Kthehu n Informacione Kontakt

faqen e rreth nesh

Lajme Islam
Artikuj
Kur'an
Histori, shkenc dhe qytetrim: si e ndryshuan botn shpiksit
Hadith mysliman
Libra
Nga: Jeton Mehmeti, Kuala Lumpur
Personalitete
N Muzeun e Shkencs dhe Industris n Manchester t Anglis, sht
Shkenc hapur nj ekspozit me moton Ekspozita e 1001 shpikjeve: Zbulojm
Hutbe trashgimin myslimane n Botn ton. Kjo ekspozit, e cila sht
hapur n mars dhe do t jet e hapur deri n shtator t ktij viti, ka pr
Audio qllim ngritjen e vetdijes s njerzve rreth kontributit t myslimanve
Download drejt qytetrimit modern. Kjo ekspozit, e vizituar nga nj numri
jashtzakonisht i madh vizitorsh, si qytetar, nxns shkolle, student
Link e akademik, vazhdon t jet n qendr t vmendjes edhe pr media
t shumta botrore. Paul Valley , ka renditur 20 shpikjet m me ndikim,
duke identifikuar kshtu edhe gjenit q qndrojn prapa tyre.

1. Tregohet se nj arab me emrin Halid po ruante dhit e tij n rajonin

e Kaffas n Etiopin Jugore, kur papritur vren se kafsht e tij qen
br m energjike pasi kishin hngr disa lloj kokrrash. M pas ai zien
kokrrat pr t prgatitur kshtu kafen e par. Nga shnimet e para
rreth ksaj pije msojm se ajo eksportohej prej Etiopis n Jemen ku
konsumohej nga sufistt t cilit kishin nevoj q t rrinin zgjuar gjat
nats pr tu lutur npr raste t caktuara. Ka fundi i shekullit XV kafeja
mbrrin n Meke dhe Turqi prej nga bn rrugn drejt Venedikut m
1645. N Angli do t sillej m 1650 nga nj Turk i quajtur Pasqua
Rosee i cili hap kafenen e par n Lombard Street t Londrs. Kahwa
arabe u b kahve turke pastaj caff italiane dhe n fund coffee
angleze.

2. Grekt e vjetr mendonin se ne mund t shohim vetm ather kur

rrezet e diellit ndeshen me syt ton. Njeriu i par i cili realizoi se drita
n fakt deprton n sy, n vend se t reflektohet nga syri, qe
matematikani, astronomi, dhe fizikani mysliman i shekullit t XX, Ibn
Haithem. Ai shpiku aparatin e par fotografik kur vrejti se si drita
deprton prmes nj vrime n kanatin e dritares. Duke e bazuar n
faktin se sa m e vogl vrima, aq m e mir fotografia, ai punon pr t
sjell aparatin e par t njohur si Camera Obscura (nga fjala arabe
kamara q do t thot dhom e errt apo private). Ai gjithashtu njihet
si njeriu i par i cili transferoi fizikn prej nj aktiviteti filozofik n at
eksperimental.

3. Nj lloj shahu ishte luajtur n Indin e lasht, por loja t ciln ne e

njohim sot vjen nga Persia. Prej atje ishte prhapur drejt perndimit n
Evrop pr tu sjell n Spanj n shekullin e X nga Murst dhe
drejt lindjes deri n Japoni.

4. Nj poet, astronom, muzikant, dhe inxhinier mysliman i quajtur Abbas

ibn Firnas, nj mij vjet para vllezrve Rajt kishte br prpjekje t pa
reshtura pr t konstruktuar nj makin fluturuese. M 852 ai krcen
nga minarja e Xhamis s Madhe t Kordobs duke prdorur nj
pelerin t lshuar t kapur n krah t drunjt. Shpreson t rrshqas
lehtas si zog, por nuk ia del dot. Megjithat pelerina ia ngadalson
rnien, duke krijuar kshtu at q mendohet t jet parashuta e par,
kurse vet mbetet me ca plag t vogla. M 875, n moshn 70 vjeare,
pasi kishte prsosur nj makin, me mndafsh dhe puplave t
shqiponjs ai provon prsri, ksaj radhe duke krcyer nga maja e nj
bjeshke. Fluturon n lartsi duke qndruar n ajr pr dhjet minuta
por prplaset gjat zbritjes - duke konkluduar, saktsisht, se shkak i
prplasjes qe mosvnia e nj bishti makins s tij q ta ngadalsonte
zbritjen. Sot aeroporti ndrkombtar i Bagdadit si dhe nj krater n
Hn jan t emruar sipas tij.

5. Larja dhe pastrimi jan obligime fetare pr myslimant, arsye kjo q

si duket i shtyri ata t prsosin recetn pr sapunin t cilin edhe sot e
prdorim. Edhe egjiptiant e lasht posedonin nj lloj sapuni, sikurse
q kishin edhe romakt t cilt e prdorin m shum si pomad. Por
qen arabt ata q kombinuan lngun e bimve me hidroksid sodiumi
dhe elemente tjera aromatike si sht vaji i trumzs. Nj nga tiparet
neveritse t Kryqtarve, q diktohej nga hunda e arabve, ishte fakti
se ata nuk pastroheshin. Shamponi n Angli sht sjell nga nj
mysliman i cili m 1759 kishte hapur nj banj me avull n bregdetin e
Grighton-it pr tu emruar m von mjeshtr i shamponit n oborrin e
mbretrit George IV dhe Williami IV.

6. Distilimi, metoda e ndarjes s lngjeve nga mbeturinat gjat zierjes,

sht zbuluar rreth vitit 800 nga shkenctari m i shquar i Islamit,
Xhabir ibn Hajjan, i cili transformoi alkimin n kimi, duke shpikur
gjithashtu edhe shum nga aparatet dhe metodat baz akoma n
prdorim sot si lngzimin, kristalizimin, distilimin, pastrimin,
oksidimin, tretjen dhe filtrimin. Prve ksaj, ai gjithashtu kishe zbuluar
edhe acidin sulfurik dhe nitrik, dhe me an t shpikjes s aparatit
distilues, ai kishte arritur ti jep bots uj trndafili si dhe parfume tjera
me prbrje alkooli (megjithat konsumimi i tyre sht i ndaluar sipas
Islamit). Ibn Hajjan vuri n dukje eksperimentimin sistematik dhe ishe
themeluese i kimis moderne.

7. Nj nga shpikjet m t rndsishme mekanike n historin e

njerzimit, aparati pr t ngritur ujin nga posht lart, sht fryt i puns
s nj inxhinieri t zgjuar mysliman i quajtur el-Xhazari. Libri i tij i vitit
1206 Libri i njohuris mbi aparatet e holla mekanike, tregon se ai
gjithashtu kishte shpikur apo prpunuar prdorimin e valvulave dhe
pistonave, sajoi disa nga ort e para mekanike q lviznin me uj dhe
pesh dhe ishte babai i robotve. N mesin e 50 shpikjeve tjera t tija,
sht edhe brava me kod.

8. Qepja nn astar do t thot lidhja e dy shtresave t plhurs me nj

shtres izoluese n mes. Nuk sht e art nse ishte zbuluar n
botn myslimane apo ishte importuar atje nga India dhe Kina. Por
sht e sigurt se n Perndim kishte ardhur prmes Kryqtarve. Ata e
pan at q prdorej nga lufttart Sarain, t cilt bartnin kmisha t
qepura e t ngjyrosura t mbushura me kasht n vend t
parzmoreve. Kto kmisha shrbenin edhe si mbrojtse, madje m
efektive krahasuar me parzmoret e metalta e t rnda t Kryqtarve.

9. Harku i mpreht, karakteristik e katedraleve Gotike t Evrops

ishte nj shpikje e marr nga arkitektura Islame. Ishte shum m i fort
se sa harku i rrumbullakt i prdorur nga Romakt dhe Normant, gj
q lejonte ndrtimin e ndrtesave m t mdha, m t larta, m
komplekse dhe m grandioze. Huazime tjera nga gjenit mysliman
prfshin edhe kubet e hullizuara, dritaret n stil trndafili dhe teknikat
pr ndrtimin e kubeve. Kshtjellat evropiane gjithashtu ishin nj
prshtatje e atyre t Bots Islame- me t qara si shigjet, mur mbrojts
me frngji, fortifikat dhe parapet. Arkitekti i kshtjells s Henri t V-t
ishte mysliman.

10. Dizajni i shum instrumente moderne kirurgjike sht i njjt me ato

t sajuara n shekullin e XX nga nj kirurg mysliman i quajtur el-
Zahrawi. Skalpetat e tij, sharra pr eshtra, pincetat, grshrt e vogla
pr operimin e syve dhe shum nga 200 instrumentet t cilat ai i kishte
sajuar, sot jan t njohura pr kirurgun modern. Ai ishte q zbuloi se
fijet q prdorn pr qepje t brendshme treten vetvetiu (zbulim ky q
vrtetoi kur majmuni i tij kishte ngrn telat e lahuts s tij). N
shekullin e XIII, nj mjek tjetr mysliman i quajtur Ibn Nafis, prshkroi
qarkullimin e gjakut, 300 vjet para se William Harvey ta zbulonte kt.
Mjekt mysliman gjithashtu shpikn mjete anestezike nga przierjet e
opiumit dhe alkoolit si dhe zhvilluan gjilpra m zgavra pr t thithur
perden e syve, nj teknik kjo edhe sot n prdorim.

11. Mulliri me er ishte shpikur m 634 pr nj kalif Persian dhe ishte

prdorur pr t bluar drith dhe trheq uj pr vaditje. N shkrettirat
e gjera t Arabis, kur prrenjt sezonal thaheshin, i vetmi burim i
energjis mbetej era q frynte me muaj nga nj drejtim. Mullinjt kishin
gjasht apo dymbdhjet fleta t veshura me plhur apo gjethe
palme. Kjo ishte 500 vjet prpara se mulliri i par me er t dukej n
Evrop.

12. Metoda e vaksinimit nuk sht shpikur nga Jenner dhe Pasteur por
ishte sajuar n botn Myslimane dhe ishte sjell n Evrop nga Turqia
nga bashkshortja e ambasadorit Anglez n Stamboll m 1724. Fmijt
n Turqi ishin vaksinuar pr t luftuar lin t paktn 50 vjet para se
Perndimi ta zbulonte at.

13. Stilografi ishte shpikur pr Sulltanin e Egjiptit m 953, pasi kishte

krkuar nj stilolaps i cili nuk do tia njolloste duart apo rrobat. Ky
stilograf ruante ngjyrn n nj rezervuar, dhe sikurse stilolapsat
modern, kalonte ngjyrn n maje me nj aksion kombinues t gravitetit
dhe kapilarit.

14. Sistemi i numrimit i cili prdoret aneknd bots pr nga origjina

me sa duket sht nga India por stili i shifrave sht Arab dhe pr her
t par u duk n botim n veprat e matematikanve si El-Kawarizmi
dhe El-Kindi rreth vitit 825. Algjebra sht quajtur pr nder t librit t
El-Hawarizmit, Al-jabr wa-al-Muqabilah, shum nga prmbajtja e s
cils akoma sht n prdorim. Veprat e dijetarve Mysliman t
matematiks u importuan n Evrop 300 vjet me von nga
matematikanit italian Fibonacci. Algoritmet si dhe teoria e
trigonometris vijn nga bota myslimane. Zbulimet e E-Kindit rreth
zbrthimit t frekuencave, bn gjith kodet e bots antike t
shpjegueshme, duke krijuar kshtu bazat e kriptologjis moderne.

15. Ali ibn Nafi, i njohur me nofkn Zirjab (Zogu i zi) erdhi nga Iraku n
Kordob n shekullin e nnt duke sjell me vete konceptin e ushqimit
me tre pjata- sup, pastaj peshk apo mish dhe n fund frute dhe arr.
Ai po ashtu paraqiti gotat e kristalta (t cilat ishin shpikur pas
eksperimenteve me gur t kristalt nga Abbas Ibn Firnas shih nr. 4 )

16. Qilimat konsideroheshin si pjes e Parajss nga Myslimant e

mesjets, duke iu falnderuar metodave t avancuara t endjes q
kishin, ngjyrave, sensit pr dizajn si dhe arabeskave t cilat ishin baz
e artit Islam. Pr krahasim, dyshemet e Evrops ishin prej dheu deri
sa qilimat Arabe e Persian u paraqiten.

17. eku modern vjen nga fjala arabe saqq, nj prbetim i shkruar pr
ta paguar mallin kur ai t jet shprndar, pr tiu shmangur kshtu
bartjes s parave npr terrene t rrezikshme. N shekullin e IX, nj
biznesmen mysliman ka mundur t kthej n para n Kin nj ek t
lshuar n Bagdad.

18. N shekullin e IX, pr shum shkenctar mysliman forma sferike e

toks ishte nj e vrtet e pa diskutueshme. Argument pr kt, thot
Ibn Hazm, sht se Dielli gjithnj sht n pozit vertikale nga cilado
pik t Toks. Kjo ishte 500 vjet para se Galileo t realizonte kt.
Kalkulimet e astronomve mysliman ishin aq t prpikta sa q n
shek. IX ata llogaritnin se perimetri i Toks sht 40,253 km m pak
se 200 km t pa sakt. Shkenctari El-Idris, m 1139 i pat ofruar globin
e bots oborrit t Mbretit Roger t Sicilis.

19. Megjithse kinezt kishin shpikur barutin salpetr t cilin e

prdornin pr fishekzjarr, ishin arabt ata q e prpunuan at, ku
bashk me nitrat kaliumi, e prdornin pr nevoja ushtarake. Pajisjet
ndezse t myslimanve i patn futur tmerrin Kryqtarve. N shekullin
e XV ata ve kishin shpikur nj raket, t ciln e quajtn vez vet
lvizse dhe djegse, dhe nj torpedo nj lloj bombe me nj shtiz
n maj e cila ngulej n anijen e armikut pr t eksploduar m pas.
20. Evropa mesjetare kishte kuzhin dhe kopsht me barishte, por ishin
arabt ata t cilt zhvilluan iden e kopshtit si nj vend t bukuris dhe
meditimit. Kopshtet e bukura mbretrore pr her t par n Evrop u
hapn n Spanjn e myslimanve t shek. XIX. Ndr lulet t cilat e
kan origjinn n kopshtet e myslimanve sht edhe karafili dhe
tulipani.

2006-07-02

Faqja e par | Rreth nesh | Kontakt | Kthehu Lart