HIKMET

Revist Shkencore

Prishtin, 2014

Revista shkencore Hikmet sht nj publikim i specializuar i

Institutit pr shkencat humane Ibni Sina. Revista ka si synim kryesor
t informoj lexuesit shqiptar dhe publikun e gjer me shkencat humane
n botn islame, duke prfshir ktu studimet n fushat e islamologjis,
orientalistiks dhe studimeve krahasimtare. Pr m tepr, revista synon
t stimuloj studiuesit shqiptar e t huaj, q sjellin risi n lmit e lartprmendura, me qllim avancimin dhe ngritjen e nivelit shkencor dhe
kulturor n vend. Prandaj, studiuesit, krkuesit, lektort universitar dhe
studentt e diplomuar n krkime t avancuara inkurajohen t dorzojn
punimin e tyre origjinal (t pa publikuar m par n ndonj revist apo ueb
site tjetr). Artikujt duhet t shoqrohen me abstrakte, fjalt elsa dhe
mund t jen n gjuhn shqipe, arabe, perse, turke ose angleze. Revista
Hikmet fiton t drejtn e autorit t artikujve q publikon, duke i njohur
autorit t drejtn e botimit t tyre n organe t tjera, me kushtin q revista
Hikmet t referohet si publikuesi i par i tyre.
T drejtat pr t gjith artikujt dhe shkrimet i ruajn autort. Redaksia e ksaj reviste nuk mban prgjegjsi pr opinionet dhe qndrimet e
shprehura dhe faktet e cituara nga autort.

Boton: Instituti pr shkencat humane Ibni Sina

Kryeredaktor: Abdullah Rexhepi
Redaksia:
Prof. Dr Muhamed M. Arnauti, Prof. Dr Abdullah Hamiti,
Prof.Asc. Dr. Isa Memishi, Prof. Dr. Metin Izeti, Doc. Dr. Fehim
Gashi, MA. Fahredin Shehu, MA. Hasan Azari, MA. Jahja Hondozi,
Dr. Abdullah Rexhepi
Redaktor gjuhsor: Ajna Aliti
Sekretar i redaksis: Senad Gushlla

Kshilli shkencor ndrkombtar:

- Dr. William Chittick, Universiteti Shtetror i Nju Jorkut, SHBA

Revista Hikmet pranon t gjith shkrimet, prkthimet, intervistat

dhe recensimet q jan n prputhje me botkuptimin teorik dhe akademik
t revists. Punimet para se t botohen vlersohen nga redaksia dhe ajo
sht e lir n zgjedhjen e tyre pr botim. T gjith punimet duhet t jen
shkencore dhe t japin citatet dhe referencat e nevojshme. M shum t
dhna pr kriteret e paraqitjes dhe t drgimit t artikujve pr botim mund
t shihni n faqen zyrtare t Institutit pr shkencat humane Ibni Sina:
www.ibnisina-ks.com.

- Dr. Shahram Pazouki, Instituti iranian i filozofis, Iran

Revista Hikmet del katr her n vit, dimr, pranver, ver dhe
vjesht.

- Dr. Ahad Golizade, Instituti krkimor ndrkombtar Rumi,

Shqipri

Dorshkrimet dhe fotot nuk kthehen.

- Dr. Turgay afak, Universiteti Medenijet, Turqi

- Dr. Husejnali Ghobadi, Universiteti Tarbiat Modares, Iran
- Dr. Hanan Tahoun, Universiteti i Kajros, Egjipt
- Dr. Sedad Dizdarovi, Universiteti i Zenics, BH

- Dr. Seid Halilovi, Qendra pr shkenca fetare Kom, Serbi

Punimet drgoni n E-mailet:

- Dr. Salih Okumu, Universiteti i Prishtins, Kosov

revista-hikmet@hotmail.com, revista.hikmet@yahoo.com

- Dr. Elvir Musi, Universiteti Mevlana, Turqi

Pasqyra e Lnds / Contents

Nexhat Ibrahimi
Ndikimi i trashgimis greke te myslimant

Hasan Kaleshi

Impact of Greek Heritage on Muslims .............................................149

Letrsia shqiptare e Alamiados

Albanian Aljamiado Literature .................................................................9

Ahmed Ebu Zejd

Biblioteka e Kajrevanit thesar i kulturs dhe civilizimit islam

Mehdi Polisi

Library of Kairouan treasure of Islamic culture and civilization .....159

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

Sami Frashri field of linguistics ............................................................43

Fahredin Shehu
Miriai n tekstet Sabiane
Miriai in Sabian texts ..............................................................................77

Suat Zeyrek
Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre
Albanian revolts in front of the Ottoman Empire and their results ...................91

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies
Hermeneutics and the Unique Quest of Being ......................................119

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit (Prgatiti: Isa Memishi)

Bibliografia of professor Muhamed Mufaku - Arnaut ......................169

Kritik & recensione

Critice & Reviews ............................................................................195

In Memoriam: Ndahet nga jeta prof. dr. Mehdi Polisi ......................239

T nderuar lexues,
Ky sht numri i gjasht i revists shkencore Hikmet. Q n fillim ju bjm me dije se pas botimit t pes numrave t revists, drejtuesit e
Instituti Ibni Sina morn vendim pr disa ndryshime n redaksi dhe ndryshuan kopertinn e revists, ashtu si po e shihni edhe vet, nga ky numr
revista Hikmet do t botohet me bashkpunotor t rinj n redaksi dhe
me kopertin t re. Bashkpuntort e rinj t cilt pranuan t jen pjes e
stafit t redaksis, duke pasur parasysh gradat shkencore dhe kontributet e
tyre n fusha t ndryshme shkencore kulturore, do t ndihmojn ngritjen
e cilsis s revists.
Tanim n mesin e bashkpuntorve kemi prof. dr. Muhamed
M. Arnautin, tashm i njohur n qarqet shkencore dhe kulturore t bots
shqiptare dhe jo vetm, q ka dhn nj kontribut t mueshm pr t
zbardhur trashgimin islame shqiptare dhe pr prezantimin e shqiptarve
dhe kulturs shqiptare n botn arabe. Pr kontributet shkencor t profesor
Arnautit mund t lexoni bibliografin e tij n faqet e ktij numri t revists.
Nj tjetr bashkpuntor, bashkpunimi i t cilit nuk ka munguar deri m
tani, sht dhe prof. dr. Abdullah Hamiti, pedagog i gjuhs dhe letrsis
turke dhe i letrsis shqipe t Alamiados. Prof. Abdullah Hamiti n opinionin shqiptar dihet edhe si njohs i misticizimit (tesavufit) dhe prkthyes
i shum veprave nga turqishtja, osmanishtja dhe arabishtja. Prof. asoc. Dr.
Isa Memishi, pedagog i gjuhs arabe n Universitetin e Prishtins, sht
nj tjetr antar i ri i stafit t redaksis s revists Hikmet. Prof. Isa Memishi, autor dhe prkthyes i disa veprave shkencore kulturore n fushn
e orientalistiks. Por, mbi t gjitha, profesor Memishi sht autor i fjalorit m voluminoz dhe m prmbajtjesor Arabisht Shqip. Deri m tani
n revistn ton, ai ka botuar disa punime shkencore dhe vshtrime dhe
gjithnj m kshillat dhe sygjerimet e tij ka qndruar prkrah nesh. Bashkpuntori tjetr i ri sht prof. dr. Metin Izeti, pedagog i artit, filozofis
dhe artit islam n Universitetin Shtetror t Tetovs, i cili deri m sot ka
botuar nj seri veprash n fushn e misticizmit dhe filozofis islame. prof.
Metin Izeti njihet edhe si njohs i shklqyeshm i tradits dhe kulturs
mistike shqiptare. Ktu nuk mund t mos prmendim kontributin e palodhshm dhe t denj t antarve tjer t revists si Fahredin Shehu, Jahja
Hondozi, Hasan Azari, Fehim Gashi, Ajna Aliti dhe Senad Gushlla, t cilt

me shkrimet dhe punimet e tyre shkencore pasuruan prmbajtjen dhe

dizajnin e revists.
N fund, nuk duhet ln pa prmendur edhe kontributin e madh
dhe t vazhdueshm t profesorit, tashm t ndjer Mehdi Polisit, i cili
prej numrit t par t revists dhe n ditt m t vshtira t saj tregoi
bashkpunim serioz dhe asnjher nuk hezitoi t kshilloj dhe t udhzoj redaksin e Hikmet. Andaj dhe n emr t Institutit pr shkencat humane Ibni Sina dhe t revists Hikmet iu shpreh ngushllime
famlijes, kolegve, miqve dhe studentve t prof. dr. Mehdi Polisit. E
lusim Zotin e Gjithmshirshm q ta shprblej me gradat m t larta
t xhenetit!
T dashur lexues,
Revista shkencore Hikmet sht e hapur me t gjith. Prandaj,
dhe Ju mund t jeni nj bashkpuntor n kt revist duke shkruar
artikuj, probleme t ndryshme, kritika dhe mendime - por gjithnj duke
e respektuar kriteret teorike dhe teknike t revists - n mnyr q kjo
revist t bhet sa m cilsore pr lexuesit.
A. Rexhepi

KDU 821.18:28

Letrsia shqiptare e Alamiados

Hasan Kaleshi
Prktheu: Abdullah Hamiti
Njra nga shtjet e rndsishme n studimin e historis s popujve t
Ballkanit sht shtja e islamizimit t disa pjesve t popullats autoktone.
Kjo, posarisht sht e rndsishme pr historin e shqiptarve, duke qen
se m shum se dy t tretat e popullats shqiptare e ka pranuar islamin, q
nuk ka ngjar me asnjrin nga popujt tjer t Ballkanit. Krahas ksaj, sht
shum me rndsi pr t studiuar edhe institucionet e ndryshme fetare e
kulturore nga periudha turke, veanrisht historin e vakufit, medreseve,
teqeve, mektebeve, bibliotekave dhe t institucioneve tjera kulturore e
fetare-sociale, sepse kto hulumtime do t duhej t jepnin prgjigje pr
shum pyetje: n radh t par, pr at far kan qen rrethanat kulturoroarsimore, e pastaj dhe ta ndriojn nj simbioz shqiptaro-turke shum
intensive. Mirpo, t gjitha kto studime jan n fazn fillestare. Edhe vet
problemi i islamizimit, i cili parqet elsin pr zgjithjen e shum shtjeve
t tjera, vesa sht prekur, dhe kjo n radh t par duke u falnderuar
autorve t huaj. Por, t gjith ato punime, kryesisht jan parcial, dhe
numerikisht aq pak saq nuk japin mundsi q ti hyhet analizs s
trsishme t ktij problemi. Nse i prjashtojm t dhnat t cilat i ofron

10

Hasan Kaleshi

T. Arnold1, punimet e E. Rossit2 dhe G. Stadtmllerit3, dhe studimin e P.

Bartl4, n t cilin n mnyr t qart (shkurtazi) jan prmbledhur rezultatet
e deritanishme, vshtir se dika tjetr mund t theksohet.5 Vemas jan
ln pas dore shekulli i XVII dhe XVIII-t, kur, si pohohet, procesi i
islamizimit ka qen m intenzivi. Ka shum pak burime t botuara. I
vetmi prjashtim sht periudha e gjysms s par t shekullit XVII pr
t ciln jan botuar dy vllime dokumente nga Arkivi Propaganda Fide n
Rom, t cilt prfshijn raportet e misionarve katolik, vizitorve dhe
inspektorve t Paps, e t cilat i ka prgatitur historiani i njohur shqiptar
Injac Zamputi6. Nuk ka dyshim, elsin pr zgjidhjen e ktij problemi duhet
krkuar n defteret turke t kadastrs dhe t regjistrimit, pr periudhn
e hershme, e pr periudhn e mvonshme, n arkivat perndimore, n
radh t par n ato n Venedik dhe Rom. Botimi i regjistrimit m t
vjetr shqiptar7 ka hedhur drit shum, n raportet feudale n Shqipri, n
shkalln e pjesmarrjes s pushtetit turk dhe n rezistencn e fshatarsis
shqiptare ndaj rendit t ri, dhe ka afruar shum t dhna t vlefshme pr
fazn e par t islamizimit. Ky defter tregon se procesi i islamizimit te
shqiptart ka filluar qysh n kohn e pushtimeve turke, domethn, n
fillim t shekullit t XV-t. Kshtu shohim se n vitin 1441 Permeti i sht
dhn si has sanxhakbegut t Arvanidt (Shqipris) Jakub-begut, djalit t
feudalit shqiptar Teodor Muzaks. N at koh djemt e pushtetarve t
dalluar shqiptar kan filluar t kalojn n islam, q shihet qart nga emrat
Hasan Kalei, Albanska alamiado knjizevnost, Prilozi za Orijentalnu Filologiju, XVI
XVII / 1966 /-67, Sarajevo, 1970, f. 49 76.
Ser Tomas Arnold, Istorija irenja islama, Glasnik IVZ, Sarajevo, god.1, 2, 3.Origjinalin
anglisht t ksaj vepre: The Preaching of Islam, London 1913, fatkeqsisht nuk e kasha n
duar.
2
E. Rossi, Saggiosul dominio turco e lintroduzione dell Islam in Albania, rivista dAlbania, 3 (1942), f. 200-213.
3
G. Stadtmllerr, Die Islamisierung bei den Albanern. Jahrbcher fr Geschichte Osteuropas, NF. 3 (1955), f. 404-429.
4
P. Bartl, Die albanischen Muslime zur Zeit der nationale Unabhangigkeitsbewegung
(1878-1912), Otto Harrassowitz, Weisbaden, 1968.
5
T dhna t ndryshme mund t gjenden t shprndara n punimet tjera, por n to nuk
trajtohet direct problemi pr t cilin sht fjala prandaj edhe nuk do ti prmendim.
6
I. Zamputi, Relacione mbi gjendjen e Shqipris veriore dhe t mesme n shekullin
XVII. T. I (1610-1624), Tiran, 1963; T. II (1634-1650), Tiran 1965. (Shih vshtrimin
tim n Gjurmime albanologjike 2/ 1968).
7
H. Inalcik, Hivr 853 tarihi Sret-I Defter-I Sancak-I Arvanid, Ankara 1954.

Letrsia shqiptare e Alamiados

11

e tyre: Ali, i biri i Karlit, Isa, i biri i Pavle Kurtikut, Husejn i biri i Kurtikut,
Hamza, i biri i Karlit, Kasim-pasha Muzaku, Mehmed, i biri i Muzakut.
Dihet se osmanlinjt n islamizimin dhe vendosjen e sistemit t tyre feudal
n Shqipri me t madhe jan shvrbyer me sistemin gulam dhe ioglan.
Djemt e feudalve shqiptar, qoft si pengje, qoft si robr, jan drguar
n Stamboll dhe jan edukuar n oborrin e sulltanit. T edukuar n frymn
islame, ata jan futur n klasn e spahive; disa jan drguar n Shqipri q
nprmjet t tyre t vendoset pushteti turk, e disa jan emruar n poste
t larta n shtetin osman. Kshtu klasa feudale osmane ka ndikuar n
klasn feudale shqiptare. Shembulli m i mir pr kt sht Skenderbeu,
i cili si ish ioglan sht kthyer n territorin e atit, q pastaj ta udhheqite
at.8 Sipas t dhnave q na i ofron Inalxhik n nj punim tjetr t tij, n
shekullin e XVI numri i muslimanve ka qen shum i vogl n raport
me t krishtert. Kshtu n tr nahijen e Vlors kan qen 1206 familje
musliman ndaj 14.304 t krishtere, kurse n nahijen e Gjirokastrs 53
shtpi muslimne ndaj 12.257 t krishtere9. Nse mund ti besohet Arnoldit,
n vitin 1600 n Shqipri kan qen dhjet here m shum t krishter se
musliman.
Nga t dhnat q pr Shqiprin i jep Evlija elebi, n
Seyhatnme-n e tij10 pr vitet e shtatdhjeta t shekullit t XVII-t, edhe
pse nuk mund t msohet pr gjendjen numerike t muslimanve, mund t
prfundohet se numri i tyre sht rritur dukshm. Sipas Seyhatnmes, n

Rolin e ioglanve dhe gulam-ve n islamizim dhe n futjen e sistemit feudal n

Shqipri n mnyr t detajuar e ka trajtuar Nedim Filipovic n kumtesn e tij: Albanska
ilustracija iz ranije istorije timarskog sistema na Balkanu, t mbajtur n simpoziumin pr
Skenderbeun n Prishtin. I gjith materiali nga ky simpozium shpejt do t dal nga shtypi
(kumtesat nga ky simpozium jan botuar n dy vllime ).
9
H. Inalcik, Od Stefana Duana do Osmanskog carstva, Prilozi za orijentalnu filologiju
III-IV, 1952-53, f. 29, vrejtja. 108.
10
Gjithka q ka t bj me udhtimin e Evlija lebiut npr Shqipri gjendet n librin
Vi dhe VIII t udhprshkrimit t tij Seyhatnme i ndjeri Franz Babinger n punimin e
tij Evliya Tschelebi reisewege in Albanien (Mitteliun gen des Sem. F. orient. Sprachen
XXXII), e e ka prfolur rrugn e Evlijas npr Shqipri. Egziston edhe prkthimi i Salih
Vuitrns Shqipria para dy shekujsh, por ai sht krejtsisht jokritik, i punuar pa kurrfar
metode shkencore. Pr pjest t cilat kan t bjn me Kosovn dhe Metohin, Shih: Hasan
Kaleshi, Kosova e Metohija nudhprshkrimin e Evlija elebis, Prparimi 7-8, Prishtin
1955. Gjithsesi se do t nevoitej nj prkthim kritik, far sht ai I Hazim abanovicit n
serbokroatishte.
8

12

Hasan Kaleshi

Elbasan kan qen 18 mhalla musliman e 10 t krishter, 46 xhamija dhe

20 mesxhide, pastaj disa medrese, mektebe t ndryshme dhe 11 teqe. N
Gjirokastr n kt periudh kan qen 8 xhami, nga tri medrese e teqe,
ndrsa vetm tri kisha t vogla. Kavaja dhe Peqini, kan qen si duket,
trsisht t islamizuara. Nse mundet edhe t supozohet se disa t dhna
jan m tepr rezultat i fantazis s Evlija elbis, nuk mundet trsisht t
mohohet se n shekullin e XVIII-t dominojn banort musliman. Teksti
i elebis ofron gjithashtu prshtypjen se numri i madh i shqiptarve e ka
pranuar islamin vetm formalisht dhe se shumica e madhe i ka mbajtur
traditat e saja t vjetra. Pr banort e Gjirokastrs ai thot se i vajtojn
t vdekurit e tyre sikur t ishin t krishter, se e pranojn Shngjergjin,
Sh(n)mitrin dhe festat e tjera t krishtere e n Zharov, thot se, i luajn
disa lojra sikur pabesimtart.11
Krahas me kt proces t ngadalshm por t vazhdueshm t
islamizimit ka rrjedhur nj proces tjetr, shum i shpejt dhe gati sulmues
deprtimi i shpejt i shqiptarve n hierarkin turke ushtarake dhe
administrative. Tanim kemi prmendur se qysh n vitin 1441 si sanxhakbeg
i Shqipris (Arnavut-ili) prmendet Jakub-beg, i biri i Teodor Muzaks,
kurse vllai i tij Kasim pasha n vitin 1452 si beg i sanxhakut sdhqiptar.
Nga viti 1460, pra 30 vjet para zaptimit definitiv t Shqipris, kur si
beglerbeg t Rumelis e gjejm Gedik Ahmed pashan, m von vezir i
madh, dhe njrin nga zaptuesit m t lavdishm dhe nga komandantat m t
guximshm t Fatihut, me prejardhje nga Vlora12, e krejt deri te Avlonyali
Ferid paa (nga Vlora) i cili ka qen vezir i madh n vitin 1905,13 hasim
numr t madh t vezirave t mdhenj, zvendsve t tyre, beglerbegve,
Kt e ka vrejtur edhe Dositej Obradoviqi me rastin e qndrimit t tij n Shqipri. N
veprn e tij Sovjeti zdravog razuma ai thot se ka shqiptar t cilt e kan pranuar islamin
n kohn e Muratit t II-t, para 300 viteve, t cilt sa here vie ndonj prift kte e shpiejn
tek varrezat e parardhsve t tyre dhe krkojn tI tymos me tamjan.
12
Krahaso Sleyman Kle, Osmanli Tarihinde arnavutluk, Izmir 1944, f.63. Pr prejardhjen e tij n burime ka luhatje t konsiderueshme. Diku prmendet se sht me prejardhje
greke porn shumicn se sht me prejardhje shqiptare. Edhe n artikullin Gedik Ahmed
paa n Islam Ansiklopedisi gjenden t dyja variantat.
13
Pr Ferid pashn shih Ibnlemin Mahmut Kemal Inal: Osmanli Devrinde son Sadrazamlar, C. XI XII. Pr fat t keq, t gjitha kto personalitete me prejardhje shqiptare ende
askush nuk i ka regjistruar lere m ti ket prpunuar. N Bosnje ksaj shtje I kushtohet
shum m tepr kujdes. Mjafton t kujtojm veprn e Safvet-beg Baagicit: Znameniti
Hrvati, Bonjaci I Hercegovci u Turskoj Carevini, Zagreb 1931.
11

Letrsia shqiptare e Alamiados

13

sanxhakbejve, t komandantve t ndryshm dhe udhheqsve t tjer me

prejardhje shqiptare.
Deprtim t njejt t shqiptarve kemi edhe n letrsin turke. Nse
ajo e para mund t shpjegohet n mnyra t ndryshme, deprtimi i hershm
i tyre n letrsin osmane, ku sht dashur zotruar shum mir jo vetm
gjuhn turke, por edhe gjuhn arabe dhe perse dhe letrsit, format poetike,
metrikn dhe disiplinat fetare, pothuaj se sht i pashpjegueshm. Gjat
studimit t ktij problemi duhet marr parasysh faktin se qysh n kohn
e Fatihut, Stambolli ka qen qytet kosmopolit, se turqit kan aplikuar
metodat e prsosura t asimilimit, se paralaleisht me prhapjen e islamit,
n qytete jan hapur shkolla t ndryshme, n radh t par medreset, se
n mes t shekullit XV n Shkup ka qen medreseja e njohur e Isa Begut, e
lavdishme n tr Rumelin, n t ciln kan ligjeruar shkenctart e njohur
t athershm. Kshtu n fund t shek. XV dhe n fillim t shek. XVI ka
qen i njohur poeti Prizrenasi Sz, Gazavetname (Libri i zaptimeve) e t
cilit ka mbetur shembull n kt lloj t letrsis.14 Bashkkohsi i Suzit,
Pristinasi Mesihi (1470-1513), padyshim sht njri nga poett turq m
origjinal n prgjithsi. Gib me t drejt thekson se ai ka sjell frym t re
n poezin turke, pr ka duhet me i falnderu prejardhjes s tij shqiptare.15.
Ai ka krijuar gjinin e re poetike t ashtuquajturin ehrengiz, e cila pas tij
do t prhapet shum. Knga e tij Riye-i bahariye, m e njohur si Bahariye,
shum hert sht prkthyer n latinisht, e pastaj edhe n gjuhn angleze,
gjermane, italishte dhe n serbokrotishte. Ajo sht vjersha e vetme turke e
cila ka hyr n antologjin e liriks botrore. Pak koh pas tij, n kohn e
periudhs s lavdishme t Sulejman Madhshtorit, jeton dhe krijon Jahjabej Dugagjini, i cili n vjershat e tij krenohet se rrjedh nga fisnikria e
Dukagjinit16. Ai n poezin turke do t mbetet poet klasik. Sot nuk mund
t paramendohet asnj antologji e poezis turke t divanit pa poezit e tij.
N epet e tij ai rregullisht ka theksuar se veprat e tij jan origjinale, se ai
nuk i imiton poett persian, sikundr kan vetpruar t tjert.

Gazavetnamen e Suzit e ka botuar Agah Sirri Levend: Gazavt-nameler ve Mihaloglu

Ali Beyin Gazavt-namesi, Ankara 1956. Aty sht dhn e gjith literature pr Suzin.
Xhamija, eshma dhe varri i Suzit ende egzistojn n Prizren.
15
E. J. W. Gibb, A History of Ottoman Poetry, II. London 1902, f. 16 e n vazhdim. M
gjersisht pr Mesihin shih Islam Ansiklopedisi s. v. Mesihi
16
Gibb (vep. E cit. III, f. 116-133) e quan Jahja beg of Dukagin.
14

14

Hasan Kaleshi

Kah mesi i shek. XVII, kur tashm qart ndjehen shenjat e dekadencs
s Perandoris Osmane, shfaqet teoriticienti i madh, Monteskije turk,
Koi-bej, me prejardhje nga Kora. N traktatin e tij (Risle), Sulltan
Muratit t IV ia analizon shkaqet e prparimit dhe t dekadencs s
Perandoris Osmane. Ky traktat kritik i tij ka mbetur deri sot njri nga
burimet m t mir pr studimin e rregullimit shtetror dhe t mendimit
social turk t athershm. Ai nuk ndalet vetm n kritik por dhe propozon
edhe reformat t cilat duhet zbatuar q gjendja n Perandori t prmirsohej.
Shum reforma t cilat i ka ndrmarr Murati IV jan n lidhje t ngusht
me ndikimin e kttij traktati tek ai. Vepra qysh kah mesi i shek. XVIII
sht prkthyer n frengjisht17dhe ende sht objekt i interesimit t
shkencatrve18. Rektori i pari universitetit t sapothemeluar t Stambollit,
autori i veprave t para nga fusha e psikologjis, shkencave natyrore dhe
astronomis shekncore, studenti i Parisit Hoxha Tahsini (1812 1880),
shti nga Leskoviku n Shqiprin jugore. Bashk me Shemsudin Sami
Frashrin, Koto Hoxhn dhe Vaso Pashn, ai ka themeluar Shoqrin
e Stambollit pr prhapjen e librit shqip dhe ka hartuar dy aflabete pr
shqipen nj me baz t arabishtes, e i dyti krejtsisht i veant. Gjithashtu
ka luftuar edhe pr themelimin e shkollave shqipe n Shqipri. Nxnsi
i tij shpirtror sht Shemsudin Sami Frashri, romansier, dramaturg,
leksikograf, enciklopedist, popullarizues i shkencs pa dyshim intelektuali
m i madh i Turqis n shekullin XIX, Fjalort, enciklopedia e tij historikogjeografike Kms al-alm edhe sot jan doracak t domosdoshm pr
do turkolog. Drama Besa, motivi i s cils sht marr nga jeta shqiptare,
sht prkthyer n shqipe, bullgarishte, italishte, anglishte, ndrsa vepra
tjetr e tij e shkruar n gjuhn shqipe e cila konsiderohet program i lvizjes
lirimtare shqiptare Shqipria ka qen, sht dhe ka do t bhet, sht
prkthyer n gjuhn greke, gjermane, italiane dhe frnge. Me t drejt
Canon du Sultan Suleiman II, represente a sultan Mourad IV pour instruction. Traduit
du turc en francais par M. (Petis de Crois), paris 1725.
18
Krahas artikullit Koi bey n Islam Ansiklopedisi, ku sht dhn edhe bibliografia p te,
shih gjithashtu edhe shqyrtimin interesant t osmanistes sovjetike A. S. Tveritina: Social
ides in Turkish didactic politico-economic treatises of dhe XVI-XVII Centuries, Moskva,
Orijental literature publiching House 1960 (XXV International Congress of Orientalists
papers presented by the URSS delegation), si edhe punimin e saj pr traktatin tjetr t Ko
bejit: Vtoroj tractate Ko-beja, Uenia zapiski Instituta vostokovedenia, tom VI. Moskva
Leningrad 1953.
17

Letrsia shqiptare e Alamiados

15

mund t thuhet se Sh. Sami sht shkrimtari m i prkthyer turk19. Plejada

e shqiptarve t mdhenj n letrsin turke mbaron me Mehmed Akifin
nga Peja, autorin e himnit kombtar turk Istiklal Mari (vdekur 1915), pr
prmbledhjen e tij t poezive Sefahat sot shkruhet m shum se sa kur sht
paraqitur20, dhe me filozofin m t madh turk bashkkohor Riza Tevfikun, i
qujaturi Feylesof Riza, me prejardhje nga Dibra (vdekur 1949). Kta jan
vetm disa m t theksuarit t cilt letrsis turke i kan dhn kontribut t
madh dhe shum origjinal.
Pos ktyre t cilt kryesisht kan jetuar n Stamboll, ka edhe shum
t tjer m t vegjl, nj pjes t njohur e nj pjes t panjohur, veprat e
t cilve ose jan zhdukur ose ende jan npr bibliotekat e ndryshme,
ose gjenden n duar t personave privat. Hulumtimet tona pr historin
kulturore t Prizrenit tregojn se nga ky qytet ka pasur trembdhjet letrar
turq. Vetm nga njri prej tyre, Haxhi Omer Lutfi Paarizi (vdekur 1935),
jan ruajtur rreth 20 vepra n proz dhe vargje n gjuhn arabe dhe turke21.
Nuk ka dyshim se numri i madh i letrarve ka jetuar edhe n qytetet m
t vegjl t Rumelis, ku krahas islamizimit, sht paraqitur edhe procesi
shum i fuqishm i turqizimit t banorve t qytetit. Evlija elebi thot se
Gjirokastra ka mjaft poet, midis t cilve e prmend Buki-un, Nleshun, Sukni-n dhe Firgi-un, t cilt jan shum t aft, e Naleshi nuk
ka ift, ndra Elbasani sht djepi i shum poetve, shkenctarve dhe
kompetentve t tjer. Prizreni, Manastiri, Berati dhe Shkodra gjithashtu
kan vlejtur si djep i poetve. Mirpo, krejt deri sot, ky kontribut kaq i
madh i shqiptarve letrsis turke nuk sht prpunuar sa duhet, pr dallim
nga boshnjakt, kontributi i t cilve shum m tepr sht studiuar22.

M gjersisht n: Hasan Kaleshi, Sami Frashri n letrsin dhe filologjin turke, Gjurmime albanologjike, 1, 1968, f. 33 116.
20
Shih p.sh.: A. Cerrahoglu, Bir islm reformatr Mehmet Akif, Istanbul 1964; T. K.
Timurtash, Mehmed Akif ve Cemiyetimiz, Istanbul Yagmur Yayinevi 1962, etj. Por njri
nga punimet m t mire sht studimi I Sulejman Nazifit.
21
Shih Hasan Kaleshi, Prizren si qendr kulturore gjat kohs s periudhs turke, Gjurmime albanologjike,1, 1962, f. 91-115.
22
Nga shum punimet pr letrart e veant, duhet n rent pare me e prmend punimet
e Safvet beg Bashagiit, Bonjaci I Hercegovci u islamskoj knjizevnosti, Sarajevo 1912,
dhe t Mehmed Handziit, Rad Bosansko-hercegovakih muslimana na knjizevnom polju,Glasnik IVZ, god. I . Ky punim i Handzii paraprakisht sht botuar n Kairo n gjuhn
arabe..
19

16

Hasan Kaleshi

Letrsia shqiptare e Alamiados

17

Gajt shekullit XVIII sht mjaft i shpejt zhvillimi ekonomik i

qyteteve shqiptare t cilt gjithashtu bhen vatra t rndsishme kulturore.
N medreset e shumta studiohen disiplinat fetare dhe disa lnd botrore,
e gjithashtu edhe arabishtja si gjuh e religjionit, turqishtja si gjuh e
administrats dhe persishtja, si gjuh e letrsis. Kshtu formohet rrethi i
njerzve t ditur t cilin e prbjn paria fetare, npunsit turq administrativ
dhe ushtarak, feudalt dhe zanatlinjt e ndryshm. Ata lexojn veprat n
gjuhn arabe, perse e turke. sht e natyrshme q n qarqet e tilla t shfaqen
edhe njerzit, t shkolluar qoft n vet ato qytete qoft n Stamboll, t
cilt fillojn ti shkruajn veprat e tyre n gjuht orientale ato letrare n
turqishte, e ato teologjike-juridike n arabishte. Dhe krahas ksaj, numri
i atyre t cilt aq e kan njohur arabishten, persishten dhe turqishten, q
t mundeshin ti lexojn veprat letrare, ka qen i vogl pr t prbr
publikun e lexuesve pr t ciln lakmon do letrar. Dhe veprat t cilat ka
mundur me i lexuar numri krejtsisht i kufizuar i njerzve kan qen t
gjykuara n izloim. Nga ana tjetr, numri i atyre t cilt kan prfunduar
shkollat e ulta, vemas ato fetare, dhe e kan ditur shkrimin arab, por jo
edhe gjuht orientale, ka qen dukshm i madh. Ktu do t duhej krkuar
arsyen kryesore q disa shkrimtar, t cilt paraprakisht kan shkruar n
gjuhn turke, fillojn t shkruajn edhe n gjuhn shqipe n gjuhn e
shumics s madhe t popullats, midis t cilve kan mundur t gjejn
edhe numr t konsiderueshm t lexuesve t tyre. Kshtu te shqiptart
paraqitet letrsia n gjuhn shqipe, por e shkruar me shkrim arab, n
shkenc e njohur si letrsia alamiado23.
Pr letrsin shqipe t shkruar e cila sht zhvilluar deri tek shfaqja
e letrsis alamiado lirisht mund t thuhet se bart karakter t pastr fetar, si
ajo n veri, barts t s cils jan rregullisht priftt dhe peshkopt katolik,
e shkruar me shkrim latin dhe italian, po ashtu edhe ajo n jug, e cila

zhvillohet nn ndikim t kishs greke, e shkruar me alfabet grek. Qllimi

themelor i ksaj letrsie fetare sht q t krishtert t fitojn ndonj
njohuri fetare. Mirpo, me shfaqjen e letrsis shqipe me shkrim arab
kemi t bjm jo vetm me letrsi laike por edhe me at artistike. E lindur
nn patronatin e letrsis turke, e kjo nn patronatin e letrsis klasike
perse, n radh t par t poezis, ajo ka sjell ato zhanre dhe ka kultivuar
ato tema dhe motive t cilat jan kultivuar n kto dy letrsi, e t cilat
kan qen numerikisht m t shumta se sa n letrsin e pastr fetare t
deriathershme. Me kt, letrsia shqipe sht nxjerr nga qarqet e ngushta
fetare. Nse kemi parasysh se zhanri themelor i letrsis perse dhe turke
ka qen poezia, sht e natyrshme q edhe ktu poezia sht gjinia m e
prfaqsuar. Veprat n proz jan t rralla, e ka edhe t prziera me proz
dhe vargje.
Prmendorja m e vjetr deri sot e gjetur e ksaj letrsie sht
vjersha kushtuar kafes nga viti 1724. Autori i saj sht Muizade. Autori,
si adhurues i madh i kafes, i kndon prparsive t saj ndaj pijeve t tjera
dhe i drejtohet Zotit t mos e lr pa kafe. Vjersha t ngjajshme ka mjaft
edhe n poezin turke. Vjersha ka 17 strofa me nga katr vargje me rimn
AAAB, ku vargu i katrt sht refren i tr vjershs. Jo vetm rima por
edhe vet forma, me vargun e katrt i cili sht refren, tregon se kemi t
bjm me ndikimin direkt t poezis turke dhe se nuk mund t flitet pr at
se ktu kemi t bjm me metrikn e poezis popullore shqipe24. Pr t par
kt m qart, ti sjellim dy strof t Muizades, t huazuara nga artikulli
i O. Myderrizit25, dhe dy strofa t nj vjershe turke, far mund t gjenden
n numr t madh n do antiologji t poezis turke.

Ky lloj i letrsis pr her t pare paraqitet n Spanj kur Maurt kan pushuar t flasin
n gjuhn arabe dhe kan filluar t hartojn tractate dhe poezi n gjuhn spanjole, por
me shkrim arab. Fjala alamia nga e cila krijuar shprehja letrsia alamiado sht forma
spanjole e fjals arabe al-agamiyya q don t thot e huaj, jo arabe. Domethnia ka
prjetuar shum ndryshim, por sot domethn letrsia e krijuar n mesjetn e vonshme
t shkruar n gjuhn romane-spanjolle, por jo me shkrim latin por me at arab. (M gjersisht: Levi Provenal, Aljamia, n: Encyclopedia of Islam, New Edition, Vol. I, 1960, f.
404). N kohn e re me kt termin shenohen t gjitha prmendoret e shkruara e q jan
shkruar n gjuh t ndryshme por me shkrim arab. Kshtu mund t flitet pr letrsin
alamiado shqiptare, serbokroate, polake, greke, bullgare.

24

23

Kur shkruhet pr kto vjersha, rregullisht theksohet se jan shrbyer me format poetike
t poezis popullore shqipe. Mirpo, analyze, pra edhe ajo siprfaqsore, tregon se tash
pr tash sht shum e rrezikshme t japsh gjykime t tilla. Nj studim m serioz i meIriks t ktyre poetve, respektivisht prcaktimi deri n ciln shkall i aka dale t zbatohet
metrika kuantitative arabo-turke, a egziston fare ajo dhe sa sht I madh ndikimi I poezis
popullore, do t jet e mundur vetm athere kur t botohen tekstet alamiado. Ajo pjes
q sht botuar n transkriptim shqip n Historia e letrsis shqipe dhe Buletini nuk lejojn analyze m t thell, sepse duhet tI kemi edhe pjest e caktuar t ktyre veprave me
shkrim arab.
25
O. Myderrizi, Letrsia shqipe me alfabetin arab, Buletini I shk. Shoq. 2, 1955, s. 151.

18

Hasan Kaleshi

Pr hyzmet t fatimes

Gnlme gir, dog gneim,

Pr shenjrit q jan vat

Kalbim yak ak ateim

Mos m le pr iftar that

Kimsesizin, yoktur eim

Imzot mos m ler pa kahve! Yand hayat, sondu emel

Pr hyzmet t Fatimes

Gzleri smbl iei

Pr t mirt e Merjemes

bence o sevda melei

Mos m lar me lng tarmes

Mutlu deil dost yre

Imzot mos m ler pa kahve!

Yand hayat, sondu emel26

Forma poetike krejtsisht t njjta gjejm edhe te Nezim Berati,
Hasan Zyko Kamberi dhe Sheh Maliqi nga Rahoveci, pr t cilt do t
flitet m von.

Mirpo, prfaqsuesi i par i rndsishm i letrsis shqipe t
shkruar me shkrim arab sht Nezim Berati, apo Nezim Frakulla, si e
quan O. Myderrizi sipas vendlindjes s tij, fshatit Frakull te Berati27. Sipas
Historia e letrsis shqipe(f.195)28, sht lindur diku mes 1680 dhe 1685,
ndrsa sipas t dhnave nga revista Kultura Islame29, midis vitit 1660
dhe 1670. Ka studiuar n medresen n Berat, i cili, n at koh, ka qen
qendr e rndsishme administrative dhe kulturore-ekonomike. Pikrisht
ato vite kur sht lindur Nezimi, Beratin e ka vizituar Evlija elebiu (1670)
dhe ka shenuar se n te ka pasur pes medrese, disa banjo publike, shum
teqe dhe xhami t bukura. Ai me respect flet pr shum poet dhe dijetar
t cilt jan tubuar n kafenet buz lumit dhe kan debatuar pr letrsin
dhe dijet e ndryshme. N nj ambient t atill Nezimi ka mubnur t fitoj
Kto dy strofa jan marr nga librthi q e kishim para duarve dhe e ka hartuar Ahmed
Aymutlu, Aruz, Ilaveli besinci baski, Osman Yalin matbaasi, Istanbul, 1962, s. 110.
27
O. Myderrizi, nezim Frakulla, Buletini shk. shoq. 4, 1954.
28
N kt punim jemi shrbyer me botimin Historia e letrsis shqipe I II, Enti I botimeve shkollore I Republiks Socialiste t Serbis. Reparti prishtin, Prishtin 1968, I cili
n t vrtet sht ribotim I botimit t Institutit t Historis dhe Gjuhs n Tiran.
29
Viti III, nr. 5 6 -7, Tiran 1942.
26

Letrsia shqiptare e Alamiados

19

arsimim t gjer letrar nga ai t cilin ka mundur tia ofroj medreseja.

Duke mos u mjaftuar me dijen t ciln e ka arritur n Berat, ai shkon n
Stamboll, ku qndron gjat. Ndonse nuk kemi t dhna t sigurta, nga
vjershat e tij mund t prfundohet se ka udhtuar npr vende t ndryshme
t bots islame dhe ka par mjerim dhe varfri t madhe (Fund e krye
shetita botn, zemra mu b tr gjak). N Stamboll ka filluar t shkruaj
vjersha n gjuhn turke dhe ka hartuar divanin i cili sht i ruajtur. Nga
kto vargje mund t prfundohet se n Stamboll ka lexuar, shkruar vjersha
dhe sht knaqur. Jan t gjitha gjasat se ka shkruar edhe n gjuhn arabe
dhe perse. Rreth vitit 1731 kthehet n Berat, ku fillon t shkruaj vjersha n
gjuhn shqipe, por n frym, stil dhe form t poezis orientale, n radh
t pare, asaj perse, e cila u ka shrbyer si model edhe poetve turq. N
Berat n at koh ka pasur mjaft poet dhe sht e natyrshme q ka lindur
rivaliteti midis tyre. N disa poezi t tij Nezimi polemizon me rivalt e tij,
madje u prmend edhe mungesn e dituris dhe t talentit. N nj vjersh
thot:
Shiri nj hidajeti Hak
S sit ngrnt kajmak
e n tjetrn:
Le maman q se dgjon,
kan thn dot se kupton,
po edhe rri m kuvendon
sht t brt shair!

Me kto poezi t tij, Nezimi me t drejt mund t konsiderohet
nismtar i poezis satirike shqipe. Mirpo, ky lloj i poezis, e cila deri
athere ka qen krejtsisht e panjohur n letrsin shqipe, gjithashtu sht
reflektim direkt i poezis turke. N histroin e letrsis turke sht i njohur
edhe fakti se disa poet kan shkruar kundrshtime kundr kundrshtarve
t tyre dhe ia kan parashtruar paris s ndryshme, madje edhe sulltanve.
(N letrsin arabe qysh n kohn paraislame ka qen n mode poshtrimi
i fisit kundrshtar dhe i poetit t tij, ndrsa n periudhn Emevite disa
poet shum t njohur, sikur al-Ahtal, Xharir dhe Frazdak, kan shkruar

20

Hasan Kaleshi

kundrshtime t njohura (ar. naqid) njri kundr tjetrit).

N kt debat poetik, t cilin e ka filluar Nezimi ishte przier edhe
muftiu i Beratit, rivali dhe kundrshtari i tij. Beteja ka marr prmasa t
atilla sa q shejh ul-islam e ka revokuar muftiun. Por, as Nezimi aty nuk
ka mundur t qndroj m gjat, kshtu q rreth vitit 1747 ka shkuar n
Stamboll t krkoj pun. Atje ka qndruar nj koh t caktuar dhe ka
vazhduar t shkruaj shqip e turqisht. Nga poezia e tij msojm se n at
periudh pr nj koh ka qndruar n Hotin, n Besarabi, n shrbim ose
n internim. Dy kaside t tij jan hartuar n Hotin, kurse n t tretn flet
pr kthimin nprmjet Ballkanit n Shkup dhe Eelbasan. Kur sht kthyer
n Elbasan, ka ardhur n konflikt me sanxhakbegun e Vlors, Beratit
dhe Ohrit, Ismail pashan, prandaj sht detyruar q prsri t ik. Kur
prsri sht kthyer n Beratin e tij, sht burgosur dhe pas nj kohe sht
internuar n Stamboll, ku ka vdekur n vitin 1760.

Nga Nezimi ka mbetur nj divan jokomplet n gjuhn shqipe
dhe shum vjersha t shprndara. Nga pjest e divanit t tij, t cilin n
transkriptim t shqipes bashkkohore e ka botuar Muderrizi, si edhe nga
ato t botuara m hert, mund t prfundohet se m t prfaqsuarat jan
gazelet, vjersha lirike, pastaj kasidet vjersha t gjata, dhe n fund, poezia
didaktike. Motivet jan t ndryshme: panegjirat, vjershat epikuriane dhe
anakreone, prshkrime t bukuris dhe t natyrs, dhembje, meditime,
kritika, motive fetaro-mistike etj. tematik mjaft e gjer e poezis turkoperse. Bilbili, trndafili, manushaqeja, aq shum t eksploatura n poezin
turko-perse, i shrbejn edhe Nezimit si figura stilistike m t shpeshta.
Rimat m t shpeshta jan ABAB AAAB, pra kombinimet e njohura
nga poezia turke. Dhe krahas asaj se sht detyruar t lviz n suaza t
motiveve, t mjeteve shprehse e t formave poetike t klisheizuara tashm
t njohura, ai posedon shkall t lart t origjinalitetit, para s gjithash me
ate q hap rrugn krijimtaris n gjuhn shqipe. Njjt si bashkvendsi
i tij Jahja beji Dukagjini, i cili sht mburrur me at se nuk ushqehet me
ushqimin e poetve persian, q nuk thot asgj q sht thn para tij,
njashtu edhe Nezimi ka mendim shum t lart pr veten dhe pr poezin
e tij: Shairt e ksaj ane prej meje muar yrnek. Apo: N shairt shok
nuk kam. Dhe n vazhdim:

21

Letrsia shqiptare e Alamiados

Shiri im u b xhevahir
Gzoi gjith dynjan30.
N vjershat e tij ka proverba, fjal t urta, msime, kshilla, theksim
t vlers s dijes, e diku edhe prshkrime shum realiste t rrethanave
dhe kushteve t jets s athershme t cilat evokojn prshkrimet e Evlija
elebiut. N vjershn e tij t gjat Teferixhi n Bile n mnyr plastike
sht prshkruar jeta e qarqeve t athershme feudale tepsit me pite
e baklava, qingjave t pjekur, sahaneve t shumt me gjellra, t gjitha
llojeve t pijeve etj. N nj varg t tr t strofave gjejm prshkrimet e
pranvers.
Divanin e Nezimit i pari e ka zbuluar Hahni dhe i ka regjistruar
gjasht vjersha31. Sipas mendimit t tij Nezim begu ka qen poeti m i
famshm modern i muslimanve Geg (sic!), t cilt gjithnj i recitojn
prmendsh poezit e tij. Kto vjersha i kan plqyer aq shum Camaradit
sa q i ka prkthyer n italishte. Po t mos ishin ashtu t shmtuara me
fjalt e huaja, arabe, perse e turke, Nezimi ka mundur q n njfar mnyre
t bhej Anakreont i Shqipris thot Camarada32.
N shkrimet e deritanishme pr Nezimin rregullisht theksohet se e
ka braktisur sistemin e metriks kvantitative arabe dhe e ka marr vargun e
poezis popullore33. Ne jemi shum skeptik prsa i takon ktij konstatimi,
madje m tepr jemi t gatshm t besojm se Nezimi i sht prmbajtur
metriks kuantitative. Studimi yn q i kemi br Mevludeve tregon se
kjo metrik n to sht zbatuar n mnyr konsekuente34. Nj nga shkaqet
pr besim t ktill sht edhe numri i madh i turqizmave t cilat Nezimi
i prdor e t cilt i kan shrbyer pr hartimin e metreve t ndryshm.
Mirpo, prgjigja rreth ksaj pyetjeje do t mund t jepet vetm pasi t
botohen faksimilet e poezis s tij, e jo vetm transkripcioni, si sht
vepruar deri tani.
Shembujt jan marr nga Historia e letrsis shqipe.
J. G. V. Hahn, Albanesische Studien, II, pesth, 1854.
32
Camarda, Appendice al saggio di grammatologia comparata sulla lingua Albanese, Pratto 1866.
33
Myderrizi, op. cit. f. 150; Historia e letrsis shqipe, f. 203.
34
H. Kalei, Mevludi kod arbanasa, Zbornik radova Fil. Fakulteta u Beogradu, knj. IV 1,
Beograd 1959, s. 349 358.
30
31

22

Hasan Kaleshi

Studimi i detajuar i poezis s Nezimit, si asaj n turqishte po ashtu

edhe i asaj n shqipe, do t tregonte se ai sht poet i talentuar shum, se
shqiptart e kan pasur poezin e tyre artistike s paku nj shekull m hert
se saq rregullisht pohohet dhe se ajo poezi sht n nivel t lakmueshm
artistik. N krijimtarin e Nezimit pr her t par n letrsin shqipe
ndeshen format poetike, struktura e fiksuar e vargut, teknika e caktuar e
rimimit. Ksaj duhet shtuar edhe faktin se Divani i Nezimit bn pjes
n prmendoret m t vjetra t gjuhs shqipe, respektivisht t dialektit
tosk35. Njkohsisht do t duhej shikuar edhe divanin e tij turqisht dhe
duhej botuar disa fragmente.
Bashkkohaniku i Nezimit sht Sulejman Naibi (vdekur 1760),
me prejardhje gjithashtu nga Berati. T dhna biografike pr te pothuaj
se nuk ka. Mbiemri Naibi gjithsesi q sht pseudonym poetik (mahlas).
Prej tij ka mbetur nj divan i tr me vjersha n gjuhn shqipe, por sht
humbur n luftn e fundit. Jan ruajtur vetm disa vjersha t shprndara n
prmbledhjet e ndryshme n dorshkrim, ndrsa vjersha e tij Mahmudeja e
stolisur, e cila t kujton sonetet e Petrarkes t kushtuara Laurs, ka kaluar
n popull dhe kndohet si kng popullore. Fragmentet e botuara deri tash
t asaj pjese t pakt t poezis s tij e cila sht e ruajtur dshmojn se
Naibi sht poet i talentuar shum, se ka gjuh m t pastrt se Nezimi. Do
t ishte dm i madh nse divani i tij nuk gjendet poezia shqipe do t ishte
e privuar nga njri nga prfaqsuesit e saj m origjinal.
N gjysmn e dyt t shekullit XVIII, me Hasan Zyko Kamberin,
pa dyshim me njrin nga poet m t mdhenj dhe m t frytshm t ktij
llojit t letrsis, shfaqet vjersha e gjat, motivi i t cils sht ndonj
ngjarje nga historia e islamit, n radh t par vjersha pr lindjen e
Muhamedit dhe pr tragjedin n vendin Kerbela36, kur ka vdekur nipi i
Muhamedit, Hyseni ngjarjes e cila do t bhet tema kryesore e letrsis
Shiite. Kto dy motive do t dominojn n letrsin alamiado shqiptare
deri n shuarjen e saj.
Hasan Zyko Kamberi sht autori i mevludit t par n gjuhn
shqipe (vjersh panegjirike pr nder t lindjes s Muhamedit) por duke
Pr nezimin dhe poezin e tij shih po ashtu: Abdullah ferhati, Zani I nalt, Tiran 1938
1939, ku pjesrisht sht botuar divani I tij; E. Rossi, Notizia su un manascritto del canzoniere di Nezim (sec. XVII CVIII), Rivista degli Studi orientali, Roma 1946.
36
M gjersisht n: Islam Ansiklopedisi, v. V, Kerbela.

35

Letrsia shqiptare e Alamiados

23

pasur parasysh faktin se nuk sht i botuar, nuk e dim a sht original apo
prkthim i mevludit t njohur turk nga Sulejman elebiu. Krahas mevludit,
prej tij jan ruajtur pesdhjet vjersha lirike dhe dhjet t gjata me tematik
shum t ndryshme. N vjershn Sefer-i Hmayun (Lufta mbretrore) e
prshkruan betejn turko-austriake t vitit 1789 n Smederev, n t ciln
ka marr pjes edhe vet. Aty gjejm prplot vrojtime realiste pr luftn,
dobsit njerzore, rrnimet, vuajtjet e ushtarve t thjesht, anarkin n
ushtri etj. Pr njohjen e rrethanave shoqroro-politike sht e rndsishme
vjersha Trahana, ndrsa n vjershn Gjerdeku (Nata e par martesore) e
prshkruan, nga njra an, fatkeqsin e vajzs t ciln askush nuk e pyet
pr mendimin pr martesn e saj, e nga ana tjetr, vuajtjen e dhndrrit i
cili vite t tra duhet ti kaloj n kurbet, pr t kursyer pak para pr dasm
dhe pr pajn e gruas. Kulminacionin e poezis s tij realiste e arrin me
vjershn Paraja, n t ciln kemi ndoshta satirn m t rrept n letrsin
shqiptare. Periudha n t ciln ka jetuar dhe ka krijuar Hasan Zyko Kamberi
sht periudha e dekadencs s madhe politike dhe ekonomike t Turqis,
periudh e anarkis feudale, kur feudalt prpiqen t nxjerrin gjithka
nga masat fshatare, kur pr shkak t pasiguris secili prpiqet q sa m
shpejt t pasurohet, kur gjithka blihet me para, e madje edhe funksionet
m t mdhaja fetare e shtetrore. Kjo i ka shrbyer si pretekst poetit q
ti sulmoj t gjith njerzit, pashallart e vezirt, hoxhallart e kadijt si
edhe masn e thjesht t cilt t gjith bashkarisht kan qllimin e njejt:
Edhe pashallart e beglert, edhe masa e thjesht, t gjith e japin kokn
pr para, pr para e humbin xhenetin, paraja ta sjell famn, paraja t fut n
xhenet37.
Hasan Zyko Kamberi ka qen i popullarizuar shum. Shum vjersha
t tij jan br kng popullore. Poett e rilindjes shqiptare gjithashtu e
kan njohur poezin e tij, e Naim Frashri n parathnien e vjershs s
pare t Iliads thot se poetve t Shqipris n ball u qndron Hasan
Zyko Kamberi. Fatkeqsisht, vjershat e tij ende nuk jan botuar prandaj
mundsit pr studimin e tyre jan shum t kufizuara.
Me Muhamed amin (Muhamed Kyyku, vdekur 1844) letrsia
shqiptare alamiado sht pasuruar me gjinin e re letrare: poemn
romantike, t ngjajshme me poemat e Xhamiut, Nizamiut, Fuzulit, Ali
M shembuj t poezis s tij ka dhn: O. Myderrizi, Hasan Zyko Kamberi, Buletini shk.
shoq. 1, 1955 dhe Historia e letrsis shqipe, f. 207 214.
37

24

Hasan Kaleshi

Shir Nevait dhe t Jahja beg Dukagjinit. N ato poema i kndohet ose
nj ifti t dashuris (Jusufi e Zylejhaja, Husrev dhe Shirin, Lejla dhe
Mexhnun), ose ndonj ngjarjeje nga historia. ami sht prkthyesi i par
nga arabishtja. Duke marr parasysh faktin se i ka kaluar njmbdhjet
vjet n studime n al-Azhar n Kairo, ai e ka njohur mir letrsin arabe,
prandaj e ka prkthyer n gjuhn shqipe t lavdishmen Qasidatu l-Burda
(Kasida e guns) nga al-Busiri, njrn nga vjershat m t njohura pagane
n lavdrim t Muhamedit. Mirpo jan shum m t rndsishme poemat
e tij Revza e njohur me emrin Erveheja, Jusufi e Zylehaja, Gurbetlijt,
Zaptimi i Misolongjit dhe Bekriu.
ami shum gjat ka qen i njohur vetm me poemn moralodidaktike, respektivisht noveln n vargje, Revza, n t ciln e prpunon
motivin pr gruan besnike dhe t pastrt e cila kalon npr shum peripeti
dhe sprovime q m n fund t bhej mbretresh dhe tia lshoj fronin
burrit t saj, me t ciliin, n fund t poems, sht takauar,prsri. Vet
autori thot se motivin e ka marr nga nj vepr turke me titullin Revza
(Kopshti), sipas t cilit edhe ai e ka emrtuar veprn e vet. Pr cilin tekst
original bhet fjal, ka i ka shrbyer amit si model, nuk kemi mundur ta
vrtetojm. Nj prshkrim jo bash m i mir i ksaj vepre i ka rn n duar
Jani Vretos, patriotit t njohur shqiptar, i cili n vitin 1888 e ka botuar me
alfabetin e Sami Frashrit n Bukuresht, me titullin Erveheja, sipas emrit
t personazhes kryesore t novls dhe e ka pastruar nga turqizmat. Por,
duke qen se numri i turqizmave ka qen i madh, ky pastrim ka vn dor
edhe n vet fakturn e vargut, madje edhe n domethniet. Vet Vretoja
thot se botimi i tij n fjal ndrron po nd punt trazi sndrron aspak.
Pas botimit t tij kjo vepr sht br shum e njohur, dhe titulli origjinal
Revza sht harruar. Nj botim kritik i Ervehes pa dyshim se do t ofronte
shum mundsi pr studime t ndryshme dhe do t kontribuonte q t
lehtsohet gjetja e modelit t saj turk. Shkrimtari bashkkohor shqiptar
nga Kosova, Ahmet irezi e ka prpunuar n dram e cila ka arritur sukses
t shklqyeshm.
Poema tjetr, shum m e madhe, e M. amit sht Jusufi dhe
Zulihaja, e prbr nga 2.430 vargje. N te sht knduar legjenda e
njohur nga Dhjata e vjetr pr Jusufin e bukur, t cils i sht kushtuar nj
sure e tr e Kuranit38. Ky tregim m i bukur (ahsan al-kisas, si sht
38

Kuran, XII.

Letrsia shqiptare e Alamiados

25

quajtur n Kuran) ka qen objekt i shum poemave n letrsin perse,

arabe e turke, e me amin kalon edhe n letrsin shqipe. N tre letrsit e
prmendura ksaj legjende i pari i ka knduar Firdusi, e pas tij Xhami, i cili
e ka tejkaluar Firdusin. Prpunimi poetiki ktij tregimi tek turqit shfaqet
qysh n shekullin XIII n Krime, ndrsa e ka shkruar njfar Ali n formn
e rubairs39. Pas tij paraqiten nj varg veprash pr kt materie n dialekte
t ndryshme turke, shumica n formn e mesnevis. T prmendim vetm
Dastn-i Ysuf alejhi s-selm nga Shejjd Hamza40, pastaj poema shum
e njohur e Hamdiut (Hamdullah elebi)41, si edhe ai m i lavdishmi, n
letrsin turke m origjinali dhe poetrisht m i prsosuri, nga Jahja beg
Dukagjini (Dugaginzade Yahya-bey). Kt poet n disa burime turke
e gjejm gabimisht si Tashliceli Yahya-beg, mbase pr shkak t gabimit
t ciln e ka br ndonj shkrues i tezkires, dhe e cila tash po prsritet
vazhdimisht. Shkenctari i njohur dhe hulumtuesi i palodhshm turk Agh
Sirri Levend n punimin e prmendur thekson se ka konstatuar se kan
ekzistuar 50 vepra turke pr Jusufin e Zulejhan, prej t cilave 30 jan
n formn mesnevi. Mu pr shkak t ktij numri t madh t poemave n
letrsin turke sht vshtri me e vrtetu cili i ka shrbyer amit si model,
ndonse supozojm se ajo ka mundur t jet vepra e Jahja begut. Mirpo,
nuk duhet prjashtuar mundsin se kemi t bjm me vepr krejtsisht
origjinale sepse Muhamed ami (Kyyku), sikundr do t shohim, ka
shkaruar edhe disa poema origjinale. Por, ndonse kjo poem nuk sht
botuar, vshtir e kemi ta pranojm pohimin se teknika e vargut e cila
sht prdorur te Jusufi dhe Zylejha, si edhe n veprat tjera t tij, sht ajo
t ciln e gjejm edhe te Nezimi, e ajo sht teknika e poezis popullore42.
Veprat tejra poetike t rndsishme t M. amit jan Bekriu, n t
ciln i mallkon ata t cilt pijn ven dhe raki, dhe knga nga 600 vargje pr
M gjersisht n: Ismail Hikmet Ertaylan, Trk dilinde yazilan ilk Yusuf ve Zeliha, Edebiyat Fakltesi TDED, III, 1, 2, Istanbul 1948, s. 211 230; Grnebaum, Jusuf und Zuleicha,
ZDMG 43.
40
Sheyyd Hamza, Jusuf ve Zeliha, Nakleden, Dehri Dilin, T. D. K. Yayini, Istanbul,
1947.
41
M gjersisht n: Cahit Kovcar, Hamdullah Hamdinin Jusuf Zleyhasi, Trk Dili Arastirmalari Yilligi Belleten 1968, f. 157 172, dhe vemas: Agh Sirri Levend, Hamdinin
Jusuf u Zleyhassi, n numrin e njt t ksaj reviste.
42
Historia e letrsis shqipe, f. 223. Vshtirsia buron edhe nga faktivargjet e poezis popullore shqipe jan kryesisht t tipit trokaik. Pr at arsye studimi I metriks s ktyre
shkrimtarve sht nj nga shtjet themelore.
39

26

Hasan Kaleshi

pushtimin e Misolongi-t 1822. Misolonginin fethi, n t ciln i kndohet

fitores s Ibrahim pashs (Hediva Ibrahimit), t birit t Ali pashs s
Egjiptit mbi grekt gjat kohs s kryengritjes greke.
Gati njkohsisht kur Muhamed ami e ka shkruar veprn e tij
Jusufi e Zylejha, n teqen e njohur bektashiane n fshatin Frashr, i cili
do ti jap tre personalitete m t mdha t rilindjes kombtare Abdyl
Frasherin, udhheqsin e Lidhjes Shqiptare, Naimin, poetin m t madh
dhe Shemsudin Samiun, iluministin m t madh shqiptar dhe ideologun
e lirimit kombtar dhe njherit leksikografin dhe enciklopedistin m t
madh turk ka lindur nj vepr tjetr epike: Hadikaja (Kopshti) nga
Dalip Frasheri, prej 65.000 vargjesh, e cila i kushtohet tragjedis s
njohur te Qerbelaja n Irak. Heronjt kryesor t epit jan Hysejni, nipi i
Muhamedit dhe martirt tjer n Qerbela. Vepra sht shkruar, sa i prket
prmbajtjes, sipas modelit t Hadikat as-suad nga poeti i madh turkoazerbajxhanas Fuzuli, i cili kishte pr model veprn Ravzat a-uhad t
poetit persian Vaiz Kaifi, veprn e t cilit bektashijt dhe dervisht tjer
e kan konsideruar t shenjt43. Mirpo, pr dallim nga vepra e Fuzulit,
e cila sht n proz dhe vargje, vepra e Frashrit sht vetm n vargje,
dhe dukshm sht m e madhe se vepra e Fuzulit. Ajo nuk ka vler t
madhe artistike, por, mbase sht epi i par n letrsin shqipe. At pr
model do ta marr edhe Shahini, vllai i vogl i Dalipit, n Muhtarnamen
e tij, gjithashtu t kushtur martirve t Qerbelas, si edhe Naim Frashri
n epin e tij t madh Qerbelaja, t shkruar me shkrimin latin, respektivisht
me alfabetin e vllait t tij Sh. Samiut44. Kto dy veprat e fundit t cilat do
t mund t quheshin edhe epe fetare do t jen shum t popullarizuara n
teqet e bektashijve.
Mirpo, n teqet e bektashijve sht zhvilluar edhe poezia
lirike, kryesisht e karakterit mistik. Prfaqsues tipik i ksaj poezie, t
zhvilluar shum edhe n letrsin turke45, sht Zenel Bastari, poeti nga
Shih Dr. Necl Pekolcay, Islm Trk Edebiyati, 3 kitap, Islm Medeniyeti Yayinlari, Istanbul 1968, f. 29; Philologiae turcicae Fundamenta II, 435.
44
Sashtv e pastudiuar kjo letrsi madje edhe e nnmuar, dshmon edhe shembulli I epit
t Naimit Qerbelaja. Kjo vepr vetm nj here sht botuar, e deri sot nu i sht kushtuar
asnj studim, edhe pse Naimi sht poeti pr t cilin shtv shkruar m s shumti. Ndonse
kjo sht vepra m e madhe e tij, n Historin e letrsis shqipe t prmendur, ku Naimit
i jan kushtuar plot 40 faqe, kyep vetm kalimthi sht prmendur.
45
T prmendim se numr I madh I poetve bektashij me prejardhje shqiptare kan
43

Letrsia shqiptare e Alamiados

27

gjysma e par e shek. XIX, nga i cili kan mbetur njqind e dhjet strofa
t poezis mistike, t dashuris, humoristike dhe sociale46. Kjo poezi me
ilahi t ndryshme n gjuhn shqipe, far ka shum, prbn literaturn
bektashiane, studimi i s cils nuk sht as n fazn fillestare.
Letrsin alamiado mjaft t zhvilluar e gjejm edhe n Shkodr.
Gjat kohs s Mahmut pash Bushatliut kan vepruar Mulla Husejn
Dobraa dhe Mulla Salih Pata. Ky i fundit i ka knduar fitores s Mahmut
pashs mbi turqit. Ilahi kan knduar Shejh Ahmed Elbasani, Shejh
Sylejman Temani nga Berati, Haxhi Ahmed beg Tirana e t tjer. Madje
edhe sot n teqe n Kosov ekzistojn prmbledhje t tra me ilahi n
gjuhn shqipe, t cilat kndohen vetm n shqipe. Autort e tyre jan t
njohur, dhe ate kryesisht nga kto an.
E kemi par se letrsia shqiptare alamiado paraqitet pr her t par
n gjysmn e pare t shek. XVIII, dhe ate n qytetet e Shqipris s jugut,
para s gjithash n Berat. Mirpo, n qytetet e Kosvs, Malit t Zi dhe t
Maqedonis, ku gjithashtu ka jetuar numr i madh i shqiptarve, kjo letrsi
paraqitet plot njqind vjet m von. Shkakun pr kt, para s gjithash,
duhet krkuar n fakqin se n kto qytete, t cilt gjithashtu kan qen
qendra t rndsishme kulturore dhe administrative-ekonomike, madje
edhe m t rndsishm se Berati, popullata ka qen e przier, ndrsa n
qytete ka dominuar gjuha turke. Vet shqiptart, duke u vendosur n qytet,
jan prpjekur q sa m par t barazohen me popullatn qeverisset
qytetit, prandaj edhe ata kan shkruar n gjuhn turke. Kshtu poett,
ata t cilt kan shkruar n turqishte, qoft t jen shqiptar apo jo, kan
pasur publikun e tyre t lexuesve. Mirpo, atje ku ka dominuar elementi
shqiptar, pr shembull n Gjakov dhe n Ulqin, m hert paraqitet letrsia
alamiado.
Vepra m e vjetr e ksaj letrsie n kto vise sht Vehbije (dhurat,
dhurata e Zotit), e ka shkruar Tahir Efendi Boshnjaku nga Gjakova, Vepra
e ktij studenti t teologjis t diplomuar n Stamboll dhe myderrisit t
mvonshm n Gjakov, sht e shkruar n proz dhe n vargje, sikundr
q sht tradit n letrsit orientale. Sepse, sht e njohur se qysh poett
shkruar n turqishte. Shih Sadeddin Nzhet Ergin, Bektai Edebiyat Antolojisi, Bektai
airleri ve nefesleri, I III. stanbul. Istanbul Maarif Ktphanesi s. a.
46
Shih Zenel Bastari, vjershtar I gjysms s pare t shek. XIX, Buletin I shkenc. Shoq. 1,
1961.

28

Hasan Kaleshi

arab duke shkruar vepra n proz, madje edhe aso historike, gjithnj kan
futur n to vargje, duke dashur t dshmojn shkathtsin e tyre edhe si
poet, duke qen se poezia ka qen n vlersimin m t lart. Kt nga
ata e kan marr turqit dhe kronikat turke jan shembull i mir pr kt.
Poeti jon e jep metrin e vargut i cili sht Filtun Filtun Filtun pr
secilin gjysm varg. Ky pra sht, metri remel n t cilin gjysmvargu i
par dhe i dyt rimojn. Ky lloj i vargjeve dhe i forms poetike, t quajtur
mesnev, sht shfrytzuar shum n poezin turke. N kt form sht
shkruar edhe mevludi i Sulejman elebiut, i cili ka pasur shum imitues
dhe shum prkthyes.
Ashtu sikundr sht e zakonshme n letrsit orientale, kjo vepr
fillon me invokacion n vargje (gjithsejt tet bejte dyvargshe), e tek
pastaj pason teksti i vrtet, dhe at s pari n vargje e pastaj n proz.
Kjo sht vepr fetare-didaktike me shum hadithe (thnie t Muhamedit),
msime, sentence t moralit, thnie dhe fjal t urta shqiptare, si edhe
fjal t urta turke t prkthyera n shqipe. Duket se vepra i sht dedikuar
si masave shqiptare ashtu edhe hoxhallarve, n t shumtn e rasteve t
paarsimuar, q me te t shrbehen me rastin e predikimeve. Aty flitet pr
kalueshmrin e jets, pr ferrin, parajsn, pr kryerjen e ritualeve dhe
obligimeve fetare, pr obligimet e burrit ndaj familjes s tij, pr vlern e
dijes, pr modestin, prgojimin, koprracin, etj. Nganjher proza shrben
si komentar i vargjeve. E tr vepra krahas gjashtmbdhjet vargjeve t
invokacionit, prmban edhe treqind e katr vargje dhe dymbdhjet vargje
t cilat autori i quan Bajramija, t cilt kan t bjn me festn e bajramit.
Edhe pse n shikim t par duket se kjo vepr nuk ka lidhje me rrethanat
n t cilat autori ka jetuar, sepse msimet e tij kan patur vler pr t gjith
muslimant n t gjitha vendet, duke e lexuar me kujdes mund t vrehet
se n te shqyrtohen nj sre elementesh nga marrdhniet e athershme
shoqrore. Padituria e mass e ka detyruar autorin t shpreh fjal t rrepta
kundr injorancs dhe injorantve. Xhahil insan osht nterr, osht hem qorr
hem si hajvan, ja beter, apo: Xhahili osht dushmani i yt, oni qi xhahili o
qillu baba yt. Autori gjithashtu ka vrejtur t keqen e vrasjes mes veti pr
shkak t gjakmarrjes dhe pr ate thekson se dokush q vret do t jet i
vrar, sipas fjals s urt arabeMan katala kutila. Ai thot: Nirin qeter
shpat se pret, por ajo qi me to vet popret. N llogari t hoxhallarve t
paditur gjithashtu drejton shum fjal t rrepta: Hoxha i gjor, kur nuk ka
dije, mendon se i mjafton edhe t lexoj germ pr germ (ky varg ishte

Letrsia shqiptare e Alamiados

29

dhn vetm serbokroatisht, prandaj sht prkthim i yn A. H.). Proza nuk

sht e thjesht por e rimuar, e q gjithashtu sht ndikim i letrsis arabeturke: ikn mire mir me e vesh ka shiqar djalin mir me e vesh ka zarar.
N vitin 1907 Ismail Haxhi Tahir Gjakova, ndoshta djali i Tahirit,
e ka transkriptuar kt vepr n shkrimin shqip dhe e ka botuar n Sofi.
Por, transkripsioni sht i dobt, prandaj studiuesve u mbetet t mbshteten
vetm n origjinal n dorshkrim. N baz t origjinalit dr. Idriz Ajeti ka
shkruar punimin mbi t folmen e Gjakovs47.
Vlera latrare- estetike e ksaj vepre nuk sht e madhe. Edhe vet
faktura e vargut, n t ciln nuk kushtohet kujdes n aksent por n gjatsi
t rrokjeve, q nuk sht e zakonshme as n letrsin shqipe popullore
e as n at artistike, e bn vargun t ngatht dhe artificial. Prpjekja q
gjysmvargu i par dhe i dyt t rimojn, q paraqet zakonin e mesnevis,
sipas t cilit t gjith gjysmvargjet kan numr t caktuar t rrokjeve t
shkurta dhe t gjata,, s paku n t shkruarit, e ka detyruar autorin t fus
lokucione, pasthirma t ndryshme, t prsris disa fjal etj. Dhe megjithat,
vepra sht e rndsishme pr dy arsye:
E para, ajo sht dokument i rndsishm gjuhsor, sepse sht e
shkruar me dialekt t Kosovs, respektivisht me t folmen e Gjakovs, n
t ciln nuk ka t ruajtura vepra t shkruar m t vjetra.
E dyta, n te sht i dukshm ndikimi i madh i letrsive orientale
(invokacioni, przierja e prozs dhe vargut, karakteri fetaro-didaktik,
metrika kuantitative, prmendja e emrit t autorit dhe data e krijimit t
veprs), q mundson studim m t thell t ktij ndikimi n kt lloj t
letrsis shqipe.
Mirpo, n letrsin e pasur fetare t popujve t ndryshm islamik,
mevludet zn vendin e par si pr nga numri dhe llojllojshmria e veprs
ashtu edhe pr nga popullariteti i tyre48. Pr dhjet shekuj, q kur ka filluar
leximi/kndimi i mevludit, sht krijuar numr i madh i ktyre veprave n
arabishte, persishte dhe turqishte, si edhe n shum gjuh t tjera49. Por,
I. Ajeti, Pamje historike e ligjrimit shqip t Gjakovs n fillim t shekullit XIX, Rilindja,
Prishtin, 1960.
48
Ktu e prdorim formn mevlud, I cili sht I zakonshm edhe te shqiptart edhe te muslimant n Bosnje, ndonse forma e drejt sht mawld dhe shnon lindjen, apo kngn
pr lindjen e Muhamedit (mawld an-nab).
49
Pr mevludet egziston literature shum e pasur. Megjithate, veanrisht duhet theksuar
47

30

Hasan Kaleshi

asnjri nga mevludet, domethn asnjra nga poezit n t cilat i kndohet

lindjes dhe jets s Muhamedit, nuk e ka arritur lavdin dhe prhapjen e
mevludit t Sulejman elebiut, i cili gati pes shekuj kndohet n Turqi
dhe tek turqt n vendet e tjera, dhe i cili shti prkthyer n shum gjuh,
e n disa sht i adaptuar50.
Shkenca e ka vrtetuar se kndimi i mevludit ndr arabt ka filluar
n shek. X n Egjipt, n periudhn e Fatimitve, n t njjtn koh kur
sht shfaqur reaksioni shum i rrept kundr ceremonive t festimit t
lindjes s Muhamedit. Por, kjo tradit shum shpejt sht prhapur dhe
shpejt ka kaluar n Afrikn veriore, dhe n botn tjetr islame. Jan t
gjitha gjasat se kndimi i melvludit midis turqve sht rrnjosur n shek.
XV (Mevludi i Sulejman elebiut sht prfunduar n vitin 1409). Mirpo,
sht vshtir t vrtetohet kur ka filluar kndimi i mevludit te shqiptart.
Por, dihet se n gjysmn e dyt t shek. XVIII kndimi i mevludit tashm
ishte rrnjosur; athere paraqitet edhe mevludi i par n gjuhn shqipe
mevludi iHasan Zyko Kamberit. Megjithate, nuk sht e prjashtuar se
edhe m pare te shqiptart jan knduar mevludet por n gjuhn turke.
Te shqiptart e Maqedonis mund t dgjohet se kt mevlud e quajn
mevlud (mevlud ayi).
sht e qart se mevludet n fillim jan knduar vetm me 12 rebi
al awwal e cila merret si data e lindjes s Muhamedit. Me kalimin e
artikullin e H. Fuch n Enzyklopaedie des Islam s. v. Mawld, si edhe artikullin Mevld n
Islam Ansiklopedisi nga autori I njjt, me plotsime Necla Pekolcay, pastaj punimi I profesorit t ndjer Ahmed Atesh, Slejman elebi Vesiletn necat Mevld, T. D. K., Ankara,
1954. Pr mevludet n serbokroatishte shih dr. Fehim Bajraktarevic, O naim mevludima I
mevludu uopte, Prilozi za knjizevnost, jezik, istoriju I folklore, knj. XVII, 1937, kurse pr
mevludet te shqiptart: dr. Hasan Kaleshi, mevludi kod Arbanasa, Zbornik Filozofskog
Fakulteta u Beogradu, knj. IV 2, Beograd 1959. Natyrisht se pr mevludet n gjuhn
shqipe, pas punimit t dr. Kaleshit deri tash sht shkruar shum.
50
Pr mevludin e Sulejman elebiut krahas punimit shum t mire t A. Ateshit, shih
gjithashtu: Imgart Engelke, Sulejman Tschelebs Lobgedichte auf die Geburt des Propheten,
Halle 1926; F. Lyman Mac Vallum, The Mevlidi sheriff by Sulejman Chelebi, The Wisdom of
the esat series, London 1943; Necla Pekolcay, Skleyman elebi mevlidi metni ve meneI
meselesi, Edebiyat Fakltesi, Tr Dili ve Edebiyati dergisi, Istanbul 1954. Gjithashtu edhe
Hammer n Dichikuinst der osmanischen Dichikuinst (I, Pestih 1838), I ka prkthyer disa
fragmente, kurse Gibb n History of Ottoman Toetry (I. f. 231 248 n anglishte. Krahas
disa prkthim,eve n shqipe, egziston edhe nj boshnjakisht (serbokroatisht), nj greqisht dhe nj erkezisht.

Letrsia shqiptare e Alamiados

31

kohs sht br zakon q t kndohet me rastet e ndryshme: katrdhjet

dit pas vdekjes s dikujt, gjat kohs s gazmendeve t lindjes, synetis,
martess, pr shpirt t t vdekurve, dhe kjo kryesisht n muajin e ramazanit.
Tradita n qytetet e Kosovs dhe t Maqedonis q t organizohen tubimet
e grave n t cilt grat e kndojn mevludin ka deprtuar nga Turqia dhe
sht e dates s re. Ceremonia, gjithashtu, sht shum e llojllojshme51.
Mevludi i par n gjuhn shqipe t cilin e ka shkruar Hasan Zyko
Kamberi n gjysmn e dyt t shek. XVIII me shkrim arab nuk sht botuar.
N gjysmn e pare t shek. XIX Ismail Floqi nga Kora e ka prkthyer
mevludin n gjuhn shqipe, por meqense nuk sht i botuar, e as nuk mund
t merret nga Shqipria, pr te nuk mundei t themi asgj52. Gjithashtu nuk
dijm se a sht prhapur ky mevlud dhe a sht knduar n tubimet fetare.
Mirpo, dy mevludet n shqipe m komplet dhe m t popullarizuar
jan shkruar n gjysmn e dyt t shekullit XIX. Mevludin e pare e ka
hartuar Hafiz Ali Ulqinaku (nga Ulqini) dhe ai bart titullin arabo persian
Tercme-i mevld ala lisn-i arnavud (Prkthimi i mevludit n gjuhn
shqipe) dhe sht shtypur n Stamboll n vitin 187853. Ky mevlud ka qen
shum i popullarizuar ndr shqiptart n bregdetin e Malit t Zi dhe n
Shqiprin veriore, por nuk sht prhapur midis shqiptare t kosovs.
Prsri sht botuar me shkrimin bashkkohor t shqipes n vitin 1933 n
Tiran, me parathnien e H. S. Ulqinakut, por pa komentime, shpjegime
dhe interpretime t turqizmave54.
Mevludi i Hafiz Ali Riza Ulqinakut ka hyrjen n turqishte prej nnt
bejteve, respektivisht 18 vargjesh. (N Ulqin na kan thn se parathnia
e mevludit nuk e ka pasur hyrjen, por n Stamboll i kan preferuar autorit
se do t ishte mir sikur t shkruante edhe hyrjen. Ulqinaku e ka pranuar
Pr ceremonin me rastin e mevludit shih: J. nemeth, Die Zeremonie des Mevlud in Vidin,
Acta orient. Hung. Volum 1. Fasc. 1. Shum t dhna lidhur me manifestimin e mevludit
n Turqi mund t gjenden n: Sait Ugur, Iel Folkloru, Ankara, 1948; Mehmet Halit Beyri,
Istanbul Folkloru, Istanbul 1947. Pr ceremonin e mevludit tek shqiptart shih punimin
tone t cituar.
52
T dhnat jan sjellur sipas Historia e letrsis shqipe, f. 194.
53
Kt prkthim, si edhe at t Tahir Popovs, e prmend edhe Bursali mehmed Tahir n
Osmanli mellifleri, I, f. 222. sht interesant se A. Atesh i cili flet edhe pr prkthimin
e mevludit t Sulejman elebiut n gjuh t ndryshme, nuk e ka vrejtur kt shenim t
Mehmet Tahirit e as nuk I ka prmendur prkthimet shqipe.
54
Cituar sipas: Kultura islame, v. II. Tiran, shtatuer tetuer 1940, f. 26 27.
51

32

Hasan Kaleshi

sygjerimin dhe aty pr aty i ka diktuar vargjet n gjuhn turke). Pason

prkthimi shqip i vjershs turke religjioze Hoda rabbim (Zot, Zotriu im),
e cila i ka 72 bejte, respektivisht njqind e katrdhjet e katr vargje n
t ciln prshkruhen veorit e Zotit dhe shpjegohen epitetet e tij, pastaj
lutja (du) Zotit t pranoj kndimin e vjershs (18 bejte, repektivisht 36
vargje) dhe pastaj vjen prkthimi i mevludit, i cili ka dyqind e njzet e
pes bejte, respektivisht pesqind e nntdhjet vargje, me ka ai hyn n
radhn e mevludeve t gjata, duke pasur parasysh se m t gjatit kan
rreth pesqind e m t shkurtit rreth njqind e pesdhjet bejte. Ndonse
lutja, n t ciln lexuesi i mevludit, bashk me dgjuesit, krkon q Zoti ta
pranoj mevludin, zakonisht sht n proz, ktu edhe ajo sht n vargje.
Pastaj pason hyrja n Magmatu l-ahvl (prmbledhja e gjendjeve), ku
flitet pr vdekjen, gjendjen n varr, pr shenjat e dits s gjykimit, ditn
e gjykimit, parajsn, ferrin, e pas ksaj prap pr detyrimet fetare, q
paraqet nj lloj t ilmihalit. Kjo pjesa e fundit sht mjaft e gjat, dhe n
ekzemplarin ton, t cilit i mungojn disa faqe, ka treqind e pedhjet bejte
(714 vargje). N trsi, kjo vepr ka mbi dy mij vargje.
Krahasimet me veprn n origjinal t Sulejman elebiut tregojn
se prkthimi sht mjaft i suksesshm. Metri sht i ashtuquajturi remel
(tremetrsh sin origjinal), e forma mesnevi, respektivisht rima sht: AA,
BB, CC. etj..
Origj. Allah adin zikridelm evvela
Vacib oldur cmle ite her kula
Shqip Bismillahi emnin e zotit ta thojm

Borxh e kemi ngjitha pun kur ti fillojm etj.

Teknik e njjt sht prdorur edhe n pjesn Magmatu l-ahvl,

ndrsa n prkthim t poems Hoda rabbim rima sht: AB BB CB DB
etj., me faktin se n fund t gjysvargut t dyt rregullisht prsritet fjala
Allah.
Pr vet autorin dihet vetm se ka qen mufti n Ulqin, se me rastin
e marrjes s Ulqinit nga ana e malazezve ka ikur n Shkodr dhe m von

33

Letrsia shqiptare e Alamiados

sht br mufti n Durrs, ku edhe ka vdekur (ktu sht nj lshim ngase

nuk ka qen mufti n Durrs por n Lezh - A.H.). Ai posarisht sht
interesant pr shkak t dy fjalorve turqisht shqip dhe shqip-turqisht, t
cilt jan shkruar n vargje. Kta jan punuar sipas modelit t fjalorve t
ngjajshm turqisht arabisht dhe turqisht persisht, t cilt jan t shumt
n leksikografin turke. Fjalort e ktill jan shkruar n metrin e caktuar,
me rimn e caktuar, sipas zakoneve t poetiks dominante t athershme,
q n prputhje me metodat skolastike t athershme, fjalt t msoheshin
m leht. Ndr ato fjalor sht i njohur fjalori persisht turqisht i Ibrahim
Shahidit (1470 1550), i cili ka shrbyer si model pr fjalorin e njohur
turqisht boshnjakisht t quajtur Potur ahidija nga gjysma e par e shek.
XVII, t cilin e ka botuar Alija Nametak55. M t njohurit, gjithsesi, jan dy
fjalort t cilt i ka hartuar Sunbul-zade Vehbi (vdekur 1809), prej t cilve
njri sht Tuhfe, turqisht persisht, e tjetri, Nuhbe, turqisht persisht.
Ndr shqiptart jan t njohur tre fjalor t ktill. I pari sht
fjalori turqisht shqip i nj autori anonim nga Shkodra, i shkruar n vitin
1835. Vet autori ka theksuar se fjalori sht shkruar n metrin remel, do t
thot n tetrametrin katalektik, skema e t cilit sht:
p. sh. Filtun

Filtun

Ky bu kim kush
yaya.

Filatun

fureye brush

Filun

kozlere prush shit

Ky fjalor ka gjithsej rreth 1.000 fjal56 andaj edhe nuk ka vler
m t madhe leksikore. Dy fjalort tjer t ktij lloji i ka shkruar si kemi
prmendur. Hafiz Ali Riza Ulqinaku. Sipas disa t dhave, njri ka pasur
rreth 5.000, e tjetri rreth 18.000 fjal. Nj koh t gjat sht konsideruar
se kta fjalor jan zhdukur, por megjithate, jan gjetur dhe tani ruhen n
Institutin e gjuhsis dhe historis n Tiran. Ata pjesrisht kan trhequr

A. Nametak, Rukopisni tursko hrvatski rijenici. Shenja e veant nga Gradje za povijest
knjizevnosti Hrvatske (Material pr historin e letrsis s Kroacis), knj. 29, Zagreb, 1968.
Mirpo, nuk mundem e t mos shprehi habin pr shkak t titullit t siprm, duke marr
parasysh at se autori I fjalorit gjuhn e vet e ka quajtur boshnjake (bosanca), e jo kroate
apo serbe. Fjalori sht dashur t quhet turqisht boshnjakisht.
56
E. Rossi, Un ineditio lexico rimato turco Albanese cum posto a Scutari nell 1835. Rivista
degli studi orientale, vol. XXVI.
55

34

Hasan Kaleshi

vmendjen e studiuesve57, derisa mevludi i t njjtit autor gati trsisht

sht i injoruar apo prmendet vetm kalimthi. Mirpo, edhe ai sht
shum i rndsishm si pr studime krahasimtare t dialekteve t gjuhs
shqipe ashtu edhe pr studimin e t folmes s Ulqinit, sepse sht e qart
se autori ka njohur vetm at. Fjalort dhe ky mevlud me dy mij vargjet
e tij ofrojn material tmjaftueshm pr tu studiuar e folmja e Ulqinit
prej para njqind vjetsh58. Pos ksaj ky mevlud hyn n veprat e mdha t
literaturs alamiado shqiptare.

Nj prkthim tjetr, prkatsisht prpunim i mevludit t Sulejman
elebiut, sht mevludi shum i popullarizuar i Tahir Popovs (Mehmed
Tahir) nga Vuitrna. Pr te dihet vetm ajo se ka studiuar teologjin n
Stamboll, q nga viti 1900 1934 ka shrbyer si msimdhns n ruzhdije
(gjimnazi i ult) msues i msimbesimit n Novi Pazar dhe n Berane, q
n vitin 1934 sht shprngulur n Shqipri dhe se ka vdekur n pleqri t
thell n vitin 1949.

Mevludi i Tahir Popovs bart titullin arab t rimuar: Manzmatu
l-mavld f afdali l-mavgd bi lisni l-arnavd (Mevludi n vargje pr
qneinen m t mueshme, n gjuhn shqipe). sht botuar n Stamboll, por
viti i botimit nuk sht shenuar. Jan t gjitha gjasat se sht botuar viteve
t tetdhjeta t shekullit t kaluar (shek. XIX A. H.), dhe me shkrim arab,
pa kurrfar modifikime pr sistemin fonetik t shqipes. Ndonse i punuar
sipas modelit t mevludit tashm t prmendur t Sulejman elebiut autori
i ktij mevludi nuk i sht prmbajtur rrept origjinalit. Veprn e tij e fillon
me kngn pr rndsin e mevludit Qasdatu l-mevld, e cila ka dhjet
vargje, pas s cils pasojn dhjet vargje t kushtuara sulltan Hamidit; n
ta ka pjes t cilat nuk jan n original, ndrsa disa pjes t origjinalit n
Na sht e ditur se O. Myderrisi ka shkruar pr kta fjalorv n Buletini, por n Prishtin dhe n Beograd mund t gjenden vetm disa numra ashtu q me artikujt e prmnedur nuk kam mund t shvrbehem.
58
Rreth veprs s Hafiz Ali Ulqinakut duhet t bjm disa plotsime: Hafiz Ali Ulqinaku
nuk i ka shkruar dy fjalor n vargje por, ka shkruar nj fjalor n vargje (shih: Abdullah Hamiti: Realizimi poetik i fjalorit n vargje t Hafiz Ali Ulqinakut, n Filologji, Nr. 6,
Prishtin, 1998, f. 129 137) dhe dy fjalor me renditje alfabetike,i pari turqisht-shqip
e i dyti shqip-turqisht (shih: Abdullah Hamiti, Rreth fjalorve t Hafiz Ali Ulqinakut, n
Malsia, No. 4, Podgoric 2009, f. 63-82.; gjithashtu mbi gjuhn e fjalorve dhe t folmen
e Ulqinit shih punimin tone t disertacionit Veorit gjuhsore t fjalorit turqisht-shqip e
shqip turqisht t Hafiz Ali Ulqinaku, mbrojtur n vitin 1998, n Fakultetin e Filologjis
n Prishtin.
57

Letrsia shqiptare e Alamiados

35

prkthim jan hjekur. Mevludi gjithsej prmban katrqind e gjashtdhjet

vargje (260 bejte distihe).

Edhe n kt mevlud, krahas numrit t madh t turqizmave, veas
ktyre t natyrs fetare, prkthyesi i sht prmbajtur metriks kuantitative
arabe, si sht rasti edhe me mevludin e Hafiz Ali Ulqinakut. Pr ta fituar
metrin e barabart, prkthyesi shpesh ka prdorur inverzionin e tr fjalis:
I xhibrilit vendi o un ai mekam
N vend un ai mekam o vendi xhbrilit

Duke pasur parasysh faktin se mevludet jan knduar n tubime,
n xhamija apo npr shtpi, e q prmbajtsisht kan qen interesant pr
vet faktin se n jetshkrimin e Muhamedit jan futur shum legjenda,
ato jan br shum t popullarizuar; disa pjes t mevludit i kan ditur
prmendsh edhe njerzit analfabet. Prandaj, krahas ktyre dy mevludeve,
t botuar me alfabet arab, ka edhe t tjer t botuar me shkrimin e sotm
latin. Njrin prej tyre i cili i ka prjetuar katr botime e ka shkruar Hafiz
Abdullah Smlaku59, tjetrin e ka hartuar Hafiz Ali Kora, prkthyes i
disa veprave nga gjuha arabe, perse e turke, botimi i pari t cilit ka dal
qysh n vitin 1900. Edhe pse sht shkruar me gjuhn bashkkohore dhe
sht shtypur me shkrimin latin, megjithate autori i ktij mevludi edhe m
tutje i sht prmbajtur metrit dhe rims s njjt si edhe t mhershmit,
respektivisht i sht prmbajtur origjinalit turqisht60. Fitohet prshtypja se
ka qen i rrnjosur botkuptimi se mevludi duhet t jet n metrin remel
dhe n formn mesnevi.

Poett e hershm t letrsis alamiado kan shkruar me shkrim arab,
pr shkak se shkrim tjetr nuk kan ditur, bash sikur edhe lexuesit e tyre.
Mirpo, n gjysmn e dyt t shek. XIX problem i shkrimit sht shtruar si
problem i kulturs kombtare dhe i rilindjes kombtare. N prpjekjet q t
krijohet shkrimi kombtar dominojn tri tendenca themelore: t pranohet
shkrimi latin, arab apo grek, ndonse ka pasur edhe mjaft prpjekje
individuale me shkrime tjera t ndryshme, si edhe prpjekje pr t krijuar
Hafiz Abdullah Smlaku, Mevludi paq ose mevludi ja vedud, Disponojm me botimin e
katrt t shtypur n Kor n vitin 1944.
60
Kemi shfrytzuar botimin e katrt Mevludi dhe cilsit e shenjta t pejgamberit, Tiran
1944, Shtypshkronja e shtetit.
59

36

Hasan Kaleshi

shkrim t posam61. Me qllim q ti prhapin shkrimet e tyre, krijuesit

e tyre kan hartuar abetare. Hartuesit e abetareve shqipe me shkrim arab
shpejt janbr t vetdijshm pr ate se shkrimi arab, me sistemin vokalik
t pazhvilluar, nuk sht i prshtatshm pr gjuhn shqipe dhe pr at arsye
jan prpjekur ta modifikojn, n rend t parv duke u shtuar germave
arabe shenja diakritike pr ti prshtatur me sistemin tingullor t shqipes.
Abetarja e par e shkruar me shkrim arab sht e Daut Boriit. Ajo sht
botuar n Stamboll n vitin 1861, dhe prsri sht botuar n vitin 1869.
Prndryshe Borii ka qen iluminist dhe atdhetar i madh; ai i ka shkruar
edhe disa ushtrimore me shkrim arab, e ka qen edhe kryetar i degs s
Shkodrs t Lidhjes s Prizrenit62. Ato vite Hoxha Tahsini, rektori i par i
Universitetit t Stambollit, ka hartuar alfabetin shqip, por ai alfabet, apo ajo
abetare, nuk sht gjetur63. Sa ka pasur luhatje t mdha t intelektualve
shqiptar rreth shkrimit m s miri tregon rasti i Sh. Sami Frasherit. Ai n
nj vepr trsisht t harruar por shum t rndsishme n gjuhn arabe
Himmetu l-himm fi nashr al-islm (Stamboll 1875) ka shkruar edhe kt:

N t gjitha vendet islame jetojn popujt e vegjl islamik, si jan
kurdt, afganistanasit, erkezt, shqiptart, boshnjakt dhe t tjer t cilt
nuk shkruajn n gjuhn e tyre ... Gjuha arabe sht gjuh e prgjithshme
pr t gjitha vendet islame dhe t gjith shkenctart e studiojn t drejtn
e sheriatit n shkolla n kt gjuh Nuk ka dyshim se do t ishte pun
ideale sikur gjuha arabe t ishte gjuh amtare e t gjith muslimanve, por
N kto shkrimet e posame, origjinale mund t numrohet shkrimi I Teodor Haxhi Filipit prej 53 shkronjave, i Naum Veqilharxhit prej 32 shkronjave, si edhe shkrimi I Hoxh
Tahsinit t cilin ai i aka propozuar Shoqris s Stambollit, por nuk sht pranuar.
62
Pr jetn e tij m gjersisht shih: Nexhim Bushati, T dhna rreth bigrafis s Daut
Boriit, Buletin I shk. shoq. 2, 1962 f. 268 e n vazhdim, ndrsa pr veprat e tij: J. Kastrati, Daut Borii, Buletini pr shkmbimin e experiences, Shkodr, Nr. 9, 1954.
63
Pr kt mund t gjenden t dhna edhe n numrin e pare t gazets Besa nga nntori
1908 e cila ka dalur n Stamboll dhe sht botuar me alfabetin e Sh. Samiut ku thuhet:
Nga gazeta Liria e cila del n Selanik shohim se disa atdhetar kan filluar ta prishin
slfabetin shqip dhe se disa dshirojn prdorimin e alfabetit grek, disa atij Italian e disa
atij sllav. Pr do gjuh shkrimi/alfabeti paraqet themelin; rrnimi I shkrimit sht sikur
rrnimi i themelit. Ka tashm tridhjet vjet q me kt shkrim/alphabet (t stambollit, pra
t Samiut H. K.) shkruhet dhe lexohet n tr Shqiprin. Para nj kohe dy gazeta kan
propozuar q tI marrim shkronjat turke. Por, edhe pse jan munduar shum disa dijetar
si Hoxha Hasni e tjer; n fund e kan kuptuar dhe jan bindur se n gjuhn shqipe kurr
nuk mundet t shkruhet me shenja arabe. N t vrtet, me shenja arabe nuk mund t
shkruhet as n gjuhn turke, e lere m n shqipe, e cila ka 12 tinguj m tepr.
61

Letrsia shqiptare e Alamiados

37

meq ka popuj islamik t cilt flasin me gjuh t tjera, pr kta popuj do t

ishte m e dobishme sikur secili t shkruante n gjuhn e vet. Duke qen
se gjuha arabe sht e detyrueshme pr t gjith shkenctart t cilt tr
kohn ia kushtojn studimit t saj, masat e gjera t ktyre popujve mbeten
n injoranc, e injoranca sht n kundrshtim me islamin Un mendoj
se sikur t investohej mund dhe prpjekje q n t gjitha gjuht e piopujve
islamik t shkruhet me shkrim arab, n rast se do t shkruheshin librat fetare
dhe doracakt edukative n seciln prej atyre gjuhve, kjo do t paraqiste
shrbim t madh pr islamin (nnvizoi H. K.)64. N kt pasues t Samiut
i gjejm dy krkesa t rndsishme:
a) Sh. Sami krkon q n vend se n arabishte do popull t msoj
t lexoj dhe t shkruaj n gjuhn e vet, ndrsa arabishtja do t mbetej
gjuh e shkencs pr t gjith muslimant.
b) Ai ktu krkon q t gjith popujt islamik ta pranojn shkrimin
arab, e vetm pes vjet m von e krijon alfabetin shqip n baz t shkrimit
latin, me disa germa shtes nga alfabeti grek t cilat nuk i ka alfabeti latin,
dhe krkon futjen e alfabetit latin edhe pr gjuhn turke, e q i ka sjellur
shum telashe.
Tashm kemi thn se shtja e alfabetit aq shum sht ashprsuar
pas revolucionit t turqve t rinj, se sht br njra nga shtjet kye
n raportet midis turqve t rinj dhe shqiptarve. Pr kt, madje sht
zhvilluar edhe diskutim n parlamentin turk, derisa shejhu l-islm e ka
dhn fetfan se prdorimi i shkrimit latin sht n kundrshtim me
islamin65. Njri nga lufttart m t mdhenj pr futjen e alfabetit arab
ka qen Rexhep Xhudi Voka nga Tetova, muftiu i vilajetit t Manastirit.
Ai ka qen agitator pr bashkpunim me turqit e rinj dhe autor i veprave
shqip t shkruara me alfabet arab. Duke e par se arabishtja nuk i prgjigjet
as sistemit tingullor t turqishtes e lere m atij t shqipes66, ai e ka marr
S. Sami, Himmetu l-himm, f. 28.
Pr betejn p alfabetin shih: L. Skendi The History of dhe Albanian Alphabet: A case
of Complex Cultural and Political Develonment. Sdost Forschungen Mnchen. XIX
(1960), f. 263 284. Mjaft material pr kt problem mund t gjendet n shtypin turk,
vemas n gazetn Tanin. Shum shtje lidhur me alfabetin ujan shqyrtyar n n tubim
shkencor n Instituin Albanologjik n Prishtin, n tetor t viti t kaluar. Materialet do t
botohen n Gjurmime Albologjike 1, 1969.
66
Edhe vet inteligjenca turke ka qen e ndar prsa i takon shkrimit shqip. Letrari i njohur
turk, publicist dhe redaktori kryesor i gazets Tanin, Hseyin Cahit, n dy kryeartikuj t
64
65

38

Hasan Kaleshi

alfabetin arab dhe duke i shtuar disa germave shenjat e caktuara diakritike,
ose deri diku duke ndrruar formn e disa germave, ia ka prshtatur alfabetin
arab gjuhs shqipe. N alfabetin e Voks pr do tingull t shqipes egziston
shenj e posame ashtu q shum bukur mund t lexohet. Ky alfabet ka
44 shkronja tet shkronja m tepr se q i ka alfabetii sotm shqip. Ai
dallim rrjedh nga fakti q Voka, duke e marr alfabetin arab, sht detyruar
ti marr edhe shkronjat emfatike t cilat jan t teprta pr shqipen, sepse
dublifikohen, e ato jan: t, h, h, s, d, a, z, l t cilat i ka prdorur vetm te
fjalt arabe dhe turke.
Alfabeti i tij sht hartuar n form t abetares me ushtrimet, e cila
sht shtypur n Stamboll n vitin 1910 n m tepr se 20.000 ekzemplar
dhe sht shprndar n t gjitha ant. Abetarja ka prjetuar disa botime. N
periudhn nga 1908 1912 n disa shkolla sht msuar gjuha shqipe me
alfabetin shqip t Sh. Samiut, n disa me alfabetin e pranuar n Kongresin
e Manastirit, e n t tjerat, ku rekacioni kundr shkrimit latin ka qen m i
madh, sht prdorur alfabetii Voks.
Voka nuk sht ndalur vetm me abetaren por me shkrimin e tij ka
shkruar edhe nj Arnavuda mfessal ilmihal (Manual i detajur pr msim
besim n gjuhn shqipe), i shtypur n Stamboll n vitin 1911.
Por, vepra m e rndsishme e Voks sht Mendime, librth prej
vetm 16 faqesh, i shtypur n Stamboll n vitin 1911. Ai prmban kshilla
pr shqiptart q t shkollohen, emancipohen, sepse sot bota ka ndryshuar,
nuk mund t arrihet asgj vetm me pushk e me shpat, por duhet edhe
lapsi dhe dija, fjal dhe mendime. Edhe pse Voka ka qen dinjitar i lart
fetar, ai n frym t lvizjes nacionale t kohs s tij i ka dhn prparsi
kombtares n raport me fen. Nuk duhet t themi ky sht musliman, e
ky i krishter, tosk apo geg, sepse t gjith jemi shqiptar, t gjith jemi
t nj race e fisi.
Kjo vepr sht shkruar n proz t rimuar, nn ndikim arabo-turk.
kushtuara shkrimit shqip krkon q qeveria t mos przihet n kt kontekst, se at duhet
ta zgjidhin vet intelektualt shqiptar. Por, njkohsisht ai i uron q kan marr shkrimin
latin, sepse tash duke i falnderuar ktij shkrimi, nj oban shqiptar pr nj jav do

t msoj t shkruaj dhe t lexoj, e ne turqit, me shkrimin t cilin e prdorim, as

pr njqind jav nuk do t mund ti msojm nxnsit tone t shkruajn (Yeni
Tanin, nr. 496, 20 janar 1910). Mirpo, numri i kundrshtarve t shkrimit shqip
ka qen shum m i madh.

Letrsia shqiptare e Alamiados

39

Vemas sht interesante pr nga ana gjuhsore, spse sht nj nga veprat
e rralla e cila sht shkruar me t folmen e Tetos-Dibrs67. Gjithashtu
duhet theksuar se Voka ka qen politikan aktiv ka marr pjes n tubimin
n Ferizaj dhe n kongresin n Dibr. Betejn e tij pr shkrimin arab e ka
shpjeguar n kt mnyr: Duke e prdorur shkrimin arab, ai m leht do
t mund ta msoj gjuhn zyrtare turke. N kt mnyr ne do t kemi m
shum shqiptar n administratn shtetrore, nga njra an, dhe nga ana
tjetr, m leht do ta largojm mendimin e keq q mbizotron pr ne tek
turqit, si renegat t Turqis68.
Jan t gjitha gjasat se nj pjes e inteligjencis shqiptare, vemas
qarqet fetare t cilt kan qen kategorikisht kundr shkrimit latin, kan
ndrmarr masa serioze q t botohen sa m shum libra shqip me shkrim
arab. Dihet se edhe disa gazeta e kan pranuar kt shkrim. Nj nga
ato vepra sht Sarf-i iptidai arnavud (Gramatika elementare e shqipes)
t cilin e ka shkruar njfar Fazil nga Tirana (Tiranli Fazil), student n
Stamboll. Gramatika ka 32 faqe; n parathnie autori e jep shkrimin
arab, duke e theksuar se e ka hartuar Rexhep Voka. Gramatika sht
hartuar sipas modelit t gramatikave t athershme turke, madje edhe
vet terminologjia sht turke: isim (emri), ism-i has (emri i prvem),
zamir (premrat), fil (folja) etj.69.
Me krijimin e Shqipris s pavarur kur fillon zhvillimi i shpejt
i arsimimit, e vemas nga viti 1920, kur shkrimi latin trsisht ka
dominuar, ndrpritet letrsia e shkruar me shkrim arab, dhe edhe veprat
me karakter fetar botohen me shkrimin latin. Mirpo, te shqiptart e
Jugosllavis s paralufts (lufts s dyt botrore A. H.), n t ciln
t shkruarit n gjuhn shqipe ka qen e ndaluar dhe ku nuk ka ekzistuar
kurrfar aktiviteti kulturor n at gjuh, letrsia alamiado ka vazhduar t
jetoj. Figura m markante e asaj letrsie sht Hilmi Maliqi, n popull
i quajtur Sheh Mala, sheh i teqes melamije n Rahovec (vdekur 1935).
Pr Rexhep Xhudi Vokn dhe veprat e tij shih m gjersisht: hasan Kalei, Prilog
poznavanja albanske knjizevnosti iz vremena Preporoda (Kontribut pr njohjen e letrsis shqipe nga koha e Rilindjes), Godinja I balkanolokog Instituta u Sarajevu, Sarajevo, 1957.
68
Shih m gjersisht: Vesti Nr. 67 I dates 10 shkurt 1909, e cila ka dale n gjuhn bullgare n Stamboll.
69
Shih gjersisht: Hasan Kaleshi, Gramatika shqipe e Fazil Tiranasit, Prparimi 5, Prishtin, 1955.
67

40

Hasan Kaleshi

Krijimtaria e tij sht shum vllimore. Ka shkruar nj divan t poezive

n gjuhn turke, nj me 77 vjersha n gjuhn shqipe, pastaj i ka prpunuar
n gjuhn shqipe gjashtmbdhjet tregime t karakterit religjioz dhe e ka
prkthyer veprn arabe Varidat t Sheh Bedrudin Samaviut (vdekur 1420),
njrn nga veprat m t rndsishme t mistiks islame. Dorshkrimi i tij
i prkthimit prmban 400 faqe. T njjtn vepr e ka prkthyer edhe n
gjuhn turke70.
Pr sa i takon poezis s tij n gjuhn shqipe, ajo sht shkruar
sipas modelit t poezis dervishe, e cila pr dallim nga poezia e divanit,
sht m e afrt me poezin popullore edhe pnr nga gjuha edhe pr nga
forma. Disa vjersha t botuara t Sheh Maliqit e prajshtojn do dyshim
se nuk kemi t bjm me llojin e poezis s divanit71.
Nga ekspozimi i deritashm mund t nxirren prfundime t shumta.
Para s gjithash, gati me siguri mund t pohohet se letrsia shqiptare
alamiado sht njra nga m t mdhat numerikisht midis letrsive
alamiado t popujve tjer (n at spanjolle nuk kemi qasje). N te jan
t prfaqsuara poezia e vrtet artistike, epi fetar - romantik, tregimet n
vargje t karakterit moralo-didaktik, vjershat e gjata n t cilat dominon
tematika sociale, numr i madh i mevludeve, fjalort shqip turqisht,
librat shkollore didaktike, veprat e karakterit moral arsimues, poezia
lrike mistike (dervishe), ilahit (kng fetare) dhe prkthimet nga gjuha
turke dhe arabe. Duke u bazuar n at se n n letrsin turke dhe perse ka
dominuar poezia, ajo edhe n letrsin shqiptare t alamiados sht gjinia
letrare m e prfaqsuar.
Kjo letrsi s pari lind npr qytete t Shqipris n t cilt ka
dominuar gjuha shqipe, ndrsa n disa qytete t Kosovs, Maqedonis
dhe Malit Zi shfaqet gati njqind vjet m von, sepse n ato qytete ka
dominuar gjuha turke. Mundet, madje, t thuhet se ajo nuk sht shfaqur
fare n ato qytete n t cilt dukshm ka qen dominuese gjuha turke.
Pr Sheh Bedrudinin shih: F. Babinger, Schejh Bed red-in, der Sohn des Richters von
Simaw, DerIslam XI Bid. F. 1 106; M. erefeddin, Smavna Kadisi*olu eyh Bedreddin, stanbul, 1924, ku sht dhn edhe bibliografia e zgjeruar, si edhe punimin e H. J.
Kissling, Das Menqybnme Bedr e-Dins des Sohnes des Richters von Samvn Z. DMG,
Wiesbaden 1950.
71
Pr gjuhn e tij shih: Idriz Ajeti, O jeziku divana ejh Maliija, Gjurmime albanologjike
3, 1966. (Ky punim sht botuar disa here edhe n gjuhn shqipe n kompletin e veprave
t Idriz Ajetit A. H.).
70

Letrsia shqiptare e Alamiados

41

Pastaj, ajo gjithashtu zhvillohet edhe npr teqe, por ka prmbajtje religjioze
specifike: p.sh. Epet pr tragjedin n Qerbela, kngt dhe ilahit dervishe.
Pr dallim nga letrsia e pastr religjioze n shkrimin latin e cila
sht zhvilluar n veri t Shqipris midis katolikve edhe t asaj t
shkruar me alfabetin grek e cila sht zhvilluar n jug, letrsia alamiado
lind dhe lulzon edhe n veri edhe n jug t Shqipris si edhe n Kosov,
n Maqedoni dhe n Mal t Zi, respektivisht n Ulqin. Pr dallim nga kto
dy deg t letrsis shqipe, t cilat kan lindur ekskluzivisht nga shtytjet
fetare dhe t cilat trsisht jan t prshkuara me prmbajtjen fetare,
letrsia alamiado sht letrsia e par artistike midis shqiptarve. Ajo kt
letrsi e ka begatuar, e ka zgjeruar tematikn e saj, e ka liruar nga suazat
e ngushta fetare, ka sjell motive t reja, gjini t reja dhe forma t reja
poetike. sht e sigurt se letrsia alamiado sht zhvilluar nn ndikimin
direkt t letrsis turke, q shihet jo vetm n prdorimin e numrit t madh
t turqizmave, por edhe n format dhe motivet letrare, dhe n prdorimin
e madh t sistemit metrik arabo-turk dhe t prozs s rimuar. Mirpo, nj
mori veprash t ksaj letrsie jan t inspiruara me vet realitetin, me
mjedisin n t ciln kan jetuar krijuesit e saj, me ngjarjet t cilat i kan
prjetuar. Disa vepra ofrojn fotografin e besueshme t jets shoqrore
t kohs s vet dhe pr at arsye mund t thuhet se posedojn shkall t
konsiderueshme t origjinalitetit. Disa prfaqsues t ksaj letrsie jan
nismtar t poezis satirike dhe sociale te shqiptart.
Pr fat t keq, studimi i letrsis alamiado ka filluar tek pas lufts
s dyt botrore; kjo ende nuk sht e mjaftueshme dhe sht mjaft e
njanshme. Studimi sistematik i saj dhe botimi kritik i teksteve t caktuar
do t dshmonte se ajo paraqet pjes t rndsishme t trashgimis
kulturore shqiptare dhe se fillimin e letrsis shqipe artistike duhet krkuar
s paku njqind vjet m hert se si sht menduar deri tash. Kjo njherit
do t ofronte rastin edhe pr studime comparative t shumllojshme.

KDU 811.18 - 26

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

Mehdi Polisi

1. Ndonse ka kaluar nj koh bukur e gjat, afr 110 vjet, prej se

Sami Frashri shte ndar nga kjo jet, megjithat, emri i tij, fal puns
s tij vllimore, t shumanshme dhe, pa dyshim, cilsore, vazhdon t jet
n kujtes t secilit njeri q sadopak sht i lidhur me botn e letrave. Pr
Sami Frashrin dhe veprn e tij jan br shum studime, si nga studiues
vends, shqiptar, ashtu dhe nga studiues t huaj.1 Secili prej tyre ka
Sami Frashri, Vepra 00 20, Logos-A, Shkup, 2004. Kjo sht vepra m e plot deri m
tash e Sami Frashrit n gjuhn shqipe. Vllimin 00 sht Bibliografia e veprave t Samiut
dhe kumtesa, kurse nga numri 1- 20 jan veprat e tij (po i shnojm vetm titujt sipas
radhitjes): Shqipria ka qn, sht dhe do t bhet?; Personalitetet shqiptare n Kamus
al-Alam; Viset shqiptare n Kamus al-Alam; Abetare e gjuhs shqip; Shkronjtore e gjuhs
shqip; Dheshkronj; Gjuha; Besa; Dashuria e Talatit me Fitnetin; Fjal t urta; Anekdota;
Prpjekjet e heronjve n prhapjen e Islamit; Qytetrimi Islam; Zdhnsi i Lindjes; Grat;
Qielli; Toka; Njeriu; Prsri njeriu; Mitologjit. Sami Frashri, Vepra 8, Bibliografi e zgjeruar
e veprave t Sami Frashrit, Rilindja, Prishtin, 1984; Hikmet Turhan, emsettin Sami, Hayat ve Eserleri, Istanbul, 1934; A.S. Levend, emsettin Sami, Ankara, 1969; Hasan kaleshi,
Sami Frashri n letrsin dhe filologjin turke, n: Gjurmime albanologjike, nr. 1, Prishtin, 1968; Mehdi Polisi, Sami Frashri njeriu q shkeli n shum fusha t dijes, Filologji,
nr. 14, Universiteti i Prishtins, Prishtin, 2006 etj.
1

44

Mehdi Polisi

shkruar n mnyrn e vet, e ajo q sht e rndsishme t thuhet ktu sht

fakti se t gjith studiuesit e veprs s Sami Frashrit takohen domosdo n
nj pik, t thon se Sami Frashri sht dijetar i madh, dijetar i kalibrit
ndrkombtar. Dhe, sigurisht, nuk gabojn sepse kt cilsim dhe kt
nder, Samiu e meriton. Sa sht vepra e Samiut vllimore, e shumanshme,
e thell dhe cilsore, kt m s miri mund ta dshmojn ata t cilt jan t
rrethuar me t, e shum m mir ata t cilt jan t detyruar ta shfrytzojn
at: albanolog, orientalist, turkolog, leksikograf, gjuhtar, filolog,
gramaticient, letrar, historian, gjeograf etj. Mund t them prandaj me
ndrgjegjje profesionale e shkencore se, gati se nuk ka fush t dijes ku emri
i Sami Frashrit nuk sht pik reference. Me kt rast do t prpiqemi t
trajtojm disa mendime e pikpamje t Samiut nga fusha e gjuhsis, fush
kjo n t ciln ai dha kontributin e tij m t muar shkencor. Por, para s
gjithash e ndiej t nevojshme t jap nj pasqyr t shkurtr pr prgatitjen
e tij si gjuhtar, sepse kjo prgatitje do ta prcjell Samiun gjat tr puns
dhe veprimtaris s tij gjuhsore.
Sami Frashri, si dihet, lindi n Frashr m 1850. Msimet e para
i mori n vendlindje. Q n moshn fmijrore i vdiqn pridrit. Prandaj,
pr familjen shumantarshe2 u prkujdes vllai m i madh, Abdyli. Meq
Abdyli nuk shihte ndonj t ardhme n Frashr pr tu mundsuar shkollimin
vllezrve t tij m t vegjl dhe pr t krijuar kushte m t mira, vendosi
ta shprngulte familjen n Janin.3 Ktu n Janin, Samiu, bashk me t
vllan Naimin, u regjistruan n gjimnazin e njohur Zosimea, t cilin e
mbaroi para kohe, pr 7 vjet, n vend pr 8 sa ishte parapar, gj q tregon
talentin dhe aftsite intelektuale t tij. Samiu ktu kishte marr njohuri pr
greqishten e vjetr dhe t ren, latinishten, frngjishten, italishten si dhe
pr historin, historin e natyrs, gjeografin, matematikn, filozofin etj.
Samiu edhe ktu, ashtu si n Frashr, do t vazhdoj t msoj n mnyr
sistematike nga myderrist m n z, edhe turqishten, arabishten dhe
persishten dhe kshtu ai u pajis me njohuri t thella pr gjuht e Lindjes,
nga njra an, dhe t Perndimit nga ana tjetr. Samiu, pas mbarimit t
Sipas A.S. Levendit, emsettin Sami, Ankara,1969, f. 45 ishin gjasht vllezr: Abdyli,
Sherifi, Naimi, Samiu, Tahsini e Mehmeti dhe dy motra: Nefisja dhe Shahinisja.
3
M gjersisht shih: Sami Frashri, Personalitetet shqiptare n Kamus al-alam, zri Abdyl
Frashri, Logos-A, Shkup, 2004, bot. i tret dhe mban numrin serik 03 t ktij botimi
(Zgjodhi, prktheu dhe shpjegoi Mehdi Polisi)
2

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

45

gjimnazit, m 1871, n moshn 21 vjeare, u shprngul edhe nga Janina pr

tu vendosur prgjitmon n Stamboll, ather kryeqendr e Perandoris
Osmane.
Njohja e thell e gjith atyre gjuhve, t Lindjes e t Perndimit,
si do t vrehet n vazhdim t ktij punimi, msimi sistematik i fushave
t ndryshme t dijes, guximi shkencor e intelektual, i ndihmuan Sami
Frashrit, ktij gjeniu, t shtrihet e t shkel n shum disiplina kulturore e
shkencore, duke filluar nga viti 1872, kur del pr her t par me shkrime
n opinion, e deri kur ndrroi jet, m 18 Qershor 1904.
E kam thn edhe m par dhe detyrohem ta them prsri, se S.
Frashri ka shkruar mbi 65 vepra, disa me m shum vllime, ose shprehur
ndryshe, mbi 20 mij faqe, pa llogaritur veprat e tij n dorshkrim dhe
artikujt e shumt npr gazeta e revista t kohs, me tema shkencore nga
m t ndryshmet dhe n shum gjuh: shqip, turqisht, arabisht, frngjisht,
greqisht, persisht etj. pr nj periudh 32-33 vjeare. sht kjo, pa diskutim,
pun e madhe, pun q krkon energji, pun q vetm mendja e ndritur e
S. Frashrit ka mund ta bj.4
Duke u mbshtetur n veprn origjinale t Samiut, kam vn re n
t dy gjra kryesore: 1. Se t gjitha veprat dhe punimet e tij, edhe pse
jan shkruar para nj shekulli, jan punuar e shkruar n at mnyr q
jan, thuajse, n prputhje t plot me kriteret e sotme shkencore: kan
qllimin, hyrjen, brendin dhe prfundimin dhe, sado e vogl t jet vepra,
megjithat, t bn t besosh se tema sht shtjelluar n trsi. Kjo do t
thot se Samiu ka zotruar shum mir teknikn dhe metodologjin e puns
shkencore, dhe 2. Temat q trajton Samiu nuk jan zgjedhur pa ndonj
arsye, domethn se ato kan nj piksynim, gj q tregon se Samiu ka
ndjekur n vazhdimsi dhe me kujdes zhvillimet e shoqris prgjithsisht.
Edhe shtrirja e Samiut n gjuhsi ka nj domethnie, edhe politike, edhe
shkencore. Ai, kur dshiron ta v n dukje rndsin e gjuhs pr ruajtjen e
kombit, shkruan: Kombet ndahen n gjuht, nj komb q humbet gjuhn
e vet sht i humbur e i harruar q me t humburit t gjuhs s tij sht i
humbur edhe ai vet. Njeriu nuk humbet por me t ndrruar gjuhn ndrron
edhe kombin dhe bhet i nj kombi tjetr. Kshtu jan humbur shum

Shih: Vepra 8, Bibliografi e zgjeruar e veprave t Sami Frashrit (prgatitur nga Z. H.

Bakiu), Rilindja, Prishtin, 1984

46

Mehdi Polisi

kombe t vjetr q i shohim npr historirat e si gjejm sot mbi dhe.5

Veprimtaria e Samiut, si u tha dhe m lart, sht shumdimensionale,
por, megjithat, duhet pranuar se gjuht dhe gjuhsia qen br pjes
t pandashme t jets s tij. Ato e ndiqnin at n do hap. Pikpamjet
e tij pr gjuhn n prgjithsi, si dukuri shoqrore me rndsi dhe pr
shum gjuh ve e ve (pr shqipen, turqishten, arabishten, persishten,
frngjishten, latinishten, greqishten etj.), Samiu i kishte shprehur qysh n
fillim t veprimtaris s tij n gazeta e revista t kohs,6 n parathniet e
fjalorve t tij t mirnjohur,7 sidomos n parathnien e fjalorit normativ
t gjuhs turke, Kamus-i Turki8, n enciklopedin e tij 6 vllimore,
Kamus al-alam9, n polemika e debate q ka zhvilluar ai pr probleme t
ndryshme gjuhsore10 etj. Problemeve t gjuhs e t gjuhsis, Samiu u ka
kushtuar nj vend t gjer edhe n revistn Hafta (Java).11 N kt revist
shkruan nj artikull t gjat, n 6 vazhdime12, pr prejardhjen, klasifikimin
gjenealogjik t gjuhve n familje, grupe e nngrupe, pr marrdhniet
n mes tyre etj. Edhe studimi Historia e shkrimeve botuar ktu (nr.12,
f.181-186) sht me mjaft interes. N revistn Hafta ka edhe artikuj t
tjer pr gjuhn. Por, megjithat, pr probleme t prgjithshme, teorike
Sami Frashri, Gjuha shqip, n: Alfabetare, Konstandinopoj, 1879, f. 27.
A. S. Levend, vep. e cit., f. 106-112.
7
Kamus-i Fransevi: Franszcadan Trkeye lugat (Fjalori Turqisht frengjisht), Istanbul,
1299h./1883; sht ribotuar edhe tri her, gjithnj i plotsuar: 1889, 1902, 1905; Kamus-i
Fransevi: Trkeden Franszcaya lugat (Fjalori Turqisht frngjisht), Istanbul, 1885;
Kamus-i Arabi: Arapadan Trkeye lugat (Fjalori Arabisht turqisht), Istanbul, 1898 etj.
8
Kamus-i Trki, Istanbul, 1317h./1900.
9
Kamus al-alam, I VI, Istanbul, 1889 1898. Shih m gjersisht: Mehdi Polisi, Kamus
al-alami i Sami Frashrit vepr me prmasa kombtare dhe ndrkombtare, Seminari
Ndrkombtar pr Gjuhn , Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, nr. 23/1, Prishtin, 2004,
f. 51 -62.
10
A.S.Levend, vep. e cit. f. 127 142.
11
Revista Hafta ka qen revist javore: letrare, shkencore dhe artizanale. sht botuar
n osmanisht m 1298h./1881 n Stamboll. Kan dal 20 numra; do numr prbhej nga
16 faqe, pra gjithsej 320 faqe. Prmban tema t llojllojshme: gjuhsore, letrare, shkencore,
edukative, kulturore etj. Ajo q sht e rndsishme t thuhet sht fakti se t gjith artikujt e botuar n kt revist jan shkruar nga shkenctari, enciklopedistidhe poligloti yn,
Sami Frashri. Kjo flet vetvetiu pr seriozitetin e revists.
12
Hafta, Lisanlarn insab ve taksimati nr. 1, f. 11-14; nr. 2, f. 29-31; nr. 4, 60-62; nr. 5, f.
76-78; nr. 109-110; nr. 8, 122-126.
5
6

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

47

t gjuhs, n mnyr m t hollsishme, Samiu sht shprehur n librin

Lisan (Gjuha)13, i cili u botua n kuadr t seris Biblioteka e xhepit.
N serin Biblioteka e xhepit jan botuar 32 vepra, 15 prej tyre jan t
Samiut. Edhe vepra e fundit e ksaj serie sht e Samiut: Usul-i Tenkit ve
Tertip (Shenjat e piksimit dhe radhitjes),14 po ashtu nj vepr q trajton
probleme gjuhsore. Duke u mbshtetur n prmbajtjen e veprs Lisan, n
aftsit gjuhsore t autorit t saj, Sami Frashrit, si dhe me synim q kjo
vepr e rndsishme gjuhsore t bhet pron edhe e lexhuesit shqiptar, n
vitin 2001 e prktheva n gjuhn shqipe nga osmanishtja.15
Vlen t thuhet se Sami Frashri ka qen pionier n shum fusha t
dituris. Ai ka qen i pari q ka shkruar edhe pr probleme t ndryshme
gjuhsore, filologjike n Perandorin Osmane. Kjo shkenc (gjuhsia) te
ne ende sht e panjohur. Prve disa artikujve siprfaqsor dhe t shkurtr
q i kam shkruar para disa vitesh n gjuhn turke-osmane n revistn Hafta
(Java), lidhur me kt shtje nuk sht shkruar asgj m tepr, prandaj,
sht e qart q edhe emri i saj t mos njihet sa duhet16 shkruan Samiu n
librin e tij Gjuha. Mendoj se t hysh n nj fush t pashkelur, sidomos
n nj fush komplekse, si sht gjuhsia, duke trajtuar tema t ndryshme
teorike e praktike t saj, duhet pasur n radh t par dy cilsi: Guximin
intelektual dhe njohuri t thella gjuhsore. Samiu, pa dyshim, i kishte t
dyja kto cilsi. I pajisur me nj kultur t gjer gjuhsore e filologjike, si
u vu n dukje m lart, Samiu kishte mundsi t ndiqte arritjet e gjuhsis
n Evrop dhe m gjer, pikrisht n kohn kur ajo nisi t prparonte me
shpejtsi, n gjysmn e shekullit 19.
Pikpamjet e tij pr gjuhn, si dukuri shoqrore dhe si nj nga
veorit m t rndsishme t njeriut, si mjeti kryesor q bn dallimin
midis njeriut dhe gjallesave t tjera, pr rndsin e njohjes dhe studimit t
gjuhve t lashta e t reja, pr dallimin midis zrit t artikuluar dhe tingullit
Sami Frashri, Lisan, Istanbul, 1303h./1886. sht shkruar n osmanisht dhe shtrihet n
128 faqe t formatiti10/15 cm.; mban shnimin vllimi 1 dhe numrin rendor 27.
14
Sami Frashri, Usul-i Tenkit ve Tertip, Istanbul, 1303h./1886. sht shkruar n osmanisht
dhe shtrihet n 139 faqe t formatit 10/15 cm. Mban numrin 32 t seris.
15
Sami Frashri, Vepra 11, Gjuha, Prishtin, 2001 (prktheu Mehdi Polisi); bot. i dyt: Sami
Frashri, Gjuha, Logos-A, Shkup, 2002; bot. i tret, Sami Frashri, Gjuha, Logos-A, Shkup,
2004. Ky botim mban numrin 07 t seris. Referencat e prdorura n kt punim do ti
japim sipas ktij botimi t fundit.
16
Sami Frashri, Vepra 07, Gjuha, bot. i tret, Logos-A, Shkup, 2004, f. 24.
13

48

Mehdi Polisi

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

49

(britms), pr dallimin e gjuhve pr sa i prket numrit t tingujve, pr

lidhjen e gjuhs me mendimin, pr prcaktimin e emrave dhe shfaqjen
e fjalve, pr lidhjet e gjuhsise me gjeologjin, antropologjin dhe
historin, pr shfaqjen dhe zanafilln e gjuhs, pr ndarjen e gjuhve nga
aspekti tipologjik (n gjuh monosilabike, aglutinative dhe flektive), pr
klasifikimin e gjuhve nga aspekti gjenealogjik: gjuh ariane, gjuh semite
e hamite dhe gjuh turanike, pr grupimin, degzimin dhe afrit e gjuhve,
duke marr shembuj prkats edhe nga gjuha shqipe, si dhe shum e shum
shtje t tjera kan zn vend n veprn e tij gjuhsore Gjuha. N kt
vepr Samiu, si shihet, ka prekur shum probleme q kan qen objekt
diskutimi n kohn e tij. Pr shum probleme t ndieshme gjuhsore Samiu
nuk sht pajtuar me t tjert. Ai sht prpjekur q pr probleme t tilla t
jap dhe mendimet e tij origjinale, duke u shprehur n mnyr t qart se
... askush nuk do t flas kundr ndrgjegjes s vet, edhe un , thot Samiu,
nuk do t heq dor e t mos shpjegoj veanrisht mendimin tim....17 Duhet
thn se mendimet e tij n t shumtn e rasteve kan qen m t prparuara
se ato t bashkkohsve t tij n Perandorin Osmane. Mendimet e tij
pr gjuhn, si mjet komunikimi dhe pr gjuhsin si shkenc, me ndonj
korrigjim t vogl, edhe pas njqind e sa vitesh vazhdojn t mbesin vlera
dhe si t tilla prandaj i kan rezistuar e qndruar kohs dhe kan br q t
trheqin vmendjen e studiuesve. Tani do t prpiqemi ti elaborojm disa
shtje t ndieshme gjuhsore t Sami Frashrit t prfaqsuara n veprn
Gjuha, duke ia ln fjaln kryesisht atij.
2. Sami Frashri, pranon me t drejt se gjuha sht nj dukuri
shoqrore, se gjuha lind bashk me shoqrin, zhvillohet dhe prsoset
paralel me zhvillimin dhe prsosjen e saj, se Gjuha sht nj nga veorit
m t rndsishme t njeriut; vetm njeriu sht zotrues i gjuhs; gjuha
shrben pr komunikim.18 Ktu Samiu, pasi shpjegon se edhe kafsht
mund t shprehin qllimin e tyre, varsisht nga shkalla e nevojs, nga
aftsia e komunikimit, varsisht nga zhvillimi i organeve t tyre, pastaj,
pasi shpjegon se edhe shpezt mund t nxjerrin tinguj t ndryshm, pr
shembull, papagalli, ai do t thot n mnyr t prer se, megjithat, ai
q me t vrtet flet, sht vetm njeriu, dhe se gjuha sht veori vetm e
racs njerzore.19

Pr t prforcuar mendimin e tij se gjuha sht vrtet pron e

shoqris njerzore, Samiu sjell prova t ndryshme. Historia e natyrs,
thot Samiu, e vendos njeriun n mesin e shum kafshve. Edhe anatomia
krahasimtare e afron njeriun me disa kafsh ose ato kafsh i afron me
njeriun. Megjithat, vazhdon Samiu, gjuha sht mjeti q i v n pikpyetje
t gjitha kto afrime dhe pikrisht gjuha vendos nj mur t madh ndrmjet
njeriut dhe kafshve.20 Pr Samiun sht fare e qart se, sado primitiv e
t prapambetur t jen njerzit, nuk mund t gjendet far e racs njerzore
q nuk ka aftsi t flas dhe, sado t zgjuara t jen kafsht dhe shpezt,
nuk ekzistojn lloje t tyre, q mund t flasin nj gjuh e cila me t drejt
do t quhej gjuh. N fakt, sipas Samiut, nocioni gjuh sht m i gjer,
domethn, gjuh sht jo vetm ajo q e flasim me goj, por edhe ajo q e
shfaqim me shenja grafike, me shkrim.
3. N veprn e tij Gjuha Sami Frashri vend t meritueshm u
ka dhn shtjeve q lidhen me shkencn e gjuhsis. Ktu ai sqaron nj
varg problemesh. Interesimi i popujve t lasht pr gjuhn e njri-tjetrit;
mendimet e dijetarve t vjetr e t rinj pr gjuhn; fillet e interesimit t
dijetarve pr gjuhsin dhe zhvillimi e prparimi i saj; roli dhe ndihmesa
e gjuhsis pr shkencat e tjera; gjuhsia n Perandorin Osmane etj., jan
shtje q ka ngritur Samiu n veprn e tij.
Edhe nga historia sht i njohur fakti se n koht e lashta nuk ka
pasur bashksi dhe marrdhnje t ngushta mes popujve. Secili popull
e ka konsideruar veten t privilegjuar. Kshtu, pr shembull, izraelitt e
kan par veten si popullin e zgjedhur dhe t dashtur t Zotit, kurse t
tjert i shihnin si pabesimtar dhe t mallkuar; grekt, t cilt ishin m t
qytetruarit e popujve t lasht, t gjith t tjert jogrek i quanin barbar;
kinezt emrin njeri e kishin kufizuar vetm pr vete, kurse t tjert i kan
quajtur t egr, ujq etj.21
Nj popull q ka mendim dhe vlersim t ktill pr fqinjt e vet e
humb interesimin pr t msuar gjuhn e tyre, e sidomos, duke i menduar
ata madje t ndryshm nga prejardhja e tyre, a mund t paramendohet
e t shpresohet se do t prpiqeshin pr t hulumtuar dhe pr t msuar
gjuhn e tyre, lidhjet dhe ngjashmrit mes tyre? pyet Samiu. Historiant
e vjetr grek, shkruan ai, sado q bnin fjal pr fiset dhe popujt m t

Po aty, f. 69.
Po aty. f. 13.
19
Po aty, f. 13.

20

17
18

21

Po aty, f. 13.
Po aty, f. 17.

50

Mehdi Polisi

njohur t kohs s tyre, nuk jepnin asnj njohuri pr gjuht e tyre. Edhe
ata q kishin udhtuar npr Azi dhe Egjipt, si pr shembull, Herodoti
dhe Platoni, vazhdon Samiu, nuk kan ln t dhna pr gjuht e vendeve
ku kishin shtitur.22 Pr gjuhtarin ton, Sami Frashri, ishte e qart se ai
q nuk mson nj gjuh t huaj, edhe rregullat e imtsit e gjuhs s vet
nuk do t mund ti dalloj leht. Sipas tij, ishin popujt e tjer q, duke
qen t detyruar t msonin gjuhn e popujve pushtues, u interesuan pr
rregullat e gjuhve. Pas rnies s qytetrimit t lasht grek, rregullat e
gjuhs greke jan regjistruar n Aleksandri nga ana e maqedonasve t
lasht, kurse rregullat e gjuhs arabe i kan regjistruar nga asiriant dhe
iraniant23, shprehet Samiu. Fillet e interesimit t dijetarve pr gjuhn,
si mund t vrehet, Samiu i lidh me kto zhvillime. Samiu pohon se n
Perndim msoheshin greqishtja dhe latinishja q nga koha e romakve,
kurse n Lindje msoheshin arabishtja, persishtja dhe turqishtja. Pas nj
prparimi t rregullave t ktyre gjuhve, sidomos pasi dijetart vrejtn
fjal t ngjashme e t prafrta n mes gjuhve, zuri fill edhe interesimi i
tyre pr prejardhjen e ktyre fjalve. N kt mnyr, thot Samiu, filloi t
shfaqet etimologjia, deg e gjuhsis q ndrion lidhjet dhe marrdhniet
si n mes vet fjalve t nj gjuhe, ashtu dhe lidhjet e prbashkta n mes
gjuhve t ndryshme. Etimologjia n at koh, sipas Samiut, qe n nivelin
sa ende nuk mund t jepte asnj mendim dhe asnj dshmi t qart.24 Pr
lidhjet dhe marrdhniet n mes gjuhve nuk ishte shfaqur ndonj mendim
i drejt, pohon Samiu. N Evrop, vazhdon ai, pr shkak t besimit fetar,
besohej se t gjitha gjuht kishin prejardhje t prbashkt nga hebraishtja,
por po t shihet me sy kritik thelbi i ktyre mendimeve dhe i ksaj gjuhe,
gjykon Samiu, del se ata jan munduar kot t gjejn lidhje dhe marrdhnie
n mes gjuhve evropiane dhe hebraishtes.25 Pra, duke u mbshtetur n
shpjegimet e dhna m lart, kemi t drejt t besojm n pikpamjet e
Samiut se: Mnyra e ndarjes s gjuhve n lloje e n grupe, n nngrupe
e n deg; mnyra e klasifikimit t gjuhve t popujve dhe kombeve, si dhe
njohurit dhe prfundimet e drejta shkencore pr lindjen e gjuhs dhe pr
mnyrn e formimit t saj, jan zbulime t kohs s re. Kto fusha, vazhdon
Samiu, prbjn nj shkenc t veant (gjuhsin) q nga gjysma e ktij
Po aty, f. 17.
Po aty, f. 18.
24
Po aty, f. 19.
25
Po aty, f. 18.
22
23

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

51

shekulli (gjysma e shek. 19 M.P.).26

4. Sami Frashri v n pah rndsin e madhe q ka gjuhsia27 jo
vetm si shkenc q merret me shtjet gjuhsore, por edhe si nj shkenc
q ka lidhje t ngusht me historin. Ai v n dukje edhe lidhjet e saj
me gjeologjin dhe antropologjin. Duke folur pr rndsin q kan
pr historin antropologjia dhe gjuhsia, t cilat sipas tij mbshteten n
gjeologjin, Sami Frashri shkruan: Antropologjia dhe gjuhsia, q jan
krijuar pas gjeologjis, kan hapur nj faqe t re n historin e njerzimit.
Kjo shkence e re, duke shembur godinn e vjetr t historis, i ka vn
themelin nj godine t re, t mbshtetur n fakte dhe n argumente. Tashm
historia e njerzimit nuk prbhet nga disa prralla t mbinatyrshme t
sajuara nga rrfime t prapambetura, as nga disa pushtues t dyshimt
t bots, e as nga ngjarjet e trilluara t disa heronjve t pavrtet. sht
e domosdoshme t bhet fjal pr historin e njerzimit, pr qenien dhe
racn e njeriut n prgjithsi dhe pr gjendjen e natyrshme e pr sjelljet
e prgjithshme t kombeve dhe t popujve n veanti. Dhe kjo ka t bj
me antropologjin e gjuhsin, q kan ndjekur metodat e gjeologjis.
Kto shkenca shnuan prparime shum t mdha pr nj koh shum t
shkurtr28, shkruan Samiu, pr t thn m posht se Arritjet e tyre t
mtejme do t nxjerrin n shesh shum t vrteta dhe do t shrbejn pr t
zbuluar fshehtsit e natyrs dhe t krijimit t saj.29
Gjuhsia, si shkenc e re dhe si shkenc q hodhi hapa gjigant
dhe t pandrprer q kur zuri t shfaqet, thot Samiu, duke hyr n
mesin e shkencave m t rndsishme, trheq vmendjen e dijetarve
n tr Evropn dhe sidomos n Gjermani, n Angli dhe n Franc, ku
kan dal dijetar q merren rregullisht vetm me kt shkenc.30 Sipas
Po aty, f. 19.
N gjuht evropiane emrtohet Linguistik. Edhe pse kishte pasur mendime t ndryshme
sa i prket emrtimit, meq ky term sht i thjesht, i qart dhe i prshtatshm, thot Samiu, fitoi ndaj t tjerve dhe gjeti shtrirje m t madhe. N osmanishte Samiu e emrtoi
Ilmu-l-lisan (Shkenca mbi gjuhn). Kt shpjegim Samiu e kishte dhn n veprn e tij
Yine Insan, nr. 26, Istanbul... (N gjuhn shqipe e prktheu Mehdi Polisi, Sami Frashri,
Prsri njeriu, nr. 19, Logos-A, Shkup, 2004.
28
Sami Frashri, Gjuha, f. 20.
29
Po aty, f. 21.
30
Sami Frashri ka qen n dijeni t plot me t arriturat e gjuhsis n Evrop. N enciklopedin e tij Kamus al-alam II, f. 1366 shkruan pr biografin e gjuhtarit t njohur gjer26
27

52

Mehdi Polisi

Samiut, ajo q i shrbeu m s shumti prparimit t shkencs s gjuhsis,

sht dshira pr t msuar m shum gjuht q fliten aneknd rruzullit
toksor.31 Kjo bri q n Evrop, prve greqishtes dhe latinishtes dhe
bijave t tyre, evropiant t interesohen, thot Samiu, edhe pr msimin e
hebraishtes, asirishtes, arabishtes, indishtes dhe kinishtes (kinezishtes), te
njohura me emrin Gjuh t Lindjes. Kshtu, gjuhtart evropian, duke
i krahasuar gjuht q i dinin dhe, duke i shnuar e duke i regjistruar lidhjet
e mardhniet midis tyre, ata themeluan gjuhsin.
Si gjuhtar e filolog, Samiu shfaqi interesim t veant pr gjuht
e lashta. Duke br fjal pr detyrn e gjuhsis n studimin e gjuhve t
lashta, ai shkruan: Zbulimi i gjuhs s lasht indiane, q quhet Sanskrite
dhe i gjuhs s vjetr iraniane, q i thon Zend, thuajse ka hapur nj der
t ndritshme pr gjuhsin. Gjurmt e ktyre gjuhve, t cilat shihen
te gjuht q fliten sot n do an t Evrops, ruajn dhe paraqesin nj
pjes shum t rndsishme t paregjistruar t historis njerzore dhe
prfytyrimet e formuara mbi bazn e nj mendimi krejtsisht t gabuar
pr gjuhn hebreje, si gjuh nn e gjuhve t tjera, jan shembur dhe
jan zvendsuar me gurthemelin e gjuhsis32, shkruan Samiu. Gjithashtu
hebraishtja, asirishtja dhe arabishtja bashk me veprat q i kan ln pas
vetes disa popuj t lasht, si: fenikasit, egjiptasit, asirasit, nga njra an, s
bashku me hulumtimet dhe krahasimet e gjuhve: turke, mongole, ujgure,
jakute, lapone dhe hungareze, nga ana tjetr, t gjitha kto kan shrbyer
man t gjuhsis krahasimtare Frantz Bopp-in: Ishte nga m t mdhenjt e dijetarve q
sht marr me linguistik, d.m.th. me studimin e thelluar t gjuhve. Ky sht dijetari i
cili ka zbuluar gramatikn (metodn) krahasimtare t gjuhve t ndryshme n mes t t
cilave gjenden afrsi dhe marrdhnie. Ka lindur m 1791 n qytetin Majnsa t Gjermanis dhe ka vdekur m 1867. Nj koh t gjat, shkruan Samiu pr t, ka qen msimdhns
i gjuhs sanskrite n Berlin. sht pranuar dhe antar akademie n Akademin Franceze.
Ka shkruar disa libra pr marrdhniet, afrsit dhe ngjashmrit n mes indishtes s
vjetr e persishtes dhe gjuhve evropiane. M e rndsishmja nga kto vepra sht Gramatika krahasimtare e gjuhve t lartprmendura, e cila sht vepr shum e respektuar e q
prbhet nga 4 vllime. Kjo vepr sht prkthyer n shum gjuh, shkruan Samiu. Samiu
n Kamus al-alam shkruan edhe pr nj numr t konsiderueshm dijetarsh evropian
(un i kam nxjerr rreth 50 zra t ktyre fushave) q jan marr jo vetm me gjuht
e Perndimit por edhe me ato t Lindjes, nga m t lashtat: sanskritishten, zendishten,
pehlevishten, asirishten, haldeishten, indishten, hebraishten, arabishten, sirianishten, kinishten etj.
31
Sami Frashri, Gjuha, f. 22.
32
Po aty, f.22.

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

53

mjaft pr prparimin dhe prhapjen e gjuhsis33, gjykon Samiu.

5. Ndrsa n Evrop gjuhsia prparonte dita m dit, duke u hapur
shkolla, biblioteka, shtypshkronja, qendra pr msimin dhe studimin e
gjuhve t ndryshme, n Lindje gjuhsis as q i njihej emri, prve disa
artikujve, si u tha m lart, q i kishte shkruar vet Samiu. Dhe kjo e
shqetsonte gjuhtarin ton, Sami Frashrin. E shqetsonte pr faktin se ai,
duke u mbshtetur n osmanishten, pr njohjen e s cils duhet t msohen
tri gjuh: turqishtja, arabishtja dhe persishtja, t cilat u takojn tri grupeve
m t mdha q fliten n rruzullin toksor: turqishtja gjuhve turanike,
arabishtja gjuhve semite e hamite dhe persishtja gjuhve indoveropiane,
merr prgjegjsin t thot se jemi n gjendje q ta hulumtojm shkencn
e gjuhsis edhe m mir se t gjitha kombet dhe popujt e tjer. Tri gjuht
e prmendura, q jan pjest prbrse kryesore t osmanishtes, jan t
mjaftueshme pr t msuar edhe pr degt e tjera t ktyre tri grupeve
t gjuhve, pr t dhn iden rreth lidhjeve q ekzistojn n mes tyre,
shkruan Samiu. Arsyet e mosnjohjes dhe mosinteresimit pr shkencn e
gjuhsis n Shoqrin Osmane, Samiu i shihte n mendimet e mbrapshta
t njerzve t caktuar t ksaj shoqrie, t cilt konsideronin se t msuarit
e sankritishtes dhe zendishtes sht largim nga rruga e drejt dhe se t
msuarit e ktyre gjuhve nuk sjell kurrfar prfitimesh materiale. Ja pra,
pr shkak t ndarjes s mendimit ton t prgjithshm n kt mnyr t
uditshme, shkruan Samiu, ende nuk kemi te ne nj shkoll t posame
e t ngritur n nj shkall pr t msuar jo vetm gjuht, si: sanskrite,
asiriane dhe hebreje..., por edhe pr gjuhn arabe, q e vlersojm m se t
nevojshme. Dhe, kshtu, nj shkenc me emrin gjuhsi, ka mbetur pr ne
ende e panjohur.34
6. Pasi shpjegon n vija t trasha disa shtje, si, historikun,
rndsin, prparimin, detyrat etj. t gjuhsis, Samiu dalngadal futet
n thelbin e problemit. Ai, n kt studim t tijin, s pari trajton shtjen
se a ka ndryshim mes njeriut dhe kafshve t tjera pr sa i prket zrit
dhe tjetra, q lidhet me kt, zri, qoft te njeriu, qoft te kafsha, sht
natyror apo lidhet me t msuarit, pra i prftuar? Sa i prket shtjes s
par, menjher mund t themi se, sipas Samiut, zri i njeriut dhe shumics
s kafshve sht i njjt kur del, pra, zri nuk sht i veant vetm
33
34

Po aty, f. 23.
Po aty, f. 24-26.

54

Mehdi Polisi

pr njeriun, sepse edhe kafsht e tjera jan t afta t shqiptojn zra t

ndryshm. Vetm se T folurit e nyjtuar, thot Samiu, q ndrtohet prej
tingujsh (zrash) t ndryshm, sht veori vetm pr gjinin njerzore35,
domethn se tingujt a zrat e artikuluar, dallohen nga britma, ushtima
dhe ulurima e kafshve. Duke folur pr format dhe mnyrat e ndryshme
t zrave, Samiu me t drejt thot se zri sht dukuri fiziologjike, q del
nga mnyra e zhvillimit dhe funksionimit t organeve anatomike. Meq
formimi dhe zhvillimi i organeve anatomike nuk sht i njjt te t gjitha
kafsht, nuk ka mundsi q do lloj kafshe t jet e aft t nyjtoj t gjitha
format e tingujve, thot samiu. Ndrkaq, dallimin n mnyrn e nyjtimit
t tingujve n mes popujve, Samiu nuk ia ngarkon ndryshimit anatomik
(sepse ky dallim nuk ekziston te e njjta gjini) por kt e mbshtet vetm
n rezultatet e ushtrimit dhe msimit.36 Sa i prket shtjes s dyt, a sht
i natyrshm apo i prftuar zri? Samiu, n radh t par, gjurmon t gjej
dallimin ndrmjet tingullit (britms) dhe zrit. Duke e prqndruar
vmendjen n kt, Samiu shkruan: mund t themi se tingulli sht natyror,
kurse zri sht i prftuar, prandaj, lidhet me t msuarit dhe t ushtruarit.
Tingulli formohet nga shtyrja e ajrit me shum pak fuqi, kur goja sht
vetm e hapur. Ai del n mnyra t ndryshme, varsisht nga ndrtimi i fytit,
gojs dhe hunds s kafshs ... kurse zri prftohet nga trajta e veant q
merr tingulli (britma) ... Gjendja e njerzve, q kan lindur t shurdhr
ose q e kan humbur aftsin e dgjimit sa kan qen t vegjl, shkruan
Samiu n vazhdim, sht e mjaftueshme t dshmoj se tingulli sht i
natyrshm dhe zri sht i lidhur ngusht me t msuarit. Ata t pafat, q
e kemi zakon ti quajm memec, thot Samiu, nuk jan t pagjuh, por pr
shkak se kan qen t shurdhr, nuk kan mundur t msojn gjuh. Po t
ishte zri i natyrshm, kta njerz do t dinin gjuh. Pr ta argumentuar
edhe m tutje shtjen se zri (i artikuluar) sht i prftuar, Samiu merr si
shembull fmijn. Fmija nuk ka mundsi t artikuloj tinguj derisa nuk
i ka mbushur nnt a dhjet muaj, e ndonjher, derisa nuk i ka mbushur
nj vit a nj vit e gjysm dhe, kur fillon t flas pr her t par edhe tingujt
q nxjerr, jan shum t mangt, porse pr disa vjet ia arrin t shqiptoj
Po aty, f. 26.
Po aty, f. 31, 32. Ktu Samiu jep nj varg tingujsh q mund ti shqiptoj nj popull,
por nuk mund ti shqiptoj populli tjetr, p. sh. tingujt emfatik ajn, s, d, t, z, h, q jan
karakteristik vetm pr gjuhn arabe nuk mund ti nyjtoj asnj popull pa i msuar dhe
ushtruar. Po ti prmendnim nj nga nj, diskutimi do t zgjatej shum.

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

tinguj t plot.37 Lidhur me kt shtje Samiu sjell shembuj edhe nga

bota shtazore.
7. Nj problem tjetr t cilit Samiu u prpoq ti jap prgjigje ishte
shtja e ndryshimit dhe dallimit mes njeriut e shtazve t tjera lidhur
me kuptimin e shprehjen, pra e lidhjes s gjuhs (t folurit) me kuptimin
(mendimin). Sipas tij fjala shoqrohet me kuptimin (pra me mendimin)
dhe vetm n kt rast ajo bhet mjet komunikimi midis njerzve. Duke u
prpjekur t argumentoj kt tez, Samiu n veprn e vet Gjuha shkruan:
Meqense t folurit sht nj cilsi vetm e gjinis njerzore a mund ti
themi fols edhe papagallit? Mjerisht jo, nuk mund ti themi, prgjigjet
Samiu. T folurit nuk prbhet vetm nga shqiptimi i atyre zrave, e
madje, as nga shqiptimi i fjalve t plota e t prsosura. T folurit do t
thot, t shprehsh qllimin dhe t kuptosh qllimin, q shprehet me fjal
dhe fjali, t formuara me zra t artikuluar (nnvizimi i M.P). Megjithat,
askush nuk ka par se ka komunikim mes nj njeriu dhe nj papagalli ose
n mes dy papagajve. Kur papagalli interpreton fjalt e msuara nga njeriu,
kto i bn vetm sepse imiton dhe jo se i ka kuptuar fjalt. Gjuha pra, nuk
sht e prbr vetm nga shqiptimi i fjalve nga zra t ndryshm. Qllimi
sht t shfaqsh nj ide nprmjet atyre fjalve dhe t kuptosh iden e
shfaqur nga t tjert,38 shpjegon Samiu. Pyetjeve: Kafsht e tjera a nuk
mund ti shprehin ndonj qllim njra-tjetrs ose njeriut dhe, a nuk mund
t kuptojn ndonj qllim q synohet tu shpjegohet atyre? Samiu preferon
q ktyre pyetjeve t mos u prgjigjemi me nxitim. Duke u mbshtetur n
mundsit e shqiptimit t disa fjalve t papagallit me an t imitimit, do t
jet gabim t besosh n t folurit e kafshve dhe, duke u mbshtetur dhe n
faktin se kafsht nuk kan aftsi e mundsi pr t folur si ne, do t jet po aq
e padrejt t mendosh e t gjykosh se kafsht n asnj mnyr dhe asnjher
nuk kan aftsi e mundsi pr t kuptuar e pr t shprehur qllimin e tyre.39
Megjithat, kur shtrohet shtja e krahasimit mes njeriut e kafshve t
tjera, pr fardo shtje qoft, prfundimi sht i qart, - shkruan Samiu
dallimi dhe ndryshimi mes tyre qndron pikrisht n prsosuri dhe n
mangsi; te njeriu nuk ka asnj veori e cila sht sadopak e prsosur q
t mos jet e mangt te kafsht.40 T kuptuarit dhe t shprehurit jan dy

35
36

55

Po aty, f. 35, 36.

Po aty, f. 38.
39
Po aty, f. 39.
40
Po aty, f. 39.
37
38

56

Mehdi Polisi

llojesh: i pari, thot Samiu, shprehet me tundje, lvizje t koks, mimik,

me shenja ose me disa veprime t tjera dhe, i dyti shprehet me tingull e me
z. Q t dyja kto mnyra i shohim t pranishme edhe te njerzit edhe te
kafsht, por te kafsht n nj mas m t vogl. Pr t vrtetuar dy pikat e
siprprmendura, Samiu zbret n rrafshin praktik, duke marr si shembull
pr pikn e par komunikimin e bariut me qenin e tij41, kurse pr pikn
e dyt merr si shembull komunikimin e klloks me zogjt.42 Kto gjra
mund ti provoj vet dokush pr do dit. Pasi i merr kto shembuj,
do t thosha mjaft t prshtatshm, n fund t ktij kapitulli, Samiu do t
shprehet shkurt: Edhe kafsht e kuptojn dhe e shprehin qllimin e tyre,
si me z, si me shenja ose me sjellje, lvizje dhe me veprime t ndryshme.
Kjo veori q sht mjaft e mangt te pjesa drrmuese e kafshve, te njeriu
sht shum e prsosur. Por, padyshim, te njeriu sht madje n shkall
t ndryshme. do njeri dhe do popull sht zotrues i gjuhs varsisht
nga nevoja dhe shkalla e zgjursis dhe qytetrimit t tij... Megjithat,
meq dallimi n mes njeriut m t qytetruar dhe atij m primitiv, sht
i pa rndsishm n krahasim me dallimin q ekziston n mes njeriut m
primitiv dhe kafshs m t zgjuar, mund t themi se vetm njeriu sht ai
q flet me at mnyr t qart e t vlefshme, q quhet gjuh, dhe t gjith
njerzit jan zotrues t gjuhs.43
8. Vend t rndsishm n veprn e Samiut Gjuha zn dhe
shtja q lidhen me shfaqjes e gjuhs; me mnyrn e lindjes s gjuhs;
me prcaktimin e emrave dhe shfaqjen e fjalve si dhe me gjendjn e
zanafills s gjuhs.
Mendimet e t lashtve se gjuha sht shfaqur menjher dhe n
form t prsosur s bashku me njeriun e par44, ose se gjuha sht m e
vjetr se vet njeriu45 pr gjuhtarin ton t madh, Sami Frashri, jan t
papranueshme dhe t paqndrueshme. Shkenca, thot Samiu, mbshtetet
Mjafton nj veprim i bariut, thot Samiu, pr ta nxitur qenin e tij t sulmoj me nj
zemrim t madh dhe, po ashtu, mjafton q me nj veprim tjetr ta nxis t qetsohet dhe
ta ndrpres menjher at sulm dhe at zemrim. (S. Frashri, Gjuha, f. 40.)
42
Kur i thrret zogjt pr ushqim klloka prdor tjetr z, kur nuhat se i krcnohet
ndonj rrezik dhe kur do ti thrras nn krah, z tjetr, si dhe kur dshiron q ti vijn
prapa z tjetr, e nga ana tjetr, thot Samiu, zogjt, nuk gabojn n asnj mnyr pr ta
uar urdhrin e saj n vend.(S. Frashri, Gjuha, f. 41.)
43
S. Frashri, Gjuha, f.42
44
Po aty, f. 43.
45
Po aty, f. 43.
41

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

57

sot me arsyetime dhe me argumente. Ajo ka treguar n mnyr t qart se

n shfaqjen e par, njeriu ka qen n nj shkall t ult zhvillimi por, me
kalimin e kohs, ka prparuar shkall-shkall. Prandaj, gjuha, pohon Samiu
me plot t drejt, lidhet me prparimin mendor t njeriut.46 Linguisti Sami
qndron n pozita t drejta kur shprehet se njeriu n paraqitjen e par ka
pasur shum t meta dhe ka qen shum i prapambetur, megjithat, ka qen
shum m i zhvilluar dhe m i zgjuar se t gjitha kafsht e tjera, prandaj
nuk mund t mbetet far dyshimi prse ka shkuar shum prpara llojeve
t tjera. Pasi n vazhdim shkruan pr njeriun e periudhs s terciarit dhe
kuaternarit, pr t metat e mangsit e tij, pr mundsin e nxjerrjes s pak
tingujve t thjesht, t cilt dalngadal kan marr vlern e tingujve dhe
pas disa kohsh kan marr vlern e fjals, Samiu thot: Ky prparim i
till nuk sht br shum leht. Jan dashur me miliona vjet. Njerzit kan
jetuar shum koh n nj gjendje q mund t quhej pa gjuh dhe, pas ksaj
kohe, kan folur me gjuh shum t mangta, sa nuk do t mund ti thuhej
gjuh. Gjuha jo vetm q nuk ka ekzistuar para daljes s racs njerzore,
por ajo sht zhvilluar pas shfaqjes s njeriut ose, thn m drejt, gjuha
sht krijuar dhe ka prparuar shkall-shkall.47
Pikpamjet e S. Frashrit lidhur me mnyrn e lindjes s gjuhs
jan plotsisht t drejta. Duke e konsideruar shtje me rndsi gjuhsore
dhe q meriton ti kushtohet kujdes, Samiu shtron ktu nj varg pyetjesh.
Pasi njeriu sht krijuar pa gjuh, thot Samiu, si ka mundur t mendoj
q do gjje q e rrethonte ti vinte emr, ta emrtonte, pastaj, kush
i ka menduar kta emra, kush i ka vn, shkaku i emrtimit cili sht?
etj. Mendimin e shumics s dijetarve t vjetr se njerzit e par jan
marr vesh mes vete q, pr shembull, asaj ti themi ashtu e ksaj kshtu,
edhe Samiu, ashtu si kan vepruar dhe natyralistt, e ka konsideruar t
pakuptimt, pa baz shkencore, madje qesharak e t uditshm.48 Samiu
pranon se, meq njerzit e par kan pasur organe anatomike prkatse
t t folurit, kan qen t aft t nyjtojn do z q kan dgjuar, e zra
t till n ato koh nuk kan mundur t dgjojn prvese prej kafshve.
Njerzit e lasht, thot Samiu, s pari kan zn ti imitojn kafsht dhe
jo vetm n gjuh, por edhe n shum shtje t tjera, kafsht jan br
msuesit e par t njeriut, - thot Samiu. Do t duket paksa e uditshme q
Po aty, f. 44.
Po aty, f. 45.
48
Po aty, f. 47.
46
47

58

Mehdi Polisi

kafsht e pagjuh dhe pa aftsi kuptimi t jen br msues. Kjo nuk sht
e pamundshme, por prkundrazi, shum e natyrshme, prgjigjet Samiu,
duke shtuar se sikurse do njeri, q ka periudhn e femijris, edhe bota
njerzore prgjithsisht ka kaluar nj periudh femijrore. Ajo sht koha e
shfaqjes s par t gjuhs.49 Krahasimi q bn ktu Samiu sht plotsisht
i arsyeshm. Dallimi n mes fmijris s secilit njeri dhe fmijris s
gjinis njerzore n prgjithsi qndron n faktin se e para zgjat dy-tri vjet,
kurse e dyta zgjat shum koh.
Sami Frashri pranon se njeriu ka msuar s pari t nyjtonte
zra t ndryshm nprmjet imitimit t kafshve, por, megjithat, ai nuk
pajtohet se do gj ka lindur nga imitimi i zrit t tyre. Sipas gjuhtarit
ton, njeriu i asaj periudhe shum her ka imituar edhe lvizjet e veprimet
e kafshve dhe t gjsendeve. Kshtu, pr shembull, ndrsa qyqes, sorrs
dhe shum shpezve t tjera u ka vn emrin sipas zrit t kndimit t tyre,
kalin50, lopn, peshkun etj., thot Samiu, i ka imituar sipas zhurms s
vrapimit, lvizjes s kcimit t ndonj objekti ose shushurims s notimit.
Emrtimet a trajtat e ndryshme t fjalve pr nj koncept, Samiu i lidh me
pamundsin e imitimit me prpikri t zrit t kafshve ose t zhurms
s sendeve. Rrjedhimisht, te emrat q lidhen me kt imitim, thot
Samiu, do t shihen kundrthnie nga dy pikpamje. S pari, vazhdon ai,
emrtimi i do gjje bhet n rrug t ndryshme, ose sipas gjendjes dhe
mnyrs q i ka rn n sy m s pari, ose sipas gjendjes dhe mnyrs q
ka arritur ta dgjoj, ose sipas zrit dhe zhurms s sendit dhe, s dyti,
pr shkak t pamundsis s imitimit me prpikri t t njjtit z ose t
s njjts zhurm, prpiqet ta paraqes n mnyra t ndryshme51, thot
Samiu. Prcaktimin e emrave ose shfaqjen, lindjen a sajimin e fjalve t
reja n koh t lashta, Samiu e shihte edhe n imitimin e vet gjendjeve
dhe lvizjeve t njerzve, sidomos n britmat dhe thirrjet e tyre. Njeriu,
thot Samiu, lshonte thirrma, si: a!, ah!, oh!, of!, ha!, hi! kur lodhej, kur
hidhrohej, kur gzohej ose kur ndiente dika tjetr t brendshme. Thn
shkurt, vazhdon Samiu, at q e bn cilido n fmijrin e vet, at e ka br
edhe gjinia njerzore n kohn e shfaqjes s par, n periudhn fmijrore
Po aty, f.48.
Sipas Samiut emri i kalit n gjuhn sanskrite sht esve, n persisht esb. Rrnja sht
es, q e lidh me kt foljen turke esmek dhe fjaln shqipe eci (S. Frashri, vep. e cit. f. 50).
51
Po aty, f. 51. Ktu Samiu jep si shembull variantet e ndryshme t lehjes s qenit: hav, av,
ham etj. dhe variantet e krisms s arms kur zbrazet: pam, bam, bom, dank etj.
49

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

59

t saj.52 Lidhur me lindjen e gjuhs Samiu nuk ndalet me kaq. Ai nuk

pajtohet me mendimin e atyre dijetarve q mbajn qndrimin se gjuha ka
lindur vetm nga imitimi, e as me mendimin e atyre t cilt nuk e pranojn
fare imitimin. Meqense t dyja kto rrug e kan tepruar, mendoj se e
vrteta, thot Samiu, duhet krkuar n mesin e tyre.53 Pr Samiun jan
t pranueshme edhe njra edhe tjetra tez. Sipas Samiut, njerzit, sa her
q kan dashur ta shprehin dika n gjendjen fillestare, fillimisht e kan
treguar me shenja e lvizje t ndryshme t trupit dhe, pr ta dhn m
t qart kt prshkrim, prpiqeshin q s bashku me kto veprimeve t
riprodhonin a t nxirrnin rastsisht edhe nj z a tingull. N kt kuptim,
njri nga njerzit e par, thot Samiu, i cili ka dashur ti komunikonte
shokut t tij lvizjet a veprimet vij dhe shkoj ka riprodhuar rastsisht
tingullin g ose v; kur ka dashur t shprehte afrimin dhe ardhjen ka
riprodhuar tingullin a ose e dhe, kur ka pasur qllim t shprehte trheqjen
dhe largimin, ka riprodhuar tingullin i. T gjitha kto, vazhdon Samiu,
n krye t hers, sigurisht jan thn rastsisht, por me kalimin e kohs ato,
duke u bashkuar e duke u kombinuar, jan prgjithsuar dhe njerzit kan
filluar ti shprehin kto kuptime. Pr t dshmuar vjetrsin edhe t gjuhs
shqipe Samiu n kt kuadr prmend tingujt e, a, i, t cilt ruajn kuptimet
e siprprmendura, p. sh. n shqip ea-ke ose ja-k q shpreh kuptimin vij,
ardhje dhe i-k, q shpreh kuptimin trheqje ose largim. Samiu ktu
merr n shqyrtim edhe tingullin d, q shpreh kuptimin jap, me dhn,
q haset te fjalt: persisht dden, n greqisht dhune, dhidho, n latinisht
dare, das, n shqip dha, n arabisht it, duke u shpreh n vazhdim pr
afrsin e vendnyjtimit t shkronjave d, dh, t. Samiu jep edhe shembuj
t tjer t formimit t fjalve t reja n kt mnyr. Shkurt, thot Samiu,
ashtu si do t mund tu themi fjal imituese fjalve q lindin vetm
nga imitimi, edhe ktij grupi t dyt t fjalve t njohura, edhe pse disa
gjuhtar u kan thn fjal pr marrveshje, mendoj se do t jet m e
qlluar nse quhen fjal rastsie54, shprehet Samiu.
9. Gjuhtari yn, Sami Frashri, pasi shpjegoi n mnyr t
hollsishme gjendjen e gjuhs n periudhn e par t shfaqjes s saj,
mangsit dhe vshtirsit e komunikimit t njeriut t par, zhvillimin e
gjuhs shkall-shkall, arrin t thot shkalln e zhvillimit e t begatimit

50

Po aty, f.53.
Po aty, f. 53.
54
Po aty, f.56.
52
53

60

Mehdi Polisi

t saj, e si rezultat i ksaj edhe komunikimin e leht. Pr t komunikuar,

thot Samiu, sot prdorim lloj-lloj fjalsh, t cilat ndahen n klasa t
ndryshme: n emra, premra, mbiemra, folje, ndajfolje; n forma t
njjsit, t shumsit; n rasa emrore, gjinore, dhanore, kallzore, n gjini
mashkullore, femrore; n veta; e par, e dyt, e tret etj., e kur shtojm
edhe fjal shrbyese, e kemi t gatshme ligjratn ton t plot e t
sistemuar55, - shkruan Samiu.
T besosh se gjuha ka qen kshtu e prsosur, q kur sht shfaqur
pr her t par, se t part tan kur nisn t flisnin me qindra e mijra
vjet m par i kan prdorur gjith fjalt dhe trajtat e tyre, se kan mundur
t flasin fjal t lidhura dhe t sistemuara n kt mnyr, sht sikur t
prpiqesh t nxjerrsh nga barku i nns njeri t prgatitur shkenctar,
dijetar, artist56, - thot Samiu. Sipas enciklopedistit ton, Sami Frashrit,
nj tingull q e riprodhonin njerzit e asaj periudhe qoft si imitim, qoft
t rastsishm, ka qen njhersh edhe emr, edhe mbiemr, edhe folje,
edhe ndajfolje dhe, sipas nevojs, sht prdorur n do pozicion. E pr
t shprehur e pr t shpjeguar llojin dhe gjendjen e tyre, mangsit i kan
plotsuar me gjeste57, shkruan Samiu. Pr ti argumentuar kto mendime
t tij, Samiu merr si shembull gjuhn e fmijve q posa fillojn t flasin
dhe gjuhn e popujve primitiv. Fmijt n moshn nj a dy vjeare
prdorin vetm nj fjal n klasn e emrit, mbiemrit dhe foljes, kurse
fjalt shrbyese, si e shohim nga jeta e prditshme, thuajse nuk i prdorin
dot. Kjo gjendje sht edhe te popujt primitiv, thot Samiu. Gjuha nuk
mbeti n pozicionin e shfaqjes s saj fillestare, ajo u zhvillua pr nj koh
shum t gjat dalngadal dhe shkall-shkall bashk me zhvillimin e
njeriut, bashk me zhvillimin e bots njerzore. Sa m tepr q njerzit
e kthjellonin mendjen dhe trurin, aq m shum detyroheshin t gjenin
rrug dhe mundsi pr t komunikuar m shum qllimet e tyre; sa m
Po aty, f. 56.
Po aty, f. 57.
57
Ktu Samiu merr si shembull tingullin d (u zu ngoje edhe m lart)dhe shkruan: ...kur
u nevojitej (njerzve t par) t shprehnin kuptimin jap, me dhn me tingullin d pr
t nxjerr nga ky tingull kuptimet, si jap, jepet, dhnie, dhash, kam dhn, do
t jap, sht dhn, nuk e kan par t nevojshme e t domosdoshme ti jepnin forma
t ndryshme ktij tingulli, ose t riprodhonin fjal t tjera t prejardhura nga ky tingull.
Ky tingull i thjesht ishte i mjaftueshm t shprehte do kuptim, i prgjigjej n mnyr t
pafund bots mendore a kuptimore, e po t mos ishte i mjaftueshm, ather mangsin
do e plotsonin gjestet. (S. Frashri, Gjuha, f. 58.)
55
56

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

61

shum q shtoheshin mjetet, gjrat dhe lndt q prdornin ose i njihnin,

shtoheshin, natyrisht, edhe emrat e tyre, zgjerohej, prsosej e pasurohej
gjuha58, shprehet me t drejt Samiu.
10. N veprn e tij Gjuha Samiu prpiqet t jap mendime edhe
pr klasifikimin e gjuhve. Duke njohur mir t arriturat e gjuhtarve
evropian pr gjuhsin n prgjithsi dhe pr gjuhsin krahasimtare n
veanti, si dhe duke vn n veprim dhe njohurit e prvojn e tij gjuhsore,
S. Frashri, prve ndarjes s gjuhve sipas gjenealogjis s tyre n tri grupe
m t rndsishme: grupi i gjuhve ariane, ai i gjuhve semite e hamite dhe
grupi i gjuhve turanike, si u vu n dukje m lart, bn dhe ndarjen e tyre
sipas veorive tipologjike. Edhe sipas ktyre veorive gjuht i ndan n tri
grupe: gjuh monosilabike (njrrokshe), gjuh aglutimative (prngjitse)
dhe gjuh flektive (eptimore). Samiu jep edhe karakteristikat e secilit tip.59
Njohsi i rrethanave gjeografike, historike e gjuhsore, Sami Frashri,
prpiqet t prcaktoj shtrirjen e ktyre tri grupeve t gjuhve jo vetm
nga aspekti hapsinor, por edhe nga aspekti kohor. Sipas Samiut, gjuht
njrrokshe (monosilabike) fliten n juglindje t Azis, gjuht prngjitse
Po aty, f. 59.
Samiu shpjegon se gjuht njrrokshe nuk njohin eptimin (lakimin dhe zgjedhimin),
sepse fjalt e ktyre gjuhve jan njrrokshe, q tregojn vetm nj ndodhi a ngjarje. Me
pranvnien e nj, dy a m shum fjalve t ktilla, ndonse formohet fjal pa u bashkuar dhe pa u prngjitur me njra-tjetrn, donjra prej tyre e ruan kuptimin e vet t
veant (gjuha kineze sht gjuh monosilabike). Edhe te gjuht prngjitse prsritet e
njjta gj, thot Samiu, por kur disa fjal njrrokshe vijn pran njra-tjetrs dhe formojn nj fjal me kuptim t caktuar, kuptimin themelor e ruan vetm njra prej tyre, kurse t
tjera shndrrohen n fjal shrbyese a elemente formuese t saj. Kto fjal, duke e humbur
mvetsin, prngjiten n mes tyre (pa u bashkuar). Nj nga karakteristikat kryesore t
gjuhve prngjitse sht fakti se nj prapashtes e cila ndrhyn te nj fjal, ndikon dukshm tek ajo, sepse mund t tregoj nj kuptim q te ndonjra nga gjuht flektive do t
shprehej me disa fjal. Ktu Samiu merr si shembull fjaln yazdramadm t gjuhs turke,
si gjuh prngjitse, e cila n gjuhn shqipe do t shprehej me nj fjali t prbr nga nnt
fjal Un nuk kam mundur ta shtyj dik t shkruaj. Kt shembull t turqishtes Samiu e
prkthen n gjuhn frnge dhe del me t njjtin fond fjalsh si n shqipe. E sa u prket
gjuhve flektive, thot Samiu, do fjal q tregon nj ngjarje a nj send, duke iu nnshtruar ndryshimit sipas kuptimit dhe prdorimit q synohet, merr trajta t ndryshme dhe
ndrtohen shum fjal t prejardhura.. Te kto fjal t prejardhura nuk dallohet bashkimi
dhe prngjitja me elemente formative dhe me fjal shrbyese. N thelb eptimi sht tipar i
posam n kto gjuh (gjuht indoevropiane dhe gjuht semite jan gjuh eptimore).(S.
Frashri, Gjuha, f. 61-63).
58
59

62

Mehdi Polisi

(aglutinative) fliten n shum treva t Azis Veriore dhe n Afrik, n

Amerik e n Australi, kurse gjuht e eptueshme (flektive) fliten n Azin
Perndimore, n Afrikn Veriore dhe n Evrop. Nga aspekti kohor,
ndrkaq, vazhdon Samiu, gjuht njrrokshe jan shfaqur n periudhn
e lindjes s gjuhs, gjuht prngjitse n periudhn e dyt, pasi prparoi
mjaft mendimi njerzor dhe, gjuht flektive jan paraqitur n periudhn e
tret, q vazhdon deri n ditt tona60, shprehet Samiu. Pra, sipas tij, gjuht
monosilabike jan t parat, prej tyre jan zhvilluar gjuht aglutinative, e
prej tyre jan zhvilluar gjuht flektive. Mnyrn dhe shkakun e lindjes s
gjuhve prngjitse nga gjuht njrroksh dhe t atyre flektive nga gjuht
prngjitse, Samiu e sheh si proces t leht, shum t rregullt dhe t drejt
dhe rezultat i natyrshm i prparimit t mendjes s njeriut.61 Pyetjes: a
nuk kan qen t nevojshme t mos ekzistonin kto tri grupe sot? Samiu
i prgjigjet n mnyr shum t thjesht ...raca njerzore, thot Samiu,
e marr n prgjithsi nuk ka prparuar menjher, kan mbetur shum
popuj n shkall t ndryshme. Prve ksaj, vazhdon Samiu, sht e
domostoshme t theksohet se prparimi i gjuhs nuk varet, nuk lidhet
prher me prparimin e qytetrimit, sepse ka edhe disa rrethana q, s
bashku me prparimin e qytetrimit, kushtzojn edhe ngecjen e zhvillimit
t gjuhs, ose mbetjen e saj n gjendjen e mparshme62, shprehet Samiu.
11. Nj problem tjetr gjuhsor, n t cilin Samiu e ka prqndruar
vmendjen e tij sht edhe problemi i origjins s prbashkt t gjuhve.
N rruzullin toksor fliten shum e shum gjuh. T gjitha kto gjuh, q
fliten sot, a jan degzuar nga nj trung dhe nga nj gjuh e prbashkt,
apo secili grup a secili nngrup i gjuhve sht formuar dhe sht shfaqur
veas; a nuk ka n mes tyre ndonj afri dhe marrdhnie63, pyet Samiu.
Samiu pranon se kjo shtje sht shum e rndsishme dhe nga
m t vshtirat pr tu analizuar. Ai nuk pajtohet me mendimin e atyre
natyralistve t cilt pranonin vetm afrin n mes degve t disa grupeve
gjuhsore e as t atyre q mohonin lidhjet dhe afrit e ktyre gjuhve me
degt e grupet e gjuhve t tjera. Samiu, pasi i konsideron t tepruara
mendimet e natyralistve, ashtu si vepron gjithnj n studimet e tij, paraqet
dhe mendimet e tij origjinale lidhur me kt problem t ndieshm gjuhsor.
Po aty, f. 63.
Po aty, f. 64.
62
Pa aty, f. 65. Shih dhe n faqen 60.
63
Po aty, f. 65.
60
61

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

63

Sidoqoft, disa dijetar mbshteten n orientimet e shkencave natyrore, t

cilat duhet ti marrin si shembull, por pr shkak se askush nuk do t flas
kundr ndrgjegjes s vet, edhe un, thot Samiu, nuk do t heq dor e t
mos e shpjegoj veanrisht mendimin tim lidhur me kt shtje.64 Samiu
pranon ngjashmrit mes gjuhve t ndryshme, q formojn grupet e tyre,
si pr shembull, gjuht ariane, gjuht semite dhe gjuht turanike. Lidhja e
gjuhve t ktyre grupeve, sipas tij, sht m leht pr tu kuptuar. Pastaj,
vazhdon Samiu, si t gjykojm se nuk ka asnj afri dhe marrdhnie n
mes gjuhve ariane dhe gjuhve semite, ose n mes dy gjuhve t lashta,
kur trungu dhe baza e secils prej tyre jan nga kto dy grupe gjuhsh65,
shprehet Samiu. Pra, sipas Samiut, ka edhe gjuh q nuk burojn nga e
njjta gjuh, por, megjithat edhe midis tyre ka nj lidhje, e cila mund t
vrehet vetm nga specialisti i gjuhsis. Lidhur me kt Samiu shkruan:
Pr shembull, t gjith e vn re ngjashmrin midis frngjishtes e italishtes,
midis rusishtes e srbishtes, ose midis gjermanishtes e holandishtes dhe ai
q di njrn nga kto ifte, gati shum mir do ta kuptoj edhe tjetrn.
Mirpo, pr shembull, q t mund t dallosh marrdhniet mes frngjishtes
dhe gjermanishtes ose t italishtes dhe rusishtes, duhet t jesh gjuhtar66,
shkruan Samiu. Sipas S. Frashrit pra, t larguarit pr nj shkall t afris,
e pakson a e zvoglon ngjashmrin e tyre gjithashtu pr nj shkall, si
sht rasti frngjisht-gjarmanisht ose italisht-rusisht. Afrsia mes gjuhve
ariane dhe gjuhve semite, q sht e natyrshme t jet dy a tri dhe ndoshta
katr a pes shkall m larg, thot Samiu, nuk l vend pr nj ngjashmri
q t kuptohet leht. Megjithat, vazhdon ai, po ti kushtohet vmendja
e duhur, do t shihet nj lidhje dhe nj ngjashmri e mjaftueshme n mes
ktyre dy grupeve t mdha t gjuhve.67
Pr t dshmuar qndrimet e veta lidhur me afrit dhe marrdhniet
e gjuhve, madje dhe n mes grupeve t ndryshme: t gjuhve ariane,
Po aty, f.69.
Po aty, f. 69.
66
Po aty, f. 69. T gjitha kto gjuh q u prmenden ktu hyjn n grupin e gjuhve ariane,
por, natyrisht, ato q jan t familjes s ngusht kan afri m t mdha mes vete, prandaj
kuptohen m leht. Grupi i gjuhve ariane prfshin gjuht iranike, gjuht latine, gjuht gotike, gjuht sllave. Ai prfshin edhe disa grupe t vogla gjuhsh.(S. Frashri, Gjuha, f. 69.)
67
Po aty, f. 70.
64
65

64

Mehdi Polisi

semite dhe turanike, Samiu merr disa shembuj, duke thn se shembujt
e ktill mund t shumfishohen. Sipas Samiut, pr shembull, fjala arabe
umm, ka ngjashmri me fjaln shqipe m, domethn me gjuhn shqipe si
gjuh ariane. Ngjashmria e saj vrehet edhe me fjalt n gjuht: persiane
mam, greke mami dhe n gjuht evropiane maman. Ose fjala arabe eb
( shq. bab), ka ngjashmri me fjalt e gjuhve ariane: persisht bab dhe
n gjuht evropiane papa. Ngjashmri si kto duhen krkuar, s paku,
te fjalt q kan qen t shtrnguar ti prdornin njerzit q n krye t
hers68, thot Samiu. Duke arsyetuar dhe shpjeguar mundsit e lidhjeve
dhe marrdhnieve t gjuhve turanike (gjuh prngjitse) me gjuht
ariane (gjuh flektive), Samiu merr shembuj prkats: fjala turke iyi (=iji)
mir,i mir shihet se tregon ngjashmri me fjaln greke ev, e cila n
gjuhn e vjetr greke sht shqiptuar iji, pastaj fjala turke ata, shihet se
ka ngjashmri me fjaln q n shqip prdoret at, n latinisht atavus. Pr
kt problem gjuhsor Samiu nuk ndalet ktu. Mund t pohojm, thot
Samiu, se ka mundsi q edhe kinishtja (kinezishtja), q sht nga gjuht
njrrokshe, ka lidhje me grupet e gjuhve t lartprmendura, e sidomos
me gjuht ariane.69 Samiu, pasi krahason fjalt pader dhe mader,
t cilat prdoren n mnyr t njjt gati n t gjitha gjuht ariane: n
greqisht patir dhe matir, n latinisht pater dhe mater, n gjermanisht fater
dhe muter, n anglisht father dhe madher, n lituanisht moter, q sht
sinonim i fjals mader, edhe n gjuhn shqipe, e njjta fjal (mader), duke e
ndryshuar kuptimin, prdoret me kuptimin motr70, rrnjt e ktyre fjalve
pa-, ma-/mu, mo- (-ter, -der jan pjes fundore t fjalve), Samiu pastaj i
krahason edhe me kinishten, n t ciln gjuh babs i thon fu, nns mu.
Pra, duke u mbshtetur n kto krahasime, Samiu shprehet Kemi
plot t drejt t pohojm se ka lidhje mes gjuhve t prmendura, grupet
dhe nngrupet e t cilave jan t ndryshme, sepse vendet e zanafills
s gjuhve q u prkasin ktyre tri grupeve dhe katr familjeve, jan
rrezmalet Himalaje.71

Po aty, f. 70.
Po aty, 71.
70
Po aty, f. 72. Ktu Samiu v n dukje edhe ndryshimet fonetike t ktyre dy fjalve; ndryshimin e a-s n o dhe ndryshimin e p-s n f. N kt kuadr shpjegon dhe fjalt birader,
dader, fratel, bruder.
71
Po aty, f. 73.

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

65

Samiu nuk i ka ln punt n gjysm t rrugs. shtjes s lidhjeve
dhe ngjashmrive t gjuhve, ai do ti kthehet edhe nj her n nj kapitull
t veant Rrnja, degt dhe afrsia e gjuhve t botuar n librin e tij
Gjuha, duke ritheksuar se ana m e rndsishme dhe m e vshtir e
gjuhsis sht shtja t prcaktohet se cila prej gjuhve sht burimore
dhe cilat jan deg t saj72. Pr gjuhtarin ton, Sami Frashrin, ishte e
qart se nuk jan krijuar t gjitha gjuht n koht historike.73 Duke u nisur
nga fakti se shumica e gjuhve dhe veanrisht gjuht e vjetra, jan formuar
dhe jan shfaqur n koh aq t lashta, saq historia mund t ndihmoj fare
pak pr t caktuar rrnjt e tyre dhe pr afrsit q jan krijuar mes tyre,
Samiu thot se Prve formave dhe gjendjeve t ktyre gjuhve nuk ka
dika q do t mund t jepte t dhna t drejta pr kt shtje. Si mund
t gjendet n shtresat e dheut historia m e drejt dhe m e shndosh e
rruzullit toksor, mund t gjendet edhe pr fjalt e gjuhs te eptimi (lakimi
dhe zgjedhimi), te rregullat si dhe te mnyra e formimit t fjalive, te dukuri
e rrethana t tjera t natyrshme74, shprehet Samiu.

Pr t prcaktuar se nj gjuh cilit grup, cilit nngrup dhe cils deg
i takon, Sami Frashri caktonte n studimet e tij krahasimtare disa parime,
rregulla e kritere t prgjithshme, t cilave u prmbahej dhe mund t thuhet
se jan t pranueshme edhe sot n studimet e ksaj fushe shkencore. Kto
parime, kto kritere e rregulla, pa dyshim se do ti ndihmonin studiuesit
pr t nxjerr prfundime t meritueshme dhe pr t deprtuar n thelbin e
shtjeve t gjuhsis krahasimtare.

Pr t mos u gabuar n gjetjen dhe trajtimin e lidhjeve, ngjashmrive
dhe marrdhnieve mes gjuhve, kto rregulla e kritere, t cilave duhet tu
kushtohet vmendje, Samiu i ka prmbledhur n disa pika:
E para, nuk duhet tu jepet rndsi disa fjalve q ngjajn rastsisht
ose q jan afr njra-tjetrs. Pa u shqyrtuar ngjashmria dhe afrsia te disa
fjal edhe nga disa aspekte t tjera, nuk mund t gjykohet se n mes dy
gjuhve ka afrsi;

68
69

Po aty, f. 84.
Pr gjuht e dshmuara historikisht, dihet cila sht gjuh baz dhe cilat jan deg t saj.
Pr shembull, frngjishtja, italishtja, spanjishtja dhe disa gjuh t tjera jan deg t gjuhs
baz, latinishtes.
74
Po aty, f. 85.
72
73

66

Mehdi Polisi

E dyta, gjuht q nuk kan kurrfar mardhniesh n mes tyre

nga aspekti i llojit (tipologjik) dhe i prejardhjes (gjenetik), huazojn
vazhdimisht fjal nga njra-tjetra. Kto fjal duhen trajtuar si huazime e nuk
duhet gjykuar se ka afrsi. Fjal t tilla jan huazuar vazhdimishtn gjuh
t ndryshme nprmjet tregtis dhe tekniks. Kshtu, ndonse greqishtja
e vjetr sht nga gjuht ariane, n t gjejm mjaft fjal t prbashkta
me gjuht semite. Pr shembull, deves greqisht i thon kamilos, lat.
camelus, frngj. chamelle, gjerm. kameel; t gjitha kto rrjedhin nga fjala
arabe xhemel. Prandaj, pr t mos gabuar, m shum se fjalve duhet ti
kushtohet kujdes eptimit/ndryshimit, formimit t fjalis, fjalve shrbyese
e t tjerave, sepse, sado q nj gjuh merr shum fjal nga nj gjuh tjetr,
ato asnjher nuk e huazojn mnyrn e ndryshimit, pra t lakimit e t
zgjedhimit dhe mnyrn e formimit t fjalis. Ngjashmria q ekziston n
kt pikpamje, me siguri do t gjendet n mes gjuhve t prbashkta, si
pr nga lloji, si pr nga prejardhja. Pr shembull, ndonse m se gjysma
e fjalve q gjenden n fondin leksikor t gjuhs angleze i prkasin
latinishtes, afr nj e katrta gjuhs s vjetr kelte dhe nj e treta gjuhs
gjermane, gjuha angleze nuk sht as gjuh latine e as gjuh kelte.. Ajo,
megjithat, hyn n grupin e gjuhve gjermanike, sepse eptimi i fjalve t
tyre, mnyra e formimit t fjalis, nyja shquese dhe fjalt e tjera shrbyese,
jan formuar nga gjermanishtja e vjetr, domethn nga gjuha gotike, e
cila sht e afrt me gjermanishten.. Edhe turqishtja ka numr t madh
t fjalve arabe e persiane, por nuk sht as gjuh semite, si arabishtja,
e as ariane, si persishtja, por sht gjuh e familjes turanike. Persishtja e
sotme, megjithse prmban shum fjal arabe dhe gjuha e vjetr pehlevite,
shum fjal asiriane, si persishtja, si pehlevishtja jan gjuh ariane, kurse
arabishtja dhe asirishtja, gjuh semite.
E treta, n do gjuh, e veanrisht n gjuht e meta t popujve
primitiv, gjenden shum fjal qe burojn nga imitimi. Meqense natyra a
karakteri q on n kt imitim sht i prbashkt te t gjith njerzit, n
mes gjuhve q nuk kan asnj lloj marrdhniesh, do t gjenden fjal q
prngjajn n kt mnyr;
E katrta, meq ka disa shkall t afris n mes gjuhve, ather
te gjuht, te t cilat dihet shkalla e afris n mes tyre, duhet krkuar lidhja
brenda kufijve dhe nevojave t ksaj shkalle, kurse te gjuht, te t cilat
nuk dihen shkallt e afris, duhet krkuar lidhja, varsisht nga sasia dhe
cilsia e mardhnieve q jan midis tyre. Pr shembull, ngjashmrin

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

67

ndrmjet gjuhve latine: frngjishtes, italishtes dhe spanjishtes, t cilat

kan lindur nga latinishtja, ose ndrmjet gjuhve gjermane: gjermanishtes,
holandishtes, skandinavishtes dhe anglishtes, q kan lindur nga gjuha
gotike, ose t gjuhve sllave, nuk mund ta gjejm njsoj ndrmjet, pr
shembull, frngjishtes dhe gjermanishtes, grupet gjuhsore t t cilave
jan t ndryshme, megjithse, edhe kto, duke qen nga gjuht ariane, jan
ndar nga nj trung ... Thn shkurt, t gjitha klasat a kategorit e gjuhve
(njrrokshe, prngjitse dhe flektive) jan ndar n grupe t mdha;
shumica e ktyre grupeve jan ndar n nngrupe dhe nngrupet n deg/
ifte. Meqense ka shum grupe, sht e nevojshme ti kushtohet kujdes
prcaktimit, se n gjirin e cils familje (grupi t ngusht), cilit nngrup,
cilit grup (t madh) dhe cils klas/kategori i prket do gjuh;
E pesta, do nngrup q bn pjes n nj grup t madh ka shqiptim
dhe t folme t posame, do deg, q prbn nj nngrup, ka shqiptim dhe
t folme t posame, do gjuh e nj ifti a dege ka shqiptim e t folme t
posame, e madje do fjal e nj gjuhe shqiptohet n mnyr t veant.
Meq n t shumtn e rasteve, bashktinglloret dhe zanoret ndryshojn
sipas atij shqiptimi dhe t folmeje, dhe sado q disa her, nuk shihet
asnj ngjashmri dhe afri nga aspekti formal mes fjalve q u prkasin dy
gjuhve, gjuhsia nuk luhatet n prcaktimin se t dyja gjuht jan t njjta,
sepse dihet se n far rruge kan ndryshuar bashktinglloret dhe zanoret
e gjuhve q njihen. Duke u nisur nga ky kndvshtrim, thot Samiu,
duhet par se n far rruge e ka ndryshuar persishtja, gjuh sanskrite nga
gjuht ariane, tingullin s n h. Kshtu, fjalt e gjuhs sanskrite Sind India
dhe sept shtat, n persisht kan marr formn Hind dhe heft, kurse n
greqisht epta dhe Indhia (India);
E gjashta, duhet t prcaktohet se cila nga gjuht e dshmuara,
q kan lidhje mes tyre sht burimore, cilat jan deg, duke prcaktuar
gradualisht dallimet midis tyre. Sipas Samiut, gjuhtart kishin gabuar kur
kishin menduar se latinishtja ishte formuar nga greqishtja dhe se trungu i
gjuhve ariane kishte qen gjuha sanskrite. Megjithat, sot, vazhdon Samiu,
sht kuptuar se kto tri gjuh, s bashku me gjuhn kelte, gotike, sllave
dhe ilire kan dal nga nj trung i prbashkt dhe asnjra prej tyre nuk
ka qen gjuh baz. Emri i gjuhs burimore edhe sot e ksaj dite mbetet
i panjohur. Arsyet e mosnjohjes s gjuhs burimore, S. Frashri i sheh n
munges t shkrimit t asaj gjuhe. Kshtu, pr shembull, po t mos kishim
vepra t shkruara latine ose gotike, sigurisht do t besonim se italishtja do

68

Mehdi Polisi

t ishte gjuh burimore, gjuh baz e gjuhve latine, kurse gjermanishtja,

gjuh burimore e gjuhve gjermanike.75
12. Nj problem tjetr q ka trajtuar Samiu n librin e vet Gjuha
sht dhe shtja e jets dhe zhvillimit t gjuhs. Gjuha ka jetn e vet.
Ashtu si njeriu, lind, jeton dhe vdes76, thot Samiu. Ky koncept i tij i
mbshtetur n pikpamjet e natyralistve, n gjuhsin ton t sotme
konsiderohet i gabueshm. Mendoj se lidhur me thnien e Samiut nuk
duhet t ngutemi t japim vlersim t menjhershm, kur dihet se ai, sa
her q flet pr gjuhn, shprehet n mnyr t qart se gjuha sht dukuri
shoqrore, se gjuha lind bashk me shoqrin, zhvillohet dhe prsoset
paralel me zhvillimin dhe prsosjen e saj etj. Pastaj, mendimet e tij pr
lindjen, zhvillimin dhe zhdukjen e gjuhs, Samiu i arsyeton me shum
shembuj q sjell pr zhdukjen e shum gjuhve n t kaluarn. Kur romakt
e nnshtruan tr Evropn, thot Samiu, u zhdukn gjuha e etruskve, e
iberve, e keltve dhe gjuh t tjera, q fshiheshin n ant jugore t ktij
kontinenti dhe n vend t tyre kaloi latinishtja. Si dshmi pr zhdukjen e
gjuhve, Sami Frashri sjell edhe fatin e latinishtes, e cila duke u shtrir
n nj territor shum t gjer n kohn e Perandoris Romake, filloi ta
humb mvetsin e saj. Duke u zhvilluar n tri forma t ndryshme,
formoi tri gjuh m vete: frngjishten, italishten dhe spanjishten, kurse
vet latinishtja si gjuh e folur pushoi s ekzistuari.77 Rrethanat q e kan
prcjell latinishten, thot Samiu, vazhdojn t shfaqen n gjuhn arabe
q pas nj kohe nga ndryshimet q do t psoj kjo n shtetet arabe, do
t vij dita kur irakiant, egjiptasit, siriant, jemenasit, tunisiant etj, nuk
do t mund t kuptohen mes vete e as nuk do ta kuptojn gjuhn letrare
arabe. Ja pra, nse arabishtja vazhdon kshtu, thot Samiu, do t mbes
vetm e shkruar, ashtu si latinishtja dhe, t folmet e Irakut, Siris, Egjiptit,
Magrebit dhe t tjerat, ashtu si gjuht e latinishtes, do t kalojn n gjuh
t mvetsishme. Kshtu, vazhdon Samiu, nga nj gjuh baz do t lindin
gjasht-shtat gjuh. Fatin e njjt, vazhdon Samiu, e kan pasur edhe
gjuht gjermanike e edhe ato sllave.78 Duke u mbshtetur n kto shpjegime,
lidhur me gjuhn baz dhe lindjen e gjuhve t reja, Samiu do t shprehet
kshtu: N nj koh shum m t lasht, n kt mnyr jan ndar e
Po aty, f. 84-91.
Po aty, f. 73.
77
Po aty, f. 75.
78
Po aty, f. 76.

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

degzuar nga nj gjuh baz edhe gjuht ariane, edhe gjuht semite, edhe
gjuht turanike. sht e mundshme q n nj koh akoma m t lasht,
gjuht baz t ktyre tri grupeve t mdha dhe, edhe gjuha baz e gjuhve
njrrokshe n ant e Kins, t jen ndar nga nj gjuh baz, q sht folur
n ant e Himalajeve.79 Sipas Samiut gjuht e reja jan krijuar mbi bazn
e gjuhve t vjetra dhe nga mbetjet e tyre dhe ky sht nj prparim. Por
nuk ndodh kurdoher kshtu, thot Samiu, sepse disa her madje, gjuht
humbin dhe zhduken. Gjuht q kan ln pasardhse jan shum, por ato
q jan zhdukut jan m t shumta, thot Samiu. Kur ariant u shprngulen
n vendet e Evrops, natyrisht, nuk e gjetn kt kontinent t zbrazt, sepse
dshmit historike t gjetura aty, thot samiu, kan treguar se ky vend ka
qen i banuar q n kuaternar. Megjithat, nga gjurmt e atyre popujve t
lasht, kan mbetur vetm gjurmt e gjuhs baske. Gjurmt dhe emrat e
popujve t tjer jan zhdukur fare.80 Kto t dhna tregojn se formime e
shformime, tjetrsime, degzime e zhdukje t gjuhve n rruzullin toksor
ka pasur q nga koht m t lashta dhe do t ket gjithmon. Ja pra, ktu
qndron rndsia dhe pesha e gjuhsis. Kto rrethana i sjellin vshtirsi
ksaj shkence, sepse po t bheshin kto ndryshime n koht historike dhe
n gjuht, letrsit e t cilave jan t dokumentuara, msimi dhe studimi i
tyre do t ishte i leht. Natyrisht, jan t vshtira hulumtimet q bhen te
gjuht para kohve historike ose te gjuht q nuk jan shkruar, e sidomos,
kur n kto hulumtime nuk u kushtohet rndsi ngjashmrive t jashtme
dhe t rastsishme, ather, zbulimet e lidhjeve dhe t marrdhnieve t
vrteta t tyre jan shum t vshtira81, shkruan Sami Frashri n librin e
tij Gjuha.
13. Duke folur pr zhvillimin e gjuhs Samiu pranon dy lloj
zhvillimesh: t prgjithshm a t natyrshm dhe t sajuar a artificial.
Zhvillimi i natyrshm i gjuhs, si: ndarja dhe shumfishimi i formave t
eptimit (lakimit dhe zgjedhimit); dallimi i gjinis mashkullore dhe femrore;
shumsia e fjalve shrbyese, elementeve formative dhe lidhzave t
ndryshme; llojllojshmria e fjalve; rregullsia dhe prsosuria e formimit
t fjalis etj., sipas Samiut, jan gjra q jan shfaqur me prparimin e
zgjuarsis dhe t aftsis krijuese t nj populli. Ndrsa zhvillimin

75
76

69

Po aty, f. 76.
Po aty, f. 77.
81
Po aty, f. 78.
79
80

70

Mehdi Polisi

artificial ai e lidh me ndikimin q ka prparimi i shoqris mbi gjuhn,

me zhvillimin e shkencs dhe t kulturs, me faktin q gjuha i prgjigjet
zhvillimit shoqror. Ky zhvillim, thot Samiu, sht rrjedhoj dhe rezultat
i njeriut, e jo rrjedhoj dhe rezultat natyror. Prparimi i sajuar a artificial i
gjuhs, varet gjithnj nga prparimi material, teknik dhe mendor i popujve.
Prandaj nga kjo pikpamje, gjuh m e prsosur sht gjuha e nj populli
m t qytetruar. Megjithat, krahas prparimit t natyrshm e t sajuar
(artificial) t gjuhve, ekziston, sipas Samiut, edhe ndrprerja e zhvillimit
t tyre dhe se shkalla e zhvillimit t popujve nuk prkon gjithmon me
nivelin e zhvillimit t gjuhve t tyre. Pr ta argumentuar mendimin e tij,
Samiu shkruan: Ndonse banort e anve t Kins, Tibetit dhe Ananit,
jan popuj t qytetruar m s pari, gjuht e tyre kan mbetur deri m sot
n formn e gjuhve njrrokshe ... ndrkaq, gjuht e disa fiseve primitive
t Australis, Afriks dhe Ameriks, q tregojn gjurmt se kan qen nga
njerzit e kuaternarit, jan n formn e gjuhve prngjitse (nj shkall
m lart se ata t Kins).82 Kjo tregon se shkalla e zhvillimit t gjuhve
t tyre nuk prkon me shkalln e prapambetjes s ktyre popujve. Shkaqet
e ksaj dukurie, sipas Samiut, duhet krkuar n rrethana dhe n faktor
t jashtm. Pr shembull, pr shkaqet e ngecjes a ndrprerjes s kinishtes
(kinezishtes) n shkalln e gjuhve njrrokshe, S. Frashri shkruan:
Kinezt u qytetruan q n kohn kur kan folur me nj gjuh njrrokshe
dhe gjuhn e tyre kan filluar ta shkruajn q ather. N qoft se pra,
sht gjuh e shkruar, e regjistruar q ather, vetvetiu kuptohet se sht
vshtir t ken ndodhur ndryshime qensore. Pr m tepr, meq kinezt
nuk jan nga popujt q e ndryshojn gjendjen e tyre shum leht, jan
prpjekur ta ruajn gjuhn e tyre deri m sot n at gjendje burimore. Edhe
shkrimi i tyre madje, duke u sistemuar sipas nj gjuhe t ktill njrrokshe
dhe, meq nuk sht shum i prshtatshm pr shkrimin e gjuhs s nj
kategorie tjetr, ka shrbyer q gjuha e tyre t mbetet n gjendje t vjetr
t thjesht.83 Sami Frashri gjykon shum drejt kur thot se gjendja e
natyrshme e gjuhve, nga aspekti gjuhsor, ka m shum pesh, sht m
e rndsishme se prparimi i sajuar a artificial i gjuhve. Prparimi i sajuar
dhe letrar sht shfaqur m von, kurse gjendja e natyrshme sht ajo
themelore. N gjuhsi nuk ka gjuh m pak t respektuar. Pr kt shkak,

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

gjuhtart nuk e shohin asnj gjuh me vshtrim nnmues. Prkundrazi,

u kushtojn vmendje m t madhe gjuhve, q dokush i nnmon dhe
ua ul vlern. N kt kuptim kurdishtja nuk sht m pak e respektuar
ose e rndsishme se persishtja, shqipja m pak se greqishtja e vjetr ose
gjuha jakute, nj nga gjuht e familjes s gjuhve turanike84, q e flet nj
popull primitiv n lumenjt e ngrir t Siberis, sipas gjuhtarve, ashtu
si turqishtja dhe hungarishtja, ka prparuar deri diku dhe sht shum m
e rndsishme se gjuht e qytetruara (t prziera), sepse sht burimore,
kurse kto t qytetruarat, jan deg85, shprehet Samiu.
N librin e tij Gjuha Sam i Frashri jep dhe disa njohuri t veanta
pr disa nga gjuht njrrokshe (gjuht kineze, ananeze, siameze, birmaneze
dhe t Tibetit) dhe t disa gjuhve prngjitse pr gjuht afrikane (gjuht
hotentote, bushmane, t zezakve, bantu, fulane dhe nubeane). Meq
mundsit e punimit nuk na lejojn t zgjatemi m tepr, do t mjaftohem
vetm t them se si ka mundur Sami Frashri ti grumbulloj gjith ato
informacione gjuhsore: fonetike, morfologjike, t fjalformimit, t na
jap njoftime pr strukturn e fjalis dhe pr shum karakteristika t tjera
t ktyre gjuhve q i prmendm m lart.86 Kjo me t vrtet sht pr
tu habitur. Ne, sa jemi n dijeni, na mungojn informacione t tilla edhe
sot n gjuhn shqipe, ndonse mundsit teknike, n raport me ato t kohs
s samiut, jan t pakrahasueshme t pakta.
14. Sami Frashri nuk u ndal vetm me trajtimin e problemeve
teorike t gjuhs. Duke shfrytzuar prgatitjen e tij gjuhsore, filologjike, e
sidomos talentin e tij t rrall, Samiu do t futet n fusha shum t ndishme
praktike gjuhsore, si: n hartimin e fjalorve njgjuhsh e dygjuhsh,
madje mjaft t vllimshm; n prpilimin e gramatikave dhe teksteve
t tjera nga fusha e gjuhsis; n prpilimin e alfabetit t gjuhs amtare
shqipe dhe t asaj turke etj. T gjitha kto pun t mdha e bn Samiun t
pavdekshm, e bn shkenctar me fam botrore. Ndihmesa e Samiut n
kto fusha t dijes sht e madhe, por megjithat, ndihmesn m t madhe
n gjuhsi, Samiu do ta jap n leksikologji. I paknaqur me fjalort e
hartuar n kohn e tij, ai do ti qaset ksaj pun t mundimshme, por, pa
dyshim, shum t vlefshme. Kur jemi te fjalort, vlen t thuhet se Samiu
Pr gjuht turanike, afrit dhe marrdhniet n mes tyre, si dhe pr ndarjen e tyre n
pes grupe shih: Sami Frashri, Kamus al-alam III, f. 1683.
85
Sami Frashri, Gjuha f. 83, 84.
86
Sami Frashri, Gjuha, f. 91-106.Pr gjuht flektive nuk shkruan n mnyr t veant.
84

Po aty, f. 80.
83
Po aty, f. 81. Lidhur me prparimin dhe ndrprerjen e zhvillimit t gjuhs merr shembuj edhe gjuht e popujve t tjer; gjuht ariane, semite etj.
82

71

72

Mehdi Polisi

bashk me t vllan, Naimin, kan hartuar nj fjalor t gjuhs shqipe, por,

mjerisht, tash pr tash fjalori ka mbetur i pabotuar dhe nuk i dihen gjurmt.
Botimi i nj fjalori t till t gjuhs shqipe do t ishte nj ngjarje e madhe
shkencore e kulturore pr shum arsye.87 Ai, megjithat, n kt fush ka
botuar fjalort: Frngjisht-turqisht, me 2240 faqe; turqisht-frngjisht, me
1208 faqe; fjalori i vogl i frngjishtes: Frngjisht-turqisht, me 650 faqe;
arabisht-turqisht, me 504 faqe (i pambaruar); fjalori i turqishtes me 1593
faqe. T gjith s bashku, pra, shtrihen n mbi 6000 faqe.88 Kjo flet pr
nj pun energjike e kolosale t Samiut. Sa pr vlern e tyre jan dhn
mendime n shum studime deri m tash, sidomos nga leksikograft
turq.89 Duke u mbshtetur n ato studime dhe duke u nisur nga prvoja
ime personale, jam thell i bindur se t gjith ata q merren me probleme
t orientalistiks, t turkologjis, t osmanistiks dhe t fushave t tjera
t ksaj natyre, jan t detyruar, madje edhe studiuesit m t njohur t
tyre, ti prdorin e ti shfrytzojn kta fjalor t Samiut. E sa i prket
metodologjis q ka prdorur Samiu, do t thosha se nuk jan mbrapa
fjalorve t hartuar n kohn ton, sepse jan punuar nga kryemjeshtri
i ksaj disipline shkencore. Thnja e Samiut pr vetvete N qoftse ka
nj pun me t ciln un krenohem dhe pr t ciln jam specializuar, ajo
sht prgatitja dhe hartimi i fjalorve, q sht nj shkenc e posame90,
sht shum domethnse. Kriteret q ka prdorur ai pr prgatitjen dhe
hartimin e fjalorve nuk mund t hidhen posht as sot, pas njqind e sa
vitesh. Pr tu bindur pr kt mjafton t marrim si shembull fjalorin e
turqishtes t hartuar prej tij. N kt fjalor, pasi shnon fjaln q e trajton,
ai jep llojin e saj, etimologjin, kuptimin sipas rndsis duke i shnuar me
numra 1, 2, 3 etj., frazeologjizmat, kuptimet e figurshme etj.
Si leksikograf, Samiu i jepte nj rndsi mjaft t madhe hartimit
t fjalorit t nj gjuhe dhe rregullave gramatikore t saj. N Parathnien e
M gjersisht pr kt shih, Jorgo Bulo, Sami Frashri dhe kodifikimi i shqipes, Sami
Frashri, Vepra 00, Bibliografi dhe kumtesa, Logos-A, Shkup, 2006.
88
Shih shnimet plotsuese t ktyre fjalorve n fusnotat 7 dhe 8.
89
N kt rast po shkpusim nj fjali nga fjala e botuesit t Fjalorit t turqishtes, Ahmet
Xhevdetit, lidhur me autoritetin e Samiut si leksikograf: sht e teprt t harxhojm
fjal pr t prcaktuar cilsin e veprs s botuar me titullin Kamus-i Turki, thot ai,
sepse vetm t prmendurit e emrit t t respektuarit t hartuesit t fjalorit flet mjaft pr
rndsin, peshn dhe shkalln e prsosuris s tij.
90
Parathnia e Kamus-i Turki (Fjalori normativ i turqishtes)
87

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

73

gjat dhe t dendur t Fjalorit t turqishtes (Kamus-i Turki), Samiu shkruan:

Nj gjuh q nuk ka fjalor dhe rregulla gramatikore kurr nuk mund t
numrohet si gjuh letrare. Fjalori dhe gramatika jan baza e letrsis ...
Nj popull q dshiron ta ruaj gjuhn e pastr dhe t pasur, duhet t ket
nj fjalor t pasur dhe libr morfologjie e sintakse t mir, thot Samiu.
Rndsi t madhe Samiu i jepte msimit t gjuhve t huaja. N t
vrtet, vet Samiu qe nj shembull n kt drejtim, sepse, si tham m
lart, ai njihte thellsisht disa gjuh t huaja. Njohjen e gjuhs s huaj Samiu
e shihte si mjet pr t rritur shkalln e kulturs e t dijes. Duke njohur gjuhn
e nj populli ti futesh n botn e kulturs dhe zhvillimit t atij populli; shprehet Samiu. Shpjegimet dhe kshillat e Samiut pr msimin e gjuhve
t huaja jan t pafund. Pr msimin e gjuhve t huaja, Samiu e shihte t
domosdoshme, prve tjerash, edhe njohjen e gjuhs amtare, gramatikn,
strukturn dhe stilin e saj. Duke br fjal pr domosdoshmrin e
nj fjalori dygjuhsh Samiu ka shkruar n parathnienen e fjalorit t tij
frngjisht-turqisht: Fjalori sht ura q lidh dy gjuh, q t lejon t kalosh
nga njra gjuh n tjetrn. Ai sht pra, si u tha m lart, autor i disa
fjalorve dygjuhsh. Dhe kjo sht e mjaftueshme ti jap vetes t drejt t
kshilloj e t porosis t tjert pr msimin e gjuhve t huaja.
15. Sami Frashrin, kt dijetar t madh, e shqetsonte s
teprmi mnyra e t msuarit t nxnsve npr shkolla. Kjo mnyr e
msimdhnies dhe prgatitja e teksteve shkollore pr Samiun ishte e
vjetruar dhe tani e tejkaluar. Pr tu dal n ndihm nxnsve q jo t
mundohen shum e t fitojn pak, por t mundohen pak e t fitojn shum,
Samiu, duke shfrytzuar sigurisht tekstet shkollore t prgatitura n Evrop
dhe prvojn e tij personale, do t nis hartimin dhe botimin e seris s
veprave didaktike, t teksteve shkollore. Edhe n kt fush Samiu do t
jet shum i suksesshm, sepse nga mendja dhe dora e tij do t dalin disa
vepra shkollore pr t gjitha nivelet. N gjuhn shqipe pr kt qllim do
t botoj veprat Abetare e gjuhs shqip, Dheshkronj, Shkronjtore
e gjuhs shqip etj. Kto tekste Samiu yn i bri n kohn e duhur, n
kohn kur shqiptart dhe shkolla shqipe kishin nevoj m s shumti pr
to. N veprn Abetarja e gjuhs shqip, e vogl pr nga vllimi, por me
pesh t rnd kulturore e shoqrore u shfaqn edhe nj her dhuntit e
jashtzakonshme t Samiut si pedagog, si psikolog, si gjuhtar, si shkrimtar
dhe n t njejtn koh mendimi i tij i lart patriotik. Tekstet e prfshira n
t, Samiu i kishte zgjedhur n mnyr q s bashku me msimin e gjuhs

74

Mehdi Polisi

Sami Frashri n fushn e gjuhsis

75

amtare tu ngjall fmijve ndjenja fisnike si dashurin pr pun e dituri,

respektin pr njerzit dhe mbi t gjitha dashurin pr gjuhn shqipe dhe
pr Shqiprin. Sa pr vlern e veprs Shkronjtore e gjuhs shqip,
q njihet si Gramatika e gjuhs shqipe e Sami Frashrit, fjaln e vet e
kan thn specialistt e ksaj fushe: prof. Idriz Ajeti, prof. Rexhep
Ismajli, prof. Anastas Dodi etj, sa her q ka qen e nevojshme. Edhe pr
msimin e arabishtes dhe turqishtes Samiu prpiloi disa vepra didaktike
- gjuhsore, si: Tasrifat-i Arabiyye (Lakimet arabe); Kavaid-i Sarfiyye-i
arabiyye (Rregullat e gramatiks arabe); Kavaid-i Nahviyye-i Arabiyye
(Rregullat e sintakss arabe); Tatbikat-i Arabiyye (Ushtrime arabe); Kuuk
elifba (Abetare e vogl e turqishtes); Yeni Usul Elifbay-i Turki (Abetare
e turqishtes sipas metods s re); Nev Usul Sarf-i Turki (Gramatika e
turqishtes sipas metods s re).91
16. Mendime t shumta ka dhn Sami Frashri edhe sa i prket
alfabetit t gjuhs. Sipas tij alfabeti duhet t jet sa m praktik, m i thjesht,
m i leht dhe ti prgjigjet gjuhs prkatse. Pikpamjet e tij pr alfabetin
Samiu i ka shfaqur n shum shkrime t tij. Pr t kuptuar konceptet e tij pr
alfabetin n prgjithsi, mjafton t shkpusim ndonj fjali nga parathnia
e Fjalorit t tij Turqisht-frngjisht, ku shkruan: Nj gjuh nuk mund t
shkruhet n mnyr konkrete dhe t pastr me nj alfabet t paprshtatshm,
prandaj sht e nevojshme q alfabeti i do gjuhe ti prgjigjet nevojave
t saj, t mund ti shfaq drejt t gjith tingujt. Samiu, duke kritikuar
alfabetet e disa gjuhve me shkronja dyshe, kmbngul n krkesn e tij t
prgjithshme n parimin fonetik: nj tingull nj shkronj. Dhe kt parim
e zbatoi n prpilimin e alfabetit t gjuhs shqipe n Stamboll m 1879.
Ky alfabet, i quajtur Alfabeti i Stambollit, i propozuar prej sami Frashrit,
gjeti nj prkrahje t gjer dhe u prhap n t gjitha trojet shqiptare. S.
Frashri, me gjas, n t njjtn koh kishte menduar edhe pr prpilimin e
alfabetit t turqishtes mbi bazn e alfabetit latin, domethn, zvendsimin
e alfabetit arab me alfabetin latin. Arsyet pr nj propozim t ktill Samiu,
ky filolog i mirfillt, ky njohs i prpikt i sistemit tingullor t arabishtes
dhe turqishtes, i shihte n faktin se alfabeti arab nuk e mbulonte sistemin
tingullor t turqishtes pa krijuar vshtirsi t ndieshme gjuhsore. Pyetjes
se a mund t bhet nj alfabet latin pr turqishten, Samiu i prgjigjet

pozitivisht, po, se gjuha turke, q t prfaqsohet sakt e t shnohet qart,

nuk ka nevoj pr m tepr se 30 shenja, t cilat nuk mungojn n alfabetin
latin.92 Dhe, vrtet, ky propozim i Samiut u realizua pas 30-40 vjetsh,
pikrisht m 1928.

Sami Frashri, Vepra 8, Bibliografi e zgjeruar e veprave t Sami Frashrit, (nga Z.H.
Bakiu), Rilindja, 1984, f. 222.

92

91

17. N fund do t thosha se Sami Frashri pikpamjet e veta

pr gjuhn shqipe, pr gjuhn e tij amtare, i ka shfaqur gati n t gjitha
shkrimet e tij, si n gjuhn shqipe si n gjuhn turke, greke etj. Atdhetari
Sami Frashri pr gjuhn shqipe do t shkruaj edhe n nj vepr t till, si
sht Enciklopedia e tij Kamus al-alam, ku n zrin kushtuar shqiptarve
shkruan: sht e vrteta, t gjith kta (e ka fjaln pr ata q kishin
mendime jo t drejta, jo objektive,) e kan ditur q n gjuhn shqipe ka
fjal t ngjashme me greqishten e vjetr, latinishten dhe sllavishten ose t
prbashkta me kto, por mendonin se kto fjal ishin nga ato gjuh. M n
fund, kur disa dijetar t mirfillt evropian u thelluan n studimin e gjuhs
shqipe, shkruan Samiu, e kuptuan se cila ishte natyra e marrdhnieve me
gjuhn e vjetr greke, si dhe me gjuht: latine, sllave, gotike, persiane
dhe sanskrite. Duke marr n shqyrtim thelbin e gjuhs shqipe dhe duke
studiuar hollsisht edhe historin e tyre (t shqiptarve), gjetn rrnjt dhe
prejardhjen e popullit shqiptar. Kjo shtje q kishte mbetur me shekuj
enigm dhe e paqart, tani sht zgjidhur n trsi, thot Samiu... Mund t
themi, vazhdon ai, se po t hartohej nj fjalor etimologjik i fjalve t gjuhs
shqipe, do t dilnin shum pak fjal q nuk do t kishin lidhje e ngjashmri
me nj ose me disa nga gjuht q u prmendn m lart. Mirpo nuk mund
t pohohet n mnyr bindse se kto fjal jan marr nga ndonj gjuh
tjetr, sepse dihet qart se ka shum fjal, rrnjt e t cilave jan n gjuhn
shqipe, dallohen nga rrnjt e fjalve t gjuhs s vjetr greke dhe latine...
Disa fjal shqipe, vazhdon Samiu, kan ngjashmri dhe lidhje me gjuht
persiane, zende dhe sanskrite m shum se t gjitha gjuht e tjera ariane t
Evrops. Kjo tregon se gjuha shqipe nuk sht nj deg me gjuht latine,
greke e sllave, porse sht nj deg e drejtprdrejt e familjes s vjetr t
gjuhve ariane, shkruan Samiu.
18. Duke e prmbyllur kt punim, mund t mbajm qndrimin
ton t paluhatshm se pikpamjet, mendimet, idet, pohimet dhe gjykimet
teorike t Sami Frashrit, lidhur me gjuhsin n prgjithsi dhe me gjuht
Hasan Kaleshi, Sami Frashri n Letrsin dhe Filologjin turke, Gjurmime albanologjike 1, Prishtin, 1968, f. 65.

76

Mehdi Polisi

n veanti, ndonse t prfaqsuara n veprn e tij para 100 e sa vitesh,

mbase me ndonj prjashtim t leht, i qndrojn dhe i rezistojn edhe sot
e ksaj dite kritiks, kur shkenca mbi gjuhsin ka arritur kulminacionin e
zhvillimit t saj. Pikpamjet e tij pr prkufizimin e gjuhs, pr zanafilln
e shfaqjes s saj, pr prcaktimin e emrave, pr zhvillimin e saj paralel
me zhvillimin e shoqris njerzore, pr dallimin e tingullit (britms)
nga zri i artikuluar, pr klasifikimin e gjuhve nga aspekti tipologjik dhe
gjenealogjik, pr kriteret q duhet mbajtur gjat klasifikimit dhe ndarjes
s gjuhve, pr krahasimin e lidhjeve dhe marrdhnieve jo vetm t
gjuhve t t njjtit grup, por edhe t grupeve t ndryshme, t dshmuara
e t argumentuara dhe me shembuj t mjaftueshm e t prshtatshm, i
ka shpjeguar e argumentuar n baza plotsisht shkencore dhe nuk l vend
pr hamendsime. Sami Frashri mban qndrim t drejt shkencor edhe
pr vendosjen e gjuhs shqipe n gjirin e gjuhve, si i quan ai ariane
(=indoevropiane). Njohurit e thella teorike gjuhsore Samiu i zbaton
edhe n praktik. Edhe n sintezn teorike-praktike Samiu sht shum i
sukseshm, sidomos n leksikologji, n prpilimin e fjalorve t ndryshm
njgjuhsh e dygjuhsh, si dhe n prgatitjen e teksteve shkollore nga
fusha e gjuhsis.
Krejt n fund mund t thuhet se sa i thell, sa i ngritur, sa i
gjithanshm ka qen Sami Frashri n trajtimin e problemeve t shkencs
s gjuhsis n prgjithsi dhe i gjuhve n veanti, kjo q u tha ktu sht
shum pak n krahasim me realitetin.

KDU 316:28

Miriai n tekstet Sabiane

Qasje n tekstet Sabiane
Miriai, Maria, Merjem, Mary

Fahredin Shehu

Abstrakti

Pas hulumtimeve t gjata dhe mungess absolute t teksteve,

madje edhe t nj qasjeje t pakt pr Sabiant, religjionin e tyre, femrn
apo m s largu t posedimi t ndonj teksti n gjuhn shqipe, kam
ardhur n konkludim se nj hulumtim i ktill sht mosmirnjohs,
sepse kemi t bjm m nj komunitet etniko-fetar, me nj pakic e
cila ka jetuar q nga antikiteti e deri m sot, e koncentruar m shum
n Irak, e q n trashgimin islame prmenden tepr shkurt dhe nuk
ka shum burime. Me q tematikisht do t fokusohem n rolin e Miriai,
respektivisht Merjiems apo Shn Mris, sht e rndsishme q
s paku t jepet nj introdukt pr kt komunitet, religjionin e tyre,
pr prezencn e Merjems n tekstet Sabiane si dhe marrdhniet e
Sabianve n raport me Hebrenjt dhe Myslimant. Shn Mria sht
figur themelore e krishterimit, po ashtu edhe si Merjem n Kuran dhe
Islam gzon nj pozit t lartsuar, situata sht krejtsisht tjetr tek
Sabiant dhe pikrisht kjo do t jet sqarimi themelor n kt punim.
Un nuk kam hasur ndonj kumtes, studim apo burim n gjuhn
shqipe pr Sabiant, pr kulturn, rolin e tyre historik dhe kulturor, pr

78

Fahredin Shehu

marrdhniet e tyre me hebrenjt, krishtert dhe myslimant etj., andaj

konsideroj se kjo qasje pioniere q ti hidhet pakz drit ktij deficiti total
pr dijen mbi Sabiant, do t kontribuoj n nj t kuptuar m t mir,
n veanti t rolit dhe ndikimit t Miriai n shoqrin Sabiane, Krishtere
dhe Islame. Qllimi im primar ka qen q t kontribuoj n zgjerimin e
dijs pr Sabiant e n veanti t Miriai, respektivisht nj prezantim tjetr
t figurs s saj nga ajo q jemi msuar t dim deri sot, nga burimet
biblike dhe kuranore. Dhe doemos t sqarohen disa rrethana t jets
s saj n nj ambient antik me prplot probleme, socio-ekonomike dhe
fetare si ishte Judea nn sundimin Romak. N tekstin e mtutjeshm un
do ti prmbahem emrtimit t saj ashtu si qndron n tekstet Sabiane,
respektivisht si MIRIAI.
Fjalt kye: Sabiant, prejardhja. religjioni, femra n shoqri, Merjemja,
raportet me Judaizmin dhe Islamin

Miriai n tekstet Sabiane

79

Hyrje
T flitet pr nj komunitet antik, i cili ka mbijetuar edhe n ditt
e sotme dhe sht ballafaquar me prpjekjen pr ekzistencn biologjike
t tyre, nuk sht assesi leht, meqense duhet mbshtetur n burime
nga autor m shum perndimor, se sa lindor, t cilt n koht e fundit
kan br hulumtime n terren duke u angazhuar n jetn e prditshme
t Sabianve, n historikun e tyre dhe n prpjekjen pr mbrojtjen e t
drejtave themelore t njeriut n kuptimin bashkkohor t fjals.

Problemi themelor mbetet po ai i vjetr, ku njeriu q nga zanafilla
nuk ndalet s luftuari e n veanti, duke e luftuar m t dobtin. Ky sht
rast konkret, pavarsisht se Komuniteti Sabian ka ln gjurm n historin
e njerzimit, edhe n ditt e sotme njerzimi nuk reciprokon n t mirat,
komoditetin dhe sigurin q mund tu afroj atyre. Kt e them pr shkak se
duke hulumtuar pr personin e Miriai, kam zbuluar m shum detaje pr
rrethanat jetsore n t cilat jan ballafaquar kta njerz, pr xhelozin e
tyre pr ta ruajtur trashgimin e tyre fetare dhe kulturore, identitetin etj.
M hert dijetart dhe shkrimtart Mysliman kan shkruar pr
Sabiant dhe n mesin e tyre renditen: Abd Allah ibn al-Abbas (v.650),
Hasan al-Basri (v.728), Abu Hanifah (v.767), Malik ibn Anas (v.795),
Ahmad ibn Hanbal (v. 855), nga periudha e hershme, ndrsa m von
Abu Jafar Muhammad ibn al-Tabari (v. 922), Abu Bakr Muhammad
ibn Zakariyya al-Radi (v. 923), Abu al-Hasan Ali ibn Husayn al-Masudi
(v. 957), Abu al-Rayhan Muhammad ibn Ahmad al-Biruni (v.1048).
Studime m domethnse pr kt komunitet kan br Mark Lidzbarski,
Kurt Rudolph, Ethel S. Drower dhe n kohn e fundit, Jorunn Jacobsen
Buckly, n kontekstin e asaj q ne jemi msuar ta trajtojm si hulumtime
shkencore.

Un nuk kam hasur ende nj shkrim akademik, qasje, sprov apo
madje ndonj kolumne n gjuhn shqipe, e cila do t trajtonte kt shtje.
Sot komuniteti numron 100.000 deri 150.000 banor kryesisht t banuar
n Irak dhe Iran, por ka edhe nj diaspor t theksuar n Australi.
Meq tema ka t bj kryesisht me Miriai, konsideroj se sht
jashtzakonisht e rndsishme q ti hidhet pakz m shum drit
prejardhjes, respektivisht m shum t dhna rreth ktij komuniteti me t

80

Fahredin Shehu

cilin sht ballafaquar Miriai, n kohn e para lindjes s Yeshu, Jezusit apo
Isaut A.S.

Miriai n tekstet Sabiane

Dhe ajeti:
Ata t cilt besuan, edhe ata q ishin ebrej, edhe sabejt, edhe t
krishtert por se kush kan besuar All-llahun dhe botn tjetr dhe
kan br vepra t mira, - pr ata nuk ka frik as pikllim. ( Kuran,
5:69).

Origjina
Nuk ekziston e dhn e sakt shkencore lidhur me origjinn e sakt
t Sabianve, dhe kjo pr arsye, se kan ndrruar emrin dhe identitetin.
Burimet fillestare flasin, se vet ata nga Kaldej kan pranuar t emrtohen
Sabian, ndrsa arabt lokal i thrrasin Sabi. Dhe ktu sht krijuar huti,
sepse flitet pr Sabiant e Harranit, t cilt besonin n yje dhe planet, dhe
Sabiant t cilt besojn n nj Zot. Etimologjia e fjals ka kto kuptime:
Sabiun, ose konvertit apo njerz, t cilt e ndrrojn fen, nga besimi
politeist n besimin monoteist. Sabi sht quajtur edhe Profeti Muhamed,
A.S. si dikush, i cili ka braktisur fen e t pareve. Kurani shkurtimisht i
prmend Sabiant, por nuk ka detaje se kush jan kta. Duket se kan qen
t njohur n kohn e Muhamedit, mbase kjo sht edhe arsyeja pse n
Kuran nuk ka m shum t dhna pr kta njerz.
Shum autor kan krijuar huti n prshkrimin e tyre, q nga ata,
t cilt i konsiderojn si Ehli Kitab ose njerz t Librit, e deri te njerz q
adhurojn yjet. Nj gj sht e qart, se Sabianet e Harranit, t cilt nuk
ekzistojn m, ishin ata, t cilt kan adhuruar yjet dhe planett. Ndrsa
Sabiant e kontekstit ton, pra Sabiant trashgimtar t Jahjaut A.S. jan
ata, t cilt i prmend Kurani. Vet ata konsiderojn se jan pasardhs t
Ibrahimit, Seth-it dhe Nuhut, ndrsa kultivojn ritin e Jahjahut A.S. N
Kuran thuhet:
Me siguri ata q kan besuar ose q jan ebrej, edhe t krishter,
edhe sabej, q i kan besuar All-llahut edhe bots tjetr dhe kan br
pun t mira, shprblimi i tyre sht te Zoti i tyre. Pr ata nuk ka as
frik e as pikllim (Kuran, 2:62)1.

Kto jan dshmi, se Sabejt si komunitet kan qen t pranuar q n

kohn e Muhamedit A.S.
Gjuha
Gjuhsisht, gjuha Mandai2, i prket dialektit t gjuhs Arameje
e Gnostikve t fundit, jo krishter nga antikiteti i von, t Sabianve t
Irakut dhe Iranit (Kuzestan), grupit t dialektit Juglindor me Aramaishten
e Babilonit talmudik (Hebraishtja Arameike e Babilonis) dhe Koine
Arameishtja e Babilonis. Nj kontribut t madh n rekonstruktimin
Fjalorit Babilonik- Arameik, ka dhn zonja Christa Mller-Kessler3, ku
m gjersisht mund t shihet lidhur me detajet e gjuhs dhe prejardhjes s
saj.
Religjioni

Po t kishte m shum hapsir dhe koh pr kt punim, konsideroj,
se do t ishte shum e vlefshme q t prfshiheshin m shum t dhna rreth
religjionit t Sabianve, gjithmon duke pas parasysh, se cili do aspekt q
do t trajtohej, do t ndjellt krshri. Mirpo, mbetet q n t ardhmen
t punohet seriozisht, intensivisht dhe m me shum kmbngulje, t
trajtohen aspektet n mnyr m t gjer dhe at pr secilin individualisht.

Elementet mitike n religjionin Mandean t Sabianve jan
shum prezent, pavarsisht se ata pohojn, se besojn n nj Zot. Figurat
Christa Mller-Kessler, MANDEANS v. Mandic Language, n: http://www.iranicaonline.
org/articles/mandaeans-5-language, vizituar pr her t fundit, 15 nntor 2013.
3
Christa Mller-Kessler, SSM, SM, M, M or STM: A Technical Term for
Shackling Demons. Kontributi n fjalorin Babilonik-Aramejas, Ancient Near Eastern
Studies37, 2000, f. 228-31.
2

Prkthimi i Kuranit nga Prof. Feti Mehdiu, T gjitha citatet jan nga ky prkthim.
Prishtn, 1986.
1

81

82

Fahredin Shehu

interesante dhe t mrekullueshme si: Dinanukht, ose gjysm njeri, gjysm

libr, i cili e lexon vetveten, pastaj libri m i vogl Disai, q krijon dije dhe
kto e msojn RUHA, e cila sht personifikimi i shpirtit n dijet e njohjes
t njohura si Manda-d-Hiia ose (Dija e jets). N religjionin Mandaik
ekzistojn bota e errt dhe bota e drits. Nj nga ritet themelore dhe m
unike sht Pagzimi me uj dhe kjo sht arsyeja kryesore, se shumica
e ithtarve t Mandaizmit jan me smundje t pneoumonis, sepse lagen
me uj edhe n kushte klimatike shum t ashpra dhe kur sht ftoht. Pr
2000 vjet me radh, lutja e s marts q i drejtohet Ruha (Shpirtit), shfaq
lamentin e shpirtit ambivalent njerzor. Figura tjera t rndsishme pos
Ruha (Shpirtit), sht Hibil Ziwa (Ndriimi), i cili n kt bot sjell nga
bota e drits dy ifte vezsh nga t cilt elin njerzit. Nuk kisha dashur t
hy n detaje t mtejme t ksaj mitologjie, pr shkak se zgjerimi n kt
tem do t merrte shum hapsir.

MIRIAI, MARIA, MERJEM, MARY

Ashtu si e cekm m lart, figura e ndritur e Miriait ka ndikuar q

t jet e dashur dhe e prvetsuar nga shum kultura dhe gjuh, prandaj
edhe emri i saj sht interpretuar n forma t ndryshme. Me q ishte
qllimi yn q t shkruajm m tepr pr figurn e saj, rolin dhe historin,
respektivisht rolin e saj n historin njerzore, do t prqendrohemi n
tekstet q jan m pak t njohura e q ajo ka jetuar me ato komunitete.
Andaj, n kontekst t ksaj, un do t potencoj emrin e saj ashtu si e bra
gjat gjith ktij shkrimi t vogl, q ka karakter m shum udhzues pr
nj studim m t gjer dhe m substancial.
Miriai n Kuran4
Kurani i jep goxha hapsir Miriait, kshtu duke qen ajo e vetmja
femr, e cila prmendet n Kuran sipas emrit personal dhe at plot 34
her q domethn sht e prmendur me shpesh n Kuran, se sa n gjith
Dhiatn e re. Roli i Miriait (Merjem) n kulturn islame dhe traditn fetare
sht shum i rndsishm, ndrsa ajetet kuranore, t cilat i referohen
Miriait, jan t shkruara me bukurshkrim n shum Mihrabe npr xhami
4

Prkthimi i citateve t Kuranit sht nga Prof. Feti Mehdiu. 1986.

Miriai n tekstet Sabiane

83

t ndryshme.
Sipas Kuranit, Miriai i takon Familjes s Imranit, q i referohet babait
t Musaut dhe Harunit, nga kjo e ka prejardhjen si vajza e Amram, i cili
nuk prmendet n Kuran, n kt mnyr dhe jo si baba i vrtet dhe
aktual i saj por si paraardhs i saj, kurse pr traditn krishtere ai sht
Joachim. Ajo ka na vjen nga interpretimet Islame, nga Fakudh lindin
Hannah (Ana) dhe Ishba (Elizabeta), kurse Hannah martohet me Imran
dhe lind Isa. Elizabeta martohet me Zakaria dhe lind Jahjaun.
Sipas narracionit Islam, Hannah ose Ana dhe Imran ose Amram ishin
n mosh t shtyr dhe nuk kishin fmij, por kur nj dit Ana e pa nj
zog i cili ushqente zogun vet t vogl, te Ana u rrit dshira pr t lindur
nj fmij. Kshtu q, ajo (Ana) iu lut Zotit q ti fal nj fmij, dhe nse
i lind fmija, ai fmij do ti dedikohet adhurimit t Zotit. Ajo iu lut Zotit
q fmija i saj t jet i mbrojtur nga Satana. Kshtu q Tradita Islame
regjistron Hadith ku thuhet se t vetmit, t cilt nuk jan prekur nga Satana
jan Merjemja dhe Isau.
Miriai sht rritur n Tempull dhe ka qen nn mbrojtjen e profetit
Zekerija. Shpesh Zekerija e takonte at duke u lutur dhe doher e gjente
ushqimin e bollshm te ajo.
Problemi themelor, por jashtzakonisht i rndsishm q t ceket
sht lindja e mrekullueshme e Isaut, gj q ishte e papranueshme pr
komunitetin hebre n at koh. Kumti se ajo sht shtatzne, duke qen e
dlir dhe e virgjr, pr her t par shfaqet n Kuran, kur ajo i drejtohet
engjllit Xhibril:
Si do t kem un fmij tha ajo kur nuk m ka prekur asnj
mashkull dhe un kam qen e shfrenuar. (Kuran 19: 20).
M pastaj:
Dhe kur engjujt i than: Oj Merjeme, ty t ka zgjedhur Allllahu dhe t ka pastruar, e t ka zgjedhur nga t tra grat e
bots. ( Kuran 3:42).
Dhe m tej:
Dhe kur engjujt i than: Oj Merjeme, All-llahu t prgzon
me fjaln e vet se emrin do ta ket Mesih, Isa, i biri Merjemes,

84

Fahredin Shehu

faqebardh n kt bot dhe n botn tjetr, dhe do t jet njri

nga t afrmit. (Kuran 3: 45).
Dhe Merjemen, t bijn e Imranit, e cila e ruajti virgjinitetin e
saj, ndrsa ne aty krijuam jet (mbeti shtatzan), u besoi fjalve
dhe librave t Zotit t vet dhe ishte nga ato t prulurat. ( Kuran
66:12).

Miriai n tekstet Sabiane

85

Sabian t quajtur (Maqna), duke i gjetur Sabiant n mes t shrbess

fetare, ku u skajua pr ti dgjuar shrbesat dhe aty e zuri gjumi. Njra
nga motrat Sabiane e zgjoi, duke i thn se duhet t zgjohet para se t vij
muzgu. Ajo ik nga tempulli dhe babai i saj krkon t dij nga ajo se ku ishte
gjat asaj kohe, i zemruar ai e akuzon se sht lavire, dhe fton njerz q
t vijn e shohin se, si vajza e tij e skandalizoi familjen e tij duke e ln
Judaizmin dhe duke pranuar religjionin Sabian, Mandai.

Miriai n tekstet Sabiane

N tekstet Sabiane, n disa sosh Miriai prmendet si person me
prejardhje hebreje, e cila konverton n religjionin Sabian. Njri nga tekstet
Sabiane i njohur si Haran Gawaita5, pr t thot:
Dhe [Mandeasit] e donin Perndin, i cili, sht , Adonai, derisa n
shtpin e Izraelit u krijua dika q nuk sht vendosur [respekt., sht
vendosur n mnyr jo t natyrshme] n mitrn e Miriait, vajzs s
Mojsiut [Mia]. Kjo sht fshehur n mitrn e saj pr nnt muaj dhe
magjepsi at derisa u mbushn nnt muaj dhe ajo ishte e mbarsur dhe
lindi Mesihun [Miha]6.
Haran Gawaita prmend dy shtatzani, njrn si t lig dhe t nxitur
nga magjia, q i referohet Miriait dhe tjetra e ngjizur nga fara e pastr, te
Elizabeta (Nisbai), e cila sjell nj jet nga fara e pastr, heroin Sabian,
profetin e tyre; Gjon Pagzorin (Jahjaun).
N librin e Gjon Pagzorit, nga burimi origjinal i Sabianve, situata
ndryshon n trsi. Aty Miriai rrjedh nga bota e drits, ku thuhet se sht
e bija e mbretrve t Babelit, respektivisht Jerusalemit, edhe n kontekstin
e Jerusalemit libri shfaq konfuzion. Prshkrimi se Miriai sht rritur nga
priftrinjt dhe sht e detyruar q t bj pun t vshtira duke adhuruar
Adonai. Mirpo, situata ndryshon kur babai i saj prgatitet q t shkoj n
Sinagog apo (Bit Ama), ndrsa nna e saj n Tempullin hebre (Mqdia)
dhe q t dy i urdhrojn asaj q t mos dal nga shtpia dhe q rrezet e
diellit mos t bijn n fytyrn e saj. Por ajo doli jasht me qllim, q ta
prcjell babin e saj pr n Sinagog, por kmbt e uan n tempullin
Haran Gawaita, Prkth. & Ed. E.S. Drower nga Biblioteca Apostolica Vaticana, 1953.
6 Ibid.

Mostr e shkrimit Sabian/ Mandean7

Miria fillon t vishet me petkat e bardha Sabiane dhe i l anash petkat
e bojdisura Hebreje. Ndrsa, ndrron mbulesn e koks, nga mbulesa
Hebreje Tutifta n at Sabiane Burzniqa. E obsesionuar nga guximi
i jashtzakonshm i nj konvertimi t ri, ajo mallkon hebrenjt dhe
priftrinjt e tyre, duke i mallkuar me pluhur n gojt e goj-kqinjve dhe
priftrinjve hebrenj tu dalin jelat e kalit n kokat e tyre.
Kt interpretim narrativ e sqaron jashtzakonisht bukur Jorunn
Jacobsen Buckly, n librin: Mandeasit; Tekstet antike dhe njerz
bashkkohor, libri, i cili ishte pjes e doktoraturs s saj, dhe, e cila ka
jetuar nj koh mes komunitetit Sabian n SHBA, dhe n Irak e Iran.
Jacobsen Buckly sqaron se konvertimi i Miriait nga Judaizmi n

Shih: http://www.allempires.com, vizituar pr her t fundit, 20 tetor 2013.

86

Fahredin Shehu

Mandeizm, shkakton buj t madhe, dhe n at koh secili veprim i gruas

n kt drejtim sht stigmatizuar menjher n kurvri, prandaj zemrimi
i babait ka shfaqur dyshimin n dlirsin e Miriait, te e cila sht vn
n dyshim mrekullia e Zotit pr t qen e mbarsur me mrekullin e Zotit.
Pjesa tjetr tek libri i Gjonit, e vendos Miriai buz lumit Eufrat, e przn
nga komuniteti hebre ajo shndrrohet n pjergull n t ciln ndalen zogjt
e ndryshm. Aty ndalet edhe Hibil Ziwa (Ndriimi), i cili e udhzon Miriai
dhe e shron at. Kshtu, Miriai bhet priftresh e par. Edhe m hert ajo
shrbente si msuese e Tors kur nna e saj e lut q ti kthehet fes s t
parve, hebraizmit. Ajo msonte fmijt shkrim lexim t Tors.
Kapitujt 21 dhe 22 t librit t Gjonit, sqarojn se si Gjoni n Jerusalem
e l Torn dhe ligjron msimet e veta. N kto ligjrata i vijn nna e tij
Elizabet dhe Miriai, t cilat vajtojn pr shkak e Gjoni do ta l Jerusalemin,
ndrsa Benia Amin (bijt e Aminit) dhe Miriai dhe Jaqif (Jakobi), pyesin
Gjonin ka do t ndodh. Ai parashikon se priftrinjt Mandai do t vriten,
Jerusalemi do t shkatrrohet e m pastaj do t paraqitet Muhamedi.
Miriai prmendet tek Sabiant gjat secils lutjeje t mngjesit t
premteve dhe t shtunave n mbrmje. Kto jan lutjet n librin e Gjonit,
lutja nr 149 dhe 162. Dua t prmend se prkthimin dhe studimin e ktyre
n Perndim e ka br i pari, Mark Lidzbarski. N lutjen 149, nna e Miriait
e takon tek dera e tempullit, duke e par at me faqe t kuqe dhe gjendjen
e saj t prgjumshme dhe krkon sqarime prej saj:
A nuk ke dgjuar bija ime Miriai, ka thon hebrenjt pr ty?
Hebrenjt thon, Bija jote e do nj mashkull, ajo urren Judaizmin dhe
e do Nairuta8; Ajo urren dern e Bit ama9 dhe e do dern e Makna10;
ajo urren Tutifta11
Dhe do kurorn e freskt12. Gjat Shabatit (apta) ajo punon; t dielave
(hababa) ajo heq dor nga do gj (nuk punon).

Nairuta, sht term autentik pr fen e Sabianve.

Bit ama, emr pr tempullin hebre.
10
Makna, emr pr tempullin Sabian.
11
Tutifta, mbules hebreje pr kokn.
12
Kurora e freskt I referohet kurors s bims mire, e cila prdoret n ritualet e Sabianve
8
9

Miriai n tekstet Sabiane

87

N lutjen 162, Miriai mallkon hebrenjt, t cilt dshirojn t dijen

kush e mson at n kt dije, por ajo i mallkon dhe i thot se ju kurr
nuk do t shihni ka shoh un. Ajo pra ishte n prcjellje t prhershme t
Manda d-Hiia, ose Dija e jets.
Nga q u pa m lart, Miriai ishte e keqtrajtuar n komunitetin hebre
dhe n disa rrethana ajo ishte e vrazhd n mallkimin e saj kundr shpifjeve
t tyre.
Rezymeja:
sht e nevojshme q t bhen studime t mtutjeshme n kt rrafsh duke
pasur parasysh se nuk ka asnj shkrim n gjuhn shqipe pr Sabiant.
Meq ky shkrim sht nj shkrim pionier, obligohem q t bj nj studim
m t gjer dhe ta botoj, mbas kjo do ti ndihmoj dikujt q t hap horizontet
e madje t merr edhe pjes aktive n mbrojtjen e komunitetit Sabian, i cili
sht i rrezikuar nga shum faktor, e n mnyr primare nga faktori njeri.
Un shpresoj se deri diku kam arritur q t hedh pakz drit n dijet fare
pak t njohura pr Miriai dhe pr rrethanat n t cilat ajo jetonte, n nj
komunitet antik. Ndryshe nga ato q jemi msuar t dim apo msojm nga
interpretimet e deritanishme.

88

Fahredin Shehu

89

Miriai n tekstet Sabiane

Miriai in Sabian texts

Access to Sabian textbooks
LITERATURA

1. Drower, S, Ethel, The Mandeans of Iraq and Iran: Their Cults,

Customs, Magic, Legends and Folklore, Oxford, 1937.
2. _____.The Haran Gawaita and the Baptism of Hibil-Ziwa. The
Mandaic Text with Translation, Notes and Commentary, Vatican
City, 1953
3. Buckely, Jacobsen, Jorun, The Mandeans: Ancient Texts and Modern
People, Oxford University Press, 2002.

4. Lidzbarski,Mark, Das Johannesbuch der Mander, pjesa 2 , Giessen,

Germany, 1905 (teksti), 1915 (prkth.); reprod. Berlin, 1965.
5. Lupieri, Edmondo, The Mandaeans. The Last Gnostics, Cambridge,
2002.
6. Chapman, W. Glen, The Strange Story of The Mandeans of Iraq and
Iran, kompilacion i teksteve t ndryshme, 2004.
7. Rudolph, Kurt, Encyclopaedia, Iranica http://www.iranicaonline.org/
articles/mandaeans-2-religion, vizituar pr her t fundit, 09.08.
2013.

Miriai, Maria, Maryam, Mary

Summary
After long research and the absolute lack of textbooks, even for a
rare approach to Sabians, their religion, woman or the latest to possession
of any text in Albanian, I came to the conclusion that such a survey is
ungrateful, because we are dealing with a religious or ethnic community,
a minority that has lived since antiquity until today, more concentrated
in Iraq, that the Islamic heritage mentions very briefly and there are not
many resources. With that will thematically focus on the role of Miriai,
respectively Maryam or St. Marys, it is important at least be given an
introduction for this community, their religion, the presence of Mary in the
Sabian texts and relationships of Sabians in relation to Jews and Muslims.
St. Mary is the basic figure of Christianity as well as in the Quran and
Islam, Maryam enjoys an exalted position, the situation is completely
different to the Sabians and this will be the underlying explanation in this
paper. I have not encountered any paper, study or source for Sabians in
Albanian language, about their culture, their historical and cultural role,
for their relations with Jews, Christians and Muslims etc.., So I consider
that this pioneering approach will cast a little light to this total deficit for
the knowledge of Sabians, and will contribute to a better understanding,
in particular the role and influence of Miriai in Sabian, Christian and
Islamic societies. My primary goal has been to contribute to the expansion
of knowledge about the Sabians particularly Miriai, respectively another
presentation of her image from what we are used to know by now, from
the Biblical and Quranic sources, and certain circumstances of her life
must be clarified, in an environment full of antique problems, religious and
socio-economic problems while Judea was under Roman rule. Hereinafter
I will uphold to her naming as it stands in the Sabian texts, respectively as
MIRIAI.
Keywords: Sabians, background, religion, women in society, Maryam,
relations with Judaism and Islam.

KDU 94 (=18). 084.1/.3

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe

rezultatet e tyre
Dr. Suat Zeyrek
Abstrakt
Me fillimin e dobsimit t Perandoris Osmane n Ballkan,
shqiptart filluan t krkojn alternativa tjera pr vendin e tyre. N krahasim
me prpjekjet pr pavarsi t popujve tjer t Ballkanit, shqiptart ndiqnin
forma dhe metoda t ndryshme pr krijimin e shtetit t tyre t pavarur.
Prpjekjet pr krijimin vetdijes dhe identitetit kombtar shqiptar kishin
nisur q nga viti 1878 dhe kto prpjekje rastisn t bhen n kohn e
zhvillimit t aktivitetit opozitar q bnin Xhon Turqit (turqit e rinj). Regjimi
n Perandorin Osmane ishte ndrruar me mbshtetjen e shqiptarve.
Sundimi i fort i Sulltan Abdylhamitit t Dyt kishte filluar t krcnohet,
por pas Reforms Kushtetuese (Meshrutijetit) s bashku me prjashtimin
e shqiptarve nga pozitat qeverisse, numri i t paknaqurve ishte rritur
n Shqipri, dhe me dshirn e nj pakice t vogl kishte filluar procesi i
pavarsis. Shqiptart t cilt e mbajtn mbretrin Osmane t preokupuar
dhe t angazhuar gjat kohs s reformave kushtetuese t monarkis,
kishin hyr n sferat e ndikimit t shteteve perndimore, si dhe duke vn
n lvizje shtetet ballkanike, kishin lehtsuar brjen e aleancave mes tyre.

92

Dr. Suat Zeyrek

E gjith kjo prshpejtoi procesin q oi n Luftn Ballkanike.

Fjalt kye: Shqiptart, turqit e rinj, reforma kushtetuese, malsort,
zgjedhjet e vitit 1912.
Prania e popullats myslimane n Ballkan, demografikisht ishte
kritike n periudhn e fundit t qeverisjes Osmane. Nga numri i prgjithshm
i popullsis s Ballkanit, 51 % e popullsis prbhej nga myslimant. Si
shembull i ksaj gjendjeje mund t shrbej Kosova, Selaniku, Janina dhe
Manastiri, ku popullata myslimane ishte pak nn mesataren e prgjithshme
nga popullsia e trsishme n kto territore q ishte 2.932.000 banor, nga
t cilt 1.353.000 ishin mysliman. Prqindja e popullats myslimane n
Edrene ishte pak mbi mesataren e prgjithshme, nga 1.134.000 banor ,
619.000 ishin mysliman. Regjioni me popullsi myslimane m t lart n
Ballkan ishte ai i Shkodrs nga 89.000 banor, 81.000 ishin mysliman.1
Nj przierje etnike dhe fetare mund t shihej n gjith Ballkanin. N
kt rajon jetonin pran njri-tjetrit njerz t etnive dhe religjioneve t
ndryshme, si n vendet ku njra prej tyre prbnte shumicn, ashtu
edhe n vendet ku ata prbnin pakicn. Struktura multietnike, shum
gjuhsore dhe multikulturore e popullsis s Ballkanit vazhdoi deri n
luftrat ballkanike. Nga ana tjetr sht e rndsishme roli i shqiptarve n
krijimin dhe vazhdimin e sundimit osman n Ballkan. N t njjtn koh
ata kan qen pikat mbshtetse t sundimit turk n Evrop. Po ashtu,
osmant gjat ndrtimit t rendit qeveriss, arritn t pajtojn interesat e
elementeve qendrore dhe vendore. Elementt jomysliman u integruan me
an t sistemit t miletit, ndrsa elementt mysliman kishin t drejta t
barabarta, duke mos pasur privilegje politike dhe ekonomike, prbnin
elementin baz t vendit dhe pushtetit.
N kt sistem t qeverisjes shtetrore nuk kishte ndonj institucion
q do t jepte t drejtat grupeve t caktuara etnike, regjionale, kulturore
fetare n kontekstin fitimit t supremacis politike2Duke mos pasur ndonj
privilegj politik, nga shekulli XVII me dobsimin e pushtetit qendror
1

Kemal Karpat, Osmanl Nfusu 18301914, stanbul, Tima, 2010, s. 454455. Kazm Karabekir,jep
nj shifr shum t ndryshm t banorve pr kto katr vilajete, Shkodra, Kosova, Janina dhe Manastiri, dhe thot se nga 4.635.000 banor 3.150.000 jan mysliman, shiko.Kazm Karabekir, Gnlkler(1906 1948), C.I, stanbul, YKY, 2009, s. 87.

Nuray Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi,

BoyutYaynlar, stanbul, 1997, s. 279280.
2

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

93

osman, shqiptart filluan t ken pesh m t madhe n Perandori. Kjo u

mundsoi shqiptarve mysliman t merrnin pjes n klasn qeverisse dhe
t arrinin n pozita q u mundsonte t kishin ndikim politik. Prve ksaj,
ndarja e shqiptarve jomysliman n t krishter, ortodoks dhe katolik, si
dhe interesat e ndryshme t tyre, pengoi zhvillimin e vetdijes kombtare.3
Derisa shqiptart mysliman e ndjenin veten m afr administrats
Osmane, shqiptart katolik i kishin hyr prpjekjeve t afrimit me forcat
prreth. Grekt thoshin se kishin origjin t prbashkt me shqiptart edhe
pse n fakt nuk kishin.4 Me zvendsimin e diskurseve pr atdheun me ato
pr kundrshtit sektare dhe fanatizmin fetar, lindn antagonizma dhe u
shfaqn armiqsit n rajon. Duke filluar nga historia e hershme e Italis
dhe Austris, s bashku ata kishin iden e ndrhyrjes ushtarake n Shqipri
dhe pr kt arsye filluan t thurnin plane tradhtare, q t shkaktonin
gjakderdhje mes ushtris dhe banorve vendas.5 Kishte informata se disa
ngatrrestar mysliman dhe jomysliman do t mblidheshin n Kotor pr
bisedime.6
N t vrtet, posedimi i territoreve me rndsi strategjike n
gjeografin ballkanike, popullatn shqiptare e kishte sjell n nj pozit
kye n zgjidhjen e problemeve t Lindjes. Duke qen se hapi i par n
Problemin e Lindjes ishte prfundimi i sundimit osman n Ballkan, rndsia
e shqiptarve ishte dyfishuar. Si prgjigje ndaj rrezikut t ndarjes s tokave
shqiptare, disa intelektual shqiptar formuan Komitetin e Stambollit
kah fundi i vitit 1877 q kishte karakter kombtar. N kt komitet kishte
intelektual t rndsishm dhe me pesh. Duke vzhguar pasojat e lufts
Osmano-Ruse, ata krkonin q n kuadr t Perandoris Osmane t kishin
nj vilajet autonom. Por me marrveshjen e Shn Stefanit, tokat shqiptare
ishin coptuar. Si prgjigje ndaj ksaj marrveshjeje, m 10 Qershor 1878 n
Prizren u themelua Lidhja e Prizrenit, si organizat politike e shqiptarve.7
Banu let Snmez, II. Merutiyette Arnavut Muhalefeti, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,
2007,s. 225.
4
Vasa Efendi, Arnavutluk ve Arnavutlar, stanbul, 1297, s. 56.
5
SAM Arivi, Hseyin Hilmi Paa Evrak (HHPE), Dosya no:7, Gmlek no:350. (18 Mart
1903)
6
SAM Arivi, HHPE, Dosya no:1, Gmlek no:62. (4 Austos 1907)
7
Ali Arslan, Arnavuta Eitime Gei ve Buna kar Osmanl Ynetiminin Tavr, Balkanlarda
slam Medeniyeti, II. Milletleraras Sempozyumu Teblileri, Arnavutluk, 47 Aralk 2003,
s. 55;
3

94

Dr. Suat Zeyrek

Lidhja e Prizrenit duke mos qen nj organizat e pastr kombtare,

m shum ishte nj form e protests s prgjithshme e myslimanve.
Shtetet perndimore, saktsisht Fuqit e Mdha vazhduan me qndrime
mosprfillse ndaj shqiptarve edhe n Kongresin e Berlinit. Pas ksaj,
intelektualt shqiptar filluan t botojn vepra n gjuh t ndryshme, me
qllim t prezantimit dhe njoftimit t qllimeve t tyre. Pr shkak t ktyre
ngjarjeve dhe rrethanave, shteti osman filloi t forcoj lidhjet me dy popuj
mysliman n Ballkan, boshnjakt dhe posarisht shqiptart, t cilt
paraqitnin edhe mbshtetjen m t madhe n kt hapsir. Por prkundr
ksaj, ktu nuk ishte arritur t vendosej nj qeverisje e qndrueshme
osmane. Prej vitit 1885 deri m 1901, pr gjashtmbdhjet vite n kto
zona ishin drguar 25 komandant. Shteti n vend se t metat ti krkonte
n politikat q i ndiqte, kto t meta i krkonte tek karakteristikat dhe
personalitetet e ktyre komandantve.8 Si reagim ndaj vmendjes m t
madhe pr kt hapsir dhe afrimit m t madh t qeveris me popullatn
e ktij regjioni, Princi i Bullgaris dhe perandori i Austro-Hungaris,
krkuan q t ndalohej drgimi i deputetve n parlamentin osman nga
Rumelia Lindore dhe Bosnj-Hercegovins.9 Austro-Hungaria dshironte
t merrte nn kontroll zonat e Bosnj-Hercegovins dhe t shmangte
hyrjen e tyre n kuadr t shteteve t vogla, si ishin Mali i Zi dhe Serbia,
dhe kshtu t arrij t zgjat dorn edhe n Shqipri dhe Maqedoni, dhe t
shtrihet deri tek brigjet e Selanikut.10
Sa i prket prpjekjeve pr dhnien e autonomis Shqipris dhe
Maqedonis, shihej q Anglia dhe Rusia synonin t ofronin nj projekt
shteteve m t mdha n lidhje me kt hapsir. Sipas ktij projekti, n
rend dite nga ana e tyre gjithmon ishte vendosja e nj atasheu ushtarak
anglez si guvernator i Shqipris11 dhe nj guvernator n Maqedoni, q do
aban olaku, stanbuldaki Baz Arnavut Aydnlarnn 19. Yzyln Son eyreinde
Arnavutluk
Sorununa Katks zerine, XI. Trk Tarih Kongresinden ayr basm, Ankara, TTK, 1994,
s. 1738;
Bilgin elik, ttihatlar ve Arnavutlar, stanbul, Bke, 2004, s. 66.
8
Tasvir, 7 Eyll 1947, Tefrika 11.
9
Ed ar Diriyol, ark Meselesi, Bidayeti Zuhurundan Zamanmza Kadar, stanbul, 1328,
s. 508.
10
Mahmut Celalettin Paa, Mirat Hakikat, (Yay. Haz.smet Mirolu), stanbul, Bereket
yaynevi,1983, s.139.
11
BOA. HR. SYS, Dosya no:200, Gmlek no:18.

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

95

t ishte i krishter. Por, ky propozim nuk ishte pranuar. Madje, Goltz Pasha
kishte thn q kjo nuk ishte e nevojshme.12 Q hert ishte konstatuar q
Gjergji nga Gjirokastra s bashku me rebelt bullgar thurnin intriga n
mesin e popullats shqiptare, q t krijonin ngatrresa dhe pr kt qllim
ai shkonte nga qyteti n qytet.13 Monarkia Kushtetuese ishte nj projekt i
ri dhe taktik e fuqishme mbrojtse ndaj Problemit Lindor dhe n kuadr
t ktij sistemi duhej t prfitoheshin shqiptart dhe erment. Tanim,
vullneti i shtetit osman kishte dal n shesh. Pr shkak se rastisi me ditt
e para t kryengritjeve, ajo ishte larg plotsimit t krkesave dhe pritjeve
t shqiptarve. Fevzi akmak, i cili kishte kaluar 14 vite me detyr zyrtare
n Shqipri kishte konkluduar q: Politikat e ndjekura ndaj myslimanve
dhe jomyslimanve, t cilt nuk ushqenin ambicie politike, gjithsesi duhej
t ishin t ndryshme14. Ahmet Sherif beu thot: U vendos q problemi t
zgjidhet me zbatimin e forcs n mnyr t drejt.15 Kryengritjet shqiptare
edhe pse kishin disa justifikime t drejta, konkludimi i Syreja beut nga Vlora,
q ishte njri nga paria shqiptare, sht shum i rndsishm, kur thot:
Edhe disa nga gabimet tona nuk mund t toleroheshin. Gjithashtu edhe
prfundimet e Shemsi Pashs sa i prket arsyeve t kryengritjes prputhen
me ato t Syreja beut. Shemsi Pasha, arsyet e kryengritjes i prmbledh n
dy pika. E para dobsimi i ndjenjs s identitetit islam dhe osman si dhe
rnia e kryengritsve shqiptar nn ndikimin e nxitjeve t t huajve, dhe
e dyta injoranca dhe qndrimet e prijsve t kryengritsve, q ishte n at
shkall sa q nuk arritn t kuptonin interesat e shtetit dhe t atdheut, edhe
pse ishin besnik. Gjithashtu nuk duhet harruar edhe ndikimin e paris, i cili
paraqitej sikur t mbshteste qeverin.16 Guvernatori i Kumanovs Sabri
beu kishte lajmruar se ai ishte duke prcjell aktivitetet e komiteteve t
kryengritsve dhe thot q kryengritsit nga injoranca nuk kuptonin se
ishin duke realizuar politikat e njjta t cilat i ndiqte Rusia.17 Tashm ishin
themeluar komitetet dhe kishin filluar aktivitetet e tyre gati n t gjitha
qytetet e Shqipris Veriore. Ata q nuk antarsoheshin me vullnet t lir

BOA. Y. PRK. MYD, Dosya no:26, Gmlek no:97.

SAM Arivi, HHPE, Dosya no:1, Gmlek no:50. (3 Kasm 1907)
14
Tasvir, 6 Eyll 1947, Tefrika 10.
15
Ahmet erif, Arnavutlukta, Suriyede, Trablusgarpde Tanin, C.II, (Haz. M. etin
Breki),Ankara, TTK, 1999, s. 1.
16
SAM Arivi, HHPE, Dosya no:7, Gmlek no:346. (3 Kasm 1907)
17
SAM Arivi, HHPE, Dosya no:7, Gmlek no:349. (13 Eyll 1907)
12
13

96

Dr. Suat Zeyrek

npr komitete, ata regjistroheshin me krcnim e dhun.18 Hysein Kazm

beu ishte i mendimit se shqiptart e kishin tradhtuar kt fe dhe atdhe, dhe
si shkak i ksaj u bn arsye pr humbjen e Rumelis dhe tronditjen nga
themeli t sundimit gjashtqindvjear Osman.19
Pikpamjet dhe pritjet e Evropianve nga reformat kushtetuese
ishin t ndryshme. Orientalistt duke i shikuar reformat kushtetuese nga
kndvshtrimi i Problemit Lindor i shihnin ato si: Zbatim t zakoneve dhe
administrimit perndimor dhe barazi pr popujt q jetonin n mbretrin
osmane. Periudhn pas ksaj ngjarjeje e prshkruanin: Pas ksaj turqit n
kuadr t Problemit Lindor ose do ti ekspozohen sulmeve dhe pushtimeve
nga Perndimi ose do t mbesin t burgosur duke hyr n civilizimin
evropian.20
Politikat e gabuara n Shqipri dhe origjina e kryengritjeve
shqiptare
Pas reformave kushtetuese, politikat e partis Bashkim dhe Prparim
u shfaqn n njrn an n form t mpirjes dhe n ann tjetr n form
t ashprsis. Njerzve q nuk u kushtohej ndonj vler dhe respekt n
kohn e qeverisjes absolute t Sulltan Abdylhamidit t Dyt, tani ata ishin
vendosur n pozita udhheqse nga ana e regjimit, poashtu dhe udhheqsit
shqiptar q gzonin respekt n at koh tani ishin prjashtuar. N mesin
e deputetve t paknaqur shqiptar dhe intelektualve kishin filluar t
rriten krkimet n drejtim t ndarjes dhe forcimit t nacionalizmit. Gjat
shpalljes s reformave kishin premtuar pr nj qeverisje m autonome dhe
kshtu kishin prfituar mbshtetjen e shqiptarve pr lvizjen. Shqiptart
n mas t madhe kishin mbshtetur nismat e Nijaziut nga Resneja.21
N t vrtet, lvizja Bashkim dhe Prparim mundoheshin t trhiqnin
shqiptart n ann e tyre. Por, pr shkak se shqiptart dshironin m pak
centralizim nuk ishin n aleanc me ta. Madje shqiptart paraqisnin edhe
penges pr Prparimtart, pasi ishin kundr do lloji t modernizimit.
Kshtu, mbrmja argtuese e organizuar nga shkollat gjermane n
Shkup trhoqi vmendjen e shqiptarve dhe pr kt shkak shum grupe
SAM Arivi, HHPE, Dosya no:7, Gmlek no:403. (16 Ekim 1907)
Hseyin Kazm, Arnavutlar Ne Yapabilir?, stanbul, 1330, s. 2.
20
Ed ar Diriyol, a.g.e., s. 509.
21
Bozbora, a.g.e., s. 269
18
19

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

97

t armatosura shqiptarsh ishin mbledhur n Ferizaj.22 Ferizaji ishte

mbushur me njerz t armatosur dhe jobanues n Ferizaj. Shemsi Pasha
thirri kryetarin e komuns dhe pyeti se far ishin krkesat e popullit dhe
pr natyrn e ktij tubimi. Pas hetimeve t bra ishte kuptuar se ata q
kishin ardhur n Ferizaj kishin qllim ti kundrviheshin krcnimeve pr
pushtim nga ana e Austris dhe t mbronin atdheun e tyre.23 Komandanti
i xhandarmeris pr Kosov, kapiten Galip beu, ishte drguar n vend t
ngjarjes nga Guvernatori i Kosovs Mahmut Shevket Pasha. Galip beu
menjher informoi zyrn qendrore t Xhon Turqve pr tubimin e rreth
15 mij njerzve t armatosur dhe filloi t krkonte mnyrat dhe rrugt, se
si t shfrytzonte kt ngjarje n interes t tyre. Agjentt e Xhon Turqve,
t cilt tanim ndodheshin n mesin e shqiptarve t paorganizuar mir,
arritn q kt ngjarje ta zmadhojn dhe t nxisin shqiptart e fshatrave
prreth t rebelohen, dhe kt e paraqitn si shfaqje t mbshtetjes ndaj
reformave kushtetuese.24 Ngjarjet, si vrasja e Shemsi Pashs gjat ksaj
kohe n Manastir dhe kidnapimi i Nazim Pashs n Selanik, ishin shenja
q tregonin forcn n rritje t Xhon Turqve. Madje ata akuzuan se n
vrasjen e Shemsi Pashs kishte gisht edhe nj nga truprojet e tij, i cili
ishte shqiptar. M von u kuptua q kto akuza ishin t pavrteta. 25 Numri
i shqiptarve t tubuar n Ferizaj ishte gati 30 mij. Disa antar t Xhon
Turqve mbajtn fjalime lavdruese para mass dhe dhan disa premtime
udhheqsve shqiptar, t cilat mjaftuan q t bindnin ata pr mbshtetjen
e tyre. M 20 Korrik 1908 kishin drguar nj ultimatum Padishahut me t
ciln krkohej kthimi i Kushtetuts e cila ishte shfuqizuar m par.26 N
territoret e Ballkanit vazhdonte me intensitet t rritur propaganda e cila
synonte t zvoglonte ndikimin dhe autoritetin e Padishahut. U arrit deri n
at pik saq me shkrepjen e 101 topave n Manastir nga ana e kapiten Zija
beut m 22 Korrik t shpallej Kushtetuta e Re. Veprimet e tilla u prsritn
edhe n Selanik, Preshev dhe Qyprili. Nj pjes e shqiptarve e pritn me
gzim shpalljen e Kushtetuts, ndrsa nj pjes tjetr shihej q nuk ishin
Sleyman Kle, Firzovik Toplants ve Merutiyet, zmir, 1944, s. 1112. Fevzi akmak
elenceyi
Srp nas mektebinin dzenlediini sylemektedir. Bkz. Tasvir, 12 Eyll 1947, Tefrika:15.
23
Tasvir, 13 Eyll 1947, Tefrika 17.
24
Bilgin elik, a.g.e., s. 99100.
25
SAM Arivi, HHPE, Dosya no:4, Gmlek no:223. (12 Temmuz 1908)
26
Bilgin elik, a.g.e., s. 101.
22

98

Dr. Suat Zeyrek

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

99

fare t knaqur me gjendjen e krijuar. N t vrtet, problemi kryesor q

shkaktonte paknaqsin e shqiptarve, qndronte tek shum qeveritar jo
t menur dhe t paeksperienc q i drgonte regjimi i ri n tokat shqiptare,
vetm e vetm se ata i prkisnin lvizjes s Xhon Turqve, si dhe zbatimi i
politikave t gabuara nga ana e tyre q shkaktonte edhe reagime nga ana e
shqiptarve. 27Pr m tepr u pa q besatimi i br n Ferizaj, nuk ishte
asgj tjetr pos argument i lidhshmris dhe lojalitetit t shqiptarve ndaj
shtetit Osman dhe Kushtetuts.
Besa e Ferizajit krkonte q t hapej Parlamenti dhe t zbatohej
Kushtetuta dhe n t njjtn koh pranonte q Sulltani ishte i pastr nga do
lloj prdhunimi dhe sulmi. Por me prjashtim t krkimit me mirsjellje
q Sulltani t pranoj Kushtetutn dhe t hapte Parlamentin, e gjith kjo
e br n nj atmosfer t kryengritjes kishte shkaktuar frik n oborrin
mbretror Yldz.28 Sulltani nn trysnin e krcnimeve kishte mbetur pa
mbshtetje dhe i pafuqishm duke thn: Do t pasoj rrjedhjen e lumit,
kishte vendosur t jep nj prgjigje pozitive krkesave t popullit dhe
duke drguar nj vendim m 24 Korrik kishte pranuar krkesat. Tanim
Kushtetuta ishte shpall. Fushatat elektorale q i zhvillonin turqit e rinj
n mesin e popullats shqiptare pr zgjedhjet e vitit 1908, shkaktonin
reagimin e nacionalistve shqiptar. Ngjarjet e 31 Marsit pas t cilave nj
numr ushtarsh shqiptar u dnuan me varje, shkaktuan prshpejtimin e
aktiviteteve pr bashkimin e shqiptarve dhe poashtu bn q udhheqsit
shqiptar t cilt gjendeshin n krye t lvizjes shqiptare si, Ismail Qemali,
Esat Toptani, Hasan Prishtina, Myfit dhe Syreja Vlora t antarsoheshin
n partin Liri dhe Mirkuptim. Kjo gjendje shprehte nj qndrim haptazi
t kundrt ndaj partis Bashkim dhe Prparim. Caktimi i Maxhar beut
si guvernator i Kosovs, i cili n t vrtet ishte nj komit, dhe tentimi
i tij q t vendoste nj tatim Oktruva q nuk ishte par askund, gjoja
pr rindrtimin e Shkupit, si dhe drgimi i lajmeve pr planifikimin e
vendosjes s tatimeve tjera si ajo pr mjekr dhe pr vez, u bn arsye t
mjaftueshme pr nxitjen e kryengritjes.29 Kazim Karabekiri transmeton t

ket dgjuar prej fshatarve t cilt shkonin n selin e garnizonit ushtarak,

dhe ankoheshin pr tatimet pr mjekrr, vez dhe agjrim, edhe pr tatime
si 5 metelik pr at q kishte marrdhnie intime me gruan e vet pr her
t par.30
N shfaqjen e kryengritjeve n Shqipri dihej se nj rol t madh
kishte edhe mbyllja e shum shoqrive dhe gazetave t cilat ishin hapur n
Shqipri. Ndrkoh etat e armatosura shqiptare ishin duke prishur rendin
dhe sigurin e prgjithshme dhe ata i mbshtetnin edhe etat e armatosura
greke dhe bullgare. Prania n do an e etave provokonte grindje dhe
armiqsi n mes t elementeve t ndryshme t popullsis. 31Kshtu ndikimi
komiteteve shqiptare ishte rritur n popull n shkall vendi dhe kjo kishte
shkaktuar edhe fillimin e procesit t pavarsis. Popullata shqiptare
myslimane e Prilepit, Ohrit dhe Dibrs, nuk kishte pritur mir shfronsimin
e Abdylhamidit t II nga froni i Sulltanit. Gjithashtu edhe politikat e gabuara
t partis Bashkim dhe Prparim kishin ndikuar n prshpejtimin e ktij
procesi. N mnyr q t fitojn kandidatt pr deputet nga radht e turqve
t rinj, ata nuk hezituan q t shfrytzojn edhe rrugt jolegjitime dhe n
kt mnyr arritn q t mbajn jasht parlamentit kandidatt shqiptar t
opozits. Xhelal Nuri kto veprime i sheh si gabimin m t madh q kishte
br partia Bashkim dhe Prparim, dhe tregon se u keqtrajtuan kandidatt
pr deputet nga radht e partive t shqiptarve dhe arabve. Kto veprime
Xhelal Nuri i cilson si krime dhe sht i mendimit se ato historia nuk do
ti fal turqve32 Nga ana tjetr, Sulltani gzonte nj simpati t veant n
zemrat e shqiptarve. Edhe pse ishin pr ndryshimin e mnyrs qeverisse,
shqiptart ishin kundr shfronsimit t Sulltanit, por prkundr krkesave t
tyre, Sulltan Abdylhamiti II ishte rrzuar nga froni. Me kt rast, shqiptart
ndiheshin t tradhtuar dhe t mashtruar.33 Kongresi i Elbasanit i mbajtur
m 20-26 Gusht 1909 paraqet pikkthesn pr Shqiprin, me vendimet

Mfid emsi, emsi Paa, Arnavutluk ve ttihat Terakki, stanbul, Nehir, 1995, s. 19.
Suat Zeyrek, Birinci Balkan Sava Yenilgisinin ve D Sebepleri, .. SBE, Baslmam
Doktora Tezi, 2012, s. 25.
29
. Hami Daniment, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C.4, stanbul, Trkiye Yaynevi,
1972,s. 382;Ltfi Simavi, Son Osmanl Saraynda Grdklerim, stanbul, rgn Yaynlar,

30

27
28

2004, s. 93; eyhlislam Cemalettin Efendinin Hatrat Siyasiyesi, Dersaadet, 1336, s. 20;
Harp Akademileri Komutanl, Balkan Harbinden Gnmze Bak, stanbul, Harp Akademileri Basmevi,1995, s. 31. Bu kitap bundan sonra Balkan Harbinden Gnmze
olarak ksaltlacaktr.
Kazm Karabekir, Gnlkler, I, s. 134.

SAM Arivi, HHPE, Dosya no:12, Gmlek no:714. (26 Temmuz 1909)
Celal Nuri, Tarihi stikbal, Mesaili Siyasiye 2, stanbul, Yeni Osmanl Matbaas, 1331,
s. 70.
33
Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas, stanbul, Dergh Yaynlar, 1990, s. 164.
31
32

100

Dr. Suat Zeyrek

q u morn aty si: Administratort q caktohen n rrethet e Shqipris t

jen shqiptar dhe msimet npr shkolla t mbahen n gjuhn shqipe.34
N t vrtet Shqipria ishte n prag t kryengritjes dhe ishte i hapur ndaj
propagandave t shteteve t mdha. Pr shkak se Shqipria paraqiste
pjesn m t rndsishme t vendeve t Rumelis, duhej t mbrohej nga
do lloj sulmi, si dhe duhej t merrej nn mbrojtje bujqsia, tregtia dhe
industria e saj. Po ashtu sa i prket drejtsis dhe siguris nuk u b ajo
q duhej br. Kurse m hert edhe n nj situate lufte kur rrezikohej
madje vet shteti osman, i kushtohej rndsi mbrojtjes dhe siguris s
Shqipris.35 Pr shkak t pozits kye q kishte Shqipria pr sovranitetin
e shtetit Osman n Ballkan dhe pr t parandaluar nxitjen dhe fardo
tendence tjetr t kthimit t shqiptarve kundr interesave t shtetit osman,
si dhe pr ti prfituar ata, Sulltan Abdylhamidi i II themeloi gardn e vet
personale t prbr prej shqiptarve. Ceremonia e prshndetjeve t dits
s premte fillonte me ardhjen e Sulltanit n xhamin Yldz t shoqruar
me rojet e gards personale, t cilt ishin me origjin shqiptare t veshur
me uniforma luksoze t shklqyeshme.36 Shqiptart si armik t prbetuar
t popujve t krishter n Ballkan paraqitnin nj arm t vlefshme pr
Sulltan Abdylhamidin II, t ciln ai e shfrytzoi pr luftimin dhe shuarjen
e kryengritjeve n kt rajon.37 Madje i kushtohej kujdes q personat
me autorizime t veanta, t cilt drgoheshin n Ballkan pr shuarjen e
kryengritjeve t ishin shqiptar. Shemsi Pasha ishte njri prej tyre. N ditt
kur t gjith popujt n Ballkan ngrysnin flamurin pr pavarsi, besnikria
e shqiptarve ndaj shtetit osman ishte nj garant e rndsishme. Kshtu
shqiptart e regjionit t Kosovs nuk bashkpunuan me bullgart, por

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

shihej q vetm disa tosk 38 jomysliman kishin bashkpunuar me

kryengritsit bullgar n Manastir39. Prve ksaj, ishte konfirmuar se
komandanti italian q ishte angazhuar pr riorganizimin e xhandarmeris
n Ohr, prpiqej t joshte shqiptart q t bashkpunonin me bullgart
kryengrits40 Vazhdimi i qndrimit besnik ndaj autoritetit shtetror nga ana
e shqiptarve mysliman kishte ndikim edhe n qndrimet e popujve t
tjer, si serb, malazez, grek dhe bullgar ndaj autoriteteve shtetrore. N
saje t ndihms s shqiptarve t cilt mbanin fjaln e dhn dhe ishin
luftarak, shteti Osman me lehtsi kundrvihej dhe arrinte t shuante
kryengritjet n Ballkan.41 Sulltan Abdylhamidi II i vlersonte shqiptart
si: patriot, besnik, dhe njerz q nuk i iknin prgjegjsive dhe prpjekjeve
gjat luftrave dhe si ndihmsit e tij m t besuar n pjesn evropiane t
shtetit Osman.42
Pr shtetin osman, shqiptart n Ballkan dhe kurdt n Anadoll
kishin nj vend t veant. Kurdt n Anadoll ishin caktuar si roje ndaj
t krishterve dhe nj rol t till kishin edhe shqiptart n Ballkan. T dyja
kto prfitonin nga privilegjet e njjta q iu ishin dhn. Nuk paguanin
tatime dhe nuk kryenin shrbimin ushtarak.43 Shqiptart ishin t lir n
vetvete. Problemet dhe mosmarrveshjet mes veti i zgjidhnin me an t
Kanunit, q ishte nj ligj kombtar.44 N mesin e shqiptarve shumica
kryenin shrbimin ushtarak n mnyr vullnetare. Me qllim t prfitimit
t prkrahjes s tyre ishin lejuar t mbanin arm dhe poashtu u ishin dhn
disa privilegje prej kohe, t cilat vazhdonin ti gzonin edhe pse kto nuk
ishin n harmoni me principin e barazis. Pas reformave kushtetuese kur
Gney Arnavutlukta yaayan ehirliler.Daha kibar grnml kiilerdir.Bunlar
Mslman ya da Ortodoksturlar.Mslman olanlar genellikle Bektaidir.
39
BOA. TFR. I. KS, Dosya no:177, Gmlek no:17678.
40
SAM Arivi, HHPE, Dosya no:14, Gmlek no:942.
41
brahim Artu, Balkan Sava, Kasta Yaynlar, stanbul, 1988, s. 54.
42
Cezmi Eraslan, Osmanl Devletinin Arnavutlara Ynelik Politikalarnda Birinci ve
kinci Merutiyet
D
nemlerinin Karlatrlmas, .. Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, say:13,

stanbul, 2008, s. 67.

43
Aram Andonyan, Balkan Harbi Tarihi, Sander Yaynlar, stanbul, 1975, s. 183; Richard
Hall,
B
alkan Savalar 1912 1913 I. Dnya Savann Provas, stanbul, Homer Yaynlar,
2003,s. 11.
44
Balkan Harbinden Gnmze, s. 30.
38

Genelkurmay Atase Bakanl, Balkan Harbi (19121913), Garp Ordusu, Vardar Ordusu ile Ustruma Kolordusunun Harekt ve Muharebeleri, C.III, Ksm: I, Ankara, 1979,
s. 357. Bu eserbundan sonra Balkan Harbi Garp Ordusu C.III/ I olarak ksaltlacaktr.
Daniment, Kronoloji 4,s. 382; Sreyya Aydemir, Makedonyadan Ortaasyaya Enver
Paa, C.II, Remzi
Y
aynlar, stanbul,1970, s. 196197.
34

35

Kujtimet e Sait Pashs, faq. 415.

Mehmet pirli, Osmanllarda Cuma Selaml: HalkHkmdar Mnasebetleri Asndan nemiProf. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul, 1991, s. 462464.
37
Hans Rohde, Asya in Mcadele ark Meselesi, (ev. Nihat), stanbul, Askeri Matbaa,
1932,s. 45.
36

101

102

Dr. Suat Zeyrek

filloi zbatimi i kushtetuts, u anuluan privilegjet e lartcekura. Humbja e

ktyre privilegjeve, t cilat shqiptart tanim i kishin pranuar si t drejta t
tyre, shkaktoi zemrim t madh tek ata. Pas grushtetit t vitit 1908, partia
Bashkim dhe Prparim q erdhi n pushtet, nuk pranonte ti vazhdonte
kto privilegje dhe dshironte q t gjith popujt n kuadr t perandoris
ti ken t drejta t njjta dhe t gjith t binden dhe respektojn fuqin e
shtetit. Me parandalimin e pjesmarrjes n zgjedhjet pr parlament t disa
delegatve disident, si ishte Isa Boletini dhe disa prijs t tjer shqiptar,
raportet u acaruan shum dhe paknaqsit filluan t shndrrohen n
veprime t pakontrollueshme.45 Moslejimi q nga Shqipria t zgjidheshin
deputett opozitar kishte shkaktuar kryengritje. Shteti duke harxhuar tr
fuqin dhe energjin pr shuarjen e kryengritjes nuk i kishte mbetur koh
t merrej me pun t tjera t qeverisjes s mir dhe kshtu n tr trojet
ballkanike dhe n Shqipri qeverisja ishte degraduar aq shum sa q ajo
ishte shndrruar n hije dhe imitim t qeverisjes s mirfillt.46
Partia Bashkim dhe Prparim e cila gjat kohs s shpalljes s
reformave kushtetuese ishte n aleanc me grupet myslimane apo me grupet
e minoriteteve, pa kaluar shum koh hyri n konflikt me ta. Dshira e tyre
q t mbanin larg pushtetit grupe t ndryshme shkaktoi rebelimin e tyre.
Pas shpalljes s reformave kushtetuese bheshin prpjekje pr zbatimin e
vetm t nj forme t qeverisjes, duke mos marr parasysh dallimet dhe
specifikat e regjioneve t ndryshme, si ishin psh: Jemeni, Maqedonia
apo Shqipria, vendet dhe popujt t cilt nuk ngjanin me njri-tjetrin.
Me nj mentalitet qeverisjeje t till i shtynin popujt e ktyre vendeve n
kryengritje.47 Lvizjet e kryengritjeve t para kishin filluar n fillim t vitit
1909 npr qytetet shqiptare si n Dibr, Ferizaj dhe Prishtin. Shteti filloi
menjher t aplikoj masat e zakonshme.48 Politika financiare shtrnguese
e guvernatorit Maxhar beu dhe prpjekjet e partis Bashkim dhe Prparim
pr centralizim t pushtetit, poashtu ndikuan n fillimin e kryengritjes.
L. Simavi, a.g.e., s. 93.
Celal Nuri, Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye Mukadderat- Tarihiye, stanbul, Yeni Osmanl Matbaas,1331, s. 142-143.
47
Samiha Ayverdi, Trk Tarihinde Osmanl Asrlar, C.3, Damla Yaynevi, stanbul, 1981,
s. 132.
48
BOA.DH. MKT, Dosya no:1301, Gmlek no:19. (24 Austos 1910 tarihli Kosova Vilayetine gnderilen ifre)
45

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

103

Duke mos arritur at q kishin shpresuar me reformat kushtetuese,

shqiptart ishin t part q shprehn paknaqsin e tyre n nj form
shum t ashpr. Deri tek fillimi i luftrave ballkanike brenda periudhs
kohore katr vjeare kishin br katr kryengritje. Shqiptart pothuajse
ishin br testim pr regjimin e ri. Sulltan Abdulhamidi II me vshtirsi t
madhe kishte arritur q ti lidh shqiptart me qeverisjen turke, por regjimi i
ri n emr t vendosjes s rendit dhe rregullit bnte veprime shkatrrimtare.
Fatkeqsisht qeverit pas reformave kushtetuese kryengritjet i trajtuan si
akte dhe veprime q shkatrronin vet shtetin dhe pr kt arsye nuk kishin
ekzaminuar n mnyr t duhur arsyet dhe shkaqet e vrteta q shkaktonin
kto kryengritje. N Stamboll garda personale e Sulltan Abdulhamidi II
e prbr nga shqiptart ishte shkarkuar dhe ishin larguar shqiptart nga
pozitat e tyre n administratn shtetrore. Prve ktyre masave, regjimi i
ri kishte filluar aksionin e mbledhjes s armve n Shqipri me pretekstin e
vendosjes s rendit dhe siguris. Duke shpallur gjendjen e jashtzakonshme
n Shqipri, me mijra shqiptar t pafajshm u vran, u torturuan dhe
u burgosn. Ky vendim dhe kto veprime ishin pika e fundit q derdhi
gotn e mbushur t durimit.49 Kishte ankesa dhe kritika t rnda se aksioni
i mbledhjes s armve ishte br pr pasurim personal t policve pasi
q armt e mbledhura shiteshin n treg.50 Derisa armt mblidheshin nga
shqiptart mysliman, n shtypin e Serbis kto veprime cilsoheshin si
pretekst pr t br presion ndaj popullats s krishter.51 N t vrtet
kishte mundsi q menjher t riparoheshin kto gabime. Edhe m par
programi i reformave n Rumeli i titulluar Projekti i Rregullimeve n
Krahinat e Rumelis q kishte pr qllim prmirsimin e gjendjes s
shqiptarve mysliman kishte rezultuar me kundrshtime dhe trazira nga
ana e vet shqiptarve. Pasiq n kuadr t projektit ishte parapar q n
xhandarmri t merrnin detyra edhe xhandar t krishter austriak.52
Kryengritja n Shqipri kishte krijuar nj rast t mir pr Malin e
Zi q ti mbshteste malsort katolik. Deputett shqiptar n parlamentin
osman dshironin q kryengritjet t qetsoheshin n mnyr paqsore.

46

Hans Rohde, a.g.e., s. 45; Mehmet Selahaddin Bey, a.g.e., s. 47.

Mfit emsi, a.g.e., s.108.
51
BOA.DH. MU, Dosya no:107, Gmlek no:44. (2 Temmuz 1910)
52
Gl Tokay, Makedonya Sorunu, Jn Trk htilalinin Kkenleri (1903-1908), Afa Yaynlar, stanbul,1996, s. 69.
49
50

104

Dr. Suat Zeyrek

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

105

Pr kt qllim krkuan nga parlamenti t themelonte nj komision

kshilldhns i cili do t kishte pr detyr ti shpjegonte popullit shqiptar
kushtet e paqes q duhej t plotsonin ata. Parlamentart shqiptar
kishin deklaruar se prdorimi i forcs para se t hetohen dhe shqyrtohen
problemet do t shkatrronte Shqiprin, e cila mbante nj pozit kye pr
sigurin e tr Rumelis, por prkundr ktyre nismave parlamenti nuk
kishte pranuar.53 Qeveria e udhhequr nga partia Bashkim dhe Prparim
kt ofert e refuzoi dhe e zgjodhi rrugn e dnimit, duke ndrmarr nj
fushat ushtarake, kurse popullata shqiptare myslimane e Pejs e cila
kishte pesh n kuadr t hapsirs shqiptare i kishte drguar Ministris
s Mbrojtjes nj peticion me t ciln informonte se ishte e gatshme pr
bashkpunim me autoritetet turke dhe t shrbente n punt shtetrore
nse u caktoheshin.54
Lvizjet dhe prpjekjet e popujve t krishter pr shtet kombtar
dhe prkrahjen q ata kishin nga jasht, ndikuan edhe te popujt mysliman.
Ndrsa shqiptart, n mesin e popujve mysliman, ishin t part q filluan
t zgjoheshin kombtarisht.55 Austria dshironte t shfrytzonte shqiptart
si kundrpesh ndaj serbve dhe pr kt qllim bnte nj propagand
t ngjeshur pr t shkaktuar anarki e kaos. Prve Austris q kishte nj
ndikim t madh n Shqipri, ishte edhe Italia e cila e shihte Shqiprin
si territor t vetin dhe nuk dshironte q ajo t hyj n sfern e ndikimit
t ndonj shteti tjetr. N t vrtet Austria dhe Italia shum hert kishin
br negociata t fshehta mes vete sa i prket territoreve t Shqipris dhe
Libis.56 N kto marrveshje shihej qart qllimi i Italis pr t krijuar
sfern e vet t ndikimit,ngase ata kishin lidhje q mbshteteshin n kohra
shum m t hershme. N tokat shqiptare ishin hapur shum shkolla n
t cilat msimi zhvillohej n gjuhn shqipe dhe italiane dhe ato ishin nn
kontrollin e priftrinjve.57 Italia m shum ishte e interesuar pr Bregdetin
Adriatik t Shqipris, t ciln e shihte si nj hapsir detare t veten dhe

ishte e gatshme t mbronte at nga ndonj shtet konkurrent q do t kishte

pretendime.58 Ky regjion ishte i hapur ndaj do lloj nxitjeje dhe provokimi
t fuqive t jashtme dhe posarisht nga Italia dihej q kishte eksportim
t armve dhe vullnetarve pr luft.59 Prkundr ksaj gjendjeje n
Shqipri, qeveria insistonte n gabimet e veta qeverisse. Me armatimin e
popullats shqiptare, Turqia n t njjtn koh mbeti pa nj forc t madhe
mbrojtse. Pr shkak t pushtimit t Libis nga ana e Italis, rrugt detare t
Detit Mesdhe pr transferime t trupave ushtarake ishin t bllokuara. Nga
ana tjetr,angazhimi i nj force t konsiderueshme t ushtris osmane n
mbrojtjen e brigjeve t Anadollit nga nj sulm eventual prej Italis, kishte
nisur procesin e bashkpunimit dhe brjes s aleancave mes Serbis dhe
Bullgaris pr ndarjen e tokave t Maqedonis.60 Deputeti nga Gjirokastra
Myfit beu, kishte trhequr vrejtjen Ministris s Jashtme pr aleancat e
shteteve sllave n Ballkan, dhe kishte pyetur nse ishin marr masa apo jo
ndaj ktyre zhvillimeve. N saje t memorandumit t Myfit beut, shum
deputet t parlamentit kishin paralajmruar se n rast t arritjes s nj
marrveshjeje t till mes shteteve Ballkanike, ata mund t kalonin n
sulm do ast.61 Fushatat luftarake t zhvilluara kundr shqiptarve, tek
popullata kishte rritur urrejtjen ndaj pushtetit qendror dhe kishte shtuar
forcn e aktivistve armiqsor. Shqiptart nuk mund t jepnin kuptim
aksionit t mbledhjes s armve dhe trajtimit shum t keq t autoriteteve
qeverisse ndaj atyre q rezistonin. Mahmut Shevket Pasha thoshte: Ne
do t mbledhim pushkt e vjetra t tipit martin npr depo dhe do tia
dorzojm ato ministris s financave e cila do t mundsoj q tju japim
arm t reja t tipit muazer dhe kshtu shqiptart prsri do t armatosen
me arm t reja.62
Me kto premtime edhe pse arrihej q shqiptart t qetsoheshin
pr nj koh, prsri nj veprim i till me kalimin e kohs shkaktonte
zgjerimin e operacioneve luftarake. Po ashtu edhe thashethemet, se armt

eyhlislam Cemalettin Efendinin Hatrat- Siyasiyesi, s. 20; Nilfer Hatemi, Fevzi akmak ve Gnlkleri, C.I, stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2002, s. 79.
54
BOA.DH. MU, Dosya no:80-3, Gmlek no:12. (23 Mays 1910 tarihli Diyarbekir Vilayetine gnderilen ifre)
55
Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Dou Bat Yaynlar, stanbul, 1985, s. 151.
56
BOA. Y. PRK. ML, Dosya no:28, Gmlek no:37. (26 Temmuz 1907)
57
Vasa Efendi, Arnavutluk ve Arnavutlar, s. 77.

58

53

Hans Rohde, a.g.e., s. 46; arl Velay, Anadolunun stikbali ve Akdeniz Meselesi, (MtercimYusuf Ziya), Dersaadet, Matbaa-i Hayriye ve reks, 1329, s. 58.
59
BOA. MV, Dosya no:152, Gmlek no:77. (23 Mays 1911)
60
Mehmet Selahattin Bey, ttihat ve Terakkinin Kuruluu ve Osmanl Devletinin Ykl
Hakknda Bildiklerim, stanbul, nklp, 1989, s. 47.
61
MMZC, nikad:5, Devre:1, s. 53-56. (21 Kasm 1909)
62
Hasan Basri, Arnavutluk ve Buhran- Osman, yy., 1329, s. 16-17.

106

Dr. Suat Zeyrek

e mbledhura shiteshin komitve maqedonas dhe t krishterve n regjion

edhe m shum e rndonte situatn dhe ishte br shkak pr nj kryengritje
serioze.63 Nga popullata e trsishme prej 4.200.000 banor, sa jetonin n
Rumeli, 2.600.000 prbhej nga myslimant dhe jomyslimant sikurse
vlleht dhe hebrenjt t cilt nuk kishin veprimtari dhe synime politike,
ndrsa pjesa e mbetur prej 1.510.000 t banorve e prbr prej grekve,
bullgarve dhe serbve kishin veprimtari dhe synime politike. Duke mos
i dhn rndsi popullats myslimane, bri q edhe ata t afrohen me
pozicionet e grekve, bullgarve dhe serbve.64 Gabimi i ktyre masave
politike dhe ushtarake t aplikuara vetm ndaj shqiptarve do t kuptohej
vetm gjat lufts Ballkanike.
3. Operacionet e paplanifikuara ushtarake n Shqipri
Tokat e banuara me shqiptar nj koh t gjat ishin ekspozuar
propagandave t shteteve si Austria, Italia, Serbia, Bullgaria, Mali i Zi
dhe Greqia, dhe si pasoj e tyre ishin krijuar kushtet pr kryengritje ndaj
pushtetit Osman.65 Edhe serbt i ndihmonin shqiptart me arm dhe para
me qllim q ti ken ata n ann e tyre n rast t plasjes s nj lufte
t mundshme me osmant.66 Xhavit Pasha, i cili kishte nisur operacionet
luftarake pr shuarjen e kryengritjes n veri t Shqipris, n Maj t vitit
1909, i vazhdoi ato deri n muajin shtator. Popullata nuk bnte ndonj
rezistenc prpos q krkonte kthimin e qeveris s Sulltan Abdylhamitit
II.67
Gjat shtypjes s kryengritjeve dilte n shesh edhe nj dobsi
tjetr. Nuk arrihej q t arrestoheshin udhheqsit e kryengritjeve, por ata
merreshin n pyetje dhe me urdhrat q vinin nga Stambolli, krkohej q
Hatemi, a.g.e., I, s. 79.Fevzi akmak, Arnavutlardan toplanan silahlarn dier milletlere
datlp satld rivayetlerinin engellenmesini, eitliin salanmasn, adil davranarak
her milletin silahlarnn toplanmas ve el koyma ileminde Srp, Arnavut, Yunan ve Bulgar
gibi ayrmlarn yaplmamasn ister.Fakat bu neri hkmete reddedilir. Bkz. Hatemi,
a.g.e., I, s. 82.
64
Tasvir, 6 Eyll 1947, Tefrika 10.
65
Daniment, Kronoloji, 4, s. 382.
66
Feroz Ahmad, Lev Trokinin Yazdklar, Tarih ve Toplum, say:17, Mays 1985, s. 15.
67
Abdurrahman Nafiz, Kiramettin, 1912 - 1913 Balkan Savanda kodra Savunmas, C.
I ve II,Ankara, 2007, s. 137. Erik J. Zrcher ise 1909 ylnda Kuzey Arnavutluk ve Kosovada isyan kmt der. Aslnda bahsedilen isyanlar 1910 ylna aittir.
63

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

107

t premtonin se edhe njher nuk do t vepronin ashtu si kishin vepruar,

dhe pas marrjes s ktij premtimi liheshin t lir.68 Me nj veprim t till,
arrihej q prkohsisht t kthehej paqja. Por pas kalimit t nj kohe nga
ngjarjet, prsri hidheshin akuzat ndaj personave t njjt. Qeveria n
Stamboll ishte informuar se Xhavit Pasha n veprimet e tija kishte ushtruar
dhun m tepr se sa q duhej.69 N pranver t vitit 1909, dymbdhjet
fise shqiptare ishin marr vesh mes veti q t vepronin s bashku dhe kishin
bllokuar kalimin e rrugs n Kaanik. Rreth 5000 shqiptar duke pushtuar
kalimin n Kaanik, praktikisht kishin bllokuar rrugn hekurudhore ShkupMitrovic dhe kishin pamundsuar linjn e kontaktimit t ushtris osmane
n Kosov me qendrn.70 N Kongresin e Manastirit t mbajtur m 1 Prill
1910, n t cilin ishin mbledhur pak prfaqsues, ishte shpallur programi
i autonomis s Shqipris dhe ishte vendosur n plan t par prdorimi i
shkronjave t alfabetit latin.71
Kryengritja kishte humbur rndsin pas dhjet dite me marrjen
e serishme nn kontroll t rrugs n Kaanik nga ushtria. N t vrtet,
shqiptart nuk treguan ndonj rezistenc t fuqishme.72 Prkundr ksaj,
po vazhdohej me aksionin e mbledhjes s armve nga popullata shqiptare.
Operacionet e ushtris kishin vazhduar n vilajetet e Shkodrs dhe
Manastirit, edhe n kto vende ishin mbledhur armt nga popullata vendase.
Koh pas kohe merreshin masa t ashpra n lidhje me kt shtje dhe pr
nj rast t till nj gazet kishte botuar nj koment interesant ku shkruhej:
N nj koh kur po mendohet se tanim ishte arritur t vendoset rendi
dhe siguria, n Shqipri nuk do t ishte udi t ndodhte nj kryengritje e re
si prgjigje ndaj pavendosmris dhe zvarritjes s zgjidhjes s krkesave
t shqiptarve nga ana e qeveris, dhe n nj rast t till turqit do t ishin
Ahmet erif, Arnavutlukta, Suriyede, Trablusgarbde Tanin, C.II, Ankara, TTK, 1999, s.
13.
69
BOA.DH. MU, Dosya no:124, Gmlek no:1. (18 Nisan 1911); Nicolae Jorga, Osmanl
mparatorluuTarihi, C. 5, Yeditepe Yaynlar, stanbul, 2005, s. 522. Pall Mall adndaki ngiliz gazetesi,ar iddete ramen, Trklerin tm yanllarna ramen askeri yetenekleri ve
dzen anlaylaryladevleti ynetebileceklerini belirtmektedir. Bkz. nder Kocatrk, Osmanl - ngiliz likilerinin Dnm Noktas, C.1, (1911-1914), Boazii Yaynlar, stanbul,
2011, s. 66.
70
Nilfer Hatemi, a.g.e., I, s. 79.
71
Bilgin elik, a.g.e., s. 263-264.
72
Abdurrahman Nafiz, Kiramettin, kodra Savunmas, s. 138-139.
68

108

Dr. Suat Zeyrek

ata q do t paguanin nj mim t lart me jett e tyre.73 Gjat seancs

parlamentare ku diskutohej pr kryengritjen shqiptare t vitit 1910, deputeti
nga Shkupi Saiti foli pr arsyen e vrtet t kryengritjes dhe tha: Ajo q e
kuptoi populli atje vitin e kaluar ishte se ushtria do t bnte padrejtsi dhe
do t ushtronte dhun ndaj tyre n emr t legjitimitetit t reformave t bra
kushtetuese74. Dhe kishte t drejt. N ditarin e vet Kazim Krabekirit m
30 Prill 1910 n lidhje me kto diskutime shkruan: Sot kishte diskutime
t ashpra75 Gjat atyre ditve poashtu ishte botuar nj artikull interesant
n gazetn Tan, ku shkruhej: Sot t japim besn76 njri-tjetrit dhe t gjith
t bashkohemi n rrugn e partis dhe t mbrojm me heroizm atdheun
ton. T gjith me nj z ti lutemi Zotit. T themi rroft Shqipria n
liri dhe u shkatrrofshin kryengritsit!77 Por shqiptart e njjt m 26
maj 1910 kishin organizuar protest n Ferizaj.78 Ishte e qart se ndaj
shqiptarve ishte zbatuar nj politik e gabuar. Shqipria kishte nevoj
pr nj qeveri t fort, gjykata t drejta, npuns t ndershm, shkolla
dhe kshilltar t urt.79 Mbledhja e armve nga shqiptart, ndrkoh kur
grekt dhe bullgart n Maqedoni posedonin do lloj arme, pr shtetin
osman do t thoshte t sharronte degn ku ishte ulur. Dukej sikur vetm
ndaj shqiptarve zbatoheshin ligjet mbi etat. Ushtart e mbledhur n
Shqipri ishin drguar n Erzurm dhe Jemen. Po ashtu ushtar t mbledhur
nga Gjilani dhe Prizreni ishin drguar n Havran dhe planifikohej se si t
shfrytzoheshin ato trupa n fushatn ushtarake pr sulm dhe pr mbrojtje
duke i provuar dhe testuar ata.80 Drgimi i ktyre trupave n kto vende t
largta m s shumti i konvenonte Austris dhe Italis.81

BOA. HR. SYS, Dosya no:136, Gmlek no:21. (26 Haziran 1910 tarihli etniki Veseynik gazetesinin tercme hali)
74
Bilgin elik, a.g.e., s. 386.
75
Karabekir, Gnlkler, I, s. 135.
76
emseddin Saminin Kamus-i Trkisinde, besay Arnavut ahd ve peyman olarak, besa
vermeyi de taahht etmek olarak aklamtr.Kamus-u Trki, Dersaadet, 1317, s. 292.
77
Tanin, 23 Mays 1326/5 Haziran 1910, no:632.
78
Karabekir, Gnlkler, I, s. 143.
79
Tanin, 4 Haziran 1326/17 Haziran 1910, no:644.
80
Karabekir, Gnlkler, I, s. 170.
81
Ahmet Hamdi, Arnavutluk Hakknda Mtalaa-i Muhtasara, stanbul, Matbaa-i Orhaniye, 1920, s.17.
73

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

109

Gjat fushats ushtarake n Shqipri nj pjes e malsorve82 nga

rrethet e Shkodrs dhe nga Kosova kishin ikur n Mal t Zi. Mali i Zi
kishte filluar aktivitetet q kta malsor ti ushqej dhe ti prkrah kundr
Turqis.83 Duke e konsideruar rast t mir kryengritjen e mirditorve,84
kta malsor e kaluan kufirin dhe u bashkuan me ta. Kto njsi ishin
armatosur nga ana e Malit t Zi. Si prgjigje ndaj ktyre veprimeve, qeveria
n Stamboll kishte caktuar nj brigad nn urdhrat e Shevket Turgut
Pashs. Gjat ksaj kohe Fevzi akmak, i cili kishte hyr nn urdhrat e
Shevket Turgut Pashs, n raportin e vet kshillonte q t mos ndrmerrej
nj operacion i menjhershm ushtarak pr shkak t konfiguracionit malor
dhe t paprshtatshm t terrenit, n t kundrtn, do t kishte shum
humbje. Duke marr n konsiderat raportin dhe propozimet e Fevzi
akmakut, kishte nj reagim t kujdesshm dhe u braktis ndrmarrja e
nj fushate t plot. Me kthimin e fisnikve n shtpit e tyre nga gryka e
Kaanikut, n Prill t vitit 1910 rruga ishte hapur pa ndonj gjakderdhje
t madhe.85 Prkundr ksaj gjendjeje, Shevket Turgut Pasha kishte marr
disa masa t ashpra. Kishte shpallur gjendjen e jashtzakonshme n rajon
dhe kishte themeluar gjykatn ushtarake. N proklamatn e br ndaj
popullit, ai justifikohej se qllimi i vetm i ktyre masave ishte arritja e
rikthimit t qetsis, rendit dhe siguris, dhe krcnonte se kushdo q i
thyente rregullat e vna nga ai, do t dnohej n mnyrn m t ashpr. M
kto masa ai kishte vendosur kufizime, q rndonin jetn e banorve dhe
kishte hapur dyert e nj tensionimi t paparashikuar. Pr masat e ndrmarra
nga Shevket Turgut Pasha n Shqiprin veriore, pati jehon n shtypin
evropian ku kritikoheshin veprimet e tij dhe krkohej q tr Evropa
t ndihmonte dhe t mbshteste popullin e ksaj treve.86 Shteti kishte
shprndar ushqime dhe ndihma t tjera popullats s ksaj ane n vler
prej 100.000 lira. Ndrsa, pr operacionet ushtarake kishte shpenzuar rreth
400.000 lira. N kt situat, Austria ndiqte nj politik dyfytyrshe. N
Malisr: Arnavutlukta yaayan Katolik Arnavutlara verilen isim. Dalk kesimlerde
yaayanlar iinde kullanlr.
83
Abdurrahman Nafiz, Kiramettin, kodra Savunmas, s. 143.
84
Dal Arnavutlar iin kullanlr.
85
Nilfer Hatemi, a.g.e., I, s. 82. Erik Jan Zrcher, Sava, Devrim ve Uluslama (19081928), stanbul,

stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2009, s. 122.

86
Kocatrk, a.g.e., 1, s. 83-84.
82

110

Dr. Suat Zeyrek

njrn an e mbshteste dhe uronte shtetin osman pr fushatn ushtarake t

vitit 191087, ndrsa n ann tjetr kishte drguar nj sasi t madhe armsh
n Mal t Zi, me qllim q prej aty tu shprndaheshin kryengritsve.
Fushata ushtarake e vitit 1910 n Shqiprin veriore zgjati pes muaj dhe
gjat ksaj kohe ishin vrar 211 xhandar.88 Pr t mbajtur nn kontroll
kt rajon, qeveria turke kishte marr masa t rrepta. Ishte br regjistrimi
meshkujve t moshs 15-65 vjee, u ishin marr armt dhe u ishte thn
se n t ardhmen do t thirren pr shrbim ushtarak. Ishin vn tatime
t reja pr bagtin, ishte krkuar q dritaret e shtpive t zmadhoheshin
dhe ishin konfiskuar rreth 15.000 arm.89 Kto masa dhe zhvillime ishin
br shkak q shqiptart prsri t bjn kryengritje n shkurt t 1911
me rast refugjatt shqiptar q kishin ikur n Mal t Zi kishin sulmuar
tek kufiri n rrethin e Shkodrs. Po ashtu, qeveria ishte informuar se Isa
Boletini kishte drguar grupin e ushtarve nn urdhrat e tij s bashku
me shoqruesit e tij n Shqipri q t bashkangjiten kryengritsve.90 Me
qllim t prkrahjes s kryengritjes, Austria dhe Italia kishin drguar arm,
municion dhe ushqime n Shqipri. Poashtu edhe Serbia dhe Mali i Zi
kishin drguar arm n sasi t madhe n regjion.91 Sa i prket kryengritjeve
n Shqipri edhe deputett shqiptar n parlament shprehnin qndrime t
ndryshme. Hamdi beu deputet nga Preveza, n lidhje me kryengritjen e Isa
Boletinit kishte thn:Kjo nuk sht kryengritje pr pavarsi, por ende
ekziston mbshtetja dhe besnikria ndaj reforms kushtetuese. Po ashtu
ishte e uditshme edhe t kuptuarit e Osmanizmit t deputetit nga Prishtina
Hasan beut ,i cili thoshte: Ky atdhe nuk sht gj tjetr pos nj kompani
anonime. Ky atdhe sht nj kompani me aksione t cilat i zotrojn turqit,
shqiptart dhe popujt e tjer. Askush nuk i ka borxh askujt.92 Furnizimi
i malsorve me arm dhe municione ishte br nga Mali i Zi, dhe gjat
nats n mnyr t fsheht ata drgoheshin n ann myslimanve.93 Duke
mos mbetur me kaq, Mali i Zi kishte mobilizuar 10 batalione dhe 6 t tjera
i kishte vendosur n gjendje gatishmrie. Qllimi i Malit t Zi ishte t jet i

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

prgatitur pr luft.94 Duke treguar nj qndrim t till, shtetet perndimore

e kshilluan q ai t mbante nj qndrim neutral ndaj kryengritjes n
Shqipri, prndryshe vet do t ishte prgjegjs pr pasojat.95 Me qllim t
shtypjes s kryengritjes m 29 Mars 1911 Shevket Turgut Pasha ishte nisur
nga Stambolli nprmjet rrugs detare bashk me 8000 ushtar dhe kishte
reaguar m me shpejtsi se sa q kishte nevoj.
Dhunn q ushtroi Shevket Turgut Pasha gjat shtypjes s
kryengritjeve, mundsoi q nacionalistt shqiptar t prfitojn prkrahs
t rinj. Gjat ksaj periudhe kohore n shtypin gjerman doli nj artikull ku
shkruante se, Turqit e rinj n vend t zbatimit t politikave nacionaliste
duhej t ndjeknin nj politik tolerante, q njihej si politik Osmaniste
dhe ndalej duke elaboruar mbi domosdoshmrin e nj politike t till.
96
Gjat ksaj kohe, derisa shteti mundohej t rikthente autoritetin tek
popullata n Shqipri n parlament kishte ardhur n rend dite diskutimi pr
nevojn e drgimit t kshilltarve n Kosov. Katr delegat nga Prishtina
kishin kontaktuar me zyrn e kreyministris duke thn se nj gj t till
dshirojn, madje kishin prpiluar nj list me emrat e disa hoxhallarve, q
do t duhej t ngarkoheshin me detyrn e kshillimit.97 Por n fund qeveria
mori vendim se nuk kishte nevoj pr nj gj t till dhe poashtu bri me
dije se brenda disa ditve do t fillonte fushata ushtarake e udhhequr nga
Shevket Turgut Pasha kundr malsorve, t cilt prkundr deklaratave
dhe paralajmrimeve t Shevket Turgut Pashs nuk i kishin respektuar ato
dhe ishin rebeluar.98 Ndrsa para disa dite nga kjo seanc, vet Shevket
Turgut Pash kishte drguar nj telegram t koduar, ku thuhej se kishte
mundsi t amnistoheshin malsort e Malit t Zi.99
Prkundr ksaj Ministria e Lufts kishte drguar nj telegram
Shevket Turgut Pashs, ku ai urdhrohej q urgjentisht t niste fushatn

BOA. BEO, Dosya no:3873, Gmlek no:290424, Lef:5. (9 Nisan 1911)

BOA. BEO, Dosya no:3873, Gmlek no:290424, Lef:2. (10 Nisan 1911)
96
BOA. HR. SYS, Dosya no:142, Gmlek no:67. (13 Nisan 1911)
97
BOA. BEO, Dosya no:3895, Gmlek no:292074, Lef:2.
98
BOA. BEO, Dosya no:3893, Gmlek no:291920, Lef:1. (13 Mays 1911 tarihli Harbiye
Nezaretine gnderilen telgraf)
99
BOA. BEO, Dosya no:3893, Gmlek no:291920, Lef:3. (10 Mays 1911 tarihli kodra
Kuvay-I Mrettep Komutan evket Turgut Paadan gelen ifreli telgraf)
94

Abdurrahman Nafiz, Kiramettin, kodra Savunmas, s. 143.

88
Kazm Karabekir, Gnlkler, I, s. 198.
89
Erik Jan Zrcher, Sava, Devrim ve Uluslama, s. 122-123.
90
BOA. BEO, Dosya no:3873, Gmlek no:290424, Lef:19. (27 Mart 1911)
91
Tanin, 30 Mart 1911, no:924.
92
Bilgin elik, a.g.e., s. 169.
93
BOA. BEO, Dosya no:3873, Gmlek no:290424, Lef:10.
87

111

95

112

Dr. Suat Zeyrek

ushtarake100. Mahmut Shevket Pasha gjat mbajtjes s fjalimit t tij para

xhandarve, propozoi aplikim t metodave t vjetruara dhe tha:Shqiptari
nuk dorzon armn e vet nn krcnim t plumbit, at duhet rrahur dhe
pr kt qllim jeni t lejuar q ti goditni 40-50 her me shkopinj. Kto
metoda primitive t dhuns dhe t ngjashme me to e t panevojshme ishin
zbatuar ndaj shqiptarve.101 H. Basri beu thoshte: mimin q paguante
shqiptari pr mbajtjen e arms n duart e tij ishte rrahja q ai e duronte,
dhe ky durim ia futi n shpirtin e tij nj arm t till q mund t shkatrrohej
vetm n ditn e gjykimit. 102 Madhsia e forcs s armatosur n kufirin me
Malin e Zi kishte arritur n rreth 30-40 mij ushtar. Kjo shtje kishte
tejkaluar kufijt e organizimit dhe mundsive t malsorve. Lufta me
Malin e Zi ishte n prag t fillimit. N kt gjendje Austria dhe Rusia
vepruan bashkarisht dhe arritn t bindin Turqin t braktis planet pr
nj luft me Malin e Zi. Qllimi i Austris ishte q t arrinte prarjen
dhe t fuste urrejtjen midis shqiptarve mysliman dhe turqve. Austria
pr t pasur pozita t forta kundr Malit t Zi i cili ishte nn mbrojtjen e
Rusis, inkurajonte qeverin turke t ndrmerrte masa ushtarake kundr
malsorve. Edhe Von der Goltz Pasha kishte shkruar nj artikull n lidhje
me fushatn ushtarake pr shtypjen e kryengritjes n Shqipri. N kt
artikull ai e lavdron Shevket Turgut Pashn dhe mbron qndrimin, se
fushata ushtarake kishte arritur qllimin e vet t sjelljes s qetsis dhe
siguris n Shqipri. Por, gjithashtu shprehte se kjo fushat kishte sjell
edhe paknaqsi t madhe dhe kritik n shtetet evropiane.103 Edhe pse
u arrit q kryengritjet t shtypen pr nj koh, paknaqsia me gjendjen,
vazhdonte n mesin e grupeve t popullats s krishter q jetonte n
Rumeli.104 N Shqipri ekzistonte nj urrejtje e madhe ndaj part Bashkim
Karabekir, Gnlkler, I, s. 205.
Hasan Basri, Arnavutluk ve Buhran- Osman, s. 17. H. Basri Bey, Arnavudun elindeki
silahna bedel yedii dayak yreine yle bir silah soktu ki, bunun tahribi ancak yevm-i
harin idrakiyle kabildir diyordu.Ayn eser, s. 18; Aydemir, a.g.e., II, s. 195; Simavi, a.g.e.,
s. 93-94.
102
H. Basri, a.g.e., s. 18; Aydemir, a.g.e., II, s. 195; Simavi, a.g.e., s. 93-94)
100

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

113

dhe Prparim. Nngjarjet vrtetuan se caktimi i Shevket Turgut Pashs n

pozitn dhe detyrn q iu dha ishte nj paaftsi dhe marrzi e qeveris.105
Pr t zgjidhur problemin e kryengritjeve n Shqipri n mnyr t prer,
vet ministri i lufts Mahmud Shevket Pasha ishte nisur pr n Shqipri
n ekspeditn ushtarake me batalionin e 82 t kmbsoris.106 Mahmud
Shevket Pasha nuk kishte mbetur i knaqur me barbarizmat e xhelatve
si Syreja beu, Xhavit beu dhe Shevket Turgut Pasha, krimet e t cilve
u ngjanin atyre t Hulagut, por ai prpiqej pr zbatimin e nj politike me
t ciln definitivisht shqiptrt do t shtypeshin dhe nuk do t kishin m
forc t ngitnin krye.107 N t njjtn koh Fethi Pasha i cili gjendej n
korpusin komandues n Manastir, vlersonte se ekspedita ushtarake n
Shqipri, sa i prket ardhmris s Ballkanit do t kishte ndikim katastrofal
dhe prkundr pralajmrimeve t vazhdueshme nuk kishte arritur t bind
qeverin qendrore pr nj gj t till.108 Ekspeditn ushtarake n Shqipri
dukej sikur nuk po e udhhiqnin kapitent dhe komandantt ushtarak, por
nj klik e oligarkve brenda qeveris (zyra e errt e partis Bashkim dhe
Prparim).109 Me t vrtet digjej jorgani pr nj plesht!Qllimi i tyre ishte
t parandalonin zhvillimin e Shqipris. Hasan Basri beu thoshte se nuk
duhej harruar q Shqipria prfaqsonte zemrn e ideologjis Osmaniste
dhe propozoi disa sugjerime interesante: N rast se qeveria dshironte
t shrbente mir, atdheut ather duhej t rrnjoste shtetin brenda
shtetit(mendohej n partin Bashkim dhe Prparim).110Prve ksaj, sipas
Hasan Basri beut, qeveria kishte mundsin q problemin e Shqipris ta
zgjidhte me mjete paqsore, por ajo nuk e shfrytzoi kt rast dhe me kt
qndrim dhe sjellje e parandaloi nxjerrjen e t vrtetave n shesh.
Mali i Zi kishte prkrahur kryengritsit shqiptar, madje kishte
informata t sakta se u kishte dhn arm kryengritsve t cilat kishin
ardhur nga Rusia.111 Ngjarjet q prjetuan shqiptart brenda nj kohe t

101

BOA. HR. SYS, Dosya no:140, Gmlek no:23. (26 Haziran 1911 tarihli Berlin Sefaretinden Hariciye Nezaretine gnderilen gazete bendinin tercmesidir)
104
Timothy . Childs, Trablusgarp Sava ve Trk - talyan Diplomatik likileri 1911-1912,
(ev.Deniz Berktay), stanbul, Trkiye Bankas Yaynlar, 2008, s. 124.
103

Erol Ulubelen, ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul, Cumhuriyet, 2009, s. 108.
Necdet Akyldz, Temmuz 1330da Meclis-i Mebusanda Geen Divan- Ali Bahislerine Bir
Nazar, .. SBE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1990, s. 4.
107
Avlonyal Sreyya Bey, Osmanl Sonras Arnavutluk (1912-1920), stanbul, Klasik,
2009, s. 99.
108
Cemalettin Efendinin Hatrat- Siyasiyesi, s. 32.
109
Hasan Basri, a.g.e., s. 19.
105
106

110
111

MMZC, nikad:35, 28 Kanuni evvel 1327/ 10 Ocak 1912, s. 454.

BOA. BEO, Dosya no:3882, Gmlek no:288878. (Karada hududu komiserinin 3.

114

Dr. Suat Zeyrek

shkurtr kishin filluar t shfaqeshin n shtypin perndimor dhe t zinin

titujt e gazetave n Evrop. Qasja e qeveris e udhhequr nga partia
Prparim dhe Bashkim ndaj problemit dhe shtjes shqiptare, shkaktoi
fillimin hedhjes s themeleve t formimit t nj kundrshtimi ndaj Turqis
n Ballkan, kundrshtim q kishte edhe baz t shndosh dhe njherazi
kishte shkaktuar edhe formimin e nj opinioni t fort publik n Evrop e
cila e prkrahte kt opozicion.

Pr fat t keq, forma dhe mnyra se si Mahmut Shevket Pasha
kishte parapar armatosjen e shqiptarve dhe zbatimi i politikave pr
mbledhjen e armve t bra nn pretekstin e gjendjes s jashtzakonshme
pr shtypjen e kryengritjes, mundsoi fillimin e bashkimit t shqiptarve,
t cilt me shekuj grindeshin mes veti. Edhe m keq, kjo do t thoshte
edhe humbjen e nj ushtrie t vullnetarve shqiptar dhe pas ksaj me
ata gjithnj e m shum vshtirsohej marrveshja dhe mirkuptimi.112 N
t vrtet shqiptart ishin t ndar me prkatsi fetare n mysliman dhe
t krishter, ndrsa t krishtert po ashtu ishin t ndar n katolik dhe
ortodoks. Shqiptart katolik pr shkak t dallimeve racore dhe ndarjes
sektare me malazezt, nj koh t gjat ndaj tyre ushqenin urrejtje. N t
njjtn mnyr edhe malsort qndronin n distanc prej malazezve.113
Malsort edhe pse kishin dallime t theksuara me malazezt ata kaluan n
ann tjetr t kufirit, n Malin e Zi dhe filluan t shfrytzonin at territor
si vend pr organizim dhe mbshtetje. Edhe m keq, disa udhheqs fetar
mysliman kishin krkuar azil nga armiku i tyre i vjetr malazez, n Mal
t Zi dhe krkesa e tyre ishte aprovuar dhe kishin hyr nn mbrojtjen e
mbretit malazez.114 Po ashtu edhe me mijra shqiptar t tjer mysliman
me dshirat e tyre pr drejtsi dhe autonomi ishin bashkuar me kryengritsit
e tjer.115 Edhe pse qeveria Italiane nuk e pranonte kt nism, n gazetn
italiane Curnalba talya u botuan lajmet pr prpilimin e listave t
vullnetarve nga Italia t cilt dshironin t shkonin pr t luftuar n

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

Shqipri.116 Komitt t cilt gjendeshin n Itali dshironin t shfrytzonin

ndjenjat kombtare shqiptare dhe kishin pr qllim t krijonin nj kryengritje
t prgjithshme.117 Hasan Basri beu n shpjegimin q bri n parlament
theksoi se:Mali i Zi synon territoret e Gjakovs, Gucis dhe Tuzit dhe at
e shoh n gjendje lufte me shtetin ton. Ngjarjet n Shkodr nuk kan t
bj vetm me shqiptart, situata q mbretron atje nuk mund t thuhet se
ngjan me tr krahinat e Shqipris, malsort duke pasur dallime fetare
me malazezt si u bashkuan.Duke folur kshtu ai dshironte t trhiqte
vmendjen n prfshirjen dhe ndikimet e jashtme.118 Shteti duke ndjer
nevojn e nj marrveshjeje me malsort vendosi q tua njihte atyre disa
t drejta dhe lehtsime.119 Po ashtu edhe myslimant shqiptar krkonin q
tu jepeshin edhe atyre ato t drejta sikurse malsorve. Shteti duke br
nj hap prapa edhe pse nuk ua ktheu armt e konfiskuara, pranoi q ata t
kryenin shrbimin ushtarak n territoret e Ballkanit. Taksat ishin ulur dhe
caktimi n pozita dhe detyra administrative ishte lehtsuar. Po ashtu edhe
aspekti financiar i ekspedits ushtarake n Shqipri kishte rndsi. Vetm
n vilajetin e Manastirit pr riparimin e dmeve materiale t shkaktuara
gjat operacionit ushtarak , buxhetit t ministris s shndetsis ishin
derdhur 306.904 qindark.120
Pas nj sjelljeje mjaft t rnd ndaj shqiptarve t cilt ishin n
pozitn e rojs ndaj sllavve dhe grekve, n tr territoret Ballkanike,
me qllim t marrjes s masave pr prfitimin e zemrave dhe rregullimin
e raporteve me ta, Sulltan Reshati kishte vendosur t bnte nj vizit
territoreve Ballkanike. Nuk ekzistonte mnyr tjetr pr marrje me t mir
shqiptart. Kjo vizit kishte ndalur kryengritjen e shqiptarve. Padishahu
ishte ballafaquar me nj fakt t kryer edhe pse ai nuk dshironte, t gjith
delegatt ishin kthyer n vilajetet e tyre pr ceremonit e pritjes s tij.121
Qeveria kishte arritur q pr riparimin e gabimeve t saj dhe tejkalimin e
paknaqsive t shqiptarve, Sulltanin ta shpie deri n Kosov.122 Qeveria
BOA. HR. SYS, Dosya no:153, Gmlek no:13. (19 Mays 1911)
BOA. HR. SYS, Dosya no:146, Gmlek no:6, Lef:5. (15 Haziran 1911)
118
MMZC, Devre:1, nikad:83, sene.3, s. 444. (6 Nisan 1327/19 Nisan 1911)
119
Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, 1911 Bandan Balkan Savana Kadar, Cilt:
II, Ksm: I, Ankara, TTK, 1991, s. 195.
120
MMZC, Devre:1, nikad:5, sene:4, s. 55. (10 Terin-i evvel 1327/23 Ekim 1911)
121
Hasan Basri, a.g.e., s. 33.
122
Ahmet Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, stanbul, Tan, 1945, s. 301; E.
116

Ordu Komutanlna gnderilen takrir sureti)

112
Birinci Ferik Zeki, Balkan Harbine Ait Hatratm, Matbaa-i Askeri, Dersaadet, 1337, s.
5-6.
113
Cemalettin Efendinin Hatrat- Siyasiyesi, s. 21.
114
Akyldz, a.g.t., s. 4.
115
Andonyan, a.g.e, s. 185; Stanford J. Sha, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye II,
E Yaynlar, stanbul, 1983, s. 347.

115

117

116

Dr. Suat Zeyrek

edhe ashtu nuk kishte arritur t gjente zgjidhje pr problemet n Ballkan.

Me kto gjeste prkrahsit e partis Bashkim dhe Prparim, kishin vendosur
q ndaj shqiptarve t ndjekin nj politik t pajtimit, por pas nj kohe kt
do t harrojn. Vizita e Sulltanit ishte planifikuar nga prkrahsit e partis
Bashkim dhe Prparim dhe qllimi i saj ishte rritja e lojalitetit t popullit
ndaj qeveris dhe Sulltanit. Por, paknaqsia e shqiptarve vazhdonte ndaj
t gjitha institucioneve qeveritare prve ndaj Sulltanit. Sulltan Reshati,
filloi udhtimin e tij pr t vizituar vendet e Rumelis dhe m 7 Qershor
1911 arriti n Selanik, ku u prit me entuziazm nga nj numr i madh
njerzish q kishin ardhur nga krahina t ndryshme, kjo pamje jepte shpres
pr unitetin e vendit. Pas vizits n Selanik m 11 Qershor, Sulltani shkoi
n Shkup. Gjat ceremonis s pritjes n Shkup para nj delegacioni t
madh, deputeti nga Shkupi Hoxha Said mbajti nj fjalim,pastaj Sulltani
dha prgjigje t shkurtra dhe tha q dshira e tij m e madhe ishte q t
mos kishte prarje dhe t arrihej pajtimi dhe bashkimi.123 Poashtu, Sulltan
Reshati falemderoi partin Bashkim dhe Prparim dhe i lavdroi pr
shrbimet e kryera ndaj atdheut.124 Prioritet i Sulltanit ishte arritja e pajtimit
me shqiptart. Pr kt qllim dy udhheqs nga kryengritsit shqiptar u
faln me rastin e betimit solemn pr besnikri para Sulltanit. Gjat ktyre
takimeve n mes delegacionit t ardhur nga Stambolli dhe dijetarve
vendas u diskutua teza mbi: rndsin dhe nevojn e besnikris m t
madhe ndaj interesave fetare apo kombtare. N fund t diskutimeve u
arrit n prfundim duke argumentuar qbesnikria ndaj interesave fetare
duhej t ishte m e madhe dhe ishte m e nevojshme. Kshtu u arrit q
popullata vendase t bindej dhe t pranonte kto qndrime. Ishte theksuar
se ndjekja e interesave kombtare, shqiptarve do tu shkaktonte dme
t mdha. Ndoshta ana m e rndsishme dhe m me ndikim e udhtimit
t Sulltanit n Rumeli, ishte falja e namazit t xhumas n Kosov s
bashku me rreth 100.000 njerz. Pas namazit t xhumas, kryeministri
Haki Pasha kishte mbajtur nj fjalim t gjat n lidhje me qllimet e
vizits dhe n fund kishte thn se ky namaz n Fushn e Kosovs, ishte
Arafati i dyt. Por paaftsit q fjalimi i tij t prkthehej n gjuhn shqipe

Kryengritjet shqiptare prball Perandoris Osmane dhe rezultatet e tyre

n mnyr t duhur, kishte zvogluar ndikimin e fjalimit t tij.125 Madje

kryeministri Haki Pasha gjat fjalimit t tij kishte pranuar se ekspeditat
ushtarake ndaj shqiptarve prbnin mizori dhe ishin t padrejta.126 Pas
krizs s prjetuar gjat prkthimit, Sulltan Reshati me qllim t prfitimit
t zemrave n mnyr simbolike hodhi themelet e nj medreseje, e cila
ishte nj projekt shum i rndsishm. Vizita e Sulltanit n Rumeli kishte
krijuar pasoja pozitive. Mbreti i Serbis kishte drguar gjeneral Leonid
Sollarovi n Stamboll q ti prcillte Sulltanit respektet dhe porosit e
mbretit pr vazhdimin dhe forcimin e marrdhnieve t mira miqsore
dhe fqinjsore.127 Me qllim t prfitimit t shqiptarve Sulltan Reshati
kishte nxjerr nj ligj pr falje e cila prfshinte vetm ata. At q nuk
kishte arritur t bnte Mahmut Shevket pasha me 22 batalione ushtarsh,
Sulltani me autoritetin dhe fuqin e tij shpirtrore kishte arritur q prsri
t prfitonte lojalitetin e shqiptarve ndaj shtetit, edhe pasi ai intervenoi n
mes t kryengritjes gjat s cils ushtria me qllim t shtypjes s saj kishte
prdorur dhun ndaj popullats dhe kishte shkaktuar gjakderdhje.
(vijon n numrin tjetr)
Prktheu nga gjuha turke: Senad Gushlla

Manastrl smail Hakk Bey bu geziye tercme maksadyla geldii halde Arnavuta
bilmedii ortaya knca uzun bir Arapa dua yapmt. Bkz. Simavi, a.g.e., s. 150; Andre
Mango, Atatrk,Sabah Yaynlar, stanbul, 2000, s. 94.
126
Avlonyal Sreyya Bey, a.g.e., s. 101.
127
BOA. BEO, Dosya no:3914, Gmlek no:293495. (11 Temmuz 1911); Simavi, a.g.e., s.
151.
125

Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.IX, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1996, s. 145146.
123
Erik Jan Zrcher, Sava, Devrim ve Uluslama, s. 130; Simavi, a.g.e., s. 148.
124
Erik Jan Zrcher, Sava, Devrim ve Uluslama, s. 130.

117

118

Dr. Suat Zeyrek

THE END OF THE DEMOCRATIC OPPOSITION IN THE

SECOND
CONSTITUTIONAL MONARCHY: ALBANIAN UPRISINGS
AND ITS CONSEQUENCES
Summary

With the onset of loss of power by the Ottoman Empire in the

Balkans, Albanians had entered into a new search for their fate. The
struggle for independence of other communities in the Balkans, have
appeared in various forms and behaviors among Albanians. Efforts to
create awareness and Albanian national identity had begun since 1878 and
these efforts coincided at the time of oppositional activity by John Turks
(Young Turks). With the support of the Albanians regime was changed
in the Ottoman kingdom. The firm reign of Sultan Abdulhamid II had
started to be threatened. But after Constitutional Reforms along with the
exclusion of Albanians from government positions, the number of those
dissatisfied was grown in Albania and with the desire of a small minority
had begun the process of independence. Albanians who had preoccupied
the Ottoman kingdom and kept it engaged during the constitutional reform
of monarchy , had entered into spheres of influence of the Western states ,
as well as setting in motion the Balkan states had facilitated the making of
alliances among them. This precipitated the whole process that led to the
Balkan Wars.
Key Words: Albanians, Young Turks, Constitutional Reform,
Highlanders, 1912 elections.

KDU 1.07

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

Henri Korbin: Nga Hajdegeri te Mulla Sadra

Reza Akbarian1 & Amlie Neuve-Eglise2

Abstrakt
Fakti q Korbini e braktisi fushn e filosofis perndimore q
ti prkushtohej filosofis islame dhe teosofve iranian zakonisht sht
konsideruar si nj thyerje radikale n mendimin filosofik t Korbinit. Ky
artikull ka pr qllim t tregoj se n realitet nuk ka asnj kontradikt, por
prkundrazi nj vazhdimsi t thell n rrugn e tij filosofike, q udhhiqej
nga nj krkim unik i qenies. Si rrjedhim, Korbini u influencua thellsisht
nga shtja kryesore e Hajdegerit qenia si qenie, si dhe metodologjia e tij
hermeneutike, por ai arriti nj t kuptuar dhe nivel tjetr t qenies prmes
njohjes s tij me filosofin transcendentale t Mulla Sadras. Kjo qasje e
kryqzuar oi n transformimin e qenies-drejt-vdekjes hajdegeriane
n qenien-prtej-vdekjes sadriane dhe zbuloi korrespondencn e thell
midis mnyrs s qenies dhe mnyrs s t kuptuarit, si dhe natyrs
Departamenti i Filosofis, Universiteti Tarbiat Modares, Teheran, Iran. info@sadra.ac.ir
Doktorant i filosofis, Departamenti i Filosofis, Universiteti Tarbiat Modares, Teheran, Iran.
1

120

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

komplementare t filosofis dhe misticizmit; duke qen ky i fundit fusha

esenciale e vetme e vrtet n t ciln, prmes dijes prezentiale, mund t
kuptohet realiteti themelor i qenies.
Fjalt kye: Henri Korbin [Henry Corbin], Martin Hajdeger [Martin
Heidegger], Mulla Sadra, Qenia, Hermeneutika, filosofia transcendentale,
filosofia perndimore.

Hyrje
Henri Korbin (1903-1978) ishte nj nga dijetart m t shquar n
filosofin dhe teologjin e shekullit t njzet. Ai ishte student i Etienne
Gilson-it, Emile Brhier-it, Jean Baruzi-t dhe Louis Massignon-it dhe
profesor i njohur i studimeve islame n Sorbon. Nprmjet shkrimeve t tij
t shumta mbi mendimin e disa prej figurave t mdha t tradits filosofike
islame veanrisht filosofve iranian ose, sipas tij, teosofve1 t
till si Shahab ed-Din Jahja Suhravardi2 (1155-1191) dhe Mulla Sadra3
(1571-1640) si dhe prkthimit n frngjisht t disa prej veprave t tyre
kryesore, ai ka kontribuar shum pr t zbuluar mendimin e tyre filosofik
dhe horizontin e tyre metafizik n Perndim. Veprat e tij kan ndihmuar
gjithashtu pr t zhvlersuar pohimin mbizotrues t asaj kohe, sipas t
cilit filosofia dhe teologjia islame do t kishte marr fund pas Averroes-it.
Prandaj, arsimi i Henri Korbinit fillimisht ka konsistuar n filosofin
dhe skolastikn perndimore. N kt fush, ai kishte kryer prkthimin e
par n frngjisht t veprs s Hajdegerit sht Metafizika?4, si dhe
t disa veprave t hershme t Karl Barth-it. Q nga fillimi, ai tregoi nj
interes t thell pr shtjen e marrdhnieve midis njohurive spekulative
dhe eksperiencave spirituale dhe, n prgjithsi, n mes t filosofis
dhe misticizmit. Menjher pas pyetjeve t shumta q ai ishte duke i
br profesorit t tij Louis Massignon-it, ky i fundit vendosi q ti jepte
atij botimin e litografuar t Hikmet el-Ishrak (Filosofia e ndriimit) t
Suhravardit n vitin 1928, prmes t cilit ai u njoh me fushn e filosofis
islame. Megjithat, pas ktij zbulimi, i cili, sipas fjalve t tij, vulosi
fatin e tij shpirtror pr kalimin e ksaj bote (Korbin, 1981a), ai n t
njjtn koh vazhdoi hulumtimet e tij n filosofin perndimore, sidomos
duke i thelluar njohurit e tij pr mendimtart fetar q i prkisnin tradits

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

121

teologjike gjermane, t till si Luter apo Johann Xhorxh Hamann.

Korbini u njoh me Mulla Sadran prmes komenteve t tij n
margjinat e veprs Hikmet el-Ishrak (Filosofia e ndriimit) t Suhravardit
dhe prmes komentit t Sadras pr Osoul-e Kafi t Muhammed ibn Jakub
Kolejnit, i cili prmban hadithet kryesore t pranuara nga besimtart shiit
dhe zbulon disa aspekte t mendimit t vet Mulla Sadras mbi shtjet kye
fetare dhe filosofike. Vepra kryesore e Korbinit pr Mulla Sadran ishte nj
prkthim dhe botim kritik i traktatit n arabisht Ketab el-Meshair (Shirazi,
1988) (Libri i Deprtimeve Metafizike), i cili sht i nj rndsie t madhe,
pasi prmban demonstrimin e shtjes, e cila qndron n baz t filosofis s
saj, q sht principialiteti e qenies (isalat el-vuxhud). Prve prkthimit t
tekstit origjinal, ai shtoi fusnota t zgjeruara, si dhe komente q shpjegonin
prkthimin e koncepteve kryesore n frngjisht, dhe i krahasoi konceptet
origjinale n arabisht me ekuivalentet e tyre n frngjisht, por gjithashtu
edhe n persisht dhe latinisht. Ai gjithashtu shkroi nj hyrje substanciale, n
t ciln paraqiti nj biografi dhe nj bibliografi t detajuar, por jo t plot,
t Mulla Sadras, si dhe aspektet kryesore t filosofis sadriane. Prve
ksaj, Korbini ka prkthyer nj pjes t el-Hikme el-Arshia q u botua n
librin Trupi Shpirtror dhe Toka Qiellore (Korbin, 1977). Ai gjithashtu
shpjegoi aspektet kryesore t filosofis sadriane n vllimin e katrt t
veprs s tij kryesore En Islam iranien (N Islamin iranian) (po aty, 1972).
M n fund, ai i dedikoi konferenca dhe kurse t shumta n Franc, si dhe
n Iran, prezantimit t mendimit t Sadras5 dhe iu referua atij n artikuj
dhe diskutime t shumta akademike. Ai gjithashtu e konsideronte veten
thellsisht borxhli ndaj Shejh Muhammed Husejn Tabatabai-t pr botimin
e tij t ri t Asfar-it t Mulla Sadras, si dhe pr diskutimet e shumta q
ai kishte pasur me Korbin, q i dhan atij mundsin pr t arritur nj t
kuptuar m t mir t teosofis sadriane. N kto vepra t ndryshme dhe
t detajuara pr Mulla Sadran, Korbini ndoqi nj qasje fenomenologjike
pr t kuptuar shtrirjen dhe thellsin e mendimit t tij, meq, sipas fjalve
t Korbinit, Mulla Sadra mund t shpjegohet vetm prmes vetes s tij
(Korbin, 1964, p. 18).
Kto aktivitete eklektike dhe kalimi i tij nga Hajdegeri tek filosofia
orientale jan debatuar shpesh, duke br q disa kritik ta interpretojn at
si nj thyerje drastike dhe, disa prej tyre, t konkludojn se paknaqsia
apo zhgnjimi i Korbinit n lidhje me filosofin perndimore ishte
arsyeja q e nxiti at ti drejtohej fushs s filosofis dhe misticizmit

122

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

islam. Kshtu, Korbini ishte n t njjtn koh i pari q e paraqiti veprn

e Hajdegerit dhe filosofve iranian, t till si Suhrverdi dhe Mulla Sadra,
n Franc. Rrjedhimisht, ne mund t pyesim nse ekziston nj lidhje midis
ktyre dy fushave t studimeve dhe far e ka uar Korbinin q t hiqte
dor nga filosofia perndimore q ti prkushtohej filosofis iraniane dhe
m saktsisht filosofis transcendentale t Mulla Sadras (el-hikmat elmutaalijeh). Edhe pse kjo mund t duket si nj thyerje radikale, interesi i
Korbinit pr filosofin iraniane korrespondon n fakt me prkrahjen e nj
krkimi unik, t cilin ne mund t quajm krkimi i qenies, si dhe t nj
Sofie t gjall dhe unike.
Qasja filosofike e Hajdegerit dhe influenca e saj n mendimin e
Korbinit
Qasja filosofike e Martin Hajdegerit, e cila n thelb bazohet mbi
hermeneutikn, si dhe analiza e tij pr shtjen e qenies dhe implikimet
e saj, influencuan thellsisht te Korbini dhe i ofruan atij t ashtuquajturin
clavis hermeneutica (elsin shpjegues) q ai e prdori n qasjen e tij
ndaj filosofve iranian, n mesin e t cilve, si do ta analizojn at pas,
t Mulla Sadras.6
S pari, Korbini u njoh me shtjen e qenies dhe studimin e qenies si
qenie nprmjet kritiks s Hajdegerit pr filosofin, e cila bazohet n
dallimin mes konceptit t qenies (das Sein; Esse n latinisht apo
tre n frngjisht) q prfshin gjithka q ekziston dhe qenieve (das
Seiende, ens, tant), t cilat i referohen ekzistentve individual
dhe t prcaktuar, t till si nj njeri i veant, nj pem ... ; dallim q ai
e quajti dallim ontologjik. Sipas Hajdegerit, nga Platoni7 deri m sot,
filosofia ka marr nj rrug t gabuar dhe e ka kufizuar veten pr t trajtuar
vetm ekzistentt e prcaktuar (qeniet) dhe cilsit e tyre q shprehen
prmes nocionit t thelbit, n vend q t prpiqet q t zbuloj realitetin
themelor t qenies. Prandaj, qllimi i nj filosofie t vrtet duhet t jet q
t studioj qenien si qenie dhe t synoj t kuptoj realitetin e qenies,
n vend q kufizoj veten n studimin e manifestimeve t saj t veanta.
Pr Hajdegerin, problemi e qenies sht nj shtje e shkuar dhe e harruar,
e cila sht megjithat para do lloj pyetjeje filosofike, pasi ajo qndron
n themel t t kuptuarit ton t bots. Hajdegeri gjithashtu bn dallimin
e kuptimit predikativ t qenies n kuptimin e asaj far dika sht, pra
esencs s saj (far-qenie, Was-sein), nga kuptimi i saj ekzistencial q do

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

123

t thot se dika sht (Ajo-qenie; Das-sein). Ky i fundit sht, sipas tij,

tipari m i prgjithshm pr t gjitha qeniet.
Kjo pikpamje bazohet mbi nj vizion t veant t bots, sipas t
cilit t gjith ekzistentt konkret duhet t jen manifestime t ndryshme
t nj realiteti unik dhe gjithprfshirs t quajtur qenie. Korbini gjeti
t njjtin dallim t shprehur prmes koncepteve t vuxhud-it (qenies)
dhe meuxhudat-eve (qenieve t prcaktuara) n disa shkrime t teosofve
iranian. Pr m tepr, si do t shohim m pas, krkimi i Hajdegerit gjen,
n shum aspekte, nj jehon n sistemin filosofik t Mulla Sadras q
bazohet mbi shtjen e principialitetit t qenies (asalat el-vuxhud). Sipas
Hajdegerit, njohja e qenies sht nj privilegj i rezervuar vetm pr qenien
njerzore, e cila sht e vetmja qenie e vetdijshme pr gjendjen e saj t
t qenit nj qenie ose, me fjalt e Hajdegerit, e rnies s saj n qenie.
Njeriu e kupton dhe e fillon reflektimin e tij mbi qenien nga situs-i i tij i
veant apo vendi specifik q shprehet nga Hajdegeri nprmjet konceptit
t Dasein-it (Qenie-atje). Da apo atje i referohet prezencs s qenies
njerzore n bot e cila, prmes t kuptuarit q ajo ka pr t, do t shnoj
fillimin e prezencs s saj me botn.
Ndonse Ajo-qenie sht karakteristika m e prgjithshme
q e kan t gjith ekzistentt, Hajdegeri paraqiti gjithashtu iden e
ekzistencs s mnyrave t ndryshme t qenies (Seinsart, Seinveise) dhe,
n kt mnyr, t nj dimensioni cilsor t qenies (Si-qenie, Wie-sein)
q lidhet me aktit e prezencs s da-s. Si rezultat, qeniet njerzore t
gjitha ekzistojn, por ato jan n mnyra t ndryshme, pasi secila prej tyre
aktualizon personalisht mundsit q ajo ka n vetveten e saj dhe vendos
nj relacion specifik me botn. Prandaj, do Ajo-qenie ka nj Si-qenie
q do ta aktualizoj veten nprmjet nj mnyre t veant t qenies, q
do t kushtzoj nga ana tjetr t kuptuarit e njeriut pr botn dhe jetn e
tij. Kuptimi i qenies n mendimin e Hajdegerit nuk kufizohet n shprehjen
e faktit se dikush apo dika ekziston (n kontrast me esencn e tij), por
gjithashtu i referohet mnyrs s Dasein-it pr qenien (Si-qenie e saj) dhe
lidhjes s tij me qenien n trsi. Hajdegeri vendosi ktu edhe nj dallim
tjetr thelbsor n mes t autencitetit dhe joautencitetit t Dasein-it, q
do t prcaktohet nga relacioni i tij dhe prezenca e tij me qenien.
Prezenca autentike konsiston n pranimin e fundit t saj final
t shprehur nga koncepti Qenia-drejt-vdekjes, n kundrshtim me
prezencn joautentike prmes s cils Dasein-i trhiqet n nj jet

124

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

siprfaqsore shoqrore dhe humb identitetin e tij n paprcaktueshmrin

Ata (Hajdeger, 1962, f. 126)8, ose harron fundin e tij real n nj rutin
t rndomt. Ai gjithashtu i referohet tendencs s qenieve njerzore pr
ta fshehur vdekjen e tyre nga vetja e tyre, e cila megjithat sht e vetmja
gj q ata me t vrtet posedojn dhe e bn qenien e tyre nj qenie t
tr. Si rrjedhim, autencitet do t thot tia paraqitsh vetes mundsin
pr vdekje duke e parashikuar at dhe, i vetm prpara fatit dhe ankthit,
ta prmbushsh veten plotsisht duke i dhn qenies son mundsin q
t formoj nj trsi9 (ganzes Seinknnen). Arritja e ktij dimensioni t
brendshm t qenies s tij do ti mundsoj njeriut q t arrij Lirin pr
ta vdekur vdekjen e tij (Freiheit zum Tode), pa qen i influencuar nga
Ata.
Metodologjia e Hajdegerit, q u bazua mbi hermeneutikn,
gjithashtu ka ndikuar thellsisht n qasjen e Korbinit ndaj filosofve dhe
mistikve q i prkasin tradits islame. Pr Hajdegerin, hermeneutika
fillon me aktin e prezencs s shprehur prmes Da t Dasein-it dhe, sipas
Korbinit,
synon t zbuloj se si, prmes t kuptuarit q ka pr vetveten,
prezenca e njeriut e vendos veten, e rrethshkruan da-n, situs-in
e prezencs s tij dhe zbulon horizontin q kishte mbetur i fshehur
prej saj. (Korbin, 1981b)
me fjal t tjera, mnyra Dasein bn aktin e prezencs dhe pohon qenien
e tij me botn, nga e cila dhe prmes s cils kuptimi e zbuloi vetveten,
pas qenies n bot. Sipas Korbinit, merita thelbsore e Hajdegerit sht
se ai e prqendroi vet aktin e filosofimit mbi hermeneutikn (po aty),
t ciln ai e ka definuar si artin dhe teknikn e t kuptuarit. Ky aspekt
i mendimit t Hajdegerit i lejoi edhe Korbinit q t perceptonte lidhjen e
ngusht q ekziston midis modi intelligendi (mnyrs s t kuptuarit)
dhe modi essendi (mnyrs s qenies) dhe se vet procesi i t kuptuarit,
si dhe prmbajtja e njohurive t fituara nprmjet tij, varet nga mnyra
e qenies, q pr pasoj bhet kushti ontologjik i procesit t t kuptuarit,
d.m.th. i hermeneutiks. Si do ta shohim m pas, Korbini do ta has t
njjtn shtje n filosofin e Mulla Sadras prmes nocionit t njohuris
presentiale (ilm huduri), shtrirja i t cils ndryshon megjithat rrnjsisht
nga mendimi Hajdegerit.
Nocioni i niveleve t hermeneutiks, i cili i referohet ekzistencs

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

125

s mnyrave t ndryshme t t kuptuarit t lidhura me mnyrat specifike

t qenies, si dhe fenomenologjia gjithashtu ndikoi thellsisht n qasjen
e Korbinit pr librat fetare dhe tekstet filosofike dhe, prgjithsisht, n
studimin e fenomenit religjioz: duke refuzuar q t shpjegoj dhe q ta
reduktoj at n kontekstin historik dhe sociologjik n t ciln ai shfaqet,
ai [Korbini] prpiqet q t
vij pran ambientit t brendshm t atyre mendimtarve dhe t
jetoj me ta n ambientit e tyre t veanta, q do t thot universet
shpirtrore q ishin t njohura pr ta dhe q ata u prpoqn q ti
shqyrtonin n hulumtimet e tyre metafizike. (Korbin, 1972, XVIII)
Korbini gjithashtu i kushtoi mjaft vmendje lidhjes, s theksuar nga
Hajdegeri, midis hermeneutiks dhe teologjis, pasi ajo prdorej vazhdimisht
n t tre religjionet e librit, si dhe nga komentuesit e par t Bibls, apo
nga teologt protestant. Ne mund t themi se prmes Hajdegerit, Korbini
zbuloi rndsin e hermeneutiks si nj els pr t hapur dyert e kuptimeve
t fshehta dhe pr t zbuluar shtrirjen ezoterike t teksteve fjal pr fjal
(po aty).10 Pr m tepr, ai n mnyr t prsritur kritikoi faktin se kjo
lidhje origjinale midis hermeneutiks dhe teologjis tentohej q t harrohej
ose t paktn anashkalohej n kohn e tij, veanrisht nga dishepujt e rinj
t Hajdegerit (po aty). Si rrjedhim, prmes veprs s Hajdegerit, ne mund
t themi se Korbini u njoh me kompleksitetin e leksikut fenomenologjik
dhe hermeneutik, i cili m von e ndihmoi at q t kuptonte thellsin
dhe kompleksitetin e fushs s filosofis islame. N shum nga shkrimet
e tij, Korbini gjithashtu nnvizon faktin se hermeneutika korrespondon
me fjaln arabe tavil, q rrjedh nga rrnja avvala dhe q nnkupton
t kthej prsri dika n origjinn dhe arketipin e saj. Ajo gjithashtu i
referohet nj mnyre t veant t t kuptuarit q prmban nivele t
ndryshme q korrespondojn me nivelin e ndryshm t qenies.
Nocionet e individualitetit dhe autonomis, si dhe nevoja pr ta
veuar veten nga bota materiale dhe diktatura nga Ata pr t arritur
autencitetin, prbn gjithashtu nj aspekt t mendimit t Hajdegerit, q duket
se ka gjetur nj jehon t thell n konceptimin e Korbinit pr individin
dhe spiritualitetin. Megjithat, koncepti i Hajdegerit pr autencitetin nuk
kishte ndonj shtrirje fetare, pasi ai ishte i bindur se filosofia ishte n thelb
e dallueshme nga teologjia; duke qen kjo e fundit nj disiplin historike
e cila synon studimin e qenieve t zbuluara nga besimi, duke prfshir
edhe vet besimin (Inwood, 1999), ndrsa filosofia sht e nevojshme

126

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

meq koncepti themelor i nj shkence nuk mund t shpjegohet plotsisht

n mnyr t izoluar nga t kuptuarit ton t prgjithshm pr qenien
(po aty). N veprat e tij, Korbini denoncoi pandrprer dominimin e
historicizmit dhe tendencn pr ti shpjeguar t gjitha llojet e fenomeneve
prmes rrethanave historike dhe sociologjike n t cilat ato jan shfaqur,
si dhe ideologjit komuniste, socialiste ose kolektiviste t asaj kohe.
Megjithat, Korbini i dha nj dimension tjetr ksaj kritike, duke theksuar
implikimin metafizik t tendencs pr ti reduktuar fenomenet n kushtet e
tyre materiale t shfaqjes:
Un guxoj t them se, duke u br pr e nj agnosticizmi t
prhapur, njerzimi aktual do t ngurroj para se t mund t arrij
lirin-e-prtej-vdekjes. Ne i kemi ngritur me shum zgjuarsi t
gjitha pengesat q mund t na parandalojn nga realizimi i saj:
psikanaliza, sociologjizmi, materializmi dialektik, linguistik,
historicizmi... gjithka u krijua pr t na parandaluar nga pasja e
do lloj pikpamjeje ose kuptimi pr at q sht prtej ksaj bote
materiale. (Korbin, 1981b)
Korbini gjithashtu e zbuloi centralitetin nga koncepti i
individualitetit n mendimin e Suhravardit dhe Mulla Sadras, pr t
cilt lirimi prej bots materiale (texhrid) dhe jets s ksaj bote sht
nj nga kushtet kryesore pr t marr kuptimin e vrtet t qenies. Si do
t shohim m pas, koncepti i thirrjes s qenies, i cili sht evokuar n
shkrimin e par t Hajdegerit dhe sht shprehur m qart n Qenia dhe
Koha (Hajdeger, 1962, f. 163)11 gjen gjithashtu nj jehon t veant n
konceptin mistik t engjllit personal dhe t unit qiellor, i cili sht
udhzues i unit material pr t arritur kuptimin e qenies s tij t vrtet.
Nprmjet prkthimit t veprs s Hajdegerit sht Metafizika?
Korbini u njoh gjithashtu me koncepte t tilla si Erschliessen (hapet,
zbulohet) apo Erschlossenheit (q aludon pr nj gjendje t hapjes) t
cilat iu referohen akteve me t cilat modalitetet e ndryshme t prezencs
njerzore e zbulojn veten; apo shprehje t tilla si Verbogen (zbuloj t
fshehurn), t cilat kan ekuivalent t afrt n fjalorin e prdorur zakonisht
n sufizm dhe filosofin islame, sidomos shprehjen keshf el-mehxhub
(zbulimi i t fshehurs nn fenomenin), e cila i korrespondon saktsisht
qasjes fenomenologjike. Korbini gjithashtu ka vendosur edhe disa paralele
midis nocioneve t keshf-it dhe konceptit gjerman t Enthllung (q
do t thot hapje, zbulim dhe shfaqje), t cilat q t dyja aludojn

127

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

pr zbulimin e nj t vrtete t fshehur nn fenomenet e dukshme ose t

jashtme, dhe q Korbini i krahasoi me nocionin e aletheia-s (t vrtets)
n veprn e Hajdegerit. Pr Hajdegerin, vet kuptimi i s vrtets konsiston
n marrjen e dikaje nga fshehtsia (Verborgenheit), ose n zbulimin e
dikaje (entdecken), n vend t t qent nj korrespondenc e thjesht midis
nj objekti dhe nj subjekti, q mund t kapet menjher. Ky prkufizim
pati nj implikim esencial pr konceptimin e Korbinit pr t vrtetn, jo si
dika q mund t zbulohet nprmjet gjykimeve, paraqitjeve apo pohimeve,
por q duhet t gjendet n realitetin e qenies. Si pasoj, tendenca e njeriut
pr ti keqinterpretuar gjrat dhe dshtimi e tij pr t kuptuar realitetin
mund ti ngarkohet vetm joautenticitit t Dasein-it dhe tendencs s tij
pr ta harruar veten e tij reale nga zhytja e vetes n fushn e mendimeve
dhe shprehjeve t kota. Kjo ide pr nj t vrtet q nuk gjendet n idet
jomateriale por q zbulohet ktu, n realitetin prreth njeriut dhe prmes
arritjes s forms autentike t qenies, do t gjendet prsri nga Korbini n
shum tema t filosofis islame.
***
Henri Korbini u njoh me shtjen e qenies nprmjet shkrimeve
t Hajdegerit dhe metodologjia e tij e bazuar mbi hermeneutikn pati nj
ndikim vendimtar n qasjen e Korbinit pr botn e filosofve islam, duke e
parandaluar at q t binte n grackn e historicizmit dhe duke i mundsuar
atij q t shihte prtej pamjeve t jashtme pr t arritur kuptimin e thell
t mendimit dhe eksperiencave spirituale t tyre. Kshtu, ardhja e tij n
fushn e filosofis dhe gnoss islame nuk duhet t konsiderohet si nj
thyerje, por m tepr si vazhdim i synimit t Hajdegerit pr t kuptuar
realitetin themelor t qenies.
Megjithat, Korbini nuk i prmbahet konceptimit hajdegerian t
bots (Weltanschauung), i cili e kufizon realitetin vetm n dimensionin e
tij material, por i jep Dasein-it nj dimension q e kaprcen vdekjen, i cili do
t arrij kryerjen e tij t plot n filosofin transcendentale t Mulla Sadras.
Prandaj, ne mund t themi se Korbini prdor sistemin analitik hajdegerian
si nj korniz pr t arritur nivelet hermeneutike q nuk shqyrtoheshin n
filosofin hajdegeriane. Megjithkt, elsi shpjegues i Hajdegerit, q i
lejoi atij t hapte drynin e qenies, prbnte nj lloj piknisjeje q e oi n
nivele m t larta t kuptimit dhe luajti nj rol qendror n t kuptuarit e tij
t filosofis islame.

128

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

Filosofia transcendentale e Mulla Sadras n dritn e interpretimit t

Korbinit
Korbini e konsideron Mulla Sadran si nxitsin e nj revolucioni
[t vrtet] metafizik, pasi ai ishte i pari q vuri n dyshim rrnjsisht
parimet e metafiziks s esencave dhe q e zvendsoi at me nj sistem
filosofik dhe metafizik t bazuar mbi principialitetin e qenies (isalat elvuxhud), n t cilin realiteti themelor i qenies ka prparsi mbi esencn.12
Mulla Sadra vendosi nj dallim thelbsor midis prbrjeve themelore ose
esencs s nj sendi (mahijet) dhe ekzistencs apo qenies s tij (vuxhud);
dallim i cili sht formuluar nga Hajdegeri prmes koncepteve farqenie dhe Ajo-qenie. Ndryshe nga esencialistt, Sadra pohon se nj
qenie sht ajo far ajo sht nprmjet ekzistencs s saj, q do t thot
se ajo sht vet thelbi i saj dhe e prcakton at nprmjet aktualizimit
t mundsive t vet asaj. Si pasoj, sistemi i tij e zhvlerson teorin e
bazuar n faktin se qeniet jan esenca, t cilave ekzistenca do tiu jet
shtuar aksidentalisht. Prkundrazi, n sistemin sadrian, qeniet (mevxhud)
n botn e jashtme bhen shtrirje dhe aktualizime t ndryshme t realitetit
t vetm dhe themelor t qenies (vuxhud). Prandaj, sht akti i qenies
(fel-e vuxhudi) q e prcakton thelbin, ndrsa thelbi per se [vetvetiu] nuk
mund t jet burimi ose shkaku i do lloji t ekzistencs. Prparsia e
aktit t ekzistimit mbi thelbin sht gjithashtu e lidhur thellsisht, si do ta
shohim m tej, me nj konceptim t qenies si nj prezenc e cila kulmon
me teorin qendrore t unifikimit t subjektit t intelektit (akil) dhe objektit
t tij (makul).
N prkthimin e tij n frngjisht t veprs: Libri i Deprtimeve
Metafizike dhe fill pas kritiks s Hajdegerit pr harrimin e qenies,
Korbini nnvizon zhvlersimin dhe varfrim e kuptimit t qenies n
filosofin perndimore e cila, sipas tij, e ka humbur kuptim e saj origjinal,
q i referohet dikaje ose dikujt q sht ekzistuese, pr tu prdorur vetm
si nj kpuj pr t formuluar nj gjykim logjik:
nj qenie nuk i referohet dikaje q nuk ekziston m, por nj gjje
pr t ciln ne e krijojm konceptin dhe ekzistenca e t cils sht
e mundur t konceptohet. (Korbin, 1988, p. 60)

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

129

Korbini veanrisht thekson domosdoshmrin pr t dalluar

kuptimin e t qenit si nj folje (etre n frngjisht ose esse n
latinisht), dhe si nj emr, q i referohet nj qenieje apo qenieve (un
etre apo des etres n frngjisht; ens n latinisht). Ai gjithashtu v n
dukje konfuzionin e prhapur q ekziston midis qenies dhe t qenit nj
qenie, dhe faktin se qenia priret q t kuptohet vetm n formn e fundit,
ndrsa, si thot ai, pa qenien, asnj qenie nuk mund t ishte nj qenie
(po aty).13 N kt mnyr, prmes analizs s Korbinit, prpjekja e Mulla
Sadras, pr ti dalluar kto dy kuptime t qenies dhe pr t shmangur t
gjith konfuzionin n mes t dyjave, gjeti jehon n Perndimin e shekullit
t XX-t dhe u fut n kornizn hajdegeriane t shtjes. Si rrjedhim, mund
t themi se Hajdegeri pati t prbashkt me Mulla Sadran nj preokupim
t vetm dhe unik: ata t dy donin t kuptonin realitetin themelor t
ekzistencs ose qenies (khod-e haghighat-e voxhoud) dhe ta arsyetonin at
n nj korniz filosofike.
Prtej horizontit t kufizuar t Dasein-it hajdegerian, qllimi
prfundimtar i t cilit sht t pranoj gjendjen e tij si nj Qenie-drejtvdekjes (Sein zum Tode) dhe t brit e tij nj asgj, Korbini gjeti
tek Mulla Sadra elsin pr hyrjen n nj tjetr klim t qenies, prmes
niveleve m t larta hermeneutike dhe shkallve t prezencs. Nprmjet
kornizs analitike t siguruar nga Hajdegeri, ne mund t themi se e gjith
qasja filosofike e Korbinit u udhhoq nga pyetjet e mposhtme: far
jan prezencat q Dasein-i i bn prezent pr vetveten prmes aktit t tij
t prezencs? Pr far ose pr cilat bot sht ai prezent? Ndryshe nga
horizonti i kufizuar i Hajdegerit pr kt bot materiale, metafizika e Mulla
Sadras kulmoi n nj metafizik t prezencs t kthyer drejt arritjes s,
si thot Korbini, nj Qenie- prtej-vdekjes (etre pour au-dela-de-lamort, ose n gjermanisht Sein zum Jenseits des Todes). Prandaj, finalja
e prezencs s Dasein-it n kt bot q zbulohet nga fenomenet e bots
nuk sht m vdekja, por nj Qenie-prtej-vdekjes, prmes hyrjes n
nivele t tjera t prezencs prtej ksaj bote materiale. Kuptimi i prezencs
amplifikohet kshtu n mnyr t konsiderueshme, meq Dasein-i,
prmes aktit t tij t veant t prezencs, ka mundsin q t jet prezent
n bott qiellore dhe jomateriale. Ky horizont i dallueshm qndron n
nj konceptim t ndryshm t bots, i cili e prcakton vet horizontin
prfundimtar t Dasein-it: si Korbin e thekson at, opsioni filosofik paraekzistencial sht nj element konstituiv [prbrs] i Dasein-it, si edhe i

130

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

aktit t prezencs n bot dhe variacioneve t tij (po aty).

Ndryshe nga mendimi i Hajdegerit, n t cilin zbulimi i horizontit
t Dasein-it prmes prezencs s tij n botn e tij sht gjithashtu
zbulim i fundshmris s tij, pr Mulla Sadran, prezenca q i zbulohet
njeriut prmes prezencs s tij n kt bot ka nj dimension metafizik
dhe transcendental dhe prgatit ardhjen e Qenies-prtej-vdekjes s tij. Si
pasoj, qllimi prfundimtar i prezencs s njeriut n bot nuk sht vetm
q t fitoj vetdijen e fundshmris s tij, por q ta prgatis qenien e tij
personale pr t hyr n nivele t tjera t qenies. Kuptimi i vdekjes bhet
rrnjsisht i ndryshm dhe lidhet me shtjen e eskatologjis: larg nga t
qent asgjsim e nj qenieje t veant, vdekja paraqet vetm nj fillim t
ri, si edhe hyrjen n nj nivel m t lart t qenies. Duket se vizioni sadrian
korrespondon m shum me besimet dhe bindjet personale t Korbinit,
bazuar n refuzimin pr ta kufizuar horizontin e qenies njerzore n
ekzistencn e saj materiale. Lidhur me kt shtje, ai vet ka deklaruar:
Ajo q isha duke krkuar n filosofin e Hajdegerit dhe ajo q
kam kuptuar n saj t Hajdegerit, sht e njjta gj q isha duke
e krkuar dhe q e gjeta n metafizikn irano-islamike. (Korbin,
1981b)
Hajdegeri e msoi Korbinin q ta analizonte Da-n e Dasein-it dhe
t kuptonte natyrn e aktit t prezencs s tij, ndrsa filosofia sadriane i
mundsoi atij q ta onte at n nivele m t larta hermeneutike.
Mnyra pr t arritur autencitetin dhe kuptimin real t qenies
s njeriut sht jo vetm, si n sistemin hajdegerian, t larguarit nga
jeta e prditshme dhe e rndomt e ksaj bote pr tu prballur me
pashmangshmrin e vdekjes s njeriut, por gjithashtu mund t realizohet
prmes pasimit t nj rruge shpirtrore q merr kuptimin e kthimi t
shpirtit n atdheun e tij zanafillor, prmes arritjes s nj shkalle n
ngritje t prezencs drejt botve m t larta dhe jomateriale. Sistemi
filosofik i Mulla Sadras lidhet me nj kozmologji q e pranon ekzistencn
e nj bote ndrmjetse apo imagjinare (el-alam el-evsat, alam el-mithal),
e cila sht mbretria e trupave dhe imazheve t padukshme q ndodhen
n mes bots materiale (alam el-molk) dhe bots s intelektit (alam elmalakut); megjithat, kjo bot nuk sht n asnj mnyr e mvetsishme,
por prbn nj nivel t caktuar t realitetit unik t qenies. Si rezultat, mund

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

131

t themi se Da-ja sadriane ka nj dimension t brendshm vertikal dhe

ka potencialin pr t arritur nivele t tjera t prezencs n bott qiellore, si
dhe nivele t tjera t njohjes.14 Ashtu si thot Korbini:
shkalla e intensitetit, e cila vendos aktin e qenies t do ekzistenti,
varet nga prezenca e tij pr veten e tij dhe nga Prezencat t cilat jan
prezente pr t. [...] Ngjitja [n shkallt e Qenies] ndodh me do
prezenc q ai arrin; ajo kulmon brenda njeriut (nganjher brenda
filosofit, nganjher brenda pejgamberit) kur ai bhet i vetdijshm
pr unitetin e subjektit t intelektit (aqil) dhe objektit t intelektit
(mekul), dhe prandaj arrin gradn e intelektit aktiv (el-akl el-faal).
(Shirazi, 1988)
Esenca e nj qenie prcaktohet kshtu nga prezenca e saj n kt
bot: sa m intensive sht ekzistenca e saj, aq m prezente do t jet
prezenca e saj n shkallt m t larta t qenies dhe do t jet prtej vdekjes.
Pr Mulla Sadran, arritja dhe identifikimi me intelektin aktiv paraqet
kulmin e qenies dhe rrjedhimisht shkalln m t lart t prezencs. Sipas
fjalve t Korbinit:
Metafizika e qenies s Mulla Sadras on n metafizikn e fryms-s
Shenjt [ ... ] q identifikohet me alam el-amr, botn e imperativit
hyjnor pasi ai evokon Qenien n formn imperative si amr fili,
Imperativ aktiv [ ... ] i cili prmban sekretin e fundit t prparsis
s qenies mbi esencat apo thelbet, sepse ky imperativ urdhron
ekzistencn dhe jo thelbet, q do t thot ekzistencat e ktyre
thelbeve, dhe jo kto thelbe n gjendjen e abstraksioneve logjike.
(po aty, f. 77-78)
Si pasoj, sipas Korbinit, Hajdegeri dhe Mulla Sadra ndan
preokupimin e prbashkt pr t kuptuar realitetin themelor t qenies.
Megjithat, dallimi themelor n mes tyre qndron n at q Korbini e
quan lartsia q synohet (hauteur de vise), q prcakton mnyrat
e [ndryshme t] qenies (ose Si-qenie, pr t prdorur terminologjin
hajdegeriane) duke e uar vetveten n zbulime dhe kuptime t ndryshme
t realitetit dhe, m n fund, n horizonte dhe prfundime t ndryshme.
T kuptuarit dhe njohja e Korbinit me filosofin e ndriimit t
Suhreverdit e ndihmuan at shum q t kuptonte mendimin e Mulla

132

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

Sadras, pasi ky i fundit e riprdori dallimin themelor t vendosur nga Shejh

el- Ishraq midis njohuris formale (ilm suri), q i referohet njohuris s
zakonshme q rrjedh prmes nj paraqitjeje q aktualizohet n mendje,
dhe njohuris prezentiale (ilm hozuri) q ndodh pa ndrmjets dhe
prmes s cils
vet akti i prezencs s shpirtit gjeneron prezencn e gjrave dhe i
bn prezent vetvetes jo objektet, por prezencat. (Po aty)
Kjo lloj njohurie sht quajtur gjithashtu njohuri orientale (ilm ishraki),
pasi ajo paraqet, si thot Korbini:
ngritjen e Orientit t qenies mbi shpirtin dhe ngritjen e ndriimit t
ngritjes s hershme t shpirtit mbi gjrat q ai zbulon dhe e zbulon
vetveten si bashk-prezent. (po aty)
Mulla Sadra i ka dedikuar nj numr t madh t veprave t tij
shtjes qenia si qenie dhe demonstrimit s principialitetit t saj mbi
esencat; megjithat, ndryshe nga Hajdegeri, ai ishte i vetdijshm pr
faktin se filosofia nuk mund ta shprehte realitetin themelor t qenies, por
ishte n gjendje vetm q t pasqyronte disa nga vetit kryesore t saj
nprmjet koncepteve mendore dhe demonstrimeve logjike. Sipas tij,
t kuptuarit e realitetit themelor t qenies sht prtej mundsive t do
koncepti apo demonstrimi racional dhe mund t kapet vetm nprmjet
njohuris prezentiale dhe perceptimit intuitiv (shuhud) dhe jo njohuris
konceptuale, meq ajo prfshin prezencn e nj ndrmjetsi dhe si pasoj
nj hendek mes subjektit t intelektit dhe objektit t tij. Si pasoj, t
kuptuarit e realitetit t qenies sht i mundur vetm prmes nj udhtimi
shpirtror (sejr-o-suluk) dhe nj eksperience vizionare, domethnia e
thell e s cils nuk mund t shprehet me fjal, edhe pse prmbajtja e
ksaj eksperience mund t justifikohet logjikisht a posteriori n nj sistem
filosofik. N filosofin e Mulla Sadras, Korbini gjithashtu gjen lidhjen e
humbur midis hermeneutiks dhe t shenjts prmes ides s filosofis
pejgamberike (falsafeh nabavi), baza e t cils qndron n nevojn pr
t zbuluar nivelet e ndryshme t kuptimit dhe domethnies s vrtet t
Kuranit; nevoj q prbn piknisjen e rrugs shpirtrore dhe i jep asaj
orientimin e saj.
Rrjedhimisht, dallimi themelor midis Hajdegerit dhe Mulla Sadras

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

133

sht se kuptimi i realitetit t qenies nuk mund t arrihet n fushn e

filosofis, prvese nprmjet nj njohurie prezentiale (ilm huduri)
q korrespondon me mnyrn e qenies s subjektit t njohuris. Prmes
filosofis sadriane, Korbini shkoi prtej horizontit hajdegerian dhe zbuloi
rrugn q on n qasjen pr t vrtetn e qenies, si dhe kulmimin e saj
n metafizikn e Prezencs duke zbuluar realitetin e vetes reale. Prandaj,
shpirti duhet t prpiqet q ta nxjerr veten nga sfera e materies dhe ta
liroj veten nga vdekja materiale e cila ka t bj vetm trupin pr ta
plotsuar vonesn e tij pr prezencn totale. Pr Mulla Sadran, mohimi i
ktij realiteti vetm do ta rriste vonimin e nj qenie njerzore pr Qenien
dhe do ta bnte at t mbetej pas vetes s saj reale.
Sipas Henri Korbinit:
shtylla e lufts s kryer nga metafizika e Mulla Sadras kundr
mbretrimit t thelbeve n fund t fundit konsiston n kuptimin e
vrtet t individit. Megjithat, jeta jon shoqrore sht arketip
i mbretrimit t thelbeve; ne gjithmon kemi pr ti klasifikuar
njerzit, pr ti etiketuar ata dhe pr tiu caktuar atyre tituj t cilt
nuk arrijn t shprehin vet aktin e ekzistimit t do individi, prmes
t cilit ai sht vetvetja dhe asgj tjetr. (Korbin, 1964, f. 55)
Shtrirja individuale e qenies sht nj aspekt thelbsor i mendimit
t Korbin, meq ky dimension individual i qenies sht i lidhur n vetvete
me natyrn e prsosur (el-tiba el-tamm) ose binjakun qiellor t do
njeriu q manifestohet n formn e nj engjlli, nj shpirti apo Daena-s,
mishrimit t besimit t njeriut. Korbini gjithashtu thekson se rrnjt e
ksaj ideje qndrojn n konceptin para-islamik t Fravarti-t, i cili, n
Zoroastrianizm, i referohet arketipit qiellor t do qenieje apo engjllit
mbrojts t saj dhe reflekton dimensionin personalist t ksaj feje. Kjo
gjithashtu prbn nj zgjatje t shqetsimit t Hajdegerit pr ti shptuar
shprbrjes s vet qenies son n Ata dhe etiketave dhe titujve t
gabuar q ne prdorim pr t prcaktuar veten n shoqri, n mnyr q
t arrijm nj ekzistenc autentike dhe t marrim mundsit e qenies son.
N dritn e mendimit t Mulla Sadras, ekzistenca autentike, si sht
prcaktuar nga Korbini, duhej pra ti prgjigjej nj thirrjeje metafizike dhe
t zbulonte mundsit e pafundme t qenies s individit, prmes takimit
t tij me udhzuesin e tij t brendshm shpirtror, i cili sht hermeneut i

134

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

botve hyjnore dhe ta onte at n nivelet m t larta t ekzistencs dhe

prezencs.15 Ky aspekt u zbulua s pari nga Korbini n tregimet iniciatike
t Suhreverdit, q prshkruanin takimin midis pelegrinit dhe udhzuesit
t tij t brendshm, dhe u b nj kredo q ndikoi thellsisht n jetn e tij
intelektuale dhe personale. Sipas Korbinit, filosofia e Mulla Sadras on n
nj metafizik t Fryms, ose, si thot ai, t Fryms s Shenjt krijuese
prmes s cils:
kuptimi i par i qenies e zbulon veten jo si qenie substantive
[tant, apo si qenie n formn e saj pasive], as qenie n formn e
saj paskajore (akti i qenies), as si nj qenie n formn urdhrore
(bhu! ose kun! n arabisht). (Shirazi, 1988, f. 57).
Si pasoj, Mulla Sadra prezanton at q Korbini e quajti nj
teosofi q bazohej mbi ndrthurjen e spekulimit filosofik dhe prvojs
mistike, prmes t cils nj perceptim i drejtprdrejt e qenieve spirituale
mund t ndodh n botn imagjinare (alam el-mithal). Ky aspekt prbn
bazn e filosofis pejgamberike (falsafeh nabavi) q kemi prmendur
m par, e cila zbulon identitetin mes engjllit t shpalljes dhe engjllit t
njohuris dhe, me fjal t tjera, burimin unik nga i cili rrjedh frymzimi i
pejgamberve dhe prvojat e mistikve. Korbini ishte ndikuar gjithashtu
edhe nga konceptimi i Mulla Sadras pr marrdhniet midis shpalljes dhe
meditimit filosofik, si sht shprehur n komentin e tij t Kitab el-Huxhxhat
nn titullin Deprtimi i drits s ekzistencs hyjnore tek ekzistentt
(Sarajan nur vuxhud fil-mevxhudet). N kt pjes t komentit, Mulla Sadra
pohon se shpallja hyjnore dhe Kurani jan si drita q na mundsojn q t
shohim, ndrsa meditimi filosofik mund t krahasohet me nj sy prmes t
cilit ne mund t shohim se far ka zbuluar n t vrtet drita e Shpalljes.
Kjo prsri thekson ndrvarsin e thell midis shpalljes dhe filosofis: pa
syt e filosofis, drita e shpalljes nuk mund t shihet; ndrsa pa dritn e
shpalljes, syt ton t hapura nuk do t shohin asgj, vese errsir. Pajtimi
i thell midis shpalljes hyjnore dhe filosofis i ofroi Korbinit prgjigje n
lidhje me marrdhniet midis teologjis dhe filosofis prtej kundrvnies
dhe ndarjes s tyre q ishin proklamuar n Perndim.
Rrjedhimet epistemologjike dhe filosofike t analizs s Korbinit
Teosofia transcendentale e Mulla Sadras i ofroi Korbinit
instrumente t reja pr t analizuar kushtet dhe mundsit e njohjes, si

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

135

dhe pr t rishqyrtuar qllimin themelor t filosofis. Kshtu, ne mund t

themi se Korbini u njoh, prmes Hajdegerit, me problematikat esenciale
t qenies dhe zbuloi dimensionin e saj metafizik si dhe nivele t tjera t
qenies q korrespondonin me nivele16 t tjera hermeneutike n filosofin
transcendentale t Mulla Sadras. N nj far mase, Korbini gjeti tek Mulla
Sadra prgjigjen ndaj pyetjes s Hajdegerit pr realitetin themelor t
qenies prmes nocioneve t intuits s brendshme (shuhud) dhe njohuris
prezentiale (ilm huduri), t cilat nuk i prkasin fushs s filosofis por
t misticizmit. Sipas mendimit t Korbinit, filosofia n asnj mnyr nuk
duhet t konsiderohen si e kot, pasi ajo ka nj rol esencial n prcaktimet
e cilsive esenciale t qenies; megjithat, meq ajo mund ti shpreh ato
vetm nprmjet koncepteve abstrakte, ajo mund t pasqyroj vetm
realitetin e qenies. Vizioni dhe qllimi i Hajdegerit sht i ngjashm
ngushtsisht me principialitetin e qenies t Mulla Sadras, pasi ai mbrojti
iden se prtej t gjith ekzistentve dhe qenieve t ndryshme, ekziston
nj realitet themelor dhe unik q quhet qenie. Megjithat, sistemi i tij
filosofik nuk arrin q ta zbuloj realitetin e saj t thell meq, sipas Mulla
Sadras, kuptimi i saj i vrtet mund t arrihet vetm nprmjet misticizmit.
Pasi njohuria spekulative dhe demonstrimi racional provuan paaftsin e
tyre pr t arritur dhe arsyetuar realitetin themelor t qenies, sistemi i tij
[Hajdegerit] e oi at t konkludonte asgjsimin e pashmangshm t qenieve
prmes vdekjes s tyre. Prtej ktij horizonti t dnuar metafizik, Korbini
zbuloi rolin e intuits imagjinare e cila ka, n filosofin transcendentale,
dimensionin e saj noetik dhe krijon kushtet pr t kuptuarit e vrtet
t qenies n nivelin e bots imagjinare. Vizioni i Hajdegerit pr botn
(weltanschauung) nuk e ka marr n konsiderat ekzistencn e ksaj
bote ndrmjetse dhe, si rrjedhim, e ka kufizuar horizontin ekzistencial t
Dasein-it t tij. Prmes nj thyerje epistemologjike, ne mund t themi se
Korbini e vazhdoi krkimin e Hajdegerit n nj nivel m t lart t kuptimit
nprmjet metafiziks sadriane t prezencs.
Gjat gjith jets s tij, Korbini mbeti vazhdimisht i preokupuar
me at q ai konsideroi t jet rnia e filosofis oksidentale17 q tenton
ta prcaktoj njeriun si nj qenie t dnuar n asgj, si edhe hendekun
n rritje midis besimit dhe njohuris dhe ndarjes s plot n mes filosofis
dhe teologjis q ndodhi n Perndim. Ai gjithashtu kritikoi me forc
dominimin e historicizmit dhe tendencn pr t reduktuar do fenomen n
kontekstin e tij historik dhe shoqror, q sjell nj racionalizim [jopjellor]

136

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

t bots q i kufizon mundsit e qenies. Si pasoj, evoluimi i filosofis

moderne perndimore ka uar n nj fshehje progresive t dimensionit real
t qenies, duke e reduktuar at vetm n at q intelekti material mund t
perceptoj dhe kuptoj. Ky fenomen solli at q Henri Korbini e quajti nj
nihilizm metafizik, i cili rrjedh nga tendenca pr t mohuar ekzistencn
e realiteteve q ndodhen jasht horizontit t prvojs materiale dhe q nuk
mund t kapen prmes demonstrimeve racionale.18 Sipas tij, kjo tendenc
ka shkaktuar gjithashtu nj dshtim t plot pr t kuptuar eksperiencat
spirituale, duke u prpjekur pr ti reduktuar ato n t ashtuquajturit
faktor sociologjik apo psikologjik. Si pasoj, mbizotrimi i arsyes
q sht shenjtruar n sistemet bashkkohore filosofike, ka tentuar
ta mitizoj dhe mohoj dimensionin e shenjt t bots dhe ta kufizoj
veten n analizn e aspektit t jashtm dhe racional t qenies (zahir),
duke mos i dhn rndsi dimensionit t saj t brendshm dhe jomaterial
(batin), apo qenies shpirtrore t saj, q ata nuk mund ta kuptojn
prmes njohuris spekulative dhe analizs racionale. Si kemi prmendur
m par, kto sisteme paraqesin nj vizion t dnuar t njeriut i cili, n
thelb, reduktohet n dimensionin e tij horizontal dhe privohet nga do
horizont transcendental dhe shpres pr prtej vdekjes.
Larg nga prkulja ndaj tundimit t historicizmit, nj filo-sof [philosopher] i vrtet (sipas etimologjis s fjals, nj dashamir i urtsis)
duhet t jet, sipas Korbinit, nj person q refuzon ta lejoj veten e tij
q t ndikohet nga kto teori t reduktuara dhe prpiqet q t kuptoj t
gjith shtrirjen e qenies, si dhe t gjitha mundsit q mund t hapen pr
do qenie t qenies. Si rezultat, sipas mendimit t Korbinit, Mulla Sadra
dhe filosofia islame n prgjithsi i kthen njeriut dimensionin kryesor dhe
vertikal q i kishte humbur q nga Rilindja ndonse ai kishte qen i
pranishm n mendimet e mistikve t mdhenj evropian, t till si Jakob
Boehme i Swedenborg-ut dhe rivendos kuptimin e do qenieje m vete
n integralitetin e saj, q do t thot dimensionin e saj vertikal, individual
dhe transcendental. Sipas Korbinit, qllimi i filosofimit nuk sht vetm
q t mbledh dhe t kombinoj konceptet e ndryshme n mendje, por,
n thelb, konsiston n prgjigjen ndaj nj Thirrjeje e cila n mnyr
kmbngulse na interpelon ne (Shayegan, 1990, f. 22) q do t thot
thirrje pr t zbuluar qenien ton t plot prmes gjetjes t dimensionit
t saj t humbur shpirtror.

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

137

Edhe pse hermeneutika sht thelbsore n procesin e ktij

zbulimi t dimensionit t fshehur t qenies, njeriu mbetet krejtsisht i
lir pr tia hapur ose pr tia mbyllur vetes s tij dyert e qenies:
Shenjtrimi dhe shekullarizimi jan fenomene q ndodhin dhe q e
kan vendin e tyre kryesisht jo n kt bot t formave t jashtme,
por n radh t par n botn e brendshme t shpirtit t njeriut.
Njeriu projekton modalitetet e qenies s tij t brendshme n botn
e jashtme pr t formuar fenomenin botror, fenomenet e bots
s vet atij, n t ciln ai vendos pr lirin e tij ose n robrin e tij.
Nihilizmi lind kur njeriu e humb vetdijen e t qenit t tij prgjegjs
pr kt lidhje dhe deklaron, me dshprim apo cinizm, se dyert,
q ai vet i ka kyur, jan t mbyllura.19

Prkundr ksaj tendence, Korbini kmbngul pr prgjegjsin
personale t filosofit q t bhet trashgimtar i njohuris q nuk i prket
s kaluars, meq pr t, teosofia sht njohuri gjithnj e gjall q mund
t bhet prher e pranishme dhe e gjall n shpirtin e filosofit q sht i
gatshm q t jet mikprits i saj.20 Sipas ksaj pikpamjeje, filosofia
transcendentale mund t konsiderohet e vdekur vetm nga ata q jan
trhequr n grahmat e metods historiciste. Prkundrazi, Mulla Sadra
paraqet nj vizion t shpirtit si nj organ i gjall q fsheh historin e vet
dhe prmban mundsin e nj ngjitjeje n shkalln e qenies, sa her q ai
sht e gatshm t pranoj prgjegjsin e fatit t tij personal.
Pr Korbinin, prmbushja e fatit t do qenieje mund t kuptohet
vetm me an t pajtimit midis shpirtit dhe intelektit, i cili mund t
ndodh vetm n botn imagjinare. Sipas tij, kjo bot sht prcaktuar n
mnyr rigoroze vetm nga teosoft islam si bot ndrmjetsuese n
t ciln shpirtrat bhen t trupzuar dhe trupat t shpirtzuar21, n t
ciln ndodhin t gjitha shpalljet pejgamberike, eksperiencat vizionare t
mistikve dhe do takim i qenies me natyrn e prkryer t saj. Mohimi i
saj n filosofin perndimore, si pasoj sjell zhdukjen e ktyre mundsive
vertikale t qenies dhe na dnon t endemi n fushat e relativizmit ose, n
m t shumtn, agnosticizmit:
humbja e imagjinares n Oksident: nj lvizje q filloi me
Dekartin [Descartes] dhe P. Mersenne-n, n kundrshtimin e tyre
ndaj Platonistve t Kembrixhit dhe ndaj asaj far ishin duke

138

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

prfaqsuar J. Boehme, Swedenborg ose Oetinger. Kjo sht

lufta [e vrtet] pr shpirtin e bots q ne duhet t ndrmarrim.
Psikologjia jungiane22 mund ta prgatis terrenin pr kt betej;
megjithat, rezultatet fitimtare t saj varen nga llojet e tjera t
armve q nuk i prkasin fushs s psikologjis. (Korbin, 1981b )
Sipas Henri Korbinit, metafizika sadriane, q bazohet mbi
imagjinatn aktive si organi thelbsor nprmjet t cilit njeriu mund t
gjej qasje n kt bot ndrmjetse, mund t prbj njrn prej ktyre
armve: nprmjet intensifikimit t aktit t qenies dhe prezencs s njeriut,
trupi material do t shpirtzohet gjithnj e m shum dhe do t hyj n
nivele m t larta dhe jomateriale t qenies prtej vdekjes:
gjenerimi i trupit shpirtror ndodh [...] prmes ktij kapaciteti
imagjinar [...] q sht vet shpirti i gjallruar nga Natyra
Perfekte e tij, poli i tij qiellor. Prandaj, n qoft se nj nga
aspektet shkatrruese t nihilizmit konsiston n zhgnjimin
(Entzauberung) e nj bote t reduktuar n nj pozitivitet utilitar, pa
finalitet prtej saj, ne shohim se ku mund ta ngrem kt mburoj
kundr nihilizmit.23
Kshtu, Mulla Sadra e fton njeriun n gjetjen e polit t tij shpirtror, i
cili prbn elsin e vetm pr qasje n qenien e tij integrale, si dhe n t
kuptuarin e realitetit gjithprfshirs s qenies.
Konceptimi i Korbinit pr nj Sofia unike
Ne duhet pra t theksojm vazhdimsin e thell t rrugs
intelektuale dhe filosofike t Korbinit, e cila u orientua nga nj Krkim i
vetm pr nj urtsi t gjall q mund t gjendet n ndonj vend apo epok,
dhe e cila i ka rrnjt e saj t thella n Iranin e lasht:
Kjo sht arsyeja pse Irani dhe Gjermania kan qen sinort
gjeografik pr nj Krkim q n realitet sht ndjekur n rajonet
shpirtrore q nuk mund t gjenden n hartat tona. (Korbin, 1981a,
f. 42)
Prtej t gjitha klasifikimeve intelektuale midis sistemeve filosofike
dhe dallimeve gjeografike t vendosura midis Orientit dhe Oksidentit,

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

139

Korbini u prpoq pr t arritur n Orientin e njohuris, q nuk mund

t gjendet n hartat tona gjeografike. Korbini u pyet shpesh pr arsyen
e kalimit t tij nga Hajdegeri n filosofin iraniane, pyetje s cils ai iu
prgjigj se fakti i thjesht i pyetjes zbulon simptomn e nj ndarjeje t
thell dhe klasifikimi t shkollave t ndryshme t mendimit dhe disiplinave
intelektuale, n vend t shikimit t natyrs s tyre komplementare dhe
ndrtimit t urave midis tyre.
Kjo gjithashtu i referohet konceptimit personal t Korbinit pr
filosofin, sipas t cilit ky i fundit nuk duhet ta kufizoj krkimin e tij n
nj horizont t kufizuar gjeografik apo kulturor, por mendja e tij duhet
t jet mjaft e gjer q t prqafoj filosofirat e kulturave dhe epokave t
ndryshme dhe q t perceptoj lidhjet mes tyre:
Arsimimi im sht me prejardhje trsisht filosofike; kjo sht
arsyeja pse un nuk jam n t vrtet as nj gjermanist, as nj
orientalist, por nj filosof i cili ndjek Krkimin e tij kudo q Fryma
e on at. Nse ajo m oi drejt Freiburgut, Teheranit apo Ispahanit,
kto qytete jan pr mua, dhe para t gjitha qyteteve emblematike,
simbolet e nj udhtimi t prhershm. (Korbin, 1981b, f. 24)
Kshtu, Korbini ishte duke krkuar Frymn q filosofia
perndimore e kishte humbur me mbizotrimin e historicizmit dhe
tendencs pr ti reduktuar t gjitha fenomenet n kontekstin historik dhe
social t paraqitjes s tyre. Si thot Sejid Husein Nasri:
Korbini ishte dhn pas hermeneutiks shpirtrore ose tevil-it
dhe kjo sht arsyeja pse, ndrsa u trhoq dhe i detyrohej Dilthey-t,
Husserl-it, Heidegger-it dhe filosofve t tjer q prdornin
hermeneutikn, ai ishte n krkim t nj hermeneutike q do t
tregonte realitetin e vrtet t dimensionit ezoterik t gjrave, dhe
kjo sht pikrisht ajo q mistikt e Islamit e quajn keshf elmahxhub ose zbulimin e t fshehurs nn fenomenin. Pr m tepr,
Korbini nuk mund ta pranonte pikpamjen e ekzistencializmit e cila
t on vetm drejt vdekjes dhe mosekzistencs dhe jo drejt jets s
prjetshme dhe ekzistencs absolute. N t vrtet, para se t njihej
me Mulla Sadran, ai ishte duke krkuar dik si ai. (Nasr, 2003).
Pr kt arsye, q nga fillimi, ai ishte duke shpresuar q t zbulonte
ann e fsheht t fenomeneve dhe dimensionin e tyre t humbur shpirtror,

140

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

t cilin ai i gjeti n teosofin iraniane.

Disa konsiderojn se prpjekja e Mulla Sadras pr t rivendosur
principialitetin e qenies ose ekzistencs e bri at themeluesin e
ekzistencializmit modern. Megjithat, Korbini theksoi domosdoshmrin
pr t mos e ngatrruar nocionin e ekzistencs (vuxhud, ose qenie)
n mendimin e Mulla Sadras dhe konceptin e ekzistencs ashtu si ai
shfaqet n ekzistencializmin sartrian. Megjithse t dyja sistemet e pranojn
ekzistencn si nj realitet themelor dhe principialitetin e saj mbi esencn,
ekzistencializmi e kufizon kuptimin e ekzistencs n jetn personale t do
njeriu, dhe si pasoj nuk e merr parasysh realitetin gjithprfshirs t qenies
ashtu si prcaktohet n filosofin sadriane. Prandaj, ekzistencializmi
modern arriti shkatrrimin e kuptimit t vrtet dhe t thell t qenies,
duke e kufizuar at n shprehjen nj mnyr e caktuar e qenies, q lidhet
me periudhn dhe kohzgjatjen dhe q ka nj relacion ekzistencial me
origjinn e vet (Shirazi, 1988, f. 71). Kto dy sisteme kan dy horizonte
krejtsisht t ndryshme, pasi njri t on drejt asgjs dhe vdekjes, ndrsa
tjetri hap dyert pr jetn pas vdekjes dhe ringjalljes personale. Pr Korbinin,
sistemet filosofike t Hajdegerit dhe Mulla Sadras prshkruajn n mnyr
t prkryer rrugt dhe orientimet e ndryshme q jan marr nga traditat
oksidentale dhe orientale, dhe prfundimet rrnjsisht t ndryshme q ato
arritn n lidhje me shtjen e qenies.
Si prfundim, mund t themi se Korbini prdori mjete metodologjike
dhe konceptuale, t ofruara nga Hajdegeri, pr ta uar kuptimin e Dasein-it
t tij n nj nivel m t lart t kuptimit, si dhe pr t zbuluar nj domethnie
m t gjer dhe m t thell t qenies e cila prkon, pr njeriun, me zbulimi
e qenies[s tij]-pr-prtej-vdekjes. Ne mund t themi se prmes aktit
[sadrian] t qenies, Korbini e shtyu Dasein-in hajdegerian n nivele m t
larta t prezencs, prtej sfers s vdekjes dhe fundit material. Pr Korbinin,
Mulla Sadra prfaqsonte gjithashtu edhe nj lloj t veant t konshiencs
q i bnte thirrje njeriut q t fitonte sigurin se atdheu i vrtet i tij sht
prtej kufirit t ksaj bote dhe se mundsit e qenies s tij e kaprcejn
vdekjen. Kjo hikmet (urtsi) nuk sht vetm nj nga shtigjet n nj histori
t ashtuquajtur t ideve apo filosofis s Iranit dhe e humbur n t kaluarn,
por ajo sht nj Sofia e gjall q mund t ket rrjedhime n t tashmen dhe
q hap horizonte t reja pr t ardhmen. Prandaj, ne mund t themi se ai
gjeti n filosofin iraniane nj prgjigje ndaj nj prirje natyrore shpirtrore
dhe nj dshire pr ti shptuar historicizmit dhe tendencs pr t mohuar

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

141

kuptimin dhe dimensionin real t fenomeneve shpirtrore. Pr Korbinin,

teosofia sadriane, meq ajo i konsideron faktet e Librave t Shpallur, si
dhe prvojat e bots imagjinare, si burime t vrteta t ofruara n meditimin
filozofik (po aty ), prbn nj burim themelor t reflektimit, duke e ftuar
filosofin perndimore q t shkoj prtej ndarjes s besimit dhe njohurive,
pr t rigjetur frymn e saj t humbur; nse jo, si shton ai, filosofia do t
humbas lidhjen e saj origjinale me Sofia-n (po aty).

142

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

Fusnotat

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

para Krishtit), pr t cilt qenia si qenie ishte nj objekt qendror i preokupimit. Parmenidi
gjithashtu paraqiti at q mund t konsiderohet si teoria e par e principialitetit t qenies,
t ciln ai e fitoi prmes perceptimit intuitiv.
. N veprn Qenia dhe Koha, Hajdegeri thekson prirjen e njeriut pr t adoptuar qndrimet apo gjykimin n lidhje me kriteret e prcaktuara nga t tjert, grupi yn shoqror
ose shoqria, n dm t afirmimit dhe realizimit t personalitetit t tij: Ne ndiejm knaqsi dhe gzohemi ashtu si ata ndiejn knaqsi; ne lexojm, shohim dhe e gjykojm artin
dhe letrsin ashtu si ata shohin dhe gjykojn. Prandaj Hajdegeri e denoncon prezencn
mbizotruese t publikut e cila kontrollon do mnyr n t ciln bota dhe Dasein-i
merret e interpretuar, vepr e cituar, f. 127.
9
. Si do t shohim m tej n mnyr m t detajuar, koncepti i trsis n mendimin e
Hajdegerit ka vetm dimensionin horizontal dhe jo at vertikal; me fjal t tjera, horizonti
i tij sht i kufizuar n botn materiale dhe nuk ka ndonj dimension transcendental.
10
. Hermeneutika nuk qndron n shqyrtimin e koncepteve; ajo sht n thelb zbulimi i asaj
q ndodh brenda nesh; zbulimi i arsyes q na on pr t shprehur konceptimin, vizionin, projektimin e till, sa her q pasioni yn shndrrohet n veprim.
11
. Dgjimi prbn hapjen primare dhe autentike t Dasein-it pr vet aftsin[e tij]-pr-t
qen: duke dgjuar zrin e shokut q do Dasein mbart me vete.
12
. Megjithat, Korbini gjithashtu nnvizon lidhjet e thella n mes t sistemit sadrian dhe filosofive t tjera dhe e konsideron at trashgimtar t shum traditave q ai i sintetizoi dhe,
n nj far mase, i pajtoi. Mulla Sadra gjithashtu u prqendrua n natyrn komplementare
t mendimit filosofik dhe eksperiencs spirituale, e cila sht gjithashtu nj tem qendrore
e filosofis s ndriimit t Suhravardit.
13
. Sans tre, un tre ne pourrait tre un tre.
14
. T gjitha kto bot kan gjithashtu prkohshmrin e tyre, koha e bots imagjinare sht
m e padukshme se koha e bots son materiale.
15
. Korbini u sensibilizua gjithashtu pr kt shtje prmes tregimeve iniciatike dhe mistike t Suhravardit t tilla si Fshfrima e krahve t Gabrielit, shih Suhravardi, Shihaboddin Jahja, Larchange empourpr, Quinze traits et rcits mystiques, t prkthyera nga
persishtja dhe arabishtja n frngjisht, t prezantuara dhe komentuara nga Henri Korbini,
Fajard, 1976.
16
. Ky aspekt sht zhvilluar m tej nga Mulla Sadra n teorin e tij t lvizjes transubstanciale (harakat javharija) e cila, duke transferuar nj qenie n shkallt m t larta t
universit, ndikon pikrisht n substancn e saj.
17
. Pr Korbinin, konceptet e Oksidentit dhe Orientit nuk kan pasur nj kuptim gjeografik,
por m tepr nj kuptim metafizik, pasi ato i referohen nj dallimi jo midis vendeve t
veanta, por midis sistemeve t shekullarizuara t mendimit dhe sistemeve me nj shtrirje
metafizike dhe t shenjt, t cilat nuk e kufizojn horizontin e tyre me botn materiale,
por pranojn ekzistencn e realiteteve t padukshme, t tilla si bota imagjinare.
18
. Korbin, Henri, Mbi teologjin apofatike si antidot kundr nihilizmit, Konferenc e mbajtur n Teheran, 20 tetor 1977, n nj simpozium t organizuar n Qendrn Iraniane pr
Studimet e Qytetrimeve (Centre iranien pour ltude des Civilisations) mbi temn n
vijim: A mundson ndikimi i mendimit perndimor n vendosjen e nj dialogu t vrtet

. Henri Korbini i referohet sistemit t tyre t mendimit si teosofi dhe jo filosofi apo
teologji strikte. Teosofia vjen nga fjala greke Theos (Zot) dhe sofia (urtsi). Sipas
Korbinit, teosofia sht nj:
l
loj i t menduarit i cili shfaqet n mjedisin e veant t nj feje pejgamberike, t nj komuniteti shpirtror q mblidhet rreth nj Libri t Shenjt t shpallur nga nj pejgamber,
sepse prezenca e Librit krkon detyrn kryesore t hermeneutiks pr domethnien e tij
t vrtet, q do t thot t kuptuarit e domethnies s tij shpirtrore, dhe si pasoj mprehtsin pr nivelet e tij t kuptimit.
M
olla Sadra Shirazi, Le livre des pntrations mtaphysiques (Kitab el-Mashair), prkthyer
nga arabishtja, me shnime dhe hyrje nga Henri Korbini, Paris, Botimet Verdier, 1988, f.
17.
1

. Shahab ed-Din Jahja Suhravardi ishte nj filosof dhe mistik i famshm iranian, q lindi
n qytetin e Suhravardit n vitin 1155 dhe u ekzekutua n Alep n vitin 1191. Ai sht
themeluesi i Shkolls s Ndriimit (Hikmet el-Ishrak). Sistemi i tij filosofik sht i bazuar
n nj sintez mes urtsis s lasht zoroastriane, platonizmit dhe shpalljes s Islamit, sipas t cilit t gjitha krijesat vijn nga burimet e dritave t ndryshme q rrjedhin gradualisht
nga drita e dritave. Ai gjithashtu paraqiti teorin e nj bot t pavarur imagjinare (alam
el-mithal), ndrmjetse midis bots s intelektit dhe bots s materies. Idet e tij dhe sidomos konceptet e intensitetit dhe shkallzimit t dritave, patn nj ndikim t rndsishm
n sistemin filosofik t Mulla Sadras.
2

. Mulla Sadra (1571-1640) njihet si nj nga figurat m t mdha t Shkolls s Ispahanit n

epokn safavide dhe sht konsideruar nga Korbini si nj nga teosoft m t shquar islam
t shekujve t fundit. Ai sht themeluesi i filosofis transcendentale (el-hikmet el-mutaalijeh) dhe autor i shum librave dhe komenteve t tilla si el-Shavahid el-Rububijjeh, el-Meshair, el-Tefsir (nj koment mbi Kuranin), Sherh-i Shifa (nj koment i Librit t shrimit
t Avicens), Sherh-i Hikmet el-Ishrak (nj koment i Filosofis s ndriimit t Suhravardit);
vepra e tij kryesor mbetet el-Hikmet el-mutaalijeh fil asfar el-arbaah, n t ciln ai paraqet
teorin e tij kryesore t principialitetit t qenies.
4
. Quest-ce que la mtaphysique? Suivi dextraits sur Ltre et le temps et dune confrence sur
Hderlin, nga Martin Hajdegeri; prkthyer nga gjermanishtja n frngjisht me nj hyrje
nga Henri Korbini, Paris, Gallimard, bot. i 17-t, 1951.
3

. Sidomos ligjrata e titulluar La place de Molla Sadra Shirazi dans la philosophie iranienne (Rndsia e Mulla Sadra Shirazit n filosofin iraniane) q ai mbajti n vitin 1962, n
Institutin Francez pr Hulumtime n Iran (IFRI), dhe e cila u botua n Paris, n t njjtin
vit nga Maisonneuve & Larose.
5

. Kurset e Etienne Gilson-it, t cilat ai ndoqi, kan kontribuar gjithashtu pr ti ofruar atij
nj metod pr leximin dhe interpretimin e teksteve t lashta.
7
. N kritikn e tij pr Platonin, ai pohoi se synimi prfundimtar i njeriut sht q ta
bashkoj veten me vet realitetin e qenies n kt bot dhe jo q t krkoj qenie jomateriale n t ashtuquajturn bot t ideve, q ssht gj tjetr vese nj fantazi. Megjithat,
Hajdegeri u pajtua me pikpamjen e disa filosofve para- sokratik mbi qenien, t till si
Parmenidi i Eleas (fillimi i shekullit t 5-t para Krishtit) dhe Herakliti i Efesit (535-475
6

143

144

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

145

n mes t qytetrimeve?
. Korbin, Henri, Mbi teologjin apofatike si antidot kundr nihilizmit, Konferenc e
mbajtur n Teheran, 20 tetor 1977, n nj simpozium t organizuar n Qendrn Iraniane
pr Studimet e Qytetrimeve (Centre iranien pour ltude des Civilisations) mbi temn n
vijim: A mundson ndikimi i mendimit perndimor n vendosjen e nj dialogu t vrtet
n mes t qytetrimeve?
20
. [...] Parakusht thelbsor pr t kuptuar shpirtin e Islamit Shia sht q t bhesh mikprits e tij shpirtror. Dhe t qent mikprits i nj universi shpirtror do t thot t fillosh
ti ndrtosh atij nj vendbanim n vetvete, Korbin, Henri, En islam iranien Aspects spirituels et philosophiques, Gallimard, vll.1, f. 7.
21
Korbin, Henri, En islam iranien Aspects spirituels et philosophiques, Paris, bot. Gallimard, vll. 2.
22
. N disa hulumtime dhe ligjrata t tij, Korbini pranoi rndsin e hulumtimeve t Jungut mbi alkimin, q oi n iden e ekzistencs s bots s trupave t padukshm.
23
. Korbin, Henri, Mbi teologjin apofatike si antidot kundr nihilizmit. N lidhje me
kt shtje, Korbini gjen shum ngjashmri midis mendimit t Mulla Sadras dhe Jacob
Boehme-s.
19

Referencat
Korbin, Henri. (1971). En islam iranien Aspects
spirituels et philosophiques, Paris, bot. Gallimard,
coll. Tel, vll. 1, 2 dhe 4.
--------(1977) Spiritual Body and Celestial Earth: From Mazdean Iran
to Shiite Iran, [Trupi shpirtror dhe toka qiellore: Nga Irani Mazdean n
Iranin Shiit], Princeton University Press.
--------(1977) Mbi teologjin apofatike si antidot kundr nihilizmit,
Konferenc e mbajtur n Teheran, 20 tetor 1977, n nj simpozium t
organizuar n Qendrn Iraniane pr Studimet e Qytetrimeve (Centre
iranien pour ltude des Civilisations) mbi temn n vijim: A mundson
ndikimi i mendimit perndimor n vendosjen e nj dialogu t vrtet n
mes t qytetrimeve?
--------(1981a) Post-scriptum biographique un Entretien philosophique,
Henry Corbin, LHerne.
--------(1981b) From Heidegger to Suhrawardi, Entretien avec Philippe
Nmo, Cahiers de LHerne: Henry Corbin, Christian Jambet (bot.),
Paris.
--------(1990) LIran et la philosophie, Paris, Lespace intrieur, Fayard.
--------(1998) Voyage and the messenger: Iran and Philosophy, North
Atlantic Books.
--------(2001) History of Islamic Philosophy [Historia e filozofis islame],
Paul Kegan.
--------(2002) Philosophie iranienne et philosophie compare, Tehran,
Instituti Iranian i Filozofis.
Gadamer, Hans-Georg. (2005). Lhermneutique en retrospective: Iere et
IIe parties, Paris: J. Vrin.

146

Reza Akbarian & Amlie Neuve-Eglise

Heidegger, Martin. (1951). Quest-ce que la mtaphysique? Suivi

dextraits sur Ltre et le temps et dune confrence sur Hderlin,
prkthyer nga gjermanishtja n frngjisht me nj hyrje nga Henry Corbin,
b o t . i 17th-t, Paris: Gallimard.
------------(1962) Being and Time [Qenia dhe koha], prkth. Macquarrie
dhe E. Robinson, Oxford: Blackwell.
------------(1992) Les concepts fondamentaux de la mtaphysique:
monde, finitude, solitude, Paris: Gallimard.
Inwood, Michael. (1999). A Heidegger dictionary, UK: Blackwell.
Jambet, Christian. (2006). The Act of being: the philosophy of revelation
in Mulla
Sadra [Akti i t qenies: Filozofia e shpalljes tek Mulla Sadra], Zone Books.
Janicaud, Dominique. (1983). La mtaphysique la limite: cinq tudes
sur
Heidegger, Paris: P.U.F.
Nasr, Sejjid Husein. (2004). Mulla Sadra: An entry from Macmillans
Encyclopedia of Islam and the Muslim World [Hyrja tek Enciklopedia e
Islamit dhe bots muslimane nga Macmillan-i, USA: Macmillan Reference.
Pazouki, Shahram (bot.) (2006). Zair-e Sharq (Nj pelegrin n Lindje),
Punimet e Kongresit Ndrkombtar mbi 100-vjetorin e lindjes s Henri
Korbinit, Teheran, dhjetor 2003, Teheran, Instituti Iranian i Filozofis.
---------(2003) Hommage Henry Corbin, Recueils darticles et deux
entretiens,
Teheran, Instituti Iranian i Filozofis.
Rahman, Fazlur. (2007). Filozofia e Mulla Sadras, Universiteti Shtetror i
New York Press-it.
Shayegan, Daryush. (1990). Henry Corbin, la topographie spirituelle de
lIslam iranien, Paris: Editions de la diffrence.
Shirazi, Molla Sadra. (1988). Le livre des pntrations mtaphysiques
(Kitab al- Mashair), prkthyer nga arabishtja, me shnime dhe hyrje nga
Henri Korbin, Paris: Editions Verdier.
Schnell, Alexander. (2005). De lexistence ouverte au monde fini:
Heidegger,
1925-1930, Paris: J. Vrin.

Hermeneutika dhe krkimi unik i qenies

147

Hermeneutics and the Unique Quest of Being

Henry Corbin: from Heidegger to Mulla Sadra
Summary
The fact that Corbin left the realm of Western philosophy to devote
himself to Islamic philosophy and Iranian theosophers has usually been
considered as a radical rupture in Corbins philosophical thought.
This article aims at showing that in reality, there is no contradiction
but rather a deep continuity in his philosophical path, which was guided
by a unique quest of being. Corbin was therefore deeply influenced by
Heideggers main issue of being qua being as well as his hermeneutical
methodology, but reached another apprehension and level of being through
his acquaintance with Mulla Sadras transcendental philosophy. This
crossed-approach led to the transformation of the Heideggerian beingtowards-death into the Sadrian Being-beyond-death, and revealed
the deep correspondence between the mode of being and the mode of
comprehension as well as the complementary nature of philosophy and
mysticism; the latter being the essential and only true realm in which,
through presential knowledge, the fundamental reality of being may be
grasped.
Keywords: Henry Corbin, Martin Heidegger, Mulla Sadra, Being,
Hermeneutics, Transcendental philosophy, Western philosophy.

KDU 28 (=212.161:495)
575.1 (=512.161:495)

Ndikimi i trashgimis greke te myslimant

Nexhat Ibrahimi
Abstrakt
Punimi trajton shtjen e kontakteve, frkimeve dhe ndikimeve t
ndrsjella greko-myslimane dhe prpjekjet perndimore pr zhvlersimin
e kontributit mysliman n trashgimin e prbashkt botrore. Pretendimet
e perndimorve kundrejt krijuesve mysliman shkonin deri n masn
q myslimant nuk vlersoheshin me shum se prkthyes dhe imitues t
verbr. Mirpo, studimet praktike n filozofi, art, letrsi artistike e t tjera
tregojn se myslimant me ndjeshmri t lart bn dallimin mes t mirs
dhe t keqes, prvetsuan at q lejohej dhe refuzuan at q refuzohej,
prkatsisht synuan veprn por jo personalitetin dhe n kt mnyr me
sukses shmangn antropomorfizmin grek te myslimant.
Fjalt kye: Islam, ndikim, trashgimi, grek, filozofi, art

150

Nexhat Ibrahimi

Hyrje
Studimet greko-myslimane edhe pse gjat historis jan trajtuar,
megjithat nuk jan n shkall t knaqshme. Sidomos n kohn bashkkohore ka rn niveli i studimeve objektive. Jan br studime t pjesshme,
t njanshme, por jo gjithprfshirse, far e meriton kjo tem qysh moti.
Disi, studimet objektive kan ngecur n nivelin e kohs mesjetare t kolosve filozofik, Kindiut, Farabiut, Ibn Sinait, Ibn Rushdit etj. Studimet
e mvonshme vetm pjesrisht kan trajtuar trashgimin greke. Edhe evropiant, e sidomos grekt, nuk kan br ndonj hap prpara. Synimet e
tyre n vazhdimsi ka qen mohimi i kontributit origjinal mysliman, gjegjsisht rrgjimi i kontributit t tyre n transmetues e prkthyes. Ky injorim
ka nxitur paknaqsi dhe inate t ndryshme, e n dm t historis reale,
objektive.1
Synimi i shkrimit ton nuk sht t prmirsoj kt gjendje, sepse
kjo do t krkonte prgatitje m solide dhe nj grup njerzish kompetent.
Synimi yn sht t jep shenj n sasin dhe cilsin e ndikimit, duke
prekur konkretisht ndonj prej fushave, sikur artin, arkitekturn, por jo
edhe filozofin, historin, kulturn etj., sepse larg do t na onte do ndalje.
Shqyrtime paraprake
N vitin 336 p.e.r. Aleksandri i Madh erdhi n pushtet. Meq ishte
ushtarak i madh, shum shpejt filloi shtrirjen e shtetit t tij n botn e
athershme. Mirpo, vdekja e hershme e Aleksandrit n vitin 323 p.r.e.
bri q Perandoria e tij t ndahet n tri mbretri: ptolomeiane, seleukidite
dhe maqedone. Secili nga kto shtete kishte qytete t fuqishme me shoqri
t llojllojshme. Shtrirja e ktyre shteteve do t thoshte njkohsisht edhe
shtrirjen e ndikimit t kulturs greke n kto shtete. Mirpo, meq shumica
e popullsis ishte ndryshe, edhe grekt psuan ndikime t caktuara.
N qendrat kryesore t tyre u hapn disa institucione arsimore, t

Ndikimi i trashgimis greke te myslimant

cilat ndikuan n shtrirjen edhe t shkencs e kulturs dhe n zhvillimin e

artit, letrsis, arkitekturs dhe formave t tjera. Me grekt kemi edhe mendimin analitik, sipas shkenctarve, kjo nuk dihet m hert q ka ekzistuar.
Kulturs dhe artit grek i kontribuan edhe luftrat e shumta, por edhe udhtimet dhe tregtia e gjall. N kt mnyr kemi nj ndikim t ndrsjell dhe
nj zhvillim q do t mbahet mend me shekuj.2
Mirpo, shtrirja e kulturs heleniste n territoret q i pushtoi Aleksandri ishte siprfaqsore dhe e kufizuar nga popullata urbane. Sipas Filip
Hitit, popullsia rurale ishte e vetdijshme pr dallimin kulturor dhe racor
me pushtuesit.3 Ai shton duke thn se helenizmi krahas shtrirjes ushtarake
ka ndikuar edhe n formimin e kulturs s atyre vendeve n Lindje. Retorika, filozofia dhe e drejta greke kishin ndikim n qendrat e mdha, sikurse
edhe gjuha greke, duke u br pjes prbrse e paganizmit grek prgjat
Lindjes s Afrt.
Disa shekuj m von, n kufij t grekve u paraqit Islami, i cili nuk
bn pjes n fet pagane, q z fill n traditn gojore, por bn pjes n
fet e shkrimit, t librit, q e radhit n mesin e hebraizmit dhe krishterizmit. Dallim tjetr nga fet pagane sht se kjo fe urdhron besimin n nj
Zot, duke mohuar idhujtarin e shtrir n kto vende. Nj autor paraqitjen
e Islamit dhe fundin e romakve e prshkroi kshtu: Pushtimet arabe t
Siris, Egjiptit, Afriks veriore, e pastaj Spanjs jugore dhe Sicilis shnuan fundin e bots antike romake. Kt askush para tyre nuk arriti ta bj.
Deti Mesdhe m nuk ishte liqen romak.4
N pikpamje kronologjike Islami sht feja m e re ndr fet qiellore (edjanus-semavij) dhe e dyta sipas numrit aktual t besimtarve (mbi
1.5 miliard banor jan mysliman) jan feja e dyt n bot. Prhapja
e fes n Lindje ndodhi shpejt, duke u shtrir deri n fund t Azis s
mesme dhe deri n kufijt verior t Indis. Kt shtrirje t suksesshme
e mundsuan sidomos dy faktor: organizimi i mir mysliman dhe helenizimi siprfaqsor i Lindjes s Afrme. Brenda 100 viteve t para myslimant morn nj pjes t ndijshme t Bizantit, Perandorin persiane dhe n
Karl Grimberg, Historia botrore dhe qytetrimi, vllimi 4, Tiran, 2004, fq. 48 e tutje.
Filip Hiti, Istorija arapa od najranijih vremena do danas, botimi II fototip, Sarajev,
1988.
4
Henri advik, Epilog: Na rastanku sa antichi svetom, n: Oksfordska istorija rimskog
sveta, Beograd, 1999, fq. 449.
2
3

Gjersisht pr keqkuptimet ndaj muslimanve, gjenezn e problemit, faktort dhe mjetet

pr aplikimin e keqkuptimeve shih: Edward W. Said, Orientalizmi Koncepte perndimore pr Orientin, Shkup, 2009.
1

151

152

Nexhat Ibrahimi

drejtim t Perndimit arritn deri n Poatje, afr Parisit.5

Myslimant, sikurse edhe hebrenjt dhe kristiant, prejardhjen e
kan nj, monoteiste, ibrahimiane. Ata besojn n nj Zot kurse Ibrahimin
e pranojn pr strgjysh. Ibrahimi a.s. ka rndsi t madhe n Kuran, sepse
ai sht, sikurse edhe Muhammedi, i drguar i Zotit. Gjithashtu, emri i tij
lidhet me Qaben, vend i shenjt pr t gjith myslimant. Kurani thekson
se Ibrahimi nuk ishte hebrej as kristian, por bashk me Mojsiun dhe Isain
sht nj ndr t drguarit e Zotit. Ai sht edhe babai i Ismailit dhe njherit
kundrshtar i rrept i idhujve.
Kontaktet greko-myslimane dhe ndikimet e mundshme
Muhammedi a.s. e formoi shtetin, n t cilin rolin e udhheqsit
botror dhe fetar e kishte vet ai. Pas vdekjes s tij, n vitin 632 e pas, kishte
edhe paknaqsi rreth prcaktimit t trashgimtarit t shtetit islam. Edhe
nj paknaqsi ekzistonte n ndrkoh, e kjo ishte dominimi gjithnj e m
i madh i dimensionit politik n dm t atij fetar. Shumica sunite mendon
se Muhammedi a.s. nuk ka ln pasardhs. Ata mendojn se halifi duhet
t bhet lideri politik i bashksis, pa synim pr ta zn vendin e Pejgamberit. Mirpo, shiitt mendojn se udhheqja e shtetit duhet t mbetet
brenda familjes s Muhammedit a.s. n kuptimin lider fetaro-politik, prkatsisht, halif/imam duhet t mbetet pasardhsi i Muhammedit a.s., Aliu
r.a., kushriri dhe dhndri i tij. do halif kishte pr detyr ta prhap fen
dhe t kujdeset q shteti t zbatoj rregullat fetare. do prhapje territoriale e fes domethn futjen brenda shtetit mysliman t popujve, kulturave, gjuhve dhe besimeve t ndryshme. Varsisht nga drejtimi, myslimant takoheshin m t tjert, jomyslimant, n perndim me kulturn
bizantine, ne lindje me kulturn sasanidase dhe me kulturn helene q
ishte i pranishm n Egjipt, Siri etj. U analizuan shum vepra t shkruara
por edhe arkitekturore, miniatura, duke iu br shpjegime fragmentare,
sepse shpjegime t plota n doktrinn islame nuk ekzistojn, sepse kjo do t
nnkuptonte prkryeshmrin, e prkryeshmria i prket vetm Krijuesit.6
Rozhe Garodi, Islami dhe kultura, Sarajev, 1421 h./ 1991, fq. 13. Pr ndikimet e ndrsjella shih: Grup autorsh, Arapsko-islamski uticaj na evropsku renesansu, Sarajev, 1987.
6
Shih pr artin islam dhe arabeskn: Amra Hadihasanovi, Arabeska, tradicionalna
forma islamske umjetnosti izmeu interpretacije i devijacije, n: http://www.ibn-sina.
5

Ndikimi i trashgimis greke te myslimant

153

Meq Kurani sht fjal e Zotit n gjuhn arabe, rndsia e alfabetit

arab ishte e madhe n art e letrsi. E tr kjo sht zhvilluar duke i pasur
parasysh ndalesat n Islam rreth artit, sikurse zhvillimi i shkrimit (kaligrafis) e jo imazheve (skultura). Roli i persianve n kt angazhim sht i pavlersueshm, sepse kultura, arti, letrsia dhe filozofia kan qen n shkall
t lart t zhvillimit qytetrues. Disa hulumtues mendojn se helenizmi ka
luajtur rol t rndsishm duke ndihmuar arabt n gjetjen e kuptimit t
identitetit vetjak nacional, sidomos pas fillimit t prkthimit t literaturs
s nevojshme nga greqishtja n arabisht.7
Arabishtja si gjuh e t gjithve, fetare dhe politike, sidomos lehtsoi mundsit e komunikimit. N art, kt gj e kryente kaligrafia arabe,
njra ndr format m t prhapura dhe m autentike t artit mysliman.
Ndikimi grek vrehet edhe n kohn e emevitve.8 Kjo dshmohet edhe nga papirusi me alfabetin grek, i gjetur n qytetin Nessan n
shkrettirn e Negev (ar. Nakab) n vitin 685. Kemi edhe disa dokumente
t ksaj kohe n gjuhn greke dhe arabe.
Shkrim kaligrafik
Kurani ka qndrim negativ pr idhujt dhe do paraqitje figurative
n fe sht shkelje fetare. Si rezultat i ksaj ndalese, kemi vijat dekorative
n fazn e hershme islame t artit islam. Kjo ishte luft kundr antropomorfizmit t helenizuar, sepse n Islam synohet vepra e Pejgamberit dhe
jo personaliteti i tij.9 Kt e ka shprehur deri diku edhe historiani Karl
Grimberg: Arabt i zbatuan njohurit matematike po kaq mir si n astronomi e fizik, po ashtu edhe n jetn praktike. N arkitekturn dhe artin
dekorativ, n motivet e zbukuruara me bimt dhe arabeskat, konturet, vijat
e t cilave duken sikur duan t ndjekin njra-tjetrn, u shfaqen prirjet e tyre
net/bs/component/content/article/1524-arabeska-tradicionalna-forma-islamske-umjetnosti-izmeu-interpretacije-i-devijacije.html.
7
Zbornik beogradske otvorene kole, radovi studenata generacije 2005/06. Filozofski
fakultet, Zapad i Islam od sukoba do dijaloga, Branka Pani, ose: http://www.google.
com/#q=i+Islam+%E2%80%93+od+sukoba+do+dijaloga%E2%80%9D%2C+Branka+Pa
ni%C4%87%2C .
Qasr al-Amra, sipas: http://en.wikipedia.org/wiki/Qasr_Amra.
8
Titus Burchkardt, Arti i Islamit, Shkup, 2012, fq. 13-18.
9
Zbornik beogradske otvorene kole, po aty.

154

Nexhat Ibrahimi

prveuese pr t zgjidhur problemet estetike t zbukurimit me rrug gjeometrike....10

Shoqria islame n rritje e sipr kishte nevoj pr ndrtime dhe
zhvillime t tjera. Mirpo, kjo nuk do t thot q kto ndrtime, edhe t
ndikuara, t jen m t varfra se tempujt pagan dhe kishat kristiane, e
madje t jen nn hijen e Bizantit.11
Ndr realizimet m t hershme arkitektonike t sunduesve mysliman q u vendosn n Palestin dhe Siri, ka qen nj stil ndrtimi jo i shpe
sht, kshtjella shkretinore.12 Kto shrbenin pr nevoja ushtarake, civile,
puntori etj. Me kalimin e kohs, kto objekte i jan prshtatur nevojave
t shoqris s re myslimane. Kt mund ta shohim sidomos n pavijoni
me banjo n pallatin Kasr Amra (724-743( ) ) n shkrettirn e
Jordanis.13 Ky pallat ndr t tjera synonte t tregoj fuqin e halifit, por
kjo sht br n mnyr antike dhe bizantine.
Dekori i pallatit, imazhet n t, nuk ishin n prputhje me rregullat fetare islame, por kishin mbetur si t tilla, m tepr t toleruara por
jo t ndikuara. Kemi edhe ngjashmri t tjera, sikurse n qytetin Fav, n
qendr t mbretris s njohur Kind, q kishte ndikime greko-romake, me
elemente lokale. Mirpo, mozaiku nuk pati prdorim t gjat, sepse ai u
zvendsua me motive tjera dhe mjete tjera.14
Kubeja e Shkmbit n Jerusalem (687-691), Xhamia e Madhe
Emevite n Damask (705-715) dhe Xhamia e Madhe n Kordob (785987) jan shembulli m i mir i aplikimit t mozaikut, i cili n nj mnyr
reflektonte ndikimin kristian n art. Kopshtet e bukura, urat dhe pelgjet me
peshq, jan motive myslimane t parajss.15 Ndikimin kristian n Kuben
e Shkmbit e pohon edhe Katarina Oto-Dorn n baz t ekzistimit t tran-

Karl Grimberg, po aty, fq. 49.

Husref Redi, Razlike izmedju omajadske i abasidke umjetnosti, n: Simpozij o arapsko-islamskoj kulturi, Sarajev, 18-19. 05. 1972, n: Prilozi za orinetalnu filozogiju,
XXIV, 1973, Sarajev, 1976, fq. 69.
12
Pr objekte t ktij lloji lexo: Carel J. Du Ry, Islamski svijet, n: Bizant i svijet islama, Rijeka, 1978, fq. 25-26.
13
Qasr al-Amra, sipas: http://en.wikipedia.org/wiki/Qasr_Amra.
14
Zbornik beogradske otvorene kole, po aty. Shih ndikimin n art: Zagorka Janc, Islamska miniatura, Beograd Zagreb Mostar, pa vit botimi, fq. 31 e tutje.
15
Titus Burchkardt, Arti i Islamit, Shkup, 2012, fq. 8-13.

Ndikimi i trashgimis greke te myslimant

155

septeve dhe elementeve t tjera.16 Madje ajo pohon se n arkitekturn

emevite ka edhe elemente kristiane, persiane dhe t Lindjes s vjetr.17
Prkundr ndikimeve, David Talbot Rice thekson se arti i hershm mysliman n Siri sht origjinal, sepse thekson dallimet karakteristike edhe n
Kuben e Shkmbit dhe n objekte t tjera.18
Zbulimi i kishs n vendin Umm er-Rresas ( ) n Jordani,
n vitin 1986, solli t dhna t reja, se kisha nuk i prket kohs emevite
por abasite,19 por shnimet jan n gjuhn greke dhe paraqesin traditat m
reprezentative greke t lashta disa shekuj. Kjo tregon se helenizmi ka pasur
ndikim edhe n kto troje20 dhe mbi kt helenizm lokal sht br superstruktura e mvonshme lokale.
Ndikime vrejm edhe n arkitekturn ballkanike, madje n disa
xhami monumentale n Bosnj, Kosov, Maqedoni etj., por ky ndikim
sht kufizuar vetm n zgjidhje konstruktive, jo edhe hapsinore, sepse
doktrinat fetare kan determinuar hollsit e tjera.21

10
11

Sipas: Husref Redi, Razlike, po aty, fq. 70.

Sipas: Katarina Oto-Dorn, Islamska umetnost, Novi Sad, 1971, fq. 64.
18
Sipas: David Talbot Rice, Islamska umetnost, Beograd, 1968, fq. 11-13.
19
Umm ar-Rasas, n: http://en.wikipedia.org/wiki/Umm_ar-Rasas.
20
Grup autorsh, Arapsko-islamski uticaj na evropsku renesansu, Sarajev, 1987.
21
Shih shpjegime profesionale t ktyre dallimeve: Husref Redi, Islamska umjetnost,
Beograd Zagreb Mostar, 1982, fq. 38-53.
16
17

156

Nexhat Ibrahimi

Prfundim
Ndikimet jan gj e domosdoshme n komunikimin njerzor, politik, ushtarak, ekonomik e kulturor. Vetvetiu ndikimi nuk sht i keq apo i
mir. N kt aspekt duhet shikuar edhe ndikimet e huaja mbi trashgimin
myslimane. Ata kan ndodhur por jo pakufishm si sht pretenduar.
Filozoft, artistt, letrart kan analizuar me vmendje do ardhje, futje
t huaj apo do t vler vendore q sht takuar pas hyrjes s vendeve t
tjera n kuadr t halifatit islam. Gjrat q jan kundrshtuar nga msimet
islame ose jan prshtatur ose jan hedhur posht. Periudha emevite, analizuar n prgjithsi, mund t karakterizohet si periudha e hershme, arkaike
e artit islam, her-her eklektike, m shum islame sesa heleniste, kurse
periudha abbasite si periudha klasike, si periudha e perfeksionit artistik, e
dominimit t elementeve t reja kundrejt elementeve krahinore, n t cilin
jan harmonizuar n maksimum synimet dhe format artistike, prkatsisht
dshirat artistike jan n pajtim me mundsit artistike.

Ndikimi i trashgimis greke te myslimant

157

LITERATURA
1. Arapsko-islamski uticaj na evropsku renesansu, (Grup autorsh),
Sarajev, 1987.
2. Bizant i svijet islama, Rijeka, 1978.
3. David Talbot Rice, Islamska umetnost, Beograd, 1968, fq. 11-13.
4. Edward W. Said, Orientalizmi Koncepte perndimore pr Orientin,
Shkup, 2009.
5. Filip Hiti, Istorija arapa od najranijih vremena do danas, botimi II
fototipi, Sarajev, 1988.
6. Grup autorsh, Arapsko-islamski uticaj na evropsku renesansu, Sarajev, 1987.
7. http://en.wikipedia.org/wiki/Qasr_Amra.
8. http://en.wikipedia.org/wiki/Umm_ar-Rasas.
9. http://www.google.com/#q=i+Islam+%E2%80%93+od+sukoba+do+dijaloga%E2%80%9D%2C+Branka+Pani%C4%87%2C .
10. http://www.ibn-sina.net/bs/component/content/article/1524-arabeska-tradicionalna-forma-islamske-umjetnosti-izmeu-interpretacije-i-devijacije.html.
11. Husref Redi, Islamska umjetnost, Beograd Zagreb Mostar,
1982.
12. Karl Grimberg, Historia botrore fhe qytetrimi, vllimi 4, Tiran,
2004.
13. Katarina Oto-Dorn, Islamska umetnost, Novi Sad, 1971.
14. Oksfordska istorija rimskog sveta, Beograd, 1999.
15. Prilozi za orinetalnu filozogiju, XXIV, 1973, Sarajev, 1976.
16. Rozhe Garodi, Islami dhe kultura, Sarajev, 1421 h./ 1991.
17. Titus Burchkardt, Arti i Islamit, Shkup, 2012.
18. Zagorka Janc, Islamska minijatura, Beograd Zagreb Mostar, 1985.

158

Nexhat Ibrahimi

Impact of Greek Heritage on Muslims!

Summary
Impacts are a historical necessity in many areas: in human communication, political, military, economic and cultural areas. Impact itself
is not bad or good. In this aspect should also look at foreign influences on
Muslim heritage, which have been incurred but not limitlessly as claimed.
Philosophers, artists, authors have carefully analyzed every foreign idea
or any local value that was met after the entry of other countries under
Islamic rule. Worldviews that were rejected by Islamic teachings either
were adapted or were denied. Umayyad period, analyzed in general, can
be characterized as the period of early, archaic Islamic art, at times eclectic, more Islamic than Hellenistic, whereas Abbasid period as the classical
period, the period of artistic perfection, the dominance of new elements
against regional elements, in which intentions and artistic forms are harmonized to the maximum, namely artistic desires are in accordance with
artistic possibilities.

Keywords: Islam, impact, legacy, Greek, philosophy, art

KDU 027 (64) :28

Biblioteka e Kajrevanit thesar i kulturs dhe civilizimit

islam
Ahmed Ebu Zejd
Prktheu: Desara Vathaj

Depoja e librave dhe e dorshkrimeve e Kajrevanit, n Tunizi,

paraqet thesar t njohurive dhe t civilizimit shum t pasur. Konsiderohet
njra prej bibliotekave publike m t rndsishme n nivel t bots arabe
dhe asaj islame. Ajo prmban nj thesar t muar t dorshkrimeve dhe
librave t rrall. N t njjtn koh ajo paraqet nj burim t kndshm pr
studiues dhe hulumtues, si dhe adres t rrall t shkencs pr hulumtuesit
arab dhe t huaj, t cilt ia msyjn atij tempulli t dijs pr t thithur
nga nektari i saj... N brendin e saj gjenden 21,000 libra, 6,000 dorshkrime dhe 500 shkrime t gdhendura n gur. Ajo sht nj depo e llojit
t rrall q n vete ngrthen t gjitha llojet e shkencave dhe arteve. Aty
gjejm, mushafa, libra t tefsirit, t fikhut, hadithit, usulit, t historis, t
biografive, t udhe prshkrimeve, t letrsis, t gjuhsis, t tesavufit,
t filozofis, t mjeksis, t astronomis, t matematiks, si dhe t shum
arteve tjera, datat e shkrimit t tyre u takojn periudhave t ndryshme kohore. Konsiderohet prej depove m t vjetra n botn arabe. Aty gjejm

160

Ahmed Ebu Zejd

dorshkrime q jan t shkruara n shekullin e tet t ers s re. Prmban

dorshkrime t rralla (autografe), disa prej tyre jan t shkruara nga vet
autort e tyre. Prej tyre, veprat e ibnu Haldunit, ibnu Tufejlit, ibnu Rushdit si dhe vepra t ndryshme nga disa mbretr t Magrebit arab.

Gustav Lubon, n librin tij t njohur Civilizimi i arabve thot:
Qyteti Fesit i bnte konkurrenc Bagdadit n shekullin e dhjet. N at
koh aty jetonin gjysm milion
banor, kishte 800 xhami dhe depo
prplot me dorshkrime greke dhe latine. Sipas disa bashkkohanikve
t historianit Delfan, thuhet se depoja e Fesit prmbante m shum se
30,000 vllime. Biblioteka sot prmban 21 mij libra, disa nga ato jan
libra t reja, t cilat kan t bjn me kohn e zbulimit t shtypshkronjs,
6 mij dorshkrime t prmbledhura afrsisht n 2043 grupe, 600 periodik,
500 shkrime t gdhendura n gur, vjetrsia e t cilve shkon nderi n nj
mij vjet.
Themelimi dhe historia
Kjo bibliotek e vjetr, e cila sht ndrtuar n gjysmn e shekullin t tet t hixhretit, i prket xhamis s Kajrevanit t qytetit Fes.
Depoja sht themeluar n fillim si nj bibliotek e vogl n xhami, pr t
ndihmuar n misionin e msimdhnies, pastaj u kthye n kupol t Sadijinve dhe iu hap nj der jasht xhamis me qllim t zgjerimit t njohurive pr do fe. Themeluesi i saj sht sulltani i Marokut Ebu Anan El
Merijni, i cili bri hapjen zyrtare t saj n vitin 750h/1349. Ai hartoi rregulloren e veant pr lexim, shfrytzim, prshkrimin e librave si dhe shtoi
fondin me libra t rrall dhe libra me vler nga t gjitha fushat e shkencave
dhe arteve. Sadijinet gjat shekullit t gjashtmbdhjet pas ers s re,
shtuan fondin me libra t rinj, duke i sjell nga depoja El-Merinije nga
i njjti qytet. Po ashtu ata e pasuruan me dorshkrime dhe dokumente t
rralla, gj q fondi i saj tejkaloi 32.000 vllime n vitin 1613.
Ndrtesa e Depos
Depoja e Kajrevanit gjendet prball sheshit Saffarin n qytetin e vjetr t Fesit. Ndrtesa e saj n shikim t par duket e ngusht, nga
paraqitja e saj e jashtme duket e vjetr, por brendia e saj sht shum
e zgjatur dhe me anekse t gjra. Interesim pr t kan tregua edhe sulltant e Marokut. Kshtu, n vitin 1940, mbreti i ndjer Muhamedi i pest,

Biblioteka e Kajrevanit thesar i kulturs dhe civilizimit islam

161

zyrtarisht i dha atributin e nj institucioni shtetror q t jet i hapur ndaj

studiuesve dhe hulumtuesve t t gjitha feve dhe kulturave, pasi q rrezatimi i njohurive t saj pr gjasht shekuj kishte qen i dedikuar vetm pr
studiuesit mysliman.

Vendim i rindrtimit t saj erdhi me urdhrin mbretror n vitin
2004, dhe vendosjen e saj n vendin ku ndodhet sot pasi ka qen e rrethuar nga xhamia e Kajrevanit. Vendimi i bartjes s saj jasht xhamis u bri
t mundur besimtarve t feve tjera ta frekuentojn at, pasi kan qen t
ndaluar t shkojn aty, kur ajo ishte pjes e xhamis, dhe kur dyert e
saj ishin t hapura brenda xhamis. Dera e saj kryesore ishte e hapur n
sheshin e Saffarineve q ishte e ngjitur me portat kryesore pr t hyr n
qytetin e vjetr.

Kupola e biblioteks sht zbukuruar me zbukurime plasteri dhe
me drunj t gdhendur sipas modelit t artit autokton. Kjo tregon pr
ndikimin e arkitekturs s Magrebit me krijimtarin e arkitekturs s
prkryer t Andaluzis, e cila kishte lulzuar n shtpit, dhe xhamit e
Magrebit t Largt duke treguar pr at pjes t historis s ndritshme.
Biblioteka prmban hapsira magjepse t zbukuruara me zbukurime islamike e mozaike q i jep vendit nj vler t lart t trashgimis.
Roli i saj n shkenc dhe kultur
Kjo bibliotek e rrall, me sistemin e saj t prkryer me nj fond
shkencor, i cili prmban nj mori t veprave dhe t dorshkrimeve t
dijetarve t mdhenj t Magrebit Islamik si: Ibnu Tufejli, ibnu Rushdi,
t cilt u bn t njohur me veprat e tyre madhshtore n kohen e art t
Jakub El-Mensurit. Ashtu si kan luajtur rolin e tyre t njohur n aspektet
e shkencs dhe njohjes, ato lehtsuan vshtirsit me t cilat prballeshin
hulumtuesit dhe studiuesit. Fondi i biblioteks sht pasuruar nga dhuratat
e zyrtarve, mbretrve dhe dijetarve, t cilt dhuruan libra t veanta,
t shtrenjta nga aspekte t ndryshme t dijes. N xhamin e Kajrevanit,
sht studiuar, pran fikhut dhe tefsirit, matematika, mjeksia, astronomia.
Aty jan sjell apo jan prshkruar t gjitha veprat q kishin t bnin me
kto shkenca, gj q shtoi fondin e dorshkrimeve n Magreb si n aspektin
e kualitetit po ashtu edhe n aspektin e kuantitetit. Kjo i kishte stimuluar
dijetart, njerzit e pasur dhe mbretrit t hulumtojn pr dorshkrime dhe
ti blejn ato sado i lart t jet minimi tyre. sht e sigurt, se Universiteti

162

Ahmed Ebu Zejd

i Kajrevanit nuk do t mbante ritmin shkencor t lloj-llojshm dhe nuk do

ta realizonte nivelin duhur shkencor, t cilin e ka njohur gjat shekujve,
vese me mbshtetjen themelore n depon e shkencs t pasur me libra
dhe dorshkrime. Mbretrit e Marokut dhe princat jan prkujdesur pr
furnizimin e depos s Kajrevanit me dorshkrimet m t muara dhe jan
prkujdesur n veanti pr ti ruajtur ato. Po ashtu kan br prshkrimin
e tyre me qllim q tua dhuronin vllezrve t tyre, mbretrve dhe sunduesve t vendeve n Lindje t atdheut arab. Kjo bibliotek ishte shum
e pasur me libra. Ajo prmbante 33 deg t bibliotekave, q ishin prplot
me libra t muara, ku referoheshin msuesit dhe nxnsit pr studime
dhe hulumtime. Ajo sot sht e hapur n hapsirn e saj botrore, duke
marr pjes aktive me ekspozita dhe takime t trashgimis dhe t kulturs ndrkombtare, me qllim t shkmbimit t prvojave dhe prfitim
nga prvojat botrore n kt fush.
Katalogu i dorshkrimeve
N qoft se shikojm katalogun e dorshkrimeve do t vrejm
me gjith prpjekjet e mdha q bn marokent e vjetr lidhur me katalogizimin e dorshkrimeve, megjithat ato mbesin lista dhe indekse q
nuk i nnshtrohen kurrfar sistemimi apo radhitje. Mirpo, katalogizimi
i vrtet filloi me nismn e sistemimit t depos n shoqrin marokene n
shekullin e tanishm. Andaj, katalogu i par i ktij lloji sht katalogu i
hartuar nga orientalisti francez Alfred Ektef Bel pr nj grup t librave t
depos s Kajrevanit, pr t cilin bn fjal Ezerkili, i cili thot: Orientalisti Alfred Bel, i cili ka qndruar nj koh n Afrikn Veriore dhe ishte
drejtor i shkolls Tilmsan, kishte hartuar nj katalog n gjuhen arabe dhe
at franceze pr bibliotekn e xhamis s Kajrevanit n qytetin Fes.
Dorshkrime t rralla
Nse i hedhim nj vshtrim prmbajtjes s dorshkrimeve n depo
do t shohim se ato prfshijn t gjitha shkencat dhe artet. Kurse sa i
prket materies se ku jan shkruar ato, nj numr jan shkruar n lkur
kaprolli, ndrkoh q nj numr i ktyre dorshkrimeve ishte me vler
t lart shkencore dhe artistike. Pr sa i prket kohs s prshkrimit t
tyre shohim se disa prej tyre shkojn n shekullin e tret t hixhretit,
disa prej tyre jan shkruar me shkrimin e autorve (autografe). Shumica
e ktyre dorshkrimeve posedojn dokumente vakfnore n depo. Doku-

Biblioteka e Kajrevanit thesar i kulturs dhe civilizimit islam

163

mentet e vakufimit (testamentit), japin t kuptojn se vakiflnsit u takonin shtresave t gjra t shoqris. Kemi vakufime nga mbretrit Merijin,
Sadijine dhe Alevijin. Kemi vakufime nga princat, princeshat si dhe tjera
prej udhheqsve dhe dijetarve, disa prej ktyre dorshkrimeve, autor
t tyre jan personalisht mbretrit e Marokut dhe sulltant, si n koht m
t vjetra, po ashtu edhe n ato m t reja. N depo gjenden dorshkrime
q jan vakufuar nga vet autort, prej tyre, po prmendim Historin e
ibni Haldunit, ku nj pjes e dokumentit t vakufimit mban nnshkrimin e autorit Abdurrahman bin Haldun. Kto Vakufname, t cilat bartin
dorshkrimet e depos, vrtetojn prhapjen e vetdijesimit t madh tek
marokent pr rndsin e vakufimit kulturor, duke mos konsideruar t
mjaftueshm vakufimin fetar. Kjo tregon, po ashtu pr dshirn e tyre n
stimulimin e prhapjes s leximit, kujdesin pr masivizimin e kulturs,
zgjerimin e rrethit t saj, n konkurrencn e tyre ata dshirojn t jen
n shrbim t dijetarve dhe studentve. Dshira e tyre pr posedimin e librave me vler, prshkrimi i dorshkrimeve t muara dhe vendosja e tyre
npr depo pr dobi t prgjithshme, si dhe mbshtetja e botimit t librave
dhe propagandimi i tij.
Dorshkrimet m t vjetra
Vlera e dorshkrimeve n depo qndron n at se dorshkrimi m i
vjetr n t sht i shekullit t dyt t hixhretit. Ai sht dorshkrimi i Essijeg (Formulat) i Ebu Is-hak ibnu Ibrahim el-Kazari (186h), transmetuar
prej Muhamed ibnu Vedah el-Kurtubi, redaktuar prej Dr. Faruk Hamade.
Rndsia e ktij dorshkrimi t rrall qndron n at se sht i shkruar n
lkur kaprolli q prbhet prej 365 letrave, sht prodhuar n Marok,
konsiderohet prej vlerave m t mueshme q posedon biblioteka.
Prej dorshkrimeve t rralla dhe m t mueshme q gjenden n depo jan:
1. Nj pjes e vjetr e Kuranit e shkruar n lkur me shkrim kufi.
2. Rezyme e Ebi Musab Ez-zehri i shkruar n nj letr t vjetr n
Kordov n Andaluzi, n vitin 359 h, n kohn e Halifit emevit
El-Hakem El-Mustensir, q shoqrohet me shum komente.

164

Ahmed Ebu Zejd

3. El-bejan vet-Tahsil nga Ibni Rushdi i shkruar n lkur, me

shkrim t imt e t bukur. Ai sht vllim autentik gjigant q prshkojn nj numr zbukurimesh artistike. Flet pr kundrshtimet
n lmin e fikhut, q ishin aktuale n mesin e dijetarve arab n
shekullin e shtat t hixhretit.
4. Mehadhi El-Muvetta, sht nga prmbledhja El Mehdi ibnu Tumerit dhe sipas transmetimit t tij..Kopja e tij sht shum e bukur
sa i prket forms dhe lidhjes.
5. Nj pjes nga Inxhili n gjuhen arabe i shkruar n lkur me
shkrim t vjetr andaluzian.
6. Poem mjeksis nga ibnu Tufejli (i vdekur n vitin 581 h.).
sht nj dorshkrim i vjetr, i cili flet pr mjeksin n form t
matematiks dhe sht kopja e vetme q gjendet n bot nga ky
libr.
7. Pjes nga Muvatta i Malikut, (vdiq m 179 h), jan shkruar pr
depon e Ali bin Jusuf bin Tashefin El Murabiti n lkuren e
kaprollit.
8. Libri Biografia (Sire) ibnu Is-hak, (vdiq n vitin 151 h) , sht
shkruar n vitin 207 h dhe ai sht libri m i vjetr q gjendet n
depo.
9. Mus-hafi i madh t cilin e ka ln vakuf n depo, Sulltan Ahmed
El-Mensur Edh-Dhehebi n vitin 1011, me rastin e inaugurimit t
saj.
10. Libri El-Iber (Msimet) nga ibni Halduni ( vdiq m 808 h), t
cilin e shkroi n emr t sulltan Ibn Faris El Merini dhe ia dhuroi

Biblioteka e Kajrevanit thesar i kulturs dhe civilizimit islam

165

depos s Kajrevanit n muajin safer t vitit 799 h.

Depoja posedon nj grup t botimeve t vjetra dhe t rralla, t
cilat pr shkak t vjetrsis jan konsideruar si dorshkrime, disa
prej tyre jan botuar n Evrop e disa t tjera jan botuar n Lindje.
Nj grup prej tyre t gdhendura n gur q i prkasin Fesit , u botuan n Fes, duke u klasifikuar si libra t rrall. Depoja prmban nj
numr t revistave dhe periodikve, nga Lindja dhe nga Perndimi.
Numri i t cilave arrin mbi 600 periodik t ndryshm sa i prket
trajtimit t temave, interesimit dhe vendeve ku jan botuar. Ato
kan vlera t ndryshme sa i prket aspektit shkencor.
Neglizhenc dhe prapambeturi
Por, n nj koh t vonshme gjendja e depos u prkeqsua dukshm, derisa kishte arritur n nj situat t dhimbshme pr shkak t lnies
pas dore dhe neglizhencs. Kohve t fundit ishte vrejtur nj deformim
n veanti i ndrtess s saj, ku kishte filluar lagshtia t deprtonte n
fondin e dorshkrimeve. Librat ishin gjuajtur njra mbi tjetrn pa ndonj
sistemim t duhur. Ato rrezikoheshin t prisheshin nga lagshtia dhe insektet e ndryshme. Pr shkak se nuk gjendej katalogu i duhur, ato rrezikoheshin t humbeshin. Disa dorshkrime q gjendeshin n depo rrezikoheshin t
humbeshin apo t vidheshin, veanrisht ato t kohs s okupimit francez
t Marokut. Si rezultat i ksaj u zhdukn dorshkrime t rralla, nga ana e
disa personaliteteve q kan pasur poste t larta n shtet n kohn e okupimit.
Mirmbajtja e librave dhe dorshkrimeve
Por, pa humbur koh, Ministria e Kulturs s Marokut e rregulloi
kt shtje dhe mori pr sipr restaurimin, mirmbajtjen dhe shrimin
e dorshkrimeve n depo, ku filloi pastrimi, fotografimi dhe vendosja e
tyre n kuti ku nuk mund t deprtonte lagshtia, duke zbatuar vendimet
mbretrore. Biblioteka sot sht e pajisur me mjetet e teknologjis m
bashkkohore pr ruajtjen e atyre dorshkrimeve t muara nga lagshtia,
zjarret, dhe vjedhja duke u mbshtetur n standarde t niveleve ndrkom-

166

Ahmed Ebu Zejd

btare. Sa i prket mirmbajtjes s biblioteks dhe fondit t saj shkencor t

muar, biblioteka posedon laboratoriumin m bashkkohor pr restaurim
n nivel arab dhe ajo tash prcjell zhvillimin e t arriturave botrore n
kt fush pr prkujdesje ndaj thesareve t saj t mueshm. Pr prkujdesen e dorshkrimeve t muara ekspertt jan mbshtetur n metodn
e konservimit t tyre n mikrofilm, gj q lehtson punn e hulumtuesve,
dhe ruajtjen e ktyre gjrave t mueshme nga dmtimi dhe humbja. Leximi i dorshkrimeve bhet nga mikrofilmi, i cili sht nj kuti q lexon
nprmjet nj aparati q i prngjan kompjuterit dhe quhet Lexuesi. N
depo gjenden prafrsisht 768 mikrofilma dhe 6 pajisje pr lexim. Salla
e dorshkrimeve posedon pajisje elektronike bashkkohore pr ta kondicionuar salln sipas natyrs s kohs. Aty ka rezerva t tjera q mos t
ndikojn rrezet e diellit. Prve ksaj do dorshkrim sht i vendosur n
kopertina t veanta ku nuk mund t deprtojn insektet e as t ndikojn
moti i paprshtatshm. Restaurimi nuk prfshiu vetm dorshkrimet, por
ai prfshiu edhe ndrtesn e depos. Kshtu pra iu kthye konsiderata ksaj
ndrtese me pamje t arkitekturs arabo-islame.
Marr nga revista: Al-Hajj ve Al-Umra, Al-aded 65, 5 maj 2010

Biblioteka e Kajrevanit thesar i kulturs dhe civilizimit islam

167

Library of Kairouan treasure of Islamic culture and civilization

Summary

Repository of books and manuscripts of Kairouan, the city in Tunisia, presents treasure of knowledge of very rich civilization. Considered one of the
most important public libraries at the level of the Arab and Islamic world.
It contains a treasure of manuscripts and rare books. At the same time it
presents an agreeably source for researchers, scholars and a rarely address
of science for Arab and foreign researchers, who rush into that temple of
knowledge to suck its nectar. Inside it there are 21.000 books, 6.000 manuscripts and 500 inscriptions engraved in stone.

Keywords: Kairouan library, Islamic culture and civilization, Tunisia.

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

(Botohet me rastin e 40 - vjetorit t puns shkencore 1974-2014)
Prgatiti pr botim:
Prof. asc. dr. Isa Memishi

1. T dhna personale:
Datlindja:23/2/1952
Vendlindja: Damask
Shtetsia: kosovar, sirian
Statuti social: i martuar
2. Shkollimi:
Fakulteti: i diplomuar n gjuh dhe letrsi arabe, Universiteti i Damaskut 1974;
Magjistratur: magjistr i historis e re dhe asaj bashkkohore, Universiteti i Prishtins 1977;
Doktoratura e par: doktor i Letrsis krahasimtare, Universiteti i Prishtins 1981;

170

Prof. asc. dr. Isa Memishi

Doktorata e dyt: doktor i historis e re dhe asaj bashkkohore, Universiteti i Prishtins 1986;
3. Puna e deritashme
1.1. Lektor n Departamentin e Orientalistiks, Fakulteti
Filologjik, Universiteti i Prishtins (1974-1987);
1.2. Bashkpuntor n Enciklopedia e madhe arabe, Damask
1988-1989;
1.3. Profesor asistent dhe Profesor i asocuar n Universitetin e
Yarmouk 1989-1995;
1.4. Profesor i asocuar 1995-2005 dhe Profesor i rregull 20052012 n Departamentin e Historis n Universitetin Al al-bayt;
1.5. Aktualisht Profesor i rregull n Departamentin e Shkencave
humane n Fakultetin e Letrsis dhe shkencave humane, Universiteti ndrkombtar i shkencave islame, Amman-Jordani
3. Pozitat udhheqse:
3.1. Drejtori i Institutit Baytul-l-Hikma, institut i shkencave
politike, Universiteti Ali-Bayt, (1995-2005);
3.2. Drejtor i Qendrs pr studime t bots islame, Universiteti
i Al al-Bayt, 2006-2010;
4. Shprblimet:

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

171

4.4. Mirnjohje dhe shprblim pr kontributin e dhn n prkthim, Forumi pr marrdhnie arabe dhe ndrkombtare n
Katar 2014;
5. Lnd t ligjruara:
5.1. Niveli BA: Programi pr hulumtime n Histori, Historia e
prgjithshme e kohs s re.
Historia e Perandoris Osmane; shtja e Palestins; Historia
e prgjithshme e kohs s re; Historia e prgjithshme e kohs
s bashkkohore; Hyrje n Historin islame; Historia e Al-Albayt dhe vakfet e tyre; vakfet dhe pasurit tjera t lna vakf;
Historia e re e Bots islame; Historia bashkkohore e Bots
islame; Rilindja evropiane; Rilindja bashkkohore islame;
Prhapja e Islamit; Civilizimi arab dhe ai islam; Qyteti, fshati
dhe fshatarsia; Mendimi politik, etj.
5.2. Niveli MA: Studime n fushn e historis s Perandoris
Osmane, Studime n fushn e historis s Evrops Lindore,
Studime n fushn e historis s Evrops Perndimore, Kolonializmi i ri n bot dhe lvizjet pr lirim, Studime n historin e jets sociale n botn islame, historia e sistemeve shoqrore dhe institucioneve tjera.
6. Antarsi n borde dhe institucione t ndryshme:
6.1. Antar i jashtm i Akademis s Shkencave t Kosovs nga
viti 2010;

4.1. Mirnjohje nga shtpia botuese Bagdala pr kontributin e

dhn n afirmimin e letrsis arabe 1985;

6.2. Antar me korrespondenc i Akademis Arabe n Damask

nga viti 2001;

4.2. Medalje pr Merite nga Republika e Kosovs pr mbar

veprimtarin 2012;

6.3. Antar i Shoqats s Orientalistve t Kosovs nga viti

2002;

4.3. Mirnjohje Ambasador i Universitetit te Sarajevs pr

tr veprat e tij n lidhje me historin e kulturn e Bosnjs
2012;

6.4. Antar i redaksis s revists Filologji orientale, Prishtin nga viti 2005;

172

Prof. asc. dr. Isa Memishi

6.5. Antar i redaksis s revists Prolozi za orijentalnu

filologiju n Sarajev 2008-2014;
6.6. Antar i redaksis s revists Revista jordaneze pr histori dhe arkeologji nga viti 2005-2013;
6.7. Antar i redaksis s revists Studime boshnjake, botimi n gjuhn angleze, Sarajev, nga viti 2010-2012;
7. Fushat e studimit dhe hulumtimit:
Histori e vendeve te Shamit dhe Ballkanit gjat sundimit Osman,
vakufi dhe roli i tij n jetn ekonomike dhe sociale; Marrdhniet arabo-ballkanase; Islami pososman n Ballkan.
8. Gjuht e komunikimit:
Gjuh arabe, gjuh shqipe, gjuht q fliten n ish Jugosllavi dhe
gjuh angleze.
9. Artikuj shkencor:
9.1. Arabizmi i Muhamed Ali Pashs, Prparimi nr. 5, Prishtin 1977;
9.2. Nj alfabet i prdorur te shqiptart e Siris pas Lidhjes s
Prizrenit, Prparimi nr. 4, 1978;
9.3. Rreth dorshkrimeve arabe n jug t Jugosllavis, Revista
Institutit pr dorshkrime arabe, v. 26, pjesa e dyt, 1982;
9.4. Shqiptart dhe disa prpjekje pr nj komb t prbashkt,
Revista e asambles s gjuhs arabe, Damask, v. 63, nr. 4,
Damask 1988;
9.5. Rruga e mndafshit, rrug e romeve mes popujve, modeli
i Halepit gjat periudhs s sundimit t Perandoris Osmane,
revista Studime historike, nr. 39-40, Damask1991;

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

173

9.6. Nj vakufname n gjuhn arabe nga gjysma e shekullit t

shtatmbdhjet n Ballkan, revista Studime historike, nr.
41-42,Damask 1992;
9.7. Vakufnamet si burim pr njohjen e jets bujqsore n periferit e Damaskut gjat periudhs s sundimit t Perandoris
Osmane, Studime historike, nr. 43-44,Damask 1992;
9.8. Evoluimi i vakufit monetar gjat periudhs s Perandoris
Osmane (1), punim i dorzuar pr botim m 30/7/1991 n revistn Studime orientale n Paris, para se t ndrpritej botimi
i revists;
9.9. Evoluimi i vakufit monetar gjat periudhs s Perandoris
Osmane (2), revista Studime e Universitetit t Jordanis, v.
19 a, nr. 3, Aman 1992;
10.10. Evoluimi i vakufit monetar gjat periudhs s Perandoris
Osmane (3), revista Studime e Universitetit t Jordanis, v. 20 a,
nr. 3, Aman 1992;
1.11. Islami dhe nacionalizma n Ballkan - kontribut rreth rolit t
fes n formimin e kombeve, revista Studime historike, nr.
47-48, Damask 1993;
1.12. Memoaret e Ismail Qemajlit rreth kundrrevolucioni n
Stamboll ngjarjet e prej 17-23 prill, Revista arabe pr histori n fushn e studimeve t Periudhs s Perandoris Osmane, nr. 7-8, Zegvan, Tunizi 1993;
1.13. Islam and Muslim in Bosnia: 1878-1918: Two Hijars and
to Fatwas, Journal of Islamic Studies, Oxford 1994, 5:2;
1.14. Al-Battan Nj teknologji e re andaluziane pr prodhimin
e zhgunit n Palestin gjat shekullit t XVII, revista Studime t Universitetit t Jordanis, nr. ? Aman, 1995;
1.15. Te dhna t reja pr Damaskun gjat gjysms s shekullit t
XVI, revista Studime historike, nr, 5, Damask 1995;

174

Prof. asc. dr. Isa Memishi

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

175

1.16. Aka n fillim t sundimit Osman, Revista arabe pr histori

n fushn e studimeve osmane, nr. 11-12, Tunizi 1995;

1.27. Ndarja e orientalistiks: polemikat n orientalistikn jugosllave, revista shtje strategjike, nr. 8, Damask 2001;

1.17. Kontribut i Al-Asadit n ndriimin e arabizmave n gjuht e

Ballkanit, Revista e Akademis jordaneze pr gjuh arabe,
nr. 48, Aman 1995;

1.28. Zhvillimi vakufit nepr gjat historis, revista Awqaf nr.

1, Kuvajt 2001;

1.18. Pozita e Shajhu-l-islamit dhe reisu-l ilemas n Bosnj, Revista e Akademise arabe n Damask, v. 71, pjesa e dyt,
Damask 1996;
1.19. Origjina e arabe e disa popujve mysliman n Evrop: histori fantazm, politik, Revista Al-Manar; v. 2, pjesa e
par, Universiteti Ali-al-Bayt 1996;
1.20. Roli i Bektashizmit n lidhjet shpirtrore kulturore t
shqiptarve me Irakun, nj studim botuar n monografin
prkujtimore t S. Mekbul Ahmed, Universiteti al-Bayt
1999;

1.29. Vakufi n Perandorin Osmane- nj shikim bashkkohor,

revista Awqaf, nr. 3, Kuvajt 2002;
1.30. Te dhna rreth Damaskut me rrethin n vitet e para t Perandoris Osmane: Vakufnamja e Sulltan Selimit t par, revista
Studime historike, nr. 77-78, Damask 2002;
1.31. Disa aplikime bashkkohore t vakufit n universitete: modeli i Universitetit al-Jarmouk, revista Awqaf nr. 7, Kuvajt
2004;
1.32. Roli i vakufit n formimin e disa qyteteve n Bosnj, Sarajevo si shembull, revista Awqaf nr. 8, Kuvajt 2005;

1.21. Arabizmi dhe Islami n programin / kushtetutn e qeveris

arabe t proklamuar n Damask 1918-1920, revista Mendimi politik, nr. 9-10, Damask 2000;

1.33. Disa te dhna rreth paraqitjes s vakufit monetar n Jerusalem gjat sundimit t Perandoris Osmane, revista Awqaf
nr. 9, Kuvajt 2005;

1.22. Nga historia kulturore rreth kafes prej Jemenit deri n Bosnj, revista, Al-Ixhtihad, nr. 47, Bejrut ver-vjesht 2000;

1.34. Poema e Myftiut t Prizrenit Shejh Muhamed Tahirit, burim

pr historin e Prizrenit gjat periudhs osmane, studim i
botuar n monografin Hulumtime dhe studime, Studime
pr Prof. Dr. Ali Muhafedhe, Aman, Universiteti i Jordanis
2006;

1.23. Nga historia kulturore rreth kafes n Hixhaz, n Egjipt, n

Sham gjat shekullit t X h. XVI m., revista Historia dhe e
ardhmja, Universiteti i Al Minya-s,, nr. 2/2000;
1.24. Nga historia kulturore rreth kafes: dorshkrimi i Al-Adkaviut, revista Studime e Universitetit t Josrdani, nr. 28,
Aman dhjetor 2001;

1.35. Rreth origjins arabe t popujve mysliman n Evrop(Hungari) -Historia,fantazma,poltika, revista Studime historike,
nr. 99-100, Damask 2007;

1.25. Disa personalitet shqiptare t shekullit t XV n veprn e

Nehrevalit, revista Studime orientale nr 1, Prishtin 2001;

1.36. Nj vakuf i veant n Bonj dhe Hercegovin pr studimin

e Mesnevis se Xhelaludin Rumiut, revista Awqaf nr. 18.
Kuvajt 2010;

1.26. Nj qasje tjetr pr orientalistikn, modeli i Jugosllavis, revista Al-Ijtihad, nr. 50-51, Bejrut 2001;

1.37. Nga historia e armve t zjarrit n Lindjen e Mesme: Prova

e topit t madh n prani t sulltanit shqiptar Hoshkadm n

176

Prof. asc. dr. Isa Memishi

Kajro gjat vitit 868 h., botuar n monografin Studime pr

nder t Rexhep Ismajlit, Prishtin 2012:
1.38. Doreshkrimi i Shejh Hasan A. Boshnjakut pr kafen dhe
duhanin, studim i botuar n monografin Studime pr nder
t Prof. Dr. Muhamed Adnan Al-Bahiti, Aman, Univrsiteti i
Jordanis, 2013;
1.39. Vakufnameja e Shahdarit, bashkshortja e Gazi Huserbegut
n Sarajev, revista Awqaf nr. 25, Kuvajt 2013;
1.40. Muhamed Ali Pash n Thesarin popullor shqiptar, monografi me rastin e dyzet vjetorit t Degs s Orientalistiks,
Prishtin;
1.41. Kontributi i femrave n vakufe gjat sundimit te shtetit Resulije n Jemen, 616-858 h. / 1228/1454 m. revista IRCICA,
Stamboll 2013;
1.42. Kontributi i femrave n vakuf n Botn islame, Perandoria
Abasite si shembull, studim i botuar n monografin Studime pr nder t dijetarin Ibrahim Shabbuh, Bejrut, 2014;
1.43. Si u kuptua raporti midis gjuhes arabe dhe arabizmit te ri:Ibn
Tajmija,Muhamed Shafii dhe Abdulhamid Ibn badis,revista
al-Tafahom nr.43,Maskat 2014
1.44. Vakufnameja e Isa Begut, themelues i Sarajevs, 866 h. /
1462 m., studim nen botim b n revistn Awqaf , Kuvajt
2014;
10. Kumtesa ne konferenca ndrkombtare:
11.1. Dy qndrime rreth islamizimit te shqiptarve, kumtese e
prezantuar n takimin e dhjet ndrkombtar rreth perceptimit t
mendimit islam, Anaba, Algjeri 10-15, korrik 1976;
11..2. Mbi inkuadrimin e shqiptarve t Siris n Rilindjen kombtare t vendit, Seminari Ndrkombtar i Gjuhs dhe Letrsis
shqipe 4, Prishtin 15-20.08.1977;

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

177

1.3. Nj alfabet i prdorur te shqiptart e Siris pas Lidhjes s Prizrenit, kumtes e lexuar n Simpoziumin ndrkombtar pr 100
vjetrin e Lidhjes s Prizrenit, Prishtin 8-10.06.1978;
11.4. Shqiptart n Siri dhe roli i tyre n jetn politike t Siris, kumtes e lexuar n Konferencn e dyt ndrkombtare pr historin e
vendeve t Shamit, Damask 27/11-2/12.1978;
11.5. Interesimi i kritikut Adil Ebu Shanab pr kontributin e shqiptarve t Siris, Kumtes e lexuar n Simpoziumin e gjasht ndrkombtar pr kultur shqiptare, Universiteti i Prishtins 20/8-7/9.1979;
11.6. Antroponimet arabe n gjuhn shqipe, kumtes e lexuar n
Konferencn Probleme aktuale n kulturn e gjuhs shqipe, 1517.10.1980;
1.7. Motivet palestineze n letrsin shqipe, kumtes e lexuar n
konferencn Gjendja e studimeve albanologjike, Prishtin 2021.10.1985;
1.8. Revolucioni algjerian n poezin shqipe, kumtes e lexuar n
Simpoziumin Revolucioni algjerian n letrsin botrore, Tizi
Ouzou, Algjeri 30/10-1/11.1987;
1.9. Vakufnamet si burim per prhapjen e Islamit n Evropn juglindore, kumtese e prezantuar ne simpoziumin e katrt ndrkombtar, Myslimant n Evrop, organizuar nga Departamenti i
Historis, Universiteti i Kajros, Kajro 3-5 mars 1991;
1.10.
Roli i vakufit n themelimin dhe zhvillimin e qyteteve n
periudhn osmane- Nj shembull pr krahasim midis Shamit dhe
Ballkanit, kumtese e prezantuar n Konferencn e pest ndrkombtare pr studime osmane, Tunizi 25-29 shkurt 1992;
1.12. Pjesmarrja e shqiptarve n ushtrin e Muhamed Ali Pashs
n Gadishullin Arabik, kumtese e prezantuar n Simpoziumin
e pest ndrkombtar Egjipti dhe Gadishulli Arabik npr
shekuj, organizuar nga Departamenti i Historis, Universiteti i
Kajros, Kajro 3-5 prill 1993;

178

Prof. asc. dr. Isa Memishi

1.13. Trazirat e Halepi dhe Kryengritja e Kosovs, kumtes e prezantuar n konferencn Kosova npr shekuj, Tiran 15-16 prill
1993;
1.14. Zhvillimi i urbanizmit gjat periudhs s Perandoris Osmane- Gjenja e studimeve ne kete fushe,Kumtese e paraqitur
n Simpoziumit t gjashte ndrkombtar pr studimet osmane,
Zoghoua, Tunizi, 11-16 qershor 1994, botuar n monografin e
konferencs, Tunizi 1995;
1.15. Ndrtimet e Muhamed Pash Dukagjinit dhe roli i tyre n
shtytjen e tregtis n qytet; Studim i prezantuar n simpoziumin
ndrkombtarHalepi dhe rruga e mndafshit, Halep 25-30
qershor 1994, botuar n monografin e konferencs, Damask
1998;
1.16. Maqedonia si simbol pr destabilizim dhe integrimit rajonal,
kumtese e prezantuar n simpoziumin Pavarsia nacionale dhe
integrimi rajonal n dekadn e fundit t shekullit XX, Universiteti Al-Al-bayt 30 prill 1995, botuar n monografin e konferencs s Universitetit Al-Albayt , 1997;
1.17. Evropa dhe Islami: kontradikt apo bashkjetes (paradoksi shqiptar), kumtes e prezantuar n konferencn ndrkombtare Evropa dhe Islami, Universiteti Al-Albayt 10 13 prill
1996, botuar n monografin e konferencs Evropa dhe Islami, , Universiteti Al-Albayt 1998;
1.18. Rndsia e dokumenteve t vakufit, Halepi si shembull, kumtese e prezantuar n simpoziumin Burime t historike bashkkohore t arabve, Universiteti Al-Albayt 29-30 prill 1997,
botuar n monografin e simpoziumit Burime t historis bashkkohore t arabve, e botuar ne monografin e simpoziumit,
Universiteti Al-Albayt 1998;
1.19. Dijetart e Damaskut dhe Qeveria e fejsalite 1918-1920, studim i prezantuar n[ simpoziumin Ndrtimi i shtetit bashkkohor arab, eksperienca e Fajsal Bin Husejn n Siri dhe n Irak
1918-1933, Universiteti Al-Albayt, 25-26 prill 1988, botuar n

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

179

monografin e simpoziumit, Universiteti Al-Albayt 1999;

1.20. Shteti arab 1918-1920 shtje t periudhs s riprtritjes s
prhershme, kumtes e prezantuar n konferencn me rastin e
tetdhjet vjetorit t shpalljes s Qeveris arabe n Damask,
Universiteti Al-Albayt 8 tetor 1998, botuar n monografin e
konferencs, Universiteti Al-Albayt 1999;
1.21. Nj vshtrim krahasues t prkthimeve t para t Kuranit n
gjuhn serbokroate dhe n gjuhn shqipe n Ballkan,kumtese e
prezantuar simpoziumin ndrkombtar Prkthimet e Kuranit
n gjuht e popujve dhe komuniteteve islame, simpozium organizuar nga Universiteti Al-Albayt 18-21 maj 1998, botuar n
monografin e sipoziumit, Universiteti Al-Albayt 1999;
1.22. Pjesmarrja e Reshid Riza-s n ndrtimin e shteti bashkkohor arab 1918-1920, kumtese e prezantuar n simpoziumin
Muhamed Reshid Riza: periudha e ideologjis dhe sistemi reformues, Universiteti Al-Albayt 28/7/1999, botuar n monografin e simpoziumit, Aman 2000;
1.23. Muhamed Izet Darvaze dhe qeveriae arab n Damask 19181920: pjesmarrs dhe historian, kumtes e prezantuar n simpoziumin Historiant nabelsian. simpoziumi sht mbajtur n
An-Najah National University, Nablus 26 mars 2000. Kumtesa
sht botuar n monografin Studime rreth Qeveris arabe n
Damask1918-1920;
1.24. Letrsia shqipe e shekullit XX n botn arabe, Seminari Ndrkombtar i Gjuhs dhe Letrsis shqipe 200, Prishtin 1520.08.2001;
1.25. Rrjedhat e zhvillimit t urbanistik te Damaskut gjat shekullit
XVI, Kumtes e prezantuar n simpoziumin ndrkombtar
Perandoria Osmane nga fillimi e deri n prfundim t saj i
mbajtur n Universitetin Al-Albayt 18-19/10/1999, botuar n
monografin e simpoziumit, Universiteti Al-Albayt 2001,
1.26. Vakufi n Perandorin Osmane, nj qasje bashkkohore, kum-

180

Prof. asc. dr. Isa Memishi

tes e lexuar n simpoziumin Perandoria Osmane, qasje bashkkohore, Universiteti Halepit 18-19 shkurt 2002;
1.27. Hafiz Islam Prishtina n vitet e fundit n Damask 1920-1929,
Seminari Ndrkombtar i Gjuhs dhe Letrsis shqipe 200, Prishtin 19.08-01.09.2002.
Ndrlidhja fetare n Ballkan: pozita e laramanve shqiptare, kumtes e prezantuar n simpoziumin Perandoria Osmane: institucioni
rural n vendet e Shamit, n Egjipt, n Anadoll dhe n Ballkan,
Instituti francez pr studime arkeologjike n Kajro, 28-30/4/2002;
1.28. Nj lexim bashkkohor t veprs Al--nuxhum al-zahire t
Ibn Tegzi Berdiy, kumtes e prezantuar n simpoziumin ndrkombtar Lexime historike t veprave epoks s mesjets,
Instituti francez pr Lindjen e Mesme, Damsk 10-12 dhjetor
2003;
1.29. Al-Xhabarti si burim pr shqiptart e Egjiptit, kumtes e prezantuar n Seminari Ndrkombtar i Gjuhs dhe Letrsis shqipe
24, Prishtin 25.8-3.09.2004;
1.30. Ballkani shesh i afrimit dhe konfrontimit te kulturave: eksperienc nga dekada e kaluar, kumtes e prezantuar n simpoziumin
Evropa dhe menaxhimi i dialogut ndrkulturor, Universiteti i
Kajros 10-12 prill 2005;
1.31. Teqeja bektashiane n Kajro si sinonim qendr i kolonis shqiptare n Egjipt, kumtes e prezantuar n Seminari Ndrkombtar
i Gjuhs dhe Letrsis shqipe 25, Prishtin 14-25.08.2005;
1.32. Vakufi monetar n Jerusalem gjat periudhs s Perandoris Osmane: shikuar nga pikpamje e kontributit t gruas, kumtes e
prezantuar Konferencn e shtat ndrkombtare pr vendet e
Shamit, Aman 10-14/9/2006;
1.33. Manifestime sociale nga jeta n Damask dhe n rrethinn e tij
n fund t periudhs s Memalukve dhe n fillim t periudhs
s Perandoris Osmane:paraqitja e bozs, kumtes e prezantuar simpoziumin ndrkombtar Damasku gjat historis,

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

181

Universiteti i Damaskut 20-23/11/2006;

1.34. Nj thirrje pr te nxitur migrimin nga Bosnja pr n Halep,
kumtes e prezantuar me rastin e ceremonialit festiv kushtuar
Halepit, kryeqendr e civilizimit islam, Halep 31/1/2007;
1.35. Poemat epike t Betejs s Kosovs si burim historik pr periudhn mesjetare, kumtes e prezantuar n simpoziumin ndrkombtar Knga, muzika dhe artet e bukura n botn arabe-islame, Kajro 26-28/2/2007;
1.36. Nga portreti i orientalistit deri n fotografi bardhezi: nga Orienti
i imagjinuar deri n Orientin real, kumtes e prezantuar n
konferencn e dyt ndrkombtare Kultura e imazhit, Universiteti i Filadelfis, Uman 24-26/4/2007;
1.37. Udh prshkrimi/jeta e Ibn Haldunit, burim pr njohuri t
shumllojshme, kumtes e prezantuar n simpoziumin kushtuar
Ibn Haldunit, Universiteti Al-Albayt , Al-Mafrak, 9-10/5/2007;
1.38. Personaliteti i Ismail Qemajlit n shtypin egjiptian, sinonim
lvizje nacionale shqiptare 1878-1912, kumtes e prgatitur n
shqip dhe e prezantuar n simpoziumin Lidhja e Prizrenit, Prishtin 9-10 qershor 2007;
1.39. Nj vakuf ne Bosnje pr komentimin e Mesnevis s Rumiut,,
kumtes prezantuar simpoziumin ndrkombtar Xhelaludin
Rumiu nismtar i intelektin human dhe tesavufit, Halep 21-22
prill 2008;
1.40. Praktika ekonomike islame me ane te vakufit- Jordania si shembull, kumtes e prezantuar n simpoziumin ndrkombtar
Vakufi dhe globalizmi, Kuvajt 13-14/prill 2008;
1.41. Kufijt mes popullit dhe shtetit, eksperienca e Ballkanit,
kumtes e prezantuar n simpoziumin ndrkombtar Kufijt,
Tangier, Marok 8-11 prill 2009;

182

Prof. asc. dr. Isa Memishi

1.42. Nga Al Qairawn e Tunizi deri n Botn islame: mendimet juridike e Al-Berzeliut dhe rndsia e tyre, kumtes e prezantuar
n simpoziumin ndrkombtar Reflektimi i Al-Qairawnit
gjat shekujve, Al Qairawn 20-25 prill 2009, botuar n monografin e simpoziumit, Tunizi 2010;
1.43. Qndrimi i intelektualve t Damaskut rreth shpalljes se kushtetuts n vitin 1908- Al-Kasemi si shembull, kumtes e prezantuar n konferencn ndrkombtare Shpallja e dyte e kushtetuts n Perandorin Osmane, Stamboll 7-10 maj 2008;
1.44. Marrdhniet jordaneze-siriane n dritn e dokumenteve
hashimite, kumtes e prezantuar n simpoziumin shkencor pr
nder t Muhamed Adnan Al-Bahiti, n Fondacionin Shuman,
Aman 16-17/112008, botuar n monografin e punimeve t
simpoziumit, Aman 2009;
1.45. Conceptimet rreth Rilindjes arabe tek Ali Mafedh, kumtes e
prezantuar n konferencn ndrkombtar pr nder t Prof.Dr.
Ali Mafedh, n Oraganizatn Shuman, Aman 10-11/11/2009,
botuar n monografin e simpoziumit, Aman 2010;
1.46. Shqiptart n veprat e udhprshkruesit zviceran Xhon Brokhart, kumtes n gjuhn shqipe e prezantuar n simpoziumin ndrkombtar pr studime shqiptare, Shkup 23-27 korrik 2009;
1.47. Eksperienca e vakufit n Oman dhe n Jordani:nje qasje koperative , kumtes e prezantuar simpoziumin ndrkombtar Vakufi n Oman mes s kaluars dhe s tashmes, Muskat (Uman)
18-20 tetor 2009;
1.48. Arabt e Ulqinit si form e kontakteve mes Bregdetit shqiptar dhe bregdetit t Afriks veriore gjat epoks s Perandoris Osmane 1571-1880, kumtes e prezantuar n simpoziumin
ndrkombtar Magrebi dhe Deti Mesdhe perndimor gjat
epoks s Perandoris Osmane, Rabat 12-14 nntor 2009,
botuar n monografin e simpoziumit n Stamboll 2013;
1.49. Toleranca fetare dhe respektimi i multikulturalitetit thelemel i

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

183

stabilitetit politik: Jordania si shembull, kumtes e prezantuar

n konferencn e dyt ndrkombtare pr dialog ndrfetar dhe
ndrmjet civilizimeve Feja dhe kultura lidhje esenciale mes
popujve, Ohr (Maqedoni), 6-9 maj 2010;
1.50. Dialogu fetar dhe paqja, Kosova si shembull, kumtes e prezantuar n simpoziumin ndrkombtar Roli i universitete dhe
shoqatave hulumtuese-shkencore n dialogun mes feve dhe civilizimeve, Tunizi 13-14 maj 2010;
1.51. Nga shteti nacional deri te shteti kombtar dhe anasjelltas:
eksperienca e Perandoris Osmane dhe rezultatet e saja, kumtes e prezantuar n simpoziumin rajonal Shteti kombtar n
vendet e Shamit: formimi, rrugtimi dhe prfundimi, Aman 23
prill 2010;
1.52. Orientalistika boshnjake dhe roli i saj n afirmimin e letrsis arabe, kumtes e prezantuar n seancn e XII t Shoqats
Al-Babtin, Sarajev 19-21 tetor 2010;
1.53. Vakufi monetar dhe roli i tij n ngritjen e arsimit mes s kaluars
dhe t tashmes,kumtes e prezantuar n simpoziumin ndrkombtar gjurmt e vakufit islam n zhvillimin shkencor,Universiteti Ash-Sharika 9-10 maj 2011;
1.54. Monumentet e Sinan Pashs n vendet arabe, Seminari Ndrkombtar i Gjuhs dhe Letrsis shqipe 30, Prishtin 14228.08.2011;
1.55. Vakufet e femrave dhe roli i tyre n rilindjen e re shkencore n
Damask gjat periudhs s Perandoris s Selxhukve , kumtes e prezantuar n simpoziumin e dyt ndrkombtar pr kultur dhe civilizim selxhuk, Konj 19-23 tetor 2011;
1.56. Sfera e gjuhve n perndim t Ballkanit, kumtes e prezantuar
n simpoziumin ndrkombtar Prshkrimi i bots islame n
veprn Sejahetname t Evlija elebis, Aman 19-21 tetor 2011;
1.57. Disa sekuenca t jets ne fshatrat rreth Damaskut sipas regjistrit te par te gjyqit sheriatik n Damask, tetor 1583-korrik

184

Prof. asc. dr. Isa Memishi

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

1585, kumtes e prezantuar konferencn e nnt ndrkombtare

pr historin e vendeve te Shamit, Aman 1-5 prill 2012;
1.58. Per me shume mirkuptimit e tolerancs :imazhi i Islamit n librat historike n Kosov, kumtes e prezantuar n simpoziumin
ndrkombtar Arsimi n mbshtetje t tolerancs, Sarajev
21-22 maj 2012;
1.59. Nga Orientalistika gjer n Orientologji: tri kontribute t
rndsishme shkencore nga Ballkani, kumtes e prezantuar n
simpoziumin ndrkombtar Orientalistika gjer n Orientologji, Universiteti i Sarajevs, 8 tetor 2013;
1.60. Imazhi i shqiptarve n shtypin arab gjat viteve 1912-1913,
Java e Albanologjis 4, Prishtin 21-23/10/2013;

sociale dhe ekonomike, Al-Monastir, Tunizi 28-30 prill 2014,

(monografia e konferencs sht n botim);
11.

Mentorimi i kandidatve pr studime Master dhe pr Doktorat:

Gjat veprimtaris akademike Prof. Dr. Muhamed M. Arnauti ka
qen mentor i m tepr se dhjet kandidatve pr studime master
dhe t doktorats n Universitetin e Jarmoukut dhe n Universitetin
Al-Albayt.;
1.1. Prof. Dr. Muhamed M. Arnauti ka qen antar komisioni n m
shum se pesdhjet mbrojtje t temave t masterit dhe t doktoratave;

12. Monografi:

1.61. Aktiviteti ekonomik i vakufit: Jordania si shembull, kumtes

e prezantuar n takimin e XX ndrkombtar kushtuar vakufit,
Kuvajt 19-21 nntor 2013;

12.1.

Letrsia shqipe me alfabet arab, Kuvajt 1983;

12.2.

Historia islame e Beogradit, Kuvajt 1987;

1.62. Shumllojshmria gjuhsore, prkthimi dhe kuturalizmi, Kumtes e prezantuar n Konferencn e par ndrkombtare Prkthimi dhe kompleksitetet e kulturalizmit, Deuha, 26-27 shkurt
2013, (monografia e konferencs sht n botim);

12.3.

Shqiptart n botn arabe, Prishtin (Rilindja) 1990;

12.4.

Tiparet arabe n letrsin shqipe, Damask 1990;

1.63. Imareti e Ahmed pashe Arnauti ose Teqeja Al-Isali n Damask:roli i saj gjat historis dhe tash, kumtes e prezantuar
n simpoziumin ndrkombtarTrashgimia e urbanistike osmane n vendet e Shamit, Aman 3-5 mars 2014;
1.64. Bosnja, Kosova dhe Siria ngjashmrit dhe diferencat, kumtes
e prezantuar n Konferencn e tret pr shkenca sociale dhe
humane, Tunizi, 20-22 mars 2014, (monografia e konferencs
sht n botim);
1.65. Roli i vakufit n sigurimin e ujit pr nevojtar n botn arabe
gjat Mesjets, puset e ujit npr rruge kryesore dhe fontanat
npr qytete, (koautor me Dr. Mabrek At-Taravne), kumtes e
prezantuar n Takimin e shtat ndrkombtar t komunitetit
tunizian dhe
mesdhetar, konferenc pr studime historike,

185

12.5.
Islami n Jugosllavi nga Beogradi deri n Sarajev, Amman
1993;
12.6.
Te dhna pr Damaskun dhe vendet jugore t Shamit n
fund shekullit t shtatmbdhjet-Vakufnamja e Sinan Pashs,
Damask 1993;
12.7.
Studime n fushn e historis s civilizimit t vendeve t
Shamit n fund t shekullit t shtatmbdhjet, Damask (Daru-lhasad) 1995;
12.8.
Studime n fushn e historis s civilizimit t Islamit n
Ballkan, Tunizi/ Dubaj 1995;
12.9.
Kosovo/Kosova vatr konfliktit shqiptaro /-serb n shekullin XX, Kajro 1998;

186

Prof. asc. dr. Isa Memishi

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

187

13.10. Kontaktet arabo-ballkanase gjat mesjets dhe kohs s re,

Damask 2000;

1.27. Nga historia kulturore pr kafen dhe kafenet, Bejrut 2012;botimi i dyte 2014

1.11. Roli i vakufit n boten myslimane, Damask, 2000;

1.28. Studime rreth lidhjeve arabe-ballkanike n historin mesjetare

dhe historin e re, Bejrut 2012;

1.12. Studime rreth vakufit monetar, Tunizi 2000;

1.13. Studime rreth qeveris/shtetit arab n Damask 1918-1920, Irbid/
Amman 2000;
1.14. Kosovo/Kosova 1989-1999, Irbid/Amman 2000;
1.15. Shkrimet ne gjuhen arabe n Bosnj, Aman 2001;
1.16. Rishqyrtimi i orientalizmit: Jugosllavia si shembull, Bejrut
2002;
1.17. Nga Islamistani n atdhe dhe nga atdhetarizmi n nacionalizm:
Bosnja si shembull, Bejrut 2004;
1.18. Bosnja mes lindje dhe perndimit, Damask 2005:
1.19. Islami n Evropn e ndryshuar: eksperienca e Shqipris n
shekullin e njzet, Bejrut 2007;
1.20. Kosova dje dhe sot, Bejrut 2008;
1.21. Dokumentet arkivore arabe n Arkivin e Dubrovnikut, Kajro
2008;
1.22. Lidhjet letrare shqiptare-arabe, Tiran 2009;
1.23. Sinan Hasani, dshmitar i lindjes dhe i vdekjes s Jugosllavis,
Aman 2009;
1.24. Kosova: manifestime kulturore mes lindjes dhe perndimit
,Bejrut 2009;

1.29. Vakufi i gruas n botn islame, nj qasje bashkkohore rreth

vendit t gruas n shoqri, Bejrut (Xhedavil) 2014;
1.30. Islami n Ballkan (bashkautor) Dubaj 2014;
13. Vepra t redaktuara, botime kritike
14.1. Evropa dhe Islami Monografi e Konferencs s dyt ndrkombtare, redaktor bashke me Dr. Muhamed Safju-d-Din dhe Dr.
Hamdi Abdu-rr-Rrahman, Al al-Bayt University 1988;
14.2. Prkthimet e Kuranit n gjuht e popujve dhe komuniteteve
myslimane, monografi e simpoziumit ndrkombtar e mbajtur
n Universitetin Al al-Bayt University 18-21 maj 19998, redaktor
bashke me Seyid xhemalu-d-Din, Al al-Bayt University 1999;
14.3. Arabt dhe sfidat politike, ekonomike dhe kulturore karshi globalizmit, redaktor i monografis s konferencs, Universitetin Al
al-Bayt University 2000;
14.4. Disa shtje t bots islame n shekullin e njzet, redaktor
i monografis s konferencs, Universiteti Al al-Bayt University
2001;
14.5. Perandoria Osmane: fillimi dhe fundi, redaktoi dhe prgatiti pr
bitim monografin e konferencs bashke mei Dr. Hind Ebu Shir,
Universiteti Al al-Bayt University 2001;

1.25. Vakufi n botn islame dje dhe sot, Bejrut 2011;

14.6. Muhamed Bin Muihamed Al-Hanxji, Perlat m t mira n

jetshkrimet e dijetarve dhe poetve t Bosnjs, botim kritik, Kuvajt 2010;

1.26. Studime rreth vakufit monetar, Botimi i dyt me plotsime,

Bejrut 2011;

14.7. Muhamed Bin Muihamed Al-Hanxji, Nga historia e Egjiptit,

botim kritik n bashkepunim me Emin Jusuf Avde, Damask 2010;

188

Prof. asc. dr. Isa Memishi

14.8. Shevqet Sylejman Gavoi, Kujtimet pr Shqiprin, Egjiptin

dhe vendet e shamit n shekullin e XX, botim kritik, Bejrut 2011;
14.9. Tevfik Tanus, Historia e Lufts ballkanike 1912-1913, botim
kritik, Bejrut 2013;
14. Vepra t prkthyera:
1.1. Antologji e poezis bashkkohore arabe , Rilindja 1979;
1.2. Palestina shqiptare, Damask 1979;
1.3. Antologji e poezis bashkkohore shqipe, Damask 1981;
15.4. Tregime Siriane 1931-1981, Rilindja 1981;
1.5. Deti n shkrettir, antologji e poezis bashkkohore kuvajtiane,
, Rilindja 1982;
1.6. Rexhep Qosja, Sfinga e gjalle, prkthyer dhe prgatitur pr
shtyp, Seria e botimeve nga Drama botrore,Kuvajt 1984;
1.7. Ahmed Ahmedi, Shkaqet e rnies s Perandoris Osmane, prkthyer dhe prgatitur pr shtyp, Prishtin 1985;
1.8. Sinan Hasani, Era dhe lisi, prkthyer dhe prgatitur pr shtyp,
Bejrut 1986;
1.9. Tregime popullore rome, prkthyer dhe prgatitur pr shtyp,
Damask 1989;
1.10.
Hasan Kaleshi, Ibrahim Temo, prkthyer dhe prgatitur pr
shtyp, Irbid 1990;
1.11.
Studime dhe dokumente rreth devshirmes, prkthyer dhe
prgatitur pr shtyp Irbid 1991;
1.12.
Aleksandr Stipevi, Historia e librit, 1-2; prkthyer dhe
prgatitur pr shtyp Kuvajt (Alemu-l-merifeti) 1993; Botimi
dyt Aman (Ministria e Kulturs) 2013;

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

189

1.13.
Halil Inallxhik, Historia e Perandoris Osmane, zhvillimi
dhe rnia, prkthyer dhe prgatitur pr shtyp, Bejrut , Botimi i
par 2002, botimi i dyt 2014;
1.14.
Antologji e poezis bashkkohore n Kosov, Amman
2009;
1.15.
Kajser Ferhi, Sulltan Abdulhamidi i II dhe bota islame,
prkthyer dhe prgatitur pr shtyp, Bejrut 2012;
1.16.
Sami Frashri, Qytetrimi islam, prkthyer dhe prgatitur
pr shtyp, Aleksandri / Bejrut, 2012;
15. Studime t zgjedhura:
1.1. Nga historia e Shqiperise(1) : zhvillimi i lvizjes demokratike
1924-1939; revista Studime arabe Nr. 11, Bejrut 1974;
1.2. Nga Historia e Shqiperise(2): lvizja marksiste dhe konfliktet e
saja, revista Studime arabe Nr. 12, Bejrut 1974;
1.3. Dokumentet m t vjetra arabe t shkruara n Jugosllavi, Revista
Al-Arabij 210, Kuvajt 1976;
1.4. Edhe nj here pr Maruf Arnautin, Revista Al-Bayaan Nr. 124,
Kuvajt 1976;
1.5. Identiteti i poezis shqipe n Jugosllavi, revista Al-Bayan, Nr.
129, Kuvajt 1976;
1.7. Arabizmat n gjuhn shqipe, Revista Al-Mearife, Nr. 178,
Damask 1976;
1.8. Bektashizmi, Revista Al-Arabi, Nr. 220, Kuvajt 1977;
1.9. shtja arabe n Shqipri, Revista Al-Arabi, Nr. 223, Kuvajt
1977;
1.10.
Ndikimet arabe n tregimet popullore shqiptare, Revista
Al-Maarife, Nr. 191-192, Damask 1978;

190

Prof. asc. dr. Isa Memishi

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

191

1.11.
Prpjekje e shkrimit t gjuhs shqipe me alfabet arab, Revista Al-Maarife, Nr. 196, Damask 1978;

1.24.
Xhamia e Selanikut, Revista Al-Arabi, Nr. 311, Kuvajt
1986;

1.12.
Ymer Lutfi Paarizi, nj poet q ka krijuar n gjuhn arabe
(bashkkoautor me Dr. Nimetulla Hafizin), Revista Al-Arabi,
Nr. 242, Kuvajt 1979;

1.25.
Poezia arabe n Jugosllavi, Revista Al-Mavkifu-l-edebiy,
Nr. 187-188, Damask 1986;

1.13.
Nj faqe e panjohur nga jeta e poetit Ahmed Rami, athua vrtet ka qen nga shehlert e tarikatit bektashi? Revista
Al-Arabi, Nr. 260, Kuvajt 1980;
1.14.
Qerbelaja n letrsin shqipe, Revista Al-Mearife, Nr.
218, Damask 1980;
1.15.
Lidhjet luftarake mes Shqipris dhe Jemenit n fillim t
shekullit t njzet, Revista Al-Arabi, Nr. 263, Kuvajt 1980;

1.26.
Transferimi i Sinan Hasanit nga feja n politik nprmjet
tregimit, Revista Al-Arabi, Nr. 341, Kuvajt 1987;
1.27.
Arabizmat n tregimin Rrushi ka nis mu pjek t Sinan
Hasanit, Revista Al-Mavkifu-l-edebiy, Nr. 196, Damsk 1987;
1.28.
Arabizmat n gjuhn shqipe: vshtrim veprs s orientalistit Tahir Dizdari, Revista At-Turathu-l-arabiy, Nr. 37, Damask
1988;

1.16.
Nga letrsia shqipe me nj parathnie rreth lidhjeve shqiptare-arabe, Revista At-Turathu-l-arabiy, Nr. 3, Damask 1980;

1.29.
Ndikim i revolucionit n prezentimin e letrsis algjeriane
n Jugosllavi, Revista Al-Mavkifu-l-edebiy, Nr. 214, Damask
1989;

1.17.
Familjet fisnore n Evrop, Revista Al-Arabi, Nr. 266,
Kuvajt 1981;

1.30.
Trashgimia popullore te myslimanet n Jug t Jugosllavis, Revista, Funun, Nr. 11-12, aman, 1992;

1.18.
Rrugtimi i letrsis arabe n Jugosllavi, Revista Al-Arabi, Nr. 280, Kuvajt 1982;

1.31.
Fillimi i prhapjes s kafes dhe kafeneve n vendet jugore
t Shamit gjat shekullit t shtatmbdhjet, Revista e Universitetit t Jermukut, Nr. 35, Irbid 1992;

1.19.
Tarikati Kaderi n Jugosllavi, Revista Al-Arabi, Nr. 285,
Kuvajt 1982;
1.20.
Sknderbeu hero shqiptar, Revista Al-Arabi, Nr. 292,
Kuvajt 1983;
1.21.
Nga trashgimia e Ballkanit n dorshkrime me alfabet
arab: dy prkthime t poems Burda te Busiriut, Revista Al-Arabi, Nr. 293, Kuvajt 1983;

1.32.
astet e fundit t sundimit t sulltan Abdulhamidit, Revista
e Universitetit t Jermukut, Nr. 36, Irbid 1992;
1.33.
Dorshkrimet arabe n Shqipri, Universitetit t Jermukut,
Nr. 41, Irbid 1993;
1.34.
Mustafa Qemali dhe Shqipria, Revista An-Nedve, Nr. 1,
Aman 1995;

1.22.
Shkrimi me alfabet arab te popujt joarab, Revista Al-Arabi, Nr. 299, Kuvajt 1983;

1.35.
Pozita institucionale e myslimanve n Republikn e Maqedonis, Revista An-Nedve, Nr. 4, Aman 1996;

1.23.
Vepra e Sami Frashrit Prpjekja e heronjve n prhapjen e
Islamit, Revista Al-Arabi, Nr. 325, Kuvajt 1985;

1.36.
Millovan Gjillasi,Disidenti qe nuk eshte me, Revista AnNedve, Nr. 1, Aman 1997;

192

Prof. asc. dr. Isa Memishi

Bibliografia e Profesor Muhamed Mufaku - Arnautit

193

1.37.
Orientalisti Hasan Kaleshi, Revista Al-Bayan, Al-Mafraq, 1997;

1.49.
Xhamia e Sinan Pashs n Prizren, Revista Al-Faysal, Nr.
329, Rijad 2004;

1.38.
Kosovo-Kosova n udhkryq mes Shqipris dhe Jugosllavis, An-Nedve, Nr. 1, Aman 1998;

1.50.
Hafiz Islam Prishtina gjat viteve te fundit t jets s tij n
Damask 1920-1929, Revista Al-Adiyat, Nr. 1. HAlep 2004;

1.39.
Marrveshja e shqiptarve dhe serbve n Oslo: kushtet e
nnshkrimit, bllokimi aktivizimi, Revista Al-Fikru-s-siyasiy,
Nr.2, Damask 1998;

1.51.
Muhamed Spaho, simbol pr myslimant e Bonjs, Revista
Al-fikru-l-islamiy, Nr. 200, Damask 2004;

1.40.
Kosova n shekullin e njzet, Revista Al-Adab, Nr. 7-8;
Bejrut 1999;

16. Prezantimi i veprave:

Prezantimi i m shum se njqind veprave t botuara n gjuhn
shqipe, n gjuht e ish Jugosllavis, n gjuhn e angleze ne shtypin
arab.

1.41.
Informimi n Botn arabe rreth shtjes s Kosovs gjat
viteve 1989-1999: nga informacionet pamjaftueshme e deri n
terr informativ, Revista Al-Fikru-s-siyasiy, Nr.7, Damask 1999;

17. Artikuj:

1.42.
Arapi / i zi n trashgimin popullore n Ballkan, Revista
Al-bayan, Nr. 3, Al-Mafraq;

Me qindra artikuj t botuar n shtojca pr histori dhe kulture npr

gazeta t ndryshme arabe(al-Hayat,Ash-Sharq al-Awsat,al-Mustaqbal etj)

1.43.
Dialogu dhe konflikt ndrmjet civilizimeve- roli i orientalizms:Jugosllavia si shembull , Revista Al-Adab, Nr. 3-4, Bejrut 2000;
1.44.
Nga vdekja e Titos deri te vdekja e Jugosllavis, Revista
shtje strategjike, Nr. 7, Damask 2001;
1.45.
Nj kndvshtrim tjetr pr Ahmet Pash Al-Xhezar-in, Revista Awqaf, Nr. 2, Kuvajt 2002;
1.46.
Prej Meks deri n Bosnj, Udhprshkrimi i Haxhi Jusuf Bin Muhamed, Revista Al-Haxh ve-l-umre, Nr. 6, Meke
2002;
1.47.
Aktualizimi i letrsis shqipe me alfabet arab, Revista
Al-Faysal, Nr. 231, Rijad 2003;
1.48.
Ivo Andrii dhe myslimant e Jugosllavis: qllimi politik i
s kaluars dhe politizimi i letrsis, Revista Al-Katibu-l-arabiy, Nr. 63-64, Damask 2004;

Kritik dhe Recensione

197

Vepra m e re e Sami Frashrit

Sami Frashri, Ndrgjegjja, Prgatiti pr botim: Irfan Morina, Prktheu n shqip: Raif Morina, Shtpia Botuese Logos-A, Shkup, 2014,
200 fq.

Shemsedin Sami Frashri
sht dijetar i shumdimensional, i shkolluar n periudhn e fundit t shtetit Osman. N jetn e tij
t shkurt q zgjati vetm 54 vjet,
arriti t shkruante shum vepra. N
krye t ktyre veprave rradhisim
punimet e tij n hartimin e fjalorit si dhe hulumtimet n fusha t
ndryshme shkencore. Prve ktyre,
ai jep edhe shembuj t suksesshm
t disa llojeve t veprave letrare si,
roman, shkrime teatrale, tregime etj.
Por nj pjes e shkrimeve teatrale
nuk botohen. Nj prej ktyre veprave t pabotuara sht edhe vepra
teatrale Vicdan- Ndrgjegjja.
Deri n ditt e sotme kjo vepr e
Samiut sht prmendur si vepr e
tij teatrale, por sht pohuar se nuk
sht gjetur n asnj mnyr.

Veprn t ciln sot e kemi n

dor, gjendet n fondin e librave t
Samiut n Arkivin e Shtetit Shqiptar.
Ky fond, shumicn e s cils e prbjn fotokopjet e veprave t pabotuara t Samiut, sht n gjendje q t
bhet nj burim i rndsishm pr
hulumtuesit.
Ne n kt prezantim do
t prpiqemi t ndalemi pak mbi
veprn teatrale Ndrgjegjja t
Samiut. Kjo vepr ktyre ditve
sht prgatitur pr botim nga Prof.
Dr. Irfan Morina, profesor i gjuhs
e letrsis turke n Universitetin
e Prishtins, dhe sht botuar n
Shkup nga shtpia botuese Logos-a.
Vepra Ndrgjegjja pr her
t par botohet n gjuhn shqipe
dhe lexuesit iu prezantua n panai-

198
rin e librit t organizuar n javne
par t muajit qershor n Prishtin.
Pas nj jave del edhe boitimi n
gjuhn turke. Si baz pr punimin
ton, ne do t marrim botimin n
gjuhn turke. Por do t mundohemi t vm n pah edhe dallimet q
bien n sy n mes t dy botimeve.
Libri sht lidhur me kore
kartoni ngjyr gshtenj. N pjesn
e poshtme t librit gjendet nj shirit
me ngjyr t zez. N mes t kores
s librit shihet nj fotografi e njrs
der hyrse t pallatit Al-hamra,
q prfaqson civilizimin islam n
Spanj. N pjesn e siprme sht
shnuar me shkronja t mdha
Ndrgjegjja. Menjher, posht emrit sht shkruar Dram n
pes akte. Po ashtu n pjesn e
jashtme t kores s librit sht
shnuar edhe emri i autorit Sami
Frashri. Pasi jan dhn disa informata t shkurtra n lidhje me
librin n pjesn e prapme t kores
s librit, sht dhn vend dialogut
t Fatimes, njrs prej kryeheroinave t veprs Ndrgjegjja. N
pjesn e brendshme t kores s librit
gjithashtu sht shnuar edhe emri i
Prof. Dr. Irfan Morina, i cili ka prgatitur veprn pr botim.
Vepra prbhet nga parafjala, biografia e Sami Frashrit, hyrja,
teksti, (turqisht-osmanisht), prfundimi dhe fjalori i fjalve t prdorura.

199
Autori q kishte prgatitur
vepn pr botim, n parathnien e
librit flet rreth librave q gjenden n
fondin e librave t Samiut n Arkivin
e Shtetit Shqiptar dhe ndalet tek arsyet prse vepra Ndrgjegjja nuk
ishte botuar m par. Pastaj duke
dhn biografin e Sami Frashrit,
lexuesin e informon shkurt pr
jetn, veprat letrare dhe personalitetin e tij letrar. Parathnia e veprs s
botuar n gjuhn shqipe mban nnshkrimin e Xhevat Lloshit. Ktu ai
flet edhe pr nj vepr-dram q i
shtohet trashgimis letrare t Sami
Frashrit.
Hyrja mban firmn e Prof.
Dr. Irfan Morina dhe Salih Okumu. Autort n kt pjes q mban
titullin Ndrgjegjja, flasin shkurtimisht n lidhje me veprn dhe
pr agonin e atyre q kan mbetur
mes shptimit t jets dhe shptimit t atdheut. Pastaj autort ndalen
n analizn e veprs. S pari sht
dhn nj prmbledhje e prmbajtjes. Me pas jepen t dhna historike mbi Spanjn dhe tregohet
fillimi i periudhs dhe procesit t
pushtimit t Granads. Ndalohet
pak n sqarimin e karakteristikave
dhe personaliteteve t personazheve
n vepr, karakteristikat e kohs,
vendit, gjuhs dhe formulimeve
gjuhsore t veprs. Prmbledhja
e ksaj pjese sht prdorur edhe
n botimin shqip t veprs. Kto t
dhna lexuesit ia ofron Raif Morina

si prkthyes.
Pjesa tekstuale e veprs prbhet
nga dy pjes. Teksti i pjess s par
jepet me shkronja latine, pastaj
duke shtuar tekste osmane kjo pjes
plotsohet.
Te k sti i veprs
Ndrgjegjja
n osmanisht
prbehet nga
pes
akte,
20 skena, e
dhn n 140
faqe. Faqja e
fundit sht
jo e plot dhe
nuk
dihet
edhe
data
e
shkrimit
t
veprs.
Ktu vlen t
prmendet se
kam hasur n
disa gabime t
vogla shtypi,
t
leximit
dhe renditjes.
Por pr shkak t rndsis s veprs
dhe botimit pr her t par, nuk jam
ndalur n sqarimin e tyre. Do t ishte
m mir dhe m e prshtatshme q
trajtimi i tyre t bhet n nj punim
tjetr.
Veprs sht shtuar edhe nj
fjalorth me fjalt t cilat jan prdorur n vepr, e kuptimi i t cilve

sot mund t paraqet vshtirsi pr

lexuesin. Shpresojm q ky fjalorth
t ofroj lehtsi t madhe lexuesve.
Pas ktyre sqarimeve tani
do t ndalemi tek prmbajtja e veprs Ndrgjegjja. Ndrgjegjja sht
nj
vepr
teatrale. Ngjarja sht
marr
nga
historia
e
Andaluzis. Tema ka
t bj me
dashurin
ndaj
atdheut dhe liris. Ngjarjet
zhvillohen
rreth prpjekjeve
t
rezistencs
ndaj pushtimit spannjoll
t Andaluzis, t nj
vajze trime,
atdhedashse
dhe dashuris s nj djali ndaj saj.
N qendr t tems vendoset dashuria e Ridvanit dhe Fatimes, kshtu
caktohet rrjedhja e ngjarjeve e vendosur n kontekst t zhvillimeve
historike.
M 711 Andalusia themelohet nga berbert. M 756 sundimi i
dinastis emevite zvendsohet me

200
sundimin e dinastis abaside, ndrsa
nj princ i dinastis emevite shkon
n Spanj dhe themelon mbretrin
e Kordobs. Kjo mbretri jeton n
pasuri dhe mirqenie pr 250 vite.
Me martesn e mbretreshs s
Kastiljes me princin Ferdinand,
trashgimtar i mbretris fqinje t
Aragons, tokat nn sundimin e
muslimanve dalngadal fillojn t
hyjn nn kontrollin e mbretris
s Kastiljes. N kt gjendje muslimant e Spanjs krkojn ndihm
nga mbretria e Murabitve, t
cilt tashm kishin shtrir sundimin e tyre n tr Afrikn veriore.
Pr nj koh t shkurtr Murabitt
arrijn t bashkangjesin mbretris
s tyre t gjitha tokat e Andalusis
prve mbretris s Zaragoss.
N shek. XII, Andalusia
ndahet n dysh nga nj tjetr grup
fetar, Muvahitt. N betejn e Las
Navas dode Toloso t zhvilluar
m 1212, forca e muslimanve bie
edhe m shum. M 1248 mbreti
Ferdinandi i III pushton Sevilen,
dhe kufit e mbretris s tij shtrihen deri tek kufijt e mbretris s
Granads, e cila tashm kishte hyr
nn mbrojtjen e mbretrve spanjoll, duke tradhtuar Muvahitt. M
1492 bie edhe mbretria e Granads
e cila ishte edhe kshtjella e fundit e
muslimanve n Spanj.
Ndrgjegjja sht nj vepr
teatrale me karakter historik. Ngjar-

201
jet zhvillohen n qytetin e Granads
n fund t shek.XV dhe kan t bjn
me pushtimin e mbretris s fundit
t Andaluzis islame nga spanjollt.
Por n qendr t tregimit vendoset
dashuria mes dy personazheve dhe
ngjarjet marrin form m shum
rreth tyre. Tema kryesore e tregimit
sht dashuria ndaj atdheut.
Tregimi fillon me t bmat e
mbretit t kaluar. Mbreti duke harruar t kaluarn e vet bashkpunon
me armiqt dhe u shrben atyre. Por
fundi i tij nuk sht i mir dhe detyrohet t ik n Tunizi. Pr shkak t
veprave t veta syt i verbrohen.
Mbreti i ri Ebu Abdullah Es-Safir
nuk ndryshonte nga ai. Jetonte n
luks dhe qejfe. Tregoi nj qeverisje
t dobt dhe populli nuk ishte i knaqur me t. Paknaqsit n rritje
ndaj qeverisjes s tij u bn shkak
i nj lufte t mbrendshme civile.
Duke e vlersuar kt gjendje si nj
rast t mir armiku sulmon. Kshtu
edhe mbretria e Granads, kshtjella e fundit e cila ishte n dorn
e muslimanve n kohn e mbretit
Es-Safir, bie n duart e spanjollve. Skenat e lufts nuk jan
shum t dukshme, ato zhvillohen
n prapavij t tregimit. Pr luftn
informohemi nga tregimet e atyre
t cilt shkojn e vijn nga fronti i lufts. Qllimi kryesor i autorit
sht t shpalos negativitetet q solli lufta n jett e muslimanve, t
cilt prpiqeshin t rezistojn dhe t

mbrojn atdheun e tyre.

Granada pushtohet nga armiku. N qytet bhen padrejtsit
dhe fillon t sundojn parregullsia dhe korrupsioni. N nj situate
t till, heronjt e veprs Ridvani
dhe Fatimja vendosin q t ikin
n ndonj vend musliman si Tunisi, Algjeria, Egjipti, Buhara dhe
Stambolli. Ridvani i thot Fatimes
se Osmanlinjt ishin duke dridhur
botn dhe flamuri i tyre valonte afr
mureve t Vjens. N t vrtet ajo
ka dshirohet t theksohet ktu n
njrn an sht gjeografia e gjr
islame dhe n ann tjetr dshirohet t theksohet forca e osmanve
n at koh. N at koh n krye
t Granads ishte mbreti Es-Safir.
Ridvani sht i mendimit se ky njeri
ishte nj i shkujdesur. Qeveritart
sikur Ebu Abdullah Ez-Zaal duke
harruar krenarin dhe dinjitetin e t
parve t tyre, kishin punuar kundr
interesave t fes dhe atdheut, pastaj
kishin ikur n Tunisi. Mbreti i Tunisit si denim pr tradhtit e bra
nga Ez-Zaal, urdhron q syt e
tij t verbohen. Dikur ishte ulur n
fron, n pallatin Al-hamra ndrsa
tash jetonte duke lypur rrugve t
Tunizis. Ridvani fundin e Es-Safirit e sheh t njjt.
Mbreti
Ferdinand
dhe
mbretresha Elizabeta drgojn nj
prfaqsues t tyre tek Es-Safir dhe
krkojn q ai t dorzohet tek ata

dhe t dorzoj Granadn. N nj

kshillim n kshillin mbretror,
derisa Es-Safir ishte gati duke e
pranuar dorzimin, Musa bin EbulGazan e kundrshton kt veprim.
Duke e par qndrimin e tij t paepur edhe kshilltart e tjer, than q
jan t gatshm t vdesin pr atdhe.
Besimi dhe shpresa pr shptimin e
atdheut rritet.Por brenda shoqris
kishte edhe t atill q nuk mendonin ashtu.
Mbreti i Kastiljes, Aragonit, Portugalis, Lionit, Napolit, Sicilis, Gjermanis, Papa
dhe e gjith Europa dshironin q
arabt t dilnin nga Spanja. Por
Granads nuk i vie asnj ndihm.
Ushtart e mbretit Ferdinand duke
mundur popullatn prreth, kishin
rrethuar kalan e Granads. EsSafiri para se t dorzonte qytetin,
nnshkroi nj marrveshje me
mbretin dhe mbretreshn. Sipas
ksaj marrveshjeje, popullata e
Granads nuk do t psonte asnj
dm sa i prket prons, jets, moralit
dhe dinjitetit njerzor. Por ata nuk
e respektojn kt marrveshje.
Ushtart e mbretit hyn n qytet dhe
pushtuan at duke mos ln gur mbi
gur. Muslimant ballafaqohen me
nj shtypje dhe padrejtsi t mdha.
Prkundr asaj kur arabt e kishin
pushtuar Spanjn nuk kishin cenuar
jetn, pronn dhe ndrgjegjen e
askujt. Tashti muslimant duke ln
prapa pronat dhe pasurit e tyre,

202
ishin duke br planet e braktisjes
dhe ikjes nga vendi. Ata q nuk
ikn ishin t detyruar t ndrronin
emrat dhe fen e tyre. Ndrsa ata
q refuzonin vriteshin. Dijetart m
t mire t shekullit ishin robruar
dhe t prangosur ishin drguar n
Rom. Me qindra virgjresha duke
u marrur me dhun nga nnat e tyre,
drgohen si dhurata mbretrve t
Europs. Biblotekat vihen n zjarr.
Derisa dikur muslimant adhurimet
dhe ritualet i kryenin n xhamit e
Granads, tani ato ishin shndrruar
n kisha q mbusheshin me t
krishter. Deri dje zri i ezanit
lartsohej nga minaret, t njjtat
minare sikur ishin prkulur zrit
t kmbans. Muslimant duke u
detyruar apo duke i mashtruar me
premtime t ndryshme, detyrohen
t ndrrojn emrat dhe fen e tyre.
Sipas vendimit t inkuizicionit,
shpallet se ata musliman t cilt
ishin konvertuar n t krishter,
n rast t kthimit t tyre prsri n
Islam, do t hidhen n zjarr. Ksaj i
thuhet ihrak- bin-nar.
Prve planit historik i cili
vendoset n prapavij t veprs
Ndrgjegja, po ashtu ajo reflekton epokn nga pikpamja e vendit
dhe hapsirs. N qendr t aspektit vendor gjendet Granada, qyteti i fundit n duart e muslimanve
dhe pallati mbretror Al-hamra.
Pamjet dhe peisazhet e vendeve nuk
marrin shum pjes n vepr. Arsy-

203
eja m e rndsishme e ksaj buron
nga t qenit nj vepr teatrale. Edhe
pse jepen disa karaktreistika t qytetit, hollsit nuk gjenden. Edhe ashtu
pamjet n prgjithsi prbhen m
shum nga hapsirat e mbyllura
t kishave, shtpiave, dhomave,
manastireve dhe burgjeve. Por n
pjest e tregimit t ngjarjeve haset
edhe n hapsirat e jashtme, jo t
mbyllura si rrugt, lagjet, qyteti,
pylli e t ngjashme. Ktu pika m e
rndsishme q na trheq vmendjen sht t ndodhurit n nj vend
bashk, t ndrtesave q u takojn
muslimanve dhe ndrtesave q
u takojn t krishterve.Po ashtu
edhe n hapsirat e brendshme t
ndrtesave jepen mobilet, rrobat,
sendet tradicionale dhe kulturore
t prdorura nga muslimant dhe t
krishtert.
Vepra Ndrgjegjja edhe
pse sht nj vepr teatrale, numri
i personazheve n t nuk mund t
konsiderohet i vogl. Ridvani dhe
Fatimja jan heronjt e vrtet t
tregimit. Por zinxhiri i ngjarjeve q
zhvillohen rreth dashuris s tyre
pasurohet edhe me heronj t tjer.
N mesin e personazheve gjenden:
Ridvani, Fatimja, Hasani, Leonora,
Don Pedro, Rafael, Amru, Kardinali, priftrinjt, murgeshat,ushtart
dhe populli. Edhe pse historia e
tregimit vendoset n prapavij,
n kuadr t personazheve shtohen edhe personalitete t vrteta

historike sic jan mbretrit Ebu

Abdullah Ez-Zaal, Ebu Abdullah Es-Safir, komandantt: Musa
bin Ebul-Gazan, Musa bin Nasr,
mbretresha e Kastiljes Elizabetta
dhe Ariduka e Austris Ferdinandi.
Gjuha e prdorur n veprn Ndrgjegjja, shprehjet dhe formulimet
gjuhsore bhen nj prej pikave m
karakteristike dhe prcaktuese t
veprs.
Kur t analizojm me kujdes veprn nga fillimi deri n fund,
mund t shohim se autori gjat
tregimit ka prfituar nga prdorimi i
disa elementeve teknike gjuhsore.
N kuadr t ktyre teknikave prshkruese na trheqin vmendjen
teknikat si: letra, t kthyerit prapa
n koh, prmbledhja, narracioni,
dialogu, monologu, rrjedha e informacionit dhe prshkrimi i vendit
dhe hapsirs. T gjitha kto n kt
vepr prdoren m shum n form
t busolls. Rrfyesi ndonjher
nga koha n t ciln gjendet kthehet
prapa n koh dhe kujton ngjarjet
q kan ndodhur, por edhe ndonjher i prmbledh ngjarjet q tregohen n vepr n pika t shkurtra.
Shkrimtari shfrytzon kt teknik,
posarisht me rastin e prshkrimit
t jets s heronjve dhe ngjarjeve
edhe jo a t rndsishme n t kaluarn. Edhe ashtu nuk sht e mundur q t tregohen t gjitha ngjarjet
bashk me hollsit e tyre. Ridvani
tregon se far u kishte ndodhur qe-

veritarve t shtetit t cilt kishin

tradhtuar vendin e tyre nj koh,
duke mos hyr n hollsira por prdorur teknikn e prmbledhjes.
N fund dshiroj q
przemrsisht t falnderoj zotri
Irfan Morinn, i cili arriti t nxjerr
n drit nj vepr t pabotuar m
par, t nj turkologu t pashoq si
sht Sami Frashri dhe shtpin
botuese Logos-a q me botimin e
ksaj vepre t muar kontribuoi n
pasurimin e jets son kulturore.
Prof. asc. Dr. Salih Okumush

204

205

Pasqyr e thukt e Historis s Letrsis Perse

Ahmed Tamimdari, Historia e letrsis perse, prktheu: Abdullah Rexhepi, Botim i Fondacionit Kulturor Sadi Shirazi, Tiran, Botimi i
par 2008 (bot. i dyt 2011), f.228.

Gjat historis s kulturs
islame dhe civilizimit islam, kolost e letrsis klasike perse si: Firdevsi, Sadiu, Hafizi, Rumiu, Attari,
Hajami, Xhami etj. n institucionet
arsimore dhe n qarqet intelektuale
kan gzuar autoritet t pakrahasueshm si n fushn e letrsis ashtu
edhe n fushn e edukimit, arsimimit dhe t prsosjes morale, prandaj
edhe veprat e tyre me shekuj kan
qen model pr krijuesit e letrsis
n gjuht orientale-islame, si dhe libra doracak nga msimet e t cilave
jan ushqyer gjeneratat e fmijve
mysliman aneknd bots islame.
N kohn e Perandoris Osmane,
gati se nuk ka pas institucion arsimor ku nuk jan studiuar veprat e
tyre, figura markante t letrsis
perse, dhe njkohsisht nuk ka mundur t konsiderohet i ditur askush q
nuk ka mundur ti lexoj e citoj ato
vepra.

Kta poet, prgjat periudhs osmane n trojet shqiptare
kan qen t njohur pr t gjith ata
t cilt e kan njohur gjuhn turke,
apo edhe gjuhn perse, respektivisht shkrimin arab. Por, pas krijimit
t shtetit shqiptar kur kto gjuh e
humbin funksionin arsimor e shkencor, pra kur shqipja bhet gjuh zyrtare, brenda nats kto perla t letrsis islame mbeten t panjohura dhe
t paqasshm si pr inteligjencin
shqiptare si edhe pr masat e gjera.
Por, pr fat t mir n viset shqiptare
deri n vitet e pesdhjeta t shekullit
t kaluar kishte intelektual t fort,
q e njihnin gjuhn perse dhe thesarin letrar islam, t cilt me punn
e tyre t palodhshme bn hapat e
para t prkthimit t veprave kapitale t letrsis perse. Kt e bri H.
Ali Kora i cili prktheu Rubairat
e Omer Hajamit, pastaj Vexhi Buharaja i cili prktheu Gjylistani dhe
Bostani-n e Sadiut, po edhe t tjer
intelektual e studiues q kishin

prkthyer pjes t zgjedhura nga krijimtaria letrare e klasikve persian,

t cilat edhe mbeten prkthimet,
mbase, m t mira q dshmojn
se prkthyesit jo vetm q e njihnin
mir gjuhn perse, por ata i njihnin
mir edhe letrsin perse dhe ato
arabe e turke, pra njihnin shklqyeshm poetikn orientale dhe
kulturn
orientale
islame,
dhe
ato
prkthime
tingllojn sikur t
ishin shkruar shqip, q
dshmon
se ata kan
pas edhe
talent
t
konsiderueshm poetik.

bokroate. Derisa n vitet 70-80 t

shekullit t kaluar, n Kosov kemi
prkthime t letrsis arabe e turke
edhe nga origjinali, kjo nuk mund t
thuhet edhe pr letrsin perse. Tek
n shekullin 21 mund t themi se
kemi njohs t gjuhs perse, t cilt
kan filluar t prkthejn nga gjuha perse. I till
sht Dr. Abdullah Rexhepi
i cili pasi kishte
mbaruar studimet n degn e
Orientalistiks
n Prishtin n
vitin 2005, shkoi
n Iran dhe atje
gjat qndrimit
t tij tet vjear
kreu studimet
e masterit dhe
doktorohet n
fushn e letrsis perse. Si
rezultat t par
t tij kemi prkthimin e veprs
Por,
Historia e letrn gjysmn
sis perse t
e dyt t shekullit t kaluar, mund autorit Ahmed Tamimdari.
t themi se nuk kishte te shqiptart
njohs t gjuhs perse, dhe madParaqitja strukturore e veprs
je deri n vitet e 80-ta, sado rrall,
prkthimet e letrsive orientale Libri Historia e Letrsis
(arabe, turke e perse) i kemi, krye- Perse e autorit Ahmed Tamimdari,
sisht nga gjuht frnge, ruse, e te profesorit n fakultetin e letrsis
ne n Kosov edhe nga gjuha ser- perse dhe t gjuhve t huaja n Te-

206
heran sht njri nga titujt e shumt
i Fondacionit Kulturor Sadi Shirazi n Tiran, i cili n veprimtarin
e tij botuese prpiqet t promovoj
njrn nga letrsit m interesante
dhe m t vjetra e m t plqyera,
jo vetm n orient por edhe n oksident, ndikimi i s cils ishte i madh
n romantizmin evropian.

Sikundr mund t vrejm,
autori veprn e ka ndar n katr
pjes themelore: shkollat filozofike
dhe teologjike, periudhat e letrsis
perse, stilet e letrsis perse dhe
llojet dhe gjinit letrare n letrsin
perse.

Pjesa e par e librit i sht
kushtuar pasqyrs s shkollave
filozofike dhe teologjike t cilat si
baza kulturore kan dhn vepra t
muara letrare dhe si thot autori,
kto shkolla kan qen shtytse t
kulturs me ndikimin e tyre n jetn
letrare.

N kt kapitull, autori
mundohet q shkurtimisht t shpjegoj rrymat intelektuale dhe filozofike q m pas tu qaset stileve
letrare t lindura nga kto shkolla.

N rrjedhat intelektuale,
filozofike dhe teologjike, sipas autorit, hasim n pes rryma: 1. Shkolla filozofike peripatetike, 2. Shkolla
e iluminizmit dhe e misticizmit, 3.
Shkolla e Kelamit (teologjis), 4.
Shkolla transcendentale Sadraite
dhe 5. Shkollat e reja filozofike

207
t periudhs moderne. N vazhdim (f. 9 61) lexuesi do t ket
knaqsin t lexoj m hollsisht
pr zhvillimet e ktyre shkollave
filozofike dhe teologjike, ngase si
shprehet autori,: Shkollat e lartprmendura kan pasur ndikim n stilet
letrare dhe artistike, madje n disa
raste jan manifestuar n mnyr jo
t njjt n veprat dhe llojet letrare
dhe artistike.

N vijim jan dy kapitujt m
komplet, i treti dhe i katrti, q trajtojn stilet letrare dhe llojet poetike
t letrsis perse. Kapitulli- Stilet
e letrsis perse ka t bj me stilin poetik, respektivisht trajton stilet letrare duke u nisur nga fakti se
stili i veant i prgjigjet shkolls
s caktuar filozofike. Autori shkruan se Studimet pr stilistikn e
poezis perse duhet filluar nga shek.
9 deri n ditt tona, dhe pastaj shohim se studiuesit studimin e stilit t
poezis perse e kan par n kuadr
t pes periudhave letrare, por q
studimet e fundit, stilin e poezis
perse e kan ndar n tet periudha.
Pra ky autor poezin perse dhe stilin e saj e studion n baz t periudhave, si jan: stili i Horasanit nga
gjysma e dyt e shek. 9 deri n shek.
11, stili i ndrmjetm ose periudha e
selxhukve n shek. 12, stili irakian
nga shek. 13 deri n shek. 15, stili i
ndrmjetm ose shkolla hipotipoze
dhe vasuht n shek. 15, stili indian
nga shek. 17 deri n gjysmn e

par t shek. 18, stili i periudhs s

kthimit nga mesi i shek. 18 deri n
fund t shek. 19, stili i ndrmjetm i
periudhs s sistemit konstitucional
dhe i gjysms s dyt t shek. 20
dhe stili modern nga gjysma e dyt
e shek. 20 e m pas.

Ky sht kapitulli i periudhave t zhvillimit t letrsis perse
q bhet nprmjet stileve e ku
shohim se cili stil cils shkoll filozofike i prgjigjet dhe cilat jan ato
pika q e karakterizojn secilin stil
e seciln shkoll letrare e filozofike,
ku msojm edhe pr poett e famshm dhe pr veprat e tyre duke e
par se cili poet cilin stil e kultivon
dhe cils shkoll i prket.

Dhe kapitulli i fundit, por
i fundit jo edhe pr nga vlera dhe
rndsia, sht ai q trajton llojet
dhe gjinit letrare t kultivuara n
letrsin perse. N t vrtet, si kapitulli mbi stilet e letrsis perse si
edhe ky mbi llojet letrare t letrsis
perse, jan shum t rndsishm
edhe pr lexuesit e rndomt, por
sidomos pr studiuesit e letrsis.
Kjo pr dy arsye: e para, letrsia
perse sidomos me stilin, doktrinat
filozofike dhe me llojet letrare ka
ushtruar ndikim t madh te letrsia
klasike turke, pra edhe tek mbar
letrsia orientale-islame, dhe, e
dyta, qoft direkt, qoft nprmjet
t letrsis turke t divanit ai ndikim sht i theksuar edhe n letrsin

shqipe, sidomos n at t alamiados.

N kt kapitull (f. 141
223) ku autori n fillim na e shpjegon orientimin e tij t puns ku
msojm se ai gjat diskutimit
pr llojet dhe gjinit letrare prsa
i prket aspektit konceptual, do t
prpiqet t flas edhe pr format e
poezis dhe kto shtje m me hollsi do ti shqyrtoj gjat llojeve t
liriks, sepse lirika n poezin perse
sht m e prhapur, krahasuar me
llojet e tjera t letrsis.

Natyrisht se kt kapitull e
fillon me trajtimin e epiks e cila
sht nga llojet m t lashta letrare. Pas prshkrimit t karakteristikave t prgjithshme t epiks, jep
kronologjin e zhvillimit t epiks
perse duke u prqendruar n prshkrimin e kryeveprs s epiks perse,
n Shahanamen e Firdevsit. N vijim autori trajton letrsin lirike ku
shohim se n letrsin lirike hyjn
krijimtaria poetike dhe prozaike, me
t ciln shprehen ndjenjat dhe prirjet personale t krijuesit. N kt
lloj letrar, ndjenja sht m e rndsishme se imagjinata dhe n realitet
ktu imagjinata buron nga ndjenja
e krijuesit. Poezia lirike perse zakonisht sht erotike dhe pr kt
arsye gjat evoluimit n histori ka
marr ngjyrime mistike. Poett dhe
shkrimtart Iranian shprehnin koncepte t ndryshme si: lvdata, elegji,
satir, misticizm, shqetsimin nga

208

209

jeta, prshkrimin e natyrs etj. Kjo

tematik n poezin perse shprehet
me llojet dhe gjinit letrare si: rubai,
dyvargsh, kaside, gazel, mesnevi, mufred, mustezad, musamat,
terkib-i bend, terxhii bend. Pastaj
autori i shtron ve e ve kto lloje
dhe gjini letrare, q n t vrtet,
disa prej tyre i jan t njohura edhe
lexuesit shqiptar, si jan: rubaira,
kasidja, gazeli e mesnevia.

Pra, ky libr q mund ta
quajm pasqyr t Historis s
letrsis perse, prfshin edhe fushn e filozofis, pjesrisht duke e
prpunuar historin e filozofis islame t Lindjes q t kuptohen m
mir disa shkolla dhe zhanre letrare.
Kto stile e shkolla ishin edhe korpusi i prbashkt i kulturs islame,
e kt e tregon edhe kreu i ktij libri
i cili trajton filozofin islame dhe
mistaken islame. Prandaj edhe kjo
histori ka peshn e vet, sepse na
fut n rrjedhat e kulturs islame,
filozofis e mistiks islame, e q
prkthyesi yn, si njohs relativisht i mir i ktyre fushave duket
se me sukses ia ka dal ti tejkaloj
pengesat t cilat shfaqen me rastin
e transmetimit t termave poetike
dhe letrare nga nj mjedis kulturor
n tjetrin. Ky prkthim tregon pr
njohjen e shklqyeshme t gjuhs
dhe t letrsis perse nga ana e
prkthyesit.

Pas leximit t ksaj His-

torie t Letrsis Perse, sigurisht

se lexuesit do ta ken edhe m t
qart, se prse kjo letrsi mohet
shum ngase ajo historis s letrsis klasike botrore i kishte dhn
prfaqsuesit m t mdhenj t
letrsis s bots islame si ishin
Firdevsi autor i epopes legjendare
Shahname, Hafizi dinjitozi m i
madh i liriks mistike islame, Rumiu autori i Mesnevis s famshme
t sentencave madhshtore, Sadiu
poeti m i madh didaktik persian,
autori i Gjylistanit dhe Bostanit,
Hajami mjeshtri i urtsirave t
famshme me Rubairat, Attari, poeti i alegorive me veprn Ligjrimi
i Zogjve, Xhami i cili me narracionin e thjesht n poemn e tij Jusufi dhe Zylejhaja na i shpalos idet
m suptile t sufizmit, e shum e
shum t tjer q mohen e lexohen shum edhe sot. Prandaj, ktu
do t msojm di pr margaritart
nga oqeani i gjer i urtsis sufiste perse, sepse kta margaritar
t mdhenj shpirtror t persis s
lasht posedojn prplot ven t
dashuris e t njohjes shpirtrore,
dhe sa m shum q njeriu pin nga
kjo ven gjithnj mbetet i etur.
Prof. dr. Abdullah Hamiti

Vshtrim veprs:

Interkomunikime arabe-ballkanike gjat Mesjets dhe

periudhs s re
Muhamed M. Arnaut, Dirst f--ili-la-arabiyei-l-balniyei illet-rii-l-vesi vel-hdth, Beirut 2013

Veprimtaria shkencore e
Profesor Muhamed Mufakut-Arnautit sht e nduarndryshme,
andaj edhe veprat, studimet dhe
artikujt shkencor i takojn fushave t ndryshme. Opusi shkencor
i Profesor Muhamedit arrin me
dhjetra vepra shkencore origjinale dhe prkthime nga fushat m
t ndryshme, si historike, letrare,
kulturore, publicistike etj. Profesor
Arnaut n opinionin shkencor n
botn arabe dhe n publicistikn
arabe, karshi kontributeve shkencore autoriale n fushn e historis,
letrsis, kulturs dhe publicistiks,
sht i njohur edhe me prezantimin
e t arriturave shkencore nga fushat
m t ndryshme n Ballkan. Ai n
qarqet e publicistiks arabe sht

mjaft prezent me prezantimin e veprave q botohen n gjuhn shqipe

dhe at boshnjake npr qendrat e
Ballkanit. Profesor Arnauti pavarsisht q aktualisht jeton n Aman
t Jordanis, ai asnjher nuk i
ka shkputur kontaktet e tija me
Ballkanin. Duke qen gjithmon
n rrjedh t arriturave shkencore
n kto treva ai arrin t informoj
edhe opinionin arab me t arriturat
shkencore n Ballkan.

Profesor Arnauti n fushn
e Historis s popujve t Ballkanit
dhe lidhjet e tyre me botn arabe ka
shkruar disa vepra dhe shum artikuj shkencor. Me kt rast po prmendim vetm veprat Antologji e
poezis s re arabe (1979), Shqiptart n botn arabe (1990), Lidh-

210

211

jet letrare shqiptare -arabe (2009).

bots arabe dhe Ballkanit.

Po qese i hedhim nj vshtrim vetm

titujve t ktyre veprave t Profesor Arnautit t botuar n shqip, pa
u ndalur n shum tituj t veprave
t tij t botuar n gjuhn arabe n
kt fush, shihet qart se Profesor
Arnauti rregullisht sht marr me
lidhjet arabe me shqiptart dhe me
popujt tjer t Ballkanit.

Jam thell i bindur se mjaft
historian, publicist dhe studiues
t fushave tjera n botn arabe jan
marr me lidhjet arabe me Ballkanin, por e veanta e kontributeve
shkencore e Profesor Arnautit sht
se ai i takon dy botve, asaj arabe
dhe asaj ballkanike. Radh ndodh
t organizohet ndonj kongres apo
konferenc shkencore n Ballkan
dhe n botn arabe, e t mos prezantohet profesor Arnauti me kontribute shkencore.

Kontributet shkencore t
Profesor Arnautit n gjuhn arabe
jan t shumta, por ne me kt rast
pr prezantim kemi zgjedhur veprn e tij Dirst f--ili-la-arabiyei-l-balniyei ille-t-riil-vesi vel-hdthi t botuar n vitin
2012. Vepra sht botimi shtpis
Botuese Jadawel n Bejrut.

Prve titullit t ksaj vepre
Lidhjet arabe me Ballkanin, jan
edhe tri gjra, t cilat q n fillim
t bjn me dije se kjo vepr fillim
e mbarim ka t bj me lidhjet mes

E para, vet mbiemri Arnauti, t

bn t qart se kemi t bjm me
nj autor me prejardhje shqiptare
nga Kosova;

E dyta, ilustrimi i gurit t
varrit n kopertin t veprs me
alfabet arab, i fotografuar nga vet
Profesor Arnauti n Xhamin e arshis n Pej, sht edhe nj argument shtes q tregon lidhjet e Ballkanit me botn arabe;

E treta, sht ajo q Profesor
Arnauti kt vepr ia dedikon gjyshes s tij Azizes, e lindur n Kosov,
e cila sipas Profesor Arnautit, ka
prjetuar gjith ato transformime t
pushtetit n Ballkan, Turqi dhe vendet e Shamit.
Vepra Dirst f--ilila-arabiyei-l-balniyei ille-trii-l-vesi vel-hdthi e Profesor
Arnautit sht e pajisur me gjith
aparaturn shkencore. Autori ka
prdor literatur t bollshme nga
shum autor botror. Ajo q e
bn t veant kt vepr, sht
se pjesa m e madhe literaturs q
ai ka prdor sht nga studiuesit
e popujve t Ballkanit dhe atyre
arab. Monografia sht ndar n
pesmbdhjet kapituj n gjithsejt
287 faqe.
Profesor
Arnauti
n
parathnie t veprs Dirst f-ili-la-arabiyei-l-balniyei

ille-t-rii-l-vesi vel-hdthi na
bn me dije, se disa nga artikujt e ksaj vepre jan botuar q n
vitin 2000 n Damask nga Lidhja e
Shkrimtarve arab me titull Interkomunikime arabe-ballkanike gjat
Mesjets dhe periudhs s re. Profesor Arnauti
me kt rast
thot, se kjo
monografi prfshinte
vetm gjasht
studime: 1)
Arabt
n
historintrashgimin
e Ballkanit;
2) Manastiret
serbe n manastiret dhe
vajufet e tyre
n Palestin;
3) Historiku i
kalimit t kafes nga Jemeni n Bosnj. 4) Roli i
bektashizmit
n forcimin e
lidhjeve shpirtrore t shqiptarve
me Irakun. 5) Nj studim kontrastiv
t dy prkthimeve t para t Kuranit
n Ballkan; 6) Arabizmat n gjuht
e Ballkanit.

Kta artikuj t botuar q n
vitin 2000, si thot edhe vet Profesor Arnauti, kan qen vetm nj

fillim i studimeve pr lidhjet arabo-ballkanase, studime t cilat deri

n ditt ton nuk kan trhequr
vmendjen e opinionit shkencor.
Andaj, shton autori, kam vazhduar
at projekt me disa artikuj shkencor t rinj, t cilin e kam titulluar
Dirst f-ili-laarabiyei-lbalniyei
ille-trii-l-vesi
vel-hdthi.
Natyrisht, n
kt projekt
kam prfshir
edhe artikujt
e botuar n
monografin e vitit
2000.
Profesor Arnauti
m tej shton,
se parathnia
e
veprs
Dirst f-ili-laarabiyei-lbalniyei
ille-t-rii-l-vesi
vel-hdthi
mban datn 14.9.1999, periudh e
ngjarjeve shum t rndsishme n
Ballkan, e n veanti ndrhyrja e
forcave t NAT-os kundr Serbis
pr t ndalur mizorit serbe kundr
shqiptarve t Kosovs.

212
Kapitulli i par (13-23) Arabt e
zinj n historin- trashgimin e
Ballkanit

Trashgimia popullore e
Ballkanit, e n veanti ajo bullgare,
sllave dhe shqiptare, karakterizohet
me diskursin Arapi i zi, rreth ktij
diskursi jan br shum punime
nga orientalistt. Me kt rast vlen
t prmendet punimi i doktorats s
orientalistit serb Rade Bozhovi. Ky
diskurs sht trajtuar edhe n doktoratn e Profesor Arnautit Lidhjet
letrare shqiptare- arabe. Profesor
Arnauti n kt kapitull bn me
dije se lidhjet e fenikasve me ilirt
jan t hershme. Sipas Profesor Arnautit kto lidhje jan para ardhjes
s sllavve n Ballkan. Me shtrirjen
e Islamit n Sham dhe me krijimin
e qendrs s dinastis Emevite n
Damask (661) lidhjet mes bots
arabe dhe Bizantit sa vin e shtohen. Me deprtimin e sllavve, n
fillim t shekullit t VII, n Ballkan
krijohen edhe lidhjet e para t tyre
me botn arabe nprmjet Konstandinopojs. Profesor Arnauti kt
kapitull e ndan n disa nnkapituj
si: 1.) Ballafaqimi i arabve me
Perandorin e Bizantine n tok;
2.) Ballafaqimi i arabve me Perandorin Bizantine n Detin Egje; 3.)
Ballafaqimi i arabve me Perandorin Bizantine n Detin Adriatik;
4.) Ballafaqimi i arabve me Perandorin Bizantine n Detin Mesdhe;

213

Pas gjith ktyre konflikteve
dhe kontakteve t ndryshme, tani na
paraqitet edhe Diskursi Arapi i zi
n krijimtarin popullore te popujt
e Ballkanit. Sipas Profesor Arnautit
studimet n kt diskurs i prkasin
tri shkollave:
Shkolla e mitologjis, e bazuar kryesisht n elemente
t mitologjis;
Shkolla e historis, e bazuar
n ngjarjet historike;
Shkolla e mitologjis dhe
historis.

Sipas Profesor Arnautit
shtjet q mbeten pr t studiuar
dhe diskutuar rreth ktij diskursi
jan: 1.) Mitologjia dhe historia; 2.)
simboli /ngjyra e zez ; 3. Armiku /
kreshniku.
Kapitulli i dyt (25-40) Udhprshkrimi i Eb Hmi Al-Garn ,
argumentet dhe hulumtimet e tija
rreth myslimanve n Hungari gjat
shekullit XII

Sipas Profesor Arnautit, ndr
autort e par mysliman t shekullit XII q jan marr me prezencn
e myslimanve n Ballkan sht
Al-Garn. Sipas ktij studiuesi
prezenca e par e myslimanve n
Hungari daton nga epoka e Mbretit
Geza i I r (1141-1161). Profesor Arnauti m tej shton se ky mbret kishte

simpati ndaj myslimanve dhe autori n fjal e lavdron kt mbret.

Sipas Al-Gavn-it myslimant n
Hungari jan dy grupe t ndryshme.
Grupit t par, e q jan me mijra,
i takojn ata mysliman me prejardhje jo hungareze, dhe grupi i dyt
jan myslimant me prejardhje nga
Horezmi i dikurshm, i cili atkoh
prfshinte Uzbekstanin, Taxhakistanin, Turkmensitanin dhe Iranin
verior.

Profesor Arnauti n vazhdim t ktij kapitulli sjell disa dshmi t studiuesit T. Lewicki-t, se nj
pjes e ktyre myslimanve gjat
sundimit t Mbretit Colema III t
(1095-1114) n trysnin e tij detyrohen q n do vendbanim t myslimanve t ndrtohen kisha dhe q
vajzat myslimanve t martohen me
t krishter. Profesor Arnauti me tej
konstaton se ky presion ishte pasoj
e kalimit t ushtrive t krishtera, t
cilat kalonin npr Hungari, gjat
Kryqzatave. Por, si u cek edhe
me lart, pozita e myslimanve n
Hungari prmirsohet vetn ne
periudhn e Mbretit Mbretit Geza
i I r (1141-1161). Mirpo, n kohn
e Mbretit Andria i II t (1205-1235)
pozita e myslimanve n Hungari
prkeqsohet prsri. Ai nprmjet
disa urdhresave i detyron myslimant t heqin dor nga feja e tyre.
Mbreti Andrew i II t m 12 gusht
t vitit 1232 lidh nj marrveshje
me Papa Gregorin e IX ku mori

prsipr q t ushtroj presion

ndaj ifutve dhe myslimanve t
Hungaris. Profesor Arnauti, duke
u mbshtetur n burime shkencore
t vet studiuesve evropian, m tej
shton se nj pjes e myslimanve,
prkundr ktij presioni, ia doln
q t ruajn identitetin e tyre islam
deri n fillim t shekullit t XIV kur
mbreti hungarez Robert (13081342) myslimanve t Hungaris u
ofroi dy zgjidhje. Ata kishin t drejt q t zgjedhin qoft duke hequr
dor nga feja e tyre islame dhe t
pranojn fen e krishtere apo t
braktisin Hungarin.
Kapitulli i tret (41-52) Rileximi i
veprs An-Nuxh-z-zireu e Ibn
Tegz Al-Berdiy: Shteti memaluk
i romjve apo Shteti i memaluk i
shqiptarve

Profesor Arnauti n kt
kapitull pohon se deri m tani
ndr studiuesit bashkkohor ka
mbretruar mendimi se Shteti memaluk sht ndar sipas prkatsis
s mbretrve t asaj mbretrie. Pra,
kjo mbretri sht emrtuar si Shtet i
turqve (1250-1382) dhe Shtet i selxhukve (1382-1517). Kjo ndarje sht
br sipas prkatsis nacionale t
vet mbretrve. Mirpo, Profesor
Arnauti pohon se, sipas t gjeturave
m t reja t studiuesve m t rinj,
jo domosdoshmrish gjith mbrett
e mbretris s par, pra asaj turke,

214
kan qen me prejardhje turke, apo
asaj erkeze kan qen me prejardhje erkeze. Sipas studiuesve
bashkkohor nj pjes e mbretrve
memaluk kan qen me prejardhje
greke, serbe, shqiptare, hungareze,
italiane dhe gjermane. Dikur me diskurs romje sht nnkuptuar gjith
pjestart q kishin prejardhje nga
Perandoria bizantine edhe pse at
perandori e prbnin pjestar me
prejardhje t ndryshme nga vendet
evropiane. Ibn Taghribirdi (14101470).

Profesor Arnauti m tej sjell
nj tez, se pr her t par emri arnaut n gjuhn arabe ndrlidhet me
mbretin Timur Buga (1467 - 1468),
i cili ishte me prejardhje shqiptare.

N fund t ktij kapitulli, Profesor Arnauti pohon se
duke rilexuar veprn An-Nuxhz-zireu t Ibn Tegz AlBerdiy, shihet qart se prezenca e
shqiptarve n botn arabe sht m
e hershme se sa q sht menduar
gjer me tani. Pra, m hert sht
menduar se vetm gjat periudhs
s Perandoris Osmane shqiptart
kan qen prezent n botn arabe.
Ibn Tegz Al-Berdiy sht i pari
q n veprn e tij An-Nuxh-zzireu prdor fjaln arnaut dhe
dshmon pr prezencn e shqiptarve n Egjipt. Po ky autor sht
i pari q dshmon pr nj sulltan n
Perandorin e Memalukve me pre-

215
jardhje shqiptare.
Kapitulli i katrt (53-61) Deprtimi
i bozs nga Ballkani n vendet e
Levantit n fund t periudhs s
Mretris s Memalukve dhe n
fillim t periudhs s Perandoris
Osmane.

Profesor Arnauti q n fillim
t ktij kapitulli pohon se periudha
mes dy perandorive, asaj memaluke dhe osmane, sht nj periudh shum e rndsishme sa i pr
ket civilizimit pr vendet e Shamit. Gjat ksaj periudhe ndryshon
shum ka, duke filluar nga ushqimi, pastaj pijet. Nga ajo periudh fillon t prdoret edhe diskursi
Kuzhin ballkanase, e cila n fakt
sht nj przierje mes kuzhins
turke, perse dhe ballkanase. N kt
periudh paraqiten edhe dy pijet e
njohura, kafja dhe boza. Me kto dy
pije kemi edhe dy nocione t reja
t quajtura kafehane dhe bozahane. N kto lokale zhvillohet nj
jet krejt e re me muzik dhe kng.
Profesor Arnauti rreth deprtimit
t kafes si pije n vendet e Shamit
ka disa kontribute npr disa revista shkencore n gjuhn arabe.
Ai n kt kapitull prqendrohet
n prhapjen e bozs n vendet e
Shamit, dhe ndikimi i ksaj pije n
jetn sociale t shoqris s asaj
kohe gjat periudhs mes dy perandorive asaj memaluke dhe osmane.
Kapitulli i pest (63-74) Historia

e deprtimit kafes nga Jemeni n duke filluar nga ushqimet, pijet dhe
gjithka q ka t bj me te. E gjith
Bosnj
kjo krkonte nj infrastruktur

Profesor Arnauti q n fillim tjetr dhe n t njjtn koh ndikoi
t ktij kapitulli pohon se me depr- q shum nga qytetet e Ballkanit t
timin e Perandoris Osmane n ven- i prngjanin qyteteve t Orientit.
det e Gadishullit Ballkanik si gjith Profesor Arnauti prmend rastin kur
vendet tjera edhe Bosnja psoi Beogradi deri n fillim t shekullit
ndryshime radikale n shum fusha, XIXt njihej si Damasku i Evrops,
si n at ekonomike, politike, so- apo qyteti Prusac i Bosnjs njihej
ciale dhe kulturore. I gjith Ballkani me emrin Meka e Bosnjs. Rruga
gjat ksaj periudhe filloi t komu- pr n haxh prej Sarajevs nprmnikoj me dy kontinente tjera, me jet Stambollit, Halepit, Damaskut,
at t Azis dhe Afriks. N fillim t Medins deri n Meke, tani ishte
ksaj periudhe kemi edhe zhvillim- ura kryesore q lidhe kulturn e
in e hovshm t shum qyteteve t vendeve t Ballkanit me Lindjen.
Ballkanit, si jan Beogradi, Saraje
N vazhdim t ktij kapitva, Sofja, Elbasani, Prizreni, Kora
ulli Profesor Arnauti shton se kafedhe shum qytete tjera. I gjith ky
ja fillimisht ishte br e njohur n
evolucion ndodh fal prhapjes s
Jemen dhe n Gadishullin Arabik,
fes s re n kto treva, pra fes ise prej atje n Damask dhe n Halame. Q n fillim t ksaj periudhe
lep. Kafeja n Stamboll pr her t
n gjitha qytetet e Ballkanit fillon
par paraqitet n vitin 1554. Kt
ndrtimi i xhamive, medreseve,
vit nj qytetar nga Damasku dhe nj
hamameve, haneve dhe objekteve
tjetr nga Halepi hapn kafenet e
tjera t infrastrukturs. N shum
para n Stamboll. Sipas historianit
nga kto objekte t infrastrukturs
turk Peevi, kto kafene frekuentofillojn t paraqiten edhe ushqime,
heshin nga shkrimtar, intelektual,
pije dhe tradita t reja. Nuk do mend
gjykats, profesor dhe zyrtar t
se Islami tani kishte edhe normat e
lart t administrats s Perandoveta, si sht falja e namazit pes
ris Osmane. Pra, me kt kafeneher n dit. Me kt do mysliman
ja ndryshoi trsisht jets kulturore
pr tu fal duhej t msonte edhe
dhe sociale n kryeqendrn e Perandisa sure t Kuranit, pra n t njdoris Osmane. Profesor Arnauti
jtn koh fillon edhe msimi.
shton se prhapja e Kafeneve n

Profesor Arnauti m tej kryeqendr medoemos ndikoi q
shton se gjat ksaj periudhe edhe kjo dukuri t prhapej edhe n qenjeta sociale ndryshon trsisht, drat tjera t ksaj perandorie. Ai m

216
tej pohon se kafja n Bosnj ka deprtuar kah mesi i shekullit t XVII.
Edhe vet historiani Peevi, i cili ka
shkruar rreth prhapjes s kafes ka
qen me prejardhje boshnjake. Sipas ktij historiani Sarajeva q n
vitin 1592 kishte nj kafehane mjaft
mir t rregulluar. Ai n vazhdim
prshkruan at kafe duke pohuar
se pr seciln shtres t shoqris
ekzistonte knd i veant. Knd t
veant kishte pr gjykats, pr dijetar, pr elit, pr profesor dhe
kshtu me radh. Profesor Arnauti
m tej shton se kah mesi i shekullit
t XVII edhe disa udhprshkrues
evropian e vizitojn Bosnjn dhe
shkruajn pr prezencn e kafeneve
n Bosnj. Profesor Arnauti n fund
t ktij kapitulli bn me dija se
kafeja m e plqyer ndr boshnjakt
ka qen kafeja e cila importohej nga
Aleksandria.
Kapitulli i gjasht (75-89) Kontribute rreth manastireve dhe vakfeve
serbe n Palestin gjat shekullit t
par t sundimit t Perandoris Osmane (1516-1616)
Profesor Arnauti q n fillim t ktij
kapitulli ofron t dhna q nga viti
496 t historianit Mexhru-d-Din
Al-Hanbeliy rreth manastireve dhe
vakfeve serbe gjat shekullit t
par t sundimit t Perandoris Osmane (1516-1616). Ky historian,
sipas Profesor Arnautit, ofron t

217
dhna rreth aktiviteteve serbe n
vendet e shenjta n Palestin gjat
ksaj periudhe. N t njjtn koh
kto aktivitete dshmojn pr lidhjet mes serbve dhe palestinezve.
Profesor Arnauti m tej shton se
kulti i Sveti Savs n historin religjioze t serbve ndrlidhet edhe
me lidhjet serbe me vendet e shenjta
n Palestin. Kjo lidhje prezantohet
nprmjet dy vizitave t tij t gjata n Lindje t Mesme, n Siri, n
Palestin dhe n Egjipt. Ai gjat
ktyre vizitave n Lindje t Mesme
ngriti disa manastire pr t ngjall
kureshtjen e serbve pr ti vizituar kto vende t shenjta. Dy vizitat
e Sveti Savs n vendet e shenjta
n Palestin, lan gjurm t pashlyeshme n lidhjet mes serbve dhe
Palestins. Ky prift serb, pas kthimit nga Palestina, bri agjitacion n
mbar Serbin e asaj kohe pr vizit
n vendet e shenjta t krishtera n
Palestin. Manastiret q ai i kishte
ndrtuar gjat qndrimit atje ishin
edhe nj shtytje shtes q serbt ti
vizitonin Palestinn. Profesor Arnauti n vazhdim shton se nama e
ktyre manastireve tek popullata
vendase ishte aq madhe sa q nj
nga portat e qytetit t Jerusalemit u
quajt Porta e manastirit serb. Manastirin e tret Sveti Sava e ndrtoi
n Akre, q n vizitn e par (1229)
n Lindjen e Mesme. Ky manastir,
pas dbimit t t krishterve n fund
t vitit 1291, me gjith infrastruk-

turn tjetr t krishtere, u shkatrrua

n kohn e sundimit t Sulltanit Memaluk Eshref Halil.

Profesor Arnauti n vazhdim t ktij kapitulli na sjell t tri ri
dokumente shtes n t cilat bhet
fjal pr manastiret dhe vakfet serbe n Palestin.
Kapitulli i shtat (99-116) Paraqitja e arabve t Ulqinit si ur
lidhse mes bregdetit shqiptar dhe
bregdetit t Afriks veriore gjat
sundimit Perandoris Osmane.

Profesor Arnauti pohon se
n Ulqin sot e ksaj dite jetojn nj
numr i popullats t cilt karakterizohen me ngjyrn e tyre zeshkane
dhe quhen arab. Prezenca e ktyre
arabve n Ulqin, sipas Profesor Arnautit, sht ndrlidhet me historin
e ndritshme t Ulqinit. Ulqini gjat
shekujve XVII dhe XVIII ka qen
Kryeqendr e pirateris. Gjat ksaj
periudhe aktivitetet e ulqinakve
shtriheshin deri n Detin Mesdhe
dhe i frekuentonin Algjerin, Tripolin e Libis, Tunizin. Edhe kto
vende t Afriks Veriore merreshin
me pirateri dhe bnin tregti me skllevr. Edhe kta arap t Ulqinin
ishin sjell nga kto vende qoft
pr t shrbyer n flotn detare apo
npr shtpit e fisnikris s qytetit
t Ulqinit. Profesor Arnauti m tej
shton se edhe n ditt tona n Ulqin
dhe rrethin kemi mjaft toponime
q ndrlidhen me arapt e Ulqinit.

Kapitulli n fjal i ksaj vepre t Profesor Arnautit bn fjal
n pika t shkurtra pr historikun
e qytetit t Ulqinin para periudhs
s sundimit t Perandoris Osmane
dhe gjat saj, pr strukturn etnike
t Ulqinit para vendosjes s popullats sllave n kto treve, pr islamizimin e popullats s Ulqinit me
rrethin, pr rolin q pati porti i Ulqinit n komunikimin e ksaj pjese
t Ballkanit me vendet e Afriks
Verore.

Profesor Arnautit n vazhdim sjell rrfimin, i cili rrfehet n
qytetin e Ulqinit me rrethin, rreth
arritjes s katrqind piratve arab
n kt qytet, pas sundimit t ktyre
trojeve nga Perandoria Osmane. Ai
m tej shton se me arritjen e ktyre
piratve filloi t lulzoj edhe pirateria n kt pjes t Ballkanit.
N traditn gojore shqiptare, gjith
arabt prshkruhen nprmjet ngjyrs s zez dhe ekziston bindja se
do arab sht i zi dhe gjith arabt
jan t zinj.

N vazhdim t ktij kapitulli, Profesor Arnauti flet rreth rolit
q kan pasur portet shqiptare, e n
mesin e tyre edhe porti i Ulqinit, n
eksportin e mallrave t trevave ballkanike n Afrikn Veriore dhe importin e mallrave nga Afrika Veriore n Ballkan dhe me tutje. Profesor
Arnauti citon burime shkencore, t
cilat dshmojn pr nj gjallri t

218
lvizjeve t anijeve t ulqinakve n
tregti me portin e Aleksandris. Me
kt lulzim t tregtis, prodhimet
shqiptare nga brendia e Shqipris
filluan t eksportohen pr n Malt,
n Tripoli, n Tunizi dhe n Aleksandri.

Profesor Arnauti me tej
shton se, arabt e Ulqinit ishin personeli m i dshiruar pr t shrbyer
n anijet q lundronin pr n qytetet
e Afriks Veriore.

Rreth origjins s arabve
t Ulqinit, Profesor Arnauti sjell
disa rrfime gojore dhe folklorike t
regjistruara nga antropologu Alekesandr Lopashi, i cili shpjegon se t
part e arabve t Ulqinit jan bler
si robr n Algjeri, Tunizi, Tripoli,
Port Saidi ,dhe se prejardhja e tyre
sht nga Sahara Jugore duke filluar
nga adi e deri n Jug t Sudanit.
Profesor Arnauti, duke u mbshtetur n studimet e m hershme, bn
me dije se kta robr, q ishin sjell
nga Afrika e mesme, gjat qndrimit n portet e Afriks Veriore kishin
msuar arabishten. Ai citon antropologun Alekesandr Lopashi, i
cili kah mesi i shekullit XX regjistron disa shprehje dhe ca fjali arabe
gjat komunikimit me kta arab t
Ulqinit.

Profesor Arnauti n vazhdim
sjell disa t dhna pr prezencn e
emrave t prveshm dhe toponimeve q karakterizohem me emrin

219
arab. Ai m tej prmend toponimin
fusha e arapit, varret e arapve. Apo
kemi mbiemri Arapi, mbiemr t cilin e bartin shum nga pasardhsit e
tyre n Ulqin dhe n vendet prreth
Ulqinit. N veri t Shqipris Profesor Arnauti prmend fshatin Arapaj, i cili gjendet te Kodrat e Arapit.
Prezenca e arabve t Ulqinit me
rrethin vrehet edhe n folklorin e
ktyre trojeve.

Sipas studiuesit Nail Draga, t cilin e citon Profesor Arnauti,
numri i arabve n fund t sundimit
t Perandoris Osmane kishte arritur diku rreth njqind familje, e q
ishte gati 10% nga popullsia e prgjithshme e Ulqinit.

N vazhdim t ktij kapitulli, Profesor Arnauti flet pr fatin e ktyre arabve pasi q Ulqini, sipas traktatit t Shn Stefanit
(3.3.1878) dhe Kongresit t Berlinit
(13.7.1878), Ulqini me disa qytete
tjera iu dhan Malit t Zi. Nj pjes
e ktyre familjeve me prejardhje arabe vendosn t shprngulen pr n
veri t qyteteve t Shqipris, si n
Durrs, Lezh dhe qytete tjera. Disa
t tjera vazhduan dhe migruan n
Stamboll. Profesor Arnauti n fund
t kapitullit ofron t dhnat e antropologut Alekesandr Lopashi, i
cili e vizitoi Ulqinin gjat periudhs
kur Ulqini ishte pjes e Republiks
Jugosllave, duke deklaruar se numri
i arabve t Ulqinit kishte rn n

dhjetra banor t Ulqinit.

Profesor Arnauti n fund t
ktij kapitulli prezanton tri fotografi me ulqinak me pjestar t ktij
komuniteti arab q ende jeton n
Ulqin.
Kapitulli i tet (117-144) Deprtimi i tarikatit Sadi nga vendet e
Shamit n Ballkan dhe prezenca e
ktij tarikati n Ballkan.

N fillim t
kapitullit t tet, Profesor Arnauti flet pr historikun e tesavufit n
prgjithsi, duke prmendur personalitete m meritor t tesavufit
si jan Ibrahim bin Xhunej (vdiq
m 162 h.) dhe Abdu-rr-Rrahman
bin Ahmed Ebu Seleyman Ad-Darani (vdiq m 205 h.). Autori m
tej vazhdon me themeluesit e tarikateve m t njohura t sofizmit
n Irak, Turqi dhe Egjipt. Profesor
Arnauti prmend tarikatin kaderij,
i themeluar n Bagdad, themelues
i s cilit sht shejh Abdu-l-Kadir
Al-Xheylani (vdiq m 561 h.). Ai
m tej vazhdon me tarikatin rufaij, i themeluar n Vasit nga Ahmet
Ar-Rufaiy (vdiq m 645 h.). M pas
autori flet pr tarikatin mevlevi, tarikat i cili identifikohet me Mevlann,
Xxhelaludin Ar-Rmi (vdiq m
672 h.) dhe pr tarikatin albedeviy, i themeluar n Tanta nga Ahmed
Al-Bedeviy (vdiq m 675 h).

Tarikati Sadij i themeluar

nga Shejh Sadu-d-Dn Al-xhebv,

n krahasim me tarikatet tjera, si ai
Nakshibendij, Shadhilij, Helvetij,
t cilt n vendet e Shamit kan
deprtuar nga vendet prreth, sipas
Profesor Arnautit, sht tarikati m
i vjetr i njohur n botn islame dhe
i pari q sht themeluar n Sham.
Nga Shami ky tarikat sht prhapur
n Egjipt, e nga aty n Libi, Sudan,
Turqi dhe vendet tjera. Nga Shami
u jepeshin ixhazetname shehlerve
,t cilt e prhapnin kt tarikat n
Turqi dhe n Ballkan.

Profesor Arnauti m tej
vazhdon duke dhn detaje rreth
ktij tarikati, qoft n aspektin historik qoft n parimet e ktij tarikati. Sa i pr ket prhapjes s tarikatit Sadi n Turqi, Profesor Arnauti
pohon se ky tarikat n Turqi sht
prhapur n fillim t shekullit t
XII t . N prhapjen e ktij tarikati n Turqi rol vendimtar kan
pasur Shejh Ibrahim As-Shm
Eb-l-Vef dhe Shejh Abdu-sSelm As-Shejbn. Sipas Profesor
Arnautit n fund t shekullit t
XVIII t n Stamboll kishte katr
zavije t tarikatit Sadi. Meritor pr
prhapjen e tarikatit Sadi n Ballkan
sht Shejh Sulejman Bin Husejn,
i cili n poezin e tij identifikohet
si Axhiz, e q m von do t njihet me emrin Axhiz Baba. Sipas t
dhnave q sjell Profesor Arnauti,
n kt kapitull shihet se Axhiz
Baba sht me prejardhje nga famil-

220
ja Bushati e Shkodrs. Axhiz Baba
pasi q kishte prfunduar medresen n vendlindje, kishte udhtuar
pr n kryeqendr t Perandoris
Osmane pr t ndjekur msimet
n nj nga medreset e Stambollit.
Pasi kishte prfunduar msimet n
at medrese, qndroi edhe nj koh
n Stamboll pr t prfituar prvoj n udhheqjen e ktij tarikati. Ai
atje u njoh me Shejh Ibrahimin dhe
nga ai mor ixhazetname. Profesor
Arnauti m tej shton se Sheh Ibrahimi krkoi nga Sheh Sylejmani q
ky i fundit t prhap tarikatin Sadij
n Ballkan. Sheh Sylejmani gjat
kthimit n vendlindje me tre djemt
e tij u ndal n Gjakov, e cila atkoh ishte nj qendr e njohur tregtare dhe islame n rajon. Ai atje hasi
n prkrahje t Murat Ags, i biri i
Adem Pashs, mytesarif i vilajetit
t Shkodrs me rrethin. Ky pasha
ndrtoi, n kuadr t vakfit t tij t
vitit 1732, ndrtoi teqen e tarikatit
Sadi dhe Medresen e Madhe. Kjo
teqe u njoh me emrin Teqeja e Madhe apo Teqeja am. Quhet Teqe am
sepse nga kjo teqe u themeluan edhe
shum teqe tjera n zonat prreth, si
n Shqipri, Maqedoni dhe Serbi.
Teqeja e Madhe edhe n ditt tona
njihet me kt emr. Prfesor Arnauti m tej shton se sipas rrfimeve
q transmetohen, thuhet se vetm
gjat periudhs sa ishte gjall sheh
Sylejmani n trojet e banuara me
shqiptar n Shqipri, Kosov, Ma-

221
qedoni dhe n Jug t Serbis, ishin
themeluar 72 teqe. Teqet e tarikatit
Sadi ishin prhapur edhe n mbar
Serbin, si n Beograd, Nish, Leskoc dhe Vranje. Nj nga pasuesit
e tarikatit Sadi, Hysni Aga n vitin
1783 n Beograd ndrtoi nj teqe n
t ciln shrbeu Sheh Mustafa. Sa i
pr ket tarikatit sadi n Maqedoni, Profesor Arnauti pohon se Velesi ishte qendra m e njohur e ktij
Tarikati n Ballkan.

N vazhdim t ktij kapitulli
flitet rreth dbimit t myslimanve
nga Serbia, pas shpalljes s pavarsis, dhe vendosjes s tyre n vilajetin e Kosovs, i cili atkoh prfshinte Maqedonin perndimore
dhe Kosovn. Edhe shehlert e
ktij tarikati u vendosn npr kto
treva t banuara me shqiptar. N
mesin e tyre ishte edhe Vefa Baba,
i cili themeloi teqen e Sadive n
mhalln Tophane n Shkup. Nj
teqe tjetr e tarikatit Sadi u themelua edhe n Gjilan, nga sheh Islami,
i cili nga Leskoci ishte vendosur
n Gjilan. Kjo teqe u themelua n
mhalln e muhaxhirve n vitet e
tetdhjeta t shekullit t XIX t.
Profesor Arnauti m tej n kt kapitull vazhdon t informoj opinion arab pr fatin e myslimanve
n Ballkan pas shembjes s Perandoris Osmane. Ai m tej shton
se myslimant e Ballkanit, prve
t atyre t Shqipris, t gjith ata

mysliman q padrejtsisht mbetn

nn sundimin e Mbretris Serbo-Kroato-Sllovene, iu nnshtruan
nj terrori, e me theks ata q jetonin
n Maqedoni, Kosov dhe Sanxhak.
E gjith kjo bhej me t vetmin qllim q kta t shprnguleshin pr n
Turqi. Ky terror i shtyri q n periudhn brenda dy luftrave, Lufts
s Par Botrore dhe Lufts s Dyt
Botrore, me qindra mijra mysliman t shprngulen pr n Turqi.
Pasoj e ksaj dhune ishte edhe
rrnimi i shum xhamive dhe disa
teqeve n kto treva, t cilat kishin
vlera t pakontestueshme kulturore
dhe historike .

Edhe pas mbarimit t Lufts
s Dyt botrore, me ardhjen e partive komuniste n pushtet qoft n
Jugosllavi qoft n Shqipri, pozita
e myslimanve u prkeqsua edhe
m tej. Edhe pozita e simpatizuesve t tarikatit Sadi n kto treva u
prkeqsua dukshm.

N vazhdim t ktij kapitulli Profesor Arnauti shpjegon
pr kontributin e tarikatit Sadi n
sofizm dhe n kultur n prgjithsi. Me prhapjen e teqeve n trevat
ballkanike, tarikatit Sadi prhapi programin e tij me disa modifikime t reja. Teqeja prbhej prej
tri pjesve: Kati i semhanes , mejdani dhe oxhaku i kafes. N teqe
dy her brenda javs mbahej ziqri.
Profesor Arnauti pohon se Tarika-

ti Sadi pati ndikim n prhapjen e

tarikatit Bektashi n trevat e Ballkanit. Nj kontribut t jashtzakonshm tarikati Sadi pati n krijimin
e veprave me prmbajtje t letrsis
s tesavufit. Teqet posedonin edhe
bibliotekat e tyre, q ishin t pajisura me literatur t letrsis s atij
tarikati apo t letrsis s tesavufit
n prgjithsi. Mirpo, luftrat e nj
pas njshme n kto treva ndikuan
q pjesa drmuese e ktyre dorshkrime, q ruheshin npr teqe apo
npr xhami n mas t konsiderueshme t shkatrroheshin. Edhe
vet Sheh Sylejmani shkroi nj divan me kaside n gjuht orientale
si n arabisht, turqisht dhe persisht.
Ky divan, sipas Profesor Arnautit
ruhet n Bibliotekn Kombtare
dhe Universitare t Kosovs. Po
ky autor shkroi edhe nj divan tjetr
n osmanishte. Ndr shehlert krijues n trevat shqiptare sht edhe
Emin Shehu, i njohur me rolin e tij
n krijim e Lidhjes s Prizrenit dhe
me kasidet tij t shkruara n gjuhn
shqipe me alfabet arab.

Edhe n fund t ktij kapitulli Profesor Arnauti sjell disa foto
t teqeve t tarikatit Sadi n trojet
shqiptare.
Kapitulli i nnt (145-164) Roli i
tarikatit bektashi n prforcimin e
lidhjeve shpirtrore dhe kulturore
mes shqiptarve me Irakun

222
Kapitullin e nnt, Profesor Arnauti
e fillon me rndsin q pati prhapja e Islamit n Ballkan. Prhapja Islamit n Ballkan ndrlidhet me disa
faktor, si jan:
kushtet ekonomike-sociale;
roli i vakfeve;
roli i tarikateve.

Profesor Arnauti pohon se
ne me kt rast do t ndalemi vetm
n rolin q kan pasur tarikatet. Ai
m tej thekson se roli i dervishve
n prhapjen e Islamit n Ballkan ka
qen mjaft i madh. Ky rol ka qen
n disa faza dhe n disa forma. Sipas Profesor Arnautit dervisht q i
paraprinin ushtrive dhe dervisht q
i shoqronin ushtrit gjat pushtimit
t trevave n Ballkan ishin pararoj
e ushtris s Perandoris Osmane.
N grupin e dyt t dervishve sht
i njohur Sheh Medah Baba, emri i
t cilit ndrlidhet me deprtimit e
ushtris osmane n Shkup. Roli i
ktyre dervishve n krijim e fshatrave dhe qyteteve t reja n Ballkan sht mjaft i konsiderueshm.
Pr rolin dhe kontributin q kan
pasur kta dervish n prhapjen
e Islamin, flet fakti se nj numr i
sulltanve t Perandoris Osmane,
si Sulltan Pajaziti i par, Murati i
dyt, Sulejmani madhshtor. Kta
sulltan dervishve u dhuronin

223
toka dhe fshatra t tr si vakf t
teqeve t tyre. Sulltant n kt
mnyr stimulonin popullatn q t
vendosen rreth teqeve dhe shum
shpejt ato vende shndrroheshin
n vendbanime me popullat myslimane. Profesor Arnauti pohon se
qindra fshatra jan themeluar n
kt mnyr.

kaldenij dhe shum tarikate tjera.

Me kto reforma q psoi tarikati
bektashi, ai tani kishte gjasht qendra n botn islame:

N prhapjen e Islamit n
Ballkan sdo mend se nj rol mjaft
t madh ka luajtur edhe tarikati bektashi. Tanim sht e ditur se tarikati bektashi sht themeluar n fund
t shekullit t XII t. Ky tarikat identifikohet me Haxhi Bektash Veliun.
Lidhja mes dervishve bektashi dhe
ushtarve t rinj t ushtris, t quajtur jenier, ka qen mjaft e madhe.
sht e qart se ushtria e jenierve
sht formuar me bekimin e Haxhi
Bektash Veliut. N vazhdim Profesor Arnauti shton se tarikati bektashi sht zhvilluar me kalimin e
kohs dhe se ka largim t dukshm
nga bektashizmi i shekullit t XII t.
Ky zhvillim ka ndodhur n fund t
shekullit t XV t dhe fillimi i shekullit XVI t . Profesor Arnauti duke
u mbshtetur n historianin e mirnjohur turk Halil Inalxhik, shton se
tarikati i ri bektashi mbshtetet n
principe t reja. Sipas Inalxhikut
dhe shum studiuesve tjer tani
bektashizmi sht nj tarikat i przier dhe n princip nuk dallon nga
tarikatet tjera si ai abdalij, hajdarij,

Teqeja e Abdal Musa Sulltanit q mbulonte zonat tjera

t Anadollit;

Teqeja e Haxhi Bektashit

n Kajser, e cila mbulonte
zonat e mesme dhe perndimore t Anadollit;

Teqeja e Sheh Koli Sulltanit, e cila mbulonte zonat

q ishin n kufi me Detin e
zi;
Teqeja e Qerbelas, q mbulonte Irakun, vendet e
Shamit dhe Persin;
Teqeja e Nexhefit, e cila mbulonte zonat tjera n Lindjen
arabe;
Teqeja e Seid Ali Sulltanit
n Dimotik, q mbulonte
Ballkanin.
Teqeja e Seid Ali Sulltanit, ndryshe
e njohur si teqeja e Dimotiks, luajti
rol t jashtzakonshm n prhapjen e tarikatit bektashi n Bullgari,
n Turqi, n Greqi, n Traki, n
Dobruxha, n Malet e Rodops, n
Maqedoni dhe n Kosov. N Ballkanin perndimor, n vitin 1480, u
themelua teqeja e Bali Sulltanit n

Farsla. Kjo teqe ndikoi n prhapjen

e tarikatit bektashi n veri t Greqis
dhe n jug t Shqipris. Kjo teqe
ka rol t dukshm n lidhjet mes Irakut dhe ktyre zonave, ndonse n
krye t ksaj teqe ishin rreth njqind
shehler nga Iraku.

Profesor Arnauti m tej n
kt kapitull bn me dije se teqet
pr ve q ishin vend adhurimi, ato
patn rol t rndsishm n jetn
sociale, kulturore dhe politike npr
zonat ku vepronin shehlert. Teqet
frekuentoheshin nga shehlert, nga
rinia, nga dijetart, nga administratort dhe nga fshatart. Npr teqe
organizoheshin edhe ceremoni argtimi ku argtoheshin t gjitha kategorit e shoqris. Teqet mbi t
gjitha ishin edhe qendra kulturore.
Dervisht npr teqe kalonin pjesn
m t madhe t jets s tyre. Aty
msonin gjuht orientale si arabishten, osmanishten dhe persishte,
njiheshin me veprat e klasikve t
letrsis s tesavufit n gjuht orientale, prshkruanin dorshkrimet e
atyre veprave, shkruanin vepra nga
fusha e tesavufit n gjuht orientale
apo edhe n gjuht lokale. Secila teqe kishte edhe bibliotekn vet
t pasur me dorshkrime n gjuht
orientale (arabe, osmane dhe perse).
Kjo krijimtari e tarikatit bektashi
ndikoi n pasurimin e letrsive n
kto gjuh, qofshin ato gjuh orientale apo gjuh t popujve t Ballkanit. Pra, t udhhequrit e teqeve

224
bektashiane pr nj koh t gjat
nga shehlert me prejardhje irakiane mbanin gjall lidhjet shpirtrore
dhe kulturore mes dervishve t trojeve t Ballkanit.

N Shqipri, sipas profesor
Arnautit ,teqeja Durbali ka luajtur
rol t jashtzakonshm n prhapjen e tarikatit bektashi n perndim
t Ballkanit. Kjo teqe ka qen teqeja qendrore pr shekuj me radh
pr veriun e Greqis dhe jugun e
Shqipris. N fund t shekullit t
XVII t dhe n fillim t shekullit
t XIX t n Shqiprin e mesme u
themeluan disa teqe, si n Elbasan,
Kruj dhe n Gjirokastr.

Teqet e tarikatit bektashian
kan luajtur rol t rndsishm n
brjen e opozits karshi administrats qendrore t Perandoris
Osmane n Ballkan, e me theks
t veant n Shqipri. Ky tarikat
synonte q tarikatin bektashi ta
identifikonte pr fe nacionale. Sipas Profesor Arnautit bektashinjt
kan pasur rol t jashtzakonshm
n revolucionin kundr Sulltan Abdulhamidit t II t n vitin 1908 dhe
n largimin e ktij sulltani nga froni
n vitin 1909. N Shqipri, sipas
Statutit s Lushnjs, bektashinjt
ishin t barabart me mysliman
synit, me t katolikt dhe me ortodokst. Profesor Arnauti pohon se
atkoh bektashinjt prbnin 20%
t mbar popullsis s Shqipris.

225

Profesor Arnauti n vazhdim t ktij kapitulli prezanton personalitet m t njohura shqiptare t
tarikatit bektashi si: Baba Tahir Nesipi, Baba Haxhi Aliu, Baba Adem
Vexhhi, Baba Hamza, Dalip Frashri,
Shahin Frashri dhe Naim Frashri.
Kapitulli i dhjet (165-172) Udhprshkrimet e haxhit te boshnjakt: Udhprshkrimi i Jusuf Bib
Muhamedit 1615-1616

Profesor Arnauti n fillim
t ktij kapitulli pohon se boshnjakt vetm pr gjysm shekulli pas
Betejs s Kosovs (1389), pesdhjet prqind e boshnjakve e pranuan fen islame. Nuk do mend se me
pranimin e fes islame nga boshnjakt, ata filluan t plotsojn edhe
kushtin e pest t fes s tyre, pra,
shkuarjen n haxh. Me prhapjen e
fes islame n Bosnj, filloi t dal
n pah nj kultur e re, ajo islame.
Edhe boshnjakt filluan t krijojn
n gjuht orientale. Nga kjo krijimtari kemi me mijra dorshkrime n
fusha t ndryshme. Pjes e asaj krijimtarie jan edhe udhprshkrimet
e hanxhinjve gjat kryerjes s haxhit. N mesin e tyre sht edhe Haxhi Jusuf Bin Muhamed Livno, i cili
shkroi nj udhprshkrim t haxhit
gjat viteve 1615-1616.

Ky udhprshkrues, n hyrje t udhprshkimit, n gjuhn arabe prshkruan dshirn e tij pr t
vizituar vendet e shenjta, Meken

dhe Medinn. Ai prshkroi gjith

at q kishte par dhe prjetuar gjat
rrugtimit t tij pr n haxh. Vlera
e ktij udhprshkrimi sht mjaft
e rndsishme pr historikun e islamit n Ballkan. Udhprshkruesi,
n kt udhprshkrim prshkruan
gjith rrugtimin e tij, duke shnuar
gjitha qytetet npr t cilat ka udhtuar gjat shkuarjes n haxh, si
jan Selaniku, Plovdivi dhe qytetet tjera. Ai duke prshkruar qytetet
npr t cilt kalonte, jep t dhna
pr arkitekturn dhe institucionet islame npr ato qytete, e q fatkeqsisht pas largimit t Perandoris
Osmane nga kto qytete pjesa drmuese e ksaj trashgimie islame
sht rrnuar.

Udhprshkrimi i ktij haxhiu, sipas Profesor Arnautit, prbhet nga dy kapituj: Parathnies
s shkruar n gjuhn arabe dhe udhprshkrimi. N hyrje autori shpjegon biografin e tij dhe emocionet
q ka prjetuar gjat ktij udhtimi.
Autori n parathnie jep t dhna
pr mnyrn se si i ka fituar mjetet
pr t siguruar tetmbdhjet mij
ake pr shkuarje n haxh bashk
me dy vllezrit e tij. Ai m tej shton
se m dat 9 qershor 1615 sht nisur pr n haxh dhe pas dy dit udhtimi ka arritur n Sarajev, pr t
vazhduar pr n Gorazhd. Haxhi
Jusufi m tej shkruan se rrugtimin
e tij e ka vazhduar duke kaluar
npr Mitrovic, Prishtin, Kaan-

ik, Shkup, Qystendil, Plovdiv, Edirne dhe m n fund kishte arritur

n Stamboll. Haxhiu boshnjak, n
udhprshkrimin e tij prshkruan,
se udhtimin e tij nga Stambolli e
vazhdon me anije pr Aleksandri
dhe nga aty pr pes dit udhtim
me anije bashk me haxhilert tjer
arrin n Kajro. Prej Kajros n Suez
dhe prej aty pas njzet e katr dit
udhtimi arriti n limanin e Xhedas t Arabis Saudite, limani m i
madh n at rajon. Haxhi Jusufi me
t arritur n Meke shkroi disa vargje duke prshkruar Qaben, kroin
Zemzem, Mekami Ibrahim, vendin
e lindjes s Pejgamberit a.s. Ai m
tej n kt udhprshkrim vazhdon me prshkrimin e Medins dhe
disa nga vendet q e karakterizojn
kt qytet t shenjt, si xhamin e
Pejgamberit, Hendekun dhe shum
vende tjera. Autori m tej prshkruan hixhretin e Pejgamberit a.s.

Haxhi Jusufi n udhprshkrimin e tij prshkruan edhe kthimin
nga haxhi duke dhn detaje pr
gjith rrugtimin e tij deri n vendlindje. Ai m 30.5.1616 kthehet n
Divno.
N fund t ktij kapitulli, profesor
Arnauti propozon q pr shkak t
dhnve q ofron ky udhprshkrim pr rrugtimin e haxhilerve
nga Ballkani n vendet e shenjta, meriton t prkthehet edhe n
gjuhn arabe.

226
Kapitulli i njmbdhjet (173-184)
Prshkrimi i Meks n udhprshkrimet e haxhiut boshnjak Mustafa
Boshnjakut

Profesor Arnauti duke prshkruar kto udhprshkrime t
haxhilerve boshnjak, shton se
udhprshkrimet e tilla konsiderohen burime shum t rndsishme
dhe interesante pr historin e civilizimit islam. Udhprshkrimet
e haxhilerve boshnjak jan m
t veanta, sepse Bosnja atkoh
paraqiste vijn m t skajshme t
shtrirjes s Perandoris Osmane n
Evrop. Prshkrimi i haxhillkut
at koh nuk ishte edhe aq i leht.
Luftrat n Ballkanin nuk kishin t
ndalur, rruga pr n haxh ishte me
plot rreziqe. Por, prkundr gjith
ktyre rruga pr n haxh asnjher
nuk ishte ndrprer. Me shtrirjen
e Islamit n trevat e Ballkanit, filloi t prhapet nj kultur e re,
ajo islame. Kjo kultur prezantohej nprmjet krijimeve t myslimanve t ktyre trevave n gjuht
orientale. Nj ndr gjinit letrare
t ksaj krijimtarie pa dyshim q
ishte edhe udhprshkrimi i haxhit
nga haxhilert e trevave ballkanike.
Nga ajo krijimtari jan trashguar
me qindra dorshkrime nga fusha t
ndryshme. Ndr udhprshkruesit
m t njohur boshnjak, sipas Profesor Arnautit jan edhe Haxhi Jussuf
bin Muhamed Livno dhe kadiu /po-

227
eti/ Mustafa Boshnjaku.

Mustafa Bonjaku, bazuar n
t dhnat q ai ofron n veprat e tij,
shihet se ai ishte njohs i shklqyeshm i fikhut islam, kadi i njohur
dhe poet i shklqyeshm. Ai krijoi
n tri gjuh orientale: n arabisht,
osmanisht dhe persisht. Ky poet njihet ndr poett e rrall q shkruan
poezi n stilin muleme, pra nj varg
n arabisht, nj n turqisht dhe nj
n persisht. Autori, sipas Profesor
Arnautit, udhprshkrimin e tij e
shkroi n tri pjes. N seciln pjes
ai prshkruan hanet npr t cilt
sht ndalur gjat rrugtimit t tij
pr n haxh.

N pjesn e par t udhprshkimit ai prshkruar tridhjet hane
prej Stambollit deri n Meke. N
pjesn e dyt prshkruan tridhjet e
tet hane nga Meka deri n Damask
dhe n pjesn e tret prshkruar tridhjet e gjasht hane prej Damasku
deri n Stamboll. Autori zakonisht
pr do han kishte shkruar nga 5-6
vargje, me prjashtim q nj hani t
Damaskut ia kushton dyzet vargje.
Profesor Arnauti m tej shton se
autori i ktij udhprshkrimi, udhtimit me anije nga Stambolli deri
n Kajro ia kushton njzet e nnt
vargje. Ai n fund t ktij kapitulli
sjell vlersimin e studiuesit boshnjak Sylejman Grozdani, se kasideja
q i kushtohet Meks sht kasideja
m e mir e ktij udhprshkruesi.

N fund t kapitullit t njmbdhjet Profesor Arnauti sjell kasiden

e plot, t ciln autori ia ka kushtuar
Meks.
Kapitulli i dymbdhjet (185-198)
Dokumentet arabe t Raguzs-Dubrovnikut

Dokumentet arabe t Dubrovnikut, pr her t par t botuara n Kajro n vitin 2008, prezantojn lidhjet diplomatike dhe tregtare
mes Republiks s Dubrovnikut dhe
Tarablusi Garbit, Algjeris, Marokut. Profesor Arnauti q n fillim t
ktij kapitulli i bn me dije lexuesit
se biblioteka e Dubrovnikut sht
jashtzakonisht e pasur me dorshkrime arabe, latine dhe osmane,
dorshkrime q hedhin drit pr
pozitn e Dubrovnikut gjat gjith
historis, e n veanti gjat periudhs s sundimit t Perandoris Osmane n Ballkan.

Republika e Raguzs, sipas
profesor Arnautit, n fillim t shekullit t XVII t kishte njzet e dy
konsullata t vendeve t ndryshme.
N vazhdim Profesor Arnauti flet
pr kontributin shkencor t Besim
Korkutit n islamistik, e me theks
t veant pr studimet e tija n
dokumentet arabe t Arkivit t Dubrovnikut. Kjo vepr shton m tej
Profesor Arnauti botohet me rastin e tridhjet vjetorit t vdekjes s
Besim Korkutit.

Profesor Arnauti m tej flet
pr fatin e dokumenteve t biblioteks s Dubrovnikut. N vitin
1833 kto dokumente transferohen
n Vjen, pasi q Dubrovniku bhet
pjes e Perandoris s Austro-Hungaris. Me bartjen e ktyre dorshkrimeve n bibliotekn e Vjens,
fillon edhe interesimi i orientalistve evropian pr ti studiuar ato
dorshkrime. Ndr orientalistt e
par q jan marr me kto dorshkrime sht F. Babingrei (1927) dhe
G. Elezovi (1940). Ky i fundit ka
botuar tri dokumente q flasin pr
marrdhniet mes Dubrovnikut
dhe Egjiptit n fillim t shekullit t
XVII.

Sa i prket kontributit t
Besim Korkutit n studimin e ktyre
dokumenteve, Profesor Arnauti m
tej shton se Korkuti n vitin 1961
botoi pjesn e par t ktij studimi
me gjithsej gjashtmbdhjet dokumente. Kto dokumente dshmojn
lidhjet e Dubrovnikut me Tripolin,
Algjerin, dhe Egjiptin. Njri nga
kto dokumente flet pr hapjen
e Konsullats s Dubrovnikut n
Aleksandri n vitin 1915.
Kapitulli i trembdhjet (199-214)
Apeli i Hilmi Bin Husejn Boshnjakut
/Hilmi Baba per nxitjen e shprnguljes nga Bosnja pr n vendet e
Levantit

Profesor Arnauti rreth tems
s shprnguljes nga vendet e prf-

228
shira n luft pr n vendet e islame, thot fillimi i shekullit XIX
t
ndryshe quhej shekulli i shprnguljeve n botn islame. Ai shekull
konsiderohet shekull i zgjerimit t
vendeve evropiane n hapsirat
e vendeve islame, si n Algjeri,
Kaukaz, Indi dhe n Ballkan.
Gjat asaj periudhe, n qarqet e
bots akademike islame lindi edhe
diskursi shprngulje nga vendet q
ishin prfshira n luft pr n vendet islame, qoft n Indi, n Algjeri
apo n Ballkan. Profesor Arnauti
m tej shton se shtytja pr shprngulje ishte nprmjet mesazheve
dhe fetfave t dijetarve. Fetfat e
para i obligonin myslimant q t
shprngulen nga vendet e tyte q u
prfshin nn sundimin krishter.
Por, me koh kto fetfa ndryshuan
deri n at mas saq u publikuan
fetsa t tjera q i ftonin myslimant
q t qndrojn n vendet e tyre dhe
tmos i lshojn trojet e tyre. Sa i
pr ket Bosnjs, okupimi i saj
n vitin 1878 nga Austro-Hungaria
ishte befasi pr myslimant, q fatin e tyre e kishin lidhur me Perandorin Osmane dhe e konsideron
pr atdhe t tyre. Kto rrjedha t
historis s fundshekullit t XIX
t
, disa ulema boshnjak nprmjet
mesazheve t ndryshme i nxitn
bashkkombsit e tyre q t shprngulen pr n botn islame. N vitin
1887 shejhu-l-islami i shkroi sulltan
Abdulhamidit t II t se jeta e mys-

229
limanve nn sundimin e t huajve ishte e paprballueshme, andaj
Perandoria Osmane duhet q ti lejoj shtetasit e dikurshm t saj q
t shprngulen n cilin do shtet islam, dhe pr pasoj t ksaj krkese
kemi shprnguljen e mijra myslimanve nga Bosnja dhe vendet tjera
pr n vendet islame. Por, me migrimin e myslimanve nga vendet e
banuara me mysliman n Bosnj,
shum vendbanime filluan t boshatisen, andaj disa nga ulemat boshnjak shprnguljen e konsiderojn
proces t rrezikshm. T nxitur nga
ky fenomen, ata filluan t shkruajn artikuj kundr asaj shprngulje.
Profesor Arnauti n mesin e atyre
ulemave prmend Muhamed Haxhijahi, i cili shkroi nj Mesazh rreth
shprnguljes n gjuhn arabe dhe
osmane. At mesazh ai e botoi n
Bosnj dhe nprmjet atij mesazhi,
ai apelonte te popullata myslimane
q t mos shprngulen, se diskursi
hixhret, pas lirimit t Meks, nuk
sht farz pr asnj mysliman. Por,
kemi mesazhin e Hilmi bin Husejnit, i cili mendon krejt ndryshe nga
kolegu i tij Muhamed Haxhijahi.
Ai atkoh mendonte se myslimant duhet t shprnguleshin nga
vendet e sunduara nga t krishtert.
Profesor Arnauti m tej shton se letra / mesazhi i/e Muhamed Haxhijahi-it ende ruhet dorshkrim n Bibliotekn Sylejmanie n Stamboll.
Autori kt letr e ka ndar n dy

pjes. Pjesa e par sht n gjuhn

arabe, kurse pjesa e dyt sht n
osmanisht. Autori duke e shkruar
kt letr n dy gjuh, arabisht dhe
osmanisht, ka dashur ti drejtohet
edhe opinionit arab dhe atij osman.
Letra n dorshkrim prbhet nga
tridhjet faqe. Autori n hyrje t
letrs s tij prmend arsyet q e nxitn t shkruaj at letr dhe shton se
ai at mesazh e ka shkruar n favor
t shprnguljes s myslimanve,
pavarsisht se n Bosnj kishte dijetar q mendonin ndryshe nga ai.
N pjesn e dyt autori prshkruan
konditat islame bazuar n disa komentues t Kuranit, se do mysliman e ka pr detyr t shprngulet
nga ai vend, i cili nuk i mundson
q t kryej ritet fetare.

Profesor Arnauti n fund
t ktij kapitulli shton, se shkrimi
i ksaj letre n arabisht prezanton
traditn krijimtaris n gjuhn arabe n Bosnj, sidomos kur sht
fjala pr temat q kan t bjn me
shkencat islame.
Kapitulli i katrmbdhjet (215230) Nj vshtrim t krahasimit t
prkthimeve t para t Kuranit n
gjuhn serbokroate dhe n gjuhn
shqipe n Ballkan

Profesor Arnauti q n fillim t ktij kapitulli konstaton,
se prkundr t disa gjurmve t
prezencs s myslimanve n Ballkan qysh para arritjes s osman-

linjve, megjithat islami vetm me

deprtimin e Perandoris Osmane
n Ballkan u prhap n mas t
madhe, e sidomos n fillim t shekullit t XIV t. Islami n Ballkan n
prmasa m t mdha u pranua n
disa zona si n Bosnj dhe Shqipri,
dhe pr nj koh u b fe dominuese.
Me pranimin e Islamit n Bosnj
dhe Shqipri, kultura islame lshoi
rrnj dhe filloi t shfaqet n shum
pore t jets s popujve t ktyre
zonave, si n arsim, krijimtari, art
etj. Sdo mend bazament i gjith
ksaj ka qen Kurani, andaj ai pr
shekuj me radh vazhdoi t jet
pjes e pandashme e jets s prditshme t myslimanve t ktyre
zonave, qoft n jetn kulturore apo
n jetn sociale.

Profesor Arnauti m tej
shton, se atkoh n botn islame
Kurani si libr i shenjt nuk lejohej t prkthehej, andaj si n mbar
botn islame prshkrimi i Kuranit
edhe n Ballkan filloi t praktikohet me t madhe. N kto treva u
shquan shum kaligrafist t cilt pas
veti lan me qindra kopje t prshkruara t Kuranit. N periudhn
e tanzimatit dhe me fillimin e krijimin t shteteve nacionale n Ballkan na paraqiten edhe prpjekjet e
para t prkthimit t Kuranit n
gjuht e Ballkanit. Prkundr asaj
q gazeta Serbija q n vitin 1868
kishte paralajmruar prkthimin
e Kuranit n gjuhn serbokroate,

230
prkthimi i M. Ljubibatri botohet
tek n vitin 1895. Profesor
Arnauti thekson se prkthyesi i
ktij prkthimi t Kuranit sht
mbshtetur n prkthimin e
Kuranit n gjuhn frnge dhe at
ruse. Ky prkthim sht botuar
pas asnj parathnie, pos me tri
faqe shtes ku sht prfshir: nj
fjalor me disa shprehje, emrat q
prmenden n Kuran dhe disa emra
vendesh. Ky prkthim sht botuar
pa ndonj koment, me prjashtim
t disa komenteve t shkurtra n
fund t faqes, nprmjet t cilave
prkthyesi ka shpjeguar disa shtje,
q ai i ka gjykuar se duhet sqaruar.
Shum studiues jan marr me kt
prkthim t Kuranit, ndr ta edhe
Profesor Hasan Kaleshi, i cili n
vitin 1967 shkputi pr ti botuar
disa pjes nga ky prkthim duke
i bashkangjitur edhe nj studim
bashk me nj parathnie.

Atkoh autoritet fetare islame kmbngulnin q Kurani t
mbetet ashtu si sht, pra n gjuhn
arabe. Ata ishin kundr prkthimit
t Kuranit n ciln do gjuh dhe
nga kushdo qoft, aq m tepr q
Kurani t prkthehet nga laikt.

Pa kaluar shum koh nga
prkthimi i Ljubibatriit, n vitin
1913 pasoi edhe prkthimi i disa
sureve me koment nga boshnjaku
M. Serdarevi. M pas, n vitin
1936, pasoi prkthimi i tefsirit

231
Tefsru-l-menri.

Profesor Arnauti n vazhdim
t ktij kapitulli shton se n vitin
1937 n Bosnj tanim prezantohen
dy prkthime t Kuranit. Prkthimi i par sht ai dy prkthyesve
Muhamed Panxhs dhe Dr. Xhemaludin ausheviit. Sipas Profesor
Arnautit, ky prkthim ishte model
i prkthimit t Kuranit n gjuhn
turke. Prkthimi i dyt sht ai i A.
Karabegut. Prkthimi i par ishte
plotsuar me komente mes ajeteve.
Profesor Arnauti m tej pohon se
me themelimin e Institutin t studimeve orientale, n vitin 1950 dhe
me themelimin e Fakultetit t Studimeve islame, n vitin 1976, u krijuan kushte pr prkthime t vazhdueshme t Kuranit. N vitin 1979
botohet prkthimi i Besim Korkutit,
n vitin 1994 prkthimi i Mustava
Mlivos dhe n vitin 1995 prkthimi
i Enes Kariit.

Shqiptart edhe pse m se
85% ishin mysliman, ata sipas Profesor Arnautit deri n fund t sundimit t Perandoris Osmane nuk
kishin asnj prkthim t Kurnit n
gjuhn shqipe. Vetm pas shpalljes
s pavarsis s Shqipris dhe stabilizimit t saj, tek n vitin 1921
kemi prkthimin e par t Kurnit.
Edhe te shqiptart prkthimi i Kuranit pr her t par, njashtu si
kishim rastin te prkthimi n serbokroatisht sht br nga nj jo-

mysliman dhe jo nga gjuha arabe,

por nga gjuha angleze, nga prkthimi i G. Sale. Prkthimi i par i
Kuranit n gjuhn shqipe sht ai i
M. Qafzezit.

Profesor Arnauti me tej
shton se prkthimi i Qafzezit ishte
shtytje, njashtu si te boshnjakt,
pr t vazhduar me prkthimin e
Kuranit nga ulemat mysliman.
N vitin 1924 H. Ali Kora n disa
vazhdime n revistn Zani i Nalt boton prkthimin disa sureve
t Kuranit. Edhe n vitin 1929
botohet prkthimi i pjesshm i H.
Ibrahim Dalliut. Profesor Arnauti
n vazhdim shton se me rihapjen e
Medreses Alaudin (1973) dhe me
themelimin e Departamentit t Orientalistiks (1974) rezulton prkthimi i par n trsi i Kuranit nga
Feti Mehdiu (1985), pr t vazhduar
m tej me prkthimin e Hasan Nahit
(1988) dhe prkthimi i fundit ai i
Sherif Ahmetit (1988).
Kapitulli i pesmbdhjet (215230) Arabizmat n gjuht e Ballkanit

Pr prezencn e arabizmave
n gjuht e Ballkanit, Profesor Arnauti pr nj koh t gjat sht
marr me kt dukuri, sidomos pr
prezencn e arabizmave n gjuhn
shqipe. Edhe n kt monografi ai
i kushton nj kapitull t tr, por
ksaj radhe duke prezantuar qasjen

e Al-Esedit, nj studiuesi sirian i cili

i qaset prezencs s arabizmave n
gjuht e Ballkanit nga kndvshtrimi i krahasimit. Prezenca e arabizmave n gjuht e Ballkanit sht
ngusht e lidhur me prhapjen e Islamit n kto treva pas zgjerimit t
Perandoris Osmane. Edhe vet osmanishtja, gjuh zyrtare e Perandoris Osmane, ishte plot e pr plot
me arabizma, andaj nuk do mend
se edhe gjitha gjuht e Ballkanit t
cilat pr pes shekuj me radh ishin
nn sundimin e ksaj perandoria,
nuk mundt ti rezistojn kalimit t
gjitha atyre arabizmave q tanim
kishin kaluar n osmanishte. T
gjitha kto arabizma ishin nga fusha t cilat kishin t bnin me fen
islame dhe me civilizimin e ri pr
kto gjuh.

Profesor Arnauti Leksikonin e Al-Asadit e konsideron ndr
punt m serioze ndr studiuesit
arab rreth arabizmave n gjuht e
Ballkanit. Al-Esedi, sipas Profesor
Arnautit, fillimisht kt projekt e
kishte filluar n form t nj fjalori
etimologji t fjalorit enciklopedik t
s folmes s Halepit, por njohurit
e tij enciklopedike rreth shkencs
s etimologjis rezultojn me nj
fjalor enciklopedik t plot t ksaj
treve. Kontributi m i theksuar i
ktij studiuesi sht n fushn e etimologjis s leksikut t s folmes s
banorve t Halepit. Ai nxjerr n pah
etimologjin e leksikut t ksaj s

232
folme, duke u nisur nga ajo se cilat
fjal jan me prejardhje arabe, cilat
jan me prejardhje nga sirianishtja,
nga persishtja, nga turqishtja, nga
kurdidshtja, nga italishtja etj. N
kt fjalor enciklopedik Al-Esedi
regjistron gjitha arabizmat q kan
kaluar edhe n gjuht e Ballkanit si
n gjuhn greke, n gjuhn shqipe,
n gjuhn bullgare, n gjuhn kroate dhe n rumune.

Ndr arsyet se pse pikrisht
studiuesi Al-Esedi sht ndalur n
t folmen e Halepit, Profeosr Arnauti thekson pozitn gjeografike
dhe strukturn etnike t ktij qyteti t Siris dhe multikonfesionalizmin e banorve t tij. Gjat periudhs s sundimit t Perandoris
Osmane n kt qytet kemi lagje
myslimane, t krishtera dhe herbeje. Sa i pr kt prbrjes etnike
t ktij qyteti, aty banojn arab,
turq, shqiptar, erkeze, sirianit,
armen, kurd, rom dhe pakica
tjera. Al-Esedi ishte n kontakt me
gjitha kto gjuh, e sidomos me
shqiptart, q ishin shprngulur
nga trojet e tyre dhe q ishin prndjekuri nga pushteti osman. Pikrisht
n kt fjalor enciklopedik t ktij
autori kemi mjaft t dhna rreth arritjes s shqiptarve n Halep, duke
prfshir veshjet, ushqimet deri te
fjalt e urta t shqiptarve. Mu pr
kt edhe prezenca e arabizmave
n gjuhn shqipe, n krahasim me
prezencn e arabizmave n gjuht

233
tjera t Ballkanit, z vendim m t
spikatur.

Profesor Arnauti m tej
shton se Al-Asadi pr t qen sa
m objektiv rreth prezencs s
arabizmave n gjuht e Ballkanit,
ai n vitin 1956 bri nj shtitje n
Ballkan duke filluar nga Turqia,
Bullgaria, ish Jugosllavia dhe Rumunia. Al-Asadi e njihte shklqyeshm gjuhn turke dhe disa nga
gjuht tjera t Ballkanit. Ai sht
i mendimit se turqishtja ka qen
ur lidhse mes gjuhs arabe dhe
gjuhve tjera t Ballkanit. Profesor
Arnauti v theks n at se Al-Esedi
n asnj mnyr nuk sht ndalur,
apo nuk ka pasur informata pr at
se nj numr i arabizmave n gjuht
e Ballkanit ka kaluar n mnyr t
drejtprdrejt nga arabishtja. Pra,
ky kalim ka qen drejtprdrejt
nprmjet arabishtes, sepse arabishtja me prhapjen e Islamit n
Ballkan ishte gjuh e ulemas dhe
intelektualve t asaj kohe. Ajo
msohej npr shkolla, pra nuk
mund t lihet anash ndikimi i drejtprdrejt i gjuhs arabe me gjuht e
Ballkanit. Ky kontakt rezultoi edhe
me kalimin e arabizmave n gjuht
e Ballkanit.

Al-Esedi, sipas Profesor
Arnautit, prqendrohet vetm n
prezencn e arabizmave n gjuht
n vijim: n gjuhn greke, n
gjuhn shqipe, n gjuhn bullgare,

n gjuhn kroate dhe n gjuhn

rumune. Pra, ai nga gjitha gjuht
q fliteshin n ish Jugosllavi sht
prqendruar vetn n gjuhn kroate.

Sa i pr kt renditjes s
gjuhve t Ballkanit m t pasura
me arabizma ai n rend t par rndit gjuhn shqipe, m pas gjuhn
bullgare, gjuhn kroate, gjuhn rumune, dhe gjuhn greke.

Profesor Arnauti m tej
konstaton se Al-Esedi shpeshher
prkufizohet n at se disa nga arabizmat jan prdorur vetm n nj
gjuh t Ballkanit, pa br me dije
se e njjta fjal sht prdorur edhe
n gjuht tjera t Ballkanit. Mu pr
kt, Profesor Arnauti n vazhdim
t ktij kapitulli prezanton me radh
arabizmat ashtu si i ka prezantuar edhe Al_Esedi, por ai n fusnot shton se e njjta fjal edhe n
gjuht tjera t Ballkanit. Po japim
vetm disa ilustrime:

Alat, gjuha kroate e ka
huazuar nga turqishtja. Profesor Arnauti n fusnot shton se kjo shprehje prdoret edhe n gjuhn shqipe.

Ibrik, gjuha bullgare e ka
huazuar nga turqishtja. Profesor Arnauti n fusnot shton se kjo shprehje prdoret edhe n gjuhn shqipe
dhe n gjuht e ish Jugosllavis.

Isapat, gjuha shqipe e ka
huazuar nga turqishtja. Profesor Arnauti n fusnot shton se kjo shprehje prdoret edhe n gjuht tjera t

ish Jugosllavis.

Profesor Arnauti n kt
kapitull prezenton 131 arabizma
q i vjel nga fjalori enciklopedik e
Al-Esedit. Pr secilin huazim ai jep
shnime shtes se i njjti huazim
prdoret n gjuht tjera t Ballkanit.

Pr fund mund t themi se
vepra Dirst f--ili-la-arabiyei-l-balniyei ille-t-rii-lvesi vel-hdthi e Profesor Arnautit
sht nj kontribut shkencor multidisiplinar dhe urojm q profesor
Arnauti para opinionit shkencor,
qoft n gjuhn arabe apo shqipe t
prezantohet edhe me vepra tjera nga
fusha e historis dhe publicistiks.
Prof. asc. Dr. Isa Memishi

234

235

Hojet- roman pr jetn

Fahredin Shehu, Hojet, botim i vet autorit, Rahovec, 2013, 136 fq.
M shfrytzo si link (vegz) q t mbrrish deri te ai.
(nga romani Hojet)
Njzet vite me par me
Fahredin Shehun me siguri se nuk
flisnim pr Abundantian, pr ditn
un, pr orn 25, m sakt pr
orn 25 e 5, pr Hakiken e sufizmit,
pr foljen sot, tradicionalistt
Evolan dhe Guenonin, pr metamorfozn e ditve. Ather flisnim
pr Prizrenin dhe Rahovecin. Pr
shpirtnin fizike t tradits, historis dhe t ajrit mbshtjells prreth trupave tan, duke mos prjashtuar as dashurin dhe mani e
meshkujve pr t, pr thashethemet
dhe far jo. Pr t parat po shkruaj
tash, m t vetdijshm pr bashkkuvendimin, thnien e fjals dhe
shtrirjen e fjalis, pr t diskutuar
me to masat e njohura t shpirtit
t Fahredinit, pr rrobaqepsit e tij
qiellor q marrin materiale nga t
gjitha cepat e universit dhe n form
t nj shumngjyrshi t reflektoj

tek ne ndryshe, bukur dhe interesant. N kt pjes letrsie ndjejm

se si kjo letrsi qndron shum m
lart se sa q sht tani letrsia misionare shqipe, n Shqipri dhe n
Kosov. Fjala sht pr letrsin q
krkon hapsirn e vet natyrshm ,
edhe nga lindja e Diellit, andej ku
arti arrin nivelin e nnt bashk me
mendjen e njeriut. Spekulimet mediatike e politike pushojn s ekzistuari, t paktn sa gjendesh prmbi kt libr, dhe rilidhen edhe nj
her urat e fshehta e t hershme mes
Lindjes dhe Perndimit.
Hojet sht roman q t hyn
thell n shpirtni, duke kaluar tri
nivelet e para, duke u prgatitur pr
nivelin e katrt. Ikja nga shprgajt
e kohs, ekzili. Jan tet pjes q
prmbledhin romanin Hojet. Nis
me bletarin, vazhdon me inspektorin, kapitenin, tregtarin, msuesin,

nxnsin, artistin dhe prfundon me

Mbretin. N parceln tetkndshe
Bletari ka ndrtuar nj tempull me
tulla, aty pasi t zgjohet n kmb,
lutet, lahet, parfumohet dhe shkon
zhveshur. Perndimi ne fe sht i
hebre, n art sht grek, n ligj sht
romak dhe n shum shtje t civilizimit babilonas. Ky nuk sht koncept , por nj kundrkoncept i narratorit, i cili
n formn e
dhn ka nj
liri t paskajshme edhe
interpretimi
edhe gjykimi, duke i
ln gjrat
areale, astrale, eterike, prfundimisht gjrat
kozmike n vendin e vet, pr t
kompletuar Matriksin e ri pr nj
kozmos tjetr. Prmes meditimit
personazhi i ktij rrfimi arrin t
buzqesh n tet forma prfundimtare q i ka njeriu. Fahredin Shehu
me nj lehtsi t madhe artistike
kalon prej nj kohe n kohn tjetr,
prej nj mendimi n tjetr mendim,
me nj lehtsi t till sikur edhe
mjeshtrit m t mdhenj t shkrimit
fiktiv. Nj lexues i strvitur e heton kt q n fillim.Narratorit nuk
i pengon asgj t zgjohet n ditn e
tet t javs n qytetin e Shkodrs
dhe t shikohet n pasqyrn ditore.
Bletari sillet me fjalt e Ris-

enburgut, npr goj ka Baha-ullahun, n kok ka Jezusin, kurse n

zemr Muhamedin. N themelet e
shtpis s tij, e ndrtuar nga cincart, jan gjetur kryqe, t vendosur
fshehurazi nga vet kta cincar q
n nj t ardhme, kta, pra vet cincart, t thon se ato shtpi ishin t
banuara nga ta. Gjithmon e kaluara i jep dika t tashmes, paraqiten
kornizat e
rrafshit etnik
dhe
historik.
Bletari gjen
pergamen
me shenja t
panjohura.
Formsohet
mozaiku kohor, vendor dhe hapsinor, i cili ka
t bj m thirrjen e mbretit. Koha
n roman mbetet si dika q shkon
dhe mund t vije, nj gj shum e
shtrenjt, kshtu edhe personazhet
prkats.
Fillimisht sht ftesa e
mbretit, kjo ftes bhet n orn 25
pr syrin e tij t majt, n parceln
e 7 t oborrit t tij tetkndsh.
Thirrjes s mbretit i paraqiten pasuesi i Budas, nga Tibeti, pasuesi i
ligjit t Mojsiut nga Jerusalemi, Indiani, sekti i Jezusit, Kurejshi nga
Meka, n nj metamorforz t till
paraqitet fillimisht edhe nj pellazg
e m pas i shndrruar n dukagjinas.
Kto jan disa nga shum metamor-

236
fozime, her si t kohs, e her si t
vendit.
Kaprcime t njjta kohore
ka edhe tek pjest tjera t romanit.
Tek inspektori gjendja sht e amullt. Personazhi habitet pr ndryshimin e tij fiziologjik. Ai sht
inspektor sanitar, po merr pjes
n nj ndrmjetsim t bartjes s
kufomave Kosov- Serbi. Digresioni i vetm pr narratorin mbetet
familja, gruaja e tij e cila nga frika se nuk mund ti lind fmij ishte
deri n 7, 8 vitet e para t martess,
pastaj ajo bhet m e lirt dhe jeta
hyn n rrjedhat e nj jete normale
e t lumtur. Kopshti gjithmon
sht vizatimi m i sakt i romanit,
trashgimia e vjehrrs bn sikur
do gj mbetet tek pasuria e paluajtshme, dhe amaneti moral q ky t
rris birin e saj pas vdekjes. Dita
i kalon shpejt n pun, inspekton
kushtet higjienike-sanitare. sht
Bozhoja nga Nishi i cili e kontakton
pr kt akt ndrmjetsimi. Takimi
realizohet n Mitrovic, ndrsa n
t kthyer, Sekunda, gruaja e tij, i
tregon se nna e saj sht n spital
n ditt fundit t jets, duke vazhduar me nj histori se si ajo msoi
t qndis me nj makin t sjell
nga Trieshta, se si u b kontrata
pr kt makin e kshtu me radh.
sht Ana e cila i kishte mbledhur,
shum dekada m par, vajzat e reja
tu msonte kurse rrobaqepsie. Ajo
dallohej pr bukurshkrim. Kjo pjes

237
e ngjarjes sht vendosur n vitin
1934.
Kapiteni kaprthen ngjarjet
e nj t riu n shrbimin ushtarak t
armats jugosllave, meqense ishte
marinar, n fshat, kur ai kishte ardhur pr nj pushim t shkurtr, fshatart filluan t quajn kapiten, pr
shkak t paraqitjes dhe mosnjohjes
s uniforms s marinarit. Pula
ishte vend ku ky kryen shrbimin
ushtarak dhe shum her sfidohen
nga grat e vendit t cilat kishin
mbetur t vetmuara, sepse burrat e
tyre shtisnin npr ujrat botror.
Tapit hebraike shprbjn n imtsi shtjen e librit t padeshifruar t Kircherit (1666), letra i vije
nga Praga. Kircheri ndoshta ishte
personi i par q e konsideroi Egjiptin dhe jo Greqin, si burim t
vrtet t qytetrimit perndimor.
N prgjithsi tregohen histori mbi
studimet t vjetra t Lindjes, dhe
aty u kundrprgjigjet orvatjeve t
ndryshme pr qasje t mir apo t
gabuar, duke pasur nj studim modest n kto gjra antike duke filluar
q nga librat e vjetr. Kjo qasje sht
e njjt edhe tek pjesa Tregtari.
Udhtimi pr n Konia dhe etja e
prhershme pr dituri
N mes ktyre historive
qndron e tashmja, problemet
ndrkufitare n vendet ballkanike
dhe mentaliteti ballkanas. Kjo pjes
e romanit prfundon n muzeun e

Mevlans. Aty prshkruhet xhybja

e Mevlans, tespihet e tij t drunjt,
Kurani i bukurshkruar nga dora e
Mevlans, si dhe libra t tjer. Mallimi i prhershm pr unifikim si
dhe tretja e prhershme n dashuri
jan n tregimin Msuesi. Udhrrfyesi shpirtror i tregon ngjarje t
tjera pr Bletarin, personazh i cili
n kt roman mbetet nn petkun
e misticizmit, Msuesi i tregon se
n internet mund t gjej do lloj
informacioni, por jo edhe prvojn
jetsore si edhe po ti lexonte 1000
libra prsri nuk do t mundte t
gjente plotnin e tij pa takimin me
Bletarin. Msuesi e udhzon kur i
thot M shfrytzo si link ( vegz)
q t mbrrish deri te ai.
Ky roman nuk do t ishte
i veant edhe pr nj arsye, dendur flitet pr muzikn, por jo at t
kohve t sotme, flet pr muzikn e
vjetr instrumentalitetin shpirtror
t njeriut dhe narratori kudo q
shkon, me kdo q takohet, shpeshher bashkbisedimin e tij e lidh
prmes muziks, prmes njohjes s
tij pr muzikn e vendeve t caktuara. Ai sht koleksionist i gjetjeve
t vjetra, por prfundimisht sht i
muziks. Msuesi dhe pastaj nxnsi, simbolikisht jan kaprcimi i
dijes nga m i vjetri tek m i riu e
kshtu me radh, pas kapitullit Msuesi vihet kapitulli nxnsi i ktij
romani. Kjo simbolik paraqitet
edhe tek avokatja Petra Sunderman

dhe Dija e ndrprer pr Suhud.

sht globalizimi ai q i bashkon
kta personazhe nga Kanadaja deri
n Prizren, kurorzimi n administratn komunale t Prizrenit dhe
turprimi i narratorit nga sjelljet dhe
pyetja e stafit komunal. Nnt llojet e mjegullave, ekspozita dhe tendenca pr transformim jan mbledhur n kapitullin Artisti. paraqiten
gjetje nga m interesantet gjat udhtimit npr vende t ndryshme t
Lindjes dhe pothuaj do gj ngjarje
e prmendur e ka edhe prshkrimin
edhe arsyen e saj. Kjo ndodh edhe
n Kajro me bustin e personit pr t
cilin flitet. Edhe tek pjesa e fundit
Mbreti paraqitet pothuajse e njjta struktur ndrtimi. Npr tr
romanin, n fund t prfundimit t
kapitujve, ka edhe vargje t cilat
jan vn n shrbim t ngjarjeve
t sajuara nga autori persian Attari.
Jan vargje nga Libri i Kshillave,
t kshillave t jashtzakonshme si
dhe nga Pendesa e Thell.
Le ti kthehemi tani realitetit.
Me autorin e ktij romani bashkkuvendimi yn rifilloi n
momentin kur fillova edhe ta lexoj
romanin, nj komunikim i largt,
sikur n vet romanin, komunikim
prmes perdes. Tani m nuk po
flisnim vetm pr Prizrenin dhe Rahovecin , por pr nj bot t tr,
po flisnim edhe pr universin. Nuk
mjafton t lexohet romani Hojet.

Ky roman nse lexohet, duhet lexuar

pr t dytn her, ksaj radhe duke
e studiuar. Ngjarjet dhe personazhet
jan t befasishm, ata shfaqen aty
ku nuk e pretlexuesi, mund t dalin
prej nj vegze fjalsh dhe t mbulojn tr nj perandori, deri sa t
arrihet paqja, aty ku nuk ka.
Musa Bushrani

In Memoriam

241

In Memoriam

Ndahet nga jeta prof. dr. Mehdi Polisi (1953 2014)

Para dy muajve, saktsisht m 21.052014 ndrroi jet prof. dr. Mehdi Polisi, orientalist i shquar dhe njri ndr samiologt m t dalluar n
botn shqiptare dhe m gjer. Vdekja e parakohshme (pr ne) e tij piklloi jo vetm familjart dhe t afrmit, por edhe kolegt, studentt, miqt,
dashamirt dhe bashkpuntort e tij.
Mehdi Polisi ka lindur m 27.11.1953 n fshatin Dobovjan t
Strugs. Shkolln fillore e kreu n Dobovjan dhe Velesht t Strugs, kurse
t mesmen n Prishtin, medresen Alaudin, m 1973. N vitin shkollor 1973/74 sht regjistruar n Fakultetin Filozofik (tash Filologjik) t
Universitetit t Prishtins, n Degn e Orientalistiks. Ka diplomuar m
1977. sht student i gjenerats s par dhe ndr t part q ka diplomuar n Degn e Orientalistiks n Prishtin. Pas diplomimit ka punuar n
Arkivin Historik n Ohr (1978/80). M 1980 ka filluar punn n Fakultetin e Filologjis n Prishtin n Degn e Orientalistiks, s pari si asistent,
e pastaj si ligjrues i gjuhs turke. M 1982/83 kak qndruar n TurqiStamboll pr hulumtime shkencore. M 1988, n Fakultetin e Filologjis
n Prishtin, ka mbrojtur punimin e magjistraturs me titull Adaptimet

fonetike dhe morfologjike t huazimeve orientale n gjuhn shqipe dhe

m 1997, po n kt Fakultet, ka mbrojtur edhe punimin e disertacionit
t doktorats me titullin Turqizmat n t folmet shqipe t Maqedonis
dhe kshtu mori gradn: Doktor i Shkencave Filologjike. Ndrkaq, nga
1 tetori i vitit 2004 deri n 1 tetor 2012 ka qen prodekan i Fakultetit t
Filologjis t Universitetit t Prishtins. Ishte n marrdhnie t rregullt
pune si msimdhns n Fakultetin e Filologjis n Prishtin n Degn e
Orientalistiks, n thirrjen universitare Profesor i rregullt (ordinar). sht
angazhuar edhe n Universitetin e Tetovs (q nga themelimi i tij) (1994),
n Degn e Historis pr lndn e Osmanishtes (n shkalln e dyt dhe
pastaj edhe n shkalln e tret t studimeve) dhe m von ligjroi edhe
lndn e gjuhs turke n Degn e Filologjis Orientale n USHT (i angazhuar). Pr lndn Gjuh turke-osmane ka qen i angazhuar edhe n
Fakultetin e Shkecave Islame n Shkup, q nga themelimi i tij (1997), e
deri n qershor t vitit 2002. Ishte antar pr hartimin e Enciklopedis s
Republiks s Kosovs, sipas projektit t Shtetit t Kuvajtit: Enciklopedia
e Kuvajtit pr Botn Islame dhe Pakicat Myslimane. Ka marr pjes aktive
n tubime shkencore me kumtesa. N moshn 60-vjeare nga nj smundje
e shkurtr ndrroi jet m 21.05.2014 n kryeqytetin e Kosovs, Prishtin.
Prof. Polisi pati nj veprimtari t bujshme shkencore dhe kulturore,
megjithat ai n mendjet tona do t mbetet i gjall me dashurin e pafund q kishte pr Sami Frashrin. Pr at dhe gati se tr jetn ia kishte
kushtuar studimit dhe prkthimit t veprimtaris s Sami Frashrit. Duhet
theksuar se Prof. Polisi ishte nj bashkpuntor i palodhshm dhe i sinqert
i revists HIKMET, t ciln e ndihmoi n ditt m t vshtira me punime,
artikuj shkencor, me kshilla e sygjerime. E lusim Zotin e Plotfuqishm q
ta shprblej me gradat m t larta t xhenetit!
N vazhdim do t prmendim disa nga veprat shkencore kulturore t prof. Polisit:
Vepra autoriale dhe t prkthyera:
1. Sami Frashri, Vepra 6, Dashuria e Talatit me Fitnetin, Rilindja, Prishtin, 1984; Tiran, 1992 (bot. i dyt); Logos-A, Shkup, 2002 (bot.
i tret); Logos-A, Shkup, 2004 (bot. i katrt) (n kuadr t kompletit
t veprs s Sami Frashrit, me numrin e seris 09. Vepra m e plot e
Sami Frashrit n gjuhn shqipe: 1-20 vepra).

242
2. Salih Gjuk Dukagjini, Shkrolaria e shqypes, BI e Kosovs, Prishtin,
1991.
3. Sami Frashri, Vepra 9, Personalitetet shqiptare n Kamus al-alam t
Sami Frashrit, Logos-A, Shkup, 1994; 2002 (bot. i dyt); Logos-A,
Shkup, 2004 (bot. i tret) (me numrin e seris 02).
4. Sahihu-l-Buhari n gjuhn shqipe 1, Prishtin, 1995.
5. Sami Frashri, Vepra 10, Qytetrimi islam, Prishtin, 1999; Logos-A,
Shkup, 2002 (bot. i dyt); Logos-A, Shkup, 2004 (bot. i tret) (me
numrin e seris 13).
6. Sami Frashri, Vepra 11, Gjuha, Prishtin, 2001; Logos-A, Shkup,
2002 (bot. i dyt); Logos-A, Shkup, 2004 (bot. i tret) (me numrin e
seris 07).

243

Studime dhe artikuj t seleksionuar:

- Rreth disa Orientalizmave n Fjalorin e gjuhs s sotme shqipe, Gjuha
shqipe, nr. 1, Instituti Albanologjik, Prishtin, 1990.
- Adaptimet fonetike t arabizmave n gjuhn shqipe, Dituria islame (n
tri vazhdime), nr. 19/nntor 1990; nr. 20/dhjetor, 1990; nr. 21/janar, 1991,
Prishtin.
- Disa fjal rreth Kamus al-alamit: Abdul Beu (Frashri), Dituria Islame,
nr. 22-23/shkurt-mars 1991, Prishtin (seria e personaliteteve shqiptare n
Kamus al-alam t Sami Frashrit do t vazhdoj deri n nr. 42 t ksaj
reviste, n rubrikn: Nga trashgimia jon kulturore).

7. Gramatika e gjuhs turke,, Logos, Prishtin, 2002, Logos-A, Shkup,

2009 (bot. i dyt).

- Prdorimi i terminologjis islame n gjuhn shqipe, Feja, Kultura dhe

tradita islame ndr shqiptart (prmbledhje punimesh t Simpoziumit
Ndrkombtar), Prishtin, 1995, f. 317-322.

8. Sami Frashri, Anekdota, Logos-A, Shkup, 2003; Logos-A, Shkup,

2004 (bot. i dyt) (me numrin e seris 11).

- Disa pika dalluese midis gjuhs shqipe dhe gjuhs turke, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, Prishtin, 2002.

9. Hafiz Ali Ulqinaku: Abetarja shqipe (Vepr e ln n dorshkrim me

alfabet arab-osman). sht botuar n kuadr t Monografis: Hafiz Ali
Ulqinaku Jeta dhe vepra, Logos-A, Shkup, 2005, f. 52-101.

- Sami Frashri n fushn e Islamistiks (n vend t Parathnies te vepra:

Qytetrimi islam (shih kt vepr).

10. Sami Frashri, Qielli, Logos-A, Shkup, 2004 (me numrin e seris 16).
11. Sami Frashri, Toka, Logos-A, Shkup, 2004 (me numrin e seris 17).
12. Sami Frashri, Njeriu, Logos-A, Shkup, 2004 (me numrin e seris 18).
13. Sami Frashri, Prsri njeriu, Logos-A, Shkup,2004 (me numri e
seris 19).
14.Sami Frashri, Mitologjit, Logos-A, Shkup, 2004 (me numrin e seris
20).

- Abetarja shqipe e Hafiz Ali Ulqinakut dorshkrim, Seminarin Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare (XXIII/1), Prishtin 2004.
- Interesimi i Sami Frashrit pr shkencat natyrore, Filologji, nr. 12,
Fakulteti i Filologjis, Prishtin, 2004.
- Kamus al-alami i Sami Frashrit vepr me prmasa kombtare dhe
ndrkombtare, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, 23/1, Prishtin, 2004, f. 51-62; edhe n Jeta e Re, Prishtin, 2005.
- Ndryshimet semantike t disa huazimeve orientale n gjuhn shqipe,
Filologji, nr. 13, Fakulteti i Filologjis, Prishtin, 2005, f. 1123-127.

244
- Kontributi i Hasan Kaleshit n gjuhsin shqiptare, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, nr.24/1, Prishtin,
2005, f. 403-410.
- Leksiku islam pjes prbrse e leksikut t shqipes, Terminologjia islame, Prishtin, 2006; edhe n Edukata Islame, Prishtin, 2005.
- Sami Frashri njeriu q shkeli n shum fusha t dijes, Filologji, nr. 14,
Fakulteti i Filologjis, Prishtin, 2006, f. 65-85.

245
Prkthime letrare nga turqishtja:
- T jap mend, Rilindja, 26.04.1984.
- Mbreti i plehut, Bota e Re, Prishtin, 15 qershor 1985 dhe n Zri i
Rinis, 15 mars 1986, Prishtin.
- Kolltuku, Jeta e Re, 1/1986, Prishtin.

- Klasifikimi i huazimeve orientale n gjuhn shqipe sipas fushave t prdorimit, Filologji,nr. 15, Prishtin, 2007, f. 45-62.

- izmja e nj pashai pensionist, Rilindja, 30.o6.1988.

- Sami Frashri njohs i Kuranit, Hna e Re, nr. 192, shkurt 2007, Shkup.

- Un nuk przihem, Rilindja, 17.05.1990.

- Togfjalshi emror dhe mbiemror i shqipes krahasuar me togfjalshin

emror dhe mbiemror t turqishtes, Seminari Ndrkombtar pr Gjuhn,
Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, nr. 26/1, Prishtin, 2007.

- Kujtimet e nj bukurosheje (prkthim nga osmanishtja s bashku me

shnime pr autorin. Autor i ksaj vepre sht shqiptar: Hajredin Leskoviku,
i cili ka jetuar n shek. 19 dhe ka shkruar disa vepra letrare), Rilindja,
5.12.1997. Prkthime nga arabishtja

- Kontributi i Hafiz Ali Ulqinakut pr arsimin shqip n: Kontributi i prijsve

mysliman n formsimin e vetdijes dhe identitetit kombtar (Konferenc
Shkencore, 28-29 shtator 2012), Tiran, 2013, f. 134-140.
- Sami Frashri linguist i shquar, Hikmet (revist shkencore), nr. 2, qershor 2013, f. 21-53.
- Interesimi i evropianve pr Botn Orientale-Islame sipas Sami Frashrit,
punim i lexuar n Konferencn Shkencore: Problemet socio-kulturore dhe
sfidat e bashkkohsis, Tetov, 18-19 tetor 2013.

- Yjt i duan fmijt, Flaka e Vllazrimit, 14.12.1977, Shkup.

- Pse heshti lumi? Gzimi, nr. 3.1978.
- I zhgnjyeri, botuar n prmbledhjen Proza arabe, Prishtin, 1983.
Prkthime nga boshnjakishtja
- Shkaqet e shpalljes s Kuranit, Dituria Islame, nr. 29/1991.
- Agjrimi, Dituria islame, prill/1991
- Zekatu-l-Fitri, Dituria islame, nr. 30/prill 1992.

(Redaksia e revists HIKMET)

246

Poezi kushtuar Prof. Dr. Mehdi Polisit

Heroit tim

Memento mori!

N prehrin tnd un u rrita,

M. Polisit
N Dragodan apo n Dobovjan

Mos m thoni

E ike nga ne, e ike nga ne.

Shikoja n syt e tu t bukur,

dashuri pa mbarim

Mos m thoni mos lotoj

E do t vazhdojm pa ty ne

Por n nj nat t hidhur maji

Po dije se jo, si me ty asnjher

Ti ike ashtu krenar si gjithmon,

Ti o babai im.

E si t pushoj e si ta harroj
At z q m sm thirr n emr
At shikim q e mbaj n zemr.

Se ti ishe plot jet, sillje ve shend

e ver
E do t kujtojm krenar, t till si
ishe kurdoher.

E mos m thoni plagt shrohen

Nuk e di por mua m prkeqsohen
Mos thoni se do t bj m mir
Nuk besoj, se kshtu si jam, e kam
shum vshtir.
E kujt ti them se sa shum m
mungon
E kujt ti them se do t dal zemra
nga kraharori
Sa shum zbrazti na le n jet ti
Kur vdekja tinz t mori.
E mos m thoni, jo se smundem
m
Se pa ty kjo shtpi nuk sht ajo q
ishte deri dje
Se ti e le nj boshllk sa nj mal
Nga dita q frymn e shpirtin e dhe

Qerimane Polisi
Maj, 2014
Prishtin

Krejt nj sht:
Tok, dhe, gur...
Pak qiell prmbi.
Ve Drini rrjedh atje e ktu jo
Drini im i Zi.

Bre gjithka n jet q t na bsh

t lumtur

N Dragodan apo n Dobovjan

Zoti deshi q rrugt tona t

ndahen at nat

Memento mori!

Veprat tua asnjher nuk do t

shuhen
Sa her do t kujtojm, do t jemi
krenar e balllart.
Kaluam aq sfida, s bashku
prjetuam gzime dhe hidhrime
Lott pr ty rrjedhin si valt e
Drinit t Zi
Dashuri t pafundme do t kemi
pr ty
Deri sa t na ndalet fryma, dhe t
na mbuloj dheu i zi
Shpresoj se n jetn tjetr, bashk
do t jemi prsri.
Dilaver Polisi
Prishtin, 09.06.2014

Krejt nji...

Agim Vinca
Prishtin, 24.05.2014

Instituti pr shkencat humane Ibni Sina

Revista shkencore

HIKMET
6
Abstraktet n gjuhn angleze i prktheu
Senad Gushlla

Korrektor:
Autort e punimeve

Adresa: Rruga Rrustem Statovci, Nr. 29, kati I. Prishtin,

Kosov.
Email: instituti-ibnisina@hotmail.com
instituti.ibnisina@yahoo.com

Prishtin, 2014