İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 8

8.
CLT
ABDULLAH BN BRHM EL-CEDR:
Hads limi. Knyesi Eb Muhammed olup; ismi, Abdullah bin brhim bin Mahmd
bin Refa el-Cedrdir. Lakab Diyddndir. Abdullah bin brhim, Hanbel mezhebi fkh
limlerinin byklerindendir. Hads ve fkh ilmi yannda krat ve feriz ilminde de sz
shibi idi. Abdullah bin brhim, 679 (m. 1280) Cemzil-hr aynda Msulda vefat etti.
Msula yerleen Abdullah bin brhim, orada krat ilmini, Ali bin Mflih elBaddden rendi. Ayrca Msulda birok limle grt ve Eb Abdullah el-Fs, esSedd s bin Ebil-Hzmdan hads-i erf dinledi ve rivyette bulundu. Kendisinden; bn-i
Harf el-Msul el-Hanbel krat ilmini rendi ve eyh Mecdddn bin Teymiyye hads-i
erf dinledi. Abdullah bin brhim, es-Samed bin Ebil-Ceye iczet (diploma) verdi.
Abdullah bin brhim, Msulda krat limlerinin resi idi. Krat hakknda ok
kymetli eserler yazd. Yazd eserlerden Kasde-i Lmiyye adl eseri mehrdur.
1) Mucem-l-mellifn; cild-6, sh. 19
2) ezert-z-zeheb; cild-5, sh. 363
3) Zeyl-i Tabakt- Hanbile; cild-2, sh. 298
ABDULLAH BN MAHMD (Mecdddn-i Msul):
Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, Abdullah bin Mahmd bin Mevdd bin
Mahmd el-Msuldir. Knyesi Ebl-Fadl olup, Mecdddn-i Msul diye mehr oldu.
599 (m. 1202) senesinde Msulda dodu. lim tahsiline, nce babasndan ilim alarak
balad. Sonra ama giderek Cemlddn-i Husayrden de ilim tahsil etti. Yaad
devirde, fkh ve usl ilimlerindeki limlerin en by oldu. Kendisine bir mesele
hakknda fetv sorulduunda, fkh meselelerinin hepsi ezberinde olduundan ve btn
inceliklerine vkf olduundan, dellleri aratrp bakmaa ihtiyc kalmakszn hemen
cevap verirdi. Bir mddet Kfe kadl (hkimlii) yapt. Sonra bu vazfeden alnd. Daha
sonra Badada gidip, mm- azam Eb Hanfe hazretlerinin kabri yannda ders
okutmaa balad. Vefatna kadar, fetv verip ders okuttu. Muhtr ve bunun erhi olan
htiyr kitaplar mehrdur. 683 (m. 1284) senesi Muharrem aynn ondokuzuncu gn
vefat etti.
Abdullah bin Mahmd, Hanef fakhlerinin altnc tabakas olan Eshb-
Temyzdendir. [bn-i bidnin ve Trke Mecma-i Zhdiyyenin nszlerinde ve eyhl-slm Keml Paazde Ahmed bin Sleymn efendinin Vakfunniyt kitabnda diyor ki;
Fkh limleri, yedi tabaka, yedi derecedir. En yksek derecesi, dinde mctehid olanlardr.
Bunlara; Mutlak mctehid denir. Drt mezheb immlar byledir. kinci tabaka
Mezhebde mctehid denilen byk limlerdir. Eb Ysuf, mm- Muhammed
eybn ve mm- azamn dier talebeleri byledir. Bunlar, mm- azam Eb Hanfenin
koymu olduu usl ve kaidelere uyarak delllerden ahkm karrlar. kardklar
hkmlerden bazlar, mm- azamn karm olduu hkmlere uymayabilir. Bunlara da
Mezhebde mctehid denildii Mzn-l-kbr kitabnn onyedinci sahifesinde
yazldr. nc tabaka, Meselelerde mctehid olan limlerdir. Bunlar, ortaya yeni
kan meselelerin hkmlerini bulurlar. Bunlarn bulduu hkmlerin, ilk iki tabakann
hkmlerine uygun olmalar lzmdr. Hassf, Tahv, Kerh, ems-l-eimme Halvni,
ems-l-eimme Serahs, Pezdev, Kd Hn ve benzerleri olan derin limler, nc
tabakadan mctehidlerdir. Bunlardan sonra olan tabakalardaki limler mctehid deildir.
Mukalliddirler. Mesel drdnc tabakadaki, Eshb- tahrc denilen limler, ictihd
yapamazlar. Mcmel, ksa bildirilmi olup, iki trl anlalabilen hkmleri aklayarak, bir
mansn seen Eb Bekr Ahmed Rz bunlardandr. 370 (m. 981)de Badadda vefat
etmitir. Fkh limlerinin beinci tabakas Eshb- tercihdir. Kendilerine gelmi olan
eitli haberler arasndan, sahih, evl olanlar seerler. Kudr ve Hidye shibi
Burhneddn Mergnn bunlardandr. Altnc tabaka, Eshb- temyiz olup, kv
hkmleri zaf olanlardan, zhir haberleri ndir haberlerden ayran mukalld limlerdir.
Kenz, Muhtr ve htiyr, Vikye ve Mecmul-Bahreyn kitaplarnn shipleri
bunlardandr. Bunlarn kitaplarnda merdd ve zaf rivyetler yoktur. Yedinci tabaka,
yukarda bildirilen hizmetleri yapamyan, ancak nceki tabakalarn kitaplarndan doru
olarak nakl yapabilen, onlar bildiren Mukallidlerdir. [Tahtv ve Drr-l-muhtr ve

bn-i bidnin bunlardan olduu, Mecma-i Zhdiyyede yazldr.] Altnc tabakadan
limler, kymete kadar bulunacaklar, hakk btldan ayracaklardr. mmetimden hak
zere olan limler, kymete kadar bulunacaktr hads-i erfi, bunu haber
vermektedir.]
Semn diyor ki; Mecdddn-i Msulnin Muhtr ve htiyr kitaplar her tarafa
yayld. Bu iki kitap, fakhlerin yannda muteber eserler olup, Muhtr kitab, sonra gelen
limlerin ok itimd ettii drt kitabn iindedir. Bunlar; Muhtr, Kenz, Vikye ve
Mecmul-bahreyndir.
Mecdddn-i Msul, htiyr kitabnda diyor ki; Nikh, evlenmek iin yaplan
akd, yan szleme demektir.
Kurn- kerm, nikh yapma emretmektedir. Nisa sresinin nc yetinde
melen; Hell olan kadnlardan nikh ediniz! buyuruldu. Yirminc yetinde
melen; Onlar, shiblerinin izni ile nikh ediniz ve Nr sresinin otuzikinci
yetinde melen; Zevci olmyanlar nikh edin! buyuruldu. Hads-i erfte de;
Nikh, ancak hidlerle olur ve Nikahlann, oaln! Kymet gn,
mmetlere kar sizinle vneceim ve Nikh yapmak, benim snnetimdir.
Snnetimi terkeden, benden deildir buyuruldu. yet-i kermeler, hads-i erfler ve
icm- mmet, nikhn mer olduunu, ibdet olduunu bildiriyorlar. Nikh yapmak,
snnet-i mekkededir. Bazan farz olur. Zulm, ikence yapmak korkusu olunca mekrh
olur. Nikh, iki kiinin mzi (gemi zaman) olarak sylemeleri ile veya birinin mz,
dierinin muzr (imdiki veya gelecek zaman) kelimeleri ile sylemesi ile yaplr. Mesel,
beni zevcelie (hanmla) al deyince, seni zevcelie aldm demekle olur. Hanef
mezhebine gre, mslmanlarn nikhnda iki mslman erkein veya bir erkekle iki
kadnn hid olarak bulunmalar lzmdr. Mslmann zmm kadn nikh ederken, iki
ahidin de zmm olmalar caizdir.
Bir erkein; annelerini, kzlarn, kz kardelerini, halalarn, teyzelerini, kardeinin
kzlarn nikh etmesi ebed haramdr. Nesebden haram olan bu yedi kadn, st ile
olduklarnda da haramdrlar. Kaynvlideyi ve gelini ve vey kz ve vey anneyi nikh
etmek de ebed haramdr. Mslman erkein, Ehl-i kitb olan kadn, yan yahudi ve
hristiyan dininde olan kadn nikh etmesi caizdir. Baka kfir kadnla ve mrted olmu
kadnla evlenmesi caiz deildir. Mslman kadnn, hibir kfirle evlenmesi caiz deildir.
Sapk yolda olanlarn yaptklar Mta nikh ve para ile Muvakkat nikh (yan metres
tutmak) haramdr. Nikhda, kadnlarn sz muteberdir. Yan, kl bali kadnn, kendini
nikh etmesi ve bakasnn velsi, vekli olunca, onu nikh etmesi veya kendini nikh
etmesi iin birini vekl etmesi yhut bakasnn kendisini nikh etmi olduunu anlaynca,
izin vermesi, hep caizdir. Bliga olan bkire kz nikahlamak iin zorlamak caiz deildir.
Velsi, belli kimseye nikh yaplmas iin bundan izin istemelidir. Cevap vermez veya
glerse, yhut sessiz alarsa, izin saylr.
htiyar kitabnn shibi diyor ki; Tesbih (Sbhnallah), tahmd (Elhamdlillah),
tekbr (Allah ekber), Kurn- kerm, hads-i erf ve fkh kitab okumak sevbtr. Ahzb
sresinin otuzbeinci yet-i kermesinde melen; Allah tely ok zikreden
erkeklerin ve kadnlarn gnahlar affolur ve ok sevb verilir buyuruldu.
Tccrlarn, maln mteriye gsterirken, bunlar okumas ve Kelime-i tevhd, salevt
okumas gnahtr. Bunlar para kazanmaa let etmek olur.
htiyar kitabnda, hbeyi anlatrken diyor ki: Hbe, hediyye vermek, yan
karlksz temlik, balamak demektir. Ba shibleri verdim der. Ba alan (veya
veklleri)de aldm der ve szleilen yerde veya sonra, hbeyi yapann izni ile kabz eder.
Yan teslim alr. Kabzdan nce, cb veya kabulden vaz geebilir. Bu cb ve kabul ve kabz
ilemleri yaplnca, ba, balanann mlk olur. Kk ocua yaplan ba, kendisi,
anas veya velsi kabz edebilir. Taksimi mmkn olmyan mal hbe etmek caizdir. Mal hbe
olunur. Menfaat hbe olmaz. Bir maln yalnz menfaatini, yn kullanlmasn hbe etmee
(riyet) denir. Bu mal, kullanann elinde emnet olur. Evi, oturmak iin riyet vermek
caizdir. Taksimi mmkn olan maln paras, taksimden sonra hbe olunur. Binnn
paras, aadaki meyve ve tarladaki ekin byledir. ki kiinin ortaklaa mlik olduklar bir
mal (mesel bir evi), bir kiiye hbe etmeleri caizdir. Bir kiinin (bir mal), iki (veya daha
fazla) kiiye hbe etmesi caiz olmaz. (Taksimi mmkn ise, ayrp, paralarn herbirine
ayr ayr vermelidir.) Bir maln iki fakire sadaka verilmesi caizdir. Fakire hbe edince,
sadaka olur. Zengine sadaka diyerek verilen hbe olur. Mahrem akrabs veya nikhls
olmyan kimseye hbe edilen mal geri almak caizdir. Fakat karl verilmi ve kabz
edilmi ise, verilen ey oalm ise, yhut ikisinden biri lm ise veya verilenin
mlknden km ise geri alnamaz. Hayvann yalanmas, bymesi, nebatn bymesi,
kuman boyanmas, kesilip biilmesi, oalmas saylr. Verilen eyin mikdrnn veya
kymetinin azalmas, geri alnmasna mni olmaz. Karl bir bakas da verebilir. Karlk
olduu sylenmiyerek verilen ey karlk olmaz. Karlk az veya ok olabilir. Belli bir eyi
karlk vermesi art ile hbe etmek caizdir. Karl kabzdan nce herhangi biri vaz
geebilir. Kabz edildikten sonra, ancak ikisinin rzs ile vaz geilebilir. Birisine lnceye
kadar evimde otur! demek caizdir. lnce, ev shibine, lm ise vrisine geri verilir.
Evimde otur, birimiz lnce ev kalann olsun demek btldr. Biri birinin lmesini
bekleyecei iin, buna (Rukb) denildi. Mlk shibi olma, lme ve baka tehlikelere
balamak sahih deildir. Sadaka verilen ey, hi geri alnmaz. Malndan bir mikdrn
sadaka vermei adayan kimse, bu sadakay zekt malndan verir.
htiyr kitabndan Reslullah efendimizin kabr-i erflerini ziyret
bahsi:
Hac, Mekke-i mkerremede hac ile ilgili vazfelerini bitirip Mescid-i Haramdan
ayrlnca, Medne-i mnevvereye gelir. Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem)
kabr-i erflerini ziyret eder. nk Reslullah efendimizin kabr-i erflerini ziyret,
snnet olan ibdetlerin en fazletlilerindendir. Hatt, vcib olan amellerin derecesine
yakndr. nk Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), kabr-i erflerini ziyrete,
mmetini ok tevik ederdi. Buyurdu ki:
Kim imkn bulup da benim kabrimi ziyret etmezse, bana eziyet etmi
olur.
Kim kabrimi ziyret ederse, ona efatim vcib olur.
Vefatmdan sonra kim beni ziyret ederse, sanki beni hayatmda ziyret
etmi gibidir.
Bu konuda daha birok hads-i erf vardr.
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i erflerini ziyret eden
ok kimsenin ziyret dabn, bunun mstehblarn ve ziyretle alkal husslar
bilmediklerini grnce, Hac bahsinin sonunda ayr bir blm hlinde bu mevzyu
bildirmek istedim. imdi ziyret dabndan bir miktar bildiriyorum:
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i erflerini ziyrete giden kimsenin,
ok salevt- erfe getirmesi lzmdr. Okunan bu salt ve selmlarn Reslullaha
(sallallahu aleyhi ve sellem) ulat, hads-i erfte bildirilmitir. Medne-i mnevvere
ehri, uzaktan grnnce, salt ve selm getirilir. Sonra, Allahmme hz harem
nebiyyike, Fecalh vikyeten l minennr ve emnen minel-azb ve s-il-hisb
denir. Mmknse, ehre veya mescide girmeden nce gusl abdesti alnr. Gzel koku
(esans) srnlr. Yeni, temiz elbise giyilir. nk bunlar, tazim ve hrmet ifde ederler.
Medne-i mnevvereye mtevzi, vekarl ve sknet hli ile girer, Bismillahi ve al
milleti Reslillh., Ve kul Rabbi, edhln; mdhale sdkn ve ahricn muhrace
sdkn vecal l min lednke sultnen nasr (sr-80) yet-i kermesini okuyarak ve
Allahmme salli al Muhammedin ve al li Muhammed. Vagfr l znb veftah
l ebvbe rahmetike ve fadlike diyerek Mescid-i Nebevye girer. Reslullah
efendimizin minberinin yannda iki rekat (tahyyet-l-mescid) namaz klar. Minberin
direi sa omuzuna gelecek ekilde durur. Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)
burada namaz klard. Buras, Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) kabri ile
minberi arasdr. Hads-i erfte, Kabrim ile minberim aras, Cennet bahelerinden
bir bahedir. Minberim havzm zerindedir buyurulmutur. Sonra ziyret eden
kimse Allah telya, Reslullahn mbrek kabrini ziyret etmeyi kendisine nasb
ettiinden dolay secdeye varr. Dua eder. Sonra kalkp Peygamberimizin (sallallahu aleyhi
ve sellem) kabr-i erfine (Hcre-i sedete) gelir. (Arkasn kbleye vererek) Reslullahn
mbrek yzne kar iki metre kadar uzakta edeble durur. Daha fazla yaklamaz. Elini
kabr-i erfin duvarlarna koymaz. Uzakta edeble durmak, hrmete daha muvafktr.
Namazda durur gibi, durur. Reslullah efendimizin mbrek, latif sretini, kendisini
bildiini, szn, selmn ve dualarn iittiini dnr. Nitekim Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem) efendimiz; Kim bana kabrimde salt okursa, onu iitirim.
buyurdu. Yine hads-i erfte, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i erflerinde
bir melek vekl brakld, o melein, mmetinden selm edenlerin selmn kendisine
ulatrd bildirildi. Sonra; Esselm aleyke y Reslallah! Esselm aleyke y
Nebiyyallah! Esselm aleyke y safiyyallah! Esselm aleyke y habballah! Esselm
aleyke y nebiyyerahmeti! Esselm aleyke y ef-al mmeti! Esselm aleyke y
seyyidelmrseln! Esselm aleyke y htemennebiyyn. Esselm aleyke y Muhammed!
(sallallahu aleyhi ve sellem), Esselm aleyke y Ahmed! Allah tel sana en yksek
mkft ve karlk ihsn eylesin. Ben ehdet ederim ki, sen Peygamberlik vazfeni
yaptn. Emneti eda ettin. mmetine nasihat eyledin. Yakn (lm) sana gelinceye kadar,
Allah yolunda cihd eyledin. Allah tel sana kymet gnne kadar, salt ve selm
eylesin. Y Reslallah! Bizler sana ok uzak yerlerden geldik. Senin kabr-i erfini ziyret
etmek, senin hakkn demek, senin yaptklarn yerinde grmek, seni ziyret ile
bereketlenmek, senin Allah telnn katnda bize efati olman istemek iin geldik.
nk hatlarmz bellerimizi bkt. Gnahlarmz omuzlarmza ar geldi. Y Reslallah!
Sen, hem efat eden ve hem de efati kabul olunansn. Makam- Mahmd senin iin
vad edilmitir. Hem, Allah tel da Kurn- kermde, Nisa sresinin 64. yet-i
kermesinde melen; Biz, her peygamberi, ancak Allah telnn izni ile
(gnderildii kavmi tarafndan) kendisine itat olunmas iin gnderdik. Eer onlar,
nefslerine zulm ettiklerinde, sana gelseler, gnahlar iin Allah teldan af ve
mafiret dileseler, Peygamber de kendileri iin af ve mafiret dileseydi, elbette
Allah tvbeleri fazlasyle kabul edici ve pekok merhametli bulacaklard
buyurmaktadr. Bizler, senin huzruna geldik. Fakat bizler, nefslerimize zulmettik.
Gnahlarmzn balanmasn diliyoruz. Y Reslallah!
Allah telnn katnda bize efat eyle. Y Reslallah! Allah teldan, bizim
rhumuzu, snnetin zere almasn, yarn kymet gnnde, senin ile berber maher
yerine gelenler arasna katmasn, senin havzna gelip, orada senin havzndan imeyi
nasb etmesini dile. Y Reslallah! Senin efatini istiyoruz. Sonra; ... Ey Rabbimiz!
Bizi ve mn ile bizden evvel gemi olan kardelerimizi bala. mn etmi
olanlar iin kalblerimizde bir kin brakma! Ey Rabbimiz! Muhakkak ki sen, ok
efkat ve merhamet shibisin! melindeki Har sresinin 10. yet-i kermesini okur.
Sonra, selm gnderenlerin selmn iletir. Ve yle der: Esselm aleyke y
Reslallah! u kimse, senin Allah telnn katnda kendisine efati olman istiyor. Ona
ve btn mslmanlara efat eyle der ve diledii kadar salevt okur. Sonra yarm
metre saa, Eb Bekr-i Sddkn ba hizasna gelir ve; Esselm aleyke y halfete
Reslillah! Esselm aleyke y refkahu fil-esfr! Esselm aleyke y emnehu alel-esrr!
Allah tel, Peygamberinin mmetinin imm olarak sana en yksek mkft ve karl
lutfetsin. Sen, Reslullaha en gzel bir ekilde halfe oldun. En iyi ekilde Onun snnet-i
seniyyesini takib ettin. Mrtedlerle (dinden dnenlerle) ve doru yoldan ayrlm
olanlarla, muhrebe ettin. Dima hakk syledin. Vefat edinceye kadar, hak yolda olanlara
yardmc oldun. Allahn selm, rahmeti ve bereketi senin zerine olsun! Allahm!
Rahmetinle, onun sevgisi zere rhumuzu al. Onu ziyretimizi boa karma! diye dua
eder.
Sonra yine yarm metre saa, Hz. merin kabrinin hizasna gelir ve; Esselm
aleyke y Emr-el-mminn! Esselm aleyke y Mzhiral-slm! Esselm aleyke y
Mksirel esnm! Allah tel sana en yksek karlk ve mkft versin. Hayatta iken de,
lmnde de slma ve mslmanlara yardm ettin. Yetimlere kefil oldun. Akrabya iyilik
yaptn. Mslmanlara onlarn rz olduklar, hem hidyet zere bulunan ve hem de,
insanlar doru yola ileten bir rehber oldun. Onlarn ilerini derleyip topladn. Fakirlerini
zengin yaptn, yaralarn sardn. Allah telnn selm, rahmeti ve bereketi senin zerine
olsun! der.
Sonra biraz dnp: Esselm aleykm y dacay-reslillah ve refkayhi ve
vezreyhi ve mreyhi vel-muvineyhi leh alel-kymi fid-dni vel-kimeyni badeh bimeslihi-il-mslimn! Allah tel size en gzel karl versin. Reslullahn bize efat
etmesi, Allah teldan, bizim sayimizi kabul etmesini, bizi slm dni zere ldrp yine
slm dni zere diriltmesini, kymet gnnde Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem)
yakn olanlar arasnda haretmesini, dilemesi iin, sizi Reslullahn yannda vesle
ediniyoruz der. Sonra kendisine, ana-babasna, dua isteyenlere ve btn mslmanlara

dua eder. Bundan sonra Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek yzne kar
durup; Ey Allahm! Biz her peygamberi, ancak Allah telnn emri ile
(gnderildii kavmi tarafndan) kendisine itat olunmas iin gnderdik. Eer onlar,
nefslerine zulm ettiklerinde, sana gelseler, gnahlar iin Allah teldan af ve
mafiret dileseler, peygamber de kendileri iin af ve mafiret dileseydi, elbette
Allah tvbeleri fazlasiyle kabul edici ve pekok merhametli bulacaklard.
buyuruyorsun. (Nisa, 64). Y Rabb! Senin yce kelmna uyarak, emrine itat ederek,
sevgili peygamberinin senin huzrunda bize efat etmesini diliyoruz. Sonra daha nce
okuduu; Ey Rabbimiz! Bizi ve imn ile bizden evvel gemi olan kardelerimizi
bala. mn etmi olanlar iin kalblerimizde bir kin brakma! Ey Rabbimiz!
Muhakkak ki sen, ok efkat ve merhamet shibisin! melindeki Har sresinin 10.
yet-i kermesi ile; Rabbenagfir len ve li-b-in ve li-mmehtin ve liihvninel-lezne sebekne bil-mne, Rabbena tin... ve Sbhne
rabbike... yet-i kermelerini okuyarak Hcre-i sedet ziyretini tamamlar.
Sonra Reslullahn kabri ile minberi arasnda bulunan ve Eb Lbbe hazretlerinin
kendini balyarak tvbe etmi olduu diree gelir. Burada iki rekat namaz klar ve Allah
telya tvbe ve istifrda bulunur. Diledii dualar yapar. Sonra Ravda-i mutahharaya
gelir. Buras kare eklinde bir yerdir. Burada istedii kadar namaz klar. Dua eder.
Tesbihler okur. Allah telya hamd senlarda bulunur. Sonra minbere gelir. Reslullahn
bereketinin kendisine ulamas niyetiyle, Peygamber efendimizin hutbe okurlarken
mbrek elini zerine koymu olduklar yere elini kor. Burada iki rekat namaz klar.
Allah teldan dilediklerini ister. Allah telnn gazbndan rahmetine snr. Sonra
Hannne direine gelir. Bu direk, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) hutbe okumak
iin minbere getiinden dolay, kendisini terk ettii iin inleyip, sonra Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) inip, kendisini kucaklamas zerine skn bulan direktir.
Burada kald mddet ierisinde, gecelerini Kurn- kerm okumakla, Allah tely
zikretmek, minber ile kabrin yannda, gizli ve aktan dua yapmakla megul olur.
Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) ziyretten sonra Bak
Kabristanna gitmek, oray da ziyret etmek mstehabdr. Sonra dier kabirleri, bilhassa
Seyyidhed (ehdlerin efendisi) Hz. Hamzann kabrini ziyret eder. Yine Bakde Hz.
Abbsn kubbesini ve orada bulunan Hasen bin Aliyi, Zeynelbidni, olu Muhammed
Bakr ve olu Cafer-i Sdk, emr-el-mminn Hz. Osman, Reslullah efendimizin olu
brhimi, Reslullah efendimizin orada bulunan zevce-i mutahharalarn, halas Safiyyeyi
ve daha birok Sahabe ve Tabinden olan bykleri (radyallahu anhm) ziyret eder.
Bakdeki Ftma Mescidinde namaz klar. Perembe gn Uhud ehdlerini ziyret etmek
mstehabdr. Orada; Selmn aleykm bim sebertm. Fe-nime ukbeddr. Selmn
aleykm y ehle dril-kavm-il-mminn ve inn inallah an karbin bikm lhikn der.
Sonra, yet-el-krs ve hls sresini okur. Cumartesi gn Kba Mescidine gitmek
mstehabdr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Mucem-l-mellifn; cild-6, sh. 147

El-Alm; cild-4, sh. 135
Mifth-s-sede; cild-2, sh. 281
El-Fevid-l-behiyye; sh. 106, 107
Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 462
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 397, 563, 763, 976
slm Ahlk; sh. 483, 544, 545
ABDULLAH BN MUHAMMED EL-HADRAM:

Evliynn byklerinden. Knyesi Eb Muhammed olup ismi, Abdullah bin
Muhammed bin Abdurrahmn el-Hadramdir. Hadramadda yetien evliynn
byklerinden idi. 687 (m. 1288) senesinde vefat etti. Selm ehrindeki kabristana
defnedildi. Mezarnn stne bir trbe yaptrld. Trbesi ziyretgh mahallidir.
Abdullah-i Hadram, ilk nce erf Muhammed bin Aliden ilim rendi. Madd ve
manev istifdesi ok oldu. Muhammed bin Ali kendisini ok sever ve medhederdi. Daha
sonra ilim renmek iin Ahmed bin Cud hazretlerinin ilim meclisine devam etti. Ondan
ok istifde etti. Tasavvuf bilgilerini renip stn hllere kavutu ve bu yolda iczet
(diploma) ald. Sonra Ebl-Gays bin Ceml ve daha birok vel ztlarn derslerini dinledi.
Bunlardan ok istifde etti ve yksek mertebelere kavutu. Birok kermetleri grld.
nsanlara, gzel ahlk retmek iin alt. eitli yerlerden insanlar kendisini grmeye
ve sohbetlerini dinlemeye geldi. Yzlerce talebesi vard. Allah telnn kendisine ihsn
ettii stnl ile insanlara ilim retti. Dny ve hret skntlarndan kurtard.
Talebelerine nasihat ederken; Sizden biriniz nerede olursanz olunuz, herhangi bir
skntya derse, beni vesle ederek Allah teldan murdn istesin. Biiznillah istediine
kavuur. Allah tel, vel kullar vastasyla insanlarn mkllerini zer buyurdu.
Talebeleri skntya dtkleri zaman, Abdullah-i Hadramyi vesle ederek, Allah teldan
skntlarn gidermesini istediler. Hocalarnn yetierek, Allah telnn izniyle onlar
skntdan kurtard ok defa grld.
yle anlatlr: Eb Mehre adndaki zt, nceleri Sad bin snn talebelerinin ileri
gelenlerinden idi. Daha sonra Abdullah-i Hadramnin sohbetlerinde bulundu. Onun sevdii
yksek talebelerinden oldu. Bir zaman Eb Mehre, ilk hocasn ziyrete gitti. Huzruna
girdiinde eski hocasnn hatrnn kaldn grd. Sonra kendisinde, his, zevk ve istek ne
varsa kaybolduunu anlad. Berberinde amcasnn olu vard. O zaman Abdullah-i
Hadram hazretlerini vesle klp, Allah telya yalvard. O n Abdullah-i Hadram orada
grld ve Eb Mehreyi dt skntl durumdan kurtard. O da eski hline tekrar
kavutu. Sad bin s, bu durumu grnce hayret etti. O zaman Abdullah-i Hadram
buyurdu ki: Bu talebenin elinden siz tuttunuz. Fakat kalbi bizimledir. Daha sonra oradan
ayrld.
Abdullah-i Hadram hazretleri yalnz kald zaman ortal bir nr kaplard. yle
olurdu ki, kendisi bu nurda kaybolurdu.
mm- Yfi onun hakknda; ok kimseler ryada, Reslullah efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i erfinden, Abdullah-i Hadramnin kabrine akan bir
nehir grdklerini anlatrlar. limler, bu, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) ona yardmnn ok olduuna delldir dediler demektedir.
Abdullah-i Hadram, vefat edecei zaman yaklatnda, yannda bulunanlara;
Yavrularm, melekler lemini gryorum. Melekler leminde de Peygamberimizi gryor,
mhede ediyorum dedi.
1) Cmiu kermt-il-evliy; cild-2, sh. 114
ABDULLAH BN NSIR EL-HARRN:
Hanbel mezhebi fkh ve krat limi. Knyesi Eb Bekr olup ismi, Abdullah bin
Nsr bin Muhammed bin Eb Bekr el-Harrndir. Badadda yetien krat ve fkh
limlerinin byklerindendir. 549 (m. 1154) senesinde dodu, 624 (m. 1227) senesinde
Harranda vefat etti.
Abdullah bin Nsr Badadda bn-i tl ve bakalarndan hads-i erf dinledi.
Daha sonra Vsta giderek orada ilim tahsil etti.
Fkh limi bn-i Hamdn onun hakknda; Abdullah bin Nsrdan ok ilim
rendim ve hads-i erf dinledim. O dnine ok bal ve onu korumak iin gayretli, krat
ilminde ve dier ilimlerde bir tne idi. Krat ilmi hakknda eserleri vardr. Abdullah elHarrn (rahmetullahi aleyh) Harranda kadlk yapt. Orada krat ve hads ilmini retti.
Bu gayreti zere vefat etti demektedir.
Abdullah bin Nsr, birok eser yazmtr. Yazd eserlerden bazlar unlardr: EtTezkr f Kurr-is-Seba, Mfredat f krat-il-eimme.
ABDULLAH BN NECMDDN MUHAMMED EL-MISR:
Mlik mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Muhammed olup; ismi, Abdullah bin
Necmddn Muhammed bin bin Nizr bin Air bin Abdullah bin Muhammed bin
el-Czm es-Sad el-Msrdir. Lakab Cellddndir. Hal ordular Dimyat ehrini
muhasara ettiklerinde, mchid olarak ehrin mdfaasnda bulundu. 616 (m. 1219)
senesi Receb-i erf ay sonunda, Dimyatda vefat etti.
Abdullah bin Necmddn Muhammed, Mlik mezhebi fkh limlerinin ileri
gelenlerinden idi. Msrda eski cmiye yakn medresede ders verdi. ok kimseler
kendisinden ilim taleb ettiler. Birok lim, Eb Muhammedin ilm stnln medh
ettiler. Eb Muhammed el-Msr, mrnn sonlarna doru hacca gitti. Hac dnnden
vefatna kadar fetv vermedi.
bn-i Hllign onun hakknda; Eb Muhammed el-Msrnin yazm olduu ElCevhir-s-semnet f mezhebi lim-il-medneti adl eseri, onun ilminin okluuna,
kendinin stnlne dellet eder. O, Msrda mderris idi. Dimyatda vefat etti.
demektedir.
Abdullah el-Msr, mm- Mlik hazretlerinin kurduu mezhebin bilgilerini ihtiv
eden ok kymetli bir eser yazd. Bu esere, El-Cevhir-s-semnet f mezhebi lim-ilmedneti ismini verdi. Yazd dier bir eser de, Kermt-l-evliydr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Vefeyt-l-ayn; cild-3, sh. 61
El-Bidye ven-nihye; cild-13, sh. 86
ezert-z-zeheb; cild-5, sh. 69
Ed-Dbc-l-mzehheb; sh. 141
Brockelmann; Gal-1, sh. 384 Sup-1, sh. 664
ABDULLAH BN SLEYMN EL-ENDLS:

Hads limlerinden. Knyesi, Eb Muhammed ibni Havtullah Ensr olarak
tannmtr. 549 (m. 1154) senesinde ndede dodu. 612 (m. 1215)de Grnatada vefat
etti. Hads ilminde hfz, yan yzbin hads-i erfi senetleriyle ezbere bilen bir lim idi.
Ayrca fkh, krat ve nahiv ilminde de lim, hatb ve ir idi. lim renmeye, kendi
memleketi Mendede nce babasndan ders alarak balad. Sonra Belensiyeye gidip orada
bn-i Huzeylden ders ald. Buradan Mrsiyyeye gidip, Eb Ksm bin Hubey ve Eb
Abdullah bin Hamdden hads-i erf dinledi. bn-i Hamdden lgat ve nahiv derslerini
alp, bu ilimler ile ilgili notlar yazd. Mlekada ise, Eb Zeyd es-Sheylden hads-i erf
iitti. Grnatada; Abdlmnm bin Feresden, Eb Bekr ibni Eb Zmneynden, bilyede;
Eb Bekr ibni Cedden, Eb Abdullah bin Zerkndan, Kurtubada; Halef bin Bekevlden,
Sebetede; Eb Muhammed bin Ubeydullahdan, Merrkete; Ebl-Abbs Ahmed bin
Meddan hads-i erf iitti. Eb Thir smil bin Avf el-skenderiden, Eb Thir
Haden ve dierlerinden iczet ald.
Kk yandan itibren ilim renme hussunda ok gayretli ve dikkatli idi.
Hads-i erf rivyeti ve rvleri hussunda geni ilim shibi idi. mm- Buhrnin, mm Mslimin, Eb Davudun, mm- Nesnin hocalar yan hads-i erf aldklar hads
limleri ile ilgili bir kitap yazd. Fakat bu kitabn tamamlayamadan vefat etti. lim
renmek iin ok yer dolat. Zamnnda, ondan ve kardei Eb Sleymndan daha ok
hads-i erf dinleyip, iiten bir lim yoktu. Arabcann inceliklerine vkf, gzel iirler ve
tesirli hutbeler yazan bir lim idi. Grnatada krat ve nahiv dersleri verdi. Merrkede
Halfe Mensrun ocuklarnn yetimesiyle megul oldu. Endls ehirlerinden Selda,
Sebetede ve dierlerinde kadlk yapt. Sonra bir mddet de Mrsiyede kadlk yapt.
Grnatada ikinci defa kadlk vazfesi yapmakta iken, orada vefat etti. Slih ve fazletli bir
lim idi.
1)
2)
3)
4)
5)

Tezkiret-l-huffz; cild-4, sh. 1397
Bugyet-l-vut; cild-2, sh. 44
Tekmilet vefiyt-in-nakaleti; cild-4, sh. 204
ABDULLAH EL-ACEM:
Evliynn byklerinden. smi, eyh Abdullah el-Acemdir. Bre yaknndaki
Kefertae kynde ikmet ederdi. Ba bahe ile urar, iftilik yapard. stn hller ve
kermetler shibi bir zt idi. 640 (m. 1242) senesinde, doduu yer olan Kefertaede
vefat etti. Kabri ziyret mahallidir.
yle anlatlr: Melik ez-Zhir Mcrddn, birgn Abdullah el-Acem hazretlerinin
bulunduu kye urad. Bir bahede Abdullah el-Acemyi alrken grd. Ona
seslenerek, tatl bir nar ikrm etmesini istedi. Abdullah el-Acem de bir nar kopararak,
ikrm etti. Melik, narn tadna baknca, onu eki buldu. O zaman Abdullah el-Acem
utand. nk o bahede yetien narlardan hi tatmamt. Hemen iki rekat namaz
klarak, dua etmeye ve cenb- Hakka yalvarmaya balad. O srada Allah tel, Melik
ez-Zhirin gzndeki perdeyi kaldrd. Melik, oradaki btn aalarn secde ettiklerini
grd. Bunun zerine hemen attan inerek, Abdullah-i Acem hazretlerinin ayaklarna
kapand ve ayaklarn pmeye balad. Abdullah el-Acem ne kadar mni olmak istediyse
de, o pmek iin srr etti ve grdklerini anlatt. Melik, Abdullah el-Acemden kz ile
evlenmesini istedi. Abdullah-i Acem hazretleri kendisinin bireyi olmadn syledi ise de,
sultan srr ile kzn ona verdi. Hemen saraya gidip, durumu hanmna anlatp, kzn
Abdullah-i Acemye verdiini syledi. Hanm da bu evlilie rz gsterdi. Kzn eyizini,
yz deve ile, sultan, kzna lyk bir dn alayyla, Abdullah el-Acemye gnderdi.
Dn alay Abdullah-i Acemnin bulunduu kye yaklanca, haberciler hemen durumu
Abdullah-i Acemye bildirdiler. Bunun zerine o, dn alayn karlad. Tahtrevndaki
hanmna; Ey sultan kz! Benim zevcem olmay kabul eder misin? diye sordu. O da;
Evet deyince, Abdullah-i Acem; O zaman bu tahtrevndan in ve zerindeki ssl
elbiseleri kar ve u sde elbiseyi giy. Sonra uradaki bahvan evine gir dedi. Kz da
hemen peki deyip, Abdullah el-Acemnin dediklerini yerine getirdi.
Abdullah-i Acem hazretleri ile Melik ez-Zhir arasndaki bu hdiseyi, Irakta baz
kimseler duydu. Onlar, Abdullah el-Acemyi ziyret etmek iin Breye gittiler. Onlar kye
girdiklerinde, Abdullah-i Acemyi bahenin otlarn temizlerken grdler. Gelenlerin
bandaki zt, kermet gsterip otlara iret etti. Allah telnn izni ile otlar bir yere
topland. Abdullah el-Acem, ona niye byle yaptn sorunca o; Efendim, sizin rahat
etmenizi istedim dedi. O zaman Abdullah-i Acem hazretleri; Biz byle olmasn istese
idik, hemen olurdu. Lkin biz aln teriyle lokma yemek isteriz dedi ve eliyle alnn sildi.
Alnndaki terler topraa damlad ve Abdullah-i Acem otlara; Ey bahenin otlar, eski
bulunduunuz yere dnnz dedi. Otlar eski hllerine dnp, baheye yayldlar. Irakl o
zt, hemen Abdullah el-Acemden af diledi ve yaptna pimn olup, tvbe etti. Vefatna
kadar Abdullah-i Acemnin hizmetinde bulundu. Ondan ilim ve edeb rendi.
ABDLMUTTALB BN FADL:
Hanef mezhebi fkh limi. smi, Abdlmuttalib bin Fadl bin Abdlmuttalib ibni elHseyn bin Abdurrahmn bin Abdlmelik bin Slihdir. El-Him el-Kure lakablarn alan
bu lim, bir rivyete gre Halebde dier rivyete gre Belhde, 539 (m. 1144) ylnda
dodu. Birok limden okuyan ve deerli eserler kaleme alan Abdlmuttalib bin Fadl,
Halebde 616 (m. 1219) ylnda vefat etti.
Abdlmuttalib bin Fadl, tahsilini bilhassa Mvernnehrde yapt. Ayrca o, Belh ve
Semerkandn byk limlerinden hads-i erf dinledi. Fkh limlerinden bazlar gibi, o da
fkh meselelerde fetvlar verdi ve dier fakhlerle mnzaralarda bulundu.
El-Kure, onun hakknda; Abdlmuttalib bin Fadl, ilim retti ve mnzara yapt
demektedir ve ayrca onun gvenilir olduunu belirtmektedir.
Abdlmuttalib bin Fadln fkha dir, erh-l-Cmi-i Kebr li-eybn f fril-fkh
adl eseri ok kymetli bir eserdir.
1) Cevhir-l-mudiyye; varak 92 a.
2) Tabakt-s-seniyye; varak 203 b.
4) Kef-z-znn; cild-1, sh. 568

5) Hediyyet-l-rifn; cild-1, sh. 622
ABDURRAHM BN MUHAMMED EL-MSUL:
Fkh ve hads limi. Knyesi Ebl-Ksm, ismi, Abdurrahm bin Muhammed bin
Muhammed bin Ynus bin Reba el-Msuldir. Lakab Tcddndir. 598 (m. 1202)
senesinde Msulda dodu. 671 (m. 1272) senesi evvl aynda Badadda vefat etti.
Abdurrahm el-Msul, Msulda ilim shibi bir ileden yetiti. Birok limden ders
ald. Rknddn et-Tavs bu limlerden biridir. Baba ve dedeleri lim, kmil kimseler
olup; dedesi mdddn Muhammed bin Ynus, zamnnn by ve eyh-l-mezhebi
idi. Abdurrahm el-Msul, Badada gitti. Orada kadlk yapt ve ders verdi.
El-Esnev onun hakknda; Abdurrahm el-Msul, fkh limi ve fazlet shibi idi
demektedir.
Abdurrahm el-Msul birok eser yazd. Bunlardan bazlar unlardr: 1. Et-Taciz,
2. El-Vecz, 3. Et-Tenbh, 4. Muhtasr-l-Mahsl erh-t-taciz, 5. erh-l-vecz, 6. EtTenvh bi Fadl-it-tenbh, 7. Muhtasaru Drret-il-gavs lil harr. Ayrca, hacmi kk, fakat
ok manlar ihtiv eden Nihyet-n-Nefse isimli muhtasar eseri vardr. Kudrnin de
muhtasar olarak yazlmas istenince, onun muhtasarn hazrlad.
2) El-Bidye ven-nihye; cild-13, sh. 265
3) El-Alm; cild-3, sh. 348
4) Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 561
6) Tabakt--afiyye (Esnev); cild-2, sh. 574
7) Tezkiret-l-huffz; cild-4, sh. 1463
8) Tabakt-afiyye; cild-8, sh. 191
9) El-Feth-l-mbn f tabakt-il-usliyyn; cild-2, sh. 78
10) Kef-z-znn; cild-1, sh. 471, 492
ABDURRAHM BN MUHAMMED EZ-ZCCC:
Hads ve Hanbel mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Muhammed olup; ismi
Abdurrahm bin Muhammed bin Ahmed bin Fris bin Rad bin ez-Zccc el-Ales elBadddir. Lakab Affddndir. 612 (m. 1214) senesi Rabul-evvel aynda, Badadn
Memniyye semtinde dodu. Hacdan dnerken, 685 (m. 1286) senesi Muharremin
onyedisinde Cuma gn namaz vaktinde vefat etti.
Abdurrahm ez-Zccc; Abdsselm bin Ysuf el-brat, el-Feth ibni Abdsselm,
Ahmed bin Srma, Ali bin Brendz el-Kat, bn-i Rzbe, bn-l-Let, el-Kgr, bn-lHzim, Nasr bin Abdrrezzk, bn-l-Kubeyt, bn-s-Sbk, el-Mbrek bin Bib, Ahmed
bin e-zel ve birok limden ilim renip hads-i erf rivyet etti. Ayrca, Mardinde
en-Neeberden hads-i erf dinledi. amda Ebl-Ksm bin Hurustnden iczet
(diploma) ald.
Kendisinden ise, amda ve Badadda birok lim hads-i erf dinleyip rivyette
bulundu. Bunlardan bazlar unlardr: amda; eyh Ali bin en-Nefs el-Msul, Mahmd
el-Ermev, el-Mzen, El-Berzl, Muhammed bin el-Habbz, Badadda; brhim elCabera, Ebl-Al el-Farad, bn-l-Gavt, Ali bin Abdssamed el-Afif, Muhammed bin esSbk.
Ebl-Al el-Farad onun hakknda; Hocamz Abdurrahm ez-Zccc, ok lim olup,
fkh ve hads-i erf ilminde stn derecede idi. ok ibdet eder, haram ve phelilerden
kaard. lim shibi bir ileden yetiti. Allah telnn ve Onun Reslnn yoluna ok
bal idi. Bidat shiplerine kar ok byk mcdeleler verdi. ok ibdet eder ve ok
Kurn- kerm okurdu demektedir.
Kendisinden hads-i erf dinlemi olan Muhibbddn Muhammed bin mer ise;
Abdurrahm ez-Zccc, fkh, nahiv ve lgat limi olup, fetv verirdi. ok kimseler
kendisini medh etti demektedir.
Safiyyddn Abdlmmin de; Abdurrahm ez-Zccc, byk bir lim, rif bir zt,
snnete sk skya bal, zhd ve vera shibi, ilim ve edeb shibi idi demektedir.
Ez-Zeheb onu medh ederken; Abdurrahm ez-Zcccn ok talebesi vard. Hepsi
de kendisi gibi emri marf ve nehyi mnker vazfesini yapard. Badad ve amda birok
lim kendisinden hads-i erf rivyet etti dedi.
El-Berzl ise; Abdurrahm ez-Zccc, Badadda zamann hads limi idi. Dnine
ok bal olup, onu korumaya ve ona tam uymaya alrd demektedir.
yle anlatlr: Eb Muhammed Abdurrahm ez-Zccc, hac sebebiyle amdan
Mekkeye giderken, Zt-i Arak denilen yere geldiinde, orada nceden vefat etmi
olanlarn kabirlerini grd. Onlara Kurn- kerm okudu. Onlarn aff iin dua etti.
Sonra; Sizin kabristannza defnolan kimseye mjdeler olsun dedi. Daha sonra
yoluna devam etti. Hac edip geri dnte, ayn kabristann bulunduu yere ulanca,
orada vefat etti. O kabristana defnolundu.
ABDURRAHM BN NEFS ES-SLEM:
Fkh ve hads limi. Knyesi Eb Nasr olup; ismi, Abdurrahm bin Nefs bin
Hibetullah bin Vehbn bin Rm bin Selmn bin Muhammed bin Selmn bin Slih bin
Muhammed bin Vehbn es-Slem el-Hads el-Badddir. 570 (m. 1174) senesi Rabulevvel aynda Badadda dodu. 618 (m. 1221) senesinde Horasanda ehd oldu.
Abdurrahm es-Slem, birok hads liminden hads-i erf dinledi. Hads-i erf
renmede ok gayret sarfetti. Bu ilimde yksek derecelere kavutu. Hads-i erf
renmek iin; am, Cezre, Msr, Irak, Horasan, Mvernnehr, Harezm ve baka
memleketleri dolat. Abdurrahm es-Slem; Ebl-Feth bin tlden, Ebs-Sedt elKazzzdan, Vstda; bn-l-Mendydan, Erbilde; bn-i Taberzedden, Nibrda; elMeyyedden Hiratda; Eb Rhdan Mvernnehr ve sfehanda; Zhirin talebelerinden,
Dmekda; bn-l-Hrslnden, skenderiyyede; bn-l-Mufaddaldan ve birok limden
hads-i erf dinledi ve rivyette bulundu.
Abdurrahm bin Nefs, fkh ilminde de sz shibi idi. Hanbel mezhebinin fkh
bilgilerini ok iyi bilirdi. Hlf (mukayeseli hukuk) ilminde de lim olup, edebiyat ilmine de
vkf idi.
bn-n-Neccr onun hakknda; Abdurrahm bin Nefs, yazs gzel, rivyeti
salam, emneti korumada titiz davranan bir zt idi. Fazlet shibi, hfz kuvvetli ve
salam, gvenilir bir lim olup, iir ve nesir eklinde yazlar vardr. Gzel ahlk shibi,
mtevzi, talebe yetitiren, mrvvet shibi, talebelerinin ve sevdiklerinin madd ve
manev ihtiycn, skntlarn gidermek iin ok gayret gsteren biz zt idi demektedir.
bn-i Mnzir ise onun hakknda; Abdurrahm es-Slemnin faydal ve gzel iirleri
vardr. Huyu ve ahlk gzel olup, hads ve fkh limi idi demektedir.
1)
2)
3)
4)
Zeyl-i Tabakt- Hanbile; cild-2, sh. 128

ABDURRAHM EL-MERGINN:
Hanef mezhebi fkh limi. Knyesi Ebl-Feth olup; ismi, Abdurrahm bin Eb Bekr
bin mdddn bin Eb Bekr Ali bin Abdlcell el-Mergnn el-Fergn es-Semerkanddir.
Lakab Zeynddndir. 651 (m. 1253) senesinde vefat etti.
Abdurrahm el-Mergnn, mftlerin stn derecede olanlarndan idi. Fkh ilmini,
fazlet shibi olan babasndan rendi. Sonra Hsmeddn el-Ulybdden tahsil etti. Bu
zt da Mecdddn Muhammed el-Esterennin talebesi idi. Abdurrahm el-Mergnn,
Hidye isimli mehr fkh kitabnn yazar olan Burhneddn el-Mergnnnin torunudur.
Abdurrahm el-Mergnn, Fusl-il-mdiyye adyla bilinen, Fusl-l-ahkm li
usl-il-ahkm isimli eserin yazardr. Abdurrahm el-Mergnn, bu eserini, 651 (m. 1253)
10
senesi abn aynda Semerkandda tamamlad. Bu eser, fkh meseleleri ele alp, gyet
gzel bir ekilde inceleyen faydal bir eserdir.
1)
2)
3)
4)
5)

Fevid-l-behiyye; sh. 94
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 978
ABDURRAHM ES-SEMN:
Fkh ve hads limi. Knyesi Ebl-Muzaffer olup; ismi, Abdurrahm bin Abdlkerm
bin Muhammed bin Mensr bin Muhammed bin Abdlcebbr es-Semn el-Mervezdir.
Abdurrahm es-Semn, 573 (m. 1177) senesi Zilkade aynda, Cuma gecesi dodu. 617
(m. 1220) senesinde Mervde vefat etti.
Hads ve fkh ilminde yksek mertebeler shibi Abdurrahm es-Semn, afi
mezhebinde idi. Mezhebinin fkh bilgilerini en ince noktalarna kadar ok iyi bilirdi. limler
silsilesi bir aileye mensp olan Abdurrahm es-Semnnin lim olan babas, onu byk
bir ihtimmla bytt. lim renmesine alt. Babas Abdurrahm es-Semn ile
Mvernnehr, Horasan gibi birok ilim merkezlerini dolat. Babas, onun hads-i erf
dinlemesini ve fkh ilmini renmesini salad. Abdurrahm es-Semn ok hads-i erf
rivyet etti. lim renmek iin ok kimseler dersinde hazr bulundular ve ondan istifde
ettiler. Beldesindeki afi limlerinin resi idi. Es-Semn, sllesinin son limi idi.
Abdurrahm es-Semnnin yazm olduu eserler ok olup, El-Avl min
mesmt-il-Ferv (iki cild) ve Mucem--yh bunlardandr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Lisn-l-mzn; cild-4, sh. 6
Kef-z-znn; cild-2, sh. 1179
Tabakt--afiyye (Esnev); cild-2, sh. 62
ABDURRAHMN BN ABDLMECD ES-SAFRV:

Fkh ve krat limi. Knyesi Ebl-Ksm olup; ismi, Abdurrahmn bin Abdlmecd
bin smil bin Osman bin Ysuf bin Hseyn bin Hafs el-skender es-Safrvdir. Kendisine
Cemlddn lakab verildi. Abdurrahmn bin Abdlmecd, 544 (m. 1149) senesinde
skenderiyyede dodu. Mlik mezhebi fkh limlerinden olan Abdurrahmn es-Safrv,
krat ilminde de sz shibi idi. 636 (m. 1238) senesinde skenderiyyede vefat etti.
Abdurrahmn bin Abdlmecd; bn-i Halefullah, Ahmed bin Cafer el-Gfik, Elyesa
bin Hazm ve bn-i Halfdan krat ilmini, Eb Tlib Slih ibni Bint Mufdan fkh ilmini
rendi ve zamnnn byk hads limlerinden hads-i erf dinledi ve rivyette bulundu.
bn-i el-md onun hakknda; Abdurrahmn bin Abdlmecd, byk krat
limidir. O, memleketinde fetv ilerine de bakard demektedir.
Abdurrahmn es-Safrv, ok sayda eser yazmtr. Bunlardan bazlar unlardr:
1. El-ll fil-krat, 2. Zehr-r-riyd, 3. El-Mfesseh anil meksid, 4. El-Arz fit-trih, 5.
Et-Takrb, 6. El-Beyn f marifeti evz-il-Kuran, 7. Risale f medhi Eb Thir es-Silef.
Ayrca, kendi iirlerini toplad bir iir kitab da vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Tabakt-l-kurr; cild-1, sh. 373
En-Ner; cild-1, sh. 78
11
ABDURRAHMN BN ABDLMNM EL-MAKDS:

Hads ve Hanbel mezhebi fkh limi. Knyesi Ebl-Ferec olup; ismi, Abdurrahmn
bin Abdlmnm bin Nime bin Sultan bin Srr bin Rfi bin Hasen bin Cafer el-Makds
en-Nablsdir. 594 (m. 1197) senesi Are gn dodu. 656 (m. 1258) senesi Zilkade
aynda Nablusda vefat etti.
Abdurrahmn bin Abdlmnm, Kudsde, Eb Abdullah bn-l-Benndan hads-i
erf dinledi ve rivyette bulundu.
E-erf zzddn onun hakknda; O, fazlet shibi bir zt idi demektedir.
Abdurrahmn el-Makdis, bir iirinde zet olarak yle der: Ey ilim renmek
isteyen kii! Hads-i erf ilmi en stn ve kymetli bir ilimdir. Onu renmekle feyz ve
berekete kavuulur. yle kymetli bir ilimdir ki, mesel fkh ilmi onun zerine bin
edilmitir. Hads ilmi kaynaktr. Hkmler ondan kar. Nasl stn olmasn ki, o ilim
olmasayd, kurtulu yollar nasl aydnlanrd. Hidyete nasl kavuulurdu. O ilim gibi, o
ilme ship olan muhaddisler de ok kymetlidir. Onlar seven ol, yarn kurtulasn. O ilim,
limleri koruyucudur. Onlar, bu ilmi renmek iin yerlerinden, yurtlarndan ayrlp, diyr
diyr gezdiler. Hi yerinde oturanlarla, bunlar bir olabilir mi? Onlara bir denk, bir benzer
bulunamaz; fazletleri apaktr.
ABDURRAHMN BN BRHM EL-MAKDS:
Hanbel mezhebi fkh ve hads limlerinin byklerinden. smi, Abdurrahmn bin
brhim bin Ahmed bin Abdurrahmn bin smil bin Mensr el-Makds olup; knyesi Eb
Muhammeddir. Lakab Behddndir. 555de (m. 1160), baka bir rivyette 556 (m.
1161) senesinde dodu. 624 (m. 1227) senesi Zilhicce aynn 7. gnne rastlayan,
Perembe gn amda vefat etti. Hep Slih, mbrek ztlarn bulunduu, Kasyn da
eteinde bulunan kabristana defnolundu.
Eb Muhammed Behddn el-Makds hazretleri, ilim renmek iin; am,
Badad, Harrn, Nablus ve baka yerlere gitti. Eb Abdullah bin Ebs-Sagr, hde,
Abdlhak el-Ysuf, Ahmed bin Ebl-Vef el-Fakh, Ali bn-l-Men, eyh Muvaffakddn
ve baka birok lim ile grp, sohbetlerinde bulundu. Kendilerinden ilim rendi.
Hads-i erf rivyet etti. Fkh, hads ve dier nakl ilimlerde derin lim oldu. Ayrca, Arab
lisnnn inceliklerine de vkf olup, lgat ilminde ok ileri idi. Yzlerce talebe kendisinden
istifde edip, ilim rendiler. nceleri Nablusda Hanbile Cmiinde immlk yapt
sonradan bir ara ama geti. mrnn sonlarna doru tammen hads ilmiyle urat.
Nablus ve amda hads dersleri verdi.
Abdurrahmn bin brhim el-Makds hazretleri; slih vera ve zhd shibi yksek
bir zt idi. Haram ve pheli olan eylerden ok saknrd. Kalbinde dny muhabbeti yok
idi. Herkese kar tatl dil ve gler yz gsterir. htiya shiplerinin ihtiyalarn grrd.
Herkese iyilik ederdi. Kendisi ise kimseden birey beklemezdi. krm shibi, eli ak, ok
cmert bir zt idi. Heybetli ve cesur idi. O zamanda kfirler ile yaplan muhrebelere
bizzat asker olarak katlr, ok fedkrlklar gsterirdi. Cesreti ve yiitlii herkese
bilinirdi. Bununla berber, alak gnll idi. Kuvvetine gvenip, hi bir mahlka sertlik
gstermezdi. Gyet yumuak, gzel ahlk shibi herkesin sevdii, kendisine hrmet ettii
bir zt idi.
Abdurrahmn bin brhim (rahmetullahi aleyh), hocas Muvaffakddn hazretlerinin
yazm olduu Umde ve Mugn kitaplarn erhederek (aklayarak) iki eser yazmtr.
Bunlardan baka eserleri de vardr.
12
ABDURRAHMN BN MUHAMMED:
Fkh, lgat, tefsr ve nahiv limi. Knyesi Ebl-Ksm olup; ismi, Abdurrahmn
bin Muhammed bin Abdlazz bin Sleymn el-Cehm el-Kavs el-Hanefdir. El-Lahm diye
de tannr. 555 (m. 1160) ylnda, Kavs adl blgede dnyya geldi. Hanef mezhebinin
byk fakhlerinden olan Abdurrahmn bin Muhammed, zamnnn byk limlerinden
ilim tahsil etti. Hayat Khirede geti ve pek deerli eserler yazd. lnceye kadar ders
vermekle megul oldu. Abdurrahmn bin Muhammed, 643 (m. 1246) ylnda vefat etti ve
Sefhal Medam blgesine defnedildi.
Abdurrahmn bin Muhammed; Allme Eb Muhammed Abdullah bin Berr, EblFeth Mahmd bin Ahmed es-Sbn, Ebl-Muzaffer, Abdlhlk ibni Firz el-Cevher,
Ebl-Ganim, Eb Muhammed Ksm bin Ali ed-Dmek, Ebt-Thir smil bin Slih bin
Ysnden ilim rendi.
Abdurrahmn bin Muhammedin kendisinden ise; mm Eb Abdullah Muhammed
bin Abdlmnm el-Harrn ilim renip hads-i erf rivyetinde bulundu.
Mehr ed-Dimyt, bu lim hakknda; Abdurrahmn bin Muhammed, fazletli bir
Hanef fkh limi ve ir idi. Ders okuttu ve mnzara yapt. Uzun mrl oldu. Ders
okuttuu yer Hanefiyye Medresesi idi. demektedir.
1)
2)
3)
4)
Tabakt-s-seniyye; varak 285 a-b

Cevhir-l-mudiyye; varak 86 a
ABDURRAHMN BN MUHAMMED EL-KAYRAVN (Debbg Abdurrahmn):

Tunusun Kayravn ehrinde yetien Mlik limlerinden. smi, Abdurrahmn bin
Muhammed bin Ali el-Ensr el-Evs el-beyddir. Knyesi Eb Zeyd olup; byk
dedesinin Debbg lakab ile mehr oldu. seyd bin Hudayr Ehelnin oullarndan
olduu iin, seyd denilirdi. Nesebi, Eshb- Kirmn Ensr ad verilen Mednedeki
Evs kabilesine mensbdur. 605 (m. 1208) senesi Zilhicce aynda, Kayravnda dodu.
Bata Kd Eb Zekeriyy Yahy el-Berkden olmak zere, birok limden ilim tahsil etti.
Hads, fkh, tasavvuf ve trih ilimlerinde byk bir lim olarak yetiti. Akl ve nakl
ilimlerde mtehasss idi. Birok eserleri vardr. 699 (m. 1300) senesinde Kayravnda
vefat etti.
Kayravnda yetien Mlik mezhebi limlerinin byklerinden olan Debbg
Abdurrahmnn, akl ve nakl ilimlerde ilim tahsil ettii hocalar oktu. O; Kd Eb
Zekeriyy Yahy el-Berk el-Mhder, Kd Abdlcell el-Ezd ve olu, Eb Amr Osman bin
akar, Kd Eb Muhammed Abdullah bin Bertale el-Ensr, Muhammed bin brhim bin
Osman el-Hadram, Hanef limi olan Muhammed bin Osman ez-Zent el-Mhtev ve
daha baka limlerden ilim rendi. Muhammed bin Osman el-Hanefden birok hads-i
erf rivyet etti.
Tasavvuf ilmini, Sf Eb Muhammed Abdsselm bin Abdlglib el-Murtt elKayravnden rendi. Kendisinden tasavvuf marifetlerini ald bu hocas hakknda; O,
benim eyhim ve hocamdr. Allah tel beni, onun sohbetine kavuturmakla
nimetlendirdi. Ben ona ok gelip gittim. Benim gzm, ibdeti, fazleti, kendine gveni ve
insanlarn da kendisine ehemmiyet vermesi bakmlarndan onun gibi olan bir kimseyi
grmedi. O, ok emr-i marf ve nehy-i mnkerde, yan ok nashatta bulunurdu. Slih
insanlarn haberlerini ve kssalarn, ondan daha ok ezberlemi olan bir kimseyi
grmedim. Ezberindeki kssalar ok gzel anlatrd.
Bakalarndan hikye edilenleri salam olarak muhfaza ederdi. Meclislerin dostu
olup konumalar ok tatl idi demektedir. Debbg Abdurrahmnn tasavvuf ilmine
ynelmesine ve bu yola girmesine, en ok bu Hocas tesir etmiti. Ayrca o, Tunuslu bn-i
Uleym diye mehr olan Emnddn bin Eb Cafer Ahmed bin Ali bin Talh es-Sebtden de
ilim tahsil etti. Msrdaki Hfz Eb Thir es-Silefnin talebelerinden Abdlvehhb bin Zfir
bin Ravvc, Eb Tak Slih bin uca, Ebl-Hasen Ali bin Hibetullah bin el-Cmeyz,
Silefnin torunu Ebl-Ksm bin el-Him de ona iczet vermilerdir. Onun hocalarnn
says, Bernmec adndaki eserinde zikredildii zere sekseni bulmaktadr. Bunu, Avn
13
ve Akder de Rhlesinde sylemektedir. Abder Rhle adndaki eserinde, onun hakknda

yle demektedir: Debbg Abdurrahmn, fakh ve muhadds idi. ok eitli rivyetlerin
shibidir. O, arbal ve heybetli bir kimse olup, sknet hlinde yaard. limle
uraanlar ok severdi. Herkesi iyi karlard. Ya ilerlemi olmasna ramen, kendisinde
hibir zaman kibirlilik almeti grlmedi. Zihninde ve be duygu organnda hibir
deiiklik olmad. Onun doumu 605 (m. 1208) senesidir. lme kar inyet ve ihtimm
shibi idi. Herkese ilim retmekten kanmazd. Bunun iin onun yanna herkes
yaklaabilirdi. Onlara, ilim ve fazlet shiplerinin yapt gibi, en gzel ekilde mumele
ederdi. Rivyette ve diryette zamnnn bir tnesiydi. Onun iyilikleri ve ahlknn
gzellii ile ok karlatm ve ondan hi ayrlmadm. Seksenden ok hocas vard. Onlar
Bernmec adndaki eserinde zikretmektedir. Bir keresinde, kendisinden bakasnn
nakletmedii ve bakasna da vermedii bir czlk eserini istemitim de, hi tereddt
etmeden, Buna sen, daha lyksn! diyerek onu bana verdi. Onun mecmt ve telf
eserleri oktur. ok gzel iirleri vardr. Akl ve nakl ilimlerin hepsine vkft. Kayravn
ehrine gelen fazlet ve ilim shipleri hakknda, cildler dolusu ok gzel bir eser telf etti.
Ona, Melim-l-mn ve ravdt-r-rdvn f menkb-il-mehrn min suleh-ilKayravn adn verdi.
Debbg Abdurrahmn, eser ve haberleri, hads-i erfleri toplamak hussunda ok
itin gsterirdi. Abder, kendisiyle grp ondan ok istifde etmitir. Eserlerinde onu
vmekte ve rivyetlerinin okluunu medhetmektedir. Debbg Abdurrahmn, rivyet
hussunda ona tam ve umm bir iczet verdi. Tunusta Muhammed bin Cbir el-Vdi elA de, onunla karlap, ilim rendi ve ondan rivyetlerde bulundu. Onu byk ve dil
bir fkh limi, her hussta senet olan bir fakh ve tarihi olarak vasflandrd.
bn-i Nci diyor ki: O, yazdklarnn ve anlattklarnn hepsinde dil idi.
Yazdklarnn okluu ile tannp mehr oldu. Memleketi olan Kayravnda, yazdklarnn
doruluu ile tannmtr. Byk dedesinin Debbg=Derici diye isimlendirilmesinin
sebebi yle anlatlr: Zamnnn kads, Abdurrahmnn dedesinin Kayravn kadlna
tayin edilmesini sultna teklif etti. Halfe Zhire de durumu yazd ve onu da bu sebeple
sultna gnderdi. Debbg Abdurrahmnn dedesi de, sultan Zhirin duh vaktinde
kendisine gelenleri kabul etmediini rendii iin, erkenden bir debbahneye
(tabakhneye) gitti. Hemen elbiselerini karp, onlar bir paket hline getirip bir kenara
koydu. Debbglara mahss bir elbiseyi giyip, orann kuyusundan su karmaya ve
derilerin zerine dkmeye balad. Bir haberci gelip, sultan Zhirin kendisiyle saraynda
veya mescidde grmek istediini bildirdi. Haberci, onu buluncaya kadar kimseye birey
sormad. Eli onu bulunca dedi ki: Ey efendim! Mjdemi isterim. Sultan seni bekliyor. O
da dedi ki: Hemen sultan Zhire dn ve ona, seni kendisine gnderdii kimse hakknda,
Onu debbag olarak buldum. Bu hlde olan kimsenin, insanlarn ilerini grmeleri iin kad
olarak ne geirilmesi hi uygun deildir diye syle! Buradan onun sanatnn derileri
debbaglamak olmad anlalm oldu. Ancak kad olarak tayin edilmesinden kap
kurtulmak iin byle grnd. Bunun zerine bakasn tayin ettiler. Eserlerinin
balcalar unlardr: 1. Hads-i erban-i tisiyye; senedinde dokuz rv bulunan krk
hads-i erf toplamtr. 2. Kitb-l-ehdis-il-erban f umm-i rahmet-illhi li-sir-ilmminn, 3. Sirc-l-mttekn-il-mntehab min kelmi Seyyid-il-mrseln, 4. Cil-lefkr f menkb-il-Ensr. 5. Bernmec: Hocalarnn isimlerinin ve onlardan rivyet
ettiklerinin fihristidir. 6. erhun (veya Talkun al tehzb-il-mdevvene) Berznin
Tehzb adndaki eserinin erhidir. 7. Kermt Eb Ysuf ed-Dehmn: bn-i Nc diyor
ki: Bunun bir nshas, Cezayir umm ktphnesinde 1718 numarada kaytldr. Tunus
Vatan Ktphnesinde de, orta byklkte 13 varak hlinde mevcuttur. 8. Menhic ehlid-dn ve tariku eimmet-il-mttekn: Sahblerden, Tabinden, mehr tasavvuf
limlerinden, evliynn ve slihlerin byklerinden Kayravnda olanlar anlatmaktadr. Bu
eseri, onun talebesi Muhammed bin Cbir el-Vd, Bernmecinde zikrettiini ve
Melim-l-mn ad ile tanndn, Abder de Rhlesinde, Melm-l-mn ve ravdtir-rdvn f menkb-il-mehrin min Suleh-il-Kayravn ve baka bir matb nshasnda
da Melim-l-mn f marifet-i ehl-i Kayravn ad ile bilinen bir eser olduunu
yazmaktadr. Mellif bu eserinde; slm fetihlerin tarihesini, Kayravn ehrinin
kuruluunu, fkh, hads, lgat, edebiyat, tb, tasavvuf limlerinin hl tercmelerini
anlatmaktadr. Bunlarn tercme-i hllerinin arasna, itima ve iktisad birok faydal
14
bilgiler serpitirmitir. Bu kitap ilk defa 1330 (m. 1900) senesinde bn-i Nacinin
talkleriyle berber Tunusta Arabca olarak baslmtr. 9. Meriku envr-il-kulb ve
meftihu esrr-il-guyb: Bu eser, tasavvuf ilmi hakknda yazlm olup, ilh ak
anlatmaktadr. Tasavvuf ehlinin ak hakkndaki szlerini bildiren gzel bir nmne eserdir.
10. Vstat-n-nizm f tevrhi mlk-il-slm: Bu eser, Ubeydoullarnn gzel hllerini
anlatmaktadr.
1)
2)
3)
4)

Neyl-l-ibtihc (Dbc kenarnda); sh. 163
Tercim-l-mellifn-it-Tnusiyyin; cild-2, sh. 288
ABDURRAHMN BN YSUF:
Hads, fkh ve tasavvuf limi. Knyesi Eb Muhammed, lakab Fahrddndir. 611
(m. 1214) senesinde Balebekde dodu. 688 (m. 1289)de Dmekde vefat etti.
Kurn- kerm okumay ve krat ilmini, days Balebek kads Sadrddn
Abdurrahm bin Nasrdan rendi. Hads ilmini, Ebl-Mecd el-Hanbel, Mkerrem bin
Ebis-Sakr ve dier limlerden rendi. Bu limlerden hads-i erf iitip, rivyet etti. Fkh
ilmini ise; Takyyddn Ahmed bin Azvn, Sleymn bin Abdurrahmn bin Hfz,
emsddn mer bin el-Mencdan rendi. Hfz Takyyddn bin Salhn Ulm-lhads adl eserini ezberledi ve mellifne ezberden okuyup dinletti. Seyf-l-midden ve
Kd Necmddn bin Rcihden fkh usl ve hlf ilminden bir miktar okudu. Amr bin
Hcibden sonra da, Mecdddn bin Erbilden nahiv ilmini okudu. Ayrca eyh-l-fakh onu
sever ve kendi evltlarndan ileri tutard. Dmeka gidinceye kadar ona Hanbellerin
mescidinde immlk vazfesi verdi. Dmeka gidince, Kd Necmddn bn--eyh
emsddn bin Eb merin yerine vekleten Cevziyyede ders verdi. Sadriyye ve
Msmriyyede de bn-i Mencya vekleten ders verdi. Ayrca cmide ders halkas kurdu.
Mehed ve Urvede hads hocal vazfesi yapt. Nriyye ve Sadriyyede de Dr-l-hads
medreselerinde hads mderrislii yapt. Fkh limlerinden pekok kimse ondan iczet
ald. Gler yzl ve hretten saknan bir zt idi. Geceleri ok namaz klar ve Kurn-
kerm okur, gndzleri ise ekseriya orulu olurdu.
bn-i Yunn onun hakknda yle demitir: ok ibdet eden, slih, zhid ve
fazletli bir zt idi. O, babamn sohbetinde bulunanlardandr. Babam onu severdi.
Hanbellerin mescidinde onu immla geirdi. Onunla Mekkeye yolculuk yaptm. bdet
etmesinde ve stn hllerinde onun benzerini ok az grdm. lmiyle amel eden limlerin
hayrllarndan, slih, mtevzi, istikmet shibi ve ince kalbli olup, Allah telnn slih
kullarndan idi.
Berzh de onun iin; Mslmanlarn hayrllarndan ve slihlerin byklerinden
idi demitir.
ABDURRAHMN BN YSUF EL-CEVZ:
Hads ve fkh limlerinden. Mehr lim, Abdurrahmn Cevznin torunudur.
Dedesinin knyesini ve lakabn almtr. Knyesi Ebl-Ferec, lakab ise Cemleddndir.
606 (m. 1209) senesinde dodu. 656 (m. 1258) senesinde Hlgunun Badad istils
srasnda, babas ve iki kardei ile birlikte ehd edildi.
Abdlazz bin Mneyndan, Ahmed bin Sarmddan ve dier limlerden hads-i
erf iitti. Kendisinden ise; Ubeyd el-Sirid, eref-l-Mdm rivyette bulundular. Eb
Abdullah ibni Ahmed Harrn ve Sleymn bin Hamze el-Kd da ondan iczet almlardr.
Babasnn yerine, insanlara vaz ve nashatta bulunurdu. Babas Deriyyede mderris
olarak vazfelendirildiinde, ona da Mustansriyye Medresesinde Hanbel mezhebi fkh
bilgilerini retmesi iin mderrislik vazfesi verildi. Mehr ve makam shibi kimseler
derslerinde bulundular. Badadda Muhtesiblik vazfesinde ve dier baz vazfelerde
vazfelendirildi. Gzel iirler yazmtr. iirleri bir dvnda toplanmtr. Sevgili
Peygamberimiz Muhammed aleyhisselm metheden bir iirinin tercmesi yledir:
15
Muhammed aleyhisselm btn peygamberlere stn klnd. Onun erefi pek

yce, Ona olan hrmet pek oktur. Allah tel Onun hakknda; O (Rabbin), sen bir
yetim iken (seni) barndrmad m? buyurmas Ona kfidir. O, Drriyetim, incilerin
en kymetlisidir. O, kendisiyle iftihar edilen en kymetli bir incidir. O, btn peygamberlere
stn oldu. Onun stnln btn peygamberler kabul edip, sylediler. Allah tel
Ona salt eyledi (Rahmetini bildirdi). Siz de Ona salt ve selm okuyunuz.
2) Trih-i Ulem-i Mustansriyye; cild-1, sh. 157
ABDURREZZK BN RIZKULLAH ER-RESN:
Tefsr, hads ve fkh limi. Knyesi Eb Muhammed, lakab zzeddndir. 551 (m.
1156) senesinde Ayn-l-Habrda dodu. nce memleketinde; Ebl-Mecd Kazvin ve
dier limlerden, Badadda; Abdlazz Mneyndan, ed-Dhiriden, mer bin Keremden
ve dierlerinden, Dimekda; Ebl-Yemen el-Kindden, bn-i Herastnden, Hdr bin
Kmilden, eyh Muvaffakddnden, Ebl-Fth bin Celcl ve dier limlerden, Halebde
ise; iftihar-l-Himden hads-i erf iitip, hads ilmini rendi. mm- Zeheb onu,
hads ilminde hfz derecesindeki (yzbin hads-i erfi senetleriyle ezbere bilen) limler
tabakasnda zikretmitir. 661 (m. 1262)de vefat etti.
Fkh ilmini ise, eyh Muvaffakddnden rendi. Onun fkh ilmindeki El-Mukn
adl eserini ezberledi. eyh md ile ve dier pekok lim ve slih kimselerle arkadalk
etti. Ayrca Arab lisnnda ve edebiyat bilgilerinde de yetimi, eitli ilimlere shib bir
lim idi. Msulda Dr-l-hads medresesinde ba mderrislik vazfesi yapt. Msul hkimi
Bedreddnin, Cezre meliklerinin ve dierlerinin yannda stn bir itibr vard. Kendisine
ok hrmet edilirdi.
Abdrrezzk bin Rzkullahdan; olu Ebu Abdullah ve dierleri hads-i erf rivyet
ettiler. Ebl-Mel el-Ebrakh, Ebl-Hasen el-Bendenc es-Sf, Zeynep binti Keml
ondan iczetle rivyette bulundular. Ayrca Allme Ebl-Feth ibni Dakkil-d ve bunun
kardei ve babas da ondan rivyette bulundu.
Snnet-i seniyyeye son derece bal, bidat ehline kar Ehl-i snnet itikdn
savunup, anlatan bir lim idi. Drt cild hlinde yazd Rumz-l-kunz adl tefsri,
gyet gzel ve kymetli bir tefsrdir. Bu eserine ald hads-i erfleri, senetleriyle almtr.
Ayrca Masra-l-Hseyn, Drret-l-kn, Metliu envr-t-tenzl ve Mifthu esrr-ttevl fit-tefsr, Muhtasr-l-fark beyn-el-firk adl eserleri ve krat ilminde T ile
Dat harfi arasndaki fark anlatan Kasdet-n-Nniyye iri ve baka iirleri de vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Tabakt-l-mfessirn (Dvd); cild-1, sh. 293
Tabakt-l-mfessirn (Syt); sh. 19
Tabakt-l-huffz; sh. 505
ABDLAZM MNZR:
Hads limi. Knyesi Eb Muhammed olup; ismi, Abdlazm bin Abdlkav bin
Abdullah bin Selme bin Sad bin Sad el-Mnzirdir. Lakab Zekyddn olup, Abdlazm
Mnzir diye mehr oldu. Aslen amldr. Mnzir denmesi, byk dedelerine nisbeti
sebebiyledir. Abdlazm Mnzir, 581 (m. 1185) senesi abn ay banda Msrn Fustat
ehrinde dodu. 656 (m. 1258) senesi Zilkade aynn drdnc Cumartesi gn vefat
etti. Ertesi gn leden sonra ders verdii Kmiliyye Hads Medresesinde cenze namaz
klnd ve cenzesi, amdaki efh-l-maktam denilen kabristana defnedildi.
Ailesi ve yetitii evre: Abdlazm Mnzir, ailesi hakknda yle bilgi
vermektedir: Babam Eb Muhammed Abdlkav bin Abdullah 554 (m. 1159) senesinde
Msrda dodu. 592 (m. 1196) senesi Ramazn- erf aynn nc gn vefat etti.
efh-l-maktam denilen yere defnedildi. Babam, Mekke-i mkerremede; Eb Abdullah
16
Muhammed bin Hseyn el-Hirevden Msrda; Eb Abdullah Muhammed bin Hamd bin
Hmidden hads-i erf dinledi ve rivyette bulundu. Babam beni, Resl-i ekremin (s.a.v)
hads-i erflerini renmeye tevk edip, elindekini bu uurda sarfetti. Hads-i erf ilmini
renmem iin alt. Allah tel kendisinden rz olsun
Abdlazm Mnzir, Eyyblerin, Ftmleri ortadan kaldrmasndan sonra Msrda
yetiti. Onun zamnnda ilm hareketler yeniden canland ve ilm almalar hz kazand.
Abdlazm Mnzir, babasnn ihtimmyla byd ve ahlk ilmini ok iyi rendi. afi
mezhebinde olan Mnzir, 591 (m. 1195) senesinde ilim renmeye balad. Birok
limden ilim rendi. Msrdaki Hanbel mezhebi limlerinden hads-i erf dinledi.
Abdlazm Mnzir; Kendisinden ilk hads-i erf dinlediim zt, Eb Abdullah Muhammed
bin Hamd bin Hmid olup, 591 (m. 1195) senesi Ramazn- erf aynda bana iczet
verdi demektedir. Abdlazm Mnzirnin evlerinin yaknnda Vezr bn-l-Frat Mescidi
adnda bir mescid vard. Burada Hanbel limi Slih Ebs-Sen Mahmd bin Abdullah bin
Matruh imm idi. Mnzir, ondan Kurn- kerm okudu. Babas onun hads-i erf
renmesi ve bu ilimde ykselmesi iin ok alt. Fakat babas, o daha onbir yanda
iken vefat etti. Mnzir, ocuk denecek yata yetim kald ve ayrlk acsn tatt. Abdlazm,
ilim ak sebebiyle limlerin ilim meclislerine kotu ve onlarn derslerini dinledi. Kendisi
yle anlatr: Evimize yakn mescidde ders veren byk Hanbel limi Eb Muhammed
Abdlgan bin Abdlvhid ibni Ali el-Makdisnin derslerinde ok bulundum. Eb
Muhammed, 596 (m. 1200) senesinde bana iczet (diploma) verdi.
lim renmesi: Abdlazm Mnzirnin ilim renme arzusu oktu. Kurn-
kerm okumas ok gzeldi. Krat ilmini eyh Ebs-Sem Hmid bin Ahmed bin Habd elEnsr el-Erthden rendi. Msrdaki Atk Cmii civrndaki Nsriyye Medresesinde
Ziyddn Ebl-Ksm Abdurrahmn bin Muhammed bin smil el-Kureden fkh
rendi. Abdlazm Mnzir bu zt hakknda; Ebl-Ksm Abdurrahmndan fkh ilmini
rendim. lim, slih, edebli, gzel ahlk shibi bir zt idi demektedir. Ayrca edebiyat
ve arz ilmini, Muvaffakddn Ebl-zz Muzaffer bin brhim ve bakalarndan rendi.
Abdlazm Mnzir, birok slm memleketlerini dolaarak oralardaki slm limlerinden
ilim rendi ve iczet (diploma) ald. Mnzir; aratran, inceleyen, rivyetleri salam bir
zt idi.
lm yolculuklar: Mnzir, Msrn btn blgelerini dolat. skenderiyyeye
birok deflar gitti. Orada birok ztla grp ilim rendi. Krat ilminin nclerinden
ve mhirlerinden olan ve bn--erb diye bilinen Eb Muhammed Abdlkerm bin Atk
bin Abdlmlik er-Rab el-skendern el-Mlik de, skenderiyyede ilim rendii
limlerden birisidir. Ayrca Kd Eb Tlib Ahmed bin Abdullah el-Kennn el-skendern,
bn-i Ykt, mmddn Ebl-Berekt Abdullah bin Abdlvehhb, Sadr-l-slm EbitThir smil bin Mekk ez-Zhr el-Mlikden de krat ilmini rendi.
Abdlazm Mnzir, skenderiyyede Eb Abdullah Muhammed bin Ammd elCezerden hads-i erf dinledi ve rivyette bulundu. Bunun yannda; Eb Abdullah
Muhammed bin Abdurrahmn el-Kays es-Sebt, Eb Ali el-Hasen bin s, Eb Muhammed
Abdlbk bin Hasen ed-Demir e-fiden de ok istifde etti. Ayrca Eb Muhammed
Abdullah bin Abdlcebbr el-Kure el-Emev, Eb Muhammed Abdlazm bin
Abdlmnm el-Kure et-Teymden de ilim rendi.
lim renmek iin ama giden Abdlazm Mnzir, burada ve evresinde birok
limden ilim rendi. am ve evresinde ilim rendii hocalarndan bazlar unlardr:
Eb Abdullah Muhammed bin Gassn el-Harec, Mahmd bin Muhammed, bn--yh
Sadrddn Muhammed el-Cveyn, Eb Hafs mer bin Muhammed el-Badd, EblHasen Ali bin el-Mbrek bin Hasen el-Bercn, Eb Bekr Muhammed bin Ms el-Hzim,
Ebl-Fadl Mesd bin Ali, Ebl-Ksm Yahy bin Esad el-Badd, Eb Ali Hasen bin
Mslim el-Fris, Ebs-Sen Mahmd bin Hibetullah el-Badd, Ebl-Mel Muhammed
bin Vehb es-Slem Ebl-Abbs el-Hdr bin Kmil ed-Dmek, Eb Bekr Abdlcell bin Eb
Glib el-sfehn, Ebl-Fadl Ahmed bin Muhammed ed-Dmek, Eb Abdullah
Muhammed bin Dvd ed-Derbend, Eb Muhammed Abdlvhid bin smil ed-Dimyt,
mdddn Eb smil, Eb shk brhim bin Abdlvhid el-Makdis, Yahy bin
Abdlmelik et-Taber, Kd Cemlddn Ebl-Ksm Abdssamed bin Muhammed elEnsr, Muhammed bin Muhammed et-Teym, Ahmed bin Abdullah es-Slem, Dvd bin
Ahmed el-Badd, Ahmed bin Muhammed ed-Dmek, Ahmed bin Hamza el-Hubb,
17
Muhammed bin Halef el-Makdis, Ms bin Abdlkdir el-Ciyel el-Badd, smil bin
Abdullah el-Ensr, Abdullah bin Ahmed el-Cemil, Hasen bin Ali el-Esed, Hseyn bin
Hibetullah es-Sasr, bn-i Askir, Abdurrahmn bin Necm el-Ensr, Kd Eb Nasr
Muhammed bin Hibetullah e-rz, Eb Abdullah Muhammed bin Nasr el-Kure, EblHasen Ali bin Abdssamed er-Rz, Tcddn Eb Muhammed Abdsselm bin mer elCveyn, Eb Abdullah Ykt bin Abdullah er-Rm, Eb Abdullah Hamd bin Ahmed elHarrn, Eblganm Abdurrahmn bin Cmi el-Badd, Ebl-Ferec Abdlkdir bin
Abdlkhir el-Harrn, Muhammed bin Selme el-Attr, Eb Muhammed Abdlazz bin
Nasr es-Saffr, smil bin Zafer en-Nabls, Ebl-Fadl Meli bin Selme el-Attr, Kd
Ebl-Abbs Ahmed bin smil et-Temm, Seyfddn Eb Muhammed Abdlgan bin
Muhammed el-Harran.
Abdlzim Mnzir, 606 (m. 1209) senesinde hac vazfesini f etmek ve Resl-i
ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) kabr-i erfini ziyret etmek iin yola kt. Medne-i
mnevverede, Eb Muhammed Cafer bin Muhammed el-sfehn ile grt. Mekkede,
erf Eb Muhammed Ynus bin Yahy el-Badd, Eb Bekr Muhammed bin Muhammed
el-sfehn ve Ebl-Abbs Ahmed bin Menzrdan hads-i erf dinledi ve rivyette
bulundu. Mnzir, Hicazda fazla kalmad ve hac mevsimi sonunda Msra dnd.
Khire ve Fustatdaki ilm almalar: Hayatnn byk bir ksmn Khire ve
Fustat evresinde geiren Abdlazm Mnzir, Shibiyye Medresesinde ders verdi.
Buralarda istifde ettii hocalarnn says pek oktur. Bu hocalarndan bazlar unlardr:
Eb Nizr Rebia bin Hasen es-Sann, Eb brhim Ksm bin brhim el-Makdis, Eb
Muhammed Abdullah bin brhim el-Ensr, Esad bin Mahmd el-Acil, Ebl-Hasen Ali bin
Fadl el-Msr, Eb Abdullah Muhammed bin Sad el-Him, Eb Muhammed Abdlmcb
bin Abdullah el-Harb, Ebl-Ul Mrtefi bin Hasen es-Serrc, Kd Abdlmelik bin s elMarn, brhim bin Hibetullah el-Badd, Gys bin Frisel-Mnzir, Abdurrahmn bin
Abdullah er-Rm, Ebl-Hasen Ali bin Muhammed el-Hazrec, Kd Eb Abdullah
Muhammed bin Abdlgan, Takyddn Eb Abdullah Muhammed bin Hasen, Ebl-zz
Muzaffer bin Abdullah el-Muhterih, Ebl-Ftuh Muhammed bin Ali el-Badd, Eb Sbir
Hamd bin Ebil-Ksm el-Ehvz, Necibddn Eb Ali Hasen bin Abdlvehhb el-Kure,
Eb Abdullah Muhammed bin Abdullah Mevhb, Adudddn Ebl-Fevris Merhef bin
sme, Ebl-Harem Mekk bin Osman es-Sad, Redddn Eb Muhammed Abdlmuhsn
bin Abdlmnm, Esadddn Eb Abdullah Muhammed bin Hasen, Cemlddn EblHasen Ali bin Zfir, Eb Muhammed Abdullah bin Muhammed er-Reml, Eb Sad
Muhammed bin Ahmed el-Horasn, Ebl-Hseyn Muhammed bin Ahmed el-Kenn,
Ebr-Reb Sleymn bin Benn e-fi, Eb Muhammed Abdlhlk bin Slih el-Emev,
Eb Muhammed Abdlkav bin Ebil-Hasen el-Kaysern, Kd Ebl-Ksm Hamza bin Ali
el-Mahzm, Kd Breztugn bin Mahmd el-Himyer, Eb Muhammed Abdullah bin
Necm el-Czm, Kd Tcddn Yahy bin Mensr el-Ktib, Hasen bin Ukayl es-Sad,
Kd Abdsselm bin Ali el-Kaysern, Abdurrahmn bin Nefs es-Slem, Kd
Abdsselm bin Ali ed-Dimyt, Kd Abdlazz bin Hseyn et-Temm, Muzaffer bin EbilHayr el-Vrn, Ali bin Nasr el-Vst, Kd Ali bin Ysuf ed-Dmek, Muhammed bin
Hseyn el-Kazvn, Muhammed bin brhim e-rz, brhim bin Osman el-Mrn,
smil bin Zfir el-Ukayl, Kd Hseyn bin Muhammed et-Temm, Abdssamed bin Hasen
el-sbah, Abdlazz bin Sahnn en-Nl, Abdlmuhsin bin brhim el-Hazrec, Ebl-Feth
Nasr bin Cerv es-Sad, Eb Mensr Celdek bin Abbdullah el-Muzaffer, Abdllatf bin
Ysuf el-Msul, Sleymn bin Ahmed es-Sad, Necm bin Ebil-Ferec el-Kenn, Abdullah
bin smil el-skendern, Mekk bin mer el-Makdis, Abdlkdir bin Muhammed elBadd, Mrtez bin Htem el-Makdis, brhim bin Tercem, Mkerrem bin Muhammed
el-Kure, Abdurrahmn bin Abdlmecd, mer bin Muhammed el-Ham, Ahmed bin Ali
el-Mlik, Muhammed bin Muhammed en-Nkn, Abdullah bin Rfi e-ri, Ali bin
Mahmd el-Cveys, Ali bin Muhammed el-skendern, Abdurrahmn bin Muhammed elLahm, Ebs-Sud bin Ebil-Air el-Bazebn, Ali bin Hibetullah el-Cmmeyz.
Abdlazm Mnzirnin iczet ald hocalar: czet, diploma demek olup,
iczet alm kii o ilimde derin bilgi shibi ve yetkili demektir. czet veren lime Mcz,
iczet verilen talebeye Mstecz denir, iczetin ksmlar vardr. czet, uzun bir tahsil ve
stn bir baar neticesinde verilir. Mnzir, gerek kendi memleketinde, gerekse dier
18
beldelerdeki (am, Harran, Haleb, Beytlmakds, skenderiyye) limlerinden ilim renip

iczet ald.
Badadda iczet ald hocalar: Abdlazm Mnzir, Badadda; Hasen bin
Muhammed el-Harim, Kd Muhammed bin Cafer el-Mekk, Abdlhlk bin Hibetullah elBadd, Ebl-Ferec Abdlmnm el-Harrn ve birok limden iczet ald. Burada iczet
ald hocalarnn says yzotuzbei gemektedir.
amda iczet ald hocalar: Abdlazm Mnzir, burada da birok limden
iczet ald. Burada iczet ald limlerin says yzotuzbei gemektedir. Bunlardan
bazlar unlardr: Mensr bin Ebil-Hasen el-Mahzm, Muhammed bin Ali ed-Dmek,
Abdlvhid bin Nsr el-Kerm, Ahmed bin Hays el-Ganev, Ahmed bin Vehb (bn-zZenf), Abdsselm bin Mahmd el-Fris.
Khire, Fustat, skenderiyye, Harran, rbil, Msul, Mekke, sfehan, Horasan,
Hemedanda iczet ald hocalarndan bazlar da unlardr: eyh-l-Msned Ebl-Ksm,
Ebl-Kerem Hibetullah, Seyyid-l-Ehl bin Ali el-Ensr, Ebl-Fadl Muhammed bin Ysuf
el-Gaznev, Ali bin brhim el-Ensr, Abdlgan bin Abdlvhid el-Makdis, Kd
Muhammed bin Abdlazz el-Agleb, Ebs-Sen kr bin Sabre el-Avf, Abdlmecd bin
Muhammed el-skendern, Hammd bin Hibetullah el-Fudayl, Abdlkdir bin Abdullah
er-Rehv, Muhammed bin el-Hdr, Abdlmcr bin Muhammed el-Kafas, Ali bin Ahmed
el-Badd, Abdllatf bin Ahmed e-ehrazr, Ahmed bin el-Mbrek el-Lahm, Zbeyr
bin Muhammed el-Benc, Eb Bekr el-Ksm bin Abdullah en-Nibr, Muhammed bin
Mahmd el-Hemedn, el-Meyyid bin Abdurrahm el-Badd, Esad bin Sad el-sfehn,
Nsr bin Ali el-Badd, Abdlmhsn bin Ebil-Amd el-Hafif. Sleymn bin Ms elEndls.
Abdlazm Mnzir, ayrca edebiyat ilmini; Ebl-Hasen Ali bin Zfir el-Ezd, Edb
Ebl-Hseyn Yahy bin Slim es-Slem, Eb Muhammed Abdlhakem bin brhim elIrk, Cafer bin Ahmed el-skendern, Hseyn bin Eb Mensr el-Vst, Cafer bin
ems-l-hilfe, Ykt bin Abdullah el-Hamev, Abdullah bin Sabit e-enhr, Hasen bin
Hseyn el-Haysern, mer bin Ali, Muhammed bin Mnr el-Badd, Abdurrahmn bin
Abdlvehhb el-Kavs, Ahmed bin Abdsseyyid el-Erbil ve Edb Eb Ali bin Sadn esSandikden rendi. Birok tasavvuf ehli ile grt ve bunlarn szlerinden nakiller
yapt. Bunlardan bazlar ise unlardr: Eb Muhammed Abdullah bin Hatanta et-Trk,
Ebl-Abbs Ahmed bin Eb Bekr et-Tcb, Eb Ali Hasen bin Abdullah et-Tnus, EblHaccc Ysuf bin Haram e-fi. Eb Abdullah Muhammed bin Yahy el-Kure.
Talebeleri: Hads ilminde ve dier ilimlerde Mnzirnin ulat ilm derece pek
yksek idi. lim tlibleri bu kaynaktan ok istifde ettiler. Kendisinden ilim renen ve
hads-i erf rivyet eden talebeleri arasnda, yksek limler ve muhaddisler vardr.
Talebelerinden bazlar unlardr: Abdurrahmn bin Hasen el-Ensr, Msfir bin Yamer elCiyz, Abdlvehhb bin Atk, Abdurrahmn bin mer, mer bin Muhammed el-Hedebn,
Abdurrahmn bin Abdlvehhb el-Kavs, Muhammed bin eyh Abdlgan el-Badd,
Muhammed bin Ysuf el-Berzl, zzddn bin Abdsselm, zzddn Ahmed bin
Muhammed el-Hseyn, Abdlmnm bin Halef ed-Dimyt, Muhammed bin Ali el-Kueyr,
Tcddn Ahmed (Necibiyye Medresesi mderrisi).
Abdlazm Mnzirden iczet alan talebeleri ise unlardr: smil bin s el-Kaft,
Ahmed bin Abdurrahmn el-Kind, Tcddn Muhammed bin Ahmed, Kd emsddn bin
Hllign (Vefeyt-l-ayn adl eserin shibi), Ahmed bin s el-Kavs, Abdlgaffr bin
Abdllatf, Muhammed bin Hasen el-Kan, Ahmed bin brhim el-Kure, Ahmed bin
Muhammed el-Haleb, Ahmed bin Muhsin el-Ensr, Ali bin Muhammed el-Yunn,
Muhammed bin smil el-Kaft, emsddn Ahmed bin Eb Bekr el-skendern, Abdullah
bin Reyhan, s bin mer el-Mahzm, Osman bin Muhammed et-Tz, Abdurrahmn bin
Abdurrahm el-Kiyzn, Muhammed bin Hasen et-Tnus, shk bin brhim el-Vezir, Ali
bin Mahluf en-Nuveyr, Muhammed bin Yakb el-Cevid, Ysuf bin mer el-Hanef, Ali
bin smil el-Mahzm, Hseyn bin Esed el-Ensr.
Mnzirnin yetitirip iczet verdii talebeleri, hads limlerinin byklerinden
oldular. Kendisinden iczet alarak en son hads rivyetinde bulunan smil bin Ahmed elBelbisdir.
Hads ve dier ilimlerdeki yeri: Abdlazm Mnzir, hads ilminde ok stn bir
dereceye kavutu. Asrnn Hfz idi. Talebesi erf zzddn el-Hseyn onun iin; Hocam
19
Mnzir hazretleri, hads ilminin inceliklerine vkf, mansna rif (bilen) idi. Rvleri iyi
tanrd. Bu ilimde senet, vera shibi, yanl dorudan ayran bir zt idi demektedir. eyh
Ebl-Hasen e-azel ise; Bana denildi ki, u anda yeryznde fkh ilminde zzddn bin
Abdsselmn, hads ilminde Zekyddn Abdlazmin, hakkat (tasavvuf) ilminde de sizin
meclisiniz gibi bir meclis yoktur dedi.
Abdlazm Mnzirye hfz nvn, daha gen yata iken verildi. Bu rtbe, ancak
bu ilimde mtehasss olanlara verilirdi. Hfz; yzbin hads-i erfi rvleriyle birlikte
ezbere bilen byk lim demektir. Talebesi emsddn bin Hllign onun iin; Abdlazm
Mnzir, zamnnn en stn hads-i erf limi idi demektedir. slm tarihisi Hfz ezZehebnin u szleri, Mnzirnin ilm derecesini, anlamaya yeter: Zamnnda, Abdlazm
Mnzirden daha ok hads-i erf bilen yok idi.
Abdlazm Mnzir, rvlerin salam ve gvenilir olup olmadklarn aratran Cerh
ve Tadl ilminde ok mhir idi. Sultn-l-ulem lakab verilen mctehid, byk afi fkh
limi eyh zzddn Abdlazz bin Abdsselm, Msra geldiinde Abdlazm Mnzirnin
hads-i erf meclisinde hazr bulunur, dersini dinlerdi. Tcddn es-Sbk; Babamdan
iittim ki, eyh zzddn bin Abdsselm, amdaki hads-i erf ilminden istifdesi daha
az olduu iin, oradan ayrlp Khireye geldi. eyh Zekyddn Abdlazm Mnzirnin
dersinde bulundu. ok hads-i erf dinledi demektedir.
Abdlazm Mnzir, hads ilmi yannda, fkh ilminde de mtehasss idi. Eb shk
rznin Et-Tenbh kitbna yapt onbir cildlik Mnzir erhi, onun fkh ilmindeki
stnln gsterir. Abdlazm Mnzir, fakh ve mft olarak da tannd. Msrda fetv
verirdi. eyh zzddn Abdsselm Msra gelince, fetv verme iini brakt ve Artk
fetvlar zzddn Abdsselmdan alnz dedi.
Abdlazm Mnzir, lm-r-Ricl denilen, ilimde stn derecelere kavutu. Bu
alanda tabakt kitaplar yazd. Mnzir hazretleri ayrca, edebiyat ilmine ok nem verdi.
Birok edb ve irlerle grt. Bir oundan edebiyatn inceliklerini rendi ve rivyette
bulundu.
Mnzir, ayn zamanda lgat limi idi. bn-l-Mlakkan; Mnzir, lgat ilminde
mtehasss idi demektedir. Btn limler onu medh sen ve byklnde sz birlii
ettiler. Mnzir, zhd, vera shibi ve dnine smsk bal olmakla tannd. Tasavvuf ehli ile
grr, onlarla sohbet ederdi. Onlarn mbrek szlerini ve hllerini yazard.
Tcddn Sbk yle anlatr: Abdlazm Mnzir hazretleri, Kmiliyye
Medresesinden hi kmaz, ilimle megul olur, sdece Cuma gnleri Cuma namaz iin
kard. lim, fazlet shibi ve muhaddis olan byk olu Hfz Redddn vefat ettiinde,
Mnzir, medresenin avlusunda cenze namazn kldrd ve medresenin kapsna kadar
cenzesini tad ve gzlerinden yalar boanarak; Ey olum, seni Allah telya
smarladm buyurdu. Medresenin kapsndan geri dnerek, ilm almalarna devam etti.
yle anlatlr: Abdlazm Mnzir hazretleri, birgn hamama gitti. Hamamn
scakl kendisine ok tesir etti. kta yryemedi. Yol zerinde bir yere oturuverdi.
Talebesi Hfz ed-Dimyt; Efendim, u dkkn nndeki oturulacak yere msadenizle
sizi gtreyim, oraya oturup istirahat edin dedi. Dkkan da kapal idi. Mnzir hazretleri
kzarak, iddetle; Shibinden izinsiz dkknn nne nasl otururum buyurdu ve bu ie
rz olmad.
Ebl-Hasen Ali es-Sbk yle anlatr: Abdlazm Mnzirnin byk olu
Redddn Eb Bekr Muhammed, Kmiliyye Medresesinde asistan idi. erefddn edDimyt ile arasnda bir gerginlik oldu. Ed-Dimyt, Mnzir hazretlerinin talebelerinden
idi. erefddn Hicazda iken, Redddn vefat etti. erefddn Hicazdan dnnce,
Abdlazm Mnzir onun evine terf buyurup kapsn ald. eriden; Kim o? denilince,
Ben Abdlazm dedi. erefddn hocasnn terf ettiini duyunca, tel ve endie ile
kapy at. Hocasn hrmet ve tazimle karlad. Abdlazm hazretleri ieri girince ona;
Olum Redddn vefat etti. Ben de seni onun yerine asistan olarak Kmiliyye
Medresesine tayin ettim buyurdu. Olu ile onun arasndaki hdiseden haberi olduu
hlde bu ekilde davrand.
Kmiliyye Hads Medresesindeki rektrl: Melik Kmil, ilmi ve limleri
seven ve himye eden bir zt idi. limler iin her hafta ilim meclisleri kurar, ilm
mzkereleri dinler, kendisi de itirk ederek ilm mnzaralarda bulunurdu. Mnzirnin
bildirdiine gre, Melik Kmil, snneti seniyyeye ve hads limlerine son derece sayg ve
20
hrmet gsterirdi. Hads ilminin yaylmasna alrd. Bu ilme duyduu sayg sebebiyle,
621 (m. 1224) senesinde Kmiliyye Hads Medresesini yaptrd. Burasn hads-i erf
ilmiyle megul olanlar iin vakfetti. Etrfna, hocalar ve talebeler iin evler in ettirdi.
Ayrca bir ktphne de yaptrd.
Mnzir, ilimde stn bir dereceye ulat zaman, asrndaki limler arasnda
hrmet ve sayg grd. Elli yan gemi olduu bir zamanda, Melik Kmil tarafndan
Dr-l-hads-il-Kmiliyye Medresesine ba mderris (rektr) tayin edildi. Abdlazm
Mnzir, geri kalan mrn burada ilim retmekle geirdi.
Abdlazm Mnzir, bu medresede ilim retirken birok kitap yazd. Et-Tekmilet
li vefeyt-in-nekaleti burada yazd eserlerden biridir.
Abdlazm Mnzirnin syledii bir beyit yledir:
Kendin iin dnyda slih amel ile,
nsanlarn bo szlerine nem verme.
Toplamak umulmaz onlarn kalblerini bir araya.
Eserleri: Abdlzim Mnzir, trih ilmine vkf, esas itibriyle hads ve fkh limi
idi. Daha ok hads ve fkh alannda eserler yazd. Yazd eserleri yle gruplandrlabilir:
Hads alannda yazd eserler: 1. Erbene hadsen fil-ahkm (El-Erben elAhkmiyye), 2. Erbene hadsen f istin-il-marf beyn-el-mslimn ve kadi Havicihim,
3. Erbene hadsen f fadl-il-ilm vel-Kurn vez-zikr vel-kelm vesselm vel musfeha, 4.
Erbene hadsen f fadl kad-il-havic, 5. Erbene hadsen f hidyet-il-insan li fadl tatil-immi vel-adli vel-ihsn. 6. Et-Tergb vet-Terhb: limler bu eseri vdler. bn-i Hacer
bu eseri zetledi. brhim bin Mahmd ed-Dmek eser iin talik yazd. mm-
Muhammed Masm-i Frk hazretleri, Mektbt adl eserinin birinci cild yzkrkyedinci
mektbunun sonunda bu kitab medhetti. Muhammed Hayt bin brhim es-Sind bu eseri
erh etti. Bu eser drt cild olup, Mnzir hazretleri, eitli fkh ve itikd konulardaki
hads-i erfleri, blmler altna yazmtr. 7. Cz-l-Mnzir, 8. El-Cemu beyn-esSahhayn, 9. Zevl-z-Zama fi zikri men stegse bi Reslillah mine-iddeti vel-Umyi.
10. Sahh-l-Mnzir. 11. Amel-l-yevm vel-leyleti, 12. Kifyet-l-Mteabbid vet-Tuhfetl-Mtezehhid, 13. Meclisn f savmi yevmi Are. 14. Muhtasru Snen-i Eb Dvd
(el-Mcteb mines-Snen). 15. Muhtasru snen-il-Hatb-il-Badd, 16. Muhtasru
Sahh-i Mslim, 17. El-Muvfakat.
Fkh ilmine dir yazd eserler: 1. El-Hlfiyyt ve Mezheb-s-Selef. 2. erht-tenbh li Eb shk e-rz.
Trih ilmine dir yazd eserler: 1. El-Alm bi Ahbri eyh-il-Buhr
Muhammed bin selm, 2. Trhu men dehal-el-Msr, 3. Tercmet Eb Bekr et-Tart, 4.
Et-Tekmilet li vefeytin nekaleti, 5. El-Mucem-l-mtercim.
Abdlazm Mnzirnin. Et-Tergb vet-Terhb adl eserinde rivyet ettii hads-i
erflerden bazlar:
Mslman, mslmann kardeidir. Birbirlerini incitmezler, zmezler. Bir
kimse, din kardeinin bir iine yardm etse, Allah da onun iini kolaylatrr. Bir
kimse, bir mslmann skntsn giderir, onu sevindirirse, kymet gnnn en
skntl zamanlarnda, Allah onu skntdan kurtarr. Bir kimse, bir mslmann
aybn, kusrunu rterse, Allah, kymet gn onun ayblarn, kabahatlerini
rter.
Bir kimse din kardeinin yardmcs olduka, Allah da onun yardmcs
olur.
Allah, baz kullarn bakalarnn ihtiylarn karlamak, onlara yardmc
olmak iin yaratmtr. htiyc olanlar, bunlara bavurur. Bunlar iin hretde
azb korkusu olmayacaktr.
Allah, baz kullarna dnyda ok nimet vermitir. Bunlar kullarna
fideli olmak iin yaratmtr. Bu nimetleri Allahn kullarna datrlarsa,
nimetleri azalmaz. Bu nimetleri Allahn kullarna ulatrmazlarsa, Allah,
nimetlerini bunlardan alr, bakalarna verir.
Bir kimsenin, din kardeinin bir ihtiycn karlamas, on sene itikf
etmesinden daha kazanldr. Allah rzs iin bir gn itikf yapmak ise, insan
21
Cehennem ateinden pekok uzaklatrr. (Ramazan aynn son on gnnde, gece

gndz bir cmide kapanarak ibdet etmee itikf yapmak denir).
Bir kimse, din kardeinin bir iini yaparsa, binlerce melek o kimse iin
dua eder. O ii yapmaa giderken, her adm iin bir gnah affolur ve kendisine
kymette nimetler verilir.
Bir kimse, din kardeinin bir iini yapmak iin giderse, her admnda
birok gnah affedilir ve yetmi sevb verilir. Bu i bitinceye kadar byle
devam eder. yaplnca, btn gnahlar affedilir. Bu ii yaparken lrse,
sorgusuz, hesabsz Cennete girer.
Bir kimse, din kardeinin rahata kavumas veya skntdan kurtulmas
iin hkmet adamlarna gidip urarsa, kymet gn srat kprsnden
herkesin ayaklar kayd zaman, onun sratle gemesi iin Allah yardm eder.
Allah telnn, farzlardan sonra enok sevdii i, bir mmini
sevindirmektir.
Bir kimse, bir mmine bir iyilik yapnca, Allah bir melek yaratr. Bu
melek, hep ibdet eder. bdetlerin sevblar bu kimseye verilir. Bu kimse lp
kabre konunca, bu melek nurlu ve sevimli olarak bunun kabrine gelir. Melei
grnce ferahlanr, neelenir. Sen kimsin? der. Ben, falanca kimseye yaptn
iyilik ve onun kalbine koyduun neeyim. Allah beni, bugn seni sevindirmek
ve kymet gn sana efat etmek ve Cennetteki yerini sana gstermek iin
gnderdi der.
Reslullahtan (sallallahu aleyhi ve sellem): Cennete girmee sebeb olan eylerin
balcas nelerdir? diye sorulduunda, Allahtan korkmak ve iyi huylu olmaktr
buyurdu. Cehenneme girmee sebeb olan eylerin balcas nelerdir? denildikde;
Dny nimetlerinden ayrlnca zlmek, bu nimetlere kavuunca sevinmek,
azgnlk yapmaktr buyurdu.
mn en kuvvetli olannz, ahlk en gzel ve zevcesine kar en
yumuak olannzdr.
nsan, gzel huy sebebiyle Cennetin en stn derecelerine kavuur.
(Nfile) ibdetler, insan bu derecelere kavuturamaz. Kt huy, insan
Cehennemin en aa ukurlarna srkler.
bdetlerin en kolay ve en hafifi, az konumak ve iyi huylu olmaktr. Bu
szme iyi dikkat ediniz!
Bir kimse, Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem); lerin en iyisi hangisidir?
diye sorunca, Gzel huylu olmaktr buyurdu. O kimse kalkp biraz sonra sa
tarafndan gelip, ayn soruyu sordu. Yine. yi huylu olmaktr buyurdu. Gidip, sonra
sol tarafna gelip, Allahn en sevdii i nedir? diye sorunca, yine; yi huylu olmaktr
buyurdu. Sonra tekrar arkadan gelerek; En iyi, en kymetli i nedir? dedi. Hz.
Peygamber, ona kar dnp; yi huylu olmak ne demektir anlyamadn m?
Elinden geldii kadar kimseye kzmamaya al! buyurdu.
Kimse ile mnkaa etmeyen, hakl olsa bile, dili ile kimseyi incitmeyen
mslmann Cennete gireceini size sz veriyorum. aka yapmak, yanndakileri
gldrmek iin olsa bile yalan sylemiyenin Cennete gireceini size sz
veriyorum. yi huylu olann, Cennetin yksek derecelerine kavuacan size
sz veriyorum!
Allah tel buyuruyor ki; Size gnderdiim slm dninden rzym.
(Yan, bu dni kabul edenlerden, bu dnin emir ve yasaklarna tbi olanlardan rz olurum.
Onlar severim.) Bu dnde olmak, ancak cmerdlikle ve iyi huylu olmakla tamam
olur. Dninizin tamam olduunu, her gn bu ikisi ile belli ediniz!
Scak su buzu erittii gibi, iyi huylu olmak, insann gnahlarn eritir, yok
eder. Sirke bal bozduu, yenilmez hle soktuu gibi, kt huylu olmak, insann
ibdetlerini bozar, yok eder.
Allah tel yumuak huylu olanlar sever ve onlara yardmc olur. Sert
ve fkeli olanlara yardm etmez.
Cehenneme girmesi haram olan veya Cehennem ateinin yakmas yasak
olan kimdir? Size bildiriyorum. Dikkat ile dinleyiniz! Yumuak olanlarn,
kzmayanlarn hepsi!
22
Yava ve yumuak davranmak, Allahn kuluna verdii byk bir

ihsndr. Aceleci, atak olmak, eytann yoludur. Allah telnn sevdii ey,
yumuak ve ar bal olmaktr.
nsan, yumuakl, tatl dili sebebiyle, gndzleri oru tutanlarn ve
geceleri namaz klanlarn derecelerine kavuur.
Kzd zaman fkesini yenerek yumuak davranan kimseyi, Allah tel
sever.
Cennetin yksek derecelerine kavumak isteyen, saygszlk yapana
yumuak davransn! Zulmedeni affetsin! Maln esirgeyene ihsnda bulunsun!
Kendisini aramyan, sormyan ahbbn, akrabsn gzetsin.
Kuvvetli olmak, bakasn yenmek demek deildir. Kuvvetli olmak,
kahraman olmak, kendi fkesini yenmek demektir.
Selm verirken gler yzl olana, sadaka verenlerin kavutuklar
sevblar verilir.
Din kardelerine kar gler yzl olmak, ona iyi eyleri retmek,
ktlk yapmasn nlemek, yabanc kimselere arad yeri gstermek,
sokaklar; ta, diken, kemik ve benzerleri gibi irkin, pis ve zararl eyleri
temizlemek, bakalarna su vermek hep sadakadr.
Cennette yle kkler vardr ki; iinde bulunan kimse, her diledii yeri
grr ve diledii her yere kendini gsterir. Eb Mlik-il-Ear: Byle kkler
kimlere verilecektir? deyince; Tatl szl, eli ak ve herkesin uyuduu zaman,
Allah telnn kudretini, bykln dnen ve Ona yalvaranlara
verilecektir buyurdu.
Allah tel benim mmetime, Ramazn- erfde be ey ihsn eder ki,
bunlar hibir peygambere vermemitir:
1. Ramazann birinci gecesi, Allah tel mminlere rahmet eder.
Rahmetle bakt kuluna hi azb etmez.
2. ftr zamnnda orulunun az kokusu, Allah telya her kokudan
daha gzel gelir.
3. Melekler, Ramazann her gece ve gndznde, oru tutanlarn
affolmas iin dua eder.
4. Allah tel, oru tutanlara, hrette vermek iin, Ramazn- erfte
Cennette yer tayin eder.
5. Ramazn- erfin son gn, oru tutan mminlerin hepsini affeder.
Ramazn- erfin ilk gecesi olunca, gk kaplar alr. Hi bir kap kapal
kalmaz. Ramazn- erfin son gecesine kadar byle kalr. Ramazn- erfin her
gecesinde tervih klana, Allah tel, her secdesi iin binbeyz sevb yazar.
Onun iin Cennette krmz ykuttan bir ev yaptrlr. Bu evin altmbin kaps
olur. Her kapnn yakutla ssl altn kk olur. Mmin bir kimse, Ramazn-
erfin ilk gn oru tutarsa, btn gnahlar mafiret olur. Ramazn- erfin
her gnnn orucunun stnl, sevb byledir. Her gn, onun iin yetmibin
melek, sabah namazndan akam gne batncaya kadar af ve mafiret isterler.
Bu ayn gece ve gndzndeki herbir secde iin, Cennette bir aa dikilir. O
kadar byktr ki, bir atl, bu aacn glgesinin bir bandan bir bana beyz
senede ular.
Ramazn- erfin ilk gecesi olunca, Allah tel kullarna rahmet nazar
ile nazar eder. Allah tel rahmet nazar ile bakt kuluna, asl azb etmez.
Bu ayn her bir gnnde, Hak tel, bir milyon syi Cehennem ateinden azd
eder. Ramazn- erfin yirmidokuzuncu gecesi olunca, btn bir ay boyunca
mafiret ve azd olunan kadar daha, magfiret ve azd olunur. Ftr bayram
gecesi olunca, melekler yerlerinde duramaz olurlar. Allah tel, hibir
kimsenin vasfedemeyecei ekilde nru ile tecell eder. Bayram sabah
mslmanlar namaz iin cmilere toplannca, Allah tel meleklere; Ey
melekler, iini bitirenin karl nedir? diye sorar. Melekler; cretini tam
vermektir derler. Allah tel, Ey meleklerim hid olun! Ben ki, Allahm,
onlar mafiret ettim buyurur.
23
Cennet, seneden seneye Ramazn- erfin gelmesi iin sslenir.

Ramazann ilk gecesi olunca, Arn altndan, Mesre isminde bir rzgr eser.
Cennet aalarnn yapraklarn birbirine vurur. Cennet kapsnn halkalarn
sallar. Bunlardan hi kimsenin, hibir zaman duymad ok gzel sesler
duyulur. Cennet hrleri kklere karlar. Burlar arasnda dururlar. Sonra;
Allah teldan bizi istiyecek kimse yok mudur? derler. Sonra hrler; Ey
Rdvn, bu hangi gecedir? derler. Rdvn; Bu gece, Ramazn- erfin ilk
gecesidir ki, Allah tel Muhammed (aleyhisselmn) mmetinden oru tutanlar
iin Cennet kaplarn bu gece aar der. Allah tel; Ey Rdvn, Cennet
kaplarn a! Ey Mlik, Cehennem kaplarn Muhammed (aleyhisselmn)
mmetinden oru tutanlara kapa! Ey Cebril, yer yzne in! eytanlar bala,
zincire vur. Onlar denizlere at. Habbimin mmetinin orularn bozmasnlar
buyurur. Allah tel, Ramazn- erf aynn her gecesinde, bir mndiye yle
nid etmesini syler: Bir ey isteyen yok mu? steini vereyim. Hi tvbe eden
yok mu? Tvbesini kabul edeyim. Mafiret isteyen yok mu? Mafiret edeyim.
Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem), szlerine devam ederek yle
buyurdu: Allah tel, Ramazn- erfin her gnnde, Cehenneme gitmesi
gereken birmilyon kiiyi azd eder. Ramazn- erfin son gn olunca, hepsinin
toplam kadarn mafiret eder. Kadir gecesi olunca, Allah tel, Cebrile,
melekler topluluu ile, yanlarnda yeil bir sancakla yeryzne inmelerini
emreder. Sanca Kbe-i muazzamann zerine dikerler. Cebrilin bin kanad
vardr. Bunlardan ikisini yalnz Kadir gecesi aar. Bunlar anca, doudan batya
btn dnyy kuatr. Cebril, meleklere; bu gece, her ayakta durana, oturana,
namaz klana sabaha kadar selm vermelerini, onlarla msfeha etmelerini,
yaptklar dualara min demelerini buyurur. Fecir dounca, Cebril; Ey
melekler topluluu, haydi gidelim der. Melekler; Ey Cebril! Allah tel,
Muhammedin mslman mmetinin ileri hakknda ne hkm eyledi? diye
sorarlar. O da; Allah tel, bu gece onlara nazar eyledi ve btn gnahlarn
affeyledi. Yalnz drt snf affetmedi der. Eshb- Kirm; Y Reslallah (sallallahu
aleyhi ve sellem) bu drt snf kimlerdir? diye sorduklarnda; ki imeye devam
edenler, babasna-annesine kar gelenler, sla-i Rahmi terk edenler ve mmin
olmaktan midini kesenlerdir buyurup, yle devam etti: Sonra Ftr bayram
gecesi olur. Buna mkft gecesi ismi verilir. Bayram sabah olunca, Allah
tel, meleklere, mslmanlarn bulunduklar ehirlere inmelerini ve ke
balarnda durmalarn emreder. Sonra insanlar ve cinlerden baka btn
mahlkatn duyabilecei bir sesle bir mnd; Ey Muhammed mmeti! ok
ihsn eden ve byk gnahlar balayan Rabbimizin huzruna knz diye
seslenir. Bayram namaz iin mslmanlar cmiye geldiklerinde, Allah tel;
Ey melekler, verilen ii tammen yapan iinin karl nedir? buyurur. Onlar
da; Ey Allahmz, ey Rabbimiz, onlarn karl, mkft, cretlerini tam
vermektir derler. Allah tel da; Ey meleklerim, ben ki Allahm, sizi hid
tutuyorum. hid olun ki, Ramazn- erfteki oru ve namazlarna cret olarak,
kendi rzm ve mafiretimi verdim buyurur. Sonra Allah tel; Ey benim
kullarm! Bugn benden isteyiniz. zzet ve cellimin hakk iin, bugn benden
btn mrnzde hretiniz iin istediiniz eyi vereyim. Dny iin istediinizi
de vereyim. zzetime yemn ederim ki, gnahlarnz rterim. Benden mid
ettiiniz mddete, gnahlarnzn nne, onlar rten perde ekerim. Yine
izzetime yemn ederim ki, sizi hak shibleri ve idreciler nnde rezl rsv
etmem. Siz beni rz ettiniz, ben de sizden rz olduum hlde, balanm
olarak dnnz buyurur. Buna melekler ok sevinirler. Allah telnn, bu
mmete Ramazn- erfin bitiminde verdii ihsnlar birbirlerine mjdelerler.
Allah tel, bu mmete, fakir ve zayflarn dualar, namazlar ve
sammiyetleri sebebiyle yardm eder.
Kymet gnnde, dnyda ilenen ameller ortaya konur ve bunun
ierisinden kinatn yaratcs ve shibi Allah telnn rzs iin yaplan
amelleri ayrn, denir. Bu emir zerine Allah rzs iin yaplanlar ayrlr. Geri
kalanlar da Cehennem ateine atlr.
24
Bir kimse, krk gn Allah rzs iin ihls ile amel ederse, hikmet
menbaalar, kalbinden diline fkrr. (Hep gzel ve hikmetli szler syler.)
Bir kimse, iyi bir amel yapmak ister, fakat yapamazsa, bir sevb yazlr.
Bir kimse, iyi bir amel yapmak isteyip, o ameli yaparsa, ona yaptnn on
mislinden yediyz katna kadar sevb yazlr. yet bir kimse, kt bir i
yapmak ister, fakat yapmazsa, ona gnah yazlmaz. Eer yaparsa, iledii kadar
gnah yazlr.
Bir kimse, hret amelini gsteri iin yapar ve bu amelinden hreti
kazanmak gyesi gtmez ise, o kimseye, yerde ve gklerde lanet okunur.
Bir kimse, insanlarn grd yerde namaz gzel klp, yalnzken namaz
nemsemezse, Rabbini de nemsememi olur.
Kymet gnnde insanlardan bir ksmna, Cennete girmeleri emredilir.
Bu kimseler Cennete yaklarlar. Kokusunu koklarlar. Cennetteki kklere ve
cenb- Hakkn Cennetlikler iin hazrlam olduu nimetlere bakarlar. Bu
srada, Onlar oradan uzaklatrn! Onlarn orada nasbleri yoktur diye nid
olunur. Bunun zerine onlar da, byk bir znt ierisinde oradan geri
dnerler. Onlardan nce bu ekilde geri dnen olmamtr. Onlar yle derler:
Rabbimiz! Keke bize gsterdiin mkft ve dostlarn iin Cennette
hazrladklarn gstermeden bizi Cehenneme atsaydn, bize daha kolay gelirdi.
Allah tel onlara; Bunu size gstermeyi ben istedim. Siz, sizi kimse
grmedii zamanlarda bana kar isyan edip gnahlar ilediniz. Hlbuki, ben sizi
gryordum. nsanlarla karlatnzda, onlara Allah teldan korkup itat
ettiinizi hissettiriyordunuz. nsanlara gsteri yapyordunuz. Kalbiniz benden
gfil idi. nsanlardan korktunuz da, benden korkmadnz. nsanlara tazimde
bulundunuz, beni yceltmediniz. Ktl benim iin deil, insanlar iin terk
ettiniz. Bugn mkfttan mahrm edilmenizle birlikte, elem veren azb size
tattryorum buyurur.
Kurn- kerm, efati ve efati kabul edilen bir kitaptr. Kim ona
uyarsa, onu Cennete gtrr. Kim de onu terk eder, ondan yz evirirse, onu
tepetakla Cehennem ateine atar.
Ben-sril yetmibir frkaya ayrlmt. Bunlardan yetmii Cehenneme
gidip, ancak bir frkas kurtulmutur. Nasr da, yetmiiki frkaya ayrlmt.
Yetmibiri Cehenneme gitmiti. Bir zaman sonra, benim mmetim de yetmi
ksma ayrlr. Bunlardan yetmiikisi Cehenneme gidip, yalnz bir frkas
kurtulur. Cehennemden kurtulan frka, benim ve Eshbmn gittii yolda
gidenlerdir.
nsan tehlikeye dren eyler; benimsenen cimrilik, arkasndan gidilen
nefsn arzular ve kiinin kendisini beenmesidir.
lim renirken len kimse, o kadar ykselmi olarak Allah telya
kavuur ki, kendi ile peygamber arasnda sdece peygamberlik derecesi kalr.
Yalnz iki kiiye gbta edilebilir: Biri; Allah telnn mal verdii ve hak
yolda harcamaya muvaffak kld kimse, dieri ise; Allah telnn Kurn-
kermi ve hads-i erfleri anlama gc verip de, onunla amel eden ve bunlar
bakalarna da reten kimsedir.
Kiinin kendisinden sonra brakt eylerin en hayrls u eydir: lki;
kendisine dua eden slih ocuk. kincisi; sevb kendisine ulaan sadaka.
ncs; lmnden sonra amel edilen ilm eserler ve talebeleri.
Bye sayg gstermeyen, ke efkat etmeyen ve iyilii emredip,
ktlkten sakndrmayan bizden deildir.
Kim Allah telnn rzsndan baka bir gye ile ilim renirse veya
ilmini dny menfaatine let ederse, Cehennemde yerini hazrlasn.
Bir kimse ilmini gizler, kimseye retmezse, kymet gnnde Allah
tel ona ateten bir gem vurur.
Kymet gnnde insanlarn en iddetli azba urayacak olan, ilmi
kendisine fayda vermeyen limdir.
Misvak kullannz. Zr misvak, az temizleyen ve Rabbin rzsn
kazandran bir lettir.
25
nsanlar, ezn okumann ve (cematle namaz klarken) ilk safta

bulunmann ne kadar sevb olduunu bilseler, bunun iin birbirleriyle mcdele
etseler, sonra kura ekmekten baka re bulmasalar, kura ekerlerdi. Namaz
ilk vaktinde klmann ne kadar sevb olduunu bilselerdi, ona koarlard. Sabah
ve yats namazn cematle klmann ne kadar sevb olduunu bilselerdi, dizleri
stnde emekliyerek de olsa gelir, cematle klarlard.
Allah telnn rzsn kazanmak iin, bir kimse bir cmi yaparsa, Allah
o kimse iin Cennette bir kk yapar.
Mmin bir kula, lmnden sonra sevb ulaacak iyi amellerden
bazlar unlardr: rettii ve yayd ilim, geride brakt slih bir evlt,
vrislere brakt Kurn- kerm, yapt cmi, yolcular iin yaptrd
misfirhne, atrd kanal veya salnda malndan verdii sadaka, ite btn
bunlarn sevb kendisine ular.
Bana mmetimin ald sevblar, hatt cmiden temizledikleri erpn
sevb bile gsterildi. mmetimin gnahlar da gsterildi. Kurn- kermden bir
sre veya bir yet renip, sonra okumay unutan kiinin gnahndan daha
byk bir gnah grmedim.
Kim yats namazn cematle klarsa, bir gecenin yarsn ibdetle
geirmi gibi olur. Kim de sabah namazn cematle klarsa, gecenin tammn
ibdetle geirmi gibi olur.
Kim sabah namazn klar, sonra dny ilerine it bo bir sz
sylemeden drt rekat kuluk namaz klncaya kadar Allah tely zikrederse,
annesinden doduu gibi gnahsz ve tertemiz olur.
Saflarnz dzgn tutun. Omuzlarnz ayn hizya getirin. Namazda,
yannzdakine yumuak davrann, onlar incitmeyin. Aradaki boluklar
doldurun. Zr eytan, tpk koyunun kk kuzusu gibi, aranzdaki boluklarda
dolar. eytana, girebilecei boluklar brakmayn. Kim saflar sk tutarsa, Allah
ondan rz olur. Kim de saflarda boluk brakrsa, Allah ona gazb eder.
Biriniz immdan nce, rk ve secdelerden ban kaldrd zaman,
Allah telnn onun ban merkep bana veya eklini merkep ekline
evirmesinden korkmuyor mu?
Para para paralansan, atete yaklsan bile, Allah telya hibir eyi
erk yapma. Farz namazlar terk etme. Farz namazlar bile bile terk eden
mslmanlktan kar. arap ime. arap, btn ktlklerin anahtardr.
Yataa girip Kurn- kermden bir sre okuyan her mslmana, Allah
tel mutlka, onun iin bir melek tayin eder ve o melek, t uykusundan
uyanncaya kadar onu rahatsz edecek bireyi ona yaklatrmaz.
Cuma namaz klmayanlarn kalblerini, Allah tel mhrler, gfil
olurlar.
Kim namaz hakkyla klar, zekt verir, Kbeyi ziyret eder, Ramazan
orucunu tutar, misfire ikrm ederse, Cennete girer.
Bir kul, komusu zararndan emn olmadka kmil mmin olamaz. Kim
Allah telya ve hiret gnne inanyorsa, misfirine ikrm etsin. Kim Allah
telya inanyorsa, ya hayr sylesin veya sussun. Allah, yumuak huylu, tok
gzl zengini sever. irkin konuan, gnah ileyen ve srrla dilenen kiiyi
sevmez.
Kim, darda kalm kimseye kolaylk gsterirse, Allah tel da ona,
dny ve hrette kolaylk gsterir.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), abn aynn son gn hutbede buyurdu
ki: Ey mslmanlar! zerinize yle byk bir ay glge vermek zeredir ki, bu
aydaki bir gece (Kadr gecesi) bin aydan daha fidelidir. Allah tel bu ayda, her
gn oru tutulmasn emretti. Bu ayda geceleri tervih namaz klmak snnettir.
Bu ayda, Allah iin ufak bir iyilik yapmak, baka aylarda farz yapm gibidir. Bu
ayda, bir farz yapmak baka ayda yetmi farz yapmak gibidir. Bu ay sabr aydr.
Sabredenin gidecei yer Cennettir. Bu ay iyi geinmek aydr. Bu ayda
mminlerin rzk artar. Bir kimse, bu ayda bir oruluya iftr verirse, gnahlar
affolur. Hak tel, onu Cehennem ateinden azd eder. O orulunun sevb
26
kadar, ona sevb verilir. Eshb- Kirm; Y Reslallah! Her birimiz, bir oruluya iftr
ettirecek, onu doyuracak kadar zengin deiliz dediler. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve
sellem) yle buyurdu: Bir hurma ile iftr verene de, yalnz su ile oru aana da,
biraz st ikrm edene de bu sevb verilecektir. Bu ay yle bir aydr ki; ilk
gnleri rahmet, ortas af ve mafiret ve sonu Cehennemden azd olmaktr. Bu
ayda iinin memrun, askerin ve talebenin vazfesini hafifleten patronlar,
mirleri, kumandanlar ve hocalar Allah tel affedip, Cehennem ateinden
kurtarr. Bu ayda drt eyi ok yapnz! Bunun ikisini Allah tel ok sever.
Bunlar; Kelime-i ehdet sylemek ve istifr etmektir. kisini de zten her
zaman yapmanz lzmdr. Dierleri de; Allah teldan Cenneti istemek ve
Cehennem ateinden Ona snmaktr. Bu ayda bir oruluya su veren bir kimse,
kymet gn susuz kalmyacaktr.
Arefe gn oru tutanlarn, iki senelik gnahlar affolur.
Birgn Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) Muz bin Cebele (rahmetullahi
aleyh); Y Muz! Sana bir ey anlatacam, bunu muhfaza edersen faydas
olur. yet onu zayi eder hfzanda tutmaz isen, kymet gnnde Allah
telnn katnda bir hccetin olmaktan kar. Y Muz! Allah tel, semlar ve
yeri yaratmadan nce, yedi tne melek yaratt. Sonra gkleri yaratt. Bu
semlardan herbirine birer kapc melek tayin etti. Onlarn herbirini azametle
brd. Her melek, semnn bykln dile getirir. Hafaza melekleri de kulun
sabahtan akama kadar yapt amelleri semya karrlar. Bu amelin, gne
gibi nru vardr. Dny semsna o ameli karnca, onu syleyerek
oaltr. Dny semsndaki melek, hafaza meleklerine der ki: Bu ameli
shibinin yzne vurun. Ben, gybet iin tayin edilmi bir meleim. Rabbim
bana, inananlarn gybetini eden bir kiinin amelinin benden yukarya
gemesine msade etmememi emretti.
Sonra hafaza melekleri, o kulun amellerinden slih olann getirir ve onu
dny semsndan geirir. O ameli tezkiye eder ve zikretmek sretiyle
oaltrlar. Bylece o ameli ikinci kat semya karrlar, ikinci kat semda
vazfeli melek, hafaza meleklerine: Durun, bu ameli shibinin yzne vurun.
nk o, yapt bu amelle dny maln elde etmek istedi. Rabbim bana, byle
kimselerin amelinin benden yukarya gemesine msade etmememi emretti.
Zr bu kimse, insanlarn arasnda, onlara kar bykleniyordu der. Hafaza
melekleri bu sefer kulun, zekt, oru ve namaz gibi nr saan amellerini semya
karrlar. Bu amellerin gzellii karsnda melekler akna dnerek, hafaza
meleklerinin nc semya kmalarna izin verirler. nc semda vazfeli
melek, hafaza meleklerine; Durun! Bu ameli shibinin yzne vurun! Ben, kibir
meleiyim. Rabbim bana, bu kimsenin amelini benden bakasna geirmememi
emretti. nk bu kii, insanlarn arasnda, onlara kar bykleniyordu der.
Bu sefer hafaza melekleri, kulun parlak bir yldzn sat k gibi, k saan,
amelini semya karrlar. Bu amel, tesbih, namaz, hac ve umre gibi ameller
olup, gk grltsne benzer grltleri vardr. Bu ameli drdnc kat semya
gtren hafaza meleklerini, sem vazfelisi melek karlayarak; Durun ve bu
ameli shibinin yzne vurun. Srtna ve karnna da vurun. Ben, kendini
beenme meleiyim. Rabbim bana, bu kimsenin amelinin benden bakasna
gemesine izin vermememi emir buyurdu. Zir bu kii amel yaptnda, ameline
ucb kartrrd der.
Hafaza melekleri, kulun dier amellerini beinci kat semya karrlar.
Sanki bu amel, sslenmi bir gelin gibidir. Bu semda vazfeli melek, hafaza
meleklerine; Durun, o ameli shibinin yzne vurun ve omuzuna ykleyin. Ben,
hasede bakan meleim. Zr bu kimse, ilim renen ve kendisi gibi amel ileyen
kimseleri ekemez, hased ederdi. Hatt kendinden fazla ibdet yapan herkese
hased eder ve onlar ayplayarak gybette bulunurdu. Rabbim bana, bunun
amelinin benden bakasna gemesine engel olmam emretti der. Hafaza
melekleri, kulun namaz, zekt, hac, umre ve oru amellerini semya karr ve
onlar altnc kat semya geirirler. Bu semda vazfeli melek, hafaza
meleklerine; Durun, bu kiinin amelini yzne vurun. Zr bu kimse, bana bir
27
bel gelmi Allah telnn hibir kuluna acmaz, zellikle onun bu hline
sevinirdi. Ben, rahmet meleiyim. Rabbim bana, bu kimsenin amelinin benden
daha yukarya gemesine engel olmam emir buyurdu der. Hafaza melekleri, bu
defa kulun oru, namaz, zekt, mchede ve takv gibi amellerini yedinci kat
semya karrlar.
Onlara, yedinci kat semda vazfeli olan melek; Durun, bu kiinin amelini
yzne ve dier azlarna vurun. Kalbine de kilit vurun. Ben, Rabbimin rzsn
kazanmak gyesiyle yaplmayan btn amellerden dolay Rabbimden
utanyorum. Bu kii, yapt amelle Allah teldan bakasn memnun etmei
gye edinmiti. O, hukukularn katnda ykselmeyi, limler tarafndan
vlmeyi, lkelerde sesinin duyulmasn istemiti. Rabbim bana, bu kimsenin
amelinin benden daha yukarya kmasna engel olmam emretti. Allah telnn
rzs iin, iten gelerek yaplmayan her amel, gsteri iin yaplm ameldir.
Allah tel ise, gsteri yapanlarn amelini kabul etmez der.
Hafaza melekleri, kulun namaz, zekt, oru, hac, umre, gzel ahlk, skt
ve Allah tely zikretmek gibi amellerini karrlar ve onu semlarn melekleri,
btn perdeleri aarak Allah telya ulatrrlar. Allah telnn huzrunda
durarak, o amellerin Allah rzs iin iten gelerek yaplm bir amel olduuna
hidlik ederler. Bunun zerine Allah tel onlara; Siz, kulumun amellerini
muhfaza ettiniz. Bense onun kalbini gzledim. O amelleri yaparken, benim
rzm gzetmedi. Baka eyleri kasdetti. Lanetim onun zerine olsun buyurur.
Btn melekler de; Senin ve bizim lanetimiz o kimsenin zerine olsun derler.
Btn semlar da; Allah telnn laneti, bizim lanetimiz, yedi kat gklerin
laneti ve bu gklerin iindekilerin laneti onun zerine olsun derler buyurunca,
Muz bin Cebel (rahmetullahi aleyh); Y Reslallah! Sen Allahn Reslsn, ben ise
Muzm, hlim nice olur? dedi. Bunun zerine Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem)
buyurdu ki: Amelinde bir kusr varsa, bana uyarak slih amel ile, y Muz!
Kurn hfzlar olan kardelerinin aleyhinde konumaktan dilini muhfaza et.
Onlar ktlemek sretiyle kendini temize karma. Kendini onlardan stn
sayma. Dny amelini, hret ameline kartrma. Bir kiinin yannda, dier
biriyle gizli konuma. Halka kibirli davranma ki, kymet gnnde Cehenmem
ateinin ierisinde Naitat seni paralamasn. Naitat nedir sen biliyor musun y
Muz? Muz (rahmetullahi aleyh); Anam babam sana fed olsun, onlar nedir y
Reslallah? dedi. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem); Onlar, Cehennemde
(Cehennemliklerin) etlerini ve kemiklerini srp, yiyen Cehennem kpekleridir
buyurunca, Muz (rahmetullahi aleyh) Anam babam sana fed olsun. Bu tehlikeli
mcdeleye kim dayanabilir ve bundan kim kurtulur? dedi. Server-i lem (sallallahu
aleyhi ve sellem); Y Muz! Bu, Allah telnn kolaylatrd kimselere kolay
olur buyurdu.
Alt kiiye ben lanet ederim. Allah tel lanet eder ve dualar kabul
edilen btn peygamberler lanet ederler. Bunlar; Allah telnn kitbna,
olmayan eyleri ekleyen, Allah telnn takdrine inanmayan, Allah telnn
azz kldn zell, zell kldn azz klmak iin mmetimi korkutarak, onlarn
zerine musallat olan, Allah telnn haram kldklarn hell sayan ve snneti
terkedenlerdir.
Allah telnn rzsn kazanmak iin, ilim renmek maksadyla yola
kan bir kimseye, Allah tel Cennete giden bir kapy aar. Melekler, onun
iin kanatlarn yayarlar. Ona gkteki melekler ve denizdeki balklar dua ederler.
limin, bide stnl, gkteki dolunayn en kk yldzlara stnl
gibidir. limler, peygamberlerin vrisleridir. Peygamberler mrs olarak altn ve
gm para brakmazlar. Fakat ilim brakrlar. Byle olunca, ilmi olan, bu
mrstan hissesini alm olur. Bir limin lm, telfi edilmeyen bir felket,
kapatlamayan bir gediktir. O, batan bir yldz gibidir. Bir kablenin lm, bir
limin lmnden daha ehvendir.
Birgn Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem); Kymet gnnde secde
etmeye izin verilecek ilk kii benim. Bam kaldrp, nne, arkasna ve sana,
soluna bakarak dier mmetlerin ierisinde mmetimi tanyacak olan ilk kii de
28
benim buyurunca, orada bulunan bir zt; Nh peygamberden beri gelen birok
insanlar arasnda mmetini nasl tanyacaksn y Reslallah? dedi. Bunun zerine
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Benim mmetimin, aldklar
abdestlerin nin olarak, yzleri ve azlar bembeyaz olur. Bu hl, baka hibir
mmette bulunmaz. Onlar tanrm. nk kitaplar sa taraflarndan verilir.
buyurdu.
Kul, abdest alrken azna su verdii zaman, azndan gnahlar kar.
Burnuna su verdiinde, gnahlar burnundan kar. Yzn ykad zaman, gz
kapaklarnn altna kadar, yzndeki btn gnahlar kar. Ellerini ykad
zaman el trnaklarnn altna varncaya kadar ellerindeki btn gnahlar kar.
Ban mesh ettii zaman kulaklar da dhil, bandan btn gnahlar kar.
Ayaklarn ykad zaman, ayak trnaklarnn alt dhil, ayaklarndaki btn
gnahlar kar, sonra onun cmiye gidi ve orada klm olduu namazn sevb
ayrca kendisine verilir.
unlar yapncaya kadar hibirinizin namaz tam olmaz: Allah telnn
emrettii ekilde eksiksiz abdest alr, yzn ve kollarn dirsekleriyle birlikte
ykar, ban mesh eder ve topuklaryla birlikte ayaklarn ykar, sonra srasyla
Allah ekber der. Allah telya hamd ve tazimde bulunur (Sbhneke duasn
ve Ftihay) ve Allah telnn msade ettii ve kolayna gelen Kurn- kermin
bir yerinden okur. Tekbr alr ve rka gider, ellerini diz kapaklarna koyar.
yle ki, kendisini salarak hareketsiz olur. Semiallah limen hamideh diyerek
iyice dorulduktan sonra, tekbr alarak secdeye varr. Alnn yere koyar.
Secdede kendisini tammen brakr ve skin olur. Tekrar tekbr alr ve secdeden
ban kaldrr, rahata oturarak belini dorultur. Byle yapmadka hibirinizin
namaz tam olmaz.
Semure bin Cndeb (rahmetullahi aleyh) yle rivyet eder: Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem) sabahlar Eshb- Kirma ekseriya; Sizden biri bu gece
bir rya grd m? diye sorard. Eshb- Kirm, Allah telnn anlatlmasn diledii
kadar rya anlatrlard. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), bir sabah bize
ryasn yle anlatt: Bu gece ryamda, bana iki melek geldi. Beni gtrmek
istediler. Bana; Yr dediler. Bende onlarla yrdm. Arkasna yaslanm bir
kiinin yanna geldik. Dier bir kiinin bir kaya ile banda durduunu ve ta
onun bana vurduunu, ban yardn, ta yuvarlandn, dier kii ta alp
daha geri dnmeden oturan kiinin bann eski hlini aldn, sonra dier
kiinin yanna geldiini, ona yapt ikenceyi tekrarladn grdm.
Sbhnallah bu ne? dedim. Melekler bana; Sen yr dediler. Yrmeye
devam ederek, srt st yatm bir kiinin yanna geldik. Baka bir kimsenin,
ular engelli bir demirle onun banda durduunu ve yznn bir tarafndan
azn, burnunu ve gzn kafasna kadar yardn, sonra br tarafa geip
ayn ekilde yaptn, bir taraf bitirmeden, br tarafn nceki normal hlini
aldn, sonra dnp normal hle gelen tarafa ayn ikenceyi tekrarladn
grdm. Sbhnallah bu ne? deyince, melekler bana; Sen yr, yr
dediler. Yrdk ve tandr gibi bir yere geldik. Orada plak erkekler ve
kadnlarn olduunu, altlarndan gelen alevlerin her geliinde lklar attn
grdm. Meleklere; Bunlar kimlerdir? diye sorduumda; Yr, yr dediler.
Yrdk bir rman kenarna geldik. Bir de grdm ki bir kii rmakta yzyor.
Bir dier kii de rman kenarnda yanna birok talar toplam beklemektedir.
Yzen kii yzebildii kadar yzyor, sonra nehrin kenarndaki kiinin yanna
geliyor azn ayor. Kyda duran da, azna bir ta koyarak yutturuyordu.
Bunun zerine yzen tekrar yzmeye balyor. Sonra dnp geliyor. Her
geldike azn ayor, kydaki de azna bir ta atyor. Bu ikence byle devam
ediyor. Meleklere; Bu iki kii kim? diye sorunca, yine; Yr, yr dediler.
Yrdk ve irkin grnl bir kiinin yanna geldik. Sanki o, grdm en
irkin kimse idi. Bunun, yanndaki atei tututurduu ve etrfnda dolatn
grdm. Bu kim? dediimde, melekler bana; Yr, yr dediler. Yryerek
uzun bitkileri olan bir baheye geldik. Bahede ilkbaharn btn ieklerinden
vard. Bahenin ortasnda uzun boylu bir adam vard. O kadar uzun boylu idi ki,
29
nerdeyse ge uzanan ban gremiyecektim. O srada kiinin etrfnda, ok

sayda ocuun olduunu farkettim. Meleklere; Bu kim? diye sorunca,
melekler yine; Yr, yr dediler. Yryerek byk bir aaln yanna
geldik. Asl bundan daha byk ve daha gzel bir yeillik grmemitim.
Melekler bana; Bu aala trman deyince, altn ve gm kerpilerle
yaplm bir ehre kadar trmandk ve ehrin kapsna geldik, amalarn istedik.
Kap ald, girdik. Bizi, vctlarnn yars, grdklerimin en gzeline, dier
yars grdklerimin en irkinine benzeyen kiiler, karlad. Melekler onlara;
Gidin u rmaa daln dediler. Suyu bembeyaz olan ve enlemesine akan bir
rmak grdm. Onlar gidip o rmaa girdiler. Sonra dnerek yanmza geldiler.
Artk irkinlikleri kaybolmu ve son derece gzellemilerdi. Melekler bana;
Buras Adn Cenneti, u senin konan dediler. Ykseklere baktmda beyaz
bulutlara benzer bir kk grdm. Meleklere; Allah tel, iyiliinizi versin!
zin verin de oraya gireyim dedim. Onlar; Hayr, imdi olmaz! Fakat ileride
gireceksin dediler. Sonra onlara; Bu gece imdiye kadar alacak eyler
grdm. Bu grdklerim neydi! diye sorunca, onlar bana yle dediler: Sana
bildirelim; ilk uradn ba tala paralanan kii, Kurn- kermi ezberleyip de
onu unutan ve farz namaz klmadan uyuyan kimsedir. (Byle olanlara bu ekilde
azb edilecektir.)
kinci rastladn, az, burnu ve gz bana kadar yrtlan kimse ise,
sabahleyin evinden kar, her tarafa ulaacak yalanlar sylerdi. (Byle yapanlara
da bu ekilde azb edilecektir.)
Tandra benziyen bindaki plak kadn ve erkekler ise, zin yapan
erkeklerle kadnlardr. Irmakta yzerken ve ta yutturulurken rastladn kii
ise, fiz yiyen kimsedir. Atein yannda irkin grnl devaml atei
tututuran ve etrfnda dolaan kiiye gelince, o Cehennem zebnisi melektir.
Bahedeki uzun kii, brhim aleyhisselmdr. Etrfndaki ocuklar, slm ftrat
zere len btn ocuklardr. Bir taraf gzel, dier taraf irkin olan kiiler ise,
yaptklar iyi amellere kt amelleri kartranlardr. Allah tel, onlar iyi
amelleri syesinde balad.
Kymet gn, Allah tel yarattklarn hesba eker. Her snf insan,
orada toplanr. Hesap iin ilk arlanlar; Kurn- kerm okuyanlar, Allah iin
harpte lenler ve dnyda iken mal mlk olup, zengin olanlardr. Allah
telnn huzruna nce Kurn- kerm okuyan getirilir. Allah tel ona;
Peygamberime gnderdiim esaslar sana bildirilmedi mi? diye sorar. O da;
Evet bildirildi, y Rabb! der. Allah tel yine sorar: Peki sana bildirilenle,
rendiin ile ne yaptn? O da; Gece gndz okudum der. Allah tel;
Yalan syledin buyurur. Melekler de; Evet yalan syledin. Sen, hakknda
bakas, Ne gzel okuyor desinler diye okudun. Nitekim sana byle sylendi.
derler.
Daha sonra, harpte Allah yolunda len huzra getirilir. Allah tel ona;
Niin ldrldn? diye sorunca, Senin yolunda harp ettim ve ldrldm
der. Allah tel; Yalan syledin buyurur. Melekler de; Yalan syledin. Sen
Allah iin harp etmedin. Ne cesur adam desinler diye harp ettin. Herkes de
sana byle dedi derler.
Allah tel, sonra huzruna getirilen zengin olana; Sana verdiim
zenginlikle ne yaptn? buyurur. O da; Sla-i rahm yaptm ve o malla sadaka
verdim, dattm der. Allah tel; Yalan syledin buyurur. Melekler der ki:
Yalan syledin. Hakknda herkes, Ne cmerd, ne iyilik sever adam desinler
diye bunlar yaptn. Herkes de senin iin byle syledi. Sonra Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem) Ey Eb Hreyre! Kymet gn Allah telnn
Cehenneme ataca bu dr buyurdu.
Zin eden kimse, puta tapan kimse gibidir.
arap imee devam eden bir mslman ld zaman, Allah tel onu
puta tapan kfir gibi cezalandrr.
Hibir glgenin olmad gnde, Allah tel, yedi snf kimseyi Arn
glgesinde glgelendirir: 1. Adlet ile hkmeden devlet resleri ve vliler. 2.
30
bdet eden genler. 3. Kalbi mescidlere bal olanlar (yan namaz ve cemati
gzetenler). 4. Allah iin birbirini seven iki mmin. Bu sevgi ile biraraya gelip,
ayrlrken de bu sevgi zere olanlar. 5. Gzel bir kadn, irkin bir i iin kendini
arnca, Allah teldan korkup bunu yapamam, Allahtan korkarm diyenler.
6. Sadaka verirken gsteri yapmayanlar. yle ki, sa eli ile verdiini, sol eli
bilmemelidir. 7. Allah deyip gznden ya akanlar.
Cennet, cmertlerin yeridir.
Cmert; Allaha yakn, insanlara yakn, Cennete yakn ve Cehennemden
uzaktr. Cimri; Allah teldan, insanlardan ve Cennetten uzak, Cehenneme
yakndr. Allah katnda cmert bir chil, cimri olan bir limden daha sevimlidir.
En ar hastalk, cimrilik hastaldr.
Hay mndandr. mn olan Cennettedir. Fuhu ktlktr. Ktler
Cehennemdedir.
Kymet gn miznda en ar gelen ey, Allah korkusu ile gzel
ahlktr.
Mminlerin mn ynnden en fazletlisi, en stn, ahlka en iyi
olandr.
Bir insan az ibdet etse de, gzel ahlk syesinde yksek dereceye
kavuur.
Bir mslman, gzel ahlk syesinde, gndzleri oru tutan, geceleri
ibdet eden kimselerin derecesine kavuur.
Kuvvetli ve kahraman pehlivan, herkesi yenen kimse deildir. Kuvvetli
pehlivan, ancak fke zamnnda nefsine hkim olan ve fkesini yenen
kimsedir.
Kzgn kimse ayakta ise otursun, kzgnl devam ederse yan yatsn.
Kzgnlk, eytann vesvesesinden hsl olur. eytan ateten
yaratlmtr. Ate, su ile sndrlr. Gazba gelince, fkelenince abdest alnz.
Kalbinde zerre kadar kibir (kfr) bulunan kimse, Cennete giremez.
Gybetten uzak olunuz, nk gybet, zindan fendr. Zinnn tvbesi
kabul edilir ama, gybet edilen hell etmeyince, gybet edenin tvbesi kabul
edilmez.
Mirc gecesi Cehennemi bana gsterdiler. Etleri para para edilip,
azlarna konduu bir takm insanlar grdm. Kendilerine, bu kokmu etleri
yiyin diyorlard. Bunlarn kimler olduunu sul ettim. Cehennem meleklerinin
resi Mlik; bunlar gybet edenlerdir, gybet edenler, eytann dostlardr, dedi.
Kymet gn, bir kimsenin amel defteri alr. Y Rabb! Dnyda iken,
u ibdetleri yapmtm. Amel defterimde bunlar yazl deil, der. Onlar,
defterlerinden silindi, gybet ettiklerinin defterlerine yazld denir.
Bir kimse, dnyda din kardeinin hakkn korursa, Allah tel, bir
melek gndererek onu Cehennem azbndan korur.
Hased etmekten saknnz. Biliniz ki, ate odunu yok ettii gibi, hased de,
iyilikleri yok eder.
Kouculuk yapan Cennete giremez
Peygamber efendimiz zamnnda Alkame adnda bir gen vard. Hep tat zere
olup, yaz-k oru tutar, geceleri sabaha kadar ibdet ederdi. Birgn hasta yatanda
fenlk geirdi. Dili tutuldu. Reslullaha haber verdiler. Hz. Ali ve Ammr bin Yser
hazretlerini Alkameye gnderdi. Kelime-i ehdeti syletmek iin altlar ise de, dili
dnmedi. Hz. Ali efendimiz, Hz. Bill-i Habeyi Reslullah efendimize gnderdi. Durumu
bildirdi. Reslullah efendimiz (s.a.v); Alkamenin anas, babas var m? buyurdu.
Orada bulunanlar Yal bir annesi var dediler. Annesini buraya getirin buyurdu.
Annesini getirdiler. Ona, Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem); Alkameye ne
oldu, anlat! Seninle geinmesi nasldr? buyurdu. Annesi yle anlatt: Y
Reslallah! Alkame ok iyidir. Zhiddir (dnyya dkn deildir). Hep ibdet, itat
zeredir. Ama, ben ondan rz deilim. nk o, hanmnn rzsn, benim rzmdan nde
tutmaktadr. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Dilinin tutulmas bu
yzdendir. Ona hakkn hell et de, dili alsn buyurdu. Annesi; Ey Allahn Resl!
O, benim hakkma riyet etmedi. Hakkm hell etmem dedi. Bunun zerine Resl-i
31
ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem); Ey Bill! Eshbm topla. Etrftan odun

toplasnlar, Alkameyi yakacaz. nk annesi ondan rz deildir buyurdu.
Annesi; Y Reslallah! Benim olumu, benim gzmn nnde mi yakacaksnz? Kalbim
buna nasl dayanabilir? Server-i lem efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem);
Cehennem atei, dny ateinden ok daha kzgn ve yakcdr. Sen ondan rz
olmadka, onun hibir itati makbl deildir buyurdu. O zaman Alkamenin
annesi; Y Reslallah! Ben ondan rz oldum. Hakkm ona hell ettim dedi ve eve gitti.
Eve vardnda Alkamenin sesini duydu. Kelime-i ehdet sylyordu. Dili almt. Ayn
gn vefat etti. Cenze namazn Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) kldrd. Defin
ileri bittikten sonra, Server-i lem, Eshb- Kirma dnerek;
Ey Eshbm, ey Muhcir ve ey Ensr! Hanmn annesinden stn tutana,
Allah tel ve melekler lanet ederler. Onun farz ve nfile ibdetleri kabul
edilmez buyurdu.
Mslmann, din kardeine gnden fazla dargn durmas hell
deildir. gnden fazla bir kimseye dargn olduu hlde len kimse,
Cehenneme gider.
mn kmil olan kimse, sevdii kimseyi, ondan grd menfaat iin
deil, srf Allah telnn rzs iin sever. Gerek mn da budur.
Allah tel, kymet gnnde yle insanlar hareder ki, yzleri nurlu
olup, inciden yaplm minberlere (koltuklara) oturacaklar. Btn insanlar onlara
imreneceklerdir. Onlar ne peygamberler, ne de ehidlerdir. Onlar, eitli uzak
memleketlerden bir araya gelmi, Allah iin birbirini seven, bir arada Allah
tely zikreden kimselerdir.
nsan tehlikeye dren yedi eyden saknn. Onlar; Allah telya irk
komak, sihirle uramak, haksz yere Allah telnn yasak ettii cana kymak,
fiz yemek, haksz yere yetimin maln yemek, savata dmandan kamak ve
tertemiz nmslu mmin kadnlara iftir etmektir.
kiinin duas kabul olur: Babann ocuuna yapt dua, seferde
olann ve zulme urayann duas.
Batda, genilii yetmi yllk bir kap vardr. Allah gkleri ve yeri
yaratt gn, kullarnn tvbe etmesi iin o kapy amtr. Gne batdan
douncaya kadar da kapatmayacaktr.
Kul gnahlarndan tvbe edince, Allah tel hafaza meleklerine,
azalarna ve gnah iledii yerlere gnahlarn unutturur, kymet gnnde
Allah telnn huzruna knca, gnahlarna hidlik yapacak hi kimse ve
hibir ey olmaz.
Sizden nce yayan insanlar arasnda, doksandokuz kiiyi ldren bir
adam, yeryznde en byk limin kim olduunu sorduunda, falanca rhib
derler. O da rhibe giderek; Doksandokuz kiiyi ldrdm. Gnahlarma tvbe
etsem, kabul olur mu? diye sorunca, rhib; Hayr der. Bunun zerine rahibi
de ldrr, ldrdklerinin says yz olur. Daha sonra yine Yeryznde en
byk lim kimdir? diye sorunca, falanca, lim derler. Onun da yanna giderek;
Yz kiiyi ldrdm. Tvbe etsem kabul olur mu? diye sorunca, lim; Evet,
kim tvbenle arana girebilir. Falanca ehre git. Orda Allah telya ibdet eden
insanlar var. Onlarla berber Allah telya ibdet et. Bir daha da memleketine
dnme. nk oras hayrsz ve ktlerin yeridir der. Bunu dinleyen gnahkr,
iyi kimselerin bulunduu ehre gitmek zere yola kar. Yar yola varnca, lm
melei (Azrail aleyhisselm) cann almaya gelir. O srada rahmet melekleri ve
azap melekleri gelir, aralarnda ekiirler. Rahmet melekleri; Bu kii kalbini
Allah telya balyarak gnahlarndan tvbe etti derler. Azap melekleri de;
Bu kii hi hayr ilemedi. Btn ileri ktlktr derler. Bunun zerine insan
sretinde bir melek; kt ehirle, gidecei yeri ln. Hangisine daha
yaknsa oral saylr der. lerler, gidecei yeri daha yakn bulduklarnda,
rhunu rahmet melekleri alr (Cennet bahesine gtrrler).
Y Muz! Sana Allah telya s olmaktan saknmay, doru szl
olmay, anlamalara bal kalarak aynen yerine getirmeyi, emneti shibine
vermeyi, yetimlere acyp merhametli olmay, komu haklarn korumay, fkeyi
32
gizleyip, kimseye surat asmamay, tatl dilli olmay, selm vermeyi, idrecilere
ve mirlere itat ederek bal kalmay, Kurn- kermin emirlerini yerine
getirmeni, hrete hazrlanmay, hrette hesba ekilmekten korkarak
ktlkten kamay, hayal perest olmamay, gzel iler yapmay tavsiye eder,
mslman kardeine kt lf sylemeni, yalancy dorulaman, doru
konuanlar yalanlaman, dil idreci ve mirine s olman ve yeryznde fesad
karman yasaklarm. Y Muz! Her aacn ve tan yannda (yan her yerde)
Allah tely zikret. Her gnah iledike tvbe et. Gizli ilediin gnahlara gizli
olarak, akta ilediin gnahlara ak olarak tvbe ve istifr et.
Hergn gne doarken, Allah tel iki melek gnderir. Seslerini
yeryznde btn canllar iitir, sdece insanlar ve cinler iitmez. yle
seslenirler: Ey insanlar! Rabbinizin ibdet ve tatna koun, insana yeteri kadar
ve ibdetlerine engel olmayan az mal, ibdetlerden oyalayan ok maldan
hayrldr. Hergn gne batarken de, iki melek gnderilir. Onlar da yle
seslenirler; Allahm! Maln hayrl yerlere harcayan cmertlere, harcadndan
fazlasn ver. Maln harcamayan cimrilerin de, mallarn helak et.
Birbirinize iyilik ve hayrl ileri tavsiye edin. Ktlklerden ve zararl
eylerden birbirinizi koruyun. Cimriliin oald, nefs arzulara uyulduu,
hretin unutulup da hep dny iin alld, herkesin kendi kendini beendii
zamana ulatnda, kendi kendinizi dzeltmeye, ktlklerden kendinizi
korumaya aln, insanlar brakn, onlara uymayn. leride zor gnler
yaayacaksnz. O zamanlarda ktlklerden kanmak, elde ate tutmak gibi
zor olacak. O gnlerde faydal iler yapan, mslmanca yayan, ayn ileri
yapan sizden elli kiinin kazand ecir ve sevb kazanacak.
Dny tatl ve ekicidir. Kim hellinden kazanrsa, Allah tel malna
ve kazancna bereket verir. Nefsinin arzularna uyup, hretini ihml eden birok
kimseler iin, kymet gnnde ateten baka birey yoktur.
Kim kalbini tammen dny sevgisine kaptrrsa, eye mbtel olur:
1. Yorgunluu bitmeyen rpnma, 2. Ne kadar kazansa doymayan hrs, tama, 3.
Bitmeyen emel ve arzu. Dny hem tlibdir, insan kul eder, hem de matlbdur,
insana hizmet eder. Kim hreti unutur, dnyya tlib olursa, hret onu taleb
eder ve onun cann alr. Kim de hreti isterse, rzkn bitirip lnceye kadar
dny ona hizmet eder.
Allah tel, kendisine gerek manda balanp ibdet eden kulunun
btn ihtiylarnn sebeblerini yaratr, onu beklemedii ynden rzklandrr.
Kim de kendini tammen dnyya kaptrrsa, onu dnyya kul eder.
Azbn, kudret ve azametini dnerek, Allah tely zikrederken
gzlerinden ya dklen kimseye, kymet gnnde azb edilmez.
kimsenin gzleri Cehennem atei grmez: 1. Gazda nbet tutan gz,
2. Allah korkusundan alayan gz, 3. Allahn baklmasn haram kld eylere
bakmayan gz.
Birgn Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) mescide girdiinde, baz kimselerin
kahkaha ile gldn grnce, onlara yle buyurdu: Ne bu hliniz? Eer az
tadn bozan lm, ok dnseydiniz, sizi bu hlde grmezdim. mitleri kran
lm ok dnn. Zir kabir, hergn muhakkak u szleri syler: Ben gurbet
ve ayrlk eviyim. Ben, yalnzlk ve toprak eviyim. Bana gelenleri toprak
ediciyim. Ben, kurt ve bcek eviyim. Bana gelen ller kurtlanr, bceklere yem
olur. Bir mmin kulun cenzesi gmld zaman kabir ona; Ho geldin,
seflar getirdin. zerimde yreyenlerin arasnda en ok sevdiim sendin. Bugn
benim himyemdesin. Pek yaknda sana yaplan iyilikleri greceksin der ve
Allah tel kabri ona gznn alabildii yere kadar geniletir. Cennetten bir
kap alr. Fcir ve kfir bir kul defnedilince de kabir ona; Sana burada ne
geni yer var, ne de rahatlk. zerimde yryenlerin arasnda en sevmediim
sendin. Biraz sonra seni bana brakp gittiklerinde, benimle yalnz kalnca,
greceksin sana ne ikenceler yapacam der ve hemen kabir daralmaya
balar. Kabir o kadar daralr ki, kaburga kemikleri birbirine girer. Ona azap
etmek iin, yetmi byk ylan gnderilir. Eer onun bir tnesi dnyda olsa,
33
nefesinden kan zehirin etkisinden, yeryznde hibir ey yetimez, ite o

ylanlar, kymet gnnde hesba ekilinceye kadar, ona azb ederler. Kabir, ya
Cennet bahelerinden bir bahedir veya Cehennem ukurlarndan bir ukurdur.
Mslmann, mslman zerinde be hakk vardr: Selmna cevap
vermek, hastasn yoklamak, cenzesinde bulunmak, davetine gitmek ve aksrp
Elhamdlillah diyene, yerhamkellah diyerek cevap vermek.
Y Rabb! Kim sana mn eder, benim, senin Resln olduuma ehdet
ederse, ona, sana kavumay sevdir, lm kolaylatr, dny ykn hafiflet.
Kim de sana inanmaz, benim, senin elin olduumu kabul etmezse, ona, sana
kavumay sevdirme, lm zorlatr, dny ykn arlatr.
nsann iledii gnahlar yznden rzk daralr. Dua ile kaderi deiir,
iyilik ve byklere itat ise mr uzatr.
sriloullarndan bir zt, Bu gece Allah telnn rzs iin mutlka
sadaka vereceim diyerek evinden kt ve sadakay bilmiyerek bir hrsza
verdi. Sabahleyin halk Bu gece hrsza sadaka verildi dediler. Bunun zerine
sadaka veren kii; Allahm! Hrsza sadaka verdiim iin sana hamd ederim.
Mutlaka makbl bir sadaka vereceim deyip tekrar evinden kt ve bu defa
sadakay zin eden bir kadna verdi. Sabahleyin halk; Bu gece de zin eden
kadna sadaka verildi dediler. Sadakay veren o zt; Ey Allahm! Bir fhieye
sadaka verdiim iin sana hamd ederim. Mutlaka makbl bir sadaka vereceim
dedi. Yine sadaka vermek zere evinden kt. Bu sefer de zengin birisine verdi.
Sabahleyin halk; Hayret! Bu gece de zengin birisine sadaka verildi. Olur mu
byle ey? diye dedikodu yaptlar. Sadaka veren zt! Ey Allahm! Hrsza,
fhieye ve zengine sadaka verdiim iin sana hamd ederim. dedi. Bu zta
ryasnda yle mjde verildi: Senin o hrsza verdiin sadaka var ya, belki de
hrsz hrszlndan, fahie kadn da zindan vazgeirir, iyi ve nmslu birer
insan olmalarna vesle olur. Umulur ki, zengin de senden ibret alr, (maln)
Allah rzs iin harcar.
Bir kimse, gece kalkar namaz klarm deyip yatana yatsa, fakat
kalkmayp sabaha kadar uyusa, amel defterine niyet ettii namazn sevb
yazlr. Uykusu da kendisine Rabbi tarafndan bir sadaka olur.
Bir kimse haksz iken mnkaay terkederse, ona Cennetin
kenarlarnda bir kk bin edilir. Bir kimse de, hakl olduu hlde, mnkaay
terkederse, onun iin de Cennetin ortasnda bir kk bin edilir. Bir kimse,
ahlkn gzelletirirse, onun iin de Cennetin en yksek yerinde bir kk bin
edilir.
4) Fevt-l-vefeyt; cild-2, sh. 336
6) Zeyl-i Ravdateyn; sh. 201
8) Tabakt--fiyye; cild-8, sh. 249
10) Muhtasr- Mslim mukaddimesi
11) Tabakt-l-huffz; sh. 501
12) Mnzir ve kitbh et-Tekmilet li-vefeyt-in-nakile.
13) Kef-z-znn; cild-1, sh. 128, 400, 490, 557, 589, cild-2, sh. 1004, 1172,
1735, 1737
14) Et-Tergb-vet-Terhb
15) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 278, 372, 409, 970
16) Herkese Lzm Olan mn; sh. 123, 125
34
ABDLAZZ BN AHMED ED-DRN:

Evliynn byklerinden ve afi mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Muhammed
olup; ismi, Abdlazz bin Ahmed bin Sad bin Abdullahdr. Lakab zzeddn ed-Drindir.
Ed-Drin, el-Msr, e-f diye de bilinir. 613 (m. 1216) senesinde dodu. 694 (m. 1295)
senesinde Msrda vefat etti. Kabri Msrdadr.
Ed-Drin, zamnndaki limlerden ilim rendi. Ebl-Feth bin Ebil Ganm erResnnin sohbetinde bulundu ve eyh zzeddnden ahlk ilmini rendi. Tasavvuf
yolunda yksek mertebelere ulat. Hller ve kermetler shibi oldu.
Es-Sbk onun hakknda; Ed-Drin, zhd shibi, birok kermetleri grlen, ok
sayda eser yazan, edebiyatta mhir, kelam ilminde rif bir zt idi demektedir.
Eb Hayyan ise onun iin; Abdlazz ed-Drn, ilim ve edeb shibi idi. nsanlar
duasn isterlerdi demektedir.
Abdlazz ed-Drn, Msrda er-Rf denilen yerde otururdu. Baz gnler buradan
ayrlp, civar blgeleri dolard. Oralardaki insanlar, ondan, mkllerinin hallolmas iin
Allah telya dua etmesini isterlerdi. Kendisini grme imkn bulamyanlar, meselelerini
mektpla sorup gereken cevb alrlard. O, kuvvetli mn ve gzel ahlk shibi idi.
Herkese gler yz, tatl dil gsterirdi. Kimseyi krmazd. Birgn bir yere giderken, onu
tanmayan kimseler yanna gelip, Kelime-i ehdeti syle bakalm dediler. O da peki
deyip, okudu. Sonra onlar; imdi kadya gidelim. Onun huzrunda yeni mslman
olanlarn yapt gibi, sen de oku dediler. Orada bulunan byk kk herkes berberce
kadya gittiler. Kd hemen Abdlazz ed-Drnyi tand ve; Efendim, bu ne hl? Bunlar
kim? dedi. O da; Bilmiyorum. Bunlar beni ne zannetti iseler, Kelime-i ehdeti okumam
istediler ve buraya getirdiler. Ben de onlar krmayp geldim dedi.
yle anlatlr: Abdlazz ed-Drn, Ali el-Mleyhyi ok sever ve sk sk ziyretine
giderdi. Ziyretlerinden birinde, Ali Mleyh ikrm olarak bir pili piirip getirdi. Sofraya
koydu. Berberce yediler. Yemekten sonra ed-Drn hazretleri; Bunun karln
inallah tel grrsnz buyurdu. Bir sre sonra Abdlazz ed-Drn, Ali el-Mleyhyi
tekrar ziyrete gitti. Ali el-Mleyh tekrar bir pili piirdi ve ikrm etti. Hanm, pilicin
ikrm edilmesini pek ho karlamad. Pili sofraya gelince, Abdlazz ed-Drn kzarm
pilice bakp, hit demesiyle pili canland ve yryp gitti. Sonra da; orba bize yeter.
Hanmnz zlmesin buyurdu.
Birgn talebeleri, hocalarnn kermet gstermesini akllarndan geirdiklerinde;
Yavrularm, bizler, yerin dibine batmaya mstehak kimseler olduumuz hlde,
batmamamz ve Allah telnn bizi, bu yeryznde, bu hlde bulundurmas en byk
kermet deil midir? buyurdu.
Abdlazz ed-Drn buyurdu ki: Btn ilerinizde ve hareketlerinizde, orta hl
zere olun. Cimrilikten ve isrftan son derece saknn. srf ve haddinden fazla
datmakla, elde birey kalmaz. Birgn insan muhta kalr. Cimrilik yapmak, hl ve
harekette ll olmamakla da, kii itibr bulamaz.
Rabbim, Allah teldr. O bana kfidir. Ondan af, mid diler ve Ona hamd
ederim. hret gn benim efatim; btn mahlktn her bakmdan en stn, en
kymetlisi, en hayrls, Peygamberim Muhammed aleyhisselmdr.
Y Rabb! Btn dualar, iyilikler peygamberin ve en sevdiin kulun, insanlarn her
bakmdan en gzeli, en stn olan Muhammed Mustafya (sallallahu aleyhi ve sellem)
olsun.
lmiyle mil, takv shibi bir lim vefat ettii zaman, mslmanlar iin, byk ve
tehlikeli bir boluk meydana gelir. Adlet shibi, hak zere yryen bir sultann, devlet
resinin vefat, mslmanlar iin byk bir eksikliktir. Slih ve Allah telnn vel
kullarnn lm de byledir. nk onlarn mslmanlara yardm pek oktur. Allah
yolundaki kahramann lm ise, kuvvetin zayflamasna sebeb olur. nk onlar, sabr,
sebt ve kahramanlklar ile muhrebenin kazanlmasnda, byk bir vesledirler. Cmerd
ve asil kimselerin lm, byk bir sknt, hayatta kalmalar bolluk ve nimettir. Bu be
kiiye alayabilirsin. Bunlardan bakasnn lm, insanlar iin rahatlk, hafiflik ve
rahmettir.
lerini, her eyi yaratan ve ilerinde hikmetler shibi Allah telya teslim et.
Byle yaparsan, skntlardan ve gnahlardan kurtulursun.
35
Her tarafta grlen tehlike, bel ve musbetlere bakarsan, Allah telnn yce
irdesinin hkmnn geerli olduunu grrsn.
Bu dny, hakk mekn, devaml ikmet edilecek ve yerleilecek bir yer deildir.
Dnynn geici lezzetleri, uykuda grlen ryalar gibidir. Dnyda isteine,
hedefine ulatn sylemek, gerek bir sz deildir. Asl kabul edilmez.
Dny sevinleri, alnan bir haberle bir anda bunalp, hzn ve kedere dnverir.
yleyse, dnyya kar zhid ol, haramlardan ve haram olmas ihtimli olan phelilerden
sakn. hrete hazrlkl ol. nk dnyya doymayp, hrsla onun peinde koanlar,
aslnda dnynn kleleri ve hizmetileridir. Dnyda mesd ve huzrlu olan kimse,
dnyya kle olmayan, lim ve takv shibi kimsedir.
Dnynn iyilii ve ktl birbirine karmtr. Dnyy her trl kirlerden ve
zntlerden arnm olarak istesen bile, unu iyi bil ki, dny bunlar zerine yaratlmtr.
Yan dnynn tabiat budur. Asl deimez. Fakat insan, dnyda Allah telnn
emirlerine uyup, yasaklarndan saknr ve bu hussta sabr gsterirse, kbette, sonsuz
sadet ve mutlulua kavuur.
Sakn dnynn parlaklna, czibesine ve onun d tatl, ii zehir olan hilelerine
aldanma. Onun inci gibi grnen n dilerinin arkasnda, paralayc diler sakldr. nk
dnynn sa solu belli olmaz. Bakarsn bazan suda ate paras olsun ister. Bazan
insana yapamayaca eyleri teklif eder. Bylece insan, boyundan byk ilere girer de
helak olur gider.
Eer kadere, Allah telnn hkmne rz gsterirsen, erefli bir hayat yaarsn.
Eer imkansz bir eyin olmasn mid edersen, midini, tehlikeli birey zerine bin
etmi, kurmu olursun.
Zaman akp gidiyor. Hdiseler birbiri peinden geliyor. Yumuaklk; vekar ve
sknettir. Dny hrs bir anlktr. Sabr, yumuak olmaya, meseleler zerinde temkinli
ve dikkatli hareket etmeye vesle olur. Kzmak, kabala yol aar. Dny hayat, bir uyku
hlidir, lm, bu uykudan uyanmaktr.
nsann mr, hep sonra yapacam, edeceim ile geer. nsanlarn temenniden
baka sermyeleri yoktur. Sonra yaparm diyenin dncesi, sonraya aslp sallanmak gibi
olmayacak dncelerdir. nsanlarn gnleri ok abuk geer, mrler, yolculuktan baka
birey deildir.
hret yolculuunun ok yakn olduunu, hatrnzdan asl karmaynz. hret
hazrln elden karmaktan ok saknnz. nk, her giriin bir k vardr. (Bu
dnyya geldiimiz gibi, birgn bu dnydan ayrlacaz.)
Ey insanlar! Yaptnz uygunsuz iler iin bir sebeb ve zr gstermeyi brakn
artk! Allah telnn emirlerine uyup, yasaklarndan saknmakta geveklik gstermeyin.
hrete hazrlanmakta sabrl olunuz ve sebt gsteriniz.
nsan, genliinin kymetini bilmelidir. Hi vakit kaybetmeden, genliin her nn
deerlendirmelidir. Sonra, ah genliim, tekrar elime gese de iyi iler yapsaydm diye
pimanlk duyulur. Onun iin, genliin, insana emnet olduunun farknda, idrkinde ve
bunun uurunda olmak ne kadar mhimdir.
Zaman ierisinde, nice meclisler ve toplant yerleri yok oldu. Nice asl ve yksek
yaradll kimseler, zaman ierisinde gelip getiler. Zaman ierisinde nice kimseler, trl
trl nimetlere kavumulardr. Fakat ne kadar arzu edersen et, zaman ierisinde her
istediini elde edemezsin (Sana takdr edilen rzk ne ise onu yersin)
Yerde yetien ya veya kuru bitkilere baknca, kinatta Allah telnn azamet ve
kudretini mhede ediyorum. Onun, kalbimden fkran sevgisiyle her eyi unutuyorum.
Hafif ve tatl tatl esen rzgr, pekok defa bana gzel kokular getirir. Y Rabb! Sen,
sevdiklerinin bulunduklar yerleri, en kymetli damlalarla suladn. Dmanlarn ise erimi
bakr ile suladn.
Abdlazz ed-Drn; tefsr, fkh, lgat, tasavvuf ve edebiyata dir birok eserler
yazd. Bu eserlerden bazlar unlardr: 1. El-Misbh-l-mnr (2 ciltlik tefsr), 2. Et-Teysr f ilm-it-tefsr. Tefsr ilmine dir, 3200 beyitten mteekkil bir iir kitabdr. 3. Tahrat-lkulb f zikri Allm-il-guyb (Tasavvuf hakknda bir eser), 4. Envr-l-Merif ve Esrr-ttavrif (Tasavvufa dir bir eser), 5. Tefsru Esm-il-hsn (Tevhd hakknda bir eserdir.) 6.
El-Vesil ver-Resil (Tevhde dir bir eser), 7. Nazmssretin Nebeviyyeti, 8. El-Vecz:
5000 beyitten mteekkil bir iir kitab, 9. Et-Tenbh, 10. Nazm-l-vest, 11. El-Envr-l-
36
Vdha f mesn-il-Ftiha, 12. Ed-Drer-l-mltekita f mesil-il-muhtelita, 13. Erkn-lslm fit-tevhdi vel-ahkm, 14. Er-Ravdat-l-enika f beyn-i-erat-il-hakkati, 15.
Kldet-d-Drr-il-mensr f zikri yevm-il-bas ven-Nr, 16. Mzn-l-vef.
Abdlazz ed-Drnnin yazm olduu Tahrat-l-kulb adl eserden baz blmler:
lh! hsn ve ikrm ederek bize kendini tanttn. Nimetlerin derysna bizleri
daldrp, garkettin. Her an nimetlerin derysnda yzmekte, onlardan istifde etmekteyiz.
Bizleri rz olduun, beendiin yer olan Cennetine davet ettin. Seni hatrlamak,
emirlerini yapmak sebebiyle, bizlere sonsuz nimetler hazrladn, ihsn ettin. Ne byksn
y Rabb!
Y ilh! Biz kendimize zulmettik. Nefsimizin ktl her yanmz kaplad. Gaflet
denizi kalblerimizi doldurdu. Her hlimizle perianlmz apak. Bizim bu hlimizi en iyi
bilensin.
Y ilhi! synmz ve gnahmz, senin azbn bilmemek, duymamak sebebiyle
deildir. Lkin s nefsimiz bize, azba drecek ileri yaptrd ve gnahlar iletti. Senin
gnahlar rtp, yzmze vurmaman sebebiyle mardk. Bu yzden ok gnah iledik.
Senin af ve mafiretine gvenip, gnahlara daldk. imdi yaptklarmzn cezs olarak,
bize hazrladn azb ile kar karyayz. Cehennem azbndan bizi imdi kim kurtarabilir.
Senden baka kim bize bir kurtulu ipi uzatabilir. hret gn, senin huzrunda mahcub
bir duruma decek bu hlimize yazklar olsun. Yarn irkin olan amellerimiz arz
olunduunda, ayblanmamza esefler olsun.
Y Rabb! Bizim gnahlarmz affet. Kusrlarmz bala. bdetlerimizdeki
kusrlarmz af ve mafiret eyle. Y ilh! Bilmiyerek yaptklarmz affet ve bizi akl- selm
shibi kl. Sen, Rabbimizsin, sana inandk. Sen gnahlar affedersin, affedicisin.
Abdlazz bin Ahmed ed-Drnnin yazd db Rislesinden baz blmler:
Talebenin hocasna kar edebleri: Talebe, doru yolu renmek isteyince,
hocasna kar tam olarak boyun emesi ve itat etmesi gerekir. Hatt talebenin,
hocasna kar meyyit gibi olmas lzmdr. Nasl meyyit, ykaycya hibir ey art
komadan, itirz etmeden teslimiyet gsteriyorsa, talebenin de hocasna kar, bu ekilde
teslimiyet gstermesi gerekir. Yoksa, teslimiyet ve itat etme mertebesinden der, takv
ve doru yol zere bulunma derecesinden uzaklar. Nitekim Allah tel, Kurn-
kermde melen; Ey mn edenler! Allah telnn ve Reslnn nne
gemeyiniz! Allah teldan korkunuz! Ey mn edenler! Peygamberin sesinden
daha yksek sesle konumaynz! Ona kar, birbirinize seslendiiniz gibi
seslenmeyiniz! Byle yapanlarn, ibdetlerinin sevblar yok olur buyuruyor
(Hucurt: 1-2). Mfessirler bu yet-i kermeyi, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem)
yannda sesin ykseltilmemesi, Reslullahn nnde yrnmemesi ve Ondan nce bir iin
yaplmamas veya fetv verilmemesi, eklinde tefsr etmilerdir.
Bu sebebledir ki, hocann yannda bulunulduu zaman, onun izni ve msadesi
olmadan birey konumamak lzmdr. Lzumsuz sz ve baklardan da uzak durmaldr.
nk hocasnn yannda lzumsuz szler ve baklar, ho hareketler deildir. Hocann
yannda, ba nnde verilecek ceznn korkusu iinde bulunan bir sulu gibi olmaldr.
Eshb- Kirm (radyallahu anhm), Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) huzrlarnda
oturduklar zaman, balarn eerler, konumadan, hareketsiz bir hlde, edeb, hu ve
kalb huzru ile Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek szlerini dinlerlerdi.
Onlar, grnen azlar ile olduu gibi, grnmeyen btn azlaryla da edeb ve hu
iinde bulunurlard. Onlar bu hlde grenler, sanki cansz olduklarn zannederlerdi. te
talebe de, hocasnn huzrunda bulunduu zaman, Eshb- Kirm rnek alp, onlarn
edebleri gibi edeblenmeleri lzmdr. Bunun iin de, hocasnn sylediklerini can kula ile
dinlemelidir. Allah tel, Zmer sresinin onsekizinci yet-i kermesinde melen; O
kullarm ki, (Kurn- kermi) dinler, sonra da Onun en gzelini (an ve
kuvvetlisini) tatbik ederler, te bunlar, Allah telnn kendilerine hidyet
verdii kimselerdir ve bunlar, gerek akl shipleridir buyuruyor.
Talebe, zellikle hocasnn huzrunda, nefsinin arzu ettii bir eyin iddisnda
bulunmamaldr. nk byle bir iddida bulunmak, talebenin en byk hatlarndan
olup, hocasnn gznden dmesine sebebiyet verir. Fakat talebenin, hocasnn
huzrunda sdece dinlemesi, sze karmamas, nefsine it herhangi bir iddida
bulunmasna mni olur. Onun en gzel bir ekilde hocasna tbi olmasna yardmc olur.
37
Bu ise, zten talebenin, hocasnn huzrunda iken dikkat etmesi lzm olan
husslardandr.
Talebe, kendi derecesinin, hocasnn derecesinden yksek olduunu
dnmemelidir. Bilakis, her yksek mertebeyi hocas iin istemeli, Allah telnn yksek
ihsanlarn ve bol ltuflarn hocas iin temenni etmelidir. Hakk talebe byle olur. Bu
sebeble, en yksek mertebelere kar.
bn-i Hanif buyurdu ki: Rveym bin Ahmed bana; Ey Oul! Amelini gzel yap,
edebini ince yap dedi. Denilir ki: Tasavvuf yolunun ess, edebden ibrettir. Her hlin
ve her makamn (yerin) bir edebi vardr. Edebe sarlan, kemle eriir. Byklerin
kavutuu, mertebelere kavuur. Edebden mahrum olan kimse, yakn zannettii yerden
pek uzak kalr. Kabul edileceini umduu yerden red olunur.
Edeb, zhirin ve btnn ssdr. Allah tel, Hucurt sresinin birinci yet-i
kermesinde melen; Ey mn edenler! Allah telnn ve Reslnn nne
gemeyiniz! Allah teldan korkunuz buyurarak, Eshb- Kirma (radyallahu
anhm), Reslullah efendimizin huzrlarnda nasl olunaca retilmitir. Ysuf bin
Hseyn buyurdu ki: lim, edeb ile anlalr. lim, amel ile sahh olur. Amel ile hikmet
kazanlr. Hikmet ile zhde kavuulur. Zhd ile dny sevgisi, dnyya dknlk,
haramlar ve pheliler terk edilir. Bu ekilde dny terk edilince, hrete rabet duyulur.
Gnahlardan saknlp, hrete hazrlk yaplr. Bylece, hrete hazrlk ile, yksek
mertebelere ve derecelere eriilir.
Cneyd-i Badad (r.aleyh), Eb Hafs Irknin yanna gittiinde ona; Ey Eb Hafs,
talebelerini ok iyi terbiye etmisin dedi. O da; Zhirdeki edeb, btndaki edebe dellet
eder buyurdu.
Yine byk ztlardan birisi yle buyurdu: Hibir hl, makam ve marifet, dn
edebin yerine geemez. Dn edeb ise, zhir ve btn gzelliidir. (Yan dn edeb, Allah
telnn emir ve yasaklarna uymak demektir. Bylece emir ve yasaklara uyulursa,
insann zhiri ve btn gzel olur.)
Eb Ubeyd bin Selm yle anlatr: Bir zaman Mekke-i mkerremeye gitmitim.
Bazan Kbe-i muazzamann hizsnda oturur, bazan ayaklarm uzatr srt st yatardm.
Bu hlimi gren ve Allah telnn sevgili kullarndan olan ie-i Mekkiyye bana; Ey Eb
Ubeyd! Sen ilim shibi bir kimsesin. Szm dinle, burada edeble otur. Yoksa, Allah
telya yakn kimselere it olan defterden ismin silinir dedi.
Denilir ki: Nefs, kt ileri ister. Kul, iyi edebe sarlmakla emrolunmutur. Nefs
dim, iyi eylere muhalefet eder. Kul, onu gzel eylere ekmeye alr. Kim, nefsini iyi
eylere ekmek iin almazsa, nefsinin ilerini salvermi demektir. Yine denilir ki: Kim
nefsine, arzu ve istekleri hussunda yardmc olursa, onun ktlne ortak olur. Kulluk,
gzel edebe sarlmak; taknlk, kt edeb zere olmaktr.
lim renmek iin uraan, fazla yememeli, fazla uyumamal, fazla konumamal
ve insanlarla ihtiya miktar bulunmaldr. Bunun iindir ki tasavvuf bykleri: hlsla,
cn- gnlden, samim olarak tvbe yaptktan sonra, drt ey insann sermyesi ve asl
hlleridir. Bunlar; az yemek, az uyumak, az konumak ve insanlardan uzak kalmaktr
buyurmulardr.
Ey mn edenler! Allah telnn ve Reslnn nne gemeyiniz! Allah
teldan korkunuz! Ey mn edenler! Peygamberin sesinden daha yksek sesle
konumaynz! Ona kar, birbirinize seslendiiniz gibi seslenmeyiniz! Byle
yapanlarn, ibdetlerinin sevablar yok olur. Melindeki Hucurt sresi birinci ve
ikinci yet-i kermeleri nzil olunca, kula az iiten Sabit bin Kays, yolun zerine oturup
alamaya balad. sm bin Adiyy onu grp, bu durumu Reslullaha (sallallahu aleyhi ve
sellem) haber verdi. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) onu arp,
hayatta iken sadetle, lm zaman ehdetle ve Cennetle mjdeledi ve hakknda;
Reslullahn yannda seslerini ksanlarn kalblerini, Allah tel takv ile
doldurur. Onlarn gnahlarn affeder ve ok sevab verir melindeki, Hucurt
sresinin nc yet-i kermesi nzil oldu. Talebenin, hocasna uymas gerekir.
Byklerin yannda edeb ile ok eyler kazanlr. Eb Osman buyurur ki: Byklerin
yannda ve evliynn meclislerinde edebi gzeten kimse, pek yksek derecelere kavuur.
Hem dnyda hem de hirette hayrlara kavuur.
38
Talebenin, hocas hakknda herhangi bireye zihni taklrsa, Ms aleyhisselm ile

Hzr aleyhisselm arasnda geen kssay hatrlamaldr. Hzr aleyhisselmn yapt baz
eyleri, Ms aleyhisselm ho grmedi, fakat Hzr aleyhisselm, onlar niin yle
yaptn haber verince, Ms aleyhisselm, onun bu yaptklarn uygun grmeme
durumundan vazgeti. Talebe de hocasndan byle birey grnce, bunun hocasnn
murd ettii bir ey olduunu dnmelidir. Hocasnn her yaptnda bir hikmet, bir fide
olduunu hatrna getirmelidir.
Birgn, Cneyd-i Baddye (r.aleyh) bir mesele soruldu. O da cevap verdi. Ancak
kendisine, soruya verdii cevap yznden itirz edenler oldu. Bunun zerine Cneyd-i
Badd; Eer inanmyorsanz, benden ayrlnz buyurdu.
slm limleri buyurdular ki: Kim, kendisini terbiye eden zt hakknda edebi
gzetmezse, o edebin bereketinden mahrum olur.
Talebe, hocas ile dni veya dnys ile alkal bir ey konuurken, konumakta
acele etmemelidir.
3) Tabakt--afiiyye; cild-8, sh. 199
6) Tabakt-l-mfessirn (Dvd); cild-1, sh. 304
7) Hsn-l-muhdara; cild-1, sh. 421
8) Tabakt-l-kbr; cild-1, sh. 202
9) Tabakt-l-evliy; sh. 447
11) Kef-z-znn; cild-1, sh. 190, 447, 492, 749, 924; cild-2, sh. 1012, 1034,
1118, 1389
12) Brockelmann; Gal-1, sh. 451; Sup-1, sh. 810
13) db Risalesi; Sleymniye Ktphnesi, Kl Ali Paa ksm, No: 622
ABDLAZZ BN DELF EL-BADD:
Badadda yetien Hanbel mezhebindeki krat ve hads limlerinden. smi,
Abdlazz bin Delf bin Eb Tlib bin Delf bin Ksm el-Badddir. Knyesi Eb Muhammed
olup, Ebl-Fadl da denilirdi. Affddn diye lakablandrlmt. 551 veya 552 (m. 1157)
senesinde dodu. nce Kurn- kermin eitli okunu rivyetlerini rendi. Birok
limden hads-i erf dinledi. Kendisinden de pekok kimseler Kurn- kermin kratini ve
hads-i erf rendiler. nce Zbeyd Mescidinin ktphne memurluuna, sonra da
Selkiyye Trbesi ktphnesinin memurluuna tayin edildi. Bir mddet bu vazfeden
ayr kaldktan sonra, tekrar oraya dnd. Dnine, son derece bal olup, ok ibdet eder,
devaml namaz klar ve oru tutard. Genliinden itibren, vefat edinceye kadar Kurn-
kermin kratna devam etti. ok gzel Kurn-i kerm okurdu. Sesi gzeldi. Fazleti ok
yksek olan bir kimseydi. nsanlarn ihtiycn karlard. 637 (m. 1239) senesi Safer
aynda vefat etti. Evliynn byklerinden Marf-i Kerhnin trbesinin yanna gtrlp,
onun yanna defnedildi.
Abdlazz bin Delf, Kurn- kermin kratini; Eb Hris Ahmed bin Sad el-Akber
el-Askerden, Eb Cafer bin Ksnden ve Ebl-Hasen el-Betihden ve onun
talebesinden okudu. Bunlardan baka, birok limden ilim ald. Kendisinden de; birok
kimse istifde edip, Kurn- kermin kratini rendiler.
Hads ilmini; Eb Ali er-Rahb, Esad bin Yeldirek, Lhk bin Krih, Hadce enNehrevniyye hde binti Ahmed el-Ktibe, bn-i til, Kazzz, bn-i Kleyb ve daha
birok limden rendi. Bunlardan, ok hads-i erf dinledi. Birok insanlar da, ona gelip
hads-i erf rendiler. Gzel bir hat ile varaklara (ktlara) yaz yazard.
O, halfe Nsr zamannda Zencnnin yannda bulundu. Halfe, olu Zhirin,
Zencnden, Ahmed bin Hanbel hazretlerinin Msnedini rivyet etmesine izin vermiti.
Hanbel limlerinden drt kiiye de, ondan hads-i erf dinlemeye izin verdi. Abdlazz bin
Delf de bunlardan birisi idi. Bu sebeble, halfenin olu Zhir ile onun arasnda dostluk
meydana gelmiti. Zhir, halifelik makamna getirilince, Abdlazz hazretleri, Beyt-l-
39
mln terekeler ksmnn idresine tayin edilmiti. O, bu vazfesini en gzel ekilde

yrtt. Elde edilen mallar, hakk olan kimselere datt. Halfe Zhirin msadesiyle, bu
iin reisliine getirildi. Bir kerresinde, Badadda Hemedanl bir kimse vefat etmi ve
vrisleri olmad iin, onun mrs hakknda, Tereke Dvn gerekli yerlere tasarrufta
bulunmutu. Bir sene sonra, o kiinin amcas olu, nesebini ispatlayarak hkime
mrcaat edip, terekedeki hakkn istedi. Bu durumu halfe Zhire ulatrd. Dnin emri
gereince, terekenin hak shibine verilmesini ve bu hususta baka bir yola mrcaat
edilmemesini istedi. Tereke, belli miktarda olan nakit para idi. Halfe de, dnin emrine
aynen riyet etti. eyh Abdlazz bin Delf, bu vazfede uzun mddet kald. Sonra
halfeden, Hrn Tekkesine tayin edilmesini, artk ilimle ve ibdetle megul olmak
istediini ve Dvn-t-terekt idresine de, kendi yerine en kk olu merin
bakmasn rica etti. Bu istei kabul edildi. Ad geen tekkede, birok kimseyi yetitirdi.
Vefatna kadar orada kald.
Nsh bin Hanbelnin, el yazs olan kitabnda yle yazyordu: eyh Abdlazz,
krat ve hads ilminde byk bir limdi. ok hads-i erf dinledi ve onlar kendi eliyle
yazd. Senenin tammn oru tutarak geirirdi. ki def, Badadda onunla karlatm.
bn-i Neccr onun hakknda diyor ki: O, ok ibdet eder, devaml oru tutar ve
namaz klard. Genliinden itibren, vefat edinceye kadar Kurn- kerm okumaya ve
okutmaya devam etti. nsanlarn ihtiycn gidermede acele ederdi. htiya shibinin iini
grecek kimsenin yanna kadar gidip, ona tavassut ederdi. efati olurdu. Kendi iinin
zerinde durduu gibi, ona da ehemmiyet verirdi. Mutlaka olmasn temine alrd.
Devlet memurlar tarafndan halka verilen skntlar ve baka yerlere nakledilmelerini
nlemeye urar ve bunlar, yakn, uzak ve garb fark gzetmeksizin Allah rzs iin
yapar ve onlara zarar veren eyleri nlemeye alrd. ok sadaka verir herkese iyilik
yapard. Mallarn, fakirlere ve elinde hibir ey bulunmayanlara eit olarak datrd.
Elinde bulunan eyler bitinceye kadar byle yapard. nsanlara kar olan bu ahlknda ve
tevzuunda, hibir deiiklik olmad. Ben, bunlar oradan yazdm.
bn-i S de diyor ki: O, slih ve bid bir zt idi. Yaay, herkes tarafndan ok
takdr edilmi ve vlmtr. yilik yapmaya, ibdet etmeye, gzel sesiyle Kurn- kerm
okumaya ara vermeden devam etti. Gndzleri devaml oru tutar, geceleri de sabaha
kadar namaz klard. Devlet adamlar, kendisine hrmet ve sayg gsterirdi. zellikle
halfe Mstensr byleydi. nsanlarn ihtiycn gidermek iin efat etmekten, arac
olmaktan hi ayrlmad. Hatt kendisi iin; Badadda ihtiycn grmedii fakir ve zengin
bir kimse kalmad dendi ve hakkaten byle oldu. Halfe Mstensr, onu kendi
medresesinin ktphne memrluuna tayin etmiti.
Abdssamed bin Ebil-Cey, ondan krat ilmini okudu ve hads-i erf dinleyip
rendi. bn-i Neccr ve bn-i Hcib de, ondan hads-i erf yazd.
bn-i Nakata diyor ki: O, gvenilir bir rv ve slih bir zt idi.
ABDLAZZ BN ZERKLE HAMEV:
Hads ve afi mezhebi fkh limi, edb ve ir. Knyesi Eb Muhammed olup ismi,
Abdlazz bin Muhammed bin Abdlmuhsin bin Muhammed bin Mensr bin Haleftir. 586
(m. 1190) ylnda Dmekda dodu. Doum yerinden dolay Dmek, dedeleri Ensrdan
(rahmetullahi aleyh) olduklar iin Ensr, Evs kabilesinden olduklar iin Evs, Hamada
yerletii iin Hamev nisbet edildi. erefddn, eyh--yh ve mm-l-allme
lakablar verildi. bn-i Zerkle denildi. 662 (m. 1264) ylnda Hamada vefat edip oraya
defnedildi.
Baba ve dedeleri de lim olan bn-i Zerkle, kk yata zek ve hfzasnn
kuvvetiyle dikkatleri zerinde toplad. Arab ilimleri ve temel din bilgilerini rendikten
sonra, babas ile berber seyahate kt. bn-i Kleyb, Ebl-Ymn Kind, Eb Ahmed bin
Skeyne, Yahy bin Reb ve daha birok limden hads-i erf dinledi. Ebl-Ymn
Kindden edebiyat ve krat bilgilerini, Hama kads olan babasndan afi mezhebi fkh
bilgilerini rendi. Hads, fkh ve edebiyat ilimlerinde lim oldu. ok gzel iirleri vardr.
iirlerinde Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Eshbn (rahmetullahi aleyh) ver,
40
onlarn rnek hayatlarn, gnllere nakedilen gzel szlerini iir eklinde sylerdi. Bir
mddet Dmekda kald. Daha sonra Balebeke gitti. Hamada yerleti. mrnn sonuna
kadar orada kald, ilim tahsili ve talebe yetitirmekle megul oldu. iirde derecesi o kadar
ykseldi ki, Hicr beyz ylndan nce ve sonra, am irlerinin en gls idi sz,
onun iin sylendi. limde, ahlkta, vera ve takvda ok ilerledi. Haram ve pheli
eylerden iddetle kaar, pheliye dmek korkusundan mbahlarn birounu da terk
ederdi. Allah telnn emir ve yasaklarna tam riyet eder, Reslullaha (sallallahu aleyhi
ve sellem) btn hl ve hareketlerinde uymak iin gayret ederdi. nsanlara emr-i marf
yapar, Allah telnn emirlerini renip tatbik etmeyenin, Cehennem ateinden
kurtulamayacan, onlarn anlyaca ekilde ak olarak anlatrd.
Birok talebe yetitirdi. Kendisinden ilim renenler arasnda, Abdlmmin bin
Halef Dimyt, Ebl-Hseyn Ynn, Ebl-Abbs bin Zhiri, Kdl-kudt Bedrddn bin
Cema ve daha birok lim vard.
Yetitirmi olduu mmtaz talebeleri yannda, pek kymetli eserler de yazan bn-i
Zerkle Hamev, Tezkr-l-vcid bi-ahbr-il-vlid adl eserinde, babas ile birlikte kt
ilk seyahatten balayarak, ders ald hocalar ve yapt seyahatleri manzm olarak
anlatmaktadr. Ftiha sresinin tefsrine dir de, El-Envr-l-vdiha f meniyy-il-Ftiha
adl eseri yazan Eb Muhammed bin Zerkle Hamevnin, Nazrt-l-mak il vech-ilmak adl bir eseri daha vardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Tabakt--afiyye; cild-8, sh. 258

Fevid-l-vefeyt; cild-2, sh. 354
Zeyl-i Ravdateyn; sh. 231
ABDLCEBBR BN ABDLHLIK EL-UKBER:

Tefsr ve Hanbel mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Muhammed olup; ismi,
Abdlcebbr bin Abdlhlk bin Muhammed bin Eb Nasr bin Abdlbk bin Ukber ez-Zhid
bin Abdlhlk bin Muhammed el-Ukberdir. Soyu Hz. mere dayanr. Lakab
Cellddndir. Abdlcebbr el-Ukber, 619 (m. 1222) senesi abn aynn yirmiyedisinde,
Pazartesi gn vefat etti. Evinin yanndaki mescidin avlusuna defnedildi.
Abdlcebbr el-Ukber; lim, fazlet shibi, haram ve phelilerden kaan bir zt
idi. Fkh, kelm, tefsr ilimlerinde stn derecelere ship bir limdi. zellikle vaz ve
nasihat hussunda ok mhir idi. Abdlcebbr el-Ukber, Badaddaki Halfe Cmiinde
Cuma gnleri vaz verirdi. Vefatna kadar ilim retti.
Abdlcebbr el-Ukber; Abdullah bin mer bin Ali, Kd Eb Slih el-Ciyel, Ahmed
bin Yakb bin el-Mristn, Muhammed bin Eb Sehl el-Vst, Ahmed bin mer elKdisden ilim renip hads-i erf rivyetinde bulundu. Kendisinden de; bn-i Ft, EblAl el-Farad, Nsrddn Ahmed bin Abdsselm bin Ukber, kardeinin olu brhim bin
Muhammed ve birok lim ilim renip hads-i erf rivyet etti. Safiyyddn Abdlmmin
de kendisinden iczet (diploma) ald.
bn-i Receb onun hakknda; Abdlcebbr el-Ukber, Mstensriyyede fkh ilmini
rendi. Birok yerde ilim tahsil ettikten sonra, tekrar Mstensriyyeye dnd ve
Mstensriyye Medresesinde mderrislik yapt demektedir.
Safiyyddn Abdlmmin bin Abdlhak ise onun hakknda; El-Ukber,
Badaddaki vizlerin reisi ve nde geleni idi. lk nceleri terzilik yapard. Daha sonra tb
ilmini rendi. Birok beldelere giderek, fkh ve tefsr ilmini rendi ve bu ilim alanlarnda
sz shibi oldu. Mstensriyye Medresesinde hoca oldu. Burada ders mzkere ve
mtlaalaryla megul oldu. Birok meclislerde vaz ve nasihat verdi. Halfe el-Mutasm
tarafndan Bb- Bedre viz tayin edildi. Orada hizmeti ok oldu. Herkes tarafndan
sevilip sayld. Orada devaml kalmas emrolundu. Daha sonra Msul vlisi tarafndan, vaz
vermesi iin Msula gtrld. Oradan tekrar Badada dnnce, yine Mstensriyye
Medresesinde ders vermeye balad. Derslerini birok lim dinledi. Es-Shib Alddn At
Melik el-Cveyn bunlardandr. 684 (m. 1285) senesinde Badad halk yamur duasna
41
ktklarnda, Cellddn el-Ukber ve Zlfikr el-Him de aralarnda idi. Bunlar hutbe

okuyup duada bulundular demektedir.
Es-Safd de onun iin; Abdlcebbr bin Abdlhlk el-Ukbernin bir benzerini
grmedim demektedir.
Abdlcebbr el-Ukber birok eser yazd. Yazd eserlerden bazlar unlardr: 1.
Mikt-l-Beyn: Sekiz cild hlinde yazlm bir tefsr kitabdr. 2. kz-l-vuz, 3. ElMukaddimet f usl-il-fkh ve mesil-l-hlf, 4. Merti-l-mrten f mertib-il-erban f
ahbri Seyyid-il-mrseln, 5. Riyd-l-cinn f fevtih-il-Kurn.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Tabakt-l-mfessirn; cild-1, sh. 258
Trih ulem-i Mstensriyye; sh. 166
ABDLMNM BN AL EL-HARRN:
Harranda yetien Hanbel mezhebi fkh limlerinden. smi, Abdlmnm bin Ali
bin Nasr bin Mensr bin Hibetullah en-Nmeyr el-Harrndir. Harran, bugnk
Trkiyenin Urfa vilyetinin civrnda bulunan geni bir ovann ad olup, buradaki ayn
isimdeki bir ehrin addr. Oraya nisbetle Harrn denildi. Knyesi Eb Muhammed olup,
lakab Necmeddndir. Doum trihi hakknda kaynak eserlerde bilgi verilmemektedir.
Hanbel mezhebinde yksek bir fakh olarak yetimi olup, vizlik yapard. Byk
fakhlerle berber fetv verirdi. lim tahsili iin birok yerleri dolat. 601 (m. 1204)
senesi Rebl-evvel aynda Badadda vefat etti. Bb- Harb kabristanna defnedildi.
Abdlmnm hazretleri, ilk def, kk yata iken Badada geldi. Orada, bn-lMenn diye mehr olan Ebl-Feth Nasr bin Fityndan Hanbel mezhebinin fkh bilgilerini
okuyup rendi. Bu mezhebde, yksek bir mevki kazand. Herkesten, ok itibr grd.
Ebl-Feth Ubeydullah bin Abdurrahmn bin til ile Eb Sedt Nasrullah bin
Abdurrahmn bin Razk el-Kazzzdan ve daha baka birok limden hads-i erf dinledi.
Sonra Harrana dnd. Orada vaz ve nasihat etmeye balad. Herkes tarafndan beenilip
kabul edildi. Necmeddn Abdlmnm, Necb Abdllatf ve Abdlazz ismindeki iki olu ile
berber, 596 (m. 1199) senesinde ikinci defa Badada geldi. Kendisi ve iki olu, ok
hads-i erf dinlediler. Birok limin derslerine devam edip, onlardan ilim rendi ve
okuduklarn yazd. ok ilim shibi oldu. Fkh limlerinin ilim meclislerinde, onlarla ilm
mnzaralarda bulundu. Ders okutmaya balad. Kendisinden ok talebe faydaland.
Badad kendisine vatan edindi. Orada, kendisine ok eitli yerlerde vaz meclisleri
kurup nashat etti. bn-i Neccr bunu yle anlatr: O, vazlarnda yumuak konuur,
gzel kelimeler, lafzlar seerek gyet tatl ibreler kullanrd. Ondan az ey yazdk. O,
salam, gvenilir bir rv olup, devaml aratrrd. Gzel bir yolda bulunuyordu. Dnine
ok bal, vera shibi, nezh ve iffetli bir kimse idi. ok fakir olmakla berber, kimseden
birey istemezdi. ok gzel eserleri ve mkemmel iirleri vardr. Vazlar ok tesirli olup,
anlatmak istediini gyet ak, anlalabilir bir ekilde ifde ederdi. Ahlk gzel, tabiat
latif ve mtevzi olup, sohbetleri ok tatl idi.
bn-i Cevznin torunu Ebl-Muzaffer diyor ki: O, slih, dindr, nezh, iffetli, zek,
latif, mtevzi ve ok hay shibi bir zt idi. Dedemi ziyrete gelir ve bizimle berber
hads-i erf dinlerdi. Yine dedi ki: Onun, Bb- Meriadaki ilim meclisinde hazr
bulundum. O konumasnda cins yapyordu. Kendisinin iir sylediini de iittim.
Nsh bin Hanbel diyor ki: O, fkh ilmi ile megul oldu. Hads-i erf dinleyip,
bizim hocamz bn-l-Mennden ders okudu. Hlf ilminin meselelerinde de ok konutu.
Vaz ve nashat ile megul oldu. Nazm ve nesirle yazp konuurdu. Harrana dnp, orada
bir mddet vaz etti. Sonra Dmeka gitti. Benim meclisimde hazr bulundu.
bn-i Kdis diyor ki: O, dindr, slih ve marifet shibi bir zt olup, ibreleri tatl,
szleri yumuak, zek ve mtevzi idi.
42
2)
3)
4)
5)

ezert-z-zeheb; cild-5, sh. 3, 4
Et-Tekmilet li-vefeyt-in-nakile; cild-3, sh. 51, 86
Zeyl-i Ravdateyn
ABDLMNM BN MUHAMMED EL-BCSR (El-Badd):

Hanbel mezhebi fkh ve hads limlerinden. smi, Abdlmnm bin Muhammed
bin Hseyn bin Sleymn el-Bcisr el-Badddir. Bcisr, Badada on fersah (56 km.)
uzaklkta bulunan byk bir kyn addr. Buraya nisbetle Bcisr denildi. 549 (m.
1154) senesinde bu kyde dodu. Sonra Badada gelip yerleti. Birok limden fkh ve
hads ilmini rendi. Hanbel fakhlerindendir. 612 (m. 1215) senesi Cemzil-evvel aynda
Badadda vefat etti. Bb- Harb Kabristanna defnedildi.
Hanbel mezhebinin fkh bilgilerini, Ebl-Feth Nasr bin Fityn bin Menden
rendi. Uzun zaman ondan ayrlmad. Bu ilimde ok ykseldi. Usl-i fkh, cedel ve hlf
ilimlerini, afi limlerinden Muhammed bin Eb Ali el-Bknden okudu. Eb shk bin
Sakkldan da ders ald ve onun medresesinde yardmcs oldu. Onun vefatndan sonra
Memniyyede bulunan hocas bn-i Mnnin mescidinde ders okuttu. Acre Mescidinde
de immlk yapard. hde-i Ktibeden ve daha baka limlerden hads-i erf dinleyip
rendi.
O, Kdl-kudt Ebl-Fedil bin e-ehrazrnin yannda bulundu. Dvn
memrluuna tayini yapld. Cmi-i Kasrda onun iin bir ilim halkas meydana gelir ve
etrfnda toplanrlard. Orada, hlf ilmine it meseleleri anlatrd. Yannda birok fkh
limi de bulunurdu. O, fazlet shibi bir fakh ve mezhebinin meselelerini ezbere bilen bir
limdi. Hlf ilminin meselelerinde ok gzel konuur, dinleyenleri ikn ederdi. Dnine ok
bal, gzel ahlk shibi bir zt idi.
bn-i Neccr diyor ki: O, bizimle berber, hocalarmzn en sonuncusundan hads-i
erf dinledi. ok hads-i erf toplad. Ahlk gzel olup, herkes tarafndan sevilirdi. Az
hads-i erf rivyet etti. Eb Abdullah bin Dbeys, ondan hads-i erf rivyet
edenlerdendir.
El-Kdis diyor ki; O, fakh bir zt olup, mnzara ilminde gzel bir yol takib
ederdi. Hli ve yaay gzel, vekr ve iffet shibi idi. lm mnzaralarda bulunur ve
fetv verirdi. bn-i S, iczetle ondan hads-i erf rivyet etmiti.
3) Et-Tekmilet li-vefeyt-in-nakile; cild-4, sh. 165
ABDLVEHHB BN AL (bn-i Skeyne):
Hads ve fkh limlerinden. Knyesi Eb Ahmed el-Emn el-Badd, es-Sf, efidir. Lakab ise Ziyddn Sfdir. 519 (m. 1125) senesinde dodu. 607 (m. 1210)de
Badadda vefat etti.
nce babasndan okuyup, ondan ok istifde etti. Sonra Ebl-Ksm bin Husayn,
Eb Glib Muhammed bin Hasen el-Mverd, Zhir bin Thir e-ahhm, Kd Eb Bekr
el-Ensr, Eb Mensr ibni Zreyk el-Kazzz, Ebl-Ksm bin es-Semerkand ve dier
limlerden hads-i erf iitip rivyet etti. Hads ilminde hfz olan bn-i Askir ve bn-i
Semn ile bulunup, onlardan istifde etti. Hads ilminde bn-i Nsrdan iczet ald.
Fkh ilmini Eb Mensr ibni er-Rezzzdan, edebiyat ilmini Eb Muhammed bin
Habdan rendi. Uzun bir mr yaayp, ilim iin ok yer dolat. limdeki yksek
derecesi ve stn hlleriyle, asrnn en bata gelen limlerinden idi. Kendisinden;
Muvaffak bin Kudme, Eb Ms ibni Hfz Abdlgan, Eb Amr bin es-Salh, bn-i Hall,
bn-i Neccr, bn-i Dbeys, Necb Adllatf, bn-i Abdddim ve dierleri hads-i erf
rivyet etmitir.
bn-i Neccr onun hakknda yle demitir: limde salam, zhid, ok ibdet
eden, snnet-i seniyyeye, Ehl-i snnet itikdna ok bal bir lim idi. Vakitlerini gyet iyi
deerlendirirdi. Az konuurdu. Kelimeleri sayl idi. Zamann Kurn- kerm okuyarak,
zikir ile ve ilim mtla etmekle geirirdi. ok hacca ve umreye gitti. Mekkede mcvir
olarak kald. Her hlinde snnete uygun hareket ederdi.
43
ok lim ve zhid grdm. Fakat onun gibi mkemmel ve stn hl shibini

grmedim.
Kd Yahy bin Ksm da onun hakknda yle demitir: bn-i Skeyne, vaktini bir
an bile boa geirmezdi. lm mtlalara o kadar ok dalard ki, biz yanna varp selm
verince, beni ok megul etmeyin derdi.
Eb amete onun iin; bn-i Skeyne, kendisine Ebdl denilen yetmi evliydan
biri idi demitir.
1)
2)
3)
4)

ABDLVEHHB BN BEZGU EL-BADD:

Krat, hads ve Hanbel mezhebi fkh limi. Knyesi Ebl-Feth olup; ismi,
Abdlvehhb bin Bezgu bin Abdullah el-Iyb el-Badddir. Babas, srtnda, iinde kitap
olan bir torbay tad iin, el-Iyb nisbet edildi. 543 (m. 1148) senesinde dodu. 612
(m. 1216) senesi Zilkade aynn beinde Perembe gn vefat etti. Ders verdii
medresenin avlusunda, cenze namazn ertesi gn Muhyiddn bin el-Cevz kldrd.
Badadda Bb- Harb denilen kabristana defnedildi.
Abdlvehhb el-Badd, krat ilmini; Sadullah bin ed-Dcc, Abdlvehhb bin
es-Sbn, Ebl-Fadl Ahmed bin Muhammed, Ali bin Askir el-Betih, smil bin Berekt
el-Gassn ve birok limden rendi. Hads ilmini ise; Ebl-Vakt, bn-l-Batt, Eb Zra,
Yahy bin Sabit bin Bendr ve birok limden renip, hads-i erf rivyet etti.
Abdlvehhb el-Badd hads ilmine ok nem verdi. Bu ilimde yksek
mertebelere ulat. Hlf ilminde ve Hanbel mezhebi fkh ilminde de sz shibi oldu.
Mezhebinin fkh inceliklerine ok vkf idi.
bn-n-Neccr onun hakknda; Abdlvehhb el-Badd, krat ilmini iyi bilir ve
Kurn- kermi ok gzel okurdu. Vazlar tesirli idi. Mescid-i Ceddde immlk yapt.
Kendisinden hads-i erf dinledim ve yazdm. O, gvenilir, dnine smsk bal ve ok
sabrl bir zt idi. Vefatna yakn hlsizleti ve hasta oldu. Evinde istirahata ekildi
demektedir.
El-Kdis de onun iin; Abdlvehhb el-Badd, gzel Kurn- kerm okurdu. Sesi
ok gzel idi. ok tesirli vaz ederdi. ir, fakh, lgat ve krat limi idi. Kurn- kerm
hakknda, btn msralar ayn kfiye ile biten iirleri vardr demektedir.
bn-i Nukta ise; Abdlvehhb el-Badd gvenilir bir zt idi demektedir.
Abdlvehhb el-Baddnin, Eb mmeden (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii
hads-i erf yledir: Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem), ssna dayanarak bizim
yanmza geldi. Biz; Ey Allahn Resl, bizim iin dua buyurunuz! deyince, Reslullah
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Y Rabb bizi affet, bize merhamet eyle!
Bizden rz ol. bdetlerimizi ve dualarmz kabul eyle. Bizi Cennetine koy.
Bizleri Cehennemden koru. Btn ilerimizi slh eyle! buyurdu.
ABDSSAMED BADD (Abdurrahmn bin Ahmed):
Krat, hads lgat ve Hanbel mezhebi fkh limi. smi, Abdssamed bin Ahmed
bin Ahmed bin Abdlkdir bin Eb Hseyn bin Eb Cey Badad Katfetdir. Eb Ahmed
ve Ebl-Hayr knyeleri vardr. eyh Eb Zeyd Hamev ez-Zhidin torunudur.
Abdssamed Badad (rahmetullahi aleyh), 593 (m. 1197) senesi Muharrem aynda
Badadda doup, 676 (m. 1277) senesi Rebl-evvel aynn onyedisinde, Perembe gn
dahve vaktinde, Badadda vefat etti.
Abdssamed Badad; Fahr-i Msul, Abdlazz bin Nkd, Abdlazz bin Dell,
Hseyn bin Zebd ve daha baka limlerin yannda, Kurn- kermi muhtelif kratlere
gre okudu. Kratler zerinde ok durdu. ok krat kitaplarn, krat limlerinin
meclislerinde dinledi.
44
Hads ilmi ile de megul olan Abdssamed Badad; Ebl-Bedr Kerhnin talebesi
Terk bin Muhammed Halla, Abdsselm bin Berdegl, Abdselm Dhir, Abdlazz bin
Nkd, Sabit bin Merref, Mbrek Zebdnin iki olu Hasen ile Hseyn ve daha pekok
limden hads-i erf dinledi.
Zamanndaki limlerin meclislerinde, cildlerle kitaplar dinledi. Gerek huzrlarnda
ders dinledii ve gerekse iczet ald hocalarnn isimlerini toplad, beyz elliyi
geiyordu. Bunlardan bazs kendisine umm, bazs huss olarak iczet vermitir.
Abdssamed Baddye iczet veren limlerden bazs unlardr: Hfz Eb Ferec
ibni Cevz, Abdlazz bin Menn, Eb Ksm bin Haristn, Eb Yemen Kind,
Muvaffakddn Makdis ve bakalardr.
Abdssamed Badad (rahmetullahi aleyh), Arab ve edeb ilimleri Eb Bek
Ukberden almtr. Kendisi yle anlatr: Ukbernin yannda bn-i Cinnnin Lema
kitabn, Salebin Tasrif-i memlk ve Fashini, Eb Ali Frisnin zhnn ounu
okudum ve daha bakalarn da dinledim.
Abdssamed Badad, Sibeveyhin mehr Kitb adl eserini, zh, Tekmile,
Lema isimli eserlerini de okumutur.
Fkh ilmiyle de megul olan Abdssamed Badad, zamnnda krat ve hads
ilminde en yksek derecede bulunuyordu. Halfe Mustansrn yaptrd ve ayn zamanda
medrese durumunda olan mescidin sorumluluu ona itti. Abdssamed Badad, buray,
Kurn- kerm ve hads-i erf okutulan bir medrese hline getirmiti. Bu mescid,
Kameriyye Mescidi diye bilinir. Mutasm zamnnda Susiyan derghnn idresini zerine
ald. Daha sonra saray cmisi olan Cmi-i ekberde hatblik yapt.
Abdssamed Badad, zamnnda limlerin en nde gelenlerindendi. Dnin emir ve
yasaklarna uymakta pek gayretli idi. Dnyya rabet etmezdi. phelilerden ok
saknrd. ffet ve sabr shibi idi.
Hfz Zeheb onun hakknda der ki: Eb Bekr Miksatden duydum, yle dedi:
Hocam Abdssamed Badad, benden bir makas istedi. Ona istedii makas yapp,
getirdim. Bana, makasn kymetini fazlasyla verdi. Eer makasn parasn almasaydm, o
da benden makas almyacakt.
Yine Zeheb (rahmetullahi aleyh), Seyf bin Mecdden naklen bildirir: Seyf bin
Mecd, halfenin Abdssamedi (rahmetullahi aleyh) ok beendiini, kendisine adlet
ilerini teklif ettiini, fakat onun bu vazfeyi kabul etmediini bildirmitir.
Byk lim, Safiyyddn Abdlmmin bin Abdlhak ise, Abdssamed Badad iin;
O, btn Badadn hocas idi. Badaddaki krat ve hads ilimlerindeki reslik
(bakanlk) kendisinde bulunuyordu. lmiyle amel eden bir limdi. lim ve fazlet shibi
olup, harama dmek korkusuyla mbahlarn ounu terkederdi. Hitbet sanatnda ok
ilerlemiti. Fesahat ile alkal eserler yazd. ok hutbeler toplad. Zamnnda meydana
gelen mehr Hlg katlimnda, toplam olduu bu hutbeler, bizzat kendi hatt ve
usl ile yazd kitaplar ile birlikte yok edildi.
O yle derdi: Kalbimde iki eyin znts devam etmektedir. Birisi olum, dieri
kitablarm. Olunun ismi Ahmed idi. Bu oluna nisbetle, kendisine Eb Ahmed denmitir.
Abdssamedin olu; slih, fazlet ve vekar shibi idi. Babas Abdssamed Badad,
Mutasm zamnnda Susiyan derghna tayin edildii zaman, Kameriyye mescidinde
babasnn yerinde vazfe yapmt. Sesi gzeldi. Gzel Kurn- kerm okurdu. Badad
vakasnda (Hlg katlimnda) kayboldu. Bu sebeble Abdssamed, hem onun ve hem
de kitaplarnn acsn dima kalbinde hissetmitir.
Zeheb yine onun iin; Abdssamed Baddnin yannda, byk limler ders
okumulardr. Bunlardan bir ksm unlardr: brhim Rak Zhid, Eb Bekr Cezbr, Eb
Abdullah bin Harf Msul, Eb Abbs Ahmed bin Ms Msuldir. Abdssamed,
meseleleri derinlemesine inceleyip, dellleriyle isbt eden byk bir limdir. Krat ilmi ve
onun ile ilgili ilim dallarnda pek mhirdi. Herkesin hrmetini kazanmt. lim ve
takvdaki stnl her tarafta tannr olmutu.
bn-i Receb de, Abdssamedin (rahmetullahi aleyh) ok hads rivyetinde
bulunduunu, ok kimselerin kendisinden hads-i erf dinlediini sylemitir.
Hfz bn-i Neccr da, Trihinde; Badaddaki limler, onun huzrunda hads-i
erf kitaplarn okurlar, halk da gelip, onlarn bu derslerini dinlerdi. bn-i Veddh bile ok
yal ve ilim bakmndan byk bir lim olmasna ramen, Abdssamedin (rahmetullahi
45
aleyh) hads dersi meclisine gelir, bir talebe gibi dinlerdi. Byk lim, Abdurrahm bin
Zecch, Ahmed bin Kassr el-Hfz da, Abdssamed Baddnin yannda hads-i erf
dinliyen limler arasndadr.
Abdssamed Badad (rahmetullahi aleyh), vefat ettiinde, cenze namaznda
pekok kimse bulunmu, mm- Ahmed bin Hanbelin yaknna defnedilmitir.
Eseri: Dvn- hutab: Yedi cilddir.
ABDSSTR BN ABDLHAMD MAKDS:
Hads ve Hanbel mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Muhammed olup; ismi,
Abdsstir bin Abdlhamd bin Muhammed bin Eb Bekr bin Mddir. Filistin ahlisinden
olduu iin Makdis nisbet edildi. Takyyddn lakab verildi. 679 (m. 1280) ylnda vefat
etti.
Gen yanda, hads ve fkh ilimleri gibi, yksek ilimleri ve yardmc ilimleri
renen Eb Muhammed Abdsstir Makdis; Ms bin Abdlkdir ibni Zbeyd ve
Muvaffakddn, gibi limlerden hads rendi. Tak bin zzden fkh ilimlerini rendi. Drt
mezhebin fkh bilgilerinin inceliklerine vkf oldu. Hanbel mezhebine gre fetv verdi.
nsanlara, Allah telnn rzs iin nasihatlerde bulunup, ilim retti.
Kendisi, her hl ve hareketinde, sznde, Allah telnn emir ve yasaklarn
gzetir, bakalarnn da Allah telnn rz olduu ekilde olmalar iin alrd. Birok
kymetli eser yazp, talebe yetitirdi. Eserlerinden biri, Allah telnn sfatlar hakknda
bir akid kitabdr. bn-i Habbz, onun talebeleri arasndadr.
ABDSSELM BN ME:
Evliynn byklerinden. Knyesi Eb Muhammed olup; ismi, Abdsselm bin
Me e-erf el-Hseyndir. Peygamber efendimizin soyundandr. Allah tely hakkyla
tanyanlarn by olan Abdsselm el-Hseyn, 622 (m. 1225) senesinde vefat etti.
Eb Muhammed el-Hseyn hazretlerinin kermetleri ok olup, hayat hakknda fazla bilgi
yoktur.
Talebelerinin byklerinden olan Ebl-Hasen e-zil yle anlatr: Iraka
vardm zaman, slih bir zt olan Ebl-Feth el-Vst hazretlerinin huzruna gittim.
nk, Irakta birok lim olmasna ramen, onun gibisi yoktu. Ben, zamann byn
aryordum. Yanna girince bana; Sen, Irakta zamann kutbunu (byn) aryorsun.
Hlbuki o, senin memleketindedir. Onu orada bulabilirsin dedi. Bunun zerine hemen
memleketime dndm ve evliynn by rif-i billh el-Kutb el-Gavs Eb Muhammed
Abdsselm bin Me hazretlerinin bulunduu yere vardm. O, bir dan eteindeki bir
derghda ikmet ediyordu. Huzruna kmadan nce gusl abdesti aldm. Daha sonra
niyetimi hlis klp; bilgim, amelim her neyim varsa kalbimi tammen bo bulundurup,
istifde niyetiyle huzruna yneldim. Bulunduu yere karken onunla karlatm. Bana;
Merhaba, ho geldin ey Ali bin Abdullah bin Abdlcebbr buyurup, Reslullah efendimize
(sallallahu aleyhi ve sellem) kadar ulaan ceddimi (dedelerimi) sayd ve; Ey Ali! Gnln
bo bulundurup, hereyini terk edip bize geldin. Biz de, dny ve hret ile ilgili ne
zenginlik varsa sana verdik dedi. O anda beni bir dehet kaplad. Allah tel, kalb
gzm ancaya kadar orada kaldm. Hocamdan, tarifi imknsz kermetler grdm.
Birgn huzrunda oturuyordum. Orada kk bir ocuk vard. O esnada sm-i azam
sormak hatrma geldi. O ocuk kalkt ve elimdeki atkm bana uzatp; Ey Ebl-Hasen,
sen, sm-i azam sormak niyetindesin, o, senin kalbine emnet edilmi bir srdr dedi.
Zamann Kutbu Abdsselm el-Hseyn; Bu ocuk, bizim yerimize sana cevap verdi
buyurdu. Daha sonra Ebu Muhammed Abdsselm el-Hseyn bana; Ey Ali, imdi
Afrikaya git. zile denilen yere yerle. Allah tel, bundan sonra senin e-zil diye
46
arlman nasb eder. Oradan Tunusa git. Tunusta ok kimseler sana tbi olur. Daha
sonra Merk beldelerine gidersin, insanlar ird edersin buyurdu. Bunun zerine ben;
Efendim, bana vasyyette bulunur musunuz? deyince, Allah teldan kork.
nsanlardan sakn. Dilini insanlarn bo szlerinden koru. Kalbini onlarn kt
dncelerinden muhfaza et. Azlarn gzet ve onlar harama dmekten, gnah
ilemekten koru. Ne iin yaratlmlar ise, onlar o vazfede kullan. Allah telnn farz
kld ileri zamnnda yap. Byle yaparsan, Allah telnn hfzu himyesinde olursun.
Allah telnn sana emrettii ileri yaparsan, vera shibi olursun. yle dua et; Y
Rabb! Senden alkoyan her eyden beni koru. nsanlarn erlerinden beni muhfaza et.
Senin rzn ile kalbimi zenginletir. Sen hereye kdirsin buyurdu.
1) Cmiu kermat-il-evliy; cild-2, sh. 69
ABDSSELM BN TEYMYYE (Abdsselm bin Abdullah):
Hads, tefsr ve Hanbel mezhebi fkh limlerinden. smi, Abdsselm bin Abdullah
bin Hdr bin Muhammeddir. Knyesi Ebl-Berekt olup, lakab Mecdddndir. 590 (m.
1194) senesinde Harranda dodu, 652 (m. 1254) trihinde burada vefat etti. Ehl-i
snnet limlerinin bykln anlyamayp, Ehl-i snnetten ayrlan ve tasavvufa kar
olan bn-i Teymiyyenin dedesidir.
Kurn- kermi, Harranda ezberledi. Amcas Hatb Fahrddnden, Hfz Abdlkdir
Rehv ve Hanbel Rasfden hads-i erf dinledi. Sonra 603 (m. 1206) senesinde, amcas
Seyfddn Abdlgan ile berber Badada gitti. Burada, Abdlvehhb bin Sekine, Hfz
bin Ehdar, bn-i Taberzed, Ziya bin Harf, Ysuf bin Mbrek el-Hiff ve daha baka
limlerden hads-i erf dinledi. Alt sene Badadda kald. Bu zaman zarfnda, fkh,
mukayeseli hukuk, Arab ve dier ilimlerle megul oldu. Sonra Harrana dnd. Burada
amcas Hatb Fahrddnin yannda, yine ilim ile megul oldu. Tekrar Badada dnen
Mecdddn, bu defaki geliinde ilmini daha da ilerletti. Hayyt Ali bin Abdlvhid bin
Sultann torununun Mebhec isimli eserinden, Kurn- kerm kratlarn okudu. Eb
Bekr bin Ganme el-Halv ve Fahr smilin yannda fkh ilmi rendi. Arab ilimler,
hesb, cebr, mukbele ve feriz ilimlerini Ebl-Bek Ukbernin yannda okudu. Hatt
onun yannda, cebir ve mukbele ilmine dir olan Fahr kitabn okuyup, bu ilimler ve
bakalarnda ok yksek bilgilere shib oldu. Hfz Zeheb onun hakknda yle der:
Abdsselm bin Teymiyye, yetim olarak byd. Amcas ile berber Iraka gitti. Hem
amcasna hizmet ediyor ve hem de onun yannda ilim ile megul oluyordu. O zaman,
daha on yanda idi. Geceleyin amcasnn yannda kalr, amcas kendisine hlf ilmi ile
ilgili meseleleri tekrar eder, o da dinler ve ezberlerdi. Bu durumu gren mehr lim Fahr
smil; Bu kk ne ezberliyor? deyince, Mecdddn (rahmetullahi aleyh); Efendim,
dersimi ezberliyorum dedi. Fahr smil, onun bu hline hayran kald. Onu ilim ile
meguliyete tevik etti. Hlf (mukayeseli hukuk) ilminde, Mecdddnin hocas Fahr
smildir.
eyh Cemlddn bin Mlik de onun hakknda yle der: Davuda (aleyhisselm),
demir yumuak klnd gibi Abdsselma da, fkh ilmi kolaylatrlmtr.
Anlatlr ki: Mecdddn (rahmetullahi aleyh), mrnn sonuna doru Badaddan
651 (m. 1253) senesinde hac iin ayrld zaman, Muhyiddn bin Cevz denilen byk bir
lim de, yolculuk srasnda onun yannda bulundu, hi ayrlmad. Hacdan dnnde
Badadda ikmet etmesini istedi ise de, Mecdddn (rahmetullahi aleyh) onun bu teklifini
kabul etmedi. Kendi memleketi olan Harrana gitti. Muhyiddn bin Cevz onun hakknda;
O, Badadda iken, bizim aramzda onun gibi lim birisi yoktu demitir.
Riye kitabnn mellifi byk lim Necmeddn bin Hamdn yle anlatr:
Abdsselmn derslerine devam ederken, mtla etmeden gitmezdim. Hatt mtla
edilecek en ufak bir ihtimli brakmazdm. Fakat Mecdddn (rahmetullahi aleyh) derse
geldii zaman, benim bilmediim birok yeni ve duymadm bilgileri anlatrd.
Yine bn-i Hamdn, Tercim-i yh- Harran isimli eserinde yle der:
Dmekdan ayrlp, geldikten sonra, Medrese-i Nriyyede Mecdddn (rahmetullahi
aleyh) ile epeyce berberliimiz oldu. Ondan hibir ey okumadm. Sdece, amcasnn
olunun yannda okuduu derslerini dinledim. Amcasnn olundan sonra, tefsr ve dier
47
dersleri okutma vazfesini o zerine ald. Fazlet shibi bir zt idi. Kendisi ile amcas sa
iken ve ondan sonra, aramzda ok ilm mnzaralar oldu.
Hfz zzeddn erf ise, onun iin yle der: O, Hicaz, Irak, am ve kendi
memleketi olan Harranda hads-i erf rivyetlerinde bulundu. Eserler yazd. Muhtelif
dersler verdi. Memleketindeki limlerin ve fazletli ztlarn nde gelenlerinden idi. lim,
dindarlk ve hads ilmi ile megul olmakla tannm bir aileye mensptur.
Yine anlatlr ki: Burhan Merg, Mecdddn (rahmetullahi aleyh) ile grmt.
Burhan Merg ona bir nkteyi (zek ile zlebilecek meseleyi) sul etti. Bunun zerine
Mecdddn, o nktenin altm yn olduunu, birincisi yle, ikincisi yle, ncs
byledir, diyerek sonuna kadar anlatt. Sonra Burhan Merg, cevaplar tekrarladn iin
senden memnunuz, dedi. Bylece Burhan Merg, Abdsselmn (rahmetullahi aleyh)
ilminin yksekliini anlayp onun yanndan ayrlmad.
Mecdddn, zamnnn en nde gelen limlerinden, fkh ve usl ilimlerinde ise
yksek derecede idi. Hads-i erf ve manlarn bilmekte ok ykselmiti. Kurn- kerm
ve tefsr ilminde ok geni ilmi vard. Pekok eserler yazd. smi, her tarafta mehr oldu.
Zeks pek fazla olup, din gayreti fazla, dnin emir ve yasaklarna uymakta ok dikkatli
idi. lme ok arzulu idi. Azck bir vakti olsa, onu, ilim ile uraarak geirirdi. Hads-i
erfleri kolayca ezberler, taklmadan okur, anlatr; ilm ihtilflar, neyin kime it olduunu
gyet iyi bilirdi.
Abdsselmn (rahmetullahi aleyh) yannda, ok kimse Kurn- kerm kratlerini
okudu. Olu ihbddn Abdlhalm, Muhtasar kitabnn shibi bn-i Temm ve bakalar
ondan fkh ilmini aldlar. ok kimse kendisinden hads-i erf dinledi. ihbddn Eb
Abbs, hads limi Abdlmmin Dimyat, Emn bin akr Harrn, el-Aff shk mid ve
baka ztlar ondan hads-i erf rivyetinde bulundular. Takyyddn Sleymn bin Hamza
el-Hkim, Zeyneb binti Keml, Ahmed bin Ali Cezerye iczet verdi.
Abdsselm vefat ettiinde, cenze namaz ok kalabalk oldu. ehirde zr shibi
olanlarn dnda, herkes onun cenze namaznda bulundu. Harranda Cebne
kabristanna defnedildi.
Eserleri: 1. Etrf- ehds-it-tefsr: Srelere gre tertb edilmitir. 2. Ercze: Krat
ilmine dirdir. 3. El-Ahkm-il-kbr: Birka cilddir. 4. El-Mntek min ehds-il-Ahkm:
Bu mehr bir kitaptr. Ahkm- Kbrsndan semitir. Ahkm hadslerini ihtiv eder. 5.
El-Muharrer: Fkha dirdir. 6. Mnteh-el-gye f erh-il-Hidye: Bundan, byke drt cild
temize ekilmitir. 7. Msvedde: Usl-i fkha dirdir, bir cilddir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; sh. 6, 18
Fevt-l-vefeyt; cild-2, sh. 323
AH EVREN:
Kelm, tefsr, tasavvuf ve afi mezhebi fkh limi, tabb, Anadoludaki Ahlik esnaf
tekiltnn kurucusu. Knyesi Ebl-Hakyk olup ismi, Mahmd bin Ahmeddir. 567 (m.
1171) ylnda, randa Bat Azerbaycan taraflarndaki Hoy kasabasnda dnyya geldi.
Memleketine nisbetle Hoy denildi.
mm- Fahrddn Rzden eitli ilim dallarnda ders, Ahmet Yesev hazretlerinin
talebelerinden de feyz ald. ihbddn-i Shreverd hazretlerinin sohbetlerinde bulundu.
Hac yolunda Evhadddn Hmid Kirmn ile tanp, onun talebelerinden oldu. Evhadddn
Kirmnnin vefatna kadar da yanndan ayrlmad. Konyadaki Anadolu Seluklu Devleti
idrecileri arasnda byk nfuz shibi olup, Badada eli olarak gnderilmi olan
Sadreddn-i Konev hazretlerinin babas, Mecdddn shkn daveti zerine, Muhyiddn
ibni Arab ve hocas Evhadddnle birlikte Anadoluya geldi. Hocasnn kz Ftma Bac ile
evlendi. Yazm olduu pek kymetli eserlerinden Mrid-l-kifye ve Yezdan-inaht
adl olanlarn, Sultan Alddn Keykbda takdim etti. Hocas ve kaynpederi
Evhadddnle birlikte Anadolu ehirlerini dolat. Vazlarnda, esnafa slmiyeti anlatarak,
48
hem dny hem de hret ilerini dzenli ve intizml hle getirmeleri iin nasihatlerde
bulunan Ah Evren, hocasnn vefatndan sonra Kayseriye yerleti. Debbaglk yapar, kendi
elinin emei ile geimini temin eder ve ahliyi ird etmekle megul olurdu. Yetitirmi
olduu talebeleri, gittikleri yerlerde zaviyeler in ederek, bilhassa esnaf bir at altnda
toplayp tekiltlandrmaya ve dardan gelen misfirleri arlamaya baladlar. Zamanla
sevenleri oald. Yaklaan Mool tehlikesine kar halk uyandrmaya ve Mool
istilclarnn nnden kap gelen kimsesizleri barndrmak iin, ellerinden gelen gayreti
gstermeye altlar. Devlet glerinin yetersiz kald yerlerde, esnaftan milis kuvvetleri
tekil edip, Vatan sevgisi mndandr hads-i erfi mucibince; vatanlarn, din ve
namuslarn mdfaa iin altlar. Anadolu Seluklu Devletine kar meydana gelen bir
hdise behnesiyle, onun nfuzundan rahatsz olan baz kimselerin ikyeti zerine, Ah
Evren tutuklanp hapsedildi. Be sene hapiste kald. Bu srada Moollar, Kayseriyi
muhasara ettiler. Ah Evrenin tekiltlandrd Ahler, ehri kahramanca mdfaa ettiler.
Ancak ynla gelen Mool putperestleri, onlarn mdfaalarn krp, biroklarn ehd, bir
ksmn da esir ederek ehre girdiler. Esirler arasnda, Ah Evrenin hanm Ftma Bac da
vard. Bu hdiseden sonra Ahler, Moollarn Anadoludaki her trl faaliyetlerine kar
mcdele ettiler. Onlarla gleri yettiinde dzenli olarak, kuvvetleri yetmedii zaman da,
bir nevi gerilla savayla kar koydular. Ah Evren, be yllk tutukluluk sresini bitirdikten
sonra Denizliye gitti. Bir mddet sonra Sadreddn-i Konev hazretlerinin istei zerine,
dier ulem ile birlikte Konyaya dnd Konyada bir mddet ikmet edip, mslmanlar
ird ile megul oldu. ems-i Tebrznin vefat hdisesinden sonra, Krehire (Glehire)
gidip yerleti. Menhic-i Seyf adl afi mezhebi ilmihl bilgilerine dir eserini, Krehir
emri Seyfeddn Turula takdim etti. Vazlarndaki sadelik, herkesin anlayabilecei ekilde
meseleleri izah ederek yazd kitaplar, kendisinde grlen kermetler, ahlknn gzellii
dny malna ehemmiyet vermeyip yalnz Allah telnn rzs iin almas, herkesin
sevgisini kazanmasna vesle oldu. evresinde ok kimseler topland. Herkesin korkarak
kat byke bir ylann (Evrn) kendisine itat etmesi ve herkesin gz nnde bu
kermetinin izhr neticesinde Ah Evrn (Ylann kardei) lakab, slmiyete yapt
hizmetlerden dolay da, Nsrddn lakab verildi. Doksan yalarnda iken, onun
nfuzundan ve sevenlerinin okluundan korkan ve Moollarn basksna dayanamayan
Krehir emri Nreddn Caca tarafndan, 660 (m. 1262) ylnda Krehirde ehd edildi.
Talebeleri onun yolunu devam ettirdiler. Ah Evrenin hanm Ftma Bacnn yetitirdii
baclar da, elde ettikleri mmtaz slm kltrn, bacdan bacya naklettiler. St
civarnda, Bizans hududunda gelimeye balayan Osmanl Beylii emrine kouan
Ahlerden bir ksm, ulara yerleip tekkeler ve zaviyeler kurdular. Bir Ah eyhi olan,
eyh Edebl ile Osman Bey arasnda akrabalk tesis edildi. Doudan gelerek Osmanllara
katlan Trkmenleri terbiye ettiler, yetitirdiler. Onlara slm bilgileri retip, gaz rhunu
aladlar. Ftma Bacnn yetitirdii baclar ve yetitirdikleri Bciyn grubu da, yeni
gelenlerin kadnlarna slmiyeti reterek, dn-i slm bi-hakkn yaamalar iin gayret
ettiler. ktada alt asr at oynatacak istikblin Osmanl neslinin temelini kurmakta,
onlara yardmc oldular. Osmanllar da onlarn kadr- kymetini devaml ekilde takdr
ettiler. Onlara hrmet gsterip, vatandalarnn onlar tarafndan yetitirilmesini
kolaylatrdlar.
Gebe bir topluluktan, Allah telnn rzs iin cihd eden, il-i kelimetullah iin
arpan Alp-erenleri ve gazileri yetitirdiler. Yalnz Allah telnn rzsn kazanmak iin
alan bu mbrek insanlar, kesinlikle dny menfaati gzetmezler, herkese kar iyi
mumele ederler, slmiyete uygun yaarlard. Gzel ahlklaryla, mmin ve hristiyan,
herkesin sevgisine mazhar olurlard. Bizansn birok ehir ve kyleri, Osmanllarn dil
idreleri ve bu mbrek kimselerin gzel davran ve yaaylaryla hi sava yaplmadan
fethedilirdi. Osmanllar, Ah Evrenin torunlarna ve halfelerine baz imtiyazlar verip,
onlarn hizmetlerinin devamn salamlar, esnaf tekiltlandrp eitmelerine yardmc
olmulardr. Zaman zaman padiahlar, Ahlere prlik yapmlar, onlarn lideri durumuna
gemilerdir. Padiahlarn tahta geerken clus merasimi esnasnda kl kuanmalar da
Ahlerin edd-i bend (Kuak kuanmak) essna dayand da bildirilmektedir.
Allah telnn kullarna hizmet ve onlara din bilgilerini retmek iin gayret eden
Ah Evren, pek kymetli eserler yazarak, insanlara nasihatlerinin devaml olmasna gayret
etti. Bu kymetli eserlerinden yirmibir tnesini aratrmaclarn tesbit ettikleri ifde
49
edilmektedir. Metliul-mn, Tebsrt-l-mbted ve tezkiret-l-mnteh, Et-Tevecchl-etemm, Menhic-i Seyf, Medh-i fakr ve zemm-i dny, Aaz-i encm,
Muktebt, Yezdn-inaht, Tercme-i elvh- md, Mrid-l-kifye bunlardan
bazlardr.
Ahlik tekilt: Trkler, slm ile ereflendikten sonra, Trkistandan Anadoluya
kadar olan sahada esnaf ve sanatkrlar arasnda bir ballk ve kardeliin, ancak bir
tekiltla devaml olacana inanmlard.
slm dnysnda ok nceden mevcut olan ftvvetle yakndan bir ilgi kuran
Trkler, onbirinci yzylda kendilerine gre bunu gelitirdiler. Cmertlik, mertlik ve
mrvvet manlarna gelen ftvvet bayra ile kurulan bu tekilta, kardelii ve
dayanmay salad iin Anadoluda Ahlik ad verildi.
Seluklu sultanlar da Anadoluda bir beldeyi fethettiklerinde, cmi ve medresenin
yannda tekke in ederlerdi. Ahlik, o zamanlarda sdece sanatkrlara mahss olmayp,
halk arasnda da yaygnd. Mensplar arasnda mderris, kad ve tarkat ileri gelenlerinin
bulunmasndan dolay, mslmanlara doru yolu gstermede, gzilik ve ehidlik
mertebelerinin anlatlarak gazlara evkle gidilmesinde byk hizmetleri grld. Ancak
zamanla unutuldu.
Abbas halfesi Nsr bin Msted (1180-1225), ftvvet zmrelerini yeniden
tekiltlandrmak iin faaliyete geti. Ftvvetnme ad verilen tzklerle, bu kuruluun
usl ve kaidelerini yeniden tesbit ve tanzim etti. slm hkmdrlarna mektplar
yazarak, ftvvet tekiltlar kurmalarn ve kendilerinin de ftvvet kemeri kuanp,
ftvvet alvar giymelerini istedi. Bu srada Anadolu Seluklu Devletinin elisi olarak
Badada gelen Sadreddn-i Konevnin babas Mecdddn shka, Seluklu sultannn da
bu ite itin gstermesi iin bir mektp verdi. O da zten temel olarak mevcut olan
Ahlii tesis edip, insanlar bir araya toplamak iin Badaddan Muhyiddn-i Arb,
Evhadddn Hmid Kirmn, Ah Evren gibi tasavvuf limlerini Konyaya davet etti. Onlar
da bu davete uyup, Allah telnn rzs iin, insanlara dinlerini retmek, kardelik ve
berberlii alamak iin Anadoluya geldiler. Muhyiddn-i Arb hazretleri, istikblin byk
kelm ve tasavvuf limi Sadreddn-i Konevyi yetitirirken, Evhadddn Kirmn ve
talebesi Ah Evren Mahmd Hoy, Anadoluyu ehir ehir, kasaba kasaba, ky ky dolat.
Dny menfaati ve ahs kar dnmeden, sdece Allah telnn rzs iin, Onun
dninin renilmesi ve retilmesi, yaklaan Mool tehlikesine kar mslmanlarn
metnetini artrmak ve onlar tekiltlandrmak iin altlar. teden beri mevcut olan
birlik ve kardelii kuvvetlendirdiler. Kayseride Debbaglk yapan ve bilhassa esnaf
tekiltlandran Ah Evren, birok talebe yetitirdi. eitli ehirlere gnderdii halfeleri ve
talebeleri, ksa zamanda gaz ak ile dolu, Allah telnn rzs iin cihda hazr bir
toplumun yetimesine yardmc oldular. Allah telnn emir ve yasaklarna riyet edip,
takdrine rz olan bu mbrek insanlar, kpek srs gibi Anadoluya akan Mool
putperestlerine kar kahramanca mcdele ettiler. Onlarn zulm ve katlimlarndan
ylmadlar. Moollarn hi beklemedikleri bu kahramanlklar, sabr, metnet ve gzel ahlk
shibi insanlar, onlar ksa zamanda aralarnda erittiler. Putperest olarak Anadoluya gelen
Moollar, mslman olarak onlarn arasnda eridiler. Devlet otoritesinin zayf olduu
zamanlarda, Anadolunun baz yerlerinde, bilhassa Sivas ve Ankara dolaylarnda tekilta
hkim oldular. Bir ara Ankarada devlet idresine de hkim oldular.
Ahler, Osmanl Devletinin kuruluunda da byk hizmetler grd. Osmanllarn
dier devletlerle olan mcdelesinde onlara yardmc oldular ve yklerini hafiflettiler.
Bursay Dzme Mustafann hcumundan onlar korumulardr. Ahlerin elinde olan
Ankaray, 1360 ylnda I. Murdn hareketine hibir mukavemet gstermeden teslim
etmilerdir.
Afrikadan gelerek 14. yzyl ortalarnda Ortadou ve Anadoluyu dolaan Seyyah
bn-i Battta, Ahler hakknda geni bilgi vermektedir. Bu gezisi srasnda Ahlerle
berber bulunmu, onlarda misfir kalmt. Seyahatnamesinde tarafsz olarak bu tekilt
anlatmaktadr. bn-i Batttann, Ahlere rastladn syledii ehirler, Eridir, Denizli,
Konya, Aksaray, Nide, Erzincan, Erzurum, zmir, Manisa, Balkesir, Bursa, Kastamonu ve
Sinoptur. Ahlerin Anadoluda Trkmen beldelerinin kynde dah bulunduklarn,
yabanclar misfir edip koruduklarn uzun uzun anlatr.
50
Nfuzlu ve itibrl bir Ah eyhi olan Edebl, Osman Gz ile yakn mnsebetler
kurmu ve kzn ona vermitir. Birinci Murd, Ahlere it bend kuanm bir Ahydi. O
zamann Ah tekiltnn ba olarak bilinmekteydi.
Krehirin Hac Bekta kazasnda bulunan tekkenin, 1367de dikildii anlalan
kitabesinde, Birinci Murddan Ah Murd diye bahsedilmektedir. Yaplan aratrma ve
tetkiklerden anlaldna gre, Ahlik tammen tasavvufla kaynamtr. Ahler muhtelif
tarikatlara girmiler, tarikat mensplar ve eyhler Ah olmulardr.
Osmanl Devleti kuvvetlenip Anadoluya hkim olduktan sonra, Ahler, siys
faaliyetlerine son verdiler. Bundan sonra hayrsever bir cemiyet ve esnaf loncalar
eklinde faaliyetlerini devam ettirdiler.
Ah tekiltna girebilmek iin, ilimle ve sanatla megul olmak lzmd. Ahler, her
Cuma gecesi aralarnda toplanrlar, Kurn- kerm, hads ve fkh kitaplar, menkbeler
okurlar ve ahlk konularnda sohbet ederlerdi. lk Trke Ftvvetnmeyi yazan Burgz,
Ahliin esaslarn yle bildirir: Ah ve eyh, hellinden kazanmaldr. Hepsi sanat shibi
olmaldr. Cmert olup, yoksullara yardm etmelidir. limleri sevmeli, gereken hrmeti
gstermelidirler. Namazlarn zamnnda klp, kazaya brakmamaldr. Alak gnll olup,
fakirleri sevmelidir. Nefsine hkim olup, haramlardan kanmaldr. Beylerin, zenginlerin
kapsna gitmemelidir.
Bir Ahnin eyi ak, eyi kapal olmaldr:
1- Cmert olup eli ak olmal, fakat isrf etmemelidir.
2- Misfire kaps ak olmal, gelene ikrmda kusr etmemelidir.
3- Sofras ak olmal, a geleni tok dndrmelidir.
Ahnin eyi de kapal olmaldr:
1- Gz; harama ve bakasnn aybn grmeye kapal olmaldr. Kimseye s-i zan
etmemeli, yabanc kadna, kza ve bakasnn bakmas haram olan yerlerine
bakmamaldr.
2- Dili bal olmal, kimseye kt sylememeli, lzumsuz yere konumamaldr.
3- Beli bal olmal, kimsenin namusuna, rzna, haysiyet ve erefine gz
dikmemelidir.
Ahlerin kendilerine mahss kyfetleri vardr. Seyyah bn-i Battta, bir hrka,
balarna sark sarl beyaz ynden bir klah ve ayaklarna mest gibi ayakkab giydiklerini
bildirmektedir. Ayrca bellerine baladklar edd-i bend denilen kuak kuanmak da
Ahliin bir ninyd. Ahlie kabul edilen namzete, eyh tarafndan kuak kuatlrd.
Kuaklarnda, bir de byke bak tarlard.
Tekiltta u mertebeler bulunurdu:
1- Tekilata yeni giren yiitler,
2- Ah blkleri 6 blk olup, ilk ble Eshb tark, dier ne de Nakb
denirdi.
3- Halfe,
4- eyh,
5- eyh-l-meyh.
1)
2)
3)
4)
5)
Zeyl-i akyik-i Numniyye (Mecd tercmesi); sh. 33

bn-i Battta Seyahatnamesi
kpaazde Trihi
Evliy elebi Seyahatnamesi
Rehber Ansiklopedisi; Ahlik maddesi.
AHMED BN ABDDDM EL-MAKDS:

Hads ve fkh limlerinden. Knyesi Ebl-Abbs, lakab Hatb Zeynddndir. 575
(m. 1179) senesinde dodu. 668 (m. 1269)de vefat etti. Muhaddis Mamerin ktibi idi.
Dmekda Yahy es-Sakafden, Eb Abdullah bin Sadakadan, Ebl-Hasen bin
Mevznden, Abdurrahmn Harakden, smil el-Cnzirden ve dier hads limlerinden
hads-i erf iitti. Bu ztlardan rivyette bulunan lim odur. Sonra Badada gidip orada;
Ebl-Ferec bin Kleybden, Mbrek bin Matden, Ebl-Ferec bin Cevzden, Ebl-Feth
bin Mndden, Abdullah bin Ebil-Mecdden, Abdlvehhb bin Sekineden ve dier
limlerden, Harranda da; Harran hatbi eyh Fahrddnden hads-i erf iitti. Msul
51
hatbi Ebl-Fadl, Abdlmnm el-Ferv, bn-i tl ve el-Kazzzdan iczet ald. Bu

limlerden rivyette bulunan tek zttr. Kendi kendine de ok alp, hads ilminde ince
bilgileri rendi.
Fkh ilmini ise eyh Muvaffakddnden rendi. Bir trih kitab yazd. Fazletli ve
dikkatli bir lim idi. On seneden fazla hatblik yapt. Gyet gzel ve ser yaz yazard.
Kendi hatt ile pekok ve byk kitablar yazmtr. Vakti msait olduu zaman, gnde
dokuz forma veya daha fazla yazard. bn-i Askirin Trih-i Dmek adl eserini iki defa
yazd. Bu eser seksen cild halindedir. eyh Muvaffakddnin El-Mugn adl eserini
deflarca yazd. Eliyle bin cild kitap yazd rivyet edilmitir. Ezd ktibliinde elli sene
kadar almtr. Gzel yzl ve gzel huylu, mtevzi, dnin emirlerine tam uyan bir
lim idi. Kendisinden; Makdis hfzlarndan Hfz Ziyddn, Zekyy-l-Berzl, es-Seyf bin
Mecd, Amr bin Hcib hads-i erf dinlediler. Mehr hads limlerinden Muhyiddn Nevev,
emsddn bin Eb Amr, Takyyddn ibni Dakk-il-d ve dierleri, Ahmed bin Abdurrahmn
el-Harir de iczetle ondan hads-i erf rivyet etmilerdir.
Onun vefat ettii gece rya gren bir zt yle anlatmtr: nsanlar cmide
toplanmlard. Birden bire bir grlt koptu. Sebebini sorunca, bu gece Mlik bin Enes
vefat etti dediler. Sabah olunca cmiye gittim. Dnceli idim. Bir de iittim ki, biri yle
baryordu. Kim Zeynddn bin Abdddimin cenzesinde bulunursa, Allahn rahmeti
onun zerine olsun.
1)
2)
3)
4)

AHMED BN ABDULLAH:
Fkh ve hads limi. Knyesi Ebl-Abbs olup; ismi, Ahmed bin Abdullah bin
Muhammed bin Eb Bekr bin Muhammed bin brhimdir. El-Hfz Ebl-Abbs
Muhibbddn et-Taber diye tannmaktadr. ttifkla Hicazn hfz kabul edilen Ahmed bin
Abdullah, 610 (m. 1213) ylnda dodu. 674 (m. 1275) senesinde vefat etti.
Tannm limlerden bilhassa fkh ilmini renip, birok eser kaleme ald. Yemenli
byk devlet adam el-Muzaffer, kendisinden hads-i erf iitmek iin Yemene davet etti.
Ahmed bin Abdullah Mekkeden Yemene gidip, bir mddet orada kald.
Ahmed bin Abdullah, Ebl-Hasen bin el-Mukir, bn-l-Cmeyz, uayb ezZafern, Abdurrahmn bin Eb Harmden hads-i erf dinledi. Kavs blgesinde eyh
Mecdddn el-Kueyrden (eyh-l-slm Takyyddnin babasndan) fkh okudu.
bn-i Zeheb onun hakknda, O, slih, gzel iler yapan bir zhid ve limdir
demektedir.
Fkh reten, fetv veren ve afi eyhi olan Ahmed bin Abdullahdan; olu Mekke
kads Cemlddn Muhammed ve Mekke kads Mecdddn ilim renip, hads-i erf
dinledi. Ayrca ed-Dimyt, Ebl-Hasen bn-l-Attr, Eb Muhammed bn-l-Berzl de
onun talebelerindendir.
Ahmed bin Abdullah, ayn zamanda Hicaz muhaddislerinden olup, Mebstun
hkmleriyle ilgili ok gzel ve geni muhtevl bir eser hazrlad. Ayrca Muhtasar filhads, Kitb f fadl-i Mekke, erhn alet-Tenbh adl eserleri yazd.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

En-Ncm-z-zhire; cild-8, sh. 74
Mirt-l-cinn; cild-4, sh. 224
Meshel-s-Sf; cild-1, sh. 320
Ikd-s-semn; cild-3, sh. 61
52
AHMED BN ABDULLAH EL-ESED:

Fkh ve hads limlerinden. smi, Ahmed bin Abdullah bin Abdurrahmn bin
Abdullah bin Ulvn el-Esed el-Halebdir. Lakab Kemleddndir. Babasnn dedesi olan
mehr lim Abdullah bin Ulvn hazretlerine nisbetle, bu zt, bn-l-std diye tannr.
611 (m. 1214)de, baka bir rivyette 621 (m. 1224) senesinde dodu. 662 (m. 1264)
senesi evval aynda vefat etti.
bn-l-std el-Haleb; dedesi Abdurrahmndan, Sabit bin Merrefden, bn-i
Ravzebeden (bu ztn ismi Ravzene ve Rziyye olarak da rivyet edilmitir). ftihar elHimden ve baka limlerden ilim rendi. Kendisinden ise; Hfz Eb Muhammed edDimyt ve baka ztlar ilim renip rivyetlerde bulundular.
bn-l-std el-Esed el-Haleb, fkh, hads ve baka ilimlerde lim idi.
Amcasndan sonra Haleb kadlnda bulundu. am (eyleti) kads Nsrn yannda byk
bir deeri vard. Herkes tarafndan sevilirdi. Haleb, Tatarlar tarafndan alnnca, Msra g
etti. Orada Mennezil-il-zz ve Kerhiyye medreselerinde ders verdi. Haleb geri alnnca,
tekrar Halebe dnd ve orada kad oldu. Orada birka ay ikmet ettikten sonra vefat etti.
Bir taraftan kadlk ve talebe yetitirmek ile megul olurken, bir taraftan da baz kymetli
eserler yazmtr ki, bu kymetli kitaplardan ikisinin ismi, erh-l-vest-lil-Gazl, Hiyet
al fetv-i bn-i Salhdr. Eserlerindeki gzel szleri, onun fazletine ve byk bir zt
olduuna dellet etmektedir.
1)
2)
3)
4)
5)

Hsn-l-muhdara; cild-1, sh. 414
Kef-z-znn; sh. 2009
AHMED BN ABDURRAHMN:
Fkh limi. smi, Ahmed bin Abdurrahmn bin Muhammed ed-Denv olup,
Celleddn lakabn ald. 615 (m. 1218) ylnda Msrn yukar bir blgesinde olan
Denada doduu iin ed-Denv diye tannd. Devrinin tannm limlerinden fkh ve
nahiv ilmini okuyarak, bu sahalarda derin lim oldu. yle ki, onun verann ve takvsnn
okluu sebebiyle, ebdlden olduu sylendi. lmi ile amel eden bu byk lim, 697 (m.
1298) ylnda Ksda vefat etti.
Ahmed bin Abdurrahmn; Beheddn ibni Cmeyc, Hfz Abdlazm el-Mnzir,
eyh Mecdddn el-Kueyr, eyh zzeddn bin Abdsselmdan hads-i erf dinledi ve ilim
rendi. Ayrca fkh ilmini ihtisas edinen Ahmed bin Abdurrahmn, eyh erefddn elGaznden nahiv ilmini rendi. Nihyet kendisini yetitiren Ahmed bin Abdurrahmndan
ok sayda lim istifde etti. Nitekim, ondan emsddn bin el-Gammh bata olmak
zere, pekok lim ilim renip hads-i erf rivyetinde bulundu.
Tannm fakh Nadr bin Tebbh, eyh zzeddn bin Abdsselma; Ben u iki
gencin (Takyyddn ibni Dakk-il-yd ve eyh Celleddn ed-Denvnin) benzerini
grmedim dedi.
Ahmed bin Abdurrahmn, et-Tenbh adl eseri, oru bahsine kadar erhetmitir.
Ayrca Mukaddime fin-nahv adl eseriyle, baz iirlerinin bulunduu bir eseri vardr.
1) Tabakt--afiyye; cild-8, sh. 20
3) Et-Tli-s-Sad; sh. 80
AHMED BN ABDURRAHMN EL-MAKDS:
Hads ve fkh limi. Knyesi Ebl-Abbs olup; ismi, Ahmed bin Abdurrahmn bin
Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Kudme el-Makdis es-Slihdir.
bn--eyh Eb mer, eyh-l-slm, Kdl-kudt diye de bilinir. Baba ve dedeleri lim,
kmil, slih kimselerdi. Ahmed el-Makdis, 651 (m. 1253) senesi abn aynda dodu.
689 (m. 1290) senesi Cemzil-evvel aynn onikisine rastlayan Sal gn vefat etti.
53
Kasyn denilen yere, baba ve dedelerinin yanna defnedildi. Cenzesinde vli, devlet
erkn, kadlar ve ok sayda halk hazr bulundu.
Ahmed bin el-Makdis nce babasndan, daha sonra dier limlerden hads-i erf
dinledi ve fkh ilmini rendi. Babas hayatta iken, onun izniyle gen yanda kadlk
vazfesine ykseldi.
El-Berzl onun hakknda; O, Cebelde hatb ve Kdl-kudt (Bakad) idi.
Medreselerde mderrislik yapt. Hanbel mezhebi fkh limlerinin byklerinden idi.
Fazlet shibi, hfzas kuvvetli, anlay yksek, gzel ahlk shibi bir zt idi. Cesretiyle
mehr oldu. Otuz yana basmadan kadlk vazfesine ykseldi ve bu vazfeyi baar ile
yrtt demektedir.
El-Yneyn de onun iin; Ahmed bin Abdurrahmn, El-Cmiul-Muzaffer de
vaz nasihat eder, Dmek Cmiinde Hanbel fukahsna ders verirdi. Vakflar korurdu.
Bulunduu yerde yapt gzel ilerle medh edildi. Dnimizdeki fkh meselelerinin
inceliini iyi bilirdi. Ayn zamanda iyi ata biner, iyi silh kullanrd. Gazlarda ok
kahramanlklar grld. ok hac etti demektedir.
Baka limler ise onun hakknda; Ahmed el-Makdis, Sefhdeki el-Erefiyye hads
klliyesinde ders verdi. Sultan el-Melik-l-Mensr ile birlikte Trablusun fethinde bulundu.
Heybetli bir grn var idi. Ahlk gzel, zek, dersleri ok tatl, hfzas son derece
kuvvetli, ilimde yksek derecelere kavumu bir zt idi dediler.
AHMED BN ABDURRAHMN EL-MAKDS (En-Nablus):
Hanbel mezhebi fkh ve hads limlerinden. smi, Ahmed bin Abdurrahmn bin
Abdlmnm ibni Nime en-Nablusdir. Knyesi Eb Abbs olup; bn-i eyh Cemleddn
diye de mehr oldu. ihbddn lakab ile tannrd. 628 (m. 1231) senesinin abn
aynda Nablusta dodu. lim tahsili iin ok memleket ve ehir dolat. Birok limden
hads-i erf dinledi ve fkh rendi. El-Bedr-l-mnr f ilm-it-tabr adndaki eseri
mehrdur. 697 (m. 1298) senesi Zilkade aynda Dmekda (amda) vefat etti. Bb-
Sagire, Eb Tayyibin trbesine defnedildi.
Ahmed-i Makdis, doum yeri olan Nablusta, amcas Takyyddn Ysufdan ve
Shib Muhyiddn bin el-Cevzden hads-i erf dinledi. Rbiada, Sleymn- Siridnin ilim
meclisinde hazr bulundu. bn-i Hmyer, bn-i Ravvh, Sv, Silefnin torunu ve daha
baka limlerden hads-i erf renip rivyet etti.
lim renmek iin; Msr, Dmek ve skenderiyyeyi dolat. Yalnz olarak elKavsnin huzrunda bulunup, ondan ilim tahsil etti. Muhammed bin Mende, Muhammed
bin Abdlvhid Shreverd ve bn-i Rzbe ona iczet verdiler. Hanbel mezhebinin fkh
bilgilerini rendi. Rya tabirlerini bilmekte ok ykseldi ve mehr oldu. Rya tabirinde
zamnnn bir tnesiydi. Bu husstaki bilgisine zamnnda kimse ulaamad. Rya grp
ondan tabirini isteyen kimseler, bandan geen hdiselerden de haber vermesine ok
hayret ederlerdi. ok kerre ismiyle, memleketiyle ve eviyle berber bildirdikleri olurdu.
Onun bu hussta, ok garb ve mehr hikyeleri vardr.
limlerden birou onun hakknda dediler ki: Ona, cinnlerden grp haber veren
olurdu. Bununla berber o, ok ibdet eder, zikir tesbih ve evrd ile megul olur ve ok
namaz klard.
Zeheb diyor ki: O, byk bir lim ve fazlet shibi bir zt idi. Onun ahkm (emir
ve yasaklar) hakknda nefis bir kitab vardr. O, bir mddet Khirede, sonra da Dmekda
kald ve orada vefat etti. Kald mddet ierisinde, Dr-l-hads-il-Afrikiyyenin ba
mderrisliine tayin edildi. Burada, gelen talebelere hads-i erf okuttu. Sonra bu
vazfeden alnd. Bir mddet de Hanbel kadl vazfesinde bulundu. Kendisinden; elMnz, el-Berzl, Zeheb ve daha birok lim, hads-i erf dinleyip rivyet ettiler.
1)
2)
3)
4)
Zeyli Tabakt- Hanbile; cild-2, sh. 336

El-Bidye ven-nihye;cild-13, sh. 353
54
5) Kef-z-znn; sh. 231

AHMED BN ABDLVHD:
Hads ve fkh limlerinden. Knyesi Ebl-Abbs, lakab emsddndir. 564 (m.
1168) senesinde dodu. 623 (m. 1226)de vefat etti.
Dmekda Ebl-Mel bin Sbirden ve dier limlerden hads-i erf iitti.
Badada gidip, orada da Ebl-Feth bin tilden, bn-i Cevrden ve bunlarn
tabakalarndan hads-i erf dinledi. Nibrda Abdlmnm el-Fervden, Vstta da
pekok limden hads-i erf iitti. Ayrca zamnnn limlerinden fkh ilmini de renip,
bu hussta emsalini geti. Sonra Buhrya gidip, bir mddet orada kald. Bu sebeble
kendisine Buhrya nisbetle Buhr de denilmitir. Buhrda, Rz en-Nibrden hlf
ilmini rendi. Sonra ama dnd. Bir mddet Hmsda ikmet etti. Mnzir ve bazlarnn
rivyetine gre, Hmsda kadlk yapt. mm- Zeheb onun hakknda yle demitir:
Byk lim, mft, vekarl ve arbal idi. ok hads-i erf ezberlemi, gvenilir, sdk
bir lim idi. Skntlara katlanan, mrvvet shibi bir zt idi. Son derece fash konuurdu.
Herkes onun hretini ve fazletini kabul edip, onu methetmitir.
Zamnnn en mehr limlerinden olup, kendisinden pek ok kimse rivyette
bulunmutur. Bu ztlardan biri, Abdurrezzk er-Resandir.
3) Tekmilet vefeyt-n-nakile; cild-5, sh. 266
AHMED BN HSEYN EL-HABBZ:
Fkh, nahiv ve feriz limi. Knyesi Eb Abdullah olup; ismi, Ahmed bin Hseyn
bin Ahmed bin Meli bin Mensr bin Ali el-Erbil el-Habbz el-Msul en-Nahv ed-Darirdir.
bn-i Habbz diye tannan Ahmed bin Hseyn, emsddn (Dnin gnei) lakabn almtr.
Msulun Erbil kynden olduu iin Erbil, Msul ve am olduu iin Darr nisbet edildi.
bn-i Habbz daha ok nahiv ve lgat ilimlerine arlk vermitir. bn-i mdn Zamnnn
bir tnesi diye tantt Ahmed bin Hseyn, 639 (m. 1241) senesinde Msulda vefat etti.
mm- Syt onun hakknda; Ahmed bin Hseyn, nahiv, lgat, fkh, arz ve
feriz ilimlerinde zamnnn bir tnesi idi. Onun ok kymetli eserleri vardr demektedir.
Fkh ilminde de sz shibi olan Ahmed bin Hseyn, zellikle nahiv ilmine dir
eserler yazd. Bunlardan bazlar unlardr: 1. En-Nihye: Nahiv ilmine it olup, kifye adl
eserin erhidir. 2. erh Tevch-l-Lema: bn-i Cinnnin yazd el-Lemann erhidir. 3.
erh Mzn-l-Arabiyye, 4. En-Nazm-l-Ferd, 5. El-Grret-l-mahviyye f erh-iddrret-il-Elfiye: bn-i Mutinin yazm olduu Elfiyenin erhidir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Ncm-z-zhire; cild-6, sh. 342
Ravdt-l-cennt; sh. 85
Kef-z-znn; cild-1, sh. 155, cild-2, sh. 1563, 1801, 1918, 1964
AHMED BN S EL-ASKALN (Kemleddn Kalyb):

afi mezhebi fkh ve usl limlerinden. smi, Ahmed bin s bin Rdvn el-Kenn
el-Askalndir. Kalyb diye mehr oldu. Knyesi Ebl-Abbs olup; Kemleddn lakab
ile tannrd. 627 (m. 1230) senesinin sonlarnda dodu.
afi limlerinin byklerinden olan Kemleddn Kalyb slih bir fakh idi. Temiz bir
kalbe, doru bir itikda shipti. ok eser yazd. nce babasndan, sonra da dier
limlerden ilim rendi. bn-l-Cmmeyzden hads-i erf rivyet etti. Bir mddet kadlk
yapt. Hfz Zekyddn el-Mnzir ile bulutu. Ondan da hads-i erf rivyet etti. 689 (m.
1290) senesinde vefat etti.
55
ok kymetli eserler yazd. Balcalar unlardr: 1. erh-t-tenbh, 2. Nehc-lvusl f ilm-il-usl: Usl-i fkh hakknda yazlm muhtasar bir eserdir. 3. El-Mukaddimetl-Ahmediyye f usl-il-Arabiyye, 4. El-Cevhir-s-sehbiyye fin-nket-il-mercniyye: Bu
eserinde, eyh Celllmikdr Eb Abdullah bin Muhammed ibni Mercnnin anlatt
eylerden topladklarn yazd. O, 684 (m. 1285) senesinde, bn-l-Mercnnin hacdan
dnnde buluup, onu dinlemiti. 5. El-lem-z-zhir f menkb- fakh bn-i Thir:
Msr hatbi eyh Eb Thirin menkbelerini toplad bir eserdir. 6. El-Huccet-r-ryida li
firak-ir-rfid, 7. Tbb-l-kalbi ve vasl-is-sabb: Tasavvufa dir yazlm bir eserdir.
1)
2)
3)
4)
Tabakt--afiyye; cild-8, sh. 23, 24

AHMED BN MUHASSN:
afi mezhebi fkh limi. bn-i Mill diye tannan Ahmed bin Muhassin, Necmeddn
(Dnin yldz) lakabn da ald. 617 (m. 1220) ylnda Balebekte dnyya geldi.
Zamnnn byk limlerinden ilim tahsil etti. am, Haleb ve Msrda tahsilini srdren
Ahmed bin Muhassin, halk tarafndan takdr edilmi bir lim idi. Bir ara Badaddaki
Nizamiye Medresesinde ders verdi. 699 (m. 1300) ylnda vefat etti.
Ahmed bin Muhassin; bn-i Hcibden nahiv ilmini, Abdullah bin brhim elMakdis, Hasen bin ez-Zeyd, Ebl-Mnc bin el-Let ve pekok limden ilim rendi.
Fkh, kelm ve usl ilimlerini eyh-l-slm zzeddn bin Abdsselmdan tahsil etti.
Hfzas olduka kuvvetli olan Ahmed bin Muhassin, bir eyi bir defa okuyunca,
onun ekserisini ezberlerdi. Bir derste hazr bulunduunda, skt eder, ders bitince
mdhale ederdi. Hocam bu hussta yle yle buyurdu der, ounluunu naklederdi.
Ahmed bin Muhassin hakknda, Mnzara kabiliyeti, dell ileri srmedeki srati,
hasmn g duruma drme ve hazr cevapll bakmndan bir ate kvlcm gibidir
denmektedir.
Ahmed bin Muhassinden yle rivyet edilir: Mervn, bayram hutbesini okuyaca
zaman, bir adam ayaa kalkp; Sen, snnete muhalif okudun dedi. Bundan sonra, Eb
Sad ayaa kalkarak; Bu kardeimiz, zerindeki yk hafifletti, vazfesini yapt. Zr
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) yle buyurmaktadr Sizden bir kimse, bir
irkin i grnce, onu eliyle, eer gc yetmezse diliyle, eer yetmezse kalbiyle
reddetsin (nlemeye alsn). Bu sonuncu ise, mnn en zayf olandr dedi.
1)
2)
3)
4)
5)

El-ber; cild-5, sh. 394
Ncm-z-zhire; cild-8, sh. 193
Tebsr-l-mntebih; cild-4, sh. 1315
AHMED BN MS EL-YEMEN:
Evliynn byklerinden. Knyesi Ebl-Abbs olup; ismi, Ahmed bin Ms bin Ali
bin mer bin Acil el-Yemendir. Yemende yetien Ahmed el-Yemen, ayn zamanda fkh
limi, zhid ve ok ibdet eden bir zt, idi. Kermetleri pekok idi. 690 (m. 1291) senesi
Rebl-evvel aynn yirmibeinde Beyt-i fakhde vefat etti. Cenzesi ykanrken ok parlak
bir nr grld. Kabri ziyret mahallidir.
Ahmed el-Yemennin bulunduu ehirde, nceleri hi ev yoktu. Ahmed el-Yemen
ev yapp oraya yerleince, insanlar onun evinin evresine yerlemeye baladlar. O yer,
zamanla bir ehir hline geldi. Ahmed el-Yemen hazretlerinin soyundan, slih, fakh,
ztlar geldi. Hepsi Allah telya ibdetle megul olup, insanlara faydal olmaya altlar.
yle anlatlr: Ahmed Yemen hazretleri birgn saral bir hastann yanna geldi.
Ona Ynus sresi ellidokuzuncu yet-i kermesini okudu. O hastaya musallat olan cin
byk bir lk koparp ondan ayrld. Ahmed el-Yemen hayatta olduu mddete o cin
bir daha geri gelmedi. Ne zaman ki Ahmed el-Yemen vefat etti. Cin tekrar ona musallat
oldu. Ahmed el-Yemennin talebeleri o hastann yanna gidip, ayn ekilde hocalarnn
56
okuduu yet-i kermeyi okudular. O zaman cin gld ve; yet bu yettir. Lkin okuyan,
nce okuyan kii deil deyip, ondan ayrlmad.
mm- Yfi anlatr: Yemenli birisinin elinde bir ur kmt. Birok beldeleri ve
birok kimseleri dolat. if bulmas iin dolat yerlerde gerekli ilalar kullandktan
sonra, o yerin byklerinden dua istedi. Fakat rahatszl gemedi. En sonunda Ahmed
el-Yemen hazretlerine gelerek, elindeki bu rahatszln gemesi iin dua istedi. O da; La
havle vel kuvvete ill billh, getir bakalm elini dedi ve eliyle mesh edip bir bezle sard.
Sargy memleketine dnnceye kadar amamasn tenbh etti. Yemenli oradan ayrld ve
arkadalaryla birlikte yola koyuldular. Yol zerinde bir kye urayp al-veri yaptlar.
Elinde ur olan Yemenli sarl olan sa elinin sargsn unutarak at ve yemek yedi. Bir de
bakt ki, elindeki yaradan hibir eser kalmamt ve dieri gibi sapasalamd.
Ez-Zebd yle anlatr: Ahmed el-Yemen, her sene hacca giderdi. Hac
yolculuunda, hi bir ekya ve dman, kendisinin bulunduu kfileye hcum edip zarar
vermezdi. Eer zarar vermek istese, cezalarn ok abuk grrlerdi.
Ahmed el-Yemen, yine bir kfile ile hacca gitti ve deti zere Mekke-i
mkerremeden, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ziyret iin, Medne-i mnevvere
yoluna koyuldular. Medneye yaklatklarnda bir ekya grubu ile karlatlar. Kfilede
herkes korktu ve tela dt. Ahmed el-Yemen sessiz olarak bir yerde edeble durdu.
Kfiledeki Ali bin Nuaym adndaki zt, Ahmed el-Yemen hazretlerinin yanna gelerek,
byle skin beklemesinin sebebini sordu. O da; Ey Ali! Allah telya kar ve Onun
Reslne kar edeb lzmdr deyip Medne cihetini gsterdi. Daha sonra da kfilenin
ilerlemeyip konaklamasn istedi. Herkes bineklerinden indi. Orada bir gn bir gece
beklediler. Ekyalar onlarn bu beklemelerini frsat bilip, yama etmek iin kfileye daha
da yaklatlar. kinci gn gne dounca, Medne tarafndan askeri bir kuvvet hzla geldi
ve ekyay kskvrak yakaladlar. Kfiledekiler, bu yardma ok sevindiler ve bizim bu
durumumuzdan nasl haberdar oldunuz? diye sordular. Onlar da; Dn Mednede, le
vakti bir ses duyduk. yle diyordu: Ekya, Ahmed el-Yemennin bulunduu kfileye
hcum edecek, hazrlann, hazrlann! Medne vlisinin emri ile hareket ettik dediler.
Kfilede bulunanlar, bu vaktin, Ahmed el-Yemennin Edeb lzm dedii vakit olduunu
anladlar.
Byk lim Cemleddn el-Esnev anlatr: 679 (m. 1280) senesi abn aynn
yirmibirinde idi. Gece ryamda bolukta bir topluluk grdm. Yerden insanlar ona doru
kouyorlard. Ben bunlarn kim olduunu sordum. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) topluluu dediler. Ben de hemen oraya kotum. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) grdm. Bir yere oturmular, sanda ve solunda iki zt vard. Mbrek ayak
ucunda da birisi dizleri zerine oturmu ve elindeki bir kitaptan Reslullaha (sallallahu
aleyhi ve sellem) okuyordu. Ben, Reslullahn mbrek elini ptm. Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem), bana hafife dua ettiler. Geri ekildim ve oraya gelenlerle
birlikte durdum. Orada bulunanlardan birisine, Reslullahn yannda oturan ztlarn kim
olduunu sordum. O da; Reslullahn sanda oturann Hz. Eb Bekr, solunda oturann
Hz. mer, nde diz kp oturmu olan zt da Ahmed bin Ms el-Yemendir dedi. Ben
hayretle; Yksek dereceye km dedim. O kii; Evet, yledir dedii an uyandm.
yle anlatlr: Ahmed el-Yemen hazretleri, bir gece herkes uykuda iken, abdest
almak iin elinde bir kova ile dar kt. Kovay kuyuya sarktp su ekmek istedi.
Kuyunun durumu itibriyle zorland. O esnada, birisi geldi ve kolaylkla kovay ekti.
Sonra Ahmed el-Yemenye, Size yardm iin gnderildim diyerek kayboldu.
Ahmed el-Yemennin kermetleri pek oktur. Kbeyi ziyrete gittiinde, her taraf
nr kaplar, Kbenin nru ziydeleirdi. Vefatndan sonra Ahmed el-Yemennin kabrini
ziyret edenler, onun, kabrinde Nr sresini okuduunu iittiler.
3) Brockelmann; Sup. 1, sh. 461
AHMED BN MS ERBL:
afi mezhebi fkh limlerinden. Knyesi Ebl-Fadl, lakab erefddndir. 575 (m.
1179) senesinde Msulda dodu. 622 (m. 1225)de orada vefat etti.
57
lmi babasndan rendi. limde derin lim ve fazletli bir zt idi. rznin, afi
mezhebi fkh bilgilerine dir Et-Tenbh adl eserini erhetmitir. mm- Gazl
hazretlerinin hyu ulmiddn adl kymetli eserine Sagr (kk) ve Kebr (byk) iki
muhtasar yazmtr. hydan ezbere ders verirdi. lme dir ok ey ezberlemitir. ok
lim yetitirmi olan bir aileye mensb idi. Babas, dedesi ve amcas, zamnnn
limlerinden idi. Kendisini ilimde, babas yetitirmitir. Babasndan sonra, Melik-lmuazzam Muzafferddn bin Zeynddnin Erbildeki medresesesinde ders verdi. bn-i
Hllign, Vefeyt-l-ayn adl eserinde yle kaydetmitir: Ben, daha ok kk yata
iken onun derslerinde bulundum. Onun gibi ders anlatan birini daha iitmedim. Hacca
gidinceye kadar Erbilde ders verdi. Hacdan dnnde Erbilde bir mddet daha kald.
Sonra 617 (m. 1220) senesinde, memleketi Msula dnd.
Khiriyye Medresesinin idresi ona verildi. Vefat edinceye kadar bu ii yrtp,
ders verdi. yle bir zt idi ki, onu her hatrladmda dny gzmde klr.
1)
2)
3)
4)
5)

AHMED BN MBREK EL-HURF (bn-i Nevfel):

Nusaybinde yetien krat limlerinden. smi, Ahmed bin Mbrek bin Nevfel elHurf en-Nusaybndir. Hurafe, Nusaybinin kylerindendir. Knyesi Ebl-Abbs olup,
Takyyddn lakab ile tannrd. Doum trihi belli deildir. Byk bir limdir. 600 (m.
1203) senesinden sonra Msula geldi. Orada Arab dili ve edebiyatna it ilimleri, mer
bin Ahmed es-Sifnden rendi. Sahh-i Buhryi, Muhammed bin Muhammed ibni
Serydan ve Ebl-Vaktten dinledi. Hads ve dier ilimlerde ok ykseldi. Krat ilmini
eyh zzeddn Muhammed bin Abdlkerm el-Bevzcden ve Msulda yetien krat limi
bn-i Hameleden okudu. bn-l-Fehhmdan tecvd ilmini rendi. Daha birok ilimde
mtehasss olarak yetiti. Kymetli eserler yazd. Bir mddet Sincrda kald. Orada afi
fkhn okuttu. Sultan shk bin Shib, onu Msula gnderdi. Msul atabeinin iki olu
Slih ve Muzaffer, kendisinden ders ald. Sonra Cezreye geldi. nsanlar, kendisinden ok
faydalandlar. Daha sonra hacca gidip dnd. 664 (m. 1266) senesinin Receb aynda vefat
etti.
Byk bir krat limi olan Ahmed bin Mbrek, ok geni bir ilme shipti. ok
stnlkleri kendisinde toplad. lmini, herkesin takdr ettii bir limdir. ok kimse,
Kurn- kermin kratini ondan rendi. Krat limlerinden Ebl-Hasen Ali bin Ahmed
bin Ms el-Cezer, kendisinden krat renenlerdendir. eyh Eb Bekr el-Makst,
ondan iczetle Tecvd kitabn rivyet etmitir.
Eserleri ok kymetledir. Ahkm hakknda bir kitab ile, arz hakknda bir kitab
vardr. bn-i Dreydin Maksresini erh etmitir. Hitbet ilmine dir bir eseri de vardr.
erh-l-milha adnda bir kitab ile ilm-i ferizi anlatan bir manzm eseri daha vardr.
Ayrca limlerin lakablar hakkndaki meseleleri inceleyen bir manzmesi de mevcuttur.
1)
2)
3)
4)
Marifet kurr-il-kibr; cild-2, sh. 544

AHMED EL-HUVEYY:
afi mezhebi kelm limlerinden. smi, Ahmed bin Hall bin Sede bin Cafer bin
s el-Huveyy olup, knyesi Ebl-Abbsdr. Huccet-l-slm, emsddn, Kdl-kudt
gibi lakablarla tannmtr. 583 (m. 1187) senesinde, Azerbeycann Huvey kasabasnda
dodu. 637 (m. 1240) senesi abn aynda amda vefat etti. Doum ve vefat iin
baka trihler de bildirilmitir.
Ebl-Abbs el-Huveyy hazretleri, doduu ve yetitii Huvey kasabasnda,
Horasan ve baka yerlerde ilim rendi. Byk slm limi mm- Fahreddn-i Rz
58
hazretlerinin talebesidir. Ayrca, mm- Rfi, Alddn-i Tzs Meyyed et-Ts, bn-sSalh, bn-z-Zebd ve daha birok limden ilim rendi. Kendisinden ise; Tcddn bin
Eb Cafer, Eb Amr bin Hcib, Ceml Muhammed bin es-Sbn, olu Kdl-kudt
ihbddn Muhammed ve baka ztlar ilim renip rivyetlerde bulunmulardr.
Ahmed el-Huveyy hazretleri, fkh, tefsr, hads, usl, nahiv, cedel, hikmet (fen
ilimleri) ve dier birok ilimde sz shibi yksek bir zt idi. Birok kitap ezberlemi idi.
Dnin emirlerine uymakta ok gayretli idi. Haram ve pheli olan eylerden ok saknr,
byle takv ehli kimselere ok hrmet ederdi. Talebeleri yetitirmekte de pek mhir idi.
Hsn-i hulk shibi idi. Ahlknn gzelliine herkes gbta eder, imrenirdi. Herkese kar
tatl dilli ve gler yzl idi. Zarif, kibar, kermetler, fazletler shibi, ok kymetli bir zt
idi. ok mtevzi idi. Bunlar ve bunlar gibi baka gzel sfatlar ile, herkesin sevgisini,
hrmetini kazanmt. Kurn- kermi ok gzel okurdu. amda kadlk yapt. Bazan
namaz vakitleri hricinde am Cmiine gelirdi. Orada birok kimse, ocuklar gibi, bu
ztn yannda toplanrlard ve kratlerini (Kurn- kerm okumalarn) kontrol ettirirlerdi.
Ebl-Abbs Ahmed bin Half el-Huveyy hazretleri, eitli ilimlere dir birok eser
yazm olup bunlardan bazlarnn isimleri yledir. Ravd-l-bsim, erh-l-ird li
Muhammed-il-mid, Yunbil-ulm, Kitbn fn-nahv, Kitbn fl-arz, Muhtasr-nnefis (Aris-n-nefis).
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kms-l-alm; cild-4, sh. 2872
AHMED- BEDEV:
slm limlerinin ve evliynn byklerinden. Seyyid Ahmed-i Bedevnin
(rahmetullahi aleyh), Hz. Ali efendimize ulaan nesebi kitaplarda u ekilde
zikredilmektedir. Ahmed bin Ali bin brhim bin Muhammed bin Eb Bekr bin smil bin
mer bin Ali bin Osman bin Hseyn bin Muhammed bin Ms bin Yahy bin s bin Ali bin
Muhammed Cevd bin Hasen bin Ali bin Muhammed bin Ali Rz bin Ms Kzm bin
Cafer-i Sdk bin Muhammed Bakr bin Ali Zeynel bidn bin mm- Hseyn bin mm-
Ali (radyallahu anhm ecmen). Knyesi, Ebl-Fityn ve Ebl-Abbsdr. Lakab,
ihbddndir. Seyyid-i Bedev diye tannr. Fasda 596 (m. 1200) senesinde dodu. 675
(m. 1276) senesinde Msrda Tanta ehrinde vefat etti. Ahmed-i Bedev (rahmetullahi
aleyh), hem erf hem de seyyiddir. Yan Peygamberimizin mbrek torunlar Hasen ve
Hseynin soyundandr. Ecdad, 73 (m. 692)de Arabistanda kan kargaalklar sebebiyle
Fas ehrine hicret etti.
Seyyid Ahmed-i Bedev hazretleri, kk yata ilim tahsiline balad. Kurn-
kermi ezberledikten sonra, Krat- seba (Kurn- kermin yedi ekilde okunmas)
zerine ilim tahsil etti. Silsile yoluyla; Ebl-Hasen-i zil, Seyyid Ahmed Rf, Hasen-i
Basr (r.aleyhim) ve Reslullah efendimize ulaan limlerden ilim rendi. eitli yollardan
Reslullah efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) varan hocalarnn silsilesi Tuhfet-rRgb isimli eserde uzun yazlmtr. lim renmek iin eitli beldeleri dolat. Oralarda
bulunan byk limlerin sohbetinde bulundu. Fkh ve dier ilimlerde derin lim oldu,
binlerce vel yetitirdi.
Ahmed-i Bedev hazretlerinin babasna ryasnda verilen bir iret zerine, ailece
603 (m. 1206) senesinde Fasdan yola kp, 607 (m. 1210) senesinde Mekke-i
mkerremeye geldiler. Bu uzun yolculuklar srasnda, yolda herkesten, yardm, hrmet ve
ikrm grdler. Orada bir mddet kaldlar. Babas orada vefat etti.
Seyyid Ahmed-i Bedev (rahmetullahi aleyh) yle anlatr: Bir defa, Kbe-i
muazzama etrfnda uyuyordum. Gizliden bir ses bana, Uykudan uyan! Allah telnn
bir olduunu zikret! diyordu. Kalkp abdest aldm, iki rekat namaz kldm. Allah tely
zikrettim. Sonra tekrar yattm. Uyuduumda evvelki sesi tekrar duydum. Bana, Kalk!
Allah telnn bir olduunu zikret, uyuma! Yksek derecelere kavumak isteyen
59
uyuyamaz! Ne bir ey yiyebilir, ne de bir ey iebilir. Dima, oru tutmak ve geceleyin

herkes uykuda iken namaz klmak sretiyle nefsinle mcdele et! Kalk, byle yap! Sana,
yksek hller ve dereceler verilecek diyordu. Bu ryann tesiriyle uyandm. Ryam,
benden ya, ilim ve derece bakmndan yksek olan aabeyime anlattm. O da bana
Srrn gizli tut! Sylenilenlere uygun yaa! Nihyetler, balangtaki eyler zerine
kurulur dedi. Ben de bu nasihatlere uyarak ve pekok gayret ederek, Allah telnn izni
ve ihsn ile nice gzel hllere ve yksek derecelere kavutum. Bundan sonra bir mddet
Medne-i mnevverede ikmet etti.
Ahmed-i Bedev (rahmetullahi aleyh), kendisini ilme ve ibdete verdi. nsanlarla
alkasn azaltt ve konumay terk etti. st ste grd rya zerine Iraka gitti. Orada;
Ahmed Rf, Abdlkdir-i Geyln, Hallc- Mensr, Srr-yi Sekat, Marf-i Kerh, Cneydi Badad gibi evliynn kabirlerini ziyret etti. 634 (m. 1236) senesinde, ryasnda
Msrn Tanta ehrine gitmesi iret olundu ve yola kt. Khireye geldiinde Msr sultn
Baybars, onu, askeri ile birlikte karlad ve huss misfirhnesinde arlad. Kendisine
ok hrmet etti. Sonradan o da talebelerinden oldu.
Msrn Tanta ehrinde bulunan bir ok lim ve evliy arasnda en mehrlarndan
olan Hasen Sg ve Seyyid Slim Magrib hazretleri, Seyyid Ahmed-i Bedevnin
(rahmetullahi aleyh) Tanta ehrine terf edeceini, gelmekte olduunu haber alnca,
Tantadan ayrlp baka bir beldeye yerletiler. Sebebi sul edildiinde, Kasabann asl
shibi geliyor. Onun bulunduu yerde bulunmak bize yakmaz. Bizim yapacamz, olsa
olsa ona talebe olmaktr. Ona yakn bulunmakla, ona kar edebde ve hizmette kusr
etmekten korkuyoruz dediler.
Seyyid Ahmed-i Bedev (rahmetullahi aleyh), zamnnda bulunan evliynn en
byklerinden idi. Hak klar her taraftan yanna koarak, huzru ve sohbeti ile
ereflenmek iin can atarlard.
Ahmed-i Bedev hazretleri, zamanla herkes tarafndan tannd. Her tarafta mehr
oldu. Tannan, byk bilinen limler bile gelip kendisine talebe oldular. slmiyete ve
limlere ok bal olan Sultan Baybars da bu kymetli talebeler arasnda idi. Devml zikir
ve murkabe hlinde idi. Her an Allah tely dnr, bir n hatrndan karmazd. Hi
evlenmedi. Evlenmesini teklif edenlere; Ltfen beni kendi hlime braknz. Cennet
hrlerinden baka biri ile evlenmemee azmettim derdi. Dny ile alkas yoktu. Yan
dny malnn, onun kalbinde yeri yoktu. zerine giydii elbise ve bana sard sark,
eskiyip kullanlmayacak hle gelmedike yenisini almazd.
Zamann limleri, kendisini vm ve ona tbi olmulardr. Kendisi hakknda:
Seyyid Ahmed-i Bedev, sahili grlmeyen bir hakkat ve irfan denizidir demilerdir.
Son devir Osmanl ulemsndan Hac Muhammed Zihn efendi, Tuhfet-r-Rgb
isimli kymetli eserinde yle anlatr: Byk hads ve fkh limi bn-i Hacer-i Askaln
hazretlerine, Seyyid Ahmed-i Bedev hakknda ne buyurursunuz? diye sul edildi. bn-i
Hacer hazretleri yle cevap verdi: O, Ebl-Fityn Ahmed bin Alidir. ok heybetli bir zt
idi. (Bu heybetinden kimse yzne bakmaa cesret edemezdi). Bunun iin yzne iki
kat pee (nikb) rter yle gezerdi. Bu sebeble Bedev denilmitir.
Kurn- kermi ezbere bilir, ok Kurn- kerm okurdu. Kurn- kerm okurken ok
deiir, bambaka bir hl alrd. afi mezhebinde olup, fkh ilminde lim idi. nceleri, ok
cesur, atlgan, ecatli bir mizaca shib idi. Kendisine eza eden olursa, onlara karlk
verirdi. Bunun iin Attb diye tannmtr. Sonraki hllerinde ise, gyet skt ve skn
zere bulundu. Bu hli o derece olmutu ki, bir ey sylemez, bir ey sylemesi icb
edince bunu iretle anlatrd. nsanlardan ayr, kendi hlinde yaard. Devml oru
tutard. Sdece birer zeytin ile iftr ve sahur ettii ve buna krk gn devam ettii rivyet
edilir. Kendisi; uzun boylu, buday benizli, kollar uzun, bacaklar etli, pazular iri olup,
gyet heybetli idi. Sa yananda bir ve sol yananda iki beni vard. Burnunun orta yeri
bir para yksek olup, iki yannda birer tne ben var idi. Yz byke ve gzleri srmeli
idi.
Vefatndan sonra, talebelerinin en by Hce Slih Abdll, hocasnn yerine
geip, Halfe-i eyh Ahmed (Ahmed-i Bedevnin vekli) nvnn ald.
Ahmed-i Bedev hazretlerinin kabri zerine mkemmel bir trbe yaplp, kendisini
sevenler yakn ve uzak beldelerden ziyretine gelmeye baladlar. Bu trbede her sene
mevld-i erf okunmas det oldu. Bugn, o mevlidin hreti aynen devam etmekte,
60
herkes tarafndan bilinmektedir. Bazlar bu mevlid okunmasn iptal etmek, kaldrmak

istediler ise de mmkn olmad, bn-i Hacer-i Askaln hazretlerinin torunu EblMehsin, Seyyid Ahmed-i Bedev hazretleri hakknda sorulan bir sule verdii cevabta
yle buyurdu: Seyyid-i Bedev Ahmed bin Ali hazretleri, emseddn-i Ber el-Irknin
huzrunda yetien evliydan idi. Beri (rahmetullahi aleyh), Ali bin Nuaym el-Baddnin
bu da Seyyid Ahmed Rfnin talebesi idi. Seyyid Ahmed-i Bedev (rahmetullahi aleyh)
her an Allah tely dnr, Onun muhabbetinin ve heybetinin tesiri ile kendinden
gemi olarak gzlerini semya diker, gece gndz yle kalrd. Krk gn ve daha ziyde
birey yiyip, imez ve uyumazd. Gzlerinin karas, bir ate koru hlinde idi.
Talebelerinden Abdlle ve Abdlmecide (r.aleyhim) bilhassa alka ve ihtimm
gsterirdi. Bunlardan Abdlmecd (rahmetullahi aleyh), birgn dayanamayp hocasnn
yzn grmek istedi ve mbrek yzn hi gremediini, grmemee dayanamadn,
bu sebeple yznden nikbn amasn taleb etti. Hz. Seyyid de; Ey Abdlmecd! Beni
grmee dayanamazsn. Senin, benim gzlerime bir bakman canna ml olur. Bir bak,
bir can mukbilindedir buyurdu. O da; Ey efendim! Yeter ki mbrek yznz greyim
de, lrsem leyim. Zarar yok. nk artk dayanamyorum dedi. Bunun zerine Seyyid
hazretleri nikbn kaldrd. Abdlmecd (rahmetullahi aleyh), Ahmed-i Bedevnin cemlini
grr grmez yere dt. Rhunu teslim etti. Slih Abdll ise hocasnn vefatna kadar
yaad ve hocasnn vekli olup talebelere feyz vermek ve onlar yetitirmek vazfesini ald.
Seyyid Ahmed-i Bedev hazretleri, talebelerine tevecch ederek terbiye eder ve
konumazd. Halfesi Abdll, dardan, chil, manev terbiyeden mahrm, gfil bir
kimseyi Hz. Seyyidin huzruna getirince, Seyyid hazretleri hemen bir kerre nazar
buyurmakla, o kimse, manev hller ve yksek dereceler ile dolmu olurdu. Sonra Hz.
Seyyid, Abdlle; Syle, o kimse falan beldede skin olup yerlesin! Oradaki insanlara
fideli olsun! buyururdu. Onun, talebeleri terbiye etmesi, yetitirmesi, bu ekilde idi. Bir
bakla, uzun yllar zahmet ve meakkat ekmekle elde edilen derecelere bir anda
ykseltirdi. Hz. Bedev, ummiyetle bir evin damnda bulunur, orada ibdet ve tatle
megul olurdu. Bunun iin ona talebe olanlara Sth veya Eshb- Sath denirdi. Onun
iin Seyyid Ahmed-i Bedev de (rahmetullahi aleyh), Seyyid Ahmed-i Sth diye de
tannd.
Seyyid Ahmed-i Bedev hazretlerinin kermetleri pek oktur. Dillerde dolaanlar ve
kitaplarda yazlanlar toplansa cildler doldurur. En mehrlarndan birka unlardr:
Bir adam omuzunda st dolu kab ile Ahmed-i Bedev hazretlerinin yanndan
geerken, Ahmed-i Bedev, parma ile kab iret eder etmez, kab yere dp st
tammen dkld. Bu hle can sklan adam, yere dklen ste baknca, iinde imi bir
ylan grd. St tayan kimse bu hli farkedince ok sevindi. nk, kendisi ve
ocuklar, muhakkak bir lmden kurtulmulard. Bu ltfundan dolay Allah telya
hamd ve Ahmed-i Bedev hazretlerine teekkr etti.
Birgn kendi gzlerinde bir ikinlik hsl oldu. Tedvi iin oradaki bir ocuktan bir
yumurta istedi. ocuk Elinizdeki yeil denei verir misiniz? deyince, Seyyid Ahmed-i
Bedev de verdi. ocuk, annesine giderek; Darda bir kimse var, gz aryor, tedvi
iin benden bir yumurta istedi ve bu denei verdi dedi. Annesi; imdi, evimizde
yumurta yoktur dedi. ocuk gidip durumu Ahmed-i Bedevye bildirdi. O da; Git, falan
yerde vardr buyurdu. ocuk oraya gidince, orasn yumurta ile dolu buldu. inden bir
tek yumurta alp getirdi. O gnden sonra Ahmed-i Bedevye talebe oldu. Yanndan
ayrlmad ve byk evliydan oldu. Bu zt Abdll idi. Vefatndan sonra da Seyyid
hazretlerinin halfesi oldu.
Rivyet edilir ki; annesi, Abdlli yeni doduu bir srada kundaa sarl olarak,
boalarn yemliine brakmt. O srada ieri giren bir boa, alkn olduu yemlikte
yiyebilecei bireyler ararken, boynuzu, Abdllin kundak bana takld. Boann
boynuzuna asl olarak sallanan ocuun dmesi ve lmesi an meselesiydi. nsanlar
heyecanla, boann etrfnda toplandka boa daha da hrnlayor, yanna kimseyi
yanatrmyordu. Tam o anda, gibden bir el uzanp ocuu ald. nsanlar rahatladlar.
Fakat ocuu kurtaran eli tanyamadlar.
Aradan seneler geip, Ahmed-i Bedev hazretleri Msra gelince ve Abdll
kendisine talebe olup yanndan ayrlmaynca, Abdllin annesi, Seyyid hazretlerine sitem
eder oldu. Ahmed-i Bedev hazretleri, ona haber gnderip, Kk iken boann
61
boynuzundan almakla, dny hayatnn devamna vesle olduumuz iin sevinmiti. imdi
de, hrette kurtulmas iin gayret ediyoruz. Niye zlyor ki? Sevinse daha iyi ederdi
dedi. Kadn bu haberi alnca, ocuunu kurtaran elin o olduunu anlad. Bundan sonra
kendisi de, Seyyid hazretlerine ok muhabbet etti.
Seyyid-i Bedevnin talebelerinin byklerinden olan Abdll diyor ki: Hocam
Ahmed-i Bedevye krk sene hizmet ettim. Bir an Allah telya ibdetten uzak kaldn
grmedim. Birgn kendisine dnimizde fakirliin ne olduunu sordum. Bana cevaben, Hz.
Alinin bir kssasn anlatt. Rivyet olunduuna gre, Hz. Ali, Basra arsnda, kibirli bir
ekilde yryen bir fakiri grp; Sen kimsin? diye sordu. O da; Bir fakr diye cevap
verdi. Fakrin (fakirliin) almeti nedir? diye sorunca; Ey Eb Hasen (Ali bin Eb Tlib)
Senin ilmin bu kadar ziyde iken, bunun cevbn biz nasl verebiliriz? dedi. Bunun
zerine Hz. Ali, fakirliin almetlerini yle sayd: Allah tely tanmak. Onun
emirlerini gzetmek. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i seniyyesine
yapmak. Dima abdestli olmak. Her hlde Allah teldan rz olmak. Ondan gelen her
eye rz gstermek, inanmak, insanlarn ellerinde olan eylerde gz olmamak. Allah
telnn emirlerini yapmakta yar etmek, geveklik gstermemek, insanlara kar efkatli
ve merhametli olmak, insanlara kar mtevzi olmak. eytn dman bilmek. Eziyetlere
sabretmek. Bundan sonra bana; Ey Abdll! Allah tely zikretmek kalb ile olur,
sdece dil ile olmaz. Allah tely hzr bir kalb ile an! Allah teldan gfil olmaktan
sakn! nk, bu gaflet kalbi katlatrr. Sabr, Allah telnn hkmne rz gstermektir.
Onun hkmne rz gstermek ve emrine teslim olmak demek, nimete kavutuunda
sevinip ferahlk duyduu gibi, musibet ve sknt geldiinde de ayn sevin ve ferahl
duyabilmek demektir. Nitekim Allah tel, Bekra sresinin 155. yet-i kermesinde
melen, Peygamber efendimize (sallallahu aleyhi ve sellem) hitaben; (Ey habbim!
Musibet ve ezaya) sabredenlere (ltuf ve ihsnlarm) mjdele! buyuruyor. Zhd
shibi olmak, dnyya dkn olmamak demek; dnyev arzu ve istekleri terk etmek
sretiyle, nefse muhalefet etmek demektir. Harama dmek korkusundan dolay, yetmi
tne helli terk etmektir. Tefekkr etmenin hakkati, Allah telnn yarattklar hakknda
dnmek, fakat Allah telnn zt hakknda dnmemektir. Ey Abdll! Allah
telnn kullarndan birine bir musibet gelse, bunun iin sakn sevinme! Gybet ve
dedikodu yapma! nsanlar arasnda sz tama! Sana eziyet vereni, zulmedeni affet!
Ktlk yapana iyilik et! Sana vermiyene ver. Ahmed-i Bedev (rahmetullahi aleyh)
bundan sonra; Ey Abdll! Doru olan fakr kimdir, biliyor musun? diye sordu. Ben de;
Siz bilirsiniz efendim dedim. Bunun zerine sdk olan fakri yle tarf etti: Sdk olan
fakr, hi kimseden birey istemez. Eer kendisine birey verilirse, teekkr eder,
verilmezse sabreder. Snnet-i seniyye zere yrr. Bunlar bizim yolumuz zere
yryenlerin almetleridir. Yalan konumamak, kt i ve szde bulunmamak, haramlara
bakmamak, madden ve manen temiz olmak, Allah teldan korkmak, zikre ve
tefekkre devam etmek yolumuzun esaslarndandr. Hasen-i Basr hazretleri buyuruyor ki:
Sdk olan fakirlerle birlikte bulunmakla, baz meseleler rendim ki, bunlar, hikmet
cevherlerindendir. lmi olmyan kimsenin dnyda da hrette de hibir kymeti yoktur.
Hilmi (yumuakl) olmayan kimseye, ilmi fide vermez. Allah telnn kullarna efkat
etmeyen kimseye, Allah tel katnda efat yoktur. Sabrl olmayan kimseye, ilerinde
selmet yoktur. Takvs (Allah teldan korkmas, haramlardan saknmas) olmayan
kimsenin, Allah tel indinde hibir kymeti yoktur. Bu alt hasletten nasbi olmayan
kimsenin, Cennette yeri yoktur. Ben hocam Ahmed-i Bedevnin bu nasihatlerini can
kulayla dinleyip, bunlara uygun amel etmeye ok gayret ettim ve bunlara uymakla ok
eylere kavutum.
Bir kadnn olu esir dm idi. Kadncaz alayp szlyarak, Hz. Seyyidin
huzruna gelip kendisinden yardm istedi. Seyyid hazretleri, Allah telnn ihsn ettii
rhan kuvvet ile kadnn ocuunu bir anda oraya getirdi. Kadn ok sevinip, teekkr
ederek gitti.
Ahmed-i Bedev hazretlerini sevenlerden eyh Rekn isminde bir zt vard. Seyyid-i
Bedev birgn bu zt yanna arp kendisine; Ey Rekn! Bana ileride byk bir ktlk
olaca ilham olundu. Bunun iin sen, bol miktarda buday alp muhfaza et! Ktlk
zamnnda insanlar senin biriktirdiin bu budaydan pekok istifde ederler. Buday
temin edebilmek iin uzak memleketlere gitmek zahmetinden kurtulmu olurlar. O zaman
62
sen, elinde bulunan buday insanlardan ihtiyc olanlara, Reslullahn (sallallahu aleyhi
ve sellem) hrmeti iin ikrm ve ihsn olmak zere ok ucuz fiyata sat! buyurdu. O da;
Peki efendim diyerek hocasnn elini pt ve oradan ayrld. O sralarda buday gyet
ucuz ve her tarafta bol miktarda mevcut idi. Elinde bulunan btn parasyla buday satn
ald. Bununla da kalmayp, kendi ailesinden ve akrabsndan izin alarak, kendilerinde
bulunan znet eylarn da alp, onlar ile de buday satn ald. Biriktirdii bol miktardaki
buday mahzenlerde muhfaza etti. Bir zaman sonra, buday fiyatlar son derece
pahaland ve yakn yerlerde bulunamaz oldu. nsanlar, ihtiylar olan buday bulabilmek
iin uzak memleketlere gitmek ve ok yksek fiyat demek mecbriyetinde kaldlar. Rekn
(rahmetullahi aleyh), Ahmed-i Bedevye gelerek bu durumu arzetti. O da; Elindeki
buday insanlara sat! Fakat onlara kar msamahal davran, ucuza sat! Allah tel
katnda bunun sevb pek fazladr buyurdu. Rekn (rahmetullahi aleyh) mahzenlerini at.
ok ucuz fiyattan buday satmaya balad. Fiyat ok dk tutmasna ramen ok fazla
kr etti. Yaknlarndan ald znet eyalarn fazlasyla kendilerine iade etti. Ailesine,
gerdanlk, eitli ve gzel elbiseler ve znet eyalar ald. Fakirlere, muhtalara pekok
ikrmlarda bulundu. Herkes kendisine yaptklar sebebiyle ok dua etti. Bundan sonra
haccetmeye, Reslullah efendimizin kabr-i erfini ziyret etmeye niyet etti. Bu niyetini
Seyyid-i Bedev hazretlerine arzetti. O da izin verdi. Hz. Rekn, yol hazrlklarna balad.
Hazrlklarn tamamlayp, yola kaca zaman, Ahmed-i Bedevnin huzruna vard.
Ahmed-i Bedev (rahmetullahi aleyh), Allah telya tevekkl ederek yola k! buyurdu.
Rekn (rahmetullahi aleyh) orada, Ahmed-i Bedevye it olan ve kullanlmayan bir aba
grd. Bereketlenmek iin yannda bulundurmak niyetiyle bu abay hocasndan istedi. O
da abay verebileceini fakat yolda kaybedip, bunun iin de ok zleceinden endie
ettiini bildirdi. Fakat Rekn, o anda bu incelii anlyamayp, abay yannda bulundurmak
arzusunda olduunu syledi ve nihyet abay alarak yola kt. Hac vazfesini f edip geri
dnerken, Akabe denilen yerde, abay hatrlad. Eylar arasnda arad koyduu yerde
yoktu. Ararken abay develerin ayaklarnn altnda, necset bulam olarak grd. Hemen
alarak, gzelce ykad ve kurumas iin bir yere serdi. Baka ihtiylar ile megul olurken,
abay kaybetti. Ne kadar arad ise de, abadan hibir haber alamad. znt iinde, Msra
Ahmed-i Bedev hazretlerinin bulunduu beldeye geldi. Kaybettii abadan daha gzel ve
daha pahal bir aba satn alp, bunu hocasnn yanna gtrd. Bir de ne grsn. Yolda
kaybettii aba hocasnn odasnda duruyordu. Hayretler iinde abaya bakarken, Seyyid-i
Bedev, kendisine; Ey Rekn! Teaccb etme! Sen onu ykayp serdikten sonra, ben, onun
kaybolmasndan endie edip, aldm ve buradaki yerine koydum buyurdu.
Bir defasnda, o blgenin vlisi Tantaya gelmiti. Bir yere adrn kurup yerleti.
Atlar iin yem istedi. Reknden bakasnda da buday yoktu. Vlinin adamlarnn gelerek,
kendisinden buday isteyeceklerinden korkup, Ahmed-i Bedev hazretlerinin yanna gitti
ve durumu kendisine arzetti. O da, hi zlmemesini, endie etmemesini, kendisinden
buday istedikleri zaman kamh- zeri (buday tneleri, krntlar) bulunduunu, baka
birey bulunmadn sylemesini tenbh etti. Nihyet vlinin adamlar gelip, kendisinden
buday istediler. O da anbarnda, kamh- zeriden baka birey bulunmadn bildirdi.
Adamlar anbarn anahtarn alp anbara girdiklerinde, hakkaten, kamh- zeriden baka
birey gremediler. Dnp gittiler ve Rekne de herhangi bir zarar yapmadlar. O da gidip
bu durumu Ahmed-i Bedevye arzedince, Sana bir zarar yapamadklar iin Allah
telya kret, yalnz Ona hamd- senda bulun buyurdu. Tabakt- Sugr kitabnda
bildirildiine gre, Beyrutlu bir cemat yle anlatrlar: Biz oniki kii idik. Franszlar bizi
esir edip memleketlerine gtrdler. En ar ilerde altrmaya baladlar. Bir mddet
sonra dayanamyacak hle geldik. Allah tel, Seyyid-i Bedevden yardm istememizi
hatrmza getirdi. Biz de, Ey Seyyid Ahmed-i Bedev! nsanlar, senin esirleri, Allah
telnn izni ile memleketlerine gnderebileceini sylyorlar. Reslullahn (sallallahu
aleyhi ve sellem) yz suyu hrmetine bizim memleketlerimize dnmemize vesle ol!
diyerek kendisinden yardm istedik. Bir anda kendimizi, daha nce hi bilmediimiz ve
zerinde bizlerden baka hi kimsenin bulunmad bir binek zerinde bulduk. O binekle
oradan ayrldk. Bamzda bulunan nbetilerin hibiri bizi farkedemedi. Anladklar
zaman da bize yetiemediler. Ahmed-i Bedev hazretlerinin bereketi ile memleketlerimize
varp kurtulduk.
63
Ekseri byk limlere olduu gibi, bu byk zta da kar kanlar, bykln
inkr edenler oldu ise de, hepsi balarna gelen eitli bellar ve skntlar sebebiyle
cezalarn grd. Bunlardan ou hatlarn anlayp, tvbe ederek talebelerinden oldular.
Mesel, Vech-l-kamer diye isimlendirilen bir kimse vard. Seyyid hazretlerinin herkes
tarafndan ok sevildiini ekemezdi. Dil uzatrd. Az bir zaman sonra sulu bulunup idm
edildi.
afi mezhebinin byk limlerinden ve Seyyid Ahmed-i Bedevnin zamnnda
yaam olan bn-d-Dakk, Azz Drnye haber gnderip, nsanlar, Seyyid Ahmed-i
Bedev ile ok megul oluyorlar ve onu ok seviyorlar. Ona u meseleleri sor! Eer
bilebilirse, tam bir vel olduunu anlarz dedi. Azz Drn de, Ahmed-i Bedevye o sulleri
sordu. O da; Bu sullerin cevb Kitb--ecere de vardr ve yle yledir buyurup,
hepsinin cevbn tek tek verdi. Kitaba baktklarnda sylediklerinin aynen olduunu
grdler. Bundan sonra bn-d-Dakkin ve Azz Drnnin Seyyid hazretleri hakknda
pheleri kalmad. Muhabbetleri ok artt. Kendilerine, Ahmed-i Bedev hazretlerinden
sul edildiinde, dier limler gibi bunlar da; Seyyid Ahmed-i Bedev, shili grlmeyen
bir hakkat ve irfan denizidir derlerdi.
Seyyid Ahmed-i Bedev (rahmetullahi aleyh), grn itibriyle bir tarafa gitmezdi.
Fakat uzak memleketlerden haberler verirdi. Zhiren gitmese bile, manen ok uzaklara
gidip gelirdi. Allah telnn evliys iin uzaklk mesele olmad iin, bu zt da Allah
telnn izniyle uzak yerlerde grlebiliyor, darda kalan, yolu kesilen, kendisinden yardm
isteyenlerin imddna Allah telnn izniyle yetiiyordu. Bunun mislleri pekok olup
kitaplar doldurur.
Msrda Kdl-kudt olan Takyyddn isminde bir zt vard. Ahmed-i Bedev
hazretlerinin byk bir vel olduunu biliyordu. Fakat, buna Seyyid hazretleri hakknda
uygunsuz szler sylemilerdi. Bu da yakndan ve iyice anlamak iin Seyyid hazretlerinin
yanna geldi. Kdl-kudt, sohbet esnasnda bir ara Seyyid hazretlerine, Sizin hakknzda
bana, uygun olmayan haberler geldi. Cemate gelmediiniz, hatt namaz klmadnz
oluyormu. Bu ise Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) snnetine aykrdr ve bu hl,
slihlerin hli deildir dedi. Buna zlen Ahmed-i Bedev; Sus! Yoksa uarsn deyip,
Takyyddne sert bir nazarla bakt. Nazarn iddeti ile kendinden geen Takyyddn, bir
anda kendisini usuz bucaksz bir sahrada buldu. Kendi kendisini ok ayplayarak ve kendi
kendine ok kzarak, Hey ahmak ve aptal kii! Allah telnn dostlarnda, evliysnda
kusr ve kabahat aramak senin ne haddne! Bu ssz sahrada kimsenin bulunmad bu
yerde senin hlin ne olacak? diyordu. Alayarak, szlayarak, Allah telnn rahmet ve
mafiretine snarak La havle... okuyordu. Bu srada ok uzaklardan bir kimse grnd.
Gyet heybetli idi. Takyyddn, bu ssz sahrada bir insan ile karlamann sevinciyle ve
kendisine yardmc olur midiyle, o kimsenin yaklamasn heyecanla bekledi. Gelen
kimse yaklanca, Takyyddn koarak ellerine sarld ve alayarak kendisine yardmc
olmasn istedi. O heybetli kimse, Syle bakalm. Derdin nedir? dedi. Seyyid Ahmed-i
Bedev ile arasnda olan hdiseyi anlatnca, gelen kimse ok hayret etti ve Hakkaten
sen, tehlikeli bir i yapmsn ve ok tehlikeli bir hle dmsn. Sen burann Msra olan
uzakl ne kadardr, bilir misin? dedi. Takyyddn; Ben buralar hi tanmyorum.
Msrdan ne kadar uzakta olduumu da bilemiyorum deyince, gelen kimse; Msr ile
burann aras altm gnlk mesafedir dedi. Bunun zerine Takyyddnin aresizlii ve
korkusu daha da artt. Kendi kendine; Allah telnn rzs iin beni bu mkl
durumdan kurtaracak birisi yok mudur? diye sylendi. Buralarda lp gideceini
dnerek; nnlillah... okuyordu. Sonra yine o heybetli zta yalvararak; Allah
telnn rahmeti ve bereketi senin zerine olsun. Sen bana yardmc olamaz msn? dedi.
O da; Hi korkma! nallah selmete erersin dedi ve eliyle iret ederek ok uzaklarda
grlen bir kubbeyi gsterdi. O kubbeyi grebiliyor musun? dedi. Takyyddn Evet
deyince, o kimse; te, senin kendisine uygunsuz szler sylediin Seyyid Ahmed-i
Bedev hazretleri, ikindi namazn cematle orada klar. Sen imdi, hline tvbe istifr
ederek oraya git! kindi namaz vaktine yeti. Orada cematle namazn kl! Namazdan
sonra Seyyid hazretlerinin elini p, zr dile! O, inallah seni affeder ve Allah telnn
izni ile seni memleketine ulatrr dedi. Takyyddn, bu zta teekkr ederek ayrld ve
sratle o kubbenin bulunduu yere doru gitti. Oraya varnca ok gzel bir cmi
olduunu grd. kindi namaz vakti olmak zere idi. Abdest ald, ieriye girip oturdu.
64
Biraz sonra hi tanmad, garb kimseler cmide toplanmaya balad. Nihyet

Seyyid hazretleri de geldi. Oradaki cemate imm oldu. kindi namazn kldlar.
Namazdan sonra, Seyyid hazretlerinin eline sarlp, zr dilemeye hazrlanrken, Ahmed-i
Bedev (rahmetullahi aleyh) Hzr aleyhisselmn yardm, yol gstermesi olmasayd ok
zor durumda kalmtn deil mi? buyurdu. Bu kermet karsnda eski hline daha ok
piman olan ve kendi kendine daha ok kzan Takyyddn (rahmetullahi aleyh) Efendim!
Ben hlime tvbe ettim. Sizden ok zr diliyorum. zrm kabul ediniz ve beni
affediniz! dedi. Seyyid hazretleri zrn kabul etti, srtn svazlad. Bir daha byle
dnceleri kalbine getirme! imdi evine dn! ocuklarn seni bekliyorlar buyurdu.
Takyyddn; Hay hay efendim! Bundan sonra hibir sznze ve hlinize itirz
etmiyeceim. Allah telnn evliysnda kusr ve kabahat aramyacam dedi. Sahrada
kendisine yol gsteren ztn da Hzr aleyhisselm olduunu anlad. Sonra bir anda
kendisini Msrda evinin nnde buldu. Bu hlin tesirinden uzun mddet kurtulamad.
Ahmed-i Bedev hazretlerinin medfn bulunduu Tanta ehri yaknnda bulunan
Garbiyye ehrinin vlisi, Ahmed-i Bedevnin (rahmetullahi aleyh) byklne
inanmazd. Bu sebeple, her sene Seyyid hazretlerinin trbesinde dzenlenmekte olan
mevlid toplantlarna Garbiyye ahlisinden katlmak isteyenlere de mni olur, gitmelerine
msade etmezdi. Bu hli haber alan Muhammed env hazretleri o ehre gidip vli ile
grt. Byle yapmasnn ok mahzurlu olduunu, Seyyid hazretlerinin ok byk evliy
olduunu anlatp, kendisine ok nasihat etti. Vli, nasihatleri kabul etmedi. Eski hline de
devam etti. Bu hle ok zlen Muhammed env (rahmetullahi aleyh), bu durumu
manev olarak, Seyyid Ahmed-i Bedevye arzetti. O anda; Sabret! O, yaknda cezasn
bulur diye bir ses duyuldu. Az zaman sonra vlinin yznde bir yara kt. O vli,
dudaklarn ve dilini dah kaplayan bu yara sebebiyle, zell ve hakr hle dt. Bylece,
evliyya dman olmann cezasn dnyda iken ekmeye balad. Bir mddet sonra ld.
Allah telnn dostlarna, evliysna dil uzatanlarn, dman olanlarn, hrette ekecei
ok ac azblar yannda, dnyda ektii byle skntlar pek az ve hi kalr. Bunda ok
dikkatli olmak icb ettiini slm limleri bildirmilerdir.
mm- arn hazretleri yle anlatt: Hocam Muhammed env (rahmetullahi
aleyh), evliynn byklerinden idi. Kendisine talebe olduum zaman ilk defa berberce,
Seyyid-i Bedev hazretlerinin trbesini ziyret ettik. Kabrin yannda oturduk. Hocam
Muhammed env (rahmetullahi aleyh) kabirde bulunan Seyyid-i Bedev hazretlerine
doru seslenerek, beni tantt ve kendisine teslim ettiini bildirip; Efendim! Bu, bizim
sevdiklerimizdendir. Buna ve bizlere himmet etmenizi istirhm ediyorum dedi. Kabirden
Peki evldm diye bir ses duyuldu. Tam o srada, Seyyid-i Bedev hazretlerinin mbrek
eli grld. Ben hemen elini ptm. O da benim elimi skca tuttu.
mm- arn hazretlerinin Tabakt adl kitabnda u menkbe nakledilmektedir.
Msrda Ebl-Gays bin Ketle isminde lim bir kimse vard. Birgn yolu, Ahmed-i Bedev
hazretlerinin medfn bulunduu beldeye dt. Oradaki insanlarn, Seyyid hazretlerine
ok byk ihtimm, hrmet gsterdiklerini grnce; Siz de fazla yapyorsunuz. Ona
lzumundan fazla ihtimm gsteriyorsunuz! dedi. Orada bulunanlardan biri; Sen ne
diyorsun. O ok byk bir veldir dedi. Ahmed-i Bedev hazretlerinin bykln
anlyamam olan bu zavall adam, bu sze daha da ierledi. Fakat bir cevap vermedi. Bu
kimse misfir olduu iin kendisine yemek getirdiler. Yemekte kzartlm bir balk vard.
Ebl-Gays yemek yerken boazna bir klk takld. Saatlerce uratlar ise de
kartamadlar. Nice tannm doktorlar ardlar, onlar da karamadlar. Artk yemekten,
imekten kesilmiti. Yataklara dt. Her geen gn zdrb iddetleniyor, hibir ey de
yapamyordu, lecek duruma gelmiti. Nihyet aradan bir sene getikten sonra, son re
olarak Ahmed-i Bedev hazretlerinin kabrini ziyret edip, rhniyetinden yardm istemeyi
dnd. Yaknlar bunu Seyyid hazretlerinin kabrine gtrdler. Kabrin yannda oturup,
kendisine dil uzatt iin piman olmu bir kalb ile ve Seyyid hazretlerinin rhuna hediye
etmek niyetiyle Ysn-i erf okurken, kendisine bir aksrma hli geldi. Doktorlarn
uraarak karamadklar klk, orada bir aksrma ile kverdi. O kadar rahatlad ki,
sevincinden ne diyeceini bilemedi. Y Seyyid Ahmed-i Bedev! Sizin ok yksek bir vel
olduunuzu imdi anladm. Ben sizin hakknzda ok uygunsuz dnyormuum. Sizin
byklnz inkr etmenin ne kadar yanl olduunu ve byle dnmenin ne byk
hakszlk olduunu imdi ok gzel anladm. Eski dncelerimden dolay Allah telya
65
tvbe ediyorum dedi. Abdlvehhb- arn hazretlerinin bildirdiine gre, Seyyid

Ahmed-i Bedev hazretlerinin doum ve vefatnn sene-i devriyelerinde ve baka
zamanlarda, insanlarn bu zta ok alka muhabbet gstermelerinden rahatsz olan ve
Seyyid hazretlerinin bykln inkr eden, kendini beenmi bir kimse vard. Bu bozuk
dncelerinde ok ileri gittii bir gn idi. Yine Seyyid hazretlerine buz eder hlde iken,
Hfzasnda ve kalbinde mn ve marifete it ne varsa hepsinin bir anda silindiini
hissetti. Ne olduunu anlyamamt. Ne yapacan ard. Bu hlinin, Seyyid
hazretlerine olan itirzn bir cezas olabileceini dnd. Seyyid hazretlerinin kabrine
gitti. Rhniyetinden imdd istedi. Tvbe ettiini, affedilmesini rica etti. Hz. Seyyidin
kabrinden bir ses; Bir daha inkar ve itiraza dnmemek artyle diyordu. Adam; Peki
deyip kabul etti. Bundan sonra, mn ve marifete it bildiklerinin tekrar kendisine
verilmi olduunu hissetti. Bundan sonra da szn tuttu.
Yine mm- arn hazretleri anlatyor: Ahmed-i Bedev hazretlerinin, rhu iin
okunan mevlid-i erf iin toplanmtk. Mecliste tanmadmz baz veller de vard.
Onlara; Siz nereden geliyorsunuz? diye sordum. Hindistandan geldiklerini sylediler.
Bu kadar uzak yoldan t buralara kadar gelmenizin sebebi nedir? Ticret falan m
yapyorsunuz? dedim. Hayr. Biz sdece Ahmed-i Bedev hazretlerini ziyret etmek ve
mevldinde bulunmak iin geldik dediler. Peki Hindistan buraya ok uzaktr. Bu kadar
uzun yolu ne kadar zamanda kat ettiniz? dedim. Sal gn Hindistandan yola ktk.
aramba gecesini Medne-i mnevverede Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) huzrunda geirdik. Perembe gecesini Badadda Seyyid Abdlkdir-i Geylnnin
huzrunda geirdik. Bu gece de (yan Cuma gecesi) ite buradayz (Msrn Tanta
ehrinde Seyyid-i Bedev hazretlerinin huzrundayz) dediler. Onlar byle anlattka ben
ok hayret ediyordum. Niin ayorsunuz? Allah telnn evliys iin btn dny bir
admlk yoldur dediler.
Baka bir sene yine ayn mnsebetle toplandmzda onlar tekrar grdm.
Hindistanda size Ahmed-i Bedev hazretlerini kim tantt? dedim. O nasl sz? Bizim
ocuklarmz bile bu ztn bykln bilir. Onu tanmayan var mdr? Sdece
Hindistanda deil, okyanuslarn tesindeki beldelerde, ok uzak yerlerde bulunan insan
ve cinlerden mslman olanlar, Seyyid hazretlerini tanrlar ve onun mevlidinde bulunmak
zere gelirler. Bunlarn hepsi Allah telnn vel kullardr... dediler.
Evliynn mehrlarndan Muhammed es-Serv bir sene Seyyid-i Bedevnin
(rahmetullahi aleyh) kabrinde dzenlenen mevld cemiyetine gitmedi. Ryasnda Seyyid-i
Bedev hazretlerini grd. Kendisine; Reslullahn ve dier peygamberlerin (aleyhi ve
aleyhimssalt vesselm), Eshb- Kirmn (r. anhm) ve cmle evliynn (r. aleyhim)
bulunduklar bir cemiyette bulunmaktan ihtiraz m ediyorsun? (saknyor ve ekiniyor
musun?) buyurdu. Bunun zerine sabah erkenden yola kp Tantaya gitti.
Yine mm- arn hazretleri; Minen isimli eserinde yle anlatyor: Seyyid-i
Bedevnin doumunun sene-i devriyesinin birgn evveli idi. Kendisini ryamda grdm.
Eer ziyretimize gelirsen, Melhiye yemei ikrm ederiz buyurdu. Bu rya zerine
Tantaya gittim. Beni tanyanlar karladlar. gn misfir kaldm. Her gittiim yerde,
Melhiye yemei ikrm ediyorlard. Bunun, Seyyid hazretlerinin bir kermeti olduunu
anladm.
Yine mm- arn hazretleri yle anlatyor: Hocam, Muhammed env,
Tantada bir hamam yaptrmt. Bir miktar kuruna ihtiy duyuldu. O civarda da kurun
yoktu. Ancak Medne-i mnevvereden temin edilebilirdi. Berberce Seyyid-i Bedev
hazretlerinin trbesine gittik. Muhammed env (rahmetullahi aleyh) murkabe ederek,
Seyyid hazretlerine bu durumu sul etti. Kabirden, ikimizin iitebilecei hafif bir ses;
Allah telya tevekkl zere sefere k diyordu. Hocam gidip, Medne-i mnevvereden
kurunu getirdi.
Bir seferinde Hce Haleb adnda birisi, yannda kuma gibi mallar olduu hlde,
mevlidde hazr bulunmak zere Ahmed-i Bedev hezretlerinin trbelerine doru yola kt.
Yolda yedi atl yolunu kesip, mallarn almak istediler. Hce Haleb, o anda Seyyid Ahmed-i
Bedev hazretlerinin rhniyetinden yardm istedi. Sz henz bitmeden, beyaz bir ata
binmi ve gzlerinden baka bir yeri grnmeyen cesur bir zt geldi ve ekyalar
kovalad. Hce Haleb, o gelen zt tandn ve onun Ahmed-i Bedev olduunu syledi.
66
mm- arnnin (rahmetullahi aleyh) bildirdiine gre, evliydan Muhammed

env hazretlerinin kardeinin bir merkebi vard. Birgn bu merkeb kayboldu. Merkebin
shibi ok arad ise de bulamad. Nihyet Seyyid Ahmed-i Bedevnin (rahmetullahi aleyh)
trbesine gitti. Oturdu. Onun rhniyetinden yardm istedi ve kendi kendine Merkebim
gelmedike buradan kalkmyacam dedi. Biraz sonra merkebin gelip, trbenin dnda
kendisini beklediini grd. ok sevinip Allah telya kretti.
Seyyid Ahmed-i Bedev hazretlerinin trbesinin kubbesinde, Reslullah efendimizin
mbrek ayak izlerinin bulunduu bir ta vard. Bu kymetli ta, kubbeye yle gzel
yerletirilmiti ki, trbeye girenler, nce bu ta grrler, bundan sonra Seyyid hazretlerini
ziyret ederlerdi. Baz kimseler, bu tan buradan alnarak mzeye konmasn, burada
braklmamasn sylediler. Zamann idrecilerini de ikna edip, ta alp mzeye nakletmek
iin teebbse getiler. Fakat ne kadar uratlar ise de, ta yerinden ayrmak mmkn
olmad. Bu hlin, Seyyid hazretlerinin bir kermeti olduunu, ta yerinden
ayramayacaklarn anlayp, bu niyetlerinden vazgetiler.
Yine mm- arn (rahmetullahi aleyh) anlatyor: Birgn Seyyid-i Bedev
hazretlerinin trbesine yakn bir yerde, eli-kolu bal bir esir grdm. ok geirmi gibi
bir hli vard. Merak edip hlini sordum. yle anlatt: Kffr memleketine gitmitim.
Orada beni esir edip, zincire vurdular. ok sknt ekiyordum. O skntl hlde, Seyyid-i
Bedev hazretlerinden imdd istedim. Birden Hz. Seyyidi yanmda grdm. Beni alp, bir
anda buraya getirdi. Bunlar dinleyenler, Seyyid hazretlerinin bir kermetini daha grm
oldular.
Slim isminde bir kimse bandan geen bir hdiseyi yle anlatt: Ben kffr
memleketlerinden birinde esir idim. Bamda bir nbeti asker vard. Bu asker,
mslmanlarn, Seyyid-i Bedevyi ok sevdiklerini, skntda kalnca rhundan yardm
istediklerini ve Allah telnn izni ile byle insanlarn imddna yetitiini duymu. Bunun
iin benim Seyyid hazretlerinden yardm talebinde bulunmamdan korkuyordu. Bana sk
sk; Eer senin, y Ahmed Bedev! dediini iitirsem, ok eziyet, ikence ederim diye
tehdit ederdi. Birgn bu korkusundan dolay beni byk bir sandk iine koydu. Kapan
kilitledi. Kendisi de sandn zerine yatt. Geceleyin ben, Hz. Seyyidden yardm isteyip,
mdat Seyyid Ahmed Bedev hazretleri! Bana yardm ediniz! dedim. Seyyid Ahmed
hazretleri geldi. inde bulunduum sand, zerinde yatan askerle berber alp gtrd.
Bir anda kendimizi, bilmediimiz bir yerde bulduk. Orada beni sandktan kard ve
gzden kayboldu. Etrfmzda toplananlara, olanlar anlattk. Onlar, Buras Kayravndr.
Geldiiniz yer ile aras ok uzaktr dediler. O asker de bu hl karsnda ok ard ve
mslman oldu. Seyyid hazretlerinin kabrini ziyret iin berberce Msra gittik.
mm- arn hazretleri anlatt: Hz. Seyyid-i Bedevnin trbesine yakn bir
yerde oturuyordum. Seher vakti idi. Birden, Hz. Seyyidin trbesinin kubbesinin stnde
bulunan hillin, deirmen ta misli ses kararak dndn grdm. Byle devir
yapp, ondan sonra durdu. Mhim hdiselerde trbenin zerindeki hillin dnd tecrbe
edilmiti. Daha sonra Knun Sultan Sleymn Hn hazretlerinin Rodos adasn fethetmi
olduu haberi geldi.
Ahmed-i Bedev hazretlerinin Salevt, Vesy, el-hbr f halli elfz- gyet-lihtisr ve baka eserleri vardr.
6) zh-l-meknn; cild-2, sh. 644
8) Kms-l-alm; cild-1, sh. 787 cild-2, sh. 1257
9) Hadikat-l-evliy; son ksm, sh. 1
11) Tuhfet-r-Rgb; sh. 65
12) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 980
13) Rehber Ansiklopedisi; cild-1, sh. 120
67
14) Mirt-l-harameyn (Mirat- Medne); sh. 1049

15) Kymet ve hret; sh. 128
16) Menkb- Ahmed-i Bedev
ALDDN- SBR:
Evliynn byklerinden. smi, Ali Ahmed Sbir olup, Mahdm Ali Ahmed Sbir
diye tannmtr. Lakab, Alddndir. Ferdddn-i Genc-i eker hazretlerinin yetitirdii
en byk vellerden ve halfelerinin nde gelenlerindendir. Onun kzkardeinin olu ve
ayn zamanda dmd idi. Alddn-i Sbir (r.a) Ferdddn-i Genc-i eker hazretlerine
lyk bir talebe, onun tam bir vekli, her haliyle kmil bir vel idi. Zhir ve btn ilimlerde
emsalsiz idi. Haramlardan, phelilerden, dnyya dkn olmaktan, dnyya dkn
olanlarla berber olmakdan ok uzak, kendi hlinde yaayan bir zt idi. Allah telnn
akyla kendinden gemi bir hlde bulunurdu. Ettii dua hemen kabul olunurdu.
Azndan ne dua karsa, cenb- Hak onu kabul ederdi. Yapt duann kabul edildii
hemen grlrd. Her an Allah tel ile megul idi. Bir an Ondan gfil (Onu unutmu)
olmazd. yle yksek bir vel idi ki, deil insanlar, vah hayvanlar ve kular bile hizmetine
koard. Baz vah hayvanlar gelerek, kuyruklaryla derghn nn sprrlerdi. Bunlar,
olamyacak eyler deildir. Allah tel, evliysndan dilediine byle ihsnlarda bulunur.
Bykln, stnln anlyamad iin, kendisine itirz eden, baz insanlar oldu ise
de, bunlarn hepsi, eitli hastalklar sebebiyle, dayanlmaz aclar ekerek telef olmular,
evliyya kar gelmenin cezasn dnyda iken ekmeye balamlardr. Allah telnn
vel kullarna dil uzatan, byklklerini inkr edenlerin sonlar, hep byle felket olmu,
ebed felkete srklenmilerdir.
Alddn-i Sbir, Allah tely tanyan riflerin byklerinden, ilmiyle mil,
fazletler shibi, evliylk yolunda ok yksek mertebelere ulam bir zt idi. Zamnnda
bulunan evliynn ba tac, hakkati arayanlarn yol gstericisi, zamann ss idi. Kef ve
kermetler, yksek makamlar shibi idi.
Alddn-i Sbir, Cuma gecesi Hiratta 592 (m. 1196)de Rabul-evvel aynn 19.
gecesinde dodu. 690 (m. 1291) senesinde vefat etti. Annesinin karnnda iken bile acib
hlleri grlrd. Annesi, parlak krmz bir n kendisi ile sem arasnda gidip geldiini
sk sk grrd. Karnndaki ocuun, bilinmeyen kimselerle konutuunu iitirdi. Doum
esnasnda ebe, abdestsiz olarak ocuu tutmak istediinde, elleri ve vcdu ate gibi
olup, titremeye balad. Annesi ocua abdestsiz dememesini, onun ok mbrek bir
ocuk olduunu syledi.
Ebe gidip abdest ald ve ocua dokunabildi. Ebe, abdestli olarak ocuu kucana
ald. ocuu ykayaca zaman, ocuk gzlerini at. Evin damna bakt. Evin stndeki
eyler aniden ald. Ayn anda krmz bir bulutun, ocuun zerine doru indii ve sonra
semya doru ak damdan ykseldii grld. Hem evin, hem de Hiratdaki btn
evlerin kokusu deiti. Btn ehir mis gibi bir kokuya gark oldu.
Ali Ahmed Sbir, annesinin karnnda iken Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
grnp, ismini Ahmed koymasn emir buyurmulard. Ksa bir zaman sonra Hz. Ali
efendimiz grnerek, ismini Ali koyun dediler. Her iki emre de uyarak, doumundan
evvel Ali Ahmed ismi kondu. Doumdan sonra ise bir evliy, Alddn ismi konmasn
teklif etti. Bylece ismine Alddn de dendi.
Doumundan itibren Alddn-i Sbir, bir sabr nmnesi olarak grld. lk alt
ayda, krk gn annesinin stn emmedi. Bir yana kadar, dier alt ay iinde 15 gn
oru tutar, 15 gn st emerdi. yanda ana stn terk ederek, ara sra kk bir
para arpa ekmei ve Hindistana mahss bir eit nohut ekmei yerdi. Drt yanda
konumaya baladnda, ilk syledii sz; La mevcde illallah (Allah teldan baka
hibir ey yoktur) oldu. Be yanda iken, mbrek pederi vefat etti. O zaman bir sene
susmay tercih etti. Yedi yanda iken muntazaman hergn oru tutmaya balad. 4 il 5
gnde bir, biraz kuru ekmek krnts yerdi. Bu yanda teheccd namaz klard ve
kendisini tammen Allah telya verirdi. O yanda dah, annesinin srrlarna ramen
karyolada hi yatmad.
Annesi; Yavrum neden bu kadar sk mchedeyi bu yanda yapyorsun?
dedikte; Sevgili anneciim elimde deil, kendimi Allah telnn aknda yakmak
istiyorum. Byle yaamak hakkaten houma gidiyor buyurmutur.
68
Ahmed Sbirin kermeti, annesinin karnnda iken grlmeye balad. Birgn

muhterem babalar ah Abdrrahm, seccade zerinde kendinden gemi bir hlde,
sabahn erken saatlerinde oturuyordu. Aniden koskoca bir ylan, tavandan nne dt.
Gzlerini aar amaz, koskoca ylann nnde ikiye blnm hlde yatar vaziyette
durduunu grd. Hdiseyi gstermek iin hanmn uyandrd. Hanm dedi ki; Bir rya
gryordum. Alddn Ali Ahmed bana; Bu gnden itibren hi bir ylan, bizim
ailemizden veya bizim evltlarmzdan hi birimizi srmyacaktr. Bugn dnydaki
ylanlarn ahn ldrdm. Ylanlar bana neslimizden hi kimseye zarar vermiyeceklerine
dir sz verdiler dedi.
Babas ah Abdrrahmin bu dnydan ayrlma zaman geldiinde, midesinde ok
iddetli bir ar ba gsterdi. Halk, Ali Ahmede babasnn iyilemesi iin dua etmesini
sylediklerinde, onlara buyurdu ki: Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem)
grdm. Cennet-i alda babam grmeye hazr idiler. Ve buraya, ellerinde Cennet
elbiseleri ile gelen meleklerin seslerini duyuyorum. Babam gtrmek zere geliyorlar.
imdi dua etmenin hibir faydas yoktur. Szlerini bitirir bitirmez muhterem pederi,
rhunu teslim etti ve btn ev deiik bir koku ile doldu. Dny kokularna benzemiyordu
ve ok gzeldi.
Ali Ahmed Sbirin annesi asl bir aileye mensb olup, Ferdddn-i Genc-i ekerin
kz kardei idi. 571 (m. 1175)de ah Abdrrahm hazretleri ile evlendi. Sk sk Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizi ryada grrd. Abdrrahm, Hz. Gavs-l-azam
Abdlkdir-i Geylnnin torunu idi. O zamanlarda Hz. Ferdddn-i Genc-i eker ve ailesi
Afganistandan gelip, Mltana yerlemilerdi. Evlendikten sonra, Badaddan gelen hocas
ile Hirata yerletiler. Ve Muhammed Ebl-Ksm Grgnnin terbiyesi altna girdiler.
Babas Abdrrahmin vefatndan sonra, hem anne, hem de ocuk, zor gnler geirdiler.
Fakat bu asl hanm, hi kimseden yardm istemedi. Bu zaman zarfnda Ali Ahmed, sdece
su ier ve yet varsa drt veya be gnde bir, biraz ekmek krnts yerdi. Bu kadar
fakirlik zamnnda birgn, Ali Ahmed ok byk bir alk hissetti. Annesinden yemek iin
bireyler istedi. Annesinin piirecek bireyi yoktu. le namazndan sonra Ali Ahmed
tekrar yemek istedi. Annesi, su dolu tencereyi atee koyarak yemek yapyormu gibi
grnd. kindi namazna kadar sabrettikten sonra Yemek ne oldu? diye sorduu
zaman, henz pimedi, dedi. kindi namazndan sonra dayanamayp, kendisi kapa
kaldrd. Tencerenin ii pilavla dolmutu. Annesine dnerek: Anneciim, pilav olmu
dedi. Annesi, hayretler ierisinde koarak geldi. Pilav daha nce hi kokmad hlde,
imdi deiik ve gzel bir kokuya shipti.
Ali Ahmed yemeini bitirdii zaman, annesi olunu Muhammed Ebl-Ksma
gnderdi. Ebl-Ksm hazretlerine de durumu anlatt. Pilavdan biraz gtrp kendisine
gsterdi. Ebl-Ksm hazretleri pilavdan tatt. Annesi, Olumu, days Ferdddn-i Genci ekere teslim edeyim mi? dedi. Ebl-Ksm, dier talebelerle istire etti. Hepsi de
kabul ettiler.
Hiratdan yola kan Ali Ahmed, annesi, Muhammed Ebl-Ksm Grgn ve
Almullah Ebdl, Hansye 24 abn 601 (m. 1204)de vardlar. Ferdddn-i Genc-i eker
onlara kucak at. Bu byk evliy, ilk bakta Ali Ahmedin alnnda parlayan nru grd.
Kzkardeine, byle ndde bir cevheri kendisine getirdii iin teekkr etti. Bakmn ve
ilim retilmesi iini zerine ald. Byle bir talebenin kendisine gelme sevincinden vecde
geldi. Bir zaman vecd iinde kaldktan sonra, kzkardei; Onu sizin hizmetinize getirdim.
nallah onu kabul edersiniz sevgili kardeim dedi. Ferdddn-i Genc-i eker hazretleri
buyurdular ki; Biz, Ali Ahmedden, onun doum ve ilerideki hllerinden zten haberdr
idik. Bizim yanmzda senede ilmini tamamlyacak diye cevap verdi.
Sirr-l-Abdiyyt kitabnda yazyor ki; Ali Ahmed, verilen dersleri ok ksa bir
zamanda reniyordu. Oru tutuyor ve mchede yaparak nefsini terbiye ediyordu.
Tedristn senede bitirdi. Bakalar belki alt senede bitirebilirdi. Tedristn bitirince,
annesi, kardeinden Hirata dnmek zere izin istedi. Dedi ki: Sevgili kardeim! Ali
Ahmedim oru tutma ok sever. Ltfen gz-kulak olunuz ki, alktan lmesin.
Yaarsam, oniki sene sonra geri gelip dnn yaparz. Ferdddn-i Genc-i eker
tebessm buyurdu. Annesinin gnln yapmak iin, Ali Ahmedi yanlarna ard ve ona
mutfan yemek datm vazfesini verdi. Kz kardei buna memnun oldu. Sabah ve
akam namazlarndan sonra, Ali Ahmed, fakirlere yemek datrd. Sonra hcresine ekilir,
69
mchede yapard. Yemek yiyenler, Ali Ahmed Sbirin, vazfeyi ald gnden beri yemek
datt hlde kendisinin hi yemek yediini grmediler.
Birgn Ferdddn Genc-i eker hazretlerine, Ali Ahmedin hcresinde alad
malm oldu. Yemek datmndan sonra, Ali Ahmedi bulup alama sebebini sordu. Ali
Ahmed Sbir; Allah tel, bizi dny hayatndan ayrd. Vellerin ve Ricl-l-gayb ismi
verilen evliynn hricinde hibir insan yanma gelmiyecek. Yoksa, evliylk yolunda
ilerliyebilmem mmkn olmaz. Allah telnn muhabbeti beni kaplad. Allah tel
merhamet eylesin, ileride benim iin daha neler olacak. Allah telnn takdrinden
kalmaz. Onun irdesine mtyim dedi ve hcresine ekildi.
Gnlerce odasnda murkabe hlinde kald. 17 Muharrem 623 (m. 1226)de
Ferdddn-i Genc-i eker hazretleri, Ali Ahmed Sbirin hcresine girdiler. Kendisini derin
bir murkabe hlinde buldular. Yksek sesle sa kulana, yedi defa Kelime-i tevhd
okudular. Ancak yedincisinde gzlerini aabildi. Kendisini darya kard. nceden
hazrlad celseye oturttu. Takkesini ve hrkasn giydirerek; vekli olduunu herkese iln
etti.
Ali Ahmed Sbir, slmiyetin zayflad Kalyara Ferdddn-i Genc-i ekerin emri
ile gnderildi. 15 Zilhicce 650 (m. 1252)de Almullah Ebdl ile birlikte Kalyara hareket
etti. Oraya vardnda Ebs-Samed bin Abdlvhid bin Kutbiddn Ensrnin evinde kald.
Ertesi gn, Kalyara vazfeli olarak geldiini, cmide herkese duyurdu. Musammad Glzd
ve 36 yandaki olu Beheddn ve Ceml Rohagar isimli bir komusu, Alddn-i Sbirin
ilk talebeleri oldular. Hem Behddn, hem de Ceml, cmide aklama yaplrken
oradaydlar. Onlar, Sbir hazretlerini desteklediler. Ancak dierleri aldr etmeyip
daldlar.
Ertesi gn, Kalyarn cmiinde vaz ederek, kendisinin Kalyar halkna imm olarak
gnderildiini tekrar bildirdi. Ama halk; Bizim rehberimiz Kurn- kerm, immmz Kd
Tabrak Rfdir. Bu gelenei deitirmeyiz dediler. Alddn-i Sbir, kendisini
vazfelendirenin ve gnderenin, sultn-l-evliy Ferdddn-i Genc-i eker olduunu
syledi. Halk, birey demeyip dald ve durumu Kd Tabraka haber verdiler. 19 Zilhicce
650 (m. 1252) Cuma gn Kd Tabrak, Cuma namazna geldi. Alddn-i Sbir
hazretlerine; Sen bizim kutbumuz isen, ay nce kaybettiim keim hakknda bana
bilgi ver. yet bunu yapabilirsen kutub olduuna inanacam dedi. Alddn-i Ahmed,
gkyzne bir an bakt ve sonra buyurdu ki: ehirde keinin etini yiyenler gelsinler.
Yoksa onlar isimleriyle aracam. Birka dakika ierisinde cmide 27 kii ne kt.
Hayretler iinde kalmlard. Sbir hazretleri sordu: Resinizin keisini, nerede kestiinizi
syleyin. Yoksa ben sylemek zorunda kalacam. Hepsi birden hdiseyi inkr etmeye
baladlar. Mahdm Ali Ahmed Sbir, Kd Tabrakla birlikte cmiye gelen Zamvan isimli
ahsa; Keiyi ismiyle ar dedi. O da; Hirmana diye bard. O anda yirmiyedi kiinin
karnndan yle bir ses geldi: Ben, buradaym. Bunlarn midelerine taksim oldum.
Bunlar beni, geceleyin Sadrak kuyusunun kenarnda kestiler, artklarm ve kemiklerimi
taa balayp, kuyunun dibine attlar. Etimi kzartp yediler. Bu kermete hid olanlar,
Sbirin Kalyar imm olduunu kabul ettiler. Kd Tabrak ise; Bu, bycdr. Yapt
kermet deildir, by aldatmasdr dedi. Zayf karakterli reis Zamvan, fikir deitirip
Mahdm Sbire Sen bir bycsn, yaptklarn bydr dedi. Sbir hazretleri,
Elhamdlillah! Bu fakr, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem), bir snnetine
uydu. Ona byc dedikleri gibi, bize de diyorlar dedi. Daha sonra cmiyi terk ederek,
Muhammed Glzdnin evine gitti. Orada olup bitenleri bir rapor hlinde yazarak
Almullah Ebdl ile, Ferdddn-i Genc-i eker hazretlerine gnderdi.
20 Zilhicce 650 (m. 1252) de Almullah Ebdl, Ferdddn-i Genc-i ekere raporu
verdi. O da bir fetv hazrlayarak, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizin
manev tasdiki ile Kd Tabraka gnderdi. Kd Tabrak, fetvy ald zaman yrtt ve
Ferdddn-i Genc-i ekere yle yazd: Rehberimiz Kurn- kermdir. Uzun zamandr
Kalyarn immeti bizdedir. Bunu hi kimseye siz emrettiniz diye veremeyiz. Sizin
emirlerinizin bizim iin bir mans yoktur. Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) dorudan emri gelirse, halfenizi immmz olarak kabul edebiliriz. Mektp ve
yrtk fetv, Ali Ahmed Sbire, Safrat isimli kadnn hizmetisi ile getirildi. ok zlen
Alddn-i Sbir, Safrata, Madem ki o, bizim hocamzn fetvsn yrtmtr, biz de onun
ismini Levh-il-mahfzdan yrttk. Ve bugnden itibren bilsin ki, kendisi ve ona tbi
70
olanlar, Kymete kadar cezlanacaklardr dedi. Alddn-i Sbir, hdiseleri aynen

Ferdddn-i Genc-i ekere iletti. Yrtlm fetv ve mektp, Ferdddn-i Genc-i ekerin
eline varnca, odasna kapanp, on gn sonra kt. Kalyar resi Zamvana, 7 Muharrem
651 (m. 1253)de yle bir mektp yollad: Allah tel, sizlere Kalyara res olmak nasb
etti ise, Ali Ahmedin de imm olmasn takdr eyledi. Kendisini imm tanmanz ve itat
etmenizi tavsiye ederim. Siz, Ali Ahmedin, isimlerinizi Levh-il-mahfzdan yrttn
bilmiyorsunuz. mmnz kabul etmez iseniz, Allah tel size gazb eder. Kabul
ederseniz, Allah tel ve Onun Resl (sallallahu aleyhi ve sellem) hond olur. Kd
Tabrak ile berber, Ali Ahmede byc demisiniz. Bunlar unutunuz. Benim Ahmedim,
Allah telnn sevgili kullarndandr. Size imm olarak vezfelendirilmitir.
Bu fakr ilve ederim ki, Kd Tabrak, Ali Ahmede hrmet ve itat etsin. taat
etmezse, Allah telya isyan etmi olur. Allah tel, kendine isyan edenleri cezalandrr.
Cezasnn ne kadar ac olduunu herkes bilir. Ayrca, yazmaya, anlatmaya lzum yoktur.
Alddn-i Sbirin babasnn ismi Hz. Abdrrahmdir. Onun babas Abdlvehhb
Seyfddn, onun babas Gavs-l-azam Abdlkdir Muhyiddn Geylndir. Ne yazk ki,
evld- Resl (sallallahu aleyhi ve sellem) varken, siz Kalyar halk, bakalarnn immetini
tercih edersiniz.
Tvbe ediniz ve Allah teldan korkunuz! Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) evldna hrmet, hepimize lzmdr. Tekrar ederim ki, yet itat etmezseniz,
hepiniz helak olursunuz. Allah tel; Reslullaha itat, Allah telya itattir
buyuruyor. imdi itat etmek ve etmemek sizin mesliyetinizdedir. Ferdddn-i Genc-i
eker, mektbunu mhrledi ve; Kymddn Zamvana gtr dedi. Mektp,
Kymddn Zamvana gittiinde, Kalyarn ileri gelenleriyle berber Kd Tabrak da
oradayd. Zamvan, mektbu alr almaz Almullah Ebdle sordu: Ferdddn hazretlerinin
yanndan ne zaman ayrldn? le namazn onlarla kldm, ikindi namazn Kalyarda
Mahdm Ali Ahmed Sbir ile kldm dedi. Bu kadar uzun yolu, bu kadar ksa zamanda
nasl geldin? dediler. Hz. Mahdm Ali Ahmed Sbirin kermeti ile. Siz de itat
ederseniz, sizde de byle hller zuhur edebilir dedi ve hepsi ardlar. Zamvan ve kad
yine kendi nefs arzularna uyup, Sbir hazretlerini kabul etmediler. Ferdddn-i Genc-i
ekerin mektbunu yrttlar. Alddn-i Sbir mektbu alnca; Hocamn mektbunu oku
bakalm dedi. Hocalarnn cevb bir cmleden ibretti: Kalyar sizin keinizdir. ster
stn iin, isterse etini yiyin.
Hocasndan mektupla emri alan Alddn-i Sbir hazretleri, Kurn- kermden baz
yet-i kermeler okudu. Hem semya, hem de yeryzne bakt. te o anda zelzele
balad. Tekrar bir zelzele daha oldu. Bu, birincisinden daha iddetli idi. Kalyar halk korku
iinde idi. nc defa zelzele olduunda, kalyar resi Zamvan, doruca Kd Tabraka
gitti. Bu garb zelzelelerin sebebi ne olabilir? dedi. Bana yle geliyor ki, bunun sebebi,
Ali Ahmedi kabul etmeyiimizdendir. Btn ehir yerle bir olacak dedi. Ama kad;
Kalyarda yal bir byc kadn vardr. smi, Cugla Nasrattr. Yunanldr, by yapmakta
stne yoktur. Bu zelzele iini kendisine bir danalm dedi. Zamvan doruca ona gidip
zelzelenin sebebini sordu. Kadnla konuurken drdnc defa zelzele oldu. Kadn dedi ki:
Efendim! Bu by, sizin Kalyar Kutbu zannettiiniz yeni gelen kimsenin bys olsa
gerektir. Bana emir verirseniz, by yaparak bir deil, birka defa zelzele olur. Zamvana
inandrmak iin by yapp, zelzele olmu gibi gsterdi. Herkes de zelzele oluyor sand.
Kadnn bys Zamvan rahatlatt. 10 Muharrem 651 (m. 1253) Cuma gn idi.
Mahdm Ali Ahmed cmiye, Kd Tabrak ve Zamvandan evvel gitmiti. Yannda sdece
Almullah Ebdl ve Behddn vard. Mihraba geip oturdu. Kd Tabrak gelip; Oray bana
boalt! dedi. Alddn-i Sbir hazretleri; zerime gelmemenizi tavsiye ederim. Yoksa,
btn ehir halkyla berber helak olursunuz. Siz ve sizi takib edenler, kymet gnne
kadar pimanlk ekerler buyurdu.
Kd Tabrak dinlemeyip reddetti ve dedi ki: Neden hep srr edip duruyorsun? Hi
birimiz seni kabul etmiyoruz. Seninle karlap baa kmas iin bir kadn bile tuttuk. Bu
son sznden sonra Mahdm Sbir, mihrbdan ekildi. Cminin ak avlusuna kt.
Yannda Almullah ve Behddn de vard. Hi kimse, onlara namaz klacak azck bir yer
bile vermediler. yle ki, Allah telnn bu sevgili kulu, cminin dndaki merdivenlere
kadar itelendi. Cuma namaz balad. Cemat rka gitti. Alddn-i Sbir hazretleri de
rka eildiinde, aniden cminin duvarlar rka giderek cematin zerine ykld.
71
Btn ehir salland. Cminin dndakiler kouyorlard. Musammad Glzd evinden

karak, namaz iin gelen olunu arad. Mahdm Sbir ona dedi ki: Olunuz merdivenin
altndaki bolukda gml kald. Almullah Ebdl, kendisini getirsin. Behddn
kurtarldktan sonra, Alddn-i Sbir hazretleri, Glzdye buyurdu ki; Bir gn iinde,
Kalyardan alt mil uzaa gidiniz. Sevdiiniz akrabalarnz ve arkadalarnz berberinizde
gtrnz. Allah telnn azb henz bitmedi. Ondan sonra kuvvetli zelzeleler olmaya
balad. Kalyar ehri yerle bir oldu. Bu kuvvetli zelzeleler yere tesir etmedi. 1. Mahdm
Sbirin iinde bulunduu 50 m2lik saha, 2. ehd kabirleri, 3. Musammad Glzdnin evi.
Kalyar, drt gn durmadan salland. Allah telnn evliysn inkr edenler ve byc
diyenler bylece cezalarn grm oldular. 651den 907ye kadar Kalyar harab olarak
kald. 907de Hz. Kutbullem Abdlkudds Gangehi, (Hz. Alddn Sbirin 7. halfesi)
mevcd trbeyi yaptrd. Sbir hazretlerinin bu trbesi, Kuzey Hindistanllarn ve Sultan
brhim Lodnin riclar ile olmutur. Geirdii tahribattan sonra Kalyar, 250 sene daha
eski parlak gnlerine geri dnemedi. Zelzele olan 24 km2lik blgeye hi kimse giremedi.
Kalyar faciasndan sonra, Sultan Nsrddn Mahmd ok korkmutu. O zamanlar Delhide
bulunan Sultan, vezirini, Ferdddn-i Genc-i eker hazretlerine yollad. 23 Safer 651de
yazd iltica yazs ksaca yledir: Kymetli efendim! Kalyar faciasn iittim. ok
mteessir oldum. Kymddn Zamvana benzemekten korkuyorum. Bu sebeble size
snyorum. Ltfedip emir ve talimatlarnz gnderirseniz, onlara gre hareket ederim.
Gnderdii iltica mektbuna kar, Ferdddn-i Genc-i eker, sultann ve ailesinin ilticasn
kabul etti. Ancak Kalyarn harab olmu arazisine kimsenin girmemesini ve Delhideki
halfesi Nizmddn-i Evliynn tevecchlerine kavumasn tenbih etti.
emsddn-i Trk, Alddn-i Sbirin en byk talebesidir. nki o zaman,
Kalyarn zelzele geirmi korkulu topraklarna kimse yaklaamyordu. Kendisi
Trkistandan geldi. 12 Zilhicce 658 (m. 1260)de yan Kalyar faciasndan yedi sene
sonra, yirmibir talebe arkadayla Acudhna geldiler. emsddnin niyeti, Genc-i ekere
talebe olmakt. Genc-i eker ise, emsddn! Alddne git. Sana lzm olan o
verecektir buyurdu. emsddn ve arkadalar, Kalyara doru yola ktlar. Zelzele olan
yere kadar geldiler. Oradan ieriye, deil insanlar, kular bile gemiyordu.
Cemleddn Ebdl, Alddn-i Sbir adna zelzele hududunda misfirleri karlad.
emsddn; Bu tehlikeli blgeye nasl girecek ve o byk velnin ellerini nasl peceiz?
diye sorunca, Cemleddn; Merak etmeyin, birazdan Almullah Ebdl gelip size yardmc
olacak dedi. Bu arada Almullah Ebdl geldi ve misfirleri Alddn-i Sbire gtrd.
Kendisini murkabe hlinde buldular. 22 gn ve gece, Mahdm Sbir ayn vaziyette kald.
Sdece namaz vakitlerinde namazn klyor, eski durumuna tekrar geliyordu. Almullah
Ebdl, misfirlerinin geldiini syliyecek bir frsat bulamad. Bu zaman zarfnda,
emsddn hri, dier btn talebeler sabredemeyip Acudhna geri dndler.
emsddn, Alddn Ahmedin bu kadar uzun zamandr dnyy ve kendi fizik
ihtiylarn unutarak, tefekkr hlinde kalmasn byk bir hayranlkla karlad. Zavall
arkadalarnn ayrlndan oniki saat, yan 23 gn 12 saat sonra Alddn-i Sbir kendine
geldi ve sordu; emsddn! Seni hocam Feridddn-i Genc-i eker gnderdi deil mi?
dedi. emsddn; Siz, daha iyi bilirsiniz efendim dedi. Sbir; Allah telnn gnei
semda, bu fakirin gnei ise yeryzndedir buyurarak, emsddne emsl-Arz
(yeryznn gnei) nvnnn verileceini bildirdi.
Mahdm Ali, Ahmed Sbir, emsddni talebesi olarak kabul etti. Kendisi ile
birlikte gn kalmasn, daha sonra Ferdddn-i Genc-i ekere gitmesini, vefatna
kadar onun yannda kalmasn emretti. Sonra yine tefekkre dald. Mtekib gn
iinde, kendisi ile konumak mmkn olmad. gn sonunda, Almullah Ebdl ile birlikte
Acudhna doru yola ktlar.
emsddn, Ferdddn-i Genc-i eker hazretlerine, geldiini syledii zaman;
Alddn-i Sbirin hizmetinden neden geri dndn? buyurdu. O da; Size gelmemi
emretti efendim dedi. O zaman git, ormandan odun topla ve sat. Nafakan temin et.
Gndz riyzet ekerek nefsini terbiye edeceksin, geceleri de kendini Allah telya
vereceksin buyurdu. emsddn drt sene bu ie devam etti. Bazan satacak odun
bulamaz alk ekerdi. Genc-i ekerin vefatna kadar emredildii ekilde hareket etti.
Ferdddn-i Genc-i ekerin vefatndan sonra, emsddn, Acudhn ehrinden
kp Kalyara geldi. Hocas Sbiri ayn aacn altnda, ayn ekilde tefekkr hlinde iken
72
grd. Korkusundan yanna yaklaamayp arkasnda bekledi. Alddn-i Sbir kendisine

gelince sordu: emsddn? Geldin mi? Evet efendim. Emrinizi bekliyorum. Alddn-i
Sbir, sarn ve hrkasn getirtip, kendi eliyle hrkasn giydirdi ve sarn emsddnin
bana koydu ve tekrar tefekkr hline dnd. Bylece emsddnin hilfeti tasdik
olundu.
emsddn yle anlatr: Hocam, zaman zaman murkabe hlinde ayn aacn
dalna tutunur, sa eli semda, gzleri semda tek noktada, ylece dururdu. Ezn
okununca; emsddn! Dnimiz ne gzel; insan, Allah telnn huzruna aryor der,
beni immete geirirdi. Bazan sorard. emsddn! Yiyecek birey var m? Ona bir
aacn meyvesinden verirdim. Dudaklarna dedirir ve atard. Onlar bereketlenmek iin
toplar, saklardm.
Alddn-i Sbir, 684 (m. 1285) senesinde emsddne alt senelik mchedeye
girmesini emretti. Buna Habs- Kebr denirdi. Bir kabrin iinde yaplrd. Alddn-i Sbir
de bunu yapmt. emsddn de; Bastne efendim dedi. Kabrin iine girerek nefsini
terbiye etmeye balad. Bu mchededen ktnda hocas ona buyurdu ki: imdi Amber
ehrine git. Alddn-i Hilcye yardm et. Kaleyi zabt edin. Senin yardmn olmadan kaleyi
alamayacak. Kaleyi aldnz gn, ben vefat etmi olacam. O da, Rabul-evvel aynn 13.
gn 690 (m. 1291)da olacaktr.
emsddn bu szleri duyunca alamaya balad. Dedi ki: Efendim, cenze
hizmetlerinizi kim yapacak? Nereye defnolunacaksnz? Sizi kabre kim koyacak? Trbeniz
nasl olacak? Hocas da; Hizmetleri siz yapacaksnz. Allah telnn ihsn ve
byklerimizin rhniyyeti yardmcnz olacak. Gaslederken vcduma demeyeceksin.
Gasl esnasnda gzlerini amayacaksn. Cenze hizmetleri kendiliinden yaplacaktr
buyurdu.
emsddn, hocasnn emrini yerine getirmek iin Amber Kalesine gitti. Amber
Kalesinin dnden sonra, askerlerin arasndan gizlice ayrld. Yolda Almullah Ebdl ile
karlat. Almullah alyordu. Buyurduklar gibi, Alddn-i Sbirin ayn trihte vefat
ettiini rendi.
Kalyara vardklarnda, emsddn, Alddn-i Sbirin kendisine tenbih ettii gibi
gusl abdesti aldrtt. Her i kendiliinden oluyordu. emsddn, Alddnin vcduna
dokunmuyordu. Cenze namaz klnaca zaman, emsddn yalnz olduunu grerek
ok zld. O srada Sbire benzeyen bir atl, drt nalla yanna geldi. Yznde bir tl,
elinde bir mzrak vard. emsddnin yanna gelip; emsddn dikkat et! Namaza daha
durma deyip, atndan hemen inerek immete kendisi geti ve namaza durdular.
emsddn selm verdii zaman, vellerin ve kutublarn, cenze namazna itirk ettiini
grd. Namazdan sonra cenzeyi kabre koydular. Svari atna dnd zaman,
emsddn sordu; zr dilerim efendim! Kymetli hocamn cenze namazna katlan
sizlerin isminizi renebilir miyim? Svari, yzndeki tl kard ve buyurdu ki:
emsddn! Bu cenzenin cenze namazn, cenzenin kendisi kldrd. emsddn,
svarinin yzne baktnda Alddn-i Sbir olduunu grd ve o anda baylp yere
dt.
Alddn-i Sbirin vefatndan bir zaman sonra eitli hdiseler meydana geldi. Bu
esnada Hce Mahdm Sbirin kabri bir mddet kayboldu. Yeri belli olmayacak hle geldi.
Birgn bir kfir, oradan geerken, bir aydnlk grd. Oras ok parlak grnyor,
hayvanlar bile o yere sayg gsteriyordu. Mezar kalntlarndan orann, bir mslmana it
mezar olduunu anlad. slmiyete olan dmanlnn fazlal sebebiyle, hemen elindeki
demir ubukla, orada bulunan son kalntlar da datmak iin hcuma geti. Tam o
esnada, pencere gibi birey grd, ieride ne var diye bakmak iin pencereden ban
soktuunda, boynunu tekrar dar karamad ve orada ld. Hce Mahdm Sbir o gece,
kendisini tanyan ve sevenlerden bazlarna ryada grnp; Burada bir kpek var.
Ondan rahatsz oluyorum. Onu buradan uzaklatrn! buyurdu. Gidip baktlar. Orada
kafas yere gmlm olan birisinin olduunu grdler. kardklarnda, o kfirin yznn
kpek yz gibi olduunu grdler. Bu hdiseyi grenler, byklere hakaret etmenin
cezasnn pek ar olacan bir defa daha grerek anlam oldular. Bundan sonra,
Mahdm Sbirin kabri zerine mkemmel bir trbe yapld. Bu muazzam trbe zerine
inip kan krmz bir nru, uzun zaman herkes grd. Feyz ve marifet kayna olarak
73
etrfna nr samakta olan bu muazzam trbe, ok gzel muhfaza edilmi olarak

gnmze kadar gelmitir.
Alddn Sbirin vefatndan sonra talebeleri ve kendisini sevenler, her sene,
vefatnn sene-i devriyyesinde kabri yannda toplanrlar, mbrek rhuna okurlar,
bykln, kermetlerini, kymetli szlerini anlatarak eski gnlerini yd ederlerdi.
Bylece yeni tanyanlarn muhabbetleri artard. Bu vesleyle, her sene Mahdm Sbirin
trbesi yannda binlerce insan toplanr. Onun rhniyetinden istifde ederlerdi.
Bu vesleyle, yakn ve uzak yerlerden binlerce ziyretinin topland bir srada,
oralarda su sknts meydana geldi. htiy kadar su bulmak mmkn olamyordu.
Alddn Sbirin talebelerinden Mevln Nrullah, o gnlerde ryasnda hocasn grd.
Kendisine; Elde bulunan suyu, dergh mescidinin kk deposuna doldurun. Oraya
Cennet emelerinden su aktacaz. Bylece susuzluk ekmiyeceksiniz buyurdu.
Mevln Nrullah; Peki efendim deyip uyannca bildirilen ekilde yapt. Bundan sonra
hi su sknts olmad. O kk deponun suyu hi bitmedi.
ah Muhammed Hasen (rahmetullahi aleyh) isimli bir zt anlatr: Yine bu
toplantlardan birinde, Mahdm Sbirin derghnda toplanmtk. Olum ah Rauf Hasen,
Hce Ali Ahmed Sbirin menkbe, kermet, sz ve gzel hllerinin topland Hakkat-i
Glzr- Sbir isimli eserden baz ksmlar okuyordu. Zamann mehr ztlarndan bir
ou da orada hazr bulunuyordu. Yalnz bir hizmeti vard ki, bu, Mahdm Sbirin
derghnda hizmeti olmasna ramen, kitabn baz yerlerine itirz etti ve byle itirz
mahiyetinde eitli sorular sordu. Daha o anda btn vcdu czzm illetine (hastalna)
yakaland. Pis pis kokmaya balad. O cematte bulunanlarn hepsi, bu hdiseye ahit
oldular ve kendisine dediler ki; Bu, Alddn Sbirin hayatna it yazlara olan
inanszlnn cezasdr. O kimse tvbe edip piman oldu ise de, o haliyle orackta vefat
etti.
Mevln Muhammed Nrullah Bahra anlatr: Hce Alddnin derghnda uzun
zaman kaldm. Bir defasnda, Mahraca Lanjit Singh isimli biri, Kalyara gelip dergh
ykmak zere, bir grup askerle Delhiden yola kt. Hcenin derghna yaklatklar
srada, askerlerin hepsinin gzleri bir anda kr oldu. Felketin sebebini anlayp, Hce
Mahdmdan zr dilediler ve onun talebelerinden oldular. Bundan sonra, Allah telnn
izni ile hepsinin gzleri ald. Eskisinden daha iyi grr oldular.
Hiyat Sbir el-Kefr yle anlatr: Orada bulunan iki ngiliz ava kmlard.
Avlanrken, Hce Mahdmun derghnn yanna kadar geldiler. Avclardan birisi, orada
bulunan bir maymunu, hibir sebep yokken keyif iin ldrd. O anda kendisi de ld.
teki ngiliz ok korktu. Arkadann cesedini bile alamadan kap gitti.
Hindistanda bulunan Mehr Ganj Nehri zerinde bir kanal alacakt. Kanal
plnn hazrlamak vazfesi de bir ngiliz mhendisine verilmiti. Bunun hazrlad plna
gre kanal, tam Hce Mahdmun derghndan geiyordu. nsanlar bu duruma kar kt.
Btn kar kmalara ramen, ngiliz mhendis, Hce Mahdmun derghnn yklmas
plnndan vazgemedi. Kendisi, derghn yaknnda bir adrda kalyordu. Bir gece
yatarken, birden kendisini, adrn orta direinde baaa olarak aslm buldu.
Grnte, ieri giren ve kan olmamt. Sabahleyin durumu farkeden yardmclar
kendisini zdler ve bunun, kendisine, Hceyi rahatsz etmemesine dir bir kz
olduunu, dergh ykmak kararndan vazgemesini sylediler. Bu hdise zerine ok
korkan mhendis, Alddn Mahdmun derghn ykmak kararndan vazgetii gibi, her
gittii yerde, ondan hrmetle bahsetmeye balad.
Mevln Abdurrahmn Lknev anlatr: Ali Ahmedin derghnda ile ekiyordum.
ile krk gn srecekti. O gnlerde derghta yemek hazrlanmyordu. Alktan
dayanamyacak hle geldiim zaman, Alddn-i Sbirin mbrek kabirlerinde, kendim
ve arkadalarm iin dua ettim. Ayn akam tanmadm bir zt, ismimi syleyerek beni
arad. Abdurrahmn benim dediim zaman; Senin ve iki arkadan iin yemek
getirdim dedi ve gitti. Yemei afiyetle yedik. Bu zt on gn muntazaman bize yemek
getirdi. Onnc gn dedi ki: imdi sizin misfirliiniz bitmitir. Size yarn yemek
getirmeyeceim. Ben, bunu Alddn Sbirden bir iret kabul ederek ilemi bitirdim. Bir
gn daha kalp, Kalyardan Pni-pte gittim.
Bedaundan Kuli ah anlatr: (Bu kimse yaya olmak zere, yirmibir kere hac
etmi ok mbrek bir ztt) Doksan yl kadar nce, yolun tehlikeli oluu sebebiyle,
74
Alddn Sbirin kabrine ziyrete gelinememekteydi. Sdece her tehlikeyi gze

alabilenler gelebilmekteydi. Yiyecek iin herhengi bir tedbir alnmamt. Ziyretiler,
yaban erii, baz meyveler ve civardan toplayabildikleri yiyecekleri yerler, iki veya
gnden fazla da kalamazlard. Her Cuma gecesinde, bir arslann dergh ziyret ettiini
bizzat grdm. Arslan bir ka dakika kalyor ve ziyretileri ne rktyor ne de zarar
veriyordu.
Mun Muhammed Hn Emblev anlatr: Yats namaz iin abdest alyordum.
Alddn-i Sbirin derghnda, kabrinin banda, bir arslan ba nne dm bir hlde
sessizce otururken grdm. Durumu anlattm zaman, bir oklar, arslanlarn sk sk
buralara gelip gittiklerini syledi.
Hce erefddn ah Pur, dergha bazan hanm ile birlikte ziyret iin gelirdi.
Kendisi bir para ar iitir idi. Hanm diyor ki: Alddn Sbirin kabrinde bir arslan
grdm. Durumu bilmeyenler katlar. Kocam arslana ne dikkat etti, ne de yerinden
hareket etti. Arslan, kabrin nne geldi. Edeble birka dakika bekledi ve kp gitti. Arslan
gittikten sonra, efendime durumu syledim. Bana dedi ki: Sen onu ilk defa gryorsun,
ben ok defa rast geldim. Mahdm Sbirin kabr-i erflerinin nnde hi kimseye zarar
vermeye cesret edemez.
Keml ah isimli bir zt anlatr: Dergh ziyretim esnasnda bir gece rtnp,
derghdaki cminin avlusunda uyumutum. Birisinin zerimdeki rty ekitirdiini
farkettim. Uyandm zaman, bir dii arslan ile yavrularn grdm. Yavrularndan birisi,
nee iinde zerimdeki rty ekitiriyordu. Biraz sonra dii arslan yavrularn toplad.
Grdm manzaradan korkmu olduum iin rty skca rttm. Korku iinde
gzlerimi kapadm. Fakat, Elhamdlillah, dii arslan ve yavrular, derghta hi kimsenin
klna dokunmadan ormana doru gittiler. Ben de rahat bir nefes aldm.
Envr-l-kn kitabnn mellifi 1857 senesinde Hindistanda ayaklanma
yattktan sonra Kalyara giderek Alddn-i Sbirin kabrini ziyret etti. Ziyreti
esnasnda bir ngiliz subay dergha geldi. Yannda adamlar ve polisler vard.
Ayakkablaryla dergha girmek istedi. Hizmeti Mansab Ali Han kendisini durdurarak;
Buras mslmanlarn mbrek vellerinden birisi olan Alddn-i Sbirin kabridir. Ltfen
ayakkablarnz karn dedi. ngiliz subay sinirinden kpkrmz oldu. Vurmak zere
krbacn Mansab Ali Hana doru kaldrd. Tam vuracakken, Mansab Ali Han mni oldu.
fkesinden deliye dnen ngiliz, btn hizmetileri ve ziyretileri yakalamalar iin
adamlarna emir verdi. Hepsini isyan etmekle itham etti. Hizmetilerden bazlar Sbirin
kabrine gelip, ngiliz subayn ikyet ettiler. Ayn anda ngiliz subay, midesini tutarak
inlemeye balad. Ars gittike artyordu. Adamlarna dnerek; Buras kimin yeridir?
dedi. Onlar da kendisine; Buras, Mahdm Alddn-i Sbirin derghdr dediler. ngiliz
subay yakaladklar mslmanlarn serbest braklmasn emrederek; Grne baklrsa
bu zt incittik. Beni Ruurhiye (Kalyardan 5 mil mesafede bir ehir) gtrn dedi.
Oradan ayrldlar. Fakat ngiliz subay yolda ld.
Mevln Zhirddn Embehtev anlatr: Bir arkadam vard. Demiryolu iisi idi.
Kendisini sevmeyenlerin iftirsna uramt. Bana, Mahdm Sbirin hrmetine Allah
telya dua etmemi syledi. Ben de dua ettim. Ryamda grdm ki, Mahdm Sbir,
arkadamn dmanlarnn hazrlam olduu iftir yazsn yakt ve buyurdu ki: Bu
yanldr ve yaklmaldr. Ertesi gn, iftirclarn hazrlad yaz bulunamad. Neticede,
arkadama hibir zarar yapamadlar.
Slim rif isminde bir zt, uzun bir zamandr hasta idi. Arkadana bir mektp
yazd. Mahdm Alddn-i Sbirin kabri yannda, kendisinin hastal iin dua etmesini
istirhm ediyor ve yle diyordu: Sizler, o byklerin kymetini bir nebze de olsa
anlamsnz. Bizler, onlarn bykln anlamaktan ok ciz insanlarz. Onlarn
merhametleri boldur ve herkese bilinir. Hastalmdan ok muzdaribim. Kurtulmam iin o
mbrek kabrin ayak ucunda dua buyurmanz istirhm ederim. Daha sonra bandan
geenleri arkadana yazd mektpta yle anlatt: Ramazan ay idi. ok hasta idim.
Ateler iinde yanyordum. Orucumu ve ibdetlerimi ok zor yapyordum. 20 Ramazan
1374 (m. 13 Mays 1955) Cuma gn idi. Yan sizden mektpla dua taleb ediimden bir
hafta gemiti. Cuma namazn klp yataa glkle ve bitkin bir hlde dp kaldm.
Biraz sonra elime bir kitap alp okursam iyi olacam kalbime geldi. Kitap okurken aniden
iyiletiimi hissettim. Hi bir eyimin kalmamas, tammen iyilemi olmam beni hayrete
75
drd ve ok ardm. Birka gn sonra sizden ikinci bir mektp aldm. Hastalmn iyi
olduu Cuma gn yan 20 Ramazan 1374 gn Mahdm Sbirin kabrinde dua ettiinizi
yazyordunuz.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Siyer-l-aktb; sh. 177

Siyer-l-evliy
Firdevs-l-vcb
Srr-l-ubdiyyet
Hakkat- Glzr- Sbir
The Big five of India in Sufism; sh. 107
AL BEKK:
Evliy bir zt. Knyesi Ebl-Hasendir. Lakab Bekkdr. Bekk ok alayan
demektir. 570 (m. 1174) senesinde dodu. 670 (m. 1274)de vefat etti.
brhim aleyhisselmn yaad beldeye yakn bir yerde zaviyesi (tekkesi) vard.
Burada bulunur, gelip geenlere ve ziyretine gelenlere yardm eder, yiyecek ikrm
ederdi. Melik Mensr Kalevn, onu ok methederdi. Melik Mensra btn ilerinde
yardmc olurdu. Bir ok meseleyi, ona kefiyle bildirmiti. Hatt Melik olacan da
nceden iret etmiti. Ali Bekk hazretlerinin ok alamasnn ve Bekk ok alayan
lakabnn verilme sebebini, Kutbddn Ynn yle anlatmtr: Onun, slih ve kendisi
gibi evliy bir arkada vard. Hller ve kermetler shibi idi. Bir defasnda ikisi birlikte
Badaddan bir yolculua kmlard. Gidecekleri yer ile Badad aras, yrmekle bir
senelik yol idi. Onlar, kermetleriyle bir senelik yolu bir saatte almlard. Bu arkada
ona; Ben, falan vakitte, falan memlekette leceim. O zaman yanmda bulun diyerek,
Ali Bekk hazretlerine vasyyet etmiti. Fakat bu arkada, son nefesde imansz ld. Bu
hdise karsnda Ali Bekk hazretleri, Allah telnn rzsna kavuamamaktan ve son
nefes endiesi ile korkarak ok alard. mansz giden arkadann hlini, kendisi yle
anlatmtr: Syledii vakit gelince yanna gittim. Hayatnn son anlarn yayor ve can
ekiiyordu. Ynn dou tarafna dnmt. Tutup kbleye evirdim. Tekrar douya
dnd. Tutup yine kbleye evirdim. Bu arada gzlerini ap bana dedi ki: Hi urama,
ben bu tarafa dnm olarak leceim! Hristiyan rhbanlarnn syledii kfr olan,
mn gideren szler sylemeye balad. Dn-i slmdan kt. Nihyet imansz olarak
ld. lsn kaldrp, oradaki bir kiliseye gtrdk. Birde grdk ki, kilisede bir kalabalk
toplanm ve ok zgn bir hlde idiler. nlerinde yatan bir cenzenin etrfnda
duruyorlard. Nedir bu hl? dedik. Onlar dediler ki: Bizim mehr bir rhbanmz vard,
yz sene yaad. Bugn ld. Fakat, lmeden nce dnimiz olan hristiyanlktan kt.
Mslman olduunu syledi ve mslman olarak ld. Biz onlara dedik ki: Bizim
elimizdeki cenze de mslman idi. Son nefesinde hristiyanlk dni zere ld ve imansz
gitti. Siz bunu aln, o, mslman olarak len rhbannzn cenzesini de bize verin. Onlar
da kabul etti. Biz o mslman olann cenzesini alp, ykadk, kefenledik, mslman
mezarlna defnettik. Onlar da brn alp, hristiyan mezarlna defnettiler. Allah
teldan, son nefesimizde mn ile gitmeyi nasb etmesini dileriz, yalvarrz!
AL BN ABDULLAH E-STER:
Endlsteki evliynn byklerinden. Knyesi Ebl-Hasen olup; ismi, Ali bin
Abdullah e-ster en-Nmeyr el-Endlsdir. Mlik mezhebinden olan Ali bin Abdullah,
tasavvuf ilimini ve edebi, Eb Muhammed bin Sebden rendi. Ayn zamanda fkh limi
ve ir olan Ebl-Hasen Alinin doum trihi belli deildir. 668 (m. 1269) senesinde,
hacdan dnerken Dimytda vefat etti ve oraya defnedildi. Hayat hakknda fazla bilgi
olmayan Ebl-Hasen; vera, zhd ve takv shibi bir zt idi. Kermetleri ve menkbeleri
oktur.
nvn-d-diyne adl eserin yazar yle anlatr: Es-Sster, birgn talebeleriyle
yolculua kt. Daha nce sevdiklerinden Ahmed isminde bir zt esir dmt. Bu
76
yolculuk srasnda Ebl-Hasen Ali; Ey Ahmed! Artk bize gel! diye birka defa yksek
sesle syledi. Talebeleri bu szleri iitince; Efendim! Ahmed kimdir? Buralarda yle birisi
yoktur dediler. Bunun zerine Ebl-Hasen Ali; Yarn inallah sizin kendisiyle
sevineceiniz kimse olacaktr dedi. Ertesi gn Kbis denilen kye vardlar. O kye
giderken, daha nce esrette olan kii koarak geldi. Ebl-Hasen Ali talebelerine; Haydi
imdi sevinin, bu kardeinizle msfeha ediniz. O esretten kurtulmutur dedi.
yle anlatlr: Cye denilen ehirde, Ebl-Hasen bin All isminde, dnine bal ve
emneti koruyan bir zt vard. Birgn ster hazretlerinin talebelerine ders okuttuu
yere geldi ve onu ders okuturken buldu. Ebl-Hasenin ilmini ve talebeye reti usln
ok beendi. Ebl-Hasene ve talebelerine, Allah telnn rzs iin yirmi dirhem ve baz
yiyecekler getirmeyi niyet etti. Daha sonra niyet ettii eylerin yarsn getirip aralarnda
taksim etmei ve dier yarsn da sonra getirmeyi dnd. O gece ryasnda Peygamber
efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) yannda Hz. Eb Bekr ve Hz. Ali olduu hlde
grd. Ebl-Hasen bin All, ryasnda grmenin sevinciyle Reslullaha (sallallahu aleyhi
ve sellem) kotu ve Y Reslallah, Allah telya benim iin dua buyurun? diye
arzedince, Reslullah efendimiz (s.a.v), Hz. Eb Bekre dnp; Ey Eb Bekr ver!
buyurdu. Hz. Eb Bekr bir rei mbrek eliyle iki paraya bld ve yarsn Ebl-Hasen
bin Alla verdi. O esnada Ebl-Hasen bin All uyand ve o rek parasn yanbanda
buldu. Hemen hanmn ve ocuklarn uyandrd ve ryasn anlatt. Bu rya ve sonundaki
hakkat, Ebl-Hasen bin Alln mnn kuvvetlendirdi. Bundan sonra ibdet ak daha da
artp, Allah telya kredip devaml ibdete koyuldu. Ertesi gn Ebl-Hasen bin All,
Ali e-sternin huzruna, vermei kararlatrd para ve yiyeceklerin yarsyla geldi ve
onlar verdi. O zaman Ali e-steri; Ey Ali, biraz yakna gel. Eer ilk nce getirmeyi
niyet ettiklerinin hepsiyle gelseydin, rein dier yarsna da kavuurdun buyurdu.
Ebl-Hasen Ali, hacdan dnerken, hasta bir hlde amdan Dimyata gidiyordu.
Dimyat sahiline geldiinde, orada bulunan kyn ismini sordu. Et-Tiynet dediler. Orada
vefat etti. Talebeleri, omuzlar zerinde cenzeyi Dimyata getirdiler ve oraya defnettiler.
Ebl-Hasen Ali, birok eser yazmtr. Bunlardan bazlar unlardr: 1. El-Urvet-lvsk, 2. El-maklid-l-vcdiyyet f esrr-is-Sfiyyeti, 3. Dvn iir, 4. Er-Rislet-lkudsiyye f tevhd-il-ammeti vel-hassat vel-mertib-il-mniyyeti vel-slmiyyeti velihsniyyeti, 5. Er-Rislet-l-ilmiyyet.
1)
2)
3)
4)
5)

Cmiu kermt-il-evliy; cild-2, sh. 178
AL BN AHMED ES-SAD:
Hads ve fkh limlerinden. Knyesi Ebl-Hasen, lakab Fahrddndir. 595 (m.
1199)de dodu. 690 (m. 1291)da vefat etti. amda; bn-i Taberzed, Ebl-Mehsin bin
Kmil, Ebl-Yemen el-Kind, bn-i Harestn, bn-d-denf, Hdr bin Kmil, bn-i Mlib,
Ebl-Fadl, Ebl-Mel bin el-Menc ve kardei Abdlvehhb, eyh Muvaffakddn ve
kardei Eb Amr ve dier limlerden hads-i erf iitmitir. Kudste; Eb Ali el-Evkden,
Msrda; Ebl-Berekt bin Habbbdan ve Eb Abdullah bin er-Reddddan,
skenderiyyede; Cafer el-Hemednden, Zafer bin Sahmdan ve bn-i Ravahdan,
Halebde; bn-i Hall el-Hfzdan, Humusda; babas emsddn Buhrden Badadda;
Abdsselm ed-Dahir, Amr bin Keremden hads-i erf iitmi, ayrca okunan mehr
kitablar dinlemitir.
Fkh ilmini, babasndan ve eyh Muvaffakddnden rendi. Ondan El-Mukn
adl eseri okudu. Hanbel mezhebi fkh limlerindendir. Bu kitab okutmak iin iczet ald.
Amcas Hfz Ziyddn ona, hads-i erf rivyet etmesi iin iczet verdi. Onlardan bir
ksm u ztlardr: Eblmekrim el-Lebbn, Eb Cafer es-Saydaln, el-Kerrn, Afifet-lFrkniyye, Eb Sad-s-Saffr, Esad el-Icl, Abdlvhid es-Saydaln, Eb Thir elHu, Ebl-Ferec bin Cevz, Mbrek bin Mat, Hibetullah ibni Sbt ve dierleri. Amr
bin Hcib, Mucem adl eserinde onun hakknda yle demitir: Fkh ilmini babasndan ve
eyh Muvaffakddnden rendi. Fazletli, kymetli, gzel yzl ve gzel ahlkl idi. Dnin
77
emirlerine tam uyan, yardm seven ve takdre ayan bir hli vard. Onun hlini, amcas
eyh Ziyddnden sordum. Methedip, gzel ahlka ve tam bir mrvvete shib
olduunu syledi.
Farad de Muceminde onun hakknda unlar kaydetmitir: limde std, lim,
fakh, zhid, bid, kendisine ok isndda bulunulan, vakr ve hads-i erf kratnda
sabrl bir lim idi. Evinde talebelere kar efkatli idi. Genellikle evinde durur ve ok
ibdet ederdi. Ecdadnn yolunu takib eden bir zt idi. Altm sene hads rivyetiyle
megul oldu. Birok kimseden rivyette bulunma hussunda tek limdir.
eyh Tcddn el-Ferv de onun iin; Rivyette riyaset onunla sona erdi. eitli
beldelerden muhaddisler ona gelmitir demitir.
Hfz Berzl de yle demitir: ok hads-i erf ve mkil lafzlar ezberlemiti.
Ndir hadslerden ounu bilirdi.
mm- Zeheb de onun hakknda yle demitir: Fakh, fazletli, edb, zhid, slih
ve hayrl bir zt idi. Adletli ve gvenilir, vera ve takv shibi idi. Talebelerine kar
gyet ho mumele ederdi.
Yine mm- Zeheb yle demitir: El-Mezdan onun hakknda sordum. Byk
lim, emsali az bulunur, limler yetitirmi olan bir aileye mensptur. Bu zamanda,
rivyet hussunda onun gibi ilerlemi biri daha bilinmiyor dedi.
Genliinde ticret ile megul olup, seferlere kyordu. Daha sonra ilme ynelip
maln amcas Hfz Ziyddnin medresesine vakfetti. limde ok ykselip, mehr oldu.
Dmek, Msr, Badad, Msul ve dier beldelerde hads-i erf rivyet etti. Ebl-Ksm Ali
bin Belbn, onun hads-i erf rivyet ettii ztlarn isimlerini tesbit etmitir. Ondan
istifde etmek, hads-i erf dinlemek iin pekok kimse derslerine gelmitir. lk nceleri,
altyzelli talebe toplanm ve sonra bu miktar ok artmtr. Kendisinden hads-i erf
iitenlerden bir ksm u ztlardr: Amr bin Hcib Zekyddn Mnzir, Red Attr, edDimyt, bn-i Dakk-il-Iyd, el-Hris, Kd Takyyddn Sleymn bin Hamze, eyh
emsddn bin Keml ve dierleri. mm- Zeheb onun iin yle demitir: Seksen
gvenilir rv ile rivyeti Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) ulaan son
limlerdendir. Vefatnda, byk limler, mehr ztlar ve halk, byk bir kalabalk
hlinde topland. Cenze namaz Muzaffer Cmiinde klnd. Fesh-i Fayson denilen yerde,
babasnn kabrinin yanna defnedildi. Gzel iirleri olup bir iirinin tercmesi yledir:
lm habercileri sana koarak geliyor. Kalbin bundan gfil ve yanlma iindedir.
Gayret et. yi amel ile. lm sana yaklat. Oyunu, elenceyi brak. Sonu olan, ciz bir
insan olduunu unutma. Allah telnn azbndan emn olma. Nice kimseler, amel defteri
simsiyah olarak Cehenneme sevkedildi. Bunlar ssl ve aydnlk Cennetlere sevkedilenler
gibi deildirler. Rabbinden mid kesme, fakat al, gfil olma.
lm sana geliyor ey bn-i Buhr! lm slih ameller ilemi olarak karla.
Kesin olarak bil ki, hret gn geliyor. Byk-kk herkes, hesba ekilecek. Sanki sen
lmsn. lm gznle gryorsun. nsanlar, cenzeni alm mezarla tayorlar.
Kabrin derinliine yalnz ineceksin (konacaksn) ve stne toprak atlacak! Dikkat et.
Yemn ederim ki, geride braktn mallar ve mlkler sana fayda vermez! Ancak, fakirlere
sadaka vermi isen, hayra harcam isen, o zaman faydasn grrsn. te o zaman,
gemi iyi amellerin sebebiyle umulur ki, Allah tel seni affeder ey bn-i Buhr!
1)
2)
3)
4)
5)

AL BN EB BEKR EL-DRS:
Evliynn byklerinden. Knyesi Ebl-Hasen olup; ismi, Ali bin Eb Bekr bin drs
el-drs el-Bakubdir. Doum trihi bilinmemektedir. 619 (m. 1222) senesinde Zilkade
aynda vefat etti. Ukbe denilen, Badadn Kuzeydousundaki derghna defnedildi. lim,
edeb ve tasavvuf bilgilerini Ali bin Hiyetden rendi. Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin
talebelerindendir.
78
Slih bin Yakb el-Ukb yle dedi: Babam anlatrd. Be yandaki olum smil
yatalak hasta idi. Onu alp, Ali bin Eb Bekr hazretlerine gtrdm. if bulmas iin dua
buyurmasn rica ettim. Beni kabul etmedi. Ben de ocuu oraya braktm. Ali bin Eb
Bekr, o zaman elindeki portakal att ve portakal olumun dizine geldi. O anda, olum
derhal ayaa kalkp yrmeye balad. O da, att portakal ald ve derghna yneldi.
Orada bulunanlar tehll (L ilhe illallah) getirdiler. Olumla berber geri dndk.
Talebelerinden Abdrrahm bin Muzaffer yle anlatr: Zlim bir kiinin ok
zulmn grdm. Dayanamayp, Ali bin Eb Bekr hazretlerine gidip, durumumu arzettim.
ok heybetli idi. Bahede akam namazn kld. Daha sonra talebeleri etrfna oturdular.
lerinden birinin elinde, ok ile yay vard. Onu ald, oku yaya takp bana dnd ve At!
buyurdu. Ben de; Bastne diyerek, onun diledii ekilde defa attm. Sonra
kendileri alp attlar. Ok, az ilerideki bir aacn gvdesine isbet etti. O zaman; imdi
cezasn grd buyurdu. Ben; Allah ekber deyip tekbr getirdim. Oradakiler de tekbr
getirdiler. Oradan ayrldm. Sabahleyin rendim ki, o zlim kii, baygn bir ekilde yataa
dm, nereden geldii bilinmeyen bir ok kendisine isbet etmi, cezasn bylece
grm.
2) Tekmilet- vefeyt-in-nkle; cild-5, sh. 131
AL BN HSEYN EL-HARR:
Evliynn byklerinden. Knyesi Ebl-Hasen olup ismi, Ali bin Hseyn el-Harir
el-Mensrdur. Doum trihi belli olmayp, 645 (m. 1247) senesinde vefat etti. Ali elHarrnin ok kermetleri grld. Havrann Bsr kynden ve Benz-Zemn denilen
airettendir. Daha kk yata iken ama geldi ve orada yetiti. Zten annesi aml olup,
Emr Karva bin Mseyyib el-Ukaylnin soyundan idi. Ebl-Hasen el-Harir daha kk
iken babas vefat etti. Amcasnn himyesinde byd. Geimini temin etmek iin,
amcasnn mesleini rendi.
eyh Eb Ali el-Magribden ilim rendi ve onun sohbetlerini dinledi. Ebl-Hasen
el-Harr, derecesi yksek, hl ve kermet shibi, cesur, vekar shibi bir zt idi.
Es-Sirc yle anlatr: Harezm taraflarndan bir fesad topluluu am civrna
geldiler. Ali Harrnin doum yeri olan Bsr denilen yere yaklatlar. O civarda ok zulm
ve eziyet yaptlar. Ebl-Hasen el-Harr, talebelerinden birine; Gel seninle bu zlim
kimselere gidelim dedi. O talebe ok korktu ve; Efendim, bu zlim kimseler, bize zarar
verirler. Biz yalnzz. Onlara biey dememiz hlinde, etrfa daha ok zarar verirler dedi.
Ebl-Hasen el-Harr: Kalk gidiyoruz. Bakalm Allah tel ne gsterecek buyurarak,
bineine bindi. Talebesiyle onlarn adrlarnn kurulu olduu yere gitti. Onlar Ali elHarryi tanmadklar hlde, Sultanlar karladklar gibi, karladlar. Ali el-Harr, heybet
ve iddetle onlarn karlarna geip, yaptklar zulme son vermelerini, iyi kimseler
olmalarn nasihat etti ve her kelimeyi sylerken, elindeki asasn yere vurarak tenbhte
bulundu. Onlarn resi, sylenen szler karsnda birey diyemedi. Ban nne edi.
Daha sonra adamlarn alp o blgeden uzaklap gitti.
yle anlatlr: Talebelerinden biri, Ali el-Harr hazretlerine gelip, hacca gitmek
istediini bildirdi ve izin istedi. Ali el-Harr de ona kk bir anta verdi ve iinden ihtiy
miktar kadar paray harcamasn, geri kalan iade etmesini tenbh etti. O zt antay
atnda bir dirhem (gm para) olduunu grd ve bunun az olmas sebebi ile zld
ve geri vermek istedi. O anda Ali el-Harrnin manev hli kendisini kaplad ve bunda bir
hayr var diyerek o paray harcad. antay tekrar atnda, bir dirhem daha olduunu
grd. Bylece, yol boyunca btn ihtiylarn karlad. Dnd zaman antay
hocasna iade etti ve bu durumun hocasnn kermeti olduunu anlad.
Yine yle anlatlr: Byk lim Takyyddn bin Salh ile Ebl-Hasen el-Harr
hazretleri bir yerde bir araya geldiler. Ali el-Harr; Misfirimize birey ikrm etmemiz
cb eder dedi. O anda oradan bir koyun srs gemeye balad. Talebelerinden birine;
Git, yz dirhem kymetinde olan u vasftaki koyunu al getir buyurdu. Orada bulunan
Takyyddn bin Salh; Her hlde eyh Ali beni imtihan etmek ister. Bu koyunun etini
yemiyeceim diye iinden geirdi. Daha sonra sofra kuruldu. O esnada dardan birisi
79
geldi ve; Bugn buradan bir koyun srs geti mi? diye sordu. Oradakiler; Niye
soruyorsun? dediklerinde, O srde yz dirhem kymetinde bir koyunum vard. Vasflar
yle yle idi. Ben onu Ali Harr hazretlerine ve sevdiklerine nezretmitim dedi.
Oradakiler; Evet bahsettiin vasftaki koyun, u sofradaki koyundur dediler. O kii de;
Elhamdlillah koyun shibini bulmu dedi. O zaman Ali el-Harr, Takyyddn bin
Salha nazar etti ve Kii dima hsn-i zanda bulunmaldr. dedi. Takyyddn bin Salh;
Tvbeler olsun, tvbeler olsun deyip af diledi.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Tabakt-l-evliy; sh. 450

El-Bidye ven-nihye; cild 13, sh. 173
AL BN MUHAMMED ER-RM:
Hads, fkh ve tefsr limi. smi, Ali bin Muhammed bin Ali er-Rm el-Buhr edDarrdir. Doum trihi bilinmiyen Ali bin Muhammed aslen Buhrldr. Kendisine Necml-ulem ve Hamdddn lakablar verilmitir. Zamnnn tannm limlerinden ilim
renen Ali bin Muhammed, hads ilminde hfz (yzbin hads-i erfi ezbere bilen) idi. Ali
er-Rm, 666 (m. 1268) senesinde vefat etti.
Ali bin Muhammed, ems-l-eimme Muhammed bin Abdssettar el-Kerderden
fkh ilmini, Cemleddn Ubeydullah el-Mahbbden, hads-i erf dinleyip rivyette
bulundu. Ayrca Ali bin Muhammed Ebl-Muhammed, Mahmd bin Ahmed es-Sad ve
birok limden ilim renip hads-i erf rivyet etti.
El-Kure onun hakknda: Yeryz, Ali bin Muhammedin cellinden ses karrd.
Mvernnehrde, ilim onunla son buldu. demektedir.
Et-Temm ise onun iin; Ali bin Muhammed, lim, kmil ve ilmiyle amel eden bir
zt idi demektedir.
Birok eserler yazan Ali bin Muhammedin bilinen eserleri unlardr: 1. El-Fevid
(Hiyet-l-hidye). 2. erh-l-manzme en-Nesefye, 3. erh-l-hfi. 4. erh-l-Cmil-kebr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Cevhir-l-mudiyye; varak: 102 a-b

Tabakt-s-seniyye; varak: 251 a
Hediyyet-l-rifn; cild-1, sh. 711
zh-l-meknn; cild-2, sh. 116
AL BN MUHAMMED ES-SEHV:
Tefsr, hads ve fkh limlerinden. Knyesi Ebl-Hasen, lakab lmddndir. 558
(m. 1163) senesinde Sehda dodu. 643 (m. 1245)de Dmekda vefat etti.
Tefsr, hads ve fkh ilminden baka; krat, tecvd, kelm, usl, nahiv, lgat
ilimlerinde lim, edb ve ir bir ztt. Hfz Ebt-Thir es-Silefden, skenderiyyede; Eb
Thir bin Avfdan, Msrda; Ebl-Ciy Askir bin Aliden, Hibetullah el-Busayrden,
smil ibni Ysnden hads-i erf iitti. Krat ilmini; Ebl-Ksm tbden, Ebl-Cd
Gys bin Fris el-Lahmden, Ebl-Fadl Muhammed bin Ysuf el-Gaznevden rendi.
Rivyet isndlarn; amda Ebl-Yemen el-Kindden ve Ebl-Cddan ald. afi mezhebi
fkh limlerindendir. lim tahsilini tamamladktan sonra Dmeka gitti. Orada Ben
meyye Cmiinde Zekeriyy aleyhisselmn kabri yannda krk seneden fazla ders verdi.
Pekok kimse ondan ilim rendi. Ondan ilim renenlerden bir ksm u ztlardr:
ihbddn Eb Sme, emsddn Ebl-Feth, Muhammed bin Ali bin Ms el-Ensr,
Zeynddn Abdsselm ez-Zevv, Redddn Eb Ryid, Cemlddn, brhim Fdly,
80
Radyyddn Cafer bin Debka, ihbddn Muhammed bin Mezher, emsddn

Muhammed Dimyt ve dierleri. Kendisinden ilim alanlar saylamayacak kadar oktur.
mm- Zeheb yle demitir: Kendisinden krat ilmi alnan limlerden onun gibi
ok talebesi olann bilmiyorum.
bn-i Kd hbe de onun iin yle demitir: Etrf talebeler ile dolar taard.
eitli memleketlerden, talebeler ondan ilim renmek iin gelirdi. Dnin emirlerine
titizlikle uyard. Sekin, mtevzi, gsteriten uzak, hosohbet idi ve ndir olan eyler
anlatrd. Keskin zek shibi, kadri bilinen ve hrmet gsterilen bir zt idi.
bn-i Hillikn da yle kaydetmitir: Onu Dmekda grdm, insanlar etrfna
kalabalk bir hlde toplanm, ondan krat ilmi reniyorlard. Srayla okuyorlar, her
birine epey bir zaman sonra sra geliyordu. Ayrca onu, deflarca, bir hayvana binmi
Slihiyyin Dana karken grdm. Yannda iki kii bulunur, herbiri srayla bu gidi
esnasnda ondan okurlard. Her biriyle ayr ayr ilgilenirdi. Vefatna kadar, hep ilim
retmekle megul oldu.
Zamnnn sekin limlerinden olan Ali bin Muhammed Sehv hazretleri pekok
eser yazmtr: Hidyet-l-mertib drt cild olup, Zemaher tefsri zerine yazd
erhdir. Mufassal, El-Kevkib-l-vkd f usl-iddn, Kehf sresine kadar yazd drt
cildlik tefsri, Sefer-s-sede ve Sefr-l-ifde krat ilmiyle ilgili Kasde-i tbiyye
zerine yazd erh en nemli eserleridir. Bunlardan baka, hutbeleri ve iirleri de vardr.
Vefat yaklat srada syledii bir iirin tercmesi yledir:
Dediler ki, yarn hret diyrna gideceiz. Kervan, kurtulu diyrnda olanlarn
menziline ulaacak. tat eden kimse onlara kavumaktan sevinir. Dedim ki, benim
gnahm var, rem de yok. Hangi yzle onlarn arasna katlabilirim? Dediler ki, Allah
tel affeder. Hele de af uman kimseyi...
3) Bugyet-l-vut; cild-2, sh. 192
7) Vefeyt-l-ayn; cild-3, sh. 340
11) Tabakt--afiyye (Sbk); cild-8, sh. 297
12) Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 708, 709
AL BN OSMAN EL-BADD:
Krat ve Hanbel mezhebi fkh limi. Knyesi Ebl-Hasen olup; ismi, Ali bin
Osman bin Abdlkdir bin Muhammed bin Ysuf el-Vch el-Badddir. Lakab
emsddn (Dnin gnei) olup, bn-i Vch ismiyle mehr oldu. bn-i Vch ayn
zamanda tasavvuf by, zhid, stn derecelere ship bir zt idi. 582 (m. 1187)
senesi Zilhicce aynda dodu. 672 (m. 1273) senesi Cemzil-evvel aynda Badadda
vefat etti. Bb- Harb Kabristanna defnedildi.
bn-i Vch, krat ilmini el-Fahr-l-Msulden rendi. bn-i Rzbe, esShreverd ve birok limden hads-i erf dinledi ve rivyette bulundu. bn-i Sadn elKurtub ile arkadalk yapt. bn-i Vch, krat ilmini ve Kurn- kermin inceliklerini ok
iyi bilirdi. Dine smsk bal olup bildiiyle amel ederdi. bn-i Esr derghna devam etti ve
orada ilim ve edeb rendi. Kendisinden; bn-i Harf el-Msul hads-i erf dinledi ve
rivyette bulundu.
Redddn bin Ebil-Ksm yle anlatr: bn-i Vchyi vefatndan sonra ryamda
grdm. Ona; Allah tel sana ne mumelede bulundu? diye sordum. O da; ki melek
yanma geldi. Beni oturtarak, bana; Rabbin kim? Peygamberin kim? Dnin ne? Kitabn ne?
Kblen neresi? tikddaki mezhebin ne? Amelde mezhebin ne? diye sorular sordular. Ben
de; Rabbim Allah tel, Peygamberim Hz. Muhammed (sallallahu aleyhi ve sellem),
dnim dn-i slm, kitabm Kurn- kerm, kblem Kbe-i erf, itikdda mezhebim Ehl-i
81
snnet ve cemat, amelde mm- Ahmed bin Hanbelin mezhebindenim diye onlara
gzel cevaplar verince, tekrar beni yatrdlar ve gittiler dedi.
Belgat-l-mstefd f krat-il-aera adl eser, bn-i Vchnin yazd
eserlerdendir.
AL BN YSUF EL-KIFT (E-eybn):
Mehr limlerden, tefsr, krat, hads, usl, fkh, lgat, nahiv, mantk, ilm-i
ncm, trih, hendese, cerh ve tadl ilimlerinde byk bir limdir. smi, Ali bin Ysuf bin
brhim bin Abdlvhid ibni Ms bin Ahmed bin Muhammed bin shk e-eybndir.
Knyesi Ebl-Hasen olup; Kd Ekrem diye tannrd. Cemlddn lakab ile mehrdu.
568 (m. 1172) senesinde Msrn Kft kasabasnda dodu. Msr sultn Azzin, Haleb
vezirliini yapt. Arab dili ve edebiyatnda byk edb olup, nesir ve nazm eklinde
yazd eserleri vardr. Msrda ve Halebde birok limden din ilimlerini tahsil etti. Birok
eserleri vardr. 646 (m. 1248) senesi Ramazan aynda Halebde vefat etti.
Ali Kft, Msrn Khire ehrinde ilim tahsilini tamamladktan sonra, Halebe gidip
yerleti. Mehr yazarlardan biri oldu. Babas Kd Eref de, onun gibi eser
yazanlardandr. O, ok eitli ilimlerde mtehasss olup, hepsinin hakkn veren eserler
yazd.
Ykt-i Hamev diyor ki: Kd Ekrem, 568 senesinin Rabul-evvel aynda Kft
kasabasnda dodu. O, ok fazletleri kendinde toplamt. ok erefli, kadr kymeti
byk idi. Lgat, nahiv, krat, fkh, hads, usl, mantk, riyziyye, ncm, hendese,
trih, cerh ve tadl ilimlerine it meselelerde en derin ve ince bilgilere shipti. O, eli ak
olup, cmertlii ok ve gleryzl bir zt idi.
ok kymetli eserler yazd. Bunlardan balcalar unlardr:
1. Trih-n-nuhht, 2. Trih-l-Yemen, 3. Trih-i Msr, 4. Trih-i Ben-Bveyh, 5.
Trih-i Selkyye, 6. Kitb-d-Dd vez-Z, 7. Ed-Drr-s-Semn f ahbr-ilmteyemmn, 8. Men elvet-il-eyym aleyhi ferefeath smme iltevet aleyhi fe vedaath,
9. Ahbr-l-musannifn ve m sannefh, 10. Ahbr-n-nahviyyn, 11. Ahbr- Msr min
ibtidih il eyym-i Selhaddn, 12. Trih-l-magrib, 13. El-Muhhall f istib- vch-
kell, 14. slhu hulel-i shh-il-Cevher, 15. El-Kelm alel-Muvatta, 16. El-Kelm al
Sahh-il-Buhr, 17. Trih-i Mahmd bin Sebktekn ve beytih, 18. El-ns f ahbr-i l-i
Mirds, 19. Er-Redd len-nasr ve zikr-i mecmiihim, 20. Mehat Tcddn el-Kind,
21. Nhzet-l-htr ve nzhet-n-nzr f ehsin-i mnukle min zuhr-il-ktb.
Ali Kft, muhteem bir vezr ve kmil bir devlet adam idi. Anlatlamayacak kadar
ok kitaplardan bilgiler toplayp eser yazd. Bunun kitablarndan istifde etmek iin her
yerden gelirlerdi. Kitaplarn Haleb sultn Nsra vasyyet etti. Ellibin dnr deerinde
kitaba mlikti. Bu kitaplar elde etmek iin ok borlanmt. O, Meyyed ibni Kftnin
kardeidir.
5) Hsn-l-muhdara;cild-1, sh. 554
7) Kef-z-znn; sh. 170, 282, 283, 301, 304, 310, 730, 1072, 1097, 1108,
1434, 1617, 1775
LM BN AL:
Hanef mezhebi fkh limlerinden. Kaynaklarda lim bin Al ile ilgili pek fazla
malmat mevcut deildir. Sdece onun byk Tatar hn iin hazrlad Ttrhniyye
adndaki fetv kitab zikredilmektedir. Bu eser, Zd-l-misfir adyla mehrdur. lim
bin Al, 686 (m. 1287) ylnda vefat etti. Baka trihlerde, hatt 286 hicr senesinde vefat
82
ettii de bildirilmi ise de, bu mmkn deildir. Zr Ttrhniyyede, daha sonraki

asrlarda yaayan limlerin eserlerinden nakiller vardr.
lim bin Alnn Ttrhniyye yazmas, Sleymniye Ktphnesi, Hz. Hlid ksm
140-142 numarada byk cild hlinde bulunmaktadr. Nr-i Osmniyye Ktphnesi,
1968 numarada da mevcuttur. Eserde, erh-i Tahv, Sirciyye, Cevmi, Hidye, Kfi,
Zhire, Tecrid, Mntek, Nesefiyye, Hlst-l-Hniyye ve Nevdir kitaplarnn isimleri
kaydedilmitir. Ayrca Muhammed bin Bistm bin Rstem el-Vnnin bu esere talikat da
ayn ktphnenin Lleli ksm 3762/6 numarada bulunmaktadr. Ttrhniyyede
yzaltnc sahifede diyor ki: limlerin bir ksm, misfir arkasnda klan mukm, nc ve
drdnc rekatlarda krat etmez, yan birey okumaz dedi. ems-l-eimme Abdlazz
Halvn ve baka limler krat eder dedi. O hlde, ihtiyt ederek, okumas daha iyi olur.
Ttrhniyyede diyor ki: Yrtk, eski olup kullanlmyan Mushaf yaklmaz. Temiz
beze sarlp, topraa gmlr. Yhut toz gelmiyen temiz, bir yere konur.
Ttrhniyye kitabnda diyor ki: Teehhde otururken. L ilhe illallah derken,
sa el ehdet parma ile iret eder mi? mm- Muhammed, bunu usl haberlerinde
bildirmedi. Sonra gelenler, baka baka syledi. Bir ksm limler, iret edilmez dedi.
Kbrda byle yazyor. Fetv da byledir. Bir ksm ise, iret edilir dedi.
Ttrhniyye kitab, doksanbeinci sahifede diyor ki: Gm para gibi kullanlan
Flus, yan bakr paralarn kymeti ikiyz dirhem gm veya yirmi miskal altn olduu
zaman, bu parann zektn vermek lzmdr. Ticret niyeti ile kullanmas art deildir ve
kymeti, yan deeri kadar altn verilir.
Ttrhniyye kitabnda zekt anlatrken diyor ki: Nfile sadaka veren kimsenin,
sevbnn btn mminlere verilmesi iin niyet etmesi ok iyi olur. Kendi sevbndan hi
azalmadan btn mminlere de sevb eriir. Ehl-i snnet ve cemat mezhebinin itikd
byledir.
1)
2)
3)
4)
5)

Tabakt-s-seniyye; v. 225
Kef-z-znn; sh. 268, 947
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 189, 213, 236, 253, 265, 429, 640, 985
MD:
Fkh ve kelm limi. smi, Ali bin Muhammeddir. Knyesi Ebl-Hasen, lakab
Seyfddn el-middir. 551 (m. 1156)de midde dodu. 631 (m. 1233) senesinde
amda vefat etti.
mid, Diyrbakrn eski ismidir. Oral olduu iin mid denilmi, bu nisbeti ve
lakab ile, Seyfddn mid olarak tannmtr. lim renmeye kendi memleketinde
balad. nce Kurn- kerm okumay ve memleketinde bulunan mehr krat
limlerinden krat ilmini rendi. Hanbel mezhebi fkh bilgilerini iine alan bir kitab
ezberledi. Bu tahsilinden sonra Badada gidip, tahsiline orada devam etti. Badadda
yine krat ilmine dir ders ald. Ebl-Feth bn-l-Mndan fkh ilmini rendi. EblFeth tlden hads-i erf dinledi. afi mezhebi fkh limlerinden eyh Ebl-Ksm bin
Fudlandan afi mezhebi fkh bilgilerini rendi. Bu arada Hanbel mezhebinden afi
mezhebine geti.
Bylece afi mezhebi fkh bilgilerinde ve kelm ilminde lim olarak yetiti.
Badaddaki bu tahsilinden sonra ama gitti. amda fen ilimlerini de renip, zamnnn
en mehr limi oldu. amdan da Msra gitti. Msrda Mcvere Medresesinde ve Zafer
Cmiinde ders verdi. Pekok kimse onun derslerine devam edip, ondan iczet ald. Msr
halk ve talebeler ondan ok istifde etti. Fakat kendisini yanl anlayp, aleyhinde
bulunanlarn tutumlar sebebiyle, Msrdan ayrlp Hamaya gitti. Hama hkmdr Melik
Mensrdan iyi bir himye grd. Ona yksek bir vazfe verdi. Bylece iki sene Hamada
kald. Melik Mensr ona ok ikrmda ve yardmda bulundu. mid, daha sonra ama gitti.
am emri erefddn s bin el-Melik-l-dil tarafndan yardm ve himye grd. Azziyye
Medresesinde mderrislik vazfesi verildi. Bu medresedeki verdii dersler ok dikkati
ekmitir. Bir mddet mderrislik yaptktan sonra bu vazfeden alnd. Medrese-i Adliye
yanndaki evine ekilip, mrnn son zamanlarnda yalnz olarak yaad.
83
mid, gzel yzl ve gyet gzel konuan mehr bir lim idi. Fkh ilminde afi
mezhebi limlerindendir. afi mezhebinin mehr limlerinden eyh-l-slm zzeddn
bin Abdsselm, mid iin yle demitir: Ben, ondan daha iyi ders veren birini
grmedim. slbu tatl ve gyet fash konuan bir hatb idi. El-Vest adl eserini gyet
gzel izahlar ile okuturdu. Biz mnzara usuln ondan rendik. Bir zndk mnzara
iin gelse, onun karsna mid kard. nk bu hussda ehliyet ve kabiliyet shibi o
idi.
mid, mm- Gazl hazretlerinin El-Vest adl eserini ezberlemiti. Bir defasnda
mm- Gazl hazretlerinin tabutunu ryasnda grm, tabutu ap, yznden pmtr.
Uyannca mm- Gazl hazretlerinin El-Mustasf adl eserini ezberlemeye karar verdi
ve ok ksa bir zamanda ezberledi.
midnin kelm, fkh, mantk ve hikmette yirmi civrnda kymetli eserleri olup,
bir ksm unlardr: 1. Gyet-l-merm f ilm-il-kelm, 2. Dekik-l-hakyk fil-hikme, 3.
hkm-l-Ahkm, 4. Ebkr-l-efkr f uslid-dn, 5. Gyet-l-emel f ilm-il-cedel, 6.
Rumz-l-kunz, 7. Menih-l-kerih, 8. Kitb-l-Bhir f ulm-il-evil vel-evhir, 9.
Mntehes-sl, 10. Kitb-l-mbn f erhi menl hkem vel-mtekellimn, 11. EtTerciht fl-hlf, 12. El-Muhazt fil-hlf, 13. Lbb-l-elbb, 14. Et-Talkt-s-sagre
vel-kebre fil-hlf.
Seyfeddn mid, kelm ilminde, usl-i dnde, itikd bilgilerinde ve usl-i fkh
ilminde derin limdir. mid de kendinden nceki Ehl-i snnet limleri gibi, bidat
frkalarna ve kelm ilmine felsefeyi kartranlara kar cevap verip, kelm ilmine
kartrlan felsef dnceleri temizledi.
3) Eshb- Kirm; sh. 312
5) Lisn-l-mizn; cild-3, sh. 134
7) ezert-z-zeheb cild-5, sh. 144
8) Esm-l-mellifn; cild 1, sh. 707
9) Mifth-s-sede; cild-2, sh. 179
10)Tabakt--afiyye (Sbk); cild-8, sh. 306
11) Mzn-l-itidl; cild-2, sh. 259
15) Ahbr-l-hkem; sh. 161
16) Kms-l-alm; cild-1, sh. 365
17) El-Alm; cild-4, sh.332
RF- RVEGER:
Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Eshbnn yolunu insanlara
reten byk lim ve vel. Aslen Buhrldr. Buhrya 30 km. uzaklkta bulunan Rvgir
kasabasnda domutur. Doum trihi kat olarak bilinmemektedir. Peygamber
efendimizden sonra insanlara doru yolu gsteren limler silsilesinin onuncusudur.
Medrese tahsili grp, zhir ilimlerde byk gayret ve alma gsterirdi. Hocas
kendisini ok sever ve takdr ederdi. Bu tahsil srasnda rif-i Rveger, birgn arda
byk lim Abdlhlk- Goncdvnye rastlad. Bakt ki, eyh yklenmi evine erzak
gtryor. Edeple yaklaarak eyalar tamak iin izin istedi. eyh ykn rife verdi ve
berberce eve gittiler. Eyalar braktktan sonra, Bir saat sonra gel, yemei berber
yiyelim davetini ald. Rveger evden ayrldktan sonra, kendisinde bir boluk hissetti.
Kalbindeki bu bolukta, sdece Abdlhlk- Goncdvnye kar hizmet ak vard. Bir
saat sonra eve gitti, iltiftlar grp, evltla kabul edildi. Hocas tarafndan manev
ilimler ve evliylk yolunun esaslar retilmeye baland. rif-i Rveger, hep bunlarla
megul olup medreseye ve eski hocasna dnmedi.
84
rif-i Rvegeryi her grdkte eski hocas azarlyor, hakaret ediyor, medreseye
dnmesi iin bask yapyordu. O, her seferinde mukbele etmiyor, hi sesini karmyordu.
Bir gece eski hocas, kendisine ve bir mslmana yakmayacak bir gnah iledi. Ertesi
gn o rifi grdnde, yine hakarete balaynca, rif-i Rveger ona unlar syledi:
Hocam, niye hep benim gibi bir gariple urarsn? Sen, dn gece byk bir gnah
iledin; kendi hatnz yetmiyormu gibi, beni de doru yoldan ayrmak istiyorsun. Bunu
duyan eski hocas ok utand. Eski talebesinin durumunu anlad, tvbe etti. Abdlhlk-
Goncdvnye gidip talebe oldu.
rif-i Rveger hazretleri, hocasnn derslerini byk bir dikkatle takib eder, onun
her sylediini ezberlerdi. Bylece zhir ilimlerde byk bir lim, btn ilimlerde ise ok
stn bir vel oldu. Hocas Abdlhlk- Goncdvnnin hayatlar boyunca hizmetiyle
ereflendi. Onun pekok feyz ve bereketlerine kavutu. Hocasnn vefatndan sonra,
yerine geip talebelere kendisi ders vermeye balad. Pekok talebenin hidyete ve
evliylk makamlarnda yksek derecelere kavumalarna vesle oldu. Zamnnn bir
tnesi idi. Herkese ok iyi ve yumuak davranr, kimsenin kalbini krmazd. Nefsinin
istediklerini hibir zaman yapmaz, istemediklerini yapmak, rhunu ykseltmek iin ok
alrd. Haramlardan iddetle kaar, hatt harama dmek korkusu ile mbahlarn
fazlasn terk ederdi. Geceleri vaktini hep ibdetle, gndzleri talebe okutmakla geirir,
snnet olduu iin; gndz leden nce bir miktar kaylle yaparak uyurdu. Peygamber
efendimizin snnet-i seniyyesini ok iyi bilir, onun unutulmamas iin nasihatlerinde
zerinde durur, tarif ederdi. Snnet-i erflerin yaanmas iin ok gayret gsterirdi. Onun
byle gayretine karlk cenb- Hak da kendisine byk makamlar ihsn etti. Uzun bir
mr yaad. 606 (m. 1209) senesinde Rvgirde vefat etti. Kabri oradadr. Ziyret
edenler, onun feyz ve bereketlerine kavumaktadr. Onu vesle ederek Allah telya
yaplan dualar kabul olmaktadr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Reeht (Osmanlca); sh. 51

Reeht (Arab); sh. 35
Hadik-l-verdiyye; sh. 119
Nefeht-l-ns; sh. 413
Hadkt-l-evliy; sh. 28
El-Behcet-s-seniyye; sh. 16
rgm-l-merid; sh. 52
AYNZZEMN CEMLEDDN- GEYLN:

Necmeddn-i Kbr hazretlerinin yetitirdii evliynn byklerinden. Aynzzemn
Cemleddn-i Geyln (rahmetullahi aleyh), hicr 7. asrn sonlarnda vefat etmitir.
Fazletler ve kermetler shibi, son derece lim, yksek bir zt idi.
Necmeddn-i Kbr hazretlerinin sohbetinde ve hizmetinde bulunmak zere, ilk
defa memleketinden ayrlarak yola kaca zaman, kendisine lzm olur dncesiyle,
ktphnesinde bulunan, eitli ilimlere dir kitaplar alp berberinde gtrd. Uzun
yolculuk esnasnda, bir gece ryasnda Necmeddn-i Kbr hazretlerini grd. Kendisine;
Ey Geylicik! Ykn brakda gel! diyordu. Uyandnda, kendisinin dnyalk bir eyi
bulunmadn, dnyalk toplayacak hli de olmadn dnerek, stadn ryada
kendisine byle sylemesinin hikmetini anlyamad. kinci gece ayn ryay gene grd.
Uyandnda bu szn mansn daha fazla merak etti. nc gece ryasnda yine ayn
eyi syleyince; Ey efendim! Ykm nedir? diye sul etti. Toplayp getirdiin kitaplar
buyurdu. Uyandnda, bu kitaplarn hocasndan istifde etmesine mni olacan anlayp,
hepsini Ceyhun nehrine att. Nihyet, Hz. eyhin huzruna vardnda kendisine; Ey
Cemleddn! Eer o kitaplar nehre atmasaydn, bizden istifde edemiyecektin buyurdu.
Cemleddn (rahmetullahi aleyh) sz dinleyip kitaplar nehre att iin ok sevindi.
Hocasnn derghnda krk gn kalmakla ok yksek derecelere kavutu. Krk gn sonra
hocas ona tarikat hrkas giydirip, Aynzzemn (zamann gzbebei) nvnn verdi.
Aynzzemn Cemleddn hazretleri, Kazvinde otururdu. Herkes, nr salan
sohbetlerinden istifde etmek iin, her taraftan akn akn sohbetine koard. Kazvinde
85
kendisinden istifde eden, sohbetlerine koan birok talebesi bulunmakla berber, uzak
memleketlerde de talebeleri vard. rz pdih da bu talabelerden idi.
Bir zaman Kazvinin ileri gelenlerinden bir kimse, rza g etmek istedi. Bu
kimse, gidecei yerin pdihnn, imdi bulunduu yerdeki Cemleddn hazretlerinin
talabelerinden olduunu biliyordu. Bunun iin Cemleddn hazretlerine gelerek, rz
pdihna, oraya gittii zaman kendisine kolaylk gstermesi iin bir mektp yazmas
ricasnda bulundu. Cemleddn (rahmetullahi aleyh), kt-kalem istedi. Getirdiler,
Kdn zerine, Bal ve Rziyne (Dere otu cinsinden bir nev ot ad) yazd. O kimse, bu
mektbu da alarak yola kt. rza vardnda pdihla grmek istedi. Pdihn
karn arsndan muzdarip olduunu, u anda hamamda bulunduunu sylediler. Hamama
gitti. Pdihn yanna girdi. Pdihn, arlar sebebiyle ok skntda olduunu grd.
Yanna varp selm verdi. Pdih selmn alp nereden geldiini sordu. Kazvinden
dedi. Pdih, Kazvin ismini duyunca, hocas Cemleddn hazretlerinin durumunu, nasl
olduunu sordu. O kimse iyi olduunu bildirip, mektbu verdi. Pdih mektptaki iki
kelimeyi okuyunca, hocasnn kermet olarak bu skntsn, rahatszln bildiini ve bu
ilc yazdn syledi. Hemen, bal ile, mektpta bildirilen ot getirilerek il hazrland.
Pdih bu ilc kulland. Allah telnn izni ile arlarndan hibir ey kalmad. Pdih,
Allah telya ok kretti. Hocasna olan muhabbet ve ball daha da artt. Gelen
kimseye de ok ikrmda bulundu. Kolaylk gsterdi.
1) Nefeht-l-ns tercemesi; sh. 488
BB KEML CND:
Necmeddn-i Kbr hazretlerinin huzrunda yetien evliydan. Bb Keml Cnd
hazretlerinin doum ve vefat trihleri kat olarak bilinememekte ise de, hicr yedinci asrn
ikinci yarsnn balarnda vefat ettii bellidir.
Bb Keml (rahmetullahi aleyh), Necmeddn-i Kbr hazretlerinin huzrunda
kemle geldiinde, hocas kendisine hrkasn verdi ve Trkistan diyrnda Mevln
emsddn Mftnin Ahmed Mevln isminde bir olu vardr. Bizim bu hrkamz ona
ulatr ve terbiyesi (yetimesi) ile de megul ol! buyurdu. Bb Keml (rahmetullahi
aleyh), Peki efendim deyip huzrundan ayrld ve Trkistan yolunu tuttu. ret olunan
Cnd beldesine geldi. Bakt ki, ocuklar oyun oynuyorlar. Ahmed Mevln, o zaman daha
ocuktu ve orada ocuklarn arasnda idi. Fakat o oyun oynamyor, oyun oynayan
ocuklarn kardklar kaftanlarn (elbiselerini) bekliyordu. Bb Kemlin kendisine doru
geldiini grnce hemen ayaa kalkarak karlad. Selm verdi. Bb Keml hibir ey
sylemeden, O; Nasl biz bakalarnn elbiselerini bekliyorsak, siz de bizim elbisemizi
bekliyorsunuz dedi. Bb Keml onu barna bast, sonra Mftnin yanna geldiler.
Durumu kendisine anlatnca, Mft, Bb Keml hazretlerine dedi ki: Bu ocuk
meczbdur (delidir). Size mnsib hizmet edemiyebilir. Fakat bunun kk kardei
Dnimend Mevln gyet akll ve terbiyelidir. Bunun zerine Bb Keml (rahmetullahi
aleyh) dedi ki; O da nasblensin. Fakat biz, stadmzn ireti ile Ahmed Mevlnann
yetimesi ile megul olacaz. Nihyet, Ahmed Mevln ksa zamanda yetiti. Kemlt,
ykseklii etrfa yayld. ok kimselerin de yetimelerine, keml mertebelerine
ykselmelerine vesle oldu.
1) Nefeht-l-ns trc.; sh. 489
BEHDDN CMMEYZ (Ali bin Hibetullah bin Selme):
Hads, fkh ve krat limlerinden. smi, Ali bin Hibetullah bin Selme bin Mslim
bin Ahmed bin Ali Lehm olup, knyesi Ebl-Hasen, lakab Behddndir. 559 (m. 1164)
senesinde Msrda doup, 649 (m. 1252) trihinde Zilhicce aynn ondrdnde Msrda
vefat etti.
On yandan nce Kurn- kermi ezberledi. Babas onun okumas iin muhtelif
yerler dolatrd. Dimekda (amda) 608 (m. 1211) senesinde, Eb Ksm ibni
Askirden Sahh-i Buhrnin az bir ksm hri hepsini okudu. Babas ile berber,
Badada gitti. Burada Eb Hasen Ali bin Askir Betihnin huzrunda, kratlara dir
86
yazd kitabndan krat-i aereyi okudu. Yine, byk lim Kdl-kudt (Bakad)
erefddn bin Eb Asrnun yannda krat-i aereyi tekrar okudu.
Badadda; hde-i Ktibeden, Abdlhk Ysfden, Eb kir Yahy
Sekltnden ve baka limlerden (r. aleyhim) hads-i erf dinledi. skenderiyyede; Eb
Thir Silefden, Eb Thir bin Avf ve Eb Tlib Ahmed bin Mslim Tennhden ilim ald.
Msrda; bn-i Berrden, tibden krat ilmini okudu. tibnin huzrunda krat ilmine
gre birka hatim ve baz rivyetleri okudu.
Byk lim Zeheb der ki: Silefden bn-i Askir, Behddn Cmmeyz ve hads
limlerinden Abdlkdir bin Abdullahdan baka kimse hads dinlememitir.
Behddn Cmmeyzden, Dmeklilerden, Mekke-i mkerreme ve Msrllardan
ok kimse, rivyette bulunmutur. Mnzir, Berzl, bn-i Neccr, Dimyt, bn-i Dakk-ilyd, Eb Hseyn Ynn, Kd Takyyddn Sleymn ve daha birok kimseler kendisinden
hads-i erf rivyet etmilerdir.
Behddn Cmmeyz, fkh ilmini, amda; bn-i Eb Asrndan, Msrda; Eb
shk Irk ve byk lim ihbddn Tsden rendi. Mehr Mhezzeb isimli eseri,
bn-i Eb Asrnun yannda okuyarak bitirdi. bn-i Eb Asrn bu kitab, Friknin yannda,
Frik de Mhezzebin mellifinden okumutu.
Behddn Cmmeyz (rahmetullahi aleyh), Khirede Cmi-l-Ezherin hatbi idi.
Msr blgesinin en byk limi idi. Bir mddet dersler ve fetvlar verdi. Kk-byk
herkesin takdrini kazanmt. Kadr- kymeti ve herkes yannda derecesi yksekti.
Behddn Cmmeyzye (rahmetullahi aleyh) eyh-l-slmlk derecesi verildi. Hads
ilminde ok ykseldi.
Okurken talebeler arasnda, hocasnn iltiftna mazhar oldu. Kendisi bu hussta
yle der: Hocam bn-i Eb Asrn, bana yeil bir cbbe giydirdi. Talebe arkadalarm
arasnda bana zel bir yer verdi. Kymetimi yksek tuttu. Benim iin yle yazd:
Talebem olan fakh, byk lim Behddn Eb Hasen Ali bin Eb Fedilin ilminin
ykseklii, benim yanmda sabit olunca, onu talebe arkadalar arasnda, cbbe ile taltif
etmeyi uygun grdm. Allah tel onu muvaffak etsin.
Behddn Cmmeyz, bn-i Eb Asrna Eb Ysir Muhammed bin Ali el-Mukr elHamnin krat-i aereyi ihtiv eden cz kitabn okudu.
Zeheb (rahmetullahi aleyh) der ki: Behddn Cmmeyz, o zaman bn-i Eb
Asrnun dnyda kalan son talebesi idi. Krat ilmiyle uraanlara ok alr, nasl olur
da ondan krat ilmini okumak iin onun yanna komazlar? Ondan ders almak iin
birbirleri ile yar etmezler? nk o, zamnnda isnd bakmndan herkesten stn idi.
bn-i Kalyb de onun vefatn yle anlatr: Behddn Cmmeyznin defninde
bulundum. ylesine, ok az rastlanan kalabalk bir cemat vard. Orada, krati ve sesi
gzel bn-i Eb Berekt diye mehr birisi vard. Behddn Cmmeyznin defni bitip,
kabrin zerindeki topraklar dzeltildikten sonra, (Zuhrf-61) yet-i kermesini muhtelif
kratlara gre okudu. Altmbirinci yet-i kermesinin meli yledir: Gerekten o
(snn nzl) Kymet iin (yaklatn bildiren), bir beyndr, almettir. Onun
iin o kymetin geleceinde sakn phe etmeyin de, benim eratime tbi olun.
te bu biricik doru yoldur. Sanki bu yet-i kermeler, Behddn Cmmeyz
hakknda nzil olmutu. nk herkes limlerin lmesini, kymet almetlerine
benzetiyordu. Kurn- kerm okuyan ahs, Behddnin talebesi idi. Kurn- kermi
okuduktan sonra, hocam, efendim, u kabrin shibi diye balyarak rivyet edenleri tek
tek okuyarak rvlerini Reslullaha kadar sayd u hads-i erfi okudu: Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Allah tel ilmi, kullarnn kalblerinden
silmek sretiyle ekip almaz, limlerin rhlarn kabzetmek sretiyle alr. Bunun
zerine herkes gz yalarn tutamayp, alamaya baladlar.
1)
2)
3)
4)
5)
Tabakt--afiyye (Sbk); cild-8, sh. 301

87
BEHADDN ZEKERYY (Muhammed bin Kutbddn):

Hindistanda yetien evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin Kutbddn bin
Kemleddn el-Kure el-Esed el-Mltn es-Shreverd olup, lakab eyhlislm ve
Behddndir. Knyesi Eb Muhammed olup, nesebi (soyu) Peygamber efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) mensb olduu Kurey kabilesine dayand dedelerinin, 200
(m. 815) yllarnda Hindistana gelmi olduklar rivyet olunmaktadr. Behddn
Zekeriyy, 565 (m. 1169) senesinde Hindistanda Mltn ehrinde dodu. Yz sene mr
srdkten sonra, 665 (m. 1266) senesinde orada vefat etti. Namazn Hce Nizmddn-i
Evliy kldrd. Trbesi tannmakta olup, halkn ziyretghdr.
Behddn Zekeriyy, ocuk yata ilim tahsiline balad. Oniki yanda iken Kurn kermi ezberledi. O sene babas vefat etti. Bundan sonra, ilim renmek arzu ve itiyk
ile Horasana gitti. Buhrda yedi sene ilim tahsil etti. Sonra hacca gitti. Hacdan sonra,
Mekke-i mkerremede kalp ilim tahsiline orada devam etti. Kemleddn Muhammed elYemen hazretlerinden hads-i erf okuyup, iczet (diploma) ald. Bundan sonra am ve
her biri ilim merkezi olan mbrek beldeleri ziyret ederek, oralarda bulunan limler ve
tasavvuf bykleri ile sohbet etti. Nihyet Badada gelip o zamann en byk
evliysndan olan ihbddn-i Shreverd hazretlerinin talebelerinden oldu. Ksa
zamanda yetierek, o byk velden iczet ald. Evliylk yolunu, insanlara anlatmak iin
hocas tarafndan, memleketi olan Mltna gnderildi. Oraya gidip, hocasndan rendii
yksek hakkat bilgilerini, kymetli ve ince marifetleri anlatmaa balad. Onun bu geliini
beenmeyip, kendisinin o beldede fazla olacan dnerek, kendisine; Bu beldede
limler var. Buras dolu, size burada yer yok mansna, tam dolu bir kse st
gnderdiler. Bundaki incelii ve nkteyi iyi anlyan Behddn Zekeriyy, bunlara cevap
olmak zere; Biz de limlerin gl olmak zere gnderildik mansna, o ksenin zerine
bir gl koyarak o kimselere geri gnderdi. Bu hle ok hayret eden o kimseler, bu ztn
tanmadklar, bilmedikleri bambaka birisi olduunu anladlar. Yaptklarna piman olup,
hepsi de bu ztn talebelerinden oldular. Orada, slmiyet bilgilerini anlattn gren ilim
klar, her taraftan sohbetine komaya baladlar.
Behddn Zekeriyy etrfna nr sayordu. O zamanda Hindistanda bulunan en
byk evliydan Ferdddn-i Genc-i eker ve Hce Kutbddn-i Bahtiyar Kk hazretleri
ile ayn zamanda yaamlardr. Birbirlerini ok severlerdi ve birbirlerine ok bal idiler.
Ferdddn-i Genc-i eker, Hce Behddn Zekeriyynn days olduu, aralarnda
akrabalk bakmndan da byle bir yaknln bulunduu rivyet edilmitir. Ferdddn-i
Genc-i eker ve Kutbddn-i Bahtiyar Kk, Mltna geldiklerinde bunu ziyret etmiler
ve aralarnda ok gzel sohbetler olmutur. Birbirlerine olan muhabbet ve ballklar o
derecede idi ki, bir defasnda Hce Behddn, Ferdddne yazd bir mektbunda;
Sizinle bizim aramzda Allah aknn neesi vardr diye yazd. O da, cevbnda; Sizinle
bizim aramzda o akn neesinden ziyde Allah aknn hakkati vardr eklinde yazd.
Hce Behddn (rahmetullahi aleyh), bulunduu beldede talebe yetitirmekle
kalmayp, madd bakmdan da insanlarn birok hizmetlerinde bulunup, onlara fideli oldu.
Bulunduu beldenin civarnda, srf ormanlk blgelerde yaayan, ac ve sknt eken
insanlara yardm etti. Sulama kanallar ve su kuyular atrarak, bereketli yeil tarlalar ve
meyve baheleri meydana getirdi. Zaman ve ok enerji isteyen bu ileri yaparken, talebe
yetitirmeyi hi ihml etmeyip ok gayretler gsterdi. Madd bakmdan zengin bir kimse
idi. Fakat btn varln insanlara fideli olmaya, Allah telnn dnine hizmet etmeye
harcad. mr boyunca bu hizmetinden hi geri durmad. Allah telnn ve dne hizmet
eden byklerin ak ile yanard. Bu akla yaad ve bu akla vefat etti. Allah telnn
muhabbetiyle hakkaten dolmu olan kalbler. Nasl olur da bu akdan ve insanlara
hizmetten kaabilir buyururdu. Talebelerinin btn ihtiylarn kendisi karlard. Bir
zamanlar Mltnda cidd bir ktlk olmutu. Zamann vlisi bu byk velnin yardmn
istedi. Hce Behddn, mal ok olduundan fakirlere, ihtiy shiplerine datlmak
zere bol miktarda tahl, ayrca yedi lek dolusu gm para gnderdi. Fakat kendisinin
dny malna hi ball yok idi. Hepsini Allah telnn rz olduu, fideli yerlere
sarfederdi. Mal sevgisi, hibir zaman Allah telya olan sevgi ve muhabbetimizi
geemez buyururdu. Maln, kendisini Allah teldan uzaklatraca kimseler iin
dman olduunu, mala dkn olanlarn Allah telnn rahmetinden uzaklap, gnaha
88
ve ktle doru kayacaklarn bildirirdi. Mutfanda eitli ve lezzetli yemekleri

hazrlattrr, kalabalk bir sofrada talebeleri ile birlikte yemek yerdi. Herkese iltift eder,
yemek esnasnda, etrfnda bulunanlara lokma ikrm ederdi. Talebeler byle iltiftlardan
ok holanrlar, bylece hocalarna olan muhabbet ve ballklar daha da artard. Yemek
esnasnda, bazan fideli gzel eyler anlatrd. Bir akam sofrasnda, birlikte yemek
yerlerken, talebenin birisi, ald bir lokma ekmei orbann iine batrp yedi. Hce
hazretleri bunu beenip, snnet olduunu bildirdi ve buyurdu ki: Reslullah efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem), orba tasna, lokmann batrld yemein stnlnn,
kendisinin dier peygamberlere ve Hz. ienin dier kadnlara olan stnlkleri gibi
olduunu bildirmilerdir. Mal ne kadar ok idiyse, ona olan muhabbbetsizlii ve
sevgisizlii de o kadar ok idi. Birgn talebelerinden birine ierden, iinde bebin dnr
bulunan bir kutuyu getirmesini syledi. Fakirlere datacakt. Talebe gitti. Biraz sonra
gelip, kutuyu yerinde bulamadn syledi. Behddn (rahmetullahi aleyh);
Elhamdlillah dedi. Biraz sonra talebe tekrar gelip, kutunun bulunduunu syleyince
yine; Elhamdlillah dedi. Hdiseye hid olanlar, her iki hlde de hamdetmesinin
hikmetini sul ettiler. Bunlara cevaben buyurdu ki: Derviler iin dnyalk olan eyin
varl ile yokluu birdir. O ey gelince sevinmezler, gidince zlmezler. Kutunun gittiini
(kaybolduunu) renince, kalbime baktm. Dnyalm gittii iin bir znt hlinin
bulunup bulunmadn, zlp zlmediini kontrol ettim. Bir znt hlinin olmadn
anlaynca, Allah telya hamdettim. Kutunun bulunduunu syledikleri zaman bir
sevinme hli olup olmadn yine kontrol ettim. Sevin hli bulunmadn anlayp, yine
Allah telya hamdettim. Hce Behddn, iyilik, ltuf, ikrm ve ihsn shibi, eli ak,
cmert bir zt idi. Misfiri ok sever, ok ikrmlarda bulunurdu.
Tevzu shibi, gyet alak gnll idi. Hi kzmazd. Haddini bilmiyenlerden
kendisini zenler, rahatsz edip sknt verenler, hatt daha da ar giderek barp
aranlar, hakaret edenler olurdu. Bunlarn hepsine sabreder, hepsini affeder, hepsini
hogr ile karlard. Kendisine ktlk edenlere, iyilik ile karlk vermeye alrd.
Kendisine sknt verene, adet gl ikrm eden, melek sfatl, ok yksek bir vel idi.
Dervilii seenler, Allah telya gtren yolda denenirler, imtihan edilirler.
Bakalarndan gelen skntlara kar skin ve sabrl olmak yetmez. Ayn zamanda onlara
gl demeti sunabilmelidir. buyururdu.
Hindistanda yetien evliynn byklerinden olan Abdlhk- Dehlev (rahmetullahi
aleyh), Fris Ahbr-l-ahyr kitabnda, Hce Behddn Zekeriyyy anlatrken
buyuruyor ki: eyhlislm Behddn Eb Muhammed Zekeriyy el-Mltn el-Kure elEsed (rahmetullahi aleyh), eyhyh ihbddn-i Shreverd hazretlerinin halfesi
olup, Hindistandaki evliynn byklerindendir. Apak kermetler, yksek makamlar
shibi idi. Bereketi her tarafa yaylm idi. Nzhet-l-ervh kitabnn shibi Mr Hseyn ve
Cemet kitabnn shibi Feridddn-i Irk bunun sohbetlerine devam ederlerdi. Onun
terbiyesi ile yetimilerdir. O, aniy-i kirnden (kredici zenginlerden) idi. Dny
mal oktu. Fakat onun bunlarda gnl yoktu. Onun bu zenginlii, fakirlerden ve
zenginlerden bazlar arasnda eitli dedikodulara konu edildi. Allah adamlarnn hllerini
anlyamyan bu zavalllar, o byk ztn mal toplamakla megul olduunu zannediyorlar,
Bizim bildiimiz evliynn dny ile alkas olmaz. Bunun ise, bu kadar mal var. Bu nasl
itir diyorlard. Bunun gibi szler, Behddn hazretlerinin kulana gidince, insanlarn
dnyalk eyler ile megul olmasna zlerek, Dnynn tammnn kymeti nedir ki,
bizde olan bir ksmnn bir ehemmiyeti olsun? Allah tel, Nisa sresi 77. yet-i
kermesinde sevgili Peygamberine hitb ederek melen; De ki, dny met (menfaati
ve ondan istifde etme, fidelenme) pek azdr (ve abuk sona ericidir) buyuruyor. Ylan
ile arkadalk etmek, onun zehrini tanmayanlara zarardr. Ama zararn bilip iyi korunan
iin, ylann ne zarar olabilir. Bunun gibi, dny mal, kendisine gnl verenler, bunun
zararn anlyamayanlar iin elbette zararldr. Fakat, zararn iyi anlayp, kendisini
koruyanlar, ona gnln kaptrmayanlarda dnyalk bulunmasnn hi zarar olmaz
buyururdu.
Kendilerine Silsile-i liyye denilen byk lim ve veller silsilesinin yirmialtncs
olan Dervi Muhammed buyuruyor ki: Behddn Zekeriyy el-Mltn kuddise sirruh,
zamnnda, Hindistanda bulunan evliynn resi (nderi) idi. Zhir ve btn ilimlerde
derin lim idi. Kef, mhede, stn makamlar ve yksek hller shibi, armlarn yol
89
gstericisi idi. Birok evliy yetitirdi. Onun ird ile (yol gstermesi, rehber olmas ile)
birok insan kfr bataklndan, mn erefine ve masyetten (gnah ve isyandan),
tate (Allah telya ibdet ve itate) kavumulardr. Btn hayrlarn kendisinde
topland, n yce, ok yksek bir zt idi
Hce Behddn Zekeriyy, Mecma-ul-ahyr kitabnda bildirilen
vasyyetnamesinde buyuruyor ki: Kullarn, Allah telya sdk ve ihls ile ibdet etmeleri
gerekir. Allah telnn sevgisine kavumak iin; szlerinde ve ilerinde, hllerini
gzelletirmekten (dzeltmekten) ve nefsi hesba ekmekten baka yol yoktur. Lzumlu
olmadka bir i yapmamal ve zarret olmadka birey sylememelidir. Birey yapaca
ve birey syleyecei zaman nce Allah telya snmal, yapacann ve syliyeceinin
hayrl birey olmas iin Ondan yardm dilemelidir.
Talebelerine vasyyetinde buyurdu ki: Size vasyyet ederim ki, zikre, Allah tely
hatrlamaya ok devam ediniz! Zikr; talibi mahbba kavuturur. Muhabbet, her trl kir
ve lekeleri yakp temizleyen bir atetir. Bu hakk muhabbet hsl olunca, artk zikreden,
zikr olunan mhede ederek zikreder, ite byle yaplan zikr; felaha, kurtulaa
ereceklere vad olunanlarn yapt zikrdir. Nitekim Allah tel, Cuma sresinin 10. yet-i
kermesinin sonunda melen; (Her hlinizde) Allah tely ok zikredin ki (dny ve
hrette) felh bulasnz buyuruyor.
Behddn Zekeriyy (rahmetullahi aleyh) yine buyurdu ki: Bir kalbde Allah
telya olan ak atei yok ise, o kalb l bir le eti gibidir. Ama ak atei varsa, o kalb,
zt- ilhnin ve nimetlerinin aynas hline gelir.
2) Ahbr-l-ahyr; sh. 32
BER BN HMD TEBRZ (Necmeddn-i Zeyneb):
Tefsr, hads, fkh ve tasavvuf limlerinden. smi, Ber bin Hmid bin Sleymn
bin Ysuf bin Sleymn bin Abdullah el-Cafer et-Tebrzdir. Knyesi Eb Numn olup,
Necmeddn lakab ile tannrd. 570 (m. 1174) senesinde Erdeblde dodu. afi mezhebi
fkh limlerinden olup, tefsr, krat ve tasavvuf ilimlerinde de mtehasss idi. Fkh ilmini
Badadda; Eb Ksm ibni Fadln, Yahy bin Reb ve dier limlerden rendi. afi
mezhebi fkh, usl ve hlf ilimlerinde yksek bir lim olarak yetiti. Fetv verir, ilm
mnzaralarda bulunurdu. Nizmiyye Medresesinde ders vermek zere tayini yapld.
Kymetli eserler yazd. Tefsre dir olan eseri ok gzeldir. mrnn sonuna doru
Mekkeye geldi. Vefatna kadar orada kald. 646 (m. 1248) senesinin Safer aynda orada
vefat etti.
lim ve fazlette mehr ve byk bir lim olan Ber bin Hmid; Abdlmnm bin
Kleyb, Yahy es-Sakaf, bn-i Skeyne, bn-i Taberzed ve daha baka limlerden hads-i
erf dinleyip rendi. Kendisinden de; Hfz erefddn Abdlmnm bin Halef edDimyt, Hfz Zhir, Muhib Taber ve baka limler hads-i erf rivyet ettiler.
bn-i Cevznin yardmclna ve halfe Mustensr zamnnda Harem-i erfin
eyhliine tayini yapld bildirilmektedir.
Kurn- kerm tefsrine dir yazd, El-Gunyn f tefsr-il-Kurn adndaki eseri,
birok cild hlinde baslm olup, ok kymetlidir.
1)
2)
3)
4)

Tabakt-l-mfessirn (Syt); sh. 8
BEYDV (Abdullah bin mer):

Tefsr ilminin byk stad ve mfessirlerin batc. smi, Abdullah bin mer bin
Muhammed bin Alidir. Knyesi, Ebl-Hayr olup, lakab Nsrddndir. rzn kylerinden
Beydda dodu. 685 (m. 1286) senesinde Tebrzde vefat etti.
lm yn ve fazleti: Kd Beydv (rahmetullahi aleyh), afi mezhebinde olup,
birok ilimleri kendisinde toplamtr. Bilhassa; tefsr, hads, fkh, usl, kelm, mantk,
nahiv, belagat ve trih ilimlerinin her birinde mtehasss idi. Kd Beydv (rahmetullahi
90
aleyh), dn ilimlerde olduu gibi, zamnnn fen ilimlerinde de mtehasss ve sz shibi

idi. Kd Beydv (rahmetullahi aleyh), Ehl-i snnet ve cemat akidesi zere yrmtr.
Tavliul-envr ismindeki kitabnda eski Yunan feylesoflarnn birok yazlarn bildirip,
bunlara cevaplar vermitir. Bunu gren baz kimseler; mm- Beydvnin kitaplarna
Yunan feylesoflarnn yazlarn ve fikirlerini kartrdn sylemilerdir. Hlbuki, onlarn
fikirlerini benimsememi, sdece onlar cevaplandrm, red etmitir. Tefsrinde Yunan
feylesoflarnn fikirleri asl mevcut deildir.
slm limleri, Beydvnin ilmini, takvsn, haramlardan ve phelilerden
saknmaktaki titizliini ok vmlerdir.
limlerin hakknda buyurduklar: bn-i Kd hbe; Beydv (rahmetullahi
aleyh), birok eserlerin shibidir. Azerbaycan ve evresinin en byk limi olup, rzda
kadlk yapt demitir.
Sbk; Kd Beydv (rahmetullahi aleyh), meseleleri dellleriyle ele alan, sekin,
slih ve ok ibdet eden en byk limlerdendir buyurdu.
bn-i Habb; Byk limler, onun eserlerini ok vdler. Eer onun, vecz bir eser
olan Minhcndan baka eseri olmasayd, onun ilimdeki yksekliine dell olarak bu kfi
gelirdi buyurdu.
Vezirin iltift: Beydv (rahmetullahi aleyh), kadlk almak iin Tebrze gitmi,
orada bir ilim meclisine tesadf etmiti. Burada vezr de bulunuyordu. Meclisin gerilerinde
bir yere oturmutu. Bu srada ders anlatan lim, ilm bir nkteden (ince bir meseleden)
bahsetti. Kimsenin o nkteye cevap verebileceini ummuyordu. Orada bulunanlardan, bu
nkteyi hlledip, cevap vermelerini istedi. Eer nkteyi hemen halledip cevbn
veremezlerse, sdece nkteyi halletmelerini, halledemezlerse, hi olmazsa nkteyi
kendisine tekrar etmelerini syledi. Ders anlatan lim szn bitirince, Beydv
(rahmetullahi aleyh) nktenin cevb hakknda aklama yapmaya balad. Fakat nkteyi
soran lim, Beydvye; Nkteyi anladna kalbim kanat getirmedike seni dinlemem
(sen nce nkteyi bir anlat bakalm) dedi. Bunun zerine Beydv (rahmetullahi aleyh),
kendisine; Nkteyi lafz olarak m yoksa, man olarak m tekrar edeyim? diye sorunca,
nkteyi ortaya atan lim ard. nk byle bir cevapla karlaacan hi tahmin
etmiyordu. Beydvye (rahmetullahi aleyh); Lafzyla aynen tekrar edip anlat deyince, o
da ayn lafz ve kelimelerle nkteyi anlatt. Sonra, nktenin tertbinde bozukluk olduunu
izah etti. Nkteyi doru olan ekliyle dzeltip, cevb da budur dedi. Peinden, o nktenin
benzeri bir nkte tertb edip, nceki nkteyi soran limi, onu halletmeye davet etti. Fakat
o zta, Beydvnin tertb ettii nkte ar geldi. Btn bunlar takib eden vezr,
Beydvyi yerinden kaldrp, yanna ard. Ona; Sen kimsin? dedi. O; Beydvyim,
rzdan kadlk almak iin geldim dedi vezr, kendisine ok ikrmlarda bulundu. Kymetli
elbiseler hediye etti. Onu rzda kad yapp, ihtiylarn karlad. Nihyet rzda
Kdl-kudt (Temyiz Resi) oldu.
Bir rivyete gre; son zamanlarda, hocas Muhammed bin Muhammed Kethnnin
iretiyle kadl brakp, onun sohbetlerine devam etmi, bu arada mehr Beydv
tefsrini yazmtr. Vefat edince, hocasnn kabrinin yanna defnedilmitir.
Tefsrinde takib ettii usl: Mehr tefsrinin esas ad, Envr-t-tenzl ve
esrr-t-tevldir, Beydv tefsri diye bilinir. Kd Beydv, bu tefsrini akc ve belgatl
bir tarzda yazmtr. Mfessirlerin (tefsr limlerinin) uzun uzadya bildirdiklerini, en bel
bir slbla ifde etmitir. Baz tasavvuf aklamalar da ihtiv eder. Tertb ve dzen
itibriyle, ders olarak okutmak iin pek elverilidir.
Beydv tefsri, orta hacimde bir tefsrdir. Arabca lisn kaidelerine gre, tefsr ile
tevli birletirmitir. Dellleri, Ehl-i snnet ve cemat akidesine gre getirmitir.
Beydv (rahmetullahi aleyh), bu tefsrinde, Zemahernin Kefn ksaltmtr.
Fakat ierisindeki, mutezil fikirleri temizliyerek almtr.
Zemaher, mutezile mezhebinde idi. Kurn- azmnn muciz olduunu
anlatmakta, belagat ilminin en yksek derecesinde olduundan, Ehl-i snnetin tefsr
limleri, Kurn- kermin belagatn anlatan ksmlar onun tefsrinden almlardr.
Kd Beydv (rahmetullahi aleyh), bu tefsrini hazrlarken; Fahrddn-i Rznin
(rahmetullahi aleyh) Mefth-l-gayb diye isimlendirilen Tefsr-i Kebrinden ve Rgb-i
sfehnnin tefsrinden istifde ettii gibi, Sahabe ve Tbinden gelen haberleri de ilve
etmitir. Ayrca, limlerin takdrini kazanan ince ve derin aklamalar da ilve etmitir.
91
Btn bunlar, veciz ve yksek bir slbla ifde etmitir. Bazan yle ifdeler getirir ki,
bunlar ancak zek ve basiret shipleri anlyabilir. Baz yerlerde krat ilminden de
bahsetmektedir. Bazan, fazla derine dalmadan nahiv ilmine girmitir. Yine Ahkm
(hkmler) yetlerinde derine gitmeden, baz fkh meselelere temas etmitir.
Beydv (rahmetullahi aleyh), bu tefsrinin mukaddimesinde (balang yazsnda)
der ki: Tefsr ilmi, kymetli ve erefli bir ilimdir. Tefsr yazmaa ve tefsr hakknda sz
sylemeye, dn ilimlerin hepsinde, usl ve frunda derinlemi, Arab ve edeb ilimlerin
her dalnda ykselmi olanlar ehil ve lyktr.
Uzun zamandan beri, Eshb- Kirmn byklerinden, Tabin limlerinden, onlardan
sonra gelen Selef-i slihn bana ulaan bilgilerin hlsasn ihtiv eden, gerek kendimin ve
gerekse sonra gelen byk limlerin, muhakkiknden olan limlerin ortaya koyduklar
incelikler ve nkteleri de ierisine alan, mehr krat limlerine it krat ekillerini ve
itibr olunan krat limlerinden rivyet edilen zz kratleri de kendisinde toplayan bir
tefsr yazmay dnyordum.
Ancak bu husstaki aczim ve noksanlm, byle bir ie teebbsten beni,
alkoyuyor, tereddd ierisinde brakyordu. Ne zaman ki istihre ettim, ite o vakit
kalbime doan eylerle bu tereddtten kurtuldum. Bu hussta kalbim mutmain oldu.
Celleddn Syt ise, Beydv tefsri zerine yazm olduu Nevhid-l-ebkr ve
evrid-l-efkr adl haiyesinde yle der: Kd Nsrddn Beydvnin Envr-t-tenzl
ve Esrr-t-tevl kitab, Zemahernin Kef zerine yaplan muhtasarlarn (ksaltlan
eserlerin) seyyididir. (Efendisidir). Kd Beydv (rahmetullahi aleyh), Kef ksaltm ve
bunda muvaffak da olmutur. Mutezile itikd ile ilgili olan yerleri ortaya karm, bunlar
dirayetli bir ekilde izle etmitir (yok etmitir). Bozuk yerlerini ve mcdele mevzlarn
almam, ayrca kymetli ilveler de yapmtr. Bylece bu tefsr, hlis bir altn gibi ortaya
km, gn ortasndaki gne gibi hret bulmu, ilim ehli kimseler, onun mtlasna
devam eder olmu, onu vasfedenler (anlatanlar), gzelliklerinden bahsetmi, onu
tanyanlar inceliklerindeki tad tatmlar, limler, ders vermek ve mtla etmek iin ona
ynelmiler, onu kabul edip, rabet gstermilerdir. Ktib elebi de Beydv tefsrini
yle medheder: Bu tefsrin kymeti pek byktr. Onun bunu aklamaya ihtiyc yoktur.
Beydv (rahmetullahi aleyh) bu kitabnda; irb, men ve beyn (edeb ilimler) ile alkal
ksmlar Keftan; hikmete ve kelm ilmine it olan ksmlar Tefsr-i Kebrden; eitli
nkteler ve incelikleri, gzel iretleri Tefsr-i Rgbdan hlsa etmitir. Bununla berber
Beydv (rahmetullahi aleyh), kendi izahlarn ve limler tarafndan da kabul grm
birok incelikleri de ilve etmitir. Bu ynyle, mtla edenlerin fikirlerini ve zihinlerini
amaktadr.
Beydv (rahmetullahi aleyh), sz syleme ve anlatma sanatnda pek yksek
derecelere ktndan, bu mehretini eitli ilimlerde lyk olduu ekilde ortaya koydu.
nsanlar iin zor ve g olan eyleri halletti. Onlara, ifdesi zor maksat ve manlar
kolayca anlatt. nce meselelerde, artc phelerden kurtaran aklamalar yapt.
Baz slm limleri Kd Beydv hakknda yle buyurmaktadr: Kd Beydv,
Beyyedallah vecheh (Allah tel onun yzn nurlandrsn demektir.) smine ve
duasna yakacak kadar yksektir. Mfessirlerin ba tacdr. Tefsr ilminde en byk
makama ykselmitir. Her meslekte senettir. Her mezhebde nderdir. Her dncede
rehberdir. Her ilimde mhir, her uslde burhan, nceki ve sonraki limlere gre salam,
kuvvetli ve yksek tannmtr. Byle derin bir limin tefsrinde mevdu hads yoktur. Var
demek byk bir cesrettir. Dinde derin bir uurum amaktr. Acaba, bu byk ilim shibi,
mevdu hadsleri shihlerinden ayramaz m? Evet diyenlere ne demelidir? Yoksa, hads
uyduracak kadar ve byle yapanlar iin Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem)
bildirdii ar cezalara aldr etmiyecek kadar dninin kuvveti ve Allah korkusu yok mu
idi? limlerin medhettii byle byk bir zt hakknda bunu dnmek mmkn deildir.
Mfessirler, tefsr kitab yazanlar demek deildir. Mfessir; kelm- ilhden (Kurn-
kermden) murd- ilhyi (Allah telnn murdn) anlayandr. Tefsr, ancak Fahr-i
lemin (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek dilinden Sahbe-i Kirma (r. anhm) ve
onlardan Tabin ve Tebe-i tabine ve bylece salam, kymetli insanlarn sylemesi ile
tefsr kitab yazanlara, daha dorusu, fkh ve kelm limlerine gelen haberlerdir. Bundan
baka bilgilere tefsr denmez. Tevl denir. Tevllerin doruluu da tefsr ile llerek
anlalr. Tevl, tefsre uymazsa atlr. Uyarsa, alnabilir denildi. Tefsr kitaplarn yazanlar,
92
tefsr ksmlarn tefsr olarak, tevl ksmn da, tefsre uygun olduu iin, yine tefsr olarak
kabul buyurmulardr. Beydv tefsri de byledir.
slm limlerinin ikinci ksm; bildirdiimiz tefsr, hads, kelm, tasavvuf ve fkh
limlerinden baka olanlardr ki, bunlar dinde mctehid kabul edilmiyenlerdir.
slm dninin esaslarn, temellerini aklayan, birinci ksm limlerdir. Bunlar, btn
bilgilerini Kurn- kermden ve hads-i erflerden almlardr. Kurn- kermin ve hads-i
erflerin manlarn Eshb- Kirmdan renmilerdir. Kendiliklerinden hibir ey
sylememilerdir. Eshb- Kirmn yolunda olduklar iin bunlara, Ehl-i snnet ve cemat
denilmitir.
Beydv tefsrinin pek kymetli bir tefsr olduunda, limler ittifk etmitir. En
byk limler tarafndan haiyeler ve talkler yaplmtr. Bunlar ikiyzelliyi gemektedir.
Bu kymetli tefsr douda ve batda, yksek ilimlerin okutulduu yerlerde ilim meclislerini
sslemitir.
Beydv tefsrine haiye yazanlarn bir ksm unlardr:
1. Molla Hsrev, 2. emsddn Ysuf el-Kirmn, 3. Molla Grn, 4. Ahmed-Zde
Ysuf Tokd, 5. Kd Zekeriyy el-Ensr, 6. Celleddn Syt, 7. Cemlddn Karamn,
8. bn-i Keml Paa, 9. ehzde Muhyiddn, 10. Ebl-Fid smil Konev, 11. Mustaf esSrr, 12. Amasya Mftsi Mehmed Efendi, 13. Dede Ceng, 14. Knalzde Alddn, 15.
Sinnddn Ysuf Amasyal, 16. Kdzde eyh-l-slm emsddn, 17. Aliyeli Mevln
Viz, 18. Hamza Efendi, 19. Ukzde Abdlbk, 20. Manisal Hall Nim, 21.
Saaklzde Mehmed Mera, 22. Mehmed Emn skdr, 23. Muhammed Hdim, 24.
smil Mfd Efendi, 25. Nimetullah Pervan Aydn.
Beydv tefsrine talk yapanlarn bir ksm:
1. Seyyid erf Crcn, 2. Seyyid Ahmed Kerm, 3. eyh Ksm bin Kutlubua, 4.
Muhammed bin brhim Niksr, 5. Muhyiddn Muhammed skilib, 6. Muhyiddn
Muhammed Karaba, 7. Hayrabolulu Hayym, 8. Mahmud Paa mmzde Mehmed
stanbl, 9. Muhammed bin brhim Haleb, 10. Muslihuddn Muhammed Lr. 11.
eyhlislm Zekeriyy Efendi, 12. Sadruddn irvn, 13. Manisal Kudds Abdrrahmn,
14. Drendeli Muhammed bin mer, 15. Bursal Abdrrahmn Rahim, 16. Erzurum
Mftsi Muhammed Hzk Efendi, 17. Burdurlu Hall Efendi, 18. Hasan Fehmi Efendi.
Beydv tefsrini, 874 (m. 1469) senesinde vefat eden afi limlerinden Khireli
Muhammed bin Muhammed bin Abdrrahmn, ihtisar etmitir (ksaltmr).
Yine Beydv tefsrindeki hads-i erfleri, Himmetzde Muhammed bin Hasen
Dmek, Tuhfet-r-rv f tahric-i ehds-il-Beydv adl eserinde tahrc etmitir. Bu eser
matbdur. Mellif, 1175 (m. 1761) trihinde Mekke-i mkerremede vefat etmitir.
Kd Beydvnin, tefsrinden baka dier eserleri:
1. zh: Uslddne dirdir. 2. Minhc, 3. erh-i Minhc, 4. erh-i muhtasar- bn-i
Hacb: Bu eser usl-i fkh ilmine ittir. 5. erh-i Mntehb: Usl ilmine dir olup,
mm- Fahrddn-i Rznin Mntehbna erhidir. 6. Tavli: Kelm ilmine dirdir. 7.
erh-i metali: Mantk ilmi ile ilgilidir. 8. El-Gyet-l-Kusv: Fkh ilmine dirdir. (Muhtasarl-Vest de denilir.) 9. erh-i Kfiye: Nahiv ilmiyle ilgilidir. 10. Lubb-l-elbb f ilm-il-irb:
Kfiyenin muhtasardr. 11. erh-l-Mesbh: Hadse dirdir. 12. Tehzb-l-ahlk, 13.
mtihn-l-ezkiy.
erh-l-Mesbih adl eserini mukaddimelere ayran ve birinci mukaddimesinde,
eserin metnini kendisine rivyet eden hocalarn anlatan Kd Beydv hazretleri, eserinin
ikinci mukaddimesinde buyurdu ki: Bu mukaddime, hads ilminin dier ilimlere olan
stnlne dirdir. Kurn- kerm ile Snnet arasndaki alka ve yaknlk malmdur,
ikisinin de kaynaklar birdir. Bu bakmdan hads ilminin erefi, stnl meydandadr.
Btn dn ilimler, hep bu kaynaktan kmaktadr. nk yet-i kerme ve hads-i
erflerden bir ksm itikdla alkal bilgilere, bir ksm da insanlarn fiillerine dirdir.
Ancak bu bilgilerin bir ksm, hkmler, bir ksm da kssalar ve haberler eklinde
bildirilmitir.
Drdnc mukaddime, hads-i erflerin nevilerine dirdir: unu bilmek gerekir ki,
Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) nisbet edilenlerin hepsi doru deildir. Bunlar
dell getirmek de caiz deildir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) kendisine it
olmayan eylerin, kendisine nisbet edileceini bildirmitir. Byle yapanlar; Kim, bilerek
bana iftir ederse, Cehennemdeki yerine hazrlansn buyurarak tehdit etmitir.
93
Reslullahtan (sallallahu aleyhi ve sellem) nakledilenler ksmdr: 1-Doru olduu,

Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) it olduu bilinenler. 2-Reslullaha (sallallahu
aleyhi ve sellem) it olmad bilinenler. 3-Durumu belli olmayanlardr. Birinci ksm; bir
ok Sahbnin, Resl-i ekremden ve baka birok kimsenin de bunlardan iittii ve kitaba
yazlncaya kadar, hep byle ok kimselerin haber verdii hads-i erflerdir ki; bunlarn,
bir yalan zerinde sz birlii yapmalarna imkn olmaz. Buna Mtevtir hads denir.
Mtevtir olan hads-i erflere muhakkak inanmak lzmdr, inanmayan imansz olur.
kincisi; kat olarak bildirilenlere muhalif olup, tevl kabul etmeyen veya
garipliinden veya dinde asl olmasndan dolay yaygnlamasna birok sebebler bulunan
bir ey hakknda rivyet edilen szlerdir.
ncs ise ksmdr: Ya doruluk taraf galiptir veya yalan olduu taraf
galiptir. Yhut iki taraf da eittir. Mesbih adl bu eserde, zayf veya garip olan hads-i
erflere de iret edilmitir.
Madem ki, zayf hadsler itibr derecesinde deildir ve onun ile dell getirilmiyor.
Niin burada (Mesbihde) dell olarak getirilmilerdir denilirse, yle cevap verilir:
Zayf hadslerdeki zayflk, rvsi hakknda yaplan tandan (ktlemeden) dolaydr.
nk cerh sebeblerinin sahas genitir. Denilebilir ki, bir lime gre zayf olan bir hads-i
erf, dier lime gre zayf olmayabilir. Bu yzden hads-i erfin zayf olmadn kabul
eden limler, bu hads-i erfi baz meseleler iin dell olarak da almaktadrlar. Nice ihtilafl
meseleler vardr ki, bunun sebebi birinin hccet olarak ald hads-i erfi, dierinin zayf
kabul edip, hccet olarak almamasdr.
Hads-i erfler ve aklamalar: Eb Hreyrenin (rahmetullahi aleyh) rivyet
ettii hads-i erfte, Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: mn,
yetmi ksr ubedir. En stn L ilhe illallah sylemektir. En edns, yoldan
eziyet veren eyi kaldrmaktr. Hay da, mndan bir ubedir.
Aklama: mnn ubeleri pekok olmakla berber, hepsi neticede tek bir aslda
birlemektedir. O da, yaay ve sonu iyi ve gzel olacak ekilde nefsi
mkemmelletirmek ve olgunlatrmaktr. Bu da; hakka inanp, ilerinde doruluk zere
bulunmakla olur. Sfyn- Sakaf (rahmetullahi aleyh), Reslullaha (sallallahu aleyhi ve
sellem) slm hakknda sul ettii zaman, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem);
Allah telya inandm de ve dosdoru ol! buyurarak bu hussa iret etmilerdir.
tikd, u ubeleri iine alr: lim taleb etmek, yaradan tanmak, Onu noksan
sfatlardan ve noksanl gerektirecek eylerden tenzih etmek, Onun hayat, ilim, kudret
ve vahdniyyetini, Ondan bakasnn Onun mahlku olduunu, var olmalar da son
bulmalar da ancak Onun kaza ve kaderi ile olduunu kabul etmek. Devml ibdet ve
tat zere olan ve her trl ktlklerden arnm olan meleklere ve peygamberliklerini
tebli ederken, kuvvetli hccet ve delllerle desteklenen peygamberlere (aleyhisselm)
mn etmek, onlar hakknda gzel ve doru itikd shibi olmak, lemin sonradan
yaratldn, Kurn- kermde bildirildii zere, zaman gelince yok olacana, ikinci bir
hayat olan hrete, o zaman rhlarn cesedlere iade edileceine, srat kprsne, hesap
verileceine, amellerin tartlacana ve bu arada Reslullah efendimizden tevtren
bildirilen dier husslara da inanmak, Cennet ve oradaki mkftlara, Cehennem ve
oradaki azap tehdidine inanmaktr.
Amel de ksma ayrlr. Onlardan birincisi; sdece kiinin kendisi ile ilgilidir. Bu da
iki ksma ayrlr. Btna (ie) it olan ksm: Bu, nefsi kt ve aa ilerden
temizlemekten ibrettir. Ktlklerin anas durumunda olan eyler ondur: a) Yemee ve
imee dkn olmak, b) Makam sevgisi, c) Mal sevgisi, d) Dny sevgisi, e) Kin, f)
Hased, g) Gazb (kzmak), h) Riya (gsteri), i) Ucb (kendini beenmek), j) Nefsini,
houna gidecek eylerle sslemektir.
Nefsin tezkiyesinin, ktlklerden temizlenmesinin yollar ise ontr. Bunlar;
tvbe ve istifr, Allah telnn azbndan korkmak, Allah telnn rahmetini md
etmek, zhd, hay, kr, vefa, sabr, ihls, doruluk, Allah iin sevmek, tevekkl, Allah
telnn kazasna rz gstermektir.
kinci ksm, zhire (da) ittir: Bu ksm, ibdetlerden ibrettir. Bunlar; bedeni,
madd ve manev pisliklerden, cnplk ve abdestsizlikten temizlemek, namaz klmak,
zekt vermek, oru tutmak, cenze ile alkal vazfeleri yerine getirmek, itikfa girmek,
94
Kurn- kerm okumak, hacca gitmek, umre yapmak, kurban kesmek, nezirleri, adaklar
yerine getirmek, yemnlere hrmet etmek, keffretleri eda etmektir.
kincisi: Kiinin kendisine, yaknlarna ve oluk-ocuuna it husslardr. Bunlar;
zindan saknmak, evlenmek, evliliin cblarn yerine getirmek, ana-babaya iyilik etmek,
akrabay ziyret etmek ve onlara iyilik etmek, byklere itat etmek, hizmetinde
bulunanlara iyilik etmektir.
ncs: nsanlara it eyler olup, insanlarn huzr ve rahat bunlara baldr.
yilik zere yardmlamak, dnin emirlerini ihy etmek ve yaymak, emr-i marf ve nehy-i
mnker yaparak, Allah telnn emirlerini bildirip, yasakladklarndan alkoymak,
kfrden saknmak sretiyle dni muhfaza etmek, Allah yolunda nbet tutmak,
cinyetlerden saknmak sretiyle nefsi kontrol eltna almak. Hella, harama riyet etmek
sretiyle insanlarn mallarn muhfaza etmek. Haklar shiplerine vermek. Zulmden
saknmak, sarho edici eylere mni olmak sretiyle akl muhfaza etmek,
mslmanlardan zarar def etmek ve benzerleridir. Yoldan, mslmanlara eziyet ve sknt
veren eyi kaldrmak da mslmanlardan zarar def etmek kabilindendir. Nitekim, mnn
en aas, yoldan geenlere eziyet veren ve onlarn gemesine mni olan eyleri yoldan
temizlemek, onlar kaldrmak olduu hads-i erfte bildirilmitir.
Enes bin Mlikin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte, Resl-i ekrem
(sallallahu aleyhi ve sellem); Sizden biriniz, beni; anasndan, babasndan,
ocuundan ve btn insanlardan daha ok sevmedike, kmil bir mnla mn
etmi olmaz buyurdu.
Aklama: Buradaki sevgi, kiinin arzu ve isteklerine tbi olan sevgi deildir.
nk bu sevgi, insann tabiatnda kendiliinden hsl olur, tercih ve ihtiyr ile hsl
olmaz. Bilakis burada istenilen sevgi, nefs istemese bile, akln cb ve onun istedii
sevgidir.
te kii, Reslullabn (sallallahu aleyhi ve sellem) emrettii ve yasaklad
eylerde dnyev ve uhrev fideler bulunduunu, hibir karlk beklemeden kendisini
Cehenneme dmekten alykoyduuna kat olarak inanmadka, mn kmil bir mmin
olamaz. Bir babann, ocuuna bakmak, onu besleyip bytmekteki gyesinden birisi de,
yalandnda kendisine bakacan ve kendisinden sonra neslini devam ettireceini
dnmesidir. ocuun babaya bakmas da, babalk hakkn demek, oulluk vazfesini
yerine getirmektir. Neticede her ikisinde de ahs bir fayda ve menfaat vardr. Hlbuki
Reslullah efendimiz, bize; anadan, babadan, ouldan ve herkesten daha efkatli ve daha
faydaldr. Hatt, hakk kardein t kendisidir. Bakas deildir. te bunun iindir ki akl,
Reslullah efendimizden taraf, Ona itat etmeyi tercih etmektedir.
yleyse, kiinin akl, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) dier btn
mahlkta tercih etmedike, mnnn kemline itibr yoktur. Bu, mnn derecelerinin
evvelidir. mnn keml ve en son mertebesi, kiinin nefsini; aklna tbi olacak, onun
emrini dinliyecek ve onun gzel grd eyleri kabul edecek ekilde altrmas ve
tabiatini de bundan rz etmesidir. Bundan sonra kii artk, Reslullaha itatli olur.
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) emir ve yasaklarndaki uhrev ve dnyev
faydalar, hem akl ve hem de tabiat ile tercih eder. Tpk hastann, hastalndan
kurtulmak iin il almasn akln kabul edip, tabiatnn da meyletmesi gibi olur. O zaman,
Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) mn etmek, Onun emirlerine boyun emek,
kendisine pek sevimli gelir. Artk Ona tbi olmaktan lezzet alr.
1) Tabkat--afiyye (Sbk); cild-8, sh. 157
3) Tabakt-l-mfessirn; cild-1, sh. 242
9) Kef-z-znn; cild-2, sh. 1116, 1192
10) Et-Tefsr-vel-mfessirn; cild-1, sh. 296
95
12) erh-l-Mesbih Sleymniye Ktphnesi

BURHNEDDN NESEF (Muhammed bin Muhammed):
Tefsr, usl, kelm, ahlk ve Hanef mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Fadl olup
ismi, Muhammed bin Muhammed bin Muhammeddir. 600 (m. 1204) yllarnda dodu.
Nesef ve Burhn denildi. Burhneddn lakab verildi. Temel din bilgilerini ve yardmc
(let ilimleri) renip, mm- Fahreddn-i Rz hazretlerine talebe oldu. Fahreddn-i Rz
hazretleri zhir ilimleri, babas Ziyddn mer bin Hseyn Rzden alm, tasavvuftaki
yksek derecelere Necmeddn-i Kbr hazretlerinin sohbetleriyle kavumutu. Fahreddni
Rz hazretleri gibi her ilimde kmil bir limin ilminden istifde eden Burhneddn Nesef,
bata kelm ve tefsr ilimleri olmak zere, usl-i fkh, drt mezhebin incelikleri, ictihdlar
arasndaki farkllklar (yan, mukayeseli hukuk), cedel ilmi ve Hanef mezhebi fkh
bilgilerinde lim oldu. Bu ilimlerde pek kymetli eserler yazp, mmtaz talebeler yetitirdi.
Talebelerinden Hfz Berzlye iczet verdii bilinmektedir. Badada gidip yerleti. Allah
telnn dnine hizmet etmek ve Onun rzsn kazanmak iin durmadan alt. Selef-i
slihnin yolundan ayrlm olan sapk kimselere ok gzel cevaplar verdi. Felsefecilerin
yanl fikirlerini rtt. Vefatna kadar ilimle urat. Zhid bir hayat yaad. Allah
telnn kullarna nasihat etmek, onlara kar olan vazfelerini f etmekten baka dny
ile ilgisi yoktu. Haram ve pheli eyleri terkeder, mbahlar da zarret miktar kullanrd.
Allah teldan bakasna hacetini arzetmezdi. Engin bilgisi, stn hfzas ve keskin
zeks, gzel ahlk, Selef-i slihnin hayatna uygun yaay, insanlara kar fevkalde
efkat ve merhameti ile herkesin sevgisini kazand. Ama o, btn bu fazletlere Allah
telnn rzsn kazanmak iin ship olmu ve bu yolda gayret sarfetmitir.
686 (m. 1288) ylnda Badadda vefat etti. Yoluna hizmet etmekle ereflendii
mm- azam Eb Hanfe hazretlerinin kabrinin de bulunduu trbeye defnedildi.
Pekok kymetli eser yazd. Yazm olduu eserlerden bazlar unlardr:
El-Vdh, Fahreddn-i Rz hazretlerinin tefsrinin muhtasardr. El-Mukaddemetn-Nesefiyye diye bilinen El-Mukaddemet-l-Burhniyye, mukayeseli hukuk
hakkndadr. Mnzara ilmi ve sapklara verilecek cevaplarla ilgili El-Fusl f ilm-il-cedel.
Yine hlf ilmine dir Mene-n-nazar f ilm-il-hlf, El-Kavdh-l-cedeliyye, Def-nnss ven-nkd, erh-l-esm-il-hsn gibi kymetli eserleri vardr. Mehr Akid-i
Nesefnin de bu zta it olduu Allme Zerkn tarafndan syleniyorsa da, Taftazn
hazretleri ve Kef-z-znn shibi Ktib elebi, Akid-i Nesefnin mer Nesef
hazretlerinin olduunu bildirmektedirler.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Fevid-l-Behiyye; sh. 194

Tabakt-l-fukah (Takpr-zde); sh. 114
BURHNEDDN ZERNC:
Hanef mezhebi fkh limlerinden. Hayat ve babasnn ad hakknda kaynaklarda
fazla bir bilgi yoktur. Hidye kitabnn shibi Burhneddn Mergnnnin talebesidir.
Kefev, Tabakt kitabnda, Zerncnin altnc asrn sonlar ile yedinci asrn balarnda
yaadn kabul etmektedir. Vefat trihi olarak 620 (m. 1223) senesi kabul edilir. Zernc
kendi kitabnda, Burhneddn Mergnnnin ve Kd Hnn talebesi olduunu ve onlardan
ders okuduunu zikretmektedir.
bn-i Nef onun hakknda; Burhneddn Zernc, Hidye adl eserin yazar
Mergnnnin talebesidir. Zernc, Talm-l-mteallim Tark-t-teallm adl kitabn
yazardr. Bu eser ok gzel bir eserdir demektedir.
Burhneddn Zernc, bilinen ve matb olan Talm-l-mteallim adl eserini, 593
(m. 1197) senesinden sonra yazmtr. Bu eseri daha sonra, kinci Murd Hn zamnnda
bn-i smil erh etti. Bilhare Osman Pazar adyla mehr smil bin Osman da,
Tefhm-l-mtefehhim adyla erh etti. Her iki erh baslmtr. bn-i smilin erhi,
Abdlmecd bin Nsh tarafndan rd-t-tlibn f talm-il-mteallimn adyla
96
Trkeye tercme edildi. Talm-l-mteallimn kitab, medreselerde byk bir kymet

kazanmtr.
Zerncnin bu eseri, talebelere ilim renmek iin gerekli olan ahlk temelleri ve
davranlar gsteren kk bir risaledir. Eserin btn ilk devir slm limlerinin
szlerinden ibret olup, bunlar en gzel ekilde seilip bir araya getirilmi ve
snflandrlmtr.
Talm-l-mteallim adl eserden baz blmler:
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); lim renmek, her
mslman erkek ve kadna farzdr. lmi, ehline retmeyen, hnzrn boynuna
altn ve inci gibi mcevher takan kimse gibidir buyuruyor. Biliniz ki, her ilmi elde
etmek mslmanlarn zerine farz deildir. Her mslman zerine, ilmihl bilgisini
renmek farzdr. slm limleri; limlerin en stn, ilmihl bilgisidir. Amellerin en
stn de, bulunduu hli korumaktr buyurmulardr. Her mslmana namaz klmak
farzdr. Bu, sebeble, namazn farzlarn eda edecek kadar namazn art ve erknna it
bilgileri edinmek her mslmana farzdr. Bunun gibi, farz olan ileri yapabilmek iin, fkh
bilgilerini renmek farzdr.
lmin stnl: lmin stnl apaktr. limden baka btn hasletler,
insanlarla hayvanlarda ayndr. Bunun yannda Allah tel, ilmi sebebiyle dem
aleyhisselmn meleklerden stn olduunu belirterek, meleklerine, ona secde etmelerini
emretmitir. lmin stnlnn sebeblerini yle sralayabiliriz: 1. lmin stnl;
insan, Allah telnn katnda, ebed saadete ulatran takvya vesle olduu iindir.
mm- Muhammed bin Hasen yle buyurdu: lim ren! ilim, ehli iin bir znet, fazlet
ve btn vglere almettir. Hergn ilimden ok istifde et. 2. lim fazlettir ve gerek
Allah tel katnda, gerekse insanlar nazarnda makbl ve gzel olan btn hasletlerin
nindr, nvndr.
Fkh ilmini renmek: Fkh bilgisini renmelidir. nk fkh ilmi; insanlar
iyilik ve takvya en gzel ulatran, adlette en doru yolu gsteren ilimdir. Fkh ilmi,
insanlara kurtulu yollarn gsterir ve insanlar btn glklerden kurtarr. nk Allah
teldan korkan bir fakh, eytana kar bin bidden daha gldr.
Fkh ilmi, dny ve hret saadeti ile ilgili ilimlerin inceliklerini bilmektir. mm-
azam hazretlerine gre fkh ilmi; kiinin din ve dny saadetine ulaabilmesi iin lehine
ve aleyhine olan eyleri bilmesidir. lim, ancak amel etmek iindir. lim ile amel etmek,
hret saadeti iin dny ile ilgili ileri terk edip gnlden karmaktr.
lmihl bilgisi renmenin farz olduu: Haramlardan saknmak farz olduu
gibi; cimrilik, cmerdlik, korkaklk, kibir, cesret, alak gnlllk, isrf, iffet ve benzeri
ahlk konularda da bilgi shibi olmak farzdr. nk cimrilik, korkaklk, kibir ve isrf
haramdr. Bunlar ve bunlarn zdlarn bilmeden kendilerinden saknmak mmkn deildir.
Her zaman insann karlat hllerle ilgili bilgileri renmesi, insana yemek gibi lzumlu
bir ihtiytr. Hibir mslman, bu bilgilerden ayr dnlemez. Her mslman devaml
Allah tely anmakla, Ona dua etmekle, yalvarmakla uramaldr. Kurn- kerm
okumak, sadaka vermek, dny ve hret hayatnda bel ve fetlerden korunmak iin,
Allah teldan af ve afiyet dilemekle zamann geirmesi lzmdr. nk devaml dua
eden bir kii, duann artlarn yerine getirince, Allah tel onun dualarn kabul eder.
lim tahsilinde niyet: lim renmek isteyen kii, tahsile balad zaman niyet
etmesi lzmdr. Zir niyet, btn hereyi yaparken esastr. Reslullah efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem) bir hads-i erfte; Ameller niyetlere gredir. Herkesin
niyet ettii ne ise, eline geecek olan odur. Kimin hicreti Allah ve Resl iin
ise, onun hicreti Allah ve Resl iindir. Kimin de hicreti dny menfaati veya
evlenecei kadn ise, onun hicreti de onlar iindir buyuruyor.
Yine dier bir hads-i erfte, Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem); ok
iler vardr ki, dnyya it iler olarak grnr. Fakat gzel niyet ile bunlar
hret ilerinden olurlar. ok iler de vardr ki, hrete it iler olarak grnr.
Fakat niyetteki ktlk sebebiyle bunlar dny ilerinden olurlar buyurdu.
Talebenin ilim renmekten gyesi; Allah telnn rzsn kazanmak, Cenneti
elde etmek, nce kendi cahilliinden kurtulmak, sonra dier chillerin bilgisizliini
gidermek, onlarn kltrl olmalarn salamak ve slm dnini yaatmak olmaldr. slmn
97
bilgilerini renmek sretiyle Allah telya kavuulur. Bilgisiz olan birisinin zhd ve
takv shibi olmas mmkn deildir.
Talebe, ilim tahsili ile, Allah telnn verdii akl nimetine, beden shhati
nimetine kar kretmeye niyet etmelidir. Talebe ilim renirken; ilminden dolay
insanlarn kendisine ynelmelerini ve deer vermelerini, mevk shibi olmay
dnmemelidir. mm Hammd bin brhim es-Saffr el-Ensr, talebesi mm- azam
Eb Hanfeye ilim renmenin maksad hakknda yle buyurmutur: Cenneti
kazanmak iin ilim renen, doru yolda kurtulua erer. Halkn nazarnda deer
kazanmak iin tahsil grenlere ise, ok yazklar olsun.
Talebenin vasflar: Talebe, ilmi, byk bir gayret sarf ederek renmelidir.
rendii bilgileri sdece fn ve deeri az olan dny gyeleri iin kullanmamaldr. Bir
ir yle diyor: Dny hayat azdan daha azdr. Ona k olan, alaklarn aladr. O
sihriyle bir topluluu sar ve kr eder. Bylece ona deer verenler delilsiz arp ortada
kalrlar.
Talebe, ilimden baka arzulanmayacak eyleri arzu etmekle, kendini
kltmemelidir. Talebe, ilmi ve ilim adamlarn kltecek sz ve davranlardan
saknmaldr. Talebe, alak gnll olmaldr. Alak gnlllk, kibir ile tezelll arasnda bir
durumdur. Talebe, iffetli olmaldr. mm- Rkneddn, iffeti ve alak gnlll bir
eserinde yle tarf ediyor: phesiz ki alak gnlllk, Allah telya yakn kimselerin
hasletlerindendir. Allah teldan korkan kii, bununla ykseklere kar. Allah tel
katnda iyilerden mi, yoksa ktlrden mi olduunu veya son nefesini kfr zere mi,
yoksa mn zere mi vereceini veya vefat ettii zaman rhunun ykseklerde mi, yoksa
alaklarda m olacan bilmedii hlde, gurrlanan ne ahmaktr. Kibriya, Rabbimizin
sfatdr. Ona mahsstur. Sen kibirden sakn!
lim dal semek, hoca semek ve arkada semek: Talebe, her ilimden en
gzel bahisleri, bilhassa dn konularda kendisine ncelikle gerekli olan bilgileri tercih
etmeli, sonra gelecekte kendisi iin lzumlu olacaklar renmeye gayret etmelidir. Talebe
ilim renirken, ilm-i tevhd, yan mnla ilgili bilgileri ne almaldr. Talebe, ilim
renirken en eski bilgilerden balamaldr. Byk limlerin vefatndan sonra ortaya kan
cedel ve hlf ilmiyle megul olmaktan saknmaldr. nk bu ilimler, talebeyi fkh
bilgisinden uzaklatrr.
Hocada aranlacak vasflar: Talebe, ilm seviyesi yksek olan bir hocay
semelidir. Seecei hoca, insanlarn Allah teldan en ok korkan olmaldr. Hoca,
mevcut hocalarn en yals olmaldr. Talebe, hoca seerken ilim adamlar ile meveret
etmelidir. Hoca seerken erbb ile meverette bulunmak gerektii gibi, talebenin her iini
yaparken meverette bulunmas gerekir. Zr Allah tel, Peygamberine (sallallahu
aleyhi ve sellem) btn ilerini yaparken Sahabe ile meverette bulunmasn emretmitir.
Hlbuki mminlerden hibiri, Ondan daha akll deildir. Hoca seimi konusunda iki ay
dn, meverette bulun ki, sonradan o hocan terk etmeye ihtiy duymayasn ve onun
dersleri ile yetinesin. Bylece rendiin ilim bereketli olur. rendiin bilgilerden pekok
insan faydalanr.
Sabrl olmak: lim renirken sabrl olmaldr. Biliniz ki, sabr ve sebt, btn
ilerin zerine bin edildii byk bir temeldir. Fakat ok az bulunur. Bir ir yle
demitir: Herkeste yksek mertebelere shib olmak iin kalben bir meyil vardr. Ancak
insanlarda bunun iin lzumlu olan sabr ve sebt ok azdr. Sabrn fazleti hakknda
slm limleri yle demilerdir: ecat, yan gllk bir an sabredebilmektir.
Talebenin bir hocann derslerini sonuna kadar sabr ve sebt ile takib etmesi, bir
kitab sonuna kadar okurken sabr ve sebt gstermesi, ilim dallarndan birini kuvvetli bir
ekilde renmeden, dier bir ilim dalna gememesi, bir yerde ilim tahsilini
tamamlamadan baka bir yere gitmemesi gerekir. nk bir hocadan renilecek bilgileri
tamamlamadan baka bir hocaya gitmek, bir kitab tamamlamadan baka bir kitaba
gemek, bir ilim daln iyice renmeden, baka bir ilme gemek, bir yerde kalmas
gerekirken, baka bir beldeye gitmek, ilim renenin gyesini datr, kalbi megul eder,
vaktinin zayi olmasna sebep olur, hocay zer.
Skntlara gs germek: Talebe, skntlara ve bellara kar sabrl olmaldr.
Bir slm limi; Maksada ulamann hazneleri, sknt servetleri zerine kurulmutur
demitir. Yan ok sknt eken, istedii ihsn haznesine kavuur. lim renmek isteyen
98
kiinin skntlara kar sabretmesi gerekir. Hz. Ali (rahmetullahi aleyh) yle buyuruyor:
Dikkat edin ki, ilme ancak alt eyle ulaabilirsiniz. Bunlarn birincisi zek, ikincisi sabr,
ncs ok arzulu olmak, drdncs bali olmak, beincisi ilim retici, mfik ve
mhir bir hoca, altncs uzun bir zamandr.
yi arkada semek: lim renirken seilen arkadada u zellikler
bulunmaldr: 1. alkan olmaldr. 2. Seilen arkada takv shibi ve Allah teldan
korkan kii olmaldr. 3. Gzel huylu olmaldr. 4. Anlayl olmaldr. 5. Tembel ve zamann
boa harcyan bir kimse olmamaldr. 6. ok konumamaldr. 7. Fitne ve fesat
olmamaldr. Bu konuda yle denilmitir: Bir kimsenin iyi veya kt olduunu sorma,
arkadana bak. nk arkada arkadana uyar. Kii ktlk shibi ise, ondan sratle
uzakla, hayr shibi olduu zaman ona yakla ki, doru yolu bulasn. Bir iirde ise:
Tembel kiilerle arkada olma, ok iyi kimseler vardr ki, arkadann ktl ile bozulur.
Ahmak kimsenin ahmakl, zek ve akll kiilere sratle geer ve ate koru gibi, kln
iine konunca sner. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bir hads-i erfte;
Btn ocuklar, mslmanla uygun ve elverili olarak dnyya gelir. Bunlar,
sonradan analar ve babalar, hristiyan, yahudi ve dinsiz yapar buyuruyor. Fris
bir atasznde, arkadan insan zerindeki tesiri hakknda yle deniliyor: Kt arkada,
zehirli ylandan daha kt ve daha zararldr. Mekndan mnezzeh olan Allah telnn
hakk iin, kt arkada Cehenneme gtrr. yi arkada edin ki, onun vastasyla
Cennetin yolunu bulasn. Bu konuda: Eer ilmi ve ilim ehlini veya gibde bulunan bir
kimseden haber veren bir hid aryor isen, topra rnek al, ona itibr et! Topra nasl
anld vasfla tanyor isen, seecein arkada da arkadandan tan denilmitir.
lme ve hocaya sayg gstermek: Bilinmeli ki, ilim taleb eden, ilme ve hocasna
sayg gstermedike, ilme kavuamaz ve rendii bilgiden faydalanamaz. lmi elde
etmede maksadna ulaanlar, ancak ilme ve hocaya sayg ile ulamlardr. limde
gyesine ulaamayanlar ise, ancak bu duruma, saygy terk ettikleri iin dmlerdir. Bir
slm limi yle buyuruyor: Sayg tattan hayrldr. yle ki, insan Allah telya isyan
etmekle, gnah ilemekle kfir olmaz, ama Allah telnn emir ve yasaklarn
kmsemek sretiyle saygszlkta bulunursa kfir olur.
Hocaya sayg gstermek, ilme sayg gstermektir. Hz. Ali yle buyurmutur:
Hoca hakkn, her mslman zerine, korunmas ok lzumlu olan en byk bir hak
olarak grdm. stnl yznden, rettii her harfe karlk, hocaya bin dirhem para
hediye edilse azdr. Yan hoca hakk denilemez. nk kiiye, dn konularda muhta
olduu her harfi reten kii, dnen onun babas saylr.
Talebenin hoca karsndaki tavr: Talebe, hocasnn karsnda unlara dikkat
etmelidir: 1. Hocasnn nnden yrmemelidir. 2. Hocasnn yerine, makamna
oturmamaldr. 3. zin almadan hocasnn yannda konumamaldr. 4. Hocasna msait
zamanlarda soru sormaldr. 5. Derse vaktinde gelmelidir. 6. Hocann, Allah telya
isyana sebep olmayan emirlerini yerine getirmelidir. Fakat Allah telya isyan sz
konusu olduu zaman, kula itat yoktur.
yle anlatlr: mm- ems-l-eimme el-Hulvn birgn Buhr dna kmt.
Bana gelen bir hastalk yznden, bir kyde gnlerce kalmak zorunda kald. Bu esnada
btn talebeleri kendisini ziyrete geldiler ve gemi olsun dileklerinde bulundular. Fakat
talebelerinden Kd Eb Bekr ez-Zenc, ziyretine gitmedi. Daha sonra kendisi ile
karlatnda, el-Hulvn ona neden ziyretine gelmediinin sebebini sorunca, o da;
Annemin hizmeti ile megul idim dedi. Bunun zerine el-Hulvn ona; Sen ok
yaarsn, ama ders okutma zevkine kavuamazsn dedi. Gerekten de hocasnn dedii
gibi olmu, Kd Eb Bekr ez-Zenc, hayatnn byk bir ksmn kylerde geirmi ve ders
okutma zevkine kavumamtr.
Hocasn gcendiren talebe, rendii bilgilerin bereketinden mahrm olur ve bu
ilimden ok az faydalanr.
lim renirken dikkat edilecek husslar: 1. Dersi sayg ile dinlemelidir. lim
renen bir talebe, bir konuyu hocasndan bin defa dinlemi olsa, yine o konuyu hocas
anlatsa sayg ile dinlemelidir. 2. Talebe, hocasna sormadan kendi bana bir ilim dal
sememelidir. Zr hoca, rencisinin kabiliyetine gre hangi ilmi renmesi gerektiini
daha iyi bilir. 3. Talebe dn ynden kt saylan davranlardan saknmaldr. 4. Talebe,
kt ahlklar iinde bilhassa kibirli olmaktan yan kendini byk grmekten saknmaldr.
99
Bir atasznde yle denilmitir: lim, kendini yksek grenin dmandr. Bir iirde;
eref ve byklk, Allah telnn ihsn iledir, insann kendi gayret ve almas ile
deildir. Fakat Allah telnn ihsn ve fadlnn ortaya kmas iin almak gereklidir.
Nice kleler vardr ki, bulunduu yer itibriyle hr makamnda bulunur. Nice hr kiiler
vardr ki, kle makamnda bulunur denilmektedir.
lme sarlmak ve devam etmek: Talebe mutlaka ilme drt elle sarlmal, dersine
almal ve devam etmelidir. Allah tel, Kurn- kermde melen; Bize itat uruna
mcdele edenlere, muhakkak kendi yolumuzu gsteririz buyuruyor (Ankebt69). Bu yet-i kermede Allah tel, bizim yolumuzda ilim renmek iin alan ve bu
uurda cihd edenleri baarya ulatrrz, buyurmaktadr. lim renmede, kiinin
byk gayret gstermesi lzmdr. Bunlardan birincisi talebe, dieri hoca, ncs ise
eer hayatta ise babadr. mm- afi bir iirde yle buyurmaktadr: Uzak olan hereyi,
almak yaklatrr. Her kapy ise gayret gstermek aar. nsanolunun ierisinde enok
zlecek olan kii, geim sknts eken, gayret ve himmet shibi kiidir. Allah telnn
kaza ve hkmne dellet eden delllerden biri de, akll kiilerin yoksulluk iinde,
ahmaklarn ise, grnte gzel bir hayat iinde olmasdr. Kime akl nimeti verilmise o
ekseriya zenginlikten mahrm olmutur. Akl ile zenginlik, birbirinden tammen ayr iki zt
kutup gibidir.
Talebe, muhakkak gecenin evvelinde ve sonunda derse almaldr. nk akam
ile yats aras ve sahur vakti mbrek vakitlerdir. slm limleri buyurdular ki: Ey ilim
yolcusu takvya sarl, uykudan uzak ol, tokluktan sakn, dersi brakmadan takib et.
nk ilim, derse devam etmekle oalr ve kalc olur.
lim renen talebe, genliinin kymetini bilmelidir. Bu hussta yle sylenmitir:
ektiin sknt lsnde umduuna kavuursun. lim yolunda maksadna ulamak
isteyen, gece kalkar, ders alr. Genlik yllarn ganmet bil! nk genlik, her zaman
devam etmez.
Talebe ilim reneceim derken, ilerideki almalarna engel olacak vcdunu ve
shhatini zayflatacak tarzda kendini zorlamamaldr. nsan, kendine kar merhametli
davranmaldr. nk her eyde merhamet esastr. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi
ve sellem) bir hads-i erfte; phesiz bu din salamdr. Kendinizi skntya
sokmadan, kolaylkla ona koun. Allah telya ibdet konusunda, skntya
sokarak nefsine buz etme. nk kuvveti kesilen adam, ne kendisi yolda bir
mesafe alabilir, ne de bineinde srt brakr buyurdu. Dier bir hads-i erfte;
Nefsin, senin bineindir. Bineine kar iyi davran buyuruldu.
Talebe, ilimde gayret shibi olmaldr. nk kii himmet ve gayreti ile ykselir.
lim Ebt-Tayyib bu konuda yle buyuruyor: Gayret shibi kiilerin, gayretleri
nisbetinde gyeleri hsl olur. yilii nisbetinde bir kimseden iyilik grr. Gayreti az olan
kiilerin gznde iyiliin k, byk grnr. Byk gayret shibi kiilere ise, byk
iler kk grnr.
Radyyddn en-Nibr, Mekrim-i Ahlk adl eserinde yle bir hikye nakl
etmektedir: skender-i Zlkarneyn, douyu ve baty zapt etmek iin sefere kmak
istedii zaman, limlerle meverette bulunmu ve; Bu kadar kk bir dny mlk iin,
nasl byle bir sefere kaym? nk dnynn hepsi azdr. Dny mlk kktr. Byle
bir mlk iin sefere kmak ise, yksek bir ideal deildir dedi. Bunun zerine meverette
bulunduu limler kendisine; Allah telnn szn yceltmek iin cihd etmeli ve
sefere kmalsn. Bu gye ile, hret ve dny mlkn elde etmelisin deyince, o da;
Bu fikir ok gzel dedi.
Medneli mm Eb Nasr es-Saffr yle buyuruyor: Ey nefs, ey nefs! Vekarl ve
yumuak huylu olduun hlde, iyilik, takv ve adlet hussunda almaktan geveme.
Hayrl bir ite alana herkes gbta eder. Tembel olan herkes beldadr.
Burhneddn ez-Zernc ise bu konuda yle buyuruyor: Ey nefsim! Tembellii ve
gayret noksanln terk et! Gyeden mahrm olmak ve pimanlktan baka, tembellere
verilen bir nasb grmedim. Bu konuda yine yle buyurulmutur: Nice acizlik ve
pimanlk vardr ki, insanda tembellikten tr meydana gelir. Tembellikten ve pheye
dalmaktan sakn! Bilmediin ve phelendiin herey tembelliktendir.
Talebe ilmin stnln dnerek kendini tahsile, almaya, derse devam
etmeye zorlamaldr. nk ilim, bilinen eylerin tekrar etmesi syesinde yaar. Hz. Ali bu
100
konuda yle buyurmutur: Cebbar olan Allah telnn bize yapt taksime rzyz. Bize
ilim verdi. Dmanna ise mal verdi. phesiz mal, yakn zamanda yok olur. Allah
telnn ilmi ise yok olmaz, devaml kalr.
Faydal ilim sebebiyle, ilim shibi, lmeden ve ldkten sonra iyi bir ekilde anlr.
Hasen bin Ali el-Mergnn yle buyurdu: Chiller, lmeden evvel ldrler. limler ise,
lseler bile diridirler.
Burhneddn Mergnn bu hussta yle buyurdu: Cehlet shipleri, lmeden
lmlerdir. Chillerin bedenleri, daha kabre girmeden cesed halindedir. lim ile
yaamayan kii, ldr, ilim shibinin kemikleri toprak altnda rse de, ldkten sonra
canldr. Chil kii, toprak stnde yrse bile, yok olduu hlde yayanlardan saylr.
Hatrla ki, ilim rtbesi, btn rtbelerin en stndr. lmin nih erefine ulamak
istemeyene yazklar olsun. lim batan baa bir nrdur, krlere yol gsterir. Chil, her
zaman karanlklar iindedir. lim yksek bir da gibidir. Ona snan korur. Kurtulu ilim
iledir. Fakat insanlarn bundan haberi yok. lmi isteyen, btn maksatlarn istemi olur.
Ey akl shibi! lim yksek bir makamdr. Ona kavuulduu zaman, dier btn makamlar
yok olur. Btn dny nimetlerini kayp etsen de, gzlerini kapa, zlme! nk ilim,
Allah telnn en hayrl ihsndr.
Talebenin ilim renmeye balarken dikkat edecei husslar: 1. lim
renmeye balayan talebe, anlayna en yakn olan ilimden balamal. 2. Talebe dersini
ezberleyip, ok defa tekrarladktan sonra yazmaldr. nk rendikten sonra yazmak
ok faydaldr. 3. Talebe anlamad konuyu yazmamaldr. nk bu durum insana usan
verir, zeky ldrr ve zamann zayi olmasna sebeb olur. 4. Talebe, dersi hocann
azndan dinleyip anlamaya almaldr. 5. Talebe, derste gayretli olmal ve bu hussta
Allah telya dua edip yalvarmaldr. 6. Talebe, renim srasnda muhakkak dersi ile
ilgili mzkerede bulunmaldr. Mzkerede bulunurken arbal olmaldr. Mzkerenin
gyesi meveret etmektir. Sinirli bir hlde meveret etmekle, doru bir dnce ortaya
kmaz. 7. Talebe her zaman ilmin inceliklerini dnmeli, ilm konularda dnmeyi det
hline getirmelidir. Bu konuda; Dn! Maksadna ularsn denilmitir. 8. Talebe ve
fakh, konumadan nce dnmelidir. Byle yaparsa, konuulan sz isbetli olur. nk
sz, oka benzer. Bir okun hedefine ulaabilmesi iin nasl dzgn olmas gerekiyorsa,
szn de hedefine varmas iin, dzgn ve yerinde olmas lzmdr. 9. Talebe, her zaman
ve her durumda, herkesten faydalanmaldr. 10. Talebe yerli yerinde ve ok soru
sormaldr. bn-i Abbsa; Bu ilm dereceye nasl kavutun? diye soruldukta; ok soru
soran bir dil, ok dnen bir kalb ile cevbn verdi. 10. Talebe, Allah telya, dil, kalb,
mal ve dier azlaryla kretmeli ve anlamay, bilgiyi ve baary Allah teldan
bilmelidir. Dua etmek ve yalvarmak sretiyle, Allah teldan hidyet istemelidir. 11.
Talebe, cimrilik yapmaktan cenb- Hakka snmaldr. nk Peygamber efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem) bir hads-i erfte; Cimrilikten daha byk bir hastalk
var m? buyuruyor. 12. Talebe, paras ile kitap satn almal ve parasn kitap satn almak
iin harcamaldr. Bylece, paras ilim renmesine yardmc olur. 13. Talebe ve hoca,
sdece Allah teldan ummal ve yalnz cenb- Haktan korkmaldr. 14. Talebe, dersini
tekrar etme konusunda kendisi iin belli bir say tayin etmeli ve bu say kadar dersi tekrar
etmelidir. 15. lim renen talebe, Allah telya tevekkl etmeli, geim iini dnerek
kederlenmemeli ve kalbini, rzk endiesi ile megul etmemelidir. Peygamber efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem) bir hads-i erfte; Kim Allah telnn dni hakknda
bilgi edinmek isterse, cenb- Hak ona istediini verir ve onu ummad taraftan
rzklandrr buyuruyor. 16. Talebe, gcnn yettii lde dny ileri ile ilgisini
azaltmaldr. 17. Talebe, ilim renmek iin kt yolda engellere ve skntlara
katlanmaldr. Bu yolda elde edilecek mkft, ekilen glk ve sknt nisbetindedir. lim
yolunda skntlara gs gererek ilmin tadn tadan kimse, dnynn dier zevklerinden
duymad lezzetleri duyar. 18. Talebe, ilimden baka eylerle megul olmamal ve fkh
bilgisinden yz evirmemelidir.
lim renmenin zaman: lim renmenin zaman, beikten mezara kadardr.
Rivyet edildiine gre, mm- azamn talebesi mm- Hasen bin Ziyd, seksen yanda
iken fkh ilmini renmeye balam, bundan sonra krk yl fkh ilmini renmek iin
alm, bu ilmi rendikten sonra, krk yl fkh konularda ders vermitir. Buradan
anlald gibi, ilim renmek her ada lzmdr. Fakat ilim renmede en fazletli a,
101
genlik yllarnn ilk dnemleridir. lim taleb eden, btn zamann ilim ile megul olarak
geirmelidir. mm- Muhammed eybn, geceleri uyku uyumaz, defterini yanna
koyarak, birinden usand zaman dierine bakard.
Nashat verici olmak: lim shibi, efkatli ve nashat veren bir kii olmal, haseti
olmamaldr. Burhneddn Mergnn; Hocann olu lim olur buyurdu. nk hoca,
talebelerine Kurn- kermi retmek ister. Bu inanc ve talebelere efkatli
davranmasndan dolay, onun olu da lim olur.
yle anlatlr: Byk lim Burhn-l-Eimme, btn talebelerine ders verdikten
sonra, gnn en scak vaktini iki olu Sadr--ehd Hsmeddn ve Sad Tcddne
ayrrd. ocuklar kendisine; Bu vakitte bize usan geliyor, bunalyoruz dediklerinde,
Burhn-l-Eimme; Yabanc beldelerden garb talebeler ve byk insanlarn ocuklar
bana geliyorlar. Bu sebeple, onlarn derslerini, sizin dersinizden nce yapmam gerekir
dedi. Onun br talebelere kar olan bu efkati syesinde iki olu da zamanlarnn fkh
limlerinin en stnlerinden olmulard.
Talebe, kimse ile mnkaa etmemeli, kimseye hasm olmamaldr. nk
mnkaa etmek, vakitleri ldrr.
Bir mslman hakknda s-i zan etmekten saknmaldr. S-i zan, kt niyetten
doar. lim Ebt-Tayyib yle buyurmutur: Kiinin ii kt olursa, zann da kt olur.
Byle insan, det hline getirdii vehim ve kuruntular tasdk eder. Dmanlarnn sz ile
dostlarna dmanlk eder. Sevdikleri hakknda gece karanl gibi pheye der.
Takv shibi olmak: Takv shibi bir kii olmak iin unlara dikkat etmelidir: 1.
Allah telya yakn olmal ve ondan ok korkmaldr. Allah telya, ibdet etmek
sretiyle yaklalr. 2. ok konumaktan saknmaldr. 3. Dedikoducu insanlarla
oturmamaldr. Bir fkh limi, bir talebesine yle tavsiyede bulundu: Bakalarn
dedikodu eden, ok konuan kimselerle oturup kalkmaktan sakn! 4. Talebeler; bozuk,
isyankr ve vaktini bouna harcyan kimselerden saknmaldr. 5. Mazlm kiilerin
bedduasndan saknmaldr. nk mazlm kiilerin bedduas, Allah telnn indinde
kabul olur.
Hfzay kuvvetlendiren hususlar: Okuduunu aklnda tutmann en kuvvetli
sebebleri unlardr: 1. Derse gayretle almak. 2. Derslere devam etmek. 3. Az yemek
yemek. 4. Gece kalkp namaz klmak. 5. Kurn- kerm okumak. slm limlerinden birisi
yle buyurmutur: Yzne bakarak Kurn- kermi okumaktan daha ok hfzay
glendiren bir ey yoktur. 6. Kitap okumaya balarken Besmele ekmek. 7. Kitab
kaldrrken u duay okumak: Sbhnallhi vel-hamd lillhi vel ilhe illallh vallh
ekber vel havle vel kuvvete ill billhil-aliyyil-azm-il-azz-il-almi adede klli harfin
ktibe ve yektb ebed-el-bidne ve dehr-ed-dhirne. 8. Peygamber efendimize
(sallallahu aleyhi ve sellem) ok salevt getirmek. 9. Ktlkleri terk etmek. 10. Misvak
kullanmak. 11. Bal erbeti imek. 12. A karnna, her sabah yirmibir adet siyah zm
yemek. 13. Balgam azaltan btn yiyecekler de hfzay kuvvetlendirir.
Unutkanla sebeb olan husslar: 1. Allah telya kar ilenen ktlkler. 2.
Gnahlarn ok olmas. 3. Dnce ve zntnn okluu. 4. Dny ileri ile ok
ilgilenmek ve ok megul olmak. Dny ileri ile lzumundan fazla uramak, insann
shhatine zararldr. Dny ileri kalbi karartr. hretle ilgili iler ise kalbi nurlandrr ve
namaz klarken tesirini gsterir. Namazn gnl holuu ile klar ve kld namazdan
lezzet duyar. 5. Eki elma yemek. 6. Aslm olan kimseye bakmak. 7. Kabir talar
zerindeki yazlar okumak. 8. Yakalad biti ldrmeden yere atmak. 9. Ense
ukurundan ie ile kan aldrmak.
Fakirlie sebeb olan husslar: 1. Yalan sylemek. 2. Ayakta bevl etmek. 3.
Cnb iken yemek yemek. 4. plak olarak yatakta yatmak. 5. Bir yere yaslanarak
yemek. 6. Ekmek ufan hor grp basmak. 7. Soan ve sarmsak kabuklarn atee
atmak. 8. Gece vakti ev sprmek ve sprntleri evde brakmak. 9. Yal insanlarn
nnde yrmek. 10. Ana-babay ad ile armak. 11. Eline geirdii aa ve sprge
p ile diini kartrmak. 12. Kap eiinde oturmak. 13. Elbisesini zerinde dikmek. 14.
Evde rmcek yuvas brakmak. 15. Elini balkla ykamak. 16. Bevl ettii yerde abdest
almak. 17. ana ve mlei ykamadan yemek koymak. 18. A iken soan yemek. 19.
Sabah namazn klnca mescidden acele ile kmak. 20. Pazara erken gidip, ge dnmek.
21. Yoksul kimseden ekmek satn almak. 22. Babaya ve anaya kt duada bulunmak. 23.
102
Kap kaca rtsz brakmak. 24. ray ve mumu flemek. 25. Her ie Besmelesiz
balamak. 26. Pantalonu ayakta giymek.
Zenginlie sebeb olan husslar: 1. Sadaka vermek. 2. e erken balamak. 3.
Gler yzl olmak. 4. Ho szl olmak. 5. Evin etrfn sprmek. 6. Namazn, byk
sayg ve korku ile, Allah telya kar boyun eerek, tadl-i erknna riyet ederek,
vciblerini, snnetlerini, dabn yerine getirerek klmak. 7. Kuluk namazn klmak. 8.
Ezndan nce mescidde bulunmak. 9. Devml abdestli dolamak. 10. Sabah namaznn
snneti ile, vitir namazn evde klmak. 11. Dny ve din iin faydas bulunmayan bo
szler konumamak. 12. Sabah namazndan sonra yetmi kere Estafirullah demek. 13.
L havle vel kuvvete ill billhil-aliyyil-azm szn ok tekrarlamak. 14. Her Cuma
gn yetmi kere Allahmme agnin bihallike an harmike ve ekfin bifadlike ammen
sivke duasn okumak.
mrn uzamasna sebeb olan husslar: 1. Bakalarna devaml iyilikte
bulunmak. 2. nsanlara eziyet etmeyi terk etmek. 3. Yallara kar saygl olmak. 4.
Akrabya kar iyilikte bulunmak ve onlar ziyret etmek. 5. Zarret olmadka ya
aalar kesmekten saknmak. 6. Abdesti snnete uygun ve dab ile almak. 7. Namazlar
tadl-i erknna uygun klmak. 8. Byk bir sayg ile Kurn- kerm okumak. 9. Shhat
kaidelerine riyet ederek kendini zararl eylerden korumak.
1) Kef-z-znn; cild-2
2) Talm-l-mteallim
3) Brockelmann; Gal-1, sh. 379, 429
BURHN--ERA:
Hanef mezhebi fkh limlerinden. smi, Mahmd bin Ahmed bin Sadr--eratl-evvel Ubeydullah bin brhim el-Mahbb el-Hnefdir. Burhn--era diye mehr
olan Mahmd bin Ahmed, 679 (m. 1274) senesinde Mool askerlerinin ikencelerinde,
yzlerce lim ile birlikte ehd oldu.
eyh-l-slm Keml paazde Ahmed bin Sleymn, fkh limlerini tabakalara
ayrrken Burhn--eray altnc tabakaya dhil etmitir. Altnc tabaka Eshb- temyiz
olup; kav hkmleri zayf olanlardan, zhir haberleri ndir haberlerden ayran mukallid
limlerdir. Bu limlerin kitaplarnda merdd ve zayf rivyetler yoktur.
Fazletli bir lim olan Burhn--era, ilmi; babas Sadr--era-tl-evvel
Ubeydullahdan rendi. Hayat hakknda fazla bir bilgi bulunmayan Burhn--era, ok
kymetli eserler yazmtr. Bunlardan Vikye kitab ok mehrdur. Vikye kitabn,
kznn olu olan Sadr--era-i sn Ubeydullah bin Mesd iin yazmtr. Bu eseri,
Hidye kitabndan nemli grd yerleri alarak yazmtr. Torunu da bu eseri hem erh
etmi, hem de ksaltmtr. Bu erhi, Sadr--era erhi ismi ile mehrdur. Burhn-erann ayrca El-Fetv ve El-Vkit isimli fkh bilgileri ihtiv eden deerli eserleri
de vardr.
1)
2)
3)
4)
5)

Brockelmann; Gal-2, sh. 197
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 236, 397, 782, 938, 992
BUSAYR (Muhammed bin Sad bin Hammd):

slm limlerinin mehrlarndan ve tasavvuf byklerinden. smi, Muhammed bin
Sad bin Hammd bin Abdullah es-Sanhc el-Busayr el-Msr olup, knyesi Eb Abdullah
ve lakab erefddndir. Aslen Magribli olup, dedeleri Msra yerlemilerdi. mm-
Busayr, 609 (m. 1213) senesinde evval aynn nc gnne rastlayan Sal gn,
Msrda Busayr ehrinde dodu. 608 (m. 1211)de doduu da rivyet edilmitir. 695 (m.
1295) senesinde Msrda skenderiyye ehrinde vefat etti. Kurfe kabristannda, mm-
afi hazretlerinin yanna defnolundu.
mm- Busayr, Ebl-Abbs- Mrs hazretlerinin talebesidir. Ebl-Abbs Mrs de,
Ebl-Hasen-i zilnin talebesidir. mm- Busayr, hads ilminde, hatttlkta ve bilhassa
103
iirde ok derin lim idi. fdesi ok tatl ve dern manl olup, dinleyenlere ok tesirli
olurdu. Mehret ve metneti ok idi. Evliylk yolunda ok yksek derecelerin shibi idi.
Bata Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) olmak zere, bu yolun
byklerine olan muhabbet ve ball pek fazla idi. Eserlerini okuyanlar bunu aka
grmektedirler.
mm- Busayr hazretlerinin, Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) olan
sevgisini, akn anlatan birok kasideleri vardr. Murdiyye ve Hemziyye ismindeki
kasideleri mehrdur. Sonra gelen slm limleri, bunlar severek okumular, talebelerine
okutmular ve ezberletmilerdir.
Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) stnln anlatan, Onu ven en
kymetli kasidesi ise, Kasde-i Brdedir. mm- Busayr (rahmetullahi aleyh) bu
kasidesini yazdktan sonra, daha ok mehr olup, btn limlerin ve evliynn sevgisine,
iltiftna kavumutur. Bu kasidenin yazlmasna sebeb olan hdise yle anlatlmaktadr:
mm- Busayr hazretlerine, mrnn sonuna doru fel hastal geldiinden,
bedeninin yars hareketsiz kald. Allah telya, hastalna if vermesi iin Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) vesle edip ok dua eyledi. nsanlarn en stn olan
Peygamberimizi ven mehr kasidesini hazrlad. Ryada Reslullaha (sallallahu aleyhi
ve sellem) okudu. ok beendiler, holarna gitti. Bunun zerine, zerlerinde bulunan
mbrek hrkasn karp, mm- Busayrye giydirdiler. Bedeninin felli olan yerlerini
mbrek eli ile sadlar. Uyannca, vcdu shhate kavumu idi. Ayrca Peygamber
efendimizin ryada zerine rtt (giydirdii) hrka-i sedet de zerinde idi. Bunun iin
bu kasideye Kasde-i Brde denildi. Brde; hrka, palto demektir. mm- Busayr
sevinerek sabah namazna giderken, yolda, evliydan salh ve zhd shibi bir zta
rastlad. O zt mma; Ey Busayr, kasideni dinlemek isterim dedi. Benim Kasidelerim
oktur. Hepsini herkes bilir dedi. O zt; Kimsenin bilmedii, bu gece Reslullaha
okuduunu istiyorum deyince; Bunu hi kimseye sylemedim. Nereden anladn? dedi.
O zt da, mmn ryasn, olduu gibi haber verdi. O zamann veziri Beheddn bu
kasideyi iitince, hepsini okutup sayg ile ayakta dinledi. Hastalara okununca iyi olduklar,
okunan yerlerin derdlerden, bellardan emn olduklar grld. Fidelenmek iin inanmak
ve hlis niyet ile okumak lzmdr.
Kasde-i Brde, on ksmdr:
Birinci ksm, Reslullaha olan sevginin kymetini bildirmektedir.
kinci ksm, insann nefsinin ktln anlatmaktadr.
nc ksm, Reslullah vmektedir.
Drdnc ksm, Reslullahn dnyya terfini anlatmaktadr.
Beinci ksm, Reslullahn dualarnn hemen kabul olduunu bildirmektedir.
Altnc ksm, bu ksmda Kurn- kerm vlmektedir.
Yedinci ksm, Reslullahn mircndaki incelikleri bildirmektedir.
Sekizinci ksm, Reslullahn cihdlarn anlatmaktadr.
Dokuzuncu ksm, Allah teldan af ve mafiret ve Reslullahtan efat
istemektedir.
Onuncu ksm, Reslullahn, derecesinin ykseklii bildirilmektedir.
Bu kasideye, El-Mevkib-d-driyye f medh-i hayr-l-beriyye ismi verilmi,
fakat Kasde-i Brde ismiyle mehr olmutur. eitli dillerde doksandan fazla erhleri
olan Kasde-i Brdeye, Kasde-i Bre (if kasidesi) diyenler de olmutur. Eshb-
Kirmdan Kab bin Zheyrin (rahmetullahi aleyh) yazd ve Peygamber efendimize
(sallallahu aleyhi ve sellem) okuduu Bned Sud diye balayan kasideye de Kasde-i
Brde denilmitir.
Kasde-i Brdeden Semeler:
Selem aalarnn bulunduu yerdeki,
Peygamber, dostlarn yd m alatan seni?
Medne rzgr m, syle seni alatan?
Gece akan imek mi yoksa dem dandan?
104
Gzlerine ne oldu, dur dedike akmakta?

Kendine gel dedike, kalbin coup yanmakta?
Hazret-i Muhammedin, kerem yamurlarndan,

Bir damla almak ister, bilcmle peygambern.
Zhir ve batn, rhan ve cismn,
Varlklarn hepsinden Odur Hakka sevgili.
Hudutsuzdur ztnn fazlet ve kemli,
Mmkn deil anlatmak, dil ile kemlini.
Eer Reslullahn cmle mucizeleri,
Bykln dile getirebilse idi.
Mbrek isimleri anld zamanda,
Hep rm kemikler dirilirdi bir anda.
Takatmz stnde, bize yk yklemedi,
Ba ve gz zeredir, emir ve nehiyleri.
Hakki deerini, anlatmaktan ciziz,
Bu ynyle vmekten, yedir skt etmemiz.
Peygamber Efendimiz, gne gibidir bilin,

Ondan ziya bulmakta ncm- resllerin.
Allah Onu ahlkta, tezyin edip yaratt,
Gzel huy, gler yzle, bezemitir ztn.
Latf yaratlmtr, gl ve iek misli,
Parlak ve ereflidir, Ayn ondrd gibi.
Himmetli ve gayretli o Neb zaman kadar,
Onun cmertliinde, damladr okyanuslar.
Mbrek bedenini kucaklayan topran,
Kokusu misk- amber gibi hotur, inann.
Ne mutlu o topra, koklayp penlere,
O mbrek kokuyu sneye ekenlere.
Arab olan olmayan, bilcmle insanlarn,

Efendisidir hem de, yz suyudur cihann.
Ktl yasaklar, emreder iyilii,
Bir ilh emirdir, emir ve nehiyleri.
O Server, Rabbimizin yle bir kuludur ki,
Her tehlike nnda, umulur efati.
O yle bir Resl ki, Allaha ibdete,
arr insanlar, Ona uyun elbette.
105
Hi kopmayan salam bir ipe yapm gibi,

Emniyette hisseder, rahat bulur kendini.
lh izin ver de l ve Eshbna da,

Onlara tbi olan, ehl-i takvlara da.
Rahmet bulutlarnn, akmas dim olsun,
Halm ve kerm kullar, rahmetine kavusun.
Y Rab! Sab rzgn, esip esip durduka,
Ban aac dallar, sabyla sallandka,
Kervanba o tatl, tatl nameleriyle,
Develerini aka getirdii mddete,
Fahr-i kinat ile hem l ve Eshbna,
Gnder rahmet bulutu, tbi olanlarna.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kymet ve hret; sh. 120, 130
Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 154, cild-9, sh. 329
CCERM (Muhammed bin brhim):

afi mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Hmid olup ismi, Muhammed bin brhim
bin Eb Fadldr. Nibrla Crcn arasnda bir yer olan Ccermde dodu. Doduu yere
nisbetle Ccerm ve Sehl denildi. Dn-i slama hizmetlerinden dolay Munddn lakab
verildi. 613 (m. 1216) ylnda Nibrda vefat etti.
Kk yatan itibren Horasan blgesi ve Nibr taraflarnda ilim renen Eb
Hmid Ccermnin, Abdlmnm bin Abdullah Furvden ilim tahsil ettii bilinmektedir.
Yllarca ilim tahsil edip Allah telnn dnini renmek iin altktan sonra, Nibra
gidip yerleti. Nibrda mrnn sonuna kadar tliblerine ilim retti. Birok kitap
yazd. El-Kifye, zh-l-veciz, Et-Tenbh, erh- ehdis-il-mhezzeb adl kitaplar
onun eserleri arasndadr.
Allah telnn dnini renmek ve retmek iin elinden gelen gayreti gsterdi.
Allah telnn emir ve yasaklarna tam uyduu gibi, Reslullaha da (sallallahu aleyhi ve
sellem) her hl ve hareketinde tbi olurdu. Gler yz, ho sohbeti, merhameti,
cmertlii ile herkesin sevgisini kazand. nsanlar ok gzel idre eder, herkese kar
gler yz gsterirdi. Hi kimseye zarar vermez, hi kimseyi rahatsz etmezdi. nsanlara
devaml iyilik yapmak iin urard. Bir insana en byk iyilik olan mn nimetini ve
Cehennem ateinden kurtulmak saadetini kazandrmak iin ok alrd. Onun btn
dncesi, Allah telnn rzsn kazanabilmek, Onun kulluuna lyk olabilmekti.
mrn bu yolda harcad. Allah telnn dnini retirken vefat etti.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

106
CELLEDDN MUHAMMED RM:

Evliynn byklerinden. Kadir yolunda idi. Babas Muhammed Beheddn-i Veled
hazretleri; Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) ryada medhettii ve
Sultn-l-ulem= limlerin sultn ismini verdii pek kymetli bir lim ve evliy idi. Hz.
Eb Bekr Sddkn (rahmetullahi aleyh) soyundandr. Annesi Mmine Htun, sliha ve
veliyye bir hanm olup, brhim Edhem hazretlerinin torunudur. Asl ismi Muhammed,
lakab Celleddndir. Horasann Belh ehrinden olduu hlde, Rum diyr olan Anadoluya
hicret etmelerinden dolay Rm diye anld. nvnndaki Mevl efendi, Mevln
efendimiz demektir. Ayrca; Hdvendigr, Sultn-l-kn, Sultn-l-Mahbbn,
Molla Hnkr diye de anld.
604 (m. 1207) senesinde Rabul-evvel aynn altnc gn Belhde dodu. Be
yalarnda iken, melekler ve Allah telnn ricl-i gayb ismi verilen evliy kullarnn
rhlar kendisini ziyret ederlerdi. Onlarla konuur, arkadalk ederdi. Zhiren tanmad
bu kimselerin byle sk sk grnmelerinden dolay, mbrek benizleri sararp solard.
Babas Sultn-l-Ulem, renginin bu deiikliinin, meleklerin ve evliylarn olunu
ziyret etmeleri sebebiyle olduunu bildii iin mteessir olmaz, hatt memnun olurdu.
Ancak, aklna bir noksanlk gelmesin diye, talebelerinden bir kan oluyla megul olmas
iin vazfelendirip buyurdu ki: Olum Muhammede grnen ahslar, Allah telnn ok
sevdii vel kullardr. efkat ve merhametleri sebebiyle oluma grnp, onunla sohbet
ediyorlar. Kendi hllerini ona retiyorlar, melekler lemini gezdirip gsteriyorlar. Her ne
kadar bunlar iyi eyler ise de, olum daha kktr. Kendisini zaptedemeyip, aklna bir
arza gelmesinden korkarm. Bunun iin sizler, onun heyecanlanmasna engel olun.
Sultn-l-Ulem hazretlerinin talebelerinden Bedreddn anlatr: Hocam
Muhammed Beheddn-i Veledin mbrek el yazsndan bir shifede yle yazlyd:
Belhte, olum Celleddn Muhammed be yanda iken, Cuma gnleri bizim evlerin
damlar zerinde dolar, dima Kurn- kerm okurdu. Belhin byklerinin oullar da,
her Cuma hazr bulunur, onunla sohbet ve lfet ederlerdi. Namaz vaktine kadar onun
yannda kalrlard. Birgn onlarn arasnda bir ocuk tekine; Gel de bu damdan teki
dama atlayalm deyip ve bunun iin de bahse tutuurlar. Olum onlara glmseyerek;
Ey kardeler! Bu trl hareketi, kedi, kpek ve dier canllar da yapar. Allah telnn
erefli kulu olan insana, hi byle eylerle uramas yakr m? Eer rhan kuvvetiniz
ve candan isteiniz varsa, geliniz gklere ualm, melekt leminin konaklarn dolaalm
diye cevap verir. Hemen o anda gkyzne doru uarak, o topluluun gznden
kaybolmaa balar. ocuklar bu hl karsnda feryd edip lk koparrlar. Nihyet
herkesle birlikte ben de bu hdiseyi iittim. ocuklarn yanna gittim. Biraz sonra
Celleddnin rengi umu, mbrek vcdunda da bir deime olduu hlde tekrar
dnp geldi. Btn ocuklar, Celleddne sarlp tebrik ettiler. Olum onlara dnp,
Sizinle konutuum anda yeiller giymi, baz kimseler beni aranzdan ald. Gkyznn
tabakalarnda dolatrd, melekler leminin grlmemi eylerini bana gsterdiler. Sizin
lnz kulaklarma gelince, tekrar beni buraya getirdiler dedi. Eer sizin zntnz ve
babamn bana olan efkat ve muhabbeti olmasa idi, bu alak leme geri dnmezdim
dedi.
Babas Sultn-l-Ulem, baz sebeblerden dolay yz kadar yaknyla birlikte
Belhten ayrlp, Nibra doru yola ktlar. Nibra geldiklerinde, Ferdddn-i Attr
hazretleri kendilerini karlad. Onlara izzet ve ikrmlarda bulundu. O srada be
yalarnda olan Celleddn Muhammed, bir rya grd. Ryasnda nr yzl bir ihtiyr,
kendisine alt tne dal olan bir gl verdi. Bu ryay babasna anlattnda, Sultn-lUlem ryay yle tabr etti: Alt tne dal olan gl, senin alt cildlik bir kitap yazacana
irettir. O anda orada hazr bulunan Ferdddn-i Attar da; Alt dall gle kavuuncaya
kadar bu kitap ile megul olursunuz diyerek, Mantk-ut-tayr isimli kitab Celleddne
hediye etti. Meer ryada grlen ve kendisine gl veren kimse, Ferdddn hazretleri
imi.
Ferdddn-i Attr, Mevlny sevip okad ve yan sordu. stn bir kabiliyete
ship olan Mevln; Huddan bir yl nce dodum diyerek, Arabca Huda kelimesinin
ebced hesabiyle 605 senesinde doduunu sylemek istedi. Bunlar iiten Ferdddn-i
Attr kendisine ok dua etti.
107
Nibrdan Badada gelip, Mstensriyye Medresesine yerletiler. det olduu

zere medresenin kaplar her gece kilitlenirdi. Mevln gece yars eline abdest ibriini
alp, medresenin kapsna geldii zaman, Allahn izni ile kap alr, o da ibriini Dicle
Nehrinden su doldurup abdest iin babasna getirirdi. Bir defasnda kapc bu hdiseye
vkf oldu. Baz kimselere de syledi. Mevlnnn babas bunu duyunca, o kapcy
arp: Bu hli kimseye ama, yoksa helak olursun dedi.
Daha sonra Badaddan, Mekke-i mkerreme ve Medne-i mnevvereye geldiler.
Sonra ama ve Erzincana, oradan da Larendeye (Karamana) gelip yerletiler.
Larende beyi Emr Ms, kendilerine bir medrese yaptrd. Burada da Mevlny,
babas Sultn-l-Ulem zhir ve btn ilimlerde ok ykseltti. Bu srada evlenme ana
gelen Mevlny, babas, Seyyid erfeddn Semerkand Lala hazretlerinin kermesi
Gevher hanm nikh ederek evlendirdi. Larendede, Mevlnnn muhterem annesi
Mmine htun ve aabeyi Muhammed Aleddn vefat etti. Bunun akabindeki yllarda
Mevlnnn, Sultan Veled ve Aleddn elebi isimlerinde iki olu dnyya geldi.
Larendede geirdikleri bu yedi yl zarfnda, Sultn-l-Ulem hazretlerinin ismi, Seluklu
Devletinin her kesinde duyuldu. Konyada oturmakta olan Sultan Aleddn Keykbd,
Sultn-l-Ulemy Konyaya davet etti. Mevlnnn babas, 628 (m. 1230) senesinde
yaknlaryla berber Konyaya hicret etti. Sultan Aleddn, Konyada onlara bir medrese
yaptrd. Mevln hazretleri, burada da babasndan ilim renmeye devam etti. Konyada
iki seneyi doldurduu sralarda, babas byk lim ve vel Sultn-l-Ulem hazretleri
vefat etti. O zaman Mevln yirmiyedi yanda idi. Mevlnnn ocukluk yllarnda
mrebbsi olan ve kendisini ilk defa zhir ve btn ilimlerde yetitiren Seyyid
Burhneddn Tirmz hazretleri, babas Sultn-l-Ulemnn ileri gelen talebesiydi. Tirmz
ehrinde yaard. Birgn talebeleriyle sohbet ederken birden, Eyvah! Eyvah! Hocam
Sultn-l-Ulem vefat etti. Haydi namazn klalm diyerek, talebeleriyle gyaben
hocasnn cenze namazn kldlar. Ondan sonraki gecelerden birinde, ryasnda hocasn
grd. Hocas Sultn-l-Ulem; Burhneddn! Olum Celleddn Muhammede ilim
retmeye devam et! emri zerine, yollara dt. Konyaya geldi. Bu srada Mevln,
Larendede bulunan kaynpederinin yanna gitmiti. lk hocasnn Konyaya geldiini
duyunca, derhal Konyaya dnp tahsiline devam etmeye balad. Seyyid Burhneddn,
zhir ilimlerde keml derecesine ykselen Mevlny, marifet (Allah tely tanma)
ilminde de en yksek seviyeye karmak iin Mevln Celleddne riyzet ve mchede
yaptrmaya balad. Bir mddet sonra Halebe ve ama gidip, oradaki limlerden de ilim
renmesi gerektiini Mevlnya anlatt. Mevlny Halebe ve ama gnderdi. Kendisi
de Kayseriye gitti.
Mevln ama giderken, Nusaybinde hristiyan papazlarnn toplantsna rastlad.
Papazlar baz olaanst eyler gsteriyorlard. Mevlny grnce, bir olan havaya
uuruverdiler. Mevln bu ie ilgi gstermeyip murkabeye vard. Olan, havada olduu
yerde kald. Beni kurtarn, yoksa dp leceim dedi. Papazlar ne yaptlarsa bir re
bulamadlar. Nihyet olan; O yannzdaki ztn murkabesi yznden ben bu hle
dtm. Onun yardm olmazsa, muhakkak helak olurum dedi. Papazlar, ister istemez
Mevlnya yalvardlar. Mevln; Onu birey kurtaramaz, ancak Kelime-i ehdet
kurtarr buyurdu. Olan bunu duyunca, hemen Kelime-i ehdet getirdi ve kolayca yere
indi. Mevlnnn ellerini pt. Bu hli gren papazlarn hepsi de mslman olmakla
ereflendiler.
Halebde ve amda; Muhyiddn-i Arab, Sadeddn-i Hamev, Osman Rm,
Evhdeddn Kirmn gibi zamann lim ve evliysyla sohbet edip, onlardan da ilim
rendi. Onlarn tevecchlerini kazanan Mevln Celleddn, am Medresesinde zaman
zaman Hzr aleyhisselm ile grt. Tasavvuf ilminde bir mkili olursa, Hzr
(aleyhisselm) ortaya kp meselelerini hallederdi. Tefsr, hads, fkh, mantk, usl,
men, edebiyat, matematik, fen, tb gibi pekok zhir ilimlerde mtehasss oldu.
Gndzleri ilim renir, gecelerini ibdet ederek, Allah tely zikrederek, Kurn- kerm
okuyarak geirirdi. Fecir vakitlerinde tvbe ve istifr ederek ok alar, gzyalar sel gibi
akard. Allah telnn muhabbeiyle yanar, Ona kavumak arzusuyla tutuurdu. Tasavvuf
ilminde de pek byk derecelere kavuan Mevln Celleddn Muhammed Rm,
hocalarndan iczet (diploma) alp, nce Kayseriye hicret eden Seyyid Burhneddn
108
hazretlerini ziyret etti. Onun feyz ve tevecchlerine kavuup, duasn ald. Oradan
berber Konyaya dndler.
Seyyid Burhneddn hazretleri, Mevlnnn drt senelik Haleb ve am tahsilinde
bir hayli ilerlemi olduunu grd. Tasavvuf yolunda riyzete ve mchedeye devam
ettirdi. Mbah olanlar azaltp, zarret miktar kullandrd. Buyururdu ki; Karnnz a
tutunuz. Bunun iin de ok oru tutunuz. nk oru, hikmet haznelerinin anahtardr.
Oru tutmak; Kalb gznn almasna, kalbin rikkate gelmesine sebeb olur. Rivyet
edildiine gre, Seyyid Burhneddn hazretlerinin, onbe gn azna hi lokma koymad
zamanlar olurdu. Nefsinin istediklerini yapmamak iin kapda kpekler iin hazrlanan
yemek artklarnn yanna gider, nefsine; Ey nefs! Bana istediklerini yaptrp, rhumu
emrin altna almak m istiyorsun? Arzunun yerine gelmesini istiyorsan, nce yemek
artklarn yemen lzm! Ya ye, veya beni bu hlimle kabul et! diyerek nefsiyle mcdele
ederdi. Bylece nefsinin isteklerini hi yapmaz, onu rhuna kle ederdi. Mevln
Celleddn Rm hazretleri, ite byle bir rehberin terbiyesi altnda yetiiyor, olgunlap
piiyordu. Bylece aylar birbirini kovalad. Mevln hazretlerinin iyice olgunlatn
anlaynca, Seyyid Burhneddn birgn ona; Evldm! imdiye kadar bildiim ne varsa
hepsini sana rettim. Bundan sonra senin daha da olgunlaman, pek byk mertebelere
kavuman Tebrzli emsin (ems-i Tebrznin) gelmesine baldr. Onun efkat kanatlar
altnda aamadn engelleri aar, manev hllere kavuursun. O, seni tasavvufun en
mahrem noktalarna eker, sen de ona, ayn lemi anlatrsn. Bu ekilde birbirinizi
tamamlar ve yeryznn en byk iki dostu olursunuz. Ben de Kayseriye gidip mrmn
sonlarn orada geiririm buyurdu. Mevln hazretleri hocasna, Kayseriye gitmeyip
berber kalmalar iin ok srr ettiyse de kabul ettiremedi. Mevln, Seyyid Burhneddn
hazretlerini Kayseriye uurlad. Kayseride bir mddet yaayan Seyyid hazretleri, birgn
abdestini alp hizmetisine; Git kapy kapa ve darda, Seyyid Burhneddn vefat etti
diye bar buyurdu. Hizmeti dar knca, Seyyid hazretleri secdeye kapanarak; Y
Rabb! Seni ve Resln ok seviyorum. Sana kavumak arzum son haddne ulat. Beni
bu sevgime ve arzuma bala. L ilhe illallah, Muhammedn Reslullah dedi ve rhunu
teslim etti. Hizmetinin haberi zerine Kayseri bir anda ana-baba gnne dnd. Mevln
Celleddn Rm hazretlerine haber salnd. Cenze hazrlklar yaplp kefenlendi. Namaz
klnp, defin ileri halledildi. Mevln hazretleri haberi iitince Kayseriye gitti. Hocasnn
kabri banda Kurn- kerm okuyarak mbrek rhuna balad. Seyyid hazretlerinin
kitaplarn Mevlnya teslim ettiler. Bu kitaplar arasnda ems-i Tebrznin hazrlad
mehr Maklt isimli eseri de vard.
Mevln hazretleri, Konyada bulunan zamann en byk kelm ve tasavvuf
limlerinden olan Sadreddn-i Konev hazretlerinden de ilim rendi. Onun feyz ve
tevecchlerine mazhar oldu, manev yolda yksek derecelere kavutu. Sadreddn-i Konev
anlatr: Ryamda Fahr-i kinat efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) grdm.
Yanlarnda Eshb- Kirm ile medreseye terf etmilerdi. Sofann ortasna oturdular. Bu
srada Mevln Celleddn-i Rm de oraya gelip uygun bir yere oturdu. Peygamber
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), Mevlnya ok iltift ettiler ve Hz. Eb Bekre
dnerek, Y Eb Bekr! Ben Celleddn ile, dier peygamberlerin arasnda nrm.
nk onun rendii ilim, iledii amelin feyz ve nru ile mmetimin gzleri aydn olur.
O benim olumdur buyurdular. Mevlny sa tarafna oturttular. Peygamber efendimiz
(sallallahu aleyhi ve sellem), bu rya ile, talebelerimden Mevlnnn derecesinin
yksekliine iret buyurdular. Bu durumu dier talebelere anlattm ki, onun hatrn
gzetip, ilminin yksekliini anlasnlar.
Birgn byk bir ilim meclisi kurulmu ve Konyann bykleri orada
toplanmlard. Sadreddn-i Konev de orada bir seccade zerinde oturuyordu. Mevln
ieri girince seccadeye oturmasn teklif etti. Bunun zerine Mevln; Terbiyesizlik edip
sizin seccadenize oturursam, kymette bunun hesabn nasl verebilirim? deyince,
Sadreddn hazretleri; Senin oturmakta fayda grmediin seccade bize de yaramaz
buyurup, seccadeyi oradan kaldrd.
Mevln Celleddn hazretlerinin hocalarndan biri de ems-i Tebrzdir. ems-i
Tebrz=Tebrzin Gnei, seyahat ettii yerlerde, urad memleketlerde iyi bir dost
bulabilmek iin dua ederdi. Isrrla yapt bu dualarn neticesi olarak ryasnda, Konyada
bulunan Celleddn-i Rmye gidip onun yetimesinde yardmc olmas icbettii bildirildi.
109
ems-i Tebrz, Allah telya krederek; Byle dosta canm fed olsun dedi. Konyaya
gelip. ekerciler ismindeki hana indi. Gnlerini orada geirirken, birgn kapda oturmu,
Allah telnn mahlkt hakknda tefekkr ediyordu. O srada Mevln hazretleri
talebeleriyle oradan geerken, kap nnde tefekkr hlinde duran, kyfetinden yabanc
olduu anlalan ems-i Tebrz hazretlerine bakt, ona selm verdi ve yoluna devam etti.
Kendi kendisine de; Bu yabanc bir kimseye benziyor. Buralarda byle birisini hi
grmedim. Ne kadar da nurlu bir yz var diye dnrken, aniden atnn yularn bir
elin tuttuunu grd. Mevln hazretleri, at durduran elin shibinin o yabanc olduunu
grnce; Buyurunuz! Bir arzunuz mu var? dedi. O kimse; sminizi renmek
istiyorum? deyince, o da; Mevln Celleddn Muhammed diye cevap verdi. Bunun
zerine ems-i Tebrz; Bir sulim var. Acaba Muhammed aleyhisselm m, yoksa
Byezd-i Bistm mi byktr? diye sordu. Byle bir soruyu ilk defa duyan Mevln
hazretleri, Elbette ki Muhammed aleyhisselm efendimiz byktr. Btn mahlkt ve
Byezd, Onun hrmetine yaratld buyurdu. Bu cevb bekleyen ems-i Tebrz, Peki
Muhammed aleyhisselm, Biz seni lykyla bilemedik y Rabb! dedii hlde, niin
Byezd-i Bistm; Sbhn Benim nm ne ycedir diye syledi. Bunun hikmetini
syler misiniz? diyerek tekrar sordu. Mevln hazretleri buna da yle cevap verdi:
Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek kalbi yle bir derya idi ki,
ona ne kadar marifet, ak- ilh tecell etse, ne kadar muhabbet, Allah telnn sevgisi
dolsa onu iine alr, onu kuatrd. Hatt daha ounu isteyip, Y Rabb! verdiin bu
nimetleri daha da artr der idi. Fakat, Byezd-i Bistmnin kalbi, o kadar geni olmad
iin, ilh feyzlere tahamml edemiyerek tecell ile dolup taard. Bu izahata hayran kalan
ems-i Tebrz, Allah diyerek yere yld. Baylmt. Mevln hazretleri, hemen atndan
inerek ems-i Tebrzyi kucaklad, ayaa kaldrd. Bu nr yzl zta o kadar snmt,
kalbinde o kadar muhabbet hsl olmutu ki, aylnca byk bir hrmet ve edeble evine
gtrd. Bu ztn, ilk hocas Seyyid Burhneddn hazretlerinin geleceini syledii ems-i
Tebrz olduunu renince, Ey muhterem efendim! Geri evimiz size lyk deil ise de,
zt- lnize sdk bir kle olmaya alacam. Klenin nesi varsa efendisinindir. Bundan
byle bu ev sizin, ocuklarm da evltlarnzdr diyerek hizmetine komaya balad. Gecegndz hi yanndan ayrlmayp, onun sohbetlerini byk bir zevk iinde dinliyordu.
Ondan hi ayrlmyor, talebelerine ders vermeye, insanlara cmide vaz nasihate
gitmiyordu. Yanlarna dah, hizmetlerini grmek zere byk olu Sultan Veled girebilirdi.
Hergn ems-i Tebrz ile sohbet ederler, Allah telnn yarattklar zerinde tefekkr
ederler, namaz klarlar, cenb- Hakk zikrederek muhabbetlerini tazelerlerdi.
Birgn ems-i Tebrz hazretleri, havuzun banda Mevln ile sohbet ediyordu.
Mevln bir hizmet iin oradan ayrld. ems-i Tebrz de Mevlnnn kitaplarn havuza
att. Bir denek ile de suyun dibine bast. Mevln hazretleri oraya geldiinde kitaplar
suda grnce ok zld ve Dierleri ne ise, Ferdddn-i Attr hazretlerinin htras olan
Mantk-ut-tayr kitab slanmasayd diyerek ah etti. Bunun zerine ems-i Tebrz
hazretleri, kolunu svayarak havuza soktu. Kitabn birisini sudan kard. kan kitap
Mantk-ut-tayr idi ve hi slanmamt.
Bu hdise, dier bir rivyette de yle anlatlr: Birgn, Mevln havuz kenarnda
idi. Yannda kitaplar vard. emseddn gelip, kitaplar sordu. Mevln; Sen bunlar
anlamazsn dedi. emseddn, kitaplar suya att. Mevln; Ah! Babamn bulunmaz
yazlar gitti! diyerek ok zld. emseddn, elini uzatp herbirini ald. Hibiri slanmam
grld. Mevln; Bu nasl itir? dedi. O da; Bu zevk ve hldir. Sen anlamazsn.
buyurdu. Mevln, ems-i Tebrznin bu kermetini grnce ona olan ball daha da
artp, sarslmaz, bir kale gibi oldu. Mevlnnn olu Sultan Veled, onlarn hllerini yle
anlatr: Anszn ems-i Tebrz hazretleri gelip babam ile grt. Babamn glgesi, onun
nrundan yok oldu. Onlar birbirlerine yle muhabbet gsterdiler ki, etrflarnda
kendilerinden bakasn grmyorlard. ems-i Tebrz babama marifetten, Allah telnn
ztna ve sfatlarna it ince bilgilerden ve Ona muhabbetten bahsediyor, babam da
bunlar byk bir haz ile dinliyordu. Eskiden herkes babama uyard, imdi ise, babam
emse uyar oldu. ems, babam bu muhabbete davet ettike babam, Allah telnn
muhabbetinden yanp kavrulurdu. Babam artk onsuz yapamyor, yanndan bir an
ayrlmyordu. u ekilde aylarca sohbet ettiler. Bylece babam, pek byk manev
derecelere ykseldi.
110
Mevln Celleddn ile ems-i Tebrz hazretlerinin zhir ve btn almalar

devam ederken, onlarn bu sohbetlerini hazmedemiyen ve Mevlnnn kendi aralarna
katlmamasna zlen baz kimseler, ems-i Tebrz hakknda uygun olmayan szler
sylemeye baladlar. Bu sylentiler, Mevlnnn kulana kadar geldi. Diyorlard ki: Bu
kimse Konyaya geleli, Mevln bizden tammen uzaklat. Gece-gndz hep birbirleriyle
sohbet ediyorlar da, bizlere hi iltift gstermiyorlar. Yanlarna olu hri kimseyi de
almyorlar. Mevln, Sultn-l-Ulemnn olu olsun da, Tebrzden gelen, ne olduu belli
olmayan bu kimseye gnl balasn. Onun iin bize srt evirsin. Hi Horasan topra ile
(Mevln hazretlerinin memleketi) Tebrz topra bir olur mu? Elbette Horasan topra
daha kymetlidir. Bu sylentilere Mevln; Hi topraa itibr olunur mu? Bir stanbullu,
bir Mekkeliye galip gelirse, Mekkelinin stanbulluya tbi olmas hi ayp saylr m?
diyerek cevap verdi. Fakat sylentiler durmad. ems-i Tebrz hazretleri artk Konyada
kalamyacan anlad. O ok kymetli dostunu, o mbrek ahbbn brakarak ama gitti.
ems-i Tebrznin gitmesi, Mevlny ok zd. Gnler getike ayrlk acsna
sabredemiyordu. Ayrlk, kendisinde tahamml edecek bir hl brakmyordu. emsin
ayrlk hasreti ve muhabbeti ile yanyordu. ems, ems! diyerek cieri yakan kasideler
sylyor, gz yalaryla dolu yazd mektplar ama, ems-i Tebrz hazretlerine
gnderiyordu. Eer bir kimse emsi grdm diye yalan sylese, ona mjdelik olarak
zerindeki elbisesini verirdi. Bir defasnda birisi; ems-i Tebrzyi amda grdm.
Shhati yerindeydi dedi. Mevln, ona elinde bulunan ne varsa hepsini verdi. Orada
bulunan dier bir kimse; O, ems-i Tebrzyi grmedi, yalan sylyor deyince, Mevln
da; Ona verdiim bu elbiseler, sevdiimin yalan haberinin mjdesidir. Onun hakk
haberini getirene canm veririm diye cevap verdi. Bylece aylar geti. Mevln, artk
dayanamyacan anlaynca, olu Sultan Veledi ama gndermeye karar verdi. Olunu
arp, Sratle ama varp, filanca hana gidersin. ems-i Tebrz hazretlerinin o handa
bir gen ile sohbet ettiini grrsn. O genci kmseme sakn! O, Allah telnn sevdii
evliynn kutuplarndan biridir. Selmm ve dua isteimi kendilerine bildir, iinde
bulunduum u vaziyetimi, hasretimi dile getir. Buraya acele terflerini tarafmdan
istirhm et! dedi. Sultan Veled hemen hazrlklarn tamamlayp yola kt. amda,
babasnn tarf ettii handa ems-i Tebrzyi bir genle konuuyor buldu. Durumu dilinin
dnd kadar anlatt. Konyada bu hdiseye sebep olanlarn tvbe ettiini ve
Mevlndan ok zrler dilediklerini de szlerine ekledi. Bunun zerine ems-i Tebrz,
Konyaya tekrar gitmeye karar verdi. Hemen yola ktlar. Sultan Veled, ems hazretlerini
ata bindirdi, kendisi de arkasndan yaya olarak yryordu. ems-i Tebrz, Sultan Veledin
ata binmesi iin ne kadar srr ettiyse de O; Sultnn yannda, hizmetinin ata binmesi
bizce yakk almaz. Hizmetilerin, efendisinin arkasnda yrmesi gerektiini rendik
diyerek ata binmedi. Sultan Veled, Konyaya yaklatklarnda babas Mevlnya haberci
gnderip, Konyaya girmek zere olduklarn bildirdi. Mevln hazretleri mjdeyi getirene
o kadar ok hediye verdi ki, o kimse zengin oldu. Konyada tellllar bartlarak, emsin
Konyaya terf etmek zere olduu bildirildi. Konyann bata sultan olmak zere ileri
gelen vezirleri, hkimleri, zenginlerinin yansra, btn halk yollara dkld. Byk bir
bayram havas iinde, mbrek vel emseddn Tebrz hazretlerini karlamaya ktlar.
leye doru ems-i Tebrz ile Sultan Veled grndler. Sultan Veled atn yularndan
tutmu, ems de atn zerinde ba nnde ar ar ilerliyorlard. Bu muhteem
manzaray seyredenler byk bir heyecana kapldlar. Mevln koarak ilerledi, atn
dizginlerine yapt. Gz gze geldiler. emsin attan inmesine yardm eden Mevln,
stadnn ellerini sevin gzyalar arasnda doya doya pt. Bu arada yank sesli hfzlar
Kurn- kerm okumaya baladlar. Herkes byk bir haz iinde Kurn- kermi
dinledikten sonra, sra ile emseddn-i Tebrz hazretlerinin ellerini pt. Sonra
Mevlnnn medresesine geldiler. ems-i Tebrz, Sultan Veledin kendisine gsterdii
hrmeti ve yapt hizmetleri Mevlnya anlatt. Bundan ok memnun olduunu
bildirerek; Benim bir serim (bam) birde srrm vardr. Bam sana fed ettim. Srrm da
olun Sultan Velede verdim. Eer Sultan Veledin bin yl mr olsa da hepsini ibdetle
geirse, ona verdiim srra yan evliylkta ilerlemesine sebep olduum derecelere
kavuamaz dedi.
Mevln Celleddn ile ems-i Tebrz, eskisi gibi yine bir odaya ekilip sohbete
baladlar. Hi dar kmadan, yanlarna olundan baka kimseyi almadan, manev bir
111
lemde kendilerinden getiler. Halk, ems gelince Mevlnnn skinleeceini, aralarna

katlp, kendilerine nasihat edeceini, sohbetlerinden istifde edeceklerini md
ederlerken, tam tersine eskisinden daha fazla emse balandn ve muhabbetinin
ziydeletiini grdler.
ems-i Tebrz hazretleri, Mevlny evliylk makamlarnn en yksek derecelerine
karmak iin elinden gelen btn tedbirlere bavuruyor, her trl riyzet ve mchedeyi
yaptryordu. Gnler bu ekilde devam ederken, halk, Mevlnnn hi grnmemesinden
dolay emse kzmaya baladlar. Birgn bu sylenenleri, ems-i Tebrz iitince, Sultan
Velede dedi ki; Ey Veled! Hakkmda yine s-i zan etmeye baladlar. Beni, Mevlndan
ayrmak iin sz birlii etmiler. Bu seferki ayrlmn acs ok derin olacak! 645 (m.
1247) senesi Aralk aynn beine rastlyan Perembe gecesiydi. Mevln ile ems
hazretleri yine odalarnda sohbet ediyorlar, Allah telnn muhabbetinden ve eitli
evliylk makamlarndan anlatyorlard. Bir ara kap alnd ve ems hazretlerini dar
ardlar. Darda bir grup kimse, bir anda zerine hcum ettiler. ems-i Tebrz
hazretlerinin Allah! diyen sesi duyuldu. Mevln hemen dar kt. Fakat hi kimse
yoktu. Yerde kan lekeleri vard. Derhal olu Sultan Veledi uyandrp durumun tetkikini
istedi. Yaplan btn aratrmalarda, ems-i Tebrz hazretlerinin mbrek cesedini
bulamadlar. Bir gece Sultan Veled, ryasnda ems-i Tebrznin cesedinin bir kuyuya
atldn grd. Uyannca yanna en yakn dostlarndan bir kan alarak, grd kuyuya
gittiler. Cesed hi bozulmamt. Cesedi alp Mevlnnn medresesine defnettiler.
ems-i Tebrz hazretlerinin bu ayrlna, Mevln pekok zld. Ayrln verdii
hasret ile pekok beyitler, kasideler syledi. Evliylk hllerini, derecelerini nazm ile yle
gzel anlatt ki, o zamana kadar ylesini hi kimse syleyemedi. Hz. Aliden (rahmetullahi
aleyh) gelen feyz ve bereketleri, vilyet yolunu, onun kadar aklayan bulunmad. ems-i
Tebrzye olan muhabbetinden dolay eserinde ems ve Hms kelimelerini mahlas
olarak kulland.
Mevln hazretleri, artk talebeleri arasna karmaya, onlara ders vermeye
balad. Pekok evliynn yetimesine sebep oldu. Bunlarn arasnda en mehru,
Hsmeddn elebi idi. Cmilerde cemate nasihat etmeye balad. nsanlarn hasta olan
kalblerine, tatl, serin erbetler vererek if olmaya alt.
lim ve fazleti sebebiyle az zamanda, o derece hret bulmudu ki, ilim talebesi,
her taraftan huzruna kavumak iin acele ediyordu. Her zaman etrfnda drt-beyz
dinleyici bulunurdu. Evine gider gelirken de, etrfn sarp, eitli suller sorar, mkillerini
zerlerdi.
Mevln, kitb ve snnetten zerre kadar ayrlmyarak, tasavvufda emsalinden
stn oldu. Binlerce talebesi oldu. Onlar byk bir itin ile yetitirmee alt. Zamanla
talebe says artt, medreseler oald. Byk limler yetiti.
emsi Tebrz anlatt ki: Hocam Eb Bekr Sellebf hazretlerinin hizmetinde ok
yksek kermetlere nail olmutum. Fakat bende mhim olan huss bir hl var idi ki, bu
srrn kefinde hocam ciz kalrd. te ben de Mevln hazretlerinin gizli hllerini bilmekte
ciz oldum. Zr ok evliy, keke biz de Mevlnnn ziyretine yetimi olsaydk diye
arzu ederlerdi. Yine ems-i Tebrz anlatr: Her kim limler, peygamberlerin
vrisleridir hads-i erfinin srrna vkf olmak isterse, Mevlnnn hareketlerine,
ahlkna, davranlarna baksn. Onun gibi olmaya alsn. Onu sevsin. Onda enbiy ve
evliynn makbl btn det ve vasflar toplanmtr. Her fende emsalsizdir. imdi Cennet
onun rzasnda, Cehennem onun gazbndadr. Ksaca ben ona ulam olmasaydm,
mahrm olurdum. Fakat Mevlnnn srr, lemde gizli kald, onu kimse kefedemedi.
Mevln Celleddn Muhammed Rmnin talebelerinin en nde gelenlerinden biri,
Selhaddn Zerkb idi. Selhaddn, nceleri kuyumculuk yapard. Birgn Mevln,
Selhaddnin dkknnn nnden geerken, ierden, altna ekil vermek iin vurulan her
ekicin; Allah, Allah! diye ses kardn kalb gzyle anlad. Bu hl ok houna giderek,
dkkn shibi olan Selhaddni medreseye davet edip, iltiftlarda bulundu. Selhaddn,
Mevlnnn sohbetlerinden ok haz duyduundan kuyumculuu brakt. Artk hergn
medreseye gidiyor, hocas Mevlnnn szlerini sahrada susuz kalan kimse gibi, damlasn
telef etmiyerek adet iiyordu. Mevln da bu yeni talebesini ok sevip, btn feyz ve
tevecchlerini onun zerine evirdi. Selhaddni, ksa zamanda evliylk derecelerine
ykseltti. Ona olan sevgisinden dolay olu Sultan Velede, Selhaddnin kzn istiyerek
112
nikh yapp akraba oklu. Selhaddn, on sene Mevln hazretlerinin sohbetiyle ve

hizmetiyle ereflendi. Selhaddn, Mevlnnn salnda vefat etti. Selhaddnin vefatna
ok zlen Mevln hazretleri, talebelerinden elebi Hsmeddn zerinde ok durarak,
onu kendisine vekl olacak ekilde yetitirdi. elebi Hsmeddnin, Mevlnya en mhim
yardm Mesnevyi yazmas oldu. Mevln hazretleri, Mesnevnin ilk onsekiz beytini
kendisi yazd, dier beyitleri ise, kendisi syleyerek elebi Hsmeddne yazdrd.
Bylece daha bir benzeri yazlmam olan Mesnev-i erf meydana geldi.
emseddn Attr anlatr: Mevln birgn cmide vaz ederken, mevz; Hzr ile
Ms aleyhimesselmn kssasna gelmi idi. Bu kssay, yle fesahat ve belagat ile
anlatyordu ki, herkes nefesini kesip, can kula ile dinliyordu. Benim yanmda bir ahs
ban nne emi bireyler mrldanyordu. Kulak verdim, dediklerini anladm. yle
diyordu: Sanki yanmzda idin, sanki ncmz sen idin diyordu. Bunun Hzr olduunu
anladm. Yanna sokuldum. Anladm, sen Hzrsn, ne olur, bana ihsn eyle! dedim.
Cevaben: Burada hazret-i Mevln varken, benim sana ihsnda bulunmam deniz yannda
teyemmm gibi olur. Senin btn mkillerini o halleder deyip, gzmden kayboldu. Ben
bu hli Mevln hazretlerine anlatmak iin yanna gittiimde, ben sze balamadan, o;
Ey Attr, Hzr aleyhisselmn szleri dorudur diyerek benim szm kesti.
Mevln birgn meclisinde bir gencin, bir ihtiyrn st tarafnda oturduunu grr.
O gence bir ey sylemeden, hazret-i Alinin sabah namazna giderken nnde yrmekte
olan yahud bir ihtiyr, yana hrmeten gemediini, bu sebeble namaza ge kalnca,
birinci rekatn rkunda Cebril aleyhisselmn Reslullahn srtna lutf ile elini koyup
durdurduunu ve hazreti Alinin yetitiini anlatp; Yahudi ihtiyra hrmet edilince,
mslman ihtiyra daha ok hrmet edilir. Hele mrn dne uymakla geirmi ihtiyrlara
sayg ve hrmet gsteren genlerin, Allah tel katnda ne kadar yksek mertebe
kazanacan dnmelidir buyurdu. Bu nasihati dinliyen gen, mkemmel bir ders alp,
bir daha byklerin st tarafnda oturmad.
Bir yerde byk bir cemiyet tertb edilmiti. limlerden biri, bugn Mevln, bu
mecliste ne sylerse, kar gelip, ters cevap vereceim dedi. Sadreddn Konev ona ok
nasihat etti ise de, o sznde srr etti. O srada Mevln kapdan ieri girip, sze balad:
L ilhe illallah Muhammedn Reslullah, sylyorum. Bana kar kyorsan k, ters
cevap verebiliyorsan ver buyurdu. Bu hli gren o kibirli adam, tvbe edip Mevlnnn
elini pt, sdk talebelerinden oldu.
Sultan Rkneddnin hanm anlatr: Birgn Mevln hazretleri aniden aramzda
peyda olup; Acele bu evden kn, abuk olun, evi boaltn buyurdu. Biz hemen evden
ktk. kar kmaz ev ykld. Hepimiz kurtulduk. Mevlnnn bu kermetinin bir
krnesi olarak, Sultan Rkneddn, bin altn Mevlnnn medresesinde okuyan,
talebelere datt.
Baz beyler, Sultan Rkneddni Aksaraya davet ettiler. Mevln gitme dedi. kinci
davette sormadan gitti ve orada ldrld.
mm htiyrddn anlatr: Birgn Mevln ile ikimiz Hsmeddn elebinin
bana gidiyorduk. Ben, Mevlnnn ardndan yava yava giderken, onun bir arn kadar
yksekten havadan gittiini grdm. Hayretimden kendimden gemiim. Ayldmda
grdm ki, Mevln hazretleri gitmi. Acele ederek kendilerine yetitim. Kulama
eilerek: nsan olu bir kutan daha m ciz ki, havaya kalkmasna hayret ediyorsun?
buyurdu. Baa vardk. Sohbet esnasnda Mevln, Hsmeddn elebiye; sterim ki,
eyh ziyeddnin dergh bizim Hsmeddn elebinin olsun buyurdu. Hsmeddn
elebi; Efendim! Bakalarnn makamnda gzm yoktur dedi. Mevln, yi ama benim
gnlmden yle geti buyurdu. Sonra sohbet bitti. Ertesi sabah ehirden gelenler. eyh
Ziyeddnin derghnda aniden ld haberini getirdiler. ki- gn sonra da
Hsmeddn elebi oraya mderris olarak tayin edildi.
Mevln, Allah telnn yaratt btn mahlkta merhamet shibi idi. Birgn
Nefsddn Sivsye bir kuru verip ekmek aldrd. Ekmei eline alp bir viraneye gitti.
Nefsddn de gizlice onu takibe balad. Grd ki, Mevln o ekmei yeni yavrulam bir
kpee kendi elleriyle yediriyor. Mevln dnnde, Nefsddnin kendisini takib ettiini
anlayp ona dedi ki; Bu hayvan yedi gndr atr ve yavrularna efkatle bakm ve hi
yanlarndan ayrlmamtr. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimiz bir hads-i
erflerinde; Merhametlilerin en by olan Rahmn, kullarndan merhametli
113
olanlara merhamet eder. Ey mmet ve Eshbm! Siz de Onun yarattklarna

merhamet ediniz ki, size de sem ehli merhamet etsin buyurdu. Nefsddn bu
szler zerine alayarak Mevlnnn ellerini pt ve hayvanlara bile bu kadar merhametli
olan siz, tabiatiyle ahbb ve dostlarnza da merhamet edersiniz dedi. Bunun zerine
Mevln; Evliyullahn merhameti pek oktur; btn mahlkta ve ahbblarna da
phesiz merhamet eder buyurdu.
Bir gece Mevlny dostlarndan krk kii ayr ayr kendi evlerine davet ettiler. O da
ayn saatte herbirinin davetinde bulunup, herbiriyle sohbet etti. Ertesi sabah herbiri, dn
gece Mevln hazretleri bizde idi ve sohbet etti dediler. Hlbuki Mevln, o gece kendi
huss odasnda idi ve sabaha kadar ibdetle megul olmu idi.
Hanm anlatr: Birgn Mevln evden kayboldu. Hibir yerde bulamadk. Bir ara
uyumuum. Uyandmda Mevlny namaz klarken grdm. Mbrek ayaklar tozlu idi.
Sonra ayakkablarn evirmek istedim, onlarda krmz kumlar grdm. Sorduumda;
Mekkede bir vel dostum vardr. Biraz onunla sohbet ettim. O kum, Hicazn kumudur
buyurdu. Bu kadar ksa zamanda oralara gidip gelmek nasl olaca aklma geldi. Hemen
anlayp buyurdular ki: Allah telnn vel kullar gnl gibi, bir anda her yeri dolaabilir.
Bylece tayy-i mekn tarf ettiler. Yan ksa zamanda uzak yerlere gitmeyi ve ok i
yapmay anlattlar.
Olu Sultan Veled yle anlatr: Birgn babamla berber halvethnede otururken,
yeil cbbeli kii gelip selm verdiler ve oturdular. Bunlar ok nzik ve pek nurlu
kimselere benziyorlard. Biraz konutuktan sonra, babam onlara; Uygundur dedi. Onlar
gittikten sonra babama; O sznzden bir ey anlyamadm, o kii kimler idi? dedim.
Buyurdu ki: Bunlar ricl-i gayb denilen evliylarn krklar zmresindendirler. lerinden
birisi vefat etmi, bizim sakay istediler, ben de o cevb verdim. Hakkaten o gnden
sonra sakay evde gremedim. Dier talebeler de onu aradlar, fakat bulamadlar.
Babamn vefatnda o saka bizlere basalna geldi ve o zaman hllerini anlatt. Sonra
yine kayboldu.
Mevlny ok sevenlerden biri, vefat etmeden yapt vasyyetinde; kabrine
Mevln hazretlerinin gelip, Kurn- kerm okumasn istirhm etti. O zt vefat edince
vasyyeti Mevlnya bildirdiler. Mevln da memnun olup, onun kabrinde Kurn- kerm
okudu. Vefat eden kiinin ocuklarndan biri, ryasnda babasnn ok iyi bir hlde
olduunu grnce; Babacm! Bu dereceye nasl vsl oldunuz? diye sordu. Babas da;
Beni kabre koyunca Mnker ve Nekir melekleri sul sormaya gelirken, oraya ok gzel
sretli bir melek geldi. Onlara; Allah tel bu zt Mevlnya balad. Onu braknz!
dedi. O gnden beri hamdolsun hlim iyidir diye cevap verdi.
Mevlnnn ileri gelen talebelerinden Muhammed anlatr: Konyann o souk k
gnlerinde, herkes scak evinden kmaz iken, hocam Mevln hazretleri medresede
geceleri sabaha kadar namaz klard. Hatt ellerinde ve ayaklarnda kelerinde souktan
dolay meydana gelmi atlaklklar zaman zaman kanard. Bunu gren talebeler ok
zlrler hocalarnn bu durumuna gizli gizli alarlard.
Mevlnnn mbrek hanm anlatt: Mevln hazretleri, birgn namaza durdu.
Sknet ve tevzu iinde tazim ile Kurn- kerm okuyor, bir taraftan da gzlerinden
yalar aktyordu. Evde bulunanlarla birlikte Mevlnnn bu hlini gryor, hayretle ona
bakyorduk. Namazdan sonra her zamanki gibi tesbihini ekip, cenb- Hakka uzun uzun
yalvarp yakararak duasn yapt. Onun bu hli bana ok tesir etti, alamaya baladm.
Sonra; Ey efendi! Dnyda ve hrette biz gnahkrlarn mdi sensin. Bu kadar ok
ibdetinle, byle korkar, alar, yalvarrsan, biz bu tembel hlimizle kymet gnnde ne
yaparz? diye sordum. Yemn ederek buyurdu ki: Allah telnn bana verdii
nimetlerin, ihsnlarn yannda benim yaptm ibdet, yalvarlar ve btn hareketlerim
ziyde kusr ve nihyetsiz eksiklikten baka birey deildir. Btn bu korku ve
yakarlarmla; Ey Kerm olan Allahm! Benim gibi bir cizin, bir aresizin kuvveti ve
takati ancak bu kadardr, mazr buyur y Rabb! demek istiyorum. Yoksa Ona lyk bir
ibdeti kim yapabilir?
Mevln hazretleri, mslim veya gayr-i mslim herkese kar yapt iyi mumele
ve gler yz ile her tarafta, mehr oldu. O zamanlar Konstantiniyyede (stanbulda)
bulunan mehr bir hristiyan papaz, merak edip Mevlny grmek istedi. Yollara dp
Konyaya geldi. Konyada yaayan hristiyanlar onu karladlar. Yolda giderken Mevlny
114
grdler. Papaz sratle yetiip, Mevlnya ok tazim ve hrmet gsterdi. Mevln da

onu iyi karlad, ok tevzu gsterdi. Papaza, papazn yaptndan daha fazla iltiftta
bulundu. Papaz ve orada bulunan dier hristiyanlar, Mevlnnn bu iltift ve tevzusu
karsnda ve bu olgunluu yannda dayanamayp, Kelime-i ehdet getirip mslman
oldular.
Mevln, olu Sultan Velede buyurdu ki: Olum! Eer Cennette olmak istersen,
herkes ile dost gein, hi kimseye kin tutma, herkese tevzu gster. Zr alak gnll
olmak asl sultanlktr.
Mevln, ezn- erf okunmaya balad zaman, ya ayakta durur, veya dizi
stne oturarak hu iinde dinlerdi. Bitince de ezn- erf duasn okuyup, salevt-
erfe sylerdi. Sonra namaza kalkar, talebelerine, namaz vaktinde klmalarn tavsiye
ederdi. Buyururdu ki: Belh ehrinde bir kimse vard. Her ne zaman ezn okunmaya
balasa btn iini brakr, iki dizi stne gelerek otururdu. Ezn, mtevzi bir hlde
dinler, bitince salevt- erfe getirir, ezn duasn okurdu. Sonra araya bir i
kartrmadan hemen namazn klard. Bu kimse devaml byle yapar, hi bu detini,
bozmazd. Nihyet birgn bu kimse vefat etti. Cenzesini teneirde ykarken ezn- erf
okunmaya balad. Cenze birden doruldu, ezn bitinceye kadar diz st oturarak
hareketsiz bekledi. Sonra tekrar yatt. Cenzeyi kabre koyduklarnda, sul melekleri
geldiler. Bu srada onlara Allah teldan bir hitb geldi ki: O kulum, ismim anld
zaman, ismimi azz tutarak hrmetle beklerdi. Siz de onu ziyret edip azz tutun.
Seluklu Sultn Rkneddn, Mevlnya be kese altn gnderip almasn arzu etti.
Talebelerinden Mecdddn, Mevlnya altnlar arz edince; Beni hakkaten seviyorsanz,
bu altnlar dardaki amurun iine atn buyurdu. Talebeleri de bu emri derhal yerine
getirdiler. Dnyya kymet veren baz kimseler, bu altnlar almak iin amurun iinde
aramaya baladlar. Fakat stleri, balar, yzleri amurdan grnmez hle geldi.
Mevln, talebelerine onlarn bu vaziyetlerini gstererek; Bu altnlar, u grdnz
dny ehlinin stn ban batrd gibi, hret ehli olanlarn da kalbini karartr, kirletir.
eitli gnahlara sevkedip, ibdetlerden alkoyar. Bu szlerimi yanl anlamaynz. Dny
iin almaynz demek istemiyorum. Dny malnn muhabbetini kalbinize koymaynz
diyorum. Hi lmeyecekmi gibi dnyya, yarn lecekmi gibi hrete almak lzm
geldiini herkes bilir. Burada dikkat edilecek nokta; hrs ve tama yapmadan kanat zere
bulunmaktr. Dnyda, hret saadeti iin almal, kazanmal, niyeti dzeltmelidir. nk
slmiyet, insanlara faydal olmay emreder. En byk saadet, en byk sermye,
hellinden kazanp, hayr ve hasent yaparak hrete gndermektir. Buna ramen asl
sermye, mal, mlk, para shibi olmak deil, ilim, amel, ihls ve gzel ahlk shibi
olmaktr buyurdu.
Mevln, bakalarndan birey istemeyi talebelerine yasak ederek buyurdu ki:
Bakasna el ap ondan birey isteyen, bizim talebemiz deildir. Ona dnyda da
hrette de efat etmeyiz, ondan uzak dururuz. Biz, talebelerimize dima vermeyi, ihsn
ve ikrmlarda bulunmay, herkese kar tevzu zere bulunmay, tatl szl, gler yzl
olmay tavsiye ediyoruz. El ap istemek bizim yolumuzda yoktur.
Sultan Veled anlatr: Ben, be yanda idim. Birgn babamn, talebelerine yle
dediini duydum: Ben yedi yamda iken, nefsim tammiyle rhuma tbi oldu. Nefs
isteklerimden kurtuldum. Bunu dinleyen talebelerden biri; Efendim! Biz, sizi devaml
olarak nefsinizle mchede eder hlde gryoruz. Bu sznz nasl anlamak icbeder?
dedi. Bu sule; Nefs, yaratklarn iinde en ahmak olandr. Hep kendi zararn ister. Onun
yakasn brakmaa gelmez. nk en byk dman nefstir. Byklerimiz, lnceye
kadar nefsle mcdele etmitir. Biz de onlara ittib ederek, uyarak, son nefesimize kadar
riyzet ve mchedeye devam ederiz diye cevap verdi.
nceleri Mevln hazretlerinin bykln anlyamyan, onun devaml aleyhinde
sz syleyen bir kimse, birgn ryasnda grdklerini yle anlatt: Ryamda Karatay
Medresesindeki dershnenin ortasnda, Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve
sellem) oturur hlde grdm. Sanki gne gkten inmiti. Nrundan gzler kamayor,
Eshb- Kirm da (radyallahu anhm) hizmet ediyorlard. Ben huzruna doru ilerleyip
kendilerine selm verdim. Selmm aldlar ve yanlarnda bulunan tabak iindeki yahniden
bir para sundular. Yahniyi alarak Y Reslallah! Etlerin en lezzetlisi, en gzeli
hangisidir? diye sordum. Buyurdu ki: Etlerin en iyisi, kemie bitiik olandr. O anda
115
uyandm. Her tarafm nr kaplamt. Byk bir sevin iinde Karatay Medresesine
gittim. Dershnenin ortasnda, Peygamber efendimizi grdm yerde Mevln hazretleri
oturuyordu. Hayretle yanlarna yaklatm ve selm verdim. Selmm tebessm ederek
ald. Daha ben ryam anlatmadan buyurdu ki: Sevgili Peygamberimiz (sallallahu aleyhi
ve sellem) Etlerin en iyisi, kemie bitiik olandr buyurdu. Mevlnnn ryamdan
haberdr olduunu anlaynca, dp bayldm. Ayldmda byk bir sevgiyle ellerini
pp, talebelie kabul edilmemi taleb ettim ve sarslmaz bir itikd ile kendisine
balandm.
Bir kimse ryasnda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizi grp,
huzruna vararak hrmetle selm verdi. Peygamberimiz ise, mbrek yzlerini br
tarafa evirdiler. O zt, br tarafa dolanp tekrar selm verdi. Yine mbrek yzlerini
evirip, iltift etmediler. O zt ok zlerek alamaya balad ve sebebini sul etti.
Peygamber efendimiz buyurdular ki: Sen, bizim dostumuz olan Mevln Celleddn
Muhammed Rmden yz eviriyorsun. Hlbuki o, bizim ok sevdiimiz evladmzdr. O
kimse korku ile uyanp hatsn anlad. Kendi kendine; Ey bedbaht! imdiye kadar yarasa
gibi gnein ziyasndan katn. Bundan sonra bri Mevln hazretlerinin huzruyla
ereflenip dnyda ve hrette saadete kavu dedi. Hemen Mevlnnn medresesine
doru, onun talebesi olmak iin byk bir ihls ile yola koyuldu. Kapya geldiinde,
Muhammed ismindeki talebeyle karlat. Talebe, bu ahsa; Beni hocam Mevln
hazretleri gnderdi. Bize kalbinde sevgi hsl olan bir kimse geliyor, onu kapda karlayn
dediler. Haydi ieriye buyurun dedi. O kimse ieri girip Mevlnnn elini pp, talebesi
olmakla ereflendi.
Talebelerinden birine, bir kimse g bir sul sordu. Talebe, bu sulin cevbn ok
aramasna ramen bulamad. Nihyet ryasnda Mevlny grd: Halledemediin o
mesele, Hidye isimli kitabn otuznc sahifesinde yazldr. Oraya bakarak cevbn
verirsin dedi. O talebe sabahleyin Hidye kitabnn otuznc sahifesini atnda,
aradn orada yazl grnce, hocasna olan muhabbeti ziydeleti.
Sultan Beheddn Veled anlatr: Babam ile birgn Hsmeddn elebinin bana
gidiyorduk. Babam beni bir katra bindirdi. Kendisi dier talebelerle berber yaya
gidiyordu. Ben babamn tam arkasnda idim. Bir ara babam Mevln hazretlerinin
mbrek vcdunu, Allah telnn izniyle byk bir nrun kapladn grdm. Etrfa
gne gibi k sayordu. Hemen aklma babamn bykln inkr edenler geldi.
Bylelerine ayorum, niin kt dnyorlar? diye dnr iken, babam geriye
dnerek; Ey Beheddn! Sen baban inkr edenleri brak da, kendi nefsini yola getir.
Sakn ucb ve kibir hastalna yakalanmyasn. Herkes yaya yrrken, sen binek
zerindesin. Bu kadarck gnl ykseklii, insan ucba; kendini beenmeye gtrr,
nefsinin ve eytann eline drr. Onlara hizmet ettirir buyurdu.
Konyann erafndan Munddn Pervne isminde birisi, ehrin ileri gelen ztlarn
yemee davet etti. Davetliler arasnda Mevln hazretleri de vard. Herkese yemekler
geldi. Mevlnya huss olarak altn bir tabak ierisinde, bir kese altn konulmu ve
zerine pirin pilav doldurulmu bir hlde arz olundu. Mevln, taba grnce yzn
evirdi ve elini uzatmad. Ev shibi yemesi iin; Hell lokmadr, buyurunuz efendim diye
srr edince, Munddne; Mekrh tabak iinde altn kesesi saklyarak bizi imtihan m
ediyorsun? Bir de yememiz iin srr ediyorsun, bu size yakr m? dedi. Bu szleri
duyan ev shibi, pek mahcup olarak Mevlnnn ellerine sarlp pt ve kendisini talebe
olarak kabul etmesini istirhm etti. Mevlnya yle baland ki, onun himmetleri ve
tevecchleri ile en nde gelen sdk talebelerinden oldu.
Bir defasnda Munddn Pervane, Konyann hatr saylr ztlarn yemee davet
etti. Hocas Mevln hazretleri de meclisi ereflendiriyordu. Yemek yenildikten sonra,
sohbet odasna geildi. Herkesin nne, bir tabak iinde en iri ve gzelinden birer mum
yaklarak konuldu. Mevlnya ise daha iri ve altnla sslenmi bir mum koydular. Bunu
gren Mevln; nme koyduunuz bu mumu kaldrp, yerine kk bir mum getiriniz
dedi. Kk bir mum yaklarak getirildi. Bazlar mumun kklne bakarak,
kalblerinden; Mevln riya ediyor diye geirdiler. Allah telnn izniyle bunu anlyan
Mevln; Bu grdnz kk mum, sizin iri mumlarnzdan daha iyidir ve onlarn
candr, isterseniz deneyelim diyerek elini sallad. Hsl olan rzgrdan mum snd.
Kk mum sner snmez, herkesin nndeki mumlar da snverdi. Bunu grenler,
116
birden heyecanlanp tela dtler. Bunun zerine Mevln; Meraklanmayn, tekrar

yakarz diyerek elini tekrar sallad ve mumlarn hepsi birden yanverdi.
Emr Ahmed ismindeki talebesi anlatr: Mevlnnn ismini ve vasflarn iiterek
ona k olmutum. Memletim Diyrbakrdan Konyaya gitmeme, annem ve babam
msade etmiyorlard. Her geen gn ona olan kavuma arzum artyor fakat nasl
gideceimi bilemiyordum. Bir gece iki rekat namaz klp, Allah telnn sevgili kullarn
vesle ederek ok dua ve niyazlarda bulundum. Sonra Enm sre-i erfini okuyarak
uyudum.
Ryamda Mevln hazretlerini grdm. Sims bana anlatlanlara aynen uyuyordu.
Bizim eve gelmiti. Onu grnce koarak huzruna yaklatm ve hrmetle ellerinden
ptm. Beni kucaklayp alnmdan pt. Eline ald bir makas ile alnmdan bir miktar
sam keserek; Bu, Mesnev limi olacak buyurdu. Uyandmda, salarm ve makas
yastk zerinde duruyordu. Bu ryann tesiri altnda idim. Annem ve babam, srrlarma
dayanamyarak izin verdiler. Doruca Konyaya gittim ve Mevlnya talebe olmakla
ereflendim. Mesnev zerinde almam emir buyurdular. Ksa zamanda Mesnev
hakknda sorulan her soruyu cevaplandracak hle geldim.
Bedreddn Tirmiz isminde bir kimse simya ile urard. Mevlnnn ismini
duyarak Konyaya ziyretine geldi. nce olu Sultan Velede urayarak, yapaca
Altnlardan hergn bir dirhem Mevlnnn talebelerine vereceini vad eyledi. Bu haberi
Mevlnya ulatrdlar, fakat o hi cevap vermedi. Birka gn sonra Bedreddnin
laboratuvarna gitti. Bedreddn simya ilmiyle uraarak altn yapmaya alyordu.
Mevlnnn geldiini grnce, ayaa kalkarak hrmette bulundu. Mevln, oradaki
demirden, bakrdan ve dier madenlerden yaplm eyalar teker teker alp Bedreddne
vermee balad. Bedreddn, her eline gelen eyann en yksek ayarda som altndan
yaplm olduunu hayretle grd. Mevln, Bedreddnin akn bir hlde kendisine
baktn grnce; Ey Bedreddn! Sen simya ile uramay brak. nk sen hrete
gidince, simya dnyda kalacaktr. Sen yle bir simya ile ura ki, seninle berber hrete
gitsin. te o da din ilmidir. Bu, kalbden msivy karp, Allah telnn beendii eyleri
kalbe doldurmakla olur buyurdu.
Kr (Kurn- kermi ezbere bilen) Muhammed anlatr: Hacca gidip vazfemizi
yaptktan sonra Konyaya dnmtk. Hac arkadalarmzdan bir delikanl, dier
arkadalarm zaman zaman Mevlnya gtryor, onun sohbetlerine katlmay tevik
ediyordu. Onun bu hline ayorduk. Birgn kendisine sebebini sorduumuzda yle
cevap verdi: Hacca giderken bir konakda uyumuum. Uyandmda kfilenin beni
unutarak gittiklerini grdm. ok zldm, zr yolu bilmiyordum. Cenb- Hakka
yalvararak gz yalar arasnda yaptm dualardan sonra, herhangi bir istikmete doru
yrmeye baladm. Bir mddet gittikten sonra, kendimi byk bir sahrada buldum.
leride bir adr vard. Yanna vardm ki, ieride heybetli bir kimsenin helva piirmekle
uratn grdm. Durumumu ona anlattm ve bu helvay kime piiriyorsun? diye de
sordum. Bana; Bu helvay Sultn-l-Ulemnn olu Mevln iin piiriyorum. Hergn
buradan geip gider. Birazdan gelmesi lzm. Sabredersen onu grrsn dedi. Hakkaten
biraz sonra Mevln geldi. krm edilen helvadan bir miktar yedi, ayrca bana da verdi.
Sonra kendisine durumumu arzedince, kerem shibi Mevln hazretleri bana tebessm
ederek; Hi merak etmeyiniz, yalnz gznz yumup biraz sonra anz buyurdular.
Ben hemen gzlerimi yumdum. Atmda kendimi kfilenin yannda buldum. te benim
Mevln hazretlerini ok sevmemin ve arkadalarma tavsiyede bulunmamn sebebi
budur.
Mevlny ok sevenlerden biri, ticret maksadyla stanbula gitmek iin
Mevlndan izin istedi. Mevln hazretleri de; stanbula gitmenize izin verdim. Yalnz
stanbulda u adreste bir kilise ve iinde u vasflarda bir kimseyi bulacaksn. Ona
benden selm syle buyurdu. Tccr; Peki diyerek yola kt. stanbulda iini
hallettikten sonra, emredilen adrese gidip kiliseyi buldu, iinde tarf edilen kimse vard.
Ona, Mevlnnn selmn syledi. O kimse ile konuurlarken, bir kede Mevln
hazretlerini murkabe hlinde oturuyor grd. Hayretinden akl gidip oraya dt bayld.
Kendisine geldiinde, kilisede sdece selm getirdii kimse vard. Ayrlmak iin izin
istediinde, o zt da; Mevlnya benden selm syleyiniz diye tenbhte bulundu.
Tccr oradan ayrlp, uzun bir yolculuktan sonra Konyaya geldi. Doruca Mevlnnn
117
huzruna gitti. stanbuldaki kimsenin de kendisine selm olduunu syledi. Mevlnya

bunu sylerken, Mevlnnn nnde o stanbullunun diz st oturduunu grd. Yine
hayretinden akl bandan gidip, oraya bayld. Ayldnda, Mevln; Ey tccr! Bu
grdklerini, salmda kimseye syleme buyurdu. Bunun zerine tccr, btn maln
slmn yaylmas iin harcad ve Mevlnnn huzruna gelip talebesi olmakla ereflendi.
Dny ve hret saadetine kavumaya alt.
Efltun kilisesinde bir kimse vard. zerine rahip elbisesi giyer, kiliseye gelenlere
slmiyetin stnln anlatr, konutuu kimselerin mslman olmasna vesle olmaya
alrd. Bu arada Mevln hazretlerinin talebelerine de ok saygl davranrd. Birgn
kendisine; Senin, Mevlnnn yaknlarna bu kadar hrmetli olmann, iltift gstermenin
sebebi nedir? diye sordular. O da cevap olarak dedi ki: Biz Mevlnnn pekok
kermetlerini grdk. sterseniz size ilerinden birini anlataym. Birgn biz krk papaz,
cmlemiz Mevlnya bir sul sormak iin giderken, kendisiyle bir frnn nnde
karlatk. imizden biri; Kurn- kermde, Meryem sresinin yetmibirinci yet-i
kermesinin melinde; inizden, hibiri istisna edilmemek zere, mutlka
Cehenneme varacaktr. Bu, Rabbinin katnda kesinlemi bir hkmdr
buyuruluyor. Bu yet-i kermeye gre, mslman olsun kfir olsun, herkesin
Cehennemden geecei bildiriliyor. Madem ki herkes Cehenneme girecek, o zaman
slmiyetin stnl nereden belli olacaktr? dedi. Mevln; Evet, yet-i kermede
bildirildii gibi, herkes Cehenneme urayacaktr. Mminler Cehenneme uradnda,
Cehennemin atei ona tesir etmiyecektir. Hatt Cehennem; Ey mmin, abuk ge,
nrun ateimi sndryor diyecektir. Ayn ate, Allah telnn emriyle kfiri yakacaktr.
Ate, ayn atetir. sterseniz deneyelim ve imdi size bunu gstereyim dedi. Bizden,
zerimize giydiimiz gmlekleri karmamz istedi. Biz kardk, kendisine verdik. O da
hrkasn karp, bizim gmleklerimizi iine sard. ylece frnn iine att. Biraz sonra
frnn kapan ap, elini alevlerin iine soktu. Biz hayretle hdiseyi takib ediyorduk.
Sonra ierden hrkay alp nmze koydu. Hrkada en ufak bir yank izi yoktu. ini
atnda, bizim gmleklerimizin hepsinin yanp kl olduunu gzlerimizle grdk. Sonra
Mevln bize dnerek; Ey rahipler! te grdnz gibi, biz atee byle urarz. Siz de
byle urarsnz deyince, hepimiz insaf edip, Kelime-i ehdeti getirerek mslman
olduk. Herbirimiz de, bundan sonra slmiyetin yaylmas iin alacamza,
hristiyanlarn doru yola gelmesi iin uraacamza sz verdik. te benim Mevlnnn
talebelerine hrmet ve iltift etmemin sebebi budur.
Mevlnnn Celleddn isminde bir talebesi vard. Ticretle urar, at alp satard.
O anlatr; Birgn Mevln hazretleri sarn sarp, Arablar gibi giyinmi olduu hlde,
bana bir at hazrlamam emretti. Ben, atlarn iinden en glsn eyerlemek iin
huzrundan ayrldm. Fakat at huysuzluk yapyor, bir trl eyerliyemiyordum. Yanma iki
kii daha alp, at zorla eyerledik. Buna ramen at hl huysuzluk yapyordu. O haliyle
Mevlnnn bulunduu yere getirip, atn hazr olduunu bildirdik. Mevln dar kar
kmaz at skinleti, biraz nceki huysuzluu kalmad. Mevln ata binip, kble
istikmetinde yola kt. Ancak akama doru, ter iinde toza gark olmu bir vaziyette
dnd. At olduka zayflam grnyordu. Cesret edip bir ey soramadk. Ertesi gn
yine bir at hazrlamam emretti. Baka bir at eyerleyip getirdik. Dnk gibi gitti, akama
doru geldi. nc gn de ayn ekilde gitti. Akama doru geldiinde; Elhamdlillah!
Ey cemat! Mjdeler olsun ki, o kfir, Cehennemin dibini boylad dedi. Biz edebimizden
yine birey soramadk. Aradan birka gn gemiti. am tarafndan bir kfile gelip, o
taraflarda, mslmanlar ile Moollarn yapt sava anlattlar. Dediler ki; Dman askeri
olduka oktu. Mslmanlar malup olmak zere idiler. Son gnde, Mevln hazretleri,
bir atn zerinde olduu hlde sava meydannda grnd. En n safta; Allah, Allah
nidalaryla dmana hcum edip nne geleni bir vuruta ikiye blyordu. Mslmanlar,
Mevlnnn akl almaz hllerini ve yardmn grnce, bozulan moralleri dzeldi. Ard arda
yaptklar hcumlarla dman geriye pskrttler. Mevln hazretleri dman komutann
ldrnce, kfirler kamaya baladlar. Ben bu haberi iitince, doru hocam Mevlnnn
huzruna ktm. Beni grnce Fris olarak:
An svri ki sipeh r d zafer,
Ehl-i dn r kist sultni bin basar.
118
Yan, Ey gzmn sultn! Mslman askerlere yardm ederek zafere kavuturan

svri kimdir? deyince, hemen mbrek ellerini ptm. Ltfedip buyurdular ki: Alama
ey Celleddn! Bize cn- gnlden hizmet edenler, dnyda ve hrette gam ve
kederinden kurtulur.
Kd Sirceddn ismindeki bir hoca, talebelerine; Bugn Mevlnya gidip, onu
soru yamuruna tutalm. yle sorular hazrlyalm ki, hi birisine de cevap veremesin
dedi. Talebeler soru hazrlamaya koyuldular. Kendisi de almaya balad. Bir ara Kd
Sirceddnin yannda Mevln hazretleri tecessm etti. Kd Sirceddnin yzne
dikkatlice bakp oradan kayboldu. Kd, talebelerine; Mevln buraya geldi deyince,
talebeler; Biz grmedik efendim dediler. Bu hl Kd Sirceddnin zihnine takld,
dncelere dald. Bir saat kadar sonra Mevln hazretleri tekrar orada grnd. Bunu
kad ve talebeleri grdler. Hepsine selm verdi ve oradan ayrld. Biraz sonra kad ve
talebeler, namaz klmak iin byk odaya ktklarnda, odann duvarlarnda bir takm
yazlar grdler, incelediklerinde, Mevlnya soraca sorular ve bu sorularn cevaplar
ok geni olarak yazlm idi. Kd Sirceddn ve talebeleri, hayretlerinden dona kaldlar.
Byle byk bir lim ve evliynn hakknda yaptklar kt dncelerden dolay piman
oldular. Hep birlikte gidip Mevlnnn talebesi olmakla ereflendiler.
Salhaddn Malat anlatr: Genliimde skenderiyyeye ticret iin gitmitim.
Gemimiz bir girdaba yakaland, kurtulmamz imknszd. Korku iinde idik. Herkes adaklar
adamaya baladlar. Tvbeler ettiler. Helllamaya baladlar. Bu arada bana, kurtulmak
iin dua etmemi rica ettiler. Konyal olmam hasebiyle, aklma bir anda Allah telnn
evliy kulu Mevln hazretleri geldi. Hemen; Y hazret-i Mevln! mddmza yetimen
iin yalvaryorum diye seslendim. O anda, herkesin gz nnde, Mevln hazretleri
gemimizin yanbanda grnd. Gemiye yapp girdaptan kurtard ve kayboldu.
skenderiyyeden sonra Konyaya gittik. Mevlnnn huzruna ktmzda bize;
Elhamdlillah. Allah telnn sevdii kullarndan birine tbi olanlar, dnyda da hrette
de hals olur, kurtulurlar buyurdu. Bunun zerine hepimiz Mevlnya talebe olmakla
saadete kavutuk.
Tebrizli bir tccr, ticret iin Konyaya gelmiti. Konyal tccrlara; Burada
evliydan bir kimse var mdr? Bir mklm var. Onu soracam dedi. Orada bulunanlar,
Mevlnnn kermetlerinden bahsettiler. Seni ona gtrelim dediler. Tebrizli de daha nce
Mevlnnn nmn duymutu. Kabul edip hemen Mevlnnn derghna gittiler. Tccr
huzra ktnda; Efendim, namazm klyor, Allah telnn emirlerini yapp,
yasaklarndan kanyorum. Hayr-hasentm yapyor, kimseye zararm olmuyor. Ancak,
kalbimde ibdetlere kar bir soukluk var. Huzrum yok. Sebebini de bir trl
bulamyorum. Bana yardm etmenizi istirhm ediyorum dedi. Mevln, yle bir
murkabeden sonra buyurdular ki: Ey Tacir! Sen, Magribde bir yol zerinde, Allah
telnn vel kullarndan biriyle karlatn. Onun d grnn beenmedin, hatt ona
hakaret ettin. Sendeki huzrsuzluun sebebi budur. sterseniz uraya bakn diyerek,
kardaki duvar gsterdiler. Tccr duvara baktnda, bir anda duvardan pencere gibi bir
boluun meydana geldiini ve bu boluktan o vel kulun yine bir yol kenarnda
oturduunu grd. Mevln szne devam ederek; Bu huzrsuzluunuzun resi de, o
kimseye gidip, ondan zr dileyip, affna kavumaktr buyurdu. Mevln, tacire daha
birok nasihatler yaptktan sonra; Muhakkak onu bul, hakkn hell ettirip duasn al.
Bizim de selmmz syle dedi. Tacir; Peki efendim deyip yol hazrlklarn yapt ve yola
koyuldu. Araya araya o mbrek zt buldu. ok zr dileyip Mevlnnn selmn
syledi. Affetmesini, hakkn hell etmesini istirhm eyledi. Bunun zerine o mbrek zt;
yle bir kapya snmsn, yle bir kimseden yardm taleb etmisin ki, reddetmek
mmkn deil. Seni Mevln hazretleri hrmetine affettim. Kendisini grmek istersen
uraya bak deyince, tacir iret edilen yerde Mevlny grd. Bu hle gzleriyle hid
olan tacir, o kimseyle vedlap, sratle Konyaya gelip Mevlnnn talebesi oldu.
Mevlnnn talebelerinden biri, hac vazfesini yapmak zere Hicaza gitti. O
Hicazda iken, evinde hanm, Arefe gecesi bir tepsi helva yapp, Mevlnnn talebelerine
gnderdi. Mevln, helvay kabul edip, orada bulunan btn talebelerine bizzat kendi
eliyle taksim etti. Herkes hissesine deni ald hlde, tepsiden hibir ey eksilmedi.
Alanlar tekrar aldlar, doyuncaya kadar yediler, yine eksilmedi. Bunun zerine helva dolu
119
tepsiyi Mevln mbrek eline alp; Bu tepsiyi shibine, gndereyim diyerek dar kt.
eri girdiinde, elinde tepsi yoktu. Ertesi gn helvay getiren hanm, tepsisini medresenin
mutfanda arattysa da bulamad. Mevlny da bunun iin rahatsz etmedi. Aradan
gnler geti, hacca gidenler dnmeye baladlar. Bu hanmn da beyi Kbeden dnp
Konyaya geldiinde, o tepsi, eyalarnn arasndan kt. Kadn tepsiyi grr grmez
tanyp, hayretinden dona kald. Beyine; Ben Arefe gecesi bu tepsi ile helva yapp
Mevlnnn talebelerinin yemesi iin gndermitim. Tepsiyi ertesi gn ok arattm
hlde bulamadm. Nasl oldu da bu tepsi senin eline geti? deyince, arma sras hacya
geldi. O da; Arefe gecesi hac arkadalarmla oturup sohbet ediyorduk. Bir ara adrn
kapsndan bir el bu tepsiyi uzatt. Biz de tepsiyi aldk, elin shibini aratrmak da aklmza
gelmedi. Helvay yedikten sonra tepsiyi tandm. Kimseye vermeyip eyalarn arasna
koydum. Baka bir bildiim yok dedi. Bunun Mevlnnn bir kermeti olduunu
anlaynca, ona olan ballklar daha da artt.
Mevlnnn Emr isminde bir talebesi hacca gitti. Hicazda her gittii yerde
Mevln ile karlat. Kendisine eitli zamanlarda yardmda bulundu. Mekke-i
mkerremede, Kbe-i muazzamada, Medne-i mnevverede, Minda, Arafat
meydannda, ziyret yerlerinde, velhsl her tarafta grnd, mkllerini halletti.
Nihyet hac vazfesi bitince Konyaya dnd. Mevlny ziyret etti. Hac daha sze
balamadan Mevln hacya: Ey Emr! Allah telnn ok sevdii kullar olan veller,
cenb- Hakkn kudret derysnda bir balk gibidirler, istedikleri zaman, istedikleri yere
giderler. Kendisini sevenler ve talebeleri yardm talebinde bulunurlarsa, onlarn
imdatlarna yetiirler, onlar o mklden kurtarrlar. Sen Hicaza giderken, bize gelip izin
istedin ve himmet rica ettin. Biz de sana her tarafta grnerek yardmda bulunduk
buyurdu.
Mevlny sevenlerden bir kimse, Msra ticret yapmak iin gitmeye hazrland.
Akrabs gitmemesi iin ok zorlad ise de, onlar dinlemedi ve kararndan vazgemedi.
Bunun zerine yaknlar, durumu Mevlnya bildirip, gitmemesi iin tenbh etmesini
istirhm ettiler. Mevln da, gitme dediyse de, o kimse dinlemeyip gizlice yola kt. Gemi
ile yolculuk yaparken, bir kffr gemisi bu gencin bulunduu gemiye saldrd. Birok
kimse ile berber, bu genci de esir aldlar. Memleketlerine gtrp eitli yerlerde
altrdlar. Gen, bana gelen felketlerin, Allah telnn sevdii bir kulun szn
dinlememekten olduunu anlayp, ok piman olup, ok tvbe ve istifr etti. Bu ekilde
krk gn devam etti. Ertesi gn ryasnda Mevlny grd. Ona; Yarn senden baz
eyler soracaklar. Ne sorarlarsa, biliyorum, de diye tenbihte bulundu. Bir hastalk ile ilgili
il tarf etti. Gen uyandnda sevince gark olup, sabah iple ekti. Sabahleyin yanna
gelenler kendisine; Doktorlukla ilgili bir bilgin var m? diye sordular. Gen de; Var
deyince, genci alp o yerin hkmdrna gtrdler. Meer o yerin hkmdr hasta imi.
Hibir doktor derdine re bulamam, hkmdr da hastalktan kurtulamam. Bu gen,
hasta hkmdr grp; Bana, u u meyvelerden u kadar, u u otlardan u kadar
getirin dedi. Ksa zamanda bulup getirdiler. Gen, hepsini gzelce tp kartrd ve
macun hline getirerek hastaya yedirdi. Hasta, Allah telnn izniyle bir anda if buldu.
Hkmdr bu hastalktan midini kesmi iken, birden ifya kavuunca, gence; Bir
muradn varsa syle, yerine getireyim. Mal, mlk istersen seni zengin edelim diye srrla
sorunca, gen; Ben, hibir ey bilmeyen bir kimseyim. Ailemden ve hocamdan izinsiz
para kazanmak iin evden ktm. Beni yolda esir alp, buralara getirdiler. Esir olunca,
bama gelen bu musibetin sebebini anlayp, ok tvbe ettim ve hocam Mevln
hazretlerinden manen af diledim. Kendisini, kurtulmam iin Allah telya vesle eyledim.
Bu akam hocam Mevln, bana bu size yaptm eyleri tarf eyledi. Ben de aynen
yaptm. Grdnz gibi, btn bunlar, hocamn himmeti ve bereketiyle oldu dedi.
Hkmdr olanlar dinleyince, Mevlnnn byk bir vel olduunu anlad. Bu genci
serbest brakt. ok para vererek zengin eyleyip, memleketine gnderdi. Mevlnya da
pekok hediyeler gnderdi.
Mevln, talebeleriyle berber bir davete gidiyordu. Yolda bir cellda rastladlar.
Mevln, cellda o kadar iltift etti ki, talebeler dah ard. Celldn yanndan
ayrldklarnda, talebeler; Efendim! Bu kimse insanlarn lmne sebeb olan bir kimsedir.
Onunla bu kadar ok ilgilenmenize hayret ettik. Acaba hikmeti nedir? diye sul ettiler.
Mevln da; Bu kimse, Allah telnn sevdii ve insanlar arasnda gizledii evliy
120
kullarndandr. Evliy olduunu kendisi dah bilmemektedir. Benim ona iltift etmemin
sebebi budur diye cevap verdi. Talebeler, cellda gidip durumu bildirmeye izin istediler.
Hocalar izin verince, cellda mertebesini bildirdiler. O da, cenb- Hakkn vel kullarndan
olduunu renince, derecesiz memnun oldu. kr secdesine kapand. Sonra
Mevlnya gidip elini pt ve talebeleri arasna katld. Mevln da ona, vellere mahss
olan btn gizli srlar bildirdi.
Moollarn Anadolu umm vlisi Baycu Noyan Hn, Konyay muhasara etti.
Konyallar gyet skntl ve zdrapl gnler yaad. Muhasarann kaldrlmas iin Mevln
hazretlerinin huzruna kp; Efendim! Bize merhamet ediniz. Baycu Noyan, bildiiniz
gibi Konyay muhasara etti. oluk-ocuumuzla gyet skntya dtk. Korku iinde
yayoruz. yet bize yardm etmezseniz, sonumuz felket olur. nk Baycu Noyan,
hangi ehri fethettiyse halk kltan geirip, mallarn yamalad. Bu ie bir tedbir istirhm
ediyoruz dediler. Mevln; Siz Allah telya tevekkl edin. Doru bir itikd ile cenb-
Hakkn evliysn vesle ederek dua edin. nallah skntnz def olur buyurdu. Sonra
ehirden dar kp meydann ortasnda durdu. Kbleye dnerek namaz klmaya balad.
Meydanda binlerce Mool askeri vard. Baycu Noyana kocaman bir adr kurmulard.
Askerler hemen komutanlarna koup; ehirden yal bir kimse kt. Mavi kaftanl, gri
sarkl, heybetli bir kimse... Meydanda namaz klmaya balad. Ne bir korku, ne bir
heyecan var. Askerlerden hibiri yanna yaklamaya cesret edemiyor... dediler. Baycu
Noyan, askerlerine; Ok yamuruna tutarak derhal ldrn! dedi. Bu emir zerine,
okular ellerini sadaklarna atmak iin davrandklarnda, herbirinin kollar yerinden
kalkmaz hle geldi. Hibirisi ok atamyorlard. Bu durumu gren Baycu Noyan, svarilere;
Atlara binip klla zerine saldrn! emrini verdi. Svariler hemen ata binip srmek
istediler, fakat atlarn ayaklar topraa batt. Hibir at, zerindeki askeri ekemez hle
geldi. Bunu da hayretle gren Baycu Noyann can skld. Kendisi okunu ekip yayn
gerdi. Nian alarak Mevlnya frlatt. Att ok da hedefe deil, Baycunun nne
dt. Bu hli de gren Vli Noyan, iyice fkelenip atn getirmelerini emretti. Ata
bindiyse de, at bir trl hareket ettiremedi. Hiddeti ziydeleen Baycu, attan inip yaya
olarak hcum etmek istedi. Fakat ayaklar tutulup yzst yere dt. Yz yaralanan
Baycu, ne yapacan ard. Bu olanlar ehirden takib eden halk, hayretten hayrete
dtler, hep bir azdan tekbr getirdiler. Nihyet Baycu Noyan hibir ey yapmaya kadir
olamyacan ve Mevln karsnda acizliini anlaynca; Bu kimse, imdiye kadar
karlatm insanlarn hibirine benzemiyor. Bunun, Allah telnn himyesi altnda olan
kimselerden olduu anlalyor. Bu kadar asker gcmle, deil kendisiyle mcdele
etmek, zerine doru bir adm bile atamadk. Dolaysyle bununla iyi geinmekte,
anlama yapmakta fayda vardr diyerek, askerini toplayp muhasaradan vaz geti.
Asker Celleddn isminde bir talebesi anlatr: Hocam Mevln, beni Kayseride
bulunan Emr Pervanenin vazfesine tayin etti. Bir de mektup vererek, Emre vermemi
tenbh eyledi. Huzrundan ayrlacam srada; Efendim! Emr Pervane bana birey
sorarsa ona, ne cevap vereyim? diye sul ettim. Cevaben; yet birey sorarsa, hi
cevap verme. Sdece azn a, gerekeni senin azndan biz konuuruz buyurdu. Ben de
Peki efendim! diyerek yola ktm. Kayseriye ulap, emnet mektbu yerine teslim
ettim. Emr, mektbu okuduktan sonra bana dnerek; Ey Celleddn! Mbrek hocamz
nasllar? Shhat ve fiyetteler mi? Mbrek zamanlarn nasl geiriyorlar? diye sordu.
Ben de sdece azm atm. Fakat ondan sonrasn hatrlamyorum, kendimden
gemiim. Ayldmda, Emr Pervane ve talebelerinin aladklarn grdm ve; Mevln
hazretlerinden uzak kalmak, hizmetiyle ereflenememek ne kt, yazklar olsun bize
dediklerini iittim. Sonra Emr Pervane bana; Ey Celleddn! Seninle daha nce de
konuurduk, fakat bugnk gibi szlerinin tesir ettiini hi hatrlamyorum. Bugn
szlerinde mthi bir farkllk, kalblere ileyen bir kuvvet var. Acaba sebebi nedir? diye
sordu. Ben de durumu anlattm. Her biri daha ok hayret ederek; Allah! Allah! Kendisi
Konyada olduu hlde, burada talebesinin az ile konuuyor. Rabbimizin byle sevdii
bir kulunu, bizim gibi yarm akll kimseler anlyabilirler mi? Onun stnln tarf
edebilirler mi? dediler.
Mevln hazretlerinin hasta kalblere if olan kymetli szlerinden bazlar
unlardr:
121
Buyurdu ki: Ey bizi sevenler! Sevgili Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve

sellem) gittii Ehl-i snnet yolundan yryp, bu yolu ihy etmelidir. Allah telnn
sevdii ameller, ibdetler ile, hell yollardan oluk-ocuunun ihtiylarn kazanarak, rz
olunan kullar zmresine dhil olmaldr. Hep helli istemeli, hellinden yiyip, hellinden
imeli ve hellinden giymelidir. Sylediklerimiz, dinlediklerimiz, dndklerimiz hep hell
olmal. Her hareketimizi Peygamber efendimizin hl ve hareketlerine uydurmalyz.
Herkes, bir sanata ship olmal ve din ilimlerini iyi renmelidir. Talebelerimden bunu
hussen istiyorum. Bizim yolumuzda olanlara, kymet gn yardmc olur, yzlerinin ak
olmasna alrz. Ancak, edebe riyet etmeyenler ve Ehl-i snnet yoluna muhalefet
edenler, kymet gn bizi gremiyeceklerdir.
Birbirleriyle dargn olan iki kimseyi huzruna getirdiklerinde, onlara barmalar
iin buyurdu ki: Allah tel, baz insanlar su gibi latf, mtevzi, dima aaya akc ve
yumuak huylu, bazlarn da toprak, ta gibi sert mizal yaratt. Su, topraa karr,
meyvelerin bymesini, canllarn ierek hayatlarnn devam etmesini salar. O sulardan
rhlara ve bedenlere gda temin edilip, menfaat salanr. Su topraa gitmese, topraktan
ve sudan lykyla istifde edilmez. Ey Nreddn! Bu arkadan toprak hkmnde olup,
yerinden kalkmaz ve barmaz ise, sen su gibi tevzu zere olup, anla. Herkes bilir ki, iki
ks olan kimseden hangisi brnden nce davranrsa, Cennete tekinden nce
girecektir. Daha ok sevb kazanacaktr. Dolaysiyle, bu bardan her ikiniz de istifde
etmi olacaksnz. Bunu dinleyen iki ks kimse, daha ok sevb kazanmak gayretiyle
hemen bartlar.
Bir kimse, geim darlndan ikyette bulundu. Bunun zerine Mevln hazretleri
o kimseye; Eer sana, azlarndan birini kesip, yerine bin altn verelim deseler rz olur
musun? diye sordu. O da; Hayr, rz olmam diye cevap verdi. Bunun zerine Mevln
hazretleri de buyurdu ki: Ey kardeim! Madem ki rz olmazsn, niin geim skntsndan
ikyette bulunursun? Fakirim diyorsun, bu kadar altndan daha kymetli azlarn var
iken, vcdun shhatte ve afiyette iken, niin bunlar sana bedavadan ihsn eden Allah
telya kretmiyorsun? Allah tel; Eer kulum elindeki nimetlerin krn eda
ederse, ben o nimeti daha artrrm buyurdu.
Mevln hazretleri btn ileri ihls ile, Allah telnn rzs iin yapmak lzm
olduunu, bir misl ile yle izah ettiler: Nibrlu bir ilim talebesi ile bir tccr yol
arkada olurlar. Talebenin, ok fakir olduu iin giyecek bir ayakkabs yoktur. Bu sebeble
talebe, yaln ayak yoluna devam ederken, tccr ona bir ift ayakkab verir. Yolda
yrrken tccr, talebeye ikide bir; Ey talebe! Yolun dzgn yerinden yr... Sivri talara
basma... Ayaklarn srme... Dikenli yerlerden gitme... Ayakkaby eskitme... diyerek
talebeyi usandrr. Sonunda talebe dayanamayp ayakkablar karr. Tccrn nne
brakr ve; Ben senelerce yaln ayak seyahat ederim. Kimse bana bunun iin bir art
komuyordu. imdi verdiin bu ayakkablar iin sana mahkm olamam der. te burada
olduu gibi, yaplan hayr-hasent karlksz olmal Allah telnn rzs iin yaplmaldr.
Ancak byle olursa makbl olur.
Devlet memrlarndan bir kimse, zaman zaman Mevln hazretlerini ziyret eder,
vazfesinden ayrlarak devaml Mevlnnn hizmetiyle ereflenmek istediini bildirir.
Mevln da, onun bu vazfeyi brakmamasn ister, ona eitli nasihatler ederek u
menkbeyi anlatr; Hrn Red zamnnda bir zabta miri vard. Hzr aleyhisselm ile
hergn grp sohbet ederlerdi. Zabta miri birgn vazfesinden istif etti. Zhid olup
insanlardan ayr yaamaya, kimseyle grmeyip tek bana ibdet yapmaa balad.
Fakat istif ettikten sonra Hzr aleyhisselm kendisine bir gn dah uramaz oldu. Bu
duruma zabta miri ok zld. Hergn sabahlara kadar cenb- Hakka yalvarp, gzya
dkt, tvbe istifr etti. Bir gece ryasnda Hzr aleyhisselm grp yalvard. Ey vefal
dost! Ben seninle devaml olarak sohbet etmek maksadyla dny makamlarndan istif
ettim. Uzlete ekilip, yalnz bama devaml ibdet etmeye baladm. Bylece sana
kavuurum sandm. Hlbuki tam tersine seninle artk hi gremedim. Beni, mbrek
cemlinize hasret braktnz. Acaba bunun hikmeti nedir? Yoksa bir kusr mu iledim? Bu
ekilde daha ne kadar hasretinizle yanacam?.. gibi szlerle yanp yaklarak alad.
Zabta mirinin bu acnacak durumuna dayanamayan Hzr aleyhisselm buyurdu ki; Ey
azz dostum! Benim sana grnp sohbet etmemin sebebi, yaptn ibdetler, hayr
hasent ile deildi. Senin o mhim vazfede mslmanlarn ilerini hak ve adlet ile idre
122
ettiin iin sana gelip sohbet ediyordum. Hlbuki, sen bu kymetli vazfeyi brakp,
mslmanlara hizmeti terk ettin. Hatt onlar adleti olmayan birisiyle babaa braktn.
Sdece kendi menfatin iin bir keye ekildin. Kendi menfatini mslmanlara tercih
ettin. imdi o adletsiz kimse, oradaki mslmanlara zulm ve gayr-i mer iler ile elem
vermektedir. u anda onlar sknt ve znt iindeler. Bunlara hep sen sebep oldun.
Elbette senin ahs menfatinin, mslmanlarn umm menfaatleri yannda bir kymeti
yoktur. nk uzlete ekilip abdest almay, namaz klmay, oru tutmay, zikretmeyi
herkes yapabilir. Fakat makam ile mslmanlara hizmet etmeyi herkes yapamaz. te
bunun iin artk senin yanna gelemiyorum. Zabta miri bunlar dinledike gzyalar sel
oluyor, bir taraftan da; ok doru... ok doru... diyordu. Uyannca, istif etmekle ne
byk bir hat yaptn anlad. Sabah olunca derhal hkmdrn huzruna kp, eski
vazfesini yeniden istedi. Hkmdr anlayla karlayp, onu tekrar eski vazfesine tayin
etti. te bu zabta mirinin vazfesi mslmanlar iin ne kadar kymetli ise, senin vazfen
de o derece mhimdir. Bunun iin, benim hizmetime gelmenden ok, vazfene devam
etmen nemlidir. nk senin vazfen, pekok mslman ilgilendiriyor. Onlarn banda
senin gibi adletli ve emn bir kimsenin bulunmas lzmdr. Bylece onlarda huzr ve
refah iinde yaasnlar. Bizim rzmz bundadr. stif edip bize hizmette bulunmana asl
rzmz yoktur.
Mevlnya; Efendim! Allah telnn vel kullar vefat edince, tasarruf hakkna
ship olurlar m? Hayatta olduklar gibi insanlara yardm edip, skntlarn giderirler mi?
diye sordular. Mevln hazretleri de; Cenb- Hakkn evliy kullar hrete intikl
ettiklerinde, dnydakine oranla daha ok tasarrufa ship olurlar. Dnydaki tasarruf
hududlu, hretteki ise hududsuzdur buyurdu. Oradakiler; Dostlarnza ve talebelerinize
dnydaki gibi hrette de ihsn ve merhamet eder misiniz? deyince, Mevln; Ey
dostlarm! Kln knnda iken kesmez. Knndan kt zaman keser. Bize efat hakk
verilirse, elbette biz de sizlere efat ederiz dedi.
Mevlnnn salnda kasabn biri, bir kz kesmek iin satn alr. kzn
ayaklarn balayp yatrmak istediinde, kz, ipleri krp kaar. Kasap arkasndan
yakalamak iin kotuysa da yetiemez. kz, Mevlnnn babasnn mezar yaknlarna
gelir. Mezarn banda Kurn- kerm okuyan Mevlny grnce, yanna yaklap hl
lisanyla; Beni bu kasabn elinden kurtar der. Mevln, kzn zerine elini koyup
okar; zlme, cenb- Hak hereye kdirdir der. Bu srada kasap, elinde urgan ve
bak olduu hlde soluk solua oraya gelir. Mevln gelen kasaba, kzn azd
edilmesini, hrriyetine kavuturulmasn teklif eder. Kasap da Mevln hazretlerinin hatr
iin kz azd eder. Kasap gidince Mevln, mbrek elini kzn zerine koyup dua
eder. O gnden sonra bir daha o kz gren olmaz. Bunun zerine Mevln; Bu kz,
kesilip piirilecek zamana gelmi iken, bizim tarafmza gelmek sretiyle, kesilip
paralanmaktan kurtuldu. te bunun gibi bir insan da, Allah telnn evliysna cn-
gnlden teslim olup emirlerine uygun yaar, ona talebe olursa, kymet gnnde de
Cehenneme gtren meleklerin elinden kurtulur buyurur.
Mevln, kendi yazd kitabn Fahreddn isminde bir kimseye emnet brakmt.
O kimse, kitab okuduka, kitabn baz yerlerini karm, baz yerlerine ilveler yapmt.
Hlbuki bunu yapmak iin Mevlndan izin almamt. Kitabnn eitli yerlerinin
deitirildiini renen Mevln ok zld. Fahreddne gelerek; Benim sana bir sulim
var, cevap verebilir misin? dedi. Fahreddn de cevap verecek ilmi olmad hlde, veririm
mansna ban sallad. Bunun zerine Mevln; eytnn meln olmasnn sebebi
nedir? diye sorar. Fahreddn bu sule cevap veremez. Mevln sorduu sulin cevbn
kendi vererek eytann meln olmasnn sebebi, irk davsnda bulunmasdr der. Bunu
iiten Fahreddn, o anda hastalanr ve lr. Aradan yllar geer. Mevlnnn talebelerinden
bir kimse, Fahreddni ryada grr. Azap meleklerinin Fahreddne devaml eziyet ettiini
mhede edince, Buna sebep nedir? diye sorar. Fahreddn de; Mevlnnn kitabndaki
baz yerleri beenmeyip deitirdiim iin, burada bana hl eziyet ediyorlar diye cevap
verir.
Mevln Celleddn Rm, 672 (m. 1273) senesinde hastaland. Hasta iken
bakalarna olan borlarn gnderdi. Onlardan bazlar, biz hell etmitik, dedilerse de,
tekrar gnderip almalarn salad ve Elhamdlillah bu tehlikeden kurtulduk diyerek, kul
hakkna ok dikkat etmek lzm geldiini iret etti.
123
Ziyretine, hocas Sadreddn Konev ve ehrin ileri gelen limleri geldiler. Ziyret
esnasnda Mevlnya; Allah tel cil iflar versin. nallah en ksa zamanda shhat
bulursunuz? Zr siz, lemin rhusunuz, lem sizinle hayat bulur dediler. Mevln onlara;
Bundan sonra cenb- Hak, size iflar, shhat ve afiyetler ihsn eylesin. Artk bizim
iimiz bitmitir. Rabbimle aramzda, kldan yaplm bir gmlek kald. Ksa zamanda o
gmlei de karp nru nra ulatrrlar. Artk bana dua ediniz buyurdu.
Vefat yaklat gnlerde, dostlarn ve talebelerini toplayarak, onlara nasihat etti.
Buyurdu ki: Vefatmdan sonra, perian ve huzrsuz oluruz diye hatrnza gelmesin. Ne
hlde olursanz olunuz, benimle olun. Beni hatrlayn, Allah telnn izniyle size kendimi
gsterir, madd ve manev yardmlarda bulunurum. Karada ve denizde, Allah telnn
izniyle imddnza yetiirim. Szlerimi iyi dinleyiniz, size baz tavsiyelerde bulunacam.
Bunlar iitenler, iitmeyenlere sylesinler. Gizli ve aikr Allah teldan korkunuz.
Gnahlardan saknnz. Az yiyip, az uyuyup, az konuunuz. ok oru tutunuz.
Zamanlarnz namaz klarak deerlendirin. Dima ehveti terkedip, sefihlerle, chillerle
mcdele etmeyi, onlarla oturup kalkmay braknz. Onlar kendinize muhatap etmeyip,
hep iyi insanlarla berber olunuz. Y hayr konuunuz veya susunuz. Mahlktn
skntlarna sabrediniz. Biliniz ki, insanlarn en hayrls, insanlara en faydal olandr.
Kabrimin zerine yapacanz trbenin kubbesi yksek olsun. ok uzaklardan
grnsn. nk, trbemi grenler doru bir itikd ile beni, Allah telya vesle ederek
dua ederler. Beni vesle ederek Allah teldan rahmet ve mafiret isterlerse, dualarnn
kabul olmas iin, ben de Rabbimize yalvarrm. Bylece dualarnn neticesi, Allah
telnn izniyle hsl olur. Rahmet ve mafirete mazhar olurlar buyurdu.
Mevlnnn vefat yaklat gnlerde, medresede bulunan bir kedi feryd etmeye
balad. Bunu hasta yatanda iiten Mevln; Bu kedicik niin feryd ediyor, biliyor
musunuz? Orada bulunan dostlar; Siz bilirsiniz efendim dediler. Bunun zerine
Mevln buyurdu ki; Bu gnlerde siz, hakk leme, asl vatana g edeceksiniz. Biz
aresizleri yetim brakacaksnz... Bizim hlimiz ne olacak? diyor.
Vefatndan nce yakn, dostlar, talebeleri; Efendim! Zt- lnizden sonra kime
tbi olalm. Yerinize kimi brakacaksnz? diye sordular. Mevln da; Hsmeddn
elebiye tbi olunuz. Onu yerime vekl brakyorum buyurdu. Oradakiler bu suli defa
sordular. nde de ayn cevb aldlar. Cenze namaznz kim kldrsn? diye sordular.
Ona da; Hocam Sadreddn Konev kldrsn buyurdu.
O gnlerde deprem oldu. Herkes tela dt. Mevln ise onlara; Korkmaynz.
Yerin karn ackt. Yal bir lokma istiyor buyurdu.
Hsmeddn elebi anlatr: Mevln hazretlerinin son gn idi. Fevkalde yiit bir
delikanlnn, hocam Mevlnnn bulunduu yerde belirdiini grdm. Mevln, kalkp bu
delikanlya istikbl eyliyerek, bana; Dei kaldrn buyurdu. Ben hayret ettim. nk
hocam hasta idi. O delikanlnn yanna varp; Siz kimsiniz ki, hocam hasta yatandan
kalkarak size istikbl eyledi? diye sordum. O da; Ben Azrailim. Rabbimizin emrini yerine
getirmek, Mevlny br leme davet etmek iin geldim dedi. Mevln da; Rabbimiz,
beni kendi hazretine davet ediyor. Artk gitmek zaman gelmitir. Y Azril! abuk ol! Beni
Rabbime abuk kavutur! deyip, Kelime-i ehdet getirdi. Cemzil-hrin beine
rastlyan Pazar gn ikindi vaktinde fn hayata gzlerini yumdu.
Mevln vefat edince, mm htiyrddn gasl eyledi. Gasl nnda grdklerini
yle anlatr: Mevlnnn mbrek cesedini ykamaa baladm. zerime yle bir ayrlk
acs kt ki, alamaktan kendimi alamadm. Ykamak yle dursun, zerre kadar hareket
etmeye kadir olamadm. Yzm yzne dayayp aladm. Yardmclarm hi ses
karmyor, bana mni olmuyorlard. Bir ara dayanamadm, vcduna sarlarak alamak
istedim. O anda Mevlnnn eli bileimi skca tuttu. Korkumdan aklm bamdan gitti.
Baylmm. Kulama uultu hlinde, shibini gremediim sesler geliyordu. Diyordu ki:
Nr, nra kart. k, Maka kavutu. Bunda endie edecek birey yoktur. nk,
Allah telnn vel kullar iin, hibir korku yoktur ve onlar mahzn da olmazlar.
Mminler lmezler, belki fn lemden, sonsuz leme nakil olunurlar. Bu szler beni
kendime getirdi.
Mevlnnn vefatnda, uzaktan ve yakndan o kadar ok insan geldi ki, kylerden,
yakn ehirlerden, kadn-erkek, byk-kk, mslim, gayr-i mslim, yahdiler ve
hristiyanlar, muhtelif mezheblere mensp btn halk maher bir kalabalk hlinde
124
Konyaya toplandlar. Cenze iin, herkes kendi dninin icblarn yapmak zere hazr
oldular. Herkes kendi inancnda cenzeye nasl hizmet etmek lzmsa onu yapmaya
alyorlard. Mevlnnn kitaplarn, gzel sesli kimselere yksek sesle okutup
alayorlard. Balarna toprak sap, gslerini yumrukluyorlar, elbiselerini yrtarak
cenzenin etrfnda dolanyorlard. Bunlarn bu hlleri mslmanlar ok rahatsz
ettiinden, mslmanlar onlar men etmeye, oradan gndermeye urayorlard. Fakat
buna bir trl engel olamyorlard. Nihyet Munddn Pervane onlarn ileri gelen
kimselerine, Mevln; mslman, ilim ve irfan shibi bir kimse idi. Sizin, byle bir
kimseye hizmet etmek iin yaptnz bu uygunsuz hareketlerin sebebi nedir? Lzumsuz
yere halk izdihama sokmanzn hikmeti nedir? Byle bir kimseyle sizin uzaktan ve
yakndan ne mnsebetiniz vardr? dedi. Onlar da; O, bizim Peygamberlerimizin gzel
huylarn, stn sfatlarn zerinde tayan byk bir gne idi. Btn lem onun ile
aydnlanyordu. O, her dkne, her aresize yardmc oluyordu. Hl byle olunca, hangi
kimse o gnei istemez? dediler. Sz bir baka papaz alarak; Mevln dnyda bir
ekmek gibi idi. Ekmekten vazgeen, onu sevmiyen kimse grlm mdr? te bunun
gibi biz de Mevlndan vazgeemeyiz. Biz, onun hasret acsna sabredemeyiz dedi.
Onlarn bu cevaplar karsnda herkesi kendi hline braktlar. Mevln hazretlerinin
tabutunu gtrmek iin btn halk hcum ediyordu. Bu sebeble inenenlerin ayak
altnda kalanlarn haddi hesab yoktu. Maher bir kalabalk tabutu elden ele almaya
alyorlard. Bu izdihamdan tabut paraland, yerine yenisini getirdiler. Yine paraland,
yenisini getirdiler. Bu ekilde alt defa tabut deitirdiler. Nihyet musalla tana kondu.
erfeddn-i Kayser anlatr: Sadreddn-i Konev hazretleri, talebesi Mevlnnn
cenze namazn kldrmak iin ilerledii zaman, ona birden bire bir hkrk gelip
kendinden geti. Bir mddet sonra kendine gelip namaz kldrd. Mevlnnn vefatna ok
zlmt. Talebelerinin ileri gelenlerinden bazlar; Efendim! Namaz kldracanz
zaman, zerinizde hi grmediimiz bir hl vard. Acaba hikmeti nedir? dediler. Bunun
zerine; Namaz kldrmak iin ilerlediim vakit, meydanda meleklerin saf saf dizilip,
Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) arkasnda cenze namazn klmakta
olduklarn grdm. Gkteki meleklerin hepsi mavi elbiseler giyinmi alyorlard
buyurdu.
Mevlnnn talebelerinden Fahreddn anlatr: Ben, hocam Mevlnnn emri ve
tarfi zere ismine, Hakkatler Merdiveni verdiim kitab yazp, kendisine takdim ettim.
Bunun zerine bana, kendi zerine giymi olduu hrkay hediye etti. Benim gnlme;
Bu kitab yazmak iin gece-gndz uraaym da, bana sdece hrka versin. Bu az deil
mi? gibi dnceler geldi. Benim bu dncemi Allah telnn izniyle anlayp bana;
Hayr! Hayr! Yanl dnyorsun diyerek bana yle bir hikye anlatt: Bir zamanlar
Badadl bir kimse, geimini salamak iin eline bir sepet alp, kap kap dolar bir eyler
isterdi. Dolaa dolaa birgn bir saraya urad. Saraydan bir el uzanp sepetine, kda
sarlm birey koyuverdi. O kimse sepetine baktnda, kdn iindekinin bir yiyecek
olduunu anlayp; Dorusu hayret edilecek birey, koskoca saraydan ufack birey
versinler. Bu pdihn nna yakr m? diye sylenmeye balad. Kd at, iinde
piirilmi bir tavuk vard. Bir lokma almak iin koparnca, tavuun karnna altn
doldurulmu olduunu grd. nce dndne bu defa piman oldu.
Mevln hazretlerinden bu hikyeyi dinleyince ok utandm. Kt dndme
piman oldum. Kendisinden ok zr diledim. Bir daha byle birey dnmeyeceime
kendi kendime sz verdim. Aradan uzun yllar geti. Mevln vefat etti. Ondan sonraki
yllarda Konyada byk bir ktlk oldu. Yamurlar yamad, insanlar ve hayvanlar yiyecek
birey bulamad. Mahlkt perian oldu. Birgn Konyallar yamur duasna kmak iin,
benden, Mevln hazretlerinin hediye ettii hrkay istediler. Ben de verdim. Dua edilecek
mahalle vardklarnda, duay edecek olan hoca, hrkay giydi. Mevlny vesle ederek
Allah telya yalvarmaya balad an, bereketli bir yamur yamaya balad. Gnlerce
devam etti. Kuraklk kalkt. Konyallar bana hesapsz mal verdiler. Hrkann bereketiyle ok
zengin oldum.
Mevlny sevenlerden Fahreddn isminde biri vefat etmi idi. Onu ryada
grdler. Hli iyi idi. Bu mertebeye nasl kavutun? diye sorduklarnda, Mevlnnn
trbesi yaplrken bir direk lzm olmu. Bana gelip durumu bildirdiler. Ben de cn-
125
gnlden direi verdim. te bunun sebebiyle Allah tel beni mafiret eyledi diye
cevap verdi.
Muhammed Hadim yle anlatr: Mevlnnn yannda krk yl hizmet ettim.
Huss odasnda ne yatak, ne de yastk grmedim. Bir gece bile, yatp uyumak ve
istirahat etmek iin yann yere koyup yattn da bilmiyorum. Mevln ezn sesini
duyduu zaman, ya dizleri zerine oturur veya ayaa kalkarak, ezn bitinceye kadar o
vaziyetini hi bozmazd. Btn mrnde hi ayan uzatmam ve yatmamtr.
Mevln Celleddn-i Rm, olgun, lim ve vel bir mslman idi. Onun eitli din,
mezheb, mereb shibi kimseleri kendisine hayran brakan merhameti, insan sevgisi,
tevzuu, gnl okaycl gibi stn vasflar, slm dninin emrettii gzel ahlkndan
baz nmnelerdir. Onda, bunlardan baka slm ahlknn dier husslar da keml
derecede mevcuttu. Bunlarn hepsini saymak, slmiyeti tamam olarak anlamak ve
anlatmakla mmkn olur. Hz. Mevlny, yalnz bir mtefekkir, ir gibi dnmek ve
ylece anlamaya almak, asl brakp, herhangi bir zellii iinde skp kalmaya benzer.
Bu ise, en azndan Mevlny ok eksik ve yarm anlamaya, hatt hi anlamamaya sebep
olabilir. Nitekim Hz. Mevlny, szlerini, yolunu anlamann anahtarn kendisi bir
rubaisinde yle dile getirmektedir.
Ben sa olduum mddete Kurnn klesiyim.
Ben Muhammed muhtrn (sallallahu aleyhi ve sellem) yolunun tozuyum.
Benim szmden bundan bakasn kim naklederse,
Ben ondan da bzrm, o szlerden de bzrm.
Mevln Celleddn-i Rm, tasavvuf deryasna dalm bir Hak dr. lmi,
tebihleri, szleri ve nasihatleri bu deryadan salan hikmet damlalardr. O, bir tarikat
kurucusu deildir. Yeni usller ve ibdet ekilleri ihdas etmemitir. Ney, rebap, tambur
gibi eitli alg letleri alnarak yaplan trenler ve yinler, ilk defa onbeinci asrda
ortaya kmtr. lk mevlev bestelerinin bestelenmesi de ayn zamana rastlar. Bu trih,
Mevln hazretlerinin yaad devirden 3-4 asr sonradr. Onun Mesnevsinde geen
Ney kelimesi, baz edebiyatlar tarafndan alg leti olan ney eklinde dnld
iin, yanl olarak, kendisinin ney ald veya dinledii sanlmtr.
Allah telnn ak ile dolmu, evliynn byklerinden olan, Celleddn-i Rm
(kuddise sirruh), ney ve baka hibir alg almad. Msik dinlemedi ve raks etmedi. Yan
dans etmedi. Krkyedibinden ziyde beyti ile dnyya nr saan Mesnevsine her
memlekette, birok dillerde erhler, aklamalar yaplmtr. Bunlardan pek kymetlisi ve
lezzetlisi, Mevln Cmnin kitab olup, bunu da, birok kimse, ayrca erh etmitir.
Bunlarn iinde de, Sleymn Neet efendinin erhinden ellialt sahifesi, yalnz drt beytin
erhi olup, sultan Abdlmecd Hn zamnnda, 1263 (m. 1847)de Matbaa-i mirede tab
edilmitir. Bu kitapta, Mevln Cm (kuddise sirruh) buyuruyor ki: Mesnevnin birinci
beytinde [Dinle neyden, nasl anlatyor, ayrlklardan ikyet ediyor] ney, slm dninde
yetien kmil, yksek insan demektir. Bunlar kendilerini ve hereyi unutmutur. Zihinleri
her an, Allah telnn rzsn aramaktadr. Ney, Fris dilinde, yok demektir. Bunlar da,
kendi varlklarndan yok olmutur. Ney denilen alg, ii bo bir ubuk olup, bundan kan
her ses, onu alan kimseden hsl olmaktadr. O bykler de, kendi varlklarndan boalp,
kendilerinden, Allah telnn ahlk, sfatlar ve kemlt zhir olmaktadr. Neyin nc
mans, kam kalem demektir ki, bundan da, insan- kmil kasd edilmektedir. Kalemin
hareketi ve yazmas kendinden olmad gibi, kmil insann hareketleri ve szleri de, hep
Allah telnn ilham iledir. kinci Sultn Abdlhamd Hn zamnnda Ankara vlisi olan
Abidin Paa, Mesnev erhinde, neyin insan- kmil olduunu, dokuz trl isbt
etmektedir. Mevlevlik, sonralar chillerin eline ddnden, neyi alg sanarak, ney,
dmbelek gibi eyler almaa, dans etmee balamlar, ibdete haram kartrmlardr.
Dnimizin ve Celleddn-i Rmnin (kuddise sirruh) beenmedii bu oyun letleri,
tekkelerden toplanarak, o tasavvuf stadnn trbesine konunca, imdi trbeyi ziyret
edenlerden bir ksm, bunlar, onun kullandn zan ederek aldanmakda ise de, (Mesnev
erhlerini) okuyarak, o hakkat gneini yakndan tanyanlar, elbette aldanmamaktadr.
Ney almak, ilhi okumak, oynamak, zplamak yle dursun, Celleddn-i Rm
(kuddise sirruh) yksek sesle zikir bile yapmazd. Nitekim Mesnevsinde; Pes zi cn kn,
126
vasl- cnnr taleb, B leb- b gam mg, nm- Rab! buyuruyor. Yan, O hlde,
sevgiliye kavuma, cn-u gnlden iste. Dudan ve daman oynatmadan, Rabbin
ismini (kalbinden) syle! demekdir. Sonradan gelen Mevlny tanmyanlar, ney, saz,
def gibi alglar alarak, gazel okuyup dnerek, dans ederek, nefslerini
zevklendirmilerdir. Bu dnimize uygun olmayan hllerine ibdet adn verebilmek ve
kendilerini din adam tantabilmek iin, Mevln da byle yapard. Biz mevlevyiz, onun
yolundan gidiyoruz diyerek, asldan uzaklamlardr.
O byk limin hikmet dolu szlerinden bazlar unlardr:
Snnet-i seniyyeye harfiyen uymak lzmdr.
Hell kazanp helldan yemeli, giyinmeli, almaldr. Her hareketi Reslullaha
(sallallahu aleyhi ve sellem) uydurmaldr.
Dargnlar barmaldr. nce davranan nce Cennete girer.
Tenhda yalnz kalnca da gnahtan saknmaldr.
Nefsi malup etmek iin, onu rahatsz etmelidir. stedii eyi vermemelidir. En
tesirlisi, gndzleri oru tutmak, geceleri az uyuyup namaz klmaktr.
Az konumaldr. Alt yerde dny kelm ile megul olmak uygun deildir. Bu
konuma yerleri: Mescidler, ilim meclisleri, l yan, kabristanlar, ezn okunurken ve
Kurn- kerm okunurkendir.
Gurrlu olmaynz, nefsinizle mcdele, riyzet ediniz. Peygamberimiz hep riyzet
ekmi, zenginlik istememi, arpa ekmeini bile doyuncaya kadar yememitir.
Hakk bir lime, rehbere teslim olmaldr.
Byk lim Abdullah-i Dehlev hazretleri; kitabn ei yoktur. Bunlar; Kurn-
kerm, Buhr-i erf ve Mesnevdir buyurdu. Yan evliylk yolunun kemltn bildiren
kitaplarn en stn Mesnevdir. Fakat evliylk ve nbvvet kemltn bildiren kitaplarn
en stn, mm- Rabban hazretlerinin Mektbt kitabdr.
Mevln hazretleri, lme, eb-i Ars = dn gecesi adn vermektedir. Onun
iin, tasavvuf ehline lm bir felket deildir, gzel ve tatl bir eydir. Tekrar Allaha
dnmek olduundan, ancak bir sevin veslesidir. Tasavvufda keder ve midsizlik yoktur.
Yalnz sevgi ve tecelller vardr. Bunun iin Mevln;
Gel, gel, her kim olursan ol gel!
Allaha irk koanlardan, mecslerden, puta tapanlardan da olsan gel!
Bizim derghmz mitsizlik dergh deildir.
Tvbeni yz defa bozmu olsan bile gel! buyurmaktadr.
Mesnevde 47 bin, Dvnda 50 bin beyit bulunmaktadr. Celleddn-i Rm
(rahmetullahi aleyh) Mesnevsini nazm eklinde yazarak, dmanlarn deitirmesine
imkn brakmamtr. Mesnevsinden baka; Dvn- kebr, Fhi Mfih, Mektbt, Meclis-i
Seba gibi kymetli eserleri de vardr.
Mevln Celleddn Muhammed Rm hazretlerinin, dnyya nr saan ve iinde
krkyedibinden ziyde beyti bulunan Mesnevsinden seilmi olan beyitlerin Trkeye
tercmelerinden bazlar:
Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) nclde
medhedilmesi:
nclde Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) ismi, yan o safa
denizi incisinin medhi anlatlmt.
Onun pk ceml-i erfi, mbrek cismi ve gzel ahlk vasf edilmiti.
Hristiyanlar da, Peygamberimizin temiz ismini grnce sevba girmek niyetiyle,
Nmn yceltirler, hrmet ederek yzlerini o sahifelere srp perlerdi.
Onlardan deersiz biri, Peygamber efendimizin ismiyle alay ederken az arpld.
O kimse sevgili Peygamberimizin huzruna gelip, yalvard. Dedi ki; Ey marifet
ilminde ycelmi insan!
Ben, sana nce cahilliimden kzyordum. imdi halkn alay ettii kimse ben
oldum.
Allah tel bir kimseyi zell etmek isterse, nce ona slih kimseleri zemmettirir.
Eer bir kula da iyilik murd ederse, o slih kimsenin ayplarn ve kusrlarn ona
gstermez.
127
olur.
et.
Hak tel, kimin mafiretini arzu ederse, onu acz ve tevzu shibi eyler.
Allah rzs iin alayan gz ile, Onun iin yanan gnl ne gzeldir.
Her alamann sonunda glmek vardr. kbeti grenler, zevk ve safnn klesi
Su bulunan yerde yeillik olur. Gzya, Allah telnn rahmetine vesle olur.
Alayan gz ile kuyu dolab gibi inle ki, can bahen bahar gibi yeersin.
Gzya dk ki, alayanlara efkatin olsun. Rahmet dilersen, zayflara merhamet
Bir kimsenin Azril aleyhisselmdan korkup, Sleymn aleyhisselmdan

yardm istemesi:
Kuluk vaktinde kymetli bir kimse, Sleymn aleyhisselmn adlet sarayna
kotu.
Sleymn aleyhisselm, onun, zntden yznn sararp, dudaklarnn
morardn grnce hlini sordu.
O da; Azrail aleyhisselm, bana tekrar tekrar heybetle bakt dedi.
Sleymn aleyhisselm; Peki, arzunuz nedir? diye sorunca o da;
Rzgra emredin,
Beni Hindistana braksn! Belki o zaman canm kurtarabilirim dedi.
nsanlar ite byle fakirlikten kaarlar. Hrs ve emelleri iin kavga ederler.
Bu kimsenin korkusunu fakirlik, gayret ve hrsn da Hindistan kabul et.
Neticede Sleymn aleyhisselm, rzgra emretti. O kimseyi bir anda Hindistana
gtrd.
Sleymn aleyhisselm, bir sonraki gn meclisinde konuurlarken Azrail
aleyhisselma sordu ki;
Dnk mslmana nasl heybetli grndn de, gurbeti vatanna tercih etti?
Ey Allah telnn elisi! Mslmana kar heybetli olmann sebebini bana syler
misin?
Bu nasl bir hldir ki, ona can korkusu verdi ve bu bireye evini yurdunu terk
ettirdi.
Azrail aleyhisselm; Ey keml shibi! O, beni yanl anlad.
Ben ona hmla bakmadm. Allah tel biliyor ki, ancak teaccb ettim.
Allah tel, bana; Onun rhunu Hindistanda al diye emretti. Onu burada
grnce, kanatl olsa bile, Hindistana bir anda nasl gider, diye dndm. Allah telnn
emriyle gidip, onun cann orada aldm dedi.
Dnynn btn ilerini, bu ekilde bilip kyasl! Gzn a, iyi dn.
Kimden kayorsun? nsann kendinden kamas imknszdr. Allah telya teslim
ve rz olmak en gzelidir.
Papaann hrriyeti ve verdii ders:
Bir tccrn, kafeste hapsedilmi pek mehretli bir papaan vard.
Tccr, Hindistana doru gitmek iin niyet etti.
Btn kle ve criyelerine ne istediklerini sordu.
Hepsi de istediklerini teker teker syledi.
O iyi tccr da, herbirinin isteklerini yapacana sz verdi.
Papaana da; Hindistandan sana nasl bir hediye getireyim? diye sordu.
Papaan da dedi ki, Oradaki papaanlara benim bu hlimi anlat.
Kafeste hapsedilmi, gsz, zavall filn papaan size ktr.
O biarenin size pekok selm var. ciz vcdunun kurtuluu iin bir re sordu,
de!
Bu ayrlktan dolay hasretinizi ekerek inlemem bize lyk mdr?
Sizin yeil aalarn tepesinde dolamanz, benim de sk bir hapis hayat yaamam
reva mdr?
Ben mahpus olaym, siz de gl bahelerinde dolan. Bu mudur dostlarn vefas?
Siz ayrlarda elenip zevk ederken, arada srada alayan bu kuu da hatrlayn.
Hatrlanmakla memnun olurum. Bilhassa o Leyl, ben Mecnn olursam.
Ey ihtiaml sevgilinin dostlar! Gece gndz itiim, gnlmn kandr.
Eer bu feryadma acyorsanz, hatrm iin bir bardak erbet iiniz.
128
Dertli gnlme bir yardmda bulunabilecekseniz, merhamet kadehinden bir yudum

yere dkn!
Tccr, gtrecei selm ve haberi, yerine ileteceine sz verdi.
O kimse Hindistana vardnda, krlarda gezen papaanlar grd.
Atn srerek ilerledi, papaanlara haberi ve selm ulatrd.
lerinden papaann biri, hemen yere dp ld.
Tccr, sylediine piman olarak dedi ki; Ne gariptir ki, bu kuun lmne ben
sebeb oldum.
Meer, bu onunla dost imi. Sanki iki vcutta bir rh gibiymiler.
Niin byle yaptm, bu haberi niin verdim? Bu ham sz ile zavally yaktm.
Tccr, ticretini tamamlayp sevin iinde evine dnd.
Herkese armaanlarn verdi. steklerine kavuanlar memnun oldu.
Papaan; Benim emnetim nerede? Grdklerini anlat ki sevineyim dedi.
Tccr dedi ki; Yaptm ilere piman olup ardm.
Niin iyi dnmeden bu ie giritim? Niye byle chiller gibi hareket ettim.
Papaan; Ey efendi! Bir ku iin pimanlnza ve hayrette kalmanza sebep
nedir? dedi.
Tccr da; Senin szlerini ve buradaki ahvlini papaanlara syledim.
lerinden bir tnesi, hemen yere dp, senin hasretinden ld.
Gnlme bir perianlk geldi. Fakat sylemi bulundum. Pimanln ne faydas
olabilir?
Dilin syledii bir sz, yaydan kan oka benzer.
Atlan bir ok geri dnmez, ileriyi grenler seli bandan balar.
Comu olan o sel, bandan balanmadysa, mutlka getii yerleri harb eder.
Tccrn papaan, dier papaann yaptn iitince, birden kendinden geti.
Efendisi papaann bu hlini grnce, ycelik klahn yere arpt.
Bu hl efendiyi akn hle evirdi. zntsnden yakasn yrtt.
Dedi ki; Ey gzel ve ho szl papaanm! Sana ne oldu? Bu hle nasl dtn?
Ah eyvah! Ey benim gzel seslim. Ey benim dostum, srdam eyvah!
Ey benim tatl namelim! Rhumun gdas, iekli bahem. Eyvah!
ok yazk! O bana ucuza ml olmutu. Artk tersine dnd. Bu bana can derdi
oldu.
Ey dil! Bana zararn ok oldu. Syleyen sensin. Sana ak bir sz de yok.
Ey dil! Sen hem imek, hem de harmansn. Ateinle harmanm yaktn.
Sen ne dersen phesiz bu can yaparsa da, yine senin yznden gizlice feryd
etmektedir.
Ey dil! Sen hem sonsuz bir haznesin, hem yine devas olmayan dertsin.
Ah! Hem kular iin hle slsn. Hem de ayrlk derdinin dostusun.
nsann hem zulmeti kfrnsn, hem de dostlarn delli, rehberisin.
Ey aman vermiyen! Yayn beni ldrmek niyetiyle germi iken, ne zamana kadar
aman verdin?
te imdi kuumu uurdun, kalbimi krdn. Canm incitmen bitsin artk.
Ya adlet gster veya if verici bir cevap ver. Yhut bana mjdeli bir haber...
Eyvah! Karanl aydnlatan sabahm! Ah, benim nurlu sabahm!
Tccr byle alayp szlandktan sonra, papaan kafesten dar att. l gibi
duran ku, uarak bir dala kondu.
Sanki arktan doan gne gibi, papaan da yle sratle utu.
Tccr, papaann yapt hileye hayran oldu. nk kuun bu srrn daha nce
bilmiyordu.
Kua dnerek; Ey blbl! Bu yaptn bana akla,
Bu yaptn sana kim retti ki, byle hle ederek bizi yaktn? dedi.
Papaan da! Hindistandaki papaan, bana esretten nasl kurtulacam nasihat
ederek gsterdi.
Senin mahkm olmana sebep, konumandr dedi. lm gibi grnerek beni ikz
etti.
Ey avama ve havvsa nameler yapan! lm gibi grnmen, senin hapisten
kurtulmana sebep olur dedi.
129
Elveda ey efendi! te ben gidiyorum. Sen de birgn asl vatanna gidersin.

Ey efendi, elveda! Bana merhamet edip hrriyete kavuturdun dedi.
Papaan, efendisine nazike bir ka t verip, Selm sana, artk ayrlk
zamandr dedi.
Efendisi de; Allah telya emnet ol. Sen bana yeni bir rehber oldun dedi.
Tccr kendi kendisine dedi ki; Bu nasihat sana yeter. Bu nashata uyarsan
kurtulursun.
Benim rhum, bu papaandan daha hakr, aa deil. Kii, bundan hisse
almaldr.
nsan, beden kafesinde mahpus olan rhunu, nefsinin elinden azd etmelidir.
Mescid-i Nebdeki Hannne ismindeki direin inlemesi:
Sevgili Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) ayrlndan, hurma direi
akll bir insan gibi zntsnden inledi.
Vaz meclisinde itiyk ile aladn, orada bulunan Eshb- Kirm hep duyarlard.
Peygamber efendimizin Eshb- Kirm, direin byle sesli sesli inlemesine
ardlar.
Sevgili Peygamberimiz buyurdu ki: Ey direk! Bu ne hldir? O da! Ayrlnn
acsndan gsm kanla doldu.
Ben, hizmetinizle ereflenirken, imdi hazretinizin makam minber oldu dedi.
Bunun zerine Peygamberimiz buyurdu ki: Ey aa! Sen de talih yldznn gizli
srlar var.
Hurmalarn en iyisi, seilmii olmak istersen, btn yaratklar senden meyve
toplasn.
Yhut da, Allah tel seni gzel bir servi yapsn ve ebed lemde bak eylesin.
Direk de; Devml bak olan isterim dedi. Dinle ey gafletteki kimse! Aatan
daha aa olma!
Peygamber efendimiz, kymet gnnde lenler gibi dirilip kalkmas iin, o direi
topraa defnetti.
Bil ki, Allah tel bir kulunu severse, onu bu dnydaki arzulardan syrr.
Her kime cenb- Hak itibr ederse, o, hakk lemde ok krl olur.
Bir kimse, Allah telya itimd etmez, gvenmez ise, cansz yaratklarn
inlemesine ve Allah tely zikretmesine inanmaz, kabul etmez.
Zhiren etrftakilere uyarak tasdik etse de, kalbi nifak ehli ile berberdir.
Eb Cehlin elindeki talarn Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve
sellem) Peygamberliine ehdet etmeleri:
Eb Cehl eline kk talar alarak Peygamberimize; Elimdeki nedir? abuk bil!
Sen semvattan haber veriyorsun. Eer peygamber isen, avucumdakini syle dedi.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), buyurdu ki: Maksadn
nedir? Onlar ben mi syliyeyim, yoksa benim Peygamber olduumu onlar m
sylesinler? Eb Cehl dedi ki: Bu ikincisi daha ndirdir. Peygamber efendimiz de;
Allah tel ona kdirdir buyurdu.
Onun elindeki kk talar, sdk ile hemen ehdet getirmeye balad.
Onlarn tesbihi L ilhe illallah, Muhammedn reslullah idi.
Meln Eb Cehl bu szleri iitince, elindeki talar yere att.
Dedi ki: Sen, ei olmayan bir bycsn. Byclerin balarnn tac ve emirleri
de sensin.
Toprak altnda kalasca meln, hakkati gremiyordu. Onun hakkati grmiyen
gzn, ancak toprak doldurdu.
Kyl ile hanmnn birbirleriyle sitemli konumalar:
Birgn bir kylye hanm, ok krc konutuktan sonra dedi ki:
Biz hep fakir ve cef ekmekteyiz. Bizde elem ve znt, bakalarnda zevk ve
sef.
Bizde ekmek ve katk, dert ve zahmettir. Testimiz yok. Suyumuz ise gz ya.
Gndzleri elbisemiz, gnein scakl, geceleri yorgan ve yatamz mehtb oldu.
Ayn yuvarlan ekmek sanp, ellerimizi gkyzne doru uzatyoruz.
Bizim fakirliimizden ve gece-gndz rzk dncemizden fakirler bile utanyor.
Smirden herkesin kat gibi, dostlarmz ve yabanclar da bizden kayor.
130
Birisinden yarm avu mercimek istesek, Dertlere ura, l derler.

Arablar, yaptklar savalar ve ihsnlarla nrler. Sen ise onlarn yannda,
yazdaki yanl gibisin.
Biz, savamadan, yoksulluktan lmz. Fakirlik klcyla basz kalmz.
Hat nedir ki? Biz hatasz atein iindeyiz. Azk nerede? Biz derde esir olmuuz.
Bakasna ihsnda bulunmak yerine, dolap dileniyoruz. Bizden havadaki sinekler
bile incinir.
Bize herhangi bir misfir gelirse, uyurken elbisesini almak isterim.
Yoksulluktan devaml hakr olup, zarret ateiyle yanmz.
Ne zamana kadar byle sknt ekip, ate denizinin derinliinde boulacaz?
Kdn, ask surat ile kocasna bu ekilde sylenip durdu.
Kocas hanmna dedi ki: Daha ne zamana kadar talep edip istekte bulunacaksn?
Zaten mrnn ou bitti.
Akll olan kimse, aza-oa bakmaz. nk her ikisi de sel gibi sratle
gemektedir.
Sel, ister saf, berrak, ister bulank aksn. Madem ki bak deildir, yle ise szn
etme.
Bu dnyda binlerce canl mahlk, kazan kaygs olmadan gnlerini geiriyor.
veyk kuu, daha gece gdasn bulmad hlde, aata Allah telya kreder.
Blbl, cenb- Hakka durmadan hamd eder ve; Ey, duaya icbet eden Rabbim!
Tevekklmz ve itimdmz sanadr der.
Doan kuu, pdihn himyesinde olduu iin, her lokmaya tenezzl etmez.
Kck sivrisinekten, deve ve file kadar, hep Allah telnn himyesi altndadr.
Cenb- Hak ne gzel bir vekldir.
Gnllerdeki hzn ve zdraplarn hepsi, dikkat edilirse varln eseridir.
Bunca gamlar, tasalar, hayat ekininin oradr. yle idi, byle idi. Szleri de hep
vesvesedir.
Her dert lmden bir paradr. nsan arslan da olsa, onun birisini dah kovamaz.
lmn kk bir parasn kovmaa gcn yetmez iken, bilesin ki, onun tamm
erbetin olup, ieceksin.
lmn bir paras olan dert ve bellar sana tatl gelirse, Allah tel sana lm
tatl eyler.
Bedene gelen hastalklar, lmn elisidir. lm elisinden yzn geri evirme.
Hayat dertsiz, elemsiz geenin, lm de ac olur. Nefsine tapann rhu iin
kurtulu yoktur.
Krda otlayan koyunlardan hangisi semiz ise onu tutup keserler.
Gece bitti, sabah oldu. Ey gnlmn meyvesi! Bu altn ve gm sz ne zamana
kadar srecek?
Gen iken daha kanaatkardn. imdi ise altun isteine dtn. Hlbuki nceleri sen
altun idin.
Salkm salkm dolu asma iken, imdi meyvesiz kaldn. Meyvelerin olgunlaaca
srada bozulup gittin.
Meyvenin gittike tatllamas lzm, ip eirenler gibi geriye doru gitme.
Sen benim eimsin. Eler birbirlerine benzemelidir ki, iler yolunda gitsin.
Elerin birbirlerine benzemesi lzmdr. Ayakkab ve mest iftlerine baksana.
Ayakkablardan biri ayaa dar gelse, onlar ie yaramaz. Seni topal ederler.
Kapnn bir kanad byk, dieri kk olur mu? Ormandaki aslan, kurda e olur
mu?
Biri mal ile dolu, biri bo olan iki uval, devenin zerinde dengeli duramaz.
Ben kanatte salam ve glym. Sen ise ktlkle niin dertlisin?
Bu kanaatkar kimse byle sabaha kadar hanmna ihls ile nasihat etti.
Kdn ona hiddet ile dedi ki: Ey nmslu geinen! Artk bana yaptn byler
tesir etmiyor.
ddial, fakat bo szler syleme. Kibir ve azametinden ne sylediini bilmiyorsun.
Ne zamana kadar bu yapmack szlerin devam edecek? Onu bunu brak, kendi
hlini gr de utan.
131
Kibir irkin, fakat fakir iin daha irkindir. Tpk kar yaan souk bir gnde giyilen
slak elbise gibi.
Bu byklenmen ne zamana kadar srecek? Evine bak, rmcek yuvasna dnd.
Kanat, kalbini nrlandrd m? Sende bulunan, sdece onun ismi var.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Kanat bir haznedir
buyurdu. Sen ise, hazne ile meakkati ayrd edemiyorsun.
Bu kanat, sonu olmayan haznedir. Sen kanati brakp da niin cann zyorsun?
Bana eim diyerek vnme. Ben insafn eiyim, hlenin deil.
Sen fakirlikten havadaki sinei avlyorsun. Nerde kald pdihlarla beylerle olmak!
Mmkn m?
Bir kemik kapmak iin kpeklerle hrlayorsun. i bo kam gibi inliyorsun.
Gel bana yle hakaretle bakma. Senin damarlarnda dolaanlar biliyorum.
Gfil kurt gibi bana keder verme. Deli olanlar bile senden aklldr.
Akl, insana ayak ba olursa, sen onu akl kabul etme. O, ancak ylan ve akreptir.
Yaptn hle ve zulmn dman Allah tel olsun. Senin zulmne kimse
uramasn.
alacak ey ki, sen hem ylansn, hem byc, hem de ylan oynatan. Arablarn
yz karassn!
Eer karga kendi irkinliini bilseydi, kederinden kar gibi erir su olurdu.
Ylan ile sihirbaz birbirine dmandr. Ylan bycy, byc ylan byler.
Beni avlayp insanlara rezl etmek iin, Allah telnn ismini syleyerek bana
tuzak kurdun.
Beni kesen Allah telnn addr. Senin klcn deil. Yazklar olsun sana, cenb-
Hakkn ismini kendine tuzak olarak kullanyorsun.
Greceksin, Allah tel senden hakkm alacaktr. Onun gzel ismine bu canm
fed olsun.
Kdn buna benzer nice szler syledi. Nice defterler ap kapad.
Kocas dedi ki: Ey hanm! Sen kadn msn, yoksa hznler babas m?
Mal ve para bataki klah gibidir. Yalnz kel olanlar klaha snr.
Kvrck, gzel salar olanlar, klah olmadan da gzeldir.
Bir esirci, esiri satarken, kusru yoksa elbisesini kartr.
Esirin bir kusru olsa, onu nasl soyar? Kusrunu elbise iinde gizler.
Der ki: Bu, soyunmaktan utanr. Aslnda vcdu tertemizdir. Kusrlu sanmaynz.
Geri zengin olan, kulana kadar kusr iindeyse de, onun mal aybn rter.
Tamakr olanlar, onun kusrlarn grmez. nk tama onun gzn kapatr.
Fakir, altn gibi bir sz sylese, onu takdre lyk grmezler.
Fakirlik ve dervilik, senin anladn gibi deildir? Dervie hakaretle bakma sakn.
Dervilerde mal ve mlk sanma ki vardr. Onlar, Allah telnn ihsnlarna gark
olmulardr.
Allah tel dildir. Adlet shipleri, klara hi zulmeder mi?
H, birine mal, mlk, kudret, ihsn edip, bakasna su ykler, atee atar m?
Her kim Allah telya kar byle bir phede bulunursa, ate onu yaksn.
Fakirlikle vnrm hads-i erfinde, binlerce hikmet ve nazlar gizlidir.
Hmla bu hakre kt lakablar taktn. Ben sana eim, hanmm diyorum, sen bana
ylanc dersin.
Ylan tutsam bile, ylann dilerini skerim de, onun ban ezilmekten kurtarrm.
O diler, onun cannn ve derisinin dmandr. Bu bilgilerle, dmanlar bile
kendime dost ederim.
Tamaa derek, asl by yapmam. nk tama antasn baaa evirdim.
Allah tel korusun, benim kimseden bir isteim yok. Gnlmde, kanatle dolu
bir lem var.
Armut aacnda iken sen byle gryorsun. Hlbuki aa insen bu phen
kalmaz.
Olduun yerde dnersen ban dner. Dneni ev sanrsn, aslnda dnen sensin.
Alak Eb Cehl, Peygamber efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) grnce; Beni
Himden bir irkin belirdi dedi.
132
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) ona; Her ne kadar szlerinde ve

ilerinde doru deilsen de, bu sznde haklsn buyurdu.
Hz. Eb Bekr, Peygamberimizi grnce; Y Reslallah! Dounun ve batnn btn
gzellikleri sende toplanmtr dedi.
Sevgili Peygamberimiz, ona da; Ey sdklarn en parlak yldz! Sen de haklsn
buyurdu.
Orada bulunan Eshb- Kirm (radyallahu anhm) Ey yaradlmlarn en hayrls!
Her iki zt olana da doru, buyurdunuz dediler.
Peygamberimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Ben temiz ve berrak bir
aynaym. Gzel ve irkin, bende kendisini grr buyurdu.
Ey hanm! Sen bende bir tama gryorsan, yanlyorsun. Bu kadnca araytan
sakn.
O, tamaa benziyorsa da, hakkatte rahmettir. Onu sen tama sanma, o bir
nimettir.
Sen fakirlii bir iki gn tecrbe et de, onun iindeki sonsuz zenginlii gr.
Fakirlie sabret. zlme, kederlenme. nk Cell shibi olan Allah tel, onu
azz eyledi.
Kanate, yzn ekitmeden bak ki, o hl denizine dalm olan nice kimseleri
greceksin.
Zhirde yzbinlerce sknt iinde grnen kimselerin, hakkatte gl gibi
geindiklerini greceksin.
Yazklar olsun sana! Eer sende birazck anlay olsayd, gnlmdeki hakkatleri
sana anlatabilirdim.
Bu sz, memedeki st gibidir. Emen olmaz ise, hi bir tesiri olmaz. Dinleyen istekli
ve arayc olursa, nasihati veren kimse l olsa bile yine konuur.
Dinleyen kimse usanmaz ve bkmazsa, dilsizler dah blbl gibi sylemee balar.
nk ieriye yabanclar girince, evdeki kadnlar, dier odalara girip, gizlenirler.
Mahrem bir kimse gelecek olsa, gizlenmi olan hanmlar rtlerini aarlar.
Dny iin yaplan btn ssler, hep gren gz iindir.
Allah tel, yer yznde, gkte ve ikisi arasnda, atei ve nru yaratt.
Miskin kokusunu, duyanlar iin yaratt. Kabiliyeti olmayanlarn ondan nasbi
yoktur.
Allah tel, yer yzn yerdekilerin vatan, semy da gktekilerin vatan eyledi.
Sfl, aalk kimse, ulvliin, yceliin dmandr. Heryerin bir mterisi olur.
Ey giyinip rtnen kadn! Sen hi kr olana kalkp sslendin mi?
Dnyy en deerli incilerle doldursam, nasbim deilse ne yapabilirim?
Ey hanm! Yolumu kesme, benimle mcdeleyi brak. Yoksa ayrlmaya sebeb
olursun.
yi ve ktlerle cenk etmek benim iim deil. Gnl, bartan bile korkar oldu.
Eer susmaz isen, hemen evi bark terkeder giderim.
Ayakkab dar ise, yalnayak yrmek daha iyidir.
Kdn, kocasnn fkelendiini grnce, alamaya balad. Zten alamak,
kadnlarn tuzadr.
Bunun zerine kadn da tevzu gstererek dedi ki: Ben, senin sdece hanmn
deil, ayann tozuyum.
Senden bunlar beklemez, baka eyler md ederdim.
Her neyim var ise, tenim de canm da hepsi senin. Her ne der isen, ferman da
hkm de hep senindir.
Fakirlie sabrm kalmadysa, bu inlemem hep senin iindir. Kendim iin
sanmayasn.
Btn dertlerime sen deva oluyorsun. Senin mahrm olup, g duruma dmen,
benim mahrm olmam demektir.
Yemn ederim ki, bu alay ve yalvar hep senin iindir. Kendim iin sanmayasn.
Tek arzum udur ki; senin iin, huzrunda rhumu teslim edeyim.
Keke, urunda canm fed ettiim sen, gnlmdeki derin dnceleri bilseydin.
Fakat, hakkmda kt dndn iin, artk canmn da, tenimin de bir deeri
kalmad.
133
Ey gnlmn rahat! Madem ki hakkmda byle dnyorsun, altn ve gmn,

gzmde toprak kadar deeri vardr.
Gnlmde byk bir yerin var iken, yaptm ufak bir kusr, fkelenmene sebep
oldu.
stersen benden ayrlabilirsin. Hkmn senin elindedir. Bu durumda vazfem,
senden zr dilemektir.
Hatrla o zaman ki, ben fevkalde gzel, sen ise bana olduka ktn.
Hizmetlerim ok houna giderdi. Dncelerim senin emirlerine uygundu.
Szlerimden kfr ktysa, yeniden mn ettim. Canm emrine amade kldm.
Senin kymetli varlna kar edebi gzetemedim. Huzrunda kstahlk ettim.
Senin affna sndm. tirzdan vaz geip, tvbekr oldum.
Klc ve kefeni nne koyuyorum. te boynum. Kurtulmak iin bir reye
bavurmayacam.
Ac olan ayrlktan bahsediyorsun. Her ne yaparsan yap. Fakat ayrlktan sz etme.
Senin gnlnde, bana zr dileyen birey gizlidir. Aramzda o dima bir efatidir.
Ben, senin gzel ahlkndan dolay zr diliyorum. Zten ben, ona gvenerek hat
ettim.
Ey ahlk bal ve ekerden daha tatl olan! Ne olur sen de fkeni gizleyip bana ac.
Kdn bu ekilde zrler dileyerek kederinden alamaya balad.
Alamadan bile, gnlleri paralayan h etmesi haddi at.
Gzya yamurundan bir imek akt ve erkein gnlnde bir kvlcm parlad.
O, hanmnn gzelliine hayran iken cn- gnlden, imdi o, sevgilinin klesi
oldu.
Nzndan yreini oynatan, alayp yalvarmaya balarsa gnl mecnna dner.
Kii Hz. Hamza ve Rstem gibi kahraman bile olsa, hanmnn esiridir.
Su, iddetle saldrp atee galip olur. Lkin su kapta iken, ate onu kaynatr.
Su ile atein karmasna bir tencere mni olursa, ate, suyu buharlatrp mahv
eder.
Zhirde erkekler, su misli kadna glipse de, aslnda phesiz kadnn
malubudurlar.
Bu hussiyet insanda kemle geldi. Hayvanda sevginin eksik olmas, onun
noksanlndandr.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Kadnlar, rif olan
kimselere galiptir.
Chile ise kadn maluptur. nk onlar hain tavrl olurlar.
Chil olanlarn merhameti ve ltfu azdr. Onlarn akllarndan hayvan hisleri daha
stndr.
Muhabbet ve merhamet, insanln; hiddet ve ehvet de hayvanlarn sfatlardr.
Zlim, idm edilmeden nce zulmnden piman olduu gibi, adam da hanmna
sylediklerine piman oldu.
Niin canmn canna dman oldum. Nasl oldu da sevdiime tekmeler vurdum
dedi.
Kaza gelince gz gremez olur. Akl ile ayak ve ba farkolunmaz.
Kaza geince gz alr. nsan kendine gelince, hakkati grp kederinden
pimanl son haddni bulur.
Erkek, hanmna; Ey hanm! Sana kar yaptm bunca hat ve kusrlarn
hepsine piman oldum.
Sulu olan benim. Bana ac. Hat ve kusrlarmdan dolay beni harb etme dedi.
Yal bir kfir, son anda piman olup tvbe istifr ederse mslman olur.
Rabbimiz, kerem shibidir, rahmet derysdr. Varlk ve yokluk Ona ktr.
Erkek ile kadnn bu konumalar bir hikyedir ki, bunlar insanlarda bulunan nefs
ve rha benzer.
Bu erkek ile kadn, rh ve nefs gibidir. Btn iyiler ve ktler, bunun lzm
olduunu bilmelidir.
Bu ikisi, gece gndz dima birbiriyle sava halindedirler.
Kadn durmadan evin ihtiylarn, erefini, yiyecek ve ieceini, izzet ve itibrn
ister.
134
Nefs de kadn gibi bazan tevzu gsterir, bazan da azametlenir.

Erkek gibi olan rh ise, dnyev dncelerden habersizdir. Allah telnn
rzsndan baka bir kaygs yoktur.
Omuzuna aslan resmi izdiren Kazvinlinin pimanl:
Bir hikye syleyim de dinleyin. Kazvinlilerin detlerinden biri yledir:
Bir faydas olmad hlde, omuzlarna, ellerine ve vcdlarna ineyle dvme
yaptrrlar.
Kazvinlinin biri dellke gidip; Izdrap yapmadan bana bir dvme yap dedi.
Dellk; Ey yiit! Nasl birey istiyorsun? deyince, Kazvinli; Kkremi bir aslan
resmi iz,
Aslan naket ki, aslan burcunda olduum anlalsn. Yalnz iyi al, dikkatli ol,
mavi rengi ok olsun dedi.
Dellk; Dvmeyi nereye vuraym? dedi. O da; Omuzum zerine olsun diye
cevap verdi.
Dvmeci dvmeye balaynca, yiit, inenin acsndan sabredemez hle geldi.
Yiit, dellke dedi ki; Ey temiz kimse! Beni helak eden bu sret ne sretidir?
Dellk; Sen, bana aslan resmi yapmam emretmitin deyince, yiit de; Peki,
nce hangi uzvunu yapyorsun? dedi.
nce kuyruunu iliyorum dedi. Yiit Ey iki gzm! Kuyruu hi de lzm deil,
Aslann kuyruundan, kuyruk sokumum szlad. Onun kuyruk yeri beni akna
evirdi.
Ey dvmeci! Aslan varsn kuyruksuz olsun, inenin acs t yreime iledi dedi.
Nakka, onun acsna kulak asmadan, aslann bir baka yerini yapmaya koyuldu.
Gen yine inleyerek; Bu hangi uzvudur? dedi. Dvmeci; Kuladr efendim
cevbn verdi.
Yiit; Ey temiz gnll! Kulann olmas art deil. Kulak ilemeyi brak dedi.
Dellk bu defa ineyi baka tarafa batrmaya balaynca, Kazvinli tekrar feryada
balad.
Acaba bu ncs aslann hangi tarafdr? deyince, o da; Bu karnnn resmidir
dedi.
Yiit; Bu aslann karn olmasn. Zr inenin acs canma yetti dedi.
Dellk aknlktan parma aznda, hayretten dona kald.
O usta sonunda inesini yere ald ve; Dnyda byle bireyi kim grmtr?
Kulaksz, karnsz ve kuyruksuz, acib bir aslan grlm mdr? Allah tel
byle bir aslan yaratmad dedi.
Ey karde! Dert ve bellara sabret ki, kfir olan nefsin acsndan kurtulasn.
Varln terk edenlere gk de, gne de, ay da secde eder.
Puta tapan nefsini ldrenin, gne de, bulut da emrine mahkm olur.
Zr kalb gz alm klar, gnein atei bile yakmaz.
Gr ki, Allah tel, Eshb- Kehfi gnein scaklndan korudu.
Diken, gln gzellii yznden affedilir. Para btnnn iinde kaybolur.
Hakk yceltmek ve msivy yok etmek iin, kendisini bir hi kabul edip, tevzu
ile secdeye kapanmak lzmdr.
Allah telnn tevhd ilmini renmek ne demektir? Bir olan Rabbimiz iin
kendini fed etmektir.
Gndz gibi nurlu olmak istiyorsan, gece gibi karanlk olan varln (nefsini) yak!
Bakrn artlarak altn elde edilmesi gibi, varln, Allah telnn varlnda erit,
yok et ki, altn gibi olasn.
Btn konumalarnda hep Ben ve biz diyorsun. Btn bu manev harbiyet hep
bu ikilikten oluyor.
Bir kurt ile tilkinin, aslann hizmetinde avlanmalar:
Bir aslan, kurt ve tilki, avlanmak iin daa tuzak kurmaya gittiler.
Birbirlerinin yardmyla yol kesip, av hayvanlarn yakalamak zere ie baladlar.
birden bir av yakalamak zere ovann etrfn dolatlar. Aslana, onlarla
berber olmak ar geldiyse de yine de onlara eref verip, arkadaln esirgemedi.
Byle bir aha asker lzm deildir. Lkin; Cematte rahmet vardr diyerek
onlara arkada oldu.
135
Byle parlak bir ay iin, yldzlarla dolamak ardr. O, yldzlara yardm etmek iin
grnr.
Btn akllar Peygamber efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) fikirine muhta
iken, O; Onlarla meverette bulun emrini ald.
Arpa, terazide altnla arkada olur. Fakat bu arkadalkta arpann altn kadar
kymetli olacan sanma.
imdilik beden rha yoldatr. Kpek de bir mddet derghn kapsn beklemitir.
Bu cemat, azametli aslann yannda daa doru gittiler.
Bir da kz, bir da keisi, bir de tavan yakaladlar. zinsiz yemekten sakndlar.
Aslann peinde gidenin gece-gndz kebab eksik olmaz.
Dadan ormana indiler. Yakaladklar avlarn her taraf kana bulanmt.
Kurt ile tilki, bu avlarn, pdihlara mahss bir adletle datlmasn beklediler.
Onlardaki bu hrs, aslana malm oldu. Kendi yardm yznden kibirlendiklerini
anlad.
Srlarn aslan ve emri olana, kalbden geenler aikr olur, bildirilir.
Evliynn yannda kalbindekine dikkat et. Gfil olma, gnle nazar ederler.
O aslan durumu bilir, anlar. Fakat merkebini sessizce srer. Vaziyet anlalmasn
diye gleryz gsterir.
Aslan onlarn dndklerini anladysa da, srlarn aa karp yzlerine vurmad.
Kendi kendine dedi ki; Sizi cezalandrmak lzm. Ben sizin mstehak olduunuz
cezay vereyim de grn.
Endieniz, benim fikirlerime rz olmadnz gsteriyor. Demek ihsnlarma
itimd etmiyorsunuz.
Sizin aklnz da, dnceleriniz de, kazandnz rtbeler de ihsnlarmn
syesindedir.
Resim, ressama nasl byklk taslar. Zr, o resmi yapan odur.
Ey cihann yz karas olanlar! Madem ki hakkmda adce phelere kapldnz.
Hak iin kt zanda bulunanlarn ban kesmezsem, byk bir hat ilemi
olurum.
Dorular sizin yz karanzdan temizliyeyim de, bu destan leme ibret olsun.
Aslan bu dnceler iinde zhiren tebessm ediyordu. Glen aslandan emn olma
sakn!
Dny mal, Allah telnn ihsnlarndandr. nsanlar, mal yznden gurra
kaplarak perian olurlar.
Fakirlik ve hastalk senin hakknda hayrldr. Zr aslan, o tebessmn cezasn
verir.
Aslan kurda dedi ki; Ey kurt! Gel bu avlar sen taksim et! Yalnz dikkatli ol,
dilne paylatr.
Bu taksimde, benim veklim ol ki, nasl bir cevher olduunu anlyaym.
Kurt; Ey ahm! Ztnza yaban kz lyktr. Zr o iridir. Siz de byk ve
kuvvetlisiniz.
Kei, benim gibi orta byklktedir. O da benim olsun. Tilkiye de tavan uygundur.
Bu taksim ok dil oldu dedi.
Aslan dedi ki; Ey kurt, bu nasl szdr. Benim olduum yerde, sen nasl Ben ve
biz diyebiliyorsun, syle?
Kurt, kpek soyundandr. Sen kendinde bir varlk grerek, benim huzrumda nasl
olur da kibirlenirsin.
Ey eek huylu kurt, yanma yakla! Kurt ilerleyince, aslan penesiyle onun ban
kopartt.
Onda doruluk ve ie yarar bir akl gremeyince, derisini yzerek cezalandrd.
Dedi ki; Bana kar, bir varlk gsterdin. Senin iin byle can tamaktansa,
lmek daha iyidir. Madem ki huzrumda fn, yok olmadn, ite byle hkmm, bann
kesilmesidir.
Haktan baka herey yok olur. Hakkat, Hakkn varlnda yok olmaktr.
Kim bak olmaya kendini lyk grrse, onun cezas helak olmaktr.
Allah teldan baka herey yok olur.
Derghta, Biz ve ben diyenler kovulur. ahn kapsnda onun hi deeri yoktur.
136
Aslan, kurdun ban kopard ki, iki ba maksada mni olmasn.

Ey koca Kurt! Pdihn huzrunda l gibi olmadn iin, azba lyk oldun.
Aslan tilkiye dnerek; Bltrme iini iyi bir biimde sen yap dedi.
Tilki hrmet ile dedi ki: Bu semiz sr, pdihmn kuluk yemei olsun.
Bu kei de, gl pdihmn le yahnilii olsun.
Ve bu temiz tavan da, ahmn akam yemei olmas ok uygun olur.
Aslan, tilkinin bu taksimine kar; Ey tilki, ok adletli bir i yaptn. Bu
paylatrmay kimden rendin?
Ey byk std! Syle kimdir? diye sordu. Tilki de; Ey hayvanlarn ah! u
kurdun hlinden dedi.
Bunun zerine aslan dedi ki; ini hatasz yaptn iin, bu av da sana ihsn
ettim, al git!
Ey tilki, senin bize sdk olduun anlald. Artk seni incitmemiz doru deildir.
Biz senin olduk. Btn avlar da senindir. Ayan ge basarak yksel.
Kurdun hlinden ibret almsn. Artk sen tilki deil, benim yanmda aslansn?
Akll o kimsedir ki, durumu anlayarak bakasnn hlinden ibret alr.
Tilki o vakit; yi ki aslan, kurttan sonra bana emretti, diye ok kr etti.
Evvel bana emretseydi, canmn kurtulmas mmkn deildi dedi.
imdi Allah telya ne kadar kretsek azdr. Zr bize, gemi mmetlerden
daha fazla deer verdi.
Cenb- Hakkn, Kahhr ve Adlet sfatlaryla eski mmetlere nasl tecell ettiini
iittik.
T ki, o kurtlarn halleriyle biz, tilki gibi edebimizi koruyabiliriz.
Bunun iin vasfmz, Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Rahmet
edilmi mmet diye bildirdi.
O kurtlarn ty ve kemiklerini grn de ibret aln. Bu size nasihat olsun.
Akll olan kimseye, Firavnlarn ve d kavminin hllerini iitmek, gurru terkettirir.
bret shipleri, iin hakkatini anlar. Anlamazlar ise, kendi balarna gelenlerden
bakalar ibret alrlar.
Kim bu gizli aslann nnde terbiyesizlik edip kurt gibi azn aarsa,
Aslan da onu kurt gibi ldrp paralyarak intikamn alr.
Aslann yanndaki kurt gibi olma. Zr aslana yiitlik taslamak aptallk olur.
Keke gelecek btn zararlar bedene olsa da, mn ve kalb bir zarar grmese.
Gece-gndz midene girene dikkat edip nefsin hilesinden sakn.
Biz ve ben davs sana yakmaz. Mlk, mlkn shibinindir.
Eer hakk fikrin yoksulluk ise, aslan da, avlar da hepsi senindir.
nk, Allah tel hereyden mnezzehtir. Yarattklarnn hibirine muhta
deildir.
Bu avlar, nimetler ve ihsnlar, cenb- Hakkn insanlara birer rahmetidir.
Rabbimizin bu ihsnlar, hep kullar iindir. krn eda edene ne mutlu.
ki dny saadetini ona ihsn eder. Allah tel hi bireyden ciz deildir.
Pdihn huzrunda, gnl korumak lzmdr. Yoksa kt pheler seni mahcup
eder.
Evliyya kalbden geen eyler, st iindeki kl gibi meydana kar, grnr.
Atl bir emrin, uyurken azna ylan kaan bir kimseye iyilik etmesi:
At stnde giden akll bir kimse, uyuyan birisinin azna bir ylann girmek zere
olduunu grd.
Atl gayretle atn srp kotuysa da, ylann girmesine mni olamad.
O i bilen kimse, ok akll olduundan, uyuyan adama birka topuz vurdu.
Yatan adam, topuzun acsndan uyannca, bir aacn altna kap snd.
Aacn altnda rm elmalar vard. Atl; Bu elmalar ye! dedi.
Adam topuzun korkusundan o kadar ok elma yedi ki, azndan geri gelmeye
balad.
Kederli adam dedi ki; Ey Emr! Niin hi sebeb yok iken bana rk elmalar
yedirerek zulmettin?
yet bir kzgnln varsa, klncnla bam kes. Kanm sana hell olsun.
137
Sana rastlamam benim iin ne byk talihsizliktir. Ne mutlu seninle

karlamayana.
Bir su ve gnah ilemeden, dni olmayanlar bile bu eziyeti reva grmezler.
Sz sylerken azmdan kan geliyor. Y Rabb, benim mkftm sen ihsn eyle.
Adamn byle beddua etmesine aldrmayan svari, onu ovada durmakszn
koturuyordu.
Atl, elindeki topuzuyla o dertliyi de kalka rzgr gibi kovalyordu.
Adamn karn tka basa dolu olduu hlde, gznden de uyku akyordu ve
yorgundu. Dtke, yz ve ayaklar yara iinde kalmt.
O kimse, akama kadar alaya alaya kotu. Nihyet safras kabard ve kusmaya
balad.
stifra ederek; iyi, kt ne varsa ierdekilerin hepsini kard. Bu arada, o ylan da
dar kt.
Adam azndan kan ylan grnce, atlya pekok teekkr etti.
O, grn korkun kara ylann dehetinden, btn dertlerini unuttu.
Dedi ki: Meer sen, melek gibi bir insan imisin veya Allah telnn bir rahmeti.
Ne mbrek bir saatm ki beni grdn. lecekken benim hayatm kurtardn.
Sen, beni bir anne gibi arar dururken, ben de senden merkep gibi kayordum.
Merkep aptallndan kaarken, shibi merhametinden onun ardndan koar.
Ondan bir fayda temin etmek iin deil de, onu, yrtc hayvanlarn
paralamasndan korumak iin rpnr.
Ne mutlu senin yzn grebilene veya her zaman senin muhitinde bulunabilene.
Senin iin bu kymetli canm fed olsun. Ben ise, sana kar sert konutum,
kstaha davrandm.
Ey efendi! Ey hlarn ah! Sana sylediim kt szler hep bilgisizliim
sebebiyledir.
Duruma birazck vkf olsaydm, byle bo szlerden elbette saknrdm.
Ey gzel huylu kimse! Vaziyeti birazck anlatsaydn, seni ver dua ederdim.
Fakat sustun ve durmadan vurdun. Dnyy bama zindan ettin.
Aklm ve uurum kayboldu. Bu kavgada sersemletim, sarho gibi oldum.
Ey iyi huylu kimse! Lzumsuz, delice konumalarmdan dolay beni affet.
Atl da; Eer sana vaziyeti anlatsaydm, korkudan dn patlard.
Sana ylann karnna girdiini bildirseydim, zehirden nce seni korku ldrrd
dedi.
Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: inizde gizli
olan dman anlatsam, yiitlerin d patlar, aklllarn akl mahvolurdu. Ne
gnlnzde dua edip yalvarmaya, ne oru tutmaya ve ne de namaz klmaya
kuvvet bulamazdnz.
Bunu bilenler, kedinin penesindeki fare gibi olur. Kurt gren kuzu gibi arrd.
indeki dman bilseydin, ne elmay yiyebilir, ne de kusmak iin mecalin kalrd.
Sen konumalarnda haddi atka, ben iimden; Y Rabb! imi kolaylatr diye
dua ediyordum.
Hem sebebi sylemeye rhsatm, hem de seni brakp gitmeye kudretim yoktu.
O zaman u duay hatrladm: Y Rabb! Benim kavmime hidyet ihsn eyle.
nk onlar, hidyeti bilip bulamyorlar.
Dertli olan kimse kr secdesine kapand ve dedi ki: Ey benim devletlim,
haznem!
Ey asl kimse! Senin mkftn Allah tel versin. Zr bu gsz kulun sana
teekkr etmeye kuvveti yok.
Ey yce er! Sana bu krn hakkn Allah tel versin, Bende, ona syleyebilecek
ne bir az, ne de ho sz yok. te, akll olanlarn dmanl byledir bil. Akllnn zehiri
bile can iin bal olur.
Aklszn dostluu ise, insana cef olur. Bu hikye onun mislidir.
2) bidin Paa, Mesnev erhi
3) Mevln Cm, Mesnev erhi
138
4)
5)
6)
7)
8)
Herkese Lzm Olan mn; sh. 60, 402

Rehber Ansiklopedisi; cild-3, sh. 194
Ahmed Eflk, Menkb-l-rifn
Risle-i Sipahsalar; sh. 9
CEMLEDDN HASR (Mahmd bin Ahmed):

Usl, hads ve Hanef mezhebi fkh limi. Knyesi, Ebl-Mehmid olup; ismi,
Mahmd bin Ahmed bin Abdsseyyid bin Osman bin Nasr bin Abdlmeliktir. Buhrnn
yakn kylerinden Hasrde, 546 (m. 1151) ylnda dodu. Doduu yere nisbetle Buhr
ve Hasr nisbet edildi. Hasr tccr olan babasna nisbetle Hasr denildii de
sylenmektedir. Dn-i slama hizmetlerinden dolay Cemleddn lakab verildi. 636 (m.
1238) ylnda amda vefat edip, Sfiyye mezarlna defnedildi.
Hanef mezhebi fkh limlerinin mehrlarndan olan Hasen bin Mensr Kd
Hndan fkh ilmi renen Cemleddn Hasr, hocasnn en ileri gelen talebelerinden oldu.
Nibrda, Meyyed Tsden hads ilmi renip, Sahh-i Mslimi dinledi. Halebde erf
Eb Himden ve daha birok limden ilim rendi. ok alp hads ve fkh bilgilerinde
lim oldu.
ama gitti. Nriyye Medresesinde ders verdi. Hanef mezhebine gre fetv verdi.
nsanlara nasihatlerde bulunup, doru yolu gsterdi. Allah telnn dinine hizmet etmek
ve kullarn Cehennem ateinden kurtarmak iin ok alt. Vaktini ilim renmek ve
retmekle, arta kalan zamann da ibdetle geirirdi. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) gzel ahlkyla ahlklanm olmas, Selef-i slihn gibi yaamas, herkese kar
tatl dilli, gler yzl olmas; insanlara daha faydal olmasna sebeb oldu. Birok kimsenin
doru yolu bulup tvbe etmesine vesle oldu.
Pekok talebe yetitirdi. Sultan Selhaddn-i Eyybnin yeeni Melik-l-Muazzm
s, fakh bn-i bid Temim, Ysuf Sbt bin Cevz ve daha birok lim onun talebeleri
arasndayd.
Kymetli eserleriyle de tannan Cemleddn Hasrnin eserlerinden bazlar
unlardr: El-Cmi-l-kebr erhi Kitb hayr-il-matlb fil-ilm-il-mergb, Kitb-ttarkat-il-Hasriyye.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
Fevid-l-Behiyye; sh. 205

Tabakt-l-usliyyn; cild-2, sh. 61
Tabakt-l-fukah (Takprzde); sh. 104
El-Bidye ven-nihaye; cild-13, sh. 152
EB ABDULLAH HADRAM (Muhammed bin smil):

Hads, tasavvuf ve afi mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Abdullah olup; ismi,
Muhammed bin smil bin Ali bin Abdullah bin Ahmed bin Meymndur. Aslen
Hadramutludur. Birok limden ilim tahsil edip, hads ve fkh ilimlerinde lim oldu.
Tasavvuf yolunda ilerledi. Allah telnn sevgili kullaryla sohbet etti. Devml onlarla
bulunmay arzu eder, onlardan bir an ayr kalmamaya alrd. Vaktini Allah telnn rz
olduu ilerde geirir, ilim renir, talebe yetitirir, emr-i marfta bulunmakla megul
olurdu. Ahlknn gzellii, ilminin okluu, dnine ve ibdetine dknl, cmertlii,
tatl dili ve gler yz, insanlar tarafndan ok sevilmesine vesle oldu. Onu ok seven
insanlar, onun gittii yolu daha iyi renmek iin, nasihatlerini can kula ile dinlediler.
Birok kermetlerini grdler. Bu durum, ihlslarnn ve hocalarna kar sevgilerinin
artmasna sebeb oldu. Eb Abdullah Hadram, Yemende Tihme taraflarnda Dhh
kynde yerleti. Kendisine bir dergh yapt. Orada dersler vererek ilim retti. l
kalbleri diriltip, insanlara huzr ve saadet haznelerinin kaplarn at. Pekok talebe
yetitirip kymetli eserler yazd. Talebeleri arasnda oullar smil ve brhim ok
parlayp, Rablerine lyk kul, Reslullaha lyk mmet, babalarna lyk evlt olmaya
gayret ettiler. Bu mbrek evltlarnn hlleri, kendisine domadan nce mjdelendi.
139
Gibten bir ses: Ey Muhammed! Senin iki olun olacak. Biri fkh, dieri de hads ve fkh
limi olacak diye onlar haber vermiti.
Birok kymetli eserin mellifi olan Eb Abdullah Hadram, mm- Beyhek
hazretlerinin ab-l-mn adl eserini de ksaltarak baz ilvelerde bulundu. Bu eser
zerinde alrken, birok harikulade hller mhede etti. Kitabn isminin Kitb-lmrted olmas, kendisine kef yoluyla bildirildi.
Kermet ve hllerinden bazlar:
Talebelerinden biri anlatr: Ryamda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
grdm. Lehac kads Muhammed bin Sad Kurayznin yazm olduu Mstesf f snenil-Mustaf (sallallahu aleyhi ve sellem) kitabn, Muhammed bin smil Hadramden veya
fakh Ebl-Haddden okumam emir buyurdu. Ryam fkh limlerinden Eb
Muhammede anlattm. Bu ryaya ok sevinip; Allah telya hamd olsun ki, Reslullah
efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bu beldede (Yemende) Mstesf kitabnn
yazld yerde okunmasn emir buyurdu. Bu emir, bu kitabn yazarnn ve yazld yerin
fazletini gsterir buyurdu. Ben de Eb Abdullah Hadram hazretlerine talebe oldum.
Vefatna kadar da yanndan ayrlmadm.
Yine ayn talebesi anlatr: Birgn onun evinde uyuyordum. Bir grlt ile
uyandm. Uyuduum evin kapsnda iki kii duruyorlard. Biri kapnn sanda biri de
solundayd. Sadakinin Hzr aleyhisselm ve soldakinin de lys aleyhisselm olduunu
sylediler. Hzrn (aleyhisselm) koltuunun altnda bir paket vard. lys (aleyhisselm),
Hzra (aleyhisselm) dnp; Buhryi; fakh Burhan Hadramden mi veya fakh Ali bin
Mesddan m veya Muhammed bin smil Hadramden mi okumak doru olur? diye
sordu. O da; Nasl ki bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh) insanlardan kendisini ilm
bakmdan enok tatmin edeni olarak meri (rahmetullahi aleyh) setiyse, ben de
Muhammed bin smil Hadramyi setim buyurdu. Daha sonra da ortadan kayboldular.
Eb Abdullah Hadram hazretleri bazan kendisinden geer, Kap ald! Kap ald!
diye barr, zerini bir nr kaplard. Sesini duyan insanlar bana toplanr, dua ederler, bu
dualarnn kabul olduunu mhede ederlerdi.
Hadramut taraflar baz kimseler tarafndan igal edilmeye balannca, arkada
eyh Ebl-Gays bin Ceml mektp yazarak, istilclarn fitnesinden kurtulmak arzusuyla,
Yemen illerine hicretine msade edilmesi iin izin istedi. Muhammed bin smil Hadram,
yazd cevab mektpta ona; Benim oluk-ocuum var. Ailem kalabalktr. Onlar brakp
g etmem mmkn olmad gibi, onlarla berber g etmem de mmkn deildir. Bana
iki cihetimi de korumak der, siz de cihetinizi himye ediniz buyurdu.
Eb Abdullah Hadram hazretleri, Dhh kynde 651 (m. 1253) ylnda vefat etti.
Defni esnasnda eyh Ebl-Gays bin Ceml de hazr bulundu. Kabrine girip mbrek
cesedini yerletirdi. Bir saat kadar yannda kald. Sonra kabirden knca; Elhamdlillah!
Onun vefat, Allah telnn davetine icabet etmekten baka birey olmad buyurdu.
EB ABDULLAH MUHAMMED BN YAHY:
Fkh limlerinin mehrlarndan. smi, Muhammed bin Yahy el-Hadramdir.
Knyesi, Eb Abdullah olup, Eb ube diye tannr. Doum trihi bilinmeyen Eb ube
(rahmetullahi aleyh), 676 (m. 1277) senesinde vefat etti.
Doruluu ile mehr bir lim idi. Zamnnn nde gelen tannm limlerinden
fkh ve dier ilimleri rendi. Kendisinden ise birok kimse ilim rendiler. Uzun mddet
Adende, Mescid-i tvbe diye bilinen mescidde kald. Eb ube hazretlerinin orada ok
kalmasna nisbetle o cmi, ondan sonra Mescid-i Eb ube diye tannr oldu.
Bykln, yksekliini tasdk hussunda, zamnnda bulunan insanlarn
kendisine ok byk itikd, gveni vardr. Herkes, onun feyz ve ilminden istifde etmek
maksadyla ziyretine gelir, kendisi ile birlikte bulunmakla bereketlenirdi. Kendisinde ok
kermetler grld. Eb ube hazretlerinin gvenilir talebelerinden birinin yle haber
verdiini Cnd bildiriyor: Gnlerden birgn hergnk deti zere, kendisinden ders
okumak zere yanna gittim. Ders verdii mescidin kapsna vardmda, ieride bir grup
kimsenin hocam ile konutuklarn duydum. Yannda ziyretileri olduunu dndm ve
140
ieri girmedim. Bir miktar bekledim. Konuma sesleri kesilince, kapda beklemekte
olduumu bildirmek bakmndan, ksrr gibi ses kardm. Hocam; Kim o? deyince,
ismimi syleyerek: Hizmetiniz filn kimse dedim. Gir! buyurdu. eri girdiimde
hocamn yannda hibir kimsenin bulunmadn grdm. Dedim ki: Ey efendim! Biraz
nce sizinle berber bazlarnn konutuunu, size baz eyler sorup, sizin de cevap
verdiinizi duymutum ve ziyretilerinizin bulunduunu zannetmitim. Fakat imdi
burada sizden baka kimse gremiyorum. Hikmeti nedir? Ben bunlar syleyince, hocam
hayret edici bir hl ile; Sen o konumalar duydun ha! buyurdu. Evet dedim. Bunun
zerine, Yanmda cin taifesinden olan talebe kardelerinizden bir grup vard. Bana baz
meseleleri sul ediyorlard. Ben de sullerini cevaplandrdm. Sonra gittiler buyurdu.
ems-l-Bleykn, devlet adamlarnn ileri gelenlerinden bir kimse idi. Bir zaman
bu kimse ok iddetli bir hastala tutuldu. O kadar arlat ki, yayacandan mid
kesildi. Geceyi bu hlde geiren Bleykn, sabah olunca iyilemi, shhatine kavumu
grld. Hemen yola kacakm gibi hazrlklara balad. Ailesine ve dostlarna; Fakh
Eb ubenin ziyretine gitmek istiyorum dedi. Sonra yannda bulunan birine
yaslanarak, ondan destek alarak srayp ayaa kalkt ve fakh hazretlerinin yanna gitti.
Huzruna girince, fakh Eb ube ona hlini sordu. O da yle anlatt: Ey efendim! Sizin
bereketinizle if hsl oldu. Shhate kavutum, lmek zere idim. Hayattan midi
kesmitim. Dn gece, ryamda amcamn olunu grdm. O bir mddet nce vefat etmi
idi. Bana geldi. Elimden tuttu. Beni gtrd. Nihyet sizin bu mescidinizin kapsna geldik.
Ben ona; Sen beni brak! eri gireyim. Fakh hazretlerine selm vereyim. Ondan sonra,
seninle berber istediin yere giderim dedim. Sonra ieri girip size selm verdim ve size
amcamn oluna sylediklerimi haber verdim. O, darda beni bekliyordu. Siz u
pencereye yaklap, darda bekleyen amcamn oluna dediniz ki; Ey filn! eri gel! Zr
amcann olu artk seninle gelmiyor. Siz byle syleyince ben uyandm. Hibir
rahatszlm kalmamt. Ey efendim! Anladm ki bu shhate kavumam sizin bereketiniz
ile olmu idi.
EB BEKR RDEK BN FTYAN:
Evliynn byklerinden. Knyesi Eb Bekr olup; ismi, rdek bin Ftyan bin
Mabed e-att el-Firatdir. Eb Bekr bin Ftyan, seilmilerin gzbebeklerinden ve
tasavvuf yolunun nderlerindendir. O, amda Cebel-i Slihiyyedeki derghnda yaad.
Arab kabilelerinden biri olan Ben-Nemir kabilesinden olup, Frat Nehri kysndaki
abniye kynde yaamtr. 673 (m. 1276) senesinde vefat etti.
Kermetleri ve menkbeleri oktur. yle anlatlr: Eb Bekr el-Firatnin
talebelerinden bir grubu seyahat iin yola kmlard. Byk Kostantiniyye yaknlarnda
korsanlarn saldrsna uradlar. Bunun zerine onlar Eb Bekr el-Firatden yardm
istediler. O anda soyguncularn zerine bir toprak paras geldi. Hava toz toprakla doldu.
Soyguncular helak oldu. Onlar bu hdiseyi hocalarnn yanlarna gelince, dier
arkadalarna anlattlar. Onlar da; Eb Bekr el-Firat, hdisenin olduu zaman Frat Nehri
kenarnda hasat ileriyle megul idi. O, sizlerin isimlerinizi syliyerek; Lebbeyk y filn?
Allah telnn izniyle size yardm geldi deyip bir toprak paras att. Bu toprak paras
uarak gzlerimizden kayboldu dediler.
Yine yle anlatlr: Eb Bekr el-Firat, talebeleri ile birlikte otururken, byklerin
hllerinden ve lnceye kadar Allah telnn onlara ihsn ettii nimetlerden bahsetti ve;
Allah telnn yle sevgili kullar vardr ki, yerlerinde oturduklar hlde, Kbe-i
muazzamay tavaf ederler. Yine yle ztlar vardr ki, cenb- Hakkn bir eref ve ikrm
olarak, Kbe onlar tavaf eder dedi. O srada orada bulunan zamnnn eyh-l-slm
olan Tceddn Abdurrahmn Fezr, byle durum olur muymu der gibi ban kaldrp,
Eb Bekr el-Firatye bakt. Sonra, gece olan hdiseyi, eyh-l-slm Tceddn
Abdurrahmn Fezr yle anlatr: Gece yars olmutu ki, bir ses iittim. Kalk ve Eb
Bekr el-Firatnin sylediklerine bak diyordu. Dar ktm. Grdm ki, ekil ve vasflarn
bildiim ekilde Kbe-i muazzama, Eb Bekr el-Firatnin evi etrfnda tavaf ediyor,
kenarlarnda baz kiiler gzel sesle onu medhediyorlard. Ben bu durumu grnce, bana
bir hl oldu ve dp bayldm. Bir sre sonra ayldm. Eb Bekr el-Firatnin; Bundan
141
sonra byklerin hllerini inkr etme, helak olursun! dediini iittim. Bu arada mezzin
sabah eznn okuyordu.
Eb Bekr el-Firatnin giydii bir hrka vard. Mecnunlar onu kokladnda iyileir,
onun sohbetine devam ederlerdi.
EB BEKR YAFR:
Evliynn byklerinden. Tasavvuf yolunun reslerinden olan Eb Bekr Yafrnin
doum trihi bilinmemektedir. ama yakn Yafr kynde yaad. 693 (m. 1294)
senesinde vefat etti. Hayat hakknda fazla bir bilgi yoktur. Ak hlleri ve kermetleri
vardr. Zhd, takv ve vera shibi bir zt idi.
Es-Sirc yle anlatr: Kalabalk bir cemat, Akkadaki Hallarn yaptklar
zulmden ona ikyet ettiler. Bunun zerine Eb Bekr Yafr onlara; nallah oray ve
sahildeki dier yerleri yaknda fethederiz buyurdular. Bir mddet sonra Sultan
Selhaddn tarafndan fethedilecek ehirlerin isimlerini saydlar. Zamanla hallar ile
mslmanlar arasndaki sava ok iddetlenmi, Akka muhasara edilmiti. Dman
ordusu kalenin dna karak, slm ordusu ile iddetli bir arpmaya girdiler.
Sonra tekrar kaleye geri ekilerek kuvvetlerini takviye ettiler ve byk bir sebt
gsterdiler. Kalenin fethi birgn gecikti. emseddn bin Sels, orada bulunan Eb Bekr
Yafurnin talebelerinden bir cemate; Biliyoruz ki, hocanzn bir vadi vardr. Ona gidip
hatrlatnz. Artk bu harbin iddeti son haddine ulat dedi. Ben Mibere Dandaki
Keferkn kynde bulunan, Eb Bekr Yafrinin yanna gittiler. Ona durumu haber
verdiler. Eb Bekr Yafr atna bindi, mm-l-kerm denilen Akkann drt saat mesafede
dousuna den bir kye varncaya kadar yol ald. Oradan, Akkann klar ve dumanlar
grnyordu. Yanndakilerden birine; Ey olum! Bana tne ta getir buyurdu. Sonra
birinci ve ikinci ta, Allah Ekber! Y Muhammed! diyerek att. Sonra onlara: Haydi
dnnz, nallah yarn kale fethedilir buyurdu. O gn gnlerden Perembe idi.
Muhasarada bulunan bir grup kimseler, durumu yle anlattlar: ki tan atld gn, her
atta byk bir ses vuka geldi. Surlar para para oldu. Byk bir toz bulutu ykseldi.
nsanlar, gkten bel indi diye bartlar. Eb Bekr Yafrinin yannda bulunanlar, niin
nc ta atmadn? diye sorduklarnda; Eer onu da atsa idim, btnyle deniz altst
olurdu. Bu hussta bize izin yok buyurdu. 690 (m. 1291) senesi Cemzil-evvel aynn
onyedisinde Akka fethedildi. Bunu takiben, am sahilindeki hallarn elinde bulunan:
Beyrut, Sayda, Sr, Hayfa ve Usleys fethedildi. Buralar, Eb Bekr Yafrnin isimlerini tek
tek sayd yerler idi.
yle anlatlr: Birgn Eb Bekr Yafr, amdan birgn uzaklktaki Banyas
ehline; Ben Kantraoullar! Burada niin oturuyorsunuz? Bu toprak kayar dedi. Onlar
orada bir sre oturdular. Oraya kamtan evler yaptlar. Chiller, Eb Bekr Yafrnin
szyle alay ettiler. Drt ay gibi ksa bir zaman sonra Eb Bekr Yafr hazretlerinin dedii
gibi oldu. Ben Kantraoullar oradan ayrlmak zorunda kaldlar.
Yine yle anlatlr: Birgn Eb Bekr Yafr, am baheleri arasnda bir ky olan
Lihyede bir evde bulunuyordu. Kap tarafnda bir topluluk vard. O esnada kapdan
yabanc bir fakir ieriye girdi ve Eb Bekr Yafrye; Hizmetini niin terbiye etmiyorsun.
Edeb shiblerinin yapt gibi, ibriin azn kbleye kar koymam dedi. Eb Bekr Yafr
ibrie bakt an, ibrik kble istikmetine dnd. Hizmetiye bakt, o anda hizmeti yere
ykld.
yle rivyet edilir: Birgn, Eb Bekr Yafr bir mecliste bulundu. O mecliste
birok slih ve evliy zt var idi. Bu meclisin toplanmasndan maksad, kalblerde itminan
hsl eden delllerin aklanmas idi. Herkes bir dell ileri srd. Sonra Eb Bekr Yafrye
dndler. O da; Dell gstermek lzm mdr? deyince, onlar evet dediler. Ev shibi,
kk ocuklarn grlt yapmasnlar diye baka odaya koymutu. Eb Bekr Yafr,
eliyle ocuklarn bulunduu oday iret etti. Kap ortadan yarlarak ald. Orada bulunan
ocuklar, tvbe ve istifr ediyorlard. Meclis, titredi ve dalgaland. Sonra tekrar eliyle
iret etti. Duvar yarld ve tavan ald. Orada bulunanlar yldzlar grdler. Bu durum
onlar korkuttu. Eb Bekr Yafr; Ey slihler bunu eski hline getirin! buyurdu. Onlar:
142
Allah ekber! Buna gcmz yetmez dediler. O da iki elini birbirine vurdu. Herey eski
hline dnd.
Vefat yle anlatlr: Eb Bekr Yafr, vefatndan nce Nemr Ky yaknnda bir
yere geldi. Defnedilecei yeri tayin etti. Bu yerin vasflar kabir iin uygun idi. Bir mddet
sonra Nemr Kyne saat mesafedeki Telciyata geldi ve orada vefat etti. Vefat
etmeden nce bir talebesine; Ben lnce, beni atm zerinde gizlice Nemr Kyne
tayn ki, kimse bilmesin ve hi kimse benim iin birey yapmasn. Sahradan bir kii gelir.
Benim gaslimi yapar ve cenzemi kabre indirir buyurdu. Eb Bekr Yafr odasna ekildi.
Bir sre sonra srt duvara yaslanm bir ekilde grdler. Yanna gelince vefat ettiini
anladlar. Onu alp Nemr Kyne gtrdler. Nemre vardklarnda, civar yerlerden onu
sevenler geldiler. Gelenlerin nnde birisi geliyordu ki, nnden herkesin grebilecei bir
ekilde byk bir nr ykseliyordu. O ahs; Velsi kimdir? diye sordu. Ona; Sensin
dediler. O da gasl, techz ve tekfn ilerini yapt. Tabutu kabre koyduktan sonra, o kiiyi
kimse bir daha gremedi. Orada bulunanlar, o ztn Hzr aleyhisselm olduunu
sylediler. Sonra Telciyat ve dier kylerden onu sevenler geldi. Herbiri Eb Bekr Yafryi
kendi kylerine defnetmek istiyorlard. Bu durum, Banyas kalesindeki sultnn naibi, Emr
zzeddn Eydemire bildirildi. Emr zzeddn, yanna askerlerini alarak oraya gitti. Emr
onlara; Eer Eb Bekr Yafrnin bu ekilde defnine muhalefet ederseniz, size klla
karlk veririm dedi. Talciyatn ileri gelenleri: Biz istiyoruz ki, bizden iki kii, slihlerden
de iki kii kabrin yannda gecelesin. phesiz Allah telnn izniyle Eb Bekr Yafr
hangi tarafa itimd ettiini syliyecektir dediler. Emr zzeddn; Biliyorum ki, Eb Bekr
Yafr sizin dndnzden daha byktr dedi ve gece kendisi de Nemr Kynde
kald. stenildii gibi drt kii kabrin banda sabahladlar. Sabah olunca, slihlerden olan
iki kii; Kabirden yrtc bir hayvan ktn grdk. O arada bir sesin: Beni kabrimden
karan Allah tel paralasn dediini duyduk dediler. Telciyatl dier iki kii de: Biz de
yrtc hayvan grdk ve bir sesin yle sylediini duyduk dediler. Bylece aralarndaki
ihtilf hayrl bir ekilde halledilmi oldu.
EB CAFER GIRNAT (Ahmed bin Muhammed):
Hads, matematik, feriz (mrs taksimi), trih, krat, usl ve Mlik mezhebi fkh
limi. Knyesi Eb Cafer olup, ismi Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Abdurrahman
bin Mer'a'dr. Endls'te Grnata sehrinde doduu iin, Grnat ve mir nisbet edildi. Eb
Ca'fer Grnat diye tannd. 699 (m. 1299) ylnda vefat etti.
Zamnnn en kymetli alimlerinden olan Eb Ca'fer Ahmed bin Muhammed
Grnat; Kad Ebi'l-Hasen bin Eb Amir bin Rabi ve Kad Eb Amir Yahya bin Abdlmn'm
Hazrec'den fkh ve usl bilgilerini rendi. Eb Velid Attr, Eb shk brhim bin Hasen,
Eb Ali bin Eb'l-Ahvs ve daha birok alimin ilimlerinden istifade etti. Endlsn eitli
blgelerine, Kuzey-bat Afrika'daki ilim merkezlerine seyahatlerde bulundu. Oralardaki
alimlerin meclislerinde bulunup, kendisini yetitirdi.
Usl-i fkh ve Malik mezhebi fkh bilgilerinde lim oldu. Trih, hesb
(matematik), kraat, Arab ilimler ve feraiz bilgilerinde mtehasss oldu. Kavminin tarihini
yazd. Endlsn eitli blgelerine kad ta'yin edildi. Allah telnn kullarnn huzr
iinde yaamalar iin elinden gelen gayreti gsterdi. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) Feriz ilmini renmee alnz. Bu ilmi genlere retiniz! Feriz ilmi,
din bilgisinin yars demektir. mmetimin en nce unutaca, brakaca ey, bu
ilim olacaktr buyurduu mrs taksmi ilmini, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem)
emrine uygun olarak rendi. nsanlarn mrslarn adil bir ekilde taksim edip, genlere
de bu iin nasl yaplacan retmeye alt. Pekok talebe yetitirdi. Kymetli eserler
yazd. En mehr eseri, mam- Gazal hazretlerinin "Mustesf" kitbna yapt erhidir.
Vakitlerini, gece ve gndzn ilme verdi. Allah telnn rzas iin ilim rendi.
Yine, Allah telnn rzas iin rendiklerini retti. Gzel ahlk ile insanlara rnek
oldu. Onun gzel ahlk, herkes tarafndan sevilmesine sebep oldu. Mslmanlara tesirli
nasihatlerde bulundu. Birok kimsenin tvbe edip, salih amel ilemesine vesle oldu.
Haram ve pheli eylerden nefret eder, mbahlar da zarret miktr kullanrd. hrette
hesabn veremeyecei bir nefesinin bile olmamasna dikkat ederdi.
143
1) Tabakt- usliyyn; cild-2, sh. 98

2) Ed-Dbc-l-mzehheb; sh. 40
3) Mu'cem-l-mellifn; cild-2, sh. 70
EB MRN (Ms bin Ahmed):
afi mezhebi fikh limlerinden ve evliyann byklerinden. smi, Ms bin Ahmed
bin Ysuf et-Tbb' el-Hmyer el-Yemen'dir. Eb mrn knyesi ile mehr oldu.
Yemen'de, Kevni'a ad verilen bir kyde otururdu. Buras, Tehme vadisinin batsnda
bulunan Esbe'nin kylerinden bir kydr. Doum trihi belli deildir. afi mezhebinde
fikh ve usl-i fkh limidir. Tasavvuf ilminde yksek ma'rifetlere kavumu bir evliyadr.
afi limlerinin byklerinden olan Eb shk- rz'nin, usl-i fkh ilmine dir yazd
"Kitb-l-lem" adndaki eserini erh etti. 621 (m. 1224) senesinde vefat etti.
Evliy diyr olan Yemen lkesi, bir mddet Zeydlerin saldrsna urayp onlarn
eline geti. Ehl-i snnet i'tikadndan ayrlan Zeydler, bozuk inanlarn Yemen'de de
yaymak iin ok uratlar. Orada bulunan Ehl-i snnet alimleri ile uzun mnazaralarda
bulunarak; hakk, doru mn deitirerek, kendilerinin sapk i'tikdn yerletirmek
istediler. Hatt, bir ara San'a ehrinde yle oldu ki, Ehl-i snnet limlerinden onlara cevap
verecek kimse bulunamad. Eshb- kiramn (radyallahu anhm) yolunda olan, ehrin
emri Bedreddn Hasen bin Ali bin Resl, Zeydlere dedi ki: "limlerinizden bir grubunu,
Esbe blgesine gtrn. Bana, orada sizlerle mnazara edebilecek yksek bir fkh
liminin olduu anlatld. Eer ona malb olursanz, bizim mezhebimize (Ehl-i snnete)
dnersiniz. yet ona glib gelirseniz, biz sizin mezhebinize dneriz." Onlar da bunu
kabul ettiler. Zeydlerden, mnazara etmeye kabiliyeti olmayan bir cemat Esbe'ye gitti.
Emir Bedreddn de, orada bulunan kardei Nreddn bin Resl'e mektup yazarak, onlarla
yaplacak mnazarann bizzat huzurunda olmasn ve durumdan kendisinin haberdr
edilmesini istedi. Onlar da ellerindeki Emir Bedreddn'in mektubu ile, kardei Nreddn'e
vardlar. Onlarla mnazara etmesi iin, Ms bin Ahmed'i gsterdi. Zeydler, Eb Ms bin
Ahmed'in huzuruna varnca, onu mescidde ders okuturken buldular. Ehl-i snnete olan
i'tirzlarn, teker teker ileri srmeye baladlar. Eb mrn da, bunlarn i'tirzlarn
rten salam ve veskal cevaplar verdi. Mnazarada mezheblerinin bozukluunu apak
ortaya koydu. Bu mes'elelerdeki grlerinin yanlln ve delllerinin bozukluunu isbt
etti. Cevap verecek hibir delilleri kalmad. Acizlikleri iyice anlalnca, mnazara
meclisinden perian bir vaziyette kp gittiler. Rezl ve rsv oldular. Btn halk, onlarn
bozuk i'tikdnn anlatlmasnn yasaklanmasn istedi. yet Emir Nreddn onlar
korumasayd, halkn elinden onlar kurtarmak ok g olacakt. Zeydlerin mezheblerinin
bozukluu ve delillerinin zayfl, halkn arasna iyice yaylm oldu.
Vefatndan sonra onu r'ysnda gren talebelerinden birisi yle anlatr:
R'ymda, Eb mrn'a dedim ki: "Allah tel sana nasl muamele etti?" O da
cevbnda; "Beni balad ve Kavrr denilen yerden Ateme denilen yere kadar olan
beldelerin halk iin beni efati kld" dedi. Byk lim erec diyor ki: "Bu, byk bir
keramettir."
1) Cmiu kermt-il-evliy; cild-2. sh. 271
2) Mu'cem-l-mellifn; cild-13, sh. 35
EB'L-ABBS AHMED SEBT (Ahmed bin Ca'fer):
Evliyann byklerinden, Sflerin ileri gelenlerinden. smi, Ahmed bin Ca'fer bin
Sebt Hazrec Marib olup, knyesi Eb Abbs'tr. Sebt diye bilinir. 524 (m. 1130)
senesinde Sebte'de doup, 601 (m. 1204) trihinde Merrk'da vefat etti. Merrk'un
dnda bir yere defnedildi.
Sebt (rahmetullahi aleyh) Muvahhidn sultanlarndan Ya'kb bin Mensr'un
zamnnda yaad. ok mehur idi. Menkbeleri herkesin arasnda yayld. nsanlar,
fakirlere ve muhtalara sadaka vermeye tevik ederdi. Garb bilgilerden olan ve hesb
ilmine benziyen "Zyrce" ilmi ona nisbet edilir. Bu ilim, Sehl bin Abdullah'a da
(rahmetullahi aleyh) nisbet edilmitir. ihb el-Mukr, "Nefh-ut-tayyib" ismindeki ese-
144
rinde, onun hayatn anlatm, byk limlerin onu vdn, en byk velilik
derecesinde bulunduuna ehdet ettiklerini bildirmitir.
Szleri ve kermetleri: bn-i Zeyyt dedi ki; bana, Eb Abbs Ahmed Sebtnin
yaknlarndan olan Eb Hasen Senhc anlatt: Eb Abbs Ahmed Sebtden,
balangcndan sonuna kadar hllerini anlatmasn isteyip, Allah telnn izni ile eya
zerinde nasl tesirli olduunu, yapt dualarn kabul olma sebebini, hlinden ikyette
bulunanlara ve dileklerini elde etmek istiyenlere niin sadaka vermesini ve sr shibi
olmasn emrediyorsun? diye sorunca, bana unlar anlatt: Ben, insanlara sdece
fidelerine olan eyleri tavsiye ediyorum. Yirmi yanda iken, Kd Iydn talebesi olan
byk lim Eb Abdullah Fahhrn yannda, ahkmla ilgili kitaplar okudum. Yirmi yama
geldiimde Nahl sresi 90. yetine rastladm. Bu yet-i kerme zerinde dndm. Kendi
kendime; senden, adlet ve ihsn shibi olman isteniyor, dedim. Bu yet-i kerme
zerinde yine dnmee devam ettim. Bundan sonra elime az olsun ok olsun ne
geerse, te birini kendime brakp, geri kalan te ikisini Allah rzs iin fakirlere ve
muhtalara sarfetmeye karar verdim. Sonra Allah telnn ihsn makamnda olan bir
kimseye, ilk nce farz kld eyin ne olduunu aratrnca, bunun, nimetine kr
olduunu anladm.
Eb Abbs Ahmed Sebt, bir gece ilim ile megul olan talebelerin yannda
bulunuyordu. Derslerini mzkere ettikleri iin, fazla grlt oluyordu. Bu srada bekiler
gelip, talebelerin kald evin kapsn aldlar. Talebelerin hizmetleri ile uraan hizmeti,
onlar karlad. Bekiler, hizmetiye; Geceleyin grlt yapanlarn cezalandrlacan
bilmiyor musunuz? dedi. Sonra bekilerden ikisi, sabah olunca oradaki talebeleri
karakola gtrmek iin, medresenin kaps nnde beklemeye baladlar. Hizmeti, bu
durumu talebelere haber verdi. Onlar ok korktular. Eer gtrrlerse, bizi mutlka
ldrrler, diyorlard. Bu srada orada hazr bulunan Eb Abbs glyor ve talebelerin
endie ettikleri huss iin hi aldrmyordu. Seher vakti bir mddet yalnz kaldktan sonra,
talebelere; Hi korkmayn! Ben, Allah teldan sizi muhfaza buyurmas iin dua ettim.
Onlar size hibir ey yapamyacaklar dedi ve dedii gibi de kt. O bekiler, onlara birey
yapmaya muvaffak olamadlar.
Eb Hasen Habbz anlatt: Eb Abbs Ahmed bin Cafere dedim ki, insanlar
kuraklk ve pahallk sebebiyle byk bir sknt ierisindeler. Bunun zerine bana;
Cimriliklerinden dolay, Allah tel onlara yamur vermiyor. Eer siz, fakirlere, elde
ettiiniz mahsllerin zektn ve sadaka vermi olsaydnz, buna karlk Allah tel da
size yamur verirdi dedi. Eb Abbsn bu szleri zerine ben, fakirlere sadaka verip,
yardmda bulundum. Gne pek kzgn, hava ok scakt. Artk yamurdan, sanki midimi
kesmitim. Aalarn ve dier bitkilerin kurumaya yz tuttuunu grdm. Bir mddet
sonra, yle bir yamur yad ki, btn her taraf suya kand.
bn-i Hatb Kastalmn yle anlatr: Sel ehrinde, takv ve zhd shibi bir zt
olan Eb Abbs Ahmed bin firin yannda idim. Baz kimseler kendisine evliynn
kermeti hakknda sordular. O da yle cevap verdi: lm ile velnin kermeti kesilmez.
Merrkda defnedilmi bulunan Eb Abbs Sebtyi iret ederek; fakirlere sadaka
verdikten sonra, onun kabrinin yannda, onu vesle ederek Allah telya dua eden
kimsenin ihtiycnn nasl giderildiine bak! dedi.
Nefh-ut-tayyib kitabnn shibi, ihb el-Mukr yle anlatr: Eb Abbs Ahmed
Sebtnin kabrinin yannda birka defa durup, Allah teldan dileklerde bulundum.
Dileklerimden birisi de; ilim shibi olmam ve renmek istediim baz kitaplar bana
anlamay nasb etmesi idi. Eb Abbs Sebtnin kabrinin yannda dua ettim. Allah tel
benim bu duam ksa bir zamanda kabul etti.
Abdurrahmn bin Ysuf Hst, Eb Abbs Sebtnin aleyhinde konuan birisi idi. Bir
gece ryasnda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) grd. Ey Allahn Resl!
(sallallahu aleyhi ve sellem) Sebt hakknda ne buyurursun? diye sordu. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) tebessm ettikten sonra, Sebtnin iyi kimselerden olduunu,
buyurdu. Y Reslallah! Bana bunu aklar msn? dedi. O zaman Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem), onun Srat Kprsnden imek gibi, pek sratli bir ekilde geeceini
buyurdu.
145

3) Kef-z-znn; sh. 748
EBL-ABBS EL-BASR:
Endlste yetien evliynn byklerinden. smi, Ahmed el-Endls el-Hazrec
olup, knyesi Ebl-Abbs el-Basrdir. bn-l-Gazle dive tannr. Hicr altnc asrn ikinci
yarsnda yaad. Yedinci asrn hemen balarnda vefat etti. Kurfe-i Sugr denilen yerde
defnedildi. Kabri orada bilinmekte, her Cuma gn ziyretiler ile dolup tamaktadr.
Safiyyddn bin Ebl-Mensr, risalesinde bu zt zikretmekte, kendisini ok
vmekte ve yle demektedir: Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh), kklnden itibren
ibdetine ok dikkat ederdi. Eb Midyen Magrib hazretlerinin yetitirdii evliydan olan
Eb Ahmed Cafer el-Endls hazretlerinin huzrunda yetiti. Onun talebesidir. EblAbbsn (rahmetullahi aleyh) bykl, stnl, herkes tarafndan bilinmekte ve
tannmakta idi. Ebs-Sd bin Ebil-irin (rahmetullahi aleyh) musrdr. Yan ayn
zamanda yaamlardr. Birbirleriyle irtibtlar vard.
bn-l-Gazle (Ceyln yavrusu) olarak isimlendirilmesine, byle mehr olmasna
sebeb olan hdise yle anlatlmaktadr: Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh) doduu gn,
annesi, onun iki gznn de am olduunu grd. Efendisi (ocuun babas) o
memleketin sultn idi ve o gnlerde seferde bulunuyordu. Kadncaz, sultnn gzleri
grmeyen bir ocuunun olmasn istemiyeceini, bu hli beenmiyeceini, hakr
greceini dnerek ocuu yanna ald ve evlerinden ayrld, ok uzak bir yere gitti.
ocuunu orada bir yere brakt. Efendisi geldiinde de, ona bir olanlarnn olduunu,
fakat ocuun doumdan hemen sonra ldn sylemeye karar verdi. Bu srada,
kadnn ssz bir yere brakt ocua, Allah tel bir ceyln gnderdi. Bu ceyln
muntazam olarak gelip bu yavruyu emziriyordu. Nihyet sultn seferden dndkten
sonra, hanm kendisine; Bir olumuz oldu. Fakat doumdan hemen sonra ld dedi.
Sultn, Allah telnn takdrine teslim olarak ve grnte mahzn olan hanmn teselli
iin; md edilir ki, Allah tel o nimeti almakla, bize ondan daha hayrlsn ihsn
eder dedi. Bir zaman sonra sultn ava kt. Bir yerde, av iin arkadalar ile geni bir
halka tekil edip, geni biryeri kontrolleri altna aldlar. Arazi kontrol edilip, halka iyice
daraltldnda, sultn, ortada bir ocuu emziren bir ceyln grd. Yanna gidip ocuu
efkatle barna bast. Olumun yerine bunu alaym diye dnd. Onu alp, evine
getirdi. Gyet sevinli idi. Hanmna; Olumuzun yerine, Allah tel bize bu ocuu
verdi. Bunu al! Yetitir! Bizim olumuz olsun dedi. Kadn ocua baknca, kendi ocuklar
olduunu anlad ve iddetli bir ekilde hkra hkra alamaya balad. Efendisine de;
Vallahi bu benim olumdur dedi. Hdiseyi de olduu gibi anlatt. Sultan da; Onu bize
kavuturan Allah telya hamdolsun diyerek, Allah telya kretti. Kadn, ocuu
emzirip ihtimm ile bytt. Kurn- kerm okumasn retti. Yedi yana gelince,
Kurn- kermin kratine it ilimleri renmeye balad. Gzel bir ekilde yetiti.
nsanlardan ayr ve uzak bir hli vard. Dny malna rabet etmezdi. Babas
memleketinin sultn olduundan, dny nimetlerinden fazlasyla ok ok fidelenmek
elinde ve gyet kolay olduu hlde, o bunlara hi iltift etmez, kaln kumalardan elbise
giyer, fakirler arasnda bulunur, peksimet, limon ve tuz yerdi. Evliylk yolunda
bulunanlara mahss olan bu hlini anlyamyan baz insanlar, elinde ok fazla imknlar
olduu hlde, dny nimetlerinden niin istifde etmiyor diye buna hayret ederlerdi.
Ebl-Abbs hazretleri de, bu insanlarn niin bu kadar gaflette olduklarna, dnynn
gelip-geici, aldatc ve abuk bitici zevk ve elencelerine dalarak, sonsuz olan hret iin
hazrlanmay ihml etmelerine ve bylece ebed olan, bitmeyen hakk saadete, sonsuz
nimetlere kavumaktan mahrm kalmalarna ok hayret ediyordu. Ebl-Abbs el-Basr,
memleketinde bir zaman kaldktan sonra Msra gitti. Nil Nehri kenarnda yerleti. Nil
Nehri kysnda Bb-l-hark denilen yerde bulunan tekkesinde, talebelerine ders verirdi.
Ebs-Sdun tekkesi ise, Nilin kar kysnda Bb-l-Kantara denilen yerde idi. Bu iki
zt, birbirleri ile mektplarlard. Ebl-Abbs hazretleri mektp gnderecei zaman,
mektbu Nil Nehrine su zerine brakrd. Mektbu kar kydan alrlard. Orada bulunan
Ebs-Sd hazretleri cevap yazarak yine ayn ekilde nehrin zerine brakr, bu taraftan
alrlard. Alnan ve gnderilen mektplar. Allah telnn izni ile hi slanmazd.
146
Evliydan Htem isimli bir zt yle anlatr: Ben, Ebs-Sd hazretlerine yirmi
sene hizmet ettim. Kendisinden, bana bu yolda ahd vermesini (beni mezn etmesini)
istedim. Bana; Sen benim evldmdan, (benim yanmda yetiecek kimselerden) deilsin.
Sen, Magrib memleketinden gelecek olan kardeim Ebl-Abbsn evldndansn
buyurdu. Nihyet Ebl-Abbs hazretleri Msra gelince, Ebs-Sd hazretleri, Htime
dedi ki; Senin stadn, seni yetitirecek zt bu gece geldi. Bulak ehrine git! Orada o zt
ile konu! Bunun zerine Htim, Bulak ehrine gelip Ebl-Abbs buldu. Bu sebeble
Ebl-Abbs ile Msrda ilk karlaan zt, bu Htim oldu. Ebl-Abbs, Htimi grnce,
kendisiyle msfeha etti. Htim hibir ey sylemeden, Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh);
Evldm Htim, hogeldin. Allah tel, kardeim Ebs-Sda hayrl karlklar ihsn
buyursun ki, biz gelinceye kadar seni korudu, himye etti buyurdu.
Bir defasnda Ebl-Abbs hazretlerinin hanm, yksek rtbeli emirlerden birinin
evinde verilecek olan bir dn yemeine davet edildi. Hanm, efendisine dant. O da,
bu dn yemeine gidebileceine dir kendisine izin verdi. Bu hanmn da, yamal bir
elbisesi vard ve baka elbisesi yoktu. Bu elbise ile gidebilirim deil mi? diye arzedince;
Evet, bu elbise ile gidiniz! buyurdu. Hanm hi itirz etmeden Peki efendim deyip
gitti. Yolda giderken, Allah telnn izni ile mantosunun altndaki o yamal elbise ipee
evrildi. Hem yle ki, bu ipek elbise, gm tel ipliklerle ok gzel sslenmiti. Ayrca
yzk ve benzeri ekilde yle kymetli znet eyas olmutu ki, bunlar, sultnlarn bile
haznelerinde bulunmayan cinstendi. Ebl-Abbs hazretlerinin hanm bu hl ile dn
evine vardnda, orada bulunan kadnlar hayretler iinde kaldlar. Bu fakir bir kadn idi.
Bu znet nasl oluyor? dediler. Hatt orada bulunan zengin kadnlardan biri, gelen
hanmn zerinde bulunan ok kymetli mcevherlerden sdece bir tnesini bin dinara
almak istedi ise de, o; Benim bunlar satmak iin iznim yok dedi. Daha sonra davet
bitip, hanm eve dnnce, Ebl-Abbs hazretlerine olanlar anlatt. O da tebessm ederek
buyurdu ki: Allah tel kullarndan dilediini gizler. Yan, Allah tel indinde senin
derecen ok yksek olmakla berber, Allah tel seni o yamal elbise iinde gizliyor. Bu
sz zerine, Ebl-Abbs hazretlerinin hanm ok sevindi ve hline ok kretti.
mm- Menv ve Sehv (r.aleyhim) diyorlar ki: Ebl-Abbs Ahmed el-Endls
el-Hazrec (rahmetullahi aleyh) ok yksek limlerdendir. Talebe yetitirmekte tam bir
std idi. Doruluk ve cmertlik kayna idi. Vaktinin kutbu ve gavs idi. Zamnnda
bulunan evliynn en ykseklerinden idi. Babas, Magrib beldesinden birinde sultn idi.
Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh) Msrdan yryerek hacca gitti. Mekke-i mkerremede,
Ebl-Haccc el-Aksar ile karlat. Harem-i erfte bir yerde oturup sohbet ediyorlard.
Bir ara Ebl-Haccc, Ebl-Abbsa; Siz Kbe-i muazzamay ok tavaf ettiniz mi? diye
sordu. Ebl-Abbs hazretleri buyurdu ki: Allah telnn yle kullar vardr ki, beytini
(Kbe-i muazzamay) o kullarn etrfnda tavaf ettirir. Bu sz zerine Ebl-Haccc
etrfna baknd. Bir de ne grsn, Kbe etrflarnda dnyordu. Bu hdiseyi nakleden
Burhan el-Enbs isimli zt anlattktan sonra diyor ki: Bu hdise inkr edilemez.
Slihlerden buna benzer haberler ok gelmitir.
Yukarda da getii gibi, Ebl-Abbs hazretleri, yemek olarak peksimet, limon ve
tuzlu eyleri, zarret miktar yer, gelenlere de onlardan ikrm ederdi. Ebs-Sd bin
Ebil-ir ismindeki ztn ve talebelerinin deti ise, tatl ve lezzetli yemekler idi. EblAbbsn talebelerinden bir grup, bu gzel yemeklere kavumak arzusuyla bu ztn yanna
gitmeye karar verdiler. O yemeklere meyletmeleri sebebiyle Ebs-Sd hazretlerinin
derghna geldiler. O zt, kalb gzyle bunlarn niyetlerini, maksadlarn anlad. Onlara
ikrm olarak, dilimlenmi peksimet ve eki limon verdi. Onlar kendi kendilerine; Biz
hocamzn yanna dnelim ve Allah telnn bizim iin taksim ettii rzka kanat edelim
dediler. Hocalarnn yanna geldiklerinde, Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh) kalb gzyle
bunlarn hlini anlad ve onlardan birine; u tulay al! Kuyumcuya git! Onu sat!
buyurdu. O kimse tulaya baknca, sapsar altn olduunu grd. O altn bin dnra satp,
parasn ald, hocasna getirdi. Hocas orada bulunanlara: Burada, bulunanlar iinde ka
tneniz fakirdir? diye sordu. On tne dediler. O on kiiye; Her biriniz buradan yzer
dnr alsn ve sohbetimizden ayrlsnlar. nk biz fakirler, dnyalk istiyenler ile sohbet
etmeyiz. Sizler dnyya ve dny malnn aldatc gzelliine meylettiniz buyurdu. O
talebeler bu hle ok fazla zlerek ve yalvararak dediler ki; Ey efendim! Bizim ona
ihtiycmz yok. Biz dny maln istemiyoruz. Sizin sohbetinizden baka bireye rabet
147
etmiyoruz dediler. O zaman buyurdu ki: Bu bin dnr kuyumcuya iade ediniz! Ona
verdiiniz tulay da bana getiriniz!
Getirdiler, o altn hlinde bulunan tula eski hline gelip, normal tula oldu. EblAbbs hazretleri, o tulay bir keye doru att. Sohbetine devam etti.
Ebl-Abbs hazretlerinin vefatndan bir zaman sonra, talebelerinden biri, o
zamanda bulunan mehr limlerden Abdrrahm el-Knvnin huzruna giderek, ona
talebe olmak istedi. Msfeha etmek zere elini uzatt srada, Abdrrahm el-Knv
henz elini uzatmadan evvel, duvardan Ebl-Abbs hazretlerinin elinin kt grld ve
talebesinin elini tutarak msfeha etti. Bunun zerine Abdrrahm el-Knv buyurdu ki:
Allah tel, kardeim Ebl-Abbsa rahmet eylesin ki, hayatnda da vefatndan sonra da
talebelerine ship kyor ve bakalarna gitmesine mni oluyor.
EBL-ABBS EL-MLESSEM (Ahmed bin Muhammed bin mer elKurtub):
Kelm limlerinden. smi, Ahmed bin Muhammed bin mer bin Ysuf bin mer bin
Ahdlmnm el-Kurtubdir. Knyesi Ebl-Abbs ve lakab Ziyddndir. Devml olarak
yzn pee ile rtt iin el-Mlessem diye tannr. Msrda Nil sahilinde bulunan Ks
ve Sad ehirlerinde ikmet ederdi. Doum trihi kat olarak bilinmemektedir. 672 (m.
1274) senesi Receb aynn 24. Sal gn Ks ehrinde vefat etti. Orada bulunan
derghnn bahesine defnolundu. Kabrini ziyret edenler, mbrek rhniyetinden feyz
almaktadrlar.
Talebelerinin en byklerinden olan Abdlgaffr bin Nh, El-Vahd f ehl-it-tevhd
kitabnda, hocasnn kermetlerini uzun yazmtr. Bu kitapta zikredildiine gre, EblAbbs el-Mlessem garb hller ve kermetler shibi idi. Dnyya dkn olmamak,
Allah teldan gfil olmamak iin kldan yaplm bir elbise giyerdi. Gmlek ve aba gibi
dier elbiseleri, bu kldan yaplm elbisenin zerine giyerdi. Orta boylu, yakkl, ho
sohbetli bir zt idi. Yanna birey sormak iin biri gelse, daha o kimse birey sylemeden,
sulinin cevbn sylerdi. Devml ibdet ve tatle, Kurn- kerm okumakla megul
olurdu. Geceleri de ibdet eder, bir an ibdetten uzak kalmazd. Kendisini sevenlerin
evlerine gider, onlar sevindirirdi. Yolda yrrken bile Kurn- kerm okur, bo durmazd.
Kendisini ziyrete gelenleri, babalarnn ve dedelerinin isimleriyle hitb ederek ve hepsi
iin dua ederek karlard. Acem, Irak, in ve baka yerlerden gelenleri de byle
isimleriyle hitb ederek, baba ve dedelerinin isimlerini syleyerek karlard. Gelenlere
memleketlerinden haber verir, Akrabalarnzdan falanca kimse bizi severdi derdi.
Abdlgaffr, Ebl-Abbsa birey sormak istese veya onu grmek arzu etse, bu dnce
hatrndan geer gemez, Ebl-Abbs hazretleri o srada orada olsa da, olmasa da,
Abdlgaffra grnr, onun arzusu bylece yerine gelmi olurdu. Abdlgaffr bin Nh
diyor ki: Slihlerden biri bana geldi ve Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh) hakknda
insanlar arasnda sylenen baz eyleri kendisine sormam istedi. Sylentiler, EblAbbsn, Ynus aleyhisselmn kavminden olduu ve mm- afiyi grerek onun
arkasnda namaz kld idi. nsanlar arasnda byle bir ayia yaylmt. Bu srada bir
ocuk geldi ve Ebl-Abbs evdedir, seni aryor dedi. O esnada elbisemi ykam idim.
Baka elbisem de yok idi. Hemen zerime bireyler brnerek (rtnerek) hocamn evine
gittim. Selm verdim ve oturdum. Ona Mekkede olanlar sordum, inanyordum ki, o her
sene hac yapyordu. Zr her hac mevsiminde ortadan kayboluyor, hac mevsimi
gemeyince de ortalarda grnmyordu. Hacda ne olduunu sorunca, olanlar anlatt.
Bundan sonra o slih kimsenin sorduu eyi dndm. Bu daha hatrma gelir gelmez,
bana dnd ve; Ey gen! Ben, Ysuf aleyhisselmn kavminden deilim. mm- afiye
gelince, o ne zaman yaad? Onun vefatndan sonra ok zaman geti. Onun zamnnda
Cmi-i Msr yoktu ve Khire de kk bir yer idi buyurdu. Bunu iyice anlamak istedim ve
mm- afi Muhammed bin drsin arkasnda namaz kldnz m? dedim. Tebessm
etti: Buyurdu ki: Uykuda ey gen, uykuda ey gen diyor ve tebessm ediyordu. Ben
anladm ki, hocam, ryasnda mm- afinin (rahmetullahi aleyh) arkasnda namaz
klm idi. Hayatnda deildi.
148
Yine Abdlgaffr (rahmetullahi aleyh) yle anlatr: Birgn hocam Ebl-Abbs

sohbet ediyor, biz de dinliyorduk. Sohbeti dinliyenler ok byk zevk alyorlard. O srada,
ileride bir gen de abdest alyordu. Abdestini bitirdikten sonra, hocam o gence; Nereye
ey evldm! diye sordu. O da; Cmiye, namaz klacam diye cevap verince, hocam;
Ben namaz kldm buyurdu. Yanmzdan hi ayrlmadna gre, namaz ne zaman
klm olabileceini dnerek hemen mescide gittim. nsanlar mescidden kyorlard.
Cemate hocam sordum. eride olduunu, namazdan sonra biraz sohbet ettiini onun
iin biraz geciktiklerini sylediler. Ben anladm ki, bu bir kermet idi. Yan hocam, Allah
telnn izni ile bir anda hem namazda bulunmu, hem de bizim yanmzda grnmt.
Abdlgaffr diyor ki: Hicaza gitmek istedim. Hocamdan izin istedim. imdilik yola
kmamn uygun olmadn bildirip izin vermedi. Gnlmde iddetli bir sknt vard. Bir
gece, dar bir yolda karanlkta yryordum. Birden bir eli gsmde grdm. Bende
bulunan sknt kayboldu. Baktmda o ztn, hocam Ebl-Abbs olduunu grdm.
Buyurdu ki: Ey evldm! Berber gitmek istediin kfile esir oldu. Haclarn seyahat
ettikleri gemi batt, bouldular. Sen ise, szmz dinleyip onlardan ayr gittiin iin
kurtuldun. Daha sonra rendim ki, hepsi, aynen dedii gibi olmutu.
Yine Abdlgaffr anlatyor: Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh) hep ibdetle megul
olurdu. Gndzleri Kurn- kerm okur, geceleri namaz klard. Babas douda sultan idi.
Bir defasnda kendisine; Ey efendim! Filan kimse, filan gn lecek, filan gemi batacak ve
benzeri eyleri sylyorsunuz. Hlbuki Peygamberler byle eyleri sylemezlerdi. Onlar
kemlleri ve kuvvetleri ile berber, ancak kendilerine emredileni sylerlerdi. Evliynn
nru, peygamberlik nrunun bir damlasdr. Niin bu szleri sylyorsunuz? dedim.
Hocam bana dnerek tebessm etti ve buyurdu ki: Ey Gen! Bu benim irdemle,
isteimle deildir.
Birgn kendisini fkh limi zanneden bir kimse, Ebl-Abbsn bykln inkr
edici szler syledi. Ona; Ey fakh! Sen bakasn brak! Kendi hlinle megul ol!
mrnn bitmesine yedi gn kald. leceksin! buyurdu. O kimse, bu hdiseden bir hafta
sonra vefat etti.
Rivyet edilir ki, Ebl-Abbsn bulunduu ehrin kads, onun bykln inkr
ederdi. Birgn, onun hakknda zabt tuttu. Tuttuu zabt, dolabna koyup kilitledi ve
anahtarn da yanna ald. Ebl-Abbsa da haber gnderip, gne doarken mahkemede
hazr olmasn emretti. Ertesi gn gne doarken, Ebl-Abbs kad efendinin yanna
geldi. Kd, hazrlad zabt karmak iin dolab atnda, akam koyduu zabt yerinde
bulamad. ok hayret etti. Anahtar kimseye vermemiti. Zabt kim alabilirdi? Bu hlde
iken Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh) cebinden, kad efendinin akam dolaba kilitledii
zabt kard. Kadya da; Senin dolabndan bu zabt almaya gc yeten Allah tel,
senin kalbinde bulunan mn da almaya kadirdir. Eer Allah telnn evliysna kar
gelir, byklklerini inkr edersen, sana ceza olarak kalbinden mn kartabilir
buyurdu. Bu hl karsnda kad ok mahcb olup tvbe etti ve Ebl-Abbs muhakeme
etmek dncesinden de vaz geti.
Ks ehrinde bir grup kimse, Behddn isminde bir ztn evinde toplanmlar,
sohbet ediyorlard. Sohbet esnasnda Kd Izb isminde bir zt, Ebl-Abbs el-Mlessem
hazretlerinin kermetlerinden bahsediyordu. Orada bulunanlardan birisi, bu szlere itirz
ederek: Bize byle szleri syleme. Eer o, hakkaten slih bir zt ise, kermet shibi
ise, hemen u anda buraya gelir dedi. Orada bulunanlardan bazlar da bunu tasdik
ederek ayn eyi istediler. Ebl-Abbs o srada, bunlarn bulunduklar yerden uzakta bir
yerde bulunuyordu. O kimseler byle eyler syler sylemez, Ebl-Abbs hazretleri ieri
girip; Selmn aleykm dedi. Orada bulunanlar, Ebl-Abbsn selmn aldlar ve onun
bu kermetinden dolay hayrette kaldlar. Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh) orada bulunan
ve kendisine itirz edip, bykln inkr edenlere dnerek; Aleyhimde konutunuz
buyurdu ve oradan ayrlp gitti. Orada bulunanlarn hayret ve teaccbleri daha da artt.
Talh isminde bir ztn hanm anlatr: Birgn efendim bana, yarn eve EblAbbs hazretlerinin geleceini, bunun iin yemek hazrlamam syledi. O gnlerde hmile
idim. Bir i yapmaya meclim yoktu. Canm skld ve yine bana i kt diye zldm. O
gece ryamda, ateten bir kuyu grdm. Dn, Ebl-Abbs hazretleri hakknda
dndm uygunsuz eyler sebebiyle, o kuyuya atlmak zere iken uyandm. nceki
dncelerime piman oldum ve bundan sonra kendisine ok muhabbet ettim.
149
Necmddn isminde birisi bir yere gidiyordu. Yolda Ebl-Abbs el-Mlesseme

rastlad. Bineine onun da binebileceini syledi ise de, Ebl-Abbs teekkr edip kabul
etmedi. Necmddn de sratle ilerleyip gidecei yere vard. Orada Ebl-Abbs
hazretlerinin kendisinden ok nce ehre varm olduunu rendi. Onun bu kermetine
hid olduktan sonra, ona olan muhabbeti ve ball fazlalat.
Ebl-Abbs el-Mlessem (rahmetullahi aleyh) bir defasnda uyuyordu.
Uyandnda, rengi solmu, benzi sararm ve korku iinde idi. Sebebi sorulduunda yle
anlatt: Ryamda Cehennemi grdm. Cehennem meleklerinin resi olan Mlik bana;
Sen burada ne aryorsun? Sen Cehennem ehlinden deilsin dedi. Byle olduu hlde,
bana ok yumuak konuup, ho davrand hlde, onun heybetinin fazlalndan bu hle
geldim.
Ebl-Abbsn gelecee it hayret verici keifleri vard. Olacak diye haber verdii
ey, Allah telnn dilemesiyle, bildirdii gibi olurdu. Bunlar kendi irdesi, dncesi ile
sylemediini, Allah tel tarafndan kalbine ilham olunduunu, bildirildiini sylerdi.
Buyurdu ki: Allah telya yaklamak yolunda bulunan bir vel Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) efendimize olan hrmet, muhabbet ve ball, Onu
anlamas, Onun bildirdii slmiyet yoluna smsk sarlmas, hrmette kusr etmemesi ve
Onun edebi ile edeblenmesi nisbetinde veldir. Baka ekilde ilerlemek bu yolda mmkn
deildir.
Zecr-l-mfter al Ebl-Hasen-i Ear isimli eseri vardr.
7) El-Vahd f sulki ehl-it-tevhd; (Sleymniye Ktphnesi Esad efendi ksm
No: 1794, Lleli ksm No: 1583/2)
EBL-ABBS-I MRS:
Mlik mezhebi fkh limlerinin ve evliynn byklerinden. smi, Ahmed bin mer
bin Muhammed el-Endls, el-Mrs, el-Ensr olup, knyesi Ebl-Abbsdr. Aslen
Endlste bulunan Mrsiyye ehrinden olup, Msrda skenderiyye ehrinde otururdu.
Buna nisbetle kendisine Endls ve Mrs denilmitir. 616 (m. 1219) senesinde dodu.
686 (m. 1287) senesinde skenderiyyede vefat etti.
Ebl-Abbs- Mrs, Ebl-Hasen-i zil hazretlerinin yetitirdii evliynn en
byklerindendir. Evliylk yolunda talebeleri yetitirmek, manev ynden terbiye etmek
iin, Ebl-Hasen-i zil hazretlerinin vefatndan sonra halfesi oldu. Kendisi de;
Tcddn-i skender, mm- Busayr ve Abdullah-i sfehn gibi mehr evliyy
yetitirdi. Ebl-Hasen-i zil hazretleri, daha salnda iken talebelerine, kendisinden
sonra Ebl-Abbs- Mrsye tbi olmalarn iret ederek yle buyurdu: Ebl-Abbsa
balannz. Allah telya yemn ederim ki, kendini temiz tutmaktan ciz, yryemiyen
bir kyl ona gelse, huzrunda bulunmakla, Allah telnn izni ile evliylk yolunda ok
ykseklere kar. Yine Allah telya yemn ederim ki, imdiye kadar ne kadar vel zt
gelmi ise, bundan sonra ne kadar vel zt gelecek ise; hepsinin isimlerini, saylarn,
hllerini, Allah telya olan yaknlklarn, evliylk yolundaki derecelerini, Allah tel
hem ona, hem de bana bildirdi.
Ebl-Abbs- Mrs (rahmetullahi aleyh) hocas Ebl-Hasen-i zil hazretlerine
kavumasn ve ona talebe olmasn yle anlatr: Mrsiyyeden Tunusa gelmitim. O
zaman daha gen idim. Orada Ebl-Hasen-i zil hazretlerinin ismini, bykln
duydum. Kendisiyle grmek istedim. Bir kimse bana, kendisiyle berber
gidebileceimizi syledi. Ertesi gn gidecektik. O gece ryamda grdm ki, bir dan
tepesine doru kyorum. Tepeye varnca, orada zerinde yeil bir hrka bulunan bir zt
oturuyor grdm. Sanda ve solunda iki kimse vard. Ben ortada oturmakta olan heybetli
zta baktm. Bana; Zamann halfesi ile karlayorsun buyurdu. Sonra uyandm. Sabah
olunca, szletiimiz kimse ile buluup, Ebl-Hasen-i zilnin huzruna gittik. Bir de ne
150
greyim, Ebl-Hasen hazretleri, gece ryamda grdm zt idi. Aynen ryamda

grdm gibi oturuyordu. ok hayret ettim. Ben bu hlde iken bana; Zamann halfesi
ile karlayorsun buyurdu. Sonra ismimi sordu. smimi ve nesebimi syledim. Sen
bana, on sene evvel arzedilmi idin buyurdu. Beni talebelie kabul etti. Ebl-Abbs-
Mrs, zamnnda bulunan evliynn en byklerinden, kermetler ve hrikalar haznesi
ok yksek bir zt idi. Onun sohbetlerine devam etmekle, huzrunda yksek derece ve
makam shibi olan evliy pekok olup, says bilinmemektedir. Herkes, her taraftan
sohbetine koar, ok kymetli ve tesirli szlerinden istifde etmeye alrd.
Ebl-Abbs- Mrs (rahmetullahi aleyh) sohbetlerinde daha ok, akl- ekber
denilen en byk akldan, sm-i azamdan ve isimlerden, harflerden bahsederdi. Evliylk
derecelerini, Allah telya yakn olanlarn makamlarn, Ar- alya yakn olanlarn sahib
olduklar stnlkleri, evliydan yardm istendii zaman imdda yetitiini ve yardm
ettiini, sr ilimlerini, kader (kymet) gnn, kiilerin ilimlerini, kymet gn neler
olacan, Allah telnn kullarna yumuaklk, nimet vermek, cmertlik ve intikam
bakmndan neler yapacan ve bunun gibi yksek ilimleri anlatrd. Akllar zayf
olmasayd (anlyamyacaklarndan ve anlalamyacandan korkmasaydm) Allah
telnn rahmetinden ok haberler verirdim buyurdu.
Byklne iret olan kermetlerden bazlar unlardr:
Ebl-Abbs- Mrsnin byklk hlleri, kermetleri daha ocuk yalarda iken
grlmtr. Kendisi anlatyor: Kk bir ocuk idim. Mektebe yeni gidiyordum. Bir
defasnda, bir levha zerine baz eyler yazyordum. O srada yanma bir kimse gelerek;
O beyaz levhay karalama! dedi. Ben de; senin zannettiin gibi deil. Ben buraya
mhim eyler yazyorum. Asl mhim olan, amel defterlerinin gnah lekeleriyle
karalanmamasdr dedim. Hocas Ebl-Hasen- zil hazretleri, Ebl-Abbs- Mrsyi
ok sever, yetimesi iin huss gayret sarfederdi. Eb Zekeriyy Yahy Belens
(rahmetullahi aleyh) yle anlatt: Bir mddet, Ebl-Hasen-i zil hazretleri ile berber
kaldm. Sonra Endlse gitmem icb etti. Hocam Ebl-Hasen, vedalamamz srasnda
bana; Endlse varnca, Ebl-Abbs- Mrs ile gr! Onun hizmetinde bulun! nk o,
yksek makamlara kavutu. nsanlar, onun bu durumunu bilmezler. Onu grdkleri gibi
sradan biri zannederler dedi. Nihyet yanndan ayrldm. Uzun bir yolculuktan sonra,
Endlse geldim. Doruca Ebl-Abbsn yanna gittim. Ebl-Abbs beni grnce, ben
birey sylemeden; Henz senden nce beni kimse tanmad. Ey Yahy! Elhamdlillah
zamann kutbu ile grtn. Hocam Ebl-Hasenin sana sylediklerini kimseye syleme!
dedi.
Bir defasnda zamann sultn, hizmetilerine, bir tavuu kesmelerini, baka bir
tavuu kesmeden boazlamalarn, sonra ikisini de ayn kazanda piirmelerini emretti.
Hizmetiler, sultnn dedii ekilde tavuklar piirip hazrladlar. Bu srada Ebl-Abbs
hazretleri de orada idi. Sultan, Ebl-Abbsn (rahmetullahi aleyh) kermet shibi bir zt
olup olmadn anlamak iin, o tavuklar, yemek olarak Ebl-Abbsa ikrm etti. EblAbbs hazretleri hizmetiye, boulmu olan tavuu gstererek kaldrmasn emredip; Bu,
letir yenmez buyurdu. Kalan tavuk iin ise; Bu, le deildir. Fakat le olan tavuun
suyunda, o tavuk ile berber ayn kapta pitii iin, bu da necis oldu. Onun iin bu da
yenmez buyurdu.
Baka bir kimse Ebl-Abbs hazretlerini imtihan iin, ona hell olduu pheli olan
bir yemek getirdi. Ebl-Abbs hazretleri o yemei kabul etmedi ve; pheli birey ile
karlatmda, vcdumdaki damarlar hareket edip beni ikz ederler buyurdu. O
kimse, hatsn anlayp piman oldu. Hemen orada tvbe etti.
Bir defasnda, yannda talebelerinden be kii ile birlikte Ks ehrine doru yola
ktlar. Kendisine; Bu yolculuunuzdan maksat nedir? diye sul edildiinde; Bunlar
defnetmektir buyurdu. Soranlar, bu szden pek birey anlyamadlar. Nihyet yola
ktlar. Gerekten o yolculukta, yannda bulunan be kii de vefat etti. Ebl-Abbs onlar
defnetti. skenderiyyeye dnd. Yola kacaklar zaman kendisine sorulan sule verdii
cevabn hikmeti, bylece anlalm oldu.
skenderiyye halk, dman hcumundan korkup silahlanmaya balamlard.
Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh); Korkmayn! Ben aranzda olduka dman size zarar
veremez buyurdu. Hakkaten o vefat etmeden nce, dman o ehre giremedi.
151
Kadnn biri doum yaparken ok sknt ekti. Bir trl doum yapamad. lecek
hle geldi. Ebl-Abbs- Mrs hazretlerinin takkesini, o kadnn karn zerine koydular.
Allah telnn izni ile hemen doum yapt ve kurtuldu.
Birgn Ebl-Abbs- Mrsnin huzruna bir kimse geldi. Gelen kimse, Kurn-
kermi ezbere biliyordu. Mehr onsekiz ilimde de ihtisas vard. Ebl-Abbsn
(rahmetullahi aleyh) yannda bir miktar konutu. Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh)
edebinin okluundan, tevzu ile, sessiz olarak o kimsenin anlattklarn dinledi. Bir
mddet sonra o kimse, kendisinde bulunan ilimle nerek ve kendini ondan stn
grerek kibirli bir ekilde Ebl-Abbsa; imdi biraz da sen konu! dedi. Ebl-Abbs;
Ey bunun nmesine sebeb olan ey! k! buyurdu. O zt, Kurn- kerm ve dier
ilimlere it ne biliyorsa, hepsini bir anda unuttu. Hepsi hfzasndan silindi. ehrin
sokaklarnda aylak aylak dolar oldu. Ebl-Abbs- Mrs (rahmetullahi aleyh) kendisine
acyp, namaz iinde okunacak kadar olan ve ok lzumlu olan bilgileri o kimseye iade
etti. O kimse, lnceye kadar bu hlde kald. Bu kimsenin hlini grenler, Allah telnn
evliysna dman olmann, onlar kk grmenin, onlara dmanlk etmenin ve onlar
imtihan etmeye kalkmann cezasnn pek ar olduunu, byle kimselerin elbette
cezalarn greceklerini, dnyda da, hrette de perian olacaklarn iyice anladlar.
Ebl-Abbs- Mrsyi sevenlerden birisi gelerek, Cuma namazndan sonra velime
(dn yemei) vereceklerini, kabul ederlerse, kendilerini de yemee davet ettiklerini
bildirdi. Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh); Peki, inallah gelirim buyurdu. Daha sonra,
ayr ayr drt kii daha gelerek, ayn zaman iin kendisini yemee davet ettiler. Onlara da;
Peki, inallah gelirim dedi. Cuma namaz vakti oldu. Namazdan sonra, talebeleriyle
oturdu. Bir yere gitmedi. Daha sonra, o davet eden be kiinin hepsi ayr ayr gelerek,
yemeklerinde bulunmakla kendilerini ok sevindirdiini ve teekkr ettiklerini bildirdiler.
Orada bulunanlar, Ebl-Abbsn yanlarndan hi ayrlmadn, bu hlin, onun bir
kermeti olduunu anladlar.
Yine Ebl-Abbs ok sevenlerden birisi yle anlatt: Birgn Ebl-Abbsn
arkasnda namaz klyordum. Mbrek bedenini nurla dolu grdm. Gne misli etrfa
nr salyordu. O kadar nurlu idi ki, bakmaya tahamml edemedim.
Ebl-Abbs- Mrs hazretleri yle anlatyor: Mevk ve makam shibi, varlkl,
zengin bir kimse, byklerden birisine; Sana iyilikte bulunabilirim. Arzu ve ihtiylarn
bana bildirebilirsin dedi. O evliy zt, o kimseye yle syledi: Sen, bana byle
sylyorsun ama, benim iki tne klem vardr ki, ben onlara hkimim, onlar benim emrim
altndadrlar. Sen ise, bu ikisinin hkimiyeti altndasn. Onlar sana hkmediyorlar. Ben, o
iki eyi kahrettim. Seni ise, o ikisi kahretti. O iki eyden birisi ehvet, dieri ise hrstr.
(ehvet; nefsin, ar ve zararl istekleridir. Hrs; azgnlk, kzgnlk, sonu gelmeyen arzu
demektir.) Yan sen, benim klelerimin klesisin. Klelerimin klesi olan birine
ihtiylarm bildirmem, ondan fayda ve menfaat beklemem nasl doru olabilir?
Ebl-Abbs- Mrs, sohbetlerinde hep; Hocam Ebl-Hasen-i zil buyurdu ki,
Hocam yle anlatt eklinde sze balar, hep hocasndan nakiller yapard. Birgn bir
kimse; Hep hocanzdan nakil yapyorsunuz. Hi kendinizden birey sylemiyorsunuz.
Kendinizden birey sylediinizi hi grmedik dedi. Bunun zerine Ebl-Abbs yle
cevap verdi: Eer istesem, Allah tel buyurdu ki, Allah tel buyurdu ki diyerek,
nefesler adedince pekok ey anlatrm. Eer istesem, Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) buyurdu ki, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki diyerek, nefesler
adedince pekok ey anlatrm. Eer istesem, Ben diyorum ki, ben diyorum ki diyerek
nefesler adedince, pekok ey anlatrm. Yan, Allah telnn izni ile ilmim o kadar
geniledi. O kadar ok ey biliyorum, fakat btn bunlar renmeme, bu dereceye
ykselmeme vesle, vsta olan mbrek hocama kar edebe riyet ederek, edebde
noksanlk olmamas iin ve daha ok ihsnlara kavumak iin, hep hocamdan naklederek
konuuyorum. Lyk ve uygun olan da budur.
Ebl-Abbs, ok scak bir gnde, asde diye bilinen bir eit bulama yemei
piirdi. Hlbuki, bu yemek k mevsiminde piirilirdi. Kendisine dediler ki: Efendim!
Bildiimize gre bu yemek k mevsiminde yaplr. Baka zamanlarda yaplmaz. Sizin bu
scak gnde bu yemei piirip bizlere ikrm etmenizin hikmetini anlyamadk. Bunun
zerine; Bu, Habeistan beldelerinden birinde bu gn doan olumuz Yktun doum
asdesidir buyurdu. Orada bulunanlar bu szlerden de birey anlyamadlar. Fakat,
152
hocalarnn szlerinde mutlka bir hikmet bulunacan bildikleri iin, bu gnn trihini
kaydettiler. Bir zaman sonra, Habeistanl Ykt isminde bir gen, kle olarak, elden ele
satlarak, nihyet Ebl-Abbs hazretlerinin yanna geldi, hizmetisi oldu. Gelen gencin
Habeistanl olduunu, isminin de Ykt olduunu renenler, Ebl-Abbs hazretlerinin
senelerce nce syledikleri sz hatrladlar. Hesb ettiler. Ebl-Abbs hazretleri, o sz
bu Yktun doum gnnde sylemiti. Bylece, o szn hikmetini anlayp, hocalarnn
byk bir kermetine daha hid oldular.
Ebl-Abbs- Mrsnin vcdunda oniki eit hastalk; basur hastal, baka
hastalklar ve bbreklerinde ta vard. Bununla berber, meclisinde oturur, gelenlerle
sohbet ederdi. Otururken hibir zaman of, of diye inlemezdi. Onda eitli hastalklarn
bulunduunu kimse bilmezdi. Sohbet esnasnda, bedenindeki rahatszlklarn elem ve
iddetinden dolay, istemiyerek de olsa yz kzarrd. Ve buyururdu ki: nsanlara sohbet
etmek iin, kendi arzum ile meclis kurup oturmadm. Bilakis tevik ve tehdid olunup,
adet bu i iin zorlandm. Bana: Eer slmiyet bilgilerini anlatmak iin meclis kurup
oturmazsan, hbe ettiimiz ilimleri geri alrz denildi. Ben, onun iin meclis kurup
insanlara sohbet ediyorum. Benim sohbetlerime devam ediniz! Benden baka bir ztn
sohbetinde bulunmaktan da sizi men etmiyorum. Bu kaynaktan daha tatl bir kaynak
bulursanz, ona kounuz! buyururdu. Bir ihtiyc olup, bunun devlet adamlar tarafndan
grlebileceini bilen kimseler, Ebl-Abbsa gelerek, bu hacetinin grlmesi iin devlet
adamlarna bir mektp yazmasn istirhm ettikleri zaman, mektp yazmaz; Ben, senin
bu iinin hallolmasn Allah teldan istiyorum. Ona dua ediyorum buyururdu.
Ebl-Abbs, her haliyle slmiyetin bildirdii gzel ahlk ile hareket eder, yanna
ziyrete her gelen kimse, kendisinden memnun ayrlrd. Talebelerine; Ziyretimize bir
kavmin by gelirse, bizi haberdr ediniz! Onlarla alkadar olalm buyururdu. Byle
kimseler, gelip ziyret ettikten sonra ayrlrlarken, darya kadar karak onlar uurlar;
Onlar, uzaklardan bizi ziyrete geliyorlar. Biz ise onlar ziyret edemiyoruz. Hi olmazsa
bu ekilde yapalm buyururdu. Kendisine gelenler yanndan ayrldklar zaman, onlara
dua eder; mslmann, mslman kardeinin gyabnda yapt duann kabul olacan
bildirirdi.
Kendisine az birey hediye edilse, gleryzle karlar, kabul ederdi. ok fazla
birey hediye edilse, kardakine klfet olmamak iin, kabul etmekten ekinirdi. Hased
edilmek tehlikesi olmamas iin, talebelerinden birini, dier talebeleri arasnda vmezdi.
Her hli edebe tam uygun idi. Allah telnn, Reslullahn ve bu yolun byklerinin
muhabbeti ve ak ile yanard. Bunlara kar lzumlu edebi gstermeye her zaman gayret
ederdi. Bu gzel hasletleri ile, evliylk yolunda ok yksek derecelere kavumu idi.
Kurn- kermi okuduum zaman, Allah telnn huzrunda okuyor gibi oluyorum
buyururdu. Bir kimseden, Allah telnn veya Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem)
mbrek isimlerini iitse, hemen azn o kimsenin azna yaklatrarak yle dinlerdi. O
mbrek ismi anlatan, bildiren sesin, o kimsenin azndan ktktan sonra havaya deil,
kendi azna, dolays ile kalbine girmesini ister gibi bir hl alrd. Bir kimseden, Bu gece
Kadir gecesidir szn duysa, Allah telya hamdolsun ki, bizim her nmz Kadir
gecesidir buyururdu. Yan, dier insanlarn sdece Kadir gecesinde yapabildikleri
ibdetleri, tat ve zikri, Ebl-Abbs hazretleri her vakitte yapmaya devam ederdi.
Ebl-Abbs- Mrs (rahmetullahi aleyh), kendisine gelen kimselerin, hllerini,
derecelerini, Allah tel indindeki mertebelerini, Allah telnn izni ile bilirdi. Gelen
herkese de, bu hllerine gre iltift ve ikrmda bulunurdu. Bazan huzruna, grnte
dnin emirlerine ok bal olan birisi gelir, ona hi iltift etmez, daha sonra grn
itibriyle gnahkr bir kimse gelir ona iltift eder, yaknlk gsterirdi. Birincisinin,
ibdetine ve ilmine gvenerek geldiini, ikincisinin ise, aa gnllkle, krklkla
geldiini, dolays ile ikinci gelenin birinciden hayrl olduunu bildirirdi.
Bir defasnda hacdan gelen birisine; Haccnz nasl oldu? diye sordu. O kimse,
gyet rahat olduunu, sularn bol, her eyin ok ucuza olduunu ve buna benzer eyler
syledi. Ebl-Abbs hazretleri, o kimselerin verdii bu cevaplara zlerek; Biz hacdan,
orada, ilimden, feyzden ne bulduklarn sul ediyoruz. Onlar ise, suyun bolluundan,
rahatlktan her eyin ok ucuz olduundan anlatyorlar buyurdu.
Ebl-Abbs- Mrs, Sehl bin Abdullah-i Tsternin Dehrin (zamann) ocuklar
olmaynz. Ezelin ocuklar olunuz szn yle zh etti: mrnz mddetince, ilim ve
153
amelinize gvenmeyiniz. Allah telnn, ezelde sizin iin ne takdr ettiini anlamaya
alnz!
Ebl-Abbs hazretlerinin talebelerinden birisi, bir ara sohbetlere gelmez oldu.
Birgn kendisini grp: Sohbetlere devam etmekten niin ayrldn? diye sordu. Talebe;
Efendim, sohbetlerinizin bereketi ile olgunlatm. Bunun iin sohbetlere gelmiyorum
dedi. Bunun zerine, Ebl-Abbs- Mrs, o talebeye yle syledi: Kendisinden ilim ve
edeb rendiin ztn yannda bir miktar yetimekle onu terketmek icb etmez, istifde
etmek hussunda en ileride olan Hz. Eb Bekrdir. Terk etse, o ederdi. Fakat deil
terketmek, bir gn bile Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) sohbetinden,
huzrundan ayrlmad. Gelmemezlik etmedi. Bu szleri dikkatle dinleyen talebe, bundan
sonra hocasnn sohbetlerine devam etti.
Ebl-Abbsn kermetlerinden biri yle mehr olmutur: Ebl-Abbs- Mrs,
Humeyter denilen yerde ykanp, defnedilince, bundan sonra orann suyu oalp tatllat.
Hatt, bir kfileye yetecek hle gelmiti. Hlbuki nceden byle deildi.
Eb Abdullah Numn, Ebl-Abbs hakknda yazd bir iirde der ki: O,
gerekten zilnin ilminin vrisi idi. O bir kutub idi. Vefatndan sonra inkarclarn bile
hid olduu garip hdiseler meydana geldi. Onun vefatndan sonraki acib hdise;
cenzesinin ykand suyun oalmas ve tatllamasdr.
Necmddn-i sfehn yle anlatt: Ebl-Abbs birgn bana Acem beldelerinden
falanca belde ile falanca belde arasnda ka nehir var? dedi. Ben de drt nehir olduunu
syledim. Bunun zerine; Bir de senin, boulma tehlikesiyle karlatn nehir dedi.
Gerekten ben o nehri unutmutum. Bu nehre girmitim. Az kalsn, boulacaktm.
Ebl-Abbsn yaknlarndan birisi anlatr: Birgn fakh (fkh limi) Mekn-i
Esmerin yanndan ktm. Benim ile berber Ebl-Hasen-i Cerr de kt. Bu, EblHasenin talebelerinden idi. Ben kendisine selm verdim. O da bana gler yzle selm
verdi. Ona, beni nereden tandn syledim. Bana; seni nasl tanmyaym. Birgn ben
Ebl-Abbsn yannda oturuyor idim. O srada sen de onun yannda idin. Sen onun
yanndan ayrlnca, ben kendisine; Efendim! Bu gen benim pek houma gidiyor, falan
falan bizden ayrlp irtibt kestikleri hlde, bu gen ayrlmad dedim. Bunun zerine
Ebl-Abbs; Ey Ebl-Hasen Cerr! Bu gen, Allah telya davet eden, bir kimse
olmadka lmiyecektir dedi ve dedii gibi de oldu.
Ebl-Hasen Cerr anlatt: Bir gece Ebl-Hasen-i zilnin yannda idim. Onun
huzrunda, Hakm-i Tirmiznin Hatem-l-Evliy kitab okunuyordu. Bu srada birisini
grdm. Oturuyordu. Fakat bizim geldiimizde orada yoktu. Bizim ile berber de
gelmemiti. Yaknnda oturan birisine onu sordum. Bana, mevcut grnen cemaattan
baka kimse olmadn syledi. O zaman ben sustum. Anladm ki, o benim kasdettiim,
oturan zt grmemitir. Cemat dalp gidince: Ebl-Hasen-i zilye onun kim
olduunu sordum. Efendim, burada birisi var, geldiimizde de yoktu. Bizim ile berber de
gelmi deil. Bu kim? dedim. O zaman Ebl-Hasen-i zil; O, Ebl-Abbs- Mrsdir.
Her gece Mukassim denen yerden gelir, sohbeti dinler, yine o gece yerine dner dedi.
Ebl-Hasen (rahmetullahi aleyh) ise, o zaman skenderiyyede idi. Arada ok uzak
mesafe vard.
Ebl-Abbs hazretlerini sevenlerden birisi yle anlatr: Abdest alrken bende ok
defa vesvese meydana gelirdi. Bu durum Ebl-Abbsa ulat. Birgn bana dedi ki;
Duyduumuza gre, abdest alrken sende vesvese olurmu. Ben de; Evet yledir
dedim. O zaman bana; Bu taife (ehl-i tasavvuf) eytanla oynar, yoksa eytan onlarla
oynayamaz dedi. Sonra aradan epeyce zaman geti. Tekrar huzruna girdim. Bana;
Vesvese durumun nasl oldu? deyince; Aynen devam ediyor dedim. Bunun zerine
bana; Eer bu vesveseyi terk etmezsen, bize gelmiyeceksin dedi. Bu bana ar geldi.
ok korktum. Ondan sonra Allah telnn izni ile vesvese benden kayboldu.
Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh) vesvese iin; Sbhnelmelik-il-Hallk in yee
yzhibkm ve yeti bihalkn cedd. Ve m zlike alallhi biazz okunmasn tavsiye ederdi.
riflerden Necmddn sfehn anlatt: Ebl-Abbs birgn bana; Falanca, falanca
eyin, Acem lisnnda (dilinde) ismi nedir? diye sordu. Benim kalbime, herhalde hocam
Acem lisnn renmek istiyor diye geldi. Kendisine Acem lisnn reten bir kitap
getirdim. Bunu grnce tebessm etti ve; Acem lisn ile istediini sor, sana Arabca
olarak cevap vereyim, Arabca istediini sor, Acem dili ile sana cevap vereyim dedi.
154
Kendisine Acem lisn ile sordum, bana Arabca ile cevap verdi. Arabca ile sordum, Acem
lisn ile cevap verdi. Sonra bana; Sana, falanca falanca eyin Acem dilinde ismi nedir
demekten maksadm, sana latife yapmak, seni ho tutmak iindir. Yoksa, bize herhangi
bir dil yabanc olduundan deil buyurdu.
Ebl-Abbs- Mrs hazretleri yle anlatt: Bir gece ryamda Hz. mer bin
Hattb grdm. Ey mminlerin emri! Dny sevgisinin alameti nedir? dedim. yle
cevap verdi: Ktlenme korkusu ve vlmeyi sevmektir. Dnyy sevmenin almeti
bunlar olunca, zhdn (dnyy terk etmenin) almeti, doru yolda bulunmakta
ktlenmekten korkmamak ve vlmeyi sevmemektir.
Ebl-Abbs anlatt: Hocam Ebl-Hasen ile denizde gemide idik. iddetli rzgr
vard. Hocam: Semy grdm. Semdan iki melek indi. Birisi, Ms (aleyhisselm) Hz.
Hzrdan (aleyhisselm) daha limdir diyor, dieri ise, Hzr (aleyhisselm) Hz. Msdan
daha limdir, diyordu. Sonra semdan baka bir melek indi. O yle syledi: Vallahi Hz.
Msnn ilmine gre, Hz. Hzrn ilmi, Sleymnn (aleyhisselm) ilmine gre, Hdhdn
ilmi gibidir. O byle deyince, ben anladm ki, Allah tel bize bu seferimizde selmetle
kurtulmay nasb edecek. nk, Msya (aleyhisselm) deniz musahhar klnmt
(emrine verilmiti). Denizi kolayca gemiti buyurdu.
O zamanda bulunan byk limlerden birisi buyuruyor ki: Bu zamanda
yeryznde, fkh ilminde zzeddn ibni Abdisselmdan, hads ilminde Zekyddn
Abdlazmden, hakkat ilminde ise, Ebl-Abbs- Mrsden daha byk lim yoktur.
Ebl-Abbs- Mrs (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Peygamberlerin hepsi (aleyhimssalt vesselm), rahmetten yaratlmlardr.
Bizim Peygamberimiz ise (sallallahu aleyhi ve sellem) rahmetin kendisidir.
Fakh (fkh limi), kalb gznden gaflet perdesi kalkan kimsedir.
Allah telnn vel kulu, Allah tel katnda, ana kucandaki aslan yavrusu
gibidir. Acaba o yavruya ktlk etmeyi kasd edene, anas imkn ve frsat verir mi?
Allah tel dostlarn muhfaza eder.
zil hazretlerinden dinledim. Allah katnda vellii sabit olan bir kimse, lmden
korkmaz buyurdu.
Allah tarafndan Onun dnini kullarna anlatmak vazfesi alann konumas, ok
tesirli olur. det, onun zerinde nr parlar. Bakalarnn konumas ise, snk ve tesirsiz
olur.
Krk seneden beri Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ile berberim. Eer gz
krpacak kadar Reslullahtan ayrlrsam, kendimi mminlerden saymam.
Veller, peygamberlerin makamlarn grebilirler, ancak varamazlar.
Bir zlimle ibirlii yapmaa taraftar olan kimse de zlimdir.
Evliynn byklne itirz ettikleri iin helak olanlar, evliylk yoluna girerek
kurtulanlardan daha oktur.
Hocam Ebl-Hasen-i zil hazretlerinden iittim. Buyurdu ki: yet,
mminlerden s bir kimsenin nru grlebilmi olsayd, gk ile yer arasn doldurduu
grlrd. Gnahkr olmakla berber, kendisinde mn bulunduu iin, s bir mminin
nru gk ile yer arasn doldurursa, mminlerden itatkr olanlarn nrlarnn ne kadar
ok olacan dnmek lzmdr.
Evliylk yolunda bulunan bir kimse, ortaya kmak, mehr olmak, herkes
tarafndan tannmak isterse, hretin klesi olur. Gizli kalmay, bilinmemeyi istiyen,
gizliliin klesi olur. Kim de Allah telya kul olmak arzusunda ise ve baka bir niyeti
yoksa, yan evliylk yolunda bulunmak davsnda sammi ise, o kimse iin, mehr
olmak ile gizli kalmak ayndr.
Tayy, (katlamak, drmek, mesafe kat etmek) kk tayy ve byk tayy olmak
zere iki trldr. Kk tayy; evliylk yolunda bulunan, evliy olan, fakat derecesi ok
yksek olmayanlara mahsstur ki, bir nefeste, arktan garba gitmeleri buna misldir.
kincisi, byk tayy; evliynn ok yksek derecede bulunanlarna mahsstur ki, evliylk
yolunun banda, ilk derecelerinde bulunan bir velyi, Allah telnn izni ile bir nefeste
(bir anda) yksek makamlara ykseltmek, kavuturmak buna misldir.
Bizim bu yolumuz, Hz. Hasene dayanmaktadr. Hocalarmz silsile yoluyla Hz.
Hasene ulamaktadr. Her insann da, kendilerinden ilim rendii hocalarnn silsilesini
155
bilmesi elbette lzmdr. nk bu yolda esas olan rivyet (nakil)dir. Dolaysiyle, rivyet
zincirinde bulunanlar bilmek elbette lzmdr.
nsanlarn ou, zamanlarnda bulunan evliynn kymetini anlayamazlar, hatrn
saymazlar. Vefat ettii zaman da; O yle idi, byle idi diye konuurlar.
Hocam Ebl-Hasenden (rahmetullahi aleyh) duydum; Aralarnda u drt
kimseden biri bulunan bir topluluk helak olmaz. mm, vel, sddk ve std. Ebl-Abbs-
Mrs, immdr buyurdu.
Bir defasnda, sohbetlerinde bulunmak niyetiyle hocamn yanna girmitim. Bana;
Konu ey evldm! Allah tel seni mbrek eylesin buyurdu. Bundan sonra, Allah
telnn izni ile ok fash ve beli olarak konumaya, insanlara tesirli szler sylemeye
baladm.
Ebl-Abbs hazretleri, birgn sakaln tutarak buyurdu ki: Allah telya yemn
ederim ki, ok uzaklarda, Irakta, amda bulunan limler, bu sakaln shibinin ne
olduunu (ilminin okluunu) bilmi olsalard, aradaki uzakla ve yol meakkatine
bakmadan, yzst srnmek pahasna da olsa yanmza gelirlerdi.
Allah telnn bize olan ihsnn grmek, verdii nimetlerin kymetini daha iyi
anlamak iin, tasavvuf ehlinin szlerini dikkatle okuyup reniyoruz.
Bir kimse, tasavvuf yolunda kemle geldikten, evliylk yolunda yksek dereceye
ulatktan sonra, her lisndan konuabilir. Her lisn, Allah tel tarafndan bir ilham
olarak kendisine tantlr.
Zhir ilimlerde lim olan bir kimse, sdk ile evliynn sohbetinde bulunursa, o
kimsenin ilmi artar.
Allah telnn evliysndan, sizi hatrlamasn, hatrnda tutmasn taleb
etmeyiniz. Bilkis, siz devaml olarak o velyi hatrnzda tutmaya gayret ediniz. nk,
sizin yannzda o ne ise (siz onu ne kadar ok hatrlar iseniz) onun yannda siz de
ylesiniz (o da sizi o kadar hatrlar).
nsann Allah tely tanmas kolaydr. nk Allah tel her trl keml ve
ceml sfatlaryla marftur, tannmaktadr. Fakat, insann, kendisi gibi yiyip ien, grn
itibriyle kendisine benzeyen bir velyi tanmas, anlyabilmesi ok zordur.
Allah teldan korkan, haram ve phelilerden ok saknan, emirlere tam uyan
kimse, Allah telnn kendisini koruduu kimsedir.
Dnysn dzeltmek veya hretini dzeltmek iin deil de, yalnz Allah telnn
rzs iin alan kimseyi, Allah tel slh eder, dzeltir.
Allah telya yemn ederim ki, stnlk ve erefi, mahlklardan birey
beklememekte buldum. Birgn kpek grdm. Yanmda bulunan ekmei, yemesi iin
nne koydum, hi iltift etmedi. Ben bu hline hayret derek, ekmei azna
yaklatrdm. Yine hi iltift etmedi. Yan mahlklardan birey beklemiyor ve
mahlklardan gelen bireyi kabul etmiyordu. Bu srada gizliden bir ses duydum;
Kpein, kendisinden daha zhid olduu kimseye yazklar olsun! diyordu.
nsanlarn balandklar ok sebepler, vstalar vardr. Bizim sebeblerimiz: mn ve
takvdr. Ebl-Abbs hazretleri bundan sonra, Eer memleketlerin halk (kfr ve
isyndan vazgeip) mn etseler, takv shibi olsalard (Allah teldan korksalard),
muhakkak ki, zerlerine semdan (yamur yadrarak) ve yerden (bitki bitirerek)
bereketler aardk. Fakat onlar, peygamberleri yalanladlar. (Kfr ve isyan)
tercih etmeleri sebebiyle biz onlar azapla yakalayverdik. (Arf-96) melindeki
yet-i kermeyi okudu.
Allah telnn bir vel kulu, kendisine eziyet, sknt veren bir kimseye darlsa, o
kimse o anda helk olur. Fakat velnin Allah tely tanmas, mahlklara merhameti pek
fazla olduundan, kendisine eziyet ve sknt da verse, bir kimsenin helak olmasn
istemedii iin, insan ve cinlerden kendisine eziyet verenlerin skntlarna tahamml eder.
Kendisine sknt verenlerden hibir kimseye de hibir zarar dokunmaz.
Eer sana, Allah teldan korkuyor musun? derlerse, Evet Allah telnn
kalbime koyduu korku miktarnca Allah teldan korkarm de! Allah tely seviyor
musun? derlerse, yine byle cevap ver!
Evliydan bazlarnn, Vel, yirmi sene mddetle soldaki melee hibir gnah
yazdrmadka tam vel olamaz sz hakknda buyurdu ki: Bunun mans; yirmi sene
ondan hi gnah sdr olmaz demek deildir. Belki de bunun mans, gnah ilemekte
156
srr etmez, gnaha devam etmez, gnah ilemi olsa bile, vakit geirmeden derhal
tvbe ve istifr ederek o gnah yazdrmaz demektir.
Ebl-Abbs- Mrs hazretleri, (Ey Reslm) deki: Bu (tevhde) Allah
telya davet benim (memriyetim, apak) yolumdur. Ben ve bana (mn ve tasdik
ile) tbi olanlar basret zereyiz. (Ysuf-108) melindeki yet-i kermede geen
Bana tbi olanlardan maksadn; Her hussta benim gsterdiim yolda bulunan, bana
uyan ve gittiim yolda gidendir demek olduunu bildirmitir.
Ebl-Abbs- Mrs hazretleri, evliylk yolunda bulunan bir kimsenin, Allah
telya dua ederek; Beni her ne sretle imtihan etmek denemek istersen yle yap!
dediini, bunun zerine kendisine idrar tutukluu illeti verildiini, bunun ise tahamml
kalmayp, yaknlarna; Yalanc amcanzn (benim), bu dertten kurtulmas iin Allah
telya dua edin! dediini, yan sabredemedii iin kendisini yalanc saydn bildirerek,
Bu zt, ilk bata Allah telya; Y Rabb; Beni affeyle! diye yalvarsayd, daha hayrl
olurdu buyurdu.
Zhid dnyda gurbettedir. nk onun asl vatan hrettir. Yan o hrete
ynelmitir. Zahidin dnyda gurbette olmas, kendisi gibi hrete ynelmi olanlarn yok
denecek kadar az olup, insanlarn ounun dnyya dalm olmas sebebiyledir. Kendisi
gibi olanlar bulunmad iin, dnyda gurbette saylmtr.
Ben, iki defa doduuma yemn etsem yalan olmaz. Birincisi, herkesin bildii
normal doum, ikincisi Allah tely tanmak yolunda rhumun yeniden douudur.
Allah tel, demolunun bedenini ksm yapt. nsann lisn (dili) bir ksm,
uzuvlar, azlar bir ksm, kalbi de bir ksmdr. Allah tel bu ksmlardan her birine baz
eyler emredip, bu emirlere uymalarn, vefa gstermelerini istedi. Kalbin vefas, Allah
telnn tekeffl ettii, zerine ald rzk iin zlmemesi, endielenmemesi, kendisinde;
hle, dzen, oyun, hased gibi kt dncelerin bulunmamasdr. Lisnn (dilin) vefas,
gybet etmemesi, yalan sylememesi, dnysna ve hretine yaramyan fidesiz ve bo
szler sylememesi, byle szlerle vakit geirmemesidir. Azlarn vefas, (demolunun)
az ile, hibir zaman herhangi bir gnaha komamas ve o azlar ile hibir kimseye
eziyet vermemesidir.
Yacdan ya satn alrken, normalinden kl kadar fazla ya istiyen, satn ald
miktardan fazla olarak, satcnn elindeki malda gz olan kimsenin dninin kuvveti kl
kadar zayftr. Bunun gibi, kmrcden kmr alan kimse, normal alaca tamam
olduktan sonra, Biraz daha ver! diyen, yan ald ile yetinmeyen, kalanda gz olan
kimsenin kalbi, o kmrden daha karadr.
Kmil kimse, hlini gizliyebilendir.
Bir kimsenin yemeini yediiniz zaman, onun yannda bireyler de iiniz ki, o
kimsenin ecri, sevb tam olsun. nk Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem)
buyurdu ki: Suyu olup da, bir mmine bir yudum su iiren kimse, sanki smil
aleyhisselmn esir olan evldndan yetmi tnesini azd eden kimse gibidir.
rif olann dnys hret iin, hreti de Rabbi iindir.
Vallahi karnma, asl haram lokma girmedi.
Peygamberler, mmetleri iin atyyedir. Fakat Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) efendimiz hediyyedir. Hediyye ile atyye arasnda fark vardr. Atyye muhtalara,
hediyye ise sevilenlere verilir.
Hads-i erfte doru olan tccrn, Peygamberler, sddklar, ehdler ve slihlerle
birlikte harolunaca bildirildi. Peygamberlerin (aleyhimsselm) hussiyetleri; emneti
eda etmek, nasihatte bulunmaktr. te doru olan tccr; emneti eda etmek ve
bakalarna nasihatte bulunmak vasflar ile peygamberlerle birlikte harolunur. Zhir ve
btn bakmndan sddklar gibi olduundan sddklarla birlikte harolunurlar. Sddklarn
hussiyetleri odur ki; hem zhiren, hem de btnen safa hlinde bulunurlar. ehdlerin
hussiyetleri odur ki; cihd ederler. Doru olan tccr ise; nefsi, eytan ve hevs ile
cihd eder. Bu vasflar sebebiyle ehdlerle birlikte harolunur. Slihlere gelince, onlar,
helli alr, haram terk ederler. Doru olan tccr da helli alr, haram terkeder. Bu
vasflar sebebiyle slihlerle birlikte harolunur.
Baz kimseler, u kadar hatim yaptm. u kadar rekat namaz kldm, u kadar hac
yaptm v.s. derler. Hlbuki, onlar ktlklerini, hat ve kusrlarn sayp onlar dnseler
daha hayrl olur. Bazlar da; Benim, Allah yolunda harcanm u kadar senem var
157
derler. Hlbuki, Allah telnn ilminde sadlerden mi yoksa akilerden miyim? diye
dnmek, ilmine ve ameline gvenmemek lzmdr.
Kulun iyilii eydedir. Allah tely tanmak, nefsini tanmak ve dnyy
tanmak. Allah tely tanyan Ondan korkar. Dnyy tanyan ona dkn olmaz.
Haramlardan, phelilerden ve mbahlarn oundan saknr. Nefsini tanyan da, Allah
telnn kullarna kar mtevzi olur.
Tama harften (t, mim ve ayn harflerinden) meydana gelen bir kelime olup,
yine harften (be, t ve nn harflerinden) meydana gelen karn (batn) kelimesi gibidir.
Karn; yer, ackr, yer, ackr ve bu, hayatta olduu mddete devam eder. Yan hi
doymaz. Bunun gibi, tama shibi olan da hi doymaz.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Tabakt-l-kbr; cild-2, sh. 12
Neyl-l-ibtihc; sh. 64
Nefeht-l-ns trc.; sh. 645
EBL-ABBS-I VSIT (Ahmed bin brhim):

afi mezhebi fkh limlerinden ve evliynn byklerinden. smi, Ahmed bin
brhim bin mer bin Ferec bin Ahmed bin Sbr el-Frs el-Vst olup, knyesi EblAbbsdr. zzeddn el-Frs diye tannr. Aslen, Irakta, Dicle Nehri kenarnda, Vst ile
Mezr ehirleri arasnda bulunan Frs kasabasndandr. 614 (m. 1218) senesi Zilkade
aynda Vst ehrinde dodu. 694 (m. 1295) senesinde Zilhicce aynn balarnda orada
vefat etti.
Ebl-Abbs- Vst (rahmetullahi aleyh), daha ok kk denecek yata ilim
tahsiline balad. Babasndan Kurn- kerm okumasn rendi. lim renmek iin ok
seyahatler yapt. Vst, Badad, sfehan, Dmek (am) ve baka yerlerde mehr
limlerin sohbetlerinde bulundu. Mekke ve Mednede uzun zaman kald. Hseyin bin
Ebl-Hasen bin Sabit et-Tb, mer bin Kerem ed-Dnever, Ebl-Hasen el-Kat, Eb Ali
Hasen bin ez-Zebd, Ebl-Mnecc (veya Ebn-Necib) bin el-Lett, Enceb bin EbsSede, Ebl-Hasen bin Ravzebe, Ahmed bin Ebl-Feth bin el-Meydn, Hseyn bin
Mahmd es-Salhn, smil bin Ebl-Ysr ve daha birok limden ilim rendi, hads-i
erf rivyet etti. Tasavvuf yolunda kendisini, zamann en byk evliysndan olan
ihbddn-i Shreverd hazretleri yetitirip mezn etti. Ebl-Abbs- Vst hazretleri,
Berzl ve baka birok byk zta hocalk etti. eitli yerlerde bulundu. ama
geldiinde, ilim renmek isteyenler, hatt ilim shibi limler bile sohbetine kotu.
Zhiriyye, Nsriyye ve Necibiyye medreselerinde ders verdi. amn en byk ve en
mehr cmisi olan Emeviyye Cmiinde hatblik yapt. Bir zaman sonra oradan ayrlarak
am kfilesi ile birlikte hacca gitti. Kitaplar pek fazla olduundan, yannda gtremedi ve
birine emnet etti. Haccn yaptktan sonra Irak kfilesi ile, Iraka doum yeri olan Vsta
dnd. Vefat edinceye kadar orada kald.
Vsta geldiinde kendisine dediler ki: nceleri Mekke ve Mednede
bulunuyordunuz. Sonra ama geldiniz. Daha sonra hacca gittiniz. Hacdan sonra da
Vsta geldiniz. O mukaddes yerleri nasl terk ettiniz? Bunlara cevaben buyurdu ki:
Ryamda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizi grdm. Bana Vsta git!
Orada vefat edersin ve babann yanna defnolunursun buyurdu. Birgn talebelerini
toplayp; Haklarnz hell ediniz! Sefere kmak istiyoruz dedi. Talebeler hayret edip,
balarn nlerine ediler. Bunun zerine buyurdu ki: Sal gn rza gitmek zere yola
kmak istiyorum. Ama zannediyorum ki, o gn leceim ve rza gidemiyeceim.
Hakkaten de dedii gn vefat etti.
Ebl-Abbs zzeddn el-Frs, tefsr, fkh, hads, krat, belagat ve dier ilimlerde
ok yksek lim idi. lim renmekte, ilmini artrmakta ok gayretli idi. rendii ilmi
yaymakta, talebeleri terbiye edip yetitirmekte pek mhir idi. Hitbeti ok kuvvetli,
szleri gyet tesirli idi. bid ve zhid bir zt idi. Devml ibdetle megul olur, Allah
158
telnn rzs bulunmayan bir ie katiyyen yaklamazd. slmn gzel ahlknn ve

fazletlerinin kendisinde topland ok yksek bir zt idi.
Birgn bn-i Him Cmiinde insanlara namaz kldrmak iin mihraba getiinde,
iftith tekbri almadan evvel, sa tarafna dnd ve Dar k ve gusl abdesti al!
buyurdu. Kimse kmad, ikinci defa ayn eyi syledi. Yine kan olmad. nc defa
syleyip yine kan olmaynca; Ey Osman! Dar k ve gusl abdesti al! buyurdu. Bunun
zerine safdan bir kimse kt. Dar gidip gusl abdesti ald ve geri dnd. Ebl-Abbs
hazretlerinden zr diledi. Osman ismindeki bu kimse slih bir zt idi. Anlatldna gre
bu zt, uykudan uyandnda amarnda yalk bulmutu. Bunun gusl gerektirip
gerektirmeyeceini anlyamamt. Nihyet gusl gerekmiyeceine kanat getirip, gusl
etmemi idi. Namaza dururken, Ebl-Abbs hazretleri isim sylemiyerek; Dar k ve
gusl abdesti al! buyurunca, bu zt, baka birine hitb edildiini dnd. Nihyet ismi ile
syleyince, kendi hlinin gusl icb ettirdiini anlayp kt ve gusl abdesti alp ondan
sonra geldi.
1)
2)
3)
4)

EBL-BEK UKBER (Abdullah bin Hseyn):

Fkh, tefsr ve lgat limi. smi, Abdullah bin Hseyn bin Abdullah bin Hseyn
Ukber olup; knyesi Ebl-Bek, lakab Muhibbddndir. 538 (m. 1143) senesinin
balarnda Badadda doup, 616 (m. 1219) trihinde, Rabul-hr aynn sekizinci Pazar
gn yine burada vefat etti. Aslen, Dicle zerinde bir yer olan Ukberldr. Kklnde
iek hastal sebebiyle am oldu.
Kurn- kermi, Eb Hasen Betihnin yannda okudu. Eb Hasen bin Bat, Eb
Zra Makdis, Eb Bekr bin Nkr, bn-i Hubeyre el-Vezrden (r.aleyhim) hads-i erf
dinledi. Fkh ilmini, Kd Eb Yal es-Sagr, Eb Hakm Nehrevnden (r.aleyhim) ald.
Fkh ilminde pek ykseldi. O kadar ki, kendisinden nceki byk limler gibi mehr
oldu. Nahiv ilmini; Eb Muhammed bin Hab, Ebl-Berekt bin Nechdan, lgat ilmini,
bn-i Kassbdan rendi. Muhtelif ilim dallarnda ok bilgi shibi oldu. Her taraftan
talebeler ilim almak iin onun yanna kotular. ok kimse kendisinden hds-i erf
dinleyip, rivyette bulunmutur. bn-i Debsi, bn-i Neccr, Ziy, bn-i Sayraf
bunlardandr. Ondan iczet almak sretiyle rivyet edenler de olmutur. Keml Bezzr
bunlardandr. Arab ilimlerde de ok talebe yetitirmitir. Birok kimse ondan fkh ilmini
almtr. Muvaffak bin Sadaka ile Yahy bin Yahy el-Harrn bunlar arasndadr.
Ebl-Bek, Hanbel fkh, lgat, feriz ve hesb derslerini okuttu. Eser yazarken
usl yle idi: Hangi ilimle alkal eser yazacaksa, bu sahada yazlm eserleri ister,
talebelerinden birisine huzrunda okutur, kendisi de dinler, sonra yazaca eyler zihninde
hazr olunca onlar talebelerine yazdrrd.
Ebl-Bek, yksek ilmi yannda, slih, dindar bir zt idi. Gzel ahlk shibi idi.
Mtevzi idi. Meguliyeti ok severdi. Hatt gece ve gndz ierisinde, bo geen bir anlk
vakti yoktu. Devml ilim ile urard. Ya birisi yannda ders okur veya birisi ile ilm
mzkereler yapar, kitap mtla ederdi. yle ki, geceleyin bile zevcesi muhtelif ilimlere
it kitaplardan okuyup, onun da dinledii anlatlr.
limlerin hakknda buyurduklar: bn-i Nsh (rahmetullahi aleyh): Ebl-Bek
(rahmetullahi aleyh) Kurn- kerm, fkh, lgat, nahiv, arz, feriz, hesb ve birok
sahalarda ok yksek derecede idi. Muhtelif ilimlere it mehr eserleri vardr.
Medresede, mehr lim Ebl-Ferec ibni Cevznin asistan idi. ok dindar idi. Yannda
ezberinden, Salebnin Fasih adl eserini, bn-i Cinnnin Tasrifini okudum derdi.
Abdssamed bin Ebl-Cey (rahmetullahi aleyh): Dokuz ilim dalnda fetv
verirdi. Nahiv, lgat, hesb, feriz, cebir, mukbele, fkh, Kurn- kermin irb
(harekeleri), zz kratlerde zamnnda bir tne idi. Onun bu ilimlere dir kk-byk
ve orta apl birok eseri vardr.
159
bn-i Debsi (rahmetullahi aleyh); Ebl-Bek eitli ilimlerde mtehasss idi.

Kurn- kermin irbna, mehr kratlara, hads-i erflerin irbna, nahiv, lgat
ilimlerine it kymetli eserleri vardr demektedir.
bn-i Neccr (rahmetullahi aleyh); Ebl-Beknn (rahmetullahi aleyh) yannda
ok eserlerini okudum. Uzun bir mddet onun yannda kaldm. Hads ilminde gvenilir,
dindar, gzel ahlk shibi, mtevzi bir kimse idi demektedir.
Eserleri: 1. Tefsr-l-Kurn, 2. El-Beyn f irb-il-Kurn: ki cilddir, matbdur. 3.
rb--evz, 4. Mtebih-l-Kurn, 5. Aded-l-y, 6. rb-l-hads, 7. Et-Talk f
mesil-il-hlf: Fkh kitabdr. 8. erh-l-Hidye li Ebil-Hattb fil-fkh, 9. El-Merm f
nihyet-il-ahkm, 10. Mezhib-l-fukah, 11. En-Nhid f ilm-il-feriz, 12. El-tird al
dell-t-telzum ve dell-it-tenfi, 13. El-stib f ilm-il-hisb, 14. El-Lbb fil-bin velirb, 15. erh-l-zh, 16. erh-t-telkn fin-nahv, 17. Et-Telhs fin-nahv, 18. El-re finnahv, 18. Talik al mufassal-iz-Zemaher, 20. Telhisi ebyt- ir li Eb Ali, 21. Tehzb-linsn bi tekvm-il-lisn ve dierleri.
3) Vefeyt-l-ayn; cild-3, sh. 100, 101
5) ezert-z-zeheb; cild-5, sh. 67, 68
7) El-Alm cild-4, sh. 80
10) Tekmilet vefeyt-in-nkle; cild-4, sh. 378
11) El-ber; cild-5, sh. 61
12) Mirt-l-cinn; cild-4, sh. 32
EBL-BEREKT BN ASKR (Hasen bin Muhammed):
Hads ve afi mezhebi fkh limi. Knyesi Ebl-Berekt olup; ismi Hasen bin
Muhammed bin Hasendir. 544 (m. 1149) ylnda Selh kasabasnda dodu. Mehr trih
ve hads limi bn-i Askirin yeeni idi. Zeyn-l-Emn lakab verildi. Ebl-Berekt ibni
Askir denildi. 627 (m. 1230) ylnda amda vefat etti.
lmi ve ibdetleriyle mehr ve marf olan Ebl-Berekt ibni Askir, bata
amcalar Sin Hibetullah ve Hfz Ebl-Ksm olmak zere, Abdrrahmn bin Hasen
Drn, Ebl-Air Muhammed bin Hall, Hasen bin Hseyn, Hadir bin Sibl Hris, Eb
Necb Shreverd ve daha birok limden hads ilimlerini rendi. Pekok hads-i erf
dinledi. Ebl-Ksm Ali bin Hasen, bn-i Askirden fkh bilgilerini rendi. afi
mezhebine gre fetv verdi. amda Hazne memrluu ve Evkaf nzrl yapt. Nreddn
Zeng tarafndan amda yaptrlan Nriyye Dr-l-hadsinde tliblerine ilim retti.
Pekok talebe yetitirdi. Berzl, Hfz Zek Mnzir, Keml bin Adm, Zeyn Hlid,
eref Nabls, Ahmed bin Hibetullah bin Askir, Ahmed bin shk ve daha birok lim
onun talebeleri arasndayd.
Allah telnn dnini renmekte, retmekte, Allah telnn dnini yaamakta
ve yaymakta zamnnn en nde gelen limlerinden olan Ebl-Berekt Zeyn-l-Emn ibni
Askir, dnyya hi itibr etmez, ok namaz klar ve devaml Allah tely zikrederdi.
Geceyi e blerdi. te birinde Kurn- kerm tilvet eder, Allah tely anard. te
birinde uyur, te birinde namaz klard. Gndzleri de oru tutar, ilim renerek ve
retmekle megul olur, ok namaz klard. ok namaz klmasndan dolay Seccd (ok
secde eden) diye bilinirdi. Btn yaptklarna tvbe eder, devaml istifrda bulunurdu.
Baz kimseler, ryalarnda Hz. Osman grdler. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) dmd ve halfesi, iki nr shibi Hz. Osman (rahmetullahi aleyh), Zeyn-lEmnya selm verdi. Kucaklatlar. Ey mminlerin emri, Zeyn-l-Emnya selm m
veriyorsun? diye sorulunca, Evet, ona selm veriyorum. Zr o, enok tvbe
edenlerdendir. Ona Medne hurmalarndan bir hurma hediye ettim buyurdu. Zeyn-lEmnnn kardei Ebl-Fadl, o esnada hacda idi. Hacdan dnnce; Sana bir paket hurma
getirdim deyip Zeyn-l-Emnya verdi ve Herhalde Hz. Osman veya Hz. Alinin
160
aacndandr dedi. Zeyn-l-Emn, Muhakkak Hz. Osmann aacndandr buyurup,

yukardaki ryay anlatt.
Zeyn-l-Emn; Oru tutmaya baladm gnden beri, bir hastalk ve benzeri bir
sebeble orucumu bozmadm. Ramazandan nce veya sonra hastalanrdm. Yetmi
Ramazan oru tuttum. Hibir Ramazanda hastalanp orucumu bozmadm buyururdu.
EBL-FADL HILT (Muhammed bin Ali):
Usl ve afi mezhebi fkh limi. Knyesi Ebl-Fadl olup; ismi, Muhammed bin Ali
bin Hasendir. Aslen Hltl olduu iin, Hlt nisbet edildi. 675 (m. 1276) ylnda Khirede
vefat etti.
Yakn evresinde temel din bilgilerini ve let (yardmc) ilimleri rendikten sonra
Badada giden Ebl-Fadl Hlt, ihbddn mer bin Muhammed Shreverdden ilim
rendi. Daha sonra ama gitti. Orada Ebn-Nec Abdullah bin mer Lettnin derslerine
devam etti. Birok limin ilminden istifde etti. afi mezhebi fkh bilgilerinde ve usl
ilminde lim oldu. Khireye gitti. Orada kad tayin edildi. Allah telnn dnine hizmet ve
Onun kullarna faydal olmak iin ok alt. renmi olduu pek kymetli ilimleri, birok
kimseye retti. Gler yz, tatl dili, gzel ahlk, cmertlii, Allah telnn kullarna
olan merhameti ile insanlara rnek oldu. Kendisini sevenlere sk sk nasihatlerde
bulunurdu. Bu nasihatlerinde, onlara emr-i marf yapar, Allah telnn emir ve
yasaklarn renip yapmayann, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) ahlkyla
ahlklanmayann Cehennem ateinden kurtulamayacan anlatrd.
Pekok talebe yetitirip, kymetli eserler yazd. Eserlerinden biri, mm- Gazl
hazretlerinin El-Vecz adl eserine yazd Kavid--er ve davbt-l-asl vel-fer adl
erhidir.
1)
2)
3)
4)
5)
Tabakt-l-usliyyn; cild-2, sh. 80

Tabakt--fiyye; cild-8, sh. 80
Kef-z-znn; sh. 1411
EBL-GAYS BN CEML:
Yemende yetien evliynn byklerinden. smi, Ebl-Gays bin Ceml olup; lakab
ems--msdur (Gnelerin gnei). Doum trihi bilinmeyen Ebl-Gays bin Ceml,
651 (m. 1253) senesinde Yemende vefat etti. Beyt-l-at kabristanna defnedildi. Kabri
zerine Yemende benzeri olmayan bir trbe yapld. Zhd, vera, takv shibi olan EblGays bin Cemlin ok kermetleri grld.
Ebl-Gays bin Ceml, mm idi. Yan okuma ve yazmas yoktu. Sohbetlerini,
limler, fakhler ve her snftan ok kimseler dinlerdi. Gelenlerin zor sorularn en gzel bir
ekilde, en anlalr tarzda izh eder ve cevaplandrrd. Bu duruma herkes aard. EblGays hazretleri kaside okumay kabul etmez ve kaside okuyanlarla grmek istemezdi.
mm- Yfi yle anlatr: Sultnn hizmetisi, Ebl-Gaysn bir talebesine
dmanlk edip zarar veriyordu. Talebe, birgn bu dmanlk eden hizmetiyi dvd. Bu
durum sultna iletilince, sultan da bu talebenin ldrlmesini emretti ve emir yerine
getirildi. Talebesinin ldrldn duyunca, Ebl-Gays bin Ceml ok zld. Ban
nne eip bir mddet sessizce durdu. Daha sonra sultnn vefat haberi duyuldu.
yle anlatlr: limlerden birka tnesi, Ebl-Gays bin Cemli imtihan etmek
niyetiyle geldiler. Ebl-Gays onlara; Ey benim klemin klesi olmu kiilere merhaba
dedi. Gelenler arp kzgnlkla oradan ayrldlar ve doruca byk lim Hadramnin
huzruna gidip durumu anlattlar. O da; Doru sylemi. Siz ylesiniz, yan siz
arzularnza tbi, nefsinizin klesi olmusunuz. Nefs ve arzular da Ebl-Gaysn klesidir.
O nefsine tbi deildir buyurdu.
161
Mnv yle anlatr: Ebl-Gays, birgn hocasnn evine odun getirmek iin
ormana gitti. Odunlar kesip merkebe ykleyecei srada, bir aslan geldi ve saldrp
merkebi yedi. O zaman Ebl-Gays heybetlendi ve aslana; imdi bu odunumu sen
tayacaksn dedi. Aslan birden skinleti. O da odunlar onun srtna ykleyip ehre
geldi. Odunlar onun srtndan indirdi ve; imdi kimseye zarar vermeden yerine
gideceksin buyurdu. Aslan geri dnd. Hocas bu durumu renince ona; Olum, sen
artk buralarda durma baka yerlere git dedi. Hocasnn bu sz zerine, Ebl-Gays
oradan ayrlarak baka bir beldeye gitti. Orada Ali Ehdel isimli bir limin talebesi oldu.
Ondan ok istifde etti. Ve; Ehdel hazretlerine dilsiz olarak geldim. O kalb gzmn
almasna sebeb oldu dedi. Daha sonra oradan ayrld. Talebe yetitirmeye balad. ok
kermeti grld.
mm- Yfi anlatr: Ebl-Gaysin talebeleri birgn acktklarn ve et yemek
istediklerini hocalarna arz ettiler. O da; Falan gne kadar sabrediniz. Al-veri iin kfile
gelsin buyurdu. O gn olunca, kfilenin ekylarca basld haberini aldlar. ok
gemeden, ekyann bir ksm, kfileden aldklar ekmekleri dier birka kii de,
kervandan aldklar kz getirip Ebl-Gaysa teslim ettiler. Ebl-Gays talebelerine;
imdi yemek hazrln yapnz buyurdu. Onlar da sofray kurdular. Orada bulunan baz
kimseler, kz etinden ve ekmekten yemediler. Yemee davet edildi iseler de yemekten
kandlar. O zaman Ebl-Gays talebelere; Siz yiyiniz. nk bu kimseler pheli eyleri
yemekten ekiniyorlar buyurdu. Talebeler yemeklerini yedikten sonra, birisi koarak
Ebl-Gays hazretlerine gelerek; Efendim, bu talebelerinize yemeleri iin ekmek
yapmtm. Fakat yolda ekyalar onlar aldlar dedi. Arkasndan bir kii daha koarak
gelip; Efendim, talebelerinizin kesip yemeleri iin bir kz getiriyordum. Fakat yolda
ekyalar aldlar dedi. O zaman Ebl-Gays, ikisine hitaben; Sizin, talebelerim iin
nezrettiiniz ekmek ve et onlara ulat buyurdu. Orada bulunup da ekmek ve etten
yemiyenler, bu durumu renince yemediklerine ve Ebl-Gaysn szn dinlemediklerine
ok piman oldular.
yle anlatlr: Ebl-Gays bin Cemlin talebelerinden biri, memleketine gitmiti.
Orada gzel bir kz grd ve ona tutuldu. Nihyet bir akam tenh bir yerde bulutular. O
kza kavumay ok arzu eden gen, birden karsnda hocasn grd. Kzla kendi
arasnda bir perde meydana geldi. Talebe derhal toparlanp tvbe, istifr etti ve oradan
hemen ayrld.
mm- Yfi anlatr: Birgn ark sylemeyi meslek edinmi bir kadn, Ebl-Gays
bin Cemlin karsna kt. Kadn, Ebl-Gays hazretlerini grnce, kendinden geerek
bayld. Ayld zaman bunun sebebini anlyarak, daha nce yaptklarna tvbe ve istifr
edip ark sylemekten vazgeti. Ebl-Gaysn derghnda alt ay kadar bir sre
talebelerin amarlarn ykyarak onlara hizmet etti ve srtnda su tad. Zamanlarn da
devaml ibdetle geirdi.
smil bin Muhammed Hadram yle anlatr: Uyank olduum hlde ok kere onu
karmda grdm. Bana nasihat eder ve tasavvuf erbbnda drt hasletin olmas
hussunu sylerdi. Syledii drt haslet yle idi: Tasavvuf erbbnn her ii Allah iin
olmal. Onun rzsn gzetmelidir. nsanlarn ve kendi nefsinin istedii olmamaldr. Allah
telya giden tek yolda bulunmaldr. O da nefse uymamakla olur. Yoldaki kadn ve
kzlardan ok saknmaldr. nk onlar kendilerine baklmasn isterler. Bu da insan
helka gtrr.
El-Muhibb yle anlatr: Kansh Paa, byk bir debdebe ierisinde ordusu ile
Yemene geldi. Ben-Bahr denilen yerin byklerine bu haber ulanca, aralarndan birini
el-Lihye denilen yere gnderip, haber getirmesini istediler. O haberciye tenbh edip;
Kansh oradan ayrlnca onu takib et bakalm Atdaki Ebl-Gays bin Cemli ziyret
edecek mi? dediler. Haberci gidip Kansh Paay takib etti. Dnd zaman, Kansh
Paann Ebl-Gays bin Cemli ziyret etmediini syledi. Oradaki bykler; Kansh
Paaya Yemende ftuhat kaplar kapand. nk Ebl-Gays hazretlerini ziyret edip dua
alsa idi. ok kazanl olacakt dediler.
Yine mm- Yfi yle anlatr: Muhammed bin Eb Bekr el-Hikem ve Ebl-Gays
bin Ceml, Yemenin evliysndand. Vefatlarndan sonra talebeleri onlarn kabirlerini
ziyrete geldiler ve orada bir mddet kaldlar. O esnada el-Hikem kabrinden kt.
162
Gelenlere nasihatlerde bulundu ve sohbet etti. Daha sonra da Ebl-Gays kabrinden elini
kard ve onlarla sohbet etti.
2) Nefeht-l-ns; sh. 640
EBL-HASEN- ZL:
Evliynn byklerinden, hads limi ve zil yolunun ilk rehberi. smi, Nreddn
Ali bin Abdullah bin Abdlcebbr bin Temm bin Hrmz bin Htem bin Kusay bin Ysuf
bin Ya bin Verd bin Battal Ali bin Ahmed bin Muhammed bin s bin Muhammed bin
Hasen bin Ali bin Eb Tlibdir. Hz. Hasen soyundan olup, erftir. Knyesi, Ebl-Hasen
olup, Mlik mezhebindendir. 592 (m. 1196)de Tnusda zile kasabasnda dodu.
Tasavvuftaki silsilesi Srr-yi Sekatden gelmektedir. Ayn zamanda bu silsilede bulunan
Seyyid Ahmed Rfye balanmtr. skenderiyyeye gelerek zilye yolunun esaslarn
aklayp, neretti. Doum yerine nisbetle, zil lakab ile anld. Arabistandaki Hicaz
halk gibi, buday tenli ve uzunca boylu idi. Konumasndaki fesahat ve tatllk, aklk ve
vecizlik bakmndan, kendisini Hicazl zannederlerdi.
Doduu zile kasabasnda ilim tahsili yapt. nceleri kimya ilminde uzun
almalar ve aratrmalarda bulundu. Bu ilimde iyi yetimesi iin cenb- Hakka
yalvararak dua ediyordu. Bu esnada, ald manev bir iretle, tasavvuf yoluna baland.
Din ilimlerinin hepsinde mtehasss ve derin lim oldu. Hepsinin inceliklerine ve srlarna
kavutu. Tefsr, hads, fkh usl, nahiv, sarf, lgat ilimlerinde ve zamann fen ilimlerinde
de bir tne idi. Her istediim zaman, Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem)
ba gzmle grmezsem, kendimi Onun mmeti saymam buyururdu. 654 (m. 1256)da
vefat etti.
Kendisi anlatt ki: Bir arkadamla bir maarada bulunuyor ve Allah telnn
muhabbetiyle yanmay ve Ona kavuma istiyorduk. Yarn kalbimiz, alr, evliylk
makamlarna kavuuruz derdik, yarn olunca da, yine yarn alr derdik. Yarnlarn sonu
gelmiyordu. Birgn birden heybetli bir zt yanmza girdi. Ona; Kimsin? dedik.
Abdlmelikim, yan Melik olan Rabbimizin kuluyum dedi. Anladk ki, evliyullahdandr.
Naslsnz? dedik. Yarn olmazsa, br yarn kalbim alr diyenin hli nasl olur? Allah
telya, srf Allah iin ibdet etmedike, vilyet ve kurtulu yoktur dedi. Bu sz zerine
uyandk ve nereden geldiini anladk. Allaha tvbe ve istifr ettik. Bunun zerine
kalblerimiz Allah telnn muhabbetiyle doldu.
Kendisi anlatt: Seyahatte idim. Bir gece bir tepe zerinde yattm. Yrtc hayvanlar
sabaha kadar etrfmda dndler. Onlardan hi korkmadm. Kalbimde, Allah telnn
korkusundan baka bir korku yoktu. O geceki nsiyet (Allah telya yaknlk) gibi bir ns
bulmamtm. Sabah olunca hatrmdan, Allah telnn ns makamndan bana bireyler
verildi, diye geti. Dereye indim. ok fazla keklikler grdm. Ayamn sesini duyunca,
rkp birden utular. ok korktum. Bana yle dediklerini duydum: Ey Ebl-Hasen! Dn
gece yrtc hayvanlar ile nsiyet tutmu idin, bugn sana ne oldu ki, bu keklikler uunca
korktun. Lkin sen dn gece bizimle idin. Bugn kendi nefsinlesin. Ebl-Hasen-i zil
yle anlatt: Bir kere seksen gn a kalmtm. Hatrma, sana bu iten nasb verildi
diye geldi. Aniden bir kimse grdm. Bir maaradan kt. Gyet gzel idi. Gne gibi
parlyordu ve; Biz ne iyiyiz, alt ay oldu yemek yemedik ve Hak telya amel arz
etmedik. Bir bahtsz seksen gn a oldu. Hak telya ameli ile nazlanr diyordu.
Ebl-Hasen-i zil, Allah telnn nihyetsiz ihsn ve ikrmlarna kavumu,
grnen ve grnmeyen btn olgunluklara erimiti. ok seyahatler yapt. Bir defasnda
Iraka gitmi ve buradaki limlerden Ebl-Feth Vstnin sohbetinde bulunmutu. O
sralarda zamnn en byk evliysn aryordu. Birgn, Ebl-Feth Vst hazretleri ona
dnerek; Sen onu Irakta aryorsun. Hlbuki aradn kimse, senin memleketindedir.
Oraya dn, orada bulacaksn buyurmas zerine, Bat Afrika diyr olan memleketine
dnd. slm dninin yksek makamlarnn sahihi olan erf Eb Muhammed Abdsselm
bn-i Me-i Hasen hazretlerinin, arad zt olduunu anlad. bn-i Me hazretleri
Rabatdaki (Ribtedeki) bir dada bulunan maarada yaamaktayd. Ebl-Hasen-i zil,
onun huzruna kmak iin, da eteinde bulunan emeden gusl abdesti ald. Kendindeki
btn meziyetleri ve stnlkleri unutarak, yan tam bir bo kalb ve ihtiy ile
163
huzrlarna doru yrd. bn-i Me hazretleri de maaradan km, ona doru

yryordu. Karlatklarnda hocas selm verip, Reslullah efendimize kadar uzanan
nesebini tek tek saydktan sonra ona; Y Ali, btn ilim ve amelinizden soyunarak, tam
bir ihtiy ile buraya ktnz ve bizdeki dny ve hret servetini ve zenginliini aldnz,
buyurdu. Ebl-Hasen-i zil diyor ki: Onun bu hitabndan sonra, bende fevkalde bir
korku hsl oldu. Hak tel kalb gzm ancaya kadar mbrek huzrlarnda oturdum.
Sohbetlerine devam ettim. Ebl-Hasen-i zil, hocasnn yksek derecesini bildirirken
yle buyurdu: Birgn hocamn huzrunda oturuyordum. Kendi kendime; Acaba hocam
sm-i azam biliyor mu? dedim. Bu dnce ile megul olurken, o srada d kapda
bulunan oullar, bana bakp yle seslenmiti: Ey Ebl-Hasen-i zil, eref ve itibr,
sm-i azam bilmekle deil, belki sm-i azama mazhar olmakladr.
Ebl-Hasen-i zilnin hocasna olan teslimiyeti tam ve mkemmel bir hle
gelince, karlaaca birok skntlar, hocas kendisine haber verdi. yle vasyyet etti:
Hak tely bir an unutup gaflette olma. Dilini halkn diline ve kalbini halkn kalbine
benzetmekten sakn, btn uzuvlarn ile slmiyete uy. slama uygun olmyan eylerden
sakn. Farzlar yerine getirmeye devam et. te o vakit Allah telnn velilii sende
tamm olur. Allah telnn haklarn yerine getirmekten baka hibir eyi halka
hatrlatma. te o zaman vera ve takvya haram ve phelilerden kamaya tam uymu
olursun.
Ebl-Hasen, zile kasabasnda yerletikten sonra, gerekten birok mihnet ve
skntlara mruz kald. Hocalarnn haber verdii skntlar aka meydana geldi. Sonra
skenderiyyeye yerleti. Doudan ve batdan binlerce lim ve hak ziyret ve
sohbetlerine akn etti. Mesel devrin byk limlerinden zzeddn bin Abdsselm,
Takyddn bin bn-i Dakk-l-Iyd, Abdlazm Mnzir, bn-s-Salh, bn-l-Hcib,
Celleddn bin Usfr, Nebhddn ibni Avf, Muhyiddn bin Srka ve Muhyiddn-i Arabnin
talebesi el-Alem Yasin bunlar arasndayd. Ayrca Kdl-kudd Bedreddn ibni Cema dah
sohbetlerine kavumakla iftihar ederlerdi. Ebl-Hasen-i zil hazretleri, Ebl-Abbs-
Mrs gibi evliynn byklerinden olan birini yetitirmitir.
bn-i Hcib, bn-i Abdsselm zzeddn, bn-i Dakk-l-Iyd, Abdlazm Mnzir,
bn-i Slih ve bn-i Usfr gibi byk limler, Ebl-Hasen-i zilnin meclisinde bulunmak
arzusuyla, Khiredeki Kemaliye Medresesinde, muayyen vakitlerde hazr bulunarak if
ve bn-i Atyye kitaplarn okurlard. Dersten ktktan sonra da onunla berber yaya
yrrlerdi.
Ebl-Hasen-i zil; zzeddn bin Abdsselmn fkh meclisi, Abdlazm
Mnzirnin hads meclisi, senin tasavvuf meclisinden daha kymetli bir meclis yoktur diye
bana mjde verildi buyurdu.
Hzr aleyhisselm birgn kendisine; Ey Ebl-Hasen! Allah tel, seni kendisine
dost edinmitir. Kalsan da, gitsen de, O seninle berberdir dedi.
Birgn Ebl-Hasen-i zil, zhdden (dnyya rabet etmemekten) bahsediyordu.
Fakat zerinde yeni ve gzel bir elbise vard. O mecliste zerinde eski elbiseler olan bir
fakir vard. Kalbinden geirdi ki; Ebl-Hasen hem zhdden anlatyor, hem de zerine
yeni elbiseler var. Bu nasl zhidliktir? Hlbuki asl zhid benim. Bu kimsenin kalbinden
geenleri anlyan Ebl-Hasen-i zil, onu yanna ararak; Senin zerindeki elbiseyi
grenler, seni zhid sanarak hrmet ederler. Bundan dolay sende bir gurr, kibir hsl
olabilir. Hlbuki benim zerimdeki elbiseyi grenler, zhid olduumu anlyamazlar. Bylece
ben de, hsl olacak gurrdan kurtulurum buyurdu. Bunu dinleyen o fakir, yksek bir
yere karak oradaki insanlara; Ey insanlar! Yemn ederim ki, biraz nce kalbimden EblHasen hazretleri hakknda uygun olmayan eyler dnmtm. Kalbimden geeni
anlyarak, beni huzrlarna arp nasihat ettiler. imdi hakkati anlam bulunuyorum.
hid olunuz ki, huzrunuzda tvbe istifr ediyorum dedi. Bunun zerine Ebl-Hasen-i
zil o kimseye yeni bir elbise giydirip; Allah tel sana seilmilerin muhabbetini
versin. Sana hayrlar, bereketler ihsn eylesin diye dua eyledi.
Ebl-Hasen-i zil, memleketinden skenderiyyeye geldiinde, o zamann sultn
bir mektp yazarak kendisini davet etti. Sultan, daveti kabul edip gelen Ebl-Hasene ok
izzet ve ikrm gsterip hrmette bulundu. Sonra skenderiyyeye, hrmet ederek
uurlad. Sultna, bir mddet sonra Ebl-Hasen-i zil hakknda iftirlarda bulundular.
yle ki, sultan ok kzp muhfzna, onu ldrme emrini verdi. Muhfz, skenderiyyeye
164
Ebl-Hasenin huzruna gelip sultann emrini bildirdi ve; Efendim, benim size ok
hrmetim ve muhabbetim vardr. Sizin, Allah telnn sevgili kullarndan olduunuza
inanyorum. yle birey yapnz ve syleyiniz ki, sultan bu kararndan vaz gesin dedi.
Bu szleri dinleyen Ebl-Hasen-i zil dar kt. Muhfz da onu takib etti. Muhfza
dedi ki; u taa baknz! Muhfz, biraz nce ta olarak grd cismin, imdi altn
olduunu grerek hayret etti. Ta, Allah telnn izniyle; Ebl-Hasen-i zilnin
tevecchleri ile altn olmutu. Muhfza; Bu ta alp sultana gtrnz Beyt-l-ml
haznesine koysun buyurdu. Muhfz ta alp sultnn huzruna gitti ve iftir durumunu
anlatt. Bu hdise zerine sultan skenderiyyeye kadar gelip Ebl-Hasen-i zilyi ziyret
etti. zr diledi ve ona pekok mal ve erzaklar gnderip ihsnlarda bulundu. Fakat zil
hazretleri hibir ey kabul etmeyip, Biz Rabbimizden baka hi kimseden birey
istemeyiz buyurdu.
Ebl-Hasen-i zil hazretleri buyurdu ki: Msrda Muhammed Hanef isminde
birisi zuhr edecek, bizim yolumuzda olup, mehr ve byk n shibi olacaktr.
Krmzya bakan beyaz benizlidir. Sa yananda bir ben bulunur. Gznn beyaz ok
beyaz, siyah da tam siyahtr. Yetim ve fakir olarak yetiir. Benden itibren beinci sradaki
halifemiz olur. Gerekten yle olmutur. Vasflar anlatlan Muhammed Hanef bu bykler
yolunu Nsruddn ibni Melikden, o dedesi ehbddn bin Melikten, o Ykut Arden, o
Mrsden, o da zilden almtr.
Ebl-Hasen-i zil anlatt: Ben birgn seyahate kmtm. Kendi kendime dedim
ki: Y Rabb! Sana ne zaman kredici bir kul olabilirim. Bu srada gaybden bir ses geldi
ki: Bana kredici bir kul olabilmen iin, yeryznde senden fazla nimet verilmi bir
kulun olmadn dnmelisin! Bu szleri iitince: Y Rabb! Kendimden fazla, nimet
verilmi bir kimsenin olmadn nasl dnebilirim? Zr sen, Peygamberlere, limlere,
pdihlara herkesten ok nimet verdin dedim. Bu defa; Eer Peygamberlere
(aleyhimsselm) nimet verilmeseydi, sen doru yolu bulamazdn. limler olmasayd,
dinden kp kfre girerdin. Pdihlar olmasa, evinde emn bir hlde rahat oturabilir
miydin? Bunlarn hepsi, sana ihsn ettiim nimetlerden deil midir? buyuruldu.
Kendisi anlatt: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ryada grdm. Y Ali!
Elbiselerini kirden temizle ki, her nefesinde Allah telnn imddna mazhar olasn
buyurdu. Y Reslallah, benim elbisem hangisidir dedim, buyurdu ki; Allah tel sana
be hilat giydirmitir. Muhabbet, tevhd, marifet, mn ve slm hilatlardr. Allah
telya muhabbet edene, sevene berey kolay olur. Allah tely tanyann gznde
dnydan birey kalmaz. Allah tely vahdaniyyetle bilen, Ona hibir eyi ortak
komaz. Allah telya inanan, hereyde emn olur. slmla sfatlanan, Hak telya s
olmaz. Eer s olursa, af diler. Af dilerse kabul edilir. Ebl-Hasen der ki; bu izhdan,
Allah telnn Kurn- kelimde melen; (Ve elbiseni temizle) yetinin mansn
anladm.
Buyurdu ki: Biz Hakla olunca, mahlkattan hibirini grmeyiz. nsanlk icb
baksak bile, onlar havadaki ince toz gibi grnr. Dikkatle baksan birey bulamazsn.
Ebl-Hasen-i zil hazretleri, her sene hacca giderdi. Sonuncu defa yola kt
sene, talebesine, yanna bir kazma, bir ibrik ve bir de kfur almasn emretti. Bunlar niin
aldrdn soran talebesine buyurdu ki: Hamisreye varnca anlarsn. Talebesi bilhare
yle anlatt: Hamisreye vardk. Ebl-Hasen-i zil hazretleri, gusl ederek iki rekat
namaz kld. Sonra seccdede rhunu teslim etti. Yanlarna aldklar kazma ile mezar
kazlp ibrikle su tanp ykadktan sonra, kfur konup hemen oraya defnedildi. Vefat
ettii yerin suyu tuzlu olduundan birey, yetimezdi. Oraya definlerinden sonra,
vcdlarnn bereketiyle o yerin suyu tatl oldu ve mmbit bir yer hline geldi.
Kendisi anlatr: Bir gece ryamda Hz. Eb Bekr-i Sddk grdm. Bana, Biliyor
musun, dny sevgisinin kalbden ktnn almeti nedir? diye sordu. Ben de
bilmediimi syledim. Bunun zerine; Dny sevgisinin kalbden ktnn almeti;
bulunca vermek, olmaynca kalben rahat olmak buyurdu.
Ebl-Abbs- Mrs anlatt: Birgn Melekt lemine (melekler lemine)
karlmtm. Orada Eb Midyen hazretlerini grdm. Arn direklerinden birine
tutunmutu. Ona dedim ki: Ey Eb Midyen! Sizin ilminiz ne kadardr ki, buralarda
bulunuyorsunuz? O da, Ben, yetmibin eit ilme shibim dedi. Ka tne makamnz
vardr? dedim. O da; Benim halifelik makamlarm drt tnedir. Ebdllik makamnda da
165
yedinciyim dedi. Bunun zerine ona; Ebl-Hasen-i zil hazretleri hakknda ne

biliyorsunuz? diye sordum. zil hazretlerinin ilmi benden ok fazladr. O yle bir
denizdir ki, ona yetimek mmkn deildir diye cevaplandrd.
Eb Abdullah anlatt: Ben, Ebl-Hasen-i zil hazretlerini ok sever ve her
skntmda Allah telya onu vesle ederek dua ederdim. Cenb- Hak da btn istek ve
ihtiyalarm onun hrmetine ihsn eder, verirdi. Birgn Reslullah efendimizi (sallallahu
aleyhi ve sellem) ryada grdm. Dedim ki: Y Reslallah! Ebl-Hasen-i zilden rz
msnz? Ben, her ne ihtiycm olursa, onu vesle ederek Allah teldan isterim ve btn
ihtiyalarm yerine gelir. Bunun zerine Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve
sellem); Ebl-Hasen benim evldmdr. Btn evltlarda babalarnn bir cz bulunur.
Her kim ki benim bir czme temessk ederse (onu vesle ederse), benim btnm ile
temessk etmi olur. Sen Ebl-Hasen-i vesle ederek Allah teldan birey istediin
zaman, beni vesle ederek Allah teldan istemi olursun buyurdu.
Ebl-Abbs- Mrs onun en byk talebelerinden idi. Anlatt ki: Cenb- Hakka
yemn ederim ki, her ne zaman bir felketle karlatm ve mkilta uradmsa, hocam
Ebl-Hasen-i zilyi imdda arp, kurtuldum. Ey kardeim, sen de bir skntya
dersen, hemen onun ismini an ki, kurtulasn. Allah tel bilir ki, sana doru bir
nasihat veriyorum.
Yine Ebl-Abbs anlatt: Birgn hocam Ebl-Hasen hazretlerinin arkasnda
namaz klyordum. Beni hayretlere dren hller mhede ettim. Hocamn vcdundan
o kadar ok ve parlak nrlar kyordu ki, onlara bakamyordum.
Ebl-Hasen-i zil hazretleri, talebeleri iin dima u nasihatte bulunurdu.
Talebe, din kardelerini, arkadalarn, son derece merhametle gzetmeli, onlara son
derece hrmet etmelidir. nsan, ilerinden birini kendisine sohbet arkada semeli, bu
arkada, gaflete dtnde, seni uyandrmal, ibdette tembellie dtnde seni
heveslendirmeli, ciz kaldn yerde sana yardm etmeli ve sen doru yoldan kaydka
seni doru yola ekmeli. Sana nasihat vermeli, kt harekette bulunduunda veya bir
gnah ilediinde sana uymayp vaz geirebilecek vasflarda olmaldr. Arkadalarna
gelebilecek eziyetlere mni olmalsn. Gzel ahlk edinip, efkat ve merhamet zere
bulunmalsn. Hak telya, itat ve ibdeti, bu yola hizmeti gzetmeli ve buna smsk
sarlmalsn. Lzumsuz eylerle gz megul edip, gnl datmamalsn. Zir bu,
insandaki ehvet kuvvetini artrr.
Talebesi olan Seyyid Ahmed-i Zerruk, Ebl-Hasen-i zil hazretlerinin yolunu
yle bildirmitir: Yolumuzun ess be eydir: 1. Gizli ve aikr, her halkrda Allah
teldan korku hlinde olmak. 2. Her hl ve iinde ve ibdetinde, Peygamberimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) ve Eshbnn (rahmetullahi aleyh) gsterdii doru yola
uyup, bidatlerden, sapklklardan saknmak. 3. Bollukta ve darlkta, insanlardan birey
beklememek. 4. Aza ve oa rz olmak. 5. Sevinli veya kederli gnlerde cenb- Hakka
snmak.
Letif-l-minen isimli kitapta yazyor ki: Ebl-Hasen-i zil, yaad zamanda,
derecesi yksek olan byk ztlarn nderi ve alemdr idi. Tasavvuf ehli iin bir snak
ve bir rehber idi. Hidyet ehlinin bayra ve yol gstericisi idi. rfn shibleri iin bir znet
ve bu yolun yalnz kklerine deil, byklerine de std idi. Srlar leminde bir
Zemzem kuyusu kadar derinlie shibdi. Kutubdu, gavst. [Kutb-i ebdl (yan Kutb-i
medar) lemde, dnyda hereyin var olmas ve varlkta durabilmesi iin feyz gelmesine
vesle olur. Her eyin yaratlmas, rzklarn gnderilmesi, dertlerin, bellarn giderilmesi,
hastalarn iyi olmas, bedenlerin afiyette olmas Kutb-i ebdlin feyzleri ile olur. mn
shibi olmak, hidyete kavumak, ibdet yapabilmek, gnahlara tvbe etmek ise, Kutb-i
irdn feyzleri ile olur. Her zaman her asrda Kutb-i ebdlin bulunmas lzmdr. Hibir
zaman bunsuz olmaz. nk lem bununla nizm bulmaktadr. Bunlardan biri lnce,
bunun yerine bakas tayin edilir. Fakat Kutb-i irdn her zaman bulunmas lzm deildir.
yle zamanlar olur ki, lem mndan ve hidyetten bsbtn mahrm kalr.] Knyesi
Ebl-Hasen idi. Kutub olduuna ehdet edenler ok idi. Bunlardan biri Eb Abdullah bin
Numndr. Bu ztn hidlii dell olarak yeter. nk kendisi de byk bir vel idi.
Takyyddn bin Dakk-l-Iyd: Ben, cenb- Hakka kar marifet (Allah tely tanmak
hussunda, zil hazretlerinden ileride olan grmedim derdi.
166
Ebl-Hasen-i zil (rahmetullahi aleyh) yle anlatt: Ayzd isimli Sahrada

yolculuk yapyordum. Hzr aleyhisselm ile karlatm. Bana; Ey Ebl-Hasen! Allah
tel sana ltufda bulundu. Hazerde de seferde de senin arkadan var. Ben hep senin
yannda bulunuyorum dedi.
riflerden, evliynn byklerinden Meknddn el-Esmer (rahmetullahi aleyh)
yle anlatt: Mansra denilen yerde bir adrda bulunuyordum. Orada, zzeddn ibni
Abdisselm, Mecdddn Ali bin Vehb el-Kueyr, Muhyiddn bin Srfe, Mecdddn Ahmm
ve Ebl-Hasen-i zil (r.aleyhim) gibi byk ztlar da bulunuyordu. Bu srada Kueyr
kitab okunuyordu. Orada bulunanlar, sohbet esnasnda baz eyler syledikleri hlde,
Ebl-Hasen hazretleri hi konumuyordu. Efendim, sizi de dinlemek isteriz dediler.
Ebl-Hasen (rahmetullahi aleyh): Sizler, zamanmzn sdt, byklerisiniz ve sizler de
konutunuz buyurdu. Mutlka bir eyler sylemenizi istiyoruz demeleri zerine; EblHasen hazretleri bir mddet tefekkr edip ban kaldrd ve herkesin bilmedii,
anlamad, gizli bilgilerden ince marifetlerden anlatmaya balad. Sohbet bitip EblHasen (rahmetullahi aleyh) oradan ayrldktan sonra, zzeddn ibni Abdisselm
(rahmetullahi aleyh) orada bulunanlara; Bu szlere iyi kulak veriniz! Bu ok yksek bir
zttr buyurdu.
Ebl-Abbs anlatt: Hocam Ebl-Hasen ile vefat ettii sene bir yolculua
kmtk. hmim denilen yere gelince, Ebl-Hasen-i zil bana dedi ki: Dn gece yle
bir rya grdm. Sanki ben denizde bir gemideydim. Rzgr muhtelif yerlerden esiyordu.
Dalgalar birbirine vuruyordu. Boulmamz yaklamt. Denize kar; Ey Deniz! Eer bana
itatle emrolundu isen, iyilik ve ihsn, Sem ve Alm olan Allah telya mahsstur. Eer
bundan bakas ile emrolundu isen hkm Azz ve Hakim olan Allah telya mahsstur
dedim. Bu srada denizin yle dediini duydum! tat, itat. Ebl-Hasen ile
yolculuumuza devam ederken, yolda vefat etti. Onu Abdb sahrasnda Hamisreye
denilen yerde defnettik. Sonra baka bir gemiye bindik. Denizin ortasnda bulunuyorduk.
Deniz, Ebl-Hasenin anlatt gibi idi. Rzgr muhtelif ynlerden esiyor, dalgalar birbiri
ile arpyordu. Boulmamz yaklamt. Ebl-Hasenin szn unutmutum. Fakat,
durumumuz da pek tehlikeli bir hl almt. Bu srada Ebl-Hasenin szn hatrladm.
Denize hitaben Ey Deniz! Allah telann evliysna itat ile emrolunmu isen, iyilik ve
ihsn Semi ve Basr olan Allah telaya mahsustur, dedim. Fakat hocamn dedii gibi
bana itatle emrolundu isen eklinde sylemedim. Sonra, yle syledim: Eer, bundan
bakas ile emrolundu isen, hkm Azz ve Hakm olan Allah telaya mahsustur dedim.
Bu srada denizin; tat, itat dediini duydum. Ve deniz skinleip gzel bir yolculuk
yaptk.
Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh) anlatt: Bir gece ryamda, kendimi dny
semsnda grdm. Bu srada esmer renkli, orta boylu birisi grnd. Allahm!
Muhammed Aleyhisselmn mmetini af ve mafiret eyle! Onlara merhamet eyle. Onlar
setreyle! Onlar cebreyle! Dememi, bunun Hz. Hzrn duas olduunu, hergn bunu
syleyenin ebdlden yazlacan syledi. Sonra bana; bu bn-i Eb amedir dendi. Ben
uyannca, Ebl Hasen-i zilinin yanna gittim. Yanna oturdum. Fakat hibir eyden
bahsetmedim. Bana dnerek; Allahm, Muhammed Aleyhisselmn mmetini setreyle
(Kusrlarn rt) Onlar cebreyle! Kabahatlerini yok eyle! Bu Hz. Hzrn duasdr. Kim
bunu hergn sylerse, ebdlden (byk ztlardan) yazlr diye syledi.
Ebl-Abbs (rahmetullahi aleyh) anlatt: Hocam Ebl Hasen ile birlikte
Mednetr-reslde (Medne-i Mnevverede) bulunuyorduk. Bu arada ben Hz. Hamzann
kabrini ziyret etmek istedim. Medne-i Mnevvereden ayrldm. Benimle berber birisi de
oraya gidiyordu. Hamzann (rahmetullahi aleyh) kabrine vardk. Kaps kapal idi. Fakat
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) bereketiyle kap ald. eri girdik. eride
evliydan biri vard. Benimle berber gelen ahsa; Allah teladan ne dilein varsa iste,
nk u anda yaplan da kabul olur dedim. Ancak bu ahs dasnda Allah teladan
bin dirhem istedi. Medneye dnnce biri kendisine bin dirhem verdi. Bu ahs EblHasenin huzruna girince, Hz. Hamzann kabrine berber gittiimiz zta; Ey Batl!
cbet vaktine, dann kabul olaca vakte rastladn, fakat Allah teladan bin dnr
istedin. Keke, Allah teldan Ebl-Abbsn istedii gibi isteseydin. O, Allah teldan;
kendisini dny dncesinden muhfaza buyurmasn ve hret azbndan kurtarmasn
diledi ve bu dilekleri kabul oldu buyurdu.
167
Ebl-Hasen-i zil hazretleri Buyurdu ki:

Kalb huzrsuzluuna tutulmamak, eleme uramamak ve gnahlardan
temizlenmek istersen, iyi ve hayrl ilerini oalt.
Gnahlarn balanmas ve baa gelen bellardan korunmak iin en gzel
snak, istifrdr.
lmi arttka gnah artan kimse, phesiz ki helak iindedir.
Allah telya hakkyla mn ve Reslne tbi olmaktan daha byk kermet
yoktur.
ki iyilik vardr ki, onlar bulunduu srece, ok da olsa ktlklerin zarar
dokunmaz. Biri Cenb- Hakkn kaz ve kaderine rz olmak, dieri Allah telnn
kullarna iyi mumele etmek.
u ey bir insanda mevcut olursa, ona ilmin asl bir faydas olmaz: 1.
Dnynn fidesiz eylerine ar ballk. 2. hreti hatrdan karmak. 3. Fakir olmaktan
korkmak.
Bana yle bir nid geldi: Kermetimin sende zhir olmasn istiyorsan, bana
ibdet ve tate sarl, isyan etmekden sakn!
Reslullah ryada grdm. Ben, ilmi olanlardanm. Ama senin durumun msid
olmaynca, Allah katnda, benim de sana bir fidem dokunmaz. Yan efatimden
fidelenmek arzusunda isen, amele smsk sarl buyurdu.
En byk gnahlar ikidir: Biri dny sevgisi, dieri bilmedii bir iin bana
isteyerek gemek.
Kalbinde dny sevgisi tayann takvs yoktur.
Dnydan ve dny ehlinden tammen uzaklamaz isen, vellik kokusunu
alamazsn.
limler meclisindeki usl ve kidelerden biri de, menkult (nakil ess) dnda
bahis amamaktr.
Hizb-l-Bahr kitab mehrdur.
Bazlar bu kitaba itirz edince, buyurdu ki: Yemn ederim ki, bu kitab harf ve
harf Reslullahn mbrek azndan, ryada iitip yazdm Hizb-l-bahr okumak da,
dertlerden, skntlardan kurtulmak iin pek faydaldr. nk bunu hazrlayan EblHasen-i zil byk veldir. Drimnin Msnedinde Abdullah ibni Mesd (rahmetullahi
aleyh) diyor ki: Evde Bekra sresi bandan Mflihna kadar be yet okunduu gece,
eytan o eve giremez Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdular ki:
Bir evde, u otuz yet okunduu gece, yrtc hayvan ve ekya, dman,
sabaha kadar canna ve malna zarar yapamaz: Bekra sresi bandan be
yet, yet-el-Krs bandan Hlidna kadar yet, Bekra sonunda
Lillhiden sr sonuna kadar yet, Arf sresinde, nne Rabbekmden
Muhsinne kadar, ellibeden itibren yet, sr sresi sonundaki Kulden
iki yet, Safft sresi bandan Lazibe kadar onbir yet, Rahmn sresinde
Y maerelcinden Fe izya kadar iki yet, Har sresi sonunda Lev
enzelndan sre sonuna kadar, Cin sresi bandan atatya kadar drt
yet.
Yedi defa Ftiha okuyup, dert ve ar olan uzva flenirse, if hsl olur. yet-i
kermenin ve duann tesir etmesi iin, okuyann Ehl-i snnet itikdnda olmas, harm
ilemekten, kul hakkndan saknmas, hram ve habs ey yememesi ve imemesi ve
karlk olarak cret istememesi, okunann da itikdnn dzgn olmas arttr.
4) Menkb- Ebil-Hasen zil Lilfsi
5) Ebl-Hasen-i zil (Ali Slim Ammr)
6) The Muslim World; sene 12 say: 179, 257
9) Kevhib-d-driyye
168

12) Ebl-Hasen-i zil (Doktor Abdlhalm Mahmd)
EBL-HASEN BN-S-SABBAG:
Evliynn byklerinden. smi, Ali bin Humeyd (veya Ahmed) bin smil bin Ysuf
el-Ks es-Sad olup, Knyesi Ebl-Hasendir. Msrda, Nil Nehrinin sahilinde bulunan
Ks Kasabasndandr. Buna nisbetle Ks denilmitir. Doum trihi kat olarak
bilinmemekte olup, 612 (m. 1215)de baka bir rivyette 613 (m. 1216) senesi abn
aynn ortalarnda, Msrda Nil Nehri sahilinde bulunan ve Ksa yakn ehirlerden olan
Kn ehrinde vefat etti. Ders verdii medresenin bahesine, hocas Abdurrahm el-Knv
hazretlerinin yanna defnedildi. Kabrini ziyret edip, onun hrmeti iin, onu vesle edilerek
yaplan duann kabul olunduu ok grlmtr.
Ebl-Hasen el-Ks hazretleri, o zamanda bulunan evliynn en byklerinden
Abdrrahm el-Knv hazretlerinin dmd ve en stn talebesi idi. Zhir ve batn bir ok
ilimleri ondan rendi. Ayrca; bn-i Dakk-il-Iyd (Muhammed bin Ali el-Kueyr), Eb
Yahy bin afi, Ebl-Ksm el-Merag gibi mehr limlerin sohbetlerinde bulunup,
kendilerinden ilim rendi. Kendisinden ise; Eb Yahy, Ysuf bin Muhammed bin Ali Eb
shk bin Ads, lmddn Eb Thir smil bin brhim bin Cafer el-Menfelt ve baka
limler ilim rendiler.
Ebl-Hasen el-Ks hazretleri, hli ve yaay insanlara rnek fazletler ve
kermetler shibi ok yksek bir zt idi. Tasavvuf ehli ztlarn sohbetlerinde ok
bulunurdu. Babas, elbise ve kuma boyacl yapard. Oluna da; Bana yardm
etmiyorsun, gidip sflerin sohbetinde bulunuyorsun diyerek ona krlyordu. Birgn
Ebl-Hasen (rahmetullahi aleyh), boyanacak elbiselerden birini, boyann iine batrd.
Babas, hiddetlenip; Ne yaptn? O elbise, o boya ile boyanmayacakt. Elbisenin shibine
ne cevap vereceim? diye kt. Ebl-Hasen, elbiseyi boyann iinden karnca, o
boyann rengine deil, olmas istenilen renge boyanm olduu grld. Babas, bu hlden
sonra olunu serbest brakt. Sflerin sohbetlerinde bulunmasna hi mni olmad.
Ebl-Hasen bin Sabbag hazretlerinin, talebelerine ders verdii bir hnegh vard.
Hergn ve gecesinde bir defa hnegha giderek, talebelerinin hllerini kontrol ederdi. Bir
Ramazn- erfin son gecesi yine hnegha geldiinde, talebelerden birisinin alamakta
olduunu grp, sebebini sordu. O talebe yle anlatt: Efendim! Bu gece ryamda, bu
gecenin Kadir gecesi olduunu mhede ettim (grdm). Herkes secde ediyordu. Ben de
secde etmek istedim. Ne kadar gayret ettiysem de secde edemedim. Sanki karnmda
demirden bir direk vard ve ben de eilemiyordum. Bu demir direk, secde etmeme mni
oluyordu. Talebenin bu anlattklarn dinleyen Ebl-Hasen hazretleri, tebessm edip
buyurdu ki: Evldm! Bunun iin hznlenme! Korkma! O demir bir direk gibi secde
etmene mni olan ey, senin iine bizim tarafmzdan konulmu bir eydir. Senin
grdn o hl, eytan bir hldir. Eer sen secde etmi olsaydn, eytan senin iine
girmek iin yol bulmu olacakt. Bu szleri dinleyen talebe; Bu hlin byle olduunu ben
nereden bileyim? Hl gerekten bu anlatlan gibi midir? diye dnd. Hatrna gelen bu
ve bunun gibi pheye drc dnceler iindeyken, Ebl-Hasen hazretleri o
talebeye: Ben sana byle sylyorum. Yoksa dell mi istiyorsun? buyurdu. Bundan sonra
da sa elini uzatt. Talebe grd ki, hocasnn sa eli, merka kadar uzand. Sonra sol
elini uzatt. O da magribe kadar uzand. Sonra sa elini sol eline doru yaklatrd. O
kadar ki, iki elinin birlemesi iin arada ok az bir mesafe kalmt. Nihyet iki eli
arasnda, grdm nr, insan eklinde duruyordu. Benim nr eklinde grdm o ey,
imdi siyah ve ok irkin bir ekildeydi ve Ebl-Hasen hazretlerine, kendisini brakmas
iin yalvaryordu. Ebl-Hasen (rahmetullahi aleyh) ellerini biraz daha yaklatrd. O
elindeki acib eyin barmas, feryad daha da fazlalat. Nihyet, o iren ve irkin ekil
bir duman hline geldi. Havada yok olup gitti. Bu hli mhede eden talebenin gnlne
gelen itirz ve phe eklindeki dnceler de yok oldu.
Ebl-Hasen Ali bn-s-Sabbag hazretlerinin talebelerinden Eb Abdullah
Muhammed bin Ahmed el-Kure (rahmetullahi aleyh) yle anlatyor: Ben, Ebl-Hasen
bin Sabbagn hizmetinde bulunuyordum. Memleketim, bulunduum yere ok uzakt. Ben
de dokuz aydr ailemden hi kimseyi grmemitim ve kendilerini ok zlemitim. Kn
ehrinde, hocam Ebl-Hasen hazretlerinin hneghnda bu dnceler iinde iken, birden
169
bire hocam bana; Aile efradn ok zledin deil mi? dedi. Evet dedim. Beni bir odaya
gtrd. Gzlerimi kapamam emretti. Kapadm. Biraz sonra, Ban kaldr! Gzlerini a!
buyurdu. Gzlerimi atmda, kendimi memleketimizdeki evimin nnde buldum.
Hlbuki, Kn ehri ile benim memleketimin aras 15 gnlk yol idi. Eve girdim. oluk
ocuum ile grtm. Bir gn kaldm. Evimdekiler ile berber iki defa yemek yedim.
Anneme de, evin ihtiylar iin 20 dirhem para verdim. Akam ezn okununca evden
ktm. Allah telnn izni ile, bir anda kendimi Kn ehrindeki hocamn hneghnda
buldum. Akam namazndan sonra hocam bana iltift ederek; Arzu ve itiykn, zlemin
geti mi? diye sordu. Evet efendim dedim. Bir ay sonra hocam bana tekrar izin verdi.
Bu sefer normal olarak, yryerek memleketime geldim. Evimdekiler beni grnce ok
sevindiler. nceki geliimde, kendilerinden habersiz olarak ayrldm iin beni ok merak
etmiler. Hatt bir yerlerde lm olabileceimi tahmin etmiler. Ben kendilerinden zr
dileyerek lf kestim ve hocamn bu kermetini kendileri hayatta iken hi kimseye
anlatmadm.
lmddn smil bin brhim el-Menfelt (rahmetullahi aleyh) yle anlatt:
Birgn hocam Ebl-Hasen Ali bin Humeyd hazretleri ile berber deniz sahilinde
bulunuyorduk. Hocam abdest alyordu. Birden bir feryd sesi iittik. Bir kargaalk
meydana geldi. Sebebini sorduk. Timsahn, kyda durmakta olan bir adam yakalayp,
denizin iine doru gtrdn sylediler. Baktk, timsah yakalad kimse ile berber,
kydan uzaklayordu. Hocam, timsaha Dur! buyurdu. Timsah olduu yerde kald. Sonra
hocam; Bismillhirrahmnirrahm diyerek, deniz zerinde yrd. Timsahn yanna
vard. O adam brak! dedi. Timsah adam brakt. Sonra timsahn zerine elini koydu ve
l! dedi. Timsah o anda ld. Sonra o adama Haydi, kyya git buyurdu. Adam, Bu
kabark dalgalar arasnda kyya nasl giderim? dedi. Hocam ise; Sen kyya doru git!
Hibir ey olmaz. Deniz de sana birey yapamaz. nk bu yol senin iin kurtulu
yoludur dedi ve kendisi de berber, yer zerinde yryorlar gibi, deniz zerinde
yryerek sahile geldiler. Orada bulunan herkes hocamn bu kermetini grdler. Byk
hads limlerinden Abdlazm-i Mnzir hazretleri diyor ki: Ebl-Hasen bin Sabbag
(rahmetullahi aleyh) ile 606 (m. 1209) ylnda Kn ehrinde karlatm. Onun bereketli
sohbetinde bulunanlarn hllerinin deitiini, bunun aka belli olduunu grdm. Talebe
yetitirmekte pek mhir idi. Kendisinden birok kimse istifde etti. Allah tel, onun
vstas ile birok kimseye hidyet, kurtulu nasb etti.
Bir defasnda Ebl-Hasen hazretleri yedi kiilik yemek hazrlattrd. Bu yemekten
yz kadar kimse yediler. Yemek hepsine yetti. Hatt bir miktar da artt.
mm- Menv hazretleri yle anlatyor: Ebl-Hasen Ali bin Sabbag hazretlerini,
vefat hastalnda ziyret ettim. Kendisine; Sana fakirlik verdik. ikyette bulunmadn.
ok nimetler verdik. Sen onlarla megul olmadn. Hep bizimle megul oldun. Sana bel
ehlinin hlini veriyoruz ki, ncekiler gibi bunu da ho karlayasn ve bela ehline hccet
(dell) olasn buyurulduunu syledi.
Ebl-Hasen Ali bin Humeyd bn-s-Sabbagn (rahmetullahi aleyh) sohbetinde
bulunmak ve kendisine talebe olmak iin biri geldiinde, ban nne eerek bir mddet
dnr, Allah telnn izniyle, kalb gzyle o gelen kimsenin Levh-l-mahfzdaki hlini
grr, ona gre o kimseyi talebelie kabul eder veya geri gnderirdi.
Yine birgn bir kimse gelerek sohbetinde ve hizmetinde bulunmak istediini
syledi. Ebl-Hasen hazretleri o kimseye; Bizim yanmzda sana verebileceimiz bir
vazfe yok. Ancak, istersen her gn bir ba half (kandrma) otu getirirsen, hizmette
bulunmu olursun buyurdu. O kimse, Peki deyip ayrld. Hergn oran alp gider bir
ba half otu getirirdi. Bir zaman sonra usanp, bu ii terketti. Ryasnda grd ki,
kymet kopmu ve kendisi atee dmek zere idi. Ebl-Hasen hazretlerinin hneghna
getirdii bir ba halfnn, ate ile kendisi arasnda set, siper olduunu grd. O half ba
kendisini ateten uzaklatrd. Ebl-Hasen hazretlerine gelip grdklerini anlatt. EblHasen (rahmetullahi aleyh); Biz sana ne dedik? Bizim yanmzda seni slh edecek
hizmetin, half tamak olduunu sylemedik mi? buyurdu. Bunun zerine o kimse
istifr etti ve ayn hizmetine devam etti.
Rivyet edilir ki: Ebl-Hasen hazretlerinin trbesine yakn bir yerde, irkin bir
gnah ilenmek zere idi ki, tam bu srada, Ebl-Hasen hazretlerinin kabrinden yle bir
ses duyuldu: Ey filn! Bu ii yaparken Allah teldan hay etmiyor musun?
170
1)
2)
3)
4)
5)

EBL-HASEN KAT:
Hads ve trih limlerinden. smi, Muhammed bin Ahmed bin mer el-Badd, elKatdir. Knyesi, Ebl-Hasendir. 546 (m. 1151)da dodu. 634 (m. 1236) senesinde
Badadda vefat etti.
Babas onu kk yata ilim renmeye balatt. Ebl-Hasen bin Kat; EblAbbs Ahmed bin Muhammed bin Abdlazz el-Mekk, Eb Bekr bin Zgvin, Nasr bin Nasr
el-Akberi ve Sleymn bin Hm e-ehmdan hads-i erf dinledi. Bu ztlardan rivyet
hussunda zamnnn tek limidir. Bunlardan baka, Ebl-Vakt Abdlevvel bin s bin
uayb es-Seczden Sahh-i Buhryi dinledi. Badadda Sahh-i Buhryi ondan tammen
dinleyip, rivyet eden son zttr. Zamann dier limlerinden de hads-i erf iitmi ve bu
ilimde ok gayret gsterip almtr. Ayrca ilim iin eitli yerlere gitmitir. Msula gidip,
orada bir mddet kald. Msul hatbi Ebl-Fadl ve dierlerinden hads-i erf dinledi.
amda; Muhammed bin Hamze bin Ebs-Sakr, Ebl-Mel bin Sbir ve dier limlerden,
Harranda; Hmid bin Ebl-Hicr ve dierlerinden hads-i erf dinledi. Sonra Badada
dnd. Ebl-Ferec bin el-Cevznin derslerine devam etti. Ondan, tasnif ettii eserlerini
ve rivyetlerini okudu. Be czlk bir trih yazd.
Drret-l-kll f tetimmet-it-tezll adn verdii bu eseri, Eb Sad bin Semnnin
trihine bir zeyldir. Zeyl-i Tabakt- Hanbile mellifi bn-i Receb bu eserden pekok
nakiller yaptn kaydetmitir. Ayrca Trh-u Baddyyn adl bir eseri daha vardr.
Mustensriyyedeki mehr medrese kurulunca, Dr-l-hads ksmna, Ebl-Hasen
Kat ba mderris olarak tayin edildi. Talebelere fevkalde fideli olmutur. Bir mddet
de Kdl-kudtn yannda hizmet etmitir. Kendisinden; ed-Debs, bn-i Neccr, es-Seyf,
bn-l-Mecd, zzeddn Frs, Ebrakh ve dierleri rivyette bulunmulardr. Ondan
iczetle rivyette bulunan son lim, Ebl-Abbs Ahmed bin Eb Tlib bin ahnedir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Trihu ulem-i Mustansriyye; cild-1, sh. 324
EBL-KSIM EL-KABBR (Muhammed bin s):

skenderiyyede yetien evliynn byklerinden ve Mlik mezhebi limlerinden.
smi, Muhammed bin s bin Yahy el-Kabbr el-skenderdir. Ebl-Ksm knyesi ve
Kabbr nisbeti ile mehr oldu. Doum trihi belli deildir. Slih bir zt olup, ibdetinin,
zhd, vera ve takvsnn okluu ile tannrd. 662 (m. 1264) senesi abn aynda
skenderiyyede vefat etti.
Dny malna gnl balamazd. Kendisine it bir bahede, tek bana ziratle
megul olurdu. Yetitirdii mahslden yerdi. Haram olan eyi yemek korkusundan, mbah
olan eylerin ounu yemekten son derece saknrd. Bahesini ekip dikerken de, veradan
hi ayrlmazd. yle anlatlr: Ebl-Ksm el-Kabbr, bahesindeki aalarn altnda bir
meyva grdnde, onun kendi aacndan dtn grmedii iin, belki bakasnn
aacndan den bir meyva olduunu dnerek yemekten saknrd. Hatt yle ki, o
meyveyi bakasnn aacndan bir kuun getirebileceini syler de, onu yemekten
saknrd.
Hfz ihbddn ibni me anlatr: Ben 628 (m. 1230) senesinin sonlarnda, bir
cematle birlikte tesadfen onunla karlap bulutum. Merkebi ile skenderiyyedeki
haliten su tayarak bahesini suluyordu. O srada Haliin suyu azd. ini
171
tamamlayncaya kadar oturduk. Bize bahesinden meyvalar getirdi. Kendisini ziyrete

gelen sultanlara ve bakalarna byle yapmak deti idi.
bn-i Hllign ve Kd Abdlmecd bin Halil, onun hakknda yle anlatrlar: Onun
vefat abn aynn altnc gn idi. Onun terekesinde bulunan eyalarnn herbiri, o
kullanmtr diye elli dirheme kadar alc buluyordu. Onun devaml abdest ald bir ibrii,
insanlar arasnda mzayede (ak artrma) ile yirmibin dirheme satlmt. Bununla
bereketlenmeyi md ederek bu kadar fiyat vermilerdi.
Ebl-Abbs hazretlerine it yle bir garb hdise anlatlr; Kendi hizmetini gren
hayvann bir adama elli dirheme satmt. Bu paralar da dolabndaki dier paralarn iine
koydu. Hayvan, gnlerce hibir ey yemeden, o adamn yannda kald. Adam da, bu
hayvan Ebl-Abbsa getirip durumunu haber verdi. eyh hazretleri ona; Sen ne
yapyorsun? diye sordu. Vlinin konanda, rakkslk yapyorum. Yan alg alp bir
takm oyunlarla onu elendiririm dedi. Bunun zerine eyh hazretleri; Bizim hayvanmz
haram olan eyi yemez deyip, parasn ve dolabndaki dier paralar da adama verdi.
Hayvann da geri ald. Paralarnn tammn vermesi; ona, rakkasn pheli paralarnn
karm olmasyd. nsanlar, bu paralardan herbir dirhemi, dirhem karlnda
rakkastan satn aldlar. nk onunla bereketlenmek istiyorlard.
Onun tercme olan bir eseri vardr. Bu eseri, Nsrddn bin Mnr telf etmitir.
1)
2)
3)
4)
5)
Tabakt-l-evliy; cild-1, sh. 319, 320

EBL-MUTARRF MAHZM (Ahmed bin Abdullah):

Usl, kelm, hads ve Mlik mezhebi fkh limi, viz. Knyesi Ebl-Mutarrif olup
ismi, Ahmed bin Abdullah bin Umeyredir. 580 (m. 1184) ylnda Endls ehirlerinden
Belensiye yaknlarndaki ukr adasnda dodu. ukri, Belens ve Mahzm nisbet edildi.
Endlsn bn-l-Cevzsi denildi. Eb Mutarrif Mahzm ve bn-i Umeyre diye tannd.
658 (m. 1260) ylnda Tunusta vefat etti.
Doum yeri olan ukr adasndan Belensiyeye gitti. Orada ilim rendi. EblHattb Ahmed bin Muhammed bin Vcib, Ebr-Rabi, Eb Ali mer lviyyn, Eb
Muhammed bin Sleymn bin Havtillh, Eb Abdullah bin Nh, Eb mer Ahmed bin
Hrn ve daha birok limden ilim rendi. Grnataya gitti. Eb Bekr Azz bin Abdullah
bin Abdlmelikle sohbet etti. Mersiye ehrine kad tayin edildi. Daha sonra Endlsten
ayrlp Tunusa gitti. Ebl-Fth Nasr bin Ebl-Ferec Husrnin derslerinde bulundu.
Ahmed bin Muhammed ibni Gammzdan ilim rendi. Edebiyat, Arab ilimler, fkh
bilgileri ve hads ilminde ilerledi. Endlse dnnde ukr adasna gitti. Daha sonra
tbeye kad tayin edildi. Arkasndan Mayorkaya nakledildi. 627 (m. 1229) ylnda
buradaki vazfesine devam etmekte ve Kitab ismi verilen Mayorka trihi ile ilgili eserini
yazmaktayd. Daha sonra Belensiyeye gitti. Orada dokuz sene kald. Mslmanlarn
oralar ac bir ekilde terketmelerine ahit oldu. Daha sonra tekrar Mayorkaya gitti.
Merrke geti. Muvahhid hkmdr Eb Muhammed Abdlvhid Redin hizmetinde
alt. Bir ara Dvn- in ktiblii verildi. Hilne ehrinde Ribt-l-Fethde kadlk yapt.
Redin yerine Ebl-Hasen Ali Mutezid geince, onu Mknasaya kad tayin etti. 640 (m.
1242)da Mutezidin katledilmesi zerine, Mknasadan Afrikyyeye (Tunusa) gitmek
niyetiyle ayrld. Sebteye gitti. Mernlerden arkadalaryla karlat. Sebteden
Afrikyyeye doru yola kp Bceyeye 645 (m. 1257)de ulat. Veliahd Eb Yahy
Zekeriyy Hafs tarafndan karland. Bceyeye yerleti. Orada krat dersleri verdi. Emr
Eb Zekeriyy Hafs onu Tunusa davet etti. Orada slih ve zhid kimselerle, Allah
telnn dostlaryla sohbet etti. Vefatna kadar orada kald.
Birok talebe yetitirdi. Bata olu Ebl-Ksm olmak zere, Eb shk Telemsn,
Eb Cafer bin Zbeyr, Ebl-Hasen Thir bin Ali ukr, Eb Bekr Abdullah bin Hattb,
bn-i Ebbr ve daha birok lim onun talebeleri arasndayd.
172
Yazm olduu eserlerden bazlar unlardr: Et-Tbyn f ilm-il-kelm, Redd-i

Kitb-il-melim f usl-il-fkh, Et-Tenbht al m fit-tbyn min-et-temvht, htisar
min trih servet-il-Meridn, El-Fh-l-kas fil-feth-il-kuds ve Mecm-i resil.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
Tabakt- Usliyyn; cild-1, sh. 203
Tercim-l-mellifn-it-Tunsiyyn; cild-3, sh. 433
EBL-YMN KND (Zeyd bin Hasen):

Hads, krat, nahiv, edebiyat ve Hanef mezhebi fkh limi. Knyesi, Ebl-Ymn
olup; ismi, Zeyd bin Hasen bin Zeyd bin Hasen bin Sad bin sme bin Humeyr bin
Hristir. 520 (m. 1126) ylnda Badadda dodu. Aslen, Kfenin Kinde mahallesinden
olduu iin Kind, Badadda doduu iin Badad nisbet edildi. Tcddn lakab verildi.
613 (m. 1217) ylnda amda vefat etti. am yaknlarndaki Ksiyn dana defnedildi.
Kk yata ilim talmine balayan Ebl-Ymn Kind, daha yedi yanda iken
Kurn- kermi batan sona ezberledi. On yanda iken krat ilmine dir yazlan bilgileri
rendi. Zamnnn en mehr krat limlerinden ders ald. Sbt- Eb Mensr Hayyt
diye mehr olan Eb Muhammed Abdullah bin Aliden, Eb Sedt ibni Secer, Eb
Mensr Cevlik ve Eb Muhammed ibni Hab gibi limlerden krat, lgat ve Arab
ilimleri rendi. bn-i Nsr, bn-i Semerkand, Enmt, Sad-l-Hayr, Muhammed bin
Abdlbk Ensr, Mristan kads Eb Mensr Kazzz, Ebl-Ksm ibni Askir, Eb Mensr
ibni Hayrn, Eb Bekr Hatb-i Msul, Ebl-Fadl Muhtedbillh ve daha birok limden ilim
rendi. Sbt- Eb Mensr Hayyt, onun zerinde byk ihtimm gsterdi. Krat-
aerenin tamm hakkndaki bilgileri, on yanda iken renip ezberledi. Ebl-Ymn
Kindye kadar byle bir kimse kmamt. 563 (m. 1167) ylnda Badaddan ayrld.
Halebe yerleti. Anadoluya seyahat etti. nceleri Hanbel mezhebinde idi. Hanef
mezhebi zerinde daha ok bilgi shibi olunca, Hanef mezhebine tbi olup, fetv verdi.
Msra gitti. Orann ahlisi ve Sultan Selhaddnin yeeni zzeddn Ferruhh bin
ehinhdan hrmet ve iltift grd. Sonra Ferruhhn olu Melik-l-Emcedin yanna
Balebeke gitti. Ferruhha ve kardei Hama vlisi Takyyddn mer bin ehinha
mavirlik yapt. ama gitti. Orann ahlisi tarafndan kendisine byk alka gsterildi.
Melik-l-Muazzam s, kendisinin evine kadar gelerek ders alrd. ok mal shibi oldu.
Bunlarla amdaki Emev Cmiinde ok byk bir ktphne kurdu. Mslmanlarn
istifde etmesini salad. nsanlara ok cmert davranr, Allah telnn rzs iin
fakirlere bol bol sadaka datrd. Allah telnn dnine hizmet iin durmadan alt.
amda Emev Cmiinde ve Ksiyndaki medresede ders verirdi. O vefat ettii zaman
insanlar, krat ve hads ilimlerinde ok ey kaybettiler. nk o, Msul hatbi Kd Eb
Bekrden en son iiten idi. Kd Eb Bekr de, Cevherden en son iitendi. Cevher ise,
Katden iitenlerin en sonuncusu idi. Katde, Kermden iitenlerin en sonuncusu idi.
nsanlar krati ondan talim eder, hads-i erfi ondan renirler, fetvy ona sorarlard.
lim shibi ve limleri seven kimselerden meydana gelen Eyyb sultanlar ve
kumandanlarna yardmc oldu. Onlara nasihatlerde bulunup, slmiyete ve mslmanlara
daha ok hizmet etmelerine vesle oldu. Onlarn istikblde mhim mevkiler igal edecek
olan ocuklarn terbiye edip, yetitirdi. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) gzel
ahlkyla ahlklanmalar, btn niyetlerinin Allah telnn rzsn kazanmak iin
olmasna gayret etti. Mslmanlara ve talebelerine nasihatlerinde, itikdlarn, Selef-i
slihnin bildirdiklerine gre dzeltmelerini syler, Allah telnn dnini iyi renerek
Onun emir ve yasaklarna tbi olmalarn sk sk hatrlatrd. Devml gler yzl ve tatl
dilliydi. Herkese kar ok merhametli ve alak gnll idi. En fakirinden sultnna kadar
herkese kaps akt. ok gzel Kurn- kerm okurdu. nsanlar, onun Kurn- kerm
krati esnasnda kendilerinden geerlerdi.
Talebelerinden Cemleddn Ahmed bin Abdullah anlatr: Ben de Tcddn EblYmn Kindden krat okuyanlar arasndaydm. Birgn biz Kurn- kerm krat ederken;
Eyyb sultn Melik-l-Muazzam s ieri girip oturdu. Biz okumay kesip sustuk, Ebl-
173
Ymn Kind, Melik-l-Muazzam sya dnerek; Senin iin, senin okuman iin sustular ve
kratlerinden feragat ettiler dedi. s Eyyb; Hayr! Vallahi olmaz. Krat, meliklie,
sultanla bakmaz, sras gelen okur. Onlar okumalarn tamamlasnlar dedi. Hocamz
Kind, bize devam etmemizi emretti. Biz de kratimizi tamamladk. Talebeleri arasnda
eit ve adletli davranrd. Sultanla kyly, fakirle zengini ayrd etmezdi. Bu yzden
krlabilecek kimselerin kalbini de gstermi olduu inceliklerle rz ederdi. Gelenlere,
ihtiyrlndan dolay kalkp karlayamadn syler, affn istirhm ederdi. Daha sonra
gelen limler tarafndan sadk (hadsde doru) ve gvenilir olduu kabul edilen Tcddn
Ebl-Ymn Kind, pekok talebe yetitirdi. Talebeleri, zamanlarnn en byk limleri idi.
Melik-l-Muazzm s, eyh-l-Mverrih Sbt bn-il-Cevz Ysuf bin Kzolu, Balebek
vlisi Melik-l-Emced, Ferruhh bin ehinh Eyyb, Eb Hafs bin Kavvs, Eb Hafs
Akm Almddn Sehv ve daha biroklar onun talebeleri arasndayd.
Birok kymetli eserin mellifi olan Ebl-Ymn Kindnin bilinen en mhim eseri,
harf srasyla hocalarnn hayatlarn ihtiv eden Mucem idir. thf-z-zir ve etrf-ilmukm vel-msfir, erh-l-Hutb- bn-i Nbte, Haiye al erh-i dvn-ilmtenebb li-Abdlkdir Haleb, Nitf-l-lehiyye min bn-i Dahiyye, Dvn- ir adl
kitaplar onun eserlerinden bazlardr.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

EB MUHAMMED ABDULLAH BN EBL-HASEN:

Hanhel mezhebi fkh limlerinin byklerinden. smi Abdullah bin Ebl-Hasen bin
Ebl-Ferec el-Cbb, et-Trabls e-m olup, knyesi Eb Muhammeddir. 521 (m.
1127) senesinde Trablus kylerinden Cbbede dodu. Doumunun, 510 ve 520 yllarnda
olduuna dir rivyetler varsa da kendisi, doumunun takriben 521 senelerinde olduunu
sylemitir. 605 (m. 1208) senesi Cemzil-hr aynn nc gn sfehanda vefat etti.
Behddn Hasen bin Ebl-Heycnn hneghnda defnolundu.
Abdullah bin Ebl-Hasen (rahmetullahi aleyh), Trablusa bal Br nahiyesinin
Cbbe isimli kynde hristiyan bir ailenin ocuu olarak dnyya geldi. Babas, o civarda
hristiyan leminin tannm limlerinden idi. Abdullah bin Ebl-Hasenin iki kardei daha
vard ve kendisi en kkleri idi. Babalar vefat edince, oullarndan birinin onun gibi
yetimesi ve onun yerine gemesi iin teebbs ettiler. Anneleri, ocua ders verecek
muallime; Byk olum, arazmizi ekip bier, bizi geindirmek iin alr, para kazanr.
Ortanca olum yanmzda bulunur. Kk olum okumaya gitsin dedi. Muallim de; Ama
bu ok kk. Buna ilim retilemez. Ortanca kardei iret ederek, bu ise ilim renir,
lim olabilir dedi. Muallimin maksad; babalarnn yerine, ocuklardan en msait olan
yetitirip, len mehr limlerinin yerini doldurmakt. Nihyet onu alp ilim retmeye
balad.
Allah telnn hikmeti, o srada bunlarn memleketinde baz harbler meydana
geldi ve bunlar da o kyden ayrlp baka bir kyde yerletiler. Yeni yerletikleri kyde
mslmanlar da vard. Hristiyan ailenin kk olu Abdullah, mslmanlarn gzel
hllerine sanki k olmutu. Kurn- kerm okumalarn dinliyor ve dinledike de
alyordu. Birgn mslmanlarn bulunduu yere girdi ve mslman oldu. Bu srada
henz onbir yanda idi. Ailenin geimi iin alan para kazanan byk kardeleri, o
srada devam etmekte olan harbe katlmt. O da orada mslman oldu ve cephede
mslmanlarn tarafna katlp, arprken ehd oldu. Nihyet dier kardei de mslman
oldu.
Eb Muhammed Abdullah (rahmetullahi aleyh), mslman olduktan ksa bir zaman
sonra, Kurn- kermin hfzn (ezberlenmesini) tamamlad. lim renmek akyle yollara
dt. 540 (m. 1145) senesinde Badada geldi. lim, marifet, feyz ve berekt kayna
olan Seyyid Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin huzru ve sohbeti ile ereflendi. Oradan
174
ama geldi. Birisi, kendisini esir edip zincire vurdu. Bu hli gren bazlar bu ocuu
merak ettiler. Kurn- kermi ok gzel okuduunu, Hanbel mezhebinde ok bilgili
olduunu grnce, Zeynddn Ali bin brhim bin Nec el-Hfz hazretlerine gidip; Bu
ocuk Kurn- kermi ezberlemi, bilgili, hayrl birisi, biz bunun efendisinden satn alnp
azd edilmesini istiyoruz dediler. O da kabul etti. Abdullah, efendisinden satn alnp ezd
edildi. Serbest brakld. Sonra amdan yola kp Hemedana geldi. Orada Hfz Ebl-Al
el-Hemedn ile karlat. Onun yannda kald. Kendisinden ilim rendi. Hads-i erf
dinledi. lim renmek iin sfehan, Msr ve baka yerlerde bulunup, mehr limler ile
grt. Sonra Badada gelip, tekrar Seyyid Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin
sohbetlerinde bulundu. Sohbetlerinden ayrlmayp, ok istifde etti. bn-n-Nsr elIrmev, Sad bin el-Benn, Ebl-Hayr el-Babn veya Bayn, Mesd es-Sekaf, Ali Eb
Hkim en-Nehrevn Eb Muammer el-Ensr ve baka birok limden ilim rendi.
Hanbel mezhebi limlerinin byklerinden ve zamnndaki hads, fkh ve krat
limlerinin nde gelenlerinden oldu.
bn-l-Hall Ebl-Hasen el-Kat, Muvaffakddn el-Makdis, Ziyddn, bn-nNeccr, Muhammed bin Mahmd ve baka limler kendisinden ilim renip rivyetlerde
bulunmulardr.
Abdullah bin Ebl-Hasen (rahmetullahi aleyh), ilim, fazlet ve hayrda mehr olup
tannmtr. Talebelerinin byklerinden Muvaffakddn el-Makdis (rahmetullahi aleyh);
hocasndan, hrmet ve edeble bahsetmekte, onun slih bir zt olduunu bildirmektedir.
Her iinde zhd, salh (doruluk) ve hayr zere idi. Btn ilerinin dnin emirlerine
uygun olmasna ok gayret eder, dnyya meyletmezdi. Kendisinden ok gzel hller ve
kermetler bildirilmitir. ok hayr ve hasent shibi idi.
Talebelerinden bn-n-Neccr (rahmetullahi aleyh) yle anlatyor: Birgn hocam,
ihls, riya ve ucb hakknda sohbet ediyordu. Ben de orada bulunuyordum. Bir ara, Ucb
(yapt ibdetleri gzel grp, kendini beenmek) hastalndan kurtulmak acaba nasl
mmkn olur? diye hatrma geldi. Tam o anda, hocam bana dnerek iltift etti ve;
Hereyi, seni hayrl amel yapmaya muvaffak klan Allah teldan grrsen, Ondan
bilirsen ve nefsini de ktlklerden temizlersen ucbdan kurtulmu olursun buyurdu.
Ebl-Ferec bn-l-Hanbel diyor ki: Abdullah bin Ebl-Hasen el-Cbbnin
(rahmetullahi aleyh) hatr, hrmeti, Badadda gyet fazla idi. sfehana gittim. Orada da
kendisine ok hrmet edildiini grdm. ok kimselerden onun kymetini, mertebesinin
yksekliini bildiren szler iittim. Sokakta yrd zaman, herkes kendisine alka
gsterir, oturanlar ayaa kalkard. nsan Allah telya kavuturan evliylk yolunda
ilerlemek iin ok alr, ok gayret ederdi. Hep Allah tely hatrlar, Onu hi
unutmazd.
Cbb hazretleri ryasnda Peygamber efendimizi grp yle anlatr: Y
Reslallah! Kurn- kerm okuyana sevb verilir (deil) mi? dedim. Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem); Evet buyurdu. Y Reslallah! (mansn) anlasa da anlamasada m
(sevb verilir?) dedim. (Evet) Anlasa da, anlamasa da buyurdu.
Eb Muhammed Abdullah bin Ebl-Hasen el-Cbb (rahmetullahi aleyh)
kendisine gelene kadar btn rvleri zikrederek bildirdiine gre, Hz. Eb Hreyre yle
anlatt: Bir kimse baka bir kyde bulunan bir kardeini (dostunu) ziyrete gidiyordu.
Allah tel o kimseye bir melek gnderdi. Melek o kimseye; Nereye gidiyorsun? diye
sordu. O da; Filn din kardeimi grmeye gidiyorum dedi. Melek; Onun sana bir iyilii,
bir faydas oldu mu? suline, o kimse; Hayr. Sdece, ben onu Allah rzs iin
seviyorum dedi. Bunun zerine melek; Allah tel beni sana gnderdi. (Sana mjdeler
olsun ki) Senin o kardeini sevdiin gibi, Allah tel da seni seviyor dedi.
3) Kalid-l-cevhir; sh. 129
EB MUHAMMED EL-BALTAC:
Evliynn byklerinden. Knyesi Eb Muhammed olup ismi, Abdullah elBaltacdir. Ebl-Feth el-Vstnin ileri gelen talebelerinden olan Eb Muhammed elBaltac, akl ve nakl ilimlerde mtehasss idi. ok kermetleri grld. Vefat trihi
175
bilinmemekle berber, 658 (m. 1260) senesinden sonra vefat ettii bilinmektedir. Hayat
hakknda fazla bilgi bulunmayan Eb Muhammed el-Baltac, zhd, vera ve takv shibi
idi. mrn talebe yetitirmek ve dn-i slm yaymak iin geirdi. Birok kermetleri
grld.
yle anlatlr: Eb Muhammed bir ehre geldi ve oradaki mescidlerden birine
girdi. Tahyyet-l-mescid namaz kld. Daha sonra orada uyuya kald. Cminin imm
akam namaz iin cmiye geldi ve Eb Muhammedi ok azarlad. Daha sonra, gelen
cemate imm oldu ve iftith tekbrini ald. Lkin bir trl birey okuyamad. Namaz
bozuldu. mm biraz nce yapt haty anlad ve nceki bard zt aramaya balad.
Cmide o zt gremeyince arkasndan kotu ve ehir dnda yolda giderken ona rastlad.
Ellerine yapp zr ve af diledi. Eb Muhammed el-Baltacnin affetmesi zerine, imm,
konuur hlde geri dnd.
Yine yle anlatlr: Baltac vlisi, Eb Muhammed ve talebelerine it olan dergh
kendi topraklarna katmt. Bu haber Eb Muhammed hazretlerine ulatnda, derghn
duvarn tamir ediyordu. O, bu haber zerine heybetlendi ve sultna hitaben; Baltac
vlisi zulmediyor. Onu azlet diye buyurup, elindeki leti ileri uzatt. Bir anda sultnn
duvar yarlp, Eb Muhammedin eli ve leti grld. Sultan ok korktu. Derhal vliyi
azletti ve elleri bal olarak Eb Muhammed el-Baltacye gnderdi. Vli piman olmu bir
hlde huzra geldi. Eb Muhammedden zr ve af diledi. O zaman Eb Muhammed,
sultna hitaben; Madem ki piman oldu. Biz de onu affettik. Tekrar vli olsun buyurdu.
O kii tekrar eski vazfesine dnd. lnceye kadar adletten ayrlmad.
Yine yle anlatlr: Eb Muhammed birgn, havada uan bir kii grd. Onun bu
hlini ho karlamayp, nazar ettiler. O esnada uan kiiyi bir hl kaplayp yere dt. Az
kalsn paralanacakt. Daha sonra o kii, tvbe etti. Daha sonra da bir mahalle bekisi
oldu. Vefatna kadar bu vazfede kald. Edebden ayrlmad.
EB NASR BN RZ (Muhammed bin Hibetullah):
Hads, trih ve afi mezhebi fkh limi. Knyesi, Eb Nasr olup; ismi, Muhammed
bin Hibetullah bin Muhammed bin Hibetullah bin Yahydr. 549 (m. 1154) ylnda dodu.
Aslen rzl olduu iin rz, amda yerletii iin Dmek nisbet edildi. Dn-i slma
hizmetlerinden dolay, emseddn lakab verildi. 635 (m. 1237) ylnda amda vefat etti.
Firz mescidinin yannda Bb-l-Ferdise defnedildi.
Yksek din bilgilerine temel olan din ve let (yardmc) ilimleri gen yata
rendikten sonra, amda Sin Hibetullah bin Askir, Hfz Ebl-Ksm ibni Askirden
hads ilmi tahsil edip, hads-i erf rendi. bn-i Eb Asrndan afi mezhebi fkh
bilgilerini tahsil etti. Ebl-Vakt Sicz, Nasr bin Seyyar Hirev ve daha birok limden ilim
renip, iczet (diploma) ald. Hads, trih ve fkh ilimlerinde lim oldu. mr boyunca
ilim neretmekle megul oldu. Kudse kad tayin edildi. Bir mddet orada kaldktan sonra
ama dnd. amda mdiyye e-miyyet-l-Berniyye medreselerinde ders verdi.
Daha sonra mdiyye Medresesinden ayrld. 531 (m. 1233) ylnda am kadlna tayin
edildi. Vefatna kadar kadlk yapt. Allah telnn kullarna merhametle mumele etti.
limde, dorulukta, fazlette, gzel ahlkta zamnnn bir tnesi idi. Allah telnn emir
ve yasaklarna harfiyyen uyar, Onun rzsna muhalif bir i yapmaktan veya bir sz
sylemekten ok saknrd.
Pekok talebe yetitirdi. Allah telnn rzsn kazanmak iin rendii ilmi, yine
Onun rzsn kazanmak iin ok kimseye retti. Mnzir, bn-i Hall, Berzl, eref bin
Nabls (Ysuf bin Hasen bin Bedr), Ceml ibni Sbn, Ebl-Hseyn bin Zeyneb, Ahmed
bin Hibetullah bin Askir, kendi torunu Eb Nasr Muhammed bin Muhammed Eb
Muhammed Ksm bin Askir ve daha birok lim onun talebeleri arasndayd.
176

EB SLM NASB (Muhammed bin Talh):
afi fkh, usl ve hads limi. smi, Muhammed bin Talh bin Muhammed bin
Hasen el-Kuredir. Knyesi, Eb Slim olup, lakab Kemlddndir. 582 (m. 1186)
senesinde doup, 652 (m. 1254) trihinde Halebde vefat etti. afi fkhnda ok ykseldi.
Nibrda Meyyed Ts, Zeyneb ariyyeden hads-i erf dinledi. Halebde ve
Dmekda hads-i erf rivyet etti. Byk hads limi Dimyt, Mecdddn bin Adm
kendisinden hads-i erf rivyet etti.
Nusaybinde kadlk yapt. Daha sonra Dmekda hatblik yapt. Sultanlarn
mektplarn yazd. Zamnnn nde gelenlerinden idi. Kendisine vezirlik verildi ise de
mazr grlmesini istedi. Vezirlii kabul etmedi. Yaplan srr zerine iki gn vezirlik
yapp, ayrld. ok mal mlk shibi oldu. Fakat onlara hi itibar etmedi. Zht yolunu
tuttu. Hacca gitti. Sonra Dmeka gelip bir mddet burada ikmet etti. Sonra Halebe
gitti.
Eserleri: 1. El-Ikd-l-Ferd lil-melik-is-Sad: Matbdur. 2. Ed-Drr-l-Munazzam
fis-Sirr-il-azam, 3. Tahsl-l-merm f tafdl-is-salti ales-Siym, 4. El-Cifr-l-Cmi venNr-l-lmi, 5. Nefis-l-ansr li meclis-il-melik Nsr fil-ahlk ves-saltanat ve-erati.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kef-z-znn; sh. 360, 596, 734
EBSSD BN EBL-AR EL-BZN:

Msrda yetien evliynn byklerinden. smi, Ebssd bin Ebil-Air el-Bzin
el-Irk el-Msrdir. Babasnn ismi abn, dedesinin ismi ise Tayyibdir. Knyesi
Ebssd olup, asl ismi kaynaklarda zikredilmemektedir. Bzin denilen yerde doduu
iin Bzin nisbeti ile tannrd. Bzin, Irak ile Cezre arasnda bir beldenin addr. Buraya
Vst da denir. Dedesi bural olup, kendisi Msra yerleti. Birok kimse kendisinin
sohbetlerine devam edip yetiti. 644 (m. 1246) senesi evval aynn dokuzuncu gn
Khirede vefat etti. Ayn gn Maktam Dann eteine defnedildi.
Msrn byk limleri ve evliys arasnda yer alan Ebssd el-Bzin hazretleri,
daha kk yata kermetleri grlen bir zttr. ok kermetleri grld. yle ki, daha
beikte iken oru tutard. Ramazan aynda gndzleri, imsaktan (sahurdan) iftr vaktine
kadar ana st emmezdi.
Zamann devlet bakan olan halfe bile kendisini sk sk ziyrete gelir,
sohbetlerinden istifde ederdi. mm- arnnin hocalarndan Dvd-i Magrib,
erfeddn, Hzr-l-Krd ve says belli olmayan daha nice limler, kendisinden istifde
etmek, ilim renip feyz almak iin sohbetine devam ederlerdi.
Her hlinde slmiyete tam bir ball vard. Kibir ve riyadan ok saknrd. Birok
kimsenin kendisine ziyrete gelmesi, ondan ilim renip feyz almaya almas, onun
hlinde hibir deiiklik yapmazd. Dima tevzu zere olup, herkese kar alak
gnllyd. ok itibar grmesi ve sevilmesi gibi olan bu hllerinden nefsinin haz
duymamasna, gurr ve kibire kaplmamasna ok gayret gsterirdi. Hi kimsede
grlmeyen hllerinden birisi de yleydi: Ayakkablarn karaca zaman, kendisinde bir
inilti duyulurdu. Bu, daha ziyde sohbet yapaca zamanlarda olurdu. Sebebini sordular.
yle anlatt: nsanlarla sohbet ederken, kibre kaplmaktan ok korkuyorum. Bu kibirden
korunmak iin, ayakkaby kartrken, nefsten de soyunuyorum. Yan, Nefsimin
hevsna, arzularna kaplmamak iin onunla mchede etmeye, onun isteklerine boyun
ememeye alyorum ve bundan dolay bende inilti duyuluyor demek istedi. Kalblere
tesir eden hikmetli szleri oktu. Her cmlesi bir hakkatin ifdesi olan bu hikmetli
szlerinden bazlar unlardr:
177
Hak yolunda bulunmak isteyen ve sznn eri olan bir kimsenin devaml olarak
kitabn kalbinde tamas lzmdr? (Yan, Allah telnn emirlerine ve yasaklarna
dima uymaldr.)
Bir kimse, devaml olarak hakk, doruyu renmeyi taleb etmekle megul olursa,
Allah telnn rz olup beendii hak yoldan sapmamas kuvvetle umulur. Yine bir
kimsenin megalesi, matlbu (arad maksad) olursa, bunun da bir duraklama olmadan
yoluna devam etmesi umulur. Taleb, zhirin, yan be duyu organmzn matlbu ise
btnn, yan kalbin megalesidir. Duyu organlarmzn selmeti, dzelmesi, kalbin
dzelmesi ile mmkndr. Kalbin selmeti de, dmza baldr. (Gz, kulak, gibi duyu
organlarmz ne ile megul olursa, kalb de onunla megul olur.) O, yine yle buyurdu:
Kendine nasihat edip doru yolda bulunmayan kimse, sana nasihat edemez. Kendisini
aldatan o kimsenin, seni de aldatmasndan kork, ondan emn olma!
Bir menfaatinden dolay sana yaklaan kimseyi grdn zaman, onu thmet
altnda bulundur, yan onu yanna yaklatrma, kendin iin onu tehlikeli kabul et!
Bir kimse, seni dnyalk olan eylerle anar ve senin yannda onlar verse, ondan
kan! Yine bir kimse, Rabbine kar senin gaflete dalmana sebeb olursa, ondan yz evir,
derhal ayrl! Kalbinde dny sevgisini douran her trl madd dnceyi ve buna benzer
megaleleri kalbinden skp at. Seni, Allah tely hatrlamaktan alkoyan her ne olursa
olsun, bundan yz evir! Kafanda ve kalbinde yer eden lzumsuz htralarla oyalanp
durmaktan sakn. Byle olan dncelerden keder meydana gelir. ok kerre kederden de
gaflet hsl olur. Byle olunca da, insanda nefsn arzular harekete geer. Bu istek kuvvet
bulunca, bo ve faydasz eylerle uramak arzusu hsl olur. Bu arzular galip gelince,
kalb zayflar ve nru sner. ok defa tammen telef olur ve akl ondan syrlp gider. Artk
bundan sonra, sanki kalbin zerine bir perde gerilmi olur.
Dima Allaha istigfr edici olman lzmdr. Ona istigfr etmekten, yalvarp
balanman istemekten ciz kalrsan; o takdrde, Allah tel ile megul ol, dima Onu
hatrla. Bundan da ciz kalrsan, Allaha tat ile, Ona kulluk ile megul olmalsn. Artk,
Allah telya tat ile megul olmaktan, seni herhangi bir eyin alkoyacan
sanmyorum. Senin iin, bundan uzaklamana sebeb olacak bir zr kaps da
gremiyorum. nk, insan ykseltecek olan eylerin ba tattr, Ona kulluk etmektir.
Onu terk eden, terakki yoluna giremez, ykselemez.
Kalbin temizlenmesi, Allah teldan bakasna orada yer vermemekle ve tam bir
sadkat ile olur. Kalbin bozulmas da, Allahtan bakasna gnl balamak, bakalarn
Ona ortak komakla ve riya, gsteri yapmakla olur. Kalbde tevhdin, tek olan Allaha
balln bulunduunun almeti; Onunla berber bir ikincisinin olmadn her n
mhede etmektir. Bu da, ancak Allah teldan korkmak ve her eyi Ondan md
etmekle anlalr. Sadkatin almetine gelince; fn olan her eyden soyunmak, yan
onlara ball kalbden karmak ve ebed, sonsuz var olana balanmaktr. Grnte var
olan her ey, zten yok olacaktr. Kalbinin mahlkata meylettiini fark ettiin zaman,
orada irk var demektir. Ondan irki temizlemeye bak, kalbini irkten uzak tut. Kalbinde
dnyya kar bir meyil grdn zaman, orada bir ek, phe var demektir. Derhal
ondan kalbini temizle!
Emrin altnda bulunanlara ihsnda, iyilikte bulun! Bunlar huss ve umm olmak
zere ikiye ayrlr. Umm olarak sana tbi olanlar, erkek ve kadn hizmetiler, ocuk ve
dierleridir. Huss olanlar ise, bunlarn dnda kalanlardr. nce rhuna iyilik yapman
lzmdr. Sonra srrna, sonra kalbine, sonra aklna, sonra bedenine ve daha sonra da
nefsine ihsnda bulunman lzmdr. Rh; senden evk ve ak ehli olman, bu yolda
kimseden ekinmeden srat kazanman ister. Srrnn senden talebi, istei de, onu
gizlemen, bakasna amamandr. Kalb ise; dima Hakk zikretmeni, her an Onu
murkabe etmeni ve senin bu zikir esnasnda kendini ve bakalarn tammen unutman
senden taleb eder. Akl da; Rabbine tam teslim olman ve her halkrda Onun emirlerine
ve yasaklarna tbi olman, nefsine ve senden bakalarna kar dima Mevln ile berber
olman ister. Cesed ise; tam bir ihls ile, cenb- Hakka tat ile hizmet etmeni senden
ister. Nefs de; kendisine ship olman, meylettii kt arzularndan onu alkoyman ve
onu hapsedip balaman senden istemekte ve herhangi bir ktl ilemekte ona
arkada olmaman ve arkadaln da istememeni taleb etmektedir.
178
Bir n Rabbinden gfil olma! Rabbine kar kulluk vazfesini yerine getirirken,
yaptn ibdetlerde de gfil olmaktan sakn, ibdetlerin zhiri, d ekilleri ile urap
dururken, ibdette asl gye olan Rabbini unutmaktan da ok sakn!
Sen, kendine yardm etmediin zaman, bakalar, seni harcamak iin sebep
aratrp durmaktadr.
Nefsime uyarak ilediim kusrlarmdan dolay, her ibdetimde alp verdiim
nefeslerimin saysnca Rabbime istigfr eder, Ondan balanmam taleb ederim.
yet, yaratldmn ilk gnnden son hlime kadar sadkat ile, ihls ile ve hem
de alp verdiim nefeslerimin birini dah boa geirmeden istigfr etsem, bu istigfrmda,
bir nefeslik zamanda Allah teldan gfil olsam, yaptm btn bu istifrlarn
pekounu sdk ve ihlstan uzak sayarm. Bylece noksanlarm ve kusrlarm da aa
km olur. Alp verdiim her nefes gnah olur. Byle olunca da, yaptm istigfrlarn
herbiri, sonu gelmeyecek bir ekilde yeniden bir istigfra muhta olur. Rabbim beni
balamazsa, hlim nice olur? Allah teldan mafiret olunmam, balanmam
istiyorum.
Ebssd bin Ebil-Air hazretleri gzel ahlkn ve kt huylarn meneini yle
anlatr:
Btn gzel huylar kalbden, kt huylarn tamm ise nefsten doar. yi huylu
olmak istediini syleyen doru szl bir kimse, hemen nefsini tezkiye edip, dnin emir ve
yasaklarna itat eder bir hle getirmeli, kalbini de tasfiye edip, Allah teldan baka
eylerin sevgisini ondan karmal, btn gnahlardan ve kt dncelerden
temizlemelidir. T ki bylece, kt huylar, gzel ahlka evrilmi olsun. Kt huylar gidip,
yerini iyi huylar alnca, kalbden ek ve phe kalkp, yerini tasdk alr. irk yok olur. Gizli
ve aikr olarak Allaha ortak koulmaz. Kalbde ve btn azlarda Allah telnn tevhdi,
yan Onu, ei ve benzeri bulunmayan tek bir varlk olarak tanmak hsl olur. Dilde
ekime ve kalbdeki niza duygusu yok olup, Hakka teslimiyet meydana gelir. Baa gelene
ve emredilene kzmak ve itirz etmek yle dursun, tam teslimiyet hli hsl olup, cenb Hakkn takdr ettii her eye rz olunur. Her i, Allah telya smarlanr. Gaflet sona
erer, cenb- Hakka yaknlk ve her n Onunla olmak dncesi hsl olur. Tefrikadan
kurtulup, cemiyyete, yan Allah telnn dostlar ile bir ve berber olmaya allr.
Tabiatndaki sertlikler, kabalklar krc ve incitici davranlar yok olup, onlarn yerini
yumuaklk ve latifeler, gzellikler ve tatllklar alr.
Kalb temizlenip, nefs doru yola girince, insann her hli deiir. Artk kimsenin
ayplar grlmez olur. Gzler, insanlarn hep iyi hllerini grr. Onlara kar kalbde
bulunan katlk; acma duygusu, efkat ve merhamete dnr. Kin, hased gibi
dmanlklar terkedilip onlara nasihat etmek, hep iyilik yapmak duygular hsl olur.
nsanlar arasnda dmanlklar tammen ortadan kalkp, herkes birbirine nasihat etmeye
balar. Gzel ve tatl nasihatlerle, insanlar birbirini doru yola arrlar. Artk bundan
sonra, cenb- Hakkn rzsna kavumak isteyen bir kimsede, nazlanmak kalmaz, korku
balar. Bu korku ondaki hllerin iyilie evrilmesi sebebiyledir. Kendisinde iyi hllerin
meydana kt kimse, kusrunu bildii ve aczini anlad iin korkar. O bilir ki, kusrlar
hesba smayacak kadar oktur. Allah telnn kendi zerindeki hakkn, hibir zaman
deyemeyeceini, kendisine nasb edilen saysz nimetlerin, hayrl ilerin krn
yapmaktan ciz olduunu anlar. te bu anlaya erien kimse, Allah telya hakk ile
kulluk etmeye balar. Kalbinde tam bir tevhd hsl olur. Gnlndeki mabdlar teker teker
yklp gider. Hlleri ve yaay gzelleir. Cennette olanlarn yaay gibi, hep Allah
tel ile berber olarak yaar. Daha dnyda iken, Cennet hayat yaamaya balar.
Buraya kadar saylan bu gzel huylarn hepsi, peygamberlerin, sddklarn, evliynn, slih
kullarn, ilmiyle amel eden limlerin ahlkdr.
Allah telnn evliys, Onun sevgili kullar, kavutuklar bu yksek derecelere,
amellerinin, ibdetlerinin okluu ile deil, ancak edeb ile kavutular. (Nitekim; Edeb
ehli, edebden hli kalmaz, edebsiz ilim renen, lim olamaz denilmitir.)
(nsann nefsi, kendisinin saadete kavumasna mni olan bir dmandr.
nsanlarn yaamas, remesi ve dny iin almalar iin yaratlan nefsin azgnlklarn,
taknlklarn frenlemeleri, ona hkim olup zararlarn nlemeleri iin, insanlarda akl da
yaratlmtr. Akl; iyiyi, kty inceleyerek, ikisini birbirinden ayran bir kuvvettir. Allah
tel, ayrca peygamberler gndererek, nefsin btn arzularnn kt olduunu bildirdi.
179
nsanlarn rahat etmeleri iin lzm olan emir ve yasaklar da gnderdi. nsann akl,
nefsinin isteklerinin zararl olduklarn anlayp peygamberlere ve onlarn vrisleri olan
limlere uymak lzm olduunu kalbe bildirir. Kalb de bunu dinlerse, insan saadete
kavuur. nsann his ve hareket organlar kalbine tbidir. Kalb, akl dinleyip,
peygamberlere uyunca, hep ktl isteyen nefs, insanlarn sonsuz saadete
kavumalarna mni olamaz.) Bu hussta Ebssd bin Ebil-Air buyurdu ki: Nefs,
kendine has kt ahlk ve sfat ile kald mddete, insann btn hareketleri, onun bu
ihtarna, ikzna tbi olur. Bu da iki ekilde ortaya kar. nsann yaptklar, ya halk iin
veya nefsin rahat iin olur. Kulun yapt ibdet veya herhangi bir hareket, insanlarn
grp beenmesi, takdr edilmesi dncesi ile olursa irktir, Allahtan bakasna
tapnmak olur. Nefsin rahat iin olursa, bu da nefsin hevasna, isteklerine, lezzetlerine
tbi olmaktr. (Bunun kt olduu, yet-i kermelerde aka bildirilmitir. Nefsin
arzularnn insan Allah yolundan saptrc olduu Kurn- kermde haber verilmitir.
nk nefs, dima Allah tely inkr, Ona inat, isyan etmek ister. Her ite nefsin
arzularna uymak, nefse tapnmak olur. Nefsine uyan, kfre veya bidat shibi olmaya,
yhut haram ilemeye balar. Nefsin sevdii, istedii eylere Hev denir. Nefs yaratlta
ktlkleri, zararl eyleri sevici ve isteyicidir. nsan haramlara srklemek sretiyle;
elemlere, dertlere, hastalklara sebeb olur. Byle insan hep, midesini, zevkini dnr.
Hasis ve rezl olur). Allaha irk komak, Ondan bakasna kulluk etmek yle irkin bir
eydir ki, kalbde saf bir tevhd akidesinin hsl olmasn bir trl brakmaz. Nefisin hevs,
arzular ise hakik bir kulluun yaplmasna mni olur. Allah yolunda bulunup, Onun
rzsna kavumak isteyen bir kimse, nefsini, yan o azgn dmann, tezkiye ederek
zayflatmad, onu, Allah telnn emir ve yasaklarna itat eder hle getirmedii
mddete, bu yolda att her admn bir faydasn gremez. Yapt ameller, ibdetler,
arktan garba kadar her yeri doldursa bile byledir. Bu yolda er olan her kii, dardan
yapaca ameliyelerle nefsin arzu ve isteklerinin yaplmasna sebep olan ortam yok etmeli
ve iten de, nefsin ktlk arzularn kknden kurutmaya almaldr ki, zamann hep
gzel olan eylerle geirsin. Dima Allah telnn zikri ile megul olsun ve Onunla
dostluunu devam ettirsin.
Allah yolunda yrmek isteyen bir kii, nefsine it kibir (byklenmek), irk,
cimrilik, bakalar hakknda s-i zan (kt dnmek) gibi kt huylarndan birini
grrse, derhal nefsine bunlarn zdd, tersi olan iyilikleri yaptrmal, bunun iin gayret
gstermeli, Allah tely zikretmee ynelmelidir. Byle yapnca, nefsin ktlkleri
zayflar, kalbin nru artar. Allah tel o kalbe, kendi muhabbetini (sevgisini) yerletirir.
Bu sebeple, nefsinin alm olduu kt huylarn terk etmek kendisine ok kolay gelir.
Allah telnn rzsn kazanmak isteyen bir tlib iin, ilerini salam temel
zerine kuraca drt esas vardr: 1- Dili, tam bir gnl huzru ile Allah tely zikirle
megul etmek, 2- Kalbi hem de zorlayarak, dima Allah tely murkabe hlinde
bulundurmak, 3- Nefsin gnah olan arzularna kar, Allah telnn rzsn dnerek
muhalefet etmek, 4- Allah telya tam kulluk edebilmek iin hell lokma yemek. Hell
lokma ile kalb; saf, berrak bir hle gelir. Nefs tezkiye olunur. Yan, hell lokma yemee
devam etmek ile, hem nefsin yeme ve imee it hakk olan hazz, lezzeti tattrlm olur
ve hem de onun azgnlna mni olunur. nk nefs, Allah telnn kuluna emnetidir.
Ayrca nefs, talibin yolculuunda onun bineidir. Ona yaplan zulm, bakalarna yaplan
zulm gibidir. Belki ondan daha iddetlidir. nk nefsini gdalarndan mahrm ederek
onu lme terkeden, yan kendini ldren kimse hakknda, Cehennemde ac azblar
vardr. Bakalarn ldrmekten daha byk gnahtr. Hsl kelm, nefse bir iksir alp,
onu altna evirmek lzmdr. Bu iksir de, Allah tely ok zikretmek, hatrlamaktr. Bu
zikrin ihls ile olmas da arttr.
Her n Allah tely murkabe edip tefekkrde bulunmak, her saadetin
anahtardr. Kalb, onunla temizlenir. Bu murkabe, nefsin hevasn, arzularn yok eder.
Cenb- Hak ile lfeti, yaknl ve murkabeyi kuvvetlendirir. Kalbe, muhabbet (sevgi)
tohumu eker ve onda sadkat (doruluk) hsl eder. Velhsl murkabe, yle bir bekidir
ki, ne uyur ve ne de gaflete dalar.
Her kul, nefsine ar, zor gelecek, onu zecek her vazfeyi yapmas lzmdr.
Nefs, Allah telya itat eder hle gelinceye kadar buna devam etmelidir. Nefs, Rabbine
kar kulun perdesidir. Onun isteine uygun bir hareket olduu mddete, vaktin bir
180
safiyeti, (holuu, gzellii) kalmaz. Ona it uygunsuz bir dnce devam ettii
mddete, zikrin safiyeti kalmaz. (Nefsin arzularna dir olan kalntlarn almetleri
oktur.) Nefsin kt isteklerine it bu izler, ilim shiplerinin rettikleri eylerde bir trl
ihls elde edememelerinde, bunu Allah rzs iin yapamamalarnda daha ok grlr.
Nefs, kalbi istil edip, kaplad vakit, artk onu esir etmi, emri altna alm olur. (Orada
saltanat ele geirip, kula istediini yaptrr. Nefsin istilsna urayan bir kalb iin, bir
hrriyet yoktur.) Kalb, nefsin oyunca olur. Nefs, bir kalbin hkimi olduu mddete,
dnyalk ve ba olmak sevgisi, katiyyen kulun kalbinden ayrlmaz. Nefsinin arzularnn
istilsna urayan bir kimse, Allah tel ile kendi arasnda ballktan bahsetmeye nasl
yeltenebilir? Sonra o bid (ok ibdet eden), nefsin fetlerini bilmeksizin, ne cesretle
ibdetinde ihlstan bahsedebilir? (Bu nefsin yle bir tekilt vardr ki, ancak Allah
telnn yardm ile onlardan kurtulmak mmkn olur. Ondan kurtulmak nasl mmkn
olur ki) kt arzular onun rhudur. eytan onun hizmetisidir. ekime, irk, onun
tabiatnda, yaratlnda toplanm, Hak tel ile niza (ekime) hlinde bulunmak, Allah
telnn her emrine itirz etmek, sanki onun tabiat, huyu olmutur. S-i zan, kibirliliin
meydana getirdii btn kt sfatlar, benlik iddias, saygszlk ve mehr olmak arzusu,
onun hayat olmutur. Onun fenlklar saymakla bitmeyecek kadar oktur. yle olur ki,
yaratana nasl ibdet ediliyorsa, tapnlyorsa, kendisine de yle tapnlmasn ister,
arzular. Allah telya nasl tazim ve sayg gsteriliyorsa, kendisine de, yle tazim
edilmesini ister. Nefsin bu ktlklerinin kalntlar bir kalbde kald mddete, kulun
Rabbine yakn olmas nasl olur? Nefsine efkat gsterip ona acyan kimse, ebed olarak
felaha kurtulua kavuamaz. Allah yolunda bulunmak isteyen sdk bir talebeye lzm
olan udur ki; nefsin arzular ba kaldrp kendisini ezmek istedikte, hemen onun boynunu
krmal, meylettii her eyden hemen ayrlmaldr. Kendisini ktleyen kimselerin isnd
ettikleri kusrlarn varln hemen kabul etmeli ve onlar hemen dzeltmeye gayret
gstermelidir. Kendisini medhedenleri, venleri grd zaman da, onlara; Perde
arkasndaki grmediiniz, asln bilmediiniz eyi neden vyorsunuz? demelidir. Her
nefes al-verite de nefsine; Allah tel seni muradna kavuturmasn, isteklerini
vermesin. Arzu ettiklerinden uzaklatrsn! demelidir. Nefsin arzularnn nezhatinden,
gzelliklerinden bahsedildii, bunlarn beslendii, yeertildii bir yerde bulunmaktan
Allah telya snrz. Nefsin isteklerini beenen ve onlara kymet veren veyhut
vcdunda ondan daha ok cimrilik yapan bireyin var olduunu bilen bir kimse, nefsi
tanmam demektir. Ktlklerle dolu olan nefs, nasl olur da tenzih edilir, kusrlardan
ber, uzak tutulur? Yhut onun iin, bir mslman kardeine nasl kzlp eza edilir?
Hlbuki insan, ldrc bir zehirden nasl korunuyorsa, nefsin ktlklerinden yle
korunmas gerekir. Kalbinde, nefsin ktlklerinin izleri kald mddete, kalbe katiyyen
bir hayr kokusu gelmez. nk kalbde bulunan nefsin arzularnn bakiyyesi, rahmet-i
ilhiyyeye kar bir kalkandr. Kalbi, Allah telnn rahmetinden mahrm brakr. Nefsin
kalbe saldrlar kuvvetlendii zaman, ktlkleri artar ve hayr, iyilik istemesi azalr.
Szn ksas; kalbde, nefsin arzularndan bir krnt bulunduu mddete, eytan ondan
ayrlmaz. Kt htralar, dnceler ondan kesilmez.
Hak yolcusu olan talibin, btn ileri bir yana brakp, devaml nefse kar
durmakla vaktini geirmemesi de lzmdr. Baka bir iyi yokmu gibi hep nefse kar
gelmekle, megul olursa, kendisini asl maksattan alkoyar. (Onu tammen serbest
brakt zaman da byledir.) Hak yolcusu, nefsini kandrp ona bir rahatlk vad etmeli,
fakat bu rahat, kendisi iin olup, nefsin azmasna sebep olmamaldr. Sonra nefsin
aldatlmas iinden, mmkn olduu nisbette vazgemeli, azaltmaldr. Devml ona kar
duran kimseye, nefsi dman kesilip onu megul eder, kendisini uratrr. Fakat onu
oyalamak sretiyle elde etmeye urarsa, nefsin gnah olan arzularna tbi olmaktan
kurtulur. Bu sefer, nefs, slmiyete uyar.
Nefs, murd shibinin arzu ettii hle brndn ve artk dnydan
vazgetiini, ilim renip onunla amel ettiini ve bunda ihls shibi olduunu iddia ettii
vakit, nefsi amaz bir terazi ile tartmak, denemek lzmdr. Bu terazide, zulm ve
hakszlk korkusu bulunmamaldr. Bunun da balca yollar unlardr: 1. Nefsin
vlmesinden sonra, onun ktlklerini tasvir edip anlatmaldr. 2. Kendisine birey verilip
onu kabul ettikten sonra, onu hemen bakasna vermeli ve nefsin elini bo brakmaldr. 3.
Nefs, bireye ynelip ona meyledince, hemen ondan yz evirmelidir. 4. krm ve izzet
181
iinde kalnca, hemen zillete drp, hepsini elinden almal, ihnete uratp onu
aalamaldr. Btn bu saylanlar, nefs iin birer l leti, deneme vastasdr. Bunlardan
herhangi biriyle nefs tecrbe edildii zaman, nceki hlinde bir deiiklik belirdii ve
tekiltndan yardm istemeye balad vakit, iyi bilinmelidir ki, henz onda ktlk
arzularnn kalntlar vardr. Daha slh edilmeye muhtatr. Onunla mchede etmek,
uramak ve onu asl babo brakmamak lzmdr. Cenb- Hakkn rzsn kazanmak
iin uraan bir talibin, bu ktlkleri brakmayan nefse itat etmesi asl uygun olmaz.
Nefs, tecrbe edildii zamanda, ktl meydana karsa, cenb- Hakka yapt ibdeti,
kendisi iin yapm olduu ve bu ibdetlerle kendisinin helak olmasna yardm etmi
olduu anlalr.
Hakka kavuma isteyen bir kimse, nefsi ile mchedeyi terk eder. Onu,
slmiyetin istedii yne cezbedemez (dndremez) ve onun kt isteklerine hi
dokunmadan olduu gibi brakr ve onlardan kurtulup hakkate kavumakta ciz kalrsa,
ite asl felket o zaman balar. Bu una benzer ki, o, hergn rk temel zerine bir bin
kurar ve zannna gre yeni ve salamdr. Hlbuki vefat ettii gn, pimanlklar ve felketi
meydana kar. nk o, nefsine kolay ve ho geldii iin hret ve an peine taklp
nefsinin elinden kurtulmak iin uramamtr. Bu felketlere uramamak, nefsin
ktlklerinden kurtulmak iin Rabbinden yardm taleb etmeli, her n Rabbini murkabe
ederek, ban nne emeli, aczini beyn ederek, btn benlik davsndan vazgeip
susmaldr.
Bir kimsenin rsv olacandan korktuu bir dman iinde hl mevcut ise, bu
iki sebepten kaynaklanmaktadr: 1. Nefsinin kt arzularnn kalntlar, 2. Kalbinde,
dnyya, yan haramlara ve mekrhlara kar bir sevgi bulunmas.
Bir kimse, insanlarn kendisinden ayrlp yz evirdiklerinde, Allah telya kar
hlinde bir kl kadar deiiklik grlyorsa, kalbinin Allah tel ile olmad, halk ile
olduu anlalr. Byle olunca da, halk, yce ve dil olan Rabbine e, ortak komu olur.
Kendisinin bana gelen bir zillet, ktlk hlinde, hemen bir deiiklik grlrse, iyi
gnlerindeki gibi olmazsa, o kimse fn olan dnyy seviyor ve Rabbinden uzak kalyor
demektir.
Kalbi, Allah tely zikretmekten, Onu hatrlamaktan alkoyan herey dnydr.
Kalbi, Hakk talebden, Onu istemekten alkoyan her ne varsa, ite o dnydr. Her ne ki,
kalbe hzn veriyor, o da dnydr.
Dostlarndan birisine yazd uzun bir mektbunun tercmesi yledir:
Ey kardeim! Allah telnn selm, rahmeti ve bereketi, senin zerine olsun! Ey
dostum, benden istemisin ki, sana dua edeyim. Evet, doru ve hakl bir istek! Fakat bu
kulun, duas kabul olmaktan yana mdi azdr. Fakat byle olsa da, arzunuza uyarak sana
dua etmem gerekiyor.
Ey kardeim! Allah tel, kendi zikrini sana ilham etsin. Nimetlerine kar
kretmeni nasb eylesin. Senin kalbine, Onun kaderine kar rz olmay yerletirsin.
Seni, yardmndan ve sevgisinden mahrm brakmasn. Nefsinin ktlklerine kar, senin
veklin olsun. Yarattklarndan herhangi birine seni muhta brakmasn. Seni, sznde ve
iinde doru olanlardan ve ahdine vef gsterenlerden eylesin. Allah tel seni, ztn
sadkat ve edeb ile taleb edenlerden eylesin. Resln de tasdik edip, snnetine uymak
isteyenlerden eylesin, iyi amelleri ileyerek, herkesin eziyetine katlanp kimseye eziyet
etmeden hreti taleb edenlerden eylesin. Senin iin cenb- Haktan dileim odur ki, seni
dima zikri ile megul eylesin. Kalbinde kendi korkusunu bulundurup titreyenlerden
eylesin. hls shibi olup, kendi rzsn dnerek amel edenlerden eylesin. Ztnn
birliini tasdik edenlerden eylesin. Hak tely nefslerine tercih edenlerden eylesin.
Allaha kar olan vazfelerini, nefsinin haklarndan nde tutanlardan eylesin. nk byle
olan kimseler, kalblerini kin, hased ve her trl kt huylardan temizlemilerdir. Onlarn
kalblerinde, Allahtan bakasna yer yoktur. Onlarn, Rablerinden tek talebi, Onun rz
olduu dni zere bulunmaktr. Bu kimseler, ahs arzular iin herhangi birey tercih
etmezler. Onlar, kendilerinin sebeb olduu bir skntya kimsenin dmesini istemezler ve
hibir eyi sdece kendilerine tahsis etmezler. Rablerinden, baka eyler iin istekte
bulunmazlar. Ona kavumaktan baka bireye sevinmezler. Dny olarak kaybettii hibir
eye zlmezler. Sonra bu kimseler, btn mmet-i Muhammede (sallallahu aleyhi ve
sellem) kar efkat ve merhamet doludurlar. Onlara dima yumuak davranrlar. Hi
182
kimseyi incitmezler, krmazlar. Onlar, bu mmetten olan herkese nasihat ederler. Hi

kimseyi ayplamazlar. Kendilerine birey sorulduu zaman, soran kimseye bildikleri
kadarn retirler. Hem de hi knamazlar. Bir aybndan dolay kimseye kzmazlar.
Mslmanlarn ayplarn dima rtcdrler. Btn hareketlerinde ve durularnda Allah
telnn emirlerine ve yasaklarna tabidirler. Dima Onun rzsn gzetirler. Bunlarn
gazba geldii, fkelendii olur. Fakat bu kin ve hasedlerinden deildir. fkelenmelerinde,
kt bir temennileri, arzular yoktur. Nefslerinin hevsna, arzusuna uymakszn, sdece
Allahn rzsn dnerek kzarlar. Bunlar, dn-i slmn emrettii eyden bakasn
kimseye emretmezler ve yine bunlar, dnin inkr ettii eyden bakasn inkr etmezler.
Gleri yettiince her ilerini emr-i ilhiyyeye uygun yaparlar. Allah yolunda
bulunurlarken, hi kimsenin ayplamasndan korkmazlar. yle ki, bir zlimin zulmn
grdkleri zaman, Allah rzs iin o zlime ve yapt zulme kzarlar. Asl zlimin hatrn
dnp ona tazim ve hrmette bulunmazlar. Zlimin mevkii ne olursa olsun byledir.
Allah teldan, zlimleri acze drp zulm yapmamalar, bundan tvbe etmeleri ve
tvbelerini kabul buyurmas iin dua ve niyazda bulunurlar. Bu byk insanlar, Allah
telnn gnderdii kitaba, (yan Kurn- kerme) ve Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) szlerine uymay tavsiye ve telkinde bulunurlar. Onlarn dnyya dknlkleri
yoktur. Zhd ve takv zeredirler. Halka el amazlar. Btn varlklaryla Allaha
ynelmilerdir. Onlar, ancak Allah telnn rz olduu ve gzel grd eylere bakarlar
ve asl, nefslerinin holand ve Rablerinin gazbland eylere dnp bakmazlar. Allah
tel, seni de bunlarn zmresine ilhak buyursun!
Ey kardeim! Allah tel seni, muvahhidlerin zmresinden eylesin. Bunlar yle
kimselerdir ki, asl Allaha irk (ortak, e) komazlar. Kendilerini thmet altnda
bulunduracak bir kusrlar yoktur. tikdlarnda ek, phe bulunmayan sdk kimselerdir.
Hi unutmadan ve baka hibir eyden ekinmeden hep Allah tely zikrederler. Bir n
Onu unutmazlar. Hibir bidate, hibir uygunsuzlua bulamadan, Allah telya ve
Reslne tbi olurlar. Allah telnn dman olan nefse hi efkat etmezler ve ona
balanmazlar. Onlar, zhd shibidirler. Allah teldan baka hibir eye meyletmezler.
Onlar, balarna gelen bel ve skntlardan dolay feryd ve fign etmezler. Kaderlerine
rz olurlar. Onlarda, insanlara kar hainlik deil, merhamet vardr. Kabalk ve sertlik
deil, yumuaklk ve nasihat etmek vardr. Onlar, yapmack ve baya hareketlerden, hle
ve gsteriten uzaktrlar. Her n, Allah telnn bykln, azametini mhede
halindedirler. Hep Onu dnrler. Dnrken de Onu bir ekilde ve bir hlde bilmezler.
Bilinemiyen, anlalamyan olarak dnrler. Btn bu gzel hasletlere, senin de
kavuman temenni ederim.
Ey kardeim! Allah teldan dilerim ki, seni, rz olmad, beenmedii detleri,
moday terkedip, Ona ibdet ve tati muhfaza edenlerden eylesin. Onlar nefslerini
beenmezler. Ondan rz olmazlar. Nefslerini, her yapt kendi aleyhine olan ok ahmak
bir mahlk olarak bilirler ve ona tbi olmazlar. Onlarn nefes alp vermeleri de, her eyleri
de Rableri iindir. Kendilerinde kin ve dmanlk yoktur. Kimsenin hakkn yemezler.
Peygamberimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) ok severler, Ona tbi olurlar. Onun
akrabsnn (Ehl-i beytinin) ve Eshbnn hepsine hrmet ederler ve hepsini ok severler.
Hepsini fazletli bilirler. Gemiteki byk ztlarn fazlet ve stnlklerini kabul ederler.
Onlar kendi arzularna ve heveslerine gre hareket etmezler. Mslmanlar bidatlere,
(dinde sonradan meydana karlan, uydurulan eylere) sevketmezler. Dnin emirlerine
riayetsizlik etmezler. Allah telya, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, hret
gnne mn eden kimseye kar onlarn kalblerinde s-i zan (mslmanlar hakknda
kt dnmek) bulunmaz. Kalblerinde, sdece efkat ve merhamet vardr. Dnynn
ssl ve aldatc eylerinden holanmazlar. Dnynn, azzini azz, zenginini zengin,
mlkn mlk, rahatn rahat saymazlar. Shhatte olan kimseyi de afiyette saymazlar.
Bunlar iin mhim olan; hret izzeti, hret zenginlii ve hret rahat ve saadetidir.
Dnyya dalm olanlara da acrlar. Bir eyin uygun olup olmadn, nefse uygun olmas
ile lmezler. Nefsin hakka, doruya uymasna gayret ederler. Onlar, rzklarna Allah
telnn kefil olduunu bildikleri iin, rzk hussunda endie etmezler. Allah teldan
baka hibir mahlktan korkmazlar. Bu gzel vasflar hi deimez. Gzel ahlk zere
bulunurlar. Her zaman nefslerine muhalefet ederler, onun hibir arzusunu yerine
getirmezler. Allah tely ok sevdikleri gibi, insanlara da Onu sevdirmeye, onlarn,
183
Allah telnn nimetlerini hatrlamalarna vesle olmaya alrlar. Onlar, Allah telya
itat zere bulunurlar. Onun sonsuz nimetlerini itirf ederek, Ona krederler. Ona
ibdetteki hatlarndan dolay da krklk ve pimanlk iinde af ve mafiret dilerler.
nsanlarn mallarnda hi gzleri yoktur. Bakasnn mallarna ellerini uzatmazlar. Azlar
ile insanlara eziyet vermekten ok uzaktrlar. Onlarla berber bulunan mslmanlar ok
rahat olurlar. Onlar ktle ktlkle mukbelede bulunmazlar. Bilakis affederler ve
zerinde durmazlar. Senin de bu gzel hasletlere ship olman iin Allah telya dua
ederim. Allah tel nasb eylesin! min (Allahm kabul eyle.)
mm- arn hazretleri buyuruyor ki: Bu mektpta bildirilenlere uymak, ahlkn
kemlindendir. Gzel ahlk anlatan evliy szleri iinde, bundan daha geniini
grmedim.
1)
2)
3)
4)

EB ME MAKDS:
Hads, fkh, kelm, trih, krat ve nahiv limi. smi, Abdrrahmn bin smil bin
brhim bin Osman bin Eb Bekr bin brhim bin Muhammed el-Makdis ed-Dmek efi olup; knyesi Ebl-Ksm ve Eb Muhammeddir. Lakab ihbddn ve Eb
medir. Benli mansna gelen Eb me lakabyla mehr oldu. Bunun sebebi ise, sol
kann stnde bulunan byke bir bendir. Eb me, 599 (m. 1202) senesi Rabulhir aynn yirminde, Cuma gecesi amn Derb-l-fevhir ad ile bilinen bir
mahallesinde dodu. 665 (m. 1267) senesi Ramazn- erf aynn ondokuzunda, amda
vefat etti. Bb-l-Ferdis mezarlna defnedildi.
Birok ilim dalnda sz shibi olan Eb me, on yanda iken Kurn- kermi
ezberledi. Eb me, Kurn- kermin ilk czn amn mehr krat limlerinden olan
brhim bin Ysuf el-Magribden okudu. Krat ilmini Ebl-Hasen Ali bin Muhammed esSehvden, hads, fkh ve dier ilimleri; Eb Mesd Abdlcell bin Mendye el-sfehn,
Ebl-Ksm Ahmed bin Abdullah el-Badd, Zeynddn Ebl-Berekt Dvd bin Ahmed
el-Badd, Eb Muhammed Abdullah bin Ahmed el-Makdis, Fahrddn Eb Mensr
Abdrrahmn bin Muhammed ed-Dmek, Hazal bin Esker el-Msr, Ebl-Hasen Ali bin
Eb Ali el-mid, Bahddn bin eddd Ysuf, Eb shk brhim bin Eb Thir Berekt elH, zzeddn Eb Muhammed, Abdlazz bin Muhammed, mm-l-Fadl Kerme binti
Abdilvehhb, Ebl-Hasen Ali bin Muhammed es-Sehv, Eb Amr Osman bin Salhdan
rendi ve rivyette bulundu. Zeyn-l-Umen Ebl-Berekt el-Hasen bin Muhammed,
Ebl-Ksm s bin Abdlazz el-skendern, Eb Ali Hasen bin Yahy el-Msr ve bn-i
Hammye Abdullah bin merden iczet (diploma) ald.
Eb meden eitli ilimlerde istifde edenlerin ve eitli mevzlardaki
aklamalarn dinleyenlerin says pekoktur. mrn, okumak, eser yazmak ve ders
vermekle geiren Eb meden; Burhneddn Eb shk brhim bin Felh-il-skender,
Ebl-Abbs Ahmed bin brhim el-Fezr, Ebl-Abbs Ahmed bin Mmin el-Lebbn, Eb
Abdullah Hseyn bin Sleymn el-Kefr, Zeynddn Eb Bekr bin Ysuf el-Harr ve birok
lim ilim renip hads-i erf rivyetinde bulundu.
Eb me, 660 (m. 1261) senesi Muharrem aynda Rkniyye Medresesine
mderrislie tayin edildi. Bir sene sonra buradaki vazfesine ara verip hacca gitti.
Erefiyye Hads Medresesi Rektr mduddn Abdlkerm bin Abdssamedin vefat
zerine, Eb me bu vazfeye tayin edildi. Vefatna kadar bu vazfede kald.
El-Ayn de onun hakknda; Eb me, gerek eitli dallardaki ihtisas, gerekse
dindarl ve ilme gvenilirliinde asrnn emsalsiz bir limi idi demektedir.
Eb me, ilmi ve birok sahalardaki stnl yannda, tevzu ve alak
gnlll ile de tannan bir lim idi. Bir keye ekilip kendi bana yaamaktan
holanrd. bdete ok dkn ve takv shibi idi.
Eb me, eitli ilim dallarna dir birok eser yazd. Kendisi bu konu hakknda
yle demektedir: Birok derlemeler yaptm. Birok lzumlu ve faydal eserler meydana
getirdim.
184
Eb menin yazd eserlerden, isimleri tesbit edilenler unlardr: 1. erh-lKasdet-in-nebeviyye: Hocasnn yazm olduu Kasdet-n-nebeviyyenin erhidir. 2.
brz-l-men min Hrz-il-emni: atibnin mehr Lm kasidesinin erhidir.
Sleymniye Ktphnesinin eitli ksmlarnda nshalar bulunmaktadr. 3. Muhtasru
Trih-i Dmek: Be cildi muhtasar olan bu eser, yirmi cilddir. 4. Kitb-r-ravdateyn f
ahbr-id-devleteyn, 5. Muhtasru Ravdateyn: Kitb-r-ravdateynin muhtasar olup,
Sleymniye Ktphnesi Kprl ksm, 1153 numarada mevcuttur. 6. Kitb-lmemmel lir-reddi ilel-emr-il-evvel, 7. Kitbu Nr-il-mesr f tefsri yet-il-sr, 8. erhl-hads-il-muktef f mebas-in-nebiyy-il-Mustaf, 9. Dav-l-kamer-is-sri il ryeti
marifet-il-Br, 10. Muhakkak min ilm-il-usl, 11. Kitb-l-Besmelet-il-ekber, 12. ElMrid-l-veciz, 13. El-Kurrset-l-cmia Limesil-in-nfia, 14. El-Bis al inkr-il-bidei
vel-hevdis, 15. Kitb-s-sivk, 16. Kitb-l-Besmelet-il-asgar, 17. Kefu hli BenUbeyd, 18. El-Vdih-l-celi fir-reddi alel-Hanbel, 19. kmet-d-deil-in-nsih, 20. El-Usl
minel-usl, 21. Mfredt-l-kurr, 22. yuh-l-Beyhek, 23. Mukaddime fn-nahvi, 24.
El-Elfz-l-muarrebe, 25. El-Kasdet-d-dmiga, 26. Kasdetn f menzili tarik-il-hac,
27. Nazmu Mufassal-z-Zemaher, 28. Nazm-l-arz vel-Kavf, 29. Nazmu eyin min
mtebih-il-Kurn, 30. erhu Ars-is-Semer, 31. Ez-Zeyl aler-Ravdateyn, 32. erhu
Kasdet-il-Brde, 33. El-Meksid-s-seniyye, 34. Cmiu ahbri Mekke vel-Medne ve
Beyt-l-Makds, 35. Muhtasru Trih-i Badd, 36. Takyd-l-esm-il-mkile, 37. Refn-niz bir-reddi ilel-ittib, 38. El-Mezheb f ilm-il-mezheb, 39. Niyyet-s-siym vem f
yevm-i-ekki min-el-kelm, 40. erhu Nazm-l-mufassal, 41. El-Alam biman-elkelimeti vel-kelm, 42. erhu Lubb-it-tehzb, 43. El-rcze fil-fkhi, 44. Zikru men rakibel-hmr, 45. Mkilt-l-yt, 46. Mkilt-l-ahbr, 47. Kitb-l-kyme, 48. erhu
ehds-l-Vest.
6) Zeyl-i Ravdateyn; sh. 37, 45
11) Kef-z-znn; cild-1, sh. 72, 218, 293, 647; cild-2, sh. 1088, 1327, 1334
13) Brockelmann; Gal-1, sh. 317
EB THR MAHALL (Muhammed bin Hseyn):
Hads, tasavvuf, afi mezhebi fkh limi, viz ve hatb. Knyesi Eb Thir olup;
ismi, Muhammed bin Hseyn bin Abdrrahmndr. 554 (m. 1159) ylnda Msrda Dimyat
taraflarnda bir yer olan Cevcerde dodu. Mahall ve Ensr nisbet edildi. Cmi-i Msr-
Atkde ve Cmi-i Amr ibni sda hatblik yapt iin Hatb Eb Thir diye tannd. 638 (m.
1235) ylnda Msrda vefat edip Sefh-i Mukattama defnedildi.
nceleri kt kimselerle arkadalk ediyor, Allah telnn rzsna uygun olmayan
ilerle megul oluyordu. Gen yata hlinin ktln anlayp tvbe etti. Kendini ilim ve
ibdete verdi. Zamnnda Msrn byk fkh liminden ders ald. Bu limlerden
Tcddn Muhammed bin Hibetullah Hamevnin sohbetinde kemle geldi. Eb shk Irk
ve Ali bin Zeyn et-Tccr da, onun dier fkh hocalaryd. Hads ilmini ise, Hfz brhim
bin mer Siridden rendi. E-eyh-l-Cel, es-Seyyid-l-Kebr Eb Abdullah Kuranin
sohbetlerinde bulundu. Fkh ve usl ilimlerinde ok ilerledi. nsanlarn sorularna cevap
verir, skntlarn giderirdi. Kendisine yaplan kadlk tekliflerini reddederdi. Cmi-i Atk ve
Cmi-i Amr ibni sta hatblik yapar, tliblerine usl ve fkh dersleri verirdi. afi
mezhebine gre fetv verirdi. Kimseden hibir ey istemez, hibir ekilde hediye kabul
etmezdi. Msr Eyyb Sultan, Melik Nsrddn Kmil tarafndan, kardei am Sultan,
Melik-l-Eref Muzafferddn Msya, aralarnda sulh yapmak iin eli olarak gnderildi.
185
ki kardein aralarndaki krgnlklar atarak barmalarn salayp, iki mslman devletin

birlik ve berberlik hlinde yaamalarna vesle oldu. Allah telnn rzsn kazanabilmek
gyesiyle kendisini ilim ve ibdete verdi. Gece ibdet eder, gndzleri oru tutard.
Vakitlerini ilim renmek ve retmekle geirirdi. Dn nasihattir emrine uymak iin,
insanlara devaml nasihatlerde bulunurdu. Allah telnn emir ve yasaklarn ok iyi bilir
ve bildiklerini tatbik ederdi. Allah telnn rzsna muhalif bir i yapmamak, bir sz
sylememek iin alrd. Selef-i Slihn gibi yaamaya gayret eder, Reslullaha
(sallallahu aleyhi ve sellem) btn hl ve hareketlerinde uymaa alrd. Dny ve
dny malna hi kymet vermezdi. Eline geeni Allah telnn dninin yaylmas ve
kullarnn ihtiylarnn karlanmas iin harcard. Kimseden birey istemez, ihtiycn
cenb- Hakka arz ederdi. Pekok kermetleri grld. Kymetli eserler yazd.
Birok talebe yetitirdi. bn-i Kalybnin babas Ziyddn Eb Ravh s bin Rdvn
Askaln, Ebl-Hseyn Yahy bin Hseyn bin Attr Kura, bn-i Rifa ve daha birok lim
ilim rendi. bn-i Kalyb, onun kermet ve menkbelerini Ez-Zhir f menkb- EbitThir adl eserinde yazd. Bu eserinden okunan Eb Thir Mahall hazretlerinin hl ve
kermetleri, dilden dile, gnlden gnle aktarld.
Ebl-Hseyn Ziyddn Yahy bin Hseyn Kura anlatr:
Birgn babam Eb Abdullah Kura Kurtub, beni Eb Thir Mahallye gnderdi.
Onu, cminin mihrabnda otururken buldum. Selm verdim. Selmm ald. Fakat deti,
selm verdiim zaman oturuyorsa ayaa kalkard. Babamn kendisine yazd mektbu
verip ayrldm. O yine ayn ekildeydi. Mnasip bir zamanda; Her vakit ayaa kalktnz
hlde, mihrabda selm verince niin kalkmadnz? diye sul edince, Sen yle bir yerde
gelip selm verdin ki, orada yalnz Allah tel iin ayaa kalklr diye cevap verdi.
bn-i Kalyb anlatr: Zamann sultn yolculua kaca zaman Eb Thir
Mahallye urar, onun duasn almadan yola kmazd. O da her defasnda; Allah tel,
sultn muvaffak etsin diye dua ederdi. Yine bir seferinde Sultan ve arkadalar kendisini
ziyret edip duasn aldlar. Onlar ayrldktan sonra; Sanki dmanlarnn stne
gidiyormu gibi benden nusret iin dua istedi dedi. Daha sonra sultnn askerleri arasna
katlp, Avrupadan gelen zlim Hal kuvvetlerine kar arpmak iin gitti. Mensredeki
savata atndan inip dmanla savat. Yanndakiler, hep ehid oldular. O da pekok kfiri
ldrd. Eb Thir Mahallye de birok ok ve kl darbesi isbet etti. O, hi savaa
girmemi gibi geri dnd.
Yine bn-i Kalyb babasndan yle nakleder: Birgn Eb Thirin kitaplarndan
bir kitap aldm. Dna bir ey bulat. yle brakrsam eline bular, diye dndm. Su ile
ykadm, temizlendi. Kitab teslim etmek iin gtrdmde: Kimden izin alp da kitabn
cildini ykadn? diye sul etti. Ben de hibir ey syleyemedim. Bir defasnda da
huzrlarna vardm. Arkasnda namaz kldktan sonra mthi bir ekilde karnm armaya
balad. O kadar iddetlendi ki, yerimde duramaz oldum. Eb Thir hazretleri ellerini
uzattlar. Onun eline yaptm anda hibir eyim kalmad.
Kd erefddn ibni Ayniddevle, minberde iken kendisi iin dua etmesini istedi.
Uzun bir zaman sonra karlatlar. Kd erefddne; Sen sylediinden bu yana, hibir
Cuma hutbesinde, senin iin dua etmeyi unutmadm dedi.
Yine bn-i Kalyb anlatr: Eb Thir 633 ylnda vefat ettii zaman, cenze
namazn ok kalabalk bir cemat kld. mm- afi hazretlerinin talebelerinden mm-
Mzennin cenze namazndan bu yana, Msrda byle bir kalabalk grlmemiti. lim,
mir, fakir, zengin, chil, sultan herkes onun cenzesine itirk etti. Melik Kmil amda
olduu iin, olu Sultan dil hazr bulundu. Mukattam Da eteklerine, scak bir gnde
defnedildi. Kabri herkes tarafndan bilinmekte ve ziyret edilerek bereketlenilmektedir.
EB YAHY BN F KINV:
Tasavvuf limi. Knyesi Eb Bekr ve Eb Yahy olup, Eb Yahy ibni afi olarak
bilinir. Msrda Kn ahalisinden olduu iin Knv nisbet edildi. rif lakab verildi. Birok
kermetleri ve harikulade hlleri grld. 647 (m. 1249) ylnda Knda vefat edip,
186
hocas ve kaynpederi Ebl-Hasen Ali bin Humeyd bin smil ibni Sabbag Kavsnin yanna
defnedildi.
Eb Yahy bin afi Knv hazretleri, genliinde ilim tahsil edip, slih kimselerle
berber bulunmutu. Bu arada ticret ile megul olur, ailesinin maietini hell yoldan
kazanmak iin, ardaki dkknnda alrd. Birgn Ebl-Hasen bin Sabbag ardan
geerken, onun dkknnn nnde durdu. Bir saat kadar ona bakt. Sonra yanndaki
hizmetisine dnp; Bu genten bir sultan doacak ve halfenin kzyla evlenecek dedi.
Eb Yahy bin afi, dkknndan kt. Gelip Ebl-Hasen bin Sabbaga ok hrmet edip
duasn ald. Bu hdiseden sonra onunla devaml grt. O mbrek zttan ok eyler
rendi. Dny ve hrette saadete gtrecek derecelere kavutu. Hak klarndan oldu.
Ahlk gzelleti, hlleri deiti. Herkesin sevdii, hrmet ettii bir mbrek kimse oldu.
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) halleriyle hllendi. Selef-i slihnin yolunu ok
gzel renip, onlara her hussta tbi oldu. stad bn-i Sabbagn kz ile evlendi.
Hocasnn vefatndan sonra da onun yerine geti. Pekok talebe yetitirip, insanlara doru
yolu anlatmakla megul oldu. ok merhametli idi. Merhametinin okluundan, herkesin
Cehennem ateinden kurtulmas iin gayret eder, dnyda Allah telnn emir ve
yasaklarna tbi olmayan hibir kimsenin kalmamasn isteyerek alrd. nsanlara sk sk
nasihat ederdi. Nasihatlerinde, herkesin itikdn Selef-i slihnin bildirdiklerine gre
dzeltmesini ister, Allah telnn emir ve yasaklarn renerek, rendiklerine gre
amel etmeyenin Cehennem ateinden kurtulamayacan bildirirdi.
Eb Yahy bin afi Knvnin birok kermetleri ve garip hlleri grld. Onun en
byk kermeti, kendisi gibi kermetler shibi evliylar yetitirmesi idi. Olu Zeynddn,
Eb Abdullah Esvn, Eb Thir smil Merag, Beh Ahmiyy, Tc bin aban ve daha
birok lim ve evliy onun talebeleri arasndayd.
EMNDDN BN ASKR (Abdssamed bin Abdlvehhb):
afi mezhebindeki limlerin byklerinden. smi, Abdssamed bin Abdlvehhb
bin Hasen bin Muhammed bin Hasen bin Hibetullah ibni Askir Dmekdir. Uzun zaman
Mekke-i mkerreme ehrinde oturduu iin Mekk de denilmitir. Knyesi Ebl-Yemen
olup; Emnddn ve Emnddevle lakablar ile tannrd. O, hads limlerinin byklerinden
ve mehr Trih-i Dmek kitabnn yazar bn-i Askirin kardeinin olunun torunudur.
614 (m. 1218) senesi Rabul-evvel aynda Dmekda (amda) dodu. Sonra Mekkeye
gidip, krk seneye yakn orada kald. Birok limden ilim rendi. Arab dili ve edebiyat,
hads, tefsr, fkh, kelm ve daha birok ilimlerde byk bir lim olarak yetiti. Kymetli
eserler yazd. Hicaz eyhi diye mehr oldu. 686 (m. 1287) senesi Cemzil-evvel
aynda Medne-i mnevverede vefat etti.
lim ve fazlet shiplerinin byklerinden olan Emnddn ibni Askir, zhd ve
takvda asrnn limlerinin bir tnesiydi. Din bilgilerinin yaylmas iin ok gayret
gsterirdi. Kendisini tanyan btn limler ve insanlar, onu dima medhederler, verlerdi.
ok zek bir zt olup, eitli ilimlerde mtehasss bir limdi. ok ibdet ederdi.
Hads ilmini; dedesi Zeyn-l-men Ebl-Berekt, eyh Muvaffak, bn-l-Benn,
Ebl-Ksm ibni Sasr, bn-i Zbeyd, bn-i Gassn, Kd Eb Nasr bin e-rzden ve
daha birok limden rendi. Meyyed et-Ts, Eb Ravh el-Hirev gibi birok lim
kendisine iczet verdiler. Mekkede ve Mednede, hads-i erflerden ve dier ilimlerden
ok rivyette bulundular.
Nesir ve nazm olarak ok kymetli eserleri vardr. Balcalar unlardr: 1. Fedil
mm-il-mminn Hadce (r.anh), 2. Ehds yd-l-fitr, 3. Fadl Ramazn, 4. Czn f
zikr-i fedil-is-salti aler-Resli (sallallahu aleyhi ve sellem), 5. Czn f cebel-i Herr.
1)
2)
3)
4)

187
ESAD BN MENC ET-TENH:

Hanbel mezhebi fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Menc olarak da
kaynaklarda kaydedilmitir. Knyesi Ebl-Mel, lakab Vecihddndir. 519 (m. 1125)
senesinde dodu. 606 (m. 1209)da Dmekda vefat etti.
Dmekda; Ebl-Ksm Nasr bin Ahmed bin Muktil es-Ssden, Badadda;
Ebl-Fadl el-rmevden, Eb Abbsdan, el-Mydaden, Eb Miskin er-Rdvnden ve
Nasb Eb Cafer Ahmed bin Muhammed el-Abbsden hads-i erf iitti. Fkh ilmini;
Badadda Abdlkdir-i Geyln hazretlerinden ve dier limlerden, Dmekda eref-lslm Abdlvehhb ibni eyh Ebl-Ferecden rendi. Kendisinden ise; eyh Muvaffak,
Hfz Mnzir, bn-i Hall, bn-i Buhr ve dierleri ilim alm ve rivyette bulunmutur.
Esad bin Mencnn eserlerinden bir ksm unlardr: El-Hulsat fil-fkh, ElUmde, En-Nihye f erh-l-hidye.
1)
2)
3)
4)

Kef-z-znn; sh. 2031
EVHADDDN EB HMD KRMN:

Mutasavvf ve afi mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Hmid olup, Evhadddn
lakab ve Kirmn nisbetiyle tannr. Tannd nisbetinden, randa Kirman taraflarndan
olduu anlalmaktadr. Badadda ilim tahsil etti. Evliydan Rkneddn Sncsnin
hizmetine girdi. ihbddn Shreverd hazretleriyle grt. Abbas halfesi Nsr bin
Msted, halifeliini tanyan btn slm memleketlerine, ftvvet tekiltn yeniden
canlandrmann lzumuna dir mektplar gnderdi. Bu meynda bu tekilt
canlandracak, insanlar, kardelik balaryla birbirine balyacak, zhir ve btn
ilimlerinde kmil kimseleri de o memleketlere gnderdi. Evhadddn Kirmn de talebesi
Ah Evren ile birlikte 602 (m. 1205) yllarnda Anadoluya geldi. Muhyiddn-i Arab, ems-i
Tebrz, Mevln Celleddn-i Rm gibi zamann bykleriyle grt. Konyaya yerleti.
Kendisi iin kurulan derghta dersler verip talebe yetitirdi. Kasaba ve kylere yetitirdii
talebelerini gnderdi. Anadolunun birok kasaba ve kyn tek tek dolat. nsanlara
Allah akn, din kardeine muhabbetin lzumunu, din bilgilerini renip tatbik etmenin
gerekli olduunu anlatt. Bellara sabredip, ele geen mala kanat etmenin, din
kardeinin maln, namusunu, cann da korumann lzm olduunu bildirdi. Yazm olduu
iirlerinde de bu szlerini nakletti. Eserlerinden Misbh-l-ervh ve Menkb
mehrdur.
Eb Hmid Evhadddn Kirmn, mr boyunca Allah telnn dnine hizmeti,
rendiklerini insanlara retmeyi, Allah telnn emir ve yasaklarna uymay kendisine
dstr edindi. Gzel ahlk, insanlara efkat ve merhameti ile herkesin sevgi ve saygsn
kazand. 635 (m. 1237) ylnda vefat etti.
Birok talebe yetitirdi. Talebelerinden Ah Evren, hocasnn kz Ftma Bac ile
evlendi. Evhadddn Kirmnnin vefatndan sonra yerine geti. Glenip birleerek, vah
hayvan srs gibi insanlar paralayp ehirleri ykarak gelen Moollara kar, halkn
uurlanmas iin elinden gelen btn gayreti gsterdi. Bilhassa sanat shibi esnaf
kimseler arasnda ok sevildi. Her ehir ve kasabada tekiltlar kurdu. Ahlik (kardelik)
tekilt ad verilen ve bugnk manda esnaf tekilt diyebileceimiz bu kuruluun
mensplar, ksa zamanda birok ehir ve kasabada tekiltlandlar. Toplanp sohbet
edebilecekleri, birbirlerinin ilimlerinden istifde edebilecekleri, gelen misfirleri
arlayabilecekleri derghlar yaptlar. Moollara kar milis kuvvetleri tekil edip,
ehirlerini mdfaa ettiler. Anadolu halknn zlim Mool kuvvetleri karsnda eriyip yok
olmamalar iin gayret ettiler. Evhadddn Kirmnnin koyduu temel prensiplerden
ayrlmayan Ahler, Anadolu Seluklu Devletinin yerinde tekil edilen Anadolu beyliklerine
destek oldular. Bilhassa Osmanl beyliine yardmc olup desteklediler. Aradklarn
Osmanl Devletinde bulup, onun saflarnda yerlerini aldlar.
Evhadddn Eb Hmid Kirmn anlatr: Genliimde Hocam Rkneddn
Sncsnin hizmetinde bulunmakla ereflendim. Bir yolculuunda hizmetini grr idim.
188
Hocam ok iddetli bir karn arsna yakalanmt. Hastahne olan bir ehirden geerken
hastahneye uramak iin msade istedim. Msade etti. Hastahneye gittim. Orada bir
kiinin, talebelerinin ortasna oturmu ders verdiini grdm. Yanlarna yaklatm. Ders
veren kii, kalkp yanma geldi. Elimden tuttu. Hi tanmadm bir kimse idi. Bana
Hacetin nedir? diye sordu. Hocamn hlini ona syledim. Bir dar getirip bana verdi.
Benimle dar kt. Bana ok izzet ve ikrmda bulundu. Gelip hocama durumu anlattm.
Bana tebessm edip; Ey tecrbesiz ocuk! Sana ikrm eden ben idim. O kimse orann
vlisi idi. Senin srrn karsnda sana izin verdim. Orada o kimsenin sretine girip seni
karladm. Sana izzet ve ikrmda bulundum. Karlamay o kimseye brakmadm. nk,
sana ikrmda bulunmayp, seni mahcb etmesinden korktum dedi.
Rkneddn Alddevle anlatr: Shreverd yolunun sliklerinden biri, Minda
anlatt: Birgn ihbddn Shreverd hazretlerinin huzrlarndaydm. Evhadddn
Kirmnnin huzruna gelmemesini syledi. Evhadddn bu haberi duyunca; stemem
msbet ile ansn beni, gnlne getirsin mest eder beni beytini syleyip Elhamdlillah
hocamzn aznda admzn anldn duyduk diye sevindiini grdm.
1) Nefeht-l-ns; sh. 659
3) Menkb- Evhadddn Kirman; Tahran 1968
FAHRDDN IRK (brhim bin ehriyr Hemedn):
Tasavvuf limi, ir. smi, brhim bin ehriyr olup, aslen Hemedan taraflarndan
olduu iin Irk nisbet edildi. Fahrddn lakab verildi. Fahrddn Irk diye mehr oldu.
688 (m. 1289) ylnda amda vefat etti. Muhyiddn-i Arabnin trbesi yanna defnedildi.
Kk yata Kurn- kermi ezberledi. Sesi ve krati ok gzeldi. Hemedan
ehrinde herkes onun kratini dinlemek iin can atard. lim tahsili ile megul olup, ksa
zamanda akl ve nakl ilimlerde ilerledi. Onyedi yanda iken Hemedan medreselerinde
ders okuttu. Hindistan taraflarna gitti. Multan ehrinde Beheddn Zekeriyynn
(rahmetullahi aleyh) sohbetine kavutu. Hocasnn kz ile evlendi. Yirmibe sene orada
kald. Kebrddn adnda bir olu oldu. Hocas Beheddn Zekeriyynn vefatndan sonra
halfesi oldu. Daha sonra Hicaz taraflarna gitti. Dnnde Anadoluya urad. Konyada;
Sadreddn-i Konev ile sohbet edip, ilminden istifde etti. Muhyiddn-i Arabnin Fss
kitabn okudu. Fssu dinlerken duyduklarn iir hlinde syledi. Bu iirlerini Lemet
adl eserinde toplad. Bir mddet Tokatta kald. Anadolu Seluklu Devleti devlet
adamlarndan Pervane Munddn Sleymnn kendisi iin Tokatta yaptrd derghta
tliblerini ird (doru yolu gstermek) ile megul oldu. Munddn Pervnenin
vefatndan sonra Msra gitti. Msrda Memlklu sultn ile sohbet etti. Daha sonra ama
gitti. amda Msr sultnnn emriyle halk ve mer tarafndan karland. Birka ay sonra
olu Kebrddn de ama geldi. Berberce bir mddet yaadlar. nce babas, bir mddet
sonra da olu vefat etti. Muhyiddn-i Arabnin (rahmetullahi aleyh) trbesinde, babasnn
yanna defnedildi.
mrn, Allah telnn dnini renmek ve retmekle geiren Fahrddn Irk,
Hindistandan Anadoluya, Anadoludan Msra, Msrdan ama rendii bilgileri tad.
Her yata ilmi renici ve hergn ilim retici oldu. Allah telnn kullarna olan
merhametinden dolay, onlara sk sk nasihatlerde bulunur, slmiyeti Ehl-i snnet
limlerinden ve eserlerinden renip, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i
erfine tbi olmann ehemmiyetini anlatrd.
Pekok talebe yetitirip, kymetli eserler yazd. Lemet ve Dvn- iri
mehrdur. Anadolu Seluklu Devletinin devlet adamlarndan Pervane Munddn
Sleymn ve Msr Memlkl sultanlarndan Seyfeddn Kalvn talebelerinin
mehrlarndandr.
1)
2)
3)
4)

Kms-l-alm; cild-5, sh. 3347
Kef-z-znn; sh. 1563
189
FAHRDDN BN ASKR (Abdrrahmn bin Muhammed):

Mehr hads limlerinden. smi, Abdrrahmn bin Muhammed bin Hasen bin
Hibetullah bin Abdullah bin Hseyn bin Dmekdir. Lakab Fahrddn olup, knyesi Eb
Mensrdur. bn-i Askir diye tannr. Dedelerinden Askir isminde birisi yoktur. Anne
tarafndan dedelerinden birisinin ismi olabilecei tahmin edilmektedir. Ancak bu aileye
Askir denmesi ile mehr olmutur. Mehr tarihi Ali bin Askir onun kardeidir.
Annesinin ismi, Esma binti Muhammed bin Thirdir. Annesi Kureyli olup, babas EblBerekt bin Rn diye bilinirdi. Babas 517 (m. 1123) senesinde Mescid-i kadem diye
tannan mescidin tamirini yaptrd. Kabri oradadr. 555 (m. 1160) senesinde doup, 620
(m. 1223)de, Recep aynn onunda aramba gn, Dmekda vefat etti.
bn-i Askir, asil, kkl ve fazletler shibi bir ailedendir. Bu aile, byk hads
limleri yetitirmitir. bn-i Askir yaad asrda en byk hads limlerinden idi. Bir
nceki asrda da, iki amcas olan Sin Hibetullah ve Hfz Eb Ksm, amcasnn olu
Hfz Eb Muhammed bin Eb Ksm, onun olu md bin Ksm ve bn-i Askirin
kardei Tc-l-men Ahmed, hads limleri idi. Fkh ilminde ok ykseldi. Fetv
ilerinde bir tne idi. Her taraftan kendisine fetvlar gelir (dn suller sorulur) onlara
gerekli cevaplar verirdi. Hocas Kutbddn Mesd Nibr, onu olu gibi severdi. Onu
kzyla evlendirdi. Bir olu dnyya geldi. smini Kutbddn Mesd koydu. Bu ocuk da
kk yata ilme ok hevesli idi. Fakat babasndan nce vefat etti. Eer yaasayd, ilim
hussunda babasnn ve dedesinin yerini tutard denmitir.
Hads ilmini; byk hads limi olan amcalar, Eb Ksm ile Sin Hibetullah ve bir
grup hads liminden almtr.
Fahrddn ibni Askir, ilk nce Azrviyye Medresesinde ders verdi. Nriyye
Medresesinde, daha sonra Crhiyye Medresesinde hocas Kutbddnin yerine ders
verdi. Bu medrese Dmekdadr. Kudste Selhiyye Medresesinde de ders verdi.
Birka ay Kudsde, bir ka ay Dmekda kalrd.
bn-i Askir Arz- mukaddesteki, Askalan ve benzeri yerlere kadar olan ziyret
yerlerini dolard. dil bin Eyyb onu Tekviyye Medresesinde ders okutmakla
vazfelendirdi. Bu medresede onunla berber ders okutan zamann byk fkh limleri de
bulunuyordu. Bu medrese, amn Nizamiyesi diye isimlendirilmiti. Derslerini verip
bitirdikten sonra, Dmek Cmiinde, kk bir odaya gider, orada yalnz bana kendisini
ibdete ve kitap mtlasna verir, fetvlara cevap hazrlard. Sdece abdest almak iin
dar kar, orada akan sudan abdestini alr, tekrar yerine dnerdi. bn-i Askirin yanna
insanlar devaml gidip gelirler, ondan ok istifde ederlerdi. Yanna gelenler, onun yannda
kalmaktan hi usanmazlard. nk o, vekar shibi, yumuak tabiatl ve nrn yzl idi.
Otururken, kalkarken ve yrrken, devaml Allah tely zikrederdi. Dili Allah tely
anmaktan hi bo kalmazd. Pazartesi ve Perembe gnleri ikindi namazndan sonra,
hads-i erf dinlemek iin Kubbet-n-nesr denilen yere gelirdi. Burada, amcas, byk
hads limi Hfz Eb Ksmn hads-i erf derslerini dinlerdi. Hads dersi bittikten sonra,
hads limlerinden Eb Bekr Beyheknin Delil-n-nbvvesini ve baka kitaplar
okuturdu. Eb me Makdis de onun bu derslerinde Delil-n-nbvvenin byk bir
ksmn dinlediini syler. Eb me yle devam eder O, ince kalbli olup, hislendiren
eyler anlatlnca, gz yalar akverirdi. Yannda ackl ve korkulu eyleri anlatan hads-i
erfler okununca alar, vazu nasihatle alkal hads-i erfleri zaman zaman tekrar
ederdi. bn-i Askir (rahmetullahi aleyh), Reslullah efendimizden nce yaam olan Kus
bin Sidenin u beyitlerini tekrar eder, okur ve alard. Evvel gelip geenlerde bizim iin
ibret alacak ey oktur. lm rmann girecek yerleri var amma, kacak yerleri yoktur.
Byk, kk hep gp gidiyor. Giden geri gelmiyor. una kesin olarak inandm ki,
herkese olan (onlara gelen lm) bana da olacaktr. Sultn- dil Eb Bekr bin Eyyb,
Kd Zekyyddn Thir bin Muhyiddni, am kadlndan azledince, bn-i Askiri kad
tayin etmek istedi ve bunun iin kendisine haber gnderdi. bn-i Askir geceleyin sultnn
yanna arld. Sultnn yanna gelince, sultan onu yanna oturttu. bn-i Askir oturdu,
fakat ii rahat deildi. Sultan kendisine yemek getirtti. Fakat bn-i Askir yemee elini
uzatmad. Ondan hibir ey yemedi. Sultan, bn-i Askirden, kadlk vazfesini kabul
etmesini istedi. Bu hussta ok konutu ve srrda bulundu. bn-i Askir, istihreye
yatacan syledi. Hemen vazfeyi kabul ve red hussunda bir fikir bildirmedi. bn-i
190
Askirin devaml yannda bulunan birisi, sultann yanndan ktktan sonra olanlar yle
anlatr: bn-i Askir, evine dndkten sonra abdestini tazeledi. Namaz kldktan sonra
ellerini aarak Allah telya yalvarmaya balad. Sabaha kadar gz ya dkt. Sabah
olunca cmiye gitti. Namazn kld. Sahabe maksuresine gitti. deti zere orada namaz
kld. Sonra her zaman girdii kk odaca girdi. Besmele okuyarak yerine oturdu.
Gne doarken, sultnn adamlar geldi. Kendisinden kadl kabul etmesi hussunda
cevap bekliyorlard. bn-i Askir kadl kabul etmedi ve etmemekte srr etti. Fakat
kadlk iin eyh Cemlddn bin Haristnyi tavsiye etti. Tavsiye ettii zta kadlk
vazfesi verildi. Fakat bn-i Askir, yaplan teklifi kabul etmedii iin sultan tarafndan
kendisine eziyet yaplmasndan korkup, oradan ayrlp baka bir yerde yerlemeye karar
verdi. Ev eyasn ve oluk-ocuunu yolculuk iin hazrlad. Onun sylediklerini yazan
talebeleri, Haleb tarafna doru yola kt.
Sultan dil bu durumu renince onlar geri evirdi. Byle bir limin ve ilim
talebelerinin oradan ayrlmasn uygun grmedi. Sultnn yaknlar bu hdise zerine
kendisine; Senin memleketinde ve zamnnda kadlk almaktan ekinen, srf din gayreti
ve dnyya rabet etmemesinden dolay kadlk vazfesini almamak iin bulunduu
yerden ayrlan bulunduu iin, aslnda Allah telya hamdetmelisin dediler. Bunun
zerine Sultan dil, kendi adyla bir medrese yaplmasn emretti. O medreseyi, bn-i
Askire verecekti. Fakat sultan bu medrese tamamlanmadan vefat etti. Yerine olu
Muazzam geti, bn-i Askirin onunla aras iyi deildi. O sultan olunca, ders okuttuu,
nce Kudsdeki Nsriyye Medresesi, sonra Takviyye Medresesi elinden alnd. Elinde
sdece Crhiyye Medresesi kalmt. Bu medresenin de evresinde, medreseye yardm
edecek az komusu vard. Medresenin ise masraf fazla idi. Yaplan medrese
tamamlannca, Sultan Muazzam onu Kd Ceml el-Msrye verdi.
bn-i Askir (rahmetullahi aleyh), gerek medresede ve gerekse baka yerlerde
bulunduu zaman erkenden kalkar, sabah eznn kendisi okurdu. Kendisine birey takdim
edildii zaman, onu yalnz yemezdi. Medresede bulunanlar da davet ederdi. Kendisine
dmanlk edenlerin yanndan gemezdi. Niin byle yapt kendisine sorulunca gnaha
girmelerinden korkuyorum derdi.
bn-i Cevznin torunu Eb Muzaffer yle der: Fahrddn ibni Askir, zhd shibi
olup dnyya rabet etmez, Allah teldan uzaklatran eylere meyletmez, ok ibdet
ederdi. Kendisini ilme ve ibdete vermiti. Gzel ahlk shibi idi.
bn-i Askir vefat ettii zaman, cenzesi ok kalabalk oldu. Namazn Sultn Azz
bin dil kldrd. Vefatnda bulunan birisi unlar anlatr: Fahrddn ibni Askir vefat ettii
gnn le namazn kld. Sonra ikindi namaz vaktini sordu. Kendisine daha ikindi
vaktine vakit olduu sylendi. O zaman su istedi. Abdest ald. Namazdaki gibi oturup:
Rab olarak Allah teldan, din olarak slmdan, Peygamber olarak da Muhammedden
(sallallahu aleyhi ve sellem) rzym, Allah tel bana hccetini telkin etsin. Srmemi
ikle etsin (gidersin), genliime merhamet eylesin, yalnzlm gidersin, dedikten sonra
ve aleykm selm dedi. Biz o zaman, yanna meleklerin geldiini anladk. Kendisine selm
vermilerdi. Sonra rhunu teslim etti. Onu Fahrddn bin Mlik ykad. Onun yannda
kardeinin olu Abdlvehhb bin Zeyn-l-men ve bakalar vard. bn-i Askir hasta
iken, defnedilecei yerin mlkiyetini shiplerinden almak iin ok alt ve ald. Daha
hayatta iken kabrini kazdrd. Cenzesinde o kadar insan bulundu ki, yollar insanlarla
doldu. Onun tabutunu tayabilecek gce ship olan herkes geldi. Eer Sultan Azz bin
dil ve askerler yol ap insanlarn tabuta yaklamalarna mni olmasaydlar, cenzenin o
gn kabre varp defnedilmesi ok zordu. Hocas Kutbddn Mesd Nibrnin kabrinin
yanna defnedildi. Kabir tanda ismi ve vefat trihi yazldr.
bn-i Askirin fkh ve hads ilmine dir eserleri olup, bunlardan birisi de; Kitbl-erban f menkb-i mmeht-il-mminndir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

191

FAHRDDN BN TEYMYYE (Muhammed bin Hdr bin Muhammed):
Fkh, tefsr, hads, krat, lgat limlerinin byklerinden. Hatb, vz ve ir.
smi, Muhammed bin Ebil-Ksm Hdr bin Muhammed bin Hdr bin Ali bin Abdullah elHarrn olup, knyesi Eb Abdullahtr. Lakab Fahrddndir. bn-i Teymiyye diye
tannmasna sebep olan hdiseyi kendisi yle anlatyor: Babam veya dedem bir sene
hacca gitmi. Hanm hmile imi. Medne-i mnevverenin 230 km. kuzeyinde bulunan ve
Teym denilen yere vardnda, orada bulunan adrlardan kan ok sevimli bir kz
ocuu grm. Hacdan dndnde bir kz ocuunun dnyya geldiini renip,
sevinle ocuunu kucana aldnda, bunun Teymda grd kz ocuuna ok
benzediini grm. ocuuna Teyml mansna; Y Teymiyye! Y Teymiyye! demi.
Bunun iin ona Teymiyye denilmi ve biz de Teymiyye olu mansna bn-i Teymiyye diye
tannmz. Bu kelime, lgat kaidesine gre Teymv olarak telaffuz edilmesi icb ettii
hlde, Teymiyye olarak kullanlm ve byle mehr olmutur. 542 (m. 1147) senesi
abn aynn sonlarnda Harranda dodu. 621 (m. 1224) senesi safer aynn 10. gnne
rastlayan Perembe gn ikindiden sonra orada vefat etti. Vefat senesinin, 622 olduu da
bildirilmitir.
Fahrddn ibni Teymiyye, Ehl-i snnet limlerinin byklerindendir. Bunu, Ehl-i
snnet limlerinin bykln anlayamam, Ehl-i snnetten ayrlp bozuk bir yol tutmu
olan, Ahmed bin Abdlhalm el-Harrn ismindeki, mehr sapk bn-i Teymiyye ile
kartrmamaldr. Bu Eshb- Kirmn yolundan ayrlan bn-i Teymiyye, bizim hl
tercmesini verdiimiz Fahrddn ibni Teymiyyeden sonra, hicr 661-728 trihleri
arasnda yaam olup, ilmi biraz artnca, itikd ve amele it husslarda kendi fikirlerini
beenmeye, kendini ve fikirlerini Ehl-i snnet limlerinden stn grmeye balad.
Bylece Ehl-i snnetten ayrld. Daha da ileri giderek, drt byk halfe ve dier Eshb-
Kirm gibi din byklerine kar, onlar kfrle ithama kadar varan szler sarfetti ve
kendisini zamnnn imm olarak tantmak istedi. Onun tuttuu bu bozuk yol, gerek
zamnndaki ve gerekse daha sonra gelen btn Ehl-i snnet limlerince reddedildi,
bozukluunu isbt eden yzlerce kitap yazld.
Ehl-i snnet limlerinin byklerinden olan Fahrddn ibni Teymiyye, kk yata
ilim tahsiline balad. Kurn- kermi babasndan rendi. lim renmek iin Badada
geldi. Eb Tlib Mbrek bin Hudayr, Ebl-Feth el-Battyy, Eb Bekr bn-n-Nkr,
Sadullah bin Nasr ed-Decc, Yahy bin Sabit bin Bndr, Ali bin Askir el-Betih, hde,
Ebn-Necb-i Shreverd, Ebl-Feth Ahmed bin Ebil-Vef, Ebl-Abbs bin Bekrs, bn-i
Ebil-Hacer, Ebl-Ferec bn-l-Cevz, Muhammed bin Haab ve daha birok limden ilim
rendi. Bilhassa fkh ve tefsr ilminde ok ykseldi. Kendisinden ilim renip
rivyetlerde bulunan ztlardan bazlarnn isimleri yledir: bn-i Nukta, bn-n-Neccr,
Mecdddn Abdsselm (Bu zt, kardeinin olu yan yeenidir), Cemleddn Yahy bin
es-Sayrfi, Red Amr bin smil el-Frik, Sbt bn-l-Cevz, Abdddim ve Abdrrahmn
bin Mahfz er-Rasan.
Fahrddn ibni Teymiyye (rahmetullahi aleyh), Badadda ilim tahsilini
tamamladktan sonra, memleketi olan Harrana dnd. Orada Nriyye Medresesinde
talebe okutmaya ve vaz etmeye balad. Konumas gyet fash ve beli idi. Szleri ok
gzel anlalr ve tesirli olurdu. 588 (m. 1192) senesinde Cmi-i Harranda hergn sabah
vakti tefsr dersleri vermeye balad. Bu hizmete uzun zaman devam etti. Bu zaman
zarfnda, talebelere, Kurn- kermi batan sona kadar be defa tefsr etti. Slih bir zt
idi. Kermetler ve hrikalar shibi idi. Harran Cmiinde immlk ve hatblik yapard.
Kendisi de ayrca bir medrese yaptrd.
Fkih bn-i Hamdn diyor ki: Fahrddn ibni Teymiyye, Harrann stad,
mderrisi, mfessiri ve hatbi idi.
Mnzir diyor ki: Bilhassa tefsr ilminde ok yksek idi. Mehr hutbeleri vardr.
Beldesinde bulunan limlerin en nde gelenlerinden idi. Badad ve Harranda hads-i erf
rivyet etti. Bizim de kendisinden iczetimiz vardr.
Zeheb diyor ki: Fahrddn ibni Teymiyye (rahmetullahi aleyh), tefsr, fkh, lgat
ilimlerinde imm derecesinde byk lim idi. Kalabalk bir cemat kendisinden ilim ald.
192
Ebl-Berekt bn-l-Mstevf, Trih-i rbil isimli eserinde diyor ki: Fahrddn

ibni Teymiyye (rahmetullahi aleyh), 604 (m. 1207) senesinde, rbili ziyret etti. Hergn
tefsr dersi verirdi. Gzel menkbeleri, tatl szleri vardr. Sreti (ekli, emli) ve sreti
(hli, yaay) pek gzel idi. Herkesden hsn-i kabul grrd. Babas da evliy ztlardan
idi. Fahrddn hazretleri, Ehl-i snnet limlerine dil uzatanlarla mnzara ederek, ok
gzel ve kat delllerle onlara cevap vermekte, onlar susturmakta pek mehretli idi.
Karsnda kimse tutunamazd. Her ilimde lim ve mtehasss idi. Badadda hads
limlerinden ok hads-i erf dinledi. rendii bu kymetli ilimleri, byk bir efkat ve
mehretle, ilim klarna, talebelere retti. Yzlerce talebe yetitirdi.
Fahrddn ibni Teymiyye hazretlerinin olu Abdlgan, babasnn vefatndan sonra,
eitli kimseler tarafndan babasyla alkal slih ryalar grldn, bu ryalarn ok
fazla olduunu, toplanacak olsa bir cildi dolduracan bildirmitir. Fahrddn
hazretlerinden ilim renen bir talebesi yle anlatyor: Ryamda hocam Fahrddni
grdm. Yksek bir taht zerinde, ok gzel elbiseler iinde oturuyordu. Ey efendim! Bu
ne hldir? dedim. Bana cevaben; Orada (Cennette nimetleri ierisinde) serirlere
(koltuklara) dayanm olarak otururlar (nsn-13) melindeki yet-i kermeyi okudu.
Baka bir kimse kendisini ryada grp, Allah tel sana ne mumele eyledi?
diye sul ettiinde; Beni mafiret etti buyurdu.
Baka bir kimse kendisini ryada grp, kllarn ve silhlarn, kuanm hlde
bekleyen bir topluluk grd. Onlara; Bu hliniz nedir? diye sorunca, onlar; Biraz sonra
Sultan buradan binekli olarak geecek. Biz onu bekliyoruz dediler. Sultan dediiniz
kimdir? deyince, Fahrddn dediler.
Fahrddn hazretlerinin kardeinin sliha bir kz vard. Diyor ki: Fahrddn
hazretlerinin vefatndan sonra yle bir rya grdm: Gkyznden byk bir feryd sesi
iittim. Yanmda bulunan kimseye; Bu feryd sesi nedir? diye sordum. Dedi ki: Bu,
Fahrddn hazretlerinin vefat etmesi ve cmisindeki yerinin bo kalmas ve tefsr
derslerinin kesilmesi sebebi ile meleklerin ferydlardr.
Baka bir kimse, Fahrddn hazretlerinin vefat ettiinin gecesinde onu ryada
grd. ok gzel bir srette idi. O kimse, hayretle; Siz vefat etmemi miydiniz? diye
sul edince, Fahrddn (rahmetullahi aleyh); Evet, ben vefat ettim. Fakat, Allah
telnn dilemesi ile dirilenlerden, hakk, sonsuz saadet hayatna balyanlardan oldum
buyurdu.
Fahrddn ibni Teymiyye hazretlerinin vefatndan sonra, bir kimse ryasnda, daha
nce vefat etmi olanlardan bir kimseyi grd. Ona, kendi hlinden ve yaknlarnn
hlinden sul etti. O kimse, bu gece Allah telnn, yanlarna Fahrddn hazretlerinin
rhunu gnderdiini, her Cuma gecesi, Fahrddn hazretlerinin kendilerine geldiini,
onunla bulutuklarn syledi.
Fahrddn hazretlerinin hayatnda, bir kimse slihlerden bir zt ryasnda grd.
O slih zt, bu kimseye dedi ki: Fahrddn hazretlerine git! Yarn (kymet gnnde)
sana efat etmesi iin kendisinden ahd (sz) al! Muhakkak ki, ona, byle ok kimseye
efat etmesi iin izin verildi. Bu ryay gren kimse, Fahrddn hazretlerinin vefatndan
sonra yine ryasnda onu mm- Ahmed bin Hanbel hazretleri ile berber yryor grd.
Bundan senelerce nce ryada kendisine, Fahrddn hazretlerinin efatini istemesini
tavsiye eden ztn mm- Ahmed bin Hanbel hazretleri olduunu anlad.
Baka bir kimse, ryasnda Fahrddn ibni Teymiyye hazretlerini grd. Kendisine
dedi ki: Ey efendim! Bana haber verir misiniz, lm nasl bir eydir? Fahrddn
(rahmetullahi aleyh); lm nnda, lm geldii zaman onun iddeti pek fazladr. Fakat
(iyi kimseler iin) ondan sonra herey ok kolay, ok hafif ve ok rahattr. Sonra da
buyurdu ki: Ey Abdullah! Namaz! (Sana namaz tavsiye ederim.) Ondan daha efdal hibir
ey yoktur. Kim ona devam ederse ve Ehl-i snnet ve cemat itikdn muhfaza ederse,
burada ok hayrlar ile karlanr.
Slihlerden bir zt, ryasnda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizi
grd. Cebril aleyhisselm da huzrunda idi. kisi, Harranda bir yerde oturuyorlard.
Ryay gren kimse, Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem); Y Reslallah! Burada
bulunmanzn sebeb-i hikmeti nedir? deyince, elleriyle Fahrddn hazretlerinin ders
verdii cmiyi iret ederek; Fahrddn vefat etti buyurdular.
193
Dnine bal slih ztlardan birisi yle anlatr: Fahrddn hazretlerinin vefatndan
sonra ryamda grdm ki, bir mnd (nida eden); Fahrddn sddklardandr. imdi
Allah tel ile berber oldu diye nid ediyordu. Sonra ben sanki bir cmiye girdim.
Orada Fahrddn hazretleri vaz ediyordu. Onun sesini duymann lezzeti, sevin ve
heyecan ile, uykuda, srayp ayaa kalkmm.
Slihlerden bir ztn sliha bir hanm vard. Ryasnda onu yeilliklerle ssl gzel
bir bahenin iinde grd. Bir topluluk orada byk bir kk bin ediyorlard. Yaknlarnda
ise dnen bir dolap bulunuyordu. Yine kkn yaknnda, onlardan daha gzellerini
grmedii iki kadn bulunuyordu. Anlad ki, onlar hr idi. Bu kk, kimin iin bin
ediyorlar? diye sul ettiinde; Fkh limi Fahrddn hazretleri iin dediler. Ryay gren
kadn diyor ki: Kkn kapsnn ak olduunu grmedim. Bir zaman sonra ayn kk
tekrar grdm. Son derece gzel bir ekilde sslenmi idi. Kaps alm ve o iki hr de
kapnn yanna gelmi bekliyorlard. Onlara; Bu kke kimin gelmesini bekliyorsunuz?
dedim. Shibi olan Fahrddn hazretlerinin gelmesini bekliyoruz dediler. Bundan sonra
onun vefat ettiini rendim.
7) Tabakt-l-mfessirn (Syt); sh. 32
FAHRDDN- RZ (Muhammed bin mer):
Mehr tefsr limi. smi, Muhammed bin mer bin Hseyn bin Hseyn bin Ali etTeym el-Bekrdir. Knyesi Eb Abdullah ve Ebl-Mel, lakab Fahrddndir. Fahr-i Rz
ve bn-i Hatb-ir-Rey (Rey Hatbinin olu) diye de tannmtr. Soyu Kurey kabilesine
ulamaktadr. Aslen Taberistanldr. 544 (m. 1149) senesinde randa bulunan Rey
ehrinde dodu. 606 (m. 1209) senesinde Hiratda vefat etti. Rey ehrinde doduu iin
oraya nisbetle kendisine Rz denilmitir. Tefsr ve afi mezhebi fkh limi olup, kelm,
fkh, fizik, matematik ve tb zerinde ok kitap yazmtr.
Hocalar: Fahrddn-i Rz (rahmetullahi aleyh) nce, byk bir lim olan babas
Ziyddn merden ders ald. Babas, Muhy-is-snne Muhammed Begavnin
talebelerinden idi. Gyet fash, beli ve tesirli hutbe okurdu. Fahrddn-i Rz, Mecd-i
Clden hikmet (fen bilgisi) okudu. Fkh ilmini Keml Simnnden rendi. mm-
Haremeynin mil adl kitabn ezberledii sylenir. Fahrddn-i Rz (rahmetullahi
aleyh), Tahsl-l-hak f tafsl-il-Fark isimli eserinde, dinin usl bilgilerini babasndan
rendiini bildirmektedir. Fahrddn-i Rz bunlardan baka, asrnn byk limleriyle
grm ve onlardan ilim almtr.
Yolculuklar: Fahrddn-i Rz, tahsilini bitirip, ilimde yksek derecelere ulatktan
sonra, baz yolculuklar yapmtr. Harezme gidip orada bozuk bir itikda ship olan
Mutezileye mensp kimselerle mnzaralarda bulundu. Bu mnzaralar neticesinde
Harezmden ayrlma lzumunu grd. Buradan Mvernnehre gitti.
Fahrddn-i Rz, fakr ve yoksul bir kimse idi. Sonra, her eyin shibi ve mliki
olan Allah tel, kendisine ihsnlarda bulundu. Her taraftan ilim klar onun ilim
sofrasna koutular.
Fahrddn-i Rz (rahmetullahi aleyh), Mvernnehrden sonra bir ara memleketi
olan Rey ehrine dnd. Burada mtehasss ve zengin bir doktor var idi. ki kzn,
Fahrddn-i Rznin iki olu ile evlendirdi. Bir mddet sonra doktor vefat etti. Klliyetli
miktardaki serveti Fahrddn-i Rznin ailesine geti.
Fahrddn-i Rz bu servetin byk bir ksmn, Sultan ihbddne dn olarak
verdi. Daha sonra, dn verdii maln teslim almak iin Gazneye gittiinde, Sultan
ihbddn kendisine ok ikrm ve iltiftta bulundu. Buradan Horasana giden Fahrddn-i
194
Rz (rahmetullahi aleyh) ilimdeki ykseklii sebebiyle, Sultan- Kebr Alddn

Harzemah Muhammedin sevgi ve saygsn kazand. Sultan sk sk onun ziyretine
giderdi. Bir mddet Hiratda da Fahrddn-i Rz (rahmetullahi aleyh), bozuk bir inanca
ship olan kerrmiyye ve mensplarnn itikdlarnn yanl olduunu dellleriyle isbt etti.
Bu hussta mslmanlar aydnlatt. Fahrddn-i Rz, yalnz Arab ilimlerde deil,
zamnnn btn ilimlerinde mtehassst. Bu sebeble, gittii btn yerlerde sultanlarn
iltift ve tevecchlerini kazand. Sultan Gysddn onun iin, Hiratda bir medrese
yaptrd. Kerrmiyye itikdnda olan halk, sultnn ona olan iltiftlarn ekemeyip fitneye
sebep olduklarndan buradan da ayrlmak zorunda kald. Fahrddn-i Rz gittii her yerde
ilim ile megul oldu. lim ve irfana susam olanlar, limler, o nereye giderse peinden
gittiler.
Ne zaman bir yere gitmek iin atna binse, lim ve talebelerden yz kadar kimse
berberinde giderdi. Talebeleri kendisine ok hrmet ederlerdi. Onun yannda tam bir
edeb ve terbiye diresinde bulunurlard. Btn talebelerinin kalbinde heybeti yerlemiti.
Hizmetinde kusr etmemek iin ok gayret gsterirlerdi.
Fahrddn-i Rz (rahmetullahi aleyh), kitap mtla etmeyi ok severdi. Hatt,
yemek yerken kitap okumadan geirdii zamanlara pekok acdn her zaman sylerdi.
lm Yn: Tefsr, fkh, kelm ve usl-i fkh gibi dn ilimlerde pek derin bir lim
olduu gibi, edeb ilimler, matematik ve kimya, astronomi, tb gibi zamnnn fen
ilimlerinde de sz shibi idi. O zaman slm leminde ortaya km olan bidat ve bozuk
itikd shiplerinin ve filozoflarn bozuk dncelerini en ince teferruatna kadar tedkk
etmi, onlarn bozukluunu ve yanl olduunu dellleriyle isbt etmi, mslmanlar
onlarn bozuk ve yanl szlerine aldanmaktan kurtarmtr.
Fahrddn-i Rz de, mm- Gazl ve mm- Beydv gibi Selef-i slihnin
mezhebinde yan Eshb- Kirmn (radyallahu anhm) ve Tabinin yolunda idiler. Bunlarn
zamanlarnda treyen bidat frkalar, ilm-i kelma felsefeyi kartrdlar. Hatt,
mnlarnn essn felsefe zerine kurdular. Bu imm, bozuk frkalara kar Ehl-i
snnet itikdn mdfaa ederken ve onlarn sapk fikirlerini rtrken, onlarn
felsefelerine de geni cevaplar verdiler. Onlarn bu cevaplar, Ehl-i snnet mezhebine
felsefeyi kartrmak deildir. Bilakis, kelm ilmini, kendisine kartrlmak istenen felsef
dncelerden temizlemektir.
bn-i Uneyn, Fahrddn-i Rz hakknda u mandaki iiri sylemitir: Yaamakta
olup, sanki karanlklar gitmeyecekmi gibi olan bidatler, onun vstasiyle sndrld.
Onun ile slm kuvvet buldu, parlak devirlerinden birini yaad. Ondan bakas zafledi,
pek snk ve aalarda kald. Eer Aristo onun bir tnecik bile szn dinleseydi, onun
karsnda titremekten kendini tutamazd. Vallahi Betlamyus, onun mkil bir meselede
getirdii dellleri grm olsayd, arp kalrd. Eer bunlar (ve mehr filozoflar) onun
yannda bulunsalard, onun fazletlerini ve yksekliini kabul etmekten baka ellerinden
birey gelmezdi.
Zamnndaki filozoflar, onun iin ne muazzam bir insan demekten kendilerini
alamamlardr. nsaf shibi kimse, onun szleri hakknda Min ledn Hakm (Allah
vergisidir) derdi. bn-i Sna bile, ondan ok aalarda olduunu yemnle sylemitir.
Fahrddn-i Rznin vaz nashatdeki hreti ise, ilm hretinin de stnde idi.
Pek tesirli vaz ederdi. Vazlarnda coard.
Allah telnn emir ve yasaklarn insanlara anlatrken, ok defa gzlerinden
yalar akard. Birgn vaz ediyordu. Sultan ihbddn Gaznev de orada bulunuyordu.
Yine vecd (coma) hli gelip yle dedi: Ey Dnynn sultn! Ne senin saltanatn kalr,
ne de Rznin bu hli deyip, melen: Hepimizin dn Allah telyadr (Gfir43) yet-i kermesini okudu.
Fahrddn-i Rznin kitaplarn okuyanlar, hep onunla megul oldular. Onun ilminin
yksekliine hayran kaldlar. Hiratda kendisine eyh-l-slm denirdi.
Edb erefddn Muhammed Uneyn yle anlatr: Genliimde bir defasnda
Fahrddn-i Rznin (rahmetullahi aleyh) dersinde bulundum. O gn souk bir k
gnyd. ok kar yamt. Bu srada, mmn yaknna bir gvercin dt. Onu yrtc bir
ku kovalamt. Gvercin yanmza dnce, o yrtc ku geri dnp gitti. Fakat gvercin
uamyordu. nk ok korkmutu. Hava da souktu. mm dersi brakp ayaa kalkt ve
o gvercinin yannda durdu. Gvercinin bu hline acyp eline ald. Bir rivyette de;
195
gvercin, kendini kovalayan yrtc kutan kap kendisini Fahrddn-i Rznin meclisine
att. Kaftannn koluna girdi. Bylece kurtuldu. bn-i Uneyn der ki, bu hdise zerine ben
u iiri syledim:
Sratli kanadyle lm saan hayvandan,
Vaktin Sleymnna ikyete geliyor.
Korkanlarn melcei sensin, yok inanmyan,
Gvercin haberi, bunu teyd ediyor inan.
Ondan sonra bn-i Uneyn, Fahrddn-i Rznin yaknlarndan oldu.
Mevln Musannifek (Tuhfe-i Muhammediyye) isimli eserinde yle der:
Fahrddn-i Rz, sultan Muhammed Harzemha mektp yazp, baz slih kimseler
hakknda istirhmda bulundu. Mektbunda yle diyordu: Bu mektbumu zhirde sebeb
siz olduunuz iin size gnderdim. Fakat bu durumu, hakkatte hep var olan ve yokluu
mmkn olmyan Allah telya arz etmi bulunmaktaym. steimi verirseniz, hakikatte
veren Allah teldr. Bu vesle ile siz de teekkr edilmeye mstehak olmu olursunuz ve
sevb kazanrsnz, vesselm. Bu fakr derim ki: Fahrddn-i Rznin hli ve sz,
ilerinde tevhd mertebesine eritiinin delli ve ahididir.
Eb Abdullah Hasen Vst de der ki: Hiratta bulunduum srada imm dinledim.
Zaman zaman minberde, sitem eklinde halka u beyti okurdu.
Diri iken insan geri herkes tahkr eder.
Zor olur ayrl, ol dem ki, dnydan gider.
bn-i Sbk de yine yle der: mm tefsrinde buyurur ki: Hayatm boyunca
tecrbe etmiim. Ne zaman bir ite, bir kimse, Allah teldan bakasna itimd eylese,
bu itimd onun, bel, mihnet, sknt ve zorluk ekmesine sebep olur. Ama Allah telya
gvenip, yalnz ona dayanp insanlara gvenip dayanmasa, istedii ey en gzel ekilde
hsl olur. te bu tecrbe, kklmden u anda iinde bulunduum elliyedi yana
kadar devam etmi ve kalbime iyice yerlemitir. nsan iin, Allah telnn fadl ve
ihsnndan baka bireye gvenip itimd etmesinde, Allah teldan bakasndan
istemesinde hibir fide yoktur. Yan insan birisinden birey isterken, istedii eyin o
kimsede emnet olarak bulunduunu, o eyin hakk shibinin Allah tel olduunu
hatrdan karmamal, isteklerini Allah teldan istemelidir.
Fahrddn-i Rz, Hirata gittii zaman, orada bulunan limler, slihler ve devlet
ileri gelenleri, onun ziyretine geldiler. Kendisine pekok hrmette bulundular. mm bir
gn, acaba grmediimiz kimse kald m? diye sordu. Yannda bulunanlar, evet slih bir
zt var, o gelmedi dediler. Ben mslmanlarn imm olaym, herkesin bana hrmeti vcib
olsun da, o beni niin ziyret etmesin diye belirtti. Bu durumu, o slih zta ulatrdlar.
Fakat o zt hi cevap vermedi. ehrin ileri gelenlerinden birisi, Fahrddn-i Rz ile o slih
zt bir yemee davet etti. Onlar da bu daveti kabul ettiler. Ziyfet bir bahede verildi.
Orada imm, o slih zta; Niin ziyretime gelmediniz? diye sorunca, o slih zt yle
konutu. Ben fakr bir kimseyim. Bu sebeple, ziyretinize gelip gelmemem, sizin
erefinizi ne artrr, ne de ondan birey eksiltir. Bunun zerine imm; Bu sz edeb
shiplerinin yan ehl-i tasavvufun szdr. in iyzn bana anlat da merakm gitsin
dedi. O slih zt; Seni ziyret hangi bakmdan vcibdir? dedi. mm; Ben
mslmanlarn hrmet etmeleri lzm olan birisiyim dedi. Bunun zerine o slih zt;
Madem ki, ilimle iftihar ediyorsun, ilmin neticesi, marifetullahdr. imdi sana soruyorum;
Allah tely nasl tandn ve matlbuna nasl yol buldun? dedi. mm; Yz burhan ve
dell ile ilim ve yakn elde ettim dedi. O zaman o slih zt; Burhan, pheyi gidermek
iindir. Allah tel benim kalbime yle bir nr verdi ki, onun olduu yerde phe
bulunmaz. Nerede kald ki, burhan ve hccete ihtiy duyulsun buyurdu. Bu sz, mma
ok tesir etti. O mecliste, herkesin gz nnde, o slih ztn elini pp tvbe etti. O zta
tbi oldu. ok yksek mertebelere ulat. Ondan sonra Tefsr-i Kebr adl eserini telf
eyledi. Bu slih zt, Necmddn-i Kbr hazretleri idi. Fahrddn-i Rz, Necmddn-i
Kbr hazretlerinin sohbetlerinde bulundu. Ondan ok istifde etti.
196
Fahrddn-i Rz, vefatna yakn, talebelerinden brhim bin Eb Bekr sfehnye

u nashatta bulundu: Her kat kalbi yumuatan hret yolculuu yaklam ve dny
hayatnn sonunda bulunan, Rabbinin rahmetini uman, mevlsnn keremine gvenen bu
kul Muhammed bin mer bin Hasen Rz der ki: Peygamberlerin, meleklerin en
byklerinin yaptklar, bildiim ve bilmediim, lyk olduu hamdler ile Allah telya
hamd ederim. Allah telnn rahmeti, Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem), dier
Resller, Nebiler (aleyhimsselm), mukarreb melekler ve slih kimseler zerine olsun.
nsanlar derler ki: nsan vefat ettii zaman, ameli kesilir. Dny ile alkas
kalmaz. Bu sz, iki ynden snrlandrlabilir. Birincisi, eer vefat eden kimse dnyda
insanlara fideli eyler brakm ise, bu ona dua yaplmasna vesle olur. artlarna uygun
dua, Allah telnn katnda makbldr, ikincisi, evlda it olan husstur. (Slih evld da
len anas-babas iin faydal olur.)
Biliniz ki ben, ilim k idim. Doru olsun yanl olsun, bir eyin ne olup olmadn
renmek iin birok eyi rendim. Vallahi kelm, (akid) ilmi ile ilgili, doru yanl
btn itikdlar, filozoflarn grlerini ok tedkk ettim. Ancak Kurn- kermde
bulduum fideye msav (denk) olacak bir fideyi hibirisinde grmedim. nk Kurn-
kerm, Allah telnn yce kudretini ve azametini teslim ve kabul etmee tevik ediyor,
itirz ve kar kmaktan, derin mcdele ve mnzaradan men ediyor. nk beer akl,
derin ve anlalmas zor meseleler arasnda boulup gitmektedir. Bu sebeble dnimizin
bildirdiklerini aynen kabul edip, zerinde konumamak en slim yoldur.
Ey lemlerin Rabbi! Mahlkatn, senin Ekrem-l-ekremin, merhametlilerin en
merhametlisi olduunda ittifk etmektedir. Y Rabb! Bu zaf kuluna msamaha eyle.
Dilimi srmekten muhfaza buyur, bana yardm et. Hat ve kusrlarm setreyle. Kitabm
Kurn- kerm, yolum Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) uymaktr. Y Rabb! Senin
hakknda hsn-i zan shibiyim. Rahmetin hakknda ok mitliyim. nk sen; Kulum
beni zanettii gibi bulur buyurdun. Y Rabb! Ben hibir ey getirmesem de, sen gansin,
kermsin, midimi boa karma. Duam geri evirme. Beni lmden nce ve sonra
azbndan kurtar, lm srasnda can ekiirken bana kolaylk ver. nk sen
erhamrrhimnsin.
Kitaplarma gelince, onlarda ok eyler yazdm. Onlar mtla edip okuyan, ihsn
ederek iyi dua ile beni ansn. Eer byle bir duada bulunmazsa, hi olmazsa hakkmda
kt szde bulunmasn. Benim meseleleri geni yazmaktan maksadm, mevzyu
geniletmek, derinlemesine ele almak, zihinleri amaktr. Btn bunlarda, Allah telya
gvenip, dayandm.
Daha birok eyleri vasyyet eden mm- Rz (rahmetullahi aleyh), daha sonra
unlar syledi: Talebelerime ve zerinde hakkm olanlara unu vasyyet ediyorum: Ben
vefat edince, benim lmm her tarafa yaymasnlar. Dnin emirlerine uygun olarak beni
defnetsinler. Beni defnettikleri zaman, okuyabildikleri kadar bana Kurn- kerm
okusunlar. Sonra Y Kerm! Sana fakr ve muhta birisi geldi, ona ltuf ve ihsnda bulun
desinler szleriyle vasyyetini bitirdi.
Fahrddn-i Rz hakknda mstakil eserler yazlmtr. Onun byk bir allme
olduunu herkes tasdik eder. Hatt tefsr kitaplarnda Kle-el-allme denilince,
Fahrddn-i Rz kasdedilir.
Fahrddn-i Rznin yazd mehr tefsrinin ismi, Meftih-l-gaybdr. Tefsr-i
kebr diye bilinir. nce, oniki veya on cild olarak tertb edilmi, fakat daha sonra sekiz
byk cild hline getirilmi, ok deflar baslmtr. Otuziki cildlik bir basks da vardr. lim
shibleri arasnda ok yaygn bir tefsrdir.
Kd bn-i hbe, Fahrddn-i Rznin bu tefsrini tamamlayamadan vefat ettiini
syler. Vefeyt-l-ayn kitabnn shibi bn-i Hllign da byle der. yleyse, bu tefsri kim
tamamlad ve Fahrddn-i Rz bu tefsrini nereye kadar yazd? Bu sullerin kesin cevbn
vermek gyet zordur. nk limler, bu mevzda deiik eyler sylemilerdir.
bn-i Hacer-i Askaln, ed-Drer-l-Kmine kitabnda yle der: Fahrddn-i
Rznin tefsrini tamamlayan Ahmed bin Muhammed bin Eb Hazm Mekk Necmddn elMahzm el-Kumlidir. 727 (m. 1326) senesinde vefat etmitir ve Msrldr.
Kef-z-znn shibi de: Byk lim, Necmddn Ahmed bin Muhammed Kuml,
Rz tefsrine bir tekmile yazd. Kdl-kudt ihbddn Hall Hy ed-Dmek de onun
noksan kalan ksmn tamamlad. Bu zt, 639 (m. 1241) senesinde vefat etti dedi.
197
Fahrddn-i Rznin nereye kadar yazd hussuna gelince, bu sulin de nceki

gibi kesin bir cevb yoktur. nk, Kef-z-znn hamiinde yle bir ibre vardr:
Seyyid Murteznn, ihbn, erh-i if kitabndan, bizzat kendi hattyla yle bir nakil
yapm olduunu grdm: Fahrddn-i Rz, tefsrini Enbiy sresine kadar yazmtr.
Et-Tefsr vel-mfessirn kitabnn mellifi der ki: Rz tefsrinde Vka sresi 24. yet-i
kermenin tefsrinde u ibre mevcddur. El-Meselet-l-l ibresi, usl ile ilgili bir
tabirdir. Fahrddn-i Rz bunu birok yerde zikretmitir. Biz imdi onlardan birisini
bildiriyoruz demektedir. (Meftih-l-gayb cild-8, sh. 68) Bu cmleler Fahrddn-i Rznin
bu srenin tefsrine gelmediini gstermektedir.
Yine bu tefsrde, Mide sresi altnc yet-i kermesinin tefsrinde, abdestte niyet
mevzuna giriyor. afi mezhebinde art olduuna dir, Beyyine sresi beinci yet-i
kermesini hid getiriyor. Sonra, Biz bu dell zerindeki szmz, bu yet-i kermenin
tefsrinde tahkk ettik, meseleyi iyi kavramak iin oraya mracaat edilsin (Mefth-lgayb cild-3, sh. 539) demitir. Bu ibre de gstermektedir ki, Fahrddn-i Rz, Beyyine
sresini tefsr etmitir. Yan oraya kadar tefsr yapmtr. Yalnz bu mcerred ibrenin
zhirinden anlalan mandr.
Et-Tefsr vel-mfessirn mellifi, neticeyi yle izah etmitir: Fahrddn-i Rz,
tefsrini Enbiy sresine kadar yazmtr. Ondan sonra ihbddn Hy gelmi, bu tefsre
tekmileye balam, fakat tamamlyamamtr. Ondan sonra, Necmddn Kuml kalan
tamamlamtr. Hynin kendi tekmilesini tamamlad, Kumlnin Hynin yazdndan
ayr bir tekmile yazd da sylenebilir. Kef-z-znn shibinin ibresinin zhiri budur.
Fakat, Fahrddn-i Rznin Beyyine sresindeki havale edii, Beyyine sresine kadar tefsr
yapt hussunda ak deildir. nk imm, Beyyine sresi iin huss bir tefsr yazm
olabilecei veya sdece bu yet-i kerme ile ilgili bir tefsr yazm olabilecei veya bu
srenin tefsrni yaptm zaman oraya mracaat edebilirsin, manlar dnlebilir.
Netice olarak derim ki: Bu mesele iin kesin bir ey sylemek zor. Bizim szmz
meseleye zan zere bir aklk getirmeye almaktr. Zan, isbet de, hat da edebilir.
u var ki, bu tefsri okuyan kimsenin dikkatini eken huss; tek bir elden km
gibi, ayn slp, zere olduudur. Tefsr, batan sona kadar, tek bir slp ile yazlmtr.
Okuyan, asl ile, tekmile arasn ayran farkl birey grmemektedir. Ne kadar asl, ne
kadar tekmile, buna vkf olmak ok g, sanki mmkn deildir.
Bu tefsr, limler arasnda ok mehr olmutur. nk dier tefsrlere gre hem
ok geni ve hem de eitli ilimleri ihtiv etmektedir. Bu sebeple bn-i Hllign;
Fahrddn-i Rz bu tefsrinde her trl garb bilgiyi toplad dedi. Fahrddn-i Rz bu
tefsrinde kendisine has bir usl takib etti.
Mefth-l-gaybn hussiyetleri:
1. Ftiha sresinin tefsrini bir cild tutacak derecede geni yazmtr. Bunun
sebebini Fahrddn-i Rz yle anlatr: Bir mecliste, Ftiha sresinin fideleriyle ilgili
onbin meselenin karlabileceini sylemitim.
Bunun zor bir i olduunu syleyenler oldu. Ben de bu tefsrime uzunca bir
mukaddime yazarak, bunun mmkn birey olduunu ortaya koymu oldum. Bu
mukaddime pek kymetli bilgileri ierisinde bulundurmaktadr. Fahrddn-i Rznin,
ilimdeki yksekliine byk bir delldir.
2. Rz tefsri hem rivyet ve hem de diryet yolunu kendisinde toplamtr. yet-i
kermeler zh edilirken, hem Eshb- Kirmdan, hem Tabinden ve dier byk
limlerden nakledilen tefsr ekilleri bildirilmi ve hem de diryet yoluyla aklamalar ve
tahliller yaplmtr.
3. yet-i kermelerin ve srelerin ve kendi aralarndaki mnsebetleri en gzel
ekilde aklanmtr. mm ok defa tek mnsebet ile yetinmemi, birka mnsebet
zikretmitir.
4. Fahrddn-i Rz, fkh bakmndan afi, itikdca da Ear olduu iin, fkh ve
kelm ile ilgili meselelerde, afi mezhebi zere yrmtr.
5. O, ahlk, ilhiyat, felsefe ve heyetle ilgili mevzlar, okuyanlar yormyacak bir
ekilde ele almtr. slm lemine, daha nce girmi olup ve her tarafa yaylm olan
felsef nazariyeler, fikirler tesir etmeye balamt. Fahrddn-i Rz (rahmetullahi aleyh),
filozoflarn slmiyete muhalif olan fikirlerini ele alarak onlar red etmi ve mslmanlarn
yanl fikirlere dmelerini nlemitir. lahiyat mevzlarnda, dellleri Ehl-i snnet ve
198
cemat itikdna gre getirmitir. Yine, eski heyet (astronomi) limlerinin Kurn-
kermin bildirdiklerine zt olan nazariyelerini de dellleriyle rtmtr.
6. Fahrddn-i Rznin bu tefsri, birok tasavvuf hakkatleri ihtiv etmektedir. Bu
itibrla Nr sresi 35. yet-i kermesini tefsr ederken, mm- Gazlnin (rahmetullahi
aleyh) Mikt-l-envr ismindeki kitab tammen buraya alnmtr.
7. Kelm meselelerinde bozuk bir itikda ship olan Mutezilenin szlerini
reddetmitir.
8. Ahkam yetlerine geldii zaman, orada mctehidlerin, o mesele ile ilgili
ictihdlarn da bildirmitir: Ancak kendisi afi mezhebinde olduu iin, dellleri kendi
mezhebi zere aklamtr.
9. Yine, zaman zaman usl, nahiv ve belagat ile ilgili meselelere girmi, fakat
riyaziye, (matematik) ile ilgili ilimler ve varlklarla ilgili meselelerdeki gibi derine
dalmamtr. Bu bilgilere ksaca yer verdii tefsrinde, fen ilimleri ile ilgili husslara geni
olarak yer verilmitir. Bu huss bazlar tarafndan yadrganmtr. Ancak bu tefsrden
eitli ilimlere dir kaydedilen mevzlar karlsa bile, yine eseri tefsr olma zelliini
korumaktadr. Hatt dier tefsr kitablarnn birkana denk olabilecek byklktedir. Bu
tefsr, fen ilimleri ile uraanlar iin de doyurucu bilgileri ihtiv etmektedir.
Fahrddn-i Rznin kitaplarndan semeler:
mm- Fahrddn-i Rz (rahmetullahi aleyh), l-i mrn sresinde, altmbirinci
yet-i kermeyi tefsr ederken buyuruyor ki: Hrezm ehrinde idim. ehre bir hristiyann
geldiini iittim. Yanna gittim. Konumaa baladk. Muhammed aleyhisselmn
Peygamber olduunu gsteren dell nedir? dedi. u cevb verdim. Msnn, snn ve
dier peygamberlerin (aleyhimsselm) hrikalar, mucizeler gsterdii haber verildii
gibi, Muhammed aleyhisselmn da mucizelerini okuyor ve duyuyoruz. Bu haberler,
szbirlii halindedir. Mucize gstermek, Peygamber olduunu isbt etmez diyecek
olursanz, dier peygamberlere de inanmamanz lzm gelir. Dierlerine inandnz iin,
Muhammed aleyhisselmn da Peygamber olduuna mn etmelisiniz.
Hristiyan; s aleyhisselm peygamber deildir, ilhdr, tanrdr. (Tanr, mabd
demekdir. Taplan eylerin hepsine tanr denir. Allah telnn ismi, Allahdr, tanr deildir.
Hak olan, doru olan tanr, yalnz Allah teldr. Allah yerine tanr demek, yanltr ve
ok irkindir.)
Fahrddn-i Rz; lh, tanr, her zaman var olmas lzmdr. O hlde madde,
cisim, yer kaplyan eyler tanr olamaz. s aleyhisselm cisim idi. Yok iken var oldu ve
size gre ldrlmtr. nce ocuk idi, byd. Yerdi, ierdi, bizim gibi konuurdu.
Yatard, uyurdu, uyanrd, yrrd. Her insan gibi yaamak iin, birok eye muhta idi.
Muhta olan, gan olur mu? Yok iken sonradan var olan birey, ebed sonsuz var olur mu?
Deien birey, devaml, sonsuz var olur mu? s aleyhisselm kat, sakland hlde,
yahudiler yakalayp ast diyorsunuz. s aleyhisselmn o zaman ok zldn
sylyorsunuz. lh veya ilhdan para olsayd, yahudilerden korunmaz m? Onlar yok
etmez mi idi? Niin zld ve saklanacak yer arad? trl sylyorsunuz:
1- O ilh imi, tanr imi, yle olsayd, asld zaman yerlerin tanrs lm olurdu.
Bu lem tanrsz kalacakt. Yahudilerin, yakalayp ldrd ciz, kuvvetsiz kimse,
lemlerin tanrs olabilir mi?
2- O, tanrnn oludur diyorsunuz.
3- O tanr deildir. Fakat, tanr ona hull etmi, yerlemitir diyorsunuz. Bu
inanlar da yanltr. nk ilh, cisim ve araz deildir ki, bir cisme hull etsin. Cisme
hull eden ey cisim olur ve hull edince, iki cismin maddeleri birbirine karr. Bu da, ilh
paralanyor demektir. Eer ilhn bir paras onda hl oldu derseniz, ona hull eden
para tanr olmakta tesirli ise, bu para ilhdan ayrlnca ilhl bozulur. Hem de o
domadan nce ve ldkten sonra kymeti tam olmazd. Eer tanrlk kymetinde deilse,
tanrnn paras olmam olur. Sonra s aleyhisselm ibdet ederdi. lh kendi kendine
ibdet eder mi?
Hristiyan; lleri dirilttii, anadan doma krlerin gzn at ve Beras denilen
derideki ok kanan beyaz lekeleri iyi ettii iin o tanrdr.
Fahrddn-i Rz; Bireyin, delli, almeti bulunmazsa, o ey de bulunmaz denilir
mi? Bulunmaz, o ey de var olmaz dersen, ezelde, hibir ey yok idi deyince, dell, almet
de yoktur demek olur, yaradann varln red etmen lzm gelir. Birey dellsiz var olabilir
199
dersen, sana sorarm ki; tanr, s aleyhisselma hull ederse, bana ve sana ve
hayvanlara, hatt otlara ve talara hull etmediini nereden biliyorsun?
Hristiyan; Onda mucizeler bulunduunu sylemitim. Bizde ve hayvanlarda
bulunmad iin, bakalarna hull etmedii anlalmaktadr.
Fahrddn-i Rz; Bireyin delli, almeti bulunmazsa, o eyin bulunmamas lzm
olmaz demitik. Mucizeler bulunmaynca, hull edemiyeceini niin sylyorsun. O hlde
kediye, kpee, fareye de hull ettiine inanman lzm gelir. lhn, bu aa mahlklara
hull ettiini inandrmaa varan bir din, ok ad, pek bozuk bir din deil midir?
Asay, bastonu ejder, ylan yapmak, ly diriltmekten daha gtr. nk, baston
ile ylan, hibir bakmdan birbirine yakn deildir. Ms aleyhisselmn asay ejdere
evirdiine inanyorsunuz da, ona tanr veya tanrnn olu demiyorsunuz, s
aleyhisselma niin tanr veya yle byle diyorsunuz?
Hristiyan, bu szme kar diyecek birey bulamad, susmaa mecbr oldu.
Tefsr-i Kebr de yle buyurdu: Eb Bekr-i Sddkn cenzesini, vasyyeti zerine,
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) kabri erflerinin yanna getirdiler. Selm verip,
kapna gelen Eb Bekrdir, y Reslallah dediler. Trbenin kaps ald, ierden (Sevgiliyi
sevgilinin yanna koyunuz) sesi iitildi.
Fahrddn-i Rz, Metlib-i liyye ve zd- Med adl eserinde buyurdu ki: Gelen
insann rhu ile kabirdeki ztn rhu birer ayna gibidir. Birbirinin karsna gelince,
herbirinin nru tekinde aks eder, yansr. Gelen kimse o topraa bakp, Hak telnn
bykln, ldrmesini, diriltmesini dnp, kaza ve kaderine rz olup, nefsi krlrsa,
rhunda marifet, feyz hsl olur. Bunlar, o ztn rhuna sirayet eder. Bunun gibi, o zt
ldkten sonra rh aleminden ve Rahmet-i lhden ona gelmi olan ilimler, kuvvetli
eserler onun rhundan, gelen kimsenin rhuna sirayet eder, geer.
Fahrddn-i Rz, Bekra sresi 29. yet-i kermenin tefsrinde buyurdu ki:
(Hidye) fizik kitabnn ve (sguc) mantk kitabnn yazar olan Esrddn-i Ebher
(rahmetullahi aleyh), Batlemyusun (Potelemenin) (Necisti) adndaki astronomi kitabn
okuturdu. Bunu okutmasn ho grmeyen biri, mslman ocuklarna byle ne
okutuyorsun diye sorunca Kaf sresi, altnc yet-i kermesindeki; Yerleri, gkleri,
yldzlar, bitkileri ne gzel yarattmz grmyorlar m? Allah kelmn tefsr
ediyorum, diyerek cevap vermitir. mm- Rz, Ebhernin bu cevbnn doru olduunu
tefsrinde yazmakda, Allah telnn mahlklarn inceleyen fen adamlar, Onun
bykln iyi anlar, demektedir.
Enbiy sresi otuznc yetinin tefsrinde, Ayn, gnein, yldzlarn
felekde yan mihverleri ve yrngeleri (Mahrekleri) etrfnda dndklerini,
Dahhak ve Kelbnin de sylediklerini bildirmektedir.
Fahrddn-i Rz, tefsrinde yle bildirmektedir: nsann rhu bedenden ayrlp,
dny bilgisinden kurtulunca, melekler lemine, kuds makamlara gider. O leme mahss
kuvvetler kendinde hsl olur. Birok eyler yapabilirler. nsan, hocasn ryada grp,
bilmediklerini sorup renir.
Fahrddn-i Rz (El-Metlib-l-liyye) kitabnn onsekizinci faslnda da buyuruyor
ki: Rhu olgun, nefsi pak ve tesiri kuvvetli bir velnin kabri yanna gidip, bir mddet
durulur ve o toprakdaki vel dnlr ise rhu o topraa balanr. Meyyitin rhu da, bu
topraa bal olduu iin, gelen insann rhu ile velinin rhu bulumu olurlar. Bu iki rh
karlkl iki ayna gibi olur. Herbirinde olan merif, kemlt, tekine aks eder, yansr, ikisi
de ok fidelenir.
Alddn-i Attr hazretleri buyurdu ki: Evliynn kabirlerini ziyret edene onlar
anlad ve baland miktarda fide hsl olur. Fakat, rhlarna balanmak, onlar
sevmek, hatrlamak daha fidelidir. nk, uzak ve yakn olmann bunda bir tesiri yoktur.
Tabakt--afiyyede yle der: mm- Fahrddn-i Rz, sr sresinin
tefsrinde cemdtn ve mkellef olmyan canllarn Allah tely lisn- hl ile tesbh
ettiklerini tercih etmitir. Sbk, sonra unlar sylyor:
limlerden bir grup, her canlnn ve byyen varlklarn tesbh ettiini, bunlarn
hricindekilerin tesbh etmediini syler. krimenin: Aa tesbh eder, direk, stun tesbh
etmez sz bu man zerinedir.
Yezd Rakk ile Hasen yemek yiyorlard. nlerine sofra geldi. Yezd Rakk,
Hasene (rahmetullahi aleyh); Bu sofra tesbh eder mi y Eb Sad? dedi. Hasen
200
(rahmetullahi aleyh); Meyve zamnnda ve yerde dikili aa iken tesbh eder, fakat imdi
tesbh etmez dedi.
Bunun delli udur: bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh) yle bildirdi. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) iki kabre urad: kisi de azap gryorlar buyurdu.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ya bir hurma dal istedi. Onu ikiye blp herbirini
bir mezara dikti. Ve buyurdu ki: Umulur ki, bunlar kurumadka, Allah tel,
onlara azb hafif klar. Burada, o iki hurma dalnn ya kaldklar mddete tesbh
ettikleri, kuruduklar zaman cemad olduklar anlalmaktadr.
Bir grup lim de, canl cansz, hepsinin sz ile tesbh ettiklerini sylemektedirler ki,
bize gre tercih edilen budur. nk bunda imknsz bir durum yoktur. Bu hussta birok
dell vardr. Sad sresi 18. yet-i kerme, Meryem sresi 90-91 yet-i kermeleri buna
delldir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Mezzinin sesini iiten,
cin, insan, aa, ta ve her ey kymet gn onun iin hid olur. Sahh-i
Buhrde bildirildi ki: Eshb- Kirm, Reslullahn yannda yemek yerlerken, yemein
tesbh ettiini iitirlerdi. Sahh-i Mslimde ise: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
Ben, bir ta biliyorum ki, Peygamber olarak gnderilmeden nce bana selm
verirdi buyurdu. bn-i Mbrek Rekik adl eserinde yle nakleder: bn-i Mesd
buyurdu ki: Da, daa der ki, bugn sana Allah tely zikreden birisi urad m? Eer,
evet urad derse, o soran da sevinir. Bu hussta haber oktur. Yine yet-i kermede
(sr sresi-44) umm zerine buyurulmutur. Ancak bu bizim duyacamz bir tesbh
deildir. Bunun duyulmas mucize olarak meydana gelir. Reslullahn huzrlarnda
yemein konumas gibi veya kermet olarak meydana gelir.
Eserleri: 1. Meftih-l-gayb: Tefsr-i Kebr diye bilinir. Burhneddn Nesef, bu
tefsri telhis etmi (ksaltm) ve Vdh ismini vermitir. Muhammed bin el-Kd Ayasulu
da telhis etmitir. 2. Muhassalu Efkr-l-mtekaddimn vel-mteahhirn min-el-ulem velhkem vel-mtekellimn, 3. rd-n-Nzzr il letif-il-esrr, 4. Uyn-l-mesil, 5. ElMahsl, 6. El-Burhn fir-Reddi al ehl-iz-Zeygi ves-sagyt, 7. Nihyet-l-cz f diryet-ilcz. 8. Melim usl-id-dn, 9. Kitb fedil-is-Sahbe. 10. Kitb-l-ahlk, 11. erh
vecz-l-Gazl, 12. Menkbu mm- afi (Matbdur), 13. Tehzb-d-Delil. 14. Kitb-
Esrr-l-kelm. 15. erh nehc-l-belga, 16. Kitb-l-kaz vel-kader, 17. Kitb taczil-felsife, 18. Kitb-l-Berhim-il-Behiyye. 19. Kitb-l-hamsn f usl-id-dn, 20. Kitbl-hak vel-bas, 21. Kitb ismet-il-eribiy, 22. Risaletn fin-nbvvt. 23. El-Esrr-lmevedde f bad sver-il-Kurn-il-kerm, 24. Kitb-l-firseti, 25. Kitbn-f-zemm-iddny, 26. Kitb-z-Zbde, 27. El-Mulehhas, 28. El-Metlib-l-liyye, 29. Kitbn filhendese, 30. Kitb-l-Cmil-kebr. 31. Kitb musderet-i Oklides, 32. Kitbn fil-kabz,
33. Risletn fin nefs, 34. Kitb- Umdet-n-nezzr ve znet-l-efkr, 35. Risletn fittenbh al bad, 36. Melim usl-iddn.
3) Trih-l-Hkem; sh. 291
6) Tabakt-l-mfessirn; sh. 39
7) Lisn-l-mizn; cild-4, sh. 426
9) Mzn-l-itidl; cild-3, sh. 340
12) Tabkt--afiyye (Esnev); cild-7, sh. 260
15) Et-Tefsr vel-mfessirn; cild-1, sh. 290
201
FAHR-L-FRS (Muhammed bin brhim Fris):

Hads, tasavvuf, kelm ve fi mezhebi fkh limi. Knyesi, Eb Abdullah olup;
ismi, Muhammed bin brhim bin Ahmed bin Thirdir. 528 (m. 1134) ylnda dodu.
Frzbd, rz ve Fris nisbet edildi. Fahrddn lakab verildi. Fahr-l-Fris nmyla
mehr oldu. 622 (m. 1225) ylnda Msrda vefat etti. Kurfede Znnn-i Msr
hazretlerinin mescidi yannda yaptrd zaviyeye defnedildi.
Kk yata ilim tahsiline balayan Fahr-l-Fris, gen yata din ve let ilimlerini
rendi. am, Hicaz, Badad gibi ilim merkezlerini dolat. Msra gidip yerleti. Hads ve
fi mezhebi fkh limi Eb Thir Silef ve bn-i Askir gibi zamann mehr limlerinden
ilim rendi. Hads-i erf ve fkh ilimlerinde lim oldu. fi mezhebine gre fetv verirdi.
Mslmanlarn ilerini kolaylatrd. Tasavvuf ilmini, babas Eb shk brhim bin Ahmed
Frisden ald. limde ok ilerledi. Zamann byklerinden de feyz alp, yksek derecelere
kavutu. Khirede Kurfeye, Znnn-i Msr hazretlerinin trbesi yannda bir zaviye
yapp yerleti. Orada tliblerine ilim retmek ve ibdet etmekle megul oldu. Bir
bakyla kararm kalbler aydnlanrd. Zamnnda zulmet perdeleri yrtlp, lem nra
bouldu. Birok kimse onun elinde tvbe edip slih mslman oldu. Dima gler yzl ve
tatl dilli idi. Kimseye sert sylemez, herkese yumuaklkla nasihatte bulunurdu. nsanlara
olan merhameti ok fazla idi. Btn almalar, Allah telnn kullarn Cehennem
ateinden kurtarabilmek iindi. lmi, cmertlii, gzel ahlk, her iinin ve sznn Allah
telnn rzs iin olmas sebebiyle, lim ve mir herkesin sevgi ve saygsn kazand.
Hlleri ve hareketleriyle, szleri ve kitaplaryla, talebeleriyle insanlara emr-i marf yapar,
onlarn doru yola kavumalar iin gayret ederdi.
Birok talebe yetitirip, kymetli eserler yazd. Eberkh onun talebeleri
arasndayd. Daha ok tasavvuf ve tasavvuf hllerine dir olan eserlerinden bazlar
unlardr: El-Esrr ve srr-l-iskr, Tezkire menhic-s-slikn,, Belgat-l-fsil ve
urvet-l-vsl, Metiyyet-n-nakl ve atyyet-l-akl, El-Fark beyn-es-sfi vel-fakr,
Cemht-n-nehy an lemht-il-meh, Berk-n-nuk ve ems-l-lk. Netic-l-kurbe
ve nefis-l-gurbe.
bn-i Sbn anlatr: Babamla berber Msra gittik. mm Fahrddn Eb Abdullah
Muhammed bin brhim bin Ahmed Frisyi ziyret edip, sohbetiyle bereketlenmek
istedik. Huzruna vardmzda beni yanna oturttu ve ikrmda bulundu. Bana baz suller
sordu. Babamn da hazr bulunduu bir srada, tasavvuf yoluna girip girmediimi sordu.
Babam da; Shreverd ve Sadrddn bin Hammeveyhden ders aldm arzetti. Bunun
zerine Fahr-l-Fris hazretleri; Evet, onlarn yollar ve dersleri kymetlidir. Ancak bizim
yolumuzdan ve derslerimizden de istifde edersen, dedenle ayn yolda yrm olursun.
nk onunla biz ayn derecedeyiz buyurdu. Bereketlenmek iin ondan da ders aldm.
Bundan sonra, Fahr-l-Fris hazretleri, Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) kadar
hocalarn yle sayd: Biz, babam ve hocam mm Eb shk brhim bin Ahmed
Frisden aldk. O da Nsr bin Halfet-il-Beydvden, o da Eb shk bin brhim bin
ehriyr-il-Kzrnden, o da Eb Muhammed Hseyn bin Ekrden, o da Eb Abdullah
ibni Hafif rzden, o da Cafer Huzdan, o da Eb mer Estahrden, o da Eb Trb
Nahebden, o da akk-i Belhden, o da brhim bin Edhemden, o da Eb mrn Ms
bin Yezd Rden, o da Veysel Karnden, o da Hz. mer ve Hz. Aliden, onlar da
Reslullahdan (sallallahu aleyhi ve sellem) aldlar buyurdu.
Fahr-l-Fris lakabyla mehr olan Eb Abdullah Muhammed bin brhim Fris
(rahmetullahi aleyh) Sleymniye Ktphnesinin, Ayasofya ksm 1785 numaradaki,
Dellet-l-mstenhic adl eserinde, slm limlerinin sz ve sohbetlerinden nakiller
yapmaktadr. Bunlardan bazlar yledir:
Ebl-Abbs Muhammed bin Selh bin At Adem (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki:
Kim snnet-i seniyyeye yaprsa, Allah tel onun kalbini marifet nruyla nrlandrr.
riflerin kalbi neye meyleder? diye kendisine sorulduunda:
Bismillhirrahmnirrahme meyleder. nk, Bismillhda rifler iin heybet,
Errahmnda yardm, Errahmde onlar iin muhabbet vardr dedi.
stenmiyen durumlar kiinin bana gelince, kalbin buna rz gstermesi sdk
amelin almetidir buyurdu.
202
Mimd Dnever (rahmetullahi aleyh) nsanlarn hl bakmndan en iyisi;

kendisini insanlara beendirmek arzusundan kurtaran, yalnz iken hlini muhfaza
edebilen, btn ilerinde Allah telya tevekkl edendir buyurdu.
Eb Abdullah Hseyn bin Abdullah Subhye, Bir kiinin dinde salam olduu nasl
belli olur? diye sorulunca, yle cevap verdi: Allah telya muhta olduu inancnda
samm olduunu isbt etmek ve Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i
seniyyesine uymaktr. Bunlarn da mevcdiyeti, u drt eyle bilinir: 1. Ahde vefa, 2.
Haddni bilip bunu muhfaza etmek, 3. Mevcda rz gsterip kanat etmek. 4. Olmayana
sabretmek.
Eb Muhammed Abdullah bin Muhammed buyurdu ki: Amellerin en stn;
Allah telnn, ltuf ve ihsnlarn grebilmektir.
Kalbin Allah teldan bakasna meyletmesi, dnydaki cezasnn yaklamasnn
almetidir.
Eb Hasen Muhammed bin Sad Verrk (rahmetullahi aleyh): Allah telnn
kuluna nasb eyledii eylerin en stn takvdr. Btn hayrlar ve Allah telya
yaknlk sebebleri takvdan doar. Takvnn asl, ihlstr buyurdu.
Eb Hafs Ahmed bin Hamdn bin Ali Nibr buyurdu ki: Kendisini gerekten
Allah telnn rzsna vermi olan kimsenin almeti; Allah teldan alkoyacak eyleri
kendisine yklememesidir.
Kiinin gzellii, sznn gzelliindedir.
Kiinin kemli, ilerinin doru ve sammi olmasndadr.
Rabbini tanyan kimse, Ona tazimde ve kullukta bulunur. Rabbine tazim edip
kullukta bulunan kimseye, Allah teldan baka herey kk ve ehemmiyetsiz gelir.
Tvbeden gfil olmak da gnahtr.
Eb Ali Muhammed bin Abdlvehhb Sekf, talebelerinden birisine nasihat edip;
Doru sz, doru ve samim amel, doru ve samim sevgi ve emnete sadkatten
ayrlma buyurdu. Yine buyurdu ki: Allah tel, doru ve artlarna uygun yaplan
amellerden, ihlsla, srf Allah rzs gzetilerek yaplanlar ve snnet-i seniyyeye uygun
olanlar kabul eder.
Byklerin yannda hrmet ve edeb zere bulunmayan, onlarn nazarlarnn
bereketinden ve onlardan elde edecei fidelerden mahrm kalr. Ona, onlarn
nrlarndan manev gzelliklerinden hibir ey grnmez.
lim, cehletle lm olan kalbi diriltici, zulmet ve karanlk sebebiyle gremez
hle gelmi olan gzleri de nurlandrcdr.
Eb Muhammed Abdullah bin Muhammed Nibr buyurdu ki: Sen szde kulluk
iddisndasn, kul olduunu sylyorsun. Fakat hakkatte, ilhlk vasflarn iinde
gizliyorsun. Onlardan kurtulmadka hakk kul olamazsn.
Kul, kendisine hizmeti istemedii mddete kuldur. Kul, kendisine hizmeti
istedii zaman, kulluk derecesinden ve buna it edeblerden uzaklar.
Ebl-Hayr Akta (rahmetullahi aleyh): Gerek zikir, bir karlk beklemeden
yaplandr. Bir karlk bekliyerek yaplan zikir (Allah tely anma) makbl deildir
buyurdu. Yine buyurdu ki: Mednede be gn a kalmtm. Hcre-i sedetin yanna
gelip, Reslullaha selm verdim. A olduumu bildirdim. Bir yana ekilip uyudum.
Ryada, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) geldiini grdm. Sanda Eb Bekr-i
Sddk, solunda mer-i Frk ve nnde Aliy-l-Mrtez vard. Hazret-i Ali gelip, Y Ebel
Hayr! Kalk, ne yatyorsun? Reslullah geliyor! dedi. Hemen kalktm. Reslullah gelip,
byk bir ekmek verdi. ok a olduum iin hemen yemee baladm. Yars bitince
uyandm. Kalan yarsn elimde buldum.
Yine, Kim, kendi amelini insanlarn grmesini isterse, riykrn ta kendisidir
buyurdu.
Eb Bekir Muhammed bin Ali bin Cafer Kettn buyurdu ki: Gfiller, Allah
telnn hilmi altnda, zikredenler Allah telnn rahmeti altnda, rifler Allah telnn
ltfu altnda, sdklar Onun kurbunda yaarlar.
Ona, Sf kimdir? diye sorulduunda; Nefsini dnydan (haramlardan ve pheli
eylerin ktlnden) uzak tutan, hretini kazanmak iin himmeti ve gayretini
ykselten, nefsi cmert olup Rabbine ynelmi olandr. cevbn verdi.
203
Eb Abdullah Muhammed bin Ahmed bin Slim Msr (rahmetullahi aleyh) buyurdu
ki: Kiinin akl, cmertlii ve hilmi (yumuakl) ayplarn rter.
hls ile kalbden riyann karanl, doruluk ile yalann karanl yok olur.
Nefsine muhalefet edip, onun Allah telnn rzsna muhalif olan isteklerine
uymayan kimseyi, Allah tel kendisine yakn olan kullarndan yapar.
Eb Abdullah Muhammed bin Aliyyn Nesev buyurdu ki:
Dnyya kar zhd shibi olmak, hrete rabetin anahtardr.
Evliynn kermetlerinin ilki, takdr-i ilh olarak insanlarn bana gelen bel ve
musbetlere rz gstermesidir.
Mrvvet; dini muhfaza, nefsi korumak, mminlerin haklarn muhfaza edip,
mevcutla cmertlikte bulunmaktr.
Bir an bile, ltuf ve ihsnndan ayr kalmadn, O Zt- vcib-l-vcd nasl
sevmezsin?
Eb Bekr Muhammed bin Dvd Dnever (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Allah
telya yaknln almeti, Allah teldan bakasndan ban kesmektir.
Allah tely tanyan, Ondan midini kesmez. Nefsini, kendisini tanyan da,
kendi yapt ileri beenip kibirlenmez. Rabbini tanyan. Ona snr. Rabbini unutan,
Onun yarattklarna snr.
Eb Osman Sad bin Selm Kayrevn; Zenginlerle berber olmay, fakirlerle
berber olmaya tercih eden kimsenin kalbi lr buyurdu.
Muhammed bin Ahmed bin Hamdn Kassr; Allah telnn rzsn her eye
tercih etmeyenin kalbi, marifet nrundan nasb alamaz buyurdu.
Fahr-l-Fris (rahmetullahi aleyh) eserinin deiik blmlerinde, tvbe, takv,
gybet, hu ve tevzu hakknda; yet-i kerme, hads-i erf ve byklerin szlerinden
nakiller yaparak buyurdu ki:
Tvbe hakknda Allah tel, Nr sresinin otuzbirinci yet-i kermesinde melen;
Ey mminler! Hepiniz, Allah telya tvbe ediniz. Tvbe etmekle
kurtulabilirsiniz buyurdu.
Reslullah da (sallallahu aleyhi ve sellem) Eshbna (radyallahu anhm) Sizden
biriniz bineini kaybedip, sonra onu bulunca sevinmez mi? diye sordu. Onlar da;
Evet, sevinir y Reslallah! deyince, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem): Nefsim
yed-i kudretinde olan Allah telya yemn ederim ki, Allah tel, kulunun
tvbesine, sizden birisinin bineini bulduu zamanki sevinmesinden daha fazla
sevinir buyurdu. Allah telnn sevinmesi; tvbe eden kulunu af ve mafiret ederek
ihsnda bulunmas, tvbesini kabul ederek ona ikrm etmesidir.
Tvbenin art vardr: Yapm olduu gnahlara piman olmak, o anda
gnahtan el ekmek, yapm olduu gnahlar ve benzerlerini bir daha ilememee karar
verip azmetmektir.
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) bir hads-i erflerinde; Nedamet,
pimanlk tvbedir buyurmas, yaplan gnaha pimanlk duyulmas, tvbenin en
byk art olduundandr.
Nitekim Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Hac, Arafatda vakfe
yapmaktr buyurarak, Arafatda vakfe yapmann, haccn rknlerinin en by ve
ehemmiyetlisi olduunu bildirmiler, baka hads-i erflerinde de, haccn dier rknlerini
beyn buyurmulardr. Bunun gibi, yaplan gnaha pimanlk, tvbenin en mhim rkn
olup, o, tvbenin dier rknlerinin de meydana gelmesine vesle olmaktadr. Tvbe, rc
demektir. Hads-i erfte yle buyuruldu: Dikkat ediniz! demolunun cesedinde
bir et paras vardr ki, o iyi olunca, btn beden iyi olur. O bozuk olunca, btn
beden bozuk olur. Dikkat ediniz! O et paras kalbdir. Kalb, yaplan gnah ve
ktlk sebebiyle uyanp, Allah telnn yardm ile onda, o gnahlar terkettirecek ve bir
daha o gnahlara dndrmiyecek bir durum hsl olursa; insan, Hakka tate, Onun
rzsn kazanmaya dnme sebeplerine hazrlanmak iin harekete geer ki, bunun kaps
da tvbedir.
Tvbeye hazrlanmann almetlerinden biri de, kt arkadalar terketmektir.
nk, kt arkadalardan uzaklamak, onlarla dp kalkmamak, kalbde Allah telnn
emirlerine kar gelme hlini ortadan kaldrr. Kt arkadalarn yanndan ayrlnca, artk,
iyi ve slih arkadalarla berber oturup kalkmaya balar. Slih, iyi ve temiz arkadalar,
204
onun cehletten ilme, kibirden hilme ve cimrilikten cmertlie, dny hrs ve ona dkn
olmaktan kanate, uzun emel shibi olmaktan zhde (dnyya rabet etmemeye),
ayrlktan birlie, hep kendisini dnp, kendisi iin istemekten bakalarn kendisine
tercih etmeye, yan sra, dnydan hrete, glmekten yapt ktlkler ve gnahlar
iin alamaa, onlar iin piman olmaya, gaflet hlinden uyanklk hline dnmesini temin
ederler.
Eb Sleymn Rz (rahmetullahi aleyh) anlatt: Gzel eylerden bahseden
birisinin yanna gitmitim. Anlattklar kalbime tesir etti. Yanndan kalkp gidince, o ztn
anlattklarnn tesiri kayboldu. Tekrar yanna dnp onu dinleyince, o gzel hl kalbimde
yine hsl oldu. Fakat oradan ayrlp eve giderken, o hl kalbimden yine kayboldu. nc
defa o ztn yanna gidip, szlerini dinleyince, o gzel hl kalbimde yine hsl oldu. Evime
kadar, o hlim devam etti. O mbrek ztn yanna ok gidip gelmekle, onunla berber
olmakla, kalbimde Allah telnn emirlerine uymak, evki meydana geldi. Allah telnn
emirlerine kar gelme, hli krld.
Eb Amr bin Nahd anlatt: Genliimde, byk lim Eb Osman Hayrnin
sohbetlerine gidip gelirdim. Szleri ve sohbetleri bana tesir edip tvbe etmitim. Fakat bir
ara, onun sohbetlerine gitmez oldum. Onu grdmde, kendisinden kaar oldum. Birgn
yolda kardan gelirken onu grnce yolumu deitirdim. Fakat o, takib edip bana yetiti;
Ey oul! Seni sdece masm gnahsz bir ocuk olduun iin seven birisinden kayor,
onunla berber olmak istemiyorsun. Ondan sana dima fide gelir dedi. Bunun zerine,
ben tekrar tvbe edip, onun sohbetlerine devam ettim. Bir daha iyi yoldan ve slih
kimselerden ayrlmadm. Bu sayede ktlklerden uzak kaldm.
Kueyr (rahmetullahi aleyh) Eb Ali Dakkden nakletti: Birisi tvbe ettikten
sonra, tekrar ktlklere dalmt. Bir ara kendi kendine; Tekrar tvbeye dnsem, acaba
hlim ne olur? nceki tvbemi de bozdum diye dnd. Bu srada gizliden gelen bir ses
kendisine; Ey Filn! Sen bize itat ettin, biz sana teekkr ettik. Bizi terkettin. Sana
mhlet verdik. Eer tekrar bize dnersen, seni yine kabul ederiz! diye seslendi. O ahs,
bu sesi duyup tekrar tvbe etti. Allah telya itat zere bulundu. Hlis niyetle
gnahlarna piman olup, kalbi ktlklerin pisliinden temizlendi.
Tvbe, yapl gyesine gre eittir: Birincisi, herkesin bildii tvbedir. O da;
gnahndan dolay ceza grmekten kurtulmak iin tvbe eden kimsenin tvbesidir.
kincisi; nbedir ki, bu da; daha fazla sevba ve yksek derecelere kavumak isteyen
kimsenin tvbesidir. ncs de; evbedir ki, o da; sevb arzusu veya azap
korkusundan deil, yalnz Allah telnn rzsn kazanmak iin yaplan tvbedir.
Gybet hakknda Allah tel, Kurn- kermde melen; Ey mminler! Zannn
oundan saknnz! nk, zan etmenin bazs gnah olur. Birbirinizin
kusrunu aratrmayn! Birbirinizi gybet etmeyin! (Hucurt-12) buyurdu. Eb
Hreyrenin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii hads-i erfte, Reslullahn (sallallahu
aleyhi ve sellem) huzrlarnda bulunan birisi, orada bulunmayan birisi hakknda; Ne
kadar da ciz birisi! deyince, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Kardeinizin
etini yediniz. nk onu gybet ettiniz buyurdu. Allah tel, Ms aleyhisselma;
Gybetten tvbe ederek len kimse, Cennete girenlerin sonuncusu olacaktr. Gybete
devam ettii hlde len kimse ise, Cehenneme girenlerin ilki olacaktr diye vahyetti.
Anlatlr ki, brhim bin Edhem (k.s.), bir yere davet edilmiti. brhim bin Edhem
(rahmetullahi aleyh) oraya vardnda, gelmesi gereken fakat daha gelmemi olan birisi
hakknda; O zten ar adamdr dediler. brhim bin Edhem (k.s.) Keke buraya
gelmeseydim. nk, burada gybet yaplmaktadr dedi.
Takv hakknda Allah tel, Hucurt sresi onnc yet-i kermede melen;
Allah tel indinde en ykseiniz, Ondan enok korkannzdr buyurdu. Eb
Sad-i Hudr (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) bir
kimse gelip; Y Reslallah, bana nasihat buyur, hangi amele devam edeceimi bildir
deyince, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem): Sen takv zere ol. Zr takv
btn iyilikleri kendinde toplamaktadr. Sen cihda devam et. Zr cihd, slm
dninin rhbanldr. Sen Allah tely zikretmee devam et. Zr Allah
telnn zikri, senin iin nr ve hidyettir buyurdu.
205
u ey takvnn icbdr Birincisi; Allah tely tanyp Ona irk komamak.

kincisi; Allah telya itat edip, isyan etmemek. ncs; Allah tely anp Onu
unutmamaktr.
Ebl-Ksm Nasrabd (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: Takv, kulun Allah
teldan bakasndan korkmamasdr. Takvya yapan kimse, dnydan uzaklar. nk
Allah tel, Arf sresi 169. yet-i kermede melen; Takv shipleri iin hret
hayrldr buyurdu.
Hz. Ali, Dnynn efendileri, cmertlik shipleri, hretin efendileri ise, takv
shipleridir buyurdu.
Allah tel, Mminn sresinin birinci yet-i kermesinde melen; Mminler,
herhalde kurtulacaklardr. Onlar, namazlarn hu ile klanlardr buyurdu.
Hu; zhiren ve btnen Hakka boyun emek. Tevzu da; Hakka teslim olmak, boyun
emek, Hakkn hkmne itirz terketmektir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
Tabakt- usliyyn; cild-2, sh. 56

Mzn-l-itidl; cild-3, sh. 452
Tabakt-l-evliy; sh. 466, 498
FTIMA BNT MSENN:

Endlsn bliyye ehrinde yetien hanm evliydan. smi, Ftma binti
Msenndr. 7. asrda yaamtr. Muhyiddn-i Arab hazretleri Rh-l-kuds isimli eserinde
yle anlatyor: Ben, Ftma binti Msennya (r.aleyh) yetitim. On sene sohbetlerine
devam ettim. Dikkat ettim, hibir ey yemiyordu. nsanlar yemek olarak kapsnn nne
birey koyarlarsa, onlardan lmeyecek kadar yerdi. Ben yanna oturduumda, yzne
bakmaa utanr, hay ederdim. 90 yann zerinde olduu hlde, kendisini gren ok
gen zannederdi. Kendi hlinde yaard. Dny ile alkas yoktu. Kimseden birey
istemezdi. Bir ihtiyc olsa, grlmesi icb eden bir ii meydana ksa, Ftiha-i erfeyi
okur, Allah telnn izni ile o ey hemen hallolurdu. Onun kalmas iin, kendi elimle
hurma dallarndan bir ev yaptm. Orada kalrd. Huzruna benden baka kimsenin
girmesine msade etmezdi. Niin sdece ona izin veriyorsunuz da bakalarna msade
etmiyorsunuz? diye sul edildiinde, cevaben buyurdu ki: Bakalar yanma geldikleri
zaman yarm olarak gelirler. Yan kendileri gelirler, fakat kalbleri; ilerinin, dnyalklarnn,
evlerinin, ailelerinin yannda kalyor. Ancak Muhammed ibni Arab benim evldmdr.
Gzmn nrudur. Yanma geldii zaman, tam gelir. Oturduu zaman tam oturur.
Dierleri gibi, geride birey brakmaz. Dnceleri, kalbi geride olmaz.
Ftma binti Msenn hazretleri, her an Allah tely dnrd. Hep onu
hatrlard. Ente, ente (Sensin, sensin) senden baka herey botur derdi. Onun hlini ve
durumunu anlayamayanlar, kendisine ahmak derlerdi. Hakknda byle uygunsuz eyler
sylendiini haber alnca; Asl ahmak, Rabbini tanmayanlardr. buyururdu. Ftma binti
Msenn (r.aleyh) o zamanda bulunanlar iin leme, Allah telnn bir rahmeti idi.
Bir Ramazn- erf bayram akam, Ftma binti Msenn, bulunduu beldenin
cmisinin nnden geiyordu. O cminin mezzini Eb mir isminde bir kimse idi ve
elindeki sopa ile Ftma binti Msennya vurdu. O da mezzine bakt ve birey
sylemeden ayrlp gitti. Gnl incinmiti. Krk gnlle evinde ibdet ve tatine devam
etti. Kendisine sopa ile vuran mezzin sabah eznn okumaya balaynca, Ftma binti
Msenn, o mezzin iin Allah telya dua etmeye balad. Biliyordu ki, Allah tel bir
vel kulunu inciten kimseyi mutlka cezalandrr. Mezzinin bana bir bel gelmesinin
yakn olduunu bildii ve belya dr olmamas iin yle dua etti: Y Rabb! u
gecenin son vaktinde, herkes uyurken kalkp senin ismini, Kelime-i ehdeti, Kelime-i
tevhdi syleyen, senin ve habbinin ismini zikreden, senin davetini, emrini, senin
kullarna bildiren u kimseyi, bana yapt sebebiyle cezalandrma! Onu affet. Beni krm
olduu iin ona ceza verme! min! O gn (Ramazan bayram gn), fkh limleri
206
toplanarak vli ile bayramlamaya gittiler. Eb mir ismindeki o mezzin de, dnyalk
baz menfaatler temin etmek niyetiyle limler ile berber vlinin yanna gitti. Vli onun
kim olduunu sordu. Cminin mezzinidir dediler. Sizinle berber buraya gelmesi iin
ona kim izin verdi? dedi. Bunun maksadn anlamt, hemen kendisini dar attrd. Daha
sonra limler bunun ieri alnmas iin efat ettiler. Nihyet ieri alnd. Bu hl, Ftma
binti Msennya anlatldnda, o da akamki hdiseyi ve sabah ezn okunurken yapt
duay anlatt ve; Ben onda olan hakkmdan vazgetim. Yan hakkm ona hell ettim.
Allah telya dua ettiim iin o, bu kadarlk bir kovulma ile ii atlatm oldu. Ben
hakkmdan vazgememi olsaydm, o mezzin mutlaka ldrlrd buyurdu.
Muhyiddn-i Arab (rahmetullahi aleyh), Ftht- Mekkiyye kitabnda yle
anlatyor: Birgn Ftma hazretlerinin yannda oturuyorduk. Bir kadn gelerek; Ey
kardeim! Benim kocam, Endlste eri (yhut er) beldesinde bulunuyor. Haber
aldm ki, orada birisi ile evlenmi. Siz bu hle ne dersiniz? dedi. Ben de o kadna; Siz
ona kavumak (ulamak) istiyorsunuz deil mi? dedim. Kadn; Evet dedi. Bunun
zerine Ftma hazretlerine dnerek; Ey anacm! Bu kadncazn sylediklerini
duydunuz. Ne dersiniz? Ey evldm! Bu kadnn arzusu, ihtiyc nedir? dedi. Kocasnn
gelmesi dedim. Ftiha-i erfe ve baka eyler okudu. Ben de onunla berber okudum.
Ftiha-i erfeden, bu kadnn kocasn getirmesini istedim buyurdu. Okuduu Ftiha,
Allah telnn izni ile insan sretine (ekline) geldi. Ona; Ey Ftiha-l-kitb! (Ftiha
sresi) eri ehrine git! Bu kadnn kocasn getir! Gelmek istemezse bile sen brakma!
Mutlaka getir! dedi. Aradaki mesafe ok uzun olmasna ramen, Allah telnn izni ile o
kadnn kocas bir anda evine geldi. oluk ocuu ok sevindiler. Bylece, Ftma
hazretlerinin bir kermetine daha hid olmu olduk.
Ftma binti Msenn hazretleri, Muhyiddn-i Arabyi ok severdi. Kendisine; Ben
senin manev annenim. Nr ise senin normal annendir buyururdu. Muhyiddn-i Arab
hazretlerinin annesinin ismi Nr idi ve sk sk Ftma hazretlerini ziyret ederdi. Ftma
hazretleri Nr htuna; Ey Nr! Bu Muhyiddn benim evldmdr. Senin de baban gibidir.
Ona dikkat et ve kendisini zme! derdi.
2) Nefeht-l-ns trc.; sh. 703
3) Mehir-n-nis
FERDDDN- ATTR:
Evliynn byklerinden. smi, Muhammed bin brhim el-Attr en-Nibr elHemedn olup, lakab Feridddndir. Feridddn-i Attr diye mehr oldu. 513 (m. 1119)
senesinde Nibrda dodu. Babas attr idi, yan il, esans, parfm satard.
Feridddn-i Attr, zhd ve takv shibi, yan haramlardan saknmakta ve ibdetle
uramakta idi. Feridddn-i Attr, 627 (m. 1229) senesinde Cengizin istilsnda bir
Mool askerinin eline esir dt. ok para vererek kurtarlmak istenmi ise de
kurtulamayp, Cengiz askeri tarafndan ehd edildi. ehd edildiinde 114 yanda idi.
Kabri adbah Kasabasna yakn olup, ziyretghdr.
Feridddn-i Attr, kklnde adbah Kasabasnda bir yandan babasnn
yannda attrlk mesleini reniyor, bir yandan da Kutbddn Haydar isimli byk bir
ztn sohbetlerine devam ediyordu. Babasnn vefat zerine onun yerine geip, attrlk
mesleine bir sre devam etti. Bu mesleini srdrrken, bir taraftan da kymetli dn
kitablar, vellerin hayatlarn ve menkbelerini okuyordu. Evliyya olan ball, dnini
renme istek ve arzusu dayanlmaz hle gelince, attrl terk etti. Dkknnda bulunan
eyay Allah yolunda sadaka olarak datt. Rkneddn-i Ekaf isminde byk bir ztn
derghna giderek, onun talebelerinden oldu.
Bir ara hacca giden Feridddn-i Attr, yolculuk esnasnda tasavvuf ehli ile ve
riflerden biroklar ile grt. Bundan sonra tasavvufa dir kitaplarn mtlas,
nasihat, tasavvuf ve hakkate it iirlerle megul oldu. Feridddn-i Attr, zhd ve takv
shibi olup, vakitlerini ibdetle geirirdi.
yle anlatlr: Mool istilsnda, Feridddn-i Attr bir Mool askerinin eline esir
dt. O asker onu ldrmek istediinde, askere halk; Bu ihtiyr ldrmekten
vazgeersen, kanna bedel olarak bin altn ake veririz dediler. Mool askeri onu bu fiata
207
satmak istedi. Fakat Feridddn-i Attr ona; Sakn beni bu fiata satma. nk sana
kanm iin daha fazla fiat verirler deyince, asker satmaktan vazgeti. Bir sre sonra
baka bir ahs gelerek askere; Bu yal zt ldrmekten vazge. Onun kanna karlk
sana bir torba saman veririm deyince, Feridddn-i Attr; te beni imdi sat. nk
esas fiatm ve kanmn deerini buldum. Bundan fazla para etmem dedi. Bunun zerine
sinirlenen Mool askeri onu katletti. ehdet erbetini ien Feridddn-i Attr, kesik ban
elleri arasna alarak yarm fersahlk (3 km.lik) bir mesafeyi koarak katetti. imdi
trbesinin bulunduu yere varnca, rhunu teslim etti ve oraya dt.
yle anlatlr: Kdl-kudt Yahy bin Sadin olu vefat edince, orann ahlisi,
Feridddn-i Attrn ayak ucuna ba gelecek ekilde defnedilmesini istediler. Fakat Yahy
bin Sad buna itirz ederek; Olumun, efsne anlatan, hurfeci bir ihtiyrn yanna bu
ekilde gmlmesi doru olmaz dedi. Kd, o gece ryasnda kendini Feridddn-i Attrn
kabri banda grd. Kabri banda veller, erenler ve kutublar toplanm, hrmet ve
tazimle duruyorlard. Bu durumu gren kad, tandklarndan utand iin derhal
uzaklat. Fakat alayan olu babasna; Babacam, yanl bir i yaptn. Beni Allah
telnn vel kullarnn bereketinden mahrm braktn. abuk imddma yeti! dedi. Bu
ryay gren kad, ertesi gn hemen Feridddn-i Attrn kabrinin ayak ucuna olunun
defnedilmesi iin izin verdi. Daha nce sylediklerine tvbe etti. Feridddn-i Attrn
kabrinin stne bir trbe ile yanna bir imrethne yaptrd.
Feridddn-i Attrn yazm olduu iirlerinde stn bir akclk, incelik,
nasihatlerinde byk bir tesir, rifane szlerinde akllar hayrette brakacak bir hl vardr.
Yazm olduu eserlerin biri hri, hepsi manzmdur. Manzm eserleri yle sralanabilir:
1. Musbet-Nme: Mesnev trnde yazlm olan eserde pekok kk hikyeler vardr.
Eser Tarkatnme ismiyle Trkeye tercme edilmitir. 2. Esrrnme: Tasavvuf hakknda
olan bu eser, 26 makaleden ibret bir mesnevdir. Bu eser de Ahmed isimli bir zt
tarafndan Trkeye tercme edilmitir. 3. Mantk-t-Tayr ve Makmt- Tuyr: Bu eserde,
tasavvufu kularn azyla anlatan Feridddn-i Attr konuyu kk hikyelerle
sslemitir. Esas konu, Ahmed-i Gazlnin Rislet-t-Tayrndan alnmtr. Bu eser
manzm ve nesir olarak birka defa Trkeye tercme edilmitir. 4. Muhtrnme:
Konulara gre tertb edilmi bir rubailer mecmasdr. Elli bbtan meydana gelen bu eser,
kinci Selm zamnnda Trkeye tercme edilmitir. 5. Cevher-z-Zt: Allah teldan
baka her eyin fn olduunu konu alan bir eserdir. 6. Eturnme, 7. Blblnme, 8.
Bisernme, 9. Haydarnme, 10. Dery-i Nme, 11. Leyl ve Mecnn, 12. Mahmd-u
Iyz, 13. Mahzen-l-esrr, 14. Mazhar-s-sft, 15. Mifth-l-fth, 16. Vusltnme, 17.
rsd- beyn, 18. Velednme, 19. Hrdnme, 20. Hayatnme, 21. if-l-kulb, 22.
Uaknme, 23. Kenz-l-esrr, 24. Kenz-l-Hakik, 25. Mazhar-l-sr, 26. Miracnme,
27. Misbahnme, 28. Hdhdnme, 29. Mahfinme, 30. Kemlnme, 31. Tercmet-lEhds, 32. Zhdnme, 33. Tezkiret-l-evliy: Feridddn-i Attrn yazm olduu yegne
nesir eserdir. Bu eserde seksen civarnda evliynn hl tercmesini, menkbelerini ve veciz
szlerini yazmtr. Feridddn-i Attr bu eseri yazarken, erh-l-kalb, Kef-l-esrr,
Marifet-n-nefs, Tabakt-s-sfiyye, Hilyet-l-evliy ve Kef-l-mahcbdan
faydalanmtr. Asl Fris olan bu eser, Trkeye, Franszcaya, Arabcaya eitli
zamanlarda evrilmitir. Eser tasavvuf trihi bakmndan ok nemli, tasavvuf hayatn
gelimesini tesbit ynnden de ok deerli bir eserdir. Feridddn-i Attr bu eserin
nsznde yle demektedir:
Ltfu bol, ikrm ok olan yce Rabbime hamd, lemlerin efendisi Resl-i ekreme
(sallallahu aleyhi ve sellem) ve Eshbna dny durduka salt- selm olsun.
yet-i kermeler ve hads-i erfler hri, evliynn szlerinden daha deerli hibir
sz yoktur. nk o szlerde Rabban tesir vardr. Bu yzden onlarn szlerini insanlarn
duymas ve bu szlerin bir eserde seneler boyunca okunmas iin bu eseri yazdm. Ayrca
hl tercmelerini ve szlerini yazdm ztlarn, yarn kymet gnnde bana bu vesle ile
efat edeceklerini dndm.
Tezkiret-l-evliydan baz blmler:
akk-i Belh buyurdu ki: Allah telnn azbndan korkmann almeti, haramlar
terk etmektir. Allah telnn rahmetinden midli olmann almeti de ok ibdet
etmektir.
208
Ysuf bin Esbt buyurdu ki: Alak gnll olmann almetleri unlardr: Syleyen
kim olursa olsun, hak sz kabul etmek. Fakr, garb olan kimselere de yumuaklkla
mumele etmek. Rtbe itibriyle kk olanlara efkatli olmak. Kendisine kar yaplan
hat ve kusrlara tahamml edip, fkelenince sabretmek, her n Allah tely
hatrlamak. Zenginlere kar vekarl olmak ve cenb- Haktan gelen her eye rz
gstermektir.
Abdullah bin Hubeyk buyurdu ki: En fideli korku, insan, gnahlardan ve
ktlklerden alkoyandr. nsana, bouna geen mr iin zlmek yarar. Kalan
mrn de iyi kymetlendirmesi lzmdr.
Ahmed bin sm Antk buyurdu ki: Kalbin manev hastalklardan muhfazas iin
unlara dikkat etmek lzmdr: 1. Ahlk gzel olanlarla oturmak, 2. Kurn- kerm
okumaya devam etmek, 3. Fazla yemek yememek, 4. Gece namazlarna devam etmek, 5.
Seher vaktinde Allah telya yalvarmak, istifr etmek (Allah teldan af ve
mafiretini istemek).
Ahmed bin Ebil-Havr buyurdu ki: Kalbinde bir katlama grdnde, slihlerle
sohbet et, onlarla berber bulun, yemei azalt, nefsinin isteklerini yapma ve onu
skntlara altr.
Fudayl bin Iyd buyurdu ki: ey kalbi ldrr. Bunlar; 1. ok konumak, 2.
ok uyumak, 3. ok yemek.
Muhammed bin Vasi buyurdu ki: Sdk ve hakk mmin olmak iin, Allah
teldan korku ve midin berber olmas lzmdr.
Rabia-i Adviyye yle dua ederdi: Y Rabb, dnyda, bana neyi takdr etmi
isen, onlarn hepsini dmanlarna ver. hrette benim iin hangi nimetleri ihsn etmeyi
takdr etmi isen, onlar da dostlarna ver. Ben, sdece seni istiyorum. Y Rabb, eer
sana ibdet etmem Cehennem korkusu ile ise, beni Cehenneme at. Eer Cennete girmek
mdi ile ibdet ediyor isem, Cennetini bana yasak eyle. Eer, srf senin rzn iin ibdet
ediyor isem, o hlde bak olan cemlin ile merref eyle.
Sfyn- Sevr buyurdu ki: Byk bir kalabalk, bir yere toplansa ve biri;
inizden akama kadar kim yayacak bilsin dense, kimse bilemez. in alacak taraf
urasdr ki, eer o kimselere; yleyse, lm iin gerekli hazrl yapan ayaa kalksn
dense, kimse ayaa kalkmaz. Bu gafletten kurtulmaa almaldr.
yle anlatlr: Cneyd-i Badad, yedi yanda idi. Mektebden gelince, babasn
alyor grp sordu. Babas da; Bugn zekt olarak dayn Srr-yi Sekatye birka gm
gndermitim, almam. Kymetli mrm, Allah adamlarnn beenip almad gmler
iin geirmi olduuma alyorum dedi. Cneyd; Babacm, o paray ver. Ben
gtreyim deyip, daysna gitti. Kapy ald. Days; Kim o? diye sorunca; Ben
Cneydim. Daycm kapy a ve babamn zekt olan bu gmleri al! dedi. Days;
Almam deyince, Cneyd; Adl edip babama emreden ve ihsn edip, seni serbest brakan
Allah tel iin al! dedi. Srr-yi Sekat; Babana ne emretti ve bana ne ihsn etti? diye
sorunca, Cneyd-i Badad; Babam zengin yapp, zekt vermesini emretmekle adlet
eyledi. Seni de fakir yapp, zekt kabul etmek ve etmemek arasnda serbest brakmakla
ihsn eyledi dedi. Bu sz Srr-yi Sekatnin houna gidip; Olum! Gmleri kabul
etmeden nce, seni kabul ettim dedi. Kapy ap paray ald.
yle anlatlr: brhim bin Edhem hazretlerine; Falan yerde bir gen var. Gece
gndz ibdet ediyor. Vecde gelip kendinden geiyor dediler. Gencin yanna gidip, gn
misfir kald. Dikkat etti, sylediklerinden daha ok eyler grd. Kendinin souk, halsiz,
habersiz, gencin ise, byle uykusuz ve gayretli hline ap kald. Genci, eytan aldatm
mdr, yoksa hlis ve doru mudur anlamak istiyordu. Yediine dikkat etti. Lokmas
hellden deildi. Allah ekber, bu hlleri hep eytandandr deyip, genci evine davet etti.
Kendi lokmalarndan bir tne yedirince, gencin hli deiip, o ak, o arzusu, o gayreti
kalmad. Gen, brhim bin Edheme sorup; Bana ne yaptn? deyince, Lokmalarn
hellden deildi. Yemek yerken, eytan da midene giriyordu. O hller eytandan
oluyordu. Hell lokma yiyince, eytan giremedi. Asl, doru hlin meydana kt dedi.
Znnn-i Msr buyuruyor ki: Kalbin kararmasnn drt almeti vardr: 1. bdetin
tadn duymaz. 2. Allah korkusu hatrna gelmez. 3. Grdklerinden ibret almaz. 4.
Okuduklarn, rendiklerini anlamaz, kavryamaz.
209
Eb Bekr Verrk buyuruyor ki: Allah tel kulundan sekiz ey ister: Kalbin,
Allah telnn evine hrmet, yaratklarna efkat etmesi. Lisnn, Kelime-i tevhdi
syleyip, yaratklara yumuaklkla mumele etmesi. Bedenin, ibdet ve tatte bulunup,
mminlere yardm etmesi. Huyun, Allah telnn hkmne rz gsterip, yarattklarna
kar halm-selm olmas.
Eb Hafs- Haddd buyuruyor ki: Tasavvuf, batan baa edebdir. Zr her vaktin
bir edebi, her makamn bir edebi vardr. Her hlin de bir edebi vardr. Vakitlerle ilgili
edebe riyet edenler (vaktini iyi eylerle geirenler), vel olan kimselerin makamna
ularlar. Edebi terk edenler, Allah telya yakn olduklarn zannettikleri hlde, Ondan
uzaktrlar. Baz kullar da vardr ki, kendilerinin zannettiklerinden daha yksek bir
mertebeye shiptir, daha sevgilidirler.
Eb Osman Hayr buyuruyor ki: Dnyy sevmek, Allah sevgisini kalbden gtrr.
Allah teldan bakasndan korkmak, Allah korkusunu kalbden karr. Allahtan
bakasndan istemek, Allah telya olan midi kalbden uzaklatrr.
Eb Trb Naheb buyuruyor ki: u drt eyi drt yerde sarf edersen Cenneti
kazanrsn: Uykuyu kabirde, rahat srat kprsnde, iftihar (nmeyi) miznda, nefs
arzularn Cennette.
Feth-i Msul buyuruyor ki: Marifet shibleri unlardr ki; konuunca Allah
teldan konuurlar, amel edince Allah iin ederler, birey isteyince de Allah teldan
isterler.
Hamdn-i Kassr buyuruyor ki: Kendinde bulunduu zaman gizli kalmasn
istediin bireyi baka birinde grrsen ifa etme.
Haris el-Muhsib hazretleri nefsini devaml hesba eker, onun ktlklere
meyletmemesi iin elinden geleni yapard. O, bu hussta der ki: Nefsini hesba ekenlerin
bir takm gzel hussiyetleri vardr. Onlar bu hasletleri sebebiyle yksek derecelere
kavumulardr. Onlara gre, insan azmedip, nefsinin arzu ve isteklerine uymazsa,
manev ynden ilerlemesi mmkndr. u hasletleri elde etmee alan fidelerini grr:
1. Doru ve yalan yere yemn etmemek. 2. Yalan sylememek. 3. Verdii szde durmak.
4. Lanet etmemek. 5. Kimseye beddua etmemek. 6. Allah telnn rzs iin sabrl ve
tahammll olmak. 7. Haramlardan saknmak. 8. Kendisini bakasndan byk
grmemek. 9. Kimsenin kalbini krmamak. 10. Gelen bel ve musbetlere sabretmek. 11.
Allah telnn emirlerini yerine getirmek.
brhim-i Havvs buyuruyor ki: Kalbin ilc betir: Kurn- kerm okumak ve
Kurn- kerme bakmak, mideyi bo tutmak, gece kalkp ibdet etmek, seher vaktinde
alayp szlamak ve iyilerle berber bulunmaktr.
Srr-yi Sekat yle vasyyet ediyor: Genler! Genliinizin kymetini biliniz. G,
kuvvet elde iken, ok ibdet ediniz. Bizlerden (yallardan) ibret alnz da, zaf ve gsz
duruma dmeden evvel ok ibdet yapnz. (O, bu sz sylerken, genlerden ok ibdet
ediyordu.)
ah c Kirmn yle buyuruyor: Gzn harama bakmaktan, nefsini
isteklerinden koruyup, kalbini devaml murkabe, bedenini snnete uygun amellerle
mamr edenin firsetinde hi hat olmaz.
Znnn-i Msr buyuruyor ki: Her aznn tvbesi vardr. Kalb ve gnln tvbesi,
ehveti terk etmektir. Gzn tvbesi, harama bakmamaktr. Dilin tvbesi, fen sz
sylemekten, gybet etmekten ekinmektir. Kulan tvbesi, kt szleri dinlememektir.
Ayan tvbesi, haram yerlere gitmekten kendini korumaktr.
Znnn-i Msrye, Kul hangi sebeble Cennete girer? diye sorulunca, Be ey
ile: Erilik bulunmayan bir doruluk, geveklik bulunmayan bir gayret, gizli-aikr Allah
tely anmak (murkabe etmek), yol hazrln yapp, lme hazrlanarak lm
beklemek, hesba ekilmeden nce kendini hesba ekmek buyurdu.
Eb Abdullah-i Turgbd buyuruyor ki: Allah tel, kendisinin bilinip
tannmasna yarayan marifetlerden bir miktarn her kuluna vermitir. Ayrca her kuluna
ihsn etmi olduu marifetin karl kadar da, dert ve sknt vermektedir. Nimet olarak
bahedilen bu marifet, skntlara tahamml etmesinde ona yardmc olur.
Eb Ali Crcn buyurdu ki: Allah telnn beendii ileri kolayca yapabilmesi,
snnete gre hareket etmesi, slih kimseleri sevmesi, e-dost ile gzel geinmesi, Allah
210
telnn rzs iin insanlara iyilik yapmas, mslmanlarn iini grmesi ve vakitlerini
Allah telnn dnine hizmetle geirmesi, kul iin saadet almetlerindendir.
Eb Ali Sakaf buyuruyor ki: Salam bir dal, ancak salam bir kkten kar. imdi
hareketlerin shhatli ve snnet zere olmasn isteyen kimse, nce kalbindeki ihls,
shhatli hle getirmelidir. Zir zhir amellerdeki shhat, btn amellerdeki shhatten hsl
olur.
Eb Bekr Kettn yle buyuruyor: stifr tvbedir. Tvbe u alt eyi ihtiv eder:
Yaptna piman olmak. Bir daha gnah ilemiyeceine azm etmek. Kard farzlar
yerine getirmek. zerinde olan haklar shiplerine vermek. Haramdan hsl olan
vcddaki fazlalklar atmak. Bedene, gnahn tadn tatt gibi, ibdet zevkini tattrmak.
Eb Bekr-i ibl buyurdu ki: Muhabbet davsnda bulunup da bakas ile megul
olan, dost ile alay etmi olur. Muhabbet makamnda i oraya varr ki, kendinden bile
habersiz olur ve Hk ile bekya kavuur. Zir, Ondan bakasnn muhabbeti kalbde
olursa, tevhd ve muhabbet srr gnl tahtasna yazlmaz.
Eb Bekr Vst buyuruyor ki: nsanlar snftr: lk snfa, Allah tel hidyet
nrlar ihsn etmitir. Bundan dolay bunlar; kfr, irk ve nifaktan uzaktrlar. kinci snfa,
Allah tel inyet nrlar ihsn etmitir. Bunlar ise byk ve kk gnahlar ilemezler.
nc snfa da Allah tel gaflet ehline has hareketleri yapmamay ihsn etmitir.
Eb Hasen bin S yle buyuruyor: Marifet; her durumda kulun Allah telnn
vermi olduu nimetlere kretmede ciz olduunu, gen ve kuvvetli olduu zamanlarda
zayf olduunu bilmesidir.
Ebl-Hasen Benc buyuruyor ki: Nefsini zell klan kimseyi, Allah tel azz
klar ve derecesini yksek eyler. Nefsini birey zanneden kimseyi, Allah tel zell klar.
Ebl-Hayr Akt buyuruyor ki: Kalbin mn ile dolu olmasnn almeti, btn
mslmanlara efkat etmek, onlarn dertleri ile dertlenmek, ilerinde onlara yardmc
olmaktr. Nifak dolu kalbin almeti, kin, hased ve dmanlktr.
Eb Muhammed-i Cerr buyuruyor ki: Nefsine aldanan, ehev duygularna esir
olur. Hev arzularnn zindanna kapatlr ve o kulun kalbi fideli ilerden zevk alamaz.
Kurn- kermi hergn hatmetse bile, ilh kelm okumaktaki esas tad bulamaz. Bunun
hl resi, nefsin esretinden kurtulmay candan arzu etmektir.
yle anlatlr: Birgn bir kimse Eb Osman Magribnin yannda bulunuyordu.
Kendi kendine; Acaba Eb Osmann arzu ettii birey var mdr? diye dnd. Bu
srada Eb Osman: hsn edilenler yetmiyormu gibi, bir de baka eyler mi arzu
edeyim? buyurdu.
Eb Osman Magrib buyurdu ki: Mecbriyet gibi zr hli mstesna, a gzllk
ve itahla zenginlerin yemeine el uzatan kimse, ebediyyen iflah olmaz.
Yine buyurdu ki: Herey zdd ile bilinir. Bir eyin zdd bilinmezse, o eyi tanmak
mmkn deildir. hls shipleri de, ihlasn zdd olan riyy tanyp onu terk ettikten
sonra ihls bilebilirler.
Hayr-n-Nessc yle buyurdu: Dnynn ne deerde olduunu idrk eden,
hretten nasbini alr. Dnyya dkn olmak, hreti tanmyann kalbini ldrr.
bn-i At buyurdu ki: dem aleyhisselm Cennetten karldktan sonra,
Cennette bulunan herey onun perian hline zld ve alad. Alamayan sdece altn
ve gm oldu. Allah tel, kelm sfatyla onlara tecell etti ve sordu. deme herey
alarken, siz neden alamadnz? Onlar u cevb verdiler: Biz sana kar hat ileyene
alamayz. Bunun zerine Hak tel yle buyurdu: zzetime, cellime yemn ederim ki,
size hereyin stnde bir deer bieceim ve demoullarn size hizmeti klacam.
brhim bin eybn buyurdu ki: Allah tel mslmanlara hrette vereceklerine
karlk olmak zere iki eyi ihsn etmitir. Bunlardan birincisi; Cennete bedel olmas iin
cmilerde bulunmak, ikincisi; Allah telnn ddrna karlk, mminlerin yzlerine
muhabbetle bakmak.
Ysuf bin Hseyn Rz buyurdu ki: Kim, Allah tely hakkyla zikrederse,
Ondan baka hereyi unutur. Onun zikri ile Ondan baka hereyi unutan kimseyi, Allah
tel hereyden muhfaza eder.
Eb Bekr Verrk yle buyuruyor: Dima seninle olmas gereken be ey vardr.
Bunlar; Allah tel, nefs, eytan, dny ve halktr. Eer bunlara kar u be eyi
tatbikte muvaffak olursan saadete erersin: Allah telnn emirlerine itat edip, yapt
211
hereyi beenip rz olmak, nefse muhalif olup, eytana dman olmak, dnydan
saknmak, halka kar da efkatle mumele etmek lzmdr.
Eb Osman Hayr buyurdu ki: Snnet-i seniyyeyi kendisine rehber edinen hikmet,
nefsinin arzularn kendine hkim klan, bidat syler.
Eb Trb Naheb yle buyuruyor: Ey insanlar! u eyi seviyorsanz, biliniz
ki onlar sizlerin deildir. Nefsinizi ve cannz seviyorsanz, onlar Allah telnndr. Malnz
seviyorsanz, onlar da vrislerinizindir.
Ebl-Hasen-i Harkn buyuruyor ki: Ulem; Biz, Peygamberlerin vrisiyiz diyor.
Fakat, Peygamber efendimizin vrisleri arasnda biz de varz. nk Onda olan eylerin
bazs bizde de var. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) fakirlii semiti. Biz
de fakirlii tercih etmi bulunuyoruz. O cmertti. Gzel bir ahlk vard. Hainlik bilmezdi.
Basiret shibiydi. Halkn rehberi idi. Tama shibi deildi. Hayr ve erri Allah teldan
bilirdi. Tabiatnda yalan ve kandrma diye birey yok idi. Zamann esiri deildi. nsanlarn
korktuu eyden korkmazd, insanlarn gvendii eye gvenmezdi. Hi gurrlanmazd.
te bunlar evliynn sfatlardr. Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), ucu
buca bulunmayan umman idi. Eer o ummandan bir damla ortaya ksayd, btn lem
ve mahlkt arr kalrd. Sflerin kervan; Allah tel, Reslullah ve Eshb- Kirm
sevgisinden ibrettir. Bu kervanda bulunan ve rhlar bunlarn rhlaryla kaynaan
kimseye ne mutlu.
yle anlatlr: Ebl-Hasen-i Harknnin talebeleri, memleketlerine izinli
gidiyorlard. Kendisinden dua istediler. Korkulu yerde Y Ebel-Hasen, deyiniz dedi. Bir
gece ekyann hcumuna uradlar. Barp Y Allah dediler. Yalnz birisi; Y EbelHasen dedi. Ekyalar bunu grmediler. Dierlerinin hepsini soydular. Sabah olup onu
selmette grnce ardlar. Sebebini sordular. O da; Y Ebel-Hasen dedim, kurtuldum
dedi. Hocalarna gelip; Biz Allah dedik soyulduk. Bu ise, y Ebel-Hasen diyerek sana
snp kurtuldu dediler. Bunun srrn, sebebini bildirmesi iin yalvardlar. O da;
Aznzdan haram girer. Haram kar. Allah tely tanmazsnz. Mecaz olarak Allah
dersiniz. Byle kimselerin dualar kabul olmaz. Allah tel, onun sesini Ebl-Hasene
duyurdu. Ebl-Hasen de, onu kurtarmas iin Allah telya yalvard. Ebl-Hasen haram
yemez, haram imez. Haram sz sylemez. Bu bakmdan duas kabul olup o kurtuldu
dedi.
Muhammed Bkr gece ge vakte kadar ibdet eder, sonra Allah telya yle
yalvararak alard: Y ilh! Y Rabbi, gece oldu. Gkte yldzlar var. Herkes uyuyor.
Kimsenin sesi kmyor. Y Rabb! Sen dirisin. Her eyi biliyor, yaplan her eyi
gryorsun. Uyuman, uyuklaman olmaz. Seni byle bilmiyen ihsnna kavuamaz. Sen
yle kuvvet ve kudret shibisin ki, hibir ey senin olmasn dilediin bir eyin olmasna
mni olamaz. Senin bak ve ebed oluunda, gndzn bitip gecenin balamas ve gecenin
bitip gndzn balamas gibi sebeplerle kesiklik, aksaklk olmaz. Rahmetin o kadar
oktur ki, rahmet kaplarn herkese amsn. Sana dua edenlerin, yalvaranlarn dualarn
kabul edersin. hsn ettiin nimetlere hamdedenleri ok sever, onlara daha ok nimetler
verirsin. nanarak ve gvenerek sana dua edenler, eli bo dnmezler. Sana gvenen,
kapna gelen kimseyi dndrmee kimsenin gc yetmez. Ey Rabbim! lm, kabri ve
sana hesap vereceimi dndke, nmde bunlar olduunu bildike nasl olur da
senden sevin ve nee isteyebilirim. Amel defterimin, samdan m, solumdan m
verileceini bilemediim aklma geldike, nasl olur da senden dnyalk birey
istiyebilirim? Can alc melein geleceini ve canm alacan bildiim hlde dny
lezzetlerinden nasl tat alabilirim? Y Rabb! Sana yalvaryor, senden istiyor, rahmetinden
md ediyor ve istiyorum ki, lmm, hesabm kolay ve rahat eyle ve sonra azb
olmayan rahat bir hayat ihsn eyle. min. Y Rabbel lemin.
Abdullah bin Hubeyk, birgn Feth bin ehraf ile karlanca, ona u nasihatte
bulundu: Ey Horasanl! unlara dikkat et. nsana zarar bunlardan gelir. Gznle harama
bakma. Dilinle yalan syleme. Kalbinde, mslman kardeine hased ve kin tutma, iyi
eyleri arzu et ve iste, er ve kt olan eyleri arzu etme. Eer bu drt eye ship
olmazsan, sonunda bedbaht bir insan olursun.
Ahmed bin Hadraveyh buyuruyor ki: Gaflet uykusundan daha ar bir uyku
yoktur. ehvetten kuvvetli esret yoktur. Gaflet arl olmasayd, ehvet galip gelmezdi.
212
Kalb, bir takm kaplardan ibrettir. Allah telnn sevgisiyle dolduu zaman,
nrun fazlas dier uzuvlara yansr. Btlla dolduu zaman da, ondaki karanlk dier
organlara geer.
yle anlatlr: Ahmed bin Harbin Behram isminde ateperest bir komusu vard.
Bu Behram, bir defasnda ticret iin bir yere mal gnderdi. Yolda hrszlar mallarn alp
katlar. Ahmed bin Harb bu durumu haber alnca, yannda bulunanlara; Haydi
komumuza gidelim. Bana gelen bu hl iin zlmemesini syleyip onu teselli edelim.
Her ne kadar atee tapyor ise de, komumuzdur dedi. Behramn evine geldiler. Behram
kendilerini hrmetle karlad. Ahmed bin Harbn elini pp ok sayg gsterdi.
krmlarda bulundu. O gnlerde ok ktlk olduundan, bireyler yemek iin gelmi
olabileceklerini dnerek ayrca yemek hazrlamak istedi. Ahmed bin Harb; Zahmet
etmeyiniz. Malnzn alndn duyduk. zlebileceinizi dnerek, hlinizi, hatrnz
soralm diye geldik buyurdular. Behram, Evet yledir, ama bunda eye kretmem
lzm oluyor: Birincisi; bakalar benden aldlar, ben bakalarndan almadm. kincisi;
malmn yarsn aldlar, dier yars bende kald. Ya hepsini alsalard. ncs; din bende
kald, dnyy aldlar dedi. Bu szler Ahmed bin Harbn ok houna gitti ve; Bu szleri
yazn. Bundan mn kokusu geliyor dedi. Behrama; Niin atee tapyorsun? diye
sordu. Behram; Ona tapyorum ki yarn beni yakmasn, kendisine yakmak iin odun
verdim ki, beni Allah telya ulatrsn diye cevap verdi. Ahmed bin Harb; ok
yanlyorsun. Ate zayftr. Ona tapmakla hesaptan kurtulmak mmkn deildir. Bir ocuk,
bir avu su atsa atei sndrr. Bu kadar zayf olan birey bakasna nasl kuvvet
verebilir? Bir para topra bile kendinden atamaz. Seni Allaha nasl kavuturur. Ate
childir. Birey bilmez, yakarken misk ile necseti ayramaz. Hepsini ayn anda yakar ve
hangisinin daha iyi olduunu bilmez. Sen ki, yetmi senedir ona tapyorsun. Ben de
mrmde bir kere ona tapmadm. Gel, ikimiz de elimizi atee sokalm. Seni koruyup
korumadn gr buyurdu. Behram ate getirdi. Ahmed bin Harb elini atee sokup bir
saat kadar bekledi. Eli hi yanmad ve acmad. Bu hli gren Behram ok ard,
kalbinde bir deime hissederek; Size drt ey soracam. Cevaplarn verirseniz mn
edeceim dedi. Ahmed bin Harb; Sor buyurdu. Behram dedi ki: Allah tel, insanlar
niin yaratt? Madem ki yaratt niin rzk verdi? Madem ki rzk verdi. Niin ldrd?
Madem ki ldrd. Niin diriltecek? Ahmed bin Harb yle cevap verdi: Allah tel
kendini tanmalar iin insanlar yaratt. Razzk (ziyadesiyle rzk verici) olduunu bilsinler
diye onlara rzk verdi. Kahhr olduunu anlamalar iin onlar ldrr. Kudretini
tanmalar iin onlar tekrar diriltir. Behram bunlar duyunca; Ehed en l ilhe
illallah ve ehed enne Muhammeden abdh ve Reslh diyerek mslman
oldu.
Ahmed bin Mesrk buyurdu ki: Kim, Allah teldan korkarak kalbine gelen
uygunsuz dncelerden korunmaya alrsa, Allah tel da o kimsenin uzuvlarn,
uygunsuz ileri yapmaktan korur, muhfaza eder.
akk-i Belh buyurdu ki: Kendisine birey ikrm ettiin kimse ile, sana ikrmda
bulunan iki kiinin senin kalbindeki yerlerine dikkat et. Eer kalbindeki muhabbet,
kendisine ikramda bulunduun kimseye kar daha fazla ise, bu ikrm ve muhabbetin
Allah iin olduu anlalr. Ama kalbindeki muhabbet, sana ikrmda bulunan kimseye kar
daha fazla ise, bu dostluk menfaat iindir.
Ysuf bin Esbt buyuruyor ki: Sabrl olmak isteyen kimse, fkesini yenmeli,
kalbinde Allah teldan baka bireye yaknln olmamas iin almal. Bir musibet
veya sknt geldii zaman, inleyip szlamamal. bdetleri Gzel yapabiliyorum
dncesinden uzak olup, amelleri kusrlu bilmeye devam etmeli, farzlar ve vacipleri
yapmakta tembellik yapmayp, en gzel ekilde yapmaya almal, yaplan btn ilerin
dne uygun olmasna gayret etmeli ve nceden yaplm olan hat ve zararlar telfi
etmek iin uramaldr.
Ali bin Sehl sfehn buyurdu ki: Zenginlii aradm, ilimde buldum. vlmeyi
aradm, fakirlikte buldum. Afiyeti (gnahsz olmay) aradm, zhdde (phelilere dmek
korkusuyla mbahlarn ounu terk etmekte) buldum. Kolay hesab aradm, susmakta
buldum. Rahat aradm, vermekte, cmertlikte buldum.
Amr bin Osman Mekk buyuruyor ki: Sabr, Allah telya dayanp sebt etmek ve
bely gnl holuu ve rahatl ile karlamaktr.
213
Eb Abdullah Magrib buyurdu ki: nsanlarn en aas, zengine zengin olduu

iin kymet verip, onun karsnda zell olan kimsedir. nsanlarn en kymetlisi de, fakirlere
hrmet edip tevzu gsteren zenginlerdir.
Eb Bekr Verrk buyurdu ki: nsanlarda snf nemlidir: Devlet adamlar,
limler ve zhidler. Devlet adamlar bozulunca, halkn huzru bozulur. limler bozulunca,
halkn dni zayflar. Varn younu Allah yolunda harcayan zhidler bozulunca da, ahlk
fesada urar. Devlet adamlarnn ktl zulm ile, limlerin bozukluu hrs ve tama ile,
zhidlerin bozulmas da riya ile olur.
Eb Hafs- Haddd en-Nibr buyurdu ki: Firset shibi olduu iddiasnda
bulunmaya kimsenin hakk yoktur. Yaplacak ey, bakasnn firsetinden saknmak ve
korunmaktr. Zr Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Mminin firsetinden
korkunuz buyurdu. Fakat firset shibi olmaya aln buyurmamlardr. u hlde
firsetten korunmak mevkiinde bulunan bir kimsenin, firset davsnda bulunmas nasl
doru olabilir?
Eb Osman Hayr buyurdu ki: Zenginlerle sohbet ederken azz, fakirlerle sohbet
ederken alak gnll ol. Zenginlere kar izzetli davranman tevzu, fakirlere kar alak
gnll olman ereftir.
Birisi Htim-i Es-ma; Nasl namaz klarsn? diye sordu. O da yle buyurdu:
Namaz vakti gelince temiz bir kalb ile niyet ederek abdest alrm. Abdest uzuvlarm ykar,
kalben de tvbe ederim. Sonra cmiye giderim. Mescid-i Harm gzmn nne getirir,
Makm- brhimi iki ka arasnda tutar, Cenneti samda, Cehennemi solumda, srat
ayaklarmn altnda, can alc melei arkamda dnr, kalbimi Allah telya smarlar,
sonra tazimle Allah ekber der, hrmetle kym, heybetle krat, tevzuyla rk, tazarru
ile (kendimi alaltarak) secde, hilm ile clus (tehyyattaki oturu), krle selm yerine
getiririm. Benim namazm byledir.
Mimd ed-Dnever; insann tapd, yan mrn kendisi iin harcayp, ok
sevdii eyler eitlidir. nsanlarn bir ksm nefsine, bir ksm ocuuna, bir ksm malna,
bir ksm parasna, bir ksm hanmna, bir ksm makam ve mevkiye tapar. Herkes
gnln bunlardan birisine balamtr. Bunlarn bandan kurtulmak ok zordur. Bunlara
tapnmaktan, sdece; kendine, malna, makam ve mevkiine gvenmeyip, her eyin shibi
ve yaratcs Allah telya hakkyla kulluk yapamadn bilip, yaptklarn hep kusrlu ve
noksan grerek, nefsini ayplayanlar kurtulabilir.
Sehl bin Abdullah Tster buyuruyor ki: Allah telnn, insanlara u ekilde hitb
etmedii hibir gn yoktur. Kulum! Hi insafl davranmyorsun. Ben seni anyorum ama,
sen beni unutuyorsun. Seni kendime davet ediyorum fakat sen, bakalarnn derghna
gidiyorsun. Ben, dertleri bellar senden uzaklatryorum. Lkin gnah zerinde srr
ediyorsun. Ey demolu! Yarn kymette huzruma gelince, mazeret olarak ne
syleyeceksin?
ah c Kirmn buyurdu ki: Gzel ahlk, bakalarna eziyet etmemek ve
glklere katlanmaktr.
Eb Ali Sakaf buyurdu ki: Kii, u drt hasletten gfil olmamaldr: lki doru sz,
ikincisi doru i, ncs samim dostluk, sonuncusu ise emnete sadkat ile riyet
etmektir.
Eb Bekr Kettn yle anlatr: Bir kere ryamda ok gzel bir gen grdm. Sen
kimsin? diye sordum. Takvym dedi. Nerede ikmet edersin? dedim. Dertlilerin
kalbinde dedi. Sonra dier tarafa baktmda, irkin, siyah bir kocakar grdm. Sen
kimsin? dedim. Ben, kahkaha, zevk ve keyfim dedi. Nerede ikmet edersin? dedim.
ok glenlerin kalbinde dedi. Uyandktan sonra hibir zaman kahkaha ile glmemeye
niyet ettim.
Eb Bekr Tamistn buyurdu ki: lim, seni cehletten kurtarr. Sen de Allah
telya, seni ilimle cehletten kurtarmas iin dua et.
Eb Hasen bin S buyuruyor ki: Marifet; her durumda kulun, Allah telnn
vermi olduu nimetlere kretmede ciz olduunu, gen ve kuvvetli olduu zamanlarda
ise zayf olduunu bilmesidir.
Ebl-Hasen Bencye, Kim mrvvet shibi deildir? diye sordular. Allah
telnn kendisini grdn bildiini, kirmen ktibn melekleri ile hafaza meleklerinin
214
yannda bulunduklarn ve kendisini takib etmekte olduklarn bildii hlde, gnah

ilemeye cret edebilen kimse, mrvvet shibi deildir buyurdu.
Ebl-Hayr el-Akt buyurdu ki: erefli bir insan olabilmek iin; edeb shibi olmak,
farzlar eda etmek, slihlerle sohbet etmek ve fsklardan uzak durmak lzmdr.
Ebl-Ksm Nasrabd buyurdu ki: Marifet ve Allah telya yakn olma hli,
farzlar eda etmekle ve snnet-i seniyyeye tbi olmakla ele geer.
bn-i Hafif buyurdu ki: Riyzet, nefsi hizmetle krp, Allah telya ibdette
geveklik gstermesine mni olmaktr.
brhim bin eybn buyurdu ki: Sefil (aalk) kimse, Allahtan korkmayan ve
Ona s olandr. En sefil kimse, hereyi bedel ile karlk ile veren, verdii hereyden
menfaat bekleyen ve verdiini baa kakan kimsedir.
brhim-i Kassr buyurdu ki: nsanlarn en zayf, nefsinin kt isteklerinden uzak
durmakta ciz kalan kimsedir. En kuvvetlisi de, bu kt arzularn terk etmeye gc yeten
kimsedir.
Eb Ali Dekkk buyurdu ki: Bir kimse kendini, hocasnn kapsnda sprge
yapamaz ise, hakk k deildir.
Ebl-Hasen-i Harkn buyurdu ki: yet bir mmini ziyret edersen, hsl olan
sevb, yz adet kabul edilmi hac sevb ile deitirmemen lzmdr. nk bir mmini
ziyret iin verilen sevb, fakirlere verilen yzbin altn sadakann sevbndan daha
fazladr. Bir mmin kardeinizi ziyrete gittiinizde, Allah telnn rahmetine kavutuk
diye itikd edin.
Eb Ali Sakaf buyurdu ki: Salam bir dal, ancak salam bir kkten kar. imdi
hareketlerinin shhatli ve snnet zere olmasn isteyen kimse, nce kalbindeki ihls
shhatli hle getirmelidir. Zr zhir amellerdeki shhat, btn amellerindeki shhatten hsl
olur.
Cafer-i Sdk buyurdu ki: Be kimsenin sohbetinden, yan be kimse ile berber
bulunmaktan sakn: Birincisi, yalan syleyenden sakn. nk ona dima aldanrsn.
nk sana iyilik yapaym derken, ktlk yapar. kincisi, cimriden sakn. ncs,
ahmaktan yan akl az olandan sakn. nk en ok iine yaryaca zaman, seni brakr.
Drdncs kt kalbli kimseden sakn. nk ii bozulunca seni harcar. Beincisi,
fsktan yan gnah ilemekten utanmayan kimseden sakn! nk seni bir lokma
ekmee satar.
Abdullah bin Muhammed buyurdu ki: Allah tel eitli ibdetler bildirdi. Sabr,
sdk, namaz, orucu ve seher vakitleri istifr etmei buyurdu. stifr en sonra syledi.
Bylece kula, btn ibdetlerini, iyiliklerini kusrlu grp, hepsine af ve mafiret dilemesi
lzm oldu. Farzlardan birini eda etmeyen, snneti yapmama belsna yakalanabilir.
Snneti terk edenin ise bidate dmesi muhakkakdr.
Ferdddn-i Attrn Fris bir iirinin tercmesi:
Srlar lemine uan ku idim.
Alaktan yksee kmak istedim.
Srra mahrem kimseyi bulamaynca,
Girdiim kapdan ben yine ktm.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Tezkiret-l-evliy mukaddimesi
Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 277, 715, 1007
Rehber Ansiklopedisi; cild-5, sh. 337
Eshb- Kirm; sh. 81, 140
Vehhbiye Nashat; sh. 191
FRKH (Abdrrahmn bin brhim):

Trih ve afi mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Muhammed olup; ismi,
Abdrrahmn bin brhim bin Sebbagdr. 624 (m. 1227) ylnda am yaknlarnda Neva
Kasabasnda dodu. mm- Nevevnin yedi ya byk kardei idi. Aslen Msrl idi. Fezr
215
ve Bedr nisbet edildi. slmiyete yapt hizmetlerden dolay Tcddn, bacaklarnn

arpk olmasndan dolay Firkh lakab verildi. 690 (m. 1291) ylnda Bderiyyede vefat
etti.
Kk yata din ilimlerini renmeye balayan Eb Muhammed Firkh, gen yata
Arab ilimleri, hads ve fkh bilgilerini rendi. bn-i Zbeyd, Sehv, bn-i Lenn ve bn-i
Salh gibi limlerden hads ilmi tahsil edip, hads-i erf dinledi. bn-i Salh ve bn-i
Abdsselmdan fkh ilmini rendi. afi mezhebi fkh bilgilerinde mtehasss oldu. Otuz
yana gelince fetv vermeye balad. nsanlar kendisini ok severdi. Sevmeyenler bile
gelir ona fetv sorar, bilgisine ve fetvsna gvenirlerdi. Bderiyyede yerleip, orada
tesis edilen medresede mrnn sonuna kadar ders verdi. Pekok talebe yetitirdi. Bata
olu Burhneddn olmak zere; Mzey, Kd bn-i Sasar, Kemleddn ibni Zemlikn,
bn-i Attr, Kemleddn ibni hbe, Alddn Makdis, Zekyddn Zikr ve daha birok
lim ondan ilim rendi. Onun huzruna mft, kad ve mderrislerin geldikleri ve ders
aldklar sk sk grlrd. Zamnnda afi mezhebi ulemsnn imm idi. Daha sonra
riyaset, olu Burhneddne geti.
Eb Muhammed Firkh, ilimde, edebde, ahlkta, fazlette, ibdette, verada,
takvda, zhdde zamnnn en nde gelenlerindendi. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) snnetini, Selef-i slihnin hayatn, hl ve hareketlerini, mr boyunca
renmeye ve tatbik etmeye gayret etti. Yapt her ite Allah telnn rzsn gzetirdi.
Onun emir ve yasaklarna uygun olmayan bir ii yapmaktansa, lmeyi tercih ederdi. Hele,
lokmasnn hell olmasna ok dikkt eder, hell lokmay yerken Allah telnn dnine
hizmet iin kuvvet kazanmaya niyet ederdi. Onun rzsna muhalif bir sz syleyeceim,
bir i ileyeceim diye tir tir titrerdi. mrn Allah telnn dnini renmek, retmek
ve ibdet etmekle geirdi. Pekok kitap yazd.
Eserlerinden bazlar unlardr: Trih, El-kld li zev-it-takld, erh-t-tesbh,
erh-l-verakt, Kef-l-Kn f hall-is-sim.
1)
2)
3)
4)
5)

FTYN E-GR:
Hads ve edebiyat limi. smi, Fityn bin Ali bin Fityn bin iml el-Esed elHzeym ed-Dmek e-gr olup, lakab ihbddndir. 530 (m. 1116) senesinde
grda dodu. 615 (m. 1218) senesi Muharrem aynn yirmiikinci gn Dmekda vefat
etti.
E-gr, fazlet shibi, ir, nahiv ve hads-i erf limi idi. Arabcay ve
inceliklerini Eb Nizr Hasen bin Sf el-Baddden rendi. Daha sonra Ebl-Ymn elKindden okudu. Dnine bal, vekar shibi idi. Dmekda nce kk ocuklara ders
vermeye balad. Daha sonra renmek isteyen herkese Arabca dilini ve inceliklerini,
edebiyatn okuttu. ok kimseler kendisinden istifde etti. Yazd ve syledii iirlerle
mehr oldu. Bu iirleri, ilim shipleri tarafndan ok beenildi. Bir ara zamann sultnnn
ocuklarna ders verdi.
ihbddn Fityn, Zebedn denilen yerde ikmet etti. Burasyla ilgili edeb iirler
yazd. bn-i Askirden hads-i erf rivyetinde bulundu. Kendisinden de el-Yeldn ve
birok lim hads-i erf rivyet etti.
E-gr, yazd iirlerini bir kitapta toplad ve Dvn- ir ismini verdi.
2) Vefeyt-l-ayn; cild-4, sh. 24, cild-7, sh. 325, 341
3) Kef-z-znn; cild-1, sh. 785, 795
HABBZ (mer bin Muhammed):
Hanef mezhebi fkh ve usl limi. Knyesi, Eb Muhammed olup; ismi, mer bin
Muhammed bin merdir. Mvernnehr ehirlerinden Hocendde 629 (m. 1232) ylnda
216
dodu. Hocend ve Habbz nisbet edildi. Dn-i slama hizmetinden dolay Cellddn
lakab verildi. 691 (m. 1292) ylnda amda vefat edip Sfiyye Kabristanna defnedildi.
Aleddn Abdullah Buhr, Fahrddn Muhammed Mymerg, ems-l-eimme
Muhammed bin Abdssettr Kerder ve daha birok limden ilim rendi. Fkh ve usl
ilimlerinde ilerledi. Drt mezhebin fkh bilgilerinin inceliklerine vkf oldu. Hanef
mezhebine gre fetv verdi. Harezm ve Badada gidip ilim retti. Oradan ama geti.
Orada fetv verip, ilim retti. Bilhare hacca gitti. Mekke-i mkerremede mcavir olarak
kald. Sonra tekrar ama gitti. Htuniyye Medresesinde ders verdi. Allah telnn dnine
hizmet etmek iin ok alt. Vaktini ilim renmek ve retmekle geirdi. Dier
zamanlarnda Kurn- kerm okur, ibdetle megul olurdu. Merhameti ok fazlayd. Allah
telnn kullarn Cehennem ateinden kurtarmak iin alrd. O kadar cmertti ki, eline
geeni, bir bakasnn ihtiyc varken kendi ihtiyc iin harcamazd. Devml gler yzl
idi. nsanlara emr-i marf yapard.
Birok talebe yetitirdi. Talebeleri arasnda; Ebl-Abbs Ahmed bin Mesd bin
Abdrrahmn Konev, Bedrttavl Dvd Rm Mantk, Hibetullah bin Ahmed Trkistn
gibi limler de vard.
Pek kymetli eserler yazd. Bilhassa usl-i fkhta Mugn kitab ile, Burhnddn
Mergnnnin Hanef mezhebi fkh bilgilerine dir Hidye adl eserine yapt erhi
mehrdur.
1)
2)
3)
4)
5)
El-Fevid-l-Behiyye; sh. 151

HCE EVLY- KEBR:

Abdlhlk- Goncdvnnin yetitirdii evliynn byklerinden ve onun ikinci
halfesi. Hce Evliy-i Kebr aslen Buhrldr. Hicr yedinci asrn ortalarnda vefat etmi
olup, kabri Buhr yaknlarnda Hakrz Hisrnda Ayyr burcu yaknndadr.
Rivyet edilir ki; Hce Evliy, nceleri Buhrl bir limden ilim tahsil ediyordu.
Birgn, Buhr arsnda nr yzl bir zt grd. Bu zta gnl meyletti. O zt ardan
bir miktar et alp paket yaptrmt. Hce Evliy, bu ztn yanna yaklaarak; Efendim!
Msade buyurursanz, bu paketi evinize kadar ben tamak istiyorum dedi. O da kabul
edip, berberce o nr yzl ztn evine kadar geldiler. Bu zt, Ehl-i snnet limlerinin ve
evliynn byklerinden olan Abdlhlk- Goncdvn hazretleri idi. O da bu genci
gnlden kabul eyleyip; Bir saat sonra gelin! Yemei berber yiyelim buyurdu. Hce
Evliy oradan ayrldktan sonra, gnlnn nceki hocasnn derslerinden soumu, yeni
karlat bu nurlu zta meyletmi olduunu hissetti. Bir saat sonra Abdlhlk-
Goncdvnnin huzruna kotu. Abdlhlk- Goncdvn, bu sohbette onu oullua kabul
etti. Bu da bundan sonra eski hocasnn derslerine hi gitmeyip, Abdlhlk- Goncdvn
hazretlerinin sohbetlerine devam etti. Hce Evliynn nceki hocas, her ne kadar onu
Abdlhlk- Goncdvnnin sohbetlerinden vazgeirmeye, bu yolda ilerlemesine mni
olmaya alt ise de baaramad. Bunun iin her grd yerde kendisine hakaret ediyor,
ayplyor, dil uzatyor ve ar szler sylyordu. Hce Evliy ise hi cevap vermeyip,
sabrediyordu. Bir gece, kendisine hakaretlerde bulunan bu eski hocasnn, irkin bir
gnah ilediini, keif yoluyla grd. Ertesi gn karlatklarnda, o hoca yine ar szler
sylemeye balad. Bunun zerine Hce Evliy, o hocaya hitaben; Ey std! Utanmaz
msn ki, gece u irkin gnah ilersin, gndz olunca da bizi hak yolundan dndrmeye
alrsn! dedi. O kimse, mahcb oldu, utand, kzard, hibir ey syleyemedi. Hce
Evliynn, Abdlhlk- Goncdvn hazretlerinin sohbetinde bulunmakla, bu kef ve
kermet hline kavutuunu, kendisinin, buna mni olmaya almakla ok byk hat
ettiini anlad. Hline tvbe etti ve hemen, Hce Abdlhlk hazretlerinin sohbetlerine
kotu. Eski hline piman olup, gayretle, sohbet ve hizmete devam etti. O da Hz.
Hcenin talebelerinden, sevdiklerinden oldu.
Hce Evliy-i Kebr, Hce Abdlhlk- Goncdvn hazretlerinin huzrunda, sohbet
ve hizmetinde bulunmakla ok yksek derecelere kavutu. Onun, Ahmed Sddktan sonra
217
ikinci halfesi oldu. Abdlhlk- Goncdvn, Vasyyetname risalesinde, manev oullar

Hce Evliy-i Kebre buyurdu ki: Sana vasyyet ederim ey oul ki; her hlinde ilim, edeb
ve takv zere ol! slm limlerinin kitaplarn oku! Fkh ve hads ren! Chil
tarikatlardan sakn! hret yapma! hrette fet vardr. Aslandan kaar gibi chillerden
ka! Bidat shibi sapklar ile ve dnyya dkn olanlar ile arkadalk etme! Hellden ye!
ok glme! Kahkaha ile glmek gnl ldrr. Herkese efkat ve merhamet et! Kimseyi
hakr grme! Kimse ile mnkaa, mcdele etme! Kimseden birey isteme! Tasavvuf
byklerine dil uzatma! Onlar inkr eden felkete der. Mayan fkh, evin mescid olsun!
Evliy-i Kebr vefatna yakn, kendisine halfe olarak talebelerinden drt tnesini
seerek bildirmi olup, bunlarn isimleri; Hce Dehkn- Kllet, Hce Zek Hudbd, Hce
Sukmn ve Hce Garbdir.
1)
2)
3)
4)
Hadik-l-verdiyye; sh. 118

Reeht ayn-l-hayt (Arab); sh. 33
Reeht ayn-l-hayt (Osmanlca); sh. 44
Hadikat-l-evliy
HCI ERF ZENDEN:

Evliynn mehrlarndan. Lakab Neyyirddndir. 612 (m. 1215) senesinde,
yzyirmi yanda olduu halde vefat etti. Keif ve kermetler shibi bir mrid idi. Hc
Mevdd et hazretlerinin talebesi ve halfesidir. Ondrt yandan itibren hi abdestsiz
bulunmamtr. Dima eski elbiseler giyer, kanaatkar ve mtevzi bir hayat yaard. ok
ibdet eder ve zarret miktar yerdi. Onun sohbetine dnyya dkn biri gelse, dnyya
dkn olmaktan kurtulur, zhid ve mttek olurdu.
Senelerce sahralarda yalnz dolat. Hep a bulunur, gnde bir, lde biten yeil
bir ottan tuzsuz olarak bir miktar yerdi. Zikr esnasnda ve namaz klarken kendinden
geerdi. Bulunduu bir mecliste Allah telnn ismi anlnca kendinden geer, Rabbine
olan muhabbetinin ateiyle yanar, kendini kaybederdi. Zikir srasnda neden byle
kendinizden geiyorsunuz? diye sorduklarnda yle buyururdu: k olanlar, mahbbun
ismini iitince kendinden gemelidir. Byle olmasa henz o olgunlamamtr.
Mevdd et hazretlerinin sohbetine devam ederdi. Huzrunda ban nne eer,
sessizce ve edeble dururdu. Bir defasnda ona buyurdu ki: yi bahtl Hc, Allah
teldan senin benden sonra benim makamma oturman ve insanlar ird etmeni
istedim. Her kim ki sana talebe olursa nimete kavuur. imdi git halvete otur, ibdet ve
tatla megul ol. Bu emir zerine gidip, bir mddet yalnz bana kald. bdet, tat ve
zikirle megul oldu. Sonra hocasnn huzruna geldi. Mevdd et hazretleri ona tam bir
tevecch ile ok iltift etti. Kalbinden onun kalbine feyz aktt. sm-i azam kalbine
yerletirdi. Bir anda ilm-i lednniye, marifet ilmine kavuturdu. Ona hrka giydirip,
kendisine halfe yapt. Onu, byklerin tasavvufda ulat makamlara ulatrd.
Birgn huzruna bir fakir geldi. Gelen fakire o kadar alka hatt hrmet gsterdi
ki, huzrunda bulunanlar buna atlar. Fakir ve garb kimselere ok alka gsterir,
dnyya dkn olanlardan uzak dururdu. Y Rabb, gnl krk, fakir ve garb olan
kullarn hrmetine bana kurtulu ihsn eyle diye dua ederdi.
Fakir bir kimsenin yedi kz vard. Son derece sknt iinde olup, birgn Hc erf
hazretlerinin huzruna varp yle dedi: Eer kzlarmn evlenmesine kadar, nafakamzn
temini ve rzkmzn artmas iin yardmc olursanz, pek byk bir ltuf ve keremde
bulunmu olursunuz. Hz. eyh, ona; Yarn, inallah senin iin hayrl olur dedi. O ahs
oradan kp evine giderken, yolda tand bir yahudiye rastlad ve hdiseyi anlatt.
Yahudi; O zten, kendisi fakir bir adamdr. Sana nasl yardm edecek ve edebilir? deyip;
Sen tekrar eyhe git ve de ki, eer Hc erf yedi sene bana hizmet ederse, ben ona
pein olarak yedibin altn veririm diye ilve etti. Fakir adam tekrar Hcenin yanna gidip,
bunu anlatt. O da pekl gidelim deyip, birlikte yahudinin yanna gittiler. eyh hazretleri,
yahudiden yedibin altn ald ve fakire verdi. Fakiri gnderdi. Kendisi de yahudinin
hizmetine girdi. Bunu duyan servet shibi bir zt, yahudiye olan yedibin altn borcunu
demesi iin Hz. eyhe yedibin altn gnderdi. Hc erf hazretleri altnlar alp, fukaraya
datt ve; Benim, bu yahudiye hizmet iin kendisi ile yedi yllk bir szlemem vardr.
Szmden dnemem dedi. Bu drstl gren yahudi ok mteessir olarak Hce
218
hazretlerini azat etti. Hce hazretleri ona; Madem ki, sen beni hizmetilikten azd edip
serbest braktn, Allah da seni Cehennem azbndan azd eylesin dedi. Bu yksek dua,
yahudiye ok tesir edip, sadkatle slm dnini kabul etti ve Hc erfin talebelerinden
oldu.
Hc erf hazretlerinin sohbetine devam eden talebelerinden biri, birgn ona bir
miktar para getirip vermek istedi. Fakat Hc erf hazretleri kabul etmedi. Dnyya ve
paraya dkn olmadklarn syledi. O zt ise paray kabul etmesi iin ok srrl
davranyordu. O zt srrnda devam edince, ona dnp sahraya bak buyurdu. Dnp
bakt ve bakar bakmaz hayretler iinde kald. nk sahrada suyun akt gibi hazne
(altn, gm v.s.) akyordu. Hemen Hc erfin ayaklarna kapanp af diledi. Hc erf
hazretleri bunun zerine: Gayb haznesine sahib olan bir kimsenin baka birinin getirecei
bir eye ihtiyc yoktur buyurdu.
Sultan Sencer vefat edince, biri onu ryasnda grd ve Allah tel sana ne
mumele yapt, hlin nasldr? diye sordu. Azb melekleri geldiinde, yle bir ferman
verildi. O, birgn Hc erf Zendennin mescidine, sohbetine gitmiti. Onu affedin
denildi. Hc erf Zenden hazretlerine olan muhabbetimden dolay, onun bereketiyle
kurtuldum, demitir.
1) Siyer-l-aktb; sh. 89, 90, 91, 92, 93
2) Hadkat-l-evliy; 3. ksm, sh. 154
HADRAM:
Evliynn byklerinden ve afi mezhebi fkh limi. Knyesi Ebl-Abbs olup;
ismi, smil bin Muhammed bin smil bin Ali bin Abdullah bin smil bin Meymndur.
Nisbeti Hadramdir. Nisbeti ile mehr oldu. Babas Hadramatdan Yemene g ederek
Mehcem Kasabasnn Duha Kyne yerleti. Burada doup byyen Hadram, 677 (m.
1278) senesinde Duha kynde vefat etti. Kabri buradadr.
Hadram, fkh limi Takyyddn Muhammed bin smilden fkh ilmini renip,
hads-i erf dinledi ve iczet ald. Bunun yannda Yemende bulunan dier limlerden ilim
tahsil etti. Kendisinden de birok lim ilim ve edeb rendi. Ayrca Zebdde kadlk
vazfesi de yapan Hadramnin kermetleri ve menkbeleri pek oktur.
yle anlatlr. Hadram, birgn hizmetisi ile Zebd ehrine gidiyordu.
Hizmetisine; Gnee syle, biz eve varncaya kadar batmasn dedi. nk Zebd
ehrinin kaplar gne batnca kapanyordu. Bu esnada ise onlar uzak bir yerde olup,
gne batmak zere idi. Hizmeti gnee kar yle dedi: Fakh smil, ehre varncaya
kadar durman sylyor. Gne, onlar ehre varncaya kadar batmad.
ehre varnca hizmetisine; Gnei serbest brak dedi. Hizmeti gnein
batmasn bildirince gne batt. O anda ortalk zifiri karanlk oldu.
Yine yle anlatlr: Yannda bir grup insanla kabristana urayan Hadram, bir
mddet iddetli bir ekilde alad. Sonra da gld. Bunun hikmeti sorulduunda buyurdu
ki: Bu kabristan ehline azb ediliyor grdm. Sonra Rabbimden, beni onlara efati
klmasn istedim. Allah tel beni onlara efati kld. Sonra parmayla ilerideki bir
kabri iret ederek; Bu kabrin shibi olan bir kadn bana; Ben de onlardanm ey fakh
smil! Ben arkc bir kadn idim dedi. Ben de gldm ve; Sen de onlarla berbersin
dedim. Yanndakiler mezarcy ararak ve kadnn kabrini gstererek, orada kimin
yattn sordular. O da arkc bir kadnn yattn syledi.
Fkh limi Muhammed bin Muti yle anlatr: Kendi kym olan Ruhbede idim.
Bir gece ryamda birisi bana; Fakh smile git ve ondan nahiv ilmini ren dedi.
Uyandmda ok arm idim. nk fkh limi smil, nahiv ilminde pek tannmamt.
Sonra kendi kendime; Bunda bana bir iret var. Mutlaka gitmeliyim dedim. Sonra fkh
limi smilin bulunduu beldeye gittim. Hadramnin derghna girdiimde, bir grup
kimse fkh okuyordu. Fkh limi smil bin Muhammed beni karlad ve; Ey fakh
Muhammed, sana btn nahiv kitablarndan iczet verdim dedi. Ben de, ondan bu iczeti
byk bir memnuniyetle aldm. Memleketime dndm. Keif yoluyla nahiv kitaplarnn
muhtevsna vkf olmutum. Benimle nahiv mzkere edenler, nahivden ok kitap
okumu zannediyorlard.
219
Muhibbeddn Taber yle anlatr: Birgn fkh limi Hadram ile Zebd
Kabristannda idik. Bana; Y Muhibbeddn! llerin sesine inanr msn? diye sorunca,
ben de; Evet dedim. O zaman Hadram; Bu kabrin shibi bana, Ben Cennetin
ortasndaym diyor dedi.
yle anlatlr: Melik Muzaffer hizmetilerine, Hadram geldiinde kendisine haber
vermelerini sylemiti. Zr fakh Hadram onun huzruna teklifsiz girerdi. Bunun iin
uygunsuz bir vaziyette yakalanmak istemiyordu. Fakat birok kere hizmetiler de fakh
Hadramyi gremiyorlar, o yine habersiz ieri girip, melie emr-i marf yapyordu.
Hadramnin bu kermeti dolaysyla, Onun ayan pen, Cennete girer diye bir sz
mehr oldu.
Fkh limi Ahmed bin Ebl-Hayr yle anlatr: Fkh limi Hadram, bazan
talebeleri ile aka yapard. Birgn kendi kendime; Slihler nasl oluyor da bu hl zere
oluyor? dedim. Hadram, akam ile yats arasnda beni evine ard. Bana; Y Ahmed!
insanlar sanyorlar ki, slihler, insanlarla konutuklar ve akalatklar zaman onlara
gvenirler. Hlbuki byle deildir. Slihlerin kalbleri, dima Allah tel iledir buyurdu.
Yine Ebl-Hayr anlatr: Birgn Duha Kyne slih ve takv shibi bn-i Zagb adl
bir zt geldi. Cuma gn olunca hutbeye kt ve; Ey insanlar, Reslullah efendimizi
(sallallahu aleyhi ve sellem) ryamda grdm. yle buyurduunu iittim: Fakh
smilin ayan kim perse Cennete girer dedi.
Hadram birok eserler yazmtr. Bunlardan bazlar unlardr: 1. Umdet-l-kav
ved-daf-l-kif, 2. erh-l-mhezzeb, 3. Muhtasru Mslim, 4. El-Fetv.
1)
2)
3)
4)

HASEN BN AL HARR:
Evliynn byklerinden. smi, Hasen bin Ali el-Harrdir. Eb Bekr knyesinde bir
olu olup, bu da evliydan hl shibi bir zt idi. Hasen bin Ali el-Harr hazretlerinin
doum trihi bilinememektedir. 697 (m. 1298) senesinde vefat etti. Zamnnda bulunan
evliynn tannanlarndan, nde gelenlerinden idi. Bykl, kermet shibi olduu
kendisine yakn olanlarca bilinmekte idi.
Birgn yanna, amdan drt kii geliyordu. Bu kiilerden yolda, birbirleri ile
konuup anlatlar. Herbirisi bir yemek istedi. Eer bize istediimiz yemekleri verirse, o
ztn kermet shibi olduunu grm oluruz dediler. Drdnc ahs; Benim itahm
fazla yok! Bana sdece bir adet nar verirse onu yerim. O da bana yeter dedi. Hlbuki
normal olarak o mevsimde nar olmazd. Ama zzeddn ismindeki bu kimsenin gnlne de
bu arzu gelmiti. Nihyet Hasen hazretlerinin derghna geldiler. Hasen bin Ali bunlar
kapda karlayp iltift etti. Daha hibir ey konumadan, hizmetiyi ard ve; Bizim bu
aml misfirlerimizin karnlar atr. Bunlara yemek ikrm edelim. Hizmeti; Peki
efendim! Falan falan yemekler var. Hemen getireyim dedi. Hasen bin Ali; Hayr! O
yemekler dursun! Biz bunlara, yolda gelirken istedikleri, arzu ettikleri yemekleri ikrm
edelim. Onun iin siz, u kiiye u u yemekleri getirin! Yesinler dedi. Sonra zzeddn
isimli ahsa dnerek; Sen yemek yemiyecek misin? Sdece nar m yiyeceksin? diye
sordu, zzeddn de; Efendim! Ben de yemek yiyeyim. Ondan sonra nar yerim dedi.
Bunun zerine; Hani senin itahn yoktu. Sdece nar ile yetinecektin? deyince, zzeddn
bir ey diyemedi. Hasen bin Ali (rahmetullahi aleyh) seccadesinin altndan taze bir nar
karp ona verdi. O da o nar yiyince, yemek yemi gibi doydu. Bu kimseler diyorlar ki:
Bizim gelmemiz ile, yolda istediimiz yemeklerin nmze getirilmesi arasnda ok ksa
bir zaman geti. Belli ki, bu yemekleri daha biz gelmeden hazrlamt. Bizler, Allah
telnn evliysn, kermet gsterebilecek mi diye imtihan etmeye kalktmz iin ok
zldk. Yaptmza piman olup, tvbe ettik.
Rivyet edilir ki, ilerinde Hasen bin Ali el-Harr hazretlerinin de bulunduu bir
topluluk bir yerden geiyordu. Baktlar ki, kayann sarp bir yerinde bir gl aac ve
zerinde ok gzel gller var idi. Ama hi kimse de oraya kamyor, o glden
koparamyordu. Bazlar Keke oraya kabilecek birisi olsa da, o gllerden alp
220
koklayabilsek dediler. Hasen bin Ali el-Harr hazretleri ayakkabsn kard. Ayakkabsnn
iinden bir demet gl ald. Bu gller, o kimselerin arzu edip de ulaamadklar gllerin
ayns idi. O bir demet gl yannda bulunan kimseye vererek, herkese birer tne
datmasn syledi. O kimse herkese birer tne datt. Gllerin says, orada
bulunanlarn says ile ayn idi. Orada bulunanlarn hepsi hem bu hle ok hayret ettiler
hem de ok sevindiler.
HETTR (s bin kbl):
Yemende yetien tasavvuf limlerinden. Hettr lakabyla tannd. Yemende Sana
ehrinin batsnda Taz ehrinin dousunda bulunan Cened ehrinde yetiip, orada ikmet
etti. Cened ehri yzyllardr limlerin ve evliynn ziyret ve ikmet ettii bir ilim merkezi
idi. Hettr hazretleri, Cened ehri lim ve evliysndan ilim renip, feyzlerinden istifde
etti. rif Ceylnnin ileri gelen talebelerinden oldu. Vefatna kadar rendii ilimleri,
istekli olanlara retti. Birok talebe yetitirdi. Cened, talebesi Ali Fetdan naklederek
eserinde yazd. s bin kbl Hettr, 606 (m. 1209) ylnda Cened ehrinde vefat edip
oraya defnedildi.
Kermetlerinden bazlar yledir: Talebesi Ali Fet anlatr: s Hettr mescidinde
ziyrete gittim. Gnlerce yannda kaldm. Bana ilim ve edebden birok ey retti. Bir
gece; Y Ali! Bu gece senin bir erkek ocuun olsa gerektir dedi. Memleketime
dndmde, olum Hseynin onun syledii gece doduunu rendim.
Yine Ali Fet anlatr: Ebl-Gays bin Ceml, Zbeydde hocas Ali bin Eflhn
yanndan ayrlp, s bin kbl Hettrn huzruna vard. Daha nce birbirlerini hi
grmemilerdi. Gayb gzyle Ebl-Gaysn ne niyetle geldiini kefedip; ki eyhe birden
balanlr m, y Ebl-Gays? diye hitb etti. O da; Hayr, efendim deyip, geri dnd.
Ahmed bin Cad anlatr: Birgn ziyret maksadyla Cened ehrine gidip s bin
kbl Herrt grdm. zerinde ok pahal bir elbise vard. Byle byk bir zt, dny
malna ehemmiyet vermemesi gerekirken, herkesin imrendii kymetli elbiseler giyip
dolayor diye kalbimden geti. Hemen peinden tvbe ettim. Ama Hettr hazretleri
benim bu hlimi kefedip anlad ve bana; Ey olum! Benim bu elbiseyi giymemin sebebi,
Allah telnn verdiine rz olmamdr. nk biz, Allah tel ne verirse, onu giyiniriz
dedi. Ben de hemen kendisinden zr dileyip duasn istedim.
El-Mesv anlatr: Yemen zerinde, gn hi durup dinlenmeden kum frtnas
esti. nsanlar ne yapacaklarn ardlar. Yalnz s bin Hettr ve onun talebeleri nceden
bildikleri iin hazrlk yaptlar ve rahat ettiler. nk Hettr, Allah telnn izniyle kum
frtnasn nceden haber vermi, herkese duyurmutu. Sevenleri szne inanm,
sevmeyenler ise frtnadan ok zarar grmlerdi.
Zbeyd, eserinde anlatr: s bin kbl Hettr, vefat etmeden nce talebesi ve
halfesi olan olu Eb Bekre nasihatlerde bulunup, vefatndan sonra hastalkl bir
kimsenin kendisini ziyret iin geleceini, ona izzet ve ikrmda bulunup, selmm
sylemesini, hastaln tedvi edip, ilimde yetitirdikten sonra geldii yere gndermesini
vasyyet etti. Onun vefatndan sonra, Eb Muhammed Mesd bin Abdullah Habe adnda
bir kimse Terbiyye kyne geldi. O, Kzldeniz kenarnda Rima Vadisi yannda bulunan
Arab kabilelerinden birinde obanlk yapard. Czzm hastalna yakalannca, obanlktan
ayrld. Aylarca dabalarnda dolat. Hastalnn en iddetli olduu bir zamanda, s bin
Hettr ziyret iin geldi. Fakat o vefat etmiti. Olu Eb Bekr onu karlad. Babasnn
vasyyetini ve selmn syledi. Ona izzet ve ikrmda bulundu. Gnlerce onu misfir edip,
hastaln tedvi etti. Abdullah Habe, ilim ve ibdetle megul oldu. Gn gelince,
geldii yere geri dnd. Orada ilk nce bir aacn altnda oturur, insanlara nasihat ederdi.
Daha sonra bir dergh yaptrp insanlara orada ders verip, ilim retti. Birok kimse onun
gzel hllerini grp, tvbe ederek slihlerden oldu. Birok kermetleri grld. Vefat
edince, yaptrd dergha defnedildi. Trbesine gelip ziyret edenler, bereketlenmekte,
birok hllere hid olmaktadr.
221
HIDIR BN EB BEKR EN-NEHREVN:

Evliynn byklerinden. smi, Hdr bin Eb Bekr bin Ms el-Krd en-Nehrevn
el-Adevdir. Hdr bin Eb Bekr; lim, kmil, rif, iyilik ve ihsn shibi bir zt olup, hl ve
kermetler shibi idi. Aslen Cezret-i bni mer denilen yerin Muhammediyye
Kyndendir. Doum trihi bilinmeyip, 675 (m. 1276) senesi Muharrem aynda Msrda
vefat etti. Hayat hakknda fazla bir bilgi yoktur.
Melik ez-Zhir, Hdr bin Eb Bekri sever, sayg gsterir, izzet ve ikrm ederdi. Hdr
bin Eb Bekr, ez-Zhirin daha nceden sultan olacan ve fetihlerde bulunacan haber
vermiti. Hdr en-Nehrevn birgn mescidde rtsne sarnm fakir bir kii grd ve;
Bu, sultan olacaa benziyor dedi. Hakkaten onun dedii gibi, ez-Zhir sultan oldu. EzZhir sultan olduktan sonra, haftada bir veya iki defa Hdr en-Nehrevnnin derghna
gelir, onun sohbetlerini dinlerdi. Sefere karken, Berberinde Hdr en-Nehrevnyi de
gtrrd. Dny ve hret ileriyle ilgili meselesini Hdr en-Nehrevnye arz eder,
onunla istire ederdi. Ersfun muhasarasnda sultan; Hocam, Ersf denilen bu yerin
fethi bize myesser olacak m? diye sorduunda, Hdr en-Nehrevn, orann fethi iin bir
zaman syledi. Tam o vakitte, dedii gibi oras fethedildi.
Sultan bir defasnda, El-Kerk denilen yeri almak istediini Hdr en-Nehrevnye
sylediinde, o da buraya gitmekten vazgemesini tenbh etti. Sultan bu emre uymayp
oraya gidince, bir ukura dt ve ayaklar krld. Balebek Kalesinin fethi enNehrevnye sorulduunda, krk gn sonra fethedileceini haber verdi. Dedii gibi, sultan
krk gn sonra burasn fethetti. Bunun gibi daha nice yerlerin fethini, Allah telnn
bildirmesi ile nceden haber verdi ve buyurduu gibi kt.
Hdr en-Nehrevn, mrnn son zamanlarna doru habsedildi. Drt sene kadar
hapiste kald. Hapiste iken, Sultan ez-Zhir, Rumlarn zerine sefere kt. Hdr enNehrevn, sultnn muzaffer olarak Msra dneceini ve kendisinden yirmi gn kadar
sonra da vefat edeceini haber verdii iin hapsedilmiti. Dedii gibi oldu. Sultan geri
dnnce, Msra mektp yazp Hdr en-Nehrevnnin hapisten karlmasn bildirdi.
Mektp, en-Nehrevnnin vefatndan sonra Msra ulat. Sultan, memleketin eitli
yerlerinde onun adna derghlar yaplmasn emretti. Sefer dnnden bir sre sonra
sultan da vefat etti. eyh Takyyddn yle anlatr: Hdr en-Nehrevn, Ehl-i snnet ve
cemat itikdnda idi. 675 (m. 1276) senesinde vefat etti. Kendisi iin bir dergh in
ettirildi. Bu dergh iin, her sene otuzbin dirhem gelir getiren yerler vakfedildi. Ayrca
Kuds, Muzze, Dmek, Balebek, Hame ve Humusda onun iin in edilmi derghlar
vard. Derghlarna el-Hadr dendi.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

HBETULLAH KIFT (Hibetullah bin Abdullah):

Hads, tefsr, fkh, usl, matematik ve mantk limi. smi, Hibetullah bin Abdullah
bin Seyyid-l-Klldr. Knyesi, Eb Abdullah olup, lakab Behddndir. 600 (m. 1203)
senesinde Kft denen yerde doup, 697 (m. 1297) trihinde Esnada vefat etti.
Genliinde Ksa gelen Hibetullah Kft, burada byk lim Mecdddn Kueyrnin
yannda fkh ilmini okudu. Usl ilmini, Ks kads emsddn sfehnden rendi. Fkh,
usl, nahiv, feriz, cebir ve mukbele ilimlerinde ok ilerledi. Fkh limlerinden Eb
Hasen Ali bin Hibetullah bin Selmeden, Mecdddn Kueyr ve daha baka limlerden
hads-i erf dinledi. Khireye de giden Hibetullah Kft, burada zzeddn bin Abdsselm
ve Mnzir ile grt. Onlardan istifde etti. Tekrar memleketine dnd. Herkes ondan
ok faydaland. ok talebe yetitirdi. ok kimse ondan ilim ald. eyh-l-slm bn-i
Dakk-l-Iyd, eyh Ziya bin Abdrrahm bunlardandr. Kendisinden de; Talh bin eyh-lslm Takyyddn Kueyr ve bakalar hads-i erf rivyet etti.
222
Hibetullah Kft, byk bir lim olmakla berber ok mtevzi idi. Ksda Necbiyye
Medresesinde ders verir, medresenin klandrlmas gibi medreseye it bir takm
hizmetleri ve yaplacak ileri de yerine getirirdi. limdeki gayret ve almalarnn
sonunda, zamnnn afi mezhebi reslii mertebesine ulat. Yine Ksda hkm verme
ii de kendisine verildi. Daha sonra sn denilen yere gitti. Burada, Necb bin Mflihin
yannda zziyye Medresesinde asistan olarak vazfe yapt. Ayn zamanda da, burada
hkimlik de yapt. Necb bin Mflihin vefatndan sonra, zziyye Medresesinin hocal
kendisine verildi.
Hibetullah Kft, bozuk itikdlarn yaygn olduu sn ehrinde Ehl-i snnet
itikdn, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Eshb- Kirmn (radyallahu
anhm) yolunu yayd. Bu hussta bir kitap yazd. Bu kitabn ismi, En-Nesih-l-mfterid
f fedih-ir-rfidadr. Bunun zerine bozuk itikdl ve Eshb- Kirm dman olan bu
kimseler, Hibetullah Kftyi ldrme teebbsnde bulundular. Fakat Allah tel onu
bozuk itikdllara kar muhfaza eyledi. Onun vstasiyle ok kimse tvbe edip, Ehl-i
snnet yoluna girdiler.
Byk lim Takyyddn bin Dakk-l-Iyd, Hibetullah Kftye ok hrmet ederdi.
690 (m. 1291) senesinde srf onu ziyret iin Sad denilen yere gitti. Hibetullah Kft
orada bulunuyordu.
Hibetullah Kftnin u sz, ilimde mzkerenin ne kadar mhim olduunu pek
gzel ifde eder: Yirmi ilim biliyordum. Fakat mzkere edemediim iin bir ksmn
unuttum.
Hibetullah Kft, hkm verme ileriyle megul olmakla berber, zamnnn byk
bir ksmn ilim ve ibdet ile geirirdi. Daha sonra kadlk vazfesini brakarak, vefat
edinceye kadar kendisini ilim ve ibdete verdi.
Vefatndan bir gece nce birisine ryasnda, bir ahs afi vefat etti dedi.
Uyannca, Hibetullah Kftnin vefat ettiini sylediler.
Hibetullah Kftnin menkbeleri oktur. Hulsasn sylemek gerekirse, ilimde ve
Allah telnn emir ve yasaklarna uymakta pek gayretli bir zt idi.
Eserleri: 1. erh-l-Hd: Fkh ilmine dir olup, be cilddir. 2. erh-l-Misbh lilMatriz: Nahiv ilmi ile ilgilidir. 3. Nzhet-l-elbb f erh-i umdet-t-tllb, 4. Tefsr-lKurn- kerm: Meryem sresine kadardr. 5. Kitb-l-enb-l-Mstetbe f fadl-isSahbe alel karbe, 6. Kitbn f sen-il-karbe ales Sahabeti, 7. Kitbn fil-ferid velcebr vel-mukbele.
1)
2)
3)
4)
5)

BN- ALVN YEMN (Ahmed bin Alvn):

Tasavvuf limi, ir, edb ve ktib. Knyesi Ebl-Abbs ve Ebl-Hasen olup ismi,
Ahmed bin Alvndr. Yemende Eshb- Kirm yolundaki Resl Devletinin baehri Tazz
yaknlarnda Sabir Da kylerinden Akkada dodu. Yemn ve Sf nisbet edildi.
Meddib ve Safiyddn lakab verildi. 665 (m. 1267) ylnda vefat etti.
Ebl-Abbs ibni Alvn, Abbas halfesince resl (eli) olarak gnderilen bir Trkn
torunlar tarafndan Eyyblerden sonra Yemende kurulan Resl Devletine ktiblik yapan
babas Alvndan ald derslerle ilim tahsiline balad. Krat, nahiv, lgat ve ktiblik
dersleri ald. Babasnn vefatndan sonra, Resl sultanlarna ktiblik yapt. Kitablar ve
risaleler yazd. Rivyete gre; birgn yolda giderken yeil bir ku omuzuna kondu,
gagasn azna doru uzatt. O da, gayr-i ihtiyri azn at. Ku da, gagasnda saklad
eyi onun azna dkt. Ondan sonra da uup gitti. Bu durumdan sonra Ebl-Abbs ibni
Alvn evine gidip kapand. Kimseyle konumak, grmek istemiyordu. Krk gn dar
kmad. Dar ktnda bir tan zerine oturup, Allah tely zikretmeye balad. Ta
birden paralanp, iinden bir el grnd. Bu elin kimin eli olduunu sorduunda; Bu elle
msfeha et. Bu, Eb Bekr-i Sddkn (rahmetullahi aleyh) elidir diye cevap veren bir ses
geldi. Elini uzatp, bu elle msfeha etti. O anda anlatamayaca, kalemin yazamayaca
223
eylere kavutu. Zhr ve btnda kemle ulat. Elin shibi ona; Seni, insanlar doru
yola armak iin vekl ettim buyurdu. Bu hdiseden sonra, onun bir ok kermetleri
grld. Bu hdiseden sohbetlerinde bahseder, talebelerine anlatrd. Pekok talebe
yetitirdi. Allah telnn dnine hizmet iin durmadan alt. Eshb- Kirm dman
kimselerin ok olduu memleketinde, o mbrek kimselerin sevgisini yerletirmeye
gayret etti. Onlarn, Selef-i slihnin yolunda giden mslmanlardan olmalarna vesle
oldu. Taizz ehri yaknlarnda, Yefrus Kynde dergh yaptrd. Oraya gelen talebelere,
fakirlere yemek yedirirdi. Kendisi kimseden birey kabul etmezdi. Arzu ve isteini yalnz,
hakk matlub olan Allah teldan isterdi.
Onun u kermeti ok mehrdur: Kendisini eitli yerlerden ziyrete gelen
kimseler olurdu. Onlardan hediye getirenler olursa, derghta barnan fakirlere verilmek
zere nakb-l-fakre (fakirlerin ilerine bakan kimseye) vermelerini sylerdi. Birgn baz
fakir kimseler geldi. Onlar, kendileri muhtaken hediye getirmilerdi. Onlarn hediyelerini
kabul edip, nakb-l-fakre vermelerini syledi. Onlar da gtrp teslim ettiler. Bol bol
dualar aldlar. Sohbet edip ayrldlar. Herkes kendi kyne, kendi evine gitti. Evlerine
vardklarnda, gtrdkleri eylerin ayniyle evlerine gelmi olduunu grdler.
Birok kymetli eser yazan Ebl-Abbs ibni Alvnn kitablarndan bazlar
unlardr: El-Fth-l-msavvene vel-esrr-l-mahzne, El-Bahr-l-mkil-il-garb,
Dvn- ir ve Min kelm- Safiyddn Ahmed bin Alvn.
1) Cmiu Kermt-il-evliy; cild-1, sh. 307
BN- ATY (Abdlkerm bin Atullah skender):
Hads, Arab ilimler, edebiyat ve Mlik mezhebi fkh limi. Knyesi Eb
Muhammed olup ismi, Abdlkerm bin Atya bin Abdlkerm bin Ali bin Muhammeddir.
Dn-i slma hizmetlerinden dolay Emnddn lakab verildi. skendern, Zhr ve Kura
nisbet edildi. 612 (m. 1215) ylnda Khirede vefat etti.
Aslen Kureyli olan Eb Muhammed ibni Aty, kk yata Arab ilimler ve krat
ilmi rendi. Temel din bilgilerine ve let (yardmc) ilimlere vkf oldu. Khireye gitti.
Cemleddn Eb Amr Osman bin Hcible birlikte Ebl-Hasen Ebyrden krat dersi ald.
Ebl-Hasen Ebyr ve daha birok limden fkh ilmi rendi. Ebl-Abbs bin Hatiyye ve
arkadalarndan hads-i erf dinleyip, ilim tahsil etti. Arabcann eitli dallarnda, fkh ve
hads ilimlerinde ve edebiyatta lim oldu. Mlik mezhebine gre fetv verirdi. Mtehasss
olduu ilimlerde tliblerine ders verir, Allah telnn rzs iin Onun dnini retmeye
gayret ederdi. Tatl dili, gler yz, snnete uygun hl ve hareketleri, gzel ahlk ile
insanlara nasihat ederdi. Reslullahn, (sallallahu aleyhi ve sellem) ahlkyla ahlklanm
olmas ve Selef-i slihnin yolunda gsterdii sebt ile herkesin sevgisini kazand. Haram
ve pheli eyleri terk eder, mbahlarn da ok az ile iktifa ederdi.
Pekok talebe yetitirip, kymetli eserler yazd. Bilhassa slm limlerinin
eserlerinin anlalmas iin din bilgilerinin yardmcs olan Arab ilimlere dir eserler verdi.
Muhtasr-l-mufassal liz-Zemaher, El-Beyn vet-takrb f erh-it-tehzb, Muhtasrt-tehzb lil-Ezher, erh ebyt-il-cmel adl kitaplar, eserlerinden bazlardr.
Slihlerin, Allah telnn sevgili kullarnn kabirlerinin ziyret edilmeleri hakknda
Kitbn f ziyret-i kubr-is-slihn adl bir eseri daha vardr.
1)
2)
3)
4)
5)

BN- BNTL-EAZ (Abdlvehhb bin Halef):

Mehr afi lim ve kadlarndan. smi, Abdlvehhb Halef bin Bedr el-Alm olup,
bn-i Bintil-Eaz knyesi ile tannr. Lakab Tcddndir. 604 (m. 1208) senesinde Receb
aynda dodu, 665 (m. 1267) senesi Receb aynn yirmiyedinci gecesinde vefat etti.
224
Cafer-i Hemednnin derslerinde bulundu. Snen-i Eb Davudu, hads

limlerinden Zekiyyddn Mnzirnin yannda okudu.
Fazlet shibi, iyi huylu, zek, yaay temiz, ilim ve gr shibi bir zt idi.
Sultanlarn yannda kymeti ve hrmeti vard. Msrda Kdl-kudt idi. Vezirlik de yapt.
afi fkhn okuttu. Mehr Slihiyye Medresesinde hocalk yapt. Hatblik de yapan
Tcddn (rahmetullahi aleyh), ayn zamanda ilm reslik de yapyordu. Bakalarna nasb
olmyan mevkilere ykseldi.
Adletten asl ayrlmaz, bu hussuta hi taviz vermezdi. Onun hakknda; dil
kadlarn sonuncusudur denilmitir. Adleti ve fazleti hussunda, herkes ittifk
halindedir. Kd Tcddn ok dindar idi. Allah telnn emrine uymak ve Onun rzsn
kazanmak hussunda, kimsenin knamasndan ekinmezdi. Hakkn ortaya kmas
hussunda, ok titiz davranrd. Msr beldelerinde hkimlik iini mkemmel bir ekilde
yerine getirmitir. Ayrca hatblik, ilm iler, afi fkhnn retilmesi, Slihiyye
Medresesinde ders verme ve namaz kldrma vazfelerini de yrtmtr. Yapt vazfeler
sayldnda, yirmibe tne olduu grlr. Sultan kendisine ok hrmet ederdi. Vezr bni Hn ondan ekinir, sultnn yannda Kd Tcddnin kendisine iltift etmesinden ok
memnun olurdu.
Evine terfini ok isterdi. Hi olmazsa hasta olduu zaman ziyrete gelmesini
beklerdi. Bir defasnda vezr hastalanmt. Kd Tcddn onu ziyrete gitti. Vezr
kendisini karlamak iin kalkt. Bunu gren kad: Biz de seni hasta diye ziyretine
geldik. Fakat sen ise, ayakta ve shhatliymisin dedi. Oturmadan geri dnd. Byk lim
Alddn Bc onun ok keskin bir zekya ship olduunu sylemitir. eyh-l-slm bn-i
Dakk-l-Iyd yle der. bn-i bintil-Eaz, eer ilme kendisini gerei gibi verebilse idi,
zzeddn bin Abdsselmdan stn olurdu. bn-i bintil-Eaz, yaad asrda vlen iki
kaddan birisidir. Dieri Hama kads bn-i Brizdir.
Onun zamnnda, Sultan Zhir, nce Khirede sonra Dmekda tne kad
deitirmitir. Daha nce Msrda mahkeme ilerine afi kadlar bakard. Dier
mezhebin kadlarn da mahkemede bulundurmaya baladlar.
1)
2)
3)
4)
5)

Hsn-l-muhdara; cild-1, sh. 415, cild-2, sh. 164
BN- CEY (Yahy bin Eb Mensr Harrn):

Hads ve Hanbel mezhebi fkh limi. Knyesi, Eb Zekeriyy bin Sayraf olup ismi,
Yahy bin Eb Mensr bin Eb Feth bin Rafi bin Ali bin brhimdir. 583 (m. 1187) ylnda
Urfa yaknlarndaki Harrnda dodu. Harrn nisbet edildi. emseddn lakab verildi. bn-i
Cey (veya bn-i Hubey) diye tannd. 678 (m. 1279) ylnda amda vefat edip, Bb-
Ferdise defnedildi.
Zamnnn ilim merkezlerinden olan Harranda temel din bilgilerini ve let
(yardmc) ilimleri renen bn-i Cey, Abdlkdir Rehv (Urfal), Hatb Fahrddn ve
Hammd Harrn gibi limlerden hads ilimleri okuyup, hads-i erf dinledi. 607 (m.
1210) ylnda Badada gitti. Badadda; bn-i Teberzad, bn-i Ahder, Ahmed bin Debk,
Abdlazz bin Menine, Ali bin Muhammed, Sabit bin Merref, Ebl-Bek Ukber,
Muhammed bin Ali Kabt ve daha birok limden hads-i erf dinledi. ama gitti. EblYmn Kind, bn-i Melib, bn-i Haristn, eyh Muvaffakddn ve daha bakalarndan
hads-i erf dinledi. Msula gitti. limlerden hads-i erf dinleyip, onlarn ellerindeki
kitaplardan czler yazd. Fkh ilmini amda Muvaffakddnden, Badadda Eb Bekr bin
Ganme bin Halv, Ebl-Bek Ukber, Fahrddn smil ve daha baka limlerden
rendi. Arab dili ve edebiyatn Ebl-Bekdan tahsl etti. Onun huzrunda, hocasnn
kendi kitab Et-Tbyn f irb-il-Kurn adl eserinin tammn okudu. Badada ikinci
geliinde, bir mddet orada kalp evlendi. oluk ocuk shibi oldu. Bu srada kymetli
eserler yazd. Birok kitaba notlar ve erhlerle aklamalar yapt. Hanbel mezhebine gre
fetv verdi. Harrana gitti. eyh Mecdddnin sohbetlerinde bulundu. Onun hasta
kalblere if olan mbrek feyzlerinden istifde etti. Talebe okutup ders verdi. Daha sonra
225
ama gidip yerleti. Cmi-i Dmekda ders verirdi. Allah telnn dnine hizmet iin
rendii ilmi, Onun rzs iin tliblerine retmeye gayret etti. ok iyi rendii
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) snnetini bozmaya ve deitirmeye kalkanlara
kar ok iddetliydi. Hlbuki, mslmanlara kar ok yumuak, herkese kar
merhametli idi. Gler yzl, tatl dilli, ho sohbet idi. Hep ilimle urar, ders retir, fetv
verir, kitap yazar, ibdetle megul olurdu. Haram ve pheli eylere hi yaklamaz,
mbah olan eylerle de fazla megul olmazd. Gzel ahlk ve esiz ilmiyle herkes
tarafndan sevilirdi. bn-i Berzl, emseddn bin Fahr, Zeheb, Ynn gibi limler, onu
eserlerinde yazp, ok vdler. Zamann imm, enok ibdet edeni ve Hanbel mezhebinin
en nde gelenlerinden olduunu sylediler.
Allah telnn rzsn kazanabilmek iin birok talebe yetitirdi. Bildiklerini onlara
retti. Hfz erfeddn Dimyat, Hfz Hris, Ali Msul, Ebl-Feth Bagl, Kd Sleymn
bin Hamza, Ebl-Hasen bin Attr ve daha birok lim onun talebeleri arasndayd.
Birok kymetli eserin mellifi olan Eb Zekeriyy ibni Ceynin eserlerinden
bazlar unlardr: Arab dili kaidelerine dir Nevdir-l-mezheb, Abbas halfesi Mstensr
iin yazd Deim-l-slm f vcb-id-d lil-imm, ntihz-l-frs fmen ift birrahs,
Ukbt-l-cerim ve db-d-d.
1) Zeyl-i Tabakt-l-Hanbile; cild-2, sh. 295
BN- EBBR (Muhammed bin Abdullah):
Hads, fkh limi ve mehr edblerden. smi, Muhammed bin Abdullah bin Eb
Bekr bin Abdullah bin Abdrrahmn el-Belens olup, bn-i Ebbr diye bilinir. Knyesi, Eb
Abdullahdr. 595 (m. 1198) trihinde doup, 658 (m. 1260) senesinde vefat etti.
bn-i Ebbr Endlsn dou ksmnda bulunan Belensiyede dodu. Buras, havas
gzel, bereketli, bolluk bir yerdir. bn-i Ebbrn babas ilim ehli, dnine bal ve takv
shibi (haramlardan saknan) bir ztt. Birok limden ilim okumu ve iczet almt. bn-i
Ebbr, babasndan Kurn- kermi Nf kratna gre okudu. Babasndan ok eyler
dinleyip, rendi. bn-i Ebbra babas, ilim yolunda yn verdi. Onu ilme tevik etti.
Talebe iken onun derslerini kontrol ederdi. bn-i Ebbra, kendi kitaplarn verdi. bn-i
Ebbr, babas hakknda yle der: vmeden sylyorum. Babamn gzel hasletleri vard.
O, kendisini ilgilendirmeyen eylerle megul olmazd. Yapmack ve gstermelik i
yapmaktan uzak dururdu, ilerinde samim idi. Gsteri yapmazd. Krat ilminde ok
ilerlemiti. Geceleyin bile kalkar Kurn- kerm okurdu. Veras (pheli eylerden
saknmas) ok fazla idi. Edeb ve terbiyede pek yksek idi. Devlet kademelerinde de iyi
hlleri ile tannmt. Kd Eb Hasen bin Vcib, Belensiye ierisindeki Seyyidet
mescidinde namaz kldrmas iin bazan onu kendisine vekl klard. Onun yannda Kurn-
kermin Nfi kratini deflarca okudum. Talebeliim srasnda, derslerimde kendisinden
yardm isterdim. Bana yardmn esirgemezdi.
bn-i Ebbr, ite byle, ilmi seven ve ilim shibi bir aile ocanda yetiti.
Endlsn en byk limlerinden ders ald. Onlarn yannda, rvlerin isimleri, nesebleri,
onlarn ahvli ile ilgili hads ilimlerinden iczet (diploma) ald. Ayn ekilde kitabet (yaz)
ilminde de byk bir lim ve edeb ilimlere derin vukfu olan ve birok eserlerin shibi
Eb Reb Sleymn bin Ms bin Slim Hmyer Kilden iczet ald. bn-i Ebbr, bu ztn
yannda yirmi sene kald. Belensiye limlerinden gerekli ilimleri renen bn-i Ebbr, ilim
almak, onlarn derslerini dinlemek iin btn Endls limlerini dolat. bn-i Ebbr,
muhaddisler (hads limleri) arasnda yaygn olan dete uyarak, tahsilini bitirdikten sonra
bile byk limlerden renme, onlardan rivyette bulunma iine ok nem verdi.
Tunusta Mehdiyye ehir kadlndan ayrlm bulunan Eb Zekeriyy Yahy bin
Muhammed ile, yine Tunusta Berk denilen yerde hads limlerinden, Eb Hattab mer
bin Hasen Kelb ile grt. Bu zt bn-i Dhye diye bilinir. bn-i Ebbr, bn-i Dhyeden
rivyetlerde bulundu. Kendisinden de; bn-i Furs diye bilinen, Abdlmnm bin
Abdrrahm el-Hazrec rivyette bulundu.
226
bn-i Ebbr, btn bunlardan sonra, Belensiye yaknnda vli olarak bulunan Beys
diye bilinen Eb Abdullah bin Eb Hafsn yaz ileri ile vazfelendirildi. Daha sonra bu
vazfeden ayrlan bn-i Ebbr, tekrar Belensiyeye dnd.
bn-i Ebbrn yaad asr: bn-i Ebbrn yaad bu asrda Endls
mslmanlarnn durumu ktlemi ve bozulmu bu sebeple, spanyada ite ve dta
harbler oalmt. Bu srada Muvahhidiyye Devleti mrnn sonlarn yayordu. Devlete
bal emirlikler, devletin dtaki tehlikeli durumlarn dnmyorlar, kendi balarna i
yapyorlar, hatt birbirleriyle harbediyorlard. Bunun iin srf ahs hkimiyet kazanmak
iin, spanyadaki hristiyan krallardan bile yardm istemekten ekinmiyorlard. Bu i iin,
onlara senelik cret vermeye bile rz oluyorlard. Bu ise, balangta himye, sonunda
hristiyan krallarn igaline giden bir yoldu. Zten Endlsn bats, devaml Kral Argnun
hcumlar atnda idi. Hatt, 633 (m. 1235) senesinde Belensiye ile ukra arasnda birok
kalalar da igal edilmiti. Kral Argn, Belensiyeyi igale hazrlk olarak asker
bulundurmak iin Belensiye yaknnda Enie kalasn da yaptrmt.
Belensiye emri, bn-i Merdeni, geceli gndzl alarak, Ene kalasn ele
geirip, Argnun askerlerini buradan kovmak iin tbe ve ukr halkn muhrebe iin
seferberlie ard. Onlar da bu davete icabet ederek, Belensiye ordusuna katldlar. 635
(m. 1237) trihinde Ene kalasna hcum ettiler. Fakat, malp oldular. Bu muhrebede,
birok lim ehd oldu. bn-i Ebbrn hocas Allme muhaddis (hads limi) Eb Reb
Sleymn bin Ms bin Slim Kil bu limlerden birisidir. Bu zt, muhrebe meydannda
kahramanca arpm, muhrebeden kaanlar da tekrar muhrebeye dnp, dmanla
harb etmeye tevik etmitir.
Mslmanlarn Ene kalas nnde hezimeti, Belensiyenin de dman eline
gemesinin yaklatna bir iretti. Bu yzden mslman halk, Belensiyeden baka
taraflara g etmeye balamt. 635 (m. 1238) senesi Ramazn- erf aynda, Kral Argn
Belensiyeye hcuma geti. Belensiyeyi kuvvetli bir ekilde muhasara etti. Mslmanlar,
dmann bu muhasarasna birey yapamayacaklarn anlaynca, Tunusta Hafsiyye
Devleti sultnndan yardm istemeye karar verdiler. bn-i Merdens bunun iin, Tunus
Sultn Eb Zekeriyy Hafsye 636 (m. 1239) trihinde bir heyet gnderdi. Heyetin ktibi
olarak da bn-i Ebbr seti. Heyet Tunus sultnna varp, kendilerine yardm etmesini
istedi. bn-i Ebbr burada vazfesini ok gzel yerine getirdi. Tunus sultnnn yannda;
Allah yolunda harb eden svarilerin ile Endlse hemen yeti. nk Endlsn
kurtuluu iin artk hibir yol kalmad diye balyan 67 beyitlik kasidesini okudu. bn-i
Ebbr bu kasidesinde (iirinde), ok hisli, znt ve kederle dolu dncelerini anlatt.
nk vatann dmanlar muhasara etmiti. Bu sebepten Tunus sultnna kadar, belki
yardm elini uzatr midi ile gelmiti. bn-i Ebbrn kasidesi, ok ili yazlm olup,
maksadn gyet gzel ifde ediyordu. Kasde sultna tesir etmiti. Sultan, yardm
meselesini kabul edip, Belensiyeye silh, azk ve ml dolu bir donanma gnderdi. Bu
srada Argn da muhasaray iyice daraltm, her taraf gz altnda bulunduruyordu.
Yardm donanmas 636 (m. 1239) senesinde Dniye denilen Belensiyeye yakn bir yere
yaklamaya alt. nk bu taraftada Argnun ordusu vard. Donanma komutan
durumu Tunus sultnna bildirip, kendisi de, Dniye denilen yere gemilerle yaklap, demir
att. Getirmi olduu silh, yiyecek ve mallar boaltmadan geri dnd. nk bu mallar
teslim edecek kimse yoktu.
Muhasara gn getike daha iddetleniyor, iddetli muhrebeler oluyordu. Dman
ordusu gelen yardmlarla hergn fazlalayordu. Artk bu safhada, Zeyyn bin Merdeniin
Belensiyeyi teslim iin dmanla grmekten baka resi kalmamt. 636 (m. 1239)
trihinde, dmanla ehri teslim grmesi tamamland. bn-i Ebbr bu grmeye ktip
olarak katlmt. Mslmanlar kararlatrlan mddet ierisinde ehri boaltp, dmana
teslim ettiler. Bylece Belensiye mslmanlarn elinden km oldu.
Belensiyenin dman eline gemesi, mslmanlar zntye ve kedere bodu.
bn-i Ebbr, ban eerek alad. ok gz yalar dkt. Belensiyeden birisine yazd
mektpta; Genlik gnlerimizin getii, gzel hatralarmzn bulunduu vatanmza artk
veda ettik. Nerede o Belensiye, onun ten kular, kprleri, cokun su kanallar, yamur
yadnda zerimize aldmz abalar, deriden yaplm su kablar, o gzelim baheleri
demitir.
227
bn-i Merdeni, Belensiyeden knca, yannda bn-i Ebbr olduu hlde Dniyeye
gitti. bn-i Ebbr daha sonra Tunusa gitti. Orada yerleti. Tunus sultan, kendisine
ikrmda bulundu. Onu yazmalarda ktip olarak vazfelendirdi.
limlerin hakknda buyurduklar: bn-i Mlik Marrk; Endlste muhtelif
ilimlerde ykselmi byk limlerin sonuncusudur. Hads ilmine gre gvenilir ve dil gibi
meziyetlere ship bir muhaddistir (hads limidir). Edeb ilimlerde ve trih ilminde ok
ykselmitir. Hat sanatnda pek ileri idi. Belgat shibi idi. ok gzel eserler yazd
demektedir.
Abdlhayy Kettn: bn-i Ebbr, hads ilminde ok ileri derecelere erimiti. Tunus
limleri arasnda onun gibisi yoktu. Gbrn, nvr-d-Dirye isimli eserinde; ondan
sonra yazlm hibir eser yoktur ki, onda umm ve huss bir srette bn-i Ebbra it
bir rivyet bulunmasn demektedir.
bn-i Ebbrn talebeleri: Eb Hasen s bin Lb, Eb Bekr bin Ahmed, Eb Hasen
Ali bin brhim bin Muhammed Ticn Tuns, Muhammed bin Eb Ksm bin Rezn Ticn,
Eb Muhammed Abdullah bin Abdrrahmn bin Bertala ve bakalardr.
Abdlazz Abdlmecdin bn-i Ebbr diye bir eseri vardr.
Eserleri: 1. hdr-l-merhec f ihdr-l-mebhec, 2. Erbene hadsen an erbane
eyhan bin erbane msannifen, 3. El-ntidb lit-tenbh al zehr-il-db, 4. Et-Tekmile li
kitb-is-sla, 5. md-l-berk f deb-e-ark, 6. tab-l-kitb, 7. Tuhfet-l-kdim, 8.
Drer-s-smt f haber-is-sbt, 9. El-Mucem.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Fevt-l-vefyt; cild-3, sh. 404
Kef-z-znn; sh. 286, 372
ezert-z-zeheb; sh. 275
Tercim-i mellifn-et Tunsiyyn; cild-1, sh. 16
BN- EB CEMRE ENDLS (Abdullah bin Sad):

Tefsr, hads trih, tasavvuf ve Mlik mezhebi fkh limi. Knyesi Eb Muhammed
olup ismi, Abdullah bin Sad bin Ahmed bin Eb Cemredir. Aslen Endlsldr. Ezd ve
Endls nisbet edildi. bn-i Eb Cemre diye tannd. Khirede 675 (m. 1276) ylnda vefat
edip, Kurfe Kabristanna defnedildi. Evliynn byklerinden ve halk arasnda mehr
olduu iin, kabri devaml ziyretilerle dolup tamaktadr.
Kk yata ilim tahsiline balayan Eb Muhammed ibni Eb Cemre, pekok limin
derslerinde bulunup ilimlerinden istifde etti. Baba ve dedelerinin de ilim shibi, asil
kimseler olmas, onun ilme meylini artrd. Hads, tefsr, trih ve fkh ilimlerinde ilerledi.
Allah telnn sevgili kullarna ihsn ettii, lm-i ledne kavutu. Msra gitti.
Maksimde bir zaviyeye yerleti. Orada tliblerine ilim retmek ve Allahn klarna feyz
samakla megul oldu. Hads okuttu. Mlik mezhebine gre fetv verdi. Mslmanlarn
skntlarn giderdi. Dny ve hret saadetini kazanmalarna yardmc oldu. Pekok talebe
yetitirdi. Zamnnda onun ilminden istifde etmeyen yok gibi idi. Muhammed Fs ve Eb
Muhammed Mercn gibi limler onun talebeleri arasnda idi. mr boyunca yalnz Allah
telnn rzsn kazanmak iin alt. Haram ve pheli eyleri terk eder, mbahlar da
zarret miktar kullanrd. Vakitlerini, Allah telnn rzs iin ilim retmek ve ibdet
etmekle geirirdi. Dier zamanlarnda kymetli eserler yazard.
Sahh-i Buhrye bir muhtasar yazd. Yazd bu muhtasar erh ederek, Behcetn-Nrfus adn verdi. Bundan baka; En-Nihye f bedil-hayr ve gyeth, Tabaktl-hkem, Mer-il-hisn, kld-t-takld, erhu hads-i Ubde bin Smid ve Tefsr-i
bn-i Eb Cemre adl eserleri vardr.
bn-i Eb Cemre Ezd Endls, Sleymniye Ktphnesinin, ehid Ali Paa ksm
402 numarada kaytl mecmann ikinci ksmnda, Mer il-hisn adn verdii eserde,
baz sahh ryalardan ve Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) kendisi hakkndaki
iltiftlarndan bahsetmektedir. Bunlardan bazlar yledir:
Kendisi anlatr: Allah telnn yardmyla, Eb Hreyrenin (rahmetullahi aleyh)
rivyet ettii; Gece ve gndz nbetlee aranza inen melekler vardr hads-i
228
erfi hakknda konuup, fkh aklamalarda bulundum. Bu aklamalarma, hads-i erfin

eitli erhlerinden delller getirdim. Mecliste bulunan pekok fkh limi de szmze
itirz etmedi. Onlardan yalnz biri itirzda bulundu. Szmz kabul etmedi. O fakhin
itirz ettiini duyan bizi sevenlerden biri, bu hle ok zlm, daha sonra uyumutu.
Ryasnda Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) oturduunu ve huzrunda benim de
oturarak yukardaki hads-i erfe yaptm aklamalar arzettiimi, Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) aklamalarm ok beendiini, kar kan ahsn hareketini
de ho grmediini mhede etmi. Uyannca ryay gren zt, durumu cemaata
anlatt.
Ryamda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) byk bir kalabalk ile bizim eve
geldi. Reslullahtan (sallallahu aleyhi ve sellem) yanndakilerin kimler olduunu sul
edince, resller, nebler (aleyhimsselm) ve eshbndan (radyallahu anhm) bazlar
olduunu buyurdular. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ve yanndakiler oturdu.
Bizim talebeler ile birlikte hep berber yemek yedik. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) bize, sesli okuyarak namaz kldrd. Namazdan sonra ok gzel bir dua okuduktan
sonra ayrldlar.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) bizim eve terf ettiler. Yanlarnda Hulef-i
Ridn ve Eshb- Kirmdan (radyallahu anhm) bir topluluk da vard. Sonra Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) bizim ve talebelerimizin kendisine bat etmemizi istedi.
Orada bulunanlarn hepsi, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) istedii husslarda
Ona (sallallahu aleyhi ve sellem) bat ettiler. Orada bat edenlerin arasnda Muhammed
Fs de vard.
Bir kerresinde yine Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) evine terf edip,
ereflendirdiler. Yanlarnda Peygamberlerden (aleyhisselm) ve Eshb- Kirmdan
(radyallahu anhm) bazlar, hocalarm, babam ve baz vefat etmi akrablarm vard.
Evde gzel bir yerde, gzel bir suyun mevcdiyeti grld. Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem) ve yanndakiler, bu suyun banda oturdular. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) burada namaz kldktan sonra, dierleri de namaz kldlar.
Bir baka ryamda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), evimi
ereflendirdiklerinde, Reslullahtan (sallallahu aleyhi ve sellem) evimdeki o gzel suyun
ve yerin ne olduunu sordum. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Bu yer mn, su
da ilimdir buyurdu.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) evimi ereflendirmilerdi. Berberinde,
Peygamberler (aleyhisselm) Eshb- Kirm (radyallahu anhm), mminlerin annesi Hz.
ie, Hz. snn annesi Hz. Meryem vard. Sonra talebelerim ieri girdiler. Bunlarn
arasnda Eb Muhammed Mercn de vard. Sonra hocalarm da ieri girdi. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) gyet lezzetli bir ekmek kard, orada bulunanlara ikrm
etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), orada bulunanlara iki rekat namaz kldrd.
Birinci rekatte Ftiha ve Sad sresini, ikinci rekatte Ftiha ve Feth sresini sesli olarak
okudu. Namaz kldktan sonra bana gzel bir elbise giydirdi. Bam kaldrnca, yars
beyaz, yars krmz olan byke bir at grdm. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem);
Bu senindir buyurdu. Sonra Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), talebelerimin ve
yaknlarmn herbirine, derecelerine gre birer elbise giydirdi. Sonra Reslullaha
(sallallahu aleyhi ve sellem) bir binek getirildi. Ona binip ge kt. Reslullahla
(sallallahu aleyhi ve sellem) birlikte evde bulunanlar da gittiler. Semda onlar, melekler
selm ile karladlar. Orada ok hayrl eyler grdm.
Bir defasnda da Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), evime ok yakn bir yeri
ereflendirdi. Berberlerinde Peygamberler (aleyhisselm), Eshb- Kirm (radyallahu
anhm) ve vefat eden talebelerim vard. Sonra hayatta olan talebelerim geldi. Bir mddet
sonra, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), onlara Cuma namazn kldrd. Talebeler
arasnda bulunan Muhammed Fsye ok dua buyurdular. Sonra bana; Bir ihtiycn var
m? Sana dua edeyim buyurdu. htiycmn ok olduunu syleyince, Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) bana ok dua etti.
bn-i Eb Cemre Abdullah Ezdnin, Kitb Cemn-nihye fil-hayr vel-gye ad da
verilen En-Nihye f bedil-hayr ve gyeth adl eserinden alnan baz blmler:
229
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Bir kimse mmetime, ya bir snnetin

yerine getirilmesi veya bir bidatin ortadan kaldrlmas iin bir hads-i erf
ulatrrsa, onun mekn Cennettir buyurdu.
ie (r.anh) rivyet etti: Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) vahiy gelmesi,
ilk nce slih rya grmekle balad. Grd her rya, sabah aydnl gibi ak ve aikr
(hemen ertesi gn) grnrd. Ondan sonra Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem)
yalnzlk sevdirildi. Hir dandaki maarada yalnz kalp, gece-gndz zikr ve fikrle
megul oldu. Aile efradn zleyince evlerine dnerler idi. Bir zaman da onlarla berber
olurlard. Hadce (r.anh) bir miktar yiyecek hazrlar, onu alp yine Hir maarasna
giderdi. Nihyet Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) Hirdaki maarada bulunduu
bir gnde vahiy geldi. Hdise yle cereyan etti: Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem)
melek gelip; Oku! dedi. O da; Ben okumak bilmem cevbn verdi. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: O zaman melek beni alp takatim
kesilinceye kadar sktrd. Sonra beni brakp yine Oku! dedi. Ben de ona;
Okumak bilmem dedim. Yine beni alp ikinci defa takatim kesilinceye kadar
sktrd. Sonra beni brakp yine Oku dedi. Ben de: Okumak bilmem dedim.
Nihyet beni yine alp nc defa sktrd. Sonra beni brakp (her eyi)
yaratan Rabbinin adyla oku! O, insan bir kan phtsndan yaratt. Oku, o
keremine nihyet olmayan Rabbindir ki, kalemle yaz yazmay retmitir.
nsana, bilmedii eyleri O retti dedi. (Alk: 1-5) Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem) kendisine vahy olunan bu yet-i kermelerin tesiriyle korkudan yrei
titreyerek evine dnd. Hz. Hadcenin (r.anh) yanna vard. Beni sarp rtnz, beni
sarp rtnz buyurdu. Korkusu gidinceye kadar mbrek vcdunu sarp rttler.
Ondan sonra Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) hdiseyi Hz. Hadceye anlatarak
Kendimden korktum buyurdu. Hadce (r.anh); Allah korusun, Hak tel sana hayr
ihsn eder, senin iin hayrdan baka birey dilemez. O Allah hakk iin md ederim ki,
sen bu mmete Peygamber olacaksn. nk sen, misfiri seversin. Doru sylersin ve
emn kimsesin. cizlere yardm edersin. Yetimleri korursun. Garblere iyilik edersin ve iyi
huylusun. Bu hasletlerin shibi olan kimseye korku ve rkmek olmaz dedi. Bundan sonra
Hz. Hadce (r.anh), Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) amcasnn olu Varaka bin
Nevfel bin Esede gtrd. Bu zt, chiliyet devrinde hristiyan olmu, gzleri grmeyen
pr-i fn bir kimse idi. brnce yaz bilir, nclden baz eyler yazard. Hadce (r.anh),
Varakaya; Ey amcamn olu, dinle de bak kardeinin olu (Muhammed aleyhisselm) ne
sylyor dedi. Ne var kardeimin olu? diye sorunca, Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) grdklerini ona anlatt. Bunun zerine Varaka; Bu grdn, Allah telnn
Msya (aleyhisselm) gnderdii Nms- Ekberdir. Ah! Keke senin davet gnlerinde
gen olaydm. Keke, kavmin seni karacaklar zaman hayatta olaydm dedi. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem); Beni bu ehirden karacaklar m? diye sul buyurdu. O
da; Evet. Hibir peygamber yoktur ki, kavmi ona eziyet etmemi, ehrinden ihra
edilmemi olsun. Eer, senin davet gnlerine yetiirsem, sana son derece yardm ederim
cevbn verdi. Ondan sonra ok gemedi. Varaka vefat etti. Bir mddet iin vahiy gelmez
oldu.
Cbir bin Abdullah Ensr de (rahmetullahi aleyh) yukardaki hads-i erfi rivyet
ettikten sonra yle dedi: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) vahyin kesilmesinden
bahsederken yle buyurdu: Ben (birgn) yrrken, birdenbire gkyz tarafndan
bir ses iittim. Bam kaldrdm. Bir de baktm ki Hirda bana gelen melek
(Cebril aleyhisselm) gkle yer arasnda bir krs zerinde oturmu. Pek ziyde
korktum. (Evime) dnp, beni rtn, beni rtn dedim. Bunun zerine Allah
tel: Ey rtye brnen Reslm, kalk da sana mn etmeyenleri korkut.
Rabbinin azamet ve kibriysndan bahset. Elbiseni temiz tut. Azba gtrecek
eyleri terk (de sebt) eyle (Mddessr: 1-5) yet-i kermelerini inzal etti.
Enes bin Mlik (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) buyurdu ki: Kimde ey bulunursa mnn tadn alm olur: Allah
tel ve Resln (sallallahu aleyhi ve sellem) bakalarndan daha ok sevmek,
mslman kardeini Allah tel iin sevmek, Allah telnn kendisini
Cehenneme atmasn istemedii gibi, mndan sonra kfre dnmekten
holanmamak!
230
Ubde bin Smit (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) bize yle buyurdu: Allah telya hibir eyi ortak komayacanza,
hrszlk etmeyeceinize, zin yapmayacanza, evldnz ldrmeyeceinize,
kendiliinizden uyduracanz hibir yalanla (kimseye) bhtan etmeyeceinize,
hibir marfda isyan etmeyeceinize dir bana bat ediniz, iinizden sznde
duran olursa, onun ecri (mkft) Allah telnn fadlnn ve kereminin
zimmetindedir. Bu dediklerimden birini yapp da ondan dolay dnyda cezaya
arptrlrsa, bu ceza ona keffrettir. Bunlardan birini yapp da, yapt ii Allah
tel rterse, ii Allah telya kalr; isterse onu affeder, dilerse cezalandrr.
Biz de bu art zere Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) bat ettik.
Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem); Kim, inanarak ve karln Allah teldan bekleyerek Kadir gecesini
ibdetle geirirse, Allah tel onun gemi gnahlarn af ve mafiret eder
buyurdu.
bn-i Mesd (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) buyurdu ki: Bir kimse, karln Allah teldan bekleyerek aile efrad
iin harcama yaparsa, bu onun iin sadaka olur.
Muviye (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem);
Bu mmet Allah telnn emirlerini yerine getirdii mddete, onlara Allah
telnn emri gelinceye kadar, muhalifleri onlara zarar veremeyecektir buyurdu.
Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh): Ey Allahn Resl! Kymet gnnde senin
efatin sebebiyle, insanlarn en mesd olan kimdir? diye sordu. Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem); Ey Eb Hreyre, senin bu szndeki itiykn, ona olan
arzunun okluunu grnce, byle bir sz senden evvel kimsenin
sormayacan bilmitim deyip, Kalbinden ihlsla L ilhe illallah (Allah
teldan baka ilh yoktur) diyen kimse buyurdu.
Abdullah bin Amr bin s (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Allah tel, ilmi, kullarndan (kullarn gnlnden)
ekip almaz. Fakat limleri alr. Hibir lim kalmaynca, insanlar, chil kimseleri
res yaparlar (onlarn peinden giderler). Onlara sorarlar. Onlar da ilimsiz fetv
verirler. Kendileri saptklar gibi bakalarn da saptrrlar.
sellem) Sizden biriniz, konumadan, namaz kld yerde bulunduu mddete,
melekler kendisine; Allahm onu af ve mafiret eyle. Allahm ona rahmet eyle
diye dua ederler buyurdu.
Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) buyurdu ki: Gece ve gndz nbetlee aranza inen melekler vardr.
Sabah ve ikindi namazlarnda bir araya gelirler. Sonra iinizde kalm olanlar
semya ykselirler. Allah tel olanlar daha iyi bildii hlde bu meleklere;
Kullarm nasl braktnz? diye sul buyurur. Melekler de; Onlar namaz
klarken braktk. Nitekim namaz klarken bulmutuk cevbn verirler.
sellem) mescide girdi. Bu srada bir ahs da mescide girip namaz kld. Sonra Reslullaha
(sallallahu aleyhi ve sellem) selm verdi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) onun
selmn ald. Sonra o ahsa; Dn namazn kl. nk sen namaz klmadn diye
buyurup, bunu defa tekrar etti. Bunun zerine o ahs; Seni hak Peygamber olarak
gnderen Allah telya yemn ederim ki, bundan daha iyisini yapamyorum. Bana nasl
klacam ret deyince, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) namaz ona yle tarf
buyurdular: Namaz klmak istediin zaman tekbr al. Sonra Kurn- kermden
kolayna gelen (bildiin) bireyi oku. Sonra rka git. Azlarnda hareketsizlik
oluncaya kadar dur. Sonra rkdan kalk, ayakta dosdoru dur. Sonra secdeye
git. Secdede de tumnnet (azlarn hareketsizlii) hsl olsun. Sonra secdeden
kalk, buradaki oturuunda da tumnnet hsl olsun. Btn namazlarn byle
kl.
Eb Bekr-i Sddk (rahmetullahi aleyh), Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem)
gelip; Y Reslallah, bana namazlarmdan sonra edeceim bir dua ret dedi.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) yle dua etmesini buyurdu: Allahm, ben
231
kendime ok zulmettim. Gnahlar ancak sen af ve mafiret edersin. Benim

gnahlarm af ve mafiret eyle. Bana merhamet eyle. nk sen, Gafrsun ve
Rahimsin.
sellem); Evimle minberim arasndaki saha, Cennet bahelerinden bir bahedir.
Minberim de, (bana bahedilen Kevser) havuzumun zerindedir buyurdu.
ie (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
buyurdu ki: Bir kadn kocasnn evinden bir eyi makl lde infak ederse, o
kadna infak ettii eyin ecri verilir. Kocas iin de, o eyi kazanm olduu iin
ecir vardr. Veren hizmeti ise, ona da benzer ecir vardr. Birine verilen ecir
sebebiyle, dierlerinin ecrinde bir noksanlk olmaz.
Mikdd (rahmetullahi aleyh), Reslullahn yle buyurduunu rivyet etti: Hi
kimse, alarak kazand eyden daha iyi bireyi yememitir. Allah telnn
Peygamberi Dvd aleyhisselm alarak kazandn yerdi.
Eb Sad-i Hudr (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem); Yollarda oturmaktan saknnz buyurunca, Eshb- Kirm (radyallahu
anhm) Biz oralarda oturarak meselelerimizi konuuyoruz. Oralar bizim meclisimizdir
diye arz ettiler. Bunun zerine Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); yleyse byle
yerlere geldiiniz zaman, yola hakkn verin buyurdu. Eshb- Kirm (rahmetullahi
aleyh) Yolun hakk nedir? diye sorduklarnda, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem);
Harama bakmamak, eziyet vermekten saknmak, verilen selm almak, iyilii
emredip, ktlkten men etmek buyurdu.
Abdullah ibni Mesd (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem) buyurdu ki: Her kim, mslman bir kimsenin maln koparmak iin
yalan yere yemn ederse, kymet gnnde o, cenb- Hakkn gazbna
urayarak Allah telya mlki olur buyurup, arkasndan Allah telnn; Onlar
ki Allahn ahdini ve kendi yemnlerini ok az bir para ile satarlar, te bunlarn
hrette hi nasbi yoktur. Kymet gn Allah tel onlara sylemeyecek,
onlara iltift etmeyecek, onlar temize karmayacak. Onlar iin pek ackl bir
azb vardr melindeki l-i mrn sresi 77. yet-i kermesini inzal buyurduunu
bildirdi.
Abdullah bin Mesd, (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullaha (sallallahu
aleyhi ve sellem); Ey Allahn Resl! En fazletli amel hangisidir? diye sul ettim.
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Vaktinde klnan namaz buyurdu.
Sonra hangisidir? dedim. Anaya babaya iyilik etmektir buyurdular. Sonra
hangisidir? dedim. Allah yolunda cihddr. buyurdular. Ben de sustum. Eer daha
sorsam cevbn verirdi.
Muz (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem)
Afir adndaki merkebine berberce binmitik. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
bana; Ey Muz, Allah telnn kullar zerinde ve kullarn da Allah tel
zerindeki hakk nedir, biliyor musun? diye sordu. Ben de; Allah ve Resl daha iyi
bilir dedim. O zaman Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Allah telnn kullar
zerindeki hakk; kullarn Allah telya ibdet etmeleri, Ona hibir eyi ortak
komamalardr. Kullarn Allah tel zerindeki haklar; kendisine hibir eyi
ortak komayan kimseye azb etmemesidir buyurdu. Bunun zerine; Y
Reslallah, insanlar bununla mjdeleyeyim mi? dedim. Hayr mjdeleme, zr
gvenirler buyurdu.
Abdullah bin mer (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem); Sizden biriniz ldnde; sabah, akam hretteki yeri kendisine
gsterilir. Eer o l, Cennet ehlinden ise, kendisine Cennetliklerin
makamlarndan gsterilir. Eer, Cehennem ehlinden ise, Cehennemliklerin
yerinden gsterilir buyurdu.
mer bin Husayn (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem); Ben mirc gecesi Cennete baktm da, Cennet ehlinin ounun fakirler
olduunu grdm. Cehenneme de baktm, Cehennemdekilerin ounu da
kadnlarn tekil ettiini grdm buyurdu.
232

sellem) Ramazan ay girdii zaman sem kaplar alr, Cehennem kaplar
kapanr. eytanlar zincirlere balanr buyurdu.
Eb Katde (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem); Slih rya Allah teldan, kark olan da eytandandr. Sizden biriniz
holanmad birey grrse, uyannca soluna defa tkrsn ve onun
errinden Allah telya snsn. Bu takdrde o, ona zarar vermez buyurdu.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Tabaklar parmakla,
parma azla siliniz!
Eb Hreyre (rahmetullahi aleyh) rivvet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem); Allah tel rahmeti yz ksm yapt. Doksan dokuzunu kendi indinde
tuttu. Birini yeryzne ihsn etti. te mahlkt, bununla birbirine merhamet
eder
Enes bin Mlik (rahmetullahi aleyh) rivvet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem); Bir mslman bir aa diker, ondan bir insan veya hayvan yerse, bu, o
mslman iin sadaka olur buyurdu.
Cbir bin Abdullah (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem); Merhamet etmeyene, Allah tel merhamet etmez buyurdu.
ie (r.anh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki:
Cebril komuyu bana o kadar tavsiye etti ki, neredeyse onu mrs klacak
zannettim.
ie (r.anh); Y Reslallah; iki tne komum var, hangisine hediye edeyim?
diye sordu. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Kaps en yakn olana buyurdu.
mir bin Abdullah (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem); Her iyilik sadakadr buyurdu.
Ubde bin Smit (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) buyurdu ki: Kim Allah telya kavumay isterse, Allah tel da ona
kavumay ister. Kim Allah telya kavumay istemezse, Allah tel da ona
kavumay istemez. ie (r.anh) veya Peygamber aleyhisselmn temiz zevcelerinden
dier biri; Fakat, biz lm istemiyoruz dedi. Bunun zerine Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem); yle deil, lkin mmine lm gelip, Allah telnn rzs ve
keremi ile mjdelendii zaman ona, ondan daha sevgili birey olmaz ve bu
sebeple Allah telya kavumay ister. Allah tel da ona kavumay ister.
Kfir olana lm geldii zaman, Allah telnn azb kendisine bildirilir. Ona
nndeki eyden (lmden) daha kt birey olmaz. Bu sebeple Allah telya
kavumay istemez. Allah tel da, ona kavumay istemez buyurdu.
Enes bin Mlik (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem); ly ey takib eder. Sonra ikisi geri dner. Birisi onunla berber
kalr. Ehli, mal ve ameli (kabre kadar) onunla berber giderler, sonra ehli ve mal
geri dnerler. Ameli ise onunla berber kalr buyurdu.
sellem); Allah tel bir kulunu sevdii zaman Cebrile yle nid eder:
phesiz Allah tel falancay sevmektedir, onu sen de sev. Cebril de o
kimseyi, sever. Sonra, semya yle nid eder: Allah tel falancay
sevmektedir, onu siz de seviniz. Onu sem ehli de sever buyurdu.
Numn bin Ber (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem); Btn mminleri birbirlerine merhamette, muhabbette, ltuf ve atfet
husslarnda sanki bir vcudmu gibi grrsn. O vcdun bir uzvu
hastalannca, vcdun br azlar birbirlerini hasta aznn elemine,
uykusuzlukla ve hararetle ortak olmaya arrlar (hasta uzvun acsn paylarlar)
buyurdu.
Abdullah (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem);
Mmin olan kimse, gnahn da gibi grr, kendi zerine deceinden
korkar. Fcir bir kimse ise, gnahn, burnunun zerine konan ve hemen uacak
sinek gibi grr buyurdu.
bn-i mer (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) buyurdu ki: Gaybn anahtarlar bedir ki, onlar Allah teldan bakas
233
bilemez. Yarn ne olacan, Allah teldan baka hibir kimse bilemez. Ana
rahimlerinde neler bulunduunu, Allahtan baka hibir kimse bilemez. Hibir
kimse, yarn ne kazanacan bilemez, hibir kimse, hangi tarzda leceini
bilemez. Allah teldan baka hibir kimse de yamurun ne zaman geleceini
bilemez.
sellem) buyurdu ki: Azz ve Cell olan Allah tel buyurdu ki: Ben, kulumun
zannna greyim, beni zikrettii yerde ben onunlaym (Rahmetim, tevfk ve
inyetim onunla berberdir). Allah telya yemn ederim ki, kulunun
tvbesinden dolay Allah telnn sevinci, sizden birinizin ssz lde kaybettii
devesini bulduu zamanki sevincinden daha byktr.
5) Neyl-l-btihc (Dbc kenarnda); sh. 140
6) Kef-z-znn; cild-1, sh. 436, 551, 559, cild-2, sh. 1040, 1097, 1989
7) El-Bstn bizikr-il-evliy vel-ulemi bi Tilemsn; sh. 181
8) Kitb- cemn-nihye fil-hayr vel-gye; Sleymniye Ktphnesi ehid Ali
Paa ksm No: 402/1
BN- EBS-SRR EL-MAKDS:
Hanbel mezhebi fkh limlerinden. Knyesi Eb Bekr ve Eb Abdullah olup; ismi,
Muhammed bin brhim bin Abdlvhid bin Ali bin Srr el-Makdisdir. Lakab
emsddndir. 603 (m. 1206) senesi Safer aynn ondrdnde Cumartesi gn Dmekda
dodu. 676 (m. 1277) senesi Muharrem aynn onikisi olan Cumartesi gn Khirede
vefat etti. Ertesi gn Karfe Mezarlna, amcas Hfz Abdlganmin yanna defnedildi.
bn-i Ebis-Srr; bn-i Kend, bn-i Hrestn, bn-i Melib, eyh
Muvaffakuddnden hads-i erf dinledi ve ilim rendi. Daha sonra Badada gitti. Orada
bir sre kalarak, Ebl-Feth bin Abdsselm, bn-i Dhir Abdlkhir Shreverdden ve
birok limden hads-i erf dinledi. Badadda evlenen bn-i Ebis-Srr, daha sonra
Msra gitti. Vefatna kadar Msrda kald.
bn-i Ebis-Srr, ok hads-i erf rivyet etti. O devrin byk limlerinden ekserisi
ondan hads-i erf rendi. bn-i Ebis-Srrden; Dimyt, Hris, Ubeyd es-Sirid, erf
Ebl-Ksm Hseyn, Hfz Abdlkerm Haleb ve birok lim ilim renip hads-i erf
rivyet etti.
Eb Bekr Muhammed; lim, slih, dnimizin emir ve yasaklarna uymaya ok
dikkat eden, insanlara faydal olan bir zt idi. bn-i Ebis-Srr, Khiredeki Selhiyye
Medresesinde bir sre ders verdi. Sonra bu vazfeden ayrlarak kadlk vazfesine getirildi.
Daha sonra tekrar Selhiyye Medresesinde ders ve fetv vermeye balad. Vefatna kadar
ders okuttu.
Ubeyd es-Sirid onun hakknda; bn-i Ebis-Srr, gzel ahlk ile mehr idi.
amda ve Badadda fkh rendi. Fetv verdi. Ders okuttu. Msrda Kdl-kudtla
tayin edildi. Msrda eyhler eyhi idi demektedir.
Berzl, yazm olduu trihinde onun iin yle demektedir: Eb Bekr
Muhammed, gzel ve gler yzl idi.
Fkh ve kelm ilimlerinde derin bilgiye shipti. ok iyilik yapar, akrabay sk sk
ziyret ederdi ve ok sadaka datrd. nsanlara kar tevzuu ve muhabbeti oktu.
Khiredeki Selhiyye Medresesinde mderrislik yapt. 670 (m. 1271) senesinde tayin
edildii kadlk vazfesinden ayrld. Evinde ders okutmaya ve fetv vermeye balad.
bdet ve ders vermekle lnceye kadar megul oldu.
bn-i Zeheb de onun iin; bn-i Ebis-Srr krk yandan sonra Msr vatan seti.
Hanbel mezhebinin resi idi. Fazlet, hayr ve hasent shibi, slih, gzel yaayl bir zt
idi. nsanlara ok faydal olurdu demektedir.
Kutb Ynni onun hakknda; Eb Bekr Muhammed, sret ynnden ok gzel idi.
Fazlet shibi, ok dindar, kerem shibi, ho grl bir zt idi. Selhiyye Medresesinde ilk
234
ders veren Hanbel fkh limi idi. Msrda ilk Hanbel Kdl-kudt idi. Son derece zhd
shibi, dnyy hakr gren, ona iltift etmeyen bir lim idi demektedir.
bn-i Ebis-Srr, birok eserler yazd. Yazd eserlerden bazlar unlardr. 1.
Kitb-l-cedel, 2. Uyn-l-ahbr, 3. Kelm al usl-il-kreti.
1)
2)
3)
4)

ezert-z-zeheb; cid-5, sh. 353
BN- DBEYS (Muhammed bin Sad):

afi mezhebi fkh, hads, krat ve lgat limi. smi, Muhammed bin Sad bin
Yahy bin Ali bin Haccc Dbeys olup, knyesi Eb Abdullahdr. bn-i Dbeys diye bilinir.
557 (m. 1162) senesi Receb aynn yirmialtsnda Vst ehrinde doup, 637 (m. 1239)
trihinde Badadda vefat etti.
lim iin pekok yolculuklar yapan bn-i Dbeys, Vstda; Eb Tlib Kettn,
Hibetullah bin Kassam ve daha birok limden hads-i erf dinledi. Badada gidip,
burada zamann byk limlerinden olan Hibetullah bin Buknin yannda lim oldu. bn-i
til, Kazzz, Eb l bin Ukayl, Abdlmnm Ferr ve daha baka limlerden hads-i
erf dinledi. Kendisinden de; bn-i Neccr, bn-i Nutka, Zek Berzl, Hattb, zzddn
Frs, Tcddn Eb Hasen Irk ve bakalar hads-i erf rivyet etmitir.
Usl, hlf ve nahiv ilimlerini okudu. Bilhassa hads ilmine nem verdi. Zeheb,
onun bir mddet adlet ilerine baktn, daha sonra, zc baz hdiseler sebebiyle
ayrldn, kendisini hads-i erf rivyet etmeye ve ders okutmaya verdiini bildirmitir.
bn-i Neccr da onun hakknda yle dedi: bn-i Dbeys, Badada yerleti.
Burada dersler verdi. Hads ve edeb ilimleri ok iyi bilirdi. Onun yannda birka sene ders
okuyup, hads-i erf dinledim. Grdklerim arasnda, dnine ok bal ve en fazletli
kimselerden biridir. Trih, siyer ve muhtelif trih hdiseleri onun gibi bilen birini daha bu
gzlerim grmedi demitir.
Eserleri: 1. Hatb-i Baddnin Badad Trihi kitbna bn-i Semnnin yapt
zeyl zerine yapt bir zeyli vardr. 2. Vsta dir yazd Trih-i kebrdir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Mifth-s-sede; cild-1, sh. 211
Vefeyt-l-ayn; cild-4, sh. 394, 395
Tabakt--afiyye (Sbk); cild-8, sh. 61, 62
BN- ESR:
Fkh ve hads limi. smi, Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Abdlkerm elCezer bin Abdlvhid e-eybn el-Msul olup, knyesi Ebl-Hasendir. Lakab ise
zzeddndir. bn-i Esr el-Cezer diye mehr oldu. 555 (m. 1160) senesi Cemzil-evvel
aynda Cezere-i bn-i mer denilen yerde dodu. 630 (m. 1233) senesi abn aynda
Msulda vefat etti.
bn-i Esr, ilk tahsilini doduu yer olan Cezre-i bn-i merde yapt. Genlii de
burada geti. lim renmek iin, babas ve kardeleri Mecdddn Eb Sedet-i Mbrek,
Ziyddn Ebl-Feth Nasrullah ile berber Msula gelip, oraya yerleti. Msuldan sonra
ama, Badada ve Kudse gitti. Birok limden ilim ve ahlk rendi. bn-i Esr
Msulda Hatb-i Ebl-Fadl Ebl-Ferec Yahy es-Sekaf ve Mslim bin Ali es-Sinciyyden,
Badadda; Abdlmnm bin Kleyb, Fakh Ya bin Sadaka, Abdlvehhb bin
Skeyneden, amda; Ebl-Ksm bin Sasrdan ilim renip hads-i erf dinledi.
Devrin limlerinden hads ilmi renen bn-i Esr, tekrar Msula dnd. Zamann
okumak, yazmak ve ziyrete gelenlere ilim retmekle geirirdi. Evi, Msula baka
yerlerden gelen ilim talebesi ile her zaman dolup taard. bn-i Esrden ise; bn-dDbeys, e-ihb el-Ks, el-Mcd ibni Eb Cerde, e-eref ibni Askir, Sunkur el-Kadi
ve birok lim ilim renip, hads-i erf rivyet ettiler.
235
bn-i Hllign onun hakknda; bn-i Esrin Msuldaki evi; lim, kmil, fazlet
shibi ztlarn topland, ilm mzkerelerin yapld bir yerdi. Haleb ehrinde bn-i
Esrin meclisinde bulundum. Onu tevzu, fazlet ve gzel ahlkta kmil ve mkemmil
olarak grdm demektedir.
Hads-i erf ezberlemede, hadsleri tanma, bilme ve bildirmede, hadslere it
bilgilerde imm idi. Eski trihleri bilmede insanlarn nderi ve rehberi idi. Arablarn
nesebini, hdiseleleri, haberleri ve trihleri iyi bilen byk bir limdi.
bn-i Esrin yazm olduu eserlerden bazlar unladr: 1-Trih-d-devlet-ilAtbekiyye: Bu eserde; mdeddn Zengnin babas Aksungurun vliliinden, Sultan
kinci zzeddn Mesd zamanna kadar geen sre iinde Zeng hnedannn trihini
anlatr. Bu kitap, Zengler trihinin ana kaynadr ve mdeddn Zengnin hayat
hakknda ok geni ve kymetli bilgi vermektedir. bn-i Esr, bu hnedan hakkndaki geni
bilgileri, mdeddn Zengnin himyesi altnda yayan babasndan nakletmitir. 2- ElLbb f tehzb-il-ensb: Eb Sad Abdlkerm Semnnin Ensab kitabnn ksaltlm ve
dzeltilmi eklidir. cilddir. 3- El-Cmi-l-kebr f ilm-il-beyn, 4- db-s-siyde, 5Tuhfet-l-acib ve tarfet-l-garib, 6- Kitb-l-cihd, 7-Trih-l-mevsl, 8- sd-l-gbe
f marifet-is-Sahbe: Bu eser be cild olup, yedibinbeyz Eshb- Kirmn hl
tercmesini bildirmektedir. bn-i Esr bu kitabn, hibir kitaba mracaat etmeden
yazdn bildirir. Bu eser 1280 (m. 1863) senesinde basld. Bu eserin nsznde, bn-i
Esr zetle yle demektedir:
Dny ve hret saadeti, din bilgilerini renmekle ele geer. Bu sebeble din
bilgileri ok yksek ve kymetlidir. Dn ilimlerin iki temel kayna, Kurn- kerm ve
hads-i erflerdir. Kurn- kermin nakli szbirlii ile olduu iin rvilerinin hllerini
sylemeye lzum yoktur. Hell ve haram bildiren ikinci kaynak hads-i erfler olduu
iin, onlarn rvlerini bilmeye ihtiy vardr. Bunlarn hllerini, ilerini, neseblerini, rivyet
yollarn tanmak, dnimizin en nemli meselelerindendir. Bu rv zincirinin ilk halkas
Eshb- Kirmdr. Allah telnn Peygamberini grmek ve Onun gzel ahlkn, ahvlini
mhede etmek ve hikmet dolu mbrek szlerini iitmek ve ezberlemek, kendilerinden
sonrakilere Peygamberimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) ve getirdii yolu retmek gibi,
slm dininin en mukaddes ereflerine nail oldular. Bu sebeple Kurn- kermde medh ve
sen edilen, Muhammed aleyhisselm tarafndan vlen Eshb- Kirmn kymetleri ok
ve yksek olduundan, her eyden nce onlarn hllerini, vasflarn renmek mukaddes
bir vazfedir.
Bu sebeple slm limleri Eshb- Kirm hakknda pekok eser meydana getirdiler.
bn-i Mende, Eb Nuaym, el-sfehn, Hfz ibni Abdilber, Hfz Eb Ms bunlardandr.
Allah teldan doruluk ve muvaffakiyet diliyerek, Hfzamdaki bilgi ile eserimi yazmaya
baladm.
9- El-Kmil fit-Trh: Bu eser oniki cild olup, byk bir trih kitabdr. Eserinde,
vakalar dnynn balangcndan itibren alp, 628 (m. 1230) senesine kadar getirir ve
hdiseleri gyet akc ve gzel ifdelerle nakleder. Tabernin rivyetlerinin en salam
senetlerini bildirir. Bu kitabn Leiden ve Beyrutda basklar yapld. Bu eserden baz
blmler:
brhim aleyhisselmn olunu kurban etmesi kssas: Birgn brhim
aleyhisselm ibdet ettii mihrbda uyudu. Ryasnda olu smil ile otururken bir melek
gelip; Ben, Allah telnn elisiyim. Allah tel bu olunu kurban etmeni istiyor dedi.
Hz. brhim (aleyhisselm) korku ile uyand. Rya Rahmn midir, yoksa eytan midir?
diye tereddt etti. O gn hep bu ryay dnd. kinci gece ayn ryay grd. Rahmn
olduunu anlad. Bu gne Arefe denildi. nc gece yine ayn ryay grd. Artk Hak
telnn emri olduuna phesi kalmad. Hanm Hcerin yanna geldi ve ona; smili
yka, temiz elbiseler giydir. Gzlerine srme ek ve gzel koku sr. nk bir dostumuzun
yanna gideceiz dedi. smile de; Yanna bak ile ip al deyince, smil
(aleyhisselm); Bunlar ne yapacaz? diye sordu. Hz. brhim (aleyhisselm); Allah
rzs iin kurban keseriz buyurdu. Yola koyulduklarnda, smil (aleyhisselm) babasna;
Nereye gidiyoruz? diye sordu. Babas; Dostuma deyince, o; Evi nerededir? diye
sordu. Hazret-i brhim (aleyhisselm); O, evden ve mekndan mnezzehdir. Yer ve gk
Onun mlkdr dedi. smil (aleyhisselm); Ey Babam! Bizimle oturup yemek yer mi?
diye sorunca, Hz. brhim; O, yemekten ve imekten de mnezzehtir buyurdu. O srada
236
eytan, bir frsatn bulup, yal bir adam kyfetinde Hz. brhimin hanm Hcerin
yanna geldi ve; brhim aleyhisselm olunu nereye gtrd? diye sordu. O da; Bir
dostunu ziyrete diye cevap verince, eytan; Hayr, onu kesmee gtrd dedi. Hcer
hanm; Baba olunu boazlamaz. efkat buna mnidir dedi. eytan; yle zannederim
ki, Allah emretmitir deyince, Hcer hanm; Allah telnn emrine uymak elbette
lzmdr. Onun emri ise, cn- gnlden kabul ederiz dedi. eytan yz bulamaynca, yine
ayn kyfette smilin (aleyhisselm) yanna geldi ve ona; Baban seni nereye gtryor
biliyor musun? diye sordu. O da; Dostunun ziyretine deyince, eytan; Vallahi seni
ldrmee gtryor dedi. smil (aleyhisselm); Hi babann olunu ldrdn
grdn m? dedi. eytann yle zannederim ki, Allah emretmitir demesi zerine,
smil (aleyhisselm); O emretti ise, cn- gnlden rzym dedi. eytan ondan da yz
bulamaynca, Hz. brhimin yanna yaklat ve; Ey brhim, sen yanl hareket
ediyorsun. eytan sana vesvese verdi. Sakn olunu boazlama, sonra piman olursun.
Ama fayda etmez dedi. brhim aleyhisselm onun eytan olduunu anlad ve; Vallahi
bu Hak telnn emridir ve sen eytansn. brhime ve akrabsna zarar yapamazsn
buyurdu. Bunun zerine eytan rezl olup dnd. brhim aleyhisselm ile olu, nihyet
Bseyr dana geldiler. Hz. brhim oluna dnp; Ey olum! Ryamda seni kurban
etmem emredildi. Buna ne dersin? diye sordu. Olu smil; Babacam, ne trl emir
alm isen onu yap. Allah telnn izni ile benim sabredenlerden olduumu greceksin.
Ey babam! Senin rzndan baka muradm yoktur. Senin gibi babann hakkn demek,
saadetimin sermyesidir. Kald ki, bu ite Allah telnn rzs ve emri vardr. Eer izin
verirsen, birka vasyyetim vardr. Onu size syliyeyim dedi. brhim aleyhisselm;
Syle, ey sadetli olum dedi. smil aleyhisselm dedi ki: Birincisi; bu ip ile elimi ve
ayam kuvvetlice bala ki, can acs ile bir kusr ilemiyeyim. kincisi; mbrek eteini
kaldr ki, kanmdan sramasn. ncs; ba iyi bile ki, can vermek kolay olsun ve
senin iin iyi grlsn. Drdncs; ba vururken yzme bakma ki, babalk efkatiyle
emri geciktirmiyesin. Beincisi; gmleimi karp boazla ki, kan bulamasn. Sonra o
gmlei anneme gtr. Benden selm syle. Benim kokumu bu gmlekten alsn,
alamasn, teselli olsun. Benim iin ok elem ekmesin. Ona de ki, olun sana efati
olarak Allah telya gitti. Kymet gnnde cenb- Haktan seni diler. Baka birey
istemez. md edilir ki, Hak tel red eylemez. Altnc vasyyetim; her nerede benim
yamda bir ocuk grrsen beni hatrla. Hz. brhim (aleyhisselm), olunun yrek
paralayan bu szlerini dinledi. Mbrek gzlerinden yalar boand. ok alad ve; Y
Rabb! Bana bu hlimden dolay rahmet et, ac. Eer gnahm sebebiyle bana
acmyorsan, bu temiz masma ac dedi. Sonra smil aleyhisselm gnahsz ellerini
kaldrp; Y Rabb! Bu bel iin bana sabr ver diye niyazda bulunduktan sonra,
babasna dnp; Ey babam! Gryor musun? Gk kaplar alm, baz melekler bize
bakp hayretlerinden cenb- Hakka secde etmiler. Bazlar da Hak telya mncaat
edip; Y Rabbi! Bir peygamber bir peygambere bak ekmi, ba ucunda duruyor. Senin
rzn gzetmek iin onu boazlamak istiyor. Sen onlara merhamet eyle diyorlar dedi.
Daha sonra brhim aleyhisselm olunu gzelce balad. Yzkoyun yatrp,
boazn tuttu ve; Y Rabb! Bu benim olum, gzmn nru, gnlmn srrudur.
Kurban etmemi emrettin. u anda emrini yapmak iin hlis niyetle geldim. Kurban
etmee hazrm. Sana hamd ve sen ederim. Y Rabb! Bu kymetli yavrumu kurban
etmekte bana sabr ver deyip, ba olunun boynuna yaklatrd ve; Ey yavrum!
Kymete kadar sana ved olsun. Tekrar grmek kymet gn olur dedi. Bu arada
smil aleyhisselm; Ey babacm! Acele et. Rabbimizin emrini abuk yerine getir. Emr
yapmakta geciktiimiz iin Rabbimizin bizi azarlamasndan korkuyorum. Ey babam! Elimi
ayam z, melekler, kendi isteimle kurban olduumu grsnler ve Hallinin olu,
Allah telnn iinden rzdr desinler dedi. brhim aleyhisselm, olunun sevgisini
kalbinden kard. Hak telnn ismini zikrederek btn gcyle ba olunun boynuna
srd. O anda Hak tel, Cebrile emrederek; Yeti ba evir buyurdu. O da Sidretl-Mntehdan bir anda gelip, ba ters evirdi. Bak kesmedi. Bir daha srd, yine
kesmedi. Ne kadar urat ise kr etmedi, smil aleyhisselm; Ey babam! Ne kadar
efkatlisin ki, ba kuvvetli vuramyorsun. Yzme bakma ki, hizmette kusr etmeyesin
dedi. Hz. brhim ba tekrar biledi ve olunun boazna kuvvetlice srd. Yine
kesmedi. O anda Allah teldan u nid geldi: Y brhim! Elbette sen ryan tasdk
237
ettin. Sana den vazfeyi tam olarak yaptn. imdi bana mnsib olan ltuf ve keremimi
gr. Ban kaldrp daa bak! Hz. brhim daa bakt. Bir ko grd. Krk yl Cennette
otlam idi. Cenb- Hak; Bu, senin oluna feddr buyurdu. Hz. brhim kou yakalayp
kurban ederken; L ilhe illallah vallah ekber dedi. smil aleyhisselm gzlerini ap!
Allah ekber ve lillhil hamd dedi. brhim aleyhisselmn kou kurban ettii yerin, Min
olduu rivyet edilir.
Lt aleyhisselm ve kavminin kssas: Lt aleyhisselm Seduma yerletikten
sonra, Allah tel onu kavmine peygamber olarak gndermiti. Lt kavmi ahlken ok
dk, fuhu ve her trl ktlkte ileri gitmi, kfr ehli ve Allah telya s bir
topluluk idi. Allah tel Kurn- kermde bu kavmi ktlemitir. Bu kavmin insanlar
arasnda livta ok yaygnlamt. O mahalden geen yolcularn bile rzlarna tecvz
ediyorlard. Lt aleyhisselm, kavmini mna ard ve yaptklar bu hayszlktan
vazgemelerini bildirdi. Eer tvbe etmezlerse, ac bir azba deceklerini onlara syledi.
Kavmi, Lt aleyhisselm dinlemedi ve onu kmsiyerek; Haydi! yet sylediklerin
doru ise, Allahn azbnn nasl olacan bize gster diyerek onunla alay ettiler. Hz. Lt
(aleyhisselm) aresiz kalarak Allah telya bu kavme azb etmesi iin niyazda bulundu.
Hak tel Peygamberinin duasn kabul ederek, Cebril aleyhisselm ile birlikte iki melei
Lt aleyhisselma gnderdi. Bunlardan biri Mikil, dieri srfil aleyhisselm idi. Bu
melek, erkek insan klnda yaya olarak Lt aleyhisselmn evine geldiler. Kapda Hz.
Ltun kz ile karlatlar ve ona; Ey komu kz! Size misfir olarak girelim mi? dediler.
Kz; Evet, fakat babam ieriden getirene kadar olduunuz yerde durunuz dedi. Zr kz,
bu gzel yzl misfirlere kendi kavminin zarar vereceinden korkmutu. eri girip
babasna haber vererek; Ey babam! Bize gzel yzl genler misfir olmak istiyor, sen
onlara yeti. Bu kavim onlar yakalayp zarar vermesinler dedi. Kavmi, Hz. Lta evine
erkek misfir almasn yasaklad iin, bu misfirleri gizlice evine ald. Bu misfirlerden
sdece ev halknn haberi vard. Fakat, Hz. Ltun hanm gizlice evden kp, kavmine;
Evimize yle gzel yzl ve gzel kokulu misfirler geldi ki, bunlar gibisini mrmde hi
grmedim diyerek, evinde bulunan misfirleri haber verdi. Kavmi derhal Hz. Ltun evine
geldiler. Hz. Lt; Ey kavmim! Allah teldan korkun. Misfirlerimin nnde beni rezl
rsv etmeyin, iinizde akl banda hi bir kimse yok mu? dedi. Biz sana misfir kabul
etmeyi yasaklamadk m? dediler. Bunun zerine Hz. Lt (aleyhisselm); Keke size
kar gcm ve kuvvetim yeterli olsayd, muhkem bir kaleye snabilseydim diyerek
kapsn kapatt. Fakat dardakiler kapy o kadar zorladlar ki, Hz. Lt kapy Cebrilin
iretiyle at. Cebril aleyhisselm cenb- Hakdan izin alarak kanadn iddetle aar
amaz, ieri girenlerin gzleri tammen kr oldu. eri girenler birbirlerini ineyerek,
feryd ettiler ve Ltun evini dnynn en gl sihirbazlar istil etmi diyerek
bartlar. (Hz. Ltun misfirleri) yle dediler: Ey Lt! Gerekten biz Rabbinin
elileriyiz, onlar asl sana dokunamazlar. Hemen gecenin bir vaktinde ev
halknla k git ve iinizden hibiri geri kalmasn, ancak hanmn mstesna.
nk kavmine isbet edecek azap, ona da gelecektir. Onlarn helak zaman
sabah vaktidir. Sabah, yakn deil mi? (Hd-81). Hak tel, Hz. Lt (aleyhisselm)
ile ev halkn am lkesine doru yola kard.
Anlatldna gre; sabah olunca, Cebril aleyhisselm kanadn ap onlarn
bulunduklar be kyn altna sokarak, kyde ne kadar canl ve cansz varsa gklere
doru kaldrd. Bu kyleri yle yksee kaldrd ki, gk ehli, kylerin horoz ve kpek
seslerini iittiler. Sonra bunlar ters evirip, yere arpt. Bu iten sonra sa kalanlarn
stne ta yamuru gnderilerek, kylerde olmyanlar da yok edildi. Bu srada grlty
iiten ve sarsnty duyan Hz. Ltun kars; Eyvahlar olsun, kavmime yazk oldu diyerek
kamaya balad. Bana bir ta isbet ederek, o da helak olanlar arasna katld.
Bir rivyete gre, bu kylerde yaklak drtyzbin kii yaamakta idi. Helak edilen
bu be kyn isimleri unlardr: Sedm, Saba, Umra, Duma ve Sava. Bunlarn en
by Sedm ky idi.
Eyyb aleyhisselmn kssas: Bu Peygamber, Rum diyrna gnderilmiti. Hz.
Eyybun annesi Lt aleyhisselmn, babas Yakb aleyhisselmn soyundandr. Hz.
Eyyb, mslmanlarn arasn bulmak, Allah telnn bir olduunu bildirmek ve herkese
iyilik dilemekle vazfelendirilmiti. Kendisinin bir eye ihtiyc olunca, nce secdeye
kapanr, sonra da Allah teldan isteini dilerdi.
238
Eyyb aleyhisselmn bana gelen her trl bel, meln blsin yznden
olmutur. Eyyb aleyhisselm, Allah tely and zaman, gklerde bulunan meleklerin
ona salt ve selmla cevap verdiini duyan eytan, onu kskanp mnn bozmak iin Hak
telya yalvard. Cenb- Hak, Hz. Eyybu imtihan etmek iin meln eytana izin verdi.
eytan bunun zerine kendi toplumunun ileri gelenlerini toplayarak Hz. Eyybe
satamaya balad. Eyyb aleyhisselmn am civarnda Beseniyye denilen yerde verimli
ve geni bir tarlas vard. Bu yerde bin koyun, obanlar banda olduu hlde otlard.
Ayrca bin dnmlk verimli bir topranda da beyz kle alrd. eytan, Hz.
Eyybun malna musallat olup, maln ve mlknn tammn yok etti. Buna ramen Hz.
Eyyb, bu fet karsnda hi bir ikyette bulunmayarak, Allah telya hamd ve
krde bulundu. Allah telya yapt ibdetlerde ve Ona ballnda bir adm dah
gerilemedi. Zr cenb- Hak, Hz. Eyybe verdii bellarla birlikte, ona bu trl bellara
ve musbetlere katlanacak sabr da vermiti. eytan onda bu sabr grnce, Eyyb
aleyhisselmn ocuklarna satamak iin Allah teldan izin istedi. Allah tel eytana
bu izni verince, o da Hz. Eyybun ocuklarn helk etti. Fakat Hz. Eyyb sabretti.
eytan, bir trl Hz. Eyybun bedenine, aklna ve kalbine girmek ve ona satamak
imkn bulamad. eytan daha sonra yaral bereli bir insan klnda Hz. Eyybun yanna
gelerek, bana gelenleri ve derdini anlatt. Hz. Eyyb ekil deitirmi olan eytann bu
hline acd, kalbi yumuayarak alamaya balad. zntsnden yerden bir avu toprak
alarak bana dkt. eytan onun bu davranndan honut oldu. Biraz sonra Hz. Eyyb
bu yaptndan pimanlk duyarak tvbe ve istifrda bulundu. Yannda bulunan koruyucu
melekleri, eytandan nce Hz. Eyybun tvbesini Allah telya bildirmek zere
ykseldiler.
eytan, Eyyb aleyhisselmn cenb- Hakka kar yapt ibdetlerinde
gerilemediini ve bellara kar gsterdii sabr grnce, Hak teldan Hz. Eyybun
bedenine musallat olmak iin izin istedi. Allah tel, kalbi, dili ve akl hri olmak zere,
blse, Eyyb aleyhisselmn bedenine musallat olmaya izin verince, eytan Hz. Eyybun
yanna gitti. Onu Allah telya secde ederken bulunca, btn gcyle burnuna yle bir
fledi ki, Hz. Eyybun bedeni yanmaya ve etleri dklmeye balad, bedenini kurt ve
bcekler sard. Bu kurtlarn birisi yere dnce, meln eytan onu tekrar Hz. Eyybun
stne koyarak kurda; Allahn verdii rzk yemee bakmalsn derdi.
Eyyb aleyhisselm bylece czzam hastalna dr olup, vcdunda iri iri
kabarcklar kmaya balad. Bu kabarcklar patlayp cerahatli akntlar vcdunu sard.
yle oldu ki, bu cerahatlerin kokusundan kimse yanna yaklaamazd. Bu yzden ky
halk onu, hanm hri yanna herhangi bir kimse yaklamamak zere, kyn dnda bir
yere kardlar. Eyyb aleyhisselm orada yedi sene yalnz bana kald. Allah teldan
baka ona yardmc bir kimse bulunmazd.
Hz. Eyybun zerine ken bu bel ve musbetler artnca, hanm ona; Sen,
Allah teldan sana if ihsn etmesini dile dedi. Bunun zerine Hz. Eyyb hanmna;
Biz, yetmi sene rahat ve nimetler iinde yaadk. imdi de bir o kadar bel ve
musbetlere katlanalm. Allah telya yemn ederim ki, Allah tel bana if verir de
shhatime kavuursam, sana yz sopa vuracam dedi.
Baka bir rivyete gre: bls, Eyyb aleyhisselmn hanmna grnerek; Size ne
kadar bel ve musbet dt? diye sorunca, Hz. Eyybun hanm; Allah telnn takdr
ettii kadar bel ve musbete dr oluruz dedi. eytan ona; Benimle gel. Bu da Allah
telnn takdridir diyerek, onu, onlarn elinden kan mallarn bulunduu vdiye
gtrd. Onlar gstererek; Bana secde edersen, bunlar size geri vereceim dedi. Hz.
Eyybun hanm eytana; Benim beyim var. Ancak ondan emir alrm dedi. Daha sonra
Hz. Eyybun yanna gelerek durumu ona anlatt. Hz. Eyyb hanmna; Bu teklifi yapann
eytan olduunu anlamadn m? yet ben ifya kavuursam, sana yz sopa vuracam
diyerek hanmn yanndan uzaklatrd ve ona yle dedi: Senin getirdiin yiyecek ve
iecek bana haram olsun. Yiyecek olarak ne getirirsen getir, bir lokma almayacam.
Benden uzakla, seni grmek istemiyorum. Bunun zerine hanm onu terk ederek,
oradan uzaklat. Hz. Eyyb aleyhisselm hanmn yanndan uzaklatrp, kendisine
yemek getirecek bir kimse bulamaynca secdeye kapanp, Allah telya yle dua etti:
Ey Rabbim! Bana gerekten hastalk isbet etti. Sen merhamet edenlerin en
merhametlisisin (Enbiy-83). Bunun zerine Allah tel melen; Ayanla yere
239
vur. te hem ykanacak, hem iecek serin bir su!.. (Ykan ve i, yorgunluun ve
hastaln gesin) (Sd-42) buyurdu.
Hanm Hz. Eyyb tarafndan kovulduktan sonra, kendi kendine; Ben onu neden
yalnz braktm? imdi ona kim bakacak, alktan lebilir. Onu canavarlar yerse ne
yaparm? diye dnerek, kocasnn yanna geri dnd. Oraya varnca, if bulmu,
afiyette bir kii grnce, akn akn ona; Ey Allahn kulu! Burada hastalktan bitkin
dm bir kii vard. Onu grdn m? diye sordu. Hz. Eyyb hanmna; Onu grrsen
tanyabilir misin? diye sorunca, hanm; Evet cevbn verdi. Hz. Eyyb; te o zt
benim deyince, hanm onu tand. Derhal kocasnn boynuna sarld. Bu kucaklama bir
hayli uzun srd. Hz. Eyybn mal ve ocuklar eksiksiz olarak kendisine geri verilinceye
kadar, hanm Hz. Eyybn boynundan ellerini zmedi. Eyyb aleyhisselm, zerinden
dert ve bellar kaldrldktan sonra yetmi sene daha yaamtr. Kendisine if verilince,
Allah tel, zerinde yz hurma tnesi olan bir dal ile hanmna vurarak yemnini yerine
getirmesini emretti. O da sylenileni yaparak, Allah telnn emrini ve yemnini yerine
getirmi oldu.
Ysuf aleyhisselm kssas: Hz. Yakbun, Ysuf isminde bir olu vard. Baklp
yetitirilmesi iin kz kardeinin yanna vermiti. Bu hanm, Ysufu ok sevmiti. Onu
gz nnden ayrmaz olmutu. Hz. Yakb, kz kardeine; Ey kardeim! Ysufu artk
bana teslim et. Allah telya yemn ederim ki, onun benden biraz uzak kalmasna
dayanamyorum dedi. Kz kardei, ona; Allah telya yemn ederim ki, ben de ondan
bir an uzak kalamyorum dedi. Kz kardei, babasnn Ysufu almaya niyetli olduunu
grnce, ocuu vermemek iin, babasnn kuan alarak Ysufa sard ve Ysufu evin
bir kesinde saklad. Sonra ev halkna; Babamn kua kayboldu. Kimin aldn
aratralm dedi. Ev arannca, kuak Ysufun beline bal olarak bulundu. detlerine
gre, evinden bir ey alnan kimse, hrsz bulunca, hrsz zerinde hak shibi olup,
bulana mdhale edilemezdi. Bu dete dayanarak, Hz. Yakbun kz kardei, Ysufu
lnceye kadar yannda tuttu. Kzkardei vefat edince, Hz. Yakb olunu yanna ald.
Yakb aleyhisselm, oullar arasnda en ok Ysufu severdi. Bu yzden dier
kardeleri onu ok kskanrlard. Hz. Ysuf, bir gece ryasnda, onbir yldzn, gne ve
ayn kendisine secde ettiini grr. Ryasn babasna anlatr. Ysuf o zaman oniki yanda
idi. Babas ona; Yavrum, ryan kardelerine anlatma. Sonra sana bir tuzak
kurarlar. nk eytan insana ak bir dmandr (Ysuf-5) dedikten sonra,
ryasn yorumlayarak; te bu ryan dellet ettii gibi, Rabbin seni seecek ve
sana rya tabirini retecektir (Ysuf-6) dedi. Bu srada Hz. Yakbun hanm,
Ysufun babasna ryasn anlattn ve babasnn da bu ryay ne trl tabir ettiini
duydu. Hz. Yakb hanmna; Ysufun anlattklarn gizli tut ve kardelerine anlatma
diye ikzda bulundu. Hanm ona kar peki dedi, fakat ocuklar hayvan otlatmaktan geri
dnnce onlara anlatt. Ysufa kar kin ve kskanlklar artan kardeleri, annelerine
ryay yle tabir ederler; Babamz gne, ay ise sensin. Onbir yldz ise bizleriz. Kendi
aralarnda anlaarak, Ysuf ile babasnn arasn amaya alrlar. Kardeleri
aralarnda yle demilerdi: Ysuf ve kardei (Bnyamin), babamza bizden daha
sevgilidir. Hlbuki, biz kuvvetli bir topluluuz. Dorusu babamz aka
yanlmaktadr. (ilerinden biri dedi ki) Ysufu ldrn, yhud onu uzak bir yere
atn ki, babanzn sevgisi, yalnz size kalsn ve ondan sonra tvbe edip slih bir
kavim olasnz (Ysuf: 8-9) Kardeler arasnda en akll ve fazletlisi olan Yahda yle
dedi: Ysufu ldrmeyin de, bir kuyu dibine brakn ki, bir yolcu kfilesi onu
kayp mal olarak alsn. Eer yapacaksanz byle yapn (Ysuf-10). Bylece Ysufu
ldrmeyeceklerine dir kardelerinden sz alr.
Sonra Ysufla oyun oynamak zere hep birlikte kra kmaa karar vererek
babalarnn yanna gittiler. Babalar ocuklarna; Ne sebeple geldiniz? Bir ihtiycnz m
var? diye sordu. ocuklar babalarna yle dediler; Ey babamz, sen bize Ysufu
neden emniyet etmiyorsun? Biz onun iin hayr isteyicileriz. Yarn onu bizimle
berber (krlara) gnder de gezsin oynasn, muhakkak biz onun koruyucularyz.
Babalar dedi ki; Onu gtrmeniz, cidden beni endieye drr. Siz
kendisinden habersiz iken (oyuna dalmken) onu kurt yemesinden korkarm.
(Ysuf: 11-13).
240
Yakb aleyhisselmn phelenmesinin sebebi, bir gece grd rya idi.

Ryasnda Ysufu, etrfnda onu yemek iin bekleyen on kurt ile da banda grd. Bu
kurtlardan birinin Ysufu korumaya altn, yer yarlarak Ysufun iine dtn,
ancak gn sonra ktn, ilerinden birinin de, Ysuf iin korktuunu grmt.
ocuklar babalarna; Vallahi biz kuvvetli bir topluluk iken onu kurt yerse, biz o
hlde ok ziyan ederiz dediler (Ysuf-14). Yakb aleyhisselm onlarn bu szlerine
gvenmi, onlara inanmt. Bu arada Ysuf da sze kararak, babasna; Babacm,
beni de onlarla gnder dedi. Babas Ysufa; Gitmek istiyor musun? diye sorunca,
Ysuf Evet cevbn verdi. Bunun zerine babas gitmesine izin verdi. Ysuf da onlarla
birlikte yola kt. ayra vardklar zaman, kardeler aralarnda kavga kararak, Ysufu
lesiye dvdler. Byk kardeleri Yahda onlara; Hani bana ldrmeyeceinize dir sz
vermitiniz diyerek, Ysufu ldrmelerine mni oldu. Daha sonra onlar Ysufun
zerindeki gmlei alp, balyarak bir kuyuya attlar. Ysuf, kuyunun iinde bulunan bir
kayann stne kp oturdu. Kardeleri yukardan onun lp lmediini anlamak iin
aaya bardlar. Ysuf onlara cevap verince, yukardan ona, ldrmek iin ta atmaya
baladlar. Bu srada yine Yahda onlara mni oldu. Sonra Allah tel Ysufa melen
yle vahy gnderdi: Muhakkak sen onlara, hi farknda deillerken bu ilerini
haber vereceksin (Ysuf-15).
Kardeleri Ysufu kuyuya attktan sonra, yats vakti alyarak babalarnn yanna
geldiler ve babalarna; Ey babamz, biz gittik kou yapyorduk. Ysufu da
eyamzn yannda brakmtk. Bir de grdk ki, onu kurt yemi. imdi biz sana
ne kadar doru sylesek de, sen bize inanmazsn, dediler. Babalar onlara,
hayr, nefsleriniz sizi aldatm, byle bir ie srklemi. Artk benim iim gzel
bir sabrdr. Sylediklerinize kar da, yardmna snlacak ancak Allahtr,
dedi (Ysuf: 17-18). Daha sonra Yakb aleyhisselm, ocuklarndan Ysufun gmleini
gstermelerini istedi. ocuklar ona Ysufun gmleini gsterdiler. Hz. Yakb onlara;
Hayret, ben bunun gibi bir kurt grmedim. Olumu paralayp yesin de, gmleine hibir
ey olmasn diyerek dp bayld. Kendine gelince uzun sre alad.
Ysuf (aleyhisselm) gn kuyuda kald. lerinden biri Ysufa yemek
gtrd gn, onun, bir kervandakiler tarafndan kurtarldn grd. Kervandakilere;
Bu, bizim klemiz idi, kat dedi ve Ysufu onlara ok ucuz fiyata satt. Ysuf o zaman
onsekiz yanda idi. Kervandakiler onu Msra gtrp, sultnn mliye vekli Azze
sattlar. Azz hanmna yle dedi: Bunun yerini iyi yap, kendisine gzel bak,
umulur ki bize bir faydas dokunur veya onu evld ediniriz (Ysuf-21). Veklin
hanm gen ve gzel olup ismi Zeliha idi. Bir zaman sonra Zeliha, Ysufa k oldu.
Birgn Ysufu yanna davet etti. Bu esnada evin btn kaplarn kilitledi. kisi babaa
kalnca, Ysufu kendine ard. Ysuf ona; Allaha snrm. Dorusu o (kocan)
efendimdir. Bana gzel bakmtr. Gerek budur ki, zlimler (zin yapanlar)
kurtulamazlar (Ysuf-23) dedi. Zeliha, Ysufu kendine ekmek istiyerek, onun
gzelliinden yle sz etti: Ey Ysuf! Gzlerin ne gzeldir. Ysuf ona; Gzlerim,
vcdumda ilk treyen nesnedir deyince, Zeliha ona yine; Ey Ysuf! Gzlerin ne
gzeldir! dedi. Ysuf ona; Bedenimden ilk akp gidecek olan nesnedir dedi. Zeliha; Ey
Ysuf! Yzn ne gzeldir deyince, o; O, benden ok topran maldr cevbn verdi.
Zeliha, Ysufa yle dil dkt ki, Ysuf artk dayanamaz hle geldi. Tam Zelihaya
yaklaaca srada ilh ihtr grd. Bu durum, Kurn- kermin Ysuf sresinin
yirmidrdnc yet-i kermesinde melen; Kdn, gerekten ona niyetlenmi ve o
da kadna niyetlenmiti. Eer Ysuf, Rabbinin burhann (ilh ihtarn) grmemi
olsayd, olacak olan olurdu. te biz, ondan fenl ve fuhu gidermek iin byle
yaparz. nk o, bizim ihlsl kullarmzdandr buyuruluyor.
Ysuf (aleyhisselm) ilh ihtr grnce, kalkp kamak istedi. Kadn ise onu
kovalad. Kapdan kaca srada, Zeliha, Ysufa yetierek gmleini arkasndan
yakalayp ekince, gmlek yrtld. Ysuf sresinin yirmibeinci yet-i kermesinde
buyurulduu gibi; Kapnn yannda, hanmn efendisine rastgeldiler. (Hanm
efendisine) dedi ki: Senin hanmna fenlk yapmak istiyenin cezas, ancak
zindana atlmak veya ackl bir azaptr (onu dvmektir).. Ysuf bu iftiry kabul
etmemek iin; O, benim nefsime yaklamak istedi dedi. Ysuf efendisine, hanmnn
kt maksadndan katn, fakat onun kendisini yakalayp gmleini yrttn anlatt. O
241
srada veklin yannda bulunan akrabs; Durum ortada, Ysufun gmlei nden yrtlm
ise, hanmn gerei sylyor. Yok gmlek arkadan yrtlm ise, Ysuf gerei sylyor
dedi. Gmlek getirildiinde, arkadan yrtlm olduunu grdler. Bunun zerine vekl;
Bu sylediin szler sizin hlenizdir. Gerekten siz kadnlarn hilesi ok
byktr (Ysuf-28) dedi. Vekl Ysufa; Olanlar unut ve bu hdise hakknda kimseye
birey syleme dedikten sonra, hanmna da; Sen de gnahna Allahtan mafiret
dile, dorusu sen byk gnahkr oldun dedi. (Ysuf-29).
Fakat bu hdise evrede hemen duyuldu. Saray kadnlar veklin hanm ile Ysufu
dillerine doladlar. Zeliha bu dedikoduyu duyunca, dayal-deli bir sofra hazrlyarak,
saray kadnlarn evine davet etti. Kadnlar tam portakal soyacaklar zaman, Zeliha
Ysufun odaya girmesini emretti. Ysuf ieriye girince, kadnlar Ysufun gzelliini
seyretmeye daldlar ve portakal yerine ellerini kestiler ve; Bu bir insan deildir. Bu,
ancak kerm bir melektir dediler. (Ysuf-31). Zeliha misfirlerine; Benim hakkmda
dedikodu yaptnz dedi. Kadnlar Ysufu grdklerinde, akllar balarndan gittii iin,
hatlarn anladlar ve Zelihaya hak verdiler. Bunun zerine Zeliha; te, kendisi
hakknda beni ayplam olduunuz kii budur. Yemn ederim ki, ben onun
nefsine yaklamak istedim de, o, iffet gstererek saknd. Yine yemn ederim ki,
eer emrimi yerine getirmezse, muhakkak zindana atlacak ve elbette
zelllerden olacaktr dedi. (Ysuf-32). Ysuf, Allah telya kar zelle ilemi
olduundan, ceza olarak nefsine zindan seer ve yle dua eder: Ey Rabbim! Bunlarn
beni yapmaya ard ii yapmaktan, zindan bana daha sevimlidir. Eer bu
kadnlarn hilesini benden gidermezsen, ben onlara meylederim ve chillerden
olurum. Bunun zerine Rabbi, duasn kabul etti de, kadnlarn tuzaklarn
kendisinden savd. nk Allah, sylenenleri iitir, yaplanlar tammen bilir
(Ysuf: 33-34).
Vekl, Ysufun gmleinin yrtldn, yznn trmalandn, Ysufun ehdetini
ve misfirlerin onu grnce ellerini kestiklerini grnce onu serbest brakmaa karar
vermiti. Fakat Zeliha, Ysuf hakknda efendisine; Bu kle, insanlar arasnda haysiyet
krc bir hdiseye sebebiyet verdi. Namusumla oynad, beni rezl ve rsv etti. Szde beni
elde ettiini yayd iddiasnda bulunarak, onun zindana atlmasna sebeb oldu. Ysufla
birlikte zindana Firavnn iki dostu da atlmt. Bu genlerden biri Firavnn yemeini
hazrlar, dieri ise ieceklerini getirirdi. Bu iki gen, efendilerini zehirlemeye altklar
iddiasyla zindana atlmlard. Bunlar bir gece rya grdler. Ryalarn Ysufa anlattlar.
Biri; Ben ryamda kendimi arap olacak zm skyor grdm dedi. teki de;
Ben, ryamda kendimi, bamn stnde bir ekmek gtryorum ve kular
ondan yiyor grdm dedi (Ysuf-36). Bunun zerine Ysuf onlara, Ysuf sresi
otuzyedinci ve otuzdokuzuncu yetlerinde bildirildii gibi: Size rzk olarak verilecek
bir yemek, daha size gelmeden nce, onun ne eit ve nasl bir yemek olduunu
size haber verdim. Bu, Rabbimin bana rettii ilimlerdendir. nk ben, Allaha
inanmyan ve topyekn hreti inkr eden bir kavmin dnini terk ettim. Ey benim
zindan arkadalarm! Ayr ayr birok ilhlar m hayrldr, yoksa her eye hkim
ve glib olan bir Allah m? dedi. Sonra Ysuf bu iki hizmetkrn ryalarn yle tabir
etti: Biriniz efendisine (eskiden olduu gibi) yine arap iirecek. Dieri ise
aslacak, sonra kular bandan yiyecek (Ysuf-41). Zindandan kurtulacak olana
Ysuf; Beni efendinin yannda an. Benim hakkmda ona bilgi ver. Zr ben, haksz yere
zindana atldm dedi. Fakat o gen kurtulunca, Ysufun sylediklerini unuttu. Bu arada
Allah tel, Ysufa vahy gndererek; Ey Ysuf! Benden bakasn m kendine vekl
setin? yleyse zindanda kalma mddetini uzatacam buyurdu. Bylece Ysuf, zindanda
yedi sene kald. Firavn bir gece korkun bir rya ile uyand. Ryasnda yedi zayf inein,
yedi besili inei yediini ve yedi yeil baan da, dier yedi kuru baa sarmalayp galip
geldiini grd. lkesindeki btn khinler ve sihirbazlar bu ryay tabir edemediler ve
Firavna; Bu grdklerin, karma kark ryalardr. Biz byle kark ryalarn
tabirini bilmeyiz, dediler (Ysuf-44). Bu srada zindandaki O iki delikanldan
idamdan kurtulan, nice zaman sonra (Ysufu ve kendisine sylediklerini) hatrlad
ve; Ben, size onun tabirini haber veririm, hemen beni (zindandaki Ysufa)
gnderin dedi (Ysuf-45). Hizmetkr, Firavnn emri ile zindana gnderildi. Ryay
Ysufa anlatt. Ysuf hizmetkrn anlatt ryay aklyarak yle dedi: Yedi sene
242
detiniz zere ziraat yapnz. Hasad ettiiniz ekinleri (bozulmamalar iin)

baaklarnda brakn, ancak yiyeceiniz az bir miktar tn. Sonra bunun
arkasndan yedi kurak yl gelecek, tohumluk iin saklyacanz az bir miktar
hri olmak zere, nceden biriktirdiklerinizi yiyip gtrecek. Sonra bunun
arkasndan da bir yl gelecek ki, onda insanlar skntdan kurtarlp
bereketlendirilecekler ve o zaman (zm, zeytin gibi mahsllerini) skacak ve (st
hayvanlarn) saacaklar (Ysuf: 47-49). Hizmetkr Firavnn yanna dnerek,
ryasnn tabirini bildirdi. Firavn, Ysufun verdii haberlerin doru olduunu anlad ve
adamlarna; Ysufu bana getirin dedi. Ysuf, kendisine gnderilen kii ile zindandan
kmad ve ona; Efendine dn de, o ellerini kesen kadnlarn hli neydi,
kendisinden sor. Muhakkak ki benim Rabbim, onlarn hilelerini bilendir dedi.
(Ysuf-50). Eli Firavnn yanna dnd ve Ysufun sylediklerini ona bildirdi. Bunun
zerine Firavn, ellerini kesen btn kadnlar huzruna ard ve onlara, vaktiyle davet
edildikleri yerde ellerinin kesilmesinin sebebini sordu. Onlar Firavna: H, Allah iin
biz onun aleyhinde bir fenlk bilmiyoruz. (Fakat veklin hanm, klesi Ysuftan
muradna kavumak istediini bize haber verdi) dediler. Firavn, veklin hanmna gerei
doru olarak sylemesi iin srr edince, Zeliha; imdi hak, meydana kt. Onun
nefsine yalamak isteyen ben idim. O ise, hakkaten sdklardandr dedi. (Ysuf51). Durum Ysufa bildirilince, o yle dedi: Kadnlara gerei itirf ettiriim
unun iindi; vekl bilsin ki, hakkaten ben ona gyabnda hainlik yapmadm ve
muhakkak ki, Allah hinlerin hilesini muvaffakiyete ulatrmaz (Ysuf-52). Bu
srada Cebril (aleyhisselm) gelerek, Ysufa; O kadna kar iinden bir istek duymadn
m? diye sordu. Bunun zerine Ysuf; Ben nefsimi temize karmyorum. nk
nefs, gerekten ktl iddetle emreder dedi. (Ysuf-53). Ysuf aleyhisselmn
susuz ve emniyetli bir kimse olduunu anlayan Firavn adamlarna; Onu bana getirin,
kendime onu has (yardmc) edineyim, dedi (Ysuf-54). Ysufu zindandan karmak
iin bir hizmeti gnderdi. Hizmeti Ysufu hapisten kard. Hz. Ysuf, zindanda
bulunanlarn kurtulmalar iin dua etti ve zindann kapsna; Buras, canllarn mezar,
kederlilerin evi, dostluklarn deneme yeri, dmanlar sevindiren bir yerdir diye bir yaz
yazd. Sonra temizlenip giyindikten sonra, Firavnn huzruna kt. Firavn ona; Sen
bugn yanmzda mhim bir mevki shibisin, emnsin dedi. (Ysuf-54). Ysuf
aleyhisselm Firavna; Beni Msrn hazneleri zerine memr et. nk ben iyi
korur ve iyi bilirim dedi. (Ysuf-55). Firavn onu mliye vekline yardmc tayin etti. Bir
sene sonra mliye vekli lnce, Ysuf (aleyhisselm) bu vazfeye getirildi. len mliye
veklinin hanm Zeliha, Ysuf ile Firavn tarafndan evlendirildi. Ysuf, Zelihaya; Bu trl
evliliimiz, nce yaptn teebbsten daha hayrl deil mi? diye sordu. Zeliha ona; Ey
dost! Beni knama. nk o vakitler gen ve gzel bir kadndm. Allah seni ok gzel
yarattndan, o vakitler nefsime yenilmitim dedi. Bu evlilikten iki olu ve Rahmet
adnda bir kz oldu. Bolluk yllarnda ok zhire topland. Ktlk yllarnda her memleketten
Msra gelip, zhire satn aldlar. Ysuf aleyhisselmn kardeleri de, Kenan ilinden Msra
erzak almaya geldiler. En kkleri olan Bnyamin, Ysufa ok benzerdi. Bu kardeini
babas gndermemiti. Ysuf onlara; Siz kimsiniz, casus olmayasnz? dedi. Onlar, Biz
on erkek kardeiz. Bir de sz doru, yal bir babamz var. Biz, vaktiyle oniki kii idik.
Birgn kra ktk, kardeimiz Ysuf orada ld. Bu kardeimizi babamz ok severdi
dediler. Hz. Ysuf onlara; Babanz len kardeinizden sonra kimi ok sevdi? diye
sorunca, onlar; Aramzda, ondan daha kk olan sevdi dediler. Hz. Ysuf kardelerine;
Eer onu bana getirmezseniz, benim yanmda bir lek (zhire) yok ve bana
yaklamayn dedi. Onlar; Onu (Bnyamini) babasndan istemeye alrz ve
herhalde baarrz dediler (Ysuf: 60-61). Ysuf aleyhisselm hizmetisine,
kardelerinin verdii zhirenin bedelini, zhirenin arasna koymasn syledi. Kardeleri
memleketlerine varnca, durumu babalarna anlattlar ve Bnyamini de gtreceklerini
sylediler. Babalar Yakb (aleyhisselm) onlara: Bundan nce, kardei Ysufu size
emniyet ettiim gibi, hi onu size emniyet eder miyim? Allah en hayrl
koruyucudur ve O, merhamet edenlerin en merhametlisidir dedi. Nihyet
zhire yklerini atklar zaman, paralarn kendilerine iade edilmi bulunca
yle dediler: Ey Babamz! Daha ne isteriz? te paramz da bize iade edilmi,
yine ailemize erzak getiririz. Kardeimizi de koruruz, hem bir deve yk fazla
243
zhire alrz, imdi bu aldmz, pek az bir zhiredir. Babalar; Siz lmle
kuatlmadka, muhakkak srette onu (Bnyamini) bana getireceinize dir
Allahdan salam bir yemni bana veriinize kadar, asl onu sizinle berber
gndermem dedi. Onlar, babalarna teminat verince, o yle dedi: Allah
sylediklerimiz zerine vekldir (onlar yerine getirir) (Msra hareket etmek zere
olan ocuklarna) Yakb dedi ki: Ey yavrularm! ehre bir kapdan girmeyin de ayr
ayr kaplardan girin (size nazar demesin). Byle olmakla berber, Allahn
hkmnden hibir eyi sizden gideremem. Hkm ancak Allahndr. Yalnz Ona
tevekkl ettim ve tevekkl edenler de sdece Ona dayanp gvenmelidirler
(Ysuf: 64-67). ocuklar babalarnn d zerine Msra deiik kaplardan girdiler.
Ysuf aleyhisselm onlara ziyfet verdi. ok ikrm eyledi.
Bnyamine gizlice kendini tantt. Ona; Seni gndermiyeceim, zlme dedi.
Bnyaminin ykne bir altn tas koydurdu. Kardeler memleketlerine dnerlerken,
arkalarndan Hrsz var diye sesler geldi. Onlar: Biz hrsz deiliz dediler. Bunun
zerine onlara; Sznz yalan ise size ne yapalm? diye sordular. Onlar da; alnan
mal hangimizde karsa onu tutun. Biz byle yaparz dediler. Altn tas Bnyaminin
yknde bulundu. Bunu yakalamak, Msr kanunlarnda yok idi. Fakat kardeleri daha
nce byle birinin tutulacan bildirmilerdi. Bylece Bnyamini ellerinden ald. Onlar Hz.
Ysufa; Babamz ihtiyrdr. Bunu ok sever. Bunun yerine bizim birimizi al dediler. Hz.
Ysuf onlara: Biz, sizin sznzle bunu tutukluyoruz. Bakasn alrsak zlim oluruz
dedi. Kardeleri, utanarak ve sklarak babalarnn yanlarna geldiler. Yakb aleyhisselm
duruma ok zld ve; Bunda bir i var! Msr sultn, bizim dnimizi ne bilir? Sabr gzel
eydir. Cenb- Hak, beni ocuklarma kavuturabilir buyurdu. Ysuf, Ysuf diye
alamaktan, Hz. Yakbun gzlerine perde geldi. Ysuf kuyuya atlal yirmibir yl olmutu.
Kardeleri ondan midi kesmilerdi. Babas ise Allah teldan mid kesmiyor ve onun
kk iken grd ryadan, kardelerinin ona boyun eeceini biliyordu. Hz. Yakb
onlara; Gidiniz, kardelerinizi araynz! Allahdan mid kesilmez dedi. Msra gittiler ve
Hz. Ysufa; Ey azz! Biz fakiriz. Babamz ihtiyrdr. Bize ltuf ve ihsn et! Bize zhire
ver. Kardeimizi de bala deyip, yalvardlar. Hz. Ysuf glerek onlara; Ysufa
yaptnz unuttunuz mu? diye sordu. Onlar; Sen Ysuf musun? diye sorduklarnda, o
da; Evet, ben Ysufum. Bu da kardeimdir. Cenb- Hak bize ihsn etti. O, sabredenleri
mahrm brakmaz. u gmleimi babamn gzlerine srn ve hepsini buraya getirin
dedi. Onlar Msrdan gelirken, Yakb aleyhisselm; Ysufun kokusu geliyor diyordu.
Yannda bulunanlar ona; Sen hl, eski aknlk zeresin dediler. Sonra, oullar geldi.
Hz. Ysufun gmleini yzne koyunca gzleri ald. Hepsi birlikte Msra gittiler. Ysuf
aleyhisselm, Firavn ve ahli ile onlar uzaktan karlad. Onlar saraya gtrd. Lyk
olduklar yere oturttu. Onlar da oullarna kavutuklar iin, derhal Allah telya secde-i
kr yaptlar. Onyedi sene sonra Yakb aleyhisselm vefat etti. Hz. Ysuf, babas vefat
ettii zaman ellialt yanda idi. Yzon yanda da Ysuf aleyhisselm vefat etti. Baba ve
dedelerinin yanna gmlmesini vasyyet ettii iin, ama gtrlp babasnn yanna
defnedildi. Onu mliye vekli yapan Firavn daha nce vefat etti. Bundan sonra gelen
firavnlar Ben-srile kymet vermediler.
Ms aleyhisselm kssas: Ms aleyhisselm, Yakb aleyhisselmn
soyundandr. Hz. Ysufdan sonra, Msrda sriloullar iyice oald. Bunlar, Hz. Yakb
ve Hz. Ysufun bildirdikleri dne inanyorlar ve emirlerini yerine getiriyorlard. Msrn eski
yerlisi Kbt kavmi ise, yldzlara ve putlara taparlard ve sriloullarna hakaret gzyle
bakar, balarnda bulunan firavnlar onlar esir gibi ar ilerde kullanrd. Onlarn
oalmasndan endie ederlerdi. Ben-sril, Kbt kavminin kt mumelelerinden ve
firavnlarn ar ilerinden bezmi, usanmlard. Bu bakmdan, dedelerinin eski yurtlar
olan Kenan diyrna gitmek isterlerdi. Fakat firavnlar onlarn Msrdan kmasna izin
vermeyip, eziyetlerini artrrlard. Msrin idresini elinde bulunduran ve firavn denilen
krallar, kendilerine mezar olarak, da gibi piramitler yaptryorlar ve bu piramitlerin
yapmnda binlerce insan zorla altryorlard. Allah tely inkr edip, ilhlk
davsnda bulunuyorlard. Bu zamanda falclk, sihirbazlk meslek hline getirilmi ve
lkenin her tarafnda khinler, sihirbazlar tremiti. Bu srada Msr halknn banda
bulunan firavn, bir gece ryasnda Kuds tarafndan kan bir atein, Msrn yerli halk
Kbtileri yaktn, sriloullarna ise hi zarar vermediini grd. Bu ryay yorumlayan
244
khinler, sriloullarndan bir erkek ocuk dnyya gelecek, senin saltanatn ykacak ve
sen helak olacaksn, dediler. Bunun zerine Firavn, oniki kabile hlinde olan ve herbir
kablenin banda bir idrecisi bulunan sriloullarnn birlemesinden de iyice
endielendi. sriloullarndan doacak olan erkek ocuklarnn ldrlmeleri iin kanun
kard. Bu hdise karsnda, sriloullar zor gnler yaad. Firavnn emrine kar
gelenler ise, topluca ldrlyordu. Bu srada Ms (aleyhisselm) domutu. Annesi,
onun da ldrlmesinden korkarak ok endieleniyordu. Kurn- kermde onun kalbine
yle ilham edildii bildirilmektedir: Msnn annesine yle ilham, ettik: Bu
ocuu (Msy) emzir; sonra ldrlmesinden korktuun zaman, onu suya (Nil
Nehrine) brakver, boulmasndan korkma, ayrlmasndan kederlenme. nk
biz, muhakkak onu sana geri vereceiz ve kendisini peygamberlerden
yapacaz. (Kasas-7) Msnn annesi, onu bir sandn iine koyup Nil Nehrine brakt.
Nehir zerinde akp giderken, aknt onu Firavnn sarayna doru srkledi. Firavnn
hanm siye, sand grerek, yakalayp saraya gtrd. Sand ap, iinde nr topu
gibi bir ocuk grnce, ona cn- gnlden muhabbet edip; Aman bunu ldrmeyiniz.
Belki byr de iimize yarar, yhut onu oul ediniriz dedi. Onu emzirmek iin pek ok st
analar getirtti. Ms (aleyhisselm) hi birisinin memesini almad. Annesi, ocuunun
Firavnn sarayna alndn ve st annesi arandn rendi. Hemen gidip st annesi
olabileceini syledi. Ms (aleyhisselm) derhal onun memesini ald ve bunun zerine
Firavnn hanm siye onu st annesi olarak kabul etti. Bylece, kimsenin haberi
olmakszn, kendi olunu Firavnn saraynda emzirip bytt. Ms aleyhisselm
Firavnn saraynda bydkten sonra, saray terk edip, akrabalarnn ve byk kardei
Hrnun yanna gitti. Birgn grd ki; srailoullarndan biriyle bir Kbt kavga ediyor.
Hz. Ms aralarna girip, ayrmak iin Kbtyi itip gsne vurdu, kazara Kbt yere dp
ld. Hz. Ms, elinden byle bir kaza kmasna zld. Firavnn errinden ekinip,
Msrdan ayrlarak Medyene gitti. Orada peygamber olan uayb aleyhisselm ile buluup,
on sene Medyende kald ve uaybn (aleyhisselm) kz ile evlendi. Daha sonra Msra
gitmek zere Medyenden ayrld. Tur dana geldii srada, bilinmeyen ve anlalmayan
ekilde Allah tel ile konutu. Kendisine peygamberlik verildi. Elindeki asasnn ylan
olmas mucizesi ve elini koynuna sokup karnca, bembeyaz olup k yaymas mucizeleri
verildi. Sonra da melen yle vahyedildii Kurn- kermde bildirilmektedir: Bu iki
mucize, Firavn ve adamlarna kar Rabbinin iki dellidir. Dorusu onlar, yoldan
km bir millettir. Firavna git, dorusu o azmtr (Kasas: 32-33)
Hz. Ms Msra varp, kardei Hrn (aleyhisselm) ile grp, durumu anlatt.
Hz. Hrna peygamberlik verildi. Firavna gidip onu dne davet ettiler. sriloullarn
serbest brakmasn istediler. Firavn ilhlk davsnda bulunarak kabul etmedi. Bunun
zerine Ms (aleyhisselm) elindeki asasn yere brakt. Kocaman bir ejderha olup,
hareket etmeye balad. Elini koynuna sokup kard, eli bembeyaz grnd. Bu mucize
karsnda arp kalan Firavn, durumu vezirlerine anlatnca, o sihirbazdr dediler. Hz.
Ms; Size gelen geree dil mi uzatyorsunuz? Bu, sihir deildir. Bu, hereyin yaratcs
olan Allah telnn verdii bir mucizedir diyerek, onlar mna ard. Firavn ve
adamlar, Hz. Msnn bu szlerini dinlemediler. Gsterdii mucizelere inanmayp sihirdir
diye srr ettiler. Firavn; Ey Ms, sihirbazln ile bizi yurdumuzdan m karmaya
geldin? Biz de sana sihir gstereceiz. Bir vakit ve yer tayin et diyerek lkesindeki btn
sihirbazlar toplad. Ms (aleyhisselm) Allah telya dua ederek, sihirbazlarla
karlamay kabul etti. Msr halk nnde, sihirbazlarla kar karya geldiler. Sihirbazlar,
ellerindeki ip ve sopalar yere attlar, gz baclk ile bir takm ylanlar geziyor gibi
gsterdiler. Bu srada Ms (aleyhisselm) elindeki asasn yere brakverdi. Mucize olarak,
dehetli ve evik bir ejderha olup, o sihirbazlarn yere attklar ve ylan gibi gsterdikleri
eyleri yuttu. Bunu gren sihirbazlar; Bu, mutlka insan gcnn dnda bir mucizedir
dediler ve Hz. Msya imn ettiler. Bu hdise karsnda Firavn iyice azgnlap, bask ve
zulmn artrd. Hz. Msya (aleyhisselm) mn etmi olan kendi hanm siyeyi de
ehd etti.
Firavn ve kavmi mn etmemekte srr edince, Allah tel onlara eitli bellar
verdi. nce iddetli bir kuraklk oldu ve etin bir ktla tutuldular. Sonra su baskn,
ekirge, haerat ve kurbaa istilsna uradlar. Balarna bel geldike, Hz. Msya gidip
belnn kaldrlmas iin dua etmesini ve mn edeceklerini sylediler ise de, bel kalknca,
245
azgnlklarna devam ederek mn etmediler. Tekrar balarna bellar geldi. Buna ramen
mn etmediler. Firavn ve kavmine gnderilen bu bellar, Kurn- kermde Arf
sresinde bildirilmektedir.
Firavn ve kavmi, Msnn gsterdii mucizeler karsnda, sriloullarnn
Msrdan Kenan diyrna gitmelerine izin verdi. Ms (aleyhisselm) bir vakit tayin
ederek, bir gece vakti btn sriloullarn toplayp Msrdan kt. Bunun zerine Firavn
izin verdiine piman oldu. Derhal askerini toplayp, pelerine dt ve sabaha doru
onlara Kzldeniz kenarnda yetiti. nlerinde denizi, arkalarnda dman gren
sriloullar endieye kaplmt. Bu srada Allah tel Ms aleyhisselma; Asan ile
denize vur diye vahyetti. Hz. Ms, bu emir zerine asasn denize vurdu. Deniz hemen
ikiye ayrld, her bir taraf yksek bir da gibiydi. nlerine, ok geni ve kupkuru oniki
tne yol ald. Oniki slle olan sriloullar, bu yollardan yryp karya getiler.
Firavn, askerleriyle birlikte pelerine dp, denizde alan yola dalnca, alan yol
kapanp sular kavutu ve Firavn askerleriyle birlikte bouldu. Firavn boulmak zere
iken; mn ettim demi ise de, onun yese kaplarak syledii bu sz kabul olunmad.
Bu hussta Kurn- kermde, Ynus sresi doksan, doksanbir ve doksanikinci yet-i
kermelerde, melen yle buyurulmaktadr: sriloullarn denizden geirdik.
Firavn ve askerleri, hakszlk ve dmanlkla arkalarna dtler. Firavn
boulaca anda; sriloullarnn mn ettiinden (Allahdan) baka bir ilh
olmadna inandm. Artk ben de mslmanlardanm dedi, fakat Allah tel
Firavnn mnn kabul etmedi ve ona Cebril vastasyla yle hitb buyurdu:
imdi mi inandn? Daha nce ba kaldrm ve bozgunculuk etmitin. Biz de,
bugn seni cansz bedeninle denizden yksek bir yere atacaz ki, arkadan
geleceklere bir ibret olasn. Bununla berber, dorusu insanlardan birok
kimseler, yetlerimizden (ibret verici mucizelerimizden) gfildirler.
Ms aleyhisselm Kzldenizi getikten sonra, sriloullarn Kenan diyrna
doru gtrd. Yolda Amelika kabilelerinden bir kavmin yurduna uradlar. Bu kavim,
kz sretinde yaplm bir puta tapyorlard. Onlarn bu hlini gren sriloullar, onlara
meyl ettiler. Hz. Msya; Y Ms, onlarn tanrlar gibi bize de bir tanr yap dediler. Hz.
Ms onlara; Siz chil bir kavimsiniz, Allah tel size nimet ve kurtulu verdi. Allah
telya mn ediniz, irkten ve putlardan kannz... diye nasihat etti. Vardklar Kenan
diyrnda en byk ehirler; Eriha, Nabls ve Kudst. Buralara ulaabilmek iin, hemen
nlerine rastlayan Eriha beldesine doru gittiler. Fakat buralar, o vakit Amelika
kabilelerinden bir takm gl kimselerin elinde olup, onlarla sava yapmak gerekti.
sriloullar, biz savamayz diyerek geri ekildiler. Tih sahrasna dtler ve krk sene
orada dolatlar. Bir tarafa kp gidemediler. Msrda ektikleri eziyeti ve yaadklar zor
gnleri unutarak; Keke Msrdan kmasaydk demeye baladlar. A ve susuz kaldlar.
Bunun zerine Ms (aleyhisselm) dua edip, Allah teldan yardm diledi. Asasn bir
taa vurduunda, o tatan su fkryor ve o suyu iiyorlard. Ms aleyhisselmn dualar
neticesinde, gkten Men denilen kudret helvas ve selva (bldrcn) denilen ku eti indi.
Bunlar yiyerek gnlerini geiriyorlard. Nihyet; Biz bunlar yemekten usandk; bakla,
soan gibi hububat ve sebze isteriz dediler. Ms (aleyhisselm) onlara bu azgnlktan
vazgemelerini syledi. Ancak onlar bu hllerinde srr ediyorlard.
Allah tel, Msya (aleyhisselm) bir kitap indireceini vadetmiti. Tr Dana
kmas bildirildi. Ms (aleyhisselm) kardei Hrnu (aleyhisselm) yerine vekl brakp,
kendisi, Tr Dana gitti. Krk gn Tr Danda kalp, ibdet etti. Vastasz olarak Allah
telnn kelmn iitti. Bu srada Tevrat kitab nzil oldu.
Ms (aleyhisselm) Tr Danda iken, sriloullarnn iinden Samri adnda bir
mnfk, sriloullarnn ellerindeki altnlar toplayarak, eritip bir buza heykeli yapt ve
ite sizin ilhnz budur diyerek sriloullarn aldatt ve onlar da buzaya tapmaya
baladlar. Hrn (aleyhisselm) her ne kadar nasihat etti ise de, dinlemeyip ona kar
ktlar. Ms (aleyhisselm) Tr Dandan dnnce, onlarn bu hline ok gadaplanp
Samriyi reddetti ve yapt buza heykelini denize att. Hrna (aleyhisselm) durumu
sorunca; Nasihat ettim dinlemediler. Az kald beni ldreceklerdi dedi. Bylece Hz.
Msnn gadab geti. Onlara, kendisine Tevratn indirildiini bildirdi. Bundan sonra
sriloullar Tevratta bildirilen eylerle amel etmeye baladlar. Putlara tapmaktan ve
246
irkten kurtulup, Allah telya mn ve ibdet ettiler. Nihyet aradan epey bir zaman
geip, sriloullarnn ocuklar itatkr ve savaacak bir tarzda yetitiler.
Ms (aleyhisselm), sriloullarn alp, Lut glnn gney tarafna getirdi.
Buradan da hareket ederek, U bin Unk adnda bir kraln ordusu ile sava yapp glib
geldiler. Bylece eria Nehrinin dousuna ship oldular. Eriha ehrinin karsndaki daa
ktlar. Buradan Kenan diyr gzkyordu. Bu srada, Ms (aleyhisselm) yzyirmi
yanda iken vefat etti. Yerine Ya (aleyhisselm) peygamber olarak gnderildi.
Eshb- Kehf kssas: Eshb- Kehf; Tarsustaki maarada bulunan yedi kii ve
bir de Ktmr adndaki kpekleridir. Maarada bulunan yedi kiinin isimleri unlardr: 1Yemlh, 2-Mekseln, 3-Misln, 4-Mern, 5-Debern, 6-Szen, 7-Kefetatayy.
Efss (yan Tarsus) ehri havlisindeki Rakim adl vadide, Betahls Danda, kehf,
yan byk bir maara vard. Efss ehri, hkmdr Dakyanusun mlk olup, ahlisini
putperestlie zorlard. Hkmdrn emrine itat eden kurtulur, etmiyen ldrlrd.
Allah telya inananlardan alt gen, bir kede, bu zlimlerin fitnesinden kurtulmak iin
dua ile megul idiler. Onlar bu hlde iken, Dakyanusa haber verildi. Bunun zerine sultan
onlar arp tehdit etti. Onlar mn yolunda sebt gsterip, irki, putperestlii kabul
etmediler. Dakyanus onlarn btn mallarn alp: Siz gensiniz, size iki- gn mhlet
veriyorum. Kurtulmak m, lmek mi, hangisini tercih ediyorsunuz? deyip, kendisi baka
bir ehre gitti. O genler frsat ganmet bilip, birbiriyle meveretten sonra, kamaya karar
verdiler. Her biri, babasnn evinden azk ve nafaka iin bir miktar altn alp, ehre yakn
bir daa doru yola ktlar. Yolda giderken bir obana rast geldiler. oban da mnndan
tr onlara katld. obann kpei de bunlara tbi olup, arkalarndan onlar takib etti.
Ne kadar mni olmak istedilerse de mmkn olmayp, nihyet Allah tel, bu kpei dile
getirip kpek yle dedi: Benden korkmayn! Ben Allah telnn ve sizin dostunuzum.
Siz uykuda iken, ben size gzclk ve bekilik yaparm. Daa yaklatklarnda, oban
bunlara dedi ki: Ben bu dada bir maara biliyorum. Orada gizlenmek mmkndr.
Szbirlii edip o maaraya geldiler ve yle dua ettiler: Y Rabb! Bize senin katndan
rahmet, yan rzk, mafiret, dmandan emniyet ver! Bykleri olan Yemlh, maaraya
giderlerken, yolda arkadalarna dedi ki: Kavmimiz Allaha ibdet etmeyip ibdette
putlar Ona ortak ettiklerinden, onlardan ayrlmak istedik. O hlde imdi maaray
mesken edinip, Allah telya ibdet edelim. Rabbimiz iki cihanda rahmetini bize saar,
din ve dny ilerimizi kolaylatrr.
Dakyanus Efssa gelip, onlar sordu. Katklarn haber verdiklerinde, onlarn
getirilmesi iin babalarn zorlad. Babalar; Bizim malmz alp, daa doru gittiler
dediler. Dakyanus adamlar ile gidip o maaray bulunca, burada lsnler diye, maarann
azn kuvvetlice kapattrd. Dakyanusun yaknlarndan iki mmin, genlerin isimlerini ve
hllerini bir taa nakedip, maarann duvarna koydular. Bu maara, Betahls Dann
gney tarafnda idi. Gne doarken ve batarken oraya vurup, rutubet olmazd. Eshb-
Kehfin uyurken gzleri ak idi. Allah tel, meleklerle onlar sa ve sol taraflarna
dndrrd. Kpekleri, dirseklerini kapnn eiine uzatmt. l deillerdi. Gzleri ak
olup, nefes alrlar, salar ve trnaklar uzard. Allah tel, keml-i kudreti ile, ceset ve
elbiselerini deitirmedi. Eshb- Kehf uzun mddet uyuduktan sonra, Allah tel onlar
uyandrd. lerinden Mekseln arkadalarna; Ne kadar zaman yatp uyudunuz? dedi.
Onlar, gne doarken maaraya girmilerdi. Uyandklar zaman gne batmak zere
olduundan, cevab olarak; Bir gn veya gnn bir miktarn uyuduk dediler. Sonra sa,
sakal ve trnaklarna bakp birbirlerine dediler ki: Ne kadar uyuduumuzu Rabbimiz bilir.
Sonra Mekseln dedi ki: Biriniz u paray alp, Tarsusa gitsin. Baksn, hangi yiyecek
hell ve temiz ise, ondan bize satn alsn, getirsin. Bizi ehirde bulunanlara haber
vermesin. Eer Dakyanusa tbi olan ahli bizi bulurlarsa, recm ederler, yan taa tutup
ldrrler veya zorla kendi bozuk dinlerine dndrrler. Onlarn dnine girersek, bizim iin
sonsuz olarak artk kurtulu yoktur. Bunlarn en olgunu ve en aklllar olan Yemlh, bu
nasihatleri kabul edip ehre geldiinde, durumu ok deimi ve bir baka lem buldu.
Hayret etti. i burkuldu. Nihyet ekmeki dkknna girdi. O paray, yan Dakyanus
zamnnda, onun adna olan sikkeyi ekmekiye verince, ekmeki, bu adamn hazne
bulduunu sand ve hemen elden ele gstererek zabtaya vard. Yemlhy yakalayp;
Bulduun hazneyi ver diye tehdit ettiler. Yemlh onlara; Ben hazne bulmadm. Dn
bu altn evden aldm. Bugn arya getirdim dedi. Babasnn ismini sordular. Syledi.
247
Onlar; Burada o isimde kimse yoktur deyip, yalan sylediini belirttiler. Yemlhnn can
ok skld ve onlara; Beni Dakyanusa gtrn, o benim iimi bilir dedi. Onlar, onun bu
szn de alaya alp; Dakyanus leli yz seneye yakn oldu. Sen bize hikye mi
anlatyorsun? dediler. Sonunda Yemlhy, pdihlar olan Slih Melik Tendrusa
gtrdler. Bu pdih mmin idi. Vaktindeki insanlarn ou, cesetlerin dirilmesini inkr
ederdi. Pdih onlara bu hussta ne kadar nasihat ettiyse fayda vermedi.
Yemlh, bandan geenleri o pdiha anlatnca, pdih, olu, erf ve yakn
adamlar ile birlikte, maaraya geldiler. Yemlh varp, arkadalarna haber verdi. Pdih
dah ona yetiip, nceki hllerinin zerinde yazl olduu ta getirip okudular. simleri ve
hlleri anlald. Onlara selm verip cevap ald. Hepsinin boynuna sarlp veda ederken,
tekrar eskisi gibi uykuya vardlar. lk uykular yz sene srmt.
Reslullah efendimiz zamnnda, Hz. Eb Bekr ve Hz. Ali, Eshb- Kehfe gittiler. O
zaman Eshb- Kehf uykudan uyanp onlar grdler. Reslullaha (sallallahu aleyhi ve
sellem) mn ettiklerini bildirdiler ve selm gnderip dua istediler.
Hz. Eb Bekrin, Yezd bin Eb Sfyna yapt tavsiyelerden bazlar yledir: Ey
Yezd, Allah teldan kork. Muhakkak O, senin dn grd gibi, ayn ekilde iini de
grr. Allah telya en yakn olan kii, insanlar arasnda Onu herkesten ok dost
edinendir. Hak telya en yakn kii, tatyla Ona en ok yaklaandr. Ben sana Hlidin
vazfesini veriyorum. Chiliyet devrinin taassubuna kaplmaktan ok sakn. Zr Allah
tel, cahiliyet devrine ve o devrin halkna buz eder. Askerlerin yanna gittiin zaman,
onlarla sohbette bulun. Onlara hayr vad et. Onlara nasihat ettiin zaman, szn ksa
kes. Zr fazla konumann bir ksm, dierini unutturur, nce kendini terbiye et ki,
emrindekiler de terbiyeli olsun. Namazlarn tadl-i erkna uygun olarak ve vaktinde kl.
Dmanlarn gnderdikleri elilere ikrmda bulun, onlarn, ordughnda ksa bir sre
kalmalarn sala. Onlar, senin yanndan hibir ey bilmeden ayrlsnlar. Onlara hi birey
gstermemeye al. Aksi takdrde senin zayf taraflarn grr ve senin bilmediklerini
bilirler. Onlar misfir ettiin zaman, yanndakilerin onlarla konumalarna mni ol. Gizli
eyler hakknda konuma. Birisinden fikir sorduun zaman sen doru konu ki, o sana
samim olarak fikrini syleyebilsin. Hak eden kimseyi cezalandrmaktan ekinme ve
tereddt de etme. Ceza verirken aceleci olma, gevek de davranma. nsanlarn srlarn
aa karmaya alma. Bu ilerle uraanlarla berber olma. Doru ve fakir kimselerle
berber ol. Korkma! Zr sen korkarsan, maiyetindekiler de korkar. Ganmeti haksz
datmaktan uzak dur. Zr bu, insan fakirlie yaklatrr, zaferi ise uzaklatrr.
Hz. Eb Bekrin, Hz. mere yapt tavsiyeler: Ey mer! Allah telnn, gndz
yerine getirilmesi gereken bir takm haklar vardr. Onlar gece kabul etmez. Geceleyin
yerine getirilmesi gereken bir takm haklar vardr. Onlar da gndz kabul etmez. Allah
tel, farz yerine getirilmedii mddete, hibir nfileyi kabul etmez. Dikkatini ekmedi
mi y mer? Kymet gnnde terazileri ar gelenler, Ona tbi olanlar ve Onun
kendilerine ykledii mesliyetleri tayanlardr. Yarn haktan baka hibir eyin
konulmad bir terazinin ar gelmesi, elbetteki bir haktr. Y mer! Kymet gnnde
btl eylerin konduu bir terazinin hafif gelmesi de hakkn ta kendisidir. Y mer, rahat
ve huzr yeti azap yeti ile birikte, azap yeti de rahat ve huzr yeti ile birlikte inmitir.
Bylece mminin Allah telnn Cennetinden mitli, Cehenneminden ise korkmas
salanmtr. Y mer! Benim tavsiyelerime iyice kulak vermisen, gib hibir ey, hazr
olan lmden senin iin daha sevimli olmamaldr. Zten sen ona kar hibir ey de
yapamazsn.
Hz. Alinin halfe olunca mescidde okuduu hutbe yledir: Allah tel, kullarna
doru yolu gsteren, her trl hayr ve erri aklayan bir kitap indirmitir. Sizler bu
kitapta yazl olan hayrlar alnz ve zikredilen ktlklerden uzak durunuz. Allah
telnn size farz klm olduu emirleri yerine getiriniz ki, onlar sizi Cennete gtrsn.
Hak tel sizlere baz eyleri haram klmtr. Mslmann kannn aktlmasn da, btn
haramlarn en stnde tutmutur. Mslman, mslmanlarn elinden ve dilinden slim
olduu kimsedir. Bir mslmann kan gerekli hller dnda hibir ekilde dklmez.
nsanlarn haklarna ve hukuklarna dikkat ediniz. zellikle lm iyi hatrlaynz. nsanlar
sizin nnzde duruyor. Fakat arkanzda sizi tehdit eden bir kymet saati vardr. u
dnyda, cenb- Hakkn kullarnn haklar konusunda cenb- Hakdan korkunuz. Yarn
kymet gnnde, her trl ufak eylerden, hayvanlara kar olan hareketlerinizden bile
248
sorumlu olacaksnz. Ey insanlar! Her konuda Allah telya itat ediniz. Ona isyan
etmeyiniz. Bir yerde hayr grdnz zaman onu mutlka alnz, er grdnz zaman
da ondan uzak olmaya alnz.
Tark bin Ziydn spanya seferinde grd rya ve bir kadnn, Tark bin Ziydn
aday feth edeceinin, kocas tarafndan sylenmesi yle anlatlr: Tark bin Ziyd, ordusu
ile gemilere binip denize alnca, kendisini uyku bastrd. Ryasnda Peygamber
efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) ve Eshb- Kirm, kl ve yaylarn kuanm
olarak grd. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) ona; Ey Tark! Sen
iine devam et diyerek mslmanlara iyi davranmasn ve verdii szde durmasn
tenbh etti. Daha sonra Tark bin Ziyd, Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve sellem) ve
Sahbe-i Kirmn nden gidip Endlse girdiklerini grd. Uykusundan, byk bir
sevinle uyand. Arkadalarna bu mjdeyi verdi. Tark bin Ziyd, btn ordusu Cebelde
toplannca, dmana saldrarak btn yeil aday feth etti. Esirler arasnda yal bir kadn
bulunuyordu. Bu yal kadn, Tark bin Ziyda; Benim bir kocam vard. Bu hdiseleri ok
iyi bilirdi. Buralar fethedecek bir emirden sz eder dururdu. Bu emrin zellikleri
arasnda, byk bal ve sol kolunda zerinde kl bulunan bir ben olduunu sylemiti
dedi. Tark bin Ziyd elbisesinin kolunu anca, kadnn bahsettii ekilde bir ben ile
karlald. Tark bin Ziyd, yanndakiler ile birlikte, bu hdiseyi da fethin bir baka
mjdesi olarak deerlendirdiler.
10) Kef-z-znn; cild-1, sh. 82, 179, 571, cild-2, sh. 1380, 1410
11) Tam lmihl Sedet-i Ebediyye; sh. 642, 914, 1017
13) El-Kmil fit Trih
14) Brockelmann; Gal-1, sh. 345, Sup-1, sh. 587
BN- FRD (mer bin Ali):
Reslullahn klarndan ve tasavvuf byklerinden. smi, mer bin Ali bin
Mriddir. Knyesi Eb Hafs olup; Sultn-l-ikn (klarn sultan) ve erefddn
lakablar vardr. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) st annesi Halmenin mensp
olduu Ben-Sad kabilesine mensptur. 576 (m. 1180) senesinde Msrda doup, 636
(m. 1238) senesinde yine burada vefat etti. Msrda Karfe denilen yere defnedildi.
bn-i Frid, aslen Suriyenin Hama ehrindendir. Babas, buradan Msra gelip
yerlemitir. bn-i Fridin babas, devlet kademelerinde, hakszla uryanlarn haklarn
kazanmalarnda yardmc olduu iin kendisine Frid denmitir. Daha sonra, kadlk ii ile
megul olmutur. Frid ailesi, ilim, takv ve vera shibi olmakla tannr, dnin emir ve
yasaklarna uymakta pek gayret gsterirlerdi. bn-i Frid (rahmetullahi aleyh), byle bir
ailede yetiti. Biraz byynce, afi fkh ile megul oldu. bn-i Askirden hads-i erf
ilmini ald. Byk hads limi Mnzir ve bakalar kendisinden hads-i erf rivyet etti.
Sonra tasavvuf yoluna ve yalnzla meyletti. Dny sevgisinden ve balarndan
syrlmaya alt. Babasndan izin alr, Mukattam Da taraflarna, vadilere, Khiredeki
Karfe harbelerindeki terkedilmi bir vaziyette bulunan mescidlerden birisine gider, bir
mddet oralarda kalrd. Babasnn hakkna riyet edip gnln almak iin, gnde bir iki
kere yanna giderdi.
bn-i Frid, bundan sonrasn yle anlatr: Babam vefat edince, hereyden
uzaklap, tammen kendimi bu yola verdim. Fakat bu ekilde bana hibir ey hsl
olmad. Nihyet birgn, Msr medreselerinden birisine girmek istemitim. Bu srada
medrese kapsnda, bakkal olan yal bir ztn abdest aldn grdm. Fakat, din
249
kitaplarnda bildirilen ekilde abdest almyordu. nce kollarn, sonra ayaklarn ykayp,
sonra ban mesh edip, daha sonra yzn ykamt. Gnlmden yle geti: Bu ihtiyr
ne acibtir. Bu yata, bir mslman memleketinde, medrese kapsnda, mslmanlarn
limleri arasnda bulunuyor da, yle uslne uygun bir abdest alamyor. Bunun zerine
o yal zt bana bakp: Ey mer! Sana Msrda perdeler almaz, istediini burada
bulamazsn. Senin perdelerinin almas ve istediin Hicazda, Mekke-i mkerremede olsa
gerek. Oraya git! stediin eyin hsl olmas yakndr dedi. Ben, onun evliyullahtan
olduunu bilememitim. Meer o, byle uslne uygun olmayan abdest almakla hlini
setreder, gizlermi. Bu durumlar anlaynca, huzrunda oturup: Efendim, ben nerede,
Mekke-i mkerreme nerede? Hac mevsimi deildir ki, bana arkada olacak birisini
bulaym dedim. Bunun zerine eli ile iret ederek; te Mekke-i mkerreme nndedir
dedi. Baktmda, Mekke-i mkerremeyi grdm. Sonra o ihtiyrdan ayrlp, Mekke-i
mkerremeye doru yneldim. Mekke-i mkerreme benim gzmn nnden
kaybolmad. Nihyet Mekke-i mkerremeye vardm. Artk manev perdeler bir bir
alyordu. Bundan sonra, Mekke-i mkerremenin dalarnda ve vadilerinde dolamaya
baladm. yle ki, kendimi hi bilmediim bir vadide buluyordum. Oradan Mekke-i
mkerremenin uzakl, on gnlk yol idi. Hergn Harem-i erfte be vakit cematle
namazda hazr bulunurdum. Bu yere gelip giderken, bir yrtc hayvan bana arkada
olurdu. Deve gibi dizi zerine kp: Efendim! Bin bin derdi. Her zaman ona binerdim.
Onbe ylm byle geti. Bir ara, anszn o ihtiyr bakkaln sesi kulama geldi. Ey mer!
Khireye gel. Vefatmda hazr bulun dedi. Bu sz zerine Khireye gittim. O ztn vefat
yakn bir vaziyette idi. Selm verdim. Selmm ald. Bana birka dnr verdi. Bunlarla
tehiz ve tekfinimi yap. Bir dnr daha verip, bunu da tabutumu tayanlara ver. Karfede
falanca yere tabutumu koy, dedi. Sonra unlar syledi: Bu srada dadan aaya bir
kimse iner. Onunla namazm kl. Sonra Allah telnn diledii eyin olmasn bekle.
Onun tavsiyesi zerine hareket ettim. Tabutunu o dedii yere koydum. Dadan bir kiinin
aaya doru indiini grdm. Ku gibi sratli idi. Ayann yere dokunduunu
grmedim. Fakat ben o ahs tanyordum. O, arda dolar, herkes kendisi ile alay
ederdi. Ensesine vururlar idi. Yanma gelince; Ey mer, gel cenze namazn birlikte
klalm dedi. Biraz ileri varnca, yerle gk arasnda, yeil ve beyaz kularn bizimle birlikte
namaz kldklarn grdm. Namaz bitirdikten sonra, byk bir yeil ku, o kular
arasndan aaya indi. Tabutun alt yanna kondu. O, tabutu tutup, dier kularn arasna
kart. Hepsi tesbih ederek utular ve gzlerimizin nnden kayboldular. Ben bu hle ok
hayret ettim. Sonra yanmdaki o zt bana; Ey mer! itmedin mi ki, ehidlerin rhlar
yeil kularn kursaklar iindedirler. Cennetten kp, istedikleri yerde uarlar. Bunlar kl
ehidleridir. Muhabbet (ilh muhabbet) ehidlerinin hem cesedleri ve hem de rhlar yeil
kularn kursaklar iindedirler. Bu zt da onlardan birisidir dedi.
bn-i Frid, Mekke-i mkerremeden Msra dnnce, Ezherde hatblik ile megul
oldu. bn-i Frid yolda giderken, insanlar yol boyunca toplanr ondan dua isterlerdi. Elini
pmek iin gayret gsterirlerdi. Ancak kimseye elini ptrmez. Sdece msfeha ederdi.
Bir mecliste hazr bulunduu zaman, o meclise skn, vekar ve huzr hkim olurdu.
Elbisesi gyet gzel olup, kokusu pek ho idi. Zamann nde gelen limleri, devletin ileri
gelenleri, vezirler, kadlar, zenginler ve fakirler onun meclisine koarlard. Yannda gyet
edeb ve terbiye zere bulunurlard. Onun yannda, pdihlarn yannda konuurlarken
gsterdikleri titizlik ve dikkati gsterirlerdi. Kendisine gelenlere pek ok ikrmda
bulunurdu. Kimseden birey kabul etmezdi. Bir seferinde Melik Kmil kendisine bin dnr
gndermiti. O bu dnrlar almayp, geri gnderdi.
bn-i Frid, orta boylu, nrn yzl bir zt idi. Vecd hli gelince, yz daha ok
nrn bir hl alrd. Vcdundaki terler, ayaklarnn altndan doru yere inerdi. bn-i
Fridin heybetli grn vard. Allah telnn kendisine muhabbet ve nsiyetini nasb
ettii, byk ve mbrek bir zt idi.
Kermetleri: ems bin Umre el-Mlik, bn-i Fridin hllerini ve kermetlerini
inkr eder, kabul etmezdi. ems bin Umre, birgn kardei Ysufun ziyretine gitmiti.
Bu srada ok susamt. O civarda, bn-i Fridin kabrinin yannda bulunan testideki
sudan baka hibir su bulamamt. Burada bulunan sudan iip susuzluunu giderdi ve o
gnden sonra bn-i Frid hakkndaki yanl dncelerinden, onun hllerini inkrdan
vazgeti.
250
Izz bin Cema da, bn-i Fridin hllerini inkr edenlerden birisi idi. bn-i Cema,
bir gece ryasnda, bir cematin (topluluun) huzrunda bekletildiini, bn-i Fride; ite
bunlar, senin hllerini, kermetlerini inkr edenlerdir denildiini, bunun zerine bn-i
Fridin de onlarn dillerini kestiini grd. Bu srada korku ile uyanan bn-i Cema, bn-i
Fridin yksek hllerini ve kermetlerini inkrdan, onlara kar kmaktan vazgeti.
Menv der ki: Asrmzn en byk fakhlerinden (limlerinden) Reml (rahmetullahi
aleyh) anlatt: Tasavvuf byklerini, onlarn yksek hllerini ve kermetlerini inkr
edenlerden birisi, ryasnda, kymetin koptuunu, byk bir kabn ierisinde su
kaynatldn, bu kabn bulunduu yerden kan ate kvlcmlarnn etrfta uutuunu,
bu srada gruplar hlinde insanlarn getirilip, bu suyun ierisinde, etleri, hatt kemiklerine
varncaya kadar piirildiklerini grd. Bunun zerine, onlarn kimler olduunu sorunca,
kendisine; bn-i Arab ve bn-i Fridin yksek hllerini ve kermetlerini inkr eden
kimseler olduklar sylendi. Mehr lim ve Kdl-kudt (Temyz resi) Muhammed bin
lys Msra gelince, bn-i Fride (rahmetullahi aleyh) dil uzatp, daha nceden beri det
olduu zere, Cuma gnleri kabrinin banda onun dvnndan kasidelerini syliyen
kimseleri tehdit etmeye balamt. Bunun zerine Muhammed bin lys bir hastala
yakaland. Bu hastalktan ancak, bn-i Fridin aleyhinde bulunmaktan vazgeip, nceki
yaptklarna tvbe edince kurtulabildi. (Bu manda bn-i Frid hakknda pek ok rivyetler
vardr.)
Denir ki; kermet olarak, bn-i Fridin dvn yeterlidir. nk, onu kabul eden de,
onun aleyhinde bulunan da, onun dvnnn stnln kabul etmitir. zellikle Kasde-i
tiyyesi ok garip ve yksek bir eserdir. Bunun iindir ki, Serrc Hind, ems-i Bistm elMlik, Cell Kazvn e-fi gibi limler, onu inkr eden, onun aleyhinde bulunanlarn ve
ekemiyenlerin szlerine bakmamlar, Kasde-i tiyye zerine erhler yapmlardr.
Rivyet edilir ki: bn-i Frid, vefatndan sonra ryada grlp, niin dvnnda
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizi medhetmedii kendisine sorulunca, u
mandaki beyti sylemitir: Medhedenler ne kadar ok medhederlerse etsinler,
Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) hakknda her medhi eksik gryorum.
Hem Allah tel, Onu lyk olduu ekilde medhetti. Bu medh karsnda, insanlarn
medhetmesinin ne kymeti olur ki? demitir.
Yine rivyet edilir ki: bn-i Frid; Reslullah efendimizi (sallallahu aleyhi ve
sellem) anlatmak isteyenler, Onun gzelliini ve stnln anlatmaya kalksalar, zaman
biter, fakat, Onun gzelliini ve stnln anlatmakla bitiremezlerdi buyurdu.
Bazlar, bn-i Fridin szlerinin btn ynnn, hep Reslullah medh mans
tadn sylemilerdir.
bn-i Frid bir gece ryasnda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimizi
grd. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) efendimiz ona: Sen kime menspsun?
buyurunca; St vlideniz Halmenin bal olduu Ben-Sad kabilesine mensbum dedi.
Bunun zerine Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem), Bilakis senin nesebin
bana baldr. Yan, sen benim sevgimle dolusun, benim snnet-i seniyyeme balsn
buyurdu.
bn-i Frid, bazan Ravda denilen yerde Mteh diye bilinen mescide gider, akam
vakti buradan Nil Nehrini seyretmeyi severdi. Yine birgn oraya gidiyordu. Birisinin,
kalbinin para para olduunu ifde eden bir beyit okuduunu duyunca, dp bayld. Bir
mddet sonra aylnca, o ahs yine bu beyti okuyordu. bn-i Frid tekrar bayld. O ahs
oradan uzaklancaya kadar, bn-i Fridin bu durumu devam etti.
bn-i Fridin Dvn: Bu dvn ok derin manlar ihtiv etmektedir. bn-i Frid,
iirlerinin ounu Mekke-i mkerreme vadilerinde iken yazd. Divndaki kasidelerden birisi
de, Kasde-i tiyyedir. 750 beyittir. Tasavvuf bykleri ve dier ulem arasnda pek
mehrdur. Bu kaside de; tasavvuf ile ilgili yksek hller, dn ilimlerin hakkatleri, yakn
marifetleri, tasavvuf yolunda bizzat kendisinin dier tasavvuf byklerinin kavutuu
stn hlleri, pek yksek bir ifde ile nazmedilmitir (iir eklinde sylenmitir) ki, bu, bir
bakasna nasb olmamtr.
bn-i Frid (rahmetullahi aleyh) yle der: Kasde-i tiyyeyi tamamladktan sonra,
ryamda Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) grdm. Buyurdular ki: Kasidene ne
isim koydun? Ben de: Y Reslallah! Levh-l-cinn (revc-l-cinn) ismini verdim
251
dedim. O zaman Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Hayr, ona Nazm-s-slk adn
ver buyurdu. Ben de, Kasde-i tiyyeye bu ad verdim.
Ona yakn olanlar yle anlatr: eyh bn-i Frid (rahmetullahi aleyh), bu
kasidesini, iir kaideleri zerine sylememitir. Kendisine cezbe hli gelip, bir hafta veya
on gn kendisinden gemi bir hlde bulunur, gayb leminden, kendisine bildirilen ve
gsterilen eyleri, otuz-krk veya elli beyt hlinde yazard.
bn-i Frid dvnnn, tammnn erh edildii sylenir. Kasde-i tiyyeye; Fergn,
Kn, Kayser ve bakalar erhler yapmlardr. Kasde-i hemziyye zerine de birka
erh yaplmtr. Hfz bn-i Hacer de, Kasde-i tiyye zerine gzel bir erh yapm,
zamnnn tasavvuf byklerinden birisine gndermi ve bu erhi pek beenilmitir. bn-i
Hacer (rahmetullahi aleyh), bu erhinde, zamirlerin mercilerine, mbtedy, haberi, cinas,
istere, beyitlerde bulunan lgatler ve bn-i Fridin bu beyitlerde murd olan manlar
bildirilmitir. Bu dvn pek ven bn-i Hacer, bn-i Hacele gibi akidesi bozuk kimselere de
gerekli cevb vermitir. Sirc Hind de, bn-i Eb Haceleya cevap verip, bn-i Fridi
mdfaa edenlerdendir. bn-i Hacer, bn-i Frid dvnn anlatrken, bu divnn pek ince ve
rha tesirli olduunu, insanlarn onu aralarnda kfiyelerine gre okumay det
edindiklerini, bu dvn herkesin tandn, bilmiyenin pek az olduunu sylemitir.
1) Cmiu kermt-il-evliy cild-2, sh. 218
2) Nefeht-l-ns, sh. 615
3) El-Bidye ven-nihye cild-13, sh. 143
4) Lisn-l-mzn cild-4, sh. 317
5) Esm-l-mellifn cild-1, sh. 786
6) Hsn-l-muhdara cild-1, sh. 296
7) ezert-z-zeheb cild-5, sh. 149
8) Mifth-s-sede cild-1, sh. 100-201
9) El-Alm cild-5, sh. 55
10) Vefeyt-l-ayn cild-3, sh. 445
11) Mizn-l-itidl cild-3, sh. 214
12) Mucem-l-mellifn cild-7, sh. 301
BN- FERH (Ahmed bin Ferh):
afi mezhebi fkh ve hads limi. smi, Ahmed bin Ferh bin Ahmed bil Eb
Abbs Lahm olup; knyesi Eb Abbs, nisbeti Lahmdir. 625 (m. 1228) senesinde
biliyede doup, 699 (m. 1299) trihinde vefat etti.
biliyenin zapt srasnda Franszlara esir dt. Allah telnn yardm ile
esretten kurtuldu. 650 (m. 1252) ile 660 (m. 1262) trihleri arasnda Msra gitti.
Khirede; eyh-l-slm zzeddn bin Abdsselm, Abdlazz Ensr ve daha baka
limlerden, amda; bn-i Abdddim, Kirmn Ferrs Askaln, bn-i Ebl-Ysr ve dier
byk limlerden (r.aleyhim) ilim rendi.
Bilhassa hads ve trih ilimlerinde geni bir ilme ship olan Zeheb (rahmetullahi
aleyh), bn-i Ferh hakknda yle der: Dmek Cmiinde onun ders halkas vard. Burada
hads ilimlerini okutuyordu. Ben de onun bu derslerine devam ettim. Ondan istifde ettim.
Gerekten bn-i Ferh, ilmi ile amel eden, fazlet, doruluk ve vekar shibi, gzel ders
anlatan bir lim idi.
bn-i Ferhin, bn-i Abdddimden rivyet ettii bir hads-i erf yledir:
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: ki yzl kimseyi, insanlarn en
erlilerinden olarak bulursun. Ame, iki yzl ifdesinin mans iin: nsanlarn bir
ksmna bir yzle, dier bir ksmna baka bir yzle gidendir dedi.
bn-i Ferhin, bilnin, tasavvuf iir tarznda yirmisekiz hads istilhna dir
yazd yirmi beyitlik manzmesi pek mehrdur. Bu manzmeye ummiyetle,
Manzmt- bn-i Ferh veya Ganim-i Sahh ad verilir.
Bu iirin bir ksmnn tercmesi yledir:
1. tiykm gerektir (Sahh). Fakat senden, midim pek zordur (Mudal).
Hznm braklm serbest olmu (Mrsel). Gzyalarn birbirini takib ediyor (Muttasl).
2. Akl da hidlik eder ki, size olan tahammlm, sizin iin sabredebilmem zaftir
(Zaf) ve terkedilmitir (Metrk). Benim senin iin zillete dr olmam en gzeldir.
252
3. Benim iin gzel olan (Hasen) sizin sznz karnzda dinleyip yazmam ve
sonra onu bakalarna nakletmemdir.
4. Benim iim sana baldr (Mevkf). Bir tek kendisine gvenip yardm istiyeceim
sensin (Muavvel).
5. yet durumum sana kadar karlm, (Merf) olsayd, muhakkak sen beni
knayanlarn holanmamasna ramen bana acr, adletle mumele ederdin.
6. Beni knayanlarn knamas, ho birey deildir (Mnker). Bunu caiz ve mmkin
bir i olarak grmyorum. Yalan ve bireyi asl varm gibi sylemek (Tedls) red olunur,
ona itibr edilmez.
7. Zamanm, devaml (Muttasl) senin zntn ve dncen ile geiyor. Bu yzden
yaknlarmla alkam kestim (Munkati).
8. Ben senden, ayrlk kefenlerine kondum (Mdrec). Beni tahamml
edemiyeceim, takat getiremiyeceim eylerle mkellef klyorsun.
9. Ben gzyam kanla akttm (Mndebic).
1)
2)
3)
4)

Ganim-i Sahih; Sleymniye Ktphnesi Kl Ali Paa ksm. No: 1031/9
BN- HCB (mer bin Muhammed):

amda yetien hads limlerinden. smi, mer bin Muhammed bin Mensr bin
Mesrr el-Emn ed-Dmek olup, knyesi Eb Hafs ve Eb Fethdir. Lakab zzeddn olup,
bn-l-Hcib diye tannmtr. 593 (m. 1196) senesinde amda dodu. 630 (m. 1233)
senesi abn aynn 28inde Perembe gn orada vefat etti. Dedesi, Mensr bin Mesrr,
Basra emni (vlisi), Emn-d-devlenin hcibi (kapcs) idi. Buna nisbetle, kendisine bnl-Hcib denilmitir.
Hads ve fkh gibi nakl ilimlerle birlikte, trih ve corafya gibi ilimlerde de ok ileri
olan bn-l-Hcib, ilim renmek maksadyla birok yerler gezdi. am, Badad,
skenderiyye, Erbil, Msul, Haleb, Mekke-i mkerreme, Medne-i mnevvere ve baka
yerlerde limlerden okudu. Ms bin Abdullah, Ms bin Abdlkdir, bn-i Eb Lukma,
Feth bin Abdsselm, Abdlkav bin Habbb ve baka limlerden ilim rendi.
Zekyyddn el-Berzl, Eb Ms er-Ran, Cemleddn bn-s-Sbn ve baka limler
de ondan ilim rendiler.
Eb Muhammed el-Mnzir (rahmetullahi aleyh) diyor ki: bn-l-Hcib
(rahmetullahi aleyh) vefat ettiinde, krk yana gelmemiti 37 yandayd. Akl, fehmi
(anlay), dikkat ve uyankll pek fevkalde idi. lim renmekte, retmekte ve
yaymaktaki gayreti pek fazla idi. Bunun iin ilm toplantlar yapard.
Zamnnda bulunan limler arasnda pek stn bir yeri vard. Gnlerinin ounu
orula geirirdi. Devml olarak dinler, dinlediklerini yazar, yemek, imek, sanki aklna bile
gelmezdi. Herkes onun bu gayretine, ilminin okluuna hayret ederlerdi. lmin kymetini
bilenler kendisine gbta ederler, imrenirlerdi. Dnin emirlerine son derece bal, ok hayr
ve hasent shibi, salam, gvenilir bir zt idi. ok eser yazm olup, birkann isimleri
yledir: Mucem--yh, Mucem-l-bk vel-bldn, Zeyl-i Trih-i Dmek.
Bu zt, fiye ve Kfiye kitaplarnn shibi olan bn-l-Hcib Osman bin mer ile
kartrmamaldr.
1)
2)
3)
4)
5)

Kef-z-znn; sh. 294, 1734
BN- HCB:
Mlik mezhebinin mehr fkh limlerinden, smi, Osman bin mer bin Eb
Bekrdir. Knyesi Eb Amr, lakab Cemleddndir. 570 (m. 1174) senesinde Msrn Kavs
eyletinde bulunan sn kasabasnda dodu. 646 (m. 1248)de skenderiyyede vefat etti.
253
Babas aslen krt olup, Emr zzeddn Selhnin hcibi olduu iin bn-i Hcib
denildi. nce Khirede Kurn- kermi ve krat ilmini rendi. Sonra Mlik mezhebi fkh
bilgilerini, nahiv ve edebiyat ilmini rendi. Kendilerinden ilim rendii hocalar u
ztlardr: Ebl-Hasen el-Ebyr, Ebl-Hasen bin Ceyd, krat ilminde mm- tib, elGaznev, Ebl-Cd, mm- Ebl-Hasen zil ve dier limler. limde yetitikten sonra
ama gitti, orada Emeviyye Cmiinin Mlik zaviyesinde ders okuttu. Derslerinde ok
talebe topland. Daha sonra Khireye dnp, bir mddet orada kaldktan sonra
skenderiyyeye gitti.
bn-i Hcib fkh ve arz ilminde lim olduu gibi, ayrca mehr bir nahiv limidir.
ihbddn ed-Dmek Zeyl-i Ravdateyn adl eserinde onun hakknda yle demitir: O,
dinde mehr bir limdir. Usl ilimlerinde, Arab ilimlerde, Mlik mezhebinde derin lim
ve stn zek shibi idi. Salam, mtevzi, ok hay shibi, skntlara tahammll, ilim
ehlini seven bir lim idi.
Kendisinden ok kimse ilim almtr. Bir ksm u ztlardr: ihbddn el-Karf,
Kd Nsrddn ibni Mnr ve kardei Zeynddn, Kd Nsrddn el-Ebyr, Nsrddn
Zevv ve eref ed-Dimyt de ondan hads-i erf rivyet etti. Mehr kelm limi
Seyfddn mid de ondan ilim almtr.
bn-i Hcibin eserleri ok tannm ve okunmu olup, balcalar unlardr:
1. El-Kfiye: Nahiv ilmine dir mehr bir eserdir. 2. El-zh, 3. fiye: Sarf ilmine
dirdir. 4. El-Maksad-l-cell: arz ile ilgilidir. 5. El-Eml, 6. Risale fil-ur, 7. El-Kasdet-lmvaaha, 8. Mnteh-es-sul, 9. Muhtasr-l-mnteh, 10. Muhtasar fil-fr, 11.
Cmi-l-mmiht.
bn-i Hcibin bir iirinin tercmesi yledir: Salarma den aklar bana ok
gzel nashat oldu. Her ne kadar gnahm olsa da, Rabbimin affndan asl mit
kesmem. nk O, nice gnahlar affetmi, rtmtr. Eer Rabbimin aff sdece iyilere
has olsayd, gnahkr kimseler Ondan baka kimden af diler, kime yalvarabilirdi?
2) Tam lmihal Sedet-i Ebediyye; sh. 417
4) Tabakt-s-sleh; cild-2, sh. 65
7) Mifth-s-sede; cild 1, sh. 138
8) Ed-Dbc-l-mzehheb; sh. 189
BN- HALV (Muhammed bin Mel):
Hanbel fkh limlerinden. smi, Muhammed bin Mel bin Ganmedir. Knyesi Eb
Bekr olup, Lakab mdddndir. bn-i Halv diye bilinir. Doumunun 530 (m. 1135)dan
sonra olduu sylenir. 611 (m. 1214) ylnn Ramazn- erf aynn 28. Cuma gecesi vefat
etti. Cuma namazndan nce Bb- Harb Kabristanna defnedildi.
Eb Feth bin Kerh, Eb Fadl bin Nsr, Eb Bekr bin Zgn, Sad bin Ben ve
bakalarnn derslerini dinledi. Eb Feth bin Mnnn yannda lim oldu. Hanbel
mezhebinde pek ykseldi. Dnin emir ve yasaklarna uymakta pek dikkatli ve titiz olup,
zarret dnda insanlardan uzak kalrd. Eb Zekeriyy Yahy bin Sayraf ve bakalar
ondan ilim almlar ve hads-i erf dinlemilerdir.
bn-i Kati onun hakknda yle der: Muhammed bin Mel, slih bir zt olup,
pheli olan eylerden ok uzak dururdu. Memniyye mescidinde kalr, hrette kendisine
fide verecek eylerle megul olurdu.
bn-i Kdis onu pekok medhetmi, Hanbel mezhebinde ok ilim shibi, fetv
vermekte mhir olduunu, ummiyetle mescidinde bulunan zaviyesinde kaldn bildirdi.
Ayrca onun iin; Allah telnn emir ve yasaklarna riyet eder, insanlarn arasna pek
karmazd. Dnyya dkn olan kimselerin kapsna gitmezdi. Kimseden birey kabul
etmezdi. Allah telnn vel kullarndan birisi idi demitir.
254
Byk lim Nsh bin Hanbel ise; Muhammed bin Mel, dnyya rabet etmez,
yan haramlardan ve haram olmas muhtemel olan eylerden uzak kalr, mbahlar bile
zarret miktar kullanrd. O, fazletli bir lim idi. Terzilikle urar, bu arada ilim ile, srf
Allah telnn rzs iin Kurn- kerm okutmakla megul olurdu. Ben de kendisinden
Kurn- kermden bir miktar okudum. Bana, kendisinden istifde etmemi sylerdi. Bana
Mukaddimet-l-hbr adl eserini verir, onu ezberinden okurdu. Temizdi ve temizlie ok
dikkat ederdi. Byk limlerden Zhir, babas Nsr hayatta olduu hlde, Muhammed bin
Melnin yanna ok gider, onunla grrd. Eb Ferec Cevznin, Cmi-l-Mesnd adl
eserini, fkh mevzlarna gre yeniden dzenlemitir. bn-i Mukblin Kifyet-l-Mft
isimli eserini, byk lim bn-i Mndan okurdu.
Mnzir ise onun hakknda; Muhammed bin Mel, vera shibi, dindar, Hanbel
mezhebini iyi bilirdi. Hads-i erf rivyetinde bulundu. Kurn- kerm okuttu. Bir mddet
immlk yapt. Kendisinden iczet aldm. czeti bize Badaddan yazp gnderdi
demektedir.
Muhammed bin Melnin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii bir hads-i erf
yledir: bn-i Mesd (rahmetullahi aleyh) anlatt: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
bir hasr zerinde uyumulard. Kalktklarnda mbrek vcdlarnda hasr izi vard. Y
Reslallah! Bize emretseydiniz de, biz senin iin yumuak bir yatak temin etseydik,
dedim. Bunun zerine Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) yle buyurdu: Benim
dny ile ne iim var. Benim dnydaki hlim, bir aa altnda glgelenip, sonra
oray terkedip giden kimseye benzer.
Muhammed bin Melnin El-Mnre f usl adl eseri vardr.
1) Tekmilet li-vefeyt-in-nakile; cild-4, sh. 130
BN- HALL (Ysuf bin Hall):
Hads, trih ve Hanbel mezhebi fkh limi. Knyesi, Ebl-Haccc olup ismi, Ysuf
bin Hall bin Karaca bin Abdullahtr. 555 (m. 1160) ylnda amda dodu. Doum yerine
nisbetle Dmek, yerletii yere nisbetle Haleb denildi. Allah telnn dnine
hizmetlerinden dolay emseddn lakab verildi. bn-i Hall diye tannd. 648 (m. 1250)
ylnda Halebde vefat etti.
Doumundan otuz yana kadar amda kalan Ebl-Haccc ibni Hall, orada
ncelikle fkh ilmi tahsil etti. Din bilgilerine yardmc ilimler olan, Arab ilimleri rendi.
Hfz Abdlgan, Yahy Sekaf, bn-i Sadaka Harrn, Hu, Cetrev, Kind, bn-i Mevzn
ve bn-i Eb Asrn gibi limlerden ilim tahsil etti. Daha sonra Badad, sfehan, Msr ve
Hicaz taraflarna seyahatlerde bulundu. Gittii yerlerde; bn-i Kuleyb, Eb Mensr bin
Abdsselm, bn-i Hasn, Mesd Hamml, Rzn, Saydaln, bn-i Ynus, Zkir bin
Kmil, Kirn, Lebbn, Abdrrahm Kgd, Eb Cafer Tarss, Eb Ali ibni Hadddn
talebeleri, Ebl-Ksm Bsri, smil bin Ysn ve daha birok limden (ki, bu limlerin
says beyz gemektedir) ilim rendi. ok alp hocalarndan duyduklarn yazarak
ezberledi. Allah telnn dnine hizmet iin gayret etti. Yzbin hads-i erfi rvleri ile
birlikte ezberledi. lmiyle zamnnn limlerinin takdrini kazand. limler onun gvenilir
olduunda ve ilminin salamlnda ittifk ettiler. Allah telnn kullarna olan
merhametinden, onlara dinlerini reterek Cehennemden kurtarmak iin tliblerine ilim
retmeye ok gayret etti. am ve sfehanda ders verdi. Halebe yerleti. Haleb
Cmiinde mrnn sonuna kadar ilim retti. Hanbel mezhebine gre fetv verirdi.
Vakitlerini, Allah telnn dnini renmek ve retmek iin harcad. Dier zamanlarnda
devaml ibdet eder, Allah telnn verdii nimetlere kretmek iin, elinden geleni
yapmaya alrd. nsanlara sk sk nasihatlerde bulunur, itikdn, Selef-i slihnin
bildirdiklerine gre dzelterek, Allah telnn emir ve yasaklarn renip tatbik
etmeyenin, Cehennem ateinden kurtulamayacan sylerdi. Devml ve herkese kar
tatl dilli, gler yzl idi. Onun yzn gren, sohbetini dinleyen; Mslman byle olur,
lim buna denir demekten kendisini alamazd. Onun gzel ahlk, insanlara merhameti
ve cmertlii, birok kimsenin tvbe edip slih mslman olmasna vesle oldu. Haram ve
255
pheli eylerden ok saknr, mbahlarn birounu terkederdi. Yapt her ii Allah

telnn rzs iin yapar, syledii her sz Onun rzs iin sylerdi.
Allah telnn dnine hizmet etmek ve kullarna faydal olmak iin pekok talebe
yetitirdi. Bunlarn arasndan pekou, zamanlarnn en ileri gelen limlerinden oldu. Hfz
erfeddn Abdlmmin, Muhammed bin Sleymn Mukr, erfeddn Mahmd Tzef,
Muhammed bin Cafer Mukr, Ebl-Hasen Kurfi, Nehhsn oullar Eyyb, Muhammed
ve shk, Kd Tceddn Slih Kavs, Eb Bekr Deti, bn-i Acemnin oullar smil,
brhim ve Abdrrahmn Aff, mid, Thir bin Abdullah bin Acem, bn-i Neccr, bn-i
Nukta, Sarfn, mer bin Hcib, bn-i Emti, bn-i Dbeys ve daha birok lim bn-i
Halilin talebeleri arasndayd.
Yetitirmi olduu mmtaz talebeler yannda, kymetli eserler de yazan emseddn
Ebl-Haccc ibni Halilin eserlerinden bazlar unlardr: Mucem (hocalarnn hayatlar),
Semniyt, Avl, El-Fevid-l-avliy-yis-shh ve Fevid.
1)
2)
3)
4)
5)

BN- HAMMYE:
Hads limi. smi, Ysuf bin Muhammed bin mer bin Ali bin Muhammed bin
Hammye el-Cveyn olup; knyesi Ebl-Muzafferdir. bn-i Hammye diye mehr oldu.
Lakab Fahrddndir. 582 (m. 1186) senesinde Dmekda dodu. 647 (m. 1250)
senesinde ehd edildi. Cenzesi Msrda Karfe Kabristanna defnedildi.
bn-i Hammyenin ailesi aslen Nibrludur. Altnc asrn ikinci yarsndan sonra
ama, oradan Msra geldiler. Ailesi, lim kimselerdi. bn-i Hammye amda dodu.
Orada ilim ve edeb rendi. Mensr bin Ebil-Hasen et-Taber, Muhammed bin Ysuf elGaznev ve birok limden hads-i erf dinledi. lim renmek iin Msra gitti.
bn-i Hammye, akl- selm shibi olup, gr isbetli, cesur ve ok cmert idi.
Sultan Muhammed bin Muhammed ile grt. Sultann yardm istedii konularda ona
yardmc oldu. Sultan Muhammedin yerine geen Sultan Necmddn, bn-i Hammyeye
sknt verdi ve hapsettirdi. Daha sonra onu hapisten karp zr diledi ve ordunun bana
kumandan tayin etti. bn-i Hammye, akl ve ileri grll ile mhim tedbirler alp
hereyi dzene koydu. Herkesin sevgi ve itibrn kazand. Hal ordusu Dimyat zerine
yrynce, bn-i Hammye, kumandas altndaki ordu ile memleketi mdfaa iin
tedbirler ald. slm ordusu ile hallar arasnda iddetli muhrebeler oldu. bn-i
Hammye, dman Mensra ehrine ynelince, seher vakti orduya hcum emri vererek,
dni iin, vatan iin kahramanca arpt. Ald kl yaralar yznden ehd oldu.
yle anlatlr: bn-i Hammye, daha nce Sultan ile Dmeka geliinde, lim ve
kmil bir zt olan el-md en-Nhhs ona; Ey Fahrddn, ka gn buradasnz? diye
sorunca. O da; Bugn son gndr dedi ve; Ey Emdddn! Allah telnn Cennette
bana, senden daha stn dereceler vereceini md ediyorum buyurdu. Allah tel, onu
yalanc karmyarak, Mensredeki harpte dmanlara kar dni ve vatan iin ehd
oldu.
bn-i Hammyenin yazd eserlerden ikisi unlardr: Takvm-n-Nedm ve Akabn-Nam vel-Mukm, Dvn- ir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)

Brockelman; Sup-1, sh. 490
256
BN- HANBEL:
Hanbel fkh limi. smi, Abdrrahmn bin Necm bin Abdlvehhb bin Abdlvhid
bin Muhammed bin Ali bin Ahmed el-Ensr, knyesi Ebl-Ferec, lakab Nshddndir.
bn-i Hanbel ve bn-i Nsh diye bilinir. 554 (m. 1159) senesinde Dmekda, evval
aynn onyedisinde Cuma gecesi doup, 634 (m. 1236) senesinde yine burada vefat
etmitir. Eshb- Kirmdan Sad bin Ubde el-Ensrnin torunlarndandr. Aslen rzldr.
bn-i Hanbel iyi bir tarihi ve vizdir.
bn-i Hanbel, Dmekda; babasndan, Kd Ebl-Fadl Muhammed bin ehrezr,
Ebl-Hasen Ali bin Nec el-Viz, Ahmed bin Hseyn el-Irk ve birok limden ders
dinledi. Bundan sonra ilim renmek iin seyahatler yapt. Badadda bir mddet ikmet
etti. Burada; Eb kir es-Sakltn, Abdlhak Ysuf, Mslim bin Sabit el-Vekl, s esSedn, hde-i Ktibe, bn-i Cevz, Abdlmugs el-Harb ve baka limlerin derslerinde
bulundu. sfehanda; Hfz Eb Ms el-Medn ve Eb Abbs et-Trkden, Hemedanda;
Eb Muhammed Abdlgan bin Hfz, Eb Ali ve bakalarndan, Mekke-i mkerremedeki
limlerden, Msulda; eyh Eb Ahmed Haddd ez-Zhidden ilim renmitir.
bn-i Hanbel, ilim renmek iin eitli yerlere yolculuklar yapt. Buralardaki
limler, slih kiiler, kadlar ve fazlet shibi ahsiyetlerle grt. Onlardan istifde etti.
Msra iki defa gitti. Badadda bir mddet kalp, Ebl-Feth bin Msnn yannda ilimle
urat. Ebl-Bek el-Ukbernin yannda, Salebnin Fash adl eserini, bn-i Cinnnin
Tasrif isimli eserinin bir ksmn okudu. Keml Sincrden, Behet ed-Darrden ve baka
birok nahiv liminden istifde etti. lk nceleri vaz-u nasihatle megul oldu. Vazlar pek
tesirli idi. Herkes tarafndan sevilir ve hrmet grrd. Gitmi olduu memleketlerde
vz-u nasihat yapt. Msr, Haleb, Erbil ve Medne-i mnevvere ve Beyt-i Makdis bunlar
arasndadr.
bn-i Hanbel, halk tarafndan ok sevildii gibi, bata am meliklerinden
Eyyboullar olmak zere, sultanlar yannda da kymeti vard. Altyzoniki senesinde,
hacca giderken Badada gelmiti. Halfe Nsr kendisine pekok ikrmlarda bulundu.
Orada vaz da yapt sanlmaktadr. Kudsn fethinde, Selhaddn-i Eyyb ile berber
orada idi. Fetihten iki sene sonra, yine Kudsde Selhaddn-i Eyyb ile bulutu. Orada
baka limler de vard. bn-i Hanbel sorulan muhtelif sullere cevap verdi. Daha sonra,
Selhaddn-i Eyyb kendisine; Ayn soydan drt nesl-i Reslullah grenler kimlerdir?
diye sordu. O yle cevap verdi: Eb Bekr-i Sddk, babas Eb Kuhfe, Abdurrahmn bin
Eb Bekr, Muhammed bin Abdrrahmn bin Eb Bekrdir. Bundan sonra Selhaddn-i
Eyyb, yenecek birey getirilmesini istedi. stenilen ey geldi. Hep birlikte yediler. Orada
bulunanlardan birisi; bn-i Hanbel, bu ikrm senin iin oldu dedi.
bn-i Hanbel, birka medresede ders verdi. Cidde eref-l-slm Medresesi,
Mismriyye Medresesi bunlardandr. Burada, Ebl-Mel Esad bin Mnc ile berber ders
veriyordu. Sonra bn-i Mnc azledildi. O, burada yalnz ders vermee balad. Daha sonra
bu medresede ders vermek iini Mncoullar ellerine aldlar. Bunun zerine Rbia
Htun, Cebel denen yerde onun iin bir medrese yaptrd. Medrese, Shibiyye Medresesi
diye tannd. bn-i Hanbel (rahmetullahi aleyh), 625 senesinde ders vermeye balad. lk
ders verdii gn Cuma idi. Orada Rbia Htun, hanmlar iin ayrlan zel yerde dersi
takib etti.
Byk lim Muvaffakuddnden sonra, Hanbel mezhebi ilm reslii kendisine geti.
Muvaffakuddn hayatta iken, onun ile ilm mnzaralar yapard. Muvaffakuddn, onun
ilmini takdr ederdi. bn-i Hanbel yle anlatr: Muvaffakuddnin vefat ettii sene,
Erbilden yanna gelmitim. Bana dedi ki: Senin gelmene sevindim. nk sen burada
yok iken vefat etseydim, Hanbel mezhebinin zayflamas ve talebeler arasnda ihtilflarn
meydana geleceiden endie ederdim.
limlerin hakknda buyurduklar: Hfz Zeheb: bn-i Nshn birok hutbeleri ve
vazlar, Trh-l-Vuz kitab vardr. Sz, sohbeti ve konumas tatl ve heybetli bir
zttr. Zamnnda Dmekda, Hanbel mezhebi limlerinin resi idi.
bn-i Neccr: bn-i Nsh, fakh (fkh limi), fazletli, gzel ahlk shibi, edeb
ilimlerde yksek dereceye ulam bir zttr.
Eb me: O, iyi bir viz, mtevzi ve her ilimden haberi olan bir limdir. Eser
shibidir. Cebele denilen yerde Shibiyye Medresesi onun iin yaplmtr.
257
Mnzir: bn-i Nsh, Msra iki defa geldi. Burada vaz-u nasihatlerde bulundu.
Herkesten kabul ve ikrm grd. Dmek, Badad ve baka yerlerde hads dersleri verdi.
Vazlar yapt ve dersler verdi. Fazletli bir zt idi. Birok eserleri vardr. Hads ve fkh
limleri yetitirmi bir ailedendir. Kendisi, babas, dedesi ve daha yukardaki dedeleri
hads-i erf rivyetinde bulunmulardr. Ben de kendisiyle Dmekda grtm. Ondan
hads-i erf dinledim dedi.
Tabakt- Hanbile zeylinin mellifi bn-i Receb de yle der: Hlid Nabls ve
Hfz bn-i Neccr ondan hads-i erf dinlemitir. Abdssamed bin Eb Cey, Badadda
ondan pekok iirler yazmlardr. Dmekda ok kimse kendisinden hads-i erf
dinlemitir. Zeki Berzl, ondan hads-i erf dinlemek iin bulunduu yere geldi ve ondan
rivyette bulundu.
bn-i Nshn eserlerinden bazlar:
1. Esbb-l-hads: Birka cilddir.
2. El-stisd bimen lekt min slih-il-ibd bil-bild: bn-i Recep (rahmetullahi
aleyh) bu kitap hakknda yle der: Kendi hattyle yazm olduu bu kitab tedkk ettim.
Bu kitaptan ok nakiller yaptm.
3. El-Encd fil-Cihd: Bunu Halebde yazd. Bu kitap hakknda kendisi yle
anlatr: Bu kitabn yazma iini bitirince, ryamda, kendimi otururken grdm. Bu srada
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) yanma terf ettiler. Aramzda bir zir (50,4 cm.)
mesafe vard. Bana selm verdiler. Ben de selmna cevap verdim. Uyannca pekok
sevindim. Kendi kendime; Reslullaha Hcre-i sedetlerinde selm vermeliyim, dedim. O
sene bunun iin hacca gittim.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; sh. 78
Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 524, 560
BN- HRESTN (Abdssamed bin Muhammed):

afi mezhebi fkh limlerinden. smi, Abdssamed bin Muhammed bin Ebil-Fadl
bin Ali bin Abdlvhid el-Ensr el-Hazrec el-Ubd es-Sad ed-Dmekdir. Knyesi EblKsm olup, Kd Cemleddn lakab ile tannrd. bn-i Hrestn diye mehr oldu.
520 (m. 1126) senesinde Dmekda (amda) dodu. Babas, aslen Dmekn yaknnda
Hrest ad verilen bir kydendir. O, bu kyden ama gelip, Bb- Tmdaki evine
yerlemi ve Mescid-i Zeynebde immlk yapmt. Ondan sonra olu Cemleddn de,
Cveyriyyedeki meskenine geinceye kadar orada immlk yapt. amda, Irakta,
sfehanda ve Horasanda birok limden ilim tahsil edip, onlardan hads-i erf dinledi. Bu
limlerden birou kendisine iczet verdiler. amda Kdl-kudt (Temyiz mahkemesi
resi) olarak vazfe yapt. Vlilik vazfesi kendisine verilmek istendi ise de, bunu kabul
etmedi. Yksek ilim shibi bir lim ve adletten ayrlmayan bir kad (hkim) idi. Vefat
edinceye kadar, cmide cematle namaz klmay hi terk etmedi. Zhd ve vera shibi bir
zt olup, dny malna hi kymet vermez, haramlardan ve phelilerden ok saknr,
haramlara dmemek iin mbahlarn ounu terk ederdi. 614 (m. 1217) senesi Zilhicce
aynda amda vefat etti. Cebel-i Ksyna defnedildi. Vefat ettiinde 95 yandayd.
afi mezhebinde byk bir fkh limi olarak yetien Cemleddn ibni Hrestn,
daha be yanda iken hads-i erf dinleyerek ilim tahsil etmeye balad. 525 (m. 1131)
ylnda amda Eb Muhammed Abdlkerm bin Hamza es-Slemden, Thir bin Sehl elsfernden, Mlik fakhi olan Ebl-Hasen Ali bin Ahmed bin Mensrdan ve afi fakhi
olan Ceml-l-slm Ebl-Hasen Ali bin Mslim bin Muhammedden, Cmi-i Dmekn
imm Eb Muhammed Hibetullah bin Ahmed bin Abdullah bin Ali bin Tvusdan ve daha
baka limlerden hads-i erf dinleyip rendi. Hfz Ebl-Ksm Ali bin Hasenin amda
hads-i erf dinledii hocalarnn oundan, o da hads-i erf dinlemitir. Baka
ehirlerdeki hads limlerinden de iczet alarak hads-i erf rendi. Bir mddet Halebe
gidip, orada Hfz Beyheknin kitaplarnn ounu ezberleyen Hfz Ebl-Hasen Ali bin
258
Sleymn el-Murdden ve bakalarndan hads-i erf dinledi. Sonra ama dnd ve

oraya yerleti. Abdlkerm el-Haddddan ve Ceml-l-slmdan dinleyerek hads-i erf
rivyet eden kimselerin sonuncusu oldu. Nibr limlerinden Eb Abdullah el-Frv,
Hibetullah bin Sehl es-Seyyid, Zhir bin Thir e-ehm, Ebl-Mel el-Fris,
Abdlmnm bin Ebil-Ksm el-Kueyr, Badad limlerinden Mristn kads bn-i
Semerkand el-Enbt ona iczet veren hads limlerindendir. O, krk seneye yakn bir
zamanda hads-i erf rivyet ederek ilim tahsil edip, rendiklerini neretti. Uzun zaman
ders okuttu.
Onun ilim meclisleri tam bir sknet ve olgunluk iinde geerdi. Kendisi, heybet ve
vekr shibiydi. O, be vakit namaz cemaata devam ederek, dima cminin kble
tarafnda ve ilk safta Hzr aleyhisselmn gelip namaz kld Maksurede klard.
Namazlardan sonra burada toplanan byk bir cemaata, dinleyip rendii hads-i
erfleri okur, onlara anlatrd. Ders esnasnda kimseden bir ses duyulmaz, rahatsz edici
bir grlt olmazd. O, afi mezhebinde ok ykselmi bir fkh limiydi. Msrda yaayan
byk fkh limi zzeddn Eb Muhammed zz bin Abdsselm yle anlatr: Hakkat
udur ki; bn-i Hrestnden daha hyk bir fakh grmedim ve ben de ilk defa ilim
renmee onun yannda baladm. Sonra Fahrddn ibni Askirin derslerine devam
ettim. bn-i Askire, sul ettiimde; bn-i Hrestnye dnmemi, onun derslerine devam
etmemi tercih etti ve dedi ki: O, mm- Gazlnin Vest adndaki eserini ezberlemitir.
erefddn bin Eb Asrn zamnnda, amda kad yardmclna nce bn-i Hrestn
tayin edilmiti. Onun mahkemedeki btn sicil evrakn o yazard. erefddnin ileri
artnca yardmclk vazfesine, erefddn bin Eb Asrnun olu Muhyiddn bin Asrn ile
berber devam etti. Sonra bu vazfeden alnp, yerine Muhyiddn bin Zek, tek bana
tayn edildi. Hlbuki, Muhyiddn bin Zek daha gen olup, hi yardmclk hizmetinde
bulunmamt. bn-i Hrestn, evine ekilerek ilim tedristna devam etti. Bir mddet
sonra, Rsifte bulunan Mchidiyye Medresesine mderris olarak tayin edildi. Orada ilim
tedristna devam etti. Sultan Seyfeddn Ebu Bekr bin Eyyb, amda bulunan Kdlkudt Zekyyddn Zhir bin Muhammed bin Ali el-Kureyi, 612 (m. 1215) senesinin
Rabul-evvel aynda am kadlndan azledinceye kadar Maksre-i Hzrda hads-i erf
okutmaya devam etti. Sultan, Kd Zekyyddni Azziyye ve Takviyye medreselerindeki
vazfelerinden de azletmiti. Takviyye Medresesine Fahrddn ibni Askiri tayin etti.
Azziyye Medresesine de am kadl vazfesi ile berber yrtmek zere, Cemleddn
ibni Hrestnyi tayin etti. bn-i Hrestn de bu vazfesini byk bir itin ile, adlet
zere yrtmeye alt. Tam ve mkemmel bir ekilde vazfesine sarld. Sultan kendisine
ok hrmet eder, ikrmlarda bulunurdu. nsanlarn ilerini grmek ve aralarnda hkm
vermek iin bulunduu mecliste, oturmas ve yaslanmas iin ona huss minder ve yastk
gnderdi. ok yalanm ve zayflam olduundan, yasta dayanarak oturmas mmkn
oluyordu. O, kadlk ve fetv ilerini Mchidiyye Medresesinde yrtrd. Bu iinde,
kendisine mmddn Abdlkermi yardmc tayin etti. O da, devaml onun huzrunda
bulunurdu. Daha sonra onun yerine o gnk kadlarn byklerinden emseddn bin
rzyi yardmc olarak tayin etti. O, Mchidiyye Medresesinin byk bir salonunda
otururdu. Onun iin, medresesinin batsnda kubbeli bir zaviye yaptrld. Hanef
limlerinden erefddn bin el-Msul oradaki mihrbda oturup ders veriyordu.
Cemleddn ibni Hrestn, iki sene yedi aya yakn kadlk vazfesinde bulundu. Zilhicce
aynn drdnc Cumartesi gn vefat etti. Cenzesinde byk bir kalabalk bulundu.
Cebel-i Ksyna defnedildi. Bb-l-Ferds kabristanndadr. Vefat ettii gn 95
yandayd. Bu ihtiyr yanda kadlk yapmasna herkes hayret edip, irler vefatndan
dolay iirler sylediler.
Yann ok ilerlemesine ramen, kadlk vazfesine bkp usanmadan devam etti.
Kdl mddetince, dirayetli, dil, dn-i slmn hkmlerinden hi ayrlmadan hkm
veren, giyiniinde, yeme ve imesinde, ilerinde, iffet, eref ve haysiyetini korumada,
dnine ballkta, mahkemede hkm verme esnasnda kimsenin efatini, aracln
kabul etmemek hussunda, Selef-i slihnin yolunda bir hayat srd.
Eb me el-Makdis anlatr: Bana yle anlatld: Bir kadn, Kd bn-i
Hrestnye mracaat ederek, beyt-l-mlde bir hakk bulunduunu ve bu hakkn da
isbt etmi olduunu bildirdi. Hakknn, beyt-l-mlden alnp kendisine teslim edilmesi
iin, Cemleddn-i Msryi vekl tayin etmiti. Kd, vekl tarafndan bu hakkn kadna
259
hemen teslim edilmesini istedi. Vekl, vaktin darl sebebiyle zr beyn ederek; Gne
batmak zeredir. Yarn ona teslim ederim dedi. Kd da dedi ki: Belki bu gece ben
lrm ve kadnn hakk da bylece zayi olur. Zten hanm, iddiasnda, kendi hakknn
daha nceki veklleri tarafndan el konulup alndn da ileri sryordu. Bu hakkn, kadna
it olduu mahkeme hkm ile sabit olmutu. Kd, vekle; kadnn hakknn teslim
edilmesini ve ayrca hakkn zayi olmas hlinde, o kadn hakknda hidlik yapmasn
vekle emretti. Vekl, akamn girmesi sebebiyle mhlet istedi. Daha onlar medresede
iken, kandiller yanmaa balamt. Kd dedi ki: Ey Vekl! Belki, ben bu gece lebilirim.
Sen de sa kalabilirsin. Olabilir ki, sen de o kadnn hakkna gz dikerek, hkimin yannda
ondan bir dell isteyip, maln kendine it olduunu ileri srebilirsin. Hlbuki bu hakkn
delli, benim yanmda sabit olmutur. Kadnn hakk alnp, kendisine teslim edilinceye
kadar iin zerinde durdu. Sanki kendisi, kadnn vekli idi. Bu srada kad ayaa kalkt.
Seccadesini omuzuna alp, deti zere Maksre-i Hzrda namazn klmak iin cmiye
doru yrd. Onun cmiye gelii, akam eznna denk gelmiti. Kd bn-i Hrestn
namazn cematle klp evine geldi. Mahkeme zabtlarnda kadnn hakknn kaydedildii
defterleri getirtip, batan sonuna kadar tekrar inceledi. Hakkn sabit olduunu
anladndan bu ii takib ederek, kadnn hakknn kendisine teslimini temin etti.
bn-i Cevznin torunu Ebl-Muzaffer yle anlatr: Kd Cemleddn ibni
Hrestn, zhd ve iffet shibi bir zt olup, ok ibdet ederdi. Vera ve takv ehli idi.
Nezh bir hayat yaard. Kimsenin ayplamas, onu Allah rzs iin i yapmaktan
alkoymazd. am halk, onun am Cmiinde hi bir vakti karmadan cematle namaz
klmay hi terk etmediini ittifkla bildirdiler. Giyiminde ve her trl yaaynda iktisda
ok riyet ederdi. Herkese kar ok mtevzi, alak gnll davranrd. Mahkemede
vazfeli dier memrlarla berber yrrken, hibir kimseyi ondan ayrmak mmkn
olmazd. Olu bana yle anlatt: Kvmn oullarndan birisi, Sekerede Melik-lMuazzam s adna i ve onun mal ile ticret yapyordu. Kvmn olu vefat ettiinde,
Melik-l-Muazzamn dvn (Beyt-l-mln ilgili diresi) kimsesi olmad iin onun
terekesine el koydu, haznenin ilgili blmne ird (gelir) kaydetti. Melik, kadya haber
gndererek; Bu len kii, benim malmla adma ticret yapyordu. Terekesi bana ittir.
Onlarn teslimini istiyorum dedi. Kd da, kendisine haber gndererek; Ben, lenin
terekesinin shibi olduuna dir yemn etmedike, sana onlar teslim etmiyorum diye
cevap yazd. Melik-l-Muazzam da: Yemn olsun ki, benim hakkm olan eyi onun
yannda brakmam dedi. Bunun zerine kad; Allaha yemn ederim ki, ben de, sen
yemn edinceye kadar teslim etmiyorum dedi. Melik yemn etmedii iin, kad da ona
hibir ey vermedi.
amdaki limlerden bir ksm yle anlatr: Msr sultanlarndan Melik-l-dil
Seyfddn, adamlarndan birisine bir mektp vererek, mektba, mektp shibi ile biri
arasndaki husmeti hakknda yardmc olmasn yazd. bn-i Hrestnye gelip mektbu
verdi. O da: Bu hangi ey hakkndadr? diye sordu. O ise, Benim bir iimle ilgilidir diye
cevaplandrd. Kd da: Hasmn mahkeme de hazr et! dedi. Mektp elinde olduu
hlde, mahkemeye balad. Fakat mektbu amad. Adam, mektbu getirene kar
hakkn isbt ettiinden, onun aleyhinde hkm verildi. Kd, karardan sonra mektbu
ap okudu ve onu getirene doru frlatp att ve dedi ki: Allahn kitab ile hkmedildi.
Adam, Sultana gidip huzrunda alad ve ona hkimin sylediklerini haber verdi. Sultn
dil de; Elbette doru syledi. Allahn kitab, benim yazdklarmdan daha stndr
dedi. Kd, Sultana yle haber gnderdi: Ben, ancak kitb (Kurn- kerm) ve snnet
ile hkmederim. Ben, senden kadlk istedim. Dilersen, bu ii benden bakasna grdr.
ems bin Haldn anlatr: Birgn bn-i Hrestnnin olu Kd Alddn, babasnn
huzruna gelip, piirdii helva sahann nne koyarak; Buyurun efendim, bundan
yiyiniz! dedi. Ona; Bu neredendir? Benim atete yanmam m istiyorsun? deyip yemedi.
nk onun, hkm verecei eyin karl olarak verilen bir hediye olduunu
zannetmitir.
Yine olu anlatr: Birgn babama, eref bin Uneyn gelip yanna oturdu ve ona:
Sultan sana, selm ediyor ve filn kimse hakknda da muhakemede yle yle
davranlmasn tavsiye ediyor deyince, kad fkelenip: Dnimiz, bu konuda tavsiyeyi
kabul etmez. Sultan ile bakalar arasnda fark gzetmez. Hak konusunda, herkese eit
260
davranmay emreder dedi. Sultan, onun bu cevb iin; Elbette doru syledi deyip,
istediinden rc ettiini syledi.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Tekmilet vefeyt-in-nakile; cild-4, sh. 303
BN- HILLGN (Ahmed bin Muhammed):

afi mezhebi fkh ve trih limi. smi, Ahmed bin Muhammed bin brhim bin Eb
Bekr bin Hllign bin Bavel bin Abdullah el-Bermek el-rbldir. Knyesi Eb Abbs olup,
lakab emsddndir. rblde (Dicle nehrinin dou kysnda bulunan Msulun yaknnda)
608 (m. 1211) trihinde doup, yine burada 681 (m. 1282) senesinde vefat etti.
rbl Medresesinde babasnn yannda okuyup, yksek ilimleri rendi. Burada Eb
Muhammed bin Hibetullah bin Mkrm Sfden Sahh-i Buhryi dinledi. Meyyed Ts,
Abdlmuzz Hirev ve Zeyneb ariyye kendisine iczet (diploma) verdi. Genliinde
ama gitti. Msulda Kemlddn bin Ynusdan, Halebde Kd Behddn bin eddd ve
bakalarndan ilim ald. Msra da giden bn-i Hllign, burann skinlerinden olarak bir
mddet kald. Kd Bedrddn Sincrnin yerine kad olarak geldi. Sonra, 569 (m. 1261)
senesinde Zilhicce aynda ama gitti ve kadlk yapt. 669 (m. 1270) senesinde kadlktan
ayrlp Msra gitti. Yerine Kd zzeddn bin Sib geldi. Daha sonra bu zt vazfeden
alnd. bn-i Hllign, yedi sene Msrda kald, tekrar ama dnd. Bu ikinci geliinde,
ama, benzerine az rastlanan bir merasimle girdi. Hatt irler bile onun iin iirler
sylediler. Resdddn Frk, onun hakknda u mandaki iiri syledi: Sen am iin,
Msrn Ysufu (aleyhisselm) gibisin. Sadddn Frk onun hakknda; Yedi sene
ayrln ile, ama kurakl ve ktl tattrdn. Fakat bu geliin ile bize, ellerinle Nil nehrini
getirdin dedi. bn-i Cvan da; Yedi senelik zor ve skntl gnlerden sonra, aslet shibi
Kdl-kudt (Temyiz resi) Eb Abbs, amn kadln ele ald bu yl insanlar
nimetlere kavutu dedi. Nreddn bin Musab da dedi ki: Btn am halknn senden
rz olduunu grdm. Onlar, skntl gnlerden sonra hayr ve iyiliklere kavutu.
Hznleri sevin ve ferahlk ile yer deitirdi. nsanlar uzun bir gamdan sonra Kdlkudt Eb Abbs ibni Hllignn tekrar gelip, adletin yine meydana kmasyla pekok
sevindiler. Herkes bu gzel durumdan dolay ona teekkr bor bildiler.
Daha sonra kadlktan ayrlan bn-i Hllignn yerine bn-i Sig geldi. O ise,
Emniyye denilen yerde vefat edinceye kadar ders vermekle megul oldu. Kdlk yapt
yerden ayrlrken, pekok insan kendisini uurlad. Kdl-kudt emsddn onun bu
ayrlnda, Ey yeryznn kaybolan gnei, geceler senin gibisini pek az getirir
demitir.
Anlatlr ki; bn-i Hllign, Sultan Zhir iin bir trih kitab hazrlad. Sultan Zhir bu
kitab ok beendi. bn-i Hllign iin; vezr olmaya lyktr, hemen kendisini arnz
dedi. Bu emir zerine bn-i Hllign arld. Fakat bu durum, bn-i Hllign kskanan onu
hased eden bn-i Hann denilen ahsa ulanca, bu ie mni olmak iin olanca gc ile
alt. Nihyet bunda da muvaffak oldu.
En mehr eseri, Vefeyt-l-ayn f ebni ebn-iz-zeman adl tarih kitabdr. Bu
eserin, Berlin, Gta ve Biritanya mzesinde nshalar mevcuttur. Dr. hsn Abbs,
muhtelif yerlerde bulunan nshalarndan faydalanarak, bu eseri tahkkli olarak yedi cild
hlinde bastrmtr. Sekizinci cildi, geni bir fihrist olarak vermitir.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

Kef-z-znn; sh. 123, 124
Mifth-s-sede; cild-1, sh. 208, 299
Eshb- Kirm; sh. 352
261
BN- KAVVM:
Evliynn byklerinden ve afi mezhebi fkh limi. smi, Eb Bekr bin Kavvm
bin Ali bin Kavvm bin Mensr bin el-Hill el-Blisdir. 584 (m. 1188) senesinde Mehed-i
Sffinda dodu. Limni ehrine giderek orada ilim rendi. bn-i Kavvm ismiyle mehr
oldu. bn-i Kavvm, lim, zhid, gzel ahlkl, edebli, vera, takv, tevzu ve hay shibi
bir zt idi. bn-i Kavvm, 658 (m. 1260) senesi Receb aynn altsna rastlyan Pazartesi
gn, Halebe yakn olan Alem kynde vefat etti. O kye defnedildi. Vasyyeti dolaysyla
oniki sene sonra Kaysun Dana nakil edilip oraya defnedildi. Kabri ziyret mahallidir.
Torunu Muhammed bin mer, bn-i Kavvmn kermetlerini anlatan bir kitap yazd.
Kendisi yle anlatr: Edeb ve tasavvuf yolunu renmeye baladm zaman,
beni bir takm hller kaplad. Bu durumlar hocama haber veriyordum. O da bu hussta
beni konumaktan men ediyordu. Yannda bir kam vard. Bana: Bu mevzda
konutuun zaman, seni bu kam ile dverim buyurdu. Hocam bana, devaml hayrl
amel ilemeyi emrediyor ve diyordu ki Shib olduun bu hllerin hibirine rabet etme.
Hocamn yannda bulunduum mddete buyurduu gibi davrandm. Baz geceler
hocamn yannda kalyordum. Benim am bir annem vard. Annemin, benden baka
hizmet edecek kimsesi yok idi. Bir akam hocamdan, annemin yanna gitmek iin izin
istedim. Bana izin verdi ve buyurdu ki: Bu gece, sana hayret verici bir i olarak. Sakn
ondan korkma. Hocamn yanndan, anneme gitmek iin yola ktm. Yolda giderken
birden sem tarafndan bir ses duydum. Bam kaldrdm. Birde ne greyim, zincir
eklinde bir nr. Bu nr srtma dokundu. Srtmda soukluunu hissettim. Sonra hocamn
yanna dnerek, olan biteni ona anlattm. Hocam; Elhamdlillah dedi ve beni alnmdan
pt. Sonra; Yavrum, senin zerindeki nimet tamm oldu. Bu nr silsilesinin ne
olduunu biliyor musun? buyurdu. Ben Hayr cevbn verdim. Bunun zerine; Bu
nrdan zincir, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) snnetidir buyurdu. Bu hdiseden
sonra hocam, daha nce bana yasaklam olduu hllerle ilgili hussta konumama izin
verdi.
Yine kendisi anlatr: Bir gece Hzr aleyhisselm bana geldi ve; Kalk y Eb
Bekr! dedi. Kalkp onu takib ettim. Hzr aleyhisselm, beni Reslullah efendimizin
(sallallahu aleyhi ve sellem) huzruna gtrd. Resl-i ekremin (sallallahu aleyhi ve
sellem) huzrunda; Hz. Eb Bekr, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali (radyallahu anhm)
de vard. Ben selm verdim. Onlar selmma cevap verdiler. Sonra Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Ey Eb Bekr bin Kavvm! Ben de; Emret y Reslallah!
dedim. Buyurdu ki: Allah tel seni, vel (dost) kullarndan eyledi. Kendi nefsin iin neyi
istiyorsan onu se. Allah tel, o anda beni cevap vermeye muvaffak kld ve; Y
Reslallah! Sizin, kendiniz iin setiiniz eyi seiyorum dedim. O anda yle diyen bir
ses iittim: yleyse sana dnyda yiyecein gdadan hretin shibinin elinden (yan
Reslullahtan) gelenden baka birey vermeyeceiz. Reslullah efendimiz (sallallahu
aleyhi ve sellem) bana; Ey Eb Bekr bin kavvm! Bize namaz kldr buyurdu.
Reslullahn, Eshbnn ve birok evliynn hazr bulunduu bir mecliste ne gemeye
korktum. Kendi kendime; inde Reslullahn bulunduu bir cematin nne nasl
geerim diye dndm. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: ne
ge. Zr senin ne gemende vilyet srr vardr. Bylece kendisine uyulan bir imm
olursun. Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) emri zerine, ne geip iki
rekat namaz kldrdm. lk rekatta Ftihadan sonra Kevser sresini, ikinci rekatta
Ftihadan sonra hls sresini okudum.
Bulunduu beldenin tccrlarndan biri yle anlatr: Blis ehrinden Hama
ehrine gitmek iin yola ktk. Bize yolun tehlikeli olduunu sylediler. Bunun zerine Eb
Bekr bin Kavvm hazretlerine gittik. Ona; Efendim, Hama ehrine gideceiz. Fakat yolun
tehlikeli olduu bize sylendi. Bizi yalnz brakmayp, bize dua etmenizi diliyoruz deyince,
Eb Bekr bin Kavvm; nallah buyurdu. Biz yola ktk. Ben hayvan zerinde idim.
Hama ehrine yaklatmz srada beni uyku bastrd. Tam uyuyacam srada yanmdaki
zt elini omuzuma koyup; Biz uyumadk ve sizi koruduk. imdi sen de uyuma buyurdu.
Ben gzlerimi anca, yanmdaki byle konuan ztn Eb Bekr bin Kavvm olduunu
grdm. O bana selm verdi ve berber yola devam ettik. Hamaya girdiimizde
yanmzdan ayrld.
262
Temmm bin Eb Ganim yle anlatr: lkbahar mevsiminde, Eb Bekr bin

Kavvm ile ehrin dnda bir yerde oturuyorduk. Etrfmzda bir grup insan vard. Eb
Bekr bin Kavvm buyurdu ki: Allah telya yemn, ederim ki, sizin yznz grdm
gibi, Ar- aly gryorum.
Hce Eyyb Besmank yle anlatr: Eb Bekr bin Kavvm zamnnda hacca
gitmi idim. Minda bineimin zerinde otururken, Kurn- kermden baz sreleri
okuyordum. Bu srada birden, yanbamda birisinin durduunu hissettim. Omuzumdan
tutup selm verdi ve gitti. Blise geldiimde, beni karlamaya kanlar bana; Seni Eb
Bekr bin Kavvmdan sorduk. O da; u anda Minda oturuyor ve u u sreleri okuyor.
u anda elim onun omuzunda idi dedi dediler. Ben de; Evet, aynen buyurduu gibi idi
dedim.
Beldenin tccrlarndan biri anlatr: Amcamla berber Halebe gitmitik. Daha
gen idim. Arkadalarmdan biri, beni iki meclisine gtrd. Bana; ! dedi. Ben tam
kadehe uzanp ieceim zaman, birden karmda Eb Bekr bin Kavvm grdm. Eliyle
gsme vurarak! Kalk ve buradan k! dedi. Ykseke bir yerde idim. Birden yzst
dtm. Bamdan ve yzmden kan akmaya balad. Amcamn yanna dndm. Bana;
Bunu kim yapt? diye sordu. Ben de olan biteni anlattm. Amcam dedi ki: Evliysn,
sana yardmc ve seni himye edici klan Allah telya hamd olsun.
Ebl-Mecd bin Eb Sen yle anlatr: Birgn Eb Bekr bin Kavvmn yannda
idim. O anda Necmddn Bdern Badaddan gelmiti. Halfe onu kadla tayin etmiti.
Eb Bekr bin Kavvmn yanna geldi ve ona; Halfe beni Badad kadlna tayin etti.
Ben ise kadl istemiyorum dedi. Eb Bekr bin Kavvm, Necmddn Bdernye;
Kalbini ferah tut. Sen orada hkm vermiyeceksin buyurdu. Aynen Eb Bekr bin
Kavvmn dedii gibi oldu.
Torunu yle anlatr: Birgn dedem bn-i Kavvm hanmna; Senin olun falan
yere gitmi. Fakat ekyalar onu ve arkadalarn yakalamlar dedi. Bunun zerine
hanm alamaya balad ve; Ekyalar benim olumu ve arkadalarn ldrrler dedi.
bn-i Kavvm ona; Hayr, o ekyalar onlarn canlarna zarar veremiyecekler. Ancak
mallarn ellerinden alacaklar ve Allah telnn izni ile yarn falan saatte buraya
geleceklerdir dedi. Sabah olunca bn-i Kavvmn dedii saatte, olu ve arkadalar kye
geldiler. Onlara, yolda ekyalarn ne yaptn sordular. Onlar da, bn-i Kavvmn
dediinin aynsn anlattlar. Ben o srada alt yanda idim ve 656 (m. 1258) senesi idi.
emseddn Hbr yle anlatr: Birgn bn-i Kavvmn ziyretine gitmek iin
yola ktm. Yolda kendi kendime; Eb Bekr bin Kavvmn yanna vardm zaman, ona
rhun ne olduunu soraym diye dndm. Yanna girdiim zaman, Eb Bekr bin
Kavvm sohbet etmeye balad. ok heybetli olduu iin, heybetinden ona ne sul
soracam unuttum. Daha sonra bn-i Kavvmn yanndan ayrldm ve tam sefere
kacam zaman, Eb Bekr bin Kavvmn bir talebesi benim yanma gelerek; Hocamz
seninle konumak ister dedi. Ben de onun yanna varnca bana; Y Ahmed sen Kurn-
kermi okudun mu? diye sorunca, ben de; Evet efendim, okudum dedim. Bunun
zerine bana; Ey evldm! sr sresi seksenbeinci yet-i kermesini oku dedi ve yet-i
kermeyi okudum. yet-i kermede, Allah tel melen; (Ey Reslm bir de sana
rhdan (ruhun hakkatndan) soruyorlar. De ki: Rh, Rabbimin bildii bir itir ve
size ilimden ancak az birey verilmitir buyuruyor. Sonra bana dnerek; Ey
evldm! Bak, Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) hakknda konumad
rh hakknda ben nasl konuurum buyurdu.
brhim bin Eb Tlib Betih yle anlatr: Birgn Eb Bekr bin Kavvm Halebe
gitti. Ben de yannda idim. Oradakilere dnerek; Vallahi ben, Yemenin halknn ahvlini,
ark halknn ahvlinden daha iyi tanrm. Eer isterseniz hepsini size syleyeyim. Fakat,
biz bununla emrolunmadk. Zten Hakkn srr halka aklanmaz buyurdu.
Mikdd bin Hmid bin Havle yle anlatr: Blis beldesinde Zbeyde kanal
denilen bir kanal vard. O kanal, Frat nehrinden Blis beldesine kadar suyun gelmesini
salard. O beldenin halk bu kanaln suyundan ok faydalanrd. Bir sre sonra bu kanal
tkand, senelerce tkal kald. Blis beldesinin halk ok susuzluk ekti. Sonunda kanaln
almas iin Sultan Melik Nsra mracaat ettiler. Sultan Melik, kanaln almas ve
temizlenmesi iin emir verdi. Fakat yarsna gelmeden ok masrafl olduu iin, Sultan
Melik, kanaln temizlenme iini braktrd. Bir sre sonra bn-i Kavvm, bu kanaln
263
almasnn lzm olduunu grerek, talebeleriyle birlikte Frat nehrinin kenarna gitti. Bir
yer gstererek: te kanaln ba burasdr dedi ve kendisi de kanal ama iinde
almaya balad. Bu durumdan haberdr olan halk, Allah rzs iin almak zere oraya
geldiler. Birgn kanal ama almalarn srdrrken, imek akp gk grledi.
Arkasndan iri tneli dolu yamaya balad. Bunun zerine talebelerinden biri, Ey
efendim! Bu havada allmaz dedi. bn-i Kavvm talebesine: alnz ve kalbinizi ferah
tutunuz dedi. Sonra buluta iret etti ve; Allah telnn izni ile saa sola dal! Allah
telnn bereketi sende olsun dedi. Bulut saa sola dalp gne at. Oradakiler
almalarna devam ettiler. Beldeye su gelinceye kadar, byle souk hava bir daha
olmad. Kanal temizleme almalar bn-i Kavvmn bereketiyle ksa srede tamamland.
imdi o kanala, eyh Eb Bekr kanal denilmektedir.
Yine brhim bin Eb Talih Betih yle anlatr: Birgn Eb Bekr Kavvm
hazretlerinin yannda idim. Ona, o anda bir hl oldu. Bana dnerek; Y brhim!
Merrk ehri nerededir? diye sordu. Ben de; Merrk batdadr dedim. Sonra yine
Badad nerededir? diye sorunca, ben; Badad doudadr dedim. Bunun zerine:
Allah tel, bana u anda yle bir hl verdi ki, eer ben istesem, u anda Badada,
Merrkun yerine git ve Merrka da Badadn yerine git desem, ikisi de birbirlerinin
yerine giderlerdi buyurdu.
Yine birgn Eb Bekr bin Kavvmn yannda idim. Orada bulunanlardan birisi;
Mtemekkin (n erefi yksek) insann almeti nedir? diye sordu. bn-i Kavvmn
yannda eit eit meyvelerin bulunduu bir tabak vard. O suli sorana dnerek;
Mtemekkin o kimsedir ki, u tabaa iret ettii an, iinde ne varsa harekete balar
buyurdu. Bizler taban iindeki meyvelerin bn-i Kavvmn ireti ile hareket etmeye
baladn grdk.
smil bin Eb Hasen yle anlatr: Bir sene, annem ve babamla hacca gitmek
iin yola ktk. Hicaz topraklarna girdiimiz zaman, daha nce Mekkeye ulaalm diye
gece de yol alyorduk. Annem ve babam hayvan stnde idi. Ben ise onlarn arkasnda
yaya olarak yryordum. Bir ara, kulun hastalm olduu iin iddetli bir sanc tuttu.
Bir kenara ekilip biraz istirahat edeyim sonra anne ve babama yetiirim dedim. Sonra
uzanp yattm. Uyandmda bir de ne greyim, gne domu. Onlarn ne tarafa
gittiklerini anlyamadm. Onlarn benden baka hizmetini grecek kimse yoktu.
zntmden alamaya baladm. Bu srada: Sen Eb Bekr bin Kavvmn talebelerinden
deil misin? diye bir ses duydum. Ben de: Evet, onun talebelerindenim dedim. Bunun
zerine o ses; Onu vesle ederek Allah teldan yardm iste dedi. Ben de hocam vesle
ederek Hak telya yalvarmaya baladm. Vallahi daha duam bitirmemitim. bn-i
Kavvm hazretlerinin yanbamda olduunu grdm. Bana; Niin alyorsun? Alanacak
ne var ki deyip, elimden tutarak hzl bir ekilde beni anne ve babamn yanna ulatrd.
Onlarn yanna vardmda, onlarn da benim iin aladklarn grdm. Onlara bamdan
geenleri bir bir anlattm.
Eb Abdullah yle anlatr: Emr Ehder birgn babama yle anlatyordu: arka
giderken, Melik Kmil ile berberdim. Blis ehrine gelince, Fahrddn Osman ile berber
bn-i Kavvm ziyrete gittik. bn-i Kavvm, talebeleriyle oturmu sohbet ediyordu. Biraz
sonra bir asker gelip: Efendim! Bizim bir katrmz vard, zerinde bebin dirhem para
vard. O katr kayboldu. Ne kadar aradk ise bulamadk. Sizden yardm istemeye geldik
dedi. Eb Bekr bin Kavvm o askere; Otur! buyurdu ve Allah telnn izni ile inaallah
katrn kapmzn nne gelecektir ve sen de hayvann alr gidersin dedi. Bir sre sonra
bn-i Kavvm kalkt ve kapya doru gitti. Darda bir katrn durduunu grdk. Shibi
katr alp gitti. Biz de sultann yanna geri dndk. Grdklerimizin hepsini sultana
anlattk. Sultan onunla grmek istedi. Fakat bn-i Kavvmn bulunduu beldeye
giremiyordu. Onu kendi tarafna armak iin Fahrddn Osman gnderdi. Fahrddn
Osman da, bn-i Kavvma; Efendim! Sultan sizinle grmek istiyor. Fakat bu beldeye
girmesine msade edilmiyor. Sultan, Acaba eyh hazretleri bize gelebilir mi? diye
soruyor dedi. Bunun zerine bn-i Kavvm; Senin, melikinin yanndan ayrlp, Rum
melikinin yanna gitmen olur mu? diye sorunca, Fahrddn Osman, Hayr cevbn
verdi. O da; Aynen, bizim de dostlarmz brakp onun yanna gitmemiz uygun deildir
buyurdu ve daveti kabul etmedi.
264
emseddn Hbr yle anlatr: Halebdeki Nizmiyye Medresesinde ilim tahsil

ederken, orada bulunanlara Eb Bekr bin Kavvm ok medh ederdim. Baz fkh limleri;
O mbrek zt gidip grelim. Fkh, hads ve tefsr ilminden baz eyler sul edip, ondan
istifde edelim dediler. Bunun zerine ben, onlarla birlikte tam Blise gitmek iin yola
kacam srada, bir talebe geldi ve bana; Eb Bekr bin Kavvm sizi aryor dedi. Ben
ona, bn-i Kavvmn nerede olduunu sordum. O da; Eb Fethin derghndadr dedi.
Ben, onu grmek isteyenleri de yanma alarak, Eb Fethin derghna onunla grmeye
gittim. bn-i Kavvmn huzruna girince, fkh limlerini gstererek; Bunlarn burada ne
ii var? dedi. Ben de; Sizi ziyret etmek ve baz suller sormak iin geldiler dedim.
Bunun zerine bn-i Kavvm onlarn hepsine birer birer bakt. Onlara ok heybetli
gzktnden, hibirinin konumaya cesreti kalmad. bn-i Kavvm her birinin yzne
bakarak; Niin konumuyorsunuz? Niin sul sormuyor sunuz? diye sordu. Bu soruyu
birka kere tekrarlad hlde, hi biri sul sormaya cesret edemedi. Bunun zerine bn-i
Kavvm, srayla herbirine; Senin sulin u idi, cevb da udur diyerek, hepsinin
sullerini cevaplandrd. Bunu gren fkh limlerinin hepsi tvbe ve istifr ettiler.
Yine emseddn Hbr anlatr: Birgn bn-i Kavvm ile bir yere gittik. Hocamn
yz bir ara acib bir ekil ald. Yz tekrar eski durumuna gelince, niye byle olduunu
sordum. O da; Buraya girdiimiz zaman, kyn mevtalarnn rhlar beni karlamaya
geldiler. Aralarnda yz ok gzel olan bir gen vard. Bana; Ben zulmen ldrldm.
Kyn ahlisinden iki karde vard. Ben onlarn obanln yapyordum. Onlardan biri,
kznn yznden Melik Azz zamnnda beni ldrd. Bana iftir etti. Fakat ben o iftirdan
beryim dedi diye sebebini anlatt. Kyde bu durumu sorunca, ayn hocamn anlatt
gibi anlattlar.
brhim bin Eb Thir Betih anlatr: Babam amda vefat ettii zaman,
talebeleri bana; Sen, Seyyid Ahmed hazretlerinden iczet (diploma) getirmeden babann
yerine geemezsin dediler. Bunun zerine, Seyyid Ahmedden iczet almak iin Betihe
gitmek zere yola ktm. Blis, yolumun zerinde idi. Blise geldiim zaman, Eb Bekr
bin Kavvm ziyret ettim. Bana izzet ve ikrmda bulundu ve nereden geldiimi ve
Betihe niin gideceimi syledi. Sonra; Oradaki Seyyid Ahmedden iczeti kolayca
alrsn dedi. Ben tekrar yola koyuldum. Betihe vardm zaman, Seyyid Ahmedin
huzruna ktm. Durumu anlattm. Bana zorluk karmadan, iczetname ve bir de
seccade verdi. ama geri dnerken, yolda kalbim bn-i Kavvmn sevgisi ile doldu. Kendi
kendime; Gidip Eb Bekr bin Kavvma talebe olaym diye dnerek, iczetnamemi
nehire attm ve doruca onun derghna ktm. Bir sre dersini dinledim. Bir ara bana
dnerek; Y brhim, sen benim talebemsin buyurdu. Orada bulunanlar sebebini
sordular. O da; Yzne bakn deyince, hepsi benim yzme baktlar. Ne
gryorsunuz? diye sorunca; ki gznn arasnda hillden bir nr gryoruz dediler.
Bunun zerine o; O nr, benim talebelerimin iretidir buyurdu. Bundan sonra ona bal
bir talebe oldum ve ondan ders aldm. Bir zaman sonra Irak taraflarna gitmek iin bn-i
Kavvmdan izin istedim. Bana gitmem iin izin verdiler ve zerime bir hilat giydirerek;
Bununla oturduun zaman, sana gelen kimse bunun sebebi ile sana balanr ve sana
hizmet eder dedi. Hocamn syledii gibi oldu. Kiminle karlat isem, bana hizmette
bulundu. Birgn Badada gittim. Orada baz yerlere uradm. Orada bulunan herkes,
bana hizmet etmek iin yartlar. Birgn beni bir yere davet ettiler. Orada bir Trk ayaa
kalkarak; Arkadalar, ben bu ztn zerindeki gibi hilat grmedim dedi. Ben de; O,
hocamn hediyesidir deyince, oradakiler; Allah telnn ve onun gibilerin bereketi,
bizlerin zerine olsun dediler.
smil bin Slim yle anlatr: Bizim bir miktar koyunlarmz vard. Koyunlarmz,
bir oban her sabah otlatmaya gtrr, akamlar geri getirirdi. Birgn yine koyunlarmz
otlatmak iin gtrd. Fakat akam olunca koyunlarmz getirmedi. Biz merak iinde
kaldk. Doruca bn-i Kavvma gittim. Beni grnce, daha birey demeden; Koyunlarn
m kayboldu? diye sordu. Ben de; Evet dedim. Bunun zerine; Senin koyunlarn oniki
kii ald. Sizin oban falan yerde baladlar. imdi onlar falan yerde uyuyorlar. nk,
Allah telya onlara derin bir uyku vermesi iin dua ettim. Sizin koyunlarnzdan biri de
yavrulad, u anda yavrusunu emziriyor dedi. Biz hemen bn-i Kavvmn dedii yere
gittik. Hereyin, onun anlatt gibi olduunu grdk.
265
Felekddn bin Huzeyme yle anlatr: Badadn dman eline getii sene, ben
amda idim. Ailem ise Badadda kalmt. Onlarn durumlarn ve hllerini ok merak
ettiim iin, Badada gitmek zere yola ktm. Blisden geerken, bn-i Kavvm
hazretlerini ziyret ettim ve durumu ona anlattm. O da bana; Senin hanmn ve
ocuklarnn hepsi sadr. Fakat kardein ldrlmtr. Senin hanmna bir kimse hizmet
ediyor. Onun ekali yle yledir. Hanmn falan sokak zerinde, bahesinde aalar olan
bir evdedir dedi. Ben bunlar iitince, rahatladm ve yola ktm. Badada girince, hi
kimseye sormadan doruca bn-i Kavvmn tarf ettii yere gittim. Gerekten syledii
gibi, hanmnn bulunduu evin bahesinde eitli aalar vard.
brhim bin Eb Tlib Betih anlatr: Birgn Eb Bekr bin Kavvmn yannda
otururken, bir kii gelip; Ey Efendim! Benim, zerinde kymetli eyalar bulunan bir
devem kayboldu. Nerede bulabileceimi syler misiniz? diye sorunca, Eb Bekr bin
Kavvm skt edip birey sylemediler. O kii, zgn bir hlde oradan ayrld. Ben;
Efendim! O kiiye niin cevap vermediniz? diye sordum. O da; O kii bana devesini
syledii an, ben devenin yularnn onun elinde olduunu grdm. Fakat birisi gelip
devenin yularn elinden kesti. Anladm ki, bu kiinin bu deveden nasbi kesilmitir. Fakat,
ona bu cevb vermeye hay ettim dedi.
yle anlatlr: Birgn Eb Bekr bin Kavvmn bulunduu yerde bir kii vefat etti.
Cenze namaznda, o beldenin ileri gelenleri de bulundu. Cenze defnedilirken; vli, kad
ve imm bir tarafa oturdular. Eb Bekr bin Kavvm ve talebeleri bir tarafa oturdular. Vli
ve kad, evliynn kermetleri hakknda konutular. Evliynn kermetleri iin, hakkat
olmadn sylediler. mm ise, slih bir kimse olduu iin, o konuda hibir ey
sylemedi. Defin ii bittikten sonra, orada bulunanlar Eb Bekr bin Kavvmn yanna
gelip selm verdiler. O da, imma dnp; Y imm! Senin selmna cevap vermem
dedi. O da sebebini sorunca; nk sen, evliy hakknda gybeti reddetmedin ve onlara
mni olmadn buyurdu. Sonra kad ve vlinin bulunduu yere gitti ve onlara; Siz
evliynn kermetlerini mi inkr edersiniz? Sizin ayaklarnzn altnda ne olduunu biliyor
musunuz? dedi. Onlar, ne olduunu sordular. Eb Bekr bin Kavvm da; Sizin
ayaklarnzn altnda bir maara var. inde bir kimse ile hanm medfndur. Onlar imdi
kalkacak ve benimle konuacaktr. Bu kii, bundan bin sene evvel bu beldelerin meliki idi.
Kendisi, hanmyla birlikte bir sedirin zerinde oturmaktadr dedi. Sonra kimsenin
gitmesine izin vermedi ve oray kazmalarn emretti. Oray kazdklarnda, hereyin bn-i
Kavvmn syledii gibi olduunu grdler. Bu hdiseden sonra, vli ve kad, evliynn
kermetlerini inkr etmedi.
mm Muhyiddn bin Nehhs anlatr. Bir zamanlar, Eb Bekr bin Kavvm,
Treyden Kyne gider gelirdi. Kyde kk bir mescid vard. O mescidde okunan ezn
ve ikmeti kimse iitmezdi. Ben, evde kendi kendime; Kyn gneyine bir cmi
yaptraym diye dndm. Mescide gidince, bn-i Kavvmn yanna oturdum. Birden
bn-i Kavvm bana dnerek; Y Muhyiddn! Sen neden byk bir cmi yapmyorsun?
diye sordu. Ben de; Efendim! Ben byle birey yapmay dnyorum dedim. O da
bana; Cmiyi bin etmek istediin yeri bana gstermeden cmiyi yapma dedi. Birlikte
cmi yaptrmak istediim yere gittik. Orada biraz durduktan sonra bana dnerek; Burada
bir ev varm, o ev yklm ve iindekiler topraa gark olmutur dedi. Bunun zerine,
oraya cmi yapmaktan vaz getim. Bir sre sonra, baka bir i iin oray etim. Gerekten
bir ev enkaz kt. inde, toplu hlde ller vard.
Ali bin Sad Zreyzir yle anlatr: Ben, Eb Bekr bin Kavvmdan ilim
renmeye baladm zaman daha ok gen idim. Birgn Kudse gitmek istedim.
Hocam Eb Bekrden izin istedim. O izin vermedi. Ve; Ey evldm! ok gensin, bana
birey gelebilir dediyse de, ben ok srr edince, izin verdiler. Giderken de bana; Benim
himmetim senin zerinedir. Seni demir kafes gibi muhfaza ederim. amn Kurey
kyne vardnda, orada bulunan Ali bin Cemel ismindeki zt ziyret et. nk o, Allah
telnn evliysndandr dedi. Ben de Bastne deyip yola koyuldum. Kurey kyne
vardm zaman, o ztn evini sordum. Oradakiler o ztn evini gsterdiler. Ben de
doruca onun evine gittim. Kapy bir ocuu at ve; Y Ali! eri gir. Babam bize, bugn
Ali isminde, Eb Bekr bin Kavvmn bir talebesi gelecek diye haber verdi dedi. Ben evde
yokken gelirse, onu ieri aln, beni beklesin dedi. Ben de, misfir odasnda Ali bin Cemeli
beklemeye baladm. Ali bin Cemel gelince benimle msfeha etti ve; Biraz nce hocan
266
geldi ve seni bize tavsiye etti. Himmetinin senin zerinde olduunu syledi dedi. Geceyi
orada geirdim. Ertesi gn tekrar yola ktm. Kudse yaklatm srada, bir glgeliin
altnda oturan bir kii grdm. Ona selm verdim. O da selmm ald ve bana; Ey Gen!
Benim yanma gel, sabahtan beri seni bekliyorum dedi. Ben, onun kt niyetli bir kii
olacan dnerek yanna gitmekten ekindim. Bunu fark edince; Y Ali! Hocan Eb
Bekr bin Kavvm yanma gelerek, seni bana tavsiye etti dedi. Bunun zerine onunla
berber evine gittik. Birlikte yemek yedik. Namaz vakti gelince; Gel, Haremde namaz
klalm dedi. Mescid-i Haremde vakit namazlarn klp eve geri dndk. O zt sabaha
kadar namaz kld. Ertesi gn ben, brhim aleyhisselmn kabrini ziyret iin onun
yanndan ayrldm. brhim aleyhisselmn kabri erflerine yaklarken, karma drt tne
soyguncu kt. Ben onlardan korktum. O anda yanmda beyaz elbiseli bir kii peydah oldu
ve; Sen yoluna devam et! dedi. Onlarn arasndan geerek yoluma devam ettim. Onlar
bana hibir ey yapamadlar. brhim aleyhisselmn kabrini ziyret ettim ve orada ok
duada bulundum. Sonra hocamn yanna dndm. Denildi ki: Evliy, seni huzruna
getiren, ondan ayr olduun zaman koruyan, ahlk ile senin ahlkn, edebi ile senin
edebini gzelletirendir. Dnmde hocamn huzruna girince, bana seferim esnasnda
olanlarn hepsini anlatt ve; O beyaz elbiseli zt olmasa idi, soyguncular senin elbiselerini
dah alacaklard dedi. Ben o beyaz elbiseli ztn hocam olduunu anladm.
Zekyyddn Eb Bekr bin Eyyb yle anlatr: Moollar Badad istil ettikleri
zaman, amcam ile Halebde idik. Amcam, Eb Bekr bin Kavvmn talebelerinden idi.
Amcam beni Blise, bn-i Kavvmn yanna gnderdi ve; Sen Eb Bekr bin Kavvm hi
grmedin. Hem onu ziyret et, hem de Badaddaki akrabalarmz ve mallarmz ne
hldedir? Olum Hseyn ne hldedir? diye sor dedi. Ben Blise varp onun huzruna
girince, bana; Sen, Eb Bekr bin Eyyb musun? dedi. Ben de, Evet deyince; Seni
amcan gnderdi. Badaddaki akrabalarnn, olu Hseynin ve mallarnn durumunun ne
olduunu soruyor deil mi? dedi. Ben, Evet dedim. Bunun zerine; Akrabalarndan
bazlar esir dt. Bazlar sa slim evlerinde. Btn mallar kapnn altndaki kuyuya
gmld iin, Moollar mallarn gasb edememiler. Olu Hseyn ise onlarn elinde
esirdir dedi. Badada gidip gitmeme hakknda hibir ey sylemedi. Sonra bana; Sen
atbeyt sarayn tanr msn? diye sorunca, ben; Evet tanrm. Fakat hi iine girmedim
dedim. Bunun zerine; u anda Moollar o sarayn mallarn talan ediyorlar dedi. Ben
hemen trihi, saati ve gn bir yere not ettim. Benim, Halebde sevdiim gen ve gzel
bir kadn vard. Birgn onunla tenh yerde bulutuk. Beni kendi nefsi iin istedi. Fakat
ben onu reddettim. Bunun zerine bana bir yzk verdi. Ben de o yz parmama
taktm. Bu durumu Allah teldan baka kimse bilmiyordu. Eb, Bekr bin Kavvmn
yanndan vedlap ayrlrken, elimi tuttu. Sonra; Bu yzk kimindir? diye sul etti. Ben
utancmdan cevap veremedim. Bana; Tvbe et olum, tvbe et! buyurdu. Ben de tvbe
edip Halebe varnca, o kadnla bir daha grmedim. Bir sre sonra Badada gittim.
Akrabalarmzn durumunun Eb Bekr hazretlerinin syledii gibi olduunu grdm.
Amcamn olu Moollarn elinde esir idi. Orada birisine, sarayn Moollar tarafndan
yama edildii gn ve saati sordum. O da; u gn, u saatte saray yamaladlar dedi.
Ben de not ettiim gn ve saatlere baktm. Eb Bekr bin Kavvmn syledii saat ve gn
olduunu grdm.
brhim bin Eb Tlib Betih anlatr: Birgn Eb Bekr bin Kavvm ziyret etmek
iin yola ktm. Yolda bir kervana rastladm ve onlarla arkada oldum. Onlar yol boyunca,
ikiden ve iki meclislerinden bahsettiler. Blise varp Eb Bekr bin Kavvmn huzruna
girdim. Beni grnce; Hayrdr y brhim bu hlin nedir? dedi. Ben de; Benim hlim
nasldr efendim? dedim. O zaman; Elinde iki ve letleri var deyince, ben de; Yolda
gelirken bir kervandakilerle yol arkadal yaptm. Onlar devaml ikiden bahsetmilerdi.
Demek ki onlarn bu konumalar bana da tesir etmi dedim. Bunun zerine Eb Bekr bin
Kavvm; Evldm, iyi kimselerle bulun. Kt kimselerden elinden geldii kadar uzak dur.
nk onlarla sohbet, dny ve hrette yz karasdr buyurdu.
1)
2)
3)
4)

267

BN- KUDME (Abdrrahmn bin Muhammed):
Hanbel mezhebi fkh, usl ve hads limlerinden. Eb Muhammed, Ebl-Ferec,
bn-i eyh Eb mer knyeleri vardr. Lakab emsddndir. 597 (m. 1200) senesi
Muharrem aynda, Dmekda Ksiyn eteklerinde doup, Rabul-hr aynn sonunda yine
Dmekda 682 (m. 1283)de vefat etti. Ksiyn eteklerinde bir yere defnedildi.
bn-i Kudme (rahmetullahi aleyh), babasndan ve amcas byk lim
Muvaffakddnden ilim rendi. Amcas eyh-l-slm Muvaffakddnin yannda lim
oldu. Amcasnn yazd Mukn adl esere erh yazd. Bunu amcasna arz etti. Bunun
zerine amcas Mukn kitabn okutmas, dzeltilmesi gereken yerleri dzeltmesi iin
kendisine izin verdi. bn-i Kudme bundan sonra onu on cild hlinde erh etti (aklad).
bn-i Kudme, daha baka birok limden ilim rendi. Amr bin Taberzed, Eb
Yemen Kind, Eb Ksm bin Hrestn, bn-i Mlib, bn-i Kmil, Kd Esad bin Mnc,
bn-i Benn, Bekr, Celcil, ems-i Buhr bunlar arasndadr.
Saydaln, bn-i Cevz ve baka birok lim kendisine iczet (diploma) verdi.
Bizzat kendisi, mehr lim Silefnin (rahmetullahi aleyh) talebelerinden ders ald. Usl
ilmini Amdden (rahmetullahi aleyh) rendi. bn-i Zebd, Cafer Hemedn, Ziya Makdis
gibi byk limlerin yannda okudu. Mekke-i mkerremede Ebl-Mecd Kazvn, bn-i
Basiveyh, Medne-i mnevverede; Eb Tlib Abdlmuhsin, Ebl-mid Hafifnin ilim
meclislerinde bulundu. Kendisinden de; Eb Menv, Eb Fadl bin Kudme el-Hkim,
Hris, bn-i Attr, Mzz, eyh Burhnddn, smil Harrn ve daha birok lim ilim
rendi. Fetvlar da veren bn-i Kudme, uzun mddet ilim okuttu. Herkes kendisinden
istifde etti. Yaad asrda, Hanbel mezhebi limleri arasnda ilm reslik (bakanlk)
kendisine verildi. Hatt o asrda, ilm reslik onda idi, de denebilir. O, zamanda Kdlkudt idi.
Byk-kk herkesin hrmet ve saygsn kazanmt. Sultanlar da kendisine
hrmet ederlerdi. Fazletler shibi bir zt idi. Veras pek fazla idi. Dnin emir ve
yasaklarna ok riyet ederdi. Hads limlerinden smil bin Habbz, onun tercme-i hlini
ve onun ile ilgili haberleri ihtiv eden bir eser yazmtr. Bu eserini o kadar geni yazd ki,
onun fkh ilmindeki stnln, zhd ve tevzusu ile alkal ynlerini, herbiri iin ayr
ayr ve uzun dell ve senedleri de birlikte bildirdi. Sonra hocalarna geerek, onlarn
tercme-i hllerini, sonra, Ahmed bin Hanbeli (rahmetullahi aleyh) onun hayatn, ektii
btn skntlar, sonra Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek hayatlarn da
anlatmtr.
limlerin onun hakknda buyurduklar:
Hfz Zeheb (rahmetullahi aleyh): Hibir limin hayat, bn-i Kudmenin
hayatndan daha uzun anlatlmamtr. O, Hanbellerin en byk limidir. Hatt o, eyh-lslmdr. amn fakhidir. Mslmanlarn rehberi, zamnnn bir tnesidir. Herkes onu
medh sen etmitir (vmtr). Altm seneye yakn hads-i erf rivyetinde bulunmu,
Ebl-Feth bn-l-Hcib ondan hads-i erf yazmtr. Onu byk hads limi Muhammed
bin Abdlvhide sorduumda; O, byk bir lim, dnin sekin ve mmtazlarndandr
cevbn verdi.
Muhyiddn-i Nevev: O, hocalarmn en bydr dedi.
bn-i Kudmeden (rahmetullahi aleyh) yaa byk ve limler arasnda sened ve
gvenilir olarak bilinen Zeynddn Ahmed bin Abdddim, ondan rivyet ve nakillerde
bulunmutur. Trih-i Kebr adl eserinde ondan bahsetmi, tercme-i hlini uzun olarak
anlatm, fazletlerini ibdete olan rabetini, cmertliini, herkese olan fidesini, defa
hacca gittiini bildirmitir.
Onun nc defa hacca gitmesi yle oldu: Ryasnda Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem) grd. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) onun yanna gelmesini
istiyordu. Bu sebeble, o yl nc defa hacca gitti. bn-i Kudme, bir ok fetihlere
katlm, muhrebe meydanlarnda bulunmutur.
Zeheb yle der: O kadar ince kalbli idi ki, ufack bir eyden dolay gz yalar
akverirdi. Ahlk ve tabiat ho bir zt idi. Allah tely ok zikreder, gecelerini ibdetle
geirir, kuluk namazn terketmezdi. Akam ile yats arasnda da, klabildii kadar namaz
268
klard. O, halka kar mtevzi, sultanlar yannda heybetli ve vekar shibi idi. Onun
meclisinde, dima fkh ve hads limleri ve takv shibi kimseler bulunurdu. Allah tel,
onu herkese sevdirmiti. Ondan daha gzel, hu ve tevzu ierisinde namaz klan yok
idi. Kmil bir namaz klar, tadl-i erkna ok riyet ederdi. ok dua eder, Allah telya
yalvarp yakarrd. zellikle, duann kabul olaca bildirilen yerlerde, yatsdan sonra
cmide, if yet-i kermelerini okuduktan sonra dua etmeye ok ehemmiyet verirdi. O,
insanlara ilerinde yardmc olurdu. Bir yerde hasta olduunu bilirse, mutlka onu ziyret
ederdi.
Fahrddn Balebek de, bn-i Kudmeyi elli seneden beri tandn, bu zaman
zarfnda onun kzdn grmediini sylemitir.
bn-i Kudme oniki seneden fazla kadlk yapt. Bu vazfeyi istemeyerek ald.
Bunun iin hibir cret almad. mrnn sonlarna doru kadlktan ayrld. Ondan sonra,
bir mddet Hanbel kadl bo kald. Sonra olu Necmeddn onun yerine kadla tayin
edildi.
Eb me zeylinde yle der: Bir defasnda bn-i Kudmeye Msrdan kadlk iin
teklif gelmiti. Fakat o bu teklifi kabul etmedi. Bunun zerine, kabul etmedii takdrde
elinde bulunan vakfn alnacana dir bir tehdit geldi. Buna ramen, geimini temin
edecek kadar bireye ship olduunu, kendisine, bu hussta srr etmemelerini
syleyerek kabul etmemiti.
Mlik limlerinden, byk hads limi, takv ehli bir zt olan, Eb shk Levz ise,
onun iin der ki: O, bizim stadmzdr. Byk bir limdir. Mslmanlarn rehberidir.
Dmek, dier yerlere onunla vnr. Yaad asr, onun ile iftihar eder. Fazletler
shibidir. Pekok menkbeleri vardr.
Onun fazletlerinden bir ksm yledir: O, gnllerde yeri byk olduu hlde,
tevzu gsterirdi. htilf ve nefrete gtren mnzaradan saknrd. Btn ilerinde orta
yolu takib ederdi. Szlerinde kibir ve bakasn alaltan ifdeler bulunmazd. Yrrken,
kibirlenerek yrmezdi. Giyiminde gyet ll idi. Meclislerde ve toplantlarda kendisine
ok hrmet gsterilirdi. Kabileler ve airetler arasnda kan ihtilf ve anlamazlklarda
ona mracaat edilirdi. Allah tel kendisine geni bir ilim vermiti. Merhamet ve hilm
(yumuaklk) shibi idi. Tand olsun, yabanc olsun, geleni kabul ederdi. Mslman
olsun, gayr-i mslim olsun, yardm istiyenin elinden tutard. Sultan ve yksek
kademedeki devlet adamlar, devaml kendisine gelip giderlerdi. Gelenleri, kle, efendi ve
sultan ayrm yapmadan karlard.
bn-i Kudme, 664 (m. 1265) trihinde, istemedii hlde Kdl-kudt oldu. O,
zamnnda, Allah telnn mslmanlara ltuf ve ihsn idi. Eer o olmasayd, kuvvetli
ve ileri gelenlerin zulm sebebiyle, insanlarn mallar ellerinden haksz olarak alnrd.
Adleti yerine getirme hussunda asl tvizi yoktu. Bu sebeple, yksek makamlarda
bulunan bir takm kimseler ona dman oldular. Aleyhinde ok altlar. Hakknda lyk
olmayan szler sylediler. Fakat, Allah tel ona, gzel niyetine ve ihsnna mkft
olarak yardmn lutfeyledi.
Berzl de, trihinde onun hakknda yle der: bn-i Kudme, asrnn en byk
limi, zamnnn bereketi idi. Uzun mddet, kadlk eyh-l-slmlk yapt. Ders vererek,
hutbe okuyarak ve insanlara vaz-u nasihat ederek hizmet ederdi.
Ynn de trihinde: bn-i Kudme, ilim, zhd, vera, din gayreti bakmndan
zamnnn en yksei idi. Kymeti ok ve fazletler shibi bir zt idi. Hanbel mezhebinde,
ilm bakanlk kendisinde idi. Hads, usl, nahiv ve dier din ilimlerde pek derin idi. ok
ibdet ederdi. Mtevzi ve yumuak huylu idi. Yakn-uzak herkese iyilik ederdi. Kdlkudtlk vazfesini istemiyerek kabul etti. Buna bir mddet devam etti ise de, hkm
vermekten ekindii iin, bir mddet sonra bu vazfeden ayrld. Bundan sonra kendini
ibdete, talebe okutmaya ve eser yazmaya verdi. Zamnnn bir tnesi idi. vlen huylar
kendisinde bulundurmakta eine az rastlananlardan biri idi. ok kimse, onun hem
ilminden ve hem de ahlkndan faydaland. Her hli ile Selef-i slihnin yolunu takib
ederdi.
Kendisinden ders alm ve ayn zamanda byk bir lim olan Mecdddn smil bin
Muhammed Harrn, bn-i Kudme iin; Bu gzlerimle onun gibisini grmedim
demektedir.
269
Zeyl-i Tabakt- Hanbile shibi bn-i Receb; Onun stnlklerini, ilmini, yksek
ahlk ve ahvlini ksaca ifde etmek pek zordur. Allah tel ondan rz olsun. Onu
Cennetinde klsn. Bizlere onun sevgisini nasb eylesin ve bununla bizleri fidelendirsin.
min! demektedir.
bn-i Kudme (rahmetullahi aleyh) vefat ettii zaman, otuz civrnda ir onun iin
mersiye yazmlardr. Bunlardan birisi de, talebelerinden ihb Mahmddur.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Kef-z-znn; sh. 809
BN- KUDME (Ahmed bin s):

Hads ve Hanbel mezhebi fkh limi. Knyesi, Ebl-Abbs olup; ismi, Ahmed bin
s bin Abdullah bin Ahmed Muhammed bin Kudmedir. eyhlislm Muvaffakddn ibni
Kudmenin torunudur. 605 (m. 1208) ylnda am yaknndaki Ksiynda dodu. Makdis
ve Slih nisbet edildi. slmiyete hizmetlerindeki gayretinden dolay Seyfddn lakab
verildi. Babasnn lakab ile birlikte sylendiinden, Seyfddn ibni Mecdddn denilirdi.
Otuzsekiz yanda iken 643 (m. 1245) ylnda amda vefat etti. Ksiyn Dann eteine
defnedildi.
O zaman Ksiyn; sdece medrese, cmi ve trbelerden meydana gelen bir
beldeydi. Byle bir yerde, ilimde, ibdette, zhd ve takvda en yksek mertebelere
yaklaan bir ailenin evld olarak dnyya gelmesi, bn-i Kudmenin kk yata ilim
tahsiline balamasna vesle oldu. Keskin zeks, stn hfzas ile, ksa zamanda
akranlarn geti. Fkh, usl, feriz, edebiyat, hlf ve daha birok ilimde lim olan dedesi,
Kitb-l-Mugn yazar eyhlislm Muvaffakddn Eb Muhammed ibni Kudme bata
olmak zere, amda; Ebl-Ymn Kind, Ebl-Ksm ibni Hrestn, Ebl-Berekt Mel,
Ahmed bin Abdullah Attr, Dvd bin Melib, Ahmed bin Abdullah Kattn ve daha birok
limden ilim rendi. Badada gitti ve; Eb Ali Cevlik, Feth bin Abdsselm, EblVaktden ve bn-i Nsrn talebelerinden ilim rendi. Allah telnn rzs iin ok alt.
Gen yanda, yzbin hads-i erfi rvleriyle birlikte ezberledi. Hads limlerinin
hayatlarn ve ahs hussiyetlerini tek tek bilirdi. Drt mezhebin inceliklerine vkf idi.
Hanbel mezhebine gre fetv verir, mslmanlarn mkillerini hlleder, dualarn alrd.
limde, ilmiyle amel etmekte, ihlsla ibdet etmekte, Allah telnn rzs iin dnini
renmekte ve retmekte, hakk sylemekte ok ileri idi. mm- Zeheb onun bu
hussiyetlerini dikkate alarak; Eer mr vef etse idi; Zamnnn en limi ve ilmi ile
enok amel edeni olurdu buyurmaktadr. Haram ve phelilerden iddetle kanr, Allah
telnn yasak ettii eylerden nefret ederdi. Mbahlarn birounu phelilere dmek
korkusu ile terk eder, onlar zarret miktar kullanrd. Gecelerini ibdetle geirir,
gndzleri oru tutard. Mugliyeti, hep ilim ve ibdetle idi. ok az konuur, azndan
kan her kelime Allah telnn rzs iin olurdu. Ahlk ok gzel, cmertlii pek fazla
idi. Kendisi iin yannda mal saklamaz, eline geeni Allah telnn dninin yaylmas iin
ve fakirlere sadaka olarak verirdi. Bakalalarn rahat ettirmek iin elinden geleni yapar,
kendisi sknt iinde yaard. Allah telnn kullarna kar ok merhametli idi. Kimseyi
krmaz, herkese kar tatl dilli ve gler yzl davranrd. Tevzuu pekok idi. nsanlara sk
sk nasihatlerde bulunur, onlarn Cehennem ateinden kurtulup, Allah telnn rzsna
kavumalar iin gayret ederdi.
Birok talebe yetitirdi. Ahmed bin Muhammed Meddib Det ve daha baka
limler ondan ilim rivyet etti. Pekok kymetli eserin de mellifi olan bn-i Kudmenin en
mehr eseri, bn-i Thir Makdisnin Sim hakkndaki grlerine yazd reddiyesidir.
bn-i Thir Makdisnin Safvet-t-tesavvuf adl eserini ksaltarak Safvet ehl-it-tasavvuf
adn vermi ve bu eserinde mellifn sima hakkndaki grlerini tenkid etmitir.
Bundan dolay da bu muhtasar eser, bn-i Thir Makdisye reddiye olarak yazlmtr.
Ayrca, Kitb fil-itikd ve El-Ezher f zikr-i l-i Cafer bin Eb Tlib ve fedilihim adl
Hz. Alinin kardei Cafer-i Tayyar ve ailesi hakknda bilgi veren kymetli eserleri de vardr.
270
Rivyet ettii hads-i erflerden birinde, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)

buyurdu ki: Cennet, hoa gitmeyen (nefsin houna gitmeyen) eylere brnd,
Cehennem de nefsin istedii eylere brnd.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

Tabakt-l-huffz; sh. 504
BN- KUDME MUVAFFAKUDDN MAKDS:

Hanbel mezhebi fkh limlerinin byklerinden. smi, Abdullah bin Ahmed bin
Muhammed bin Kudme bin Mikdm bin Nasr bin Abdullahdr. Knyesi, Eb Muhammed
olup, lakab Muvaffakuddndir. 541 (m. 1146) senesinde, abn aynda, Nablus
taraflarnda Cemil denilen yerde doup, 620 (m. 1233) senesinde Dmekde vefat etti.
eyh Eb merin kardeidir.
Kk yatan itibren zamann en gzide limlerinin derslerine devam eden bn-i
Kudme, am ve Badadda ilim rendi. Hads, fkh, akid, usl, Arab ilimler,
kozmorafya, matematik ve dier fen ve din ilimlerinde mtehasss oldu. limde ve
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) snnetine uymakta, zamnnn bir tnesi idi.
Allah telnn dnini yaymakta en ileri idi. Vakitlerini, Allah telnn dnini renmek,
retmek ve ibdet etmekle geirirdi. Gzel ahlk ile insanlara rnek olup, herkesin
sevgisini kazand.
Pekok talebe yetitirdi. Bata kardeinin olu Abdurrahmn bin mer olmak
zere, Murbit, bn-i Dbeys, Hfz Ziy bn-i Halil, Mnzir, Abdlazz bin Thir bin
Sabit ve daha birok lim onun talebeleri arasnda idi.
Zamnndaki limler ve kendisinden sonra gelenler, ilmini ve bykln takdr
edip, kendi eserlerinde bn-i Kudmeyi (rahmetullahi aleyh) vdler. Bunlardan bazlar
yledir:
Sbt ibni Cevz: bn-i Kudme, birok ilimde imm derecesinde idi. Zamnnda,
kardei Eb mer ve mddan daha zhid ve ver shibi kimse yoktu. ok hay shibi
idi. Dny ve dny adamlarndan uzak kalrd. Yumuak, mtevzi ve alak gnll idi.
Fakir ve yoksullar pek severdi. Ahlk gzeldi. Cmert idi. Sahbe-i Kirmn yaayn
kendisine rnek edinmiti. Sanki yznden nr salrd. ok ibdet ederdi. Hergn
Kurn- kermin yedide birini okurdu. Dmek ve Kaysn cmilerinde dima benim
yanma gelirdi. Eb mer, kardei Muvaffakuddn ve mdda; Eshb- Kirmda,
evliyullahn byklerinde grlen hllere hid oldum. Onlarn hlini grmem; bana
ailemi ve vatanm unutturdu. Ondan sonra, belki hrette de Allah tel beni berber
bulundurur midi ile, dima onlarla birlikte oldum.
bn-i Neccr: Byk lim Muvaffakuddn, Hanbellerin en byk limidir. timd
edilen, sz senet olan bir limdir. Fazlet ve sebt shibi, lzum olmadka skt zere
bulunan vekar shibi bir zttr. ok ibdet eder, Selef-i slihnin yolu zere bulunurdu.
Nr yzl ve heybetli bir grn vard. nsanlar onun konumasn dinlemeden, sdece
grmekle de faydalanrlard. Hlf ilmine dir pek kymetli eserler yazd. Her taraftan
talebeler, ilim almak iin ona koutular. smi her tarafta duyuldu. Hads-i erf ve Arab
ilimlerde ok yksek bir dereceye shipti.
mer bin Hcib el-Hfz Mucem adl eserinde; O, hocalar hocasdr. Bu mmetin
mftsidir. Allah tel ona pek ok ltuf ve ihsnlarda bulundu. Geni ilim verdi. Eine az
rastlanr bir limdir. Akl ve nakl ilimleri kendisinde toplad. Hads ve fkh ilimlerinde
mtehasss, fetv vermekte pek mhir idi. Kymetli eserleri vardr. Herkese kar
mtevzi ve alak gnll idi. Hilm ve vekar shibi idi. Her zaman meclisinde hads, fkh
ve dier ilimlerde mtehasss limler bulunurdu. mrnn sonunda bile, herkes onun
yanna gelmek iin gayret gsterirdi. ok ibdet eder, teheccd namazlarna devam
ederdi diyerek, ondan sitayile bahsetti.
Eb me: bn-i Kudme, ilmi ile amel eden bir lim olup, ilmi ile zirveye
kmtr. Fkh ve baka ilim dallarnda pek kymetli eserler yazd. Hads-i erflerin,
271
Eshb- Kirm ve Tabinden gelen haberlerin manlarn ok iyi bilirdi. Onun ile ilgili olarak
yle anlatrlar: Kardei Eb merin vefatndan sonra, eer hazr bulunursa, Muzaffer
Cmiinde immlk yapar ve Cuma hutbelerini okur, Dmek Cmiinde Hanbellere it olan
mihrbda, namaz kldrrd. Eer Cebel denen yere giderse, zamann limlerinden
Abdlgannin kardei md namaz kldrrd. mdn (rahmetullahi aleyh) vefatndan
sonra, bn-i Kudmenin bulunmad zamanlarda, Eb Sleymn bin Hfz Abdlgan
namaz kldrrd. bn-i Kudme (rahmetullahi aleyh) akam ile yats namazlar arasnda
mihrabn hizasnda namaz klard. Bir defasnda Sultan Abdlazz bin Ady, bn-i
Kudmeyi ziyrete gelmiti. Onu namaz klarken buldu. Namazn bitirinceye kadar, ona
yakn bir yerde oturdu. bn-i Kudme, sultan geldi diye namazn abucak klmak veya
nceki kldndan biraz daha eksik klma durumuna girmedi. Namazn bitirdikten sonra,
sultanla grp sohbet ettiler. bn-i Kudme, yats namazn da kldktan sonra evine
giderdi. Onun peinden, fakirler ve yoksul kimseler de gelirdi. O da onlara yannda
bulunan para ve yiyeceklerden verirdi.
Denilir ki; ama, mm- Evzden sonra, bn-i Kudmeden daha lim birisi
girmemitir. Byk hads limlerinden Ziy (rahmetullahi aleyh) bn-i Kudmenin
hayatna dir eser yazmtr. Zehebnin de, sdece bn-i Kudmenin hayatna dir
mstakil eseri vardr.
Hfz Ziy, bn-i Kudme hakknda yle der: bn-i Kudme (rahmetullahi aleyh)
Kurn- kerm, tefsr, hads, bunlarla ilgili zor meselelerde ve fkh, hlf, feriz, usl-i
fkh, nahiv, hesb, gezegenler ve bunlarn yrngeleri ile ilgili husslarda zamnnn bir
tnesi idi. bn-i Kudme, Badada geldii zaman, mehr lim Eb Feth bin Mn
kendisine; Burada kal, Badadn sana ok ihtiyc vardr. Hlbuki sen Badaddan
gidiyorsun, fakat yerini dolduracak bir kimse brakmyorsun dedi.
Byk lim md, bn-i Kudmeye pekok hrmet eder, ona dua eder, talebenin,
hocasnn huzrunda oturmas gibi, bn-i Kudmenin nnde edeb ve terbiye ile
otururdu.
Eb Amr bin Salh el-Mft ise; bn-i Kudme gibi bir lim grmedim derdi.
Byk lim Abdullah Ynn de, onun hakknda yle derdi: Grdklerim
arasnda, eitli ilimlerdeki ykseklii, gzel ve vlen huylardaki kemli bakmndan,
bn-i Kudmenin benzerine rastlamadm. O, hem zhiren ve hem de btnen yksek
fazlet ve hilm (yumuaklk) shibi bir insand. Zek ve anlay oktu. nsanlara iyi
mumele ederdi. Gleryzl idi. Hays pek fazla idi. Dnydan ve gnl dnyalk elde
etme, makam ve mevki hrs ile dolu olanlardan uzak dururdu.
lm bir meselede mnzara ederken tebessm ederdi. Hatt, bu sebeble; bn-i
Kudme, tebessm ile karsnda bulunan hasmn ldrmektedir denmitir.
bn-i Kudme, Dmek Cmiinde Cuma gnleri ilim halkas kurar, namazdan sonra
limler ile ilm mzkereler yapard. Fakat mrnn sonlarna doru bunu brakt. lim ile
megul olanlar, sabahleyin erken vakitten itibren, gnein ykselmesine kadar onun
yannda kalrlard. leden sonra, ya hads-i erf, yhut eserlerinden birisini akama
kadar okuturdu. Bazan derslerini akamdan sonra verirdi. Hi kimseye kar bkknlk ve
usanma gstermezdi. Bazan skld ve rahatsz olduu durumlar olurdu. Ancak o, bunu
kimseye sylemez ve belli etmezdi.
Kermetleri: bn-i Cevznin torunu anlatt: Eb Abdullah bin Fadl tk dedi ki:
Birgn kendi kendime, bir imknm olsayd da, bn-i Kudme iin bir medrese
yaptrsaydm ve hergn bn-i Kudmeye bin dirhem verseydim, dedim. Aradan birka
gn getikten sonra, bn-i Kudmenin yanna gittim. Selm verdim. Bana bakp,
tebessm etti ve yle syledi: nsan bir eye niyet ettii zaman, ona, o niyet ettii
eyin ecir ve sevb verilir.
Eb Hasen bin Hamdn el-Cerih anlatt: Ben Hanbellere kzardm. Birgn fel
oldum. Onyedi gn, hi hareket edemeden kaldm. yle ki, lm ister duruma geldim.
Birgn akam vaktinde, bn-i Kudme benim yanma geldi ve; Mnezzil minel-Kurn
yet-i kermesini okuyup, srtm sad. Bu srada kendimde iyileme hissettim. Sonra
kalkp giderken, hizmetiye, bn-i Kudmeyi kapdan uurlamas iin seslendim. O zaman
bn-i Kudme bana; Zahmet etmeyin, ben kendim geldiim yerden giderim dedi ve
gzmden kayboldu. Ben de hemen abdest alp, cmiye gittim. Sabah namazn bn-i
272
Kudmenin arkasnda kldm. Namazdan sonra yanna gidip, kendisi ile msfeha ettim.
Bu srada elimi skt ve; Sakn bir daha Hanbelleri ktleyen birey syleme dedi.
Dmek Cmiinin vazfelilerinden biri anlatr: O, bazan cmide gecelerdi. Darya
kp tekrar girerken, kaplar, onun iin kendiliinden alr ve kapanrd.
rif Ketib bin Ahmed bin Mehd Banys, bn-i Kudmenin vefatndan birka gn
sonra unlar anlatt: bn-i Kudmeyi nehir kenarnda abdest alrken grdm. Abdest
almay bitirince, nalnlarn eline ald ve su zerinde yryerek nehrin dier tarafna doru
geti. Sonra nalnlarn giydi ve kardei Eb merin medresesine gitti. Bunlar anlatan
Ketib; Allah telya yemn ederim ki, aynen anlattm gibi grdm. Asl olmad
hlde byle konumaya asl ihtiycm yoktur. O hayatta iken bunu gizledim deyince,
ona; O seni grd m? diye sorulunca; Hayr, o beni grmedi, orada kimse de yoktu.
Bir le vakti idi dedi. Yine ona; bn-i Kudme, suda yrrken ayaklar batyor muydu?
diye sorulunca, Hayr batmyordu, normal yere basar gibi basyordu diye cevap verdi.
Byk lim, Muhammed Ynn de, bn-i Kudmenin su zerinde yrdn
sylemitir.
Muvaffakuddnin bir iirinin tercmesi:
Ey bn-i Ahmed (Muvaffakuddn) hl gaflette misin? lm yaknda senin
bulunduun sokaa da urayacak. Geip giden bel ve musibetler, lm daha ok ge
gelir diye seni aldatmasn. nk lmn nice isbetli oklar vardr. lm kadehleri bizim
zerimizde dnmektedir. Kii mutlaka ondan nasbini alacaktr. Yarn yaparm? hlyas
ne zamana kadar devam edecek? ihtiyrlk da m senin gzn amad? Ondan da m
ibret almadn? Hergn en yakn bir dostunun veya sevdiin birisinin ayrlmas da ibret
olarak yeterli deil mi? Muhakkak ki sen de, yaknda onlara katlacaksn! Ancak lm
gelince, peinden alyanlarn alamas, seni lmn elinden kurtarmyacak ve sana
fayda vermiyecektir.
Baka bir iirinin tercmesi: Sama beyazlk, ak dtkten sonra da m, kabirden
baka bir evi imr edeyim? Eer byle yaparsam ahmam. Sama den aklar, bana
lmmn yaklatn bildiriyor ve doru sylyor. mrm her gn eksilmektedir. Onu
artk kim geri getirebilir. Kendimi lm, nam uzatlm bir vaziyette gryorum. Kimi
suskun, kimi ii yanarak alyor. Bana sesleniyorlar, cevap vermeyince, yine kendileri
cevap veriyorlar, gzlerinden yalar dkerek alyorlar. Sonra darack bir kabre
gmyorlar beni. Lahdimin zerine de, onu kapayacak ekilde bir kaya koyuyorlar. En
gvendiim dostum, zerime hemen toprak doldurmaya balyor, bana efkat ve
merhamet shibi olanlar, beni kabre teslim ediyorlar. Y Rabb! O yalnzlk gnmde, beni
yalnz brakma, bana teselli bulacam ey neyse, onu ltfeyle. nk ben, Habbin
(sallallahu aleyhi ve sellem) ile bildirdiin eylerin hepsine inandm ve onlar tasdik ettim.
Dier bir iirin tercmesi: Evine girmeni istemeyen, ben ona mdr etmesem, o
benim iimi grmez diyen kimsenin kapsnn nnde oturma. Onu brak, hereyin shibi
ve mliki olan hakkatte senin ihtiylarn gideren Allah telya ynel. Eer byle
yaparsan, o istemese de Allah tel senin ihtiylarn giderir.
Muvaffakuddnin vefat: O, Dmekda Ramazn- erf bayram gn vefat etti.
Ksiyn eteklerindeki kabristana defnedildi. Cenze namaz iin gelenler ok kalabalkt.
Yollar insanlarla dolu idi.
Vefatndan nce grlen ryalar: bn-i Cevznin torunu Eb Muzaffer nakletti:
smil bin Hammd el-Ktib el-Badd yle anlatt: Ramazn- erf bayram gn bir
rya grdm. Sanki, Osmann (rahmetullahi aleyh) mushaf, Dmek Cmiinden semya
doru ykseliyordu. Sonra beni iddetli bir znt kaplad. O gn Muvaffakuddn vefat
etti.
Slihlerden Ahmed bin Sad anlatt: Ramazn- erf bayram gn, melekleri,
topluca semdan inerken grdm. lerinden biri Sra ile ininiz diyordu. Ben; Birey mi
var? diye sorunca; Muvaffakuddnin temiz rhunu nakletmekte olduklarn sylediler.
Abdrrahmn bin Muhammed Ulv anlatt: Bir rya grdm. Sanki Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) vefat etmi de, Ramazn- erf bayram gn Ksiyna
defnedilmiti. Biz Hilloullar danda bulunuyorduk. Ksiyna baknca, byk bir k
grdk. Dmekn yandn sandk. Kyllerle birlikte merakla o tarafa doru baktk.
Bayram gn Muvaffakuddnin vefat haberi geldi. Ksiyn denilen yere defnedildi.
273
Muvaffakuddnin lm sebebiyle, eyh Selhaddn Eb s Ms bin

Muhammedin syledii kasdenin bir ksmnn tercmesi yledir:
Muvaffakuddnden sonra benim iin artk hayata bir rabet kalmad. O, zamann
en byk limi, zhd ve takv shibi idi. O, ilimler ve fazletler deryas idi. Mslmanlarn
mkil meselelerini zer, slm dnini, ona muhalif olanlara kar mdfaa ederdi. Onun
vefatyla sanki alayanlar ilim iin alamaktadr. lim meclisleri onun gitmesiyle artk
kurulmaz oldu. Keke o, tekrar dnp gelse idi. Ey Muvaffak! Senden baka, insanlarn
ilim sohbetleri dinliyebilmesi uzak bir ihtiml oldu. Allah tel sana ne kadar geni ilim
vermiti. Her fazletten haberin vard. Rabbinin rzsndan ayrlmayan itatkr bir kul idin.
Ne kadar da ok ibdet ederdin. Nice gecelerinde herkes uyurken sen ibdet ediyordun.
Gece ortasnda, Davudun (aleyhisselm) Zeburu okuduu gibi, sen de Kurn- kermi
okurdun. Senin yerine can fed etmek izni verilseydi, nice gnller senin iin fed
olurdu.
bn-i Kudme, fr, usl, hads-i erf, lgat, zhd ve rekik ile ilgili pek kymetli
eser yazmtr. Usl-i dne (akaide) dir yazd eserler gyet gzel olup, hads-i erfler
ve Eshb- Kirmdan gelen haberlerle ssldr. Ayn zamanda, bunlar rivyet eden
rvleri de bildirmitir. Nitekim, Ahmed bin Hanbel ve hads limlerinin yolu da bu idi.
Ancak akid mevzlarn anlatrken, cevap vermek iin bile olsa, kelm ilminin ince
meselelerine girmemitir. Ahmed bin Hanbel ve mtekaddimn (nce gelen limler) de
akid mevzlarn anlatrken yle yapmlardr. bn-i Kudme, gerek akid ve gerekse
baka mevzlarda olsun, daha ok nakle tbi olmutur. Nakilde gelmeyen bir eyi
syledii grlmemitir. Allah telnn sfatlar ile ilgili husslarda, Kurn- kermde ve
hads-i erflerde nasl gelmi ise, aynen kabul edilmesini, nasl ve ne ekilde olduunun,
keyfiyyetinin zerinde durulmamasn sylerdi.
Onun eserlerinden, btn mslmanlar, bilhassa Hanbel mezhebinde olanlar
pekok istifde etmilerdir. hlsla yazmas sebebiyle, eserleri her tarafta yaylp mehr
olmu ve okunmutur. zellikle Mugn kitab ok fideli bir eser olup, limler bu kitab
vmlerdir.
Talebelerinden hads limi Ziy der ki: Ahmed bin Hanbeli ryamda grdm. Bana
fkh ile ilgili bir mesele sordu. Ben; Bunun cevb Hrakde var deyince; bn-i
Kudme, bunu Hrak erhinde genie anlatt buyurdu.
Yine byk lim Tcddn Abdurrahmn bin brhim Kazz bildirdi ki: Byk lim
zzeddn bin Abdsselm, bn-i Arabnin Mhall ve Mcell kitabn, bn-i Kudmenin
Mugn kitabn ok beenirdi. Yine Yahy Sarsar de, bn-i Kudmeyi ve kitaplarn
metheden bir kasde yazmtr.
Eserleri: Akid ile ilgili olanlar: 1. El-Burhn f meselet-il-Kurn, 2. Cevb
meseletin veredet min sarhadin fil-Kurn, 3. El-tikd, 4. Meselet-l-ulvv, 5. Fedil-sSahbe, 6. Kitb-l-Kader, 7. Minhc-l-ksidn f Fadl-i hulef-ir-Ridn.
Hads-i erfle ilgili eserleri: 1. Muhtasr-l-ilel, 2. Meht- yhihi.
Fkhla ilgili eserleri: 1. El-Mugn, 2. El-Kf, 3. Mensk-l-hac, 4. Zemm-lvesuas.
Usl-i fkhla ilgili eseri: Er-Ravda, Kunat-l-erb fil-garb.
Lgatle ilgili eserleri: 1. Et-Tedyn f neseb-il-Kureiyyn, 2. El-stibsr f neseb-ilensr: Neseblere dirdir.
Ahlk ile ilgili eserleri: 1. Kitb-t-tevvbn, 2. Kitb-l-mtehbbne fillh, 3.
Kitb-r-rikka vel-bk, 4. Fedil-i Ar, 5. Fedil-l-aer.
bn-i Kudme Abdullah bin Ahmed Merrk, Sleymniye Ktphnesinin ehd
Ali Paa ksm 4445 numarada kaytl, Hlef-i Ridnin bu mmete stnl ve bu
mmetin de dier mmetlere olan stnl hakkndaki Fedil-l-Hlef-il-Erbea ve
tertbihim fil-fadl ve fadl-i hzihil-mmeti al gayrih min-el-mem adl eserinde
buyuruyor ki:
Allah telya hamd ve krler olsun ki, bizi mmetler iinde en hayrl mmet
yapt. Bizi Muhammed aleyhisselmn mmeti olmakla ereflendirdi. Varlmzn sebebi
ve btn mahlkatn en ereflisi, onsekizbin lemin sultn, Sevgili Peygamberimiz
Muhammed Mustaf sallallah aleyhi ve selleme, Ehl-i beytine ve Onun gzel ve gzide
Eshbna (radyallahu anhm) salt ve selm olsun.
274
Allah tel, Muhammed aleyhisselmn mmetini dier mmetlerden stn kld.

Onun mmeti arasndan, Onun Eshbn seti. Onlar, Ona (sallallahu aleyhi ve sellem)
akraba ve yardmc yapt. Bunlar arasndan ilk yardmc ve yakn olanlar Onun iin seti.
Bunlar arasnda Aere-i mbeereyi seip, onlar Cennetle mjdeledi. Dierlerinden
stn kld. Cennetle mjdelenen bu on mbrek kimse arasndan da drt mbrek
kimseyi seti. Onlar Habbine (sallallahu aleyhi ve sellem) hayatta iken vezr vefatndan
sonra halfe kld. Bunlar arasndan Hz. Eb Bekr ve Hz. meri seti. Onlarn halifeliklerini
nce yapt. Dnini onlarn vastasyla kuvvetlendirdi. Onlar adlette mahlktna dell
kld. Onlara, Sevgili Peygamberi Muhammed aleyhisselmn yanna defnolunmay nasb
eyledi. Hz. Eb Bekri de, Hz. merden stn kld. Onu, Reslullahtan (sallallahu aleyhi
ve sellem) sonra mmetinin en fazletlisi kld. Reslullahtan (sallallahu aleyhi ve sellem)
sonra, Onun minberinde ilk hutbeyi Hz. Eb Bekr okudu. Namazda, mslmanlarn
ilerini grmekte, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) ilk halfesi oldu. Allah yolunda
mal sarfedenlerin, kle azd edenlerin ilki idi. O, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
ilk nce tasdik edenlerden, Kurn- kermi ilk toplayanlardandr. O, Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i seniyyesi zere yryenlerin, Reslullahtan
(sallallahu aleyhi ve sellem) sonra ordular gnderip fetihler yapanlarn, Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) yanna defnedilenlerin ilkidir.
Ben bu kitapta, Allah telnn izniyle, okuyanlarn onlara kar sevgilerini
artrmalar ve onlarn kadr kymetlerini bilmeleri iin Hulef-i Ridnin (r. anhm)
fazletlerini ve mertebelerini anlatacam.
Sekiz blmden mteekkil olan kitabn birinci blm, Muhammed aleyhisselmn
mmetinin fazleti ve dier mmetlerden stnl hakkndadr.
Allah tel, Muhammed aleyhisselmn mmeti iin l-i mrn sresinin 110.
yet-i kermesinde melen; Siz, insanlar iin hayrl bir mmetsiniz! yi eyleri
emreder, fen eyleri men edersiniz buyurdu. Bu yet-i kermeyi tefsr eden
mfessirlerden biri de, bu yet-i kermeyi; Siz, insanlar iinde en hayrl mmetsiniz.
nk siz, iyilii emrediyor, ktlkten men ediyorsunuz, nsanlar slma davet ederek,
onlarn Cehenneme girmeyip, Cennete girmelerine vesle oluyorsunuz eklinde tefsr
etti.
Allah tel, Muhammed aleyhisselm ve mmetini, dier Peygamberlerin
mmetlerine tebligatta bulunduklarna dir hid yaparak dier mmetlere stn kld.
Nh kavminin kymet gnndeki hli, bunun misllerinden biridir:
Kymet gnnde, Y Nh! diye bir nid gelip, Nh (aleyhisselm) huzr-i ilhiye
arlr. Nh (aleyhisselm) titreyerek huzr-i ilhiye gelir. Ona hitaben; Y Nh! Cebril
(aleyhisselm), senin resllerden olduunu sylemektedir. (Sen ne dersin?) buyurulur.
Nh (aleyhisselm); Evet, dorudur y Rabb diye cevap verir. Kavminle ne i grdn?
diye sorulur. Y Rabb! Onlar gece ve gndz mna davet eyledim. Benim davetim
onlara fayda vermedi. Benden katlar diye cevap verir. Bunun zerine, Ey Nh kavmi
diye nid olunup, Nh kavmi bir grup hlinde getirilir. Onlara, Bu kardeiniz Nh, benim
gnderdiklerimi size tebli ettiini sylemektedir. (Siz ne dersiniz?) buyurulur. Onlar; Ey
bizim Rabbimiz! O yalan sylyor, bize birey tebli etmedi deyip, kendilerine gnderilen
ve Nh (aleyhisselm) tarafndan tebli edilen eyleri inkr ederler. Bunun zerine Allah
tel; Y Nh! Senin (tebli ettiine dir) ahidin var mdr? buyurur. Nh
(aleyhisselm); Y Rabb! Benim ahidim, Muhammed aleyhisselm ile mmetidir diye
cevap verir. Allah tel; Y Muhammed! Bu Nh, benim gnderdiklerimi mmetine
tebli ettiine seni hid klyor. (Sen ne dersin?) buyurur. Peygamberimiz (sallallahu
aleyhi ve sellem), Hz. Nhun risletini tebli ettiine hidlik edip, kendisine indirilen
Kurn- kermden Nh sresini sonuna kadar okur. Cenb- Hak, Nhun (aleyhisselm)
kavmine; Sizin zerinize azap hak oldu. Zr, azap kfirler zerine lyktr buyurur.
Bylece hepsinin Cehenneme atlmas emrolunur.
Ne amelleri tartlr, ne de hesaplar grlr, doru Cehenneme gnderilirler.
Saleb tefsrinde, bn-i Abbsdan (rahmetullahi aleyh) yle nakletmektedir.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Ms aleyhisselm; Y Rabb!
Benim mmetimden daha stn bir mmet yarattn m? diye sul eyledi. O
zaman Allah tel; Ey Ms! Muhammed aleyhisselmn mmetinin dier
mahlklara stnl, benim, yarattklarma olan stnlm, gibidir
275
buyurdu. Ms aleyhisselm; Y Rabb! Keke, ben Muhammed aleyhisselmn

mmetini grseydim der. Allah tel da: Sen onlar gremiyeceksin. Keke
onlarn szlerini iitmeyi isteseydin buyurur. Bunun zerine Ms
aleyhisselm; Onlarn szlerini iitmek istiyorum deyince, Allah tel; Ey
mmet-i Muhammed! diye hitb buyurdu. Biz de, babalarmzn sulbnden,
analarmzn rahminden: Lebbeyk Allahmme lebbeyk, l erke leke lebbeyk,
innelhamde ven-nimete leke vel-mlk l erke lek diye cevap verdik. Yine
Allah tel; Ey Muhammed (aleyhisselmn) mmeti! Benim rahmetim
gazbm, affm cezam gemitir. Ben, size istemeden verdim. Kim bana
kymet gnnde, Allah teldan baka ilh olmadna, Muhammedin benim
peygamberim ve kulum olduuna ehdet ederek gelirse, onun yerini Cennet
yaparm. Gnahlar deniz kpkleri kadar ok olsa bile buyurdu.
Yine Eb Hreyrenin (rahmetullahi aleyh) rivyet ettii efat hads-i erfinde,
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Ben bam kaldrrm.
mmetim! Y Rabb! mmetim! Y Rabb! mmetim! derim. Bunun zerine:
Y Muhammed! mmetinden zerlerine hesap olmyanlar, Cennetin sa
kapsndan ieri koy, onlar, Cennetin dier kaplarnda da insanlara ortaktrlar
denilir. Nefsim yed-i kudretinde olan Allah telya yemn ederim ki, Cennet
kaplarnn iki kanad aras, Mekke-i mkerreme ile Himyer veya Mekke-i
mkerreme ile Busr aras kadardr.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: mmetime merhamet
edilmitir. Ahrette onlara azap yoktur. Kymette onlar yerine bedel olarak,
btl din ehlinden bir adam verilir.
yet-i kerme ve hads-i erflerde bu kadar ok vlen Muhammed aleyhisselmn
mmetinin en stn Eshb- kirmdr (radyallahu anhm). Nitekim Allah tel Kurn-
kermde melen buyurdu ki:
Allah ve Reslne mn edenler, vatanlarndan hicret edenler ve Allah
yolunda cihd edenler (var ya!) te onlar, Allahn rahmetini umarlar. Allah
tel, (hat ile ihtiytszlkla ilenen gnahlar) mafiret eder, Rahmetiyle kullarn
Cennete kor (Bekra-218 yet-i kerme).
Fakat Reslullah ve Onunla birlikte olan mminler, (Allah telnn
yolunda) mallaryla ve canlaryla cihd ettiler. Onlar iin dnyda nusret ve
ganimet, hrette Cennet ve saadet vardr. Umduklarna erenler de bunlardr
(Tevbe suresi-88. ayet-i kerme).
(Hudeybiyede) aa altnda sana bat eden mminlerden Allah tel
rzdr (Feth suresi-18. ayet-i kerme).
Muhammed, Allah telnn insanlara gnderdii Peygamberidir.
Onunla birlikte olanlar, kfirlere kar ok iddetlidirler. Fakat, birbirlerine
kar merhametli, yumuaktrlar. Bunlar ok zaman rkda ve secdede
grrsnz. Herkese, dnyda ve hrette her iyilii, stnl, Allah teldan
isterler. ok secde ettikleri, yzlerinden belli olur. Onlarn hlleri ve erefleri,
bylece Tevratta ve nclde bildirilmitir. nclde de bildirildii gibi, onlar ekine
benzer. nce bir filiz yerden kp kalnlat, ykseldii gibi, az ve kuvvetsiz
olduklar hlde, az zamanda etrfa yayldlar. Her taraf mn nru ile
doldurdular. Herkes filizin hlini grp, az zamanda nasl byd diyerek
ardklar gibi, hl ve anlar dnyya yaylp, grenler hayret etti ve kfirler
kzdlar (Feth-29).
O (Ben-Nadr yahudilerinden alnan ganimetler) yurtlarndan ve mallarndan
karlan Muhcirlerin fakirleri iindir ki, onlar ancak Allah telnn fadl ve
rzsn aramlar, Allah telya ve Reslne (canlar ve mallar ile) yardm
etmilerdi. te onlar, mnlarnda sdk olanlardr (Har suresi-8. yet-i kerme).
Eshb- Kirmn (aleyhimrrdvn) stnlkleriyle ilgili olarak hdis-i erflerde
buyuruldu ki:
mrn bin Hasnin (rahmetullahi aleyh) bildirdii hads-i erfte; mmetimin en
hayrllar, en stnleri, zamanmda bulunanlardr. Onlardan sonra en hayrllar,
onlardan sonra gelenlerdir. Onlardan sonra en hayrllar, onlardan sonra
gelenlerdir. Onlardan sonra yle insanlar gelir ki, istenmeden hidlik ederler
276
ve emn olmazlar. Hin olurlar. Adaklarn yerine getirmezler. Keyflerine,

ehvetlerine dkn olurlar buyuruldu.
Cbir bin Abdullahn (rahmetullahi aleyh) bildirdii hads-i erfte; Beni gren
ve beni grenleri gren mslmanlarn hibiri Cehenneme girmez buyuruldu.
Reslullah (s.a.v) buyurdu ki: Kim benim Eshbmn (radyallahu anhm)
hepsini sever, onlara dost olur, onlar iin Allah teldan af ve mafiret dilerse,
Allah tel, o kimseyi kymet gnnde Cennette onlarla berber klar.
Abdrrahmn ibni Slim (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Allah tel beni seti. Benim iin de Eshbm seti.
Onlar bana yardmc ve akraba kld. Kim ki onlara kt sz sylerse; Allahn,
meleklerin ve btn insanlarn laneti onun zerine olsun. Kymette Allah
tel, byle kimselerin ne farz ve ne de nfile ibdetlerini kabul etmeyecektir.
Eb Sad (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
buyurdu ki: Eshbmn hi birine dil uzatmaynz, lekelemee uramaynz!
Onun kudreti ile yaamakta olduum Allaha yemn ederim ki, sizlerden biri
Uhud Da kadar altn sadaka verse, Eshbmdan birinin bir md arpa
sadakasnn sevbn bulamaz.
Abdullah bin Mugaffel Mzen (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Eshbma dil uzatmakta Allah teldan
korkunuz! Benden sonra onlar kt niyetlerinize hedef tutmaynz! Nefsinize
uyup, kin balamaynz! Onlar sevenler, beni sevdikleri iin severler, onlar
sevmeyenler, beni sevmedikleri iin sevmezler. Onlara el ile, dil ile eziyet
edenler, gcendirenler, Allah telya eziyet etmi olurlar ki, bunun da
muhazesi, ibret cezas gecikmez, verilir.
Enes bin Mlik (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) buyurdu ki: Allah tel, beni btn insanlar arasndan ayrp seti. Bana
eshb ve akraba olarak en iyi insanlar seti. Bunlardan sonra, birok kimse
gelir ki, Eshbma ve akrabama dil uzatrlar. Onlara yakmayan iftirlar
syleyerek, ktlemee urarlar. Byle kimselerle oturmaynz! Birlikte yiyip
imeyiniz! Bunlardan kz alp vermeyiniz!
Hasen (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
buyurdu ki: Eshbm, yemekteki tuz gibidir.
Enes bin Mlik (rahmetullahi aleyh) rivyet etti: Reslullahtan (sallallahu aleyhi ve
sellem), insanlarn en hayrlsnn kimler olduu soruldu. Ben ve benim ile berber
olanlar, benim ve Eshbmn yolunda bulunanlardr buyurdu.
bn-i mer (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) buyurdu ki: Eshbma dil uzatana, Allah tel lanet eylesin!
Ey Reslm de ki: Allah telya hamd ve Onun setii kullarna selm
olsun melindeki Neml sresi 59. yet-i kermesini Abdullah ibni Abbs tefsr ederken
buyurdu ki: Bu yet-i kermede bahsolunan; Muhammed aleyhisselmn Eshbdr. Allah
tel, kullarnn kalbine bakt, Muhammed aleyhisselmn kalbini, kullarnn kalblerinin en
hayrls buldu. Onu, kendisine Peygamber olarak seti. Sonra kullarn kalblerine bakt.
Eshbnn kalbini, Onun kalbinden sonra, kullarnn kalblerinin en iyisi olarak grd.
Onlar, Onun arkadalar olarak seti. Kim kendisine bir yol tutmak isterse, Muhammed
aleyhisselmn Eshbnn yoluna girsin, onlarn izinden yrsn. Vallahi onlar, bu mmetin
en stnleri, kalbleri en temiz olanlar, ilimleri en derin olanlardr. Onlar yle bir
topluluktur ki, Allah tel onlar Muhammed aleyhisselma Eshb klm, Onun yksek
sohbetinde bulunmay, dnine yardm ediciler olmay onlara nasb etmitir. yleyse,
onlarn fazletlerini biliniz! Onlarn yolunda bulununuz! Gcnz yettii kadar onlarn
ahlkn, gzel ve yksek yaaylarn, kendinize numne ve rnek alnz! nk onrar,
dosdoru yol zeredirler.
Eshb- Kirm (radyallahu anhm) arasnda en stn olanlar, Reslullaha
(sallallahu aleyhi ve sellem) ilk nce mn edenler, yan Muhcir ve Ensrdr (radyallahu
anhm). Nitekim Hadd sresinin onuncu yet-i kermesinde, Allah tel melen;
Mekke ehri alnmadan nce, din dmanlar ile harb edenler ve mallarn Allah
yolunda harc edenler ile, Mekke alndktan sonra, bunlar yapanlar, msav, eit
277
deildir. Birinciler elbette daha yksektir. Allah tel, hepsine Hsny, yan
Cenneti sz verdi buyurdu.
Feth sresinin onsekizinci yet-i kermesinde melen; Sana, aa altnda
ellerini uzatarak sz verenlerden Allah tel rz oldu. Hepsini sevdi buyurdu.
Sehl bin Mlik anlatt. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) Veda Haccndan
dnnce minbere kt. Allah telya hamd senda bulundu. Eb Bekri (rahmetullahi
aleyh) tavsiye ettikten sonra, yle buyurdu: Ey insanlar! Ben, mer, Osman, Talh,
Zbeyr, Abdrrahmn bin Avf, Sad bin Eb Vakks ve ilk hicret edenlerden
rzym, bunu biliniz. Ey insanlar! Allah tel, Bedr muhrebesinde ve
Hudeybiyede bulunanlar af ve mafiret buyurdu. Ey insanlar! Mslmanlar
hakknda dilinize ship olunuz. Birisi vefat edince onun hakknda hayr
syleyiniz.
nce gelenler arasnda en stn olanlar, drt Halfedir (radyallahu anhm).
Allah tel, onlar, sevgili Peygamberine (sallallahu aleyhi ve sellem) halfe, dnine ve
sevdiklerine yardmc olarak seti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) mminlere,
onlarn yoluna sarlmay, onlarn izinden gitmeyi nasihat eyledi. Onlarn halifeliklerinin
mddetini de beyn eyledi.
sellem) buyurdu ki: u drt kiinin sevgisi, ancak mminin kalbinde bir araya
gelir. (Bu drt kii) Eb Bekr, mer, Osman ve Alidir (radyallahu anhm).
Hulef-i Ridn ierisinden en fazletlisi Eb Bekr ile merdir (radyallahu
anhm). Huzeyfe (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) buyurdu ki: Aranzda ne kadar kalacam bilmiyorum. Benden sonra, iki
kiiye uyunuz buyurarak, Eb Bekr ile mere (rahmetullahi aleyh) iret buyurdu.
Dahhk, bn-i Abbsdan (rahmetullahi aleyh) rivyet etti. Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem) buyurdu ki: Ben ilkim, Eb Bekr ikinci, mer ncdr.
Eb Erv Devs (rahmetullahi aleyh) anlatt: Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) yannda oturuyordum. Bu srada Eb Bekr ile mer (radyallahu anhm) ka
geldiler. O zaman Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Beni ikinizle teyd eden
Allah telya hamdolsun buyurdu.
Eb Bekr ile merin (radyallahu anhm) fazletlerinin bir delli de; Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) mecliste, konumada ve istirede onlara ncelik vermesi, bu
durumun Eshb- Kirm arasnda mehr olmasdr.
smil bin Umeyye (rahmetullahi aleyh) anlatr: Hz. Eb Bekr ve Hz. merin
Reslullah efendimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) yanndaki yerleri belli idi. Onlar
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) huzrlarna geldikleri zaman, Hz. Eb Bekr,
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) sana, Hz. mer sol tarafna otururdu. Onlar
bulunmadklar zaman yerlerine kimse oturmazd.
Enes bin Mlik (rahmetullahi aleyh) anlatt: Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) Eshbnn yanna terf buyurduklar zaman, onlarn hepsi balar nlerinde
Reslullahn mbrek szlerini dinlerlerdi. Yalnz, Hz. Eb Bekr ile Hz. mer, Reslullahn
yzne tebessmle bakarlar, Reslullah da onlara tebessm buyururlard.
Mchid (rahmetullahi aleyh) anlatt: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem),
Eshb (radyallahu anhm) ile istire ettikleri zaman, Eb Bekrle mer (radyallahu
anhm) konumadan nce kimse konumazd.
bn-i mer (rahmetullahi aleyh) anlatt: Bir keresinde Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem) birisini bir ihtiyc iin bir yere gndermek istemiti. Bu srada Hz. Eb Bekr
sa taraflarnda, Hz. mer de sol taraflarnda bulunuyordu. Ehes bin Kays (rahmetullahi
aleyh) Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem), Eb Bekr veya merden (radyallahu
anhm) birini gnderseydiniz demesi zerine, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem);
Onlar nasl gnderirim? Baa gre, gz ve kulan durumu ne ise, onlarn da
dindeki durumu yledir buyurdular.
Eb Bekr ile merin (radyallahu anhm) fazletlerine dellet eden eylerden
birisi de, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) defnedildii yere, sdece onlarn
defnedilmeleridir. Hrn Red, mm- Mlike, Eb Bekr ile merin (radyallahu
anhm) Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) yanndaki mertebelerini sorunca,
onlarn Reslullah efendimiz yanndaki durumlar, vefatndan sonraki durumlar gibidir,
278
dedi. Onlarn, dier Eshb- Kirm efendilerimize (radyallahu anhm) stnlk

sebeplerinden birisi de; Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) hayatnda ve vefatndan
sonra slama hizmet ve yardmc olmakta ilk srada yer almalar ve en nde
bulunmalardr. Eb Bekr (rahmetullahi aleyh), ilk mn edenlerden olup, hi tereddt
etmeden ve duraklama gstermeden Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) mn
etmitir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Her kime mn arzetsem, yzn
buruturur, tereddtle bakard. Ancak Eb Bekr-i Sddk, mn kabul etmekte
hi tereddt ve duraklama gstermedi ve Ey insanlar! Allah tel, beni size
gnderdi. Siz beni tasdik etmeden nce, Eb Bekr tasdik etti. Bana can ile, mal
ile yardm etti buyurdu.
Sonra Hz. Eb Bekr, slama girince, insanlar slama davete balad. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) yalnz iken, kuvvetli gr ve keskin basiret shibi, sz
doru, azmi kavi, mal ve ilmi ok birisine pekok ihtiyc var iken, Reslullaha (sallallahu
aleyhi ve sellem) ok yardmc oldu. lk slama girenlerin mslman olmalarna vesle
oldu. Onlardan alt tnesi Aere-i mbeere arasnda yerald. Yine Eshb- Kirmn ileri
gelenlerinden bazlarnn slama ilk nce girmesine de Hz. Eb Bekr vesle oldu. slama
girip, bu yzden mrikler tarafndan eza ve cef gren mslman kleleri satn alp
onlar azd etti. Bill ve mir bin Fheyre (radyallahu anhm) bunlardandr. Maln,
cann, her eyini slm iin, Allah iin fed etti. Bu hussta hi kimse onun mertebesine
kamad. Hatt yaklaamad bile.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) hussiyetle Eb Bekr ve mer (radyallahu
anhm) ile istire ederlerdi. O ikisini, Peygamberlere ve meleklere benzetirlerdi. Eb
Bekri meleklerden Mikile (aleyhisselm) Peygamberlerden brhim ve sya
(aleyhisselm) benzetirdi. Hz. meri de kafirlere ve mnfklara iddetli olmas
bakmndan Nh ve Ms aleyhimsselma, meleklerden de Cebrile (aleyhisselm)
benzetirlerdi.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) hrete terf buyurduktan sonra, Eb Bekr
ile mer (radyallahu anhm) mslmanlarn ilerini zerlerine aldlar. Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) snneti seniyyesini, Onun yolunu ve gidiatn takib ettiler.
Allah tel onlarn vastasyla birok memleketin fethini nasb ve myesser eyledi.
Pekok insan slama girdi. Dn-i slm onlarn vastasyla kuvvet buldu. Fethettikleri
yerlerdeki insanlar, onlarn vastasyla slama girdiler. Hz. Eb Bekr ve mer (radyallahu
anhm) iin, slama girmelerinde vsta olduklar kimselerin ecir ve sevblar kymete
kadar devam edecektir. Hz. Eb Bekr ile merin (radyallahu anhm) bu fazletlerini inkr
mmkn deildir. Onlarn bu fazletleri pek mehrdur. Hatt nceki mmetlere indirilen
mukaddes kitaplarda bile onlarn bu fazletleri yazldr. Ehl-i kitap, kiliselerinde onlarn
resimlerini dah yapmlardr. bn-i shk anlatr: Eb Sfyndan (rahmetullahi aleyh)
duydum, yle anlatt: Rum mparatoru Herakliyus ile grnce bana: Sen aranzda
kan o Peygamberi tanyor musun? dedi. Ben, Evet dedim. Sonra beni resimlerle dolu
olan bir yere gtrd. Burada; Sizin aranzdan kan o zt tanyabiliyor musun? dedi.
Ben de; Evet dedim. Fakat bir de ne greyim, ortada Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem) sanda Reslullaha yaslanm vaziyette Hz. Eb Bekr, solunda Hz. mer vard.
Ben; Evet, bu Muhammed, u Eb Bekr, u da mer bin Hattba benziyor dedim.
Bir rivyete gre; Eb Sfyn tandn syleyip onlarn isimlerini bildirince,
Herakliyus; Biz kendi mukaddes kitabmzda, bu ikisi (Hz. Eb Bekr ve mer) ile Allah
telnn dnini tamamlyacan okuyoruz demitir.
Sveyd bin Gafele anlatt: Bir topluluun yanna uramtm. Eb Bekr ile mer
(radyallahu anhm) hakknda lyk olmyan szler sarfediyorlard. Ben gidip, durumu
Aliye (rahmetullahi aleyh) arz ettim. Bunun zerine Ali (rahmetullahi aleyh): Bu
szlerden Allah telya snrm. Allah tel, Eb Bekr ile mere (radyallahu
anhm) rahmet eylesin deyip, gzleri yal olarak kalkt. Elimden tutup, beni mescide
gtrd. Minbere kt eliyle sakalna dokunarak, cemaata bakt. Sonra u vecz ve beli
hutbeyi okudu: O kimselere ne oluyor ki, Kureyin iki efendisi ve mslmanlarn by
olan Eb Bekr ile mere (radyallahu anhm) dil uzatyorlar? Vallahi! Onlar sdece
takv shibi mminler sever. Onlara yalnz, alak ve fcir olan kimseler buzeder. Onlar,
Reslullahn sdk ve vefakr dostlardr. Onlar Reslullahn vezirleri idi. Onlar, iyilii
emreder, ktlkten alkorlard. Onlar, yaptklar hibir ite, Reslullahn snnet-i
279
seniyyesinin dna kmazlard. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) onlarn grlerine

ok kymet verirdi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) onlar sevdii kadar baka
birisini sevmemitir. Bu dnydan, onlardan rz olarak ayrld. Onlarn halifelikleri
zamnnda mslmanlar kendilerinden rz idiler. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem),
Eb Bekre (rahmetullahi aleyh) mminlere namaz kldrmasn emir buyurdu. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) zamnnda, mslmanlara dokuz gn namaz kldrd.
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) hrete terflerinden sonra, Allah tel
Habbinin yerine, Eb Bekri (rahmetullahi aleyh) seti. Mslmanlar, hibir zorlama
olmadan, istiyerek Hz. Eb Bekre bat ettiler. Eb Bekrden (rahmetullahi aleyh) sonra
hilfeti mer (rahmetullahi aleyh) ald. Mslmanlar istire edip, meri (rahmetullahi
aleyh) halfe setiler. Ben de onu seenler arasnda idim.
Hulef-i Ridnin en stn Hz. Eb Bekrdir. Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) Hz.
merden gerek tertb, gerek hilfet ve gerekse fazlet bakmndan stndr.
Hz. mer, Hz. Eb Bekri kendisinden stn tutmutur. Vallahi Eb Bekrin bir
gecesi ve gndz, merden ve onun ailesi ve akrabalarndan daha hayrldr.
Cennette, keke Eb Bekri (rahmetullahi aleyh) grebilecek bir yerde olsaydm,
Vallahi Eb Bekr, miskten daha hotur mbrek szlerini Hz. mer sylemitir.
Hayseme bin Sleymn, Fedil-s-Sahbe kitabnda yle bildirir: Birisi, mer
bin Hattb (rahmetullahi aleyh) grd. Bu, Reslullahtan (sallallahu aleyhi ve sellem)
sonra bu mmetin en stndr deyince, Hz. mer ona denekle dokunup; Eb Bekr,
benden, babamdan, senden ve senin babandan da daha hayrldr buyurdu.
Hz. Ali: Reslullahtan (sallallahu aleyhi ve sellem) sonra bu mmetin en hayrls
Eb Bekrdir buyurdu.
seyd bin Safvn anlatt: Hz. Eb Bekr, hicretin onnc ylnda vefat edince,
Mednede herkes alad. Hz. Ali iitince, alayarak geldi ve; Hilfet bugn tamam oldu
buyurdu. Kap nnde durup: Y Eb Bekr! Sen, Reslullahn sevgilisi, arkada, dert
orta, srda ve maviri idin. nce slma gelen sensin. Senin mnn, hepimizin
mnndan daha saf oldu.
Senin yaknin daha kuvvetli, Allahtan korkun daha byk oldu. Herkesten zengin,
herkesten daha cmert sen idin. Reslullaha en efkatli, en yardmc sen idin. Reslullah
ile sohbetin, hepimizin sohbetinden daha iyi idi. Hayr shiplerinin birincisi sensin.
Senin iyiliklerin, hepimizinkinden oktur. Her iyilikte ileridesin. Reslullahn
huzrunda, senin derecen en yksek oldu. Ona en yakn, sen oldun. krmda, ihsnda,
gzel huylarda, boyda, yada, Ona en ok benzeyen sen oldun. Allah tel, sana ok
mkft versin ki, Reslullaha herkes yalanc derken, sen, doru sylyorsun, inandm
dedin. Sen, Onun kula ve gz gibi idin. Allah tel, seni Kurn- kermde Sdk ismi
ile ereflendirdi. Reslullaha, en skntl zamanlarnda yardmc oldun. Sulhda Onun
huzrunda, harplerde Onun yannda idin. Onun mmetinin halfesi, Onun dninin
koruyucusu idin. Chiller dinden karken, sen slm dnine kuvvet verdin. Herkes
ard zaman, sen kkremi aslan gibi ortaya ktn. Herkes dalrken, sen Muhammed
Mustafnn (sallallahu aleyhi ve sellem) yolunu tuttun. Eshbn az konuan ve en belii,
en edbi sen idin. Her szn, her buluun doru, her iin temizdi. Gnln herkesten
kuvvetli, yaknin hepimizden salam idi. Her iin sonunu, nceden grr, geri kalmlar
slma sokarak aydnlatrdn.
Mminlere efkatli ve affedici baba idin. slmn ar ykn sen tadn. slmn
hakkn herkes elden karrken, sen yerine getirdin. Sen rzgrlarn oynatamyaca bir
da gibi idin. in doruluk ve ilim idi. Szn, merte doruyu bildirmek idi. Gerici
dncelerin, bozuk inanlarn kkn kazdn. Hak dnin aacn diktin. Glkleri,
mslmanlara kolaylatrdn. Kfr ve mrtedlik ateini sndrdn. Allahn dnini sen
dorulttun. slama, mna sen kuvvet oldun. Gklerde, melekler arasnda, senin derecen
ok byktr. Muhcirler ve Ensr arasnda, senden ayrlk yaras ok derindir buyurup,
ok alad. Mbrek gzlerinden yalar akt.
Sonra; Allah telnn kaza ve kaderine rz olduk. Verdii elemleri kabul ettik.
Y Eb Bekr! Reslullahdan ayrlk acsndan sonra, bize senin vefatndan daha ac bir
musibet gelmedi. Sen mminlere snak, dayanak ve glge idin. Mnfklara kar ok
sert ve ateli idin. Allah tel, seni Muhammed aleyhisselmn huzruna kavutursun!
Bize, senden ayrlma acs iin sabrlar ve ecirler versin! Bizleri, senden sonra, azmaktan,
280
saptmaktan korusun buyurdu. Eshb- Kirmn hepsi, sessizce Hz. Alinin szlerini
dinlediler. Sonunda hepsi hngr hngr aladlar.
Hz. Eb Bekr, Allah telnn rzs, Habbullahn ak iin, seksenbin altn fakirlere
sadaka verdi. Krkbin altn gizli, krkbini de aikre vermiti. Bundan sonra giyecek
elbisesi bile kalmad. Sonra kei klndan dokunmu eski bir elbiseyi arkasna giydi.
Namaz vakitleri hricinde gsne kadar tandra girer, kl elbiseyi arkasna alrd.
Namazlar evinde klard. Bylece gn geti. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
drdnc gn sabah namazndan sonra Eshb- Kirma dnerek; Eb Bekr Sddk
gndr mescide gelmiyor. Acaba hasta mdr, gidip hatrn soralm buyurdular. O
srada Cebril aleyhisselm siyah mutaf (kl elbise) giymi vaziyette geldi. Resl-i ekrem,
Cebril aleyhisselm grnce rengi deiti. Ey kardeim Cebril, bu ne hldir? diye
sordular. Y Reslallah! Gkteki btn melekler byle giydiler dedi. Neden bu
ekilde giydiler? diye sorunca, Y Reslallah! Hz. Eb Bekr, Hak telnn rzs ve
senin dnin uruna, krkbini gizli, krkbini de aikre olarak seksenbin altn sadaka verdi.
Hi giyecei kalmad iin, gndr mescide gelemedi. Hak tel sana selm edip, Hz.
Eb Bekre bir elbise gnderilmesini emir buyurdu dedi. Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi
ve sellem) Eshbna; Kimde bir fazla elbise varsa versin! Hak tel ona ok sevb
verip, Firdevs Cennetinde bana komu yapacaktr buyurdu. Eshb- Kirmn
hibirinin fazla elbisesi yoktu. Sonunda bir Sahbi, baka birisinden bir elbise bulup, Hz.
Eb Bekre gnderdi. Hz. Eb Bekr o elbiseyi giyip, Resl-i ekremin huzru ile
ereflenmek iin yola kt. Henz huzra varmadan, Cebril aleyhisselm gelip; Y
Reslallah! Hak tel sana selm edip, Eb Bekri karlaman emir buyurdu dedi.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Hz. Eb Bekre kar kp msfeha etti. Btn
Eshb- Kirm da msfeha edip, hepsi candan Hz. Eb Bekre dua ettiler.
Cebrilin (aleyhisselm) yukardaki szne ilveten, Hak tel; Eb Bekr kuluma
haber gnderip, bu fakir haliyle benden rz mdr? diye sul eyledi. Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem), Hz. Eb Bekre bu haberi gnderince, alayarak feryd edip; Ben kim
oluyorum ki, Rabbimden rz olmayaym. Ben hereyi yaratan ve besleyen Rabbimden
rzym, rzym, rzym dedi.
Hz. Eb Bekrin stnln gsteren hads-i erflerden bazlar yledir:
Ebdderd (rahmetullahi aleyh) anlatr: Eb Bekrin nnde yrrken, Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) beni grp; Ey Ebdderd! Neden Eb Bekrin nnde
yryorsun, onun daha stn olduunu bilmiyor musun? Byle yrmek edebe
aykr deil midir? buyurdu.
Eshb- Kirmn byklerinden Eb Sad-i Hudr (rahmetullahi aleyh) anlatr:
Reslullah hasta olunca, mescide geldi. Uzun bir hutbe okudu. nce Uhud ehdleri iin
dua ve istifr etti. Sonra; Allah tel, bir kulunu dnyda kalmak ile hrete
gitmek arasnda serbest brakt. O da, Allah telnn nimetlerine kavuma
istedi buyurdu. Bu szlerin, Reslullahn yaknda vefat edeceini gsterdiini yalnz Eb
Bekr (rahmetullahi aleyh) anlayp, alad ve; Y Reslallah, sen lme! Senin yerine biz
lelim. ocuklarmz lsnler! dedi. Eb Bekr-i Sddk bizim en limimiz idi. Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) ona; Ey Eb Bekr, alama! Bana arkadal ve mal,
Eb Bekrden daha bereketli olan yoktur. Eer mmetimden dost edinseydim.
Eb Bekri dost edinirdim. Fakat slm kardelii ve muhabbeti vardr buyurdu.
Hz. Eb Bekrin mescide alan kaps hri, dier btn kaplar kapattrd. Onun
kapsnda nr gryorum buyurdu.
sellem); Mirc gecesi uradm semlarda, ismimin ve peinden de Eb
Bekrin isminin yazl olduunu grdm buyurdu. Reslullah (sallallahu aleyhi ve
sellem), mirca kp dnd gecenin sabah, Kbe yanna gidip mircn anlatt. iten
kfirler alay etti. Muhammed akln karm, iyice saptm dediler. Mslman olmaa
niyeti olanlar da vaz geti. Birka sevinerek Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh) evine geldi.
nk onun akll, tecrbeli, hesapl bir tccr olduunu biliyorlard. Kapya knca hemen
sordular; Ey Eb Bekr! Sen ok kerre Kudse gidip geldin, iyi bilirsin. Mekkeden
Kudse gidip-gelmek, ne kadar zaman srer? dediler. Eb Bekr; yi biliyorum. Bir
aydan fazla dedi. Kfirler bu sze sevindi. Akll, tecrbeli adamn sz byle olur
dediler. Glp alay ederek ve Eb Bekrin de kendi kafalarnda olduuna sevinerek;
281
Senin efendin, Kudse bir gecede gidip geldiini sylyor. Artk iyice saptt diyerek,
Eb Bekre sevgi, sayg ve gven gsterdiler.
Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek
adn iitince, Eer O syledi ise, inandm. Bir nda gidip gelmitir deyip ieri girdi.
Kfirler neye uradklarn anlayamadlar. nlerine bakp gidiyor ve; Vay canna!
Muhammed ne yaman byc imi. Eb Bekre sihr yapm diyorlard.
Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) hemen giyinip, Reslullahn yanna geldi. Byk bir
kalabalk arasnda, yksek sesle; Y Reslallah! Mircnz mbrek olsun! Allah telya
sonsuz krler ederim ki, bizleri, senin gibi byk Peygambere, hizmeti olmakla
ereflendirdi. Parlayan yzn grmekle, kalbleri alan, rhlar eken tatl szlerini
iitmekle nimetlendirdi. Y Reslallah! Senin her szn dorudur. nandm. Canm sana
fed olsun! dedi. Eb Bekrin szleri, kfirleri artt. Diyecek ey bulamayp daldlar.
pheye den, mn zayf birka kiinin de kalbine kuvvet verdi. Reslullah (sallallahu
aleyhi ve sellem) o gn Eb Bekre Sddk dedi. Bu ad almakla, bir kat daha ykseldi.
Kfirler bu hle ok kzd. Mminlerin kuvvetli mnna, Peygamberin (sallallahu
aleyhi ve sellem) her szne hemen inanmalarna, Onun evresinde pervane gibi
toplanmalarna dayanamadlar. Reslullah mahcup, malb etmek iin, imtihan etmee
yeltendiler. Y Muhammed (aleyhisselm)! Kudse gittim diyorsun. Syle bakalm.
Mescidin ka kaps, ka penceresi var? gibi eyler sordular. Hepsine cevap verirken,
hazret-i Eb Bekr, yledir y Reslallah, yledir y Reslallah derdi. Hlbuki, Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) edebinden, haysndan karsndakinin yzne bile
bakmazd. Buyurdu ki: Mescid-i Aksda etrfma bakmamtm. Sorduklarn
grmemitim. O nda Cebril (aleyhisselm), Mescid-i Aksy gzmn nne
getirdi. (Televizyon gibi gryor) sayyordum. Sorularna, hemen cevap
veriyordum. Yolda, develi yolcular grdn syledi, nallah aramba gn
gelirler buyurdu. aramba gn gne batarken, kervan Mekkeye geldi. Frtna eser
gibi olduunu, bir devenin ykldn sylediler. Bu hl mminlerin mnn kuvvetlendirdi.
Kfirlerin dmanln artrd.
Bir sohbet esnasnda Hz. Eb Bekrin ismi geince. Hz. mer yle dedi:
mrmdeki btn amelimin Hz. Eb Bekrin, bir gn ve gecelik ameli gibi olmasn
isterdim. Onun o mesd gecesi ki, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ile birlikte
hicret ederken Hira Dandaki maaraya gitti. Maaraya varnca; Allah iin, y
Reslallah ieri girmeyin! Ben gireyim, ieride zararl birey varsa, bana gelsin, mbrek
ztnza bir keder, bir elem gelmesin dedi ve ieri girdi. eriyi sprp temizledi.
Sanda solunda, irili ufakl birok delik grd. Hrkasn paralayp, delikleri kapad. Bir iki
delik kald, onlar da ayaklar ile kapayp, sonra Reslullaha, ieri girmesini syledi.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ieri girdi ve mbrek ban Eb Bekrin kucana
koyup uyudu. Ayan ylan soktu. Reslullah uyanr korkusuyla, sabredip, hi hareket
etmedi. Gzya Reslullahn mbrek yzne damlaynca; Ne oldu y Eb Bekr
buyurdu. Hz. Eb Bekr; Ayam ile kapattm delikten bir ylan ayam soktu. Ayam
ekersem, kp size zarar vereceinden korkuyorum dedi. Reslullah (sallallahu aleyhi
ve sellem); Ayan ek buyurdular. Ayan ekince heybetli ve zehirli bir ylan kt.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Ey utanmaz ylan, benim maara
arkadama, srdama eziyyet etmeye Allah teldan korkup, benden
utanmyor musun? buyurdu. Ylan; Ey Allahn Habbi, insanlarn ve cinlerin
Peygamberi! Sana yalnz insanlar deil, hayvanlar, kular, ylanlar, karncalar, hepsi ktr.
Hatt bu gz yal kleniz, byklerimizden yksek vasflarnz dinlemi, mbrek
yznz grmee k olmutur. Bu maaray ereflendireceinizi biliyordum. Onun iin
ok zamandan beri bu skntl maarada gece-gndz demeyip yolunuzu bekliyorum.
Sddkn, bu karanlk maaraya sabah, siz de gnei getirdiniz. Fakat Sddkn sizi
grmeme mni olunca, benden korku ve hay kalkt. Bu kstahla cesret ettim diyerek
zr diledi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) zrn kabul etti. Hz. Eb Bekrin
yarasna mbrek tkrnden srd. Hemen iyi oldu.
Hz. Eb Bekre, Resl-i ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem) Peygamberliini bildirip
mslman olmasn teklif ettii zaman, hi tereddt etmeden slmiyeti kabul etmiti.
Babas, annesi, ocuklar ve torunlar da mslmanl kabul etti. Peygamberimizi grp
282
Eshb- Kirmdan olmakla ereflendiler. Eshb- Kirmdan hibiri, byle bir erefe nail
olamamtr.
Eb shk Hemedn, abden (rahmetullahi aleyh) Hz. Eb Bekr-i Sddkn
mslman olmasn yle nakleder:
Hz. Eb Bekr, slmiyeti kabul etmeden yirmi sene nce yle bir rya grmt:
Gkten dolunay inip, Kbe-i muazzamaya gelmi ve sonra para para olmu,
paralardan her biri, Mekke evlerinden biri zerine dm, sonra bu paralar bir araya
gelerek gk yzne ykselmiti. Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh) evine den para ise,
gkyzne ykselmemiti. Hdiseyi gren Eb Bekr (rahmetullahi aleyh), hemen evin
kapsn kapam, sanki bu ay parasnn gitmesine mni olmutu. Eb Bekr (rahmetullahi
aleyh) heyecanla ryadan uyanm, sabah olunca, hemen yahudi limlerinden birisine
koup ryasn anlatmt. O lim cevbnda: Bu, kark ryalardan biridir, onun iin
tabir edilmez demiti. Fakat bu rya, Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh) zihnini
kurcalamaya devam etmi, yahudinin cevb onu tatmin etmemiti. Bundan dolay, bir
zaman sonra ticret yolculuklarndan birinde, yolu rahip Bahirann manastrna uramt.
Grd ryasnn tabirini Bahiradan istemiti. Bahira; Sen neredensin? dedi. Hz. Eb
Bekr; Kureytenim diye cevap verince, Bahira; Mekkede bir Peygamber ortaya kp,
hidyet nru Mekkenin her yerine ulaacak, sen, hayatnda Onun veziri, vefatndan
sonra da, halfesi olacaksn deyince, Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) bu cevaba ok hayret
etmiti. Hatt rhib, ona yle demiti: abuk, imdi Ona ula. u anda vahy geldi.
Ms aleyhisselmn da Rabbi olan Allah hakk iin, herkesten nce Ona mn eyle! Eb
Bekr (rahmetullahi aleyh) daha amda iken, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem)
insanlar slama davet ettii haberi ulat. Hz. Eb Bekr buyurdu ki: Grdm bu rya,
beni tevik etti. Reslullahn huzrlarna gitmeyi ok arzu ediyordum. Eb Bekr
(rahmetullahi aleyh), Mekke-i mkerremeye gelince, Mekkelilerin durumunu anlayp, bu
hussta ne dediklerini dinledikten sonra; slm kabul etmesiyle Kureylilerin kendisine
pekok kzacaklarn grd. Ancak Kureyliler, Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh) mslman
olacana hi ihtiml vermiyorlard. Onu kendi dnceleri istikmetinde, isbetli gr
shibi olarak biliyorlard. Daha sonra, onlardan ayrlp evine gitti. O gece kendisine pek
uzun gelmiti. Bir an evvel Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) huzrlarna gitmek,
huzrlarndan mslman olarak Onun Allahn Resl olduunu tasdik etmi olarak
kmak istiyordu. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) huzrlarna gitti. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) kendisine; Seni, Allah telya kulluk etmeye, Ona
itat etmeye davet ediyorum. Ey Eb Bekr! Ben Allahn Reslym. Allah tel
beni kendine peygamber olarak seti. Beni, dni ile gnderdi. Allah telnn
katnda bulunanlar, sizin elinizdekilerden hayrldr buyurdu.
Hz. Eb Bekr; Peygamberlerin, peygamberliklerine dellleri vardr, senin dellin
nedir? diye sul etti. Peygamber efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem); Bu
nbvvetime dell, o ryadr ki, bir yahudi limden tabirini istedin. O lim,
kark ryadandr, itibr edilmez dedi. Sonra Bahira rhib doru tabir etti diye
cevap verip; Ey Eb Bekr! Seni Allaha ve Reslne davet ederim buyurdu. Bunun
zerine Hz. Eb Bekr; ehdet ederim ki, sen Allah telnn Reslsn ve senin
Peygamberliin hakdr ve cihan aydnlatan bir nrdur diyerek, Onu tasdik edip
mslman oldu. Herhangi bir hussta Reslullah efendimizle sz uzatmad. Reslullahn
(sallallahu aleyhi ve sellem) huzrundan itatkr bir mslman olarak ayrld. Kurey
kfirleri Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh) durumunu merak ediyorlard. Onun, Reslullah
efendimizin huzrundan slm kabul etmeden kmasn bekliyorlard. Eb Bekr
(rahmetullahi aleyh) onlarn yanna gidip, orada bulunan Hz. Osman, Hz. Talha ve Hz.
Zbeyre seslendi. Onlar da ayaa kalktlar. Onlar alp gtrd. Mrikler, onlar nereye
gtrdn bilmiyorlard. Hz. Eb Bekr, onlar doru Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) mbrek huzrlarna gtrd. Bu arada onlara grd ryadan ve Muhammed
aleyhisselmn Allah telnn Resl olduundan bahsedip, onlar slma davet
ediyordu. Yemn ile onlara; Vallahi, Muhammed aleyhisselmn davs, ryada
grdm nrun karanla stn gelmesi gibi, kendisine kar olanlara stn gelecektir
diyordu. Nihyet Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) mbrek huzrlarna girmekle
ereflendiler. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) onlar slama davet etti. Onlar da,
derhal bu davete icabet edip, mslman oldular. Sonra dar ktklarnda; Abdrrahmn
283
bin Avf, Sad bin Eb Vakks ve Eb Ubeyde bin Cerrah (radyallahu anhm) ile
karlatlar. Onlarn da ellerinden tutup Reslullahn huzruna gtrdler. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) onlara slm teklif etti. Onlar da mslman oldular. Ertesi
gn, Osman bin Mazn, Eb Seleme bin Abdlesed, Erkm bin Ebil-Erkm da
Reslullahn huzrlarna gtrd. Onlar da slmiyeti kabul ettiler. Ksa zamanda
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) Eshbnn (radyallahu anhm) says otuze
kt.
Birgn Reslullah efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) mslmanlardan birka
ile birlikte Erkm bin Ebil-Erkmn (rahmetullahi aleyh) Safa tepesindeki evinde sohbet
ediyorlard. Bata Hz. Eb Bekr olmak zere, hepsi bu yeni dnin mriklere aka teklif
edilmesini arzuladklarn bildirdiler. Henz aka tebli edilmek emri verilmemiti.
Peygamber efendimiz de, Ey Eb Bekr! Bizim saymz henz az. Bu ie yetmeyiz
buyurdu ise de, Eb Bekrin ve arkadalarnn arzularnn okluundan onlar kramad.
Hemen Mescid-i Haramn bir tarafna topluca oturdular. O srada mrikler de orada toplu
hlde bulunuyorlard. Hz. Eb Bekr ayaa kalkt. Putlardan yz evirip, Allah telya ve
Onun Peygamberi Muhammed aleyhisselma inanmann lzm olduunu anlatmaya
balad. Mrikler, hep birden Eb Bekre ve arkadalarna saldrdlar. Yumruk ve
tekmelerle ortal alt-st ettiler. Hz. Eb Bekri fen hlde tartaklayp dvdler. Utbe bin
Rebia, demirli ayakkablarn Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh) yzne arpa arpa yzn
gzn kanlar iinde brakt, tannmaz hle getirdi. Ben-Teym kabilesi mensplar yetiip
ayrmasayd, ldrnceye kadar dvmeye devam edeceklerdi. Kabilesinden olan kiiler,
bitkin ve perian bir hle gelen Hz. Eb Bekri bir arafn iine koyarak evine gtrdler.
Hemen geri dnp Kbeye geldiler: Eer Eb Bekr lecek olursa, yemn olsun ki, biz de
Utbeyi gebertiriz! dediler ve yine Hz. Eb Bekrin yanna gittiler.
Hz. Eb Bekr, uzun bir sre kendine gelemedi. Babas ve Ben-Teymliler, onu
ayltmak iin ok uratlar. Ancak akama doru kendine gelebildi. Gzlerini aar amaz,
ezik bir sesle; Reslullah ne yapyor? O, ne hldedir? Ona da dil uzatmlar, hakaret
etmilerdi diyebilmiti. Onun bu szn duyan akrablar, Kendi ne hlde, kimi
dnyor? diye onu knadlar. Annesi mm-l-Hayra; Sor bakalm, birey yer ier mi?
deyip, onlar yalnz braktlar. Hz. Eb Bekrin yemee ve imee ne istei vard, ne de bir
gc. Ev tenhlanca, annesi ona; Ne yersin, ne iersin? diye sordu. Hz. Eb Bekr
gzlerini at ve; Reslullah ne hldedir, ne yapyor? dedi. Annesi; Vallahi arkadan
hakknda hibir bilgim yok! dedi. Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) Hattbn kz mm-i
Cemle git, Reslullah ondan sor! dedi. Annesi mm-l-Hayr, kalkp mm-i Cemlin
yanna gitti ve; Olum Eb Bekr, senden Abdullahn olu Muhammedi soruyor. Acaba ne
hldedir? dedi. mm-i Ceml de; Benim ne Muhammed, ne de Eb Bekr hakknda bir
bilgim var! stersen seninle birlikte gidelim! dedi. mm-l-Hayr olur deyince, berberce
kalktlar, Hz. Eb Bekrin yanna geldiler. mm-i Ceml, Hz. Eb Bekri byle perian bir
vaziyette, yaralar ve bereler iinde grnce, kendini tutamyarak lk kopard ve; Sana
bunu yapan bir kavim, muhakkak azgn ve takndr. Allahtan dileim, onlardan cn
almasdr dedi. Hz. Eb Bekr, mm-i Cemle; Reslullah ne yapyor, ne haldedir? diye
sordu. mm-i Ceml, ona; Burada annen var, sylediimi iitir dedi. Hz. Eb Bekr de;
Ondan sana bir zarar gelmez, srrn yaymaz deyince, mm-i Ceml; Hayattadr, hli
iyidir dedi. Tekrar; imdi O nerededir? diye sordu. mm-i Ceml; Erkmn evindedir
dedi. Hz. Eb Bekr; Vallahi, Reslullah gidip grmedike, ne yemek yerim, ne de birey
ierim! dedi. Annesi; Sen, imdi biraz bekle, herkes uykuya dalsn! dedi. Herkes
uyuyup, ortalk tenhlanca, Hz. Eb Bekr, annesi ve mm-i Cemlin yardm ile, yava
yava Reslullahn yanna vard. lemlere rahmet olarak gnderilen o yce Peygambere
muhabbetle sarld. Mslman kardeleriyle kucaklat. Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh)
bu hli, Peygamber efendimizi ok zd. Hz. Eb Bekr; Y Reslallah! Babam, anam
sana fed olsun! O azgn adamn, yzm gzm yerlere srtp, beni bilinmez hle
getirmesinden baka bir zntm yok! Bu yanmdaki de, beni dnyya getiren annem
Selmdr. Onun hakknda dua buyurmanz istirhm ediyorum. Umulur ki, Allah tel,
onu senin hrmetine Cehennem ateinden kurtarr dedi. Bunun zerine Peygamberimiz,
Selmnn mslman olmas iin Allah telya yalvard. Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) duas kabul olundu. Annesi de hidyete kavuup mslmanl kabul etti. Bylece
ilk mslmanlardan biri olmakla ereflendi.
284
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) mslmanlarn kuvvet bulmas iin, mer

bin Hattb ve Eb Cehl bin Himdan birisinin de mslman olmas iin dua etmiti.
mer (rahmetullahi aleyh) mslman oldu. mer (rahmetullahi aleyh) mslman olunca,
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) tekbr getirdi. Erkmn evinde bulunan
mslmanlar da tekbr getirdiler. Mslmanlarn tekbr sesleri Mekke semlarnda
dalgaland. Sonra Hz. mer; Kardelerimiz ne kadardr? diye sordu. Seninle krk olduk
dediler. yle ise, ne duruyoruz? Haydi kalm, Harem-i erfe gidelim aka Kurn-
kerm okuyalm dedi. Reslullah kabul buyurdular. nde Hz. mer, sonra Hz. Ali, ondan
sonra Reslullah, sanda, Hz. Eb Bekr, solunda Hz. Hamza, arkasnda teki Sahbiler
yryerek Harem-i erfe gittiler. Mriklerin ileri gelenleri, orada Hz. merden mjde
bekliyorlard. mer, Muhammedleri toplam getiriyor dediler. Sevindiler. Eb Cehl,
zek, cin fikirli olduundan, bu gelii beenmedi, ileri varp; Y mer! Bu ne? dedi.
Hazret-i mer hi aldr etmeden; Ehed en l ilhe illallah ve ehed enne
Muhammeden Reslullah dedi. Eb Cehl, ne diyeceini ard, dona kald. Hazret-i
mer bunlara dnerek; Beni bilen bilir. Bilmeyen bilsin ki, Hattb olu merim. Karsn
dul, ocuklarn yetim brakmak isteyen, yerinden kprdasn dedi. Hepsi geriye ekilip
daldlar. Ehl-i slm, Harem-i erfte saf olup, yksek sesle tekbr ald. lk olarak
meydanda namaz kldlar. Hazret-i mer, o gnden sonra days Eb Cehle ve kfirlerin
ileri gelenlerine meydan okudu.
Hz. mer mslman olunca; Ey Peygamberim, sana, Allah ve mminlerden
senin izinde gidenler yetiir melindeki Enfl sresinin altmdrdnc yet-i
kermesi indi. Hz. mer mslman olduktan sonra, hicrete kadar Reslullahn (sallallahu
aleyhi ve sellem) yanndan ayrlmad. O da, dier mslmanlarla birlikte slmiyetin
yaylmasna hizmet etti. Mriklerin safha safha ilerlettikleri dmanlklar ve ikenceleri
karsna dikilip, kahramanca mcdele etti.
Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) mslman olduktan sonra, Reslullahn (sallallahu
aleyhi ve sellem) yanndan hi ayrlmazd. Reslullaha yardmc olurdu. stenmiyen
durumlarda Reslullahn yannda bulunur, btn mbrek szlerini tasdik ederdi.
Reslullahn mircn da tereddtsz kabul etmi, kfirleri skt-i hayale uratmt.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Hz. Eb Bekrin evine, sabah ve akam
vakitleri olmak zere iki kere terf ederdi. Bu durum, hicrete kadar devam etti. Hicrette
de Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ile berberdi. Allah tel, Eb Bekri
(rahmetullahi aleyh) byle bir yolculuk ile ereflendirmi, Kurn- kermde ondan bahis
buyurmutur. Allah tel bu hussta Tevbe sresinin 40. yet-i kermesinde melen;
Eer siz (Reslme) yardm etmezseniz, Allah tel, Ona (Evvelce yardm ettii
gibi) yine yardm eder. Hani Mekke kfirleri onu Mekkeden kardklarnda ikinin
ikincisi (Eb Bekr) (Sevr Danda) bir maarada idiler. Peygamber, arkadana
(Hz. Eb Bekre); Korkma! Allah bizimle berberdir demiti. Allah tel ona
seknetini indirdi buyuruldu. limlerden bazlar; yet-i kermede zerine seknet
indirilen Hz. Eb Bekrdir buyurmulardr.
Eb Bekr (rahmetullahi aleyh), bu hicret srasnda Reslullaha binek verdi.
Kendilerine yol gsterecek olan delli kiralad. Berberinde Eb Bekrin (rahmetullahi
aleyh) azdls mir bin Fheyre de vard. Bu srada Reslullahn hizmetini bizzat Hz. Eb
Bekr yapt. Medne-i mnevvereye gelinceye kadar, btn masraflarn ve koruma ilerini
Hz. Eb Bekr zerine ald.
Kurey mrikleri, zaf ve gsz mminleri, Mekkenin ocuklarna teslim
ediyorlar, onlara alay ettiriyorlar, kendileri de yoruluncaya kadar onlara eziyet ve ikence
ediyorlard. Onlar tutuyorlar, kzgn gne altnda dvyorlar, gslerine byk talar
koyuyorlar, Muhammedi (sallallahu aleyhi ve sellem) inkr edinceye kadar byle
kalacaksnz! diyorlard. Byle ikenceye marz kalanlardan birisi de, Bill-i Habe
(rahmetullahi aleyh) idi. Cann Allah yolunda fed eden Bill-i Habe (rahmetullahi
aleyh), mriklerin yaptklar bu ikenceler esnasnda sdece Allah bir! Allah bir!
diyordu. Bu srada, Hz. Eb Bekr bu hlde iken Bill-i Habeyi grm, onu satn alp
azd etmi, onlarn elinden kurtarmt.
Hz. Eb Bekrin Allah yolunda harcad eyler, slmn balangcnda, en ihtiy
duyulan zamanda olduu iin, Eshb- Kirmn ve dier btn mmetin Allah yolunda
verdiklerinden daha stn ve ndedir. Nitekim, Hadd sresinin onuncu yet-i kermesinde
285
melen; Mekke-i mkerremenin fethinden nce maln veren ve cihd eden

kimseye, fetihden sonra maln datan ve cihd edenden daha byk derece
vardr. Allah tel hepsine Cenneti vad etti buyuruldu.
Eshb- Kirmn ve dier btn mmetin Allah yolunda harcad mallarn hepsi bir
araya toplansa, Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh) yapt yarm mdlk infakn
(harcamann) derecesine ulaamayaca bildirildi.
Reslullahn hrete terflerinden sonra, Allah tel, mslmanlarn durumunu
Hz. Eb Bekr ile telfi etmitir. Hz. Eb Bekr, mslmanlarn ilerini derleyip dzenledi.
Reslullahn emri zerine hazrlanan smenin (rahmetullahi aleyh)
komutasndaki slm ordusunu, Rumlar zerine gnderdi. Bunda pek byk faydalar oldu.
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) hrete terfleri ile Rumlar, artk mslmanlarn
dalp bozulacaklarn sanyorlard. Fakat smenin (rahmetullahi aleyh) ordusu
zerlerine gnderilince, Rumlar, zihinlerindeki bu yanl zann attlar.
Hz. Eb Bekr, bundan baka da ordular hazrlayp etrfa gnderdi. Ksa zamanda
Allah tel, onun vastasyla btn Hicaz, Bahreyn ve Yemenin byk bir ksmnn
fethini nasb eyledi. am ve Irak taraflarna ordular gnderdi. ran ve Rum ordular
malup edildi. Hz. Eb Bekrin veslesiyle ok kimse slama girdi. Bu sebeble hi kimsenin
kazanamayaca sevba kavutu.
Hz. Eb Bekrin yaptklarnn kymetli olmasnn sebebi, slmn ve mslmanlarn
onun vastasyla kuvvetlenmi olmasdr. Ayrca Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem)
vefatndan sonra, zektlarn vermek istemeyenlere tavizsiz hareket etmi, smenin
(rahmetullahi aleyh) ordusunun gnderilmesi hussunda Reslullahn emrini aynen tatbik
etmitir. Eshb- Kirm da, Hz. Eb Bekrin dediklerini kabul etmi, Allah tel onun
vastasyla fetihler nasb etmitir. Byk ordular tekil edilmi, mslmanlar
kuvvetlenmi, irk ve irk ordular krlm, zayflatlmtr.
Hz. Eb Bekr, kendisinden sonra Hz. merin halfe olmasn istemitir. nk Hz.
Eb Bekr, Hz. merin kuvvetini ve fazletini biliyordu. Hz. Eb Bekr, kendisinden sonra
dirayetli birisinin mslmanlarn halfesi olmasn temin etmi, byk bir hayra daha
vesle olmutur. Bu sebeble, Hz. Eb Bekr, kendi yaptklarnn sevbna ilveten, Hz.
merin yaptklarnn sevbna da kavumutur. Bu sebebten dolay, Cebril
(aleyhisselm) Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem); mer, Eb Bekrin
hasenelerinden bir hasenedir demitir.
Aadaki hads-i erfler, limlerin birou tarafndan, Reslullahn (sallallahu
aleyhi ve sellem) vefatndan sonra Eb Bekrin (rahmetullahi aleyh) halfe olacann delli
olarak gsterilmitir.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) vefatna yakn hastalannca, namaz vakti
geldi. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) cemate gitmek istedi. Cemate gidecek
takat bulamaynca; Eb Bekre syleyin, namaz kldrsn buyurdu.
Reslullahn mbrek ve mutahhre zevcelerinden Hz. merin kz Hafsa (r.anh),
Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem); Sen hasta olunca, Eb Bekri (rahmetullahi
aleyh) ne geirdin deyince, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Onu takdim
eden ben deilim; Allah tel onu takdim etti buyurdu.
Hz. ienin rivyetinde, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Aralarnda Eb
Bekr varken, bir kavme, ondan bakasnn imm olmas lyk deildir buyurdu.
Yine ienin (r.anh) rivyetinde, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem)
mbrek zevcesi ve Hz. Eb Bekrin kz Aieye (r.anh); Baban ar! Baban ar!
Bir kimsenin, Ben daha lykm demesinden korkuyorum. Allah tel ve
mminler, sdece Eb Bekrden rzdr buyurdu.
Birgn Hz. Abbs, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) huzrlarna girdi.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem). Ey Abbs! Eb Bekr Allah telnn dninde
benim halfemdir. Onu dinlerseniz, felah bulursunuz. Ona itat ederseniz, doru
yolu bulursunuz buyurdu.
bn-i Mesd (rahmetullahi aleyh) anlatr: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
hrete terf buyurduklar zaman, Ensr (radyallahu anhm); Bir emr Ensrdan, bir
emr Muhcirlerden (radyallahu anhm) olsun deyince, Hz. mer; Ey Ensr! Siz
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) insanlara namaz kldrmak iin Eb Bekri
(rahmetullahi aleyh) ne geirdiini bilmiyor musunuz? dedi. Onlar da; Evet deyip,
286
bildiklerini sylediler. Bunun zerine Hz. mer; yleyse, hanginiz Hz. Eb Bekrin nne
gemek ister? dedi. Ensr ise; Kendimizi Eb Bekre takdim etmekten Allah telya
snrz dediler.
Eshb- Kirm (radyallahu anhm), Eb Bekre (rahmetullahi aleyh) bat etmek,
onun halfe olmasn tasdik etmek, Allahn Reslnn halfesi diye isimlendirmek, ona
itat etmek, onunla berber muhrebe etmek hussunda ittifk etmilerdir.
Allah tel, slm dnini Hz. merle kuvvetlendirdi. Abdullah ibni Mesd
hazretleri bu hussta yle buyurdu; Biz, Hz. mer mslman olunca kuvvetlendik.
mer (rahmetullahi aleyh), mslman olmadan nce Kbe-i muazzamaya gidip aka
namaz klamazdk. Hz. mer mslman olunca, mriklerle mcdele ederek, Kbe-i
muazzamada serbeste namaz klmamz temin etti.
bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh) anlatt: mer (rahmetullahi aleyh), mslman
olunca, Cebril (aleyhisselm) inip; Ey Muhammed! merin (rahmetullahi aleyh)
mslman olmasyla semdakiler sevindiler dedi. mer (rahmetullahi aleyh) mslman
olunca, Reslullahn yannda, ekilmi hazr bir kl oldu.
Hz. mer, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) snnet-i seniyyesi ve Eb
Bekrin (rahmetullahi aleyh) yolu zere yrd. Zayf olan mminlere yardm eder,
mazlmun hakkn zlimden alrd. Allah tel, hakk onun dili zere kld. Bu yzden
Frk lakab verildi. Allah tel, onun Mekke-i mkerremeden Medne-i mnevvereye
hicretini dne destek yapt. Mslmanlar sevindirdi. Mnfklarn kalbine korku verdi.
Kfirlere kar pek iddetli, mslmanlara kar ise pek efkatli idi.
nsanlarn knamas, meri (rahmetullahi aleyh) Allah yolunda bulunmaktan,
Onun rzsna uygun i yapmaktan alkoyamazd.
Eb Leyl (rahmetullahi aleyh) anlatr: Hz. mer, yannda bir ubuk tard. Bu
ubukla, kendisini, Hz. Eb Bekrden stn tutanlar, iftirclara verilen ceza ile
cezalandrrd. Birgn, Basra ve Kfeden baz kimseler geldi. Aralarnda Hz. Eb Bekrin
mi stn, yoksa Hz. merin mi stn olduu hakknda szler sylerlerdi. Hz. mer,
kendisini, Eb Bekrden (rahmetullahi aleyh) stn tutanlara yannda bulundurduu sopa
ile gerekli cezay verdi. Akam olunca, Mescid-i Nebevde minbere kp yle buyurdu:
Dikkat ediniz! Bu mmetin Reslullahtan (sallallahu aleyhi ve sellem) sonra en stn
Eb Bekrdir (rahmetullahi aleyh). Kim bugnden sonra bunun aksini sylerse, iftirc
durumuna der. Ona, iftirclara verilen ceza verilir.
Osman bin Affnn (rahmetullahi aleyh) azdl klelerinden biri yle anlatr: Bir
yaz gn, Aliye denen yerde, Osman bin Affnla (rahmetullahi aleyh) berber bir
evdeydik. Uzaktan, iki deveyi ekip gelen birisini grdk. Hava ok scakt. Hz. Osman;
Keke onlar ortalk serinleyince gtrse idi dedi. Yanmza yaklanca, onun Hz. mer
olduunu grdk. O zaman Hz. Osman, kalkp ban kapdan dar kard, tekrar ieri
ekildi. Hararetin fazlalndan hli deiti. Hz. mer hizlarna gelince, Hz. Osman; Ey
mminlerin emri bu saatte niin dar ktnz? dedi. Hz. mer; Bunlar, zekt
develeridir. Geride kalmlard, onlar gtryorum. Kaybolurlarsa, yarn huzr-i ilhde
Allah tel, onlar benden sorar dedi. Bunun zerine Hz. Osman; Ey mminlerin emri!
urada glgede biraz dinlenip su iseniz, biz onlar gtrrz dedi. Fakat Hz. mer,
dinlenmeden yoluna devam etti. Hz. mer gidince, Osman (rahmetullahi aleyh), Kuvvetli
ve emn bir kimseye bakmak isteyen, Hz. mere baksn buyurdu.
Hz. Ali buyurdu ki: Reslullahtan sonra bu mmetin en hayrls, Eb Bekr ile
merdir.
Allah tel, Eb Bekr ile mere (radyallahu anhm), gzel ve yksek bir hayat
ve mr nasb etmitir. Gerek Reslullahn hayatnda ve gerekse hrete terflerinden
sonra dne hizmette; Hicaz, am, Yemen, Irak, Horasan ve fethedilen dier yerlerde
slmn galip gelmesine onlar vesle klmtr. Adletleri ile rnek olduklarndan, onlarn
izinden gidenlerin sevblarna da kavumaktadrlar.
nsanlar arasnda rnek olan Hz. Eb Bekr ile Hz. merin slm yaaylar ve
adletleri her tarafa yaylm ve mehr olmutur. Hatt darb- mesel olmu, dil bir
hayat (yaay) iin mereynin sreti (gidiat) denilmitir. Burada mereynden
maksad, Hz. Eb Bekr ile Hz. merdir. Anne baba iin ebeveyn dendii gibi, mer ismi
teleffuzda hafif olduu iin mereyn denmitir.
287
Hz. Eb Bekr ile mer (rahmetullahi aleyh), Reslullahtan (sallallahu aleyhi ve

sellem) sonra, onun sreti zere yrmler, adletli yolunu tutmulard. Bu hussta;
Eb Bekr ile mer, Allah telnn kullarna hccettir denilmitir. Reslullahn snnet-i
seniyyesi zere kim yryebilir? denilse, Hz. Eb Bekr ile mer yrmtr denilir.
O ikisi, bu mmetin ekserisinin slama girmelerine, her memleketin fethine ve
dolaysyla halknn da slma girmelerine, kymete kadar bu dnin devamna vesle
olmulardr. Kendi ahslar ile ilgili sevba ilveten, her mslmann kazand sevb
kadar da sevba nail olmaktadrlar. Onlara, bu hussta bu mmetten hi kimse msav
olmad gibi, onlarn derecelerine yaklaamazlar bile.
bn-i mer (rahmetullahi aleyh) o anlatt: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
bir fitneden bahsettikten sonra, Hz. Osman (rahmetullahi aleyh) iret ederek: O
fitnede, bu, mazlm olarak katledilir buyurdu.
ie (r.anh) rivyet etti: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem), Bana
kardeimi arn! buyurdu. Y Reslallah, kardein kimdir? denilince, Eb
Bekrdir buyurdu. Yine; Bana kardeimi arn! buyurdu. Kim olduu sorulunca,
merdir. buyurdu. Yine; Bana kardeimi arn! buyurdu. Y Reslallah
(sallallahu aleyhi ve sellem) kardein kimdir? denildi. Osmandr buyurdu. Hz. Osman
arlp, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) yanlarna yaklat. Ey Osman! Allah
tel sana (hilfet denen) bir gmlek giydirecektir. Eer mnfklar onu soymak
isterlerse, bana kavuasya kadar sakn karma! buyurdu.
Hz. ie buyurdu ki: Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) evinde, mbrek
baldrlar, yan topuu ile dizi aras ak bir hlde uzanmt. Hz. Eb Bekr kapya gelip
izin istedi. Habb-i ekrem izin verdiler. Hllerini deitirmediler. Sonra Hz. mer gelip izin
istedi. Ona da izin verdiler ve mbrek baldrlar ak olarak sohbet ediyorlard. Hz.
Osman gelip izin isteyince, Resl-i ekrem oturdu ve rtnd. Hepsi gittikten sonra,
Server-i leme sordum: Babam Eb Bekr (rahmetullahi aleyh) ieri girdi. Hi hareket
etmediniz. Hz. mer ieri girince, yine ayn vaziyette durdunuz. Hz. Osman ieri girince,
dorulup oturdunuz ve elbisenizi dzelttiniz. Bunun hikmeti nedir? Cevbnda;
Meleklerin hay ettii bir kimseden ben hay etmez miyim? buyurdular. Bir
rivyette ise, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Osman, ok hay shibi bir
kimsedir. Eer o hlde izin verseydim, ieri girip syleyeceini anlatamazd
buyurmutur.
Hz. Osmann drt halfe iinde stnlk sras, halifelik sras gibidir. Yan, nc
mbrek kimsedir. Hz. merin tesbit etmi olduu alt kiilik ur ehli, onu Hz.
merden sonra halfe setiler. Hz. Osmann, Eshb- Kirm (radyallahu anhm) arasnda
drt mhim hussiyeti vard. kisi, Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) o hayatta iken,
ikisi de Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) hrete terflerinden sonradr. Hz.
Osmann Reslullah hayatta iken mevcut olan iki bariz hussiyetinden biri, Allah yolunda
ok mal harcamas ve mslmanlara faydasnn okluudur. Osman (rahmetullahi aleyh)
Tebk Seferine itirk eden ve skntlarnn okluundan dolay Cey-l-Usret (Zorluk
askeri) olarak isimlendirilen slm ordusunu 930 deve, katr ve yetmi at ile donatt.
Reslullaha (sallallahu aleyhi ve sellem) bu yolda harcamas iin 1.000 dinar verdi. Bunun
zerine Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Bugnden sonra Osmana yapt
eyler zarar vermez buyurdu. Rme kuyusunu satn alp herkesin ondan imesini
salad.
Peygamberimizin (sallallahu aleyhi ve sellem) Medneye hicret ettii ilk gnlerde,
ehirde su sknts ekiliyordu. Rme kuyusundan baka iecek su yoktu. Bu kuyu ise bir
yahudiye it olup suyunu satard. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Rme
kuyusunu kim satn alp, kendi kovasn mslmanlarn kovas ile berber
tutarsa, Cennetteki kovas bundan hayrl olur buyurdular. Hz. Osman kuyuya
varp, yahudi ile pazarlk etti. Yahudi kuyunun hepsini satmad. Hz. Osman da, nbetlee,
bir gn kendisinin, bir gn yahudinin olmak zere yarsn satn ald. Hz. Osman, kendi
nbet gnnde kuyuyu mslmanlara serbest brakrd. Yahudi, nbetinde suyu para ile
satard. Mslmanlar, Hz. Osmann nbetinde iki gnlk sularn alr, yahudinin nbetinde
kuyunun yanna bile uramazlard. Yahudinin ii bylece bozuldu. Yahudi, ii bozulunca,
yarsn onikibin dirheme satt kuyunun dier yarsn sekizbin dirheme satmay teklif
288
etti. Hz. Osman, dier yarsn da alp, kuyunun mslmanlara hergn hizmet vermesini
temin etti.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Kymete kadar, Rme kuyusundan
ien her kimsenin her iimine karlk, Osman iin bir kle azd etmi sevb
vardr buyurdu.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) hayatta iken mevcut olan hussiyetlerinden
biri de, Hz. Osmann, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) iki mbrek kermeleriyle
evlenmi olmasdr. Byle bir stnlk, ondan nce ve sonra kimseye nasb olmamtr. Bu
sebeple Hz. Osman, Zinnreyn (iki nr shibi) olarak isimlendirilmitir.
Reslullahn (sallallahu aleyhi ve sellem) hrete terflerinden sonraki iki durum
ise: Hz. Osmann (rahmetullahi aleyh) pekok gayr-i mslim memleketi fethetmesidir. Bu
sebeble pekok insan mslman olmutur. Hz. Osman, fetihleri sebebi ile mslman
olanlarn sevblar kadar sevba shiptir.
Hz. Osman, Kurn- kermi mehr kratler zerine cem etmek sretiyle,
mslmanlar arasndaki okuyu farkllklarn gidermi oldu. Byle byk bir iin sevbna
da kavutu.
Hz. Osman, ehd edilmek istendii zaman, buna sabretti. Arkadalarn,
muhaliflerle muhrebeye girmekten menetti.
Hammd bin Zeyd; Emr-l-mminn Hz. Osman, krk gece muhasara altnda
tutulduu zaman, kar tarafa dell olacak hibir ey konumad buyurdu.
Sad bin Mseyyib anlatt: Hz. Osman, birgn insanlarn yanna yaklat ve;
Aranzda Talh bin Ubeydullah var m? diye sordu. Orada bulunan Talh (rahmetullahi
aleyh); Buradaym ne arzu ettiniz? deyince, Hz. Osman; Allah akna syle, sen
Reslullahn; Her peygamberin Cennette bir refki vardr. Benim Cennetteki
refkim Osmandr buyurduunu duydun mu? diye sorunca, Talh (rahmetullahi
aleyh); Evet duydum deyip, onu tasdik etti.
Drt halfenin sonuncusu Hz. Alidir. Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem)
mslmanlara, onlarn yoluna sarlmay emretmitir. Hz. Ali, Neblerden, Resllerden ve
kendisinden nceki halfeden sonra, mahlktn en stndr.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem); Benden sonra hilfet otuz senedir
ve Benden sonra, benim snnetime ve Hulef-i Ridnin snnetine sarlnz
buyurmutur.
Hz. Ali, Reslullaha soyca pek yakn idi. lmi oktu. ok cesurdu. Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) onu pekok severdi. Onu, Hz. Ftma vlidemiz ile evlendirdi.
O, Cennet genlerinin efendileri olan Hz. Hasen ile Hz. Hseynin (radyallahu anhm)
babasdr. Reslullah efendimizin pak ve erefli soyu Hz. Hasen ve Hseyn ile devam
etmitir. Hz. Alinin zhd ve vera pekok idi. O, Reslullahn (sallallahu aleyhi ve
sellem) amcasnn oludur.
bn-i Abbs (rahmetullahi aleyh) Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) ile ilk
nce namaz klan Hz. Alidir dedi. Sad bin Mseyyib, Hz. Aliden baka Sahbiden
(radyallahu anhm) hi kimse, Bana sorunuz dememitir derdi. Hz. Alinin ilimdeki
yksekliine Reslullah efendimiz ehdet edip, Sizin kazy en iyi bileniniz Alidir
buyurmutur.
Hz. Alinin (rahmetullahi aleyh) ecat ve kahramanl da, mehrdur. Harb
meydannda, karsna kan kimselerin hepsine galip geldi. Tebk Harbine, Reslullah
efendimizin bulunduu dier btn gazlara katld. Uhudda, mslmanlarn mrikler
tarafndan sktrld srada, mriklerin ileri gelen cengverlerini ldrd.
Mslmanlarn sancan tad. Onun hakknda seyd bin ys; Kurey mrikleri onu
ldrmek iin tevikte bulunuyorlar, onun kendilerine galebe almasndan dolay
kendilerini ayplyorlard demitir.
Cbir bin Abdullah anlatr: Biz Cuhfe denilen yerde idik. Bu srada Reslullah
(sallallahu aleyhi ve sellem) yanmza geldi. Alinin (rahmetullahi aleyh) elini tutup; Ben
kimin mevls isem, Ali de onun mevlsdr buyurdu.
Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) Hayberin fethinde; Bu bayra, Allah ve
Reslnn sevdii birisine vereceim buyurup, Hz. Aliye verdi.
Yine Reslullah (sallallahu aleyhi ve sellem) Hz. Ali iin; Msnn yannda
Hrn nasl idi ise, sen de benim yanmda ylesin. Yalnz, u fark var ki, benden
289
sonra Peygamber gelmiyecektir buyurdu. Ancak, burada bildirilen huss, slma

hizmet ve mslmanlara daha faydal olmakla alkaldr.
Amr bin Meymn bin Mihrana, Hz. Eb Bekr ve Hz. Aliden hangisinin daha nce
mslman olduu sorulunca; Hereyin dorusunu Allah tel bilir ki, ilk mslman olan
Eb Bekrdir dedi. Hz. Eb Bekr, rahip Bahira zamnnda Reslullaha mn etti.
Reslullah ile Hz. Haticenin nikhnda bulundu. Btn bunlar, Hz. Alinin doumundan
nce idi. Ancak, Hz. Ali mslman olduu zaman daha ocuk idi. Reslullahn terbiyesinde
ve evinde yetiiyordu. Onun mslman olmas, sdece kendisi iin olup, evresinde tesir
brakacak bir durumda deildi. Fakat Hz. Eb Bekrin durumu yle deildi. O, mslman
olmas ile kendisinden baka dokuz kiinin daha mslman olmasna vesle oldu.
Mriklerin ikencesi altnda bulunan yedi mslman kleyi satn alp azd etti. O
dnemde, slmn kuvvet bulmasna yardmc oldu. Reslullah efendimize pekok
yardmda bulundu.
Allah tel, drt halfeyi, Peygamberlerden sonra mahlktnn en stn
yapmtr. Nasl Peygamberlerini birbirine stn klm ise, drt halfeyi de birbirine stn
klmtr.
3) El-Bidye ven-nihye; cild-13, sh. 99, 100
4) ezert-z-zeheb; cild-5, sh. 88, 92
6) Esm-l-mellifn; cild-1, sh. 451, 460
7) Kef-z-znn; sh. 343, 828, 924, 1164, 1378, 1406, 1415, 1416, 1420,
1626, 1809
8) Fedil-l-Hulef-il-Erbea Sleymniye Ktphnesi; ehd Ali Paa ksm, No:
4445
290

İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 8

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İslâm Âlimleri Ansiklopedisi - 8

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

8.

olarak nakl yapabilen, onlar bildiren Mukallidlerdir. [Tahtv ve Drr-l-muhtr ve

ediniyoruz der. Sonra kendisine, ana-babasna, dua isteyenlere ve btn mslmanlara

Mucem-l-mellifn; cild-6, sh. 147

ABDULLAH BN MUHAMMED EL-HADRAM:

Mucem-l-mellifn; cild-6, sh. 158

ABDULLAH BN SLEYMN EL-ENDLS:

Mucem-l-mellifn; cild-6, sh. 61

4) Kef-z-znn; cild-1, sh. 568

Zeyl-i Tabakt- Hanbile; cild-2, sh. 128

Mucem-l-mellifn; cild-5, sh. 203

Mucem-l-mellifn; cild-5, sh. 206

ABDURRAHMN BN ABDLMECD ES-SAFRV:

Mucem-l-mellifn; cild-5, sh. 152

ABDURRAHMN BN ABDLMNM EL-MAKDS:

Tabakt-s-seniyye; varak 285 a-b

ABDURRAHMN BN MUHAMMED EL-KAYRAVN (Debbg Abdurrahmn):

ve Akder de Rhlesinde sylemektedir. Abder Rhle adndaki eserinde, onun hakknda

Mucem-l-mellifn; cild-5, sh. 185

Muhammed aleyhisselm btn peygamberlere stn klnd. Onun erefi pek

Mucem-l-mellifn; cild-5, sh. 217

beldelerdeki (am, Harran, Haleb, Beytlmakds, skenderiyye) limlerinden ilim renip

Cehennem ateinden pekok uzaklatrr. (Ramazan aynn son on gnnde, gece

Yava ve yumuak davranmak, Allahn kuluna verdii byk bir

Cennet, seneden seneye Ramazn- erfin gelmesi iin sslenir.

nsanlar, ezn okumann ve (cematle namaz klarken) ilk safta

nerdeyse ge uzanan ban gremiyecektim. O srada kiinin etrfnda, ok

ekrem (sallallahu aleyhi ve sellem); Ey Bill! Eshbm topla. Etrftan odun

nefesinden kan zehirin etkisinden, yeryznde hibir ey yetimez, ite o

ABDLAZZ BN AHMED ED-DRN:

Talebenin, hocas hakknda herhangi bireye zihni taklrsa, Ms aleyhisselm ile

mln terekeler ksmnn idresine tayin edilmiti. O, bu vazfesini en gzel ekilde

Tabakt--afiyye; cild-8, sh. 258

ABDLCEBBR BN ABDLHLIK EL-UKBER:

ktklarnda, Cellddn el-Ukber ve Zlfikr el-Him de aralarnda idi. Bunlar hutbe

Mucem-l-mellifn; cild-5, sh. 80

Zeyl-i Tabakt- Hanbile; cild-2, sh. 36

ABDLMNM BN MUHAMMED EL-BCSR (El-Badd):

ok lim ve zhid grdm. Fakat onun gibi mkemmel ve stn hl shibini

Tabakt--afiyye; cild-8, sh. 324

ABDLVEHHB BN BEZGU EL-BADD:

Mucem-l-mellifn; cild-5, sh. 227

Zeyl-i akyik-i Numniyye (Mecd tercmesi); sh. 33

AHMED BN ABDDDM EL-MAKDS:

hatbi Ebl-Fadl, Abdlmnm el-Ferv, bn-i tl ve el-Kazzzdan iczet ald. Bu

Mucem-l-mellifn; cild-1, sh. 263

Tabakt--afiyye; cild-8, sh. 18

AHMED BN ABDULLAH EL-ESED:

Mucem-l-mellifn; cild-1, sh. 295

Zeyli Tabakt- Hanbile; cild-2, sh. 336

5) Kef-z-znn; sh. 231

Mucem-l-mellifn; cild-1, sh. 200

AHMED BN S EL-ASKALN (Kemleddn Kalyb):

Tabakt--afiyye; cild-8, sh. 23, 24

Tabakt--afiyye; cild-8, sh. 31

Mucem-l-mellifn; cild-2, sh. 190

AHMED BN MBREK EL-HURF (bn-i Nevfel):

Marifet kurr-il-kibr; cild-2, sh. 544

Tabakt--afiyye; cild-8, sh. 16

uyuyamaz! Ne bir ey yiyebilir, ne de bir ey iebilir. Dima, oru tutmak ve geceleyin

herkes tarafndan bilinmektedir. Bazlar bu mevlid okunmasn iptal etmek, kaldrmak

Biraz sonra hi tanmad, garb kimseler cmide toplanmaya balad. Nihyet

tvbe ediyorum dedi. Abdlvehhb- arn hazretlerinin bildirdiine gre, Seyyid

mm- arnnin (rahmetullahi aleyh) bildirdiine gre, evliydan Muhammed