EBUL-HASEN ALI EN-NEDEVIJJ

ISLAMI
NDIKIMI I TIJ N CIVILIZIM
DHE MERITA E TIJ PR
NJERZIMIN
Prishtina, 2004
Titulli i origjinalit:
EL ISLAM - ETHERUHU FIL HADARE VE FADLUHU ALA EL INSANIJJE

Titulli i librit:
ISLAMI - ndikimi i tij n civilizim dhe merita e tij pr njerzimin

Autor:
Ebul-Hasen Ali en-NEDEVIJJ

Prktheu nga arabishtja:

Bashkim ALIU

Redaktor gjuhsor-korrektor:
Arian Koi

Kopertina & Faqosja:

PLAKU DeSiGn Bashkim Svirca

Shtypi:

Tirazhi:

Boton:
KOMITETI I BASHKUAR SAUDIT NDIHM KOSOVS

FJALA E AUTORIT
Falnderimi i takon vetm Allahut, lavdrimet dhe pr-
shndetjet qofshin mbi at pas t cilit nuk ka m Pejgamber.
Autorit t ktij punimi iu drejtua ftes nga Kshilli Nacio-
nal pr Kultur, Art dhe Letrsi n Ministrin e Informimit n
Kuvajt q ta mbaj nj ligjerat n temn Islami dhe
civilizimi njerzor, me rastin e fillimit t shekullit XV hixhrij,
q u kremtua n an t ndryshme t bots, n mnyra dhe
ngjyra t ndryshme.1 Ky propozim hasi n prkrahje shpirtrore
dhe ideore n shpirtin e autorit, pr shkak t kuptimit t tij,
rndsis dhe seriozitetit t ksaj teme, si dhe preokupimit t
tij me studim dhe shkrim rreth asaj q ka t bj me kt
tem dhe t ndihmoj pr t'u zgjeruar, nse ka nevoj pr t
dhe pr t'u koncentruar n t nse lypset prej tij koncentrim
me lexim dhe shkrim, studim dhe rezonim. Pr at u pranua kjo
ftes e bekuar dhe e mireseardhur, e cila arriti nga nj vend
islamo-arab, u prgatit pr t nj seminar pr nj koh t
shkurtr prplot me pun t shpeshta dhe udhtime e vizita t
njpas-njshme.
Solemnitetin e organizoi Ministria e Informimit n Kuvajt
dhe ligjrata u mbajt n amfiteatrin e Fakultetit t Shkencave
n Universitetin e Kuvajtit, n lagjen Halidije, ditn e mrkur
n mbrmje, 18 Safer 1404 h/23 Nntor 1983. N t morn

1
N mesin e tyre ishte edhe solemniteti t cilin e organizoi Organizata Islame e
Studentve, m 22 Dhul-hixhxhe t vitit 1400 hixhrij, n salln e madhe t
simpoziumeve n kryeqytetin e shtetit verior t Indis, Lakheneu, dhe prej
rezultateve dhe gjurmve t tij t dobishme q mbetn ishte edhe ligjrata e autorit t
ktyre rreshtave, e cila m von u botua me titull: "Shekulli i ri i XV-t i hixhretit, n
dritn e historis dhe realitetit", n tri gjuh, urdisht, arabisht dhe anglisht. Ajo pati
jehon dhe pranim t mir n mjediset fetare dhe shkencore.
pjes personalitete t shquara, dijetar t mdhenj dhe intele-
ktual t vendit, po ashtu pjesa m e madhe e ktij seminari u
lexua n nj tubim t madh n klubin kulturor t Mekes, n
fund t muajit Safer 1404 h/6 Dhjetor 1983 dhe u botua n
prmbledhjen Biseda t botuara me vllezrit tan arab dhe
musliman.
Por, krahas bazave t forta valide dhe aspekteve t ndrit-
shme e inkurajuese q kishte n tem, punimin e prshkon
natyra e improvizimit dhe vshtrimit azhur t asaj q ka t
bj me kt tem nga afr ose larg pr shkak t kohs s
shkurtr dhe preokupimit t trurit.
Pas ksaj, autori u ftua nga Sekretariati i Prgjithshm pr
simpoziumin e katrt botror pr biografin dhe sunetin e Pej-
gamberit a.s., i cili mbahej n lokalet e Ez-herit t famshm n
Kajro. Bashk me t ishte lista e temave t propozuara pr t'u
paraqitur n kt simpozium, prej atyre temave ishte edhe
Ndikimi i misionit Islam n civilizimin njerzor. Kjo ftes dhe
kjo tem e propozuar e ngjalli dshirn pr t'u zgjeruar n t
dhe e preokupoi mendjen. Pasi q autori kishte prfunduar nga
t menduarit rreth saj, ia kushtoi asaj iden dhe emocionet
dhe i pushtoi pasionet e tij, gj q ishte shprehi e tij n kso
temash shkencore dhe objektiva transkriptive, filloi ta
shqyrtoj at srish, t regjistroj nn do titull ansor-gjat
shpjegimit t aspekteve dhe fushave n jetn e popujve,
komuniteteve dhe civilizimit, n t cilat jan paraqitur ndiki-
met islame n format e tyre m t theksuara dhe n sqarimin e
dhuntive t rndsishme dhe dhuratave themelore t Islamit
dhe Pejgamberis s Muhammedit a.s. materiale t reja,
argumente t forta dhe dshmi t huaja, t cilat e transferuan
ligjratn prej nj artikulli t shkruar me azhuritet, n nj
punim t shqyrtuar, t hollsishm dhe studim shkencoro-
historik q trheq vmendjen e studiuesve dhe shkenctarve
t matur musliman dhe jomusliman. Po ashtu meriton t pr-
kthehet n gjuh t huaja dhe t'i prezentohet shtress intelek-
tuale t prgatitur pr pranimin e s vrtets dhe realitetit,
dshmive historike dhe deklaratave t kolosve t huaj dhe
autoriteteve t shquara t mendimit dhe gjurmimit n botn
perndimore dhe n nnkontinentin Indian.
 Autori nuk u prmbajt dhe as q e ndaloi modestia q ta
potencoj at q sht shkruar nga dora e tij pr disa aspekte
t ksaj teme n shkrimet e tij t mhershme dhe n disa
vepra t tij, kur e ka par se si ia ka dhn tems hakun e vet
dhe nuk mund ta formuloj di m t mir se ajo, sepse do
autor dhe shkrimtar pranon disa puhi t cilat nuk i jan t
mundshme n do koh dhe do vend dhe nuk i zihet pr t
madhe nj autori ose shkrimtari nse kopjon prej vetvetes pr
vetveten dhe shkput pjes prej librave dhe shkrimeve t tij.
Lexuesi, i cili i ndjek shkrimet e autorit t ktyre rreshtave
dhe veprat e tij, do t has n pjes t cilat i ka lexuar n
librat vijuese t autorit: humbi bota me dekadencn e
muslimanve, ose Biografia pejgamberike, t mos flasim
pr at q sht pr-mendur n prmbledhjen Biseda t
hapura me vllezrit tan arab dhe musliman, por procesi i
formulimit, kombini-mit, shkputjes s teksteve dhe
prshkrimit e bn kt libr t vogl libr t ri me stil t
dalluar shkrimi, t harmoni-zuar e kombinuar, konstruktiv e
unik.
Autori, kur mori vesh pr shtyrjen e simpoziumit t katrt
botror pr biografin dhe sunetin e Pejgamberit a.s., i cili qe
prej motiveve t qasjes s srishme t autorit t ksaj teme,
edhe at pa mos e caktuar terminin, e pa t arsyeshme ta bo-
toj kt libr pr shkak lnds q prmban pr analiz,
materialit pr veprimtart dhe t preokupuarit n fushat e
da'es (thirrjes), si dhe kurajos pr autort dhe studiuesit, t
cilt i nderoi Allahu me dituri t gjr dhe zemrmirsi,
trimri n pranimin e realitetit dhe pr t'u zgjeruar dhe kryer
at me dinjitet dhe merit. Kt studim t zgjeruar, i cili u b
shum m voluminoz sesa seminari i par, e quajta Islami,
ndikimi i tij n civilizim dhe merita e tij pr njerzimin.
Qllimin ton e mbshtesim tek Allahu xh.sh.

Ebu-l-Hasen Ali el-Hasenij en-Nedevijj

Akademia e Shkencave Islame, Asambleja e dijetarve,
Lakheneu (Indi)
19 Sheval 1405 hixhrij
08.07.1985
 ISLAMI

NDIKIMI I TIJ N CIVILIZIM DHE MERITA E TIJ PR

NJERZIMIN

Falnderimi i takon Allahut. Lavdrimet dhe prshnde-

tjet qofshin mbi Pejgamberin e Allahut, familjen dhe mbar
shokt e tij.

SHTRIRJA DHE INTERNACIONALIZMI I TEMS

Tema Islami dhe ndikimi i tij n civilizim sht tem

aktuale dhe e gjall, ajo nuk ka lidhje t fort vetm me
pejgamberin e Muhammedit a.s. dhe misionin e msimet
islame, por edhe me realitetin e jets, aktualitetin e njerzi-
mit dhe ardhmrin e tij, si dhe rolin e ummetit islam n
ndrtimin e civilizimit dhe orientimin e tij.
Kjo tem sht m e denj pr nj pun kolektive sesa
individuale. Kjo tem, nga vet natyra e saj, sht interna-
cionale njerzore, shtrihet n disa sfera t gjera e t ndry-
shme.
Sfera kohore shtrihet prej shekullit t par islam e deri
n shekullin n t cilin jetojm; sfera hapsinore shtrihet prej
nj skaji n skajin tjetr t bots; sfera intelektuale shtrihet
prej fushs s besimit (akaidit), deri n fushn e moralit dhe
sjelljes, dhe prej sfers s shoqris dhe jets familjare, deri
n sfern e politiks, sheriatit, jurisprudencs dhe marrdh-
nieve t popujve dhe komuniteteve mes vete; dhe prej sfers
s formave qytetruese progresive precize, deri n sfern e
arkitekturs, letrsis, poezis dhe shijes s lart.
donj nga kto sfera sht e gjer dhe prmban shum
knde t shtrira, pr at nuk mund t'ia jap hakun sa duhet
ksaj teme vetm se nj akademi e prbr prej profesor-
ve t shquar, ekspert n fushat e veta t cilat kan lidhje t
ngusht me kt tem e cila ndriohet me kolegjium profesi-
onist n shkenc dhe hulumtim, besnik t ndershm n gjyki-
min e gjrave, guximtar n dhnien e mendimit dhe rezulta-
teve shkencore. Kshtu nj profesor e merr prsipr aspektin
e besimit dhe t mendimit fetar, tjetri aspektin shoqror, i
treti aspektin juridik dhe ligjor, i katrti parimin e liris dhe
t barazis, i pesti t drejtat e gruas dhe pozitn e saj n
shoqri, e kshtu me radh. Ajo sht m e prshtatshme
pr nj enciklopedi t veant sesa pr nj libr dhe nj
punim i cili prgatitet pr nj koh t shkurt dhe me
mendime t shkaprderdhura e pun t shumta. Mirpo,
sikur q kan thn t part (m mir dika se asgj) dhe
nuk ka m t prkryer se Fjala e Allahut: Po edhe nse nuk i
bie shi i madh, i bie nj rig(q i mjafton).2

OPERACIONET M T RNDA DHE M PRECIZE

Prej operacioneve m t rnda dhe m precize sht

analiza kimike e civilizimit i cili sht fermentuar, seleksio-
nimi i elementeve t cilat hyn n t n epoka t ndryshme
dhe ne periudha t caktuara historike, kthimi i tyre n baz
dhe burim, prcaktimi i peshave dhe i fuqis s ndikimit dhe
pranimit t tyre, si dhe prcaktimi i atij i cili ka merita pr
kt kontribut civilizues dhe reform rrnjsore. Kto eleme-
nte dhe faktor kan hyr n skeletin civilizues dhe ne
shoqrin njerzore, deprtuan n brendin e tyre dhe qar-
kullonin n to si shpirti dhe gjaku, reaguan dhe prej tyre u
formua nj natyr e veant pr kt civilizim, gj q ishte
rast me faktort e formimit, edukimit, ambientit dhe ushqi-

2
Sure: el-Bekare 265
meve n jetn e individit dhe formimit t personalitetit t tij
t veant dhe deri tani nuk sht zbuluar ndonj laborator
kimik i cili do ta bnte punn e analizs historike e as ndonj
mikroskop i cili do t'i zmadhonte kto pjes t imta q e
luajtn rolin e tyre n formimin e veant t civilizimit.
Prandaj, patjetr duhet tu bhet nj studim i thell dhe
i gjer historis s popujve, bashksive nacionale, vendeve
dhe shoqrive, ashtu q t mund t bjm krahasim ndr-
mjet t kaluars dhe s tashmes s tyre, ta njohim veprim-
tarin e thirrjes islame dhe pejgamberis s Muhammedit
a.s. n reformimin e besimit dhe n prmirsimin e tij,
zhdukjen e gjurmve t injorancs, filozofive politeiste dhe
traditave t trashguara, kthimin e rryms ideologjike prej
nj ane n ann tjetr dhe ndryshimin revolucionar n cilsi
dhe shembuj, si dhe t'ua nnshtrojm qytetrimit, konsoli-
dimit dhe restaurimit. Por, kjo krkon studime t vyeshme dhe
mund shpirtror dhe intelektual, mirpo ajo sht pun e
dobishme. Nse kt nuk e arrin nj asociacion shkencor si
UNESCO ose akademi n Evrop e Amerik, q kuptohet nga
vetvetiu, patjetr t prcaktohet nj akademi n ndonj nga
qendrat e Lindjes islame ose ndonj nga universitetet islame,
e nuk ka dyshim se kjo do t jet m e dobishme dhe m e mi-
rseardhur se shum pun shkencore me t cilat merren kto
akademi e universitete t cilave ua prkushtojn fuqit dhe
mjetet e tyre.

VSHTIRSIA E PRCAKTIMIT T FUSHAVE T

NDIKIMIT

Prcaktimi i fushave t ndikimit islam n civilizimin nje-

rzor sht i rnd dhe gati jopraktik, sepse ky ndikim sht
przier me organizimin e civilizimit sikur gjaku me mishin,
pr at kta popuj dhe bashksi nacionale m nuk i vrejn
kto ndikime dhe nuk u shkon ndrmend ndonjher se ato
jan elemente t fytyrave barbare. Ato tashm jan br nj
pjes prej pjesve dhe mendimit t tyre, qytetrimit dhe
jets s tyre. Ktu do ta prsris at q e kam thn m
par n librin tim 'humbi bota me dekadencn e muslima-
nve, duke folur pr qytetrimin islam dhe ndikimin e tij n
orientimin njerzor.

NDIKIMI I PRGJITHSHM INTERNACIONAL

Natyrat dhe mendjet e njerzve ndryshoheshin dhe

ndikoheshin nga Islami me vetdije ose pa vetdije, ashtu si
bie nn ndikim natyra e njeriut dhe bimve n stinn e
pranvers, zemrat e egra mkatare filluan t zbuten dhe fri-
kohen, parimet islame dhe t vrtetat e tij filluan t derdh-
en n thellsin e shpirtrave dhe t deprtojn n brendi,
vlera e sendeve filloi t ndryshoj n syt e njerzve, para-
metrat e vjetr t transferohen dhe t'i zvendsojn para-
metrat e rinj, injoranca (xhahilijeti) u b nj lvizje regre-
sive, ruajtja e s cils ishte konservativizm dhe mendjeleh-
tsi. Islami u b gj e ngritur bashkkohore, t'i prkassh atij
dhe t'i manifestosh format e tij ishte prej menuris dhe
shkathtsis. Popujt, e bile edhe toka, i afrohej dalngadal
Islamit, ndrkaq banort nuk e vrenin lvizjen e tyre, ashtu
si nuk e vrejn banort e siprfaqes s toks rrotullimin e
tyre rreth diellit. Kjo shihet n filozofin, fen dhe qytetri-
min e tyre, kt e ndjenin brendit dhe ndrgjegjet e tyre,
prej tij ushqehen lvizjet reformiste t cilat u paraqitn tek
ata, madje edhe pas dekads s muslimanve.3

DHJET DHURATA T RNDSISHME DHE

PRIVILEGJE THELBSORE

Mirpo, nse sht e domosdoshme q t prcaktohen

aspektet dhe sferat n jetn e bashksive, popujve dhe civili-
zimi n t cilat jan demonstruar ndikimet islame n format
e tyre m t theksuara, ather do t'i prcaktojm n mny-
r koncize dhe zgjedhse n dhjet prej dhuratave t rnd-
sishme dhe privilegjeve thelbsore t shtrenjta, t cilat e
3
"Madha hasirel el-alemu bi inhitatil muslimin" f. 137, botimi i 13 v.1982 Darul kal-
em Kuvajt.
kan pasur rolin m t madh n orientimin e gjinis njer-
zore, reformimin, udhzimin, zhvillimin dhe lulzimin e tij,
dhe t cilat krijuan nj bot t re e t ndritshme q nuk i
prngjan me asgj bots s vjetr e t venitur, e ato jan si
vijon:
- besimi i kulluar i qart i njshmris s Allahut xh.sh.
(Teuhid);
- parimi i unitetit njerzor dhe i barazis njerzore;
- proklamimi i prestigjit dhe i ekselencs njerzore;
- kthimi i prestigjit t gruas dhe dhnia e t drejtave dhe
privilegjeve t saj;
- luftimi i dshprimit dhe pesimizmit dhe ngjallja e
shpress, aspirats, besimit dhe mburrjes n shpirtin e njeri-
ut;
- bashkimi i fes dhe ksaj bote dhe njsimi i radhve t
shprndara dhe taboreve ndrluftuese;
- krijimi i lidhjes s shenjt t prhershme mes fes dhe
shkencs, lidhja e ardhmris s njrs me tjetrn, hiper-
bolizimi i vlers s shkencs dhe inkurajimi pr t, si dhe
udhzimi i saj n shkenc atraktive t dobishme drguese tek
Allahu;
- prdorimi i mendjes dhe shfrytzimi i saj madje edhe
n shtje fetare dhe inkurajimi pr prsiatje n vetvete dhe
n horizonte;
- detyrimi i ummetit (popullit) islam pr ta pranuar pr-
gjegjsin e udhzimit t bots dhe mbikqyrjes s moralit,
drejtimeve dhe sjelljes s individve dhe popujve si dhe ta
bart prgjegjsin pr drejtsi dhe dshmi pr hir t Allahut;
- uniteti ideologjik civilizues ndrkombtar.
Nn do titull hyn rrfim i gjat, qasje e hollsishme,
precize e besnike ndaj civilizimeve dhe periudhave t injo-
rancs t cilat i paraprin misionit t Muhammedit a.s.
dhe njeriut i cili lindi pas pejgamberis. donj prej kty-
re titujve sht tem e nj libri n vete, i cili mund t
ket qindra faqe.
Do ti shqyrtojm kto sfera, n t cilat u pa ndikimi
islam rrnjsor dhe revolucionar nj nga nj dhe do t'i he-
dhim disa vrojtime suksesit t ndikimit islam dhe msimeve
t tij njerzore ndrkombtare.

BESIMI I ILTR E I QART I

NJSHMRIS S ALLAHUT

E shqyrtojm dhuratn e par t Islamit dhe begatin e

madhe t Muhammedit a.s., e ajo sht se Islami ia fali
njerzimit besimin e pastr dhe t shtrenjt t njshmris
s Allahut. Ai sht besim i gjall, mrekulli e gufuar n fuqi
dhe gjallri, ndryshues i rrethanave dhe shkatrrues i zotave
t rrejshm, njerzimi nuk ka pasur dhe nuk do t mund t
ket si ky besim deri n Ditn e Gjykimit.

SHIRKU DHE IDHUJTARIA, DHE NDIKIMI I TYRE N

JETN E NJERIUT

Ky njeri q mban pretendime boshe dhe botkuptime t

thata prej poezis, filozofis, politiks dhe sociologjis; ky
q i robroi popujt dhe vendet shum her; ky q transferoi
gurt statik n lule aromatike t kndshme, i shprtheu
lumenjt prej brendis s maleve; ky q pretendonte
ndonj-her hyjnit; ky njeri u prkulej gjrave pa vler, t
cilat nuk sillnin as dm as dobi, as nuk jepnin e as nuk
ndalonin: Nse miza ua rrmben atyre ndonj send, ata
nuk do t mund ta shptojn at prej saj, i dobt sht
edhe lutsi edhe i luturi.4 prulej para gjrave t cilat i
kishte ndrtuar me dorn e vet, frikohej dhe shpresonte pr
t mira prej tyre. Ai nuk u ra n sexhde (u prkul) vetm
kodrave, lumenjve, drunjve, kafshve, shpirtrave, djajve
dhe feno-meneve t tjera natyrore, por u ra n sexhde (u
prkul) po ashtu edhe insekteve dhe krimbave, tr jetn e
vet e kaloi ndrmjet parafytyrimeve dhe psikozave, ndrmjet
imagjina-tave dhe iluzioneve, dshirave dhe ndrrave,
rezultat i natyrshm i s cils ishte frika dhe lodhja, anarkia
ideologj-ike dhe shqetsimi shpirtror, si dhe humbja e besi-
mit dhe jostabiliteti.
India Brahmaniste u dallua n veanti me zota t shum-
t, hyjni dhe perndesha. Idhujtaria e arriti kulminacionin e
vet n shekullin VI t ers son. Numri i zotave n kt
shekull, kishte arritur 320, 5 do gj e tmerrshme dhe e dobi-
shme u shndrrua n Zot i cili adhurohej.

4
Sure El-Haxh 73.
5
Konsulto: "El-Hind El-Kadime", e autorit R.C.But.
 BESIMI I NJSHMRIS S ALLAHUT DHE NDIKIMI I
TIJ N JET

Kur'ani dhe pejgamberia e Muhammedit a.s. proklamuan

se kjo bot nuk sht pa sundues, e as pa shtet t prbashkt
t disa sunduesve, por ajo ka nj sundimtar, e ai sht
Krijuesi, Ndrtuesi, Dirigjuesi dhe Drejtuesi i saj. Atij i takon
tr krijimi dhe shtja dhe Atij i takon gjykimi: Vetm
Atij i takon krijimi dhe sundimi 6 n kt bot, nuk ndodh
asgj pa urdhrin dhe fuqin e Tij dhe se motivi i vrtet i
ekzistencs s Tij sht vullneti dhe fuqia e Tij, i tr ky
kozmos i sht nnshtruar Atij n qensin dhe ekzistencn
e vet, i sht dorzuar Atij dhe i sht prulur urdhrit t Tij:
E Atij i sht dorzuar gjithka n qiej e n tok 7, pr
at krijesat t cilat posedojn vullnet dhe dshir t lir
duhet t'i nnshtrohen Atij, Vini re! Adhurim i sinqert
sht vetm ai pr Allahun!8
Ndikimi i par racional pr njeriun, i cili rezultoi prej k-
tij besimi sht se tr bota e prcjell nj qendr dhe
sistem. Njeriu n pjest e tij t shtrira sheh nj lidhje t
qart reciproke dhe unitet n zakon q t vij me koment t
kompletuar pr jetn dhe t ngrihet ideja dhe veprimtaria e
tij n kt gjithsi mbi urtsi dhe fakt.

JEHONA E BESIMIT MBI NJSHMRIN E ALLAHUT

N BOT DHE NDIKIMI I TIJ N RELIGJION

Ajo sht pejgamberia e Muhammedit a.s., e cila ia fali

njerzimit kt dhurat t rrall, besimin mbi njshmrin e
Allahut (Teuhidin), i cili ishte i panjohur e harruar, i syrgjy-
nosur e i mashtruar m tepr se do besim n bot, pastaj e
tr bota e prsriti jehonn e tij dhe prej tij u ndikuan pak
a shum tr filozofit dhe ideologjit botrore.
6
Sure El- A'raf 54
7
Sure Ali Imran 53.
8
Sure Ez-Zumer 3.
 Disa religjione t mdha, t cilat u zhvilluan mbi idhuj-
tari dhe zota t shumt dhe u njsuan me t si mishi e gjaku,
n fund u detyruan t pranojn, e bile edhe me z t frik-
suar dhe pshpritje n vesh se Allahu sht Nj, i cili nuk ka
shok, iu imponua t'i komentoj botkuptimet e veta politei-
ste n mnyr filozofike, gj q do t'i pastronte nga akuza e
idolatris dhe risive (bidat) dhe do t'i bnte t ngjashm me
besimin e njshmris s Allahut (Teuhid) n Islam. Udhhe-
qsit dhe shrbyesit e tyre religjioz filluan t turprohen nga
konfirmimi i idolatris (shirkut) dhe turproheshin nga
prmendja e saj. Tr kto sisteme politeiste u goditn nga
kompleksi i inferioritetit dhe ndjenja e nnmimit dhe posht-
rimit, pr at kjo dhurat qe prej dhuratave m t shtrenjta
t ciln e pati fat njerzimi duke iu falnderuar pejgambe-
ris s Muhammedit a.s.
Kt realitet doktrinor shpirtror dhe rolin e tij n edu-
kimin e njeriut dhe orientimin e qytetrimit jashtzakonisht
bukur e ka ekspozuar profesori i yn i shquar, zotri Sulej-
man En-Nedviju, n librin e tij t shklqyeshm e t shquar
Jeta Pejgamberike me fjalt:
Popujt t cilt nuk e kan shijuar (nuk e din sh.p.) be-
simin n njshmrin e Allahut (Teuhidin), vshtir e njohn
domethnien e njerzis, por e konsideronin veten t nn-
shtruar n do manifestim t fuqis, ndrkaq besimi mbi
njshmrin e Allahut (Teuhid), me t cilin erdhi Muham-
medi a.s. Pejgamberi i Allahut, ishte ai besim i cili arriti ta
liroj njeriun nga ankthet (tmerret sh.p.) t cilat domi-
nonin mbi ndjenjat e tij, pr at duke iu falnderuar ktij
besimi ai m nuk i frikohej askujt prve Allahut.
Atij iu prkul e nnshtruar ajo q besonte m par dhe
e konsideronte burim ose prfaqsim t fuqis sunduese
kreative, si dielli, toka, lumi, deti etj., tek ai u rrnjos
frikrespekti mbretror dhe lartmadhria sunduese pr
njeriun, pr at hyjnit e Babilonis dhe Egjiptit, Indis dhe
Iranit si dhe deklaruesi Un jam zoti juaj m i madh (ka
pr qllim faraonin sh.p.) nuk u shfaqn ndryshe vetm si
shrbyes t njeriut, kujdestar t interesave t tij dhe
mbrojts i prons s tij. Hyjnit nuk i emronin ata sun-
dimtar e as q i shkarkonin, por ai i cili i lartsonte dhe
ndrtonte ishte vet njeriu, shoqria njerzore e cila i ishte
nnshtruar pushtetit t hyjnive, ishte shoqri e lig, e
coptuar dhe e ndar n klasa t cilat i sundonin traditat
tirane, i shndrruan njerzit n autoritativ dhe t nn-
muar: ky i takon klass s lart e ky tjetri asaj t ult,
kt e ka krijuar Bermishori (i madhi i hyjnive t Indis)
prej koks s tij, pr at sht autoritativ, zotri, ndrkaq
at e ka krijuar prej kmbs s tij, pr at sht i pavler,
shrbtor. Ai tjetri sht krijuar prej dors s Zotit t
madh, pr at duhet ta prfaqsoj klasn mesatare t
njerzve, pr at ishte e natyrshme prej tiranis s ksaj
doktrine (besimi) q t jet shoqria njerzore atbot e
ndar n grupe dhe klasa sipas origjins dhe fisit duke e
injoruar kuptimin m t thjesht t parimit t barazis dhe
prestigjit njerzor dhe dhnies s t drejtave t barabarta.
Pr at bota ather nuk ishte gj tjetr vetm se nj aren
pr lufta, pr mburrje t grupeve dhe shtresave. Kur erdhi
Islami, i shpartalloi errsirat dhe pr her t par e njohn
njerzit besimin pr njshmrin e Allahut, domethnien e
vllazris njerzore e cila i rregulloi plasaritjet dhe i
zhduku kriteret artificiale. Me kt besim e arriti njeriu at
q iu rrmbye nga e drejta e tij n barazi. Historia sht
dshmitare m e mir pr rezultatet pozitive efektive t
ktij besimi dhe shkalls s ndikimit t tij n mentalitetin e
popujve dhe komuniteteve t cilt e pranuan, deshn ose
nuk deshn, vlern e ktij besimi, edhe pse vazhdojn ti
injorojn kuptimet dhe efikasitetin e tij real n reformimin
e fuqive dhe kritereve.
Atyre popujve q nuk besojn n parimin e njshmris
s Allahut (Teuhid)- madje edhe n kohn ton - u mungon
ky ideal i sinqert pr barazin njerzore, nuk sht se ti
nuk i sheh manifestimet e tij vetm n shoqrit dhe
tubimet e tyre, por ti nuk do ta shohsh manifestimin e
barazis madje edhe n faltoret e tyre, kur prgjegjsit e
tyre ballafaqohen me trajtimin e njerzve n baz t
rangjeve t tyre (protokoleve).
Nuk ka dyshim se muslimant jan n mirqenie,- kt
parim e njohn qe trembdhjet shekuj duke iu falnderuar
besimit t tyre mbi njshmrin e Zotit t Lartsuar e t
Gjithfuqishm,- u liruan prej kritereve artificiale dhe kla-
save t diktuara. Njerzit n Islam jan t barabart si
dhmbt e krhrit, nuk i ndan ata ngjyra ose vendi dhe nuk
dallohet n mes tyre nacionalizmi dhe shovinizmi. Qndruan
para Zotit t tyre t prkulur, t nnshtruar, t bindur edhe
kur bashkpunojn n jetn e tyre, ata jan fisnik, t
barabart, nuk dallohen mes vete prvese n besim dhe
nuk ka merit asnjri prvese me pun, M i ndershmi
prej jush tek Allahu sht m i devotshmi .9

NDIKIMI I BESIMIT ISLAM MBI NJSHMRIN E

ALLAHUT N INDI

Studiuesi i njohur indian K.M.Panikkar, duke folur pr

ndikimin e besimit islam mbi njshmrin e Allahut n men-
talitetin e popullit indian dhe religjionet e tij, thot:
sht e qart dhe e konfirmuar se ndikimi i Islamit n
religjionin hindus ka qen i thell n kt periudh (islame).
Ideja e adhurimit t Allahut te hindust i ka borxh Islamit.
Krert e mendimit dhe t fes n kt shekull, edhe pse i
quajtn hyjnit e tyre me emra t ndryshm, thirrn n
adhurimin e Zotit dhe deklaruan se Zoti sht Nj dhe Ai
meriton t adhurohet, prej tij krkohet shptimi dhe lumtu-
ria. Ky ndikim u manifestua n religjionet dhe agjitimet t
cilat u paraqitn n Indi n periudhn islame, si p.sh.:
religjioni Bhagti dhe agjitimi i Kebit dasit."10 11

9
"Es-siretun-nebevije", e shkenctarit t shquar Sulejman en-Nedvij p.4, f.
523 - 524.
10
Poet sofist, e kritikonte shoqrin indiane dhe thirrte n t sot m, ekzistojn
polemika n religjionin e tij.
11
A Survey of indian History, p.132.
 I njjt sht rasti edhe me fraksionin q quhet Sikh, i
cili luajti rol t rezikshm n sfern politike, ushtarake dhe
sociologjike n shoqrin e prgjithshme hinduse. Prej fakte-
ve t konstatuara nga historia e ktij fraksioni sht se
qllimi final i themelimit t ktij drejtimi n religjionin
hindus ka qen pastrimi i doktrinave religjioze, dhe se
themeluesi i ktij religjioni Baba Nak, ka qen i ndikuar
prej msimeve islame. Njohurit e tij n gjuhn persiane dhe
n fe i mori nga nj person musliman i njohur me devotsh-
mri, emri i t cilit ishte Sejjid Hasen.Ai ka qen objekt i
prkujdesjes dhe butsis s tij, po ashtu jan prmendur
edhe emra t tjer nga hoxhallart dhe msuesit e tij
musliman. Numri i tyre arrin deri n gjasht persona.
Transmetohet se i ka vizituar dy vendet e shenjta (Mekken
dhe Medinn sh.p.), ka kaluar nj koh n Bagdad, ka pasur
lidhje t veant me sheh Feridin, i cili ishte prej shehlerve
t mdhenj t Tarikateve n Penxhab. Baba Nak n thirrjen
dhe msimin e tij koncentrohej n besimin pr njshmrin e
Zotit dhe barazin e njerzimit si dhe largimin nga adhurimi i
putave dhe idhujtaria.12
Dr. Tarachandi, n librin e tij Ndikimi i Islamit n
kulturn indiane duke iu referuar librit religjioni i Indis
t autorit Barith, thot:
Prej asaj q duhet prsritur sht se shkollat religji-
oze dhe filozofike n jug t Indis kan qen n trsi si uni-
on huazim prej sistemeve ideologjike klasike, por nga aspe-
kti i grupimit ose prioriteteve specifike pasqyr pr ndikimin
islam dhe e bn t logjikshm se ata jan ndikuar nga
Islami.13

12
Shih m detalisht :Machauliffe: The Sikh religion, Seva Rami Singh Life of Guru
Manak.
13
F.107 ?
 NDIKIMI I BESIMIT MBI NJSHMRIN E ALLAHUT
N BOTN KRISHTERE

Profesori Ahmed Emin thot:

N mes t krishterve u shfaqn kontradikta n t cilat
shihet ndikimi islam. Prej saj sht se n shekullin VIII t
ers s re, gjegjsisht n dy shekuj t dytin dhe t tretin
hixhrij, n Septimani, 14 u paraqit nj lvizje e cila thrriste
n mohimin e t rrfyerit para priftave dhe se prifti nuk ka
ingerenc n t, por njeriu duhet t'i lutet vetm Allahut pr
faljen e mkateve q i ka br, ndrkaq Islami nuk ka prifta,
murgj dhe rabina, dhe sht e natyrshme q mos t ket n
t t rrfyer.
Po ashtu thirrte n shkatrrimin e fotografive dhe
ikonostaseve. Kjo ndodhi ngase n shekullin VII dhe IX t
ers s re, ose shekullin e III dhe IV t hixhretit, u paraqit
nj drejtim i krishter i cili e refuzonte shejtrimin e
fotogra-five dhe ikonostaseve. Imperatori romak, Lio i tret,
dha urdhr n vitin 726 t ers son ku e ndalonte
shejtrimin e fotografive dhe ikonokstaseve, kurse n vitin
730 t ers son dha urdhr tjetr, n t cilin kt e konsi-
deronte idolatri. Po kshtu vepronte edhe Konstantini V dhe
Lio IV, derisa Papa Gregori II dhe III, Germaniusi patriku i
Konsta-tinit dhe perandori iranian ishin prej prkrahsve t
adhuri-mit t fotografive dhe n mes tyre ndodhi konflikt i
ashpr, pr detajet e t cilit nuk ka vend. E gjith ajo q d-
shirojm ta prmendim sht se disa historian prmendin
se thirrja pr flakjen e fotografive dhe ikonostaseve ka qen
e ndikuar nga Islami, dhe thon: "Klaudiusi, episkopi i
Torinos (i cili u emrua n vitin 827 t ers son, ose
prafrsisht 213 hixhrij), i cili i digjte fotografit dhe
kryqat dhe ndalonte nga adhurimi i tyre n peshkopatn e
tij, lindi dhe u edukua n Spanjn islame."

14
Septimani sht krahin e vjetr franceze n jugperndim t Francs, buz detit
Mesdhe.
 Urrejtja e Islamit ndaj ikonostaseve dhe fotografive
sht e njohur. Buhariu dhe Muslimi transmetojn prej Aish-
es r.a. se ka thn: Erdhi Pejgamberi a.s nga udhtimi, e
un e kisha mbuluar nj dritare me plhur n t ciln kish-
te fotografi, posa e pa e hoqi at, iu ndryshua fytyra dhe
tha:" Oj ilahie, dnim m t madh Ditn e Gjykimit do t
ken ata njerz t cilt i bjn konkurenc krijess t
Allahut." Tha (Aisheja): "E prem dhe bm prej saj nj ose
dy jastk. Hadithet rreth ksaj shtjeje jan t shumta.
Po ashtu, ka pasur nj fraksion t krishter 15, q e ka
shpjeguar doktrinn e trinitetit t prafrt me njshmrin
(e Allahut sh.p.), si dhe ka mohuar hyjnin e Isait a.s. 16
Ai i cili e lexon historin fetare t Evrops dhe historin
e kishs krishtere mund ta vrej ndikimin racional t Islamit
n konfrontimet e reformatorve dhe demostruesve kundr
sistemit episkopian dominues, ndrkaq agjitimi reformues i
LUTERIT, i cili u shfaq n shekullin XVI ers son, e ku u
paraqitn pasqyrime t zbehta t msimeve islame dhe rolit
t tij n reformizm - si paraqitn reflektimet e nj drite
n vend t largt, rrezet e s cils i shpojn mburojat e
dendura penguese prej nnshtrimit t mentalitetit t
mesjets nga modelet e vjetra dhe shtypjes s kishs si
thot autori i shquar krishter J.Bass Mullin Ger, 17- dhe pr
shkak t ndiki-meve t mdha t Polisit (A.D. 65 - 10) mbi
krishterimin dhe nnshtrimit t tij (krishterimit sh.p.) ideve
dhe komentimit t tij pr doktrinn krishtere, si thot
Ernest De Bunsen. 18
Protestantizmi, t cilin e shpiku Luteri, prmban ide
liberaliste n shtjet e ksaj bote dhe ato fetare, po ashtu
n njohjen individit t drejtn e vlersimit dhe gjykimit dhe

15
Haime's Christianity and Islam in Spain. P. 116.
16
"Duhal-Islam" p. I. f. 364 - 365.
17
Konsulto: Daritetu Mearif Britania, artikulli i J.Bass Mullin Gerit pr Martin
Luterin.
18
Konsulto librin: Islam or true christiamity. Ernest de Bansen.
tolerancn fetare, e kjo sht n kundrshtim me imitimin
dhe me pushtetin religjioz, ndrkaq shpirti i protestantizmit
sht n prgjegjsin e individit vetm ndaj Zotit e jo ndaj
kishs.
PSE DSHTUAN KTO PRPJEKJE DHE NUK ERDHN
ME REZULTATIN E PRITUR

Ktu, patjetr le t prkujtojm nj fakt t amshueshm

t cilin e konfirmoi historia e religjioneve dhe e pranoi psika
e popujve; e ai sht se lvizja reformuese revolucionare
rrnjsore n religjione psoi falsifikim ose devijim rrnj-
sor - sado q patn sinqeritet dhe dhan mund prgjegjsit
dhe thirrsit pr n kto lvizje - pasi nuk u shkputn qart
nga kto religjione t devijuara ose t falsifikuara dhe nuk u
distancuan prej tyre, pr at mbeti ky fraksion i mishruar
n shoqrin e tij t madhe fetare e cila ia mohoi doktrinat e
tij kryesore themelore dhe e pranoi parimin e tolerances, i
cili sht i pamundshm. Epilogu i ktyre fraksioneve dhe
misioneve m n fund ishte shkrirja n kt religjion,ndrsa
t gjith kontributin dhe mundin q dhan prijsit e ktyre
lvizjeve reformuese dhe revolucionare i mori era. Kshtu
sht edhe m lvizjet revolucionare n revolucionin e
krishter si dhe lvizjet e thirrjes n monoteizm dhe barazi
njerzore t cilat u paraqitn n Indi, e q i prmendm.
Pr kt, qndrimi i pejgamberve t mparshm dhe
qndrimi i fes islame ka qen i qart dhe konkret n t nuk
ka pasur dilem e as paqartsi, i fort, n t nuk ka pasur
dobsi dhe as labilitet. Kjo u theksua n fjaln e Pejgamberit
ton Ibrahimit a.s., dhe besimtarve q ishin me t, drejtuar
idhujtarve n kohn e tyre, fjal t ciln e ka prcjell
Kur'ani: Ju e keni shembullin m t mir te Ibrahimi dhe
te ata q ishin me t, kur i than popullit t vet: Ne
trhiqemi prej jush dhe prej asaj q adhuroni, pos
Allahut, nuk besojm tuajn, prandaj ndrmjet nesh e
jush sht e hapt armiqsia e urrejtja deri sa t besoni
vetm Allahun Nj! (nuk e keni shembull) Me prjashtim
t fjals s Ibrahimit thn babait t vet:Un do t
krkoj falje pr ty, po un nuk kam n dor asgj pr ty
te Allahu! Zoti yn, vetm Ty t jemi mbshtetur, vetm
nga Ti jemi t kthyer dhe vetm te ti sht e ardhmja!19
Kjo nuk ka qen e kufizuar n koh ose shoqri, por
Ibrahimi me kt i porositi ithtart dhe pasardhsit e tij
Kur'ani thot: (Prkujto o i Drguar) Kur Ibrahimi babait
t vet dhe popullit t tij i tha:Un jam i drguar prej
asaj q adhuroni ju, prve Atij q m krijoi, dhe q Ai
do t m drejtoj! Dhe ai (Ibrahimi) e la t prjetshme
at fjal (besimin n nj Zot) ndr pasardhsit e vet me
shpres q ata t kthehen prej rrugs s gabuar n rrugn
e drejt.20
Fal ksaj, Islami mbeti fe e qart, e prkrahur duke e
mbrojtur shpirtin dhe msimet e tij deri n kt moment t
shkatrroj me argument at q u shkatrrua dhe ta bj
t jetoj me argument at q jetoi.21

19
Sure Mumtehine - 4.
20
Sure Zuhruf: 26 - 28.
21
Sure El Enfal: 42
 PARIMI I UNITETIT DHE I BARAZIS
NJERZORE

PROKLAMIM GRANDIOZ HISTORIK PR

VLLAZRIN NJERZORE

Begatia e dyt madhshtore njerzore e Pejgamberit a.s.

dhe bamirsia e tij mbijetuese lvizse n bot sht
koncepti i unitetit njerzor. Njeriu sht i shprndar npr
fise, popuj e klasa, disa prej tyre m posht prej t tjerve,
si dhe n fanatizma t ngusht. Dallimi mes ktyre klasave
ishte i madh, sikur q sht dallimi ndrmjet njeriut dhe
kafshs, t lirit dhe robit, adhuruesit dhe t adhuruarit.
Absolutisht nuk ka ekzistuar ide pr unitetin dhe barazin
dhe pas shum shekujve t shuarjes totale dhe territ dominu-
es Pejgamberi a.s. e kumtoi at proklamim shqetsues habi-
ts pr mendjet, si ndryshues t rrethanave: O ju njerz,
Zoti juaj sht nj, dhe babai i juaj sht nj, gjith ju jeni
t Ademit, e Ademi sht prej toke. Njmend m i ndershmi
prej jush tek Allahu sht m i devotshmi dhe nuk ka
prparsi arabi ndaj joarabit, vetm se me devotshmri.22
Ky proklamim prmban dy kumtesa t cilat jan dy
shtyllat mbi t cilat ngrihet siguria dhe paqja, mbi ta u ngrit
paqja n do vend dhe koh, ato jan uniteti i Krijuesit dhe
uniteti njerzor. Pr at, njeriu sht vlla i njeriut dy her:
nj her, gj q sht edhe kryesore, sepse Zoti sht nj,
dhe hern e dyt, se babai sht nj: O ju njerz! Kini
frik Zotin tuaj q ju ka krijuar prej nj vete (njeriu) dhe
nga ajo krijoi paln (shoqn) e saj, e prej atyre dyve u
shtuan burra shum e gra. Dhe kini frik Allahun me
emrin e t Cilit prbetoheni, ruajeni farefisin (akraba-
llkun), se Allahu sht mbikqyrs mbi ju 23; O ju
njerz, vrtet ne ju krijuam ju prej nj mashkulli dhe nj
22
kenzulummal (Ky sht hadith (fjal) e Pejgamberit a.s. sh.p.)
23
Sure En Nisa: 1
femre, ju bm popuj e fise q t njiheni ndrmjet vete,
e s'ka dyshim se tek Allahu m i ndershmi ndr ju sht
ai q m tepr sht ruajtur (nga t kqijat) e Allahu
sht shum i dijshm dhe hollsisht i njohur pr do
gj.24 Po ashtu Pejgamberi i Allahut thot: Allahu e largoi
prej jush fanatizmin pagan dhe mburrjen e njeriut me
strgjyshr, por ai sht besimtar i denj ose plangprishs i
dshpruar, njerzit jan bijt e Ademit, ndrkaq Ademi
sht krijuar prej toke, nuk ka prparsi arabi ndaj
joarabit, pos se me devotshmri.25
Pr kt arsye feja islame ka qen realitet i prgjith-
shm dhe revolucion i prbashkt pr tr komunitetet,
popujt, rasat, gjinit, familjet, shtpit, hapsirat dhe troj-
et, n t nuk ka monopol, si kishin monopol levitt prej
ifutve ose bahmant prej hindusve. N t nuk shquhet nj
popull nga tjetri e as nj origjin nga tjetra, n t nuk
bazohet sipas origjins dhe gjakut, por n t bazohet vullneti
dhe dshira, studimi i qlluar, rritja e vlersimit dhe priori-
teti n Xhihad (prpjekje) dhe orvatje (shkencore, sh.p. -
ixhtihad). Imam Ahmedi transmeton me zinxhirin e tij prej
Pejgamberit a.s., se ka thn: Sikur t kishte qen dituria
n plejad (n yje lart n qiell sh.p.), do ta merrnin at
njerzit prej persianve.
Arabt, n tr shekujt e tyre, e lavduan donjrin q u
shqua n shkencat fetare dhe kishte sukses t lakmueshm
n to, ua pranuan atyre prirjen dhe udhheqjen n to, iu
ngjitn atyre atribute dhe ofiqe, gj q nuk e bn me
shum prej arabve t cilt u dalluan n kto shkenca.
Kshtu Imam Muhammed Ibn Ismail (Ibn Ibrahim Ibn
Mugire ibn Berdizbeh) el-Xhufij el-Buharit, autorit t
Xhamius Sahih (lindi n v. 256 hixhrij) i dhan ofiqin
Emirul-mu'minin - udhheqs i muslimanve n hadith (tra-
ditn e Muhammedit a.s. sh.p.), ndrsa pr librin e tij than
se sht libri m i vrtet pas librit t Allahut; Imam Ebul-

24
Sure El Huxhurat: 13
25
Transmeton: Tirmidhiu dhe t tjert.
lme'ali Abdul-melik el-Xhuvejni en-Njsaburit (lindi n v.
468) i dhan ofiqin Imamul-l-Haramejn - Imam i dy vendeve
t shenjta (xhamis s Pejgamberit n Medine dhe Qabes n
Mekke sh.p.); Imam Ebu Hamid Muhammed Ibn Muhammed
el-Gazali et-Tusit (lindi n v. 505 hixhrij) i dhan ofiqin
Huxhetul-l-Islam - argument i Islamit. Klientt dhe bijt e
t huajve kan qen lider t bots dhe prgjegjs t
muslimanve n tr qendrat e shtetit t gjer islam. N
fund t shekullit t par hixhrij ata e arritn kulminacionin e
dituris, dekretit fetar (fet'vas), fik'hut (s drejts islame)
dhe hadithit (tradits Pejgamberike). Ky sht rrfimi i njo-
hur; tr librat e gjeneratave, jetshkrimeve, historive dhe
historia e civilizimit islam jan unik pr kt n shekujt e
art islam n t cilt mbizotruan arabt, saq gjeniu i ara-
bve, i famshmi Abdurrahman Ibn Haldun el-Magribij (lindi
v. 808 hixhrij), tha: sht realitet i uditshm se bartsit e
dituris te muslimant n pjesn m t madhe t tyre jan
joarab, nuk jan prej shkencave fetare e as prej shkencave
teorike, prvese shum rall. Nse ka pasur n mesin e tyre
arab n prkatsin e tij, ai ka qen i huaj n gjuhn,
edukimin dhe hoxhallart e tij, edhe pse populli sht arab
dhe bartsi i sheriatit t tij sht arab. Poashtu thot:
Ekspert i gramatiks ka qen Sibe Vejhi, pas tij Farisiju dhe
pas tyre Ez-Zexhaxhi; t tr kta kan qen me origjin
joarabe. Po kshtu kan qen edhe bartsit e hadithit,
shkenctart e bazave t jurisprudencs islame (usuli fikh),
bartsit e apologjetiks (kelam), dhe numri m i madh i ko-
mentatorve t Kur'anit (mufesirave).26
Ato jan fjal t amshueshme q doln nga goja e Pej-
gamberit a.s. n haxhin e lamtumirs, por kur e kumtoi Pej-
gamberi a.s. kt proklamim t madh historic bota nuk ishte
n gjendje t qet natyrore, (ku prshtateshin dhe kishte
mundsi t'i mbaj kto fjal burrrore t qarta,) ky prokla-
mim nuk ka qen m pak se nj trmet i tmerrshm e i fort.
Ekzistojn disa gjra t cilat ndoshta mund t mbahen n

26
Mukkaddimetu Ibn Haldun. f. 401 e rezymuar.
mnyr graduale ose pas perdes, si p.sh. rryma elektrike, ne
e prekim kur sht e mbuluar ose e shtyr brenda pruesve,
por nse e prekim t zhveshur prjetojm tronditje t rnd
ose na (vdes).
Kto rrug t largta dhe distanca t mdha t dituris,
kuptimit dhe ides njerzore, t cilat i kaloi sot njerzimi
fal thirrjes islame, paraqitjes s shoqris islame dhe pr-
pjekjeve t misionarve, reformatorve dhe edukatorve, e
bn kt proklamim grandioz, revolucionar, t furishm,
trondits t foleve t paganizmit dhe fortifikatave t idhuj-
taris dhe racizmit, realitet ditor normal n t cilin thrret
sot do organizat politike dhe shoqrore n bot, e prej
ktij sht Marrveshja (karta) pr t Drejtat e Njeriut
(Human Rights Charter), flamurin e s cils e bartn Kombet
e Bashkuara dhe deklaratat t cilat i jep do republik dhe
do organizat pr t drejtat dhe barazin njerzore, pr at
nuk e habisin asknd.

GJENDJA SHOQRORE PARA ISLAMIT DHE

SHEJTRIMI I FISEVE DHE I INDIVIDVE

Njeriu prjetoi nj koh n t ciln mbizotroi botkup-

timi i dominimit t disa popujve dhe familjeve si dhe se ata
jan mbi nivelin njerzor. Disa familje dhe fise origjinn e
tyre ia mveshnin diellit, hns dhe Allahut t Madhrishm,
qoft i Lartsuar Allahu nga ajo q thon mbrapshtant.
Kur'ani na ka rrfyer thnien e ifutve dhe t krishte-
rve, dhe thot: Jehudit dhe t krishtert than:" Ne
jemi bijt e Allahut dhe t dashurit e tij. (XX) Faraont e
Egjiptit pretendonin se ishin mishrim i zotit t diellit RAY
dhe manifestim i tij. Ndrkaq, n Indi u njohn dy familje t
cilat u quajtn Surexh Bensi, q do t thot bijt e diellit
dhe Xhndr Bensi, bijt e hns. E pr sa i prket Iranit,
perandort e tyre pretendonin se n venet e tyre qarkullon
gjaku i Zotit, ndrsa banort e Iranit ata i shikonin me
shejteri dhe hyjnizim. Prej ofiqeve dhe atributeve t peran-
dorit (Kisra) Ebruvejz (590 - 628 e.t.s.) ishte: "Te zotat, njeri
i amshueshm dhe te njerzit, Zot i vetm q nuk ka rival
tjetr. Fjala e tij u lartsua dhe nami i tij u ngrit, lind me
diellin, me shklqimin e tij dhe i shndrit nett e errta me
dritn e tij."27 Po ashtu edhe perandort romak kan qen
hyjni, pr at donjri q kishte n dor udhheqsin e
shtetit ishte Zot dhe ofiqi i tij ishte Augustus, q do t
thot "i muari, i madhrishm"28.
Ndrkaq kinezt, imperatorin e konsideronin bir i
qiellit. Besonin se qielli sht mashkull e toka femr dhe me
bashkimin e tyre sht krijuar ky kozmos, dhe se imperatori
Hata i Par sht fmija i par i ktyre dy bashkshortve.29
Arabt do njeri tjetr e konsideronin barbar, prderisa
fisi Kurejsh e shihte veten se sht fisi m i shquar arab dhe
kt prioritet e ruante gjat ceremonive, pr at nuk i
shoqronte njerzit e tjer n vendqndrimet dhe vendba-
nimet e tyre, nuk hynin n Arafat me haxhinjt, por qn-
dronin n Harem (vendin e shenjt sh.p.), qndronin n
Muzdelife dhe thonin: "Ne jemi banort e Allahut n qytetin
e Tij dhe shrbyes t shtpis s Tij. Po ashtu thonin: "Ne
jemi Ahmes 30(t pamposhtur)."31
India u dallua nga fqinjt e saj dhe vendet tjera t bots
me diferencn e madhe midis klasave t popullats dhe
dallimin midis njerzve. Ka qen sistem i ashpr n t cilin
nuk ka pasur butsi dhe elasticitet, ka qen i mbshtetur n
fe dhe besim i nnshtruar interesit t Arijanve ozurpues dhe
Brahmanve monopolizues t religjionit dhe shenjtris, i
ngritur mbi bazn e artizanateve dhe shkathtsive dhe
trashgimit t tyre, racizmit dhe familjarizmit, e kjo i tako-
nte ligjit civil politik religjioz, t miratuar nga ligjdhnsit

27
Irani n periudhn e Sasanidve f.104
28
Konsulto: "Bota Romake", Victor Chopart.j.gdr f.418
29
Shih: "Historia e Kins" e autorit Xhems Karkern.
30
Transmeton Buhariu prej Aishes r.a.
31
Ofiq me t cilin sht dalluar fisi Kurejsh pr hir t banimit t tij n tokn e
shenjt dhe pran tempullit t Qabes (sh.p.)
hindus, t cilt kan gzuar atribut fetar. Kshtu ligji i b i
prgjithshm pr shoqrin dhe kushtetutn e jets, e ai i
klasifikonte banort e Indis n katr shtresa:
-shtresa e klerikve dhe teologve, "Brahmant";
- lufttart dhe ushtart, Shatra;
- bujqit dhe tregtart, Visana;
-Shrbtort,Shodra. Kta t fundit jan shtresa m e
ult, ngase Krijuesi i gjithsis i ka krijuar prej kmbve t
tij, ndrsa kta e kan obligim t'i shrbejn dhe dfrejn
kto tri shtresa.
Ky ligj Brahmanve u dha pozit dhe vend, n t cilin
nuk i shoqron askush. Brahmani sht njeri i falur, edhe
nse i mbulon t tri bott me mkatet dhe punt e tij, nuk
lejohet t'i vhet atij tatim dhe nuk dnohet me vdekje
asnjher. Ndrkaq Shodrat e kan t ndaluar t posedojn
pasuri, t deponojn thesar, t ulen me nj brahman ose t'ia
prekin dorn, ose t'i msojn librat e shenjt. 32
Zejtarve, si gdhendsve, peshkatarve, kasapve, konopa-
xhinjve, pastruesve dhe pjesmarrsve t pastrimit t qyte-
teve, nuk u lejohej sipas normave t Menu Semerti q t
qndrojn brenda mureve t qytetit, e n qytet hynin pas
lindjes s diellit, q t'i kryejn punt dhe angazhimet e tyre,
ndrsa prej tyre dilnin para se t perndonte dielli. Pr at,
pr shkak t ktij zakoni, ata nuk kishin hise n prjetimin e
t mirave t jets qytetare dhe komoditetit t saj. Ata bnin
jet t degraduar dhe t mjeruar nomade. 33

32
Shih m gjersisht ligjin civil shoqror indian t quajtur "Menu Shaster", kapitujt
1,2,8,9,10,11, apo librin "Madhahasire al-alem bi inhitatil-muslimin - ka humbi
bota me dekadencn e muslimanve" titulli: "Sistemi tiran i shtresave", f. 58-60;
botimi i 13 darul-Kalem.
33
Konsulto: "Menu Semerti', dhe konsulto m detajisht pr privilegjet e shtresave:
"Menu and Yajnaval kya Jaysal", p. 85.
 ROLI I ISLAMIT N KONFIRMIMIN E PARIMIT T
BARAZIS NJERZORE DHE NDIKIMI I TIJ
NDRKOMBTAR

Pr sa i prket Islamit, ai e proklamoi parimin e barazis

njerzore me fjal t qart e t kuptueshme, mbi t ciln
nuk ka paqartsi dhe n t nuk ka rezerv, klasifikimin e bri
vetm me devotshmri dhe vlera idealiste. Pr kt thot:
O ju njerz vrtet ne ju krijuam juve prej nj mashkulli
dhe nj femre, bm popuj e fise q t njiheni ndrmjet
vete, e s'ka dyshim se tek Allahu m i ndershmi ndr ju
sht ai q m tepr sht ruajtur (kqijat) e Allahu
sht shum i Dijshm dhe hollsisht i njohur pr do
gj34
Figurat kolosale t Perndimit dhe orientalistt e stu-
diuesit e mdhenj e kan pranuar madhshtin e rolit t
Islamit n konfirmimin e parimit t barazis njerzore dhe
zbatimit t tij praktik n shoqrin e cila bazohet n t dhe
punon sipas instruksioneve t tij. Autori i njohur H.A.R.Gibb
n librin e tij Drejtimi islam - Whither Islam, thot:
Asnj shoqri njerzore nuk korri sukses sikur q korri
Islami n konfirmimin e barazis mes brezave t ndryshm,
pa marr parasysh klasat njerzore, lloj-llojshmrin n
shfrytzimin e rasteve dhe mundsive pr pun. Nga pozici-
onet e etnitetit t madh islam n Afrik, Indi, Indonezi dhe
etnitetit t vogl islam n Japoni, u pa qart fuqia e Islamit
n mnjanimin e kontradiktave n breza dhe dokeve t cilat
nuk eliminohen me kalimin e shekujve dhe gjat historis,
pr at, nse sht e domosdoshme q vendin e
konfrontimit dhe armiqsis ta kap ndjenja e solidaritetit
ndrmjet dy shoqrive t mdha lindore dhe perndimore,
ather domosdo duhet t'i drejtohemi Islamit pr ndihm
dhe t mbshtetemi n t n realizimin e ksaj krkese. 35

34
Sure El-Huxhurat: 13.
35
H.R. GIBB, Whither islam, London, 1932 - p. 379.
 Historiani filozof A.J. Toyanbee n librin e tij Civilizimi
n sprov thot:
Eliminimi i dallimeve familjare dhe fanatizmave nacio-
nale dhe t gjakut sht prej bamirsive dhe mburjeve m
madhshtore t Islamit, ndrkaq, n epokn aktuale n t
ciln jetojm, kjo bamirsi sht prej nevojave m t m-
dha t ktij shekulli. Nuk ka dyshim se popujt t cilt flasin
anglisht kan arritur njfar suksesi n lidhjen e popujve
mes vete dhe i solln bots njerzore mirsi dhe mshir,
por fakti i pamohueshm, i cili domosdo duhet t pranohet,
sht se ata dshtuan n eliminimin e animeve familjariste
dhe nacionaliste.36
Lawrence-e-Browne n librin e tij The prospects of
Islam thot:
Vllazria q e proklamoi Islami ka qen realitet dhe
gj jo e rndomt, t ciln nuk e kan njohur popujt e
Lindjes. Ne dyshojm se t krishtert e Siris jan sjell
ndaj t krishterve t Iranit sikur q sillen vllezrit n mes
vete, ashtu si sillen muslimant e Shamit ndaj vllezrve t
vet n fe prej iranianve dhe i konsiderojn antar t nj
familjeje.37
Kt do ta prfundojm me dshmin e nj hinduseje
zemrgjer, e cila sht prej zonjave kolosale m t shquara
n nnkontinentin Indian. Ajo sht letrarja, poetesha n
gjuhn angleze, Sarajini Naidu, e cila quhej Bilbili i Indis
e q n fund ka qen kryetare e provincs m t madhe
Indiane, gjegjsisht provincs veriore (Uttar Pradesh). N
librin e saj Ligjerata dhe ese thot:
Islami ka qen feja e par e cila thirri n demokraci
dhe veprim sipas parimeve t saj, pr at, posa ushton ezani
prej minares s nj xhamie, menjher tubohen ata q
dshirojn ta adhurojn Allahun, tubohen n saffe (radh)
pes her n dit dhe prkulen prpara Allahut me zrin e

36
A.J. Toyanbee "Civilization on trial" (Ne York, 1948, p.205)
37
Larence, E.Brone "The prospects of Islam." (London, 1949) p.12.
tekbirit, e me kt demonstrohet barazia islame n format
e saj m fantastike. Un disa her kam vrejtur se Islami me
fuqin e unitetit praktik v individ t ndryshm njerzor
n nj linj t vllazris.
Ti nse takon nj egjiptas, algjerian, indian ose turk n
Londr, nuk sht me rndsi tek asnjri se atdheu i njrit
prej tyre sht Egjipti dhe atdheu i tjetrit sht India.38

N INDI

Prej gjrave m t uditshme q bartn muslimant me

vete kur hyn n Indi, e cila ishte prej vendeve t cilt m s
teprmi ishin t dhn nga nacionalizmi dhe sistemi i
prhershm klasor, sikur q prmendm m pare, ishte bara-
zia njerzore e cila ishte absurde pr Indin. Nuk ka sistem
klasash e as t braktisur; nuk ka t flliqur me lindjen e as
injorant, t cilit i sht ndaluar msimi, dhe nuk ka klasifi-
kim t prhershm t zejeve dhe shkathtsive. Jetojn bash-
krisht, han s bashku, msojn n mnyr t barabart,
vet i zgjedhin zejet dhe profesionet q dshirojn. Kjo ka
qen nj tronditje e fuqishme pr trurin dhe shoqrin
hinduse, por nuk ka dyshim se India pati prej ksaj shum
dobi dhe u zbut nga ashprsia e sistemit klasor dominues, ka
qen kurajo e fort pr reaksion kundr sistemit klasor, im-
puls pr misionart e reformizmit shoqror dhe anulimin e
verbsive s braktisur.
Dr. Taraxhendi, duke folur pr lidhjen ndrmjet shoq-
ris dhe popullit n epokn mongole, thot: N kt
periudh u zhvilluan shum shkolla ideologjike, t cilat e
shfrytzuan gjuhn popullore si mjet komunikimi dhe kup-
timi n thirrjen pr n ide revolucionare, ato silleshin rreth
klasave t ulta, i prfaqsonin aspiratat t masave t
privuara pr progres dhe fitimin e t drejtave t tyre t
mohuara. Prijsit e tyre ishin t koncentruar n prestigjin e
njeriut dhe respektimin e njerzis, sepse ata mendonin se

38
Sarojini Naidu, Speeches and ritings. (Madras, 1918) p.169.
do individ mund t arrij deri n gradn m t lart t
ciln e arrin njeriu, edhe at me punn e tij individuale. E
refuzonin klasn klerike dhe vizitn e tempujve idhujtar, si
dhe doket dhe traditat iracionale. Thirrja dhe pshpritja e
tyre ishte se njeriu mund ta njoh dhe adhuroj Allahun
drejtprdrejt. Kjo lvizje filloi n shekullin XV t ers son
dhe zgjati deri n gjysmn e shekullit XVII t ers son,
pastaj u shua me kalimin e kohs, prijsit e tyre u takonin
krahinave t ndryshme indiane, por ndikimi islam sht i
theksuar qart n instruksionet dhe doktrinat e tyre. 39
Kt fakt historik e konstatoi edhe Xhevahirlal Nehru,
ish-kryeministr indian, kur tha:
Deprtimi i lufttarve, t cilt erdhn prej veripern-
dimit t Indis, dhe deprtimi i Islamit ka rndsi t madhe
n historin e Indis. Ai e demaskoi ligsin e cila ishte
prhapur n shoqrin hinduse. Ai e tregoi ndarjen e klasave
dhe verbsin e braktisur si dhe dshirn e izolimit nga bota
n t ciln jetonte India. Teoria e vllazris islame dhe
barazis n t ciln besonin dhe jetonin muslimant, pati
ndikim t thell n intelektin e hindusve. Ktij ndikimi m
s teprmi iu nnshtruan njerzit e thjesht, t cilt i privoi
shoqria hinduse nga barazia dhe gzimi i t drejtave
njerzore.40

39
Society and the state in the Mughal period, (Delhi 1941) p.91.
40
Discovery of India. 335 - 526.
 PROKLAMIMI I PRESTIGJIT T
NJERIUT DHE EKSELENCS S TIJ

Begatia e tret madhshtore pr gjinin njerzore sht

proklamimi i prestigjit njerzor dhe shklqesis s tij, dinji-
tetit t njerzis dhe pozits s lart t saj. Para ardhjes s
Muhammedit s.a.v.s. njeriu e arriti kulminacionin e nnmi-
mit dhe prbuzjes, pr kt nuk kishte mbi siprfaqe t to-
ks gj m t ult dhe m t nnmuar se ai, ndrsa disa
gjallesa dhe drunj t shenjt pr t cilt ishin t lidhura disa
legjenda dhe besime t veanta ishin m t nderuar, lart-
suar dhe m meritor pr mbrojtje dhe pr kujdesje te adhu-
ruesit e tyre sesa njeriu, po bile edhe sikur t ishte kjo n
llogari t vrasjes s t pafajshmve dhe derdhjes s gjaqeve.
Atyre u onin sakrifica prej gjakut dhe mishit t njeriut
pa i brejtur fare ndrgjegjja dhe pa u prekur n shpirt. Disa
shembuj dhe pamje t tilla trishtuese i kemi par edhe n
shtete t prparuara dhe t ngritura si sht (India) n
shekullin XX.
Muhammedi s.a.v.s. ia ktheu njerzis nderin dhe dinji-
tetin e saj, pozitn dhe vlern e saj dhe proklamoi se njeriu
sht krijesa m e muar n kt gjithsi dhe qenia m e
shtrenjt n kt bot. Nuk ka gj m t muar, m fisnike,
m t denj pr dashuri dhe m meritore q t mbrohet sesa
njeriu.
Ai e ngriti pozitn e njeriut, saq u b mkmbs nga
Allahu dhe zvends nga Ai, pr t u krijua bota dhe ai u
krijua vetm pr Allahun: Ai (Allahu) sht q pr juve
krijoi gjithka ka n tok. 41 Njeriu sht krijesa m e
denj e Allahut edhe n pozitat kye dhe me prgjegjsi:
Ne, vrtet nderuam pasardhsit e Ademit (njerzit), u
mundsuam t udhtojn hipur n tok e n det, i

41
Sure El-Bekare 29.
begatuam me ushqime t mira, i vlersuam ata (i lart-
suam) ndaj shumics s krijesave q Ne i krijuam.42
Nuk ka argument m t qart q flet pr dinjitetin dhe
madhrin e tij sesa fjala e Muhammedit a.s. Krijesat jan
robrit e Allahut, prandaj krijesat m t dashura tek Allahu
jan bamirsit ndaj robrve t Tij.43
Nuk ka argument i cili dshmon m qart pr prestigjin e
njerzis dhe afrimin tek Allahu, duke i shrbyer dhe mshi-
ruar at, sesa hadithi t cilin e transmeton Ebu Hurejreja,
Allahu qoft i knaqur me t, prej Muhammedit a.s. se ka
thn:
Allahu xh.sh. do t thot Ditn e Gjykimit: "O bir i Ade-
mit (o njeri), u smura, e ti nuk m vizitove?!" Njeriu do t
thot: "O Zoti im, si t t vizitoj kur Ti je Zot i gjithsis?!"
Do t thot (Allahu): "A nuk dgjove se nj robi im u smur,
e ti nuk e vizitove?! A nuk e dite se, sikur ta vizitoje, do t
m gjeje mua tek Ai?!
O bir i Ademit (njeri), krkova q t m ushqesh, e ti
nuk m ushqeve?!" (njeriu) Do t thot: "O Zoti im, si t t
ushqej ty, kur ti je Zot i gjithsis?!" (Zoti) do t thot: "A
nuk dgjove se nj robi im krkoi q ta ushqesh, e ti nuk e
ushqeve?! A nuk e dite se ti sikur ta ushqeje at, do ta gjeje
at tek Un?!
O bir i Ademit (o njeri), krkova q t m japsh uj e
ti, nuk m dhave?!" (njeriu) Do t thot: "O Zoti im, si t t
jap uj, kur ti je Zot i Gjithsis?!" (Allahu) Do t thot:
"Nj robi im t krkoi uj, e ti nuk i dhave! A nuk e dite se,
sikur ti jepje uj, do ta gjeje at tek Un?!44
A mund t imagjinohet proklamim m i qart dhe m i
theksuar pr prestigjin e njerzis dhe pozitn e lart t
njeriut prej ktij proklamimi i cili erdhi n fen, moto e s
cils sht njshmria e Allahut xh.sh. (Teuhid).
42
Sure El-Isra: 70
43
Transmeton Bejhekiu
44
Transmeton Muslimi n "Sahihun" e tij.
 A thua e arriti njeriu kt pozit madhshtore dhe
respekt t lart n ndonj fe apo filozofi tjetr n t kalua-
rn dhe sot?
Muhammedi s.a.v.s. t mshiruarit e njerzve e bri
kusht t domosdoshm pr fitimin e mshirs s Allahut
xh.sh., Muhammedi s.a.v.s., thot: T mshirshmit (prej
njerzve) i mshiron i Gjithmshirshmi (Allahu xh.sh.). M-
shironi ata q jan n tok, do t'ju mshiroj Ai q sht n
qiell.45
Prej ksaj shihet se si ka qen gjendja e bots dhe
pozita e saj shoqroro-politike para se t dal Muhammedi
s.a.v.s. me kt fe dhe thirrje, thirrjen e unitetit dhe presti-
gjit njerzor si dhe t kontribuoj maksimalisht n realizimin
e tyre.
mimi i epsheve t nj individi dhe pasioneve t nj
personi para ardhjes s Muhammedit s.a.v.s. ishte m i madh
dhe m i shtrenjt se shpirtrat e qindra mij njerzve.
Ngrihet nj mbret ose perandor, e prvetson vendin dhe i
robron njerzit, i shkatrron bimt dhe shtazt dhe shfryt-
zon do gj pr ta ngopur nj egoizm mbretror dhe aspira-
t politike. Marshoi Leka i Madh (viti 324-356 p.e.s.) dhe e
liroi Iranin, Sirin, vendet bregdetare, Egjiptin dhe pjest
m t mdha t Turkestanit deri sa arriti n Indin Veriore,
dhe gjat marshimit t tij shkatrroi civilizime dhe kultura t
vjetra madhshtore.
Ngrihej Jul esari (viti 44 p.e.s.), imperator romak, apo
lufttari lirues dhe eprori ushtarak sikur Kanibali (viti 183 -
247 p.e.s.), dhe i rrmbenin tufat e njerzve sikurse gjuetari
i pangopur kur e rrmben gjahun e malit pa dhembje. Procesi
i asimilimit dhe nprkmbjes s dinjitetit t njeriut dhe
jets s tij vazhdoi edhe pas ardhjes s Isait a.s. N mesin e
gjakpirsve t njerzimit dhe kriminelve t vrazhd ishte
edhe Neroni (viti 68 e.s.), i cili shkatrroi nj numr t madh
t popullit t vet n mesin e t cilve ishte edhe nna dhe
gruaja e tij. Po ky konsiderohet prgjegjs pr djegien e
45
Transmeton Ebu Davudi
madhe e cila ndodhi n Rom. Qyteti digjej n flak, kurse ai
ishte i zn me kng dhe muzik.46
Ndrkaq fiset e egra evropiane, si gott perndimor dhe
lindor, nedalt dhe tjer, t cilat ishin aktiv n shekullin V
t ers son (nj shekull para ardhjes s Muhammedit
s.a.v.s.), shkatrronin qendra t mdha t qytetruara,
bnin turbullira n tok, panik dhe trazira, e pr sa i prket
detit t mos bisedojm47.
Kurse, sa u prket arabve, atyre u ishte br normale
lufta dhe derdhja e gjakut n at mas sa ishte zhvlersuar
jeta n syt e tyre, saq at (luftn dhe derdhjen e gjakut
sh.p.) e nxiste bile edhe nj ndodhi e cila nuk ishte gjithaq e
rrezikshme. Kshtu ndodhi lufta ndrmjet Bekrit dhe Tagli-
bit, bijve t Vailit, e cila zgjati dyzet vjet, n t u derdh
gjak i madh. E kjo nuk ndodhi pr di tjetr, prpos se
Kulejbi (kryetari i Fisit Ma'd), i gjuajti gjinjt e deves se
Besuss, bijs s Munkidhit. Kshtu u przi gjaku me qumsh-
tin e saj. Pr kt Xhesas Ibn Murreh e vrau Kulejbin dhe u
ndez lufta ndrmjet Bekrit dhe Taglibit, epilogu i s cils
ishte, ashtu si e prshkruan Muhelhili, vllau i Kulejbit: U
zhdukn t dy palt, mbetn nna pa bij, fmij jetima,
lot t pathara dhe kufoma t pavarrosura.
Po ashtu sht edhe lufta e Dahisit dhe Gabras, shkaku i
s cils ishte se Dahisi, kali i Kajs Ibn Zuhejrit, printe n
garn q ishte n mes Kajs ibn Zuhejrit dhe Hudhejfe Ibn
Bedrit. Kshtu e gjuajti me prkrahje prej Hudhejfes nj nga
fisi Esed, i ra me shuplak fytyrs, e pengoi dhe ia tejkaloi
kali. Pas ksaj ngjarjeje pasoi vrasja. Pastaj ai u hakmor, u
ndihmoi fiseve pr bijt e tyre dhe robroi dhe spastroi n
dobi t fiseve. N t u vran mijra njerz.48
Ndrsa n luftrat e Muhammedit a.s., numri i t cilave
arriti njzet e shtat ose njzet e tet, dhe n ekspeditat e

46
Shih m gjrsisht: Enciklopedin e historis s bots (iliam L. Langet 1964).
47
Po aty.
48
Shih: "Ditt e arabve"
tjera, numri i t cilave arriti gjashtdhjet, sht derdhur
gjaku m i pakt q sht njohur n historin e luftrave
dhe betejave. Numri i t vrarve nga t dy palt nuk ishte
m tepr se 918 vet. Ato (luftra) ishin mbrojtse t gjaqe-
ve dhe shpirtrave njerzor, realizuese t qllimeve fisnike
t cilat ishin n dobi t njerzimit, u nnshtroheshin norma-
ve morale, instruksioneve mshiruese, t cilat i bn m t
ngjashme me nj proces edukativ sesa betej apo luft.49
Islami e ushqen me besim dhe msimet e tij etike vet-
dijen pr prestigjin e njeriut, vlern e tij dhe e forcon at,
derisa t bhet muslimani me ndjenja t buta dhe sensibil n
t, assesi nuk pajtohet q ta vr njeriun n gradn e
kafsh-ve dhe nuk qetsohet zemra e tij q t sillet ndaj
krijesave t gjinis s vet (njerzve) sikur ndaj kafshve dhe
trupave t tjer statik.
Nuk i robron ata q t prfitoj ai personalisht dhe t
dominoj mbi ta.
Nuk sheh dallim mes tij dhe gjinis s tij (njerzve),
ashtu q ti nnmoj dhe mposht, pr at ktu do ta pr-
mendim nj rrfim interesant pr kt barazi dhe respekt
njerzor:
Enes Ibn Maliku r.a. ka thn:
Ishim tek Omer Ibn Hattabi kur i erdhi atij nj njeri
prej Egjipti dhe i tha: "O prijs i besimtarve, ky sht vendi
n t cilin krkojm ndihm prej teje." Omeri tha: ka ke?
Egjiptasi tha:"'Amr Ibn el Asi organizoi n Egjipt gara n
vrapimin e kuajve. N t kali im ua tejkaloi. Kur e pan
njerzit, u grit Muhammed Ibn Amr Ibn el As (djali i
Amrit sh.p.) dhe tha: "Pasha Zotin, kali sht i imi." Kur m'u
afrua e njoha dhe i thash: "Jo pr Zotin, kali sht i imi, e
ai (Muhammed Ibn Amri sh.p.) u ngrit dhe m ra mua me
kamxhik duke thn: "Merre at (kalin), se un jam biri i dy

49
Lexo n librat e hadithit dhe biografis s Muhammedit s.a.v.s. Kshillat dhe
instruksionet q ua jepte Muhammedi s.a.v.s. ushtrive t veta kur i prcillte. M
gjersisht lexoe librin e autorit: "Biografia Pejgamberike", Titulli: "Vshtrim mbi
luftrat" f. 325 - 327.
t ndershmve." Enesi tha: "Pr Allahun, Omeri nuk bri m
tepr sesa i tha atij: "Ulu!" Pastaj i shkroi Amrit duke i
thn; "Kur t arrij letra ime, eja ktu bashk me birin
tend, Muhammedin." Enesi tha: "Amri e thirri birin e vet dhe
i tha: "ka ka Omeri q t thrret edhe ty "?",- dhe arritn
tek Omeri.
- Enes Ibn Maliku tha: "Pasha Allahun, un isha tek
Omeri r.a. kur arriti Amri r.a.. Omeri r.a. filloi t sillet pr
ta par djalin e tij (birin e Amrit), i cili ishte pas babait t
vet, dhe tha: "Ku sht egjiptasi?" Egjiptasi tha: "Ja ku jam."
Pastaj tha Omeri r.a.: "Afr teje e ke kamxhikun, bjeri me
t t birit t dy t ndershmve." Enesi r.a. tha: "I mshoi
derisa e rraskapiti pastaj, tha: "Fundi i saj sht n llogari
t postit t Amrit. Pr Allahun nuk t ka rn vetm duke iu
falnderuar pushtetit t tij." Tha: "O prijs i besimtarve, i
rash atij i cili m ra mua." Tha: "Pr Allahun, sikur ti kishe
rn atij ne nuk do t ndrhynim n mes jush derisa ta lje
ti vet."
O Amr, kur i robruat njerzit, duke qen t lindur t
lir nga nnat e tyre? Pastaj iu drejtua egjiptasit dhe i tha:
"Kthehu i udhzuar, e nse t ndodh dika, m shkruaj
mua.50

50
Biografia e Omer Ibn Hatabit. - Ibn el Xhauzi, f. 86 - 87.
 KTHIMI I PRESTIGJIT T GRUAS DHE
DHNIA E T DREJTAVE DHE
PRIVILEGJEVE T SAJ

S pari do t bjm nj studim retrospektiv t domosdo-

shm pr t njohur rolin e madh q e luajti Islami n dobi t
gruas. Ktu do t nxjerrim disa pjes nga libri Gruaja n
Kur'an, t profesorit Abas Mahmud Akad, i cili dallohet me
nj thellim dhe studim t gjer n kt lnd.
Autori - duke e prmendur pozitn e gruas n religjionet
dhe shoqrit e vjetra paraislame - thot:
Ligji Mano51 n Indi nuk i njihte gruas t drejt t
veant (t pavarur) nga e drejta e babait, burrit ose fmijs
s saj, n rast t vdekjes s babait ose burrit; n rast t
vdekjes s ktyre, obligohej gruaja q t'i prkiste nj burri
prej t afrmve t bashkshortit t saj dhe asnjher nuk i
kishte n duart e veta frenat e shtjeve t saj personale.
Edhe m tragjik se mohimi i t drejts s saj n jetn e pr-
ditshme, ishte mohimi i t drejts s saj pr jet t pavarur
nga jeta e burrit. Pr t ishte e gjykuar q t vdes n ditn
e vdekjes s burrit t saj dhe t digjet me t n nj vend.
Kjo tradit e vjetr zgjati gjat shekujve m t lasht t

51
"Mano" (t cilin e prmendi profesor Akadi) sht "Menu", i cili konsiderohet
burim i kodit shoqror civil familjar te hindust. Ai sht personalitet i cili
prshkohet me shum paqartsi, iluzione dhe shenjtri. Nuk mund t prcaktohe
epoka dhe personaliteti i tij, ai paraqitet n disa tekste t librave t shenjta tek
hindust si (Veda) zot mbi njerzit; ndrsa n disa tekste tjera t tyre paraqitet si
gjysh i brezit njerzor dhe prfaqsues n rend t par i Krijuesit t gjithsis. Ky
emr dhe tipar u jepet disa personaliteteve n Indin e vjetr. Ndrkaq "Meno
Esmerti", i cili sht ligj shoqror dhe familjar i Indis s vjetr, i mvishet "Beherko
Meharaxhs" njrit prej dijetarve t mdhenj t jurisprudencs n Indin e vjetr, i
cili n botkuptimet dhe zakonin e tij i prkiste "Menos". "Meno Esmerti"
konsiderohet libri m i vjetr legjislativ n Indin e vjetr. Pjesa m e madhe e
studiuesve shkojn n at se prpilimi i ktij libri sht br n shekullin e III-t
p.e.r. Pr kt kemi prdotur librat e Dr: Kene Kanatihe Xheha dhe Dr: Xhejus Vali,
t cilt konsiderohen prej dijetarve t mdhej t historis t kanunit hindus.
civilizimit Brahmanit e deri n shekullin XVII, por pastaj u
anulua duke u urrejtur nga pjestart e ritualeve fetare.
Ligji i Hamorabit52, me t cilin u popullarizua Babi-
lonia, e konsideronte femrn n grupin e kafshve shtpiake.
Pr rndsin e tij maksimale n vlersimin e pozits s
femrs dshmon edhe fakti se ai e detyronte at i cili ia vret
vajzn ndonj njeriu tjetr, q t'ia dorzoj vajzn e vet q
ai (tjetri) ta vras ose t prvetsoj, nse dshiron q ta
fal pr at, e ndodhte q t imponohet vrasja e saj q ta
ekzekutoj gjykimin e ligjit t caktuar pr kt.
Te grekt e vjetr, gruaja ishte e privuar nga liria dhe t
drejtat e saj ligjore; ajo qndronte n kulla t larta, n ven-
de t ndara nga rruga, me dritare t vogla, dyer t mbrojtu-
ra. N qytetet greke u popullarizuan klubet e kngtareve
pr mosprfilljen e grave dhe zonjave t shtpis dhe lejimin
e rrall q t'i shoqrojn burrat n klubet dhe solemnitetet e
dalluara. Tubimet e filozofve ishin t zbrazura nga gjinia fe-
mrore, nuk u shqua ndonj grua intelegjente prej tyre kra-
has kngtareve t popullarizuara ose robreshave t lira.
Aristoteli ua zinte pr t madhe (prqeshte) banorve t
Sparts tolerancn e tyre ndaj grave t familjes s tyre,
dhnia e t drejtave t trashgimis dhe shkurorzimit pr
grat, t drejtat e liris dhe daljes s saj n shoqri, t cilat
i tejkalojn mundsit e tyre. Bile rnien e Sparts dhe
shkatrrimin e saj ia mvesh ksaj lirie dhe teprimi n dhni-
en e t drejtave.
Qndrimi i Romakve t vjetr ishte sikur qndrimi i hin-
dusve t vjetr n botkuptimin pr paaftsin e gruas,
ashtu q ajo ishte e lidhur me prindrit, burrin ose fmijt,
dhe motoja e tyre, t ciln e trumpetonin gjat civilizimit t
tyre, ishte se pranga e gruas nuk lirohet dhe plhura e saj
nuk hiqet. N kt kontekst sht fjala e njohur e Katos:
Nunquam exuitur servitus mulie brio - gruaja romake nuk
sht liruar nga kto pranga vese ditn kur u liruan prej ty-
52
Mbreti m i njohur i familjes sunduese n Irak, q themeloi pushtet t fort dhe
sundoi 3.000 vjet para ers s re.
re robrit pas revolts q e shprehn n kryengritje dhe pro-
testa t njpasnjshme. Pr at, u pamundsua robrimi i
gruas, si u pamundsua robrimi i shrbtorit dhe shrb-
tores.
Profesor Akadi, pasi q foli pr civilizimin e vjetr egji-
ptas, n t cilin gruaja gzoi disa t drejta dhe privilegje,
tha:
Ndrsa prendoi civilizimi egjiptas bashk me cere-
monit e tij para epoks islame, atbot n Lindjen e
Mesme deprtoi i mbuluar prej urrejtjes s jets s ksaj
bote pas rnies s perandoris romake me q u zhyt n df-
rim dhe korrupcion si dhe lakmi ndaj knaqsive dhe ep-
sheve. Ky kundrefekt i oi ata n urrejtjen e jets dhe tra-
shgimtarve. N kt koh u prhap ideja e asketizmit dhe
botkuptimi pr flliqsin e trupit dhe gruas dhe gruaja e
meritoi mallkimin e mkatit, pr kt largimi nga ajo ishte
vepr e mir pr at t cilin nuk e mund domosdoshmria.
Prej gjurmve t mbetura t ksaj eprsie, n shekujt e
mesm, sht se ato i preokupuan disa spiritualist t she-
kullit XV t ers son, pr at bn studime serioze pr
natyrn e gruas dhe pyetn n koncilin e Makonit: A thua
gruaja sht vetm trup, ose trup dhe shpirt, e cila shpton
dhe shkatrrohet? Mbi mendimet e tyre mbizotroi se ajo
sht e zbrazt nga shpirti i shptuar dhe prej ksaj porosie
nuk sht prjashtuar asnj grua, prve zonjs s pastr,
nns s Isait a.s.
Kjo errsir mbuloi n epokn e romakve do gj q u
trashgua nga civilizimi i par i Egjiptit rreth shtjes s
gruas. Rritja e torturave t romakve mbi egjiptasit ishte
shkak i animit nga murgria dhe distancimi nga jeta. Pr
kt, shum asket ende e konsideronin murgrin afrim tek
Allahu dhe largim nga litart e shejtanit, gjersa litari i par
i tij jan grat.
Ca fjal jan transmetuar sakt prej disa historianve
perndimor, se Islami e ka mar legjislaturn e tij prej
legjislaturave t mparshme, e n veanti prej legjislatu-
rave s Musait a.s., e josaktsia e ksaj akuze nuk mund t
kuptohet m qart sesa q kuptohet prej krahasimit t
pozits s gruas n t drejtat e saj ligjore, si e potencojn
kt librat e Teuratit, dhe pozits s gruas n t drejtat e
saj ligjore q definoi Islami me normat Kur'anore.
Ajo q sht transmetuar prej librave, t cilat i jan
mveshur Musait a.s., flet se vajza del prej trashgimis s
babait t saj nse ka pasardhs prej meshkujve, e do gj
tjetr prve, ksaj norme t qart konsiderohet dhurat t
ciln e zgjedh babai gjat jets s tij, ashtu q nuk
obligohet trashgimia si obligohen t drejtat ligjore pas
vdekjes.
Norma e prcaktuar ligjore n t drejtn e trashgimis
sht q t ndalohen vajzat derisa nuk ndrpritet gjinia
mashkullore, dhe se vajza, t cils i bie trashgimia (mir-
ath,) nuk lejohet q t martohet me fis tjetr, dhe nuk i
lejohet asaj q ta transferoj trashgimin e saj te fisi
tjetr. Kjo norm qart potencohet n disa vende n Teurat.
Tash t kalojm n vendet n t cilt filloi thirrja e
Kur'anit t ndershm, e ata jan vendet e Gadishullit
Arabik. Por, mos prit q gruaja atje t ket ndonj pozit t
drejtsis dhe nderit ndryshe nga pozita e prgjithshme e
saj n vendet e bots, krahas largsis s hapsirave dhe
lloj-llojshmris s dokeve dhe zakoneve t tij, e ndoshta
ajo keqtrajtohej n disa an t Gadishullit Arabik deri n
at mas saq nuk ishte rast me mbar popujt n ant tjera.
Por ndodhte edhe q t ngrihej, mirpo qllimi final i ksaj
ngritjeje nuk ishte di tjetr prve se ajo nderohej nga
burri i saj sepse ishte bija e filan prijsit t aft, apo nn e
ktij biri t dashur. Ndrkaq, t nderohej dhe mbrohej
sepse ishte femr, t'i gzonte t drejtat dhe respektin q i
gzonin femrat tjera, assesi. Nuk kishte ardhur asnjher n
pyetje q t gzonte drejtsi dhe prestigj. Ndodhte q ta
mbronte babai dhe burri, ashtu si e mbronte vllai dhe biri,
si mbrojtje t domosdoshme t kushtzuar pr t, me gjith
at q ka pran vetes ose gjith at q e ka nn
mbikqyrjen dhe mbrojtjen e vet. Pr at, ndonj burr
turprohet nse sprovohet n t (nnmohet), ashtu si
turprohet n qoft se sulmohet n do gj q e mbron ose
e posedon, e prej tyre sht edhe kali, kafsha shtpiake,
pusi, kopeja, etj.
Kur nnmohej gruaja, kjo ishte turp ndaj s cils ndie-
nin neveri familja e saj, apo nj fragment (artikull) q
trashgohej me pasurin dhe kafsht, dhe prej friks s
turpit, e varroste njeriu vajzn e tij n fmijri, e shihte t
teprt mirmbajtjen e saj, gj q nuk ishte rast me robre-
shat dhe kafsht e dobishme, dhe e gjith vlera e saj tek ata
t cilt e linin t gjall dhe nuk e vritnin q n fmijri kon-
siderohej se ajo ishte nj hise prej trashgimis, e cila tra-
shgohej prej prindrve te fmijt, shitej dhe lihej si ga-
ranc n realizimin e interesave dhe pagimin e borxheve dhe
nuk e mbronte at prej ksaj gjendjeje, vetm n qoft se
ishte prijse e popullit dhe ngrihej me at q ngriheshin
ata, si autoriteti dhe mbrojtja.53
Krahasoje tr kt me rolin e ri t pashoq t Islamit n
kthimin e prestigjit t gruas dhe vnies s saj n pozitn e
merituar n shoqrin njerzore si dhe n ndihmesn dhn
asaj q t'i realizoj t drejtat e saj prej ligjeve shtypse,
zakoneve tirane dhe dominimit t burrave. Bile, nj shikim
siprfaqsor n Kur'an mjafton pr ta njohur dallimin e madh
n mes t qndrimit t xhahilijetit dhe qndrimit kur'anor
islam ndaj gruas. Sjellja individuale, normat dhe ligjet
shoqrore, do her burojn dhe ndrtohen mbi kt
qndrim.
Ajetet kur'anore, t cilat flasin pr gjysmn e shoqris
njerzore dhe gjinin sensibile (femrn), mbjellin te gruaja
besim pr pozitn e saj tek Allahu xh.sh., pr fuqin e saj q
t arrij n gradat m t larta n fe, shkenc, shrbim t
Islamit, ndihmess n t mir dhe devotshmri dhe formimit
t shoqris s shndosh. Ajo do her prmendet bashk
me mashkullin n pranimin e veprave, n shptim, n lumturi
dhe n fitore n botn tjetr. Allahu xh.sh. thot: Kush

53
"El-Mer'etu fil Kur'an"- t prof. Abas Mahmud Akad. Darul-Hilal Egjipt. f. 51 - 57.
bn ndonj nga punt e mira, qoft mashkull ose femr
duke qen besimtar, t tillt hyjn n xhenet dhe nuk u
bhet far padrejtsie.54 Po ashtu thot: Zoti i tyre iu
prgjegj lutjes s tyre (e tha): Un nuk ia humb mundin
asnjrit prej jush, mashkull qoft apo femr. Ju jeni njri
nga tjetri.55
Shoqrohet me t n sigurimin e rasteve dhe mjeteve
pr jet t kndshme, bile e merr prsipr q t'ia siguroj
dhe prgatis asaj nj gj t till, e jeta e kndshme sht
fjal e prgjithshme me kuptime t thella, jep kuptimin e
jets s lumtur, idealeve t begatshme si dhe i prfshin tr
kndet e fisnikris, knaqsis, qetsis intelektuale dhe
gjith at q nuk mund t prmblidhet ktu. Kush bn ve-
pr t mir, qoft mashkull ose femr, e duke qen besim-
tar, ne do t'i japim atij nj jet t mir (n kt bot), e
(n botn tjetr) do t'u japim shprblimin m t mir pr
veprat e tyre.56 I prmend vetit fisnike, veprat e mira dhe
parimet themelore fetare, por, nuk mjafton vetm me
shoqrimin e femrave me meshkujt dhe pohimin se nuk ka
dallim ndrmjet meshkujve dhe femrave n veprat e mira
dhe vetit fisnike, por, n t kundrtn, i prmend vetit nj
nga nj dhe, kur i cilson meshkujt me ato veti, i cilson
femrat me vetin e njjt dhe i prmend posarisht, edhe
pse mund t zgjas sqarimi, sepse krahasimi i femrave me
meshkujt, burra t fort e t pasur, n gjith kto cilsi,
ishte jo e natyrshme pr rezonet e njerzve t cilt jan rri-
tur nn hijen e religjioneve, filozofive, shoqrive dhe etikave
t vjetra, qofshin fetare, apo letrare t cilat do her kan
br dallim ndrmjet tyre (meshkujve dhe femrave) dhe i
prjashtuan femrat nga shoqrimi i meshkujve n shum
sfera t preferuara dhe me rndsi.
Ta lexojm bashkrisht Fjaln e Allahut xh.sh. Nuk ka
dyshim se pr muslimant e muslimanet, besimtart e
54
Sure En - Nisa: 124.
55
Sure Ali Imran: 195
56
Sure En Nahl: 97
besimtaret, adhuruesit e adhurueset, t sinqertit e t sinqe-
rtat, durimtart e durimtaret, t prvuajturit e t prvuaj-
turat, sadakadhnsit e sadakadhnset, agjruesit e agjr-
ueset, ruajtsit e nderit e ruajteset e nderit, shum prme-
ndsit e Allahut e shum prmendset e Allahut, Allahu ka
prgatitur falje (mkatesh) dhe shprblim t madh57.
Kur'ani nuk ndalet vetm n llojet e adhurimeve dhe
veprave t mira, por i shoqron motrat muslimane me burra
t fort e t ditur, njerz me vullnet t fort dhe aftsi
shkencore, aspirata t larta, durim n vuajtje, ekspozim kun-
drshtimit n t urdhruarit n t mir dhe t ndaluarit nga
e keqja, krijon prej besimtarve dhe besimtareve brtham
(popull) unike e t ngjeshur, t cilt ndihmohen n t mir
dhe devotshmri dhe thot: Besimtart dhe besimtaret
jan t dashur pr njri tjetrin, urdhrojn pr t mir e
ndalojn nga e keqja, e falin namazin dhe japin zekatin,
respektojn Allahun dhe t Drguarin e Tij. T tillt do
ti mshiroj Allahu. Allahu sht ngadhnjyes i urt.58
Shembull t prkryer dhe kusht pr arritjen e grads s
lart n prestigjin njerzor e v devotshmrin, pa marr
parasysh llojin, prejardhjen dhe gjakun. Pr at thot: O
ju njerz, vrtet Ne ju krijuam juve prej nj mashkulli
dhe nj femre, ju bm popuj e fise q t njiheni ndr-
mjet vete, e s'ka dyshim se tek Allahu m i ndershmi ndr
ju sht ai q m tepr sht ruajtur (kqijat) e Allahu
sht shum i dijshm dhe hollsisht i njohur pr do
gj.59
Dhe e gjith kjo garanton n ngjalljen dhe kalitjen e
ambicjeve, kandisjen e krenaris dhe besimit n shpirtin e
femrave dhe largimin nga ajo q quhet n psikologji "Kom-
pleks i inferioritetit."

57
Sure Ahzab: 35.
58
Sure Et- Teube: 71
59
Sure El - Huxhurat: 13
 Dhe duke iu falnderuar ksaj, pas vdekjes s Pejgam-
berit s.a.v.s., e deri n shekullin ton, u gjet nj histori e
mbushur plot me zonja t famshme muslimane, 60 msuese,
edukatore, lufttare infermiere, poete, autore, nxnse t
Kur'anit prmendsh (hafize), transmetuese t hadithit, aske-
te t devotshme, t ndershme e dinjitoze n shoqri, shfry-
tzohen, pasohen si mostr dhe merren shembull.
Ndrsa, sa u prket t drejtave dhe privilegjeve t cilat
Islami ia dha gruas muslimane, si: e drejta e prons dhe e
trashgimis, liris s shitblerjes, e drejta e krkimit t
shkurorzimit, nse nuk ka rrugdalje tjetr (e cila n sheri-
at quhet Hu'), e drejta e prishjes s fejess, nse nuk pajto-
het t martohet, prania n festa, ditve t xhumaja dhe n
xhemat, si dhe gjra t tjera, jan lnd t cilat i prmble-
dhin librat e fik'hut.61
Shkenctart dhe studiuesit joekstrem perndimor t
sociologjis dhe historis s kulturave kan pranuar se
msimet kur'anore dhe sheriati islam i kan br nderim t
shklqyeshm gruas n njohjen e t drejtave t saj etike dhe
legjislative. Ne ktu do t prmendim vetm dy dshmi, s
pari do te prmendim dshmin e nj zonje t shquar pern-
dimore, e cila n Indi bri lvizje reformuese edukative,
udhhoqi nj organizat kulturore, qendra e s cils ishte n
jug t Indis, po ashtu kontribuoi n lvizjen lirimtare indi-
ane. Pr at, dshmia e gruas e ka vlern dhe peshn e vet
pr shkak t sensibilitetit t tepruar, i cili gjendet tek ajo,
n lidhje me shtjen e gruas dhe mbrojtjes s gjinis s saj.
Zonja Anni Besant thot:
Pr sa i prket shtjes s gruas, legjislatura islame
sht prej legjislaturave m t prparuara dhe m t drejta
q kan dal n kt bot, ai sht shum ppara legjis-
laturave perndimore pr sa i prket pasuris s patund-
60
Konsulto librat e veanta t cilat jan shkruar pr grat e shquara, si p.sh.:
"E'lamu-n-nisa fialemiji-l-urubeti vel-l-Islam", t autorit Omer Rida Kehale, dhe
"Siretu ummil-mu'minine essejjidetu Aishe", e Sulejman En-Nedevijut.
61
T konsultohet libri "El-Mer'etu bejnel-l-fikhi vel-lkanun", i autorit Mustafa Sibai.
shme, t drejtave t trashgimis dhe ligjit t shkuror-
zimit. Ai sht mbrojts i t drejtave t gruas. Frazat jete-
sa vetm me nj grua, dhe poligamia, i kan tr-buar
(mashtruar) njerzit dhe i kan kthyer kokat e tyre nga t
menduarit rreth nnmimit dhe mjerimit n t cilin jetojn
zonjat perndimore. Burrat e tyre t pare, t cilt ishin
prgjegjs pr mbrojtjen e tyre, i lan rrugve pasi i kryen
me ato nevojat e tyre, dhe u larguan nga ato pr shkak mr-
zis dhe lodhjes, dhe pr kt pas ksaj nuk ndihmohen dhe
as q mshirohen.62
Profesori N.L.Coulsen thot:
Nuk ka dyshim se normat ligjore kur'anore q kan t
bjn me definimin e pozits s gruas, e veanrisht atyre
t martuara, jan normat m t drejta dhe reale ligjore.
Nor-mat ligjore t kurorzimit dhe shkurorzimit, n mas
t madhe dhe shikuar n prgjithsi, konsistojn n prmir-
simin e pozits s grave n shoqri dhe ngritjen e tyre, bn
ndryshime revolucionare n zakonet arabe q dominonin
para Islamit, gruaja fitoi legjimitet t pavarur, gj q nuk e
posedonte m par, ndrsa ndryshimi m i madh, t cilin e
bri Kur'ani n parimet e shkurorzimit, sht vnia e ligjit
t pritjes (iddetit) pr t shkurorzuarn.63
Ky shikim i ri ndaj gruas, konsiderimi dhe sjellja ndaj saj
n dritn e ktyre parimeve, ajeteve kur'anore dhe porosive
t Pejgamberit s.a.v.s.,64 ishte rilindje e re pr gjinin
femrore n botn njerzore, sepse nuk kishte dallim t
madh n koht e lashta ndrmjet femrs dhe kafshs shtpi-
ake apo mjetit statik, femrs s varrosur apo pengess, foto-
grafis s bukur ose t shmtuar n pallat, si e prshkruam
m pare. Prandaj ishte befasi e bekuar n botn e civilizimit,
moralit, jets familjare dhe marrdhnieve bashkshortore,
u harmonizuan dhe patn ndikim nga ajo n do aspekt
62
The Life and tea ching of Mohammed. Madras - 1932, p.3.
63
Islamic Surveys; The History of islamic La (N.L.Coulsen) Edimburg, 1971, p.14.
64
Konsulto pr kt; librat e hadithit; kapitujt e kurorzimit, mirsjelljes bashk-
shortore dhe moralit.
shoqrit dhe vendet e shumta, e veanrisht vendet n t
cilat hyri Islami luftues e lirues, sundues dhe rregulluesi i
gjrave, apo thirrs reformues dhe shembull praktik.
Madhshtia e ksaj dhurate n vendet n t cilat grat e
digjnin veten me zjarr pas vdekjes s burrave t tyre dhe nuk
shihnin pr vete, e as q u shihte shoqria atyre t drejtn e
jets pas burrave, sht e qart dhe nuk ka nevoj pr
koment.
Mbretrit dhe sundimtart musliman luajtn rol t
rndsishm n reformimin e dokeve dhe zakoneve q imito-
heshin n Indi, e veanrisht prmirsimin e tradits e cila
quhej Sita, sipas t cils vejusha e digjte vetveten me
zjarr gjat djegies s kufoms s burrit t saj t vdekur,
madje pa mos u br botkuptimeve fetare dhe ritualeve
hinduse asnj t keqe apo shkelje nderi. Udhprshkruesi i
njohur Dr. Bernier, mjeku francez i cili e vizitoi Indin n
epokn e Shah Xhihanit, thot:
Numri i fatkeqsive t Sitas u zvoglua relativisht,
sepse muslimant t cilt qeverisnin n kto vende, japin
mund maksimal q ta zhdukin kt dok t egr, edhe pse ata
nuk kan miratuar asnj zakon pr ta ndaluar kt fatke-
qsi, sepse ata n qeverisjen e tyre nuk synojn q t ndr-
hyjn n shtjet fetare t hindusve, por ata ua lejojn
atyre kryerjen e obligimeve dhe ritualeve t tyre fetare dhe
ua jepnin t gjitha lirit, mirpo ata u munduan ta ndalojn
traditn Sita n mnyr indirekte. Pr kt, nuk guxonte
asnj grua q t'ia ekspozoj veten Sitas vetm se me lejen
e sundimtarit t krahins, ndrsa sunduesi nuk ia lejonte
asaj kt vetm nse vrtetohet se ajo n asnj mnyr nuk
do t hiqte dor nga qllimi i saj, po ashtu sunduesi i asaj
krahine mundohej q ta bindte gruan dhe ta shtynte at q
t hiqte dor nga dshira e saj, e friksonte, i krcnohej
dhe po ashtu i premtonte t mira materiale. E kur dshtonin
kto prpjekje dhe nuk jepte rezultat procesi i bindjes dhe
krcnimit, e drgonte at te grat e veta me qllim q t'u
bashkangjitej grave t menura dhe t hiqte dor nga dshi-
ra e saj me bindjen e tyre, por, krahas gjith ktyre masave
t ndrrmara fatkeqsit e Sitas prsri vazhdojn t
ndodhin shpesh, e veanrisht n teritoret e prijsve (raxha-
ve) dhe vendeve q jan nn sundimin e tyre, ku nuk
sundojn muslimant.65

65
Udhtimi i Doktor "Berierit" pjesa e dyt; f.172.
 LUFTIMI I DSHPRIMIT DHE
PESIMIZMIT, DHE STIMULIMI I
SHPRESS, BESIMIT DHE KRENARIS
N SHPIRTIN E NJERIUT

Bamirsia e pest sht se pjesa m e madhe e gjinis

njerzore kan qen t goditur nga pesimizmi ndaj mshirs
s Allahut dhe mendimi negativ ndaj natyrs s shndosh
njerzore. N krijimin e ksaj atmosfere dhe gjendje intele-
ktuale specifike rol t madh kan luajtur edhe disa religjione
t vjetra lindore dhe krishterimi i falsifikuar n Evrop dhe
n Lindjen e Mesme.
Religjionet e vjetra n Indi propagonin kredon e psikozs
dhe filozofin e saj, n t ciln absolutisht nuk ka terren
(liri) n vullnetin dhe veprat e njeriut, dhe se secili njeri
sht i detyruar patjetr q t pasoj nj dnim pr at q
ka br n jetn e tij t par, e kjo bhet me paraqitjen e
tij n form t kafshs s egr e bagtis q kullot, gjalless
s shumuar apo njeriut fatzi e t dnuar.
Ndrsa krishterimi thirri n at se njeriu sht mkatar
dhe mohues me lindjen dhe natyrn e tij, kurse Isai a.s. iu b
atij shpagim dhe sakrific pr kto mkate dhe, natyrisht, ky
botkuptim krijoi n shpirtrat e miliona njerzve, t cilt e
prqafuan krishterimin n botn e qytetruar dhe t banuar,
mendim negativ pr veten e tyre dhe pesimizm pr ardhm-
rin e tyre dhe mshirn e Allahut.
Ather Pejgamberi s.a.v.s. proklamoi me plot forc dhe
qartsi se natyra e njeriut sht si letra e pastr (e bardh),
n t ciln ende nuk sht shkruar asgj. N t mund t
skalitet gravura m e shklqyeshme dhe t shkruhet shkrimi
m i bukur, po ashtu njeriu sht prgjegjs vet pr jetn e
tij, e meriton shprblimin dhe dnimin, xhenetin dhe
xhehenemin me punn e tij, ai nuk prgjigjet pr punn e t
tjerve. Kur'ani n shum vende e prmend se njeriu sht
prgjegjs vetm pr punn e vet dhe se shprblehet dhe
falnderohet pr veprat e tij: (Q n to shkruan) Se askush
nuk bart barn e (mkatit) tjetrit. Dhe se njeriut nuk i
takon tjetr vetm se ajo q ka punuar. Dhe se mundi i tij
m von (Ditn e Gjykimit) do t shihet66
Ky proklamim ia ktheu njeriut besimin e tij t humbur n
natyrn dhe dhuntit e tij natyrore dhe marshoi prpara me
vendosmri t fort, entuziazm t shtuar dhe ndjenj t
shqetsuar q t ndrtoj ardhmrin e tij dhe ardhmrin e
njerzimit, t provoj aftsin dhe fuqin e tij n ato
mundsi madhshtore dhe raste t ralla.
Muhammedi s.a.v.s. pohoi se mosprfilljet dhe mkatet,
gabimet dhe lajthitjet jan periudh e shkurtr dhe
kalimtare n jetn e njeriut. Njeriu bie n to ndonjher me
injorancn, zhgnjimin dhe shkurtpamsin e tij, e ndonj-
her me dredhin e shejtanit dhe mashtrimin e vetes, dhe se
mirqenia dhe prmirsimi, pranimi i gabimit dhe pendimi
sht nj prej themeleve t natyrs s tij dhe esenc e
njerzis s tij; dhe se prkushtimi dhe nnshtrimi ndaj
Allahut xh.sh. dhe vendosmria e fort pr mos t'iu kthyer
mkatit sht argument pr dinjitetin e njeriut dhe karak-
terin e natyrs s tij, e ai sht trashgimi e Ademit a.s.
Muhammedi s.a.v.s. hapi para muslimanve gabimtar e
t zhytur n humnern e mkatit dhe plangprishsis deri n
fyt der t gjer pr pendim dhe u bri njerzve thirrje t
prgjithshme n t, e sqaroi detajisht vlern e pendimit dhe
aq tepr u zgjerua n t, saq mund t themi se ai e ringjalli
kt kondit t veant madhshtore t fes. Pr at u
quajt, n mes emrave tjer t bukur t tij, edhe me emrin
Pejgamber i pendimit. Ai nuk thirri n pendim vetm si

66
Sure En-Nexhm: 38-40
mjet t domosdoshm pr ta kompensuar njeriu at q i
kaloi, por ai e ngriti vlern e pendimit saq u b prej
adhurimeve dhe veprave t mira m t vlefshme tek Allahu
xh.sh., u b rrug e leht q t arrihet sa m par n gradat
m t larta t adhurimeve dhe miqsis t ciln ia kan
lakmi adhuruesit, t devotshmit, t pafajshmit e t pastrtit
prej robrve t Allahut.
Kur'ani e sqaroi vlern e pendimit dhe shtrirjen e tij si
dhe pastrimin e njeriut prej mkatit m t madh dhe gabimit
m grandioz q e imagjinon njeriu, edhe at me nj mnyr
t bukur e cila i prvetson zemrat. I thirri mkatart, gabi-
mtart, t rraskapitur shpirtrisht dhe shejtanin q t kr-
kojn mbrojtje dhe t mbshteten tek Allahu, t strehohen
nn hijet e mshirs s Tij, t bien n gjirin e mshirs dhe
butsis s Tij, i prshkruajti detet e gufuara e t gjera t
mshirs s Allahut t rrethuara me shpirtra dhe horizonte,
me nj ilustrim t bukur e fantastik, trheqs dhe stimulues,
prej t cilit shihet se Allahu jo vetm q sht i But, i
Mshirshm, Bujar dhe Fisnik, por Ai - nse mund t shpre-
hemi kshtu - i do t penduarit, i do shum ata, e lavdron
dhe e vlerson lart veprimtarin e tyre. Lexo ajetin vijues
dhe shijoje stilin e ksaj butsie dhe mshire, si dhe frymn
e dashuris e cila i prshkon kto ajete: Thuaj: O robrit e
Mi, t cilt e keni ngarkuar me shum gabime veten tuaj,
mos e humbni shpresn ndaj mshirs s Allahut, pse
vrtet, Allahu i fal t gjitha mkatet, Ai sht q shum
fal dhe sht mshirues!67
Edhe m tepr dhe m fantastike se kjo sht ajo q e
hasim n ajetin vijues, ku Allahu xh.sh. ka prmendur grupe
t shumta prej robrve t tij t devotshm dhe kt list
shklqyese e t ndritshme e filloi me t penduarit, ai sht
ajeti prej sures Teube: (T Xhenetit jan) Edhe ata q
pendohen, ata q sinqerisht adhurojn, ata q faln-
dero-jn, ata q agjrojn, ata q bjn ruku, q bjn
sexhde, q urdhrojn pr t mira e ndalojn nga t

67
Sure Ez-Zumer 53.
kqiat, edhe ata q prmbushin dispozitat e Allahut. Pra,
prgzoji besimtart.68
Ky nderim, pastrim i robit t penduar prej mkatit dhe
tregim i besimit n t u pa qart kur Kur'ani e proklamoi
pranimin e pendimit t tre shokve t Pejgamberit s.a.v.s.,
t cilt nuk morn pjes n betejn e Tebukut pa arsye t
vrtet e t pranuar dhe qndruan n Medine. Kur'ani filloi
me prmendjen e Pejgamberit s.a.v.s. si dhe t muhaxhirve
dhe ensarve (Medinasve), t cilt morn pjes n kt
betej, pastaj vazhdoi me ata tre t cilt nuk morn pjes
me qllim q mos ta ndiejn ata t tre veimin e tyre me
pendim dhe t jen larg ndjenjave t turpit dhe asaj q n
psikologji quhet kompleksi i inferioritetit, dhe u bhet e
qart besimtarve se pozita e tyre natyrore sht n radhn
e par t t sinqertve t par prej muhaxhirve (Mekasve)
dhe ensarve (Medinasve), e prandaj, nuk kan pse t turp-
rohen dhe nuk ka vend pr turp.
A ka shembull m t shklqyeshm dhe m t bukur, m
preciz dhe m t thell, m t plqyeshm dhe m t ndrit-
shm pr pranimin e pendimit, nderimin e penduesit dhe
heqjen e mbuless s depresionit prej tij me butsi, me
dshir, dashuri dhe dhembshuri n historin e feve, moralit,
edukats dhe reforms, se ky shembull ?!
Ti lexojm bashkrisht ajetet vijuese:
Allahu ia fali Pejgamberit, edhe muhaxhirve edhe
ensarve, t cilt n astin e vshtir shkuan pas tij, kur
(nga vshtirsit) zemrat e nj grupi nga ata, gati u
lkundn, por Ai ua fali (i stabilizoi zemrat e) atyre. Vrtet
Ai sht i but, i mshirshm ndaj tyre. (Ai u fali) Edhe atyre
t treve, t cilve iu pat shtyr aq (pranimi i pendimit) sa
q toka u b e ngusht pr ta, prkundr gjrsis s saj,
kur u ngushtuan edhe shpirtrat e tyre sa q u bindn se nuk
ka strehim prej Allahut (tjetrku) pos te ai. Prandaj edhe

68
Sure Et-Teube: 112.
atyre ua fali Ai, n mnyr q t pendohen. Allahu pranon
pendimin se sht Mshirues69.
Pastaj, po ashtu, proklamoi si parim t prgjithshm se
mshira e Allahut prfshin do gj dhe ia tejkalon hidhrimit
dhe Madhris s Tij, Allahu xh.sh. thot: E mshira Ime
ka prfshir secilin send70 N hadithi kudsij71 thuhet:
Mshira Ime ia ka tejkaluar hidhrimit Tim.72
Ai e bri dshprimin sinonim t kufrit, injorancs dhe
lajthimit dhe e sqaroi kt prmes fjalve t Jakubit a.s.:
Pse vetm populli jobesimtar e humb shpresn n
Allahun73, ndrsa n nj vend tjetr e prmend fjaln e
Ibrahimit a.s. dhe thot: Tha: Askush nuk e humb shpre-
sn n mshirn e Zotit t vet, prve atyre q jan t
humbur.74
Dhe kshtu Muhammedi s.a.v.s. me kt thirrje t hapur
universale orientoi nga pendimi dhe sqarimi i vlerave. Shtrirj-
es, prfshirjes s njerzimit nn thundrn e dshprimit dhe
pesimizmit, ku rrnqetheshin muskujt e tyre nga vrejtjet e
ndshkimit dhe dnimit dhe nga manifestimet e hidhrimit
dhe madhris, dijetarve t ifutve, shpjegue-sve t libra-
ve t shenjt, priftave ekstrem e fanatik t krishter u tako-
nte hisja m e madhe.Muhamedi i dhuroi njerzimit nj rast
t ri t bukur prej jets, fryu n zemrn e tyre t dobt e t
lodhur dhe n trupin e tyre t ngrir e t ftoht shpirt dhe
nxehtsi t re, prgatiti pr plagt e tyre ila dhe i ngriti ata
prej fundit t toks n kulminacionin e madhris dhe zoti-
mit, besimit dhe krenaris n vetvete dhe mbshtetjes n
Allahun xh.sh.
69
Sure Et-Teube: 117 - 118.
70
Sure Araf: 156.
71
Sipas nj definicioni: Ai sht hadithi fjalt dhe kuptimi i t cilit ka ardh nga
Allahu dhe sht shprehur prmes Pejgamberit, por i cili nuk sht Kur'an q t jet
leximi i tij adhurim.
72
Transmeton Muslimi.
73
Sure Jusuf: 87.
74
Sure El-Hixhr: 56.
 BASHKIMI I FES DHE KSAJ BOTE,
DHE NJSIMI I RADHVE T
SHKAPRDERDHURA DHE TABOREVE
NDRLUFTUESE

Fet e vjetra, e veanrisht Krishtrimi, e kan ndar

jetn njerzore n dy pjes: nj pjes pr fen (shpirtrore
sh.p.) dhe nj pjes pr kt bot (materiale sh.p.). Po
ashtu edhe planetin Tok e ndan n dy tabore (blloqe):
tabori i njerzve t fes (klerikt) dhe tabori i njerzve t
ksaj bote (laikt sh.p.). Kto dy tabore jo vetm q ishin t
ndar, por ndrmjet tyre u hap nj hendek i madh dhe u
ngrit nj dig e fort, konfrontoheshin dhe luftonin ndrmjet
vete, secila pal mendonte se ekziston hasmri dhe armiqsi
ndrmjet fes dhe ksaj bote, pr at, kur dshironte njeriu
q t lidhej me njrn pal, prej tij krkohej q ta
ndrpreste lidhjen me tjetrn, bile t'i shpallte luft asaj,
sepse - sipas fjalve t tyre - nuk mund t hipet n dy anije
n t njjtn koh dhe se nuk ka mundsi pr nj luft
ekonomike dhe prosperitet t saj pa mos e ln pas shpine
botn e ardhshme (ahiretin) dhe t largohesh nga Krijuesi i
qiejve dhe toks. Po ashtu, nuk mund t ekzistoj nj sistem
apo pushtet pa mos i ln pas dore msimet fetare dhe
morale dhe pa mos i zhveshur nga frika ndaj Zotit dhe po
ashtu, nga ana tjetr, nuk mund t ket religjiozitet pa
murgri dhe ndrprerje t lidhjes nga kjo bot dhe ajo q ka
n t.
sht e njohur dhe e vrtetuar se njeriu dshiron dhe
anon nga lehtsia nga natyra e tij, prandaj do botkuptim
fetar q nuk lejon knaqje me gjrat e lejuara, prosperitet,
dinjitet, arritje t fuqis dhe marrje t pushtetit, kryesisht
nuk sht pr gjinin njerzore, ai sht n luft me iden e
shndosh dhe ndalim i instikteve natyrore t pastra te nje-
riu. Si rezultat i ksaj lufte ishte se numri m i madh i
njerzve t shquar, t aft dhe atyre q posedonin kualitete
shkencore i jepin prparsi ksaj bote ndaj bots tjetr,
pajtohen me t, si nevoj shoqrore dhe realitet objektiv,
dhe qetsohen n t, iu qasn ekskluzivisht prmirsimit t
ksaj jete dhe arritjes s knaqsive t saj e nuk u mbeti
shpres n zhvillimin fetar dhe ngritjen shpirtrore.
Pjesa drrmuese e atyre t cilt nuk e prfillnin fen,
marr n prgjithsi, e bn kt n baz t kontradikts t
ciln e konsideruan realitet evident t pranuar. Pr kt u
ngrit shtresa e cila i printe pushtetit t ksaj bote kundr
kishs, e cila e prfaqsonte fen, u liruan nga prangat e
tjera t saj, dhe natyrisht u shqetsuan pushtetart si ele-
fanti i trbuar q sht liruar nga prangat dhe zinxhirt, apo
si deve e pezmatuar t ciln e mban pr qafe me litar. Kjo
ndarje e kobshme ndrmjet fes dhe bots (shpirtit dhe
materies sh.p.) dhe ajo armiqsi fatale ndrmjet Njerzve
t fes dhe Njerzve t bots hapi gjer dyert pr atei-
zm dhe laicizm. Gjahu i tij i par qe Perndimi, e pastaj
edhe popujt t cilt iu nnshtruan atij n ide, shkenc dhe
kultur, apo jetuan nn flamurin e tij.
Gjendjen edhe m tepr e keqsuan misionart ekstrem
dhe t ekzagjeruar, t cilt e konsideronin natyrn njerzore
penges m t madhe n pastrimin shpirtror dhe lidhjen me
qiellin, q cilt nuk kursyen mund n mashtrimin dhe
dnimin e saj me disa lloje t ngjyrimeve t ashpra dhe
msimeve t mbrapshta75, prezantuan pasqyr t egr, t
errt dhe trishtuese pr fen, prej s cils rrqethen lkurat
e besimtarve, saq m n fund erdhi situata deri n redukti-
min e hijes fetare, adhurimi i vetes dhe epsheve, n kuptimin
m t gjr t saj e arriti kulminacionin e tij. Bota filloi t
lkundet ndrmjet dy ekstremizmave, pastaj n fund, nga
dobsia e vetdijes fetare apo humbja e ndjenjs fetare, ra
n nj skter t thell t laicizmit dhe kaosit t prgjith-
shm moral.76

75
Lexo: "Historia e moralit t Evrops", p.II; autor Lecky.
76
Lexo m gjersisht librin "Konflikti ndrmjet fes dhe shkencs", t
autorit amerikan: iliam Draper.
 Prej dhuratave m t lartsuara dhe dhuntive t mdha
t drgimit t Muhammedit s.a.v.s. sht thirrja e tij prej t
cils u shtuan horizontet, se themeli i veprave dhe moralit
sht qllimi t cilin e prkujton njeriu dhe t cilin e ka
shprehur ligjdhnsi me nj fjal t vetme e t leht, por
ajo sht e gjer dhe e thell: Qllimi nijeti, dhe tha: Me
t vrtet veprat vlersohen sipas qllimit dhe donjrit i
takon ajo q ka pasur pr qllim 77, dhe se do vepr t ci-
ln e kryen njeriu pr ta krkuar knaqsin e Allahut, nga
shtytja e sinqeritetit, realizimi i urdhrit dhe respektimi i
Allahut sht mjet afrimi tek Allahu dhe arritje n gradat m
t larta t bindjes dhe shkallve t besimit, ajo sht fe e
pastr e cila nuk ka asnj mangsi, edhe nse sht kjo
vepr xhihad dhe luft, pushtet dhe qeverisje, apo
shfrytzim t t mirave t toks, realizimi i krkesave
shpirtrore, angazhim pr ta krkuar furnizimin dhe funk-
sionin (punn), knaqje me dfrimet e pastra t lejuara dhe
jetn familjare e bashkshortore. Dhe do adhurim dhe
shrbim fetar prkundr saj konsiderohet si i ksaj bote nse
zhveshet nga krkimi i knaqsis s Allahut xh.sh. dhe nn-
shtrimi ndaj urdhrave dhe ndalesave t tij, e mbulon perdja
e neglizhencs dhe harress s bots tjetr (ahiretit), po bile
edhe nse sht namazi i obliguar, hixhret (shprngulje) dhe
xhihad (prpjekje dhe luft e shenjt sh.p.), apo prkujtim
(dhikr) dhe madhrim duke e pastruar Allahun nga do t
met (tesbih). Prandaj pr t nuk shprblehet veprimtari,
dijetari, muxhahidi dhe misionari (daiu), bile mund q ato
vepra dhe shrbime t'i kthehen atij bumerang dhe t'i bhen
perde ndrmjet atij dhe Allahut.
Ky sht rrfimi i Krishtrimit n shekujt e mesm.
Kisha, e cila e prfaqsonte fen, dhe qeveria (pushtetart),
ishin n dy ekstremizma. Ndrmjet tyre u zhvillua nj luft e
ashpr e cila mbaroi me ndarjen e fes nga politika. Ndrsa
rezultatin e saj e din t gjith, bota ende vazhdon t przi-

77
Transmeton: Buhariu.
het n zjarrin e saj dhe t rrshqas (devijoj sh.p.) n
rrugn e saj.
Kt t vrtet historike shum bukur e ilustroi Dr.
Muhammed Ikballi duke thn:
Kisha u ngrit mbi bazn e murgris dhe, natyrisht at
nuk e prfshiu komanda, pushteti, qeverisja dhe administra-
ta, sepse ekzistonte armiqsi e vjetr ndrmjet murgris
dhe pushtetit; ky sht nnshtrim dhe dorzim, gjersa ajo
ishte dominim dhe sundim.
N fund, politika e liroi veten prej fes dhe u gjuajt
prej fes ashtu si gjuhet shigjeta prej harku. Klerikt mbe-
tn duarkryq para ksaj gjendje, nuk kishin fuqi pr kurgj,
dhe kur u nda feja prej shtetit, erdhi epshi, u prhapn
pasi-onet dhe dominoi ligji i rregullimit. Kjo ndarje ishte e
kob-shme pr shtetin dhe fen dhe kjo nuk flet, vetm se
dobsi-n e shikimit t ktij civilizimi dhe prishjes s shijes
s tij.
Por, ajo sht mrekulli e nj njeriu prej njerzve t
shkrettirs, i cili ishte prgzues dhe qortues, dhe n t
njjtn koh n prgzimin e tij duket qortimi dhe n
qortimin e tij prgzimi.
Njerzia mund t mbrohet prej rreziqeve t saj dhe
mund t prosperoj vetm nse marshojn askett dhe
adhuruesit bashk me ata q kan hipur mbi shpatullat e
kuajve.78
Prej bamirsive t amshueshme t Muhammedit s.a.v.s.
sht edhe ajo se e plotsoi kt vakum t gjr ndrmjet
fes dhe bots dhe bri q kta dy t friksuar e t larguar,
t cilt jetuan n armiqsi t prhershme, hasmri t hapt
dhe mllef t vazhdueshm, t prqafohen me bashkim dhe
dashuri, t bashkjetojn n paqe dhe qetsi. Ai, Muha-
mmedi s.a.v.s., sht Pejgamber i unitetit, prgzues dhe
qortues n t njjtn koh. Ai e shpuri gjinin njerzore prej

78
Divani i Ikballit f.228 (Botimi i katrt, botimi i ansambles s dijetarve Lek-
henu).
taboreve t konfrontuara n nj front t prbashkt prej
besimit dhe llogaris, mshirs ndaj njerzimit dhe synimin e
knaqsis s Allahut, dhe na msoi kt lutje t mre-
kullueshme gjithprfshirse e t gjr: Zoti yn, na jep t
mira n kt jet, t mira edhe n botn tjetr, dhe na
ruaj prej dnimit t zjarrit!79
Ai kumtoi me ajetin kur'anor: Thuaj:"Namazi im,
kurbani im, jeta ime dhe vdekja ime jan thjesht pr
Allahun, Zotin e botve!.80
Sepse jeta e besimtarit nuk sht nj mozaik kompo-
nentesh t ndryshme e kontradiktore, por ajo sht njsi
unike, mbi t ciln dominon shpirti i adhurimit dhe llogaris,
i prin besimi n Allahun dhe nnshtrimi imperativave t tij,
ajo i prfshin t gjitha sferat e jets, tr fushat e angazhi-
mit, mbar llojet e punve kur realizohen me sinqeritet,
qllim t pastr, kur me t sht pr qllim knaqsia e
Allahut dhe jan n prputhje me metodologjin e vrtet
me t ciln erdhn Pejgambert. Kjo dshmon se ai sht
Pejgamber i unitetit, mirkuptimit dhe harmonis s plot e
t prkryer, ai sht prgzues dhe qortues n t njjtn
koh. Ai e zhduki teorin e ndarjes mes fes dhe bots
(shkencs sh.p.), tr jetn e bri adhurim, tr tokn e bri
xhami, e shpuri njeriun prej taboreve t konfrontuara e ndr-
luftuese n nj front t gjer t puns s mir, shrbimit t
dobishm njerzimit dhe krkimit t knaqsis s Allahut;
pr at sheh mbretr me veshje t varfanjakve, asket me
veshje t mbretrve dhe princave, kodra t butsis dhe
burime t dituris, adhurues t nats dhe kalors t pr-
hershm pa ndonj kontrast apo vshtirsi, rregullim apo
dhun.

79
Sure El-Bekare: 201.
80
Sure El-En'am: 162
KRIJIMI I LIDHSHMRIS S SHENJT
T PRHERSHME NDRMJET FES DHE
SHKENCS, LIDHJA E RRJEDHS S
NJRS ME TJETRN, HIPERBOLIZMI I
VLERS S DITURIS DHE STIMULIMI
PR T

Prej mirsive t amshueshme t Pejgamberit ton

Muhammedit s.a.v.s. dhe karakteristikave t pejgamberis
dhe thirrjes s tij sht se ai ndrtoi lidhjen e shenjt t
prhershme ndrmjet fes dhe shkencs, lidhi rrjedhn e
njrs me tjetrn, e ngriti vlern e shkencs dhe nxiti pr t
saq m nuk mund t shtohet kurrgj dhe rezultati natyror i
ksaj sht ekzistimi i nj lvizjeje shkencore dhe krijuese e
cila nuk e ka shembullin n historin e cikleve dhe kulturave
q jan ngritur mbi bazn e fes dhe shpalljeve hyjnore.
Argument m i madh pr kt sht se n shpalljen e
par q i zbriti Muhammedit s.a.v.s., Allahu i Madhrishm,
Kijues i kozmosit, e begatoi gjinin njerzore me veorimin e
saj me dituri dhe e prmendi n t metodn e tij me t ciln
u lidh historia e shkencs dhe zhvillimi i saj, e prej saj
rezultoi lvizja e shkrimit dhe e arsimimit, dituria u transfe-
rua prej nj individi n tjetrin, prej nj shekulli n shekullin
tjetr, prej nj brezi n brezin tjetr, atij i takon merita e
shprndarjes s dituris n bot dhe prhapjes s saj n nj
rreth m t gjer q u njoh pr ndonj vler apo nevoj prej
nevojave njerzore psikike, mbi t u ngrit bota e shkollave
dhe universiteteve si dhe roli i shkencs dhe bibliotekave.
Gjith rrethanat historike dhe logjike, nse shikohet
shtja me rrethana dhe analogji njerzore, prjashtonin
mundsin q t prmendet n kontekstin e ksaj shpallje t
par lapsi. Kjo shpallje i zbret nj njeriu q s'dinte shkrim
- lexim, te nj popull analfabet dhe n nj vend t prapa-
mbetur. Atje nuk kishte gj m t rrall dhe m t udit-
shme sesa ky mjet prej druri q quhet laps, pr kt, ofiqi
i njohur e prgjithshm pr arabt ishte analfabet.
Ai sht q arabve t pashkolluar u drgoi Pejgam-
berin nga mesi i tyre q t'ju lexoj ajetet e tij, t'i pastroj
ata, t'ua msoj librin dhe sheriatin, edhe pse m par ata
ishin n nj humbje t dukshme.81
Kur'ani e rrfen thnien e ifutve fqinj t arabve n
Medine, njohs t tyre me rregullat e fqinjsis dhe
bashkjetess: Ne nuk kemi kurrfar prgjegjsie ndaj t
t paditurve (arabve analfabet).82
N kt popull u karakterizua Pejgamberi - t cilit i
zbritte shpallje, me mosdije t plot t shkrim - leximit.
Allahu xh.sh. thot: Po kshtu me urdhrin ton Ne t
shpallm edhe ty shpirtin (Kur'anin). Ti nuk ke ditur ka
sht libri (Kur'ani) as 'sht besimi, por Ne at e bm
drit me t ciln e vm n rrug t drejt at q dshi-
rojm prej robrve tan. N t vrtet, edhe ti udhzon
pr n rrugn e drejt 83. Po ashtu thot: Ti (Muhammed)
nuk ishe q lexon ndonj libr para ktij e as q
shkruajshe at me dorn tnde t djatht, pse ather do
t dyshonin ata t prishurit.84
Pejgamberit q s'dinte shkrim-lexim i zbret shpallja e
par n shpelln Hira, gj q sht lidhje e toks me qiellin
dhe natyrisht n rend t par edhe lidhje e qiellit me tokn,
pas nj periudhe e cila zgjati dhe qndroi gjasht shekuj. 85
Shpallja (e par sh.p.) nuk fillon me urdhrin e adhurimit,
njohjen e Allahut t Madhrishm dhe nnshtrimin atij, apo
thirrjen n Allahu xh.sh., t cilat jan prej gjrave pozitive;
apo braktisjen e idhujve dhe putave, vajtimin e xhahilijetit,
dokeve dhe zakoneve t tij, t cilat jan prej gjrave

81
Sure El-Xhumua: 2
82
Sure Ali Imran: 75.
83
Sure Esh Shura: 52.
84
Sure El Ankebut: 48.
85
Ajo sht periudha ndrmjet Pejgamberis s Isait a.s. dhe Muhammedit s.a.v.s.
negative, gj q plotsisht do t ishte me vend, por shpallja
fillon me fjaln Lexo:
Lexo, me emrin e Zotit tnd, i Cili krijoi (do gj).
Krijoi prej nj gjaku t ngjizur (n mitrn e nns). Lexo!
Se Zoti yt sht m bujari! Ai q e msoi (njeriun) t
shkruaj me pend. I msoi njeriut at q nuk e dinte. 86
Kjo ishte nj ngjarje madhshtore historike, hapi horizonte t
reja e t gjera pr logjikimin e njeriut dhe studimin e
mendimtarve dhe historianve. Ky ishte sinjal i madh dhe i
qart se ky Pejgamber, q nuk di shkrim-lexim, do t hap
nj flet t re n historin e njerzimit dhe historin, karak-
terizohet me lexim n kuptimet e saj m t gjera dhe m t
thella, karakterizohet me ngritjen e shtetit t shkencs dhe
fillimit t epoks s lulzimit (prparimit) si dhe me shoqri-
min e fes me shkencn, shoqrohen dhe ndihmohen n for-
mulimin e ri njerzor.
Mirpo, piknisja e artit t leximit dhe shkencs n gjirin
e ksaj pejgamberie, do t jet n emr t Zotit, i cili e
krijoi kt kozmos dhe e krijoi njeriun, pra, do t jet i
prshkruar me besimin n Allahun xh.sh. dhe njohjen e tij t
vrtet, marshon prpara n rrugn e tij n dritn e tij dhe
nn udhzimin e tij, dhe thot: Lexo, me emrin e Zotit
tnd, i Cili krijoi87, duke e njohur qensin e njeriut dhe
prbrjen e tij, pr at nuk e kaloi kufirin e tij dhe nuk
mashtrohet me aftsit e tij n lmin e shkencs, logjiks,
shkathtsis dhe shkaqeve t nnshtrimit t kozmosit, dhe
tha: krijoi njeriun prej nj gjaku t ngjizur (n mitrn e
nns).88
Pastaj e nderoi vlern e lapsit, e lartsoi rndsin,
dobin dhe rolin e tij t madh n botn e shkencs, leximit,
arsimit dhe edukimit. Ai ishte q nuk hasej leht n Mek
dhe Gadishullin Arabik, ka qen i posam pr nj numr

86
Sure Alek: 1-5.
87
Sure Alek: 1
88
Sure Alek: 1
shum t kufizuar,89 u popullarizua lexuesi i ditur n Gadi-
shullin Arabik me fjaln Katib-shkrues, dhe tha: Ai q e
msoi (njeriun) t shkruaj me pend.90
Pastaj tregoi n afinitetin e njeriut pr shkencn bashk-
kohore e cila sht nxjerr nga t vrtetat fetare, kozmike,
shkencat dhe artet, zbulimet dhe shpikjet, zgjerimi i
horizon-teve t dijes, dhe se burimi i gjith ksaj sht t
msuarit hyjnor dhe prgatitja e njeriut pr njohjen e s
panjohurs dhe zbulimin e s pazbuluars, dhe tha: I msoi
njeriut at q nuk e dinte.91
Kjo sht shpallja e par q i zbriti Muhammedit s.a.v.s.
dhe prologu, fillimi dhe titulli i saj kan ndikim t madh n
t gjith periudhat q do t pasojn dhe n prcaktimin e
natyrs e cila do t dominoj mbi nj shkenc, thirrje apo
drejtim. Kjo fe mbeti dhe vazhdon t jet e lidhur me shke-
ncn dhe ta shoqroj at, ta pasoj dshirn e gjinis
njerzore n arsimim dhe fuqi pr t'i zgjidhur problemet e
reja n t cilat hasin gjeneratat njerzore, mendja e njeriut
dhe kultura e shndosh, duke mos e injoruar shkencn dhe
mos u friksuar pr punn e logjiks.
Ka religjione q jetn e tyre e shohin n vdekjen e
shkencs dhe lulzimin e ngadhnjimin e saj e shohin n
disfatn e shkencs, gj q ilustrohet me nj rrfim q
thot: Nj miz sht ankuar te Sulejmani a.s. pr ern e
fort, duke i thn: "Era na mundon shum dhe bn padrej-
tsi ndaj nesh, ngase ne mizat nuk mund t qndrojm; kur
fryn, ne ikim." Hazreti Sulejmani tha: Patjetr t sillet i
pandehuri, " dhe e thirri ern, kurse miza fluturoi dhe tha: "Si
t gjykojm pr nj shtje n mosprezenc t paditsit?"
Kshtu sht rasti edhe me pjestart e religjioneve t

89
Ata t cilt dinin shkrim-lexim prej Kurejshve ishin vetm 17 vet, si sht
prmendur n librin "El Ikdul-llFerid", t autorit Ibn Abdurabihi, p.4; f.242; dhe
"Futuhul-l-Buldan", t Beladhurit f.457. Disa studiues supozuan se numri i tyre ishte
m tepr se kaq, por si do q t jet ai ishte i vogl dhe i kufizuar.
90
Sure Alek: 4.
91
Sure Alek: 5.
shumta, e n radh t par religjionit Brahman n Indi t
priftave dhe shrbyesve t tyre. Po ashtu rrfimi i konfliktit
ndrmjet kishs s krishter dhe shkencs n Evrop. sht
shum i njohur libri i amerikanit Draper, me titull: Conflict
between religjion and science - konflikti ndrmjet fes dhe
shkencs, i cili sht prej dshmive historike dhe veprave t
ndritshme t prfshira me t dhna dhe aspekte. Numri i vik-
timave t gjykatave t inkuizicionit, n Evropn e Mesjets,
dhe e trysnis kishtare e arriti shifrn dymbdhjet milion92,
e ky numr sht dyfishi i numrit t viktimave n luf-tn e
par botrore, q ai arriti n 6.400.000 njerz.
Kur'ani zbriti, e lartsoi vlern e dituris dhe e ngriti po-
zitn e dijetarve saq nuk e ka shembullin n librat e
mparshm dhe religjionet e vjetra, e karakterizoi shkencn
dhe shkenctart me tipare me t cilat arritn deri n grad
m posht se grada e Pejgamberve dhe mbi do grad prej
gradave t njerzve. Lexuesit i mjafton Fjala e Allahut:
Allahu vrtetoi se nuk ka Zot tjetr prve Tij, e
dshmuan edhe engjjt e dijetart dhe se Ai sht
zbatues i drejtsis93, dhe Fjala e Tij drejtuar Pejgam-
berit s.a.v.s.: Thuaj: "Zoti Im, m shto dituri.94 Po ashtu
Fjala e Tij: A jan t barabart ata q din dhe ato q
nuk dine.95 Po ashtu Fjala e Tij: Allahu lartson ata q
besuan prej jush, i lartson n shkall t lart ata t
cilve u sht dhn dituri 96, e po ashtu Fjala e Tij: Po
Allahut ia kan frikn nga robrit e tij vetm dijeta-
rt.97
E prsa u prket haditheve, prej tyre i mjafton lexuesit
fjala e Pejgamberit s.a.v.s. Vlera e dijetarit ndaj adhuruesit

92
John Davenport: Apology for Muhammed and Qur'an.
93
Sure Ali Imran: 18.
94
Sure Taha: 114.
95
Sure Ezumer: 9.
96
Sure Muxhadele 11
97
Sure Fatir 28
sht si vlera ime ndaj m t ultit prej jush 98, dhe po ashtu
hadithi: Dijetart jan trashgimtar t Pejgamberve,
gjersa Pejgambert nuk kan trashguar dinar apo dirhem
(emra t banknotave t athershme sh.p.), por ata
trashgu-an dituri, e kush e merr at, e ka marr hisen m
t madhe.99
Prej ktij begatimi t shtjes s shkencs dhe stimulimi
pr t rezultoi ai aktivitet apo thn m mir, entuziazmi
shkencor dhe prkushtimi i shkencs n historin islame. Nisi
kjo lvizje shkencore botrore e prhershme, hapsira
kohore e s cils sht prej hapsirave m t mdha kohore,
siprfaqja e s cils sht prej siprfaqeve m t mdha dhe
sfera intelektuale e s cils sht m e gjer prej t dy
sferave.100
Ktu mjafton dshmia e studjuesit t madh perndimor
dhe historianit t njohur frng, Dr.Gustaf Lebonit, n librin e
tij t njohur Hadaretul Arab Civilizimi i arabve, i cili
thot: Njeriu jashtzakonisht habitet prej zellit me t cilt
arabt iu rrekn studimit. Nse ekziston ndonj popull i cili
sht barazuar me arabt n at, dije se ti nuk do t gjesh
popull q ua ka tejkaluar arabve. Si supozohet, arabt kur
dominonin mbi nj qytet prkujdesin e tyre e drejtonin n
ndrtimin e xhamive dhe hapjen e shkollave. Nse qyteti
ishte i madh, ata hapnin shum shkolla, prej tyre jan edhe
njzet shkollat pr t cilat rrfeu Benjamin Et-Tatbeliu, i
cili vdiq n vitin 1173 t ers s re, sepse i pa n Aleksandri.
E kjo prve prfshirjes s qyteteve t mdha si: Bagdadi,

98
Transmeton Tirmidhiu dhe thot se Hadithi sht i mir (Hasen).
99
Transmeton Ebu Davudi dhe Tirmidhiu.
100
Pr t njohur kto hapsira si dhe lloj-llojshmrin dhe shkathtsin e lndeve le
ti kthehemi librave t cilat jan vn n prmendjen e librave q kan prpiluar
dijetart islam n vende dhe koh t ndryshme, prmendim si p.sh: librin EL
FIHRIST t Ibn Nedimit, Keshfu Dhunun t Haxh Halife Xhelebi, Muxhemul
Musanifin e Mahmud Hasen E Tuvenki (i ka 60 vllime. Prfshin 120.000 faqe
dhe biografit e 40.000 autorve); E TH-Thekafetu-l-Islamijje Fi-l-Hind, e Abdul-
Hajj l-Hasenijut, e botoi Akademia e Gjuhs Arabe n Damask; Tarihu-l-Edebi-l-
Arebij, e Brokelmanit (Gjerman); dhe Tarihu-t-Turathi-l-Arebij. e Fuad Sezkinit.
Kajroja, Toledoja, Kordoba etj, universitetet e t cilave
ishin t pajisura me laboratore, observatoriume dhe biblio-
teka t pasura, si dhe do gj q ndihmon n studimin
shkencor. Arabt vetm n Spanj kishin 70 biblioteka t
prgjithshme. N bibliotekn e halifit Hakemi II, n
Kordob, kishte 800.000 libra, 44 vllime prej t cilave ishin
bibliografi, si transmetojn historiant arab. Pr kt
shkak thuhet se Jharli (Charles) i Urt nuk mundi t tuboj
n bibliotekn mbretrore t Francs, pas 400 vjetve, m
tepr se 900 vllime, gati nj e treta e tyre kishte t bj
me shkencn metafizike.101
Roli i misionit pejgamberik dhe i thirrjes islame n
udhzimin e shkencs n qllimin real dhe drejtimin e saj, q
ta luaj rolin e saj pozitiv, konstruktiv, t dobishm, produk-
tiv, shptues prej hutis dhe shqetsimit, kontradikts dhe
dyshimit, ka qen m i rndsishm dhe m i vlefshm sesa
roli i tij n aktivizimin dhe zgjerimin e lvizjes shkencore.
E kjo ndodhi ngase njsit shkencore kan qen t
shkaprderdhura, bile n t shumtn e rasteve kan qen
kontradiktore, pr at shkenca natyrore nuk sht n prpu-
thje me fen, shkenca filozofike e lufton fen. Madje edhe
n shkencat matematikore dhe mjeksia, t cilat ishin t
pastra, ndonjher ekspertt e saj dilnin me rezultate nega-
tive ateiste n t. N Greqi, e cila ia tejkaloi bots bahk-
kohore pr disa shekuj n shkencat filozofike dhe matema-
tik, kishte dijetar o ateist o idhujtar, dhe shkencat e shko-
llat e saj ideologjike u bn rrezik pr fen, ndrsa pr
ateistt argument e model. Kshtu q, prej t mirave m t
mdha t Islamit sht se ai tregoi pr njsin e cila i lidh
njsit shkencore mes veti, e kjo iu mundsua atij ngase ai e
filloi udhtimin e vet n fushn e shkencs dhe njohuris n
baza t shndosha, e filloi me besimin n Allahun xh.sh., kr-
kimin ndihm prej tij dhe mbshtetjen n t, duke vepruar
sipas Fjals s Allahut drejtuar Pejgamberit t Tij: Lexo me
emrin e Zotit tnd i cili krijoi (do gj). Fillimi i

101
Hadaretu-l-Areb, f.434, autor Dr. Gustav Le Bon.
shndosh n t shumtn e rasteve garanton mbarim t
shndosh, pr kt, me ndihmn e Kuranit dhe imanit,
arriti ta zbuloj njsin e cila i lidh njsit njra me tjetrn,
e ajo sht njohja e Allahut t Madhrishm, dhe kjo sht
ajo me t ciln i lavdroi Allahu xh.sh.robrit e vet besim-
tar: dhe thellohen n mendime rreth krijimit t qiejve
e t Toks (duke thn): "Zoti yn, kt nuk e krijove kot,
I Lartsuar qofsh, ruana prej dnimit t zjarrit.102
Po ashtu, njsit kozmike prej dukurive, ndodhive dhe
ndryshimeve dukeshin n kontrast dhe kontradikt q e v
njeriun n huti dhe shqetsim, e ndoshta onin n mosbesim
dhe ateizm, mohim dhe kundrshtim t Krijuesit dhe Rregu-
lluesit t kozmosit, por shkenca islame e bazuar n besim
dhe Kuran tregoi n njsin e cila i tubon kto njsi
kozmike, e ajo sht vullneti i Allahut triumfues dhe urtsia
e Tij e shklqyeshme.
Shkenctari i madh perndimor-gjerman, Herold Hof-
denxh tregoi pr rndsin e gjetjes s ksaj njsie dhe rolin
e saj aktiv n jetn e njeriut dhe zhvillimin e shkencs dhe
etiks. Ai thot: Ideja e do feje ndrtohet mbi mono-
teizm, e ajo thrret n at se shkaku i ekzistimit t gjith
asaj q ka n gjithsi sht nj dhe, pa marr parasysh pro-
blemet q ndodhin n kt ide n mnyr kontinuitive, ajo
bindje l gjurm t dobishme dhe t rndsishme pr
natyrn njerzore. E ajo sht se pjestarve t ksaj feje u
sht e leht bindja se tr gjrat n bot jan t lidhura
sipas nj ligji, duke mos u ndalur n diferencat dhe detajet,
pr at, pasi sht nj, ather obligohet q edhe ligji t
jet nj. Filozofia mesjetare nguliti n mendjet e njerzve
iden e ekzistimit t ksaj njsie n plotsin e vrejtur n
bot, ide nga e cila ishte larg njeriu jointelektual me
ndikimin e ekzistimit t plotsis n dukurit natyrore n t
cilat bridhte dhe zhytej dhe i shptonte nga dora e tij litari
i njsis q e lidh kt plotsi.103

102
Sure Ali Imran 191.
103
Histori of modern philosophy; p.5.
 Me kt shkenca u b e mirseardhur, e dobishme, q t
on tek Allahu xh.sh. duke e prqendruar mundin e vet n
at q i bn dobi njerzimit dhe e bn t lumtur shoqrin
dhe qytetrimin dhe ishte begatia m e madhe pr mendimin
dhe orvatjen njerzore, e ndrroi zhvillimin e njerzimit dhe
rrjedhn e mendimit njerzor.
Shkenctart perndimor e kan pranuar rndsin e
Kuranit pr shkencat dhe mendimin njerzor. Ktu do t
prmendim vetm dy dshmi:
G.Margoliouthi, i cili u njoh me sulme ndaj Islamit, n
hyrjen q ia bri biografis s J.N.Rodwellit thot:
Studiuesit jan unik n at se Kurani z vend t
dalluar n librat e mdhenj fetar, edhe pse ai sht m i ri
prej ktyre librave104 t cilt ndrtuan historin, por ai ua
tejkalon t gjithve n ndikimin q shkakton huti te njeriu,
ai formoi mendim t ri njerzor dhe i forcoi bazat e nj
shkolle etike t dalluar.105
Hartwig Hirschfeldi thot:
Nuk ka pse t habitemi kur thuhet se Kurani sht
burim i shkencave. E gjith ajo pr t ciln foli Kurani pr
tokn, pr jetn njerzore, pr tregtin dhe zejet, ka qen
tem studimi e dijetarve dhe e komentatorve (mufesira-
ve). Ata u bn vshtrim atyre n librat e veta dhe n
komentimin e Kuranit duke hapur nj terren t gjer pr
hulumtim dhe studim n t. Prej rrugs s tij u prgatitn
rrugt e prparimit t muslimanve n shkenca t
ndryshme. Ai nuk e kufizoi ndikimin e tij vetm tek arabt,
por i shtyu filozoft ifut q ti pasojn hapat e arabve n
shtjet fetare metafizike, dhe nuk ka nevoj t prmendet
sesa pati dobi apologjetika e krishtere prej studimeve t
arabve n teologji.106

104
Ka pr qllim: ka zbrit i fundit.
105
Rev.G.Margoliouth in Introduction to the Kuran by J.Rodell; London 1918.
106
Hartig Hirschfeld: New Researches into composition and exegesis of the Qur'an
London. 1902; p.9.
 PRDORIMI I SHKENCS DHE I
LOGJIKS, DHE SHFRYTZIMI I SAJ
MADJE EDHE N SHTJET FETARE,
DHE NXITJA PR T PRSIATUR N
SHPIRTRA DHE HORIZONTE.

Nuk njohim ndonj fe prej feve, e as libr prej librave

qiellor, e cila ka thirrur n prdorimin e logjiks dhe
shfrytzimin e saj n t menduar dhe konkludim, lidhjen e
pasojave me shkaqet dhe rezultateve me premisat, vsht-
rim dhe prkujtim, qortim t pasivizimit t aftsis t
ciln Allahu ia fali njeriut pr t soditur at q sht rreth
tij, shmangies nga dshmit e Allahut n persona dhe hori-
zonte, vende dhe popuj, shembuj dhe leksione q kaluan
n jetn e popujve dhe ajo q u pa prej rezultateve t
veprave dhe moralit, n nivel t individve, popujve,
pushteteve dhe kombeve, ashtu si veproi pr kt Kur-
ani.
Ai nxiti n prdorimin e shqisave t dukshme, prej t
cilave m i rndsishm sht syri, dhe shfrytzimin e tyre
n t shikuarit e shndosh, ashtu q t oj drejt t
vrejturit n fakte, ky q sht hapi i par, dhe thot: Si
nuk kan par ata se Ne e sjellim ujin n tok t that
dhe me t nxjerrim bim q prej tyre ushqehen kafsht e
tyre, bile edhe ata vet? A nuk jan duke par (e t
kuptojn)?107
E qortoi paralizimin e ksaj fuqie madhshtore, e cila
sht mjet i udhzimit, dhe thot: mirpo ashtu u verbu-
an (nga rruga e drejt) dhe u shurdhuan (nga e vrteta).
Pastaj (pasi i zuri belaja) Allahu u pranoi pendimin.
Mirpo, m von shum prej tyre mbetn t verbr e t
shurdhr. Allahu di pr at q punuan.108 Po ashtu thot:
Thuaj: "A jan baras i verbri dhe ai q sheh? A nuk
mendoni?109
Po ashtu thot: Shembulli i gjendjes s ktyre dy
grupeve sht (i atyre q nuk besuan) si ai i verbri dhe i
shurdhti dhe (i atyre q besuan) si ai q sheh dhe dgjon. A
jan n pozit t barabart? A nuk prkujtoni?!110 Edhe
thuaj a sht i barabart i verbri me at q sheh, ose, a
jan t njejta errsirat me dritn111 Po ashtu thot:
Nuk jan t barabart i verbri dhe ai q sheh112.
N fund t qortimit thot: Sa e sa argumente ka n
qiej e n Tok, t cilt i shohin, por ata nuk i vshtrojn
fare113, dhe e ngjall krshrin te logjikuesit duke thn:

107
Sure Sexhde: 27.
108
Sure Maide: 71.
109
Sure Enam: 50.
110
Sure Hud: 24.
111
Sure Er-rad: 16.
112
Sure Fatir: 19.
113
Sure Jusuf: 105.
pra merrni prvoj o ju t Zott e mendjes.114 E pr sa
i prket nxitjes s Kuranit pr prdorimin e logjiks dhe
ngjalljen e krshris tek ata q mendojn, n Kuran sht
prsritur fjala t logjikoni n 23 ajete, n t cilt sht
theksuar: Q ju t logjikoni,A nuk logjikoni, dhe Fjala e
Tij: Nse ju logjikoni. Sa pr ilustrim po prmendim ajetet
vijuese: Kshtu, q ti kuptoni, Allahu ua shpjegon argume-
ntet e veta115, Ne pra, u kemi sqaruar faktet nse ju i
kuptoni116, Po a nuk po kuptoni se bota tjetr sht m e
mir (se ajo ka merrnit ju) pr ata q ruhen 117, A nuk e
kuptoni se Ne ua shpallm librin n t cilin gjendet krenaria
e juaj118, E ju (Mekas) me siguri kaloni atypari mngjes
(ditn) e mbrmje (natn). Pra, a nuk mblidhni mend? 119,
ndrkoh q xhehenemlinjt i karakterizon me mosshfrytzi-
min prej tyre t ktij sensi t lartsuar dhe thot: Dhe
thon: Sikur t kishim dgjuar dhe pasur mend, ne nuk do
t ishim ndr banuesit e zjarrit! 120 Po ashtu fjala Logji-
kojn ka ardhur pr lavdrim apo pohim n m shum se
njzet vende.
Po kshtu veproi Kurani me thirrjen n mendim dhe
lavedrimin e atyre t cilt mendojn. Kjo fjal sht
prmendur n Kuran 11 her, si sht ajeti i ndershm:
Pr ata q Allahun e prmendin me prkujtim kur jan
n kmb, kur jan ulur, kur jan t shtrir dhe thellohen
n mendime rreth krijimit t qiejve e t Toks121; Ti
rrfe tregmet (ummetit tnd) n mnyr q ata t

114
Sure Hashr: 2.
115
Sure Bekare: 242.
116
Sure Ali Imran: 118.
117
Sure Araf: 169.
118
Sure Enbija: 10.
119
Sure Safat: 138.
120
Sure Mulk: 10.
121
Sure Ali Imran: 191.
mendojn122; Vrtet, n gjith kt ka fakte pr
njerzit q thell mendojn.123
Rezultati i saj krahas udhzimit n t vrtetn madh-
shtore pr t ciln tregoi Kurani me ajetin e tij pr ata
prdorues t logjiks dhe mendimit n mnyr t drejt,
Zoti yn, kt nuk e krijove kot124, - ishte aktiviteti ideor
botror n do sfer prej sferave t shkencave, teknologjive
dhe kulturs, ndikimi i tij u pa n tr botn dhe sikur u hap
nj dritare dhe vrim e gjer, nga e cila hyn drita dhe ajri i
kthjellt, dhe sikur u kthye apo u el ai dry t cilin ia kishin
vn armiqt e liris dhe t menduarit t shndosh, apo
prfaqsuesit falsifikues t religjioneve t vjetra, mendjes
njerzore. Bota u zgjua nga gjumi i saj i thell i cili zgjati me
shekuj dhe filloi ta fshij nga syt e saj gjumin e thell, t
prparoj me hapa t shpejt n kompensimin e asaj q i
kaloi prej prparimit dhe ngritjes, filloi tejkalimin e vsh-
tirsive dhe eliminimin e pengesave dhe barierave n
marshimin e tij t gjat. Pr kt ndikim botror dhe pr
kt dridhje t fort e t but,n t njjtn koh, flet
shkenctari i madh frng Jolivet Castelot, i cili n librin e
tij : Zakoni i historis - Laloi de l-historie, thot:
Prparimi i arabve pas vdekjes s Pejgamberit ishte i
madh. Ndodhi me shpejtsin m t madhe q mundej, koha
ishte e prgatitur pr prhapjen e Islamit dhe qytetrimi
islam pati nj ngritje t shklqyeshme, arriti sukses n do
vend me lirimet me mendjemprehtsi t rrall. Ndikimi i
tij u reflektua n arte dhe letrsi, poezi dhe shkenc, dhe
brenda disa shekujve arabt e kapn me duart e tyre
kandilin e drits intelektuale, i prfaqsuan tr njohurit
njerzore t cilat kan t bjn me filozofin, astronomin,
kimin, medicinn dhe shkencat psikologjike (shpirtrore). U
bn krijues t mendimit, zbulues dhe shpiks, jo n kupti-
min e njohur, por me at q arritn prej metodave shkenco-
122
Sure Araf: 176.
123
Sure Er-rad: 3
124
Sure Ali Imran: 191.
re t cilat i prdorn me nj aftsi shum t shklqyeshme.
Edhe pse qytetrimi arab qe jetshkurtr, por pati ndikim t
madh. E neve nuk na mbetet vese t shfaqim keqardhje pr
rnien e tij.
Pastaj vazhdon m tutje dhe thot:
Nse elita e vendeve kan qen njerz q kan ln
gjurm, puna e cila sht kryer prej tyre ka qen m e lart
se ata dhe prej saj sht ngritur nj qytetrim i befasishm.
Evropa i ka borxh civilizimit arab pr prparimin q arriti
prej shekullit X deri n shekullin XIV. Prej Islamit e mori
(Evropa sh.p.) iden filozofike shkencore, t ciln e pasoi
me cungim n mesjet, Evropa do t na paraqitet e mjer
dhe injorante para qytetrimit arab dhe para shkencs,
arteve dhe letrsis arabe. Evropa ia ka borxh ideve arabe
atmos-fern e dobishme me t ciln u knaq n ato shekuj.
Kaluan katr shekuj dhe nuk ka n t civilizim tjetr pas
civilizimit arab ndrsa shkenctart e tij jan barts t
flamurit t saj values.125
Gustav Leboni thot:
Njerzit ia veshin Fransis Bekonit rregullin e em-
pirizmit, vrejtjes dhe logjiks induktive, t cilat jan
parim n bazn e studimit shkencor bashkkohor, por sht
obligim q sot t pranohet se tr kjo metod sht prej
zbulimeve t arabve.
Robert Briffault n librin e tij The making of humanity
thot:
Nuk ka asnj fush t zhvillimit evropian, e q civi-
lizimi islam nuk ka pr t merit t madhe dhe gjurm
vendimtare me ndikim t madh.126
Po ashtu thot:
Nuk kan qen shkencat natyrore, meritat pr t cilat
u takojn arabve, ato q e kthyen Evropn n jet, por
civilizimi islam ndikoi n jetn e Evrops me faktor t
125
El-Islam Vel-hadaretu-l-arabijje; prof: Muhamed Kurd Ali p.2; f. 543-544.
126
Po aty: f. 202.
shumt dhe t ndryshm q prej kur i drgoi rrezet e tij t
para n Evrop.127

127
The Making of humanity, p. 202.
 EKZISTIMI I POPULLIT I CILI DO TA
MBAJ ME SUKSES PRGJEGJSIN E
PRKUJDESJES NDAJ BOTS DHE
MBIKQYRJES S MORALIT DHE
SJELLJES S INDIVIDVE DHE
POPUJVE.

Ajo pr t ciln dshmoi historia e gjat njerzore, psi-

kologjia e etika, sht se synimet dhe msimet e shquara dhe
shembujt e lart praktik nuk mund t formohen e, edhe n-
se formohen, nuk mund t ekzistojn gjat pa qndruar pas
tyre nj grup njerzish apo, thn m sakt, nj popull prej
njerzve q e bart thirrjen e tyre, e lartson flamurin e
tyre, lufton n rrugn e tyre dhe i jetson ato praktikisht.
Pr at shohim se msimet e disa Pejgamberve, paqja e
Allahut qoft mbi ta, e mos t bjm fjal pr reformatort,
msuesit e moralit dhe msuesit e mdhenj t urtsis, nuk
kan jetuar koh t gjat pr shkak t mosekzistimit t
popullit i cili do ta barte misionin e tyre, do ti prkushtohej
me zell rrugs s tyre dhe do ta praktikonte n jetn e tij,
me qytetrimin, me qeverit dhe shoqrit e tij. Prandaj, n
vendet npr t cilt u drguan jeta u b si uji i madh i cili
ka nj nivel t vetm t ngritjes, gjersa popujt dhe kombet u
bn kope bagtish t cilat nuk kan barinj.
Pasi Allahu xh.sh. vendosi q Muhammedi s.a.v.s. t
jet Pejgamberi i fundit dhe vula e pejgamberis, pas t cilit
nuk do t drgohet Pejgamber e as q do t shpallet libr
nga qielli, e siguroi njerzimin prej ktij rreziku, drgoi me
Muhammedin s.a.v.s. nj popull komplet. Pr at, drgimi i
Muhammedit s.a.v.s. ishte drgim i shoqruar: drgimi i
Pejgamberit i lidhur me drgimin e popullit (Ummetit). Alla-
hu i Madhrishm e karakterizoi popullin (Ummetin) e tij me
veti t cilat nuk i prkasin vetm se t Drguarit, pa pejgam-
beri, t urdhruarit prej Allahut, dhe thot: Ju jeni populli
m i dobishm, i ardhur pr t mirn e njerzve, t
urdhroni pr mir, t ndaloni nga veprat e kqia dhe t
besoni Allahun128, po ashtu thot: Dhe ashtu (sikur u
udhzuam n fen islame) ne u bm juve nj popull t
drejt (nj mes t zgjedhur) pr t qen ju dshmitar (n
ditn e gjykimit) ndaj njerzve, dhe pr t qen i Drguari
dshmitar ndaj jush 129
N hadithin e Pejgamberit ka ardhur konteksti i njjt.
Pejgamberi s.a.v.s. nj grupi sahabsh u ka thn: Ju jeni
drguar lehtsues, e nuk jeni drguar rndues.130
Kto ndjenja t prgjegjsis s misionit dhe urdhrimit
i mbushnin kraharort e sahabve Allahu qoft i knaqur
me ta dhe t atyre q i ndjekin ata me sinqeritet
(tabiint). Pr at, kur e pyeti Rustemi, komandanti i ush-
tris persiane, zotriun ton Ribij Ibn Amirin,131 t cilin e
drgoi komandanti i prgjithshm i ushtris muslimane
zotriu yn Sad Ibn Ebi Vekasi Allahu qoft i knaqur me

128
Sure Ali Imran: 110.
129
Sure Bekare: 143.
130
Transmeton Buhariu.
131
Shok i Pejgamberit (sahab), konsulto librin el-isabe, p. 1; 503.
t, me krkesn e Rustemit, i tha: Pse erdht? (Ribiju) u
prgjigj duke i thn: Neve na drgoi Allahu q ta nxjerrim
at q do prej robrve nga adhurimi i idhujve n adhurimin
e Allahut t Vetm, dhe prej ngushtsis s ksaj bote n
gjersin e saj, si dhe prej dhuns s feve n drejtsin e
Islamit.132
Dhe kjo sht ajo gj e cila pati ndikim n zhvillimin e
njerzimit. E kjo, pr sa u prket njerzve, ishte eksperie-
nc e re n historin e feve, n historin e zhvillimit t
popujve dhe n historin e drejtimeve. Bri kthes n his-
tori, sepse aktualiteti q jetonte bota njerzore n shekullin
VI t ers son, gj q sht realitet n do koh, ishte m i
gjer dhe m i lart sesa ndikimi n t i individve t
devotshm. Kurani dshmon pr ekzistimin e individve t
devotshm te ifutt, mbi t cilt ra hidhrimi i Allahut, dhe
thot: Ata (ithtart e librit) ka q jan n rrug t
drejt, gjat nats lexojn ajetet e Allahut duke u lutur. I
besojn Allahut dhe dits s gjykimit, kshillojn pr t
mir dhe largojn nga t kqijat, prpiqen pr pun t
dobishme, e edhe ata jan prej t mirve.133
Mirpo, ata nuk kan pasur ndikim n shoqrin njer-
zore dhe n zhvillimin njerzor sepse ishin individ, gjersa
popujt nuk u vnin pesh individve, prandaj n do koh
dhe vend ka pasur dhe do t ket individ t devotshm t
cilt dallohen nga njerzit tjer n disa pun, sjellje dhe
adhurim e (ibadete) t tyre, por zbraztia ekzistuese dhe
kriza ekzistuese n nivel t popujve dhe kombeve dhe n
nivel kulturor e social nuk mund t plotsohet vetm se at-
her kur do t jet prosperiteti, shembulli i mir dhe mostrat
praktike n nivel t shoqris njerzore e cila i paraqet
msimet pejgamberike t lartmadhrishme, parimet dhe
moralin e lart dhe etikn ideale individuale dhe shoqrore
n sfern e qeveris dhe politiks, tregtis dhe marrdhnie-
ve ndrnjerzore, jets private dhe shoqrore, mnyrn e

132
El-Bidaje ve En-Nihaje p.7; f.39.
133
Sure Ali Imran: 113 114.
veprimit me individ dhe grupe, popuj dhe pushtete, n dis-
ponim dhe hidhrim, n paqe dhe n fushbetej, n skamje
dhe pasuri, si dhe t jet natyra e prgjithshme e bashksis
(xhemaatit) dhe popullit dhe karakteristika e saj e shquar.
Po t ktill kan qen edhe sahabt,134- Allahu qoft i
knaqur me ta, t cilt u rritn n gjirin e pejgamberis dhe
diplomuan n shkolln e besimit dhe Kuranit. Nj prej
dijetarve jo ekstrem perndimor njohs i historis s popuj-
ve dhe kulturave shum bukur e ka ilustruar gjeneratn e cila
ka qen bereqeti i pejgamberis dhe far e Kuranit dhe
shum bukur ka treguar pr karakteristikn e tyre t shquar t
prbashkt. Shkenctari gjerman Cae Tani Katani n
librin e tij: Vitet e Islamit thot:
Ata sahab (t ndershm) kan qen prfaqsues t
sinqert t trashgimis morale t Pejgamberit t Allahut
xh.sh., thirrsit e Islamit n ardhmri dhe barts t msime-
ve t Muhammedit s.a.v.s. t cilat ua transmetoi t devot-
shmve dhe t mbrojturve prej t palejuarave (harameve).
Me ta e ngriti lidhjen e tyre t vazhdueshme me Pejgam-
berin e Allahut dhe dashurin e tyre t sinqert ndaj tij,
deri n nj bot prej ideje dhe ndjenjash, saq nuk sht
par rreth m i lart dhe m i ngritur n aspektin
qytetrues dhe shoqror se ai. Nuk ka dyshim se tek ata
sahab u bn ndryshime me vler t madhe nga do aspekt.
M von, ata e dshmuan n rastet m t rnda luftarake se
parimet e Muhammedit s.a.v.s. jan mbjellur n tokn m
pjellore e cila mbiu bim t mira, e kjo, nprmjet njerzve
me cilsi shum t larta. Kan qen nxns prmendsh t
librit t shenjt dhe sekretart e tij. Ishin mbrojtsit e
gjith asaj q e morn prej Pejgamberit t Allahut, n
form t fjals apo t urdhrit. Ata kan qen prijsit e
hershm t nderuar t Islamit, prej t cilve lindn

134
Sahabt jan shokt e Pejgamberit s.a.v.s.
fukahat (juristt islam), shkenctart dhe muhaditht
(tradicionalistt) e par t shoqris islame.135
Ktij ummeti (populli) i sht dhn prsipr prgje-
gjsia e prkujdesjes ndaj bots dhe mbikqyrja e moralit
dhe e drejtimeve, sjelljes s individve dhe popujve, pr-
gjegjsia e dshmis me drejtsi pr hir t Allahut, e urdh-
rimit n t mir dhe ndalimit nga e keqja, dhe prgjegjsia e
popullit q do t pyetet Ditn e Gjykimit se sa e ka kryer
kt obligim, do t jap llogari pr lshimet n kt dhe
marrjen me vetveten. Pr at Allahu xh.sh. thot: O ju q
besuat! Bhuni plotsisht t vendosur pr hir t Allahut,
duke dshmuar t drejtn, dhe t mos u shtyj urrejtja
ndaj nj populli e ti shmangeni drejtsis; bhuni t
drejt, sepse ajo sht m afr devotshmris. Kinie dro
Allahun se Allahu di hollsisht pr at q veproni.136
Ia trheq vrejtjen pr lshimet e tij n kryerjen e
obligimit t vet, prhapjen e trazirave dhe rrmujs, e pra-
ndaj i thot atij grupi t vogl, numri i pjestarve t t cilit
nuk i kalonte disa qindra n jetn fillestare t Medines, i cili
u urdhrua t vllazrohet dhe t formoj qelizn islame t
ngritur mbi baz t besimit dhe thirrjes (misionit): E nse
nuk e bni at (t ndihmoni e t kujdeseni pr njri
tjetrin), bhet trazir dhe rrmuj e madhe n Tok. 137
Ather, do t bhet puna me ummetin (popullin) islam i
cili e mbush tokn dhe posedon pushtete t mdha e
potenciale t pasura njerzore, nse i shmanget pozits s
tij prijse dhe misionare, apo obligimit t tij shoqror, e q
t ndihmuarit sht mbikqyrja e moralit, animeve,
orientimeve, ndihmn e t shtypurit dhe ndalimi i tiranve
nga padrejtsit.
Kurani e prmend kt ummet (popull) me kt pozit
prirse misionare, obligimin reformues dhe prgjegjsin e

135
Fragment prej: Caetani: (Annali dell islam) vol.II. p. 429. T..Arnold, Preach.
136
Sure Maide: 8.
137
Sure Enfal: 73.
urdhrimit n t mir dhe ndalimit nga e keqja, duke ua
abstraguar at popujve t mparshm dhe duke nxitur
ndjenjat e prgjegjsis te ummeti138 n kohn e sotme: E
prse t mos ket pasur nga breznit q ishin para jush,
t zott e mendjes e t nderit q t ndalonin rregullimin
e kaosit n Tok, prve nj pakice, t cilt i shptuam
(ngase u frenuan nga t kqiat), e ata q ishin mizor u
dhan pas knaqsive si t shfrenuar, duke vazhduar t
jen mkatar139. Kjo krkon q veprimtaria e ndikimit n
civilizimin njerzor dhe shqyrtimi i saj n ndrkoh t jet
prej fillimi, gjersa pengimi i elementeve destruktive dhe
zhdukse si dhe drejtimeve t mbrapshta shkatrruese pr t
t jet i prhershm.

138
Kt realitet shum bukur e ka sqaruar poeti islam, Dr. Muhammed Ikbali, n
poezin me titull: Parlamenti i dreqit, duke prmendur me gjuhn e kryetarit t
parlamentit (dreqit) rrezikun i cili i kanoset sistemit satanik me ekzistimin e
muslimanit, nse zgjohet dhe e kupton prgjegjsin e tij ndaj bots dhe popujve,
dhe thot: "Bini ezanit t muslimanit, sepse ai ka mundsi ti kthej Talismanet
(hamajlit e sihiret sh.p.) e bots dhe ta prish magjin ton me ezanin dhe tekbirin e
tij, mundoheni q nata e tij t jet sa m e gjat, zgjuarja e tij sa m e ngadalshme,
largojeni at, vllezrit e mi, nga zelli dhe puna ashtu q ti humb garat n bot.
M mir sht pr ne q muslimani t mbetet rob i tjetrit, ta refuzoj kt bot dhe t
izolohet nga ajo, tia lj kt bot t tjerve nga moslakmimin e tij pr t dhe duke
menduar ta zbus rrzikun e saj. O mjer pr ne dhe far fatkeqsie pr ne nse
zgjohet ky ummet t cilit feja e vet ia ka obliguar ta kontrolloj botn." (Revaiu
Ikbal, f.125-126).
139
Sure Hud: 116.
 UNITETI IDEOLOGJIK CIVILIZUES
BOTROR

N fund, e jo definitivisht pr t fundn her, ai unitet

botror far nuk e ka par historia n shtrirje, thellim dhe
qndrueshmri n periudhat e ndryshme t civilizimit dhe
shoqris njerzore, ai sht i cili u ngrit dhe vazhdon t
qndroj i ngritur, mbi bazn e unitetit t besimit,- e q
sht besimi i njshmris s Allahut (Teuhid), dhe besimi n
Pejgamberin e Muhammedit s.a.v.s., dhe jets pas vdekjes,-
dhe unitetit t vshtrimit t fenomeneve kozmike, fuqis
hyjnore dhe motivimit t saj, vlersimit t esencs s sen-
deve dhe vlera e tyre n baz t besimit n Allahun xh.sh.,
qllimit t krijimit dhe faktit se kjo jet sht e kufizuar dhe
e kalueshme, besimit n vlerat dhe idealet n t cilat thirri
Islami dhe i prezantoi shembulli i Pejgamberit s.a.v.s., jeta e
sahabve dhe e gjenerats s par ideale, duke pasur para-
sysh eprsin dhe dallimin n prpikri dhe korrektsi ndaj
tij, dallim t cilin e imponon natyra njerzore, ndryshues-
hmria e kohs, ambientit, edukats dhe faktorve t
jashtm, por konvergjenca140 mes shoqrive islame n do
shekull, pas shpalljes s Islamit, sht m e dukshme, m e
140
Konvergjenc: lat. Convergentia afrim. Afrim, prirje pr afrim ose ecje e
zhvillimit drejt afrimit e bashkimit. Shih: fjalor fjalsh e shprehjesh t huaja, f.407
Rilindja Prishtin 1986 Mikel Ndreca (sh.p.)
madhe dhe me rrnj m t thella nga do konvergjenc
tjetr n mes pjesve t nj populli dhe pjestarve t nj
feje.
Pastaj, uniteti civilizues n nj mas t madhe, i ngritur
mbi bazn e normave ligjore t sheriatit dhe msimeve
morale, duke pasur parasysh ndryshimin e pozitave dhe shka-
lln e veprimit sipas ktyre normave dhe msimeve, sht
ndryshim i patjetrsueshm kur merren parasysh ndryshimet
e natyrave t popujve t cilt i prkasin Islamit, natyrat e
vendeve dhe shekujve dhe natyrat e sistemeve qeverisse,
por ai sht civilizim i cili dallohet me natyr specifike
islame, sht civilizim i cili n besim dallohet me njshmri-
n e Zotit (Teuhid); n shoqri me respektimin e njerzimit
dhe barazimin e individve t saj; n fushn e moralit dhe
sjelljes me devotshmri ndaj Allahut xh.sh., nse shoqrohet
me civilizimet e tjera, turp dhe modesti; n fushbetej me
veprimtarin e dendur pr botn e ardhshme dhe luft pr
hir t Allahut (Xhihad); n jetn personale dhe private duke i
kushtuar kujdes t madh Pastrtis - tahare, e cila sht
m specifike sesa Nedhafe (mnjanim i mbeturinave sh.p.)
n t ciln takohen civilizimet madhshtore dhe shoqrit e
shndosha, si dhe therjes s mishit t kafshve dhe
shpendve.
Po ashtu, emrat e muslimanve n vendet e ndryshme,
krahas largsis dhe dallimit n gjuh dhe kultura, do her
jan t dalluar, jan kryesisht arab, t marr prej emrave t
Pejgamberve dhe sahabve, familjes s Pejgamberit dhe t
devotshmve prej t parve (selefet), n to shihet besimi i
njshmris s Allahut xh.sh. (Teuhid), apo kuptimi i adhu-
rimit dhe falenderimit, e m tepr emrohen me emrat
Muhammed dhe Ahmed nga dashuria dhe arritja e bekimit (t
Allahut xh.sh.)

KARAKTERISTIKAT E THEKSUARA T UNITETIT

Ky unitet fetar dhe civilizues demonstrohet n unitetin e

detyrave (farzeve), obligimeve (vaxhibeve) dhe nj sr
ceremonish fetare dhe ndodhish shoqrore; pes koht e
namazeve falen n koht e tyre (n baz t kohs s vendeve
t ndryshme), namazet falen bashkrisht (me xhemat sh.p.),
me rekate t caktuara n xhami dhe faltore (t posame kur
ka numr t madh njerzish, si n Bajrame sh.p.), prandaj,
do musliman, nga cilido vend qoft dhe cilndo gjuh q
flet mund t prezantoj n kto namaze apo t bhet imam
(nse pajtohet xhemati), pa pasur nevoj pr ndihmn e
udhheqsit dhe instruksioneve lokale. Namazi i xhumas
falet me kujdes t madh. Kurani sht libri qiellor i vetm i
cili lexohet, nxihet prmendsh dhe kndohet n do vend
dhe koh;141 ezani transmetohet prej gjitha xhamive n nj
form; Ramazani sht muaji i agjrimit n mbar botn
islame, sado q t ndryshojn stint, klima dhe vendqn-
drimet; muslimant i festojn dy festa: Fitr Bajramin dhe
Kurban Bajramin, falin dy rekate falnderim ndaj Allahut,
dhe pas tyre vjen ligjrata. N kto dy festa marrin pjes
muslimant e t gjitha shtresave dhe klasave, njerzit i
drejtohen Meks pr haxhillk nga do largsi e madhe dhe
vend i thell, e kjo zgjat pandrprer n historin e gjat t
Islamit, pa iu nnshtruar ndryshimeve politike dhe reformave
ekonomike e shoqrore; prshndetja e muslimanve n do
vend sht paqe (e ajo sht: Esselamu Alejkum paqja e
Zotit qoft mbi ju), dhe e gjith kjo sht nj shembull nga
uniteti i cili nuk e ka shokun n popujt, fet dhe shoqrit e
tjera.
Kt unitet t llojit t vet e kan kuptuar dhe madh-
ruar disa prej elits perndimore dhe ideolog e publicist.
Ktu do t prmendim vetm dy dshmi:
Hamilton Gibs thot:
Islami sht nj koncept i koordinuar i cili u paraqit n
forma politike e shoqrore dhe unitet fetar. Ky koncept
prfshin nj fush t gjer t vendit dhe kohs; veorit e
tij t ndryshme jan demonstruar n vende dhe epoka t

141
Enciklopedia britanike ka pranuar se Kurani sht Libri m i lexuar n
siprfaqen e Toks. (Shih: Dhiretu-l-Mearf El-Britanije, lnda: Mohammad).
ndryshme, varsisht prej frkimit t tij me forcat e ndrysh-
me shoqrore dhe politike locale, p.sh.: Spanja n Verilindje
t Afriks n Mesjet ka qen e lidhur me djepin e Islamit
n Azin perndimore, kultura e saj ka qen pjes prej
kulturs s ksaj qendre islame. Por ajo dallohet n sfera t
ndry-shme dhe bart specifika me rolin e t cilave ka pasur
ndikim t madh n Azin perndimore; ksisoj kan qen
edhe vendet e tjera kryesore t pavarura prej t tjerve, si
nnkontinenti Indian, Indonezia, zonat shkretinore n jug t
Rusis deri n kufijt e Kins bartin karakteristika dhe
veori lokale, por ato e ruajn natyrn e dalluar islame. 142
Volfred Cavtwel Smithi thot:
Ngadhnjimi i muslimanve ishte ngadhnjim i brend-
shm pr fen e tyre. Ata nuk arritn fitore vetm n
fushbetej, dhe jo vetm q patn ndikim n sfera t ndry-
shme t jets, por ata korrn fitore n orientimin e ri t
jets n prgjithsi dhe e natyralizuan at me nj natyr t
veant, e kjo sht ajo q njihet me emrin civilizim. N
formimin e ktij civilizimi islam kan kontribuar faktor t
shumt, si ata arab dhe grek, civilizimi semit i Lindjes s
Mesme dhe iranian sasanid, si dhe elementet hinduse. Por,
gjenialiteti i muslimanve u demonstrua n koordinimin e
ktyre faktorve t shumt, n shkrirjen e tyre n nj
element t ri dhe n nnshtrimin e tyre nj metode homo-
gjene pr jetn, pa i humbur kto faktor veorit e tyre
qensore dhe n t kundrtn, u zhvilluan n mnyr konti-
nuitive. Islami qe ai i cili i zhvilloi dhe i prsosi kta fakto-
r, u prgatiti atyre fuqi pr ekzistenc. Ai i dha do sfere
t jets natyr islame t rndsishme, ai ishte baza dhe
elementet e saj prbrse, e prgatiti metodn islame pr
jet si unitet dhe fuqi. Ligji islam pati rol qensor n
formimin e ksaj fuqie t prbashkt. Ai sht i cili i
koordinoi tr skajet e jets prej adhurimit e deri te
pronsia dhe pushteti me rrymn e tij t veant t
marrdhnieve. Ligji islam ishte fuqi unike e cila e lidhte

142
Hamilton A.R.Gibb, Studies on the civilization of Islam, London, 1960, p.3.
shoqrin islame prej Kordobs e deri n Meltan, ai sht i
cili u prgatiti individve t shoqris islame unitet, i bri
punt e tjera jetsore t lavdishme dhe t grumbulluara nga
vet natyra e tyre me natyrn qiellore. I dha kohs unitet
q ta bj shoqrin t zhvilluar dhe jetgjat, mbretrit
dhe sulltant ndrroheshin, disa pushtete vinin e disa t
tjera binin, por roli i saj n drejtimin e jets shoqrore n
tok sipas msimeve hyjnore ishte margjinal dhe dytsor.143
Ai sht civilizim i cili u ngjesh me emrin e Allahut dhe
me mbikqyrjen e Tij, u ngjyros me ngjyrn e Allahut, dhe u
ngrit mbi bazn e besimit imanit, e pr kt ai nuk mund t
zhvishet nga natyra fetare, ngjyra hyjnore dhe shpirti i
besimit; dhe do gj q e kundrshton kt prej nacionali-
zmit dhe fanatizmit pagan (xhahilijetit), lufts raciste dhe
gryksis materiale, shthurjes morale apo anarkis shoqrore
sht gj e prkohshme pr t, e ardhur apo e importuar nga
jasht ose prej mbeturinave t mjediseve dhe shoqrive nga
t cilat u transferua elementi islam, apo pr shkak t
dobsis s njohurive islame dhe prkushtimit t pakt ndaj
Kuranit t Ndershm, hadithit t Pejgamberit dhe burimeve
themelore primare t Islamit n kto vende.

FSHEHTSIA E SUKSESIT T ORVATJEVE

REFORMISTE DHE PRTERITSE N
HISTORIN ISLAME.

Dhe pr kt vazhduan prpjekjet pr reform dhe

prteritja pr luftimin e plangprishsis, risive (bidateve)
dhe gjurmve t injorancs (xhahilijetit) n historin e po-
pujve dhe vendeve islame n mnyrn e cila nuk ka pasur
rival n historin e popujve dhe feve joislame, pasi atyre iu
caktua hise prej suksesit dhe fitores, gj q nuk ndodhi me
orvatjet e reforms dhe rregullimit n historin e popujve
dhe feve t tjera.144

143
Walfred Cantwel Smith: Islam in Modern History. New York, 1957 p.36 37.
 E kjo pr shkak t prputhjes s ktyre orvatjeve me
esencn e ktij ummeti (populli), shpirtin dhe ndjenjat e tij.
Themelet dhe parimet mbi t cilat u ngrit ishin ekzistenca e
ktij ummeti (populli) dhe prej tyre rezultoi historia dhe
shtrirja e tij.

PROCESI I NDIKIMIT N CIVILIZIMIN NJERZOR

DUHET T JET I PRHERSHM DHE I
VAZHDUESHM

Dhe pas asaj q shpjeguam pr ofertat civilizuese t

Islamit, dhuratat dhe dhuntit q ai ia fali civilizimit
njerzor, suksesin dhe fitoren e korrur n shptimin e civi-
lizimit njerzor prej shkatrrimit dhe vetfundosjes e i
mundsoi prosperitet dhe lulzim, patjetr duhet ta kon-
firmojn nj t vrtet t amshueshme historike: se pro-
cesi i ndikimit n civilizimin njerzor, vshtrimi i atij koh
pas kohe prej fillimi, ushqimi i tij me klasiken (t vjetrn
sh.p.) valide dhe t ren (modernen sh.p.) e dobishme dhe
pengimi i faktorve shkatrrues e zhduks dhe ideologjive
t mbrapshta rnduese duhet t jet kontinuitiv dhe i
vazhdueshm.
E kjo, pr dy shkaqe:
Shkaku i par: Ngase popujt u nnshtrohen faktorve
modern reformues dhe deformues, ndrkaq jeta sht
dinamike, e zhvilluar dhe nuk njeh ndalje dhe stagnim, pra-
ndaj, patjetr t kontrollohet koh pas kohe dhe t plotso-
hen nevojat e saj t prsritura. N kohn e fundit, kur
ummeti (populli) islam pr fat t keq sht trhjekur prej
fushs s udhheqjes s njerzis dhe sht mbyllur n
vetvete, jan aktivizuar ideologji dhe filozofi t mbrapshta
shkatrruese.

144
Konsulto parathnien e pjess s par prej seris s librit Rixhalul fikri ve ed-
daveti fi-l-islam, dhe lexoi shembujt e ktij suksesi n katr pjest e tij.
 Shkaku i dyt: sht se ky ummet sht ummet i
amshueshmris dhe shpresa e njerzis, pr at patjetr
duhet ta bart misionin e tij, ta luaj rolin e vet n drejtimin
e anijes njerzore, prkujdesjes ndaj bots dhe mbikqyrjes
s botkuptimeve, moralit, marrdhnieve t njeriut me
njeri dhe t popullit me popull, ndrkaq, popujt nuk jetojn
me historin e as me faktorin q ka paraqitur n t kaluarn
dhe suksesin e fitoren q ka korrur n kohn e shkuar, por
popujt jetojn me xhihad (prpjekje) t pandrprer, aktivi-
tet t prhershm, ndjenj t prgjegjsis s vazhdueshme,
rrezikim t vetvetes dhe gjs s shtrenjt n do koh, me
risi dhe kreativitet, si dhe me prodhimin e risive t dobishme
dhe teprics s vlefshme, e kur do t mbyllet n vetvete dhe
do ta lshoj funksionin e tij, do t prjashtohet nga regjistri
i historis dhe do ta harroj koha, pr at, duhet q ummeti
Islam prej fillimi ta marr edhe njher prgjegjsin e tij
misionare civilizuese, udhzuese dhe prijse.
Ekziston edhe nj realitet tjetr shkencor historik, e ai
sht se ummeti islam nuk mund ta kryej rolin e ndikimit n
civilizimin njerzor dhe udhzimit t tij, nse sht lyps n
tryezn e civilizimeve t huaja, pi prej detit t tyre dhe
zhytet n valt e tij deri n vesh, ai nuk mund ta ruaj
vmendjen e vet, lre m ti shtyj popujt e tjer q ta
imitojn at. Kt mund ta arrij vetm nse beson bind-
shm se civilizimi i tij sht i pavarur, me identitet t posa-
m, hyjnor qiellor, i vlefshm pr do koh dhe vend, i
ngritur mbi baza t forta, i mbshtetur n Kuran dhe sunet,
rezultues prej udhzimeve hyjnore dhe msimeve pej-
gamberike. Ai ka koncept t veant pr pastrtin dhe
nderin, pastrtia (Et-tahare) n t nuk sht sinonim i fjals
Nedhafe (mnjanim i mbeturinave sh.p.), pr nderin n t,
nuk mjafton vetm largimi nga krimet morale, por ai sht
me kuptim m t gjer dhe m prfshirs e prmbledhs,
dhe se jeta e tij nuk prputhet me civilizimin perndimor i
cili u zhvillua dhe u fermentua nn shtypjen e faktorve t
veant historik dhe n ambient n t cilin sundonte
materializmi dhe dominonte mbi t, n periudha t shumta
dhe t gjata, armiqsia ndaj fes dhe trbimi kundr moralit
dhe vlerave, dhe si thot njri nga ekspertt e ktij
civilizimi dhe historis s tij (Dr. Muhammed Ikbali) n m-
nyr koncize: Njmend, shpirti i ktij qytetrimi (pern-
dimor) nuk u kthye i ndershm i pastr.145
Besoj se sht shum leht tubimi mes lehtsimeve
qytetruese dhe shfrytzimi i mjeteve, zbulimeve dhe asaj
q ka arritur shkenca bashkkohore dhe sqarimi i bukuris,
modestis, kujdesit ndaj pastrtis dhe mnjanimit t ndyt-
sive, largimi nga harxhimet e teprta dhe zhytja n format e
jashtme me t cilat dallohet civilizimi islam, nse u shkon
pr dore qeverive dhe shoqrive islame planifikimi qytet-
rues i pavarur, larg imitimit t verbt, euforis dhe komplek-
sit t inferioritetit, origjinalitet, besim n vlern e msimeve
islame dhe civilizimit islam nga t cilat buron dhe mbi t
cilat qndron, si dhe besim n identitetin e tij.

PEJGAMBER I MSHIRS PR BOTRAT DHE FE E

MSHIRS PR NJERZIMIN

Kt studim historik dhe analitik dhe vshtrim botror t

jashtm, pas pejgamberis s Muhammedit s.a.v.s., do ta
prfundojm me at q kemi prmendur n fund t librit
ton: Biografia e Pejgamberit s.a.v.s., q t jet pr-
fundim i kndshm pr kt studim:
Bota u ndryshua pas drgimit t Pejgamberit s.a.v.s. dhe
duke iu falnderuar atyre msimeve madhshtore, ashtu si
ndryshon klima, njerzimi u transferua prej nj stine e cila
ishte e tra me thatsi dhe vjesht, helm dhe nxehtsi, n
nj stin e cila sht e tra pranver, lule dhe kopshte nn
t cilat rrjedhin lumenj, u ndryshuan natyrat e njerzve, u
ndriuan zemrat me dritn e Zotit t tyre, kthimi tek Allahu
xh.sh. mori prmasa t mdha, njeriu njohu nj oreks t ri t

145
Pr njohuri m t hollsishme kosulto kapitullin: Rndsia e civilizimit islam
dhe nevoja pr t, n librin ton: El-akidetul vel ibadetu ves-suluk, f.198-199.
cilin nuk e kishte pasur zakon, shije t ciln nuk e kishte
provuar dhe etje t ciln nuk e kishte njohur m par.
Zemrat e shkreta, t thara, t ftohta, t shuara, u fres-
kuan me ngrohtsin e besimit dhe fuqin e dashuris.
Mendjet u shndritn me drit t re, shpirtrat u mbushn
me er t re, njerzimi doli grupe-grupe duke krkuar rrugn
e vrtet, pozitn e saj t lart dhe duke pasur dshir t
flakt pr pozitn e vet t ngritur e t lart, pr at nuk has
ndonj prej popujve ose vendeve q nuk dshiron t jet i
pari n kt aren dhe q nuk konkuron n t. Pr at, i sheh
arabt dhe joarabt, Egjiptin dhe Shamin (Sirin), Turkesta-
nin dhe Iranin, Irakun dhe Horasanin, Afrikn Veriore, Spa-
njn dhe Indin, siujdhesat e Indis Lindore, t dehur me
kt dashuri t lart, begati qiellore dashamir t ktij
qllimi t lart dhe nevojtar pr kt der t madhe.
Dukej se njerzimi ra n vete dhe u zgjua, i hapi syt e
vet pas nj gjumi t thell e t gjat, i cili zgjati shekuj t
tr, pr at (deshi ta kompensoj tr at) kaloi derisa u
strmbush do pjes dhe shtyll e saj me thirrs t devot-
shm, t sinqert, muxhahida (prpjekjes) reformues, edu-
kues, njohs t Allahut xh.sh., t flakt pr krijesat e
Allahut, sakrifikues t vetvetes dhe gjrave m t shtrenjta
pr t mirn e njerzimit dhe shptimit t tij nga rreziku i
cili i kanoset nga t gjitha ant, njerz t cilve ua kan
xhelozi melekt, i ndezn tagaret e zemrave t ftohta, e
ndezn pishtarin e dashuris hyjnore dhe bn t rrjedhin lu-
menjt e shkencave dhe arteve, urtsive dhe njohurive, ha-
pn burime t pasura, t gufuar prej shkencs dhe njohuris,
besimit dhe mshirs; n shpirtrat e njerzve ndrtuan
urrejtje t re ndaj dhuns dhe padrejtsis, armiqsis dhe
mllefit, ua prcolln popujve t diskredituar, t shtypur e t
nnmuar leksionet e barazis, i shtrnguan t braktisurit, t
lnurit dhe t ngratt, t cilt i hodhi shoqria, dhe i
refuzuan familjet dhe fiset e tyre n gjoksat e tyre t mbu-
shur plot dashuri dhe mshir ti do t'igjesh gjurmt e tyre
dhe do t'ivresh dshmit e tyre n do pjes prej pjesve
t shtrira si pozitat e zonave, dhe nuk sht pa t asnj
shtpi mbi siprfaqe t toks.
Shiko n qensin dhe cilsin e veprave t tyre, e lre
m kuantitetin, vshtroje lartsin e ideve t tyre dhe ngrit-
jen e tyre n sfera dhe horizonte t larta; shikoji ndjenjat e
tyre sensibile, shpirtin e tyre t ndieshm, t qet, t but;
mendjemprehtsin e tyre t shklqyeshme, natyrn e tyre
t shndosh, si i drejtoheshin njerzimit dhe veniteshin pr
t sikurse dylli, si veniteshin dhe topiteshin personalitetet
dhe shpirtrat e tyre n zjarrin e dhembshuris dhe ngush-
llimit, mshirs ndaj krijesave dhe lakmis pas asaj q sht
n dobi dhe n t mir t saj; si binin n rreziqe dhe i
mirpritnin fatkeqsit pr ti shptuar njerzit dhe larguar
rreziqet nga ata; si ishin pushtetart dhe prijsit e tyre ndr
ata q qeverisnin dhe ndjenin prgjegjsi, rrinin me ngulm
natn dhe i mbronin kufijt, e si pajtohej populli me ta, i
respektonte urdhrat e tyre. Lexo, po ashtu, lajmet e adhu-
rimit (ibadetit) t tyre, moslakmimit pas ksaj bote, gjendjes
s tyre n lutje, vetit e moralit t tyre, dshmis kundr
vetvetes dhe gjykimit t tyre ndaj vetes; dashurin e tyre
ndaj t vegjlve dhe t dobtve; zemrbutsin e tyre me
vllezrit dhe shokt; nderit dhe zemrgjersis s tyre; fal-
jes dhe braktisjes prej tyre t armiqsis; pastaj do ta
shohish se ndrrat e poetve dhe artistve, iluzioni i tyre
fisnik, dhe talenti i tyre i rrall nuk arrin deri n at maj t
lart, n t ciln arritn ata n botn e faktit dhe realitetit,
sikur t mos kishin qen rrugt e shumta autentike dhe
popullariteti i asaj q u prmend n kt kapitull dhe, sikur
t mos kishin qen dshmit e besueshme t historis, kto
lajme do t dukeshin pralla dhe legjenda t cilat i ka
thurrur imagjinata.
Ky revolucion i madh dhe kjo epok e re lulzuese jan
prej mrekullive t Muhammedit s.a.v.s., prej begative t
misionit t tij dhe prej puhive t mshirs s Zotit, e cila i ka
prfshir tr vendet dhe koht.
E ka thn t vrtetn Allahu i madh:
Dhe Ne ty t kemi drguar mshir pr botrat.
 BIBLIOGRAFIA E LITERATURS ARABE:

Kurani i ndershm.
- Librat e hadithit (tradits):
El-xhamius-sahih: Imam Ebu Abdullah Muhamed Ibn Ismail
El-Buhari.
- El-xhamius-sahih: Lil imami Ebi-l-Husejn Muslim Ibn El-
Haxhxhaxh Ibn Muslim El-Kushejrij En-Nejsaburi.
Xhamiut-Tirmidhij: Lil Imami Ebi Isa Muhamed Ibn Isa Et-
Tirmidhij.
Sunenu Ebi Davud: Lil Imami Ebi Davud Sulejman Ibn El-
Eshath Es-Sixhistani.
Es-sunen El-Kubra Lil-Bejheki: Lil Al-lameti Ebi Bekr
Ahmed Ibn El-Husejn El-Bejheki.
Kenzu-l-ummal: Lil Al-lameti Alaid-din Ibn Husamud-din
el-Burhanufuri.
El Islam vel Hadaretu l-arabije: Muhamed Kurd Ali.
Elamun-Nisa li alemiji-l-urubeti vel islam: Omer Rida
Kehale.
El-Bidaje ve En-Nihaje: El-al-lame el-hafidh Imadud-din
Ibn Kethir.
Tarihu ahlak uruba lejki.
Tarihu-t-Turathi-l-arabij: Fuad Sezkin.
Tarihu-l-edebi-l-arabi: Karl Brukelman. Daru-l-mearif.
Kajro.
Tarihu-s-sin: Xhems Karkern.
Eth-thekafetul-islamijje fi-l-hind: Abdul Hajj El-Hasenij.
Hadaretul-areb: Gustav Lebon.
Rixhalu-l-fikri ve edaveti fi-l-islam: Ebu-l-Hasen En-
Nedevij. Daru-l-kalem, Kuvajt.
Revaiu Ikbal: Ebu-l-Hasen En-Nedevij. Daru-l-kalem.
Kuvajt.
 Siretu ummi-l-muminin Es-sejidetu Aishe radijallahu anha:
El-al-lame Es-sejid Sulejman En-Nedevij.
Siretu Omer ibn El-Hatab radijallahu anhu: Ibn el-
Xheuzij.
Duha-l-islam: Dr. Ahmed Emin, mektebetu-n-nehdatil-
Misrijje.
El-ikdu-l-ferid: Ibn Abdu Rab-bihi.
El akidetu vel-ibadetu ves-suluk: Ebu-l-hasen En-Nedevij.
El-Mexhmetu-l-islami el-ilmij Lekheneu.
Futuhu-l-Buldan: El-Al-Lame, Ahmed Ibn Jahja Ibn Xhabir
Esh-Shehir El-Beladhuri.
El-Fihrist: Ibn en-Nedim.
- Keshfudh-dhunun: El-Haxh Halife Xhelebij.
Madha hasire-l-alem bi inhitati-l-muslimin: Ebu-l-Hasen En-
Nedevij, Daru-l-kalem Kuvajt.
El-Meretu Bejne-l-fikhi vel kanun: Dr.Mustafa Es-Sibai.
El- Meretu fi-l-Kuran: Abas Muhamed Akad.
Muxhemu-l-Musaniffin: Mahmud Et-Tuvenkij.
Mukadimetu Ibn Haldun.
Menu Semerti.
Menu Shasteri.
 BIBLIOGRAFIA E LITERATURS ANGLEZE

- Anni Besant, Mrs.The life and teaching of

Mohammad,Madras, 1932.
Arnold.T.W. Preaching of Islam, London, 1935.
Barith, Religion in India.
Briffault Robert The Making of Humanity.
Caetani, Analidal Islam, vol.II.
Coulsen, N.L. Islamic Surveys, The History of Islamic Law
Edinburg, 1971.
Draper John Wiliam, History of Conflict between Religion
and Science, London 1910.
Dutt.R.C. Ancient India 1691. Vol.III.
Devenport, John, Apology for Mohammad and Quran,
London, 1869.
Encyclopaedia Britannica, 1927.
Ernest De Bunsen Islam or True Christianity, London,
1889.
Gibb.H.A.R. Whither Islam, London, 1932.
Haines, Christianity and Islam in Spain.
Hamilton.A.R. Gibb Studies on the Civilization of Islam,
London, 1960.
Hartwig Hirschfeld, New Researches into Composition and
Exegesis of the Quran, London 1902.
Jayswal, Manu and Yajnaval.
J.M.Rodwell. Rev.G.Margoliouth in Introduction to the
Koran.
Jolivet Castelot, La loi de lHistoire.
Harold Hoffding, History of modern Philosophy.
Lawrence, E.Browne, The Prospects of Islam, London
1949.
Machauliffe, The Sikh Religion.
Malley, L.S.S.O. Popular Hinduism, The Religion of
Masses, Cambridge, 1935.
- Naidu Sarojini, Speeches and Writings, Madras. 1918.
Nehru Jawahirlal, Discovery of India, Calcutta, 1948.
Panikarr K.M. A Survery of Indian History.
Seva Ram Singh, Life of Guru Nanak.
Smith, Welfred Cantwel. Islam in Modern History, New
York, 1953.
Tarachanfd, Dr. Society and State in the Mughal Period,
Delhi, 1941.
- Tarachand, Dr.Influence of Islam on Indian Culture.
Toyanbee, A.J. Civilization on Trial, New York. 1948.
Victor Chopart, The Roman World.
William L.Langer. An Encyclopeadia of World History.
1964.
PRMBAJTJA