GRAMATIKA ARABE

Sheuki RROJI
PERLA Revist shkencore Kulturore tremujore
Viti IX 2004 Nr 4 !"#$ %& ''#('20
)otuesi* +on,-cioni Kulturor ./--,i /hir-0i1 2ir-n
3i,is %itoreve t m,h- t 4-s&5rimit m6i t %olurit n mesjet nj ven, t
rn,sishm 0 ,he i t-kon 7r-m-tiks -r-6e 8uhet ku4tu-r ktu 4r 7r-m-tik -r-6e
4-s&5rimet 7juhsore t 4o4ujve & 7j-t 3esjets nn 0otrimin e k-li%-tit
2 7jith s4eci-listt e kulturs -r-6e j-n t nj men,imi 4r t njohur rn,sin & i
-ti6uohet 7juhs n &5tetrimin -r-6
.( 9rtsi- e rom-kve sht n trurin e t5re: urtsi- e in,i-nve n %-nt-0in e t5re: -jo e
7rekve: n sh4irtin e t5re: -jo e -r-6ve: n 7juhn e t5re1( thot nj 4rover6 -r-6
/hum men,imt-r -r-6 t t 7jith- kohr-ve e k-n n7ritur l-rt vlern e 7juhs ,he
,uket mir & k5 ek0-ltim ,uhet ku4tu-r njhersh si ,et5r1 kom6t-re ,he si nj
krkes %et-re Li6ri i shenjt i isl-mit: Kur;-ni1: sht nj monument i shkru-r i
7juhs & ,uhet t ,ihet t ,eshi%rohet ,he t sh&i4tohet s-ktsisht 4r t ku4tu-r
msimet e ti-
K-n ,-shur t- inter4retojn 7jithnj teorit 7juhsore -r-6e si hu-0ime 7reke ,he
in,i-ne ,he n t vertet shum shem6uj tre7ojn 4r nj sens t till Ne 7jejm te
-r-6t t njjt-t 7rin,je mi,is 4-rti0-nve t k-r-kterit .n-t5r-l1 ,he 4-rti0-nve t
k-r-kterit konvencion-l1 t 7juhs ,he t njjt-t k-te7ori lo7jike: -ristoteli-ne: si -to
& ne kemi 7jetur tek 7rekt N7- -n- tjetr n,-rj- e tin7ujve n tet 7ru4e si4-s
4ro<e,imit t -rtikullimit %i0iolo7jik( m-h-rin7( i 4r7ji7jet tet1 st-n-ve t P-ninit
3e7jith-t: t-sh e m6r-4- sht 4r-nu-r &: 4o &e se k- hu-0ime 7reke - in,i-ne n
teritoret 7juhsore -r-6e: -t- i 4rk-sin n 4r7jithsi lo7jiks ,he 7r-m-tik- sht
4lotsisht e 4-v-rur
= n7- shekulli i ,5t i isl-mit 7jen,en &en,r-t e 4-r- 7juhsore -r-6e n )-sr- ,he
4-k m von n Ku%- A6u( I( As-, -l( 8u;-li ! v,eke m >?? ose @'?$ konsi,erohet
si themelusi i 7r-m-tiks -r-6e
2eori- 7juhsore -r-6e ,-llohet 4r nj 4-s&5rim t 7jetur mir n li,hje me %onetikn
e 7juhs 2in7ujt n,-hen n .s-,i,1 ,he .&-l&u-l-1 Kjo teori %onetike ishte e li,hur
n7usht me nj teori t mu0iks I m-,hi A-lil -l( +-r-hi,i !n,osht- @'?(@B'$ & jo
vetm nj %oneticien ,he nj 7r-m-tik-n eru,it: 4or e,he nj 7r-m-tik-n eru,it: 4or
e,he nj teoricien i sh&u-r i mu0iks Nj term si .h-r-k-1lvi0je e 4r,orur n
mu0ik vjen n7- mu0ik- N7- -n- tjetr si -n-tomiste t m,henj -r-6t si /i6--5hi:
k-n &n t 4-rt & k-n ,hn 4rshkrime t s-kt- t -4-r-tit vok-l: t cilve u
6-shkoheshin4rshkrime %i0ike t lvi0jes s -jrit An-li0- e sistemit 7juhsor e t5re
ishte ishte -& e holl & t-shme -t- mun, t ,i%erenconin 4- ,5shim t 4-rt(
elementin1 & k- ku4tim1: elementin .%onetik1!h-rt$,he elementin .7r-%ik1 !-l-m- t
7juhs 8uke ,-llu-r kshtu 0-noret e 6-shktin7ulloret: -t- i,enti%ikonin nocionin
0-nore me -t t rrokjes )-shktin7ulloret &en konsi,eru-r si .esenc- e 7juhs1
0-noret si .r-stsi1 Nnkl-s- t 7jetur- mir t tin7ullit: rre7ull- mi,is 0-noreve ,he
6-shtin7ulloreve: 4lotsonin kl-si%ikimin %onetik t -r-6ve: e till si kl-s- . huru%(-l(
&u-l&u-l- 1 e tin7ujve t leht
K5 interesim 4r 4r6rjen %onike t 7juhs ,he 4-soj-t: n,r5she:sh4rehj-: nj
interesim shum t theksu-r 4r sistemin e tij t t shkru-rit N t vrtet sht nj
li,hje e ve<-nt e &5tetrimit -r-6 4r t 45etur %en e ,uke 4rshkru-r tekstet e
shkru-r- Krkes-t e Kur;-nit: komenti i Kur;-nit: tekst i shenjt i nj shkrimi t
shenjt: sho&rohen me nj s4je7im mistik t vlers s secilit elemnt 7r-%ik* t
shkronjs Csht ,-shur t s4je7ohet kjo e4rsi ,hn shkrimit n &5tetrimin -r-6 4r
nevoj- 4olitike e ekonomike n t cil-t 7jin,ej 4er-n,ori- -r-6e 4r t im4onu-r
7juhn e s-j: %en e s-j e kulturn e s-j 4o4ujve t 4ushtu-r P- 06ritur ve<orin e
konce4timit t shkrimit 4r -rs5e sociolo7jike: 4- ,5shim ,uhet 4r-nu-r ,5
inter4retimet !ekonomik e %et-r$ ,he 4r t trhe&ur vmen,jen n 0hvillimin -rtistik
,he . orn-ment-l(06ukurues t sistemit shkrimor -r-6
N t vrtet mo,elet e shkrimit -r-6 ,-tojn rreth shekullit IV t ers son ,he j-n
hu-0ime shenj-sh 7r-%ike t 4o4ujve %&inj 4- -snj krkim 06ukurues: -t- shnojn
v-0h,imisht me kon%u0ion tin7ujt themelor t t %olurit
Nism- 4r t 06ukuru-r shenj-t 7r-%ike u ,uk me %ormimin e /htetit Dmei-, K5
shkrim i &u-jtur .<ou%i&ue -me55-,e1: -& i rre7ullt e i kuj,esshm: shr6ente 4r t
ven,osur t 7jith- ve4r-t e sovr-nve & n7- k-li%i A6,-l( 3-lik
/hkronj- t 06ukuru-r- t shkrimit -r-6
N7- l-rt 4osht*
/hkrimi .cui%i&ue1 ,uke u 0hvillu-r m6i
nj ,ekor me lule i 4-v-rur
/hkrimi .<ui%i&ue1 me 6or,ur-( -nsore
7jeometrike
/hkrimi 06ukurues -ntro4omor%( me %orm-
njer0ore m6i nj o6jekt 6-kri
/i4-s E-nine /ou,el( 2homin1/hkrimi ,he 4sikolo7ji- e 4o4ujve1
!=en,r- n,rkom6t-re e /inte0s: 6otu-r n7- Arm-n, Folin$
N sho&rit e 4ushtu-r- n7- 4eron,-ri- -r-6e: %illon t msohet 7juh- ,he msimi
-r-6 6-shk me Kur;-nin 6het o6jekt i nj shnjtrimi Nuk shkruhet m 4r t
ven,osur nj %j-l* shkrimi sht nj ushtrim i li,hur me 4r-ktikn e %es: -i sht nj
-rt ,he <,o v stilin 06ukurues t vetin n 06-timin e 7r-%ive t vet- Kshtu kr-h-s
ti4-ve t r-%ive t ,o6ishme: sht nj lul0im i .shkrimit( ,ekor-tiv( 06ukurues1
Kr-h-s k-li7r-%is 6ukurshkrimit t mir%illt vrehen e,he shtes- e 07j-time
7jeometrike: 0hvillimi: k5 shkrim ,ekor-tiv !,uke u nisur n7- shekulli XII $ %illon t
6het m i kurs5er 4r t;u 0h,ukur n %un,in e 3esjets ku merr %un, ,he shtrirj- e
isl-mit si %e3e7jith-t ten,enc-t ,ekor-tive v-0h,ojn ,eri n shkrimin mo,ern -r-6:
,he roli i tij m6etet i rn,sishm n nj 6ot ku sht shkriGi & m-teri-li0on
6-shkimin etnik t 4o4ujve: kur %l-sin ,i-lekte t n,r5shme
Por t kthehemi tek teori- 7juhsore -r-6e
Leksikolo7ji- & nj ,e7 4-rsore Njiheshin stu,imet e Is-(-s /-7-%i ! v,ek m
@>>$: lektor( leHues i m-,h i kur;-nit ,he -utore i sht-t,hjet ve4r-ve n %ushn e
7r-m-tiks 2ek A-lili stu,imet %onetike: leksikolo7jike e sem-ntike m-rrin nj %orm
t rre7ullt e t 4rkr5er Ai &e sh4iksi i metriks -r-6e ,he i rre7ull-ve t s-j-: ne n-
m6esin vetm v-r7jet & n- sho&rojn kto rre7ull- A-lili 6n %j-lort e 4-r -r-6
.Li6ri A5-n-1n t cilin %j-lt j-n ren,itur jo si4-s rre7ullit -l%-6etik: 4or si4-s nj
4-rimi %onetiko( 4sikolo7jik ,uke vn rre7ullin n t cillin 7r-m-tik-nt in,i-n
ren,isin tin7ujt* 7utir-l(7r5kore: 4-l-t-l( &iell0ore e t tjer Kl-si%ikimi i ln,s
v-0h,on me 4-rimet 7reke t ,-llimit mi,is .teoris1,he .4r-ktiks1 N kl-sn
.teori1 j-n ren,itur* shkenc-t e n-t5rs !-lkimi- e mjeksi-$: shkenc-t m-tem-tike
,he shkenc- e Iotit Jr-m-tik- sht ven,osur 4-s teolo7jis m5sliG-ne ,he 4r4-r-
,rejtsis: 4oe0is e historis
NHnsi i A-lilit: /i6--5hi e n7riti shum l-rt 7r-m-tikn -r-6e s-& ve4r- e tij .Al(
Kit-61 i 4-ri sistemim i m-,h
Csht vrejtur mun7es- e nj teorie 7r-m-tikore e %r-0s tek 7r-m-tik-t -r-6e N
&o%t se -t- ,-llojn nj %r-0 nomin-le n7- nj %r-0 ver6-le -t- nuk e k-n konce4tin
e .kr5e%j-ls e t k-ll0uesit1 N %r-0n nomin-le me termin .mu6t-,-1 -t- tre7ojn
-t & 4r ne sht nj su6jekt: 4rej t cilit %illohet1 ,he n %r-0n ver6-le me termin
.%-(il1: ve4ruesi1 /hnojm & e,he sot termi i .su6jektit1 mun7on n terminolo7jin
7r-m-tikore -r-6e Csht njri 4rej shum sim4tom-ve & vrehen n ve<orit e
7r-m-tiks -r-6e e cil- k- m60utur e n,-r n7- lo7jik- -ristetoli-ne: nuk k- ,-shur ti
nnshtroj -n-li0n e 7juhs k-te7orive t s-j- ,he m6etet e li,hur n7usht me teorit e
vet isl-mit Konce4ti i .&i5-s1(-n-lo7ji: u k- 6r t mun,ur 7r-m-tik-nve
or7-ni0imin e 7juhs -r-6e n nj sistem t h-rmonishm ku 7jithshk- sht e
motivu-r 3e7jith-t: s4eci-listt nuk mun, t mos 6jn vrejtjen & 7r-m-tik- -r-6e
sht m em4irike se 7r-m-tik- 7reke ,he m e li,hur me -rs5e ontolo7jike(%et-re
A-lil /i6-5-ihi ,he e 7jith 7jrner-t- n v-0h,im e 7r-m-tik-nve -r-6: nuk k-n
4unu-r si %ilo0o%: 4or si leHues t Kur;-nit ,he n 7juh si mun,te t;i 4r7ji7jej
msimeve t ti-
=en,r- Ku%-s: 4-s -sj )-sr-s u &e kushtu-r 4ikrisht leHimeve kur-nike Jr-m-tik-ni i
m-,h ku%-s &e Al(+-rr- sh4iksi i nj terminolo7jie t re ku meto,- ori7jin-le
konsiston n or7-ni0imin e -rs5etimit 7r-m-tikor ,uke citu-r v-r7jet
/hkoll- )-srr-s ,o t ket nj 0hvillim t shkl&5er n 7jener-tn & ,o t vij 4-s
/i6--5hi )-7,-ti sht ven,i ku ,o t ven,osen kto %ilolo7 t ri
An,-j n7- shekulli XI shkoll- e )-7,-tit4-r-&et nj lul0im t vrtet teoriciensh e
7r-m-tik-nsh: & shnojn nj 4ro7res t konsi,erushm n stu,imin e t %olurit
Ne mun, t citojm ve<se n,onjrin 4rej emr-ve t t5re* Al 3u6-rr-, k- 6r
.Kit-61t /i6--5hi nj li6r 6-0 4r t 7jith- stu,imet e 7juhs: leksiko7r-%i 2-;l-6
& -smiruesi i t 7jith- kun,rshtimeve 7r-m-tikore e tjer Nj 4un e rn,sishme
n rru7n 4r ./irr sin- -t -l(i; r-6:(/ekreti i -rtit !t 7juhs$ku -i 4rc-kton esencn
,he %unksionin e shkronj-ve m vete -to ,he n r-4ort me shkronj- t tjer- t %j-ls:
-shtu &e 4r A-s-( is!Ve<orit$ ku -i eks4o0on 4-rimet e 7r-m-tiks N7- %un,i i
ks-j 4eri,hu,he ,-ton li6ri ve4r- e I6n 3-lik !lin,ur n /4-nj m '20>: v,ek n
8-m-sk m '2@4: -utor i .Al%i5-1 !6otu-r n %rn7jisht 4rej /5lvestre ,e /-ci1:
Al%i-5 ou l- =uinessnce ,e l- 7r-mm-ire -r-6e1 m '??": 4oem ,i,-ktike n njmij
v-r7je m6i 7r-m-tikn
3-liku eks4o0on -t5 nj teori mor%olo7jike ,uke ,-llu-r tri 4jes t li7jr-ts*
Emr: %olje: 4jes0: 4or vmen,j- e tij kr5esore orientu-r k-h stu,imimi i l-kimeve:
.Isr-61 & 4r6n nj h5rje n sint-ks
N,rkoh ,he me 7r-m-tik-n e n,r5shm: /4-nj- 6het njr- 4rej sken-ve t
rn,sishme t 4r4unimit 7r-m-tikor -r-6 Por 4-s I6n Jinni: krkimit i mun7on
ori7jin-liteti ,he kn-&et me 4rsritjen ,he rre7ullimin e 6urimeve /hnojm &
o6jekti i vetm i kt5re krkimeve k- &n 7jithnj 7juh- -r-6e ,he .-utentike1 ose e
shkrettores: e till -shtu si< sht re7jistru-r n 4oe0in 6e,uine ,he n Kur;-n: 4or
kurr 4oe0i- e 4ro0- e mvonshme
Jr-m-tik-nt evro4i-n: me r-5men, Lulle !'2"#('"0B$ 4or 7jith-shtu e,he
EF/c-li7er ,o t interesohen 4rvoj-ve t 7r-m-tik-nve -r-6 /ot <mohet
eks4erienc- e t5re ,he se nocionet .rrnj1 ,he .l-kim1 j-n hu-0u-r 4rej
7r-m-tik-nve -r-6