii hads-i erfte, Hz. Aie (r.anh) yle bildiriyor: Ben ve
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) ayn kabdan gusl ederdik.
Muhammed bin Eb Yal anlatyor: Muhammed bin Ahmedin kitabnda
okumutum. Kitapta yle diyordu: Amcam Zheyr, babas Slihden haber vererek yle
bildirdi: Bu kitab bana, babam Slih bin Ahmed okudu ve dedi ki: Bu, babamn ilim
meclisinde, Kurn- kermin zhiri mans ile amel edip, Reslullahn (sallallah aleyhi ve
sellem) tefsrini ve onun mansna dellet eden ey ile Reslullaha ve Eshbna tbi olan
kimseye lzm olacak eyi terk eden kimselere cevap olarak yazd bir kitaptr. Eb
Abdullah dedi ki: Muhakkak ki Allah tel, Peygamberi Muhammed aleyhisselm
hidyetle ve hak din ile gnderdi. Mrikler istemese bile bu hak dini, dier btn dinlere
galip kld. Yine O, Peygamberine, kendisine tbi olacak kimseler iin hidyet ve nr
kayna olacak kitab (yan Kurn- kermi) indirdi. Allah tel Resln (sallallah
aleyhi ve sellem) Kurn- kermde murd ettii many aklayc kld. Kurn- kermin
umm, huss, nsh ve mensh manlarn, kitapta kendisine bildirilen eyi, en iyi bilen
Odur. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), Allahn kitabn en iyi aklayan ve
manlarn gsterendir. Onun bu husustaki ahidi, Eshb- kirmdr. Bu kimseler, Allah

telnn beenip Resl iin setii kimselerdir. Kurn- kermi, Ondan bu kimseler
naklettiler. Reslullah ve Allah telnn Ona bildirdii manlar en iyi bilenler onlardr.
yle ise, Kurn- kermin mansn Reslullahtan sonra en iyi onlar biliyorlard. Cbir bin
Abdullah (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bizim
aramzda iken Kurn- kerm kendisine nzil oluyordu. Onun mansn bize aklyor,
kendisiyle amel edeceimiz eyleri bize gsteriyordu.
Bir grup insanlar kp: Biz, Kurn- kermin zhiri ile amel etmek istiyoruz
dediler ve Reslullahn snnetiyle istidlli terk ettiler ve Eshbnn bildirdiklerini kabul
etmediler. bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh), byle bozuk inanan hricilere dedi ki: Ben
size, Reslullahn Muhcir ve Ensrdan olan Eshbnn arasndan, Onun amcas ve benim
de babam olan Abbsn (rahmetullahi aleyh) ve akrabasnn yanndan geldim. Kurn-
kerm onlara indi. Onlar, Kurnn mansn sizden daha iyi biliyorlar. Sizin aranzda onlar
gibi hibir kimse yoktur.
Muhammed bin Ahmed yle anlatyor: mml-Husaynn annesi Zeyneb binti
Tlk, bana anlatmt. Ona bildirilen bir haber yledir: Birgn Hz. Aieye birisi gelip:
Benim komularm arasnda bazlar var. Bana ikrmda, ihsnda bulunuyorlar. Fakat
akrabalarma ihnet yapp, ktlk ediyorlar dedi. O da: Sana ikrm edenlere, sen de
ikrm et! Fakat akrabalarna ktlk dnenlerle dost olma! diye cevap verdi.
MUHAMMED BN AHMED DEVLB:
Hads limlerinden. Knyesi Eb Ber-er-Rzi ed-Devlbdir. 320 (m. 932)
senesinde Mekke ile Medne arasnda Arci denilen yerde vefat etti. Hads ilminde hfz
derecesinde lim idi. Yan, yzbin hads-i erfi senetleriyle birlikte ezbere bilirdi.
Kendilerinden hads-i erf iitip rivyet ettii ztlar; Muhammed bin Ber, Ahmed bin
Abdlcebbr, Hrn bin Sad el-Eyl, Ahmed bin Eb erh er-Rzi, Ms bin mir
Dmek, Ziyd bin Eyyb ve Irak, Msr ve amda zamannn limleridir. Kendisinden ise;
Abdurrahmn bin Eb Hatim, Abdullah bin Ad, bn-i Hibbn, Hasen bin Reid, Him bin
Muhammed ve dier limler hads-i erf rivyet etmilerdir.
Muhammed bin Ahmed Devlb, ayrca trih ilminde de lim olup, El-Kn velesm, Zrriyyet-t-thire adl eserleri mehurdur.
Muhammed bin Ahmed Devlbnin (rahmetullahi aleyh) el-Kn vel-esm isimli
eserinde, Amr bin ayb (rahmetullahi aleyh) babasndan, o da dedesinden naklederek
yle anlatyor: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) ile beraber, Mekke ile Medne
arasnda bulunan Ezhir geidine gittim. zerimde krmz renkli bir elbise vard.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bana dnp, Bu nasl elbise? buyurdular. Bu
szlerinden, byle elbise giymeyi uygun bulmadklarn anladm. Konakladmz yere gelip
ate yaktmzda, o krmz elbiseyi atee atp yaktm. Daha sonra tekrar, Reslullah
efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) huzrlarna gittiimde: O elbiseyi ne yaptn?
diye sordular. Atee attm dedim. Ailene veremez miydin? buyurdular. Ben bu
ikazlarndan, byle elbise giymenin erkekler iin uygun olmadn, kadnlar iin ciz
olduunu anladm.
Eb Rid bin Abdurrahmn (rahmetullahi aleyh) yle anlatyor: Kablemiz adna
Hz. Peygamberle grmek zere yz kiilik bir heyet ile huzruna gittik. Bulunduklar
yere yaklatmzda arkadalarm durdular ve bana: Sen nce git! Alka, sevgi
grrsen, bize haber verirsin, biz de huzruna karz. lgisizlik grrsen bize gelirsin.
Beraberce dnp gideriz dediler. Ben Hz. Peygamberin (sallallah aleyhi ve sellem)
huzruna kp, Hayrl sabahlar dedim. Mminlerin selm byle deildir
buyurdu. Ben: Y Reslallah! Nasl selm vereyim? dedim. Mslmanlardan bir
topluluun yanna geldiin zaman, Esselm aleykm ve rahmetullahi ve
berekth de! buyurdu. Ben de Esselm aleykm ve rahmetullahi ve berekth
dedim. Ve aleykm selm ve rahmetullahi ve berekth. smin nedir? Kimsin?
buyurdu. Lt ve Uzznn kulunun olu Eb Ridim dedim. Bilakis, sen Rahmnn
kulunun olu Eb Ridsin buyurup, ok ikrm ve ihsnda bulundu. Beni yanbana
oturttu. Cbbesini bana giydirdi. Bana ssn ve ayakkablarn hediyye etti. Ben
mslman oldum. Orada bulunanlar Y Reslallah! Gryoruz ki, bu kimseye ok

ikrmda bulunuyorsunuz dediler. phesiz ki bu, kavminin ileri gelenidir. Bir
kavmin ileri geleni size geldii zaman, ona ikrmda bulununuz buyurdular.
MUHAMMED BN AHMED EL-EZHER:
afi mezhebi limlerinden. Tefsr, fkh ve lgat ilimlerinin inceliklerine vkf olan
yksek bir limdir. smi, Muhammed bin Ahmed bin Ezher bin Talha bin Nh bin Ezher elHirev el-Ezher el-Lgavdir. Knyesi, Eb Mensrdur. Horasana bal Herat kasabasnda
dodu. Doum trihi 282 (m. 895) senesi olup, 370 (m. 980) senesinin Rab-l-hr
aynda Heratda vefat etti.
Eb Mensr-i Ezher, afi mezhebinin mehr fakhlerindendir. Fkh ilminde,
mezhebinin inceliklerine vkf, yksek bir limdi. Meseleleri kavraynda, hdiselere
baknda esiz bir istidda (kabiliyete) sahipti. Birok limden ilim tahsil etmek iin ok
yer dolat. Hrede Reb bin Sleymn, Hseyn bin drs, Muhammed bin Abdullah- afi
ve onlardan ilim alan pekok limden, bizzat yanlarna gidip dinleyerek ok ilim rendi.
Daha sonra Badda geldi. Orada da Eb Ksm el-Begv, Eb Bekr bin Eb Dvd,
Niftaveyh, bn-i Serrc, Eb Fadl- Mnzir, Abdullah bin Urve ve daha birok limi
dinleyip ilim tahsil etti. Kendisinden de; Eb Yakb el-Karrb, Eb Zer Abd bin Ahmed,
Eb Osman Sad-l-Kure, Hseyn-i Ben, Ali bin Ahmed ve daha pekok lim
derslerinde bulunup ilim aldlar.
Ezher, nceleri fkh ilmi ile megul olmu, afi mezhebi limleri arasnda hakl bir
hrete kavumutu. Daha sonralar Arapann lgat bilgisinde ince bilgilere sahip olmak
arzusuna dt. ok almalarnn sonunda Arapann lgat, edebiyat bilgilerinde,
zamanndaki limlerin stad oldu. Zamanndaki limler, bu ilimde kendisini imm, nder
kabul ettiler. Bundan dolay daha ok bu ilimde mehr oldu.
Lgat ilmini gelitirmek iin birok Arap ehirlerinde dolat. Lgat ilmine it 10
cildlik Tehzb-l-lgat kitabnn sahibidir. Ayrca bir cildlik Garb-l-elfz adnda bir
eseri daha vardr. Bu eseri, fkh ve tefsr ilimlerini alkadar eden mkil kelimeleri ihtiv
etmekte olup, onlarn aklamalar hakknda yazlmtr. Fkh limlerinin mracaat ettii
kaynak bir eserdir.
Byk lgat limi Ezher, uzun zaman Karamita adndaki ekyalk yapan ve sapk
bir inanca sahip olan bir topluluun eline esir dmt. ok zaman bdiye ve sahralarda
garb ve zell yaad. ok sknt ekti. Fakat ektii bu skntlarn, baz faydalarn da
grd. Onun bu esreti, dolat btn beldelerin, konutuu kelimelerin lgat
manlarn renmesine sebep oldu. Uzun zaman onlarn elinde esir kald. Bylece
onlardan lgat bakmndan ok istifde etti. eitli lgatlarn srlarn ve inceliklerini bir
araya toplayan Tehzb-l-lgat adndaki mehr eserini kaleme ald.
Ezher ve dier slm limleri Karamita hakknda ksaca u bilgileri
vermektedirler: Karamita, 281 (m. 894) senesinde Muktedir bin Mutedad-billhn
halifelii zamannda ortaya kan ekya topluluudur. Hamdn Karmat adnda smil
frkasna mensb birisi, Kfe ehrinde tccrlk yapard. Etrfna birok kimseyi toplayp,
Karmut tarikatn kurdular. Bunlar, haramlara hell deyip, yetmi seksen sene haclar
soydular. Hacca gidenlerin yollarn kesip, zorla mallarn ellerinden aldlar. Zamanla
byyp, kuvvetlendiler. Hkmet kurup, birok slm ehirlerini istil ettiler. Nihyet
hkmetleri, 372 (m. 983) trihinde yklnca, daldklar yerlerde gizlendiler. Bunlardan
Hassan Sabbhn kurduu smiliyye Devleti de 654 (m. 1256)da ykld.
Eb Mensr- Ezher, tefsr ilminde de yksek bir limdi. Kitb-t-takrb
adndaki eseri, tefsr ilmine ittir. Onun, mm- afi hazretlerinin ictihdlarna ball
oktu. Onun mezhebindeki hkmlerin, Kurn- kermdeki ve hads-i erflerdeki
delillerini gstererek mdfaasn yapard.
Ezher, zhd ve takv sahibiydi. Haramlardan ok saknr, phelilerin yanna
yaklamazd. Ayrca, ilim renmedeki ve retmekteki gayreti de oktu. Tehzb-l-lgat
adndaki eserinin el yazsyla olan nshasndaki bir iirin aklamas yledir:
Kendisini senden daha lim sanp duran bir chile ilim retmee alman,
dorusu byk bir yorgunluktur.
Bir bin, ne zaman olur da bir gn nihyete erebilir ki, sen onu yapmaya
uratka, bakas ykmaya alr durur.
Evet, bir bin nasl tamamlanabilir ki, arkasnda binlerce, binlerce ve belki daha
fazla ykc bulunur.
Onun yazm olduu eserlerinden balcalar unlardr:
1. Kitb-t-tahrb. Tefsre dairdir.
2. Tehzb-l-lgt (Sleymniye ktphnesi ehid Ali Paa ksm, 26/4 numarada
kaytldr.)
3. Kitb- ilel-il-krat
4. Tefsr-us-sebtvl
5. Kitb- tefsr-il-esm-l-hsn
6. Kitb-r-ruh ve m verede fh minel-kitb ves-snne
7. Tefsr-i divn- Eb Temmm
8. Kitb- elfz-il-Mzen
9. Tefsr- Islh-l-mantk
10. Garb-l-elfz ellet istameleh-el-fukah
On cildlik bu eserin bir ksm, El-lem--ark = Le Monde Orientel
mecmasnda ksmen neredilmitir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

MUHAMMED BN ALYYN EN-NESEV:

Evliynn byklerinden. Bisme ilinin nde gelen limlerinden idi. Eb Osman Hayr
ve Cneyd-i Baddinin sohbetlerinde bulundu ve onlardan ders ald. Muhammed bin
Aliyyn marifet ehlinin imm idi. Himmeti yksek ve kermetleri ak bir lim idi.
Kermetlerini hi gizlemezdi. Muhammed bin Aliyynn doum ve vefat trihleri
bilinmemekle beraber, drdnc asrda yaamtr.
yle anlatlr: Birgn aklna bir sul geldi. Dnd tand, buna bir trl cevap
bulamad. Bu sulinin cevbn hoca Eb Osman Hayrden baka kimse halledemez dedi.
Bulunduu yerden suline cevap almak iin Nibura gitti. Sullerinin cevaplarn alncaya
kadar yolda hibir ey yemedi ve imedi.
Muhammed bin Aliyyn buyurdu ki: Harama derim korkusuyla mubahlarn
ounu terk etmek, hret arzusunun anahtardr.
Gznn grd nimetleri senden esirgemeyeni nasl sevmezsin? Yine Ona
uymadn hlde, Onu sevdiini nasl iddia edersin?
Allah telnn kulundan rz olmasnn almeti nedir? diye sorulunca, buyurdu
ki: bdetlerin tatl ve rahat, gnahlarn zehir ve ar gelmesidir.
Cmert, cmertliini kk grmedike ve onu kabul edeni kendinden stn
grmedike sof olamaz.
Fakirlerle sohbet eden kimse, onlarla; srrn selmeti, nefsin cmertlii, gnln
genilii, nimetlerle mihnetin kabul hussunda sohbet etsin.
Fakirlerin en fakiri, kendisini gan edecek kimseye (Allah telya) ulaamayan
(hidyet bulamayan)dr.
yilik ve mrvvet, dinin muhfz, insann koruyucusu, mminin bekisidir.
Mevct olan eyde cmertlik, kendisinde olan her trl ileri kusurlu grmektir.
Allah telya sevb umarak veya azbndan korkarak hizmet eden, tamahn ve
hasisliini ortaya koyar. Kulun efendisine bir bedel (menfaat) karl hizmet etmesi ne
kt eydir.
Bu yolun balangcnda iken, nefsin fetlerini grr ve onun gizlendii yerleri bilir
vaziyete gelmitim. Ona kar kalbimde dimi srette bir kin vard. Bir gn boazmdan
tilki yavrusunun kard ses gibi bir ey kt. Allah tel beni, onu tanr hle getirdi.
Anladm ki o, nefsdir, ayaklarmn altna aldm, inemeye baladm, ama her tekme
atmda daha da byyordu. Ona Hey sana ne oluyor, her ey dmek ve sknt
ekmekle helk oluyor. Sen ise daha da fazlalayorsun? dedim. Bana dedi ki: Benim
yaratlm terstir. Bir eye sknt ve znt veren bir ey, bana rahat ve zevk verir. Dier
eylere rahatlk temin eden birey, bana meakkat getirir.
Mrvvet; dinini korumak ve nefsini tanmak, mminlere hrmet etmek, kendi
kusurlarn grmektir.
MUHAMMED BN AMR UKAYL:
Hads limi. Yzbin hads-i erfi rvileri ile birlikte ezberden bilirdi. Hads ilminde
zamannn imm idi. Knyesi, Eb Cafer olup, ismi, Muhammed bin Amr bin Ms bin
Hammddr. Ukaylye, Mekk ve Hicz nisbet edildi. Mekkede yaad ve orada 322 (m.
934) senesinde vefat etti.
limle uraan bir ailenin ferdi olarak Dnyya gelen Muhammed bin Amr, bata
anne tarafndan dedesi Yezd bin Muhammed Ukayl olmak zere, Muhammed bin smil
Sig, Eb Yahy bin Eb Mesre, Muhammed bin Ahmed bin Veld bin Berd Antki, Yahy
bin Eyyb Allf, Muhammed bin smil Tirmiz, shk bin brhm Debr, Ali bin Abdlazz
Begv, Muhammed bin Huzeyme, Muhammed bin Ms Belh ve daha birok limden ilim
tahsil edip, hads-i erf rivyetinde bulundu. Ubeydullah bin Ms ile sohbet etti.
Allah telnn rzsna kavuabilmek iin, yllarca hads-i erf toplad. Bunlar
hem kitaplarna yazd, hem de hfzasna yerletirdi. Uydurduklar szleri hads diye
Peygamberimize (sallallah aleyhi ve sellem) mal etmeye alan yalanclar, hatl rivyet
yapanlar, rivyetine itimd edilebilecek olanlar veya itimd edilemeyecekleri tesbit etti.
Hfzas ok kuvvetli, zeks keskindi. Sdece Allah telnn rzsn dnr dnyya
itibr etmezdi.
Zamannn mmtaz insanlarndan Ebl-Hasen Muhammed bin Nfi Huz, Ysuf
bin Duhayl Msr, Eb Bekr bin Mukr gibi limler, ona talebe olmak bahtiyarlna eriip,
hads-i erf rivyet etmekle ereflendiler.
Mslim bin Ksm ve Hfz Ebl-Hasen bin Sehl-i Kattn gibi limler de, onun sika
(gvenilir) olduunda ittifk ettiler.
Hfz Ebl-Hasen bin Sehl-i Kattn, Muhammed bin Amr hazretlerinin hfzasnn
kuvvetini, hadsdeki bilgisi ve gsterdii dikkati yle anlatr: Hads ilmiyle
uraanlardan bir grup Eb Cafer Muhammed bin Amr- Ukaylyi denemek istedik.
Elimizde baz eksik fazlalklar yaparak hads-i erifleri yazdmz bir kitapk vard.
Huzruna vardmzda yazdklarmz okuduk. Elimizden kitap ald ve bizim ilve ve
kardklarmz ayklad. stelik de hibir kitaba bakmadan hfzasndaki bilgilerle dzeltti.
Biz onun yanndan ayrldmzda, hfzasnn keskinlii ve hfznn kuvveti hakknda ittifk
halindeydik.
Eserleri arasnda mhim bir yer igal eden Duaf-i kebr de, hadsle uraanlar,
gvenilir olup olmamasna gre ayrarak anlatmaktadr.
1)
2)
3)
4)
5)

MUHAMMED BN CAFER EL-HART:

Hads limi. Knyesi Eb Bekr olup, ad Muhammed bin Cafer bin Muhammed bin
Sehl bin kirdir. Aslen Samerrl olan Muhammed bin Cafer, 240 (m. 854) senesinde
domutur. Kendisini hads alannda yetitiren Muhammed bin Cafer, edebiyatla da

ilgilenmitir. 327 (m. 938) ylnda Filistinde vefat etmitir. Askalnda vefat ettii de
sylenir.
Muhammed bin Cafer; brhm bin el-Cneyd, Abbd bin Veld el-Guber,
Hammd ibni Hasen bin Abese, Hasen bin Urfet, Amr bin ebet, Thir bin Hlid bin
Bezzr, Abbs bin Abbs et-Terekkif ve birok limden ilim renmi ve hads-i erf
dinlemitir.
ama gidip, orada hads ilmiyle megul olan Muhammed bin Caferin rivyet ettii
hads-i erfler, amda yaylmtr. Kendisinden; Ali ve Abdlmelik isimlerinde iki lim
hads-i erf rivyet etmilerdir. Zeheb, Muhammed bin Caferin sika (gvenilir) bir
muhaddis olduunu zikretmektedir.
Muhammed bin Cafer el-Haritnin Mekarim-l-ahlk kitabnda rivyet ettii
hads-i eriflerde, Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki:
Yemein hayrls, kalabalkla yenilen yemektir.
Misfiriniz geldii zaman, ona ikrm ediniz.
mnn en salam kulpu, Allah iin sevmek ve Allah iin buz etmektir.
Girdiiniz ev halkna selm verin. nk selm verdiiniz eve eytan
girmez.
Ey Enes! Abdeste devam et ve abdesti gzel al ki, mrn uzasn.
Karlatn herkese selm ver ki, hasenatn oalsn. Evine girdiin zaman ehli beytine selm ver ki, evinin iyilii ve bereketi artsn.
tane kz olup, ihtiytan kurtarncaya kadar onlara iyi bakan, yedirip
giydiren kimse, elbette Cenneti kazanr. Ancak affedilmeyecek bir gnah
ilemi olursa, o mstesndr.
Her kimin kz ocuu olur da, onu terbiye eder ve terbiyesini gzel eder,
gda verir ve gdalarn gzel verir ve Allah telnn kendisine verdii
nimetlerden ona da bolluk gsterirse, o kz ocuu onun iin bereket ve
Cehennemden kurtarp Cennete girmesi iin bir kolaylk veslesi olur.
kz ve kz kardei olup da, onlarn geim skntlarna ve
zararlarna katlanan kimseyi, (onlara merhametinden dolay) Allah tel Cennete
kor.
Allah tel, benden nce Cennete girmei btn insanlara haram
etmitir. Fakat samda beni gemee alan bir kadn grrm ve Beni
gemek isteyen bu kadn kimdir? derim. Denilir ki: Y Muhammed! Bu, gen
yanda kocas len gzel bir kadndr ki; yanndaki yetim ocuklarnn, (btn
skntlara katlanarak namus ve iffetiyle) ban bekledi ve onlar bytt. te
mkfat olarak Allah tel ona bu mertebeyi verdi.
Hangi bir mslman ki, din kardeini mdfaa ederse, Allah tel onu
kymet gnnde Cehennem ateinden korur.
Kardeinin bir ihtiycn gideren bir kimse, mr boyunca Allaha kulluk
etmi gibidir.
Bir kimsenin sknt ve kederini gideren veya bir mazlma yardm eden
kimseyi, Allah tel yetmi kere magfiret eder.
Komu hakknn nelerden ibret olduunu bilir misiniz? Yardm dilerse
yardmna komak, dn isterse dn vermek, muhta olursa ihtiycn
gidermek, hastalanrsa gemi olsuna gitmek, lrse cenzesinde bulunmak,
sevinli gnlerinde gz aydnlna gitmek ve felketli gnlerinde taziyesine
komaktr. Msadesini almadan, havasn kesecek ekilde evini onun evinden
daha yksek yapma. Komuna eziyet etme. Satn aldn meyveden ona da ver.
Veremiyeceksen gsterme. ocuun, onun ocuklarna kar bu meyveleri sokak
ortasnda yemesin. Tencerende pien yemein ryihas (kokusu) ile onu incitme.
(Sonra devamla): Komu hakknn ne demek olduunu biliyor musunuz? Varlm
yed-i kudretinde bulunduran Allaha yemn ederim ki, komu hakkn, Allah
telnn rahmetine mazhar olan kimseler deyebilir.
Mkfat en ok verilen tat, sla-i rahmdir. Hatt bir ev halk kt
kimselerden bile olsa, sla-i rahm sayesinde mallar da oalr, nfuslar da
artar.
Sizden birinize hizmeti yemek yedirdii zaman, onu da sofraya

oturtsun. Bunu yapamazsa, hi olmazsa yemekten biraz versin.
Allah tel seni takv ile azklandrsn, gnahlarn balasn ve her
nereye ynelirsen sana hayr nasb etsin. [Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem),
bir kimseye bu ekilde dua etmiti.]
nsann oluk ocuuna brakaca, Allah katnda en hayrl halefi; yola
kaca esnda, her rekatinde Ftiha ve hls okumak zere klaca drt
rekat namaz, sonra da: Allahm, bu namaz senin rzn iin kldm. Benim
ailemi ve malm koru demesidir. te o namaz, dnnceye kadar malnn
korunmasna vesle olur.
Allahm! Perembe gn erkenden yola kan mmetimin ilerini
bereketlendir.
Yatarken siyah srme kullann; zira siyah srme gzn n arttrr ve
gz kirpiklerinin bitmesine yardmc olur.
Allah tel bu dni (slm dnini) kendi zt iin hlis kld. Sizin bu
dinnize cmertlik ve gzel huydan bakas yaramaz. Aman, dninizi bu iki
hasletle ssleyiniz.
Allahm, hilkatimi gzel yarattn gibi, ahlkm da gzelletir.
Allahm, senden shhat, fiyet ve gzel ahlk isterim.
Gnein donmu suyu eritmesi gibi, gzel ahlk da gnahlar eritir.
Kendisinde u haslet veya bunlardan biri bulunmayann hi bir
ameline kymet vermeyiniz. syandan kendini alkoyacak takv ve Allah
korkusu, ktye kar susmasn bildirecek hilm (yumuaklk), insanlarla geim
salayacak gzel ahlk.
Mminin lisn, kalbinin tesindedir. Birey syleyecei zaman, nce
onu dnr ve sonra konuur. Mnfk bunun aksine, kalbi dilinin tesindedir.
Birey, syleyecei zaman dnmeden onu syler.
Benim iin alt eye keflet edin, ben de sizin Cennete girmenize keflet
edeyim: Konutuunuz zaman yalan sylemeyin. Sz verdiiniz zaman
sznzde durun. tmd edildiiniz zaman emnete hynet etmeyin. Gznz
haramdan ekin. Edeb yerinizi koruyun. Elinizi haramdan ekin.
Drt haslet sende bulunduu takdirde, dier ayplarn sana zarar
vermez. Bunlar: Doru konumak, emneti korumak, gzel huy ve haramdan
saknmaktr.
Ms aleyhisselm Allah telya Y Rabb! Senin katnda en azz kulun
kimdir? diye sordu. Allah tel da, ntikama gc yeterken affeden
kimsedir buyurdu.
Allah cmerddir, cmerdlii ve gzel ahlk sever, kt ahlk sevmez.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

rd-l-erb; cild-6, sh. 464
Tezkiret-l-huffz; cild-3, sh. 832
Mekrim-l-ahlk.
MUHAMMED BN CEMA KUHSTN:

Hads limlerinden. Knyesi Eb Kurey olup, ismi Muhammed bin Cema bin
Halefdir. Aslen Kuhistanl olup, 220 (m. 835) ylndan sonra domutur. Birok limden
ilim tahsil eden Muhammed bin Cema, fazlet ve doruluk sahibi bir lim idi. Hads
ilminde, hfz (yzbin hads-i erfi rvileriyle birlikte ezbere bilen) idi. Rivyet ettii
hads-i erfler Horasanda yayld. 313 (m. 925) senesinde Kuhistanda vefat etti.
Muhammed bin Cema; Muhammed bin Hamd er-Rz, Ahmed bin Mni el-Begv,
Muhammed bin Zenbr el-Mekk, Eb Kureyb Muhammed bin el-Al el-Hemedn,
brhm ibni Ahmed bin Yai, Yahy bin Hkim el-Mukarrim, Ali bin Sad bin ehriyar,
Muhammed ibni Msenn el-Anz, Seleme bin Cende, Muhammed bin Sehl bin Asker,
Abdlcebbr bin el-Al, Sad bin Abdurrahmn el-Mahzm ve Muhammed bin Hassan elAzrktan ilim renmi ve hads-i erf dinlemitir.
Kendisinden ise, Muhammed bin Mahled ed-Devr ve Eb Bekr e-fi ilim
renmi ve hads-i erf rivyet etmitir.
Muhammed bin Abdullah en-Nibr, Eb Alinin, Eb Kurey Muhammed bin
Cema el-Kuhistnnin, hads hfz ve sika olduunu sylediini nakleder. Ayrca Ali bin
mer el-Hfz ise, Eb Kurey, hfz olup, hadsi Horasan halkna yaymtr demektedir.
Muhammed bin Cema, El-Msnedeyn alel-ebvb ve aler-ricl ve Hads Mlik
ve ube ve Sevr olmak zere iki eser hazrlamtr.
1)
2)
3)
4)
5)

El-Vfi bil-vefeyt cild-2, sh. 309
El-Muntazm cild-6, sh. 297
MUHAMMED BN DVD EN-NBR:

Nibrda yetien hads limlerinden ve evliynn byklerinden. smi,
Muhammed bin Dvd bin Sleymndr. Knyesi, Eb Bekr-i Nibrdir. Tasavvuf ehli
idi. Hads-i erf renmek iin ok yer dolat. Sflerin ve zhidlerin hllerini bildiren bir
eseri vardr. 342 (m. 935) senesi Rab-l-evvel aynn onuncu gn vefat etti.
lim renmek iin birok yerleri dolaan Eb Bekr-i Nibr, Horasan, Rey, Irak,
Hicaz, Msr, am, Musul ve Nibr limlerinden ilim ald. Onlarn sohbetinde bulunarak
yetiti. Muhammed bin Amr Kamered, Muhammed bin brhm el-Benc, Muhammed
bin Eyyb bin Dars, mm- Nes ve onlarn emsali olan birok limden dinleyerek ilim
rendi. ok hads-i erf rivyet etti. Yzbinden ziyde hads-i erfi ezberlemiti.
Nibrda hads-i erifleri yazdrarak retirdi. Kendisinden Hkim-i Nibr, bn-i
Mende ve bn-i Cemi, Eb Zekeriyy el-Mzekk gibi birok ztlar ilim rendiler.
Hads ilminde hfz olup, sika (gvenilir) bir rvidir. Dre Kutn, onun sika ve
fazlet sahibi bir lim olduunu bildiriyor. Hall de diyor ki; O, hfzasnn kuvvetlilii ve
yazdrd hads-i erflerde ve dier malmatlarda, hfznn ve ilminin akl ile
mehurdu.
Tasavvuf ehlinin byklerindendi. Evliynn ve zhidlerin hllerini bildiren bir kitap
yazmtr.
Kendisinin yle dedii bildirilmektedir: Ben, Basrada ktlk gnlerinde, krk
gnde bir ekmek yerdim. Acktm zaman, doymak niyetiyle Ysn-i erf sresini
okurdum.
Rivyet ettii bir hads-i erfte buyuruldu ki:
Be vakit namaz kldktan sonra alp hell kazanmak, her mslmana
farzdr.
MUHAMMED BN EHRM EYBN:
Hads limi. Knyesi, Eb Abdullah olup, ismi, Muhammed bin Yakb bin Ysuf bin
Ehrmdr. Babas Yakb ibni Kirmn diye tannrd. Aslen Nibrlu olduu iin Nibr
nisbet edildi. eybn ve dedelerinden Ehrma nisbetle, bn-i Ehrm denildi. 250 (m.
864) ylnda Nibrda dodu ve 344 (m. 955) ylnda yine orada vefat etti. Cenze
namazn talebelerinden Muhammed bin Yahy Zhl kldrd.
Zamannn byklerinden ilim renen Eb Abdullah eybn, Ali bin Hasen Hilli,
brhm bin Abdullah Sad, Muhammed bin Abdlvehhb Ferr, Yahy bin Muhammed
Zhl, Hanm bin Sddk; Ahmed bin Muhammed bin Sleymn Sulk ve daha birok
limden ilim tahsil edip hads-i erf rivyet etti. Muhammed bin Slih bin Hn Nibr
ile sohbet etti. Yzbin hads-i erfi rvileriyle birlikte ezberleyerek hfz oldu. Hads-i
erflerin rvileri zerinde yapm olduu almalar, slm limlerince takdir edildi. Hads-
i erf rivyetinde sika olduu bildirildi. Hads-i erifleri ve rvilerin zayf ve kuvvetli
olduunu ayrmada, son derece bilgi ve mehret sahibi idi. Sdece Allah telnn rzs
iin alr, ok ibdet ederdi.
Birok limin ilminden istifde ettii, Eb Abdullah Muhammed bin Ehram eybn
Nibrnin talebelerinden bazlar unlardr: Eb Bekr bin shk Sbg, Fakh Hassan bin
Muhammed, Eb Abdullah Hkim Nibr, Yahy bin brhm Mzekk, Muhammed bin
shk ibni Mende. Bu limler, mrleri boyunca yalnz Allah telnn rzsn kazanmak
iin altlar. Her biri, doruyu retmeye ve insanlar Cehennem ateinden kurtarmaya
gayret etti.
Her slm limi gibi kymetli eser brakmay kendisine vazfe bilen Muhammed bin
Ehrm, slm leminde Kurn- kermden sonra en kymetli kitap olan ve Sahihayn
adyla tannan mm- Mslim ve mm- Buhr hazretlerinin eserlerine tahric yapt. Bu
kymetli eserine, Mstahrec ales-Sahihayn lil-Buhr vel-Mslim adn verdi. EblAbbs Servcn isteiyle Mslime ayrca bir tahric yapt. Rivyet ettii hads-i erifleri
Msned-i kebr adl kitabnda toplad. Ayrca Kitb-r-risle adl bir eseri daha vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
En-Ncm-z-zhire; cild-3, sh. 313

Hediyet-l-rifn; cild-2, sh. 41
MUHAMMED BN FADL BELH:

Evliynn byklerinden. Knyesi Eb Abdullah olup, ad Muhammed bin Fadl bin
Abbs bin Hafsdr. Aslen Belhlidir. Belhde onu anlyamadklar iin ehirden srmler, o
da Semerkanda yerlemitir. Muhammed bin Fadl, Ahmed bin Hadraveyhin talebesi olup,
daha birok limin sohbetinde bulunmutur. Semerkandda kadlk yapt. 319 (m. 931
senesinde burada vefat etti.
Eb Osman, Muhammed bin Fadl iin yle demitir: ayet kendimde biraz
kuvvet bulsam, kardeim Muhammed bin Fadla giderim. nk onu grmekle kalbim
ferah buluyor. Ayrca yle demitir: Muhammed bin Fadl, insanlarn iyisini ktsnden
seip ayrandr.
Hacca giderken Nibra uradnda, sohbet etmesini istediler. Muhammed bin
Fadl, Krsiye karak Allah tel byktr. Allah telnn zikri byktr. Rz, en byk
olan Allah teldandr dedi ve krsden indi. Eb Osman Hayr, Muhammed bin Fadla
yazd bir mektbta Bedbahln almeti nedir? diye sorduunda, cevb olarak
Bedbahln almeti tr: Bir kimseye ilim verilir ama amel etmek iin yardm edilmez.
Amel etmeye yardm edilir ama bu sefer de ihlsdan mahrm edilir. ncs ise limler
ile sohbet etmek nasb olur, fakat onlara hrmet etmekten mahrum edilir.
Muhammed bin Fadln rivyet ettii hads-i erfte Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem), Her peygambere, peygamberliini isbt ederek,
kendi zamanna gre yepyeni ve kimsenin yapamyaca (hrikulde) bir takm
mucizeler verilmitir. phesiz bana verilen en byk mucize, Kurn- kerm
mucizesidir. Umarm, kymet gn peygamberler arasndan en ok mmeti
bulunan ben olacam. buyurdular.
Muhammed bin Fadl buyurdu ki: slmiyet nrlarnn kalblerden ayrlp, kalblerin
kararmasna drt ey sebeb oldu: Bildikleri ile amel etmemek. Bilmiyerek yapmak.
Bilmediklerini renmemek. Bakalarnn renmelerine mni olmak.
nsanlarn en rifi, Allah telnn emirlerini yerine getirme hussunda gayret
sarf eden ve Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) snnet-i seniyyesine
tbi olanlardr.
Errahmn demek; Allah telnn, dnyda iyi ve kt herkese ihsn etmesi
demektir.
nsanlarn, nefsin istek ve arzularndan uzaklamak iin ssz llere ekilmesi, ne
kadar alacak bir eydir. Zira insanlarn arasna kmak, Peygamberlerin snnetidir.
lim kaledir. Cehlet mehldr. yi arkada rzkdr. Kt arkada keder ve

zntdr. Akrabay ziyret etmek hasenedir. Sla-i rahmi kesmek musbettir. Sabr
kuvvettir. Cret acizliktir. Doruluk kuvvettir. Yalan zayflktr. Marifet doruluktur. Akl
tecrbedir.
lmin tadndan zevk alan kii, onsuz yapamaz. Devaml ilimle megul olur.
Zhidlerin gzleri alar. riflerin ise kalbleri alar.
Bir mridi (talebeyi) dny mal toplamaya istekli grrsen, bil ki, onun bu istei
aalk, Rabbine srt evirme ve baaa dnme nindr.
lim ksmdr: lm-i billah; Allah tely kmil sfatlaryla bilmektir. lm-i
minallah; zhir ve btn bilgiler, haram ve hell bilgileri, emir ve yasaklar ile alkal
bilgilerdir. lm-i meallah; havf ve rec ilmi, Allah teldan korkup bununla beraber
Ondan midi kesmeme, Ona sevgi ve muhabbet ilmidir.
krn neticesi; Allah tely sevmek ve Ondan korkmaktr.
Dil ile zikretmek, gnahlara keffrettir. Kalb ile zikr, Allah telya yaknlk ve
mertebenin ykselmesidir.
Gnein douundan, gnee gzle baklabildii srede (irak zamanna kadar)
namaz klmak haramdr. Ancak irak vaktinden sonra nafile klmak mbah olur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Fideli Bilgiler; sh. 183
Tabakt- Sfiyye; sh. 212
MUHAMMED BN FUTAYS:
Endlste yetien fkh ve hads limlerinden. smi, Muhammed bin Futays bin
Vsl el-Gfik el-Brdir. Knyesi, Eb Abdullahdr. 229 (m. 844) senesinde Endlste
dodu. lim renmek iin eitli yerleri dolat. Birok limden ders ald. 319 (m. 931)
senesinde 90 yanda iken vefat etti.
Hads ilminde yksek bir yeri olan Muhammed bin Futayse Muhaddis-l-Endls
deniliyordu. Hads-i erf hfz idi. Yan yzbinden ok hads-i erf ezberlemiti. Hads-i
erflerin rvileri hakknda geni bilgisi vard. O, Muhammed bin Ahmed el-Ateb, Ebbn
bin s, bn-i Mzeyn, Abdullah bin Hlid, Eb Zeyd Abdurrahmn bin brhm ve daha
pekok limden hads-i erf rivyet etti. lim elde etmek iin ok yeri dolat. Buralarda
karlat limlerden ok ilim ald. Afrikada Secere bin sdan, Yahy bin Yahy bin
Avnillahdan, Kfede ve Msrda Muhammed bin Abdlhakemden, Mzenden,
Muhammed bin Asbagdan ve daha bakalarndan; Mekkede Ali bin Abdlazzden,
Sigden ve yze yakn limden ilim ald. Onlarla sohbet ederek yetiti. Birok hads-i
erf ezberleyip rivyet etti.
Fard diyor ki; O, yksek bir ahsiyete sahip bir zt olup, rendiklerini zabt
etmekte ve rivyetlerinin salamlnda, doruluunda esizdi. Sika (gvenilir) bir rvi
idi.
Fkh ilminde de, nde gelen limlerdendi. Bu ilme it birok bilgileri toplayp
kitaplar yazd. Hads ve fkh ilimlerinde, zamann limleri arasnda stn bir yeri vard.
Her dn meselede, kendisinden sonra gelen limlerden daha ok ilim sahibiydi. ok
rivyetleri vardr. Eserlerinden balcalar unlardr:
1. Kitb-l-vera anir-rib vel-emvl ve tahzr-il-fiten
2. Kitb-d-dua vez-zikr
1)
2)
3)
4)

Kitb-l-Dbc-l-mzehheb; sh. 246
MUHAMMED BN HAMD:
Kelm, hads ve afi fkh limi. Knyesi Eb Mensr olup, ismi Muhammed bin
Abdullah bin Hamddr. Aslen Nibrlu olduu iin Nibr nisbet edildi. Daha ok
dedesi Hamda nisbetle bn-i Hamd diye tannd. 316 (m. 929) ylnda Nibrda
dodu ve 388de (m. 998) orada vefat etti. Zhid Eb Sad Muhammed bin Abdullah bin
Hamdn cenzesini ykad.
bn-i Hamd, Horasanda Eb Veld Nibrden, Irakda bn-i Eb Hreyreden
fkh rendi. Eb Hmid bin Bill, Muhammed bin Hreyre Kettn, smil Saffr, Eb
Sad bnl-Arab ve daha birok limden ilim renip hads-i erf dinledi. Hicaz ve
Yemen taraflarna ilim tahsili iin giden bn-i Hamd, Eb Sehl Halitden kelm ilmini
rendi.
Dualarnn kabul olduu ok grlen Eb Mensr ibni Hamd, vaktini mescidde
ibdet etmek ve medresede ilim renmek ve retmekle geirirdi. limlerle sohbet
etmekten ok holanrd. mrnn sonuna doru bir hastala yakalanp, dili arlat.
Konuamaz oldu. Parmaklaryla iret ederek syleyeceklerini ifde ederdi.
bn-i Hamdn gnahlardan ok sakndn ve ibdetlere dkn olduunu
bildiren Hkim Nibr, Muhammed bin Hamdn Edb, zhid, lim ve fkh ilminde
mctehid olduunu sylemektedir.
bn-i Hamd Nibr, ilmini talebelerine ve kitaplarla da daha sonrakilere
aktard. Ancak bu talebeleri ve pek kymetli eserleri hakknda kaynaklar bilgi
vermemektedirler. Ancak bu eserlerinin yzden fazla olduu ve Hkim Nibrnin de
talebelerinden olduu bildirilmektedir.
1)
2)
3)
4)
Tabakt--fiyye (Sbk); cild-3, sh. 179

Tabakt--fiyye (Esnev); Vr. 103-b
Vaf bil-vefeyt; cild-3, sh. 317
MUHAMMED BN HASEN:
Fkh, hads ve tefsr limi. Kelm, edebiyat ve krat ilminde de mtehassst.
Knyesi Eb Abdullah olup, ad Muhammed bin Hasen bin brhm el-sterbddir. Aslen
sterbdl olan Muhammed bin Hasen, 311 (m. 924) ylnda domutur. afi mezhebi
fkh limi olan Muhammed bin Hasen, fkh ilmindeki derin bilgisinden dolay el-Haten
diye bilinirdi. Eb Bekr el-smilnin kzyla evliydi. 386 (m. 996) ylnda yetmibe
yanda iken, Kurban Bayramnn ilk gn Crcanda vefat etmitir.
Cedel ve mnzara ilminde olduka baar elde eden Muhammed bin Hasen, Eb
Nuaym Abdlmelik bin Muhammed bin Adiyy ve memleketindeki onun akran limlerden
ilim renmi ve hads-i erf dinlemitir. Muhammed bin Hasen; el-Assm, Abdullah bin
Fris, Eb Bekr e-fi, Ebl-Ksm et-Tebern ve birok limden hads-i erf
dinlemitir. Rivyet ettii hads-i erflerin ounluu, bu limlerden dinlemi olduu
hads-i eriflerdir.
Hkim, Muhammed bin Hasen hakknda yle demitir: Muhammed bin Hasen,
zamann afi mezhebi immlarndan idi. Ahlk, tefsr ve krat ilimlerinde ok ileri idi.
Mnzara ve cedel ilimlerinde de stn bir lim idi. Hamza el-Crcn ise; Eb Abdullah
el-Haten, asrnn mehr fkh limlerinden idi. Uzun seneler ders okuttu. Birok fkh
limi yetitirdi. Vera sahibi idi. Eb Bir el-Fadl, Ebn-Nadr Ubeydullah, Eb Amr
Abdurrahmn ve Ebl-Hasen Abdlvsi isimlerinde drt olu vard demitir.
Muhammed bin Hasen ok seyahat ederdi. nce Nibra giderek iki yl kadar
orada ikmet etti. Daha sonra Nibrdan sfehana gitti. Orada, Abdullah bin Caferden
Eb Davudun Msnedini dinledi ve birok limden ders ald. Iraka gitti ve orada da
ilimle megul oldu. Eb Sehlin meclisinde bulundu. Birok limin kitaplarn okudu. 340
(m. 951) ylndan sonra kitap yazmaya balad ve vefat edinceye kadar kitap yazd.
afi fakhi olan Muhammed bin Hasen, asrnda fazlet ve vera sahibi olmas
bakmndan da mehurdu. afi fkhna dir yazm olduu eserlerinden en nemli olan
erhu Telhisibnil-Kss et-Taberdir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

El-Vfibil-vefeyt; cild-2, sh. 338
MUHAMMED BN HRS BN ESED EL-HUEN:

Endlsn mehr fkh, hads ve trih limi. Knyesi, Eb Abdullahdr. Huen
diye tannr. nc asrn ortalarnda Kayravanda doup, takriben 366 (m. 976) trihinde
vefat etmitir. Kayravanda, Ahmed bin Nasr, Ahmed bin Ziyd, Ahmed bin Ysuf ve daha
baka limlerin (r.aleyhim) yannda ilim shibi oldu. Birok defa Afrika limlerinin
derslerini dinledi. Genken Endlse geldi. O zaman oniki yanda idi. Burada da bn-i
Eymnden, Ksm bin Esbag, Ahmed bin Ubde, Muhammed bin Yahy bin Lbbe gibi
Kurtubal limlerin derslerini dinledi. Ahmed bin Ubde: Huenyi, Ahmed bin Nasrn
meclisinde grdm. ok baarl bir talebe idi demektedir. Endlse geldikten sonra
Kurtubada yerleti. yzyirmi senesinden nce Sebteye gelince, Septeliler, Onu
brakmadlar. Orada, yannda birok lim yetitirdi. Huen, Sebte Cmiinin kblesini
inceledi. Batya doru kaydn grd. Sebteliler, onun bu grn kabul ettiler. Kbleyi
douya kaydrdlar. Sonra, Endlse gitti. Nihyet Kurtubada dimi olarak yerleti.
Huen, parlak bir zekya sahipti. Fkh ilminde mtehasss idi. Kurtubada fetvlar verdi.
Mstear olarak vazfe yapt. Kurtuba veliahd Hakem bin Abdurrahmn el-Mustansrn
yannda kadr-u kymeti pek fazla idi. Hakem iin birok eserler yazd. Huen kimya
ilmiyle de urat. Muhtelif maddeler zerinde tecrbeler yapmtr. Huenden, Eb Bekr
bin Hanbel ve daha bakalar rivyetlerde bulunmulardr.
Kudt- Kurtuba kitabndan semeler:
Byk lim kad Mehd bin Mslim, zamann emri Ukbe bin Haccc es-Sall adna
yazd, bir kadya (hkime) yaplabilecek tavsiyeleri ihtiv eden nashatnmesi zetle
yledir: Allah teldan korkmay, Ona tati (beendii eyleri yapmay), gizlide ve
akta Onun rzsna tbi olmay, Onun rzsn gzetmeyi, kalbde Onun korkusunu
hissetmeyi, salam bir ip, en gvenilir bir kulp olan Onun yce dinine sarlmay, tavsiye
ederim.
Kadlk (hkimlik) yapann, unu iyi bilmesi gerekir: Kadlk, Allah tel katnda
faziletli ve pek kymetli bir itir. Hak sahibi hkime mracaat etmek sretiyle hakkn elde
eder. Bu bakmdan hkimin dikkatli olmas, yklendii vazfenin arlnn idrkinde
olmas gerekir. Hergn, yaptklarndan kendisini hesaba ekmelidir. Bu vazfe yznden,
yarn huzru ilhide azba da ve sevba da urayabilir.
Kad, bir hakszla meydan vermemek iin taraflar arasndaki davnn en iyi bir
ekilde ortaya konmasn temn etmelidir. Bunun iin taraflar iyi dinlemeli, onlara
bildiklerinin aksini syletecek ekilde, sertlik gstermemeli. Mevzyu iyi anlamal, zaman
zaman onlara suller sormaldr. Her birinin getirdii deliller bilinmelidir. Bazlar,
dndn ifde etmekten ciz olup, maksadn iyi anlatamayabilir. Bir ksm ise,
zekdir; ksa, ak ve edebi bir ifde ile, haksz da olsa kendisini hakl gstermeye
kalkabilir. Kadlk yapann, btn bunlara dikkat etmesi lzmdr. Kad bunlara dikkat
etmekle, hakk ayakta tutmu, hakszla meydan vermemi olur. Eer byle yapmazsa,
kuvvetli zafe hayat hakk tanmaz ve ona zulmeder.
Kadlk yapann yannda, kendileriyle istire edebilecei (danabilecei), hakka
hukuka riayetkar, dni btn, ilim sahibi yardmclar olmas lzmdr. Allah tel Kurn-
kermde melen: hussunda, fikirlerini al (mvere et). Mvereden sonra
bir ey yapmaya karar verdin mi, artk Allah telya gvenip dayan (l-i mrn159) buyurmaktadr.
Kadlk yapann, vazfe zamannda, dima yerinde bulunmas gerekir. Belki birisi i
iin gelebilir. Davsn halletmek iin gelenlere bkknlk gstermemelidir. Btn akl, fikri
ve anlay ile onlara ynelmeli ve onlar dinlemelidir.
Taraflarn hidlerini ok iyi dinlemelidir. Bundan baka, dinlenebilecek, szne

gvenilir kimselere sormaldr.
Hkimin, karlat mkil olan eyler iin kitaplar mtla etmesi (okumas ve
zerinde dnmesi), bunlarn relerini, benzerlerini aratrp bulmas gerekir. Onlardan
istifde ederek bir zm yolu bulabilir.
Bu benim sana ve kadlk yapacak olan kimseye tavsiyelerimdir. Eer bu
nashatlarma uyarsan, senin iin iyi bir delil olur. Aksini yaparsan, aleyhine bir delil olur.
Sana, Allah telnn yardmn, doru yola iletmesini seni ilerinde ve
hkmlerinde muvaffak klmasn dilerim. Allah tel, en iyi yardmc ve en iyi muvaffak
klcdr.
Kad Muhammed bin Ber el-Mefir ile alakal olarak da yle bir haber anlatlr:
Kurtuba kads (hkimi) Musab bin mrn vefat edince, Emr-l-mminn Hakem,
Abbs bin Abdlmelik el-Mervn ile, Kurtuba kadlna kimin tayin edilecei hakknda
istire etti. Abbs bin Abdlmelik o zaman, byk lim Muhammed bin Beri tavsiye
etti. Daha nce kardei brhme yaz dersi vermiti. Onu oradan tanyordu. Emr bunu
kabul etti. Muhammed bin Beri artt. Emrin habercisi gelince, Muhammed bin Ber
hazrlanp yola kt. Fakat niin arldn bilmiyordu. Sehlet-l-mdevver denilen yere
gelince, orada, tandklarndan bid (ok ibdet eden) bir zta urad. Ona durumunu
anlatt. Yine yaz retmesi iin arldn tahmin ettiini syledi. Bunun zerine bid
olan arkada: Zannederim seni kad yapmak iin aryorlar. nk Kurtuba kads vefat
etti. imdi oras kadsz kald dedi. Muhammed bin Ber bunu duyunca, byle bir i iin
arlm olabileceine kalbi yatt. bid arkadana: O zaman seninle bu mevzda
istire edeyim. Bana bu hususta ne tavsiye edersin? Bana, sence doru olan nedir
syle? dedi. bid: yleyse, ben sana baz suller soraym. Ama bana doru cevap ver
ki, sana iin dorusunu bildireyim dedi. Muhammed bin Ber. Nedir? o soracan
eyler? diye sorunca, o bid zt, Senin, tatl ve lezzetli yiyecekleri yemek, yumuak ve
gzel elbiseler giymek, yaya olarak gitmekle aran nasl? diye sordu. Muhammed bin
Ber ona cevaben: Bunlara hi nem vermem deyince, o bid olan zt, birinci sul bu
dedi. Sonra Mal, mlk sahibi ve ehvet celbedici kimselerden faydalanma temayln var
mdr? diye sordu. O da byle eylere tenezzl etmeyip, hatrndan bile geirmediini
syledi. bid arkada, bu sullerimin ikincisi idi, dedi. nc olarak nsanlarn seni
medhetmesini ve vmesini istiyor musun? Onlar seni yalnz brakp, iltift etmemelerinden
dolay zlyor musun? Makam ve mevki sahibi olmay seviyor musun? diye sordu.
Onun bu sule cevb: Vallahi hak mevzbahis olunca, ne knayann knamasna, ne de
medih eden kimsenin medih ve vmesine aldrrm. Bunlara hi itibar etmem, makam ve
mevki dkn deilim. nsanlar, hak zere olduum iin benden yz evirirlerse, bundan
hi mahzn olmam (znt duymam). Bu cevaplar dinliyen bid zt: Madem ki
bylesin, kadl kabul edebilirsin. Bunda hi bir mahzur grmyorum dedi.
Eserlerinden bazlar:
1. Kudt-u Kurtuba, 2. Ahbr-ul-fukah vel-muhaddisn, 3. El-ttifk vel-ihtilf f
mezheb-i Mlik, 4. El-Fty 5. En-Neseb, 6. Trih-l-ulem-il-Endls, 7. Trih-lAfrikiyyn, 8. Tabakt- fukah-il-Mlikiyye 9. El-mevlid vel-vefat
3) Kudt-u Kurtuba
MUHAMMED BN HASEN EL-EZD:
Nahiv ve lgat limi, mehr edb ve ir. smi, Muhammed bin Hasen bin Dreyd
bin Athiye el-Ezd, el-Basrdir. Knyesi, Eb Bekrdir. 223 (m. 837) senesinde Basrada
dodu. 321 (m. 933)de Baddda vefat etti. Hayzeran kabristanna defnedildi.
lim tahsiline doduu yer olan Basrada balayp, oradaki limlerden bir mddet
ilim rendikten sonra, tahsiline devam etmek zere Ammana gitti. 12 sene orada kald.
Sonra Basraya dnp, bir mddet Basrada ikmet etti. Bundan sonra Basradan kp,
Faris beldelerini dolat. Bu seyahatlerinden sonra Badda yerleip, vefatna kadar orada
kald. lim ald limler; Esmanin kardeinin olu Abdurrahmn bin Abdullah, Eb Hatim
Sicistn, Eb Fadl er-Riys, Eb Osman Sad bin Hrn ve dierleri. Kendisinden ise;
Eb Sad es-Sayraf, Amr bin Muhammed bin Seyf, Eb Bekr bin zn, Eb Ubeydullah
el-Merzibn ve dierleri ilim almtr.
Muhammed bin Hasen, zamannn mehr edip ve irlerinden olup, ok rivyeti
olan bir limdir. ok divn okumu, Arab divnlarn ezberlemitir. Hfzasnn kuvveti ve
ezberleme kabiliyeti darb- mesel hline gelmiti. Kendisi yle anlatmtr: Eb Osman
Enndn (Kitb-l-men mellifi Sad bin Hrn) benim hocam idi. Amcam Hseyn bin
Dreyd benim yetimemi ona brakmt. Amcam onu yemee davet eder, beraber yemek
yerlerdi. Birgn bu hocam, bana Haris bin Hallizenin yazm olduu bir kasdeyi
okutuyordu. Bu srada amcam yanmza geldi. Bana, eer bu kasdeyi ezberlersen, sana
unlar, unlar alacam, hediye edeceim diyerek vadlerde bulundu. Sonra hocam
yemee davet edip, yemee oturdular. Onlar yemekte iken, aradan epey zaman geti.
Ben bu srada Haris bin Hallizenin divnn sratle ezberledim. Yemekten sonra hocama
ezberlediimi bildirince ok ap, durumu amcama anlatt. O da bana vad ettii eyleri
alp, hediye etti.
Eb Sad es-Sayraf dedi ki: Eb Bekr bin Dreydin meclisine gittim. Daha nce
orada beni tanyan yoktu. Orada bulunanlardan birisi byk ztlardan birisine nisbet
edilen u manda iki beyti okudu: Memleketler ve zerlerinde yayanlar deiiklie
urad. Bu yzden yeryz de deiti. Her gzelin gzellii, her gzel yzn tebessm
de yok oldu. bn-i Dreyd, bu iirin eskiden beri mehr olduunu sylemitir.
Mslman irlerden Abdullah bin Mslim bin Cndeb el-Hzelnin bir beytinin
tercmesi: Geliniz, geceye kar bana yardmc olunuz. nk, uyumyan gzler iin
geceler ok uzun gelir. Beni alamakta yalnz brakmaynz. nk ben, skntl
zamanlarnzda sizi yalnz brakmyorum.
Eb Bekr el-Esed: bn-i Dreyd, irlerin en limi limlerin de en iri idi. Onun
kasdelerinden birisini mm- afi hazretleri de medhetmitir. Bu kasdenin bir beytinin
tercmesi yledir: nsan vcdunu iinde bulunduran kabre selm olsun. Bu yle bir
kabirdir ki, karanlklarn cmertlii ile kapkaranlk olmu.
Naklettii bir mehr beytin tercmesi yledir: Yarna hogeldin demiyorum.
nk, yarn dostlarn yolculuu var.
Muhammed bin Hasenin eserlerinden bir ksm unlardr: El-Cemhere lgat
ilminde mehr ve muteber bir eserdir. El-tihk, Kitb-l-hayl, Zvvr-l-Arab,
Kitb-l-lgt, Garb-l-Kurn, El-Mcteb.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

MUHAMMED BN HSEYN BN ABDULLAH (El-crr):

Hads ve afi mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Bekir olup, crr adyla mehr
olmutur. mm- crr 360 (m. 970) senesi Muharremin birinci Cuma gn Mekke-i
mkerremede vefat etti. Oraya defnolundu. mr tahminen 96 seneyi bulmutu.
crr; Eb Mslim el-Kecc, Eb uayb el-Harrn, Ahmed bin Yahy el-Halvn,
Cafer bin Muhammed el-Feryb, Mufaddal bin Muhammed el-Cnd ve birok limden
ilim renmi, hads-i erf rivyet etmitir. Kendisinden ise; Ali ve Abdlmelik ibni Biran,
Ali bin Ahmed bin mer el-Mukr, Mahmd bin mer el-Ekber, Muhammed bin Hseyn
bin Fadl el-Kattn ve Hilye sahibi Eb Nuaym el-sfehn ve birok lim ilim tahsil etmi
ve hads-i erf rivyet etmitir.
crr hakknda slm limlerinden bn-i Hatb crr sika (gvenilir) bir zttr.
bn-i Hallikan; O slih, bid, muhaddis ve fakh idi. bn-i Kesir, O sika, dinde salam bir
zttr. Cemlddn Ebl-mehsin; crr; muhaddis, slih, vera sahibi bir limdir. ok
kitap tasnif etmitir. Ebl-Fellah Abdlhay ise; O, imm ve muhaddis olup, hfz ok
kuvvetli idi demilerdir.
Hfz ez-Zeheb, yazd kitaplarnda crryi ok vd. Tezkire kitabnda crr;

lim, ilmiyle mil, snnete tam uymu bir zttr. Ulv kitabnda, crr muhaddis olup,
ok gzel eserleri vardr. berde ise O sika olup, snnete sarlmtr buyurur.
Muhammed bin Hseyn el-crr Ahlk-l-ulem kitabnda diyor ki:
Allah tel her eyi yaratt. nsan dier canllardan stn kld. nsanlara
ilerinden setii Peygamberlerle doru yolu gsterdi. Onlar vastasyla kullarn mna,
kendisine inanmaya ard. mn eden kullarna mmin dedi ve onlar erefli kld. mn
etmi kullarnn arasndan bazlarna ilim verdi, hikmet verdi. Bunlara din limleri denir.
Onlar ilim ile, yumuak huylulukla ssledi. slm limleri, helli-haram insanlara
retirler, doru yolu gsterirler, bozuk yollardan sakndrrlar. Fayda ve zarar, gzel ve
irkini birbirinden ayrrlar. limler kadr kymeti, ok yksek ztlardr. Onlar Vereset-lenbiy Peygamberlerin vrisleridir. Denizdeki balklar onlar iin istigfr ederler. Melekler
onlara kanatlarn gererler. limler, kymet gnnde Peygamberlerden sonra efat
edeceklerdir. Onlarn bulunduu yerde, rahatlk ve huzr vardr. Onlarn szleri, ileri, ehli gafleti hidyete kavuturur. Kullarn en ereflisi bunlardr. Dereceleri yksektir. Onlarn
hayatta olmalar, insanlar ve her ey iin hazinedir. Vefatlar da musbettir, byk kayptr.
Bir limin lm lemin yok olmasdr denmitir. limler, gzel ahlk sahibi, edeb
sahibidirler. Onlarn szleri kalblere devdr.
Btn mahlkt onlarn ilmine muhtatr. Onlarn szlerine ve ilerine uymak,
insana dny ve hret sedetini kazandrr. Onlara uymak vcibtir. Onlara kar
edebsizlik, felkettir. Onlar seven huzra kavuur. Onlara kar gelen, hak yoldan
uzaklar.
slm limleri ktr. nsanlara yol gsterir, cihn aydnlatrlar. Gkyznde
yldzlarn durumu naslsa, yeryznde onlar da yledir. Kfr ve irk karanlklarnda
yzen insanlara, hidyet rehberleridirler.
Allah tel, Kurn- kermde melen Ey mn edenler, (Peygamber tarafndan)
size meclislerde: Yer an denildii zaman hemen yer an ki, Allah da size
genilik versin. Kalkn denilince de kalkverin ki, Allah mn edenlerinizi
ykseltsin. Kendilerine ilim verilenler iin ise, (Cennette) dereceler vardr. Allah
btn yaptklarnzdan haberdardr. (Mcdele-11) buyurarak, limlere stn
dereceler hazrladn bildirdi.
Allah tel, Kurn- kermde limler iin, melen yle buyurmaktadr:
Allahtan, kullar iinde, ancak (Kudret ve azametini bilen) limler korkar.
phe yok ki, Allah azzdir (Her eye galiptir) gafrdur (ok balaycdr). (Ftr-28)
Allah dilediine faydal bilgi (hikmet) ihsn eder. Kime ki hikmet
verilmise, muhakkak ona ok hayr verilmitir. Bu yet ve tleri, ancak olgun
akl sahipleri dnrler. (Bekra-269)
Dorusu (Peygamber deil de hikmet sahibi olan) Lokmana Allaha kret
diye ilim ve anlay verdik. (Lokman-12)
Muhammed bin Hseyn der ki: Allah telnn, Kurn- kermde limleri vmesi,
onlarn fazletli, stn ve kymetli olduklarn gsterir. Allah tel onlar, insanlara yol
gsterici kld. Kendilerine uyulmas icb eden kiilerdir.
Mchid, Kurn- kermde melen Kime ki hikmet verilmise yeti iin,
Buradaki hikmetten murd; ilimdir, fkh ilmidir buyurmutur.
Yine Kurn- kermde melen Dorusu Lokmana Allaha kret diye ilim
ve anlay verdik yeti iin, Burada ilim ve anlaytan murd, fkh ilmi
demektir buyurdu.
Yine Kurn- kermde melen Sizden Ulilemr olanlara yetindeki Ulilemrden
murd, Fukah ve limlerdir buyurdu.
Ebdderdnn (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i eriflerde Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: limin, bid zerine stnl, ayn
onbeinci gecesindeki dolunayn, dier yldzlar zerine olan stnl gibidir.
limler Peygamberlerin vrisleridir.
eytana kar bir din limi, bin bidden etindir.
Allah tel bir kimseye iyilik etmek isterse, onu dinde lim yapar ve
ona doru yolu ihsn eder.
Kymet gnnde ksm kimseler efat ederler: Peygamberler, sonra

limler, sonra ehdler.
Gklerde ve yerde olanlar, lim iin istigfr ederler.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Allah tel, sizden ilmi
almak iin, ilmi ile mil alan limleri kaldrr. Chiller kalr. Dinden sul
edenlere, kendi akllar ile cevp verip, insanlar doru yoldan ayrrlar.
Ali bin Eb Tlib (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Rahmet ykl bulutlarn topraa hayat verdii gibi, limin sz de kalblere hayat
verir.
limin konumas karanlklar yok eder (Kfr ve zulmeti ortadan kaldrr). limin
susmasnda nice hikmetler vardr. Onlarn susmas hikmettir. Gnein ortaya kyla
karanlklar yok olduu gibi, limin bir yerde bulunmasyla oras nr ile dolar. nsanlar din
ve dnylarn renir, rahat ve huzr bulurlar.
Muz bin Cebel (rahmetullahi aleyh) yle buyurdu: lim reniniz, Allah iin ilim
renmi kii, Allahtan korkar. lim renmeyi istemek ve bu yolda almak ibdettir.
Onunla megul olmak cihddr. lmi, bilmiyene retmek sadakadr. Onu ehline retmek
kurbettir. nk ilim, hell ve haram retir. Dostu ve dman tantr. lim, insana en
azz arkadatr. Znettir.
Melekler, ilim reneni ok severler ve kanatlarn gererler. Onu medh ederler. Yer
yznde ya ve kuru ne varsa, hatt yrtc hayvanlar, denizdeki balklar, gkyz, ay,
gne ve yldzlar, onun iin Allah teldan af dilerler.
lim, kararm ve krlemi kalblere hayat, nee ve huzr verir. Karanlklarda
gzlerin nrudur. Bedene kuvvet ve zindelik onunla gelir. Makam ve derecelere onunla
kavuulur. Allah tely ve Onun kudretini dnmek byk ibdettir. Onunla, Allah
telnn emirleri ve yasaklar bilinir. Onunla, Allah telya itat, Reslne itat olur.
Onunla ibdet olur. lim, amelden nce gelir. limsiz amel kabul olmaz. Mslman, nce
ilim renir, sonra rendiiyle amel eder. lim kalblerin nee ve huzrudur.
Ebdderdnn (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: lim iin herey, hatt denizdeki balklar
bile istigfr eder.
Bir kimse evinden ilim renmek iin ksa o dnnceye kadar Allah
yolundadr.
Him bin Hassndan rivyet eder:
Kurn- kermde melen: Ey Rabbimiz, bize dnyda iyi hl ver ve hirrette
merhamet ihsn et ve bizi Cehennem azbndan koru yet-i kermesindeki
Haseneten kelimesinden murd; Dnyda ilim ve ibdet ihsn et, ahrette de
Cennetini nasb et, demektir dedi.
Muhammed bin Hseyn der ki: limler, fazlet ve bereket sahibidirler. Onlar
nerede bulunursa bulunsun, fazlet de oradadr. Onlardan ilim renen faziletli olur. Allah
tel hayr ve bereketi onlarla beraber eyledi. Allah tel bizi ve onlar, ilimle
rzklandrd.
bn-i Abbas buyurdu ki: Hayr reten ve renen kii iin, herey istigfr eder,
hatt denizdeki balk bile.
lim renirken bilinmesi gereken eyler:
Allah tel, kullarndan kendisine mn etmelerini, sonra da ibdet etmelerini
istedi. bdet de ancak ilim ile, haram ve helli bilmekle olur. Bu sebeple, phesiz bilgi
sahibi olmak farzdr. Mmine cahillik yakmaz. lim renmekle cahillik gider. nsan
nefsinin istedii ekilde deil de, Allah telnn emrettii gibi ibdet etmeli. Farz, vacibi
ve snneti renmelidir. lim renirken, Allah iin renmelidir. hls sahibi olmaldr.
lim renip bu ilimle amel edilirken, ibdetler farza, vacibe, snnete, hella ve harama
dikkat edilerek yaplrken, Allah telnn kendisini, bu nimetlerle muvaffak kldna
kretmelidir.
lim renecek kii; yumuak huylu, ar bal ve edeb sahibi olmaldr. Kurn-
kermi okumal, Allah tely unutmamaldr. Kendine, sk sk nimetler iinde olduunu
hatrlatmal, Elhamdlillah dedirtmelidir. Her zaman, eli, aya, gz, kula ve dili
haramdan korumal, eytann errinden Allah telya snmaldr. Konuacak ve
grecek arkadalarn iyi semeli, bunlar, kendisine zarar verecek, gnaha sokacak
kiiler olmamaldr. Allah telnn rz olmad eylerle megul olmaktan kanmal ve

ok korkmaldr. eytan, kt, irkin ve beenilmeyen eyleri ok kerre ssler, gze gzel
gsterir ve nefsi onunla megul ettirir.
Her zaman Y Rabb! Beni rz olmadn faydasz eyleri renmek ve
yapmaktan koru, faydal ilim nasb et diyerek, Allah telya yalvarmaldr.
Allah telnn emir ve yasaklarna, Reslnn snnetine ve bu yolun limlerinin
izinden ayrlmamak iin szlerine ok dikkat etmelidir. Zira emek boa gider. mr, rz
olunmayan ilerle geirilmise yazk olur. Emir ve yasaklar iyi gzetilmeli, ne buyuruldu
ise ona uygun yapmaldr.
lim sahibi edebli olur. Kendisini ilgilendirmeyen eylerden konumaz.
lim sahiplerinin yannda dikkat edilecek hususlar:
limlerin huzrunda edebli olmaldr. Yksek sesle konumamal, sorulacak eyi
edeble sormal, skt zere olmal, kendilerinden rendii ilim iin teekkr etmelidir.
Eer, ilim sahibi zt herhangi bir sebeple kzarsa, ona kar gelmemelidir. Ondan zr
dilemelidir.
lim sahibi, rendii ilim sebebiyle tevzu zere olur. Zira bu haliyle herkesin
sevgi ve muhabbetini kazanr. lim sahibi ereflidir. lmi ve edebi, kendisini erefli
yapmtr.
lim sahibi, ilmi ehline retir. Dnynn aa eylerini istemez. Paraya-pula
tamah etmez. Yumuaklkla ilmini insanlara aktarr. Onlarn dny ve hret sedetine
kavumalarna alr. lim sahibi kii sabrldr. retirken anlalmayan yerleri,
yumuaklkla tekrar eder, hi kzmaz. Edebli haliyle huzruna gelenleri terbiye eder, gzel
ahlk anlatr. nce kendisine, doru mn sahibi olmay retir. Bylelikle huzruna gelen
ilim klar, Allah telnn rz olduu doru mn renirler. Daha sonra farz, vcib,
snnet, mstehab, mubah, haram, mekrh ve mfsidi renir. Bylelikle gnlk
hayatnda neleri yapp nelerden kanacan renir.
lim sahibi, herkese gzel sz ve tatl dille mumele eder. Chillerle mnkaa
etmez. Onlara kar skt eder.
Birisi kendisine bir mesele sorduunda, ayet cevbn biliyorsa, sorann anlyaca
ekilde cevbn syler ve Bu meselenin cevb, falan limin, falan kitabnn, urasnda
diyerek veskalandrr. ayet bilmiyorsa, bir bilene sorar. Doru cevb tereddtsz kabul
eder.
Allah telnn kendisine ilim nasb ettii kii, dinde bidat ortaya karmaktan ok
ekinir. Bidat sahiplerinden uzak durur. Onlarn yola gelmesi mslmanlarn bidate
dmemeleri iin; eliyle, diliyle, kalemiyle alr. Bidatleri ortadan kaldrp snnetleri
yayar.
lim sahibi, Kurn- kermi ok okur. Farza, vacibe, helle ve harama ok dikkat
eder ki, yapt ibdetleri hrette boa gitmesin ve dnyda da insanlar kendisini rnek
alp, iyi insan olsunlar.
Hakki din limi, tehisini iyi yapan ve ilcn mikdrnca hastasna veren, onu
shhatine kavuturmaya alan tabib gibidir. O, Allah telnn rzsn ister. Onun emrini
yapar. Din limi dima Allah telya kreder ve her zaman Onu hatrlar. Allahtan
baka kimseden korkmaz. O, Kurn- kerm ve Snnet-i seniyye ile hlklanmtr.
Dnynn gsteriine, parasna, puluna itibar etmez. Yeryznde vekar ile ibret alarak
yrr. Kalbi Allah tel ile meguldr.
Allah tel, Kurn- kermde melen yle buyurdu: ... nk Kurndan
nce kendilerine Tevratla, ahr zaman Peygamberinin vasfna dir ilim
verilenlere kar, Kurn okunduu zaman yzleri st secdeye kapanyorlar
(Allaha krediyorlar). Ve yle diyorlar: Rabbimizi tenzih ederiz (vadini yerine
getirir). Gerekten Rabbimizin vadi yerine getirilmi bulunuyor. Hem alayarak
yzleri st secdeye kapanyorlar, hem de bu Kurn- iitmek, onlarn
hularn (ilimlerini, yaknlerini, kalblerinin yumuamasn) arttryor (sr: 107, 108,
109). Allah tel, burada limleri vasfetti ve onlarn yalnz kendisinden korkan, gzya
dken, itat eden kiiler olduklarn beyn etti.
Abdullah ibni Mesd (rahmetullahi aleyh) buyurdu: ki hrs sahibi vardr ki,
bunlar doymaz. Biri ilim sahibi, dieri dnynn malna, mlkne, parasna balanm kii.
Bunlardan ilim sahibi, Allah telnn rzsn kazanmak iin gece-gndz alr. Kendisi
ve btn insanlarn sedeti, huzru iin, her saniyesini kymetlendirir. Allah telnn u
yet-i melen Allahtan, kullar iinde ancak (kudret ve azametini bilen) limler
korkar (Ftr-28). Onlar bildirir. Dnyalk toplayann ise; mal, mlk ve para iin
yapmad taknlk ve azgnlk kalmaz. Gece-gndz bu yolda yrr. Allah tel, dny
peinde koanlar iin, Kurn- kerminde melen yle buyurdu: Dorusu (kfir) insan
azgnlk eder. Kendini (shib olduu mal ile Allahtan) mstani grmekle...
buyurdu (Alk: 6-7).
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Kymet gn herkes,
drt sule cevap vermedike hesaptan kurtulamyacaktr: mrn nasl geirdi.
lmi ile nasl amel etti. Maln nereden, nasl kazand ve nerelere harcetti.
Cismini, bedenini nerede yordu hrpalad.
Peygamberimiz Muhammed aleyhisselm buyurdu ki: mmetimi helk eden,
fcir limler ve chil bidlerdir.
Habb bin Abd dedi ki: lim reniniz. Onu iyice renip onunla amel ediniz. lmi
ss iin, gsteri iin renmeyiniz. Zr gsteri iin ilim renip bununla vnenin
kymeti, elbisesiyle vnen kii gibidir.
Umeyr bin Sad dedi ki: Alkameye dn bir mesele sorduumda, Ubeydeye gidip
sul ediniz dedi. Doruca Ubeydeye gittim ve sul ettim. Alkameye gidiniz dedi. Ben
de; Efendim, beni size Alkame gnderdi dedim. O zaman Mesrka gidip ondan bu
meseleyi sorunuz dedi. Mesrka gittim ve meseleyi sordum. O da Alkameye gidiniz
dedi. Efendim, Alkameye gittim. Beni Ubeydeye gnderdi. Ubeyde de size gnderdi
dedim. Buyurdu ki; Sen Abdurrahmn bin Eb Leylya git. Ben de gidip meselemi ona
sordum. O da cevap vermekten ekindi. Sonra geri dnp Alkameye durumu arz ettim. O
zaman buyurdu ki: nsanlarn fetv verme hussunda en cretlisi ilmi az olanlardr.
Muhammed bin Hseyn dedi ki: Kim slm limlerinin gzel ahlkyla
ahlklanrsa, o kii Allah telnn sevgili kulu olur.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Y Rabb! Senden faydal
ilim isterim. Faydasz ilimden sana snrm.
Muhammed bin Hseyn el-crr, e-eriat adl eserinde kabir azb hakknda
diyor ki:
Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) buyuruyor ki: Reslullah efendimiz bir gn
Th sresi yzyirmidrdnc yeti ne iin nzil oldu? yet-i kermedeki geim
darl nedir biliyor musunuz? diye sordular. Eshb- kiram: Allah ve Resl bilir
dediler. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Kfirin kabrinde azb
grmesidir. Nefsim yed-i kudretinde bulunan Allah telya yemn ederim ki,
Allah tel, kabirde kfire doksandokuz ylan musallat eder. Ylan nedir bilir
misiniz? Ylan doksandokuz canldr. Her canlnn yedi ba vardr. Onun
bedenine devaml ate pskrtrler ve onu srp kymete kadar dehete
drrler buyurdu.
Hz. ie (r.anh) Reslullahn gece kld hibir namaz yoktu ki, Reslullah o
namazdan sonra kabir azbndan Allah telya snmasn buyurdu.
Reslullah efendimiz bir gn Neccroullar kabristanlna urad. Kabirlerinde
azb grenlerin seslerini iitti. Eshb- kirama buyurdu ki: Gizleyebilseydiniz, bu
kabirlerdeki azb duymanz iin Allah telya dua ederdim.
Eb Hreyrenin (rahmetullahi aleyh) bildirdii hads-i erfte Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) l kabre konulunca, yanna yzleri siyah ve gk
gzl iki melek gelir. Birine Nekr, dierine Mnker denir. O kimseye
Muhammed hakknda ne dersin dediklerinde, eer mmin ise, bu iki melein
sullerine cevap olarak Muhammed (aleyhisselm) Allah telnn kulu ve
Resldr. Ehed en l ilhe illallah ve ehed enne Muhammeden
Reslullah der. Bu iki melek Biz elbette biliyoruz ki, sen dnyda da byle
derdin derler. Sonra o kimsenin kabri her tarafndan krkar metre geniler ve
aydnlanr. Bundan sonra o kimseye uyu denildiinde, o kimse, beni brakn,
oluk ocuuma gidip bu hli haber vereyim der. Melekler ona Kendisini ancak,
ok sevdii hanm uyandran yeni dmd gibi rahat uyu derler. Bylece, Allah
tel onu yatt yerden uyandrncaya kadar rahat ve huzr ierisinde uyur. O
kimse kfir ise, bu iki melee cevap olarak Ben bilmem, insanlardan iitirdim
bir eyler sylerlerdi, ben de onu sylerdim der. Bu iki melek Biz elbette
biliyoruz ki, sen yle derdin derler. Sonra topraa sk diye emrolunur. Toprak
o kimse zerine skr, kaburga kemiklerini birbiri zerine geirir ve Allah
tel onu bu yatt yerden kaldrncaya kadar, dima azb iinde bulunur
buyurmutur.
Yine bir hads-i erfte, Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem),
Bevlden saknnz, kabir azb ondadr buyurdu. Dier bir hads-i erfte ise,
Kabir, hret konaklarnn birincisidir. Ondan kurtulana, sonraki konaklar kolay
olur. Kabirden kurtulmayana, ondan sonraki konaklar daha zor olup, azblar
daha iddetlidir buyuruldu.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) birgn iki kabir yanndan
geiyordu. u iki kimse azbdadrlar. Bunlarn azblar, byk gnahlardan
tr deildir. Biri bevlden saknmazd. Dieri ise insanlar arasnda sz tar,
kouculuk ederdi. Onun iin azb olunurlar buyurdu. Baka, bir hads-i erfte de;
Mmin olan meyyit iin, kulum doru syledi sesi iitilir. Kabre Cennetten
yayg serilir. Cennet elbiseleri giydirilir. Meyyit iin Cennetten bir kap alr.
Kabre Cennet kokular yaylr. Gzel yzl, gzel elbiseli, gzel kokular saan
birisi gelir. Buna Sen kimsin? Senin o hayrl yzn nedir? diye sorar. Bunun
zerine Ben, senin slih amelinim der. Bunu iitince, Y Rabb! Kymet
abuk kopsa! Y Rabb! kymet abuk kopsa da, oluk-ocuuma ve mallarma
kavusam der buyurulmutur.
Hz. ie (r.anh), Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Cehennemin
fitnesinden ve azbndan, kabirin fitnesinden ve azbndan, zenginlik ve fakirlik fitnesinin
errinden ve Deccalin fitnesinden Allah telya snrd buyurdu. Hads-i erfte
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Gemi Peygamberler, a, kr
ve yalanc olan Deccalin byk fitne ve musbet olduunu haber verip,
mmetlerini, onun errinden ve zararndan korkuturlard buyurdu.
Bir hads-i erfte Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Mznda
gzel ahlktan daha ar gelecek hibir ey yoktur buyuruyorlar. Dier bir hads-i
erfte ise, Bir kimse kymette mzna getirilir. Sonra her birinin bykl,
gzn grebilecei uzunlukta olan doksandokuz amel defteri getirilir. Bu
defterlerde o kimsenin iyilik ve ktlkleri yazldr. Gnah sevbndan ok
gelip, Cehenneme gnderilir. Cehenneme giderken, Allah tel katndan bir
ses duyulur: Acele etmeyiniz. Onun tartlmayan bir eyi vardr der.
Baparma ucu kadar bir ey getirilir. zerinde L ilhe illallah Muhammedn
Reslullah yazl olur. Sevb kefesine konur. Bylece sevb, gnahndan ar
gelir ve Cennete gitmesi emrolunur buyuruldu.
Muhammed bin Hseyn buyuruyor ki: Biliniz ki, Allah tel Cennet ve
Cehennemi, dem aleyhisselm yaratmadan nce yaratt. Sonra dem aleyhisselm ve
Havva vlidemizi ve Cennet ve Cehennem ehlini yaratt. Btn bunlar, dem aleyhisselm
Cennetten karlp yeryzne indirilmeden nce idi. mnn tadn tadan, slmiyete
inanan hi kimse, bunun byle olduunu inkr etmez. Buna Kurn- kermin yetleri,
Peygamber efendimizin hads-i erfleri hiddir. Bunlar inkr edenlerden Allah telya
snrz. ayet birisi bunu bize izh et derse, deriz ki; Allah tel, dem (aleyhisselm)
ile Havva vlidemizi yaratmad m? Onlar Cennetine yerletirmedi mi? Bekra sresi
otuzbeinci yetinde melen: Biz demitik ki: Ey dem, sen einle Cennette sakin
ol. Onun, nimetlerinden ikiniz de bol bol yiyin, fakat u aaca yaklamayn.
Yoksa nefslerinize zulmedenlerden olursunuz buyurmad m? Yine Zevcenle
birlikte Cennette yerle de, ikiniz dilediiniz nimetlerden yiyin. Fakat u aaca
yaklamayn ki, sonra zalimlerden olursunuz. Ayn srenin elliyedinci yet-i
kermesinde melen Yamur rahmetinin nnde, rzgrlar mjdeci olarak
gnderen o Allahdr. Nihyet bu rzgrlar, buhar ile ykl ar ar bulutlar
kaldrp yklendii zaman, bakarsn ki, biz onlar lm (kurumu) memleketlere
sevk etmiizdir. Bylece o bulutla, o yere su indiririz de, o su ile her eit
meyveleri karrz. te bu l araziden bitkileri kardmz gibi, lleri de
byle karacaz (dirilteceiz). Gerekir ki, dnr ve ibret alrsnz
buyurulmaktadr.
Allah tel daha sonra dem (aleyhisselm) ile Havvay Cennetten yeryzne
indirdi. Onlarn tvbelerini kabul etti. Onlar tekrar Cennetine koyacan vad etti. blisi
de tard ederek, Cennetine tekrar dnmekten men etti. bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh)
Bekra sresi yirmiyedinci yetinin tefsrinde buyuruyor ki: dem (aleyhisselm), Y
Rabb! Beni yed-i kudretinle yaratmadn m? diye sorunca, Allah tel Evet yarattm
buyurdu. dem (aleyhisselm) Bana katndan ruh frmedin mi? dedi. Allah tel
Evet buyurdu. dem (aleyhisselm) Y Rabb! Bana rahmetin gadabn gemedi mi?
dedi. Allah tel Evet buyurdu. Y Rabb! Beni daha nce Cennetinde oturtmadn
m? diye sorunca, Allah tel Evet buyurdu. dem (aleyhisselm) Y Rabb! Bildiin
gibi tvbe ediyorum. Tekrar oraya dnebilecek miyim? diye sorunca, Allah tel Evet
oraya dneceksin. buyurdu.
Hads-i erfte buyuruldu ki: Cennete baktm, ekserisinin fakirler ve
mslmanlar olduunu Cehenneme baktm, ounluunun kadnlar olduunu
grdm. Yine Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) bir hads-i erfte:
Cennet ve Cehennem karlarlar, Cehennem der ki, Bana ne oluyor ki, ancak
kibirlenenler ve ok mal sahipleri bana geliyor? Cennet de der ki: Bana ne
oluyor ki, zayflar ve fakirler bana geliyor? Allah tel Cehenneme, Sen
benim azbmsn. Seninle dilediime azb ederim. Cennete, Sen benim
rahmetimsin. Seninle dilediime merhamet ederim. kinizi de dolduracam.
buyurur.
Dier bir hads-i erfte Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem):
Ramazan- erfin ilk gecesi olunca, eytanlar zincire vurulur. Cehennem
kaplar kapanr. Ondan hibir kap ak braklmaz. Cennet kaplarnn hepsi
alr. Kapal hibir kap kalmaz. Bir mndi yle seslenir: Ey hayr arayan!
Hayra ynel. Ey erri arayan! Ondan uzakla. Allah tel bu gecede birok
kimseyi Cehennemden azd eder. buyururlar.
Btn bu zikredilenlerin hepsi Cennet ve Cehennemin yaratldna dellet
etmektedir. Birgn Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), Cebril
aleyhisselma: Mikali glerken hi grmedim. dedi. Cebril (aleyhisselm) Mikil,
Cehennem yaratldndan beri glmemektedir buyurdu.
Ayn eserde, slmiyet hakknda ise yle demekledir: slmiyet be ey zerine
bina edilmitir. Bunlar Kelime-i ehdet getirmek, namaz klmak, zekt vermek, oru
tutmak, hacca gitmektir. mn altm ksur veya yetmi ksur paradr. En efdali Kelime-i
ehdet getirmektir. En aa derecesi, yoldan eziyet veren eyi kaldrmaktr. Hay da
mndan bir ubedir.
Allah tel fadl ve ihsn ile Kurn- kermde bildiriyor ki; gemi mmetlerden
yahudiler, hristiyanlar dinlerinde tefrikaya dtkleri iin helk oldular. Mevlmz, doru
yoldan frkalara ayrlmann, btla meyletmenin helka sebeb olduunu bize retiyor ve
bizi bundan nehyediyor. Doru yoldan ayrlmak ancak hased ve buz yznden olur.
Kendilerinin bildiini, bakalarnn bilmesini istemezler. Allah tel buz ve hasedin
frkalara ayrlmaya sebeb olduunu beyn buyurarak, Bekra sresi ikiyzonnc yet-i
kermesinde melen; nsanlar mn zere bulunan tek bir mmet idi. Sonra kimi
mn etmek, kimi kfre varmak sretiyle ayrla dtler. Bunun zerine Allah,
rahmetinin mjdecileri ve azbnn habercileri olmak zere peygamberler
gnderdi. nsanlar aralarnda ayrla dtkleri eyde hak zere hkmetmek
iin, o peygamberlere kitap gnderdi. Halbuki kendilerine ak deliller geldikten
sonra, aralarndaki zulm ve hasedlerinden tr ihtilfa denler, o kitab
verilenlerden bakas deildir. Onlarn hak hussunda ayrla dtkleri eyde,
Allah kendi izni ile peygamberlere mn edenleri doru yolda hidyet buyurdu.
Allah dilediini doru yola iletir. buyurmutur.
Allah tel bize, kendilerine ilim verilenlerden bazlarnn, bakalarna hased
ettiklerini, dmanlkta bulunduklarn ve bylece helk olduklarn ve frkalara
blndklerini bildirmektedir.
Muhammed bin Hseyn buyuruyor ki: eytan, bir kii ile beraber, iki kiiden
uzaktr.

7) Tabakt- fiyye cild-3, sh. 149
9) Ahlk-ul-ulem
10) E-eriat
MUHAMMED BN HSEYN EL-BR:
afi mezhebi limlerinden. smi, Muhammed bin Hseyn bin sm bin Abdullah elbrdir. Knyesi, Ebl-Hasendir. Aslen Sicistann br kyndendir. lim tahsil etmek
iin ok yer gezdi. am, Horasan ve Cezrede de kald. Birok limden ilim ald. Hads ve
trih ilimlerinde eserler yazd. Menkb- mm- afi kitabnn shibidir. 363 (m. 974)
senesinin Receb aynda Sicistanda vefat etti. Vefatnda 80 yalar civarndayd.
Muhammed el-br, hads ve trih ilimlerinde byk bir limdir. Hads-i erf
renmek iin ok seyahat yapt. Ebl-Abbs es-Serrc, bn-i Huzeyme, Eb Arbe elHarrn, Zekeriyy bin Ahmed el-Belh, Mekhl el-Beyrt, Muhammed bin Reb el-Cz ve
daha birok limden bizzat dinleyerek ilim rendi. Kendisinden de; Ali bin Br el-Leys,
Yahy bin Ammr es-Sicistn ve daha biroklar ilim alp, rivyetlerde bulundu.
bn-i Nsruddn diyor ki; Muhammed bin Hseyn el-Abr, hads-i erf hfz
olup, ilim tahsil etmek iin ok yer dolamt. Kymetli eserler yazd. Onun Menkb-
fiye kitab, mehurdur. Bu eserini eitli bblar, konular hlinde tertip etmitir. Bu
kitabnda Kurey kelimesi hakknda u aklamalarda bulunmaktadr: Abdullah ibni
Abbsa (rahmetullahi aleyh), Kureylilere niin Kurey ismi verilmitir? diye sul
edilince u cevb verdi: Kurey, denizdeki btn balklarn en bydr. Her zaman
onlara galip gelir ve kahreder. O, deniz hayvanlarnn en bydr. Btn balklara ve
denizdeki dier hayvanlara hkmrandr. stediinde onlar yer. Bunun iin Kureyliler de
Kurey ad ile isimlendirilmilerdir. nk insanlarn en galibi ve onlarn en yiididir.
Onun bu eserinde, mm- fiye it birok menkbeler ve onun mezhebine it fkh
meselelerinin hkmleri yer almaktadr. Ayrca bu eserde, onun mezhebinden olmayan
kimselerden de bahsedilmektedir.
1)
2)
3)
4)

MUHAMMED BN HSEYN EL-EZD:

Musulda yetien hads limlerinden. smi, Muhammed bin Hseyn bin Ahmed bin
Hseyn bin Abdullah bin Yezd bin Numan el-Msuldir. Babasnn isminin Hasen olduu
da zikredilmektedir. Knyesi, Ebl-Feth el-Musuldir. El-Ezd diye de mehurdur. Aslen
Musulludur. Doum trihi belli deildir. Badda gelip, orada hads-i erf rendi. Hads
ilimlerine it birok eserler yazd. 374 (m. 984) senesi evval aynda Musulda vefat etti.
Ebl-Feth el-Ezd, Baddda birok limden hads-i erf rendi. Eb Yala elMusul, Heysem bin Halef bin Halef ed-Dr, Ali bin Sirc el-Msr, Muhammed bin Cerr etTaber, Ahmed bin Hasen bin Abdlcebbr es-Sf, Eb Arbe el-Harrn, Muhammed bin
Muhammed el-Badd ve daha birok limden ilim alp rivyette bulundu. Kendisinden
de; brhm bin mer el-Bermek, Hfz Eb Nam, Ahmed bin Feth bin Fergn ve daha
pekok lim ilim aldlar ve rivyette bulundular.
Muhammed el-Musul, hads hfz idi. Yzbinden daha fazla hads-i erfi rvileri
ve senetleri ile birlikte ezberlemiti. Hads ilminde birok eser yazd. Sika (salam,
gvenilir) bir rvi idi. Onun yazd eserlerden bazlar unlardr:
1. erh--ihb lil-Kudi
2. Fevid fil-hads
3. El-Cerhu vet-tadl fid-duafi min ricl-il-hads
Rivyet ettii bir hads-i erfte Peygamber efendimiz buyurdu ki:

Gybet etmenin keffreti, gybet ettiin kimse iin istigfr etmendir.
Onun iin, Ey Allahm! Bizi de, onu da magfiret eyle! diye dua etmelisin!
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; sh. 1295
MUHAMMED BN SHK (bn-i Huzeyme):

Byk mctehidlerden. Knyesi, Eb Bekrdir. 223 (m. 838) senesinde Nibrda
doup, 311 (m. 924)de yine burada vefat etti. Muhammed bin shk; byk hads
limlerinden olan shk bin Rheveyhi, Muhammed bin Humeyd er-Rzyi dinledi. Fakat
rivyette bulunmad. nk o zaman henz kkt. Fakat, Mahmd bin Gayln,
Muhammed bin Ebn el-Msteml, Ahmed bin Men gibi daha birok limden (r.aleyhim)
rivyette bulunmutur. Nibrda daha kk iken, yolculuk srasnda Reye urayp
burada limleri dinlemitir. Bunlardan baka, Badd, Basra, Kfe, am, Cezre, Msr ve
Vst gibi ilim merkezlerini, ilim elde etmek iin dolamtr. Ondan da; mm- Buhr
(rahmetullahi aleyh), mm- Mslim (Sahihinin dndaki kitaplarnda), Eb Amr bin
Hamdn, Eb Bekr Ahmed bin Mihrn el-Mukr ve daha baka byk limler (r.aleyhim)
rivyette bulunmulardr.
bn-i Huzeyme, afi mezhebindedir. Fkh ilmini ok iyi bilir, ilmi herkes tarafndan
kabul edilirdi. Daha kk iken hads limlerinden hads-i erf dinleyip, bu sahada pek
ykseldi. Cerh ve tadl ilmini (Hads-i erf rivyet eden rvlerin, rivyetlerinin hangi
sebeblerle kabul edilip, edilemiyeceini inceleyen ilmi) ok iyi biliyordu. O, byk
limlerin bulunduu meclislerde meseleler hakknda rahata konuur, cevaplarn syler,
fetvlarn verirdi. Hatt, bir mecliste, mehr lim Mzen kendisine sorulan bir sul
zerine susmu, cevbn bn-i Huzeyme vermiti. Bunun zerine Mzen, suli sorana
bn-i Huzeyme, hadsi benden daha iyi bilir demitir.
bn-i Hibbn onun iin: Yaad asrda Snnet-i seniyyeyi, onun asl lfzlarn ve
ilve edilen ksmlar ok iyi bilendir. Hatt, btn Snnet-i seniyyeyi gznn nnde gibi
bilen bn-i Huzeymenin bir benzerini bu asrda grmedim der. Kaffl e- ise, bn-i
Huzeyme, hads-i eriflerin manlarn ve onlardaki incelikleri cnbzla eker gibi karrd
demektedir.
Eb Zekeriyy Yahy bin Muhammed bin Yahy et-Teym anlatyor: Emr Eb
brhim smil bin Ahmed Nibra gelince, bn-i Huzeyme ile beraber onu karladk.
Kendisine zamann limlerinden Eb Amr el-Hff ve ehrin dier ulemsn (limlerini)
takdim ettik. Bunlar arasnda byk lim Eb Bekr Crd de vard. Emrin, daha nce bu
limlerle grp tanmas olmad iin, Crdyi bn-i Huzeyme zannetti. bn-i
Huzeymeyi tanmyordu. Daha sonra bn-i Huzeymeyi kendisine takdim etmemize
ramen, emir, dierlerine yapt iltift ona yapmad. Eb Amr, emrin solunda idi. Emre
bir eyler anlatyor idi. Bu srada emr, Eb Amra fey ile ganimet arasndaki fark sorunca,
Eb Amr Bu suli stadmz, bn-i Huzeyme halleder dedi. Emr iin farkna yeni
varmt. Kapcya bn-i Huzeymeyi armasn emretti. Gelince, kendisini ok iyi
karlad. Onu kucaklad. lk karlamada, kendisine gereken alkay gstermediinden
dolay kusuru iin zr diledi. Sonra, ayn suli kendisine sordu. bn-i Huzeyme, emre
mevz ile alkal yet-i kerme ve hads-i erfleri okudu. Gerekli aklamalar yapt.
Okuduu hads-i erfleri saydk. Ravleriyle beraber 170 ksuru bulmutu. Bundan dolay
emrin takdirini kazand.
Eb Ali Hseyn bin Muhammed el-Hfz; Muhammed bin shk gibisini grmedim.
O, fkh ile alkal hads-i erifleri, Kurn- kermden bir sreyi ezberleyen kimse gibi
ezberlerdi dedi.
Byk lim Hkim; bn-i Huzeymenin faziletlerine dir yanmda yazl ok

malmat vardr demitir.
Tcddn es-Sbk de, Tabkt- kbrsnda yle der: O, ok eitli ilimleri
kendisinde toplad. Onunla kimse mnzara edemezdi. Sekin limler onunla boy
lmekten ciz kalmtr. Niburda kalyordu. Orada ilimde bir tane idi. Halbuki orada
ilimde yksek derecelere ulam limler de vard. Her taraftan, istifde etmek iin ona
gelirlerdi. Herkes ondan fetv alrd.
Birgn bn-i Huzeymeye, Bu kadar ilme nasl kavutun? diye sordular. O,
Reslullah efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) Zemzem suyu ne iin iilirse,
onun iin olacan buyurduunu syleyip, Ben zemzem suyunu ierken, Allah
teldan fideli ilim istedim. demitir.
Yine ona, Kendiniz iin elbise yaptrsaydnz, daha iyi olmaz myd? denildii
zaman, Ben kendime pek ehemmiyet vermiyorum. Halbuki, birka elbisem bile var
demitir.
bn-i Huzeyme yle der: Bir eser yazacam zaman, istihre yaparm. Eer,
hayrl olduuna kalbim kanat getirirse, yazmaya balarm.
bn-i Huzeyme (rahmetullahi aleyh), misfirlerine ikrm ve cmerdlik hussunda
Htem-i T gibi idi. Bir dn ziyfeti tertip edip, btn kasaba halkn davet etmiti.
Gelen davetlilere pekok ikrmlarda bulundu. Ancak sultanlar byle bir ikrmda
bulunabilirdi.
Muhammed bin Fadl der ki: Dedem Eb Bekr hibir ey biriktirmez, ne varsa ilim
sahipleri iin sarfederdi.
bn-i Huzeyme (rahmetullahi aleyh) ok lim yetitirdi. Hatt baz talebeleri,
zamann tannm limleri ve devlet adamlar yannda parmakla gsterilir hle gelmilerdi.
Bunu ekemeyen Ehl-i snnetten olmayan bozuk itikda sahip olan haeviyye, cehmiyye
ve mutezileye mensb kiiler, bn-i Huzeymenin talebelerinden bazlarn aldattlar.
Onlar dn mevzlarda pheye drdler. bn-i Huzeyme ile talebelerinin arasnda fitne
karmaya altlarsa da, Allah tel yce ltfu ile onlara frsat vermedi. Eb Bekr bin
Huzeymeye (rahmetullahi aleyh) yardm eyledi.
Hfz Zeheb (rahmetullahi aleyh), Tezkiret-l-huffzda bu mevz ile alkal olarak
yle der: Eb Bekr Muhammed bin Hamdn ve limlerden bir topluluk anlatt; bn-i
Huzeyme yaa ilerlemi, ilm ynden de zamannn tek limi derecesine erimiti.
Talebeleri hem fetv ilerinde ve hem de sultnn meclislerinde en nde geliyor, kymetli
eserler yazyorlard. Bu sralarda, mutezil olan Mensr et-Ts, bn-i Huzeymenin
derslerini dinlemek iin gelip gidiyordu. bn-i Huzeyme, talebelerinin kelm (itikdla
alkal) mevzlara dalmasna msade etmezdi. Mutezil olan bu ahs, viz birisi olan
Eb Abdurrahmn ile beraber olup: bn-i Huzeyme, kelm ilmine msade etmiyor, onu
yasaklyor demeye baladlar. Bu hususta kendilerine taraftar bulup, talebeler arasnda
fitne ve fesad karmaya altlar, fakat muvaffak olamadlar.
Muhammed bin shk bin Huzeyme (rahmetullahi aleyh) anlatr: Kardeim
Ahmed, ok ibdet eden, zhid bir kimse idi. Dny malndan hibir eyi yoktu. Bu hlde
iken kendini zorlar, her sene kurbn keserdi. Ne kadar sknt ekse, bu ibdeti terk
etmezdi. Bu kardeim, dnydan gt. Ryada grdm ki, kymetteyiz. Btn insanlar
Arasat meydannda toplanmlar. Aniden kardeimi grdm. Bir eini grmediim ok
gzel bir at zerinde idi. Ayrca birok binek huzruna toplanmt. Kardeime Allah
tel sana ne yapt? dedim. Allah tel beni balad dedi. Allah telnn seni
balama sebebi ne idi? dedim. O da yle anlatt: Birgn Cuma Cmiinde namaz
klyordum. Cebimde bir gmm vard. Bir ihtiyr geldi. Direin nnde durup Allah
tel bana bir gm verene merhamet etsin, borcum var. Alacaklm da beni sktryor,
kt szler sylyor dedi. Namaz abuk klp, bir gm ona verdim. Beni kabre
koyup, gittikleri zaman bir ses duydum. Ey Ahmed bin shk! Bir muhtaca merhamet
ettin. Biz de sana rahmet eyledik. Yaptn her eyi affeyledim. Seni Cennet ve cemlime
lyk eyledim diyordu. Kardeime, yanndaki bineklerin ne olduunu sordum. Bunlar,
benim kestiim kurbanlardr. zerinde olduum binek ise, ilk kurbanmdr dedi. imdi
nereye gidiyorsun? dedim. Cennete gidiyorum dedi ve gzmden kayboldu.
bn-i Huzeymenin (rahmetullahi aleyh) 40 akn eseri vardr. Hepsi de salam ve

muteberdir. Bu eserlerden bazs: 1. Kitb-t-tevhd ve sbt- Sft-r-Rab 2. Muhtasarl-muhtasar. Bu, Sahh-i bn-i Huzeyme diye isimlendirilir.
Kitb-t-tevhdinde rivyet edilen hads-i erflerden bazlar:
Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Bir kere Reslullah (sallallah aleyhi
ve sellem) efendimize et yemei getirilmiti. Kol tarafndan bir para nne kondu.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) efendimiz etin bu ksmn severdi. Ondan
(mbrek n dileriyle) bir lokma kopard. Sonra yle buyurdu: Ben, kymet
gnnde insanlarn efendisiyim. Bu niindir, biliyor musunuz? buyurarak, u
beynda bulundular: Dnyda gelmi gemi ne kadar insan varsa, hepsini
Allah tel kymet gnnde, dz ve geni bir meydanda toplayacaktr. Buras
yle bir yerdir ki, orada birisi seslenince sesini herkese duyurabilir. Bakan bir
kimse de, maherde bulunanlarn hepsini grebilir. te burada gne, (btn
hararet ve scakl ile) yaklar, yle olur ki, artk insanlarn gam ve sknts
dayanlamyacak ve tahamml olunamyacak bir dereceye ular. Bunun zerine,
insanlar birbirine: erisinde bulunduunuz u skntl ve meakkatli durumu
gryorsunuz. Rabbinizin katnda size efat edecek birisine niin
bakmyorsunuz? diyecekler. Bunun zerine maherde bulunanlar birbirlerine
Haydi deme (aleyhisselm) gidiniz diyecekler. demin (aleyhisselm) yanna
gelerek: Ey dem! Allh tel seni yed-i kudreti ile yaratt. Sana kendi
rhundan fledi. Meleklere emredip, onlar sana secde ettirdi. Rabbine bizim
iin efat dile. inde bulunduumuz u hli ve bamza gelen musbeti
gryorsun diyecekler. dem (aleyhisselm) da onlara: Rabbim bugn
celallidir. Bundan nce bylesine gazb etmedii gibi, bundan sonra da bu
ekilde gazb etmez. Hem sonra, Allah tel beni Cennet meyvesi yemekten
men etmiti de, buna ramen ben ondan yemitim. (Artk bundan sonra size efat
edecek durumum yok. Ben imdi kendi hlimi dnyorum): Vay nefsim, vay nefsim!
Siz, benden baka bir efati bulup, ona gidiniz. Nha gidiniz diyecek.
Onlarda Nha (aleyhisselm) gidecekler ve Ey Nh! Sen, Allah teldan
bakasna ibdet eden insanlara gnderilen resllerin phesiz
byklerindensin. Allh tel seni Kurn- kermde ok kreden kul diye
isimlendirdi. (Ne olur) Rabbinin katnda bize efat eyle. erisinde
bulunduumuz ve u bamza gelen ackl hli gryorsun derler. Nh
(aleyhisselm) da onlara: Azz ve cell olan Allh tel bugn celallidir. Daha
bylesine gazblanmamtr. Ve bundan sonra da byle gazblanmaz. Sonra,
benim bir endiem var. Vaktiyle kavmimin helk olmas iin dua etmitim. (Bu
bakmdan, ben imdi hlim nasl olur diye kendimi dnyorum): Vay nefsim, vay
nefsim! Siz gidiniz, baka efati araynz, brhme gidiniz der. Bunun
zerine onlar, brhme (aleyhisselm) giderler. Ey brhm! Sen yeryzndeki
insanlardan, Allh telnn Peygamberi ve Allh telnn dostu olan bir
ztsn. Allh telnn nezdinde bizim iin efat eyle! u ackl hlimizi
gryorsun diyecekler, brhm (aleyhisselm) da; Bugn Rabbimin cell sfat
tecell etmitir. Bundan nce byle gazb etmedii gibi, bundan sonra da byle
gazb etmez der ve onlara mazeret beyn eder. Onun iin imdi kendi nefsimi
dnyorum. Vay nefsim, vay nefsim! Siz kendinize baka bir efati araynz,
Msya gidiniz diyecektir. Onlar da Msya (aleyhisselm) gidip: Ey Ms! Sen
Allah telnn reslsn. Allah tel seni, resl yapmak ve seninle konumak
sretiyle insanlardan stn kld. Rabbinin katnda bize efati ol. Grdn
gibi, biz ok ac ve zdrap iindeyiz. Ms (aleyhisselm) onlara: Rabbim bugn
celllidir. Bundan nce O, ne byle grlm ve ne de grlecektir. Hem sonra
ben, bir adam ldrdm. Halbuki onu ldrmekle emrolunmamtm. (imdi ben
nefsimi dnyorum.) Ah nefsim, ah nefsim! Siz gidin, baka efati arayn,
sya (aleyhisselm) gidin der. [Kasas sresinin 18. yet-i kermesinden itibren
bildirildii zere, Firavunun adamlarndan bir Kpt ile Msnn (aleyhisselm) kavminden
bir adam dvyordu. Msnn (aleyhisselm) kavminden olan ahs yardm isteyince,
Hz. Ms, yardmna kotu. Gsne vurduu yumrukla Kpt yere serildi. Ancak,
(Rabbim! phesiz ben nefsime zulmettim. Beni af ve magfiret eyle dedi.
Allah tel da onu affetti) melindeki yet-i kerme ile Hz. Ms magfiret
olunmutur.] Onlar da sya (aleyhisselm) gidip: Ey s! Sen Allah telnn
Reslsn. Allah tel tarafndan Meryeme konulan bir mucize ve mukerrem
klnm bir rhsun, sen beikte daha sab (bebek) iken insanlara konutun.
Rabbinden hakkmzda efat dile. Ne hlde olduumuzu gryorsun derler.
s (aleyhisselm) da onlara, Rabbim bugn cell sfatyla tecelli buyurmutur.
yle ki, daha nce bunun benzeri bir gazb ve cell grlmedii gibi, bundan
sonra da benzeri grlmeyecektir, diyecek ve o da bir mazeret beyn edecek
ve Ah nefsim, ah nefsim diye endiesini bildirerek, Benden baka bir efati
bulunuz, Muhammede (aleyhisselm) gidiniz diyecek. Onlar da Muhammede
(aleyhisselm) varacak, Ey Muhammed! (sallallah aleyhi ve sellem) Sen Allah
telnn resl ve son peygamberisin. Allah tel, gemi ve gelecekte
yaplmas muhtemel btn gnahlarn af ve magfiret etmitir. Allah telnn
nezdinde bizim iin efati ol diyecekler. Bunun zerine ben, Ar- alnn
altna gideceim. Allah telya secdeye kapanacam. Secdemde Allah tel
daha nce hibir peygambere ap, ilham etmedii hamd ve senlar bana ilham
buyuracaktr. Bu bana ilham edildii ekilde Allah telya hamd ve sen
ederim. Sonra Allah tel, Y Muhammed! Ban kaldr, iste. Dilediin
verilecektir. efat eyle, efatin kabul edilecektir. buyurur. Daha sonra,
bam secdeden kaldrp, Y Rabb mmetim! Y Rabb mmetim, Y Rabb
mmetim diye mmetim iin efatta bulunacam. Bunun zerine Y
Muhammed! mmetinden hesap ve sule lzum olmyanlar Cennet
kaplarndan, sa kapdan Cennete koy, onlar bundan baka, Cennetin br
kaplarnda da insanlar ile ortaktr buyurulacaktr. Sonra Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) efendimiz: Hayatm yed-i kudretinde olan Allah telya yemn
ederim ki, Cennetin kap kanadlarndan iki kanadn aras, Mekke ile Himyer
yahut Mekke ile Busr aras kadar genitir. buyurmutur. (Himyer, Sana ehrinin
eski addr. Mekke-i mkerremeye 855 km. uzaklktadr. Busr, amn 90 km.
gneydousundadr. Havran mntkasnda bir ehirdir.)
Enes bin Mlik (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah efendimiz buyurdu ki:
Her Peygamberin mmeti hakknda yapt bir dua vardr. Ben ise,
duam, kymet gn mmetime efat iin sakladm.
efatim, mmetimden, byk gnah olanlar iindir.
(nanarak) L ilhe illallah diyen ve kalbinde zerre miktar hayr bulunan
kimse, Cehennemden karlr.
Eb Sad-il-Hudr rivyet etti. Reslullah efendimiz buyurdu ki: mmetim
arasnda birok kimseler vardr ki, onlardan bir kii, insanlardan bir toplulua
efat eder. O topluluk onun efati sebebiyle Cennete girerler. Yine o
kiilerden birisi, kendi aile ve oluk ocuuna efat eder de, onlar, onun
efatiyle Cennete girerler.
Muz bin Cebel rivyet etti. Reslullah efendimiz buyurdular ki: Kim, Allah
teldan baka ilh olmadna, Muhammedin (aleyhisselm) Allah telnn
resl olduuna kalbinden sammi ve doru olarak inand hlde lrse,
Cennete girer.
Slim (rahmetullahi aleyh) babasndan rivyet etti. Resl-i ekrem (sallallah aleyhi
ve sellem) buyurdu ki: kii vardr ki, Allah tel kymet gnnde onlarn
yzne bakmaz: (Birincisi), ana-babasna kar gelen, (kincisi), iki imeye
devam eden (ncs), verdiini baa kakan.
Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) anlatyor: Abdullah bin Ubey ykseke bir evin
duvar dibinde glgeleniyordu. Bu srada Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) oradan
geti. Bunun zerine Abdullah bin Ubeyy, Eb Kebenin olu [yan Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem)] bizi toza-topraa, bodu dedi. Bu sz duyan olu Abdullah bin
Abdullah Y Reslallah! Seni Peygamber olarak gnderen Allah telya yemn ederim
ki, istersen sana onun ban getireyim dedi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem):
Sakn yle bir ey yapma. Bilakis babana iyi davran, onunla iyi gein buyurdu.
Abdullah bin Abdullah, mn etmeyen babasn ldrmek istiyor, fakat Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) Baban ldrme buyurup, ona bunun iin izin
vermiyordu.
Hibbn bin Vsi, kavminin yallarndan bildiriyor: Bedir muharebesinde Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) elinde bulunan bir ubukla ordunun saflarn tanzim ediyordu.
Sevd bin Guzeyyenin yanna gelince, ubukla onun karnna dokundu. Y Sevd!
Hizaya gel buyurdu. nk o, biraz ileri doru kmt. Bunun zerine Sevd, Y
Reslallah, canm acttn. Halbuki Allah tel seni Hak dinle, dil hareket etmen iin
gnderdi. Ksas yapmama izin ver dedi. Onun bu sz zerine Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) mbrek karnn at, Haydi sen de benim sana yaptm gibi yap
buyurdu. Sevd, hemen Reslullahn, mbrek karnn kucaklyarak pt. Reslullah
efendimiz Niin byle yaptn y Sevd? diye sorunca Sevd: Y Reslallah!
Bildiiniz gibi muharebeye balyoruz. Seninle bu son grmemizde, cildimin cildine
demesini istedim. Onun iin byle yaptm dedi.
Sad bin Eb Vakkas anlatt: Dinaroullarndan bir kadnn kocas, kardei ve
babas, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) ile birlikte muharebeye katlp, ehd
dmlerdi. Bu kadna kocasnn, kardeinin ve babasnn ehd olduklar haberi gelince,
o, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) nerede, Ona bir ey oldu mu? diye sordu.
Orada bulunanlar Hayr, Reslullaha hibir ey olmad dediler. Bunun zerine o kadn:
yleyse Reslullah gzmle grmek istiyorum dedi. Kadna Reslullah gsterdiler.
Kadn, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) grnce: Y Reslallah! Sen kurtuldun ya
bakas nemli deil dedi.
Usme bin Zeyd yle anlatmaktadr: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bizi
Cheyne kablesinin bir paras olan Hurfe zerine hcum ettik. Onlarn ierisinde birisi
vard ki, bize pek iddetli saldryor, kaanlar ise himye ediyordu. Ensrdan birisi ile
onun etrfn sardk. Baka yapaca bir eyi kalmadn grnce: L ilhe illallah dedi.
O byle syleyince, Ensrdan olan zt onu ldrmekten vazgeti. Fakat ben onu
ldrdm. Sonra Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) yanna geldik. Olanlar anlattk.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), Y Usme, kime gvenip de L ilhe
illallah diyen birini ldrdn? diye sorunca ben: Y Reslallah! lmden kurtulmak
iin yle syledi dedim. Tekrar Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), Y Usme!
Kime gvenip de, L ilhe illallah diyen birini ldrdn? diye sordu. Bunun
zerine Usme bin Zeyd Reslullah Hak dinle ynlendiren Allah telya yemn ederim
ki, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) her soruyu tekrarladka ben, keke o gne
kadar mslman olmayp, o gn mslman olmu olsaydm ve onu ldrmeseydim
dedim. Sonra, Bundan sonra vallahi, L ilhe illallah diyeni ldrmiyeceim diye sz
verdim. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), Benden sonra m y Usme? dedi.
Evet, senden sonra dedim.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), slm ordusuyla birka gn yrmlerdi.
Bu srada ordudan, Eb Hayseme ayrlp, geri dnd. Sca pek iddetli bir gnde,
ailesinin yanna geldi. Ailesi bahedeki glgeliklerde bulunuyordu. Etrf sulayarak
serinletmiti. Eb Hayseme iin sular soutmu, yemekler hazrlanmt. Eb Hayseme
kapda durdu. Hanmna ve hazrladklarna bakt. Sonra: Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) gne altnda, toz-toprak iinde muharebe etsin, Eb Hayseme de, serin glgede
hazrlanm lezzetli yemekler yiyerek hanmnn yannda, malnn yannda otursun. Bunu
adlet de, insaf da kabul etmez, Allah telya yemn ederim ki, glgelie girmiyeceim,
gidip Reslullaha kavuacam. Bana azk hazrlayn dedi. Dedii yapld. O da devesini
getirdi. Devesine binip, Reslullaha ulamak zere yola kt. Tebke vard zaman,
Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) yetiti. Eb Hayseme yolda, Umeyr bin Vehb elCehmye rastgeldi. O da Reslullahn ordusuna katlmak iin yola kmt. Tebke
yaklat zaman, Eb Hayseme, Umeyr bin Vehbe: Benim bir suum var. Sen geride kal.
Ben Reslullahn yanna yalnz gideceim dedi. Umey, Eb Haysemenin istei zere
geride kald. Eb Hayseme hemen Tebkn yannda, Reslullahn yanna doru
yaklamaya balad. Mslmanlar, yolda gelen birisi olduunu, Peygamber efendimize
(sallallah aleyhi ve sellem) haber verdiler. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
nallah Eb Haysemedir buyurdu. Eb Hayseme, devesinden inip Reslullaha
selm verdi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) ona: Tehlikeye yaklamtn
buyurdu. Eb Hayseme olanlar Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) anlatt.

Reslullah da ona yi yapmsn buyurup hayr duada bulundu.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
Kitb-t-tevhd ve isbt- Sfat-ir-Rabbi

Kef-z-znn; sh. 1075, 1406
MUHAMMED BN KSIM (bn-i Enbr):

Hads ve nahiv limlerinden. Knyesi, Eb Bekr Enbrdir. 271 (m. 884) senesinde
dodu. 328 (m. 940)de vefat etti. Edebiyat ve lgatta zamannn en byk limidir.
smil bin shk el-Kd, Ahmed bin Heysem bin Hlid el-Bezzz, Muhammed bin Ynus
el-Kadm, Eb Abbs Saleb, Muhammed bin Ahmed bin Nadr ve zamannn dier
limlerinden ilim almtr. Faziletli ve sadkat sahibi bir zt idi. Kendisinden; Eb Amr bin
Hayviyeh, Eb Hseyn bn-i Bevvb, Eb Hasen Dre Kutn, Eb Fadl bin Memn, Ahmed
bin Muhammed el-Cerrh, Muhammed bin Abdullah ve dier limler ilim almlardr.
Tefsr, hads ve trihi konularn yannda pekok iir ezberlemiti. Bunlar, ezberden
talebelere iml ettirir, yazdrrd.
Muhammed bin Ksm kuvvetli hfzasyla ve pekok ilm meseleyi ezberlemekle
mehr olup, zhid (dnyya hi dkn olmayan) ve mtevz bir zt idi. Bir defasnda
hastalanmt. Dostlar ziyretine gittiler. Babasnn pek zgn ve endieli olduunu
grdler. Bu kadar endie etme, zlme dediler. Babas yle cevap verdi: Nasl zlp
endielenmeyeyim. O, u grdnz kitaplarn hepsini ezbere biliyor diyerek kitaplarn
gsterdi. Kendisi de, on sandk dolusu kitap ezberlediini sylemitir. Garb-l-hads,
erh-l-kf, El-Mzekker vel-Mennes, Rislet-l-mkil, lhct, El-Vadih finnahv, Edeb-l-ktib, Er-Redd al men halefe mushfe Osman gibi eserleri vardr.
bn-i Enbr buyurdu ki: Ey Allahm! Btn mahlkt, ilminle, irde ve kudretinle
yarattn. Onlar arasndan hlis kullarn setin. Bu kullarn, vahyini kendilerine teslim
etmek iin emn (gvenilir) ve emirlerine uyan kimseler olarak kldn. Onlar beendiin
ve rz olduun bir din olan mslmanla davet eden, onu insanlara anlatan kimseler
kldn, slmiyeti insanlara bildirmek iin vahiy gnderdin. Btn insanlar ve cinleri Ona
davet ettin. Mslmanla yapanlar muhafaza eyledin. Mslmanlktan baka bir din,
senin katnda makbl deildir. Senin yannda mslmann, mn sahiplerinin ameli
kymetlidir. mn etmiyenlerin amelinin hibir kymeti yoktur. (nk amel, mn varsa
Allah telnn katnda kymet bulur.) Y Rabb! Gnderdiin Peygamberler
(aleyhisselm) senin emirlerini insnlara ulatrdlar. Kendileri de senin emirlerine itat
eylediler. Habbin Hz. Muhammedi (sallallah aleyhi ve sellem) gndermek sretiyle
Peygamberlik kapsn kapadn. Artk ondan sonra Peygamber (aleyhisselm)
gelmiyeceini bildirdin. En byk ikrmn ve ihsnn Hz. Muhammede (sallallah aleyhi
ve sellem) yaptn. Ona huss ihsnlarda bulundun. Onu vahyin hakknda emn
(gvenilir) kldn. Onu ak bir yol olan slmiyet ile gnderdin. slmiyet, Allah teldan
baka ilh olmadna, Hz. Muhammedin (sallallah aleyhi ve sellem) Allah telnn kulu
ve Peygamberi olduuna inanmay emreder. Namaz klmay, zamannda klmay ve namaz
klmakta geveklik yapmamay ister. slmiyet oru tutmay, zengin ise mslmann zekt
vermesini, gc yetiyorsa hacca gitmesini emreder. slmiyet, Cumay ve cematle
namaz emreder. slmiyet, emr-i marf ve nehy-i mnkeri (iyilii emredip, ktlkten
alkoymay) emreder. slmiyet, insanlarn gszlere ve fakirlere yardm etmesini,
merhametli ve efkatli olmasn emreder. Mslmann iyi ve slih kimselerle oturup
kalkmasn, kt kimselerden uzak kalmasn tavsiye eder. Y Rabb! slmn aydnl ile
cehleti yok ettin. Onunla, yanl ve sapk yollarn ateini sndrdn.
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Tezkret-l-huffz cild-3, sh. 842
Tabakt- mfessirn; cild-2, sh. 226
MUHAMMED BN KTIYYE:
Endls-Kurtubada yetien limlerin byklerinden. Hads, fkh, edebiyat, lgat,
sarf ve nahiv ilimlerinde yksek bir limdir. smi, Muhammed bin mer bin Abdlazz bin
brhm bin s bin Mzhim el-bl, el-Kurtubdir. bn-i Ktyye ve Eb Bekr
knyeleri ile mehurdur. Ailesi aslen Endlsn (spanyann) biliyye ehrindendir.
Babas, melik Nasr tarafndan biliyye kads (hkimi) olarak tayin edildi. Kendisi
Kurtubaya yerleti. Doum trihi belli deildir. Nh aleyhisselmn olu Hmn
evldndan Kta nisbet edilmi olup bn-i Ktyye knyesi ile mehr oldu. Bunun
mensb olduu Kt ailesi, brhm aleyhisselm zamannda Endlse yerlemilerdi. 367
(m. 977) senesi Rab-l-evvel aynn son haftas aramba gn vefat etti. Perembe
gn ikindi namaz vaktinde Kurey kabristanna defnedildi.
bn-i Ktyye, hads ve fkh ilimlerinde yksek bir limdir. Bu ilimlerde sika
(gvenilir, salam) bir rvi idi. Hads-i erf hfz olup, yzbinden ok hads-i erfi
ezberlemiti. ok limden ilim rendi ve hads-i erf rivyet etti. O, biliyyede iken
bn-i Kktan, Muhammed bin Ubeyd ez-Zbeydden, Sad bin Cbrden, Ali bin Eb
eybeden, Kurtubada iken de Thir bin Veldden, Muhammed bin Mgsden, Ksm bin
Asbgdan, Eslem-l-Kddan ve bunlarn benzeri olan daha pekok limden bizzat
dinleyerek ilim ald.
Arab edebiyatnn lgat, sarf ve nahiv bilgilerinde zamanndaki limlerin en nde
gelenlerinden oldu. Kendisini bu ilimlerde imm kabul etmilerdi. Asrnn limleri arasnda
stdlk, immlk derecesine ykselmiti. Bu ilimlerin btn usllerini ezbere biliyordu.
Endls ve insanlk trihine it haberleri ezberlemiti. Endls Trihi adndaki kymetli
bir eseri vardr. Endlste kurulan devletlerin emrleri, bakanlar ile, orada yetien fkh
limlerinin ve irlerin hayatlarn ok iyi biliyordu. ok iir ezberlemiti. Bakalar, ondan
ok iir rendiler.
bn-i Abdurraf Tabaktnda diyor ki; Eb Bekr (bn-i Ktyye), Endlste
yetien fkh limlerinin byklerinden birisi ve edblerinin resi, en by idi. Arabann
lgat ve gramer bilgilerini ezberlemiti. Garb ve ndir ifdeleri, meselelere rnekleri ve
darb- meselleri ok iyi biliyordu. Trih ve hads ilimlerinde lim idi. iirde stn bir yeri
olup, lfzlarn dorusuna ve manlarn ak ekline vkft. O, din limlerinin de imm
idi. Fkhda ve hadsde ok titizlik gsterir ve mrvveti ok olurdu. Arabann nahiv
bilgisini iyi biliyordu. Bu ilimde asrnn limlerine std, rehber olmutu. Bu konuda ok
gzel eserler kaleme almtr. Endls trihini, kurulan devletleri ve bakanlarn,
limlerinin hallerini ezbere biliyordu.
bn-i Ktyye ok uzun yaad. Birka nesil kendisinden ilim ald. Zamann kadlar,
ra heyeti azlar, hattatlar ve sultanlarn ocuklar ve daha birok kimseler ilim
renmek iin yanna gelirlerdi. ok ibdet ederdi. Kurtubadan birok kerreler hac iin
Mekke-i mkerremeye gelmitir. Vera ve takvs oktu. Haramlardan ve phelilerden
ok saknrd.
Eserlerinden balcalar unlardr:
1. Kitb tasrfil-efl: Lgat ilminde emsalsiz bir eserdir. Kendisinden sonra byle
bir eser yazlmamtr.
2. Kitb-l-maksr vel-memdh
3. erhu rislet-i edebil-kitb
4. Trh-i Endls
3)
4)
5)
6)

MUHAMMED BN MAHLED:
Hads, fkh ve trih limi. Knyesi Eb Abdullah olup, ismi Muhammed bin
Muhallid bin Hafsdr. Baddn dousunda yksek bir tepe zerinde kurulmu bir mahalle
olan Drda 233 (m. 848) ylnda dodu. Bundan dolay Dr nisbet edildi. Attr lakb
verildi. Daha ok bn-i Muhallid diye tannd. 331 (m. 943) ylnda doksanyedi yanda
Baddda vefat etti.
renecek yaa geldii zaman, kendisini ilm bir evre iinde bulan Eb Abdullah
Muhammed bin Muhallid Attr Dr, devrinin en mehr limlerinden ilim rendi. Byk
limlerle sohbet etti. Eb Sab Selem bin Cennde, Yakb bin brhm Devrek, Fadl bin
Yakb Ruhm, Eb Huzfe Ahmed bin smil Sehm, Zbeyr bin Bekkr, Abbs bin Yezd
Behrn, Fadl bin Sehl Arec, Eb Yahy Muhammed bin Sad Attr, Muhammed bin smil
Hassn, Ahmed bin Osman bin Hakm Evd, Ekbn oullar Ali ve Muhammed,
Muhammed bin Hassn Ezrk, Muhammed bin Osman bin Kerrme, Hasen bin Arefe,
Mslim bin Haccc ve daha birok limden ilim renip hads-i erf dinledi. lim
renmek iin her trl skntya katland. Yzbin hads-i erfi rvileriyle birlikte
ezberleyerek hfz oldu. Fkh ilminde yksek derecelere eriti. lminin okluu,
rivyetinin salaml, ibdete dknl, emnete riyeti ile mehr oldu. Hads
ilminde sika (gvenilir) idi. Vaktini sdece Allah telnn dnini renmeye ve retmeye
harcayan Muhammed bin Muhallid Dr, yksek ilim sahibi talebeler yetitirdi. Ebl-Abbs
bin Ukde, Muhammed bin Hseyn cer, Eb Bekr ibni Cilb, Muhammed bin Muzaffer,
Eb mer bin Hayve, Ebl-Hasen Dre Kutn, Eb Hafs, bn-i hin, Eb Abdullah
Merzubn, Eb mer bin Mehd, Eb Hasen bin Sllet Ehvz ve daha birok lim ondan
ilim rendi.
Yetitirdii talebeleri yannda, pek kymetli eserler de yazd. Tahric ve tasnifler
yapt. Bunlardan, Emal, M revh-l-ekbir an Mlik bin Enes, Fevid ve Mntek
adl kitaplar yazmalar hlinde mevcuttur. Ayrca, Snen fil-fkh, Adb, Msned-i
kebr, Ahbr- Sbyn adl eserlerin de ona it olduu bildirilmektedir.
Hasen bin Eb Tlib anlatr: bn-i Muhallidden hads-i erf renmek iin gelenler,
Y Eb Abdullah! Senin evin bize ok uzak, her zaman gelip gidemiyoruz. Ne olur
geldiimiz zaman bize daha ok hads-i erf ret dediler. O da Ben gemite buradan
ok uzak yerlere giderek hads-i erf rendim dedi. lim renmek istiyenin skntya
katlanmas icb ettiini anlatm oldu.
Kendisi anlatr: Annem vefat ettii zaman, Derb-i Reyhan mezarlnda bir kabir
kazmaya baladk. Biraz derine inince, kazdmz mezarn bir taraf kt. ken tarafta
yeni defnedilmi gibi duran bir erkek cesedi kt. Gsnde etrfa gzel kokular saan bir
reyhan iei vard. Onu elime alp kokladm. Misk kokusundan daha ho bir kokusu
vard. Cenzeye gelen dier cemate de koklattktan sonra tekrar yerine koyup mezar
kapattk.
3) Tabakt- Sfiyye; sh. 39
4) Fihrist; sh. 325
10) Kef-z-znn; sh. 27
MUHAMMED BN MUHAMMED (Eb Nasr et-Ts):

afi mezhebindeki hads ve fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Muhammed
bin Ysuf bin Haccc bin Cerrh bin Abdullah et-Ts, e-fidir. Knyesi Eb Nasr olup,
Eb Nasr Ts ve Muhammed Ts diye mehr olmutur. 250 (m. 864) yl civarlarnda
Tsda domutur. Hads-i erf renmek iin eitli yolculuklar yapt. 13 abn 344 (m.
955) ylnda vefat etti.
Eb Nasr et-Ts; Temm bin Muhammed, Hseyn bin Muhammed el-Kebn,
Muhammed bin Amr el-Har, Hfz Ahmed bin Seleme, Osman bin Sad ed-Drim, Fadl
ibni Abdullah bin Harrem el-Hirev, Muz bin Necde, Muhammed bin Eyyb, Ali bin
Abdlazz, Haris bin Eb Usme, smil el-Kd, Ahmed bin Ms bin shk el-Kf,
Muhammed bin Nasr el-Mervez ve pekok limden hads-i erf rendi. Rivyetlerinin
eksersi en fazla yannda kald Muhammed bin Nasr el-Mervezden olmutur.
Zamanndaki insanlarn en edebli ve terbiyelilerinden olan Eb Nasr Ts,
zamannn eyh-l-islm olup, imm idi. ok ibdet ederdi. Gndzleri sim (orulu),
geceleri kim (namaz klan, uyank) kimselerden idi. Byk lim Zeheb: stdlarn
iinde Eb Nasr et-Tsden daha gzel namaz klan kimse grmedim. Gndzleri devaml
orulu, geceleri ise devaml zikr, tesbih ve namazla megul olurdu. Kendisinde bulunan
hereyi sadaka olarak verir ve devaml emr-i marf ve nehy-i mnker yapard (Allah
telnn emir ve yasaklarn bildirirdi) buyurmutur. Uzun zaman eyh-l-islmlk yapp
fetv verdi. Hfz Ahmed bin Mensr Eb Nasr et-Tsi, hi ayrlmadan yetmi sene eyhl-islmlk yapt (pekok fetvlar verdi) hi bir fetvsnda yanllk grlmedi
buyurmutur.
Hkim diyor ki: Tsa gittim. Orann kads Eb Ahmed el-Hfz idi. Bana slm
memleketlerinde Eb Nasr et-Tsinin bir benzerini daha grmedim dedi.
Zamannn kadlarndan Hkim iki defa kendisini ziyrete geldi ve fetv ileriyle
uramaktan kitap yazmaya frsat olmadn ve ne zaman yazabileceini sordu.
Cevbnda Geceni e bl; te birinde kitap yaz, te birinde Kurn- kerm oku (ibdet
et), te birinde de uyu buyurdu.
Eb Nasr et-Ts, Osman bin Sad, Ms bin smil, Hmid bin Seleme, shk bin
Abdullah, Sad bin Yesr tarkiyle Eb Hreyreden (rahmetullahi aleyh) rivyet etti:
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) duasnda: Ey Allahm, fakirlikten ve
zilletten sana snrm. (Y Rabb) zulmetmekten ve zulmolunmaktan da sana
snrm. buyururlard.
Hads ilminde hfz olup, pekok hads-i erfi ezbere bilen Eb Nasr et-Ts,
mm- Mslimin Cmis Sahih hads kitabndaki sahh hadsler zerine bir tahric yapm
olduu bir sahhi vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

El-Lbb; cild-2, sh. sh. 93
Muhtasar- dvel-il-slm; cild-1, sh. 167
MUHAMMED BN MUHAMMED EL-HKM:

Hads ve fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Muhammed bin Ahmed bin shk
el-Kerbs en-Nibrdir. Knyesi, Eb Ahmed olup, Hkem-l-kebr lakbyla
tannmtr. 285 (m. 898) senesinde dodu. lim tahsili iin ok gayret etti. Pekok yer
dolat. Kymetli kitaplar yazd ve baz kitaplara erhler yapt. Kdlkta bulundu. 378 (m.
988) senesinin Rab-l-evvel aynda 93 yanda iken Nibrda vefat etti.
Byk limlerden olan Hkim; Ahmed bin Muhammed el-Msercis, Muhammed
bin dil, bn-i Huzeyme, Bgand, Begv, es-Sirc, Muhammed bin brhm el-Gz,
Abdullah bin Zeydn el-Becl, Muhammed bin Feyz el-Gassn, Eb Arbe el-Harrn ve
daha pekok limden ilim rendi ve hads-i erf rivyetinde bulundu. Kendisinden de;
Hkim Eb Abdullah, Eb Abdurrahmn es-Slem, Muhammed bin Ahmed el-Crd, Eb
Bekr Ahmed bin Ali bin Menceveyh, Eb Hafs bin Mesrr, Muhammed bin Ali bin
Muhammed el-Cesss, Sad bin Muhammed el-Kd, Eb Sad el-Kencerd, Eb Osman
el-Bahr el-sfehn ve daha pekok lim ilim renmi ve hads-i erf rivyetinde
bulunmulardr.
Mehr limlerden, olan Eb Ahmed, zamannda Sana ehrinin imm idi. Hads-i
eriflerin sahhlik artlarn, rvi isimlerini ve knyelerini pek iyi bilen, sika (gvenilir)
sadk (rivyet ettii hads-i erflerde itimd edilen) limlerdendir. Haramlardan saknr,
dnyya kymet vermez, gece-gndz ilim renir, kitap yazar ve ok ibdet ederdi.
Hkim Nibr yle anlatt: Hads-i erf renmek iin am, Irak ve Cezreye
gitti. ehri kadlna tayin edildi. Orada drt seneden fazla fetv verdi. Sonra Ts
ehri kadlna tayin edildi. Bir seferinde yanna girdiimde eserleri elinde, hem fetv
veriyor hem de kitaplarna bakyordu. 345 senesinde Nibra geldi. Evine kapanp,
devaml kitap yazmaya ve ibdete yneldi. 378 senesinde gzlerini kaybetti. Bir sre
sonra da vefat etti.
Hkim Nibr, trih kitabnda yle anlatr: Eb Ahmed, Selef-i slihnin
yolunda, kymetli ve slih bir zttr. Eserlerinde itikd meseleler hakknda Ehl-i beyt ve
Eshb- kiram hakknda geni malmt vardr. Sahih-i Buhr, Mslim ve mm-
Tirmiznin, Snen hads kitaplarna erhler yazmtr. Kendisi, erh ettii Cmi-s-Snen
kitabnn sahibi mm- Tirmiz iin mer bin Alekin yle sylediini haber verdi:
mm- Buhr vefat ettikten sonra, Horasanda ilim bakmndan, phelilerden kama ve
dnyya kymet vermemekte, mm- Tirmizden baka onun yerine geecek bir lim
yoktu.
Kendisi yle anlatt: limlerle beraber, Horasan emri Nuh bin Nasrn huzrunda
idik. Emr, Sizlerden, kim Eb Bekrin sadakalar hussunda rivyet ettii hads-i erfi
biliyor diye sordu. Onu bilen hi bir kimse kmad. Benim nmde iki saf vard, ben
onlarn en arkasndaydm. Emrin vezrine: Ben biliyorum dedim. Bunun zerine vezr
emre: Nibrdan bu gen, o hads-i erfi biliyormu dedi. n tarafa getim ve hads-i
erfi okudum. Emr Bana, Bunun gibileri zayi edilmez dedi ve beni ehrine kad
tayin etti.
Eb Ahmed Hkim yalandnda, hfzasnn eski kuvveti kalmad. Fakat asla
yanllk yaparak hat yapmad.
Rivyet ettii bir hads-i erfte Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem)
yle buyuruyorlar:
Kim Allah telya bir kimseyi ortak koarsa, o kimse kendini Cehennem
ateine dmekten kurtaramaz.
Onun ilmine, hfzna ve olgunluuna dellet eden eserlerinden bazlar unlardr;
El-Esm vel-Kun (isimler ve knyeler olup, muhaddis, vezirler ve vliler hakkndadr.)
Kitb-l-ilel, Kitb--urt, el-Muharrec al kitb-il-Mzen, erh-l-Cmi Sahh-ilBuhr, erh-s-Sahh-il-Mslim, erh-l-Cmi Tirmiz ve Kitb-r-resil.
1)
2)
3)
4)

ezert-l-zeheb; cild-3, sh. 93
MUHAMMED BN MUZAFFER BN MS EL-BADD:

Hads limlerinin byklerinden. smi, Muhammed bin Muzaffer bin Ms bin s
bin Muhammed bin Abdullah bin Seleme bin ys olup, knyesi Ebl-Hseyn elBezzrdr. Samarrl olduu bildirilen bn-i Muzaffer 286 (m. 899)da o zamann byk
ilim merkezlerinden Baddda Muharrem aynda domutur. 379 (m. 989) ylnda
Cemzil-evvel aynda Cuma gn leden sonra yine Baddda vefat etmitir. Telf etmi
olduu eitli kitaplar vardr. Eshb- kiramdan ys ibni Seleme bin Ekvnn
torunlarndandr.
lk hads tahsiline onbe yanda balayan bn-i Muzaffer, Benn ibni Ahmed edDekkk, Ksm bin Zekeriyy el-Mudarriz, Amr bin Hasen bin Nasr el-Haleb, Hmid bin
Muhammed bin uayb el-Belh, Heysem bin Halef ed-Dr, Muhammed bin Cerr et-Taber,
Abdullah bin Slih el-Bhr, Ahmed bin Hasen bin Abdlcebbr es-Sf, Muhammed bin
Muhammed El-Bagand, Abdullah bin Muhammed el-Begv, Eb Bekr bin Eb Dvd,

Yahy bin Muhammed bin Sad ve Irak, Msr, Cezre ve amda pekok hads liminden
hads-i erf rendi. Bunun iin ok dolat. Hads ilminde byk lim oldu. Pekok hadsi erf toplad, onlar yazd ve hads ilminin en zor meselelerinde dahi ince bilgilere shib
oldu.
Dre Kutn, bn-i hin Ebl-Feth bin Ebl-Feth bin Ebl-Fevris, Mln, Berkn,
Eb Nam, Hasen bin Muhammed bin el-Halll, Ali bin Muhsin, Abdlvehhb bin Burhn,
Eb Muhammed el-Cevher ve pek ok lim de bn-i Muzafferden hads renmilerdir.
Hatb-i Badad ve pekok lim onu sika (salam, gvenilir) bir rvi kabul etmi,
rivyet etmi olduu hads-i eriflerin doru olduunu beyn etmilerdir. Bunun
delillerinin banda gelen nemli husus, pekok byk hads liminin ondan hads-i erf
yazmasdr. Berkni: Dre Kutn, bn-i Muzafferden binlerce hads yazd buyurmutur.
bn-i Ebl-Fevris, bn-i Muzaffere: Bagandnin, bn-i Zeyd Mugr, Amr bin
sm tarkiyle rivyet ettii hadsi biliyor musun? dedi. bn-i Muzaffer, Ben yle bir ey
bilmiyorum cevbn verince, bn-i Ebl-Fevris Sizin onun hadslerini bildiinizi
zannediyordum deyince, Eer Bagandnin, sylediin rviler yoluyla rivyet edilmi olan
bir hadsi olsayd, ezberimde olurdu. Bagandnin yz hadsini biliyorum, onlarn iinde
byle birey yok cevbn verdi.
Byk hads limi, hads ilmi kendisiyle mhrlenmi olan Dre Kutn, bn-i
Muzaffere son derece hrmet eder ve huzrunda okuduu hadslerin isnadn (rivyet
eden ztlarn isimlerini) okumazd.
Son derece edebli ve hrmetkar olan bn-i Muzaffer, limlere ve evliyya,
seyyidlere ve Eshb- kiramn (rahmetullahi aleyh) torunlarna ok hrmet ederdi. u
misl bunun en ak delilidir: bn-i Muzaffer, bn-i Marf Kdnn meclisinde otururken
Ebl-Fadl Zhr kageldi. bn-i Muzaffer hemen ayaa kalkp yerine Ebl-Fadl Zhryi
oturttu. Sonra Ey Kd (bni Marf), bu zt Abdurrahmn bin Avf in (rahmetullahi aleyh)
torunlarndandr. Bu (Ebl-Fadl Zhr), muhaddisdir ve onun babalar, t Abdurrahmn
bin Avfa kadar (rahmetullahi aleyh) muhaddisdir. Bu ztn babas bana u hads-i erfi
haber verdi. Dedesinden u hads-i erf bana ulat. Abdurrahmn bin Avfa kadar
(rahmetullahi aleyh) hi bir dedesi yok ki, bize onun hadsi ulam olmasn buyurdu.
Hfzas ok kuvvetli olan bn-i Muzaffer, hads hfz olup, binlerce hads-i erfi
ezberden okurdu. Kitap tasnif etmede yeni bir usl ortaya koymu ve bu usl, daha
hayatnda evresinde kitap yazan kimseler tarafndan takib edilmitir.
bn-i Muzafferin Fedil-l-Abbs (rahmetullahi aleyh) adl bir kitab da vardr.
bn-i Muzaffer, mm- azam vastasyla rivyet etti. mm- azam Eb Hanfe
(rahmetullahi aleyh), Sleymn bin Abdlmelike, namazda teehhdde okunan
ettehyyty, bugnk haliyle Peygamberimizin okuduunu; Ame, brhm Neha,
Alkame vastasyla Abdullah ibni Mesdun bunu rivyet ettiini, Abdullah ibni Mesd da,
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) bu ekilde kendisine rettiini haber verdi.
MUHAMMED BN MCHD T:
Kelm ve Mlik fkh limi. Knyesi Eb Abdullah olup, ismi Muhammed bin Ahmed
bin Muhammed bin Yakb bin Mchiddir. Aslen Basral iken Baddda yerleti. Badad
ve T nisbet edildi. Kelm limi olduu iin Mtekellim denildi. 370 (m. 980) trihinde
vefat etti.
Zamanndaki birok slm liminin derslerine devam ederek, ilimlerinden istifde
etti. Kd Tsterden Mlik fkhn ald. Ebl-Hasen-i Ear hazretlerinin sohbetlerinde
bulundu. Fkh ilminde ok ileri bir derecesi vard. Kelm ilminde daha mehr oldu. Hads
ilminde Buhrnin Sahihini Eb Zeyd Mervezden okudu. Eb Muhammed bin Eb
Zeydden Muhtasar ve Nevdir kitabn okutmak zere iczet (diploma) ald. Peygamber
efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) ve Eshb- kiramn (r.anhm) inand gibi
inananlarn mezhebi, Ehl-i snnet vel-cemat mezhebinin iki immndan biri olan EblHasen-i Ear hazretlerinin sohbetlerinde bulunarak ald feyz ve bereketle, birok slm
dmanna cevaplar verip susturdu. nsanlara, Eshb- kiramn (r.anhm) itikatlarnn,

inan ekillerinin doru olarak anlatlmas iin alr, bir kiinin sapk bir dnceden
uzaklap doruyu bulmasna ok sevinirdi.
Bu mbrek zt, insanlara getirdii delillerle doruyu anlatrken, derslerine devam
eden talebelerine de engin ilmini aktard. Bu talebelerinden biri de Kd Eb Bekr
Muhammed bin Tayyib hazretleriydi. Kd Eb Bekr, zamannn Bveyh hkmdr Adudd-devle tarafndan ilminin okluundan dolay takdir edilerek, Bizansn baehri
stanbula eli olarak gnderildi. Eb Bekr bin Avde de onun talebeleri arasndayd. bn-i
Mchid hazretleri kendisine ilim tahsili iin gelenlere u iiri okurdu:
Ey ilim iin erken kalkan kii,
Btn ilimler kelm ilminin hizmetisidir.
Fkh ilm ren onunla hkmleri dzeltir,
Verilen hkmlerde gfil olmazsn.
Muhammed bin Mchid, birok kymetli eser yazd. Ehl-i snnet itikdn anlatan
bir risalesi ve yine itikda dir Hediyet-l-msteksir ve Muvenet-l-mstensir adl bir
kitab vardr. Usl-i fkhta da Mlik mezhebi fkh uslne dir bir eseri vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
Trh-i Badd; cild-1, sh 343

MUHAMMED BN OSMAN ES-SEKAF:

afi mezhebinin byk limlerinden ve onu yayanlardan. ok zek, haramlardan
kanan slm kadlarndan. smi, Muhammed bin Osman bin brhm bin Zra es-Sekaf,
knyesi ise Eb Zradr. Ben Sakf kablesinin azdls idi. Dedesi, yahdi iken slm ile
ereflenmi bir bahtiyardr. Doum trihi bilinmemektedir. Genlii ilim tahsili ile gemi,
afi mezhebini en ince meselelerine kadar renmi, hads ilminde byk bir makama
kavumutu. Gen yanda zeks ve ilmi her yere yayld. Zeky kuvvetlendiren zm ve
kalbe ferahlk veren incir yemesiyle de mehurdur. 284 senesinde Msrda kad oldu.
Daha sonra Filistin, rdn, Hums kadl da kendisine verildi. Kdl-kudt (kadlar kads,
bakad) oldu. 292 (m. 905)de ama gitti. am ehlisi Evz mezhebinde idi. Eb Zra
onlara afi mezhebini retti. Onun sebebiyle afi mezhebi amda yayld. amda da
kendisi kad yapld. ama yerleti ve orada 302 (m. 914)de vefat etti.
Eb Zra, amda afi mezhebini retip yaydktan sonra, Msr ve amda bu
mezheb yerleip bir daha unutulmad. Bundan sonra gelen kadlarn hepsi de afi
mezhebine bal idi. Bu durum, Zhir melki Baybarsn 664 senesinde bu kadl
birletirmesine kadar devam etti.
Eb Zra, mehr limlerden ve halkn arasnda yksek mevkii olan bir ztt.
limleri korur, ilim renmeyi tevik ederdi. Muhtasas- Mzen kitabn ezberleyene yz
dnr hediye ederdi. Hkm vermekte ok dikkatli olan Eb Zra, herkese yardm ve
iyilik yapard. ok cmert idi. Allah tel kendisine ok mal ihsn etmiti. amda da ok
miktarda mal olup, yoksullar gzetir, ihtiy sahiplerine yardm eder, derdlilerin derdine
re olurdu. Bir kimsenin derdi, sknts olsa, onun elinden tutar Eb Zraya gelirlerdi.
Gelen kimsenin derdini dinler, onun hline alar, ona merhamet eder ve skntsn
giderirdi. Hatt bir kimsenin dii arsa ona gelir, o da diine ar kesici koyar ve ary
dindirirdi.
1)
2)
3)
4)

MUHAMMED BN SAD BN- EBL-KD:

Trih, hads, usl ve afi fkh limi. Knyesi, Eb Ahmed olup, ismi, Muhammed
bin Sad bin Muhammed bin Abdullah bin Ebil-Kddir. Doum trihi bilinmemektedir.
Aslen Harezmlidir. bn-i Ebil-Kd ve mm-l-kebr lakablaryla tannd. 346 (m. 957)
Dedeleri ve babas lim olan Muhammed bin Sad ibni Ebil-Kd, ilk nce aile
evresinden ilim rendi. Eb shk Mervez ve Srfiden ders almak iin Iraka gitti.
Uzun zaman orada kalp, Irak limlerinden ok istifde etti. Daha sonra Harezme dnd
ve yllarca, tliblerine ders verdi. Dindeki ykseklii, ilimdeki derecesi ok byd. Selef
ve halef limlerinin usllerini, ictihd ve fetvlarn ok iyi bilirdi. Hepsi lim olan Kd
ailesinin en faziletlisi, fakhi ve en cmerdi oldu. mrnn sonlarna doru 342 (m. 953)
ylnda Mekkeye gitti. Haremeynde ibdet etmek, slm leminin eitli blgelerinden
gelen limlerle grmek iin, orada uzun zaman kald. Dnnde Badda urad.
Kendisine orann limleri ve halk ok iltift etti. Baddda kalp kendilerine ders vermesi
iin ok yalvardlar. Fakat o, memleketine gitmek istediini bildirip oradan ayrld.
Harezmde ve gittii yerlerde insanlara doruyu retip, ok talebe yetitirdi.
Herkesin slmiyeti renip yaamas ve Cehennem ateinden kurtulmas iin alt.
Talebelerinin yeme-ime gibi ihtiylarn da kendisi karlar, onlarn skntya dmeden
dinlerini renmeleri iin alrd. Eb Sad Karbis, Ahmed bin Muhammed bin brhm
bin Kattn, kendi olu ve halefi Eb Bekr Abdullah, talebelerinden bazlardr.
Talebelerinden Eb Sad Karbis; Hocam Eb Ahmed ibni Ebil-Kd Mekkeye gittiinde,
deve ve yaban eei zerinde namaz klnmasna limlerin itirzn grnce, daha nce
Harezmde bu ekilde kld namazlarn hepsini yeniden kld. Hads ilminde sika
(gvenilir) ve sadk (doru szl) idi. Talebelerini her zaman gzetir ve onlara
mallarndan datrd. Hassas bir kalbi vard. Gnahlarna devaml tvbe eder ve ok
alard demektedir.
Kfi kitabnn sahibi: Muhammed bin Sad byk bir imm olup, Harezmin
kendisiyle iftihar ettii bir kimse idi. O, ilminde dier akranlarn geride brakmtr.
Zamanndaki kadlar ierisinde ondan daha fakh, daha fazletli ve ondan daha stn bir
kimse de olmaz diye onu vmektedir.
Onun iin Muhammed bin Sad, kadlar evinin (kadlk makamna oturanlarn) en
kymetlisi. Harezmde, kadlarn en ereflisi, hayrl ve gzel hasletleri kendisinde toplayan
bir ztt denilmi, bu hususta ok eyler sylenmitir.
Birok kimseler onun, kavminin seyyidi olduunu beyn etmiler ve bazlar ondan
bahsederken: Ysuf bin Yakb bin shk bin brhm yan Ysuf (aleyhisselm) kerm
olu kerm olu kerm olu kermdir. Muhammed bin Sad bin Muhammed bin Abdullah
da; lim olu lim olu lim olu limdir. Dedelerinin hepsi takv sahibi limlerdir diye
bahsetmilerdir.
Eb Sad Karbis; Muhammed bin Sad, gizlice ok sadaka verirdi. Baz
dostlarmz onun malnn hepsini sadaka olarak dattn haber vermitir. Kendisi k
mevsimi fakirlerin maietlerini temin edemedikleri zamanlarda, talebesine para verir ve
ona: Nehir dondua zaman, vadiye git, nehrin kysnda dur. Ailelerinin nafakasn temin
etmek iin, srtlarnda odun tayarak yryen zaflere bu paralar dat buyururdu.
afi mezhebinin ileri gelen limlerinden olan Muhammed bin Ebil-Kdyi btn
insanlar ok sever ve hrmet ederdi. Vefat zerine pek ok kimse, zntsn bildiren
mersiyeler syledi. Mersiyelerden birisi yledir:
nsanlar, din iin alayan bu zt iin alasn. nk insanlarn sevdii rehberi,
Muhammed bin Sad topraa girdi. Onun, gzleri yaartan stn hasletlerini, Muhammed
bin Sadi kaybetmekle kaybettik. Sen Muhammed bin Sad el-Kd gibi byklere
benzemee al. Onlar karanlk gecelerde parlayan kandiller gibidir. Onlar bu dnin
direkleridir. erefli olarak yaayp, erefle ldler ki, onlara ktlk lekeleri bulamad.
Fkh ilminde ilk kitap yazanlardan olan Eb Ahmed ibni Ebil-Kd, Hv ve Amd
kitaplarnn yazardr. Hvyi Eb brhm Mzennin Cmi-l-kebrini esas alarak
yazd. Amd adl eserini ise, 342 (m. 953) ylnda gittii Mekkeden dnnde
Baddda yazmt. mm- Mverd ve Furn Hvi ve Amd adl kitaplarnn isimlerini
bn-i Ebil-Kdnin eserlerinden aldlar.
Kitb-l-hidyede, afi mezhebinin usl-i fkhn anlatr. Bu kitab usl-i fkh

konusunda yazlan gzel ve fideli bir kitaptr. El-Kf adl eseri ise Harezm trihine ittir.
Seksen cild civarnda byk bir kitaptr. Bunlarda Harezm trihini ve Harezmde yetien
evliy ve limleri anlatmtr. emseddn Muhammed bin Zeheb, bu kitab ksaltmtr.
Er-Redd alel-muhlifn ve ayrca eitli konularda yazlm pekok risaleleri
mevuttur.
3) Kef-z-znn; cild-1, sh. 293
MUHAMMED BN SAD KUEYR:
Hads ve trih limi. Knyesi Eb Ali olup, ismi Muhammed bin Sad bin
Abdurrahmndr. Aslen Harranldr. Kueyr nisbet edildi. Rakkada yerleti. 334 (m. 946)
ylnda vefat etti.
lk nce, memleketinde tahsile balayan Eb Ali Muhammed Kueyr, daha sonra
eitli yerlere giderek ilim tahsil etti. Rakkada yerleerek orada kald. Ali bin Osman
Nefil, Sleymn bin Seyf Harrn, Ebl-Hasen Meymn, Abdlhamd bin Mstm, Hilal
bin Al ve daha birok limden ilim renip, hads-i erf rivyet etti. Yzbin hads-i erfi
rvileriyle birlikte ezberleyerek, hads ilminde hfz oldu. limler, onun hads ilminde sika
(gvenilir) olduunu bildirdiler. nsanlara, Allah telnn rzs iin faydal olmaya gayret
etti. Onlara nashatlerde bulundu. Birok talebe yetitirdi.
Kendisinden, Eb Ahmed Muhammed bin Abdullah Cmi Dehhn, Muhammed bin
Cafer Gander Badad, Ebl-Hseyn bin Cem, Ktib Eb Mslim ve daha birok kimse
ilim renip rivyette bulundu.
Hads ve trihte birok eser yazm olmasna ramen, bilinen tek kitab Trih-i
Rakkadr. Bu eserde, Rakka ehrinin trihini anlatmaktadr.
1)
2)
3)
4)
5)

Kef-z-znn; sh. 295
MUHAMMED BN SLEYMN ES-SULK:

Fkh, tefsr ve kelm limi. Knyesi, Eb Sehl olup ismi, Muhammed bin Sleymn
bin Muhammed bin Sleymn bin Hrn bin Ms bin s bin brhm bin Birdir. 296
(m. 908) senesinde domutur. Fkh, tefsr ve kelm ilimlerinin yansra nahiv, lgat ve
tasavvuf ilminde de imm idi. Dokuz yanda ilim renmeye balad. Zamannn en
byk limlerinden idi. Birok lim onun engin bir ilim denizi olduunu syledi. Birok
lim ile grp onlardan ilim renen ve reten Muhammed bin Sleymn 369 (m.
979) senesi Zilkade aynn onbeinci gn vefat etti. Cenze namazn olu Ebt-Tayyib
kldrd. Ders verdii odaya defnedildi.
Muhammed bin Sleymn; fkh ilmini Eb shk Mervezden, hads ilmini bn-i
Huzeyme, Ebl-Abbs es-Serrc, Ebl-Abbs Ahmed bin Muhammed, Eb Kurey
Muhammed bin Cuma ve Ahmed bin mer Muhammed Ebzden, ayrca Eb Bekr bin
Enbr, brhm bin Abdssamed ve birok limden dinledi ve ilim tahsil etti. Muhammed
bin Sleymn, ilim tahsil etmek iin eitli ehirlere gitti.
Muhammed bin Sleymn iin Eb Abdullah Hkim-i Nibr: Eb Sehl-i Sulki,
afi mezhebi fkh limi, lgat, nahiv, tefsr, kelm limi ve tasavvuf yolunda evliy idi.
Bulunduu yerde, ilminden istifde edebilmek iin birok lim hazr beklerdi. Sohbetine
kadlar, mftler ve limler gelirdi. Eb Ksm bin Abbs: Onun bir benzerini grmedik.
Kimse de onun gibisini gremez. Eb shk e-irz: O fakh, edip, ir, mfessir ve
tasavvuf ehli bir zt idi. Ondan Nibr limleri ilim rendiler. Eb shk el-Mervez ise;
Eb Sehlin aramzdan gidiinden sonra, bizim u meclisimizin tad gitti. Fayda kalmad
demilerdir.
Muhammed bin Sleymndan; Ebt-Tayyib, Nibr limleri ve birok ztlar ilim

rendiler ve hads-i erf dinlediler.
Eb Nasr el-Viz yle anlatr: Birgn ryamda Peygamber efendimizi (sallallah
aleyhi ve sellem), Eshb- kirmyla birlikte hasta olan Eb Sehli ziyrete giderken
grdm. Ben de onlar takib ederek oraya gittim. Orada Reslullahn (sallallah aleyhi ve
sellem) huzrunda edeble oturdum ve tefekkre dalp, Bu zt, hads-i erf limlerinin
bydr. ayet vefat ederse, bu ilmin limleri yok olur diye dndm. O zaman
Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) bana buyurdu ki: Byle dnme
Allah tel benim mevcdiyetim sebebiyle bu topluluu zayi etmez.
Eb Abdurrahmn es-Slem yle anlatr: Birgn byk lim Eb Sehle,
aramzda geen bir konuma esnasnda, itirz yollu Niin, neden? dedim. O zaman
bana, Bir kimse hocasna niin, neden diye sormaya cesret ederse, onun iflh
olmayacan sen hi duymadn m? buyurdu.
yle anlatlr: Eb Sehl Sulk, hibir zaman verdii sadakay karsndakinin
eline vermezdi. Vermek istedii eyi, alnmak zere yere koyard. Neden byle yaptn
sorduklarnda, Bir mslmann eline koymay gerektirecek kadar dnynn deeri yoktur.
Benim elim stn el, onun eli de aa el olsun! buyurdu.
Eb Abdurrahmn es-Slem yle anlatr: Eb Sehl, bir k mevsiminde
paltosunu muhta birine verdi. Baka elbisesi olmamas sebebiyle, ders esnasnda
dnden, kadnlara it bir rt ile rtnmek zorunda kald ve yle ders okuttu.
Eb Sehl Sulk mrn ilim renmek, ilim retmek ve sorulan sorulara cevap
vermekle geirdi. Tasavvuf ehlinden, ibl, el-Mrtei, Eb Ali es-Sekaf ve biroklar ile
sohbet etmiti.
Eb Sad Sehham yle anlatr: Eb Sehl Sulkyi ryada grdm. Y Eb Sehl
Sulk! Allah tel sana nasl mumele eyledi? diye sordum. Bana; Halkn bana
sorduklar fkh ve hukuk sorulara verdiim cevaplar sebebiyle beni affetti diye cevap
verdi.
Vefatndan sonra Eb Sehl Sulkyi ryada ok gzel bir ekilde gren bir zt
ona; Bu dereceye nasl eritin? diye sorunca, o Btn herkese beslediim hsn-i
zannm sayesinde eritim buyurdu.
Ebl-Abbs yle bir iir syledi:
Ben gece uykuda iken,
ter bir gvercin sevdii iin.
Yalancym, k olsam gerekten,
Geemezdi alamakta bir dirhem,
Gvercin, beni o zaman.
Bunun zerine Eb Sehl Sulk hazretleri kendi nefsi iin u iiri syledi:
Uyuyorum gafletten,
Gece alarken gvercin.
Yok iken onun gnah,
Benim ise dalar gibi.
Yalancym ben Ona kar,
Olsaydm keke, akll.
Geemezdi alamaktan,
Gvercin beni o zaman.
Eb Sehl Sulk hazretleri buyurdu ki: stifar, tvbe ve pimanlk ile ana-baba
hakk denir. Fakat hoca hakk hibir eyle denmez.
Dnynn hibir eyini saklamadm. Ne kilidim ne de anahtarm oldu. Dnynn
altn ve gmne ehemmiyet vermedim.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Tabakt--fiyye (Esnev); varak 188 b

El-Vfi bil-vefeyt; cild-3, sh. 124
Yetimet-d-dehr; cild-4, sh. 249
El-Alam; cild-6, sh. 149
Tabakt--fiyye (Sbk); cild-3, sh. 167
MUHAMMED BN YAHY ES-SL:

Trih ve edeb sanatlar limlerinden. Knyesi Eb Bekr olup, ad Muhammed bin
Yahy bin Abdullah bin el-Abbs bin Muhammed bin Sldir. Es-Sl diye tannan bu edib
ve lim Baddldr. Baddda yetimi ve birok deerli lim ve edipten istifde etmitir.
Halife Muktef, er-Rad ve Muktefinin hizmetinde bulunmutur. Hads-i erf rivyetinde de
bulunan Muhammed bin Yahy, Basrada bulunduu orada 335 (m. 947) ylnda vefat
etmitir.
Muhammed bin Yahy, bata mehr slm limi Eb Dvd es-Sicistn olmak
zere, Ebl-Abbs, Mberrid, Muhammed bin Ksm, Ebl-Abbs el-Kdim, Eb
Abdullah Muhammed bin Zekeriyy el-Kulab, Eb Ruveyh Abdurrahmn bin Halef edDabb, brhm bin Fehd es-Sc, Abbs bin Fadl el-sfat, Ahmed bin Abdurrahmn elHicr, Muz bin Msenn el Enbr ve birok limden ilim renmi ve hads-i erf
dinlemitir.
Muhammed bin Yahy hakknda Eb Bekr bin Szn, Onun krmz, yeil, sar ve
dier renklerde cildli kitaplarla dolu byk evini grdm. Hatb-i Badad ise, O, rivyeti
geni, db ve hfz gzel, tasnifleri ho bir zttr. Onun itikd ve yolu gzel, sz
makbldr. ok iiri vardr demitir.
Muhammed bin Yahydan ise; Eb Amr bin Hayveyh, Eb Bekr Szn, EblHasen ed-Dre Kutn, Eb Ubeydullah et-Merzubn, Ebl-Hasen ibni Cnd, Eb Ahmed
bin ed-Dehhn, Ubeydullah bin Osman bin Yahy, Eb Ahmed el-Fered ve birok lim,
hads-i erf dinlemi ve ilim renmitir.
Muhammed bin Yahy; Atnn, Cbirden (rahmetullahi aleyh) u hads-i erf
rivyetini nakletmektedir: Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve sellem) olu
brhm vefat ettiinde gne tutuldu. Peygamber efendimiz de kalkp alt rekat namaz
kld. Namaz bitince, gne ortaya kt. Vefat iin gne tutuldu dediler. Bunun zerine
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) yle buyurdu: Ay ve gne, Allah
telnn varln ve birliini gsteren iki mahlktur. Kimsenin lmesi ve kalmas
ile tutulmazlar. Onlar grnce Allah tely hatrlaynz. Byle bir tutulma
grdnz zaman, gne ve ay ortaya kncaya kadar namaz klnz.
Rivyet ettii dier bir hads-i erfte ise Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve
sellem): Bir kimse Ramazan orucunu tutar ve ona ilveten evvalden de alt
gn oru tutarsa, btn sene oru tutmu gibi olur buyurdular.
Muhammed Bin Yahynn yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: Edeb-lktib, Ahbr-l-Karmita, el-Evrh f-ahbr-il-hulef ve-ur, e-mil f ilm-il-Kurn
(tamamlanmamtr), el-Vzer, el-Varaka, el-Gurer, el-bde, Ahbru Eb Temmam,
Ahbru Eb Amr ibnil-Ul, Ahbru bn-i Herme, Ahbr-s-Seyyid el-Humeyr, Ahbru
shk bin brhm.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Muhtasar f ahbar-il-beer; cild-2, sh. 101
El-ber; cild-2 sh. 241
Nzhet-l-elibb; sh. 188
MUHAMMED KURTUB (Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin

Yahy):
Mlik mezhebinin byk hads ve fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Ahmed
bin Muhammed bin Yahy bin Mferrec el-Emev, el-Kurtub olup, knyesi Eb Bekrdir.
Abdurrahmn bin Hakem el-Emevnin azdlsdr. Knyesinin Eb Abdullah olduu da
rivyet edilmitir. 314 (m. 926) ylnda Endlsn (spanyann) Kurtuba ehrinde
dnyya gelmitir. Kendisine bn-i Fentr de denilir ki, Fentri Kurtuba ehrinin bir
kydr.
Muhammed Kurtub, ilim tahsili ve hads-i erf renmek iin Endls, Fas, Tunus,
Trablusam, Beyrut, Sayda, Remle, Sr, am (Dmek), skenderiye ve Kalzem gibi pek
ok yeri dolam, boradaki limlerden hads ve fkh renmitir. Hads ilminde hfzlk
derecesine ulam olup, pekok hads-i arfi ezbere bilirdi. Mlik fkhnda da byk lim
olup, uzun seneler Endlste kadlk yapt.
Muhammed Kurtub, pekok kymetli kitaplar telf etmi ve 380 (m. 990) yl
Receb aynn onbirinci gn vefat etmi, gece Rabt mezarlna defnolunmutur.
Muhammed Kurtub; Kurtubada Ksm bin Esbag, Muhammed bin Abdullah bin Eb
Deylem, Muhammed bin el-Huen gibi limlerden hads-i erf renmitir. Ayrca Mekkei mkerremede Eb Sad bin el-Arb ve benzerleri, Mednede Kd Mervnnin derslerini
dinlemi, onlardan ilim alm, Yemen blgesini dolam, oralardaki byk limlerle
grmtr. Daha sonra Kuds, am, Msr gibi slm beldelerine gitmi, kymetli pekok
limden ilim renmi ve hads-i erf dinlemitir.
Eb mer, Ahmed bin Muhammed bin Abdullah et-Talemenk, Ebl-Veld Abdullah
bin Muhammed bin Ysuf el-Kurtub, Eb Sad bin Ynus, brhm bin kir, Abdullah bin
Reb et-Temm ve pekok lim de Muhammed Kurtubden ilim renmi ve hads-i erf
rivyet etmitir.
Muhammed Kurtub, lim ve edib, dnyya kymet vermeyen, pheli eylerden
uzaklaan bir zt idi. Endls Emev devletinin sultanlarndan Mustansr-billahn yannda
byk bir kymeti olup, onu nce stece ve daha sonra baka yerlere kad tayin etti.
Muhammed Kurtub, pekok hads-i erfi ezbere bilen, sika (salam, gvenilir)
basretli ve hads limlerinin hllerine vkf bir limdi. Eb mer Ahmed bin Muhammed
bin Aff, Muhammed Kurtubnin ilim ve hfz ynnden hads limlerinin en zengini
olduunu bildirmi ve Bu fende (hads ilminde) onun bir benzerini daha grmedim. O
hads limleri ierisinde en salamlarndan olup, zabt ynnden limlerin en kuvvetlisi idi
buyurmutur.
Muhammed Kurtub (rahmetullahi aleyh), her hlinde Allah telya kreden ve
her grd eyden ibret alan bir zt idi. nsanlara en kt hllerde bile Allah telya
kretmeyi tavsiye ederdi. Buyurdu ki; Rabata gitmek zere yola ktm. Glgeli bir yere
vardmda, bir ztn orada bulunduunu grdm. Bu ztn elleri ve ayaklar tutmuyor,
gzleri de grmyordu. Ve o bu haliyle Allah telya kredip yle diyordu: Allahm,
ben sana, yarattn mahlklarn hamd ve krlerinin hepsinden daha ok hamd ve
krederim. nk sen, beni yarattn dier mahlklar zerine fazletli kldn.
Muhammed Kurtub (rahmetullahi aleyh) pekok kitaplar yazm olup, kitaplarnn
ekserisi fkh ilmine ittir. Hads ilminde Ksm bin Esbagn Msnedini bir ka cildde
toplamtr. Ayrca Tabin fkhn toplamtr. Fkh-l-Hasen-i Basr kitab, Hasen-i Basrnin
(rahmetullahi aleyh) fkh hkmlerini beyn eder, yedi cilddir. Fkh-z-Zhr kitabnda ise
mm- Zhrnin fkhn toplamtr.
1)
2)
3)
4)

Ed-Dbc-l-mzehheb; sh. 316, 317, 320
MUHAMMED RYN:
Hads ve fkh limi. Yzbin hads-i erfi rvileriyle beraber ezberden bilirdi.
Knyesi Eb Bekr olup, asl ismi Muhammed bin Hrundur. Taberistan kylerinden
Rynl olduundan oraya nisbetle Ryn denildi. 307 (m. 919) ylnda vefat etti.
lim tahsili ve hads-i erf rivyeti iin yapt seyahatlerle mehr olan
Muhammed Ryn; Eb Reb, Zehrn, shk bin hin, Eb Kureyb, Muhammed bin
Hmid, Fells, Yahy Mukavvim, Eb Zra ve daha birok limden ilim renip, hads-i
erf rivyet etti. Hads ilminde hfz oldu. Fkh ve hadsle ilgili kitaplar yazd.
Eserlerinde yazd hads-i erifleri derslerinde okutan Rynnin yetitirdii
talebeleri arasnda: Eb Bekr smil, brhm bin Ahmed Karmisin, Cafer bin Abdullah
bin Fennk gibi limler vard.
Ebl-Abbs Bekr anlatr: Hads-i erf toplamak iin seyahat edenlerden bn-i
Cerr, bn-i Huzeyme, Muhammed bin Nasr ve Ryn Msrda bulutular. Yanlarnda para
ve yiyecek kalmamt. Aralarnda kura ekip, Ali bin Huzeymenin yiyecek bireyler bulup
getirmesi zerinde anlatlar. Ona namaz vaktine kadar mhlet verdiler. Kalkp yryecei
esnada, Msr vlisinin adamlarndan biri gelip, inizden Muhammed bin Nasr kimdir?
diye sordu ve karp elli altn verdi. bn-i Cerr, bn-i Huzeyme ve Rynye de ayn
ekilde hitap edip ellier altnlk birer kese verdi. Sonra: Emr dn gece ryasnda; baz
kymetli kimselerin a kaldklarn grm. Bugn beni gnderip size bunlar vermemi
syledi, ihtiycnz olduunda yine bize gelirsiniz deyip gitti.
Toplad hads-i eriflerden bir ksmn Msnedinde yazan Muhammed Rynnin
fkh kitaplarnn isimleri hakknda kaynaklarda bilgi verilmemektedir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

MUZAFFER KRMSN:
Evliynn byklerinden. Cebel ilinde yaamtr. Abdullah- Harrazn talebesi olup,
birok limin sohbetinde bulundu. Muzaffer Kirmisinnin vefat trihi kesin olarak
bilinmemekte olup, drdnc asrda yaamtr. Abbs- irin hocasdr. Zamannn bir
tanesi, kermet sahibi ve veciz szleri ok olan bir lim idi.
eyh-l-slm Abdullah- Ensr, Muzaffer Kirmisin hakknda yle demitir:
Muzaffer Kirmisin, geceyi ksma ayrmt. Bir ksmnda namaz klar, bir ksmnda
Kurn- kerm okur ve bir ksmnda ise Allah telya, mncaatta bulunurdu.
Muzaffer Kirmisin buyurdu ki: Senin mrn, bir tek nefesten baka birey
deildir. Eer bu nefesi kendi lehinde tketmiyorsan, bari aleyhinde olacak eyleri
toplamak iin tketme.
Kim slm ahlk ile ahlklanrsa, kendine tbi olanlar da onun ahlk ile
ahlklanrlar. Kim ahlknda geveklik gsterirse, kendisi ve kendine tbi olanlar helk
olurlar.
Kanatle beraber alk; tefekkrn tarlas, hikmetin menba, zeknn hayat,
kalbin lambasdr.
Kula verilen en hayrl ey, kendisine lzumlu eylerin yerletirilmesi iin
mlyanden temizlenen kalbdir.
Allah tel kymet gn mminleri fadl ve ihsn ile, kfirleri de hccet ve
adletle hesaba ekecektir.
Oru eittir: lki rhun orucudur ki, bu da ihtirsl olmamaktr. kincisi akln
orucudur ki, bu da nefse muhalefet etmek, hev ve hevesini terk etmektir. Sonuncusu
nefsin orucudur ki, yemekten, imekten ve haram olan eylerden el ekmektir.
Kim Allah telya sdk ile amel ederse, halkn yannda bulunmaktan sklr.
Tevzu; kimden olursa olsun, hakk kabul etmektir.
Tasavvuf; rz olunan ahlktr.
rif kimse; kalbi Allah tel ile, bedeni halk ile olandr.
Hikmete in olan kiiden, edeb renmeyen bir kimseden, talebeleri edeb ve
terbiye renemez.

MNZR BN SAD:
Fkh, hads ve nahiv limi. Knyesi Ebl-Hakem olup, ad Mnzir bin Sad bin
Abdurrahmn bin Ksm bin Abdullahtr. Aslen Endlsl olup, 265 (m. 878) ylnda
domutur. 273 (m. 886) ylnda doduu da sylenir. Kurtubaya yakn bir blge olan
Beltde yetimi ve burada ilk tahsilini yapmtr. Mnzir bin Sad, Mekke ve Msra
giderek, buralardaki mehr limlerden ders almtr. Mnzir bin Sad, Kurtubada bn-i
Yahy el-Leysden hads-i erf dinlemi ve ilim renmitir. Kurtubada kadlk yapan
Mnzir bin Sad, 355 (m. 966) ylnda vefat etmitir.
Mnzir bin Sad, Kurtubada emr Abdurrahmn en-Nsrn kkne gitmi ve
orada ktiplerin, limlerin ve irlerin bulunduu meclise katlmtr. Kendiliinden o
mecliste bir hutbe okuyan Mnzir bin Sad, emr Abdurrahmn Nsrn dikkatini
ekmitir. Mnzir bin Sad, hutbesine Allah telya hamd ve Peygamberine salt-
selm ile baladktan sonra, Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem) her hlinin
mmetine rehber olduu, Allahn nimetlerinin hatrlanmas gerektii, Allahn vadinde
duraca ve mn edip, slih amel ileyenlere bol mkfat verecei, dinden yz
evirenlerin dnyda ve hrette hsrana urayaca, Allaha ve Reslne itatin
emrolunduu, mslmanlarn birlik ve beraberlik iinde yaamasnn gerektii hususlarn
ok gzel bir ekilde anlatmtr.
Bu hutbe, emr Abdurrahmn Nsr alatm ve onun piman olmasna sebeb
olmutur. Mnzir bin Sad, gerek emr Abdurrahmn Nasr zamannda, gerekse ondan
sonra olu el-Hakem zamannda Kurtubada kadlk yapmtr. Bu srada devaml hakk ve
adleti gzetmi, iyilikleri emretmi ve ktlklerden uzaklatrmtr. Dinimizin emir ve
yasaklarna uymay tevik eden, haramlarn ktln, bidat ehline uyanlarn dny ve
hrette felkete urayacaklarn anlatan eserler yazmtr.
Mnzir bin Sad, Kurtubada Zehr Cmiinde meclis kurup, hutbe okutur ve halka
namaz kldrrd. Bu arada mehr nahiv limi Hallin Kitb-l-ayn adl eserini mtla
ederdi. Mnzir bin Sadin birbirinden gzel eserlerinden bazlar unlardr:
El-bne an hakik usl-d-diyne, el-nbh al istinbt-il-ahkm min kitbillah,
en-Nsih vel-mensh, Resil, Hutbe mecmas, Ahkm-l-Kurn ve E-run
mteferrika.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Mirat-l-cinn; cild-2, sh. 358
NES:
Byk hads ve fkh limi. Knyesi, Eb Abdurrahmndr. smi ise, Ahmed bin
uayb bin Ali bin Sinn bin Bahr bin Dinardr. mm- Nes diye mehurdur. Aslen
Horasann Nes ehrindendir. 214 (m. 830) ylnda orada dodu. 303 (m. 915) ylnda
Filistinde Remle ehrinde vefat etti. Mekkede vefat ettii veya haricler tarafndan ehd
edildii de bildirilmektedir. Hads ilminde immd. Yan; yzbinden fazla hads-i erfi
rvileriyle birlikte ezbere bilirdi. Yazd Snen-i sagri, Ktb-i sitte ad verilen alt byk
hads kitabndan biridir. Hads ilminde rumuzu sin (s)dir.
lim tahsiline Horasanda balayan mm- Nes, Irak, am, Msr, Hicaz (Mekke
ve Medne) ve Cezredeki (Mezopotamya, Frat ve Dicle havzasnn kuzeyi) limlerden
ders ald. Msrda yerleti. Onbe yanda iken Kuteybe bin Sade talebe olup, bir sene
iki ay yannda kald. shk bin Rhaveyh, Him bin Ammr, s bin Hammd, Hseyn bin
Mensr Slem, mr bin Zrre, Muhammed bin Nasr-i Mervez, Sveyd bin Nasr, Eb
Kureyb, Muhammed bin Rfi, Ali bin Hucr, Eb Yezd Cerm, Eb Dvd Sleymn Eas,
Ynus bin Abdilal, Muhammed bin Ber, Muhammed bin Ceyln ve daha birok limden
ders ald. Onlarn bir oundan hads-i erf dinledi ve rivyet etti.
Hads ilminde zamannn bir tanesi olan mm- Nes, Msr limlerinin en fakhi
idi. Haramlardan saknmada ve ibdetlere dknlkte ei yoktu. Her yapt i, her
syledii sz, Allah telnn rzs iindi. mm- Nesnin hads-i erf rivyetinde
rvilere koyduu artlar, Buhr ve Mslimden daha skyd. Cerh ve tadline (hads
rvilerinin gvenilir olup olmamasndaki tesbitlerine) btn limler itibr ederlerdi.
mm- Nes hazretlerinden; Eb Bir Dlb, Eb Ali Nbr, Hamza bin
Muhammed Kessi, Eb Bekr Ahmed bin shk, Muhammed bin Abdullah bin Hayyye,
Ebl-Ksm Tabern, Fakh Eb Cafer Tahv ve daha birok lim ilim tahsil edip, hads-i
erf rivyet etti.
mm- Nes hazretlerinin stnl hakknda birok limin szleri vardr.
Bunlardan, zamannda hfz- Horasan diye mehr olan Eb Ali Nibr, Eb
Abdurrahmn Nesnin hadste immlna kimse itiraz etmez derken, fakh Mensr ve
Eb Cafer Tahv de; Nes, mslmanlarn immlarndandr dediler. Eb Bekr ibni
Hadddn mm- Nesden bakasndan hads-i erf rivyet etmeyip, Allahla benim
aramda delil olarak ondan rzym dediini Ebl-Hasen Dre Kutn nakletmekte ve
Nes asrnn en limi idi demektedir. Hfz Muhammed bin Muzaffer de hocalarndan
yle nakleder: Zamannda Msrda, gece ve gndz Nesnin ibdetteki gayretlerinden
bahsedilirdi. Emrle birlikte cihda gider, savalarda kahramanlklar gsterirdi.
Mslmanlarn canlarn Allah iin nasl feda ettiklerine dir hdiseleri de kitablarna
yazard.
mm- Nes hazretleri, ilk nce yazm olduu Snen-i kebrinde, hads-i
eriflerin kaynaklar ve toplanmas hakknda bilgiler verip, artlarna uyan hads-i erfleri
yazd. Zamann vlilerinden birinin Kitabndaki hads-i erflerin hepsinin shhat derecesi
ayn mdr? sorusu zerine, yeniden semeler yaparak Snen-i kebri ksaltt. snd
edilen rvilerine, limlerin itiraz ettikleri hibir hads-i erfi almad. Bu eserine, kendisi
Mcten adn vermesine ramen Snen-i sagr adyla mehr oldu. imdi, daha ok
Snen-i Nes adyla bilinmektedir. Bu kymetli eser, alt mehr hads kitabndan biri
olarak mslmanlara ba tc oldu. Daha sonralar basks yaplarak istifdesi
kolaylatrld.
mm- Nes hazretleri, mrnn sonuna doru ama gitti. Orada Hz. Aliyi
ktleyen hariclerden baz kimseler grd. Bunun zerine Hz. Ali ve Ehl-i beyt-i Nebevyi
vd kitabn yazd. Kitb-l-hasis f fadl-i Ali bin Eb Tlib ve ehl-i beyt adn verdii
bu eserinde hads-i erflerin ounu Ahmed bin Hanbel hazretlerinin rivyetlerinden ald.
Bu kitabn niin yazdn bilmeyen baz kimseler, eyhaynn (Hz. Eb Bekr ve Hz.
mer; stnlklerini niin yazmadn? dediler. O mbrek zt da bunun zerine Fedils-Sahbe adl Eshb- kiramn (r.anhm) stnlk ve fazletlerini anlatan kitabn yazd.
Msned-i Ali, Msned-i Mlik ve Duaf vel-metrkn onun pek kymetli eserleri
arasndadr. Sonuncusu, baslmtr.
mm- Nes hazretlerinin Snen-i sagrinde rivyet ettii hads-i erflerden
bazlar:
Besmele ile balanmayan mhim ilerde, hayr ve bereket bulunmaz.
Size bir hediye verildiinde ona misliyle mukbelede bulunun. Eer buna
gcnz yetmiyorsa, onu karlayacak derecede kendisine dua ediniz.
Allah tel bu dni, hretten nasbi olmayan kimselerle de
kuvvetlendirir.
mn ynnden mminlerin en fazletlisi kimdir? diye soruldu. Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem): Ahk gzel olandr buyurdu.
Aman! Aman! Fhi (mstehcen ve irkin) szlerden kannz, zira Allah
tel irkin szleri ve fhi konumalar sevmez.
Eshbma ihsn edin, sonra onlar takib edenlere (Tabine) hrmet edin.
Sonra yalanclk yaylr. Hatt yemn teklif edilmeden adam yemn eder,
ehdeti istenmeden ehdette bulunur.
Yrtc, a iki kurdun salverildikten bir koyun alna (srsne) verdikleri

zarar; eref, mal ve mevki sevgisinin, mslman kiinin dinine verdii zarardan
daha fazla deildir.
Allah tel kiiye buz eder. Bunlar yaland hlde zin edenler,
verdiini baa kakan cimriler ve kibirlenen fakirlerdir.
Cimrilikle mn bir kalbde toplanmaz.
eyden uzak olduu hlde len Cennete girer. Bunlar; kibir, bor ve
azgnlktr.
Mminlerin, mn ynnden en kmili, ahlk en gzel ve ailesine kar
en ok ltfkr davranandr.
Ar- azamn etrfnda nrdan krsler vardr. Bu krslere yle
kimseler oturacak ki, elbiseleri ve yzleri nr gibi parlayacaktr. Bunlar,
Peygamber de deil, ehdler de deillerdir. Fakat, Peygamber ve ehdler
onlara gbta edecektir. Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem): Bunlar
kimlerdir? diye sorulunca, Resl-i ekrem (sallallah aleyhi ve sellem): Onlar
Allah iin birbirini sevenler, Allah iin buluup oturanlar ve Allah iin birbirini
ziyret edenlerdir buyurdu.
Grd iyilikleri gizleyip, grd ktlkleri tehir eden kt
komudan Allaha snn.
Sizden biriniz aksrd zaman Elhamdlillah desin. Yannda bulunan
Yerhamkellah desin, Aksran da Yagfirullah l ve lekm desin.
Yoksullara verilen bir sadaka, mahremlere verilen ise, iki sadakadr.
Annene, babana, kzkardeine, kardeine ve srasyla dier yaknlarna
iyilik et.
Bir kavim arasnda isyn edenleri dzeltebilecek kimseler var iken, buna
susarlarsa, Allah telnn azb hepsine birden gndermesi pek yakndr.
Nice oru tutanlar var ki, tuttuklar orutan, alk ve susuzluktan baka
krlar yoktur.
Ar- azamn altnda ve Cennet hazinelerinden olan bir ameli sana
reteyim mi? O L havle vel kuvvete ill billah szdr. Bir kul bunu
syleyince, Allah tel Kulum slm oldu ve teslim oldu buyurur.
Ezan ile ikamet arasnda yaplan dua red olunmaz.
Cuma gnleri benim zerime ok salevt getirin.
Tvbe ve istigfra devam eden kimseye, Allah tel her skntdan bir
kurtulu ve her darlktan bir genilik verir ve ummad yerden kendisini
rzklandrr.
Gece kalkan ve ailesini de kaldrarak beraberce namaz klanlar, karkoca zikredenlerden saylrlar.
pek ve altn, mmetimin erkeklerine haram, kadnlarna helldir.
Nice namaz klanlar var ki, onlarn namazdan nasbi; yorgunluk ve
zahmetten baka bir ey deildir.
phesiz namaz klan saa sola iltift etmedii mddete, Allah telda
ona iltift eder.
Kymet gn kk ocua Cennete gir denir. ocuk Cennet kaps
nnde durur ve Ancak anne ve babamla Cennete girerim der ve srar eder. O
zaman, Anne ve babasn da beraber Cennete koyun denir.
Kiiye, bakmakla mkellef olduu kimseye bakmamas, gnah olarak
yetiir.
kiiye acyn: Cahiller arasnda lime, zengin iken fakir dene ve
kable arasnda hatrl iken itibrn kaybedene.
Allah telnn bu mmete yardm, ancak zayflarn dua, ihls ve
ibadetleri sayesindedir.
llerinizi ancak iyilikle yd ediniz. ayet onlar Cennetlik ise, onlar
hakknda kt sylemekle gnahkr olursunuz. Cehennemlik iseler, zten
bulunduklar hl kendilerine yeter.
Allah tel, amellerden yalnz hlis niyetle ve rzs istenerek yaplan
kabul buyurur.
Ben sizin iin, ocuuna kar bir baba gibiyim. Anne-baba ocuunu
dny ateinden koruduu gibi, Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) de mmetini
hret ateinden korur.
Mminin ldrlmesi, Allah katnda dnynn yok olmasndan daha
byk bir itir.
Allah tel yannda amellerin en sevimlisi, vaktinde klnan
namazlardr. Sonra ana-babaya (ana-baba hakkna) riyettir. Sonra Hak yolunda
cihd etmekdir.
Dul kadnn, yoksul kimsenin iine koan bir mslman; Allah yolunda
cihad eden veya geceleri namaz klp, gndzleri oru tutan kimse gibidir.
Biliniz ki; sizden bir kimse yoktur ki, ona vrisinin mal, kendisinin
malndan daha sevimli olmasn. Senin maln, taktim ettiin, yan hayatta iken
mer srette sarf ettiindir. Vrisinin mal da, sonraya braktndr.
Be vakit namaz Allah tel kullarna farz etmitir. Eksiksiz olarak
erkn ve dabna riyetle o namazlar klan kimseyi, Allah telnn Cennete
koyacana vadi vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Tehzb-t-tehzb; cild-1, sh. 36
Snen-i Nes
NFTVEYH (brhm bin Muhammed):

Mehr hads, lgat ve nahiv limlerinden. smi, brhm bin Muhammed bin Urfe
bin Sleymn bin Mugre bin Habb bin Mhelleb ibni Eb Sufre el-takdir. Niftveyh
lakb ile mehr olmutur. Knyesi, Eb Abdullahdr. bn-i Hleveyh diyor ki; limler
arasnda ismi brhm, knyesi Eb Abdullah olan Niftveyhden bakas yoktur.
Kendisi Vst ehrinden olup, Ezd kablesine mensbtur. Bunun iin Ezd ve Vst diye
nisbetlendirilmitir. 244 (m. 858) senesinde dodu. Sonra Badda yerleti. Edebiyat
ilimlerine it birok eserleri vardr. Nahiv ilminde mtehasss bir limdi. 313 (m. 925)
senesi Safer aynn altsnda, aramba gn gne doduktan bir saat sonra vefat etti.
Ertesi gn Kfe kapsna defnedildi. Namazn, o zamannn Hanbel mezhebi limlerinin
resi olan Bermehr kldrd.
Niftveyh, ok ilim sahibi olan yksek bir limdi. Hads ilminde, lgat ve Arab
edebiyatnda derin bilgisi vard. Birok eserin sahibidir. iirleri vardr. Irakl limlerden
shk bin Vehb, Halef bin Muhammed, Muhammed bin Abdlmelik ed-Dakk, uayb bin
Eyyb, Abbs bin Muhammed ed-Dr, Abdullah bin Muhammed bin kir, Ahmed bin
Abdlcebbr el-Attrd, Abdlkdir bin Heysem ve daha bakalarndan ilim ald.
Kendisinden ilim renenler ok oldu. Talebeleri ve eserleri oktur. Ondan; Eb Bekr
Muhammed bin Abdullah- afi, Eb Thir bin Eb Heysem el-Mukr, Eb mer bin
Hleveyh, Ahmed bin brhm bin zn ve daha pekok lim ilim aldlar, rivyette
bulundular.
Niftveyh, ok eitli ilimlerde bilgi sahibiydi. Zamannn yksek limleri arasnda
hatr saylan bir zt idi. Abdlazz bin Fadl diyor ki; Birgn Niftveyh, Kd Ebl-Abbs
ibni Sreyc ve Dvd-i Zhirnin olu Muhammed ile birlikte davet edildikleri bir dn
yemei iin yola kmlard. Nihyet yolda dar bir geitte karlatlar. Onlardan her biri,
arkadana yol vermek iin onu nce geirmek istedi. bn-i Sreyc dedi ki: Yolun dar
olmas, insann edebini bozup, kendinden bynn nne gemesine sebep oluyor.
Bunun zerine bn-i Dvd Fakat yolun darl, insanlarn kymetini retiyor dedi.
Niftveyh de: nsanlarn arasndaki sevgi salam olursa, zorluklar yok eder. dedi.
Onun iirleri mehurdur. Bir iirinde kendisine seslenerek diyor ki:
Allahn bildii her gnahtan Ona tvbe et, elbette ak, Allahn merhamet
etmedii kimsedir. Farzet ki, Allah her gnahm affetti. Onunla karlanca,
utancmdan vh benim hlime!
Niftveyh, ahlk temiz, sohbetleri faydal ve rivyetlerinde sdk (gvenilir,

salam) idi. Kurn- kermin hepsini ezberlemiti. Dvd-i Zhirnin mezhebindeki
fakhler arasnda sz sahibiydi. Hads ilminde senet olup, Msnedi vardr. Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) hayat ve hlleri ile ilgili bilgileri, insanlarn bandan geen
hdiseleri ve trihlerini mhim ahsiyetlerin vefatlarn ezbere biliyordu. Szlerinde ve
davranlarnda ok nzik ve kibard. Mrvvet sahibi bir zt idi. 50 seneden ok Kurn-
kermin krati (okunmas) hussunda ders verdi. Her dersine, mm- smn rivyeti
zere Kurn- kerm okuyarak balard. Sonra dier kitaplar okuturdu.
Onun yazd eserlerin balcalar unlardr:
1. Garb-l-Kurn
2. rb-l-Kurn
3. El-Masdir-l-kavf
4. El-Mukn fin-nahvi
5. Et-Trih
6. El-Emsl
7. Emsl-l-Kurn
8. Er-Redd alel-kili bi-halk-l-Kurn
iirleri eitli eserlerinde yer almaktadr.
1)
2)
3)
4)
5)

MER BN AHMED (Eb Hafs- Bermek):

Hanbel mezhebi limlerinden. Hads ve fkh limlerinin byklerinden olup, zhd
ve takv sahibidir. smi, mer bin Ahmed bin brhm bin smil el-Bermekdir. Knyesi,
Eb Hafs ve Eb Alidir. 389 (m. 999) senesinin Cemziyel-evvel aynda vefat etti. mm-
Ahmed bin Hanbelin kabri yanna defnedildi. brhm, Ahmed ve Ali isminde olu
vardr.
mer bin Ahmed, byk ve mehr bir limdir. ok ibdet ederdi. Zhd sahibi
olup, dnyya dknl yoktu. Vera ve takvs akllara durgunluk verecek
derecedeydi. Haramlardan ve phelilerden son derece saknrd. Gece ve gndzlerini
ilim renmekle geirirdi. Hads ilmini, bn-i Savvf, el-Hattb, bn-i Mlik ve daha birok
limden ald. Onlardan hads-i erf rivyetinde bulundu. Bu sahada ok ilim sahibi oldu.
Tasavvuf ilminde de byk lim olan mer bin Ahmed, mer bin Bedr el-Megzil,
Eb Ali en-Neccd, Eb Bekr Abdlazz bin Cafer ve dier birok limin sohbetinde
bulunarak yetiti. Evliyln yksek derecelerine kavutu.
Birok eserleri vardr. En mehrlar unlardr:
1. Kitb-s-sym
2. Kitb- hkm-il-vlideyn f mli veledehm
Eb Ali mer bin Ahmed buyurdu ki: Bana cenzenin hafifliinden ve arlndan
sorulduunda, dedim ki: Cenze, ehid olan bir kimse olduu zaman hafif olur. nk
ehd, hayat sahibidir. Diri olan, l olandan daha hafiftir. Nitekim Allah tel l-i mrn
sresi 3. yetinde melen; Allah yolunda ldrlenleri, ller zannetmeyiniz.
Bilakis onlar Rablerinin katnda diridirler, rzklandrlmaktadrlar buyurdu.
Eb Hafs- Bermek yle bildiriyor: brhm bin Edhem, nsnlarn ktlerinden,
arslandan kaar gibi kanz. Fakat Cuma namazn ve be vakit namaz cematle klmay
karmaynz. buyurmutur.
Yine o yle anlatyor: mer bin Hattb (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Bir
kimse Allah teldan korkarsa, fkesini aa vurmaz, onu yener. Allah teldan korkan
kimse, istediini yapamaz. Kymet gnnde insanlarn yaptklarndan hesaba ekilmesi
ve ktlklerinin cezalandrlmas olmasayd, bu dnyda grdmz eylerden bakas
olur, lemin nizm bozulurdu. Nizm ve intizm kalmazd.
Yine o anlatyor: Bir bin Haris dedi ki: brhm bin Edhem, dadan gelirken
grld ve kendisine, Nereden geliyorsun? diye sorulduunda, Allah teldan
geliyorum dedi ve u iiri syledi:
Allah dost edin, insanlara yaklamaktan kan!
Onu anmakla megul ol, nk onda if var.
Takdr ettii eye rz ol, bunda ihtiyszlk var.
Bir kerresinde de yle anlatt: Hseyn bin Fehm, Biz Marf-i Kerhnin hasta
olduunu susmasndan; shhatli olduunu da inlemesinden anlardk diye bildirmektedir.
Yine buyurdu ki: Bayrama yd denilmesinin sebebi, her sene sevin ve nee ile
dnp tekrarlanmasndandr.
Yine yle anlatyor: Eb mer, bize dima Y zel-celli vel-ikrm demeyi
tavsiye ederdi.
MER BN BRHM EL-AKBER:
Hanbel mezhebindeki fkh limlerinden. smi, mer bin brhm bin Abdullah elAkberdir. Knyesi Eb Hafs olup, bn-i Mslim lakbyla tannm, Eb Hafs Akber diye
mehr olmutur. lim renmek iin Kfe, Basra ve daha baka belli bal ilim
merkezlerine gitmi, birok limden ilim renmi ve byk bir lim olmutur. Kymetli
kitaplar yazm, 387 (m. 997) senesinde Cemzil-hr aynn sekizinci Perembe gn
leye doru vefat etmitir.
Eb Hafs Akber; Eb Ali es-Savvf, Eb Bekr en-Neccd, Eb Muhammed bin
Ms, Eb Amr bin Semmk, Dalec, Kfe, Basra ve dier slm ehirlerindeki pekok
limden ilim rendi, hads-i erf rivyet etti. Hanbel mezhebindeki fkh limlerinden
mer bin Bedr el-Megzil, Eb Bekr bin Abdlazz, Eb shk bin kil ve Mlzime ibni
Battadan Hanbel fkhn renmitir. Birok lim de kendisinin sohbetinde bulunmu ve
ilim renmitir.
Mehr fkh limlerinden olan Eb Hafs Akber, zamannda Hanbel mezhebinin en
ince meselelerini bilecek kadar derin ilme sahipti. Kuvvetli bir zeks vard. Birok mkil
meseleleri gzel bir ekilde zmekle tannmtr. Bu hususta seilmi yazlar vardr.
Kendisi anlatr: Eb shk bin kilnn grd bir hdiseyi yle anlatrken
iittim. Mensr Cmiinde otururken Ahmed bin Hanbeli (rahmetullahi aleyh) grdm. Biri
ona geldi ve: Bir kimse yzbin hads-i erf ezberledii zaman fkh limi olur mu? diye
sordu. mm- Ahmed: Hayr olamaz cevbn verdi. O adam: kiyzbin hads-i erf
ezber bilirse fkh limi olur mu? diye tekrar sordu. mm- Ahmed yine Hayr cevbn
verdi. O adam daha sonra yzbin ve drtyzbin hads-i erf ezber bilen bir kimsenin
hlini sorup, hayr cevbn ald. Eb shk bin kil bu hdiseyi anlatrken dinleyen bir
zt ona Sen bu kadar hads-i erf biliyor musun ki, bu insanlara fetv veriyorsun? diye
soruldu. Eb shk cevbnda Allah sana fiyet versin. Ben bu miktar kadar (drtyzbin)
hads-i erf bilmiyorsam da, drtyzbin ve ok daha fazlasn bilen limlerin szleriyle
fetv veriyorum buyurdu.
Buyurdular ki: Ksa iki rekat namaz klmann snnet olduu yerlerin ilki, sabah
namaznn iki rekatdr. Hz. ie vlidemiz buyurdu ki: Peygamberimiz (sallallah aleyhi
ve sellem) (iki rekat) sabah namaznn snnetini klard ve bunu ok ksa yapard. Hatt
ben, Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) acaba Kurn- kermden birey okudu
mu okumad m diye dnrdm. Geceleyin klnan teheccd namaz da ksa klnr.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem): Sizden biriniz geceleyin kalkt
zaman, her iki rekatnda selm vermek zere, ikier rekat namaz klsn
buyurdu. Yine ksa olarak iki rekat tavaf namaz (hacda) klmak da snnettir.
Eb Hafs Akber, Peygamber efendimizin Eshbna son derece muhabbet eder, hi
birisine en kk bir ekilde dil uzatlmasna msade etmezdi. Hele bozuk inanl baz
kimselerin, Hz. Muviyeye dil uzatmalarna asla izin vermezdi. Ona dil uzatmann
slmiyete ve Kurn- kerme dil uzatmak olduunu syler, onun (rahmetullahi aleyh)
vahiy ktibi olduunu beyn ederdi. Hz. Muviye, Kurn- kermin byk ksmn biztihi
Reslullahn mbrek azndan yazm, Onun hayr ve bereket duasna kavumutu,
derdi.
Eb Hafs Akber, Hz. Muviyeyi ok sever ve her sohbetinde onun Eshb- kiramn
byklerinden olduunu anlatr, ona irkin iftira eden sapk inanl kimselere cevap
verirdi. Hz. Muviyenin fazletleriyle ilgili rbd bin Sriyeden (rahmetullahi aleyh) yle
rivyet ederek anlatt: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), Muviye (rahmetullahi
aleyh) iin Allahm, ona kitab ve hesab ret ve onu azaptan koru diye dua
buyurdu ve Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem) duas da mutlaka mstecbdr,
Allah tel kabul eder. O azaptan korunduu zaman Cennet ehlinden olur. (Ona dil
uzatmak, Peygamberimize dil uzatmak olur.) Bunun gibi Peygamber efendimiz (sallallah
aleyhi ve sellem) duas bereketiyle Muviyenin (rahmetullahi aleyh) Kurn- kerme
vukfiyeti ve hesab pek kuvvetli idi.
Hz. Muviye ile Hz. Ali arasnda geen hdiselerden dolay ona dil uzatanlarn
yanldklarn, onlarn birbirlerini ok sevdiini delilleriyle isbat eden Eb Hafs Akber; Hz.
Alinin tarafn tutan Kfe ahlisine ird buyurduu u hutbe ile, Hz. Alinin Hz. Muviyeyi
ok sevdiini ve ona asla dman olmadn aka ortaya koymutur.
Hz. Ali, Kfe ahlisine yle buyurdu: Ey Kfe ahlisi, muhakkak benim
boynumda bir bor var. Bu borcu sizin zerinize devretmek istiyorum. Dikkat ediniz haber
veriyorum: Reslullahdan (sallallah aleyhi ve sellem) sonra insanlarn en hayrls, Eb
Bekr, sonra mer, sonra Osmandr. (r.anhm) Sonra Hz. Ali; Allaha yemn ederim ki,
ben bunu nefsimi karlatrmak iin sylemedim buyurdu. Ve yle devam etti: Ey Kfe
ahlisi, benim boynumda bir bor vardr ki, bunu boynumdan karmak ve sizin
boyunlarnza yklemek istiyorum. Biliniz ki, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem)
yannda oturuyordum. Muviye de (rahmetullahi aleyh) Onun yanndayd. Reslullaha
(sallallah aleyhi ve sellem) vahiy indi. Benim elimden kalemi ald, Hz. Muviyenin eline
(vahiy yazmas iin) verdi. Allaha yemn ederim ki, ben kendimde birey (herhangi bir
znt) hissetmedim. nk ben biliyordum ki, bu hususta Allah telnn emri byleydi.
Dikkat ediniz! Mslman; benimle onun arasnda olan hdiseleri konumaktan ber (uzak)
olan kimsedir. Hz. Ali bu szleriyle Hz. Muviyenin kymetini bildirmi ve kalbinde ona
kar herhangi bir kin ve advet (dmanlk) olmadn aka beyn etmitir.
bn-i Abbsa (rahmetullahi aleyh) Hz. Muviye hakknda soruldu. Cevbnda: Hz.
Muviye benim indimde Hz. Ms gibidir. nk Allah tel Kurn- kermde Kasas
sresi 26. yetinde Msnn (aleyhisselm) cretle tutulmas hussunda iki kadndan biri
babasna: Ey babacm! Onu cretle tut. nk o, cretle tuttuun kimselerin
en kuvvetlisi ve en emnidir. diye sylediini Allah tel haber veriyor, ite bu yet-i
kerme nzil olduu zaman Cebril (aleyhisselm) Peygamberimize (sallallah aleyhi ve
sellem) geldi ve: Y Muhammed! Allah tel bu yet-i kermeyi Muviyeye
(rahmetullahi aleyh) yazdrman sana emrediyor. nk o, senin yazdrdklarnn (vahiy
ktiplerinin) en kuvvetlisi ve en emnidir. buyurdu.
Eb Hafs Akber yle buyurdu: Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) mmeti
iin koymu olduu her bir snnet, Allah telnn emriyledir.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem): Cennet ehlinden olmayan bir
kimse ile evlenmedim ve Cennet ehlinden olmayan bir kimseyi de
evlendirmedim. buyurdu. Enes bin Mlik (rahmetullahi aleyh) yle rivyet etti: Biz
Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem) yannda oturuyorduk. nmzde taze
hurma vard. Reslullah efendimiz hurmadan yemeye ve yedirmeye balad. Reslullaha
(sallallah aleyhi ve sellem) Y Reslallah! Hem yiyor, hem de yediriyor musunuz? diye
sordum. Peygamberimiz: Evet Cennette de byle yaparz, bazlarmz
bazlarmza yedirir. buyurdu.
Eb Hafs Akbernin (rahmetullahi aleyh), el-Mukn, erh-l-Hurak ve el-Hill
beyne Ahmed ve Mlik gibi kymetli eserleri vardr.
MER BN HSEYN EL-HIRAK:

Hanbel mezhebi limlerinden. Knyesi, Ebl-Ksm Hrakdir. 334 (m. 946)
senesinde vefat etmitir. Zamannn Hanbel mezhebindeki mehr limlerinden ilim
renmitir. Bu hocalarndan bazlar u ztlardr: Eb Abdullah bin Batta, Ebl-Hseyn
et-Temm, Ebl-Hseyn emun ve dierleri. Hanbel mezhebine gre yazd ElMuhtasar adl fkh kitab en mehr eseridir. Dier eserleri Baddda brakt bir evde
yangn sebebiyle yanmtr.
mer bin Hseyn Hrak, Ebl-Fadl bin Abds-semden naklen yle anlatmtr:
Birgn Feth bin ehrefin yanna gitmitik. Bize, dn bir rya grdm dedi. Ryasn yle
anlatt: Ryamda Hz. Aliyi grdm. Canm sana feda olsun ey mminlerin emri, bana
bireyler anlat dedim. Zenginlerin fakirlere tevzu etmesi ne gzeldir. Canm sana feda
olsun, biraz daha dedim. Fakrlerin zenginlere mihnet etmemesi ne gzeldir. Biraz daha
syle canm sana feda olsun dedim. Elinin iini ap bana gsterdi, avucunda u iir yazl
idi. (tercmesi):
Yaratldn yoktan,
leceksin yaknda,
Gideceksin dnydan.
Brak yer yapma,
u fn dnyda.
Kendine yer hazrla,
Ebed olan hrette.
1)
2)
3)
4)
5)

MER BCEYR:
Hads ve tefsr limi. Knyesi Eb Hafs olup, ismi mer bin Muhammed bin Bceyr
bin Hazmdr. Memleketine nisbetle Semerkand, Hemedn ve dedelerinden Bceyre
nisbetle Bceyr denildi. Muhaddis-i Mvernnehr ve Hfz- kebr lakb verildi. 223 (m.
838)de doan Bceyr, 311 (m. 923) ylnda vefat etti.
Hads limi olan babas; Bceyryi, hads-i erf renmesi iin, bata Msr, am
ve Badd olmak zere, eitli memleketlere defalarca gnderdi. Gittii yerlerde Ahmed
bin Abdlvhid bin md, s bin Hammd, Bir bin Muz Ukd, Ahmed bin Abde Dab,
Amr bin Ali Fils, Drimnin days Muhammed bin Muviye, Eb mir Ms bin mir,
Him bin Huld, Muhammed bin Him Bealbek, Sleymn bin Seleme, Eyyb bin Ali bin
Heysem Kenn, bn-i Hammd, Muhammed bin Ber Bendr ve daha pekok limden
ilim tahsil edip, hads-i erf dinledi. Yzbin hads-i erf ezberleyerek hads ilminde hfz
oldu. ok alt, slm ilimlerin inceliklerine vkf oldu. Hads ve tefsr ilimlerinde
zamannn ileri gelen limlerinden sayld. limler sika (gvenilir) olduunda ittifk ettiler.
Gnahlardan saknmada ve ibdette ok gayretli olduu bildirildi.
mer Bceyrden; bata olu Ebl-Hasen Muhammed bin mer olmak zere, Eb
Bekr Muhammed bin Ali bin smil a el-Keffl, Eb Yahy Ahmed bin Muhammed,
brhm bin shk Semerkand, Ali bin brhm bin Fudayl bin Hadds Kea, Muhammed
bin Muhammed Sabr, Ayn bin Cafer Semerkand, Ebl-Hasen Ahmed bin Muhtc
Ken, Muhammed bin Ahmed bin mrn a, Ali bin Bendr Sayrf, Eb Hatm ve
daha birok lim ilim renip, hads-i erf rivyet etti.
mer Bceyrnin rivyet ettii hads-i eriflerden birinde, Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem): mmetimin hepsi Cennete girer, istemeyen mstesn.
buyurdu. Eshb- kiram (r.anhm) Kim istemez? dediler. Bana itat eden Cennete
girer. Bana isyn eden istememitir. buyurdu.
mer bin Muhammed Bceyr, deiik ilimlerde birok eser yazd. Kaynaklarda
tefsr ilminde Kitb-t-tefsr ve hads ilminde Cmi-s-sahh adl eserleri hakknda
bilgi verilmektedir.
1)
2)
3)
4)

Hediyet-l-rifn; cild-1, sh. 780
RAMEHRMZ:
Byk hads limlerinden. Ad Hasen bin Abdurrahmndr. Doum trihi kesin
olarak bilinmemektedir. lk defa 290 (m. 902) ylnda randa hads, dinledi. Daha kk
yata babas Abdurrahmn bin Hallddan ilim renmeye balad. 360l (m. 970) yllarda
Ramehrmz ehrinde vefat etti.
Ramehrmz; Muhammed bin Abdullah el-Hadram, Kd Eb Hseyn el-Vdi,
Muhammed bin Hibbn el-Mzin, Ubeyd bin Ganm en-Neha, Hasen ibni Msenn,
Muhammed bin Osman bin Eb eybe, Ysuf bin Yakb, Ms bin Hrn ve zamannda
bulunan birok limden ilim renip, hads-i erf rivyet etmitir.
Kendisinden ise, Ebl-Hseyn Muhammed bin Ahmed Saydv, Hasen bin Leys eirz, Hfz Eb Bekr, Ahmed bin Ms Merdeveyh, Eb Abdullah bin shk en-Nihvend
ve birok lim ilim tahsil edip, hads-i erf rivyet etmitir.
Ramehrmz hazretlerinin rivyet ettii hads-i erfte, Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem), Eb Eyybe; Allah telnn rz olduu bir ameli
sana syliyeyim mi? diye buyurdular. Eb Eyyb; Evet, y Reslallah! deyince; ki
kimsenin aras bozulursa aralarn bulman, aralarnda buz ve dmanlk olunca
birbirlerini sevindirmendir. buyurdu.
Ramehrmz birok eser yazmtr. Bunlardan el-Muhaddis-l-fsl beyn-er-rvi
vel-v adl eseri usl-i hads sahasnda yazlm ilk kitaptr. Doktor Muhammed Accc elHatb tarafndan amda neredilmitir. Bu eserde Ramehrmz hazretlerinin yazd
hads-i eriflerden bazlar unlardr:
Hz. Ali buyuruyor ki: Birgn Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem)
buyurdular ki; Y Rabb! Halifelerime merhamet et! Bunun zerine Eshb- kiram;
Y Reslallah halifeleriniz kimlerdir? diye sul ettiler. Peygamber efendimiz (sallallah
aleyhi ve sellem); Hadslerimi ve snnetimi rivyet eden ve onlar insanlara
retendir. buyurdular.
Allah tel, benden bir hads duyup da bakasna ulatran kimsenin
yzn kymet gn aydnlatr. Nice fkh bilenler fakh deildir. Nice fkh
bilenler vardr ki, rendii kimseden daha fakhdir.
u kimseye kar mslmann kalbinde hynet ve aldatma bulunmaz:
Allah iin ihlsla amel edene, mslmanlara nashat edene ve mslmanlarn
cematine tbi olanlara.
Benden duyduunuzu insanlara bildiriniz. Sylemediim bireyi,
syledim eklinde rivyet eden kimseye, Cehennemde bir ev yaplr ve oraya
atlr.
mmetimden kim dni hussunda krk hads-i erf ezberlerse, kymet
gn Allah tel onu, fakhler ve limler zmresinde hareder.
mmetimden kymete kadar hak zere bulunan olacaktr.
mm- Ame buyuruyor ki: Hads renen ve bu snneti ihy edenlerden daha
efdal bir kavim bilmiyorum.
Sfyn- Sevr buyurdu ki: Niyetini gzel edip, hads renen kimse iin, daha
stn bir amel bilmiyorum.
Ebl-Hayr Bkrv diyor ki: Meclisime devam eden bir gen vefat etmiti. Onu
ryada grdm ve dedim ki; Allah tel sana ne mumele etti? Dedi ki; Beni
balad. Bunun zerine ben; Hangi sebeble Allah tel seni balad? diye sordum.
O gen; Hads renmem sebebiyle dedi.
Ramehrmz hazretlerinin yazm olduu dier eserler unlardr: Rab-lmteyyemn f ahbr-il-uk, Kitb-l-emsl, Kitb-n-nevdir, Kitbu Rislet-s-sefer,
Kitb-ur-rh, Edeb-n-ntk.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Kef-z-znn; sh. 1122
Siyer-i alm-in-nbel; cild-16, sh. 73
Fihrist; sh. 220
RVEYM BN AHMED:
Evliynn byklerinden. Knyesi Eb Muhammed olup, ismi Rveym bin Ahmed
bin Yezd bin Rveymdir. Badd limlerindendir. Hakkatlerin rifi, dnimizin emir ve
yasaklarn iyi bilen, kermet, himmet ve firset sahibi ve ok riyzetler ekmi bir lim
olan Rveym bin Ahmed, ayn zamanda fkhda ve tefsrde de byk limdir. Cneyd-i
Baddnin arkadadr. Rveym bin Ahmed Dvd-i Zhirnin mezhebinden idi. drs bin
Abdlkerm el-Haddddan krat okudu. 303 (m. 915) senesinde vefat etti.
Rveym bin Ahmedin geceleri uyuduunu gren olmamt. Sabahlara kadar
ibdet ederdi. mrnn byk bir ksmnda yats abdestiyle sabah namazn klmtr.
Gndzleri devaml oru tutard.
Byk lim Eb Abdullah bin Haff der ki: Byklerimizden be kiiye uyunuz.
Dierleri hakknda da doru syleyiniz. Bu be kii unlardr: Haris bin Esed el-Muhsib,
Cneyd-i Badad, Rveym bin Ahmed, Eb Abbs bin At, Amr bin Osman el-Mekk.
Bunlar, zhir ve btn ilimlerinin arasn birletirmilerdir.
Rveym bin Ahmedin Muhammed bin Cafer bin Heysemeden rivyet ettii hads-i
erfte, Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Ebdderdy Hz. Eb Bekrin
nnde yrrken grd ve buyurdu ki; Gnein, Peygamberler hari ondan daha
hayrl bir kimse zerine domad, Eb Bekrin nnden mi yryorsun?
Bundan sonra, Ebdderdy Hz. Eb Bekrin nnde yrrken kimse grmedi.
Kendisi yle anlatr: Birgn Badd bakadsn grmeye gittim, yannda bn-i
Sreyc de vard. hls konusunda sohbet ediliyordu. Beni grnce; te imdi eyh-i
ihls geldi dedi. Ben de onlara; Siz ihls hakknda konumaya neden baladnz? diye
sordum, bn-i Sreyc bana; Sen, ihls ile dnyy terk iddias gdyorsun. Halbuki
giydiklerimizde hi fark yok, ikimiz de ayn eyleri giyiyoruz. Senin stnln ve ihlsl
olman neden dolaydr? diye sordu. Bunun zerine; Biraz sabredin bunun cevbn
vereyim dedim. Sonra o meclisten kp evime gittim. Atmn zerindeki eeri kaldrdm.
Onun yerine bir kee paras koydum. Atn azndan gemini kararak, yerine bir ip
baladm. Sark ve cbbemi kardm. Yerine eski bir hrka giydim ve bama bir bez
sardm. Bu hlim ile tekrar onlarn yanna gittim. Orada bulunanlar ve bn-i Sreyc beni
bu hlimle grnce; Biz, byle senin yaptn gibi yapamayz. Senin hlsn tamamdr
dediler. Badd Bakads, atmn zerindeki keeyi aldrarak, yerine eer taktrd. Bana
da bir cbbe ve sark verdi. Bunun zerine bena, Sizin bana yaptnz bu ikrm da,
ihlsn bereketidir. dedim.
Rveym bin Ahmed hazretleri buyurdular ki: Allah tel rzsn tatte, gadabn
masiyyette (Ona isyn etmede) saklamtr.
Allah teldan rz olmak demek, Ondan gelen btn bel ve elemlerden zevk
almaktr.
Allah tel, sz ve amel kuvvetini verdikten sonra, senden konuma kuvvetini
alsa, ameli braksa hi zlme! nk, bu senin iin bir nimettir. Zr konumada fet ve
ziyan ok olur. Maksat, Allah telnn istedii i ve ibdetleri yapmaktr. Eer ameli alp,
sende konumay brakrsa, bararak ala ki, senin iin byk bir musbettir. Eer ikisini
birden alrsa; senin iin derd, ktlk ve byk bir yaradr.
Amelde ihls, iki cihanda Allah teldan karlk beklememektir.
Sabr; ikyeti terk etmek, bellara zevk alarak rz gstermektir.
Muhabbet sorulduunda; btn hllerde Allah telya uymaktr dedi ve u iiri

okudu:
Eer bana l dense,
Kabul ederim zevkle.
lme arana,
Derim ho geldin, merhaba.
Ftvvet; din kardelerinden grdn eziyetlere sabretmen ve onlar
affetmendir.
hls; ameline bakmamak, yan hibir zaman amelini beenmemektir.
Bir kimse limler ile oturup, onlarn bildii bir eye muhalefet etse, Allah tel o
kimsenin kalbinden mn nrunu alr.
Srrn muhafaza etmek, nefsini korumak ve farzlar eda etmek, Allaha yakn
olanlarn vasflarndandr.
ns; Allah teldan baka her eyden uzaklap, Allah tel ile olmaktr.
Zhd; dnyy kk grp, onun sevgisini kalbden silmektir.
Rveym bin Ahmed, tasavvuf yoluna dir birok eserler yazmtr. Galat-l-vcidn
adl eseri mehurdur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

SAD BN OSMAN (bn-i Seken):

Msrda yetien hads limlerinden. smi, Sad bin Osman bin Sad bin Seken elMsrdir. Aslen Msrl olup, bezzzlk yan kuma tccrl yapard. Knyesi, Eb Ali bin
Sekendir. bn-s-Seken diye mehr oldu. 294 (m. 908) senesinde Baddda dodu.
lim renmek iin birok yerleri dolat. Birok eser yazmtr. 353 (m. 964) senesinin
Muharrem aynda vefat etti. Vefatnda 59 yanda idi.
bn-i Seken, Irak, am, Cezre, Horasan ve Mvernnehr limlerinden EblKsm el-Begv, Sad bin Abdlazz el-Haleb, Muhammed bin Muhammed bin Bedr-lBhil, Eb Arbe el-Harrn, Muhammed bin Ysuf el-Ferber, bn-i Cs ve bunlarn
zamannda, Ceyhundan Nile kadar olan blgede yetien btn limlerden ilim alp,
hads-i erf rivyet etti. Bu ie o kadar ok nem verdi ki, toplad ilimlerden birok
eserler kaleme ald. Sahh-l-mntek adndaki eseri mehurdur. Kendisinden de, Eb
Abdullah ibni Mende, Abdlgan bin Sad, Ali bin Muhammed ed-Dekkk, Abdullah bin
Muhammed bin Esed-il-Kurtub, Eb Abdullah Muhammed bin Ahmed bin Yahy bin
Mferrec, Eb Cafer bin Avnillah ve daha pekok lim ilim alp rivyette bulundular. Onun
Sahh-l-mntek adndaki eseri Endls limlerinin eline ulap, orada yayld. Ondan
ok istifde ettiler.
Hads ilminde sika (gvenilir) bir limdir. Szleri ve rivyetleri hccettir (senettir).
O, hfz idi. Yzbinden fazla hads-i erfi, rvleri ve senetleri ile birlikte ezberlemiti.
Hads-i erflerin cerh ve tadilini, shhat ve illet derecelerini ok iyi biliyordu.
ok kymetli eserler yazmtr. Eshb- kiramn isimlerini, hl tercemelerini ve
rivyet ettii hads-i erifleri bildiren eser melliflerindendir. Hads ilminde mhim bir
kaynak olan bu eserlerinden Sahh-l-mntek, Marifet-s-Sahbe ve Snen-i
Shh-l-mesre adndaki eserleri ok mehurdur.
Slih bir zt olup, takv ve vera sahibiydi. Haramlardan ve phelilerden ok
saknrd.
Onun rivyet ettii bir hads-i erfte, Peygamber efendimiz buyurdu ki: Dnini
ve ahlkn beendiiniz bir kimse, size geldiinde (velsi olduunuz bir kza tlip
olursa) onu evlendiriniz! Eer byle yapmazsanz, yeryznde bir fitne ve byk
bir fesad zuhr edebilir.
Sad bin Osman diyor ki; Znnn- Msrnin yle dediini iittim: Btn
evliynn szleri u drt cmle etrfnda dnp durmutur.
1. Allah tely ok sevmelidir.
2. Dnyalklarn, yan haramlarn ve mekrhlarn azndan bile nefret etmelidir.
3. Allah telnn kelm olan Kurn- kerme tam uymaldr.
4. Gelecek olan her gnn, daha ktye gideceinden endielenmelidir.
1)
2)
3)
4)

Kef-z-znn; sh. 1106, 1074, 1075, 1712
SEHL BN MUHAMMED (Es-Sulk):

Nibrda yetien afi mezhebi fkh limlerinden. Knyesi Eb Tayyib olup, ad
Sehl bin Muhammed bin Sleymn bin Hrn bin Ms bin s bin brhm es-Sulk efidir. Sehl bin Muhammed, fkh ilminde imm olup, meselede mctehid idi.
Nibrda mftilik yapmtr. Sehl bin Muhammed, 387 (m. 997) senesi, Muharremin
yirminc Cuma akam vefat etti. Fakat vefat trihinde ihtilf vardr. 402 (m. 1011)
senesinde vefat etti diyen limler de vardr.
Sehl bin Muhammed hazretleri; babasndan edeb, fkh ve hads ilmini rendi.
Ayrca Ebl-Abbs el-Esm, Eb Ali Hamid el-Hirev, Eb Amr bin Nceyd ve birok
limden ilim rendi ve hads-i erf dinledi. Kendisinden ise; Hkim Eb Abdullah, Hfz
Eb Bekr el-Beyhek, Muhammed bin Sehl, Eb Nasr e-azyhy ve birok lim ilim
rendi ve hads-i erf rivyet etti.
Sehl bin Muhammed, din ve dny bilgilerinde sz sahibiydi. Zamannn btn
limleri, onun byk lim ve imm olduunda ittifk etmilerdi. lim ve ameli ok olduu
iin, kendisine ems-l-slm slmn gnei denilmitir. Eb Tayyib, babasnn
vefatndan sonra ders vermeye balad. lim meclisine, beyzden fazla byk lim
gelirdi. Eb Tayyib yle bir zt idi ki, daha kendisine sul sorulmadan cevbn sylerdi.
Eb Tayyib vefat edince, talebeleri Nibrdan ayrlp eitli memleketlere gidip, oralarda
slm bilgilerini rettiler.
Sehl bin Muhammed iin, Abdlazz bin Abdlmelik; Ben ok yer dolatm. Fakat
Sehl gibi bir zt gremedim. Eb sm el-Abbd; Sehl bin Muhammed imm, edeb
sahibi, fakh, kelm limi ve nahiv limi idi Eb shk; Sehl fakh, edb idi. limler
ondan ok istifde ettiler. Hkim ise; O fakh, edb, Nibr mftisi ve mfti olu mfti
bir zt idi. demitir.
Hfz Esr-d-dn Eb Abdullah Menkb-i afi adl eserinde; Sehl bin Muhammed
ok byk lim idi. nsanlara ok faydas oldu. Asrnn mm- afisi idi. Eer mm-
afi hazretleri grseydi onu ok sever stn tutard. demektedir.
Abdlvhid el-Lahm yle anlatr: Sehl bin Muhammedin gzleri aryordu. Bu
srada, da birok lim, huzruna ilim renmek iin geliyorlard. Eb Abdurrahmn esSlem, Sehl bin Muhammedin huzruna gelerek; Ey imm, senin gzlerin kendi yzn
bir grseydi, ar diye bir ey kalmazd dedi. Sehl hazretleri bu sz duyunca sevindi ve
tebessm etti.
Sehl bin Muhammed hazretlerinin Ebdderddan (rahmetullahi aleyh) rivyet
ettii hads-i erfte Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem): Ey insanlar!
Biliniz ki hilm, yumuak huylu olmaya almakla elde edilir. lim limden
iitilerek renilir. Kim hayr isterse, ona verilir. Kim erden (ktlkten) kaarsa
ondan korunmu olur. buyurmutur.
Sehl bin Muhammed buyurdu ki; Zamansz ie balyan kendini skntya sokar.
Bir iin tamam yaplamazsa, hepsinden vazgememelidir. Reslullah efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem); Size emrettiklerimi gcnz yettii kadar yapnz.
buyuruyor.
Skntl zamanda, insan dostlarna muhtatr.
1)
2)
3)
4)
5)

Tehzb-l-esm vel-lga cild-1, sh. 238
SEMNN MUHB:
Evliynn byklerinden. Knyesi Ebl-Ksm, Ebl-Hasen ve Eb Bekr olup, ismi
Semnn bin Abdullah (Hamza) Havvastr. Allah telya k olmas ve akna dir szleri
ve yaaynn dilden dile dolamas, kendisine Muhib (k) denilmesine sebep oldu.
Aslen Basral olduu iin Basr, Badda yerletii iin Badad nisbet edildi. O ise,
gerek k olmadn syliyerek, kendisine Kezzb dedirtmeye gayret ederdi. Cneyd-i
Badad hazretlerinin devrinde yaad. Ondan sonra 320 (m. 932) ylnda vefat etti.
Irak ulem ve evliysnn byklerinden olan Semnn Muhib; Srr-yi Sekat,
Muhammed bin Ali Kassb, Eb Ahmed Kalnis ve Cneyd-i Badad gibi zamann
bykleriyle sohbet etti. Onlarn rhlara gda, dertlere dev, dny ve hret sedetine
sebep olan ders ve sohbetlerinden istifde etti. Kendisi de insanlara nashat eder, onlar
Cehennem ateinden kurtarmaya gayret ederdi. Birok talebe yetitirdi. Zamann btn
lim ve evliys kendisine itibar ederdi. Evliynn byklerinden Cafer Huld ve Abdullah
Rz, onun talebeleri arasndayd.
Dnyya hi ehemmiyet vermezdi. Gnde beyz rekat nafile namaz klmay det
edinmiti. Konumasnn gzelliiyle tannd. Konutuu zaman kelimeleri ok ince bir
ileyile cmlede yerlerine koyard. mr, hep muhabbetten, sevgiden konumak, Allah
telnn rzsn kazanmaya davet etmekle geti. Szlerinin tatll gnlleri alr,
dinleyenlere ferahlk verir, hayran brakrd. Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem)
Allah tel refktir. Yumuakl sever, sertlik edenlere vermedii eyleri ve
baka hibir eye vermediini yumuak davranana ihsn eder emrine uyup, yle
hareket ederek yaad.
kinci binin yenileyicisi, byk lim, mm- Rabbn hazretleri, Semnn Muhib ve
onun gibi klarn hlini yle aklamaktadr: Kalb, ruh ile nefs arasnda bir kpr
gibidir. Marifetler, feyzler, kalbe ruh vastas ile gelir. Hakki kulluk, Onu sevmek ve
Ondan baka hereyden vazgemektir. Kalbleri birbirine balayan ba, muhabbet badr.
Bir insan bir velyi grp, konuarak veya kitaplarn okuyarak, onun dinimize tam bal
olduunu anlayp sever. Reslullah ok sevdii iin, onun izinde bulunanlar da sever.
Sevince, hep onu dnr. Kalbini, onun kalbine balam olur. Kalbini balaynca, oradan
salmakta olan nrlar almaya balar. Ne kadar ok severse, o kadar feyz alr.
Genliinde evlenmedi. leri yalarda, snnete uymak iin sliha bir hanmla
evlendi. Bir kz ocuu oldu. yana gelince, ona ok byk bir muhabbetle
balandn grd. Bir gece ryada, kymetin koptuunu, her gruba bir baka bayran
datldn grd. ok parlak, gzleri kamatran bir bayrak, bir grup tarafndan
tanyordu. Bu bayran sahipleri kimdir? diye sordu. Cevaben; Bu, klarn
bayradr. Mide sresinin ellidrdnc yetinde melen; O, onlar sever, onlar da
Onu sever buyurulmu olan kavmin, Onu ok seven klarnn bayradr diye
sylediler. Semnn bu gruba karmak iin yaklanca, ilerinden birisi onu itti. sminin
Muhib olduunu belirtti. Cevaben Fakat senin kalbin bakalarna meyledince, ismini
klar grubundan kardk dedi. Bunun zerine inlemeye ve szlanmaya balad.
Allahm! Senin sevgine ortak olacak, muhabbet yolunda engel olabilecek hereyden beni
kurtar! diye dua etti. Ertesi gn uyandnda, ocuunun damdan dp ldn
belirten bir ferydn koptuunu duydu.
Baddda bir kadn Semnnu grd. Ona k oldu. Gelip, Semnndan kendisiyle
evlenmesini istedi. Reddedilince, Cneyd-i Badad hazretlerine gitti. Semnna syle,
benimle evlensin dedi. Cneyd-i Badad hazretleri kadn huzrundan kartt. O srada
Baddda Gulam Halil adnda fitneci bir adam vard. Tasavvuf ehli olan, Allah telnn
sevgili kullaryla uramakla meguld. Semnn Muhibin de halk tarafndan ok
sevilmesini hi hazmedemiyordu. Kadn, Gulam Halile gitti. Allahtan korkmadan iftira
ederek, Semnn benimle zin etti dedi. O da bunu frsat bilip, doru halifenin yanna
gitti. Semnnu ikyet etti. Halife de Semnnu yakalatp, idama mahkm etti. Cellt
gelip, idm iin izin istendiinde, halifenin dili tutulup birey syleyemedi. Semnn
hazretlerinin idam tehir edildi. Halifeye o gece ryasnda bir adam: Senin saltanatn,
Semnnun hayatna baldr. Onun lm, senin de sonun olur dedi. Halife ertesi gn
Semnnu serbest brakp zr diledi. Yapt hatya piman oldu. ok ikrmlarda
bulundu.
bn-i Mesrk anlatr: Semnn Muhib, hac dn bir ehre urad. Halk vazn
dinlemek istediklerini sylediler. Cmide vaza balad. Kimsenin dinlemediini grnce,
yzn kandillere dnp; Size hitap ediyorum dedi. Btn kandiller yere dkld.
Birgn Semnn:
Srrmn kefini bilirken, dilersin cmle ahvlim,
Sen nasl istersin, benim bakas ile yok hlim.
beytini okuyunca; talebelerinden biri arkadana, Dn gece kydeydim. Ryamda
hocamn ektii hastalk iin Allah teldan if isteyen sesini iittim dedi. Dier
talebelerden de buna benzer rya grenler anlattlar. Bu szler, idrar tutulmasndan sknt
eken ve hastaln kimseye sylemeyen Semnna iletilince; sabrn gizleyip, hastaln
aa vurdu. Mekteblerin nlerine gider ocuklara, Onun her emrine rz gstereceine
sz verip de, isyn eden bu yalanc amcanz iin dua edin diye yalvarrd.
Semnn Muhib bir gn sohbette, srtn bir aaca dayayarak etrfnda yarm
ember yapm dinleyenlere, muhabbetten bahsederken, kk bir kuun ondan uzak
olmayan bir yere konduunu grd. Kua doru ynelerek konumasn devam ettirirken,
birden ku gagasyla topraa vurmaya balad. Hareket o kadar iten ve devamlyd ki,
gagasndan kan geliyordu. Muhabbetten kendini kaybeden kuun, tatl bir rpermeyle
baylp yere dtn ve ldn grdler.
Birgn Baddda, hayrsever birinin drtbin altn sadaka dattn grd.
Arkada Eb Muhammed Megazilye Gryor musun, bu zt ne kadar sevb iledi.
Bizim elimizde para yok. Eer bu datlan para kadar sevb kazanmak istiyorsak, biz de
gidip her bir altn iin, bir rekat namaz klalm buyurdu. Arkadayla beraber drtbin
rekat namaz kldlar.
Semnn hazretleri; Muhabbet; Allah telya giden yolun asl ve essdr
buyururdu. Nitekim, Allah tel Peygamberi iin (sallallah aleyhi ve sellem) Sen
olmasaydn, lemleri yaratmazdm buyurarak, Reslullahn Habbullah olduunu
beyn etmektedir. Muhammed Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) mahbb-i
Rabbillemndir. Yan Allah telnn sevgilisidir. Her eyin en iyisi sevgiliye verilir. Allah
tel da hereyin en iyisini, Muhammed aleyhisselma ihsn etti. Mesel, Allah telnn
kullar arasnda ondan daha fash ve tatl szl kimse grlmedi. Mbrek szleri gayet
kolay anlalr, gnlleri alrd ve rhlar cezbederdi. Sz syledii zaman, kelimeleri inci
gibi dizilirdi. Semnn Muhib de dier Allah dostlar gibi, hayat boyunca Peygamberimize
(sallallah aleyhi ve sellem) uymaya alt. Onun gibi konumaya, sevgi ve muhabbetde
de Ona benzemeye ok gayret ederdi.
Buyurdu ki:
Tasavvuf; hi bir eye sahip olmaman ve hibir eyin de sana sahip olmamasdr.
Allah tely sevenler, dny ve hret erefine kavuarak gittiler. nk
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem); Kii sevdii ile beraberdir buyurdu.
Muhabbet, sevenle sevileni birbirine celb ettii zaman kemle erer.
hrette en ok mesd olanlar, Allah en ok sevenlerdir. nk hret demek,
Ona ynelmek ve Ona kavumak sedetine ermek demektir. Tvbe, sabr, zhd, korku
gibi makamlar, muhabbetin kollarndan birini elde edebilmek iin bir takm yollardr. Esas
olan ise, Allahtan bakasna kalbde yer vermemek, temizlemektir. Bunun da balangc;
Allaha, hrete, Cennet ve Cehenneme inanmaktr. Bu mndan korku ve mid doar.
Hayatta olduumu hatrlatp, sevgiliden ayr olduumun almeti olduu iin,
lemde grdm her eyden nefret etmeyince, muhabbetimin saflna inanmam.
Kulun Hakka ulamasnn balangc, vcdunun ihtiylarn gidermekle
uramaktan vazgemesidir. Haktan uzaklamasnn balangc da, nefsine uyup onunla
har-neir olmasdr.
Birey, kendinden daha ince bireyle ifde edilebilir. Muhabbet, o kadar incedir ki,
onu aklamak iin ondan ince birey bulmak mmkn olmadna gre; muhabbet, dil ile
ifde edilip anlatlamaz.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Vies des Saints Musulman; sh. 265
Kashf-al-Mahjub; sh. 136
Risle-i Kueyr; cild-1, sh. 122, cild-2, sh. 616
Nefeht-l-ns trc. sh. 153
TABERN:
Mehr tefsr, hads ve fkh limlerinden. smi, Sleymn bin Ahmed bin Eyyb
bin Mutayr e-m el-Lahm et-Tabern olup, knyesi Ebl-Ksmdr. 260 (m. 873)
senesi Safer aynda amn Taberiyye kasabasnda dodu. sfehna yerleti. 360 (m.
970) senesi Zilkade aynn sonlarna doru 100 yalarnda vefat etti. sfehan ehrinin
giriinde Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) Eshbndan olan Hammd ed-Devrnin
kabri yanna defnedildi.
Tabern; Him bin Mrsed et-Tbern, Eb Zra es-Sekaf, shk ed-Debr,
drs el-Attr, Ber bin Ms, Hafs bin mer, Abdullah bin Mahmd bin Sad bin Eb
Meryem, Ali bin Abdlazz el-Begv, Mikdm bin Dvd er-Reyin, Yahy bin Eyyb elAllt, Eb Abdurrahmn en-Nes ve daha pekok limden ilim alp, hads-i erf
rivyetinde bulundu. Kendisinden de; Eb Huleyfe el-Cemh, bn-i Ukde, Eb Nuaym elHfz, Eb Hseyn bin Fzih, Abdan, Cafer el-Feryb, Eb Abdullah bin Merde el-Hfz
ve daha birok lim ilim rendi ve hads-i erf rivyet etti. Byk hads limlerinden
olan Tabern, gvenilir, salam, hadste hccet (yzbinden fazla hads-i erfi
senetleriyle birlikte ezbere bilen) nvanna sahiptir. Onun ilmi ve rivyet ettii hads-i
erfler, btn slm lemine yayld. Kendisine; Bu kadar hads-i erfi ezberleme
bahtiyarlna nasl kavutun? diye sorulduunda; Otuz sene kuru hasr zerinde
uyudum. buyurdu. lim tahsili iin rahat terk ederek sde bir hayat yaad. Otuz sene
ilim urunda seyahat yapt. Bu yolda fedkrlktan kanmad. Her iini Allah telnn
rzs iin yapar, Onun kullarn Cehennem ateinden kurtarmak iin alrd.
Talebelerinden Eb Abbs irz, Tabernden yzbin hads-i erf yazdn, gvenilir,
salam bir muhaddis olduunu bildirmekte ve hocasnn ne derece ilim sahibi olduunu
veskalandrmaktadr.
mm- Eb Bekr-i Mukr, bir gn mm- Tabern ve Eb eyh ile mescidi
sedette oturuyorlard. Birka gnden beri alard. Yats namazndan sonra mm- Eb
Bekr, dayanamyarak, ok sklm bir hlde: Am y Reslallah dedikten sonra, bir
keye ekildi. ki arkada kitap okuyorlard. Seyyidlerden bir zt, iki hizmetisi ile
gelerek Kardelerim! Dedem Reslullahtan (sallallah aleyhi ve sellem); a olduunuz
iin yardm istemisiniz. Biraz uyumutum. Sizi doyurmam emir buyurdu dedi ve
getirdiklerini beraber yediler. Artan da brakp gitti.
Tabern buyurdu ki; limlerin ouna gre, bir kimsenin vcdu salam olur, akl
banda olur, bir yere borcu olmaz ve evli olmayp malszla sabredebilirse veya evli olup
da, oluk-ocuu da sabrederlerse, bu kimsenin btn maln sadaka vermesi caiz olur.
Bu saydmz artlardan biri eksik olursa sadaka vermesi mekrh olur. Baz limler,
sadakas kabul olmaz buyurdu. mer (rahmetullahi aleyh) da byle buyurdu.
Yalnz, Allah telnn rzsn kazanmay arzu eden mm- Tabern, birok kitap
yazd. Eserleri, elden ele, szleri dilden dile, nesilden nesile zamanmza kadar ulat.
Bunlardan; Kitb- Delil-n-Nbvve, Kitb-s-Snne, Tefsr- kebr, Kitb-t-tvlt,
Tefsr-l-hasen, Kitb-l-mensik, Kitb-d-dua, Kitb- Msned-i Sfyn, Kitb-
Msned-i ube, Kitb-n-nevdir, Kitb-r-rmi, Kitb-l-evil, Kitb- hads-i amiyyn,
Mucem (ikiyz czdr), Mucem-l-evst ( cilttir), Marifet-s-Sahbe, Redd alelMutezile, Redd al Cehmiyye, Makrim-l-ahlk-l-Iz, Fedl-ul-ilm, Ez-Zhr an Enes,
Hads-i Mlik bin Dnr, Hads- Hamza ez-Ziyd, Fedill-Erbaat-ir-Ridn, Kitb-tTakara ve daha birok eser onun kitaplar arasndadr.
Tabern (rahmetullahi aleyh) anlatr: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)

efendimizin amcasnn olu bn-i Abbs yle bildirdi: Scak bir gnde Hz. mer leye
doru Mescid-i sedete geldi ve bir keye yalnz bana oturdu. Bir mddet sonra Eb
Bekr (rahmetullahi aleyh) geldi. mer (rahmetullahi aleyh) ona: Senin bu saatte evinden
kmana hangi ey sebeb oldu? Eb Bekr (rahmetullahi aleyh): Almn iddetli olmas
buyurdu. Bunun zerine mer (rahmetullahi aleyh): Ben de ayn sebeple dar ktm
diye mukbele etti. O ikisi konumalarna devam ederken, Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) evinden kp mescide geliyordu. Onlar grnce selm verip: kinizi de bu
scakta evden karan ey nedir? buyurdular. Onlar da: iddetli alktan hsl olan
sknt... diye cevap verdiler. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) tebessm buyurup
ve: Vallahi beni de evden karan ey ayn skntdr. buyurup tesellide bulundular
ve hep birlikte Eb Eyyb el-Ensr hazretlerinin evinin nne geldiler. Eb Eyyb elEnsr (rahmetullahi aleyh) Reslullah efendimiz iin hergn, hurma, st ve benzeri
eyler hazrlard. Bugn her nedense geciktirmiti. Daha dorusu hazrlam olduu ilk
yemei ocuklarna yedirmiti. Kendisine it hurma bahesinde ileri vard. Oraya gitmiti.
Baheden kp eve doru geliyordu. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) ve iki Eshb
kapda bekliyorlar, hizmetisi de onlarla ilgileniyordu. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem): Eb Eyyb nerede? buyurdular. O cevbn verecei srada Eb Eyyb
(rahmetullahi aleyh) geldi ve Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) ve
beraberindekilere selm verdikten sonra merakla: Y Reslallah her zamanki, geldiiniz
vakitte gelmediniz, nasl olduda erken ktnz; bir emriniz mi var idi? deyince, Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem): Doru syledin buyurdular. Eb Eyyb el-Ensr
(rahmetullahi aleyh) durumu kavramakta gecikmedi. Hemen hurma bahesine gidip,
henz olgunlamam taze hurmadan, olgun taze hurmadan ve kurumaya yz tutmu
hurmalardan toplayp getirdi. Reslullah efendimiz: Neden taze hurmalar kopardn?
Bize sdece kurumaya yz tutanndan getirsen de yeterdi. buyurunca, Eb Eyyb
el-Ensr (rahmetullahi aleyh): Bahemin bu eit hurmasndan yemenizi istedim.
Ayrca sizler iin bir hayvan keseceim dedi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
bunun st veren bir dii olmamasn tenbih ettiler. Eb Eyyb el-Ensr (rahmetullahi
aleyh) st vermeyen dii bir kei kesti. Derisini yzp hanmna teslim etti ve etin
yannda ekmek de piirmesini tenbih etti. Et ve ekmek piirilip getirilince, Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) bir ekmek alp ierisine bir miktar et koydular. Eb Eyyba
(rahmetullahi aleyh) uzatarak; Bunu kzm Ftmaya ulatr. Zr onun bugnk
kadar a kald gn olmamtr. buyurdular. Sonra, hep birlikte oturup ikrm edilen
yemekleri yediler. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Ekmek, et, taze hurma,
kuru hurma ve yeni olgunlamaya yz tutmu hurma!.. diye buyururlarken
mbrek gzleri nemlendi ve Canm kudret elinde tutan Allaha and olsun ki: Bu,
kymet gn sorulacamz nimettir? buyurdular.
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) bu nashatlar, yanlarndaki Eshbnn
gzlerini de yaartt. Bu hl zerine Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): te buna
benzer bir nimete kavutuunuzda, elinizi o nimete uzatrken, Bismillah deyin.
Doyunca da: Bizi doyuran ve zerimize nimeti indiren ve bunu fadl ve
kereminden veren Allaha hamd olsun deyin, ite byle demeniz, o nimetten
size sorulan soruya denk bir cevp olur. buyurdular.
Sonra Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) ayaa kalkarak Eb Eyyba
(rahmetullahi aleyh): Yarn bize gelmeyi unutma. buyurdular. Fakat Eb Eyyb
(rahmetullahi aleyh) bu tenbhi duymad. Bunun zerine mer (rahmetullahi aleyh) Y
Eb Eyyb, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) yarn gelmeni emrediyor dedi ve
ayrldlar. Ertesi gn Eb Eyyb (rahmetullahi aleyh) Reslullahn (sallallah aleyhi ve
sellem) huzruna geldi. Yannda criyesini de getirmiti. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) Eb Eyyba (rahmetullahi aleyh), Bu criyene hayrl tavsiyede bulun.
nk bunlar yanmzda bulunduklar srece ancak hayr gryoruz. buyurdular.
Eb Eyyb el-Ensr (rahmetullahi aleyh) eve dnnce kendi kendine: Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) criyem iin hayr tavsiyede bulunmamz emretmesinden
maksat, criyeyi serbest brakmaktr. nk en hayrls da budur deyip, criyeyi azd
etti.
Tabern hazretlerinin rivyet ettii hads-i erflerden bazlar yledir: Reslullah

(sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki:
lm melei bir adamn cann almaa gitti. Kalbini yoklad, kalbinde bir
ey bulamad. enesini ayrd bakt ki, dili bir kenarda Kelime-i tevhd getiriyor.
Bu Kelime-i ihls sayesinde gnahlar magfiret edildi.
Ana ve babasnn veya bunlardan birinin mezarn her Cuma gn ziyret
eden kimse, magfiret edilip iyilerden yazlr.
llerinizi ancak iyilikle yd ediniz. ayet onlar Cennetlik ise, onlar
hakknda kt sylemekle gnahkr olursunuz. Cehennemlik iseler, zten
bulunduklar hl kendilerine yeter.
Ben, kymet gnnde yerdeki aa ve kum saylarndan daha ok efat
ederim.
Bir kiinin kendi hnesi, ailesi, ocuklar, hizmetileri hussunda sarf
ettii ey, kendisi iin bir sadakadr.
Eer en aa derecedeki bir Cennet ehlinin bezek, ss ve znetleri,
btn dnynn znetleri ile karlatrlsa, azz ve cell olan Allah telnn
mmin kuluna hretteki bu ihsn, btn dny ss ve znetterinden stn
gelirdi.
Allah tel kymet gn, dem aleyhisselm bir milyar insana
efati klar.
Gnahn keffreti, pimanlktr.
Gnahlarn yleleri var ki, onlar ancak geim hussunda ekilen
skntlar yok eder.
haslet vardr ki, mslman olan kimsenin dnyda sedeti
cmlesindendir. Bunlar da: Slih komu, geni ev, kolayca binilir hayvandr.
phe yok ki, Allah tel, slih mslman sebebiyle, komularnda olan
yz bely defeder.
Size bir ey emrettiimde onu yapnz, bir eyden nehyettiimde ise
ondan elinizden geldii kadar kannz.
Her mmin gnah ile eskimi ve tvbe ile yamanmtr. Bunlarn
hayrls, tvbe hlinde lenidir.
Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) mndan soruldukta buyurdular ki;
O, sabr ve cmertliktir.
Amellerin en makbl, yapmasna insanlarn zorland amellerdir.
Sabr bir insan farz edilse, keremli bir adam olurdu. Allah tel
sabredenleri sever.
Viz olarak lm yeter.
Allah tel: Ey Cebril, iki gz kr olann mkfatnn ne olduunu
bilir misiniz? buyurdu. Cebril: Allahm! Seni noksan sfatlardan tenzih
ederim. Biz ancak bize bildirdiini bilebiliriz dedi. Allah tel: Onun
mkfat, ebed olarak Cennette kalmak ve benim cemlime bakmaktr
buyurdu.
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) olu brhm vefat ettii zaman, mbrek
gzleri yaard. Bu hli gren Sahbe (r.anhm): Siz bize alamay men etmediniz
mi? dediklerinde, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Bu gzya, bir
merhamet ve acma neticesidir. Allah tel kullarndan merhametli olanlara
rahmet eder buyurdu.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bir zta, Nasl sabahladn? buyurdular.
O zt da: Hayr zereyim dedi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) ayn suli defa
tekrarladlar ve nc de o zt: Allaha hamd- senalar olsun deyince, Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem): te senden bu cevb bekliyordum, bunun iin bu
soruyu tekrarladm buyurdu.
Kim ki din ve dnysnda rahat ve huzr iinde olmak isterse, vera
bakmndan kendisinden stn ve servet bakmndan kendisinden dk
olanlara baksn.
Muhakkak Kurn- kerm bir zenginliktir ki, onun stnde zenginlik
olmad gibi, onunla beraber de fakirlik yoktur.
Allah tel bir kuluna hayr murd ettii vakit, onun gnahnn cezasn
acele ile dnyda kendisine ektirir.
Yedirip kreden, oru tutup sabreden gibidir.
Allah korkusundan mminin kalbi rperdii vakit aacn yapraklar
der gibi gnahlar dklr.
Herhangi bir mmin ki, Allah korkusundan sivrisinein ba kadar da
olsa gznden bir damla ya kar, sonra scakl yzne deerse, Allah tel
onu Cehenneme haram klar.
Fakirlik, mmin iin, atn yanandaki dizgin ve alnndaki beyazdan
daha ssldr.
Mminin dnydaki hediyesi yoksulluktur.
Sizin herbiriniz kreden dile, kreden kalbe shib olsun. Bir de hireti
hussunda kendisine yardmc olacak bir kadn elde etsin.
Azz ve cell olan Rabbim, Mekke vadisini altn yapp emrime verilmesini
bana bildirdi. Ben dedim ki: Ey Rabbim, bunu istemem. Bir gn a, bir gn tok
olarak yaayaym, bu bana yeter. Acktm gn, sana tazarr ve niyazda
bulunurum. Doyduum gn de sana hamd eder ve senda bulunurum.
Drt ey zorlukla elde edilir: Susmak ki, ibdetin balangcdr. Tevzu,
ok zikir ve az varlk ile yetinmektir.
Allah telya ynelen kimseye, Allah tel her hususta yeter ve
ummad yerden onu rzklandrr. Fakat dnyya ynelen kimseyi de, dnyya
havale eder.
Benim bildiimi bilseydiniz, az gler ok alardnz.
Kim ki kalbinden sadakat ve ihls ile L ilhe illallah derse, ona Cennet
vcib olur.
Deveni bala, sonra tevekkl et.
Her derdin bir derman vardr. Bilen bildi, bilmeyen bilemedi. Yalnz
lmn resi yoktur.
Siz altnlarnz atele denediiniz gibi, Allah tet da kullarn bellarla
tecrbe eder. Kimisi, tam ayar hlis altnn ayn parlaklkta ateten kt gibi,
parlak kar, denemeyi kazanr, kimisi biraz kark bir ksm da yanm ve
kararm olarak tecrbeden kar.
Allah tel kulunu sevdii vakit onu ibtil eder, dert verir. Fazla sevdii
vakit onu iktin eder, yan mal ve evld diye kendisinde bir ey brakmaz.
Azz ve cell olan Allah tel, rahatlk ve ferahl rz ve yaknde, gam,
keder ve tasay da, phe ve kzgnlkta klmtr.
Bir kavmi sevip onlarla dostluk kuran, kymet gn onlarla
harolacaktr.
Bidat sahibine hrmet eden kimse, slmiyeti ykmaa yardm etmi
olur.
Kul, ibdeti zayf olduu hlde, gzel ahlk sayesinde, hretin yksek
derece ve erefli menzillerini kazanr.
Kurn- kermi hatim edenin duas kabul olunur.
Kt huy, balanmayacak bir gnah, kt zan ise kokan bir gnahtr.
Allaha gnl holuu ile ibdet et. ayet buna gcn yetmiyorsa,
holanmadn eyde sabret. Zr byle yapmanda senin iin ok hayr vardr.
Mslmann mslman korkutmas hell olmaz.
yiliklerine sevinen, ktlklerine zlen kimse mmindir.
lde yalnz kalan kimse birey gayb ederse, ey Allahn kullar, bana
yardm ediniz desin! nk Allah telnn sizin gremediiniz kullar vardr.
Allah tel, hereyi yoktan var etti. Herey iinden insanlar sevdi,
kymetlendirdi. nsanlar iinden de, setiklerini Arabistanda yerletirdi.
Arabistandaki seilmiler arasnda da, beni seti. Beni, her zamandaki
insanlarn seilmilerinde, en iyilerinde bulundurdu. O hlde, Arabistanda bana
bal olanlar sevenler, benim iin severler. Onlara dmanlk edenler, bana
dmanlk etmi olurlar.
Bir kimse namaz sonunda, defa sbhne rabbike yet-i kermesini

okursa, yetiir miktarda sevba kavuur.
demolunun hatlarnn ou dilindendir.
Hayr olmayan her szden dilini ek, ancak bu sayede eytana galebe
alarsn.
nsanlar ksmdr; bir ksm krda, bir ksm selmette ve bir ksm da
helktedir. Krda olanlar, Allah zikredenlerdir. Selmette olanlar, diline sahip
olanlardr. Helka gidenler ise, btl ve bo szlere dalanlardr.
tiraz terkedin, zr onun hikmeti anlalmaz ve fitnesinden emn
olunmaz.
Gzel sz ve yemek yedirmek, Cennete girmenizi kolaylatrr.
Allahtan kork, takvya devam et, bir kimse senden bildii bir kusurdan
dolay seni ayplarsa, sen de bildiin bir kusurdan dolay onu ayplamaa
kalkma, gnh onun, sevb ise senin olur. Ve kimseye kt sz syleme.
eytann, insann gzne ekecek srmesi, kt sz syletmek iin
azna koyup yalataca eyi, koklatmak iin burnuna srecek kokusu vardr.
Azna srecei; yalan, burnuna ektirecei; gazb, gzne srecei; uykudur.
Gybeti dinleyen de, gybet edenlerden biridir.
Kimin yannda bir mmin (aleyhinde konuulmakla) zillete drlr de,
ona, yardma gc yettii halde yardm etmez, onu zilletten kurtarmazsa,
kymet gn mahlkt arasnda Allah tel onu zell eder.
Fciri anmaktan ekiniyor musunuz? Onun her hlini aklayn ki, herkes
onu bilsin. Onda olan hller ile onu anlatnz ki, insanlar ondan kendilerini
korusunlar.
Allah katnda en sevimliniz, ahlk en gzel olannz ve halk ile gzel
geinip lfet eden ve lfet olunannzdr. Allah katnda en sevimsiz olannz da,
insanlar arasnda lf gtrp getiren, dostlarn arasn amak iin alan ve
temiz insanlara kusur arayannzdr.
mmetimin hayrls, dinde keskin ve titiz davranandr.
Kzdn vakit, skt et.
Gadbndan ekinen kimseden, Allah tel azbn men eder.
Rabbinden zr dileyenin zrn Allah tel kabul eder. Dilini koruyan
kimsenin kusurunu Allah gizler.
lim renmek; almak ve skntya sabretmekle, hilm; ahlk
gzelletirmek ve bu yolda gayret etmekle mmkndr. Hayr isteyene hayr
verildii gibi, ktlkten saknan da korunur.
Mslman, yumuakl ile, gndz oru tutan ve gece ibdet edenler
seviyesine ykselir. Bunun aksine olarak gadab sebebiyle, inat zorbalar
seviyesine de debilir ve sz aile efradndan baka kimseye gemez olur.
Allah tel, yumuak tabiatl ve utanga olanlar, zengin olup iffet
sahibi bulunanlar, nfsu kalabalk olduu hlde fakir olup mtteki olanlar
sever. irkin sz syleyen, ar tabiatl, srarl olarak dilenen ahmaklar
sevmez.
Allah tel, kymet gn mahlkt maher yerinde toplad zaman,
Arn altndaki bir delll defa Ey mn edenler, Allah tel sizi affetti. Siz
de birbirinizde olan hakknz balayn diye seslenir.
Kymet gn insanlar Mevkifte toplandklar zaman dellal; nsanlar
affedip, mkfatlar Allah zerinde olanlar kalksn ve Cennete girsinler diye
seslenir. Bunun zerine binlerce insan kalkar ve hesap grmeden Cennete
girerler.
ey vardr ki, mmin olduu hlde bunlar yapan ve bunlar ile gelen
kimse, (kymet gn) hangi kapsndan isterse Cennete girer ve istedii kadar
hrlerden kendisine verilir. Bunlar; bilinmeyen, ahidi olmayan ve unutulmu
borcu deyenler, her namaz mtekib on hls okuyanlar ve katilini
affedenlerdir. Bunlardan birini yapanlara da ayn mkfat verilir mi? diye soruldukta:
Evet, birini yapanlara da ayn mkfat verilir buyuruldu.
Allah tel sertlie vermediklerini, yumuakl verir. Bir kulunu sevdii

zaman, ona yumuakl nasb eder. Yumuaklktan mahrm bir aile, Allah
sevgisinden mahrm demektir.
Allah telnn verdii nimetlerin de dmanlar vardr. Bunlar da;
Allah telnn kendi fadlndan verdii kimselere hased eden, onlar
ekemeyenlerdir.
nsanolunun dostu vardr. Bunlardan biri, lnceye kadar kendisine
arkada olur; ikincisi, mezara gidinceye kadar; ncs, mahere kadar
kendisinden ayrlmaz. lnceye kadar kendisine arkadalk eden servettir.
Mezara kadar gelen aile efrad ve dier ahbablardr. Mahere kadar kendisine
arkadalk edecek olan, amelidir.
ktisd eden sknt ekmez.
Bol yemek yedirmek, herkese selm vermek ve gzel konumak,
magfireti gerektiren sebeblerdendir.
Allah telnn bir takm kullar vardr. Allah yolunda harcanmak zere
onlara servet vermitir. Bunlardan cimrilik edenler olursa, o serveti onlardan
alr bakasna verir.
Dninde ve dnysnda parmak ile gsterilmek, ktlk olarak kula
yeter. Allah telnn koruduklar mstesna! Allah tel sretlerinize bakmaz;
niyetlerinize ve amellerinize bakar.
phesiz Cennet ehli, her sa sakal kark, dank, st ba toz
toprak iinde, eski elbiseye brnm, nazar- itibre alnmayan kimselerdir ki,
byklerin (makam sahiplerinin) huzruna girmek isteseler kabul edilmezler.
Evlenmek isteseler kimse kz vermez, konusalar kimse dinlemez. Her birinin
ihtiyc gsnde deprenip durur. te bunlarn nru kymet halkna taksim
edilecek olsa hepsine yeterdi.
Riynn az da irktir. Allah tel, bilinmeyen, gizli kalan mttekileri
sever. Onlar ki, yokluklarnda aranmaz, varlklarnda bilinmezler. Onlarn
kalbleri hidyet nru saar. Her karanlk, tozlu yollardan bu sayede kurtulurlar.
Kendisinde zerre kadar riy bulunan ameli, Allah tel kabul etmez.
dil hkmdrn bir gn, bir adamn kendi kendine altm sene (nafile)
ibdet etmesinden daha hayrldr.
ey helk edicidir: tat edilen cimrilik, uyulan hev-i nefs, kulun
kendini beenip bbrlenmesidir.
Zillete dmeyecek ekilde tevzu gsteren, mer kazancn mer yola
sarf eden, dknlere acyan, fakh ve hikmet ehli ile dp kalkan kimseye
mjdeler olsun.
Drt ey var ki, Allah tel bunlar ancak sevdii kimselere verir: Skt
etmek; bu, ibdetin balangcdr, Allaha tevekkl, tevzu ve dnydan meylini
kesmektir.
Kymet gnnde, en ar azb grecek olan, Allah telnn, ilminden
kendisini faydalandrmad limdir.
Bir kablenin lm, bir limin lmnden ehvendir.
Siz din limleri ve fukahs ok, okuyucu ve hatbleri az, soranlar az,
cevap verenleri ok bir diyar ve zamandasnz. Bu vaziyet karsnda amel,
ilimden hayrldr. Yaknda bir zaman gelecek, limler ve fukah, azalacak,
konumalar oalacak, soranlar ok olacak, cevap verebilenler az bulunacak,
ite o zaman ilim amelden hayrldr.
Allah tel kymet gn, btn kullarn ve limleri diriltir. Sonra
limlere: Ey limler, ben hlinizi bilerek, ilmi size verdim, bunu size azb etmek
iin vermedim. Kusurlarnz baladm. Buyurun Cennete...
limden bir mesele renmek, btn vara ile dnydan hayrldr.
Chilin cehletine susmas, (renmemesi) limin de ilmini saklamas
doru deildir.
En gzel hediye; hikmetli bir sz iyice anlayp, din kardeine
anlatmaktr. Bu, ayn zamanda bir senelik ibdete karlktr.
lim inde bile olsa reniniz.
nsanlar ilim renip ameli terk ettikleri, dil ile seviip iten husmet
besledikleri ve sl-i rahmi terk ettikleri vakit, Allah onlara lanet eder,
kulaklarn sar, gzlerini de kr eder.
Mslmanlar, Peygamberlerinden sonra, onun bildirdii dinde bir bidat,
herhangi bir yenilik yaparsa, bunun benzeri olan bir snnet, aralarndan
kalkar.
Bidat sahibi bidatinden vazgeinceye kadar, Allah tel tvbesini
kabul etmez.
Yeryznde, her zaman krk kii bulunur. Her biri, brhm (aleyhisselm)
gibi bereketlidir. Bunlarn bereketi ile yamur yaar. Biri lnce, Allah tel
onun yerine bakasn getirir.
Genlerin en hayrls, kendisini yallara benzeten, ihtiyrlarn en fens
da kendisini genlere benzetendir.
Namazn zayi ettii hlde Allaha mlki olan kimsenin, dier iyiliklerine
Allah deer vermez.
Kim ki, abdestini gzel alr, namazn vaktinde klar, rk ve scdunu
tamamlar, huuna riyet ederse, beyaz ve parlak olduu halde ykselir ve
benim hakkma riyet ettiin gibi, Allah da seni korusun der. Kim ki abdestini
gzel almaz, namazn vaktinde klmaz, rk, sct ve huuna riyet
etmezse, siyah ve karanlk olduu halde ykselir ve beni zayi ettiin gibi, Allah
da seni zayi etsin der. T ki Allah telnn diledii yere gittikten sonra bir
paavra gibi drlr ve kiinin yzne arplr.
Sizden herhangi birisinin, yemek sofras misfirinin nnde bulunduu
mddete, melekler onun iin istigfr ederler.
Din kardeinin arzu ettii yemei kendisine yediren kimsenin gnahlar
balanr. Din kardeini sevindiren, Allah sevindirmi olur.
Muhakkak ki insan, gzel ahlk sayesinde, gndz orulu, gece ibdet
edici olanlarn derecesine ykselir.
Evlenen kimse, dninin yarsn korumu olur. Artk dier yarsnda da
Allaha kar gelmekten saknsn.
ki ocuu len kimse, Cehennem ateine kar duvardan bir perde ile
siperlenmi olur.
Kadn, srf mal ve gzellii dolaysyla alan kimse, malndan da
gzelliinden de mahrm olur. Fakat dindarl iin bir kadn ile evlenen
kimseye, Allah tel mal da gzellii de nasb eder.
Her kimin kz ocuu olur da onu terbiye eder ve terbiyesini gzel eder,
gda verir ve gdasn gzel verir ve Allah telnn kendisine verdii
nimetlerden ona da bolluk gsterirse, o kz ocuu onun iin bereket ve
Cehennemden kurtarp Cennete girmesi iin bir kolaylk veslesi olur.
L ilhe illallah syleyip, bu Kelime-i tayyibe zere vefat eden Cennete
girer. Allah iin bir gn oru tutup, bu minval zere vefat ederse Cennete girer.
Allah iin sadaka verip mr bunun zerine biten Cennete girer.
Ramazan- erf aynda oru tutup, ardndan evval ayndan da alt gn
oru tutarsa, bir yl oru tutmu gibi olur buyurunca, hads-i erfi rivyet eden Eb
Eyyb-i Ensr hazretleri; Bir gnne on gn m? diye sordu. Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) Evet buyurdu.
Yaadmz gnlerde Rabbinizin nefhalar (rahmet datmas) vardr.
Onlardan istifde edin. Cuma gnde bu gnlerden biridir.
Gizli sadaka Allahn gadabn sndrr.
Hell (nafaka) taleb etmek, farz zerine farzdr.
Gybet eden ve dinleyen, gnahta ortaktrlar.
Memleketler, Allah telnn yaratt yerler, insanlar da Allah telnn
kullardr. Nerede huzr, bulursan orada otur ve Allah telya hamd eyle.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) yola kmak isteyene u duay
okurlard: Allah tel seni rahmet ve himyesine alsn, takvy sana azk etsin,
gnahlarn balasn ve nerede olursan ol, ynn hayra evirsin.
Vefatmdan sonra beni ziyret eden, salmda ziyret etmi gibidir.
Yalnz beni grmek maksadyla ziyretime gelenler, Allah telnn

izniyle efatimi hak etmilerdir.
Cennet bahelerinde elenmek isteyenler, Allah ok zikretsinler.
Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) Hangi amel daha faziletlidir? diye
sorduklarnda yle buyurdular: Dilin, Allah Allah derken lmendir.
L ilhe illallah diyenler iin mezarlarnda vahet (yalnzlk), maher
meydannda dehet yoktur. Srun flenmesi nnda, balarndaki topraklar
nasl silkeleyerek kalktklarn sanki grr gibiyim. Hzn bizden gideren Allaha
hamd ederiz. Muhakkak ki, bizim Rabbimiz, son derece magfiret edici (gafr) ve
ekrdur (iyiliklerin mkfatn verendir).
Kim herhangi bir kitapta benim zerime salevt- erfe getirirse, yan
salevt- erfeyi kitaba yazarsa, ismim orada kald mddete, melekler o kii
iin istigfr ederler.
Abdestli olarak uyuyan kiinin rhu Ara ykselir.
mn, yzotuz yoldur. Bu yollardan birine girip ehdet ile Allaha
ulaan kimse, Cennete girer.
Allah katnda en faziletli namaz, akam namazdr. Misfir ve mukm
hakknda ayndr, deimez. Onunla gndz namaz sona erer ve gece namaz
balar. Kim akamn farzn kldktan sonra iki rekat snnet klarsa, Allah tel
ona Cennette iki kk in ettirir. Drt rekat klan kimsenin ise, yirmi veyahut
krk senelik gnah balanr.
Gece kyamna (namazna) devam edin; zr bu sizden nceki slihlerin
ibdeti, Allaha yaknlk ve gnahlara keffret olup, insan beden hastalklardan
korur ve gnahlardan uzaklatrr.
Yemekten evvel elleri ykamak yoksulluu, yemekten sonra ykamak ise,
gnahlar giderir.
haslet kendisinde bulunmadka kiinin mn keml bulmaz: Kzd
vakit hiddeti kendisini haktan ayrmamak, memnuniyeti vaktinde btla
girmemek, gc yettii vakit hakk olmayan eyi almamaktr.
Kim ki, bir iyilii niyet eder de, sonra herhangi bir mni sebebiyle onu
yapamazsa, ona tam bir sevb yazlr.
Riynn en k dahi irktir.
ok yaayp, ameli gzel olan kimseye mjdeler olsun.
Allahn yarattklar zerinde dnn, zt hakknda dnmeyin. Zira
siz Onun kadrini takdr edemez, Onu anlamaa g yetiremezsiniz.
Mminin hediyesi lmdr.
Tabernnin eserlerinden semeler:
Usme bin Zeyd anlatr: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Ben Mustalak
kablesi zerine yaplan seferden dndnde, Abdullah bin beyin olu, mnfklarn
ba olan babasna kar klcn ekip; Muhammed (sallallah aleyhi ve sellem) insanlarn
en ereflisi, en stn, ben ise en adsi, en alaym demedike, vallahi bu klc knna
koymam dedi. Bunun zerine Abdullah bin bey: Vay Allahn bels vay! Muhammed
(sallallah aleyhi ve sellem) insanlarn en ereflisi, en yksei, ben ise, en disi, en
alaym dedi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bu hdiseyi duyunca tebessm
edip, onun hareketini takdir buyurdular.
Abdullah ibni Abbs (rahmetullahi aleyh) anlatr: Peygambere (sallallah aleyhi
ve sellem) mbrek Eshbndan (r.anhm) biri gelerek; Ya Reslallah! Seni o kadar ok
seviyorum ki, aklma gelince sizi hemen gelip grmezsem, canm kacak gibi oluyor.
Gelip seni gryorum. Fakat ben hrette ne yapacam. Eer Cennete girersem,
muhakkak senden aa mertebelerde olacam. Senden ayrlmak ise, bana ok zor
gelecek. Ben Cennette de seninle olmak istiyorum dedi. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) hibir cevap vermedi. Daha sonra bu hususta Allah tel Nisa sresi
altmdokuzuncu yet-i kermesini nzil edip melen yle buyurdu: Kim Allah tel
ve Peygamberine (sallallah aleyhi ve sellem) itat ederse, ite onlar, Allahn
kendilerine nimetler verdii peygamberlerle, sddklarla, ehdlerle, iyilerle
beraberdirler. Onlar ne iyi arkadatr. buyurdu. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) hemen o zt ararak, bu yet-i kermeyi okuyarak mjdeledi.
Usme bin erik anlatr: Birgn Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) yannda
oturuyorduk. Herkesin sessizce oturduu srada birka kii gelip, Reslullaha (sallallah
aleyhi ve sellem) Allah tel en ok kimi sever? diye sordular. Reslullah da (sallallah
aleyhi ve sellem), Ahlk en gzel olan buyurdu.
Abdurrahmn bin Haris Slem (rahmetullahi aleyh) anlatr: Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) yanndaydk Abdest almak iin su istediler. Kapta su gelince,
eliyle kaptan su alarak abdest ald. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) iini bitirince
kab alp iindeki suyu itik. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bunu grnce: Niin
byle yapyorsunuz? diye sorduunda, Allah ve Reslnn sevgisi iin diye cevap
verdik. Reslullah da (sallallah aleyhi ve sellem), Allah ve Reslnn sizden rz
olmasn istiyorsanz, size verilen emnetleri hakkyle muhafaza edin.
Konutuunuzda doru syleyin. Komularnza iyi mumele edin buyurdu.
Enes bin Mlik (rahmetullahi aleyh) anlatr: Uhud savanda Muhammed
(sallallah aleyhi ve sellem) ld ayias Medneye ulanca, Ensrdan (r.anhm) ihrml
bir kadn Uhudda sava meydanna geldi. Babas, kocas, kardei ve evladnn cesediyle
karlat. Kim bunlar? diye sorunca: Baban, kardein, kocan ve ocuun dediler.
Kadn: Bana Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) gsterin dedi. Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) yerini renince, koup yanlarna vard. Elbisesinin ucundan
tutarak; Anam-babam sana feda olsun y Reslallah, sen sa olduktan sonra, gerisi ne
olursa olsun. Benim iin hi mhim deil dedi.
Katde bin Numn (rahmetullahi aleyh) anlatr: Reslullaha (sallallah aleyhi ve
sellem) bir yay hediye edildi. O da Uhud savanda bana verdi. Savata, Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) nne dikilip, hem mriklere yayn ipi kopuncaya kadar ok
attm, hem de Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) gelebilecek oklara siper oldum.
Yaymn ipi krlnca ok atamaz olmutum. Bizim tarafa ne zaman bir ok atlsa, hemen
gsm Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) nne gerer, okun hedefine
ulamasna mani olurdum.
Muz bin Cebel (rahmetullahi aleyh) anlatr: Reslullaha (sallallah aleyhi ve
sellem) gittim. Namaz klyordu. Sabaha kadar ayakta durdu, secdeye gitti. Orada
rhunun kabzedildiini zannettim. Daha sonra bana: Niin byle yaptm, biliyor
musunuz? buyurdu. Allah ve Resl daha iyi bilir dedim. veya drt defa ayn
soruyu tekrarlad ve yle buyurdu: Ben, Allahn farz kld namaz kldm.
Sonunda Rabbimin elisi gelerek: mmetin iin ne yapaym? dedi. Rabbim
daha iyi bilir deyince, ayn soruyu veya drt defa tekrarlayarak mmetin
iin ne yapaym? dedi. Ben yine: Rabbim daha iyi bilir dedim. Bunun zerine
mmetinden dolay seni hi zmeyeceim buyurunca, ben de hemen Rabbime
secde ettim. Rabbim, kredenlere karln verir ve onlar sever buyurdu.
Ubde bin Smit (rahmetullahi aleyh) anlatr: Birgn Reslullah (sallallah aleyhi
ve sellem) Eshb ile birlikte yola kt. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bir deveye
binmiti. Eshbndan (r.anhm) hibiri Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) nne
gemiyordu. Muz bin Cebel (rahmetullahi aleyh): Y Reslallah! Allah tel bizim
canmz senden nce alsn. Allah gstermesin! Sen nce vefat edersen, senden sonra biz
hangi ibdeti yapalm? Y Reslallah! Allah yolunda cihad m yapalm? diye sul etti. Ben
de: Anam-babam sana feda olsun y Reslallah! dedim. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem): Allah yolunda cihad gzel ey! Fakat, insanlar iin bundan daha stn
var buyurdu. Muz bin Cebel (rahmetullahi aleyh) Oru ve sadaka m? diye sul
eyledi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Oru ve zekt da gzel ey! Fakat,
insanlar iin bunlardan daha stn var buyurdu. Bunun zerine Muz bin Cebel
(rahmetullahi aleyh), bildii btn hayrlar sayd. Hepsine de Reslullah (sallallah aleyhi
ve sellem) nsanlar iin bundan daha hayrls var buyurdu. Muz (rahmetullahi
aleyh): Y Reslallah! nsanlar iin bundan daha hayrl olan nedir? diye sul eyledi.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) azn iret ederek: Susmak, konuunca da
hayr konumaktr buyurdu. Muz (rahmetullahi aleyh): Dillerimizle
sylediklerimizden hesap sorulacak m? deyince Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem),
Muzn (rahmetullahi aleyh) dizine vurdu. Sonra da: Annen yokluuna yansn!
buyurup, daha baka eyler de syledi. Daha sonra, nsanlar Cehenneme yzst
drecek olan ey, dillerinden bakas deildir. Kim Allaha ve hret gnne
inanrsa, ya hayr sylesin, ya da sussun. Hayr konuun istifde edin. er

konumayn ki, selmette olasnz.
Muz bin Cebel (rahmetullahi aleyh) anlatr: Abdullah bin Amrn (rahmetullahi
aleyh) evine uradm, kapnn nne km kendi kendine konuur gibi hareketler
yaparken grnce, byle yapmasnn sebebini sordum: Allahn dman olan eytan,
neden beni Reslullahn buyurduklarn tatbik etmekten alkoyuyor? Bana Evinde
sklyorsun, nsanlarn arasna kmyor musun? diyor. Halbuki ben, Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) Allah, yolunda cihad edeni korur. Hastalar ziyret
edeni korur. Sabah namazna cmiye gideni korur. Yardm etmek dncesi ile
idrecilerinin yanlarna gideni korur. Hi kimsenin gybetini yapmadan evinde
oturan da Allah korur buyurduunu duymutum. Buna ramen Allahn dman, beni
evimden meclise karmak istiyor dedi.
Musab bin Umeyrin kardei Eb Azz bin Umeyr anlatr: Bedir Savanda
mriklerin yanndaydm. Sava neticesinde Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem)
Eshb tarafndan esir edildim. Ben, Medneli Ensrdan bir grubun muhafazasndaydm.
Onlar, sabah ve akam yemeklerinde Reslullahn emrine uyarak, kendileri yalnz
hurmayla yetinirler, bana ise kendi ihtiylar olan ekmei verirlerdi. nk Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem): Esirlere iyi mumele edin buyurmutu.
bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh) anlatr: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
buyurdu ki: Ey Abdlmuttaliboullar, sizin iin Allah teldan ey diledim.
Doru yolda olanlar, o yoldan ayrmamasn, bilgisi olmayanlar, bilgili klmasn
da diledim. Bir kimse Hacer-i Esvedle Makm- brhm arasnda durup namaz
klsa ve oru tutsa; eer, Muhammedin (sallallah aleyhi ve sellem) Ehl-i Beytine
dmanlk ediyorsa, lnce Cehenneme, girer.
Numn bin Ber (rahmetullahi aleyh) anlatr: Biz, Reslullah ile beraber seferde
iken, iimizden biri hayvannn zerinde uyukluyordu. Bir bakas aka niyetiyle,
sadandan okunu ald. Birden korkarak uyand. Bunun zerine Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem): Hi kimseye, mslman bir kardeini korkutmak hell
deildir buyurdu.
Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) anlatr: Hz. Eb Bekr, Reslullah ile (sallallah
aleyhi ve sellem) oturuyorlard. Bir adam gelip, Hz. Eb Bekre kt szler sylemeye
balad. Reslullah da (sallallah aleyhi ve sellem) hayret ve tebessmle onlar
seyrediyordu. Adam biraz ileri gidince, Hz. Eb Bekr, onun szlerinden bir ksmna karlk
verdi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) zlerek oradan ayrld. Eb Bekr de
(rahmetullahi aleyh) arkasndan koup yetiti. Y Reslallah! Adam bana kt sylerken
siz orada oturuyordunuz. Adama ben karlk verince oradan ayrldnz. Acaba hat m
eyledim, sebebini syleyin de rahatlayaym? dedi. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem): Sen, o adamn karsnda susarken, senin yerine ona bir melek karlk
veriyordu. Sen ona cevap vermeye balaynca, araya eytan girdi. Ben, ise
eytanla beraber bir arada bulunmam buyurup, yle devam etti:
Y Eb Bekr! ey vardr ki, Allah tel asla onlar karlksz
brakmaz. Kim zulme urar da, Allahn rzsn kazanmak iin mukbelede
bulunmazsa, Allah tel o kimseye yardm ederek ykseltir. Her kim Allah
telya yaklamak iin herkese ihsnda bulunursa, Cenb- Allah o kimsenin
zenginliini arttrr. Her kim de zengin olmak iin dilencilik yaparsa, Allah
tel, o kimseyi fakirletirir.
Cerr (rahmetullahi aleyh) anlatt. Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem)
huzruna bir adam geldi. Dizlerinin titrediini grdm. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) bu zta: Titremene hacet yok. Ben kral deilim. Kureyli, kuru et yiyen
bir kadnn oluyum. buyurdu.
Yahudilerin Mednede ileri gelen limlerinden iken, mslman olmakla ereflenen
Abdullah bin Selm, Medne arsnda srtnda odun tamaktayd. Kendisine: Allah seni
srtnda odun tamaya muhta etmedii hlde, bu ekilde dolamann sebebi nedir, diye
sorulunca: Kibrimden kurtulmak istedim. nk Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem),
Kalbinde bir hardal tanesi kadar kibir bulunan kimse, Cennete giremeyecektir
buyurdu dedi.
Zeyd bin Erkm (rahmetullahi aleyh) anlatr: Reslullah (sallallah aleyhi ve

sellem) bir hastalmda evime terf etti ve Bu hastalndan sana bir ey olmaz.
Fakat, benden sonra yaadn takdrde am olursan ne yaparsn? buyurdu. O
zaman sabreder ve sevbn Allah teldan beklerim diye cevap verdim. Reslullah da
(sallallah aleyhi ve sellem): Bu takdrde sorgusuz sualsiz Cennete girersin
buyurdu. Reslullahn vefatndan sonra gzlerim grmez oldu. Bir dier rivyette, Zeyd
bin Erkmn (rahmetullahi aleyh) gzlerinin, vefatna yakn tekrar ald bildirilmektedir.
Hazret-i mer anlatr: Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) yeni bir elbise
giyerken, elbise gsne kadar gelince: Mahrem yerlerimi rten ve dnyda beni
gzelletiren elbiseyi bana giydiren Allaha hamd olsun. Kuvvet ve irdesi ile
yaadm Allaha yemn ederim ki, yeni bir elbise giyip de, benim sylediim
gibi syleyen ve sonra da eskilerini Allah rzs iin bir fakire giydiren her
mslman, giydirdii o elbisenin bir iplii dahi fakirin zerinde bulunduu
mddete, kendisi hayatta olsun, lm olsun, Allahn himyesinde olur
buyurdu.
Tabernnin Eshb- kiramdan (r.anhm) baz rivyetleri:
Bir adam, Abdullah ibni Abbsn huzruna gelerek, Bana nashat eyle dedi. bn-i
Abbs (rahmetullahi aleyh) da, Allah telya hakkyla kulluk et ve Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) Eshb (r.anhm) hakknda kt sz sylemekten sakn.
nk sen, onlarn ne kadar yksek derecelerde olduunu bilmiyorsun buyurdu.
Abdullah bin Mesd (rahmetullahi aleyh) Kendisinden baka ilh bulunmayan
Allaha yemn ederim ki, yeryznde dilden baka uzun zaman hapsedilmeye lyk bir ey
yoktur buyurdu.
Abdullah bin Mesd (rahmetullahi aleyh): nsanlar snfa ayrlr. Bunlardan
birincisi; Allah yolunda cihd edenlere, mal ve can ile yardm edenler, ikincisi; iyilikleri
emredip, ktlklerden nehyederek dilleri ile cihd edenler. ncs de; kalbi ile
hakkati tasdk edip, ktle buz edenlerdir buyurdu.
krime bin Eb Cehl (rahmetullahi aleyh) ile birlikte Yemende mrtedlere kar
savaan, Eshb- kiramdan (r.anhm) Garafe bin Haris (rahmetullahi aleyh) anlatr:
Msrda Mendukn adnda bir hristiyan slmiyete davet ettim. Fakat adam, Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) hakknda kt szler syledi. Ben de onu bir gzel dvdm.
Vli Amr bin s (rahmetullahi aleyh) hdiseyi duyunca beni arp: Biz onlarla andlama
yapp, emniyette olduklarn bildirmedik mi? dedi. Ben de; Onlara, herhalde Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) hakknda kt szler sylesinler diye eman verilmedi. Benim
bildiim, kiliselerine dokunmayacamza, ibdetlerine karmayacamza altndan
kalkamayacaklar mkellefiyetler yklemiyeceimize, onlara dman saldrdnda
koruyacamza, kendi aralarnda diledikleri gibi karar verebileceklerine, bizim
kanunlarmza uymak isteyenler hakknda Allah ve Reslnn (sallallah aleyhi ve sellem)
emrettii gibi hkm vereceimize, arzu etmezlerse mecbr etmeyeceimize sz verdik
dedim. Amr ibni s (rahmetullahi aleyh) da Evet doru syledin dedi.
1) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 344, 349, 404, 423, 591, 929, 1075
5) Mucem-l-mellifn; cild-4 sh. 253
8) Kymet ve hret; sh. 115, 134, 161
9) Brockelman
10) Trh-l-edeb-il-Arabiyye; cild-3, sh. 224
TABER:
Tefsr, krat, hads ve afi fkh, trih, edebiyat, nahiv, matematik ve tb
ilimlerinde lim. smi Muhammed bin Cerr olup, knyesi Eb Caferdir. Memleketine
nisbetle Taber denildi. bn-i Cerr ve Taber diye mehurdur. 224 (m. 839)de
Taberistanda Amul ehrinde dodu. 310 (m. 923)da Baddda vefat etti. Rahbet-i
Yakb denilen mahallede, kendi evine defnedildi. Eshb- kiram dman olan
Muhammed bin Cerr bin Rstem Taber ve yine Eshb- kiram dman olan Muhammed
bin Ebil-Ksm Taber bakadr. Yine Eshb- kiram dman mmiyye frkasna mensb
olup, yazd Mecma-ul-beyn adndaki bozuk Taber tefsri ile mehr olan Fadl bin
Hasen Tabernin de, bn-i Cerr Taber hazretleri ile hibir alkas yoktur. Bu bozuk
kimselerin kitaplarn, mslmanlar yanllkla bn-i Cerr Taber hazretlerinin kitaplaryla
kartrarak okuyup, onlarn bozuk fikirlerine aldanmaktadrlar. Ayrca Taber hazretlerinin,
trihini ksaltarak yazm olan Ali bin Muhammed imt de Eshb- kiram dmandr.
Bu kitap Trih-i Taber adyla Trkeye de evrilmi, Eshb- kiram aleyhinde bozuk
fikirlerin memleketimizde yaylmasna sebeb olmutur.
bn-i Cerr Taber, ilk tahsiline doduu yerde balad. Yedi yanda Kurn- kermi
ezberledi. Dokuz yanda iken hads-i erf yazmaya balad. Bundan sonra, ilim tahsili
iin nemli ilim merkezlerine gitti. Kfe, Basra, Rey, Msr, Suriye ve Irak ehirlerine gidip
buralarda ilim rendi. Daha sonra Badda yerleti. Krat, tefsr, hads, fkh, trih,
matematik ve tb ilminde engin bilgi sahibi oldu. Muhammed bin Abdlmelik, shk bin
Eb srail, Ahmed bin Men Begv, Muhammed bin Msn ve daha birok limden hads-i
erf renip rivyette bulundu. Yzbin hads-i erfi rvileri ile birlikte ezberleyerek hfz
oldu. Fkh ilmini, Dvd-i Zhirden, afi fkhn Msrda Reb bin Sleymndan;
Baddda Muhammed Zafernden rendi. Ynus bin Abdlaldan ve dier fkh
limlerinden Mlik mezhebinin fkh bilgilerini rendi. Eb Muktilden de Hnef fkhn
rendi. afi mezhebinde olmasna ramen, amelde drt hak mezhebin fkh bilgilerini
ok iyi renip, drt mezhepte de lim oldu. afi mezhebinde zamann en byk
limiydi. Kendisinden, Eb uayb-il-Harrn ve Abdlgaffr Huseyb ilim rendi.
Muhammed bin Cerr Taber, birok ilimde mtehasss olduktan sonra, ilmini
insanlarn istifdesine sundu. Baddda on sene afi mezhebine gre fetv verdi.
Eb Ali Tmr anlatr: Her sene Ramazn- erf aynda krat ilmindeki
stnl ile mehr Eb Bekr bin Mchid teravih namazna giderken, ben nnde
kandil tutardm. Yine bir Ramazan aynn sonlarna doru, bir gece teravihe gitmek zere
evden kmtk. Muhammed bin Cerr Tabernin mescidinin bulunduu sokaa
geldiimizde, Eb Bekr bin Mchid durup, mescidde okunan Kurn- kermi dinlemeye
balad. Muhammed bin Cerr Taber, Rahmn sresini okuyordu. Epey bir mddet dinledi.
Efendim, cemat sizi bekliyor ge kaldk dedim. Bunun zerine Ey Eb Ali, Kurn-
kermi byle gzel krat eden (okuyan) bir kimse daha olduunu zannetmiyorum dedi.
Ebl-Abbs Bekr yle anlatr: Muhammed bin Cerr Taber, Muhammed bin
shk bin Huzeyme, Muhammed bin Nasr Mervez ve Muhammed bin Hrn Ryan ile
birlikte Msra gitmitik. Yanmzdaki yiyecekler bitmiti ve hi birey kalmamt. Bir gece
kaldmz evde toplanp, ev sahibinden yiyecek almaya karar verdik. imizden
hangimizin isteyeceine dir kura ektik, bana kt. Msade edin, nce abdest alp iki
rekat namaz klaym, sonra gideyim dedim ve namaza durdum. Ben namaza durunca
kap alnd. Kapy atlar. Namazdan sonra baktm, at zerinde biri duruyordu. Msr
vlisi tarafndan gnderildiini syledi. Sonra yere inip, Muhammed bin Nasr hanginizdir?
dedi. te bu zttr diyerek gsterdiler. Bir kese karp uzatt, iinde elli dinar vard. Sonra
Muhammed bin Cerr Taber kimdir? dedi. Gsterilince ona da ayn ekilde bir kese verdi.
Dierlerine de teker teker sorup, iinde para olan birer kese verdi. Beni de sordu,
gsterdiler. Bana da verdi. Sonra yle dedi: Vli, dn gece ryasnda ehrimize ilim
renmek ve retmek iin gelmi olan slih ve lim kimselerin, alktan karnlar zerine
bzldklerini grm. Bunun iin bu keseleri size gnderdi ve paranzn bittiini haber
ederseniz, tekrar gndereceini yemn ederek sz verdi dedi.
bn-i Cerr Taber, yalnz Allah telnn rzs iin alr, slmiyeti renmek ve
retmeye gayret ederdi. Din ve ilim zenginliini, dny zenginliine tercih ederdi.
Dnyya ehemmiyet vermez, zarret miktar mal ile iktifa ederdi. Harama dmek
korkusundan mubahlarn birounu da terk eder, mrn, yalnz ilim renmek,
retmek ve ibdet edip kitap yazmakla geirirdi. ok kitap yazd. Yazd kitaplarn
sayfas mrne blnnce, her gn iin ondrt sayfa dmektedir.
bn-i Cerr Taber, bilhassa tefsr ilminde mehr olup, tefsri ile tannd. Cmi-ulbeyn et tevl-l-Kurn adl bu eseri, Eshb- kiramn ve Tabinin rivyetlerini toplayan
en geni tefsrlerdendir. Kendisine gelen rivyetleri eitli ynlerden inceledi. yet-i
kermelerden karlm olan hkmleri bildirip, lzumunda Arapann kaideleri hakknda

da bilgi verdi. Daha nce yazlm pekok tefsrdeki bilgileri, eserinde deerlendirdi. Bu
eserinin mukaddimesinde Kurn- kermin belgat ve feshatndan, iczndan
bahsederek Kurn- kermin yedi harf zerine nzl, tevl ve tefsr hakknda bilgi
vermektedir. Sahbe, Tabin ve Tebe-i tabin kavilleri zerinde durarak, nsih ve mensh,
hurfu mukattaa (sre balarndaki harfler) hakknda aklamalarda bulunmaktadr. Bu
eserinde rivyet bakmndan bn-i Creyc, Abdurrahmn bin Zeyd, Muktil bin Hibbn
tefsrlerini kaynak almtr. Lgat bakmndan Ahfe, Kis, Kutkub, Ferr gibi nahiv
limlerinin eserlerinden istifde etmitir. Bu eser limler tarafndan ok beenildi.
nsanlar, Taber tefsrini ilk nce kopye ederler, daha sonra huzruna gelip, onun azndan
aklamasyla birlikte dinleyerek yanllarn dzeltirlerdi. Bylece yzlerce lim kendisine
talebe olup, her biri en az birer tane Taber tefsri yazp, Tabernin ilminin yaylmasna
vesle oldular. Bunlardan biri de, muasr, ilminin ykseklii ile mehr bn-i Huzeymedir.
mm- Nevev; Tabernin yazd tefsrin bir benzeri daha yazlmamtr. Bu hususta
ittifk vardr. demektedir. afi mezhebinde byk fkh limlerinden olan Eb Hmid-i
sfern de, Bir kimse bn-i Cerr tefsrini elde etmek iin ine kadar gitse, ok birey
yapm olmaz demitir. Taber tefsri, daha sonra gelen limlerin birou tarafndan
kaynak olarak kullanld. Taber tefsri 23 cild olup, birok defa basld.
bn-i Cerr Tabernin yazd Trih-l-mem vel-mlk adl trih kitab ok
mehurdur. Ahbr-ur-rusl vel-mlk, ksaca Trih-i Taber de denilmektedir. Bu eserinde
dem aleyhisselmn yaratlndan Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem)
hicretine kadar olan hdiseleri iittii ve eski trih kitaplarnda grd bilgilere gre
yazd. Hicretten sonraki hdiseleri de veskalara ve rivyetlere gre geni bir ekilde
anlatt. Tarihiler iin mhim bir kaynak olan bu kymetli eser, daha sonra Ali bin
Muhammed imt adnda bir Eshb- kiram dman tarafndan ksaltlarak yazld ve
Trih-i Taber ismiyle mehr oldu. Bu Eshb- kiram dmannn ksaltarak yazd
Taber trihinde, onun gzel szleri tahrif edilerek, Eshb- kirama (r.anhm) iftira
edilmektedir. Bu yanl ve bozuk yazlar, okuyanlar aldatmaktadr.
bn-i Cerr Tabernin dier eserlerinden bazlar unlardr: El-Msterid f ulm-iddn, Kitb-l-aded vet-tenzl, Krat, Kitb-ihtilf-l-fukah matbdur. Czn filitikd, Tehzb-l-sr Et-Tebsr f usl-d-dn, Trih-r-ricl min-es-Sahbeti vetTbin.
bn-i Cerr Tabernin eserlerinden semeler:
Hz. Ali anlatr: ok hastaydm. Reslullahn huzruna geldim. Beni kendi yerine
oturttu. Dua ederek ayaa kalkt. Elbisesinin bir tarafn zerime att. Sonra da, bn-i
Eb Tlib! Bireyin yok, iyi oldun, kendim iin istediim hereyi, senin iin de
istedim. Allah her istediimi verdi. Ancak, bana, senden sonra Peygamber
gelmeyecek dendi buyurdu. Kalktmda kendimi o kadar iyi hissettim ki, sanki biraz
nce hasta olan ben deildim.
Hz. Ali rivyet etti: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) yatanda yle dua
ederdi: Allahm, ben, idren dna kamayan btn hayvanlarn errinden,
senin kerm olan cemaline, hkmne ve ilmine snrm. Allahm, gnahkr da,
borluyu da sen meydana karrsn. Allahm, sen ordunu hezimete
uratmazsn. Vadinden dnmezsin. Senin kuvvetinin yerini hibir kuvvet
tutamaz. Seni tesbih ederim, Allahm, sana hamd ederim.
Hz. Ali rivyet etti: Bir gece Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) yannda
kaldm. Namaz bitirip, yataa girdiinde yle dua ettiini duydum: Allahm, senin
cezalarndan, senin affna snrm. Allahm, ne kadar urasam seni vmeye
gcm yetmez. Sen, kendini vdn gibisin.
Ensrdan Eb Sad (rahmetullahi aleyh) anlatr: oluk-ocuk alktan muzdarb
olduk. Ailemin de tevikiyle Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) gidip bireyler
istemeye karar verdim. Huzrlarna varnca ilk olarak u mbrek szlerini duydum:
Kimin gz tok olursa, Allah onu zengin klar. Kim iffetli olursa, Allah tel
onun mkfatn verir. Kim de bizden birey isterse, eer bulabilirsek hi
esirgemeyiz. Bu mbrek szlerini duyunca, hibirey istemeden Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) huzrundan ayrldm. ok gemeden durumumuz dzeldi
yle ki, Ensr arasnda mal en ok olan biz olduk.
mm Seleme (r.anh) anlatr: Sahbeden bir zt, Reslullahn (sallallah aleyhi

ve sellem) evinin yannda haprp da Elhamdlillah deyince, Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) de ona Yerhamkellah diye dua buyurdular. Sonra bir bakas daha
haprp, lemlerin Rabbi olan Allaha bol bol hamd ve kr olsun deyince de,
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), Bu, tekinden ondokuz misli fazla sevb
ald buyurdu.
Sad (rahmetullahi aleyh) anlatr: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) u duay
bize bir retmenin talebelerine yaz yazmasn rettii gibi retirdi: Allahm,
cimrilikten sana snrm. Korkaklktan sana snrm. Kt bir hayata
dmekten sana snrm. Dny fitnesinden ve kabir azbndan sana
snrm.
Elif! Lm! Mm! Rumlar en yakn bir yerde yenildiler. Onlar bu
yenilgilerinden sonra, birka yl iinde galip geleceklerdir melindeki (Rm-1-4)
yet-i kermeleri inince, mrikler Eb Bekre (rahmetullahi aleyh) gelip: Arkadan
Muhammed, Rumlarn ranllar yeneceini iddia ediyor ne dersin? diye sordular. O da,
hi tereddd etmeden Allahn Resl doru sylemitir diye karlk verdi. Mrikler bu
defa: Bizimle bahse girer misin? deyip, Hz. Eb Bekrle bahse girdiler. Fakat, mddet
dolduu hlde Rumlar ranllar yenemediler. Rumlar galip gelmeden, Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) bu durumdan haberdar oldu. Hz. Eb Bekre Niin byle
bir bahse giritin? buyurdu. O da, Allah ve Resln tasdk etmek iin diye cevap
verdi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) de Onlarla yeniden bahse gir, ortaya
konan arttr ve zaman da birka yl daha uzat buyurdu. Hz. Eb Bekr de,
mriklerle grp; Yeniden bahse var msnz? deyince, sevinerek Evet varz dediler.
Anlalan sene gelmeden Rumlar galip geldi. ranllar yenip Medine girdiler. Hz. Eb
Bekr de bahsi kazanp, mriklerin vad ettiklerini ald. Mslmanlarn fakirlerine sadaka
olarak datt.
Hendek Sava ncesinde, Mednede hendekler kazlmaktayd. Selmn- Fris ve
bir ksm Sahbi (r.anhm) krk arnlk bir yeri kazmakla vazfelendirilmilerdi. Kazmaa
baladktan bir mddet sonra, karlarna byke bir ta kt. Ellerindeki letlerle, onu
krmaktan ciz kaldlar. Selmn (rahmetullahi aleyh) durumu Reslullaha (sallallah
aleyhi ve sellem) arz etti. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) gelip kazmay Selmnn
(rahmetullahi aleyh) elinden ald. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), taa vurunca,
ta ikiye blnp, imek akar gibi bir k grnd. Mednenin btn evleri onun ile
aydnland. Allahn Resl (sallallah aleyhi ve sellem) tekbr getirince, yanndakiler de
tekbr getirdi. Sonra ikinci ve nc defa da bu ekilde vurup tekbr getirdiler.
Mslmanlar da tekbr sylediler. Selmn- Fris, sul edip:
Ey Allahn Resl! Anam-babam sana feda olsun! Grdmz klar, neydi? Biz
onlar daha nce hi grmemitik dedi. Bunun zerine Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) dier Sahbeye dnp, Selmnn grdn siz de grdnz m?
buyurdu. Onlar da Evet, grdk dediler. Bundan sonra Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) Kazmay ilk vuruumda kisrnn (ran ahnn) kkleri bana grnd.
Cebril aleyhisselm gelip, mmetin o beldelere sahip olurlar diye haber verdi.
kinci darbede Bizansn kzl saraylar grnd. Cebril aleyhisselm, mmetin
o diyara da sahip olur dedi. ncde Sanann (Yemende) kkleri grnd.
Cebril, mmetimin buralar da fethedeceini bana haber verdi. Mjdeler
olsun! buyurdu.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) ran kisrsnn kkn, taa vururken
grd ekle gre anlattktan sonra, Medneye gelmeden nce randa kisrnn sarayn
grm olan Selmn- Frisye (rahmetullahi aleyh) de tarf etmesini emir buyurdu.
Selmn (rahmetullahi aleyh), Y Reslallah! Kisrnn kk, aynen sizin anlattnz
gibidir. Seni hak Peygamber gnderen Allah tel hakk iin, tam buyurduunuz gibidir
ve sen Allah telnn Reslsn dedi. Reslullah da (sallallah aleyhi ve sellem),
Benden sonra mmetim o diyra mlik olur buyurdu.
Mminler, bu haberi birbirlerine mjdelediler. Allaha hamd ettiler. Mnfklar,
inanmayp kfrlerinde ind ettiler. Mslmanlarla alay ettiler. Haklarnda cenb- Hak
melen; O vakit mnfklklarla, kalblerinde bir maraz (phe) olanlar, Allah ve
Resl, bize aldatmadan (aldattan) baka bir vad etmemi diyorlard (Ahzb12) buyurdu.
Hz. Ali anlatr: Yemenden bir grup insan Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem)
gelip: Bize dinimizi retecek, aramzda Allahn kitab ile hkm verecek bir heyet
gnder dediler. Reslullah da (sallallah aleyhi ve sellem) Ali, Yemen halkna git.
Onlara slm ve snnetlerimi ret. Aralarnda Allahn kitab ile hkm ver
buyurdu. Ben: Ey Allahn Resl, Yemen halk ok childir. Bana altndan
kalkamayacam meseleler getirebilirler dedim. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
mbrek elleriyle gsme vurarak! Git! Allah kalbine ilham ederek, lisnn yanl
sylemekten korur buyurdu. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bu sz syledii
gnden bu gne kadar, iki kii arasnda verdiim hkmlerden hibirinde pheye
dmedim.
Abdullah bin Amr anlatr: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) akam namazn
kldrnca, cemat dalp bir ksm evine gitti. Bir ksm da yats namazn beklemek iin,
mescidde kald. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) daha sonra mescide gelip onlar
grnce, yle buyurdu: Rabbiniz sem kaplarndan birini at. Sizinle meleklere
kar iftihar ediyor. Kullarm, bir vaktin namazn kldlar, imdi de dier vakti
bekliyorlar buyuruyor.
Eb Nadre anlatr: Namaz iin kamet getirilirken Hz. mer Hizaya girin! Sen biraz
ileriye k, sen de biraz geri git, saflarnz dzeltin, Allah tel sizin meleklerin yolundan
gitmenizi ister derdi. Arkasndan da Biz saf halindeyiz, tesbih ekiyoruz
melindeki Safft sresi yzaltmbe ve yzaltmaltnc yet-i kermelerini okurlard.
Birgn Hz. Eb Bekr, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem), Eshbn (r.anhm)
toplayp, Allaha hamd, Reslne salt ve selmdan sonra yle bir konuma yapt:
Her iin mhim bir taraf vardr. Byle mhim ileri baaranlarn kazandklar
sevblar, onlara kfidir. Azz ve cell olan Allah tel yaptklarnzn karln mutlaka
verecektir. Bunun iin de vazfenize ciddiyetle sarlmanz ve gyeye ynelmeniz icb eder,
phesiz istikametini dzeltmenin ehemmiyeti daha oktur. Sylediklerime dikkat ediniz!
mn olmayann dni de yoktur. Karln Allah teldan bekleyerek iyilik yapmayana
mkfat verilmeyecektir. Niyeti dzgn olmayann yaptklar makbl deildir. Dikkat edin!
Allah yolunda cihdn sevb Kurn- kermde bildirilmitir. Her mslmann cihd
sevmesi ve her an cihda hazr olmas gerekir. Allah yolunda cihd, Allah telnn
buyurduu gibi, mslmanlar zilletten kurtaran ve onu vsta ederek dny ve hret
sedetine gtren en slim yoldur.
Hz. Eb Bekr (rahmetullahi aleyh), Huza kablesinden zekt toplamak iin
vazfelendirdii Amr ile Veld bin Ukbeyi (r.anhm) gnderirken, ehrin dna kadar
uurlayp birok tavsiyelerde bulundu. Daha sonra onlara yazd mektblarda: Gizli ve
ak her yerde Allahtan korkun. Allah tel, kendisinden korkan kurtulua erdirir.
Ummad yerden rzkn gnderir. Allah tel kendisinden korkanlarn gnahlarn
affeder, amellerine kat kat mkfatlar verir. nsanolunun birbirlerine tavsiye ettii en
hayrl ey, takvdr. Sen Allah rzs iin, onun dinine hizmet iin alyorsun. Vazifeyi,
sistiml etmen, ar gitmen, gaflete dmen caiz deildir, dni yaaynz mutedil,
ileriniz dzgn olsun. Gfil olup, zaafa dmekten ok saknn buyurdu.
Eb Bekr (rahmetullahi aleyh), Hlid bin Veldi (rahmetullahi aleyh) slm
ordusunun banda ama gnderdikten birka ay sonra hastaland. Vefatna yakn bir
Pazartesi gn Msenny (rahmetullahi aleyh) arp: Git meri bana ar! Halifelii
ona teslim edeceim buyurdu. mer (rahmetullahi aleyh) arldn duyunca, hemen
Hz. Eb Bekrin huzruna geldi. Hz. Eb Bekr Y mer! Beni iyi dinle ve sana
syleyeceklerimi mutlaka yerine getir. Bugn cenb- Hakka kavuacam zannederim.
Eer imdi lrsem, Msenn ile birlikte bu akam mslmanlar toplayp kararm onlara
bildirin. Eer gece lrsem, yine Msenn ile berbar sabahleyin erkenden mslmanlar
toplayp kararm bildirin. Byk de olsa hibir musbet sizi dininizin hkmlerini ve
Rabbinizin emirlerini yapmaktan alkoymasn. En byk zntye maruz kaldmz
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) vefat gnnde, beni ve yaptklarm grdnz.
Eer o gn ben, Allah telnn emirlerini yerine getirmekte ufak bir tereddt
gsterseydim, Allah tel bizi cezalandrr, rezil ederdi. Medne, karde kavgalarnn
meydan hline gelirdi buyurup, birok tavsiyelerde bulundu.
Slim bin Abdullah bin mer anlatr:

Hz. Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) vefatndan nce u vasyyeti yapt:
Bismillhirrahmnirrahm. Bu, Eb Bekrin hayata veda edip, hrete irtihl ettii
sradaki vasyyetidir. O hret ki, oraya girince kfir hakkati grr, fakat mn makbl
olmaz, Fcir korkar, yalancnn inkra gc kalmaz. Ben, kendimden sonra mslmanlarn
bana gemek zere mer bin Hattb halef tayin ettim. Eer, hilfeti esnasnda dil
hareket ederse, kararmda isbet etmi olurum. Eer zulmeder ve bugnk hlini
deitirirse, istemediim eyi yapm olur. nk benim ondan beklediim yalnz hayrdr,
gerisi bilebileceim bir i deildir diye vasyyetini bildirdikten sonra u yet-i kermeyi
okudu; Melen; Zulmedenler, hangi akbete urayacaklarn, nereye dnp
kalacaklarn yaknda reneceklerdir (uar-227).
Daha sonra, Hz. meri artp: Ey mer! Seni beenmeyen beenmez. Seni
seven de sever. Her zaman hayr beenilmez. Bazan er beenilir buyurdu. Hz. mer
Ey Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) halifesi! Ben halife olmak arzusunda
deilim dedi. Hz. Eb Bekr de: Fakat istemesen de, senin halife olman lzm. nk
sen, Reslullah grdn. Ona Sahbe olmakla ereflendin. Reslullahn (sallallah aleyhi
ve sellem), bizi kendisine nasl tercih ettiini grdn. Ondan aldmz feyz ve bilgilerle
insanlara doru yolu gsterdik. Benim hilfetimi de yakndan grdn. Bana yardmclk
ettin. Bildiin gibi ben, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) yolundan ayrlmadm.
Ben zerinde yrmem gereken yoldan sapmadm. Ey mer! Sen de bilirsin ki, Allah
telnn gece yaplmasn emrettii emirleri vardr. Bunu gndz yaparsanz makbl
olmaz. Gndz yaplmasn emrettiklerini de gece yaparsnz, onu da kabul etmez.
hrette, hak dine tbi olanlarn iyilikleri ar basar, yzleri ak olur. Oradaki terazide asla
hat ve hle yoktur. Hesap gn, dnyda btln peinde gidenlerin ktlkleri ar basar,
yzleri kara olur. O gnk terazide hle ve hat yoktur. Seni, nce nefsine sonra insanlara
kar uyank olmaya davet ederim. nk, insanlarn gznden hibir ey kamaz. En
kk srmeyi dahi fark edebilecek kabiliyette olduklar iin, kendilerini idre edenleri
devaml kontrol ederler. Sen Allahtan korktuun mddete, insanlar da senden
korkacaktr. te bunlar, benim sana vasyyetimdir. Allah tel, Cennet ehlinin gzel
amelleri sebebiyle azb etmeyeceini bildirirken, ben onlarn arasnda olamayacamdan
korkarm. Rahmet ve azb yetlerini hatrlayarak byle dnrm. Kul dima mit ve
korku (havf ve rec) iinde bulunmaldr. Allah tely dil olmaktan baka bireyle
itham etmemeli, Onun rahmetinden mit kesmemeli, kendi kendini tehlikeye
atmamaldr. Eer vasyyetimi tutarsan, gelmek zere olan lm dnydan daha ok
seversin. ayet vasyyetimi tutmazsan, dny, senin iin nnde duramayacan lmden
beter olur buyurdu.
Mzeyne kablesinden Egar (rahmetullahi aleyh) anlatr: Reslullahn (sallallah
aleyhi ve sellem) emri zerine Hz. Eb Bekrle beraber Ensrdan bir zttan hurma
alacaktk. Sabah namazndan sonra mescidde buluup yola ktk. Hz. Eb Bekr, ne
zaman uzaktan kendisine selm veren bir ahs grse, kendi kendine Selm vermede
herkes seni gemeye balad diyordu. Bundan sonra biz ne zaman uzaktan bir
mslmann geldiini grsek, o bize selm vermeden biz ona selm veriyorduk.
Seleme bin ihab Abd anlatr: Birgn mer bin Hattb (rahmetullahi aleyh)
mslmanlara yle hitb etti: Ey ahl! Bizim sizin zerinizde hakkmz vardr. Uzakta da
olsanz esas olan, samimiyetle bal olmak ve hayrl ilerde karlkl yardmlamaktr.
Allah telnn en ok sevdii ey, devlet bakannn yumuak ve merhametli olmasdr.
Allah telnn gazbna en ok dr olan ey ise, devlet bakannn chil ve fkeli
olmasdr buyurdu.
Hz. mer halife olunca, ilk mektbunu Hlid bin Veldin yerine kumandan tayin
ettii, Eb Ubeyde bin Cerrha yazd. Buyurdu ki:
Sana, kendisinden baka hereyin fni olduu, ebed olarak mevct olan, bizi
sapklktan kurtaran, doru yolu gsteren, bizi zulmetten karp, nra kavuturan
Allahtan korkman tavsiye ederim. Seni Hlid bin Veldin yerine kumandan tayin ettim.
Orduda ne lazmsa o ii yap. Ganimet peinde koup mslmanlar tehlikeye atma.
nceden kefettirip, durumunu, giriini, kn renmediin yere ordugh kurma.
Gnderecein birlikler kalabalk olsun. Mslmanlar tehlikeye sokmaktan sakn. Allah
tel, seninle beni, benimle seni imtihan etmektedir. Haberin olsun! Kalbini ve gzn
dnydan koru. Onunla megul olma. Senden ncekilerin helkine sebeb olan dnynn,
seni de mahvetmesine meydan verme. Sen dnyya dkn olanlarn akbetini ok iyi
bilirsin.
Hz. mer, Sad bin Eb Vakks arp, Irak zerine gnderecei orduya
kumandan tayin etti. Tayin srasnda u tavsiyelerde bulundu: Ey Sad!
Vheyboullarndan olman sana stnlk kazandrmaz. Reslullahn (sallallah aleyhi ve
sellem) daysym ve Sahbesindenim diye marurlanp, Allah telnn emirlerinden
ayrlmayasn. Allah tel, ktl ktlkle gidermez. Ama, ktl iyilikle giderir.
Allahla kul arasnda, itat etmekten baka irtibt yoktur. nsanlarn ereflileri de, hakrleri
de Allah telnn kullardr. Allah tel da onlarn Rableridir. Allahn ltfuyla birbirlerine
stnlk salarlar. tatleriyle ihsnlara kavuurlar. Reslullahtan (sallallah aleyhi ve
sellem) grdklerini, duyduklarn hatrla, ona gre yaamaya al. Emirlerini yerine getir,
yasakladklarn terk eyle. Sedet ve kurtuluun yolu, Reslullaha (sallallah aleyhi ve
sellem) uymaktan geer. Sen bu dediklerime uyarsan, huzr bulur sedete erersin. Eer
bunlara tbi olmazsan, amellerini zayi edip, hsrana urayanlardan olursun!
Hz. mer, slm ordusuna kumandan tayin edilen Sad bin Eb Vakks uurlarken
u tavsiyelerde bulundu:
Seni Irak ordusuna kumandan tayin ettim. Tavsiyelerimi iyi dinle ve onlara tbi
ol. Zor ve kimsenin istemedii bir iin bana geldin. Doruluktan baka hibir ey seni
kurtarmaz. Kendini ve emrindekileri iyilie altr. e iyilikle bala. Her det hline gelen
eyin bir balangc vardr. Hayr ve iyiliin de ba sabrdr. Bana gelen musibetlere
sabret. Sabr, sana Allah korkusunu retir. Allah korkusu, Ona itat edip, gnahlardan
saknman temin eder. Yasaklarndan nefret edip, emirlerine uyarak Allah telya itat
eden, gerek kulluk yapm olur. Yasaklarn yapp, emirlerinden uzaklaan da Ona
gerekten si olmu olur. Mminlerin kalbleri hakkat hazineleridir. Allah tel, bu
hakkatleri kalblerden bazan gizli, bazan da ak olarak ortaya karr. Ak ortaya kard
hakkatler; kendisini ven ve yerenin haklarn eit olarak vermesinde gzkr. Gizli
olarak da, kalbteki hikmet dilde grnr. Ve insanlara muhabbet eklinde ortaya kar.
Halk tarafndan sevilmeyi ihml etme. Peygamberler (aleyhisselm) bile, Allah teldan
kendilerini halka sevdirmesini istemilerdir. Allah tel, sevdii kulunu insanlara sevdirir,
sevmediini de nefret ettirir. Sen ve emrinde alanlar, halkn size kar sevgisinden,
Hakkn katndaki yerinizi anlayabilirsiniz.
Hz. mer (rahmetullahi aleyh), Utbe bin Gazvn (rahmetullahi aleyh) Basraya
kumandan olarak gnderirken u nasihatlerde bulundu:
Ey Utbe! Sen, savan en iddetli nnda, Hind memleketlerine gidecek orduya
kumandan tayin edildin. Dmana kar, Allahtan baka kimseye muhta olmayacana
ve sana yardm edeceine inanyorum. zerine aldn ileri hakkyla yap. Allahtan kork,
hretini mahveden gurra kaplmaktan sakn. Sen Reslullaha arkadalk ettin. Zellken
erefli, rezilken azz, zayfken kuvvetli oldun. Nihyet slm ordusuna kumandan oldun.
Sylediin sz dinlenir, emirlerine itat edilir. Senin Allah katnda ycelmene vesile
olmayan nimetler, olmasn daha iyi. Kendini gnahtan Beyt-l-maln (devlet hazinesi)
mlkn de telef olmaktan koru. Bunlar, senin hakknda endie ettiim iki mhim
husustur. Bu hususlar, senin yenilmen ve baka bir gnah sebebiyle Cehenneme
girmenden ok daha tehlikelidir. Byle hllerden Allaha snrz, insanlar, nceden
dnyy isterken, kymet kopunca, Allah telya snmak isteyecekler. Sen dnyda
iken Allaha sn, dnynn peinde koup, zlimlerin akbetlerine uramaktan sakn.
Eb Ms anlatr: Hz. mer halife iken, amda tn almetleri grlmeye
balad. Halife durumdan haberdar olunca, Eb Ubeydeye mektb yazp: u an benim
sana ihtiycm var. Mutlaka seninle grmem lzm. Mektbum eline geer gemez,
hemen yola k. Akam veya sabah bekleme buyurdu.
Eb Ubeyde (rahmetullahi aleyh) mektbu alnca, Halifenin beni armasnn
sebebini biliyorum. O, mutlaka bir gn lecek olan yaatmaya niyetli. Benim tndan
lmemi istemiyor deyip, halifeye Ben slm ordusunun banda vazfeme devam
ediyorum. Niin ardn da biliyorum. lm bir gn tadaca mutlak olan bir nefsi
yaatmaya alyorsun. Mektbumu alnca eski kararndan vazge, benim burada
kalmama izin ver melinde bir mektb yazd. Mektbu okuyan Hz. mer, gzlerinden
yalar aktarak alad. Yanndakiler Ey mminlerin emri! Eb Ubeyde lm m? diye
sordular. Hz. mer Eb Ubeyde lmemi, ama lmeye mahkm buyurdu. Daha sonra
da u mektbu yazd: Ey Eb Ubeyde! rdn topraklar vebya daha msaittir. Cbiye
taraflar ise vebnn yaylmasna msait deildir. Muhacirleri, byle vebnn yaylmasna
msait olmayan yerlere gnder diye bildirdi. Mektbu okuyan Eb Ubeyde (rahmetullahi
aleyh) Bu emr-l-mminnin emridir, dinleyip itat edeceiz dedi. Bu hdiseyi nakleden
Eb Ms yle devam eder: slm ordusunun kumandan Eb Ubeyde, benim atma
binip, mslmanlar mektbta bildirilen yerlere yerletirmemi emretti. O srada zevcem
de tna yakalanmt. Durumu Eb Ubeydeye (rahmetullahi aleyh) arz edince, halk
tesbit edilen yerlere kendi yerletirdi. Bu arada tna yakalanp vefat etti. ok gemeden
tn tehlikesi de ortadan kalkt.
am ordusu kumandan, mmetin emni, Aere-i mbeereden olan Eb Ubeyde
bin Cerrah, rdnde Remle yaknlarnda vefat edecei zaman mslmanlar yanna
arp yle nashat etti:
Size, kabul ettiinizde huzrlu olacanz baz tavsiyelerde bulunacam. Namaz
dosdoru kln. Ramazan ay gelince orucunuzu tutun. Zektnz verin. Hac ve umrenizi
yapn. Birbirinize hayr tavsiye edin. drecilerinize doru yolu gstermek iin
nasihatlerde bulunun. Dny sizi aldatmasn. Bir insan, bin sene de yaasa, ona lmn
gelmemesi imknszdr. Allah tel, insanoluna lm takdir etmitir. Onlar mutlaka
leceklerdir. Onlarn en aklls, Rabbine en ok ibdet edip, hesap gnne iyi
hazrlanandr. Vesselm aleykm ve rahmetullah! Y Muz! Namaz sen kldr buyurup,
rhunu teslim etti. Onun vefatna insanlarla birlikte cinnler de alad. Muz bin Cebel
(rahmetullahi aleyh) kalkp mslmanlara yle hitb etti:
Ey insanlar! Gnahlarnz iin Allaha tvbe edin. Allah tel, gnahlarndan
tvbe edip, kendisine kavuan kulunu affedeceine sz vermitir. Herkes borcunu desin.
Kul, borcunun mahkmudur. Ksler barsn. Mslmann, kardeiyle gnden fazla ks
olmas yakk almaz. Ey slm cemati! Bir bynz kaybettiniz, zntnz
biliyorum. Ben, ondan daha iyi kalbli, ktlkten daha ok uzak, insanlara efkat,
merhamet ve sevgisi daha fazla, ondan daha samimi bir insan tanmyorum. Ona
Allahtan rahmet dileyin. Cenze namazn klmaya gelin buyurdu.
Hz. mer, hilfeti srasnda yalnz mslmanlarn ileriyle urar, baka i
yapmazd. Bu yzden ona Beyt-l-malden (devlet hazinesi) belli bir maa balanmt.
Osman bin Affn, Ali bin Eb Tlib ve Zbeyr bin Avvm (r.anhm) aralarnda grp,
Hz. merin maann kendisine yetmediinde ittifk ettiler. Kendileri sylemeye cesret
edemeyip, Peygamberin (sallallah aleyhi ve sellem) zevcesi, mminlerin annesi, Hz.
merin kz Hafsa (r.anh) vastasyla durumu ilettiler. Hz. mer kzna yle dedi: Allah
akna syle, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) senin evinde kalrken giydii en
kymetli elbise neydi? Hz. Hafsa ki tane renkli elbisesi vard. Yabanc elileri onlarla
karlar, Cuma hutbelerini, onlar giyerek okurdu dedi. Peki yedii en iyi yemek neydi?
diye sordu. Hafsa (r.anh) Biz arpa ekmei yerdik. Ekmek scakken yalardk. Yal ve
yumuak ekmei ok lezzetli bulduumuz iin bakalarna da ikrm ederdik diye cevap
verdi. Hz. merin Senin yannda kald zamanlarda, Reslullahn (sallallah aleyhi ve
sellem) kulland en geni ve en rahat yayg neydi? sorusuna, Kaba kumatan yaplm
bir rtmz vard. Yazn drde katlar, stnde yatardk. K gelince de, yarsn yere serer,
yarsn da stmze rterdik diye cevap verdi. Hz. mer, Ey Hafsa, benim maam
arttrmak iin sana mracaat edenlere syle: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
kendine yetecek miktarn tesbit edip onunla yetinir, fazlasn da ihtiy sahiplerine
datrd. Vallahi, ben de kendime yetecek miktr tesbit ettim. Artann da ihtiy
sahiplerine vereceim. Ben ve iki arkadam, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) ve
Eb Bekr-i Sddk, ayn yolu takib eden kii gibiyiz. Onlardan ikisi nasiplerini alp yolun
sonuna vard. Sonra ncs yola koyuldu. Eer onlarn yolunu takib eder, onlar gibi
yaarsa, onlara kavuup, onlarla beraber olur. Eer, onlarn yolundan ayrlp baka bir
yolda giderse, onlara kavuamaz. buyurup maann arttrlmasn reddetti.
Ebl-Frt anlatr: Hz. Osman klesine: Vaktiyle ben senin bir kulan
kvrmtm. Haydi sen de benim kulam kvr, hakkn al buyurdu. Klesi de Hz.
Osmann kulan edeble tuttu. Bir trl ekemiyordu. Emrettii iin de tutmak
mecbriyetinde kalmt. Hz. Osman, kleye Sk ek, yavrum. Ksas dnydadr. hrette
ksas yoktur buyurdu.
Hz. Osman (rahmetullahi aleyh) ehd edildiinde, hazinesinde kilitli bir sandk
bulundu. Sandk aldnda iinde bir mektb kt. Hz. Osman, yazd bu mektbunda
yle buyurmaktayd:
Bu yazlanlar, Osmann son szleridir. Bismillhirrahmnirrahm. Osman bin
Affn, Allahtan baka ilh olmadna, eriki ve orta bulunmadna, Muhammedin
(sallallah aleyhi ve sellem) Allah telnn kulu ve resl olduuna, Cennet ve
Cehennemin hak olduuna ehdet eder. Allah tel, gelecei muhakkak olan bir gnde
(kymet gnnde) btn kabirdekileri diriltecektir. Allah tel vadinden dnmez.
Herkes, o vadle yaar, lr ve tekrar dirilir, inallah! (Mektbun arkasnda da) nsan
kendisini ihml etmesinden dolay fakirlie dp zarara urasa bile, tok gnll olmas,
onu zenginletirip yceltir. Dnyda peinden kolaylk gelmeyen hibir glk yoktur. ok
sabrl olmak icb eder. Glklerle karlamayan, znt ve sknt nedir bilmez, ilerde
de ne olaca belli deildir.
bn-i Srn anlatr: Eb Bekr ve mer (r.anhm), herhangi bir kimse slmiyeti
renmek istedii zaman: Allah telya ibdet et, Ona hibir eyi ortak koma. Allah
telnn zerine farz kld namaz vaktinde kl. Namazn ihml etme. Onu doru kl.
Byle yaparsan sedete erersin, deilse azba mstehak olursun. Zektn, vakti gelince
gnl rzasyla ver. Ramazanda orucunu tut. drecilerine itat et. Onlarn szn dinle
diye nashat ederlerdi.
Hz. Alinin olu Hasen (r.anh) hasta idi. Eb Ms (rahmetullahi aleyh) onun
ziyretine gidince Hz. Ali: unu iyi bilin ki, bu hastay ziyrete giden mslman,
kendisine affedilmesi iin dua eden yetmibin melekle birlikte geri dner. Eer bu
ziyretini sabah yapmsa, ona o gn akama kadar dua ederler. Ayrca kendisine
mkfat olarak Cennette bir bahe verilir buyurdu.
Hz. Enes (rahmetullahi aleyh) anlatr: Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem)
Eshbndan byklerimiz bize; Banzdakilere kt sz sylemeyin. Onlar aldatmayn.
Onlara isyn etmeyin. Allahtan korkun. Sabrl olun. Bunlara uyarsanz muvaffak
olursunuz buyururlard.
Abdullah bin Hrise iki kii geldi. Yaslanmakta olduu yast, yaslanmalar iin
onlara uzatt. Onlar da, Biz buraya rahat edip, oturalm diye gelmedik. Senin
sohbetinden istifde iin geldik. dediler. Abdullah bin Haris de; Misfirine ikrm etmeyen
kimse, Muhammed (sallallah aleyhi ve sellem) ve brhimin (aleyhisselm) mmetinden
deildir. Ne mutlu bir para ekmek ve bir miktar su ile yetinip, Allah yolundan
ayrlmayanlara. Yazklar olsun, sdece boazn dnerek, tka basa yeyip, Allah tely
hi hatrlamayanlara. buyurdu.
Urve (rahmetullahi aleyh) anlatr: Yermk savanda, Rum ordusu kumandan,
mslmanlar hakknda bilgi toplamak iin bir Arab casus olarak gnderdi. Arab gizlice
mslmanlarn hareketlerini gzetledikten sonra geri dnd. Rum ordusu kumandan
Kubuklar, ona Mslmanlar ne yapyorlar? diye sordu. Arab casus, Gece, dnydan
elini eteini ekmi olan hristiyan din adamlarndan daha ok ibdet ediyorlar. Gndzleri
de, her biri usta bir silhr kesilip, yiite dvyorlar dedi.
4) Tehzb-l-esm vel-lga; cild-1, sh. 78
10) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 1075
12) Muhtasar- tuhfe-i isn aeriyye; sh. 68
13) Ahmed Muhammed Hf, Et-Taber, Khire 1963
14) Brockelman,
15) Trih-l-edeb-il-Arabiyye; cild-3, sh. 45, 318
TAHV:
Hnef mezhebinin mehr fkh limlerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin
Selme bin Seleme bin Abdlmelik olup, knyesi Eb Caferdir. Doum trihi hakknda
farkl rivyetler vardr. Ancak, 238 (m. 853) trihi tercih edilmektedir. nk, talebesi,
bn-i Ynus bu trihi bizzat Tahvden (rahmetullahi aleyh) rivyet etmektedir. Bu trih
hakknda daha baka deliller de mevcttur. Vefat hakknda ise; tarihiler, genelde 321
(m. 933) senesinde ittifk ediyorlar. Neseb limleri (Bir kimsenin soyunun, baba ve
dedelerinin kimler olduu ve onlarn hlleri ile uraan limler) bir ahs nce kablesine,
sonra o kablenin hangi kolundan olduuna, sonra memleketine, sonra da doduu kye
nisbet ederler. nce umm olandan balanr, huss olana doru gidilir. Bu bakmdan
Tahvye (rahmetullahi aleyh) Ezd, Hacer, Msr, Tahv denir. Bazan buna Cz de ilve
edilir. Tahv, Ezd kablesinden olduu iin Ezd denmitir. Ezd, Kahtnlerden ok
tannm bir Arab kablesidir. Ezd bin Gaus bin Nebt bin Mlke nisbet edilir. Tahv, Ezd
kablesinin Hacer kolundandr. Bu itibarla Hacer denmitir. Tahvye Msrda doup,
burada vefat ettii iin de Msr denmitir. Cz denmesi ise, orada ikmet ettiinden
dolaydr. Tahvye Tahv denmesi, Tah denen yere nisbetledir. Fakat Msrda bu isimle
sylenen be yer vardr. Ancak burada bahsedilen Tahnn Semlutun merkezine bal
olan Tah el-Amide olduunu tercih edenler vardr.
Tahv, soy olarak baba tarafndan Ezd kablesine, anne tarafndan Mzeyyine
kablesine baldr. Buradan anlalan; Tahvnin aslen Arab olan bir aileye mensb
olduudur.
limler yetitiren kkl bir aileye mensb olan Tahvnin days, mm- afi
hazretlerinin talebelerinden byk lim Mzendir. mm- Syt, annesinin mm- afi
hazretlerinin ilim meclisine, kadnlar iin ayrlan zel yerlerde devam ettiini
bildirmektedir.
Babasn ve byk lim days Mzenyi 264 (m. 877) ylnda kaybeden Tahvnin,
kardeleri olup olmad bilinmemektedir. Tahv, seyyide bir hanmefendiyle evlenmi ve
bu evlilikten Ali isminde bir oullar olmutur.
Bu konuda bilgi veren kitaplar, Tahvnin olundan; (Ali bin Ahmed bin
Muhammed Tahv, Msr limlerindendir) diye bahsetmektedirler. Babasnn mezhebi
zeredir, yan Hnef mezhebindedir. Kure tabakt da, onun hayat hakknda bilgi
vermektedir.
Tahv, soyca asil ve kkl, ilm hviyyeti bulunan bir aileye mensbtur. Btn
bunlarn, Tahvnin ilmi ve ahs karakterini kazanmasnda byk tesiri olmutur.
Ekseri kanate gre, Tahv ilk derslerini aile ocanda ald. Kurn- kermi
ezberledi. Bu asrda bir ocuun renmesi gereken, Arapa, fkh ve dier ilimlerle
alkal kltr ald. Sonra o zaman mektep durumunda olan cmide verilen derslere
devam etti. Cmide eitli derslerin yannda let ilimlerinden olan Arapa dilbilgisi,
mantk, belgat ve zamann fen bilgileri ve yksek dn ilimleri de okumaya devam etti.
Bu arada, days byk lim Mzennin derslerinden ok istifde etti. Ondan afi fkhn
rendi. Tahv, Mzennin vefatndan sonra, Hnef limlerinden Eb Cafer Ahmed bin
Eb mrndan ilim ald. Ondan Hnef fkhn rendi. limlerin hayatlarn anlatan
kitaplarda, Eb Cafer Ahmed bin Eb mrn iin, Tahvnin hocas diye geer. Tahv,
ondan ok rivyette bulunmutur.
Eb Cafer Ahmed bin Eb mrn, 260 senesi civrnda Msra gelmiti. O zaman
Msrda en byk Hnef limi o idi. Bu byk limin, henz talebelik devrini yayan
Tahv zerinde tesiri byk oldu. Tahvye Hnef mezhebinin inceliklerine varncaya
kadar ok eyler retti. Tahv, yirmi yandan krk yana kadar, bn-i Eb mrndan
ayrlmad. 20 ile 30 yalar arasnda, Ahmed bin Tln ile irtibtlar oldu. Bu arada bn-i
Tlnun takdirlerini kazand.
bn-i Tln, bimristan (hastane) yaptrmt. Bu hastane ve orada bulunan eski
bir mescid iin vakf bir araz vermek istedi. Vakfname (vakfla alkal belgeleri yazma)
iini, am kads Eb Hzm zerine ald. Eb Hzm bu belgeleri yaznca, bn-i Tlna
gnderdi. bn-i Tln, Msrn mehr limlerini arp, Eb Hzmn hazrlad
belgelerde herhangi bir hat olup olmadn incelemelerini istedi. limler belgeleri
inceledikten sonra, hibir eksik ve hatl durum yok diye rapor verdiler. Eb Cafer Tahv
de belgeleri inceledi. Belgelerde hat bulunduunu syledi. Tahv bu srada daha genti.
limler ondan, hatl olan hussu aklamasn istediler. Tahv, bunu kendisi aklamak
istemedi. Bu defa Ahmed bin Tln, Tahvyi ard. Madem ki bu haty sen
bakalarna aklamadn, bari bana syle dedi. Tahv, Syleyemem deyince, bn-i
Tln Niin sylemiyorsun dedi. Bunun zerine Tahv, Eb Hzm byk bir limdir. O,
bu iin dorusunu bilir. Bu i bana kapal, anlalmas zor geldi diye bahnede bulundu.
Ahmed bin Tln onun bu dncesini beendi. Ona izin verdi. Git, Eb Hzmla
meseleyi gr dedi. Tahv ama gitti. Onunla meseleyi grtler. Eb Hazm da
Tahvnin syledii gibi hazrlanan vakf belgelerindeki hatsn grd. Tahv, Msra
dnnce bn-i Tlnun yanna gitti. bn-i Tln, Tahvye meselenin nasl olduunu
sordu. Tahv de, kendi sznn doru ktn sylemekten kand.
Bu hdiseden sonra, Tahvnin bn-i Tlnun yanndaki kymeti daha da artt.
Onun terbiyesine ve tevzusuna hayran kald. nk, Eb Hzmn yazd vakfla alkal
belgelerdeki hat, Tahvnin dedii gibi kt. Buna ramen, edebinin ve haysnn
yksekliinden dolay, bununla asla vnmeye kalkmad gibi, stelik meselenin kendi
dedii gibi ktn da gizlemeye alt. Tahv, ama yapm olduu bu yolculuu iyi
deerlendirdi. Yolculuu bir sene srd. Yol gzerghnda bulunan Askalan, Gazze ve
amda birok lim ile grt. Bu yolculuk, bir bakma onun iin ilm bir yolculuk oldu.
Tahv henz otuzuna varmadan, ilminin okluu her tarafa yayld. Mhim
meselelerde onun grne mracaat ediliyor, eitli mevzlarda fetvlar isteniyordu.
Halbuki kendilerinden ilim ald hocalar ve asrn sekin limleri de daha hayatta idi.
Tahvnin fazleti: Tahv (rahmetullahi aleyh), hakkn yerini bulmas hussunda
hi msmaha gstermezdi. Yumuak huylu olup, herkese gzel mumelede bulunurdu.
nsanlar hakknda insafla mumele ederdi. Tahv ile bn-i Harbuveyh arasnda ilm bir
mnzara olmutur. Bir meselede her birisi ayr bir hussu savunuyordu. Bu durum
onlarn birbirlerine olan sayg ve sevgisini zedelememiti. bn-i Harbuveyh kadlk
makamnda bulunuyordu. Kadlktan alnnca, Tahvnin olu Ali bin Ahmed, babasna
mjde vermek iin geldi. Bunun zerine Tahv oluna: Yazk sana! Bu mjde deil,
vallahi taziyedir. Ben ondan sonra meseleler zerinde kiminle mzkere ederim? dedi.
Bu, Tahvnin yksek ahlkna, vekar ve ahsiyetine gzel bir rnektir. Aralarnda ilm bir
meselede ihtilf olmasna ramen, bunu ahs bir mesele yapmam, bilakis ilm bir
hakkat olarak kabul etmitir.
Tahv, zhd (dnyya dkn olmamak), takv (haramlardan saknmak) sahibi,
gzel huylar kendisinde toplyan mbrek ve fazletli bir zttr.
limlerin hakknda buyurduklar:
Semn (rahmetullahi aleyh): Tahv, byk bir fkh limi, sika (gvenilir) ve yeri
doldurulmyacak bir zttr.
bn-i Esr: Hnef fkh lim ve immlarndandr.
Syt: Tahv, hads hfzlarndan olup esiz eserlerin sahibidir.
bn-i Nedm: Zamannn ilim ve zhd bakmndan bir tanesi idi. demektedirler.
Tahv birok ilimde sz sahibi idi. Lgat, nahiv (Arabca dil bilgisi) iir ve mantkn
yannda; tefsr, hads, fkh, kelm, trih, neseb ilminde eserler vermitir.
Tahvnin, Ehl-i snnet vel-cemat kitabnn ba ksmnda, itikd ile alkal
syledikleri:
Bu kitap fkh limlerinden mm- azam Eb Hanfe, mm- Eb Ysuf ve
mm- Muhammed hazretlerinin itikd edip (inanp bildirdikleri) Ehl-i snnet vel-cemat
itikdnn aklamasdr.
Allah telnn birliine ksaca yle inanrz: Allah tel birdir. Onun orta ve
benzeri yoktur. O, her eye kdirdir. Ondan baka hibir ilh yoktur. Balangc ve
nihyeti (sonu) yoktur. Sdece Onun diledii olur. Yaratt eylere ihtiy duymadan
yaratan ve yarattklarnn rzkn gle dmeden verendir. Allah telnn, yaratc ve
terbiye edici sfat vardr. O, mahlkt ilm-i ezelsine muvaffk olarak yaratmtr.
Mahlktn kaderini tayin etmi, onlar iin belli ller koymutur ve ecellerini de tayin
etmitir. Her ey Onun kudreti ve dilemesi ile meydana gelir. Olup bitenler hakknda,
ancak Allah telnn dilemesi geerlidir. Onun dilediinden baka, kullarn hibir irdesi
yoktur. Allah telnn, insanlar iin diledii olur, dilemedii ise olmaz.
Kurn- kerm hakknda ise: Kurn- kerm Allah telnn kelmdr. Allah tel,
onu vahiy sretiyle Peygamberimize (sallallah aleyhi ve sellem) inzl etti (indirdi).
Kurn- kerm mahlk deildir. Allah kelmdr. Kim Kurn- kermi dinler ve dinledii
Kurnn insan sz olduunu iddia ederse, kfre girmi olur.
Muhammed aleyhisselm hakknda: Muhammed aleyhisselm, Allah telnn
sekin kulu, stn nebsi ve kendisinin rz olduu resldr. Hz. Muhammed (sallallah
aleyhi ve sellem), Peygamberlerin sonuncusu, mtteklerin imm, peygamberlerin nderi
ve lemlerin Rabbi olan Allahn sevgilisidir. Onun Peygamberliinden sonra ortaya
atlacak olan her eit peygamberlik davs, sapklk ve nefsin arzusuna uymaktan
ibrettir.
mn hakknda: mn; dil ile ikrr, kalb ile tasdkten ibrettir. mn tektir, mn
sahipleri eittirler. Gerekte mminlerin arasndaki stnlk ise; takv, Allah telya
kar gelmekten korkmak, nefsn arzulara uymamak ve daha lyk olana smsk
balanmak sretiyle elde edilir. Mminlerin hepsi, Allah telnn dostudur. Allah katnda
en deerlileri ise; daha itatkr olanlar ve Kurn- kerme en ok uyanlardr.
mn konular; Allah telya, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, hret
gnne mn etmek, ldkten sonra dirilmeye, kader yan hayr ve er, ac ve tatl
hereyin Allahtan geldiine inanmaktan ibrettir.
Kader hakknda da: Kaza ve kader bilgisi, Allah telnn kullarndan saklad
srlardan birisidir. Allah tel bu bilgiyi, en yakn meleklerine ve eriat sahibi
Peygamberlerine (aleyhimsselm) bile amad. Bu bilgi, byk bir deryadr. Kimsenin bu
denize dalmas, kaderden konumas caiz deildir. Kaza ve kaderden konumaktan ve bu
hususta dnmekten ok saknnz. Allah tel, ondan konumay yasaklad. Kurn-
kermde melen: Allah, yaptndan sorumlu olmaz; kullar ise sorumlu olurlar
(Enbiy-23) buyuruldu.
Kitabn son ksmnda ise: Allah tel bizi doru mn zere sabit klsn, bu mnla
can vermeyi nasb eylesin. Bizi, bidat ve dallet ehli olanlarn inand bozuk itikddan
muhafaza buyursun. demektedir.
Bu risalenin, drt mezhebe mensb Ehl-i snnet vel-cemat itikdnda olanlar
arasnda sekin bir yeri vardr. Tcddn Sbk der ki: Elhamdlillah, drt mezheb itikd
hussunda birdir. Mcessimeye ve mutezileye kaym olan bazlarnn dnda, cumhur
(ekseriyet) hak zeredir. nce ve sonra gelenler, Tahvnin akdeye dir yazd bu eseri
kabul etmektedirler.
Bu risale zerine birok erhler (aklamalar) yaplmtr. Aklama yapanlardan
birisi; Hnef limlerinden mer bin shk bin Ahmeddir (v. 773).
Beyn- mkil-il sr adl kitabnn mukaddimesinde mm- Tahv buyuruyor ki:
Allah tel, Muhammed aleyhisselm Peygamberlerinin sonuncusu olarak gnderdi.
Ona vahyetmi olduu kitaplarn sonuncusunu indirdi. Bu kitabnda, Reslne inananlar,
Onun sesinden daha yksek sesle konumaktan, Onun nnde yrmekten men etti.
Yine Kurn- kermde melen O kendi nefsinden sylemiyor. Kurn, sde bir
vahiydir, ancak vahiy olunur (Necm: 3-4) buyurularak, Muhammed aleyhisselmn
kendinden konumad bildirildi.
Yine Kurn- kermde melen Allahn Peygamberi size ne verdi ise aln.
Size neyi yasak etti ise onu yapmayn. Allahtan korkun; nk Allah ok iddetli
azb sahibidir (Har-7) diye emretmektedir. Allah tel, Kurn- kermde;
Reslullahn yannda, alelade kimselerin yannda durulur gibi durulmamasn
emretmektedir. Bunu u yet-i kermelerde melen yle emretmektedir: Ey mn
edenler! Seslerinizi Peygamberin sesinden yksek karmayn ve birbirinize
barr gibi Ona barmayn, haberiniz olmadan amelleriniz boa kverir
(Hucurt-2) ve Peygamberimizin arn, aranzda birbirinizi ar gibi
tutmayn (davetine hemen koun ve izinsiz ayrlmayn). inizden birbirini siper
ederek (savatan veya hutbeden) svp kaytaranlar Allah muhakkak biliyor.
Bunun iin, Peygamberin emrine aykr hareket edenler, balarna bir bel
inmekten, yahud kendilerine ackl bir azb isbet etmekten saknsnlar (Nr63)
mm- Tahvnin bu kitab 1333 hicr senesinde Hindistanda drt cz hlinde
baslmtr. Ancak mm- Kevser, Hvi adl eserinde bu matb olan eserin, asl kitabnn
yars bile olmadn beyn etmekte ve kitabn aslnn stanbuldaki Feyzullah Efendi
Ktphnesinde 273-279 numara ile kaytl bulunduunu bildirmektedir. (Hav sh. 34)
Muhtasar- Tahv: mm- Tahv, bu kitabnn mukaddimesinde buyuruyor ki: Bu
kitabm, bilinmemesi zr olmayan ve yaplmamasnda ihtilf bulunmayan fkh
meselelerine gre yazdm. Buradaki meseleleri mm- azam, mm- Eb Ysuf, mm Muhammed hazretlerinin bildirdikleri bilgiler zerine bina ettim. Bu eserimle Allah
telnn inyetine ve fadlna kavumay mid ettim. Bu kitab 1370 hicr ylnda Khirede
Dr-il-ktb-il-Arab baslmtr. Bu basknn nsznde diyor ki; Bu kitab! Hnef
mezhebinde, fkhta muhtasar olarak yazlan ana meseleleri ve kaynaklar, muteber olan
rivyetleri (zhir-r-rivyeyi) ihtiv eden bir kitaptr.
Tahvnin dier eserleri:
1. Snen--fi
2. Sahh-l-Asr
3. erh-l-Cmi-il-Kebr
4. htilf-l-Ulem
5. El-Vesya vel-feriz
6. En-nevdir-l-fkhyye
7. Kitb-l-eribe
Tahvnin bunlardan baka, daha pek ok eseri vardr.
2) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 232, 272, 1075
6) Fideli Bilgiler; sh. 41, 36
7) Kef-z-znn; cild-1, sh. 298, 568, 674, cild-2, sh. 1046, 1147, 1250, 1326,
1609, 1627, 1728, 1732, 1980
8) Fevid-l-behiyye; sh. 31
9) Vefeyt-l-ayn (Rodos zde); sh. 32
10) Brockelman Gal-1, sh. 170, Sup-1, sh. 293
11) Eb Cafer Tahv; (Abdlmecid Mahmd)
UTBE BN ABDULLAH:
afi limlerinin byklerinden. Vel ve lim bir zt. smi, Utbe bin Abdullah bin
Ms bin Ubeydullh, knyesi Eb Sib Hemedndir. 264 (m. 878)de Hemedanda
dnyya geldi. Babas tccrd. Kendisi ilme ve tasavvufa yneldi. afi mezhebinde olan
Eb Sib, dnyya ehemmiyet vermiyen, her iinde Allah telnn rzsn arayan bir zt
idi. Pekok evliynn sohbetinde ve hizmetinde bulunmu, ilimde byk lim olmu,
Cneyd-i Baddnin (rahmetullahi aleyh) sohbet ve tevecchleriyle ereflenmitir. Tefsr,
hads, fkh zerine pek kymetli kitaplar telf etti. Azerbaycan ve Hemedanda kadlk
yapt. 334 ylnda, nce Baddn bat ksmna kad oldu. Sonra dou ksmna nakledildi.
338de halife el-Mutlillh zamannda Kdl-kudt yan bakad oldu. afi mezhebindeki
ilk bakad bu ztt. Bakad oluncaya kadar kendi ismiyle arld. Bakad olunca Kdlkudt diye anld. 350 (m. 961) ylnda vefat etti.
Vefatndan sonra baz limler onu ryada grp, Allah telnn kendisine nasl
mumele ettiini sordular. Allah tel beni affetti ve gnahlarm olduu hlde
Cennetine koydu. (Seksen yandan ziyde slm zere yaayanlara azb etmem)
buyurdu cevbn verdi.
Eb Sib, Baddda bir meclisde anlatt: Muhammed bin Yezd bin Huneys,
Sfyn- Sevrnin (rahmetullahi aleyh) huzruna varnca, Sfyn- Sevr ondan, bir hads
rivyetinde bulunmasn istedi. O da mm Slih, Safiyye binti eybe, Peygamberimizin
mbrek zevcesi mm Habbeden (r.anh) senedi kadnlardan olan u hads-i erfi
rivyet etti: Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) demolunun emr-i marf,
nehy-i mnker ve insanlarn arasn bulmak iin syledii szlerin dndaki her
sz aleyhinedir buyurdu. Bunun zerine Sfyn- Sevr (rahmetullahi aleyh) hayret
etti. Bir kadn, bir kadndan, o da kadndan, o da Reslullahtan (sallallah aleyhi ve
sellem) rivyet ediyor dedi. Bunun zerine Yezd bin Huneys, Bundan daha ok hayret
edecein ey, Allah telnn kitabnda vardr ki, Nisa sresi 114. yetinde melen
Onlarn fsldanmalarnn ounda hayr yoktur. Meer ki sadaka vermeyi, bir
iyilik etmeyi ve insanlar arasn dzeltmeyi emredenlerin ki olsun. Ve Asr
sresinde melen Asra yemn ederim ki, insanlar muhakkak hsran iindedir.
Ancak mn edenlerle, slih ameller ileyenler, bir de birbirlerine hakk tavsiye,
birbirlerine sabr tavsiye edenler ziyanda deildirler buyuruluyor diye cevap
verdi.
Kdl-kudt Eb Sib anlatr: Halife Hrn Red, mehr viz ve lim Muhammed
bin Semmaktan nashat isteyince yle buyurdu: Ey emr-l-mminn, muhakkak bir
gn sen leceksin. Ykanacak, kefenlenecek ve kabre konulacaksn. Hasta olunca
hastalktan nefesin tutulur, ihtiyrlaynca gcn kaybedersin, ayaklarn srer. Frsat
kardndan piman olursun. Tvbe etmeye vakit bulamazsn. Hastalklardan
kurtulamazsn. Ondan sonra kendini iyi etmek iin maln mlkn de fide vermez. (O
halde imdiden tvbe et ve Allah telya tam kul ol).
1)
2)
3)
4)
5)

El-Bidye ven-nihye; cild-11 sh. 237
YAHY BN MUHAMMED ANBER:

Tefsr ve hads limlerinden. Knyesi Eb Zekeriyy el-Anber es-Slemdir. 344
(m. 955) senesinde 76 yanda iken vefat etti.
lim ald limlerden bazlar; Eb Abdullah Benc, brhm bin Eb Tlib, Hseyn
bin Muhammed Kubbn ve dierleri. Kendisinden ilim alanlar ise; Eb Ali Nibr, Eb
Bekr bin Abds (bu iki zt kendi akrndr), Ebl-Hasen el-Haccc, Hkim Eb Abdullah
ve dierleri.
Eb Ali Hfz yle demitir: nsanlar, bizim ilimden ezberlediimiz eylerin
(senetlerin) okluuna ayorlar. Biz Eb Zekeriyynn ilimden ezberledii eyleri
bilmekten ciziz. Ben onun bir benzerini daha grmedim. nsanlarn uratklar
lzumsuz ilere bakmaz, byle eylerden uzak yaard. Kad Abdlhamd bin
Abdurrahmn yle demidir: Eb Zekeriyydan sonra meclislerimizin tad kat, faidesi
azald.
3) Tabakt-l-mfessirn; cild-2, sh. 375
YAHY BN MUHAMMED BADAD:
Hads ve fkh limlerinden. smi, Yahy bin Muhammed bin Sad bin Ktbdir.
Knyesi, Eb Muhammed el-Him el-Badddir. 228 (m. 843)de dodu. 318 (m. 930)
senesinde vefat etti. Kfede defnedildi.
lim renmek iin am, Irak, Msr ver Hicaza gitti. lim ald ztlar: Ahmed bin
Meni, Svr bin Abdullah Kd, Yahy bin Sleymn bin Nadle, Hasen bin Hammd, Eb
Hmn es-Sekn, Hrn bin Abdullah el-Hammal, Eb Ammr bin Heris, Abdullah bin
mrn el-bid, Muhammed bin Zenbr ve daha birok lim. Kendisinden ise; Eb Ksm
Begv, Muhammed bin Amr el-Ceb, bn-i Muzaffer, Dre Kutn, bn-i Hibbe, Eb Thir
el-Mahlas, Abdurrahmn bin Eb reyh, Eb Mslim el-Ktib, Eb Zer Ammr bin
Muhammed ve daha pek ok zt ondan ilim alp hads-i erf rivyet etmitir.
Yahy bin Muhammedin Es-Snen fil-fkh, El-Msned fil-hads ve Krat adl
eserleri vardr.
3) Hediyyet-l-rifn; cild-2, sh. 517
YAHY BN MUHAMMED SAD BADAD:

Hads, krat, tefsr ve fkh limi. Knyesi Eb Muhammed olup, ismi Yahy bin
Muhammed bin Sad bin Ktibdir. Aslen Baddl olduu iin Badad, Eb Cafer
Mensrun azdl klelerinden olduu iin, Him nisbet edildi. 228 (m. 843) ylnda
Baddda doan Eb Muhammed Badad, doksan yalarnda iken 318 (m. 930) ylnda
yine orada vefat etti. Bb- Kfeye defnedildi.
Kk yata hads-i erf renmeye ve yazmaya balayan Eb Muhammed
Badad, hads-i erf renmek ve ilim tahsil etmek iin birok slm memleketini ziyret
etti. am, Irak, Msr, Hicaz blgelerindeki limlerin ilimlerinden istifde etti. Buralarda;
Hasen bin s bin Msercis, Muhammed bin Sleymn Liveyn, Yahy bin Sleymn bin
Nidle Huz, Ahmed bin Men Begv, Muhammed bin Yezd Edem, Hseyn bin Hasen
Mervez, Ysuf bin Ms Kattn, Muhammed bin Sehl bin Asker, Muhammed bin smil
Buhr ve daha birok limden ilim rendi. Krat, fkh, tefsr ve hads ilimlerinde lim
ve dier ilimlerde yksek derecede bilgi sahibi oldu. Zamannda hads-i erifleri
ezberlemek ve anlamakta birok limden ndeydi. Yzbin hads-i erfi rvileriyle birlikte
ezberleyerek, hads ilminde hfz oldu. limler, rivyetinde salam ve sika (gvenilir)
olduunu bildirdiler. lmi, retmek ve Allah telnn rzsna uygun yaamak iin
renirdi. nsanlara doru yolu gstermeye gayret eder, emr-i marf ve nehy-i mnker
iin nashatlarda bulunurdu.
Birok talebe yetitirdi. Bunlarn arasnda ilminin stnln herkesin kabul ettii
limler de vard. Eb Muhammed Badadden; Abdullah bin Muhammed Begv,
Muhammed bin Amr Ceb, Muhammed bin Muzaffer, Eb mer bin Hayve, Ebl-Hasen
Dre Kutn, Eb Hafs bn-i hin, Ebl-Ksm bin Habbbe, Eb Thir Mahles,
Abdurrahmn bin Eb reyh, Ktib Eb Mslim, Eb Zer Ammr bin Muhammed ve daha
birok lim ilim renip hads-i erf rivyet etti. Onlar da rendiklerini talebelerine ve
halka retmeye gayret ettiler.
O zamanda yaayan ve daha sonra gelen limlerden birou onun ilmini vd.
Bunlardan Muhammed bin Muhammed Bagand; limde, onu bizden kimse geemedi
derken Eb Ali Nibr, Onun akranlarndan, ezberleme ve anlamada Irakta onun gibisi
yoktur. Ezberlediini anlard. O, bn-i Eb Dvddan daha iyi hfz eder, daha gzel
anlard. buyurdu.
Eb Muhammed Badadnin rivyet ettii bir hads-i erfte Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem): Sana haydan ancak hayr gelir. buyurdu.
Fkh, tefsr, krat ve hads ilimlerinde pekok kitap yazan Eb Muhammed
Baddnin fkh ilminde Kitb- Sneni, krat ilminde Kitb-l-krat, hads ilminde
Dre Kutnnin bildirdiine gre, bn-i Mennin eserinden sonra ilk sray igal eden
Kitb-l-msnedi mehurdur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Tabakt--fiyye; cild-3, sh. 110, 175, 270, 294, 310, 336, 343, 462
YSUF BN HSEYN RZ:

Evliynn byklerinden. smi Ysuf bin Hseyn bin Ali er-Rz olup, knyesi Eb
Yakbdur. Haram ve phelilerden ok saknd gibi, dnyya da hi dkn olmayp,
zhir ve btn ilimlerinde lim idi. Edb idi. ok gzel konuur, marifet ve Esrrdan
anlatrd. Zamannda Cibl ve Rey ehrinin limi idi. ok seyahat etti. Znnn-i Msrnin
talebesi olup, ayn zamanda; Eb Trb Naheb, Yahy bin Muz ve baka limlerle de
grp sohbet etti ve kendilerinden ilim rendi. Eb Sad Harrz ile yol arkadal ve
Cneyd-i Badad ile mektblamalar mehurdur. 304 (m. 915)de vefat etti. Vefat
ederken, Y Rabb! Gcm yettii kadar insanlar sana davet ettim. Kusurlarm bala
dedi ve vefat etti. Vefatndan sonra kendisini ryada grp, Hlin nasldr? diyenlere,
Allah tel, vefat ederken sylediim sz tekrar sylememi emretti. Ben de syledim.
Sonra bana Seni sana baladm buyurdu dedi.
eyh-l-slm Abdullah- Ensr (rahmetullahi aleyh), Allah tel ona, niin Seni
sana baladm buyurdu biliyor musunuz? Allah tel ile kendisi arasnda vasta, yine
kendisidir de ondan buyurdu.
mr uzun olup, Allah telnn dnine hizmet etmekle geti. nsanlarn slmiyeti
doru olarak renmeleri iin ok gayret ederdi. Edebi ok fazla idi ve kendisinden dahi
hay ederdi. Nefsin kt olan isteklerine tbi olmamak ve ona muhalefet etmekte ok
ileri idi. Geceleri hi uyumaz, hep ibdetle megul olurdu. Fazla uykusuzluk sebebi ile
gzlerinde hafif krmzlk ve bitkinlik vard. Kermetleri mehurdur. nsanlarn fazla
tevecchnden saknr, kendisini olduundan aa gsterirdi. Eb Yal diyor ki; Ysuf
bin Hseyn, zamannda, kelm ve tasavvuf ilmini en iyi bilendi. mm- arn diyor ki;
Kurn- kerm okunduu zaman, gzyalarn tutamaz ok alard.
Seyahatlerinden birisinde, Arabistanda bir kableye urad. Kable resinin kz,
kendisini grp k oldu. Bir yolunu bulup, Ysuf bin Hseyn (rahmetullahi aleyh) yalnz
iken yanna geldi. Ysuf bin Hseyn (rahmetullahi aleyh), hemen kaarak baka bir yere
gidip oturdu. Ban dizlerine koydu. ok yorulmu olduu iin uyuyuverdi. Ryasnda,
benzerini hi grmedii bir yerde, yeiller giyinmi kimseler grd. Birisi de, pdih
misli taht zerinde oturuyordu. Kendilerine yaklap kim olduklarn sordu. Onlar,
kendisine ok sayg ve hrmet gsterip yol atlar ve Bizler melekleriz. Taht zerinde
oturan da Ysuf aleyhisselmdr. Ysuf bin Hseyni ziyrete geldi dediler. Ysuf bin
Hseyn (rahmetullahi aleyh), ok hayret etti ve mahcb oldu. Alamakl bir ses ile
Hasbnallah. Ben kim oluyorum ki, Allah telnn Peygamberlerinden birisi benim
ziyretime gelsin, olacak ey deil dedi. Bu srada Hz. Ysuf, tahttan inip kendisiyle
msfeha etti ve kendisine sarld. Ysuf bin Hseyn (rahmetullahi aleyh) ona, Ey
Allahn Peygamberi, ben kim oluyorum ki, bana bu kadar iltift ediyorsunuz? dedi. Hz.
Ysuf buyurdu ki; O kable resinin gzel kz, sen yalnz iken yanna gelince, sen Allah
teldan korkarak ve Allah telya snarak oradan knca, Allah tel, senin hlini
bana ve meleklere gsterip buyurdu ki: Ey Ysuf! Bak, senin, Zelhadan katn gibi, bu
Ysuf da kable resinin kzndan nasl kat buyurdu ve beni bu meleklerle birlikte seni
ziyrete gnderip sana sylememi emretti ki; Her eyin bir ninesi vardr. Bu zamann
ninesi Znnn-i Msrdir. sm-i azam ona verildi. Huzruna git. Hem de sana u
mjdeyi vermemi emretti ki, (Sen, Allah telnn seilmi kullarndansn) buyurdu.
Ysuf bin Hseyn (rahmetullahi aleyh) uykudan uyandnda ak- ilh her tarafn
kaplamt. Kendisine verilen iret zerine Msra doru yola kt. Bir an nce Znnn-i
Msrye kavumak arzusunda idi. Nihyet Znnn-i Msrnin (rahmetullahi aleyh)
meclisine gelip oturdu. Be sene, bu sohbet meclisine devam etti. Beinci yl sonunda
hocas kendisini arp; Artk memleketine git. Allah rzs iin insanlara nashat et, ama
arada halk grme. Allah iin konu buyurdu. Peki efendim deyip ayrld. Memleketi
olan Rey ehrine gelince bir meclis kurup, insanlara nashat etmeye balad. Birgn
meclisine geldiinde, hi kimse yoktu. Geri dnp gidecekti. Yal bir kadncaz kendisine
Znnn (rahmetullahi aleyh) sana Arada halk grme dememi miydi? Sen Allah iin
konu dedi. Bu sz karsnda at kald. Kimse olsun olmasn konutu. Bu hl elli sene
byle devam etti. brhm-i Havvs (rahmetullahi aleyh) Ysuf bin Hseynin talebesi
olup, bunun sohbeti bereketi ile ok yksek hllere ve makamlara kavutu.
Abdlvhid bin Zeyd ok iki ier, devaml sarho hlde bulunurdu. Birgn yolu,
Ysuf bin Hseynin vaz verdii meclise urad. Ysuf bin Hseynin bereketli szlerini
iitip, kalbinde yle bir hl oldu ki, kendinden gemi olarak yere ylverdi. Kendine
geldikten sonra, kalkp kabristana gitti. Yaptklarna ok piman olup, devaml alyordu.
gn sonra, Ysuf bin Hseyn gidip kendisini getirdi. O, bu hlden sonra sdk
talebelerden oldu.
Nibrlu bir tccrn, bin altna satn ald ok gzel bir criyesi vard. Bu
tccrn acele olarak baka bir ehre gitmesi icb etti. Criyeyi gvendii bir kimsenin
evine emnet olarak brakp gitti. Bu ev sahibi, bir aralk criyeyi grd. Kendisine k
oldu. Hemen Eb Hafs Hadddn (rahmetullahi aleyh) yanna gidip hlini anlatt ve Ben
ne yapaym? dedi. O da, Senin, Rey ehrinde bulunan Ysuf bin Hseynin yanna
gitmen lzmdr buyurdu. O kimse hemen yola kp Irakda bulunan Rey ehrine geldi.
Ysuf bin Hseynin yerini sordu. Sorduu kimseler, uygunsuz szler syleyip, yanna
gitmesine mni oldular. Hatt ok ileri gidip, yle eyler sylediler ki, gelen kimse bunlara
aldanp, geldiine piman oldu ve geri dnd. Eb Hafsn yanna geldiinde, Niin onu
grmeden geri geldin? buyurdu. O da, Onun iin yle yle sylediler. Ben de yanna
gitmekten vaz geip geri dndm dedi. Eb Hafs, Sen tekrar git ve kendisini gr
buyurdu. O kimse tekrar dnp Rey ehrine geldi. Ysuf bin Hseynin (rahmetullahi
aleyh) bulunduu yeri sordu. Bu sefer, nceki sylediklerini daha fazlasyla sylediler.
Fakat srar edince evini gsterdiler. zin alp ieri girdiinde grd ki, yal bir zt
oturmu, karsnda bir gen, nnde bir srahi ve kse bulunuyor. Gelen kimse selm
verip oturdu. Ysuf bin Hseyn, yznden nr akan ok sevimli bir zt olup, yle gzel
eyler anlatyor, yle tatl konuuyordu ki, gelen kimse hayretler iinde kald. Efendim,
ltfen syleyiniz. Bu nrn yz, bu tatl szler, u srahi ve kse ve dardakilerin
syledikleri ne demek oluyor? dedi. Ysuf er-Rz (rahmetullahi aleyh), u grdn
gen, benim olumdur. Kendisine Kurn- kerm okutuyorum. arap kab gibi zannedilen
u krmz srahi iinde su var. Bu bardakla, gelenlere su ikrm ediyorum. Su testisi
bulunmad iin, bunu kullanyorum buyurdu. Gelen kimse, Peki, byle hareket edip,
insanlarn hakknzda uygunsuz szler sylemelerine imkn vermenize sebeb nedir? diye
sorunca, nsanlar bana gvenmesinler ve birey emnet etmesinler diye buyurdu.
Gelen kimse onun ayaklarna kapanp af diledi.
Birgn kendisine Peygamber efendimizin, Y Bill! Bizi ferahlandr. hads-i
erfi hakknda ne dersiniz? dediler. Cevbnda buyurdu ki; Bunun mans Y Bill!
Ezan okumakla, bizi dny megalelerinden ve szlerinden rahatlandr demektir. nk,
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) namazda rahatlard. Namaz gznn
nru idi.
Ysuf bin Hseynin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erflerden ikisi
unlardr:
Sizden biriniz, kendisi iin istedii bir eyi mslman kardei iin de
istemedike, kmil mmin olamaz.
Bir kimse k olsa, gizlese, iffetini muhafaza etse ve lse, ehddir.
Ysuf bin Hseyn (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Yapmack olarak, riy ile yaplm ok az bir amelle Allah telnn huzruna
kacama, gnh yk ile kmay tercih ederim.
Allah yolunda yrmek arzusunda bulunan bir tlib, azmeti brakp rhsatla amel
ederse, artk ondan hayr gelmez, ilerliyemez.
Nefsin aldatmasna, dnynn yalanc ve geici tadna kaplan, hayrn tadn
alamaz. Yabanclarla beraber olmak, bu yolda yryenler iin felkettir.
Allah telnn kendilerini her an grmekte olduunu bilen insanlar, Onun
kendilerini grmekte olduunu dnerek, Ondan ve emirlerinden baka eye iltift
etmekten hay ederler.
Kim, Allah tely hakkyla zikrederse, Ondan baka her eyi unutur. Onun zikri
ile Ondan baka her eyi unutan kimseyi, Allah tel her eyden muhafaza eder.
Dnyda en kymetli ey, ihlstr.
Allah yolunda yrmek isteyen bir kimse iin, en byk tehlike; bu yolda olmayan
kimselerle beraber olmaktr.
Sedete kavumak istersen, edeble ilim ren, edeble ilim renen onunla iyi
amel eder. yi amel eden, hikmet sahibi olur. Hikmet elde edilince, insan zhd sahibi olur.
Zhd sahibi olunca, kalbinde, insan Allah teldan uzaklatran eylerin sevgisi
kaybolur. Bu sevgi kaybolunca, insan hirete rabet eder. Hep hreti dnen ve ona
hazrlanmakla uraan kimse, Allah telnn rzsna kavumu demektir.
Btn hayrlarn hepsi, bir ev gibidir. Anahtar da tevzudur. Btn ktlklerin
hepsi de, bir ev gibidir. Onun anahtar da kibirlenmektir. Nitekim, dem aleyhisselmm
zellesinden dolay tevzu etmesi ile affa ve ikrma kavumas ve blsin kibirlenmesi,
kendisine hibir eyin fayda vermeyip zell olmas buna delildir.
Akln zhiri, sevgili Peygamberimize tam tbi olmaktr. Akln btn, hlini
gizlemek ve akln asl ise, skt etmektir.
Dnyda iki trl taknlk ve azgnlk vardr. Bunlardan biri ilim sebebiyle yaplan
azgnlk, dieri de mal sebebiyle yaplandr. lim sebebiyle olan taknlktan kurtulmak,
ancak ibdetle olur. Mal sebebiyle olan taknlktan kurtulmak ise, ona ehemmiyet
vermeyip uzaklamakla mmkn olur.
3) Sft-s-safve; cild-4, sh. 84
11) GAS; cild-1, sh. 650
YSUF BN MER EL-KAVVS:
Byk hads limlerinden. smi, Ysuf bin mer bin Mesrr olup, knyesi EblFethdir. Ebl-Feth el-Kavvs diye mehr olmutur. Kendi szlerinden de anlald
zere, 303 (m. 915) yl Zilhicce aynda Baddda dodu. Gayet zek ve alkan bir zt
olup, hads renmek iin ok dolat ve pekok skntlara gs gererdi. 385 (m. 995)
ylnda, Rab-l-hr aynn son Cuma gn, Baddda vefat etti. Resfe Cmisinde
cenze namaz klnp, Ahmed ibni Hanbelin (rahmetullahi aleyh) yanna defnolundu.
Ebl-Feth el-Kavvs; Ebl-Ksm el-Begv, Eb Bekr bin Eb Dvd, Yahy bin
Sad, Ahmed bin shk bin Behll, Cafer bin Muhammed bin Mugalles, Him bin Ksm
el-Him, Eb mer Muhammed bin Ysuf el-Kd, Muhammed bin Hrn el-Hadram,
Sad bin Muhammed, Yakb bin brhm (Cerrb diye mehurdur), Muhammed bin
Abdullah bin Alln, el-Hazzz, Muhammed bin Mansr e-ey ve daha pekok limden
hads-i erf renmitir.
Atk, Halll, Tenh, Abdlazz el-Ezc, Muhammed bin Ali bin Feth, Temmm bin
Muhammed el-Hatb ve pekok lim de Ebl-Feth el-Kavvsdan hads-i erf rivyet
etmilerdir. Kendisinin haber verdiine gre, ilk defa on yanda byk hads limi
Begvye talebe olup, ilim meclisine katld. Daha sonra baka ilim meclislerine de gitti.
Uzun mddet byk limlerden ilim okuyup, gen yanda lim oldu. Birgn arda
babasyla beraber yryordu. Dkknn birinde yal bir zt onu grd ve Ey gen
buraya gel diye arp kendisine, hads limi olup olmadn sordu. Hads limi
olduunu anlaynca mm- Ahmed bin Hanbelin buyurduu u sz nakletti: Yolda hzl
hzl giden bir kimse grrseniz, biliniz ki o ya mecnndur veya hads limidir.
Ebl-Hasen bin Cem, 328 ylnda kad Mehmilden, daha sonra da yirmibe
yanda bulunan Ysuf bin Amr el-Kavvsdan hads-i erf yazmtr. Ezher, onun adlet
sfatn tayan, sika (salam, gvenilir) bir rvi olduunu sylemitir.
Ebl-Feth el-Kavvs yle anlatr: Kd Mehmilnin ilim meclisinde, drt kii onun
ktipliini yapyor, buyurduklarn yazyordu. Fakat ben ayakta bulunduumdan, muhaddis
Mehmilnin szlerini pek iitemiyor, bunun iin de tam yazamyordum. Ancak
iitebildiim eyleri yazdm. Mehmilnin szn iitemediim bu uzak yerden aniden
kalktm. Meclisde bulunanlar, benim bu kalkm grnce, beni rahatlatmak iin yer
atlar ve Mehmilnin yanna kadar ulamama izin verdiler. Mehmilnin yanna vardm
ve edeble yanna oturdum. Ertesi gn bana gelerek selm verdi ve bana; Efendim!
Sizden, bana hakknz hell etmenizi rica ediyorum dedi. Ben de Niin? diye sordum.
yle cevap verdi: Dn mecliste ayaa kalkdnz ve insanlar yararak ileri getiniz. Ben de
kendi kendime; bu kimsenin insanlar yararak ileri gemesi hads-i erf dinlemek iin
deil, diye dndm. Gece ryamda Peygamberimizi (sallallah aleyhi ve sellem)
grdm. Bana; Kim hads-i erf dinlemek (renmek) isterse, sanki benden dinlemek
isteyen gibidir. Bunun iin, hads dinlemek (renmek) isteyen kimse, Ebl-Feth elKavvs gibi dinlesin. buyurdu.
Ebl-Feth el-Kavvs gayet edebli, lim, dnyya kymet vermeyen, Allah
teldan ilminin okluu nisbetinde ok korkan ve bu nisbette ok ibdet eden bir ztt.
Ali bin Muhammed bin Hasen haber veriyor ki: Ne zaman Ebl-Feth el-Kavvsn yanna
gelsem, onu hep namaz klarken buldum buyurmutur. Bergn ve Ezher, onun
zamannn seilmi kimselerinden olduunu sylemilerdir. Yine Ezher; Ebl-Feth elKavvs, duas mstecb olan, kabul olunan bir zttr. buyurmutur. Mekkede bulunan
Eb Zer Abd bin Ahmed Hirevye yazm olduu mektbunda, Ebl-Hasen Dre
Kutnnin, Biz daha ocukken, Ebl-Feth el-Kavvs ile teberrk ederdik (bereketlenirdik)
buyurduunu yazmaktadr.
Ebl-Feth el-Kavvs (rahmetullahi aleyh), Hz. Muviyenin (rahmetullahi aleyh)
fazletlerini anlatan bir risale yazd. Fakat bir fare, bu kitabn birok yerlerini kemirdi.
Ebl-Feth (rahmetullahi aleyh) bu fareye beddua etti. Fare tavandan dt ve rpnarak
ld.
Ebl-Feth el-Kavvs (rahmetullahi aleyh), kermetler sahibi, ok ibdet eden,
gayet nzik ve edebli, lim bir zt idi.
ZEKERYY BN YAHY ES-SC:
Basrada yetien fkh ve hads limlerinin byklerinden. smi, Zekeriyy bin
Yahy bin Abdurrahmn bin Bahr bin Ady bin Abdurrahmn bin Ebyad bin Deylem bin
Bsil bin Dabbe ed-Dabb el-Basr es-Scdir. Knyesi, Eb Yahy olup Sc lakb ile
mehr olmutur. Basrada dodu. lim tahsili iin Kfeye, Hicaza ve Msra gitti. Birok
limden hads ve fkh ilimlerini rendi. Yksek ilim sahibi olup ok kitap yazd. 307 (m.
919) senesinde Basrada vefat etti. Vefatnda 90 yanda idi.
Zekeriyy es-Sc, byk bir hads ve fkh limidir. Zamanndaki afi fkh
limlerinin imm ve en by olup, hads-i erf rivyetlerinde sika (gvenilir, salam)
olan rvilerden birisiydi. Bu ilimlerdeki ykseklii, yazd eserlerinden anlalmaktadr.
Ehl-i snnet vel-cemat itikdnn iki byk immndan birisi olan Ebl-Hasen-i Earnin
hocalarndan idi. Kendisi Ubeydullah bin Muz el-Anber, Hedebe bin Hlid, Eb Reb ezZehrn, Abdlal bin Hammd en-Ners, Tlt bin Abbd, Sleymn bin Dvd el-Mhr
ve bunlarn asrnda yaayan birok limden bizzat dinleyerek, sohbet meclislerinde
bulunarak ilim ald. Birok ilimlerde yksek derecelere kavutu. ok eser yazd.
Kendisinden de; Eb Ahmed bin Ady, Kd Ysuf el-Meync, Abdullah bin Sak
el-Vst, Ysuf bin Yakb en-Nceyrem, Ali bin Ll el-Varrk ve daha baka birok
lim ilim aldlar, rivyetlerde bulundular. Ebl-Hasen-i Ear, Ehl-i hads ves-selef ad
verilen Ehl-i snnet limlerinin mezhebini, Zekeriyy bin Yahydan ald. Bu limlerin
usllerine it birok meseleleri ondan rendi. O Ehl-i snnet vel-cemat limleri ile Ehl-i
bidat arasndaki farkl inanlar aklayan Maklt-l-slmiyyn adnda bir kitap yazd.
mm- Ear bu eserinde; Ehl-i bidat frkalarnn bozuk itikdlarn, inanlarn
anlattktan sonra Ehl-i snnet vel-cemat itikdn aklamakta ve Ehl-i bidatin yanl
yolda olduunu en salam veskalarla isbt etmektedir. O, Ehl-i snnetin imm olup,
bozuk frkalardan mutezile, mcessime, mebbihe ve dierlerine kar bir kalkan idi.
Allah telnn dnini ve Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) snnetini deitirmek
isteyenlere kar ylmadan mcdele etmi, onlar susturmutu.
Zekeriyy bin Yahynn eserleri ok kymetli olup, her birisi yksek ilminin
veskalarndandr. Balcalar unlardr:
1. Usl-i fkh: Fkh ilmine it meseleleri bblarna, konularna gre tasnif ederek
yazd bir eserdir. Ayrca mezheb immlarnn ictihdlarnda ihtilf ettii meseleleri de
beyn ettii iin htilf-l-fukah ad verilmitir. Bu eseri byk bir cild hlinde
baslmtr. mm- Sbk, bu eserin kendisinde bulunduunu beyn etmektedir. Bu
eserde mm- afi, mm- azam Eb Hanfe, mm- Mlik, bn-i Eb Leyl, Ubeydullah
bin Hasen el-Anber, mm- Eb Ysuf, mm- Zfer, bn-i brime, shk bin
Rheveyh, Sfyn- Sevr, bn-i Eb Zennd, Yahy bin Sad, Eb Ubeyd ve Eb Sevr gibi
byk limler ve onlarn ictihdlar ile ilgili meseleler anlatlmaktadr. Eserin hilafiyyt
ksm, muhtasar hlinde ayrca baslmtr.
Eb Yahy, bu eserinde nce mm- afinin hayatn anlatmaktadr. Bu hususta
diyor ki; Ben eserimde, her ne kadar limlerden bazlar ya bakmndan ondan daha
byk olsalar bile, mm- afi ile yazmaya baladm. nk Reslullah (sallallah aleyhi
ve sellem) efendimiz: Kureyten olanlar nde tutunuz. Siz onlarn nne
gemeyiniz. Kureyten reniniz. Onlara retmeye kalkmaynz! buyurdu.
Onlarn arasnda, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) hads-i erflerine, ondan daha
ok tbi olann ve hads-i erfleri mm- afiden almayan hibir kimseyi grmedim. Ve
yine bildirdi ki, Ben Bedr bin Mchidden, iittim. O da, Ahmed bin Leysden bildirerek,
mm- Ahmed bin Hanbelin Ben krk seneden beri her namazmda, Ey Allahm! Beni,
anam-babam ve Muhammed bin drs e-fiyi af ve magfiret eyle! diye dua
ediyorum dediini haber verdi.
2. Kitb lel-il-hads: Hads-i erflerin illetlerini anlatan ve bu sahada derin bir
ilme sahip olduunu gsteren bir eserdir.
1)
2)
3)
4)
5)

HCR BENC ASRIN LMLER

ABDULLAH BN ABDN HEMEDN:
afi fkh ve hads limi. Knyesi Ebl-Fadl olup ismi Abdullah bin Abdn bin
Muhammeddir. Memleketine nisbetle Hemedn denildi. Doum trihi bilinmeyen EblFadl, 433 (m. 1041) ylnda Hemednda vefat etti.
Temel din bilgilerini rendikten sonra, eitli ehirlere gidip ilim tahsil eden EblFadl Hemedn, Ebl-Hseyn bin Eh Mm, bn-i Habbb, Osman bin Kattn, Eb Hafs
Kettn ve daha birok limden ilim tahsil etti. Hocalarndan duyduklarn yazd, sonra
ezberleyip zihnine yerletirdi. Hads-i erf ilmi ve afi fkhnda lim oldu. Allah telnn
dnini renmek ve retmek iin ok alt. Hads ilminde sika (gvenilir) olup, fkh
ilminde Hemednn en ileri gelen limi idi. nsanlarn meselelerini halleder, fetv verirdi.
Pekok talebe yetitirdi. nsanlara vaz ve nasihatlerde bulunur, Allah telnn emir ve
yasaklarna uyup, Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) tbi olmalarn tevik ederdi.
Btn bu alma ve gayretleri, yalnz Allah telnn rzsn kazanmak iindi. Dny
malna ehemmiyet vermez, eline geenden ihtiyc kadar istifde eder, fazlasn fakirlere
sadaka olarak datrd.
Kendisinden ilim renip rivyette bulunanlar arasnda; Slih bin Ahmed, Ali bin
Hasen bin Rebi, Muhammed bin Osman, Ahmed bin mer, Hseyn bin Abds, babas Ali
bin Hseyn ve daha birok lim vardr. Talebeleri de hocalar gibi yalnz Allah telnn
rzs iin altlar. Doudan akn akn gelen Trk dalgalarnn, dn-i slm renmeleri
iin gayret ettiler. Bu mbrek insanlarn talebelerinden bir ou, Anadolunun mslman
Trkler tarafndan fethine katldlar. Malazgirt zaferinde Alparslann askerleri arasnda,
khnemi Bizansn karsnda kahramanca arptlar. Bu mbrek insanlarn
yetitirdikleri talebeler de, insanlara dinlerini reterek, dny ve hrette huzrlu
olmalar iin gayret ettiler.
Ebl-Fadl Hemednnin birok eseri vardr. Bunlardan afi mezhebi fkh
hkmlerini ihtiv eden, erit-l-ahkm adl kitab mehurdur.
Muhammed bin Osman anlatr: 430 (m. 1038) ylnda Trkler tarafndan Hemedn
igal edildi. Ebl-Fadl bin Abdn da yanllkla esir aldlar. zerinde neyi varsa
brakmasn istediler. zerinde bir ey olmadn, baka yerde bir miktar paras olduunu
syledi. Yerini tarf etti. Paray grdkleri hlde alamadlar. Kim olduunu sorup, EblFadl olduunu renince, zr dilediler. Tvbe edip, onunla beraber olan btn esirleri
serbest braktlar. Kendisine talebe olup, ilim ve feyzinden istifde ettiler.
1)
2)
3)
4)
Tabakt--fiyye; cild-S, sh. 65

Kef-z-znn; sh. 1030
ABDULLAH BN BRHM HABR:

Hads, lgat, edebiyat, feriz, matematik ve afi fkh limi. Knyesi Eb Hakm
olup ismi Abdullah bin brhim bin Abdullahdr. randa iraz yaknlarnda bir ky olan
Habre nisbetle Habr ve irz denildi. Doum trihi bilinmemektedir. 476 (m. 1083)
ylnda Badadda vefat etti.
Kk yata, dnimizin temel bilgilerini renen Eb Hakm Habr, zamann mehr
afi fkh limlerinden Tabakt sahibi Eb shk irz ve Hseyn bin Muhammed
Vennden fkh ilmini tahsil etti. Eb Muhammed Cevher ve daha birok limden de
hads-i erf dinleyip, ilim rendi. Hads-i erf dinlemek iin seyahat etti. Pekok hads-i
erf iitti. ok az rivyette bulundu. Duyduu hads-i erfleri yazp ezberledi. Miras
taksiminde, temel ilimlerden olan fkh ve matematik ilimlerini iyi renip, feriz ilminde
mehr oldu. Onun bilhassa feriz (miras taksimi) ilmi zerinde almasnn sebebi;
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem); Feriz ilmini renmee alnz! Bu ilmi
genlere retiniz! Feriz ilmi, din bilgisinin yars demektir. mmetimin en
nce unutaca, brakaca ey, bu ilim olacaktr. buyurmasdr. Bu ilmin
unutulmasn nlemek, genlere reterek emri Nebevyi (sallallah aleyhi ve sellem)
yerine getirmekti. Eb Hakm Habr gayret ve tevekkl, mminlerin duas ve Allah
telnn inyetiyle ilmini artrd. Kurn- kermi doru okuyup, din ilimlerini iyi renmek
iin, Arabann lgat, nahiv ve edebiyat zerinde ok alt. Zamannda, Badad ve
evresinde bir mslman vefat ettii zaman, hibir kimse meyyitin malna dokunmaz, bir
taraftan da hemen Eb Hakm Habr davet edilirdi. Eb Hakim Habr, meyyitin ineden
iplie ne kadar mal varsa yazar, miraslarna taksim ederdi. Bylece, miraslarn haksz
olarak meyyitin malndan kullanmas ve haram yemeleri nlenmi olurdu. Karde kardee
dman olmaz, herkes hakkna rz olur, kanat ederdi. Hatt (elyazs) ok gzeldi.
Pekok kitap ve Kurn- kerm yazd. Yazarken vefat etti. Hep Allah telnn rzs iin
alrd. Mslmanlarn ilerini kolaylatrr, onlarn dn meselelerini halleder, dny
ilerine yardmc olurdu. Yazm olduu Kurn- kermleri mslmanlara hediye eder,
kazancnn ounu fakirlere sadaka olarak datrd. Gzel ahlk ve tatl szleriyle
insanlara tesir eder, nasihatleri dinlenirdi. Birok kimsenin gnhna tvbe edip, slih
mslman olmasna vesile oldu. Pekok talebe yetitirdi. Bu talebelerinden biri de, torunu
Eb Fadl bn-i Nsr idi. O dedesinden pekok nakillerde bulundu.
Birok kitap yazp, daha nce yazlm eserlere erhler yapan Eb Hakm Habrnin
feriz ilminde Telhsi mehurdur. Dvn- Hammse, Dvn- Buhter, Dvn-
Mtenebb ve Dvn- erf Radye erhleri vardr.
Torunu Ebl-Fadl ibni Nsr anlatr: Dedem Eb Hakm Habr, ok Kurn- kerm
yazar, insanlara hediye ederdi. Vefat ettii gn de mushaf yazmaktayd. Elinden kam
(kalem) brakp arkaya yasland. (Mevln Celleddn-i Rm hazretlerinin Azraili
(aleyhisselm) grnce: abuk gel, canm abuk gel. Beni Rabbime abuk kavutur!
buyurduu gibi) Vallahi lm ok gzeldir. deyip, rhunu teslim etti.
1)
2)
3)
4)
Tabakt--fiyye; cild-5, sh. 62, cild-3, sh. 374

El-Bidye ven-nihye; cild-12 sh. 153
ABDULLAH BN MUHAMMED (El-Lebbn):

Hads limi. Knyesi Eb Muhammed el-sfehn olup, smi Abdullah bin
Muhammed bin Abdurrahmn Bin Ahmed bin Abdullah bin Muhammed bin en-Numan ibni
Abdsselm bin Hrbib bin Hatitdir. bni Lebbn adyla mehr olmutur. bn-i Lebbnn
doum trihi bilinmemektedir. 446 (m. 1054) senesi Cemzil-hr aynda vefat etti.
lim hazinesi ve fazlet sahbi olan byk lim bn-i Lebbn, sfehnda; Eb Bekr
bin el-Mukr, brhim bin Abdullah bin Hurid, Ali bin Muhammed bin Ahmed bin Meyle ve
dier limlerden, Badadda; Eb Thir el-Muhlisden, Mekkede; Ebl-Hasen Ahmed bin
brhim bin Firsdan hads-i erf dinledi ve hads ilmini rendi. afi mezhebi fkhn;
Eb Hmid sferaynden, usl-i fkh; Eb Bekr el-Earden rendi.
bn-i Hatb onun iin, bn-i Lebbn, ilim hazinesi, fazlet sahibi bir zt olup, ok
gzel Kurn- kerm okurdu. Her gece kld namazda Kurn- kermin yedide birini
okurdu. demitir.
bn-i Hatb, bn-i Lebbnn yle anlattn nakleder: Daha be yanda iken
Kurn- kermi ezberledim. Yedi yanda, Eb Bekr bin el-Mukrnin huzrunda
bulunuyordum. Ezberimi dinlemek istediler. Srayla; Kfrn, Tekvr, Mrselt srelerini
emri zerine ezberden okudum. Okurken hi hat yapmadm. Beni takdir edip dua
buyurdu.
bn-i Lebbn, 427 senesi Ramazan aynda Badada gelip Darb-l-Acir denilen
mevkiye yerleti. O blgedekilere namaz kldrd. Her teravih namazndan ve insanlar
mescidden ktktan sonra, sabaha kadar namaz klar, Allah telya dua ederdi. Sabah
namazndan sonra talebelerine ders verirdi. bn-i Lebbn, Kurn- kermi tertil zere
okurdu. Zamannda ondan daha gzel ve tatl okuyan grlmedi. Kendisi Ramazan erf
aynda, gndz olsun, gece olsun, uyku iin bam bir yere koymadm demitir.
Birok eser yazm olan bn-i Lebbnn en mehr eserleri: Tehzib edeb-l-kadi
lil-Hassf ve Drer-l-gavvs f ulm-il-Havvsdr.
1)
2)
3)
4)
5)

ABDULLAH-I ENSR:
Hanbel mezhebinin byk limlerinden. smi, Abdullah bin Muhammed bin Ali elEnsr el-Hirev olup, knyesi Eb smildir. Nesebi, Eshb- Kirmdan Hz. Hlid bin Zeyd
Eb Eyyb-i Ensrye dayanmaktadr. Bunun iin Abdullah- Ensr diye tannmtr. Hads
ilminde ok yksek idi. yzbinden ok hads-i erf ezberlemiti. Ayrca fkh, tefsr,
kelm, trih, neseb ve dier ilimlerde derin lim idi. 396 (m. 1006) senesinde, abn
aynn ikinci gn Hertta dodu. 481 (m. 1185) senesi Zilhicce aynda orada vefat etti.
Evliynn byklerinden olan Abdullah- Ensrnin trbesi, devaml ziyret edilmektedir.
Drt yanda iken ilim renmeye balad. Dokuz yandan itibren kad Eb
Mensr ve Caruznin sohbetlerine devam etti. Hfzas fevkalde kuvvetli idi. Mektepte
duyduu ve yazd her eyi hemen ezberlerdi. Daha o zamanlarda, ok gzel iirler
sylerdi. Gece-gndz ilimle urat. Abdl-Cebbr el-Cerrh, Eb Mensr el-Ezd, Eb
Sad es-Sayraf ve baka birok limden ilim rendi. Kendisinden de; Ebl-Vakt Abd-lEvvel, Ebl-Feth Nasr bin Seyyar ve daha baka birok ztlar ilim renip iczet
(diploma) aldlar. Geceleri kandil nda hads-i erf yazard. Yemek yemee vakit
bulamazd. Annesi, ekmek paralarn lokma lokma edip yedirirdi. Hads-i erf toplamak
iin eitli memleketlere gitti. ok skntlara katland. Nibrdan Dezbade kadar
yamur altnda rk vaziyetinde gitti. nk, koynunda hads-i erflerin yazl bulunduu
nshalar vard. Bunlarn slanmamas iin ektii skntlara, Allah telnn rzs iin ve
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) snnetine hizmet iin katland. Niyeti bu idi.
yz limden hads-i erf rendi. Bunlarn hepsi byk hads limleri olup, hepsi de
Ehl-i snnet idi. Hi biri bidat sahibi deildi. Tefsr ilmini Hce Yahy mrden rendi.
Kendisi anlatt:
Benim, kn cbbem yoktu. Hava da ok souk idi. Evimde ancak zerinde
yatabileceim kadar bir hasrm vard. zerimi de bir kee paras ile rtyordum. Keeyi
bama doru eksem ayam, ayama doru eksem bam ak kalrd. Yastk olarak da
bir kerpi kullanrdm. Bir de, meclislerde giydiim elbiseyi asacak bir ivi vard. Birgn,
byk ztlardan birisi bize geldi ve hlimi grd. Parman srp alamaya balad. Bir
mddet sonra, bandan sarn karp nme koydu. Buna benden ok sen lyksn
demek istedi.
Madd gcm olmad iin, talebelerime birey alamazdm. Kimseden de bir ey
isteyemezdim. Bunun iin gnlmde bir elem vard. Bir kimse, hazret-i Danyal
aleyhisselm ryasnda grm. Ona, Falan dkkn Abdullaha ver ki, kazancn
talebelerine datsn buyurmu. O kimse, de bunu kabul etmi. O ahs, bu ryadan

sonra dkknn kazancn, talebelere datlmak zere bana verdi.
Ben, u iki kimseden daha byk bir lim grmedim ve iitmedim. Onlar;
Harkanda Ebl-Hasen-i Harkn ve Heratda Abdullah et-Tkdir. Harkn hazretlerinin
talebeleri bana, Otuz senedir hocamzn sohbetiyle erefleniriz. Onun, sana tazim ve
hrmet ettii gibi, baka hi kimseye tazim ettiini grmedik. Sana ihsn ettii gibi,
bakasna byle ihsn ettiini grmedik dediler. Birgn, Ebl-Hasen-i Harkn
hazretlerine; Efendim, bir ey sormak istiyorum dedim. O da; Sor, Ey benim ok
sevdiim Abdullah dedi. Be sul sordum. kisini lisn- hl ile (yaayarak), n de
lisn kl ile (syleyerek) cevaplandrd. ki elimi dizinin zerinde tutmu idi. Bu hl beni
ok etkiledi. yle ok aladm ki, gzlerimden rmak gibi gz ya akyordu. Ben
tasavvufu Ebl-Hasen-i Harkn hazretlerinden rendim.
Mrid-i kmilin mbrek cemlini grmek ve sohbetine kavumak en byk
ganimetlerdendir. Onlarn gzel cemli ve sohbeti her zaman ele gemez. Onu elden
karmamaldr. Arafat dima olur, fakat onlar dima bulunmaz. Bu byk ganimeti
lykyla deerlendirmeli, nimetin kymetini bilmelidir.
Bir zaman bir arkada ile Basraya gittim. Alt gn getii hlde, hi birey
yemedik. Yedinci gn bir kimse gelip bize birer altn hediyye etti. Ben de o altn
arkadama verdim. O gidip yiyecek bir eyler getirdi. Beraberce yedik. Sonra yolumuza
devam ettik. Deniz kysna geldik. Kalan bir altn gemiciye verip gemiye bindik. Gemide,
kede kendi hlinde oturan biri vard. Namaz vakitlerinde kalkar, namazdan sonra tekrar
kendi hlinde oturmaya devam ederdi. Kendisine yaklap, bir ihtiyc olursa kendisine
yardmc olabileceimizi syledik. Olduu zaman sylerim dedi. Birgn bize, Ben, yarn
le namazndan sonra vefat edeceim. Gemiciye, sizi sahile karmasn syleyiniz.
Elbiselerimden birey isterse veriniz. Dar ktnz zaman bir aalk grrsnz.
Orada, byk bir aacn altnda, benim kefenlenme ve defin ilerim iin hereyi
hazrlanm bulursunuz. lerimi tamamlayp, beni oraya defnediniz. Benim bu yamal
elbisemi de kaybetmeyiniz. Hilleye gittiiniz zaman, zarif bir gen, sizden bu yamal
elbiseyi ister. Ona veriniz dedi. Hakkaten de ertesi gn le namazndan sonra vefat
etti. Bundan sonra biz dediklerini aynen yaptk. Herey tam anlatt gibi oluyordu.
Hilleye vardmzda, tarif ettii gen karmza kp, Emneti veriniz dedi. Biz,
yanmzda bulunan emneti kendisine teslim ettik ve Allah rzs iin bize izh eder
misin? O zt kimdi? Sen kimsin? Bu olanlar nedir? dedik.
O bir dervi idi. Miras brakacak bir mal vard. Kendisine bir vris taleb etti. Beni
gsterdiler. Siz, bir miktar bekleyin. Ben hemen geliyorum dedi. Gidip biraz sonra geldi.
Kendi elbiselerini karm, bizim getirdiimiz elbiseleri giymi idi. Kendi elbiselerini bize
verip, Bunlar sizindir dedi ve gitti.
Abdullah- Ensr (rahmetullahi aleyh) eyhlislm idi. Hanbel mezhebinin byk
limlerinden olup, ok yksek bir vel idi. Kermetleri pekoktur. Vazlarnda Ehl-i Snneti
mdfaa eder, mezhebsizlik ve bidatlerin ktln anlatrd. Allah telya kavumak
yolunda yrmek istiyenlerin, evliyya ve hakk din limlerine ok bal olmasn isterdi.
Bu yolda ilerleten vstann, onlara olan tam muhabbet ve ballk olduunu sylerdi. O
byklere dil uzatanlarn zavalllklarn her defasnda ifde eder ve Y Rabb! Dostlarn
yle yaptn ki, onlar tanyan sana kavuuyor ve sana kavumayan onlar tanymyor. Y
Rabb! Her kimi felkete drmek istersen, onu slm limleri zerine atarsn
buyururdu.
Hce Eb sm, Abdullah- Ensr hazretlerinin hocalarndan ve akrabasndan idi.
Birgn ziyretine gitti. Hocas kendisine yemek ikrm etti ve baz eyler retti. Eb
smn hanm ihtiyr idi. Evliydan mbrek bir htun idi ve Hzr aleyhisselmdan ilim
renirdi. Bu htun diyor ki: Hzr (aleyhisselm) bize geldiinde, Abdullah grp kim
olduunu sordu. Byle sormak onun detidir. Bildii hlde yine sorar. Ben Filn kimsedir
dedim. Buyurdu ki; Doudan batya kadar herkes onun adn duyar. eyhlislm ismi ile
mehr olur. imdi onyedi yandadr. Ne babas, ne de kendisi, ne olduunu bilmez.
Zamannda ondan byk kimse olmaz. Yer yznde onun bykln duymayan
kalmaz.
Abdullah- Ensr hazretleri buyurdu ki:
yle zaman olur ki, Allah tel bir kulunu ibdetleri ile megul eyler. O ibdetler,
o kulun aztmasna sebeb olur. Yan kibir ve ucba kaplmasna yol aar. Yine yle zaman
olur ki, o kulunu bir ie, bir gnha drr. O gnh sebebiyle kul o kadar zlr ki, bu
zlmesi o kimsenin hidyetine sebeb olur. Hline bakp gafletten uyanr. Tvbe ve
istigfr eder. Bu her iki durumda da atlgan olmamaldr. Allah tel, cesret ve
atlganlkla gnh ileyip de O bizi affeder diyen kullarn sevmez. Gnhlar kk
grmekten daha zararl birey olmaz. Gnhlarn kk olduuna deil de, kimin koyduu
yasaklar inemekte olduunu dnp, hay etmelidir.
Hak telnn sevdiklerinin yolunda olmak ile dnyaya kymet vermek, dnyya
dkn olmak, bir arada bulunmaz. Bu yolda bulunan bir kimsenin kalbinde, dnynn
zerre kadar kymeti bulunursa, yadan kl kmas gibi, kolayca bu yoldan kar. Allah
telnn dostlar, dnyya hi kymet vermezler, onun iin gam yemezler. Btn dnyy
bir lokma hline getirip, bir velnin azna koysan, isrf olmaz. srf ona denir ki, birey
Allah telnn rzsna aykr olarak sarfedilir. Allah tel, dnyy eliniz ile terketmeyi
deil, kalbiniz ile terketmeyi ister ve beenir.
lediin tat ve ibdetleri beenmemelisin. O tat sana ho gelmemeli, bir lezzet
aramamalsn. Tatini beenmek irktir. Yalnz Allah telnn emri olduu iin,
buyurulduu gibi, yan ilmihl kitaplarnda bildirdii gibi ilemeli. Tatini Hak telya
smarla ve kendi beenmeni eytann yzne arp.
Beyt:
Bir amel ki kalbine ho gelir.
Bir gnhtr ki zr mkildir.
Bedbahtln, zarar ve ziyan iinde olmann en ak almeti, Allah yolunda hergn
ilerliyememektir.
Tasavvuf ehli arasnda, emr-i marfa ve nehy-i mnkere nikr denir.
Mal seviyorsan, yerine sarf et de sana sonsuz arkada olsun! Eer sevmiyorsan,
ye de yok olsun.
Allah tel, kendi rzsn istiyenlerin yardmcsdr.
ksm ilim vardr ki, bunlar tvbe, tevekkl ve hakkat ilimleridir. Tvbe ilmi ki,
bu ilmi seilmiler (byk ztlar) ve avm (dier insanlar) kabul ettiler. Tevekkl ilmi ki,
bunu seilmiler kabul etti, ama avm kabul etmedi. Hakkat ilmi ki, insanlarn ilim, akl
ve anlay seviyelerinin stnde olduu iin, ok kimse onu anlyamaz.
Allah telnn azbna mstehak olanlar, her an gaflette bulunanlardr. Bunlar,
balarna gelmesi muhtemel olan korkun azbdan gfil olduklar iin, kendilerini
emniyette ve rahat hissederler. Her zaman uyank olan kalbler ise, her an korku ve hzn
ile dolu olurlar. Devaml hret iin hazrlk yaparlar. Dolays ile bu kimseler cezaya
mstehak deildir.
nsana, hrete giden yolda u drt ey elbette lzmdr! Birinci olarak, itikd ve
amel. Kendisine lzm olan ilmi renip tatbik etmek lzmdr ki, bu ilim yolcuya yn verir,
idre eder. kinci olarak, bir zikir lzmdr ki, bu yolcuya tenhda arkadalk etsin. Bu zikir
yardm ile yalnzlk ekmesin. nc olarak, bu yolcunun haram ve phelilerden
saknmas ve dnyya dkn olmamas lzmdr ki, uygun olmayan dnce ve baka
eyler kendisini megul etmesin. Drdnc olarak, bir yakn lzmdr ki, bu yolcuyu
gidecei yere kadar gtrsn. mrnde bu drt eyden ayrlmayan sadete kavuur.
Dny ne demektir biliyor musunuz? Gnlne gelen ve seni Allah teldan
uzaklatran her ey dny demektir. Seni Ondan baka birey ile megul eden her ey
de fitnedir. Bu ksa mr, insan Allah teldan uzaklatran eylere yaklamakla
geiren, Ondan baka eylerle megul olan kimse, hretini harb etmi olur. Bu ise, akl
sahiblerinin yapaca ey deildir.
Sdk ve muhabbetin almeti ahde vefdr.
Nefsiniz sizi uygun olmayan eylerle megul etmeden evvel, siz nefsinizi hayrl
eylerle megul ediniz.
Hak telya yakn olma istememek ve dnmemek cinyettir.
Birisi, ryasnda Peygamber efendimizi grd. Evliydan bir grup ile bir yerde
oturuyorlard. Herkes, Onu dinliyordu. Birden semnn kaplar ald. Elinde ibrik ve leen
ile bir melek geldi. Melek, ibrik ve leen ile herkesin nne geliyor, orada bulunanlar
ellerini ykyordu. Ryay gren kimse en sonda bulunuyordu. Sra ona gelince, Leeni
kaldrn. O, bu tifeden deildir dediler. Melek de leeni alp gtrd. O kimse,
Peygamber efendimize dnerek: Y Reslallah! Ben bunlardan deilim ama, biliyorsunuz
ki, sizi ve bunlar ok seven birisiyim dedi. Peygamber efendimiz, Bunlara muhabbet
eden bunlardandr buyurdu. Bunun zerine melek, leen ile ibrii getirdi. O kimse de
elini ykad. Peygamber efendimiz o kimseye dnp tebessm ettiler ve Bize muhabbet
ettike bizimlesin. Buyurdu. O kimse bu ryadan sonra bu yolun byklerinden biri oldu.
Abdullah- Ensr hazretleri, Sehl-i Tster (rahmetullahi aleyh) hakknda yle
anlatt:
Sehl bin Abdullah- Tster hazretleri, evliynn byklerinden idi. Hastal
olanlar, gelip kendisine mracaat ederler, duas bereketi ile ifya kavuurlard.
Kendisinde ise bsur illeti vard ve bunun gitmesi iin dua etmezdi. Eb Nasr Teriz bana,
Sehl, duas makbl olan vel bir zt olduu hlde, onun bsuru nedendir? Kendisi iin
niye dua etmiyor? dedi. Onun vellii, o hastalktan dolaydr. Hastala sabrettii iin,
vellik derecesi her an ykselmektedir. Bunun iin o hastaln skntsna sabrediyor.
Hastalk sebebiyle kazanc daha ok olduundan, o illetin kendisinden gitmesi iin dua
etmiyor, dedim.
Tasavvuf ehli arasnda Benim elbisem, benim ayakkabm demek edebe uygun
deildir. Dostlar arasnda, hibir eyi mlkiyetle nisbet etmemek, onlarn dbndandr.
Zarret mstesn.
Eb Bekr-i Kettnye Hz. Muhammedin (sallallah aleyhi ve sellem) talebesi
derlerdi. nk, Reslullah efendimizi ryasnda ok grrd. yle ki, Onu hangi gn,
hangi gece greceini bilirdi. nsanlar kendisine baz suller sorarlar, o da ryada
Peygamber efendimize sorar, cevbn alrd. Bir defasnda Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) efendimiz, ona, (Bir kimse hergn krkbir defa Y hayy y kayym. Y L ilhe
ill ente dese gnller ldnde, onun gnl lmez.)
Kendisinden baka ilh olmayan Allah telnn kymetli bir kulu vefat edecei
zaman, Azril (aleyhisselm) gelerek Korkma! Erhamrrhmne gidiyorsun. Asl
vatanna kavuuyorsun. Byk bayrama vsl oluyorsun. Bu cihan bir konaktr. Bu konak
mminin zindandr. dn olarak sana verilen bu varlk bir bahnedir. Bu sebepten, bu
bahne gider ve uzaklar. Hakkat meydana karak, kii devaml diri olan Allaha
kavuur der. O kul iin, dnyda bundan daha tatl, daha ho ve daha rahat bir gn
olmaz.
Kiinin sz amelinden ok olursa noksandr. Ameli sznden fazla olursa
kemldir.
Allah telnn bir kulunu sevmediinin almeti; o kulun, kendisine fidesi
olmayan bo eylerle megul olmasdr.
mitsizlik, kfr iinde bir kapdr. Allah telnn rahmetinden midini kesmek
kfrdr.
rif; kalbini Allah tely dnmek, unutmamak iin, vcdunu da, insanlarn
rahmeti ilhiyyeye kavumalar iin seferber eden kimsedir.
Bir zaman Hireye askerler geldi. Askerlerden birisi, kylnn birinden atlar iin
bir yk saman ald. cretini tam olarak dedi. Bu kylnn ihtiyar bir babas vard. O
asker ile dost oldu. O ihtiyar kyl, dostu olan askere dedi ki, Bugn, haclar hac
etmektedir. Keke biz de orada olsaydk. Asker ster misin? Seni oraya eritireyim. Ama
kimseye sylememen art ile dedi. htiyar; Sylemem dedi. Asker, Allah telnn izni
ile bir anda ihtiyar Arafata ulatrd. Hac edip, lzumlu vazfeleri yaptktan sonra, yine bir
anda geri dndler. htiyar, askere dedi ki, Senin gibi bir hlde bulunan kimsenin,
askerlerin arasnda durmasna hayret ediyorum. Bu nasl oluyor? Asker yle cevap
verdi: Eer benim gibi bir kimse bunlarn iinde olmasa idi, senin gibi bir ihtiyar veya
zayf, muhta bir nine gelip derdini dkse kim bakard? Kim alkadar olurdu? Kim dostluk
elini uzatrd? te ben, birok fideleri dnerek bunlar arasnda bulunuyorum. Sakn
srrm kimseye syleme dedi. htiyar, iin iinde nce farkedemedii nice hikmet ve
faidelerin bulunduunu anlayp, Peki dedi. Teekkr edip ayrldlar.
Sana iyilik eden kimsenin esiri olursun. Ona kar boynun bkk olur. Kendisine
iyilik ettiin kimseye kar ise, tam tersi olur. Onun iin, dima herkese iyilik etmeli;
fideli olmaya almaldr. Nitekim bir hads-i erfte Veren el, alan elden stndr.
buyurulmutur.
Ebl-Hseyn isminde birisi, birgn hocam Husryi incitmiti. O andan beri
kalbimde ona kar soukluk duyuyorum.
Allah tel, riflerin gnllerine ikrmlarn yamur gibi yadryor. Arzu
ettiklerini, en ksa yoldan arzularna kavuturuyor.
eyhlislm Abdullah- Ensr hazretleri, Menzil-s-syirn kitabnda, l-i mrn
sresi 103. yet-i kermesinde melen; Allahn ipine smsk sarln. ksmn yle
tefsr etmektedir: yet-i kermede geen Allahn habline (ipine) smsk sarlndan
murd, Allah telnn emirlerine riyet ederek ibdete devam etmektir. yet-i kermede
geen itismn (sarlmann) derecesi vardr. Birincisi; normal insanlarn itism ki,
Allah teldan gelen emir ve yasaklara sarlp, devam etmektir. Bu ksmda bulunan
insanlarn ibdet ve tati, yakn elde etmek iindir. Bu, Allahn ipine (Kurn- kerme)
sarlmaktr. kincisi; seilmilerin itism olup, bunlarn emir ve yasaklara uymaktaki
gayretleri, Allahtan baka her eyden kesilmek, Ona, Onun emirlerine teslim olmaktr.
Bu da urvet-l-vskdr. ncs; seilmilerin seilmilerinin itism ki, bunlarn emir
ve yasaklara uymaktaki gayretleri, Allah tely mahde etmek, Onun yaknl ile
megul olmak nimetine kavumak iindir. Buna da itism- billah denir.
eyhlislm Abdullah- Ensrnin (rahmetullahi aleyh) Menzil-s-syirin
kitabnda, Hz. merin bildirdii hads-i erfte hsn nedir? suline cevaben Peygamber
efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki; hsn, Allah telya, grr gibi
ibdet etmendir. Her ne kadar sen Onu grmyorsan da, O seni gryor. Bu
hads-i erf, pekok hakkati ierisine almaktadr.
Yine buyurdular ki:
Baz slih kimseler, bir hdisenin nasl neticeleneceini firsetle syler. Bu
hdisenin neticesini Allah tel ona mhede ettirir, gsterir. Bu mhede, o kimsede
devamldr. Baz kimseler de vardr ki, bu mhede onda bazan olur, devaml olmaz. O,
onu Allah telnn aknn sarholuu iinde iken syler veya o sz dilinden kar da,
syledii hakkat olur. Ama, onun bu hlden haberi bile yoktur. te bu iki hlin birinci
olan, yan firseti devaml olan makbldr. Firseti devaml olanlara Velyet ehli denir.
Bu iler, Abdal, Ebrar ve Zhhd da olur. Firseti ve mhedesi bazan olanlar da
Muhakkiklerdir. Muhakkiklerde hdiseler, bazan kapal, bazan da ak olur. Eer aka ile
syleseler, Allah tel onlar krmaz, hakkat eder. Eer gaflet ile sylerse, cenb- Hak
yine dediini vki eder. Onlar, Allah telnn sevgili kullardr.
Hce Abdullah- Ensr rahmetullahi aleyh, (Menzil-s-syirn) kitabnda
buyuruyor ki: Firset iki trldr: Birincisi, marifet sahiblerinin firseti olup, talebenin
istiddn kef etmek, Allah telnn evliysn tanmaktr. kincisi, riyzet eken, alkla
nefslerini parlatanlarn firseti olup, mahlklara it gizli eyleri bilmektir. nsanlarn ou,
Allah tely hatrlamayp gece-gndz dnyy dndnden, dny ilerinden ele
geirmek istedikleri eylerden haber verenleri aryor. Bunlar byk biliyor. Hatt, bunlar
evliy, Allah telya yakn sanyorlar. Evliynn merifine, doru, ince bilgilerine dnp
de bakmyorlar. Belki, bunlara dil uzatp, bunlar Allahn sevgili kulu olsayd, gayb olan
eylerimizi, gizli dncelerimizi bilirlerdi. Bizim hlimizden haberi olmyan bir kimse,
mahlklarn stndeki ince bilgileri hi anlyamaz diyerek, evliynn firsetine, Zt ilhiye
ve sfatlarna olan bilgilerine inanmyorlar. Byle, yanl lleri sebebi ile, o byklerin
doru ilim ve merifinden mahrm kalyorlar. Bilmiyorlar ki, Allah tel, o bykleri,
chillerin gznden saklam, kendine mahss klmtr. Evliysn dny ileri ile megul
etmeyip, kendisi ile megul etmitir. Evliy, insanlarn hllerine, ilerine balansalard,
Allah telnn huzruna lyk olmazlard.
Abdullah- Ensr hazretlerinin Kenz-s-slikn (Zd-l-rifn) kitabnda buyuruyor
ki:
hrette her incinin bir sedefi vardr. Hereyin kendi hline gre bir erefi, deeri
vardr. nsanolu da kendisinde ilim bulunan bir sedeftir. Onun erefi de ilim iledir. lmi
olmayan kimse, cahillik iinde kalr, muhabbet kadehini iemez, vilyet libsn giyemez.
Allah tel chili kendine dost edinmez.
lim, ok tekrar ve fazla mzkere ile ele geer. Ayrca bunun iin az uyumal ve
Allah telnn yardmn talep etmelidir. lemlere rahmet olan Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) efendimiz buyuruyor ki; Geceleyin Allah telnn korkusundan

alayan gze ate dokunmaz. Bir kimse, 40 gn Allah iin ihlsla sabahlasa, hikmet
pnarlar zhir olup, kalbinden lisnna akar. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve
sellem) Mmin, gece ok alar, gndz ok tebessm eder. buyurdu.
Her denizin kenar (sonu) vardr. Her gnn gecesi vardr. Peinden gece
gelmiyecek gn, kymet gndr. Nihyeti olmayan deniz, Allah telnn rahmet
derysdr.
Sem tavannn seyyareleri olduu gibi, her bir gaflet ve hatnn da bir keffreti
vardr. Mminlerin gnahlarnn keffreti tvbedir.
kr; nimeti bilmenin ismidir. Zr kr, nimeti vereni bilmeye gtrr. Bu
mandan dolay, Kurn- kermde slm ve mna kr ismi verilmitir.
Sabr; nefsi istenilmeyen bir eyden, dili ikyetten alkoymaktr. Sabr, insanlara
en zor gelen huylardandr. Sabr derecedir: Birincisi, Allah telnn vad (nimet
vereceine sz vermek) ve vadini (azb edeceini) dnerek, mn zere kalmak.
Cezadan dolay gnah ilemekten kanmaktr. kincisi, ibdete ihls ile ve artlarn
yerine getirerek devam etmeye sabretmektir. ncs, bellara sabretmek ki, bylece
skntlara verilecek sevblar ve rhun skntlarna verilecek mkfat dnerek
sabretmektir.
Abdullah- Ensr hazretlerinin yazd kymetli kitaplardan bazlar unlardr:
Menzil-s-syirn, ems-l-meclis, Envr-t-tahkk, Tefsr-l-Kurn, Hlsa f erh-i
hads, erh-t-taarruf li-mezheb-it-tasavvuf, Menkb- mm- Ahmed bin Hanbel.
9) Tabakt- Hanbile zeyli cild-1, sh. 50
10) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 977
11) Eshb Kirm; sh. 305
13) Mektbt- mm- Rabban; cild-2, mk. 92
14) Kymet ve hiret; sh. 201
ABDRRAHM ET-TEMM:
Hads limlerinin byklerinden. smi, Abdrrahm bin Ahmed bin Nasr et-Temm
el-Buhr olup, Knyesi Eb Zekeriyydr. Hads ilminde hfz olup, yzbinden ziyde
hads-i erfi, rvilerinin hl tercemeleri ile birlikte ezbere bilen hads limi idi. 382 (m.
992) senesi Rebul-evvel aynda Buhrda dodu. 461 (m. 1068)de Havrada vefat etti.
Kk yata ilim renmeye balad. lim renmek iin yapt seyahatler mehurdur.
Seyahatlerinde; Buhr, Horasan, Dmek, Msr, Badad, Irak, Yemen, Afrika, Endls ve
baka yerlere gitti. Bu yerlerde, Eb Abdullah el-Halm, Abdlgan bin Sad el-Ezd, Eb
mer bin Mehd ve baka birok byk limlerle grp onlardan ilim rendi.
Kendisinden de; Eb Abdullah Muhammed bin Ahmed er-Rz, Merref bin Ali et-Temmr
ve baka birok ztlar ilim rendiler.
Eb Zekeriyy et-Temm hazretleri mrn ilim renmek, hads-i erf dinlemek
iin vakfetmiti. Hfz Silef diyor ki; Eb Zekeriyy (rahmetullahi aleyh) hads limlerinin
mehrlarndan ve nde gelenlerindendir.
bn-i Nsiriddn diyor ki; Eb Zekeriyy (rahmetullahi aleyh) byk hads
limlerinden, sika (gvenilir), mehr bir zt olup, mr, ilim renmekle ve bu uurda
seyahatle gemi yksek bir zt idi.
Eb Zekeriyy hazretlerinin rivyet ettii bir hads-i erfte; Harb, hleden
ibrettir buyuruldu.
Eb Zekeriyy et-Temm hazretlerinin, Rislet-r-rhle ve Esbbih, Kavli lilhe

illallah ve Sevbih isimli eserleri vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
Lisn-l-mzn; cild-4, sh. 2, 3

ABDURRAHMN BN AHMED (Abdurrahmn- Zz):

fi mezhebi limlerinden. Byk fkh limidir. smi, Abdurrahmn bin Ahmed bin
Muhammed bin Ahmed bin Abdurrahmn bin Zz bin Muhammed bin Abdurrahmn ibni
Ahmed bin Zz bin Hamd bin Eb Abdullah es-Serahs et-Tebrzdir. Knyesi Ebl-Ferec
olup, Zz diye mehr olmutur. 432 (m. 1040) senesinde rann Tebrz vilyetine bal
Serahs kasabasnda dodu. Sonra Merv ehrine yerleti. Birok limden hads ve fkh
ilmini rendi. Kad Hseynin en nde gelen talebelerindendi. afi mezhebinde byk bir
lim olarak yetiti. eitli memleketlerden birok kimseler gelip kendisinden ilim aldlar.
ok talebe yetitirdi. 494 (m. 1101) senesinin Reb-l-hr aynda vefat etti.
Merv ehrine gelip yerletikten sonra, Kd Hseynden fkh ilmini rendi.
Mervdeki afi limlerinin en stn oldu. Ebl-Ksm el-Kueyr, Hasen bin Ali elMutavvi, Ebl-Muzaffer Muhammed bin Ahmed et-Temm ve daha baka limlerden
hads-i erf dinleyip ezberledi. Kendisinden de; Eb Thir es-Sinc, mer bin Eb Muti,
Ahmed bin Muhammed bin smil en-Nibr ve daha bakalar hads-i erf rivyet
ettiler.
mmlk derecesine ykselen limlerden birisiydi. Zhd ve vera sahibiydi. Az yer
ve az ierdi. Haramlardan ve phelilerden saknmas oktu. Kendisinden ilim renmek
iin, eitli memleketlerden ok talebe geldi. Bylece onun ismi ve ilmi, gnein klarnn
her yere yaylmas gibi birok ehirlerde yayld.
Eb Sad es-Seman diyor ki; O, slm limlerinin en byklerinden birisi idi.
eitli yerlerde onun ismi darb- mesel oldu. nk o, afi mezhebini ve onun immna
it en ince bilgileri ezbere biliyordu. ml ismini verdii eseri, her yere yayld. Her
taraftan kendisine byk limler ve fakhler gelip ilim tahsil ettiler. Bu hususta kendisine
ok itimd ediyorlard. Onun ilmi ok geni olup, kendisine yetien olmad. Fetvlar o
kadar kuvvetli idi ki, aksini bildiren kmad. Faziletinin ve ilminin okluu ile beraber,
dinine ok bal, vera sahibi olan bir zt idi. Yiyip imede ve giyinmede ok ihtiytl
hareket eder, haram ve pheli olmasndan ok saknrd.
Hanm Hurre binti Abdurrahmn anlatyor: Kocam pirin yemezdi. nk pirin,
ekildii zaman suya ihtiyc ok olurdu. Pirin ekenlerin, bu ihtiylarn karlayabilmek
iin ister istemez bakalarna hakszlk yapm olabileceklerini dnyordu.
Yine hanm anlatyor: Evimizdeki btn giyecek eyalar alnmt. Hatt zerinde
namaz kldm yaygm, (seccadem) dahi alnmt. Kocam mm- Abdurrahmnn giydii
takkesi, evin ortasndaki bir ipin zerinde bulunduu halde alnmamt. Hrsz, be ay
sonra bulunup yakaland. alnm eylerin ounu bize geri verdi. Ancak ok azn
getirmedi. Kocam hrsza: Niin takkemi almadn? diye sordu. Hrsz da, Ey eyh! Bu
takkeyi o gece birka defa aldm. Ona yaklatm her defasnda, ondan bir ate
parlyordu. Hatt nerede ise beni yakacakt. Ben de, onu ipin zerinde braktm ve evden
ktm. diye cevap verdi.
Balca eserleri unlardr:
1. Kitb-l-eml (veya iml): afi mezhebinde kymetli bir fkh kitabdr.
2. Et-Talka
Esnev, Mhimmt ismindeki eserinde diyor ki; Rfinin nakillerinin ou, mm Gazlnin szleri dnda, alt kitaptan olurdu. Bunlar Tehzb, Nihye, Tetimme, mil,
Tecrd-i bn-i Kec ve Ebl-Ferecin Emlsidir.
3) Tehzb-l-esm vel-lga cild-2, sh. 263

ABDURRAHMN BN MEMN EN-NABR:
afi mezhebindeki limlerin byklerinden. smi, Abdurrahmn bin Memn bin Ali
en-Nibrdir. Knyesi, Eb Sad el-Mtevvelldir. 426 (m. 1035) senesinde Nibrda
dodu. afi mezhebinde byk bir fkh limiydi. Birok yeri dolaarak ilim tahsil etti.
Usl, fkh, hlf, feriz, kelm ilimlerinde mtehasss bir lim olarak yetiti. Byk lim
Eb shk- irznin vefatndan sonra, Badad ehrindeki Nizmiyye Medresesi fkh
mderrisliine tayin edildi. Bu vazfede iken 478 (m. 1086) senesi evval aynn
onsekizinci gn Cuma gecesinde Badadda vefat etti. Bb- Ebruz kabristanna
defnedildi.
Fkh ilminde, afi limlerinin en byklerindendir. Bu ilmi, ayr yerdeki
limden ald. Merv-i Zdda, Kd Hseyn bin Muhammedden; Buhrda, Eb Sehl
Ahmed bin Ali Ebyurdden ve Mervde, Ebl-Ksm Abdurrahmn el-Frnden ald. afi
mezhebinde ok ilim sahibi olarak, herkes tarafndan tannd. Zamanndaki limlerin en
stn oldu. hreti her tarafa yayld. Hocas Frnnin bne kitab zerine Tetimme
kitabn yazarken, Hudd=Hadler, cezlar bahsine gelince vefat etmitir. Bu kitab,
vefatndan sonra, onun talebelerinden Ebl-Fth Esad-i Icl ve dierleri tamamlamtr.
Fakat onun maksadn yerine getiremediler ve onun takib ettii yola giremediler. nk
kitabnda garb meseleleri ve bakalarnn kitabnda bulunmayan garb rivyetleri
toplamt. Ayrca onun, feriz ilmine it ok faydal kk bir Muhtasar kitab da vardr.
Hlf ilminde de eitli kaynaklardan toplanm bir yol takib etmitir. Usl-i dne it kk
bir eseri vardr. Herbiri ok faydal eserlerdir.
Muhammed bin Abdlmelik bin brhim el-Hemedn, Eb shk- irznin
Tabakt adl kitabna yapt zeylinde anlatyor: Muhtesib Ahmed bin Selme diyor ki:
Eb Sad Abdurrahmn bin Memn, hocamz Eb shkdan sonra ders vermek iin onun
yerine oturduu zaman, edeb ile amel etmesi iin, ondan daha aada bir yerde
oturmasn istediler. limler, onun yerine oturmasn beenmediler. Onlara dedi ki: unu
iyi biliniz ki, ben, mrmde ancak iki eye ok sevinmitim. Onlardan biri udur:
Mvernnehrden dnp Serahsa girdiim zaman, zerimde eski elbiseler vard. lim
ehlinin elbiselerine benzemiyordu. Ebl-Hris bin Eb Fadl es-Serahsnin meclisinde hazr
oldum ve dier talebelerinin yanna oturdum. Bir mesele hakknda konutular. Ben de
konutum ve anlatlanlardan bazsna itiraz ettim. Benim konumam bitince, Ebl-Hris
ne gememi emretti. Ben de ilerledim. Tekrar konuma sras bana gelince, daha ok
ileri gelip yaklamam istedi. Yanbana oturarak ok yakn oldum. O, benimle beraber
ayaa kalkt ve beni talebelerinin arasna katt. Bunun zerine beni byk bir sevin
kaplad. ok sevindiim eylerden ikincisi de; byk lim Eb shk- irznin yerine
oturup ders vermem iin lyk grlmemdir. Bu nimetlerin en bydr. Ben, ona
saygszlmdan deil, onun brakt hizmeti yapmak iin burada oturuyorum, demek
istedi.
1)
2)
3)
4)
5)

Mucem-l-mellifn; cild-5 sh. 166
Kef-z-znn; sh. 1251
ABDURRAHMN BN MUHAMMED ED-DVD:

Hads ve fkh limlerinden. smi, Abdurrahmn bin Muhammed bin Muzaffer bin
Muhammed bin Dvd bin Ahmed bin Muz bin Sehl bin Hakem bin rzdr. Knyesi,
Ebl-Hasen bin Eb Talha ed-Dvd idi. Ceml-l-slm=slmiyetin yz ak ve eyh-i
Horasan lakblar ile mehr oldu. 374 (m. 984) senesi Raht-l-evvel aynda dodu. lim
ve fazlet shibi bir zt olup dn gayreti oktu. Fkh ve hads ilmini birok limden
rendi. mm- Serahsden Sahh-i Buhryi okuyup rivyet etti. 467 (m. 1075) senesi
evval aynda vefat etti.
Hads ilmini, Eb Muhammed bin Hamaveyhten ald. Ondan ok hads-i erf
rivyet etti. Bu zttan en son hads-i erf alan kimse, Abdurrahmn- Dvd oldu.
Badada gelip, fkh ilmini Kaffl-i Mervezden, Eb Tayyib es-Sulkden ve Eb Hmid-i

sferynden rendi. Eb Ali ed-Dekkkn ve Eb Abdurrahmn es-Slemnin
sohbetlerinde bulundu. Onlardan ok istifde etti. Bir ara Badada geldi Sonra Bence
yerleti. nsanlara ders verdi. Vaz ve nashatta bulundu. Herkesin dini sullerine fetv
verirdi. lnceye kadar bu hizmetlerine devam etti. Bu arada birok eserler yazd.
Horasan limlerinin gzdesi oldu. 40 sene bu ehirde kald ve hi et yemedi. nk, o
ehrin halkndan bazs, hrszlk yapp, hayvanlar kesip satyorlard. Bunun iin, hep balk
yiyordu. Birgn kendisine anlatld ki; baz emrler nehrin kenarna gelip, burada avlanan
balklar yiyorlar ve fazlasn da nehire atyorlard. Bundan sonra balk da yemedi.
afi mezhebinde byk bir lim olan Abdurrahmn- Dvd, mezhebin fkh
meselelerini bilmekte, hlf ve edebiyat ilimlerinde ve hads ilminde li isnadi tercih
etmede limlerin std saylyordu.
1)
2)
3)
4)

ABDURRAHMN BN MUHAMMED EL-DRS:

Hads limi ve tarihi. smi Abdurrahmn bin Muhammed bin Muhammed bin
Abdullah bin drs bin Hasen bin Mettye el-sterbddir. Knyesi, Eb Sad olup, drs
lakbyla mehr olmutur. lim renmek iin, ilk olarak Badad ve baka ehirlere
seyahatlerde bulunmu, nihyet Semerkandda yerlemi ve eitli konularda kitap telif
etmitir. Doum trihi bilinmemekte olup, 405 (m. 1015) senesinde Zilhicce aynn
sonlarna doru Semerkandda vefat etmitir.
Eb Sad el-drs (rahmetullahi aleyh) seyahat ettii ehirlerde; Eb Abbs Esm
en-Nibr, Eb Nuaym Muhammed bin Hasen el-Esterbd, Eb Sehl Hrn ibni
Ahmed, Eb Ahmed bin Ady ve daha bakalarndan ilim renip hads-i erf rivyetinde
bulunmutur. Kendisinden de; Eb Ali e-, Eb Abdullah el-Habd, Eb Mesd
Ahmed bin Muhammed el-Becl, Eb Sad Muhammed bin Abdurrahmn el-Kencird,
Ahmed bin Muhammed el-Atk, Ali bin Muhsin et-Tenh, Kd Ebl-Al el-Vst, Eb
Ksm ez-Zhr, Muhammed bin mer bin Sebnek ve daha baka ztlar ilim renip
hads-i erf rivyetinde bulundular.
Eb Sad el-drs (rahmetullahi aleyh) hads-i erf ve trih ilimlerini renmek iin
ok gayret gstermi ve bu hususta karlat her trl zorlua gs germitir. Az yer,
az uyurdu. Yzbin hads-i erfi ezberleyip, hads ilminde Hfz derecesine ykselmi, sika
(salam, gvenilir) bir lim olmutur. Hatb el-Badd, Ezher, bni Nasr ve pekok lim
onun hads ilminde sika, hfz, anlay yksek, hfzas kuvvetli bir lim olduunu
bildirdiler.
Ezher yle anlatr: Eb Sad el-drsyi grdm. Semerkand trihi hakknda
yazm olduu kitabn Eb Hasen ed-Dre Kutnye gtryordu. Dre Kutn, bu kitab
inceledikten sonra; Bu kitap tek kelimeyle gzel buyurdu. bn-i Nasr onun iin: O,
Semerkandl hads limlerindendir. Ayrca beldesinin trihini en iyi bilen ve onu yazandr.
Hads ilminde hfz, salam, dier ilimlerde mhir ve eitli ilimlerde kitab telif eden bir
limdir diye bildirdi.
Eb Sad el-drsnin (rahmetullahi aleyh) yazm olduu kymetli eserlerinden
bazlar unlardr:
1. Trih-i Semerkand: Bu kitabn Eb Hasen Dre Kutn hayatta iken yazmtr. 2.
Trihi Esterbd 3. Tercim--yh alel ebvb.
Onun rivyet etmi olduu bir hads-i erfte, Peygamber efendimiz (sallallah
aleyhi ve sellem) yle buyuruyor: Bir kimse, bir aa diker de, o aa yetiirse,
aac diken kimseye, gece namaz klp, gndz oru tutan kimsenin ve
zamannda Allah yolunda savap gz olann ecri gibi karlk verilir.
2) Trih-i Badad; cild-10, sh. 302, 303

ABDURRAHMN BN MUHAMMED (bn-i Mende):
Hads limlerinden. Knyesi, Ebl-Ksm el-sfehndir. 383 (m. 993) senesinde
dodu. 470 (m. 1077)de vefat etti. Hads ilminde hfz derecesinde olup, ayrca trih
ilminde de limdi. lim renmek iin ok yer gezdi. Hicaza Badada, Hemedana,
Horasana gitti. Zamannn mehr limlerinden, bilhassa babasndan ve brhim bin
Harebeden, ilim rendi. Cafer Ebherden ve tabakasndan, Nibrda Esmn
eshbndan, Mekkede bn-i Cehdamdan ve dier limlerden ilim rendi. sfehanda
zamannn en mehr Ehl-i snnet limi idi. limde, verada, zhdde yksek ve kymetli
bir lim idi. Kendisine tbi olan sevenleri ve talebeleri ok idi. Sad bin Muhammed
Sencn yle demitir: Allah tel, slmn korunmasnda iki zt sebeb kld. Biri
Abdurrahmn bin Mende, biri de Abdullah Ensrdir. Bidatlerden iddetle saknr, bidat
ehlini asla sevmezdi. Emr-i marf (iyilikleri yaptrma) ve nehy-i mnker (ktlklerden
sakndrma) hussunda pek gayretli olup, ok hizmet etmi, knayanlarn knamasna
aldrmamtr.
Yazd eserlerden en mehrlar unlardr: El-Mustahrec min ktb-n-ns filhads, Trihi sfehan, er-Redd alel-Cehmiyye, Symu yevm--ek, Hurmet-d-dn.
Hasen bin Muhammed Rz el-Alev yle anlatmtr: Daym Eb Tlib
Tabatabadan iittim, yle dedi: Bir toplulukta Abdurrahmn bin Mendeden
bahsedilmiti. Ben kendisini tanmyordum. Hakknda uygun olmayan szler syledim.
Cerdbkana gitmitim. Orada birgn uyurken, ryamda Hz. meri grdm. Yannda bir
zt vard. Onun elinden tutmutu. Elinden tuttuu ztn zerinde, mavi renkli bir cbbe ve
gznde de bir ben vard. Selm verdim. Selmm almad. Bana, elinden tuttuu zt
gstererek dedi ki, niin bu ztn ismini iitince ona dil uzattn? Ryamda bana
deniliyordu ki, bu zt Hz. mer, yanndaki de bn-i Mendedir. Bundan sonra uykudan
uyandm. sfehana dnnce bn-i Mendenin huzruna gittim. Daha nce kendisini hi
grmemitim. O da beni tanmyordu. Huzruna girince, aynen ryada grdm gibi idi.
Selm verdim ve aleykesselm ey Eb Tlib dedi. Sonra da, ben daha hi birey
sylemeden, hakkmz hell edebiliriz, buyurdu. Ben de, bana hakknz hell ediniz,
dedim. Senin buraya gelmene sebep olan eyden dolay hakkm hell ettim, buyurdu.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Fevt-ul-vefeyt; cild-2, sh. 288
ABDURRAHMN BN MUHAMMED SERAHS:

Hnef mezhebi fkh limlerinden. Knyesi, Eb Bekr Serahsdir. 439 (m. 1047)
senesinde vefat etti. Kdl-kudt Eb Abdullah Dmignnin talebeleri tabakasndandr.
Fkh ilmini, Ebl-Hasen Kudrden rendi. Sonra Horasan memleketlerine gitti. EblHseyn Abdlvehhab bin Mensr bin Mter tarafndan Basra kadlna tayin edildi. bni Mter, ilim ehlini koruyan, ok yardmda bulunan, fi mezhebinden bir zt idi.
Serahs Basraya vardnda, Ebl-Ferec bin Fesbuhs vezir idi. Zs-Sedet lakbyla
tannm olup, faziletli ve edb bir zt idi. Serahs, Basraya kad olarak gnderilince, ilk
gn henz onu tam tanyamamt. limdeki derecesini grmedii iin, onu oraya tayin
eden bn-i Mterye mektp yazarak yle dedi: Keke buraya garb ve fakir bir zt
gndermeseydiniz. Burada; sayl, zengin ve lim kimseler vardr. Bu mektb, onu tayin
eden bn-i Mterye varnca, mektbu yanndakilere gsterip, onun, ilimdeki ve dindeki
stnln vezire bildirmek, anlatmak gerekiyor dedi. Orada bulunanlar, onun
anlatlmaya ve vlmeye hi ihtiyc yok. Onu anlayp itirf etmeleri gecikmez. imdi
anlayamadlarsa da, yaknda onun bykln anlayacaklar, dediler. Gerekten ertesi
gn vezirden Serahsnin stnln anladklarn ve nceki mektplarndan dolay zr
dilediklerini bildiren bir mektp geldi. Vezir Ebl-Ferec, onun stnln anlaynca, ok
izzet ve ikrmda bulundu. Ebl-Ferec limlere ve ilim ehline ok hrmet ve yardm eden
bir zt idi. Serahs, iki defa Basra kadlna tayin edildi. lk tayininden bir mddet sonra,
kendi istei ile ayrld. Sonradan ikinci defa bu vazfeye tayin edildi. Zhd ve takvsyla
mehr olup, vefat edecei gnn gecesi, yats namaznn abdesti ile, sabaha kadar
namaz kld. Sabah namazn da kldktan sonra vefat etti. Tekmilet-t-tecrid ve Muhtasar
adl eserleri vardr.
1)
2)
3)
4)
Tabakt-s-Seniyye f tercim-il-Hnefiyye; cild-2, v. 51b, 52a

El-Cevhir-l-mudiyye f tercimil-Hnefiyye; v. 80 a, b
Esm-l-mellifn; cild-1, sh.516
ABDLBK BN HADDD FERAZ:

Hads, Hanbel mezhebi fkh ve feriz limi. Knyesi Ebl-Fadl olup ismi,
Abdlbk bin Hamza bin Hseyn Haddddr. 425 (m. 1034) ylnda dodu. Badad
nisbet edildi. Feriz (miras hukuku) limi olduu iin Feraz lakb verildi. 493 (m.
1100) ylnda Badadda vefat ederek, Bb- Ebriz kabristanna defnedildi.
Birok limden ilim renip istifde eden Ebl-Fadl ibni Haddd Feraz, Eb
Muhammed Cevher, Ebl-Hseyn bin Mhted, bn-i Hasnn, Eb Ali Mbrek, Hennd
Nesef ve daha birok limden ilim tahsil edip, hads-i erf iitti. Hocalarndan rendii
fkh ve hads bilgilerini yazp ezberledi. Hesap ilminde ok ilerledi. slmiyetin mirasla
ilgili emirlerini ve tatbikatn ok iyi bilirdi. Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem)
Feriz ilmini renmee alnz! Bu ilmi genlere retiniz! Feriz ilmi, din
bilgisinin yars demektir. mmetimin en nce unutaca, brakaca ey, bu ilim
olacaktr. buyurduu feriz ilmini renerek, retmeye gayret etti. Badadda bir
kimse vefat ettii zaman, dnimizin emri icb; hibir vrisi veya bakas mallarna
dokunmaz, mevcdun tesbiti yaplrd. Bu arada bn-i Haddd Feraz davet edilir,
mevtnn mallarnn miraslar arasnda taksimi istenirdi. O da gelir, mevtnn maln
hesaplar, miraslar arasnda dil bir ekilde taksim ederdi. Miraslar, birbirlerinin malna
gz dikmez, karde kardee dman olmazd. Bylece mslmanlar hell lokmaya dikkat
ettikleri iin kimse kimseyi rahatsz etmez, herkes huzr iinde yaard. bn-i Haddd
Feraz, tevekkl sahibi, dny malna itibr etmez, aza kanat eder, eline geenin
fazlasn fakirlere sadaka olarak datrd. Gzel ahlk, stn zeks, herkese ibret olan
hli insanlar imrendirir, nasihatleri can kulayla dinlenirdi. Mslmanlara nasihatlerinde;
Allah telnn emir ve yasaklarn kabul edip, Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem)
tbi olmayanlarn, dny ve hret saadetine kavuamayacaklarn bildirirdi.
ok az hads-i erf rivyet eden bn-i Haddd Feraz, pekok talebe yetitirdi.
Fkh limi Sad bin Rezzz, Eb Muhammed Mukarr, Eb Bekr Muhammed bin Hazzzn
Haddd ve daha birok lim, talebeleri arasndadr. Bu mbrek insanlar da, hocalar gibi
Allah telnn rzsn kazanmak iin, Onun kullarna dny ve hret saadetini
kazandracak din bilgilerini retmeye gayret ettiler.
bn-i Haddd Feraznin yetitirdii mmtaz talebelerinin yannda, talebelerine ve
kendisinden sonra gelenlere rehberlik etmi olan pek kymetli eserleri vardr. Rivyet
ettii hads-i erfleri toplad, Riyd-l-Cennet f sr-i Ehl-is-snnet kitab ile, Hanbel
mezhebine gre miras taksiminin nasl yaplacan anlatt El-izh fil-feriz kitab
bunlardandr.
El-izh fil-feriz kitabnda, slmiyetin feriz bilgisini bilmeyen ve bu ilme uygun
olarak miras taksimi yapmayan miraslarn haram yemekten kurtulamayacan, bir
kuru haram yiyenin de, ibdetleri kabul olsa da, sevbndan mahrm kalacan
bildirmektedir. zerinde bir kuru kul hakk bulunann, onu demeden dalarla sadaka
vermesinin hibir ehemmiyeti olmayacan da delilleriyle izh etmektedir.
1)
2)
3)
4)
Tabakt- Hanbile Zeyli; cild-1, sh. 90

5) Kef-z-znn Zeyli; sh. 155, 600

ABDLGAN BN SAD EL-EZD:
Msrda yetien hads limlerinden. smi, Abdlgan bin Sad bin Ali bin Bir bin
Mervn bin Abdlazz bin Mervn el-Ezd el-Msrdir. Knyesi, Eb Muhammeddir. 332
(m. 944) senesi Zilkade aynda dodu. bnt-Thnn Trihinde doum trihi olarak
333 (m. 945) senesi bildirilmektedir. Birok limden ilim ald. Zamannda, Msrn en
byk hads limlerinden oldu. ok faydal kitaplar telf etti. 409 (m. 1018) senesi Safer
aynn yedinci gn Msrda vefat etti.
Hads ilminde, zamannn en mehr hfzlarndand. Yzbinden ok hads-i erf
ezberlemiti. Msrda 342 (m. 953) senesinde, Osman bin Muhammed esSemerkandden ve Ahmed bin Behzz es-Sayrafden, smil bin Yakb el-Cerrbdan,
Abdurrahmn bin Cafer bin el-Verdden, Ahmed bin brhim bin Cmiden, bn-i
Atyyeden, Yakb bin Mbrekden, Hamza bin Muhammedden ve ayrca amda; Eb
Bekr el-Meyncden, mezzin Fadl bin Caferden, Eb Sleymn bin Zberden ve onlarn
asrndaki limlerden ilim alp, hads-i erf dinlemitir. Kendisinden de; Muhammed bin Ali
es-Sri, Re bin Nazf, Eb Abdullah el-Kad, Abdurrahmn bin Ahmed el-Buhr, Eb
Ali el-Ahvz, Eb shk- Numan ve daha birok lim ilim alp hads-i erf rivyet ettiler.
Byk hads limi Berkn anlatyor: Msrdan geldii zaman hfz Dre Kutnye;
Orada senin yolunda giden ve ilimden bir eyler anlyan bir kimseyi grdn m? diye
sordum. O da bana; Msrda benim yolumda yryen, ancak bir genci grdm ki,
kendisine Abdlgan deniliyordu ve sanki ateten bir parayd. almas vlyor ve ismi
de hep ykseliyordu.
El-Hibl yle anlatr: Abdlgan hazretleri 409 (m. 1018) senesi Safer aynda
vefat ettiinde, cenze namazna pekok kimse katld. Kendisi iin gibden Bu,
Reslullahn hads-i erflerini byk bir dikkat ve titizlikle ezberleyip gzeten bir zttr
diye bir nid geldi.
Abdlgan bin Sad hazretleri, Enes bin Mlikden (rahmetullahi aleyh) yle
rivyet eder: Biz, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) ile, ok scak bir gnde namaz
klyorduk. imizden biri, yere secde etmek istediinde, yer ok scak olduu iin,
elbisesinin bir kenarn yere serip onun zerine secde ederdi. Resl-i ekrem bu durumu
grnce skt etti.
Abdlgan hazretleri buyurdu ki: Kendisine zarar veren eye sevinen kimse, ne
zaman ve nasl felah bulur?
Mensr bin Ali et-Tarss diyor ki; Dre Kutn, Msrda bizim yanmzdan ayrlmak
istedii zaman, onunla vedlatk ve aladk. Bize dedi ki: Niin alyorsunuz? Sizin
yannzda, bizim yerimize Abdlgan bin Sad vardr.
Atk diyor ki; Abdlgan, hads ilminde zamannn imm idi. Hfzas kuvvetli,
salam, gvenilir bir rvi idi. Dre Kutnden sonra, Msrda yetien hfzlardan
Abdlgannin bir benzerini grmedim. Berkn de; Dre Kutnden sonra, Msrl
Abdlganden daha ok hads-i erf ezberleyen kimseyi grmedim dediler.
Eb Abdullah- Sri anlatyor: Abdlgan bana dedi ki: Mtelef ve Muhtelef
kitabn yazmaya baladm zaman, Dre Kutn bizim yanmza geldi. Buna, ondan ok
ey aldm. Bunu bitirdiim zaman, benden onu dinlemek iin okumam istedi. Ben de;
Onun ounu senden aldm dedim. O da; Byle syleme. phesiz ki sen onu, benden
para para aldn. Ben ise toplu olarak almtm ve onun iinde senin hocalarna it ok
rivyetler vard dedi. Ben de, ona bu kitabm okudum.
bn-i Hllgn anlatyor: Onunla Eb Usme Cmde el-Lgav ve Eb Ali Mukr elAntak arasnda ok salam bir sevgiye dayanan arkadalk vard. Dr-l-ktbde
(ktphnede) toplanrlar, ilm mzkereler yaparlard. Msr vlisi, onun iki arkadan
idm ettirmiti. Abdlgan de, onlarla olan arkadal sebebiyle kendisinin de itham
altnda kalabilecei korkusuyle gizlenmiti. Bir mddet sakland. Emniyet hli hsl olunca
ortaya kt.
Eserlerinden balcalar unlardr:
1. El-Mtelef vel-muhtelef f esm-ir-ruvvt: ki rvi isminin hat (yaz) ynnden
ayn, okunu veya syleni bakmndan muhtelif olmasdr. limler arasnda byk deeri
olan bir konudur. Bilhassa hads limleri arasnda bu eit isimlerde hat yapanlar iddetle
ayplanr. Bu konuda ilk kitab tasnif eden kimse Abdlgan bin Sad olmutur. 2.
Mteebbeh-n-nisbe, 3. db-l-muhaddisn, 4. Kitb-l-mtevr: Haclarn korkular
sebebiyle gizlenmelerini anlatmaktadr. 5. Kitb-l-gavmid, 6. Kitb db-lmuhaddisn.
1)
2)
3)
4)
5)

ABDLHLIK BN S (El-Him):
Hanbel mezhebi fkh limlerinden. Knyesi Eb Cafer olup, ad Abdlhlk bin s
bin Ahmed bin Ms bin s bin Ahmed bin Ms bin Muhammed bin brhim bin
Abdullah bin Mabed bin Abbs bin Abdlmuttalibtir. 411 (m. 1020) senesinde Nibrda
dodu. 470 (m. 1077) senesi Safer aynn onbeinci Perembe gn seher vakti
Nibrda vefat etti. ok ilim sahibi bir zt idi. Az ve z konuurdu. Dersdeki ve
mnzaralardaki konumalar ok nzik ve kibar olup, ikna edici idi. Bidat olan eylerin
ortadan kaldrlmas iin ok gayret gsterdi.
Eb Cafer; Ebl-Ksm bin Birn, Ebl-Hseyn el-Harrn, Eb Ali ibni Mezheb,
Eb shk el-Bermek, Eb Tlib bin el-r ve babasndan ilim renip, hads-i erf
rivyet etti.
Kd Eb Hseyn dedi ki; Eb Cafer ilk fkh dersini babasndan ald. Yirmi sene
babasndan ders okudu. Babasndan ald fkh ilmiyle lim oldu. Ders ve fetv vermeye
balad. bn-i Cevz ise; Eb Cafer Abdlhlk hazretleri; lim, fakh, bid, zhid, vera
sahibi olup, dima hak zere konuurdu dedi.
Eb Cafer Abdlhlk hazretleri, mala-mlke itibar etmez, mevki sahiplerinin
kendisine verdii eyleri kabul etmezdi. Bu hususta; Vallahi, ben ok scakta dahi onlarn
malndan bir yudum su imem, bir lokma yiyeceklerine el srmem buyurdu.
bn-i Akl hazretleri, Eb Cafer Abdlhlk iin unlar sylemitir: Feriz ilminde
ok lim idi. Herkes kendisine hrmet ve tazim ederdi. Devlet bakan, vefatnda
cenzesini ykamas iin Abdlhk vasyyet etti. Onunla bereketlenmek istedi. erf
Abdlhlk hazretlerinin ok eseri olup bunlardan birisi; Rusl Mesil kitab, dieri de
erh-l-Mezhebdir. mm- Ahmedin fazileti hakknda ve Hanbel mezhebi ile ilgili
eserleri vardr. Zamanndaki Hanbel fkh limleri ondan ders okudular. Hulvn, Mehmil
ve Kd Eb Hseyn bu limlerdendir.
bn-i Semn de, Abdlhlk hazretleri Hanbel mezhebinde imm olup, tefsr,
fkh ve feriz limi idi. Birgn onunla Cuma namaz kldm ve ilmine hayran oldum dedi.
mrn Allah telnn dnini, Ehl-i snnet itikdn retmekle geiren Eb
Cafer, zamanndaki bidat sahibi olanlar kuvvetli delillerle susturdu. Herkes onun
bildirdii mn ve slm bilgileri zerine amel ettiler. Zamannda baz kimselerin iftiras
sebebiyle hapishneye kondu. Hapishnede, hibirey yemeyip oru tuttu.
Kd Eb Hseyn yle anlatt: Hapiste iken ben onun yannda idim. Baktm ki,
Kurn- kermden Sabr ve namaz zerine durun (Bekra-153) melindeki yet-i
kermeyi okuyordu. Sonra bana dnerek; Sabrn ne olduunu bilir misin? Sabr oru
demektir buyurdu. Sonra hapishneden karld.
bn-i Cevz yle anlatr: erf Eb Cafer hazretlerinin hastal iddetlendiinde,
iki kii koluna girip odann kapsnn nne kardlar. O zaman lm geliyor. Benim
vaktim tamamdr. Ehlimi greyim, beni evime gtrn dedi. Oraya gtrdler ve orada
vefat etti. Vasyyetnamesinde, Allah tel ahittir ki, benim bir ipim ve bir de kovam
vardr. Baka bir eyim yoktur. Benim yolum kitap, snnet ve icm-i mmettir. Drt
mezhep immlarnn gsterdii yolda bulununuz. Benim cenzemi Mensr Cmiinde
klnz. Hereyi kolaylatran Allah teldr. ldmde barp armayn, stnz,
banz yrtmayn. Kim byle yaparsa, Allah telya hesap verecektir yazmtr.
Vasyyeti zerine, Eb Sad-i Bendan cenzesini ykad. bn-i Fet yardm etti.
Cuma gn duh vaktinde, Cmi-i Mensrda cenze namaz klnd. Halk ve devlet erkn
cenzesine itirk etti. Cenzesi ok kalabalk oldu. mm- Ahmed hazretlerinin yanna
defnedildi. Binlerce kii gece-gndz kabrini ziyret etti. Binlerce hatim okudular.
erf Eb Cafer Abdlhlk hazretlerinin baz talebeleri dedi ki: Hocamz
ryamzda grdk ve Allah telnn kendisine nasl mumele ettiini sorduk. Kabre
konduumda baktm ki, bembeyaz inciden kubbeli bir yer. O yerin tane kaps vard.
Bana denildi ki; buras sana ittir. stediin kapdan girebilirsin buyurdu.
Baz talebeleri ise ryalarn yle anlatrlar: Hocamz vefatndan sonra ryada
grdk. Allah tel size nasl mumelede bulundu? dedik. Buyurdu ki: Burada Ahmed
bin Hanbel hazretleri ile karlatm. Bana Ey Eb Cafer! Sen Allah telnn rzs iin
hakkyla cihd ettin. Onun dnini insanlara rettin. Allah tel da sana rzsn verdi.
Senden honud ve rz oldu buyurdu.
Eb Cafer Abdlhlk hazretlerinin rivyet ettii hads-i erfte, Peygamber
efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Kim bir fakir mslman,
giydirse, Allah tel da ona Cennet elbisesi giydirir. Kim bir susuzu sularsa (su
verirse), Allah tel da ona (el dememi) saf Cennet erbeti iirir. Kim bir a
doyurursa, Allah tel onu Cennet yiyecekleriyle (meyveleriyle) doyurur.
Zhd sahibi Eb Cafer Abdlhlk hazretleri, birok kitap yazmtr. Rusl Mesil,
erh-l-mezheb ve Cz f edeb-il-fkh bunlardandr.
1)
2)
3)
4)

Tabakt- Hanbile (Zeyli); cild-1, sh. 15
ABDLKHR BADD (Bkz. Eb Mansr Badad)

ABDLKHR BN ABDURRAHMN (Eb Bekr-i Crcn):
Mehr nahiv limlerinden. smi, Abdlkhir bin Abdurrahmn bin Muhammed elCrcndir. Knyesi, Eb Bekrdir. rann Hazar Denizi kysnda bulunan Crcn
kasabasnda dodu. Nahiv ilminde mehr ve en byk limlerden oldu. Vera, takv ve
fazileti ok olup dillerde dolard. tikdda Ear ve amelde afi mezhebinde idi. ok
kymetli iirleri vardr. 471 (m. 1078) senesinde vefat etti.
Nahiv limlerinden olan Eb Bekr-i Crcn, Arab dili ve edebiyatnda imm, en
byk std kabul edilmektedir. Nahiv ilmini, yalnz Eb Ali Frisnin yeeninden alm,
ondan bakasndan renmemitir. Zr memleketinden kp baka tarafa gitmemiti.
Arabann lgat, sarf, nahiv, men, beyn gibi let ilimlerinde, zamannn limleri
arasnda en ileri gelenlerdendi. Kendisinden, Ali bin Eb Zeyd el-Fash ok ilim ald.
Self (veya Sel) Mucem adndaki eserinde diyor ki; O, vera ve zhd sahibi idi.
Kanat etmesi oktu. Dny malna dkn deildi. Birgn, Eb Bekr-i Crcn namazda
iken evine hrsz girdi. Evde bulunan hereyi alp gtrd. Crcn, soygunun farkna
vard hlde namazn bozmad.
Eserleri oktur. Balcalar unlardr:
1. Kitb-l-Mugn f erh-il-zh: zh kitabna yapt 30 cildlik erhtir.
2. Kitb-l-muktesd: Mugn adndaki kitabna yapt 3 cildlik erhtir.
3. cz-l-Kurn
4. Kitb-l-arz
5. erh-l-Ftiha
6. El-Kebr-s-Sagr
7. El-Cmel-l-avmil
8. El-Met-l-umde ft-tasrif: Sarf ilmine dirdir.
9. El-Mifth
10. Et-Telhs: Cmel kitabnn erhidir.
11. Delil-l-icz: En kymetli ve en byk eserlerindendir.
12. Esrr-l-belga: Men ve beyn ilimlerine it bir eserdir.
(Delil-l-icz) ve (Esrr-l-belga) kitaplar ok deerli olup, men ve beyn
ilimlerinde birer hrikadr. Sonra gelen limlerin ilimleri de, bu iki ilimde, bu iki esere
dayanmtr. Sonraki limler, bu kitaplardaki yksek bilgileri toplayarak eserlerini
sslemilerdir. Sanki onun bu iki kitab, onlarn gdas olmu ve bylece Kurn- kermin
icznn gzelliini anlyabilmilerdir. Bunlardan baka makbl ve kymetli eserleri de
vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Kef-z-znn; sh. 83, 160, 212, 453, 454
ABDLMELK BN MUHAMMED HARK (Bkz. Hark)

ABDLMELK BN MUHAMMED SELEB (Bkz. Seleb)
ABDLVHD BN AHMED MELH:
Hads, lgat ve fkh limi. Knyesi Eb mer olup; ismi, Abdlvhid bin Ahmed
bin Ebil-Ksm bin Muhammed bin Dvd bin Eb Htemdir. Herata nisbetle Hirev
denildi. Melh veya Meleyic nisbet edildi. 463 (m. 1070) ylnda vefat etti.
Arab ilimler ve temel din bilgilerini rendikten sonra, hads-i erf dinlemek ve
fkh renmek iin seyahat eden Abdlvhid bin Ahmed Melih, Hirevnin en mehr
hocas, afi fkh limlerinden Eb Ubeyd Ahmed Hirevdir. Birok limden hads-i erf
iitti. Duyduklarn yazarak ezberledi. Fkh ve hads ilminde zamann ileri gelen
limlerinden oldu. Talebe yetitirip kitaplar yazd.
Yalnz Allah telnn rzsn kazanmaya gayret eder, insanlara emri marf
yaparak, Cehennem ateinden kurtarmaya alrd. Dnyya hi ehemmiyet vermez,
vaktini ve maln Allah yolunda harcamaktan ekinmezdi. Haram ve pheli olan eylere
yaklamaz, mubahlarn birounu da terk ederdi. ok cmert olup insanlara bol bol
ihsnda bulunur, kendisi aza kanat ederdi. nsanlara dnyalk bireyler vererek,
hretlerini kurtarmaya alrd. Pekok talebe yetitirdi. Kd Muhyis-snne Begvi ve
Hakim Ebl-Feth Ergyn ve daha birok lim, kendisinden hads ve fkh rendi.
Talebeleri de hocalar gibi Allah telnn rzs iin slmiyeti anlatp, insanlara nasihat
ederek ilim retmeye gayret ettiler. Onlarn nasihatleri, ilerinden kad olanlarn dil
hkmleri, insanlarn gzel ahlkl ve huzrlu olmalarna vesile oldu. Slih insanlarn iyi
dualar bereketiyle yumuak huylu ve dil kimseler idreci oldular. Mslmanlar, ulems
ve mers ile huzr ierisinde yaayarak, ebedi saadete erimek iin gayret ettiler.
Abdlvhid bin Ahmed Melh, pekok kitap yazd. Bunlardan, Reddi al Eb Ubeyd
f Garb-il-Kurn adl kitab ile bin sahih hads, bin garb hads, bin hikye ve beyti ihtiv
eden Er-Ravda adl eseri bilinmektedir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kef-z-znn; sh. 931, 1204
Tabakt-l-huffz (Suyt); sh. 457
Tabakt--fiyye; cild-4, sh. 85, 372
ABDLVHD BN EBL-KSIM KUEYR:

Hads, krat ve afi fkh limi, viz. Knyesi Eb Sad olup; ismi Adlvhid bin
Abdlkerm bin Hevazindir. Ebl-Ksm Kueyr hazretlerinin iki olundan biridir. 418 (m.
1027) ylnda dodu. slmiyete yapm olduu hizmetlerden dolay, Rkn-l-slm lakb
verildi. 494 (m. 1101) ylnda vefat etti. Nibrda babasnn yanna defnedildi.
Babasnn islm ilimlerde sz sahibi olup, zamannn ileri gelenlerinden olmas,
Eb Sad Abdlvhidin kk yata dinimizin temel bilgilerini renip, ilim tahsiline
balamasna vesile oldu. Nibr, Rey, Badad ve Hemedan gibi ilim merkezlerini dolat.
Bata babas Ebl-Ksm Kueyr olmak zere, Ebl-Hasen Ali bin Muhammed Trrz,
Eb Sad Abdurrahmn bin Hamdn Nasrev, Eb Hassan Muhammed bin Ahmed bin
Cafer Mzekk, Eb Abdullah Muhammed bin Abdullah bin Bkye irz, Eb
Abdurrahmn Muhammed bin Abdlazz Nl, Eb Abdullah Muhammed bin brhim bin
Yahy Mzekk, Eb Nasr Mensr bin Rmi, Kd Eb Tayyib Taber, Kd Ebl-Hasen
Mverd, Eb Bekr bin Birn, Eb Yal bin Ferr ve daha birok limden ilim rendi.
Babasnn huzrunda bulunur, sylediklerini yazard. ki defa hac etti. Hiczda
slm leminin eitli blge ve ehirlerinden gelen limlerle grt. Onlarn ilimlerinden
istifde edip, taliplerine ders verdi. Hads ve fkhta zamannn en ileri gelen limlerinden
oldu. mr boyunca, insanlara emri marf yapmad zamanlarda; yrrken, otururken,
bireyin stnde giderken, hep Kurn- kerm okurdu. mrnn sonlarna doru
Nibra gelip yerleti. mm-l-Haremeynden sonra Cmi-i Menide mslmanlara vaz
ve nasihatle vazfelendirildi. Her Cuma deiik mevzlarda okuduu hutbeleri,
mslmanlar dikkatle dinlerler ve ok istifde ederlerdi. Vefat edinceye kadar, onbe yl
bu hizmeti if etti. Cemati ok kalabalk olur, herkes durumuna, kabiliyetine gre istifde
ederdi. Cematin ierisinde, Arapa bilmeyen Trkler ve ranllar da bulunmasna ramen,
hutbeyi Arapa okur, Arapa okunmayan hutbenin kabul olmayacan bildirirdi. Vaz ve
nasihatlerini herkesin anlayaca dilde syler, mslmanlarn dinlerim daha iyi
renmelerine gayret ederdi. mr boyunca ilim renmek ve retmek ve Allah
telnn emir ve yasaklarna tbi olarak rzsn kazanmak iin alt. Yazm olduu
iirlerde de Allah telnn emir ve yasaklarna riyet edip, Reslne (sallallah aleyhi ve
sellem) tbi olmann ehemmiyetini anlatt. Bu gzel iirleri, insanlarn dilinden dmezdi.
Yllarca dilden dile, gnlden gnle nakledildi.
Nasihatlerinden, birok kimse istifde etti. Sohbetlerinde, nice insanlar tvbe edip
slihlerden oldu. Olu Hibetrrahmn ve Eb Thir Sinc, talebelerinin mehrlarndandr.
ABDLVHD BN MUHAMMED (Ebl-Ferec):
Hanbel mezhebindeki hads, tefsr, fkh, usl-i fkh limlerinin mehrlarndan.
Hikmetli szler syleyen, gayet gzel vaz veren, kermetler sahibi bir zt. smi,
Abdlvhid bin Muhammed bin Ali bin Ahmed e-rz el-Makdis ed-Dimek el-Ensr
es-Sad el-Abbd el-Hazrecdir. Knyesi ise Ebl-Ferecdir. Irak ve Makdis lakablaryla
tannr. Horasan ehrinde domu olup, doum trihi bilinmemektedir. lim tahsili iin ok
gayret gsterip uzun seyahatler yapm, eitli konularda kitap telf etmitir. 486 (m.
1093) senesi, Zilhicce aynn onsekizinci gn amda vefat etmi ve Bb-s-Sagr
mezarlna defnedilmitir. Kabri mehr olup, ziyret edilmektedir.
Ebl-Ferec (rahmetullahi aleyh) Badadda zamannn en byk limlerinden Kd
Eb Yaldan, Hanbel fkhnn ince bilgilerini renmi ve byk fkh limi olmutur. Eb
Yalnn derslerinde, fkh usl ve fru hakknda devaml notlar alp, kitap hline
getirmi ve onun yazm olduu kitaplar geniletmitir.
ama gitti. Kudsde bir mddet ikmet etti ve Hanbel mezhebini yayd. Sonra
Dmeka geldi. Kendine muhalif olan kimselerle yapt ilm mnzaralarda kuvvetli
deliller getirerek, szlerinin doruluunu isbt etti ve stnln kabul ettirdi. Burada
pekok kimse kendisinden istifde etti. Ayrca Eb Hasen Simsr ve Eb Osman esSbn ve bakalarndan da ilim rendi. Kendisinden de birok kimse ilim renip,
sohbetinde bulundu. Burada vazlaryla mehr oldu. Zamannn en byk limlerinden
olan Ebl-Ferec; ilmiyle amel eden, gzel huylu, herkesle iyi geinen, gler yzl, ihsn
bol, Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem) snnetine uyan, ok ibdet eden,
haramlardan kanan, phelilerden uzaklaan, rif, kermetler sahibi, duas makbl olan
ve Allah telnn sevgili bir kulu idi. Hzr (aleyhisselm) ile grm, onunla sohbetler
yapmtr.
Ebl-Ferec (rahmetullahi aleyh) kermetler sahibi idi. Dmek (am) emri Tete,
ona ok hrmet eder, rzsn ve duasn alrd. Zamannn sultan Badda geldii zaman,
Tete de Badada gitmek istedi. Bunun zerine Ebl-Ferece (rahmetullahi aleyh)
gelerek selmetle gidip gelmesi iin dua etmesini istedi. O da dua etti. Tete Badada
gitti geldi. Ebl-Ferecin duasnn bereketlerini aka grd ve dua edildii ekilde rahata
ve nimetlere kavutu.
kinci bir defa da, sultan kardeiyle beraber Badadda bulunurken Tetei
arttrd. Tete de Ebl-Fereci (rahmetullahi aleyh) buldu. Sultnn yanna arldn
ve bundan korktuunu anlatp, duasn istedi. Ebl-Ferec Sen onu bir daha grmezsin ve
bir daha da onunla bir araya gelmezsin buyurdu. O srada sultan Badadda idi. Tete
yola kaca zaman Ebl-Ferec, Sen onu gremiyeceksin buyurdu. Tete, Hteye
varnca, Badadda sultnn vefat ettii haberini ald. Badada gitmekten vazgeip,
tekrar Dmeka dnd.
Devlet adamlarndan bazlar, doru szll ve hakkati beyn sebebiyle EblFerece (rahmetullahi aleyh) dmanlk ediyor, eziyet veriyorlard. Ebl-Ferec de bunlarn
iini Allah telya havale edip, dua etti. Sonunda da yle buyurdu: Onlara bir ey
attm (dua ettim), fakat isbet etmedi. Bir gece, dostlaryle otururken Falan kimseye
isbet etti ve helk oldu buyurdu. On gn sonra, syledii ztn vefat haberi geldi ki,
Ebl-Ferecin (rahmetullahi aleyh) haber verdii geceydi.
Ebl-Ferec (rahmetullahi aleyh), birgn vaz ederken, o kadar gzel konuuyordu
ki, orada bulunanlardan biri aka geldi, bir nra att ve orackta vefat etti. Buna herkes
hid oldu. Ebl-Ferecin stnl ve vaz etmekteki ilim ve marifeti her yere yayld.
Kendisine muhalif olanlar, Nasl bir i yapalm ki, bizim de meclisimizde bir kimse lsn.
imdiye kadar hi kimse bizim meclisimizde aka gelip lmedi dediler. Garip bir adam
buldular, ona on dirhem para verip, Sen meclisimizde bulun. Meclis tamam olduu
zaman byk bir nra at, sonra hi konuma ve hareket etme. Biz seni ld deriz. Sonra
seni bir eve gtrrz, geceleyin de sen bu ehirden kar baka bir yere gidersin
dediler. Ayn konutuklar gibi yaptlar. O kimse mthi bir nra att. Onlar da ld
dediler ve bir eve tadlar. O eve, bir zt geldi. Bu l numaras yapan kimsenin sanasoluna dokundu ve cann actt. Hlekr kimse, can yannca acyla bard. Aaaa! Yayor,
yayor! diye bartlar. Orada bulunanlar bir glme ald ve bylece hleleri anlald.
Nsh, eyh Muvaffakaddn el-Makdisnin u szlerini nakletti: Biz hepimiz, EblFerecin (rahmetullahi aleyh) bereketlerine kavutuk: Ebl-Ferec, Kudsden Badada
terf ettii zaman, onun geldiini haber alan mslmanlar, onu akn akn gelip ziyret
ettiler. O zaman dedem Kudme, kardeine Gel bu zt ziyrete gidelim. nallah bu zt
bize dua buyurur da kurtuluruz dedi. Ebl-Fereci ziyrete gittiler. Evvel sze Kudme
balayp; Efendim! Allah telnn, Kurn- kermin hfzn bana kolaylatrmas iin dua
buyurmanz rica ediyorum dedi. Ebl-Ferec de ona dua buyurdu. Kardei bir ey
istemedi ve eski hli zerinde kald. Kudme ise, Kurn- kermi kolayca ezberledi ve
Ebl-Ferec hazretlerinin duas bereketiyle byk hayrlara kavutu.
Birok kymetli eserler yazmtr. Onlardan bazlar unlardr:
1-El-Cevhir f tefsr-l-Kurn: Otuz cildlik tefsr kitabdr. Kz mm Zeynddn,
bu tefsr kitabn ezberlemitir. 2-El-Mntehb, 3-El-zh-l-mebhec (Hanbel fkhna
dirdir.) 4-El-Burhn f usliddn 5-Muhtasar fil-hudd, 6-Et-Tebsrt f usliddn, 7Mesil-l-imtihn.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Tabakt- Hanbile (Zeyli); cild-2, sh. 68
ABDLVEHHB BN AL ES-SALEB:
Badadda yetien Mlik mezhebi fkh limlerinden. Knyesi Eb Muhammed
olup, ad Abdlvehhb bin Ali bin Nasr bin Ahmed bin Hseyn bin Hrn bin Mlik elBadddir. bn-i Tavk adyla mehr olmutur. 362 (m. 973) senesi evval aynn
Perembe gn Badadda dodu. mrnn byk bir ksmn Badadda geirdi. Vefatna
yakn Msra gitti. 422 (m. 1031) senesi Safer aynn ondrdnc Pazartesi gecesi,
Msrda vefat etti. Kk Karfe kabristanndaki mm- afi hazretlerinin kabr-i
erflerinin yaknna defnedildi.
bn-i Tavk hazretleri mer bin Senbek, Eb Abdullah el-Asker, Eb Hafs bin
hinden hads ilmini, Ali bin el-Kassr el-bn-l-Celbdan fkh ilmini rendi. Eb Bekr
el-Ebheryle grt.
bn-i Tavk hazretleri iin, slm limlerinden Eb shk e-irz; Abdlvehhb
bin Ali; fkh limi, edb, ir bir zt olup, eitli ilimlerde ok kitap tasnif etti. bn-i Hatb;
bn-i Tavk, Mlik mezhebi limlerinin en fakhidir. bn-s-Semmakdan hads-i erf
dinledi. O, sika (gvenilir) bir zttr. bn Bism, Zhire kitabnda; O, byk bir fkh
limidir. bn-i Hallikn ise, O, Msra dnnce ml durumu dzeldi. Daha sonra
hastaland. Hasta yatanda bir taraftan dier tarafna dnerken diliyle L ilhe illallah,
biz yaarken ldk diyordu demidir.
bn-i Tavk, Deynr, Bzerya ve Bzerya kadlklarnda bulundu. Vefatna kadar
kadlk yapt. Keskin zekl sika (salam, gvenilir) bir zt olup, zamann Mlik mezhebi
fkh limleri arasnda en mehru idi. Msra gittiinde, orada birok talebeye ilim ve
edep retti.
bn-i Tavkn Eb Hreyreden rivyet ettii hads-i erfte Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem): yi bir abdest alp, mescidlerden birine cematle
namaz klmak iin gidenin, Allah tel, her admna bir sevb yazar ve her
admnda amel defterinden bir gnah siler ve Cennette onu bir derece
ykseltir. buyurdu.
bn-i Tavk hazretlerinin yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1. Et-Telkn fil
fur, 2. El-Cevhere fil mezhibil aera, 3. erh-l-mdevvene, 4. Uyn-l-mesil, 5.
Kitb-l-edilleti f mesilil hilf, 6. El-Mene f erh-ir-risleti, 7. En-Nusret li mezhebi
mm- dr-l-hicreti.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

ABDLVEHHB BN BRHM:
Fkh limi ve vel bir zt, Knyesi Ebl-Hattb Adendir. 420 (m. 1029) senesinde
vefat etti. Fazilet sahibi bir zt olup, slih ryalar grmekle mehurdur.
Kendisi yle anlatmtr: Bir defasnda Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
ryamda grdm. Bir evde yksek bir yerde oturuyordu. eriye girdim, huzruna
yaklap, Y Reslallah, u gmleimi giyer misiniz? Bu gmlei bana kefen yapmalar
iin vasyyet edeceim. Umarm ki Allah tel, sizin giymeniz bereketiyle beni Cehennem
ateinden korur dedim. O srada gmleimi Reslullahn zerinde grdm. Oradan baka
bir yere getiler. Bu sefer gmleimi soyunmu idi. Mbrek srt grnyordu. Yaklap,
sarlarak ptm. Reslullah da (sallallah aleyhi ve sellem) beni pt. Azma mbrek
aznn suyundan koymasn istedim. hsn etti. Y Reslallah! Cennet-i alda beraber
olmamz iin dua ediniz dedim. Beni gsne bastrarak kucaklad ve dua etti. Ben de
ona sarldm. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), sonra baka bir tarafa geti. Ben de
gidip huzruna oturdum. Bana yannda bulunan birini gstererek, ona bir eyler vermemi
syledi. zerimde bulunan paray karp Y Reslallah, iki dinar ve yirmi dirhemden
baka bir eyim yok dedim. O paralar gsterdii kimseye verdim ve uyandm.
ABDLVEHHB BN MUHAMMED FRS:
Tefsr ve fkh limi. Knyesi Eb Muhammed olup ismi Abdlvehhb bin
Muhammed bin Abdlvehhb bin Muhammed bin Abdlvhid bin Muhammeddir.
Babasnn vefat ettii sene olan 414 (m. 1023) ylnda irzda dodu. Fars (ran)
ehirlerinden irzda doduu iin Fris ve irz nisbet edildi. Birara kuru meyve
ticreti ile urat iin Fm denildi. 500 (m. 1107) ylnda irzda vefat etti.
Babasnn lim olmas ve aile evresinde ilimle uraan kimselerin okluu, Eb

Muhammed Fmyi kk yata ilim renmeye tevik etti. lk nce, memleketi olan
irzda ilim tahsiline balad. Ehil kimselerden temel din bilgilerini renip, let
(yardmc) ilimlerine vkf olduktan sonra; Arab ilimlerin, fkh ve tefsr bilgilerinin
mtehassslarndan ders almaya balad. Hfz Eb Bekr bin Ahmed bin Hasen bin Leys
irz, Muhammed bin Ahmed bin Abdek Cibl ve daha birok limden ilim rendi.
Pekok hads-i erf ezberledi. afi mezhebinin fkh bilgilerini en iyi bilen limlerden oldu.
Seluklu veziri ve Nizmiye medreseleri kurucusu olan Nizmlmlkn daveti zerine
Badada gitti. Badad Nizamiye Medresesinde Udde kitabnn yazan Hseyn Taber ile
mnvebeli (deimeli) olarak ders okuttu. Kasr Cmiinde hads-i erf dersleri verdi.
Daha sonra vazfesinden ayrlarak irza gitti. nsanlara ilim retmekle, emr-i marf ve
nehy-i mnker ile (Allah telnn emir ve yasaklarn bildirmekle megul oldu. Trih-i
sfehan kitabnn sahibi bn-i Mende ve bn-i Semn, onun fkh ilmindeki stnln,
ilminin yksekliini, ibdet ve tattaki gayretini anlattlar. Vaktini lim renmek,
retmek ve ibdet etmekle geirirdi. Haram ve phelilerden iddetle kaar, mbahlarn
birounu terkederdi.
Pekok talebe yetitirdi. Abdlvehhb Enmt ve Ebl-Fadl bin Nsr gibi limler,
kendisinden ilim rendiler.
Hocalarndan rendiklerini aklayarak talebelerine anlatan Abdlvehhb Fris,
birok kitap yazd. Bunlardan Tefsr-l-Kurnda, yet-i kermelerde geen kelimeleri,
eski Arab iirinden beyitlerle aklad. Bu aklamalarnda yzbinden fazla beyit yazd.
Aralarnda afi fkh limlerini ihtiv eden Trih-l-fukah ve Kitb-l-ehad adl
kitaplarnn da bulunduu, yetmi kadar eser yazd bildirilmektedir.
1)
2)
3)
4)
5)

Tabakt- Fukah (Esnev); cild-2, sh. 273
AHMED BN ABDLMELK:
Hads, fkh ve tefsr limi. Knyesi Eb Slih olup ismi Ahmed bin Abdlmelik bin
Ali bin Ahmed bin Abdssamed bin Bekrdir. El-Mezzin diye tannr. Beyhekiyye Medresesi
minaresinde senelerce ezan okuduu iin bu ismi ald. Aslen Nibrlu olan Ahmed bin
Abdlmelik, 388 (m. 998) ylnda dodu. Kendi memleketi bata olmak zere; Crcn,
Rey, Irak, Hicaz ve amda tahsil grd. Zamannn tannm hads limlerinden olan
Ahmed bin Abdlmelik, 470 (m. 1078) ylnda vefat etti.
Ahmed bin Abdlmelik; Eb Nuaym Abdlmelik bin Hasen el-sferyin, EblHasen el-Alev, Eb Yal el-Muhelleb, Eb Thir bin Makme, Hkim Eb Abdullah,
Abdullah bin Ysuf el-sfehn, el-Asammn birok arkadandan; Crcnda Hamza bin
Ysuf es-Sehmden; Badadda Ebl-Ksm bin Birndan; amda el-Msedded elEmlkden; sfehanda Eb Nuaym el-Hfzdan; Menbecde, Hasen ibn-l-Easdan ve
Mekkede Eb Zer el-Herevden hads-i erf dinledi ve ilim rendi. Eb Ali ed-Dekkk ve
Ahmed bin Nasret Tlikn ile sohbette bulundu.
Ahmed bin Abdlmelikin kendisinden ise; olu smil, Ebl-Ksm e-ehm,
kardei Abdlkerm bin Hasen Bistm, Eb Abdullah el-Ferv, Abdlmunim bn-lKueyr, Ebl-Esad Abdurrahmn bin Abdlvhid ve baz limler ilim renmi ve hads-i
erf rivyet etmitir.
Ahmed bin Abdlmelik hazretleri hakknda, Abdlgfir bin smil; Eb Slih elMezzin, muhaddis, tasavvufcu, Kurn- kerm ezberlemede ve hadsleri toplamada
benzeri ok az grlen limlerden hads-i erf iitmi bir limdir. Ben ondan, Eb
Nuaymn Hilye adl eserinin tamamn, Tabernnin Mucemini, Taylisnin Msnedini
iittim. El-Hatb; Eb Slih benden yazd, ben de ondan yazdm. O sikadr. Zhir eehm; Eb Slih, 1000e yakn hocasndan 1000 hads tahric etti. Eb Bekr
Muhammed bin Yahy el-Mzekk; Eb Slih hayatta iken, hibir kimse hadste yalan
syleyemezdi ve Eb Muzaffer, Ona hrmet gstermek gerekir. Zr o, zamanmzn bir
tanesi, yldzdr demektedir. Eb Sad es-Semn yle anlatmaktadr: O; sfi, hfz, iyi
hads toplaycs, uzun mddet ibdet eden, geceleri vaz edip, Beyhekiyye Medresesinde
hocalk yapan, vakfedilmi kitaplar ve hads czlerini koruyan, tccrlardan ve ileri gelen
kimselerin sadakalarn alp, mstehak fakirlere datan, Allah telnn sevgili bir kulu
idi. Baz slih kiiler, onu Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) ile grdler.
Ryalarnda Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Ahmed bin Abdlmelikin
elini tutup; Allah tel, benim sebebimle sana ok mkfat versin. Sen benim hakkm
ne gzel f ettin. Ne gzel benim snnetimi yaydn buyurdular.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Tezkiret-l-Huffz; cild-3, sh. 11, 62
Ncm-z-zhire cild-5, sh. 106
El-Muntazam; cild-8, sh. 314
AHMED BN ABDLMELK MEKV:

Mlik fkh limi. Knyesi Eb mer olup ismi Ahmed bin Abdlmelik bin Himdir.
334 (m. 936) ylnda Endlste bil ehrinde dodu. Emevlerin azdl klelerindendi.
Doum yerinden dolay bil nisbet edildi. bn-l-mekv diye tannd. 401 (m. 1010)
ylnda Kurtubada vefat etti.
Zamannda hem Endls Emev Devletinin, hem de bir ilim merkezi olan Kurtuba
ve Endlsteki limlerden ilim rendi. Mlik mezhebi fkh bilgilerini ok iyi renip
ezberledi. Zamannn en byk fkihlerinden oldu. Hocas Eb brhimin memleketi olan
Endlste, Mlik mezhebi mensplarnn resi oldu. Eb Bekr Muhammed bin Abdullah
Kure Utb ile birlikte, Mlik mezhebi hkmlerini bir kitap hlinde toplad. stib adn
verdikleri bu kymetli eseri, Endls Emev halifesine takdim ettiler. O srada elli yl
boyunca memleketi tam bir adletle idre ve mehr Ez-Zehr Sarayna in etmi olan
halife nc Abdurrahmn vefat etmi, yerine olu Hakem gemiti. Halife Hakem,
kendisine takdim edilen stib kitabn ok beenip, Eb mer ibni Mekv ve arkadana
birok hediyeler verdi. Halkn onlardan daha ok istifde edebilmesi iin, kurduu
mecliste onlar ne geirdi. Eb mer bin Mekv, bn-i Hazm ve talebelerinin sapk
fikirlerine ok gzel cevaplar verdi. nsanlar, onun ilminden istifde edip nasihatlerini
dinlediler. Endlse ktktan sonra gemilerini yakan Tark bin Ziyd ve kahraman
askerlerinin torunlar, bu esiz limin sohbetine koup, derslerine devam ettiler. Pekok
kimse kendisinden fetv ald. Endls mslmanlar, meselelerini kolayca halledip, dny
ve ahret saadeti iin almaya devam ettiler. erden kan bn-i Hazm gibi sapklarn
szlerine ve yazlarna itibar etmeyip, Avrupadan gelen kfr dolu Hal kuvvetlerine
kar kahramanca arptlar.
Eb mer Mekv bil birok eser yazm, bunlardan stib adn verdii on
cildlik eseri mehr olmutur.
1)
2)
3)
4)
AHMED BN AL EL-BADD:
Evliynn byklerinden. Knyesi Ebl-Hattb olup ismi Ahmed bin Ali bin
Abdullah knyesi ile mehr olmutur. Ebl-Hattb, 392 (m. 1002) senesinde dodu. 476
(m. 1083) senesi, Ramazan erf aynn yirmialtnc Sal gn vefat etti. Bb- Harb
denilen yere defnedildi.
Ebl-Hattb, Ebl-Hasen el-Hammm ve baka limlerden krat ilmini ve dier
ilimleri rendi. Kendisinden ise, Ebl-Fadl bin Mhted, Hibetullah bin Mcl, Eb Bekr
bin Abdlbk ve birok lim ilim renip, hads-i erf rivyet ettiler.
Ebl-Hattb hazretleri, Badadda Kurn- kermi tecvidle okumay reten
limlerin en mehrlarndandr. Kurn- kerm krati ve limler ile ilgili ok eser yazan
Ebl-Hattbn, yet-i kermelerin says ve snnet hakknda kasdeleri vardr. Kasdesinin

baz ksmlarnda yle demektedir:
mnmn hakkatini sylyorum. Birgn bu mn ile Allah telnn huzruna
dneceim. Allah teldan baka an yce yoktur. Allah tel vardr, birdir ve hibir
orta yoktur. Onun benzeri ve ei yoktur. Hereyi yoktan var eden Odur. Onun
huzrunda eilinir. O, domu ve dourulmu deildir. O, her eyi grr, Ondan gizli
hibir ey yoktur. Ancak Onun diledii olur. O, iitir.
Kurn- kerm nazm- ilhidir, kelimeleri Arabdir. Bu kelimeleri yanyana dizen
Allah teldr. Bu kelimeler, insan dizisi deildir. Bu Arab kelimeler yetler hlinde
gelmitir. Allah tel Kurn- kermi, harf ve kelime olarak gnderdi. Bu harfler
mahlktur. Bu harf ve kelimelerin mans, kelm- ilhiyi tamaktadr. Kelm ilhiyi
gsteren manlar da Kurndr. Bu kelm- ilhi olan Kurn, mahlk deildir. Allah
telnn baka sfatlar gibi, ezel ve ebeddir.
Bana mezhebimi sorarsanz, Ahmed bin Hanbel hazretlerinin bildirdii hak mezheb
zereyim. Hayatta olduum mddete de ona uyacam. Ryamda onu Cennet
bahelerinde, yksek ve parlak makamlarda grdm. Her yer prl prl parlyordu.
Etrfnda Cennet hr ve glmanlar hizmet ediyorlard. Birisine sordum: Grdm bu
makam ve dereceler kimin iindir? Bana Sen bilmiyor musun? deyince, Nereden
bileyim, sen bana ret dedim. Daha sonra bu makam ve derecelerin, Ahmed bin Hanbel
hazretleri iin olduunu rendim. tiyk ve arzu ile kendisine yaklatm. Beni grd.
Banda bir ta vard. Oturmam iret buyurdu. Huzrunda oturmaktan hay ettim. Ona,
Ey insanlarn en zhidi. Size itimdm ve sevgim oktur. zemediim meseleler var,
hallini buyur dedim. Ksaca cevap buyurdu. Hayran oldum. Ona uydum. Bidatlerden
kurtuldum. nk Ahmed bin Hanbel hazretlerinin, Allah telnn indinde kymet ve
derecesi yksektir.
1) Mucem-l-mellifn; cild-2, Sh. 13
2) Tabakt- Hanbile (Zeyli); cild-1, sh. 45
AHMED BN MUHAMMED (Bkz. Eb shk Saleb)
AHMED BN MUHAMMED EL-BADD (Ebl-Hasen el-Atk):
Hads limlerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin Muhammed bin Mensrdur.
Knyesi Ebl-Hasen olup; Atk lakb ile mehr olmutur. 367 (m. 977) senesi
Muharrem aynn ondokuzuncu Perembe gn Badadda doduunu kendisi bildirir.
Hads-i erf toplamak iin birok yerlere seyahatler yapt. ok limden hads-i erf
dinleyip rivyetlerde bulundu. 441 (m. 1049) senesinin Safer aynda vefat etti. Duh
vaktinde bn-i Mbrekin mescidinde namaz klnp, mz kabristanna defnedildi.
Hads-i erf renmek iin ok yeri dolat. Birok defa Dmeke (ama) geldi ve
orada Temmm bin Muhammed, Abdurrahmn bin mer bin Nasr ve daha baka
limlerden hads-i erf dinledi. Dmekte ve Badadda Ebl-Hasen bin Neccr etTemmiyyn, Eb Abdullah Hseyn bin Muhammed el-Asker, Eb mer bin Hayve, Eb
Bekr Muhammed bin Abdullah bin uhayr, Hseyn bin Muhammed bin Sleymn el-Ktib,
Ebl-Fadl Ubeydullah bin Abdurrahmn ez-Zhr, Eb Bekr Ahmed bin brhim bin
zn, Ebl-Hasen Ali bin Muhammed bin Ali bin Sveyd el-Verb ve daha pekok limden
hads-i erf alp rivyet etti.
Kendisinden de; olu Eb Glib Muhammed bin Ahmed, Hatbi Badad, Abdlaz
el-Kettn, Ebl-Abbs bin Kubeys, Ebl-Ksm bin Ebl-Al, Ebl-Hasen Ali bin
Muhammed bin Ali el-Kattn, Kd Ebl-mekrim Muhammed bin Sultn, Eb Abdullah
bin Ebil-Hadd, Abdlmuhsin bin Muhammed bin Ali el-Badd, Eb Ali Hasen bin Sad
bin Muhammed el-Attr ve daha birok lim, hads-i erf rivyetinde bulundular.
Onun rivyet ettii bir hads-i erfte Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve
sellem) buyurdu ki:
Bir kimse (Elhamd lillahillez tevdaa kll eyin li-azametih velhamdil lillhillez hadaa kll eyin li-mlkih ve-hamd lillahillez istesleme
kll eyin li-kudretih) derse ve bunu vesile ederek Allah telnn katndakini
taleb ederse, onun sebebiyle Allah tel ona (amel defterine) milyon hasene,
sevap yazar ve yine onun sebebiyle milyon kerre derecesini ykseltir. Ayrca
ona yetmibin melek vekil klnp, kymet gnne kadar onun iin istigfr
ederler.
1) Trih-i Dmek; cild-1, v. 319 a.
AHMED BN MUHAMMED EL-BERKN:
Fkh ve hads limlerinin byklerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin Ahmed
bin Glib el-Hrezmdir. Knyesi, Eb Bekrdir. Hrezmin Berkn kynden olduu iin,
memleketine nisbetle Berkn diye mehr oldu. 333 (m. 944) senesinde dodu. Fkh
limlerinin en byklerinden olduu iin, kendisine eyh-l-fukah denilirdi. Hads
ilminde ok ykseldi. lim renmek iin birok ehirlere seyahatler yapt. Akl ve anlay
ok kuvvetli idi. ok ibdet ederdi. Vera ve takv sahibiydi. Haramlardan ve
phelilerden ok saknrd. Arabcann lgat ve edebiyat bilgilerinde derin ilme sahipti.
Badada yerleip, 425 (m. 1034) senesi Recep aynda orada vefat etti. Kabri, Cmi-i
Mensrdadr.
mm- Berkn, nce fkh ilminde ykseldi. afi fakhlerinin imm, yan en
by kabul edilmiti. Bu ilme it eserler yazd. limdeki anlay kuvvetli olup, fkh
ilminde derin bilgisi vard. lim renmeye kar arzusu oktu. Kurn- kermin tamamn
ezberlemiti. Arab dili ve edebiyat ilimlerini renmekten ayr bir zevk alrd.
Sonra hads ilmi ile megul oldu. Hads-i erf renmek iin ok memleket dolap
birok limden ilim ald. Hrezmde Ebl-Abbs bin Hamdn- Nibrden, Muhammed
bin Ali el-Hassnden, Ahmed bin brhim bin Habbbdan hads-i erf dinledi. Sonra
Badada geldi. Orada Muhammed bin Cafer bin Heysem el-Bendrdan, Eb Ali bin
Savvftan, Eb Bahr bin Kevser el-Berbehrden, Eb Bekr bin Mlik el-Kutayden, Eb
Muhammed bin Msden, Ahmed bin Cafer bin Selemden ve ondan sonrakilerden ilim
ald ve hads-i erf rendi. Daha sonra Crcna gitti. Orada da Eb Bekr-i smilden
ve onun benzerlerinden; sferynde Bir bin Ahmedden ve daha bakalarndan; Hrede
Ebl-Fadl bin Hmyerevhden; Eb Hatim Muhammed bin Yakbdan, Eb Mensr elEzherden; Nibrda Eb Amr bin Hamdndan; Mervde Abdullah bin mer ibni
Aleykten, Abdullah bin Ahmed-i Sddkten, Eb Dahr Muhammed bin Mlik es-Sadden;
Dimekde (amda) Eb Bekr bin Ebil-Haddden; Msrda Abdlgan el-Ezdden ve bn-i
Nhhsdan ve daha baka memleketlerde birok limden iiterek ve yazarak hads-i erf
ald. Sonra tekrar Badada dnp oraya yerleti. Burada hads-i erf retmeye balad.
Yzbinden ok hads-i erfi ezberlemiti. Onun bu ilme it tasniflerinden Msnedi
mehurdur. Sonra bu eserine, Sahh-i Buhr ile Sahh-i Mslimin mstahrectn yaparak
ilve etmitir. Berknnin Mstahrect, bu konudaki eserlerin en mehrlarndandr.
Mstahrec; muhaddisin herhangi bir kitabn hads-i erflerini, o kitabn mellifnin
senetleriyle deil, kendisine ulaan baka senetlerle rivyet etmesidir. Mstahrecler,
rivyet kitaplarnn en muteber olanlarndandr. Ayrca o, Sfyn Sevr, ube, Abdullah
bin mer, Abdlmelik bin Umeyr, Beyyan bin Bir, Matr-l-Verrk gibi birok hads
liminin rivyet ettii hads-i erfleri toplayarak tasnif etti. lnceye kadar kitap yazd.
Kendisinden de, Eb Abdullah es-Sr, Eb Bekr el-Beyhek, Hatb-i Badd, Eb
shak- irz, Ebl-Ksm bin Ebil-Al, Sleymn bin brhim, Eb Thir Ahmed bin
Hasen el-Kerh, Ebl-Fadl bin Hayrn, Yahy bin Bendr, Muhammed bin Abdsselm ve
daha birok lim hads-i erf aldlar, rivyette bulundular.
Talebelerinden Hatb-i Badad anlatyor: Byk fkh limi Muhammed bin Yahy
el-Kirmnden iittim. O dedi ki: Hads limleri arasnda Berknden daha ok ibdet
eden kimseyi grmedim. Ebl-Ksm el-Ezheriye: Berknden daha salam, gvenilir
bir limi grdn m? diye sordum. O da Hayr! diye cevap verdi. Eb Muhammed elHalll da: Berkn, zamannn bir tanesidir dedi.
Yine Hatb-i Badad diyor ki: Ondan yazarak hads-i erf renmitik. O
rivyetlerinde sika (gvenilir, salam) bir limdi. Vera ve takv sahibiydi. Anlay
salam, kuvvetli idi. Hocalarmz arasnda ondan daha salam, kuvvetli olan grlmedi.
Kurn- kermin tamamn ezbere biliyordu. Fkh ilminde derin bilgisi vard. Arab dili ve
edebiyat ilimlerine kar byk ilgisi vard. ok hads-i erf biliyordu. Hadsteki anlay
ve basireti kuvvetliydi. ok kitap yazd. Bunlardan Msnedine, Sahh-i Buhrnin ve

Sahh-i Mslimin mstahrecini yapt. Sfyn- Sevr, be, Eyyb, Ubeydullah bin Amr,
Abdlmelik bin Umeyr, Beyyn bin Bir ve daha birok hads liminin rivyet ettii hads-i
erfleri toplad. Vefat zamanna kadar eser toplayp, yazmay terk etmedi. Misar bin
Kedmn hads-i erflerini toplarken vefat etti. lim renmeye kar ok arzusu vard.
Btn gayretini ona sarf ediyordu. Birgn yannda bulunan fakhlerden slih bir zta: Ne
olur, bana dua et! Allah tel benim kalbimden, hads renmeye kar olan gayretimin
fazlaln karsn! Bende, gece gndz ona ihtimm gstermekten baka hibir hl
kalmad. dediini iittim. Onunla ok hads-i erf mzkere ettim. Ondan yazdklarmn
hepsini bir yere topladm. Ebl-Ksm el-Ezhernin: Berkn, hads ilminde imm idi.
ld zaman, bu ilim onunla gitti dediini iittim. Bizimle beraber Berknnin ilim
meclisine devam eden byk hads limi Ahmed bin Ganim el-Hammm anlatt: Eb
Bekr-i Berkn, Kerhden Bb- ar yanna g etmiti. Benden, yklerimin zerine kendi
kitaplarn da koymam istedi ve: Sana, Kerhde onlarn ne olduunu sorarlarsa, onlar
ibriim zannetmemeleri iin, defterler olduunu bildirirsin! diye tenbhte bulundu. Ykler,
altm sepet ve iki sandktan ibretti ve her birisi kitaplarla doluydu.
Kendisi anlatyor: sferyn ehrine geldiimde, yanmda dinar ve bir dirhem
vard. Dinarlarn hepsini kaybettim. Sdece bir dirhem kalmt. Onu da bakkala verdim.
Ondan hergn iki ekmek alyordum. Bir bin Ahmedden de bir cz hads-i erf
reniyordum. O, beni cmiye yerletirdi. Ben de ondan hads-i erf yazyor ve
akamleyin, kaldm yere dnyordum. Hads renme iimi bitirmitim. Bir ayda otuz
cz yazdm. Bakkaln yannda olan param da tkenmiti. Ben de, bu ehirden ayrldm.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Tabakt-l-huffz; sh. 418
AHMED BN MUHAMMED EL-HREV (Eb Sad el-Mlin):

Hads limlerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Abdullah bin Hafs
bin Halldir. Knyesi Eb Sad olup, Ensr, Sf, Mlin nisbetleri ve Tvus-l-fukar
lakb ile tannmaktadr. rann Hert ehrinden olup, doum trihi hakknda kaynak
eserlerde kesin bir bilgi yoktur. Hads ilmini renmek iin ok seyahatlar yapt. Tasavvuf
ilmi ile megul olduu iin, kendisine Sf denilirdi. Bu ilme dir yazd El-Erban f
uyh-s-sfiyye ismindeki eseri mehurdur. ok hads-i erf rivyet etti. 412 (m. 1021)
senesi evval aynn Pazartesi gnnde Msrda vefat etti. 407 ve 409 trihlerinde vefat
ettii de bildirilmektedir.
Hads ilminde sika (gvenilir), sadk (salam) bir rvi ve slih bir zt olan Eb
Sad el-Mlin, birok ehirleri dolaarak, ok sayda limden hads-i erf dinleyerek ve
yazarak rivyetlerde bulundu. Dmekte (amda) Muhammed bin Sleymn er-Reb,
Ysuf bin Ksm el-Meync, Eb mer Osman bin mer bin Abdlazz bin Abdurrahmn,
Ebl-Abbs Ahmed bin Muhammed bin Hrn el-Berde ve baka limlerden; Remlede
Ebl-Ksm Abdlazz bin Abdullah bin Muhammed bin Hrn el-Himden dinleyip
hads-i erf rivyet etti. Basrada kendisinden; hfz Abdlazz bin Sad, Temmm bin
Muhammed, Eb Bekr el-Bturkn, Hatb-i Badad, Beyhek, Kd Eb Abdullah el-Kudl
ve daha pekok lim hads-i erf riyyetinde bulundular.
Hatb-i Badad Trihinde diyor ki: Eb Sad el-Mlin, hads-i erf renmek
iin ok seyahatler yapanlardan birisidir. Bunun iin ok hads-i erf rivyet etmitir.
Horasan, Mvernnehr, rann birok ehri, Crcn, Rey, sfehan, Basra, Badad, Kfe,
amn her taraf ve Msr gibi birok memleketleri de dolaarak, btn hads limleriyle
ve onlarn asrndaki hfzlarla karlap hads-i erf yazd. Nibrlu limlerden
Muhammed bin Abdullah es-Sleyt, Muhammed bin Hasen bin smil es-Sirc, smil bin
Nceyd es-Slem, Abdurrahmn bin Muhammed bin Mahbr ile Hertl limlerden Eb
Hatim Muhammed bin Yakb, Eb Sad Muhammed bin Ahmed bin Ysuf, Abdurrahmn
bin Muhammed bin dris ve Mensr bin Abbs el-Benc, Abdullah bin Ady, Eb Bekr el-
smil, Muhammed bin Abdullah bin reveyh el-Fesev, Eb Bekr el-Kabbb, Eb Bekr
bin Mlik el-Kutayl, Eb Muhammed bin Msi, Hasen bin Rueyk el-Msr ve daha pekok
limden hads-i erf rivyet etti. Bakalarnn yannda bulunmayan birok kitaplardaki
hads-i erfleri dinleyip yazd. Birok kereler Badada geldi. 409 (m. 1018) senesinde
bize son defa geldiinde, Mensr Cmisi yannda bulunan Sfiyye tekkelerinde
kendisinden, hads-i erf dinledik. O, buradan Mekke-i mkerremeye gitti. Oradan Msra
geti. 412 (m. 1021) senesi evval aynn onyedinci Pazartesi gnnde vefat edinceye
kadar Msrda kald. O, sika, sadk bir rvi olup, ayrca slih ve hayr sahibi bir zt idi.
Ebl-Ksm Hamza bin Ysuf es-Sehm Trihi Crcn ismindeki eserinde diyor
ki; Eb Sad el-Mlin, defalarca Crcna geldi. Onun Crcna ilk gelii 364 (m. 975)
senesinde oldu. Byk hads limi Eb Bekr el-smilden birok hads-i erf dinledi.
Onun kitaplarndan ve Ahmed bin Adyin oullarndan, Mlikin toplad Kmil kitabn
dinledi. Birok defa sfehana, Badada, rana, Hristana, Horasana, Mvernnehre
seyahatler yapt. Horasandan dnnde, son defa Crcana gelmiti. Kendisinin
Crcna yerlemesini teklif ettim. Byle bir arzusu olmadn bildirdi. Crcndaki
limlerden dinleyip yazd ve benim yanmda riyet olarak bulunan btn kitaplarn alp
gtrd. Benim elimdeki Kitb- Mend ismindeki eseri grd. Hatt benden, onun
ismini bu kitabmda yazmam istedi. Aramzdaki dostluumuzdan ve Crcn, Nibr, Irak
ve Msrdaki eski arkadalmzdan dolay ricasn kabul edip, onun isminden bahsettim.
O, 407 (m. 1016) senesinde, sfehana, Iraka ve ama gitmek zere Crcndan ayrld
ve Msrda vefat etti.
Eb Muhammed Abdlkerm bin Hamza, Eb Nasr bin Mkldan bildirerek diyor
ki; Eb Sad el-Mlin hads ilmini renmek iin ok seyahatler yapp, birok hads-i erf
rivyetlerinde bulundu. Eb shk- Habbl bana dedi ki: O, byk bir limdi. Her yerde el
stnde tutulurdu. Bu dereceye ulatnda Msra geldi ve bn-i Reyk ile grt. Bir
mddet daha yaayp seyahatler yapt. Tekrar Msra dnd. Orada birok hads-i erf
rivyet etti.
Kendisi anlatr: riflerden Abbs bin Ahmed-i Ezd hazretlerinin vefatlarna yakn
bir zamanda yannda bulunuyordum. Biraz rahatszd. Bu srada kendisine; Efendim
naslsnz? Ne hldesiniz? dedim. Cevbnda: Tereddt iindeyim, ne yapacam
bilemiyorum. Eer lmei dilesem, atlganlk ve kstahlk yapm olmaktan korkuyorum.
Dnyda kalmay, biraz daha yaamay istesem, Hak telya kavumak arzusunda kusur
etmekten endie ediyorum. Bylece Onun ddrndan kam olurum diye zlyorum.
imdi, kendisinin murad ne olduunu gzlyor, fermn- ilhsini bekliyorum buyurdu.
Bu szlerini bitirdikten sonra dar kmtm. Geri dnnce, bu fn dnydan gp,
Hak telnn rahmetine kavumu olduunu grdm.
1)
2)
3)
4)
Trih-i Dimek; cild-1, sh. 317/b (Sleymniye Ktphnesi)

Trih-i Badad cild-4, sh. 371
AHMED BN MUHAMMED EL-MERF:

slm limlerinin byklerinden. Hads, tefsr, fkh, krat, nahiv, lgat ve trih
ilimlerinde mehr lim. smi, Ahmed bin Muhammed bin Abdullah bin Eb s bin Lbb
bin Yahy bin Muhammed el-Marif el-Endls et-Talemenk, knyesi Eb merdir.
Aslen, Endlsn dou tarafnda olan Talemenkedendir. 339 (m. 951) senesinde dodu.
Belli bal ilim merkezlerine gitmi ve eitli konularda kitap yazm ve pekok kimse
kendisinden ve eserlerinden istifde etmitir. 429 (m. 1038) senesi Zilhicce aynda
Talemenkede vefat etmitir.
Ahmed bin Muhammed (rahmetullahi aleyh) Talemenkeden, Kurtubaya indi.
Burada Eb s Yahy bin Abdullah el-Leys, Eb Bekr ez-Zbeyd, Eb Abdullah bin
Mferrec, Eb Muhammed Abdullah bin Muhammed bin Ali el-Bc, Halet bin Muhammed
el-Havln, Kal, Ahmed bin Avnillah ve bakalarndan ilim rendi ve hads-i erf iitti.
bn-i Kalyndan, Msrda Eb Bekr el-Edfve, Eb Ksm Cevher, Muhammed bin Eb
Zeyd, Ebl-Al bin Mhin, Eb Thir Muhammed bin Muhammed el-Uceyf, Yahy bin
Hseyn el-Matleb, Muhammed bin Yahy bin Ammr, Ahmed bin Rahmn ve daha baka
limlerden eitli dallarda ilim tahsil etti. Kendisinden de bn- Abd-il-Ber, bni Hazm
Abdullah bin Sehl el-Endls ve daha baka limler ilim renip hads-i erf rivyet
ettiler. Bir mddet sonra tekrar Kurtubaya yerleti ve ders verdi. Sonra am, Afrika,
Meriyye, Mersiye ve Mergusta ehirlerini dolat. Sonunda kendi beldesine dnd. Burada
mrnn sonuna kadar ilim retti ve kitab telf etti.
Ahmed bin Muhammed, tefsr ilminin blmleri olan hurf, irb, nsh, mensh,
ahkm ve men ilimlerinde mehr olmutur. Hads ricalini iyi tanyan, hfz (yzbin
hads-i erfi rvileriyle birlikte ezbere bilen), insanlarn hidyetine vesile olan rif,
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) snnetine tbi olan bir limdi.
bn- Bekvl, onun; Bidat ehline kar syrlm bir kl olduunu bildirdi.
smil bin el-Huccr, babasndan bildirir: Biz birgn ilim mtla ediyorduk. Ahmed bin
Muhammed yanmza geldi ve: Okuyun! ok ok okuyun, bu senenin sonuna kadar
yaayacam zannetmiyorum dedi. Biz: Allah tel sana rahmet etsin sebebi nedir?
dedik. O, yle buyurdu: Bu gece ryamda yle bir iir iittim:
nsanlar, kurtlar ve kularn merhamet ettii,
u ihtiyra sen de iyilikle mumele et.
Geen bayramla mr nihyet buldu,
Onun iin bu bayramdan sonra baka bayram yok.
Onun eserlerinden bazlar unlardr:
1- Tefsr-l-Kurn; yz cild kadardr. 2- Dell il marifet-i cell; yz czdr. 3El-Beyn f irb-l-Kurn, 4- Fedil Mlik, 5- Ricli el-Mut, 6- Usl-d-diynt 7- ElVusl f marifet-l-usl, 8- Redd al Eb Meserre.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

AL BN AHMED EN-NUAYM:
Badadda yetien kelm ve hads limlerinden. Knyesi Ebl-Hasen olup ismi Ali
bin Ahmed Hasen bin Muhammed bin Nuaym el-Basrdir. bn-i Nuaym ismiyle mehr
oldu. Ali bin Ahmed hazretleri; hfz, rif ve ir bir zt idi. 423 (m. 1032) senesi Zilkade
aynda vefat etti.
bn-i Nuaym; Ahmed bin Muhammed bin Abbs el-Esft, Muhammed bin Ahmed
bin el-Feydl sfehn, Ahmed bin Ubeydullah en-Neherdr, Ali bin Ms et-Temmr,
Muhammed bin Ad bin Zahr-l-Minkr, Eb Ahmed bin Sad el-Asker, Muhammed bin
Hamd bin Hammd bin Sfyn el-Kf, Ebil-Mufaddal e-eybn, Hseyn bin Ahmed bin
Dnr ed-Dekkk, Abdullah bin Muhammed bin el-Yesa el-Antak, Ali bin mer es-Skerr
ve birok limden ilim renip, hads-i erf dinledi.
bn-i Nuaym; imm, fazilet sahibi, rif ve afi mezhebi inceliklerini ok iyi bilen
bir lim idi. bn-i Berkn, O, ok ilim sahibi idi. Sorulan hereyi en gzel bir ekilde
cevaplandrrd. Vefatndan sonra ryamda, bn-i Nuaymyi ok gzel bir ekil ve hlde
grdm. bn-i Hatb ise, O, hfz, ilimde mahir, kelm limi ve ir idi demektedir.
bn-i Nuaymnin, Hz. ieden rivyet ettii hads-i erfte, Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) yle buyurdu: Tavaf (Kbe-i muazzama etrfnda
dnme), Saf ve Merve arasnda say (gidip gelme), azz ve cell olan Allah
tely zikir ve kr iindir.
Ebl-Hasen Nuaym, bir iirinde yle demektedir: Alak ve aa kimselere
minnet etme. Kfi miktarda yiyecek ve iecek ile kanat et. Kanat sana yeterlidir. Sen
ayaklar toprakta (tevzu zere), fakat arzu ve gayreti (din iin almas) ok fazla olan,
lker yldzna kadar ulaan kimselerden ol.

AL BN CD UKBER:
Hanbel fkh ve cedel limi. Knyesi Ebl-Hasen olup ismi Ali bin Hseyn bin
Ahmed bin brhim bin Cddr. Memleketine nisbetle Ukber denildi. Dedelerinden
Cdya nisbetle bn-i Cda diye tannd. 469 (m. 1076) ylnda vefat etti. Badadda
Ahmed ibni Hanbel hazretlerinin yanna defnedildi.
Eb Ali ibni zn, Eb Ali bin ehab, Berkn, Ebl-Ksm Hrak, Ebl-Ksm
bn-i Brn ve daha birok limden ilim rendi. Fkh ilmini, el-Vlid es-Sadden ald.
Fkh ve usl ilimlerinde mehr oldu. Fkh, cedel ve dier ilimlerde birok kitap yazd.
nsanlara emr-i marf nehy-i anil-mnker yapmay ok severdi. Yan Allah telnn emir
ve yasaklarn insanlara bildirmeyi ok severdi. Bildiklerini, insanlarn anlayabilecekleri
ekilde anlatrd. Arabcann inceliklerine vkf olmas, din ilimlerinde ykseklii,
meseleleri ak bir dille anlatmas, gnahlardan saknmas, dny malna ehemmiyet
vermemesi ve Allah teldan ok korkmas sebebiyle, insanlar onu ok severdi. Bu
sevgileri hep Allah telnn rzs iindi. nk bn-i Cdnn insanlara verecek dny
mal yoktu. Yalnz insanlarn hretini kurtarmak iin nashatlarda bulunur, dinlerini
retmeye alrd. ok oru tutar, vaktinin ounu ilim renmek, retmek ve namaz
klmakla geirirdi. Vefat da namaz klarken olmutu.
nsanlara ilim retmek iin rpnan bn-i Cddan birok kimse istifde etti. Kd
Eb Bekr, Eb Mensr Kazzz, Hfz Mekk Rumeyl ve daha birok lim ilim rendi.
Onlar da, hocalar gibi insanlara dinlerini retip, Cehennem ateinden kurtarmaya gayret
ettiler.
Kendisi anlatr: Hibetullah Taberyi ryada grdm. Allah tel sana nasl
mumele etti? diye sordum. Beni magfiret etti dedi. Seni hangi sebeble magfiret etti?
dedim. Snnet sebebiyle (Dnimizin emir ve yasaklarna uymam ve onlar insanlara
anlatmam sebebiyle, diye cevap verdi.
1) Tabakt- Hanbile (Zeyli); cild-1, sh. 11
AL BN HSEYN EL-FELEK:
Byk hads limlerinden. Knyesi Ebl-Fadl olup; ismi, Ali bin Hseyn bin Ahmed
bin Hseyn bin Ksm bin Hasen bin Ali el-Hemedn el-Felekdir. bnl Felek ismiyle
mehr olmutur. bnl Felek ilim tahsili iin birok beldeleri gezdi. Bu beldelerdeki
limlerden hads-i erf rendi. Ayn zamanda fen bilgilerinde de lim olan bnl Felek
hazretleri, 427 (m. 1036) senesi abn aynda Nibrda vefat etti.
bnl Felek, Ebl-Hasen bin Rezkyre, Ebl-Hseyn bin Brn, Kd Eb Bekr
Hayr, Eb Sad es-Sayraf ve birok limden ilim renip, hads-i erf rivyet etti.
bn-i eyraveyh, Tabaktnda bnl Felek iin; El-Hseyn ve el-Meydn, bnl
Felek hazretlerinden hads-i erf rivyetinde bulundular. O hfz, rivyeti salam olup,
hads-i erf limleri ile ilgili tabakt kitaplar yazd demektedir.
eyh-l-slm Eb smil el-Ensr ise, Benim u iki gzm, din ve fen
bilgilerinde, bnl Felek hazretlerinden daha mtehasss baka birini grmedi. Hfzas
ok kuvvetli olup, ayn zamanda tasavvuf by idi demitir.
bnl Felek hazretlerinin dedesi; matematik, astronomi ve dier fen ilimlerinde
mtehasss olduu iin, kendisine astronomi liminin olu mansna gelen bu isim, (bnl
Felek) verildi.
bnl Felek, birok kitap yazmtr. Bunlardan bazlar unlardr: 1. Mntehil keml
f marifet-ir-ricl (bin cz), 2. Kitb elkb-il-muhaddisn.
1)
2)
3)
4)

ezert-z-zeheb; cild-3, sh. 185, 230
Kef-z-znn; cild-2, sh. 1397, 1739, 1850
AL BN FEDDL EL-MC (Ebl-Hasen-i Kayravn):

Tefsr, hads, sarf, nahiv, lgat ve trih limlerinden. smi, Ali bin Feddl bin Ali bin
Glib bin Cbir el-Kayravndir. Mehr ir Ferazdakn soyundan olduu iin Ferazdak
ve Temm kablesine mensp olduu iin Temim nisbetleriyle de anlmaktadr.
Endlsde Kayravn ehrinin Hecr kasabasnda dodu. Lgat, sarf, nahiv, edebiyat gibi
let ilimlerinde, tefsr ve hads ilimleri ile siyer ve trih ilimlerinde zamannn en byk
limlerinden oldu. Bu ilimlerde mm nvn verildi. ok gzel iirler yazd. lim
renmek iin ok yer dolat. 479 (m. 1086) senesi Reb-l-evvel aynda Badadda
vefat etti.
Birok ilimlerde yksek derecelere ulaan Ali bin Feddl, Endlsde birok limden
ilim aldktan sonra, nce Gazze ehrine geldi. ok iltift ve kabul grd. Buradaki
limlerin ilim meclislerine devam etti. Bir mddet Badadda kalp, nahiv, lgat, ilimlerini
okudu. Oradakilere, Endls limlerinden rendii hads-i erfleri rivyet etti.
Hibetullah es-Sekat diyor ki: Ben, ondan birok hads-i erfler yazdm ve
kendisine de baz muhaddislerin rivyetlerini arzettim. Senetlerinin, metinleri ile birlemi
olduunu grnce kabul etmedi.
Abdlgfir diyor ki: bn-i Feddl, Nibra gelmiti. Onun yanna gittim. Birok
beldelerde rendii ilimlerde bir umman gibiydi. Memleketinden ayrlp buralara kadar
gelenler arasnda onun benzeri yoktu.
Eserleri oktur. Her birisi, ilimdeki stnln isbt eden birer veskadr.
Besmelenin mansn aklayan ok byk bir kitap yazmtr. lm deeri ok yksek
eserlerinden bazlar unlardr:
1. Burhn-l-amd: Tefsr ilmine it 20 cildlik bir eserdir. 2. El-ksr f ilm-it-tefsr:
35 cild hlinde tab edilmi bir eserdir. 3- ksr-z-zeheb f snt-il-edeb: 5 cilddir. 4. EnNket fil-Kurn, 5. erh men hurf, 6. erhu nvn-il-irb, 7. El-Fasl f marifet-ilusl, 8. El-ret il tahsn-il-ibre, 9. El-Mukaddime: Nahiv ilmine dir bir eserdir. 10.
Merif-l-edeb: Nahiv ilmini anlatan 3 cildlik bir eserdir. 11. erhu nvn-il-edeb, 12. ElAvmil vel-hevmil: Nahiv ilmine dirdir. 13. Kitb-l-arz, 14. ecert-z-zeheb f
marifet-i eimmet-il-edeb, 15. Kitb-d-dvel: Trih ilmine it yazd 30 cildlik byk bir
eserdir.
1)
2)
3)
4)

AL BN MUHAMMED (Ali bin Ahmed):

afi mezhebi limlerinden. Knyesi Ebl-Fetih olup; ismi Ali bin Muhammed bin
Hseyn bin Ysuf bin Abdlazzdir. Babasnn ismi Ahmeddir de denilmitir. Ali bin
Muhammed hazretleri ayn zamanda edb idi. 401 (m. 1010) senesinde Buhrda vefat
etti.
bn-i Hakim, Ali bin Muhammed iin; O, asrnn bir tanesi idi. Eb Htem bin
Hbbndan ok hads-i erf dinledi. Kendisinden de Eb Osman es-Sbn, Hseyn bin Ali
el-Berde hads-i erf rivyet ettiler. Ali bin Muhammed hazretleri bir kerre Nibra
geldi. Orada olanlar onun ilmine ve edebine hayran oldular. O, edb idi. Nazm ve nesir
hlinde yazlm ok iirleri vardr. Muhtr-l-Mzen isimli eserde ok medh edilmitir
dedi.
Ali bin Muhammed hazretleri buyurdu ki: Kim kendi bozuk hlini dzeltirse,
kendini ekemiyenlere frsat vermemi olur.
Byklerin ii, ilerin en bydr.
Ktl bize bulamasn diye, kt kimselerin alak ilerine meylimiz yoktur.
Byklerin huzrundaki edebsizlik ve dostlarn arasnda onlar aa grmek ne
byk cehlettir.
Geimini salayacak kadar sana nimet verilmi ise, bunun dnda elinden kan
eylere zlme.
nsanlarla iyi geinmek, onlara glk ve zorluk gstermemekle olur.
Kiide mn, ihls ve pimanlk bulunursa, Allah tel onun btn gnahlarn
affeder.
nsann her iinde ll hareket etmesi, byklerini memnun eder.
Allah tel, nice gnah ilemi kimselere yardm etti. Onlar iyi hle getirdi.
Fakat, dninin yolunu tkamak, ona zarar vermek isteyenlere kar ise cebbardr. Onlara
ceza vermeye gc yeter.
Kiinin dny maln arttrmaya almas, kendisi iin bir noksanlk ve onun kr,
kazanc ise, hayr olmayp hsrandr.
Ey sonu harb olacak olan bir evi tamir etmeye alan kii! Allah telya yemn
olsun ki, bu alma; harb olacak mr iin tamirden baka birey deil de nedir?
Ey akln, fikrini, gnln, mal-mlk toplamaya vermi kii! Byle yapma, bu
ilerden geri dur. Zira, mal-mlk sevincinin neticesi hzn ve kederdir. Alayp
szlamaktr.
Gnln, dnynn gelip geici, yaldzl eylerine kaptrma, onun sefs kederdir.
Onunla birlikte olmak, insan Allah telya ibdet etmekten uzaklatrr.
nsanlarn kalblerini kazanmay, honut ve rz etmeyi isteyerek, herkese iyilik et.
yilikten ayrlma. Bu yolda insanlara hizmetin devaml olsun. nk insan, iyiliin
klesidir. Sana bir sknt ve zarar gelirse, sen bunu yapanlara kar gcn yettiinde
affedici ve hatlarn grmeyici ol
Ey nsanolu! Allah telnn emirlerini hatrndan karma ve btn azlarn
Onun yolunda kullan. Elin, ayan, gzn, kulan, itatten karsa; tekrar Allah telnn
ve Onun Peygamberinin buyurduklarn onlara ret ve yaptrmaya al.
Allah teldan bakasndan birey isteyen! yi bilsin ki, o yardmc ciz ve
gsz bir kiiden bakas deildir.
nsanlarla sulh iinde olup, onlara zarar vermeyen, onlarn her trl zarar ve
skntlarndan korunmu olur. Nee ve huzr iinde yaar.
Ey u anda sevin ierisinde olan zlim kii! Sen gaflet uykusunda bulunmaktasn.
Birgn gelir zulmn cezas verilir. Sevin ve neeni devaml kalr sanma. imdi sana nee
ve srr veren bir zamandr. Sana ceza, znt ve sknt veren zaman gelecektir.
Ey nsanolu! Krpe ve taze olan u genliinle gurrlanma. Her eye gcnn
yetmesi, seni aldatmasn. Senden nce, nice genler sa aarmadan bu dnydan ayrlp
gittiler. Gen ve taze bir fidanken gtler. Farzet ki, genlik, sahibine bir takm zr
olacak eyler gsterir. htiyrn zr yoktur. Onun ileri srd eyler, eytann elencesi
olacak eylerden baka deildir.
1)
2)
3)
4)
5)

El-Bidye veh-nihye; cild-11, sh. 345
AL BN MUHAMMED MD:
Hads ve fkh limi. Knyesi Ebl-Hasen olup ismi Ali bin Muhammed bin
Abdurrahmndr. Doum trihi bilinmemektedir. Aslen Badadl olduu iin Badad ve
450 (m. 1058) ylnda Diyrbekire gp orada yerletii iin mid nisbet edildi. 467 (m.
1074) ylnda midde (Diyrbekir) vefat etti. Mslmanlar kabrini ziyret edip istifde
etmektedirler.
Badad ve evresindeki limlerden ilim rendi. lim renip istifde ettii hocalar
arasnda; Ebl-Ksm bin Bern, Eb shk Bermek, Ebl-Hseyn bin Harrn, Eb Ali
bin Mezheb ve daha birok lim vard. Fkh ilmini fakih Vlid-s-Sadden ald. Hocas
Vlid bin Hamdin yerine geip, Mensr Cmiinde ders ve fetv verdi. Halife
Kimbiemrillhn arzusu zerine Abbs devletinin hudut ehirlerinden ve kffr zerine
akn yaplan slerinden olan mide giderek, oray vatan edindi. Vefatna kadar mid
Cmiinde ders ve fetv verdi. Mslmanlara emri marf ve nehy-i anil-mnkerin
(slmiyetin emir ve yasaklarnn bildirilmesinin) ehemmiyetini anlatt. Kffra kar
cihdn stnlklerini izh etti. slm askerlerine yapt nasihatlerde, Allah telnn
slm dnini, insanlarn dnyda rahat ve huzr iinde, kardee yaamalar iin ve
hrette sonsuz azblardan kurtulmalar iin gnderdiini, kfirlerin yan mslman

olmayanlarn da bu saadet yolundan mahrm kalm zavall kimseler olduunu, onlara
acyarak incitmemeleri gerektiini bildirirdi. Asl savan, bu masm insanlar mslman
olmak erefinden mahrm ederek idreleri altnda inleten, onlarn slmiyetteki rahat ve
huzru grmelerine mni olan, zlim Bizans mparator ve vlilerine kar yapldnn
uurunda olunmas gerektiini anlatrd.
Badad ve midde ok talebe yetitirdi. midde yetitirdii talebelerden biri de
Ebl-Hasen bin Gz idi. nsanlar, Badad gibi uzak yerlerden gelip, Ebl-Hasen bin
Gzden ilim rendiler. O da, hocas gibi yalnz Allah telnn rzs ve dninin yaylmas
iin alt.
Yetitirdii yksek ilim sahibi talebeleri yannda, pek kymetli eserler de yazan
Ebl-Hasen Ali midnin, Hanbel fkhna dir yazd, Umdet-l-hdr ve kifyet-ilmisfir kitab mehurdur.
1)
2)
3)
4)

AL BN MUHAMMED KBS:
Krat, tefsr, hads, kelm, Arab ilimler ve Mlik fkh limi. Knyesi Ebl-Hasen
olup, ismi Ali bin Muhammed bin Halefdir. Aslen Afrikiyyede (Tunus) Kayrevn ehrinden
olan Kbisye, amcasnn Kbisliler gibi sark sarmasndan dolay bn-i Kbis denildi.
Ancak, amcasndan daha mehr olmasndan dolay sonradan kendisine Kbis denildi.
Mefir ve Mlik nisbet edildi. 324 (m. 936) ylnda Kayrevnda doan Kbis, yine orada
403 (m. 1012) ylnda vefat etti.
stn zeks ve esiz gayreti ile ilim tahsiline balayan Ebl-Hasen Ali Kbisi,
Kayrevnda; Ebl-Abbs Ebyn, Ebl-Hasen bin Mesrr Debbg, Eb Abdullah bin
Mesrr ve Drrs bin smilden ilim rendi. Daha sonra, 352 (m. 963) ylnda
memleketinden karak douya hareket etti. Baz ilim merkezlerine urayp, limlerin
ilminden istifde ederek, bir sene sonra, 353 ylnda Mekkeye girdi. Mekkede Eb Zeyd
Mervezden Buhr-i erfi okudu. Hamza bin Muhammed Kenan, Ebl-Hasen
Kalbnden ilim rendi. Arabca ve krat limlerinin ilimlerinden istifde etti. EblKsm Kubeyd, Atk-i Ss, Eb mrn Fasden fkh rendi. Geri dnnde de, eitli
ehirlerde ilim renip hads-i erf yazd. 357 (m. 968) ylnda Kayrevna gelip yerleti.
Kbis, krat ilmini Ebl-Feth Ahmed bin Abdlazz bin Bedhenden Msrda
rendi. bn-i Bedhen krat ilmini; Ahmed bin Sehl Enn, Eb Bekr ibni Mchid ve
Muhammed bin Ms Zeyneb gibi mehr krat limlerinden renmiti. Onlarn en
gzde talebesi idi. Onun da en gzde talebesi Ebl-Hasen Kbis oldu.
Ebl-Hasen Kbis, Kayrevna dndnde zamannn hads, krat, tefsr ve
fkhta en byk limi idi. Arab ilimlere hakkyla vkft. Gzleri hi grmemesine ramen,
devaml yannda bulunan sdk arkadann yardm ve gzel yazs ile duyduklarn yazp,
ezberledi. Yzbin hads-i erfi rvileriyle birlikte ezberleyerek hfz oldu. Onun syledii
hads-i erfi herkes, tereddtsz yazard. Mlik fkhnda kendi kendini yetitirdi. Herkesin
fetv almak iin kotuu bir merc oldu. Mlik mezhebinin Afrikiyyede (Tunus)
yaylmasnda byk emei geen bn-i Sehnndan sonra, orada yetien en byk lim
Kbisdir. Mlik mezhebi hkmlerini aklayarak, mslmanlarn istifdesini
kolaylatrd. Btn mezheb sliklerinin ittifkla kabul edip, muhakkak birine uygun olarak
Kurn- kerm okuduklar yedi kratin (krat- seba) hepsini rendi. Yedi krat eklinin
herbirini senetleriyle insanlara retmeye gayret etti.
Krat ilmindeki yksek mevkiini herkes kabul etti. n eitli memleketlere
yayld. Birok insanlar, onun ilminden istifde edebilmek iin meclisine kotular. Ondan
ok ey yazdlar. Vefatndan sonra da kabrinin bana adrlar kurup, orada Kurn- kerm
okudular. Dnyya hi itibr etmeyen Kbis, Kayrevn vlisinin ilmine alka
gstermemesi zerine, oradan ayrlmaya karar verdi. Ancak vli Abdullah bin Ktibin bu
durumu haber alp byle bir limin ehrinden ayrlmasn istememesi ve yaknlarn krat
dersi almaya gndermesi zerine Kayrevna tekrar yerleti. nceden de bir ilim merkezi
olan Kayrevn, bundan sonra batan baa bir krat mektebi olup, sokaklar da adet bir
medrese bir niversite bahesi hlini ald. Her evde, o gn verilen fetv, o gn okunan
krat anlatlr veya o gn sylenen bir iirin tahlili yaplrd.
Sdece Allah telnn rzsn kazanmak, Onun dinini doru olarak renip,
retmek iin alan Ebl-Hsen Kbis, pekok talebe yetitirdi. Bunlardan, daha
sonralar krat ilminde mehr olan onyedi tanesi hakknda kaynaklarda bilgi
verilmektedir. Eb Abdullah Muhammed bin Sfyn Mukr, Ebl-Abbs Ahmed bin Ammr
Mehdev, Eb mrn Ms bin Hc Gufcum, Eb Muhammed Mekk bin Eb Tlib, Eb
Bekr bin Eb Tat, Eb Muhammed Abdullah bin Veld bin Sad Ensri, Hfz Eb Amr Dn
ve daha birok lim, Kbisinin krati ve ilmini yayan limler arasndayd. Bu mbrek
insanlar da, hocalar gibi hep Allah telnn rzsn kazanmak ve din-i slm doru
olarak retmek iin gayret ettiler. Mslmanlara nasihatlerde bulundular.
Ebl-Hasen Kbis, Krat- sebay talebelerine retir ve Mslmanlarn bu
mehr krat immlarnn okuyularndan kalbiniz hangisinde msterih olursa ona uyun
buyururdu.
Ebl-Hasen Kbisnin rivyetlerinden bir ksm yledir: Hz. Aie; Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem), dabalandktan sonra (insan ve domuz derisi hari), btn
llerin derisinden istifde edebileceimizi bildirdi buyurdu.
Hz. mer bin Hattb buyurdu ki: Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem)
zamannda, Him bin Hakmin namaz klarken, Furkan sresini Reslullahn (sallallah
aleyhi ve sellem) bana okuttuuna uymayan bir takm harflerle okuduunu iittim. Ona
saldrmamak iin kendimi zor zaptettim. Namazn bitirince hemen yanna gidip: Bu
sreyi sana kim okuttu? diye sordum. Him (rahmetullahi aleyh), Reslullah okuttu
dedi. Bir yanlma olmasn. nk bu sreyi, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bana
senin okuttuundan baka bir ekilde okuttu dedim. Onu, elinden tutarak Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) huzruna gtrdm. Y Reslallah! (sallallah aleyhi ve
sellem) Bunu, Furkn sresini bana okuttuunuzdan baka bir harfle okurken iittim
dedim. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bana: Him brak buyurdu. Ona da:
Y Him oku! buyurdu. O da namazda okuduu gibi okudu. Bunun zerine
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Bu sre byle inzl olundu buyurdu. Bundan
sonra bana da Y mer oku! diye emretti. Ben de, Reslullahn (sallallah aleyhi ve
sellem) bana vaktiyle okuttuu gibi okudum. Bana da: Bu sre byle indirildi. Bu
Kurn yedi harf zerine indirilmitir. Bunlardan hangisi kolaynza gelirse onu
okuyunuz buyurdu.
Yukardaki hads-i erfte harf; lgat, krat demektir. Hz. Eb Bekrin toplad
mushafta, yedi eit okumann hepsi vard. Hz. Osman halife iken, Eshb- Kirm
(r.anhm) toplad. Yeni yazlacak mushaflarn, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem)
son senesinde okuduu ekilde olmalar szbirlii ile kabul edildi. Bu icmya uygun
olarak yazlan Kurn- kermler slm memleketlerine datld. Kurn- kermi, bu
datlan mushaflara uygun ekilde okumak vcibtir. Dier alt ekilde okumak da caizdir.
Ebl-Hasen Kbis, nadide ieklerden toplayp getirdii gzide ilmini, gzel yazs
ile kitaplara geirip, insanlarn daha rahat istifde etmesine vesile oldu. Mlik fkhnda
Mmhedi, mehrdur. Tefsr ve kratte, Mnkzu min ebeh-it-tevl ve Risletr-lmufassalas pek kymetlidir. Eb Abdullah Abdurrahmn bin Ksm Msrnin rivyeti ile
mm- Mlik bin Enesin Muvatt kitabndan kendisine ulaan hads-i erfleri,
Mlahhs adl hads kitabnda toplad. Kelm ilminde Akid adl eserini yazd.
Bunlardan baka, daha birok kitab vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Tezkret-l-huffz; cild-3, sh. 1079

Hind eleb, el-Krat- bi-Afrikiyye, Tunus 1983; sh. 312
AL BN MER HARB (bn-i Kazvn):

Evliynn mehrlarndan ve afi mezhebi fkh limlerinden. Knyesi Ebl-Hasen
Harbdir. bn-i Kazvn ismiyle mehr olmutur. 360 (m. 971) senesinde dodu. 442 (m.
1050) senesinde 82 yanda iken vefat etti.
bn-i Cen, Drek, Eb Hafs bin Zeyyd, Kd Ebl-Hasen el-Cerrh, Eb Amr bin
Hayyveyh, Eb Bekr bin zn ve zamannn dier limlerinden ilim rendi. Hads, fkh
ve tasavvuf ilimlerinde lim olup, kendisinden Eb Ali Ahmed bin Muhammed el-Brdn,
Eb Sad Muhammed bin kir et-Tarss, Cafer bin Ahmed Serrc, Hasen bin
Muhammed bin shk el-Bkarhyy, Eb Mensr Ahmed bin Muhammed Savrafiyy, Ali
bin Abdlvhid ed-Dnever, Hibetullah bin Ahmet Rahb ve dier ztlar ilim almlardr.
bn-i Kazvn hazretlerinin dersleri ve sohbetleri mehr olup, ok kimse ondan
istifde etmitir. Zamannda, herkes tarafndan sevilen lim ve vel bir zt idi. Evinde ilim,
ibdet ve tatle megul olur, sdece cematle namaz klmak iin kard. Meclis filhads ve Talik fil-hlf adl eserleri vardr.
Ahmed bin Muhammed Emn yle anlatmtr: bn-i Kazvn, kendisinden ilim
renmeye gelenlere derslerini syler, onlar da yazard. Hads-i erf yazdrrken, hads
dersi ald hocalarndan iiterek yazd czler arasnda ayrm yapmazd! Evine girip,
hangisi olursa olsun bir cz alp, derse gelir ve talebelere hads-i erfleri yazdrrd.
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) hads-i erfleri seilmez, hepsi birdir,
kymetlidir buyururdu.
Kd Ebl-Hasen Beydv, babas Eb Abdullah Beydvden naklen yle
anlatmtr: bn-i Kazvn, hads ilminde sika (salam, gvenilir) bir lim idi. Ya
ilerlemi olmasna ramen, bizimle birlikte Drekden fkh dersleri almaya gelirdi. Pek
mkemmel bir hli vard. Kendini ilgilendirmeyen ve gerekli olmayan hususlarda susar,
gayet az konuurdu. Bylece seneler geti. Sonra onunla biraraya gelemez oldum. Bir
gn bir cenze namazna gittim. Sonra da Harbiyye mescidine gidip, cematle namaz
kldm. Birara imm gzden kayboldu. Biraz sonra onunla birlikte bn-i Kazvnyi grdm.
Senelerdir sizi gremez olduk, dedim. Hepimiz fkh ilmini rendik, ondan sonra da ayn
yolun yolcusu olduk, dedi.
bn-i Kazvn hazretleri, tasavvufta ykselmi vel bir zt idi. Birgn ikindi namaz
iin abdest alrken, evinde bulunan bir koyunun Allah tely zikrederek La ilhe illallah
dediini iitti. Evde bulunanlara, yarn bu koyunu otlatmaya karmayn dedi. Ertesi gn
sabahleyin, koyunu lm olarak grdler.
Bir zt da yle anlatmtr: bn-i Kazvn vefat ettikten sonra, kabrini ziyrete
gitmitim. Kabrine varnca, insanlar hep kermetinden bahsederler, acaba kabirde hli
nasldr? diye aklma geldi. Kabri zerinde Kurn- kerm vard. Kendi kendime; dedim.
Kurn- kermi elime alp atm, atm sahifede gzme ilk rastlayan Dnyda da,
hrette de n ycedir, hem de Allaha yakn olanlardan melindeki yet-i
kerme oldu.
Eb Muhammed Dehhn yle anlatmtr: Ben, bn-i Kazvn hazretlerinden ders
alanlardan biri idim. Birgn kendi kendime dedim ki; ne yediini soraym ve yediinden
bana da yedirmesini isteyeyim. Huzruna gidip oturdum, biraz ders yaptktan sonra
sormay dndm. Bu srada onda byk bir heybet grdm. Hemen ayaa kalktm.
Oturmam emretti. Ben de oturdum. Ders bittikten sonra Bismillah diyerek kalkt. Ben
de onunla birlikte kalktm. Beni alp evine gtrd. Arasnda mercimek bulunan iki yufka
ve arasnda hurma bulunan iki ayr yufka ekmek getirip, Ye! Biz bundan yiyoruz
buyurdu.
Kd Mverd de yle anlatmtr: Bir defasnda bn-i Kazvn hazretlerinin
arkasnda namaz kldm. zerinde, en hlis kumatan srmal bir elbise grdm. Kendi
kendime; bu srmal elbise nerede, zhd nerede, byle zhd m olur? diye dndm.
Namaz bittikten sonra Sbhnallah, srmal elbise zhd bozmaz dedi. Bu szn bir
ka kere tekrar etti.
Eb Bekr Muhammed bin Kazzz yle anlatmtr: Badadn bir mahallesinde,
slih ve zhid bir zt vard. Sf elbisesi giyer, ezilmi arpay tuzla yerdi. bn-i Kazvn
hazretlerinin byk bir zt olduunu, kymetli elbise giydiini ve nefis yiyecekler yediini
iitmiti. Bu haliyle nasl zhd sahibi olabilir? diye merak etmiti. Onu grmek iin,
bulunduu yere gitti. Oraya varnca, bn-i Kazvn hazretlerinin mescidine girdi. Henz
evinden gelmemiti. Ezan okununca mescide geldi. Mescide girince, kendini grmeye
gelen zta ve cemate yle dedi: Sbhnallah, zhd ve verada mehr bir adam,
Allah telnn kuluna ihsn ettii eyleri ok gryor dedi ve bu szn birka kerre
tekrarlad. Sonra da bunda bir irkinlik ve haram yok elhamdlillah dedi. Onu grmeye
gelen adam, bu szleri iitince sesini salp, iddetli bir ekilde alamaya balad. Cemat,
neden byle alyor acaba diyerek ona baktlar. Sonra bn-i Kazvn hazretleri le
namazna durdu. Namaz bitince, onu grmeye gelen kii mescidden kt. Koarak geldii
yere dnp gitti. bn-i Kazvn hazretleri namazdan sonra dnp, Eb Tlib adnda bir
zta yle dedi: Harbiye ile Mehed arasnda, sur olmas iin bir duvar konuldu. Henz o
duvar tamamlanmamtr. u elbiseyi al oraya git. O (mescidden alayarak kp giden)
ahs orada oturuyor, ona ver. Bu i iin gnderdii zt yemn ederek yle demitir: bn-i
Kazvn hazretlerinin syledii yerde daha nce yarm kalm bir duvar hi grmemitim.
Oraya varnca yarm kalm bir duvar ve zerinde de o adam grdm. Duvarn zerine
oturmu, bararak alyordu. Elbiseyi nne koydum oradan ayrldm.
Eb Nasr bin Sabbag hazretleri yle anlatmtr: Birgn bn-i Kazvn
hazretlerinin huzrunda idim. Eb Bekr ibni Rahb ona dedi ki; Efendim, nefsimin hangi
isteine kar kaym? Eer nefsinin istedii eyi yapmay istiyorsan, muhalefet et.
Fakat nefsinin istedii eyi biliyor da yapmak istemiyorsan muhalefet gerekmez dedi.
Ben bu sz kabullenemedim. Yanndan ayrlnca dndm. Tasvip etmiyordum. O gece
ryamda bir sknt iine dtm. Biri bana bn-i Kazvnnin szn beenmediin iin
skntya dtn diyordu. bn-i Salah, bn-i Kazvn hazretlerinin bu szn yle
aklamtr: rif olan kimse nefsine shib olur ve onun isteklerine uymaz, zararndan
emn olur. Mrid olan byle deildir. Henz o nefsine shib olamamtr. Nefsi ktlkleri
ister. Bunun iin nefsinin byle isteklerine kar kmas, yapmamas gerekir.
bn-i Kazvn hazretlerinin hizmetisi Muhammed bin Hibetullah yle anlatmtr:
Bir defasnda bn-i Kazvn hazretleriyle yats namazn kldk. O, namaz klmaya devam
ediyordu. Namazdan sonra mescidde ikimizden baka kimse kalmad. Namazn bitirdikten
sonra, kandili alp, tuturak nnden yrdm. Beraberce kp yrdk. Fakat evini geip
gitmitik, yrmeye devam ediyordu. Ben de nnde kandili tutarak yrdm.
Harbiyyeden ktk. Bir mescidde iki rekat namaz kldk. Ben, artk nerede olduumuzu
bilemiyordum. yle bir yere geldik ki, cematle tavaf yapmaya baladk. Gece ok
ilerlemiti. Sonra elimden tutup, Bismillah dedi. Tekrar yrdk. Birden kendimi
Harbiyye yaknnda buldum. Sabah namazndan nce ehre girdik. Nereye gidip,
geldiimizi sordum. Tavaf ettiimiz yer Kbe idi dedi ve Melen Biz ona nimet
verdik buyurulan Zuhruf sresi 59. yet-i kermesini okudu.
Eb Nasr Abdlmelik bin Hseyn Delll yle anlatmtr: Ben Eb Thir ibni
Fadlan el-Mukrden ders aldm sralarda, bn-i Kazvn hazretlerinden de ders
alyordum. Birgn bn-i Fadlan bana dedi ki; bn-i Kazvnnin kermetlerinden
bahsediliyor. Bir kimse iin, kalbindekileri bilir diye inanma. Onun yanndan ayrldktan
sonra bn-i Kazvn hazretlerinin yanna gittim. Yanna varnca Sbhnallah, kar
kmak, muarz olmak... diyerek yle devam etti: Reslullahtan (sallallah aleyhi ve
sellem) yle rivyet edildi: phesiz ki Arn altndan, riflerin kalblerine latf
bir rzgr eser. Ve yine Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Sizden
nceki mmetlerde, kendilerinden bahsedilen yle insanlar vard ki, eer
mmetim arasnda olsalard, mer bin Hattb derecesinde olurlard.
Bir zt yle anlatmtr: Bir defasnda hi yiyeceim olmad hlde sabahladm.
Harbiyyeyi dolaarak bir dinar bulsam da, oluk ocuuma harcasam diyordum. Dolaa
dolaa bn-i Kazvn hazretlerinin kapsnn nnden getim. Evinden kp, beni ard.
Yanna vardm. Bana dedi ki; Sahibi bilinmeyen bir eyi bulup almak uygun olmaz,
bilmiyor musun? Sonra bir dinar karp avcuma koydu ve Al bunu, bu helldir
buyurdu.
Bir baka zt da yle anlatmtr: Birgn bn-i Kazvn hazretlerinin mescidine
gitmitim. Ona, pekok miktarda elma ve kays getirdiler. bn-i Kazvn hazretleri de,
Harbiyyenin fakirlerine datyordu. Byle bol bol datmasna aarak, kendi kendime;
phesiz insanlar arasnda bundan baka da Allah yolunda bol bol datanlar var, diye
dndm. Bu srada bn-i Kazvn hazretleri hemen ban kaldrp; Sbhnallah, hi
Allah yolunda datlan ey ok olur mu? ayet grebilseniz, Allah telya isyn yolunda
neler harcanyor! buyurdu.
Bir baka zt da yle anlatmtr: Bir defasnda mafsal arsna tutuldum.
Yerimden kalkamaz oldum. bn-i Kazvn hazretleri, elbisesinin kolu iinden elini aryan
yerlerime srd. Hemen o saat iyileip, ayaa kalktm.
Eb Thir bin Cahuveyh yle anlatmtr: Bir defasnda bir yolculua kacaktm.
Fakat yolda bir zarar gelmesinden korkuyordum. Dua istemek iin bn-i Kazvn
hazretlerine gittim. Huzruna girdiimde, daha ben bir ey sylemeden Kim yolculua
kar da, dmandan veya vah hayvanlardan korkarsa, Lilfi Kurey sresini okusun.
Her trl ktlkten korunur, emniyet iinde olur buyurdu. Ben de bu sreyi okudum. O
zamandan beri hibir zarara uramadm.
1)
2)
3)
4)
5)

AL BN MUZAFFER BN HAMZA:
afi mezhebi fkh limlerinden. Knyesi Ebl-Ksm olup, ad Ali bin Muzaffer bin
Hamza bin Zeyd bin Hamza bin Muhammed el-Hseyn ed-Debbsdir. Ed-Debbs
hazretleri Buhr ve Semerkand arasnda kalan Debbsiyye kyndendir. Ebl-Ksm
Zeynel bidn bin Ali hazretlerinin en kk olu Hseynin soyundandr.
Ali bin Muzaffer, kadr kymeti yksek bir zt olup; fkh, usl-i fkh, lgat, nahiv
ve daha birok ilim dallarnda lim idi. Badadda, kendisi iin kurulmu mecliste hads-i
erf retti. Daha sonra 479 (m. 1086) senesi Cemzil-evvel aynda ilim tahsil ettii
Nizmiye Medresesinde ders vermeye balad. Vefatna kadar orada kald. Zamann fen
ilimleriyle beraber din ilimlerinde de lim olan ed-Debbs 487 (m. 1094) senesi Cemzilhr aynda vefat etti.
Ed-Debbs hazretleri, Eb Anir Muhammed bin Abdlazz el-Kantr, Eb Sehl
Ahmed bin Ali Ebyurd, Eb Mesd Ahmed bin Muhammed el-Becel ve birok limden
ilim renip hads-i erf rivyet etti. Kendisinden ise; Abdlvehhb el-Enmt, Eb Ganim
Muzaffer el-Burucird, Ebl-Berekt bns Sekat ve birok lim ilim rendi ve hads-i
erf rivyet etti.
Ebl-Berekt bns Sekat onun iin: O, afi mezhebinde byk bir limdir.
Nizamiye Medresesinde okudu. Kurn- kerm, hads, fkh, usl-i fkh, lgat ilimlerini
tahsil etti. ctihd makamna ykselip, meselede mctehid oldu. Mnzara ilminde
mtehasss idi. Son derece gzel ders verirdi demektedir.
bn-n-Neccr ise: Ed-Debbs fkh limlerinin byklerindendir. Fkh ve usl-i
fkhta mtehasss olup, mnzara ilmi limi idi. Son derece kerem sahibi, tertemiz
yaradll ve huyu gzel bir ztt demitir.
Ed-Debbs hazretleri buyurdu ki: Ey insanolu, sana nasihatim u olsun. Hayatn
boyunca iyilik zere ol. mn, slm ren ve ret. Hem kendine, hem bakalarna iyilik
et, yardmc ol. nk birgn gelecek, sen de lecek, bu dnydan ayrlacak, hrete
gideceksin. Zenginlik hlinde iyilik yapmayan, Allah telnn ihsn ettii mal ve beden
zenginliini yerinde kullanmayan, bunlarn elden gitmesi hlinde, phesiz ok pimanlk
ekecektir. te, Allah telnn sana verdii bu shhat ve zenginlik hlinde, Onun rzs
olan ilere ko. Bu hlini ganimet bil. Vakit geirmeden, kendin iin ve bakalar iin
emrolunanlar yap. Zr, ileride ok zor gnler gelecektir. hrette ise, dnyda iken
yaptklarn karna kacaktr.
AZZ BN ABDLMELK EL-CEYL (eyzele):
afi limlerinden, smi Azzi bin Abdlmelik bin Mensr el-Ceyldir. Knyesi, EblMeldir. eyzele lakb ile mehr oldu. rann Ceylen (veya Cln) ehrinde dodu.
Birok limden hads ve fkh ilimlerini ald. Vaz ve nasihati ok olduu iin Viz diye
anlrd. Fazileti, zhd ve takvs ok olan bir zt idi. Tasavvuf ile ok megul oldu. Birok
eserler yazd. 494 (m. 1101) senesi, Safer aynn onyedinci gn Badadda vefat etti.
Hads ilmini; Eb Osman es-Sbnden, Eb Htim Muhammed bin Hasen elKazvnden, Eb Tlib bin Gaylndan, Kd Eb Tayyibden, Eb Abdullah Muhammed bin
Ali es-Srden, brhim bin mer el-Bermekden ve daha baka limlerden ald.
Onlardan ok hads-i erf rivyet etti. Kendisinden de; byk fkh limi Ebl-Hasen bin
el-Hall, hde binti ber, Eb Ali bin Skkere ve daha bakalar ilim alp hads-i erf
rivyet ettiler.
mm- Subk diyor ki: Fkh ilminde mahir, fazileti ok, gayet fasih (ak, anlalr)
konuan, usl ve akid (kelm) ilimlerinde derin bilgisi olan ve tasavvufta yksek bir
mevkii bulunan byk limdi. tikdda Ear mezhebinde idi. Ceylende yetien limlerin
en stnlerindendi. Zhid bir kimse olup, dny malndan kendisine yetiecek kadar az
olanla yetinirdi. Vaz ve nashat edicilerin en nde gelenlerinden olduu iin eyh-lvuz nvn verilmiti. Eserlerinde ve derslerinde, hep insanlara retmenlik yapard.
Badad kdl-kudt (Temyiz resi) Eb Bekr-i amnin nibliine (yardmclna) tayin
edildi.
bn-i Hllign diyor ki: afi fakhlerinden ve vizlerden olan eyzele, derin bir
lim, fazilet sahibi bir viz, mehreti ok olan ve szleri ve eserleri anlalr bir limdir.
Fkhta, usl-i din (kelm, akid) ve vaz ilminde ok eser yazd. Arabca iirlerden ok
eyler ezberleyip toplad. Badad ehrinin Bb-l-ezc tarafna kad olarak tayin edildi.
Birok limden, ok hads-i erf dinleyip ezberledi. tikdda Ear mezhebinde idi.
Eserlerinden bazlar unlardr:
1- Dvn-l-ns ve meydn-l-fers fil-mevze: Hads-i erf ve mevze kitabdr. 2Levmiu envr-l-kulb f cem esrr-l-mahbb: Tasavvuf ilmine it kymetli bir eserdir.
3- El-Brhn f mkilt-il-Kurn 4- Mesriul-uk f ri-l-evk.
Onun rivyet ettii, Sahh-i Buhr ve Mslimde de bildirilen bir hads-i erfte
buyuruldu ki:
Sizden biriniz, bir veya iki gn orula Ramazann nne gemesin! Ancak
bir kimse (det edindii) bir orucu tutuyorsa, bu gnde oru tutsun!
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; sh. 241
Sahhayn (Kitb-s-Sym)
BC (Ahmed bin Sleymn):

Mlik mezhebi fkh limi, usl ve hlf ilimlerinde std. Knyesi Ebl-Ksm olup
ismi Ahmed bin Sleymn bin Halefdir. Kd Ebl-Veldin oludur. Aslen Kurtubaldr.
Doum trihi bilinmemektedir. Bc ve Endls nisbet edildi. 493 (m. 1100) ylnda
hactan dnerken Ciddede vefat etti.
lim tahsiline, babas Kd Ebl-Veldden ald derslerle balayan bn-i Ebil-Velid
Bc, Endlsteki limlerden ilim renip istifde ettikten sonra, douya gitti. Badad,
Basra, Yemen ve Hicaza urad. Buralardaki limlerden ilim tahsil etti. lim rendii
limler arasnda, bata babas olmak zere, Hatem bin Muhammed, Ukayl, bn-i Hayyn
ve daha birok lim vard. Mlik mezhebi fkh bilgilerini ok iyi bir ekilde renip lim
oldu. Dier ilimlerde de sz sahibi idi. Serakusta (spanyada Seragossa ehri) ve baka
Endls ehirlerinde ikmet etti. Babas Kd Ebl-Veldin vefatndan sonra yerine geti.
Babasnn talebelerinden birou ondan ilim rendi. Bu talebeler arasnda Eb Ali Sddk
ve Ceyn gibi limler de vard.
Ebl-Ksm bin Kd Ebl-Veld, vakitlerini ilim renmek, retmek ve ibdetle
geirirdi. Yaptklarn yalnz Allah telnn rzs iin yapar, sylediklerinde yalnz Onun
rzsn kazanmay dnrd. nsanlara sksk nasihatlerde bulunurdu. Dini; slih
mslmanlardan, Ehl-i Snnet limlerinin kitaplarndan renmek gerektiini syler,
Doru yoldan sapan kimselerin, ok byk lim de olsalar, ilim retmeye ehil
olamayacaklarn bildirirdi. nsanlara, Allah telnn emir ve yasaklarn retenlerin

cihad sevb alacaklarn aklar, Bir kimseye ok dnyalk vermektense, bir din
meselenin retilmesinin daha stn olduunu sylerdi.
Pekok kitap yazd. Babasnn kitaplarndan Kitb-l-usl yeniden tertib etti.
Miyr-n-nazr, Srr-un-nazar ve Kitb-l-burhn yazm olduu, eserler
arasndadr.
1) Ed-Dbc-l-mzehheb; sh. 40
3) Kitb-s-sile; cild-1, sh. 73
BKILLN (Bkz. Eb Bekr-i Bklln)
BEYHEK (Ahmed bin Hseyn):
Mehr hads limi ve fi fukahsndan. Zamannn en mehr ve en byk
limi. smi, Ahmed bin Hseyn bin Ali bin Ms el-Hsrevcird el-Beyhek, knyesi Eb
Bekrdir. Beyhek diye mehr olmutur. Nibrun Beyhek kasabasnn Hsrevcird
kynde 384 (m. 994) ylnn abn aynda domutur.
Beyhekte yetiti. Daha sonra ilmini arttrmak iin Badada gitti, orada tahsiline
devam etti. Sonra Kfe, Mekke-i mkerreme ve pekok ilim merkezlerini dolat. Mehr
limlerden ilim renip byk lim oldu. Kendisine ilmin minaresi denildi. Pekok lim
yetitirdi. Kelm ilminde de, Ehl-i Snnet itikdna byk hizmetler yapt. eitli ilimlerde
bilhassa hads, fkh ve kelm ilmine it binden ziyde kitap telf etti. afi fkh retmesi
iin Nibra arld. Her ne kadar memleketine dnmek istediyse de, 10 Cemziyelevvel 458 (m. 9 Nisan 1066)da vefat etti. Mbrek n, yakn olan memleketine
gtrld.
lk defa, 15 yanda iken ilme balad. Irak, Cibl, Hicz ve benzeri lkelerin
Nvkn, Esferyn, Ts, Mihrecn, Esedbd, Hemedn, Dmegn, Esbehn, Rey,
Tbern, Nibr, Ruvzebr, Badad, Kfe, Mekke gibi ehirlere gitti.
Beyhek (rahmetullahi aleyh), zeksnn keskinlii, hfzasnn kuvveti, rendii
eyler zerindeki arzusu ve ilim renmekteki ihls ile hocalarnn byk dikkat ve
tevecchlerini zerinde toplamt. Horasanda, Ebl-Hasen Muhammed bin Hseyn
(hocalarnn en limi) Hkim Eb Abdullah (Beyhek, onun talebelerinin en bydr),
Eb Thir ez-Ziyd, Eb Bekr bin Frek, Eb Ali Rodbr, Abdullah bin Ysuf bin Bnye,
Eb Abdurrahmn es-Slemden; Badadda Hill bin Muhammed el-Haffr, Eb Hseyn
bin Birn, bn-i Yakb el-Iydden; Mekkede Hasen bin Ahmed bin Ferrs ve pekok
limden; Kfede Cemh ibni Nezir ve daha pekok limden ilim rendi. Hads-i erf
ald, hads rendii hocalar yzden oktur. O, afi fkhn ise, Ebl-Feth Nasr bin
Muhammed el-Umerden rendi. Fakat hads ilmine daha dkn idi. O, mm-
Nesenin Snen, Tirmiznin Cmi ve bn-i Mcenin Sneninden hads almad. Fakat
Hkimin rivyetlerinin ekserisini alrd. Onun rivyetleri, li isnd idi. (Peygamber
efendimizden, kendisine kadar olan rvilerin saysnn az olmas, en ksa yoldan hadsin
rivyet edilmesidir.) Niyetinin gzellii ve ihls sebebiyle herkes onun huzruna gelir,
hfzna ve anlaynn kuvvetine hayran kalrd.
eyhlislm Eb smil el-Ensr (iczet alarak), Zhir bin Thir, Eb Abdullah elFerv, Abdlcebbr bin Muhammed, Eb Hasen Abdullah bin Muhammed bin Ahmed,
olu smil bin Ahmed ve pekok lim de Beyhekden (rahmetullahi aleyh) ilim ve hads-i
erf renmilerdir.
Beyhek (rahmetullahi aleyh) kanatkar, azla yetinir ve her hlinde selef-i slihnin,
Eshb- Kirmn ve Tabinin yolunu takib ederdi. Bir kimse onu grd zaman, aslet ve
takv sahibi bir zt olduunu anlard. Onun yanna gelip oturan ayrlmak istemez,
ayrld zaman da hemen onun yanna dnmek isterdi. nk onun hareketi, hl ve
davranlar yerinde, konumas gzeldi. Kendisiyle beraber bulunulacak bir zt idi.
Beyhek (rahmetullahi aleyh) phelilerden tam kanarak, takv zere yaad.
Otuz yl devam zere oru tuttu. Eb Hasen Abdlgafr Nibr trihinin zeylinde: Eb
Bekr Beyhek, fakh, hads hfz ve usl (Usl-i hads ve fkh) limidir. Hfzasnn kuvveti
ve phelilerden kanmakta zamannn bir tanesi idi. Haramlardan saknmak ve rendii
eyleri muhafaza etmekte asrnn tekiydi. Hkimin (rahmetullahi aleyh) talebelerinin en

by olup, ondan sonra pekok limden de ilim alarak, rendii ilimlerin zerine ilim
katt. Daha gen yata hads-i erf yazmaya ve ezberlemeye balamt. Sonra fkhta da
byk lim oldu. Aza kanat, eden, haramlardan saknan bir ztt buyuruyor. mm-lHaremeyn Ebl-Meli ise; Hi bir afi limi yoktur ki, ona mm- afinin (bir yardm
olmasn. Fakat Eb Bekr Beyheknin ayr bir hussiyeti vardr. O, mm- afiye
mezhebinin yaylmas hussunda, yazm olduu kitaplaryla yardmc olmutur demitir.
mm- Beyhek, Allah telnn, kendisine ilim verdii her kimse zerine, telfin
(kitap yazmann) farz olduuna inanm, daha 22 yanda iken kuvvetli bir azmle bu ie
ynelmitir. Hakknda kitap yazd konular derinliine, ince ve itinal bir ekilde ele ald
iin, byk limler onun eserlerini ok beenmiler, eserlerine takrizler (medhiyeler)
yazmlar, akln, zeksn ve ilm stnln ifde etmilerdir. O, setii konularda,
evvel istihre yapar, sonra Cenb- Hakdan yardm ister, Allah tel da ona yardmn ve
tevfkini ltfederdi.
Eserleri ok ve eitli konulara dirdir. Bazs ok uzun, bazs ksa, bazs da bu
ikisi arasndadr. Bu durum, eserlerin mevzlarna gre deimektedir.
Snneti seniyye zerindeki fevkalde kymetli almalarndan dolay, kendisine
baz mellifler Munazzm-s-Snne: Snnetin tanzimcisi lakbn vermilerdir.
O, devaml okur, aratrr, tasnif eder, eserlerini rencilerine okuturdu. Kendisini
megul edecek bir ticarethnesi, vaktini ldrecek, asbn bozacak, zihin ve fikir
akln giderecek bir vazfesi olmadndan, devaml ilimle megul olurdu. Fakirlie
sabreder, hlinden herhangi bir ikyette bulunmazd. Shib olduu hlis ilim, kendisini
ak ve evk ile snneti seniyyenin nerine, dinin tebliine yneltiyordu. Yazd her harfi,
azndan kan her sz Allah telnn murkabe ettiini dnerek, ok dikkat ederdi.
Az yer, az ier, devaml oru tutard. Hatt 44 yandan sonra, vefatna kadar 30 sene
devaml oru tutmutur. Btn almalarnda niyetinin temizlii, ilminin genilii, hfznn
kuvveti gze arpard.
Yzden fazla limden ders okumu, bunlardan bir ksm, kendisine zel itin ve
ihtimm gstermilerdir.
Yukarda bildirildii gibi, binden ziyde eser telif eden mm- Beyheknin yazd
kitaplardan bazlar unlardr:
1. Es-Snen-l-kbr (Kitb-s-Snen-il-kebr): Hads kitabdr. Eshb- Kirm
(aleyhimrrdvn) ve Tabinin isimleri, senet ve rvileri ierisine alan bir fihristle beraber
Hindistanda baslmtr. bn-i Salh, Beyheknin es-Snen-l-Kbr kitabndan daha
fazla delil olan kitap yoktur. Sanki o, slm memleketlerinde bilinip de kitabna almad
bir hads brakmamtr. Kettn (Muhammed bin Cafer) Beyhek, snen kitaplarn
Mzennin muhtasar kitabnn tertibine gre yazmtr. slm leminde onun bir misli
daha yazlmam olup, ahkm (hkm) hadslerinin ekserisini ierisine almtr
buyurdular. Bu kitap on cild olup, Beyrutta da ofset yoluyla baslmtr. ok kymetlidir.
2. Es-Snen-s-sugr: ki cilddir. El yazmas mevcd olup baslmamtr. Bu eseri,
es-Snen-l-kbrnn muhtasardr.
3. El-Esm ves-sft: Kurn- kerm ve hads-i erflerde Allah telnn
sfatlarnn (sfat- ztyye, sfat- sbtiyye ve fiil sfatlar) varl ile ilgili delilleri
toplamtr. Ehl-i snnet limlerinin, Allah telnn sfatlarn anlattklar kitaplarn en
kymetlilerindendir. Muhammed Zhid Kevsernin nszyle baslmtr. Sbk, Bu kitabn
bir benzerini bilmiyorum demitir.
4. Delil-n-nbvve: cilddir. Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem)
nbvvetiyle ilgili delilleri ve haberleri toplamtr. Ondan baka bir zt tarafndan bylesi
toplanmamtr. Bu hususta tek bir kitap olup ok kymetlidir. bn-i Kesir el-Bidye venNihyesinde, Syt el-Hasis-l-kbrsnda ve bu hususta kitap yazan btn limler
ondan nakiller yapmlardr. Halebde Vakf ktphnesinde el yazma iki nsha mevcttur.
Bu eserin birinci cildi 1389 (m. 1970) senesinde Khirede, 1405 (m. 1985) trihinde de
Beyrutta baslmtr. Beyrut basksnda, bu basknn, on adet el yazma nsha
karlatrlarak yapld belirtilmektedir.
5. Menkb--fi: Bir cilddir. Tahkkli iki cild hlinde Msrda baslmtr. mm-
afinin hayat hakknda yazlm mrcaat eserlerinin en bydr.
6. Marifet-s-Snen vel-sr: Kettn (rahmetullahi aleyh), Bu marifet--afi

demek olup, mm- afiyi tantan bir kitaptr. Zeheb, bu kitab es-Snen vel-sr diye
zikretmektedir. Drt cilddir. Msrda mm- Beyheknin olu Eb Ali smil, babasnn
haber verdii u vakay anlatt: Bu kitab bitirdiim zaman talebelerimden Muhammed
bin Ahmed grd u ryay anlatt: Ryamda mm- afiyi (rahmetullahi aleyh)
grdm. Elinde bu kitabn bir nshas vard. Bana buyurdu ki; Fakh Ahmedin (Beyhek)
bu kitabn yedi defa okudum. Bu ryay bylece ayn gn birok kimseler grmler ve
anlatmlardr. Bazlar ise mm- afinin Yedi defa yazdm diye buyurduunu rivyet
etmilerdir.
7. El-krat half el-mm: mma uyan kimsenin namazda Kurn- kerm
kratinin nasl olacan, afi mezhebine gre anlatmaktadr.
8. uab-l-mn: ki cilddir, pek kymetlidir. Hindistanda baslmtr. Bunun bir
hlsas, Muhtasara uab-il-mn adiyle Khirede baslmtr.
9. Et-Tergb vet-terhb: Bir cilddir. Elyazmas olup, baslmamtr.
10. Kitb-z-zhd-il-kebr: Baslmamdr. Tek cild olup, el yazmas vardr.
11. El-Bas ven-nr: Tek cilt olup, baslmamtr.
12. El-Hlfiyt: ki cilddir. Baslmamtr.
13. Fedil-s-Sahbe, 14. El-Medhl iles-Snnen-il-kbr, 15. El-Mebst 16. Eldb 17. Nss--fi, 18. El-Erben-el-kbr, 19. El-Erben-es-sugr, 20. Czn firryeti, 21. Menkb- Ahmed bin Hanbel (rahmetullahi aleyh) 22. El-tikd al Mezhebis-Selefi Ehl-is-Snneti vel-cema: sminden de anlald gibi bu kitapta Ehl-i Snnet
itikdnda olan Selef-i slihnin akidesinden bahsedilmektedir. Msrda baslmtr. 23.
Ahkm-l-Kurn (Bunu mm- afinin szlerinden toplamtr.) 24. Hayt-l-enbiy f
Kubrihim, 25. sbtu azflb-il-kabr, 26. El-Kader, 27. Fedil-l-evkt, 28. El-sr 29. Elmn 30. Kitb-d-deavt-il-kebir, 31. Kitb-d-deavt-is-sagr, 32. Risale f hads-ilcuybr, 33. El-Cmi fil-Htem, 34. Yenb-l-usl 35. Risale Ebi Muhammed el-Cveyn,
36. Cmiu Ebvbi kret-il-Kurn, 37. Kitb-l-intikd al Eb Abdillah e-fi, 38.
Kitbu Eyymi Ebi Bekr es-Sddk. Tceddn Es-Sbk, Tabakt--fiyyesinde, ezZeheb, Tezkiret-l-huffznda ve Siyeru alm-in-nbelsnda ve dier limler
Beyheknin eserlerini ok medhetmektedirler.
Eb Bekr Muhammed bin Abdlazz el-Mervez buyurdu ki: Ryamda bir nrun
semya doru ykselttii, tabut gibi bir ey grdm. Bu nedir? diye sorduumda
Beyheknin yazdklardr buyuruldu.
Beyhek (rahmetullahi aleyh), el-itikd vel-hidye il sebl-ir-red kitabnn
mukaddimesinde buyuruyor ki:
stediini, istedii zaman, istedii gibi yaratan Allah telya hamd ederim. O
Allah ki (c.c.), kendisine davet etmeleri, kendisini tantp, kendi itatna armalar iin
mahlklardan dilediini (peygamber olarak) seti. Diledii yetler ve ortaya koyduu
apak delillerle davetine uymaya ve gnah diye bildirdii eylerden saknmaa yol
gsterdi. Kendisine itat edenlere, Cennette hazrlad nimetleri vadetti. Kendisine
isyn edenleri de Cehennemde hazrlad azaplarla tehdit etti. Onun hkmn
deitirecek yoktur.
Bu kitabnda mnn ne olduunu anlatrken buyuruyor ki; Peygamberimiz.
(sallallah aleyhi ve sellem) mn; senin Allah telya, meleklerine, kitablarna,
peygamberlerine, lme ve ldkten sonra dirilmee, hesaba, Cennet ve
Cehenneme ve kadere, hepsine birden mn etmen, inanmandr. buyuruyor.
Yahy bin Muhammed bin Abdullah, Muhammed bin brhim bin Sad, Umeyye bin
Bustn, Muhammed bin brhim bin Sad bildiriyorlar ki; Eb Hreyre (rahmetullahi
aleyh), Reslullahtan (sallallah aleyhi ve sellem) u hads-i erfi rivyet etti:
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) nsanlarla, Allahtan baka ilh
olmadna ehdet edip, bana ve getirdiime (slmiyete) mn edinceye
kadar, harbetmekle emrolundum. Bunu yaptklar (mn ettikleri) zaman,
mallarn ve canlarn benden kurtarrlar. Ancak slmn hakk mstesn (yan bir
mslman bir gnh ilemise, ona slmiyetin takdr buyurduu ceza uygulanr). Onun
hesab da Allaha kalmtr. buyuruyor.
Biz Allah telnn Reslne indirdii Kurn- kerme mn ediyoruz. Onun
hayatnda, Kurn- kerm, bir araya toplanp mushaf hlinde yazlmad. mmeti arasnda
ne bir noksanlk, ne de ziydelik olmakszn hfz edilerek, aynen Peygamberimizin

bildirdii ekilde kalmtr. Bu, Allah telnn vadidir ki, Hicr sresinin dokuzuncu
yetinde melen O Kurn- kermi biz indirdik, onu muhafaza edecek olan da
biziz. ve Fussilet sresinin 42. yetinde melen, Btl, Kurn- kerme ne
nnden, ne arkasndan (hibir cihetten) ona yol bulamaz. nk, o, emrinde
Hakm (hikmet sahibi), fiilinde Mahmd olan Allah tel tarafndan indirilmitir.
buyuruyor. Hasen-i Basr (rahmetullahi aleyh), Allah tel Kurn- kermi, eytann btl
bir yolla ziydelik yapmasndan ve hak olan kelmndan da bir noksanlk yapmasndan
muhafaza etmitir buyurmutur.
Yine bu kitabnda esm-i hsny (Allah telnn isimlerini; gayet veciz bir ekilde
anlatmaktadr.
Bu bbda buyuruyor ki:
ALLAH (c.c.): Ulhiyyet (ilhlk) ancak Ona mahss, rubbiyyet (rablk) da ancak
Onun sfatdr. Yaratmak ancak Onun ztna mahsstur.
ER-RAHMN: Dnyda btn mahlklarn istediklerini ihsn edicidir.
ER-RAHM: hrette yalnz mminlere rahmet ve yardm edip, kimsenin
dnemiyecei nimetler ikrm edecektir.
EL-MELK: O tam meliktir, hkmdrdr. Btn mlkn tam sahibidir. Bu, yalnz
Allah telnn ztna mahsstur ki, Melik ve mlik olmann asl mans dilediini
yaratmaya kdir olmaktr.
EL-KUDDS: Ayb ve noksan sfatlardan, evlt sahibi olmaktan mnezzehtir
(uzaktr) ki, bu Onun ztna mahsstur.
ES-SELM: Allah tel her trl ayb ve fetlerden uzaktr.
EL-MMN: Kendi vahdniyyetine hid yahut mmin kullarna mn karlksz
vericidir.
EL-MHEYMN: Mahlklarn amellerini ve ilerini grcdr. Mahlklarn btn
hllerinin (ecel, rzk, amel) koruyucusudur.
EL-AZZ: O hereye glibdir. O hi malb olmaz.
EL-CEBBR: Onun iine hibir kimse karamaz. Onun mlknde, Onun
dilediinden baka birey olmaz. Bu, Allah telnn ztna mahss bir sfattr.
EL-MTEKEBBR: Mahlkluk (sonradan yaratlma) sfatlarndan mnezzehtir.
Kibriya ve azamet sfatlaryla her eyden ayrlm olup, her eyden byk ve yksektir.
EL-BR: Hussi ekiller ve ayr ayr renklerde mahlkt yaratcdr.
EL-GAFFR: Kullarndan gnah ileyenlerin gnahlarn (fadl ve ihsn ile) tekrar
tekrar rtcdr.
EL-VEHHB: Karlksz olarak ihsn edicidir.
ER-REZZK: Her canlnn rzkn vericidir. Verdii rzklarla onlar faydalandrr.
EL-ALM: Her eyi, her haliyle, hakkat ve aslyla bilicidir.
ES-SEM: Hibireye muhta olmadan, gizli ve ak hereyi iiticidir.
EL-KBID: Mahlklarn ecelleri geldii zaman rhlarn kabz edicidir.
EL-HALM: Cezy hak edenlerin cezasn tehir edicidir. Sonra dilediini affedicidir.
E-EKR: Amele karlk byk sevblar, gzel ecirler vericidir. Kulluk edenleri
vcdr.
Beyhek (rahmetullahi aleyh) bildiriyor ki: Hz. Eb Bekr-i Sddk, Peygamberimizin
(sallallah aleyhi ve sellem) vefatndan sonra rd buyurduu hutbesinde: Allah tel
Peygamberini, dni kuvvetlenip yaylncaya ve vazfesini tebli edip kendi uruna
mcdelesini tamamlayncaya kadar hayatta brakm, sonra onun rhunu kabzetmitir.
Allah (c.c.) size dosdoru bir yol gstermitir. Bundan sonra helk olanlar, Onun kitabna
ve Reslnn snnetine uymadklar iin helk olurlar. Kim Allah tely Rab edinmise,
O Allah (c.c.) diridir ve lmez. Kim de Hz. Muhammedi ilh olarak kabul ediyorsa, bilsin
ki o lmtr.
Ey mslmanlar! Allahtan korkunuz. Onun dninin emirlerine sk sarlnz ve Ona
tevekkl ediniz. nk O Allah hayydir (diridir), kitab tamdr. Kim Allah telnn dnine
hizmet ve hrmet ederse, Allah tel da ona yardm eder. Onun nr ve if olan kitab
elimizdedir. Allah tel onunla Peygamberini hidyete erdirmitir. Allahn kullarndan
(mrted olup) bize saldranlara aldrmaynz. nk Allah telnn klc knndan
syrlmtr. Onu tekrar knna koyamayz. Reslullah ile birlikte nasl mriklere kar
savamsak, imdi de dinden irtidd edip, bize kar kanlarla muhakkak ylece
savaacaz buyurdu.
mm- Beyhek, Selmn- Frisnin (rahmetullahi aleyh) vefatn mm- abden
rivyetle yle anlatr: Selmn- Fris (rahmetullahi aleyh) vefatndan nce hanmna
saklamas iin verdii misk kesesini istedi. Hanm getirince bir bardak da su istedi ve
miskleri o suyla kartrp eliyle eritti ve hanmna; Bunlar etrfma serp. nk Allah
telnn yarattklarndan (meleklerden), beni ziyrete gelecek olanlar var. Onlar gzel
kokudan holanrlar, yemezler, imezler. Bu gzel kokuyu serptikten sonra k ve kapy
kapat. buyurdu. Bunun zerine isteini yerine getiren hanm dar kt. Buyurdu ki:
Baz fsldamalar iittim. Yanna girdiimde, mbrek rhunu teslim etmiti.
Hz. ieden rivyetle seyd bin Hudayrn (rahmetullahi aleyh) yle
buyurduunu bildirdi: Eer u hlden herhangi birinde bulunduum gibi
kalabilseydim, mutlaka Cennetlik olurdum. Bunda hi phem olmazd. Birincisi; Kurn-
kerm okurken veya okunurken dinlediim andaki gibi olabilseydim. kincisi; Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) hutbesini dinlediim zamanki gibi olabilseydim. ncs;
bir cenzeye katldm zamanki gibi olabilseydim. Katldm her cenzede kendi
kendime, bama gelecekleri ve akbetimi dnrdm.
Beyhek (rahmetullahi aleyh) Ubdenin (rahmetullahi aleyh) vefatn yle anlatt:
Ubde (rahmetullahi aleyh) lm deindeyken; Klelerimi, hizmetilerimi, komularm
ve yanma girip kanlar arnz buyurdu. Onlar yanna gelince: Umarm ki bu gnm,
dnydaki son gnm, gecem de hretteki ilk gecem olacaktr. Daha nce elimle veya
dilimle sizi incitip incitmediimi bilemiyorum. Kudret ve irdesiyle yaadm Allah
telya yemn ederim ki, kymet gn ksas vardr. Eer sizden herhangi birinize bir
ktlk yapmsam, lmeden nce gelsin benden hakkn alsn buyurdu. Etrfndakiler
Dorusu sen, iyi bir baba ve iyi bir mrebbi (terbiye eden) idin dediler. Ubde
(rahmetullahi aleyh) hizmetilerini ve klelerini bile incitmezdi. Sonra, Eer byle birey
olmusa, beni effeder, hakknz hell eder misiniz? diye sorunca, hepsi Hell ettik
dediler. Ubde (rahmetullahi aleyh) Ey Allahm! Sen hid ol. Eer kalbinizden hayr
diyorsanz, u vasyyetimi unutmaynz: Eer arkamdan gzya dkerseniz beni zersiniz.
Ben lnce gzel bir abdest aln, sonra mescide gidin. Namaz kldktan sonra hem
kendiniz, hem de Ubde iin Allah teldan af dileyiniz. nk Allah tel Kurn-
kermde melen; Ey mn edenler! Allahtan sabr ve salt (namaz) ile yardm
isteyiniz buyuruyor. Sonra beni geciktirmeden kabrime koyun. Arkamdan, elinizde
atele beni takib etmeyin. Altma (kabrime) iek de koymayn buyurdu.
Beyhek, mminlerin dnyda ektikleri skntlarn gnahlarna keffret olduunu
u hads-i erf ile bildiriyor: Hz. Eb Bekr, Kim bir ktlk ilerse onunla
cezalandrlr. (Nis-123) melindeki yet-i kerme nzil olunca, Peygamberimize
(sallallah aleyhi ve sellem) Y Reslallah! Bundan sonra nasl kurtulabiliriz? lediimiz
btn ktlklerin cezasn ekeceiz deyince, Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve
sellem): Allah seni magfiret etsin. Y Eb Bekr! Sen hastalanmyor musun?
Yorulmuyor musun? zlmyor musun? Bana felket gelmiyor mu? Bir
musibete dr olmuyor musun? diye sordu. Hz. Eb Bekr; Evet dedi. Bunun
zerine Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) te yaptnz ktlklerin
dnydaki cezas (karl) bunlardr buyurdu. Yan insann dnyda ektii
skntlar, gnahlarna keffrettir.
Beyhek (rahmetullahi aleyh) bildiriyor ki; Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve
sellem) hrete irtihl etmeden nce, hasta yatanda hep Namaza ve eliniz (emriniz)
altnda bulunanlara dikkat ediniz (haklarn gzetiniz) diye tavsiyede bulunurlard.
Son nefesine kadar syledii hep bu oldu.
Beyhek, Peygamberimizin namaza verdii ehemmiyeti ve Hz. Eb Bekri kendi
yerine imm yaptn yle bildiriyor: Ubeydullah bin Abdullah, Hz. ie vlidemize Bana
Reslullahn hastalndan anlatr msn? diye sordu. Hz. ie yle anlatt: Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) hastal arlamt. Cemat namaz kld m? diye
sordu. Hayr y Reslallah, sizi bekliyorlar dedik. Bana bir leen ve su getirin
buyurdu. Getirdik. Abdest ald, ayaa kalkmaya alt fakat bayld. Kendine gelince,
Cemat namaz kld m? diye sordu. Hayr y Reslallah sizi bekliyorlar dedik.
Leen ve su istedi. Getirdik abdest ald, ayaa kalkmaya alt, fakat baygn dt.
Kendine gelince yine Cemat namaz kld m? diye sordu. Hayr y Reslallah, sizi
bekliyorlar dedik. Eshb- Kirm mescidde yats namazn klmak iin Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) bekliyorlard. Peygamberimiz bundan sonra Hz. Eb Bekre
(rahmetullahi aleyh), cemate imm olmas iin haber gnderdi. Hz. Eb Bekr, Hz.
mere imm olmasn teklif etti ise de o kabul etmedi ve Hz. Eb Bekr imm oldu.
bn-i Eb eybeden rivyetle bildiriyor: Hz. mer mescidde grlt yapmay
yasaklar ve Bu mescidimizde yksek sesle konuulmaz buyururdu. Hz. mer, namazda
saflarn dzeltilmesini emrederdi. Hatt saflarn dzeltildii haberi verilinceye kadar tekbr
almazd.
Hz. Aie vlidemiz: Melen Allah yoluna davet eden, slih amel ileyen ve
ben mslmanlardanm diyenden daha gzel sz syleyen var m? (Fussilet
sresi) otuznc yet-i kermesi mezzinler hakknda inmitir. nk mezzin Hayye
alessalh derken, mslmanlar Allah yoluna davet ediyor, namaz klarken slih amel
ilemi oluyor ve Ehed enl ilhe illallah dedii zaman da mslman olduunu
sylyor diye buyurduunu, mm- Beyhek rivyet etmitir.
Beyhek (rahmetullahi aleyh) namazda kratin gzel olmasn anlatrken
buyuruyor ki: Ubeyd bin Umeyrden rivyetle Hac mevsiminde Mekke civarnda bir
yerde, bir cemat toplanmt. Namaz vakti gelince, Mahzm kablesinden Eb Sad
oullarndan Kurn- kermi dzgn okuyamyan birisi imm olmak iin ne geti. Misver
bin Mahreme (rahmetullahi aleyh) onu geri ekti. Bir bakasn imm yapt. Hz. mer bu
hdiseyi rendii hlde, Medneye dnnceye kadar birey sylemedi. Medneye
dnnce Misvere (rahmetullahi aleyh) yaptnn sebebini sordu. Misver (rahmetullahi
aleyh) Ey emr-el mminin! O kimsenin krati dzgn deildi. Ayrca hac
mevsimindeydik. Baz haclarn, onun yanl kratini dinleyerek Kurn- kermi yanl
renmelerinden korktum buyurunca, Hz. mer Bu maksatla m yaptn? diye sordu.
Misver (rahmetullahi aleyh) Evet dedi. Hz. mer yi yapmsn buyurdu.
Ubey bin Kbdan rivyet ediyor; Ubey bin Kab (rahmetullahi aleyh) buyurdu:
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bana: Sana Tevrat, ncl, Zebr ve Kurn-
kermde bir misli (benzeri) daha indirilmemi bir sre reteyim mi? buyurdu.
Ben de Evet y Reslallah dedim. Bunun zerine Reslullah Onu reninceye kadar
kapdan kmaman isterim? buyurdu. Hemen ayaa kalkt, ben de kalktm. Mbrek
eli ile elimi tutarak, bana baz eyler anlatmaya balad. Bana o sreyi sylemeden dar
kmasndan korkarak admlarm yavalattm. Kapya varnca Y Reslallah! Bana bir ey
reteceinizi vad buyurmutunuz dedim. O zaman Reslullah Namaza baladn
zaman ne okuyorsun? buyurdu. Ben de Ftiha sresini okuyorum deyince, Ha ite
odur. O, Allah telnn Kurn- kermde (Hicr sresi, yet-87): Biz sana dim
tekrar olunan yedi yeti (Ftiha sresi) ve Kurn- azm verdik, buyurduu yedi
yettir buyurdu.
Abdullah ibni Mesddan (rahmetullahi aleyh) rivyetle bildiriyor: bn-i Mesd
(rahmetullahi aleyh) buyurdu: Cenze kabre konduu zaman azap melekleri lnn ayak
tarafndan gelmek isteyince ayaklar, Buradan gelemezsiniz nk sahibim Mlk sresini
okurdu derler. Melekler gs tarafndan gelmek isteyince gs, Buradan
gelemezsiniz. nk sahibim, zerime Mlk sresini okurdu der. Melekler ba tarafndan
gelmek isterler fakat ba, Buradan gelemezsiniz, nk sahibim, Mlk sresini okurdu
der. Bu minval zere Mlk sresi kabir azbna mni olur. Mlk sresi, Tevratta da vardr.
Geceleri Mlk sresi okuyanlar, byk servete kavuurlar ve gayet gzel bir amel yapm
olurlar.
mm- Beyhek rivyet etti. Hz. Ali buyurdu ki: Peygamberimize (sallallah aleyhi
ve sellem) salt- selm getirilmeden yaplan btn dualarn nne perde ekilir ve
Allah telya ulaamazlar. Kim Cuma gn yz defa salt- selm getirirse, maher
yerine yz nurlu olarak gelir. nsanlar birbirlerine, bu dnyda hangi amel ilemiti diye
sorarlar.
Beyhek (rahmetullahi aleyh) bildiriyor ki; Eb mmenin (rahmetullahi aleyh)
bildirdii hads-i erfte Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem); Yabanc bir kz
grp de, Allah telnn azbndan korkarak ban ondan eviren kimseye,
Allah tel ibdetlerin tadn duyurur.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Tamam yaplmam olan namaz,

zekt ve baka farzlar, nfileler ile tamamlanacaktr. buyurdu. mm- Beyhek:
Bu hads-i erf, yaplm olan farzlarn iindeki snnetler noksan kalrsa, nafilelerle bu
noksanlarn tamamlanacan gstermektedir. Yoksa yaplmam farzlarn yerine
nafilelerin geeceini bildirmiyor. buyurdu.
Snen kitabnda, Cbir bin Abdullahdan (rahmetullahi aleyh) rivyetle bildirdii
hads-i erfte, Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem):
Allah tel benim mmetime, Ramazn- erfte be ey ihsn eder ki,
bunlar hibir Peygambere vermemitir:
1. Ramazann birinci gecesi, Allah tel mminlere rahmet eder.
Rahmetle bakt kuluna hi azb etmez.
2. ftar zamannda orulunun aznn kokusu, Allah telya her kokudan
daha gzel gelir.
3. Melekler, Ramaznn her gece ve gndznde, oru tutanlarn
affolmas iin dua ederler.
4. Allah tel oru tutanlara, hrette vermek iin, Ramazn- erfte
Cennette yer tayin eder.
5. Ramazn- erfin son gn, oru tutan mminlerin hepsini affeder.
buyurdu.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Dny sevgisi, btn
ktlklerin badr. buyurdu.
Hz. Alinin, Reslullah; mmetimden baz kimseler meydana kacak,
Eshbm ktleyeceklerdir. Bunlar, mslmanlktan ayrlacaklardr buyururken
iittiini rivyet etti.
Beyhek, Sad bin Mseyyibden haber veriyor; Sad (rahmetullahi aleyh)
buyurdu: Hz. Ali ile Medne kabristanna geldik. Hz. Ali kabirde olanlara selm verip;
Hlinizi bize bildirir misiniz? Yoksa biz mi hlimizi haber verelim? dedi. Bir ses iittik:
Ve aleykesselm y Emr-el mminn! Bizden sonra olanlar sen syle dedi. Hz. Ali de
olanlar anlatt.
Yal bin Mrreden rivyetle haber veriyor: Yal, Reslullah ile bir kabir yanna
geldi. Kabirde azb olduunu iitip, Reslullaha haber verdi. Reslullah Ben de iittim.
Sz tad ve zerine idrar sratt iin azb yaplmaktadr. buyurdu.
mm- Beyhek Delil-n-nbvve kitabnda bildiriyor ki; Eb Dcne
radyallah anh buyurdu ki: Yatyordum. Deirmen sesi gibi ve aa yapraklarnn sesi
gibi, ses duydum ve imek gibi, parlt grdm. Bam kaldrdm. Odann ortasnda,
siyah bireyin ykseldiini grdm. Elimle yokladm. Kirpi derisi gibi idi. Yzme, kvlcm
gibi eyler atmaa balad. Hemen Reslullaha sallallah aleyhi ve sellem gidip,
anlattm. Buyurdu ki; Y Eb Dcne! Allah tel, evine hayr ve bereket
versin! Kalem ve kt istedi. Aliye radyallah anh bir mektp yazdrd. Mektbu alp,
eve gtrdm. Bamn altna koyup, uyudum. Feryd eden bir ses, beni uyandrd.
Diyordu ki, Y Eb Dcne! Bu mektpla, beni yaktn. Senin sahibin, bizden elbette ok
yksektir. Bu mektbu, bizim karmzdan kaldrmaktan baka, bizim iin kurtulu yoktur.
Artk, senin ve komularnn evine gelemiyeceiz. Bu mektbun bulunduu yerlere
gelemeyiz. Ona dedim ki, sahibimden izin almadka bu mektbu kaldrmam. Cin
alamasndan, ferydndan, o gece, bana ok uzun geldi. Sabah namazn, mescidde
kldkdan sonra, cinnin szlerini anlattm. Reslullah sallallah aleyhi ve sellem buyurdu
ki; O mektbu kaldr. Yoksa, mektbun acsn, kymete kadar ekerler. (Bu
mektp, Teshl-l-menfi kitabnn sonunda vardr.
Beyhek (rahmetullahi aleyh), Muhammed bin Vasnin yle buyurduunu haber
verdi:
l, Cuma gn kendini ziyret edenleri bilir. Bir gn nceki ve bir gn sonraki
gnlerde yan Perembe ve Cumartesi gnleri de ziyret edenleri bilir.
Beyhek (rahmetullahi aleyh) anlatr: Bize hfz Abdullah haber verdi ve dedi ki:
Eb Yal, Hamza bin Muhammedden, o da Him bin Muhammedden rivyet etti.
Abdullah ibni mer (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Babam (Hz. mer) beni, Cuma gn
sabah fecir ile gne domas arasndaki vakitte, Medne ehidlerini ziyrete gtrd.
Arkasndan yrrdm. Kabristana gelince, sesini ykseltti. Selmn aleykm, bim
sabertm fe nime ukbeddr dedi. Ve aleykesselm y Abdellah diye bir ses duyduk.
Babam bana dnp: Sen mi cevap verdin? dedi. Ben, Hayr birey sylemedim dedim.
Babam elimi tutup beni sa tarafna ekti. Sonra onlara selm verdi, onlarla konutu.
Onlar da selmna karlk verdiler. Bu konuma defa tekrarland. Sonra babam, Allah
telya kr secdesi yapt.
Beyhek (rahmetullahi aleyh), Enes bin Mlikten (rahmetullahi aleyh) rivyetle,
Peygamberlerin kabirlerinde rmediini yle bildirdi: Hads-i erfte, Peygamber
efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem): Peygamberler kabirlerinde diridirler,
namaz, klarlar. buyurdular.
Beyhek (rahmetullahi aleyh), Eb Hreyreden (rahmetullahi aleyh) rivyetle
bildirdii hads-i erfte; Mminlerin okuduu salevt- erfelerin Peygamberimize
(sallallah aleyhi ve sellem) bildirildiini yle haber verdi: Her ayn ilk gecesi ve
gn, bana ok salevt okuyunuz. nk bu ikisi, sizden bana ulatrlr. Toprak,
elbette Peygamberlerin cesetlerini yemez buyurdu.
Beyhek (rahmetullahi aleyh) Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem)
duasnn ve rettii dua ile yaplan duann hemen kabul olduunu yle bildiriyor:
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) yanna bir am geldi. Gzlerinin almas iin
dua etmesini diledi. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) ona: stersen dua edeyim,
istersen sabret. Sabretmek, senin iin daha iyi olur buyurdu. Am: Dua etmeni
istiyorum. Yardm edecek kimsem yoktur, ok sklyorum deyince, Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem): yi bir abdest al! Sonra u duay oku buyurdu: Y Rabb!
nsanlara rahmet olarak gnderdiin sevgili Peygamberin ile sana tevecch
ediyor, yalvaryorum. Senden istiyorum! Y Muhammed (aleyhisselm)! Dileimin
hsl olmas iin Rabbime senin ile tevecch ediyorum. Allahm! Onu bana
efati eyle! Am bu duay okudu. Kalkt ve gz alp grerek gitti. Halfe Osman
(rahmetullahi aleyh), birinin bir dileini kabul buyurmuyordu. Bu kimse, Eshbdan Osman
bin Hanfe (rahmetullahi aleyh) gelip, yardm etmesini istedikte, ona bu duay okumasn
retti. Okuyup da, halfenin (rahmetullahi aleyh) yanna gidince, dileinin kabul
olunduunu, yine Beyhek (rahmetullahi aleyh) bildiriyor.
Beyhek (rahmetullahi aleyh) bildiriyor: Bir kyl Reslullahn (sallallah aleyhi ve
sellem) yanna gelip, yamur yamas iin dua etmesini istedi ve Senden baka
snamz yoktur. nsanlarn koacaklar yer, ancak Peygamberleridir dedi. Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) buna kar birey sylemedi. Hatt, Enes bin Mlik
(rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) hemen kalkp
minbere kt. Yamur yamas iin dua etti. Dua bitmeden yamur yamaya balad.
Beyhek (rahmetullahi aleyh), Allah telnn mmet-i Muhammede (sallallah
aleyhi ve sellem) ihsnlarndan birisininde; her biri Ben srilin Peygamberleri gibi olan
limler ve bu limlerin iinden de, her yz senede birini seerek mceddid olarak
gnderdiini ve bu mceddidlerin, slmiyeti Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem)
zamanndaki gibi tam ve doru olarak insanlara bildirdiklerini haber vermi ve
Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem): Her yz senede, bir mceddid hsl
olacaktr. buyurduunu bildirmitir. Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem)
buyurduu gibi, her yzylda bir mceddid hsl olup, dni kuvvetlendirdiler. Birinci
yzylda, mer bin Abdlazz, Meliklerin zulmlerini kaldrp, adletin esaslarn korudu.
kinci yzylda, mm- afi (rahmetullahi aleyh) mn bilgilerini aklad ve fkh
bilgilerini ayrd. nc yzylda, Ebl-Hasen Ear (rahmetullahi aleyh), Ehl-i snnet
bilgilerini ekillendirdi ve bidat sahiplerini susturdu.
Drdnc asrda, Hkim ve Beyhek ve benzerleri (r.aleyhim) hads ilminin
temellerini kurdular. Eb Hmid ve benzerleri de fkh bilgilerini yaydlar. Beinci asrda,
mm- Gazl (rahmetullahi aleyh) yeni bir r ap fkh, tasavvuf ve kelm bilgilerinin
birbirlerinden ayr eyler olmadklarn bildirdi. Altnc asrda, mm- Fahrddn-i Rz
(rahmetullahi aleyh), kelm bilgilerini yayd. mm- Nevev de fkh bilgilerini yayd.
Bylece zamanmza gelinceye kadar, her asrda bir mceddid gelerek dni kuvvetlendirdi.
Beyhek (rahmetullahi aleyh), insanlarn ileri bozulduu zaman isyn ve feryd
etmenin uygun olmayp, tvbe ve istigfr etmek lzm olduunu (uab-l-mn)
kitabnda bildirmi ve Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) Bozuk bir ii
dzeltmediiniz zaman, sabrediniz! Allah tel onu dzeltir. buyurduunu haber
vermi ve fsklar, aka gnah ileyenleri sevmemek lzm olduunu, Eb Hreyreden

rivyet ettii Fsk medh olunduu zaman, Rabbimiz gadaba gelir. hads-i erfi
ile bildirmitir.
Beyheknin (rahmetullahi aleyh) rivyetinde, mslmanlarn Peygamberimizin
(sallallah aleyhi ve sellem) kabri banda selm verince, o selm iitip ona cevap
verdiini Bir kimse bana selm verince, Allah tel, rhumu geri verir. Onun
selmna cevap veririm. hads-i erfi ile bildirmi ve mslman llerin de, byle
selm iitip selm vereni tandklarn, Bir kimse tand bir kabir yanna gelip
selm verirse, meyyit onu tanr ve selm verir. Tanmad kabrin bana gelip
selm verirse, selmna, cevap verir. hads-i erfi ile haber vermitir.
Eshb- Kirmn bykln bildirip, hepsini sevmemiz lzm olduunu;
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) Eshbm gkteki yldzlar gibidir.
Hangisine uyarsanz, hidyete kavuursunuz. hads-i erfi ile bildirmitir.
Maherde ok byk azb olacak, gne insanlara bir mzrak boyu yaklaacak,
insanlarn terleri t azlarna kadar kacaktr. Hatt kfirler bile Cennet ise Cennet,
Cehennem ise Cehennem, y Rabb bizi bu azbtan kurtar diye yalvaracaklar. Beyhek
(rahmetullahi aleyh) bunu yle haber veriyor: Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve
sellem) nsanlar harolunduklarnda, krk yl gzleri semya dikilmi olarak
dururlar. Kendilerine hibir kimse tek kelime syleyemez. Bu esnada gne
balarnn ucunda kendilerini yakar ve iyi kt herkes, ter deryas iinde kalr.
Ter t boazlarna kncaya kadar hep bu hlde kalrlar buyurdu.
Beyhek, Zilhicce aynn ilk on gnnn ok kymetli olup, bu gn ve gecelerde ok
ibdet etmek lzm geldiini, u hads-i erfler ile haber verdi. Peygamberimiz (sallallah
aleyhi ve sellem), Bu gnlerin her birindeki oru, (Zilhiccenin ilk on gn) bir yllk
oruca bedeldir. Bu on gnn her gecesini ihy, Kadr gecesini ihy ile
beraberdir.
rife gnnn orucu, bin gn oruca (nafile oruca) eittir. buyurdular.
abn aynn onbeinci (Bert) gecesinin ok kymetli bir gece olduunu da,
Beyhek (ub-l-mn) kitabnda yle bildiriyor: Emr-l-mminn Hz. Ali,
Reslullahtan (sallallah aleyhi ve sellem) bildirir. Buyurdu ki: abn- erfin
onbeinci (Bert) gecesi olunca, o geceyi ihy ediniz ve gndznde oru
tutunuz. Muhakkak ki, Allah tel, magfiret olunmak isteyen yok mudur,
magfiret edeyim, rzk isteyen yok mudur, rzk vereyim, isteyen yok mudur
vereyim buyurur. Bu hl sabaha kadar devam eder.
Eb Sad-i Hudr (rahmetullahi aleyh) haber verdi. Hz. ie buyurdu ki: abn
aynn onbeinci gecesi, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) odama girdi. st elbisesini
kard ve yataa girdi. Daha ban yasta koymadan kalkt, elbisesini giydi ve dar
kt. Ben de gayrete geldim. Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem), zevcelerinden
birisinin odasna gittiini dndm ve arkasndan ktm. Nereye gitmek istediini
renmek istiyordum. Takib ettim. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem), Bak
kabristanna gitti. Orada, mmin erkek ve kadnlara ve ehdlere magfiret ile dua etmeye
balad. Anam ve babam sana feda olsun! Sen Allah telya tattesin. Ben ise dny
arzular peindeyim dedim. Dndm odama geldim. Arkamdan Reslullah da (sallallah
aleyhi ve sellem) geldi ve: Niin byle yaptn? buyurdu. Ben Anam ve babam sana
feda olsun, bana geldin, elbiseni kardn, daha ban yasta koymadan kalktn, elbiseni
giydin. Bana gayret geldi, baka hanmlarnn yanna gideceini dndm. Ardndan
ktm ve seni Bak kabristannda dua eder hlde buldum dedim. Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem): Ey ie, Allah telnn ve Reslnn sana cevr
edeceklerinden mi korktun. Cebril (aleyhisselm) geldi ve bu gece abnn
onbeinci gecesidir; Allah tel bu gece senin mmetinden, Ben Kelb
kablesinin koyunlarnn tyleri saysnca insan Cehennemden azd eder, ama
bu gece kendine irk koana, khinlere, akrabasn ziyreti kesene, anne ve
babasna isyn edene ve iki imeye devam edene rahmet nazar ile bakmaz.
buyurdu. Sonra Ey ie! Bu geceyi ibdetle geirmem iin bana izin verir misin?
buyurdu. Ben: Elbette y Reslallah dedim. Kalkt, mbrek yzn yere koydu. Uzun
zaman secdede kald. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) dnydan gt, vefat etti
zannettim. Kalktm, onu aradm. Elimi ayann altna dokundum. Mbrek ayan
kmldatt. Anladm ki sadr, ok sevindim. Dinledim, secdede dua ediyordu. Sabah

olunca, bu dualarn, Reslullahn yannda okudum. Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem); Ey Aie! Bu kelimeleri ezberledin mi? buyurdu. Ben: Evet, ezberledim y
Reslallah dedim. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Kendin bil ve bakalarna
da ret. Bunlar bana Cebril (aleyhisselm) retti ve secdede tekrar etmemi
haber verdi buyurdular. Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu: Bu
gece (Bert gecesi), gklerin kaplar alr, melekler mminlere mjde verirler
ve ibdete tevik ederler.
abn aynn onbeinci gecesi gelince, gecesini namazla, gndzn
orula geiriniz.
mm- Beyhek, yurda dman saldrdnda kadn-erkek, gen-ihtiyr her
mslmana cihdn farz olduunu bildirmi ve Enes bin Mlikin (rahmetullahi aleyh)
yle buyurduunu haber vermitir: Eb Talha (rahmetullahi aleyh), Bere (Tevbe)
sresini okuyordu. Melen Hafif de, ar da olsanz, cihda kounuz. yet-i
kermesine gelince: Gen de, ihtiyr da olsak, Allah telnn bizi cihda ardn
gryorum! Oullarm! abuk beni hazr edin, beni, hazr edin buyurdu. ocuklar
kendisine; Allah tel sana hayrlar versin ey babamz, sen Reslullahn (sallallah
aleyhi ve sellem), Eb Bekr ve merin (r.anhm) salnda, onlarla birlikte savatn.
Brak artk da, senin yerine biz savalara katlalm dediler. Eb Talha (rahmetullahi aleyh)
Hayr, siz beni savaa hazrlayn buyurdu. Ve cihda kp bir deniz harbine katld,
denizde ehd oldu. Mslmanlar onu gmmek iin aradklar bir aday, vefatndan yedi
gn sonra buldular. Cesedi bozulmam olduu hlde defnettiler.
mm- Beyhek, Eshb- Kirmn ve din byklerinin namaz klarken dnyy,
hatt kendilerini dahi unutarak hakk namaz kldklarn ve bu namazlarn onlar ok
yksek derecelere kardn haber veriyor. Bu meyanda ok eyler zikretmitir.
Bunlardan birisi de Cbir bin Abdullahn (rahmetullahi aleyh) haber verdiidir ki, Cbir
bin Abdullahn (rahmetullahi aleyh) yle anlattn bildirdi: Reslullahn (sallallah
aleyhi ve sellem) beraberinde, Nahle mevkiinde bulunan Zt-r-Rikada savaa
katlmtk. Bu savata, mslmanlardan birisi, dman kadnlarndan birini esir ald.
Savatan sonra, slm ordusu ayrld vakit, kadnn sava srasnda orada olmayan
kocas geldi. Ona durumu anlattlar. O, kadnn intikamn alacana yemn ederek, iz
takibine kt. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bir konaklama yerinde Eshbna:
Bizi bu gece kim bekler. buyurdular. Hemen Muhacirin ve Ensrdan birer kii ileri
karak: Biz y Reslallah dediler: Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Vadi
yolunun azn tutun. buyurdular. Yol azna geldiklerinde Abbd bin Bir
(rahmetullahi aleyh), Ammr bin Ysire (rahmetullahi aleyh): Gece yarsna kadar m,
yoksa gece yarsndan sonra m nbet tutarsn? buyurdu. O da: Gece yarsndan sonra
buyurdu ve yatp uyudu. Abbd bin Bir (rahmetullahi aleyh) kalkp, namaza durdu. Bu
srada esir edilen kadnn kocas geldi. Uzaktan bir insan kararts grd. ok gemeden
bu kimsenin bir cematin nbetisi olduunu anlad. Hemen bir ok att ve onu vurdu.
Abbd bin Bir (rahmetullahi aleyh) vcduna saplanan oku karp yere koydu ve ayakta
olduu hlde namazna devam etti. Sonra adam ikinci oku att, yine isbet ettirdi. Abbd
bin Bir (rahmetullahi aleyh) bu ikinci oku da karp, yere koydu ve yine ayakta namaza
devam etti. Adam nc bir ok daha att ve isbet ettirdi. Mbrek Sahbi (rahmetullahi
aleyh) bu nc oku da karp, rk ve secde yapt. Sonra arkadan uyandrd. Ve
ona: Kalk ben yaralandm buyurdu. Ammr bin Ysir (rahmetullahi aleyh) hemen ayaa
kalkt. Adam onlarn iki kii olduklarn anlayp, oradan kat. Ammr bin Ysir, Abbd bin
Biri (rahmetullahi aleyh) kanlar iinde grnce Sbhnallah! Niin birinci ok atldnda
beni uyandrmadn diye sordu. Abbd bin Bir (rahmetullahi aleyh): Kurn- kermden
bir sre okuyordum. Onu bitirmeden, yarda brakmak istemedim. Fakat birka yara
alnca, rk ettikten sonra seni uyandrdm. Allah telya yemn ederim ki, Reslullahn
(sallallah aleyhi ve sellem) emrettii nemli bir noktay kaybetmek korkum olmasayd,
namaz ve sreyi yarda kesmemek iin lmeyi tercih ederdim buyurdu.
mm- Beyhek, ehdlere Allah telnn ok byk nimetler ihsn ettiini, Enes
bin Mlikten (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii u vka ile anlatmtr: Birisi Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) geldi ve; Y Reslallah! Ben siyah, irkin yzl ve fazla mal
olmayan bir kimseyim. Savaa katlp ehd olursam Cennete girer miyim? dedi.
Reslullah Evet, girersin buyurdu. Savan balamasyla bu kimse en n safa ilerledi

ve ehd oluncaya kadar arpt. ehd olduunda, Reslullah (sallallah aleyhi ve
sellem) baucuna geldi ve: Allah yzn gzelletirdi, kokunu ho yapt ve maln
oaltt ve devamla: Bu ehidin cbbesi altna girmek iin ekien iki hr
grdm. buyurarak, onun kavutuu dereceleri haber verdi.
Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem) mmetine olan efkat ve
merhameti, bir annenin ocuuna olan efkatinden daha ziyde idi. O Server (sallallah
aleyhi ve sellem), mircda, en sevinli ve en zntl zamanlarda da hep mmetim,
mmetim buyurmutur. Beyhek (rahmetullahi aleyh) bunun bir mislini Abbs bin
Mirdsdan (rahmetullahi aleyh) rivyetle yle bildirir: Arefe gnnn akam,
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) mmetinin affedilmesi ve onlara merhamet
edilmesi iin dua buyurdu. Reslullah bu hlde duasn ziydeletirince, Allah tel,
insanlarn birbirlerine zulmettiklerinden dolay olan gnahlar, kul haklar haricindeki
gnahlar affettiini bildirdi. O zaman Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem): Y
Rabb! Sen, zulmeden kullarna yaptklar zulmden dolay ilemi olduklar
gnahlarn yerine sevb vermeye kdirsin diye dua buyurdu. O gnn akam
Allah tel, Reslne (sallallah aleyhi ve sellem) birey bildirmedi, vahy gelmedi. Ertesi
gn Reslullah Mzdelifede tekrar dua buyurduklarnda, Allah tel: Onlar da affettim
buyurdu. Reslullah tebessm etti. Baz Sahbe-i kirm: Y Reslallah (sallallah aleyhi
ve sellem), niin glmsediniz? dediklerinde, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem),
Allahn dman olan eytana gldm: O, azz ve celil olan Allahn, mmetim
hakkndaki duam kabul ettiini renince feryd fign edip, ban topraa
vurmaya balad buyurdu.
mm- Beyhek, Allah iin atlan bir admn dahi cenb- Hak indinde kaybolmayp,
Allah telnn mutlaka onun karln vereceini haber vermitir. Bu mevzda Yahy bin
Sadin (rahmetullahi aleyh) yle anlattn bildirdi: Eb Bekr (rahmetullahi aleyh), am
cihetine ordu gndermeye karar verdi. Hz. Eb Bekr, drt blm hlindeki ordunun
kumandan Yezd bin Eb Sfynn beraberinde, orduyu uurlamak iin uzun mddet
yrd. Yezd bin Eb Sfyn, Eb Bekre (rahmetullahi aleyh): Y Emr-el-mminn, ya
sende hayvanna bin, veyahut msadenizle ben de ineyim dedi. Eb Bekr (rahmetullahi
aleyh) Ne sen in, ne de ben bineyim. Ben, Allah telnn rzs iin attm bu admlarla,
Onun mkfatna nail olmak istiyorum buyurdu.
mm- Beyhek din byklerinin hak ve hukuka nasl riyet ettiklerini ve
cmertliklerini uzun uzun anlatmtr. Bu hususta Zeyd bin Eslemin (rahmetullahi aleyh)
rivyeti yledir: Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) amcas Abbs bin
Abdlmuttalibin (rahmetullahi aleyh), Mednede, Mescid-i Nebevnin yannda bir evi
vard. Hz. mer, Abbsa (rahmetullahi aleyh) hitben: Bu evi bana sat dedi. Evi
mescide katarak, mescidin biraz daha bymesini istiyordu. Abbs bin Abdlmuttalib
(rahmetullahi aleyh), evi Hz. mere satmad. mer (rahmetullahi aleyh) bu sefer ona:
Hi olmazsa onu bana hbe et dedi. Hz. Abbs yine kabul etmeyince, bu sefer Hz. mer
O hlde, evini mescide ilve edip, sen genilet dedi. Hz. Abbs bu teklifi de kabul
etmedi. Bu sefer Hz. mer: Bu tekliflerimden birini yapmaya mecbrsun! dedi. Hz.
Abbs hibir teklifi kabul etmedi. Hz. mer O hlde bu meseleyi halletmek iin
kendimize bir hakem seelim dedi. Hakem olarak bey bin Kab (rahmetullahi aleyh)
setiler. Meseleyi ona anlattlar. bey (rahmetullahi aleyh), Hz. mere: Abbsn
(rahmetullahi aleyh) rzs olmadan, onu evinden karamazsn dedi. mer (rahmetullahi
aleyh): Verdiin bu hkm Allahn kitabna m, yoksa Reslullahn (sallallah aleyhi ve
sellem) snnetine mi uygun veriyorsun? dedi. bey (rahmetullahi aleyh), Reslullahn
snnetine uygun olarak dedi. mer (rahmetullahi aleyh), Nedir o snnet dedi. Hz. bey
(rahmetullahi aleyh). Reslullahn yle buyurduunu iittim: Hz. Davudun olu
Sleymn (aleyhisselm), Beyt-l-makdisi in ederken, rd duvarlar daha
bitmeden yklyordu. Allah tel kendisine, rzs olmayan kimsenin
arazisinde, bina in edilmemesini vahyetti. Bunun zerine Hz. mer, davy
brakt. Hz. Abbs da, evini Mescidi Nebevnin geniletilmesi iin verdi.
Sad bin Mseyyibden (rahmetullahi aleyh) gelen dier bir rivyette de yle
anlatlr: mer (rahmetullahi aleyh) ve Hz. Abbs meseleyi bey bin Kaba (rahmetullahi
aleyh) anlattklarnda, bey (rahmetullahi aleyh) yle dedi: Davudun (aleyhisselm)
olu Sleymna (aleyhisselm), Allah tel Beyt-l-makdisi in etmesini vahyetti. Bir

kimsenin arsasn satn ald. Parasn verdiinde arsa sahibi: Bana verdiin mi, yoksa
benden aldn m daha deerli? dedi. Sleymn (aleyhisselm): Senden aldm daha
deerli buyurunca adam: O hlde arsay vermiyorum dedi. Sleymn (aleyhisselm)
eskisinden daha fazla para verdi. Adam ayn sorular defa tekrar etti. Nihyet Hz.
Sleymn: Ben senin kararna gre bu arsay satn alacam. Bana hangisinin daha
kymetli olduunu sorma buyurdu. Arsay, adamn istedii onikibin kantar (bir l)
altna satn ald. Satn almadan nce aklna, acaba bu kadar para fazla m diye bir
dnce gelmiti ki, Allah tel kendisine: Eer kendi malndan vereceksen sen bilirsin,
ayet bizim rzk olarak ihsn ettiimizden vereceksen, o ne demise onu ver diye
vahyetti. Hz. Sleymn yle yapt. Ben de Abbsn (rahmetullahi aleyh) rzs olmadan
evinin alnamyacana karar veriyorum dedi. Bunun zerine Hz. Abbs: O hlde ben de
evimi, sadaka-i criye olarak mslmanlara veriyorum dedi.
mm- Beyhek, istirenin mhim bir snnet olduunu, akll ve dinini bilen bir
kimse ile istire etmekte byk bereket olduunu bildirmitir. Bykler bu mhim
snneti hi bir zaman terk etmemilerdir. bn-i Srn anlatyor: Hz. mer istiresiz i
yapmaz, hatt bazan uygun olan kadnlarla bile istire ederdi.
Hrise bin Mudarrib anlatyor: mer bin Hattb (rahmetullahi aleyh) bize u
mektbu yazd: Size kumandan olarak Ammr bin Ysiri, ona yardmc ve ayn zamanda
muallim olarak da Abdullah bin Mesdu gnderdim. Bunlar, Bedire itirk eden
Muhammedin (sallallah aleyhi ve sellem) Eshbnn en sekinleridir. Bilmediklerinizi
bunlardan renin. Bunlara tbi olun. Abdullah bana da lzmken, onu size gndermeyi
tercih ettim.
mm- Beyhek, mslmanlarn emirlerine, balarnda bulunan kimselere kar
gelmeyip, gayet edepli davranmalar lzm geldiini bildiriyor. Zeyd bin Vehbden rivyetle
anlatyor: Huzeyfetbn-l-Yemn (rahmetullahi aleyh) hayatta iken bir zt, Huzeyfenin
bulunduu vilyetin vlisine, bir meseleden dolay kar kt. Bu kar kan zt, cmiye
geldi. Saflar yararak Huzeyfenin oturduu halkann yanna vard. Ve: Ey Reslullahn
arkada! Sen iyiyi emredip, ktden (mnkerden) sakndrmyor musun dedi. Huzeyfe
(rahmetullahi aleyh) ban kaldrd. Bu szlerle neyi kastettiini anlad. Kendisine: yiyi
emredip, kty yasaklamak gzeldir. Fakat, vliye silh ekmek (kar gelmek),
Reslullahn snnetinden deildir. dedi.
Ziyad bin Kseyb el-Adev anlatyor: Abdullah bin mir halka hitb ederken ince
kumalardan elbiseler giyer, salarn tarard. Birgn yine namaz kldrd ve evine gitti.
Eb Bekre de, minberin yannda oturuyordu. Bu srada Mirds (Eb Bill): Vliye, halkn
efendisine bakn. nce kumalardan elbiseler giyerek fsklara benziyor dedi. Bunu duyan
Eb Bekre, olu Usayleaya Bana Mirds ar dedi. Usaylea, Mirds ard, Eb
Bekre, Mirdsa: Biraz nce vli hakknda sylediklerini iittim. Reslullahn da u
mbrek szlerini iitmitim: Kim vliye saygl davranrsa, Allah tel ona
ltfta bulunur. Kim de, mirine sayg gstermezse, Allahn gazbna urar.
dedi.
Beyhek (rahmetullahi aleyh) bildiriyor: Hz. merin mslmanlara nasihati:
Banza, kulaklar ve burnu kesik, Habeli bir kle de emir tayin edilse, onu dinleyin ve
itat edin. Eziyet ederse, sabredin. Birey emrederse, itat edin. Sizi baz eylerden
mahrm ederse, size zulmederse yine sabredin. ayet dinde bir takm tasarruflar
yaparak, baz eylere mni olursa, dinim uruna canm feda olsun deyin ve cematten
ayrlmayn buyurdu.
sm bin Muhammedin babas anlatyor: Birisi Abdullah bin mere; Biz
idrecilerimizin yannda hak ve hakkatin hlfna bir takm eyler sylyoruz. Yanlarndan
ayrlnca da tam aksini konuuyoruz dedi. Abdullah: Biz, Reslullah zamannda byle
davranlar, mnfklk sayardk dedi.
Beyhek, Alkame bin Vakksdan rivyet etti. Alkame hid olduu bir hdiseyi
yle anlatt: Bo dolaan bir kimse, idrecilerin huzruna giriyor, onlar gldryordu.
Dedem, bu zta; Yazklar olsun sana! Niin bunlarn yanna giriyor ve gldryorsun?
Ben, Reslullahn arkada, Bill bin Hris-il-Mzennin, Reslullahn u szlerini rivyet
ettiini iittim: (Bir kul, Allah telnn houna giden eyleri konuursa, yarn
Rabbine kavutuu gnde, Allah tel kendisinden rz olur. Bir kul da, Allahn
houna gitmeyen eyler konuursa, o kul, Rabbinin huzruna geldii gnde,

Onun gazbna urar) dedi.
mm- Beyhek, mslmanlarn banda bulunan kimselerin, mslmanlarn
dertleriyle dertlenmesi lzm geldiini bildiriyor. Esved bin Yezdden rivyetle anlatyor:
mer bin Hattb (rahmetullahi aleyh) gelen heyetlere, vlileri hakknda: Hastalar
ziyret ediyor mu? Klelerin ihtiycn gryor mu? craat nasl? Kimlerle gryor?
gibi sorular sorard. Eer bu hasletlerden bir tanesi hussunda menfi bir ey sylerse, o
vliyi azlederdi. Yine Hz. mer, vlilerin, mslmanlarn banda olan kimselerin, ok
efkat ve merhametli olmasna dikkat ederdi.
Hz. mer, Esedoullarndan birini bir ie memur etmek istedi. Bu zt, memuriyet
belgesini almaya geldiinde, Hz. mer, yanna gelen ocuunu pp seviyordu. Bu zt:
ocuk da sevilir mi? Vallahi ben imdiye kadar hibir ocuu pp sevmedim dedi. Hz.
mer Senin insanlara kar merhametin yok buyurdu ve elinden belgesini alp yrtt. Bir
daha da o kimseye vazfe vermedi.
mm- Beyhek, Eshb- Kirmn kul hakkna ok dikkat ettiklerini, Abdullah bin
Amr bin sdan rivyetle yle anlatyor: Hz. Eb Bekr Sddk, bir Cuma gn ayaa
kalkt: Yarn sabah, zekt develerini getirin, taksim edeceim. Kimse msade almadan
yanmza gelmesin buyurdu. Bir kadn da kocasna: Bu yular al. Belki Allah, bugn bize
bir deve verir dedi. Bu adam geldii zaman Hz. Eb Bekr ile Hz. mer develerin yanna
gidiyordu. O da onlarla beraber develerin yanna vard. Hz. Eb Bekr dnerek: Niin
yanmza geldin? diye sordu. Elinden yular ald ve oradan gitmesini syledi. Hz. Eb
Bekr, develerin taksim iini bitirince, adam artp, ald yular geri verdi. Oradan geri
evirdii iin de hakkn hell etmesini istedi ve Hakkn al dedi. Hz. mer: Devlet
resinin zr dilemesini det hline getirme dedi. Hz. Eb Bekr; Yarn kymette, Allahn
huzrunda kim beni kurtarabilir? dedi. Hz. mer de; Onun gnln al dedi. Hz. Eb
Bekr klesine, bir deve ve takmlarn, bir kadife kuma paras, bir de be dinr
getirmesini emretti. Bunlarla o ztn gnln ald ve helllat!
mm- Beyhek, mslmann her eyden kymetli olduunu ve mslmana hsn-i
zan etmek lzm geldiini bildirirken, Zeyd bin Vehbden (rahmetullahi aleyh) rivyetle
yle anlatyor: Birgn Hz. mer halifeyken, elleri kulaklarnda mddna hayr m?
imddna hayr m? diye bararak kt. Eshb Ne var, ne olmu? diye sorunca birisi:
Vlilerinden birisinden bir posta geldi. slm ordusu bir nehirden geememi, sal da
bulamamlar. Kumandan, bana nehrin derinliini bilen bir adam bulun, demi. Kendisine
bir ihtiyr getirilmi. Adam, mevsim souk olduu iin suya girmekten ekiniyorum
demi. Kumandan, adam zorla suya itmi. Souktan yen adam da, nerdesin mer?
diye barmaya balam ve boulmu. Kumandan, durumu Hz. mere yazm dedi.
Daha sonra da kumandan geldi. Hz. mer birka gn onunla konumad. Hz. mer gelen
kumandana: Kanna girdiin mslmann kabahati ne idi? diye sordu. Kumandan: Ey
mminlerin emri! Onu kastl olarak ldrmedik. Nehri geecek birey bulamaynca,
suyun derinliini renmek istedik. nk u, u topraklar fethetmitik, gememiz
lzmd deyince, Hz. mer: Bir mslman, bence, getirdiin her eyden, fethettiin
topraklardan daha nemlidir. Eer, det olacandan korkmasam seni en ar ceza ile
cezalandrrdm. Bu ztn ailesine git, diyetini ver. Haydi k seni grmek istemiyorum
buyurdu.
Hz. mer herkesin hakkn verir, zulme asla msade etmez, zengin-fkir, nfzlugarb ayrd etmez, haklnn hakkn mutlaka verirdi. Cerr (rahmetullahi aleyh) anlatyor:
Eb Msnn kumandasndaki ordu, bir miktar ganimet ele geirdi. Eb Ms, herkese
hakkn tam olarak verirken, bir tanesine payn eksik verdi. Adam da, paynn tamamn
almakta srar etti. Bunun zerine Eb Ms ona, yirmi krba vurdu ve san kesti. Adam
da kesilen san toplayp cebine koydu ve Hz. mere gitti. Hz. merin yanna varnca,
salarn cebinden kararak, nne brakt. Hz. mer Neyin var? diye sordu. Adam da
hdiseyi olduu gibi anlatt. Olanlar dinleyen Hz. mer, Eb Msya u mektbu yazd:
Selmn aleykm!... Falan olu falan bana bir hdise anlatt. Eer bu ii halkn nnde
yapmsan, sen de halkn nne otur, bu adam senden hakkn alsn (20 krba vurup
san kessin). ayet, bunu tenha bir yerde yapmsan, tenha bir yere otur, bylece
senden hakkn alsn. Mektp, Eb Msya verildii zaman, Eb Ms ksas iin oturdu.
Bunu gren adam: Allah rzs iin onu affettim dedi.
Sveyd bin Gafeleden rivyetle de yle anlatyor: Hz. mer ama geldiinde,
yanna ehl-i kitaptan bir adam, bir Yahudi geldi ve: Ey mminlerin emri! Bir mslman
beni bu hle getirdi dedi. (Dvlm, yaralanm ve ba yarlm bir haldeydi.) Hz. mer
bu hdiseye ok zld. Suheybe (rahmetullahi aleyh) Git, onu bu hle getireni bul,
getir dedi. Suheyb, bu adam dvp, ban yaralyann Avf bin Mlik el-Ece olduunu
grnce, ona: mer (rahmetullahi aleyh) bu hdiseye ok zld. Muz bin Cebeli
(rahmetullahi aleyh) yanna al, yle git, senin nmna o konusun. nk, senin hdiseyi
tam anlatamamandan korkuyorum dedi. Hz. mer, namaz kldrdktan sonra: Suheyb
nerede? Adam getirdi mi? dedi. Suheyb: Evet diye cevap verdi. Avf bin Mlik, Hz.
Muz getirmi ve hdiseyi de ona anlatmt. Muz (rahmetullahi aleyh): Ey mminlerin
emri, istediin adam Avf bin Mliktir. Onu dinlemeden herhangi bir ey yapma! dedi.
Hz. mer: Onunla senin ne mnsebetin var? dedi. Bunun zerine Avf: Ey mminlerin
emri, bu adam, merkebinin zerinde, iine gitmekte olan mslman bir kadnn peini
takib ederken grdm. Hayvann kadn drmesi iin, eee bir eyler drtyordu.
Kadn byle dremeyince, itti. Kadn der dmez de ona saldrd. Bu adam bu hle
getirmemin sebebi budur dedi. Hz. mer O hlde, o kadn getir. Bu szlerini
dorulasn dedi. Avf, o kadnn evine gitti. Bu kadnn babas ve kocas Biz, yaknmzn
aybnn ortaya kmasn istemeyiz dediler. Kadn ise: Vallahi ben onunla gideceim
dedi. Kadnn babas ve kocas ise: O hlde biz gidip durumu anlatacaz dediler. Hz.
mere gelip, Avf in anlattklarnn aynsn anlattlar. Hz. mer, bu Yahudinin
cezalandrlmasn emretti. Bu, sizinle yaptmz anlamann icbdr buyurdu. Sonra
da:
Ey insanlar! Muhammed (sallallah aleyhi ve sellem) ile yaptnz, anlamay
bozmayn. Allahtan korkun. Kim bu anlamaya riayetsizlik ederse, onun dokunulmazl
kaldrlr. dedi.
mm- Beyheknin rivyetinde; Ksm bin Eb Bezze yle anlatyor: amda, bir
mslman, bir zimmyi ldrd. Hdise, Eb Ubeyde bin Cerrha aksedince, Eb Ubeyde,
durumu Hz. mere bildirdi. Hz. mer kendisine u cevb verdi: Eer o mslman,
bunu itiyat (alkanlk) hline getirmise, meydana kar, boynunu vur. ayet kazaen
olmu bir hdise ise, maktuln ailesine drtbin dinar diyet vermesine hkmet.
nsanlarn stnlklerinin yalnz takv ile olduunu bildiren Beyhek (rahmetullahi
aleyh), Hz. Alinin karlat u hdiseyi anlatyor: Hz. Aliye, kendisinden bireyler
isteyen iki kadn geldi. Birisi Arab, dieri de criyesi idi. Hz. Ali, bunlarn her birine birer
kr (l birimi) yiyecek, krkar dirhem de para verilmesini emretti. nce criyeninkiler
verildi ve gitti. Arab kadn: Ey mminlerin emri, ben Arab, o kle olduu hlde, bana
da, ona verdiin kadar veriyorsun! dedi. Hz. Ali de: Ben azz ve cell olan Allahn
kitabn inceledim. Orada Hz. smilin torunlarnn, Hz. shk torunlarna herhangi bir
stnlnn olduunu grmedim dedi.
mm- Beyhek, bir kimsenin yapt ktlk sebebiyle, doru hkmden vz
geilemiyeceini bildirerek, Abdullah ibni merden (rahmetullahi aleyh) rivyetle
anlatyor: Abdullah bin Revha her sene Haybere gelir, Hayber mahslnn takdrini
yaparak, onlarn verecekleri vergileri ve zektlar (uur) tesbit eder, sonra da, vergilerini
onlardan alrd. Hayberliler, Abdullah bin Revhaya, mallarna fazla vergi takdir etmemesi
iin, rvet teklif ettiler. Bunu gren Abdullah bin Revha (rahmetullahi aleyh): Ey
Allahn dmanlar! Bana haram m yedireceksiniz? Vallahi ben, en ok sevdiim insann
(Reslullahn) yanndan geldim. Maymunlar ve domuzlar, bana sizden daha sevimlidir.
Size olan kinim ve Reslullaha olan sevgim, beni size adletsizlik etmeye
sevketmiyecektir dedi. Bu szler zerine onlar Bylelerinin yz suyu hrmetine, gkler
ve yer ayakta durmaktadr dediler.
Allah telnn insanlara ok byk mesliyet verdiini bildiren mm- Beyhek,
Peygamberlerden sonra insanlarn en stn Hz. Eb Bekrin bir hlini yle anlatr: Hz.
Eb Bekr, bir aaca konmu bir ku grd. Kua: Ne mutlu sana, ey ku! Vallahi ben de
senin gibi olmak isterdim. Aaca konar, meyvesinden yer, sonra uarsn. Ne hesaba
ekileceksin, ne de cezaya arptrlacaksn... Vallahi yolun kenarnda bir aa olmak
isterdim. Deve gelerek yapraklarm toplar, azna gtrr. iner, yutar, sonra da dar
karrd. Keke insan olmasaydm! Vallahi koyun olmay ne kadar isterdim. Sahibim beni
besler, yeteri kadar geliip semiz olduum zaman beni keserler, bir param kzartrlar, bir
param kuruturlar, sonra beni yerlerdi. Keke insan olarak yaratlmasaydm. derdi.
mm- Beyhek, Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem) yannda dnyalk
birey saklamayp, varn younu, her eyini Allah yoluna harcadn bildiriyor. Ali
(rahmetullahi aleyh) diyor ki: Hz. mer, bir gn ganimet mallarn taksim ettikten sonra,
bir miktar daha artnca, evresindekilere: Bu artan ksm ne yapalm? diye sordu.
Onlarda: Y Emr-el-mminn, biz seni megul ettik. Ne ailene bakabildin, ne sanatnla,
ne de ticretinle uraabildin. O artan ksm da senin olsun dediler. O zaman mer bin
Hattb bana dnerek: Sen ne diyorsun? diye fikrimi sordu. Ben de: Onlar sylediler
ya dedim. Bir de sen syle dedi. Ben de: Bu maln senin olmadn biliyorsun.
yleyken niye daha istire yapyorsun. Hatrlyor musun, Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) seni zekt toplamak iin gndermiti. Sen de Abbs bin
Abdlmuttalibe gittin. O ise zektn sana vermedi. Sen de zlmtn. O zaman sen
bana: Haydi Peygamber efendimize (sallallah aleyhi ve sellem) gidelim de, Hz. Abbsn
yaptn anlatalm dedin. Peygamber efendimizin yanna gittik, onu zgn bulunca geri
dndk. Ertesi gn tekrar gittik. Bu defa da sevinli bulduk. Sen o zaman, Abbsn sana
yaptn syledin. Reslullah da sana Bilmiyor musun, kiinin amcas, babas
gibidir. buyurmutu, sonra Reslullaha ilk gnk znts ve ikinci gnk neesinin
sebebini sormutuk da bize, lk gn siz geldiinizde, benim yanmda iki dinr
sadaka vard. Onlar datamamtm. Grdnz znt bunun iindi. kinci
gn ise, onlar yerlerine gnderdiimde sevinliydim buyurmutu. Hz. mer Evet
doru syledin. Vallahi, dnyda da, hrette de sana mteekkir kalacam. buyurdu.
Hz. mer, en zayf insanlarn hakkna dahi riyet eder, kimsesiz ve fakirleri gzetir
ve bir vazfe verirken o ie en lyk kimseyi semeye alrd. Beyhek yle bildiriyor:
Birgn le vakti, Hz. mer bin Hattb, bir aa glgesinde otururken bir kyl
kadn kageldi. Hz. merin oradaki insanlar arasnda olduunu tahmin etti ve yanna
gelerek: Ben bire bir kadnm, ocuklarm da var. Mminlerin emri mer bin Hattb,
Muhammed bin Meslemeyi zekt memuru tayin etmiti. Fakat o bize birey vermedi. Ne
olur ona syle de, bize de versin dedi. Hz. mer klesi Yerfei ararak, gidip
Muhammed bin Meslemeyi armasn syledi. Kadn, Hz. mere: Eer sen de benimle
gelirsen, o, ihtiycmz grr dedi. Hz. mer ise: Merak etme, o iini grr diye cevap
verdi. Az sonra Yerfe, Muhammed bin Mesleme ile geldi. Muhammed bin Mesleme,
mminlerin emri Hz. merin yanna gelince: Esselm aleykm y Emr-el-mminn
dedi. Kadn onu grnce utand. Hz. mer Sizin en iyinizi seme hussunda btn
gcm sarfettim. Allah tel, bu yaptn sana sorarsa ne cevap vereceksin? diye
Muhammed bin Meslemeye sorunca, Muhmmed bin Mesleme alamaya balad. Hz.
mer devamla: Allah tel bize Peygamberini gnderdi. Biz de Onu tasdik ederek Ona
uyduk. O, Allahn emrettii ekilde hareket etti. Allah tel rhunu alncaya kadar,
zekt, yoksullara verdi. Sonra Allah tel Eb Bekri halfe seti. O da, rhunu teslim
edinceye kadar, Allah telnn emrettii ekilde alt. Sonra Allah tel beni seti. Ben
de sizin en iyinizi semek iin btn gcm sarfettim. Eer seni tekrar gnderirsem, ona
bu seneki ve geen seneki alacan ver. Bilmiyorum, belki de seni gndermem dedi.
Sonra kadna bir deve, ayrca un ve ya verilmesini emretti, ve; Bunu al. Biz Haybere
gidiyoruz. Hayberde bizimle karlancaya kadar, bu sana yeter dedi.
Haybere gelince Hz. mer o kadna iki deve daha verilmesini emretti ve Bunu al,
Muhammed bin Mesleme gelinceye kadar bunlar senin ihtiycn giderir. Ben ona, bu
seneki ve geen seneki zekttan sana deni vermesini emrettim. buyurdu.
Abdullah el-Hurnden: Halebde, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem)
mezzini Bille rastladm. Y Bill! Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) nasl
elindekini verdiini, dattn bana anlat dedim. O yle dedi:
Peygamber oluundan vefatna kadar, dataca hereyini bakasna ben
verirdim. Ona bir mslman geldiinde, Peygamber efendimiz onun yoksul olduunu
anlarsa, bana emreder, ben de gider, bor bulur, yiyecek ve giyecek bireyler alr, o
adama verirdim. Birgn bir mrik bana: Y Bill! ok zenginim, bakasndan bor
alacana benden al dedi. Ben de ondan bor almaya baladm. Gnlerden birgn, ben
abdest alp, ezan okumak iin kalktmda, bana bor para veren mriin, bir grup
tccrn arasnda bana doru geldiini grdm. Mrik beni grnce: Ey Habeli diye
seslendi. Ask suratla karma dikildi ve bana ok ar szler syledi. Sonra da: Borcun
mddetinin dolmasna ne kadar var? dedi. Az bir zaman kald dedim. Sadece drt gn
kald. Vakti dolunca mutlaka alacam. Ben bu paray ne senin, ne de efendinin erefi
ykselsin diye verdim. Nasl olsa, deyemezsin de bana kle olursun diye verdim. O
zaman ben sana, daha nce yaptn gibi koyunlarm otlatrrm dedi.
Bunu duyunca, herkes gibi ok zldm. Gidip ezan okudum. Yats namazn
kldk. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) namazdan sonra ailelerinin yanna dndler.
Ben kendisiyle grmek iin msade istedim. zin verdiler. eri girince:
Y Reslallah! Anam-babam sana feda olsun! Kendisinden bor para aldm
sylediim o mrik, bana yle, yle syledi. Senin de, benim de yanmda deyecek
paramz yok. O ise, beni rezil etti. zin ver de, Allah tel, Reslne benim borcumu
deyecek rzk verinceye kadar, slm kabul eden kablelerden birine gidip saklanaym.
Yoksa o adam beni kle yapacak. dedim. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) izin
verdi. Oradan ktm. Evime geldim. Klcm, mzram ve harbemi aldm. Ayakkablarm
da omuzuma astm. Sonra evden kp yrmeye baladm. Bir mddet sonra uyku
bastrd, uyumamak iin kendimi zorladm. Ortalk iyice kararnca, uyudum. Sabahn ilk
klaryla uyandm ve yoluma devam etmek iin kalktmda, birisinin bana seslendiini
duydum. O: Ey Bill! Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) seni aryor dedi. Bunun
zerine dndm. Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem) yanna geldim. Daha
Reslullahn yanna girmeden, zerleri ykl drt deve grdm. Reslullahn yanna
girmek iin izin istedim. eri girince Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) Mjde y
Bill! Allah tel borcunu demen iin rzk gnderdi. dedi. Bunu duyunca Allaha
hamdettim. Avludaki drt deveyi grdn m? buyurdu. Evet dedim.
zerindekilerle beraber onlar senindir. Yiyecek ve giyecek ne varsa, hepsini
Fedek emri gndermi, Onlar al ve borcunu de. buyurdu. Dedii gibi yapp
yklerini indirdim. Sonra develere yem verdim. Daha sonra sabah ezann okumaa
gittim. Namaz klnca Bki mevkiine ktm. Elimi kulama koyup; Kimin Reslullahtan
(sallallah aleyhi ve sellem) alaca varsa gelsin diye nid ettim. Reslullahn (sallallah
aleyhi ve sellem) ve benim aldm btn borlar bitinceye kadar dattm. Btn borlar
bitti. stelik birbuuk veya iki dinr kald. Daha sonra mescide gittim. Gn hayli
ilerlemiti. Baktm, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) mescidde yalnz bana
oturuyor. Selm verdim. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) bana: Ne yaptn? diye
sordu. Allahn izniyle, Reslullahn btn borcunu dedim. Hibir bor kalmad dedim.
Birey artt m? diye sordu. Evet, iki dinar dedim. Haydi, beni onlardan da
kurtar. Onlar da vermedike, ailelerimden kimsenin yanna girmeyeceim
buyurdu. ki dinr verecek kimse gelmediinden, Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem)
sabaha kadar mescidde kald. kinci gn de kimse gelmediinden, Reslullah (sallallah
aleyhi ve sellem) yine mescidde kald. kinci gnn akamna doru iki adam geldi. Ben,
bu iki dinrla hemen onlara yiyecek ve giyecek aldm. Yats namazn klnca, Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) beni ard ve: Ne yaptn? dedi. Allah tel seni
onlardan kurtard dedim. Bunun zerine. Allah ekber! Allah ekber! diye tekbr
getirdi. Onlar infk edemeden lme korkusundan kurtulduu iin de Allah telya
hamdetti. Beraberce mescidden dar ktk. Zevcelerinin herbirinin yanna urayp selm
verdi, hl ve hatr sordu. Bill-i Habe (rahmetullahi aleyh) te bana sorduun eyin
cevb. buyurdu.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)

Mifth-s-sede; cild-2, sh. 143, 557
BRN:
Fen ilminde devrinin en by olan bir slm limi. Eserlerindeki yksek fen
bilgileri, kendinden sekiz asr sonra gelen fen limlerini dahi hayretlerde brakm ve
bugnk fennin mimrlarnn rehberi olmutur. Trk olan Brnnin ismi, Muhammed bin
Ahmed el-Birn el-Harizm olup, knyesi Eb Reyhndr. Daha ok Brn diye tannr.
Dima El-std lakb ile anlmtr. Akl ve nakl ilimlerde, o zamanda yetien en byk
smlardandr. Sdece slm leminde deil, dnynn hemen her tarafnda tannm,
kendisinden hurmetle bahsedilmitir. Brn 362 (m. 973) senesinde Zilhicce aynn 3.
gn Kasda (Bugn ran snrlar iinde bulunan ve h Abbs- vel denilen yerde)
dodu. 441 (m. 1049)da Gaznede vefat etti. Brn, kk yalarda iken babasn
kaybetti. ok zor artlar altnda yetiti. Annesi odun satarak geimlerini temin ederdi.
Harezmin yerli Trklerinden idi. Ana dili Trke olup, eserlerinde kulland Arab ve Fris
dillerini sonradan renmitir. Daha ocuk yata iken stn kabiliyeti ve keskin zeks ile
dikkatleri zerine ekti. Harizmah hnedannda mehr lim ve matematiki, Eb Nasr
Mensr bin Ali bin Irak, Brnyi himyesine ald. Kendisine nakl ve akl ilimleri retti.
Brnnin saray ile olan mnsebeti ve hkmet erknna olan yaknl buradan
gelmektedir. eitli sebeblerle deiik memleketlerde bulundu. Buralarda grt
limlerden ilim rendi. Astronomi ilmine kar merak sebebiyle, rasathne almalar
yapt. Bylece elde ettii geni astronomi bilgisini, kitaplar hlinde insanln hizmetine
sundu. O zamanda yaayan bn-i Sina ile grt. Aralarnda, fizik ve astronomi ile
alkal olarak ilm mnzaralar oldu. bn-i Sinann bozuk dncelerini red ve tenkid
ederken, onun fevkalde zek, kurnaz, fakat ok yanl felsef grlere saplanm
olduunu bildirdi. Brn, Sultn Gazneli Mahmd zamannda Gaznede bulundu. Sultn
tarafndan ok itibar grd. Sarayda eitli vazfeler yapt. Gaznelilerin himyesine girdii
srada 44 yalarndayd. Sultn Gazneli Mahmdun Hindistan seferinde, sultann
badanman ve hazne genel mdr olarak bulundu. Sultn Gazneli Mahmd Hn,
Brn iin Saraymzn en deerli hazinesidir. derdi. Bu byk slm kahramannn
Hindistan fethetmesinden sonra, onun yardm ve teviki ile, Hindistann Nendene ehri
civrnda eitli ilm almalar yapt. Uzun ve yorucu hesaplar, aratrmalar neticesinde,
yer kresinin apn hesaplad. Ayrca Hindlilerin rf ve detlerini inceledi. Hindistanda
konuulan ve o zaman ilk defa grameri yazlp, tesbit edilmi olan Sanskritce dilini
rendi. Hindistandaki almalarn tamamladktan sonra Gazneye dnd. Sultn
Mahmd Hnn olu Mesd ve torunu Mevdd zamanlarnda, Brniye ok deer verildi.
Aratrma ve almalar iin hem imkn hazrladlar. Hem de yardm edip destek oldular.
Bu imkn ve frsatlar ok iyi deerlendiren Brn, sk bir alma ile ok hizmetlerin
yaplmasna sebep oldu. ok ilim rendi. Herbirinde ilm eserler telf edecek kadar Arab
ve Fris bildiinden baka, brnice, Rumca, Srynce, Yunanca ve Sanksriteyi ana dili
gibi rendi. slmiyete ballkta ok hassas davranr, btn ilerinin slmiyete uygun
olmasna ok dikkat ederdi. Yazm olduu eserlerine Besmele ile, Allah telya hamd,
Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) salevt ile ve btn mslmanlara dua ederek
balamas ve bu ekilde bitirmesi buna hiddir. Felsefe ile ve bozuk frkalarla irtibt
olmamtr.
Kendisinin, Harizmde iken Eshb- Kirm dman olduuna dir sylenenler
aslszdr. Brn, Eshb- Kirm dman olmad gibi, Eshb- Kirm dmanlarnn,
slm dnyasn kartrmak yolundaki gayretlerinin boa km olmasndan
memnuniyetini, ihtiyrlnda olduu gibi, genliinde yazm olduu eserlerde dahi
belirtmitir. Bilhassa btl itikdlar ile dima mcdele etmi ve onlar tecrbeye ekerek
yanllklarn isbt etmitir.
Brn, trih hdiselerini iktisdi sebepler ile izh etmi ve iktisad trihin esaslarn
izmitir. Hakk bir mslman olan Brn, Trklerin slmiyeti kabul etmeleri neticesinde
bu medeniyetin ok geni sahalara yaylm olmasndan dolay insanln, bilhassa ilmin
byk kazanlar elde ettiini beyn etmitir.
lm eserlerinde yetler ve hadsler zikretmesi, kendisinin yalnz Kurn- kerm ve
hadsdeki vukfunu deil, Kurn- kerme ve samim olarak sevdii ve sayd
Peygamberimize olan balln da gsterir. bdet hussunda ok dikkatli davranan
Brn, taharet (temizlik) artn her frsatta meth etmi, iki ve kumarn, zaten ksa olan
mrn kymeti hakknda Allah telnn Kurn- kermde bildirdiklerini idrkten ciz
insanlarn ii olduunu belirtmitir.
ehirlerin, meridyen ve paralellerini ilim nmna tesbit ederken, kendisini
mslmanlarn kranna ve Allah telnn rzsna kavuturacak bir i yapm sayarak,
bundan mutluluk duyduunu, mnl mslman sfat ile anlatmtr.
Brn, ekseri slm limleri gibi birok ilimleri okumu ve incelemitir. Bu ilimler
arasnda tp bulunduu gibi, fizik, matematik, astronomi, kronoloji ve metrolojide (ller
ilminde) pek byk ihtisas ve meharet gstermitir. Bu muhtelif ilimlere dir 1037
senesine kadar 113 eser yazmtr. 1037 senesinden sonra, yaad 12 sene zarfnda, 83
eser telf etmitir.
Brn, Crcanda bulunduu srada, mehr eseri El-sr-l-bkyye anil-kurnil-hliyyeyi Arabca olarak telf ve orann hkmdr Kbs bin Vagre ithaf etmitir. Bu
eser ngilizceye 1878-79 senesinde tercme edilerek neredilmi, 1923 senesinde ise
tekrar baslmtr. Btn eski milletlerin kronolojiye it malmtn ve bayram gnlerini
v.s. bildiren ve ayn zamanda astronomiden bahseden bu eserde Brn, Gnein hareketi
hakknda muhtelif grlerini bildirmitir. Daha sonra, Tahkku m lil-Hind adl, bugn
bile klsik saylan eserini yazmtr. 1887de ngilizceye tercme edilen bu eser, 1910da
tekrar baslmtr. Eserde Hindistann din, ilim ve corafyas hakknda bilgiler mevcttur.
Sanskriteden Arabcaya tercme ettii Patanjal isimli bir kitab da vardr.
Matematik ve astronomiye dir aratrmalar ve bulular pekoktur. Yazd
kitaplarn nshalar genellikle ktphnelerde bulunmaktadr. Kitbu istihrcil-evtr fiddira adl bir eseri vardr ki, 1910da Almancaya tercme edilmitir. Kitbu tastih-issuver ve tebtih-el-kuvar isimli dier bir astronomi eseri de, 1922de Almancaya tercme
edilmitir.
Brn, matematik, bilhassa astronomi ve corafyaya it incelemelerini 1029da
yazd Kitb-ut-tefhm f evili sanat-it-tenciminde ve 1030da tamamlad El-Knn
el-Mesd fil-heyeti ven-ncm ismindeki eserinde zetlemitir. Et-Tefhm adl kitab
sul-cevap tarznda hazrlanm kltr trihine it pekok meseleleri aydnlatan Arabca
bir eserdir. Astronomik corafya demek olan, El-Knn-l-Mesd ise, Brnnin en
byk eseridir. Bu eseri cidd ehemmiyeti hiz bir matematik ansiklopedisi mahiyetinde
olup, birok yenilikleri ve keifleri ihtiv etmektedir.
Gaznede kendi eli ile, 1025de yazd tek nshas Ftih Ktphnesinde bulunan
matematik corafyann inceleme metoduna it Tahdd-u nihyet-il-emkn li-tashh-ilmeskn adl eserinde, Harizm, Hindistan ve Afganistanda yapt rasadlar ile jeoloji ve
jeodeziye it meselelerden bahsetmektedir.
Brnnin dorudan doruya fizik ve tabiata dir olan eserlerine gelince; bunlardan
relatif (izfi) arlklarn dikkate deer derecede doruya yakn tayinine, Dnynn enlem
ve boylamna, Gne ve Ayn hareketine, usturlab imline, akam karanl ve Ay
tutulmas esnasnda meydana gelen med ve cezir hdiselerine, deniz suyundan tuzun
retimine ve bitkilerde geerli baz kanunlara (mesel, ieklerdeki yapraklarn adedi
gibi.) dir olanlar bilhassa kayda deerdir.
Kitb-l-cemhir f marifet-il-cevhir adl eseri, kymetli talar ve mdenlerden
bahseden kitaptr. Brn relatif (izfi) arlklar mahrt let dedii ve en eski piknometre
diyebileceimiz bir let vastasyla tayin etmekte idi. Brnnin scak su ile souk su
arasndaki arlk farkn, daha o vakit 0,041677 olarak tesbite muvaffak olduunu
sylersek, kendisinin ne mhir bir ilim adam olduunu ifde etmi oluruz. Altnn,
zmrdn, kuvarsn relatif arlklarn, Brn daha o zamanlar tayin etmitir.
Brn, baz cisimlerin younluklarn aadaki ekilde tesbit etmitir. Bu tesbit
edilen deerlerle, bugn tesbit edilen deerlerin aa yukar ayn olduu grlmektedir.
Bu deerlere gre:
Maddenin cinsi
Altn
Civa
Kurun
11.40
Bakr
Pirin
Birnye gre
19.26
13.74
11.35
8.92
8.67
Bugnk deere gre

19.26
13.59
8.85
8.40
Demir
Kalay
7.82
7.22
7.79
7.29
Brnnin tp ve eczacla dir 1050 senesinde (80 yalarnda iken) tamamlad

Kitb-s-Saydal adl eseri bulunmaktadr.
Bu kitabnda illarn ve otlarn isimlerini Arabca, Farsa, Yunanca, Sryanice,
Sanskrit dilinde, bazan Hindin muhtelif dillerinde ve Trke kaydetmitir.
Brn, srf corafyaya it olmak zere, mstakil eserler de yazmtr. Batlamyusun
corafyasn da Cayhn v.s. slm limlerinin Meslik ve Memlik kitaplar ile mukayese
ve kendi incelemeleri ile birletirerek byk bir cihan corafyas hazrlamak iine
balam, zerinde hayli alma yapm, ap 10 arn (6,8 m) kadar byk bir yarm
kre yaparak, coraf mevkilerin enlem ve boylamlarn kendi incelemeleri ile tesbit
ederek bunun zerine kaydetmitir. Ne yazk ki, bu eser, ziyn olmutur.
Taksim-l-eklim adl bir coraf eser, Tafhmden alnma bir harita da elde
bulunmaktadr. Brn, mhendis ve corafyac olduu kadar da byk bir trihi idi.
Onun, Harizm trihine dir Ahbr-l-Harizm ve Mehir-l-Harizm adndaki eserleri,
Gazneliler trihine dir Tarihu eyyam is-Sultn Mahmdu, Manihaler ve Karmitallar
trihine dir Trih-l-mubayyeze vel-karmita adl eserleri ile trih tenkidine it olduu
isminden anlalan Tenkih-t-tevrih ismindeki bir eseri olduu bilinmekte ise de,
gnmze kadar gelmemitir.
Brn, btn bu inceleme ve eserleri ile vard neticeleri, eski Yunanllarn ve
daha nceki slm limlerinin varm olduu neticelere nisbetle daha dakik ve daha doru
olmasn, slm fetihleri ile medeniyet sahasnn genilemesine balayarak, bundan dolay
Allah telya hamdetmitir. Kitb-l-Cemhr ile Kitb-us-saydalnn bugn tercme
ve ilm bir srette neredilmesi bir tek limin yapabilecei bir i deildir.
Brn, btn mrn ilme vermi ve eserlerini, pek az mstesna, Arabca olarak
yazmtr. O devirlerde ve daha sonralar, ok zengin bir dil olan Arabca, edeb ve ilm bir
dil olarak kullanlmtr. Brn, Eer eserlerimi kendi lisnmda yazacak olsam, bunlar
ok saf Arab cinsi atlar srs arasnda zrafalar gibi garip birey olurdu. demektedir.
Dou ve batnn btn ilim trihlerinin tasdik ettii gibi o, en hs mans ile dah bir lim
idi.
Astronomi ve Matematikteki Faaliyeti: Brn, 385-386 (m. 995-996) seneleri
arasnda pek gen iken, Harizm ehri civarnda Buktirde Dnynn ve gezegenlerin
(mevl-i kull) toplam deklinasyonlarnn tesbiti ile ie balam, Ebl-Hasen Ali bin
Memnun daveti zerine tekrar Harizme gelerek, 388 (m. 998)de Ebl-Vaf el-Buzcn
ile karlkl rasadlar (gzlemler) yaparak, Harizm ehrinin meridyenini Badada gre
tayin etmitir. Bir kasdesinden anlaldna gre, Ebl-Hasen Alinin son senelerinde
Crcniyeye gelerek, Ebl-Abbsn vefatna kadar orada bulunmu olup, 400 (m. 1009)
senesinde dny ve gezegenlerin toplam deklinasyonlarnn rasadlar ile megul olduunu
ve belirli metodlar ile o ehrin meridyenini Harizme balad grlmektedir. Ayn senenin
sonunda ilm almalar ve aratrmalar ile, hayatnn sonuna kadar yaad Gazneye
geti. Burada hkmdr saraynda bir gzlem merkezi tesis ederek, Harizmde bulduu
Dnynn ve gezegenlerin (meyil) deklinasyonlar iin bir tetkik rasad yapt. 402 (m.
1011) senesi ortalarna doru Kabil ehrinde almalar yapt. Hindistandan dnnden
sonra ilm alma ve rasad ileriyle megul olmutu. Dnynn ve gezegenlerin (meyil)
deklinasyonlar rasadndan baka, ortalama Gne hareketini, dnm noktas gnte
noktasnn (evci aphelion) hareketi miktarn, tdil-i merkez (merkez yer deiimi)
sabitesini ve grnen yarap tayin etmi ve ems (Gne) cetvellerini bu rasadlar ile
tertib ederek El-Knn-l-Mesdye yerletirmitir. Tertip etmi olduu (zc cetvelleri,
astronomik almanak, yldz almana) da bu kitaptadr. El-sr-l-bkiye anil-kurn-ilhliyyede Gnein scakl hakknda yapm olduu aratrma ve astronomi
meselelerini ihtiv eder.
Bu eserinde Harizm ehrinde yapt 7,5 m. apndaki duvar rubu tahtas ile
lt ekliptik dire-i husuf, tutulma emberi meylini (gk ekvatoru ile yapt alar ve
l deerini, Dnynn ekseninin eiklii meylini) gk ekvatoru ile yapt a verir.
Sene
Ekliptiin Meyli
Batlamyus
El-Memun astronomlar
Sabit bin kurre
El-Battan
El-Brn
Techo Brahe
Bradley
Modern ller
832
875
880
995
1790
1750
1950
23
23
23
23
23
23
23
23
50
33 39
33 30
27
27
30
28,3
26,7
Ayn eserinde 64 kareli bir satran tahtasnda, 2nin ardk kuvvetleri ile teekkl
ettirilen geometrik dizinin toplamn ustaca hesb etmitir.
nkra adl eserinde, yer yarapn R=6324.66 km. olarak vermektedir. Bu deer
ise gerek yarapa ok yakndr.
Jeodeziye dir ilk eseri yazmtr. kinci olarak yazlm jeodezi eseri, bunu ancak 8
asr sonra takib edebilmitir. In bir hz olduunu ve bu hzn ses hzndan pekok fazla
olduunu ifade etmitir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 1

rd-l-erb; cild-6, sh. 308
Hkem-l-slm; sh. 72
El-Lbb; cild-1, sh. 160
CAFER BN AHMED ES-SERRC:

Badadda yetien byk hads limlerinden. Knyesi Eb Muhammed olup; ismi,
Cafer bin Ahmed bin Hseyn bin Ahmed bin Cafer es-Serrc el-Kr-l-Badddir. Cafer
bin Ahmed hazretleri, 417 (m. 1026) senesi sonlarnda Badadda dodu. 500 (m. 1106)
senesi Safer ay yirmibirinci Pazar gecesi vefat etti. Bb- ebruz denilen yere defnolundu.
Cafer bin Ahmed, hads, krat, nahiv, lgat ilimlerinde lim olup, ayn zamanda
edb ve ir idi. Eb Ali bin zn, Ebl-Ksm bin hin, El-Kazvin, bn-i Gyln, El-Hill,
El-Bermek ve birok limden ilim renip hads-i erf rivyet etti. Kendisinden ise hfz
Eb Thir es-Selef ilim renip hads-i erf rivyet etti. Eb Thir, ondan rivyette
bulunmakla dima iftihar ederdi.
bn-i Askir onun iin, Eb Muhammed Cafer bin Ahmed hads-i erf limlerinin
nde gelenlerinden olup, krat, nahiv, lgat ve daha pekok ilimlerde lim idi. Mekke,
am, Msr ve daha pekok yerlere gidip hads-i erf rendi. demektedir. Cafer bin
Ahmed birok eser yazd. Bunlardan bazlar unlardr: 1. Meri-l-Uk 2. Zhd-ssevdn 3. Kitb-l-mebde 4. Kitb- Menasik-il-Hac 5. Kitb-t-tenbh li Eb shk eirz.
Eb Muhammed Cafer bin Ahmed, bir iirinde limler iin yle demektedir:
nsanlar o byk ztlarn bykln anlamyorlar. Onlara chil diyorlar. Allah tel
mazlm olan o byklerin yardmcsdr. Onlar, ileriyi gren akl sahibidirler. Nam
Cennetlerini bu byk ztlar dolduracaktr. Orada koltuklara oturacaklar ve kendilerine
saysz nimetler verilecektir. Cennette bir nehir vardr. Ona Feyyan denir. Orada limler
Muhammed aleyhisselmn etrfnda olacaklardr. slm limleri Muhammed
aleyhisselmn vrisleri ve arkadalardr.
Eb Muhammed Cafer bin Ahmed es-Serrc hazretlerinin yazd Kitb- Meril-Uk isimli eserinden, Allah tely sevenlerin garib hlleri ve kermetlerine dir
ksmndan semeler:
Sehl bin Abdullah (rahmetullahi aleyh) anlatt: Karlatm ilk garib hdise
udur: Birgn bo bir araziye kmtm. im gayet rahat ve huzrlu idi. Bu srada
kalbimde Allah telya bir yaknlk hissettim. Namaz vakti de gelmi, abdest almak
istemitim. Kklmden beri, her namaz vaktinde abdestimi tazelerdim. Bu, benim
artk detim olmutu. Ancak, su bulamadm iin zntl idim. Bu srada, iki aya
zerine kalkm yryen bir ay grdm. Onu nce, mesafe uzak olduu iin elinde yeil
bir testi bulunan bir insan zannettim. Fakat yanma yaklap testiyi yere koyunca, onun
insan olmadn grdm. Kendi kendime: Bu testi ve bu su nereden byle? diye

dndm. Bunun zerine ay konumaya balad ve: Ey Sehl! Biz, vah hayvanlardan
bir grubuz, Allah telya olan tevekklmz ve sevgimiz sebebiyle, kendimizi Allah
telnn rzsna adadk. Arkadalarmzla, bir mesele hakknda konuurken aniden;
Dikkat ediniz! Sehl bin Abdullah abdest iin su istiyor diye bir ses iittik. Bu testi bana
verildi. Yanmda da iki tane melek var. Sana yaklanca, onlar, suyu havadan bu testiye
dktler. Ben suyun sesini bile iittim dedi. Bu szleri ondan duyunca bayldm. Ayldn
zaman, testi yine yerinde duruyordu. Fakat ay ortada yoktu. Nereye gittiini de
bilmiyordum. Fakat Ayy niin konuturmadm diye ok piman oldum. Sonra testinin
suyu ile abdest aldm. Abdest aldktan sonra ondan su imek istedim. O srada vadiden
Ey Sehl! Daha senin bu testiden su ime zamann gelmedi! diye bir ses iitince, testiyi
braktm. Bir de ne greyim, testi hareket edip gitti. Onun da nereye gittiini
bilmiyorum.
Znnn-i Msr (rahmetullahi aleyh) anlatt: Birgn erken bir vakitte Abdullah bin
Mlikin kabrine gittim. Kabristanda yz rtl bir kii grdm. ukur bir kabre
rastlaynca orada duruyordu. Biraz sonra o ahsn Sadn olduunu grdm. Ona: Ey
Sadn, gel birlikte u bedenlerimiz iin alyalm dedim. Bana: Allah telnn
huzruna nasl ve ne yzle gideceimize alamak, bedenlerimiz iin alamaktan daha
lyktr. Keke bu bedenler kabirde kendi hline rmeye braklsayd da, hesap vermek
iin diriltilmeseydi. Eer sen Cehenneme girersen, bakasnn Cennete girmesi sana
fide vermiyecektir. Eer Cennete girersen, bakasnn Cehenneme girmesi de sana bir
zarar temin etmiyecektir. Ey Znnn! Kymet gn amel defterleri ald zaman, Ona
nasl cevap vereceiz! O bunu sylerken Yardm et y Rabb! diye bard. Ben de
bayldm. Ayldm zaman, onun, elbisesinin kolu ile yzm sildiini grdm.
Abdlazz bin Tahhn (rahmetullahi aleyh) anlatt: Eb Abbs bin Atya melen
Bana gerekten hastalk isbet etti. Sen merhamet edenlerin en
merhametlisisin. (Enbiy-83) yet-i kermesi hakknda sorulunca yle dedi: Kurt,
Eyybun (aleyhisselm) vcduna musallat olup, sra kalbine gelince, Eyybun
(aleyhisselm) kalbine doru yrd. Bu srada Eyyb (aleyhisselm), Y Rabb! Sen
bana btn bel ve musibeti versen, fakat kalbimi seni anmaktan mahrm etmesen,
verdiin bel ve musibetin acsn asla duymam. dedi.
Sehl (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: nsanlar snftr: Bir ksm, Allah
telnn sevgi ve muhabbeti ile doludurlar, bunlar kermet beklerler. Bir ksm, tvbe
edip, niin hat ve isynda bulunduklarnn pimanl ierisindedirler. Bunlar Allah
telnn affn mid ederler. Dier bir ksm da, gaflete dalp, ehvetlerinin peinde
koarlar ki, bunlar da cezalarn beklerler.
Znnn-i Msr, Allah telnn sevgisiyle dolu olanlar yle anlatt: Onlara,
Allah telnn sevgisi iirilmitir. Kalblerindeki nefsin arzu ve istekleri, gnahlarn kt
akbetlerinin korkusu ile lmtr. hretteki eit eit, bitmez tkenmez nimetleri
kaybetme korkusu, onlara bu dnynn geici zevk ve lezzetlerini unutturmutur. Onlar
kalblerini, her trl riy, gsteri, hased, kin gibi manev kirlerden temizlemilerdir.
Onlarn kalbleri, Allah telnn rzsna kavuma gayretindedir.
Eb Muhtr Dabb yle anlatr: Babamdan dinledim. Eb Kumeyt Endls ok
seyahat yapm birisi idi. Ona; Bana, ehli tasavvuftan grdn hllerden anlat dedim.
Bunun zerine o yle anlatt: Onlardan birisi ile arkadalmz oldu. smi Mihricn idi.
Daha nce Mecs imi, fakat sonra mslman olmu, Ehl-i tasavvuf arasna girmi. Onun
yannda birisi daha vard ve ondan hi ayrlmazd. Gece olduu zaman kalkar, teheccd
namaz (gece namaz) klar, sonra sa tarafna doru, yan zere yatar, bir mddet sonra
kalkar, klabildii kadar yine namaz klar, sonra yine sa taraf zerine yatar ve bu hli
geceleyin defalarca tekerrr ederdi. Hava aarnca bir kerre daha namaz klar, sonra
ellerini kaldrr yle dua ederdi: Allahm! Sen de hidsin ki, gecem, gnahlardan slim
olarak geti. Kt bir sz sylemedim. Kt bir i yapmadm. Sonra yle dedi: Ey gece!
Bu gece yaptklarma sen de ahit ol. Allah teldan korkmam, beni haram ilemekten,
gnahlara teebbs etmekten alkoydu. dedi. Onunla bir mddet kaldm. Her gece byle,
bu szleri sylyordu.
Anbese el-Havvs yle anlatt: Utbet-l-Gulm arasra beni ziyret ederdi. Bir
gece yanmda kald. Ona akam yemei getirdim. Birey yemedi. Biraz sonra onu, yle
derken duydum: Y Rabb! Eer bana azb etsen de, seni seviyorum. Bana merhamet
etsen, seni yine seviyorum. Gece sonu olunca cezbe hline geldi. Ayld zaman ona, Ey
Eb Abdullah! Geceki durumun ne idi? dedim. Yine cezbe hline tutulduktan sonra, Ey
Anbese! Allah telnn huzruna karlp hesap vereceimi, dostlarmdan ayrlacam
hatrladm da, onun iin o durumlar oldu dedi ve tekrar bayld.
Yahy bin Muz, anlatt: Slih bir zt var idi. Evz ve Sfyan (r.aleyhim) bu slih
zt ile karlanca, insan ne zaman firset sahibi olur? diye sorduklarnda. O yle cevap
verdi: Kii Allah telnn sevdiini sevip, gazb ettiine gazb ettii zaman.
Yahy bin Muz da u melde bir iir okudu: Allah teldan baka sevilen her
ey, gamdr, kederdir. Allah teldan baka her eyin sevgisi geicidir. Mutlaka yerine
bakasnn sevgisi gelir. Fakat Allah telnn sevgisi geici deildir. O devamldr. Onun
sevgisinin yerine bakas asla geemez. Sevmede bir takm almetler ve iretler vardr.
Allah tely sevenin almeti; kalbinin mahzn olmasdr. Yanaklar sararm, gzleri
kzarmtr. Dima Onu anp, Onu hatrlar. Dima Allah telya kulluk iin ayaktadr.
Kalbi Kurn- kermin yetlerini okur. Dima rk ve secde halindedir. Dima topra gz
yalar ile sular. Onun avularnn dokunduu aatan sevgi biter, sevgi ykselir ve sevgi
toplanr. Onun bu sevgisi sdece Allah telyadr. Ne dny iin, ne de hretin eit
eit nimetleri iindir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kef-z-znn; cild-1, sh. 492, cild-2, sh. 957, 1073, 1833
DEBBS (Kd Abdullah bin mer el-Buhr):

Hnef mezhebi fkh limlerinden. Knyesi Eb Zeyd olup ismi Abdullah bin mer
bin s ed-Debbsdir. Buhrnn mehr yedi kadsndan biridir. Hlfiyat ilminin
(mukayeseli hukukun) kurucusudur. 430 (m. 1039) ylnda vefat etti.
Debbs, drt mezhebin fkhn Eb Cafer bin Abdullahdan tahsil etmitir.
Mvernnehrin en mehr fkh limlerinden olan Debbs, Buhr ve Semerkandda
byk ztlarla birok ilm mzkerelerde bulunmutur. Hayat hakknda fazla bilgi
bulunmayan Debbs hazretlerinin yazd eserler, slm hukukularna rehber olmutur.
Yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: 1) Kitb-l-esrr fil-usl vel-fr: Fkh
kitabdr. zellikle mm- afinin grlerini ve delillerini de zikr eden bu eserin asl
konusu Hnef fkh olmasna ramen, mukayeseli hukuka nem verilmitir. El yazmas
olan bu eser, Sleymniye Ktphnesi Murd Molla-750 ve Selmaa-279 ksmlarnda
mevcttur. 2) Kitb takvm-il-edille f usl-il-fkh: Usl-i fkh ilmine dir bir eserdir. tf
Efendi Ktphnesi, 660/1 ve Sleymniye Ktphnesi Lleli ksmnda 690 numarada
kaytl el yazmalar mevcttur. 3) El-Emel-l-aks: Tasavvufa dir bir eserdir. El yazmas
Sleymniye Ktphnesinin Lleli ksmnda 1337 numarada ve ehid Ahmed ksmnda
1459/2 numarada ve Atf Efendi Ktphnesi 1384 numarada kaytldr. 4) Tes-nnazar: Mukayeseli hukuk alannda yazlm ilk eserdir. Debbs bu eserinde bir meseleyi
ele alarak ona dir birok fkh limlerinin grlerini belirtir. Yetmibe kadar ana kide
aklanmaktadr.
Debbs, Tess-n-nazar kitabnda: Baz fkh meseleler hakknda mukayeseli
olarak yapt aklamalarda diyor ki: mm- azama gre, Kble cihetini aratrdktan ve
namaz kldktan sonra, kbleye kar namaz klmadn rense, namaz sahhdir.
Namazn iade etmez. mm- afiye gre ise, caiz deildir. Namazn iade eder.
mm- azama gre: Yemn keffreti olarak, on gn devamla, gnde iki defa bir
fakirin karnn doyurmak veya fitre miktar paray vermekle yemn keffreti yerine
getirilir.
mm- azama gre: Gusl abdesti alrken aza su vermek (mazmaza) ve burna
su vermek (istinak) gusln farzlarndandr. mm- afiye gre ise; mazmaza ve
istinak gusln farzlarndan deildir. kisi de snnettir.
Kd el-mm ez-Zhid Eb Zeyd Abdullah bin mer bin s ed-Debbs

hazretlerinin, Kitb-l-emed-l-aks adl eserinin, nefs ile cihad blmnden semeler:
Kitb Hikem-l-asl-il-halk blm: Hereyi yoktan yaratan, zt eyleri; kaytsz,
artsz bir araya getiren ve birbirine zt olan eyleri yaratla asl klan Allah telya
hamd olsun. O, dilediini yapar. Melen O, yaptndan sorulmaz (Enbiy-23). Fakat
kullar yaptklarndan mesldr. Hrmetine lemleri yaratt ve demolu arasndan
setii Peygamberi Muhammed aleyhisselma da salt selm olsun.
Allah tel, insan, drt zt eyden yaratt. Bu drt ey; scak, souk, ya ve
kurudur. Bunlar; su, toprak, rzgr ve ate ile alkal kld. Bunlar, birbirinin zdddr.
Dnyy hret iin bir imtihan yeri olarak yaratt.
Ubdiyyet bahsi: Her kulun Rabbine hamd etmesi lzmdr. nk onu yaratp,
yaatan ve rzk veren Allah teldr. Onun Reslne de salt okumas lzmdr. Allah
telya hamd olsun. Onun Reslne selm olsun. Ey hidyet nrunu kazanm ve
kurtulua kavuan kardeim! yi bilki, phesiz Allah tel seni kul olarak yaratt.
Kendisini tanman, Ona boyun emen ve itat etmen hussunda seni imtihan ediyor. Tbi
tutulduun imtihann drt yn vardr. ki tanesi ubdiyyet ve ibadettir. Kulluk, senin
nefsinin sfat, ibdet ise iinin sfatdr. O halde her akl sahibinin, kendisini yaratan ve
nimetler ihsn eden Rabbini tanmas, Onun taksimine ve verdiine rz olmas, kaderine
rz gstermesi lzmdr. Rz olmann en aa derecesi, Rabbinin nimetlerine,
ihsnlarna ve iyiliklerine kretmekten ciz olduunu bilmesidir. Bu acizliini anladktan
sonra da, Rabbinin azameti, ycelii karsnda boyun emelidir.
Hayat bu hayattr. Bu dnydan baka bir dny yoktur. sz mn etmiyenlerin
szdr. Onlar, dnyy yeme-ime, bir oyun ve elence yeri, hakk vatan ve ikmetgh
olarak sandlar. Bu yzden ocukluk zamanlarn zevk sef ile, genliklerini oyun ve
elence ile geirirler. Bul alarna eriince, dnyy kendilerine mlk edinirler. Bundan
sonra yaptklar ilerle vnrler. Halbuki dny bu deildir. Bilakis dny; ileriyle,
yaldzlariyle insanlar cezbedip, peinde koturan bir yorgunluk yeri ve ierisinde
yayanlarn menfaatleri iin birbiriyle boutuklar bir sava meydandr. Aslnda, dny
bir helk yeridir. Kendilerini akll sanan baz kimseler, dny iin olanca gc ile alp,
ihlsl olmaa urar. Fakirlie ve insanlardan uzak kalmaa sabrederler. Fakat nefsi ona
musallat olup, ibdetlerde yksek derecelere kavutuunu fsldar. Kendisini Allah
telnn yakn kullarndan grp, ucub hastalna yakalanr, kendini beenir. Bu yzden
ibdetleri, odunun atete yand gibi yanar. Amelleri meyvelerin dallardan dmesi gibi
der. Ucub, riydan daha ktdr. Ucub, dny ve hret bozukluuna mildir. Ucubdan
kurtulmak pek kymetlidir. Nefs, kendisi iin pek yksek ve stn hllerin sahibi olduunu
iddia eder. Onun ne kadar ciz olduunu ve btn nimetlerin Allah teldan geldiini
bilmekle bu hlden kurtulmak mmkndr.
Allah tel Kurn- kermde melen; Ey mn edenler! Sadakalarnz,
insanlara gsteri iin maln harcayan; Allaha, hret gnne inanmayan kimse
gibi, baa kakmak ve eziyet sretiyle boa karmayn. nk onun bu
gsteriinin hli, zerinde az bir toprak bulunan bir kayann haline benzer ki,
ona iddetli bir yamur isbet edince, zerindeki topra temizleyip, kendisini
kat bir ta hlinde brakr. Onlar (gsteri iin amel edenler) yaptklar eyden
hibir sevb kazanamazlar. Allah tel kfirler topluluuna hidyet etmez.
buyurmaktadr. (Bekra-264).
Ucub sahibi kimsenin, insanlar arasnda kymeti pek dktr. Nefsinin yaldzl
vesveselerinin esiri olarak grlr. Byle bir kimsenin Rabbi ile durumu nasl olur?
eytan, ateten olduunu syliyerek kendisini byk grd. deme
(aleyhisselm) secde etmekten imtina etti. Melnlardan oldu. Firavn da, mlknde
kendisini byk grd. Ulhiyyet iddiasna kalkt. Btn ailesi ile bouldu. Krun, ilmi
sebebiyle kendisini byk ve kudretli grd. Allah tel, onu ve evini yere batrd.
Namaz dinin direidir. Ezan mslmanlarn irn bildirmektedir. Namaz Allah
telya byk bir yaklama vesilesidir. Namazn ok eitli ynleri vardr. Namaz ile
dnydan yz evirilir. nk namaz klan kimse, namaza balad zaman, insanlarla ve
dny ile alkasn keser, Allah telya ynelir. Namaz klan bir kimse, gerek diliyle ve
gerekse azlaryla, gnah olan eylerden saknma halindedir. Byle bir durumda olan
kimsenin duas makbldr. Onun kalbi tertemizdir. Bu mertebede olan kimsenin bedeni
dnyda olduu halde, rhu hrete uar. Allah tel ile beraber olur. Nimetleri, Cenneti
ve Allah teldan baka hereyi unutur.
Namazlar, iki namaz saatleri arasnda ilenen kk gnahlara keffrettir.
Namazn, Allah tel katnda hussi bir kymeti vardr. Ayrca, her ibdetin Allah tel
katnda bir hussiyeti vardr. Bu hussiyete bir bakasyla ulalamaz. Onlarn sevblarnn
ne kadar olduunu Allah tel bilir. Kul, Allah telya tatta bulununca sevb kazanr.
Bu, Allah telnn ihsndr. Btn bunlar zikretmemiz, ibdet hussunda tembel ve
gevek olanlar tevik, gaflet ierisinde olanlar ikaz, akn durumda olanlara yol
gstermek, hatt Allah telnn ihsnn belirtmek, gstermek iindir.
Oru tutan kimse, tabiatnda bulunan arzu ve isteklerden uzaklar. Zekt veren,
mal sevgisi ve arzusundan korunur. Hac eden, nefsinin ehvetinden uzaklam olur.
Namaz, dny sevgisinden syrlmay temin eder.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) yle buyurdular: Kul namaza yneldii
zaman, Allah tel da ona ynelir. Oru tutarsa, Allah telnn emirlerine
kar gelmekten korunur. Sadaka veren, taknlktan uzak kalr.
Debbs, Mltekt adl eserinde; Vas bulunduu yetime, zekt olarak giyecek ve
yiyecek vermek caizdir. nk yetim, onun yli, evld gibidir demektedir.
Debbs (rahmetullahi aleyh), insanlarn ebed saadete kavumalar iin ok
alm, hayatn bunun iin vakfetmitir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Mifth-s-sede; cild-2, sh. 184-543
Mucem-l-mellifn; cild-6, 96
Tabakt-l-fukah; sh. 71
EB ABDULLAH EL-MEH:
Fkh limlerinden. Knyesi Eb Abdullah olup ismi, Cafer bin Abdrrahm elMehdir. Cnd ehrine yakn bir yerde ikmet etti. Ak kermetleri grld. 460
senesinde, oturduu kyde vefat etti. Fkh ilmi zerine birok eser yazd. Eb Abdullah,
ok ibdet eden, zhd sahibi, slih, haram ve phelilerden kamasyla mehr bir lim
idi. Birok lim, kendisinden fkh ilmi rendi. Kfi kitabnn sahibi mm Eb shk esSarzet bu limlerdendir. Eb Abdullah, fkh ilmi yannda feriz ve dier ilimlerde de sz
sahibi idi.
yle anlatlr: Eb Abdullah hazretlerinin bulunduu kye birgn dman askerleri
saldrd. Kylleri ldrmek iin zerlerine hcum ettiler. Kime klla vursalar, ona hi
birey olmuyor ve kan bile akmyordu. Ky halk ve Eb Abdullahn talebeleri bu duruma
ok ardlar. Bu srada talebelerinden biri kendi kendine, Burada harb var. Ben kap
memleketime gideyim, harb bitince geri dnerim diye dnd. Hocasndan izin almadan
memleketine gitmek iin yola kt. Kyden bir sre uzaklatktan sonra, dman askerleri
onu yakaladlar ve ldrdler. Dman askerleri, buna kl darbelerinin nasl ilediini,
kyde bulunanlara ise neden ilemediini merak ettiler. Bunun sebebini aratrmaya
baladlar. Kyllere, bunun sebebini sorduklarnda, onlar; Burada yle byk bir zt
vardr. smi, Caferdir. Onun yz suyu hrmetine kl darbeleriniz bize tesir etmez
dediler.
Bunun zerine dman askerleri, Eb Abdullah hazretlerinin evine gittiler. Onu
yakalyarak, klla vurmaya baladlar. Eb Abdullah hazretleri darbelerle yere dt.
Dman askerleri onu ld zannederek, ylece brakp evini terk ettiler. Onlarn
arkasndan Eb Abdullahn talebeleri, hocalarnn evine girdiklerinde, onu namaz klarken
buldular. Namaz bitince talebeleri ona; Hocam! Size bu kadar kl darbesi vurdular. Size
hibirey olmad ve vcdunuzdan bir damla bile kan akmad. Bu nasl oldu? diye
sordular. Eb Abdullah; Allah tel hereye kdirdir. Ben onlarn bana vurduklarnn
farknda bile deildim deyince, talebeleri; Hocam! O anda ne ile megul idiniz? diye
sul ettiler. Eb Abdullah bunun zerine, Ben o anda Yasin sresini okuyordum. Onlar
gittikten sonra namaz klmaya baladm dedi.
Dman askerleri, btn uramalara ramen birey yapamyacaklarn anlaynca

geri dnp gittiler. Eb Abdullah, talebelerine ilim retmeye devam etti.
1) Cmi- kermt-il-evliy; cild-1, sh. 380
EB ABDULLAH ET-TAK:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Fadl bin Muhammed et-Tak esSicistn el-Hirev olup, knyesi Eb Abdullahtr. Zhir ve btn ilimlerde derin lim idi.
Ms bin mrn Cirfetnin (rahmetullahi aleyh) talebesidir. 416 (m. 1025) senesi Safer
aynn birinci gn vefat etti.
eyhlislm Abdullah- Ensr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Eb Abdullah etTak (rahmetullahi aleyh) benim stdmdr. Hanbel mezhebi limlerinden idi. Hanbel
mezhebine it ok kymetli ve ince bilgileri ben ondan rendim. ok heybetli idi. Ben
ondan daha heybetli bir kimse grmedim. Son zamanlarda am oldu. Byk ztlar
kendisine hrmet ve tazim ederlerdi. ok kermetleri grlmtr. Zamannda bulunan
evliynn efendisi idi. Srat-i Fehm (abuk anlay), sahibi idi. Kalabalk iinde bana
ayrca iltift ederdi. Birgn bana hitben: Abdullah bin Eb Mensr! Sbhnallah! O ne
nrdur ki, Allah tel senin gnlne koymu. buyurdu. Halbuki ben o nru anlyabilmem
iin, belki de krk sene gemesi lzmd.
eyh-l-slm yine buyurdu ki; Eb Abdullah et-Tak, melek gibi bir kimse idi.
Zamannda bulunan limlerin hemen hepsi ile grmt. Madd ve manev btn
ilimlerde nasbi vard. Ben, onun sohbetlerinde bulunmakla ok eylere kavutum.
Sohbetlerinde bana, ayrca hussen ok iltift ederdi. Ne zaman huzruna varsam, ayaa
kalkard. Firseti ok kuvvetli idi.
1) Nefeht-l-ns trc. sh. 374
EB ABDULLAH HALM:
Mvernnehrde yetien hads ve afi mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Abdullah
olup, ad Hseyn bin Hasen bin Muhammed bin Halm el-Buhrdir. 338 (m. 949)
senesinde Buhrda dodu. Orada yetiti ve kadlk yapt. Eb Abdullah Halm, ayn
zamanda mtekellim ve edb idi. 403 (m. 1012) senesi Rebul-evvel aynda vefat etti.
Eb Abdullah Halm; Eb Bekr el-Kaffl, Eb Bekr el-rdn, Eb Bekr Muhammed
bin Ahmed bin Harb, Halet bin Muhammed el-Hayym, Bekr bin Muhammed el-Mervez
ed-Dahmisnden ve birok limden ilim tahsil etti ve hads-i erf rivyet etti.
Kendisinden ise; Eb Abdullah el-Hkim, el-Hfz Eb Zekeriyy Abdrrahm, Eb
Sad el-Kanurd, Hfz Eb Bekr el-Beyhek ve birok lim ilim tahsil etti ve hads-i erf
rivyet etti.
Eb Abdullah Halm, zamannn en zeksi olup, ilim ve edebde ok yksek idi.
Hocas Eb Bekr el-Kaffl e-nin vefatndan sonra, Mvernnehrde ilmin zirvesine
kt. lim, kmil ve fazilet sahibi bir it oldu. Mvernnehrdeki hads limlerinin resi
idi.
Kendisinden hads-i erf rivyet eden Hfz Eb Bekr el-Beyhek, Eb Abdullah
Halm iin, Eb Abdullah n yksek bir zt olup, onun sahip olduu ilmin derecesini ve
inceliini bakas anlyamaz demitir.
bn-i Hallkn, Eb Abdullah iin; Mvernnerde asrnn hadsi erf ilmi reislii
kendisiyle son buldu. El-Esnev ise, Eb Abdullahn eserleri ok kymetli olup, birok
hkm ve man ihtiva etmektedir demitir.
Eb Abdullah Halmnin Enes bin Mlik hazretlerinden rivyet ettii hads-i erfte
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem); Kurn- kermi hatim eden
kimsenin, hatimden sonra yapt dua kabul olur buyurmutur.
Rivyet ettii dier bir hads-i erfte ise Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve
sellem): mmetimin limleri arasndaki ayrlk, rahmettir. buyurmulardr.
Eb Abdullah Halm hazretleri buyurdu ki:
Ramazn- erf aynda, her gece gusl abdesti almak mstehabtr.
Necs bir eyden buhar ksa ve insann stne gelse, eer elbisesi ya ise
elbisesini ykamas lzmdr. Kuru ise elbise necis (pis) olmaz. Yan ya aya ile necs
yerde veya hal zerinde yrse, yer kuru ise, ayaklar necs olmaz. Yer ya olup, ayaklar
kuru ise, ayaklar slanrsa, necs olur.
Eb Abdullah Halmnin yazd eserler Minhc-d-dn (Usl-i din hakknda) yts-sati ve Ahvl-l-kymeti kitaplar mehurdur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 1010, 417
EB ABDURRAHMN ES-SLEM:
Horasanda yetien evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Hseyn esSlem [veya Selem] el-Ezd en-Nibr olup, knyesi Eb Abdurrahmndr. afi
mezhebi fkh, tefsr, hads, lgat, trih ve dier ilimlerde byk lim idi. Evliynn
byklerinden Eb Amr- Nceydin torunudur. Babas ve annesi de, tasavvuf yolunda
yksek derece sahibi idiler.
Slem (rahmetullahi aleyh), 330 (m. 942) senesi Ramazan aynda dodu. 412
(m. 1021) senesi abn aynn 3. Pazar gn vefat etti. Kabri Nibrda tannmakta
olup, ziyret edenler istifde etmektedirler. Kk yata ilim renmeye balad. lk
tahsilini, dedesinden ve babasndan yapt. Kk yata babas vefat edince, daha ok
dedesinin himye ve sohbetlerinde bulundu. lk olarak Kurn- kermi ezberledi. Daha
sonra ilim renmek iin eitli yerlere gitti. Birka defa Badada geldi. Ebl-Ksm enNasrabd, Eb Nasr- Serrc, Ahmed bin Ali el-Mukr ve baka birok ztlardan ilim
rendi. Kendisinden de; Ebl-Ksm Kueyr, Eb Abdullah Hkimi Nibr, Eb Bekr
el-Beyhek ve baka birok byk ztlar ilim rendiler.
Zamannda bulunan evliynn imm idi. Btn ilimlerde lim, hads ilminde hfz
olup, tasavvufun inceliklerine hakkyla vkf idi. Bu yolun byklerinin hllerini, yollarn,
trihlerini anlatan ok kymetli eserler tasnif etti. lim renmek iin ok skntlara
katland. lim renmek, hads-i erf yazmak iin Nibr, Merv, Irak ve Hicaz dolat.
Eb Abdurrahmn es-Slem (rahmetullahi aleyh), ok ibdet ederdi. Haram ve
phelilerden son derece saknr, dnyya hi ehemmiyet vermezdi.
Hatb-i Badad diyor ki; Bulunduu beldede ve veller taifesi arasnda Eb
Abdurrahmnn n ok yksek oldu. Herkes tarafndan sevilir, hrmet edilirdi. Herkes
kendisini medhederdi. Kendisi ayn zamanda ehl-i hadsdendir.
Tcddn-i Sbk (rahmetullahi aleyh) buyuruyor ki; Hatbin bu sz dorudur.
Eb Abdurrahmn sika, gvenilir bir zt idi. Aleyhde bir sz syleyen karsa ona itibr
edilmez.
Eb Abdurrahmn es-Slem (rahmetullahi aleyh) hakknda, en gzel hkm,
derste, tahsilde kendisiyle beraber olanlar, asrnda yaayanlar vermilerdir. Bunlar,
kendisini tanyp, ilminden istifde edenlerdir. Mehr Hilyet-l-evliynn sahibi Eb
Nuaym sfehni (rahmetullahi aleyh) bunlardandr. Bu ztlar, Eb Abdurrahmndan yle
bahsederler: Eb Abdurrahmn (rahmetullahi aleyh), tasavvuf yolunda ilerlemekteki
gayreti, Selef-i slihnin nce gelen limlerinin yollarna ve szlerine ball bakmndan
zamannn bir tanesi idi. Byklerin yollarna smsk sarlmakta, onlara tbi olmakta ok
ileri idi. Tasavvuftan haberi olmad hlde bu yolda bulunduunu syleyen chillerden
dima uzak durur, bunlar knard. Bulunduu ehirde ve dier slm beldelerinde bulunan
gen-ihtiyr, avm ve havs, sultan-kyl herkes tarafndan sevilir, tazim ve hrmet
grrd. Herkes: O, yeryznde, Allah telnn vel kullarndan biridir derdi. Yazd
eserlerin says yzden fazla olup bazlar unlardr: Tabakt-us-sfyye, Tefsr-i hakyk,
Muhtasar, Menhic-l-rifn, el-Ftvvet, db-s-sohbet, db s-sfiyye, Derect-lmumelt, Erban.
Eb Abdurrahmn es-Slemnin bildirdiine gre, Eb Ali ebev, Reslullah
(sallallah aleyhi ve sellem) ryasnda grp; Y Reslallah! Benim salarm Hd
sresi aartt. sznn sizden rivyet edildii doru mudur? Bu doru ise, buna sebeb
olan, bu srenin hangi ksmdr? Peygamberlerin kssalar m? Yoksa gemi milletlerin

mahvolmalar m? diye sordu. Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) cevbnda;
Bunlarn hi biri deil. Sdece, Allah telnn Emrolunduun gibi dosdoru ol.
emri beni ihtiyarlatt, salarm aartt buyurdu.
Eb Abdurrahmn es-Slem (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Tasavvuf yolunda ilerlemek isteyen bir talebeye u iki ey mutlaka lzmdr: Her
hlinde doruluk ve btn ilerinde edeb zere bulunmaktr.
Biz yle byk ztlara yetitik ki, onlar Kurn- kermde bulunan yet-i kermeleri
onar onar renirlerdi. rendikleri on yetteki hkmleri, kendi yaaylarnda tatbik
etmedike, dier on yete gemezlerdi.
Byk limler, Eb Abdurrahmn es-Slem hazretlerinin yazd Tefsr-i hakyk
isimli eserini, tefsrden ziyde tevl kitab sayarlar. O limlere gre; tevllerin doruluu
da, tefsr ile llerek anlalr. Tevl, tefsre uymazsa atlr. Uyarsa, alnabilir denildi.
Tefsr kitaplarn yazanlar, tefsr ksmlarn tefsr olarak, tevl ksmm da, tefsre uygun
olduu iin yine tefsr olarak kabul buyurmulardr. Eb Abdurrahmn es-Slem
hazretlerinin Hakik tefsrinde buyuruyor ki:
Namaza balarken elleri kulaklara kaldrp tekbir almak; Allahtan baka her eyi
arkaya atp iki dnyy braktm, yzm senin cemline evirdim demektir.
Fecr sresinin birinci yet-i kermesi olan Vel-Fecri (Fecre yemn olsun)
kelimesi, riflerin kalblerinden kaynayp gelen marifetlere yemndir. Nitekim naklolunur
ki, kn kalbi, ak ateinden yanmakta, Allah telya kavumann evkiyle hareket
etmekte ve yedi kat gkler, onun nru ile dolmaktadr. Melekttaki melekler, Y Rabb!
Bu nasl bir nrdur ki, yeryznden ykseldi ve yedi kat gkleri, cemlinin parlak nru ile
ssledi? derler. Allah tel da; Bir kn ak denizi olup, kalbinde elem domutur. Bu,
benim cemlimin marifet dalgasdr ki, ben ona, onun bana olan itiykndan daha fazla
mtakm buyurur. Baz tefsrlerde; Vel-Fecri kelimesi, Muhammed aleyhisselma
yemndir. Bundan sonra gelen Ve Leylin ar yet-i kermesi ise, Muhammed
aleyhisselmn ok sevdii aere-i mbeere, yan Cennetle mjdelenmi on Sahbiye
yemndir. eklinde bildirilmektedir.
Yine Hakik tefsrinde buyuruluyor ki:
Sehl bin Abdullah- Tster (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki; Bizim yolumuzun
ess eydir: Hell yemek, her hareketinde Peygamber efendimize (sallallah aleyhi ve
sellem) tbi olmak ve btn amellerinde hlis niyet etmektir.
Yine Hakik tefsrinde Eb Bekr-i Rznin Dircdan naklen yle buyurduu
bildirilmektedir: Tevekkl mna yakndr. Herkesin tevekkl, mn miktrncadr. O
halde tevekkl etmek isteyenin, imnn amel ile beraber, salam bulundurmas gerekir.
Yine Hakik tefsrinde, Mutaffifn sresinin tefsrinde Hamdn-i Kassr
(rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Vay o kimsenin hline ki, din kardeinin aybn grr,
onunla megul olur da, kendi aybn grmez, aklna bile getirmez. te yet-i kermedeki
tatfif=eksik lmek budur.
Eb Abdurrahmn es-Slemnin (rahmetullahi aleyh) Erban isimli kitabnda
bildirdii, Eb Hreyre hazretlerinin rivyet ettii bir hads-i erfte, Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki; limlerden gizli gibi tutulan bazlar vardr
ki, onlar ancak rif-i billh olanlar anlar. Bu ilimden bahsettikleri vakit, onlar
ancak kendini beenen bir takm insanlar yalanlar. Sakn, Allah telnn kendi
fadlndan ilim verdii limleri tahkr etmeyin! nk azz ve cell olan Allah
tel, onlara o ilmi verirken tahkr etmedi.
Eb Abdurrahmn es-Slem hazretleri ftvveti yle izh etmektedir: Ftvvet;
Allah telnn emirlerini yapmak, yasaklarndan kanmak, gzel huylu olmaktr.
Ftvvet sahibi olan iyi bir mslman, dostlaryla sohbet eder. Onlarn ihtiylarn giderir.
Kendisine yaplan ktlklere bile iyilikle karlk verir. Kabahatlileri cezalandrmaz.
Bakalarnn kusurlarn aratrmaz. Kimsenin hatsn yzne vurmaz. Hi kimseyi
azarlamaz. Misfir gittii yerde, ikrm edilen yemekte kusur bulmaz! Btn gzel huylar
kendinde toplamtr. Dostlarn ziyret edip, dostluk balarn kuvvetlendirir.
Komularnn, akrabalarnn, dostlarnn haklarn gzetir. Yemek dabna dikkat eder,
arkadalarnn yemee nce balamasn kendisine tercih eder. Gnah olmayan
hususlarda arkadalarna uyar. Dostlarnn, kendi malndan tasarruf etmelerine msade
eder. Kendisini ziyret iin gelenlere yer verir, ikrmda bulunur. Ziyfet verir, gler yz
gsterir.
Ftvvet sahibi iyi bir mslman, Allah telnn dostlarn sever, dmanlarn
sevmez. Sevdiini Allah iin sever. Doruluktan hibir zaman ayrlmaz. Dostlarnn
sevincine katlr, onlara kar ask suratl durmaz. nk sevgili Peygamberimiz (sallallah
aleyhi ve sellem) Allah tel, dostlarnn yzne kar somurtan insana buz
eder buyurdu. yi bir mslman, iyiliklerini grmez ve yapt ilerden karlk beklemez.
Tvbe etmeyi geciktirmez ve tvbesinde sebat eder. Allah telnn emri olduu iin ok
alr, hibir zaman rzkndan endieye dmez. Tevekkl sahibidir. Bakalarnn kendisine
nasl davranmalarn istiyorsa, insanlara da o ekilde mumelede bulunur. Nefsi iin
istediini, bakalar iin de ister. Dua ederken, duann edeblerine uyar, kulluk vazfelerine
drt elle sarlr. Her an kendini hesaba eker. Bu na kadar geen zamannn isyn ile
getiini dnerek, tvbe ve istigfra devam eder. Haramlardan saknr, Allah tely
hi unutmaz. Zamanlarn ibdet ile geirir. Nefsinin ve eytann hlelelerinden saknr,
dnyya meyletmekten, yan dnyy sevmekten cenb- Hakka snr. Allah tely
unutturan her eyden iddetle kaar, btn uzuvlarn yaratl gyesine uygun kullanr.
Her mslmana hsn-i zn eder. Hakk bir mslman, devaml nasihat eder. Emr-i bil
marf ve nehyri anil mnkerde bulunur. Kendi kusurlarn dnr, merhamet sahibidir.
ehvetlerine uymaz, baolma sevdasna kaplmaz, parmakla gsterilmekten kanr.
Allah telnn emirlerini yapmakta, yasaklarndan saknmakta ve buna devam etmekte
sabrldr. Dn-i slma hizmet etmekten zevk duyar. Bu konuda karsna kan her trl
zahmete katlanr. Bana gelen bellara szlanmaz.
Ftvvet sahibi iyi huylu bir mslman, kendisini ilgilendirmeyen eylerle ve
bakalarnn aybn aratrmakla uramaz. Dnyya tama etmez. Doru sz kabul
eder, itirazda bulunmaz. Zengin ise, fakir olanlardan cretsiz hizmet beklemez. Cneyd-i
Badad hazretleri, talebelerinden birinin pazardan ald yiyecekleri, fakire verip
tattn grnce, o yiyecei yemeyip dattrmtr. Orada hazr bulunan brhim Havvs
ise, o talebe arkadana; Dnyy gznde o kadar bytmsn ki, fakiri yiyeceklerinin
hamal yapyorsun. buyurdu.
yi bir mslman dny mal iin arkadalarna krlmaz. Kimseden birey istemez.
Kanat sahibidir. Allah telnn verdii nimetlere dima hamd eder. Kalbinin krk olduu
zamanlarda, mslman kardelerine dua eder, onlar iin af ve fiyet temennisinde
bulunur. Cimrilikten saknr, Allah iin vermekten zevk alr. Kendisi iin bki olan, cebinde
saklad deil, Allah iin vermi olduudur. Mslmanlarn huzrunu, kendi huzruna
tercih eder. Onlarn verdii zahmetlere sabrla kar koyar. Kimseye kar kibirlenmez,
bbrlenmez ve kimseyi hor grmez.
Ftvvet sahibi hakk bir mslman, yarm i yapmaz. Balad ii bitirir. Anne ve
babasna f bile demez. Onlarn gnah olmayan emirlerini yapar. ocuklarna iyi bir
terbiye verir, dinini retir. efkatlidir. Ailesi ile iyi geinir, onu iyi idre eder. Haram
olmayan isteklerini, gc yettii kadar yerine getirir. Akrabalarn ziyret eder, uzak
olanlara gidemezse, mektpla gnllerini alr. Onlara iyilik etmekten geri kalmaz. Herkese
gler yzldr. Kalb krmann Kbeyi ykmaktan daha byk gnah olduunu bilir.
Zenginlere, zenginliinden dolay hrmet etmez. Her mslmana kar tevzu sahibidir.
limlerin buyurduu gibi hareket eder. Evliylk hllerini inkr etmez. Bidat
sahiplerinden, insanlarn Allah telya ulamasna engel olan kimselerden, arslandan
kaar gibi saknrlar.
Ftvvet sahibi olan iyi bir mslman, kimseyi zr dilemee mecbr etmez. Sr
saklaycdr, ihnet etmez. Hased etmekten saknr. Eb Bekr el-Varrk hazretleri;
Eskiden ftvvet sahipleri, arkadalarn ver, kendilerinden bahsetmezler, hatt
ktlerlerdi. Rahatl dostlarna, zahmeti kendilerine seerlerdi. imdi ise, herkes
kendilerini vp, dostlarn ktlyor. Zahmeti kardeine, rahat kendilerine seiyorlar.
buyuruyor. Yahy bin Muz hazretleri de; huy vardr ki, kiinin amelini ve ahlkn
dzeltir: 1. Zengin olanlara dman gzyle bakmayp, nasihat verici olmak. 2. Fakirlere
kar kibirli olmayp, tevzu zere olmak. 3. Hanmlara kar kaba davranmayp, efkat ile
mumele etmektir. buyurdular.
Hakk bir mslman, kt arkadalardan saknr. limlerin sohbetlerini karmaz.
Kendisinden daha fakir olanlarla oturup kalkar ve bunu kendisi iin bir aalk olarak
dnmez. Allah teldan korkar, midini kesmez ve kadere rz gsterir. Verdii sz

yerine getirir. Yapt iyilii baa kakmaz. Fitne karmaktan iddetle kaar. Kulan kt
sz iitmekten, dilini de kt sz sylemekten korur. Yan bunlara riyet edilmeyen
yerlerde bulunmaz. Mal ve mevkii ile mslmanlara elinden gelen her iyilii yapar.
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem) buyurdular ki; Birbirinize selm
veriniz! Birbirinize yiyecek ikrm ediniz! Akrabnzn haklarn gzetiniz! Gece,
uyurken namaz klnz! Bunlar yaparak, selmetle Cennete giriniz!
Eb Abdurrahmn es-Slem hazretlerinin Menhic-l-rifn isimli eserinde
buyuruyor ki:
Tasavvuf yoluna balayacak olan bir talebe, gaflet uykusundan uyanmak istiyorsa,
nefsinin kt alkanlklarn yapmamal ve kt kimselerle olmamaldr. Kendisine Allah
hatrlatacak slih insanlarla berber olmal, onlarn sohbetlerini ganimet bilmelidir. Eer
nefsi, bu mevzda kendisine itat ediyorsa, kalbini temizlemee, iyi huylara sahip olup,
kt huylardan vazgemee almaldr.
Bu yoldaki talebe, en nce kendisini ird edecek, doru yolu gsterecek, gafletten
uyandracak bir limi aramal, onu kendine rehber edinmelidir. (Arad bu rehber, dnin
emirlerine tam mansyla uyan ve haramlardan iddetle kanan, kerm bir zt olmaldr.
Byle bir kimse grlnce, Allah tel hatrlanr. Bu rehber, arada hi kopukluk olmadan,
Reslullah efendimizden balyarak, kendi rehberleri vastasyla, kendi kalbine gelen feyz
ve bereketleri, talebelerinin kalblerine aktabilecek bir olgunluktadr. Bu zt, talebesinin
her derdine derman olur. nk o, Ehl-i snnet itikdn, fkh ve ahlk ilmini iyi bilen ve
bunlara tam uyan yksek bir limdir. O, her iinde ve her sznde snnet-i seniyyeye tam
uyar. Zaten szleri, hareketleri slmiyete uygun olmayan ve haramlardan, gnhlardan
saknmayan bir kimse, havada usa ve baka hller gsterse bile, hakk rehber deildir.
Hakk rehber, talebesini tasavvuf marifetlerinin yksek derecelerine kavuturur.
te byle bir rehber, talebelerine din retecei zaman, bunlara nce dinsizler,
slm dmanlar tarafndan rnga edilen yanl propagandalar, iftiralar anlayp, onlarn
temiz ve krpe kafalarn bu zehirlerden temizler. Zehirlenen rhlarn tedvi eder. Sonra
yalarna, anlaylarna gre, slmiyeti ve meziyetlerini, fidelerini, emirlerindeki ve
nehiylerindeki hikmetleri, incelikleri ve insanl saadete ulatrdn, onlarn kalblerine
yerletirir. Bylece genlerin ruh bahelerinde, dertlere deva, rhlara gda olan nefis
iekler yetiir. Byle bir din limini ele geirmek, en byk kazantr. Onun baklar,
rhlara iler. Szleri, kalblere tesir eder. Dni slm hazr lokum gibi yutmak, susuz
kalm iken souk erbet iip, cierlerine kadar serinleyebilmek, ancak byle olan Allah
adamlarnn sunmas ile mmkndr)
Rehber, kendine gelen talebeye nce tahret, namaz, oru, zekt ve hac gibi
zerine farz olan ibdet bilgilerini retir. Kurn- kermi okuyup renmesini, hell rzk
kazanmasn dnyya meyletmeyip, hirete ynelmesini bildirir. Daha nce yapamad
ibdetleri varsa bunlar kaza etmesini, saadete kavumas iin; az yemek, az uyumak, az
konumak lzm olduunu tenbih eder. Gemiteki zayi ettii vakitlerine ve kymetli
mrn boa geirdiine zlp, alamasn emreder. nk Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem) buyurdu ki; Kymet gn drt eyden hesap
sorulmadka kul serbest braklmaz: mrn nerelerde geirdiinden,
genliini nerelerde rttnden, maln nereden kazanp nereye
sarfettiinden ve bilgisiyle ne gibi ameller yaptndan.
Talebe, hocasnn emirlerini yapmaya devam ederse, Allah tel da onun
tvbesini kabul eder. Gnahlarna piman olup, bir daha ilememek niyetiyle, Allah
teldan korkarak nash bir tvbe yapan talebenin kalbine, muhabbet nrlar akmaya
balar. Allah telya ve hocasna olan bu sevgi, talebeyi mchedeye, gayrete srkler.
bdette devam salar. Nefsin arzularn krar ve insandaki kt sfatlar yok eder. Cimrilik
gibi kt sfatlar, cmertlie ve dier iyi huylara dnr. Nitekim Peygamber efendimiz
(sallallah aleyhi ve sellem): Allah tel, evliy kullarn cmertlik ve gzel huy
zerine yaratmtr. buyurdu. Nefsiyle mcdeleye balayan talebede bulunan,
dedikodu ve iftira sfat; sdk, doru ve adletli olmaa evrilir. nk Peygamber
efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem); nsan, doruluu araya araya, nihyet
Allah indinde sddk yazlr. buyurdular. Dman olmak ve kin tutmak sfat; af, iyilik
etmek ve temiz kalb sahibi olmaya dnr. Allah tel, uar sresi 89. yetinde,
melen; Ancak Allaha hlis ve pk bir kalb ile varan mstesna. buyurdu. Tama
etme sfat, kanat sahibi olmaya evrilir. Bylece insandaki btn kt huylar, karl
olan iyi sfatlara dnr. Talebe bu ekilde iyi huylarla bezendii zaman irde snrlarna
ve makamlarna girer. Artk hrete meyli artmtr. Dnynn varlklarna sevinmek ve
yokluuna da zlmek hli kendisinde kalmaz.
Eskiden talebelerin rehber olacak bir lim aramas birka eit olurdu. Baz
talebeler, sohbet etmek iin bu rehbere gelip tvbe eder, bir mddet onun sohbetinde
bulunurlard. Onun bu ekilde elde edecei nasbi; ancak niyeti, kabiliyeti ve kald
miktar kadardr. Az da olsa, belki birgn bu iyi niyetinin bereketiyle, hakki tvbe etmek
nasb olur. Nitekim birgn Peygamber efendimize (sallallah aleyhi ve sellem) gelip: Y
Reslallah! Filan kimse, hem namaz klyor, hem de hrszlk ediyor diye sorduklarnda,
Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem); Namaz, onu bundan men
edecektir. buyurdu. Hads-i kudsde Allah tel buyurdu ki; Onlar yle kimselerdir
ki, kendileriyle beraber oturanlar, ki olmazlar.
Baz talebeler ise; zhd, vera ve takv sahibi olmak iin gelirlerdi. Rehberi olan
lim de ona, dnyy terk edip, ona meyletmenin, nefsin arzularn yapmayp zahmetlere
katlanmann, haramlardan ve phelilerden kanmann yollarn gsterirdi.
Baz talebeler de sdece, her iinde ve her hareketinde hocasnn emrine uymak
ve onun hkmn gzetmek iin gelirlerdi. Bu talebeler kendisini hi dnmez, hep
mbrek hocasnn emirlerine ve arzularna gre hareket ederdi. te, arayanlarn iinde
en stn bunlard. Hoca, bu talebesine efkat ve merhametle mumele eder, talebe de
hocasna kar edebli olur. Onun her emrine harfiyyen uyar ve onun ahlk ile ahlklanrd.
Hoca, bu talebesinin kalbine, kendisine hocalarndan gelen feyz ve bereketlerini aktr,
onun kemle gelmesi ne alrd. Bu feyz ve bereketlere kavuan talebe, farknda
olmadan, gnein karsnda duran meyvann olgunlat gibi olgunlaverirdi.
Nitekim Reslullah efendimiz de Eshbn byle olgunlatrmt. Bu olgunluun en
ykseine kavuan Hz. Eb Bekr oldu. Peygamber efendimizin (sallallah aleyhi ve
sellem) mbrek tevecchlerine en ok kavuan Hz. Eb Bekrdi. Peygamberlerden
aleyhmsselm sonra, insanlarn en stn oldu. Onun bu stnlklere kavumas,
Peygamber efendimize en nce mn etmesi, btn maln Allah yolunda harcamas ve
cann fedadan hi ekinmemesi sebebiyledir. Eshb- Kirm arasnda onun nne hi
kimse geemedi. Peygamber efendimiz harb iin orduya yardm istedii zaman, Hz. Eb
Bekr btn maln getirdi. Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), Evine ne
kadar mal braktn? buyurunca, o da Allah tely ve Resln... diye cevap verdi.
Yan hi yok olmayan braktn syledi. nk, ebed, bak olan ancak Allah teldr.
Bu hdiseyi Eb Bekr el-Vsat yle izh buyuruyor: Eer, Reslullah efendimizi
(sallallah aleyhi ve sellem) grmenin heybeti kendisini sarmam olsayd Resln
braktm demez Allah tely braktm der idi. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi
ve sellem) vefat edince, Onu grmenin heybeti kalmad. Ondan sonra da, Allah teldan
baka bireyi grmedi. O zaman l-i mrn sresinin 144. (Hazreti) Muhammed
(sallallah aleyhi ve sellem) ancak bir Peygamberdir. Ondan nce birok
Peygamberler gelip gemitir. imdi O, lr veya ldrlrse, siz ardnza
dnverecek misiniz? (Dninizden dnecek veya savatan kaacak msnz?) Kim
ardna dnerse, elbette Allaha hi bir eyin zarar verecek deil... melindeki
ayetini okudu. Ayrca Kim, Reslullaha (sallallah aleyhi ve sellem) tapyorsa, bilsin ki, o
vefat etmitir. Ama kim Allah telya tapyorsa O diridir buyurdu. Hz. mer, Peygamber
efendimizden gelen feyz ve bereketleri Hz. Eb Bekr kadar alamad iin, derecesi ondan
sonra oldu. Malnn yarsn verebildi. Peygamberimizin (sallallah aleyhi ve sellem)
Evine ne kadar mal braktn? buyurduunda o da, Malmn yarsn braktm. diye
cevap verdi. Bunun zerine Peygamberimiz kiniz arasndaki fark, cevaplarnz
arasndaki fark kadardr. buyurdu. Hz. Sad bin Eb Vakks, Peygamber efendimizin
tevecchlerine daha az kavuabildii iin, derecesi daha az olup, malnn te birini
vermek istediini syleyince, Reslullah efendimiz te biri dahi oktur. buyurdu.
Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem), herkese dayanabilecei gc
nisbetinde tevecch eder, yksek feyzlere kavutururdu. Herkesin hline uygun olan
kadar emrederdi. te hakk rehber de, talebelerinin hlini bilir, o lde tevecch
ederlerdi. Talebe de, hocasnn tevecch lsnde feyz ve bereketlere kavuurdu.
Reslullah (sallallah aleyhi ve sellem) efendimizden sonra gelen rehber limler,

talebelerini hep bu ekilde kemle getirdiler. Byle bir limin veya velnin nazar her kime
tesir etmise, bu tesirin feyz ve bereketi, muhakkak Peygamber efendimizin (sallallah
aleyhi ve sellem) Eshbna tevecchlerinden gelmektedir. Reslullah efendimizin mbrek
nazarlar, hlleri nisbetinde Eshb- kirmna tesir etmitir. Bu tesir, onlardan sra ile
rehber olan byk limlere ve talebelerine gee gee, kymete kadar devam edecektir.
(Gnein karsna bir ayna konursa, bu ayna karsna ikinci bir ayna, bunun karsna da
nc bir ayna, bunun karsna drdnc, bylece otuzuncu aynaya baknca, gne bu
aynada grnr. nk, her ayna bir birine gnei gstermektedir. Bunun gibi, Eshb-
Kirmn (aleyhimrrdvn) hepsinin kalbi, Reslullahn (sallallah aleyhi ve sellem)
mbrek kalbinden salan nrlarn tesiri ile, ayna gibi cilland. nk Onu, ok, pekok
seviyorlard. Her biri cann, Onun bir ireti ile feda ediyordu. Bylece bol bol aldklar
nrlar, kendilerine balanan gen kalblere yayp, bunlar temizlediler. Bu nrlar, bu
kalblerden de, bunlara balanan baka genlerin kalbine geldi. Bylece, ayn nrlar,
evliynn kalbinden salarak, her asrda, bu kalblere balanan kalbleri temizleyip ayna
gibi yaptlar. Yan kalb gzleri ald. Bu sadete kavuan bahtiyarlara vel, evliy denildi.
nk hller de, din bilgilerinin nakle dayand gibi, limlerden talebelere aktarla
aktarla gelirdi.
Talebeye hocasnn nazar tesir eder, feyz ve bereketlere kavuursa, kalb gz
alr ve kalbi nrlanr. Allah tel Zmer sresi 22. Allahn, slm nru ile kalbine
genilik verdii kimse, kalbi mhrl nrsuz gibi midir?... melindeki yet-i
kermesinin tefsrini Peygamber efendimizden sordular. Buyurdu ki; O, kalbe atlan bir
nrdur, onunla gs alr, huzra kavuur.
Tasavvuf yolundaki talebeler iki ksmdr: Bunlara mrid ve murd denir. (Mrid,
sdk olan tlib demektir. Allah telnn sevgisi ile ve Onun sevgisine kavumak arzusu
ile yanmaktadr. Bilmedii, anlyamad bir ak ile akn hldedir. Uykusu kaar,
gzyalar dinmez. Gemiteki gnhlarndan utanarak ban kaldramaz. Her iinde
Allahtan korkar, titrer. Allah telnn sevgisine kavuturacak ileri yapmak iin rpnr.
Her iinde sabr ve affeder. Her geimsizlikte skntda, kusuru kendisinde grr. Her
nefeste Allahn dnr. Gafletle yaamaz. Kimseyle mnkaa etmez. Bir kalbi
incitmekten korkar. Kalbleri Allahn evi bilir. Eshb- Kirmn hepsini Radyallah tel
anhm ecman iyi bilir. Hepsinin iyi olduunu syler. Peygamber efendimiz (sallallah
aleyhi ve sellem), Eshb- Kirm arasnda olan eyleri konumama emir buyurduu iin
bunlar konumaz, yazmaz ve okumaz. Bylece, o byklere kar edebsizlikte
bulunmaktan kendini korur. O bykleri sevmek, Allahn Resln sevmenin niandr,
almetidir. Kendi bilgisi ile, kendi gr ile evliyy Kirm birbirinden aa ve yukar
diye ayrmaz. Birinin daha yksek, daha stn olduu; ancak yet-i kerme ile, hads-i
erf ile ve Sahbe-i Kirmn szbirlii ile bildirmeleri ile anlalr. Muhabbet sarholuu
bakadr. Mrid, riyzetler (nefsin isteklerini yapmamak), mcahedeler (nefsin
istemediini yapmak) ekerek, uraarak ilerler. Yan tayc olmulardr. Murd olanlar
ise, uramadan, yorulmadan Allah telya yaknlk derecelerine ulatrlrlar. Nazl nazl
okayarak gtrrler. Yan tanan olmulardr. Murdlar, gler yzl olurlar. Skntl
hllerini gstermezler. Alak gnlldrler. Grnte insanlarla beraberdir. Onlar gibi yer,
ier, oturur ve dier beer ihtiylarn grrler. yzlerini ise herkesten gizlerler. Kimse
onlarn hllerini anlyamazlar. Yan onlar, halk arasnda Hak ile olurlar.
Talebe ok edebli olmaldr. Nitekim hibir b edeb, vsl ilallah olamaz, (yan
hibir edebsiz, Allah telya kavuamaz) buyuruldu.
Talebe, snnetlere yapr, iyi ahlk iar edinir ve edebli olursa, zhiren ve btnen
ilerler. yle ki, kalbine doan nrlar seyretmee balar, manev makamlar, hlleri grr.
Bylece o, btnda Rabbi ile lfet ve nsiyet hlinde olup, fen fillh makamna ykselir.
Zhirde de hizmet ve ibdetlerle urar.
(Tasavvuf, Allah telnn dman olan nefse yardm etmemeyi, Onun isteklerini
yapmamay kalbe yerletirmektir. Nitekim hadsi kudsde Allah tel buyuruyor ki:
Nefsine dmanlk et! nk nefsin benim dmanmdr. Tasavvuf, kalbin
tasfiyesi ve nefsin tezkiyesidir. Yan, kalbin Allah telnn sevgisinden baka, her
sevgiden tasfiye edilmesi, nefsin de Allah telnn her emrine uyar hle getirilmesidir.
tikd dzeltmedike, slmiyetin emir ve yasaklarna uymadka, haramlardan saknp

ibdetleri yapmadka, kalbin tasfiyesi ve nefsin tezkiyesi mmkn deildir.
Ahmak olan nefsi ezip kltmek, tasavvufun dbndandr. Kimin nefsi kendisine
erefli grnrse, dni ona kk grnr. Dnyalk isteklerden syrlmak, nefsin arzularn
menetmek, rzknn hell yoldan gelmesine gayret gstermek, bidat sahipleriyle, dnyya
dkn olanlarla arkada olmamak, mal toplamaktan, dnyy mamr etmekten
saknmak, insanlarn doru yola gelmesine ve gzel huylara sahip olmaya almaldr.
12) Menhic-l-rifn
13) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 369, 674, 965, 1063
EB AL EN-NESEF:
Hnef mezhebi fkh limlerinin byklerinden. smi, Hseyn bin Hzr bin
Muhammed bin Ysuf en-Nesef el-Buhr olup; knyesi Eb Alidir. Fkh ilminde,
zamannda bulunan limlerin en byklerinden idi. Aslen Buhrnn Federc
kyndendir. lim renmek iin seyahatler yapp, eitli yerlere gitti. Oralarda bulunan
limler ile grp kendilerinden ilim rendi. Bu seyahatleri srasnda Kfe, Mekke,
Hemedan, Rey, Merv ve baka ilim merkezlerine urad. Bir mddet Badadda ikmet
etti. Sonra Buhrda yerleti. 424 (m. 1032) senesinde, abnn 23. aramba gn
orada vefat etti. Vefat ettiinde 80 yana yaklamt. Kelbaz kabristannda medfndur.
Fkh ilmini, Eb Bekr Muhammed bin Fadldan rendi. Ayrca, Eb Amr
Muhammed bin Muhammed es-Sbir ve Eb Sad es-Sencernin sohbetlerine devam
edip, bunlardan ve baka byk ztlardan da ilim rendi. Kendisinden de; ems-lEimme Abdlazz-i Hulvn, Cafer bin Muhammed en-Nesef, Ebl-Hasen Ali bin
Muhammed ve baka birok mehr ztlar ilim renmilerdir.
Buhr kads Eb Caferin vefatndan sonra, Eb Ali en-Nesef (rahmetullahi
aleyh) bu vazfeye tayin edildi. Byk bir meharetle bu vazfeyi f ederken, dier
taraftan da talebelere ilim retti ve fkh ilmine dir el-Fetv ve el-Fevid isimli kymetli
eserleri yazd. Bu eserlerden anlaldna gre; Nesef (rahmetullahi aleyh), seyahatlerini
daha ok fkh ilminin inceliklerini renmek iin yapmtr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Tabakt-l-Fukah Takprzde; sh. 69
EB AL DEKKAK:
Nibrda yetien evliynn byklerinden. smi, Hasen bin Muhammed olup;
knyesi Eb Ali Dekkakdr. Zamannda bulunan limlerin nderiydi. Zamannda bulunan
evliynn bir ou ile grp sohbet etti. Ebl-Ksm Nasrabdnin talebesi ve EblKsm Kueyrnin kaynpederi ve stad idi. 405 (m. 1014) senesi Zilkade aynda
Nibrda vefat etti.
Gayet ak ve ok gzel konuurdu. nsanlarn dny ve hret saadetleri iin yol
gsterici olan szleri ok kymetlidir. Her yl bir memlekete giderek, orada bulunan
insanlara vaz ve nasihat eder, sonra Nibra geri dnerdi. Allah telnn muhabbeti ile
yanan klardan idi. Fkh, tefsr, hads ve dier ilimlerde lim, szleri kalblere tesir eden
kermet sahibi ok byk bir vel idi.
Birgn, Eb Ali Dekkakn (rahmetullahi aleyh) meclisine bir kimse, tevekkln ne
olduunu sormak iin geldi. eri girince Eb Alinin (rahmetullahi aleyh) banda ok
kymetli bir sark olduunu grd. O kimsenin gnl o sara meyletti. Bu srada Eb Ali
hazretleri gelen kimseye dnp; Tevekkl, Allah telya itimd etmek, onun-bunun
sarna tama etmemektir buyurdu ve sarn kartp o kimseye hediye etti.
Eb Ali Dekkak hazretlerine birisi gelerek, byklerin sohbetinde bulunmann
fidesini sordu. Cevbnda buyurdu ki; Bunda iki fide vardr. Birincisi; eer o kimse ilme
tlib olmu ise, Allah telya ve Onun dnine olan muhabbeti, ball ve sohbetin
bereketi ile ilmi artar. kinci fidesi; eer sohbette bulunan kimsenin kalbinde benlik ve
gurr var ise, o duygular yok olur. lmi ve edebi artar. Manev bakmdan yksek
derecelere kavuur.
Hrriyet nedir? diye soran birisine; Eer nefsinin arzularna boyun emi, nefsin
dnyya meyletmi ise, maln klesisin. buyurdu.
Ftvvet nedir? diye soranlara da; Ftvvet, Peygamber efendimizin gzel
ahlkndan biridir. Bunun iindir ki, maher gnnde herkes Ben! Ben! derken, O,
mmetim! mmetim! diye yalvaracaktr buyurdu.
Eb Ali Dekkak hazretlerinin, tccr bir talebesi vard. Bu talebe birgn hastaland.
Hocas ziyretine gitti. Talebesine, Nasl hastalandnz? diye sorduunda talebesi,
Teheccd (gece namaz) iin kalkmtm. Abdest almak iin hazrlk yaparken, srtmda
bir scaklk hissettim. Bu scaklkla birlikte, iddetli bir ac da belirdi. Hummaya
yakalandm dedi. Bunlar dinliyen Eb Ali Dekkak, Evldm! Ba aryan bir kimsenin,
ayana il srmesiyle hastal iyi olmaz. Senin birinci vazfen, kalbinde bulunan dny
sevgisini krp atmakdr. Birinciyi brakp bakasn yapmaya kalkarsan, faydasna
kavuamazsn. Yapacan btn ileri izin alarak yaparsan, faydasna kavuursun
buyurdu.
Eb Ali Dekkaka; Hayatnzda en ok zldnz, piman olduunuz bir hdise
var mdr? diyen bir kimseye; Vaktiyle, byk bir sahrada yolumu kaybetmitim. ok da
susamtm. Yolu bulduumda bir askerle karlatm. Bana bir iimlik su verdi. tiim bu
suyun durumu pheli olduu iin, bana verdii zarar otuz yldr gnlmden gitmiyor,
itiime hl pimanm. buyurdu.
Hocasna muhalefet edenin hli nicedir? diye soran birisine; Her kim hocasna
kalbinden muhalefet etmeye niyet etse, onunla ayn yolda bulunamaz. Verdii sz
bozmu olur. Bunun iin tvbe etmesi vcib olur. stadna saygszlk edenler iin ise
tvbe yoktur buyurdu. mrnn sonlarnda syledii yksek szleri, talebelerinin en
nde gelenlerinden bazlar ancak anlayabiliyorlard.
Vefatndan sonra Ebl-Ksm Kueyr, ryasnda onun alamakta olduunu grd.
Niin alyorsunuz? Dnyya yeniden gelmek isteyen bir hliniz var. deyince, Eb Ali
Dekkak, Doru sylediniz. Dnyya tekrar dnmek istiyorum. Ancak dny ileri iin
meclis kurup nutuk atmak iin deil. Gzel giyinip, bastonumu elime alarak, durmak,
yorulmak bilmeksizin kap kap dolap insanlara, Sonu bo olan iler yapmaynz. Allah
telnn emir ve yasaklarna uyup hrete hazrlannz demek iin. te bunun iin
alyorum dedi.
Bir kimse, Eb Ali Dekkak hazretlerini vefatndan sonra ryada grd. ok geni
olan bir srat kprsnden geiyordu. Efendim! Srat kldan ince, kltan keskindir, diye
biliyoruz. Bu ne hldir? diye sordu. Elbette bu sz dorudur. Fakat sratn zerinden
geene gre deiir. Bir kimse dnyda ne kadar geni giderse, (Allah telnn emir ve
yasaklarna aldr etmezse) burada o kadar dar bir kprden geer. Dnyda, Allah
telnn emir ve yasaklarndaki incelie dikkat ederek gider, burada da o kadar geni bir
kprden geer. buyurdu.
Vefatndan sonra Eb Bekr Sayraf isminde bir talebesi anlatt. Hocamn mezarn
ziyrete gittim. Mezarnn baucunda uyuyakalmm. Ryamda mezar ald. inden
hocam kt. Havada uarak gidiyordu. Efendim! Nereye gidiyorsunuz? dedim. Bana,
Melektun zerine benim iin bir krs kurdular. Oradakilerle sohbet etmeye gidiyorum
buyurdu.
Ebl-Ksm Kueyr yle anlatt: Yanma alayarak bir kimse geldi. Niin
alyorsunuz? diye sordum. Bana Ryamda kymetin koptuunu, beni Cehenneme
gtrdklerini grdm. Beni gtrenlere Beni Cehenneme gtrmeyiniz. nk ben Eb
Ali Dekkak hazretlerinin talebesiyim. dedim. Bunu duyunca Mademki Eb Ali Dekkakn
talebesidir. Onu Cennete gtrn. dediler. Eb Ali Frmed (rahmetullahi aleyh)
zamannda evliynn en by olduu hlde buyurdu ki: Yarn kymet gnnde,
kurtuluum iin Eb Ali Dekkakin adaym, demekten baka bir rem olmayacak.
Eb Ali Dekkak (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Kendiliinden yetimi aa, yaprak verir. Fakat meyve vermez. Verse de tatsz
olur. nsan da byledir. Hocas olmayan kimseden hibirey hsl olmaz. Ben
sylediklerimi kendiliimden sylemiyorum. Ben bu anlattklarm hocam Nasrabdden
rendim. O iblden, o da Cneyd-i Badadden rendi (r.aleyhim). Bizim
byklerimize olan hrmet ve tazimimiz o kadar fazla idi ki, hocamn huzruna
gideceim zaman, mutlaka gusl abdesti alp, ondan sonra giderdim.
Y Rabb! Biz amel defterimizi gnah ile siyah ettik. Sen, sa ve sakalmz
gnlerle beyaz ettin. Ey beyazn ve siyahn yaratcs olan Allahm! Ltfun ve fadln ile
gnahlarmz affeyle!
Cehennem korkusu veya Cennet arzusu ile tvbe etmek mmkn deildir. Allah
tel, Bekra sresi 222. yet-i kermesinde melen, Muhakkak ki Allah tel tvbe
edenleri sever. buyuruyor. Burada bildirilen sevgiye kavumak iin, tvbe etmelidir.
Hak telya marifet sahibi ol ki, rahat ve en olasn.
Bir kimse kendini, hocasnn kapsnda sprge yapamaz ise, hakk k deildir.
hls; insanlarn tevecch, alka gstermelerinden saknp, ameli yalnz Allah iin
yapmaktr. Sdk ise; nefsi, yapt ameli beenmekten temizlemektir. Bunun iin ihls
sahibi muhlislerde riy (gsteri), sdk sahibi olan sdklarda da ucb (amelini gzel
grmek) hli bulunmaz.
Sdk; insanlara kar olduun gibi grnmen veya onlara kar grndn gibi
olmandr.
Allah tel Dvd aleyhisselma vahyedip, Beni taleb eden birisini grdn
zaman, ona hizmeti ol. buyurmutur.
Allah telnn emir ve yasaklarna uymakta gevek davranan ve bylece Allah
telya yakn olmak nimetinden mahrm olan tembel kimselerin ayaklarna, zell ve sefl
olmak bukas balanr. O kimse kurb (Allah telya yaknlk) hlinden ok uzak olur.
Byklerin huzrundan kovulmay icb ettiren ey, edebi terketmektir.
nsanlarn giydiklerini giy, yediklerini ye, fakat kalben onlardan ayr ol.
Kalbi krk, hzn sahibi olanlar, hznl olmayanlarn senelerce katedemedikleri,
Allah telya giden yolu bir ayda katederler. Peygamber efendimiz (sallallah aleyhi ve
sellem) Allah tel, kalbi hzn iinde olan btn kullarn sever. buyurdu.
Hakk tvbe; tvbe, inbe ve evbe olmak zere ksmdr. Cehennemde azb
grmek korkusu ile, gnaha piman olmak tvbedir. Cennet nimetlerine kavumak midi
ile gnaha piman olmak inbedir. Bunlarla alkal olmakszn, tvbe etmek, Allah
telnn emri olduu iin, emre uyarak gnaha piman olmak ise evbedir.
Hris-i Muhsib (rahmetullahi aleyh), hell olmas pheli olan bir yemee elini
uzatsa idi, parmann ucunda bulunan bir damar hemen ierdi ve o yemein pheli
olduu anlalrd.
Skt (susmak), yksek edeblerden bir edebdir. Allah tel Arf sresi 204.
yet-i kermesinde melen buyuruyor ki; (Kurn okunduu zaman, hemen onu
dinleyin ve susun. Olur ki, merhamet edilirsiniz.)
Bir defa Merv ehrinde, biraz hasta oldum. Nibra dnmeye niyet ettim. Bu
dnceler ierisinde iken uyuyakalmm. Ryamda bir kimse bana, (Bu memleketten
ayrlman imknsz. Sohbetlerin, cinlerden bir cematin ok houna gitti. Onlar, senin ders
verdiin meclisine devam ediyorlar. Onlarn istifde etmelerinin kesilmemesi iin, burada
bulunman icb etmektedir) dedi.
Eb Amr- Bikend bir mahalleden geiyordu. Mahalle halk, gencin birisini
tutmular, kendilerini rahatsz ediyor diye mahalleden dar atmaya alyorlard. Gencin
annesi olduu anlalan bir kadn ise alyordu. Eb Amr, kadncaza acd iin mahalle
halkna ricada bulunup, kendi hatr iin, bir defaya mahss olmak zere genci
affetmelerini, tekrar rahatsz etmesi hlinde, hemen karmalarn istedi. Eb Amrn hatr
iin halk genci serbest braktlar. Bir zaman sonra, Eb Amr yine o yerden geerken, o
kadnn yine alamakta olduunu grd. Sebebini sorunca, gencin vefat ettiini rendi.
Peki, hlinde dzelme olmu muydu? diye sordu. Kadn yle anlatt: Vefat
yaklatnda beni yanna ard ve ldm zaman, lm haberimi kimseye duyurma.
Onlar rahatsz etmitim. Cenzeme gelmedikleri gibi, bana da lanet ederler. Ben
yaptklarna piman oldum. ok gzya dktm. nallah Rabbim beni affeder. Sen de
benim iin Allah telya dua et. Beni kabre defnederken, senden baka kimse
bulunmasn. Kabre koyduktan sonra, zerinde Bismillah yazl olan u yzm de
yanma koy. Defin ii bittikten sonra da, beni affetmesi iin, hesabmn kolay gemesi iin
Allah telya dua et. dedi ve biraz sonra vefat etti. Ben vasyyetini aynen yerine
getirdim. Kabrin bandan ayrlacam srada, kabirden olumun sesini iittim.
Anneciim! Eve dnebilirsin. Rahat ol. Benim iin zlme. Artk ben, kerem sahibi olan
Allah telya kavutum. diyordu.
Sabrl olanlar dny ve hrette ok byk saadete kavumulardr. nk onlar,
Allah tel ile beraber olmak gibi ok kymetli bir nimete nail olacaklardr. Sabr, Allah
telnn takdrine teslim olmaktr. Sabr, itirz etmemektir. ikyet ederek ve edebe
uygun olmyarak, baa gelen musibetleri anlatmak sabrszlk olur.
Vezirin birisi birgn padiahn huzrunda iken, orada bulunan hizmetilerden
birisinden bir ses duyup ona bakt. Vezirin kendisiyle ilgilenmeyip baka bir yere
bakmakta olduunu Padiah grd. Vezir, bunu anlaynca, o tarafa bakmasn, padiahn
yanl anlamamas iin bakmasna devam etti. Bundan sonra bu vezir padiahn
huzrunda bulunurken, hep bir yere bakard. yle ki, padiah, bu vezirin tabi hlinin
byle olduunu ve gzlerinde alk var zannetti. Allah telnn mahlku olan bir
kimsenin, kendisi gibi mahlk olan baka bir kimse huzrunda, bu derece dikkat ve riyet
ettii edeb ve korkunun, hereyin yaratcs olan Allah telnn huzrunda nasl olmas
icb ettiini iyi dnmek lzmdr.
Rz, gelen nbetler karsnda kaytsz kalmak, vurdum duymaz olmak demek
deildir. Rz, Allah telnn hkmne, takdrine itirz etmemek, boyun emektir.
Bir talebe hocasna; Efendim, bir kimse, Allah telnn kendisinden rz olup
olmadn anlyabilir mi? diye sordu. Hocas cevabnda; Kalbine bakar. Kalbini, Allah
teldan rz olmu hlde bulursa anlar ki, Allah tel da ondan rzdr.
Bir zaman gzlerim armt. Gnlerce uyuyamadm. Bir sabah uyuyakaldm. Bir
kimse bana, Allah kuluna kfi deil mi? (Zmer-36) melindeki yet-i kermeyi
okudu. Bunun zerine uyandm. Gzlerimde hi ar kalmamt. Ondan sonra da gz
ars bende hi olmad.
Her insann vcdunda yzlerce damar vardr. Bu damarlarn hepsi, Peygamber
efendimizin Eshb- kirmna kar muhabbet zere bulunsa, yalnz bir tanesi, Eshb-
Kirmdan birine dmanlk, sevgisizlik zere olsa, lm zamannda emir gelir ve cann o
bir damardan alrlar. Bunun bozukluu sebebiyle, dnydan mnsz gider.
lrken ey nasihat eyledi: Cuma gn gusl abdesti alnz! Her akam abdestli
olarak yatnz! Her hlinizde Allah tely hatrlaynz!
1)
2)
3)
4)

Kef-l-mahcb; sh. 267
Kevkib-d-driyye; cild-2, sh. 62

İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 4

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 4

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

4.

Tabakt-s-sfiyye; sh. 467

Ed-Dbc-l-mzehheb; sh. 102

mm- Kueyr (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Cafer-i Huld (rahmetullahi

Tabakt--fiyye; cild-3, sh. 291

DRE KUTN (Ali bin mer):

Onlar sana ar ballk gsterecek, sende bulunmayacak eyleri, sana

meselelerine dir hadsleri ve bunlarn muhtelif rivyetlerini (senetlerini) verir. Bu eseri,

Tabakt--afiyye; cild-3, sh. 462

Mucem-l-mellifn; cild-4, sh. 179

EB ABDULLAH-I RODBR (Ahmed bin At):

[Namazda huu ve hudu: Btn azlarn hareketsiz kalp tevzu halinde

Tabakt-s-sfiyye; sh. 497

Reslullah efendimiz (sallallah aleyhi ve sellem), her zaman Allah teldan

1) Tabakt-s-sfiyye; sh. 329

Hilyet-l-evliy; cild-10, sh. 360

Hilyet-l-evliy; cild-10, sh. 350

Eb Ali Rodbr hazretleri buyurdu ki:

Tabakt-us-sfiyye; sh. 354

Nefeht-l-ns; sh. 249

nsanlarn kalbinin nru, yznde grlr.

Risle-i Kueyr; sh. 308, 426

Tabakt-s-sfiyye; sh. 431

Vefeyt-l-ayn; cild-6, sh. 393, 394

5) Risle-i Kueyr; sh. 670

Tabakt-us-sfiyye; sh. 420

EB BEKR BN HADDD EL-MISR:

Tabakt--afiyye; cild-3, sh. 79

Tabakt--fiyye; cild-3, sh. 186

EB BEKR E-EBEH (Muhammed Nibr):

Talebelerinden Hkim Nibr; Eb Bekr Evden, Nibra geldi. Hac dnnde

Trih-i Badd; cild-5, sh. 266

5) Tabakt-s-sfiyye; sh. 448

Tabakt-s-sfiyye; sh. 391

Trh-i Badd; cild-3, sh. 74

telya muhtc olduun kadar itat et! Cehenneme dayanabilecein kadar

m? Ben Peygamber efendimizi (sallallah aleyhi ve sellem) ryamda grdm. Bana: Ya

3) Kms-ul-alm; cild-4, sh. 2842

O kimseler ki (takv sahipleri), namaz dosdoru klarlar, verdiimiz

El-Alm; cild-1, sh. 171

Tabakt-s-sfiyye; sh. 471

bulmazlar. Sonuncusu ise, dervilerin ve fukarann ruhlardr. Fen makamnda istikrr

Hilyet-l-evliy; cild-10, sh. 349

Vefeyt-l-ayn; cild-4, sh. 372, 374

nsan, bakalarnn hatlarn grecei yerde, kendi hatsn grmeli. Nefsinin

El-Alm; cild-1, sh. 119

Eb Cafer el-Meczm (rahmetullahi aleyh), czzml bir deri altna gizlenmi,

Mifth-s-sede; cild-2, sh. 82

4) Tabakt-s-sfiyye; sh. 312

ezert-z-zeheb; cild-2, sh. 355

EB SHK BRHM BN EL-MVELLED:

ezert-z-zeheb; cild-2, sh. 362

Evliynn yolu bu mudur? Halbuki bu byklerin yolu; edebli olmak ve dnyya

Hilyet-l-evliy; cild-10, sh. 383

Tvbe etmeden nce zengin idi. Babasndan kendisine ok mrs kalmt.

Tabakt-s-sfiyye; sh. 440

Ebl-Hasen Benc (rahmetullahi aleyh), birgn yolda yrrken, gencin birisi

Tabakt-s-sfiyye; sh. 458

Eserleri: mm- Earnin eserleri, be grubta toplanr:

Kavl-l-cumlt, Eshb-l-hads ve Ehl-s-Snne fil-itikd (baslmamtr.)

ilhiyi anlayamamlar, dorusunu anlatan Ehl-i snnet limlerinin aklamalarn kabul

bildirdikleri mn ve itikd bilgilerini aklamlar, anlalmasn kolaylatrmak iin

diliyerek ve Ona gvenerek, sizin isteklerinizi yerine getirmekle, sevba kavuacam

bunlar tertip ve dzenleyen bir yaratcnn varln gerektiren saylamyacak kadar ok