Thomas W. Arnold HISTORIA E PRHAPJES S ISLAMIT Rrjedhat historike t misionit Prktheu: Nexhat S.

Ibrahimi Titulli i origjinalit: The Preaching of Islam A history of the Propagandion, of the Muslim Faith, by T.W. Arnold M.A. C.J.E London, Constable & Company Ltd. 1913 Titulli n boshnjakishte: Povijest islama - historijski tokovi misije, El-Kalem - Izd, djelatnost, III izd., Sarajevo 1990. Prkushtim T gjith atyre q fjaln, veprn dhe sjelljen vetjake ndihmuan n paraqitjen e drejt t dini islamit! PARATHNIA BOTIMI T PAR Kto faqe po i botoj majft i dekurajuar. Temn q e prpunojn sht mjaft e vllimshme. Gjat shkrimit t ktij punimi jam gjetur n kushte t disfavorshme dhe shpresoj n sukses t kufizuar. Pasi q m mir jam prgatitur pr pun, studimet e mtejme m kan mundsuar q ti prmbushi zbraztsit1 t krijuara n kt punim. Dshiroj ta bj kontribut t vlefshm nj pjese t ln pas dore t historis islame. Pr kt do ti jam thell mirnjohs kritiks dhe korrekcioneve t do hulumtuesi q dinjitohet ta vrej kt libr. T tillve dshiroj tu drejtohe me fjalt e Shn Augustinit: Kush e lexon kt e thot: - T thnn pa dyshim e kam kuptuar - e n kt nuk ka t vrtet, ai n realitet shpreh mendimin e vet personal dhe i kundrvihet timit. Mirpo, nse ai kt e bn nga dashuria dhe prkushtimi dhe synon q kt shtje tek un ta bj m t qart (nse Zoti m le t jetoj) un ather me kt punn time do t mundsoj shum t mira.2 1

Pasi nuk gzoj kurrfar t drejte t autoritetit dhe t specialistit pr fardo periode me ka merret ky libr dhe pasi shum ndodhi n t cilat kam dftuar n t jan objekt i mospajtimit t hulumtuesve, kam dhn regjistrin e burimeve t konsultuara. Kam menduar se m mir sht q gabimin ta kam n tepric se sa n mngsi. Jam prpjekur shum dhe kam humbur aq koh n dftimin n vepra t cilat kan dftuar ndonj paqartsi apo pakuptueshmri. Kam dshiruar ti ruaj t tjert nga mundimet e ngjashme. Deri sa lexuesit t rndomt i dukem s teprmi cikrrimtar, mbase me kt e shptoj ndonj hulumtues q dshiron ta provoj saktsin e ndonj teksti ose ta ndjek fardo pjese t punimit m tej. Mnyra e transkriptimit t fjalve arabe n kt libr sht aplikuar sipas transkriptimit t aprovuar nga Komiteti pr transkripcion i Kongresit t X ndrkombtar t orientalistve t mbajtur n Gjenev m 1894. Prjashtim nga kjo sht shkronja e fundit te nyja shquese q asimilohet te t ashtuquajturat shkronjat diellore. N rastin e nocioneve gjeografike kjo metod e shkrimit nuk sht aplikuar strikt. Ngjashm sht edhe n rastet e shumta t tjera ku nuk kam mundur ta zbuloj formn origjinale arabe t fjals (pr shembull Mekka, Medina(, sepse gjat prdorimit, me kalimin e kohs, sht krijuar emrtim i rndomt. Kjo vepr sht pakontestueshm, si sht shpjeguar kjo n Hyrje, regjistr i prpjekjeve misionariste, e jo histori e persekutimeve.3 Kam tentuar t jam prpikshmrisht objektiv duke e mbshtetur idealin q e ka vn historiani i krishter,4 i cili i ka shnuar fitoret osmane dhe ramjen e Stambollit duke th: sht e domosdoshme q historiani ta shkruaj historin jo me dshir q bota ti jep mirnjohje. Nuk guxon t motivohet me urrejtje dhe smir, apo me averzion dhe knaqjen e ndjenjave. Duhet shkruar pr shkak t vet historis n mnyr q faqet mos t i mbulohen n botn e harress, kurse koha e di se si do ti prhap. Dua ti falnderoj Eks. s Saj princeshs BArberins dhe Eks. s Tij princit igi, t respektuarit dr Paul Goctalsit, arqipeshkvit t Kalkuts, t nderuarit Francis Pescit, peshkopit t Allahabadit dhe t respektuarit S.S. Allmutit, antarit t misionit t Kembrixhit n Delhi. I jam mirnjohs drejtorve t biblioteks s Wilijamsit n Gordon skuer n Londr, sepse lirisht mi kan ln n dispozicion bibliotekat e veta t mueshme. Veanrisht e falnderoj Xhems Kenedin (James Kennedy) ish npunsit t Sektorit t drejtimit civil n Bengal (Bengal Civil Service), i cili kurr nuk ka kursyer angazhimin dhe interesimin pr librin tim. Ky sht shembull permanent i provuar i rregullit t Horacit: Nonum prematur in annum. 2

Jam borxhli i dijes s tij t vllimshme dhe arsimimit t gjr pr shum informata t cilat mua, sikur mos t ishte ai, do t m mbeteshin t panjohura. Hi m pak nuk i kam barxh entuziazmit t tij, dashuris ndaj hulumtimit dhe ndiesis dhe ndihmess shrbyese. Vean i falinderohem mirsis s kontit Ugo Balzanit, sepse, sikur mos t ishte ndihma e tij, disa pjes t ktij libri do t ishin t pasendrtueshm. Mirnjohs i jam edhe profesor Robertson Smithit n sugjestionet e tij t vlefshme n ato elemente t studimit ku ishte i domosdoshm t z fill historia e kishs afrikane-veriore dhe pozita e t krishterve nn sundimin musliman. Dhembje e thell, q e ndiejn t gjith hulumtuesit e studimeve semite me humbjen e tij, dyfishohet tek un. Jam i bindur se kjo sht mirnjohja e vetme me t ciln mundem adekuat tia shprehi falnderimin tim n ndihmesn dhe mbshtetjen e tij t madhe. Dshiroj, po ashtu, tia pranoj mirnjohjen time Sejjid Ahmedkan Bahadurit (K.C.S.I. LL.D.), sikur edhe kolegu tim dhe shokut Shemsu-lulema Mevlevi Muhammed Shibli Numanit, i cili m ka ndihmuar shum me njohjen e vet t vllimshme t historis s hershme islame. I jam mirnjohs edhe ish nxnsit tim Mevlevi Bahadur Aliut (M.A.). N fund, mbi t gjitha, duhet ti falnderohem bashkshortes time t dashur; sikur mos t ishte ajo, kjo vepr nuk do t paraqitej nga kaosi i materialit t coptuar. Mirkuptimi dhe miratimi i saj jan dhurata m e bukur pr punimet e mia. Aligarh, 1896 (Alikra-Indi, vr. e prk.) 1) Pr shembull: Prhapja e islamit n Sicili dhe puna misionarise e evlijave t shumt musliman (njerzve t mir). 2) De Trinitote, I, 5 (Migne, vll. XIII, fq. 822). 3) Prandaj, lexuesi nuk do t mund t gjej kurrfar lajmi pr historin e Armenis ose Kritit, as fardo pjese t historis s imperatoris osmane gjat ktij shekulli (jundi i shek. XIX). Kjo sht prndryshe perioda q sht unike sipas zbraztsirs n ndrmarrjen misionariste nga ana turke. 4) Phrantzes, fq. 5. PARATHNIA BOTIMIT T DYT Pasi botimi i par i ktij libri nuk ka mbetur, tashm disa vjet, kurse sht rrit krkesa pr t, sht prgatitur ky botimi i ri. sht br angazhim n shikimin e srishm t veprs n dritn e materialit t ri t tubuar gjat gjashtmbdhjet viteve t kaluara. Por uk mund t pohoj se plotsisht jam njoftuar me tr literaturn e lnds, q sht shkruar n dhjet gjuh t ndryshme dhe sht shpallur gjat ksaj periode. 3

Forcimi i interesimit pr islamin dhe degt e ndryshme t staduimit n lidhje me t mund t vlersohet nga fakti se nga viti 1906 jan paraqitur pes revista q i jan dedikuar hulumtimit t tems t afrt me kt punim. Kto revista jan: - Revue du Monde Musulman (Revista Bota muslimane), e boton: La Mission Scientifique du Maroc (Misioni shkencor i Marokos), Paris, nga 1906. - Der Islam (Islami), Leitschrift fur Geschichte und Kultur des islamischen Orients (Revist pr historin dhe kulturn e Orientit islam), Strassburg, nga 1910. The Moslem Warld (Bota muslimane), a qarterly review of current events, leterature, and thought among Mohommedans, and the progress of Christian Misions in Moslem lands (Revist tremujore pr ndodhit bashkkohore, letrsi dhe mesidim te muslimant, dhe prparimi i misioneve t krishera n vendet muslimane), London, nga 1911. - Mir Islama St. Petersburg, nga 1912. - Die Welt des Islams (Bota e islamit), Zeitschrift der deutschen Gesellschaft fur Islamkunde (Revist i Shoqats gjermane pr artin islam), Berlin, nga 1913. Shoqrit misionare t krishtere po ashtu i prkushtojn tash kujdes m t madh lnds s aktivitetit misionit musliman. Proporcionalisht ksaj ajo zen edhe m shum hapsir n publikimet e ktyre shoqrive, m shum se m hert. Ka mundur ky botimi i dyt t jet gati qysh para disa vitesh sikur mos t jet politika e lir sipas s cils alla e leximit e Museumit britanik mbyllet n ora shtat n mbrmje, q mua praktikisht m ka pamundsuar leximin prve t shtunn.1 Pr kt shkak u shpreh falenderimin e thell atyre miqve q ma lehtsuan punn me huazimin e librave nga Biblioteka Universitare n Leiden dhe Biblioteka e Universitetit n Utrahte (me mirsin e prefesor Wensinkut), pastaj nga Biblioteka Ecole des Langues Orientales Vivantes (shkolla e gjuhve t gjalla orentale) n Paris. Jam borxhli edhe i zotri J.A. Oldhamit, redaktorit t The International Review of Missions (Revista ndrkombtare e misioneve) pr vjetort e huazuar t Allgemeine Mission - Zeitschrift (Revista gjermane misionariste), t cilat nuk kam mundur ti gjej n Londr. Vean dshiroj ti falnderohem dr. F.W. Thomasit i cili gjat koh m ka lejuar hulumtimin (tok me librat tjera nga Biblioteka shtetrore e Indis) e veprs monumentale Anasali dell Islam (Kronika e Islamit) nga Leone Caetani, Principe de Teano. Kjo sht vepr me vler t pavlersueshme pr historin e hershme t islamit. Fatkeqsisht, pr shkak t mimit t vet t lart sht e pakapshme pr hulumtuesin e rndomt. 4

Shum i kam borxh edhe disa vrejtjeve t mueshme nga ana e atyre shkenctarve, t cilt kan hedh shikimin n veprn time kur sht botuar hern e par. Mbi t gjith i falnderohe profesor Goldziherit interesimi i ndijshm i t cilit pr kt pun m ka kurajuar q t vazhdoj n t. Londr, 1913 1) Studenti i literaturs shkencore ose artit t bukur i gjen bibliotekat e Kensingtonit Jugor t hapura deri n ora dhjet natn, tri dit n jav. Por, e vetmja bibliotek n vend, q synon kah kompletshmria, sht n shrbim vetm pr studentt t cilt jan t lir n kohn e puns s biblioteks. PARATHNIA BOTIMIT N BOSHNJAKISHT Kur m 1974 u publikua n Njujork reprinti i i veprs s T.W. Arnoldit Historia e prhapjes s islamit,1 qen ky motiv i mir pr iden q t vazhdoj e prfundoj prkthimi i ksaj vepre n gjuhn boshnjakishte. Me fjal tjera, para plot gjysm shekulli rahmetli D.A. Korkuti e filloi prkthimin e ktij studimi interesant nga gjuha turke2 n gjuhn ton (boshnjake, vr. e N.I.). N vazhdime jan botuar gjasht kaptina (nga 13 sa ekzistojn) t ktij libri n Glasnik t Kryesis supreme islame t Bashksis islame n Jugoslalvi n kohn prej vitit 1933 deri 1935.3 Aktualiteti i ktij studimi t Arnoldit, sipas tematiks s vet, nuk ka pushuar as sot, ndonse prej botimit t tij t par n Aligarh (India), viti 18964 kan kaluar nnt dekada. Arsye pr kt ka m shum: 1. Ka t bj me veprn q prpunon procesin e prhapjes s njrs prej religjioneve m t reja botrore, domethnia fetaro-filozofike, shoqroropolitike e kulturore e s cils sht e pranishme plot katrmbdhjet shekuj n gati t gjitha meridianet e bots. Jan t numrta veprat e autorve musliman e jomusliman t cilat, n njqindvjetshin e fundit, kan prfshir aspektin shoqroro-politik, ekonomik dhe kulturo-filozofik t islamit, sukseset ose mossukseset e bartsve t tij muslimanve. Si faktor i prhapjes dhe i ekzistimit t islamit n bot, ana fetare e aktivitetit t muslimanve pothuaj se sht mosprfillur. Thomas Arnoldi pikrisht ksaj pune dhe prpjekje t muslimanve i prkushton kujdesin e plot. 2. Autori i veprs T.W. Arnoldi (1864-1930) sht orientalist dhe hulumtues i pranuar. Ka qen profesor n Universitetin islam n Aligarh/Indi (1888-1989), pastaj profesor i filozofiq n universitetin e Londrs (18981904). sht profesori i par i gjuhs arabe n Shkolln pr gjuht orientale 5

n Londr (1904-1930), kurse ka qen edhe dekon i saj n kohn prej vitit 1921 deri m 1930. sht shquar me precizitetin e vet shkencor dhe me ekspozimin objektiv t gjrave. Jeta dhe puna ndr muslimant i kan ndihmuar q ta njoftoj islamin jo vetm nga ana e tij e jashtme, por edhe e brendshme, e kjo sht ajo si e prjetojn vet muslimant. Kjo i ka ndihmuar q t hyj n fshehtsin e zjarrit fetar t muslimanve. T. Arnoldi ka qen koleg, mik dhe profesor i nj varg mendimtarsh dhe shkenctarsh islam, si jan Indust Muhammed Shibli Numani e dr. Muhammed Ikballi, historiani egjiptian dr. Hasan I. Hasani5 e t tjert. Njkohsisht sht bashkpuntor edhe i orientalistve t njohur evropian A. Guillamit, I. Goldziherit, A.R. Nikolsonit e shum t tjerve. Vlerat e tij shkencore i cekin edhe orientalistt ton sikur dr. Fehim Bajraktareviqi. N paraqitjen e veprs Legata e islami (Legacy of islam) n prmbajtjen e s cils merr pjes edhe Ser T.W. Arnoldi, dr. F. Bajraktareviqi shtron se Arnoldi ka qndruar n Bosnie, para lufts s dyt botrore. Me kt rast ka grumbulluar material t caktuar pr kultur islame n te, por vdekja e ka penguar q ta botoj.6 Arnoldi prve kaj vepre sht autor edhe i shum punimeve tjera nga fusha e kulturs islame, artit dhe prgjithsisht krijimit shpirtror e material t muslimanve.7 Ndr to vean shquhen: - Caliphate / Teza pr hilafetin, - The Islamic Faith / Besimi islam, dhe - Painting in Islam / Piktura n islam. Sipas mendimit t R.A. Nikolsonit, secila nga kto vepra sht e veant n domenin e vet.8 T.W. Arnoldi ka qen nj prej redaktorve, t disa pjesve, t botimit t par t Enciklopedis islame (1910-1911)9 n gjuhn angleze. Prve shkenctarve evropian notn e lart t objektivitetit t veprs, q sht paranesh, e kan dhn edhe disa mendimtar bashkkohor musliman si Sejjid Husein Nasri. Pr t, kjo sht edhe m tutje punimi m i rndsishm nga historia e prhapjes s islamit bot10 Kjo vepr sht prkthyer n shum gjuh orientale: urdu, turke, persiane, e n arabishte ka prjetuar disa botime, ka qart dfton n konsiderimin / miratimin e saj edhe n midisin musliman. Konsiderojm se edhe ky prkthim boshnjakisht i veprs s Arnoldit do t jet me dobi pr ata q merren me islamin, e veanrisht me fenomenin e prhapjes s tij. Prve pasqyrs s prgjithshme t historis s prhapjes s islamit n bot, Arnoldi na jep prerjen e ardhjes prhapjes dhe veprimit t tij edhe n hapsirat jugosllave11 sikur edh en hapsirat e fqinjve tan n Ballkan, q ka qen me interes t veant pr prkthimin e ktij libri. 6

N parathnie t librit autori dfton n vllimshmrin e tems, sepse islami gjat trembdhjet shekujve t kaluar sht gjetur n hapsir t madhe prej Atlantikut deri n Kin dhe prej arkipelagut Malajas dhe Zanzibarit deri n Ballkan. Mungesa e burimeve t drejtprdrejta q flasin pr mnyrn, motivat dhe numrin e kalimeve n islam e ka shtyr hulumtuesin q t shqyrtoj numr shum t madh burimesh dhe literaturash n mnyr q n mnyr indirekte s paku t msoj di m shum pr fenomenin e prhapjes s ksaj feje. Duke iu shmangur q punimi ti bhet kronologji e ndodhive shoqroropolitike te popujt musliman, me ngulm ka gjurmuar pr zjarrin dhe prpjekjet misionariste t pastra t muslimanve n prhapjen e fes s vet. E vrteta, Arnoldi n hulumtimet e fenomenit t prhapjes s islamit n bot nuk e mosprfill n kt proces faktorin politik, shoqror dhe ekonomik, por gjithkund prpiqet tua jep at mas q u prket. Ndikimi i tyre nuk sht i barabart n t gjitha koht dhe hapsirat ku sht gjetur islam. Hulumtimet e kan sjell deri te prfundimi se ekziston: a. angazhimi privat apo vetnismtar dhe b. angazhimi i institucionalizuar n prhapjen e islamit. Derisa i pari sht manifestuar n angazhimin vetjak dhe ndijesin e prgjegjsis, dhe n dshirn q knaqsia e bindjes vetjake t ndahet me dik, deri sa n rastin e dyt ka t bj me kujdesin shoqror q me an t institucioneve fetaro-arsimore, shoqrore, humanitare, e diku edhe shtetrore t sigurohet kontinuiteti n msimin e msimit fetar t islamit. Kjo edhe ka dhn shkas q shum hulumtues t prhapjes s islamit kt fenomen m s shpeshti e lidhin pr suksesin apo mossuksesin politik t atyre t cilt ideologjin e vet shtetrore e kan identifikuar me islamin. Konkurentt dhe rivalet e msimit islam pr kt edhe kan par humbjen vetjake n rritjen e numrit t muslimanve, duke e cekur detyrimin dhe dobit materiale si mjet t vetm n islamizimin e popullsis. Arnoldi sht prpjekur ti shkoqis kto nocione dhe t dftoj n superficialitetin dhe joargumentimin e pohimeve t ktilla, kur sht n pyetje shumica e rasteve t kalimit n islam. Ai nuk e prjashton mundsin e rasteve t kthimit t detyrueshm, por rastet e tilla kan motivacinin e vet politik ose tjetr, e jo islam ose fetar, sepse n Kuran shprehimisht ndalohet prdorimi i dhuns n prhapjen e fes. N hulumtimin e problemit Arnoldi hyn me fuqin e gjrsis s pikpamjeve vetjake dhe objektivitetit shkencor, por edhe me shqyrimin e burimeve dhe literaturs n gjuht orientale (arabe, turke, persiane dhe urdu) dhe evropiane t cilat mir i ka njohur. Tr kjo i ka dhn shum elsa pr zgjidhjen e pyetjeve t shumta e m t rnda.

Gjat trembdhjet kaptinave t veprs s vet Arnoldi lexuesin n kontinuitet e shpie prej Arabis n Azin perndimore, n afrik, spanj, Ballkan, Persi, n Azin qendrore, Indi, Kin dhe n arkipelagun Malaj. I vetdijshm pr lshimet eventuale n pun, Arnoldi tenton t bj plotsime tashm n botimin e dyt t librit t et. Shkak pr kt nuk sht vetm zbulimi i burimeve t reja, por edhe interesi i forcuar pr islamin n bot. Me ann fetare t aktivitetit t islamit do t preokupohen vean qarqet misionariste evropiane, intereset e t cilit kan ditur t ndeshen me praktikn misionariste islame veant n pjest e Azis dhe t Afriks. sht interesant se Arnoldi vetm kalimthi prmend deprtimin e islamit edhe n dy kontinente: Amerikn Jugore dhe Veriore dhe Australin, fillimeve t s cils ka qen bashkkohs. Ka mundsi q kjo veprimtari misionariste ka qen - mu n fill, ndonse pjesa m e mir e fuqis puntore skllevrore, t importuar nga trolli afrikan n Amerik, qysh kaher ka qen nga treva t banuara me banor musliman (t fisit Manding, Fulba etj.). Kta s shpejti u bn pre e aktivitetit misionarist t krishter. Mirpo, popullzimet e mtejme n kto treva do t trheqin edhe njher numri t muslimanve, vean n qendrat industriale. Ktu do t mbijn edhe bahsksit e para muslimane e edhe moesxhidet. Ngjashm do t ndodh edhe n disa vise t kontinentit t vjetr - Evrops (Anglia, Franca, Gjermania e t tjerat) ku Islami do t gjej hapsir pr veprimin e vet krahasimtarisht me fet tjera dhe pikpamjet n botn. Preokupimi themelor i Arnoldit sht dshmimi i argumentuar q fuqia e prhapjes s islamit qndron n faktort: a. subjektiv (t brendshm) dhe b. objektiv (t jashtm). Sipas tij t part jan t personifikuar n: - msimin misionarist, t thjesht e universal t islamit, q ofrohet me Kuran, - praktikn dhe prpjekjet e prpikta t Muhammedit a.s. - felajmruesit t islamit (sunneti), - entuziazmit dhe zjarrit fetar t t gjith ithtarve t saj - muslimanve, - raportet tolerante dhe duruese t muslimanve ndaj pjestarve t besimeve tjera, si rezultat i msimit doktrinor t islamit, - supremacionit dhe t arriturave kulturo-civilezuese q ua ka ofruar bashksive t prapambetura n jetn private e shoqrore. Ekspansionit fetar e t tjer t islamit n Azi, Afrik dhe Evrop, prej fillimit, do ti kundrvihet spontanisht ose n mnyr t organizuar krishterizmi, hebraizmi dhe budizmi. Kt do ta bjn edhe ithtart e disa msimeve filozofiko-etike dhe besimeve t ndryshme pagane, sidomos n 8

Azi, q ngushtonin fushn e interesimit misionarist si t islamit ashtu edhe t veprimit misionarist t krishter. Rrezatimi dhe ndikimi fetar e kulturor i islamit, n disa pjes t bots, sht i intenzitetit t ndryshm. N kt proces t dukshme jan tri etapa: Gjendja e par prgatitore sht ajo q karakterizon pranimin e vetm disa elementeve t kulturs islame n jetn e individit ose bashksis. Ktu ka t bj m tepr mbi mnjanimin e pengesave dhe mundsimin e adaptimit t midiset jomusliman me disa elemente t kulturs religjiore dhe materiale t muslimanve sikur q jan: - bartjes s hajmalive - nuskave, - shenjave / simboleve, - rrobave dhe, - pranimit t mnyrs islame t ushqimit dhe t banimit. Kto elemete t akulturimit vetvetiu nuk jan specifikisht islame as nuk jan faktor t dallimit t muslimanve e t tjerve. Shpesh kultura e re jep vlera t reja, n kt etap, pa ndrrim radikal t t vjetres. N kt stadio islami sht i detyruar q ti adaptohet mentalitetit deh mnyrs s jets t t ardhurve rishtazi. Gjendje e dyt sht kthimi q n fillim e karakterizon m tepr ndrprerje me rendin e vjetr paraislamik t gjrave se sa adaptim t res. Stadio i tret sht proces serioz n t cilin islami e ndrron jetn e trsishme t individit e edhe t bashksis drejt nj kualiteti t ri. Shikuar nga largsia kohore prej shtat dekadash kur Arnoldi ka botuar botimin e vet t dyt, t plotsuar t ksaj vepre, deri n ditt tona, shum sosh sht ndrruar n hartn gjeografike t bots muslimane, q ka pasur dhe ka ndikim edhe n planin fetar. Me natalitet ose me kalimin n islam sht dyfishuar numri i pjestarve t tij n rruzulln toksor.12 Varbulli i ndodhive politike, shoqrore-ekonomike dhe revolucionare i prmasave botrore nuk e ka kaluar as botn muslimane t dekadave t fundit. Shum popuj islam do t luftojn pr t drejtat dhe lirit e veta politike e t tjera qoft nga skllevruesit e huaj, kolonializmit e imperializmit botror, apo tiranis dhe eksploatuesve t vendit. Lufta pr gjetjen e vendit t vrtet n ato ndodhi sht shprehur edhe n zjarrin fetar t muslimanve n aktivizimin ose pasivizimin e tij. Mbifuqia politike e civilizuese e jomuslimanve, prkundr prapambetjes shoqrore dhe ekonomike t midisit musliman, ka nxitur tek ai reaksion t dyfisht. Te disa islami sht fajtor pr t gjitha fatkeqsit e ithtarve t saj, sepse parosit i jan anakrone e t tejkaluara. T tjert, krejtisht kundr, kan pohuar se joprpikshmria dhe largimi i muslimanve nga postullatet themelore teorike e praktike t islamit i ka sjellur ata deri te gjendja e inercionit dhe ngecjes. 9

Konfliktet e bartsve t ktyre dy rrumave ndr muslimant, me ekzistimin e disa m t maturave, kompromiste, jan dashur t manifestohen edhe n planin fetar edhe misionarist t islamit. N ato midise muslimane, ku ka fituar rryma e par, erdhi deri te laicizimi dhe ndarja e islamit nga punt shtetrore dhe trheqja e fes n sfern e ekzistimit privat. As ato vise, ku islami sht br religjion shtetror dhe ku ann ia kan marr rrymat reformiste n islam, t tubuara rreth personaliteteve udhheqse politike ose ulemaje (Alganiu, Abduhu, Abdulvehhabi, Senusi, XHinahi e t tjert), apo institucioneve dhe shoqrive, nuk do t mbesin n do gj t prpikta. Dshirat e bukura s shpejti do t bhen pre e synimeve t ndryshme politike. Tr kjo ka dhn dhe jep fryte t ligshta n t familjarizuarit (msuarit) e islamit me prditshmrin e muslimanve. Por edhe prve asaj q sot muslimant nuk paraqesin ndonj eprsi politike dhe civilizuese, si dikur, q n midiset m pak civilizuese ka ndihmuar n punn misionariste, ana shpirtrore dhe moralo-etike e islamit ka mbetur edhe m faktor i fuqishm i trheqshmris. N kt kuptim shkojn edhe vrojtimet e Arnoldit q aktiviteti shpirtror i islamit nuk sht, sikur q anojn shumkush ta komentojn, strikt n lidhje me fuqin e tij politike. Prkundrazi, humbja e pozicioneve politike dhe ekonomike di t shkaktoj cilsit m t thella e m t sinqerta shpirtrore, t cilat pikrisht e motivojn veprimtarin misionariste. Islami q misionin e vet e ka filluar n vshtirsit m t mdha, t cilave u qen ekspozuar bartsit e tij, n vet fillimin sikur edhe n disa perioda t mvonshme, ka ditur pikrisht vshtirsit e tilla ti shfrytzoj pr lindjen dhe forcimin e srishtm. Shum m tepr n prhapjen e islamin kan br muslimant e Indis dhe arkipelogut Malajas, duke u gjetur nn sundimin jomusliman, se sa Turqia apo Maroko si shtete t mvetshme muslimane, thekson T. Arnoldi. Merhum Mr. Nijaz Shukriqi (Ligjues n Fakultetin e studimeve islame n Sarajev, i vrar nga tirant n Sarajev, m 1992, N.I.) 1) Arnold, T.W., The Preaching of Islam - A history of the Propagation of the Muslim Faith, AMS, New York, 1974, fq. 467. Prkthimi tekstual i titullit t veprs sht Thirrje n Islam - Historia e propagandimit t fes musliman. (Titulli prkthyesit n gjuhn shqipe sht Historia e prhapjes t islamit - rrjedhat historike t misionit. (Vr. E N.I.) 10

2) Arnold, T.W., Intishari islam tarihi, prkthimi M. Halil Halid, Yeni matbaa, Istanbul, 1343/1924, fq. 445. Prkthyesi turk ka lshuar shumicn e shnimeve sikur edhe bibliografin e Arnoldit t burimeve dhe literaturs s prdoruar. Po kt e ka br edhe D. A. Korkuti. Prndryshe t dy prkthimet jan korrekte. 3) Glasnik VIS-a, Islamska zajednica Kraljevine Jugoslavija, Beograd 1933, viti I, nr. 2-12, viti II (1934), nr. 1-12 dhe viti III (1935), nr. 1-9. 4) Botimi i dyt i plotsuar i ktij libri ka dalur n Londr m 1913, e pastaj edhe i treti n Kembrixh n vitin 1935. T gjitha botimet vijuese sikur edhe reprinti nga viti 1974, jan botuar sipas botimit nga viti 1913. (prkthimi shqip sht br n baz t prkthimit boshnjak Povijest islama / historijski tokovi misije, prkthyen Dervish A. Korkuti dhe Nijaz Shukriqi, botimi II, Sarajev, 1990, fq. 612. vrejtje e N.I.). 5) Dr Hasan J. Hasani ka doktoruar te prof. Arnolti n Londr. Me edhe dy koleg ka prkthyer n gjuhn arabishte ,,Historin e prhapjes s islamit t Arnoldit me titull Ed-Dawatu ila l-islam / bahthun fi tarihi neshri-l-aqidati-l-islanijja, En-Nahda, Kairo, 1958, botimi i dyt. 6) Bajraktareviq, F., i ka ln Islami evrops, Srpski knjiveni glasnik, Servia e Re, XLIX, Beograd, 1936, nr. 5, fq. 380-382. 7) Al-Aqiqi, N., Al-Mustashriqun, Das al-mea-rif bi Misr, Kairo, 1965, II, fq. 504-505. 8) Parathnia e Nikolsonit botimit t tret t librit t Arnoldit Historia e prhapjes s islamit, Kembrixh, 1935, sipas prkthimit arab Ed-Dawat ila l-islam, fq. 15. 9) Encyclopedia of Islam, E.J. Brill, Leyden, 1910, 1911. 10) Nasr, S.H., Ideals and Realities of Islam, London, 1979, fq. 118. 11) Procesi i prhapjes s islamit apo i a.q. islamizimi hapsirat tona ka preokupuar vmendjen n pes dekadat e fundit t nj varg hulumtuesish musliman e t tjer. Motivet kan qen fetare, nacionale, historike, politike dhe kulturologjike. Varsisht nga kjo jan prdoruar edhe argumentet, burimet disponuese dhe literatura. Pasi prhapja e islamit, n trevat tona, bie n kohn e zhdukjes s bogumilizmit B dhe H, edhe islamizimi kapet edhe me kt problem. Megjithat, m s shpeshti studiohet n trisn e sundimit pesshekullor turk n hapsirat tona. Me pak prjashtime, si faktor vendimtar n kalimin e banorve vendas n islam te hulumtuesit jan privilegjet e natyrs politike, ekonomike dhe shoqrore, t cilat pushtuesi turk, si ideolog i athershm i islamit, u ka ofruar banorve t nnshtruar vendas, gjat sundimit t vet pesshekullor. Ky proces i prhapjes s islamit te ne ka qen me intenzitet t ndryshm kohor dhe hapsinor. Mbetet enigmatike se si kto privilegje nuk kan hasur n prgjegjje m t madhe, nse ato t vetmet kan qen vendimtare te 11

kalimi i njerzve n islam. sht e njohur se Mbretria Turke nuk ka mundur t gjithve, q kan kaluar n islam, tu ofroj t gjitha kto privilegje, sidomos jo n kohn e ranijes s fuqis s saj politike dhe ekonomike, q fillon tashm me fundin e shekullit XVI-t. Kjo na shpie deri te mendimi se ka pasur edhe motivacione e nxitje tjera n kalimin n islam, e ndr ta jan t rndsishm edhe ata fetaro-kulturor. N kohn e t shkruarit t Arnoldit pr prhapjen e islamit te ne as pr s afrmi nuk kan qen t hulumtuara shum burime t vendit e t huaja, vean ato nga arkivat turke (deftert, sixhilt e t ngjashm) prandaj edhe t dhnat e tij pr islamizimin n endin ton jan mjaft t varfra. 12) N Pasqyrn botrore etnografike t popujve musliman t R.V. Wecksit, t botuar n Londr n vitin 1978, n bashkpunim me ekipn e ekspertve dhe institucionet e numrta n bot, shtrohen t dhnat e rndsishme pr numrin, shtrirjen dhe laramanin etnike t muslimanve. Sipas tij: - musliman ka n t gjitha ant e bots. - numri e kalon shifrn prej 720 milion, t ndar n treqind grupe etnike. - n 36 vende prbjn shumicn e popullsis, kurse n pes 50% nga numri i prgjithshm. - n vendet ku jan pakic paraqesin popullat shummilionshe, si sht India dhe ish-BRSS ku jan mbi njqind milion. - flasin rreth njqind gjuh e dialekte t ndryshme dhe shrbehen me t gjitha alfabetat e bots. Weeks, R.V., Muslim peoples, A world etnografphie survey, London, 1978, fq. XV. KAPTINA I HYRJE Njohje me fen e misionit N ligjratn q e ka mbajtur prof. Max Mlleri gjat kohs s prshpritjeve n kishn e Westminsterit n vitin 1987 me rasti e arritjeve misionariste, sht marr pr rregull q gjasht religjionet e mdha t ndahen n misionariste dhe jomistonariste. N fet jomisionariste bjn pjes ajo: hebraike, brahmane dhe e Zoroastros, kurse n ato misionariste ajo: budiste, kristiane dhe islame. Max Mlleri bukur e ka definuar ka mendohet me religjionin misionarist: Mund t thuhet, se religjioni misionarist sht ai ndjeksit e t cilit sikur edhe themeluesi i saj e konsiderojn pr detyr t shenjt ta shpallin t vrtetn e ti kthejn n t jobesimtart. Kjo sht fryma q ekziston n zemrat e ithtarve t fes s ktill, kurse i cili nuk mund t gjej qetsi deri sa, qoft n mendje, qoft me fjal, qoft me vepr, 12

nuk manifestohet; i cili nuk mund t qetsohet deri sa t kuptuarit e tij nuk prshkon n zemrat e tr njerzis dhe derisa tr njerzia nuk e pranon pr t vrtet at q ai e konsideron pr t vrtet.:1 Muslimant, pr shkak t mallngjimit se vetm feja e tyre sht e vrtet, kan qen t frymzuar me detyrn q n t gjitha viset, n t cilat kan deprtuar, t fusin predikimin e islamit, q i ka dhn t drejt t z vend ndr religjionet misionariste. Historia e fillit t ktij entuziazmi predikues dhe fuqit q e kan inspiruar, dhe mnyra n t ciln sht zbatuar, e prbjn lndn e ksaj vepre. Ata disa qindra milion musliman, t shprndar n t gjitha viset e rruzullit toksor, jan prov e aktivitetit misionarist trembdhjet shekullor.*) Prhapja e islamit Rregullat e ksaj feje m s pari i ka shpallur n shekullin e shtat n Arabi nj Pejgamber i Zotit, i cili nn flamurin e vet i ka tubuar fiset e shkaprderdhura dhe ka formuar popullin. Me kt disponim t ri nacional dhe entuziazm t zjarrt, q ushtris s tij i ka dhn fuqi t pamposhtur, ithtart e tij kan deprtuar me synime pushtuese n tre kontinente. S pari para ktij vrshimi kan rn: Siria, Palestina, Persia, Afrika Veriore dhe Egjipti. Njqind vjet pas vdekjes s Pejgamberit kan sunduar ithtart e tij n shtet m t madh se q ka qen Mbretrie Romake kur ishte n kulminacion t fuqis s vet. Vendet me t cilat kan sunduar jan shtrir n lindje deri te lumi Sind (Siudhu - Indus), e n perndim deri n Spanj. Gjat kohs kjo perandori e madhe islame sht shkatrruar dhe fuqia politike e islamit ka rn, por pushtimet shpirtrore barabart kan vazhduar. Kur hordhit mongole (1258/656 H.), duke hyr n Bagdad, kan shtypur me gjak dinastin abasite, kur Ferdinandi (1226/634 H.) i ka perspektuar muslimant nga rrethi i Kordovs (Cardoba), kur fartifikata e fundit islame n Spanj, Granada, qe e detyruar t paguaj hara, ather islami triumfalisht ka filluar t prhapet n Sumatra dhe ujdhesat tjera Malajase. Dekadenca e tij politike ka rezultuar me pushtimet m t shklqyeshme shpirtrore. Dy her n histori kmbt e barbarive i kan ngadhnjyer ithtart e ktij historiani i n shekullin e njmbdhjet Selxhukt dhe n shekullin e trembdhjet Mongolt, por t dy hert fitimtart kan pranuar religjionin e t mundurve. Misionart islam edhe ather kur nuk kan pasur kurrfar fuqie dominuese kan prcjellur fen e vet n Afrikn Qendrore, Indokin dhe Kin. Sot islami shtrihet prej Marokut deri n Zanzibar, prej Sierra Leones n Afrikn Perndimore deri n Siri e Kin, prej Bosnje e Hercegovins deri te kolonit e Guines s Re. Pos viseve q jan t larguara nga bota islame, e n t cilat 13

ka mjaft musliman, si jan Kina dhe Rusia, ka edhe grupacione tjra islame t izoluara ndr mosbesimtart, si jan Tatart si banuar n rrethinn e Villnes, Kovnit dhe Grodnit2 q flasin me gjuhn polake, dhe muslimant t banuar n kolonin e Kepit t Shpress s mir, dhe puntort indus q e solln islamin n Guinen e Re. N koh t fundit islami ka arritur ithtar edhe n Angli, Amerikn Veriore, Australi dhe Japoni.*) Shkaqet kan qen t ndryshme: sociale, politike dhe fetare, q islami sht prhapur n pjesn kshtu t shtrir t Toks. Por prve ktyre ka edhe nj q ka qen faktori kryesor q sht arritur rezultat i ktill i mrekullueshm, e ky sht: aktiviteti i palodhshm i misionarve islam, t cilt pr vete pr ideal kan marr Pejgamberin dhe t cilt i kan vakufuar jetat e veta pr kthimin e jobesimtarve. Misionariteti nuk sht di i ri n islam, por ky nga vete fillimi sht detyr e shenjt e muslimanit. Kjo mund t konkludohet nga kto ajete nga Kurani kerimi: ... (En-Nahl, 125); ... (Hud, 112); ... (Ali Imran, 20); ... (Ali Imran, 103), ... (El-Haxhxh, 67); ... (Et-Tewbe, 6); ... (EtTewbe, 11). Kur teoretikisht dhe praktikisht nj nga parimet islame t jet kshtu, ather islami sht fe e pastr misionariste, sepse ky misionaritet paraqet jetn e Muhammedit a.s. dhe nj grupi t madh t misionarve islam n krye t t cilve sht vet Pejgamberi a.s. Ata kan gjetur mnyr se si do ti kthejn t pafat. Sikur q nuk do t krkojm shfaqjet e fryms misionariste n islam n tiranit e balozve dhe n jotolerancn e fanatikve, si e mendojn kt disa n imagjinat: me shpat n nj dor, e me Kuran n dorn tjetr,3 por n aktivitetin modest t predikuesit dhe tregtarit islam, t cilt jan prpjekur q n t gjitha viset e Toks ta prhapin fen e vet. Mnyra e ktill paqdashse e predikimit nuk sht marr vetm pr at shkak kur kt e ka krkuar politika, as ather kur nuk ka qen e mundur t prdoret fuqia, por pr at arsye sepse kt mnyr Kurani e urdhron n shum ajete: .... (Muzzemmil, 10); .... (El-XHinn, 23); ... (El-Xhathije, 14); ... (En-Nahl, 35); ... (En-Nahl, 82); ... (En-Ankebut, 46); ... (Esh-Shura, 48), ... (Junus, 99); ... (Sebe, 28); ... (El-Bekare, 256); ... (En-Nur, 54); ... (El-Haxhxh, 49); .... (El-Feth, 8-9); ... (ElMaide, 13). Faqet e ktij libri do t shrbejn t dftojn se si kto ajete n histori jan zbatuar dhe n far mnyre sht sendrtuar sistemi i aktivitetit misionarist. E para sht tu shpjegoj lexuesve se kjo vepr sht shkruar q t jet histori e predikimit islam, e jo e kthimit t detyrueshm islam. Prandaj, nuk kam pr qllim ti ceki shembujt e kthimit me dhun, t cilt nga koha n koh duhet t gjenden n historin islame. Kta shembuj antart evropian aq hiperbolikisht i kan prezentuar sa q nuk duhet fare t friksohemi se do t harrohen, ndrsa kta shembuj absolutisht nuk bjn 14

pjes n terrenin e historis s misionaritetit. Natyrisht, n historin e misionaritetit t krishter ndr magt saksonas suksesi m i madh sht n aktivitetin misionarist t shn Lijogent dhe Vilhardit, se q sht n kthimin me forc me shpat t Karlit t Madh.4 Idhujtarin nga Danimarka nuk e rrnjosi mbreti Knut por shn Ansigari dhe trashgimtart e tij.5 N aspekt t kthimit t idhujtarve prusian pak kan arritur opati Gottfried dhe ipeshkvi Christian, por veprn e tyre e mbaruan me zjarr e shpat Vllezrit e shpats dhe kryqtart tjer, t cilt n fotografin reale paraqesin misionaritetin e krishter. Ndonse kryqimit t detyrueshm shum i kan kontribuar kalorsit e rendit Ordo fratrum militum Christi duke i kthyer banort e Livonis, mund t dftohet vetm n monakt Manihardindhe Teodorikun sikur n misionart e vrtet t fes s Jezusit n ato vise. Ndonse jezuitt aty-ktu6 jan shrbyer me mjete detyruese, megjithat kjo nuk e ka zvogluar autoritetin e shn Franje Ksaverit (Xavier) dhe predikuesve tjer. Kur kleriku suprem n vitin 1699 erdhi n ujdhesn Embonia pr t kontrolluar, dha urdhres, q t gjith raxht (princ indian, N.I.) i ksaj ujdhese t tubohen, q ti kryqoj, por ky gjest nuk i soli dm misionaritetit t Valentinit.7 Pas fillimit t veprimtaris misionariste dhe ditve q na prkujtojn n zelltarin e apostujve, te t krishtert erdhn periodat e indolencs dhe apatis, e n vend t predikimit q sht br n emr t Zotit, jan prdoruar mjetet detyruese. Fazat e njjta t elanit e apatis i ka kaluar historia e prhapjes s islamit n periodat e ndryshme. Pasi q prhapja e fes sht karakteristika kryesore e ktyre dy religjioneve, kjo do t ishte e prshtatshme t ndahet ashtu, q secila nga ato t jet grup i veant i studimit t historis s misionarizmit dhe kt, duke mos lshuar asgj nga manifestimet e tyre jetsore, t bhet e dukshme forma e tyre e veant. Kjo do t rezultonte me studim t veant t analeve t propagands dhe kthimit t detyrueshm, qoft kjo n Kishn e krishter, qoft n islam, ndonse, her her, kto dy grupe jan przier njre me tjetrn. Gjithnj as feja e krishter nuk sht prhapur n at mnyr, si e ka prhapur mbreti norvegjez Olaf Trygvesoni, ashtu q duke i mbytur ata q nuk kan dshiruar ta pranojn krishterizmin duke na prer kmbt e duart dhe duke i persekutuar ata,8 as sht prhapur sipas rekomandimit t shn Ludevitit (st. Louis), i cili sht: Nse dikush kado q keq dgjon pr ligjin e krishterizmit nga ata q nuk jan antar t Kishs, sht i obligueshm q me shpat ta mbroj dhe kt duke e futur shpatn aq, sa mund t hyj n barkun e jobesimtarit.9 Po ashtu as n islam nuk jan shrbyer gjithnj me mjete detyruese t halifit t fundit t Umevitve.*) i cili ka thn: Do ti mbys dhe n kryq do ti gozhdoj t gjith Egjiptiant q nuk do ta pranojn fen time, q nuk do t luten sikur edhe un, dhe nuk do ti ndjekin principet e fes sime.10 15

Po ashtu krahas shembujve t Mutevekkilit,**) Hakimit***) dhe TippoSulltanit nuk duhet humbur parasysh Mevlana Ibrahimin i cili e prhapi islamin n ujdhesn Malajase, haxhi Muinuddin ishtiun dhe misionart tjer t cilt n mnyr paqdashse kan arritur ithtar. Edhepse sht leht t ndahen kthimet q jan fryt i fuqis dhe dhuns nga ata q jan arritur me mjete propaganduese, vshtir sht t hulumtohen qllimet pr arsye kan kryer kthimin e njerzve n fen e vet: apo pr at shkak q ta fitojn nj kok m tepr pr kopen e vet, apo pr at cak t lartsuar q e kemi prmendur n fillim t ksaj kaptine. Gjithnj, qoft n islam, qoft n krishterizm, jan gjetur shpirtra t pastr, q fen e vet e kan konsideruar si t vrtetn m t lartsuar t jets. Interesi i tyre n aspektin shpirtror sht manifestuar n shpalljen e t vrtetave t shenjta dhe n prudencn q t dominojn ata principe q ata e konsiderojn m t prkryerat, ashtu q kjo gjendje sht forc prtritse e misionaritetit. Gjithashtu ka edhe t atil q, pa kurrfar insistimi nga ana e misionarve, me entuziazm jan pajtuar me fen e re sikur edhe ata t part. Vrtet, si ndr ithtart e krishterimit ashtu edhe t islamit, ajo q, pr shkak t nevojave t paarsyeshme ose trheqjes andej kndej t pyetjeve fetare pr pikpamjet e veta, institucionet e pastra ekleziastike i kan konsideruar pr instrumente t ndonj t drejte apo disa rendeve sociale. Ndr ato q kan pranuar ato dy fe t ktill ka mjaft. Si krishterizmi, ashtu edhe islami shum ithtar i ka prvetsuar pr shkak t shkaqeve sociale, politike e ekonomike, q nuk kan t bjn asgj t prbashkt me at etje shpirtrore q i jep t drejt ekzistimi misionaritetit t mirfillt. Pos ksaj, analet e veprimtaris misionariste shpesh her shnojn konvertit (t kthyer) t ri, por nuk kan hyr n hulumtimin e shkaqeve q i kan shtyr n kt. Sidomos misionariteti islam sht i mngt n kto t dhna. Kto anale rn vend me rndsi n veprat e shkruara t Kishs s krishter, derisa n letrsin islame ndihet varfri e madhe e t dhnave pr kt pyetje. Prandaj, shpresh nuk kemi pasur mundsi q plotsisht ti zbulojm motivet e veprimtaris misionariste islame; a kan qen sociale, politike, ekonomike, apo pastr religjioze. 1) Vrejtja n artikullin Mr. Lyalla Missionary Riligions, Fortnighthy Review, July, 1874. *) Sot muslimant numrojn nj shekull m tepr (14) n punn e tyre misionariste, e edhe numri n bot i ofrohet miliards. T dhnat statistikore t banorve t disa regjioneve dhe popujve n bot prgjithsisht shpesh jan kontraverze. Prandaj edhe statistika e muslimanve n bot nuk sht gjithnj e sigurt. Llogaritet q n erekun e fundit t shekullit 20 mund t jen ndrmjet 600 dhe 900 milion. 16

Sipas veprs Popujt musliman - pasqyra etnografike botrore - n redaktur t hulumtuesit amerikan Riard Viksit (Richard Weckes) numri i muslimanve n bot, sipas t dhnave statistikoer nga viti 1977 sht numri prej 720 milion. Jan t ndar n rreth 300 grupe t ndryshme etnike. Flasin dhjetra gjuh e dialekte t ndryshme, kurse shrbehen gati me t gjitha alfabetet e njohura n bot. Vetm pjesa m e vogl (28% i banojn miidiset qytetare, e t tjert viset bujqsore e blegtorale, q sht e manifestuar edhe n mnyrn e profesionit dhe jets. Weckes, R.V., Muslim Peoples, A World ethnographic survey, London, 1978, fq. XV-XVI, (Hyrje). Nj hulumtues tjetr Salih M. Abduhu n studimin Pasojat demografike t vetdijes minoritare (Nj analiz), sjell t dhnat nga viti 1975, numri i muslimanve ather n bot ka qen 783.4 milion. Dy t tretat jetojn n vendet ku paraqesin shumicn e popullsis 548,5 milion), e nj e treta (244.9 milion) prbjn pakicn prej 12% ose me prqindje m t ult n vendet jomuslimane. (Tabela 1 dhe 2). Saleha M. Abedin, Demographic Consequences of Minority of Conciousness, (An Analyisis), Journal, Insttute of Muslim Minority Affaris, Jeddah, 1980, Vll. 2, Nr. 1, fq. 97-100. (SH.N.) 2) Reclus, vol. V, fq. 433; Gasztowtt, fq. 320 sqq. *) Pr shtrirjen gjeografike t islamit n kohn ton t shihet: Historical Atlas of the Muslim Peoples (Atllasi historik i popuje musliman), Harward,(?). - Munis, H., Atlas tarihi -l-islam (Atllasi i historis s islamit, Az-Zahra li -l-isla al-arabi, Kairo, 1987. Autori sjell t dhnat vijuese statistikore pr muslimant n bot, nga viti 1984: - Vendet e Lindjes s Mesme 147.761.00 - Evropa 11.907.530 - BRSS (ish-BRSS - N.I.) 44.236.000 - Afrika 206.276.110 - Azia dhe Oqeania 392.150.200 - Amerika Veriore, e Mesme e Jugore 2.947.290 GJITHSEJ: 805.286.150 Autori i njjt konsideron se prqindja e muslimanve sht afr 20% nga popullata e prgjithshme e rruzullit toksor, q prbn q nj e pesta e ksaj popullate e predikon islamin. (fq. 439-440). 3) Ky shpjegim i gabueshm i fushatave pushtuese muslimane ka rrjedhur nga supozimi se luftrat jan zhvilluar pr arsye t prhapjes s pushtetit musliman mbi vendet jobesimtare kan pasur pr qllim kthimin e tyre n islam. 17

Goldziheri shklqyeshm ka dftuar n kt dallim n veprn e vet Vorlesungen ber den Islam... Muhammedi e ka ln at q n fillim e ka realizuar n midisin e vet arab, si porosi ithtarve t vet - ummes - e kjo sht: kundrvnia mosbesimit dhe prhapja e besimit islam. Ktu sht edhe di m shum se kjo, e kjo sht prhapja e pushtetit islam, i cili n realitet sht pushteti i All-llahut. N fillim, qllimi i lufts islame nuk ka shkuar drejt ndryshimit t fes me futjen n islam sa ka pasur pr synim trheqjen e vrejtjes jobesimtarve (fq. 25). 4) Shihi Enhardi Fuldensis, n vitin 777, Pasi q Sahrant jan dobsuar pas luftrave t shumta, kan pranuar krishterizmin n fund, dhe i jan nnshtruar pushtetit frenk. H. G. Pertz: Monumenta Germaniae Historica, vol. I, fq. 349 (Shih poashtu fq. 156, 159) 5) Pasi q popujt e ngadhnjyer iu nnshtruan ligjit t krishter, pasi q ka zhvilluar luftra t rnda me mbretrit barbare, t motivuar me dshir t zjarrt pr prhapjen e fes. (Breviarium Romanum, Jun. 19). 6) Mothurin VEysiere de La Croze: Historie du Christianisme des Indes, fq. 529-531 (The Hague, 1724). 8) Konrad Maurer: Dic Bekehrung des norwegischen Stammes zu Christen - thume, vol. I. fq. 284 (Mnchen, 1855). 7) Revie de lHistoire des Religions, vol. XI, fq. 89. 9) Jean, Sire de Joinville: Historie de Saint Lon is, ed. N. de Wailly, fq. 30 (neni 53). *) Mervan b. Muhammed (744-750) erdhi n pushtet kur shtetin emevit e kan coptuar rruynuat dhe kundrthniet politike, fetare dhe nacionale t grumbulluara n kohn e pararendsve t tij. Lufta qytetare e kaploi vendin dhe Mervani II sa do q sht shquar me guxim, durim dhe vendosshmri nuk ka arritur t v rend n shtet. Vet ra n fushbetej n luft me fuqin konkurrente abbasite. Hasan, J. H., Tarihu-l-islam, en-Nahda, Kairo, 1964, botim VII, vll. I, fq. 335-342; Hiti, F., Istorija Arapa, V. Maslesha, Sarajev, 1967, fq. 261267, (Sh.N.) 10) Severus, fq. 191 (rreshti 21-22). **) El-Mutevekkil (847-861) sht halifi i dhjet abasit. Me t fillon shkatrrimi i shtetit abasit. Vendi sht gjind n arje t elementit persik, turk e arab i cili ather ishte n trheqje. Madje edhe froni sht translokuar nga Bagdadi n qytetin e posaformuar Sumerra n vitin 836, q t shptohet nami i hilafetit dhe integriteti i vendit. Halifeja Mutevekkili edhe vet ka ra sakrific e thyerjeve t athershme shoqroro-politike. Tr kjo sht reflektuar edhe n mnyrn e qeverisjes s tij. Hasan, I.H., po aty, vll. III, fq. 3-6. 18

Hiti, F., po aty, fq. 423-424 (Sh.N.) ***) Ebu Ali el-Mensur el-Hakim sht sunduesi i gjasht fatimit (9961021). Erdhi i ri n sundim, sundimi i tij sht karakterizuar me thyerje e oshilime t vazhdueshme prej maturis deri te animi ekstrem ndaj msimit shiit. Kulminacionin e ekstremitetit t tij e kan ndier shtetasit e tij jomusliman ehlu-dh-dhimme (t krishtert e Hebraikt), por edhe muslimant sunnit. Ka treguar edhe shenja t rregullimeve mentale, q n fund solli deri te revolti iprgjithshm, dhe deri te atentati n t. Hasan, I.H., Tarihu-d-devle el-fatimiyye (Historia e shtetit fatimit), enNahda, Kairo, 1964, botimi III. fq. 164-168; Hiti, F., po aty, fq. 560-561. (SH.N.). (FOTOGRAFIA E MEKKES DHE MEDINES) KAPTINA II JETA E MUHAMMEDIT A.S. MISIONARIT T ISLAMIT Muhammedi a.s. - shembull i misionarit islam N kt kaptin nuk mendohet t shtohet edhe nj jetshkrim i Pejgamberit a.s. atyre biografive t tij t shumnumrta, por qllimi sht t studiohet nga fazat e jets s tij nj, dhe at: jetn e Pejgamberit a.s. si prhaps i fes dhe pejgamber i fes. Shpresojm, natyrisht, se jeta e themeluesit t islamit dhe propagands s tij do ta zbuloj esencn e ktij aktiviteti. Deri sa jeta e Pejgamberit a.s. shrbe si shembull n veprimin e nj muslimani t rndomt, duhet po ashtu ta shrbej edhe misionarve islam. Prandaj, jeta e Pejgamberit a.s. sht shembull; n baz t ksaj shpresojm t njoftojm shumsosh q ka t bjme ata q veprimin e vet e kan prshtatur sipas ktij shembulli, dhe n frymn entuziazmuese dhe me metodn e pritur t atyre q i nnshtrohen. N paraqitjen vijuese dshirojm t prezentojm se si fryma e misionaritetit prej vet fillimit t deprtoj n fe, sepse ai nuk sht di i ri, i imagjinuar n islam, dhe n mnyr Pejgamberi a.s. sht br shembull i misionarit islam. Prandaj, nuk kemi pr qllim ta shkruaj m historin e tij dhdha ta prshkruajm ndikimin q e ka pasur deri n kohn e vet burrrore, as ta paraqesim si shtetar ose komandant lufte. Ai na intereson vetm si prhaps i fes. Prpjekja e par n thirrjen n Islam Pas luftrave t gajta t brendshme Pejgamberi a.s. fitoi bindjen n detyrn me t ciln sht frymzuar. S pari u orvat ta bind familjen e vet n mirfillsin e fes s vet. Njsia e Zotit, urretja ndaj idoleve, detyra q e 19

obligon njeriun pr shkak t prkushtimit t tij vullnetit t Krijuesit, sht ajo n ka ai ka dshiruar ti bind, n ka thjesht ka dshiruar q ta ndjekin. Personi i par i kthyer qe shoqja e tij besnike e jets, Hatixheja. Hatixheja qysh para 15 vitesh atij, i cili si i autorizuar i saj me suskes ka br tregti, i ofroi martes me fjalt: Un t dua, sepse m je i barabart sipas gjakut, dhe fisit, dhe bota t respekton dhe pr shkak t moralit tnd dhe altruisis tnde.:1 Hatixheja e shptoi nga mjerimi dhe i dha mundsi q t mund t jetoj n pozitn sociale q i prket sipas lindjes. Por kjo mbshtetje materiale e Hatixhes r.a. ssht asgj n krahasim me mbshtetjen shpirtrore dhe bashkpjesmarrjen n preokupimet e tij, dhe ndaj ndjesive t saj t ngushllimit n astet e tij t dshprimit. Hatixheja vdiq m 619, tre vjet para Hixhretit. Deri n kt moment Hatixheja r.a. gjithnj ka qen e gatshme gjat 25 vjetve t jets martesore ti ofroj ngushllim dhe pehje kur armiqt e tij e persekutonin dhe dyshimet e mundonin. Ibn Ishaku, nj nga antart e biografis s Pejgamberit a.s. thot: Ju kshtu Hatixheja r.a. besonte n frymzimet, q vinin prej Zotit, dhe duke e deklaruar vrtetsin e tyre, e ndihmonte n veprn me ishte ai i obliguar, dhe ka dshiruar tia lehtsoj punn; sepse kur kthehej pa sukses i dshpruar nga predikimet e veta, ajo e ngushllonte dhe ia lehtsonte prgjegjsin.2 Ndr t part q e kan pranuar fen kan qen fmijt e tij shpirtror Zejdi dhe Aliu dhe shoku i tij besnik Ebu Bekiri, pr t cilin Pejgamberi a.s. ka thn: Gjat shum viteve t thirrjes sime n fe nuk kam gjetur knd q nuk ka dftuar udi, hamendje dhe dyshim pos Ebu Bekirit. Kur kam folur pr islamin, as sht uditur as i sht shmangur obligimeve. Ebu Bekiri merrej me tregti. Pr shkak t moralit, fuqis dhe kthjelltsis s tij, bashkqytetart e tij mjaft e kan vlersuar. Pasi e pranoi islamin, pothuaj gjith pasurin e shpenzoi duke i bler robrit, t cilt, duke e pranuar islamin, qen t ekspozuar mundimeve t zotrinjve t tyre. Ndr t kthyerit e par pes jan q jan kyqur me besimdrejtt me ndikimin e tij dhe at: pushtuesi i ardhshm i Persis, Sad b. Ebi Vekasi, Zubejr b. Avami, grueja e t cilit ishte n lidhje gjinie n Pejgamberin a.s., me gruen e vet; m von, me trimrin e vet Talkau me fam; tregtari i pasur Abdurrahman b. Avfi dhe halifi i tret Osmani. Osmani i pari i qe ekspozuar dhuns, xhaxhai i tij e ka kapur e lidhur duke i thn: Vall po e l ti fen e babajve tu dhe asaj po ia paraprin kt t ren? Betohem se nuk do t lshoj deri sa nuk e lshon kt fen e re! N ka iu prgjegj Osmani: Betohem n All-llahun se asesi nuk do ta lshoj kt fe! Kur xhaxhai e pa se kaq sht i fort dhe i prkushtuar fes s vet, e lshoi. Muhammedi a.s. vitin e tret t pejgamberis s tij ka aritur t grumbulloj rreth vetes nj grup ithtarsh, robrish dhe varfanjaksh t 20

pastr. I trimruar me kt sukses, ka ndrmarr hapa t rinj dhe filloi publikisht ta predikoj islamin. Duke i ftuar kushrinjt n nj mbledhje, iu tha: Askush popullit ti vet nuk i ka sjell principe m t vlefshme se un juve. Ju sjell at q do tju lumturoj n kt dhe n at bot. A ka ndonj nga ju q n kt do tm ndihmoj? Kto fjal shkaktuan qeshje ironike te t pranishmit, dhe menjher filluan t shprndahen. Muhammedi a.s. nuk hoqi dor nga qllimi i vet pr kt mossukses, por u drejtohej kudo q i paraqitej rasti, por shpalljet dhe vrejtjet e tij, pos shtrembrimeve dhe nnmimeve, nuk rezultuan me asgj tjetr. Terrori ndaj muslimanve t par Kurejshitt shum her i jan drejtuar Ebu Talibit q ai, si kryepar i Hashimitve, ta kthej nga predikimi i mtejshm kundr fes s t parve t tyre, duke ia trhequr vrejtjen q, n rastin e kundrt, do t ndrmarrin hapa t rrept. N kt Ebu Talibi personalisht e ka lutur djalin e vllaut s vet q mos t shkaktoj fatkeqsi t vetes dhe t fisit t vet. Sikur t ma vn Diellin n t djathtn, e Hnn n t majtn, ka Zoti nuk do t ma lejonte, nuk do t heqsha dor nga predikimi, ndrmjet shkatrrimit dhe ksaj sikur t mund ta zgjedh njrn, do ta zgjidhje shkatrrimin tim, e nuk do ta lshoja thirrjen time, iu prgjegj Pejgamberi a.s. Kjo e preki Ebu Talibin, dhe thrriti: Fol t duash, un kurr nuk do t dorzoj armiqve tu. Kurejshitt me pakndje dhe pa toleranc e kan prcjellur prhapjen e shkallrishme t fes s re. Her tmerroheshin, e her e nnmonin, her srish ia kan premtuar nderin dhe lumturin e ksaj bote. T gjitha masat e mundshme i kan marr Kurejshitt q ta kthejn Pejgamberin a.s. nga rruga q sht nisur. Ky sulm mbi t ka qen shkak q axha i tij h. Hamza kaloi n ann e tij. Kur h. Hamzs i tregonin t gjitha ato nnmime t cilave iu sht ekspozuar djali i vllaut t tij dhe durimin me t cilin i ka bartur, shpirti iu mbush me aq dhembsuri sa u b nga kundrshtari ithtar i zellshm. Shum pa dyshim e pranuan fen e re, por nuk e kan deklaruar publikisht deri te fitorja e saj e plot. Sa m shum q rritej numri i ithtarve t ksaj feje, armiqsia e Kurejshitve ka qen m e rrept. Suksesi i fes s re ka pasur kuptim t shkatrrimit t kultit nacional, por edhe humbja e fuqis dhe pasuris pr rojtart e Kabes. Muhammedi a.s. i mbrojtur nga Ebu Talibi dhe Hashimitt, ka qen n pozicion t sigurt. Realisht, ndonse ata nuk kan ndier dashuri ndaj fes q e ka shpallur nj Hashimij, megjithat e kan mbrojtur nga t gjitha sulmet pr shkak t ndjenjave t fuqishme fisnore (gjinore). Ndr muslimant kan psuar rnd vetm t varfrit e t vetmuarit t cilt i kan munduar e burgosur, mos po i kthejn nga feja e re. Ja n kt koh h. Ebu Bekiri r.a. e bleu bilalin dhe e liroi.3 21

Pr Bilalin, i cili ka qen skllev abesinas, Pejgamberi a.s. ka thn: Ose do t mbesish n kt gjendje, deri sa nuk vdes, ose lshoje Muhammedin dhe adhuroj idolet, e ai vetm e prsriste kelimeishehadetin. Dy musliman n vshtirsi i lan shpirtrat. Ndonse disa prej tyre jan hamendur n qndrueshmri, kto vuajtje te t tjert kan nxitur edhe m tepr entuziazm, sikur q sht te Abdullah b. Mesudi, i cili filloi rreth Kabes t lexoj disa ajete nga Kurani, q deri ather askush ska marr guxim. Kurejshitt, q ishin t tubuar aty, e atakuan at dhe e kan rrahur deri sa nuk pushoj t kndoj. Ai iu kthye shokve t vet. Ditn vijuese n mnyrn e njjt dashti ta manifestoj fen e vet, por shokt e tij nga ky qllim e kthyen duke thn: Ti edhe kt e ke mjaft, sepse ua ke cituar q aspak nuk dshirojn t dgjojn. Pejgamberi a.s. me siguri e ka lshuar banesn e et dhe u shprngul n shtpin e Erkamit, njrit prej simpatizuesve t tij t par, pr shkak t sjelljes rrmbyese t Kurejshitve ndaj tij. PAsi q shtpia e tij (Erkamit) ka qen n qendr, shum t huaj dhe pelegrin kan kaluar atypari. Kalimtarve, q e kan pyetur, Pejgamberi a.s. ka mundur ktu n qetsi pa ndrprerje tu predikoj dhe rregullat islame tua shpjegoj. T banuarit e Pejgamberit a.s. n kt shtpi paraqet period me rndsi t prhapjes s islamit n Mekke sepse shum kan pranuar islamin prej kur Pejgamberi ka filluar t kshilloj n shtpin e Erkamit. Pasi Pejgamberi a.s. nuk ka mund ti merr n mbrojtje ata q u ishin t ekspozuar vuajtjeve, iu ka rekomanduar q t strehohen n Abesini. N vitin e pest t pejgamberis s tij (615) njmbdhjet mashkuj dhe pes femra kaluan n Abesini, ku hasn n pranim t mir nga ana e mbretit t atjeshm t krishter. Ndr kta ishte edhe Musab b. Umejri, kthimi i t cilit meriton kujdes sepse ka prjetuar mundime t rnda dhe ka qen i nnshtruar armiqsis s atyre q i ka dashur dhe t cilt dikur e kan dashur. Duke i dgjuar predikimet e Pejgamberit a.s. n shtpin e Erkamit, ai e dashti islamin, vetm u friksua q kjo mos t dgjohet, sepse antart e fisit t tij dhe gruaja e tij, t ciln me kujdes e ka dashur, kan qen kundrshtar t rrept t islamit. Dhe njmend, posa dgjuan se e ka pranuar islamin, e kapn dhe e mbylln, por, duke u shptuar, disi iki n Abesini. Armiqsia e Kurejshitve i prcolli t shprngulurit madje deri n Abesini. E drguan t deleguarin mbretit t atjeshm t krkoj dorzimin e muslimanve, por mbreti, duke msuar prej muslimanve u ka ndodhur, nuk ka mundur e mos ti mbroj. N pyetjen pr fen e tyre mori prgjegjjen vijuese: Mbreti i lartmadhrishm, na sht zn fryma n terr t mosdijes, kemi lutur putat, kemi br mbrapshtira t ndryshme, kemi shkelur lidhjet farefisnore, u kemi shkaktuar dm fqinjve, t fortit ndr ne kan dashur ti glltisin t dobtit. Ja, n gjendjen e ktill kemi qen deri sa i Gjithlartsuari ndr ne nuk e drgoi pejgamberin. Sa e dim drejtsin, 22

besnikrin dhe pastrtin e jets s tij, aq dim edhe prejardhjen e tij. Neve na ftoi q ta adhurojm t vetmin Zot n vend t putit, q i kan adhuruar t part tan. Na ka urdhruar t jemi t sinqert n t folur, besnik n premtim, t mshirshm ndaj prindrve, t mir ndaj fqinjve, q t ruhami nga krimet dhe gjakderdhjet, e na ka ndaluar ligsit, rrenn, shkeljen e t drejtave t varfanjakve dhe shnderimin e femrave. Na ka obliguar vetm me adurimin e Zotit t Madh, me agjrim dhe dhnien e sadaks (zekatit). Ne i kemi besuar dhe filluam ta ndjekim at q Zoti na ka shpallur nprmjet Feshpallsit, por bashkqytetart tan u ngritn kundr nesh dhe filluan t na dmtojn, mos po kthehemi n idhujtari dhe oroditjet e jets ton t deritashme. Ja, pr shkak t sjelljeve t tyre t dhunshme me ne dhe mundimeve t rnda q kemi duruar dhe pr shkak t przierjes n fen ton ne e kemi lshuar vendlindjen ton dhe u strehuam n endin Tuaj. Pasi q jemi mbshtetur n drejtsin Tuaj, shpresojm se nuk do t na dorzoni dhuns s armiqve ton. Pas ktyre fjalve iu pranuan lutjet, kurse i deleguari i Kurejshitve u kthye prapa i turpruar.4 Ndonse n po kt koh n Mekke sht ndrmarr q Pejgamberi a.s. t bindet q t heq dor nga aktiviteti i vet predikues, si kompenzim iu premtua pasuri dhe nder, megjithat do gj mbeti pa sukses. N at koh, kur me shpres t madhe pritej n Mekke rezultati i misionit q shkoi n Abesini, nj personalitet u kthye, por personaliteti i till i cili m von fazs s par t islamit i ka dhn formn m madshtore, ndrsa i cili deri n kthimin e vet ka qen armiku m i pezmatuar i Pejgamberit, i cili me fanatizmin dhe kryeneqsin skajore i sht kundrvn islamit, dhe me t drejt ka merituar q muslimant ta konsiderojn armikun e vet m t rrept. Ky personalitet ka qen Omer b. Hattabi. Nj dit vrapoi me shpat n dor, i prshkuar me ndjenjn e vrullshme t zerimit, q ta mbys Pejgamberin a.s. Duke e takuar n rrug n kt disponim, nj nga kushrinjt e tij e pyeti se ku po shkon. Po shkoj ta gjej Muhammeidn, dua ta heq qafe kt heretik, q futi arje ndr Kurejshitt, i cili i konsideron budallenj dhe i cili dshiron q tua shtrembroj fen, dhe ta rrnoj autoritetin e putave t tyre, iu prgjegj Omeri. A nuk do t ishte m mir ta kthesh kushririn tnd? n kt i tha ai q e pyeti. Cilin kushrir timin? Dhndrri yt Seidi dhe motra joe Fatima e kan pranuar islamin! Posa dgjoi Omeri pr kt lajm, menjher u nis drejt shtpis s motrs. Motra e tij dhe dhndrri jan ulur n shoqrin e nj ithtari t Pejgamberit. Ky ithtar me emrinHabbab e ka msuar Fatimen dhe burrin e saj nga nj kaptin e Kuranit. Posa u vrsul Omeri, i pyeti pr at q i ka dgjuar se po lexojn. U prgjigjen ata: Asgj! Si? Un u dgjova, madje kam msaur se jeni br ndjeks t Muhammedit. Duke e thn kt e sulmoi Seidin dhe filloi ta rrah. N at koh mes tyre hyri FAtima me fjalt: Po, jemi musliman dhe besojm n Zotin dhe n t Drguarin e Tij! Nse 23

don, na mbyt t dyve! Kur pa Omeri se po rrjedh gjaku nga fytyra e motrs s tij, e cila qe lnduar, iu zgjua ndjenja e dhembsuris. Dshironte t sheh ka kan lexuar. M n fund motra, duke u hamendur, ia zgjati faqen n t ciln ishte kaptina e njzet e Kuranit Talia. Pas Omeri e lexoi, brtiti: Oh! sa e mir sht kjo, sa e lartsuar! Derisa e lexonte kt, bindja e fitoi dyshimin, dhe thrriti: M oni deri te Muhammedi, q tia deklaroj kthimin tim.5 Kalimi i Omer b. Hattabit n islam paraqet kthes n historin e islamit. Pas ksaj muslimant qen n gjendje t marrin qndrim m t guximshm. Pejgamberi doli nga shtpia e Erkamit, kurse muslimant filluan rreth Kabes t falen. Mund t provohet se fisnikt e Mekkes qen brengosur pr sjelljet e ktlla, sepse duhej t preokupoheshin me kt grup q jetonte n pafuqi, por i cili, duke lidhur aleanc jo vetm me t huajt e shkelur, por edhe me sunduesit, ka mund ta rrezikoj ekzsitimin e udhheqjes ekzistuese e t forcohet me hyrjen e njerzve t dalluar n te. N pajtim me kt, Kuejshitt fuqishm kan synuar ta ndalin prhapjen e mtejme t ksaj lvizjeje n qytetin e vet. Hashimitt q pr shkak t lidhjeve t gjakut e mbronin Pejgamberin kan qen pastr t ekskomunikuar (prjashtuar), pr arsye Kurejshitt tjer kan vendosur ti prejn t gjitha lidhjet tregtare dhe martesore me ta. Thuhet se Hashimitt, pos muajve t bekuar (eshhuri hurum), kan mbetur tre vjet t izoluar. Gjat ktyre muajve t jashtzakonshm n Arabi pushonin t gjitha prleshjet, n mnyr q pelegrint e t gjitha fiseve t mund ta vizitojn Kaben e shenjt, e cila ka qen qendr e kultit nacional. Muhammedi a.s. i shfrytzonte kto periode, jepej n predikimet fetare ndr antart e fisit t cilt sikur vrshimi mblidheshin n Mekke dhe n panairet n rrethinn e saj. Por as n kt nuk pati shum sukses, sepse axha e tij Ebu Lehebi hap pas hapi e prcillte dhe me tr zrin brtiste: Mashtrues, don q me disa rregulla t rrejshme tu kthej nga feja e t parve tuaj. Mos e dgjoni! Shmangujuni atij! Pas ksaj pjestart e fiseve t ndryshme e pritnin me fjalt: Populli dhe kushrinjt tu t njohin m mir, prse ata nuk po t besojn? Pejgamberi a.s. me shokt dhe kushrinjt e tij aq ka duruar sa q kjo te shum Kurejshit ka nxitur dhembsuri, dhe e kan anuluar kt ekskomunikim dhe bojkot. Po kt vit Pejgamberin a.s. e ka goditur dhe pothuaj n pashpres e hodhi humbja e shoqes s sinqert gjat njzet vjetve t tij t jets martesore, kshilltares dhe ndihmtares h. Hatixhes. Pak m von vdekja e mbrojtsit m t madh e m t prhershm Ebu Talibit srish e ekspozoi nnmimeve dhe sulmeve. Pejgamberi a.s. i qe nnshtruar nnmimit t bashkqytetarve t vet, ndr t cilt dhjet vjet, pa ndonj sukses t madh, ka predikuar, dhe vendosi t krkoj njerzit t cilt m leht do ti prvetsoj q ta dgjojn dhe 24

vendin i cil do t jet m i frytshm pr farn e religjionit t ri. Me kt shpres u nis pr Taif, i cili sht larg Mekkes rreth 120 km. N kt vend n tubimin e banorve t tij Pejgamberi, si Pejgamber i Zotit, e shpalli njsin e Zotit dhe e shpjegoi msimin e vet, e n kohn e njjt ka krkuar prej tyre mbrojtjen nga ato q e kan persekutuar n Mekke. Joproporcionaliteti ndrmjet pohimeve t mdha, t cilat parimisht kan qen t pakuptueshme pr idhujtart e Taifit, dhe mjerimit dhe pafuqis n kt aspekt ka qen shkak q e kan ofenduar dhe me gur e kan przn nga qyteti. Pas kthimit nga Taifi edh em pak ka pasur gjasa pr sukses. Muhammedi a.s. ka qen i dshpruar pr kt dhe n pozicionin e ngjashm sikur edhe feshpallsi Nuhi, pr t cilin n Kuran qndron: .... (Nuh, 5-6). Pararendsja e emigrimit - hixhretit n Medine Pejgamberi e kishte br zakon do vit gjat kohs s haxhit ti vizitoj vend tubimet e fiseve t ndryshme arabe e t hyj me to n bised pr pyetjet fetare. Disa nga ata me indiferenc e kan dgjuar fjalimin e tij, e disa edhe e kan ofenduar. Por atij i erdhi ngushullimi nga ana e papritur, me fjal tjera kur u takua me shtat-tet njerz t cilt e njoftuan se vijn nga Medineja, q mhert quhej Jethrib. Nga cili fis jeni? i pyeti ata. Nga Hazrexhi, ishe prgjegjja. E n pyetjen: Nga ata q jan mik t Hebraikve?, mori prgjigjen: Po. Ather a nuk do t uleni pak? Do t doja me ju t bisedoj pak, iu tha Pejgamberi. Ata u dakorduan dhe u uln s bashku. Pastaj u predikoi pr islamin dhe u msoi di nga Kurani. N kt mnyr I Gjithmadhrishmi i shprehi kujdes t jashtzakonshm islamit, pasi, derisa sa ata ende ishin n idhujtari, n viset e tyre kan banuar Hebraikt, t cilve u qe shpallur Libri dhe t cilt qen t udhzuar n urti. Hebraikt nga ata kan psuar shum. Kur lindte kontesti ndrmjet tyre, Hebraikt do tu thoshin: S shpejti do t paraqitet nj feshpalls dhe ne do tu bashkangjitemi, dhe me ta s bashku juve do tju shkatrrojm si jan shkatrruar popujt Ad dhe Irem. Dhe deri sa Muhammedi a.s. folte me ta, duke u prpjekur ti bind n njsin e Zotit, ata ndrmjet veti u prshpritn: Nuk ka dyshim, ky sht ai feshpalls q Hebraikt me t na krcnohen. Ejani q para tyre tu bashkohemi: N kt mnyr e pranuan islamin dhe iu drejtuan Pejgamberit me fjalt: Bashkqytetart tan kaher tmerrshm rrahen e prehen. A nuk do ti pajtoj e bashkoj All-llahu me udhzimin dhe ndihmn e msimit tnd! N pajtim me kt, ne do ti udhzojm n fe t vrtet, dhe at q tash e pranuam nga ti ata do ti msojm. Kshtu me besim t plot u kthyen n viset e tyre. Kto jan hollsit e asaj ndodhie q zn fill n tradit. Kjo ndodhi paraqet kthes n pejgamberin e Muhammedit a.s. M n fund hasi n 25

njerzit q ishin t gatshm ti pranojn idet e tij dhe pejgamberin e tij pr shkak se gjendja e tyre e athershme ka qen n pajtim me at qllim t cilit ai i ka shrbyer.6*) Qyteti Jethribi kaher ka qen n sundim t Hebraikve. Ata jan vendosur aty pasi q, pr shkak t fatkeqsis s popullit t vet, e ka mundsi edhe pr shkak t dhuns s cils i qen nnshtruar gjat kohs s imperatorit Hadrianit, e kan lshuar Palestinn. Pjestart e fisit nomad Avs e Hazrexh, pasi u bn fqinj me ta, iu prshtaten Hebraikve. M von, sa m tepr q rriteshin numerikisht, aq m shum e grabitnin sundimin nga Hebraikt ashtu q drejtimi i qytetit n fund t shekullit t pest plotsisht kaloi n duart e tyre. Disa Arab kan pranuar fen hebraike nga ish zotrinjt e qytetit, ndrsa edhe dija Hebraik, duke mbetur n shrbim t ngadhnjyesit, aty kan banuar. N kt mnyr Jethribi, kur Muhammedi a.s. erdhi atje, ka pasur bashksi mjaft t madhe hebraike, prandaj banort e atjeshm qen t prudhur n ardhjen e Mesiut t ri (Mesihut). Prandaj, kjo bot ka mundur m leht se sa idhujtart e Mekkes ta kuptojn krkesn e Muhammedit a.s. q ta pranojn pr pejgamber t Zotit. Kjo ide pr idhujtart ka qen krejtsisht e huaj, e veanrisht ka qen irituese pr Kurejshitt, sepse fati dhe supremacioni i tyre i ksaj bote mbi t gjitha fiset tjera arabe ka rezultuar nga ajo q ata kan qen rojtar trashgues t putave nacional, t depozituara n brendin e Kabes. Njkohsisht Jethribin e ka fatkeqsia edhe pr shkak t mospajtimeve t gjakut ndrmjet fiseve Hazrexh dhe Avs. Popullata e tij, pr shkak t gjendjes s tyre t parregulluar e t paqndrueshme, ka konsideruar pr begati do rast i cili do ti pajtonte grupet e prara pr nj t mir t prgjithshme. Dhe sikur q n mesjet republikat e Italis Veriore, q ta vn baraspeshn ndrmjet partive t prara dhe q, nse sht e mundur, tu japin fund kryengritjeve t brendshme q i kan dmtuar tregtis dhe mirqenies s prgjithshme kan zgjedhur t huajt n vendet drejtuese n qytete, kshtu edhe Jethribasit pa kurrfar dyshimi e kan pranuar ardhjen e t huajve n vendin e tyre. Q Muhammedi a.s. sht pritur me aq entuziazm n Medine shkaku sht ky: sipas botkuptimit t shumics si popullats s saj, pranimi i islamit pr fe personale ka qen mnyr se si ti evitoj mundimet q i duron rendi i tyre shoqror. Sipas mendimit t tyre, islami me principet e veta jetsore dhe me fuqin, e cila sht supra t gjitha intereseve personale, ka qen n gjendje ti kyq e disa ligje t caktuara t disiplins.7 Kto fakte mjaftojn q t na shpjegojn se si Muhammedi a.s. pas tet vjet sipas Hixhretit sht n krye t forcs prej 10.000 njerzve ka mundur t hyj n Mekke, deri sa angazhimi i tij dhjetvjear n t rezultoi me rezultate t dobta. 26

Ndonse Hazrexhitt e posakthyer i ofruan Muhammedit a.s. q t shkoj me to tok n n Jethrib, ai nga kjo i kthei, deri sa nuk pajtohen me fisin Avs. Ne kt t lutemi, i than ata. Kur t kthehemi te t tont, nse Zoti don t na pajtoje, ne srish do t vijm dhe pr kt arsye ta caktojm mbledhjen gjat kohs s haxhit tjetr. Duke u kthyer n vendlindje t vet, krkuan nga bashkqytetart e vet q edhe ato ta pranojn fen e re. Shum prej tyre edhe e pranuan. Aq u b i famshm Pejgamberi a.s. n Medine sa q nuk kishte familje ku nuk prmendej emri i tij. N vendin q e ka caktuar Muhammedi a.s., kur u b sezoni i haxhit, u takua deputacioni prej dhjet Hazrexhitve e dy Avsitve me Pejgamberin dhe ka dhn fjaln se do ti nnshtrohen udhzimeve t tij. Kjo quhet Marrveshja e par n Akabe, e cila u quajt sipas vendit n t cilin fshehtas jan takuar. Kyfjalim sht: Nuk do t adhurojm tjetr prve Zotit. Nuk do t vjedhim. Nuk do t bjm prostitucion. Nuk do ti mbysim fmijt tan. Do ti shmangemi shpifjes. N gjrat e arsyeshme do ti nnshtrohemi urdhresave t Pejgamberit. Pastaj kta t dhjett jan kthyer n Jethrib si misionar islam. Trolli qe prgatitur. Ata me aq zell e kan kryer detyrn e vet sa q feja e re prej shtpis n shtpi, prej fisit n fis shpejt prhapej. Gjat kthimit t tyre iu bashkagjit Musab b. Umejri, e sipas nj versioni at e drgoi Muhammedi a.s. Ky njeri i ri, i cili qe ndr t kthyerit e par, porsa u kthye nga Abesinia. Ka pasur mjaft prvoj sepse jo vetm q leksiont q i ka pranuar gjat kohs s dhuns s t flliqurve e kan forcuar n zellshmri, por njkohsisht ka msuar se si do ta pengoj dhunn dhe si do t veproj me ata q bjn t dyshimt dhe e njolosin islamin, e nga t cilt nuk ka shpres se do ta njoftojn esencn e tij. Pr kt arsye Muhammedi a.s. ka mundur me siguri t plot tia besoj ktij personaliteti detyrat e rnda si jan edukimi dhe aftsimi i t kthyerve t rinj dhe kujdesi q fara e mbjellur e entuziazmit fetar dhe devotshmris t jep fryte. Musabi u vendos n Medine n shtpin e Esab b. Zuraretit. Duke i tubuar t kthyerit nganjher ktu e nganjher n ann tjetr t qytetit ku banonte familja e Abdul-Eshhelit n shtpin q i takonte familjes s Benu Dhuhr, ua msonte namazin (lutjen) dhe Kuranin. Kryepart e athershm t familjes s Abdul-Eshhelit qen Sad b. Muadhi dhe Usejd b. Hudajri. Nj dit rastsisht Sad b. Muadhi e gjeti Musabin s bashku me Esadin n shtpin e fisit Benu Zuhr, ku i msonte t kthyerit. Sadi q t dij se ku gjinden ata, hyri brenda. Pastaj iu drejtua Usejd b. Hudajrit: Largoji kta vagabond. Ka vijn ktu, dhe n shtpit tona na konsiderojn pr budallenj. Sikur ndrmjet meje dhe Esadit mos t kishte afrsi, e cila nuk m lejon q ti bj di t keqe, un do t kurseja nga ky angazhim. Esadi ishte djal axhe i Sadit. N kto fjal Ibn Hudajri e morri naxhakun e vet dhe u drejtua atje ku gjendeshin Esadi dhe Musabi. 27

bni ktu? Marro, don ti mashtron n humbje? Nse e don jetn, ik nga ktu, murmuroi ai. N kto fjal qetsisht iu prgjegj Musabi: Ulu pak e dgjo. ka t dgjosh, nse t knaq, pranoje, e nse jo, ti hedhe, ibn Hudajri, duke e ngulitur naxhakun, u ul dhe filloi t dgjoj se si Musabi i komendon parimet themelore t islamit dhe i citon ajetet (citatet) nga Kurani. Di m von, pasi q kjo e mallngjeu, ka thn: duhet t bj e q t hyj n kt fe? Pastroje trupin tnd me uj dhe deklaro se nuk ka zot tjetr pos All-llahut dhe se Muhammedi sht Pejgamber i Tij, iu prgjegj Musabi. Ibn Hudajri menjher veproi sipas udhzimit dhe disa her ceki kelimei-shehadetin. Pas meje ka edhe nj person t cilin duhet bindur. Nse ai bindet, t gjith t tjert pr tij do t shkojn. Tash do tua drgoj, i tha kto fjal me t cilat aludoi n Muadh ibn Hudajrin dhe shkoi. Pasi q Ibn Hudajri me kto fjal u nda, pak m von erdhi edhe Sad b. Muadhi. I zemruar n Esadin q u ka ofruar mbshtetje misionarve islam, hyri brenda. Musabi e ka lutur q mos ta njollos fen e re para se t dgjoj e kuptoj. Ai kt lutje ia pranoi. Pas ksaj fjalt e Musabit aq kan ndikuar n t sa u bind dhe u bmusliman. Me entuziazm t zjarrt iu kthye t vetve dhe iu drejtua: O fmijt e Abdu-l-Eshhelit, jam un pr ju? N kt ata iu prgjigjen: Ti je zotriu yn; ti ndr ne je m i ndershmi dhe m dinjitari. Kur sht kshtu, nuk dua t flas me asnj nga ju deri sa nuk beson n t Gjithlartsuarin dhe n Pejgamberin e Tij Muhammedin, ua trhoqi vrejtjen Sadi. Nga ajo dit fmijt e Abdu-l-Eshhelit kan qen musliman.8 sht shtje e propagands fetare q t udhhiqet me aq entuziazm dhe sinqeritet q gjat vitit nuk ka pasur asnj familje q uk ka dhn pr rritjen e islamit nga ndonj antar. Prjashtim i vetm ka qen nj deg e fisit Benu Avs, e cila ka qen nn ndikimin e poetit Ebu Kajs el-Eslatit. Vitin tjetr, kur erdhi koha e haxhit, iu bashkangjit aradha prej 70 t kthyerve bashkqytetarve t tyre q shkonin nga Jethribi n Mekke. Kta kan shkuar q t betohen se Muhammedin a.s. si udhheqs dhe Pejgamber t Zotit do ta ndjekin. Po ashtu iu sht urdhruar q ti propozojn q nga shqetsimet e armiqve t tij t strehohet n Medine. Ndr ta ishin edhe t kthyerit t par q jan takuar me Pejgamberin a.s. haxhin e kaluar, n krye me msuesin e tyre Musabin. Posa arriti atje, Musabi nxitoi te Pejgamberi q ta njoftoj pr suksesin e misionit t tij. Kur nna e tij msoi se ka ardhur n Mekke, i porositi: Bir i pannshtruar, po vjen n nj vend ku t banon nna, e nuk dshiron ta vizitosh. N kt Musabi u prgjegj: Ashtu sht! Para Pejgamberit a.s. nuk do ta vizitoj askend. Pas biseds me t Drguarin, shkoi ta shoh nnn, e ajo e priti me kto fjal: Vall duhet barabart t t konsideroj pr heretik? E i biri: Un ndjek Pejgamberin e Zotit: besoj n fen e vrtet. Pas rrugs n Abesini, apo pajtohesh me jetn e rrugait n Jethrib? - e pyeti e ma. Pas ksaj Musabi q i sigurt se 28

e ma do tia dorzoj armiqve, dhe shtoi: do t thot kjo? A don ti nj njeri me dhun ta kthesh nga feja e tij? Nse dshiron t m mbyllish n burg, jij e bindur se do ta mbys t parin q afrohet t m kap. Shporru nga un! Me kto fjal nna e tij filloi t qaj. Pasi kjo e preki Musabin, i propozoi: Nna ime, pr hir t dashuris t madhe ndaj teje, t ta jap nj shembull: deklaro se nuk ka zot tjetr pos All-llahut dhe se Muhammedi sht i drguari i Tij. Me hyrjen n fen tnde nuk dua t bhem budallaqe. Nuk dua t kam pun as me ty as me punt tua. Un mbetem e paluhatshme n fen time, me kto fjal nna e tij e ndrpreu bisedn. Q mos ta shkaktojn dyshimin te Kuejshitt, q mos ti ekspozohen rrezikut t tyre, srish kan caktuar mbledhjen e fsheht n Akabe, n endin e njjt n t cilin jan takuar t kthyerit vitin e kaluar. Pejgamberi a.s. n prani t axhs Abbasit ka ardhur atje. Vrtet, Abbasi ather ende ka qen idhujtar, por megjithat n kt takim t fsheht e kan pranuar. Abbasi e hapi mbledhjen me ceremoni t veant dhe e prezentoi djalin e vllaut si djalin m fisnik t fisit t cilit i takon. Ndonse Abbasi i ka refuzuar udhzimet e Pejgamberit, megjithat nuk ia munguar mbrojtjen e tij. Pasi q tashm flitej se Muhammedi a.s. do t strehohet te banort e Jethribit Abbasi ua sqaroi se ai do t jet si emanet tek ata dhe, para se ta pranojn, le t mendojn pr detyrat q me at rast bien mbi ta, dhe se do tu mbahen premtimeve, e n rast se nuk do ta mbajn fjaln e dhn, se prgjegjsia bie mbi ta. Pas ksaj Berra b. Marus nga fisi Hazrexh tha se ata kan konkluduar ta mbrojn Pejgamberin dhe e luti q t deklaroj e shpjegoj dshiron. Muhammedi a.s. e filloi fjalimin e tij nga Kurani dhe u kshilloi q ti jen lojal fes q e pranuan n pranin e Pejgamberit t All-llahut. Pastaj krkoi prej tyre q at dhe shokt e tij ti mbrojn si i mbrojn grat dhe fmijt e tyre. N kt Berra b. Marusi ka thn: Betohem n Ato, i cili si pejgamber t ka drguar dhe i cili nprmjet teje t vrtetn na thot, se do t mbrojm ashtu si e mbrojm vetveten. Ty do t ndjekim si kryepar tonin. Ne jemi fmij t shtizs e shpats dhe kt nga t part tan si fmij t ndershm e kemi trashgaur. N kt mnyr t gjith, duke e kapur Pejgamberin pr dor, ia dhan besn. Posa msuan Kurejshitt pr kt mbledhje t fsheht, filluan srish ti keqtrajtojn muslimant. Muhammedi a.s. vetm tash iu preferonte muslimanve ta lshojn qytetin duke iu thn: Shkoni n Jethrib! I Gjithmadhrishmi atje ju ka dhn shum vllezr, atje do t gjeni vend ku do t strehoheni. Prej ather ata nga nj, nga dy pa u hetuar e kan lshuar Mekken dhe shkonin n Jethrib. Bashkbesimtart e tyre t athershm kan garuar q t ken nderin q ti pranojn e ti furnizojn me gjsende. N kt mnyr masa muslimane prej 200 njerzve gjat dy muajve u largua atje dhe u shptua. Vetm t mbyllurve dhe t ndalurve nuk iu dha rasti. Ndr ta ishte 29

njfar me emrin Suhejb, pr t cilin Muhammedi a.s. ka then se sht fryti m i mir i Grekve (Bizantinve). Pr t flitet se ka qen skllav grek, e pasi q zotriu i tij e liroi, filloi t merret me tregti dhe u b mjaft i pasur. Kur dshironte t shprngulej, Mekkasit kan thn: Ti ndr ne ke ardhur nevojtar e i varfr. N mesin ton deri n kt shkall e ke shtyr kapitalin tnd, e tash nuk don t shkosh vet, por don ta marrsh edhe pasurin e grumbulluar. Kjo sht e pamundur. N kt Suhejli ua shtroi nj pyetje:Nse un ua l tr kt pasuri, a do t m lshoni q papenges t shkoj? Mekkasit pranuan dhe ai shkoi. Kur kjo ndodhi iu rrfye Pejgamberit, kaa thn: Suhejli ka br tregti t majme. Pa dyshim, Muhammedi a.s. e ka shtyr emigrimin e tij q shkuarja e shokve t tij mos t nxis dyshim dhe kt deri ather sa nuk sht njoftuar se qndrimi i mtejm n Mekke e rrezikon jetn dhe se sht planifikuar atentat ndaj tij. M n fund n kt vrejtje edhe ai e prgatiti se si do t shptoj dhe u largua. Qyteti Jethribi, q prej ather quhet Medinetu-n-nebi, ende nuk kishte faltore muslimane. Posa arriti atje Muhammedi a.s., punn m t rndsishme e ka pasur ta ndrtoj xhamin pr lutje t prbashkta, e edhe pr kuvendime. Deri ather muslimant tuboheshin n banesn her t nj personi e her t tjetri. Sigurisht pr shkak q ti prvetsojn Hebraikt, n fillim gjat namazit jan drejtuar me fytyr drejt Jerusalemit. Muhammedi a.s. n shum mnyrasht orvatur ti knaq Hebraikt, ka dftuar n librat e tyre t shenjta, ka siguruar lirin e besimit dhe barazin politike, por kto prpjekjet e tij t afrimit kan hasur te Hebraikt n ironi e prbuzje. Pasi ishte e kot t shpresohet n afrim me Hebraikt dhe pasi ishte e qart se ata do t jen kundrshtar t pejgamberis s tij, Pejgamberi iu shpalli ithtarve t vet q gjat namazit duhet t drejtohen drejt Kabes dhe ka cituar me kt rast ajetin e shpallur.9 (II, 144). Ky ndryshim sht shum m i madh se sa q duket n shikim t par. Dhe realisht, kjo gjendje ka qen fillim i jets s nj populli. Kaba, e cila ishte vend i pelegrinazhit t t gjitha fiseve arabe ende deri sa kan munguar t dhnat historike, srish u b qendr e muslimanve. Pr do musliman, i cili sht n gjendje ta kryej kt pelegrinazh s paku njher n jet, kjo sht br detyr fetare. Islami - fe universale N Kuran ka shum citate q e prbjn esencn e ndiesis s nj populli, q na shpjegon esencn e karakteristiks e cila i sht dhn popullit arab: q Shpallja e shenjt t shpallet n gjuhn e tij dhe nprmjet njeriut nga ai popull. Ja disa nga ato citate: .... (Ez-Zuhruf, 3) .... (Esh-Shura, 7) 30

.... (Fussilet, 44) Islami nuk i sht shpallur vetm Arabve.10 Pasi Zoti sht nj, duhet unjsuar tr njerzin n kt fe. Se islami do t jet fe universale dhe se vendimet e tij do t aplikohen mbi t gjith popujt, esencn pr kt na dftojn mesazhet t cilat Muhammedi a.s., si thuhet, n vitin 668 (vitin e 6 Hixhrij) ia ka drguar pushtetmbajtsve dhe sovranve t kohs s vet. Tregohet se shkresa, q at vit ia drgoi imperatorit Herakliusit (Iraklios), sovranit t Persis dhe mkmbsve t Jemenit dhe Egjiptit, sht shkruar n kt kuptim: N emr t Zotit... imperatorit Romak. Paqa u qoft atyre q ndjekin rrugn e vrtet. Pas asaj q kemi pr detyr... ju thrras n islam. Pranone e i Gjithlartsuari dyfish do tju shprblej. Nse ju ngurreni n kt afert, mkatet e popullit tuaj do t bien n qafn tuaj. O kitabi (njerzit q besojn n librat e shpallura prej Zotit), hyni n fe, e cila sht m e mir edhe pr ju edhe pr ne, e kjo sht: t besosh vetm n All-llahun dhe mos ti shoqrosh n hyjni askend, jasht Tij tjetr kush mos t quhet All-llah. O kitabi! Kini kujdes dhe mos u ngurroni. Ne jemi musliman dhe fen ton e quajm islam.... Sado q kjo thirrje ather ka nxitur habi tek ata q e kan pranuar, megjithat koha ku dftuar se nuk sht shkruar ashtu nga dshira e shkret.11 Pas ktyre esazheve, t cilat shprehimisht shpjegojn pretendimet e islamit n universalitet, edhe kta citate nga Kurani kt e argumentojn: ... (Jasim, 69-70). ... (El-Enbija, 106). ... (El-Furkan, 1) ... (Sebe, 28) ... (Saff, 9). Krahas citateve t cekura n t cilat krkohet q tr njerzia ta pranoj islamin, dftohet edhe ajo q Muhammedi a.s. e ka thn pr Bilalin, se sht fryti m i mir i Abesinis, e pr Suhejlin se sht fryti m i mir i Greqis si aluzion i veant i Pejgamberit n kt. Robi persian Selman Farisiu, i cili ka qen i krishter, pasi q vitin e par sipas Hixhretit u kthye n islam, sht quajtur fryti m i mir i Persis. Ja kshtu, qysh para se sht marr si metod e pushtimit, Pejgamberi shprehimisht sht prcaktuar q islami nuk do t mbetet i rrethuar vetm n popullin arab. sht me rndsi t ceket si predikohet se jan drguar lajmtart me qllim q tua shpallin islamin t gjith popujve. Nesr hert m eni t gjith, kshtu u ka br vrejtje Pejgamberi i Zotit shokve t vet. Pas namazit t sabahut dhe madhrrimit t rndomt t Zotit, duke u kthyer me fytyr kah ata, e drgoi njrin n nj an, e tjetrin n ann tjetr. Behuni t drejt n veprimet tuaja me robt e Zotit, sepse Zoti do ti mbyll dyrt e xhennetit para atij q nuk sillet drejt n punt q i jan besuar, e t cilat kan 31

t bjn me njerzin. Mos u bni si shokt e Isaut, t birit t Merjemes (Jezusit), sepse ata u shkonin vetm t afrmve, kurse t largtit i kan mosprfillur, iu tha me at rast Pejgamberi. Pr t deleguar q Muhammedi a.s. i ka drguar kan qen t zgjedhur ata q kan zotruar me gjuhn e popullit t cilit i jan drguar. Kur Pejgamberit ia cekn kt gj, ai u ka thn: Kjo sht, pr shkak t punve t njerzve, nj detyr e madhe ndaj Zotit.12 Krkesa e islamit pr unviersalitet dhe t bhet fe e t gjith popujve z fill n at q ai sipas fuqis s vet t shenjt i sht i destinuar t gjith njerzve dhe q sht i shpallur nprmjet Pejgamberit t Zotit t fundit Muhammedit a.s. sikur q n koht e shkuara edhe pejgambert tjer t Zotit kan pranuar Shpalljen. Kt e dftojn citatet vijuese nga Kurani. ... (Junus, 19). ... (El-Bekare, 213). ... (En-Nisa, 125). Muhammedi a.s. - themelues i sistemit shoqroro-politik T kthehemi srish n kohn deri sa Muhammedi a.s. ishte n Medine. Q t mundemi si duhet t vlersojm pozicionin e tij pas emigrimit hixhretit), fakt me rndsi sht t prmendim rrethonat e veanta t gjendjes sociale t Arabve - nse asgj s paku gjendjen sociale t siujdhess Arabe, e cila varej nga kto vise. Organizimi i judikaturs dhe administrimit, t cilat jan n raport t ngusht me pikpamjet tona t reja t nocionit t shtetit, atje plotsisht kan munguar. do fis ka prezentuar individualitet t veant dhe plotsisht t pavarur. Kjo pavarsi shtrihej edhe n do pjestar t nj fisi. Secili prej tyre ka pranuar komandimin e kryeparit t vet vetm pr at shkak sepse ai ka qen komentues dhe prfaqsues i mendimit t prgjithshm, n t cilin edhe ai ka qen pjesmarrs, por megjithat shpesh e ka shkelur vendimin unanim t fisit t vet. Njkohsisht edhe zgjedhja e kryeparit nuk ndodhte sipas nj rregulli t prhershm, por vetm duhet t ishte n fisin prej familjes m t pasur e m t fort antari m i vjetr, i cili personalisht m s shumti e siguronte autoritetin e vet. N rast se fisi numerikisht rritej, degzoheshin n deg t shumta. do deg vean dhe mvetshm ekzistonte, vetm bashkoheshin me rastin e mbrojtjes s prbashkt ose me rastin e ndonj fushate t jashtzakonshme luftarake. Ja n kt mnyr e kuptojm se si sht sendrtuar e Muhammedi a.s. - n krye t mass s t gjith ithtarve, t cilt n t shikonin liderin dhe prijatarin e vet, e t cilt gjithnj e m shum shumzoheshin - u vendos n Medine, e q kjo vendosje e tij mos t zgjoj ndjenjn e pakndshmris as t dal kundr pushtetit ekzistues, si ndodhte kjo n qytetet e Greqis s vjetr dhe n rastet e ngjashme me kto, ku pushteti themelor sht n mjedisin tjetr shoqror. N 32

kt mnyr Muhammedi a.s. ndaj ithtarve t tij kishte fuqin materiale, t ngjashme me at q e kan muslimant n vend t lidhjeve farefisnore sht vn lidhja fetare. Prandaj islami, s paku teoretikisht, ka marr parimin q sht edhe fetar edhe politik, dhe kshtu ka mbetur gjithnj. Nj dijetar thot: Muhammedi ka dshiruar ta themeloj nj fe, q i shkoi pr dore. Por n t njjtn koh ka vn me karakteristik t re parim politik. N fillim dshira e tij e vetme ka qen q boshkqytetart e tij ti fus n monoteizm, por me kt s bashku e ka shkatrruar n vendin e vet t lindjes rendin e vjetr drejtues, n vend t sundimit t vjetr feudal, ka themeluar teokratin me vetveten si pejgamber t Zotit n krye. Prhapja e islamit pas Hixhretit n Medine Para vdekjes s Pejgamberit pothuaj t gjitha viset e Arabis e kan ndjekur. Ajo Arabi, q deri ather kurr nuk i sht nnshtruar nj sovrani, pr nj ast dftoi unitetin e vet politik dhe ktij udhheqsi absolut ia dha fjaln. Me qindra fise sa m t vogla e sa m t mdha, t cilat kan jetuar n antagonizm t vazhdueshm, u bashkuan n fjalt e Muhammedit a.s. dhe u bn popull unik. Nn drejtimin e kryeparit t prbashkt n suaza t fes s prbashkt i lidhi ai fiset e prara njra me tjetrn n form t organizmit politik ashtu q kjo na zbulon n mnyr t mrekullueshme disa veori t tij t veanta. Ja ksi rezultati ka mund t jep ideja e madhe, e kjo n Arabin idhujtare sht principi i jets popullore. Puna e madhe pati sukses. Dhe kur Muhammedi a.s. vdiq, n pjesn m t madhe t Arabis ka mbretruar njfar qetsie hyjnore, i cili deri ather ka qen plotsisht i panjohur pr Arabt, lakmia e t cilve pr grabitje, luftime e hakmarrje ka qen e njohur. Ajo q e krijoi kt disponim, ky sht islami.13 Madje edhe me rastin e vdekjes e drejta e farefisit sht mnjanuar, kurse vllezria ka trashguar pasurin n trsi t vllaut t vdekur. Pas betejs n Bedr, pasi q ndr ithtart e Muhammedit a.s. u ndie teprsia e ksaj lidhjeje artificiale, ajo u anulua. Nuk ka dyshim se ka pasur nevoj pr nj rregullim t ktill deri sa ende numri i muslimanve ka qen i vogl dhe derisa jeta individuale e islamit ka qen di e re. Prve ksaj, Muhammedi a.s. - para se zbatimi i ktij rregullimi shoqror komunist, pr shkak t rritjes s ithtarve t tij, u b pathuaj i pamundur - edhe nj koh t shkurtr ka jetuar n Medine. Gjithsesi ishte t shpresohet se rrita e shkallrishme e mass politike, e cila prbhej prej nacionalistve mekkas dhe e cila u vendos n qytet, e keqe principiele t disponuar ndaj Kurejshitve, do t lind m n fund me autogenizm. Dhe si sht e njohur, veprat e atyre, q kan shkruar mbi biografin e Muhammedit a.s., shumcia jan t prmbushura me kto prleshje t vogla t muslimanve dhe Kurejshitve mekkas. Ky 33

autagonizm bri q muslimant m 630 (m 9 sipas Hixhretit) triumfalisht t hyjn n Mekke dhe se deri n vdekjen e Muhammedit a.s. m 632/12 sipas H.) kan qen n gjendje lufte me shum fise. T prshkruhen hollsisht kto konflikte nuk sht n program t ksaj vepre, vetm sht gj me rndsi t drejtohet se Muhammedi a.s., si besojn disa, nuk sht fanatik i transformuar, i cili, m shum se sa si misionar, n krye t lufts s armatosur t ithtarve t vet me shpat n dor sht prpjekur ta imponoj fen e vet secilit q e takon.14 Shpesh shkrimtari evropian pohon se Muhammedi a.s. sht dftuar me natyr tjetr, prej kur u shprngul n Medine dhe prej kur rrethanat e atjeshme jetsore filluan t ndrrohen. Sipas ktyre shkrimtarve, m nuk ka qen kshilltar, pejgamber i Zotit dhe predikues, q prpiqet ta bind njerzin se fe e mirfillt sht ajo me t ciln sht frymzuar, por prkundrazi sht treguar si fanatik guximtar i cili e shfrytzoi fuqin me t ciln dispononte dhe t gjitha mjetet drejtuese q ti sendrtoj idet e veta. sht gabim t supozohet se Muhammedi a.s., duke qndruar n Medine, e la detyrn e misionarit t islamit dhe shpallsit t fes, ose se ka pushuar ti thrras mosbesimtart kur e mori n disponim ushtrin. Ibn Sadi thekson se muhammedi a.s. ka drguar nga Medineja mesazhe t ngjashme me ato q dikur ua pat drguar sunduesve t huaj, e n t cilat i ka ftuar n fe. Se iu ka drguar kryeparve t fiseve arabe, do t shihet nga faqet vijuese t ktij libri. Prve emisarve ka drguar edhe predikues atyre fiseve q nuk ishin kthyer. Edhe n ato raste kur kta predikues nuk kishin sukses, kurr nuk sht shrbyer me mejte detyruese, q dshmon se orvatja e tij n kt pikpamje ka pasur karakteristika m t sinqerta t misionaritetit. Vitin e katrt t Hixhretit mossuksesi i ekspedits misionariste t drguar fisit Benu Umejr b. Sasa-i paraqet shembull t veant pr kt. Udhheqsi i ktij fisi e vizitoi Muhammedin a.s. n Medine dhe i dgjoi predikimet e tij, por megjithat nuk kaloi n islam, ndonse ka marr qndrim miqsor ndaj islamit e madje ka krkuar prej Muhammedit a.s. ti drgoj disa njerz n Nexhd pr t predikuar. N kt Muhammedi a.s. si ekspedicion ka drguar atje dyzet djelmosha, shumica nga Medineja, q ishin t shkatht n leximin e Kuranit dhe t cilt, duke i vizituar ligjratat e nats, kan msuar t falin, por prkundr garancionit t dhn nga ana e liderit t ktij fisi Ebu Berrit, tinzisht jan mbytur, dhe vetm tre prej tyre kan shptuar dhe jan kthyer.15 Megjithat suksesi i arms islame do dit, duke i trhequr shum sosh, e ka rritur numrin e ithtarve t Pejgamberit, e sidomos ndr fiset t banuara n rrethinn e Medins. Deputacionet, q vinin nga fiset e ndryshme, kur kan par sjelljen e tij t but me ta, kujdesin e tij ndaj dhembjeve t tyre, largpamsin e tij q e ka dftuar n zgjidhjen e kontesteve t tyre, politikn e tij t menur n shqiptimin e denimit, ia ka siguruar at miratimin e tyre t 34

prgjithshm, dhe kjo ka qen shkak q si sundues t madhrishm lavdia ti prcillet npr tr siujdhesn Arabe.16 Nuk ka ndodhur rrall q antart e disa fiseve, individualisht ose disa prej tyre, t vijn n Medine ta shohin Muhammedin a.s. dhe, pasi q e shihnin, t kthehen n cilsi t misionarve islam vllezrve t vet fisnor q edhe ata ti kthejn. Si shembull pr kt lloj t kthimit do ta cekim ndodhin vijuese. Demam b. Selebe nga fisi Benu Sad i sht drguar Pejgamberit si i deleguar i fisit t vet. Kur arriti atje, zbriti nga deveja para xhamis dhe ia lidhi kmbt. Pastaj hyri n xhami, n t ciln ishte Pejgamberi me shoqrin e vet. Kur iu afrua krejtsisht, i pyeti: Kush sht ndr ju fmija i Abdullahut? N kt Muhammedi a.s. u prgjegj se ai sht ky. Njmend, a ti je Muhammedi? Po, mori prgjigjen. Nse nuk e konsideroni t paprshtatshme, un do tju pyes edhe shum sosh. Betohu n t Adhuruarin tnd dhe ata q jan pran teje dhe ata q do tju bashkangjiten m von, a t ka drguar Zoti neve si t drguarin e vet, i tha Demani. Pr Zotin, po, mori prgjigjen. Po ashtu betohu a t ka drguar Zoti urdhres, q ta adhurojm vetm Ate, q pjesmarrs n hyjmi mos Ti vm dhe mos ti adhurojm putat, q t part ton i kan adhuruar. Ju prgjegj: Pr Zotin, po. Pastaj ky njeri ka pyetur ende pr institucionet islame si jan namazi e agjrimi, dhe m n fund ka thn: Dshmoj se nuk ka zot tjetr pos Allllahut dhe se Muhammedi I sht pejgamber. Detyrat islame do ti plotsoj, e nga gjrat e ndaluara do t shmangem, e jasht ktyre as q do t shtoj di, as do t mungoj di. Pasi i prshndeti, iu kthye deves, t ciln e liroi dhe iu kthye fisit t vet. Duke i tubuar antart e fisit t vet, iu drejtua me kto fjal: Besimi n putat Lat e Uzzaat sht i shtrembr. Posa e tha kt, t pranishmit i brtitn: Hesht, q lepra dhe menduria mos t t kapin? Me kt dashtn tia bjn me dije se mundet ti ndodh fatkeqsia, q bri mkat me mosbesim ndaj zotrave. Ai n kt iu tha: Turp ju qoft! Pr Zotin, kta puta as mund tju vyejn as tju dmtojn, sepse Zoti e ka drguar nj pejgamber me Librin q nga mashtrimi tju nxjerr. Betohem se ka Zot, se nuk ka zot tjetr pos Tij, se Muhammedi sht shrbtor i Tij dhe pejgamber i Tij. Ju kam sjell lajme pr at sht e ndaluar pr ju dhe jeni t urdhruar. Rrfet se at nat n llogarin e tyre nuk ka mbetur as mashkull as femr e q nuk e ka pranuar islamin.17 Amr b. Murre, i cili i prkiste fisit Benu Xhuhejne, t banuar n vendet ndrmjet Medines dhe bregut t detit t Kuq, sht nj prej ktyre misionarve. Ky personalitet q para Hixhretit u kthye n islam, n vitin e pest t Hixhretit i ka dhn kto t dhna: Kam qen rojtar i tempullit t nj puti, q q ne e adhuronim. Kur dgjova pr shfaqjen e Pejgamberit, e kam coptuar kt put. Pastaj shkova te Muhammedi a.s. dhe, duke e pranuar 35

pejgamberin e tij, e prqafova islamin. Kam besuar n at q Muhammedi ka urdhruar dhe ndaluar, q tregojn kto dy strofat e mia: Dshmoj se Zoti sht i vrtet. Un jam prej t parve q i ln putat e sajuar prej gurit. Duke e mbshtjellur rreth vetes emerin tim, kam kaluar kodra e fusha ty t t vij. Veten, i cili jam i ndershm edhe sipas fisit edhe sipas vetes, e lidhi pr Muhammedin, i cili sht pejgamber i Zotit t lartsuar, fuqia e t cilit sht mbi ret. Amrin Muhammedi a.s. ia drgoi fisit Xhuhejne q ta predikoj islamin ndr ta. Orvatja e ktij misionari sht kurorzuar me aq sukses sa t gjith e kan pranuar islamin prve nj t vetmit person nga fisi i tij q nuk pranonte udhzime e kshilla fare.18 Kontraat pr armpushim n Hubejbij (viti i 6 sipas Hixhretit) ka mundsuar marrdhnie miqsore me banort e Mekkes. Pr kt arsye shum banor t saj, kur dgjuan pr predikimet e Muhammedit a.s., erdhn madje deri n Medine ta pranojn islamin. Pr shkak t luftrave t prhershme me banort e Mekkes, viset n jug prej saj qen jasht ndikimit t fes s re, por pas kti armpushimi edhe pjesa jugore e Arabis ka mund t vij n kontakt me islamin, dhe nj grup nga fisi Benu Devs erdhi nga malet, q e prbjn kufirin verior t jemenit, dhe iu bashkua Pejgamberit. Pr m tepr, para paraqitjes s Muhammedit a.s. n kt fis ka pasur njerz q nga larg i kan vrejtur rrezet e nj feje m t lartsuar se q sht idhujtaria, e cila qe rrnjosur ndr ta. Ndrmjet veti kan polemizuar kush sht Ai. Posa u paraqit Muhammedi a.s. si pejgamber i ktij Krijuesi, njri, me emrin Tufejl b. Amr, u nis n Mekke t msoj kush sht Krijues. Kurejshitt vrtet u lshuan n bised me Muhammedin a.s. e pasi ishin t vetdijshm se ai do t ndikoj mjaft n Tufejlin, ia trhoqn vrejtjen. Por Tufejli, duke e par nj dit Pejgamberin e ndershm t prekupuar me namaz rreth Kabes, por kumdrimit t vmendshm, e ka prcjellur deri n shtpi. Kur kan hyr n shtpi, Muhammedi a.s. ia shpjegoi institucionet e islamit. Ai u kthye prej Mekkes i entuziazmuar me fen e re. Pas kthimit n vendlindjen e vet, edhepse arriti t kthej babain dhe gruan e vet, megjithat ka par se fiset e tij nuk do ta lshojn fen e vjetr n idole. Duke ra pr shkak t mossuksesit t vet n dshprim, iu kthye Pejgamberit dhe e luti at q t krkoj mallkimin e Zotit n fisin Benu Devs. Muhammedi a.s. i ndershm, q ta kndell n orvatjen e tij, e prcolli me kto fjal: Ktheju popullit tnd dhe srish thirri, por me ta sillu mir! Pastaj vazhdoi me kt lutje: O Zot, bnu pris n rrug t drejt fisit Benu Devs. Kt her udhzimet e Tufejlit qen aq produktive sa q vitin e shtat sipas Hixhretit erdhi n Medine me grupin e t kthyerve rishtazi, i cili numronte sipas t gjitha gjasave 70 apo 80 njerz, kurse pas hyrjes triumfale t Muhammedit a.s. n Mekke, publikisht e ndezn putin t cilin deri ather e kan adhuruar antart e fisit t tij.19 36

Me Muhammedin a.s. u bashkangjiten n vitin e tet Hixhrij edhe pesmbdhjet fise. N vitin e tet pas dorzimit t Mekkes iu sigurua supremacioni islamit. Dikur fiset, q qndronin larg islamit, flisnin: Leje, le t provoj Muhammedi me fiset q e ndjekin, me ne, e nse fiton, do ta pranojm si pejgamber t mirfillt t Zotit,20 kurse tash jan ofruar q ti nnshtrohen. Pas ramjes s Mekkes ndr ata, t cilt iu drejtuan, ka pasur edhe njerz q n fillim t pejgamberis e kan munduar m s shumti, por me shpirtmadhsin e Muhammedit a.s. dhe me faljen e tij fisnike gjeten edhe pr veti vende n vllazrin islame. Vitin vijues vdiq Urve b. Mesudi me vdekje martiri nga ana e banorve t Taifit, ku muslimant dikur me pasukses ndrmarrn. Me fjal tjera, ai gjendej n Jemen. Kur u ndrpre rrethimi i qytetit, ai atje u takua me Muhammedin a.s. N zemr iu zgjua ndaj tij ndjenja e respekt friks. Q t hyj n fen e re, u drejtua kt her madje n Medine. I ndjekur me zellin fetar, dshiroi tu kthehet bashkqytetarve t vet dhe tu ofroj q t kthehen. Prkundr prpjekjeve t Muhammedit a.s. q ta kthej nga ky triumf i rrezikshm, ai u kthye n vendin e vet t lindjes dhe publikisht u ka thn q ta lshojn idhujtarin dhe q t kthehen sikur edhe ai n islam. Gjat kohs s predikimit t tij nj shtiz e goditi pr vdekje. Mirpo, ai duke marr frymn e fundit iu falnderonte Zotit q i ka caktuar q t vdes me vdekje martiri. I kemi kto t dhna n veprimtarin predikuese, e cila dy vjet pas ksaj ndodhie ka dhn sukses m t madh n Jemen, kurse e ka zhvilluar nj ithtar tjetr i Pejgamberit. Mesazhi i Pejgamberit t Zotit e drguar n Himjer Nime b. Abdulkelalit fillon kshtu: Derisa besoni n Zotin dhe n t Drguarin e Tij, nuk do tju mungoj mshira e Zotit. Zoti sht nj. Nuk ka pjestar n hyjni. Me udhzimin e et e ka drgaur Musaun, me fjaln e Vet hyjnuese e krijoi isaun dhe... etj. Duke ia dhn kt mesazh Ajash b. Rebii El-Mahzumit, Muhammedi a.s. i ka thn: Nse vjen natn n qytet, ku banojn ata, mos hyn! Prite mngjesin, pastaj merr abdest, fali dy rekate deh lute Zotin q ata t t presin mir dhe t ta lehtsoj suksesin. Letrn time merre n dorn e djatht dhe dorzoja atij njjt n t djathtn. Pas Besmeles citoje kaptinn El-Bejjine, e kur ta kryejsh kt, thuaju atyre q ti besojn Muhammedit dhe se ti je nj prej t parve q i kan besuar atij. Pastaj, nse arrin t prgjigjesh n t gjitha kundrshtimet, t gjitha librat e dekoruara, q do ti cekin, do ta humbin rndsin e vet. Nse t drejtohen n gjuh t huaj, krko q kjo t t prkthehet. Mua m mjafton Zoti. Besoj n Librin q e ka drguar Ai. Msht urdhruar ta shpalli t vrtetn ndr ju. Zoti i madhruar sht zotriu juaj dhe i joni. Neve me ju do t na bashkojn dhe t gjith do t kthehemi para hyjnis s Tij - pasi tua thua kt, nse e pranojn islamin, krkoji ata tre shkoptha q ata para vetes i vn q tu fallen. Nga kta njri sht me lara t verdha, i dyti sht , kurse 37

i tret sht nga abanozi i zi, Merri dhe ndezi n shesh.... Pasi i mori kto udhzime, Ajash b. Rebia rrfen se u nis pr n rrug. Kur arriti atje, njerzia pr shkak t fests qen t stolisur. Q ti sheh m mir, iu ofrua qytetit. N t tri dyert ishin t varura perdet e mdha. U ue perdje nga dera e mesme dhe ai hyri. Ather e vrejti publikun e tubuar n nj shesh n mes t shtpive. Pasi iu prezentua se sht lajmtar i Pejgamberit t Zotit, is dj;krhpo Dj;skrm r zok. E dgjuan. ka tha Pejgamberi, ashtu ndodhi.21 Vitin e nnt sipas Hixhretit nga fisi Bena Kilab, q sht deg e fisit Benu Umejr b. Sasait, erdhi deputacioni prej dhjet njerz t Pejgamberit. Ithtari i Pejgamberit Dahhak b. Sufjani filloi me ta q ti prudh n parimet islame. Pohohet se t gjith pjestart e ktij fisi n predikimin e tij u kthyen n fen e re.22 Gjithashtu pjestart e fisit Benu Reas b. Kilab, degs tjetr t po ktij fisi, nga nj prej tyre q ka shkuar n Medine dhe u kthye n fen e re, jan drejtuar n rrug t drejt.23 Gjat po atij viti pasi q Vasil b. El-Aska u takua me Muhammedin a.s. dhe u orvat fisin e vet ta trheq n suaza t fes, q ai e pat prqafuar, megjithat nuk ka mundur t ket sukses. Edhe babai i tij me prbuzje e ka larguar me kto fjal: Pr Zotin, m kurr nuk do t flas me ty. Ibn ElAska, pasi nuk mund ta gjej askend prve motrs s vet kush do t shkoj pas tij, filloi t siguroj mjete pr rrug te Pejgamberi i Zotit n Medine.24 Ky viti i nnt i Hixhretit pr kt shkak quhet, Viti i Pejgamberit, e edhe pr shkak se shum fise arabe gjat ktij viti i kan drguar prfaqsuesit e vet te Pejgamberi i Zotit q ta pranojn fen e tij. Konstituimi i rendit t ri shoqror n form t vllazris islame nga vet fillimi e ka lkundur fuqin e lidhjes s unitetit t gjakut, i cili sipas mbikqyrjes s vjetr fisnore ka qen themel i llojit t tyre social. Kthimi i nj personi dhe kuqja e tij n rendin e rishoqror ka pasur kuptim t rrnimit t njrit prej principeve kryesore t jets arabe. Kalimi i vazhdueshm me fe t re ka ndikuar n institucionet fisnore si njfar fuqie destruktive, sepse t gjitha kto institucione jan t paafta ndaj jets s paorganizuar t mallngjyer popullor, deri te i cili kan arritur muslimant. Motra q i ka udhhequr fiset arabe q n kt mnyr t hyjn n fen e Pejgamberit, nuk sht ai q Muhammedi a.s. erdhi n pozit t udhheqsit t nj fuqie t pastr ushtarake, por q ai u b shpalls i teoris s jets s re sociale, e cila i zbrapsi dhe i pamundsoi t gjitha (teorit) tjera).25 Muhammedi a.s. i dha rendit social, i cili n kokn e tij sht n gjendje anarkike, ndjenj t unitetit popullor, n t vrtet iu dha ndjenjn e detyrave dhe t drejtave reciproke, t ciln deri ather Arabt nuk e kan ndier.26 Fiset, t cilat deri ather qen t preokupuara me derdhjen e gjakut, islami n kt mnyr i bashkoi, dhe sa m shum zgjerohej rrethi i tij, kjo m tepr i trhiqte vetes fiset e vogla arabe. Gjat kthimit t fiseve arabe me do rast Muhammedi a.s. u premtonte se nn patronatin e tij do t jen t sigurt nga armiqt e vet. Kur 38

dgjoi pr vdekjen e Pejgamberit, nj prej kryeparve klithi: I mjeri un, deri sa ai ishte gjal, kam mundur tjetoj n paq nga armiqt e mi! Nuk ka dyshim se kltihmat e ktilla n at koh kan mund t dgjohen n viset m t largta t Arabis. Kuptohet nga renegatja, pasi mori dimensione t mdha menjher pas vdekjes s Pejgamberit, se ka qen kthim siprfaqsor i fiseve arabe. Duket se e kan pranuar islamin nga shkaqet politike. Ata jan nga ai lloj q i trhoqi rryma, e cila m von morri formn e nj lvizje t madhe popullore. Entuziazmi i zjarrt dhe zelltaria e t kthyerve t par nuk mund t gjendet n at mas n qndrimin e kujdesshm e tendencioz t atyre q m von jan kthyer. Megjithat edhe ndr ta ka pasur shembuj sikur ata nga ditt e para t islamit, q kan ardhur ti madhrojn radht e muslimanve dhe t cilt kan qen t prshkuar me mallgjim t sinqert dhe t gatshm t sakrifikohen pr prhapjen e fes ndr bashkfistart e vet. Kta kan qen trashgimtar t vrtet shpirtror t Pejgamberit, apostuj t islamit dhe rojtar besnik t gjerave t shpallura prej Zotit nprmjet Pejgamberit. Kto personalitete pr shkak t kontakteve t prhershme me Pejgamberin e drguar dhe pr shkak t lidhjes s tyre zemrore me t nga ajo q prej tij e kan par, dhe shqisave dhe mendimeve q prej tij i kan msuar, i kan prhapur npr popullat mendime e shqisa t reja me t kulturuara e t lartsuara dhe vrtet bn progres n do aspekt. Ato kshtu lartsisht kan provuar, q sht e pamundur t prgnjeshtrohet, se ka dhn fryt toka q Muhammedi a.s. n cilsi t shtetasit dhe komandantit, madje edhe n kohn m t rnd t pushtimit shkallzor luftarak, e ka mbjell dhe se ka dhn majft njerz t vlefshm. Ata kan qen rojtar t Sektit t shenjt kuranor dhe vetm ata e kan ditur prmendsh. GJithashtu, ata me kujdes t madh, q kalon n xhelozi, e kanruajtur do fjal t Pejgamberit, do kshill t tij dhe e kan prmbushur obligimin e rojtarit t trashgimis s tij shpirtrore. Kto personalitete e prbrjn kapitalin e shenjt islam, nga i cili n ardhmri ka dashur t del grupi i njerzve t vlefshm sikur jan juristt, dijetart, dhe njohsit e tradits.27 Duhet falnderuar asaj se personalitetet e ktilla jan gjetur q t mund t mbahet lvizja aq e gjr, pasi ishte i lidhur dhe i rregulluar. Edhe sikur t mos ishin gjetur ata, nuk do t mundej leht t shptohej kjo lvizje nga ato arje q u krijuan me vdekjen e Muhammedit a.s. sepse islami ka qen, q duhet patur parasysh, nj lvizje plotsisht e re n Arabin idhujtare, n t ciln faktort e rendit t ri e t vjetr social jan plotsisht t kundrt njri me tjetrin,28 dhe sepse konstituimi i islamit n rendin shoqror t Arabve nuk ka dashur t thot vetm rrnjosjen dhe refuzimin e disa veprave t egra johumane, por ka pasur kuptim t kthimit t koncepteve kaher t prqndruara mbi jetn. Ja n kt gjejm provn m t fort se porosit e Muhammedit a.s. principielisht kan prmbajtur karakteristikat e misionaritetit ashtu q ai u 39

paraqit para bots si shpalls i parimeve t fes s re, sipas t cilave ka krkuar q t nivelizohet bota. Sado q kushtet kohore jan konsideruar t favorshme pr krijimin e formacioneve t reja politike, megjithat rendi shoqror n kohn e mUhammedit a.s. nuk ka qen n gjendjen e atill se ka qen i prgatitur t pranoj udhzimet e fes s re, dhe ta pres vetm zrin q do t shpjegoj qysh n zemra dshirat e pazbuluara. Ja ky sht dispozicioni psikik, d.m.th. shpirti i pritjes u ka munguar Arabive, e sidomos n Arabin e mese, pr t ciln triumfi i Muhammedit a.s. m s shumti ka qen i lidhur. Ktu nuk kan qen as m s paku t gatshm q ti pranojn lajmet e nj prudhsi (murshidi), e sidomos prudhsin i cili ka pasur emr pr ta t pakuptueshm Pejgamber i Zotit. Idealet e islamit dhe idealet e xhahilijetit - epoks paraislamike Ka qen plotsisht e kundrt me ndjenjat fisnore arabe edhe ajo q t gjith besimtart jan konsideruar t barabart n islam dhe q t gjith kta kan qen n nj vllazri t prbashkt. Qofs dikush Arab apo jo-Arab, njeri i lir apo rob, ndr muslimant nuk ka pasur mundsi t merr ndonj pozit t privilegjuar. Arabt pohimet e tyre i kan formuar n baz t gjykimit personal, t cilat srish jan bazuar n lavdin e t parive t tyre. T udhhequr me kt kan zhvilluar grindje t pafund gjahsore, me t cilat mblsohej shpirti i tyre. Dhe vrtet principet bazore t msimit t Muhammedit a.s. kan qen protest kundr atyre gjrave q deri ather Arabt i kan konsideruar mjaft t vlefshme. i kthyeri i ri - musliman sht kshilluar t pranoj pr virtyt ato cilsi t cilat ai dikur me prbuzje i ka shikuar. Sipas mendimit t Arabve idhujtar, si miqsia ashtu edhe armiqsia sht kuptuar sikur njfar borxhi, te cilin prpiqeshin ta kthejn me kamata. Krenoheshin kur t keqen me t keqe e kthenin, e kur dikush te keqen me t ir e kthen, e kan konsideruar pr t dobt e t poshtr. Ja njerzve t ktil Muhammedi a.s. iu ka urdhruar q t keqen me t mir ta kthejn, sepse kt e ka nxjerr nga Kurani: ... (El-Muminun, 96). ... (En-Nur, 22). ... (Ali Imran, 133). Arabt, gjat shpalljes s par t Muhammedit a.s., me ironi kan pranuar themelimin e lutjes. Prej anve m t rnda pr sendrtimin e veprs s Muhammedit a.s. ka qen: t binden, si mson kt islami, m raportin nnshtrues t robit (njeriut) ndaj Krijuesit t tij. Pikpamja e till ka qen plotsisht e panjohur pr Arabt idhujtar. Vetbesimi i tyre dhe mungesa e gfryms religjioze i ka br t paprgatitur ti pranojn fjalt: M fisniku n mesin tuaj sht ai q sht m i devotshmi n mesin tuaj. (El-Huxhurat, 13, 40

ver N.I.). Po ashtu kta Arabt idhujtar nuk kan mund ta durojn as prpjekjen e islamit t kaloj jasht kufinjve t liris s tyre dhe ta kufizoj mnyrn e tyre t jets. N kohn e xhahilijetit (paraislamike) pr zemrat e Arabve kan qen m t dashura: pijet dehse, femra e knga, kurse Muhammedi a.s. m s shumti ka br orvatje t urdhroj ato q kan t bjn me kto gjra.*) Shkurtimisht, islami nga vet fillimi i shfaqjes s vet ka bartur vuln e religjionit misionarist. Dshiroi ti prvetsoj zemrat e njerzve dhe ti trheq n rrethin e vllazris fetare. N kt aspekt prpjekjet e tij far kan qen n fillim, t atilla jan edhe sot e ksaj dite, q faqet vijuese t ksaj vepre do t tregojn. 1) Ibn Ishaq, gq. 120. 2) Ibid., fq. 155. 3) N botn muslimane jihet simuezini i par. 4) Ibn Ishaq, fq. 219-220. Taberiu nuk e cek kt mision, kurse Caetani (I, fq. 278) konsideron se m von sht trilluar. 5) Ibn Ishaq, fq. 225-226. 6) Ibid. fq. 286-287. *) Muslimant e ri nga Jethribi (m von Medineja) kshtu e kan shprehur pajtimin e dshirave t veta me misionin e Muhammedit a.s.: Populli yn sht s teprmi i coptuar me konfliktet e brendshme; askush nuk mund ta shptoj vese Zoti, e nprmjet teje. Premtojm se do t prpiqeni n kt kuptim t veprojm dhe se do ta ftojm popullin ta pranoj at q edhe ne e kemi pranuar. (Hamidullah, M., Muhammed a.s., prktheu, N. Smailagiq, Zagreb, 1977, I (Jeta), fq. 148). (Sh.N.), 7) Caetani, vol. I, fq. 334-335. 8) Ibn Ishaq, fq. 291, sq. 9) Prcaktimi i agjrimit n muajin Ramazan (Kurani, II, 179-184) pa dyshim sht aspekti tjetr i ndrprerjes me Hebraikt, sepse sht anuluar agjrimi i Dits s pendimit (Ashura). 10) Shpallje e Zotit nuk sht e kufizuar vetm n Arabt, pas vullneti i Zotit i prfshin t gjitha krijesat, q do t thot dorzimin dhe dgjueshmrin e plot t njerzis. Muhammedi, si i drguar i All-llahut, ka pasur t drejt t krkimit t ksaj dgjueshmrie dhe ai kt sht dashur ta bj. Kjo, prej fillimit, ka qen pjes q nuk ndahet nga trsia e asaj q ka dashur ta sendrtoj n principe. (Sachau, fq. 203-204). Goldziher (Vorksungen ber alen Islam, fq. 25,sqq.). Mendim t ngjashm shpreh edhe Noldeke (WZKM, vol. XXI, fq. 307-308). 41

11) Mbi dyshimin pr vrtetsin e ktyre letrave shihe Caetani, vol. I, fq. 725 sqq. 12) Ibn Said, 10. sht e mundur q ky tregim t jet apokrif, por ai n fund tregon se pararendsit kan kuptuar karakterin misionarist t islamit. 13) A. von Kremer (3), fq. 309, 310. 14) Kt duhet se ndr t part e ka shprehur prof. Muiri, kur flet pr Masakrin e Benu Kurejdhes q ndodhi n vitin e 6 t Hixhretit. Ai thot: Bazat nga t cilat sht nisur Muhammedi kan qen pastr politike, sepse ai deri ather nuk ka prdor metodn e detyrimit t bots pr pranimin e islamit ose t ndshkimit nse e refuzojn. (Muir /2/ voll. III, fq. 282). 15) Ibn Ishaq, fq. 648 sqq. 16) Muir (22), vol. IV, fq. 107-108, po ashtu shih Caetani, vol, I, fq. 663. Rritjes s numrit t besimtarve duhet falnderuar sukseseve luftarake m tepr se thirrjes s Pejgamberit dhe kualitetit t msimit islam. Shpejtsia e prhapjes s islamit u b e qart pr shkak t autoritetit t vet Pejgamberit, fryms s tolerancs dhe liris dhe shfrytzimit t rrethanave t volitshme n raporte me ata q e kan pranuar islamin. 17) Ibn Sad, 118. 18) Ibn Ishaq, gq. 943-944. (Tregimi bazohet n burimet e dyshimta. Shih Caetani, vol. I, fq. 610). 19) Ibid. fq. 252-254. 20) Caetani, vol. II, fq. 341. 21) Ibn Sad, 56. 22) Ibid., fq. 85. 23) Ibid., fq. 86. 24) Ibid., fq. 91. 25) Shih Spenger, vol. III, fq. 360-361. 26) Caetani, vol. II, fq. 433. 27) Ibid., fq. 429. 28) Kt pyetje m s miri dhe m gjithanshm e ka prpunaur prof. Ignaz Goldziheri n veprn e vet shkencore (Muhammedanische Studien, vol. I), nga kam marr t dhant q do ti ceki. *) SHihet edhe nga kto t dhna e citate t autorit Sir-Arnoldit, se Muhammedi a.s. e ka formsuar mjedisin n t ciln sht paraqitur islami, e jo, si pohojn shum autor joobjektiv evropian, se midisi dhe rrethanat e kan formsuar Muhammedin a.s. Me fjal tjera, sikur as mos t ishte lajmruar Muhammedi a.s., midisi i pjekur do t qitte dik tjetr. Kto pohimet e tyre tendencioz shkojn kah ajo q ta zvoglojn rndsin e ksaj kthess m t madhe sociale n historin njerzore. Kjo muxhize (mrekulli) sociale, sikur mos t kishte fare tjetr pos saj, sht prov e mjaftueshme e vrtetsis s pejgamberis s tij, e sidomos nse e marrim parasysh se e ka 42

aplikuar nj bari bonjak, i pambrojtur. Q ta shohim pathemelsin e ktyre pohimeve, njofton t kujtohemi se Arabia pas paraqitjes s islamit pr nj koh t shkurtr, pasi e kreu misionin e vet t madh kulturor, ka filluar shkallrisht ti kthehet, ndonse jo n prmasn e dikurshme, mnyrs shkretinore nomade t jets. (Vr. e prkthyesit Sh.N.). KAPTINA III PRHAPJA E AZIS PERNDIMORE Pushtimet arabe dhe prhapja e elementit arab pas vdekjes s Muhammedit alejhis-selam Muhammedi a.s. e pat prgatitur ushtrin pr Siri. Kt ushtri pas vdekjes s tij e mori pr n Siri Ebu Bekiri. Edhe kt e bri prkundr kundrshtimeve t disa muslimanve: Prse drgohet atje ushtria kur gjendja n Arabi sht rebeluese? Qortimet e tyre Ebu Bekiri i preu me fjalt: Nuk mund t heq dor nga urdhri q Pejgamberi bujar e dha. Medineja mund t shndrrohet n strehimore t bishave t egra, por ushtria sht e detyruar ta kryej dshirn e Muhammedit a.s. Kjo fushat ushtarake, e cila sht e para prej fushatave mallngjyese ushtarake, q Arabt n mnyr sulmi i bn n Siri, Persi e Afrikn Veriore, e rrnoi shtetin e lasht persik, kurse Mbretrin Romake lindore e privoi nga krahinat m t bukurat. T ndiqet rrjedha e ktyre fushatave t shumnumrta nuk bn pjes n lmin e ktij libri ton. Pr ne sht e rndsishme aq q t orvatemi ti zbulojm rrethanat q kan mundsuar prhapjen e vrullshme t fes islame kurse e cila ka pasuar menjher pas pushtimit. Nj historian i madh1 me vend na shtroi kt pyetje: A mos ky pastr njfar entuziazmi fetar - fuqia fetare, q pr her t par me t gjitha format e veta t jashtme manifestohet - i ka dhn arms arabe n t gjitha betejat fitoren dhe ka shkaktuar pr nj koh t pabesueshme t shkurtr q t formohet n bot nj imperatori e madhe ende e papar? Sikur n esenc kjo t ishtekshtu, pr kt na mungojn provat. Numri i atyre q qartas dhe przemrsisht kan ecur hapave t Muhammedit a.s. sht shum i vogl, deri sa numri i atyre q kan hyr pr ndonj shtrnges ose q ta arrijn ndonj t mir t ksaj bote sht mjaft i madh. Bie n sy njfar gjendje q prbhet prej nevojs dhe bindjes gjat kthimit si t Halid ibn Velidit, q m von e fitoi ofiqin Shpata e Zotit, kurse i cili pr veten thot: Zoti m kapi pr zemr e pr flok e m nisi drejt Pejgamberit, ashtu edhe t shum Kurejshitve me t t ngjashm. N mnyr t sigurt t fitosh pre (luft) t madhe, duke luftuar pr fen e Zotit n vend t shkrettirs s that e gurore, t vie n pronsi t toks s Siris, 43

Persis e Egjiptit t plleshm dhe gjra joshse t ngjashme me kt, jan nj nga motivet m t forta (t kthimit t tyre). Kto pushtime t jashtzakonshme, q kan sendrtuar formimin e Mbretris Arabe, nuk dalin sigurisht nga prpjekja pr prhapjen e islamit. Vetm q qllimi sht: lshimi i krishterizmit, kurse madhrimi i kthimtarve n islam, q lind pas ktyre pushtimeve, zgjoi pr pushtimet mendimin e ktill. Pr kt arsye historiant e krishter kan marr se shpata sht mjet (instrument) i propagands islame. N pajtim me kto, pr shkak t shklqimit t suksesit q i prshkruhet atij, jan hedhur n hije provat e t dhnat e veprimtaris n aspekt t misionaritetit t pastr islam. Por n frymn q i ka lvizur forcat e invazionit arab, q sikur vrshimi ka deprtuar npr kufinjt e Imperatoris Bizantine e Persike, nuk ka sigurisht entuziazm mallngjyes prozelit.2 Ky ekspansion arab n t shumtn do ti prshkruhet synimit t popullit t zjarrt, i cili i lshon djerrinat e veta, n t cilat ka psuar nga uria e mospasja, pr tokat e fqinjve t vet m t lumtur e m t pasur.3 Megjithat parimi unjsues i ksaj lvizjeje ka qen nj shtet patriarkal, q sht themeluar n Medine, kurse organizimi i tij sht sendrtuar nprmjet zbatuesve t porosive t Muhammedit, domethn nprmjet shokve t tij besnik ashtu q ndikimi dhe entuziazmi i tyre ka mundur ta mbaj islamin si fe zyrtare prkundr indiferentitetit t shum Arabve,4 t cilt pr t kan qen t lidhur siprfaqsisht. Pr kt shkak prhapjen e shpejt t islamit nuk duhet krkuar n analet e ushtrive pushtuese, t cilat ia hapn dyert ksaj prhapjeje, por m me dshir n rrethanat q kan mbretruar ndr popujt e ngadhnjyer. Kalimi i Beduinve - t krishterve n islam Kjo lvizje popullore, q ka pasur karakteristik t pastr arabe, gjat kohs i ka trhequr kah forca e prmendur invaduese edhe ata pjestar t larguar t popullit arab. Pr kt shkak nuk duhet uditur q shum beduin arab - t krishter iu bashkangjiten vrshimit t ksaj lvizjeje t madhe, q shum fise q me shekuj kan qen t krishter dhe e prqafuan islamin. Ndr to ka qen edhe fisi i Gassanitve, q kan sunduar n shkrettir n lindje prej Palestins e nga jugu prej Siris. Antart e ktij fisi jan konsideruar zotrinj t kohs xhahilite (paraislamike), kurse uyj t islamit.5 N vitin e katrmbdhjet t Hixhretit, pas humbjes s plot t ushtris persiane, shum t krishter q i kan takuar Arabve t banuar n brigjet e Enfratit erdhn te komandanti musliman dhe deklaruan: Fiset q para nesh e prqafuan islamin qen m t menur se ne. Rustemi vdiq; m n fund edhe ne e pranojm fen e re.6 Po ashtu, pas pushtimit t Siris Veriore shumica e fiseve beduine, pasi treguan njfar hamendjeje, iu bashkangjiten ithtarve t 44

msimit t Muhammedit a.s.7 Se fuqia nuk ka qen faktor ndihms gjat kthimit t fes, mund t konkludohet n baz t atij raportit miqsor ndrmjet muslimanve dhe t krishterve Arab. Muhammedi a.s. personalisht, duke lidhur konkrat me fiset e shumta t krishtere, ka premtuar mbrojtje dhe iu ka siguruar se munden lirisht ti kryejn rregullat fetare dhe se klerikt e tyre munden pa pengesa t shrbehen me t drejtat dhe privilegjet e veta t vjetra.8 Ja, me rrethanat e ngjashme me kt i kan lidhur me lidhje vllezrore muslimant dhe ata q para tyre jan grupzuar n ithtar t shpalljes m t hershme t Zotit. Sikur q shum kso jomuslimansh, kitabij, vullnetarisht i kan ndihmuar muslimant n sukseset luftarake, ashtu kan mbetur pr shkak t ndjenjave t veta miqsore neutral n at lvizje arse e cila pas vdekjes s Muhammedit a.s. ka nxitur q t ngritet flamuri i kryengritjes n tr Arabin.9 Thuhet se t krishtert Arab, t cilve u qe besuar detyra e ruajtjes s kufirit t Bizantit, i cili sht krahas shkrettirs, pasi q mbreti Heraklie ua ndrpreu kompetencat (pagat), i kan kontribuar fatit luftarak t muslimanve.10 Vitin e trembdhjet t Hixhretit n luftn Xhisr (Ura), kur aritej humbja e tmerrshme, kur Arabt e shastisur qen shtrnguar ndrmjet Eufratit dhe ushtris persiane, ather nj prijatar i krishter nga fisi Gaj iu ofrua komandantit arab se vet do ta mbroj urn dhe kshtu do ta mundsoj trheqjen normale t ushtris. Q ta shptojn situatn, nga t gjitha ant sikur vrshimi vinin forca t reja, ndr t cilat ishte edhe fisi i krishter Benu Numejr, q ka jetuar n kufijnjt e Imperatoris Bizantinase. M von, n nj prleshje tjetr, kur para atakut t fundit fati i lufts ishte n ann e Persianve, komandanti arab e drejtoi kalin n drejtim ku ishte sunduesi i krishter dhe e thrriti: Edhe ju jeni gjysm kan mbetur n fen e vet t vjetr. Halifi Mehdiu, i cili ka sunduar ndrmjet vitit 158 dhe 169 t Hixhretit,*) kur msoi pr ta dhe pr banort n rrethin t Halepit, t cilt njjt pedikojn krishterizmin, u zemrua dhe urdhroi se duhet t kthehen n islam. N kt pes mij njerz kaluan n islam, deri sa vetm nj pr fen e dha jetn.17 Na mungojn t dhnat e hollsishme historike pr zhdukjen e krishterizmit ndr fiset e krishtere arabe t Arabis Veriore. Si merret vesh, ata i ka glltitur rendi social islam, i cili i ka rrethuar me fuqin e nj rruyme reformiste. Sikur pushteti islam me forc ti kthente shtetasit e vet t ri n islam, sht e pa mundur q kta do t mund t ekzistonin deri n kohn e halifve t Abbasitve.18 Banort e Hiras u bn t shurdhr n rekomandimin e Halid b. Velidit q ta pranojn islamin. Kjo qytez ka zn edhe vend t shklqyeshm n historin e Arabis. Sipas mendimit t ktij lufttari t rrept islam do t mjaftonte popullats s atjeshme ti prkujtosh se domareve t tyre qarkulon gjaku arab, dhe t hyjn n radht e simpatizuesve t Pejgamberit. Halidi t deleguarit, q sht drgaur nga ana e ktij vendi t bisedoj pr kushtet e 45

dorzimit t qytetit, ia shtroi pyetjen: Kush jeni ju, ose jeni Arab ose Persian? bashkbiseduesi nga deputacioni u prgjegj: Ne jemi Arab t pastr, e sa u prket t tjerve, ata do t hynin n popullin arab. Halidi n kt tha: Sikur t ishte e vrtet ajo q po thuani, neve nuk do t na kundrshtoni as do t friksoheshi nga qllimet tona. Bashkbiseduesi: T folurit ton t pastr arab sht prov se jemi. T vrtetn e flet, tha n kt Halidi. Tash nga tri solucione duhet t prcaktoheni pr nj: ose pranone fen ton, dhe se jemi t lir t mbetemi ktu ose t shkoni tjetrkah, e t drejtat dhe detyrat tuaja do t jen plotsisht sikur edhe tonat; ose ta paguani xhizjen, ose luftn. Pr Zotin, un ktu kam ardhur n shoqri t njerzve pr t cilt vdekja sht aq e dashur sikur juve jeta! Bashkbiseduesi: Ne parashtrojm xhizjen. Ju qoft turp, shtoi n kt Halidi, Pafeja shtshkrettir pa rrug; n at shkrettir Arabi i vrtet sikur ti takonte dy udhheqs, prej t cilve njri sht Arab e tjetri jo Arab, e sikur ta merrje pr udhheqs jo-Arabiu, a nuk do t ishte turp.?19 Jan br prgatitjet e nevojshme pr msimin e kthimtarve, sepse ka pasur nevoj t pengohen devijimet q kan lindur qoft n besim qoft n rituale, pr shkak t kalimit t hovshm t t gjitha ktyre fiseve. N baz t ksaj halifi Omeri r.a. ka caktuar msuesit n t gjitha viset, q do tua msojn Kuranin dhe t cilt do t mbikqyrin aplikimin e dispozitave t fes s re. U ka dhn urdhr kadive q ti mbikqyrin t gjith muslimant, qofshin ata t vjetr, qofshin t ri e vean gjat ditve t xhumas dhe ramazanit, a do t prezentojn rregullisht n namazin e prbashkt ose jo. Mund t konkludohet (sipas historianit Mesudit) se far rndsie i sht dhn ktij msimi q kt detyr n Kufe e ka kryer arktori shtetror.20 Me lehtsit e cekura lart, t cilat fituesit musliman n shekullin e par edhe m tij ia jepnin t krishterve arab, mund t argumentojm se fiset e krishtere vullnetarisht dhe krejtsisht lirisht e prqafuan islamin.21 Se edhe sot e ksaj dite vrehen midis popullats muslimane t krishtert Arab, kjo paraqet n kt aspekt argument t mishruar t tolerancs islame. Sir Henry tayard n nj vepr t vet thekson se sht takuar me Arabt t krishter n Karaki, n lindje prej detit t Vdekur, dhe se kto as me rroba as me tradita nuk dallohen nga muslimant Arab.22 Autori Burckhardti pr kto n udhprshkrimin e vet thot, deri sa ishte n malin e Sinait, sht takuar me nj kallugjer, sipas fjalve t t cilit deri n shekullin e fundit (dmth. i 18-i) kan ekzistuar familjet e krishtere dhe se kurr nuk kan dashur ta pranojn islamin.23 Shum pjestar t fisit Gassau, n damart e t cilve sht gjaku m i pastr arab, teh n shekullin e katrt siaps Isaut e kan pranuar krishterizmin. Kta barabart e ruajn fen e tyre t krishter. Ato, si duhet, para dyqind viteve, i jan bashkuar kishs romake dhe njjt e prdorin gjuhn arabe gjat lutjes.24 46

Nse i hulumtojm qytetet n t cilt banojn bediunt arab ose jo Arabt dhe qndrimit t tyre ndaj fes s re, do t shohim se kthimi i tyre n islam nuk ka pasuar shpejt pas pushtimit arab. Qart shihet se n qytetet e viseve lindore t Imperatoris Bizantine shumica e popullsis krishter ka mbetur besnik fes s strgjyshrve t vet. Q t mundemi ta vlersojm at ndikim q ka nxitur ndrrimin e fes s tyre, q aty ktu kan ndodhur rastsisht, duhet shkurtimisht ta prshkruajm gjendjen e Mbretris Bizantinase, e cila gjithnj zbrapsej para arms arabe. Mossuksesi i Herakliut q ti pajtoj e tuboj sektet e krishtera Njqind vjet para ksaj Justiniani i ka dhn pamje unike Imperatoris Romake, por pas vdekjes s tij, kur u bn coptimet e ksaj Imperatorie, jan zhdukur plotsisht ndjenjat e prbashkta nacionale ndrmjet qendrs s shtetit dhe provincave. Herakliu, q srish ta lidh Sirin me sundimin qendror ka dftuar disa orvatje, pjesrisht t suksesshme, por masat e marra pr pajtim, n vend q ti zvoglojn kontestet, i kan zmadhuar ato. Kto ndjenja nacionale ka mund ti zvendsoj vetm dashuria fetare. Me manifestimin fetar si mjet pr pajtim ka tentuar ti mnjanoj kontestet ndrmjet partive kundrshtare dhe sundimit qendror me an t kishs ortodokse tia bashkoj ata q jan konsideruar prars. Por Herakliu ka ndar fatin edhe t shum t tjerve, q dshiruan t jen pajtues, sepse diskutimet jan ndezur me flak edhe m t gjall. Njherit ka dhn shkas q, si i pafe, t mallkohet, dhe ashtu kundr vetes ka nxitur mllefin e dy palve kundrshtare. Dhe realisht, ndjenjat q i ka zgjuar kundr vetes kan qen aq t rrepta sa ka mjaft arsye t besojm se shumica e besimtarve ortodoks n viset, q ather qen pushtuar, kan shkuar aq larg sa q u dshironin sukses Arabve. Kta ortodoks n imperatorin shihnin t pafeun dhe druanin q mos tua imponoj pikpamjet e veta n aspekt t esencs unike t Jezusit.25 N pajtim me kt, ata, edhe sikur mos t ishin n rrezik t afrt, kan qen t gatshm ti pranojn zotrinjt e ri, t cilt u premtonin toleranc fetare dhe t cilt kishin prirje q tua pajtojn pikpamjet fetare me mvetsin nacionale. N nj vepr q e ka shkruar n gjysmn e dyt t shekullit dymbdhjet patriku jakobit n Antiohi (Anataki), Mihaili i Madh, lejohet vendimi i ri i t krishterve dhe, natyrisht, prkundr prbejs, q e ka arritur kisha lindore gjat pes shekujve t sundimit isla, konsideron pushtimin Arab kujdes t veant t Gjithlartsuarit, dhe, duke theksuar veprimet e kqia t Herakliut, thot: ... Ja pr kt shkak hakmarrje e t Gjithmadhrishmit i cili sht i gjithmundshm, i cili ia jep kujt t doj mbretrin pr t cilt friksohen kalimtart, i cili e ngre t rrzuarin, i cili i sheh t kqiat e Bizantinasve t 47

cilt, duke na akuzuar pa mshir, kan atakuar n kishat tona n t gjitha viset, q kan re nn sundimin e tyre, ka trhequr nga viset jugore bijt e Ismailt q t na shptojn nga duart e Bizantinve. Ndonse ne kemi psuar disa dme, sepse nga ne i kan marr kishat katolike, u ua kan dhn Kaldeasve, pasi ata ua jepnin kishat atyre ithtarve t sekteve t ndryshme n duart e t cilve gjendeshin me rastin e dorzimit t qytetit, megjithat nuk sht dobi e vogl q na kan shptuar nga dhuna dhe t kqiat e Bizantinve, dhe nga mllefi i tyre, q e kan shprehur ndaj nesh nesh n veprimet e veta agresive.26 Pushtimi Arab i Siris dhe Palestins Kur ushtria islame arriti deri te fushgropa Esh-sheria (Jordania) dhe kur Ebu Ubejde u llogorua n Fejhel, t krishtert e atjeshm n letrn q ia drguan Arabve e than kt: O musliman, ndonse Bizantint i prkasin fes ton, ne megjithat juve iu japim prparsi ndaj tyre, sepse besnikrisht i jan prbajtur fjals s dhn, ndaj nesh jan m t mshirshm se ata; po prpiqeni q t bheni t drejt. Nuk ka dyshim, sundim juaj sht m i mir se i tyre. Ata na kan grabitur pasurit dhe shtpit.27 Banort e fartifikats Emsa i kan mbyllur portat e mdha (dyert e altarit) para ushtris s Herakliut dhe u kan thn muslimanve se trsisht i japin prparsi drejtsis s shtetit (sundimit) t tyre ndaj padrejtsis s Bizantit.28 Gjat kohs s luftrave q jan zhvilluar ndrmjet ushtrive islame e bizantinase prej vitit 633 deri 639 (12/17 sipas Hixhretit), gjendja e ktill ka qen n Siri. Kur Damasku n vitin 638, q vetes ti siguroj ca dobi materiale dhe q t kursehet nga plakitjet, u pajtua me muslimant, as qytetet tjera n Siri nuk vonuan t shkojn pas tij. Madje edhe patriku i Jerusalinit me kushtet e njjta e dorzoi qytetin. Pr shkak t tmerrit t torturs sektashe q e ka zbatuar nj mbret prars, kuptohet se toleranca islame ka qen m trheqse (pr ato treva) nga lidhja q i ka lidhur me Imperatorin Bizantinase dhe sundimin e krishter. Kur u hesht ai tmerri i par, q e ka br n kalim ushtria invaduese, u krijua kthes e thell n ndjenjat n dobi t pushtuesve arab.29 Toleranca e Arabve dhe obligimet e tyre Dhe njmend, popullata e ktyre trevave t Imperatoris Bizantinase, s cils i ishte plotsisht e panjohur toleranca fetare, pr shkak se ka qen nestoriane dhe q ka besuar n vetmsin e esencs s Jezusit, kan gzuar tolerancn fetare, pasi q muslimant me trimrin e vet i kan pushtuar. Ju ofrua rasti q lirisht, prve disa klauzulave, dhe pa pengesa ti kryejn 48

ritualet e veta fetare. Edhe ato klauzula jan kyqur q ti pengojn kontestet ndrmjet sekteve q kan garuar, e edhe q mos t jep shkak zgjimit t fanatizmit n theksim pompoz t atyre karakteristikave q i fyejn ndjenjat fetare t muslimanve.30 Mund t konkludohet pr prgjithsin e ktyre privilegjeve, q n shekullin e shtat sipas Isaut bie n sy, nga kushtet q ijan dhn popullats s krahinave t pushtuara. Me fjal tjera, kta kushte prbhen n kt: ramja nn pushtetin islam, pr sigurin personale dhe pasurore pagesa e xhizjes (tatimit) dhe respektimi i fes.31 Nuk sht leht t jepen t dhnat e vrteta mbi kontratat e dorzimit nga ai kaosi i versioneve q me at rast jan krijuar. Megjithat sht me rndsi q historiant islam nga burimet e sigurta si tradit historike n shekullin e dymbdhjet e kan marr kt n shqyrtim. Sikur t kishin ekzistuar provat q kan pohuar t kundrtn, tradita nuk do t zinte rrnj as do t zgjerohej. Si shembull t kontrats dorzuese32 do ta theksoj n kt drejtim kushtet t shkruara halifit Omer b. Hattabit me rastin e dorzimit t jerusalimit: N emr t All-llahut, t Gjithmshirshmit, Mshirplotit. Kjo sht fjala e dhn dhn popullit t ktushm nga Omeri, robit t Zotit dhe sunduesit t besimdrejtve. Sunduesi i besimdrejtve, qoft i smur, qoft i shndosh, iu premton siguri t gjith njerzve n aspekt t personalitetit dhe pasuris s tyre ose n aspekt t gjrave q kan t bjn me tempujt e tyre dhe fen e tyre. Kishat nuk do t rrnohen, nuk do t shndrrohen n banesa; as q do tju zvoglohen t drejtat e arritura as q do ti shkaktohet dm pasuris s tyre. Ndaj tyre nuk do t bhet presim n aspekt t fes, as q fare ndonj dm do tu shkaktohet.33 sht caktuar haraxhi (tatim, N.I.) n popullatn e pasur nga pes dinar pr kok, pr popullatn mesatarisht t pasur nga katr, e pr t varfrit nga tre. Pastaj Omer b. Hattabi s bashku me patrikun i vizitoi t gjitha vendet. Deri sa ishin n kishn e Ringjalljes, ndonse patriku me ton shakaje i ofroi Omerit r.a. t falet n t, Omeri, duke ngurruar nga kjo, me njerzi e falnderoi duke thn se shkaku i ngurrimit t tij nga falja sht ajo q ata q ishin n prcjelljen e tij, kur ta shihnin at, kt kish do t mund ta konsideronin xhami. sht shkruar se si Halifi ka pasur shum mshir ndaj shtetasve t vet q i prkitnin fes tjetr. Kshtu ka urdhruar q t krishterve t smur nga epidemia xhuzum tu jep mbshtetje n t holla e ushqim.34 E edhe n astet e vdekjes ndr detyrat q ia ka caktuzar trashgimtarit t vet, e t cilat zn vend t lartsuar n testamentin e tij, nuk i ka harruar dhimmit (shtetasit jomusliman pjestar t librave qiellore, vr. N.I.) e vet. Pr ta ka thn: Dhimmit q kan qen t denj pr kujdesin e All-llahut dhe mbrojtjes s Pejgamberit t Tij, i l n mbrojtjen e tij. Le t kt kujdes e ta respektoj prmbajtjen e kontrats, mos ti ngarkoj ato me detyrat q ata nuk jan n gjendje ti bartin.35 49

Kontrata e Omerit Nga ata q kan ardhur pas halifit Omerit n shum breze megjithat prshkruhet se ka vn disa urdhresa q kufizojn t krishterve lirin e kryerjes s ritualeve. Mirpo, Dehoje,36 Caetani37 dhe autor t ngjashm me kta n mnyr t pakontestueshme kan dshmuar se kto jan versione m von t rregulluara. Megjithat, pasi q juristt e epokave t mvonshme urdhresat e ngjashme kufizuese i kan marr pr t vrteta, pr kt shkak urdhresat e ktilla jan t rndsishme pr shqiptimin e gjuhimit mbi gjendjen e pyetjeve kishtare t t krishterve q kan rn nn pushtetin islam. Kto urdhresa, q i atribuohen halifit Omerit, argumentohen m prmbajtjen e letrs vijuese: N emr t Zotit! Kjo letr! Kjo letr iu drgua halifit Omer b. Hattabit nga popullata e ktij qyteti. Kur jeni nisur pr te ne, krkojm nga ju q neve, pasardhsit ton, bashkbesimtart ton dhe pasurin ton ta mbroni, kurse ne obligohemi tua plotsojm kto kushte. N vendin ton as n rrethin nuk do t ndrtojm kisha manastire t reja, dhe qeli eremitsh.38 Nuk do ti riparojm ato tashm t rrnuara as ti riparojm ate q do t mbesin n kuartet islame. Nuk do tua pengojm muslimanve q dshirojn, qoft ditn qoft natn, t hyjn n kish. Udhtarve musliman deri n tri dit do tu japim strehim dhe furnizim. N shtpit dhe kishat tona nuk do tu ofrojm strehim spiunve as q do ti fshehim armiqt e islamit; as q do ti kryejm manifestimet e fes s krishter; as q do tu bjm pengesa atyre q nga ne dshirojn ta prqafojn islamin. Muslimant do ti nderojm. Kur ndonj prej tyre t hyj n shoqrin ton, do t ngritemi n kmb. Nuk do ti imitojm n rroba, n mbulimin e koks, n mbathje, as n rregullimin e flokve. Gjat prshndetjes nuk do ti prdorim shprehjet si sht selamun alejkum me t cilin shrbehen muslimant. Nuk do tu hipin kafshve bartse t shaluara as q do ta bartin shpatn. N unazat tona nuk do ti graverojm tekstet arabe. Nuk do t shesim pije dehese. Nga balli do ti qethim flokt. Rreth vetes nuk do t vn qemer. N kish nuk do ta ekspozojm kryqin, as q do ti bartim sikur as librat e shenjta rrugve dhe arshis (tregjeve) muslimane.39 Kambanat e kishave tona leht do t ingrrojn. N procesione nuk do t bartim fotografi dhe deg bredhi. N prcjelljen funerale nuk do t lutemi tepr shum zshm as q do t ndezim qirinj deri sa kufoma t kaloj rrugve muslimane. N shtpit tona nuk do t marrim robr q kan qen pron e muslimanve, nuk do ta rrahim asnj musliman. Ja, me kto kushte obligohemi si n emrin ton ashtu edhe n emr t bashkbesimtarve tan, e n ndrrsa pr kt krkojm nga ju mbrojtjen. Nse njeriu prej ktyre kushteve e thejm, nga ne mbrojtja e krkuar do t bjer, dhe n kt rast me ne jeni t lir t veproni si me armiqt dhe kryengritsit.40 50

Personi i par q ka folur pr kto letra ka qen Ibn Hazmi, i cili vdiq kah gjysma e shekullit t pest sipas Hixhretit. Prmbajtja e tyre e kufizon lirin, q n realitet ka filluar t ndodh shum koh m von. Dhe njmend, kto urdhresa kurrsesi nuk jan aplikuar n nj mnyr t rregullt, sepse pr aplikimin e tyre sht dashur t priten koht, kur fanatizmi prgjithsisht, do t vloj. Prkundrazi, ka prova t pakontestueshme q dftojn se ka pasur fare pak akuza pr pengimin e liris fetare t t krishterve n ditt e para t ekspansionit islam. E vrteta, lojaliteti i tyre krishterizmit ka pasur pr pasoj pagesn e xhizjes. Xhizje jan quajtur t gjitha ato t dhna q i kan dhn shtetasit musliman t Imperatoris Arabe. M von, gjat kohs s sunduesve t ri, kur sht futur metoda e administrimit finansiar, ky emr i jepej haraxhit. Por kur kjo xhizje nivelizohet me at obligim t detyrueshm ushtarak i cili ishte pr detyr vetm pr popullatn islame, del se pr njeriun q e ka ndrruar fen vetm pr kt shkak q t fitoj t drejtn e mospagess s xhizjes tepr pak ka ndikuar feja e tij paraprake. Prve ksaj, kthimtari i ri sht dashur t jep n vend t xhizjes nj lloj t lmoshs ligjore, t quajtur zekat, q sht marrur pr luajtshmrit dhe paluajtshmrit e tj.42 Kur merret parasysh se n fund t shekullit t par sipas Hixhretit shteti arab nga arsyerat finansiare i ka detyruar kthimtart, madje edhe pas praimit t tyre n bashksin islame q ta paguajn xhizjen, kjo ather edhe m pak e zvoglon mundsin se atraksioni me para, si sht shptimi prej t dhnave t mdha, sht mjet dhe shkas i ndrrimit t fes.43 Nga ana tjetr, kur shteti ndien nevojn t gjej burim t ri t t ardhurave, duhet pasur parasysh se edhe popullata nga radht jomuslimane ka qen e ekspozuar rrezikut q t detyrohet n tribute plotsisht t reja. Xhizja N shekujt e par t ers islame n aspekt t sasis s prcaktimit t xhizjes nga ana e sunduesve musliman nuk ka pasur unitet.44 Prfaqsuesi i madh juridik imam Ebu Hanife dhe imam Maliku, n disa elemente lidhur me hxizjen nuk jan pajtuar.45 Mund t merrensi shembull metodat drejtuese islame gjat kohs s Abbasitve dispositat vijuese, t marra nga libri Kitabu-l-haraxh, t ciln e hartoi imam Ebu Jusufi me krkes t Harun err-Reshidit (786-809, 170-194 H.): sht marr n vit: nga t pasurit 48, nga t mesmit 24, e nga t varfrit 12 dirhem. 46 Kjo e dhn sht marr nga mashkujt e shndosh t rriteve, deri sa fmijet dhe gratkan qen t liruar.47 N rast se dikush sht martuar, kjo dhnie merrej n natur. sht marr n vend t parave pasuri me vler, artikujt tregtar, orendit, natyrisht edhe puna e dors (tegeli). Kjo dhnie nuk merrej n derra, ver dhe kafsht e cofura. Ata varfanjak q pr shkak t furnizimit jan t detyruar t pranojn lmosh, ose pleqt, q pr shkak t 51

pleqris jan t paaft t punojn, dhe t gjith ata q kan falimentuar materialisht, kan qen t kursyer nga kjo dhmie. Nga dhnia qen prjashtuar edhe puntort, t abt, t smurt kronik, t mendurit, prve nse nuk konstatohet se edhe ata jan kapitalist. N kt prjashtim hyjn edhe ata spiritualist dhe eremit q jetojn nga ndihma e pasanikve, prve nse arrijn pozit dhe mnyrn m t kndshme t jets. Jan dhn urdhresa dhe udhzime t veanta pr ekzekutort q t sillen butsisht gjat grumbullimit t ktyre t dhnave dhe n rast t mosdhnies mos ti prvishen ndshkimeve fizike.48 Qllimi i xhizjes Ky tatim nuk sht, si e pohojn kt disa, denim q sht caktuar n elementin e krishter pr shkak se nuk e kan prqafuar islamin. Ky tatim jepej pr mbrojtjen, q e kan gzuar shtetasit dhimmit (jomusliman), pasi kan qen t paprshtatshm pr shfrytzim n ushtri. Kur popullata e Hires pajtoi ta paguaj xhizjen e krkuar, kan shtruar kushtin: Kt xhizje do ta japim nse muslimant dhe udhheqsit e tyre do t na ofrojn mbrojtje nga shkeljet eventuale t ligjit, qofshin ato nga ana e muslimanve ose nga ndonj an tjetr.49 Kur banort e disa vendeve nga rrethina e Hires e nnshkruan kt kontrat, Halid b. Vehidi ka shtuar: Nse ju mbrojm, kemi t drejt n kt xhizje; e nse jo, nuk kemi as t drejt.50 Nga ndodhia vijuese, q ka ndodhur n kohn e halifit Omrit r.a., mundet t kuptohet se sa i kan respektuar muslimant kushtet e parapara: Imperatori Herakliu ka formuar ushtri t madhe q ti zbrap e shkaprderdh fuqit e invazionit islam. Rezultat i ksaj ka qen se muslimant kan dhn tr angazhimin n prgatitjet pr konfliktin e pritur. Komandanti islam Ebu Ubejde me kt rast ka urdhruar n udhzime, q i ka prgatitur pr mkmbsit e qyteteve t pushtuara n Siri, q t kthehet xhizja e marrur atyre nga t cilt sht marr. N njoftimin pr popullin gjenden kto t dhna q kan t bjn me kt pyetje. Pasi jemi informuar se fuqia e madhe armike sht nisur kundr nesh, po ua kthejm xhizjen tuaj. Sipas hollsive tona, pr kt xhizje ne do t ishim t obligueshm q t ju mbrojm, por sipas gjendjes son t tanishme, pasi e kemi t pamundur tju ofrojm kt mbrojtje, ne ju kthejm tr parat q nga ju i kemi marr. Sipas ktyre udhzimeve sht dhn sasi e madhe e parave nga arka shtetrore. Pr kt t krishtert i drejtoheshim Zotit pr fatin dhe suskesin e sunduesve musliman me lutjen: Zoti prsri pr sundues tonit ju drgoft, dhe ju bft fitimtar ndaj Bizantinasve. Sikur n vend tuajin t ishin Bizantinasit, jo vetm q nuk do t na merrnin edhe pjesn e mbetur.51 Kush obligohet ta paguaj xhizjen? 52

Pasi xhizja sht marr vetm nga personat e rritur mashkuj, sigurisht, sikur kt t ishin musliman, n vend t atyre parave do t ishin t ftuar ta kryejn obligimin e tyre ushtarak. sht me rndsi t theksohet se t krishtert, sikur t shrbenin n ushtri, do t kurseheshin nga dhnia e xhizjes. Pr kt sht shembull veprimi i fisit Xheraxhime, q banonte n rrethin t Antiohis. Kta kan nnshkruar kontrat me muslimant sipas t cils kan premtur se do t luftojn n radht e muslimanve me kusht q mos tu merret xhizja dhe nse edhe ata nj pjes t pres do ta marrin.52 Vitin e njzet e dyt t Hixhretit, kur pushtuesit arab kan prparuar drejt Iranit Verior, me kushtin e mosdhnies s xhizjes, edhe fiset kufitare kan br kontrata t ktilla.53 Shembull t mosdhnies s tatimit kemi edhe n ushtrin turke dhe n marin: t krishtert arbanas me emrin Megaris kan qen tkursyer nga dhnia e tatimit me kusht q tu jepen arm pr ti mbrojtur grykat e maleve q arrijn deri te malet korintase n Greqi. T krishtert q i kan rregulluar urat n rrugt t cilave kalonte ushtria turke dhe t cilt kan kryer detyrn e udhheqsit, kan qen pa ashtu t kursyer nga haraxhi dhe nga t gjitha tatimet n pasurit q u jan dhuruar pr kto shrbime.54 Popullata e krishter e Hidrs, n vend t dhnies s tatimit n arkn shtetrore, ka dhn pr marinn turke dyqind e pesdhjet marinar t zgjedhur, kurse shpenzimet e tyre mbuloheshin nga t ardhurat lokale.55 Ushtria, t ciln e kan dhn t krishtert t quajtur Armatult,56 q jetojn n viset jugore t Rumunis, ka paraqitur n shekullin e XVI e XVII element me rndsi t fuqis ushtarake turke. Po ashtu sikur kta t kursyer nga harai kan qen edhe Grekt, t cilve u qe besuar ruajtja e akueduktit (qemerit t ujsjellsit) q mundsonte ardhjen e ujit n Stamboll.57 Po ashtu kan qen t liruar nga tatimet t krishtert t cilve u qe besuar ruajtja e depove t barutit n Stamboll,58 deri sa prej popullats fshatare egjiptiane, ndonse ka qen muslimane, sht marr tatimi sikur edhe prej t krishterve.59 T krishtert nn sundimin musliman N koht e halifve t dikurshm t krishtert, e sidomos ata q kan banuar npr qytete, pr shkak t siguris personale e pasurore kan arritur edhe m shum pasuri. Muaviu (661-680, 41-61 sipas H.) ka angazhuar n pun shum t krishter, prandaj edhe shum sundues t tjer nga dinastia Umevite dhe Abbasite kan ndjekur at n kt aspekt.60 Te krishtert n pallatin e tyre kan zn pozita me rndsi. Poet t pallatit e pat emruar poetin e krishter me emrin Ahtal. Gjat kohs s halifit Mutessim (833-842, 218-226 H.) dy vllezr t krishter patn fituar besim te sunduesi i besimdrejtve. Njr prej tyre, me emrin Salmavejh, ka qen n shrbim i ngjashm me shrbimin e 53

sotshm t ministrit t punve t jashtme dhe asnj dehret i sunduesit nuk konsiderohej i vlefshm pa nnshkrimin e tij. Vllai i tij Ibrahimi (Abraham) ka qen rojtar i vuls (muhyrit) s sunduesit dhe ka mbikqyr arkn shtetrore. Nuk ka qen jo e rndomt ti besohet vendi i ktill i rndsishm, ku disponohej me finansat shtetrore dhe me shpenzimin e tyre, nj jomuslimani. Aq ka qen miqsia e Halifit ndaj Ibrahimit sa q personalisht gjat kohs s smundjes s tij e ka vizituar dhe aq ka qen i mrzitur me smundjen e tij q ka urdhruar q n pallat sipas ritualeve t krishtere ti bhet prcjellja e funeralit.61 Abdulmeliku ka porositur q vllaut t tij msues ti bhet dijetari i krishter me emrin Atanasiusi. Kur Abdulazizi u emrua mkmbs n Egjipt, Atanasiusi atje e ka prcjellur nxnsin e vet t vjetr, dhe n Egjipt ka fituar pasuri shum t madhe. Rrfehet se Atanasiusi ka pasur rreth katr mij rob, shum fshatra, shtpi, kopshte, ari e argjend. Bijt e tij, duke paguar racionin e ushtarve, kan marr nga do ushtar nga nj dinar. Kur merret parasysh se n at koh n Egjipt kan qen rreth tridhjet mij ushtar, ather mundemi vetes tia paraqesim se far pasurie ka fituar Atanasiusi gjat njzet e dy vite qndrimi n Egjipt.62 Kah fundi i shekullit t nnt sipas isaut i krishteri me emrin Ebunnuh Enbari, deri sa ishte shkrues i Ebu Musa b. Elmusahut, ka prdorur ndikimin e vet t madh n dobi t besimtarve t vet.63 Gjat kohs s Mutemidit (892-902, 279-290 sipas Hixhretit) mkmbsi Enbar b. Jusufi ka qen i krishter. Halifi ka thn se ekzistojn shkaqet pr arsye ia ka parashtruar nj t krishter muslimanve, Hebraikve dhe ithtarve t fes s Zoroastrs n kt pozit kaq t rndsishme.64 Muveffiku, i cili gajt kohs s vllaut t vet mutemidit ka pasur aq ndikim sa q ai ka qen sundues i vrtet, ia ka besuar drejtimin e ushtris t krishterit me emrin israil. Gjat kohs s Muktedirit n krye t drejtimit luftarak ka qen i krishteri.65 Nasr b. Harimi, i cili ka qen sekretari kryesor i Adudud-devletit nga dinastia e Buvejhidev (Buisdve), q ka sunduar me jugun e Iranit dhe Irakut, ka qen i krishter. Gjat koh sektoret shtetrore, e veant ajo finansiare, ka qen prplot adhurues t zjarrit e t krishter, q kan punuar bashk.67 Edhe n koht m t vonshme n Egjipt t krishtert kan deprtuar deri atje sa q koh pas kohe pathuaj ekskluzivisht n duart e veta kan mbajtur kompetencat zyrtare.68 T krishtert, e sidomos n cilsi t mjekut, kan arritur kapital t madh dhe shkathtsia e tyre qe pranuar n shtpit e shklqyeshme islame. Mjeku personal i Harun err-Rreshidit ka qen i krishter me emrin Xhebrail (Gabriel) t ardhurat e t cilit nga pasuria private kan qen tetqind mij dirhem prve asaj q nprmjet mjeksis, q ka shrbyer te Halifi, ka fituar dyqind mij dirhem.69 54

T krishtert edhe n tregti jan br pasanik t mdhenj. Fanatikt, n mnyr tendencioze duke i shfrytzuar ndjenjat e mass s thjesht, q sht zgjuar nga urrejtja ndaj t krishterve t pasur, atyre u kan br dhun. Nse prjashtohen kto raste, bashksia e krishter ka pasur administrimin e pastr autonom, sepse shteti ua ka ln ktyre bashksive q pavarsisht t drejtojn me punt e tyre t brendshme. Lidert e tyre n pyetjet q u prkasin besimtarve t tyre kan kryer detyrn e gjyqtarve dhe kan vn drejtsin.70 Nuk ka pasur przierje n manastiret e kishat e tyre. Vetm disa n vendet m t mdha jan shndruar n xhamia. Deri te shndrrimi i kishave n xhamia ka ardhur pr shkak t ramjes numerike t t krishterve dhe rritjes s jashtzakonshme t muslimanve, prandaj ksaj nuk mund ti bhet vrejtje. Ndr tregimet q kan t bjn me Damaskun sht edhe kjo q flet se Arabt, kur e kan pushtuar kt vend, i kan ndar pr gjysm midis muslimanve dhe t krishterve kishat q gjendeshin aty dhe se nj komandant me shpat n dor ka hyr n qytet n dyert lindore, kurse tjetri ka hyr n ato perndimore me kontratn dorzuese. Se kto rrfime jan t pasakta sht provuar me hulumtimet e mvonshme kritike. Po ashtu me krkimet detaje dhe me topografin e kishs s madhe Saint Jean (Shn Gjoni) sht provuar pamundsia e versionit t disa historianve arab se kjo katedral sht prdor si tempull i prbusht i muslimanve e i t krishterve (d.m.th. se muslimant n nj pjes t ksaj kishe i jan lutur Zotit.71 Megjithat besimi i historianve t cekur se sistemimi i ktill ka zgjatur tetdhjet vjet sht dshmi i liris s krishterve n vet fillimin n aspekt t kryerjes s ritualeve religjioze. N kt pyetje shumica e juristve islam sht kundr gjykimeve t drejtimit (medhhebit) n liberal-hanefit. Dhe njmend, sipas gykimeve hanefite, brenda kufijve islam, ndonse nuk lejohet t ndrtohen kisha e sinrgoga (havra) t reja, megjithat lejohet t ndrtohen aty ku kan qen m par, por q jan rrnuar. Lejohet t riparohet ajo q sht n gjendje rrnuese. Mundet prndryshe t ndrtohet kisha ose havra n fshatra ku nuk ka simbole islame. Sipas drejtimit fanatik hanbelist, nuk lejohet ndrtimi i kishave e havrave n at vend ku jan prishur, as q lejohet t dmtuarat t riparohen. Sipas disa juristve, privilegjet n kt aspekt jan t ndryshme sipas kontratave t lidhura me dhimmit. N vendet q me forc jan marr absolutisht nuk u lejohet dhimmive t ndrtojn tempull. Vetm nse ekziston n kt aspekt kontrat, jan t lir t ndrtojn qoft kisha qoft havre (sinagoga).72 Mirpo, juristt islam, duke u marr me kt n skuta dhe duke shtuar shqyrtime t ngjashme, sikur edhe dispozitat e tyre n kt aspekt, kan pasur pak lidhje me gjendjen e vrtet t gjrave.73 Ulemaje sht pajtuar n mendimin q n nj vend q e kan themeluar muslimant nuk u lejohet dhimmive t ndrtojn tempull, kurse n qytetin Kahire 55

(Cairo), q e ndrtuan muslimant, bashksia fetare e kobtve ka ndrtuar kisha.74 Ashtu edhe n shum vende tjera q i kan themeluar muslimant, t krishtert kan ngritur kisha, e madje edhe manastire. Pr kisha kshtu rishtas t ndrtuara ka shum shembuj, q i cekin si historiant islam ashtu edhe ata t krishter. Pr shembull, gjat kohs s Abdulmelikut (685-705 sipas Hixhretit) pasaniku Atanasisu ka dhn q n qytetin e tij t lindjes n Odes t ndrtohet kisha, t ciln ia prkushtoi shn Maris, dhe kryqtarja, t ciln ia prkushtoi Jezusit. Skica e tyre, si tregohet, i sht drguar mbretit Abgarit. Ky njeri ka lejuar q t ndrtohen shum kisha n Egjipt, nga t cilat m t bukurat jan ato dy q gjenden n Fustat.75 Disa t krishter ndrmjet dinjitarve t mkmbsit egjiptian Abdulazizit, vllaut t Abdulmelikut, kan lejuar q n Heluan t ndrtohet kisha e prkushtuar shn Gjonit.76 Kt vend e kan themeluar muslimant. N vitin 711, me plqimin e halifit Velidit (705-715, 86-97 sipas Hixhretit)77 sht ngritur n Antiohi kisha pr t krishtert jakobitt. Jan kryer ceremonit e veanta me rastin e hapjes solemne t kishs, t ciln e kan ngritur vet n vitin e dyt t sundimit t Jezidit II (720, 102 sipas Hixhretit) patriku jakobit n Antiohi Maraliasi me priftrinjt dhe monakt. Vitin vijues n fshatin Sermada n rrethin t Antiohis me rastin e kryerjes s ceremonive pr hapjen solemne t kishave, dinjitart kishtar qen t ekspozuar protestit, por ky protest ka ardhur nga ana e ithtarve t nj sekti tjetr t krishter q garonte me kt.78 Halid el-Kasri, i cili ishte mkmbs i Irakut arab e persian prej vitit 724 deri m 738 (106-121 H.) ka lejuar t ndrtohet nj kish e veant pr nnn e et, e cila ka dashur t mbetet n krishterizm.79 Gjat sundimit t halifit. Mehdiut (775-785/106-121 H.) sht ndrtuar kisha n Bagdad pr t krishtert, q kan ra n robri n luftrat e shumta q jan zhvilluar me Imperatorin Bizandinase.50 Gjat sundimit t Harun err-Rreshdit (786-809/170-195 H.) pr shkak t sigurimit t protektoratit sht ndrtuar nga ana e popullats s Semavs nj kish.81 Gjat sundimit po ktij t halifit patriku nestorian n Basra ka marr lejen q n t t ndrtoj kish,82 kurse themelet e saj (Basrs) jan vn n vitin 638 /17 H.) n kohn e halifit Omer r.a. sht ndrtuar edhe kisha e shklqyeshme n Babilon, ku gjenden varret e pejgamberve Danielit dhe Zekerias (Zakorij).83 Halifi Memuni (813-833, 198-218 H.), kur shkoi n Egjipt, i dha autorizim dy dinjitarve t vet, q n kodrn Mukattam n rrethin t Kahires t ndrtojn kish.84 Patriku nestorian Timotensi, q vdiq n vitin 820 sipas Isaut, ka lejuar q t ndrtohet kisha n Tekrit, kurse n Bagdad manastiri.85 Gjat kohs s sundimit t halifit t pest fatimit n Egjipt zahirit (1020-1035/411-427 H.) sht ndrtuar kisha edhe n vet Xhidden.86 Me konstituimin e pushtetit islam tolerimi i kishave t krishtere nuk sht shkelur, por prkundrazi: nestoriant, sipas t dhnave q jan marr 56

nga veprat e tyre historike, kan reguar zgjim dhe aktivitet t jashtzakonshm n jetn religjioze dhe zelltari prej kur kan ra nn pushtetin islam.87 Sunduesit e Persis, ku ky sekt i krishter ka qen i shtrir, her i mbronin, e her i ekspozonin presionit. Kur fillonte lufta ndrmjet persis dhe Imperatoris Bizantinase, ata gjendeshin n situat tejet t rrezikshme. Pr shkak t simpatis s tyre ndaj armikut, Persiant me ta mjaft vrazhd silleshin. Por gjat sundimit shtetror t halifve, siguria e tyre, q e kan arritur brenda krahinave t tyre, ka shkuar deri aty sa u sht mundsuar q nga krahinat e tyre t drgojn misionar fetar. Misionart e tyre, q i kan drguar n shekullin e tet sipas Isaut n Indi dhe Kitaj, kan arritur madje n pozitat e peshkopve. Pasi filluan e u forcuan n Egjipt, e kan prhapur ende krishterizmin edhe n Azin Qendrore. N shekullin e njmbdhjet madje shum tatar i kan kryquar.88 Prse bashksit tjera t krishtere nuk kan dftuar kaq veprimtari, pr kt nuk duhet akuzuar udhheqjen islame. Udhheqja qendrore islame ka qen pr t gjith njlloj, pr m tepr, ka penguar sulmet e njrs ndaj tjetrs.89 N shekullin e pest sipas Isaut, peshkopi nestorian me emrin BarSuma, q t mundet rrept ti persekutoj ithtart e kishs ortodokse, e bindi sovranin e Persis se Nestoriusi u sht mik dhe si dshmi i ka krahasuar dispozitat e veta fetare me rregullat fetare t Persianve. Tregohet si jan pre (ther) n kto-persekutime 7800 persona, sa klerik ortodoks, sa t tjer.90 Dhum sht br ndaj ortodoksve edhe gjat kohs s Kosroesit II (Hosrevit), pasi Herokliu hyrin tokn persinae. Por edhe kjo dhun u b pr shkak se nj ithtar i sektit jakobit t krishter ka arritur ta bind sunduesin e Persis se ortodokst kan simpati ndaj Bizantit.91 Vetm islami me rregullat e veta mbi tolerancn pengon veprat e ktilla q e rrnojn drejtsin. Prkundrazi, sht e qort se sht orvatur t sillet drejt me mbar popullatn e krishter. Duke e shfrytzuar kt veprim t drejt t barabarsis, jakobitt jan ngutur q pas pushtimit t Egjiptit, kur kan par se npunsit bizantinas jan larguar, ti prvetspjn kishat ortodokse, por, gjat konstatimit t pransis, sht urdhruar nga ana e muslimanve q ato tu kthehen pronarve.92 Shkaqet e kalimit t t krishterve n islam Duke e marr parasysh kt liri t rrfimit t besimit, e cila prgjithsisht i sht dhn t krishterve n fillim t islamit, del se sht absolutisht e pamundur t pranohen supozimet, q prgjithsisht jan prhapur, se shpata sht faktor n ndrrimin e fes n islam. N pajtim me kt, jemi t obligueshm t krkojm shkaqe tjera t kthimit jasht detyrimit. Pr fat t keq, pasi na mungojn t dhnat n kt aspekt, kemi nevoj tu drejtohemi supozimeve.93 N koht kur shqyrtimet teologjike kan qen m tepr n 57

mod ka pasur shum mendimtar t cilt kan qen t gatshm pr pranimin e msimit islam. T ngjashm me msimin islam kan pasur pikpamje antart e klass shehrigan (ifligart0 n shekullin e tet sipas Isaut. Ata, edhe vet t krishter, e kan konsideruar Isaun (Jesusin) e lart njeri, vetm q e kan konsideruar pejgamber.94 Ata, her pas here, i kan shkaktuar shum kokarje klerikve nestorian t cilt prpiqeshi ti fusin n nj sekt shprehimisht t krishter,95 por pasi ishin m tepr kah islami se kah krishterizmi, sht majft e besueshme se kan hyr n radht e atyre q e kan rritur numrin e muslimanve pasi q Arabt e pushtuan Persin. Sipas supozimeve t shum teologve t krishter,96 ramja e athershme morale e kishs lindore dhe nnmimi shpirtror ka nxitur kundr vetes zemrat e t shumtve dhe i ka nxitur t krkojn atmosfer m t pastr shpirtrore n islam, i cili ka ardhur n fuqin e plot t entuziazmit t ri fetar.97 N kt aspekt shembulli i ithtarve t ktij mendimi gjendet n shpjegimet vijuese t dinjitarit t madh kishtar Milmenit (Millman)98: N far gjendje gjendej krishterizmi n ato vise t cilat t parat i qen ekspozuar pushtimeve muslimane? Nj sekt fetar ka qen kundrshtar i tjetrit, grupi i klerikve ka qen kundr grupit tjetr n ato dispozita t paqarta fetare dhe pyetje metafizike; ortodokst, nestoriant, jakobitt n antagonizmin e vet t pashterrshm e mundonin njri tjetrin. Shum prej tyre, n vend q t bashkohen q ta mbrojn krishterizmin e prbashkt, kan shkaur aq larg sa kan dshiruar t shohin kundrshtart dhe rivalt e vet nn sundimin e muslimanve. Tr kjo, sado rrept t luftohet, sht pak. Kush di sa ka n mesin e tyre ku kto diskutime t pafund i kan lkundur themelet fetare. Mirpo, sht e uditshme se si me mijra t krishter t shastisur nuk jan strehuar tek e vrteta e unitetit t thjesht t shenjt, qoft edhe me pranimin e pejgamberis s Muhammedit, q t shptojn nga ato diskutime t pafund. Autori italian Caetani shtron se largimi i ndjenjave nga dogmat labriniane, q kan futur n krishterizm nprmjet fryms bizantinase, sht shkak i prhapjes s islamit ndr pjestart e kishs lindore; dhe n kt drejtim shqyrton: Pr Lindjen, e cila ka pasur m tepr prirje drejt t kuptuarit t thjesht e t kuptueshm, ndriimi i kulturs greke ka qen, nga aspekti fetar, shkatrrim, sepse shkenca e thjesht dhe e lartsuar e Jezusit (Isaut) u shndrrua n sekt plot pasiguri dhe dyshim. Kjo, megjithat, rezultoi me ndjenjn e indiferentitetit dhe nga themeli e ka tronditur besimin. Derisa gjendja e gjrave ishte e ktill, m n fund filluan t deprtojn lajmet nga shkretria pr Shpalljen e re. Ather ky lloj i degjeneruar i krishterizmit n Lindje, i kaosuar me mospajtimet e brendshme, e qlluar n vet esencn e besimit, me frik qndronte n dilem. M nuk i kundrvihej trheqshmris s fes s re, por fes s atill q me nj goditje do ti t gjitha ato dyshimet dhe dilemat e mjera, dhe me besim t thjesht, t qart e t pakontestueshmm do t ofronte edhe 58

shum profite materiale. Ja kshtu Lindja e lshoi Jezusin dhe u hodh n prqafim t pejgamberit q vinte nga Arabia.99 Pr islamin teologu Taylar thot100: sht leht t kuptohet se si sht prhapur shpejt n Azi e Afrik kjo form e mojsieizmit t reformuar. Dijetart afrikan e sirian kan vn n vend t fes s Jezusit besime misterioze e metafizike; dhe n luft kundr shthurjes morale t kohs s vet kan proklamuar celibatin (mosmartesn, vr. N. I.), duke e konsideruar virtyt t parajss, si ilaq kundr saj. Rruga drej shenjtshmris qe n trheqshmri (kallugjerizm), kurse karakteristika kryesore e kallugjerizmit ka qen n papastrti. Masa e rndomt ka qen ajo q me gjith shpirt i ka adhuruar martirt, t shenjtit dhe engjjt sikur politeistt. Shtresat e tij t larta kan qen me moral perverz; t mesmit kan qen t shtrnguar me tatime, robt kan qen t privuar nga do shpers n shptim.101 Si mjet pastrues, i drguar nga ana e Zotit, erdhi islami, dhe, duke i ndrruar ato besime t shtrembta dhe ato keqprdorime, i ka shkatrruar. kjo gjendje ka qen nj lloj revolti kundr atyre diskutimeve t kota teologjike dhe pretest burrror kundr respektimit t celibatit si kuror t devotshmris. Islami ka vendosur pr themel t fes madhrin dhe unitetin e Zotit; ka shpallur nnshtrimin vullnetit t Zotit t lart, i cili sht i drejt e i mshirshm, prgjegjsin personale, Ditn e gjykimit, denimin e rrept pr gabim, dhe ka prcaktuar detyrn e namazit, agjerimit, sadaks dhe kryerjen e punve t mira. I ka hedh n prapavij virtytet artificiale, fdredhit t bra n emr t fes, me dhe t folurit e shtrembruar mbi fen. N vend t monakis ka konstituar detyrat e burrsis. Robrve u dha shpresn e liris, e njerzis ndjenjn e vllezris, dhe ka konfirmuar t vrtetat themelore t natyrs njerzore. Islami nga nj an dftohet si shfaqje e reaksionit kundr klerit bizantinas.102 Ky kler pr imperatorin (cariu) dhe pallatin e tij ka qen ajo ana tjetr e shenjtris t lartsuar q gjendej n pozitn m t lart. Imperatori jo vetm q sht konsideruar pr sundues m tlart t krishterizmit por edhe si pontifex maximus (klerik suprem, pap).103 Pranimi i ktij parimi nga ana e klerit dhe klass jasht tij sht rrnjosur n form t despotizmit, i cili me peshn e barabart i ka shtypur besimtart e rndomt gjat kohs s car Justinionit. Kundr shtetit t Justinianit n Stamboll n vitin 532 shprtheu kryengritje e rrept, e cila ishte manifestim i paknaqsis si kundr shtetit ashtu edhe kundr Kishs, e t ciln kan mundur ta ngulfatin vetm pasi i mbytn tridhjet e pes mij njerz. T paknaqurit, q quheshin t gjelbr, kan protestuar rrept dhe publikisht. Kan brohoritur kundr pushtetit t imperatorit: sht humbur drejtsia dhe m nuk do t gjendet. Do t hebraikizohemi, ose, q sht m leht, do t kthehemi n idhujtari!:104 Nuk kan mund t zhduken as njqind vjet m von shkaqet e paknaqsis q ishin shkas pr deklaratat ashtu t rrepta. 59

Goditja e rnd e dors s shtetit bizantinas nuk ka dhn rast q t prsritet kjo kryengritje dhe se t paknaqurit jan dezorganizuar. Por megjithat n vitin 560 jan kapur n Carigrad dhe jan internuar ata q fsheht kan rrfyer idhujtarin.105 Mirpo, t paknaqurit kan mundur papengesa t jetojn n krahinat kufitare, t larguara nga kryeqendra e mbretris. Heretikt, t cilt kan qen t ekspozuar vshtirsive, me t paknaqurit tjer jan strehuar n viset lindore. Pasardhsit shpirtror t atyre q para njqind vitesh dshiruan ta ndrtojn krishterizmin me ndonj fe tjetr, dshiruan ti dalin n ndihm ushtris islame. N Imperatorin e Hilafetit, e sidomos n qytete, pasi q gjuha arabe sht pranuar pr gjuh t prgjithshme, gjat dy shekujve viset e pushtuara shkallrisht kan marr qndrimin dhe traditat e popullit sundues, q domosdo ka dashur t nxis prshtypje t thell n jetn fetare dhe intelektuale t ithtarve t feve tjera, q kan hyr n domenin e saj. lvizja intelektuale, n shum ka materialiste, q prej shekullit t pest t Hixhretit ka ndikuar majft n teologjin islame, duhet se ka ndikuar mjaft dhe n mendimtart e krishter, dhe se e kan lshuar fen n t ciln ather ka dominuar prirja e besimit n gjrat e pamundura. Nj autor islam nga shekulli i katrt Hixhrij e cek bisedn me nj t kirhster (Kobt). Kjo bised mund t merret si shembull t mnyrs s prgjithshme t t kuptuarit edhe t kishave tjera t athershme: Se krishterizmi nuk sht fe e mirfillt, do ti ceki pr kt pyetje kto dshmi: shpalljet e ksaj feje i rrnojn rregullat e nj tjetre; shum urdhresa jan kundrthnse njra tjetrs dhe realisht pr shkak t palidhshmris dhe kundrthnshmris s tyre arsyeja i refuzon, dhe e shtyjn mendjen n revolt. Kurrfar prsiatjeje nuk mund ti ndihmoj, kurrfar diskutimi nuk mund ti argumentoj. Sa do ti hulumtojm (verifikojm), nuk mund t theksojm prov as pr arsyen as pr ndjenjat q pr ta do t bindte. Megjithat, prkundr ksaj, kam par shum sundues dhe popuj me dije dhe gjykim t shndosh q kan mbetur te fjala e dhn krishterizmit. Prandaj gjykoj se kta kan prqafuar krishterizmin prkundr t gjitha ktyre kundrthnieve, sepse kan qen t detyruar ti pranojn argumentet q ua kan dftuar n form t udive dhe simboleve.106 Deprtimi i racionalizmit dhe mohimi i Shpalljes Nga ana tjetr, duhet pasur parasysh se ata q nn ndikimin e prirjeve materiale e intelektuale kaluan nga krishterizmi n islam, n fen e re gjetn mendimin e parandjenjs t teologve islam t mutezilitve dhe shum gjra tjera t prbashkta t dy anve. N pajtim me kt, nga arsyeja e qndrimit t tyre shkencor ndaj prmbajtjes s fes dhe shum pyetjeve 60

teologjike, kjo kthes nuk u krye me forc, si supozohet kjo. sht e qart madje edhe pr ata, q sado pak jan t udhzuar n fe q e shpalli Muhammedi a.s., se ekziston lidhja e fort e krishterizmit dhe islamit, duke mos i marr parasysh parimet themelore, pr arsye gjat kohs s halifeve t Umevitve, natyrisht edhe m von, ka ardhur deri te pajtueshmria n shum pika ndrmjet teologve islam e t krishter. Pr kt arsye pohohet se gjat shpjegimit, sipas nj sistemi, t pranimit dhe t kuptuarit t qndrimeve themelore islame, vrehen gjurmat e ndikimit t teologve bizantinas. Forma dhe sistemi i parimit m t vjetr fetar n gjuhn arabe prkujton n krahasimin me veprn e shn Gjonit (Jahja-ut) nga Damasku dhe me veprat e disa t tjerve t shenjtve t krishter me t t ngjashm.107 Nj rend mistik m i vjetr arab, q kishte afinitet kah asketizmi, buras nga ndikimi i pikpamjes s krishter.108 Gjurmat e ktij ndikimi kryesisht gjenden n besimin e disa muttezilitve.109 Ata gjykimin e vet e kan prshtatur plotsisht n mnyrn e rndomt t teologve bizantinas. Ithtart kaderit e kan marr principin e vullnetit t lir pikrisht nga krishterizmi. Ithtart e sektit murxhit n pyetjen e mohimit t denimit permanent, q sht n kundrshti me pikpamjen e prgjithme t muslimanve, pajtohen me msionin e kishs lindore.110 Por megjithat edhe ndikimi i imanve t devotshm islam manifestohet n kalimin n islam t 20,000 sa Hebraik, sa t krishter, sa adhurues t zjarrit me rastin e vdekjes s Ahmed Ibn Hanbelit.111 Juristi i medhhebit hanbelit, Ebu l-Ferexh b. Xhevziu i cili sht dijetari, predikuesi m i madh dhe autori m produktiv i kohs s vet (1115-1201), 509-598 H.), me krenari cek se numri i njjt, si i sht e njohur, sht kthyer.112 Nota e trheqshmris s kulturs islame Suksesi i pashembullt i arms islame e tronditi besimin n krishterizm t atyre q ran nn sundimin islam, sepse kan filluar ta shohin fuqin hyjnore n pushtimet islame.113 Ata e kan ngatrruar lumturin botrore me mshirn e shenjt (kujdesin e Zotit), dhe filluan t besojn se Zoti i lufts ia jep fitoren atyre robrve q I jan m t dashur. N pajtim me kt, shihet se sht br prpjekje q mirfillsia e islamit sht orvatur t argumentohet me suksesin islam. Ideali i vllezris n islam ka qen atraksion i fuqishm pr ta. Dhe njmend, kronaria arabe n gjiri dhe n privilegjet e popullit dominues, t shtrira edhe n kthimtart, u bn pas disa brezeve penges pr ndrrimin e fes, por gjat kohs sht konfirmuar pozita e barabart n rregullimin shoqror t atyre q n cilsi t muslimanve u kan takuar fiseve t ndryshme, dhe n fund t shekullit t par t Hixhretit synimit t theksuar t 61

vllezris n besimin islam i kan gjetur pozit t denj dhe arritn t jen n shtetin e tyre, s paku teoretikisht, t pranuar.114 Persekutimet s cilave m hert u qen ekspozuar t krishtert

Vetm gjat kohs s halifve t par gjendja e t krishterve nuk ka qen tepr shum e durueshme. Nganjher jan mar masa t rrepta kundr dhimmive n dobi t muslimanve. Sipas ksaj shpresohej se muslimanve do tua sigurohen prparsit shoqrore. Jan ndrruarr masa nga ana e shum halifve q dhimmit mos t pranohen n pozitat shtetrore, pr kjo nuk ka mund t rezultoj me sukses. N kt aspekt jan marr vendimeve nga ana e Mensurit (754-770/137-159 H.), Mutevekkilit (847-861/233-247 H.), Muktedirit (908-932/296-310 H.), n Egjipt nga ana e halifit fatimit Amirit (1101-1130/495-57 H.) dhe n shekullin e katrmbdhjet nga ana e sulltanve memelukas.115 Mirpo, marrja e vendimeve n mnyr operative q dhimmit mos t pranohen n punt shtetrore, sht shenj se gajt aplikimit t masave t ktilla hegjemoniste nuk ka pasur uniformitet dhe permanenc. Dhe njmend. shkaqet e ktyre urdhresave duhet krkuar ose n mllefin e publikut n veprimin e vrazhd e t pacip t npunsve t krishter,116 ose n fanatizmin vlues q nxiti veprimin plotsisht t kundrt udhheqjes islame. Veprimi m i rrept kundr shtetasve t krishter ka filluar gjat kohs s halifit Harun err-Rreshidit (786-809/170-199 H.). Ai ka urdhruar se do t veshen n mnyr tjetr dhe do ti lshojn shrbimet shtetrore n dobi t muslimanve. E para nga kto urdhresa na dfton se sa i jan prmbajtur atyre rekomandimeve q i atribuohen Omerit r.a. dhe se ato urdhresa nuk rezultojn nga ndjenjat religjioze, por nga rrethanat politike t asaj kohe. Vuajtjet q i kan psuar t krishtert n t shumtn jan krijuar pr shkak t qllimeve t kqia q kan ushqyer shtetet e krishtera kundr sunduesve islam. Se Harun err-Rreshidi i mori mri t krishtert, shkaku sht n at q imperaton bizantinas Nicefari (Nikifar) n emr t t krishterve e nnmoi.117 Shkas pr veprim kundr t krishterve duhet krkuar ose n pabesi, q lindi pr shkak t przierjes dhe intrigave t armiqve islam, t krishterve t huaj me t vendit, ose n shqetsimin q ka buruar nga nnmimi dhe fuyerja e muslimanve nga ana e t krishterve. Mirpo, shpesh edhe fanatizmi ka qen shkas i konflikteve, si ka qen rasti gajt kohs s Matevekkilit. Ky sundues u dftua si mbrojts i pals muslimane t devotshme, e cila fitoi rastin t bj reaksio nkundr rrymave materialise dhe tendencave liberale, t cilat jan krijuar nn sundimin e pararendsve t tij. Kjo ishte partia e mass s thjesht, e cila ishte n kundrshti me shtresat m t larta.118 Duhet se kjo parti ka lakmuar drejt hakmarrjes pr ato vuajtje t 62

cilat i ka psuar gjat kohs s pararendsve t Mutevekkilit.119 Ai ka dshiruar q rreptsin e tij ta shfrytzoj n ndshkimin e mitezilitve. Ka ndaluar do diskutim komentues mbi Kuranin, kurse shkalln mutezilite e ka shpallur heretike. i ka rrahur e mbyllur t gjith ata q e kan konsideruar t shenjt Aliun r.a., e rrnoi turben e h. Husejut n Kerbela dhe ka ndaluar vizitn pelegrinuese varrit t tij. Edhe t krishtert jan denuar s bashku me ato q jan konsideruar heretik. Pr kt shkak strikt sht kujdesur n aplikimin e vendimit mbi tjetrllojsin e veshjes s muslimanve dhe dhimmive, i cili sht marr para Mutevekkilit. Ka urdhruar q t mos punsohen t krishtert n detyrat t cilat kujdesen pr mirqenien e prgjithshme dhe q tu dyfishohen tatimet. U ka ndaluar dhimnive t punsojn shrbtorin musliman dhe q t lahen n hamamet (banjat) muslimane. sht me vler t hedhet shikimi n at se historiant e kishs nestoriane, e cila m s shumti psoi pr shkak t urdhresave, e shpjegojn kt gjendje me gjerat e reja t cilat jan t lidhura me personalitetin e Mutevekkilit, dhe se kjo sht zhdukur me vdekjen e tij.120 Nj nga trashgimtart e tij, Muktediri, i ka prsritur urdhrat e tij. Diku pas nje pesdhjet vjet m von, edhe ato kan ra. Vlimi i fanatizmit ka nxitur edhe rrnimin e kishave dhe sinagogave.121 Kjo shfaqje sht shkak q sht rritur numri i atyre q jan larguar nga kisha e krishter,122 ndonse kto persekutime jan n kundrshti me frymn tolerante t islamit dhe thnieve123 q i atribuohen Muhammedit t ndershm. S kati palafanatike sht orvatur q vazhdimisht ti aplikoj kto masa dranokike. Nnmimi i jomuslimanve ndr uleman sht br objekt i diskutimit. Ata n trheqshmrin e vet jan ankuar dhe kn br kundrshtime, por pushtetmbajtsit, kur iu jepej rasti, nuk kan ar kokn pr kt.124 Rregullat q jan vendosur nga disa spiritualist fanatik me qllim q ti rrnjosin jomuslimant, nuk mund t konsiderohen kritere t veprimeve t qeveris shtetrore. Ceket se shkas pr kt jan keqprdorimet e jomuslimanve q kan qen n pozitat m t larta zyrtare. Npunsit e ktill t krishter me shkeljen e t drejts s ndonj muslimani kan nxitur urrejtjen. Si pohohet, disa, duke i shfrytzuar pozitat e veta t larta, i kan munduar dhe keqprdorur muslimant, dhe se kanshkuar aq larg sa q i kan privuar nga pronsia. N kt aspekt jan drguar ankesa gjat kohs s halifve: Mensurit (754-775/137-159 H.), Mehdiut (&75-785/159-169 H.), Memunit (815-833)/200-218 H.), Mutevekkilit (847-861/233-247 H.), Muktedirit (908-932/296-320 H.) dhe shum trashgimtarve t tjer t tyre.125 Disa npuns t krishter kan nxitur ndjenjn e prbuzjes pr shkak t veprimeve t veta si sht spiunimi i Abbasitve q ka rezultuar me ndshkimin e muslimanve, simpatizues t Emevitve.126 M von, gjat kohs s kryqtarve jan akuzuar se ktyre u kan drguar lajme,127 dhe se, 63

n nj mnyr q nuk sht e denj q t konsiderohet si persekutim fetar, kan dhn shkas q kundr tyre t ndrmirren masat kufizuese drakonike. Sa bhej m i padurueshm fati i popullats s viseve t pushtuara, kjo n at mas pa rezistenc rritej numri i atyre t cilt me fjalt. Nuk ka zot tjetr pos All-llahut, Muhammedi sht i drguar i Tij kan krkuar shptim prej mjerimit. Kur n shtet ndihej nevoja pr para, kurse kjo gjithnj e m shpesh ka ndodhur, ather rriteshin tatimet ndaj popujve t nnshtruar. Sa zgjatte kjo gjendje e padurueshme e jomuslimanve, aq rritej numri i t kthyerve n islam. Sipas hulumtimit t ktyre dhe rrfimeve t ngjashme me kto mbi vrazhdsit, me t cilat jan t mbushura faqet e historis s historianve t kohve m t vonshme t krishtera, kishat e krishtera nuk kan mundur t zbulojn ndonj mjet t majftueshm rezistent shpirtror kundr presionit t gjendjes s prmendur. Shkaqet e ndrrimit t fes dhe largimit nga krishterizmi, q i kan ndjekur kto persekutime fetare, si thekson historiani i kishs nestoriane mari b. Sulejman, duhet krkur n indiferentitetin n kryerjen e detyrave fetare dhe n jetn jomorale t priftris.128 Nga shkaqet e krkuara t ramjes s popullats si krishter sht edhe ai q fmijt e grave t robruara, t sjellur n harem, kan ndjekur fen e babajve t vet. Ofrimi i liris robrve t krishter nga ana e zotrinjve t tyre t sjellshm si shprblim pr konversionin e tyre sht nj prej atraksioneve q shpesh jan paraqitur. Por nuk sht e njohur se muslimant n ndrrim t fes, as q kan br dhun q nga ndonj vend ta rrnjosin krishterizmin. Sikur edhe halift t ken lejuar aplikimin e njrit nga dy mnyrat e ndrrimit t fes, si ka br Ljudeviti XIV me protestantizmin n Franc, duke e konsideruar at pr pun t keqe, si jan persekutuar Hebraikt nga Anglia plot 300 vjet, ashtu edhe ate leht kan mund ta rrnjosin krishterizmin nga Mbretria e vet. Pasi q kisha lindore ngurronte nga pjesmarrja n aksionin e bots tjetr t krishter, kjo as n at botn e krishter nuk sht ndrmarr asgj q t ndihmohet krishterizmi, i cili sht konsideruar heretik n ato vise. N pajtim me kt, nj prej provave m t fuqishme se shtetet islame prgjithsisht kan qen tolerante ndaj t krisherve sht edhe kjo se edhe sot nj mend ekziston kisha lindore.129 Gjat kohs s pushtimit islam, nga ithtart e kishae q ende kan mbetur, kan qen n Azin perndimore 150.000 nestorian.130 Sikur ithtart e kishave tjera mos t kishin marr masa q ti trheqin n suaza t sektes s vet, numri i tyre do t ishte me i madh. Kaldej t cilt iu bashkangjiten kishs romake kan qen 70.000. Peshkopi nestorian Mar Xhunani me shokt priftr t shumt dhe me 15.000 ithtar t sektit nestorian iu bashkangjit n vitin 1898 kishs ortodkse ruse. Patriku Jakobit n Antiohi ka kryer pushtetin shpirtror mbi 85.000 ithtar t ktij sekti t vjetr. Nga ana tjetr 25.000 besimtar, q prbjn bashksin kompakte 64

jabokite, iu bashkangjiten patriarkis siriane katolike.131 28.000 e di m shum ithtar t kishs lindore ortodokse kan qen nn qeverisjen shpirtrore antiohiane, e 15.000 t patriarkis jerusalimase.132 Numri i ithtarve t kishs katolike delte n 13.000 frym.133 Kisha masonite e cila prej vitit 1182 sipas Isaut sht bashkuar me at romako-katolike, ka 300.000 ithtar.134 sht udi e jashtzakonshme se si kan mundur gjat koh t ekzistojn kto bashksi t coptuara t ekspozuara shkatrrimit t lufts, epidemive dhe uris,135 n krahinat t cilat me shekuj kan qen epiqendra t lufts dhe t cilat me radh i kan shkelur Turqit, Mongolt dhe kryqtart,136 prkundr ligjit q e patn vendosur muslimant se nuk guxohet t ndrrmiret asgj n drejtim t trheqjes s ithtarve t nj bshksie, e cila ke qen n gjendje t ramjes numerike. Parandjehet se shkaku i ramjes s tyre numerike sht mohimi, i cili sht synim n lindje ku sht e shtrir shumsia, parimi i rndomt i monogramis, i ndjenjave q rrjedhin nga pasiguria dhe pozita skllevruese.137 Prpjekjet e bra n prhapjen e islamit ndr t krishtert T dhna t hollsishme pr konvertimin e ktyre t krishterve nuk kemi. Kuptohet se shum prej ktyre e prqafuan islamin n kohn e invazionit t par. Q ta fitojm njfar pasqyre, duhet theksuar se gjat kohs s Omerit r.a. sht marr fatim persona (hara) 120 milion, kurse gjat kohs s Abdulmelikut sasia ka ra n 40 milion. Shkaku i ksaj ramjeje t t ardhurave mund ti prshkruhet shkretrimit i cili sht pasoj e luftrave dhe kryengritjeve, por edhe m tepr mund ti prshkruhet konvertizmit t masave, pr shkak t t cils shum prej tyre kan shptuar nga dhnia e tatimt pr kok.138 N ato koh sht vrejtur kthimi i t shumtve, q mund t kuptohet nga letra e bashkkohst t patrikut nestorianas Ishajabit (Jeshib), t ciln s bashku m eklerikun kryesor n Persi Rordeshirin ia ka shkruar mitropolitit Simenunit. Mjaft pak jan ruajtur dokumente t shkruara t krishtere nga shekulli i par Hixhrij. Pandaj, pasi kjo letr aq n mnyr drastike dshmon se kjo feja e re sht prhapur n mnyr paqdashse, dhe pasi pak sht marr parasysh nga ana e historianve t mvonshm, e konsiderojm t prshtatshme q pjesrisht ta prcjellim ... Arabt, t cilve i Gjithlart ather ua dhuroi sundimin imperialist, tash gjenden n mesin ton. Ata nuk atakojn n fen e krishter, por, prkundrazi, e prkrahin. T shenjtit dhe priftrit ton i nderojn. Kishave dhe manastireve tona u japin dobi t mdha. Prse ather banort tuaj n Mervi e kan lshuar nprmjet Arabve fen? Njkohsisht, sipas fjalve t vet popullats s Mervit, ndonse Arabt nuk i kan detyruar ta lshojn fen, ndonse u kan 65

premtuar siguri nse e japin gjysmn e pasuris s tyre, megjithat e ndrruan fen. E shitn fen e cila u sillte shptimin amshues pr gjysmn e pasuris t ksaj bote kalimtare, e lshuan fen e atill t ciln popujt me gjah e kan bler dhe njjt e blejn, dhe me t arrijn miraz (trashgimi0 t ekzistencs s amshueshme.139 Konvertimet e shumnumrta, q kan ndodhur gjat halifatit t Omer b. Abdulazizit (717-720/99-102 H.) meritojn vmendje. ky halif ka organizuar lvizje intenzive misionare. Q ta trheq popullatn e viseve t pushtuara n suazn islame, e ka stimuluar n t gjitha mnyrat, madje edhe t holla ka ndar.140 Pr m tepr, ka anuluar urdhresn q sht lshuar n vitin 700/81 H. nga shkaqet finansiare. Sipas ksaj urdhresa nuk kan qen t liruar nga dhnia e xhizjes t kthyerit e ri.141 Q ti jep impuls konvertimit, ka ndrmarr kto masa: nga pronart musliman t tokave nuk ka marr hara, por ata i ka ngarkuar me t dhjetn (ushrin). Kto masa nga pikpamja finansiare kan qen rigoroze, por nga pikpamja q e ka prfaqsuar halifi i devotshm kan rezultuar me suskes t madh dhe jomuslimant e shumt i kan kategorizuar n radhn e muslimanve.142 Mirpo, nuk duhet supozuar se vetm shkaqet e ksaj bote kan qen fuqia e vetme q i ka shpjer t krishtert n islam. Si kuptohet nga vepra e Shn Gjonit nga Damasku, q ka t bj me diskutimet fetare, nj musliman i zellshm, bashkkohs i tij, ka dshiruar q me argumente shkencore dhe prova ti tund themelet e krishterizmit. zhvillimi i diskutimit duket kshta: Nse muslimant pesin... Nse muslimant e thon kt... ju pergjigjuni kshtu..., dhe ka paje t realitetit. Shihet se kjo sht hartuar me qllim q t jepen prgjigje t gatshme n kundrshtimet e ndryshme t fqinjve musliman kundr krishterizmit.143 Qndrimi agresiv i polemistve islam n kto dialogje sht i theksuar mjaft, prndryshe do t ishte i paqllimt t przihen argumentet e pohimeve muslimane n veprn q e ka shkruar ky dijetar i krishter. Peshkopi Teodor Ebukra, nj nga nxnsit e Shn Gjonit nga Damasku, ka shkruar di pr diskutimet q i ka zhvilluar me muslimant. ky traktat prmban t gjitha pyetjet kontestuese ndrmjet dy palve.144 Muslimant, sikur edhe m par, edhe kt her kan pranuar ftesn pr diskutim, dhe kjo paraqet nj shembull q jep pasqyr t vrtet mbi veprimtarin e muslimanve, e cila i ka shpjer vrtet caqeve t tyre. T gjitha idet dhe orvatjet e kundrshtarve tan shpjern n mohimin e shenjtris s shkronjs s Zotit (fjala, logosi), ka thn peshkopi.145 Patriku nestorianas Timotiusi n pranin e halifit Hadiut dhe Harun errRreshidit ka hyr n diskutim mbi pyetjet fetare dhe sipas t gjitha gjysave vepra, n t ciln, si thuhet, sht shkruar kjo trajtes, sht humbur.146 Timotiusi sht zgjedhur pr patrik, prkundr kierarkis kompetente kishtare. Kundrshtari m i madh i tij, mitropoliti meroit, n bashkpunim me halifin Hadiun, ka intriguar kundr tij. Ky m n fund, n rekomandim t 66

Halifit, e pranoi islamin dhe si shprblim pr konvertimin e tij mori dhurata t mueshme dhe u emrua npuns n Basra.147 Hollsit mbi konvertimin n islam Kto t dhna nga shekulli i par Hixhrij jan shum t paqarta dhe nuk jan t mjaftueshm. M shum na prkujtojn n prpjekjet rreth thirrjes n fe, se q i shtrojn faktet e caktuara e t pakontestueshme. T dhnat e shkruara deri sot t ruajtura, q n vete bartin karakteristikn e misionaritetit t pastr, bjn pjes n kohn e Memunit (813-833/198218 H.), e kjo sht nj shkres q e ka shkruar i biri i ungjit t Halifit nj fisniku t krishter, i cili ka pasur pozit t lart n pallatin e Halifit, respektin e t cilit personalisht e ka arritur.148 Mnyra e shprehjes s autorit t ksaj shkrese, n t ciln butsisht e ket mikun e vet t krishter ta pranoj islamin, sht pasqyr e shklqyeshme q ua pasqyron qndrimin tolerant q muslimant athere e kan marr ndaj kishs s krishter. Ky traktat sipas vlers s vet zn gati vend t pashembullt n historin e misionaritetit islam.149 Sipas ksaj letre, n t ciln sht fjala, q e ka mbajtur Halifi n mbledhjen me njerzit e shquar, shihet se Halifi i nderuar ka folur me prbuzje t madhe pr ata q, pr qllime dhe vetjaksi t ksaj bote, e kan prqafuar islamin. Ai i ka nivelizuar me ata shumfytyris (munafik) t cilt Muhammedit a.s. i dftoheshin pr miq, e fshehtas punonin ta zhdukin.150 Kto vrejtje t Halifit meritojn vmendje, sepse dshmojn se prej kthimtarve t ri n islam sht krkuar besimi i sinqert, pa kurrfar fitimesh t ulta, dhe se leverdia personale dhe caqet e ngjashme jo t denja si shkas t ndrrimit t fes kan nxitur mospajtimin e tyre t rrept. Memuni personalisht ka shpenzuar angazhim t madh n prhapjen e islamit. Madje u ka drguar ftes n islam t pafeve n krahinat m t largta t mbretris s vet, si sht Fergana,151 por kurr nuk e ka keqprdorur fuqin e vet sunduese q ti detyroj t tjert q ta pranojn islamin. udhheqsi i sektit maniheist Jozdanbaht ka vizituar Bagdadin152 dhe ka hyr n diskutim me dijetart musliman, por para argumenteve t forta t tyre u detyrua t hesht. N kt Halifi i rekomandoi ta prqafoj islamin, por Jezdanbahti, n shenj mospranimi, u prgjegj: O sunduesi i besimdrejtve, fjalt tuaja u dgjuan, kshillat tuaja u miratuan, por ju nuk jeni nga ata q i detyrojn njerzit ta lshojn fen e tyre. Halifi jo vetm q nuk u zemrua pr shkak t mossuksesit t vet, por madje ka caktuar rojtar gjat kthimit t tij q ta ruajn nga nnmimi eventual nga ana e mass fanatike.153 Historiant e krishter japin t dhna t mngta pr konvertitt nga shtresat e larta t priftris. Kshtu kah mesi i shekullit t nnt peshkopi n Bahreju Gjergje, pasi pr disa arsye kishtare q prmbysur nga ajo pozit, 67

kaloi n islam.154 Mitropoliti n Taris Gabrieli me vllaun e vet e prqafoi islamin kah mesi i shekullit t dhjet. Ceket se ka konvertuar pr at shkak q nuk sht zgjedh pr patrik t nestorianve.155 N shekullin e njjt Teodori, peshkopi nestorian n Bet Gorem, kaloi n islam. Historiant kishtar asgj nuk shkruajn se kto kthime kan qen me dhun.156 Sikur t ishin kthyer me dhun, ata, pa dyshim, kt do ta theksonin. Ndrmjet vitit 962 dhe 966 n islam u kthye edhe peshkopi jakobit n Azerbejxhan Filokseni.157 Mitropoliti jakobit n Tekrit Ignaciu,158 i cili n kt pozit ishte 25 vjet, me emr tjetr si Mark Barkiki, m 1016 ka shkuar n Bagdad dhe duke e prqafuar islamin n prani t halifit, ka marr emrin Ebu Muslim.159 Kronistt e krishter theksojn se kto tri konvertime kan qen pr shkak t moralit t dobt t tyre, por kto theksime i nnshtrohen dyshimit, pasi nuk jan provuar me argumente tjera.160 Sikur pr shembull nj katolik t pohonte ngjashm pr nj prift i cili do t kalonte n protestantizm, q do t ishte arsye pr dyshim. Nuk ka dyshim se kthimi i priftrve t prmendur, q i prkasin dy sekteve kundrshtare far jan ajo jakobite dhe nestoriane, sht ruajtur nprmjet historis pr shkak t pozits s tyre t lart, por asgj nuk prmendet n konvertimin e priftrve tjer m t ult. Kronisti Bar Hebrosi, duke e shkruar historin deri n ditt e tij, pr kto konvertit na jep t dhna m t gjra. Pr shembull, kah mesi i shekullit t 12 sipas Isaut, nj nga peshkopt jakobit publikisht e ka pranuar islamin dhe kjo sht shkruar npr libra, sikur q m von peshkopi horosanas Haruni, pasi q pr shkak t jomoralit t vet sht gjykuar nga kisha, e ka prqafuar islamin. Pastaj, duke u penduar pr shkak t aktit t vet, ka dshiruar srisht vjen n pozitn e vet t vjetr shpirtrore, por pasi sht refuzuar kjo dshira e tij, shkoi n Stamboll dhe e lshoi fen jakobite n unitetin e esencs. Mirpo, pasi nuk ishte i knaqur me pritjen n Stamboll, srish iu drejtua patrikut jakobit. Dhe m n fund, pasi q prsri pa shkak e prqafoi islamin dhe srish u pendua, e prfundoi fundin e jets ndr aronitt libanonas.161 (marunijje), Bashkkohsi i ktij kronisti, peshkopi haburas Danieli, i cili sht i njohur edhe me shkencs botrore, ka synuar q t emrohet pr kryepeshkop t Halepit, dhe pasi nuk arriti, e lshoi krishterizmin dhe pr shkak u t turpit dhe depresionit shpirtror q u b musliman, I Gjithlartsuari i ka dhuruar ngushullim ksaj krijese dshpruese, sepse disa muaj m von ky heretik i mjer n nj karavansaraj i pakujdes vdiq. Emri i sht zhdukur, e nuk dihet as ku sht varrosur.162 Se kto konvertime nuk jan t rralla dhe raste pastr t vetmuara, dshmon pehskopi i Akres. (St. Jean dAcre), Jaques de Vitru. Duke folur pr at ka ka par n Palestin prej vitit 1216 deri m 1225, kshtu i shtron mendimet e veta pr kishn lindore: sht dobsuar dhe mjerisht sht ngatrruar n kurthra ose, , rrezikshm sht lnduar me tundje 68

epsharake dhe me rekomandimet e rrejshme t profetit t ashtuquajtur, qe rrakulisur. E zbuluar n purpur, sht zhytur n baltin.163 Rastet e kalimit n islam n mesin e kryqtarve Kishat e krishtera, q gjendeshin n territoret e ndikimit islam, jan ortodoksizmi lindor, dhe nga ai jan degzuar dhe jan ortodoksizmi lindor, dhe nga ai jan degzuar dhe jan konsideruar heretike sektet, por kah fundi i shekullit 11 t krishterve sirian dhe palestinez iu bashkangjit element i ri, e kta jan grupe t kryqtarve q ndjekin ritualet latine. Kan mundur ta ruajn ekzistencn e vet t tronditur t banuar n mbretrin jerusalemase dhe krahinat tjera rreth 200 vjet. Kta t shprngulur n kohn e cekur jan kthyer n islam. Pr shembull, gjat kryqzats s par nj pjes, q prbhej prej Gjermanve dhe Lambardianve nn udhheqjen e princit Reymundit, u shkput nga karvani i madh i kryqtarve, dhe n nj fortifikat e ngujoi sulltani selxhukas Arslani. Reymaudi, me pretekstin se po deprton nga qyteti, me personalin e vet kaloi n ann e Turqve dhe e prqafoi islamin.164 Historia e kryqzats s dyt t pafatshme cek nj ndodhi t ngjashme dhe meritore pr vmendje. Nj prift, monak i manastirit Saiut Denis, ka marr pjes si sekretar i Ludevitit VII n fushatn e prmendur kryqtare. Ja, do ti prciell citatet q e pasqyrojn luftn e prmendur: Lufttart e kryqzats, n orvatje q t deprtojn nprmjet Azis s Vogl deri n Jerusalem, jan sulmuar nga ana e Turqve n grykat e malit Frigite dhe psuan humbje t rnd, por me mundime t rnda arritn n bregun e qytetit Antalia. Ata q kan mundur t paguajn mimin e pandrgjegjshm, q e kan krkuar tregtart bizantinas, kan mundur t gjejn bark e t kalojn n Antiohi, deri sa t smurt, t plagosurit dhe grupet e pelegrinve kan qen t detyruar t mbesin n mshirn dhe pamshirn e aleatve t vet tradhtar grekve. Grekt kan marr nga Ludeviti i VII 500 marka me kusht q pelegrinve frankovit ti japin ushtri, e cila do ti mbroj dhe do t kujdeset pr t smurt deri sa tu vij ndihma e par, e cila shkon pas tyre. Por posa u nis ushtria kryqtare, Grekt i informuan Turqit se pelegrint gjenden n gjendje pa rrugdalje, dhe derisa smundja, uria dhe shtizat armiqsore nxitnin rrnim t tmerrshm dhe shkreti n llogarin e ktyre t mjerve, Grekt kt e kan soditur n qetsi. Nj grup i kryqtarve prej tre-katr mij njerzve dshprueshm ka provuar q t shptojn. Turqit i rrethuan por edhe i therrn. Pasi Turqit ngadhnjyen, filluan ta ngushtojn edhe vet llogarin. Sikur zemrat e muslimanve Turq, duke pas mjerimin dhe fatkeqsin kaq t madhe, nuk t dhembeshin, edhe pjesa e mbetur e kryqtarve do ta gjente vdekjen. Turqit ktyre fatkqinjve ua kan shruar plagt, e t varfrit me bujarin e vet nga mjerimi i kan shptuar. Pr m tepr, disa musliman kan bler parat frankovite, q 69

Grekt, di me forc, e di me mashtrim, i kan marr nga pelegrint dhe ua kan dhn kryqtarve t varfr. Ky veprim i dhembsuris duhet t ket qen shkas pr krahasim n syt e pelegrinve dhe veprat dhe veprimet e bashkbesimtarve t tyre Grekve, t cilt i kan detyruar n pun sikur t dnuarit, i kan rrahur e mashtruar, dhe shum prej tyre vullnetarisht dhe sinqerisht kan prqafuar islamin. Ai kronisti i vjetr Andonin de Diclee me kt rast shpjegon: Ndonse jan shmangur nga t pafet, t cilt zemrmirsi dhe dhembsuri u kan dftuar, si kemi dgjuar, gjat trheqjes s Turqve u jan bashkangjitur rreth tre mij kryqtar. Ah, moj mshir, je tirani (dhahim) m e madhe se fardo nnmimi. Muslimant u kan dhn buk, por ua grabitn fen. Dhe njmend, muslimant pr shrbimet e veta t bra askend nuk e kan detyruar ta lshoj fen e vet.165 Rrethanat si jan kontaktet m t shpeshta ndrmjet muslimanve dhe t krishterve, arritja e mendimit t ri nprmjet kryqtarve mbi virtytet e kundrshtarit - t cilat te historiant m t vonshm t krishter166 qart dallohen nga t vjetrit - dhe imitimi i shum Fraukovitve, t banuar n Jerusalem, i qndrimit dhe mnyrs s jets se Lindjes, barabart t gjitha kto kan ndikuar edhe n mendimet fetare. Ndr shfaqjet m t rndsishme t ktij ndikimi bn pjes edhe ajo q shum kryqtar kan pasur qndrim t favorshm ndaj islamit. Kt qndrim t tyrin Kisha rrept e ka atakuar. Kryepari sirian usame b. Munkidhi ka shkuar n Jerusalem gjat kohs s paqes. Ather Mesxhidu-l-Aksa ka qen nn mbikqyrjen e rendit kalorsiak t templarve, q ka qen przierje e monakis dhe ushtris. Kta ia kan prcaktuar usames nj galeri n tempull q t mund t falet n t. Duke e konsideruar kt przierje t nj musafiri - muslimani n pyetjet fetare, ka qen shkas i kundrshtimit t rrept t kryqtarve rishtas t ardhur.167 Pasi sht dshmuar se feja sht shkak q i ka trhequr kryqtart n Jerusalem, dhe n pajtim me kt edhe luftimet e prhershme, nuk duhet habitur se kryqtart kan hyr n diskutime fetare kur iu paraqitej rasti t vijn nkontakt miqsor me muslimant. N kto rrethana teologt e krishter, q t vijn deri te supozimet e mirfillta mbi islamin, kan rn n lidhje personale me muslimant, dhe kan prvetsuar mnyr krejtsisht t re t gjykimit, q sht shkak q mendjet jan tronditur, se jan paraqitur grupe t skizmatikve. Pr kt arsye nuk duhet t shprehim habi q prej tyre shum sosh drejtprdrejt jan trhequr n rreth t islamit.168 N shekullin e 12 jan rastet e shpeshta t renegatjes, t cilt jan zbatuar npr regjistrat tabelare t gjyqit kryqtar n Jerusalem, ashtu q bien n sy.169 sht interesant t msohet kush jan kta musliman q kan qen t preokupuar me prvetsimin e ktyre konvertitve t rinj. Mirpo, kta misionar nuk kan ln asgj pr veprimtarin e vet personale. Megjithat dijm se n krye t ktyre ka qen Salahudini i madh, t cilin biograft e tij e 70

kan prshkruar sikur ai q i ka trhequr kryqtart n islam duke i dftuar virtytet islame ndaj musafirve t krishter.170 sht e qart se jeta e Salahuddinit dhe vlerat e tij kalorsiake kan qen trheqse pr mendjet e t krishterve. Madje disa kalors kryqtar kan qen aq t magjepsur sa e kan lshuar fen e vet dhe shoqrin e vet dhe iu bashkangjiten muslimanve. Shembull i ksaj sht rasti i kalorsit templar Anglezt Robertit. ky kalors, duke e lshuar krishterizmin n vitin 1185/581 H., u b musliman i fort, natyrisht u kurorzua me mbesn e Salahuddinit.171 Dy vjet pas ksaj Salahuddini e pushtoi Jerusalemin. Ndr robrit pas humbjes s ushtris s krishter n Hattin ka qen edhe mbreti i jerusalemit Ludeviti. Gjat kohs s rrmujes luftarake gjasht kalors - si e cek kt nj kronist - t prshkuar me frymn satanike, e lshuan mbretin dhe kaluan n kampin e Salahuddinit, dhe vullnetarisht e prqafuan islamin.172 Ather hyri n bisedime me Salahuddinin edhe grofi nga Tripoli (Tarablusi-Sham), Reymondi, dhe se, si u dgjua, i ka rekomanduar ta pranoj islamin me suitn e vet, por vdekja e papritur e grofit e pengoi kt synim.173 Ramja e Jerusalemit dhe sukseset e Salahuddinit e nxitn Evropn pr kryzatn e tret, ngjarje m e madhe e s cils sht rrethimi i Akres. Vuajtjet e tmerrshme s cilave u qe ekspozuar ushtria e krishter pr shkak t uris dhe smundjeve, kan qen shkas q shum prej tyre, q t shptojn prej kthetrave t uris dhe vdekjes, u strehuan n kampin musliman. M von disa nga kta kryqtart jan kthyer, te disa kan dshiruar tu bashkangjiten muslimanve. Ndonse disa, nga kta t fundit, si tregohet, u kan br shrbime armiqve t vet t dikurshm, megjithat kan mbetur besnik fes s vet dhe t paknaqur me sunduesit e vet t ri, por sht e njohur se shumica jan kthyer n islam. Pr konvertimin e tyre vullnetar nj kronist, i cili ka marr pjes n ekspeditn e prmendur me Rikardin, shkruan kt: Disa nga kta t ikur, fati i t cilve as nuk mund t prshkruhet as t dgjohet pa ndiesin e dhembshme t pikllimit, duke mos mundur ta durojn trishtimin e uris, q ti shptojn trupat, nxitn mallkimin n shpirtrat e tyre. Pasi kaluan n ann e Turqve shum m von, pas fatkeqsive t kaluara u bn edhe heretik. Q ta vazhdojn nj hap jetn e vet materiale, pr mosbesimin nevorits kan bler vdekjen e amshueshme. Ah, akt i paturp, q meriton t gjitha denimet e mundshme! Ah, t marrt njerz, q u gjasojn kafshve q nuk kuptojn! Duke u orvatur t shptojn nga vdekja momentale, nuk ruhen nga e amshueshmja.175 Duke filluar nga kjo koh, shpesh hasim n t dhnat e udhtarve q kan udhtuar npr Palestin dhe vendet tjera islame pr kta heretik. Pasi muslimant e kapn shn Ludevitin, qe detyruar t obligohet se do ta jep shpagimin. N at koh e ka prgatitur betimin, t cilin dukej ta jepte nj i kthyer para muslimanve, prifti i dikurshm.170 Deri sa kryhej procedura e 71

pagimit t shpagimit (pr krim nga robria, N.I.), nj konvertit nga Provansa ka ardhur atje ti ofroj dhurata mbretit. ky Francez para ksaj n shoqri t mbretit Gjonit n vitin 1219 u nis pr fushat n Dimjat (Damiette). N fund u vendos n Egjipt ku arriti pasuri t madhe dhe u martua me muslimane.177 Qart kuptohet nga libri Kujtimet, q e ka shkruar n vitin 1266 nj udhheqs i kalorsve franez, Amory de Rache, se sa jan friksuar q pelegrint e krishter, t cilt shkojn n Jerusalem, mos t kalojn n islam. E ka lutur papn dhe nunct e tij q mos t japin leje pr rrug npr det n Palestin t varfrve dhe pleqve, q nuk mund t bartin arm, duke cekur si shkak se t tillt muslimant ose i mbysin, ose i robrojn ose m n fund renegaten nga krishterizmi.178 Rudolf de Zucham, i cili n perioden prej vitit 1336 deri 1342 ka udhtuar npr Palestin, rrfeu se ka takuar tre persona q e kan pranuar islamin. kta t kthyer, q kan rrjedhur nga qarqet priftrore, kan qen n shoqri t kalorsve vestfalstas, q kan fituar respektin e sulltanit dhe udhheqsve tjer islam.179 Nuk ka dyshi se kto lajme t shkaprderdhura paraqesin dftues se kalimet nga krishterizmi n islam kan kapur dimensione m t gjra, porse nuk jan ruajtur deri sot t dhnat pr ta. Prmendet se n fund t shekullit 15 n Kasire kaluan n islam 25.000 konvertit.180 sht mjaft e besueshme se ka pasur shum konvertit n qytetet palestineze pas ramjes s Principats Latine n Lindje, por q historiant islam, t cilt ather kan qen aq t historiant islam, t cilt ather kan qen aq t preokupuar me fatin dhe madhrin e dinastive islame dhe me avaturat e njerzve t rndsishm, as nuk kan vrejtur n kthimin e personave jo fort t rndsishm. Si kuptohet: kto historian islam, pasi nuk kan pasur vmendjen n konvertimin n islam, ashtu nuk kan pasur as pr rastet e renegatjes, t cilt do tparaqiteshin n mesin e bashkbesimtarve t vet. Kshtu jemi t detyruar t knaqemi me t dhnat e autorve t krishter edhe n rastet e konvertimit edhe n rastet e renegatjes. Autort e krishter japin t dhna t hollsishme e t vlefshme pr ata q i kan trhequr n fen e vet, kurse n ngjyrn sa m t zez i paraqesin caqet dhe synimet e atyre q kalojn prej fes s tyre n islam. Duhet se n mendjet e ktyre autorve t krishter nuk ka mundur t gjej vend mundsia se nj i krishter sinqerisht dhe me nder, pr shkak t besimit, ka mundur t kthehet n islam. Madje nse edhe u binte n mend kjo mundsi, ato nuk e prmendnin nga frika q mos t nxisin mbivete vettimat e qortimit kishtar. Si shembull rasteve t ngjashme t kthimit, t cilt sakt jan shnuar q sht prjashtim i rrall-ceken t dhnat pr F. von Heimendorfin, i cili n vitin 1565 ka qen n Kairo. Thuhet n nj vepr latine se ky dijetar gjerman, i cili i ka kryer studimet e veta n Leipzig, sinqerisht sht kthyer n islam.181 72

Ja, nga burimet e prmendura historike pak t dhna mund t grumbullojm pr kthimet e sinqerta dhe pr ndrmarrjet misionariste q i kan shtyr q ta ndrrojn fen. M s shumti si shkak i konvertimit ceket se m ndrrimin e fes dshirohet t shptohet nga denimi me vdekje. Veprat e udhtarve evropian flasin shum pr kt. Shembull pr kto rrfime jan t dhnat, t shkruara me gjuh t dekoruara, t njjezuiti, nga t cilt zgjidhet ky: - Nje Kobt i krishter, pak nga mllefi pak pr shkak t zellit fetar pakujdesshm t deklaruar e ka mbytur vllaun e vet, sepse ky, q t shptoj nga persekutimi turk, me qyqri e lshoi Jezusin dhe kaloi n islam. Ai sht par pikrisht duke e kryer krimin dhe sht kapur. Me guxim ka pranuar se i sht mbytur vllai dhe se ai e ka mbytur, sepse ka rn, q emrin e tij e ka njollosur t ciln sht dashur ta laj me gjak. Ather i kan cekur kriminelit, se nse e ndrron fen, se do t shptoj nga denimi(?). Ndonse iu tha se ka vendosur t vdes si i krishter, vendimi i tij u dobsua, kur gjakatart, pr shkak t ekzekutimit, kan filluar ta mundojn, dhe se n astin e fundit ka qen i detyruar t deklaroj se e ndrron fen. Kjo gjendje e pafatshme n nj ast e ka shndrruar nga pjestar i zellshm n renegat, nga martiri n jobesimtar, prej fmijs n t mallkuar, nga engjlli n Lucifer t vrtt. N mnyrn islame e ka theksuar deklaratn islame (kelimei-shehadetin, vr. N.I.), ose m drejt: ka shqiptuar deklaratn e nnmimit t vet. N kt sht lshuar n liri, por jo n lirin e t dashurve t Zotit, por n lirin e njerzve t shkatrruar. Di m von, pr shkak t brejtjes s ndrgjegjjes, sht kthyer n fen e vjetr, dhe se muslimant, n baz t ksaj, e kan mbytur.182 N nj vepr, q e ka shkruar apati Burghardti183 n vitin 1283, domethn kur kryqtart jan persekutuar nga fortifikata e fundit, kur u zhduk sundimi latin nga Lindja, pohohet se n t gjitha vendet, q konsiderohen islame, dominon numri i t krishterve prve n Arabi dhe Egjipt dhe se prqindja e muslimanve ndaj t tjerve sht 3% ose 4%: sht e qart se ky flet hiperbollikisht. Ky opat i ndershm ka qen i pakujdesshm, dhe se sipas gjendjes q e ka par n Mbretrin e vogl Armene, e cila edhe me vende t tjera ka rn nn kryqtart, ka prfunduar edhe pr viset tjera lindore. Por nga fjalt e tij mund t prfundohet se nuk ka pasur konvertime t dimensioneve m t gjra gjat sundimit t kryqtarve, dhe se muslimant, pasi srish e pushtuan Palestinn, ua kan dhn t krishterve privilegjet e vjetra dhe se kta jan pajtuar q ta blejn pr xhizjen paqn dhe shptimin. Pa dyshim t krishtert vendas ia kan parashtruar sundimin islam atij kryqtar. sht e qart se t krishtert e Palestins, kur Jerusalemi pr her t fundit ra n duart e muslimanve, mir i kan pranuar zotrinjt e vet t ri dhe me knaqsi u jan bashkangjitur administrats s tyre. 73

Kjo ndjenj e siguris fetare nn administrimin islam i ka shtyr po ashtu t krishtert e Azis s Vogl q sinqerisht tu dalin prpara Selxhukve, t cilt ather posa filluan t prparojn. Kta t krishter jan friksuar nga fryma ndjekse e kishs lindore. Madje gjat sundimit t Mihajlos s VII (1261-1282/660-681 H.) banort e qyteteve t vogla n Azi t Vogl, me qllim q t shptojn nga despotizmi bizantinas, i ftuan Turqit q ti pushtojn. Pr m tepr, shum banor, t varfr e t pasur, kan dshiruar t ikin n territoret turke.184 Kisha armene dhe gjeorgjite Duhet t japim t dhna edhe pr dy institucione kishtare n Azin perndimore, at armend dhe gjeorgjiane. Kisha q m s paku i ka shrbyer prhapjes s islamit sht ajo armene. Do t knaqemi n kt pjes me disa fjal mbi raportet e Armenve dhe muslimanve gjat historis. Duke iu falnderuar rezistencs kapricioze t ktij populli dhe lojalitetit t tij krishterizmit, prkundr luftrave shekullore, sulmeve dhe persekutimeve, prkundr tronditjeve t sulmit arab, mbretria ermenase sht ruajtur. Madje edhe n shekullin e IX ka zn pozitn e shtetit t rndsishm. Gjat kohs s shkatrrimit t hilafetit t Bagdadit ku fituan shum lehtsi, por n shekullin e XI ka qen e ekspozuar invazionit t Selxhukve. Ndonse disa ikacak ermenas kan arritur ta formojn Armenin e Vogl, edhe kjo n shekullin e XIV u zhduk. Arment, ndonse e humbn pavarsin e tyre, e kan ruajtur vetdijen e vet nacionale. Nn sundimin e Turqve kisha armene ka qen burim i frymzimit dhe i prtritjes s patriotizmit t qndrueshm armen, sikur ka qen edhe n Greqi - thot autori Tavernieri.185 Mund t gjenden Armen q e kan prqafuar islamin pr shkak t dobive materiale, por Arment jan njerzit m inati n bot, sepse fuqishm i jan lojal disa parimeve popullore. Kisha gjeorgjiane (Kirkoriane) osegjurgjiane, si fmij i kishs lindore, sht themeluar kah fillimi i shekullit IV sipas Isaut, dhe se lidhja e saj me kishn lindore ka qndruar gjat koh. Por dyqind vjet m von, patrikana gjeorgjiane (katogigosluk*) u nga nga rrethi sektash bizantinas dhe e shpalli pavarsin e vet. Historia e ktij populli luftarak, t coptuar me mospajtimet e brendshme, vazhdimisht t ekspozuar sulmeve t Bizantinasve, Persianve, Arabve, Turqve dhe Mongolve, gati pa ndrprerje prbhet prej luftrave me armikun e huaj dhe mospajtimeve t egra ndrmjet sunduesve t tyre. Fryma liridashse e Gjeorgjianve, q nuk ka mundur ta duroj sundimin e askujt mbi vete, shpesh deri n strkeqje i hidhronte muslimant fqinj t cilt nuk kan mundur tua imponojn as sundimin shpirtror as botror. Momenti se ndrrimi i fes sht kuptuar me humbjen e pavarsis politike, 74

shpjegohet si shkak q n kronikn e kishs gjeorgjiane jan shnuar shum emra t martirve, deri sa analet e t njjts koh t kishs lindore nuk mund t lavdohen me shnimet aq krenare. Hordhit mangole, t cilat pas vetes kan ln kishat e manastiret e rrnuara dhe piramidat e kafkave t njeriut, e zvogluan numrin e priftris, dhe pasi gjat koh pas ksaj fatkeqsie populli nuk ka plotsuar nevojat e veta shpirtrore, filloi edhe krishterizmi n Gjeorgji t zhduket.186 Madje edhe disa q i kan mbetur besnik krishterizmit, ua kan rritur mjerimin dhe fatkeqsin priftris, duke i prvetsuar t ardhurat e tempujve dhe duke i plakitur pasurit e kishave dhe manastireve, dhe n kt mnyr e kan ndihmuar gjykimin me vdekje t krishterizmit n vendin e vet.187 Invazion i Timurlenkos m 1400/803 H. i shtoi vuajtjeve t Gjeorgjis tmerre t reja. N kohn e Aleksandrit I u shptuan n zgjedhn e huaj dhe i larguan muslimant, por pas vdekjes s tij Gjeorgjia srish u coptua n principata t vogla ashtu q Turqit dhe Persiant, duke e shfrytzuar kt, i rrnjosn edhe mbeturinat e fundit t pavarsis s Gjeorgjis. Mirpo, muslimant e kan konsideruar Gjeorgjin vend t pafatshm, dhe n do rast, e edhe m t voglin t gatshm pr kryengritje. Si Turqit, ashtu edhe Persiant jan orvatur ta sigurojn nnshtrimin e popullats s atjeshme me an t konvertimit. Me ramjen e Stambollit, prandaj edhe me forcimin e ndikimit turk n Azin e Vogl, popullata e Ahashes dhe t rrethins s saj kaluan n islam.188 N Stamboll kan ardhur n vitin 1579 si deputacion dy vllezr nga princat gjeorgjian me suitn prej edhe dyqind njerzve. I riu kaloi n islam me suitn e tij gjoja me qllim q t kaloj n pozit t vllaut t vet.189 Pak m von pas ksaj date pushtimi turk u shtri deri te vet zemra e Gjeorgjis, dhe se popullata e saj e prqafoi fen e pushtuesit.190 Prej ather pjesa perndimore e Gjeorgjis sht br krahin turke. Megjithat kan mbetur shum Gjeorgjian vazhdimisht lojal krishterizmit, por pasi atje shtpia sunduese n vitin 1625/1035 H. kaloi n islam, shum princa dhe fisnik shkuan pas tyre. Krishterizmi edhe gjat koh ka sunduar n fshatra. Pasi disa priftr nuk pajtuan me patrikun (katogikosin) n Samcih (Samcikhe), nuk jan kujdesuar pr nevojat shpirtrore t popullats. Fisnia, e cila para kalimit t vet n islam ka grabitur t mirat kishtare, pas konvertimit t vet natyrisht ka pushuar t jep lmosh (lemozinn) dhe prkrahje, dhe se kishat dhe manastiret jan shndrruar n grmadha, kurse vendet e tyre i kan zn xhamit.191 Pas tyre shkuan edhe pjest tjera t Gjeorgjis (Gjurgjistanit). Tavernieri i prmendur lart, kur kah gjysma e shekullit XVII i vizitoi kto vise, pohon se n pjesn q i ka takuar Persis kan sunduar dy princa, t cilt, para se t ken ardhur n pozitat e tyre zyrtare, jan kthyer n islam.192 Ata jan edukuar n pallatin persian. Tavernieri i ka prshkruar Gjeorgjiant sikur 75

mjaft t paarsimuar n aspektin fetar. Thot se priftrit u dijn t lexojn, por jo edhe t shkruajn. Ka konstatuar se disa autoritete kishtare ua kan shitur djelmoshat dhe vashat Turqve dhe Persianve.193 Duke filluar nga ather, u rrit numri i konvertitve n islam, e sidomos n mesin e shtresave t larta, t cilt dshironin ta fitojn simpatin e pallatit persian.194 Vahtangu IV, i cili n vitin 1701, sundoi n Gjeorgji, ishte i krishter. Shtat vitet e para t sundimit t vet i kaloi n Isfahan. Deri sa ishte atje, iu rekomandua ta prqafoj islamin. Iu tha se dshiron ta ruaj pozitn, qoft me mimin e renegatjes. Sipas nj versioni shihet se madje vllau i tij i ri, i cili m par ishte patrik gjeorgjian, u obligua ta prqafoj islamin nse i jepet kjo pozit. Pas Vahtangut Persiant ia dhan at pozit, por pasi q Gjeorgjiant nuk deshn ta pranojn, e larguan nga aty.195 Kah fundi i shekullit XVIII mbretria gjeorgjiane me popullatn e vet ra nn protektoratin rus. Pasi q Gjeorgjia qe nn sundimin e t huajve muslimaneve, ndjenja e thell nacionale deri ather ka qen mbshtetje shpirtrore dhe mjet ringjalles i fes. Por tash shteti, q prgatitej ta grabis pavarsin e tyre, ishte i fes s krishter, dhe se kjo rrethan rezultoi prshtypjen n viset veriore t Kavkazit n dobi t islamit. Njfar dervishi Mensur u orvat ti bashkoj fiset e ndryshme n Dagestan kundr Rusve. Me predikimet e veta mbi islamin ka arritur t kthej n islam shum bujar dhe kryepar t Dagestanit dhe Ubyhistanit. Shum erkez n predikimet e tij jan kthyer n islam, dhe se kan dshiruar t shkojn n internim se sa t mbeten nn sundimin rus.196 Por n vitin 1791?1206 H. edhe Mensuri ra n robri Vitin vijues edhe Gjeorgjia ra nnsundimin rus. Nuk sht orvatur vetm dervish Mensuri ti kthej erkezt n islam. Pas marrveshjes n Kk Kajnarxhi (1774-1118 H.) kur sht miratuar klauzula pr mvetsin e Krimit, domethn kur i sht mundsuar dalje e lir marins ruse n Detin e Zi, shteti Osmanlij sht friksuar duke parandier se Rust do t luftojn edhe n drejtim t bregut lindor t detit t Zi, prandaj i ka nxitur erkezt n rezistenc. sht drguar oficeri me emrin Ferah Ali q ta formoj n Anap nj koloni ushtarake. Detyra e par e Ferah Aliut, pasi ra n kontakt me erkezt, ka qen ajo q e ka krkuar vajzn e nj begu erkes, duke i fal shum arm dhe pasuri. Pasi Ferah Aliu solemnisht e kaloi gostin, i mallngjei edhe ushtart t cilt ishin nn komandn e tij, dhe edhe ata shkuan pas tij. Madje u obligua vet Ferah Aliu t gjitha shpenzimet e tyre ti bart. Rezultat i ksaj ishte se shum erkez hyn n kolonin e vogl turke dhe e prqafuan fen e burrave t tyre, dhe me zelltari mallngjyese, q sht karakteristike pr t kthyerit e rij, kan arritur pr islam kthimtar t rinj ndr vllezrit dhe babajt e vet. Duke filluar prej ather ka mugulluar n mesin e tyre lvizja aktive misionariste. Ashtu, duke e lshuar idhujtarin, erkezt nga kolonia turke dhe ata q kan ardh n kontakt me ta e pranuan Kuranin. Hoxht e atjeshm me 76

entuziazm t madh jan orvatur ti mesojn me rregullat fetare. sht krkuar ndihma nga Stambolli q tu lehtsohet veprimi i tyre me kthimtart, numri i t cilve gjithnj e m shum rritej,197 por jeta aktive e Ferah Aliut ka qen e shkurt, sepse n vitin 1785/1200 H. vdiq. Ather varri i tij u b vend pelegrini sikur varri i ndonj njeriu t shenjt. Mirpo, puna t ciln ai e nisi me t u zhduk. Anapa n vitin 1812/1227 H. kaloi n duart t Rusve, kurse n vitin 1864/1281 H. Rust e thyen rezistencn e erkezve. Pas ksa, si rrfehet, gjysm milioni erkez jan shprngulur n territorin turk. Nn sundimin rus ka qen i ndaluar konvertimi n ciln do fe prve n ortodoksizm. N pajtim me kt, kjo e ka penguar prhapjen e mtejme t islamit deri m 1905, deri sa nuk u dha proklamata pr tolerancn fetare. Nj nga rezultatet e ksaj proklamate sht ky se Abazt, t cilt sa pr sy e faqe ishin kthyer n krishterizm, filluan n grupe t kalojn n islam ashtu q pr kt shkak kierarkia kishtare ortodokse u tmerrua, dhe se kundr ndikimit islam ka formuar kshillin me qllim t propagands ndr ta.198 1) Dollinger, fq. 5-6. 2) Caetani, Studi di Storia Orientale, I, fq. 365, (Milano; 1911). 3) Caetani plotsisht drejt e ka komentuar se kto pushtime arabe kan qen shprngulja e fundit e madhe e Semitve, vol. II, fq. 831-861. 4) Caetani, vol. II, fq. 455 (N Medine sht formuar shoqria fetare e prbr nga elementet e ndryshme. Shumicn megjithat e kan prbr Medinasit t cilt fuqish mdhe prkushtueshm e kan pranuar islamin. Msimin e ri e kan mbajtur, fort t bindur se me kt e knaqin vetveten dhe e respektojn vullnetin e Pejgamberit). 5) Masudi, bleni IV, fq. 238. 6) Muirs Chaliphate, fq. 121-122. 7) Caetani, vol. III, fq. 814 (323). 8) Caetani, vol. II, fq. 260, 290, 351. 9) Caetani, vol. II, fq. 792-793, vol. III, fq. 253 (8). 10) Caetani,vol. II, fq. I/12-15. 11) Muirs Chaliphate, fq. 90-94. 12) Caetani, vol. II, fq. 299, Welhausen, IV, fq. 156 (not. 5) 13) Tabari, Prima Series, fq. 2482. 14) Pr shkak t studimit t hollsishm mbi xhizjen, t krijuar n organizimin e shklqyeshm dhe hulumtimin kritik t tr materialit disponues historik, shih: Caetani, vol. V, fq. 329 e m tej; Pr Egjiptin gjat kohs s shekullit t par t sundimit islam shih: Bell, fq. 167 e m tej dhe Becker, Beitrage zur Geshichte Aegyptens unter dem Islam, fq. 81 e m tej.

77

15) Caetani (vol. IV, fq. 227) konsideron se kjo tregim sht pikje e periods s mvonshme, q ta shpjegoj veansin e ktij fisi t krishter n mirsjellje meta sikur me muslimant. 16) Caetani, vol. II. fq. 1180. *) El-Mehdin sht halifi i tret abasit, kurse ka sunduar n vitin 775785. Ka zhvilluar luftra t shpeshta me Bizantin, gjat kohs s sundimit t tij ushtria muslimane ka rrethuar Stambollin nn udhheqjen e t birit Harun err-Rreshidit, Hiti, vep. e cituar, fq. 278-279. (SH.N.) 17) Barhebraeus (3), fq. 134-135. 18) Caetani, vol> ii, fq. 828. 19) Tabari, I, fq. 2041. 20) Masudi, bleni IV, fq. 256. 21) Arabt n vitet e par askend nuk e kan terrorizuar pr shkak t fes, as q kan punuar n trheqjen me forc n fen e vet. Pr kt shkak t krishtert Semit kan gzuar nn sundimin islam n pushtimet e para liri t tilla, far me gjenerata nuk kan pasur m hert. (Shih: Caetani, vol. V, fq. 4). 22) Sir henry Layard, Early Adventures in Persia, Susiana and Babylonia, vol. I, fq. 100 (London, 1887); R. Hartmann, Die Herrschaft von al-Karak. (Der Islam, vol. II, fq. 137). 23) Burckhardt (@), fq. 564. 24) W. G. Palgrave, Essays on Eaestern Questions, fq. 206-208 (London, 1872). 25) Kjo droj do t ishte e pabazuar sikur mos t merret parasysh mosdurimin e imperatorit q e ka treguar ndaj sektit t jakobitve, n kohn e prparimit t tij npr Siri, pasi q i fitoi Persiant n vitin 627. (Shih: Michael the Elder, vol. II, fq. 412; dhe Caetani, vol. II, fq. 1049). Pr tmerrt q i kan br ushtart bizantinas ndaj bashkbesimtarve t vet gjat sundimit t Konstantinit II (642-66*) shih: Michael the Elder, vol. II, fq. 443. 26) Michael the Elder, vol. II, fq. 412-413; Barhebracusi nj shekull m von ka shkruar me tonin e njjti (Chronicon Eeclesiasticum, ed. 7. B. Abbeloos et Lamy, fq. 474). 27) Azdi, fq. 97. 28) Balazuri, fq. 137. 29) Caetani, vol. III, fq. 813, vol. V, fq. 394. (Popullata me knaqsi t qart ka pranuar ndrrimin e pushtetit, sepse kan msuar se Arabt do ti plotsojn t drejtat e tyre personale dhe se do tua ln lirin e plot n kryerjen e ritualeve fetare. N Siri tr qytetet e krahinat kan nxituar q t merren vesh me Arabt, madje edhe para humbjes prfunditmare bizantinase. N Sevd jan nnshtruar pa rezistenc dhe kan pranuar pushtetn e ri pa kurrfar kushtesh. 78

Ka mundsi q kjo t ket ndodhur edhe n Siri, sikur edhe n viset e shumta t largta nga rrugt kryesore. 30) Gottheili ka tubuar prbledhje t vlefshme t evidencs s dokumentuar, q ka t bj me popjt q kan hyr nn sundimin musliman, n veprn e vet Dhimmis and Moslems in Egypt (Jomuslimant dhe muslimant n Egjipt). 31) Balazuri, fq. 74, 116, 121. 32) Mbi hulumtimin kritik t ktij dokumenti shih: Caetani, vol. III, fq. 952 e m tej. 33) Tabari, I, fq. 2405. 34) Balazuri, fq. 129. 35) Ibn Sad, III, pjesa I, fq. 246. 36) Memoire sur la conqte de la Syrie, fq. 143 e m tej. 37) Anali dellIslam, vol. III, fq. 957. 38) Disa autoritete n t drejtnislame konsiderojn se ky rregull nuk ka t bj me fshatrat dhe fshatrat e vogla ku ndrtimi i kishave nuk sht penguar (Hidayah, vol. II, fq. 219). 39) Ebu Jusufi (fq. 82) thot se nuk ka pengesa q t krishtert t dalin n procesion nj her n vit me kryqat, por jo me flamurat, dhe kt jasht qytetit e jo brenda ku jan muslimant dhe xhamit e tyre. 40) Gottheil, fq. 382-384, cek versione t ndryshme t tekstit t ktij dokumenti. 41) Ekzistojn provat q dftojn n at se pushtuesit Arab, n tokat e pushtuara nga Bizantint, kan ruajtur sistemin finansues aktual pa ndonj ndryshim n t dhe komentimi i xhizjes si hara pr kok konsiderohet si novatori e juristve t mvonshm, t cilt nuk e kan njohur esencn e gjrave nga koha e islamit t hershm. (Caetani, vol. IV, fq. 610 (231); vol. V, fq. 449, H. Lammens, Ziad ibn Abihi (Rivista degli Studi Orientali, vol. IV, fq. 215). 42) Goldziher, vol. I, fq. 50-57, 427-430; Caetani, vol. V, fq. 311 e m tej. 43) Caetani, vol. V, fq. 424 (752), 432. 44) Balazuri, fq. 124-125. 45) A. von Kremer, (I), vol. I, fq. 60, 436. 46) Nj dirhem pr afrsisht sht 5 pensa ose gjysm shilingu. 47) Bell, fq. XXV, 173. 48) Abn Yusuf, fq. 69-71. 49) Tabasi, Prima Series, fq. 2055. 50) Tabari, Prima Series, fq. 2050. 51) Abu Yusuf, fq. 81. 52) Balazuri, fq. 159. 53) Tabari, Prima Series, fq. 2665. 79

54) Marsigli, vol. I, fq. 86 (ai i quhan Musellim). 55) FInlay, vol. VI, fq. 30, 33) 56) Lazar, fq. 56. 57) Thomas Smith, fq. 324. 58) Dorosta mus, fq. 326. 59) De La Jonyuiere, fq. 265. 60) Lammens, fq. 13. 61) Ibn Abi Usaybiah, vol. I, fq. 164. 62) Michael the Elder, vol. II, fq. 475. 63) Mari b. Sulayman, fq. 71 (L. 16), Abu Nuh al-Anbari ka shkruar veprn kundr Kuranit dhe punimeve tjera teologjike islame. (Wright, fq. 191, not. 3). 64) Mari b. Sulayman, fq. 84. 65) Hilalas-Sabi, fq. 95. 66) Ibn al-Athir, vol. IX, fq. 16. 67) Von Kremer, (I), vol. I, fq. 167-168; Lammens, fq. 11. 68) Renaudot, fq. 430, 540. 69) Von Kremer, (I), vol. II, fq. 180-181. 70) Von Kremer, (I), vol. I, fq. 183. 71) Caetani, vol. III, fq. 350 e m tej, 387 e m tej. 72) Gottheil, fq. 360-361; Goldziher, Zur Literatur des Ichtiauf almadahib, ZOMG, vol. 38, fq. 373-374. 73) Pr kt aspekt teoretik t literaturs juridike islame shih: Snonck Hungonje, Mohammedanisches Rexht in Theorie und Wirklichkeit. 74) Gottheil, fq. 363. 75) Michael tha Elder, vol. II, fq. 476; Renaudot, fq. 189. 76) Eutychlus, II, fq. 41; Severus (fq. 139) thot se kto jan dy kisha. 77) Von Kremer (I), vol. II, fq. 175. 78) Michael the Elder, vol. II, fq. 490, 491. 79) Ibn Khallikan, vol. I, fq. 485. 80) Yaqut, vol. II, fq. 662. 81) Yaqut, vol. II. II, fq. 670. 82) Mari b. Sulayman, fq. 73. 83) Ishak of Romgla, fq. 266. 84) Eutychius, II, fq. 58. 85) Von Kremes (I), vol. II, fq. 175-176. 86) Renoudot, fq. 399. 87) Monaku dominikanas nga Floreuca me emrin Ricoldus de Monte Crucis e ka vizituar Lindjen kah fundi i shekullit XIII dhe fillimi i shekullit XIV, dhe ka folur pr tolerancn q nestoriant e gzojn nn sundimin musliman, n kohn e tij. N lidhje me kt thot: Kam lexuar n kronikat e 80

vjetra dhe n veprat e Arabve, t cilat jan t sigurta, se nestoriant kan qen miq dhe aleat t Muhammedit. Vet Muhammedi i ka porositur trashgimtart e vet q ta ruajn kt miqsi me nestoriant, s cils Arabt deri m sot i kushtojn kujdes t veant. (Laureut, fq. 128). 88) F. Labourt, De Timotheo I, Nestorianorum Patriarcha, fq. 37 e m tej, (Paris, 1904). 89) E. von Dobschutz, fq. 390-391. 90) Michael the Elder, vol. II, fq. 439-440. 91) Makin, fq. 12, F. Labaurt, Le Xhristianisme sous la dynastie sassanide, fq. 539 e m tej, (Paris, 1904). 92) Renoudot, fq. 169. 93) VOn Kremeri mir e ka vrejtur: At q e kemi msuar pr historin politike dhe luftarake t atyre shekujve ua kemi borgj historianve arab t cilt nuk kan ditur pr lodhje dhe barr n grumbullimin e lajmeve dhe t dhnave. Ndrmjet nesh dhe asaj historie qndrojn dymbdhjet shekuj. Pr kt shkak, krahas t gjitha problemeve, sht i nevojshm preciziteti. Historia e brendshme e ksaj periode sikur edhe historia e lufts ndrmjet fes s re t thjesht dhe religjioneve t vjetra n t cilat jan krijuar sektet e komplikuara, pr t cilat dijm vetm prgjithsisht. (Van Kremer (2), fq. 1-2). 94) Thomas of Marga, vol. II, fq. 309 e m tej. 96) Prve teksteve q jan prcjell ktu shih: MCliutach i Strongs n Ecyclopedia (Enciklopedia) me njsin Mohammedanism, vol. VI, fq. 420. James TrecmanClarke: Ten Creat Religions, pjesa II, fq. 75 (London, 1883). 97) Kt e shprehi edhe imperatori Heraklie me gjuhn e historianit musliman me fjalt: Feja e tyre sht fe e re q u jep hov t ri. (Tabari, fq. 2103). 98) History of Latin Christianity, vol. II, fq. 216-217. 99) Caetani, vol. II, fq. 1045-1046. 100) Teksti sht lexuar para Chureh Congress at Wolverhampton (kongresit kishtar n Veloerpton), October 7-th 1887. 101) Mbi sistemin e padurueshm finansiar nn imperatorin bizantinase shih: Gforver, Byzantinische Geschichten, vol. II, fq. 337-339, 389-391, 450. 102) Islami ka qen reaksion n sjelljen e keqe t Justinianit ndaj njerzis. Veanrisht ky ka qen ndaj krishterizmit i cili e ka konsideruar Justinianin pr pris t vetin shpirtror dhe botror. Merit t madhe pr suksesin e Arabit Muhammedit, t lindur n vitin 571, domth. gjasht vjet pas vdekjes s Justinianit, n misionin e tij t pashembullt ka paknaqsia dhe antipatia q e kan ndier popujt q kan qen n kufijt e Imperatoris Bizantinase, sikur edhe ata q kan qen n 81

fqinjsi t saj, pr shkak t tmerreve q i ka br Vasilia. (Glarver, Byzantinische Geschichten, vol. II, fq. 437). 103) Gforver, vol. II, fq. 296-306, 337. 104) Gforver, vol. II, fq. 442-444. 105) Gfarver, vol. II, fq. 445. 106) Masudi, vol. II. fq. 387. 107) Von Kremer (2), fq. 8. 108) VOn Kremer (2), fq. 54 dhe (3), fq. 32, Nicholson, fq. 231. 109) Rrfehet se Muhammed b. Hudhejl, filozofi dhe edukatori matezilit i halifit Memun, ka kaluar n islam m shum se tre mij persona (Ahmed b. Jahja b. el-Murteda, fq. 26, 27). 110) Von Kremer (2) fq. 3,7-8; C.H. Becker, Christilche Polemik und islamische Dogmen bildung (Zeitschrift fur Assyriologic, XXVI, 1912). 111) Ibn Khallikan, vol. I, fq. 45. 112) Wustenfeld, fq. 103. 113) Michael the Elder, vol. II, fq. 412-413; Caetani, vol. V, fq. 508: Fitort q muslimant i patn ndaj Bizantinasve dhe Persianve nuk kan qen vetm fitoret e Arabve ndaj popujve t krahinave t nnshtruara, por n syt e Lindasve t cilt n do ndodhi shohin fuqin e Zotit, kan qen edhe fitoret e msimit islam kundrejt krishterizmit dhe mazdaizmit, e veuan fitoret ndaj krishterizmit. 114) Goldziher, vol. I, kaptina 3 dhe 4. 115) I fundit nga kta ka zbuluar tentimin e t krishterve q ta djegin qytetin Kairo. (De Gnignes, vol. IV, fq. 204-205). Gottheil, fq. 359, Journal Asiatique, IV, seria, bleni XVII (1851) fq. 454, 455, 463, 484, 491). 116) Assemani, bleni III, pars, 2, p.c., Renaudot, fq. 432, 603, 607. 117) Muir, the Caliphate, fq. 475. 118) Von Kremer, (3), fq. 246. 11) Muir (1), fq. 508, 516-517. 120) Mari b. Sulayman, fq. 79 e m tej; Saliba b. Yuhanna, fq. 71. 121) Gottheil, fq. 364 e m tej. 122) Mari b. Sulayman, fq. 114 (LL. 14-16). 123) Duhet se ky hadith transmetohet n disa versione, pr shembull: Kush i bn padrejtsi atij me t cilin sht br kontrat (dhimmiu) dhe e ngarkon mbi mundsit e tij, un do ti bhem padits. (Balazuri, fq. 162) (Yahya b. Adem, fq. 54 i shton fjalt: deri n ditn e Gjykimit). Kush e shqetson dhimmiun q e paguan xhizjen dhe e dfton nnshtrimin e vet - ky sht armik i imi. (Usudu el-Gaba, cituar sipas Goldziherit n Jewish Encyclopedie, vol. VI, fq. 655). Historiani i krishter Al-Makin (fq. 11) e cek n versionin: Kush e shqetson dhimmiun, m shqetson edhe mua.

82

124) Journal Asiatique, IV serie, bl. XIX, fq. 109 (Paris, 1852). Shih gjithashtu R. Gatheil, A Fetwa on the appointmeut of Dhimmis to office (Zeitsehrift fur Assyriologie, vol. XXVI, fq. 203 e m tej.) 125) Belin, fq. 435-440, 442, 448, 456, 459-461, 479-480. 126) Belin, fq. 435, not. 2. 127) Belin, fq. 478. 128) Mari b. Sulayman (fq. 115, reshti 1-2) ofron shpjegim t ktij gabimi me persekutime q ndodhin n fillim t shekullit t dhjet dhe thot: Shum kan kaluar n islam, kurse shkak i ksaj sht shkaprderdhja n fe dhe sjellja e keqe e priftrve n oltar, tempull dhe vende t shenjt. 129) Halifi egjiptian Al-Hakimi (996-1020) ka urdhruar q t gjith Hebraikt e t krishtert ta lshojn Egjiptin e t shprngulen n territorin bizantinas. N lutjen e tyre e trhoqi urdhresn e vet. (Makrizi, (I), fq. 91). Sidoqoft, halifi ka pasur mundsi q kt ta zbatoj me dhun, si e ka kryer kt Sultan Selimi I i rrept (1512-1520), i cili me qllim q ti prfundoj arjet religjioze n vendin e vet ka shkaltuar masakrin ndaj 40.000 shiitve. Politikn e planifikuar ka menduar ta mbaroj me rrnjosjen edhe t krishterve. Duke i lejuar vetes abstenim nga ky kurs, pa dyshim e ka br kt n pajtim me politikn e prgjithshme t ciln sunduesit islam e kan pasur ndaj shtetasve t vet t krishter. (Finloy, vol. V, fq. 29-30). Shkas mendimeve t tij disa ia atribuojn inkuizicionit n Spanj, q n at koh zbatohej, dhe se sulltan Selimi si ndshkim pr torturat t zbatuara ndaj muslimanve n Spanj, dshiroi ti detyroj t krishtert ta pranojn islamin. Por kur ti marrim parasysh idet dhe synimet e ktij sunduesi e politikani t madh, jan t arsyeshm theksimet e autorit Arnoldit. Si kishte dshir, sulltan Selimi iu drejtua Meshihatit q n kt aspekt t jep lejen (fatvan) sipas t gjitha gjasave duke cekur si shkak veprat e inkuizicionit. Shejhu-l-islami i athershm, Zembil-li Ali efendiu, shembull i vetdijes fetare e qytetare, iu prgjegj se nuk mund tia jap, sepse kjo kundrshtohet me rregullat e islamit mbi dhimmit. Kur sulltan Selimi iu krcnua se do ta heq nga pozita, ai iu prgjegj se do ta jep vendimin mbi shkarkimin e tij. (Sh.N.) 130) Silbernagl, fq. 268. 131) Silbernagl, fq. 307, 360. 132) Silbernagl, fq. 25-26. 133) Ibid, fq. 335. 134) Ibid, fq. 384. 135) Shih: A. von Kremer, (I), vol. II, fq. 490-492. 136) Shkretrimi i Stambollit nga ana e kryqtarve n vitin 1204 mund t merret si model i sjelljes s Latinve me t krishtert e kishs lindore. Barhebraeusi ankohet se manastirin Harran e ka sulmuar kont Goscelini, 83

zotriu i Emessit (Homsi n Siri) dhe n vitin 1184 i ka shkaktuar dm t atill sikur t ishte Saracen (Arab) ose Turk (Barheb-raeusi (I), vol. II, fq. 506-508). 137) H. H. Milman, vol. II, fq. 218. 138) A. von Kremer (I), vol. I, fq. 172. 139) Assemani, bl. III, Paris Pria, fq. 130-131. 140) Ibn Sad, Tabaqat, vol. V, fq. 259. 141) Ibn Sad, tabaqat, vol. V, fq. 262. 142) August Mller, vol. I, fq. 440. 143) Migne, Potr, gr. bl. 96, fq. 1336-1348. 144) Migne, Port, gr. bl. 97, fq. 1528-1529, 1548-1561. 145) Migne, Port, gr. bl. 97, fq. 1557. 146) Amr b. Mattai, fq. 65. 147) Amr b. Mattai, fq. 72. 148) Risala Abdullah b. Ismail al-Hashimi ila Abd al-Masih b. Ishaq al-Kindi, fq. 1-37. (London, 1885). (Trajtesa e Abdullah b. Ismail elHashimij Abdulmesih b. Ishak el-Kindiut). 149) Shtojca I. Shih edhe Shtojca II pr shikim n literaturn polemizuese muslimane. 150) Kindi, fq. 111-113. 151) Balazuri, fq. 430. 152) Ka mundsi q shkasi i vizits s Jazdeubahtit Bagdfadit sht ftesa e Memunit q t mbahet tubimi i madh i liderve t t gjitha bashksive fetare t asaj kohe, kur erdhi deri te veshi i halifit se kundrshtart e islamit deklarojn se islami sukseseve t veta duhet falnderuar shpats (forcs) e jo fuqis s argumenteve. N kt tubim dijetart islam e kan mbrojtur fen e vet nga akuzat e paarsyeshme. Thuhet se kundrshtart kan pranuar se muslimant u kan ofruar prova t mjaftueshme. (Ahmad b. Yahya b. al-Murtada, Al-manyah wa lamal fi sharh kitab al-milal wa n-nihal, British Museum, Or. 3937, fol. 53 (b), L. 9-11). 153) Kitab al-Fihrist, vol. I, fq. 338. 154) Barhebraeus (I), vol. III, fq. 194. 155) Mari b. Sulayman, fq. 101 (L. 3-4). 156) Barhebraeus (1), vol, III, fq. 230. 157) Barhebraeus (I), vol. III, fq. 248. 158) T gjith patrikt jakobit marrin emrin Ignacie. Para shugurimit sht quajtur Mark bar Qiqi. 159) Barhebraeus (I), vol. III, fq. 288-290. Elios of Nisibis, fq. 153-154. Me at q sht kthyer n krishterizm para vdekjes, q i ka ndodhur njezet vjet m von. 84

Dy raset t ngjashme jan regjistruar n analet e patrikve jakobit t Antiohis n shekullin e XVI. Nj prej tyre sht rasti Jasen, i cili u b musliman n vitin 1517, por m von bri renegatje dhe iku n Qipro (i cili ather ishte n duart e Venedikasve), ku ra n gjunj pendueshm para dyerve t nj kishe dhe lejoi q mbi trup ti kalojn ata q hynin dhe dilnin nga ajo. I dyti sht Nimetullahi, q jetoi rreth vitit 1560, kurse i cili pasi e la islamin dhe srish kaloi n krishterizm dhe fitoi faljen prej paps Grgurit XIII n Rom. (Barhebraeus (I), vol. II, fq. 847-848). 160) N realitet Eliosi nga Nisebia, kronisti bashkkohor i kalimit t patrikut jakobit n islam nuk e prmend oroditjen e till. Kt nuk e bn as Mari b. Sulayman (fq. 115-116), historian i kishs rivale nestoriane, ndonse ai e akuzon pr grabitjen e enve t shenjta dhe fotografive kishtare. Po ashtu Wright (Syriac Literature, fq. 192) thot sipas fjalve t Jozefit patrikut t Mervas: Nuk kemi nevoj t besojm n do gj q pr kt njeri t shkret thot BArhebraeusi. 161) Barhebraeusi (I), vol. II, fq. 518. 162) Barhebraeus (I), vol. II, fq. 712 e m tej. 163) Historia Orientalis, e 15 (fq. 45). 164) De Guignes, bl. II (Seconde Partie), fq. 15. 165) Odo de Diogilo (De Ludovici VII, Intinere, Migne, Potr. Lot. bl. X XCV, fq. 1243). 166) Guizot: Histoire de la civilization en Europe, fq. 234 (Paris, 1882). 167) Usama b. Munqidh, fq. 99. 168) Prutz, fq. 266-267. 169) Asises de la Cour des Bourgeois (Reueil des historieus des Croisades, Assies de Jerusalem, bl. II, fq. 325). 170) Baha al-Din, fq. 25. 171) Roger Hoveden, vol. II, fq. 307. 172) Benedier of Peterborough, vol. II, fq. 11-12. 173) Benediet of Peterborough, voll. II, fq. 20-21, Roger Hoveden, vol. II, fq. 316-322. 174) Abu Shamah, fq. 150. 175) Itinerarium Petergrinorum et Gesta Regis Richardi, fq. 131. (Chronicles and Memorials of the reign of Richard I, Edited by William Stubbs) (London, 1864). 176) Joinville, fq. 238. 177) Joinville, fq. 262. 178) Mas Latrie, (I), vol. II, fq. 72. 179) Ludolf de Suchem, fq. 71. 180) Libonordo Freschobaldi, quted inthe preface of Defremery and Sauguinettis edition of the Batutah, vol. I, fq. XL. 85

181) Christophori Freri ab Haimendarf Itinerarium Aegupti, fq. 42 (Norimbergae, 1620). 182) le Vogage en Ethiopie entrepris par le Pere Aymard Querin (Rabbath, fq. 17-18). 183) Me t vrtet vlen t prmendet se disa njerz besojn n kundrshti me kt dhe anojn t pohojn di q realisht nuk e kan par, e kjo sht se tr lindja pas detit, Indis dhe Etiopis e pranon Jerusin dhe thrret n emr t tij pos Arabve dhe nj pjese t Turqve q qndrojn n Kapadoki. Un q personalisht kam par e dgjuar prej t tjerve pohoj se gjithnj dhe n do vend, pos Egjiptit dhe Arabis q i banojn Arabt e shumt dhe ithtart e Muhammedit, do t gjesh se prqindja e t krishterve n krahasim me muslimant sht 30:1 e m shum. T gjith t krishtert prtej detit jan, n realitet, t huaj, sepse rrjedhin nga Lindja, ndonse jan t krishter. Duke e marr parasysh se nuk kan prvoj n prdorimin e armve, shpejt u nnshtrohen pushtuesve arab, tatar ose t tjer, kur i sulmojn dhe e blejn paqn dhe sigurin me pagesn e xhizjes (harait pr kok). Arabt ose t tjert q sundojn mbi ta i emrojn mbikqyrsit dhe grumbulluesit e tatimit n ato vende. Kshtu kto vende quhen vende arabe, ndonse tr popullata u sht e krishter, prve drejtuesit, tubuesit t tatimit dhe ndihmsave t tyre. Kt personalisht e kam par n Kiliki (Cilicia0 dhe n Armenin e Vogl, ku sundojn Tatart (Burchardi de Monte Sion Descriptio Terrae Sanetare, fq. 90). 184) Finlay, vol. III, fq. 358-359, J. H. Krause, Dei Byzantiner des Mittela (ters, fq. 276 (Halle, 1869). 185) Tavernier (I), fq. 174. *) Fjala katogigos (katoghighos) sht forma e armenizuar e fjals greke Kathohikos, e kt emr Arment e besimit gregorian ia kan dhn patrikut t vet kryesor, i cili ka rezidencn n Eemiadzin (n Kavkaz). 186) Joselian, fq. 125. N kt period krishterizmin e kan lshuar fiset Abkoza, Xhihtesa, Oseta, Kabarea dhe Kistesa. 187) Joselian, fq. 127. 188) Joselian, fq. 143. 189) David Chytraeus, fq. 49. 190) Joselian, fq. 157. 191) Brosset, II e portic, i re livrosion, fq. 227-235, Description geographique de la Georgie par le Tsarevitch Wahhaucht, fq. 79 (St. Petersburg, 1842). 192) The Six Vojages, fq. 123. 193) Travernier (I), fq. 125, 126. Ai e vlerson numrin e muslimanve n dymbdhjet mij, (I bid, 123). 86

194) Brosset, II, partie livarosion, fq. 85, 181). 195) Documents originanx sur les relations diplomatiques de la Georgie avec la France vers la fin du regne Laouis XIV, recuellis par M. Brosset jeune. (J. A. 2 me serie, bl. IX (1832), fq. 187, 451). 196) Machenzie, fq. 7, Garnett, fq. 194. 197) Barbier de Meynard, fq. 45 e m tej. 198) R. du M. M. VII, fq. 320 (1909). KAPTINA IV PRHAPJA E ISLAMI N MESIN E POPULLATS S AFRIKS Pushtimi arab i Egjiptit dhe mirseardhja e Kobtve pr shkak t lirimit nga sundimi bizantinas Pr her t par islami arriti n Afrik me ushtrin arabe, e cila nn udhheqjen e Amr b. Asit msyri n Egjipt. Tri vjet m von pas ktij invazioni ushtria bizantinese, duke ia ln popullatn e shumt t krishter t Egjptit pushtueseve ishim, u largua. Suksesi i shpejt i pushtuesve z fill m s shumti n disponimin e mir t t krishterve ndaj tyre, sepse kjo popullat jo vetm q ka ndier barr pr shkak t sundimit mjaft mizor ti Bizantinve, por kjo sht disponim dhe fryt i urrejtjes fetare. Jakobitt, t cilt kan prezentuar shumicn e popullats s Egjiptit, nuk i kan harruar nnmimet dhe ashprsit, t cilave u qen ekspozuar n pallatin bizantinas nga ana e ortodoksve. Madje as pasardhsit e tyre kt deri sot nuk e kan harruar.1 Gjendja e Kobtve nn sundimin musliman Disa prej tyre jan munduar, disa jan hedhur n det, e disa kan ikur n dhe t huaj, deri sa nj pjes fshehtas sht dashur ta rrfej fen e vet.2 Popullata Kobte, q quheshin t krishter, me shekuj nuk ka pasur liri fetare, dhe se tek muslimant e solln. Pas dhnies s harait Amr b. Asi ua ka dhen lirin e plot t zotrimit me kishat e tyre dhe t gjitha gjrat kishtare ia ka ln autonomis kishtare, dhe se ata n kt mnyr kan shptuar nga przierja e ambshueshme t ish-administrats, e cila u ka shkaktuar dhembje t mdha. Po ashtu nuk i ka lejuar askujt me kurrfar arsyeje ti prvetsoj t mirat kishtare.3 N fazat e para t sundimit islam n Egjipt gjendja e t krishterve Kobt ka qen e favorshme, dhe nuk ka kurrfar prove se jan br fardo dhune ose shkelje t padrejta me dshir t kthimit t njerzve n islam. Madje deri sa t gjitha pjest e Egjiptit nuk kan qen as t pushtuara, derisa ende qendra e Egjiptit, Aleksandria, rezistonte, shum njerz kaluan n ann islame,5 dhe se shum t krishter pas disa vjetsh 87

shkuan pas shembullit t treguar t tyre. Gjat kohs s hilafetit t Osmanit r.a. (643-655?23-24 H.) t ardhurat nga harai egjiptian ishte dymbdhjet milion. Di m von, me fjal tjera gjat Muaviut (661-679/42-60 H.), pr shkak t rritjes s pazakonshme t konvertimit, kto t ardhura ran n pes milion. M n fund, pasi t ardhurat ran edhe m, mkmbsi egjiptian7 propozoi q mos ti liroj nga tatimi konvertitt e rinj, por halifi duke thn: Zoti xh.sh. nuk e drgoi Muhammedin t tuboj tatim por ta shpall t vrtetn dhe tia thrret njerzin asaj.8 Njkohsisht mund t ceket si shkas pr konvertim edhe kjo q krishterizmi, i cili u manifestua n teori, q prbhet n mposhtjen e vrazhd t t gjitha dshirave,9 ka qen n krahasim me parimet morale njerzore t islamit atraksion i dobt.10 Pasi q nga koha n koh kan kaluar n islam n numr gjithnj e m t madh, pr kt muslimant i kan konsideruar Kobtt me prirje m t madhe kah islami nga ithtart e sekteve tjera t krishtera. Ndonse Kobtt kan qen shum her t ekspozuar kundravajtjeve dhe demimeve, megjithat numri nga kjo arsye t konvertuar t krishterve Kobt ndaj numrit t atyre q vullnetarisht e kan ndrruar fen, sht mjaft i vogl.11 Madje edhe n shekullin e XIX nga shtetet islame Egjipti ofron m shum lehtsi fetare - q i pranohet, - dhe srish pr do vit shum kalojn n islam.12 Megjithat dhuna dhe deliktt, qoft nga ana e ithtarve t sekteve tjera t krishtera, qoft nga ana e sunduesve t mevonshm islam, mjaft i kan kontribuar romjes numerike t t krishterve Kobt, dhe se historia e vuajtjeve t ktyre jakobitve sht mjaft piklluese.13 Shum prej tyre, q t shptojn nga tatimet e padurueshme, e kan lshuar fen e strgjyshrve. Shpjegimi i dallimit t madh ndrmjet gjendjes s Kobtve t krishter dhe t krishterve t Palestins, Siris dhe Andaluzis krkohet n natyrn e tyre konfliktuoze. Duhet se despatizmi bizantinas, kishtar dhe ai admimistrativ, q ka zgjatur gjat koh, ka br prej Kobtve,t frymzuar me zelltari fanatike, parti nacionale, e cila nuk ka mund leht t dftoj knaqsi me sundimin e huaj s pari t Bizantinasve, e pastaj t Arabve. N nj kryengritje, q u ndez n vitin 646 (26 H.) kundr qeverisjes s re, Kobtt pr nj koh i larguan Arabt nga Aleksandria, dhe natyrisht ua kapn dyert e qytett ushtris bizantinase, deri sa Bizantint, pasi nuk patn harruar se si przemrsisht i pritn Arabt, kur hyn brenda, jan sjellur n mnyr armiqsore me Kobtt e mjer.14 Kjo kryengritje, e cila u lind pr shkak t tatimeve t rnda, sht rebelimi i par q i ekspozoi Kobtt hakmarrjeve, dhe se ka qen shkak q si t krishtert jakobit n Egjipt, ashtu edhe sektet tjera t krishtera, q n vendet tjera kan ra nn pushtetin islam, ti kaploj fat m i rnd. Por versionet m shum bjn pjes n histori, q merren me dhunn e muslimanve, se sa n kt libr. Mirpo, duhet thn se Kobtt nuk kan qen gjithnj n gjendje t shtypur, por, prkundrazi, n mesin e tyre vrehen shum q kan fituar pozita zyrtare me ndikim e para. N zyret 88

shtetrore i kan mbushur shum vende t shkruesve dhe shefave.15 Shpesh ata e kan pasur pr detyr caktimin e tatimit.16 Nganjher kan arritur sukses t fitojn kapital t madh.17 Kemi shembuj ku sunduesit musliman me shum priftrinj kan sjellur mjaft przemrsisht.18 Gjat kohs s ktyre sunduesve kan gzuar lirin e plot. Ja, kjo ka qen n at koh t qet e t lir kur kisha gjendej n situatn e atill e cila shum t krishter i ka przier me individualitetin shpirtror t muslimanve. Korrupcioni dhe anarkia e klerit t krishter si nj prej shkaqeve t kalimit n islam Gjat kohs s sundimit t Salahuddin Ejjubit n Egjipt (11691193?565-590 H.) t krishtert nn mbrojtjen e tij kan jetuar mjaft t lumtur. Disa tatime, q u jan caktuar atyre, jan anuluar plotsisht, e disa jan zbritur. T krishtert kan vrshyer n institucionet publike pozitat e regjistruesve, shkruesve, kontabilistve etj. Gjat kohs s trashgimtarve t tij ata edhe njqind vjet kan shfrytzuar lehtsit dhe prudencn e njjt dhe n asgj nuk kan mundur t ankohen prve n keqprdorimet e kierarkis s vet priftrore, e cila kishte rn posht. Kjo kierarki ka qen edhe s teprmi e preokupuar me tregtin shpirtrore, sepse pozitat priftrore iu shiteshin injorantve dhe tipave t prishur, kurse kandidatt n pozitat pr personalitet m t lart, n rast se nuk depononte para pr emrim prkundr siguris s dinjitetit t tyre dhe t drejts m t lart n kt - do t largoheshin me fyerje. Nj nga rezultatet e ksaj gjendjeje sht ky se aftsimi shpirtror i popullit ka qen ln pas dore krejtsisht, dhe se jeta fetare fatkeqsisht zhdukej.19 Rrethanat kishtare u shndrruan n oroditje t atill sa q luftrat e pandryshueshme e t rrepta, q lindn pas vdekjes (m 1261) si patrikut jakobit t shtatdhjet e katrt Johanit, ndrmjet partive rivale pr shkak t kandidatve t tyre, kan zgjatur njzet vjet. Gjat kohs s ktyre luftrave kundrshtart m tepr i kan kushtuar kujdes pasioneve partiake se sa pasojave t dmshme t ktyre luftrave t paskrupullta. Sulltani i athershm egjiptian ka provuar disa her t ndrmjetsoj ndrmjet rrymave n konflikt, dhe refuzoi miton s pari prej 5000, pastaj prej 7000 e m n fund prej 15.000 dukatve - q ia kan ofruar q ai me an t ndikimit zyrtar ta shtyj kandidatin e dshiruar. Pr m tepr, ai ka shkaur aq larg se ka premtuar ta liroj patrikun nga pagimi i takss s rndomt, n rast se i kalojn mospajtimet dhe dakordohen n zgjedhje, por kto prpjekje qen t pasuksesshme. N po at koh shum peshkop qen shkarkuar nga detyra, e edhe vendet e atyre popave q n ndrkoh kan vdekur nuk kan gjetur ndrrimet e tyre. T krishtert nga territori i peshkopatit perndimor, pasi ishin kshtu t ln, e prqafuan islamin.20 Nuk kemi t dhna pr arritjen e pakontestueshme t muslimanve q ti trheqin t krishtert e 89

Egjiptit n fen e vet, t ciln do tia shtonim shpjegimit t ktij historiani, i cili na ofron t dhna t qarta pr kishn kobte. Nuk ka vend pr dyshimin pr angazhimin e tyre t dhn, e sidomos n at se publikisht jan zhvilluar diskutimet mbi prparsit e dy religjioneve rivale, dhe pr at q kjo ka qen shkas q pohimet e tyre t shkruhen, sht pa dyshim, se prpjekje t atilla konvertuese kan ndodhur.21 Kuptojm pikrisht prej dshmis historike se kto konvertime nuk kan rezultuar nga shkelja baloze. Kshtu, pr shembull, n ern e shkatrrimit t patrikans s prmendur ka ekzistuar liria e plot e lutjes s prbashkt, iu lejohet t meremetojn kishat, madje edhe t reja t ndrtojn, iu sht anuluar edhe ndalesa e dikurshme e kalrimit; kontestet e tyre jan zgjidhur n gjyqet e tyre speciale; monakt qen liruar nga tatimi, pr m tepr, u jan dhn disa privilegje.22 Lidhjet e Nubis me vendet muslimane Vshtir sht kategorikisht t shpjegoeht se sa kan ndihmuar ndodhit sipr t cekura n prhapjen e konversionit ndr t krishtert kobtian. Pr kt neglizhenc kishtare theksojn gjendjen e ngjashme dy misionar t rendit t krishter kapucinias, t cilt n shekullin e XVII kan udhtuar npr Egjiptin Verior. Pr shembull, ata nuk kan par n Luksor asnj pop ndr Kobtt, dhe se kan msuar se pesdhjet vjet nuk jan rrfyer as q kan kryer ritualet fetare t kungats. Kur ti marrim parasysh kto rrethana, leht do t kuptojm shkakun e ramjes numerike t Kobtve n Egjipt.23 Duhet se mosprfillja e ngjashme ka ndihmuar edhe zhdukjen e kishs n Nubij (d.m.th. n viset berbere), e cila e ka njohur, sikur q kt edhe sot e pranon Abesinia, supremitetin e patrikans jakobite t Aleksandris. Berbert kah mesi i shekullit t VI jan kthyer n krishterizm. Ata e kan ruajtur mvetsin e vet edhe pas pushtimit arab t Egjiptit. Berbert kan lidhur kontrat me pushtuesit arab, sipas t cilit jan obliguar ti drgojn do vit mkmbsit egjiptian katrqind rob, e pr kt Arabt jan obliguar t japin gjalp, drith dhe rroba.24 Gjat kohs s Mutesimit (833-842?218228 H.) sht drguar nj delegacion, dhe e ka prtrir kontrat e cekur. Kur mbreti nubias e vizitoi kryeqendrne hilafetit, sht pritur me shklqim t madh, dhe duke marr dhurata t mueshme, u kthye n vendin e vet.25 Berbert ishin qysh n shekullin e XII sipas Isaut n krishterizm,26 dhe e kan ruajtur, prkundr ekspeditave ushtarake q kundr tyre jan drguar nga Egjipti, pavarsin e vet.27 Mbreti Berber ka marr nga sulltani i ri egjiptian ndihm ushtarake dhe u nis n xhaxhain e vet. Duke iu falnderuar ksaj ndihme e rrzoi xhaxhain, dhe se pr kt shkaksi kthim dhurate viset m veriore t shtetit t tij iu bashkangjiten Egjiptit, por pasi q popullata e atjeshme ka dshiruar t mbetet n krishterizm, sht marr pr do kok 90

mashkulli n vit nga nj dinar28 hara. Mirpo, pushteti islam nuk zgjati shum dhe Berbert srish e arritn pavarsin e vet.29 Shprngulja e Arabve n Nubi N viset berbere disa shekuj m hert jan vendosur disa fise arabe, edhe Arabt t banuar n rrethin t Nilit t Bardh n shekullin X sipas Isaut, numerikisht jan rritur aq dhe aq pasuri kan arritur q m n fund n kryeqendr t mbretit t krishter,36 Sobit 31 arritn ta ndrtojn xhamin. N shekullin e XIII, e sidomos n fillim t shekullit XIV, ndodhi lvizja e shprnguljes s prgjithshme t Arabve n Nubi. Sidomos, pasi q fisi Xhuhejne u vendos n at vis, shum antar t tij jan martuar me grat e vendasve dhe shkallrisht aq jan forcuar sa q e thyen fuqin e sunduesit t atij visi.32 Ibn Batuta33 na njofton se Berbert n shekullin e XIV njjt kan qen t krishter, por se mbreti n Dongol 34 gjat kohs s sulltanit mamelikas Nasir Kalaunit e pranoi islamin. Asnj prej fushatave t shumta luftarake q jan drguar nga Egjipti n shekullin e XV sipas Isaut, nuk ka deprtuar n pushtim n jug m thell se katarakti i par i Nilit.35 Krishterizmi sht prhapur n rrethin t Sinurit n Nilin e Eprm. Zhdukja e shkallrishme e krishterizmit Mbretria nubike e krishter sht shkatrruar di pr shkak t mospajtimeve t brendshme, di pr shkak t sulmeve t Arabve dhe Zenxhive (Zezakve).36 Gjat ksaj kohe tregtart dhe vizitart islam e kan sjellur islamin n brendi t ktij visi. N nj pjes, q e ka shkruar Makrizi n shekullin e XV, q sht gj e rrall te historiant arab, flitet edhe pr misionaritetin. Nj rrfim, q e ka rrfyer Ibn Salim Azuvani, sht e denj pr vmendje pr shkak t prezentimit t aktivitetit t propagands islame. Vrtet, kthimtari, q sht lnd e ktij versioni, sikur q nuk sht me prejardhje Berber, nuk sht as i krishter, por megjithat tregimi i prcjellur na zbulon llojin e misionaritetit islam, q sht kryer n shekullin e XV n Berberi. Ibn Salimi e ka takuar n pallat nj sundues nubian n Mekar, njeriu q ka banuar n visin q sht larg Nilit tre muaj ecje. Kur e ka pyetur pr fen, ai iu ka prgjigjur: Krijuesi im, i yti dhe i tr njerzimit sht Zoti, i cili sht n qiej. Kur iu paraqitet uria ose thatsia, dalin n nj vend t lart, ku e lusin Zotin e lartsuar. Lutjet e tyre jan pranuar, edhe para se t zbresin nga kodra, dshirat e tyre do t plotsoheshin. N pyetjen tjetr, ky njeri e pranoi se nuk u sht drguar asnj pejgamber. Kur Ibn Salimi i tregoi pr Musaun (Mojsien), Isaun (Jezusin), Muhammedin dhe pr pejgambert e ngjashm t lartsuar edhe pr udit, t cilat me frymzim i kan br, ai ka thn: 91

Nse at e kan br ata, ather e vrteta dhe drejtsia sht meta, dhe un besoj n ata.37 Popullata nubiane shkallrisht sht kaluar drejt nga krishterizmi n islam dhe sht zhdukur.38 Pasi q kisha shpirtrisht ka rn n shkalln m t ult dhe pasi q ndr ekleziastikt nuk sht paraqitur asnj lvizje reformatare, dhe pasi sht humbur do kontakt me kishat tjera t krishterea, sht e natyrshme q n islam kan krkuar plotsimin e aspiratave t veta shpirtrore. Muslimant kaher kan treguar fuqin jetsore dhe qysh ather ua kan imponuar disave fen e vet. Ndrmjet vitit 1520 dhe 1527 (927-934 H.) nj klerik portugez, q ka udhtuar npr Abesini, e ekspozon n mnyrn vijuese formn e kthimit n t ciln kan qen Berbert: Berbert ather nuk kan qen as ithtar t Musaut, as t krishter, as muhammedan. Ata gjendeshin n pafe pa kurrfar ligji. Mirpo, dshiruan t jetojn n krishterizm. Dhe n realitet, Berbert, pr shkak t mngsis se klerikve t vet, kan jetuar n padijen e zez. Ndr t fundit nuk ka pasur asnj peshkop, madje asnj pop. Pr kt n Abesini ka ardhur i deleguari q t krkoj nga ktu ppapa, por n kt mbreti abesinas, pa lejen e patrikut t Aleksandris, iu prgjegj se nuk do ti drgoj kta msues t fes.39 Pas ksaj rreth nja njqind vjet, pasi nuk kishte priftri, krishterizmi nga Nubia u zhduk platsisht. N t gjitha ant e ksaj mbretrie kishat kan qen t mbyllura.40 Nubitt i kaploi rryma e islamit e cila deprtonte nga t gjitha ant. Rryms islame pa dyshim mjaft i ka ndihmuar prpjekje konvertuese e muslimanve, t cilt me shekuj para ksaj kan udhtuar vepr Nubi. Ka pasur fise arabe q kan ardhur dhe kan vendosur pushtetin e vet n viset n veri n afrsi t brigjeve t Nilit.41 Sa u prket fqinjve n Jug, Nubitt ng Abesinia i ka ndar fisi Belus. Ndrmjet Abesinis dhe Nubis N fillim t shekullit XVI antart e fisit Belus, pasi ishin musliman, i kan dhn mbretit t krishter t Abesinis tatim (hara).42 Pasi kjo popullat mund t llogaritet n Belijun, e ata hsitoriani Idrisi i prmend si t krishter,43 kjo, duke e marr parasysh kt, sht sigurisht se ky fis, pak para kohs s prmendur e prqafoi islamin. Ata qysh ather Sinarin, i cili ishte qendr sundimi, ia kan bashkangjitur nj shteti t fort islam. Ushtria e tyre, e cila nn udhheqjen e Ahmed Garanit n vitin 1634 (941 H.) duke msyr Abesinin ka prparuar, u bashkua me ushtrin e sulltanit nga Maroko, i cili ka dhn tatim (hara), edhe pse ka sunduar me visin ndrmjet Sinarit dhe Abesinis. Fuqia ushtarake e ktij sulltani kishte 15.000 Nubij, t cilt sipas t dhnave ekzistuese kan qen musliman.44 92

Ndonse t dhnat pr konvertimin e Nubijve kshtu jan t pamjaftueshme e t shprndara, megjithat mund t argumentojm sipas natyrs s tyre liridashse dhe sipas qndrimit t tyre t gjat n krishterizm, se ai ka ndodhur me an t evoluimit gjat shum shekujve. Tash t kalojm n historin e prhapjes s islamit n Abesini. Ndonse Abesinasit sikur Nubijt i prkasin kishs jakobite, e kan pranuar krishterizmin dy qind vjet para tyre. Islamin nuk e solln valt e shprnguljes arabe q i patn vrsul brigjet e Abesinis qysh para konvertimit t Arabis, por ai disa shekuj m von ka filluar t hyj. Deri n shekullin e X n vendet bregdetare kan qen t vendosur vetm disa familje muslimane. Kurse n fund t shekullit XII, me rastin e formimit t nj dinastie arabe, disa vise bregdetare jan shkputur nga mbretria abesinase. Nj misionar islam me emrin Ebu Abdullah Muhammed ka hyr n vitin 1300 (700 H.) n brendi t Abesinis dhe ka filluar ta ftoj njerzin n ndrrim t fes. Vitin vijues ky njeri ka mundur t grumbulloj rreth 200.000 njerz. Pastaj, duke msyr n principatn Amhara, disa her sht ndeshur me ata.45 Mbreti abesinas Sifa Erad, q ka sunduar nga viti 1342 deri m 1370 (743-772 H.), ka ndrmarr hapa t shpejt kundr muslimanve, dhe se ndaj atyre q nuk kan dashur ta pranojn krishterizmin ka br masakr t prgjithshm ose i ka internuar nga shteti.46 Pikrisht kah fundi i shekullit XIX pr shkak t joqetsis s brendshme dhe anarkis iu sht mundsuar fiseve t banuara n bregdet ta hedhin zgjedhn dhe ti shtyjn Abesinasit n brendi t vendit. Tregohet se mbreti BAida Marjami ka kaluarnj pjes t mir t kohs t sundimit t vet n luft me Arabt t banuar n kufirin lindor t shtetit.47 Deri sa shteti i fort islam Adal, q sht themeluar kah fillimi i shekullit XVI n viset jugore ndrmjet Abesinis dhe detit t Kuq, dhe disa fise tjera islame haptazi kan vepruar kundr ktij shteti t krishter, disa fise arabe nnshtruashm kan dhn tatimin, kurse n viset Masaua (Masavuah) Arabt e banuar kan ruajtur pasurin e kryeparve abesinas, duke jetuar n mnyr nomade n grupe prej 30-40 njerz, t cilt i komandante nga nj eprar i krishter.48 Disa musliman n shrbim t mbrett t krishter kan zn pozita t rndsishme.49 Disa prej tyre i kan mbetur besnik islamit, kurse disa e kan pranuar fen dominuese (krishterizmin). do t thot dhnia e tatimit t ktyre muslimanve negusit (nexhashiut mbretit) abesinas, sht rnd t prcaktohet. Muslimant e Hadis krahas harait sht dashur do vit ti japin mbretit edhe nj vash t re, e cila duhej ta pranonte krishterizmin. kjo tradit sht caktuar sipas nj kontrate t vjetr me Arabt, e cila sht zbatuar kur ndonj sundues abesinas dshironte ta theksoj fuqin dhe pushtetin e vet. Prve ksaj, Arabt e prmendur e kan pasur t ndaluar t bartin arm pr luft dhe t ecin n kuaj t shaluar. Duke shpjeguar shkaqet e nnshtrimit t vet urdhrave t cekur, n fillim thon: Q mbreti mos t na mbys, q mos t na i rrnoj xhamit, kur i drgon njerzit 93

ta tubojn harain dhe ta marrin vashn,ne e pastrojm, e veshim dhe e vm n shtrat dhe pran kohs s saj, lutemi pr shpirtrat e t vdekurve tan, dhe ua dorzojm atyre.50 Invazioni i Ahmed Granit dhe kalimet n islam n kohn e tij Kta musliman, mbi t cilt sht caktuar harai, kan banuar n kufirin verior q shtrihet prej ans perndimore t Abesinis drejt Sinarit,51 dhe n viset e ksaj mbretrie n jug dhe juglindje,52 T flitet se far ndikimi kan br muslimant, duke jetuar przieshm, mbi t krishtert, a kan arritur n at shekull konvertit apo jo, ky sht vetm supozim. Mirpo, sht e sigurt se sunduesi i pavarur musliman n viset Adal, Ahmed Garan, i biri i nj kleriku, i cili e lshoi vendit e babait t vet dhe u vendos n Adal53 ndrmjet vitit 1528 dhe 1543 (935 dhe 950 H.), msyri nga atje n Abesini, n ka shum udhheqs fisnor t krishter me fiset e veta u jan bashkuar ushtris ngadhnjimtare islame dhe kaluan n islam. Por nj kronist bashkkaluar musliman i ktyre ndodhive54 cek se ka pasur disa konversione nga frika dhe se sht dyshuar n sinqeritetin e deklaratave t disa konvertiteve t rinj. Mirpo, dyshimi n kto kthime nuk sht e prgjithshme, prkundrazi, n viset e shumta kthimet, t cilat kan marr dimensione t gjra, na shtijnt mendojm se kjo ka qen lvizje e prgjithshme. Udhheqsit fisnor, q kaluan n islam, personalisht me rekomandim kan br ndikim n ushtart e bindur q edhe ata t shkojn pas tyre. Ata udhheqs fisnor musliman t cilt dikur ishin n shrbim t mbretit abesinas, dhe t cilt, duke e konsideruar sulmin e ushtris ngadhnjimtare islame rast t mir, kan ndrpres lidhjen me krishterizmin dhe kan lshuar prkatsin mbretit t krishter, dhe kan deklaruar se jan musliman, kan prer mjetin e veant t ktyre konversioneve.55 Nj prej tyre n letrn q ia ka shkruar m 1531 (938) Ahmed Garanit, thot: Un dikur kam qen musliman dhe jam bir i muslimanit. T pafet m kan robruar dhe me forc m kryquan. Mirpo, n zemr kam mbetur me fen e vrtet. I mbshtetem Zotit, pastaj Pejgamberit t Zotit dhe miqsis tnde. Nse e pranuan pendimin tim dhe nuk m denon pr at q kam br, do t kthehem n fen e vrtet t All-llahut dhe do t gjej mjete ta kthej n islam edhe at ushtri mbretrore q sht nn komandn time. Dhe njmend, shumica e ushtris t bindur atij shkuan pas tij. Tregohet se numri i tyre me grat dhe fmijt ka qen 20.000 njerz.56 Prparimi i islamit pas vdekjes s Garanit

94

Abesinasit patn sukses t shptojn nga zgjedha e pushtuesve islam me ndihmn e Portugezve. N nj betej q ndodhi n vitin 1544/950 H. u vra Ahemed Grani. Megjithat islami n brendi t ktij visi ka zn rrnj t tilla q ka kontribuar vazhdimit t gjat t kryengritjeve, q u lajmruan n shekullin e XVI n Abesini, sepse dy kishat rivale t krishtera kan qen aq t preokupuara me luft reciproke sa nuk kan pasur kujdes n gjendjen e armikut t prbashkt. Njkohsisht, sukseset e jezuitve dhe misionarve t tjer katolik n arritjen e ithtarve pr fen e vet dhe przierja e Portugezve n shtjen e brendshme qeverisse t Abesinis zgjoi te t krishtert e Abesinis lvizje kundrshtare. Dhe njmend, kto ndjenja armiqsore aq u rritn, sa q disa krer abesinas haptas kan folur se do t dshironin ti dorzohen islamit se sa t mbetn n aleanc me Portugezt.57 Kjo lvizje gjysmfetare gjysmpatriatike marri prmasa t tilla t gjra, sa n vitin 1632/1042 H. plotsisht i kan larguar nga vendi i vet Portugezt me t huajt tjer - t krishter. Pas ksaj Abesinia ka rn n anarki t thell. Fiset q i prkasin popullit Galia, duke e shfrytzuar kt gjendje, jan futur n vet midisin e ktij vendi, ku deri m sot kan mbetur. Sa ka prparuar islami n at koh mund t supozohet sipas dshmis s nj udhtari nga shekulli XVII. Ky udhtar ka shkruar se ithtart e islamit n do an t ktij vendi po rriten dhe se paraqesin nj t tretn e tr popullats s tij. Njqind vjet m von numri i ithtarve t Muhammedit me an t rasteve individuale t kthimit, q ndodhnin aty ktu, shkallrisht rritej. Pasi n shtet nuk ka pasur administrat t fuqishme qendrore, disa udhheqs s vegjl, por t pavarur fisnor, q kan pasur simpati t madhe ndaj islamit, jan nxitur n kryengritje. Kjo ka ndodhur prkundr ligjit q ka prcaktuar se krert abesinas duhet t jen t krishter. Disa musliman, q t zn pozita, bheshin sikur ti kishin prer lidhjet me islamin dhe prqafuan krishterizmin, dhe n kt mnyr n krahinat n t cilat vinin si mkmbs, kan shfrytzuar ndikimin e vet n prhapjen e islamit ndr t krishtert e atjeshm.59 Vrehet nga vet fillimi se nj nga shkaqet e prhapjes s ksaj feje sht ky q muslimant ndaj t krishterve abesinas kan qen normalisht superior. Islami n shekullin e XVIII dhe XIX Udhprshkruesi gjerman Eduard Ruppel shkruan se shum her ka vrejtur gjat rrugs pr n Abesini ... kur dshirohet t emrohet n ndonj pozit shtetrore njeriu i sigurt e i ndershm, zgjidhja rndom binte mbi muslimanin. N kt shton: Muslimant jan t zellshm. do musliman e mson t lirin e vet ose bijt e vet t lexojn dhe shkruajn, deri sa t krishtert i msojn fmijt e vet vetm nse dshirojn ti bjn popa.60) 95

Na mjafton t shpjegojm shkakun e prhapjes s islamit qoft t shkallrishm, por t vazhduesh deri ku ka arritur n shekullin e XIII dhe XIX. Mjerimi dhe letargjia e klerikve t krishter, mospajtimet e pafund t udhheqsve fisnor t krishter kan prezentuar krahas eprsis morale t muslimanve garanc t veprimit t sigurt t ndikimit islam. Plovdeni, i cili ka qen ndrmjet viteve 1844 dhe 1860/1260 dhe 1277 H. konsul britanik n Abesini, shkruan: Fisi Habab, i banuar n viset veriperndimore t Masuit, vetm n 100 vitet e fundit kaluan n islam dhe barabart bartin emrat e krishter. Shkaku i par i islamizimit t tyre ka qen ky q kan qen n kontakt t prhershm mme muslimant, t cilt atje vinin pr shkak t tregtis. Prve ksaj, kto treva i kan mosprfillur udhheqsit fisnor abesinas, t cilt kan qen t preokupuar me luftrat ndrmjet vet.61) Sipas tradits sht konstatuar se nj sundues abesinas me emrin Xhavuxh e lshoi krishterizmin dhe e pranoi islamin pr shkak se ka konsideruar se islami u sjell fatin njerzve dhe zgjat jetn. Pas ksaj nj prifti t bindur i ka urdhruar. Kt ark prgjiruese thyeje! N ka kleriku u prgjegj: Nuk kam mguxim ta coptoj arkn e Maries s lart. Ather Xhavuxhi personalisht e morri sopatn dhe e coptoi n copa. Pas ksaj t gjith popat e atjeshm kaluan n islam, e edhe sot pasardhsit e tyre jan udhheqs t fiseve.62) N at perido edhe popullata e pjesve tjera n viset veriore t shtetit t Abesinis kaloi n islam, sepse nga ktu popat jan larguar, kurse kishat e lshuara shkallrisht rrnoheshin. Kthimet e athershme jan br pastr pr shkak t ligshtimit t t krishterve, sepse edhe muslimant e atyre viseve jan t njohur pr miqsin e vet ndaj t krishterve, por nuk jan fanatik.63) Nj udhtar tjetr dshmon se kthime t ngjashme kan ndodhur n fillim t shekullit XIX.64) Ai thot se ka par shum njerz ku njri pas tjetrit bhen musliman. Ras Aliu, i cili nj koh ka pasur ndikim mbretror dhe i cili sht konsideruar zvends i sulltanit, i ka prmbajtur muslimant: shum vende npunsish u ka dhn muslimanve, dhe madje nga kisha gjrat e grabitura ua ka fal. N kohn e tij pothuaj gjysma e popullats s Abesinis s mesme e kan prqafuar islamin.65) Kjo fe aq thell i lshoi rrnjt n Abesini sa q gati tr tregtin, sidomos zejet e vogla, muslimant i kan marr n duart e veta, jan br pronar t pasuris, dhe n qytete, tregje e panaire jan br urdhrdhns dhe n kt mnyr kan ndikuar n tr popullatn. M tej, nj misionar i cili atje ishte 35 vjet, pohon: Duke i marr parasysh sukseset dhe zellturin e propaganduesve jo musliman, sikur t paraqitet edhe nj Ahmed Garan dhe ta shpaloj flamurin Muhammedan, tr Abesinia do ta pranonte islamin.60) Kontesti, q u krijua ndrmjet Egjiptit dhe Abesinis, q n vitin 1875 rezultoi me luft, ka nxitur ndjenajt n dm t islamit. Pasi qen t detyruar t luftojn me nj shtet t huaj islam, kjo nxiti reaksionin kundr besimtarve t njjt t atij shteti n Abesini. 96

Negusi (nexhashi) abesinas Johani e themeloi nj kuvend shpirtror, t cilit n aspekt t fes i dha pushtetin ky, kurse ky dha urdhrin se n shtet mund t jet vetm nj fe. Muslimanve u dha tre vjet afat q ti bashkangjiten kishs popullore. Pr ta n ato vende ku paraqitet nevoja kan dhn t ndrtohen kishat. Popave te krishter jan detyruar tu paguajn t dhjetn. Muslimant q ishin n shrbime shtetrore morn vrejtjen ose t kryqohen ose t japin dorheqje. Natyrisht se ka qen i kufizuar ndikimi i ksaj metode detyruese. Nga ana tjetr, krishterizmi formal nuk i ka penguar muslimant q fshehtas ta predikojn fen e vet. Madje jan hetuar shum persona t cilt, pasi jan kryquar n kish, direkt i jan drejtuar ndonj imami dhe kan krkuar q tu gjej ilaq n mnyr q t pastrohen nga kryqimi.67) Pasi q kjo urdhres befasuese shtrihej vetm n mashkujt, kjo nuk ndikoi mjaft. Sa u prekt muslimanve, n aspekt t prhapjes s islamit n Abesini, misionari italian Massagia prmend aktivitetin e tyre t rndsishm n propagand.68) Tregohet se mbreti Johan n vitin 1880 ka urdhruar me dhun t kryqohen 50.000 musliman.69) Mirpo, kto masa detyruese n dobi t krishterizmit nuk e kan penguar fuqin e prhapjes s islamit n shekullin e XIX. Fiset si jan Tekles (dmth. druri i Jezusit), Itebtes (dhurata e Jezusit), Temarijam (Ipeshqeshi i Maries), t cilat edhe sot i bartin emrat e ktill n buz t kahit dihet se dikur kan qen t krishter, plotsisht jan br muslimane. Dy deg t fisit Meuza pjesrisht n gjysmn e shekullit t kaluar, e pjesrisht n fillim t ktij shekulli plotsisht kan prqafuar islamin. Mosdija e klerit t atjeshm t krishter, mjaft e ka lehtsuar zellshmrin e propaganduesve musliman, t cilt e kan entuziazmuar n konvertim.70) Si u prhap islami n Afrikn veriore? Tash do t kalojm n historin e Afriks, npr bregun verior t s cils nga Lindje n Perndim ka kaluar pushtimi arab n shekullin VII sipas Isaut. Leht ndodhi pushtimi i Egjiptit me ndihmn e popullats s saj, e cila prpiqej ti jep fund sundimit bizantinas. Por prej Egjiptit deri te bregu i oqeanit Atlantik luftrat e prgjakshme dhe rezistenca e gjat (ka zgjatur m fjal tjera 50 vjet pr konstituimin e pushtetit arab) nuk mund t nivelizohen me Egjiptin. Para ramjes s Kartagjens n vitin 698/79 H. nuk qe fshir aristokracia romake n Afrik. Q t nnshtrohen Berbert n ato vise dhe t dominoj pushteti i Arabve, sht dashtur pra rreth pesdhjet vjet. Nuk kemi pr qllim t japim t dhna pr ato suksese luftarake, vetm kemi pr qllim ta hulumtojm mnyrn n t ciln ka ndodhur prhapja e islamit n mesin e t krishterve t atyre viseve. Fatkeqsisht, materiali q do t mund t na shrbente pr kt qllim, sht i shkaprdherdhur dhe i mangt. pat ndodhur me at kishn afrikane e cila ka dhn aq teolog e t shenjtr bots 97

s krishter? Kisha e Tertullianit, shn Cuprianit, shn Augustinit, t cilt emrin e fes s vet edhe pas mundimeve t duruara me suskes e kan dshmuar dhe t cilt kan qen paraprijs t guximshm t krishterizmit t vjets, sikur menjher u hesht dhe prej ather shihet se po zhduket. Pr trheqjen e krishterizmit nuk sht shkak ansia muslimane Zhdukja e popullats s krishter saudejmi, si rndon - pr shkak t mungess s t dhnave n kt aspekt - iu prshkruhet dhunave fanatike, q u qiten n shpin muslimanve. Por pr kt mnyr t rrept dhe plotsuese t zgjidhjes s ksaj pyetjeje ka shum vrejtje zbutse. E para: pr pohimin e till nuk ka dshmi t sigurta. Betejat, shkretrimet dhe gjerat e ngjashme, t cilat jan pasoj e lufts s gjat, paraqesim shum t tmerrshme, por n vet shtjen, tiranit fanatike n raport kundr tyre bijn n minimum. Nga fillimi i pushtimit arab e gajt tetqind viteve shum kisha t krishtere kan ruajtur ekzistencn e vet. Shkaku q e ka mundsuar t ekzistuarit e tyre dshmon pr tolerancn fetare. Shkaqet q kan sjell deri te shkatrrimi i krishterizmit n Afrikn veriore nuk duhet krkuar n fanatizmin e krerve islam por gjetk. Para pranimit t ktyre shkaqeve sht e rrugs t konstatohet sa pak t krishter ka pasur kah fundi i shekullit t shtat. Ja kjo rrethan sht m e rndsishme n aspekt t qndress s ksaj popullate nn sundimin islam dhe konvertimit t padhun, dhe ln m pale mundsi pr supozimin se atje para pushtimit arab ka qen mjaft e prhapur nj kish e krishter: Krishterizmi kurr nuk sht prhapur m tej drejt jugut nga provincat romake n Afrik, n t cilat ka pasur vende me popullat t krishter. Sahara paraqiste barrikad, dhe se dukej e pamundur t deprtohet m shum se 100 mila nga bregdeti.71) Vrtet, pak para sulmit t Vandalve atje ka pasur afr 500 peshkop, por pasi ka qen tradit q peshkopatat t formohen edhe n pallanga (fshat i madh me treg, vr. N. I.), e madje edhe n fshatra q nuk vrehen,72) prandaj sipas numrit t tyre nuk mund ta mojm fuqin numerike t t krishterve. Sidomos sht i dyshimt versioni se krishterizmi sht prhapur ndr fiset berbere t vendosur n brendi t toks.73) Kur n shekullin e V filloi dekadenca e Imperatoris Romake, fiset e ndryshme berbere nga viset jugor e kan ndrmarr sulme, dhe i kan shkretruar e plakitur vendet bregdetare, t cilat kan qen t pasura. Nuk ka dyshim se kta luftues kan qen zjarrputiste (mexhusij). Ky popull, q i prket nj pjese t Libis - si ka vajtuar pr kt Sinesiusi, i cili me prejardhje ka qen nga vendi Sirena (sot Bengazi) - i ka plakitur kishat, pastaj i ka djegur, kurse reliktet i ka marr me vete q ti prdor n ritualet e veta zjarrpustiste.74) Kto vise t Bengazit kurr nuk jan shruar nga shkretrimi i prmendur dhe se krishterizmi, sipas probabilitetit t vet, qysh para 98

invazionit islam sht zhdukur sandues marakoien ka luftuar me mbretin vandalian Turismundin, q ka sunduar prej vitit 496 deri 524 sipas Isaut, ai ka ndaluar t atakohen kishat ortodokse dhe klerikt, t cilt prndryshe qen nnshtruar persekutimeve dhe keqtrajtimeve t Vandalve. Ndonse ky sundues nuk deshi ta prqafoj krishterizmin, por publikisht ka predikuar idhujtarin, megjithat kshtu u prgjegj: Nuk e di kush sht Zot i t krishterve, por nse ky Zot, si thuhet, ka fuqi, do tu hakmerret atyre, q po E nnmojn, e do ti ruaj ato q E adhurojn.75) Sado i madh t jet rrethi i ndikimit t kishs s atjeshme t krishter, megjithat nuk ka mund t prmirsohet nga goditja vdekjeprurse t shkaktuar gjat sulmit t Vandalve. Natyrisht, Vandalt, q e kishin sektin e krishter t Ariusit, rreth njqind vjet me rreptsi kan tiranizuar mbi ortodokst. Peshkopt e tyre i kan persekutuar, ua kan ndaluar publikisht ti kryejn lutjet dhe i kan munduar ata q nuk kan dshiruar ta prqafojn fen e tyre.76) Kur Belizariusi (Velizariusi) n vitin 534 ka thyer fuqin e Vandalit n Afrikn veriore, dhe kur ky vis srish iu kthye Imperatoris Rommake (Bizantinase), n Kartogjen u thirr sinodi (kuvendi, kocili)77) n t cilin jan tubuar, pr shkak t marrjes s qeverisjes s punve kishtare, dyqind peshkop. Pasi kan qen t ekspozuar sulmeve ashtu t rrepta sht e natyrshme q numri i besimtarve t krishter ka rn shum. Prve ksaj, rreth 100 vjet para ardhjes s muslimanve ktu, fiset barbare, duke i shtyr Grekt n qytete, i kan detyruar t mbesin aty, deri sa rrethina ka qen n sundimin e tyre.78) Trazirat, udhheqje e keqe, i sidomos murtaja, q atje kah fundi i shekullit VI ka br krdi, kan ndikuar n zvoglimin e numrit t t krishterve. Tregohet se lufta, q e ka hapur imperatori Justiniani, ka zhdukur pes milion t popullats afrikane. Kto vise, ku dikur ka lulzuar tregtia dhe bujqsia, e t cilat jan shndrruar n grmadha t parregullueshme, kaher jan lshuar prej pasanikve t tyre. N kt pikpamje historiani Gibboni na jep prshkrimin vijues: ... E ktill ka qen pamja e shkretrimit n Afrik. N shum vise, kur udhtari t kaloj ditn, as q do ta takonte mikun as armikun. Fiset Vandale, numri i t cilve, duke mos i kyqur fmijt dhe grat, ishte 160.000 lufttar t prgatitur pr luft, u zhdukn nga fushbeteja. Popullata e Afriks, t ciln vandalt e kan dmtuar tmerrshm, n krahasim me ta ka qen shum m e madhe. Shkretrimet e njjta jan kryer mbi Grekt dhe aleatt e tyre. Edhe ata jan shkatrruar di pr shkak t klims, di pr shkak t kontesteve reciproke dhe dhuns s Barbarve.79) N vitin 642/26 H., domethn nj vit para prparimit triumfal t Arabve nga Egjipti pr shkak t pushtimeve t viseve perndimore, kisha afrikane, e cila aq me zell ka pajtuar me krishterizmin, sht zhytur n ombis t diskutimeve kundr dogms unitetit t esencs s jezusit. Por priftria e 99

lart, q gjendej n shrbim n territoret e katr peshkopatave q i prkitnin krye peshkopats n Kartagjen ku bjn pjes Mauritania, Numidia, Bizanti dhe prokonsulati Afrikan bizantinas, sht orvatur ta bj t dyshimt dogmn e uniteti i esencs s Jezusit, dhe e thirri kuvendin (sinodin) kishtar dhe ia prgatiti letrn paps dhe imperatorit n emr t sinodit. Kur e shpalln mbledhjen e prgjithshme, n t erdhn 60 antare nga prokonsulati Afrikan, kurse 42 nga Bizanti. sht i panjohur numri i delegatve nga dy krahiant; sht e njohur se popullata e tyre e krishter n vendet q kan qen afr qendrs s sundimit, ka psuar m shum dme se sa popullata nga dy trevat e siprme shpirtrore.80) Duke i mar parasysh raportet e cekura, t cilt aq i kan alarmuar ndjenjat, ka mjaft pak mundsi se ka pasur antar q nuk jan prgjigjur dhe ardhur n mbledhje,s epse sht e pamundur q t prmbahen n astin e nj ndodhie me rndsi, ku u takua zelltaria e prparimit t dispozitave t krishtera me xhelozin n Imperatorin Bizantinase. Sipas ksaj, numri i vogl i peshkopve dfton rnien numerike n dimensionet m t gjra t popullats s krishter. Prve ksaj, kaher nuk ka nevoj t ndalemi n numrin e priftrve q kan prezentuar n sinod, pasi ka edhe shum shkaqe tjera, t cilat duhet hulumtuar, dhe kan t bjn me rnien numerike, sepse gjat koh jan emruar popat edhe n ato peshkopate n t cilat popullata e krishter gati apo trsisht sht zhdukur. Mundet natyrisht t dshmohet q nga shkaqet lart t prmendura popullata e atjeshme para invazionit islam kurrsesi nuk ka qen e shumnumrt. Shkretrimet, me ka kan rezultuar kontestet pesdhjet vjeare pr sigurimin e rezultatit t fitores arabe, edhe m tepr e kan zvogluar numrin e popullats s krishter. Tripolisi pas kundrvnies gjashtmujore t rrethimit, duke mos mundur ti prballoj sulit, i qe nnshtruar plakitjes, kurse popullata pjesrisht sht mbytur, pjesrisht si robr jan drguar n Egjipt.81) Nj vend tjetr afr Sahares, q ka qen nn sundimin e nj grofi romak, pr shkak t ekuipazhit t shumnumrt ka rezistuar nj vit, por m n fund rezistenca e tij sht thyer, e lufttart jan mbytur, kurse grat dhe fmijt jan drguar n robri.82) Tregohet se n kt mnyr numri i robrve pat hipur n dhjet mij.83) Shum t krishter u shptuan.84) Disa t ngujuar arritn t ikin n Itali, e disa edhe n vende m t largta.85) Dhe njmend, disa qytete m t mdha t Bizantinasve kaher jan zbraz, dhe m n fund jan shndrruar n grmadha,86) kurse pushtuesit, ku zgjidhnin vende t prshtatshme, kan ngritur qytete t reja.87) Sa i prket pjesve aty ktu t shkaprderdhura t kishs s krishter, e cila njjt deri n fund t shekullit VII sipas Isaut ka qndruar, e madje nj koh ka prparuar dhe lulzuar, sht vshtir t supozohet se persekutimet fetare jan shkak i zhdukjes s institucioneve kishtare, kur merret parasysh se bashksit vendse t krishtera kan ekzistuar period aq t gjat, madje deri pas shekullit t XVI. Tregohet se Idrisi, themeluesi i dinastis idrisite n 100

Maroko, n koht e para, d.m.th. n vitin 789/173 H., kur ka filluar t merret me formimin dhe rregullimin e shtetit, i ka detyruar Hebraikt dhe t krishtert ta prqafojn islamin,88) pas ndodhi e ngjashme m nuk sht gjetur n kronikat kishtare t t krishterve, vendasve t Afriks veriore.89) Dobsimi suksesiv i kishs s krishter si prov e tolerancs muslimane Madje edhe shkatrrimi suksesiv i ksaj kishe dshmon mbi dashamirsin dhe tolerancs e muslimanve ndaj saj. Nja treqind vjet pas pushtimit islam kan qen rreth 40 funksione peshkopate.90) N vitin 1053 sipas Isaut papa Teoni IX duke vajtuar ka cekur se kisha afrikane,91) e cila dikur me aq lumturi zhvillohej, ka rn n pes peshkopata. Historiani Latry, q cek versionin e parafundit, megjithse fol pr konvertimin e detyrueshm gjat kohs s pushtimemve t Abdulmuminit t Tunisis n vitin 1159/554 H., megjithat krahas ksaj vren se kto t dhna jan t dyshimta. Shkak i nnmimit q e ka psuar kisha sigurisht se sht n anarki, n t ciln e kan shtyr kt vis fiset arabe, q sikur vrshimet kan teprtuar n brendi t ktij vendi dhe sht shprndar n t gjitha ant.92) Kisha Afrikane nuk ka mundur n vitin 1076 ti gjej tre kandidat pr peshkop, t cilt sht dashur sipas ligjit kishtar t vendosen n pozitn e peshkopit, dhe papa Gregorie VII qe i detyruar ti vendosi n kryepeshkopat vetm dy ndihmsa. Mirpo, popullata e krishter qe e amdhe, dhe ka pasur nevoj pr numr m t madh pehskopsh, kurse ceremoni shpirtrore ka pasur aq sa q barrn e tyre nuk kan mundur ta bartin tre priftrinj t mdhenj.93) Pas dyqind vjetsh kisha e krishter edhe m ka rn, dhe m 1246 nga drejtimet shpirtrore t kishs s vendit ka ekzistuar vetm edhe peshkopati morakien.94) Megjithat deri n kt koh vrehen gjuramt e krishterizmit ndr fiset algjeriane.95) Ndonse disa nga fiset e Kabilve kan pranuar lajmtart e Islamit, megjithat kjo feja e re mjaft pak ka mund t ndikoj n ta. Madje gjat kohs edhe ata q jan konvertuar kan harraur at q kan msuar pr detyrat fetare islame. Kabilet jan trhequr n vendbanimet e fortifikuara n kodrat e larta. Derisa sa me xhelozie kan ruajtur pavarsin e vet, kan arritur ti kundrvihen deprtimit t elementit arab n mesin e tyre. Prandaj, ata ka qen mjaft rnd t kthehen. Edhepse dervisht e rendit kaderit nga Sakijjetl-l-hamraa kan mbajtur predikime n mesin e tyre, prpjekjet e tyre n kt aspekt nuk dhan rezultat. Por m n fund patn nderin q islamit tia hap dyert n mesin e tyre n vitin 1492/898 H, disa t shprngulurve andaluzias, t cilt pas rnies s Granads u internuan nga Spania. Kta Andaluzias u strehuan n zavin (tekin) e prmendur kaderite. Shejhu i tekis, prkundr orvatjes s zellshme q kan ndrmarr muridt (ithtart) e tij, kta emigrues i ka konsideruar t prshtatshm pr vazhdimin e 101

angazhimeve joproduktive konvertuese. Duke i kyqur n kt detyr fetare, shejhu i tekis ua ka dhn udhzimet vijuese: Mbi ne bie detyra q ta fusim pishn e udhzimit hyjnor n popull, t cilit do ti shkoni ju, kurse i cili e ka humbur do gj q e ka trashguar nga lumturia fetare. Kta Kabil t pafatshmnuk kan kurrfar misionari me an t t cilit do ti msonin fmijt e vet me principet morale dhe virtytet islame. Duke mbetur kshtu pa besim n Zotin, jetojn sikur shtazt q nuk kuptojn. Kam vendosur q t mbshteten n dijen tuaj dhe zellin tuaj fetar q ta mnjanoni kt gjendje mjeruese. Ju nuk pajtoheni q kjo popullat kodrinore pr shkak t mosnjohjes s t vrtetave t larta t fes son t mbetet n humbje dhe t shkatrrohet. Shkoni dhe frymzoni ndjenjn e tyre fetare q po fliket me flak t re. Evitoni t gjitha t metat n mesin e tyre q rrjedhin nga besimi i mparshm i krishter. Papastrtia sipas msimit t Muhammedit a.s. nuk konsiderohet, si sht kjo n krishterizm, te Zoti e falshme. Nuk do tua fsheh se detyra juaj sht plot vshtirsi, por vullneti juaj i pathyesh dhe entuziazmi juaj fetar, me ndihmn e Zotit, t gjitha kto vshtirsit do ti mposht. Shkoni, fmijt e mi, dhe nxirrne at popull t mjer nga balta e mosdijes dhe pafeja dhe sillne prsri n shtegun, me t cilin jan t knaqur Zoti dhe Pejgamberi i Tij. Shkoni, o pllumbat e mi, drgonjau lajmin e shptimit. Zoti ju ndihmoft dhe mbrojt! Duhet shpjeguar fjalt papastrtia e krishter, n t ciln n kt deklarat aludohet. Me fjal tjera, n vitin 1566 mbajti mbledhje kuvendi i lart n Madrid, i cili ka dhn urdhria sipas t cilit ndr reformat tjera n aspekt t mbeturinave andaluziase nuk guxon askush as n shtpi as jasht saj t pastrohet, e banjat duhet t rrnohen.96) Kta misionar q u jan drguar Kabilve, t veshur me at (zhgu, N.I.) t vjetr dhe me shkop n dor, ata nga pes-gjasht, jan shprndar n t gjitha ant. Ata kan zgjedhur vendet e vetmuara dhe pothuaj t paprshtatshme n shpellat dhe n grykat e maleve t larta dhe u vendosn aty. Asketizmi i tyre n kuptim t vetmohimit, vazhdimsia e tyre n lutje gjat nj kohe t shkurtr e zgjoi kurreshtjen e Kabilve, dhe filluan t vijn me ta n kontakte miqsore. Pasi ishin t udhzuar n medicin, mjetet teknike dhe t arriturat tjera kulturore, kta misionar filluan shkallrisht t arrijn ndikimin e dshiruar ndr ta. Strehimoret e ktyre misionarve u bn qendrat pr msimin fetar islam. T arriturat shkencore t ktyre ardhacakve trhoqn rreth tyre rreth t madh dgjuesish, ashtu q nxnsit, tyre tash si misionar islam ktheheshin n mesin e vendasve t vet dhe n kt mnyr islamin e kan prhapur n t gjitha ant e kolonis kabiliane madje deri te shkrettira e Algjeris.96) Kjo ndrmarrje misionariste tregon se n far mnyre i sht afruar islami fiseve t ktyre viseve. Vetdija mbi krishterizmin tek antart e ktyre fiseve suksesivisht humbej, dhe m n fund sht shpjer n disa 102

paragjykime,98) sepse kta kan qen plotsisht t ndar nga bota tjetr e krishter dhe sepse kan qen t privuar nga udhzimet e msuesve t krishter. Prandaj, ata kan pasur shum pak besim t krishter, q do ti mbante kundr msimit fetar dhe propagands s misionarve musliman. Mjaft pak jan ruajtur shnime n analet q do t mund ti shtoheshin ktij ekspozeu mbi zhdukjen e kishs s krishter n Afrikn veriore. Nj udhtar musliman.99) q n filli mt shekullit XIV e vizitoi vendin Xherid, q gjendet n jug t Tunizis, cek se atje barabart kan ekzistuar, ndonse grmadha, kishat e lashta dhe se pushtuesit musliman nuk i kan rrnuar, por drejt do kishe kan ndrtuar xhami. Ibn Halduni na njofton se kah fundi i shekullit XIV ka pasur fshatra n rrethin e Kastilijins100) me popullat t krishter q atje ka jetuar pa pengesa qysh prej pushtimit islam.101) N fund t shekullit XV n Tunizi ka qen bashksia e krishter e banorve vendas, antart e s cils kan jetuar plotsisht t ndar nga tregtart e huaj t krishter n kuartin e veant dhe me jet t veant. Ata jo vetm q nuk i jan nnshtruar dhuns, por madje kan dhn ushtar n gardn e sulltanit t atjeshm.102) Nuk ka dyshim se antart e ksaj bashksie kan rrojtur, pasi q Karlo V, kur m 1535 e pushtoi Tunizin, iu ka uruar q e kan ruajtur krishterizmin e vet.103) Ekzistenca e gjat e kishs s krishter vendse n Afrik plotsisht e then gjykimin q sht krijuar nga supozimi se muslimant me rrug t dhuns kryejn konvertimin, e madje edhe kur nuk do t kishte mjaft prova pr frymn tolerante, q e kan dftuar sunduesit e shteteve t ndryshme arabe. Kta sundues musliman i kan shfrytzuar t krishtert si ushtar104) dhe u kan dhn lirin e predikimit t fes t krishterve q do t vinin nga jasht pr shkak t tregtis dhe shkaqeve tjera dhe t vendosen.105) Madje papt106) t krishterve t atjeshm, pr shkak t mbrojtjes s tyre, u kan sugjeruar tu jen besnik sunduesve musliman.107) 1) Amelineau, fq. 3. Caetani, vol. IV, fq. 81 e m tej. Thuhet se Justimani ka urdhruar q t mbyten 200.000 Kobt n Aleksandri. Tiranit e trashgimtarve t tij i kan shtyr shum sosh t krkojn strehim n shkrettir (Wasleben, The Present State in of Egypt, fq. 11) (London, 1678). 2) Renandot, fq. 161; Severus, fq. 106. 3) John, Jacobite bishop of Nikin (gjysma e dyt e shekullit VII), fq. 584; Cactani, vol. IV, fq. 515-516. 4) Bell, fq. 38. Padrejtsit dhe vshtirsit, q, sipasMakrizit, i kan psuar Kobtt di rreth shtatdhjet vjet pas pushtimit, vshtir se mund t pohohet se jan vazhduar. Kshtu thot edhe Von Rauke: E di sipas t 103

dhnave m t sakta se popullata e Egjiptit ka jetuar nn sundimin arab n gjendje t knaqshme. (Weltegchichde, vol. V, fq. 153, 4 th ed.). 5) John of Nikin, fq. 560. 6) John of Nikin, fq. 585. Shum egjiptian t cilt kan qen t krishter t rrejshm, e kan mohuar krejtsisht fen e shenjt dhe kryqimin q sht dhurat e jets dhe kaluan n fen e muslimanve, armiqt e Zotit, dhe pranuan drejtimin q e solli kjo krijes Muhamedi. Morrn pjes n mashtrimin e ktyre paganve dhe farkuan arm kundr t krishterve. 7) Duket se Qurra b. Sherik (guvernator i Egjiptit 709-714) ose pasarendsi i tij ka insistuar q konvertitt e ri t vazhdojn pagimin e xhizjes. (Beckes, Papuri Schott - Rcinhardt, fq. 18). 8) Ibn Sadi Tabaqat, vol. V, fq. 183. 9) Amelineau, fq. 53-54, 69-70. 10) Abu Salihi na informon pr disa monak q e kan pranuar islamin. Ka mundsi q ky numr t jet edhe m i madh, sepse ky historian ka ln pa cekur emrat e tyre pr shkak t mungess s t dhnave sepse manastiri ka psuar ose pr shkak t interesimit t dobt vetjak pr kto shfaqje (fq. 128, 142). 11) Lane, fq. 540, 549. 12) Luttke, (I), vol. I, fq. 30, 35. Dr Andrew Watson shkruan: Nuk ka kaluar asnj vit n qndrimin tim dyzetvjear n luginn e Nilit, e q nuk kam dgjuar pr shum raste t renegatjes nga feja. N t shumtn shkaqet jan shpresa n arritjen e caqeve t ndryshem t ksaj bote, ndjekja e vazhdueshme e rnd, ekspozimi ashprsis dhe grabitaris s fqinjve musliman, ofendimi personal sikur edhe paaftsia politike gjithfarshe (Islam in Egypt, Mohammedan Warld, fq. 24). 13) Seversa, fq. 122, 126, 143. Rasti i par n t ciln jan ankuar ka qen pr shkak t humbjes s tmerrshme kur Menosi, m kmbsi i krishter, i Egjiptit t Poshtm i nxorri nga qyteti Aleksandria 32.057 cop ari, n vend t 22.000 sa Amri kishte urdhruar q t tubohen (John of Nikin, fq. 585). Renoudot, (fq. 168) thot se, pas prtritjes s kierarkis ortodokse kishtare, di rreth 70 vjet pas pushtimit t muslimanve, Kobtt kan psuar prej tyre aq sa edhe prej vet muslimanve. 14) Makrizi prmend edhe pes kryengritje tjera t Kobtve, t cilat jan thyer me fuqi ushtarake gjat kohs s shekullit t par t sundimit arab. (Makrizi, (2), fq. 76-82). 15) Renaudot, fq. 189, 374, 430, 540. 16) Renaudot, fq. 603. 17) Renaudot, fq. 432, 607; Nasir-i Khusrau, Safarnameh, ed. Schefer, fq. 155-156. 18) Renaudot, fq. 212, 225, 314, 474, 540. 104

19) Renaudot, fq. 388. 20) Wansleben, fq. 30. Finslibeni prmend nj rast tjetr n rrethanat krejtsisht tjera t shkatrrimit t kishs kobte n ujdhesn e Qipros, e cila m m hert ka qen nn jurisdiksionin e patrikut kobt. Terrori i priftris ortodokse, q e kan gzuar mbrojtjen e mbretrve bizantinas, ka qen i atill q patriku nuk ka mund ti bind klerikt e vet q t shkojn atje. Pasoja ka qen e atill q t gjith Kobtt q kan jetuar atje e kan pranuar islamin, ose e kan pranuar koncilin Kalkedonas, ose i kan mbyllur t gjitha kishat e veta. (Ibid., fq. 31). 21) Renaudot, fq. 377. 22) Renaudot, fq. 575. 23) Relation du voyage du Sayd ou de be Thebayde fait en 1668, par les PP. Protais et Charles - Fraucois dOrleans, Capuchins Misionaires, fq. 3, (Thevenot, vol. II). 24) Caetani, vol. IV, fq. 520. 25) Ishak of Romgla, fq. 272-273. 26) Idrisi, fq. 32. 27) Maqrizi (2), bl. 1,2 me partie, fq. 131. 28) Maqrizi, fq. 128-130. 29) Burchhardt (I), fq.393. 30) Artin, fq. 62, 144. 31) Gjendet rreth 12 mila nga Kartumi i sotshm. 32) Backer, Geschachte des ostilchen Sudan, fq. 160. 33) Vol. IV, fq. 396. 34) Slatin-pasha e ka shnuar legjendn q qarkullon ndr Arabt e Dangols, e ajo sht: Strgjyshi i tyre Dangalli e ka themeluar kt qytet, i cili m von sht quajtur me emrin e tij. Ky mendim sht i papranueshm sepse Dangala ka ekzistuar qysh n kohn e Egjiptianve t vjetr dhe ceket n mesin e prmendoreve. Shih: Vivien de Saint - Martin, vol. II, fq. 85). Legjenda flet se ky Dangal, edhe prve asaj se ka qen rob, arriti t bhet sundues i Nubis. I ka paguar tribut Bahnesit, peshkopit kobtas pr t gjitha territoret q shtrihen ndrmjet Safas dhe Debbas s sotshme. (Fire and Swardin the Sudan, fq. 13). (London, 1896). 35) Ibn Salim al-Aswani, prcjellur prej Maqrizit, Kitab al-Khitat, vol. I, fq. 190 (Cairo, A.H. 1270). 36) Budge, vol. II, fq. 199, Ardin, fq. 144. 37) Budge, vol. II, fq. 199. Artin, fq. 144. 37) Maqrizi, Kitab al-Khitat, vol. I, fq. 193. 38) Marie, vol. I, fq. 417-418. 105

39) Lored Stonley nga Alderleu n prkthimin e vet t librit t Alvarzit Rrfimet nga origjinali portugalisht, sjell prgjigjen vijuese t mbretit: U ka thn se nga vendet berbere ka fituar peshkopin, q do t thot nga patriku aleksandrian, e si mundet ather t tjert ti ndihmoj me klerik e monak kur at n ket e ndihmojn t tjert ti ndihmoj me klerik e monak kur at n ket e ndihmojn t tjert (fq. 352, London, 1881). 40) Wanslebeu, fq. 30. Mbi prshkrimin e mbeturinave t ktyre prmendoreve shih: Budge, vol. II, fq. 299 e m tej dhe G. S. Nileham, Clurches in Laver Nubia (Philadelphia, 1910). 41) Burehkardt (I), fq. 133. 42) Alwarez, fq. 250. 43) Idrisi, fq. 32. 44) Arabfaqih, fq. 323. 45) Makrizi (2), bl. II, 2 m partie, fq. 183. 46) BAsset, fq. 240. 47) Basset, fq. 247. 48) Alwarez (Ramuslo, tom I, fq. 218, 242-249). 49) Arabfaqih, fq. 83, 191. 50) Arabfaqih, fq. 275-276. 51) Arabfaqih, fq. 319, 324. 52) Arabfaqih, fq. 28, 129, 275. 53) Plowden, fq. 36. 54) Arabaqih, fq. 175, 195, 248. 55) Arabfaqih, fq. 34-35, 120-121, 182-183, 244, 327. 56) Arabfaqih, fq. 181-182, 186. 57) Jobi Ludolfi ad suam Historiam Ethiopicam Commentarius, fq. 474, Frankfurt a. M. 1691. 58) Historie de la Haule Ethiopic, par le R.P. Manoel dAlmeida, fq. 7 (Thevenot, vol. II0. 59) Massarja, vol. II, fq. 205-206. sht e qart se kjo renegatje ka pasuar nga dshira pr pushtet dhe ka qen vetm vegimisht, sepse kta renegat nga feja kan qen musliman t vrtet n zemr dhe sjellje. Kur arrinin n pozitn e rasit, rrethoheshira me musliman, duke iu dhn detyrat, titujt, pasurit dhe t mirat m t larta. Kshtu Abesinia e krishter, e shkretruar dhe e banuar me kt element t keq, ka hyr nn flamurin e islamit: (Ibid., fq. 206). 60) Ruppel, vol. I, fq. 328, 366. 61) Plowden, fq. 15. 62) Littmann, fq. 69-70. 63) Plowden, fq. 8-9. 64) Beke, fq. 51-52, Isenberg, fq. 36. 65) Reclus, vol. X, fq. 247; Massaja, vol. XI, fq. 125. 106

66) Massaja, vol. XI, fq. 124. 67) Massaja, vol. XI, fq. 77-78. 68) Massaja, vol. XI, fq. 124-125. 69) Oppel, fq. 307; Reclus, tome X, fq. 247. 70) Litmann, fq. 68-70; K. Cederquist, Islam and Christianity in Abyssinia, fq. 154. (The Moslem World, vol. II). 71) Gibbon, vol. I, fq. 161. 72) Giblon, vol. II, fq. 212. 73) C.O. Castiglioni, Recherches sur les Berberes atlantiques, fq. 96-97, (Milan, 1826). 74) Synesii Catastasis (Migne Patr. Gr. tome LXVI, fq. 1569). 75) Neander (2), fq. 320. 76) Gibbon, vol. Iv, fq. 331-333. 77) Gibbon, vol. V, fq. 115. 78) Tijani, fq. 201; Gibbon, vol. V, fq. 122. 79) Gibbon, vol. V, fq. 214. 80) Neander (I), vol. V, fq. 254-255. J. T. Wiltsch, Hand-book of the geography and statistics of the Chvich, vol. I, fq. 433-434 (London, 1859), J. Bournichan: LInvasion musulmane en Afrique, fq. 32-33 (Tours, 1890). 81) Leo Africanus, (Ramusio, bl. I, fq. 70, D.). 82) Denseni sht qytet i vjetr. E kan ndrtuar Romakt n kufirin e mbretris Buggia dhe shkrettirs Numidie (Leo Africanus, bl. I, fq. 75, F). 83) Pavg, vol. I. fq. IV. 84) T gjith ata q nuk jan kthyer n islam dhe q kan mbetur lojal besimit t vet dhe kan refuzuar ta paguajn xhizjen kan qen t detyruar t ikin para ushtris islame. (Tijani, fq. 201). 85) Leo Africanus (Ramusio, bl. I, fq. 7). 86) Leo Africanus (Ramusio, fq. 65, 66, 68, 69, 76). 87) Kajruvani sht themeluar n vitin 50 H., Fesi 185 H., Al-Mehdiya m 303 H., Masiali m 315 H., Marakeshi m 424 H., (Abul-Fida, bl. II, fq. 198, 186, 200, 191, 187). 88) Ibn Abi Dhar, fq. 16. 89) Ekziston rasti i dyshimt i konvertimit t detyrueshm q i prshkruhet Abd al-Muminit, i cili e ka pushtuar Tunizin n vitin 1159. Shih De Mass Latrie (2), fq. 77-78: Ekzistojn dy autor arab, nj prej t cilve sht Ibn al-Thir, i cili ka qen bashkkohs. Ka jetuar n Damask, n entuziazmin fetar t nxitur me fitoret e Salahuddinit. Autori i dyt sht Tijaniu (Tixhaniu) i cili e vizitoi Afrikn n shekullin XIV. Kta t dyt kan shkruar se sunduesi i Tunizis i ka detyruar t krishtert dhe Hebraikt, t banuar n kt qytet, ta pranojn islamin, dhe se t padgjueshmit pamshirshm jan mbytur. 107

Ne dyshojm n kto masa t marra, sepse sikur urdhresa t ishte dhn nga sulltani, n entuziazmin e fitores, me qllim t plotsimitt disa dshirave t prkohshme, ka qen e domosdoshme q m von ta ndrroj ose trheq, sepse shtja kundrshtohet me principin e liris fetare q sht respektuar nga t gjith sunduesit magrebit deri n at koh. Ajo q sht e sigurt sht ajo se t krishteret dhe Hebraikt nuk u paraqitn m n Tunizi. Madje i shohim t krishtert se e banojn para prfundimit t sundimit t Abdulmumminit, dhe se knaqen sikurse edhe para kohs s tij n lirin e kryerjes s punve tregtare dhe manifestimit t ritualeve fetare... Nj shkrimtar klasik arab thot se Abdulmumini ka kaluar viset e Zabes n Afrik, i prkrahur prej All-llahut n pushtimin e ndrmarr t vendeve e qyteteve. I ka dhn siguri dhe mbrojtje atij q i krkon, dhe ka lujtuar kundr atij q i kundrvihet. Kto fjalt e fundit i prmbajn mendimet tona pr at q sht ndrmarr ndaj t krishterve t cilt kan pranuar vendimin me vdekje, t cilin ua ka caktuar fati. 90) De Mas Lotrie (2), fq. 27-28. 91) S. Leonie IX, Papae Epist LXXXIII (Migne Patr, Lat, bl. CXLIII, fq. 728). Objekt i ksaj letre sht konflikti i prioritetit ndrmjet peshkopit t Gummes dhe Kartagjens. sht e mundur se gjendja e anarkis, q ather ka mbretruar n Afrik, ka sjell deri aty q peshkopt e Afriks nuk din asgj pr peskkopt tjer, prve pr ata q u jan dhn n administrim. Sipas informatave t dhna paps numri i peshkopve sht dukur m i vogl se q sht n realitet. 92) A. Mller, vol. II, fq. 628-629. 93) S. Gregor VII, Epistola XIX (Libertertius), (Migne Lat. bl. CXLVIII, fq. 449). 94) De Mas Latrie, fq. 220. Nj numr i t krishterve spanjoll t part e t cilit jan internuar n Maroko n vitin 112 kan qen atje deri n vitin 1386, kur iu lejua q t kthehen n Sevihje, me mirsin e sulltanit marokien (Whishaw, fq. 31-34). 95) C. Trumelet, Les Saintes de lIslam, fq. XXXIII (Pariz, 1881). 96) F. Morgan, vol. II, fq. 256. 97) C. Trumelet, Les Saints de lIslam, fq. XXVIII-XXVI. 98) Leo Afrikani thot, n fund t shekullit t pesmbdhjet, q t gjith malsort e Algjeris dhe Buggis, ndonse jan musliman, e tatuazhojn n fytyrat e veta dhe n shuplakat e duarve kryqin e zi (Ramusio, I, fq. 61). T ngjashm mjan edhe Benu Mirab t cilt deri sot i kan ruajtur disa tradita fetare t lidhura pr anatemn dhe rrfimin (Oppel, fq. 299). Disa fise nomade t Sahares kryejn praktikimin e nj lloj kryqimi dhe e prdorin kryqin pr dekorimin e gjrave t veta dhe armve (De Mas Latrie (2), fq. 8). 108

99) Tijani, fq. 203. 100) Ky sht Tonzeri bashkkohas n Tunizi. 101) Tarih al-duwel al-islamiyye bi-l-maghrib, I, fq. 140 (botues De Slane, Algen, 1847). 102) Leo Africanus (Ramusio, bl. fq. 67). 103) Powy, vol. I, fq. VII. 104) De Mas Latrie (2) fq. 61-62, 266-267. L. del Marmol-CAravajal: Del-Afrique, bl. II, fq. 54 (Paris, 1667). 105) De Mas Latrie (2), fq. 192. 106) Rsh. Inoenti III, Grguri VII, Grgusi IX dhe Inoenti IX. 107) De Mas Latrie (2), fq. 273. KAPTINA V PRHAPJA E ISLAMIT N MESIN E T KRISHTERV T SPANJS Krishterizmi n Spanj para pushtimeve islame Arabt n vitin 711/93 H. e solln islamin n Spanj, kurse feja islame n mbretrin Spanjolle me dekretim e Ferdinandit dhe Izabels m 1502?908 H. sht abroguar. Gjat shum shekujve t ksaj periode muslimant kan ln faqet m t mbritshme historike n mesjet. Ja, ky ndiki i muslimanve spanjoll ka kaluar nprmjet Provancs edhe n viset tjera t Evrops, dhe se jan zgjuar ndjenja t reja dhe sht krijuar shkenc e re. Shkenca dhe filozofia, e cila dijetarve evropian ua ka freskuar veprimtarin shkencore deri n renesans (renaissance-rilindja) u lind nga Spanja. Por pasi lnda e ksaj vepre nuk sht t flitet pr jetn kulturore, domethn pr t arriturat e artit, shkencs, filozofis, pr kt do t kthehemi n gjendjen fetare n Spanj nn sundimin e muslimanve. Kur muslimant e solln islamin n Spanj, atje katolicizmi i krishter, pasi ngadhnjeu ndaj sektit arijevit, u forcua. N kancilin e gjasht, q sht mbajtur n Toledo; sht vn ligji se do t betohen t gjith mbretrit q vijn n fron se nuk do t lejojn fe as sekt tjetr pos atij katolik dhe sht konkluduar q ligji do t zbatohet strikt mbi ata q do t jen kundrshtues t fes katolike. Ligji m von i shtruar ka prcaktuar burgun e prhrshm dhe konfiskimin e pasuris pr at q tregon dyshim ose kundrshti mnunciats s shenjt kishtare, institucioneve evangjeliste katolike, rekomandimeve t etrve kishtar dhe traditave t shenjta. Kleri, pr shtresn e vet, ka zn n administratn shtetrore ndikim dominant.1) Peshkopt dhe dinjitart tjer kishtar kan pasur vendet n Kuvendin popullor, i cili ka rregulluar punt e rndsishme shtetrore, ka lejuar zgjedhjen e mbretit dhe i cili, n rast se nuk 109

shkonte sipas vendimeve t tij, e shkarkonte. Kleri i krishter, duke e grabitur kt influenc dhe duke e shfrytzuar, i ka nnshtruar mundimeve t mdha Hebraikt e shumnumrt spanjoll. Kan ndrmarr masa drakonike kundr atyre q nuk kan dshiruar t kryqohen.2) Ja, pasardhsit e ktyre Hebroikve me hare t sinqert i kan pritur shptuesit e vet, pushtuesit arab, dhe s en qytetet e pushtuara n emr t tyre kan formuar gardn, kurse n vendet e fartifikuara i kan hapur dyert.3) Muslimant n Spanj jan pritur me gazmend edhe nga ana e robrve. Gjendja e ktyre robrve nn sundimin gotik, t ciln m hert e kan themeluar dy popuj gjerman, ka qen e pafatshme dhe e mjer. njohja e tyre e krishterizmit, n at koh kur i jan bashkangjitur fatit t islamit, e q ka ofruar lirin dhe dobit tjera, ka qen aq e cipt dhe n shkoll aq t ult sa nuk kan pasur aftsi gjykimi. Konvertitt e par n Spanj kan qen kta robt e shtypur. Deri n vitin 6934) sipas Isaut numri i caktuar i adhuruesve t zjarrit ka shkuar pas shembullit t konvertionit t ktyre robrve. Pastaj shum bujar t krishter, ose nga ???????? ose pr ndonj shkak tjetr, e kan prqafuar islamin.5) Shum sosh nga shtresa e mesme dhe e ult, jo vetm formalisht, por edhe nga bindja e pastr u kthyen n islam, ashtu q ia kthyen shpinn fes klerikt e s cils i kan ln n padije dhe pakujdesi q nga shkaqet materiale i ka ekspozuar grabitjes dhe shkeljes.6) Kto konvertit spanjoll pasi e pranonin islamin, bheshin ithtart m t zellshm. Ata kan ndjekur si vet ashtu edhe familjet e tyre, n kundrshtim me mnyrn e jets luksoze e t shfrenuar t aristokracis arabe, mnyrn e jets s muslimanve t sinqert dhe thell t devotshm.7) Historiant e krishter shkruajn se gjat kohs s pushtimeve islame patn ra virtytet e vjetra gotike, sa q dashuria e tepruar ndaj femrave pat zn vendin e ktyre cilsive t urta n sjelljen e njerzve, dhe jan nisur rrugs s keqe, pr ka pushteti islamm sht prjetuar si denim i t Gjithlartit,8) par kto shpjegime t historianve kishtar sipas dshmimit t historis s re nuk mund t pranohen.9) Njmend, gjat kohs nuk jan vrejtur gjurmat e prmirsimit t gjendjes s tyre. Ather peshkopt kan prezentuar n ceremonit e veanta n pallatet e sunduesve; pozitat e tyre jan shitur n ankand. Jan vendosur n pozita t larta shpirtrore, t jen udhheqs t njerzis, personalitetet t dyshimt pr heretizm, kurse ata i kan caktuar n pozita m t ulta popat e thjesht e jo t virtytshm.10) Personat q kan hequr dor nga feja,

sikur historiant kishtar t dshironin ti shnojn n librat e veta, do t gjenim numr t madh shembujsh n Spanj te atyre t cilt pr shkak t 110

veprimit jomoral t popave e kan lshuar kishn. Bandoti, i cili gjat kohs s Ludevit t Devotshm ka zn pozitn zyrtare t klerikut t lart n pallatin franez, ka kaluar n vitin 838/224 H., n hebraizm q t mundetsipas fjalve t tij - duke lshuar mnyrn gabuese t jets, suksesivisht t nivelizohet sipas ligjeve hyjnore.12) Peshkopi Egila i cili sht drguar kah fundi i shekullit VIII n mesin e t krishterve n Spanjn jugore ta ndaloj veprimin e influencs islame, i ka pandehur popat spanjoll pr kanbubinat (ruajtja e kurtizaneve).13) Sekti i krishter arianizmi n formn e veant, q ende ka ekzistuar te Gott e vjetr, sht ringjallur sipas kishs spanjolle di para sulmit arab dhe ka filluar n vepr t aplikohet.14) Nuk ka dyshim se ky sekt i ka prgatitur njerzit ta pranojn fen e re, msimi i t cils n aspekt t krishterizmit ka qen m afr atij se krishterizmit.15) Mund t vrehet se n Evropn perndimore deri n invazionin arab ky ka qen rasti i par i konvertimit. Kshtu sht konvertuar nj Bizantinas (Teodosiklos) i cili erdhi n vitin 636/15 H. n pozitn e peshkopit n Sevile n vend t shn Isidorit. Pasi ai ka besuar se Jezusi i bashkuar me Atin dhe Shpirtin e Shenjt nuk paraqet Zotin, por se vet mZoti e ka br bir t Vetn, sht shkarkuar nga pozita shpirtrore. Ne kt Teodosiku ka heq dor dhe iu sht bashkangjitur Arabve, dhe se n mesin e tyre edhe konvertoi.16) Ndikimi i tolerancs s Arabve n t krishtert N filli mt pushtimit islam nuk sht dgjuar asnj rast t atakut n fe as konvertimit t detyrueshm. Dhe njmend, nj rrethan, e cila m s shumti ka ndikuar n pushtimin e Spanjs, sht ajo q pushtuesit arab kan marr qndrim tolerant ndaj krishterizmit. T krishtert t vetmen kan mund t ankohen n zotrinjt e ri, q me ta kan vepruar n aspekt t marrjes s tatimit, domethn q kan marr harain nga pasanikt 40, nga t mesmit 20, e nga shtresa zejtare 12 dirhem. Pasi kt tati me kan tubuar si zvendsim pr detyrn ushtarake, kt e kan marr nga mashkujt plotsisht t shndosh, deri sa fmijt, grat, varfanjakt, kallugjrt, t alt, t s murit dhe robrit kan qen t liruar nga dhnia.17) Pasi kt tatim e kan tubuar npunsit e krishter, kt ata nuk kan pasur aq mundime e vuajtje.18) N kontestet q nuk kan shkuar n d mt ligjeve islame, kur edhe paditsi edhe i padituri kan qen t krishter, i ka gjykuar gjyqtari i po asaj feje sipas ligjeve t tyre,19) dhe askush nuk u sht perzier n punt fetare.20) Rituali i sakrifics s pagjak, i cili sht nj prej ritualeve t apstra katolike, kryhej me temjanikt e ndezur dhe me cingrrimn e kambans, Edhe predikime kan mbajtur, poezi fetare kan knduar, shkurtimisht, ritualet kishtare sipas tradits i kan kryer. sht e qart se t detyruar nuk kan qen, si ka qen kjo n Siri dhe Egjipt, pr shkak t nnmimit t shtress 111

s tyre, t veshin rroba tjetrfare. Gjithsesi se t krishtert n shekullin IX jan veshur, prve priftris, sikur edhe Arabt.21) Nganjher merrnin leje t ndrtojn kisha t reja.22) Lexojm n veprat historike t atyre kohve se npunsit musliman nuk jan przier n at q t krishtert srish kan formuar manastire pr monakt dhe kallugjeret.23) N vendet publike shiheshin monakt n mantelt (habitet) e leshta sipas rregullave t rendit t tyre, ndrsa priftrinjt nuk kan ndier nevojn ti fshehin shenjat e besimit t tyre.24) Njkohsisht, nuk i kan mosprfill t krishtert duke i marr n shrbim n pallat dhe n pozita t larta.25) Pr t krishtert, q jan pajtuar me at q e kan humbur fuqin politike, duhet se nuk ka pasur shkas pr ankes. sht me rndsi edhe rrethana se gjat tr shekullit t XVIII sht organizuar vetm nj trazir dhe kt n vendin BExha (Beja) n veprimin e nj kryepari arab.26) N gjendje m t mir nuk gjendeshin as bashkbesimtart e tyre t cilt jan shprngulur brenda kufirit franez me dshir q t jetojn nn sundimin e krishter. Natyrisht, kur Karlo i Madh u kthye nga Spanja n vitin 812, emigrantt e krishter q kan ndjekur ushtrin e tij aq jan keqtrajtuar nga ana e oficerve t tij, sa ka qen i detyruar pr shkak t mbrojtjes s tyre t intervenoj. Ludeviti I i Devotshmi (le Debomaire) i cili pas tij ka ardh n sundim, ka dhn urdhresa t veanta n dobi te t shprngulurve, pasi q aristokracia ka grabitur pasurit q u jan dhn refugjatve t cekur, n ka kta kan qen t detyruar srish t ankohen. Kjo tirani, edhe pse pr nj koh sht ndrprer, megjithat m von sht paraqitur. Irdhresat q jan dhn n dobi t t ngujuarve, e kan br gjendjen e tyre edhe m t padurueshme. Kta fatkeq, t cilit, duke i ikur nn pushtetit islam, jan hedhur n prqafim t dhembsuris s vllezrve t vet t krishter, edhe njher i shohim t ekspozuar keqtrajtimit dhe t nnmuar.27) Qndrimin tolerant q e ka marr shteti islam n Spanj dhe kontaktet e lira t ithtarve t t dy feve kan br q deri diku kto dy bashksi jan przier. Izidari nga vendi Bexha, q hedh gur e dru kundr pushtuesve musliman, pa kundrshtim ka shnuar kurorzimin e t vejs s mbretit Roderiko me Abdulaziz b. Muadhin.28) Shum t krishter kan marr emra arab, dhe, madje kjo qoft edhe formalisht, kan ndjekur disa tradita t fqinjve t vet musliman. Pr shembull, disa i kan br synnet (cirkumizuar) fmijt e tyre.29) Shum sosh q kan bartur emrin pagan t pakryquar i kan imituar muslimant n ushqim e pije.30) Shprehja Muzarab - e shtrembruar prej mustareb (i arabizuar) - me t cilin kuptohen t krishtert spanjoll nn sundimin arab, me ballafaqimmin e vet dfron n rrethanat n t cilat sht jetuar, prmban n vete rndsin mbi prirjet n at aspekt. Msimi i gjuhs arabe, shpejt e zuri vendin e msimit t gjuhs latine n tr Spanjn.31) Kshtu gjuha latine, gjuh e teologjis s krishter, shkallrisht sht harruar ashtu32) q madje jan turpruar klerikt 112

nga pozitat e larta pr shkak t mosnjohjes s tyre t gjuhs latine. Natyrisht se nuk ka mund t pritet m shum kujdes dhe orvatje pr kto gjra nga ata q nuk kan qen figura shpirtrore. Nj autor spanjoll pr kt shkak n nj vepr t shkruar n vitin 854 i qarton bashkqytetart e vet t krishter: Deri sa ne i studiojm doktrinat e shenjta t muslimanve, deri sa takohemi me ta ti msojm drejtimet filozofike, ose, m drejt, lavdrimin e tyre filozofik, derisa ne kt e bjm, jo me qllim ti prgnjeshtrojm mashtrimet e tyre, por t entuziazmuar me bukurin e gjuhs s tyre dhe trheqshmrin e elokuencs s tyre, e mosprfillim Evangjeljen. Ku mundemi tash t gjejm njeri t ditur q do ti prkushtohet studimit t veprs latine t etrve t cilt jan zhytur n studimin e shkresave librave tona t shenjta. Rinia jon e krishter e pasur me fjalt dhe qndrimit zotrues, po krenoset me shkencn e huaj. Jan dehur me elokuencn arabe. Me knaqsi i studiojn librat muslimane, pikrisht e glltisin prmbajtjen e tyre. Deri sa ata nuk kan lidhje mbi letrsin kishtare ose, m sakt, deri sa me prbuzje shikojn n valt kishtare, q rrjedhin nga parajsa, i lavdojn me elokuenc bombastike veprat islame. T krishtert aq dobt i njohin ligjet e fes s vet, aq pak kujdes i kushtojn gjuhs s vet latine q mezi n mesin e tyre sht nj nga njmij q do t mund t shkruaj, e q t kuptohet nj letr m e rndomt: q t pyes pr shndetin e mikut t vet. Mirpo, ka nga t gjitha shtresat pr shkak t ndarjes t przierit ndr retoristt arab. Ata mund t shkruajn poezi arabe, vargjet e t cilave mburojn me t njjtn shkronj, dhe se n kt jan br t njohur m tepr se thuajt (Arabt).33) Pasi ishin s teprmi t preokupuar me dritn e letrsis arabe, e cila i trhiqte fuqishm, pak kan pasur material libror ata q kan dshiruar t njihen me veprat e krishtera. Madje msuesit me vshtirsi kan gjetur t dhnat e rndomta. Gjat kohs kto nevoja pedagogjike jan rritur. Ky popull i arabizuar n nj lutje, t drguar mbretit aragonas Alfonsit, thot: Ne sikur edhe t vjetrit ton deri sot jemi edukuar ndr t huajt. Pasi jemi t kryquar, i prmbushim urdhrat fetart krishtero, por q t aftsohemi me msim t denj prfen ton t shenjt, kjo gjithnj nuk varet nga fuqia jon, sepse u takojm jobesimtarve t cilt na bjn dhun. Nuk kemi pasur guxim t krkojm msues nga papa ose nga Franca, kurse msuesit e atjeshm prsri nuk kan mund t na vijn vetvetiu, duke u friksuar nga t pafet, t cilve jemi t detyruar tu nnshtrohemi.34) Si kuptohet, pr shkak t kontaktit kshtu t ngusht me muslimant, dhe pr arsye t studimit t madh t letrsis s tyre (arabe), madje Elvira,35) kundrshtari fanatik i islamit, pranon bukurin dhe udibrjen retorike t Kuranit, dhe kt se t krishtert, duke e lexuar, nuk mund t prmbahen. Pr kt arsye sht e natyrshme q ktu t vrehen gjurmat e ndikimit t fes t cilat ne i kemi hulumtuar dhe, njmend, ato gjurma ekzistojn. sht e njohur se prifti Elipandosi n vitin 810, peshkopi i Toledos, kamentues i 113

sektit heretik mutehazin dhe dijetar q ka besuar se Jezusi, i cili sht njeri, nuk sht prkah natyra i biri i Zotit, por sipas asaj q e ka ndjekur rrugn e Zotit - e ka prvetsuar kt ide heretike pr shkak t kontaktit t shpesht me muslimant.36) Ky sekt i ri u zgjerua n shum pjes t Spanjs, dhe madje ka filluar t shtrihet, sipas udhzimeve t peshkopit katalanas Feliksit, deri n Septimani, e cila ka qen nn mbrojtjen franeze.37) Peshkopi Feliksi sht itur para gjyqit shpirtror t cilit vet i ka kryesuar Karlo i Madh, dhe sht detyruar q t heq dor dhe t pendohet pr shkak t mashtrimit t vet, por posa sht kthyer n Spanj, ka ra srish n herezn e vjetr. Kjo, sipas pohimit t paps s athershm Leonit III, ka ndodhur pr shkak t kontaktit me mosbesimtart q kan besim t ngjashm.38) Kur ndikimi i kontaktit me muslimant ka qen aq i rndsishm n dinjitart e mdhenj kishtar, mund t konkludojm se ka qen mjaft i madh edhe n t krishtert tjer t Spanjs. Dhe vrtet, koncili, q u forua n vitin 936 n Toledo, ka shqyrtuar se far mjetesh duhet ndrmarr kundr przierjes q do ta prish pastrtin e besimit t krishter.39) Kuptohet se kto ndikime t besimit dhe veprimit musliman - krahas disa sukseseve t caktuara t konvertimit40) - prve przierjes s shpesht dhe kontakteve do t rezultoj me fryte edhe m t mdha, dhe se do ta rrisin numrin e muslimanve t gjakut joarab t quajtur muvel-ledi. Nuk kaloi shum koh, e pasardhsit e ktyre muvel-ledve kan formuar partin e rndsishme n shtet.41) Madje merret vesh se m n fund kta muvel-led, t cilt e prbjn shumicn e popullsis, qysh n fillim t shekullit IX, jan orvatur ta trondisin pushtetin arab, dhe se shkallrisht, duke formuar ndr muslimant e Spanjs parti nacionale, njmend treguan se ekzistojn. Duket se nuk ka t dhna pr historin e konvertimit t ktyre muslimanve t rinj. Shembujt e ktyre konvertimeve jan vrejtur deri n ditt e fundit t pushtetit islam. Madje n vitin 1487/893 H. kur ushtria e Ferdinandit dhe Izabeles e pushtoi Malagn, ka mbytur, duke i torturuar me shkopa t holl me maje, ata q kan rn nga krishterizmi. Pas ksaj nja dy vjet me marrveshjen dorzuese t Porgeues sht marr premtim i veant se nuk do t detyrohen ata q e kan lshuar q srish t kthehen n krishterizm.42) Disa nga konvertitt e kan lshuar islamin q t shptojn nga gjoba n t holla, n t cilat jan gjykuar nga ana e gjyqeve.43) Shumicn e ka prvetsuar supremacioni shpirtror i ndikimit islam. Przemrsia bujare me virtytet tjera humane e t larta, q i kan treguar pushtuesit arab, kan krijuar fush t hapur t zhvillimit t ktij ndikimi. Jeta e ktill ka qen e mbyllur pr Spanjollt jomusliman. Kur krahasohet shkenca dhe letrsia e muslimanve me shkencn dhe letrsin e t krishterve, kjo e dyta duket majft e varfr. Islami n fushn e shkencs dhe letrsis, si lvizs dhe faktor entuziazmues, ka kryer shrbim special pr 114

ithtart e vet. Prve ksaj, Islami n Spanj ka treguar trheqshmri t fisnikruara t grupit religjioz, energjik t njerzve t pastr moral, n krye t t cilve kan qen teologt e devotshm. Ky grup i sinqert e religjoz ka zhvilluar ndikim dominues n punt shtetrore, dhe se sinqerisht ka luftuar pr zbatimin e reformave fetare dhe morale. Kur merren parasysh ndjenjat e zjarrta fetare t muslimanve t spanjs, dhe intrigat e popullats s krishter, t cilve n marrveshje me bashkmendimtart jasht kufirit e kan revoltuar dhe zemruar sundimin islam, mundemi prkundr t gjitha ktyre t vrejm se Spanja ka qen kursyer - pos rasteve prjashtuese - nga persekutimet fetare nn sundimin arab. Kur t prjashtohen tre-katr raste t zbatimit t denimit me vetdashje t atyre q kan dshiruar q n emr t fes t bhen gjoja martir, nuk mund t gjendet gjat gjith kohs s sundimit islam gjendja pr t ciln do t mund t thuhet se sht atak i pastr n fe. Pushteti islam ka ndrmarr masa rigoroze q ta pengojn marrzin e cfilitjes vullnetare q sht lajmruar n shekullin e IX n Kardov (Cordoba). Ather n kt an t Spanjes n mesin e t krishterve sht prhapur grupi fanatik pjestart e s cils, pa arsye, publikisht kan ofenduar fen e muslimanve dhe e kan shar Pejgamberin e tyre, dhe q t prodhojn rrumn endacake t fanatizmit t krishter, qllimisht kan tentuar t nxisin mbi vete denimin me vdekje. Vetflijimi i disa t krishterve Ky sprovim i uditshm i flijimit ime vetdashje sht vrejtur sidomos prej vitit 850 deri 860/236-246 H. n mesin e popave, monakve dhe eremitve. Atyre q u ka shmangur kurora e cfivitjes - pr shkak t tolerancs s pushtetit n aspekt t liris s besimit - duke prsiatur n qetsi nn kupolat e manastirit galas se si po zhduket influenca e krishterizmit dhe si po dobsohet zelli i tyre fetar, jan orvatur q srish t arrihen me sulme t rrepta n islamin dhe Pejgamberin. Nj nga t ngjashmit, njfar monaku Isak, erdhi para kadiut, dhe u shtir sikur dshiron ti fitoj disa t dhna pr islamin. Pasi kadiu i ka dhn njoftim pr dispozitat e islamit, ky menjher ka atakuar me kto fjal: Muhammedi juve u ka sugjeruar rrena! Qoft mallkimi i Zotit mbi t! Pasi ka qen prplot me t liga, e ka mashtruar njerzin n humbje dhe e ka trhequr n gremin t skterrs. Satana ka hyr n t dhe satanisht duke iu magjepsur q tu krijoj smundje te ju, ju ka dhn gotn e pijes vdekse. Pr krimin e vet do ta bart mallkimin amshues. Pasi jeni i arsyeshm, prse nuk orvateni t shptoni nga kto rreziqe? Prse nuk do ta shkputnit kt besim t smur dhe t krkoni shptim n Evangjelien e fes s Jezusit?44) Me nj rast tjetr dy fanatik t ktill t krishter hyn n xhami dhe krahas sharjeve nisn t thrrasin mallkim mbi islamin, duke pohuar se ai do 115

t trheq mbi ithtart e vet shkretin e zjarrit t madh.45) Njmend, fanatik t ngjashm nuk ka pasur shum.46) Mirpo, shteti islam u frikzua nga kjo, sepse nnmimi i udhheqjes s saj ka trhequr vrejtjen me mundsin e paknaqsis ndr muslimant, e edhe nga kryengritja e prgjithshme. Prandaj, Muhammedi I*) e drgoi n vitin 853/239 H. ushtrin q ti fus n mend t krishtert e Toledos.47) Ndonse, sipas nj versioni, ky sundues pat urdhruar q t kryhet masakr i prgjithshm ndaj t krishterve, megjithat, kur iu shpjegua se n mesin e t krishterve ka njerz t kuptueshm, q me kt skan asgj t prbashkt,48) ka urdhruar q strikt t aplikohet ligji mbi sharjen (blasfemin). Rryma e matur ndr ithtart e kishs ka miratuar vendimin e shtetit, kurse edhe peshkopt i kan prjashtuar nga kisha fanatikt,49) t cilt ishin shkas pr keqsimin e gjendjes s tyre. Q t prkujtoj n kto masa t marra, sidomos sht thirrur Koncili n vitin 983/371 H. Pas ktij, ndonse edhe aty-ktu jan vrejtur rastet e cfilitjes me vetdashje, megjithat kto ngjarje nuk jan prsritur gjat kohs s sundimit t mvonshm arab.50)

Devijimi i disa muslimanve nuk e mohon iden e tolerancs islame E vrteta, gjat kohs s dinastis s Almoravidve (murabitun) dhe n filllim t shekullit XII u paraqit n mesin e teologve t entuziazmuar musliman rruyma e fanatizmit. Nga kjo lvizje e ndezur kan psuar t krishtert s bashku me Hebraikt, e madje edhe liberalt musliman sikur poett dhe filozoft. Mirpo, ndodhit e ktilla paraqesin prjashtime t rralla nga parimi tolerant, q e kan prvetsuar sunduesit islam t Spanjes ndaj popullats s krishter. Nj nga muslimant andaluzias t quajtur Moriskos (Mariscos), duke protestuar n vitin 1610/1019 H. kundr vrazhdsis s inkuizicionit, i cili ather tashm i kishte persekutuar muslimant e prmendur, iu prkujton t krishterve tolerancn liridashse t ciln dikur ua kan treguar bashkbesimtart me kto fjal: Deri sa fuqia ka qen n duart e gjyshrve ton ngadhnjimtar, a kan dshiruar kurdoher ta rrnjosin krishterizmin nga Andaluzia? Derisa sa t part tuaj kan qen nn sundimin e tyre, a nuk ua kan dhn ata lirin e plot t besimit dhe lirin e kryerjes s liturgjive t krishtera? A nuk ka urdhruar Pejgamberi jon q t ruhen besimet e vejtra, qofshin ato edhe t shtrembra, me mimin e dhnies s tatimit (harait) t matur vjetor pr do pjestar t popullit, cili do qoft e edhe me an t shpats islame, sht futur n rrethin e t pushtuarve? Nse ather ka pasur raste t konvertimit me dhun, ata jan aq t rrall sa q nuk mbahen mend, e madje edhe ato jan br nga ata n zemrat e t cilve nuk ka pasur frik as nga Zoti as nga 116

Pejgamberi i Tij. Ata i kan tiranit duke e ditur se kjo sht plotsisht n kundrshtim me parimet dhe rregullat islame. Nuk mund t pohoni se te ne ka, pr shkak t tjetrllojsis n besim, ndonj gjyq zyrtar sikur inkuizicioni juaj i prgjakshm. Pa dyshim, atoq dshirojn ta prqafojn fen ton, gjithnj e gjejn t hupur prqafimin ton vllezror, por Kurani kerimi nuk na lejon t bjm presion n ndrgjegjje. Njerzit q fusim n fen ton do ti arrijn t gjitha prkrahjet e mundshme. Posa e deklaron besimin n njsin e Zotit dhe n pejgamberin e Pejgamberit ton, ne pa kurrfar kushtesh e konsiderojm tonin; ne pa kurrfar kushtesh e konsiderojm tonin; kurorzohet me vajzat tona dhe gjen pun n profesionet e larta t dobishme, ku krkohet besnikria. Ne knaqemi me at q do t trajtohet sikur edhe ne dhe q nga jashtsia, e duke mos e verifikuar ndrgjegjen e tij do t duhet musliman, vetm me at kusht nse haptas nuk e qorton fen dhe nuk e v n tallje. N rast se dikush bn kshtu, ne t tillt njmend do ti denojm, sepse vullnetarisht e kan prqafuar fen, e jo me dhun.51) N nj memorandum q ia shtroi mbretit Filipit III kryepeshkopi i Valencis, e t ciln e ka hartuar n vitin 1602/1011 H., me qllim q ta rekomandoj internimin, nnmimin dhe konvertimin e muslimanve spanjoll, theksohet n nj pik n fillim n kt frymn tolerant t islamit. Me kt rast n memorandumin e njjt pranohet se Turqit dhe muslimant tjer i kan dhn nnshtetasve jomusliman lirin e ndrgjegjes.52) Pasi islami ka lshuar thell rrnjt n zemrat e popullit spanjoll, mund t gjykojm sipas ksaj gjendjeje kur sht larguar grupacioni i fundit i muslimanve vendas, i quajtur Moriskos, n vitin 1610/1019 H., kta t mjer, ndonse jan detyruar q pas 100 vjet formalisht t tregohen t krishter, kan dftuar se kan mbetur besnikfes s t parve. Prkundr emigrimeve, q kan ndodhur pas rnies s Granads, numri i grupacionit t fundit t internuar ka qen pes qind mij.53) Qytetet dhe fshatrat jan shkretuar, kurse shtpit jan shndrruar n grmadha, dhe nuk kan gjetur banor t ri t cilt do ti riparonin.4) N damart e ktyre Moriskosve ka pasur shum pak gjak arabi. T ceken provat pr kto shpjegime do t ishte edhe s teprmi gjat. Vetm q n kt aspekt ta prmendim nj pik, e ajo sht nxjerr nga nj letr q sht shkruar n vitin 1311/711 H. Sipas saj prej 250.000 muslimanve, t banuar n Granad, kan qen vetm 500 t gjakut arab. T tjert t gjith kan qen pasardhs t konvertitve spanjoll.55) N prfundim ta shnojm edhe kt se islami deri n ditt e fundit t ekzistencs s vet n Spanj ka fituar konvertit t ri. Pr kt arsye nj historian, duke shkruar pr ndodhit q kan ndodhur n vitin 1499/905 H. d.m.th. shtat vjet pas rnies s Granads, trheq vmendjen n kt fakt, d.m.th. se madje edhe n kohn e till disa t krishter q jetojn n mesin e Marokienve kan hyr n shtegun fetar t t ndershmit Muhammed.56) 117

 1) Baudissin, fq. 22. 2) Helfferich, 68. 3) Makarri, vol. I, fq. 280-292. 4) Baudissin, fq. 7. 5) Dozy (2) bl. II, fq. 45-46. 6) A. Mller, vol. II, fq. 463. 7) Dozy (2), bl. II, fq. 44-46. 8) So St. Boniface (A. D. 745, Epist. LXII). Si u ka ndodhur edhe fiseve tjera n krahinat e Spanjs dhe popullats s Burgundiso, e cila ka br mkat t madh duke u larguar nga Zoti, kshtu GJyqtar Suprem ka vendosur ti denoj dhe tiu hakmerret nprmjet Arabve, pr shkak t mkateve t bra dhe mosnjohjes s ligjit t Zotit. (Migne, Patr: Lat. bl. LXXXIX, fq. 761). 9) Dozy (3), bl. I, fq. 15-20; Whishaw, fq. 38, 44. 10) Samson, fq. 377-378, 381. 11) Dozy (2), bl. II, fq. 210. 12) Alwari Corduben-sis. Epist. XIX Un pa dyshim i dorzohem Ligjit t Zotit, me shum mallngjim sepse meritoj denimin e amshueshm. (Migne, Patr. Lat. bl. CXXI, fq. 512). 13) Helfferich, fq. 83. 14) Helfferich, fq. 79-80. 15) Nse njeriu do t mendonte se deri n far mase sht dgjuar ehoja e ides s profecis t marr nga Beslidhja e vjetr n krishterizmin e fiseve gjermane ariane, madje nse do t mendonte pr mbajtjen e ksaj ideje te Gott perndimor pas pranimit t drejtimit katolik - nse pr t gjitha njeriu mendon mir, do ta kam t qart se si, pas ardhjes s Arabve, te popujt e nnshtruar t krishter jan shfaqur pikpamjet e ngjashme me islamin. (Helffenich, fq. 82). 16) Lucae Diacani Tudensis Chronicon Mundi, (Andrease Schottus: Hisponiae Illustratae, bl. IV, fq. 53) (Francefurti, 1603-1608). 17) Dozy (2), bl. II, fq. 41; Whishaw, fq. 17. 18) Dozy (2), bl. II, fq. 39. 19) Baudissin, fq. 11-13, 196. 20) Eulogius: Mem. Sanet. lib. I, 30. Jetojm n mesin e tyre pa urrejtje fetare (fq. 761). Nuk i ka detyruar kurrfar fuqie e sunduesit ta mohojn fen e vet, as i ka larguar nga adhurimi i fes s shenjt (fq. 751). Johni nga Gorzi (q e vizitoi Spanjn kah gjysma e shekullit t dhjet, fq. 124 thot: T krishtert gjat kohs s sundimit t tyre lirisht disponojn me pasurit e veta dhe i vizitojn vendet e shenjta. Prshkrimin e till t gjendjes t t krishterve e ka drguar edhe peshkopi spanjoll Johni nga Gorzi dhe n t thot: 118

N kt gjendje kemi ardhur pr shkak t mkateve tona. I jemi nnshtruar fuqis s jobesimtarit dhe jemi t paaft ti kundervihemi sundimit t tyre. N kt situat nuk mund t ankohemi prve n at q t krishtert q jan n shrbim i prshndesin (muslimant) q i takojn, kurse ata n kt i prmbajn. Nuk na pengojn n prdorimin e ligjeve tona. Jan t knaqur, njkohsisht, me jetn e tyre shoqrore. Deri sa nuk largohemi prej fes son, duhet pr kohsisht t tregojm pranimin e politiks ndaj nesh. I nnshtrohemi dhe u bindemi urdhrave t tyre, deri sa politika e tyre nuk bhet penges e besimit ton. (fq. 302). 21) Baudissin, fq. 16-17. 22) Eulogius, vdiq n vitin 859 (Mem. Sanet. lib. III, C. 3) flet pr kishat e posandrtuara. Kjo ndodhi historike gabimisht i sht prshkruar Luitbraudit n lidhje me ndrtimin e kishs n Kordob n vitin 895 (fq. 1113). 23) Eulogius, Mem. Sanet. lib. III, c. II. (fq. 812). 24) Baudissin, fq. 16). 25) Baudissin, fq. 21 dhe John of Garz, 128 (fq. 306). 26) Dozy (2), bl. II, fq. 42. 27) Baudissin, fq. 96-97. 28) Isidori Pacensis Chronicon, 42 (fq. 1266). 29) Alvar: Indic. Lum. 35 (fq. 53); John of Garz, 123, (fq. 303). 30) Letter of Hadrian I, fq. 385; John of Garz, 123. (fq. 303). 30) Letter of Hadrian I, fq. 385; John of Garz, 123, (fq. 303). 31) Ekzistojn ende vargjet arabe t nj poeti t krishter q dftojn n shkathtsin e shklqyeshme n zotrimin me gjuhn e metrin (Von Schack, II, 95). 32) A. Samson na jep shembuj t stilit t dobt latin, me t cilin shkruajn disa teolog n kohn e tij, dhe thot: Sepse jemi knaqur me krishterizmin e thjesht, pas prmirsimi i tij u b m i keq se ai m par. Qem knaqur pr shkak t thjeshtsis s krishter. (fq. 404, 406). 37) Alvar: Indc. Lum. 35 (fq. 554-556). 34) Orderic Vitalis, fq. 928. 35) Alvar, Ind. Lum. 29: Me syt ton lexojm n librat e tyre. I miratojm t gjitha tekstet e frazave dhe lutjeve me t cilat luten ndihmuesit e ksaj feje - dhe t cilat pr do dit formohen me shkathtsi t shklqyeshme dhe elokuenc trheqse. (Migne. Patr. Lat. bl. CXXI, fq. 546). 36) Enhueber, 26, fq. 353. 37) Helfferich, fq. 88. 38) Pak m von ka thyes ligjin e Zotit, iku te jobesimtart me t cilin sht pajtuar posa ka thyer zotimin e vet. 119

Frobenii dissertatio de hacresi Elipandi et Felicis, XXIV. (Migne. Patr. Lat. bl. CI, fq. 313). 39) Pseudo-Luitpraudi Chronicon, 341 (fq. 1115) Basiliusi ka thirrur koncilin e Toledos dhe me t ka kushtzuar q mos t denohen t krishtert pr shkak t przierjes me muslimant. 40) Ekzistojn pak tekste q shpjegojn kta faktor dhe orvatje. Mirpo, ato vrehen nga fjalt Eulogiusit (Liber Apologeticus Martyrums, 20) pr Muhammedin: Pa dyshim do t ken sukses ata katolik q dshirojn ta njoftojn marrzin e ktij mkati, mendurin e ktij misioni dhe mashtrimin e novataris pa shenjtri, shum m qart se vet antart e ktij sekti, nse i msojn. Jan me bindje se jan n di t shenjt, besojn n t dhe thrrasin n fen e Pejgamberit t vet jo vetm n fshehtsi, por madje edhe n folurit publik. (Magne: Potr. lat, bl. CXV, fq. 862). 41) Dozy (2), bl. II, fq. 53. 42) Lea, The Moriseos, fq. 17, 18. 43) Samson, fq. 379. 44) Eulogius, Mem. Sanet. prof. 2 (Migue. bl. CXYV, fq. 737). 35) Eulogius, e XIII, (fq. 794). 46) Thuhet se numri i martirve nuk ka qen m i madh se katrdhjet (W. H. Prescolt, History of the Reign of Ferdinand and Isabella, vol. I, fq. 342, n.) (London, 1846) *) Muhammedi I i biri i Abdurrahmanit II, sht sunduesi i pest i halifve umevit n Spanjn muslimane. Ka sunduar n vitin 852-886. sht orvatur ta ndjek rrugn e babait t vet n punn pr mirqenien dhe jetesn tolerante t shtetit multikonfesional dhe shumnacional. Trazirat, kryengritjet e brendshme, przierja e sunduesve prreth t krishterve dhe ndrsimi i popullats s krishter n pushtetin musliman, pastaj sulmet e Normanve nga jasht, i kan shkaktuar ktij emiri vshtirsi t shpeshta. N krye t ktyre trazirave m s shpehti ka qndruar kryeqendra e dikurshme mbretrore dhe qendra e pushtetit kishtar qyteti Toledo. Inan, M. A., Devletu l-islam fi l-Andalus (Shteti islam n Andaluzi/Spanj), Kairo, 1960, (bot. III), voll. II, fq. 284-312. Hiti, vepra e cituar, fq. 466-467,; Gomez, E. G., Mavarsha Shpanija, Svijet islam, fq. 229-232 (SH. N.) 47) Dozy (2), bl. II, fq. 161-162. 48) Eulogius: Mem. Sanet, J. III> C. VII (fq. 805) Fakti i qart flet se ndr t krishtert nuk ka njeri t menur e t edukuar, as lider q do t bnte di t til. 49) Alvar, Ind. Lum, 14 (Migue, bl. CXXI, fq. 529). 50) Baudiosin, fq. 199. 51) Morgan, vol. II, fq. 297-298, 345. 52) Morgan, voll. II, fq. 310. 120

53) Lea, The Morisscos, fq. 259. 54) Morgan, vol. II, fq. 337. 55) Morgan, vol. III, fq. 289. 56) Stirling - Maxwell, vol. I, fq. 115. KAPTINA VI PRHAPJA E ISLAMIT N MASIN E T KRISHTERVE T TURQIS EVROPIANE Raporti i Turqve ndaj shtetasve t krishter ka qen n shenj t tolerancs fetare Per her t par emri i Turqve osanlinj sht dgjuar n Evropn perndimore kah fillimi i shekullit XIII. Ata - ather kan qen pesdhjet mij - kan ikur para Mongolve. M n fund i erdhn n ndihm sulltanit t Konjs, dhe i kan kryer shrbime n luft kundr Mongolve Bizantinas. Pr kt arsye iu jan dhn disa vise n ann veriperndimore t Azis s Vogl. Ja ktu ka qen boshti i shtetit i cili n ardhmri ka marr formn e Mbretris Osmane, e cila, duke i glltitur nj nga nj shtetet e vogla t Turqve Selxhuk, sht hedhur n ann evropiane dhe deri sa n vitin 1683/1090 H. para Viens nuk i sht vn pengesa shtrirjes s saj t mtejme, ia ka bashkangjitur shtetit t vet mbretri pas mbretrise.1) Qysh nga koha e shtrirjes s osmanlinjve n Azin e Vogl ata i kan arritur shtetasit e krishter dhe kan sunduar me ta, por deri n vitin 1453, kur kryeqendra e lasht e Imperatoris Lindore ra n duart e tyre, nuk ka pasur ndrmjet shtetit t tyre dhe kishs s atjeshme marrdhnie t qndrueshme t zna fill n marrveshjet e caktuara. Japat e par t sulltanit Mehmetit II pas pushtimit t Stambollit dhe pas vnies s rendit kan qen se sht shpallur mbrojts i kishs lindore dhe e prmbushi fjaln e dhn t krishterve. Shpesh sht ndaluar prekja n t drejtat e t krishterve. Fermani q sht shpallur pr patrikun e posazgjedhur, ka garantuar - si atij ashtu edhe trashgimtarve t tij me kierarkit e tyre shpirtrore-privilegjet dhe t ardhurat e vjetra, madje edhe t gjitha ato privilegje t jashtzakonshme q i kan gzuar gjat kohs s shtetit t rn. Pas pushtimit turk sulltan Mehmeti personalisht ia dorzoi Genadiosit spektrin ( i cili sht simbol i nderit patricit, si dhurat qesn plot dukat, atin me prgatitjen e dekoruar, me t cilin patriku, kur mbreti shkonte me suitn e vet, ka pasur privilegj t kalroj krahas tij.2) Ky kryepar kishtar, t cilit nderimi i rndomt i sht br nga ana e imperatorve t krishter, kt e ka pasur edhe m von. Prve ksaj, atij i sht dhn njfar sundimi drejtues. Gjykata patrikane tubohej q ti zgjedh t gjitha pyetjet kontestuese t cilat 121

kan qen shtje e pastr e brendshme e t krishterve. Kjo gjykat, prve asaj q ka mundur ta caktoj gjobn, fajtort ka mundur ti mbyll n burg, t cilin e ka pasur n disponim; madje kur dikend e gjykonte me vdekje, npunsit kompetent shtetror kt e zbatonin. Mbikqyrjen mbi sundimin shpirtror e kishtar - n t ciln turqit, prkundr metods s shtetit bizantinas, nuk jan przier - sht ln n duar t sinodit, i cili takohej me ftes t patrikut. Kshtu sht konkluduar q shteti mos t przihet n lndt q kan t bjn me fen dhe besimin. Ka pasur dobi kur t shkelurit pr ti zbutur vuajtjet intervenonin te sulltani. Kshtu e trhiqnin vmendjen n dhunn q do ti bnin disa npuns shtetror. Peshkopt grek edhe n provinc kan gzuar autoritet t madh, dhe shum pasuri t mdha u jan ln atyre. Kta deri n koht m t reja mbi popullatn ortodokse, e cila ka qen n viset e tyre shpirtrore, kan kryer nj lloj administrimi sikur mkmbsi, dhe kshtu zun vendin e aristokracis, t ciln pushtuesi e shkatrroi. Priftrit n pozitat e larta t kierarkis kishtare prgjithsisht kan qen n aktivitetin e vet m shum agjent turq se sa priftr grek, dhe shihet se popullats ortodokse i kan sugjeruar se sulltani ka pranuar lejen e shenjt t jet mbrojts i kishs. M n fund, fermani q sht shpallur q srish tu kthehen n disponim t lir ortodoksve ato kisha q kan qen t konfiskuara, q t kthehen n xhamia, i ka shkuar pr shtati zbatimit t lir t ritualeve sipas traditave nacionale.3) Pasi Grekt n pjesn evropiane t Mbretris kan qen m t shumt se Turqit, privilegjet e tyre fetare, dhe mbrojtja personale dhe pasurore kan treguar (kurse shpesh iu ndrroheshin komandantit) se qeverisja e sulltanit ka qen m e mir nga qeverisja e shteteve t krishtere. Duke njmend, pasi Grekt i mundonin me veprime tiranike Frankt, t cilt, duke dshiruar t sundojn me viset q kan qen me Greqin, u nisn kundr bizantit, kurse nga ana tjetr Mletasit, pr kt ato n shum vende u kan dalur n ndihm pushtuesve osmanlinj si mbrojtsve dhe shptuesve t vet. Kto shtete t krishtero, pasi e prvetsuan sistemin e vjetr feudal t Evrops n Greqi, e shtyn popullatn n gjendje robrie, dhe pasi ata ishin t huaj duke e marr parasysh edhe gjuhn, edhe gjakun, edhe fen, fituan urrejtjen e tyre.4) Pr ta fitimi i zotrinjve t ri sht konsideruar jo vetm mundsi q t bijn n gjendje m t keqe por, natyrisht, rast q tu prmirsohet gjendja. Shptuesit njmend t pritur pr ta ende kan qen t huaj, vetm q ata Turqit, t cilt i prkitnin fes krejtsisht tjetr, ua parashtronin katolikve, t cilt ata i konsideronin pr heretik.5) Pikrisht pr grekt, q kan jetuar n drejtimin e pallatit bizantinas, nuk ka qen e padshirueshme ndrrimi i zotrinjve t vet. Tirania dhe mjerimi q e ka shkaktuar Paleologu, ka qen aq tmerruese sa nuk mundemi as ta prfytyrojm. Aristokracia e shkatrruar moralisht, priftria e shumnumrt dhe despotike, ligjet dhe dekretet, t cilt i qen t ekspozuar interpretimit t tensionuar, shteti q vazhdimisht e rjepte 122

popullin dhe, q sht m keq, ata grumbullues t t ardhurave shtetrore q ishin t shumt si ushtri, te populli i mjer nuk kan ln asnj shenj shprese n prmirsimin e gjendjes, n shptim.6) Pasi ka mundsi q kjo mnyr e gjykimit t konsiderohet subjektiv, ta shikojm edhe burimin tejtr t t dhnave q ka lindur n kohn e ndodhive t prmendura. Nj kronist i vjetr rus, duke shkruar pr rnien e Stambollit, n mnyrn e njjt e gjykon pushtetin e rn dhe thot: Mbretria n t ciln nuk ka frik nga ligji sht e ngjashme me vagabondin e shfrenuar. Konstantini dhe pararendsit e tij t ndershm mua kan ln sunduesve krahinor duart e lira q ta shkelin popullin. Qysh n gjykata ka munguar drejtsia, kurse n zemra guximi. Gjyqtart i kan mbushur arkat n llogari t lotve dhe gjakut t t pafajshmve. Ushtart bizantinas kan mundur t krenohen vetm me shklqimin e uniformave veta. Tashm qytetart nuk turproheshin t jen tradhtar t atdheut, kurse ushtart t ikin nga beteja. M n fund jehoi bumbullima e mllefit t Gjithlartsuarit bi kt shtet jo t denj. Krijuesi i vasions e qiti n fushbetej sulltan Mehmedin II, ushtria e t cilit sht entuziazmuar me luftn gjyqtart e t cils nuk kan qen t pabesueshm ndaj drejtsis s besuar.7) Pa dyshim uditshm jehon mirnjohja8) n kt pasusin e fundit n vesht e pjestarve t nj gjenerate politike e cila ia ka prvetsuar vetes t drejtn e protestimit t amshueshm kundr tiranive t turqve, por megjithat sht dshmuar me argumenttt e shumnumrta e shprehimor t historianve t asaj kohe. Sipas asaj ka kemi msuar prej hsitorianve q na flasin pr rnien e Stambollit, madje edhe sulltan Bajazidi, i cili sht i njohur me rigorozitetin e vet, sht dftuar zemrgjr dhe tolerant ndaj shtetasve t krishter, dhe, duke i pranuar n audienc, i ka fituar simpatit e tyre.9) Murati II shquhej me prpjekjet n aspekt t drejtsis dhe rrnjosjes s keqprdorimeve q ishin rrnjosur nn sundimin bizantinas dhe n zbatimin e reforms, dhe se pamshirshm i ka ndshkuar npunsit e vet t cilt do t bnin padrejtsi ndaj shtetasve.10) Pasi sht vn administrata e sigurt dhe e rregullt, e cila pas pushtimit t Stambollit ka zgjatur s paku 100 vjet, dhe jan vn nj varg npunsish t aft, n shtet ka mbretruar n t gjitha ant rendi e paqa dhe sht konstituar administrata shtetrore dhe juridike e denj pr lavdat. Ndonse kta nuk kan siguruar edhe pr muslimant edhe pr t krishtert sistem juridik krejtsisht jjoanues, megjithat kan vn rregullim i cili as pr s afrmi nuk mund t krahasohet me ish-rregullimin e Bizandinasve. N aspekt t kryerjes s punve t rnda, Bizantinasit kaher pak e kan ndier presionin. Tatimet e jashtzakonshme, n krahasim me t part shum rrall jan tubuar, kurse tatimet e rndomta n krahasim me t dhnat e pafund t feudalve frankovit dhe n marrjen e detyrueshme t t hollave n mnyr t pakufizuar nga ana e komanduesve bizantinas kan qen mjaft t lehta. Ather n turqi sht qeverisur sado kudo m mir se n shum shtete t 123

krishtera t Evrops, dhe se ka mbretruar mirqenie dhe lumturie e vrtet. Sa u prket t t krishterve, t cilt m s shumti jan marr me bujqsi, nn udhheqjen e padishahut (sulltanit) n krahasi mme shtetasit e sunduesve t athershm t krishter, kan pasur m shum liri personale dhe kan mundur m shum t disponojn me frytet e angazhimit t vet.11) N shtet sht zhvilluar edhe veprimtaria tregtare. Sulltant e vjetr gjithnj kan qen t gatshm ti marrin n mbrojtje angazhimet tregtare dhe ndrmarrjet tjera ekonomike t shtetasve t vet. Shum vende t mdha, t liruara pr shkak t pushtimit turk, nga sistemi financiar tiranik i Bizantit, kan hyr n ern e bollkut dhe aktivitetit produktiv. Turqit osmanlij sikur Romakt e vejtr kan treguar shkathtsi t madhe n ndrtimin e rrugve dhe urave, q e ka lehtsuar tregtin n Mbretri. Tregtart grek gjat kohs s Imperatoris Bizantine kan qen t ndjekur nga portet e huaja, e pasi u bn shtetas t Osmanlinjve, sht br presion n ato shtete t huaja t cilave u kan takuar ato porte q ata t munden srish nn flamurin turk n to t tregtojn. Kurse kta kan pranuar rrobat dhe traditat e Turqve, dhe kur dilnin me at flamur n udhtimet detare, n kt mnyr katolikt, t cilt dikur ua kan penguar qndrimin ithtarve t kishs lindore, kan mund ti konsiderojn popull perndimor.12) Harai pr kok - prjashtim i jotolerancs Prjashtim nga kjo sjellje e mir me t krishtert bn marrja e fmijve t krishter nga familjet e tyre. Kta fmij si mjaft t vegjl me forc jan marr nga prindrit dhe jan edukuar t bhen t kategorizuar n radht e famshme t ushtris mbretrore. Ushtrin jeniere m s pari e organizoi n vitin 1330/731 H. sulltan Orhani, dhe m von ka ekzistuar gjat disa shekujve si mbshtetje despotizmit t mbretrve turq. Oxhaku jenier ka mundur t ekzistoj n baz t harait pr kok (tatimit fminor) i cili me forc dhe rregullisht do t katrtin vit sht tubuar.13) N kohn e caktuar nj oficer turk delte n terren, i cili nnshtrohej ktij harai, dhe i zgjidhte fmijt nga shtat vjet dhe i ndante ata na prindrit e tyre. Disa jurist islam kt taim johuman e kan shpjeguar shtrir se ky sht ajo e pesta t ciln Kurani a.sh.14) ua caktoi sunduesve. Edhe pse kta kan konstatuar se rregullat e shenjta mbi ndalesn e konvertimit t dhunshm15) kuqin edhe fmijt e ktill, megjithat, duke ua ln fmijt, n moshn m t ndijshme, edukimit t msuesve musliman, kan ln zbatimin e urdhrave t prmendur sikur ato edhe nuk ekzistojn.16) Skndejmi jan shfaqur ndjenjat e neveris ndaj ksaj marrjes barbare t tatimit, dhe se udhtart e krishter n mnyr sentimentale i kan treguar prindrit, si lshojn lott pr shkak t marrjes s fmijve nga erdhet e tyre t rrnuara. Mirpo, n fillim t themelimit t oxhakut jenier, ai sht rritur n at mnyr q 124

prindrit me vetdashje i kan dhn fmijt e tyre.17) Ky tatim n fillim t themelimit t tij shpjegohet me indeferentitetin q kan treguar n kt pikpamje Grekt. Njmend, popullata e ktyre viseve q kan qen t shkretuar me ushtart paraprak ka qen e ekspozuar vdekjes nga uria. Ndr kta kandidat pr jenier ka pasur shum bonjak t cilt, mund t jet, do t vdisnin sikur mos t merreshin pr jenier. Pasi ka pasur mundsi q sikur dikur n koht e vjetra t kapen t krishtert dhe ti shesin si robr, kjo metod e grumbullimit ka qen nga dy t kqia m pak. Njherit, nuk duhet harruar se ky sistem i grumbullimit sht vazhdim i t ngjashmit me kt q ka ekzistuar n kohn e sundimit bizantinas.18) Oficerve q u sht besuar grumbullimi i fmijve rrall her ka ndodhur se sht dashur ta prdorin forcn, n t shumtn prindrit vullnetarisht kan dhn fmijt n kt shrbi mdhe n shum raste, duke u mbshtetur n karrierat e tyre t shklqyeshme, kan jetuar n shpres. Gjithsesi sht marr parasysh se me fmijt, q jan konsideruar si bir adoptiv, thjeshtrit e sulltanit me kujdes do t veprojn dhe se bukur do t edukohen.19) Nse sht i vrtet versioni se fmijt kan munduar me nj sasi t hollash t nxirren nga oxhaku jenier, institucionin e prmendur duhet paraqitur m pak barbar se q sht supozuar.20) N nj vepr q e ka shkruar n vitin 1625 Mitrofnis Kirijakopulos (Metrophanes Kyriakopoulos), i cili qe patrik s pari n Stamboll, e pastaj n Aleksandri, ceken dallavere t ndryshme q jan shrbyer t krishtert q t shptojn nga ky sistem i grumbullimit. Pr shembull, e blenin n skllev musliman dhe si t vetin ua dorzonin npunsve q i grumbullonin fmijt. Ktyre npunsve, t cilt ishin t korruptuar, i jepnin mito, dhe kshtu i shptonin fmijt.21) Thomas Smith, nj nga autort e vjetr, n librin q e botoi n vitin 1680, duke shkruar pr fmijt q jan shptuar me mito, thot: Disa fetare q fmijt mos tu merren dhe kshtu t privohen nga feja e krishter, kan shfrytzuar pangopsin e Turqve dhe u jepnin prej 50 deri 100 dollar.22) T krishtert nga disa vende dhe nga ujdhesa si sht Stambolli me rastin e dorzimit t tyre Turqve kan detajizuar q t prjashtohen nga dhmia e ktij, si konsderohet, tatimi drastik pr kok. Ky ka qen si koncesion i bler.23) Tatimi personal / Xhizja Shtetasit e krishter t Imperatoris Turke kan paguar tatimet personale si obligime os esi kompenzim (bedel) pr obligimin ushtarak ose si shprblim pr mbrojtjen e ofruar. Sasia e ktyre tatimeve, q e kan caktuar ligjet osmane, ka qen sipas fitimit t individve dy e gjysm, pes dhe dhjet grosh, kurse edhe kjo sht marr vetm nga madhort,24) deri sa grat dhe klerikt kan qen t kursyer.25) Kjo n shekullin e XIX doli n 125

15,30 dhe 60 grosh.26) Autort e krishter nga shekulli XVI dhe XVII, si jan Martin, Crusiusi, Sansovino, Gjorgjeviqi, Schaeferi e t tjrt, cekin se ky tatim (hara) ka qen nga nj dukat pr krye27) Q t mundet sakt t vlersohet barra e ktyre tatimeve pr t tatimuarit, duhet themelsisht t hulumtohet fuqia blrse paras s athershme. Por n asnj rast vlera e paras nuk mund t konsiderohet arsyetim miratues n aspekt t konvertimit. Thornforth, duke folur pr konversionin e Kandianve (Kandiotve) n veprn q e ka shkruar n vitin 1700, thot: Duhet pranuar se kta t mjer e kan shitur ndrgjegjen e vet pr pes, dhjet para. Kundrvlern pr ndrrimin e fes e kan marr n at q jan prjashtuar nga dhnia e tatimit personal, q prpiqej ta dftonte se m t zez gjendjen e t krishterve nn sundimin turk, megjithatpranon se nj dukat pr krye sigurisht sht sasi e vogl. Pr kt shkak, ai tatimin e jashtzakonshm, q e kan dhn t krishtert, e konsideron obligim ushtarak.20) Tatimi pr tundshmrit ka qen i barabart edhe pr muslimant edhe pr t krishtert.30) Dallimin e vjetr ndrmjet t dhjets (ushrit) q e kan dhn pronart e toks musliman dhe haraxhit, q e kan dhn jomuslimant, Osmanlinjt nuk e kan marr parasysh.31) Nse t krishtert edhe kan psuar, kan psuar pr arsye se disa npunsa, q t grabisin para, e kan shfrytzuar pozitn e tyre zyrtare dhe kan br tirani. Prndryshe veprat e ktilla tiranike rrall jan vrejtur, pasi jan n kundrshtim me sheriatin islam, derisa sa administrata qendrore u dobsua dhe ka lejuar q npunsia e saj t mbetet e pandshkuar pr deliktet dhe shprdorimet.32) Vrehet dallimi q meriton vmendjen n pikpamje t pozits s krishterve gjat kohs s dy shekujve t par t sundimit turk dhe pozits s t krishterve kur Mbretria Turke ka msyr rrugs s shkatrrimit, me fjal tjera, n ato koh kur gjendja e tyre ka qen m e keqe, ather m s paku ka patur raste t konvertimit n islam. N shekullin e XVII, kur gjendja e t krishterve ka qen m e rnd, nuk ka asnj shnim pr konvertim; prkundrazi, Turqit e athershm jan treguar si indiferent ndaj prparimit t fes s vet, t preokupuar me skepticizm e shfrenim.33) Vuajtjet q i kan bartur t krishtert m tepr kan qen pr shkak t administrats s keqe se pr shkak t persekutimeve fetare. Pr kt do t ceki si shembull edhe at q ato tirani i kan prjetuar muslimant sikur edhe t krishtert,34) vetm se t krishtert kan qen m tepr t ekspozuar grabitjes, dhuns dhe abuzimeve, sepse n krkim t drejtsis kan pasur para vetes m shum vshtirsi. Pr kt arsye sht e bazuar t konsiderohet se disa t krishter mjaft t varfr kan gjetur shptim n ndrrimin e fes. Kur t prjashtohet shtja e dhnies s fmijve, t ciln Grekt pas pak kundrshtimi e kan pranuar, kurse e cila sht anuluar jo me trazira e revolucione, por n baz t rritjes numerike t Turqve dhe konvertitve q kan hyr n ushtrin mbretrore,35) veprimi i mbretrve osman me shtetasit e krishter - gjithsesi pas pushtimit t Greqis nja dyqint vjet - sht aq i 126

favorshm q n kt nuk ka shembull n Evropn e krishter. Kaher ithtart e sektit t Kalvinit (Calvin) n Hungari dhe ithtart e monoteizmit n Transilvani (Erdelj) kan dshiruar t bhen shtetas turk se sa t bien n kthetrrat e dinastis Habsburgiane.36) Gjithashtu protestantt nga Shlezia kaher i kan drejtuar shikiemt n turqi, dhe kan dshiruar lirin e besimit, e qoft edhe me mimin e sundimit islam.37) Hebraikt spanjoll q n fund t shekullit XV kan qen t ekspozuar dhuns, jan strehuar n grumbuj vetm n Turqi.38) Kozakt t cilt u ishin shtruar persekutimeve t kishs zyrtare ruse, e t cilt i kan takuar sektit t quajur ortodoks (starovjerci, N.I.), kan gjetur n shtetin e padishahut lirin e besimit t ciln bashkfisshit e t njjts fe na kishin penguar.39) Ka pasur t drejt patriku antiohias n shekullin XI Makariosi kur i ka shqiptuar kto fjal me rastin e dhuns s tmershme q e kan kryer Polakt ndaj Rusve ortodoks: Kemi qajtur pr humbjen e mijra martirve q i kan mbytur ata t mjer t pafe. Numri i t mbyturve ku dalur n shtatdhjet, e ka mundsi edhe n tetdhjet mij. Ah, t pafet, ah, pagant! Ah njerzit mme zemr guri! fjai kan kallugjert dhe grat?! t keqe u kan shkaktuar djelmosht dhe vashat? Prse un kta i quaj t mallkuar? Sepse ata me dhunn q ua kan br t krishterve me qllim q ta fshijn emrin ortodoks nga toka, kan rn shum m posht se idhujtart. Zoti e ruajt me shekuj e shekuj Imperatorin Turke! Sepse Turqit, pasi e marrin tatimin, askuht n emr t fes nuk do ti shkaktojn t keqe qoft ai musliman, qoft i krishter, qoft Hebraik. E kta t mallkuar nuk u knaqn me marrjen e tatimit dhe t dhjets nga vllezrit e vet t krishter, por i nnshtruan sundimit t Hebraikve despot, armiqve t Jezusit. Hebraikt nuk u lejonin t ndrtojn kisha, as u lejonin ti gjejn vetes klerik, t udhzuar n fshehtsit e urtsis.40) Kta t krishter, duke e humbur shpresn se do ta gjejn tolerancn fetare nn sundimin e shtetit t krishter, i kan drejtuar shikimet e veta mallngjuese n Turqi me dshir q ta pranojn shtetsin e tyre.41) Njmend, nse edhe ka ndonj npuns i vrazhd dhe i padrejt n ern e dekadencs s Imperatoris Osmane, i cili ka mund t jet shkak q disa t krishter, pr shkak t prmirsimit t gjendjes s vet, kan ndrruar fen, megjithat sht e qart se islami nuk sht prhapur me shpat n shtetin e mbretrve turq. Shumica e rasteve t konvertimeve kan ndodhur n dy shekujt e par t sundimit turk. sht e denj pr admiri mq zelltaria n prhapjen e fes, q ather sht vrejtur tek Osmanlinjt, nuk i ka shtyr aspak ta kalojn kufirin e tolerancs fetare, t ciln ua kan caktuar ligjet e tyre. Nj person q ka qen 22 vjet n robrin turke dshmon q Turqit nuk e kan detyruar askend ta lshoj fen e vet.42) N kt pikpamje ka ende shum edhe prova t tejra. Pr shembull, nj Anglez q n shekullin e XVII e vizitoi Turqin ka thn: Di m e rrall q ktu mund t vrehet, kjo sht se far presioni sht br n ndrgjegjje.43) Rreth tridhjet vjet pas ksaj 127

date, d.m.th. n vitin 1663, edhe autori gjerman Schaefer44) n veprn e vet Tureken-Schrift cek kto fjal: Ata fitojn konvertit me tepr me shkatht se sa me forc; prandaj, ata e nxjerrin nga zemrat e njerzve Jezusin me shkathtsi (prestidigitation). Dhe njmend, ata tash ansj krahin nuk e detyrojn me forc n konvertizm, por i prdorin mjetet tjera, ashtu q krishterizmin nga rrnja pahetueshm do ta shkul dhe hedh jasht. ndodhi me t krishtert nga kto krahina? Ata nuk jan persekutuar nga krahinat e veta, as nuk jan detyruar ta prqafojn fen turke. N pajtim me kt, duket se kta t krishter vetvetiu jan transferomuar n Turq. Angazhimin q Turqit e kan dhn n prhapjen e islamit Sipas mendimit t turqve, mshira m e madhe q mund ti bhet nj njeriu sht q t inkuadrohet n rrethin e islamit.45) Pr kt qllim nuk e lshojn asnj mnyr t provuar t bindjes. Nj prej udhtarve holandez nga shekulli XVI rrfen se, derisa me admirim e ka soditur Aja Sofin, iu ka afruar nj Turk q dshiroi t ndikoj n te, natyrisht i cili ka dashur ta prek n afinitetin e tij estetik ndaj arteve t bukura, dhe i ka thn: Nse e prqafon islamin, mundesh gjat gjith jets ktu do dit t vjen. Nja njqind vjet m von ngjashm i ka ndodhur edhe nj udhtari anglez.46) Ky udhtar, me emrin Thomas Smith, n udhprshkrimin e vet thot: Ngonjher turqit nga prozelitizmi i vet butsisht kshtu i pyesin t krishtert: Duke e prqafuar islamin, prse nuk do t ishe nj nga ne? Nj pyetje e ktill edhe mua m sht shtruar para dyerve t Aja Sofis. Sipas hares q e tregojn Turqit kur ia urojn dikujt kalimin n fen e tyre, mund t konkludohet se entuziazmi i tyre i zjarrt n prvetsimin e shpirtrave i kategorizon ndr misionart e zellshm. Muslimanin e ri e hipin n kal dhe e shetisin triumfalisht rrugve. Nse ato binden se muslimani i ri vullnetarisht dhe sinqerisht sht kthyer n islam, ata kthimin e tij e prjetojn me respekt t madh. Nse konvertiti i ri sht i mjer, ata e sigurojn.47) Autori anglez n shekullin XVIII Aleksander Rosi kshtu e shkoqit: Turqit jan mjaft t zellsh mn aspekt t fitimit t konvertitve, m sakt ti kthejn nga feja e vrtet n fen e vet. E lusin Zotin n tempujt e vet q t krishtert ta pranojn Kuranin, dhe q kt qllim ta realizojn, shrbehen me t gjitha mjetet e provuara si me krcnimin dhe ofrimin e shprblimit.48) Faktort q ndihmojn n prhapjen e islamit Aktiviteti i zellshm n arritjen e konvertitve ka marr, pr shkak t rrethanave q jan karakteristike pr rendin social t krishterve, form m influencuese. Nj nga rrethanat kryesore sht ajo q kisha lindore ka rn n autoritet. Krahas despotizmit administrativ t Bizantit sht zhvilluar 128

njkohsisht despotizmi kishtar, i cili i ka ndaluar t gjitha diskutimet pr shtjen e moralit dhe fes, dhe me barrn e dogmatizmit t vet i ka ndrydhur t gjitha syniemt shkencore. N kt pikpamje, nse dika e ka vn n lvizje nga lodhje e tij, kjo sht jotoleranca nacionale dhe fushata oratorike q sht zhvilluar rreth diskutimeve teologjike kundr kishs latine. Ndjenja fetare e popullit prbhej n prkrahjen e vazhdueshme t formaliteteve dhe n adhurimin e paqndrueshm t Maries, t shenjtve dhe ikonave. Ka pasur shum persona q kan dashur ta kthejn kryet nga kisha, jeta shpirtrore e t cilve ka rn n kt ammbis t nnmimit. Pasi q personat e till qen bezdisur me strhollimet e imta, si jan diskutimet e pafund mbi pikat deliakte t kalimit t Shpirtit t Shenjt nga ati n t Birin, pastaj a sht buka, q prdurohet gjat shrbimit fetar, me kare apo pat, kan pranuar me knaqsi shpalljen e qart dhe t prshtatshme t monoteizmit. Nj autor pr kt thot: sht vrejtur se n isla mjan kthyer jo vetm ata nga shtresat e ulta, por edhe shum intelektual nga t gjitha shtresat, dhe se Turqit ua siguronin mjetet jetsore klerikve dhe monohve q do ta prqafonin islamin, dhe n pajtim me kt, kt edhe t tjert i trimronin q t shkojn pas gjurmave t tyre.49) Deri sa ende Edirna (Adrianopoja) ka qen kryeqendr e Turqis, me fjal tjera para vitit 1453, dats s pushtimit t Stambollit, pallati mbretror i athershm ka qen plot konvertit madje flitet se kta konvertit kan paraqitur shumicn e fisnikris dhe dinjitarve.50) Disa princa bizantinas dhe krer t tjer kan kaluar n ann e muslimanve, dhe n mesin e muslimanve kan gjetur pritje madhshtore. Nj nga shembujt m t vjetr sht ai nga viti 1140/533 H., kur u kthye n islam nipi i imperatorit Ivan Komnenit dhe kur sht kurorzuar me vajzn e sulltan Mesudit, sunduesit t Konjes.51) Pas pushtimit t Stambollit njerzit nga shtresat e larta shoqrore t krishtero kan qen m afr islamit se sa pronart e rndomt. N mesin e konvertitve shumica kan bartur emrin e dinastis s imperatorit t rn Paleologut. Dijetari nga Trapezunti Jorgi (Georgios) Amirotzes kah fundi i jets s tij e lshoi krishterizmin dhe e prqafoi islamin. Edhe shum personalitete t ngjashm me kta jan evidentuar n regjistrin e konvertimeve.52) Feja e re, q u sht propozuar, u ka konvenuar me fjalt e saj t thjeshta. Kto fjal: Nuk ka zot tjetr pos All-llahut; Muhammedi sht i Drguari i Tij i ka kritikuar me kt rast nj autor i vjetr i krishter,53) emrin e t cilit e prmendm lart: T gjitha vshtirsit prbhen n kt deklarim fetar. Prandaj, kur dikush t bindet se e adhuron t vetmin All-llah, ather helmi i herezs i cili fshehet n formn e besimit fillon t deprtoj n shpirtin e tij. Ja n kt gryk mali t harress shum nejrz kan dshtuar dhe me humbjen e shpirtit kan rn n kurtha. Ja ky sht guri i mullirit i cili 129

shumcis i sht vn n qaf, dhe i ka trheq n gremin t dshprimit. Kur kta t mendur t dgjojn se Turqit i mallkojn idhujt dhe shprehin tmerrim n do fotografi dhe statuj sikur sht zjarri prvelues kur dgjojn se besojn n ekzistimin e t vetmit All-llah dhe kur dgjojn predikimet e tyre, ather n kokat e tyre nuk mbetet vend pr dyshim. Kisha greke M n fund islami sht br strehim pr ata, t cilt kan dshiruar ta prtrijn para ksaj disa shekuj t shtypur me masa drakonike sektin heretik t paulicianve (bogumilve), i cili sht quajtur sipas apostullit Palit, kurse e cila, pasi i sht bashkangjitur kishs lindore, sht persekutuar pr shkak t prpjekjeve t veta q t kyq dogma m t thjeshta. N esenc, kjo lvizje ka qen protest kundr doktrins s kishs ortodokse dhe adhurimit t figurave dhe objekteve, dhe ndrmarrje me qllim t futjes s jets religjioze nprmjet fes s thjesht. Pushtuesit musliman n shekullin e XVII kan hasur n bullgari shum ithtar t ksajhereze,54) q nuk jan pajtuar n veprat dhe dogmn e kishs lindore. Pasi ktu nuk ishin pjekur rrethanat q kan qen n favor t formimit t kishs protestante n vendet perndimore, prandaj ithtart e ideve opoziconare kan ndier n territorin e islamit atmosfer m t prshtatshme. Pr mossuksesin e ndrmarrjes pr reformiin e kishs lindore, q kan ndodhur n shekullin XVII, ka mjaft arsye t mendohet se kjo ka ndodhur pr shkak t prparimit t islamit. Udhheqsi shpirtror i ksaj lvizjeje ka qen Ciril (Kyirillos) Lokarisi, q ndrmjet vitit 1621 dhe 1638 pes her ka qen i zgjedhur pr patrik t Stambollit. N rini ka qen n universitetet n Withenberg dhe Gjenev, Holand dhe Angli, por as dispozitat e kishs protestante as anglikane nuk kan marr aq dashurin e tij si sht msimi i Kalvinit.55) Pr kt arsye ka br prpjekje ta fus msimin e Kabrinit n kishn lindore. Kto prpjekje me entuziazm i kan prmbajtur ithtart e Kalvinit n Gjenev. Pr m tepr, e kan drguar n Stamboll nj profesor t ri t teologjis me emrin Legea (Lezhe), q ti ndihmoj gjat prkthimit t veprave t teologve t Kalvinit n gjuh greke.56) Krijakosi ose Ciril Lokarisi ka gjetur pr vete miq n delegacionet e vendeve protestante n Stamboll, e sidomos e kan ndihmuar t deleguarit anglez dhe holandez. Nga ana tjetr jezuitt e atjeshm, me rekomandim t t deleguarve t shteteve katolike, i kan prdorur t gjitha mjetet e mundshme q ta pengojn inkuadrimin e kalvinizmit n kishn lindore, dhe madje njmend i kan prkrahur intrigat e rruyms opozitare n kishn lindore kundr Lokarisit. M n fund kta kundrshtar kan shkuar aq larg sa kan dshiruar t kryejn atentat n patrikun. Lokarisi n vitin 1629 ka publikuar nj deklarat dogmatike caku kryesor i s cils ka qen ta tregoj kontradiktoritetin e dispozitave t kishs lindore dhe katolike, dhe n pajtim 130

me kt t tregoj harmonin e domosdoshme t msimit protestant.57) Patriku Lokarisi ka huazuar nga kolvinizmi pyetjen e fatit dhe dispozitn q falja e denimit mund t arrihet vetm me an t fes, kurse ka mohuar pacenueshmrin (pagabueshmrin) e kishs dhe t drejtn n komentimin e Shkrimit t Shenjt kishtarit dhe njkohsisht ka gjykuar adhurimin e figurave. N komentimin e vullnetit t lir dhe pyetjeve tjera m shum ka anuar kah sekti i Kalvinit se sa shkencs s kishs lindore.58) Deklarata e prmendur fetare, q sht publikuar si urdheres e kishs, udhheqs shpirtror i t cils ka qen ai, e ka cytur kierarkin e klerikve grek n opozit t rrept, dhe, n sinodin q sht thirr disa jan pas vdekjes s tij, jan gjykuar idet e cekura, kurse ai sht shpallur renegat. Srish n vitin 1642 me t njjtin qllim sht thirr sinodi, n t cilin do pik e deklarimit fetar t Kirijakos Lokarisit hollsisht sht refuzuar, kurse mbi sht n kt mnyr sht hedhur mallkim i zjarrt. Me dshir pajtuese dhe rreptsi t pashprehur, me fjal e gjykojm dhe i qartojm t gjitha deklaratn fetar pr shkak se sht prmbushur me herez dhe q sht kundrthnse ortodoksizmit ton. Njherit shpallim q personi q i ka tubuar rregullat e deklarimit nuk ka asgj t prbashkt me fen ton, por vetm ka dshiruar n mnyr shtrembruese t mos imponoj kolvinizmin. T gjith ata q trillimmet e tij do ti lexojn ose ruajn, duke i konsideruar vepra t pastra e t mirfillta, ose ata q do ti mbrojn gojarisht ose me shkrim, do t ekskomunikohen nga bashksia fetare si pjesmarrs t tij, si ithtar t skizms dhe si mashtrues t kishs s krishter. Sado e lart t jet pozita e tyre, me do ti konsiderojm idhujtar. T ngjashmit kan qen renegat gjat shekujve! sht ndrprer do lidhje ndrmjet tyre dhe Atit, Birit dhe Shpirtit t Shenjt qoft n kt, qoft n at botn amshuese! Qofshin t numruar ndr t lshuarit dhe t mallkuarit! T dshpruarit dhe privuar qofshin n Ringjallje dhe mos shptofshin nga denimi i anshueshm!59) N vitin 1672 sht mbajtur edhe sinadi i tret n Jerusalem q ta prgnjeshtroj prmbajtjen prarse t ksaj deklarate fetare dhe ta konfirmoj ortodoksin e kishs greke, e cila sipas mendimit t disave, sht njollosur me msimin kalvinist. Duket se n kt mnyr edhe jan pamundsuar t gjitha punt pr riafirmimin e kishs lindore. Dhe njmend, shkenca e Kalvinit sht krejtsisht kundrthnse shkencs s ksaj kishe. Msimi i tij, duket se, ka qen m afr dispozitave t islamit, ashtu q teologt e kishs s prmendur, duke hyr me muslimant n diskutime, kan hasur n rregulla t ngjashme. Pr shkak t ksaj ngjashmrie me msimin e islamit kjo lvizje, q ka dftuar afinitet drejt kalvinizmit, gjen n historin e prhapjes s islamit vend t favorshm. Me siguri, nj njeri q e gjykon adhurimin e figurave, i cili e mohon lirin e pakufizuar t vullnetit njerzor, i cili sht ithtar i fryms kalviniste, n harmoni me Beslidhjen e 131

Vjetr e t Re, n par do t mund t gjej n fushn e islamit atmosfer t prshtatshme se sa n kishn lindore t shekullit XVII. Duket se nuk ka dyshi mn at se shumica ndr konvertitt e shekullit XVII jan ata q, pr shkak t afinitetit ndaj kalvinizmit, jan ftohur ndaj fes s t parve t vet.60) Nuk ka t dhna t pakontestueshme pr numrin e ithtarve t Kirjakos Lakarisit as pr gjrsin e ndikimit q e ka br kalvinizmi n kishn lindore. Kisha, q me mburrje mbron ortodoksin e vet dhe pastrtin nga hereza, dhe e cila me xhelozi e ruan autoritetin e vet, prandaj edhe klerikt pastr nga dyshimi i kalvinizmit, e hedh n trsi vetm n kohn e patrikut prars,61) por Lokarisi duhet t ket pasur edhe ithtar t tij. Madje nj antisinod, q sht prbr nga persoant t ekskomunikuar pr shkak t arjes npr sinodet t mbajtura n Stamboll dhe Jerusalem, publikisht e ka lejuar deklaratn fetar t Lokarisit.62) sht absurde t pohohet, pasi sht deklaruar ekskomunikimi i ithtarve t Lokarisit, se ai fare as nuk i ka pasur. Nga historia pararendsve ton u qen t njohura emrat e disave nga ithtart e tij.63) Ndr kta sht mitropoliti athinas Sofronosi, i cili si monak ka sjellur nga Londra n Stamboll aparaturn pr shtypshkronj dhe i cili i ka publikuar broshurat skizmatike,64) dhe m n fund Nikodemos Metarasi, i cili p rshrbimet e bra e ka emruar Lokarisin mitropolit,65) filozofi Koridaleosi i cili n Stamboll ka hapur fakultetin teologjik, Gerganosi, i cili ka hartuar katekizmin e veant, me qllim q ta kyq ndr bashkqytetart e vet kalvinizmin,66) Teofitasi II, i cili ka kryer detyrn e patrikut, deri sa Lokarisi ka qen n internim n ujdhesn Rodos dhe n dobi t t cilit me kthimin e tij ka dhn dorheqje, dhe shum t tjer.67) Lokarisi n letrn q n vitin 1636 ia drgoi Universitetit n Gjenev njofton se shum t konvertuar n kalvinizm t Legerit,68) t cilin universiteti i prmendur e ka drguar n Stamboll n cilsi t prfaqsuesit dhe komentuesit Patriku, trashgimtari69) i Lokarisit, sht internuar n Tunis dhe ithtart e atjeshm t Lokarit e kan mbytur (n uj). Kalvinistve, t cilt shum shrbime i kan pritur nga zvendsi i Lokarisit, patrikut t njohur Parteniosit I, u dshtoi shpresa kur ky ose u helmua ose, n lajmin e pashpresuar pr internimin, vdiq.70) Parteniosi II, i cili qe patrik n Stamboll prej vitit 1644 deri 1646, ndonse n shpirt ishte ithtar i kalvinizmit, nuk ka guxuar haptas ti rrfej parimet e tij. Megjithat ky ka qen shkaku i shkarkimit t tij, e pastaj edhe i internimit dhe prmbytjes s tij.71) Ja kshtu sht zgjeruar ndikimi i kalvinizmit m shum se q kt e pranojn kundrshtart e Lokarisit. Ithtart e Lokarisit, t cilt nuk dshiruan ta ulin kokn para ekskomunikimit t atyre sinodeve q e kan gjykuar udhheqsin e tyre, qart kan pasur m tepr bashkdhembje me fqinjt e vet musliman se sa me klerikt ortodoks, t cilt shtireshin sikur nuk i njohin ata. Njmend, nuk ka prov t pakontestueshme se kalvinizmi 132

ka ndikuar n prhapjen m t leht t islamit,72) vetm se, pr shkak t mungess s shkaqeve shprehimisht t cekura, mund t parashtrohet me siguri, se edhe ai sht nj nga faktort e konvertimeve t shumta q jan br n shekullin e XVII nga marrdhniet e przemrta ndrmjet muslimanve dhe Grekve. Nuk ka dyshim se konvertimet, q ather jan vrejtur n shtresn e mesme dhe n masn e rndomt, jan m t shpeshta nga konvertimet n koht tjera.73) Flitet pr renegatjen, q gjithnj ka ndodhur ndr klerikt grek, natyrisht edhe n mesin e atyre q kan qen n pozita t larta, si sht rasti i mitropolitit n ujdhesn Roda (Rodos).74) Madje jan akuzuar q n krahinn e Korintit n Greqi n vitin 1676 do dit nga disa t krishter fundosen n mashtrimin turk, ndr t cilt natyrisht edhe tre klerik kan ndrruar fen.75) Kur sulltan Mehmedi IV n vitin 1675 bnte gazmendin me rastin e synetimit t djalit t vet Mustafs, q ke zgjatur 13 dit, n t kan qen t pranishm s paku 200 konvertit.76) Po ashtu, n veprat q jan shkruar n at koh, takojm shum shembuj t konvertimit. Nj nga autort e asaj kohe e prshkruan n kt mnyr gjendjen shpirtrore t konvertitve n vitin 1664: Duke u przier me Turqit dhe duke ardhur me ta n rrethanat jetsore n kontakte t rndomta, pan ndr liturgjit e tyre fetare edhe psalmet e Davidit (Davudit, a.s.). Turqit japin lmosh dhe vepra t tjera humane bjn. Respektimi i tyre i jezusit (Isaut a.s.) sht i madh. Edhe Evangjeljen e respektojn. Prve ksaj, sikur ndonjfar horri si gomar ti ofronte dhurat pashait t asaj ane, do t mund t emrohej pr pap t asaj ane. Sa i prket njeriut t ktill, ai nuk do t kujdesej shum pr nevojat e amullis s vet. Prandaj, filloni t besoni, nse turqizoheni, se do ta gjeni rrugn pr n shptim. Ja kshtu nga mendja juaj del trinia e shenjt. i biri i Zotit, q psoi n kryq, dhe fshehtsit tjera fetare, t cilat mendjes s paarsimuar i duken mashtrime, deri sa krishterizmi juaj n mnyr t pahetueshme plotsisht nuk zhduket. Pas ksaj filloni t bindeni se pr ju nuk ka dalli mt jesh i krishter ose Turk.77) Pas ksaj epoke rrall vrehen rastet e konvertimit, por megjithat, nj autor franez prshkruan se shum t krishter n vitin 1703 kan ndrruar fen dhe se n mesin e ktyre pos disa katolikve sht edhe nj klerik franez. Shkruan se n Izmir edhe disa klerik e prqafuan islamin.78) Nj nga faktort q ka shkaktuar rnien numerike t ithtarve t kishs lindore sht edhe ky q predikuesit, e sidomos dinjitart e lart kishtar, kan kaluar jet mjaft t shfrenuar. Jan qitur n ankand peshkopatat dhe kryepeshkopatat dhe u sht dhn atyre q japin m shum. Ata q i fitonin, q t arrijn deri te parat q pr ta kan dhn, i jan prveshur t gjitha mjeteve t mundshme q ti nxjerrin nga bashksit e veta. Kta kan vn fatime t rndomta dhe t jashtzakonshme n popullatn e pafat t krishter dhe kan caktuar se duhet me shuma t mdha ti paguajn ritualet e shenjta t rndomta sikur q jan: kryqimi, rrfimi, kungimi, asketizmi, 133

varrimi etj. Disa popa kan lidhur me jeniert nj lloj t aleancs botrore. Madje emrat e shum personave, q kan qen n suit t peshkopve, jan gjendur n listat e jenierve dhe nn mbrojtjen e ksaj bashksie ushtarake, e cila pat grabitur fuqi t madhe n shtet, pr shkak t shfrenimit t krerve osmanlinj, kta persona jan siguruar se nuk do t denohen pr krimet dhe deliktet e veta.79) Disa auor t asaj kohe, dshmitar, kan paraqitur problemet q t krishtert e athershm i kan bartur nga veprimet q t krishtert e athershm i kan bartur nga veprimet kriminele t popave grek. Nj nga kta autor, me emrin Thornfarth, duke folur pr zgjedhjen e patrikut q sht kryer n vitin 1700 thot: Nuk dyshojm se koha e patrikut do t kaloj mir. Do ta ndjek despotizmin e tij dhe krimin e simonis (tregtim se gjsendet e funksionet fetare kishtare, vr. N. I.). Puna e par q e kryen patriku sht komunikimi i vullnetit t sulltanit vlladikane, peshkopve dhe klerikve tjer. Nj nga detyrat e tij m t mdha sht t njohftohet me t ardhurat e t pozitave t larta t popave. Pr secilin do ti caktoj tatimet dhe n letrn e veant strikt tu trhiqet vrejtja se duhet t drgohen. Pasi q klerikt e lart jan msuar n kt tregti, as ata nuk do t mbesin nn kt presion; edhe ata do ti shtypin popat n pozita m t ulta, e kta do ti drejtohen popullats s famullis s vet, dhe nse kjo nuk iu paguhet, nuk do ta sprkasin asnj pik t ujit t shenjt. Nse patrikut i duhen m tepr t holla, ai ua beson Turqve q kta ti tubojn. Deri sa rndom klerikve u paguajn 20.000 kruna, Turqit marrin 22.000, dhe nga kjo e paguajn angazhimin e vet, dhe sipas kontrats, t lidhur me patrikun, i shqetsojn peshkopt q ngurrohen nga dhnia e kryerjes s detyrs fetare.80) Madje rrfehet se disa popa, q t grabisin para, pr kto simoni kishtare, kan joshur fmijt e famullitarve t vet dhe i kan shitur si robr.81) Kjo mnyr e nxjerrjes s parave, q sht zbatuar n shekullin e XVII, sht prsritur edhe n shekullin e XIX n Bosnje dhe Hercegovin para okupimit austriak. Mitropoliti sarajevas ka realizuar nga bashksia e vet e mjer n vit aq para - 10000 lira - sa ka pasur dy her m shum se sa jan t ardhurat e prgjithshme t mkmbsit turk. Q t vihet deri te kjo shum e madhe sht aplikuar presion n antart e bashksis, kurse npunsit turq kan marr urdhr q n kt aspekt tu ndihmojn popave. Fshatrat q nuk kan dashur ose nuk kan mundur t japin para, q prej tyre i kan lypur klerikt e lart, duke iu bashkangjitur fatkeqsis s qyteteve t grabitura, kan duruar vshtirsi.82) Kto vshtirsi t padurueshme nga klerikt, t cilt pr do rast jan t obligueshm mta mbrojn popullatn e krishter, madje e kan ngritur popullatn n trazira.83) N pajtim me kt, nuk duhet uditur se shum t krishter kan kaluar n ann e muslimanve me qllim q t shptojn nga ky veprim i dhespotit.84) 134

Lloji tejtr i tiranive kishtare ka ndodhur n krahinn selanikase n vendin Nuanti. Tregohet se tiranit q kan ndodhur atje kan qen shkak t konvertimit t t parve t nj bashksie vllehe, q numron rreth katr mij antar. Sipas tradits s tyre gojore, nj nga patrikt stambollas nga shekulli XVIII e ka bindur sulltanin e athershm se, ndr shtetasit e krishter, shtetit i jan lojal vetm ato q flasin greqisht, dhe sulltani urdhroi q shtetasit e krishter do t flasin vetm greqisht, e n rastin e kundrt gjuha do tu preket. Kur ky lajm erdhi deri te popullata e Nuantit, disa nga frika u strehuan n male dhe atje kan qen t detyruar t ndrtojn srish fshatra, e ata q nuk kan ikur kan ikur kan prqafuar islamin dhe n kt mnyr kan mundur ta ruajn gjuhn e vet amtare.85) Njmend, klerikve t fshatrave dhe rrethins nuk u jan prshkruar vepra tkqia q u jan atribuar eprorve t tyre,86) por kta srish kan qen injorant t zi dhe mund t thuhet se nuk kan dit t lexojn e shkruajn. Thuhet se kah fundi i shekullit XVII n msin e klerikve grek, vetm dymbdhjet faqebardh e kan njohur gjuhn klerike greke. T dij t lexoj pr popat sht konsideruar aftsi e madhe; kta nuk e kan kuptuar domethnien e shum fjalve dhe shprehjeve t librit t tyre t lutjeve.87) Superioriteti moral i Turqve Deri sa n rregullimin e athersh shoqror t t krishterve ka pasur shum gjra jotrheqse, n jetn e Turqve ka pasur shum veti interesante dhe t pranueshme. N pajtim me kt, kur t nivelizohet kisha e krishter me udhheqjen dhe msuesit e saj theksohet eprsia e Turqve, e cila natyrisht shum ka ndikuar n njerzit e devotshm t cilt, pr shkak t abuzimeve t kishs lindore, pr shkak t bastisjes n emr t fes dhe pr shkak t synimeve t saj egoiste, e kan lshuar krishterizmin. Autort e vjetr t krishter, pothuaj n do rast, e lavdojn prkushtimin dhe sinqeritetin turk n jetn fetare, mallngjimin e tyre n kryerjen e detyrs, q feja ua imponon, njerzishmrin e tyre q e dftojn n mnyr e vet t jets dhe veshjes, dlirsin e tyre etj.88) Kronisti Gaultier de Leslie, t cilin mbreti Leopoldi I ia ka drguar delegacionit t vet te Porta e Lart n vitin 1665, duke i lavduar Turqit, sidomos zellin e tyre gajt lutjeve, thot: Duhet pranuar di q do t nxis habin e t krishterve: Turqit n veprimet e veta fetare tregojn m tepr mallngjim se t krishtert. Tek ata vrehet gjith ajo q do t mund t pritej se do t shihet te t devotshmit e krishter: gjat kohs s lutjes syt e asnjrit prej tyre nuk do t kthehen n asnj an; jasht devotshmris nuk do ta lidh zemrn pr asgj tjetr, nuk do t shihet asnj krijes q ndaj Krijuesit nuk do t dftoj prunjtsi skajore, q prej tij sht pritur.89) Nj pjes e ktyre falnderimeve e ka kapur natyrisht edhe ushtrin pr shkak t qndrimit dhe veprimit t saj. Sipas t dhnave t sekretarit t 135

delegacionit t Karlos II, n Portn e Lart kurr nuk ka ndodhur di e atill sikur grabitja, dhunimi, q do t ishte motiv i ankesave t popullats, kur ushtria turke kalonte. Mejhanet dhe toitoret tjera t alkoholit, q jan n rrug, ku kalon ushtria, jan t mbyllura e t mylyrosura tri dit para kalimit. sht e ndaluar shitja e alkoholit ushtris me krcnim t denimit me vdekje.90) Madjeautort e krishter, q nuk kan pasur as shenj t dashuris ndaj Turqve, shum i kan muar virtytet turke. Nj nga antart e till, duke ushqyer pr fen turke mendim t keq91) megjithat thot: Megjithse Kuranin nuk e konsideroj t vlefsh mpr ta pranuar, megjithat e di se n t ka gjurma t substancs si krishter. Njmend, sikur t krishtert me vmendje studiojn historin dhe ligjet e muslimanve, do t hasnim n shum gjra para t cilave veten do ta konsideronim cikrrime. Kto gjra jan: kujdesi dhe sinqeriteti n veprat e nnshtrueshmris, kryerja e t mirave dhe kultivimi i devotshmris, pastrtia, qndrimi i respektimit t plot n tempuj, dgjueshmria dijetarve fetar. Madje edhe sunduesi i tyre, nse nuk merret vesh me muftiun, nuk do t bj asgj. far kujdesi kan ndaj lutjes s tyre: kudo qofshin dhe nuk e di me fardo pune qofshin t preokupuar, ata pes her n dit do t luten. Me ka zelltarie agjrojn tr muajin nga agimi deri n muzg! Sipas islamit t tyre, ata jan mirbrs ndaj njritjetrit. Ata me kujdes i kurrojn n spitalet e tyre t huajt, qofshin ata t varfr ose udhtar. Sikur ta hedhnim shikimin n drejtsin e tyre, n kthjellshmrin e tyre dhe n virtytet tjera morale, duke par qndrimin ton t ftoht qoft n devotshmri qoft n humanitet, ne do t ndiznim turp. Nuk ka dyshim se islami sht shkaktar pr shkalln e tyre m t lart n veprat e devotshme dhe humane. Nj historian i kohs m t re n kt aspekt erdhi deri te rezultati i njjt.92) Ai thot: Sipas asaj, sa kemi mundur ta kuptojm, shum Grek t aftsive t larta dhe me virtyte morale ashtu edhe e kan ndier prioritetin e muslimanve sa q madje shumica, q i shmangeshin shrbimit mbretror, n vend t dhnies s tatimit, e pranonin vullnetarisht islamin. Pa dyshim rregulimi shoqror i Osmanlinjve dhe superioriteti i tyre moral kan pasur ndikim t fort edhe n individt nga shum raste t konvertimit, q kan ndodhur n shekullin XV. Vrtet, pr nj brez, q sht dshmitar i dekadencs turke n Evrop dhe ngushtimit t vazhdueshm t kufinjve t saj, sht msuar t dgjoj se individualiteti shpirtror turk, si i smur, sht gjykuar n zhdukje jo t largt, sht vshtir q t kutoj aktivitetin q Imperatoria Osmane e ka kryer n Evrop n kohn e progresit t vet. Sukseset e armve turke, q ndodhn prnjher dhe epokalisht, kan nxitur n mendjet njerzoro admirim dhe tmerr. Mbretrit e krishtera njra pas tjetrs binin n duart e tyre. BUllgaria, Serbia, Bosnja, Hungaria, ia dorzonin mvetsin e vet. Republika e fuqishme e Venedikut shikonte se 136

si i dalin nga duart shum pjes t vendit t saj. Madje pas rnies s Otrantit ka qen i ekspozuar rrezikut edhe qyteti i amshueshm Roma. Kah fundi i shekullit XV dhe n shekullin XVI veprat e publikuara t shkruara t krishterve jan t prmbushura - deri sa nuk u ndal marshimi triumfues i Turqve - me paralajmrimmin e fatkeqsive, q e kan rrezikuar fatin e Evrops s krishter. Turqit jan prezentuar si shkop Zoti, me t cilin Ai i ndshkon, pr shkak t mkatimit dhe jomoralit, robrit e vet,93) ose jan konsideruar si forc e Luciferit (Jblisit) s cils i sht dhn liria q hipokrizisht dhe me diskriminimin e fes t prpiqet t rrnohet krishterizmi. Por ktu sht nj pik q meriton vmendje, e kjo sht se vetvetes disa njerz ia kan shtruar kto ypetje: Sikur mos t kishte shkaqe t arsyeshme, a do t pranonte i Madhrishmi q numri i muslimanve t zmadhohet kaq shum? A mund ta pranoj arsyeja q me mijra njerz si nj person t jen mkatar dhe t mallkohen? Kur sht kaq e shumnumrt, si sht e mundur q kjo bashksi njerzore t jet n kundrshti t fes s vrtet (d.m.th. sipas botkuptimit t krishter)? Pasi e vrteta sht m e fort se mashtrimi, dhe pasi kt t gjith njerzit e manifestojn, vall a ka mundsi q kta pasardhs t shumt t Ademit t luftojn kundr saj? Pasi q i Gjithlarti e ndihmon dhe e rekomandon t vrtetn, si sht e mundur ather q t vrtetn ta marrin Turqit? Nse feja turke sht vn, si thuhet, n themele t kalbura t mashtrimit, prse ather ajo n kt mnyrn e shpejt mrekulluese sht prhapur?94) Si mund t kuptohet nga kjo, vrejtjet t ngjashme me kt kan gjetur vend edhe n mendjet e t krishterve q kan jetuar nn sundimin turk; e sidomos kjo m fuqishm sht rrnjosur n mendjet e t krishterve t varfr, t cilt, duke rn n robri, dhe duke e humbur shpresn se do t shptojn nga mjerimi t cilit i jan ekspozuar dhe do t thithin ajr t liris, kan shikuar n fatkeqsi se si kalojn vitet. Pra, nuk duhet uditur q nj nga kta robr kshtu i drejtohet vetvetes: Shpirti im, sikur Zoti t ishte i knaqur me fen q e ndjek ti, nuk do t lshonte n kt gjendje; prkundrazi, do t ndihmonte q t lirohesh dhe t kthehet feja jote; por pasi Ai i ka mbyll t gjitha rrugt e shptimit, sigurisht sht e vendosur q ti ta lshosh kt fe dhe sigurisht ka dashur Zoti t shkosh rrugs s fes e cila do t nxjerr n rrugn e shptimit.95) Kalimi i popullats s krishter n islam Dyshimi, t cilin n kt mnyr e prshkruan robi i krishter, kurse i cili ka lindur pr shkak t viteve t ngadalshme e t gjata, t cilat nuk i ofronin mjete pr shptim, sht br interpretues i vrejtjeve t cilat vazhdiisht u imponoheshin mendjeve edhe t robrve tjer t krishter, dhe m n fund i kan ndrprer lidhjet me fen e vet t vjetr dhe e kan prqafuar islamin. 137

Edhe ata persona q menjher n emr t krishterizmit i fitonin vdekjen martire, sikur t gjendeshin para zgjedhjes s imagjinuar ndrmjet Kuranit dhe shpats, do t fillonin pas shum vite robrimi t ndiejn rritjen e ndikimit t mendimit dhe veprimit islam, dhe aty ku nuk mund t triumfoj dhuna t fitoj konvertit, do t kishte sukses sjellja humane.96) Vrtet, fati i shum robrve t krishter ka qen i hidhur, por disa prej tyre kan zn vende me rndsi n pallate. Pa dyshim, gjendja e tyre nuk ka qen m e keqe nga gjendja e shrbtorve n viset tjera t Evrops. Si sht prcaktuar me sheriat, robria n Turqi sht kursyer nga mnyrat johumane. Gjithsesi, atje nuk ka pasur barbari dhe tirani si ka qen n shtetet pirate t Afriks veriore. Robrit e atjeshm kan pasur t drejt sikur edhe njerzit e vendit. Madje flitet pr nj rob se zotriun e vet pr shkak t keqtrajtimit ka mundur ta thrret para kadiut dhe kadiu ka mundur pronarit t tij ti urdhroj, kur t konstatohej se ata nuk po munden t pajtohen pr shkak t traditave dhe karaktereve t ndryshme, q tia shes tjetrit.97) Gjendja e robrve t krishter, natyrisht, ka qen e llojllojshme sipas rrethanave t vendit ku kan jetuar dhe sipas aftsive t tyre t adaptimit jets s re. Pleqt, klerikt, monakt dhe bujart kan psuar m shum, deri sa mjekt dhe zejtart kan qen n pozit shum m t mir, sepse denjsisht ua kan kthyer pr parat q jan shpenzuar pr ta.98) Robrit q jan prdoruar n gali m s shumti kan qen t ekspozuar fatkeqsive dhe mundimeve. Nj autor duke shkruar pr ta thot: Jeta e ktyre robrve t mjer, t lidhur pr barkat luftarake turke, nuk ka qen as m i mir as m i keq nga jeta e robrve n gali, t cilat nn simbolin e kryqit jan marr me tregtin me robr. N t dy rastet robrve u jan caktuar pun t rnda, fatkeqsia dhe goditjet e hidhura. Ka mundsi q burgjet, pr shembull turk ose algjerian, duke i pasur parasysh terrin dhe flliqtin, pr shndetin kan qen m katastrofik se ata t Barcelons dhe Napolit, por n det, nse mjerimin duhet ndar n kategori, gjendja e robrve t lidhur pr barkat turke prej dy t kqiave sht m e vogl.99) Ka qen tradit tu lejohet t burgosurve q pa pengesa ti kryejn rregullat e veta fetare. N burgun shtetror n Stamboll gjendeshim popat e robrve dhe tempujt special pr ta. Popave iu lepej leja q robrve n gali t mund tu japin ngushullim dhe tiu predikojn fen.100) sht shum i madh numri i robrve t krishter q e kan prqafuar islamin. Historikisht sht evidente se tirania sht shkas i lnies s fes s vjetr, por komisart (t besueshmit) sipas metods s rndomt nuk i kan detyruar robrit n fen e turkut. N vitet e para t robris, ndonse ather do t kishte presione,101) shkallrisht do ti lshonin robrit ta ndjekin fen e vet.102_ N pajtim me kt, shum robr t konvertuar vullnetarisht e kan ndrruar fen. As delegacionet e shteteve t krishtera, q shkonin n Stamboll, nuk kan qen 138

t sigurt se shrbtort, q i kan pasur atje, nuk do ta prqafojn nj dit islamin.103) sht e qart se robrit, t cilt plotsisht e kan humbur shpresn se do t kthehen n vendin e vet, t cilt jan marr n rini, t cilt kan shum pak rast q t forcohen n msim-besim dhe t qndrojn n kryerjen e ritualeve t fes s vet, do ti nnshtrohen ndikimit t ekspozuar dhe se nuk do t gjejn pengesa hyrjes n fe t re dhe n rregullim t ri shoqror. Udhtari Anglez n shekullin e XVII,104) Thomas Smithi, n veprn e prmendur, duke shkruar pr persoant e till, thot: Shum pak njerz t ktill kthehen n atdhe t vrtet. Msimin, q kan mund ta marrin, sht majft siprfaqsor; baza e dituris q e kan poseduar sht mjaft e dobt. N pajtim me kt, disa nga frika dhe padurimi, e disa n depresion nga puna e robit jan bashkuar me Turqit. Disa prsri jan prvetsuar me trheqshmrin e tolerancs sheriatike ose, q ta prmirsojn pozitn e vet, e kan ndrruar fen. Posa ta humbin shpresn n shptim, e kaprcenin ndrmjetsuesin, d.m.th. Jezusin dhe krishterizmin, dhe shpejt e harronin atdheun e mirfillt. Tashm kta m nuk konsideroheshin t huaj por vendas. Prcaktimi pr fen e re n t shumtn varet nga qensia individuale e robit. Nj autor, nga vepra e t cilit kemi marr deri tash shum t dhna dhe i cili, duke mbetur gjat koh n robri, ka fituar t drejtn t na shpejgoj shum gjra, i ndan kta robr n tre grupe: Grupi i par sht i atyre q kan kaluar jet t thjesht, dhe nuk kan dashur t angazhohen t msojn asgj pr fen e zotrive t tyre. Pr kta, sipas mendimit t tyre, ka mjaftuar t dijn se Turqit jan t pae. Pr kt arsye, nse robria u lejonte, u shmangeshin Turqve dhe nuk interesoheshin me lutjen e tyre, dhe n kt mnyr i kan ruajtur mashtrimit t ndrrimit t fes dhe sipas dijes dhe mundsis s tyre jan prpjekur t kryejn ritualet e krishtera. Grupi i dyt sht i atyre q i ka prshkuar kurreshtja q ti hulumtojn veprat dhe punn e Turqve. Nse kta me ndihmn e Zotit kan pasur aftsi ti studiojn sekretet turke, nse kan pasur drit t arsyes q at q e studiojn hollsisht ta shpejgojn, ather jo vetm mq kjo u bnte dm, por kjo pr m tepr do ti forconte n fen e tyre. Grupi i tret sht i atyre q jan lshuar n hulumtimin e islamit pa kujdesin e nevojshm. T ktillt jo vetm se nuk arritn t deprtojn deri te gremina e tyre, por, pr m tepr, edhe jan mashtruar. Kta gabimin turk n besim e kan konsideruar t vrtet, fen e vet e kan humbur dhe jan br ithtar t fes s shtrembr islamit, dhe n kt mnyr jo vetm q e kan shkatrruar veten, por edhe pr t tjert kan qen shembull i keq. T ktill ka pasur numr t madh t panumrt.105) Konvertimi n islam, si kt e pohojn disa, nuk ka liruar nga robria,106) sepse pyetja e lirimit ka qen n dor t pronarit; Ata rndom premtonin se robin pa kurrfar kompenzimi do ta liroj nse e pranon islamin.107) 139

PrvePrve robrve t krishter ka pasur edhe shum persona q jan ndar nga midisi dhe udhheqsia e vet ashtu q i kan ndrprer lidhjet kryesore, kurse edhe vet jan hedhur midis rregullimi shoqror t lvizur n mnyr krejtsisht tejter me synime fetare dhe shoqrore. Masat e krishtera pa vend dhe pun nga viset t cilat Turqit i kan pushtuar jan ngritur n shekullin e XV dhe duke bredhur kan arritur deri n Edrene dhe vendet tejra t mdha turke, dhe kan krkuar q t punsohen. Ata leht kan mund t binden q t banojn aty dhe ta prqafojn islamin.108) Kshtu edhe familjet e krishtera, t cilat sulltan Mehmedi II ka lejuar t transferohen nga vendet e pushtuara n Evrop n Anadoll,109) pandieshm jan przier me popullatn islame dhe u humben. Kshtu ka br edhe me Erment shah Abbasi I (15871629/996 - 1039 H.) duke i hedhur n brendi t Iranit. Ky grumbull n brezin e dyt u kthye n islam dhe u zhduk.110) Vrtet se n shekullin e XVIII dhe XIX n mesin e Turqve po humbet fryma misionariste. Mirpo, sht vrejtur n n vitet e fundit t sundimit t sulltan Abdulhamidit II se n njfar mase srish sht paraqitur propaganda islame dhe se gazetat turke filluan me kujdes ti shtrojn rastet e konvertimit. Nj nga rastet e ndrrimit t fes n at koh, kurse i cili sht konsideruar m i vlefshmi pr vmendje, sht konvertimi i 18 princave nga familja libanonase Shihab, e cila njqind vjet ka qen n krishterizm. Pasi flitej se familja Shihab rrjedh nga pasardhsit e Kurejshitve, Turqit jan orvatur shum q ti kthejn n rrethin e bashksis fetare islame. Antart e ksaj familjeje jan vn n shrbimin shtetror turk n vendet me t ardhura t mdha.111) Pushtimi turk i Shqipris Duam t japim t dhna t hollsishme e t veanta mbi mnyrn e prhapjes s islamit ndr popullatn e krishtere t Shqipris, Serbis, Bosnjes dhe Krets, sepse secili nga kto vise, pasi sht pushtuar nga Osmanlinjt, ka rndsi t posam n historin e prhapjes s islamit. Shqiptart, prve nj pjes q sht i popullzuar n Greqi,112) banojn n viset malore t bregut lindore t detit Adriatik, q shtrihet ndrmjet Malit t Zi dhe gjirit t Nardes ose Prevezs. Ata i prkasin nga popujt m t vjetr t Evrops, dhe se llogariten n fisin arianit, deg e Pellazgve. Imvazioni i par i Turqve n Shqipri ka qen n vitin 1387/789 H., por pak m von forcat turke nga ktu jan trhequr. Shqiptart pr her kan pranuar sundimin e sulltanitn vitin 1423/827 H. Shqipria nn udhheqjen e Gjergj Kastriotit, i cili sht i njohur me emrin musliman Iskender-beg (Skenderbeu, vr. N.I.), pr nj koh e ktheu pavarsin e vet. Tregimet pr at se si ende n fmijri sht marr si peng n turqi, se si sht edukuar ndr muslimant dhe se si e ka trhequr mbi vete vmendjen e sulltanit, 140

hulumtimet historike i kan zbuluar si t trilluara. Kto jan n kt pikpamje faktet e verifikuara: Iskender-beu e ka kaluar rinin e vet n viset malore t banuara me Shqiptar. Luftrat q i ka zhvilluar kundr Turqve filluan me fitoren e tij n vitin 1444/848 H. Pasi q rreptsisht dhe me sukses i sht kundrvn m shum se njzet vjet fuqis s tyre invaduese, Turqit, pas vdekjes s tij n vitin 1467/872 H., srish filluan ta pushtojn Shqiprin. Njmbdhjet vjet m von edhe Kruja, e cila ka qen qendr e shtetit t fisit Kastriot, ka rn n duart e Turqve. As m von Shqipria nuk sht nnshtruar krejtsisht, kryengritjet paraqiteshin, por as nuk ka pasur nj rezistenc m t fort. Mirpo, disa vende bregdetare gjat koh nuk kan dshiruar t dorzohen. Durrsi sht marr vetm n vitin 1501/907 H., kurse limani Tivari(Antivari),*) pika m veriore ku ka pasur Shqiptar, sht dorzuar vetm mn vitin 1571/979 H. Kto jan kushtet e dorzimit t tij: q t ruhen ligjet e vjetra dhe gjykatat e vendit, q t krishtert t munden lirisht dhe botrisht ti kryejn rregullat fetare, dhe kishat dhe kapelat t ruhen nga sulmet, e n rast se ndonj rrnohet, q srish t mund t ngritet, q populli t disponoj me pasurin e tundshme e t patundshme dhe q ndaj saj mos t caktohen mbitaksa.

Vetit e popullit shqiptar Kuptohet se Shqipria nn sundimin turk gjithnj ka pasur nj lloj t qeverisjes gjysmautonome dhe se e kan ruajtur mvetsin; sikur q e kan pasur disa fise para pushtimit. Ndonse kan qen nn sundimin e sulltanit, megjithate besa e tyre n lojalitet nuk ka shkuar aq larg q t pranojn q npunsit turq t przihen n shtjet e tyre t brendshme. Ka mjaft shkaqe t arsyeshme q t mendohet se Turqia nuk ka caktuar asnj npuns q nuk sht autokton i vrtet, e madje nuk ka caktuar as Shqiptarin pr mkmbs ose kryeshef t rrethit n at vis q nuk sht br i famshm me armn e vet ose nuk ka pasur lidhje t forta farefisnore.113) Krenaria popullore e Shqiptarit sht majft i madh. Kur dikush nj Shqiptar e pyet sht para se ti prgjigjet se sht musliman ose i krishter, do t thot se sht Shqiptar. Kjo shprehje, duke e marr parasysh kuptimin e saj, do t mund t shpjegohej se ai sht banor i shkmbit. Kjo mnyr e manifestimit t individualitetit sht shkak i veant i ndjenjave nacionale, sepse mnjanojn at prarje e rrept q sundon n viset tjera t Imperatoris Osmane ndrmjet ithtarve t ktyre dy feve. Shqiptart, muslimant dhe t krishtert flasin me gjuhn e njjt, i kultivojn traditat e njjta dhe kan qndrimin dhe zakonet e njjta.
141

Mburrja e prbashkt nacionale sht aq e fort saq nuk i ka dhn vend ndikimit kundrshtues religjioz, q i ka ndar antart e ktij populli.114) N radht e ushtris s rregullt, n t ciln n aspekt t ruajtjes s rendit dhe sigurimit t administrimit, u mbshtet n fillim t invazionit turk, sht themeluar shteti, kan shrbyer paralelisht muslimant Shqiptar me t krishtert Shqiptar. Pasi q Shqiptart e t dy feve jan numruar brenda Mbretris Turke ndr m t guximshmit, pr kt gjithnj jan gjetur n shrbim t pashait n Shqipri. T krishtert shqiptar kan kryer shrbimin ushtarak n ushtrin turke gjat kohs s lufts t Krimit.115) Njmend, t krishtert edhe pse jan m t qet se muslimant dhe kan m tepr prirje pr bujqsi, megjithat n mesin e tyre ka fare pak dallim. T krishtert shqiptar i kan ruajtur armt e tyre dhe traditat militante dhe gjithnj kan dftuar frymn nacionale t lir, krenare dhe t rrept. Kan qen tfrymzuar me ndjenjn nacionale sa edhe bashkfisnort e tyre q e kan prqafuar islamin.116) Dobsimi i shkallrishm dhe trheqja e krishterizmit Pr studimin e prhapjes s islamit n Shqipri sht me rndsi e theksuara lart, sepse kjo prhapje sht sendrtuar suskesivisht n mesin e popullats vendse ashtu q nuk ka qen e ekspozuar kurrfar presioni nga jasht. N kt aspekt t dhnat mbi aktivitetin misionarist, q i kemi n disponim, jan majft t kufizuara, sepse faqet e historis shqiptare prej shekullit XV e deri n paraqitjen e Ali-pash Tepelens, gjat treqind viteve duket se kan mbetur pothuaj t zbrazta.117) Prandaj, t dhnat q kemi mund t vijm pr kalimin n islam, q n kohn e prmendur ngadal, por n kontinuitet sht kryer, jan marr nga kronikat e qarqeve t ndryshme kishtare dhe nga projektet, q kok pas kohe i jan drguar paps. Mirpo, q vet vetin kuptohet, esenca e ktyre burimeve u jep t dhnave, q merren nga kta, karakteristik t mngt, e sidomos n aspekt t atij cakut t lartsuar konvertimit. Madje asnj prijs kishtar i asaj kohe nuk ka mundur vetes tia paraqes qllimin e sinqert gjat pranimit t islamit, e sidomos ka qen rnd t kuptohet se ata kan mund ta shpejgojn mendimin e vet pr ekzistimin e qllimit t sinqert. Vrtet, ndonse n shekullin XVI atje lindi rryma e prozelitizmit, megjithat duhet se islami mjaft pak ka prparuar. Numri i t
142

krishterve n Shqipri n vitin 1600/1019 H. ka qen dhjet her m i madh se i muslimanve.119) Fshatrat me shumic kan qen t banuara me t krishter, n mesin e t cilve ka qen ndonj musliman.120) Duke e marr kt parasysh, kuptohet se m t shpesht kan qen rastet e konvertimit n qytet. Pr shembull te krishtert e vendit Tivur (Antivar) q kan mbetur nga ata q jan shprngulur n vendet fqinje t krishtere, qoft nga shtresat e larta qoft nga shtresat e ulta, shumica kan kaluar n islam. N kt mnyr, popullata e atjeshme e krishtere ka rn.121) Pasi numri i muslimanve sht rritur, disa kisha jan shndrruar n xhamia. Ndonse, n fakt, kjo gjendje ka qen n kundrshtim me kushtet e shtruara t dorzimit, popullata e atjeshme vendase, duke e ndrruar fen, e ka konsideruar t arsyeshme ti shndrroj edhe tempujt e vet. Sipas versionit t autorit Ferlatit, pasi kan prekur edhe n pullatin e kryepeshkopats, ky ka qen shkas pr ankesn e tij. Kurse ktu ky pallat tet vjet ka qndruar i zbrazt, sepse kryepeshkopi Ambrosiusi duke ikur jasht kufijve turk rrept ka vepruar kundr islamit i ka blasfemuar Pejgamberin e Zotit, natyrisht ka marr guxim ta quaj fen e tyre dispozita satanike, dhe pr kt arsye ikjen e ka konsideruar m t prshtatshme. N vitin 1610 kan mbetur vetm dy kisha, q u kan shrbyer pr shkolla, kurse edhe kto kan kaluar n duart e kishs latine perndimore, por megjithat i kan plotsuar nevojat e bashksis s krishter, q ka mbetur atje.123) far rndsie kan kto rrthana mund t dshmohet pak a shum me fjalt e autorit Mark Bizit: Atje ka pasur gjasht qind shtpi t cilat jan banuar pa dallim nga muslimant, latint dhe ortodokst grek. Muslimant numerikisht kan dominuar ndaj katolikve dhe ortodoksve. Duke i marr parasysh t dhnat q i kemi pr lidhjet sociale ndrmjet t krishterve dhe muslimanve dhe pr at se ndrmjet ktyre dy bashksive nuk ka kurrfar vije q do ti ndante, mund t msojm se si islami i ka arritur ithtart n at prmas n t ciln ka rn zelli dhe jeta shpirtrore e kishs. Shpesh ka ndodhur q prindrit e krishter e kan kurorzuar vajzn e vet pr muslimanin dhe nuk u kan penguar t krishterve kt martes.124) Nga kto martesa t prziera fmijt mashkuj jan edukuar si musliman, deri sa fmijve femra u sht lejuar t rriten n fen e krishter,125) vetm q kjo leje nuk merrej parasysh pr shkak se krert kishtar femrave t ktilla ua kan ndaluar pjesmarrjen n
143

ritualet e shenjta dhe i kan mbajtur jasht kishs.126) Njmend, disa popa n vendet m t vogla nuk i kan zbatuar sakt urdhrat e eprorve t vet, por megjithat veprimi i tyre me femrat i ka shtyr shumicen q ta prqafojn fen e burrave t vet. Megjithat disa gra t krishtera kan kultivuar disa besime zanafillore n aspekt t kryqimit dhe kan dshiruar ti kryqojn fmijt e vet, duke parashtruar se ky sht ilaq i suksesshm kundr leprs, magjive dhe sulmit t ujqve.127) Popat e krishter kan qen t gatshm ti prforcojn grat muslimane q u vinin ti kryqojn fmijt n at besim t shtrembr.128) Ndjenjat fisnike ndrmjet ithtarve t ktyre dy feve129) manifestohen n prezencn e muslimanve n ceremonit fetare, t cilat jan organizuar pr nder t ndonj t shenjti t krishter. Me kt rast autori Marko Bizi ka thn: Pr shngjergj, t cilin Shqiptart sidomos e nderojn, n kt ka pasur m shum musliman se t krishter. 130) Sipas nj versioni muslimant shqiptar edhe sot e konsiderojn t shenjt Marien (h. Merjemen), i respektojn t shenjtit e krishter dhe i vizitojn varrezat e tyre. Po ashtu nga ana tjetr t krishtert u drejtohen me prgjrime turbeve t evliave (njerzve t mir) musliman me qllim q tua shrojn smundjet.131) N vendin Kalevaki, ku banojn 60 familje t krishtera kurse 10 muslimane, shumica e muslimanve t martuar me t krishtera kan marr pjes n mbajtjen e popit t atjeshm.132) Marko Bizi kto t meta ka dshiruar ti shpjegoj n tri mnyra: me joshjen e dobive t ksaj bote, dshira pr shptiin nga harai, mungesa e klerikve t aft q n mas t mjaftueshme do ti plotsoj nevojat shpirtrore t popullats.133) Shumica e konvertimeve i atribuohet barrs s padurueshme t tatimit, q caktohet ndaj t krishterve, dhe ceket se tr fshatrat, q t shptojn nga ky tatim, kan br renegatje. sht e paundur t konkludohet, pr shkak t ankess e cila ktu u b, q kjo an nuk sht e ndriuar sa duhet, se pr kt vrtet ka mjaft arsye; ose q ky sht interpretim i tensionuar i atyre q do t donin t gjenin arsyetim pr konversionin e bashkbesimtarve t dikurshm t vet, ose se kjo prbhet prej pohimit hiperbollik t krishtarve se absolutisht sht e pamundur t prqafohet islami nga bindja. Me siguri se njerzit, t cilt pastr vetm pr ti shptuar tatimit ose, me shprehje tjetr, nga gjoba kan ndrrur fen e par, ata pak jan t lidhur pr fen e vet. Njkohsisht, ekzistimi aktual i popullats s
144

shumnumrt t krishter n Shqipri dfton se kto tatime nuk kan qen aq t rnd q ti detyrojn n ndrrimin e fes. Sikur t mund t gjenim di m tepr nga ato ankesa, prgjithsisht t paprcaktuara, pr despotizmin turk, do t mund t caktonimm sa ka pasur pjes ai n kt, por provat e versioneve verbale nuk duket se leht do ta sigurojn rezultatin e ktill. Tradita e keqe e Imperatoris Osmane si shitja e pozitave provinciale atij q jep m shum, dhe pacaktueshmria e zgjatjes s ktyre pozitave, n t shumtn do t rezultonin me at q npunsit, q do ti znin ato, do t prpiqen me t gjitha mejtt e mundshme q me nxjerrjen e parave t bjn kapital sa m t madh. Mirpo, sht e njohur se kjo barr e rnd sht ngarkuar jo vetm mbi t krishtert por n mas t njjt edhe mbi muslimant.134) E vrteta, pr npunsin lakmues e t padrejt sigurisht m leht e ka pasur ti bj t padrejt tkrishterit se sa uslimanit, e sidomos t krishtert jan akuzuar se kan qen n spiunazh tradhtare me Venedikun dhe me shtetet tjera tkrishtera dhe pjesmarrs n komplotet e ndryshme rebeluese. Nse gjendje ka qen e ktill, megjithat nuk mund t dyshohet n ndikimin q e ka kryer aktiviteti i zellshm pr islamin n kierarkin e atill apatike t krishter. Sikur islami t kishte n Shqipri me tepr hoxh - duke folur pr pyetjet fetare, e lavdon sinqeritetin, butsin dhe miqsin e tyre Marko Bizi - do t nxiste progres t madh n t.135) Shumica e klerikve t krishter kan qen t paditur. Nse disa prej tyre kan ditur t lexojn, m tepr kan lexuar prmendsh se sa nga Shkriemt. Kta kan qen aq pak t udhzuar n detyrn e vet fetare q shumica nuk kan ditur madje as prmendsh ta citojn lutjen murgtare.136) Edhe pse disa kan ditur ti citojn lutjet n shrbimet e prbashkta, t cilat jan t zakonshme dhe t caktuara q t citohen n gjuhn latine, megjithat ka qen rnd n mesin e tyre t gjesh ata q e kan kuptuar at gjuh. Ata nuk kan pasur dije tjetr mbi esencat e fes s vet deri te ato t dhna t paprcaktuara q jan mbshtetur n traditn gojore.137) Autori i prmendur mendon se pr kto t meta prgjegjs jan ata q kan qen n pozitat peshkopike. Ai po ashtu i konsideron prgjegjs edhe pr numrin e pamjaftueshm t klerikve, pr mosdijen e atyre q kan qen n detyrat shpirtrore, pr jetesn dhe vdekjen e shum t krishterve e q nuk e kan msuar as Besojn,138) pr renegatjet t cilat
145

ndodhnin kudo. Ai parashtron se atje do t zhduket krishterizmi nse ksaj nuk i gjendet ilaqi.139) Me kt rast sht me rndsi t prendet se klerikt shqiptar nuk kan qen, sikur kan qen kt ortodokst n viset tejra t Mbretris Turke, ruajts t vetdijes dhe synimit nacional. Ndonse edhe n mesin e popave tjer ortodoks ka pasur t padijshm, megjithat atame prkushtim e kan ruajtur detyrn e lojalitetit krishterizmit q sht themel i jets nacionale, si pr shembull te Grekt.140) Te Shqiptart, prkundrazi, ndjenjat nacionale jan plotsisht t ndara nga besimet religjioze. Sa i prket qndrimit ndaj Turqve, ata kan qen t bindur, q rrjedh nga besnikria ndaj fryms s vjetr feudale, se duhet tu nnshtrohen urdhrave t tyre, pasi ata jan zotrinj t vendit.141) Nuk ka pasur raporte miqsore ndrmjet klerikve dhe popullats. Kt e konfirmon nj rast i uditsh mi konversionit: N koht e vejtra, deri sa ende tr Shqipria ka qen e krishter, n Shkodr gjendej fotografia e bukur e Maries. N mauzoleun, ku ishte e vendosur kjo fotografi, vinin me mijra njerz nga t gjitha viset, kan dhn dhurata, prunjtur luteshin dhe pr hallet e veta ilaq krkonin. Pr shkak t dikahit sht krijuar armiqsi jo e qet ndrmjet popullit dhe klerikve. Nj dit jan futur me forc n kish dhe kan deklaruar se, nse klerikt nuk i plotsojn dshirat e tyre, t gjith tok do ta ln Jezusin dhe do ta prqofojn Muhammedin. Pasi klerikt me kmbngulsi ka mbetur n vendimin e vet, qoft ajo drejt ose shtrembr, populli ka shqyer e thyer nga dyert do gj q kan qen rruzare e kryqore dhe n mllef me kmb i ka shkelur, dhe shkuan drejt deri te xhamia m e afrt, ku imami i ka pritur si musliman t vrtet.142) Pr shkak t negligjencs dhe pakujdesjes s klerikve t krishter n shoqrin e krishter u krijuan shum keqprdorime dhe parregullsi. Nj nga kto shfaqje t kundrta me rregullat kishtare sht edhe martesa civile, q sht lidhur pa lutje zyrtare dhe pa leje t klerikut, kurse i cili duket i afrt me besimin islam. Q ksaj ti dilet n fund, bashkshortt jan prjashtuar nga bashksia deri sa nuk fillojn t veprojn sipas kanoneve kishtare dhe rregullave bazore.143) Rrethanat shoqrore t shekullit XVII dhe faktort tjer, n t cilt dftuam m lart, i treguan me bollk rezultatet e veta: numri i popullats s krishter ka filluar n mnyr rapide t bjer. Pr
146

periodn prej tridhjet vjet, q mendohet i shkurtr pr popullin e vogl, d.m.th. prej vitit 1620 deri m 1650 /1030-1060 H. tregohet se islamin e kan pranuar deri n 300.000 Shqiptar.144) N tr dioqezn tivarase n vitin 1624 kan qen vetm dy mij katolik. N vet qytetin ka mbetur vetm nj kish dhe para fundit t atij shekulli kisha erdha n gjendjen e atill sa nuk sht prdoruar pr liturgjit e krishtera, sepse n qytet nuk ka pasur t krishter pos vetm dy familje.145) Di von, m 1651/1062 H., marr n prgjithsi, shumicn e ksaj ane e prbnin femrat. Shkallrisht gjendja e krishterizmit bhej gjithnj e m dobt. Katolikt numerikisht filluan t humbin: proporcioni i njrs pal pothuaj dyfish ka rn. Mashkujt e krishter me turma e lshonin krishterizmin dhe e pranonin islamin.146) Kurse 100 vjet para ksaj t krishter ka pasur dhjet her m tepr se sa musliman.147) T krishtert e kryepeshkopats s Durrsit numerikisht kan rn n gjysm.148) Krishterizmi i dioqezs s Krujs gjat tridhjet vjetve e prqafoi islamin.149) Klerikt e ult, n kundrshti mme udhzimet e eprorve t vet, deri sa mass ia lexonin meshn nga nj an, nga ana tjetr npr gishta ka shikuar se si kjo t gjith njri pas tjetrit deklaron konvertizmin e vet n islam. Rezultat i ksaj ka qen ky q fmijt e tyre prgjithmon kan qen t humbur pr kishn e krishter.150) Edhe popat e fshatrave, t cilt npr gishta shikonin se si prindrit e krishter po i kurorzojn vajzat e tyre pr muslimant, iu kan ndar kungat ktyre grave,151) dhe kjo gjendje, prkundr mallkimeve t klerikve t lart, sipas dshirs s klerikve ka vazhduar.152) Shumica e klerikve t ult jan akuzuar pr jet t pamoralshme. Rrall shkonin n ritualin e rrfimit, madje n banesat, vean t caktuar pr popat, jan organizuar gosti. I kan shitur pasurit kishtare dhe, duke i lshuar detyrat e veta shpirtrore, trhiqeshin n skaj. Kur merrej vesh pr ata q pr kt gjendje kan mund t thirreshin n prgjegjsi, kta strehoheshin nn patronazhin e Turqve.153) Edhe franeskant e arsimuar, q ishin drguar n plotsimin e nevojave shpirtrore t popullit, nuk kan ngecur n grindje dhe luftra, t cilat shpesh vinin edhe deri n gjyq, kurse kjo ndodhte para prbuzjes popullore me mimin e mosprfilljes s detyrave.154) Famullia Pullati vetm njher ka mund ta sheh fytyrn e peshkopit n tridhjet vjet, kurse atje kan banuar rreth 6000 t krishter.155) Madje ka pasur famulli n brendi q nga 40 vjet nuk kan pasur asnj klerik. M n fund jan drguar katr franeskan q t
147

ndrmarrin masat e nvojshme kundr ksaj gjendjeje. Kta n raportet e veta zyrtare, t drejtuara qendrs shpirtrore, kan njoftuar se nuk kan pasur kurrfar pengese nga ana turke deri sa e kan vizituar at an dhe e kan kryer misionin e vet.156) Peshkopi shkodran, i cili ka qen despot edhe m syt e klerikve t nnshtruar edhe n syt popullit, sht orvatur me an t Turqve t mbahet n kt pozit.157) Kuptohet sedinjitart kishtar, sipas fermanit mbretror, kan tubuar t ardhurat nga populli n famullit e veta.158) Kryepeshkopi n Tivar, i cili ishte n at pozit ndrmjet vitit 1599 dhe 1607, ka marr harain nga do familje e krishter nga 2 aspra, nga do kuror e par nga 12, n rast t kurors s dyt 24, e nga i treti nga 40. Pr arritjen e ktij harai n t gjitha famullit, n rst nevoj, iu drejtoheshin npunsve turq pr ndihm.159) N brendi t tr Shqipris nuk ka pasur madje asnj shkoll t krishter.160) Edhe vet popat dobt kan lexuar e shkruar. E vrteta, disa prej tyre jan drguar n Itali pr studime, por shkuarja e tyre n kt vend rezultonte me d, sepse ata popa q atje shkuan pr shkak t shkencs, duke u msuar n jet m komode, nuk dshironin t kthehen n vendlindje. Deri sa klerikalizmi ishte n mosdijen e ktill dhe deri sa kshtu letargjisht ishte n kryerjen e detyrave, nuk sht pr tu uditur q bota e rndomt nuk ka ditur as principet themelore t fes. Prandaj, pr shkak t abuzimeve dhe prishjes sht kryer-sipas fjalve t nj kleriku t lart t ktushm - plakitja m e madhe e kopshtit hyjnor.161) Shum t krishter me vite kan jetuar n konkubinat, e nganjher e kan aplikuar edhe poligamin.162) Prkundr ktyre rrethanave, popat njerzit e till i kan pranuar n kungat.163) N aspekt t poligamis t krishtert dhe muslimant aq jan przier sa q pr shkak t ksaj przierjeje, i kan marr muslimant p rnun me rastin e kryqimit t fmijve dhe veanrisht ndaj besimit t vjetr t shtrembr i jan adaptuar kryqimit t fmijve muslimane.164) Ja, e ktill ka qen gjendja e kishs s krishter kah fundi i shekullit XVII n Shqipri. Madje edhe shkasi m i vogl ka mjaftuar pr ndrrimin e fes. Edhe nnshtrimi i katolikve, t cilt n shekullin e njjt kan organizuar kryengritje, sht nj nga faktort e mjaftueshm mpr forcimin e afinitetit drejt islamit, kurse largimit nga kisha. Kryengritja n t ciln aludohet ktu sht ajo q e ka organizuar kryepeshkopi tivaras Gjorgji, q gjendej n at pozit
148

shpirtrore ndrmjet vitit 1635 dhe 1644. Gjorgji u prpoq me ndihmn e peshkopit n Durrs, Shkodr dhe Alson ti trazoj krert e krishter kundr pushtetit turk dhe tu rekomandoj q ti bashkangjiten Venedikut (Mletasve). pasi ather Republika Mletase ka qen n paq me Turqin, pr sendrtimin e ksaj kryengritjeje sht ofruar rasti vetm n vitin 1645/1055 H., kur lindi lufta ndrmjet Turqis dhe Venedikut. Venedikasit u prpoqn ta kthejn Tivarin, t cilin para pushtimit turk e kan mbajtur 300 vjet n duart e veta, por fushata nuk u pati sukses. Shqiptart e krishter, pasi pajtoheshin me armiqt e Turqis dhe fshehtas i ndihmonin, patn merituar denimin, dhe i humbn privilegjet e veta t vejtra. Kurse ortodokst - pasi jan friksuar q atje srish mos t vndoset pushteti venedikas, dhe n pajtim me kt pasi i kan mbetur lojal Turqis - kan fituar atoritet dhe mirnjohje t veant q kan mbetur besnik. Me kt rast shum katolik kan prqafuar islamin ose i jan bashkangjitur kishs lindore. Bashkangjitja e tyre kishs lindore sht me rndsi. Kjo dfton se antarve t nj populli nuk i sht br dhun pr shkak se kan qen t rkishter as qishte ndrmarr di me dhun q me forc t kthehen n islam. Katolikt, q e prqafuan islamin, e kan ndrruar fen q t shptojn nga pozita e keqe, n t ciln kan rn pr shkak t mossuksesit t ndrmarrjeve t tyre kryengritse. Kta do t mund ta arrinin qllimin e njjt sikur ti bashkoheshin kishs lindore, autoriteti i t cilve n Tivar ather edhe m tepr u rrit. Sikur mos t kishin vepruar n kt mnyr, kjo dshmon se ata mjaft dobt kan qen t prkushtueshm ndaj krishterizmit. Vrejtja e njjt vlen edhe pr ata t krishtert e shumnumrt t cilt n vitet e fundit e kan prqafuar islamin. Zmajeviqi i cekur shkruan se kta kan ndrruar fen q t shptojn nga harai, por, si e shpjeguam kt m lart, duket se ka pak mundsi se kt e kan br nn presion. Nj kryengritje u paraqit edhe n vitin 1646. Nismtar i saj ka qen kryepeshkopi me emrin Jozef Bonaldo. Ka konkluduar fshehtas me krert e Tivarit, Shkodrs dhe vendeve t tjera q ti hapin dyert e qyteteve t veta Venedikasve, por megjithat as ather nuk u sendrtua qllimi i kryengritsve. Ushtria turke e shtypi kryengritjen, kurse n kt e kan ndihmuar edhe ata nga popullata e krishter q kan qen kundr kryengritjes. Shum Shqiptar, ndikimi i t cilve do t mund t ishte i rrezikshm, jan internuar n brendi t Turqis. Rreth tre mij kan kaluar edhe n tokn venedikase. T tjert kan
149

rn n frik dhe kan qen t detyruar t paguajn pr jolojalitetin e tyre gjoba t rnda t caktuara pr t rriturit.165) sht e mjerueshme ajo q autort e krishter, q flasin se Shqiptart me presion t dhuns dhe haraeve t paligjshme jan detyruar n ndrrimin e fes,166) i prdorin shpesh shprehjet e prsritura. Kta autor nuk na ofrojn t dhnat se ankesat e tyre a jan t provuara me fakte apo jo. Zmajeviqi i fillon shpjegimet e veta mbi konversionin e dy mij njerzve me numrimin e tatimit dhe t dhnave tjera, me t cilat kan qen t ngarkuar t krishtert, por pranon se edhe muslimant i kan dhn tatimet e njjta prve tatimit personal (xhizjes). Shkruan se ky tatim personal ka qen 6 talira n vit pr personin mashkull,167) dhe shpjegimet e veta kshtu i prfundon: Populli ka qen i plagosur me kto tatimen vendin m t ndiesh, d..th. n interesin e ksaj bote. Marrja parasysh e ktij interesi rrjedh nga nevoja ose nga instinkti i jashtzakonshm natyror, dhe kta 2000 njerz, q hoqn dor nga feja e vet, q ti shptojn harait, ka pasur t drejt t heq vshtirsi.168) N theksimet e ktij autori pohohet se shum kan kaluar n islam pr t shptuar nga harai, e megjithat nuk shihet asnj prov pr padurimsin aq t madhe t tatimeve q i kan paguar katolikt q t detyrohen ta ndrrojn fen. Nuk mund t priten n raportet e nj kleriku shpjegiemt p riniciativat e ndrmarra t muslimanve pr arritjen e konvertitve t krishter. Vetm n nj krahin, pr shkak t kontakteve me Turqit (muslimant), shihet aluzioni n at se i ka kapluar e keqja e pabesimtarve. Njkohsisht vean ceket shkaku se kty jan larguar nga krishterizmi q t mund t martohen me Turkeshat.169) Nuk ka dyshim se ktu ka qen majft i fuqish mndikimi islam. Po ashtu ka aluzione se t krishtert kan qen t ekspozuar rrezikut t ndrrimit t fes pr shkak t mungess s udhheqsve fetar, popave, n vendet t quajtura Biskashi dhe Bazi, ku ka pasur rreth 1000 banor t przier.170) Zmajeviqi thekson se n krye t nj familjeje bujare t banuar n rrethin t Tivarit, kan qen dy vllezr dhe se m t vjetrin kushrinjt e tij musliman nga ky vend e kan lutur ta ndrroj fen. N fillim cek se m i riu ka pasur afinitet dhe aftsi pr profesionin e popit. (Pasi Turqit familjen e tij e kan konsideruar me ndikim, si pop ka mundur shum shrbime tua bj t krishterve, ndonse nuk ka qen i pasur.)171) Pa dyshim, edhe kto fjal dshmojn se
150

muslimant - shpesh pr shkak t krishterizmit t tyre - nuk kan vepruar keq me t krishtert, prve nse t krishtert nuk tregoheshin politikisht t dmshm. Zmajeviqi me prejardje sht shqiptar. Pr dallim nga peshkopt tjer nuk sht vendosur n dheun venedikas por, duke u kthyer n vendlindje, atje ka jetuar.172) Deri sa ka qen atje, vetm q sht pranuar mir nga ana e npunsis turke, por edhe nga ana e pashs m t lart n Shqipri. Pasha n divanin e vet i ka dhn vend t posam, dhe kur prndryshe e vizitonte, ai e prcillte deri te dyert.173) Ky barbar, q nuk i gjason Turkut por t krishterit bujar, ky pasha musliman, n lytjen e kryepeshkopit duke dhn urdhr q t kthehet t merr tatimin pr vitin vijues popullats s przier t katr qytezave,174) ka treguar me kt mirkupti mkundruall gjendjes materiale t t krishterve. Nse sht vepruar keq me ndonj klerik, kjo n t shumtn e rasteve ka ndodhur pr shkak t dyshimit t letrkmbimit tradhtues dhe ndrsimit (nxitjes) me armiqt e Turqve. Udhtimi i shpesht i klerikve n Itali, me arsye i ka dhn vend ktij dyshimi, prndryshe duket se nuk ka shkaqe t sigurta pr ankesat e klerikve n vepriemt e kqia t muslimanve me ta. Zmajeviqi thot se madje edhe kishtart e imt kan gzuar s teprmi dashuri dhe konsiderat t dinjitarve t lart turq.175) Shembull i ngjashm sht par edhe n Bosnje, n famullin zenicase. Nj klerik, q ka qen atje n shekullin XVIII, pr shkak t shoqrimit t vet intim me muslimant ka nxitur dyshimin se synon ta prqafoj islamin, dhe pr kt arsye peshkopi i tij kompetent nn mbikqyrje e ka drguar n Rom.176) Konvertimet e shumta n historin e Shqipris, q kan ndohur n shekullin e XVII, nuk jan vrejtur n koht e mvonshme. Mirpo, edhe sot e ksaj dite ndodhin rastet individuale t konversionit. Eprsia numerike e muslimanve n viset e Toskve, n Shqiprin jugore, ka shpjer deri te cungimi i interesit t popullats s krishter. Kara-murtatt (tradhtart e zi), t cilt e prbnin bashksin prej nga 30 fshatrash n rrethinn e Pogomnjanit, kan qen deri n shekullin XVIII n krishterizm. Pasi nuk kan pasur fuqi t mjaftueshme q tu kundrvihen sulmeve t prhershme t fqinjve t vet muslimanve, banorve t Leskovikut, jan grumbulluar n kish dhe filluan ti lusin shpirtrat e t shenjtve t krishtr q ti shptojn. Jan zotuar se do t agjrojn deri sa nuk u vjen ndihma shpirtrore, m s largu deri n Krshndella. M n fund erdhn edhe Krshendellat, kurse udia e
151

pritur nuk ndodhi. Pr kt jan zemruar dhe, duke e lshuar krishterizmin, e kan pranuar islamin, dhe duke i kapur armt pas konvertimit t tyre, kan msyr n armiqt e vet t vjetr, i kan mbytur dhe i kan konfiskuar pasurit e tyre.177) Duket se feja e prbashkt nuk ka mundur t ndikoj n shtjen e gjakmarrjes ndrmjet fiseve arbanase. Madje deri n shekullin e XIX shum fshatra e fise pr shkaqe t vogla kan ndrruar fen. Disa fise t krishtera kan prqafuar islamin, sepse popi, q atje punonte n shrbim shpirtror, ka insistuar, q n koh t paprshtatshme, shum hert, t vijn n lutje t prbashkt.178) N koht m t vonshme llogaritet se n Shqipri ka nj milion musliman, e t krishter gjysma, vetm se ky numr nuk sht aq i sigurt. Tr fisi Mirdit sht katolik. Kta i kan dhn fjals sulltanit me kusht q asnj musliman nuk guxon t banoj n territorin e tyre, por ithtar t ktyre dy religjioneve ka pathuaj n t gjitha fiset tjera. Mund t thuhet se gati tr Shqipria e mesme sht muslimane. Muslimant n Shqiprin e veriut paraqesin 60% t popullsis s atjeshme. Sa i prket popullsis s krishter, me prqindje jan m t fort n Shqiprin jugore, e sidomos n viset kufitare me Greqin.*) Islam n Serbi Pr her t par Serbia n vitin 1375/777 H. ka filluar t paguaj hara, kurse n vitin 1389/792 H., pas humbjes s tmerrshme n Kosov, e ka humbur mvetsin e vet. N fushbetejn e Kosovs i kan ln jetat edhe mbreti serb edhe sulltani. Trashgimtart e ktyre sunduesve kan lidhur marrveshje. Princi i ri serb Stevani e pranoi protektoratin turk mbi Serbin. Edhe motrn e vet e martoi pr sulltan Bajezidin, dhe n pajti mme kt u lind njfar vllezrie ndrmjet tyre. N prleshjen e Nikopojes (1394/787 H.) q iu siguroi Turqve sundimin n siujdhesn Ballkanike pos Stambollit, fati i lufts i luhatur i fuqive ndihmse serbe pat anuar n ann turke. N prleshjen trimrore n fushn e Angors (1402/805 H.), kur Timurlenku e shkatrroi fuqit turke dhe e robroi BAjezidin, ka qen i pranish Stevani me forcat serbe dhe ka qen dshmitar i shkatrrimit t dhndrrit t vet. Stevani, n vend q ta shfrytzoj humbjen e Turqve, i ka mbetur besnik fjals s dhn, dhe ka qen n
152

miqsi me bijt e Bajazidit deri sa nuk e kthei fronin e humbur t babait t vet. Nn Gjorgje Brankoviqin, i cili e trashgoi, Serbia ka pasur nj lloj t gjysmpavarsis, por ky njeri e ngriti masn n kryengritje n vitin 1438, dhe Turqia pr s dyti e shkeli Serbin. Di m von Serbia qe e detyruar ta pranoj protektoratin hungarez, por pas humbjes s Ivan Hunuiadit n vitin 1444 n VArna, Serbia edhe njher ra nn hara dhe m n fund n vitin 1459/864 H. u b krahin e Imperatoris Turke. Ata Serb q jan konvertuar paj betejs n Kosov duket se kan ditur pr fatin e bashksis s vogl islame, e cila para ksaj nja 100 vjet ka jetuar n Hungari dhe plotsisht qe rrnjosur, sepse duket e pamundur q kjo njohje nuk ka pasur ndiki mn prioritetin e tyre Turqis kundruall Hungaris. Fati i ksaj bashksie islame sht ky: N vitin 1228/626 H. Jakut Hameviu, duke qndruar n Halep, sht takuar me disa q i kan takuar ksaj bashksis s vogl t Evrops s mesme. Sipas t dhnave n kt pikpamje flokt dhe fytyra e ktyre muslimanve jan t kuqrremta. Quhen pjestar t fisit Bashkir. N Hakep i dgjonin ligjratat e fikhut (t drejts) s drejtimit t Ebu Hanifes. Jakuti, duke e cekur kuvendimin me ta, thot: Njrin nga ata, q m duhej inteligjent, e kam pyetur pr shumka pr vendin e tij. Ai mi ka dhn njoftimet vijuese: - Vendi yn atje m tej pas Stambollit i prket mbretris s popullit q quhen Hungarez. Ne jemi musliman dhe jemi shtetas t mbretit t tyre. Viset ku jetojm gjenden afr kufirit t mbretris. Kemi 30 fshatra, q sipas madhsis do t mund t quheshin qyteza. Por mbreti nuk na lejon q rreth tyre t ndrtojm mur, duke iu friksuar mundsis q mos t ngritemi n kryengritje. Gjendemi n gjendje t ngusht n mesin viseve t krishtera. Nga veriu i kemi Sllavent, e nga jugu papatin, ajo papri q sht kryepar i t gjith Frankovitve*) dhe, n syt e tyre, zvends i Mesiut. N perndim i kemi viset q jan t ngjitura me Andaluzin, kurse n lindje i kemi krahinat e Bizantit. Gjuha jon sht nga gjuht frankovite. Edhe veshemi sipas mnyrs s tyre. SHrbejm me te s bashku n ushtri dhe sulmojm s bashku n armiqt e tyre, sepse edhe armiqt e tyre jan kundrshtar t islamit. - Pas ksaj e kam pyetur se si ata, kshtu t ngushtuar ndr t krishtert, e kan prqafuar islamin. Ai mu prgjegj: - Sipas gojdhns son, kan ardhur shtat musliman nga viset e Bullgaris dhe u vendosn n mesin ton. Kta me mjaft butsi dhe njerzi na
153

kan trhequr vrejtjen n mashtrimet tona dhe na treguan rrugn e drejt t islamit. M von i Gjithlartsuari na ka qen udhheqs, na ka hapur zemrat drejt fes s lartsuar. T gjith kemi ndrruar fen. Kemi ardh n kt vend q ta msojm msim-besimin. Kur t kthehemi n vendin ton, neve populli do t na konsideroj. Ata do t na besojn udhheqjen fetare.179) Islami ka mundur t ekzistoj n mesin e ktyre Bashkirve n Hungari deri n vitin 1340/741 H. Ather mbreti hungarez Karlo Roberti i ka detyruar shtetasit e vet, q nuk kan qen ende t kryquar, q t kryqohen os eta lshojn shtetin e tij.180) Muslimant n Serbi, sikur edhe vendasit e tyre t krishter, shptuan nga sundimi hungarez. Kshtu kur u gjetn para alternativs: ose sundimin e Hungarezve katolik ose sundimin e muslimanve Turq, kta i kan dhn prioritet - pasi Serbt i jan fuqishm lojal kishs lindore - sundimit tolerant musliman ndaj sundimit t Latinve (katolikve), e cila sht e pashoqrueshme dhe plot frymzim t konvertimit tiranik. Nj tregi mi vjetr n kt aspekt na paraqet ndjenjat e athershme kshtu: Gjat kohs s lufts ndrjet Hungarezve dhe Turqve sunduesi serb Gjorgje Brankoviqi e pyeti Huniadin: - Nse fiton, si do t sillesh me ne? - n ka mori prgjigjen: Do ta konstituojm katolicizmin. Pastaj iu drejtua sulltanit. - Nse e arrini fitorn, do t ndrmerrni kundr fes ton? - Pran do xhamie do t mund t gjendet nga nj kish; sido kush dshiron do t mund t lutet - mori prgjigjen.181) Nj koh pas ksaj garnizoni i kalas s Beogradit nga intrigat e popave serb ka qen e detyruar tia dorzoj turqve.182) SHum m von popullata e Smederevs n Danub i ka dalur prpara ushtris turke, dhe Turqit i shptuan nga sundimi i fqinjve t tyre katolik.183) Prhapja e islamit n mesin e serbve fillon pas betejs n Kosov. Nj pjes e konsiderueshme e atyre nga familjet e vjetra feudale, q e kan mbijetuar betejn e Kosovs ose q nuk jan shprngulur n shtetet fqinje t krishtera, vullnetarisht e ka prqafuar fen e Muhammedit a.s. q ti ruaj t padmtuara privilegjet e veta t veanta.184) Mirpo, sulltant n kta bujart, q n mnyrn e till jan konvertuar, kan gjetur propaganduesit m t zellshm pr prhapjen e islamit,185) por megjithat shumica e popullsis n Serbi, prkundr fatkeqsive, i ka mbetur besnike fes s vjetr. N mesin e popullsis s Serbis s vjetr186) q pr turqit paraqiste pjesn lindore
154

t Shqipris - t shpeshta kan qen rastet e konvertimit. Islami n kto vise shkallrisht ka prparuar deri n shekullin e XVII. N at koh Austriant i kan nxitur Serbt n kryengritje, por pasi Turqit e shkeln kt trazir, kaluan n Hungari me patrikun Arsenije arnojeviqin III rreth 40.000 familje serbe. Grupa tjetr i refugjatve prej 15.000 familjeve u shprngul n vitin 1729, dhe n kt an kan mbetur shum pak autokton.187) Kolonistt shqiptar, q vinin nga jugu, filluan ti popullzojn kto an t lna. Gjat kohs s popullzimit t ktyre Shqiptarve, ata pothuaj t gjith ishin katolik, por pasi u vendosen n Serbi, shkallrisht e kan pranuar islamin. Ndonse n koht e fundit pjesa e mbetur e katolikve Shqiptar paraqet pakic t vogl, megjithat numri i tyre sht rritur me shprnguljen e atyre nga kodrat e larta. Mirpo, edhe kta shkuan pas shembullit t Shqiptarve t krishter q erdhn para tyre, dhe shkallrisht u islamizuan.188) Pas shprnguljes s Shqiptarve islami shpejt u prhap n mesin e popullsis s mbetur serbe. Prndryshe, popat serb kan qen mjaft t paarsimuar. Me shum vshtirsi i kan lexuar librat e lutjeve. Duhet se t arsimuar pothuaj nuk ka pasur. Ata nuk kan mundur ti predikojn popullit, kurse as katekizmin nuk kan dijt tua msojn t tjerve. Pr kt shkak madje ka qen vshtir t gjesh nj t vetmin njeri n tr fshatin q e ka ditur lutjen Ati yn ose numrin e urdhrave t shenjt.189) Pr shkak t kryengritjes, q filloi n vitin 1689/1101 H., Porta e Lart e emroi n Pej patrikun e ri serb, por pr shkak t kryengritjes s srishme n vitin 1737/1140 H. trsisht sht hequr patrikana e Pejs, kurse kisha serbe i sht bashkangjitur patrikans greke. Pas ksaj filluan ti mbushin kishat serbe me popa grek, t cilt s bashku se bejlert dhe pashat filluan tua thithin gjakun popullats s mjer t krishter Serbve u qe ndaluar gjat lutjes t shrbehen me gjuhn nacionale. Librat e vjetra fetare, t cilat kan qen t shkruara sllavisht, jan grumbulluar dhe jan drguar n Stamboll.190) Nuk duhet uditur se krishterizmi i atjeshm, duke jetuar n kso rrethanash dhe nn udhheqjen e popave t ktill, ka filluar t bjer. Edhe pse sht islamizuar qysh para shprnguljes (s arnojeviqit, vr. N.I.) ana e Gors, q i takon Prizrenit, megjithat familjet e krishtera t mmbetura, t shkaprderdhura, disa her i jan drejtuar peshkopit grek n Prizren dhe kan krkuar , por nuk u sht
155

ndihmuar. Kshtu fmijt e atjeshm kan mbetur t pakryquar, martesat dhe varrimet e t vdekurve kan mbetur pa shenjtrim kishtar, kurse vendet e shenjta kan filluar t shndrrohen n grmadha.191) Duket se banort musliman t rrethins s Opojs, q sot jan rreth 9000, shumica jan nipr t popullats s vjetr sllavene.192) N fillim t shekullit XVII - shkruan Marko Bizi - n Gjakov ka pasur rreth 120 familje katolike, 200 greke, e po aq edhe muslimane.193) Njqind e dhjet vjet m von, popullata e do shtpie sht konsideruar islame, sepse eprort e pranve familjare kan pranuar islamin, vetm disa fmij dhe gra kan mbetur me emrin e krishter. Popullsia e fshatit Leqores kah mesi i shekullit XVIII ka qen katolike; deri sa n vitin 1863/1280 H., nga 80 familje t tyre kan mbetur vetm 25 n krishterizm. M n fund, si popullsia e ktij fshati, ashtu edhe e fshatrave fqinje, e kan lshuar plotsisht krishterizmin.194) Ndonse deri para pak kohsh n fshatra jan vrejtur disa nga traditat e vejtra krishtere, si sht ndezja e buzmave, t cilt special i sillnin nga mali, megjithat edhe kto tradita nga pak po zhduken. Islami n Mal t Zi Serbt, q nuk deshn pas thyerjes s mbretris n Kosov tu dorzohen Turqve, dhe t cilt kan dshiruar t jetojn n liri, jan strehuar n viset e egra dhe malore t Malit t Zi. Nuk kemi pr qllim t lshohemi n studimin e historis s ktij fisi trim, i cili, duke luftuar me shekuj nn udhheqjen e kryeparit shpirtror dhe botror, 195 sht orvatur ta ruaj n male, pr kundr furtunave dhe forcs, njfar shteti t krishter, prkundr asaj q bashkfistart e tyre kan rn nn pushtetin islam. Tek ata themeli i mvetsis dhe individualitetit nacional sht lojaliteti i fort fes s krishter. Natyrisht, nuk mund t pritet deprtimi i leht i islamit n mesin e tyre. Megjithat shumica t vendosur n kufirin e Malit t Zi n shekullin e XVII kan kaluar n islam dhe kan hyr n shrbim t peshve nga vendet e afrta. Por n vitin 1703/1115 H., peshkopi Petroviq,*) q ishte n krye t shtetit, i ka ftuar n kuvend antart e t gjitha fiseve dhe u ka thn q p rekzistencn e shtetit dhe fes s tyre nuk ka rrugdalje tjetr pos ti shkatrrojn muslimant, q gjenden n mesin e tyre. N pajtim me kt, ata Malazez q nuk
156

dshiruan ta lshojn islamin dhe t kthehen n krishterizm, gjakftohtsisht gjat nj Krshndele nj nga nj jan mbytur.196) Islami n Bosnje dhe Hercegovin Kalimi i bogumilve n islam Pr vmendje t veant jan rrethanat religjioze dhe sociale t ktij vendi para pushtimit turk. Shumica e popullsis s atjeshme i prkiste sektit heretik t krishter t bogumilve. Kta skizmatik prej shekullit XIII kan qen t nnshtruar persekutimeve t papave. Madje papt kundr tyre disa her kan rekomanduar luft kryqtare.197) Papa Ivani XII n nj letr mbretit boshnjak shkruan: Djali yn i dashur, princi boshnjak i vlefshmi Stevan! E dijm, se je bir besnik i Kishs. Pr kt arsye presimm ndrmjetsimin tnd n shkatrrimin e heretikve n vendin tnd. Presin se do ti ndihmosh inkuizitorit ton Fabiusit, sepse renegatt (heretikt) e konsiderojn Bosnjn vend t shndosh. Jan tubuar nga ant e ndryshme t bots dhe dshirojn q atje ta mbjellin farn e mashtrimit neverits. Kta njerz, t msuar n intrigat e Luciferit (Iblisit) t vjetr, t armatosur me helmin e modestis s rrejshme, nn maskn e krishterizmit prpiqen ti helmojn mendjet e katolikve. Fjalt e tyre futen porsi kanceri. Vegimisht jan t dlir, por n fshehtsi jan t gatshm edhe n mbytje. Kta jan ujqr n form qengjash. Ti gjuajn dhe ti mashtrojn kopet me shpirtra modest t Jezusit, e fshehin egrsin e vet. Vuajtjet q i kan psuar bogumilt n shekullin e XV jan br aq t padurueshme sa q pr ta shptuar veten i jan drejtuar Turqve pr mshir, sepse sjelljet dhe presionet e vrazhda t mbretit boshnjak dhe klerikve kan qen t atill q nuk kan shembull. Dyzet mij prej tyre kan ikur n vendet fqinje. Ata q nuk kan ikur jan drguar n Ro, t pranguar n zinxhir. Mirpo, kto masa t tmerrshme pak shrbim i kan kryer zvoglimit t bogumilve n Bosnje, sepse flitet se kjo hereznjjt ka qen e fuqishme edhe n vitin 1462/867 H. Vitin vijues, kur sulltan Mehmedi II e nnshtroi Bosnjn, katolikt e atjeshm e lshuan vendin e vet. elsat e Bobovcit, kryeqendrs s mbretrve, ia dorzoi Turqve mkmbsi i tij q ishte bogumil. Pasi q edhe vendet tjera dhe fortifikatat shkuan pas tij, pr nj jav sulltanit i ran n duar rreth shtatdhjet vende t fartifikuara
157

(pallanga). Mehmedi II ia bashkangjiti edhe Bosnjn viseve t tjera t pushtuara.198) Pej ather m nuk dgjohet fare pr bogumilt. Mendohet se me pushtimin turk me shumic e kan prqafuar islamin. Shumica e katolikve sht shprngul n Austrin dhe Hungarin fqinje, kurse pr t tjert mendohet199) se shum prej tyre kan ndjekurshembullin e konvertitve purarends. Disa Evropian kan supozuar se konvertimet e shumnumrta t bogumilve n islam ka qen n fillim t pushtimit turk me at qllim q t kthehen n sektin e vet t veant, posa n ardhmri tu ofrohet rasti. Si prov pr kt pohim ata cekin se bogumilt, pr shkak t psimit dhe presionit lart t permendur, gjetn rrugn t prshtatshme se si qllimisht do ta mohojn fen e vet t vjetr (katolicizmin), dhe pasi q n t ardhmen nuk iu ofrua rasti i pritur n kthim, m n fund qllimi i t parve t tyre sht harruar. Rndom supozimi i ktill sht vetm hamendje, dhe se n kt, si prov e pakontesueshme, nuk mund t mbshtetet. Ne e konsiderojm arsye m t fort at q bogumilt t przier me muslimant kan anuar kah islami pr shkak t shum pikave n besimin e tyre q i gjasojn msimit islam. Bogumilt kan refuzuar adhurimin e Marves, institucionin e kryqimit dhe t gjitha llojet e klerit.200) Kryqin, si simbol t fes, e kan urrejtur. E kan konsideruar idhujtari drejtimin e lutjeve fotografive dhe statujave t t shenjtrve dhe relikeve (fuqive). Prkundr kishave katolike, t cilat jodenjsisht jan t dekoruara me fotografi, tempujt e tyre kan qen modest dhe t thjesht. Sikur edhe muslimant, kan pasur mendim t keq pr kombanat e kishs, t cilat i kan quajtur buria satanike. Kan besuar se nuk sht gozhduar Jezusi personalisht, por se kjo ka qen ndonj figur iluzore, dhe se n kt aspekt pjesrisht jan pajtuar me Kuranin.201) Gjykimi i alkoholit dhe prirja jets asketike dhe modestis bjn pjes n ato rrethana q kan shrbyer afrimit t bogumilve me islamin.202) Edhe ata luteshin pes her n dit. Shpesh her binin n gjunj dhe kan shprehur mirnjohje Zotit.203) N pajtim me kt, pr pjesmarrjen e tyre gjat lutjes n xhami duhet se nuk sht dashur ndryshim i madh. Ktu i kam grumbulluar disa pika q jan t ngjashme me dispozitat e islamit, kurse t cilat gjenden n sektin skizmatik t bogumilve. Mirpo, n besimin bogumil ka edhe pika t atilla q
158

prmbajn formn e rregullave t krishtera q muslimant e devotshm nuk mund ti konsiderojn t denja pr ti pranuar. Deri sa pikat e prbashkta jan kaq t shumnumrta, mund t prfundohet se jan bindur n nevojn e lshimit t shkallrish mt atyre besimeve t cilat islami nuk i duron. Besimi i tyre, i ngjashm me dualizmim e maniheistve, nuk ka mund t pajtohet me besimin e muslimanve, por islami gjithnj ka qen tolerant ndaj gjykimeve t tilla religjioze, vetm me at kusht q ky kto pikpamje skizmatike mos ti deklaroj. Turqit, q tua bjn m t dashur fen e vet Boshnjakve, sipas tradits s vet t njohur iu kan rekomanduar me ofrimin e t gjitha llojeve t fitimeve materiale dhe shpirtrore. T gjith atyre q e prqafonin islamin ua siguronin pronsin e tr pasuris s tyre, kurse spahit kan qen liruar nga tatimet.204) sht e mundur q shum prej t islamizuarve i kan takuar bujarve dhe kan qen zotrinj feudal, dhe pr shkak t herezs s vet ndaj katolikve kan qen m par t privuar nga ato t drejta. M n fund, duke iu bashkangjitur fes ngadhnjimtare, kan gjetur rastin ta kthejn pasurin e vet. Muslimant boshnjak e kan ruajtur nacionalitetin e vet, dhe deri m sot kan bartur mbiemra t krishter dhe kan folur me gjuhn nacionale.205) Njkohsisht gjithnj kan qen me zell dhe entuziazm t prkushtuar fes. Qndrimi i vjetr kalorsiak i bujarve musliman, lojaliteti i prkushtueshm islamit, prve influencs dhe fuqis s tyre gjithnj kan trhequr vmendjen e veant mbi ata. Disave prej tyre u jan besuar vende t rndsishme zyrtare. Natyrisht, ndrmjet vitit 1544 dhe 1611/951 dhe 1020 H., kan zn nnt prej tyre kryesin e qeveris. Islami n Kret Kjo ujdhes prfundimisht n vitin 1669/1080 H. ka rn n duart e Turqve si rezultat i dylyftimit njzetepes vjear t garuesve t Turqis dhe VEnedikut, pas lufts trevjeare dshpruese dhe rrethimit t Kandis. Tia hedhim nj vshtrim ujdhess Kreta. Me kt rast Kreta nuk ka rn pr her t par n duart e muslimanve. N fillim t shekullit IX kt ujdhes e ka pushtuar nj grup avanturiersh q kan ardhur nga Andaluzia. Pas ksaj ka mbetur
159

rreth 100 vjet206) n duart t muslimanve, dhe pothuaj tr popullsia e saj e ka prqafuar islamin. Kishat u qen rrnuar ose jan shndrruar n xhamia. Por Kretasit, pasi vendlindja e tyre srish sht kthyer nn sundimin e Imperatoris Bizantinase, pr shkak t predikimeve bukur t prshtatura t nj monaku Armen, iu kthyen fes s vet. Pas ksaj n Ujdhes nuk ka mbetur fe tjetr prve krishterizmit.207) Pas ndarjes s Imperatoris Bizantine Kreta ra n pjesn e duks mont-ferratas Bonifacit. N fillim t shekullit XIII Venedikasit e blen kt ujdhes dhe me dor hekuri kan sunduar me te. Dukej se prona e tyre e atjeshme u ka shrbyer vetm interesave t administrats qendore dhe popullats vendse. Pasi udhheqja e tyre ka qen majft tiranike dhe despotike, pr kt ka rezultuar me kryengritje t shumta. Kto kryengritje me rreptsi t pamshirshme jan shkelur. Pr shkak t nj prej ktyre persekutimeve rrethina e Lasitet dhe Sfakis (Sphakia) sht shkretuar. N kto an ka qen e ndaluar t mbillet gruri me krcnim t denimit me vdekje, dhe kjo tok ka mbetur 100 vjet e papunuar.208) Q ta shuaj nj nga kryengritjet, q shprtheu n filli mt shekullit XVI, veprimi drastik i senatit venedikas solli lemeri dhe fatkeqsi t re edhe ashtu Kretasve t shkelur. Sa i rnd ka qen fati i tyre mund t kuptohet nga raporti i komisionit hetues t cilin e drgoi n Ujdhes senati venedikas. Si prmendet n kto raporte, bujart venedikas nn presionin e vet despotik dhe t balozit i kan shfrytzuar fshatart. N cilsi t feudalve kta zotrinj i kan mbajtur n gjendjen m t keqe se q sht robria. Fshatart, q kan qen sikur robrit t ekspozuar padrejtsive, jan gjendur n at pozit q nuk kan pasur nga askush t krkojn mbrojtje. do fshatar ose puntor ka qen i detyruar n vit 12 dite t punoj angari pa pages zotriut t vet, e pastaj ka mundur edhe do zotri tjetr ta detyroj q t punoj sa t doj - sipas mimit t tashm pr mditjen prej nja gajshtdhjet-shtatdhjet para. do pronar i vreshts ka marr si denim t tretn e t ardhurave nga vreshtat e fshatarve. Megjithat, di me mashtrim, di me kartel, nga prona e tyre dilte dy t tretat nga kto t ardhura. Feudali i tij i prdorte qet e tij, mushkn e tij. Shkurtimisht, feudali i tij gjente njmij mnyra se si fshatarin e varfr do ta eksploatoj.209) Protestat, q i ka drguar komisioni hetues senatit venedikas q ta prmirsoj gjendjen e Kretasve t pafat dhe ti jep fund dhuns s bujarve, qen t kota. Sa i prket Senatit, ai ka parashtruar rekomandimin e npunsit t veant t republiks n
160

Kret, q ky e ka drguar n vitin 1615 n lidhje me kt koloni, domethnia e t cilit sht kjo: Nse pronart e ksaj kolonie sundojn mbi fshatart e prons s vet, pasi nuk ka dhembsuri ndrmjet tyre dhe bujkrobve t tyre, rruga m e mir pr ta zgjidhur sht t mbyllen syt.210) Nuk duhet uditur q t merret vesh nga t dhnat tjera t shkruara, q na vijn nga burimet e njjta, se Grekt nga Kreta fuqishm kan dshiruar pr ndrrimin e zotriut, se nuk e kan konsideruar kurrfar dmi t bhen shtetas turq, sepse mirqenia e bashksive t ngjashme t bashkfiseve t tyre nn turqin si shembull ka qen para syve. Njmend, Kretasit, sikur her pas here kur iu paraqitej rasti, kan ikur n Turqi.212) Ajo q vean i ka impresionuar Kretasit, ky sht posedimi i klerikve latin me pasurit kishtare te kishs lindore dhe q klerikt e prmendur i kan nnmuar liturgjit fetare t popullats greke, t cilt kan prezentuar nnt t dhjetat e popullats s Ujdhess.213) Turqit n viset tejra, duke ia kthyer kierarkis kishtare greke vetadministrimin, i kan fituar simpatit e tyre, kurse kjo - sipas deklaratave t nj Venedikasi bashkkohor - kshtu ka ndodhur: Nj pop nga Hani (Kanca), duke iu drejtuar komandantit turk Kasimit, ka thn: - Nse doni ti prvetsoni Kretasit dhe ta ndezni urrejtjen ndaj Venedikasve, duhet t dini se feja sht lidhja m e fort q e ruan nj bashksi kulturore nga shkatrrimi, dhe se ju duhet tjetrfare t silleni me ne se si jan sjellur Venedikasit. Venedikasit kan dshiruar me rrnj ta shkulin ortodoksizmin, e n vend t tij ti konstituoj rregullat e kishs romake. Me kt qllim sht konkluduar q n Ujdhes mos t ngel asnj peshkop grek. Duke e persekutuar bariun e dashur popullor, dshiruar vetes tia tubojn kopen e shkaprderdhur. Ky veprim ka nxitur te Kretasit pikllim t atill sa q dshironin me prulje dhe knaqsi ta presin fardo qoft sundimi q do tua kthej institucionin e kierarkis s kaluar shpirtrore, sepse konstituimi i ktij rregullimi ka qen pr ta i domosdoshm q t mundin denjsisht ta kryejn shrbimin fetar. Popi i Hanis, q ti fitoj simpatin e popullit, jo vetm q orvatej tua siguroj privilegjet e vjetra, por n rekomandimin e vet ka gjetur t prshtatshme q ti shtoj provat e reja, q i ka cekur popi. Kasimi kt e ka konsideruar t arsyeshme, dhe menjher shkroi n Stamboll. Pushteti i atjeshm, duke e lejuar kt, i ka urdhruar n nj shkres patrikans Greke q t drgohet nj kryepeshkop n Kret, t cilit i qe caktuar si famulli Kandia mme
161

rrethin. Nn drejtimin e ktij mitropoliti jan konstituar shtat peshkop.214) Pas pushtimit turk vrehen rastet e shpeshta e t shumta t konvertimit n Kret. Me siguri, Kretasit, q treguan aq zelltari fetare nn sundimin e huaj t Venedikasve, q prej tyre jan ftohur dhe kan konsideruar nnmim t pafalshm t przihen me ata,215) dhe t cilt si t eksploatur gjithnj jan orvatur tua mbjellin ndjenjn e inferioritetit, nuk e kan prmbajtur simpatin e vet ndaj fes s zotrinjve t ri. Zotrinjt e ri jan sjellur me Kretasit jo sikur me shtetasit por sikur me t barabartit me veten, dhe n viset e tyre kan thelluar nj lloj veprimtarie n jetn politike dhe sociale. kado q t jen shkaqet e paraqitjes s fenomenit t kalimit n islam n mesin e Kretasve, megjithat nuk mund t besohet se ashprsia dhe fuqia kan mund t ndikojn n ndrrimin e fes t atij populli i cili, prkundr sulmeve t bra n emr t fes s huaj kundrshtare, ka mbetur me shekuj lojal ndaj fes s vet. fardo qoft shkaku i rretjes s radhve t muslimanve, ceket se, prafrsisht deri n tridhjet vejt pas pushtimit, shummica, e popullsis s Ujdhess e kan prezentuar konvertitt musliman me fmijt e tyre.216) Vrtet, njqind vjet m von gjysma e popullsis s Krets ka qen islame. Muslimant jo vetm q jan vendosur npr qyteza, por edhe n fshatra, e madje edhe n male t larta, dhe se n fizionomi dhe zakone fare nuk jan dalluar nga Grekt. Natyrisht, edhe disa persona me prejardhje turke e kan msuar gjuhn e vjetr greke, dhe madje qe br tradit t prkthehen n greqishte fermant dhe vendimet shtetrore dhe pastaj i shpalleshin njerzve.217) Antagonizmi fetar ndrmjet muslimanve dhe t krishterve ka dhn fotografin dshpruese t historis t shekullit XIX t ujdhess kreta. Mirpo, para kryengritjes dhe pavarsis s Greqis ndr ithtart e ktyre dy feve fare nuk kan qen, si e kemi par kt, marrdhniet e tendosura,218) Prkatsia shoqrore ndrmjet antarve t ktyre dy bashksive vet mpak n rroba sht manifestuar, ashtu q Grekt q vinin nga jasht i ndrronin njrin me tjetrin.219) M von ngjarjet politike qen shkahtar t rnies s madhe t popullsis islame n Kret. Numri i tyre n vitin 1881 ka qen afr 74.000, deri sa pr shkak t shprnguljes s vazhdueshme numri i musliman ka rn n vitin 1909 n 33.000 banor.220) *)
162

1) Ktu nuk sht vendi q t jepet pasqyra historike e vendeve q i kan pushtuar Turqit. Shkurtimisht ajo do t mund t prezentohet kshtu: Turqit Osman pr her t par kaluan n trollin evropian n vitin 1353 dhe vetm disa vite m von Edreneja (Adrianopoja) u b kryeqendra e tyre evropiane. N kohn e Bajazidit (1389-1402) sundimi i tyre shtrihet nga deti Egje deri n Danub, duke prfshir tr Bullgarin, Maqedonin, Thesalin dhe Thrakin, duke prjashtuar Kalkidikin dhe viset t lidhura drejtprdrejt me Stambollin. Murati II (1421-1451) e pushtoi Kalkidikin dhe me pushtimet ka filluar drejt Adriatikut. Mehmedi II (1451-1481) u b zoriu i Stambollit, Shqipris, Bosnjes dhe Serbis, gati tr Siujdhess juglindore, me prjashtim t pjesve bregdetare q i kan mbajtur Veneidku dhe Mali i Zi. Sulejmani II (1520-1566) ia ka shtuar ende Hungarin, kurse deti egje u b osman. N shekullin e shtatmbdhjet kan sunduar me Kretn, kurse Polonis ia shkputn Podolin. 2) Phrantzes, fq. 305-306. 3) Finlay, vol. III, fq. 422. Pitzipias, seconde partie, fq. 75 M. dOhsson, vol. III, fq. 52-54. Arminjon, vol. I, fq. 16. 4) Nj udhtar i cili n vitin 1508 e vizitoi Qipron n mnyrn vijuese e prshkruan dhunn e Venedikasve n pronat e tyre t huaja: T gjith banort e Qipros jan robr t Mletasve pasi q jan t detyruar t japin 1/3 e t ardhurave ose t hyrave shtetit, barabart nga prodhimet bujqsore, drithrat, vera, vaji, ose kafsht ose ka do qoft tjetr. Prve ksaj donjri prej tyre sht i detyrueshm t punoj argat pa pages shtetit dy dit n jav, kudo q ta caktojn. donjri prej tyre kush mungon nga puna pr shkak t ndonj preokupimi personal ose smundje trupare sht i obligueshm t paguaj kompenzim pr ditt e lshuara n pun. Ajo q edhe m shum e ashprson gjendjen jan tatimet vjetore e t tjera t caktuara, q popullin e mjer e ekspozonte plakitjes, ashtu q vshtir e kan pasur ta mbajn shpirtin dhe trupin s bashku. (The Traveles of Martin Banungurten, fq. 373). Po ashtu shih tekstet
163

t cilat Hajketi (Hackett) i ka prcjell n History of dhe orthodox Church of Cypros, fq. 183. 5) Finlay, vol. III, fq. 502. 6) Urquhart. quoted by Clark Races of Evropean Turkey, fq. 82. 7) Karamsin, vol. V, fq. 437. 8) Martin Crusius shkruan n frymn e njjt: sht e uditshme se fare nuk dgjojm se kan ndodhur far krimesh dhe padrejtsisht ndrmjet barbarve (Turqve) dhe t tjerve; n kt qytet t madh drejtsia i sht garantuar do personi. Pr kt arsye Stambolli e sulltanit e ka prshkruar si qendr t mbar bots. Aty t gjith t rrezikuarit jetojn n siguri. Drejtsia shtrihet n t gjitha njerzit, barabart n m t dobtin sikur edhe m t fuqishmin sipas ndikimit, n t krishtert dhe pabesimtart barabart. (Turcograecia, fq. 484) (Basileae, 1584). 9) Phrantzes, fq. 81. 10) Phrantzes, fq. 92. 11) Finlay, vol. V, fq. 5, 123, Adeney, fq. 311. Gerioh shkruan n vitin 1577 dhe thot: Nse Hebraikt ose t krishtert (n Lindje) kan jetuar n vendet n t cilat kan ekzistuar kadit dhe subasht, ashtu q Turqit e rndomt nuk kan mund t bjn me te t dshirojn, ata (d.m.th. Hebraikt e t krishtert) kan ndier se jetojn nn sundimin e krishter - Shkaku sht ky q nuk kan qen t shqetsuar, derisa ta paguajn xhizjen. Sa u prket shteteve t krishtera, nuk ka kufij pr tatimet t cilat tr vitin kan paguar shtetasit e tyre. (Tage-Buch, fq. 413). 12) Finlay, vol. V, fq. 156-157. 13) Kjo period kohore nuk ka qen e prcaktuar. N fillim grumbullimi sht br do t shtatin apo t pestin vit. Mirpo, n periodat e mkonshme ka qen n distanca m t shkurtra, sipas nevojs s shtetit. (Meuzel, fq. 52). Metrophanes Kritopoulos ka shkruar n vitin 1625 se tubuesit kan ardhur n qytete do t shtatin vit dhe do qytet sht dashur ti dhuroj tre ose katr, ose m s paku nga dy djelmosha. (fq. 205). 14) Kurani, VIII, 42. 15) Kurani, X, 99, 100. 16) E edh eprkundr ksaj djelmoshat e krishter nuk jan detyruar n ndrrimin e fes s vet. Principet e pushtetit nganjher i kan kundrshtuar principeve t Kuranit.
164

Nse kta npuns e prdornin ndonj detyrim nga fanatizmi i vet fetar, ka qen kjo nga defekti i komandave t tyre, deri sa ky detyrim nuk ka qen fare i lejuar nga eprort. (M. dOhsson, bl. III, fq. 397398). 17) Hertzberg, fq. 472. 18) sht e mjerueshme ajo q ka ndodhur dikur, q mbretrit e krishter kan sjellur nga do qytet numr t caktuar djelmoshash, te t cilt fuqia natyrore ka ardhur m tepr n shprehje se te t tjert. U kan shrbyer nevojave t prgjithshme, civile dhe ushtarake. Kur e pushtuan Mbretrin Bizantine, turqit ia dhan vetes t drejtn e ngjashme, q nga familjet t marrin fmijt, t cilt natyra u ka dhuruar fuqi dhe aftsi t jashtzakonshme. (David Chytracus, fq. 12-14). 19) Creassy, fq. 99. M. dOhson, bl. III, fq. 397. Mukel, fq. 53. Thomas Smithi, flet p rfamiljet e tilla dhe thot: T tjert q i ka prcjellur nnmimi i fes dhe turpi, t krishtert vetm sipas emrit, me ta lirisht dhe me knaqsi t madhe jan prshndetur pr lamtumir. Kt e kan br jo vet mq t lirohen nga barre dhe shqetsimi, por edhe me shpres se kta fmij kur t rriten do ta arrijn ndonj pozit me rndsi n pushtet. (An Account of the Greek Church, fq. 12 (London 1680). Gjat sundimit t Muratit I sht prdorur ushtria e krishtes n tubiin e ktij tatimi - fmijve t krishter. (Finlay, vol. V, fq. 45). 20) Prindrit vrtet kan mundur ti shptojn fmijt e tyre duke sakrifikuar di para. (David Chytraeus,f q. 13). De la Guilletiere prmend n vitin 1669 kt privilegje t Athinasve. (An Accaunt of a late Voyage to Athens, fq. 272, London, 1676). 21) Confessio, fq. 205. 22) An Account of the Greek Church, fq. 12 (London, 1680). 23) Meuzel, fq. 52. Thomas Smith: De Moribus ac Institutis Turcarum, fq. 81 (Oxonii, 1672). 24) Joseph von Hammer (2), vol, II, fq. 151. Hans Schiltberger, i cili ka qen i robruar nga Turqit n vitin 1396, dhe pas tridhjet e dy vjet robri sht kthyer n shtpi n Munih, pohon se tatimi, t cilin t krishtert sht dashur ta paguajn, nuk ka qen m shum se dy shiling n muaj. (Ressebuck, fq. 92).
165

25) Ua kan fal tatimet shrbyesve t fes s krishter, sikur q kt Zoti e ka urdhruar. Kt e kan br nga respekt ndaj pozitave t shenjta, q i kan zn. Femrat, po ashtu, i kan fal nga ky tatim. (De Gracae Hodierno Statut Epistola anthore Thoma Smitho, fq. 12) (Trajecti ad Rhenum, 1698). 26) Silbernagl, fq. 60. 27) Martin Crusius, fq. 486, Sarsovino, fq. 67, Georgieviz, fq. 9899. Scheffler, 56, Hertzberg, fq. 648, De la Jonquiere, fq. 267. Vepra sht botuar n Londr n vitin 1595 me titull The Estate of Christians living under the subjection of the Turke (Pozia e t krishterve q jetojn nn sundimin e Turqve), n t cilin pohohet se tatimi pr kok pr fmijt mashkull sht tet shiling (fq. 2). Mixhel Baudin thot se sht nj sequin (cekin-dukat) pr do kok mashkulli (Histoire de Serrail, fq. 7, Paris, 1662). 28) Tournefort, vol. I. fq. 91. 29) Scheffler, 56 Sa u prket ktyre dukatve q i paquajn, rnd mashtroheni me ta. sht e sakt se mbreti turk rndom pr gjizjen merr nga nj dukat, por ku jan doganat dhe tatimet e jashtzakonshme? A nuk marrin t autorizuarit dhe mkmbsit e sulltanit asgj? A nuk jeni n kohn e lufts t obliguar t paguani tatime t jashtzakonshme? Sa u prket tatimeve t jashtzakonshme, ata rriten dhe bien varsisht nga rrethanat e kqia. sht e domosdoshme q shtetasit e sulltanit ti paguajn kto tatime sikur q edhe ne i paguajm. 30) Finlay, vol. V, fq. 24-25. H. von Moltke: Brief ber Zustande und Bege - Benheiten in der Trkei ausden Jahren 1835, bis 1839, fq. 274, 354 (5 th ed> Berhin, 1891). 31) Hammer (2) vol. I, fq. 346. 32) Vshtirsit q i kan ndier shtetasit e krishter t sulltanit, n t gjitha koht, kan ardhur pr shkak t faktit se pushteti qendror n Stamboll ka pasur ndikimin e vet t dobt t njmendt n t gjitha viset e shtetit turk. sht e padrejt e vogl e pushtetit fshatar. Rrjedh nga urrejtja personale q ka nxitur n veprime t vrazhda m hert ose sot kur kto veprime duken edhe m t vrazhda. T krishtert n Turqi nnshtrohen. N kohn e ngritjes s nj populli, drejtsia dhe respektet kudnruall shtetasve jan krejtsisht t mundshm, por sht e rrall t
166

gjenden t populli q niset drejt teposhtzes. (Rev. W. Denton, Servia and the Servians, fq. 15, London, 1862), Gerlaxh, fq. 49,52. 33) Businello, fq. 43-44. 34) Ka qen e rndomt q administrata qendrore e sulltanit t sillet vrazhd dhe pa t drejt ndaj shtetasve musliman, sikur edhe ndaj t krishterve t nnshtruar. Vshtirsit e Grekve jan shkaktuar me mosprfillshmrin dhe shkeljen e klass sunduese dhe me korrupcion q ka dominuar n administratn osmane, m shum se q sht rezultat i ndikimit direkt t sulltanit. N punt private Greku ka pasur rast m t mir q t vij deri te drejtsia te patriku i vet dhe kompetentt n nahin e vet, se q kt Turku ka mundur ta arrij te kadiu ose te duka. (Finlay, vol. VI, fq. 4-5). sht gabim t mendohet se vetm t krishtert jan pjes e popullsis e mjer dhe e rrezikuar. Administrata e keqe turke ka qen gjithprfshirse, nn barrn e saj ka vuajtur tr populli. Mbase n disa pjes t Mbretris varfria e muslimanve ka qen m e madhe se mjerim i krishterve, por gjendja e tyre ka nxitur m shum dhembsuri t udhprshkruesve. (William FArsyth. the Slavonic Provinces South od Danube, fq. 157-158, London, 1876). Tr kjo varfri dhe mjerim n veri t Azis s Vogl ka rn barabarsisht n popullsin muslimane dhe t krishter. (James Bryce: Transcallcasia and Ararat, fq. 381). Evrops po i imagjinohet se vetmm t krishtert n turqi jan t ekspozuar diktaturs, denimit dhe nnmimit me tiranin e krijuar. Kjo fare nuk sht e sakt. Cila fuqi e huaj sht interesuar pr muslimant? Ndoshta padrejtsia ekzistuese ndaj tyre sht m e madhe, ndoshta jan t ekspozuar durimit t zulumit m shum se ata q nuk besojn n Pejgamberin. (De lo Jonquiere, fq. 507). Nse gjykojm pr at q e kemi vrojtuar m hert, do t vrejm se klasa m e ult e krishterve n Azin e Vogl nuk ka qen n situat m t keqe me Turqit e ngjashm me ata. Nse t krishtert e Turqis evropiane kan shrytzuar ato privilegje t dala nga numri i tyre m i madh se i Turqve, ather t krishtert e Azis kan qen t qet, duke shikuar se si edhe Turqit jan t ekspozuar terrorit t pushtetmbajtsve, nn t cilin edhe vet
167

kan qen. ju mjafton t bashkpunojn me at lloj t muslimanve t cilt prgjithsisht jan m t matur, m t devotshm dhe m principiel prej atyre n Evrop. (w.M.Leake, Journal of a Tour in Asia Minos, fq. 7, London, 1824). SHih po ashtu i Laurence Oliphaut, The Land of Gilead, fq. 320-323, 446) (London, 1880). 35) N shekullin XVI tatimi pr kok ka filluar t humb, i fundit ka qen n vitin 1676. 36) De la Jonquiere, fq. 333, Scheffler, 45-46, Gasztovott, fq. 51. 37) Me shqetsim dgjojm se shtja nuk shpjeret vetm n thashethemet t prkapura n mesin e bots s zakonshme se jeta nn sundimin turk sht e pranueshme. Konsiderohet se kur njeriu e paguan nj dukat, e kjo sht xhizja, se pas ksaj nuk i shtrohet kokarjeve dhe se Turqit prgjithsisht njerzin e ln t lir n fe dhe se t krishterve do tua kthejn kishat e t ngjashme me kt. Ekzistojn edhe t tjert (n mesin e t krishterve), q do t duhej t kuptonin korrektsisht shtjen, t gzohen me at q u thuhet (pr mirsit e Turqve) dhe ta celebrojn fatkeqsin n t ciln jan! T krishtert e till jo vetm q jan shkatrruar, por jan edhe maktar. Mosbesimtart mendjeleht kan mbir nga trolli ateist, q ka prirje drejt herezs dhe rrnjosjes s krishterizmit. (Scheffler, 48). 38) Hertzberg, fq. 650. 39) De la Jonquiere, fq. 34. Krahasim t ngjashm ka br n vitin 1605 richard Staper, tregtar anglez, i cili n turqi ka qen dikund rreth vitit 1578. Prve asaj q populli turk, prgjithsisht, sht nj prej m t rrezikshmve n punt e errta... u kan lejuar t gjith t krishterve, Grekve dhe Latinve, t jetojn duke e ruajtur religjionin e vet dhe q lirisht ta shprehin ndrgjegjen e vet, n at mnyr q ua kan ln kishat dhe ritualet e shenjta. N Stamboll dhe n vendet tjera t till ka mjaft shum. Prkundr ksaj, krahas provs prej dymbdhjet vjet t kaluara n Spanj, mundem me t vrtet t pohoj, jo q kemi qen t detyruar ti vshtrojm cereonit e tyre popiane, por i kemi pasur t rrezikuara jetn dhe farefisin. (M. Epstein, The Early History of the Levant Campany, fq. 57, London, 1908). 40) Macarious, vol. I, fq. 183, 165. Cf. the memorial presented by Polish refugees fro mRussia to the Sublime Porte, in 1853 (Grosztowtt, fq. 217).
168

41) Disa kan shikuar n lirin e caktuar, q prmban mrrzi, kur kan humbur shpresn se kt liri do ta arrijn nn sundimin e ndonj qeverie t krishter; kan konsideruar se sht m mir t jetojn nn turqit, sikur kto t jen m t mshirshm n sigurimin e ksaj lirie nga sunduesit e krishter. (Joannis Ludovici Vivis De Conditione Vitae Christianorum sub Turca, fq. 220,225) (Basileae, 1538). Disa njerz flasin se feja sht e lir nn sundimin turk. (Othonis Brunfelsii ad Principes et Christianos omnes Oratio, fq. 133) )Basilede, 1538). Ubertus Folieta, bujar nga Gjenova, shkruan n vitin 1577: Shpesh kam pyetur veten, si ndodh q nj numr i madh i njerzve ton vazhdimisht strehohet tek ata, e mohojn en e krishter dhe vhet nn flamurin e ligjit islam. (De Causis Magnitu-dinis Turcorum Imperii, Col. 1209). (Thesaurus Antiquitatum et Historiarum Italiae, cura Joannis Georgii graevii, bl. I, Lugduni Botavorum, 1725). 42) Turchica e Spurcitiae Suggillatio, fol. XVII (a). 43) Blount, vol. I, fq. 548. 44) Scheffler, 51, 53. 45) Dousa, fq. 38, Busbecq, fq. 190. 46) Thomas Smith, fq. 32. 47) Thomas Smith, fq. 42; Blount, vol. I, fq. 548; Georgieviz, fq. 20; Schiltberger, fq. 83-84; Auder, fq. 149, 313. 48) Alexander Ross, fq. IX; Baudier, fq. 317; Cf. also Rycant, vol. I, fq. 276. Njeriu beson se sht merit e madhe dikend ta kthesh n islam. Secili q ka fardo pasurie dshiron ta ket robin, djaloshin q sht i fuqishm dhe i aft ti duroj t gjitha llojet e vshtirsive. Ai person q mund t lavdohet se robin e ka kthyer n isla mme kt meriton nder t madh, sepse e ka rritur numrin e besimtarve. Thamas Smithi tregon se si shejhu, i cili na ka treguar varrin e Orhanit n Brus e ka ngritur shikimin drejt qiellit me lutje Zotit q t mshirohet dhe q neve gjat kohs s tij t na kthej n islam. Kjo, pa dyshim, sht prova m e madhe e dashuris s tij ndaj nesh, q del nga dshira e zbrazt dhe mosdija e dshmuar. (Epistola duae quarum altera De Maribus ae Institutis Turcarum agit, fq. 20) Oxonii, 1672).
169

49) E marr nga autori anonim q ka qndruar n Turqi prej vitit 1436 deri 1458. Turchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XVII (a). 50) Turchicae Spureitiae Suggillatio, fol. XI (b) Lionarodo of Scio, kryepeshkopi Mutylene, q ka qen dshmitar i rnies s Stambollit, flet pr numrin e madh t konvertitve n ushtrin q e ka rrethuar qytetin: KUsh e ka rrethuar qytetin? Kush i msoi Turqit me organizim pos renegatt e krishter. Kam par se grekt, Latint, Gjrmant, Hungarezt dhe t gjith t krishtert tjer q jan przier me Turqit kan msuar sjelljen e tyre dhe besimin e tyre. Ata q e kan harruar fen e vet t krishtere e nnshkruan qytetin me forc. O renegat (pjell e keqe, vr. N.I.) q e mohuat Krishtin! O antikrisht, q u sht gjykuar skterra, kjo sht dita juaj e gjykimit! (Sansovino, fq. 258). 51) J. H. Krause, Die Byzantiner des Mittekaters, fq. 385 - 386. (Halle, 1869). 52) Hertzberg, fq. 616. Finlay, vol. V, fq. 118. 53) Thurchicae Spureitiae Suggillatio, fol. XIX (a). 54) Rycant. vol. I., 710-711; Bizzi, fol. 49 (b). 55) Pichler, fq. 164, 172. 56) Pichler, fq. 143. 57) Pichler, fq. 148. Dyshohet se Cirili ka qen autori i vrtet i ktij dokumenti q mban emrin e tij (Kyriakos, fq. 100). 58) Pichler, fq. 226. 59) Pichler, fq. 226. 60) Sa u prekt robrve t krishter ndr Turqit, protestantt kan gzuar namin m t mir, sepse kan qen me prirje m t mir p rkonvertizm se katolikt. (Gmelin, fq. 21). 61) Pichler, fq. 221, 227. 62) Pichler, fq. 181, 228. 63) Pichler, fq. 222, 226. 64) Pichler, fq. 177. 65) Pichler, fq. 128, 132, 143. 66) Pichler, fq. 143. 67) Le Quien, bl. I, col. 334. 68) Pichler, fq. 172. 69) Ky sht Curil II nga Berhoci. 70) Le Quien, bl. I, vol. 336.
170

71) Le Quien, bl. I, col. 337. 72) Mjaft hert ka ndodhur edhe prpjekja e teologve protestant nga Tbingeni (1573-1577) q ti fusin idet reformiste n kishn lindore ortodokse. Nj nga dijetart Quarquar nga Samtskhethi n Gjeorgji u konvertua n konfesionin e Augsburgve, por n vitin 1580 ka kaluar n islam. (Joselian, fq. 140). 73) Schoffler, 53-56; Finlay, vol. V, fq. 118-119. 74) Hammer (I), vol. VI, fq. 94. 75) Spon, vol. II, fq. 57; Hamer (I), vol. VI, fq. 364. 76) Early Voyages and travels iu the Levant, edited by F. Theodor Bent, fq. 210 (London, 1823). Ngjashm e prfundon Michal Bandier prshkrimin e celebrimeve n Stamboll me rastin e synetimit t mehmedit III kah fundi ishekullit XVI me raporti mbi konvertimin e nj numri t madh t t krishterve n islam. Gjat kohs s pamjes t t gjitha ceremonieve Grekt e mjer n grupe nxitonin drejt vendit ku e pranonin islamin. Disa e kan lshuar krishterizmin q ti shptojn zulumit turk, deri sa t tjert kt e kan br me shpres q ta arrijn ndonj fitim t ngjashm. Numri i ktyre t mjerve ka kaluar katr mij frym. (The History of the serrail, and of the Caurt of the Grand Seigneer Emperour of the Turkes, fq. 93-94, (London, 1635). History generale du Serrail, et de la Cour du Grand Seigneur, Empercur des Tures, fq. 89-90. (Paris, 1631). 77) Scheffler, 55. 78) A. de la Motraye, Voyages en Evrope, Asie et Afrique, vol. I, fq. 306, 308. (La Haye, 1727). 79) Pitziopios, Seconde Partie, 83-87; Pichler, fq. 29. 80) Tournefort, vol. I, fq. 107. Spon m s shpeshti prdor fjalt e njjta, vol. I, fq. 56. 81) Gaultier de Leslie, fq. 137. 82) A. J. Evans, fq. 265. Ngjashm thon Macken de dhe Irby: N shum pjes t Serbis s vjetr kemi ndeshur mendimin sipas t cilit mitropoliti sht personi q e ka marr at pjes t vogl t mbetur t parave q e kan Turqit (fq. 258). Nj autor cek prshkrimin tejtr t klerikut t kishs greke n Revue des Deus Mondes (bl. 97, fq. 336) dhe tregon si vijon: N fillim t ktij shekulli, n trnov njfar popi Joakimi, i cili ishte i daashur te ithtart e vet, por i padshiruar te patriku, nj dit mori urdhrin q ta caktoj tatimin pr kuajt pr shtalln kishtare, por ai
171

nuk e pranoi. Ather ne t u suln shrbetort duke e goditur me trfurq. Mirpo, popi qe ifort dhe iu kudnrvu atyre. Iku te kadiu pasi q rrobat i la si garanc. Nuk doli as dielli, e tashm sht br musliman i mir. 83) Pitzipios, Seconde Partie, fq. 87; Pichler, fq. 29. 85) Lazar, fq. 223. 86) Finlay, vol. IV, fq. 153-154. 87) Tournefart, vol. I, fq. 104. Of. Pichler, fq. 29, 31; Spon, vol. I. fq. 44. 88) Turchicae Spurcitiac Sugyillatio fol. XIII (b), fol. XV (b); fol. XVII (b); fol. XX (a); Veniero, fq. 32, 36; Busbecy, fq. 174. 89) Gaultier de Leslie, fq. 180, 182. 90) Rycant, vol. I, fq. 689; shih po ashtu Georgieviz, fq. 53-54 dhe Menavino, fq. 73. 91) Alexander ross, fq. IX. 92) Finlay, vol. V, fq. 29. 93) Schiltberger, fq. 96. 94) Thurchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XII (b), XII (a). 95) Thurchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XXVII (a). 96) Nga shkaku i kujdesit dhe brigimit Turqit nuk ua kan prishur trupin, me polltronerin e vet satanike, kan vendosur tua mbysin shpirtin duke i ln pa fe. Kt fakt mund ta dshmojn grupe t besimtarve, numri i t cilve nuk dihet. Ndonse shum prej tyre kan qen t gatshm t vdesin pr fen e krishter dhe pr Kristin. Q ti shptojn vdekjes fizike, pasi jan robruar, gjat kohs Turku i ka mbyllur dhe i ka prishur dhe i ka sjell deri aty q ta mohojn besimin n Krishtin. (Turchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. I, ef. fol. VI (a). 97) Menavino, fq. 96. John Harris: Navingatium atque hineorantium Bibliotheca, vol. II, fq. 819 (London, 1764). 98) Duhet t konstatojm se Turqit jan sjellur mir me shrbtort dhe robrit e vet, me aftsit e t cilve kan mund t shrbehen m mir, se sa q t krishtert jan sjellur me shrbtort dhe robrit. Shrbtori i shkatht, n ndonj profesion, sht shrbyer me t gjitha ato me ka shrbehet edhe i biri. I ka munguar vetm liria. (G. C. von den Driesch, fq. 132). 99) Sir William Stirling - Maxwell, (Vol. , fq. 102-103). 100) Gmelin, fq. 23.
172

101) John Harris: Navingatium atque Itinerautium Bibliotheca, vol. II, fq. 810. 102) Pr kta t mjer vitet e para kan qen m t rndat n jet, vean nse nuk kan qen t ri, sepse Turqit jan orvatur q me sjellje t mir ta kthejn botn n fen e vet. Nse kjo nuk vlente, ather me dhun. Kur kalonin t gjitha vitet e mundimshme, robrimi ndr Turqit ishte me i durueshm se t tjert. G. C. von den Driesch, fq. 132). Ksaj mund ti shtohet edhe kjo q thot Georgieviz: se ata q kan mbetur t fort n krishterizm kan qen t liruar pas njfar kohe. Nse mbeteshin t pathyeshm n krishterizm, ia caktohej njfar periode pr shrbim pas skadimit t t cilit bheshin t lir. Sa u prket atyre q e mohojn fen ton, kan koh t kufizuar pr shrbim dhe t drejt kthimi n vendlindje. Shpresa n liri sht e lidhur p rvullnetin e mir t zotriut. (fq. 87). Shih po ashtu: Menavino, fq. 65. Cantacuzenosi thot se kjo period kohore sht shtat vjet: Me robrit e tyre veprohet mir, sepse kt ua ka urdhruar Muhammedi, sikur edhe at q robi mos t mbetet n robri m shum se shtat vjet. Pr kt askush nuk provon, ose kt rrall e bjn, q ta thoj kt urdhres. (fq. 128). 103) T krishtert lojal, q kan shkuar n Turqi ose n vendet tjera islame, kan pasur mjaft arsye pr dshprim pr shkak t renegatjes s shum bashkbesimtarve t tyre. Librat e kryeparve t rendeve manakiste jan prplot me ankesa n kto raste. Kur jan n pyetje robrit, przihet ndjenja e dhembjes pr shkak t pozits s tyre me ndjenjen e vajtimit pr shkak t gjendjes s tyre. Shpesh i krishteri ka ndier dhembje kur shihte q t lirt e popullit t tij kalojn n islam. T deleguarit nuk kan qen t sigurt, asnj dit, pr prcjelljen e vet. (Gmelin, fq. 22) Cf. Von den Diresch, fq. 161. 104) Thomas Smith, fq. 144-145. 105) Turchicae Spurcitiae Suggillatio, fol. XXXV (a). 106) M. dOhsson, vol. III, fq. 133; Georgieviz, fq. 87 (quoted abor); Menavino, fq. 95. 107) Von den Driesch, fq. 250. 108) Turchical Spurcitiae Suggilatio, fol. XI. 109) Hertzberg, fq. 621.
173

110) Me vdekjen e pleqve, rinia m s shpeshti ka kaluar n islam. Kshtu q tash (1655) mundesh vshtir t takohesh me dy t krishter Armen n t rrafshinn pjellore, ku prindrit u jan drguar q ta punojn. (Tovernier, (I), fq. 16). 111) H. H. Jessup: Fifty - threeyears in Syria, vol. II, fq. 658 (New York, 1910). 112) Pr emrat e ktyre shih: Finlay, vol. VI, fq. 28-29. *) I mashtruar me faktin q qyteti i vjetr Tivari (Antibari) pas rnies nn sundimin osman n vitin 1571 ka hyr n prbrje t sanxhakut shkodran, Arnoldi gabimisht e vendos n Shqiprin veriore. E vrteta, n shekullin IX Tivari kishrisht i ka takuar dioqezs s Durrsit, q qysh m 1022 ka qen n drejtimin kishtar t Dubrobnikut. Mitropoli e mvetshe sht br n vitin 1089. Ka qen n pronsi t Bizantit, princave duklian, dhe sunduesve gjerman. Turqit e kan pushtuar nga Mletasit nn drejtimin e t cilve ka qen nga viti 1442. Me vendimin e kongresit t Berlinit m 1878 ka hyr n prbrje t shtetit malazias. (Enciklopedija Leksikografshog zavoda, Zagreb, 1955, vll. I, fq. 386 - Sh.N.). 113) Leake, fq. 250. 114) Nj nga ata, Shqiptar i krishter, duke folur pr armiqsin q ekziston ndrmjet t krishterve dhe muslimanve t Bullgaris, thot: Sa i prket Shqipris, situata sht krejtsisht tjetrfare. Muslimant Shqiptar sikur edhe t krishtert flasin me nj gjuh, kan zakonet dhe moralin e njjt, dhe shkojn sipas nj zakoni tradicional. Ndrmjet muslimanve dhe t krishterve fare nuk ka urrejtje, sepse me gjenerata nuk ka pasur armiqsi. Faktori fetar nuk ka qen shkak pr prarje. Me prjashti mt disa rasteve, njjt kan jetuar duke i shfrytzuar t drejtat e njjta dhe barabart duke i kryer detyrat. (Wassa Effendi, Albanien und die Albanesen, Berlin, 1879). 115) FInlay, vol. V, fq. 46. 116) Clark, fq. 175-177. Mirditasit t cilt jan romano-katolik fanatik (t vendosur n krahinn Alessio) kurr nuk i kan pranuar muslimant t jetojn n kodrat e tyre, as q dikush nga fisi i tyre ta pranoj islamin. Sikur edhe nj mirditas ta provonte kt, pa dyshim do ta mbytnin, prve nse arrinte t ik nga Shqipria. (Herquard, Histoire de la Hante Albanie, fq. 224). 117) E botuar n Farlatis Illyricum Sacrum.
174

118) Alessandro Comuleo 1593. Bizzi, 1610; Marco Crisio, 1651. Fra Bonaventura di S. Antonio 1652; Zmaievich 1703. 119) Bizzi, fol. 60 (b). 120) Bizzi, fol. 35 (a). 121) Farlati, vol. VII, fq. 104, 107. 122) Disa jan ankuar se muslimant kan dominuar me palaltin e kryepeshkopit. Mirpo, pallati ka qen lshuar qysh tet vjet m hert, pasi q kryepeshkopi Ambrozie (1579-1598) ka par se e ka m mir t shkoj n ikje, pasi q rrept e sulmoi islamin me mprehtsin q e kalon kufirin e kujdesit e ofendoi Muhammedin dhe msimin e tij djallzor. (Farlati, vol. VII, fq. 107). 123) Bizzi, fol. 9, thot: E kam shenjtruar at mengjes pr afrsisht tr bashksin e krishter latine. Nse kt do ta krahasonim me statistikn q e cek Zmajeviqi (Zmaievich - fol. 227), mund t parashtroj se bashksia latine e krishter, n at koh, ka numruar di m shum se njmij frym. 124) Bizzi, fol. 27 (b), 38 (b). 125) Veniero, fol. 34. Tradita e till ka vazhduar n disa fshatra shqiptare deri n vitet e vonshme prkatsisht deri n fillim t shekullit XIX. Shih: W. M. Leam: Travels in Narthem Greecce, vol. I, fq. 49. (London, 1835): N disa fshatra muslimant i marrin Greket, djemt edukohen n frymn turko-islame, kurse vajzat n frymn e krishter. Kshtu q gati derri dhe qengji hahen n tavolinn e njjt. 126) Bizzi, fol. 38 (b); Farlati, bl. VII, fq. 158. 127) Bizzi, fol. 10 (b); Veniero, fol. 34. 128) Shkurt pasi q Marko Bizzi arriti n Antivari (Tivar), nj muslimane nga shoqria e lart ka dshiruar q femijn tia kryqoj vet kryepeshkopi, q na njofton se kjo femr rrept sht ankuar pr nj prijs t krishter n qytet. M tej thot: Nuk kam gjetur kush do t m ndihmoj n kungat, kurse kjo sht shtje q klerikt e mi e kryejn do dit, dokujt prej popullit kush e krkon kt. (fol. 10-b). 129) Pr marrdhniet e mira, n kohn e sotshme (shek. XIX vr. prkthyesit) ndrmjet ithtarve t t dy feve, q jetojn n fshatin e njjt, shih: Hyacinthe hecquard, Histoire et descriptions de la Hante Albanie (fq. 151, 162, 200) (Paris, 1858). 130) Bizzi, fol. 38 (a). 131) Garnett, fq. 267. 132) Bizzi, fol. 35 b (b).
175

133) Bizzi, fol. 38 (b), 61 (a), 37 (a), 33 (b). 134) Bizzi, fol. 12-13; Zmaievich, fol. 5. 1350 Bizzi, fol. 10-11. 136) Bizzi, fol. 13 (b). 137) Bizzi, fol. 60 (b). 138) Bizzi, fol. 66 (b). 139) Nse Shqipris nuk i ofrohet ndihm m e madhe, do t keqsohet gjendja e shumics s krishterve pr pak vite, pr shkak t numrit t vogl t peshkopve dhe klerikve q jan inteligjent. (Bizzi, fol. 61 (a). 140) Finlay, vol. V, fq. 153-154, Clark, fq. 290. 141) Kta t mjer kan qen fuqish mt bindur q mos t bjn kurrfar mkati me martesn (si sht martesa e t krishteres me muslimanin), duke e marr parasysh se Turqit jan zotri t vendit, dhe sht e pamundur t mos prgjigjesh kur t urdhrohet dika. (Bizz, fol. 38 (b). 142) Garnnett, fq. 268. 143) Bizzi, fol. 38 (b), 63 (a). 144) Kyriakas, fq. 12. 1450 Frlati, bl. VII, fq. 124, 141. 146) Marco Crisio, fq. 202. 147) Bizzi, fol. 60 (b). 148) Zmaievich, fol. 137. 149) Zmaievich, fol. 157. 150) Zmaievich, fol. 11, 159. 151) Zmaievich, fol. 13. 152) Bizzi, vol. 38 (b), Farlati, vol. VII, fq. 158. 153) Zmaievich, fol. 13-14. 154) Informatione circa la missione dAlbania, fol. 196. 155) Crisio, fol. 204. 156) Fra Bonaventura, fol. 201. 157) Marko Crisio, fol. 205. 158) Zmaievich, fol. 13. 159) Farlati, bl. VII, fq. 109; Bizzi, fol. 19 (b). 160) Marco Crisio, fol. 205. 161) Zmaievich, fol. 11. 162) Marco Crisio, fol. 204. 163) Zmaievich, fol. 32.
176

164) Zmaievich, fol. 11; Farlati, vol. VII, fq. 151. 165) farlati, vol. VII, fq. 126-132; Zmaievich, fol. 4-5, fol. 20. 166) Numr i madh e ka lshuar krisherizmin shkallrisht q t shptoj nga tatimi dhe taksat tjera t imponuara. (Farlati, bl. VII, fq. 311). 167) Zmaievich, fol. 5. 168) Zmaievich, fol. 5. 169) Zmaievich, fol. 149. 170) Zmaievich, fol. 143-144. 171) Zmaievich, fol. 22. 172) Farlati, bl. VII, fq. 141. 173) Zmaievich, fol. 7, 17. 174) Zmaievich, fol. 9. 175) Zmaievich, fol. 141. 176) Farlati, vol. VI, fq. 317. 177) Eliot, fq. 401. 178) Eliot, fq. 392. *) Sipas Viksit, n vitin 1977 Shqipria ka pasur 2.5 milion banor. Nga ky numr musliman ka pasur 1.750.000 apo 70%. Weekes, po aty, fq. 19-22,500 (vr. Sh. N.). *) Ktu mendohet n t krishterin prkatsisht pr Evropianin, si sht tradit n mesin e muslimanve ti quajn. Vet infinitivi (t evropeizohet - se - teferenche) ka lindur nga fjala Frenxh (Frenk) Frankovit. (D.A.K.). *) Mendohet, mbase, n Bullgarin n Vollg (D.A.K.) (Megjithat, mendojm se fjala sht pr Bullgarin n Evrop, ku muslimant kan qen t pranishm qysh n shekullin VIII-IX. Shih: N. Ibrahimi, Muslimant n Balkan n periodn paraosmane, separat, Psieren, 1414/1992, fq. , Vr. N. I.) 179) Yaqut, vol. I, fq. 469 sq. 180) Geographie dAboulfeda, troduite par M. Reinand, bl. II, fq. 294-295). **) Mbi kontaktet e mundshme t popullsis s trevave tona me islamin para pushtimeve osmane (sheh. XIV) nprmjet fqinjve verior, n gjuhn ton (boshnjake, vr. N.I.) kan shkruar: - Sikiriq, Shaqir, Ismailije u Ugarshoj, kalendar Pravda, Sarajevo, 1923.
177

- Bazhoviq, Rade, Arapi u pismenoj narodnoj pesmi i pripoveci na srpskohrvatskom jezikom podracju, Filoloshki fakultet, Beograd, 1977, fq.... - Haxhijahiq, M. e t tjert, Islam i muslimani u BiH, Kryesia e BI n SRB dhe H., Sarajev, 1977, fq. 24-25. (Sh.N.). 181) Enrique Dupuy de Lome: Los Esclavos y Turquia, fq. 17-18 (Madrid, 1877). 182) De la Jonquiere, fq. 215. 183) De la Jonquiere, fq. 290. 184) Kanitz, fq. 37. 185) Kanitz, fq. 37-38. 186) Hartn e ktyre vendeve e jep Mackenzie dhe Irby, fq. 243. Ato prfshijn Prizrenin, kryeqendrn e Serbis s vjetr, Ipekin (Pejn), selin e patrikut serb, dhe fushbetejn Kosova. 187) Kanitz, fq. 37. 188) MAckenzie and Irby, fq. 250-151. 189) Farlati, vol. VII, fq. 127-128. 190) Mackenzie and Irby, fq. 374-375; Kanitz, fq. 39. 191) Kanitz, fq. 39-40. 192) Kanitz, fq. 38. 193) Bizzi, fol. 48 (b). 194) Kanitz, fq. 38. 195) Me Malin e Zi kan sunduar peshkopt e vladiks prej vitit 1516 deri 1852. *) Vlladikn Danillo Shepeviqin (m von Petroviqin) gojdhna (e amshuar me Kurorn e maleve) e konsideron pr nismtar t lufts s armatosur kundr pushtetit turk n Mal t Zi n shekullin XVIII. N rrugn e sendrtimit t lirimit t malit t Zi n mbshtetje t fiseve t krishtere malaziase dhe hercegovase prbrenda, sikur edhe n Mletasit dhe Rust nga jasht, vlladika Danillo ka konsideruar ekzistimin e muslimanve vendas t a.q. poturt (turkoshakt-poturica, N.I.) si penges t madhe. Natyrisht, zhdukja e ktyre poturve nuk ka ndodhur n nj Nat t kolendrave, si e thot kt gojdhna, por ky sht proces q ka zgjatur m gjat. N gjrsisht pr luftn e Malit t Zi pr liri mnga Turqit shih Historija naroda Jugoslavije, Zagreb, 1960, II, fq. 1252-1280 (Sh.N.). 196) E. L. Clark, fq. 362.
178

197) Pr ata kan ftuar papa Honarus III 1221, Gregori IX 1238, Imocent IV 1246 dhe Benedict XII 1337. Inkuizicioni sht themeluar n vitin 1291. 198) Asboth, fq. 42-95, Evans, fq. XXXVI-XLII. 199) Asboth, fq. 96-97. 200) I kan atakuar ceremonit kishtare dhe prijsit e tyre. Popat ortodoks i kan quajtur farise t verbr dhe kan lehur pas tyre sikur q qent lehin pas kuajve. Pr Darkn e Zotit (Darkn e fundit) kan pohuar se ajo nuk sht e urdhruar prej Zotit dhe se ky nuk sht trup i Zotit, por buk e rndomt. (Kosmas, quoted by Evans, fq. XXX-XXXI). 201) Pohimi i tyre sht: Ne e kemi mbytur Mesin Isaun, t birin e Merjemes, t drguarin e Zotit. As nuk e kan mbytur, as kryquar, por u ka gjasuar ashtu. (En-Nisa, 157). 202) Krahasoje habin q e kan dftuar Turqit ndaj mbretit suedez Karlit XII: Abstenimmi i tij nga alkoholi, zbatimi publik i lutjes dy her n dit, ka ndikuar tek ato t thon: - Ai njmend sht musliman. (C. Enorres de Voltaire, bl. 23, fq. 200, Paris, 1785. 203) Asboth, fq. 36. Vetzer and Welte, vol. II, fq. 975. 204) Olivier, fq. 17-18. 205) Olivier, fq. 113. 206) Amari, vol. I, fq. 163, vol. II, fq. 260. 207) Cornaro, vol. I, fq. 205-208. 208) Perrot, fq. 151. 209) Pashley, vol. I, fq. 30; vol. II, fq. 284, 291-292. 210) Pashley, vol. II, fq. 298. 211) Pashley, vol. II, fq. 285. 212) Pashley, vol. I, fq. 319. 213) Perrot, fq. 151. 214) Charles Edwardes: Letters from Crete, fq. 90-02 (London, 1887). 215) Pashley, vol. II, fq. 151-152. 216) Pashley, vol. I, fq. 9. 217) Perrot, fq. 159. 218) Pashley, vol. I, fq. 10, 195. 219) T.A.B. Spratt, Travels and Tesearches in Crete, vol. I, fq. 47 (London, 1865). 220) R. du M.M., VII, fq. 99.
179

*) N studimin pr Muslimant e Evrops jugore (Greqis) M. Ali Kettani sjell t dhnat n tabela n t cilat shihet rnia e popullats muslimane n Krit n gjysmn e dyt t shek. XIX dhe n fillim t shek. XX. Sipas tij deri n vitin 1921 n krit kan qen 27.852 ose 8.3% musliman prej gjithsej 336.181 numri t banorve. Vetm dy vjet m von n vitin 1923 fare nuk ka atje sepse jan shprngulur. Me bashkimin e Krett me Greqin n vitin 1912 dhe me kontratn e Turqis dhe Greqis n vitin 1923 mbi ndrrimin e popullsis, ka pasuar shprngulja nga Kreta dhe kt jo vetm n turqi, por edhe n vendet fqinje arabe e muslimane. Sipas Kettanit, muslimanet e Kretit n vitin 1971 n diaspor kan qen si vijon: Turqi 200.000 Libi 100.000 Egjipt 100.000 dhe n vendet tjera 50.000. (Kettani, M.A., Muslims in Southern Evrope(Muslimant n Evropn jugore). JOURNAL, Institute of Muslim Minority Affanes, Jeddah/Xhedda/, 1980, vll. II, fq. 151-153.(SH.N.). KAPTINA VII PRHAPJA E ISLAMIT N PERSI DHE AZIN QENDRORE Gjendja fetare e Persis n kohn e pushtimit arab Nse dshirojm ta prcjellim rrugn e prhapjes s islamit n lindje, n Azin Qendrore, duhet shkurtimisht tu kthehemi pushtimeve t para arabe. Nuk ka kaluar as pjesa e par e shekullit VII, kurse tashm dinastia e fuqishme sasanidase sht prmbysur. Imperatoria q katr shekuj me suskes i sht kundrven roms dhe Bizantit u b trashgimi e islamit. Kur u shprnda ushtria e shtetit persian, muslimant nuk hasn n rezistenc m t rndsishme n popullin persian i cili, n kohn e fundit, ka rnkuar nn diktaturn e rnd t dinastis sasanidase. Ajo q vean ka nxitur paknaqsi dhe urrejtje ndaj ktyre pushtetmbajtsve ka qen ajo q e kan shtrir fen e Zoroastros, n popull qysh m hert antipatike. Ajo ka qen fe qiellore dhe klerikve
180

t saj u jan dhn autorizime t gjra. M kt u pat rritur fuqia dhe ndikimi n kshillin mbretror. Vend me rndsi, nprmjet ksaj, kan zn edhe n administratn civile. Ndikimin e vet e kan shfrytzuar n shtypjen e feve rivale, t cilat ishin disa. Prve shum grupacioneve t Persis s vjetr t prfaqsuara kan qen edhe ato t krishtera, hebraike, sabeje sikur edhe nj numr i caktuar i sekteve fetare t krijuara nn ndikimin e msimit t gnosticizmit*), maniheizmit**) dhe budizmit. Persokutimet dhe terrori te populli kan krijuar neveri edhe ndaj fes s imponuar e edhe ndaj dinastis q e ka pr mbajtur. Kjo fe ka qen nj nga shkaqet q fitorja dhe pushtimi arab t shihen n dritn e shptimit nga gjendja e ktil.1) Pas gjith laramanis n fe, populli u lirua nn sundimin q ka garantuar lirin e besimit dhe e ka liruar nga shrbimi ushtarak me pagimin e tatimit minimal. E drejta islame e garanton lirin e besimit jo vetm t krishterve dhe Hebraikve por edhe zoroastrianve dhe sabejve, idhujtarve, adhuruasve t zjarit dhe totemeve,2) me kusht q ta paguajn xhizjen.***) Thuhet se Pejgamberi i Zotit ka rekomanduar sjellje t mir me zoroastriant sikur edhe me pjestart e Librit d.m.th. t krishtert dhe Hebraikt, dhe q prej tyre t merret xhizja si kompenzim pr mbrojtjen e ofruar.3) Ka mundsi q ky hadith ka qen i prhapur n shekullin e II pas Hixhretit kur muslimant kan krkuar veprimin e Pejgamberit q lejon tolerancn fetare n mirsjellje me pjestart e feve t ndryshme, t cilat Arabt i kan takuar n viset e pushtuara, pa marr parasysh a llogariten kta n bartsit e Librit apo jo.4) Ndryshimi n pushtet solli deri te lirimi edhe i kishs s krishter n Persi, e cila ka qen e shtypur nga ana e mbretrve sasanidas. Ata kan ngacmuar trazirat e tmershme t jakobitve dhe nestorianve dhe i kan rritur konfliktet e sekteve n konflikt. M hert kemi dftuar n shtypjet fetare,5) e tash do t prmendim se n kohn e agonis n t ciln sht gjetur dinastia e Sasanidve gjat kohs s Husrevit II se terrori sht forcuar. Urrejtja pas humbjes q e ka prjetuar nga sunduesi i krishter Heraklin u derdh mbi t krishtert t cilt ishin nn sundimin e tij. Kt e kan ndier t gjitha sektet e krishtera. Ndoshta pikrisht gjendja e ktill e ka
181

prgatitur psikn e njerzve pr ndrrim rapid, q e ka lehtsuar edhe ndryshimin e bindjes fetare. Prve kaosit politik n vend, u paraqit edhe anarkia morale, q e prmbushi shpirtin e t krishterve. Kan qen t ballafaquar me vshtirsit e rritura dhe agonin morale dhe me konfliktet e nxitura t msimeve t ndryshme fetare. Prandaj kan synuar drejt ktij sistemi t uditshm mt harmonizimit racional, n t cilin feja e re leht mungullon dhe para vetes merr t gjitha t tjerat duke u orvatur ta vj fen dhe shoqrin n fundament t ri. Thn tejtrfare, popullata e Persis, vean grupet semite, intelektualisht ka qen n nivel t till q kjo i ka ndihmuar q t kaloj n fe t re. sht mallngjyer me pranimin e saj pr shkak t simplificitetit me t ciln shquhet islami. Islamit, kshtu, i qe gjykuar q me nj lvizje ti evitoj t gjitha negativitetet, q para bots ti hap rrugt e qarta t shpresave t mdha dhe ti premton, lirimin e shpejt nga robria dhe mjerimi.6) Islamin mezi e kan pritur dhe me entuziazm e kan pranuar shuica e popullsis qytetare. zejtart, ndrtuesit dhe puntort tjer. Sipas fes s Zoroastros, zejet e tyre i kan br t ndyt, sepse e kan ndotur zjarrin, tokn dhe ujin. Pr kt arsye tek ata shikohej me syt e ligjit, me nnmim dhe prbuzje. T pranohet islami pr ta ka pasur domethnie t bhesh i lir dhe i barabart n fe.7) Nuk qe e rnd ta lshojn fen e Zoroastros. Me rnien e dinastis sasanidase, erdhi deri t kriza edhe e kishs nacionale nga arsyeja se ithtart e saj nuk kan pasur qendr rreth t cils n t ardhmen do t tubohen. Pr kt kan gjetur rrug t leht t kalimit n islam. Aq m par kur ndrmjet fes t vet t vjetr dhe t res kan gjetur nj varg ngjashmrish. Persiani n Kuran ka gjetur mjaft msimme themelore t besimit t hershm, por n varianta shumfarshe. Thn m mir, ai n vend t Ahuramazds dhe Ahrimanit n religjionin e vet t vjetr takon n Kuran emrin e All-llahut dhe Iblisit dhe krijimin e bots n gjasht perioda kohore. I takon engjjt (melekt dhe demont) shejtant, dhe tregimin pr njeriun e par t pagabueshm, ringjalljen e srishme t trupit pas vdekjes dhe besimin n Xhennet (parajs dhe Xhehennem) shterr.8)
182

Njfar ngjashmrie e gjejm madje edhe n detajet e lutjeve t dits. Kshtu sipas msimit t fes s re duhet t kryejn, brenda dits, pes her lutjen, sikur e kan br kt m hert sipas udhzimit t Avests.90 Fiset q kan qen t banuara n Persin veriore me kryeneqsi dhe vazhdimisht i jan kundrvn organizimit kishtar t religjionit shtetror. N at an pothuaj do person ka qen klerik n shtpin e vet dhe nuk ia sht dashur asnj predikuesi. Njeriu i till ka besuar n ekzistimin e qenies mbinatyrore dhe n prhershmrin e shpirtit. Ka dijtur se fqinjit t vet duhet dshiruar mir, se duhet zbutur epshet dhe pasionet e veta, t bhet i durueshm dhe t luftoj pr jetn e cila do t jet m e mir nga ajo q e jeton tash. Nuk sht ather e uditshme q kt popull nuk sht dashur ta bind shum q ta provoj islamin.10) Islami ka pasur mjaft pika prekse edhe me besimet e disa sekteve heretike n Persi t cilat kan qen nn ndikimin e krishterizmit. Prve faktorve tashm t prmendur t cilt kan shkaktuar prhapje mahnitse t shpejt t islamit n Persi, ka ekzistuar edhe nj shkak. sht i manifestuar n ndjenjn politike dhe nacionale t ktij populli t ngadhnjyer. Ai do t sjell deri aty q t vhen nn flamurin e fes s re me an t martess s Husein b. Aliut me Shahbanen, nj nga t bijat e Jezderxhidit, sunduesit t fundit sasanidas. N fmijt e Shahbans dhe Huseinit Persiant kan par trashgimtart e mbretrve t vet t hershm dhe trashgimtart e traditave nacionale. Kjo ndjenj patriotike na shpjegon lojalitetin e madh t Pesianve pr partin e Aliut sikur edhe shfaqjen e par t shiizmit si parti t ndar.11) Fuqia dhe dhuna nuk kan qen shkak t kalimit t gjer t bots n islam. Dshmi pr kt sht raporti tolerant i muslimanve ndaj atyre q kan mbetur n fen e vet t vjetr. Ende n Persi ekzistojn grupet e vogla t adhuruesve t zjarrit.12) Deri sa n kohn e re kta kan pasur presione t caktuara dhe persekutime, pararendsit e tyre, n shekujt e hershm t tixhretit, jan knaqur n toleranc dhe liri fetare. Faltoret u jan respektuar. Kshtu lexojm se nj komandant musliman (n kohn e sundimit t halifit abasit El-Mutasait 833-842) ka urdhruar q t kamxhikon imamin
183

dhe muezinin pr arsye se kan marr pjes n rrnimin e nj tempulli zjarrputist n qytet dhe n vendin e tij kan ndrtuar xhamin.13) N shekullin X, tre shekuj pas pushtimit t Persis, tempujt zjarrputist kan mund t gjenden n Irak, Persi, Kirman, Sixhistan, Horasan, Klubal, Azerbejxhan dhe Aran, ose thn m mir n do skut t Persis.14) Pothuaj se asnj qytet ose krahin nuk kan qen pa adhurues t zjarrit dhe tempujt e tyre.15) Esh-Shehrestani (q ka shkruar kah fundi i shekullit XII) po ashtu prmend tempullin zjarrputist n Isfini, n fqinjsi t vet Bagdatit.16) Nga shkaqet tashm t shtruara, t ndryshme, sigurisht numri i konvertitve Persian n islam n vitet e para t sundimit arab ka qen i madh. Qndresa e fes s tyre t vjetr dhe gjurmat e lnies s saj t shkallrishme n shekujt q kan pasuar konfirmojn bindjen dhe supozimin ton dhe pranimi i tyre i islamit ka kaluar krejtsisht vullnetarisht, n atmosfern e paqs dhe zgjidhjes s lir. Kah fundi i shekullit VIII, Samani, fisniku nga Belhi, e lshon fen e Zoroastros dhe e pranon islamin, me ndihmn e Esad b. Abdullahut, mkmbsit t Horasanit. Sipas emrit t guvernatorit, nn sundimin e t cilit erdhi, ia ka dhn emrin edhe djalit t vet Esad. Nga ky kalim n islam kjo dinasti ia ka dhn emrin vetes Samonitt (sundon 873999). N filli mt shekullit IX Kerib b. Shahrijari ka qen sunduesi i par i dinastis Kabusij q e ka pranuar islamin. Me aktivitetin e Nasirulbakk Ebu Muhammedit n vitin 873 numr i madh i zjarrputistve nga Dejlemi ka pranuar islamin. N shekullin vijues, rreth vitit 912, pasardhsi i familjes s Aliut Hasan b. Aliu, i cili sht prforcuar n bregun jugor t detit Kaspik dhe ka qen mjaft i ditur, inteligjent dhe njohs i mir i msimit fetar t sekteve t ndryshme religjioze, e ka ftuar n islam popullsin e Taberistanit dhe Dejleit, q ka qen idhujtare zjarrpustiste dhe magi. Shum prej tyre i jan prgjigjur thirrjes s tij deri sa disa edhe m tej kan mbetur n mosbesim.17) N islam ka kaluar n vitin 394/1003-1004 poeti i njohur Ebu lHasan Mihjar nga Dejlemi. M par ka qen zjarrputist. N islam ka kaluar nn ndikimin e msuesit t vet n poezi Sherif err-Rridas, poetit t njohur.18) Disi n t njjtn koh n islam ka kaluar edhe gjyshi i Ibn Hordazbihut, gjeografit t famshm. Kjo ndodhi nn ndikimin e nj
184

Bermekiu19) gjyshi i t cilit po ashtu ka qen ithtar i Manit dhe nj nga klerikt e lart t tempullit t madh zjarrputist Nevbuhar n Belh. Prve t dhnave pak t ruajtura q deprtojn deri te ne pr kalimet e ktij populli n islam, na duhet se kalimi ka qen shtje e zgjidhjes s pastr personale. Po ashtu sht e qart se ithtart e msimit t Zoroastros prgjithsisht kan gzuar lirin e plot fetare deri n fund t periods abasite. Me pushtimin mongol filloi epoka e dhembshme n historin e tyre. Duket se gjendja dshpruese n t ciln jan gjetur muslimant persian, ka krijuar tek ata frymn e mosdurimit fetar q, nga koha n koh, ka ditur t manifestohet n vrazhdsi dhe joteleranc ndaj ithtarve t fes s Zoroastrs.20) Sekti ismailit Kah mesi i shekullit VIII Persia bhet djepi i lvizjes q do t ket ndikim dhe interes t caktuar n historin misionariste t islamit. Kta jan ismailitt. Nuk sht vendi t flasim pr hsitorin dhe msimin teologjik t ithtarve t saj as pr faktort politik dhe shoqror q ksaj sekte i kan ndihmuar t forcohet. N fakt, vmendjen na trhoqi organizata e saj e uditshme misionariste me an t t cils sht kryer propaganda. Abdullah b. Mejmun ka qen ai q, n shekullin e IX, i ka frymzuar jet t re n shpirtin e ismailitve n aspekt t prhapjes s msimit t drejtimit t tyre. Me precizitetin e vet n njohjen e natyrs njerzore, ata mjaft shkathtsisht e msojn njerzin me principet e sektit t vet sipas fuqis dhe synimit t do individi. N kt e kan tejkaluar madje edhe metodn e jezuitve. Propagatort e vet Abdullah b. Mejmuni i ka drguar n t gjitha drejtimet t shndrruar n sufi, tregtar e t ngjashme. Kan qen t ushtruar t sundojn me njerzit dhe q prijsit t propaganduesve ismailit tia trheqin njerzit e t gjitha shtresave shoqrore. Msimet e tyre ia kan adaptuar gjuhs, perceptimit dhe nivelit intelektual t do dgjuesi. Kta propagandues kan arritur t zotrojn me masn me an t makinacioneve jo t rndomta t cilat, n syt e bots s rndomt, dukeshin si vepra t mbinatyrshme - muxhize, duke nxitur te kjo bot kurreshtjen.
185

Ndaj t devotshmve kan dftuar respekt frik dhe zjarr fetar. Njjt kan br edhe ndaj asketve, duke theksuar si ideal virtytin dhe devotshmrin. Sufive u kan ekspozuar domethnie t fshehta t msimeve popullarizuese. Pr ata q i kan kyqur n msimin e vet kan caktuar shkall t ndryshme, varsisht nga niveli i tyre intelektual. Simpatizuesve t vet, q i prkitnin feve t ndryshme t asaj kole, ia profetizonin ardhjen e shptuesit. Muslimanve ua shpallnin ardhjen e shpejt t imamit t pritur Mehdiut, hebraikve ardhjen e Mesiut, kurse t krishterve Ngushulluesin. Mirpo, ata ua kan mbushur mendjen se si askush, kush dshiron t arrij di, kt nuk mund ta arrij pa kthimin e Aliut, shptuesit kryesor. Propaganduesi ismailit sht treguar plotsisht lojal doktrins shiite, duke theksuar gjat ksaj vazhdsin dhe padrejtsin e sunnitve ndaj Aliut dhe bijve t tij. Lirisht i ka shar halift sunnit. Kur n kt mnyr e ka prgatitur rrugn lucidisht sht prcjellur prej msimit preciz shiit fetar, n msimin e zoterik, t fsheht t sektit ismailit. Gjat konvertimit t Hebraikve i nnmonte t krishtert dhe muslimant. Me t konvertuarit pajtohej pr shfaqjen e shpejt t Mesiut. Shkallrisht e shpiente n besimin se ky mesi nuk sht tjetr kush pos Ali b. Ebi Talibi, Mesiu i madh n sektin ismailit.*) Kur orvatej ta prvetsonte t krishterin, e atakonte mendjemadhsin Hebraike dhe mosdijen muslimmane. I shtronte respektin e vet ndaj parimeve themelore t fes s krishter, por me kujdes tregonte n at se ky besim sht n shenj simbolesh dhe domethniesh m t thella deri te t cilat mund t vihet vetm me an t msimit ismailit. Ai me shum kujdes ka dftuar edhe n at se t krishtert deri diku keq e kan interpretuar iden e Mesiut t pritur, Parakletit, i cili, n realitet, shfaqet n personalitetin e Alij b. Ebi Talibit. N kt mnyr misionart ismailit kan gjetur rrugn n Indi dhe kan provuar Hindust ti prvetsojn n pranimin e msimit t tyre duke e treguar Alij b. Ebi talibin si Aratar Vishnen e dhjet**), q duhet t vij nga Perndimi, d.m.th. nga Allamuti.***) Kan shkruar, po ashtu, pr Mehdi Purana****) dhe kan hartuar poezi duke imituar n kt Vamacarius ose dorn e majt Saktas. Jeta
186

asketike e Hindusve i ka prgatitur mendjet e tyre n pranimin e doktrinave ezoterike ismailite.21) Me metodat e ktilla nj numr i madh i njerzve t besimeve t ndryshme sht bashkuar n realizimin e programit caqet e t cilave i ka ditur vetm nj numr i vogl njerzish. Duket se ambiciet e Abdullah b. Mejmunit kan qen ekskluzivisht politike, por mjetet me t cilat sht shrbyer n sendrtimin e tyre kan qen fetare. Kshtu, nn nj flamur, ka tubuar mjaft popuj. I ka bashkuar pritja e shfaqjes s shpejt t imam Mehdiut, Mesiut t pritur. Aktiviteti i misionarve dhe historia e ktij sekti kan krkuar q shkurtimisht t prmenden n kto faqe.22) Islami n Azin qendrore dhe Afganistan Historia e prhapjes s islamit n vendet e Azis qendrore, drejt veriut t Persis, dfton n aktivitetin e dobt misionarist. Kur Kutejbe b. Muslimi arriti n Samerkand, ka gjetur shum idhuj. Respektuesit e tyre kan besuar se dokush kush i ofendon i ekspozohet vdekjes. Mirpo, pushtuesi musliman nuk ka prfillur friksimet me ato bestytni, por i ka ndezur idhujt. Pasoj e ksaj ka qen q shum njerz kan kaluar n islam.23) T dhnat e pakta, q i kemi para vetes, dftojn se kalimi n islam, edhe prkundr t gjithave, ka qen i parndsishm n fillim t deprtimeve muslimane n Azin qendrore. M tej, duket se popullsia e ktyre viseve shpesh sht treguar se e ka pranuar islamin, pr nj koh, pastaj s shpejti e hiqnin maskn dhe tregonin padgjueshmri ndaj halifit posa ushtria e pushtuesit trhiqej.24) Vetm kur Kutejbe pr s katrti her e nnshtroi Buharn, arriti ta detyroj popullsin q t pajtohet me fen e pushtuesit t et. Kundrshtimi i popullsis s Buhars dhe Semerkandit t islamit sht dftuar me mjaft vrazhdsi dhe kryeneqsi, deri n at mas sa ka qen e ndaluar bartja e armve pos atyre q e kan pranuar kt fe. Gjat koh muslimant nuk jan paraqitur pa arm n xhamia dhe vendet tejra publike. Ska pasur rrugdalje tjetr pos q konvertitt t mbahen n sy. Pushtuesit kan dhn tr angazhimin q popullin ta prvetsojn n islam. Kan provuar me para ti prvetsojn q t premten t marrin pjes n namazin e xhumas. E kan pasur t lir. U
187

qe lejuar q ta citojn edhe Kuranin n gjuhn persishte, n vend t arabishtes, n mnyr q t gjith sa m leht t mund ta kuptojn dhe marrin vesh.25) Prparimi i islamit n Transoksani, qart, ka qen i ngadalshm. Nj pjes e popullsis i sht prgjigjur - thirrjes s halifit Omerit II (717-720) dhe e kan pranuar islamin.26) Numr i madh sht konvertuar nprmjet Ebu Sajdes, i cili me misionin e vet ka filluar n Semerkand n kohn e halifit Hishamit II (724-743).27) Mirpo, pjesa m e madhe e popullsis t ktyre regjioneve e ka pranuar islamin28) vetm n kohn e El-Mutesimit (833-842). Nj nga shkaqet sht edhe ky q n kt koh kan qen lidhjet mjaft t mira me Bagdadin, kryeqendrn e bots muslimane n at koh. Ndr faktort m t rndsishm t prhapjes s islamit n kt hapsir bjn pjes Turqit t cilt n numr t madh jan shprngulur dhe masovikisht i jan bashkangjitur ushtris s halifit.29) Duket se islami, i cili n kt mnyr ka marr hov n mesin e fiseve turke, sht prhapur ngadal deri n shekullin e X kur n kt fe kan kaluar krert e tyre fisnor. Pikrisht sikur q jan shembullin e Klovisit (Clavis) dhe disa mbretrve tjer barbar t Evrops veriore, kur e kan pranuar krishterizmin, e kan ndjekur shum fise t cilve u kan takuar. N at koh jan paraqitur shum legjenda dhe tregime fetare, t cilat kan zn vendin e fakteve serioze n aspekt t kalimit t njerzis n islam. Pr shembull, qyteti Hiva ka celebruar si t shenjt nacional mundsin musliman Pahlavanin i cili ka qen n shrbim t sunduesit pagan t Havarizmit. Kur sunduesi i Indis ka dgjuar pr formn e Pahlavanit, e drgoi nj munds t vetin t pallatit n pallatin e mbretit havarizmat q ta provokoj n dyluftim. Qe caktuar dita kur kta dy njerz do t provojn forcn. Jan ftuar shum autoritar dhe mas e rndomt t Hivs. T humburit koka i fluturonte nga supet. Nj-dit para lufts, deri sa i shenjti Pahlavani sht falur n xhami, ka dgjuar se nj plak e luten Zotin: O Zot, mos lejo q i biri t humb n luft me Pahlavanin, sepse nuk kam fmij tjetr pos tij Pahlavani u mshirua, e tronditi gjendja e ksaj nne. I mundsoi mundsit t Indis q ta fitoj. Mbreti urdhroi q ti prehet koka sepse e ka kapluar zemrii i madh. N at ast kali q ka qen nn mbretin me shpejtsi nxitoi drejt rrpira s rrezikshme. Pahlavani vrapoi prpara dhe e kapi kalin pr frer dhe kshtu e shptoi mbretin
188

nga vdekja e sigurt. Nga falnderimi mbreti e pranoi fen e vrtet islamin. Mundsi i shenjti ather shkoi drejt shkrettirs plot gzim. U dha pas ashetizmit dhe devotshmris.30) Rreth gjysms s shekullit X tregohej legjenda e uditshme pr islamin e Satuk Bugra-kanit, themeluesin e dinastis muslimane t Ilhanive n Kashgar. Nj nga princat e dinastis samanidase, Hoxha Ebu Nasr Samani, ka qen njeri i devotshm dhe me karakter prunjts. Ka dshiruar ti ndihmoj aftsis s vet udhheqse dhe e zgjodhi tregtin pr profesion. Dshira n kt ka qen q fen e t vrtets ta prhap n viset jobesimtare. N vend q me punt tregtare t grumbulloj sa m shum pasuri, ai tr fitimin e shpenzon n rrugn e prfitimit t njerzve n fen e re. Nj nat, n ndr, iu paraqit Pejgamberi (a.s.) dhe i tha: Zgjohu dhe shko n Turkestan, ku princi Satuk Bugra-kani pret ardhjen tnde q t kaloj n islam. Po ashtu, ky princ n ndrr ka par se si e pret personin q do ti bhet msues m fe. Kjo, pas disa vjetsh, e takoi Ebu Nasr Samanin, ai tashm ka qen e gatshm ta pranoj msimin e tij dhe t bhet musliman. Duket se kjo legjend sht bazuar n faktin historik se islami sht shtrir nga vendi i Samanitive deri n viset fqinje t Turkestanit. Me fjal tjera, shtetasit turq t shtetit t Bugra-kanit, duke ndjekur shembullin e tij, shumica e pranuan islamin, sepse n vitin 960 islami e kan predikuar mbi 200,000 familje turke q kan jetuar nn tenda.31) Legjendat i kan dhn fuqi amagjike n luftra, q i ka zhvilluar kundr armiqve. Kshtu rrefehet se vravashka e ndezur i delte nga goja, kurse shpatn q e ngjeshte ka qen e gjat dyzet kmb (nj kmb = 30 cm. SH. N.) Tregohet se Satuki nuk i kishte mbushur as 69 vjet kurse prej shpats s tij jan friksuar jobesimtart, t cilt kan banuar n brigjet e lumit OXUS n jug, deri n Karakurum n veri, dhe jan konvertuar n islam. Thuhet se pikrisht para vdekjes s tij ushtrit e tij ngadhnjimtare kan hyr n Kin dhe e kan prhapur islamin madje deri n turfan.32) Paraqitja figurative e lufts s ksaj dinastie me mbretrin budistike Hotan e ka mbshtjellur kt trim n mantel e suksesit q n t vrtet kan ardhur tek n shekullin XVI. Sa realisht ka qen i kufizuar suksesi i Satuk Bugra-kanit mund t shihet nga kjo e dhn. Kur trashgimtart nga dinastia e Ilhanitve
189

kan dshiruar n vitin 1026 q t martohet me princeshat e dinastis s Mahmud Gazneviut, Mahmudi u sht prgjigjur se ai sht musliman, e ata nuk jan dhe se nuk sht tradit e muslimanve q motrat dhe vajzat e veta ti martojn pr jobesimtart. Problemi do t shqyrtohet nse kalojn n islam.33) Nj koh t shkurtr pas ksaj, pra ndrmjet vitit 1041 dhe 1042, disa Turq q ende kan qen pagan, t banuar n territorin e Tibetit, kan krkuar nga Arslan-kani b. Kadr-kani q t vendoset n shtetin e tij, sepse kan dgjuar pr drejtsin, zemrgjersin dhe sundimin e but t tij. Mirpo, kur iu afruan Balasaganit,34) ua drgoi porosin n t ciln i thrret n islam, por ata kt e kan refuzuar. I ka ln n gjendjen e tyre, sepse jan treguar paqdashs dhe t dgjueshm. Nuk kemi t dhna pr at sa e kan pranuar islamin. Sipas t gjitha gjasave kjo ka ndodhur gjat kohs. sht vshtir t identifikohen me grupin prej 10.000 familjeve turke q kan kaluar n islam, i kan sulmuar dhe plakitur muslimant.35) Sulmi i Kara Hitajit n Turkestan36) ka qen goditje e rnd pr forcn islame. Raportet e udhprshkruesve evropian deri n shekullin e XIII dftojn n at se n ato vise kan qen grupe m t rndsishme t budistve, maniheistve dhe t t krishterve.37) Me rndsi t madhe pr islamin ka qen konvertimi i turqve Selxhuk n islam, par pr kt nuk kemi tekst t shkruar prve raportit t kahershm se n vitin 956 sht shprngul Serxhuhi me fisin e vet nga Turkestani n krahinn Buhara, ku ai dhe populli i tij e pranuan islamin dhe u bn ithtart e tij t zjarrt.38) Kjo sht prejardhja e Turqve Selxhuk t njohur, t cilt me fitoret dhe pushtimet e veta e kthyen lavdin e humbur t ushtris muslimane dhe i kan bashkuar n nj imperatori t shtetit musliman t Azis perndimore. Kah fundi i shekullit XII shteti selxhuk e humb fuqin e vet dokund prve n Azi t Vogl. N kohn kur Muhammed el-Guri i zgjeron kufinjt e imperatoris s vet, nga Harasani n lindje e deri n Indin veriore, e ka ringjall lvizjen e prhapjes s islamit n mesin e Afanistanezve. Vendi i tyre ishte prplot misionar Arab dhe Indus, q kan kaluar n islam dhe me entuziazm jan dhn n prhapjen e msimit t ksaj feje.39) Tradita afganistaneze flet pr at se islami n kto treva ka hyr krejtsisht n mnyr paqsore. Po ashtu prmendet se Arabt, n
190

shekullin e par pas Hixhretit, i kan marr tokat e Gurve deri n Herat n lindje dhe se Halid b. Velidi ka arritur atje duke e bartur lajmin e islamit. E ka ftuar popullsin e ktyre viseve q t vhen nn flamurin e Pejgamberit (a.s.), pastaj iu kthye Pejgamberit n shoqri t deputaciont prej gjasht ose shtat personash, q e kan prfaqsuar popullin afganistanez. Kur kta jan kthyer n vendlindje, filluan ti kthejn n islam antart e fiseve t veta.40) Ky tregim sht pa kurrfar baze historike. Lajmi m i rndsishm autentik i shnuar pr kalimet n islam n mesin e Afganistanezve mund t jet teksti i lidhur pr kalimin e mbretit t Kabulit n islam n kohn e halifit El-Memunit.41) Duket se trashgimtart e ktij mbreti kan konvertuar n budizm, sepse kur Jakub b. Lejth, themeluesi i dinastis saffarite, pushtimet e veta i vazhdoi edhe n Kabul n vitin 811, gjen se sunduesi i ktyre trevave sht idhujtar. Nga kjo koh Kabuli pr her t par bhet plotsisht trev muslimane. Nuk sht e prjashtuar se Afganistanezt e kan prshndetur dhe shrbimin n ushtri t pushtuesit aq t suskesshm mfar ka qen Jakub b. Lejthi.42) Ende nuk patn prfunduar pushtimet e Sabaktekinit dhe Mahmud Gazneorut, kurse islami tashm sht forcuar gjr e gjat Afganistanit. Pr historin e mtejme t islamit n Persi dhe Azin qendrore do t gjenden disa detaje edhe n kaptinat vijuese. *) Drejti mfantastiko-spekulativ n kohn e krishterizmit t hershm. Ka synuar kah sinteza e msimit fetar t krishter me filozofin pagane. (vr. prkth.) **) Sekt pagano-e krishter q e ka themeluar Persiani Manes. (vr. e prkth.). 1) Cactani, II, fq. 910-911, A. de Gobincan, I, fq. 55-56. 2) Abu Yusuf, Kitab alHarag, fq. 73. ***) Tatimin q n shtetin islam e kan paguar jomuslimant pr krye t personit mashkullor t aft pr ushtri. 3) Abu Yusuf, vepra e cituar, fq. 74; Balazuri, fq. 71, 79-80. 4) Cactani, V, 361 (611 e.r.), 394-395, 457. 5) SHih fq. 83. 6) Cactani, II, fq. 910. 7) A. de Gobincan (2), fq. 306-310.
191

8) Dozu, I, fq. 157. 9) Haneberg, fq. 5. 10) Dozy, I, fq. 191, dhe A. de Gobincan, I, fq. 55. 11) Les croyances Mazdeennes dans la religion chiite, por AhmedBey Agaeef (Transactions of the Ninth International Congress of Orientalists, vol. II, London, 1893, fq. 509-511). Pr pikat tjera prekse shih: Goldziher, Islamisme et Parsisme (Revyue de lHistoire des Eligions, XLIII, fq. 1 sqq). 12) Dosabhai Franji Karaka, History of Paris, (lLondon, 1884), I, fq. 56-59, 62-67. Nicolas de Khanikaff thot se kah fundi i shekullit XVIII kan qen 12.000 familje zjarrputistash n Kirman. (Momoire sur la partie merdionale de lAsie centrale, Paris, 1861, fq. 193). 13) Chowolsolhn, I, fq. 287. 14) Mesudi, IV, fq. 86. 15) Istahri, fq. 100, 118 dhe Ibn Hawqul, fq. 189-190. 16) Kitab almilal wannihal, botim Cureton, I, fq. 198. 17) Masudi, VIII, fq. 279; IX, fq. 4-5.18) Ibn Halikan, III, fq. 517. 19) Kitab alFihrist botim Flgel, fq. 19 (1,2). 20) Pr pozitn e tyre nn sundimin musliman prgjithsisht shih: D. Mennant, Les Zoroastricus de Perse (R. du M.M., III, fq. 1943 dhe 421 dhe m tej. *) Kjo nuk pajtohet me fundamentin e drejtimit fetar ismailit q rekomandon udhheqjen-imametin e Ismail b. Xhafer es-Sadikut, dhe paraqitjen e shpejt t njrit prej bijve t tij. Pa kt nuk do t mund ti dallojm ismailitt q besojn n imametin e ismailit dhe bijve t tij dhe shiave duodecinalist - ithna asheriyya, q besojn n imametin e Muso el-Kadhizmit dhe bijve t tij, dhe zejditve dhe grupeve tjera shiite, q besojn n imametin e Alij b. Ebi Talibit. Sa i prket grups s nusajritve, ata besojn n hyjnin e Alij b. Ebi Talibit. (vr. prkth.). **) Fjala me prejardhje sanskrite, e d.m.th. personalitetin e hyjnizuar q krijon qenie t gjalla. (vr.pr). ***) Fortifikata ismailite n male n veri perndim nga Teherani. (vr.prkth.). ****) Komenti q e ka shkruar Mehdiu.

192

21) Khoja Vritant, fq. 141-148. Pr shkak t shpjegimit m t mir n lidhje me misionart ismailit n Indi, shih sidomos kaptinn IX t ktij libri. 22) Le Bon Svestre De Socy, Expose de la Religion des Druzes, I, fq. LXXVI, CXLVIII - CLXII. 23) Belazuri, fq. 421. 24) Narshahi, fq. 46. 25) Njjt, fq. 47. 26) Belazuri, fq. 426. 27) tabari, II, fq. 1507 sqq. 28) Belazuri, fq. 431. 29) Angust Mller, I. fq. 520. 30) Cahun, fq. 150. 31) Ibn alAsir, VIII, fq. 396 (II. 19-20); dhe Grenard, fq. 7, sq. 42-43. 32) Grenard, fq. 9-10. Nga kjo luft ambicioze tradita ka thurur tregimin pr luftn e shenjt. Legjenda i prshkruan Satuk Bugra-kanit pushtimin q e ka kryer tek trashgimtari i tij i dymbdhjet. sht absurd i qart edhe ajo q ky tregim ia prshkruan kt edhe xhaxhait t Satuk Bugra-kanit, i cili ende ishte idhujtar. sht gabim edhe se ky tregim nga dy personalitete e bn nj. Sulmi mbi Turfanin, tokn e Ujgurve, i prshkruhet ktij princi, e n realitet e ka kryer personi krejtsisht i treti (burimi i njjt, fq. 50.) 33) Raverty, fq. 905. 34) Kjo ka qen kryeqendra e kanve t Turkestanit n shekullin X dhe XI. Mirpo, pozita e saj e vrtet sht e paqart. 35) Narshahi, fq. 234-235. 36) Raverty, fq. 925-927. 37) Grenard, fq. 76. 38) Raverty, fq. 117. 39) Bellow, fq. 96. 40) Bellow, fq. 15-16. 41) Belazuri, fq. 402. 42) August Mller, II, fq. 29. KAPTINA VIII

193

PRHAPJA E ISLAMIT N MESIN E MONGOLVE DHE TATARVE Prshkrimi i pushtimeve mongole N historin e vet islami nuk ka prjetuar katastrof dhe terror m t madh se pushtimet mongole. Sikur orteqet e bars nga malet e larta u sulen hardhit e Xhingis-kanit n qendrat e kulturs dhe civilizimit islam. Pas vetes kan ln shkretir dhe grmadha n vendet ku dikur kan qen pallatet e dinastive sunduese, t rrethuara me kopshtet e pasura dhe fushat e gjelbra. Kur ushtria mongole e lshoi qytetin Herat, dyzet banar t saj kan dal nga strehimaret e veta dhe me koka t prulura kan filluar t qajn mbi grmadhat e qytetit t vet. Ka qen kjo nj pjes prej rreth 100.000 banorve t ktij qyteti. N qytetin Buhari, q ka qen i njohur me njerz t ditur e t devotshm, Mongolt i kan shndrruar xhamit n shtalla pr kuajt e vet. Kurant i kan shqyer dhe i kan vn nn kafsht e veta kalruese. Nj pjes t popullsis, q i sht shmangur masakrs, e kan marr n robri, deri sa qyteti u sht shndrruar n hi, t cilin era e ka shprndar. Fatin e ngjashm e kan pasur edhe Semerkandi, Belhi dhe shum qytete tjera t Azis qendrore t cilt m hert kan qen krenari t civilizimit islam, vende t njerzve t dashur t Zotit evlijave dhe qendra t dituris. Kt fat e ka prjetuar edhe Bagdadi, i cili shum shekuj ka qen kryeqendr e dinastis abasite. Kronistve musliman nga t gjitha tmerret lkura u trqethet dhe tmerrohen kur prmenden sulmet mongole n vendet islame. Kjo pikrisht i ndodh Ibn Ethirit kur i prshkruan sulmet e Mongolve dhe thot:*) Gjat koh kam ngurruar ta prmendi kt ndodhi pr shkak t madhris s tij dhe neveris sime nga prkujtimi n t. Ja, me mundim dhe padshir po i qasem ksaj pune. Kush e ka leht t shkruaj pr grahmn e vdekjes s islamit dhe uslimanve? Kush mundet leht gjith kt ta shkruaj? far fati sikur t mos m kishte lindur nna. Oh, sikur t kisha vdekur para ksaj dhe t kisha ra plotsisht n hares.1) Shum miq m kan shtyr q kt ta shng, e un qndroja. E pastaj ka par se sht e padobishme ta lsh kt dhe prandaj them: Ky veprim prfshin ndodhi t tmerrshme dhe fatkeqsi t madhe, t
194

ciln sipas ngjashmris nuk e dijn ditt dhe nett. Kt e kan ndier muslimant m tepr nga popujt tjer. Sikur dikush t thoshte se prej krijimit t njeriut - Ademit prej Allllahut deri sot bota nuk ka prjetuar fatkeqsi t ngjashme, do ta thoja t vrtetn. Historia nuk ka shnuar di q do ti ishte e afrt ose e ngjashme. M s shumti q prmendet jan ndodhit t lidhura pr masakrn e Benu Israilve (Izraelitve) dhe rrnimin e Jerusalemit, q e ka kryer Nabukodonosor. Por, sht Jerusalei n krahasim me at q kta t mallkuar kan rrnuar n krahinat ku do qytet ka qen shumfish m i madh se Jerusalemi? jan Benu Israilt (Izraelitt) n krahasim me ata q i kan mbytur? Vetm popullata e nj qyteti sht m e madhe nga Benu Israilt. T shpresojm se bota asnjher m nuk do t prjetoj katastrofn si sht kjo.2) Konkurrenca e religjioneve t ndryshme n prvetsimin e miqsis s Mongolve Nuk ka pasur tjetr pos q islami srish t ngritet nn grmadhat e fuqis dhe lavdis s vet t dikurshme dhe q me ndihmn e misionarve t vet (duatve) ti bind kta pushtues barbar q ta prqafojn. Merita pr kt qndron n angazhimin e misionarve musliman t cilt kan qen t shtrnguar me kokarje t ndryshme, prej t cilave m e madhja ka qen kundrvnia konkurrentve t fuqishm, misionarve t feve tjera n kt fush. T rrall jan pa dyshi mpamjet e tilla t uditshme n historin e bots si sht lufta q sht zhvilluar ndrmjet budizmit, krishterizmit dhe islamit. do religjion i ka konkurruar tjetrit n trheqjen e zemrave t ktyre pushtuesve t vrazhd t cilt me kmbt e tyre i kan shkel qafat e pjestarve t t gjitha ktyre religjioneve t mdha. Kto religjione kan pasur propaganduesit dhe misionart e vet n t gjitha vendet dhe krahinat. Para se ti qasemi pasqyrimit t lajmeve t ktij konflikti, por edhe q ta kuptojm m mir, e gjejm t arsyeshme q shkurt ta hedhim nj shikim mn katr pjest t imperatoris mongole t ndar katr bijve t Xhingis-kanit pas vdekjes s tij.
195

E trashgoi djali i tret Ogutay*) si kagan (kani suprem). Atij i takoi pjesa lindore e imperatoris, t cils, m von, Kubilaji ia ka bashkangjitur edhe tr Kinn. Me pjesn e mesme t Mbretris ka dominuar djali i dyt, Xhagataj, Batuni, i biri i djalit t vjetr Dzugjit, ka sunduar me viset perndimore si kani i hardhive t Arta. Djali i katrt Tuluj ka sunduar me Persin, t ciln Hulagu, themeluesi i dinastis s Ilhanive n kto treva, ia ka bashkuar pjesn m t madhe t Azis s Vogl. Shamanizmi ka qen besim primitiv i Mongolve. Prve pranimit t hyjit (Zotit) suprem t fuqishm, megjithat n lutje nuk i jan drejtuar Atij por disa zotrave t shalitur. Sidomos kt e kan br ndaj hyjnive t t keqes. Atyre u kan br edhe fli. Kan konsideruar se kto hyjni kan fuqi t madhe pr shqetsim. Kan besuar edhe n kalimin e shpirtrave t gjyshrve n pasardhs dhe se ata kan ndikim n jetn e tyre. Q ta harmonizojn fuqin e qiejve dhe bots s ult, iu drejtoheshin priftrve Samanve, fallxhorve dhe mjekve. Kan konsideruar se kta kan ndikim t fsheht dhe fuqi udibrse n t vdekurit dhe n shpirtrat e tyre. S kndejmi religjioni i tyre edhe nuk ka mund t llogaris n at se gjat do tu kundrvihet orvatjeve t feve t simpatizuesve dhe ndihmuesve t shumt t asaj teologjie sistematike, q posedon tr fuqin e bindjes, argumentet racionale dhe institucionet e organizuara t msuesve fetar dhe propaganduesve. Duke u gjendur n kontakt me popujt e msimeve m t larta religjioze, Mongolt kan rn nn ndikimin e tyre kulturor dhe shkallrisht kan dal nga barbaria e vet. Ka ndodhur q n mesin e popujve q jan przier me Mongolet, pas pushtimeve t tyre, ka qen numr i madh budistsh, t krishtersh dhe musliman. Besimtart ektyre tre religjioneve misionariste kan garuar n konvertimin e pushtuesve n fen e tyre. Pasi q u qetsua shtrngata, dhe pasi kan ln rrnimet, me ka jan shquar pushtimet e tyre, Mongolt shamanist n mnyr tolerante kan vepruar me pjestart e religjioneve tjera. Klerikt dhe misionart e tyre i kan liruar nga tatimi dhe u kan dhn lirin e plot n kryerjen e liturgjive t tyre fetare. N kohn e Xhingis-kanit (1206-1227) klerikt budist kan zhvilluar diskutime fetare me klerikt shaman n pranin e tij.
196

N pallatet e Mangu-kanit (1248-1257) dhe Kublaj-kanit (12571294)3) mbrojtjen e kan gzuar klerikt budist e t krishter dhe imamt musliman. N kohn e sunduesit t fundit mongol n Kin n mesin e Mongolve kan mund t shihen rezultatet e ndikimit t budizmit, t prhapur rreth tyre. Qysh n shekullin e XIV besimi budistik gati krejtsisht ka sunduar me shpirtrat e Mongolve.4) Merit e madhe n kt konvertizm u takon lamave nga Tibeti. Deri m sot populli Mongolis i takon ksaj feje, sikur edhe Kalnukt, t cilt jan shprngulur n Rusi n shek. XVII. Deri sa budizmi i ka krijuar vetes vend t rndsishm n pjesn lindore t imperatoris mongoliane, deri ather, n fillim, nuk ka qen aspak ndikimi m i vogl i kishs s krishter dhe shpresa dhe dshira e njerzve t saj n konvertimin e Mongolve n fen e saj. Misionart nestorian kan prcjellur msimin e krishter n shekullin e VII nga perndimi n lindje, prej Azis deri n Kinn veriore. Grupacionet e tyre t shprndara kan qen n ato vise deri n shekullin e XIII. Disa historian supozojn se kleriku Jovani, pr emrin e t cilit jan t lidhura shum legjenda nga mesjeta, ka qen epror i fisit Karait, Tatarve t krishter, fisit q ka jetuar n jug t liqenit t BAjkalit. Kur e ka pushtuar kt fis, Xhingis - kani sht martuar me vajzn e eprorit t tyre t athershm, kurse nga familja e njjt sht martuar edhe i biri i tij Ogataji. i biri i Ogatajit Kujki, i cili nuk ishte i krishter, ka treguar mjaft simpati ndaj ktij religjioni, t cilit i kan takuar shefi i qeveris s tij dhe nj sekretar. Simpatin e tij t lart n pallat e kan gzuar klerikt nestarian, kurse n kohn e njjt ka pranuar edhe deputacionin e pap Inoqentit IV.5) Kto forca t krishtera nga lindja dhe perndimi kan pritur ndihmn e Mongolve n luft kundr muslimanve. Hajtoni, sunduesi i krishter i Armenis, ka qen faktori ndihmues n prvetsimin e Mongu-kanit (1248-1257) q ta drgoj ekspeditn ushtarake q e ka rrnuar Bagdadin nn komandimin e Hulagos.6) (1256-1265).
197

Gruaja e tij e krishter ka pasur mjaft ndikim n at q ky t tregoj mjaft simpati ndaj t krishterve, veon ndaj nestorianve. Shum Mongol q i kan pushtuar vendet e Armenis dhe Khurxhis e kan pranuar krishterizmin dhe kan qen t kryquar nga ana e e t krishterve t ksaj ane.7) Tregime t pabesueshme e t uditshme jan lindur pr madhrin dhe fuqin e pop jovanit, q e kan ndezur imagjinatn e Evrops mesjetare, q ka krijuar bindjen se Mongolt kan qen t krishter. Bindjen e ktill e kan forcuar dhe lajmet e rrejshme q kan deprtuar n Evrop pr konvertimit e disa princave mongol n krishterizm dhe pr lojalitetin e tyre ksaj feje dhe ndihms shtjes s saj. Nn ndikimin e ktyre tregimeve Shn Lluji ka drguar Viliamin nga Rubruki (William of Rubruck) si ambasador t vetin kanit suprem (kaganit) q ta prkrah n prpjekjen e tij q ta prhap krishterizmin. S shpejti doli n drit se t gjitha kto lajmeve kan qen pa baz, ndonse Viliami nga Rubruku ka konstatuar se krishterizmi sht toleruar n pallatin e Mangu-kanit dhe se pranimi i ksaj feje nga ana e nj pakice t Mongolve ka krijuar, te disa klerik t krishter, shpresn n prhapjen e mtejme t ksaj feje. Paraqitja dhe futja e mospajtimeve teologjike t Latinve (katolikve), Grekve (ortodoksve), nestorianve dhe Armenve dhe n llogarin mongol, ka zvogluar shpresn n suksesin m t madh se sa q deri ather sht arritur. Mosekzistimi i unitetit dhe pajtimit n mesin e misionarve t krishter ka shkaktuar sukses t dobt t puns s tyre ndr Mongolt. Deri sa kto sekte t krishtera ndrmjet veti jan pajtuar, deri ather budizmi dhe islami jan forcuar n vendet mongole. Krkesat kryelarta t paps romak dhe ndihmtarve t tij ndaj pushtuesve t gjysms s bots kan shkaktuar ndrrimin e simpatis s par ndaj misionarve t tij. Por q veprimi rommako-katolik misionarist t trhiqet, ka pasur edhe shkaqe tejra.8) Sa u prket nestorianve, t cilt ktu u paraqitn t part, kan ra n nivel t atill t padijes, degjenerimit dhe apatis sa nuk kan mundur tij shfrytzojn rrethanat e favorshme. Pr nestoriant n Kin Viliam Rubruku thot9) se kan qen injorant t mdhenj. Nuk kan kuptuar as librin e lutjeve t tyre t
198

shkruar n gjuhn sirjane. Ai i fajson pr dehje, poligami dhe lakmi duke br krahasim objektiv ndrmjet jets s tyre dhe jets s klerikve budist. Peshkopi i tyre i vizitonte shum rrall, njher madje n pesdhjet vjet. Kur ndodhte kjo, ather i radhiste t gjith fmijt mashkuj, e madje edhe ata n djep. Priftrinjt kan tregtuar me pozitat fetare duke br qarkullim n llogari t liturgjive fetare t kishs, duke e ln pjesn m t madhe t parave pr veti q sht grumbulluar pr propagandn fetare.10) N pjesit perndimore t imperatoris perndimore, ku t krishert nga kjo forc n ngritje kan pritur q ti ndihmoj n luftrat q i kan zhvilluar kundr muslimanve dhe tju siguroj dominimin e Toks s Shenjt, ndrmjet t krishterve dhe Mongolve ilhanist n Iran ka ekzistuar aleanca e kohs t shkurtr, sepse fitoret t cilat Zahir Bajbarosi, sulltani memelukas i Egjiptit (1266-1277), dhe aleanca e tij me Baraka-kanom (1256-1266)*) i kan detyruar Ilhanitt q m tepr tu kthehen intereseve vetjake. Autoriteti i t krishterve dhe emrat e tyre n Azin perndimore ka rn edhe pr shkak t ekscesit qi t krishtert e Damaskut dhe t disa qyteteve tjera t Siris i kan br pr nj koh t shkurtr deri sa e kan gzuar simpatin e Mongolve nga Persia.11) Pengesat n rrugn e Islamit N konfliktin ndrmjet Mongolve dhe muslimanve n Siri pjestart e t dy ktyre feve kan treguar shum egrsi. Mund t merret nj shembull nga gjysma e shekullit XIII q e shtron El-Xhuzxhani. Ai pohon se n Delhi ka dgjuar tregimin nga njfar Sejjid Eshrefuddini q ka ardhur nga Semerkandi. Sejjidi i respektuar rrfen se n Semerkand ndonj i krishter ka kaluar n islam. Muslimant e devotshm t qytetit i kan kushtuar kujdes dhe respekt dhe e kan dhuruar me pasuri. N ndrkoh n Semerkand ka arritur nga kina nj i pafe autoritativ dhe ndikues Mongol, q ka ushqyer simpati ndaj krishterizmit. T krishtert e qytetit kan ardhur tek ai dhe i jan ankuar me fjalt: Muslimant i trimrojn fmijt ton n lshimin e krishterizmit dhe shrbimin Jezusit - paqa qoft me t - dhe i nxisin n
199

pranimin e fes s Mustafait (t zgjedhurit, Muhammedit a.s., vr N. I.) - paqa e bekimi qoft me t. Nse kto dyer nuk mbyllen para muslimanve, t gjith fmijt do t na lshojn krishterizmin. Me autoritetin dhe sundimin e vet e zgjodhi problemin ton. Mongoli urdhroi q ti sillet djaloshi q sht br musliman. U orvaten ta bindin me fjal t bukura dhe me pasuri q t heq dor nga feja e re, por ai refuzoi ta bj kt sikur q refuzoi edhe q nga zerma dhe shpirti i vet ta heq ruhon e ri, besimin islam. Sunduesi i Mongolve u sul mbi djaloshin dhe filloi t flet pr denimin e rrept. Mbi djaloshin, q nuk dshiroi ta lshoj fen pr shkak t dashuris s zjarrt pr islamin, ka kryer shum denime dhe ashprsi t ndryshme. Goditjet e dors s ktij pabesimtari kryeneq nuk kan mundur nga djaloshi ta nxjerrin kafshatn e mbl t islamit. Kur djaloshi ka mbetur i fort n fen e vrtet duke mos i dhn rndsi premtimit dhe krcnimit q vinte nga kjo shoqri e oroditur, Mongoli i mallkuar ka urdhruar q ndaj djaloshit t ekzekutohet denimi me vdekje botrisht. Djaloshi e lshoi kt bot n lumturin e fes - Zoti e shprbleft me bollk. Ky ka qen shkaku i pikllimit dhe friks s muslimanve t Semerkandit. sht ngritur peticioni me dshmimin e krerve dhe muslimanve autoritativ t Semerkandit dhe me te erdhn n llogarin ushtarak t Barako-kanit. Kemi dal dhe ia kemi prshkruar sjelljet dhe moralin e t krishterve q jetojn n at qytet. Dashuria e zjarrt ndaj islamit ka krijuar n mendjet e ktij monarku ndjenjn se kjo sht pa dyshi mfeja dieale. Mbrojtja e t vrtets i sht ber motivacion i fuqishm. Pas disa ditsh Barako-kani i ka dhn nderin Sejjidit dhe ia ka caktuar nj grup Turqish dhe personalitetesh t besueshme n mesin e muslimanve duke iu urdhruar q ti mbysin t krishtert q kan marr pjes n krimin e prmendur dhe q ti drgojn n skterr. Kur iu sht dhn ky urdhr, e kan fshehur, deri sa kjo grup e pafatshme nuk u tubua n kish. Ather i kan kapur dhe i kan mbytur deri n nj, duke i prgatitur pr skterr, kurse kishn srish e kan shndrruar n grmadha.12) Duket se fuqia konkurrente e islamit n fillim t sundimit mongol n krahasim me forcat e fuqishme t budizmit dhe krishterizmit kan qen e pashpres dhe e dobt.
200

Muslimant kan prsuar shum m tep rnga pasojat tjera t invadimeve mongole. Shumica e qyteteve q deri n at koh kan qen qendr e fuqis fetare, Kabe e shkencs s islamit n kontinentin aziatik, jan br grmadha t rndomta. Juristt islam, teologt dhe t devotshmit ose jan mbytur ose jan br robr.13) Ka pasur n mesin e udhheqsve mongol - t cilt rndom kan qen t njohur sipas tolerancs ndaj t gjitha feve - asosh q vean kan treguar durim ndaj islamit. Xhingis-kani ka urdhruar q t mbytet dokush kush ther kafsht sipas dispozitave islame. Drejtimin e njjt e ka ndjekur edhe Kubilaji. Ia ka caktuar shprblimin secilit kush dfton n at kush therr n mnyrn islame. Plot shtat vjet tmerrsisht i ka persekutuar muslimant. Shum varfanjak kan arritur pasuri gjat zbatimit t ktij ligji, kurse robrit jan liruar duke i akuzuar zotrinjt e vet pr therjen e ktill t kafshve.14) Persekutimin dhe torturn m t madhe muslimant e kan prjetuar gjat kohs s sundimit t Kujukut (1246-1248) i cili sundimin e brendshm ia ka lshuar dy ministrave t vet t krishter, kurse pallatin e ka pasur prplot me priftr t krishter.15) Historiani bashkkohor El-XHuzxhani jep pasqyrn vijuese t tretmanit dhe sjelljes me nj jurist islam n pallatin e Kujukut. Personii besueshm transmeton se Kujuki ka qen vazhdimisht i ndrsyer nga klerikt budist ndaj muslimanve dhe n maltretimin e tyre. N vend ather ka jetuar nj dijetar islam, Imam Nuruddin elHavarizmi. Nj numr i caktuar i laikve dhe klerikve t krisher, dhe fallxhorve dhe klerikve idhujtar, budist e kanlutur Kujukun duke krkuar ta ftoj at imam n diskutim dhe kuvendim me ta, dhe nse nuk u jep prov bindse t superioritetit t fes islame dhe vrtetimin e pejgamberis s Muhammedit (a.s.), q t ekzekutohet. Kani ka plotsuar krkesn e tyre dhe e ftoi imamin. Diskutimi filloi n temn e vrtetsis s pejgamberis s Muhammedit, sjelljes s tij n jet n krahasi mme pejgambert tjer. Pasi provat e ktyre t mallkuerrve kan qen t dobta, pa fuqin e t vrtets, kan uar duart nga diskutimet me prova dhe argumente,
201

e kan skicuar planin e ri t padrejtsis dhe urrejtjes n at an q kan dshiruar ta aplikojn n vepr. Kan krkuar nga Kujuk-kani q ti urdhroj ktij imami q dy her t bjer n gjunj - ti bj dy sexhde-sipas dispozitave dhe msimit t sheriatit, dhe q para tyre dhe Kanit t tregoj jodenjsin e lvizjes t ritualit t tyre fetare. Kujuki i ka urdhruar imamit dhe edhe nj muslimani, q ka qen me t, q ta kryejn lutjen (namazin) sipas dispozitave islame. Kur imami i devotshm dhe ai muslimani tjetr ran n sexhde (u pruln), Kujuki dhepabesimtart, q i pat ftuar, s teprmi i kan keqtrajtuar duke i goditur rrept me kok pr toke, duke iu br edhe veprime tjera neveritse. Gjith ky keqtrajtim dhe shqetsim nuk e ka penguar kt imamm t devotshm q sipas rregullave ta kryej namazin. Kur imami e kreu namazin dhe dha selam, fytyrn e kthen kah qielli dhe shqiptoi: Lutune Zotin tuaj t prulur e n heshtje16) , e ka lutur pastaj Kujukin q ti lejoj t shkoj, pas kahit u kthye n shtpi.17) Arghuni (1284-1291), Ilhani n Persi, i ka keqtrajtuar muslimant e vendit t vet. I ka hequr nga t gjitha pozitat gjyqsore dhe finansiare. Ua ka ndaluar ardhjen n pallatin e tij. Prve t gjitha ktyre peripetive, Mongolt dhe fiset barbare18), nfund, iu nnshtruan fes s popujve musliman, t cilt i kan nnmuar dhe i kan shtruar nn kmbt e veta. Pr fat t keq, historia ka hedhur pah drit n prparimin e lvizjes misionariste islame, me prjashtim t numrit t vogl t hollsive t lidhura pr kalimin n islam t disa personaliteteve t rndsishme. Pa dyshim, ka pasur shum ndihmues t Pejgamberit (a.s.) t cilt jan shprndar anknd imperatoris mongole duke luftuar n fshehje q pabesimtart ti trheqin n gjirin islam. N kohn e sundimit t Ogatajit (1229-1241) lexojm se guvernatori budist i Persis, i quajturi Kurguz, ka kaluar n islam.20) Gjat kohs s sundimit t Timur-kanit (1323-1328), Ananda, nipi i Kubilajit, nn mbreti i Kantu-it, ka qen musliman i zjarrt. E ka nxitur mjaft popullatn e Tangutit q ta pranojn islamin, sikur edhe numrin m t madh t ushtris q ka qen nn komandimin e tij.
202

Prve asaj q sht ftuar n pallatin e Timurit q t kthehet n budizm, ka refuzuar dhe ka mbetur lojal fes s vet t re. Ka qen hedhur n burg pr kt shkak, por sht liruar nga frika prej kryengritjes s Tangutit, e cila ka qen mjaft lojale pr t.21) Autori i veprs Muntahab at-tawarih (Zgjedhje nga historia) pohon se Ananda ka ndrtuar katr xhami n Hanbalig (Pekingin e sotm) t cilat kan mund t pranojn nj milion njerz t xhuman pr namazin e xhumas. Mirpo, nuk ekziston baza pr kt dhe tregiemt tjera t autorit n lidhje me prhapjen e islamit n Kin. Sipas tij, Ananda e ka trashguar timur-kanin n fronin e imperatoris mongole. sht legjend e pastr edhe kjo se pes trashgimtar t Timurit, t cilt kan ekzistuar vetm n imagjinatn e ktij autori, e kan pranuar islamin.22) Muslimant e par (1256-1267) Baraka-kani ka qen sunduesi i par mongol q e ka pranuar islamin. Ka qndruar n krye t hardhis s Art n Rusi ndrmjet vitit 1256 dhe 1267.23) Sipas Ebu Gaziut, e ka pranuar islamin pas ardhjes n fron. Ai thot se Kani nj dit hyri n nj karavan, q ka ardhur nga Buhara. Kur sht vetmuar me dy tregtar, i ka pyetur pr bazat e fes islame. Ata aq bukur ia shpjeguan q ai pas ksaj sinqerisht e ka pranuar islamin. Ndrrimin e vet t fes dhe kalimin n islam ms pari ia zbuloi vllaut t vet m t ri dhe dshiroi q edhe ai t shkoj shembullit t tij. Pastaj botrisht e pranoi fen e vet t re.24) Por, Xhuzxhani thot se Barakakani ka pranuar islamin n fmijri, kur sht vritur pr msim. E msoi Kuranin prmendsh para nj alimi t qyteti Hoxhand (Hokned).25) Autori i njjt (q e ka hartuar historin e vet gjat jets s Baraka-kanit) prmend se e tr ushtria i sht muslimane. Personat e besueshm prmendin se do kalors n ushtrin e tijka bartur me vete sexhaden pr namaz, ashtu q kur vinte koha e namazit, secili preokupohej me namaz. Nuk ka pasur askush n ushtrin e tij q ka pir fardo pije dehse. Shoqrin e tij t lart e ka br ulemaj e njohur e mufessirve, muhaddithve, fakihve dhe mutekellimve. Ka pasur numr t madh t librave fetar. Pjesa m e madhe e takimeve dhe debatave ka qen
203

me uleman. N takimet dhe ndejet e tij diskutimet dhe polemikat fetare kan zn vend kryesor. N besimin e tij ka qen, si musliman, strikt dhe ortodoks.26) Baraka-kani ka hyr n aleanc me Ruknaddin Bajbarsom (12601277), me sulltanin mamelukos t Egjiptit. Iniciativa ka rrjedh nga ky i fundit, q i ka ofruar mbrojtje dhe pritje t mir nj grupi prej 200 ushtarsh, pjestar t hordhis s Art: Kur kta ushtar kan ndier armiqsin ndrmjet kanit t tyre dhe Hulagos, pushtuesit t Bagdadit, n ushtrin e t cilit edhe ata kan shrbyer, kan ikur n Siri. Saudejmi kan arritur n Kairo ku jan pritur me t gjitha respektet n pallatin e Bajbarsit, ku i ka disponuar t kalojn n islam.17) Bajbarsi ka qen n luft me Hulagon. Shkurt para ksaj Bajbarsi e ka vizituar dhe e ka zbrapsur prej Siris. Bajbarsi i ka drguar dy Mongol t ikur dhe disa t deleguar tjer me letrn pr Baraka-kanin. Kur kta jan kthyer prapa n Egjipt, kan njoftuar se do princ dhe do princez n pallatin e Baraka-kanit kan imamin dhe muezinin e vet dhe se fmijet kan msuar Kuranin prmendsh n shkolla.28) Rezultati i ktyre lidhjeve miqsore ndrmjet Bajbarsit dhe Baraka-kanit ka qen q shum Mongol t hordhis s Art kan ardhur n Egjipt dhe bheshin musliman.29) Islami i Mongolve ilhanit N Persi, n t ciln Hulagu e ka themeluar dinastin e Ilhanitve, prhapja e islamit n mesin e Mongolve ka qen mjaft e ngadalsuar. Q ti pengoj sulmet e Baraka-kanit dhe sulltanit egjiptian, Hulagu lidh aleanc me forcat e krishtera n lindje, si psh. me mbretin e Armenis dhe me kryqtart. Gruaja e tij e dashur ka qen e krishter. Ajo ka ndikuar n simpatit e Hulagos ndaj bashkbesimtarve t saj. I biri Abaka-kani (1265-128-) sht martuar me t bijn e imperatorit bizantinas. Ndonse Abaka-kani nuk sht br i krishter, pallati i tij ka qen prplot klerik t krishter. Ka drguar shum deputacione tek sunduesit evropian, si Lujit t Shenjt, mbretit t Francs, Karlit, mbretit t Sicilis, mbretit t Aragons Xhemsit, duke krkuar prej tyre aleanc kundr muslimanve.
204

Me qllim t njjt n vitin 1274 ka drguar deputacionin prej 16 antarve koncilit (kuvendit) lionas. Shefi i ktij delegacioni e ka pranuar krishterizmin edhe me disa prcjells t tij. T krishtert ather kan ushqyer shpresa t mdha n konvertimin e Abaka-kanit n krishterizm, por shpresat u kan dshtuar. Vllau i Abaka-kanit Takudar-Ahmedi30) (1274-1282), i cili e ka trashguar, ka qen Ilhaniu i par Mongol q e ka pranuar islamin (n Persi). Ai sht rritur si i krishter (si na njofton autori bashkkohor i krishter) dhe sht kryquar n fmijri me emrin Nikola. Kur u b madhor, e pranoi islamin. M shoqrimin me muslimant, t cilt i kan qen t dashur, sht br saraceu musliman i poshtr. Duke e lshuar krishterizmin, ka dshiruar t quhet Muhammedkan. Ka dhn tr angazhimin q ti kthej t gjith tatart n fen dhe drejtimin e Muhammedit. Kur jan dftuar t fort n fen e vet dhe nuk jan pajtuar n pranimin e islamit, ai ka prvetsuar me an t dhuratave, pozitave t nderit dhe titujve numr t madh t Tatarve pr fen e saracenve muslimanve.31) Pr kalimin e vet n islam ky sundues ka drguar shkresn vijuese sulltanit mamelukas (Kaldunit) n Egjipt: N emr t All-llahut t gjithmundshm, sipas urdhrit t Ahmedit, sulltanit t Egjiptit. Allllahu - do lavdi I qoft - me kujdesin e vet dhe me dritn e Udhzimit t vet neve, n rinin e hershme, na ka udhzuar n shtegun e vrtet dhe njohjen n Hyjnin e Tij, n pranimin e njsis s Tij dhe dshmimin e vrtetsis s pejgamberis s Muhammedit - mbi t qoft bekimi dhe paqa - prej Zotit dhe mendimi i mir mbi ithtart e tij t mir. Knd e udhzon All-llahu ai ia disponon shpirtin pr islam.32) Synimet tona jan drejt theksimit t fjalve t fes dhe prmirsimit t gjendjes s islamit dhe muslimanve. N kohn kur e trashgojm sundimin (imperatorin) pas babait dhe vllaut t lavdishm, Zoti mbi ne e ka derdhur lavdin e nderit dhe kujdesit t Vet dhe n bollkun e dashamirsis s Tij jan sendrtuar dshirat tona, duke na ngritur dhe dhuruar kt shtet si bashkshok fisnik. N Kuriltaj (Quriltay) ose n Kuvendin e madh takohen vllezrit ton, bijt, bujaria e lart, komandantt dhe sunduesit e krahinave,
205

oficert e forcave tona ushtarake, dhe aty e mbajn kuvendin. Ata jan pajtuar n at q e ka zbatuar qeveria e vllaut tim t vjetr n angazhimin e ushtris s madhe, nga numri i madh i s cils sht dridhur toka, e mbushur me frikn e forcs s saj, gjat goditjes s t cilit sht rrnuar dhe sht zbutur guri, i ka nnshtruar kodrat dhe luginat n t gjitha ant. Ne e kemi shqyrtuar kt vendimin e tyre, q e ka shprehur dshirn e t gjith atyre, dhe kan gjetur se vendimi i till sht n kundrshti me at q sht n shpirtrat ton sipas t mirs s prgjithshme dhe q sht manifestim i forcimit t prcaktimeve t Islamit. Asnjher, deri sa t kemi mundsi, nga ana jon nuk do t jepen urdhra pos atyre q do ta pengojn derdhjen e gjakut dhe heqjes s t keqes nga njerzit, q n t gjitha vendet t mbretroj siguria dhe paqa, q sunduesit e vendeve tjera t sillen me mirsi dhe gjithmir, duke e madhruar urdhrin e All-llahut dhe mshirn ndaj krijesave t Tij. All-llahu na ka inspiruar q ta fiki mkt zjarr dhe ti prfundojm ato fatkeqsi t rnda duke e shpallur at kush ka dftuar n iden, me t ciln na ka udhzuar Zoti dhe ka vendosur n zemrat tona, ta ofrojm ilaqin e pritur e t dshiruar bots nga smundjet, e q ti shmangemi asaj q do t ishte ilaqi i fundit. Ne nuk dshirojm t ngutemi me ngrehjen e armve pr luft deri sa paraprakisht nuk e konfirmojm rrugn e vrtet, as q i ngutemi lufts deri sa nuk e konfirmojm t vrtetn e qart dhe provn. Vendosshmria jon sht forcuar me at q e gjejm si impuls t mirs, dhe kryerja e asaj q na duket e suksesshme sipas kshills s Shejhu-l-islamit, shembullit t t devotshmve, q na ofron shum ndihm n punt e fes. Ne e kemi caktuar juristin ton kryesor Kutbuddinin dhe Ata-be Behauddinin - q t dyt jan personalitete vrtetdashse t ksaj mbretrie t prparuar - q t ju njoftojm me drejtimin ton dhe tju dftojm n qllimet tona m t mira pr t mirn ton t prgjithshme t muslimanve. le t dihet se All-llahu na ka ndritur dhe se islami e ka anuluar do gj q ka qen para ksaj, dhe All-llahu i madhruar ka mbjellur n zemrat tona ta ndjekim t vrtetn, el-haqq, dhe ata q e praktikojn. Nse njerzit binden n prova, i cili sht i mjaftuesh mq t jet shkak i besimit dhe prov n t ciln mund t mbshteten,
206

le ta kundrojn shtjen ton e cila tashm sht ber e njohur pr t gjith. Ne me ndihmn dhe knaqsin e All-llahut kemi filluar me manifestimin publik t fes. N t gjitha urdhrat dhe rregullat tona ndjekim ligjet e Muhammedit, sipas rregullave t drejtsis s Ahmedit,*) me plot konsiderat dhe rrespekt. Kemi futur hare n zemrat e popujve. Ia kemi falur dokujt veprat e bra m hert dhe kemi thn: Allllahu e ka fal at q ka ndodhur m hert!**) I jemi qasur reforms dhe prtritjes s gjendjes t vakufeve muslimane, q jan ln pr xhamia, medrese, institucione bimirse, dhe srish kemi ndrtuar karavan-saraje. Ne ua kemi kthyer t ardhurat e tyre ashtu si i kan kushtzuar themeluesit e tyre - vakift. Kemi urdhruar q t respektohet e nderohet shja e haxhive, q t prgatiten dhe sigurohen karavanet e tyre dhe rrugt ku kalojn. U kemi dhn liri t jashtzakonshme tregtarve. Mund t udhtojn nga njra krahin n tjetrn sipas zgjidhjes s tyre t lir. Ua kemi ndaluar besimtarve tan dhe policis q t przihen n mesin e tyre n ardhjen dhe shkuarjen e tyre. Ka krkuar aleancn e sulltanit egjiptian n mnyr q kto vise dhe qytete srish t banohen, t qetsohen fatkeqsit e tmerrshme dhe t kthehen shpatat n mille, popullata t jetoj n qetsi dhe rehati, kurse qafat e muslimanve t shptojn nga prangat e turpit dhe nnmimit.33) N t vrtet, ai q e studion historin e Mongolve, kur befas kalon, pas tmerreve dhe gjakderdhjeve q i kan br kta, n ndjenjat m t larta njerzore dhe dashurin ndaj t mirs, q e shpreh kjo kart historike, e shkruar nga Takudar Ahmedi sulltanit mamelukas n Egjipt, nxit habi t mirfillt te njeriu se ka mund ta jep nj Mongol i till. Shtypja e t krishterve nga Takundar Ahmedi i ka hidhruar Mongolt, t cilt kan qen fuqishm t lidhur pr t krishtert edhe prkundr feve t tyre t ndryshme, dhe e kan demicuar te Kublajkani duke e akuzuar, se me sjelljen e ktill, i ka thyer ligjet e t parve t vet. Kundr tij sht ngritur kryengritje, q e ka udhhequr kushriri Arqhuni, kurse i cili i ka prpagitur edhe mbytjen q pastaj ta trashigoj n fron.
207

N kohn e sundimit t shkurtr t Arqhunit (1284-1291) t krishtert e kan kthyer ndikimin e vet t hershm, q ka rezultuar me persekutimin e muslimanve. Jan hequr nga t gjitha pozitat q i kan zn n gjyqsi dhe financa dhe iu qe ndaluar paraqitja n pallatin e tij.34) Trashgimtart e Takudar Ahmedit kan mbetur idhujtar deri n kalimin n islam t Gazanit (1295-1304), Ilhaniut t shtat dhe m t fort. Ai e ka shpallur islamin fe shtetrore n Persi. N kohn e sundimt t tre35) pararendsve t Gazanit t krishtert kan shpresuar se do ta kryqojn kt dinasti sunduese t Persis, e cila ndaj tyre ka treguar aq simpati dhe u ka besuar pozita t rndsishme shtetrore. Pararendsi i Gazanit Bajdu-kani, q i ka udhhequr shum trazira n Persi, u ul vetm disa muaj n fron m 1295. E pranoi krishterizmin. u orvat me t gjitha forcat ta pengoj prhapjen e islamit ndr Mongolt. I ka ndaluar do personi t thrret dhe prhap msimin e ksaj feje n mesin e tyre.36) Gazani para islamit sht rritur n budizm. Ka ndrtuar n territor t Harasanit disa tempuj budist. Ka dshiruar mjaft t takohet me klerikt e ksaj feje, q kan ardhur n Persi n numr m t madh pas forcimit t sundimit mongol n kto vise.37) Duket se Gazani ka qen me natyr t ndryshueshme n aspekt t pyetjeve fetare, sepse i ka studijuar msimet fetare t shum feve t ndryshme n kohn e tij. Pat br tradit t mbante diskutime me dijetart e ktyre feve.38) Reshiduddini, veziri i tij i ditur, dhe kronisti i sundimit t tij, argumentsisht e ka prmbajtur rregullshmrin e prkatsis s tij islamit. Ai e ka marr mbi vete q gjat gjith sundimit t vet t kujdesohet pr dispozitat islame me zjarr dhe vullnet t fort. Disa bashkkohs t tij (sikur edhe disa autor q kan ardhur pas tij) e kan akuzuar se ai kt e ka br duke lshuar pe para luftjeve t disa emirve dhe shejhve.39) Mbi t gjitha, cilat motive qensore, do t pyesin prkrahsit e tij, kan mundur aq fuqimisht t ndikojn ta ndrroj fen e vet? Motivet aq t parndsishme pr sunduesin t part pagan t t cilit e kan pushtuar botn? Gazani me pranimin e islamit i ka prvetsuar zemrat e Persianve gjat kohs s lufts me Bajdu-kanin pr fron. Mongolt musliman
208

kan dezertuar nga ushtria e Bajdu-kanit dhe kan ndihmuar konkurrentin e tyre, bashkbesimtarin e tyre. Me kt u dftua korrekte pikpamja e Nevrozit, emirit t muslimanve, i cili e ka nxitur Gazanin ta pranoj islamin. E ka quajtur Gazanin emir duke i paradftuar se ai do t shfaqet n kt koh me qllim t mbrojtjes s islamit dhe tia kthej lavdin e dikurshme. Ka treguar n at q, nse e pranon islamin, do t bhet sundues i Persis. Muslimant me kt do t shptojn nga shtypjet e Mongolve pagan, do ta pranoj ann e tij (dhe do t pranojn se feja e mirfillt e ka shptuar nga shkatrrimi i sigurt). Zoti do ta konsideroj si shptues t fes s vrtet nga shkatrrimi i sigurt dhe ushtris e tij do ta shprblej me fitore.40) Di m von Gazani e ka shpallur hyrjen e vet n islam, kurse oficert dhe ushtria e tij kan ndjekur shembullin e tij. U ka ndar shprblime njerzve t rndsishm dhe ulems, i ka vizituar xhamit dhe tyrbet e njerzve t mir, duke u treguar si sundues shembull musliman. Vllau i tij Ulxhajti (uljaytu), q e ka trashguar n fron m 1304 me emrin Muhammed Hudabeude,*) u rrit n fen e nns s vet si i krishter dhe sht kryequar me emrin Nikolla. Ka qen ende i ri kur e ka pranuar islamin pas vdekjes s nns, e me nxitjen e gruas s vet.41) Ibn Betuta dfton n at se sjellja dhe shembulli i ktij sunduesi kan pasur ndikim t madh n Mongolt.42) Prej ksaj kohe e m tej islami sht br feja dominuese n shtetin e Ilhanive. Islami i dinastis Xhagataj T dhnat me t cilat disponojm mbi deprtimin e islamit n imperatorin e mesme mongole, e cila i ka takuar Xhagatajit, ende jan t parndsishme. Shum sundues nga kjo dinasti jan ndihmuar me ministra musliman, e q nuk kan pasur prirje ndaj islamit. Xhagataji shtetasit e vet musliman i ka munduar me ligjet e ndryshme mbi therjen e kafshve pr ushqim dhe pastrimin obligativ fetar, abdestin. El-Xhurxhani thot se Xhagatoji ka qen edhe armiku m i madh i muslimanve n mesin e t gjith kanve mongol.

209

Islamin e ka urrejtur aq sa nuk ka lejuar q n pranin e tij t thuhet fjala musliman, prve nse me t nuk nnmohej e prqeshej.43) Orghana, gruaja e djalit t tij m t vjetr dhe trashgimtarit t Kara-Hulagos, e ka edukuar djalin e vet si musliman. Ai me emrin Mubarek-shah paraqitet n vitin 1264 si pretendent n fronin e Xhagatajkanatit, q prndryshe ka qen objekt i konfliktit n mesin e princave mongol. S shpejti e prmbysi kushriri i tij Burak-kani. Duket se islami i tij nuk ka pasur ndonj ndikim te Mongolt. N fakt, nse i kthehemi emrave t bijve t tij, nuk do t gjejm se cilido prej tyre e ka pranuar fen e babait.44) Pr Burak-kanin tregohet se e ka ndriuar drita dhe bekimi i fes vetm disa dit para vdekjes n vitin 1270, kur e ka marr edhe titullin Sulltan Gijasuddini.45) Prve ksaj, nuk sht varrosur sipas rregullave islame por sipas tradits s vjetr mongole. Ata q n kohn e tij e kan pranuar islamin srish i jan kthyer paganizmit t vet t mehershm. N imperatorin e Xhagatajit islami sht stabilizuar tek n shekullin vijues, pas Mubarek-kanit, dhe kt pasi q kt fe e ka pranuar Tarmashirin-kani rreth vitit 1326. Kt her Mongolt, q kan ndjekur shembullin e tij, kan mbetur n fen e re. Mbi t gjitha, islami nuk sht stabilizuar plotsisht n shpirtrat e Mongolve, sepse Buzani, i cili ishte kan dekaden vijuese, ndonse saktsia e ksaj date nuk sht prcaktuar, e ka prmbysur Tarmashirin nga froni dhe ka filluar ti persekutojn muslimant.46) Vetm pas disa viteve dgjojm pr sunduesin e par musliman n Kashgar i cili duke iu falnderuar dinastis s Xhagatajit, arriti t pavarsohet n viset e reja. Disa historian thon se princi Tukluk Timur-kani (1347-1363), sundues i Kashgarit, islamin e ka pranuar nprmjet nj njeriu t mir e t devotshm nga buhara me emrin Shejh Xhemaluddin. Ky shejh nj dit, n shoqri t disa udhtarve, pa qllim kaloi npr viset q ky princ (emir) i caktoi pr gjueti dhe argtim. Iu ka urdhruar q tiu lidhen duart dhe kmbt dhe q t sillen para tij. I zemruar i ka pyetur se si jan trimruar t hyjn n kt territor. Shejhu u prgjegj se jan t huaj dhe se fare nuk kan dijtur q po ecin npr trollin e ndaluar. Kur sunduesi msoi se jan Persian, iu tha: edhe qeni sht m i shtrenjt se Persiani. Po, tha shejhu, sikur
210

mos ta besonim fen e vrtet, do t ishim m pak t vlefshm se qeni. I befasuar me prgjigjen e shejhut, sunduesi urdhroi q ti sillet ky Persian tri mposa ai t kthehet nga gjuetia. Kur u vetmuan, e pyeti shejhun kuptim kan ato fjalt dh efe sht ajo. Shejhu ia prezentoi msimin e islamit me entuziazmin dhe elanin e till q zemra e Kanit, q m par ka qen e fort si shkmbi, sht tretur si qiriu. Pabesimin shejhi ia prezentoi ashtu q kani e pa tr marrzin dhe zbraztin e besimit t vet dhe i tha: Nse un tash do ta pranoja islamin, un nuk jam n gjendje ti drejtoj edhe shtetasit e mi n rrug t drejt. M jep pak koh, deri sa t sundoj me imperatorin e gjyshrve t mi. N at koh mbretria e Xhagatajit ka qen e ndar n disa principata t vogla. Kjo ka qen shum vite m hert se kur Tukluk timuri ka arritur ta bashkoj tr imperatorin, si ka qen dikur. N ndrkoh shejh Xhemahuddini sht kthyer n vendin e vet ku sht smur pr vdekje. Kur ishte n smundje t vdekjes, i ka thn Reshiduddinit: Tugluk timuri, nj dit, do t bhet sundues i fuqishm. Mos harro ti shkosh dhe tia prcjell prshdnetjen time, selamin, dhe mos u frikso ta prkujtosh n obligimin dhe premtimin q ma ka dhn. Di m von se kjo Reshiduddini i ka shkuar Tugluk Timurit n llogarin e tij ushtarak, pasi qe ky arriti ta kthej fronin e gjyshrve t vet, q tia prcjell dshirn e fundit t babait t vet. Prkundr t gjitha prpjekjeve, nuk ka mundur t hyj n andienc te Kani. N fund iu dha mashtrimit interesant. Nj dit, hert n mngjes, n afrsi t tends s Kanit u kndua ezani. Zri i fuqish me pengoi gjymin e Kanit dhe e ka nxitur mllefin e tij. Ka urdhruar q menjher tia sjellin. Ather Reshiduddini ka prmbushur zotimin e babait. Tugluk-kani nuk e pat harruar premtimin dhe tha: Njmend, kt e prkujtoj gjithnj prej kur jam ulur n fronin e gjyshrve, por personit qe ia kam dhn kt premtim nuk sht paraqitur m par. Tash ti mir se ke ardhur. Pastaj i ka shqiptuar fjalt e dshmimit - kelimei-shehadetin - dhe u b musliman. Dielli i islamit ka shndrritur dhe e ka shprndar me dritn e vet terrin e pabesimit. Q ta prhap kt fe n mesin e shtetasve t vet, Tugluk Timuri dhe Reshiduddini jan marr vesh q sunduesi ta
211

pranoj nj nga nj princ, emir, dhe tu ofroj pranimin e islamit; kush e pranon do t shprblehet me bollk, e kush refuzon do t mbytet si pagan dhe idhujtar. T parit q i sht ofruar ka qen bujar Emir Tulik, t cilit Kani i ka thn: A do ta pranosh islamin? Emir Tuliku u qesh deri n lot dhe ka thn: Tri vjet m hert un kam kaluar n islam me ndihmn e nj njeriu t mir nga Kashgari. Jam musliman, por nga frika prej teje kt nuk e kam shpallur. Tugluk-kan ather e ka prqafuar dhe q t tret jan ulur s bashku. T gjith e kan pranuar prve njrit, me emrin Xharas, q refuzoi pranimin e ksaj feje. Ka propozuar, si provim n fuqi, luftn ndrmjet shejhit dhe shrbtorit t tij, i cili ka qen me trup t madh, aq i fuqishm q ka mund ta ngrej deven prej dy vitesh. Shejhu e pranoi kt dyluftim dhe i tha atij princi: Nse nuk e mundi, nuk do t krkoj ta pranosh islamin. Nse bhet vullneti i Allllahut q Mongolt ta arrijn nderin me bekimin e ksaj feje. Ai, pa dyshim, do t m jep fuqi me ndihmn e t cilit do ta mundi kt njeri. Tugluk-kani dhe t tjert q e kan pranuar islamin tentuan ta kthejn shejhun e devotshm nga dylyftimi, por ai ishte i paluhatsh n vendimin e vet. Bota ishte grumbulluar, erdhi edhe ai pabesimtar. Qndronin njri para tjetrit. Shrbtori iu afrua, plot krenari dhe besim n fuqin e vet. Shejhu pran tij duhej mjaft i vogl dhe i dobt. Vetm se lufta filloi, shejhu aq fuqishm e goditi me shuplak n krahror pabesimtarin sa q ky ra i alivanosur. Di m von shrbtori srish tentoi t luftoj, por vetm sa u ngrit, srish ra para kmbve t shejhut duke i shqiptuar fjalt e pranimit t fes - kelimei - shehadetin. Populli aplaudoi dhe e iratoi kt fitore nga t gjitha vendet. At dit 160.000 njerz i qetheu flokt e tyre dhe e pranuan islamin. Kani plotsisht qe mahnitur, kurse drita e islamit e ka shprndar terrin e pabesimit. Nga kjo koh, islami sht br fe stabile n krahinat e qeta e t banuara me t cilat kan sunduar trashgimtart e Xhagatajit.47) Duket se shum namad mongol kan mbetur larg jasht islamit deri n fillim t shek. XV, q shihet edhe sipas metodave drastike q i ka
212

aplikuar Muhammed-kani, q ka qen kan i Mugalistant,48) rreth vitit 1416, n konvertimin e ktyre nomadve n islam. Muhammed-kani ka qen sundues i pasur dhe musliman i mir. E ka prfaqsuar drejtsin dhe barabarsin n mesin e njerzve. Nuk ka hequr dor nga prpjekjet e veta deri sa shumica e fiseve mongole nuk e ka pranuar islamin gjat kohs s sundimit t tij t fatshm. Bota ka ditur pr kriteret e tij strikte me t cilat i ka prvetsuar Mongolt pr islamin. Pr shembull, nse ndonj Mongol ka refuzuar ta v turbanin, i ngulej n kok gozhda e kalit. Veprimi i ktill i rrept ka qen i prhapur. Zoti e shprbleft me t mir.49) As masat kaq t rrepta nuk e detyruan mbar popullin n pranimin e islamit. Kah fundi i shekullit vijues, t XVI50), u paraqit dervishi i quajtur Ishak Veli, i cili ka gjetur fush pr aksionin e konvertimit n islam n Kashgar, Jarkand dhe Hoton, ku i kaloi 12 vjet n prhapjen e fes.51) Ka punuar po ashtu edhe n mesin e Kirgizve dhe Kazakve. Kshtu nprmjet tij islamin e kan pranuar 180 persona dhe jan rrnuar 18 tempuj pagan.52) Tentuam n t theksuarn t shpjegojm disa gabime t muslimanve q i kan br duke i prvetsuar n islam fiset e egra, q i kan rrnuar qendrat e kulturs s tyre. Shkallrisht, islami sht ngritur nga grmadhat e lavdis s dikurshme. Srish e ka marr vendin e vet si fe dominuese pas dekurajimit dhe rrnimit m shum se nj shekull. N rrugn e lufts me ithtart e feve konkurrente n prvetsimin e Mongolve pr msimin e tyre fetar, interesat e caktuara politike, pa dyshim, kan pasur merit n orientimin e ksaj lufte n dobi t ans muslimane. Komplotet e bots s krishter n Perndim kan hedhur dyshim n t krishtert si n spiunt e ndonj fuqie t jashtme. Mirpo, disa Mongol, q e kan pranuar msimin e sektit t krishter nestorian, n fillim kan pasur shum m tepr sukses n propagand se t tjert. Duku u konsideruar si parti nacionale, kan mundur m fuqishm t atakojn n muslimant duke par tek ata bartsit e fes s huaj. Ahmed Takudari qe akuzuar prej Argunit pr tradhtin e ligjit t gjyshrve pr at shkak se ka ndjekur rrugn e Arabve, t ciln askush nga pararendsit e tyre nuk e kan njohur.53)
213

Kryengritja me t ciln sht prmbysur Tarmashirin dhe sht drguar n internim ka pasur mbshtetje n ankesn se ky sundues e ka mosprfillur Jassak-un, kodeksin e ligjeve t vjetra mongole.54) Ndonse burimi i konflikteve gjat koh ka mbetur burim i dyshimit, islami sht forcuar n viset dikur t grabitura prej tij. Metodat me an t t cilave kjo fe ka arritur sukses jan pyetjet ende t mbshtjellura me veliu e fshehtsis dhe paqartsis. Ndonse jan ofruar informata t mngta, ato i zvendsojn shum hollsi t ktij tregimi. E kemi regjistruar at q mjaft udhzon n disa aksione q kan shpjer n qasjet individuale drejt ksaj feje. Ananda e ka pir shpirtin e islamit,58) e edhe besimtart tjer, vean familjet e vjetra muslimane turke, kan kryer gjithnj ndikim t pandieshm n Mongolt, q kan ardhur n mjedisin e tyre. Rndsi t veant, n mesin e faktorve q e kan ndihmuar prhapjen e islamit, ka ndikimi i pirit dhe nxnsve t tij shpirtror. N midisin e fatkeqsis s tmerrshme q i ka goditur muslimant pas vrshimit t madh t pushtimit mongol, strehimin e par ata e gjejn n tesaruf. Piri ose udhheqsi shpirtror (murshidi) dhe rendet fetare si psh. ai nakshibendian*) q n shekullin XIV sht treguar i fuqishm dhe ndikues, i kan dhn shoqris islame jet t re dhe e kan frymzuar zjarr t ri fetar. N duart e pirit dhe ithtarve t tij muslimani n Azi, n fillim mpasiv dhe ndrmjetsues i pavetdijshm, sht br n fund prkrahs aktiv i partis s fes nacionale q do ti vhet n opozit sundimit mongol, i cili ishte i huaj, barbar dhe profan.56) Ti kthehemi tash historis s prhapjes s islamit n mesin e fiseve Hordhit e Arta. Kjo grup e Mongolve u lshua n fushn pjellore kryesore t ciln e ujiste lumi Volga. N nj breg t saj e koh themeluar edhe kryeqytetin e vet - qendrn Saraj, ku princat rus i kan tatim kanit. Kalimi n isla i BAraka-kanit, pr t cilin ka qen fjala m hert, kurse i cili ka vendosur lidhje miqsore me Memlukt n Egjipt, mjaft ka ndikuar n prhapjen e islamit n mesin e antarve t ktij fisi. Duket se, shkallrisht, shum antar t shtress aristokratike t prejardhjes mongole, udhheqsit e Hordhive t Arta, kan ndjekur shembullin e tij.
214

sht fakt, po ashtu, se shum gjini t tij i jan kundrvn ksaj feje dhe prhapjes s saj n mesin e tyre, dhe kur Baraka-kani e ka shpallur pranimin e vet t islamit, kan menduar pr prmbysjen e tij nga froni. Duke e konsideruar jo t denj, ia kan ofruar kurorn e Mongolve rivalit t tij Hulagos. Kundrshtii ka qen aq i fort sa q Mongolt jan ndar ndrmjet veti. Kshtu si fis i veant u paraqit fisi i Nugojve. Emrin e kan marr sipas Nogait, komandantit kryesor t forcave mongole nn Baraka-kanin. Kur princat tjer mongol t Hardhis s Art u brn musliman, Nogaji mbeti shamanist. Mbeti lidhje e prhershme e t gjith atyre q kan rfuzuar ta lshojn fene e vjetr mongole. megjithat e bija e ktij udhheqsi luftarak, e cila u artua pr shamanistin, e pranoi islain drejtprdrejt pas martess, dhe i mbeti besnike fes s re edhe prkundr sjelljes s keqe t burrit t vet dhe nnmimit q ka prjetuar.57) Islami n kohn e fisit Hardhit e Arta Uzbek-kanit, i cili ka qen n krye t fisit Hardhit e Arta prej vitit 1313 deri 1340 dhe ka qen i njohur me zjarrin e prhapjes s islamit n mesin e bashkfistarve t vet, i sht thn: Knaqu me dgjueshmrin ton ty, e t indtereson feja jon? Prse ta lshojm fen e Xhingis-kanit dhe ta pranojm efn e Arabit? Uzbeku pati sukses n prpjekjet, edhe prkundr rezistencs n t ciln ka hasur, q ti prvetsoj dhe kthej shum n fen e re, ithtar i fort dhe i zjarrt i s cils ka qen. Atij duhet falnderuar se ajo i ka lshuar dhe forcuar rrnjt e veta n vendet q kan qen nn sundimin e tij.58) Ajo q e konfirmon ndikimin e Uzbekve sht edhe ajo q i gjejm fiset e Uzbekve n Azin qendrore, q emrin e kan marr sipas tij, edhe nuk prjashtohet se edhe islamin e kan pranuar gjat sundimit t tij. Thuhet se ka pasur n plan ta prhap islamin n t gjitha viset e Rusis, por ky plan i tij nuk pati sukses. Ndonse sundimi i Mongolve n Rusi ka zgjatur dy shekuj, nuk ka pasur ndiki m t rndsishm n popullsin e tij, e m s paku n sfern e fes.
215

Duhet vrejtur edhe kt se, edhe prkundr lojalitetit t madh, zjarrit dhe entuziazmit pr prhapjen e islamit, Uzbek-kani ka pasur mirkuptim dhe toleranc t plotndaj shtetasve t vet t krishter. Ua ka dhn lirin e plot t kryerjes s liturgjive fetare, e q nuk ka pasur me ka t bj keq. N toleranc ka shkuar edhe m tej se kjo. Ka lejuar madje ardhjen e misionarve t krishter q n shtetin e tij ta prhapin fen e tyre. Nj nga dokumentet mjaft t rndsishme t tolerancs islame, q krkon vmendje, sht dokumenti q Uzbekkani ia ka dhn mitropolitit Petrit n vitin 1313. N t qndron: Me vullnetin e Allllahut, me fuqin, madhrin dhe mshirn e Tij! Nga Uzbeku t gjith komandantve tan, emirve, t mdhenj e t vegjl, Askujt nuk i lejohet ta ofendoj kishn eMitropolitit, s cils n krey i sht Petri, ose shrbetorve dhe klerikve t tij, as q kado t merr nga pasuria e saj, vlera ose njerzit, as q t przihet n punt e saj. Kushdo qe e then kt urdhrin ton sht mkatar te Zoti, kurse denimi jon pr t sht vdekje. Ta lm Mitropolitin t knaqet n hare dhe siguri. Ta lshojm at (ose prfaqsuesit e tij) t vendos dhe ti rregulloj pyetjet kishtare sipas vullnetit t vet dhe me shpirt t qet. Solemnisht deklarojm q ne, fmijt tan, fisnia e shtetit ton dhe guvernatort e krahinave n asnj rast nuk do t hyjm n punt e brendshme t kishs dhe Mitropolitit, as n punt e qyteteve, qendrave, fshatrave, vendet e gjakut n tok dhe det, n vendbletari, kullosa, fusha dhe shkrettir, vreshta dhe mullinj, as n fardo t mire dhe pronsi t sajen. Ta lm Mitropolitin t knaqet n qetsi e rehati larg vshtirsive dhe problemeve, ta lm t jet me zemr t qet e t ndershme, q t mund ti lutet Zotit edhe pr ne, fmijt tan dhe pr popullin ton. Nse dikush e v dorn n di t shenjt dhe vrtetohet akuza e tj, do ti ekspozohet zemrimit t Zotit dhe denimit me vdekje, kurse fati i tij do t fus frik n zemrat e t tjerve. Nse caktohet haraxhi ose tatimet tjera sikur: dogana, tatimi pr tok, rrug dhe tokn e papunuar, ose nse dshirojm ti tubojm ushtart n mesin e shtetasve tan, asgj mos t tubohet me forc dhe dhun nga kishat katedrale nn mitropolitn Petrin ose cilitdo prej klerikve t tij. do gj q merret me dhun nga klerikt do t kthehet
216

trefish. E drejta e tyre, kishat, manastiret, kapalat le t bhen vende respekti. Kushdo t akuzohet ose gabon ndaj ksaj feje, nuk do ti pranohet krkimi i ndjess ose krkimi i faljes, por denimi pr t sht vdekja. Vllezrit dhe bijt e klerikve dhe gjakont q ulen n tavolinn e njjt dhe jetojn n shtpin e njjt do ti gzojn t drejtat dhe privilegjet e njjta.59) Se kto nuk kan qen fjal boshe dhe se toleranca njmend sht aplikuar n jet prov sht edhe shkresa e Papa Ivanet XII ganga 1318 e drejtuar Kanit ku i falenderohet sunduesit musliman n kujdesin q na ka kushtuar shtetave t vet t rkisther dhe tretmanin dashamirs q kta e kan gzuar tek Uzbek-kani.60) Deri sa Rust rregullisht kan dhn tatimet kanit, iu pat ln liria e besimit, sa kan dashur. Krishterizimi plotsisht ka hyr n jet t popullit ashtu q do prpjekje q t ndahen nga feja e babajve ka qen angazhim i kot. Shkak sht edhe kjo q krishterizmi sht br fe nacionale t popollit rus gati tre shekuj para se Mongolt jan forcuar n territorin rus. Duket se trashgimtart e Uzbekut nuk e kan poseduar kt zjarr pr prhapjen e islamit sikur ai dhe nuk kan patur suskes n at para s cils ai u praps. Historia e prhpajes s islamit n Rusi Nj popull tjetr shum vite m par sht orvatur ti trheq Rust n islam, por nuk pati sukses. Kan qen kta Bullgart-musliman, t cilt kah shekulli X kan jetuar n brigjet e Vollgs. Ata islamin e kan pranuar nprmjet tregtarve musliman q kan tregtuar me gzofa dhe me mallin tjetr t marr nga vern. Kalimi i tyre n islam sht dashur t ndodh para vitit 921 kur halifi abasidas El-Muktedari (295-320/908-932) ka drgaur t deleguarit q do t punojn n forcimin e fes dhe aftsimin me msimin dhe rregullat islame.61) Bullgart - musliman trentuan ta kthejn n islam Vlladimirin, sunduesi e Rusis (si na flet pr kt rrfimi rus), i cili ka konsideruar ather se duket zgjedhur besimin m t mir se ai pagan, t cilit deri ather i ka takuar.
217

Synetimi dhe ndalimi i alkoholit kan qen pengesa e vetme pr at dhe shtetasit e tij q ta pranojn islamin nga prdorimi i t cilit, si ka shpallur, Rust nuk mund t shmangen, sepse kjo sht pjes prbrse e knaqsive jetsore. Mosukses t ngjashm kan prjetuar edhe Hebraikt q kan ardhur nga viset e Kazarit n detin Kaspik dhe arritn ta kthejn n fen e Musaut nj sundues t atjeshm.82) Kur Vlladimiri i ka dgjuar provat e tyre, e ka pyetur se ku e kan vendlindjen. Jerusalemi, jan prgjigjur, pas Zoti, nga hidhrimi ndaj nesh, na ka shprndar np rmbar botn. Pra, ju nga Zoti jeni t mallkuar, brtiti mbreti, e doni ti msoni t tjert. Shkoni! Ne nuk duam q sikur ju t mbesim pa vendlindje. Vlladimirin m s shumti e ka impresionuar ideja q bukur e ka paraqitur kleriku grek. Ai, pas paraqitjes s shkurtr kritike t besimeve tjera, ka dhn pasqyr gjithprfshirse t msimit t krishter duke filluar nga krijimi i bots deri te tregimi mbi shkatrrimin e njeriut dhe fundit (te bots) duke prfunduar me shtat tubime ekumenike q i ka pranuar kisha ortodokse greke. Sunduesit ia ka evokuar edhe fotografin e Dits s gjykimit, hyrjen e njerzve t mir n parajs dhe hedhja e pabesimtarit n skterr. I ka premtuar trashgimi qiellore, nse kryqohet. Por, Vlladimiri nuk ka qen i shpejt n zgjidhjes e fes e cila do ta zvendsoj at t tijn pagane; s kndejmi i ka tubuar t gjith eprort e shtetit t vet dhe u ka thn do gj q ka dgjuar pr fet e ndryshme duke krkuar prej tyre kshill. I kan thn: O sundues, do njeri e lavdon fen e vet. Nse dshiron ta zgjedh mm t mirn prej feve, dgoji njerzit e enur n vendet e ndryshme dhe le t t zbulojn cili popull e madhron Zotin n mnyrn q sht m e denj Madhris s Tij. Pr kt qllim Mbreti ka caktuar dhjet njerz t njohur me fortsin e karakterit dhe mendimit. Kta t deleguar te Bullgart kan gjetur vende t ndryshme t pamjes s keqe, lutjet q nxisin pakndshri dhe fytyra t zymta. ndr Germant kan hapur katolicizmin ritualet religjioze t t cilit kan qen pa pomp dhe shklqim. N fund arritn n Konstantinopoj. Imperatori ka thn: Lereni le t shohin madhrin e Zotit ton! Pastaj i kan drguar n kishn e Shn Sofis (Aya Sofiya), ku patriku, n petkun solemn, ka shrbyer shrbimin e shenjt.
218

Madhshtia e ndrtess, petkat e pasura t klerikve, altarii dekoruar me ornamente dhe aromat mallngjyese, paqa e bots, t buruar prej respektit dhe devotshmris, dhe rituali fetar plot devotshmri dhe prunjtsi mistike - e gjitha kjo i kaprmbushur Rust me udi dhe mendjemadhsi. Iu sht dukur se kjo kish sht vendqndrim e Fuqis m t Lart, e cila madhshtin e vet ka treguar njerzve n kt vend. Kur t deleguarit u kthyen n Kiev, ia prshkruan sunduesit rrugn e misionit t vet. Me nnmim kan folur pr fen e Pejgamberit dhe shum pakkan thn pr kishn romako-katolike. Me entuziazm dhe zjarr kan folur pr kishn greke. do njeri, kan thn, ki q e sjijon gllnkn e mbl n t ardhmen do t falet nga do gj e idht. Pr kt - pasi e njoftuam besimin e kishs ortodokse greke - nuk duam kurrfar feje tjetr. Vlladimiri srish i ka konsultuar eprort rus t cilt i than: Sikur feja greke mos t ishte m e mira nga t tjerat, nuk do ta pranonte gjyshja jote Olga, krijesa m inteligjente. Pas ksaj Vlladimiri nuk u hamend dhe n vitin 966 u deklarua si i krishter. Nj dit pas kryqimit urdhroi ti rrnoj idolet q t part e tij i kan adhuruar. U ka urdhruar t gjith Rusve, zotrinjve dhe robrve, t pasurve dhe t varfrve, se duhet ta pranojn kryqimin sipas rregullave t krishtera.63) Kshtu krishterizmi sht br feja e Rusve. Pas pushtimeve mongole gjejm karakteristika t ndryshme nacionale t Rusve dhe Tatarve t cilat, deri m sot, kan mbetur ti ndajn kto dy elemente njrin prej tjetrit. Indiferenca ndaj sundimit tatar, lojaliteti i Rusve fes s vet dhe mungesa e zjarrit fetar te nj pjes e Tatarve - t gjitha kto kan ndikuar q elementi i nnshtruar t jet larg nga pranimi i fes s sunduesit t vendit t tyre. Disa kan konsideruar se ndalimi i prdorimit t alkoholit sipas rregullave islame ka qen penges serioze pr pranimin e ksaj feje nga ana e popullats ruse. Duket se n vitin 1905 kur sht dhn komunikata pr tolerancn fetare n tr Risin Cariste, nuk ka pasur raste t kalimit t rusve n islam si rezultat i puns m t fort misionariste muslimane. N rastet e kalimit n islam mrol trndsishm ka pasur edhe prkrahja materiale e TAtarve konvertitve sikur edhe ndikimi ifuqis morale t vet muslimanve.64)
219

Nuk kan qen t gjith Tatart n Rusi barabart joaktiv n ndihmesn e prhapjes s islamit n shekujt e kaluar. Tipi helenist i figurave, q sht i veant n mesin e atyre q quhen Tatar t Krimes, i ka shtyr n mendimin se kta musliman i kan absorbuar n shoqrin e vet Grekt dhe Haliant, q i kan takuar banort n siujdhesn e Krimes. N mesin e ktyre i gjejm edhe pasardhsit e tyre, q e kan pranuar islamin nga popullata lokale, e edhe kolonistt Gjenovasit.65) Nj udhtar nga shekulli XVIII na flet se Tatart e Krimit kan tentuar ti prvetsojn skllevrit dhe robrit e vet pr islam se shum prej tyre kan arritur ti kthejn n kt fe me premtimin e liris.66) Thirrja n islam n mesin e Tatarve krimas vean sht aktivizuar pas proklamimit t lirive fetare m 1905.67) Nuk sht keq shkurtimisht t tregojm edhe n Tatart e Lituanis, grupet e vogla t s cils jan vendosur atje qysh n fillim t shekullit XV. Kta t shprngullur musliman kan arritur ta ruajn fen e vet n mesin e popullats s krishter, por (mbase nga shkaqet politike) nuk kan tentuar ti msojn me principet e islame. Mirpo, e patn br tradit t martohen me Lituanaset dhe Polaket, fmijt e t cilve rndom kan qen musliman, kurse nuk kan lejuar asnj muslimaneje q t martohet pr t krishtert. Princat e mdhenj t Lituanis kan prmbajtur martesat e t krishtereve pr ushtart tatar, t cilve u kan dhn prona toksore dhe privilegje tjera.68) Nj nga kuriozitetet e historis s misionaritetit islam sht konvertimi i Kirgzve t Azis qendrore nprmjet ulemas tatare, mullve, t cilt n mesin e tyre e prhapin islamin n shekullin XVIII si t deleguar t pushtetit rus. Kirgizt kan ardh nn sundimin rus n vitin 1731 dhe pr 120 vjet tr letrkmbimi diplomatik n mesin e tyre sht zhvilluar n gjuhn tatare duke i konsideruar, gabimisht, se Tatart etnografik jan nga Vollga. Pjesa e dyt e mashtrimit t pushtetit rus sht se Kirgizt kan qen musliman, deri sa ata qysh n shekullin e XVIII kan qen shaman dhe numri i konsiderueshm kan qen t atill deri n mes t shekullit XIX. N kohn kur rusia Cariste ka anektuar pjesn m t madhe t vendeve t tyre, me prjashtim t numrit t vogl t kanateve dhe sulltanatave, ka pasur pak dije pr islamin, por edhe ajo me t madhe
220

ka qen konfuze dhe e przier. Nuk ka mundur n tr hapsirn t stepes t gjendet nj mesxhid (xhami) sikur q nuk ka mund t gjendet as msuesi m i rndomt i feq s Pejgamberit. Kirgizt ia kan borgj kalimin n islam faktit q Rust i kan konsiderar musliman, i kan trajtuar dhe jan sjellur meta si t till. Ju kan ndar shuma mjaft t mdha t hollash pr ndrtimin e mexhidet dhe u kan drguar msues fetar (mulla) pr t ndrtuar shkolla dhe pr msimin e t rinjve me principet e islamit. Ulemaja kirgiziane pr do dit ka pranuar nj shum t caktuar t hollash t nevojshme pr furnizim. Baballart jan stimuluar me shum dhurata dhe shprblime t ngjashme q i drgonin fmijt n shkall. sht fakt i pamohueshm se misioni i islamit dhe prhapja e tij n stepet kirgiziane ka aradhur nga ana e cila sht deri n Rusi, sht fakt edhe kjo se Kirgizt q kan ardhur n kontakt me Evropn jan br musliman para ksaj. Besimi i vjetr skamanist ngadal ka humbur deri n fund t shekullit XIX n mesin e atyre q kan lvizur ndrmjet i viseve fqinje t hives, Buhars dhe Hokands, ndonse kto vende kan qen tashm disa shekuj islame.69) Ky sht shembull unikat q nj pushtet i krishter ka pasur pjes n prhapjen e islamit. Asgj m pak nuk sht uditse nga ajo q pushteti rus, n kt shekull, ka tentuar ta imponoj krishterizmin shtetasve t vet musliman n Evrop, si vazhdim i prpjekjeve t njjta n shekullin e XVI kur sht pushtuar kanati Kazan. N fillim t shekullit XIX shum Kirgiz q kan banuar stepn e gjr, q shtrihej nga krahina Tobolsk, n jug deri n Turkestan, kan qen ende idhujtar. Pushteti rus preokupohej me mendimin q ti lejoj misionit t krishter q t vij n mesin e tyre. Mirpo, qeveria megjithat nuk iu prgjegj ksaj krkese me arsyetim se kjo bot sht aq barbare dhe e egr sa q tkuptuarit e tyre t Evangjelies nuk sht i leht. Por, s shpejti jan paraqitur misionart tjer q nuk jan mbishtetur n qllimin e mir t cilit do pushtet, kurse kan pasur shum m tepr zjrr fetar, elan dhe mirkuptim. E kan zn kt fush dhe i kan trhequr t gjitha fiset kirgiziane n islam.70)
221

Pas pushtimit rus t Kazanit, n shekullin XVI ka pasurar okupacioni edhe i kanateve tjera tatare pas kahit fillon lvizja zyrtare e kryqimit. Edhe nj pjes e popullsis idhujtare n kanate ka qen kryquar. Kt aktivitet t klerikve e kan mbshtetur policia dhe pushteti drejtues civil. Duke e marr parasysh se klerikt rus nuk e kan njohur gjuhn e kovnertitve t vet, n fund i kan mosprfillur. Nuk kan pasur dalje tjetr pos ta pranojn q kta q srish kan konvertuar paturpshm mbajn shum zakone neveritse tatare dhe nuk i permbahen as q dijm msimin e krishter. Kur vrejtja shpirtrore nuk pati sukses, qeveria i ka urdhruar npunsve t vet q ti qetsojn, ti mbyllin dhe ti prangojn ata q, prkundr kryqimit, nuk i prulen urdhresave t patrikut, dhe me kt t paudhzuarit ti friksojn nga feja tatare. N shekullin XVIII pushteti rus ka br shum angazhim dhe prpjekje q ti kryqoj fiset idhujtare, dhe Tatart q kan renegatur nga feja dhe pr kt qllim ka dhn shum prpjekje t satisfaksionit. Caresh Katarina II n vitin 1778 ka urdhruar q secili nga kta konvertitt e ri n krishterizm ta jep premtimin me shkrim se do ti l n trsi mkatet idhujtare, do kontakt me pabesimtart, fuqishm ta prqafoj krishterizmin dhe dogmat e tij. Mbi t gjitha, kta q jan quajtur Tatar t kryquar kan qen t krishter vetm sipas emrit. S shpejti kan filluar t lirohen nga t gjitha ato n ka kisha ortodokse, pravosllave ka dhn angazhim. E kan lshuar krishterizmin dhe e kan pranuar islamin. Ky pranim i krishterizmit ka qen pr ta vetm drrasa krcyese prhyrje n fen e Pejgamberit. sht e mundur, ndrkaq, q n regjistrat zyrtar t jen regjistruar si t krishter, por ata gjithnj fuqishm mdhe fort jan ngritur kundr do tentimi t kryqimit t tyre. N nj artikull gjysmzyrtar t botuar n vitin 1972 autori pohon: Fakti q meriton vmendje sht se ekziston zingjir i gjat i renegatjes evidente, q pajtohet me fillimin e masave t ndrmarra pr shkak t stabilizimit t konvertve n fen e krishter. Ktu duhet t ekzistoj shkak krahasues q shpie deri te situatat e ktyre renegatjeve n kohn kur pritet kontribut kundrt.
222

Fkti tregon n at se tr kohn kta Tatar n zmr jan ndier musliman. I jan kundrvn masave t ndrmarra t cilat pranimi i tyre i krisherizmit do ti bnte realitet n cilin do ast.71) N pjesn e dyt t shekullit XIX sht br prpjekje e kryqimi t ktyre fiseve idhujtare dhe muslimane me an t hapjes s shkallave n mesin e tyre. Kan shpresuar se do ta prvetsojn pr vete rinin e asaj gjenerate. Iu dukej se, nse nuk veprojn ashtu, sht e pamundur ti fusin Tatart n krishteriz. Pr kt nj profesor rus thot: sht rnd t prvetsohen pr ne popullata e Kazanit, por ne do ta trheqim numrin m t vogl t popullats fshatare nga stepet dhe do ti edukojm q ti friksohen Zotit. Kur njher t jen me ne, kurr m nuk do tkthehen prapa.72) Kodi ndshkimor Rus ka parapar denime t rnda pr ata q jan renegatur nga kisha ortodokse.73) do person pr t cilin pohohet akuza se e ka kthyer t krishterin n islam, do t privohet nga t gjitha t drejtat qytetare dhe do t denohet me burg me pun t rnd fizike prej 8-10 vjet. Prkundr t gjitha urdhrave qeveritar propaganda muslimane ka arritur ti prvetsoj t gjitha fshatrat pr isla, e vean fiset t banuara n verilindje t rusis.74) Qyteti Kazan sht qendra kryesore i ktij aktiviteti misionarist. N at vend do vit sht shtypur numr i madh i publikimeve islame, kurse mullt shkonin nga universiteti n fshat pr konvertimin e idhujtarve dhe kthimin e Tatarve n islam pasi q kan qen t ekspozuar kryqimit. Rritja e vazhdueshme e numrit t Tatarve t krishter q i mbushnin radht e muslimanve ka shkaktuar shqetsim te klerikt e kishs pravoslalve ortodokse, por prpjekjet u qen t kota para suskeseve t nusllve.75) Jan shnuar shum lajme pr hyrjen e njerzve n kt fe grupe grupe, sidoos pas publikimit t ediktit n vitin 1905 pr lirin fetare. Pr konversionin masovik sht lajmruar n vitin 1909 kur 91 familje n fshatin Atomva kan kaluar n islam,76) kur se n kokn prej vitit 1906 deri 1910 numri i kalimeve n islam ka kaluar n 53.000 persona.77)

223

Thuhet se suksesi i ktij misioni m s shumti qndron n nivelin e lart moral t shoqris islame, sa edhe n ndjenjat e forta t solidaritetit vllezror q kan dominuar tekata.78) Me kt lidhen edhe metodat q i kan prdor klerikt rus t ndihmuar nga pushteti, q kta, q quhen Tatar t krishter, ta bjn sa m lojal fes. Ata kan sjell deri te ajo q feja e krishter, n midisin e tyre, t jet jopopullarizuese.79) Nga ana tjetr, propaganda e islamit mjaft me zjarr ka ftuar prpara. do musliman i rndomt dhe analfabet ka qen misionarist i fes s vet; fiset e varfra, t paarsimuara dhe analfabete t idhujtarve dhe t ngjashm me kt nuk kan mundur ti kundrvihen misionit t tyre. Nga shum fshatra n t cilat sht kryer kryqimi, njerzit kan shkuar si ends (thurs), q n periodn dimrore t punojn n fshatrat muslimane. Ktu kan kaluar n islam. Pastaj jan kthyer n fshatrat e veta si barts t zellshm t dieve islame, q kan hyr n shtpit e tyre.80) Ndr fiset q m s shumti ka prfshir ky aktivitet misionarist islam ka qen fisi i Votiakve, t cilt n pjesn m t madhe kan qen t krishter. Shumica n shekullin e XVIII dhe n fillim t shekullit XIX jan br musliman. Ende islami vazhdon t hyj n mesin e tyre, si n mesin e atyre t cilt jan t krishter ashtu edhe n mesin e asaj pjese t mbetur t idhujtarve. Shirmist sikur edhe Votiakt jan fise t Finuseve.81) ereku jan ende pagan, por shumica prej tyre tashm e kan pranuar islamin dhe nuk sht larg dita kur s shpejti edhe t tjert ti adaptohen ktij religjioni. Lvizje e Shirmisve drejt islamit sht vrojtuar n shekullin XIX kur shumica ende kan qen t krishter. Tr fshatrat po bhen muslimane edhe prkundr ligjit q ka ndaluar fardo konversioni, prve n krishterizmin ortodoks, pravosllav.82) Ata jan br musliman me kontaktin e drejtprdrejt me Bashkirt dhe Tatart, zakonet familjare dhe shoqrore dhe mnyra e jets s t cilve kan qen mjaft t ngjashm me t tyrin. Nganjher ky proces ka filluar me martesn me muslimant. Pr shembull, ndonj familje e SHirmisve me an t martess me ndonj Bashkie miqsohet dhe kshtu prshtatet me fen e tyre.
224

Muslimant e ri qen ekspozuar prbuzjes si qent e cirkumizuar n fshatrat e veta; pr kt shkak shprnguleshin n ndonj vend tjetr, disa kilometra m tej. Disa Bashkir m t pasur i kan ndihmuar materialisht. Nga arsyeja se n protokalet zyrtare jan evidentuar si idhujtar, nuk kan mundur ta marrin lejen pr ndrtimin e xhamis. Pr kt shkak familje fqinje bashkirs jan shprngulur n vendbanim t ri n mnyr q ti plotsojn numrin e krkuar t vendasve - muslimanve pr arritjen e lejes zyrtare pr ndrtimin e xhamis.83) Proces i ngjashm sht zhvilluar edhe n fshatrat tjera ku kan banuar muslimant dhe jan martuar e perzier me Shirmast.84) Edhe n rrethanat tejra sht ndier lvizje e qart pr prhapjen e misionit. Pr shembull, n fillim t shekullit XIX fshati Karakull ka qen i banuar me Shirmast e krishter. Pas gjysms s ktij shekulli disa familje kan kaluar n islam me an t Shirmasit i cili sht br mull. Pas vdekjes s tij n kt pun e trashgon Bashkiri nga fshati tjetr. Kta konvertit shprngulen n fshatrat tatare dhe bashkire, pasi q Tatart ua kan marr vendet ashtu, praktikisht, tr fshati sht br tatar. Vetm numri m i vogl i Shirmisve t rinj e ka ruajtur gjuhn e vet dhe jan martuar vetm me Tataret.85) Nse e lm anash kt aktivitet misionarist, do t gjejm se ndikimi i Tatarve n Shirmast ka qen i qart n gjuh dhe zakone. Gjuha tatare sht prhapur dhe sht futur ndr ta nprmjet msimit fetaro-moral t islamit. Marrja e petkut tatar ka pasur pr domethnie edhe supremacionin e caktuar kulturor. Nse ndonj Shirmas nuk do t mbathen tatarisht, do ti ekspozohej prbuzjes s Tatarit t par t cilin do ta takonte, dhe bashkfistarve t tij Shirmasve. Tr kjo lvizje kulturore ka synuar drejt prforcimit prfundimtar t fes s Tatarve.86) Flitet se Shirmist pas pranimit t islamit jan br ithtar t zjarrt t prhapjes s tij t mtejm. N kt i kan ndihmuar Tatart e pasur.87) Nga ana tjetr, Rust i kan shikuar SHirmast me nnmim. I kan konsideruar rac t prapambetur. Kan prshkruar epitete nnmuese edhe atyre t krishterve Shirmasve q kan qen me ta.88)
225

Ende 1/4 e Shirmasve jan idhujtar, por ndikimi musliman n mesin e tyre sht aq i fuqishm sa q s shpejti shumica e tyre do t bhen musliman.89) uvasht, t cilt jan 1.000,000, gati t gjith jan kryquar, deri sa 20.000 prej tyre ende jan idhujtar. Islami shkallrisht i kyq n rradht e veta; madje edhe dis auvash - t krishter jan br musliman. T tjert kan mbetur nn ndikimin islam. Pr entuziazmin fetar t konvertitve t rinj flet rasti i nj fsahti t krishter uvashsh n t cilin popi ke kaluar disa vjet deri sa u grumbulloi 300 rublja t nevojshme pr restaurimin e kishs. Kur tet familje uvashsh kaluan n isla mn at fshat, vetm pr disa muaj muslimant kan grumbulluar 2000 rublja pr ndrtimin e xhamis.90) Ky aktivitet i gjall mund t shnohet si karakteristik e misionaritetit islam q ka lulzuar ndr fiset vendse t asaj kohe. do familje q e ka pranuar islamin ka qen e ndihmuar n t holla ose n natur. Pr disa ndrtohej shtpia, pr t tjert sht bler ara, kafsht etj. Nse n islam kan kaluar shum familje n ndonj fshat, iu ndrtohej mesxhid dhe u formohej shkolla pr fmijt e tyre.91) Islami n mesin e Tatarve t Sibirit Pr prhapjen e islamit n mesin e Tatarve t Sibirit kemi vetm disa hollsi. Islami fillon t forcohet n ato vise vetm n fund t shekullit XVI. Misionart islam n Sibir kan hyr koh pas kohe edhe para ksaj periode me shpres q popullat e atjeshme pagane do ta prvetsoj pr fen e vet. Shumica e ktyre misionarve atje kan vdekur me vdekje shehidi. Kur Sibiri ka ra nn sundimin muslimangjat sundimit t Kuumkanit, jan gjetur varret e shtat ktyre misionarve. I ka zbuluar nj shejh i vjetr, q ka ardhur nga Buhara duke i krkuar ata. Ka ditur dika pr devotshmrin dhe lojalitetin e tyre fes. Shejhu i ka prmendur edhe emrat e ksaj grupe t shehidve. Emrat e tyre, deri n shekullin e fundit, kan mbetur objekt i prkujtiit dhe respektit te Tatart n Sibir.92) Kur Kudum-kani (q ka rrjedhur nga familja Gjugji-kan, djalit m t vjetr t Xhingis-kanit) sht br kan i Sibirit (rreth vitit 1570) me t drejt n fron me an t pushtimeve t atyre viseve ose (sipas versionit tjetr) me thirrje t popullsis s atyre viseve pas vdekjes s
226

kanit i cili ka mbetur pa trashgimtar,93) - ka dhn shum angazhim n konvertimin e shtetasve t vet n islam. Ka drguar n Buhar pr t gjetur misionar pr ti ndihmuar n kt detyr t devotshme. Nj nga misionart q ka arritur nga Buhara na ka ln prshkrimin e shkuarjes s vet me nj shok t vetin n kryeqendrn e Kudum-kanit n brigjet e lumit Irtish. Ktu pas dy vjetsh i ka vdekur shoku, kurse ai sht kthyer n vendlindjen e vet duke mos i prmendur shkaqet. Nuk kaloi pak, u kthye srish n vendin e Kuum-kanit q ta vazhdoj punn e vet n shoqri t kolegut tjetr. Kt e ka br n krkesn e prsritur t Kuum-kanit Buhars q ta ndihmoj me misionar.94) Misionart e Kazanit gjithashtu kan ardhur n Sibir. Pushtimet ruse i kan ndaluar aktivitetet misionariste t Kuum-kanit para se n kt t sendrtoj rezultatem t mdha. N kt kuptim ka qen shkak edhe qndrimi i kundrshtar t disafiseve nn sundimin e tij q ti pr vetisoj n islam. Ndonse pushtimi rus e ka ndaluar kt angazhim, prparimi i islamit n kto vise kurrsesi nuk sht ndaluar. Mullt nga Buhara dhe qytetet tjera t Azis qendrore dhe tregtart nga Kazani e kan vazhduar aktivitetin misionarist islam n Sibr. Islami ka hyr hern e par n vitin 1745 n mesin e fiseve tatare (t banuar ndrmjet lumit Irtish dhe OB). Shum prej tyre deri n fillim t shekullit XIX kan qen idhujtar, tash t gjith jan br musliman.95) Pr kalimin e Kirgizve n islam ka pasur fjal, por historia e shum fiseve tjera muslimane n Sibir ka mbetur e paqart dhe sht pr tu parashtruar se konvertimi i tyre n islam sht i kohs m t re. N mesin e instrumenteve t rndsishme t propagands islame deri n kohn ton sht interesant t ceken kngt popullore q i kndojn Kirgiziant. Kto kng prmbajn shum parime islame t besimit t dhna nprmjet tregimeve dhe legjendave, q mjaft leht gjejn rrugn deri te zemra e njerzve t rndomt.96) *) Nuk sht e teprt t tregosh n dallimin ndrmjet nocioneve Tatar dhe Mongol, sikur edhe ndodhite q kan shpjer deri te przierja e tyre.
227

Me kuptimin e vet t prgjithshm fjala Tatar gjat shekujve ka pasur domethnie t llojllojshme. Me kt nocion jan prcaktuar dy grupe t fiseve tatare n mbishkrimet turke orhane t gurit, q rrjedhin nga shekulli VIII e.r., sikur q ky emr i sht dhn edhe Mongolve, prgjithsisht ose disave prej tyre. N t gjitha pushtimet mongole n shekullin e XIII kta pushtues jan quajtur Tatar, si n Kin ashtu edhe n vendet islame, n Rusi ose n Evropn perndimore. Ibn Ethiri, historiani arab, t part e Xhingiskanit i quan Tatar. Kta jan Tatart e vjetr t njohur qysh te Grekt e Vjetr me emrin Skitt (Schthia). Emri Mongol paraqitet vetm n shekullin X, Ka mundsi q ky emr ti sht dhn atyre fiseve q jan vn nn udhheqjen e njrit prej liderve fisnor, q sht quajtur Mongol dhe i cili m von ka sunduar me fiset tjera aleate, dhe kshtu emri i njrit sht shtrir n t gjith. (Lane-Poole; Muh. Dyn. p. 200). Disa historian konsderojn se emrtimi Mongol nuk ka qen i njohur jasht vendeve q i kan banuar fiset nomade n kufirin e shkrettirs Gobi para shekullit IV t Hixhretit (sheh. X e.r.). Supozojn se ky emr i sht dhn t gjitha ktyre fiseve pasi q sht shtrir ndikimi i njeriut me kt emr n t gjitha fiset aleate. Nj formacion luftarak mongol ka kaluar edhe n tokat e Azis s Vogl, posardhsit e t cilit (pa dyshim jan br Turq) jan quajtur Tatar t Zi )Kara Tatar). Kan jetuar jet nomade, beduine n kohn e ekspeditave luftarake t Timurleukos n viset fshatare q shtrihen ndrmjet Amaris dhe Kajseris. Numri u sillej ndrmjet 3- dhe 40 mij familje. Timurlenku i ka persekutuar n Azin qendrore. Sulltani osman Bajazidi II i ka kolonizuar n disa vende n territoret e Kashgarit dhe Havarizmit. Pas vdekjes s Timurleukos Tatart e Zi kthehen dhe srish vendosen n Azin e Vogl. N Rusi dhe n Evropn lindore m s shpeshti emri Tatar i jepet t gjith popujve turq pos Osmanve - Disa historian musliman konsderojn se Tatart jan nj popull i madh i nacionit turk nga e cila jan degzuar fiset dhe degt tjera.

228

Te perndimoret ky emr sht sinonim pr t gjith Turqit, ashtu q ata t gjith Turqit i llogarisin n Tatar, n t cilt bjn pjes Osmant dhe Turkment. Ky emr (Tatart) prfshin t gjith Mongolt, vean Mankos (Madehus), si sht rasti n Kin. Shprehje Tatar n tr domethnien e vet t veant sht emr i popullit t caktuar me t cilin quheshin banort e lugins s lumit Volga n territorin e Koranit dhe Astrahanit, sikur edhe banort e siujdhess s Krimit dhe nj pjes e popullats s Sibirit q flet n gjuhn turke. Duket se popujt q n esenc kan qen Mongol sipas gjuhs veten e kan quajtur Tatar. Fjala Tatar pas XHingis-kanit n Mongoli dhe Azin qendrore sht ndrruar me shprehjen Mongol (Moghul). Ky term, Mongol, deri m sot prdoret n territorin e Afganistanit pr pasardhsit e Mongolve t cilt deri sot e kan ruajtur gjuhn e vet. Kt emr Xhingis-kani e ka futur zyrtarisht n vendin e vet. Por, teri Mongol kurr nuk ka dominuar n shuicn e viseve perndimore t imperatoris mongole edhe prkundr futjes zyrtare n prdorim. Kt e msojm edhe nga udhprshkruesit evropian si jan John of DIani El Carpini (Gjon Djan el-Karbini) dhe William of Rubruck (Viliem Rubruku) e t tjert. (Fusnota sht marr nga prkthimi arabisht i veprs s Arnoldit Ed-Davetu i be l-islam, fq. 248 - vr. e prkthyesit.). *) Ibn Ethiri kt e prmend kur flet pr ndodhit nga viti 617/1220. (vr. e prkthyesit). 1) Kurani, XIX, 23. 2) Ibn el-Athir, bl. XII, fq. 233-234. *) Caktimi i Ogutayit (1227-1241) pr trashgimtar t babait t vet Xhingis-kanit ka shkaktuar trazira te ithtart e vllaut t tij m t vjetr Xhagatajit duke e marr parasysh se me kt sht thyer tradita q djali m i vjetr t lihet pr trashgimtar. (vr. e prkthyesit). 3) Williamm of Rubruck, fq. 182, 191. C. dOhson, vol. II, fq. 488. 4) De Guignes, vol. III, fq. 200, 203. 5) De Guignes, vol. III, fq. 115. 6) Njjt, fq. 125 dhe Cahus, fq. 391. 7) Klaprath, fq. 204. 8) C. dOhson, vol. II, fq. 226-227, Cahun, fq. 408 sq.
229

9) Pr kt autor autor Yule thot: Na ka ofruar pasqyr t pakontestueshme t dituris dhe moralit t priftris s tyre. Ai sht shum m i vlefshm nga gjyqet e atyre q i kan kundruar si renegat. Rrfimi i Rubrukut na shpie n mendimin se ka t bj me personin e pjekur dhe inteligjent. (Cathey and the Way Thither, vol. I, fq. XCVIII). 10) William of Rubruck, fq. 158-159. *) Sunduesi i fiseve Hardhit e Arta (vr. prkthyesit). 11) Macrizi (2), vol. I, pjesa I, fq. 38, 106. 12) XHuzxhani (Juzjani), fq. 448-450. Raverty, fq. 1288-1290. 13) Deri n far mase ka qen i egr veprimi ndaj ktyre shihet edhe nga kjo q argtuesit kinez n teatrin e hijeve triumfalisht prpara kan theksuar figurn e plakut, mjekr bardh, t lidhur pr qof, kalit pr bishti: Me kt kan dshiruar t tregojn se si kalorsi mongol sht sjellur ndaj muslimanve. (Howarth, vol. I, fq. 159). 14) Raverty, fq. 1146. Howarth, vol. I, fq. 112, 173. Ky ligj nuk sht anuluar deri sa tregtart musliman nuk kan ngurruar nga ardhja n pallat, kurse tregtia qe dmtuar me kt ligj. 15) Howarth, vol. I, fq. 165. 16) Kuran, Al-Araf, 55. 17) Juzjani, fq. 404-405. Raverty, fq. 1160 e tutje. 18) De Guignes, vol. III, fq. 265. 1) N shekullin XIII tre t katrtat e Mongolve kan qen turq (Cahun, fq. 279). 20) C. dOhson, vol. III, fq. 121. 21) Rashiduddin, fq. 600-602. 22) Blochet, fq. 74-77. 23) sht interesant t ceket se Nexhmuddin Muhtar el-Zahidi n vitin 1260 ka hartuar pr BAraka-kanin risalen, trajtesn, e cila me argumente e konfirmon misionin fetar t Muhammedit a.s. dhe e prgnjeshtron tr at q e kan shtruar kundrshtart e ksaj, duke na njoftuar pr disputet, diskutimet shkencore, t zhvilluara ndrmjet t krishterve dhe muslimanve. (Steinschneider, fq. 63-64). 24) Abu lGhazi, bl. II, fq. 181. 25) Juzjani, fq. 447. Raverty, fq. 1283-1294. 26) Juzjani, fq. 447. Raverty, fq. 1285-1286. 27) Maqrizi (2), bl. I, fq. 180-181, 187. 28) Njjt (2), bl. I, fq. 215.
230

29) Maqrizi (2), I, fq. 222. 30) Wassaf (al-Hadra) e ka quajtur Nikudar para, dhe Ahmed pas pranimit t islamit. 31) Hayton (Ramusio, bl. II, fq. 60, e). 32) Kurani, VI, 125. *) Ahmed dhe Mustafa jan emra t pejgamberit t Zotit Muhammedit a.s.; i pari prmendet n Kuran LXI, 8 (vr. e prkthyesit). **) Nj pjes e ajetit kuranor, V, 95 (vr. e prk.). 33) Wassaf, fq. 231-234. Kt letr e ka letr e ka notuar edhe Kalkashindi (Qalqashindi) Subhulasha, bl. I, fq. 65, 68, dhe sht e datuar me muajin xhumade lula 681 (gusht 1282), kurse e kan drguar dy t deleguar: Kutbuddin Shirazi dhe Ato-be Pehlivani. Kalavuni, sulltani egjiptian, i sht prgjigjur Ilhamit t Mongolve me letrn nga 1 ramadan po t atij viti /3 dhjetor 1282). Edhe kjo letr e sjell Kalkashindi, bl. VII, fq. 217-242). 34) De Guignes, vol. III, fq. 263-265. 35) Kta jan araguni (1284-1291), XHihatun (1291-1295) dhe Baydu (prill-gusht 1295 v.). 36) C. dChason, bl. IV, fq. 141-142. 37) C. dOhason, bl. IV, fq. 148-1. 38) C. dOhasan, bl. V, fq. 365. 39) Njjt, fq. 148, 354 dhe Cahun, fq. 434. 40) C. dOhason, bl. IV, fq. 128, 132. *) Ibn Batuta thot se mendimet rreth emrit t tij ndahen (vol. I, fq. 143). Thon Huda, q n persishte do t thot Zot, dhe bende q d.t.th. djalosh, shrbtor. rob. Pastaj thon Haratbende, q n persishte d.m.th. gomar. E emri do ti thoshte Abdullah, rob i All-llahut, apo Djalosh-gomar. Flitet se shkaku i emrtimit me kt erin tjetr sht nj zakontatar q fmija, kur t lindet, t quhet me emrin e t parit q hyn n shtpi. Kur ka lindur, i pari q ka hyr ka qen pronari i ngarkess, sipas gjasave, gomari i ngarkuar, dhe sht quajtur pr kt Haratbende. Brauni thot se Ulxhajtu, kur Gozani ka ardhur n pushtet, ka ikur n internim dhe i ka ruajtur gomart n territorin e Kermanit dhe Harmesit dhe se sipas saj i sht dhn emri Harabende, rojtar i gomarve.
231

Tregohet se prindrit i kan dhn emr t keq q mos ti bien msysh syt e t kqinjve dhe se pr kt sht quajtur Harabende. Ngjashm kan br Arabt e vjetr duke iu dhn fmijve emrat: Shkmbi (Fihr), Guri (Sahr), Qeni (Kelb), akall (Muavin), me shpres q fmija, kur rritet, t bhet ndaj armikut si gur ose qen. ibn Werdi (Historia e Werdit, fq. 264) thot se emrin e ka Hudabende dhe se sundimin e ka shtrir n Irak, Horasan, Azerbejxhan dhe Dijarbekr (vr. prkthyesit). 41) Hammer - Purtgstall Geschichte der Ilahanen, bl. II, fq. 182. Duket se muslimanet e robruara kan luajtur rohin e dalluar n konvertimin e Mongolve n islam, sepse femra te Mongolt ka pasur vend t nderit e t nderuar. Mund t ceken shum shembuj nga t cilt mund t shihet ndikimi i saj edhe n jetn politike. Tashm kemi shtruar shum raste ku femrat kan ndikuar edhe n prcaktimet fetare t burrave t vet. Viliem Rubruku na flet pr at se si vet ka prjetuar ndikimin e nj gruaje muslimane dhe se si qndrim i saj i sht kundrvn n prhapjen e ideve t tij fetare: N ditn e Shpirtrave na ka ardhur nj musliman (Saracen). N bised me t kemi filluar ta shpjegojm msimin fetar. Kur ka dgjuar pr dhuratat e Zotit njerzve dhe personifikimin e tij te njeriu, ringjalljen pas vdekjes, Ditn e gjykimit dhe faljen e mkateve me kungat, ka dshiruar t kungohet. Mu kur jemi prgatitur q ta kungojn, befas krcen nga kali duke thn se duhet pa tjetr t shkoj n shtpi dhe t konsultohet me gruen. Ditn vijuese, n bised me ne ka thn se nuk mund t kungohet sepse prej ather nuk do t mund t pij m qumsht t pels. (Rubruck, fq. 90-91). 42) Ibn Batuta, bl. II, fq. 57. 43) Juzjani, fq. 381, 397. Raverty, fq. 11103, 1145-1146. 44) Rashid alDin, fq. 173-174, 188. 45) Abu-l-Ghozi, bl. II, fq. 159. 46) Ibn Batuta, bl. III, fq. 47. 47) Abu-l - Ghazi, bl. II, fq. 166-168; Muhammad Haydar, fq. 1315. 48) Me rnien e fuqis s dinastis .Ky sht fis bujqsor q i prgjigjet nomadve dhe blegtarve. Sot quhet Turkestani Kinez.
232

49) Muhammad Hayydar, fq. 57-58. 50) Ka qen kjo gjat kohs s Abdulkerimit, i cili ka qen kan i Kashgarit (983-1003 H./1575-1594) 51) Martin Hartmann, Der Islamische Orient, vol. I, fq. 203 (Berlin, 1899). 52) Martin Hortmann, Der Islamische Orient, vol. I, fq. 202. 53) Assemani, bl. III, pars. II, fq. CXVI. 54) Rashid alDin, fq. 600, pasusi I. 55) Rahsid alDin, fq. 600, pasusi I. *) Ky rend (tarikat) konsiderohet deg e lvizjes mistike sunnite n Horasan (Persi) dhe sht thirrur me emrin Muhammed b. Muhammed Bekauddin Buhari Nakshibendi (vd. 1389 v.) ndonse ai nuk sht themelues direkt. (Vr. e prkthyesit). 56) Cahun, fq. 410. 57) Howarth, vol. II, fq. 1015. 58) Abu l-Ghazi, bl. II, fq. 184. 59) Karamzin, vol. IV, fq. 391-394. 60) Hammer-Purgstall, Geschichte der Goldenen in Kiptschok, fq. 290. 61) Mbi BAshkardt, q i cekin Ibn Fadlani dhe Yakuti, ka shkruar: C.N. Fraehnio (Memoires de lAcadei Imperiale des Sciences de St. Petersbourg, bl. VIII, fq. 626, 1822). 62) Abu Ubayd al-BAkri, fq. 470-471. 63) Karamsin, bl. I, fq. 259-271. 64) Bobrovnikoff, fq. 13. 65) Reclus, bl. V, fq. 831, R.du M.M. bl. III, fq. 76, 78. 66) Relation des Tartares, far Jean de Luca, fq. 17 (Thevenot, bl. I). 67) Isla and Missions, fq. 257. 68) Gasztowtt, fq. 321-32. R. du M.M. XI (1910), fq. 287, sqq., 69) The Russidn Policu regarding Ceutrol Asia. An histarical shetch, By prof. V. Grigorief (Eugene Schuyler: Turkistan, vol. II, fq. 405-406, St ed. London, 1876; Frauz von Schwarz, Turkestan, fq. 58. (Freiburg, 1910). 70) Islam and Missions, fq. 251-252, 225. 71) D. Mackenzie Wallace, Russia, vol. I, fq. 242-244, London, 1877, 4th ed. R. de M.M. vol. IX (1909), fq. 249, Bobrovnikoff, fq. 5 sqq.
233

72) W. Hepworth Dixon, Free Russia, vol. II, fq. 284, (London, 1870). 73) Pr shembull, n vitin 1883 jan drguar fshatart e fshatit Apozof para gjyqit n Kazan sepse e kan lshuar pravoslalvljen. T pandehurit kan deklaruar se gjithnj i kan takuar islamit. Shtat prej tyre jan denuar n punn e rnd fizike pr shkak t mosbesimit, deri sa shum q e kan lshuar krishterizmit jan internuar n Sibir. Anatole Leroy-Beaulien, LEmpise des Tsars et les Rusees, bl. III, fq. 645 (Paris, 189-1893). 74) D. Mackonzie Wallace, Russio, vol. I, fq. 245. 75) Palmieri, fq. 85-86. R. de M.M. dhe (1907), fq. 162 sq. 76) R. du M.M. IX (1909), fq. 294. 77) Ibid. X (1910), fq. 413, Id. I (1907), fq. 273. 78) Ibid., X, fq. 252. 79) Ibid., fq. 249. 80) Bobrovnikoff, fq. 12. 81) Kto fise me prejardhje jan tetone dhe kan qen t banuar n Evropn veri-lindore. 82) Reclus, bl. V, fq. 716, 748. 83) Eruslanov, fq. 3, 6. 84) Ibid., fq. 7-8. 85) Eruslanov, fq. 5-6. 86) Eruslanov, fq. 9, 13. 87) Ibid., fq. 17, 20, 36. 88) Ibid., fq. 38-39. 89) Bavrovnikoff, fq. 22. 90) Bobrovnikoff, fq. 21-22, 31. 91) Ibid., 13, Islam and Missions, fq. 257. 91) G. F. Mller, Sammlung Russischer Geschichte, vol. VII, fq. 191. 93) G. F. Mller, Sammlung Russischer Geschichte, vol. VII, fq. 183-184. 94) Radloff, vol. I, fq. 147. 95) Jadrinzev, fq. 148; Radloff, vol. I, fq. 241. 96) Radloff, vol. I, fq. 472, 497. KAPTINA IX
234

PRHAPJA E ISLAMIT N INDI Shtrirja e popullsis muslimane Shum historian klasik e bashkkohor barabart jan preokupuar me pushtimet muslimane n Indi dhe forcimin e ndikimit t tyre dhe me zhvillimin e islamit n ato vise. Mirpo, askush nuk ka tentuar deritash t shkruaj pr historin e prhapjes s islamit n Indi si di t ndar nga fitoret luftarake dhe punve drejtuese t ithtarve t ksaj feje. Njmend, ndrmarrja e ktill i duket i pamundur shumics s ktyre historianve. Shpesh India zgjidhet dhe theksohet si shembull tipik i vendit ku islami i ka borgj ekzistimin dhe qndresn e vet vendosjes n t t elementit t huaj, pushtues islam q e ka bartur fen e vet pasardhsve pas tyre. Jasht rrethit t vet kan arritur t zgjerohen ekskluzivisht me an t forcs dhe persekutimit. Disa kan konsideruar se fryma misionariste islame po dftohet n fytyrn e vet t vrtet nprmjet masakrit brutal t Mahmud Gazneviut ndaj brahmanve, dhe n persekutimet e Aurangzebit,1) sunetinin e detyrueshm gjat sundimit t Hajdar Aliut, Tipu-sulltanit dhe t ngjashm me ta. Por ne n numrin prej 66 milion muslimansh t Indis2) gjejm numr t madh t atyre te t cilt detyrimi n konvertimin e tyre dhe konvertimin e pasardhsve t tyre nuk ka pasur madje kurrfar pjesmarrjeje. Ndikimi i njmendt n kt pun ka pasur msim dhe bindje fetare t misionarve musliman paqdashs. Ky lloj i konvertitve e prbjn nj grup t veant q dallon nga ajo q detyrimisht e ka pranuar islamin dhe grupeve tjera heterogjene q e prbjn muslimant e Indis. Tr bashksin e muslimanve mundemi, prafrsisht, ka ndajm n ata q i takojn elementit t huaj dhe n ata q islamit i jan afruar nga njra prej feve t vjera n vend nn ndikimin e faktorve t ndryshm dhe n periodat e ndryshme historike. Vendbanimet e huaja n Indi prbhen prej tri grupeve themelore. I pari, numerikisht m i rndsishmi, sht grupi i ardhacakve q kan arritur npr kufijt veri-perindimor t Indis dhe i gjejm n dy provinca: n Sind dhe Penxhab.

235

Grupi i dyt jan t mbeturit e pjestarve t pallatit ose ushtris t disa dinastive muslimane, q jan vendosur n Indin e eprme, e shum m pak n rrafelartn e Dekkanit. Grupin e tret e t fundit e prbjn ata q e kan banuar bregun perndimor dhe nuk sht e pamundur se me prejardhje jan Arab. Themeluesit e ktyre kolonive kan arritur n Indi me rrug detare.3) Numri i familjeve t prejrdhjes s huaj q jan banuar n Indi, prve Penxhabit dhe rrethins, askund nuk sht i madh. sht e sakt se m shum se gjysma e muslimanve t Indis ka marr shprehimisht emrtime t huaja sikur: shejh, beu dhe kani, e madje edhe sejjid4), ndrkaq, shumica e ktyre muslimanve jan ose popullat lokale e ktyre viseve ose pasardhsit e tyre q kan kaluar n islam. Emrtimet e siprme i merrnin prej personalitetit m t largt ndr ata q i kan kthyer n islam ose kjo ka rrjedhur me przierjen me aristokracin muslimane, e edhe sipas disa motiveve m pak t rndsishme.5) Sa i prket pjess s dyt t ktij grupi - e kjo sht popullata autoktone q ka kaluar n islam -, nj pjes e tyre pa dyshim e ka ndryshuar fen me dhun dhe nn presionin e pushtetit zyrtar, por pjesa m e madhe ka hyr n gji t islamit krejtsisht sipas vullnetit dhe zgjidhjes s vet vetjake. Historis s lvizjeve q muslimant i kan zbatuar me qllim t prhapjes s islamit dhe ndikimet shoqrore q kan sjell deri te kalimi i nj pjese t popullats induse n islam, i sht kushtuar vmendje shum e vogl. Shumica e literaturs historike n t ciln mund t thirreni kurse e cila flet pr muslimant e Indisi, pa marr parasysh se autort u jan Evropiant ose njerzit e vendit, jan vetm kronikat (sixhilt) mbi luftrat, fushatat, aksionet e disa sunduesve, me t dhna t varfre t jets fetare n at koh. Nse dika edhe sht thn, ka qen kjo n form t jotolerancs dhe fanatizmit. Nga biografit e njerzve t mir (evlijave) musliman dhe traditave t vendit mund t msojm di pr jetn misionariste t muslimanve q ka qen plotsisht e pavarur nga jeta politike n vend. Para se t themi di pr kt pun, do t jet mir t sjellim nj shkputje nga propaganda zyrtare e islamit dhe ta theksojm rolin q suntuesit musliman e kan luajtur n prhapjen e fes s vet.
236

Sunduesit musliman dhe kontributi i tyre n prhapjen e islamit Pesmbdhjet vjet pas vdekjes s Pejgamberit, Arabt e kan prgatitur nj ekspedit (ushtarake) n Sind. Vrshimi pushtues drejt Indis ka rrjedhur nga ana veriperndimore, dhe ka vazhduar deri n shekullin XVIII. Disa nga disa kta pushtues kan qen themelues t imperatoris s fuqishme, deri sa t tjert kan qen avanturier t rndommt. Disa kan ardhur vetm pr shkak t plakitjes dhe pres, me t cilin edhe jan kthyer, deri sa t tjert kan mbetur dhe themeluar shtete, ndikimi i t cilit sht ndier atje deri sot. Nuk e dijm se kta t part a kan marr me vete fardo misionarsh dhe propaganduesish t fes dhe kt jo pr shkak t indiferentitetit t tyre ndaj fes. Shum prej tyre invadimin e vet n Indi i kan publikuar n dritn e lufts s shenjt, xhihadit, q vrehet n iden q kan qen n kokn e Mahmud Gazneviut dhe timurleukos. Ky i fundit, pas marrjes s Delhit, ka shkruar n biografin e vet si vijon: Kam qen pesmbdhjet dit ne Delhi. Kjo koh m ka kaluar n disponim dhe hare. I kam organizuar kshillimet mbretrore dhe kam dhn gosti t mdha. Pastaj jam prkujtuar se kam ardhur n Hindustan pr t luftuar me pabesimtart. All-llahu e ka bekuar kt ekspedit dhe m ka mundsuar t shkoj nga fitorja n fitore. Kam triumfuar ndaj kundrshtarve t mi dhe kam zhdukur shum pabesimtar dhe idhujtar. Shpatn e ndrrimit t fes e kam lagur me gjakun e armiqve t fes. Tash, pas fitores s shklqyeshme, ndiej se nuk m ka hije q ti lshohem qetsis s prhershme, por q edhe m tej t angazhohem n luft kundr pabesimtarve t Hindustanit.6) Ndonse Timurlenku flet shum pr shpatn e vet me t ciln sht ndihmuar n prhapjen e misionit, duket se ajo nuk i ka shrbyer kurrfar qllimi tjetr pos drgimit t pasbesimtarve n skterr. Duket se shumica e pushtuesve musliman kan ndjekur pikrisht rrugn e ktill. N emr t All-llahut jan rrnuar idolet, priftrit e tyre kan ardhur nn shpat dhe u jan rrnuar tempujt, kurse n vendet e tyre, n t shumten e rasteve, jan ngritur xhamit.
237

sht e sakt se islami u sht ofruar Hindusve pabesimtar para se muslimant ti atakojn.7) Nganjher frika e detyronte botn ta pranoj kt fe. Kto jan faktet t cilat kan qen n t shumtn me efekt afatshkurtr, s paku ditve t para t pushtimit islam, sepse kan mbetur pa ndikim pas trheqjes s pushtuesit. Kjo gjendje na ilustron tregimin pr Hardattin, njrit prej kryetarve (rais) t Bulandsharit,*) i cili i sht nnshtruar Mahmud Gazneviut, q e ka shtruar autori i historis t pushtimeve t Mahmudit dhe sekretari i tij. N fund (rreth 410/1010) Mahmudi arriti deri te kshtjella Barba8) n tokn e Hardattve, i cili ishte njri prej raisve, q n gjuhn hindu d.m.th. mbret. Kur Hardatti ka dgjuar pr kt sulm q e kryen lufttart e All-llahut, e t cilt vinin sikur valet e detit, t rrethuar me melaqe nga t gjitha ant, e kaploi zemrim i madh, kmbt i dridheshin, u friksua pr jetn e vet q do t mund t humbej sipas drejtsis s Zotit. Pr kt arsye e ka par t arsyeshme si mnyra m e mir q t shptoj sht nse pranon ta pranoj islamin, sepse shpata e Zotit qe nxjerr nga kllfi, kurse zri i denimit tashm jehonte. Ka hyr me dhjet ij njerz duke e manifestuar dshirn pr kthim n islam dhe lnien e idoleve.9) Kta konvertit t ri, sigurisht, kan shfrytzuar rastin e par q u dftohet - pas trheqjes s pushtuesit - q t renegasin nga feja. Kjo sht shfaqje n t ciln ankohen historiant musliman t Indis. Kur Kutbuddin Ujbeku e sulmoi Baranin n vitin 1193, rrept iu kundrvu andraseni, raxha i athershm, q mban prejardhje nga dinastia Hardatte. Vetm emri i tregon n fen e tij hindu dhe nga ather nuk kemi dgjuar pr ekzistimin e muslimanve nn sundimin e tij.10) Duket se te kta pushtues ka pasur shum pak aso q ne e quajm dashuri pr shpirt, e cila i motivon misionart e sinqert n prhapjen e islamit kurse e cila ka kryer pushtime aq t mdha pr islamin. Dinastit e Hilixhive (1290-1320), Tuglukve (1320-1412) dhe Lodve (1451-1526) kan qen rndo mt preokupuara me luftra dhe shu nuk i kan dhn rndsi qllimeve fetare. Shum m tepr kan qen t preokupuar me vnien dhe grumbullimin e tatimeve se sa me
238

punn n prhapjen e fes.11) Mirpo, nuk kan qen plotsisht pa zjarr fetar. Pr shembull pr Xhakhert, popull barbar n viset malore n veri t Penxhabit, t cilt pushtuesve t par u kan shkaktuar shum kokarje, thuhet se kan kaluar n islam nn ndikimin e Muhammed Gurit n fund t shekullit XII. Sunduesi musliman e robroi liderin e tyre dhe e shtyri ta pranoj islamin. Pasi q ia vrtetoi titullin e udhheqsit t ktij fisi, e ka kthyer q ithtart e vet ti kthej n islam. Duke e marr parasysh se shumica e tyre pak kan dijtur pr fen e tyre t mparshme, ka qen leht q islam t dominoj tek ata.12) Sipas fjalve t Ibn Batuts, Hilixht e kan prkrahur botn ti kalojn n islam. Patn br tradit q njeriun q e pranon islamin ti prezentohet sulltanit, i cili do ti falte rroba t bukura, unaz dhe bylyzyk prej arit n vlern q ka qen proporcionale me pozitn e tij shoqrore.13) Sunduesit e dinastive t hershme muslimane nuk kan pasur majft zjarr fetar pr prhapjen e islamit. sht vshtir t gjendet, n historin e tyre, di t ngjashane me pasusin vijues nga autobiografia e Firus-shah Tuglakut (1351-1388): I kam nxitur shtetasit e mi pabesimtar ta prqafojn fen e Pejgamberit. Kam shpallur se do person q e pranon kt besim dhe bhet musliman do t lirohet nga xhizja ose tatimi personal. Ky lajm u dgjua n mesin e njerzve dhe numri i madh i Hindusve sht prezentuar dhe iu lejua q ta arrijn nderin e islamit. Pas ksaj, nga dita n dit, kan ardhur nga t gjitha viset dhe e kan pranuar fen. Kan qen t falur nga xhizja dhe jan dhuruar me peshkeshe dhe mirnjohja.14) Kur ndikimi islam u forcua, vean n kohn e dinastis s Mogulve, ndikimi fetar i islamit, natyrisht, ka qen m i pranishm dhe i vazhdueshm. Ky ndikim sidomos ka qen i shprehur n lvizjet hindu, t cilt flasin pr ekzistimin e Zotit, kurse paraqiten gjat shekullit XV dhe XVI. Peshkopi Lefroy konsideron q natyra e qart dhe konkrete e msimit islam i ka trhequr mendjet q nuk kan mundur t knaqen me iden e panteizmit,15) q shquhet me paqartsi dhe relativitetet. Kur islami, me lojalitetin e vet t fort njemendsis s ekzistencs s Zotit nga e cila rrjedh si natyra objektive e plot dhe e fuqishme e
239

t vrtets, erdhi n konflikt me iden e transcendencs - me panteizmin dhe subjektivizmin e besimit t tij, domosdoshmrisht ka ecur para. Islami nuk fitoi vetm n konflikt, por ka ardhur edhe si ilaq shptimtar pr jetn dhe mendimin e Indis s eprme. S shpejti i freskoi dhe edhe m shum i ngjalli shum shpirtra q kurr, vetvetiu, nuk do t lviznin intelektualisht.16) Islami i Raxhaputave dhe t tjerve Iniciativa m e fuqishme e kalimit n islam sht br m e theksuar kur besimi n idhuj bhet penges n rrugn e prparimit n karrier n pallatin musliman, ndonse fryma e tolerancs, q e ka arritur kulminacionin e vet gjat sundimit t Ekberit eklebtik,8) sht dftuar ndaj Hindusve dhe n shum raste jan respektuar pasurit e ln me tertament t ksaj feje.17) Prve ksaj q frika (e Ekberit) nga jopopullariteti dhe dshira pr prvetsimin e njerzve e kan diktuar politikn e mosprzierjes dhe gjykimi i veprimeve t dhuns dhe kryengritjes s fanatizmit fetar, q i ka karakterizuar perioda e par e pushtimit dhe fitores, prkundr t gjitha ktyre, motivet e interesit personal i kan trhequr shumicn nga hinduizmi n besimin islam. N kt mnyr shum Raxhaput jan br musliman. Deri sot pasardhsit e tyre mund t gjenden n mesin e aristokracis ifligare. N mesin e ktyre do t mund t jet dega m e rndsishme e muslimanve q i prket fisit t madh t Bashkotve, t cilve n krye u qndron fisniku Oda, udhheqsi i par musliman. Sipas nj legjende, imperatori BAbari e ka robruar t pari e tyre Tilok audn, q lirin e vet e ka bler me pranimin e islamit.18) Sipas legjends tjetr, konversioni i tij ka qen n kohn e sundimit t Humajunit. Kur ky sundues ka dgjuar pr bukurin magjepse t gruas Tiloka auds kur ajo ishte n bazare, iu ka urdhruar njerzve t vet q tia sjellin. N fund ndrgjegjja nuk i qe e qet dhe ai ia ka kthyer burrit t tij. Tilok audi ka qen i dshpruar dhe i bindur se kurr m nuk do ta shoh. Nga mirnjohja ndaj ksaj mirsie, edhe ai edhe gruaja e tij e kan pranuar islamin i cili njerzit i mson n etikn fisnike.19)

240

Raxhaputt q kan kaluar n islam jan mjaft t prkushtueshm praktikimit t fes s vet. Shpesh i kundrvihen fes s vet t vjetr hindu, dhe kt n mnyr t uditshme. Pr shembull, n krahinn Bulaudshehr e gjejm familjen e madhe muslimane t njohur me emrin Lalkani Pathan me prjashtim t vogl, e cila ende i ruan emrtimet e vjetra hindu dhe traditat martesore familjare. Nga po ky fis ekzistojn degt hindu, t cilt jetojn njri pas tjetrit.20) N krahinn Mirzapur pjestart e fisit Xhuhavar Raxhputi, t cilt tash jan musliman, ende i kan mbajtur elementet e t drejts s vendit hindu, zakonet dhe traditn dhe n emrat e vet musliman i marrin titujt e nderit hindu.21) Kalimet e detyrueshme n islam Thuhet se detyrimi zyrtar kurr nuk sht prdorur ndaj Hindusve sikur gjat sundimit t Aurangzebit. N pjest lindore t Penxhabit ka shum raste ku i pari i degs muslimane t bashksis, si thon, e ka ndrruar fen e vet gjat sundimit t ktij fanatiku q ta shptoj tokn n fshat. N qytetin Xhurxhan afr Delhit jeten familja hindu Banjas e cila ende mban titullin shejh (t ciln, rndom, e kan marr Hindust q kan kaluar n islam), sepse njri prej antarve t ksaj familjeje, fisi i t cilit ka vdekur, e ka pranuar islamin q ta shptoj pasurin e familjes nga konfiskimi.22) Shum Raxhput, ifligarn krahinn Kanpur, kan qen t detyruar ta pranojn islamin n kt mnyr.23) N disa raste tjera thuhet se ky strgjysh sht sjell n Delhi si rob ose peng, ku sht synetuar dhe detyrimisht sht kthyer n islam.24) Duhet t vrehet se burimi i ktij konvertimi t detyrueshm sht legjenda familjare ose lokale, dhe kjo nuk prmendet (se kam mundur un t verifikoj n burimet historike nga koha e sundimit t Aurangzebit.25) sht pjekur mendimi, pa dyshim, se kthim t detyrueshm ka pasur nga ana e sunduesve musliman. Kjo duket e mundshme pr shkak t entuziazmit fetar mir t njohur t Aurangzebit q ka qen shkak q shum familje t Indis veriore (historia e kalimit n islam e
241

t cilve kaher sht harruar) ndrrimin e fes s vet ta lidhin pr kt. Ky shkak sht m i afrt supozimit. Ngjashm sht edhe n Dekan ku Aurangzebi merr pjes me Hajdar Alian dhe Tipu-sulltanin (e kta jan sunduesit mm t njohur musliman n at koh), n thashethemet mbi konvertimin e detyrueshm t familjeve dhe grupeve tjera t popullats vendse konvertimi i t cilve n islam pa dyshim daton shum para ksaj date dhe pr ka nuk ka shnime historike q kto ndodhi ti merr parasysh.26) Ka mundsi q tipu-sulltani ka qen ai sundues musliman q m tepr sistematikisht sht angazhuar n kthimin e detyrueshm n islam. Proklamacionin vijues ia ka shpall n vitin 1788 popullit t Mallabarit: Pas 24 vjet t kaluara nga nnshtrimi i vendit tuaj, ju ende jeni t padgjueshm dhe rebelues. Ende jeni burim i trazirave dhe rreziqeve. N luftrat q jan zhvilluar n sezonn kishore ju keni qen shkak i vdekjes s shum ushtarve tan. Le t jet kjo. ka qen - ka kaluar. Jam i gatshm ta harroj t kaluarn. sht koha q ta ndrroni sjelljen tuaj, ti mbaheni rendit e qetsis dhe ti paguani rregullisht tatimet si e bjn kt shtetasit tjer. Deri sa gruaja juaj nuk knaqet me nj njeri por shoqrohet me dhjet dhe bni dashuri me nnat dhe motrat tuaja dhe deri sa t jeni t zhytur n t kqia t ndryshme, pr ka t gjith po lindeni nga adulteria, dhe deri sa raportet reciproke i keni m t mjer se raportet me bishat e egra, e shoh se jam i detyrueshm tju pengoj nga zakonet m katare, kurse tju kshilloj q t jeni si njerzit tjer. Nse gaboni ndaj urdhress sime dhe bheni t shurdhr nga kshilla, sinqerisht ju betohem se do tju detyroj n rrug t drejt dhe do tju dhuroj t gjithve me islam. Do ti sjell t gjith njerzit tuaj m t rndsishm, t vjetr e t rinj, n qendr t pushtetit tim. Kjo komunikat nxiti kryengritje n Malabare. N filli mt vitit 1789 Tipu-sulltani ka prgatitur ushtrin prej 20.000 ushtarsh q me forc ta zbatoj kt komunikat. Ka dhn urdhrin e prgjithshm q do person n krahin, pa dallim, do t nderohet me hyrjen n islam. Shtpit e atyre q ikin nga ky nderim do t digjen dhe do t ndiqen deri ather kur t gjenden n vende t fshehta. Duhet t prdorohen t gjitha mjetet e sinqeritetit dhe gnjeshtrs, fuqis dhe dinakris q t detyrohen t gjith n ndrrimin e fes.
242

N baz t ksaj mijra Hindus jan synetuar dhe jan detyruar t kan mish lope. Ushtria britanike, kah fundi i vitit 1790, ka shkatrruar pjesn e mbetur t forcave t Tipu-sulltanit nMallabar, kurse vet sulltani ka prjetuar fundin e vet n fillim t vitit 1799 kur Anglezt e pushtuan Seringa patemin.*) Shum brahman dhe najas, q detyrimisht jan konvertuar, m von e kan lshuar fen e vet t re.27) Sa pak efekt ka pr prhapjen e islamit me dhun nga ana e sunduesve musliman mund t gjykohet nga fakti q madje n qendrat ku dominues sht ndikimi musliman, si jan Delhi dhe Agra, muslimant nuk e prbjn, n kohn bashkkohore, m tepr se 10% t popullsis n krahinn e par, deri sa n krahinn e dyt prbjn 1/4 e popullsis.28) Nj shembull i pavlefshmris s konvertimit t detyrueshm dftohet n rastin e Budh Malit, raxhs nga Maxhhanli n krahinn Gorkapur. Qe mbyllur nga ana e Akbarit pr shkak t fshehjes s haraxhit, sht sjell n Delhi, sht konvertuar n islamm dhe sht quajtur Muhammed Salim. Kur sht kthyer, gruaja i pat ndaluar t hyj n kshtjelln e t parve t tij. Ajo simpatit e shtetaasve t tij si duket i trhoqi n ann e vet dhe sundoi me vendin, deri sa djali i saj Bhawani Mali ka qen i mitur, dhe ashtu pa ndryshim ka vazhduar trashgimia hindu n fron.29) Deri sot jan ruajtur disa gjurma t uditshme t orvatjeve ngjashme indolente t konvertimit t njerzve n islam. Vrehet kjo n disa zakone t sektit hindu q quhet Bishnoi. Principet themelore t besimit t tyre jan refuzimi i t gjitha hyjnive hindu prve Vishnes. N kohn m t re kan filluar ti varrosin t vdekurit e vet n vend q ti djegin. kan pranuar emrin Gula mMuhammed, sikur edhe disa emra tejr musliman, dhe prdorimin e prshndetjes muslimane. Prshtatjen zakoneve muslimane e shpjegojn me fjalt se njher e kan ther kadiun i cili qe przier n zakonin e tyre pr djegien e t vejes. Gabimin e ber e kan prmirsuar me kalimin n islam. Mirpo, ata sot kan hequr dor nga kjo praktik n dobi t zakonit hindu.30) Edhe prkundr t gjithave, disa sundues musliman nuk kan pasur suskes m t madh n detyrimin e shtetasve t vet hindu q ta pranojn islamin m tepr se n rastet e prmendura.
243

Sa do t vrtet t mund t ket n pohimin31) se sht e pamundur ti afrohesh ans fetare t pozicionit t muslimanve n Indi e q m par mos t shqyrtohet aspekti i tij politik me, pa dyshim, konsiderojm se islami ka arritur fitoren e vet m t madhe dhe suksesin permanent misionarist n kohn dhe vendet ku fuqia e tij politik ka qen m e dobta, si ka qen kjo n Indin jugore dhe Bengallin lindor. Nuk do t ishte keq ti shtrojm disa shembuj t lvizjeve t atilla misionariste, duke filluar me Indin jugore dhe rrafshlarten e Dekanit. Pasi q n mnyr kritike ta shqyrtojm historin e Sindit, Kuit (Cutch) dhe Guxhuratit, do t kalojm n Bengal dhe, n fund, do t dftojm n punn e disa misionaristve veprimi i t cilve ka qen jasht kufinjve t prmendur gjeografik. Pr kta shum misionar historiant kan dhn shum t dhna, me prjashtim t cekjes s emrave t tyre dhe sfers s puns. N kt domen nuk posedoj m me t dhnat detaje pr shkak t lajeneve t rralla pr misionaritetin prgjithsisht. Islami n Indin jugore Deprtimi i par i islamit n Indin jugore na kthen n shekullin VII kur nj grup i t ikurish arriti nga Iraku, u strehua n Mapilla dhe u vendos n kto vise.32) Arabt dhe Persiant jan marr me tregtin e mlmesave, eshtrat e elefantve, gurt e mueshm e tjera ndrmjet Indis dhe Evrops disa qindra vjet. Kjo ka shkaktuar ndiki t vazhdueshm islam n bregun perndimor t Indis jugore. Rezultat i grumbullimit konstant n kt krahin sht ajo q sht krijuar przierja e popullsis, gjysma Hindus, gjysma Arab ose Persian n qendrat tregtare prgjat bregut. Jan krijuar edhe marrdhniet miqsore ndrmjet ktyre tregtarve musliman dhe sunduesve indus, t cilt u kan ofruar patronat dhe mbrojtje, duke pasur parasysh aktivitetin e rritur tregtar nga i cili ka rrjedhur mirqenia e vendit, si rezultat i qndrimit t ktyre tregtarve n t.31) Nuk ka pasur pengesa n rrugn e veprimit misionarist. Ata q e kan pranuar islamin kan gzuar respektin e njjt q e kan pasur
244

edhe tregtart e huaj, ndonse para kalimit n islam kan qen n shkalln m t fundit t rangut shoqror.34) Shpjegimi tradicional pr hyrjen e islamit n Malabar, si na jep historiani musliman nga shekulli XVI, sht q misionart e par kan qen grup i haxhive q kan shkuar ta vizitojn gjurmn e hapave t Ademit a.s. n cejlon. Kur kan arritur n Kranganor, e ka drguar raxhn tek ata. Udhheqsi i ktij grupi, shejh Sherif b. Maliku, n shoqrin e t cilit ka qen vllau i tij Malik b. Dinari dhe i nipi Malik b. Habibi, gjeti rastin e volitshm q raxhit ti prezentoj msimin e islamit dhe pejgamberin e Muhamemdit a.s. Zoti e futi sinqeritetin e mesimit t Pejgamberit n zemrn e mbretit dhe ai e pranoi. Zemrn ia mbushi me dashuri ndaj Pejgamberit. I urdhroi shejhut q me shokt e vet t kthehet srish pas kthimit nga polegrini hapave t Ademit.35) Kur u kthyen nga pelegrini nga Cejloni, mbreti jshehtas hypi n bark, e cila ishte para nisjes n bregun e Arabis. Mbretrin na ka n qeverisje zvendsve. Atje mbeti nj koh. Kur dshiroi t kthehet n vendin e vet, me vendosjen q t ndrtoj xhamia dhe ta prkap islamin, u smu dhe vdiq. N shtratin e vdekjes i porositi shokt e vet q mos t heqin dor nga rruga e vet misionariste n Mallabar. Q ti ndihmoj n punn e tyre, iu dhe rekomendime t shkruara pr ndihmuesit e tij n t cilat m s ngrohti i preferon. Njkohsisht i luti shokt e tij q ta fshehin t vrtetn mbi vdekjen e tij. I furnizuar me kto shkresa, Sherif b. Maliku dhe shokt e tij lundruan drejt Kranganorit, ku shkresat e mbretit iu siguruan pritje t mir dhe dhurimin e trollit n t ciln e ndrtuan xhamin. Malik b. Dinari vendosi q t mbetet aty, kurse Malik b. Habibi u nis m tej me qllim q m tej ta prhap islamin dhe t ndrtoj xhamia n t gjitha territoret e Malabarit. Kshtu Malik b. Habibi doli n Kuilon me pasurin e vet, gruan dhe disa fmij dhe atje e ndrtoi xhamin. Pasi q e la gruan aty, shkoi n Hili Maravi,36) ku e ndrtoi xhamin. Tregimi vazhdohet m tej dhe i cek emrat e shtat vendeve tjera n t cilat ky misionar i ka ndrtuar xhamit. N fund u kthye n Kranganor.
245

Di m von ai srish i ka vizituar kto vende q n secilin ta fali namazin dhe t kthehet n vendlindje duke iu falnderuar Zotit dhe duke e madhruar at pr paraqitjen e islamit n vendin prplot pabesimtar.37) Nuk ka prov historike pr saktsin e ktij tregimi sa do q karakterizohet me hollsi. Besimi i zgjeruar e v datn e ksaj ndodhie t regjistruar n kohn n t ciln ka jetuar Pejgamberi. Me di dyshim, Zejnuddini mendon se kjo nuk ka mund t ndodh para shekullit t tret Hixhri.38) Nuk ka ktu asgj q do t anonte nga njra dat ose q do ta prkrahte traditn popullore t Mapilve mbi ekzistimin e varrit t nj mbreti hindu n Zafar n breg t Arabis, e n t cilin sht i gdhendur emri i Abdurrahman es Samirit, i cili erdhi atje m 212, kurse vdiq n vitin 216 Hixhrij.39) Xhamia n Madaj, pr t ciln thuhet se e ka ndrtuar Malik b. Dinari, mban datn e gdhendur memoriale t ndrtimit t vitit 1124.40) N realitet, legjenda n vete prmban provn e karakterit paqedashs t prkapjes s msimit islam, q ka vepruar disa shekuj n bregun e Mallabars. Njerzit q jan marr me kt pun s pari kan qen tregtar arab. Mirpo, Ibn Batuta prmend shum alim q profesionalisht merreshin me aftsimin n fe. Kan ardhur nga Arabia dhe vendet tjera. I ka takuar n qytetet n bregun e Mallabars.41) Zamarimi nga Kalkuta, q ka qen ndihmuesi kryesor i tregtis arabe n Kalkut, i ka nxitur njerzit n isla n mnyr q ti prgatis anijet arabe n t cilat sht mbshtetur n zmadhimin e fuqis s vet. Thuhet se ka urdhruar q n do familje peshkatare n vendin e vet t jet nj ose m shum antar meshkuj t edukuar n frymn e islamit.42) N fillim t shekullit XVI Mapilt kan prbr 1/5 e popullsis s Mallabarit. Kan folur me gjuhn e njjt sikur Hindust dhe prej tyre jan dalluar vetm me mjekrat e gjata dhe me kapela t veanta. Kur arritn Portugezt, ka pasur mundsi q tr popullsia e ktij bregu t kaloj n islam. numr mjaft i madh i njerzve ka konvertuar pr shkak t ndikimit t madh q e kan pasur tregtart musliman, q kan arritur nga pjest tjera t Indis, si jan Guxharati dhe Dekani, dhe nga Arabia dhe Persia.43) Duket se nuk ka lajme t regjistruara pr personat q kan marr pjes n propagandimin e islamit pos asaj q e prmend historiani
246

Abdurrezaku, i cili e la prshkrimin e misionit t tij t pasuksesshm n pallatin e mbretit Zamarin n Kalkut. Ai qe drguar n kt mision n vitin 1441 nga ana e Timuridve Shah Ruh Bahadurit me ftes t nj ambasadori, t cilin Zamorini nga Kalkuta i ka drguar ktij sunduesi. Ambasadori ka qen musliman. Ky ambasador sulltanit ia ka prezentuar shtjen ashtu q drgimi i nj delegacioni Zamorinit do t paraqiste rndsi dhe nder t veant. Ka krkuar q ta ftoj Zamorinin n islam n pajtim me urdhrin e Zotit: Fto n rrugn e Krijuesit tnd me urtsi dhe kshill t mir44) hapja zemrn t mbyllur me errsir dhe mashtrim, dhe lejo q rrezet e drits s fes dhe shkndijat e drits s diellit t hyjn n dritaren e shpirtit t tij. Abdurrezaku qe zgjedhur pr kt detyr. Pas udhtimit, t lidhur me rreziqet, ka arritur n Kalkut. Duket se sht pranuar ftoht. Pasi q i kaloi gjasht muaj, hoqi dor nga qllimet kryesore. sht kthyer n Harasan pas mungess prej tri vjetve.45) Bashksia tjetr muslimane n Indin jugore jan ravuttansi. Kalimi i tyre n islam lidhet me msimin dhe punn e grupit t misionarve varret e t cilit nderohen deri m sot. i njohuri ndr ta ka qen Seyyid Nasr Shahi46) (969 - 1039). Ai, pas udhtimeve t gjata n vendet arabe, Persi dhe Indin veriore, u ndal n Trishnapli, ku e kaloi pjesn e mbetur t jets s vet, n devotshmri (ibadet) dhe brjen e veprave t mira. Numrin e madh t Hindusve e ka kaluar n islam. Shum njerz e vizitojn dhe e pelegrinojn varrin e tij. Muslimant Trishnaplin e quanin Nasarnagov, sipas emrit t ktij evliu (dobrog).47) Sejjid Ibrahim Shehidi (konsiderohet se sht lindur n gjysmn e shekullit XII), varri i t cilit sht n bregun e lumit Ervadi, ka qen lufttar. ka udhhequr ekspeditn lujtarake n mbretrin Pandyan. Kt vend e ka pushtuar gjat dymbdhjet vjetve q n fund t vdes. Jetn e djalit t tij e kan shptuar pr shkak t konsiderats s qeverisjes s mir t babait t tij. I kan dhuruar edhe tok, t ciln trashgimtart e tij e knaqin edhe sot. I fundit nga kta evlija ka qen Shah el-Hamidi (1532-1600). sht lindur n Monikpur n indin veriore. Pjesn m t madhe t jets e ka kaluar n vizitat vendeve t shenjta islame dhe udhtimeve
247

misionariste, vean n viset e Indis jugore. N fund u ndal n Nagor, ku ende pasardhsit e birit adoptiv t tij e mbikqyrin varrin e tij.48) Gjudekult jan grupi i dyt i muslimanve n Indin jugore. Jetojn nga pastrimi i pambukut (n ka edhe emri iu dfton) dhe endjes s shtofit t vrazhd. Kalimin e vet n islam ia atribuojn Baba Fahruddinit, varin e t cilit e respektojn n Penukond. Legjenda thot se Baba Fahruddini n realitet ka qen mbret i Sistanit. Ka abdikuar n dobi t vllaut dhe u b lyps - i devotshm. Pas haxhit t kryer dhe vizits Mekkes dhe Medines, pejgamberi, n ndrr, i ka urdhruar t shkoj n Indi. Ktu ai e ka takuar Nasarshahin nga Trishinopli. sht br ithtar dhe nxns i tij. sht drguar n shoqri t 200 lypsave t devotshm me detyr q ta prhapin msimin fetar. Legjenda vazhdon m tej dhe thot se n fund jan ndal n Penukond n afrsi t tempullit hindu. Raxha i ktij visi nuk ka qen i knaqur me qndrimin e tyre ktu. Por ai, n vend q ta prdor fuqin, ka kryer disa prova q t msoj se a ka shenjtri m t mir veliu musliman apo kleriku i tij q ta posedoj tempullin. Si prov e fundit ka qen urdhresa q t dyt t lidhen n thas plot glqere dhe t hedhen n baseu t ujit. Kleriku hindus sht fundosur dhe nuk sht paraqitur, por BAba Fahruddini ka dftuar superioritetin e fes s vet. Me udi mbi natyrore sht vendosur n bregore jasht qytetit. Pastaj raxha ka kaluar n islam, kurse sipas shembullit t tij kan shkuar edhe banort e viseve fqinje, deri sa tempulli sht sndrruar n xhami.45) Kalimet nga hinduizmi n islam kan qen aq t shumta sa tendenca e muslimanve t bregut perndimor sikur edhe lindor t Indis jugore ka qen fitimi i vuls nacionale hindu apo antoktone. Duke i prjashtuar rastet e disa familjeve fisnike, shuica e konvertitve t rinj paraqesin t gjitha karakteristikat e autoktonve me shum pak gjak t vjetr t huaj q rrjedh te ata.52) N territorin e bregut perndimor tirania e jotolerancs kastike e ka qen jashtzakonisht e padurueshme. Ta japi nj shembull.

248

N Travenkaru nuk i lejohet askujt nga kasta m e ult q ti afrohet brahmanit m tepr se 70 hapa. Ata lshojn zra t vrazhd kur ecin rrugs, n mnyr q t trheqin vrejtjen n afrsin e vet. Ka shum shembuj t ktill q e konfirmojn sahtsin e ktij theksim. Nuk sht pr tu uditur q numri i banorve musliman rritej shpejt pr shkak t hyrjes n islam t njerzve nga shtresat e ulta, q n kt mnyr lirohen nga dhuna q i nnmon. Me kalimin n islam ata e ngrisin pozitn e vet n shoqri sikur edhe nivelin shoqror t pasardhsve t vet. N fakt, Mapilant e bregut perndimor numerikisht jan rritur pr shkak t kalimit n islam t shtresave t ulta hindu. sht br e mundshme q edhe t gjitha shtreset e ulta t popullit, q e banojn bregun perndimor, pr disa vjet t bhen musliman.53) Islami n ujdhesat Lakadi dhe Maldivi M se e sigurt sht q islami nga Mallabara ka kaluar n ujdhesat Lakadiv dhe maldive (n gjirin e Bengalit), ku popullata sht muslimane. Banort e ktyre ujdhesave pr islamin e vet iu kan borgj regtarve arab q jan vendosur n kto vite. Ato me martes jan miqsuar me popullatn lokale dhe n kt mnyr e kan prgatitur rrugn pr pun n prhapjen e fes. Konsiderohet se koha e kalimit n islam t sunduesit t par musliman t Maldivit Ahmed Shanrazit54) ka qen rreth vitit 1200. Mund t supozohet se tregtart musliman fen e vet n Ujdhes e kan futur para asaj kohe nja tre shekuj. Procesi i konvertimit, pa dyshim, sht zhvilluar suksesivisht.55) Hollsit pr kt nuk kan arritur deri te ne. N selin e qeveris se Maks gjendet varri i shejh Jusuf Shemsuddinit, me prejardhje nga Tibrizi n Iran. Pr t thuhet se ka qen misionar i suksesshm i islamit n kto ujdhesa. Bota ende ia respekton dhe rregullon tyrben. N pjesn e njjt t ujdhess jan varrosur edhe disa bashkqytetar t tij q kan ardhur ta krkojn, dhe kan mbetur n ujdhesat maldive deri n vdekje.56)

249

Hyrja n islam e ujdhesave fqinje lakadivase i atribuohet nj propaganduesi arab t njohur te banort e ujdhess me emrin Pir Mohabir Hamdajet. Varri ende i shihet n Androt. Duke e marr parasysh q gjyktari (kadiu) i tanishm mlokal pohon se ai sht pasardhsi i njzet e gjasht i ktij misionari, sht pr t supozuar se ai ka arritur n kto ujdhesa n shekullin e XII.57) Islami n Dekan Dekani po ashtu ka qen fush e suksesshme e puns s shum misionarve musliman. Tashm kemi dhn shenj se tregtart arab shum m hert i kan vizituar qytetet n bregun perndimor. Kemi thn se n shek. X Arabt jan stabilizuar n numr m t madh n qytetet e Konkons. Ata jan martuar me femrat lokale dhe kan jetuar sipas t drejts dhe fes vetjake.58) Nn sundimin e dinastive muslimane t Bahmanive (1347-1490) dhe Bixhapur-sunduesve (1489-1686) i sht dhn impuls i ri migracionit arab. Me tregtart dhe ushtart e pasanikve kan ardhur misionaret q t kryejn pushtimet shpirtrore n llogari t islamit dhe prvetsimit t popujve q nuk besojn n ato vise. Kan ftuar n islam dhe kan krkuar q n kt ti ndjekin. Nuk kemi t dhna t shkruara pr rastet e konvertimeve t detyrueshme n islam n kohn e sundimit t dinastive t hershme t Dekanit, sundimi i t cilve karakterizohet me toleranc t madhe fetare.59) Nj nga thirrsit arab n fe (dai), Pir Mahabir Hamdajeti,8) si misionar erdhi n Dekan n vitin 1304 t hershm. Ndr kbast e kultivuara t Bixhapurve gjenden pasardhsit e Gjainve, t cilt nprmjet tij kan konvertuar.60) N fund t atij shekulli evlijan i njohur Gulbargu8) Sejjid Muhammed Xhisudaraz61) e ka kthyer n islam nj numr t Hindusve t krahins Puna. Njzet vjet m von puna i qe kurorzuar me suksese t ngjashme n regjionin e Belgonit.62) N Dahan ende qndrojn pasardhsit e kushrinjve t njrit prej evlijave m t mdhenj n islam, Abdulkadir Gejlanit nga Bagdadit. N Indin perndimore ka ardhur rreth shekullit XV pasi q i ka kthyer n islam shum banor t Konkons. Ka vdekur dhe sht varrosur n Dahan.63)
250

N krahinn Dohvarer ekziston numr i madh endsish t part e t cilve kan kaluar n islam nprmjet Hashim Pir Guxharatit, i cili ka qen msuesi shpirtror i mbretit bixhapuras Ibrahim Adilpasha II, n fund t shekullit XVI. Njerzit ende e respektojn kt evlija duke i br respekt t madh e meritues atij dhe pasardhsve t tij.64) Pasardhsit e nj evlijan tjetr, Shah Muhammed Parmost Husejnit, ende gjenden n Nasik.*) Thuhet se ai sht njri prej misionarve m t suskesshm mmusliman. Pas kthimit n Medine n vitin 1568 ka kaluar pjesn m t madhe t Indis dhe n fund u ndal n Nasik. N kt vis nj misionar tjetr i suksesshm mmusliman, havaxhe Humir Husejn, e ka filluar punn e vet nga pesdhjet vjet m hert.65) Ktu jan edhe dy misionar tjer arab n t cilt duhet dftuar. Terreni i veprimit t tyre fetar sht krahina Belgam. Njri sht quajtur Sejjid Muhammed b. Sejjid Aliu, kurse tjetri Sejjid Omer Ajdrus Bishbani.66) Rrethina e qytetit Multani Pr lvizjen tjetr misionariste prafrsisht mund t thuhet se qendra ka qen rreth qytetit Multana.67) Ai, n ditt e para t pushtimit arab, ka qen pika e zgjatur e islamit kur Muhammed b. Kasimi e futi pushtetin islam n Sind (714 v.). Ka qen e natyrshme q gjat tre shekujve t sundimit arab shumica t hyjn n fen e pushtuesit. Disa princa sindus iu prgjigjen ftess s halifit Omer b. Abdularizit q ta pranojn islamin.68) Populli i Savandarit i sht nnshtruar Muhammed b. Kasimit. Ai ua ka dhuruar paqn me kusht ti mbshtesin muslimant dhe ti furnizojn me udhheqs q ti msojn viset e tyre. Si thot Balazuri (i cili shkruan 100 vjet m von), islami sht prforcuar n mesin e tyre qysh gjat kohs s tij. Shpesh raportet zyrtare, q i drgojn pushtuesit, referojn pr kalimin e jomuslimanve n islam. Q kto konversione n baz kan qen vullnetare mund t gjykohet n baz t tolerancs s Arabve q ata e kan dftuar ndaj shtetasve t vet idhujtar n pushtimet e para, q shquheshin me rreptsin e caktuar.
251

Pr shembull, popullit t Brahmanabadit, qyteti i t cilve me forc sht pushtuar, i qe lejuar ta restaurojn tempullin e vet, i cili ka qen burim i furnizimit t brahmve (klerikve). Askujt nuk i qe e ndaluar q ta vazhdoj manifestimin dhe zbatimin e dispozitave t veta fetare.69) Marr prgjithsisht, pushtuesit nuk kan caktuar kuart t veant pr pjestart e feve tjera ku kan hasur n paq dhe dgjueshmri. I kan lejuar popullit q ta shpreh besimin e vet dhe dispozitat e tij. N Sind N kohn e vshtirsive npr t cilat ka kaluar hilafeti n gjysmn e dyt t shekullit IX pushteti qendror e ka mosprfilluar Sindin, i cili ka qen i ndar ndrmjet disa princave t vegjl, n mesin e t cilve m influencues kan qen emirt e Multanit dhe Mansurit. Ky coptim, normalisht, e ka dobsuar fuqin politike t muslimanve, dobsimi i t cilve, n fakt, ka filluar shum m hert n at shekull. Fjat sundimit t El-Mutasamit (833-842) Hindust e Sindit e kan shpallur mvetsin e vet, por i kan ln xhamit n t cilat muslimant kan vazhduar pa pengesa ti kryejn ritualet e veta.71) Muslimant e Multanit kan arritur ta ruajn pavarsin e vet politike dhe t mbahen para pushtimeve t princave fqinjsor hindus me krcnim q, nse i shulmojn, do ta rrnojn idolin i cili qe respektuar dhe pelegrinuar vean nga t gjith Hindust, dhe edhe nga viset m t largta.72) Por, n momentin kur muslimant prjetojn dekadencn politike, islami edhe m tej vazhdon me sukseset e veta misionariste. El-Baladhuri73) sjell tregimin vijues pr kalimin n islam t mbretit t Usafanit, krahins q gjendet ndrmjet Kashmirit, ultanit dhe Kabulit. Banort e ktij visi e kan adhuruar kt idol n t cilin e kan br nj tempull. Djali i mbretit u smur, dhe jan ftuar klerikt e ktij tempulli dhe u sht thn q ta lusin idolin q ti shrohet djali. Shkuan dhe pas pak u kthyen dhe than: Ne jemi lutur dhe lutjet tona idoli i ka pranuar. Nuk kaloi gjat koh dhe djaloshi vdiq. Ather mbreti e sulmoi tempullin e rrnoi dhe n copa e theu idolin, kurse klerikt e mbyti.
252

Pas ksaj i ftoi disa tregtar musliman, t cilt e njoftuan me njsin e Zotit, q ai e deklaroi dhe u b musliman. Aksione t ngjashme misionariste kan ndrmarr shum bashksi muslimane tregtare, q me vete kan bartur edhe fen e vet n qytett pagane t Hindustanit. Gjeograft arab n shekullin e X dhe XI i prmendin emrat e shum qyteteve t ktilla, n breg ose n brendi, ku muslimant i kan ngritur xhamit. Kan qen t sigurt nn mbrojtjen e princave lokal q u kan garantuar t drejtn e jets n pajti me ligjet e veta.74) N at koh tregtart arab kan qen ndrmjetsues n tregti ndrmjet Sindit dhe krahinave fqinje induse dhe bots s jashtme. Kan sjellur prodhimet e Kins dhe Cejlonit n limanet e Sindit, prej kah jan transportuar nprmjet Mulltanit pr Turkestan dhe Horasan.75) sht e uditshme q tregtart tjer, t shprndar npr shum qytete t pabesimtarve, nuk arrijn ta tregojn zjarrin e till fetar si e vrejm se e ka tregtari musliman n cilindo vend. sht m se e sigurt se nn ndikimin e shoqrive t ktilla tregtare ka rrjedhur konvertimi i dinastis sammas, q ka sunduar me Sindin prej vitit 1351 deri 1521. Qeveria e Nanda b. Babinijje nga kjo dinasti dallohet vean si nj prej t qetave dhe t sigurtave ashtu q ky sundues nuk ka pasur nevoj t zhvilloj luft, as q armiku i erdhi n fushbetej.76) Njkohsisht, ai prshkruhet si personalitet i njohur me drejtsin e vet dhe kalimit t shum njerzve n islam n kohn e tij. Kto kalime n islam kan mundur t dalin vetm me metoda t qeta. Nj prej ktyre misionarve m t njohur ka qen evlijau i njohur Seyyid Jusufuddini, pasardhsi i Abdulkadir Gejlaniut. Atij i sht urdhruar n gjum q ta lshoj Bagdadin, t niset pr Indi dhe ta kthej popullatn e saj n islam. Ka arritur n Sind n vitin 1422. Pas puns misionariste prej dhjet vitesh ka arritur ti kthej n islam 700 familje t Lohanit, t nj kaste. Ata kan ndjekur shembullin e dy antarve t vet me emrin sundragji dhe Hansragj. Kta t dyt u kthyen n islam pasi i pan disa udi (keramete) t ktij evlijau. Pas konvertimit i pari sht quajtur Ademgji, kurse i dyti Taxh Muhammed. kjo popullsi, nn udhheqjen e t parit t vet t par, u
253

shprngul n Ku, ku numri u sht rrit konvertitve nga familjet e Lokanit n Ku.77) Sindi ka qen fush e veprimit t Pir Sadruddinit, njrit nga misionart ismailit. E ka udhhequr hoxha-sektin rreth vitit 1430. Sipas principeve t rndomta t adaptimit t msimit t ktij sekti msimeve tjra. Sadruddini ka marr edhe emr hindu. sht pajtuar me marrjen e msimit t caktuar fetar t Hindusve, t cilt sht prpjekur ti kthej n islam. N mesin e tyre e futi librin t quajtur Dasavtar, n t cilin Aliu (b. Ebi Talibi, N.I.) sht konsideruar pr Avtar t dhjet ose pr Vishn t inkarnuar. Ky libr q nga fillimi sht br libr i shenjt t hoxha-sektit. E lexojn gjithnj pran shtratit t t vdekurit dhe n rastet e kohpaskohshme festive. Ky libr ka marr q nn inkarnime t Vishnes jan t sakta sipas msimit t ithtarve t saj, por i mungon e vrteta e plot dhe plotsohet mungesa e sisteit Vishna me msimin kryesor ismailit, kurse kjo sht inkarnimi dhe shfaqja e Aliut. Ky misionar ka komentuar se Brahma sht Muhammedi, Vishna Aliu, kurse Ademi Shiva. t part q Pir Sadruddini i ka kthyer n kt fe kan qen banort e fshatrave dhe qyteteve t sindit t eprm. Ai ka ftuar edhe n Ku. Nga kto sekte msimi i ktij sekti sht prhapur n jug, nprmjet Guxhuratit, deri n Bombaj. Sot bashksit-hoxha mund t gjenden pothuaj n t gjitha qytetet e mdha tregtare t Indis perndimore dhe bregut t oqeanit Indus.78) Pir Sadruddini nuk ka qen misionari i par ismailit q ka ardhur n Indi. Para tij ka qen Abdullahu, misionari i drguar nga Jemeni rreth vitit 1067. Flitet se ka qen me arsimim t gjr. Bota ka besuar se ka shum udira (keramete). Pr kt shkak, me besimin e vet t sinqert, e ka kthyer nj numr t madh t Hindusve.79) Misionari tjetr ismailit, Nuruddini, rndo mi njohur me emrin e vet hindus Nur Satagar, qe drguar n Indi nga Alamuti, kshtjells s udhheqsit kryesor ismailit. Ka arritur n Guxhurat gjat sundimit t sunduesit indus Sidha Ragja (1094-1143).80) Ka marr emrin indus, por muslimanve u ka thn se emrin e vrtet e ka Seyyid Saadat. Pr t thuhet se i ka konvertuar Kaubet, Harveset dhe Koriset, fiset e kastave t ulta t Guxhuratit.81) Sikur q Nur Satagari sht vlersuar si misionari i par i hoxhve, ashtu disa besojn se Abdullahu sht themelues e sektit bohra, nj
254

grupi t madh dhe t rndsishm shiit me prejardhje induse i cili n numr t rndsishm zn pozitat kryesore tregtare n pushtet n Bombaj. i lidhin pr Mulla Aliun, pr metodat e thirrjes n fe t t cilit n mnyrn vijuese flet nj historian shiit: Pasi q populli i Guxhuratit ato dit ka qen pagan dhe pr udhheqs fetar e ka marr nj plak, msimit t t cilit verbrisht i jan nnshtruar. Mulla Aliu nuk ka par zgjidhje tjetr pos ti shkoj ktij plaku dhe t krkoj ti bhet nxns. Me kt ka synuar tia ekspozoj argumentet e veta dhe provat e qarta dhe ta kthej n islam, e pas ksaj do ti konvertonte edhe ithtart tjer t tij. Disa vjet Mulla Aliu i ka kaluar n shrbim t ktij plaku, e msoi gjuhn e popullit t ktij vendi, i ka lexuar librat e tyre dhe i njoftoi diturit e tyre. Suksesivisht ka arritur ti ofroj mendjes s iluminuar t plakut t vrtetn e msimit islam dhe ta bind q kaloj n islam. Pas pranimit n islam disa nxns t tij kan ndjekur shembullin e tij. N fund njri nga ministrat kryesor t mbretit t atij vendi ka msuar pr rastin e kalimit t plakut n islam dhe erdhi deri tek ai q t bindet n kt. Nuk u dasht pak dhe ai iu dorzua udhheqjes s tij shpirtrore dhe, sikur edhe ai, u b musliman. Gjat koh plaku, ministri dhe t tjert q e kan pranuar kt fe, e kan fshehur islamin e tyre, duke u friksuar q pr konversionin e tyre t mos dgjoi mbreti. N fund mbreti ka qen i njoftuar pr kalimin e ministrit n islam dhe ka dshiruar ta verifikoj kt lajm. Nj dit mbreti, pa paralajmrim paraprak, ka hyr n shtpi t ktij ministri. E gjeti n namaz, me kok t prulur, q e zemroi. Ministri e ka ditur far sht qllimi i ksaj vizite. Ka qen i bindur se mllefi i mbretit do t sulet mbi t pr shkak t dyshimit t nxitur me namazin, rukuin dhe sexhden e tij. Mirpo, providenca dhe ndihma e Zotit i ndihmuan, si i prgjigjej rastit konkret. I tha mbretit se kto lvizje i ka br sepse n knd t dhoms e ka par gjarprin. Kur mbreti u kthye kah kndi i dhoms, me vullnetin e zotit n knd vrtet e pa gjarprin, e pranoi arsyetimin e ministrit dhe u lirua nga do dyshim.

255

N fund edhe mbreti fshehtas u b musliman, kt konvertim, pr shkaqe shtetrore, e ka fshehur. Kur iu afrua vdekja, ka porositur q trupi mos ti digjet, si ka qen tradita e paganve. menjher pas vdekjes s tij sulltan Zaferi, nj nga fisnikt e afrt t sulltan Finuz-shahut, t trebs s Delhit, e ka pushtuar Guxhuratin. Disa autoritete sunite, q i ka pasur n shoqri, i kan dshmuar q ky popull do t duhej bashkuar drejtimit sunnit t islamit. Kshtu i gjejm disa bohra si sunnit, por shumica i prket fes s vet t par.82) Disa grupe m t vogla muslimane n Ku dhe Guxhurat e lidhin kalimin e vet n islam pr Iman-shahun nga Pirana,83) i cili ka qen mjaft i angazhuar n punn e vet misionariste gjat pjess s dyt t shekullit XV. Flitet se sht konvertuar n islam numr i madh bujqish t Hindusve n at mnyr q ka lutur pr shi, q ka ra pas dy viteve t njpasnjshme t thata. Me nj rast tejtr ka ndodhur q ta takoj grupin e Hindusve pelegrin q kan kaluar npr Pirane n rrugn e vet pr Benares. Iu ka propozuar q ti drgoj atje, dhe pranuan. N at moment u gjetn n qytetin e shenjt, ku jan lar n lumin Ganges dhe e plotsuan zotimin e vet. Pastaj u vetdijsuan dhe e gjetn veten ende n Piran. Ather e pranuan fen e ktij evlijan, q mund ta bj kerametin e ktill. Vdi n vitin 1512. Varrin n Piran ende e ka vend i pelegrinit t Hindusve sikur edhe uslimanve.84) Shum musliman t Kuit, q jan me prejardhje hinduse, e lavdojn si lider t vetin shpirtror Dawala Shah-Pirin, emri i vrtet i t cilit Malik Abdul-latif.85) sht i biri bujarit Mahmud Bigarit (14591511), sunduesit t njohur t dinastis muslimane t Guxhuratit. Nga koha e tij daton tregimi i njohur p rkalimin n islam t shum Hindusve.86) N Bengal Suksesi i misionarve musliman n Indi sipas numrit t konvertitve n islam ka qen m i mir n Bengal. Shteti i par islam ktu sht themeluar kah fundi i shekullit XII. Themelues sht Muhammed Bahtijar Hilxhi, q e pushtoi Biharin dhe Bengalin, kurse Gusin e ka br kryeqendr t provincs s fundit.
256

Ka qen e natyrshme q vazhdimsia e gjat t sundimit musliman ti ndihmoj prhapjes s islamit. Pushteti hindus srish sht vendosur dhjet vjet nprmjet Kans-raxhs tolerant, sundimi i t cilit ka qen i popullarizuar edhe te shtetasit musliman,87) por, megjithat, djali i tij Xhatmali ka refuzuar hinduizmin dhe u b musliman. Pas vdekjes s babait n vitin 1414 i ka ftuar t gjith npunsit shtetror dhe iu ka shpallur se dshiron ta pranoj islamin sikur edhe at q, nse npunsit e lart shtetror pr kt shkak nuk i lejojn ardhjen n fron, sht i gatshm t abdikoj n emr t vllaut. Npunsit e kan pranuar pr mbret pa marr parasysh ciln fe ta pranoj. Pastaj i ka ftuar alimt e lart islam q t dshmojn se raxha e ka lshuar hinduizmin dhe publikisht e ka pranuar islamin. Pr vete e mori emrin Xhemaluddin Muhammed Shah. Sipas tradits, gjat sundimit t tij kan ndodhur shum konvertime n islam.88) Shum prej tyre kan qen t lidhur pr forcn. Me fjal tjera, vetm sundimi i tij, prej pes shekuj e gjym t pushtetit musliman n Bengalin lindor, shquhet me at q nuk sht shnuar asnj rast i presionit n shtetasit hindus. Konversioni i detyrueshm, megjithat, n periodat tjera t sundimit musliman ka ndodhur. Raxht e Haragpurit kan qen Hindus me prejardhje, pastaj e kan pranuar islamin, sepse njri prej komandantve t Ekberit, kur i ka pushtuar viset e tyre, kan lejuar se mund ti mbajn feudet familjare nse e pranojn islamin. Strgjyshi hindus i familjes s Esad Ali-kanit n itagong8) ka qen ekskomunikuar nga kosta e vet me at q ka qen i detyruar ti merr er mishit te lops. Ka qen i detyruar ta pranoj islamin. Mund t evidentohen edhe disa raste t ngjashme.90) Murshid Kuli-kani (i biri i brahms s konvertuar) sht caktuar pr guvernator t Bengalit nga carit Aurongzebit. N fillim t shekullit XVIII ka dhn ligjin sipas t cilit do / npuns ose feudal q nuk e pajton haraxhin e caktuar ose nuk mund tia kompenzoj shtetit dmin e shkaktuar, duhet ta pranoj islamin ai, gruaja dhe fmijt. Prve ksaj, sipas ligjit popullor, nse ndonj Hindus bjen nga sekti i vet pr shkak t thyerjes s rregullave, ka mundur t rregullohet vetm me an t sundimit musliman. Nse pushteti e refuzonte intervenimin, i refuzuari nuk ka mundur ta kthej statusin e vet n
257

sistemin shoqror hindus. N kt rast nuk ka pasur dalje tjetr pos t kaloj n islam.91) Aventuriert afganistanez, q jan vendosur n kt provinc, po ashtu kan qen aktiv n prhapjen e fes. Prve fmijve, q i kan pasur me Hinduset, patn br zakon t blejn nj numr t caktuar t djelmoshave, n koht e rnda e t skamjes, dhe ti msojn ata me themelet e islamit.92) Muslimant e Bengalit nuk i banojn, n bashksi m t mdha, qendrat e vjetra t sundimit islam, por jan n fshatrat provinciale. Kto jan vise n t cilat nuk gjejm gjurma t t shprngulurve nga perndimi. i popullzojn shtresat e ulta t Hindusve, sikur edhe renegatt nga shoqria n numr m t madh.93) Ngjashmrit e zakoneve t ktyre kastave hinduse dhe ithtarve t Pejgamberit dhe veantis kastike jan ruajtur sikur edhe ngjashmrit fizike. Tr kjo dfton dhe bind se muslimant e Bengalit jan fise autoktone t ktij vendi. Islami ktu nuk sht takuar me sistemin e fuqishm mfetar q do ta pengonte n rrugn e perparimit, sikur ka qen rasti me kt n Indin veriperndimore ku pushtuesit musliman kan hasur n brahmanizm flot freski e fuqi, pas triumfit t shklqyeshm ndaj budizmit. Ndikimi i islamit ka ekzistuar edhe prve persekutimit dhe nxitjes s forcave para rezistencs q i kan br Hindust, dhe kt ndikim islami e ka ruajtur ndaj tyre edhe n fatkeqsit dhe nnmimet m t rnda. N Bengal misionart musliman kan qen mir t pritur nga popullsia lokale dhe nga shtresat e ulta, t cilt vetm periferisht kan qen n hinduizm. Kan qen t nnmuar dhe t prulur nga sunduesit e vet arian. Ktij populli t mjer peshkatarsh, gjuetarsh, piratsh, fshatarsh dhe njerzve t kastave m t ulta islami u ka ardhur si zbules nga Qielli! Islami ka qen fe e sundusve, kurse misionart jan karakterizuar me zjarr fetar. E kan bartur t vrtetn pr njsin e Zotit dhe msimin mbi barabarsin e njerzve n mesin e popullsis s prmuar e t nnmuar.
258

Idet q i kan futur kta misionar kan vepruar ashtu q lshimi i fes s re te Hindust ka qen e pamundur. konvertitin dhe pasardhsit e tij i kan br besimtar t sinqert prgjithmon. N kt mnyr islami sht stabilizuar n viset m pjellore dhe m t pasura induse. Kto jan vise q kan mundur ti mbulojn t gjitha nevojat e popullsis, q shpejt dhe dendur rritej. Konversioni i detyrueshm her her sht regjistruar. Suksesi i prhershm, q islami e realizoi n Bengalin e poshtm, nuk ka qen pasoj e detyrimit. I sht drejtuar popullit dhe pjesa m e madhe e konvertitve ka qen nga shtresat e varfra. Islami iu solli koncepcion m t prkryer, ide m t mir e m fisnike t vllezris njerzore. Ai u ka ofruar kastave t shumta t ulta t Bengalit, t cilt gjat gjeneratave kan qen t nnmuar dhe larg jasht kufinjve t shoqris hindu, hyrje t lir n organizatn e re shoqrore.94) Angazhimi dhe zelli n punn misionariste n Bengal, pr t cilin flitet, i konfirmojn edhe disa legjenda q dshmojn pr zjarrin fetar t disa personave n fen e vet. Turbet e disa ktyre misionarve ende jan vende vizitash t qindra pelegrinve.95) N mesin e m t vjetrve prej ktyre misionarve sht Shejh Xhelaluddin Tibrizi, q ka vdekur n vitin 1244. Ai ka qen nxns i evlijas s madh Shihabuddin Suhreverdit. N udhtimet e veta misionariste e ka vizituar edhe Bengalin, kur pr nder t tij sht ndrtuar tyrbe dhe i sht shtuar pasuri e pasur e ln me testament. Vendi i vrtet i varrit t tij n realitet sht i panjohur. Atij i prshkruhen shum keramete (vepra t mbinatyrshme). N mesin e atyre sht edhe kjo q me nj shikim e ka kthyer n islam nj prodhues qumshti. N shekullin XIX ka qen i dalluar aktiviteti i propagands islame n Bengal. Disa grupe, q kan qen nn ndikimin e lvizjes reformatoriste vehabite, i kan drguar misionaret e vet. Ata kan udhtuar npr kt provinc dhe e kan pastruar nga t mbeturat e besimit hindu. E kan zgjuar zjarrin fetar dhe e kan prhapur besimin islam n mesin e pabesimtarve.97) Islami n viset tjera t Indis Kan mbetur ende disa informata pr misionart musliman q kan vepruar n pjest tjera deri tash t paprmendura t Indis. Nuk sht e parndsishme t shtrohen ktu.
259

Nj prej m t hershmve n mesin e tyre ka qen Shejh Ismaili. Ka qen sejjid i njohur i Buhars, me arsimim mjaft t gjer fetar dhe botror. Transmetohet se ka qen misionari i par musliman q ka ftuar n sial mn qytetin Lahare, n t cilin arriti n vitin 1005. Shumnjerz kan ardhur q ti dggjojn ligjratat e tij. numri i t konvertuarve n islam nga dita n dit sht rritur. Thuhet se nuk ka pasur pabesimtar q me t personalisht ka kontaktuar e q nuk ka kaluar n islam.98) Pr konvertiz n isla mt popullats t fushgropave perndimore t Penxhabit thuhet se sht kryer me pun misionariste t Behanlhakk el-Multanit99) dhe Baba Feriduddin Pakpatanit. Puna u ka lulzuar kah fundi i shekullit XIII dhe n fillim t shekullit XIV.100) Biografi i ktij evlijau t fundit sjell regjistrin e emrave t 60 fiseve t prvetsuara pr islam me thirrjen e tij, por, fatkeqsisht, autori nuk na jep asnj hollsi nga kjo pun n konvertizm.101) Nj nga evlijat m t njohur musliman t Indis dhe pionieri i islait n Raxhputan ka qen Hoxha Muinuddin ishti, q ka vdekur n Axhmir n vitin 1234. Ka qen banor i Sixhistanit n Persin lindore. Transmetohet se ka marr ftesn q ta prhap islamin n mesin e banorve t Indis deri sa ka qen n rrug pr Medine n kohn e kryerjes s haxhit. Aty Pejgamberi iu ka dftuar n gjum dhe iu drejtua me fjalt: All-llahu i madhruar ty ti ka besuar tokat e Indis. Shko dhe vendosu n Axhmir. Me ndihmn e Zotit feja islame me devotshmrin tnde dhe me devotshmrin e atyre q do t ndjekin do t prhapet n at vend. Iu prgjegj thirrjes dhe ka kaluar rrugn deri n Axhmmir, i cili ather ka qen nn sundimin hindus. Idhujtaria ka dominuar me tr vendin. Ndr konvertitt e par ktu ka qen Jogi, msuesi shpirtra i vet raxhs. Shkallrisht ky njeri rreth vetes ka tubuar numr t madh nxnsish, dhe msimi i tij i ka ndar nga radht e mosbesimit. Nami i tij i liderit fetar sht prhapur dhe ka trhequr n Axhmir numr t madh Hindussh, q ai i ka nxitur q ta pranojn islamin.102) Thuhet se n rrugn e vet n Axhmin n islam ka kthyer afr 700 persona nga qyteti Delhi.
260

Ardhja e Seyyid Xhelaluddinit n vend ka qen me rndsi t madhe pr historin i islamit n Indi. Thuhet se sht i lindur n Buhar n vitin 1199. sht stabilizuar n vitin 1244 n U, n territorin e Bahavalpurit*) t sotshm dhe ka kthyer n islamm numr t madh personash nga fqinjsia. Ka vdekur n vitin 1291. Te pasardhsit e tij, n mesin e t cilve ka edhe shum evlija, shikohet me respekt dhe nderim sikur n rojtart e tyrbes s tij deri n ditt tona. Kt vend e kan marr pr qendr t ndikimit t gjer fetar. Nipit t tij Sejjid Ahmed Kebirit, t njohur si Mahdumi Xhihanijan, i atribuohet suskesi i konvertimit t disa fiseve n islam n Penxhab.103) N largsin prej 1000 milave gjendet tyrbeja e Hasan Kebiruddinit, djalit t Sejjid Fakruddinit, q ka qen bashkkohs i Xhelaluddinit. Babai dhe i biri, si thon, kan futur n islam shum njerz. Ndikimi q i prshkruhet Hasan Kebiruddinit ka qen i atill q do Hindus do t kalonte n islam sikur ky evlija vetm ta shikonte.104) Para fundit t shekullit t njjt nj banor i Irakut persik, i quajtur Ebu Ali Kalandar, ka ardhur n indi dhe u vendos n Pamipat,*) ku edhe vdiq n vitin 1324 n pleqrin e thell prej 100 vjetsh. Muslimant Raxhaput t ktij qyteti numrojn 300 meshkuj dhe kan prejardhjen prej njfar Amir Singu, i cili qe kthyer nga ky evlija. Varri ende i mohet e respektohet dhe sht vend vizitimi i shum pelegrinve. I ngjashm me kt evlija ka qen Persiani Shejh Xhelaluddini, q n Indi ka ardhur n gjysmn e dyt t shekullit XIV dhe sht vendosur n Silhat, n Assamin e poshtm, me qllim t kthimit n islam t popullats s ktyre vendeve. Si njeri i shenjt ka arritur reputacion t gjr, kurse puna n prhapjen e islamit i qe kurorzuar me suskes t madh.105) Edhe n kohn e afrt ka shum prova se islamin Indi sht n rrugn e prhapjes, dhe kt me suskes t madh. Sidomos gjysma e dyt e shekullit XIX tregon ngjallje t madhe t aktivitetit misionarist. Numri i konvertimeve vjetore n islam sillet prej 10, 50, 100 dhe 600 mij.106) sht rnd t merren informatat precize pr prshkrimin e karakterit individual t puns misionariste individuale m t cilin ai
261

shquhet n munges t fardo organizimi qendror ose kado qoft q sht n lidhje me raportet misionariste. Sukseset, q i kan prcjell puntort e propagands muslimane, deri diku jan rritur. Kshtu pr shembull, thuhet pr njfar Haxhi Muhammedi se n Penxhab n islam ka kthyer afr 200 mij Hindus.107) Nj mevlevi n Bangalar sht lavduar se pr pes vjet ka kthyer n islam, n kt qytet dhe rrethin, njmij persona. Ajo n ka nuk dyshohet sht ajo se ka pasur misionarist musliman q aktivisht dhe me sukses e kan br punn e vet. Shembujt vijues jan tipik pr periodn me t ciln kan t bjn. Mevlevi Beka Husein-kani, misionar udhtar, gjat disa vjetve ka kthyer n islam 228 persona, t banuar n Bombaj, Kavupuru, Axhmir dhe qytetet tjera. Mevlevi Hasan Aliu i ka kthyer 25 persona, 12 prej tyre jan nga Pona, kurse t tjert nga Hajdarabadi dhe nga ant tjera t Indis.108) N krahinn Andesh, n territorin e pushtetit bombaj, me aktivitetin misionarist t Sejjid Safdar Aliut, kadiut t Nasirabadit, islamin e ka prqafuar numr i konsiderueshm zejtarsh, q merren me prpunimin e mjeteve t hekurta ose jan farkatar.109) Nj numr i caktuar personash t profesionit t njjt q e kan prbr bashksin e vogl prej 200 njerzve, n krahinn Nasik, jan kthyer n isla mn mnyr t uditshme rreth vitit 1870. Misionart prezbetarian t Nasikut gjat koh kan tentuar ti kthejn nga hinduizmi. Deri sa kan qen n gjendje luhatjeje t pranimit dhe refuzimit t krishterizmit, u paraqit nj fakir musliman nga Bombaji q ka qen njohs i shklqyeshm i mnyrs s t menduarit t tyre. Ai ua ka shpjeguar principet e islamit dhe ka arritur ti trheq n kt fe.110) N Patrial*) Mevlevi Ubejdullahu, brahmani i kthyer, me arsimim t gjr, ka arritur t kthej n islam pothuaj tr nj kuart t qytetit. Ka shkruar edhe punime polemiste, q prjetojn disa botim. Kan qen t drejtuar nga dy religjione - krishterizmi dhe hinduizmi. N njrn prej ktyre librave ai flet edhe pr konvertizmin e vet vetjak: Un, Muhammed Ubejdullahu, i biri i Munshi Kota Mals, banorit t Pajalit n shtetin Patriala, deklaroj se ky varfanjak n fmijrin e vet dhe gjat kohs s jets s babait ka qen rob i idhujtaris, por dora e mshirs s All-llahut e ka shptuar dhe e oi drejt islamit. Ather i kam njoftuar prparsit e islamit dhe
262

mungesat e hinduizmit. Islamin e kam pranuar me zemr dhe shpirt dhe veten e kam numruar n mesin e shrbtorve t Pejgamberit t All-llahut (paqa qoft meta!). Nga ajo koh inteligjenca, q sht dhurat e Zotit, m ka sugjeruar se do t ishte e marr dhe menduri q njeriu verbr ti ndjek traditat e t parve, q me ta t mashtrohet dhe t mos prsiat dhe hulumtoj pyetjet e religjionit dhe besimit n t cilt bazohet lumturia ose mjerimi i amshueshm. Me idet e ktilla e kam filluar studimin e feve ekzistuese dhe e kam hulumtuar donjrn pa ansi. Hinduizmin e kam njohur n trsi dhe e ka mhulumtuar me Panditt e ditur. kam fituar dituri edhe pr krishterizmin n trsi. Kam lexuar libra pr islamin dhe kam diskutuar me dijetart islam uleman. N t gjitha ata kam gjetur gabime dhe mngsi pos n islam. Karakteristikat e tij qart m jan deftuar. lideri i islamit, pejgamberi Muhammedi. posedon karakteristika t tilla morale q nuk ka gjuh q do ti prshkruante. Ai vet e njeh besimin dhe themelet e ksaj feje, msimin e saj etik dhe praktikimin, dhe ka mundur n trsi ta realizoj. Falnderimi i qoft Zotit! Kjo fe sht aq e shklqyeshme q do gj n t shpie drejt shpirtit t Zotit. Shkurtimisht, falnderimi i qoft Zotit, dallimi ndrmjet t vrtets dhe t pavrtets mu b i qart sikur nata dhe dita, terri dhe drita. Por, ndonse zemra gjat koh m sht ndritur me dritn e islamit, kurse buzt e kan rrfyer fen, epshet e kqia dhe satana (shejtani) m kan vn n prangat e knaqsive dhe komoditetit t ksaj bote kalimtare. kam qen n gjendje t keqe pr shkak t manifestimit t jashtm t idolatris. Ather providenca e All-llahut m ka paralajmruar: Deri kur do ta mban margaritarin t fshehur n guac, i cili sht me vler t pamueshme, dhe kt arom freskuese t mbyllur n kuti? Duhesh me kt margaritar ta stolissh qafn dhe ta prdorosh aromn! Prve ksaj, dijetart kan shpallur se ai q e fsheh bindjen e vet n islam dhe mbetet n petkat dhe zakonet pabesimtare, shkon drejt Xhehennemit. Kshtu - lavdia i qoft Zotit, n bajramin e Ramazanit (id al-fitr) n vitin 1264, dielli i hyrjes sime n islam deprtoi prtej perdes s
263

reve dhe devotshmrin time e ka mdftuar publikisht me vllezrit e mi musliman.111) Shum misionar musliman i kan marr metodat e misionarve t krishter, si jan thirrjet n rrug, ndarja e trajtesave t shtypura fetare dhe aktivitetet tjera. N shum qytete m t mdha t Indis mund t gjenden misionart musliman se si pr do dit msojn t tjert n islam n disa rrug kryesore frekuente. N Bangalor kjo sht praktik e prgjithshme. nj nga kta propagandues, q ka qen imam i xhamis rreth vitit 1890, ka qen aq i popullarizuar sa q nganjher sht ftuar edhe nga Hindust q tiu mbaj ligjrata. Ka rrfyer fen edhe n tregje dhe pr nja shtat-tet vjetsh ka prvetsuar pr islam 42 persona. n Bombaj nj misionar musliman fton n fe pothuaj do-dit, n afrsi t tregut kryesor t qytetit, kurse n Kalkut ekzistojn disa qendra pr thirrje n islam do her t gatshm pr kt qllim. Ndr t konvertuarit, koh pas kohe, gjendet edhe ndonj Evropian, m s shpeshti person i rrethanave t varfra. Kalimi masovik n islam sht i dukshm te Hindust.112) Disa nga shoqatat e shumta Anxhuman q, viteve t fundit, jan themeluar n qendrat kryesore t jets islame n Indi, n synimet e planifikuara kan edhe drgimin e misionarve n pazare e tregje q t ftojn n fe. Nj nga ato shoqata sht Anxhuman himajeti Islam n Lahore (Shoqria pr mbrojtjen e Islamit) dhe shoqria Anxhuman Hami Islam n Axhmir. Kto dy shoqata iu paguajn agjitatorve t vet. Por pjesn m t madhe pr thirrje n fe, n pazare dhe tregje, e prbjn personat q merren me zeje ose me pun tjera gjat kohs s puns n shtpi, e kohn e vet t lir n mbrmje ia kushtojn ksaj puns s devotshme. Shum elan misionarist t muslimanve indus sht drejtuar kundr veprimit t tendencave anti-islame n t msuar, q e japin misionart e krishter dhe propaganduesit e Arja Samagjit. Prandaj, prpjekjet e bra jan m tepr t karakterit defanziv, e m pak t karakterit direkt misionarist. Disa misionar kujdesin e vet e kthejn drejt forcimit t themelit m hert t shtruar dhe tentimit t lirimit t bashkbesimtarve t vet
264

nga padija dhe bestytnia e vjetr induse dhe drejt mbjelljes s fes s pastr. Kjo prpjekje nuk sht tjetr pos vazhdim i aktivitetit t mhershm misionarist. Puna n konvertizm, n realitet, sht shpesh i mangt. pr shumicn q kan qen vetim sipas emrit musliman mund t thuhet se pr gjysm jan Hindus. Ata i ruajn marrdhniet e vjetra kastike, marrin pjes n festat hinduse dhe kryejn shum ceremoni idhujtare. N disa krahina, pr shembull n Mevat dhe Gurgan, mund t gjendet numr i madh muslimansh t cilt pos emrit nuk dijn asgj m tepr pr fen e vet. Ata nuk kan xhamia as nuk kujdesen pr kohn e namazit. Gjendja e ktill sht vean te muslimant n fshatra ose n viset t larguara nga besimtart. N qytete ekzistimi i ulemas me t madhe e ka ndihmuar zbrapsjen e ndikimit t besimeve t vjetra dhe ka krjuar fotografi m t qart e m t kuptueshme t jets fetare n islam. Viteve t fundit, duke folur prgjithsisht, ekziston lvizja n mesin e muslimanve indus q mriton t prmendet sepse punon n at q jeta fetare t bhet sa m e qart sipas rregullave islame. Shkollat misionariste t krishtera po ashtu kan vepruar stimulativisht n gjeneratat e reja t muslimanve q t hedhen n studimin e besimit vetjak dhe ngjalljen e untuziazmit prkats fetar tek ata. N realitet, prhapja e arsimimit prgjithsisht ka sjell deri te prezentimi i principeve fetare shum m qart sikur edhe zmadhimi i numrit t msuesve fetar n krahinat e afrta, q kan qen, deri m sot, t mosprfillura. Kjo lvizje reformiste misionariste (pa marr parasysh nga cilat shkaqe sht nisur) mund t vrehet n pjest e ndryshme t Indis. N krahinat lindore t Penxhabit, pr shembull, pas kryengritjes erdhi deri t rilindja e madhe fetare. propaganduesit udhtojn, pr s gjati e pr s gjri, npr vend dhe i thrrasin besimtart q ta lshojn praktikn e vet idhujtare dhe u shpjegojn principet e mirfillta t fes. Si pasoj e ksaj n shum fshatra, ku muslimant kan fardo pjesmarrje t rndsishme, sht ndrtuar xhamia, deri se idhujtaria e madhe dhe e kapur ka filluar t pushoj.113)
265

N Raxhaputon fiset idnuse, t cilat koh pas kohe kan kaluar n islam n viset bujqsore, tash jan br m ortodokse dhe zelltare n kryerjen e obligimeve fetare. i lshojn zakonet e vjetra n t cilat deri ather kan marr pjes me fqinjt e vet idhujtar. Fisi i Merateve, pr shembull, tash ndjek rrugn e vrtet islame n martes, n vend t ritualit indus q deri ather e kan ndjekur. Kan hequr dor edhe nga ngrnia e mishit t derrit.114) Rilindje e ngjashme ka qen n Bengal, pr t cilin tashm kemi folur. Por, lvizjet e ktilla dhe prpjekjet e misionarve individual asesi nuk mjaftojn q ta shpjegojn rritjen e shpejt t numrit t muslimanve t Indis. sht e natyrishme q njeriu t pyetet cilat jan shkaqet tjera, prve popullats normale,115) q numri i tyre aq fuqishm t rritet. Prgjigjje mund t gjendet n jetn shoqrore t Hindusve. Nnimi dhe prulja, q sht kryer ndaj shtresave t ulta t Hindusve nga ana e bashkfetarve t tyre, dhe pengesat q kan qen t pakalueshme kurse kan qen t vendosure para do antari t ktyre kastave q ka dshiruar ta rregulloj gjendjen e vet, dfton n dallimin e dukshm t prioritetit t rregullimit religjioz pakastik, q jep fush t lir t puns dhe plotsimit t fardo ambicie. N Bengal, pr shembull, endsit e pambukut, q jan shikuar me neveri nga bashkfetart e vet hindus, e kan pranuar islamin n numr t madh q t nxirren nga pozita e prulur, me t cilin jan turpruar.118) Ekziston shembull mjaft i qart, me natyr t ngjashme, n historin e pjess verilindore t krahins s njjt. Ktu n vitin 1550 fisi autokton Ka ka vndosur dinastin me udhheqsin e madh Hoxhuon. Gjat sundimit t nipit t tij, kur shtresat e larta n shtet kan hyr n rreth t hinduizmit,117) shuica e bots veten e ka gjetur t nnmuar jasht kasts dhe jan br musliman.118) Shptimin q islami ua ka ofruar shtresave m t ulta induse nga dhuna e kastave m t larta sht manifestuar n krahinn Tineveli n fund t shekullit XIX. Kasta mjaft e rrezikuar e Shanarve viteve t fundit aq mir ka prosperuar q shum prej tyre kan ndrtuar edhe shtpi t bukura.
266

Me kmbngulje kan krkuar t drejtn e vet q t luten n tempujt prej t cilve nga ajo koh me forc jan mnjanuar. Ka pasuar polemik e madhe pr arsye Shanart kan psuar shum t kqia nga Hindust e kastave m t larta dhe shptim kan gjetur n mbrojtjen e islamit. Vetm pr nj dit n islam kan hyr gjasht qind Shanar n nj fshat. Shembullin e tyre s shpejti e kan ndjekur edhe vendet tjera.119) Shembuj t ngjashm mund t gjenden edhe n pjesn tjetr t indis. Hindust, q n fardo mnyre sht mnjanuar nga kasta dhe sht larguar nga familja dhe shoqria ku ka frekuentuar, i ka ardhur normale q t prvetsohet n fen q i ka pranuar t gjith njerzit pa dallim. Ajo i ka siguruar nivelin shoqror q i prgjigjet shkalls sociale, nga e cila ka qen i larguar. Ndrrimi i ktill i fes rndon e ka prcjellur besimin e sinqert. Por, njerzit t cilt kan qen mjaft indiferent ndaj numrit dhe emrave t hyjnive pr t cilat kan qen t ftuar ti adhurojn, seriozisht ndiejn pengimin dhe largimin nga midisi shoqror, q ka shkaktuar humbjen e t drejtave kastike. Kan ekzistuar muslimant pa kurrfar ndjenjash fetare. Ndikimi i studimit t literaturs muslimane dhe kontakti i rndomt me shoqrin muslimane shpesh pandijshm jan ndier. Tendenca e ndikimit islam ka qen e hetueshme n shekullin XIX edhe n mesin e princave raxhiput - Raxhaputamit dhe Bundelkondit.120) Sikur imperatoria e Mogullve t kishte mbetur, ka mundsi q ky afinitet do ti onte kta princa prfundimisht n islam. Ata nuk i kan respektuar evlijat musliman, por pr msues t bijve t tij e kan marr jomuslimant. Kafsht i kan prer sipas rregullave t muslimanve. Kan marr pjes n festat muslimane n rrobat e fakirve (varfanjakve) dhe jan lutur sikur besimtart e vrtet. Nga ana tjetr, disa konsiderojn q gjendja e tanishme e gjrave vepron n kalimin e Hindusve n islam sht shum m tepr i mundshm, se q ka qen rasti nn sundimin e dinastive muslimane, kur hinduizmi sht bashkuar dhe forcuar n luft t vazhdueshme me armikun agresiv.121) Hindust po ashtu turma turma dhe numerikisht kan shkuar n turbet e evlijave musliman n ditn e prkujtimit t tyre.
267

Njeriu q nuk ka mundur t ket fmij i ka shprehur Zotit musliman adhurimin m t denj, i nxitur me at ndjenj q e ka idhujtari, e kjo sht q mos ta l asnj hyjni e q mos ti shprehet dashuria dhe mos ti afrohet me lutje. Nse u lindet fmij - sipas t gjitha gjasave kjo ka qen prgjigje n kt lutje -, tr familja n at rast (e ata nuk jan t rrall) do t kaloj n islam.122) Dashuria ndaj gruas muslimane nganjher sht shkas i konversionit t ndonj Hindusi, sepse sipas t drejts islame sht e palejueshme q muslimania t martohet pr jomuslimanin. Nse muslimant i birzonin fmijt indus, i edukonin n fen e prindrve t tyre t rinj. Njjt ka qen nse Hindusja sht martuar pr ithtarin e Pejgamberit, m s shpeshti e pranon fen e burrit t vet.123) Pasi ka qen rast mjaft i rrall q t ndodh e kundrta, numri i muslimanve sht rritur n raport me numrin e Hindusve. Hindust q pr ndonj arsye jan prjashtuar nga kasta e vet, dhe varfanjakt q kan jetuar nga kujdesi dhe lmosha muslimane, apo grat dhe fmijt q pas vdekjes s burrave dhe prindrve kan mbetur ose kan qen t ln (raste t tilla, natyrisht, ka pasur n koht e rnda, kan br hyrjen e prhershme, qoft edhe t vogl, t Hindusve n islam.124) Ka pasur edhe situata lokale q i kan konvenuar zhvillimit t islamit. M hert sht deftuar n disa shembuj.125) Kshtu n fshatrat Terai, ku ka qen numri i barabart i muslimanve dhe Hindusve, rritja e pushtetit musliman m s shpeshti ka pasuar pas polemikave n lidhje me therjen e lopve dhe traditave tjera fetare q kan qen t paplqyeshme pr Hindust. Hindust shkallrisht kan shkuar nga fshati duke ln nga besimi i vet vetm Shamart, lavruesit, q kan qen n shrbim t fshatarve musliman. Kta n fund i jan mbshtuar fes s zotrive t vet. Ky nuk ka qen rezultat i fes s tyre n vrtetsin e tyre, por m shum pr shkak t vshtirsive t izolimit nga bashkfetart e vet. Disa shembuj m shprehimor t konverzionit t kastave t ulta gjenden n viset bujqsore t Oudhs. Ndonse muslimant e ksaj province e prbjn t dhjetn e popullsis s trsishme, ende grupet e vogla t bujqve musliman i prbjn qendrat e shkaprderdhura t revoltit kundr nnmimit dhe shkeljes, t cilve kto shtresa t ulta religjioni i tyre i ka vn n pozit dshpruese pa rrugdalje.126)
268

Prioritetet q islami i ka ofruar shtresave t ktilla, si jan Koru dhe Xhemari, q kan qen n shkalln m t ult t shoqris hinduse, dhe shptimi q me pranimin e islamit u sht ofruar, m s miri kuptohet nga prshkrimi vijues t gjendjes s tyre sociale si Hindus.127) Merimin dhe nnmimin m t ult e kan arritur Koriitt dhe Xhamart, t cilt kan qen ends dhe regjs t lkurave pr t tjert. Shum juaj tyre n krahinat veriore jan, n fakt robr t vrtet. Prgjithsisht, nuk sht leht t prgatiten q ti prgatiten me ndihmn juridike t gjyqeve tona. Po shkatrrohen s bashku me fijt nga gjenerata n gjenerat sikur q bjen vlera e mallit t vjetr. Ata e pranojn plugun e zotriut t Brahmanve ose Shatrs,8) t cils kasta e tij e lart ndalon q to prek. Jetojn n mesin e derrave, q nuk jan m t ndyta se ata, n kuartet e ndara nga popullata tjetr e fshatit. Figurat e tyre t zeza t dobta, figurat e thata t uritura, fytyrat e marra, zakonet e shmtuara q nxisin neveri, e manifestojn mjerimin e tyre q i ka gjykuar q t jen m t ult se kafsha q jeton n mesin e njerzve t klass m t lart. Se nuk sht e pamundur t prmirsohet gjendja e tyre dftojn rrethanat dhe aktivitetet e shrbtorve n shtalla, t cilt angazhohen nga ky midis. N mnyr solide i paguajn dhe jetojn mir duke iu shrbyer zotrinjve evropian. Ndryshimi i fes sht rruga e vetme e trasuar pr shptimin e tyre, s kndejmi ata kan pak arsye t jen t prkushtuesh mfes q i kan takuar. Mosekzistimi i animit kastik paraqet fuqin e vrtet t islamit n Indi dhe mundet vetes ti trheq shum konvertit nga hinduizmi. Islami n Kashmir dhe Tibet Q ta plotsojm kt pasqyr t islamit n Indi, sht e nevojshme t ofrohen informatat e caktuara pr prhapjen e ksaj feje n Kashmir, e prej ktu pas kufirit t Indis n Tibet. Nga t gjitha krahinat dhe shtetet e Indis (prve Sindit) Kashmiri ka numrin m t madh t muslimanve (rreth 70%) n raport me tr popullatn.
269

Fatkeqsisht, t dhnat historike q do ta shpjegonin ekzistimin e numrit m t madh t muslimanve n kt shtet, kryesisht jan me prejardhje induse dhe tibetase, dhe jan mjaft t rralla. T gjitha provat na shpiejn q kt, n trsi, tia prshkruajm lvizjes kontinuitive misionariste t ciln e kan filluar dhe aplikuar fakirt dhe dervisht. N mesin e tyre ka pasur edhe propagandues ismailit t drguar nga kshtjella Alamut.128) sht rnd t thuhet kur ky ndikim islam pr her t par e ka mbuluar kt vend. Thuhet se sunduesi i par musliman i Kashmirit Sadruddini129) kalimin e vet n islam ia ka borgj njfar dervishi Bulbul Shahu nga fillimi i shekullit XIV. Ky evlija ka qen msuesi i vetm fetar q ia ka sendrtuar dshirn q t arrij deri te e verteta fetare. Kur e ka njoftuar me msimin fetar q ka qen m i pranueshm nga ai i atij hinduist me t cilin nuk ka qen krejtsisht i knaqur, ka kaluar n islam. N fund t shekullit (1388) islami ka prjetuar deprtimin e vet m t madh me ardhjen e Sejjid Ali Hamadanit, i cili sht ikur nga Hamadani i tij i lindjes n Persi ku e ka trhequr mbi vete zemrimin e Timurleukos. Ai ka ardhur n shoqri t 700 sejjidve dhe i kan themeluar vendet edevotshmris n t gjitha pjest e vendit. Duket se ndikimi i tyre ka siguruar pranimin e fes s re. Mirpo, duket se shfaqja e tyre ka nxitur edhe frymn e fuqishme t fanatizmit, sepse sulltani Sikandari (1393-1417) e mori emrin Butshikan, pr shkak t rrnimit t statujave dhe tempujve hindus. Ministri i tij i par, Hindusi i konvertuar, rrept e ka persekutuar dhe shkelur ithtart e fes s vet t vjetr. Pas vdekjes s tij toleranca fetare sht br themel i qeverisjes n mbretri.130) N fund t shekullit Xv misionari me emrin Mir Shemsuddin, q i ka takuar medhhebit (drejtimit) shiit, ka ardhur nga Iraku dhe me ndihmn e nxnsve dhe ithtarve t vet ka fituar shum konvertit n Kashmir. Kur nn Akbarin Kashmiri u b provinc e imperatoris mogule, ndikimi musliman natyrisht sht forcuar dhe n kt vend kan ardhur shum njerz t ditur, ulema. Gjat sundimit t Aurangzebit n islam mka kaluar Raxha Kishtyara, nj nga lidert e Raxhaputave me mritn e kerameteve t njfar Sejjid Shah Feriduddinit.
270

Duket se konvertimi i tij n islam ka ndikuar q n kt ta ndjek shumica e shtetasve t tij. Prgjat vijs n t ciln mbretrit mogol kan pasur sukses n Kashmir i gjejm raxht, q rrjedhin nga Raxhaputt e islamizuar.131) Veriu dhe verilindja e Kashmirit, provinca Baltistan dhe Ladahi, jan t banuara me przierje t racs tiberanase. N ta islami sht prqndruar para disa shekujve, por koha dhe mnyra e hyrjes s tij jan t panjohur. Muslimant e Baltistanit flasin pr katr vllezr q kan ardhur nga Horasani dhe kan sjellur freski fetare, por nuk ka kurrfar transmetimi q do t fliste pr propaganduesit m t vjetr.132) Duket se islami deri n mes t shekullit XIX ka treguar prparim, por prkrahja q ua ka ofruar / maharaxha Ranbir Singh ithtarve t budizmit e ka ndalur kt tendenc. N Ladah ku nj numr t caktuar polutansh, q quhen Argon,133) t lindur nga nnat Tibetanase dhe babat musliman, tregtar, q kan ardhur n Leh. I kan prvetsuar emrat Tibetanase pr martes q ta pranojn islamin. Kta Argon t gjith jan musliman sikur edhe babajt e grat Tibetanase. Thuhet se numri po u rritet m shpejt nga Tibetanasit e pastr.134) Islami po ashtu sht prcjellur n Tibetin e vrtet nprmjet tregtarve kashmiras. Pr shembull, kta tregtar mund t gjenden n t gjitha qytetet kryesore t Tibetit. Ata i kan martuar Tibetaneset t cilat, rndom, e kan pranuar fen e burrave t vet. Thuhet se tash ka m tepr se 2000 familje muslimane n Lhasi.135) Islami e ka gjetur rrugn pr n Tibet edhe nprjet Junnanit136) dhe Su-chinga n kufi t krahins Li-shvan dhe Tibetit n mesin e banorve t Tibetit.137) Konsiderohet se ndikimi isla mka ardhur nga Persia138) dhe Turkestani.139) 1) Emri i nj sunduesi t tyre; dmth. stoli e fronit Aurang - froni dhe Zeb-stoli, dokar). 2) Sot numri i muslimanve n Indi sht shum m i madh - Vr. e SH.N. (Sipas disa t dhnave sot arrin n rreth 100 milion, N.I.). 3) Census of India, 1891, General Repart by I. A. Baines, fq. 167 (London, 1893)
271

4) D.m.th. zotri, kurse u sht dhn antarve t familjes s Muhammedit a.s. dhe pasardhsve t tyre. 5) Census of India, 1891. General Repart by I.A. Baines, fq. 126, 207, (London, 1893). 6) Elliot, vol. II, fq. 448. 7) Muhammed b. El-Kasi mi ka ftuar princat indus q ta pranojn islamin. Nuk sht e pamundur se po kt e kan br edhe pushtuesit q kan ardhur pas tij, duke i zbatuar kshtu principet e fes. (Eliot, vol. I, fq. 175, 207). *) Fjala Hindu, e d.m.th. qytet i lart. 8) Ose BArau, emrtimi i vjetr pr Bulandshahr. 9) Elliot, vol. II, fq. 42-43. 10) Gazetteer of the N.W.P. vol. III, port. II, fq. 85. 11) Aventuriert ushtarak, q i kan themeluar dinastit n Indin veriore dhe kan krijuar shtetet n rrafshlartn e Dekanit, shum pak i kan dhn rndsi gjrave shpirtrore. Shuica nuk kan pasur koh pr prhapjen e fes sepse kan qen t preokupuar me pushtime ose me luft qytetare. Rndom kan qen t vrazhd Tatart ose Mongolt. Feja e Muhammedit ende nuk pat zotruar me shpirtrat e tyre. Kan qen t paprekur me entuziazmin e sinqert semit, q i ka inspiruar Arabt e par, e t cilt t part e bartn flamurin e islamit. Imperatorin q e kan themeluar ka qen pastr milltariste. Kjo imperatori ka mbetur e ktill nn ndikimin e suksesit gjysmak q i kan pasur n pushtime, kurse i cili ka qen prpjestimisht me mosuksesin t invazionit t tyre shpirtror. Kan qen mjaft t fuqish mq ta pengojn di q do ti gjasonte unifikimit ndr Hindust ose q ta pengojn tubimin e fiseve n popull. Ata kan qen mjaft larg konvertiit t Indis n Islam. Madje edhe n mesin e vet muslimanve feja e tyre nuk ka arritur kurrfar monopoli ekskluziv n pozitat e larta drejtuese (Sir Alfred C. Lyall: Asiatic Studies, fq. 289) (London, 1882). 12) Firishtah, vol. I, fq. 184. 13) Ibn Batutah, bl. III, fq. 197. 14) Elliot, vol. III, fq. 386. 15) Panteizmi sht drejtim filozogik sipas t cilit do gj sht Zot, identitet i plot i zotit dhe bots. Ashtu do gj mund t quhet zot. 16) Mankind and the Church, fq. 286. (London, 1907).
272

*) Greqisht - ai q zgjedh nga msimet e ndryshme disa pjes dhe kshtu formon sistemin e vet. 17) Sir Richard Temple, India in 1880, fq. 164 (London, 1881), Punjab States GAzetteers, vol. XXXVI - A Bahawarpur, fq. 138. 18) Maunal of titles for Oudh, fq. 78 (Allahabad, 1889). 19) Gazetteer of the Province of Oudh, vol. I, fq. 466. 20) Gazetteer of the N.W.P. vol. III, part, II. fq. 46. 21) Gazetteer of the N.W.P. vol. XIV, part II, fq. 119. N krahinn Kanbur (Cawapare) dega muslimane e familjes Dihit (Dikhit) i ruan zakonet e veta islame te lindja, martesa dhe vdekja. Ndonse rndom nuk mund ta kryejn lutjen (namazin) spas rregullave, ata relativisht n mnyr ortodokse e deftojn respektin me folje (sexhde). Njkohisht ata e adhurojn eek Deven, zotin e smundjes s varioles dhe kolers, q nga vetja ti refuzojn kto smundje. I ruajn edhe lidhjet e mira mmiqsore me vllezrit e vet kastik sakurs n rrethanat familjare. Quhen rndom me emrat e prbashkt hindu. (Gazetteer of the N.W.P. vol. VI, fq. 64). 22) Ibbetson, fq. 163. 23) Gazetter of the N.W.P. vol. VI, fq. 64. Krahasoje po ashtu at q sht theksuar n burimin e njjt, vol. XIV, part, III, fq. 4. Nuk ka qen numr i madh bujqish musliman. Kta jan musliman t cilt para pak kohe e kan pranuar islamin. Koha e kalimit n islam te shumica lidhet pr sundimin e Aurangzebit. Nganjher kjo tregohet si rezultat i detyrimit, e nganjher si mjet pr ruajtjen e t drejtave t veta, kur nuk mundnin ta paguajn haraxhin. 24) Ibbetson, fq. 163. 25) Firishte pa dyshi mqart thot: Zjarri i tij ndaj fes s Muhammedit e ka nxitur q ata q kalojn n islam me bollk ti shprblej dhe nuk dihet se e ka prdoruar dhunn ndaj atyre q jan t besimit tjetr. )The History of Hindustan, trans. from the Persian by Alexonder Dow, vol. III, fq. 361, (London, 1812). 26) The Bombay Gazetter, vol. XXII, fq. 222; vol. XXIII, fq. 282. *) Gjendet n krahinn Mejsur n jug t Indis, kurse e ka themeluar Haydar Aliu n shek. XVIII. 27) Innes, fq. 72-73, 190. 28) Sir W.W. Hunter, the religions of India (The Times, February, 25 th, 1888). 29) Gazetteer of the N.W.P., vol. VI, fq. 518.
273

30) Gazetter of the N.W.P., vol. V, part. I, fq. 302-303. 31) Sir Alfred C. Lyall, Asiatic Studies, fq. 236. 32) N nj varr n varrezat Pantalajini Kollam sht e gdhendur data 166 Hixhrij (782 e.r.) (Innes, fq. 463). 33) Zayn al-Din, fq. 34-35. 34) Zayn al-Din, fq. 36 (int.). 35) Ibid, fq. 21. 36) Ky sht qyteti bashkkohor Madaji. 37) Zayn al-Din, fq. 23-24. 38) Ibid., fq. 25. 39) Innes, fq. 398. 41) Ibn Batutah, bl. IV, fq. 82, 88 etj. 42) Innes, fq. 190. 43) Obvardo Barposa, fq. 10. Disa konsiderojn se edhe Cejloni sht br shtet islam pas ardhjes s Portugezve, sepse para paraqitjes s forcave portugeze n detin Indus tregtart arab kan qen zotrues t tregtis n kt ujdhes pa konkurrenc (atje i kan pasur kolonit e veta tregtare, nj shekull para lindjes s Pejgamberit), dhe jan gjetur n do liman dhe qytet. Lehtsia e tregtis i ka trhequr hsum grupe t t ardhurve rishtaz, q kan ardhur nga kolonit e veta n mallabar. Tregtart musliman kan br ktu at q e kan ber edhe n vendet tjera. Jan miqsuar me martes me banort e vendit dhe e kan prhapur fen e vet prgjat bregut. Duket se aty nuk ka pasur lvizje t vrtet misionariste dhe pun ose Singalezt nuk jan treguar t painteresuar pr islamin, sikur q kjo sot mund t vrehet. Shumica e muslimanve n Cejlon jan me prejardhje arabe. Sir James Emerson Tenneut, Ceylon, vol. I, fq. 631-633. (5-6 h ll. London, 1860). 44) Kuran, 126. 45) Abd alRazaq, Mat alsadayn, fletushk, 173. 46) Ata gjenden vean n krahinat n t cilat flitet gjuha tamali, e kto jan regjionet: Mandura, Tinnevelli, Kovinbator, Arkoti verior dhe Nilgiri (India jugore). 47) Madras District Gazetteers, Trichinopoly, vol I, fq. 338. (Madras, 1907), Qadir Husayu Khan, South Indian Musalmaus, fq. 36 (Madras, 1910) 48) Qadir Husayn Khan, fq. 36-38.
274

49) Qadir Husayn Khan, / op. cit., fq. 39-42, Madras District Gazzetters, Anantapur, vol. I, fq. 193-194. (Madras, 1905). 50) 51) 52) Report of the Census of the Madras Presidency, 1871, by W.R. Cornish,f q. 71, 72, 109 (Madras, 1874). 53) Report of the Second Decennial Missionary Conference held at Calcute, 1832-1833 (fq. 228, 233, 248), Calcutta, 1883). 54) Ibn Batutah, bl. IV, fq. 128. Ibn Batuta ka qendruar n ujdhesat Maldive ndrmjet vitit 1343 dhe 1344, dhe sht martuar me vajzn e vezirit i cili ka qen nip i sulltan Davudit, e ky srish nip i sulltan Ahmed Sanurazit (bl. IV. fq. 154). nga kjo e dhn, duke supozuar, viti 1200 sht marr si dat e mundshme. 55) H.C.P. Bell, The Moldive Islands, fq. 23-25, 71. (Colgmbo, 1883). 56) Memoir / on the Inhabitants of the Maldive Islands By J. A. Young, and W. Christopher. (Translations of the Bombay Geographical Society fro m1836, to 1938, fq. 74, Bombay, 1884. 57) Innes, fq. 485, 492. 58) Masudi, bl. II, fq. 85-86. 59) The Bombay, gazetteer, vol. X, fq. 132, vol. XVI, fq. 75. *) Pir-msues, mah - m i mdhi, abir - i devotshm (vr. e SH.N.). 60) Ibid., vol. XXIII, fq. 282. *) Emri i qyetit n rrafshlartn dakkase i prket shtetit Nidhama nga Hajdarabadi. 61) Xhisudarazi n persishte d.m.th. flokgjat. nganjher e quajn Sejjid Mahdum Xhisudaraz. 62) The Bombay Gazetteer, vol. XVII, fq. 501, vol> XXI, fq. 218, 223. 63) Ibid., vol. XIII, pjesa I, fq. 231. 64) Ibid., vol. XXII, fq. 242. 65) The Bombay Gazetteer, vol. XVI, fq. 756-76. 66) Ibid., vol. XXI, fq. 203. 67) N kohn e pushtimeve arabe pronsia e sunduesit hindus Sindit sht shtrir n veri deri te ky qytet q tash nukhyn n prbrje t ksajprovince. 68) Baladhuri, fq. 441. 69) Elliot, vol. I, fq. 185-186.
275

70) Ndoshta Sindani sht Abresi, krahina jugore e Kait. 71) Baladhuri, fq. 446. 72) Istakhri, fq. 173-174. 73) Baladhuri, fq. 446. 74) Ibn Hawqal, fq. 230; Idrisi (Geographie dEdrisi traduite par P.A. Jaubert, I,f q. 175 sqq.). 75) mas;udi, vol. I, fq. 207. 76) Elliot, vol. I, fq. 273. 77) Khoja Wrttant, p. 208. Sir Bartle Frere, The Khojas The Disciples of the Old Man of the Mauntain, Macmillans Magazine, vol. XXXIV, fq. 431, 433-434, (London, 1876). 78) Bombay Gazetteer, vol. IX, pjesa II, fq. 26. 79) K.B. Fazallah Lutfullahu konsideron se Nur Satagar erdhi n Indi di m von gjat sundimit t Bhimas II (1179-1242). (Bombay Gazetteer, vol. IX, pjesa II, fq. 38). 81) Khoja Vrttant, fq. 151-158. 82) Nur Allah alShushtari, Majals alMumimin, fol. 65. (India Office, M.S. No 1400). 83) Qyteti i largta dhjet mila n jugperndim prej qytetit Ahmedabad. 84) Bombay Gazetteer, vol. IX, pjea II, fq. 66, 76. 85) Ibid., vol. V, fq. 89. 86) Ibid., vol. II, fq. 378; vol. III, fq. 36-37. 87) Po ashtu Firishtah, por shih edhe H. Bloch mam, Contributins to the Geograply and History of Bengal (J.A.S.B. vol. XIII, no. I, fq. 264-266, 1873). 88) J.A. Ravenshaw, Gaur: its ruins and inscriptions, fq. 9 (London, 1878) Firishtoh, vol. IV, fq. 337. 89) Wise, fq. 29. *) Qytet bregdetar n afrsi t Kalkuts. 90) Census of India, 1901, vol. VI, pjesa I, fq. 170. 91) Census of India, 1901, vol. VI, pjesa I, fq. 30. 92) Charles Stewart, The History of Bengol, fq. 176 (London, 1813); H. Blochmann, Contributions to the geography and History of Bengal (J.A.S.B., vol. XIII, No. I, fq. 220, 1873). 93) The Indian evangelical review, fq. 278. (Jonuary 1883). 94) Sir W.W. Hanter, The Religions of India (The times, February, 25, 1888). Shih po ashtu Wise, 32.
276

95) Wise, fq. 37. 96) Blochmann, op. cit., fq. 260. 97) Wise, fq. 48-55. 98) Gulam Sarwar, Khazinat alAsifiya, vol. II, fq. 330. 99) N transmetimin tjetr sht i njohur si Shejli Behauddin zekeriyya. 100) Ibbetson, fq. 163. 101) Asghar Ali, Jawahir-i - Faridi, (A.H. 1033), fq. 395 ( Lahare, 1884). 102) Elliot, vol. II, fq. 548. *) Kjo sht krahin islame n Penxhab, sunduesit e s cils kan prejardhje prej Abasitve. 103) Punjab States Gazetters, pej XXXVI A. Bahawalpur State (Lahore, 1908) fq. 160 sqq. Emrat e disa fiseve q e lidhin konvertizmin e vet pr Mahdumin dhe Xhihanjanin jan dhn n fq. 162. 104) Punjab States Gazetteers, vol. XXXVI, fq. 171. *) Vendi n Indi ku kan ndodhur tri ndodhi t rndsishme: n t parn BAburi e ka mundur Ibrahim Ludhin n prill t vitit 1521; n t dytn Xhelaluddin Muhammed Ekber e ka mundur Hajim mBakalin n vitin 1556 dhe n t tretn dhe m t njohurn Ahmed shah alDarani e ka mundur Sebmerch Hindusin n vitin 1761. 105) Ibn Batutah, bl. IV, fq. 217, Yule, fq. 515. 106) The Indian Evangelical Review, vol. XVI, fq. 52-53 (Colcuta, 1889-1890). The Contemporary Review, February, 1889, fq. 170. The Spectator, October, 15, 1887, fq. 1382. 107) Gorcin de Tassy, La Langue et Litterature Hindonstanies de 1850, a 1869, fq. 343 (Paris, 1874): 108) Kto t dhna mi ka ofruar mevlevi Hasan Aliu disa vite para vdekjes m 1896. N nekrologun q sht shpallur n revistn Kroniko muslimane (The Muslim Croniclo, prill 4, 1986) sht dhn karakteristika vijuese interesante nga jeta e tij: N jetn private dhe arsimore ka qen i njohur si djalosh mjaft inteligjent. pr nj koh majft t shkurtr ka br prparim t madh n kariern e vet shkencore. N vitet e hershme t jets ka dhn provimin e hyrjes dhe ka fituar bursn, q i ka ndihmuar q ta fitoj diplomn Bakalerijus t
277

klasit t par. Por pak pak kohsh jorehatia e tij e lindur e shtyn n krkimin e t vrtets, pr arsye udhton jasht vendit. I l studimet dhe przihet me njerzit e bindjeve t ndryshme: fakirt, Panditt dhe t krishtert, hyn npr kisha, endet shkrettirave, maleve dhe qyteteve. Asgj si ka interesuar pos shpresa,lojaliteti dhe mbshtetja absolute n mshirn e Zotit t lartsuar. Vetm pr nj vit ka kaluar disa hapsira t ndryshme religjoze, deri sa n vitin 1874 nuk e pranoi shrbimin e mbkqyrsit n nj shkoll t Patorve... Pasi ka qen i lindur t jet misionar i islamit, ka ndier mallgjimin e fsheht q ta lshoj pozitn pr t ciln do muaj fitonte 100 rupi. Dha dorheqje nga pozita, kundr vullnetit t miqve t vet. I mbeti besnik vendimit t vet. Nj koh ka botuar revistn mujore Nuru-lislam (Drita e islamit). Disa ligjrata i ka mbajtur n Patni, pastaj ka udhtuar n Kalkut, ku ka mbajtur ligjrata n gjuhn angleze. Kto ligjrata kan pasur efekt t till q disa klerik evropian e kan konfirmuar t vrtetn e islamit. Nj personalitet autoritativ, Babu Bepin andra Pal, para pak kohe u b musliman. Qe ftuar nga populli i Daks n vizit. Ktu varet dhe ligjratat ia kan prjetsuar emrin n zemrat e banorve. Librat e tij t shumta, pamfletet dhe ligjratat e suskesshme n urdu dhe anglishte, n qytezat dhe qytetet e ndryshme t Indis ia kan br emrin historik n bot. M s paku 100 njerz e kan pranuar islamin duke i dgjuar ligjratat e tij dhe duke i lexuar librat e tij. Zjarri i tij misionarist sht dftuar edhe n astin e fundit t jets kur disa kan dgjaur q thot: Lshoje fen tnde dhe bru musliman. Kur e kan pyetur pr kt, ka thn se i sht drejtuar nj t krishteri. 109) Bombay Gazetteer, vol. XII, fq. 126. 110) Ibid., vol. XVI, fq. 81. *) Emri i krahins hinduse, t ciln e banojn Sikt 111/ Tuhfat alHind, fq. 3 (Delhi, Hixh, 1309). 112) The Indian Evangehical Review, 1884, fq. 128. Garcin de Tassyla Langue et La Litterature Hindostanies de 1850 a 1869, fq. 485 (Paris, 1874), Garcin de Tassy: La Langue et la Litterature Hindoustanies en 1871, fq. 12 (Paris, 1872).
278

113) Ibbetson, fq. 184. 114) The Rajputana Gazetteer, vol. I, fq. 90; vol. Ii, fq. 47 (Calcuta, 1879). 115) Pr shkaqet e rritjes s numrit t muslimanve shih: The Cencus of India, 1901, vol. VI, gq. 172. 116) E. T. Dalton, fq. 324. 117) Pr futjen e fiseve autoktone n hinduizm shih: Sir Alfred Lyall, Asiatic Studios, fq. 102-104. 118) E. T. Dalton, fq. 89. 119) The Missionary Review of the World, N.S. vol. XIII, fq. 7273. (New York, 1900). 120) Sir Alfred Lyall (Asiatic Studies, fq. 29), flet pr afinitetin e dukshm mq, koh pas kohe, e kan treguar disa nga lidert indus. 121) Gazetteer of the Province of Oudh, vol. I, fq. XIX. 122) Do ta ceki mvetm nj shembull. N Gatanpur, n krahinn Kanfor, nj deg e fisit t madh jan musliman pr shkak t zotimit t t parit t tyre Gatem Deo Bais. Ai ka premtuar, kur sht lutur ta ket nj djal n varrin e evlijas musliman Madar-shahut, nse lutja i plotsohet, gjysma e pasardhsve t tij n mnyr islame do t edukohen. (Gazetteer of the N.W.P. vol. VI, fq. 64, 328). Prulja evlijave musliman ka qen aq e prhapur n mesin e disa kastave t ulta hinduse q regjistrimi nga 1891, n provincn veriperndimore dhe Udah sht ndrmjet 2.333.643 Hindusve (ose 5.78% t popullsis s prgjithshme induse t krahins) me lutje i sht drejtuar evlijave musliman. (Cencus of India, 1891, vol. XVI, pjesa I, fq. 217, 244, Allahabad, 189). 123) Disa shembuj t rasteve t ktilla jan dhn n: Cencus of India, 1901, vol. VI, Bengal, pjesa I, Apendix II. 124) Report on the Census of the N.W.P. and Oudh, 1881, by Edward White, fq. 62 (Allahabad, 1882). 125) Ibid., fq. 63. 126) Gazetteer of the Province of Oudh, vol. i, fq. XIX. 127) Ibid., fq. XXIII - XXIV. *) Banort e Indis ndahen n pes kasta: - bramt - kasta e personaliteteve t ditura e t shenjta. - shatrt - ushtart.
279

- visht ose bisht - njerzit tregtar dhe afarist. - shodrt - kasta e ult dhe - xhandalt - kasta q nuk dallon nga kafsht. Antart e disa kastave n asnj rast nuk przihen. 128) Khoja, Vrttant, fq. 141. Kt kshtjell e ka themeluar Hasan asSabahu n afrsi t detit Kaspik n sheh. V H. (IX sheh.). 129) Sipas transmetimit tjetr emrin e ka Shemsuddin. Shih: Muhammed Hajdar, fq. 433 (not. 2). 130) Firishtah, vol. IV, fq. 464, 469. 131) F. Drew the Jummoo and Kashmir Territories, fq. 58. 155 (London, 1875). 132) Drew, op. cit., fq. 359. 133) Pr kt fjal shih te Yule: Marco-Polo, vol. I, fq. 290. 134) Ahmad Shah, Four Years in Tibet, fq. 45, 75 (Benarus, 1906). 135) Broommhall, fq. 206. Tu Wen-su sht lideri kryengritjes Ponthay prej vitit 1856 deri 1873. Gjashtmbdhjet vjet ka qen sulltan i vrtet i gjysms se provincs s Junnanit. Ka shpallur mu n Lhas Kamunikatn pr fillimin e kryengritjes q ti prfitoj ushtart musliman. 136) Mission dOllone, fq. 207, 226, 233. 137) Broomhall, fq. 206. 138) A. Bastian, Die Geschichte der Indochinesen, fq. 159. (Leipzig, 1866). 139) R.du M.M., bl. I, fq. 275 (1907). KAPTINA X PRHAPJA E ISLAMIT N KIN Avangarda e islamit n Kin Tradita transmeton se Muhammedi a.s. ka thn: Krkonie diturin qoft edhe n Kin.1) Ndonse nuk ka prov t sigurt se kto fjal i ka shqiptuar pikrisht Pejgamberi, nuk prjashtohet q emri i ktij vendi ka qen pr t i njohur, sepse lidhjet tregtare ndrmjet Arabis dhe Kins qen lidhur shum para lindjes s tij. Prodhimet e Lindjes, q arrinin n limanet e Siris dhe detit Mesdhe, n sasi t mdha kan kaluar npr Arabi.
280

N shekullin Vi zhvillohej tregti e rndsishme ndrmjet Kins dhe Arabis nprmjet Cejlonit. N fillim t shekullit VII tregtia ndrmjet Kins, Persis dhe Arabis ka qen e prhapur, kurse qyteti Siaf n gjirin Persik ka qen tregu kryesor i tregtarve kinez. N kt period, n fillim t sundimit t dinastis Tang (618-907) pr her t par n burimet historike kineze2) prmenden Arabt. Ata flasin pr forcn muslimane n Medine dhe shkurtimisht flasin pr msimin religjioz t fes s re. Kronikat Kwantgtung kan shnuar ardhjen e muslimanve t par n Kin: N fillim t sundimit t dinastis Tang n Kantau erdhi grupi i madh i t huajve nga mbretria Annam, Kamboxhia, Medineja dhe disa vende tjera. Kta t huaj i jan lutur Zotit e q n tempujt e vet nuk kan pasur statuja, idole ose fotografi. Mbretria e Medines ka qen afr Indis. N t ka lindur feja e ktyre t huajve, q dallohet prej fes s Buds. Ata nuk e han mishin e derrit as nuk e pijn vern. E konsiderojn t ndyt mishin e kafshs q vet nuk e therin. Ata tash quhen Hui-Hui...3). Pasi q krkuan, e morn lejen e mbretit q t vendosen n Kanton, kan ndrtuar shtpi t bukura n stilin q dallon nga i yni. Kan pasur pasuri t madhe. kan qen t bindur ndaj prijsit q e kan zgjedhur vet.4) Ndonse mungojn provat direkte historike,5) parashtrohet se islami ka hyr n Kin me tregtart q kan ndjekur rrugn e vjetr detare. Por, burimet e shkruara m t vjetra, n t cilat mund t mbshtetemi, tregojn n lidhjet diplomatike q kan shkuar rrugs toksore nprmjet Persis. Kur vdiq mbreti i fundit sasanidas, djali i tij Firuzi krkoi nga Kina q ta ndihmojn kundr pushtuesve arab,6) por mbreti u prgjegj se Persia sht mjaft larg prej tij q ta drgoj ushtrin e krkuar. Por transmetohet se ai megjithat e ka drguar ambasadorin n pallatin arab q t merret pr rastin e princat t ikur; supozohet se mbreti ambasadorit t vet i ka kshilluar q t bindet n shtrirjen dhe fuqin e shtetit t ri, q u krijua n perndim. Transmetohet se halifi Osman e ka drguar nj komandant arab ta prcjell ambasadorin kinez n kthim n vitin 651. ky i deleguari i par musliman ka qen, me t gjitha nderimet, i pranuar tek imperatori.
281

Gjat sundimit t Velidit (705-715) / 86-96 H.) komandanti i njohur arab Kutejbe b. Muslim ka qen guvernator i Harasanit. E ka kaluar lumin OXUS dhe ka filluar serin e sulmeve t suksesshme n t cilat e ka nnshtruar Buharn, Semerkandin dhe qytetet tjera dhe i translokoi pushtimet e veta n ann lindore, drejt imperatoris kineze. N vitin 713 ai i ka drguar emisart te mbreti i cili (sipas gojdhnave arabe) i ka kthyer me dhurata t pasura. Disa vjet m von kronikat kineze e prendin ambasadorin me emrin Sulejman, t cilin e drgoi halifi Hishami n vitin 726 imperatorit Hsuan Tsungut. Kto marrdhnie diplomatike ndrmjet Arabve dhe mbretrve kinez fituan rndsi t re kah fundi i sundimit t ktij mbreti, kur qe prmbysur nga froni nga uzurpuesit. Abdikoi n favor t djalit t vet Su Tsungut (856). Ky i fundit ka krkuar ndihmn e halifit abasit El-Mensurit. Halifi iu prgjegj krkess s tij dhe i drgoi nj numr t caktuar t trupave arabe. Me ndihmn e tyre mbreti arriti ti kthei dy qytetet e veta kryesore Si-ngan-fu dhe Ho-non-fu nga kryengritsit. Pas mbarimit t lufts kto forca arabe nuk u kthyen n vendin e vet por jan martuar me Kineze dhe jan vendosur n Kin. Ksaj sjelljeje t tyre i jan dhn arsye t ndryshme. Nj transmetim thot se jan kthyer n vendlindje, por nuk iu qe lejuar t mbesin n t, sepse gjat koh kan qndruar n vendin ku hahet mishi i derrit, dhe se srish jan kthyer n Kin. Spas versionit tjetr, kur jan prgatitur t lundrojn pr Arabi n Kanton, filluan ti prqeshin se gjat luftimeve kan ngrn derrin. Pasoj e ksaj ka qen q kan refuzuar t kthehen n vendlindje dhe tu shmangen akuzave t ngjashme n popullin e et. Kur guvernatori i Kantonit ka tentuar ti detyroj n kt jan bashkuar me tregtart arab e persian, vellezrit e vet t fes, dhe i kan plakitur shtpit kryesore tregtare n qytet. Vet guvernatori shptoi duke ikur n fortifikatn e qytetit. Nuk ka undur t kthehet deri sa nga mbreti nuk mori lejen q kjo ushtri arabe t mbetet n vend. N qytetet e ndryshme iu kan caktuar shtpit dhe vendin, ku jan vendosur dhe jan martuar me vendaset.7)

282

Islami gjat sundimit t dinastis Tang N mesin e muslimanve kinez ekziston legjenda q n fen e tyre i pari i ka ftuar nj nga dajt e Pejgamberit varrin e t cilit mjaft e kan respektuar n Kauton. Por, kjo legjend nuk ka kurrfar ????????? historike. Duket se sht krijuar m von.8) Nuk ka dyshi mse shfaqja e saj sht rezultat i dshirs s tyre q historin e islamit n vendin e tyre, sipas mundsis, ta lidhin me kohn e pejgamberis s Muhammedit a.s. - kurse kjo sht koha q ka qen buri mi frytshm i legjendave n vendet larg nga qendra e historis islame.9) Por, sa i prket ekzistimit t muslimanve n Kin, vean t tregtarve n qytete dhe limane gjat kohs s dinastis Tang, kjo sht plotsisht evidente. Kronisti kinez i ksaj periode (713-742) thot: Barbart nga Perndimi erdhn n mbretrin e mesme m shumsi, si vrshim. Erdhn nga largsia m s paku 1000 liga (i lig - 23 mila ose 2250 m) dhe m shum se 100 shtete. Si tatim bartin librat e veta t shenjta, q i kan sjellur dhe ln n pallatin mbretror, n salln pr prkthimin e librave t shenjta dhe kanonike. Nga kjo koh doktrinat fetare nga vendet e ndryshme jan zhvilluar dhe haptazi jan praktikuar n imperatorin Tang.10) Nj gjeograf arab n vitin 851 ka shkruar pr kto vendbanime dhe xhami, ndrtimi i t cilave u qe lejuar tregtarve, q t mund ti kryejn detyrat e veta fetare.11) Ai thot se nuk ka dgjuar se ndonj princ ka pranuar islamin. Por, pasi q vrojtimmin e njjt e ka br edhe pr popullsin e Indis, ka mundsi se ka qen i informuar dobt si pr rastin e par ashtu edhe pr rastin e dyt.12) sht e sigurt se nuk ka prov t vrtet se muslimant n Kin kan hyr n fardo aktiviteti misionarist. N realitet, pr ta ka mjaft pak t dhna deri n kohn e pushtimeve mongole n shekullin XIII. Pasojat e pushtimit mongol Kto pushtime kan pasur pr pasoj shprnguljet e mdha t muslimanve t nacionaliteteve t ndryshme: Arabve, Persianve dhe t tjetrve, n imperatorin kineze.17)
283

Disa kan ardhur si tregtar, zejtar, ushtar ose kolon, kurse t tjert jan sjell si robr lufte. Numri i madh sht vendosur n vend pr gjithnj dhe jan zhvilluar n bashksi t shumt dhe prparimtare. Shkallrisht i kan humbur veantit e veta origjinale me martes me Kinezet. Disa musliman n kohn e sundimit mongol kan zn pozita t larta. Shembull sht Abdurrahmani i cili n vitin 1244 sht zgjedhur pr shef t financave t Imperatoris, dhe i sht obliguar ti caktoj tatimet t imponuara Kins.14) Ngjashm sht edhe me Omer Shemsuddinin, t njohur si Sejjid Axhal, me prejardhje nga Buhara, t cilit Kublaj-kani, me rastin e hyrjes n pushtet n vitin 1259 i besoi drejtimin e financave t mbretris. m von u b drejtues i Junnanit, kur kjo krahin sht pushtuar dhe i sht bashkuar imperatoris kineze.15) Sejjid Axhali ka vdekur n vitin 1270 duke ln pas vetes zrin e drejtuesit t urt e t drejt. Ai n qytetin Junnan ka ndrtuar tempullin konfuian, si e ka ndrtuar edhe xhamin.16) Pasardhsit e Sejjid Axhalit kan luajtur rolin e rndsishmm n forcimin e islamit n Kin. Nipi i tij ka arritur t fitoj nga imperatori n vitin 1335 miratimin se islami sht fe e vrtet dhe e pastr, q sht emr q islami e bart deri sot. Nj pasardhsi tejtr Sejjid Axhalit mbreti i lejoi n vitin 1420 ti ndrtoj xhamit n qytetet kryesore Si-ngan-fu dhe Non-kinu.17) Historiant kinez, gjat sundimit t Kublaj kanit, jan ankuar shum n kt monark pr shkak se nuk i ka angazhuar npunsit kinez n vend t Turqve dhe Persianve t shprngulur. Kujdesi i shklqyeshm q e ka gzuar Sejjid Axhali dhe komunikimi i leht ndrmjet Kins dhe perndimit, i krijuar me pushtimin mongol, ka trhequr numrin e madh t ktyre figurave n veri t Kins. Ka mundsi q rezultati i ktyre migracioneve sht q kan filluar t formohen bashksit e shkaprderdhura muslimane, q n prqindje t madhe kan filluar t zhvillohen n t gjitha viset e Kines. Marko Polo, q ka gzuar simpatin e Kublaj-kanit dhe ka jetuar n Kin prej vitit 1275 deri 1292, ka vrejtur pranin e muslimanve n shum vise t Junnanit.19)

284

Historiani, bashkkohs i Marko Polos, thot se n fillim t shekullit XIV tr popullsia e Talifos, kryeqendrs s Junnanit, ka qen muslimane.20) Ibn Batuta, q i ka vizituar disa qytete bregdetare n Kin, kah mesi i shekullit XIV flet pr pritjen e ngroht n t ciln ka hasur te bashkbesimtart e vet21) dhe prsrit q n do qytet ekzistojn kuartet e veanta pr muslimant n t cilat banojn vet dhe i kan xhamit e veta. Jan t muar dhe t respektuar nga Kinezt.22) Islami n kohn e dinastis Ming Deri n at period te muslimant n Kin sht shikuar si n shoqri t huaj. Por pas prznies s dinastis mongole n gjysmn e dyt t shekullit XIV nuk kan marr prforcim t ri pr gjendjen e vet numerike nga jasht pr shkak t politiks s izolimit q ather qeveria kineze e ka zbritur. Pasi e kan ndrprer lidhjen me bashkbesimtart e vet n vendet tjera, n shum vise t imperis kan filluar t shkrihen n masn e popullsis s vendit me martes me Kinezet. I jan adaptuar manireve dhe zakoneve kineze. Shum privilegje iu ka ofruar themeluesi i shtetit t ri Ming; mbreti Hung Wu. Pr lulzimin e fuqis s tyre, n periodn e sundimit t ksaj dinastie (1368-1644), dshmon edhe numri i madh i xhamive t ndrtuara. Mbretrit e ksaj dinastie kan ushqyer marrdhnie miqsore me sunduesit musliman n kufirin e tyre perndimor. Kan br kmbimin e t deleguarve edhe me sunduesit timurid. Nj prej tyre sht vean me rndsi pr historin misionariste t islamit. Ka qen ky Shah Ruh Bahadur, i cili e shfrytzoi rastin e qndrimit t ambasadorit kinez n pallatin e tij n Semerkand n vitin 1412 q pos prgjegjes s vet imperatorit kinez ti ofroj edhe thirrjen n islam. Me t deleguarin e vet, q e ka prcjellur deputacionin kinez n kthim, i ka drguar dy letra. E para, q sht shkruar n gjuhn arabe, ka prmbajtjen vijuese: N emr t All-llahut, t Gjithmshirshmit, Mshirplotit! Nuk ka zot tjetr pos All-llahut, Muhammedi sht pejgamberi i Tij.
285

Muhammedi a.s. ka thn: Nuk do t ket n mesin e ithtarve t mi popull q do ti kryej urdhrat e All-llahut e q i ndihmon ata q i shkatrrojn dhe i dgjojn ata q iu kundrvihen. N kt jan deri sa nuk pason urdhri i All-llahut (Dita e gjykimit). Kur All-llahu i madhruar dshiroi ta krijoj Ademin dhe llojin e tij, ka thn: Kam qen thesar i fsheht dhe kam dshiruar t bhem i njohur. I kam krijuar njerzit q t M njohin. Kjo ather qart ka treguar q plani hyjnor (lojaliteti I sht forc, kurse lartmadhsia fjala e Tij) q me krijimin e njeriut Vet ta nis impresionin e njohjes dhe ta ngris flamurin e prudhjes dhe fes s vrtet. E ka drguar Pejgamberin e vet m udhzim dhe fe t vrtet, duke e ngritur mbi fet tjera, qoft edhe nuk u plqen idhujtarve. E ka drguar ti msoj njerzit me rregulla dhe ligje dhe rrugt e t lejuars (hallall) dhe t ndaluars (haram). Ia ka dhn Kuranin e Shenjt, si vepr mbinatyrore (muxhize), q ashtu ti hesht mohuesit dhe mbylljen gojn n diskutim dhe polemik me t. Me kujdesin e Tij t plot dhe me udhzimin e Tij t gjithanshm bn q kjo fe t mbetet deri n Ditn e gjykimit. Me fuqin e Vet ka vn, n t gjitha epokat dhe koht, dhe n t gjitha pjest e bots, n lindje dhe n Perndim, n Kin, sundues t fuqishm, komandant t ushtris s madhe dhe pushtetit q ta mbikqyr drejtsin dhe bmirsin dhe ti shtrij kraht e paqs dhe siguris mbi kokat njerzore, q ti urdhroj mirbrjen, kurse ndalon shkaktimin e t keqes dhe dhuns. Q mbi ta shtrije bajrakun e sheriatit t mueshm, ta dboj idhujtarin dhe mosbesimin nprmjet besimit korrekt n njsin e Zotit. All-llahu na ka dinjituar me prkrahjen e mirsis s VEt q t punojm n vendosjen e ligjit t sheriatit t pastr dhe vazhdimit t urdhrave t rrugs s ndritshme. Na ka urdhruar, lavdia i qoft Zotit, q gjrat tjera dhe t gjitha lndt n konteste dhe raste ti zgjidhin sipas sheriatit t Pejgamberit dhe dispozitave t t Zgjedhurit. Q n t gjitha ant t ndrtojm xhamia dhe shkolla, tempuj dhe manastire dhe vende t devotshmris, q prgjithnj mos t zhduken shenjat e dijes dhe vendet e msimit, mos t fshihen gjurmat e sheriatit dhe dispozitat e tij.
286

Ekzistimi i prparimit dhe pushtetit t ksaj bote, vazhdimi i pushtetit dhe qeveris varet nga ndihma t vrtets, drejtsis dhe rrnjosjes s t keqes, idhujtaris dhe mosbesimit nga faqja e dheut q t pritet e mira dhe shprblimi. Luemi dhe shpresojm nga Lartmadhria juaj dhe aristokracia e mbretris suaj q s bashku me ne do t pajtoheni n gjrat e prmendura dhe do t na mbshtetni n forcimin e bazs s sheriatit s sigurt. Letra e dyt, e shkruar persisht, sht me m shum thirrje direkte dhe pa zbukirim retorik q e gjejm n gjuhn arabe: Zoti i madhruar me urtin e vet t lart dhe me fuqin gjithprfshirse e ka krijuar Ademin (paqa qoft bi t) dhe i ka caktuar disa nga bijt e tij pr pejgamber dhe t drguar. I ka drguar n mesin e njerzve q ti ftojn kah e Vrteta. Disave nga kta pejgamber, sikur Ibrahimit, Musaut, Davudit dhe Muhammedit (paqa qoft mbi ta) ua ka dhn librin dhe i ka msuar me ligjet. Njerzve t kohs s tyre iu ka urdhruar ta ndjekin ligjin (sheriatin) dhe fen e secilit prej tyre. T gjith kta pejgamber kan ftuar popullin n fen n Nj Zotdhe adhurimit vetm t Atij dhe ndalimit t ltjes Diellit, Hns, yjve, sunduesve dhe idoleve. Edhe pse secili nga kta pejgamber ka pasur ligjin e vet (sheriatin), t gjith ata jan pajtuar n iden e njjsis s All-llahut t madhruar. M n fund, kur misioni i pejgamberis (nubivetet /, N.I.) dhe drgats (rusulijetit /, N. I.) kaloi n Muhammed - Mustafan (paqa dhe bekimi i Zotit qoft mbi t), t gjitha ligjet tjera jan abroguar. Ai sht felajmrues dhe i drguar i epoks s fundit dhe duhet tr bota: princat, mbretrit dhe ministrat, pasanikt dhe varfanjakt, t vegjlit e t mdhenjt, q ta ndjekin ligjin (sheriatin) e tij dhe ti ln t gjitha besimet dhe zakonet e mparshme. Kjo fe e vrtet dhe e prkryer qytet islam. Para nj kohe t caktuar Xhingis-kani ka tubuar ushtrin dhe i ka drguar bijt n shum vende t Mbretris: Xhuxhi-kanin e ka drguar drejt Sarajit, krimit dhe Dasht Kajakut, ku disa sundues si Uzbek-kani, Xhani-kani dhe Urus-kani e kan pranuar ligjin e Muhammedit a.s. - sheriatin dhe jan br musliman. Hulagu-kani sht drguar n Horasan, Irak dhe n vendet fqinje. Disave nga bijt e tij, q e kan trashguar, n zemra u ka hyr drita e
287

sheriatit - ligjit t Muhammedit a.s. Jan br musliman. T nderuar me bekimin e islamit, jan shprngulur n botn tjetr. N kta bjn pjes sunduesi i siqert GAzani, Ulxhatu-sulltani dhe mbreti i lumtur Ebu Said Bahadur, deri sa babai i mi ndershm Emir. Timur Xhurxhani nuk u ul n fron. Ai po ashtu ka vepruar sipas ligjit t Muhammedit a.s. n t gjitha vendet nn sundimin e tij. Gjat sundimit t tij pjestart e islamit kan gzuar mirqenie t plot. Tash me mirsin dhe providencn e Zotit mbretria e Horasanit, irakut, Ma verau n-nehri (Transoksanis) etj. kaluan n duart e mia. Qeverisja n t gjitha vendet e Mbretrin zhvillohet sipas ligjit t pastr (sheriatit) t Pejgamberit. Drejtsia imponohet, kurse padrejtsia ndalohet. Jargu dhe principet e ligjit t Xhingiskanit jan t prgjithsuar. Nga kjo koh sigurisht sht konfirmuar se shptimi dhe lirimi n Ditn e gjykimit dhe qetsia dhe lumturia n kt bot jan shkaktuar me fen e vrtet islame dhe me ndihmn e All-llahut t Madhruar. sht e domosdoshme q t sillemi mir me shtetasit ton ligjrisht dhe drejtsisht. Un shpresoj se edhe ju, me fisnikri dhe me mirsit e All-llahut t Madhruar, do ta ndiqni po ashtu ligjin, sheriatin e Muhammedit, t Drguarit t All-llahut a.s. dhe se do ta forconi islamin dhe ashtu, n vend t pushtetit kalues t ksaj bote, do ta arrini lavdin dhe fuqin e asaj bote.23) Kamundsi q kta dy letra kan qen baz q t krijohet m von legjenda pr at se nj mbret kinez sht konvertues n islam.24) Kt legjend, bashk me t tjerat, e transmeton tregtari musliman Sejjid Ali Ekberi, i cili i kaloi disa vjet n Peking, kah fundi i shekullit XIV. Ai flet pr numrin e madh t muslimanve t banuar n Kin. N qytetin Keuxhanf ka pothuaj 30 mij familje muslimane. Ata nuk paguajn tatime dhe e gzojn simpatin e Imperatorit. Ai u jep prona toksore pr dhurat. Gzojn lirin e plot n kryerjen e rregullave t veta fetare, n t cilat Kinezt shikojn me respekt. Kalimi n islam sht krejtsisht shtje e lir. N vet kryeqendr kan qen katr xhamia t mdha dhe rreth 90 t tjera n provincat tjera t Iperatoris. T gjitha jan ndrtuar n shpenzim t mbretit.25) Kryengritja e muslimanve n kohn e dinastis Manu
288

Deri me ardhjen n pushtet t dinastis Manu n vitin 1644 nuk sht regjistruar asnj kryengritje e muslimanve. Duket se kan qen plotsisht t knaqur me lirit fetare q i kan gzuar. Problemet filluan me ardhjen e pushtetit t ri kur jan ngritur muslimant n krahinn Kansu n vitin 1648. Kjo ka qen hera e par q muslimant jan armatosur dhe u nisn kundr pushtetit kinez. Deri n shekullin XIX nuk ka pasur asnj revolt t till q do t kishte pasoja t tmerrshme apo q do ti ndrprente marrdhniet miqsore, prej fillimit t mira ndrmjet muslimanve kinez dhe sunduesve t tyre. Qndrimi zyrtar i pushtetit kinez pr kto marrdhnie qart duket nga edikti t dhn nga mbreti Yung eni n vitin 1731: N krahinat e mia t mbretris nga shekujt e kaluar ka numr t madh muslimansh, q prbijn nj pjes t popullit, kurse t cilt un i konsideroj fmij t vet vetjak sikurse edhe shtetasit tjer t mij. Nuk bj dallime ndrmjet tyre dhe atyre q nuk i prkasin fes s tyre. Nga disa npuns t mi kam pranuar raporte t fshehta kundr muslimanve, kurse shkaku sht n at q besimi dallon nga feja e Kinezve t tjer. Ata nuk flasin me gjuhn kineze dhe bartin petkat q dallojn nga petkat e popullsis tjetr. Akuzohen pr padgjueshmri, mendjemadhsi, synime rebeluese. Nga un sht krkuar t ndrmarr hapa vendimtare. Kur i ka shqyrtuar t gjitha kto ankesa dhe akuza, kam gjetur se nuk bazohen n t vrtetn. N realitet, besimi q muslimant e ndjekin sht besi mi t parve t tyre. sht e sakt q gjuha e tyre nuk sht gjuha e Kinezve t tjer, por sa shum dialekte ka n Kin? Sa i prket faltoreve t tyre, petkave dhe mnyrs s shkrimit q dallohen nga Kinezt tjer - kto jan gjra q fare nuk kan rndsi. Kto jan, n fakt, vetm zakonet. Ata jan me sjellje t mir dhe etik sikur edhe shum shtetas tjer dhe nuk ka asgj q dfton n tendencat e tyre rebeluese. Dshira ie sht q tu jepet liria n kryerjen e rregullave t tyre fetare, q kan pr qllim msimin e njerzve prmbajtjes s moralit dhe prmbushjes s t kqiave shoqrore dhe qytetare. Ky besim i respekton themelet e pushtetit. ka mund t krkojm m shum prej tij?
289

Nse muslimant vazhdojn t sillen si shtetasit tjer lojal, kujdesi im ndaj tyre do t jet sikur edhe ndaj fmijve tjer t mi. N mesin e tyre ka pasur mjaft npuns civil dhe ushtarak, q kan arritur pozita t larta. kjo sht prova m e mir q tu adaptohen shprehive dhe zakoneve tona dhe t msojn se si veten ta adaptojn rregullave t librave tona t shenjta. N letrsi i japin provimet sikur edhe t gjith t tjert. I kryejn t gjitha obligimet q ua obligon ligji. Shkurtimisht, ata jan antar lojal t familjes s madhe kineze dhe gjithnj orvaten ti prmbushim t gjitha detyrat e veta fetare, civile e politike. Kur gjyqtart e shqyrtojn kontestin qytetar, nuk shikojn n fen e pals kontestuese. Ekziston vetm nj ligj pr t gjith shtetasit e mi. Kush punon mir do t shprblehet, e kush punon keq do t ndshkohet.26) Tridhjet vjet m von trashgimtari i tij, imperatori Kimbung, ka treguar prova t qarta t simpetis s vet ndaj muslimanve kur ua ka dhn bujarin dy bejve turq, t cilt vrtet e kan ndihmuar n zbrapsjen e kryengritjes n pjesn veriperndimore t Imperis dhe Kashgarit. Iu ka ndrtuar pallate n Peking. E ka ndrtuar edhe xhamin, t ciln do ta prdorojn bejt turq kur t vijn n vizit n pallatin mbretror dhe pr robrit e lufts, t cilt nga Kashgari jan sjell n kryeqendr. N mesin e ktyre robrve ka qen edhe vasha e bukur, e cila ka qen konkubinate e favorizuar e mbretit. Flitet se mbreti nga dashuria ndaj saj e ka ndrtuar kt xhami kundruall pallatit t tij, sikur edhe pavijonin n rreth t pallatit, n mnyr q kjo vash t mund ti shikoj vendasit e vet deri sa e kryejn namazin dhe t marrin pjes n devotshmris e tyre. Kjo xhami sht ndrtuar ndrmjet vitit 1763 dhe 1764 dhe ka mbishkrimet n katr gjuh, Tekstin n gjuhn kinezishte e ka shkruar personalisht mbreti.27) Pas thyerjes s kryengritjes n Zungari, imperatori Kien Lung, n vitin 1770 i ka translokuar ktu, nga pjest tjera t Kins, dhjet mij kolon ushtarake (t shprngulur), q i kan prcjellur familjet e tyre dhe njerzit tjer, q ta popullzoj vendin. Transmetohet se t gjith kto kan kaluar n fen e popullats uslimane n periferi.28)
290

Nuk kemi t dhna pr at se kalimi i ktill masiv a ka ndodhur edhe n vendet tjera t Imperis. Ekzistimi i numrit t madh t muslimanve n do krahin kineze29) vshtir q mund t komentohet vet mme popullzi nga jasht dhe me rritjen natyrale t popullsis me at q numri i tyre sht m i madh n ato provinca q i banojn muslimant t huaj.30) sht e pamundur q muslimant e Kins gjat kohs s ekzistiit t tyre shumshekullor n kt vend dhe lirive fetare q i kan pasur dhe mbrojtjes q e kan gzuar nga disa mbretr, kan qen pa zjarr fetar pr prhapjen e islamit, q hulumtuesit bashkkohor i vrejn sot te pasardhsit e tyre.31) Pr kt aktivitet direkt misionarist lidhet edhe kalimi n islam t Hebraikve kinez. Vendosja e tyre n kt vend daton nga perioda e hershme. Kan qen n shrbiemt shtetrore dhe kan pasur prova t gjra, por n fund t shekullit XVII shumica e tyre kan konvertuar n islam.32) Duhet t jet q kjo propagand t jet fare epaimponuar. N realitet, ka pasur mjaft metoda tjera publike n thirrje, q kan nxitur dyshimin dhe mosbesimin e qeveris, si e dfton kt raporti interesant q e ka drguar guvernatori i krahins Kwang-se mbretit Kien Lungut n vitin 1783. prmbajtja e tij sht si vijon: Kam nderin ta njoftoj mdhrin Tuaj se nj aventurier, me emrin Han-Fo-Yun nga provinca Kwang-Se sht arrestuar me akuz t endacakut. N hetime ka pranuar se ka kaluar dhjet vjet duke i vizituar shum krahina t mbretris me qllim q t njoftohet me gjendjen e fes. N nj ant t tij kemi gjetur tridhjet libra. Disa prej tyre ai vet i ka shkruar, kurse t tjerat jan t shkruara me gjuhn q askush prej nesh nuk e kupton. Kto libra e lavdojn mbretin perndimor q e quajn Muhammed, n mnyr qesharake dhe fantastike. Kur endacakun e prmendur e munduam, n fund pranoi se qllimi real i udhtimit t tij ke qen q t thrret n kt fe t shtrembr nga kto libra. Ka pranuar se n krahinn Sheu-sin ka kaluar shum koh se n do krahin tjetr. Personalisht i kam hulumtuar kto libra. Disa prej tyre vrtet jan shkruar me gjuh t huaj, pr arsye si kam kuptuar. T tjerat, q jan shkruar kinezisht, jan mjaft t kqia.
291

Ksaj mund ti shtoj edhe kt se nxisin nnmim pr shkak t tepriit n lavdim njerzve, q kt / lavdi nuk e meritojn, sepse un asnjher as nuk kam dgjuar pr ta. Ndoshta Han-Fo - Yun-i i prmendur sht nj nga kryengritsit nga Kan-Su-i. Pa dyshim, sjellja e tij sht e dyshimt, sepse ka punuar ai n provincat npr t cilat ka kaluar gjat dhjet viteve t kaluara? Kam vendosur q me kt pyetje seriozisht t preokupohem. N ndrkoh, e lus madhrin tuaj q t urdhroj ndezjen e pllakave t rradhitjes s shkronajve t cilat jan n pronsi t familjes s tij, kurse radhitsit e shkronjave q t mbyllen, njjt sikur edhe autort e librave, q po ia drgoi madhris suaj, e dshir t dij far sht botkuptimi i Juaj i gjrave.33) Muslimant dhe bashkqytetart e tyre Ky raport dshmon, s paku, pr nj aktivitet t njrit prej misionarve t fundit musliman, n shekullin e XVIII. Tregon po ashtu q rritja e islait, q misionart jezuit34) e kan shnuar n shekullin e XVIII, nuk sht pa lidhje me thirrjen e hapur n islam, si e konsiderojn kt disa. Du Halde, n disa faqe t kushtuara muslimanve n punimin e vet t vllimshm,35) e sjell rritjen e numrit t tyre n lidhje me blerjen e tyre t rndomt t fmijve n kohn e uris dhe skamjes. Muslimant jan vendosur n shum provinca qysh para 600 vitesh, ku jetojn n qetsi t plot, sepse nuk japin kurrfar angazhimi m t madh n prhapjen e besimit t vet dhe n prvetsimin e muslimanve t ri. N koht e kaluara numri u qe rritur me lidhje martesore me Kinezt. Por, qysh para disa viteve ata duksh mshkojn prpara duke iu falnderuar pasuris s vet. Ata blejn fmijt e paganve kudo, sepse prindrit e ktyre fmijve nuk jan n gjendje q gjithnj tua sigurojn ushqimin. Gjat kohs s uris, q e ka goditur krahinn antong, muslimant kan bler m shum se 10.000 fmij. Muslimant martohen me Kinezet dhe ua blejn shtpit ose n qytet bjn kuarte t ndara, e madje edhe fshatra t tra.
292

N shum vende shkallrisht kan arritur shkall t atill q nuk lejojn t jetojn n mesin e tyre ata q nuk shkojn n xhami. N kt mnyr n shekullnin e kaluar mjaft u sht rritur numri. Ngjashm ka ndodhur me urin q e ka goditur provincn Kwangtun n vitin 1790 kur muslimant, si thon, kan bler m shum se 10.000 fmij nga familjet q kan qen aq t varfra q nuk kan mundur ti mbajn dhe i kan dhn q t shptojn nga uria. T gjith kta jan edukuar n islam.36) Muslimani kinez nga krahina Juman, i quajtur Sejjid Sulejman, e vizitoi Kairon n vitin 1894 dhe deklaroi n intervjuin nj prfaqsuesi t revists arabe37) se numri i atyre q n kt mnyr hyjn n islam do vit sht i panumrt. M. DOllone jep dshmim t ngjashm dhe konfirmon se tradita e blerjes s fmijve n kohn e uris sht e shtri edhe tash n mesin e muslimanve n t gjitha viset e Kins. N kt mnyr jan bler fmijt e familjeve t krishtera q boksiert i kan mbytur n vitin 1900 dhe jan edukuar n islam.38) Muslimant e Kins kan prirje pr jetes t prbashkt n fshatrat dhe qytetet e ndara ose themelimit t kuartit t ndar musliman n qytetet ku nuk i lejojn asnj personi q nuk shkon n xhami t banoj n mesin e tyre.39) Ndonse, deri diku, e mbajn veten n izolim, prpiqen ti shmangen fardo manifestimi t hapur e t veant fetar q do ti shqetsonte fqinjet e tyre. Jan orvatur q t mos nxisin jotolerancn e bashkqytetarve t vet kinez. N jetn e vet t prditshme ata i prmbahen traditave dhe rregullave q dominojn rreth tyre. Ata mbajn grshetin n kok dhe petkat e njohura kineze, e sipas tradits n xhami i vn tarbanat. Muslimant i jan shmangur ndrtimit t minareve t larta n cilindo vend, q mos t nxisin padurimin e Kinezve.40) N rast m t shumta, xhamit e tyre i jan prshtatur arkitekturs kineze dhe m s shpeshti nuk dallohen nga tempulli i rndomt kinez ose nga shtpia pr banim.41) do xhami sipas ligjit sht dashur ta ket tabeln n t ciln sht gdhendur: Rroft mbreti i pavdekshm gjithnj. Sipas tradits aktuale kineze, edhe muslimant jan dashur ti prkulen ksaj tabele,
293

por kta kan pasur m shum shtigje q ti shamngen ksaj, ta knaqin ndrgjegjen e vet dhe ti shmangen akuzs pr idhujtari.42) MAdje edhe n viset e Kins tatare, ku si privilegj i veant u sht lejuar ushtarve musliman q t mos przihen me t tjert dhe se mund t jen bashksi e ndar, npunsit e lart musliman kan bartur rrobat q i prgjigjej pozits s tyre, kan lshuar mustaqe t gjata dhe grshetin. Gjat festave kan aplikuar ceremonialin zyrtar t shprehjes s besnikris dhe dgjueshmris kundrejt potretit t mbretit, me at q me ball e kan prekur tokn tri her.43) Ngjashm t gjith mandarint muslian (dinjitart) sikur edhe npunsit tjer n provincat tjera kan aplikuar gjat festave ceremoni t veanta sipas pozitave t veta zyrtare n tempujt e Konfuios. N realitet, muslimant kan qen t kujdesshm dhe kan ndrmarr masa preventive q feja e tyre mos t dftohet opozicionale kundruall religjionit shtetror. N kt mnyr i jan shmangur urrejtjes me t ciln Kinezt kan shikuar n besimtart e religjioneve t huaja, si jan hebraizmi dhe krishterizmi. Muslimant ua prezentonin Kinezve fen e vet sikur ajo pajtohet me msimin e Konfuies, me nj dallim q muslimant ndjehin traditn e t parve n martesn, n varrim dhe larjes s duartve para ushqimit, dhe ndalimit t ngrnies s mishit t derrit, pirjes s vers, pirjes s duhanit dhe bixhozit.44) Ngjashm me kt, veprat e shkruara muslimane kineze me konsiderat t lart jan sjellur ndaj Konfuies dhe klasikve tjer kinez dhe sado q ka qen e mundur kan dftuar n pajtueshmrin n prmbajtjen e librave kineze dhe msimit islam.45) Qeveria kineze u ka dhn shtetasve musliman (me prjashti n kohn e kryengritjeve) privilegjet dhe t drejtat e njjta q i ka gzuar popullsia tjetr. Nuk ka pasur shrbim shtetror q pr ta ka qen e paprshtatshme. Kan gzuar besimin dhe respektin si guvernator t krahinave, komandant, gjyqtar dhe ministre shtetror te sunduesi dhe te populli. N historin kineze jan paraqitur emrat musliman si npuns t njohur shtetror, ushtar ose civil, por ata jan dalluar edhe n disiplinat teknike dhe shkencore, matematik dhe astronoi.46)
294

Pr muslimant kinez thuhet se jan njerz t suksesshm afarist dhe tregtar. Monopoli i tyre sht tregtia me mishlope.47) Kshtu i gjejm se jan n lidhje me t gjitha palt e jets nacionale dhe i kan t gjitha rrethanat pr propagand. Por, disa misionarve t krishter, q u ka interesuar kjo gj, kan vrejtur se kta musliman nuk i nxit zjarri fetar n prhapjen e msimit islam.48) Ajo q sht e sigurt sht q numri i madh i muslimanve kinez t kovnertuar mund ta cek emrin e t parit t par q ka kaluar n islam, q dfton n procesin e kontinuar t konversionit n kt fe. Sipas t gjitha gjasave, muslimanve nuk u sht lejuar q n fen s vet t thrrasin npr rrug, si bjn protestantt,50) por (si kemi par m hert),51) ata nuk druajn q bashksis s vet tia rrisin numrin. Nj nga librat i tyre fetar Udhzim n themelet e fes s vrtet (e botuar n Kanton n vitin 1668) nxit n aksionin e thirrjes n fe duke i theksuar ata q kan kaluar n islam n mesin e idhujtarve.52) Me themelet e msimit islam muslimant e ri msohen nprmjet librave fillestar n vargje.53) Ndikimit t librave fetar t muslimanve kinez Sejjid Sulejmani ia prshkruan kalimin e t shumtve n islam viteve t fundit.54) Transmetohet se instituti (seminari) musliman n Hoov, n krahinn Kan-su, i mson studentt e teologjis q kthehen n provincat e veta pas plotsimit t studimeve, q atje ta prhapin fen e vet. Theksohet se kt pun t vet e kan filluar n m shum se dhjet qendra provinciale ku i kan prgatitur mullt (msuesit fetar) pr propagandn islame.56) Shum oficer kan kthyer n islam shum ushtar t vet, q i kan pasur nn komand. Njjt kan vepruar edhe dinjitart e mdhenj, mandarint musliman, duke shfrytzuar autoritetin q e kan gzuar n prvetsimin e konertitve. Por, pasi kan qen vazhdimisht t trasferuar nga vendi n vend, ata nuk kan mund t ken aq shum suskes dhe ndikim tek eprort ushtarak musliman.57) Kan ndodhur kaliemt n islam q nuk kan qen rezultat i ndonj lidhjeje direkte propaganduese. Pr shembull, udhprshkruesi turk q n vitin 1895 ka qndruar n Peking, prmend se ai atje ka par tridhjet xhamia. N mesin e atyre ka qen nj q m hert ka qen tempull i vrtet, dhe ky
295

tempull familjar i nj Kinezi t pasur. Atij ia ka shptuar jetn muftiu Wa-Ahond (Abdurrahman) n kohn e kryengritjes s bokserve. Si shprehje e falnderiit t tij, ai kaloi n fen e shptuesit t vet.58) Misionart turq dhe t tjer musliman viteve t fundit e kan vizituar Kinn dhe jan orvatur ta forcojn n mesin e muslimanve kinez m thell dhe m gjr njohjen e fes s vet dhe t zgjojn n ta zjarrin fetar. Por, duket se angazhimi i tyre ka rezultuar me fryte t dobta.59) Autori rus60) n vitin 1868 ka shkruar n veprn e vet interesante pr islamin n Kin duke shprehur mendimin se islamit sht destinuar t jet feja nacionale e imperatoris kineze, pr arsye do t ndrroheshin forcat e brendshme politike t bots lindore. Kaloi gjysm shekulli prej ksaj profecie alarmante, por asgj nuk ndodhi q do ta konfirmmonte. Prkundrazi, duket se islami n shekullin e kaluar ka qen n ngecje m shum se n prparim. Nga masakrat e mdha, q i kan prcjellur shkeljen e trazirave t idhujtarve n Junnan prej vitit 1855 deri m 1873 dhe kryengritjes Tungan n krahinn Shen-si dhe Kan-su n vitin 1864-1877 dhe 1895 - 1896 popullsia muslimane sht rralluar pr disa milion frym.61) Rivnia e republiks s re u ka dhn muslimanve kinez lirin e puns, m mir se cilido pushtet paraprak. Ende sht rnd t zbulohet deri n far kufiri do t mund ti shfrytzojn rrethanat q u kan mundsuar kushtet e jets s re. Prhpaja e msimit islam n Kin ende prpuron n vllimin q ia lejojn rrethanat, q tregon se shpresa pr prhapje ende ekziston. Ndonse kaluan katr shekuj nga koha kur udhprshkruesi musliman62) n Kin ka mundur t diskutoj pr mundsin e kalimit n islam t imperatorit, e pastaj edhe shtetasve t tij, ende ka mundsi q muslimani kinez i ksaj gjenerate t deklaroj q bashkfetart e tyre n kt vend shikojn prpara me siguri n ditn kur islami do t triumfoj prsgjati e prsgjri imperatoris kineze.63) 1) Kauz alUmmal, vol. V, fq. 202. 2) Bretschneider, (2), fq. 6. 3) Pr prejardhjen e ktij emri shih: Deveria, fq. 311, Mission dOllone, fq. 420, sqq. 4) De Thiersant, vol. I, fq. 19-20.
296

5) DOllon jep vrejtjen vijuese mbi dyshimin e dijes son pr islamin n Kin: Nuk dijm asgj pr islamin n Kin. Nuk dijm sakt si sht prhapur n imperatori as numrin e atyre q e kan pranuar islamin, as a i ka pasur t sakt t gjitha principet. Nuk dijm asgj pr organizimin e tij as pr lidhjet e tij me botn tjetr islame (Mission dOllone Shefer ka tubuar at q Arabt dhe Persiant e kan shkruar pr kinn. Notice sur les relations des peuples musulmane evec Les Chinois.) 6) Chavennes, fq. 172. 7) De Thiersant, vol. I, fq. 70-71. 8) Broomhall kt legjend mjaft e ka shqyrtuar; Islam in China, IV, VII. 9) N kt mnyr banort e Hotanit pohojn se islamin i pari e ka sjell n vendin tyre Xhaferi, djali i axhs s Pejgamberit (Grenard Mission Dutreuil de Rhins, bl. III, fq. 2). Fiset Cam n Kamboxh e lidhin hyrjen e vet n islam pr nj prej axhve t Pejgamberit. (R. du M.M. vol. II, fq. 138). 10) De Thiersant, vol. I, fq. 153. 11) Reinond, Relation des Vayages foits par les Arobes et les Persans, dans lInde et a la Chine, I, fq. 13, 64 (Paris, 1845). 12) Ibid., fq. 58. 13) Se ka pasur migrime edhe t Kinezve drejt Perndimit, n viset e pushtuaa t islamit, ku kan ardhur n sfern e ndikimit t tij fetar, mund t lexojm n ditarin e nj monaku kinez, i cili m 12221224 ka kaluar npr Azin qendrore pr Persi, dhe duke folur pr Samerkandin, thot: Mjeshtrit kinez jetojn n do vend (Bretschneider (I), vol. I, fq. 78). 14) Howarth, vol. I, fq. 161. 15) Pr biografit kineze t Sejjid Axhalit shih: R. du M.M. VIII, fq. 344, sqq, dhe XI, fq. 3 sqq; Mission dOllone, fq. 25, sqq. 16) Broomhall, fq. 127. 17) Mission dOllone, fq. 435-436. 18) Howarth, vol. I, fq. 257. 19) Marco Polo, vol. I, fq. 219, 274; vol. II, fq. 66. 20) Rashid alDin (Yules Cathay, fq. 9). 21) Ibn Batutah, vol. IV, fq. 270, 283. 22) Ibid., fq. 258.
297

23) Abd alRazzaq alSamarqandi, Matlaal-sa-dayn, foll. 6-61, (Blochet, fq. 219-252). 24) Zeuher, fq. 798-799 Melanges Orient-aux, fq. 65 (Publications de lEcole des Langues Orientales Vivantes, Ser. II, bl. 9) (Paris, 1883). 25) Schefer, fq. 29-30, Zenker, fq. 796. 26) De Thiersant, bl. I, fq. 163-164. 27) Broomhall, fq. 92 sqq, Deveria, Musulmans et Manicheens chinois (J. A. gmme. Ser. bl. X, fq. 447 sqq.). 28) De Thiersant, bl. I, fq. 163-164. 29) Broomhalli prmend n kaptinn XII t librit t vet Islami n Kin se numri i prgjithshm sht pes dhe dhjet milion persona, kurse dOllonc e zvoglon kt numr n katr milion (fq. 430). 30) Thuhet se nataliteti i muslimanve sht m i madh se nataliteti i Kinezve tjer. Sipas regjistriit kinez, i cili sht kryer sipas familjeve, sht llogaritur se familja muslimane ka gjasht antar, kurse ajo e rndomt kineze pes. (Bromhall, fq. 197, 203). 31) Vide infra, fq. 309-310. 32) Clark Abel, Narrative of a journey in the interior of Chine, fq. 361. (London, 1818). 33) De Thiersant, bl. II, fq. 361-363. 34) Nj misionar shkruan nga Pekingu m 1721: Bashksia e muslimanve gjithnj shum e m shum zgjerohet (Lettres edifiantes et curieuses bl. XIX, fq. 140). 35) J. B. du Halde, Description Geographique, historique, chronologique, politique et physique de lEmpire de la Xhine, bl. III, fq. 64 (Paris, 1735). 36) Anderson, fq. 151; Grosier, bl. IV, fq. 507. 37) Thamarat alFunun, 17 th. Shawwal, fq. 3 (Bayral, A.H. 1311). 38) Mission dOllone, fq. 279, R. Du M.M. bl. IX, fq. 577-578. 39) Broomhall, fq. 226, Grosier, bl. IV, fq. 508. 40) Vasilev, fq. 15. 41) Broomhall, fq. 237. 42) Ibid., fq. 186, 228. 43) Arminias Vambery, Travelsin Central Asia, fq. 404 (London, 1864). 44) Vasilev, fq. 16. 45) De Thiersant, bl. II, fq. 367, 372.
298

46) De Thiersant, bl. I, fq. 247; Thamarat alFunun, 28 th Shaban, fq. 3. 47) Broomhall, fq. 224. 48) Du Halde, Loc. Cit, Broomhall, fq. 282. 49) Mission dOllone, fq. 210, 431. 50) Broomhall, fq. 273, 282. 51) Ibid., fq. 307. 52) Ibid., fq. 231-232. 53) W. J. Smith, fq. 175, Mission dOllone, fq. 407 sqq. 54) Thamarat alFunun, Loc. cit. 55) Broomhall, fq. 240. 56) The Missionary Review of the World, vol. XXV, fq. 786 (1912). 57) Mission dOllone, fq. 431. 58) R. du M. h. III, fq. 124 (1907). 59) Broomhall, fq. 242, 292 sqq. 60) Vasilev, fq. 3, 5, 14, 17. 61) Pr t dhna m t gjra pr shkaqet e kryengritjeve muslimane, shih: Mission dOllone, fq. 436. 62) Sayyid Ali Akbar, Khitay Nameh, fq. 83. Nse Imperatori i Kins e pranon islamin, sht e pashmangshme q edhe shtetasit e tij ta pranojn, sepse ata t gjith e adhurojn deri n at mas sa i besojn ka thot. Nse kjo drit, q vjen nga perndimi, sht e fuqishm, mosbesimtart e Lindjes grupe grupe do t hyjn n islam, pa kurrfar kundrshtimi, sepse jan liruar nga cilido fanatizm n pyetjet fetare. 63) Thamarat alFunun, 26 th (Shawwal, fq. 3 (A.H. 1311). KAPTINA XI PRHAPJA E ISLAMIT N AFRIK Arabt n Afrikn veriore Historia e islamit n Afrik, q prfshin periodn prej gati trembdhjet shekuj dhe prfshin dy t tretat e ktij kontinenti, me shum fise dhe raca, paraqet vshtirsi t veant pr hulumtimet sistematike. Pothuaj sht e pamundur t jepet shpjegim i
299

njkohsish i rrjedhs kronologjike t prhapjes s ksaj feje n viset e ndryshme t kontinentit afrikan. N pjesn e par t ktij libri jemi preokupuar me lidhjet ndrmjet prhapjes s islamit dhe kishave t krishtera t Egjiptit dhe Pjesve tjera t Afriks veriore, Nubis dhe Abesinis. N kt kaptin do t ndiqet prparimi i tij s pari n mesin e popullats idhujtare t Afriks veriore, pastaj n Sudan dhe m tej n bregun Perndimor dhe, n fund, prgjat bregut Lindor dhe kolonis Kpa.1) Islami i Berberve Informatat q i kemi pr prhapjen e islamit n mesin e popullats pagane t Afriks veriore jan vetm disa t dhna m t vogla, q mund tu shtohen atyre m hert t prmendura, pr zhdukjen e kishs s krishter. Berbert rrept i jan kundrven ushtris arabe. Duket se fuqia ka pasur shum m tepr ndikim n konvertimin e tyre n islam se sa bindja fetare. Kurdo q u paraqitej rasti, ata kundrshtonin kundr fes, njjt ashtu sikur edhe kundr udhheqjes s pushtuesve t tyre. Historiant arab shtojn se njzet her kan renegatur nga feja.2) N historin e lufts s gjat mund t gjenden vetm disa aluzione t varfra mbi konversionet. Duket se kah islami nganjher i ka shpejr njohja se sht e padobishme ti kundrvihesh ushtris arabe. Kur pr her t fundit Berbert i jan kundrv n pushtuesve n vitin 703, udhheqsi i tyre i tmerrshm dhe fallxhorja El-Lahina3) ka profetizuar se fati luftarak do t kthehet kundr tyre. Ajo i ka drguar bijt e vet n llogarin ushtarak t komandantit musliman duke iu kshilluar q ta pranojn islamin dhe t hyjn n radht e arikut. Vet e zgjodhi vdekjen dhe luftn me bashkqytetart e vet n betejn e madhe, q e ka thyer forcn politike t Berberve dhe ia nnshtroi Afrikn veriore Arabve. sht lidhur paq me at q Berbert t japin 12.000 lufttar n prbrjen e ushtris arabe. Nga ata jan formuar dy ushtri. Secila prej tyre sht vn nn komandn e njerzit prej bijve t El-Kahins.4)
300

Me kt dredhi t kyqjes s Berberve n ushtrin e tyre komandantt arab kan shpresuar q me dshirn e tyre pr pre lufte do ti prvetsojn pr fen e vet vetjake. ushtria q ka dalur nga Afrika n vitin 711 q ta pushtoj Spanjn sht prbr prej 7000 Berberve, nn udhheqjen e Tarikut (edhe vet ka qen Berber), kurse kan qen konvertit t rinj n islam. Thuhet se n islam kan kaluar nga bindja e fuqishme. Kan qen zgjedhur juristt (fakiht) dhe dijetart Arab, t cilt do ti msojn dhe do ti komentojn fjalt e shenjta (ajetet) t Kuranit dhe ti msosh pr do gj q krkon feja e re.5) Musa, pushtuesi i madh i Afriks, ka treguar zjarrin e vet fetar ndaj prparimit t islamit. Ka caktuar shum t madhe t parave, q ia ka dhn halifi Abdulmeliku, q ti blej robrit e ktill nse obligohen dhe dftohen se do t bhen bij lojol t islamit. Pas do fitoreje gjithnj nj numr i caktuar robrish do t ishte n shitje. Ai ka br tradit t blej t gjith ata pr t cilt ka menduar se kan dshir ta pranojn islamin, sikur edhe ata q kan qen me prejardhje fisnike, e prve tyre edhe ata q jan dukur t fuqish dhe aktiv. Atyre ai s pari u ka propozuar ta pranojn islamin. Nse, pas kristalizimit t pikpajes s tyre dhe prgatitjes q ta pranojn t vrtetn e lartsuar, ata do t konvertoheshin n fen m t mir dhe nse konvertimi i tyre do t ishte i sinqert, i ka vn n sprov sipas aftsive t tyre. N rast se kan treguar gatishmri dhe talent t mir, menjher i ka liruar dhe u ka dhn komanda t larta n ushtrin e tij. I ka prparuar sipas meritave. Nse do t ndodhte e kundrta, d.m.th. nse nuk do tregonin prirje pr punt e veta, do t ktheheshin n llogarin e prbashkt t robrve, q i ka takuar ushtris. Ktu, sipas zakonit t prgjithshm tek ata, do t liroheshin dhe me rrahje do ta nxjerrnin at q sht e keqe tek ata.6) Sa ka qen kovnersioni i Berberve siprfaqsor mund t gjykohet nga ky rast. kur Omer b. Abdulazizi i devotshm n vitin 100/718 e ka emruar Ismail b. Abdullahun guvernator t Afriks veriore, me t i ka shkruar dhjet dijetar islam ti msojn muslimant Berber me rregullat e fes s tyre. Deri ather ata nuk kan ditur q feja e tyre e re e ndalon prdorimin e vers.
301

Thuhet se guvernatori i ri ka treguar entuziazm t madh q ti prvetsoj Berbert pr islam. Por nuk sht i sakt mendimi q angazhimi i tij sht i kurorzuar me sukses t atill q nuk ka mbetur asnj Berber q nuk ka pranuar islamin. Pa dyshim konvertimi i Berberve ka qen pun e disa shekujve. Madje edhe deri n ditt e sotshme ata kan ruajtur shum prej bindjeve t veta primitive q jan n kundrshti me sheriatin e mirfillt.8) Islami n mesin e tyre nuk sht prforcuar deri sa nuk u b lvizje nacionale dhe ka qen i lidhur me konstituimin e pushtetit t dinastive vendse, nn sundimin e t cilit shum Berber kan hyr n rrethin e islamit. Para ksaj pranimin e ksaj feje e kan konsideruar humbje t pavarsis politike. Nuk sht ktu vendi q t flitet pr ndryshimet e ndryshme politike. Ajo q meriton prmendjen n historin e misionaritetit islam sht paraqitja e Muralitve (Almoravitve), q mmeriton kujdesin e veant si lvizje e madhe nacionale q i ka trhequr fiset berbere n prbrje t shoqris islame (ebumma). Kah fillimi i shekullit XI Jahja b. Ibrahimi, udhheqsi i Sanhoxhve, nj fisi berber sakaras, n kthimin e vet nga haxhi nga Mekkejam ka gjurmuar n qendrat fetare t Afriks veriore pr msuesin e ditur e t devotshm, q do t niset me t si misionar i islamit n mesin e bashkfistarve t tij t padish dhe me terrin e padijes t mbshtjellur. N fillim ka konsideruar se sht vshtir t gjendet njeriu q dshiron ta lshoj vetmin e et prej shkenctari dhe ti kundrvehet rreziqeve t Sahares. N fund e takoi Abdullah b. Jasinin, personalitetin e aft, mjaft t guximshm q ta pranoj kt detyr t rnd. Ka qen i devotshm dhe asketik, i ditur n fe, n t drejtn e sheriatit dhe diturit tjera. Nse kthehemi n shekullin IX, do t shohim se thirrsit n isla kan gjetur rrugn e vet ndr Berbert e Sahars, dhe n mesin e tyre kan konstituar fen e Pejgamberit, por atje ka hasur n pranim t dobt. Abdullah b. Jasini ka par se edhe ata q e kan pranuar islamin mjaft e kan mos prfillur kryerjen e ritualeve t veta fetare dhe u jan dorzuar t kqiave t llojllojshme t rrezikshme.
302

Ai me zell i sht dorzuar puns s mundimshme q ti msoj gjrat e fes s tyre. Por, fuqia me t ciln i ka mmsuar nga t kqiat e tyre dhe prpjekje q me ndihmn e saj tua prmirsoj mirsjelljen, i ka thuajsuar simpatizert prej tij. Kjo, kryesisht, e ka nxitur n abstenimin nga detyra e vet, lshimi i ktij populli kryefort dhe n vendiin q forcat e veta tia prkushtoj konvertimit n Sudan. Pasi q sht motivuar q mos ta lshoj punn, q m hert e ka ndrmarr, qe strehuar me simpatizert q thirrja e tij i ka tubuar rreth tij n nj ujdhes t lumit Senegal. Ktu kan ndrtuar ribotim (teqeu) dhe i jan prkushtuar ibadetit t prhershm. Ata Berber q kan qen di m t dhnur kah devotshmria, prsiatje pr turpin, q ua kan larguar msuesin e devotshm nga midisi ityre, i ka shtyr n pendim. Kan ardhur t prunjtur n ujdhesn e tij duke krkuar prej tij falje dhe marrjen e instruksioneve n t vrtetat e sigurta fetare. N kt mnyr, nga dita n dit, rreth tij jan tubuar dhe sht rritur grumbulli i ithtarve, vean nga Lamutoni, degs s fisit t Sanhaxhs. Numri iu sht rritur dhe ka arritur rreth njmij persona. Pas ksaj Abdullah b. Jasini ka par se ka ardhur koha pr dalje n hapsir pr veprim. Ka krkuar nga ithtart e vet q ta shprehin falnderimin e vet All-llahut n kt shpallje me t ciln i ka shprngulur, e kjo sht q njohjen pr t tua prcjellin t tjerve: Shkoni te bashkfistart tuaj dhe msoni ata me Ligjin e Zotit dhe friksojini me denimin e Tij. Nse pendohen dhe i kthehen t Vrtets, lni n qetsi. Nse refuzojn dhe nse vazhdojn n mashtrimin e vet, do ta thrrasim ndihmn e Zotit kundr tyre dhe do t luftojm me ta deri sa Zoti nuk gjykon ndr ne. Pas ksaj do njeri ka shkuar n fisin dhe gjinin e vet dhe i ka kshilluar q t pendohen dhe sinqerisht t besojn, por nuk patn sukses n kt. Po ashtu pa sukses kan qen edhe orvatjet e vet Abdullah b. Jasinit. E lshoi ribatin me shpres se tash do ti gjej udhheqsit berber shum m t disponuar q ta dgjojn thirrjen e tij. Kah fundi i vitit 1042 u vendos n krye t ithtarve t vet, t cilt i ka quajtur El-Murabitun (Almoravidt) - eri sht marr nga rrnja e njjt sikur ribati,9) d.m.th. vetmia (manastiri) n ujdhesn e tij n
303

Senegal - dhe i ka sulmuar fiset fqinje dhe i ka detyruar ta pranojn islamin. Duket se sukseset q i ka pasur n ekspedicionet e vet ushtarake kundr fiseve n Sahar kan qen argumentet m t fuqishme nga i gjith msimi i tij sepse s shpejti vullnetarisht kan ardhur q ta pranojn fen q siguron sukseset aq t shklqyeshme t ushtris s ithtarve t vet. Abdullah b. Jasini ka vdekur n vitin 1059, por lvizja q e ka filluar ka jetuar pas tij. Shum fise pagane berbere kan ardhur ta forcojn numrin e vendasve t vet musliman. Islamin e kan pranuar si gj pr t ciln kan luftuar. Si vrshim kan dalur nga Sahara n Afrikn veriore, q m von t bhen zotri t Spanjes.10) Ka mundsi q lvizja tjetr e madhe nacionale q sht krijuar ndr fiset berbere, me fjal tjera shfaqja e Mevehidit (Almohadit) n fillim t shekullit XII ia ka afruar shoqris muslimane disa fise q deri ather kan qen larg nga islami. Themeluesi i saj Ibn Tumarti e ka br popullarizuese msimit fetar t tevhidit (Njsis s Zotit) t ksaj bashksie me punimet n gjuhn berbere. N to n mnyrn e vet i ka komentuar themelet e mesimit islam. N kt ka shkuar edhe m tej duke i dhn shpirtit nacional berber privilegj t veant duke urdhruar q edhe ezani t jet n gjuhn e tyre vetjake.11) Prve ksaj, disa fise berbere kan mbetur pagane deri n fund t shekullit XV,12) por tendenc e prgjithshme ka qen kyqja natyrore i ktyre t voglave n bashksit e mdha. Shekulli i XVI ka qen dshmitar i krijimit t nj lvizjeje aktive dhe prhapjes s fes n magreb. Ka qen i trasuar me reaksionin t nxitur me suskeset e forcave t krishtera n Spanj dhe Afrikn veriore. Kjo lvizje ka dhn impuls t fuqishm minstitucionit t murabitve.13) Nj numr i madh i tyre ka dalur nga ribaetet (manastiret) e veta jug t Marokos q t zhvillojn fushat t udhzimit t qet n fe npr tr Magrebin duke e ringjallur fen e muslimanve t pakujdesshm dhe duke i kthyer n islam fiqinjt e vet pagan.14)
304

N kt lvizje n prhapjen e msimit t islamit kan marr pjes edhe muslimant e persekutuar nga Spanja, n ka sht dhn shenj m hert (fq. 127). Kan ardhur ta ndihmojn Eshrafimin ose pasardhsit e Idris b. Abdullahut, q kan ikur n Maroko para mllefit t Harun err-Rreshidit.15) Nga Sahara shkenca islame s pari sht prhapur n mesin e zezakve t Sudanit. Historia m e hershme e ksaj lvizjeje sht e mbshtjellur me paqartsi. Duket pak e dyshimt se Berbert kan qen ata q t part e kan futur islamin n vendet q i ujisin lumenjt Senegal dhe Niger, ku kan ardhur n lidhje me mbretrit pagan, prej t cilave psh. Gana dhe Songhaj jan mjaft t vjetra.16) Dy fise berbere Lamtuna dhe Xhadala, q i prkasin familjes s Sanhaxhve, vean jan dalluar me zjarrin e tyre fetar n punn n kthimin e njerzve n islam.17) Me ndrjetsimin e tyre Murabitt (Almoravidt) kan ndikuar n fiset pagane t Sudanit. Sundimi i Jusuf b. Tashafinit, themeluesit t Marokos (1062) dhe sunduesit (emirit) t dyt t dinastis murabite, ka qen prplot hyrje n islam. Shum zezak q kan qen nn sundimin e tyre kan ardhur q ta njoftojn msimin e Muhammedit.18) N vitin 1076, Berbert, q nj koh e kan prhapur islamin n mbretsin e Gans, e kan larguar dinastin sunduese. Supozohet se kjo sht dinastia tulbe dhe kjo mbretri sht br plotsisht muslimane. N fillim t shekullit XII e ka humbur pavarsin, sepse e kan okupuar Mandingt.19) Sa i prket hyrjes s islamit n mbretrin Sanghaj, pr t ciln thuhet se ka ekzistuar hert, rreth vitit 700, e kemi t shnuar se sunduesi i par islam sht quajtur Za-kassi, mbreti i pesmbdhjet i dinastis Za. Kalimi i tij n islam vhet n vitin 400/1009 - 1010. N gjuhn sanghaje ai sht quajtur Muslim-dam, q dfton se islamin e ka pranuar nga vullneti i vet i lir, e jo me presion, por nuk ka kurrfar gjurme pr ndikimet nn t cilt e ka pranuar islamin.20) Islami n Sudanin perndimor
305

N po at shekull n Nigerin e eprm qen themeluar dy qytete t cilt kan pasur fatin, n shekujt vijues, t ken ndikim t fuqish n zhvillimin e islamit n Sudanin perndimor. Xhine21) sht themeluar n vitin 435/1043-104422) dhe i sht destinuar t bhet qendr e rndsishme tregtare. Kurse tjetri sht Tinbuktu, qendra e rndsishme e tregtis me karavane nga veriu. sht themeluar diku rreth vitit 110 e.r. Kunburu, mbreti i Xhines, u b musliman kah fundi i shekullit VI Hixhrij (rreth vitit 1200 e.r.), kurse shembullin e tyre e kan ndjekur edhe banort tjer t qytetit. Kur ka vendosur ta pranoj islamin, Kunburu ka thn q t tubohet tr ulemaja e mbretris s tij. Numri i tyre ishte 4200 ulema (sado q ky numr ka qen i tepruar, tregimi na tregon n at se islami tashm ka br prpari mt rndsishm n vendin me t ciln ka sunduar. N pranin e tyre botrisht ka deklaruar se sht musliman dhe ka krkuar nga ulemaja ta lutin Zotin pr prosperitetin e qytetit t tij. Pas ksaj e ka rrnuar pallatin e vet dhe ka ndrtuar xhamin e madhe23) dhe vendin e tij.24) Prve ksaj, Tinbuktu ka qen qytet musliman prej fillimit, kurr nuk e ka prdhosur adhurimi i statujave, as q cilido njeri ka br sexhde (prulje) kujtdo qoft tjetr pos All-llahut t Madhruar.25) Disa vjet pas ksaj sht br vend influencues i msimit islam dhe devotshmris. N nur t madh n t kan arritur studentt dhe ulemaja, t motivuar me trimrimin dhe mbrojtjen q aty e kan gjetur. Ibn Batuta, q i ka ecur kto vise kah mmesi i shekullit XIV, i ka lavduar zezakt pr entuziazmin e tyre n kryerjen e obligimeve fetare dhe n studimin e Kuranit. Ai na flet q nse dikush nuk vjen m hert n xhuma n xhami, e ka t pamundur ta gjej vendin pr shkak t tollovis s madhe.26) N kohn e tij shteti m i fuqishm i Sudanit perndimor ka qen Melle ose Malli, q e ka ngritur autoritetin e vet nj shekull para ksaj, pas pushtimit t Ganes nga Mandingt, njrin nga popujt m t prparuar t Afriks. Leo Afrikani27) (Africanus) i quan zezakt me t civilizuar, m mendjempreht dhe m t uar. Udhtart modern lavdojn prodhimin, shkathtsin dhe respektin e tyre.28)
306

Mandingt kan qen misionart m aktiv t islamit q e kan prhapur n mesin e popujve fqinj.29) Sipas Kano-kroniks, Mandingt e kan njohur popullin e Hansit me islamin. Koha e ktij njoftimi nuk sht e njohur,30) si sht ktu rasti edhe me shumicn e datave t lidhur pr historin e shtetit t Hansve, sepse Tulbt, q i kan nnshtruar n filli t shekullit XIX, i kan shkatrruar shumicn e shkresave t tyre historike. Rndsia e pranimit t islamit t Hansve nuk mund t strmadhohet. Ato jan popull puntor e inteligjent. Shkathtsia e tyre e madhe n tregti iu ka sjell ndikim t madh n mesin e popujve t ndrysh mme t cilin kan ardhur n lidhje. Gjuha e tyre sht br gjuh e tregtis t Sudanit perndimor. Dhe kudo q kan shkuar tregtart e Hansit - e kan qen t pranishm prej bregut t Ginis (Guines) deri n Kairo - ata kan bartur edhe fen islame. T dhnat pr aktivitetin e tyre misionarist do t gjenden n faqet vijuese. Por, pr pranimin e tyre t islamit, sikur edhe shtat shtetet dhe krahinat tjera t Hansve q i prkasin,31) t dhnat historike pothuaj se nuk ekzistojn.32) Duhet se nj prej misionarve t drguar n Kano dhe Katsen ka qen msues i ditur e i devotshm nga Tilmisani. Ka qen ky Muhammed b. Abdulkerim b. Muhammed el-Maxhili. Ka prparuar rreth vitit 1500.33) Ka pasur mundsi q Hanst kan qen nn ndikimin e hovit t madh t ndikimit islam q ka ardhur nga ana jugore e Egjiptit n shekullin XII,34) Tregtart e Kardafanit dhe prgjithsisht t Sudanit lindor krenohen q ata rrjedhin nga Arabt q kan shkuar atje pas rnies s hilafetit fatimit n vitin 1171. Ka mundsi q ka pasur ndiki mm t hershm musliman q n Afrikn qendrore ka ardhur nga verilindja. Nga Egjipti islami sht zgjeruar n Kanem, mbretrin n veri dhe verilindje t liqenit t adit. Nj koh t shkurtr pasi q popullsia ka pranuar islamin, sht br shtet me rndsi t madhe dhe sundimin e vet e ka shtrir n fiset e Sudanit lindor deri n kufinjt e Egjiptit dhe Nubis.
307

Thuhet se mbreti i par musliman i Kanemit ka sunduar diku kah fundi i shekullit XI ose n gjysmn e par t shekullit XII.35) Detajet q i posedojm pr prhapjen e islamit prej verilindjes jan shum m t rrall nga ata q i kemi prmendur m hert pr historin e shteteve t Sudanit perndimor. Vet datat e konvertimit t sunduesve dhe vendosies s dinastive muslimane mjaft pak na flasin, por nj fakt qart na tregon nga kto t dhna t varfra historike: ngadalsia e madhe n procesin e prhapjes s islamit n kt territor. Ekzistimi i grupacioneve t mdha pagane n qendr t territoreve, q me shekuj kan qen nn sundimin musliman, tregon se ndikimi i islamit gajt ka mbetur i kufizuar n qytete dhe vet shkallrisht ka gjetur rrugn n mesin e popullata pagane. N realitet, ndikimi islam nuk ka hasur n rezistencn aq t rrept si e kan br pagant e Bambares (e kan banuar Senegalin e eprm dhe Nigerin e eprm) ndonse disa shekuj kan qen t rrethuar me popullatn muslimane. I pasuksesshm ka qen tentimi i konvertimit t Bambarve n islam prej Murabitit Umar Kabit, n filli mt shekullit XII. Ky njeri ka themeluar vllazri t re fetare, q ka pasur lidhje me kadiritt. Kur nuk arriti ti trheq bashkbesimtart e vet n t, kujdesin e vet e kthei kah pagant e Bambars. Ka tentuar ti kthej n islam dhe ti kyq n radhn e vet. Duket se ka qen n rrug t suskesit sepse para ksaj ka kthyer n islam fshatin pagan n krahinn Sansanding. Kur drejtuesi i ksaj krahine e przuri kt misionar jasht kufijve t krahins s vet, iu ka urdhruar konvertitve t ri q t kthehen n besimin e vet t vjetr religjioz.36) Kurdo q martesa reciproke ndrmejt ktyre popujve dhe t tjerve, si jan Arabt dhe Berbert, ka qen e vllimshme, procesi i przierjes sht zhvilluar normalisht. Me kt sht lidhur aktiviteti misionarist i popullit Fulani (Fulbe), Hans dhe Mandingo, q jan shquar me entuziaz mt flakt n rrugn e fes s vet. Rritja e popullats muslimane do t ishte shum m e madhe sikur mos t kishte luftra vllavrasse, q kan shkaktuar q nj shtet musliman ta shkatrroj tjetrin. Populli i Mallit (Malit) sht ngritur n grmadhat e Ganes n shekullin XIII q t shkelen, n fillim t shekullit XVI, nga Songhajt,
308

kurse kta jan shkretruar nga Mort (Arabt) vetm nj shekull m von. Pasi kto shtete muslimane kan rn n masakrat e tmerrshm, karakteristike pr luftn n Sudan, fetishizmi e ka kthyer autoritetin e vet, q e pat humbur. Sikur ka qen gjendja n botn e krishter, po ashtu ka ndodhur edhe me botn islame. Ka pasur perioda kur forca e zjarrit misionarist ka rn. Muslimant n disa pjes t Sudanit jan knaqur me at q ta ln paganizmin q ti rrethoj, dhe se nuk i intereson fardo pune n prhapjen e islamit. N shekullin e XIV Tunxhar - Arabt jan shprngulur nga Tunisi drejt jugut. Kan kaluar npr Born dhe Nagjai drejt Darfurit, kurse t tjert m von kan arritur nga lindja.37) Njri prej tyre, me emrin Ahmed, qe pranuar dashamirsisht nga mbreti idhujtar i Darfurit. Ka pasur konsiderat ndaj tij dhe e ka emruar mbikqyrs t punve t shtpis s tij dhe me t sht konsulltuar n t gjitha rastet. Prvoja e tij me metodat m t larta civilizuese t udhheqjes i ka mundsuar q t fus reforma t numrta n punt ekonomike t shtpis s mbretit dhe aparatit shtetror. Thuhet se ai me udhheqje t urt i ka sjellur n dgjueshmri udhheqsit e pannshtruar. Me ndarjen e toks banorve t varfr ia doli n krye grabitjeve dhe problemeve t prhershme t brendshme. Me kt n vend ka futur ndjenjn e siguris dhe knaqsis, q m hert ka qen e panjohur. Mbreti nuk ka pasur pasardhs mashkull. E ka martuar vajzn e vet pr Ahmedin dhe e ka caktuar pr trashgimtar t vetin. Zgjedhja qe prshndetur prej popullit. Dinastia muslimane, q n kt mnyr sht vn ka vazhduar t sundoj deri n kt shekull. ndikimi civilizues, q e ka kryer ky udhheqs dhe pasardhsit e tij, pa dyshim sht prcjellur edhe me punn e caktuar n prhapjen e besimit. Duket se kta Arab t shprngulur shum pak kan punuar n prhapjen e fes s vet n mesin e fqinjve pagan. Darfuri prfundimisht u b me angazhimin musliman njeri prej sunduesve t tij q quhej Sulejman, kurse i cili ka filluar t sundoj n vitin 1596.38) Deri n shekullin XVI islami nuk sht prfarcuar n mbretrit tjera q qndrojn ndrmejt Kardofanit dhe liqenit t adit, si jan Wadai dhe Baghirmi. Mbreti i par musliman Baghirmi ka qen sulltan Abdullahu, q ka sunduar prej vitit 1568 deri 1608, por qendra kryesore e ndikimit
309

musliman n kt koh ka qen mbretria Vaxhi. E ka themeluar Abdukerimi rreth vitit 1612. Nuk ka mbaruar as pjesa e fundit e shekullit XVIII, kurse shumica e popullit Baghirmit ka kaluar n islam.39) Historia e misionit musliman n Afrik gjat kohs s shekullit XVIII dhe XVIII. sht shum siprfaqsore dhe krejtsisht e parndsishme kur krahasohet me rilindjen e madhe t aktivitetit misionarist n shekullin e tanishm. Ka pasur nevoj pr motivacion t fuqishm q ta zgjoj energjin e prgjumur t muslimanve afrikan, gjendja e t cilit, gjat shekullit XVIII, sht dukur pothuaj si gjendje e indiferentitetit fetar. Zgjimi i tyre shpirtror duhet ti flenderohet ndikimit t reformacionit vehabit, n fund t shekullit XVIII. S kndejmi q n kohn bashkkohore takohemi me rafortet mbi prhapjen e msimit fetar n mesin e zezakeve, q nuk jan krejtsisht refuzues dhe t dobt sikur ata q pikrisht e kemi cekur. Ata na prezentojn mjaft detaje pr paraqitjen dhe prparimin e disa ndrmarrjeve t rndsishme misionariste. Rreth fundit t shekullit XVIII nj njri interesant, shejh Osman Danfadio,40) u paraqit n mesin e Fulanve (Fulbe)41) si reformator fetar dhe misionar luftarak. Nga Sudani shkoi n Mekke q ta kryej haxhin. Nga aty u kthye plot zjarr e entuziazm pr reform dhe thirrje n islam. Ka rn nn ndikimin e msimit vehabit q, n kohn e vizits s tij Mekkes, sht rritur dhe forcuar. Ka gjykuar faljen (lutjen) pr shpirtin e t vdekurit dhe nderimin e evlijave t vdekur. Ka gjykuar edhe teprimin n lavdimin e vet Muhammedit. Njkohsisht i ka atakuar edhe dy turpe t Sudanit, dehja dhe jomorali. Deri n at koh Fulbt (Fulant) jan prbr nga disa gjini t vogla t shprndara, q kan jetuar me jet blegtori. Ata hert e kan pranuar islamin. Deri n at koh kan qen t knaqur me themelimin e kolonive blegtare dhe bujqsore n pjest e ndryshme t Sudanit. Sipas lajmeve q i kemi pr ta, n filli mt shekullit XVIII jan prezentuar si popull i qet e puntor. Nje udhtar42) q e ka vizituar vendbanimin e tyre n lumin gambia n vitin 1731 flet pr ta: N do shtet dhe vend, n do prej brigjeve t lumit, ka popull m ngjyr t
310

mbyllur. Quhen Fulzi (Pholeys, d.m.th. Fulbt-Fulant). U gjasojn Arabve, gjuhn e t cilve e flasin shumica, sepse e msojn n shkollat e veta, kurse msojn edhe Kuran, q sht ligji i tyre, n gjuhn arabe. Ata, prgjithsisht, jan m t ditur n arabishte se Evropiant n latinishte, pr arsye shumica mund ta flasin. Ata kan edhe gjuhn e thjesht q e quajn fuli (fulani). Jetojn n fise dhe gjiri. Ndrtojn qytete, e nuk i nnshtrohen asnj mbreti n vend, ndonse jetojn n territort e tyre. Nse ndonj popull iu bn keq, ata i rrnojn qytetet e veta dhe shkojn te populli tjetr. Kan eprort e vet q drejtojn aq maturisht q do pun e qeveris duket si akt i popullit me tepr se sa akt i nj njeriu. Ky lloj i qeverisjes paraqet drejtim t leht, sepse populli sht i mir dhe me karakter t qet, kurse mir jan t udhzuar sht e vrteta dhe e drejta. Ashtu ai q bn keq gjykohet nga t gjith. Ata jan mjaft puntor dhe kursimtar. Mbjellin drith dhe pambuk m shum se q shpenzojn. I shesin me mime t matura. Ata jan ashtu t respektuar pr shkak t mikpritjes s tyre sa q vendasit e vlersojn si bekim ta kesh n fqinjsi t vet qytetin fulani. Gjat ksaj, sjellja e tyre u ka sjellur reputacion t till se u b e turpshme q dikush t silelt keq me ta. ndonse njerzia e tyre shtrihet n t gjith njerzit, ata jan dyfish m t sjellshm ndaj popullit t vet. Nse msojn q dikush nga bashksia e tyre u b rob, t gjith fuulanet bashkohen q ta lirojn. Pasi kan mjaft ushqim, kurr nuk lejojn q dikush prej tyre t jet n skamje, por i mbajn pleqt, t verbtit dhe t gjymtit barabart sikur edhe t tjert. Rrall jan t zemruar. Kurr nuk kam dgjaur q njri tjetrin e shan. Kjo maturi nuk buron nga dshira pr guxim, sepse jan t guximshm sikur edhe do popull n Afrik. Jan mjaft t shkatht n prdorimin e armve t veta, q prbhet prej shtizs, jataganve (thikave) t shkurtr, harkut, shigjets, e madje nganjher i prdorin edhe pushkt. Ata jan musliman strikt. Rrall q dikush prej tyre pin raki ose kado qoft m t fort se uji. Danfadio i ka bashkuar n nj organizat t fuqishme kto bashksi t ndara npr krahinat e vogla t Hansit.
311

Kryengritja e par ka ndodhur rreth vitit 1802, ende n mbretrin pagane Gober, q pushtetin e vet e ka shtyr deri n veriun skajor t vendeve t Hansit. Mbreti i Goberit ka tentuar ta zbraps fuqin n rritje t Fulbve (Fulanve) n vendin e vet, q ku shkaktuar q Danfadio t ngre kryengritje. S shpejti u gjend n krye t ushtris s fuqishme q nuk i ka atakuar vetm fiset pagane dhe ua ka imponuar fen e Pejgamberit, por edhe krahinat islame t hansve. Kan rn nj nga nj edhe ato krahina, deri sa t gjitha vendet Hanse nuk u gjendn nn drejtimin e Danfadiut para vdekjes s tij n vitin 1816. Varri i tij n Sokat ende sht objekt i nderimit t vizitorve t shumt. Mbretrin e ka ndar ndrmjet dy djemve t vet. Ata po ashtu i kan zgjeruar kufijt e pushtetit-fulba. Qyteti i Adamamve, q sht themeluar n vitin 1837 n grmadhat e disa mbretrive pagane, paraqet kufirin e pushtimeve t tyre drejt juglindjes. Qyteti Ilorin n krahinn Joruba, i themeluar gjat jets s Danfadios, sht kufiri jugperndimor i Pull-imperatoris. Me fat relativ fuqia e pushtetit ka mbetur n duart e Fulbve (Fulanve) gjat shekullit XIX. Jan treguar propagandues t rrept e fanatik t islait deri n rivendosjen e pushtetit britanik n Nigjeri n vitin 1900. Aplikimi i ligjit dhe rendit n Nigjerin jugore ka ndihmuar thirrjen n islam si ka qen rasti n pjest tjera t Afriks, q kan ardhur nn sundimin e Evropianve. Muslimant e Hansit, prej t cilve disa i kan takuar tarikatit (rendit) tixhanik, kan mundur q t lvizin lirisht npr tok dhe t deprtojn n mesin e fiseve pagane, t cilat, deri n at koh, n mnyr fanatike dhe fuqishm kan penguar fardo ndikimi musliman n mesin e tyre. Thuhet se islami mjaft shpejt sht prhapur n vendet e Jorubit. Ekziston legjenda pr tentimin e pasuksesshm t nj misionari musliman n shekullin XI ose XII. Ky njeri ka qen prej Hansve. Ka arritur n Ifa, kryeqendrn fetare t vendit pagan Joruba. Ka filluar ta tuboj popullin dhe tua msoj pjest nga Kurani. Nuk e ka folur rrjedhsh gjuhn joruba. Me akcentin e huaj u ka prsritur dgjuesve t vet: Ejani ta adhurojm Allahun. Ai i ka krijuar malet dhe fushat. Ai ka krijuar do gj, e edhe neve.
312

Kt e ka br koh pas kohe por nuk arriti ta kthej n islam s paku nj njeri. Vdiq pas disa muajve pas ardhjes n Ifa. Pas vdekjes s tij ia kan gjetur n dhom Kuranin t varur prgozhd n mur. Kan filluar ta adhurojn si fetish.43) Deri sa lajmtart e par t ksaj feje jan zbrapsur bashkfetart e tyre bashkkohor arrijn suksese t shklqyeshme. N periodn e anarkis, para okupiit britanik, shumica e muslimanve i ka banuar qytetet e mmdha me mur t rrethuar. Por, n gjendjen e re t siguris, ata mund t banojn edhe n fshatrat n afrsi t punve t veta bujqsore. Kshtu ndikimi islam filloi t prhapet shpejt n kto vise. Sikur , sht dftuar se ekzistii i muslimanve n ushtrin vendse ndihma prhapjen e fes s tyre. Ushtart pagan m s shpeshti e kan pranuar islamin n mnyr q ti shmangen nnmimit t bots dhe ti sigurojn vetes respekt.44) Lvizja krejtsisht e re misionariste mund t vrehet edhe n krahinn Igjeb, n jug t Nigjeris. N kt pjes t vendit islami ka hyr tek n vitin 1893 dhe tashm n vitin 1908 n nj qytet ka pasur njzet, kurse n tjetrin dymbdhjet xhamia.43) Prhapja e shpejt e islamit mund t vrehet vean prgajt bregut t lumit Niger n Nigjerin jugore. Nj misionar i krishter njofton: Kur i kam lshuar kto vise, ka pasur vetm disa musliman nn qytetin Ide,46) por tash jan kudo pos Abo-s s poshtm. Sipas shpejtsis bashkkohore t prhapjes s islamit, mezi se do t ket fsaht pagan n brigjet e lumit deri n vitin 1910.47) Muhammed Osman el-Mirgini Kshtu, n kt pjes t Afriks, ka qen aktiviteti i madh misionarist n thirrjen n islam prej njerzve q nuk jan qetsuar deri sa nuk e arrijn qllimin e vet: konvertimin e paganve. T ktill kan qen shum prej atyre q i kan ndjekur principet fetare islame, q e kan formuar ardhmrin e shklqyeshme t jets fetare t Afriks veriore. Prpjekjet e tyre kan rezultuar me rezultate t mdha gjat shekullit XIX. Pa dyshim, shum pun t tyre nuk jan evidentuar, por ende kemi lajme pr disa lvizje q kta misionar i kan filluar.
313

Nje prej m t hershmve sht ai q lidhet pr Si Ahmed b. Idrisin48) q ka gzuar autoritet t madh si msues fetar n Mekke prej vitit 1797 deri 1833. Ka qen udhheqs shpirtror i Hadaritve. Para vdekjes n vitin 1835 e drgoi nj ithtar t vetin, q sht quajtur Muhammed Osman el-Emir Gani, pr rrug n Afrik pr shkak tprhapjes s islamit. E kaloi detin e Kuq deri n Kosajr, prej kah npr brendsi arriti deri n Nil. Ktu n mesin e popullats muslimane e redukoi angazhiin e et kryesisht n prvetsimin e antarsis pr rendin q i ka takuar. N kt udhtim, n rrjedhn e eprme t lumit, nuk ka pasur sukses m t madh deri n Asuan. Prej Asuanit deri n Dongol udhtimin e ka pasur me plot sukses. Nubijt kan nxitur t hyjn n rendin e tij. Pompa mbretrore me t ciln sht rrethuar i bnte n kt bot prshtypje t thell. Njkohsisht, zri pr kerametet (udit) e tij i ka trhequr ktij mjaft ithtar. N Dongol Muhammed Osmani e lshoi luginn e Nilit dhe shkoi pr Kardafan, ku mbeti gjat koh. Ktu filloi me punn misionariste n mesin e pabesimtarve. Shum fise t ktij vendi rreth Sennarit kan qen pagane. Thirrja n fen e Muhammed Osmanit n mesin e tyre ka pasur sukses t plot. Q ndikimin e vet n mesin e tyre ta bj t prhersh, ai u martua me disa gra t tyre. Pasardhsit e tij prej tyre, pas vdekjes s tij n vitin 1893, kan vazhduar me aktivitetin e rendit q ai e ka themeluar, kurse i cili m von sht quajtur sipas emrit t tij: elmirganije.49) Disa vjet para udhtimit misionarist t uhammed Osmanit, ushtria e Muhammed Aliut, themeluesit t dinastis aktuale sunduese t Egjiptit, pa t filluar me shtrirjen e pushtimeve t veta n Sudanin lindor. Misionart e disa rendeve fetare n Egjipt kan qen prmbajtur nga qeveria egjiptiane, me shpres q prpjekjet e tyre do ti ndihmojn qetsimit t vendit. Kan vazhduar me prhapjen e misionit n territort e pushtuara rishtas, ku kan punuar me shum sukses. Madje edhe kryengritja e paradokohshme nn udhheqjen e Mehdiut ka qen ndihmuar me zjarrin fetar q e ka nxitur thirrja e tyre.50) Kadiritt dhe tixhanitt
314

N Afrikn perndimore dy rende (tarikate) sidomos e kan ndihmuar prhapjen e islait. Kta kan qen kadiritt dhe tixhanitt. I pari sht njri prej rendeve fetare m t prhapur n islam. sht themeluar n shekullin XII nga Abdulkadir Gjilaniu. Konsiderohet se ai ka qen evlijau m i popullarizuar dhe m i njohur islam.51) Tarikati kadirit ka hyr n Afrikn perndimore n shekullin XV. E kan sjellur dy refugjat nga Tuota, nj oaz n gjysmpjesn perndimore t Sahars. Valatin e kan br qendrn e par t organizats s vet, por m von pasardhsit e tyre jan larguar nga ky qytet. Kan gjetur strehim n Timbuktu, n lindjen skajore. N filli mt shekullit XIX rilindja e madhe shpirtrore, q e ka prfshir botn islame, i ka nxitur kadiritt e Sahars dhe Sudanit perndimor n jetn dhe aktivitetin e ri. Nuk ka kaluar gjat, e teologt e ditur ose grupacionet e vogla t njerzve u kyqen n rende. Kan mundur t gjenden npr Sudanin perndimor, prej Senegalit deri te gryka e Nigerit. Qendrat kryesore t organizats s tyre misionariste kan qen n Kaukai, Timbn (n kodrat Futah-Xhallon) dhe Musardu (n vendin e Mandingve).52) Kta persona t udhzuar kan br qendrat e ndikimit islam n qendr t popullats pagane, t t cilt jan pranuar duarhapur. Si shkrues popullor, jurist, shkrues t hajmalive (nuskave), msues pak nga pak kan arritur supremacion dhe ndikim mbi fqinjt e tyre t ri. Rastet individuale t konversionit s shpejti u rritn n grupe t vogla konvertitsh. Ata q m shum kan premtuar shpesh i kan drguar ti plotsojn studimet e veta n qendrat kryesore t rendit ose n shkollat e Kajrevanit ose Tripolit ose n unviersitetet e Fesit dhe ElEzherit n Kairo.53) Atje i kalonin disa vjet deri sa i plotsonin studimet e veta teologjike. Ather ktheheshin n vendlindje, plotsisht t gatshm pr pun n prhapjen e fes n mesin e bashkqytetarve t vet. N kt mnyr mikrobi hynte ndr pagant dhe idhujtart. Ndonse ngapak, islami prhapej sigurt dhe pandrprer. M s shpeshti kjo ka ndodh pa u vrejtur.
315

Msuesit, deri n gjysmn e shekullit XIX, kan themeluar dhe drejtuar me shumicn e shkollave n Sudan. Kta msues jan edukuar nn patronatin e kadiritve dhe organizats s tyre, q ka qen e furnizuar me sistemin e plot e t prhershm t propagands n mesin e fiseve pagane. Puna misionariste e ktij rendi ka qen e karakterit krejtsisht t qet. Plotsisht sht mbshtetur n shembullin personal dhe udhzim, n ndikimin e msuesit n nxnsit e tij dhe n prhapjen e arsimimit.54) N kt mnyr misionart kadirit t Sudanit jan treguar strikt ndaj principeve t themeluesit t vet dhe tradits s prgjithshme t ktij rendi. Principet kryesore, q kan dominuar me jetn e Abdulkadirit, kan qen dashuria ndaj fqiut dhe toleranca. Mbretrit dhe pasanikt ua kan drguar t deleguarit e vet. Fisnikria e tij e paskajshme e ka mbajtur n varfri. N librat dhe vazet e tij nuk mund t gjendet fardo qoft shprehje me qllim t keq ose me armiqsi ndaj t krishterve. Kurdo q flitte pr njerzit e librit, gjithnj ka shprehur keqardhjen e tyre pr gabimet e tyre fetare dhe e ka lutur Zotin q tua ndrioj rrugn. Nxnsve t vet ua ka ln porosi kt sjellje tolerante, q ka qen karakteristik evidente e ithtarve t tij npr t gjitha epokat.55) Tixhanit i prkasin rendit q sht themeluar n Algjeri n fund t shekullit XVII. Prej stabilizimit t tyre n Sudan, rreth gjysms s shekullit XIX, i kan ndjekur metodat e njjta misionariste sikur edhe kadiritt. Shkollat e tyre t numrta e t shtrira iu kan ndihmuar n propagandimin e fes. Por tixhanit, pr dalli mnga kadiritt, nuk jan ngurruar ta prdorin edhe shpatn dhe t ndihmohen me t n prparimin e mnyrs s vet t konvertiit n fe. Nse korrektsisht vlersohet puna e ktyre misionarve n thirrjen n islam n Afrikn perndimore, do t gjendet, fatkeqsisht, se lavdia e xhihadit t tij ose luftra fetare i ka hedhur n hije sukseset e propaganduesve t qet. Puna e ktyre t fundit ka qen m e efektshme pr prhapjen e islamit nga themelimi i dinastive t vogla jetshkurtr. Lajmet pr ekspeditat luftarake, vean kur jan grshetuar me planet tregtare dhe pushtuese t njeriut t bardh, natyrisht m shum
316

e kan trhequr vendjen e Evropianve se sa puna e paimponuar e misionarve musliman dhe msuesve t tyre. Por, historia e lvizjeve t tilla dhe msuesve t tyre e ka kt rndsi, q - si ka ndodhur shpesh edhe n rastin e misioneve t krishtera-pushtimet i hapin fushat e reja t aktivitetit misionarist, duke krijuar n shpirt bindjen e fuqishme pr ekzistimin n shpirt bindjen e fuqishme pr ekzistimin e vendeve t gjra t Toks popullsia e s cils ende nuk sht konvertuar. I pari prej lvizjeve propaganduese ushtarake pjess s rendit tixhanit e lidh fillimin e vet pr El-Haxh Omerin. Ai ka hyr n kt tarikat nprmjet njrit prej liderve t tij, t cilin e ka njohur n Mekke. sht i lindur n vitin 1797 afr Podors n Senegalin e poshtm. Duket se ka qen njeri me manire fisnike, me ndikim personal dhe pamjes q ka dhn autoritet. sht bir i nj Murabiti dhe ka marr arsiim serioz fetar. Ka qen tashm i njohur sipas dijes dhe devotshmris s vet kur u nis pr n haxh n Mekke n vitin 1827. Nuk u kthye n vendin e vet deri m 1833, kur aktivisht ka filluar ta propagandoj msimin e rendit tixhanit. Rrept i ka sulmuar bashkfetart e vet pr shkak t padijes dhe negligjencs, vean shejkt kadirit toleranca tradicionale e t cilve ka nxitur mllefin e tij. El-Haxh Omeri kaloi n Sudanin qendror. Fitoi shum ithtar dhe arriti autoritetin e shptimtarit t ri )el-mehdiut). Rreth vitit 1841 arriti deri te mali Futah-Xhallon, ku i ka armatosur ithtart e vet dhe e filloi serin e ekspeditave pr prhapjen e fes n mesin e fiseve q ende kan qen pagane dhe t banuara rreth Nigerit t eprm dhe Senegalit. N nj prej ktyre fushatave e gjeti vdekja m 1965. I biri i tij Ahmedu Shejhu arriti ti bashkoj disa provinca n shtetin e babait t tij, por vetm pr disa vjet. Konfliktet e brendshme dhe deprtimi i Franezve e kan thyer imperatorin tixhanite, kurse territoret e tyre kan ardhur nn sundimin e Francs.56) Disa vrejtje tashm jan dhn pr hyrjen e islamit n kt pjes t Afriks.

317

Farn q ktu e mbolli Abdullah b. Jasini dha shokt e tij, sht ushqyer me kontaktet e prhrshme t tregtarve musliman, msuesve dhe Arabve nga oazat el-Havda e t tejra. Udhprshkruesi i shekullit t XV flet pr at se si Arabt jan prpjekur ti msojn krert zezak me sheriatin (ligjin) e Muhammedit, duke iu shpjeguar se sht turp t jen udhheqs, t jetojn pas kurrfar ligji t Zotit dhe t punojn si njerzit e thjesht, q ka jetuar pa kurrfar ligji. Nga kjo mund t shihet se kta muslimant e par kan prdorur karakteristikat impozante t fes islame dhe rregullimin e saj q t ndikojn n mendjet e ktyre njerzve t egr t pakultur.57) Kemi detajet pr lvizjen e ktij lloji q sht m i ri se i siprmi. sht nisur n jug t Senegambis nga nj Manding. sht quajtur Samudu, i njohur me emrin Samari, pagan dhe ushtar i lumturis. sht lindur rreth vitit 1846. Musliman sht br hert, n kulmin e fuqis. E ka themeluar imperatorin n jug t Senegambis n territoret q i ujiti Nigeri i Eprm dhe degt e tij. Nj raport arab pr kariern jetsore t Samarit, i shkruar nga kronistt e vendit, na ofron hollsi interesante pr t arriturat e tij. Ai fillon kshtu: Ky sht rrfim pr xhihadin e imam Ahmedu Sammudu-os, nj mandingu... Zoti ia ka dhn ndihmn e Vet, prej kur ka filluar me vizitat paganve, idhujtarve, q jetojn ndrmjet deteve dhe vendeve t Vasulit. I ka vizituar pr shkak t thirrjes q ta ndjekin fen e Zotit islamin. Le ta dij ai q kt e lexon se aksioni i par q e ka ndrmarr imam Sammudu ka qen qyteti q quhet Fulindi. Sipas librit, sheriatit deh Sunnetit (tradits), ai ia ka drguar t deleguarit mbretit n qytet, me emrin Sindidu. E ka ftuar q ti nnshtrohet pushtetit t tij, ta lshoj idhujtaris dhe ta adhuroj Nj Zot, t Lartsuar, t Vrtet, adhurimi i t cilit i ka shrbyer krijesave t tij n kt dhe n botn tjetr, por ata kan refuzuar nnshtrueshmrin. Ai ather u ka caktuar xhizjen, si iu ka urdhruar Kurani shtetasve t tij, por ata kan mbetur n rendin dhe shurdhrin e vet. Imami ather tuboi fuqin e vogl, rreth pesqind njerz, t guximshm e krenar pr xhihad. E sulmoi kt qytet, Zoti i ka ndihmuar kundr tyre dhe ia ka dhn fitoren ndaj tyre. I ka ndjekur me kalorin e vet deri sa nuk jan dorzuar. M nuk jan kthyer
318

idhujtaris s vet. Prej ather t gjith fmijt e tyre n shkoll msojn prmendsh Kuranin, dituris fetare dhe edukatn e bukur. Lavdia i qoft Zotit n kt.58) sht e pamundur ktu t ndiqen pushtimet e tij, q kan qen plot mbytje dhe shkretrim t plot.59) E ka arritur kulminacionin e fuqis s vet n vitin 1881 pak m par se t vij n konflikt me Franezt, q e kan robruar n vitin 1898 pas shum prleshjeve t mundimshme t njpasnjshme. Vdiq n 1900. Kshtu efekti i pushtimeve t tij ka qen shkatrrimi i numrit t madh t paganve, q kan qen t mbytur nga ushtart e tij t rrept, deri sa t tjert kan qen t tmerruar dhe vetm sipas emrit e kan pranuar islamin. Duket se ai nuk ka shkuar drejt qllimit t njjt t qart fetar drejt s cils ka shkuar El-Haxh Omeri.60) Ai Murabitve kadirit u ka dhn pun t mundimshme t propagands. Ata me tolerancn e njohur tradicionale kan tentuar ti zbusin veprimet e tyre t ashpra.61) Hapin shkolla n qytetet e pushtuara dhe e forcojn organizimin e puns s vet. I msojn t ardhurit rishtas n islam dhe prpiqen t prvetsojn musliman t rinj. Duke i soditur kto lvizje ushtarake t propagands muslimane, sht me rndsi t vrehet se sukseset ushtarake dhe pushtimet teritoriale nuk i kan kontribuar shum prparimit t islamit n kto treva. Qat u tregua se konvertimi i detyrueshm i njerzve, q e ka zbatuar El-Haxh Omeri, shpejt sht harruar, pos n pjest m t vogla t shtetit t tij q, prfundimisht, kan mbetur n duart e trashgimtarve t tij. Prkundr madhsis s suskeseve t tij t prkohshme dhe entuziazmit t ushtris s tij, shum pak ka mbetur prkujtim n kt propagand ushtarake.62) Rndsia e vrtet e ktyre lvizjeve n historin misionariste t islamit n Afrikn perndimore sht entuziazmi fetar q e kan nxitur kurse i cili sht dftuar n aktivitetin misionarist larg t zgjeruar t karakterit krejtsisht t qet n mesin e popullsis pagane. Kta xhihad (luftra fetare), nse kundrohen korrektsisht, sjan gj tjetr pos incidente prcjellse t zgjimit modern islam dhe ata nuk
319

kan karakter t virtytit t forcave dhe aktiviteteve q njmend kan vepruar n paraqitjen e islamit n Afrik. Prndryshe, kto luftra nuk i ka prcjellur ndonj pun e veant misionariste. Ata gjithnj kan dftuar paaftsi t plot n krijimin e shoqris s vrtet islame. sht fakt se luftrat rrnuese dhe egrsia e tmerrshme e pushtuesve far kan qen El-Haxh Omeri dhe Samari, e vean emisart e tixhanitve, kan shkaktuar q besimi islam t urrehet t fiset pagane t Sudanit, n vendet q njiten me Senegal dhe Niger. Armiqsia ndaj islait gjithnj ka marr formn e lvizjes nacionale, por edhe prve ksaj propaganda islame e ka prhapur fen e Pejgamberit n shum pjes t Guines dhe Senegambis. Kto jan vise n t cilat Fulbe63) dhe tregtart nga vendet e Hansit me udhtimet e veta t shpeshta tregtare e kan sjellur edhe diturin e fes s tyre. Kan arritur gjat shekullit t kaluar dhe ktij t trheqin nummr t madh konvertitsh. Sidomos dallohet aktiviteti i propaganduesve kadirit dhe tregtarve musliman, q i kan prvetsuar konvertitt e ri n fen e vet prej kur okupacioni franez i solli paq vendit. Ky deprtim i qet i fes ka qen lehtsuar n Sudanin franez, sikur edhe n viset e Afriks, t cilt prej para do kohsh erdhn nn sundimin e forcave evropiane. Lehtsimi ka ardhur sandejmi q sunduesit franez di m privilegjueshm kan shikuar n shtresat e arsimuara, n mesin e t cilve m s shumti ka pasur musliman. Pr dalli mprej tyre, npunsit qeveritar me nnmim kan shikuar n zakonet e kqia dhe bestytnit t prhapura t idhujtart pagan.64) Senusit Puna n prhapjen e islamit q e kan zhvilluar senusit nuk mundet n asnj rast t sillet n lidhje me dhunn ose luftn. N shrbim t fes jan prdoruar vetm mjetet e qeta dhe bindjet. Juristi (fekihu) algjerian i quajtur Sidi Muhammed b. Ali EsSenusi n vitin 1837 e themeloi shoqatn fetare me qllim t reformave n islam dhe prhapjes s fes. Para vdekjes n vitin 1859 arriti ta themeloj shtetin teokratik me fuqin e gjenialitetit t vet, pa gjakderdhje. Ithtart e tij dftojn
320

besnikrin e shtetasit shtetit kufijt e t cilit, pr do dit, i zgjerojn trashgimtart e tij.65) Antart e ksaj vllazrie (rendi) i prmbahen, deri n hollsi, sjelljes s mir sipas normave t Kuranit, n pajtim me monoteizmin e pastr. Kta jan principet e dgjueshmris All-llahut t Vetm. Plotsisht ndalohet krkimi i ndihms prej evlijave dhe vizits s varreve t tyre. Jan detyruar t heqin dor nga kafeja dhe duhani, tu shmangen t gjitha lidhjeve reciproke me Hebraikt dhe t krishtert. E kan ndihmuar shoqrin me ndarjen e pjess s caktuar t mjeteve nga t ardhurat e veta, nse vet nuk kan ditur t angazhohen n shrbim bashksis. Ia kan prkushtuar t gjitha forcat e veta prparimit t islamit duke iu kundrvn, njkohsisht, cilit do lloj t ndikimit evropian. Kjo bashksi sht zgjeruar npr tr Afrikn veriore. Zavit (teqet) e saj jan t shprndara prej Egjiptit deri n Maroko, kurse n brendsi shtrihen npr oazat e Sahars dhe Sudanit. Qendra e ksaj organizate gjendej n oazn e Xhagbubs66) n shkrettirn e Libis, ndrmjet Egjiptit dhe Tripolit. N t do vit jan aftsuar me qindra misionar, pastaj jan drguar n t gjitha pjest e Afriks veriore. Prej zavis n kt fshat t gjitha zavit tjera - degt (e konsiderohet se kan qen 121) i kan marr udhzimet dhe urdhresat n t gjitha pyetjet t lidhura pr rregullimin dhe zgjerimin e ktij shteti t madh teokratik, q ka kyqur me rregullimin e vet t shklqyeshm mijra persona racash dhe nacionalitetesh t ndryshme. Sikur situata mos t ishte e ktill, dallimet gjeografike dhe intereset e ksaj bote do ti ndanin kta nga ata. Pasi ka qen sukses i fuqishm, q e kan sendrtuar kta emisar vetmohues dhe energjik, ekzistimi i ithtarve t tyre nuk sht kufizuar n Afrikn veriore, prej Egjiptit deri n Maroko, nprmjet Sudanit, Senegambis dhe Somalis, por ithtart e ksaj vllezrie mund t gjenden edhe n Arabi, Mezopotami dhe n ujdhesat e arkipelagut t Malajeve.67) Ndonse senusit n filli mkan qen lvizje reformiste brenda islamit, ata njkohsisht jan aktiv edhe n prhapjen e msimit islam. Disa fise afrikane, q para ksaj kan qen pagane, ose musliman
321

vetm n emr, kur emisart e rendit senusij kan hyr n midisin e tyre, jan br ithtar t zjarrt t fes s Pejgamberit. Shembull i ksaj sht puna e misionarve senusij n konvertimit e pjess s Beolve (fisi q e ka banuar trevn kodrinare t Ennedis, n lindje prej Barku-as) q ende kan qen pagan. Nj pjes e ktij fisi entuziazmin e vet fetar e ka sjell n pjesn tjetr t fisit q ka pasur vetm dije siprfaqsore pr islamin dhe kan qen musliman vetm sipas emrit.68) Kur senusit erdhn n mesin e popullit Tedas n viset Tu ose Tibisti, n Sahar, n jug nga oaza Fezzan, q po ashtu kan qen vetm sipas emrit, kan qen dshmitar t suksesit t prpjekjes dhe angazhimit t tyre.69) Misionart e ktij rendi po ashtu jan barts t propagands aktive n vendin e Gallve, n t ciln do vit kan drguar misionar nga Herari, ku senusit kan qen mjaft influencues. Pa prjashtim, shum krer t pallatit t emirit kan qen antar t tyre.70) Pr shkak t ndihms n prpjekjet n perhapjen e fes kta misionar kan hapur shkolla dhe kan formuar qendra n oazat shkretinore. sht rast evident n Wadai. Numr t madh t ithtarve kan arritur edhe me blerjen e robrve q i kan arsimuar n Xhogbubu, dhe kur u sht dukur se jan aftsuar jaft n msimin e rendit, i kan liruar dhe i kan kthyer prapa n vendlindje ti kthejn n islam vllazrit e vet.71) Duket se ndikimi i ktij rendi tash sht n rnie.72) Qoft edhe t parndsishme, kto lajme pr punn misionariste t muslimanve n mesin e fiseve pagane t Sudanit jan me rndsi duke e marr parasysh mngsin e prgjithshme t informatave pr prhapjen e islamit n kt pjes t Afriks. Por, deri sa evidenca dokumentarike sht n mngsi, deri ather qndrimi i bashksive muslimane n midisin e fetishistve dhe idhujtarve, si prfaqsues t besimit dhe civilizimit m t lart, jan prov e gjall e misionarve musliman n prhapjen e fes (sidomos n kufirin jugperndimor t ndikimit islam) dhe paraqesin dallimin shprehs fiseve pagane moralin e t cilave e ka rrnuar tregtia evropiane me alkohol. Kt kontrast mir e ekspozon udhprshkruesi bashkkohor73) kur flet pr gjendjen nnmuese t fiseve t Nigerit t Poshtm: Deri sa kam lundruar lumit prpjet (Nigerit), n 200 milet e para ka par pak
322

sosh q e ndrron pikpamjen time. Ktu kan marr hov n unitetin e afrt fetishizmi, kanibalizmi dhe tregtia me alkohol. Por kur pas vetes kam ln vendin e ult bregdetar dhe jam gjetur afr kufirit jugor t asaj q quhet sudani jugor, kam vrejtur prmirsi t konsiderueshm n virtytet e jashtme dhe morale t vendasve. Kanibalizmi u zhduk, kurse n kt e ka ndjekur zhdukja e idhujtaris. Me t madhe u zhduk edhe tregtia me alkohol. Rrobet jan br m t mdha e m komode. Pastrtia u sht tradicionale, kurse pamja e tyre e jashtme sht m dinjitare, q, m tej, ka paralajmruar prtritjen normale. do gj onte n embrionin e nj parimi m t lart, principin q aq thell ka ndikuar n natyrn e zezakve q prej tij ka krijuar njeriun e ri. Ndoshta do t befasoheni kur t msoni / se ky parim sht islami. Kur ka kaluar pran Lokogjes, n prbrjen e Benes me Nigerin, pas vetes kam ln qendrat misionariste t islamit. Duke hyr n Sudanin qendrar, jam gjetur n shtetin relativisht mir t drejtuar prplot me grupe aktive t tregtarve t menur dhe njerzve t shkatht n prodhimin e tekstilit, bakrit dhe lkurs. Ky sht popull q ka br prparim t madh drejt civilizimit. Q t fitohet vlersimi i plot i aktivitetit misionarist t islamit n Afrikn e zez (Nigritia), nuk guxon t heqet nga mendja vijuesja: deri sa n breg dhe prgajt kufirit jugor t sfers influencuese t islamit misionari musliman ka qen pionier i fes s vet, nga ana tjetr ende pas tij ka mbetur fush e gjer pr propagandn islame n brendi t vendit, t cilat jan shtu drejt veriut dhe lindjes, edhe prkundr asaj q islami n kto treva i ka forcuar rrnjt ende m hert. Nj pjes e Fungjit, racs zezake q ka dominuar me Semanarin, kan qen musliman, kurse t tjert kan qen pagan. Tregtart musliman nga Nubia kta t fundit kan tentuar ti kthejn n islam.74) Fisi pagan Gjukun,74) shteti i fuqish i t cilit sht zhdukur para zhvillimit triumfal t Fulbve, ka arritur ti kundrvihet ndikimit n rritje t islamit ndonse ministri i punve t jashtme t mbretit t tyre ka qen gjithnj musliman, kurse t shprngulurit e Hansve dhe muslimanve t tjer jan vendosur n mesin e tyre. Kta t shprngulur nuk kan arritur ta kthejn n islam asknd nga Gjukunt.
323

Tradita e tyre e lavdis s vjetr ka br q fuqish mti prmbahen besimit t vet nacional. Udhheqja shpirtrore iu sht prezentuar n figurn e mbretit t tyre.76) sht leht t numrohen shum pjes t popullsis s Sudanit dhe Senegambis, q ende i ruajn traditat e veta dhe besimet pagane ose kt e mbulojn me ritualet islame, qoft, n rastet m t shumta, me shekull jan t rrethuar me ithtart e Pejgamberit. Konnhosi, nj deg e fisit t madh Mandingo, ende n pjesn m t madhe jan pagan. Vet viteve t fundit ka prparuar n mesin e tyre.77) Si pasoj e ksaj sht entuziazmi i pazakonshm ndaj puns misionariset, q sht zhvilluar n mesin e muslimanve t ksaj treve gjat ktij shekulli, ndonse nuk ka gjetur fush t gjer n t ciln do ta zhvillonte veprimtarin e vet. Rndsia n historin misionariste t islait anifestohet n kt kontinent t lvizjeve reformatoriste brenda vet islait dhe n prtritjen e jetess fetare vetjake t uslimanit. Kto jan pyetjet n t cilat m hert kemi trhequr vmendjen. Islami n bregun perndimor t Afriks Bregu perndimor i Afriks sht fusha e dyt e ndrmarrjes misionariste islame. Kshtu islami sht ballafaquar me popullsin e shumt q ende nuk sht konvertuar prkundr prparimit q ka pasur n bregun e Guines, Sierra Leones dhe Liberis, ku, n fund, ka m shum musliman se sa pagan. Nj prej aktiviteteve m s hershmi t hetuara n fqinjsi t Sierra Leones mund t gjendet n lutjen pr shprndarjen e Kompanis Sierra Leone. Shkrimin e saj e urdhroi Shtpia e Poshtme (Hous of Commons) m. maj 1802. Jo m shum se para 70 viteve, nj numr i vogl muslimansh u vendos n vendin larg rreth 40 mila n veri prej Sierra Leones, kurse e kan quajtur Vendi i Mandingve. Si sht n praktikn e ksaj feje, ata i kan themeluar shkollat n t cilat msohej gjuha arabe dhe doktrinat e Muhammedit, pastaj zakonet islame. sht e nevojshme t prmendet se ata nuk e shesin si rob askend nga bashkbesimtart e vet. Ligjet e futura jan vn me Kuran. Praktika q kryesisht i ka kontribuar shpopullzimit s Bregut sht rrnjosur dhe, prkundr
324

shum prarjeve t brendshme, sht futurprpjestimisht shkall e madhe e civilizimit, unitetit dhe siguris. Pr kt arsye popullsia sht rritur shpejt dhe tr pushteti n territor q e banojn ka kaluar shkallrisht n duart e tyre. Ata q msojn n shkollat e tyre kan marr pasuri dhe pushtet edhe n vendet fqinje dhe kan sjellur me vehte nj pjes t konsiderueshme t trashgimis s fes dhe zakonit t vet. Krert tjer i kan pranuar emrat, q pr veti i kan pranuar kta musliman pr shkak t autoritetit q i ka prcjellur. Duket i mundshm q islami sht prhapur qetsisht n tr trevn ku gjendet kolonia (e Mandingve), duke bartur me vete ato prparsi t cilat, si duket gjithnj i shrbejn fitores s tij ndaj bestytnis zezake.78) N vendin Mendi, rreth njqind mila n jug prej Sierra Leone, islami, si duket, ka gjetur hyrje vetm n shekullin e tanishm dhe tash kryen prparim t vazhdueshm. Propagandn nuk e zhvillon ndonj trup i veante ose klerikt t caktuar pr kt qllim, por do musliman sht misionar aktiv. Nse takohen gjasht sosh, m pak apo m shum, n ndonj qytet, ku kan pr qllim q t vendosen nj koh, s shpejti e ngrisin xhamin dhe fillojn me pun. M s pari i drejtoheshin kryeparit t qytetit q ta fitojn lejen e tij pr aktin e synuar, e ndoshta edhe premtimin e tij se do t bhet ithtar. Ata e msojn me lutjet e veta n gjuhn arabe ose kujdesen q prmendsh ti msoj. Ata e udhzonin n format dhe ritualet gjat lutjes. Ia ndalonin pijet - ndales s cils i sht dhe nuk i sht prmbajtur - dhe njeriu bhej konvertit.79) N bregun e Guines ndikimi musliman kryesisht sht zgjeruar nprmjet tregtarve Haus, q kan mund t gjenden n t gjitha qytetet tregtare n breg. Aty i kan formuar vendbanimet, e ndrtonin menjher xhamive dhe me sjelljen e vet serioze dhe me kultur m superiore kan ln prshtypje n fqinjt pagan. Tr fiset idhujtare kan kaluar n islam pr at shkak q kan filluar ta immitojn at q e kan njohur si m t lart prej kulturs s tyre vetjake. Kjo ka ndodhur pa kontribut t veant t dhn pr bindjen e tyre.80) N Ashonti ka qen embrioni i shoqris muslimane, ekzistimi i s cils daton majft hert, rreth vitit 1750. Prej ather, misionart
325

musliman kan punuar ngadal, por me sukses t sigurt,81) sepse kan hasur n mirseardhje n vend dhe vetes i kan arritur ndikim t konsiderueshm mn pallat. Me ndihmn e shkollave t veta kan arritur t sundojn me shpirtrat e brezit t ri. Ktu thuhet se ekzistojn shenjat e qarta se islami do t bhet fe sunduese n Ashanti, q e kan pranuar shum krer.82) N Dahomej n Bregun e Art islami pr do dit shnon prparim t ri. N rastin kur krert pagan nuk e pranojn, n fund m s shpeshti prjetojn t bien nn ndikimin e misionarve t tij, q kan se si ta shfrytzojn pr punn e vet n mesin e bots s rndomt.83) Dahamej dhe Ashanti jan mbretrit m t rndsishme n kt pjes kontinenti. Me to ende sundojn pagant - udhheqs. Thuhet se konversioni i tyre n islam sht vetm pyetje e kohs s shkurtr.84) N Llagos ka afr 10.000 musliamn. T gjitha qendrattregtare t bregut perndimor, duke e llogaritur edhe popullsin e tyre dhe muslimant e shumt, i takojn fiseve zezake n aspektin kulturor m t prparuar, si jan Fulbt (Fulant), Mandingt dhe Hanst. Kur kta njerz t zbresin n qytetet bregdetare, q e bjn n numr t konsiderueshm, qoft si tregtar ose t shrbejn n forcat ushtarake evropiane, ata nuk mund ti shmangen t ln prshtypjen me guximin e vet dhe mirsjelljen e lir n zezakun e ans bregdetare. Ai mund t vrej q ata q besojn n Kuran, kudo qofshin, gzojn respektin e sunduesve npunsve dhe tregtarve evropian. Kurse ata sipas racs dhe pamjes, rrobave dhe manireve nuk dallojn shum prej tij, q afrimin vllezris s tyre do ta bnte t pamundur. Atij po ashtu i ofrohet pjesa n privilegjet e tyre, me kusht t hyj n fen e tyre.85) Nse zezaki-pagan, sado qoft i papashm dhe i prmuar, tregon vullnet ta pranoj msimin e Pejgamberit, ai menjher pranohet i barabart n shoqrin e tij. Pranimi n vllazri n islam nuk sht prani mq jepet me gjysm zemr, por kjo sht di q lirisht i ofrojn propaganduesit e zjarrt e t zellshm t fes. Pr kt shkak, prej gryks s Senegalit n Llagos, n hapsirn prej 2000 milash, thuhet se sht vshtir t gjendet qyteti me rndsi n Bregdet e q n t mos t ket s paku nj xhami me
326

propaganduesit aktiv t islamit, t cilt shpesh punojn krah pr krahu me msuesit e krishterizmit.86) Islami n bregun lindor afrikan Tash do t hedhemi n historin e prhapjes s islamit n ann tjetr t kontinentit afrikan, popullsia e t cilit ka qen n lidhje me vendet ku kjo fe sht lindur. T dhnat e shkruara, q kan t bjn me vendbanimet e para arabe n bregun lndor t Afriks, jan t parndsishme. Sipas nj kronike arabe, q Portugalezt e gjetn n Kibu87) kur kt qytet e ka plakitur Don Froncisko dAlmuidi n vitin 1505, t shprngulurit e par kan qen grupi i Arabve, t cilt jan przn pr shkak t ndjekjes s msimeve heretike t njfar Zejdi,88) pasardhsit t Pejgamberit, pas kahit jan quajtur Emozadije (ndoshta Ummetu Zeyd, Populli i Zejdit). Ka mundsi q kjo ka t bj me Zejb b. Aliun, nipin e Husejnit. Ai sht nj prej pasardhsave t Aliut, nipit t Muhammedit. Gjat pushtetit t halifit Hishamit sht shpallur pr imam Mehdi. Nxiti trazirn e partis shiite, por qe ngadhnjyer dhe mbytur n vitin 122 H.?740.89) Duket se kjo bashksi e muslimanve ka jetuar n frik t madhe prej popullsis pagane vendse. Edhe prkundr ksaj kan arritur shkallsirht ti zgjerojn vendbanimet e veta prgajt bregut. Pastaj arriti edhe grupi i dyt i ikanahve, q erdhi prej ans arabe t gjirit Persik, jolarg nga ujdhesa Bahrejn. Ata kan arritur n tri anije nn udhheqjen e shtat vllezrve. Kan ikur nga dhuna e mbretit t Lasahs90) (El-Ahsa), qytetit n afrsi t kolonive t fisit t tij. Qyteti i par q e kan themeluar ka qen Magdisho (Magdaxo)91) q sht zhvilluar, m von, n aso fuqie q ka dominuar m t gjith Arabt n breg. Duke e marr parasysh se autoktont, d.m.th. Amuzejditt i kan takuar drejtimit tjetrfae, sepse t part kan qen shiit, kurse t dytt sunnit, kan refuzuar ti nnshtrohen pushtetmbajtsve t Mogadishi. Jan trhequr n brendi, ku jan przier me popullatn vendse. Jan martuar me ta dhe i kan pranuar shprehit dhe traditat e tyre.92)
327

Magdisho sht themeluar kah mesi i shekullit X dhe ka mbetur qyteti m i fuqish n kt breg di m shum se 70 vjet, kur kan arritur t shprngulur t ri nga gjiri Persik dhe kan themeluar vendbanim rival di m n jug. Udhheqsi i ktij ekspedicioni sht quajtur Ali, nj prej shtat bijve t njfar sulltani Hasani nga Shirazi. Pasi nna i qe Abesinase, vllezrit e kan shikuar me sy nnmues. mnyra e tyre e egr ndaj tij, pas vdekjes s babait, e ka detyruar q ta lshoj endlindjen dhe t vendoset dikund tjetr. Pr kt shkak ka lundruar nga ujdhesa Ormuz me gruan dhe fmijt dhe me nj grup t vogl ithtarsh, duke iu shmangur Mogadishit, popullsia e t cilit i ka takuar drejtimit tjetrfare fetar. Ka shkuar m tej drejt jugut, sepse ka dgjuar se sht gjetur ari n bregun e Zanzibarit. Atje e ka themeluar qytetin Kilva. Ktu ka mundur ta ruaj pozicionin e pavarur dhe t bhet i lir nga przierja e pararendsve t tij nga veriu.93) N kt mnyr sht formuar nj numr i caktuar i qyteteve arabe prgajt bregut, prej gjirit t Ademit e deri te tropiku i Jugut (Sqapit), n skajin q nga gjeograft mesjetar arab sht quajtur Vendi zunxh, Vendi i zezakve. far angazhimi sht dhn nga popullsia muslimane n konvertimin e zunxhve (zezake) fare nuk sht shnuar. Ekziston tregimi i parndomt q sht ruajtur n nj prmbledhje t vjetr udhprshkruese, t shkruar sigurisht kah fillimi i shekullit X. Ajo dfton se islami ka hyr n mesin e njrit prej atyre fiseve nprmjet mbretit t tij. Njfar anije tregtare arabe me an t shtrngats qe qitur ngakursi i vet n vitin 922 dhe sht sjell deri te vendi i kanibalistve - zunxh, ku ekuipazhi ka pritur vdekjen e sigurt. E kundrta nga e pritura, mbreti i atij vendi me dashamirsi i ka pritur dhe u ofroi mikpritje disa muaj. Pr at koh e kan shitur mallin e vet me mime shum t volitshme. Mirpo, tregtart n mirsin e tij iu prgjigjn me besthyerje. Kur ai dhe suita e tij erdhn n anije q ti prcjelln, ata i lidhn dhe si robr i drguan n Oman. Disa vjet m von po ata tregtar shtrngate i hodh n limanin e njjt. Popullsia vendse i njohur dhe i rrethoi me barkat e veta.
328

U dorzuan kt her sikur t humbur. Njri tjetrit ia kan falur namazin e vdekjes. U solln para mbretit. Ktu me habi dhe befasi zbuluan se ky sht mbreti i njjt ndaj t cils ata, para disa viteve, aq turpshm jan sjellur. N vend q t hakmerret pr sjelljen e tyre t pabes, i la n jet dhe u lejoi ta shesin mallin e tyre. Me prbuzje e refuzoi dhuratn e tyre, q ia ofruan. Para se t largohen, nj prej tyre mori guxi dhe e luti mbretin t rrfej pr ikjen e tij. Iu prshkroi se si si rob ka arritur n Basra, e pastaj n Bagdad. Aty e pranoi islamin dhe u aftsua n fe. Duke ikur nga zotriu i vet, iu bashkua karavanit t haxhve, q ka shkuar n Mekke. Pasi q e kreu haxhin, arriti n Kairo. Prej ktu Nilit u drejtua n drejtim t vendit t vet. Atje arriti pasi q prjetoi shum rreziqe dhe shum her ra n robri. Duke u kthyer srish n mbretrin e vet, popullin e vet e msonte n islam dhe tash jam i knaqur q Zoti mua dhe popullit ti mi ka dhn dije pr islam dhe fen e vrtet dhe q askush tjetr n Vendin e zunxhve nuk sht dinjituar me kt mshir. Pr at shkak se ju keni qen shkak pr kalimin tim n islam, un ua fali. Thuaju muslimanve se mund t vijn n vendin ton dhe se do ti konsiderojm vllezr tonit.94) Nga burimi i njjt msojmm se, qysh n kt period t hershme, ky vend bregdetar shpesh sht vizituar nga nj numr m i madh i tregtarve arab. Por, pr kundr ekzistimit t lidhjes q me shekuj ka vazhduar ndrjet muslimanve dhe popullsis s vrtet t Bregut (me prjashtim t Somalianve), pak prej tyre kan qen nn ndikimin e islamit. Madje edhe para pushtiit portugalez n shekullin VI ka pasur disa kovnertime t kufizuara kryesisht n zonn bregdetare. Pas thyerjes s ndikimit portugalez n kt pjes t bots dhe prtritjes s pushtetit arab nn sundimin e Sejjid Osmanit, ka qen vshtir t bhet fardo prpjekjeje deri n shekullin XV n prhapjen e dijes pr islamin n mesin e fisve n brendi, me prjashti mt fisve Galla dhe Somale. Nj udhprshkrues i asaj kohe ka thn: Gjat kohs s tri udhtimeve t mia, q i ka mndrmarr drejt lindjes s Afriks s
329

mesme, nuk kam vrejtur asgj q islamin do ta parashtronte si fuqi civilizuese. Sado t jet forca jetsore e ksaj feje, ajo ka mbetur latente. Arabt dhe trashgimtart e tyre n kt territor nuk kan qen propagandues. Aty nuk kishte misionar q thrrasin n islam. Banort e Maskatit jan knaqur q robrit e tyre t jen deri diku n harmoni me disa forma t fes. Ata i kan ln fiset e Afriks lindore n mosdijen e tyre t madhe, duke u knaqur, si duket, me at q t mbeten n at jedis dhe n mosdijen e vet. Paaftsia e tyre pr civilizim qart sht manifestuar n faktin udits se 500 vjet kan kontaktuar me botn gjysmcivilizuese, e q nuk ka mbetur as nuanca m e vogl e virtyteve prosperuese me t cilat shquhen fqinjt e tyre. Nuk ka mugulluar as nuk sht zhvilluar nj embrion i mir gjat gjith ktyre viteve.95) Arabt n Afrikn lindore trsisht i jan dorzuar profesionit tregtar ose gjuetis n robr, duke dftuar pakujdesi pr prparimin e interesave t fes s vet. Kjo sht kundrshti evidente t vetmohimit misionarist q e kan dftuar bashkfetart e tyre n pjest tjera t Afriks. Islami n Ugand Prjashti mi dukshm sht aktiviteti propgadandues i tregtarve arab t cilit i jan qasur n ugand n gjysmn e par t shekullit XIX. Ka mundsi t ken vrejtur se fuqia e liris s Bagands sht e atill q tregtia me robr n mesin e tyre sht e atill q tregtia me robr n mesin e tyre sht e pamundur. Pr kt kan par se besimin e tyre do ta fitojn ashtu q do ti trheq n fen e vet. Shum prej Bagandve jan br musliman gjat kohs s sundimit t mbretit Mutes, por vizita e Stanliut ktij mbreti n vitin 1875 solli deri te hyrja e misioneve t krishtera vitin vijues. Fuqia muslimane n shtet shpejt ka rn me rritjen e numrit t t kryquarve dhe me konstituimin e protektoratit britanik.96) Por, ende nj numr i caktuar muslimansh mbajn pozicione me rndsi n Ugand dhe sht mundsi e qndrueshme q Provinca Lindore t bhet muslimane.
330

Transmetohet se numri i madh i personave influencues, n krahinn e pasur Busoga, n eri t ugands, ka kaluar n islam n vitin 1906.97) Me kt prjashtim, islami n Afrikn lindore ekuatoriale ka qen deri n gjysmn e dyt t shekullit XIX i kufizuar n vendet bregdetare dhe fqinje. Shpjegimi mund t gjendet n at q tregtart me robr nuk kan pasur interes pr prhapjen e islamit n mesin e fiseve pagane, dnr t cilt kan zn sakrificat e veta t pafatshme, sepse nse ndonj fis ka kaluar n islam, ata bheshin vllezrit e tyre sipas fes dhe n kt rast nuk do t robroheshin dhe t drgoheshin si robr.98) Islami n Afrikn lindore Kur u ndalua tregtia me robr me prhapjen e sundimit evropian mbi Afrikn lindore - ekuatoriale, pasoi ekspansioni evident i aktivitetit misionarist islam. N brendi u vendos rendi dhe paqa. Jan ndrtuar hekurudha dhe rrugt e gjra dhe tash tregtari i qet musliman ka mundur ta gjej rrugn n trevn q deri ather pr t ka qen e mbyllur. Qeveria e vendit i ka zgjedhur npunsit e vet nga pjesa e arsimuar m e lart e popullsis t ciln pak a shum e kan prbr muslimant. Me mijra shrbime ka formuar administrata gjermane e Afriks lindore dhe ua ka dorzuar npunsve musliman. Ata e kan prdor ndikimin e vet dhe tr fshatrat i kan kyqur n islam.99) Msuesit e shkollave shtetrore kan qen po ashtu musliman. Me fillimin e decenieve t fundit t shekullit XIX sht hetuar se msuesit svahili zhvillojn pun t gjall e t suksesshme misionariste n mesin e popujve Bondei dhe Vadigo (t cilt banojn pak n brendi prej bregdetit) n Afrikn lindore gjermane.100) Aktiviteti i ksaj lvizje t re misionariste ka qen mjaft i shprehur n brendi101) n fillim t shekullit XX, vean pas shuarjes s trazirs n vitin 1905 n Afrikn lindore gjermane. Kjo lvizje e ekspansionit vean ka rrjedhur me hekurudh dhe me rrugt e mdha tregtare. sht zgjeruar drejt nprmjet Afriks lindore gjermane drejt bregut t saj perndimor n liqenin Tanganian, kurse
331

n veri prej Usambares drejt krahins Kilimanxharo dhe n jug deri t liqeni Njasa.102) N kt propgadand kan punuar tregtart, vean svahilit, nga bregu, pastaj ushtart dhe npunsit shtetror... N pranimin e islamit shikohej sikur n shenjn e ngritjes n pozit m t lart kulturore dhe shoqrore, kurse edhe nnmimi me t cilin muslimant kan shikuar n pagant, se si flitet, shpesh ka qen faktori vendimtar n kthimin e tyre n islam.103) Nj shembull i ndjenjave t ktilla mund t merret nga Usambare perndimore, pr t ciln thuhet se deri n vitin 1891 ka qen e mbyllur pr islamin. Ndjenje armiqsore kan pasur edhe populli edhe krert ndaj muslimanve, nga t cilt jan friksuar dhe kan drojtur sikur nga tregtart me robr. Por kur ditt e tregtis me robr kan kaluar dhe kur sht futur qeverisja dhe rendi i prhershm, npunsit e par vends q jan emruar kan qn pothuaj t gjith musliman. Kta kan vepruar n krert dhe personalitetet tjera t rndsishme me t cilt kan ardhur n kontakt duke e konsideruar korrekte hyrjen n islam t atyre q punojn n institucionet zyrtare. Kshtu e kan arritur konvertizmin e disa krerve m t lart, q m von me ndiki mt ngjashm kan vepruar n ata me rang m t ult se vetja.104) Duhet se ka pak prova mbi punn e misionarve profesional ose cilit do grup fetar. Nuk ka as evidenc t mangt pr prpjekjet sistematike, sikur pr at q e ka dhn nj msues musliman. Ai njofton se rregullisht e ka vizituar nj zon n krahinn Kilimanxharo pes muaj do jav dhe ka ftuar n islam. Shrbimi i tij ka qen prshndetur n popull, ka ditur ti gostis me oriz e t tjera.105) sht evidente se n kt propagand t zjarrt thirrsit musliman n fe kujdesin e vet nuk ua kan kushtuar vet mpaganve, por jan prpjekur t fitojn konvertit edhe n mesin e t krishterve vendas.106) Islami ka gjetur rrugn edhe n Njasaland po ashtu n bregun lindor. Ka hyr me tregtart arab me robr dhe me aleatt e tyre Jaosi, t part e t cilve kan ardhur nga afrsia e bregut lindor, ku shum m hert e kan pranuar islamin.

332

Thuhet se sht gj e rrall t shihet Arabi n Njasaland, por Jaost prbjn nj prej fiseve vendse m t fuqishme n Njasaband. N isla mshikojn si n fen e vet nacionale. Ndonse duket se nuk ka pasur propagand t organizuar, islami shpejt sht zgjeruar gjat decenies s par t shekullit XX dhe kt n mesin e disa fiseve n intelegjente n vend.107) Fiset Galla dhe Somal Sukses t ngjashm islami ka arritur n mesin e fiseve Galla dhe Somal. Tashm ka pasur fjal pr vendbanimet e Gallve n Abesini. Parashtrohet se kta t shprngulur, q ndahen n shtat gjiri tjera, me nj emrtim Vollo-Galla, kan qen t gjith pagan n kohn e sulmit t tyre n kt vend.107/a) Nj pjes e mir ka mbetur n paganiz mderi m sot. Pas stabilizimit n Abesini ata jan prshtatur aty. N t shumtn e rasteve e kan prvetsuar gjuhn, shprehit dhe traditat e popullsis vendse.108) Tregimi pr kalimin e tyre n islamm sht i pasqaruar. Pr disa prej tyre thuhet se jan kryquar detyrimisht. osekzistimi i fuqis politike n duart e muslimanve nuk ka lejuar mundsin e fardo qoft konvertii n isla n mnyr t ngjashme. Thuhet se ata n jug n shekullin XVIII n t shumtn kan qen musliman, deri sa ata n lindje dhe perndim kryesisht kan qen pagan.109) Informatat di m t reja dftojn n rritjen e mtejme t numrit t ithtarve t Pejgamberit. Munzingeri n vitin 1867 ka paradftuar se n koh t shkurtr t gjitha fiset Galla do t jen musliman.110) Pasi pr ta thuhet se jan mjaft fanatik, kt mund ta konkludojm se n asnj kupti mnuk kan qen indiferent dhe jolojal n besnikrin e vet ksaj feja.111) Galla i liruar, t cilin Donghty e ka takuar n Hajber, ka treguar shkall t lart t entuziazmit ndaj fes s vet. Ky njeri si fmij sht marr nga shtpia e tij dhe sht shitur n Xhide. Donghty e ka pyetur vall ende n zemr nuk mban urrejtje ndaj atyre q e kan vjedhur dhe jetn ia kan shitur t shrbej n fund t jes. Nj gj do gj ma ka kompenzuar, u prgjegj, e kjo sht q nuk jam fundosur n mosdije n mesin e paganve.
333

Ah, far providence e All-llahut sht kjo q kam ardhur n vendin e Pejgamberit dhe e kam njohur kt fe.112) Ah, sa mbl sht ktu n besim! M beso, mik i dashur, kjo sht shtje pr t ciln zemra sht e pafuqishme t flet. Sa dshiroj q Zoti t t udhzoj n at dije (qiellore), por un jam i sigurt se Zoti do t t mbroj dhe se nuk do t shkatrroj deri sa nuk hyn n kt fe. Ah, sa bukur do t ishte t t shihja si musliman. T bhesh nj prej nesh, por un di se koha (e vdekjes) sht n dorn e Zotit, dhe Ai punon t doj.113) Nj pjes e popullsis n mesin e fiseve Galla t banuar n vendin njmend t Gallve sht muslimane (disa fise jan konvertuar rreth vitit 1500,114) kurse pjesa tjetr jan pagan. Prjashtim mbjn ato fise q direkt jetojn pran kufirit abesinas. Ata kah fundi i shekullit XIX kan qen t detyruar nga mbreti i atij vendi ta pranojn krishterizmin.117) N viset malore muslimant jan n pakic, por n fush gropa misionart isla kan pasur sukses t qart dhe msimi i tyre ka hasur n pritje t shklqyeshme gjat kohs s shekullit t kaluar. Antonio Cecchi (Sei), q e vizitoi mbretrin e vogl Limmn n vitin 1878, e sjell nj tregim pr konversionin e abba Baghibas,115) babain e kryeparit t athershm regjional, nprmjet muslimanve q kan shkuar pas puns s vet misionariste n kt vend n petkat e tregtarve. Shembullin e tyre e kan ndjekur edhe krert tjer t mbretrive fqinje Galla, sikur edhe npunsit e pallateve t tyre. Nj pjes e popullsis po ashtu sht prvetsuar pr fen e re q ka vazhduar t prparoj n mesin e tyre. Por pjesa m e madhe e tyre ka mbetur n kultin e vet t vjetr t besimit.117) Kta tregtar kan hasur n mirseardhje n pallatet e krerve Gallas, pasi q atje kan gjetur treg pr kmbimin e prodhimeve tregtare lokale pr mallin e importuar t prodhimit t huaj. Pasi q kta tregtar vetm nj her n vit, apo n dy vjet kan udhtuar deri n breg, kohn tjetr e kan kaluar n vendin e Gallve. Kan pasur shumsi rastesh q mir kan ditur ta shfrytzojn n punn n propagandimin e islamit. Kudo q shkeln n kmb, sigurisht pr nj koh t shkurtr kan prvetsuar nj numr m t madh t atyre q kan hyr n islam.118) Islami ka ardhur ktu n konflikt me me misionart e krishter nga Evropa, prpjekjet e t cilve, qoft edhe kan arritur disa konvertit
334

t krishter, jan kurorzuar me sukses t vogl.119) Madje edhe nga ata q i ka kryquar kardinali Massagja, q m von ishte larguar nga kto vise, disa e kan pranuar islamin ose kan mbetur n pafe - as kan besuar n Krishtin as n All-llahun.120) N ndrkoh misionart musliman kan realizuar suksese t kontinuara dhe ia kan hapur vetes rrugn larg drejt jugut dhe e kan kaluar lumin Vabi.121) Shumica e GAlla-fiseve qndron n perndim t Galla-vendit, ku deri n fund t shekullit XIX kan mbetur pagane. N mesin e fiseve me perndimore prej tyre fisit Lega122) adhurimi i vjetr i natyrs ka filluar ti bjer dhe ndikimi n rritje i misionarve musliman e ka br t mundur q pr disa vjet t gjith Legt t hyjn n rrethin e islamit.123) Afrika verilindore n kohn bashkkohore paraqet sken t aktivitetit t gjall e t zjarrt misionarist nga ana e muslimanve. Nga disa qindra misionar vijn do vit nga Arabia. N punn e vet kan shum m tepr sukses n mesin e Somaliasve se sa n mesin e Galve.124) Afrsia direkte e Somalis dhe Arabis ka shkaktuar q ky vend mjaft hert t bhet aren e puns misionariste muslimanve, por, fatkeqsisht, ajo q pr kt sht e shkruar sht shum pak. Ibn Havkali125) prmend se populli i Zoilit n gjysmn e dyt t shekullit IX ka qen i krishter, por n gjysmn e par t shekullit XIV Ebu Fida pr ta thot se jan musliman.126) Feja e re, sipas gjasave, sht prcjellur prtej detit me tregtart arab t arratisur. Somaliant n veri kan legjendn pr njfar Arabi e prejardhje fisnike q sht detyruar ta lshoj vendin e vet, ta kaloj detin deri n Adel, ku i ka ftuar n islam t part e tyre.127) N shekullin e XV grupi prej 44 Arab ka ardhur si misionar nga Hodromevti. Kan zbritur n Berber n detin e Kuq dhe prej aty jan shprndar npr Somali pr t ftuar n islam. Nj prej tyre, shejh Ibrahim mEbu Zarbaj, u drejtua deri n Herar n vitin 1430 dhe atje ka prvetsuar shum konvertit. Varri ende i sht objekti respektit n qytet. Kodra afr Berbers ende quhet Kodra e evlijave, si prkujti mpr kto misionar. Pr ta thuhet se aty kan qndruar n vetmin
335

devocionuese serioze para se, prsgjati e prsgjri, jan shprndar npr tok, duke punuar pr kthim n islam.128) Islami, pak nga pak, ka dominuar me t gjitha pjest e Indis verilindore, por rritja e fuqis s mbretit Menalik dhe okupacioni i tij i Harasit n vitin 1866 ka rezultuar me kalimin e nj numri t caktuar t popullsis n krishterizm.129) Islami n Kolonin Kap Q ta plotsojm kt pasqyr t islamit n Afrik, ka mbetur q t tregohet n faktin se kjo fe ka deprtuar deri n jugun skajor n kt kontinent, deri te kolonia Kap. Muslimant e Kapit jan pasardhs t malajve t cilt ktu i kan sjell Holandezt130) diku n shekullin e XVII ose XVIII.131) Ata flasin me dialektin e shtrembruar Boer me przierje t madhe t fjalve arabisht dhe disa anglisht dhe malajisht. Nj broshur e pazakonshme sht botuar n kt dialekt. sht shkruar me alfabet arab dhe sht shtypur n Istambull n vitin 1877 nga ana e ministrit turk t arsimit q t shrbej si doracak pr msimin e themeleve islame.132) Emrat holandez, q disa prej tyre i mbajn, sikur edhe forma e fytyrs q te shumica e tyre sht e hetueshme, dftojn n supoziin se n bashksin e vet nganjher i kan pranuar disa persona t prejardhjes holandeze. N rastin skajar, n damart e tyre ekziston przierja e konsiderueshme e gjakut holandez. Ata i kan prvetsuar edhe disa konvertit n mesin e Hatentotve. Udhprshkruesit evropian133) nuk kan shkruar pr ata sikur as bashkbesimtart e tyre deri n ditt e fundit. Kolbruku (Colebrooke) ka trhequr vmendjen n vitin 1819 n rritjen e islamit n shnimet e veta interesante q i ka shkruar pr Kapkolonin: Thon se islami prparon n mesin e robrve dhe n mesin e t lirve n Kap. E kjo d.m.th. se numri shum m i madh i atyre n mesin e zezakve dhe t ngjyrosurve, t llojeve t ndryshme, t cilt nga paganizmi kan kaluar n islam, se sa n fen e krishter, edhe prkundr prpjekjes s madhe q e kan dhn misionart e devotshm. Nj nga shkaqet pr kt shtrembrueshmri sht mmbrojtja dhe mosdisponimi q skllavopronart e kan treguar ndaj
336

kryqiit t robrve t tyre. Kjo sht lajmruar pr shkak t kuptuarit t gabueshm dhe friks s tepruar, nga t drejtat q robrit e kryquar do ti fitojn. Nuk ka dyshi mse robrit kan qen nn ndikimin e mbetjes s ktij mosdisponimi dhe ska qen e rrall q robi t prgjigjet, kur pyetjej pr motivin e kalimit n islam, se duket t ket ndonj fe, kurse nuk i sht lejuar t kaloj n krishterizm. Paragjykimi pr kt gj hiqet dhe tash sht zvogluar kundrshtimi i ktyre pronarve pr shkak t konversionit t robrve t tyre si ka qen m hert. Zotrinjt kan filluar t kuptojn se robrit e tyre nuk e keqprdorin msimin q e pranojn me detyrat fetare. Misionart q i jan prkushtuar vean msiit fetar t robrve (dhe n do qytet kryesor ka nga nj), kan arritur suskes q t rritet numri i besimtarve dhe shpresojn se angazhimi i tyre nuk do t jet i pafrytshm. Por, kleriku musliman me pak angazhimi ka kope m t madhe.134) Pr pesdhjet vitet e fundit muslimant n kolonin Kapu i kan vizituar bashkbesimtart e tyre t zjarrt nga vendet tjera. Shum m tepr kujdes tash u sht kushtuar arsimimit t tyre. Tek ata sht ngjallur jeta m e thell fetare nga ajo me t ciln kan jetuar. Thuhet se kan zhvilluar propagand t zjarrt vean n mesin e popullsis s ngjyrosur t Kapus dhe kan arritur sukses t caktuar.135) Kjo lvizje e misionaris vean sht e fuqishme n pjesn perndimore t Kolonis. Thuhet se ekziston lvizja q sht n rrug ta themeloj fakultetin n Klirmaut n afrsi t Keptaunit. Ai do t bhet qendra e propagands s islamit. Nj nga metodat q tash prdoret sht edhe marrja e fmijve t ln e t pakujdesur dhe edukimi i tyre n islam.136) do vit dikush nga ata shkon n haxh n Mekke ku caktohet shejh i veant q ti mbikqyr.137) Thuhet pr puntort indus q vijn t punojn n fushat e margaritarve t Afriks jugore, se po ashtu jan propagandues t islamit.138) Pr shkak t pozicionit t vet t veuar prej rreth 220 deri 540 mila prej toks kryesore ujdhess Madagaskas krkon vendjen e veant.
337

Nj fis q e ka pranuar islamin sht Antaimorana, q e zn pjesn juglindore t bregut. Nuk ka dyshim se n islam kan kaluar nprmjet misionarve arab, por sht e panjohur koha kur ky ndryshi mi fes ka ndodhur. Tradita kt e kthen n kohn e vet Pejgamberit por ne vetm n shekullin e XVI i gjejm t dhnat e njmendta pr muslimant n ujdhesn n veprat e gjeografve italian dhe portugalez.139) Metodat misionariste n prhapjen e fes Nga kjo pasqyr e dhn sumarre historike mund t vrehen metodat e qeta q n shumic e kan karakterizuar lvizjen misionariste islame n Afrik. Ndonse islami shpesh e ka shtrir shpatn si instrument t pushtimeve t veta shprtrore, megjithat prdorimit t forcs dhe gjakderdhjes, n t shumtn e rasteve, i kan paraprir prpjekjet e qarta misionariste. Propaganduesi e ka ndjekur pushtuesin q ta prmbushi mngsin e puns s konversionit. sht e vrtet, islami me lehtsi t madhe ka arritur n shum pjes t Afriks me sukseset botrore t pionierve musliman sikur edhe me formimin e shteteve muslimane me elemente pagane. Shpesh zjarri dhe gjakderdhja e kan karakterizuar drejtimin e xhihadit, jan zbatuar pr rrnjosjen e paganve. Fjalt e t riut Arab nga Boruni t cilin kaptenai Burtani140) e takoi n pallatin e mbretit Abeokuti, pa dyshim shprehin synimet e shum muslimanve afrikan: Na i jep ato pushk dhe barut dhe ne kta qen do ti islamizojn. Ehoja e ktyre fjalve mund t gjendet edhe n porosin q na kan dhn Mungo Parku,141) q sht drguar nga mbreti musliman Futah Toroi fqinjit t tij pagan: Me kt thik Abdulkadiri do t dinjitohet tia rruaj kokn Damelit nse Dameli kalon n islam, kurse e kt thikn tjetr Abdulkadiri do tia prej qafn Damelit nse Dameli do t refuzoj t kaloj n islam. Zgjidhja vetes. Sado q islami i ka pasur borgj trimris luftarake t fanatikve si jan kta, ne kemi prova t pakontestueshme t udhprshkruesve dhe t tjerve pr thirrjen e qet n fe, pr punn e paatakueshme dhe vazhduese t propaganduesve musliman q i kan kontribuar prhapjes s shpejt t islamit n Afrikn bashkkohore pa asnj lloj aspekti t detyrimit.
338

Ka mundsi se me kt metodn e fundit kundrshtart kan qen t zhdukur dhe puna n konvertizm ende sht e hetueshm n prparim mn shum vise n breg dhe n brendsi.142) Kudo q islami vetes ia ka hapur rrugn, aty do t gjendet misionari musliman si barts i doktrinve t ksaj feje. Tregtari, qoft ai Arab, Pul apo Mandingo, e ka bashkuar prhapjen e fes dhe shitjen e mallit t vet. Vetm profesioni i tij e ka shpjer n kontakt t ngusht dhe direkt me ata q ka dshiruar ti kthej n islam dhe i ka armatosur t gjitha mundsit t akuzs t motiveve keqsynuese. Kur njeriu i ktill t hyj n fshatin pagan, do ta trhiqte vmmendjen n marrjen e vet t shpesht t abdestit dhe prcjelljes s rregullt t kohs s namazit dhe devotshmris n t cilin duket sikur bisedon me ndonj qenie t fsheht. Me superioritetin e vet t lart intelektual dhe moral ka nxitur respektin dhe besimin e popullsis pagane. Njkohsisht sht treguar i gatshm dhe i vullnetshm ti prcjell virtytet e veta t larta dhe dijen. Haxhiu ose pelegrini q kthehej nga mekkeja, plot entuziaz pr prhapjen e fes, t cils ia ka kushtuar gjith energjin e vet, duke shkuar nga vendi n vend, duke jetuar nga sadaka e besimtarvve, do ta fuste provn e t vrtets n mesin e fqinjve t vet pagan. Studenti, si njeri i shkencs, ka hasur n respekt nga arsyeja e dijes s tij nga feja dhe e drejta islame. Nganjher sht preokupuar edhe me medicion. N fund ka qen me t madhe i krkuar si shkrues i talismanve, ajeteve kuranore, t cilat jan qepa n copza t lkurs dhe plhurs dhe jan lidhur pr krah ose rreth qafs. Kjo sht detyr q ka mundur ta shfrytzoj si mjet i rritjes s numrit t konvertitve n islam. Pr shembull, kur prej tij krkojn kto hajmali grat sterile ose ato q i kan humbur fmijt e mitur, ua bn si kusht t suksesit t ktyre talismanve q fmijt e vet t ardhshm ti edukojn n islam.143) Kta msues fetar, murabit ose alut, si jan quajtur, lart jan uar. N disa fise t Afriks perndimore do fis ka pasur nj shtpiz pr pritjen e tyre. Me ta sht sjellur me konsideratn dhe respektin m t lart. N Darfur ata zn shkalln m t lart shoqrore pas npunsve shtetror.
339

N mesin e andingve kan rang edhe m t lart dhe gzojn respektin menjher pas mbretit. Krert e nnshtruar konsiderohen sipas pozits t nnshtruar t tyre. N shtetet q Kuranin e kan marr pr baz t sundimit t vet n punt qytetare shrbimet e tyre kan qen mjaft t nevojshme n mnyr q ti shpjegojn domethnien e tyre. Personaliteti i ktyre msuesve ka qen aq i mueshm q pa shqetsim kan kaluar npr vendet e disa princave, q nuk kan qen vet n armiqsi njri me tjetrin, por kan qen t preokupuar edhe me luft reale. Ky respekt nuk iu sht dftuar vetmm n fshatrat muslimane, por edhe n ato pagane ku i kan themeluar shkollat e veta. Njerzit i kan nderuar si msuesit e fmijve t tyre. N ta kan shikuar si n ndrmjetsuesit ndrmjet vetes dhe Zotit, barabart n plotsiin e nevojave t veta ose n refuzimin dhe evitimin e fatkeqsive.144) Shum prej ktyre msuesve kan studiuar n xhamit e Kajrevanit, Fesit, Tripolit145) dhe n qendrat tjera t msimit islam, por sidomos n xhamit e El-Ezherit n Kairo. Studentt i shkojn nga t gjitha pjest e bots islame dhe n mesin e tyre shpesh gjendet edhe grupi izezakve t Afriks. Kta jan studentt nga Darfuri, Wadai dhe Bornua. Disa e kalojn rrugn e vet kmb nga bregu Perndimor i largt. Kur i kryejn shkollimet e veta nga teologjia dhe e drejta islame, shu prej tyre bhen misionar n mesin e popullsis pagane t vendit t vet. Kta misionar themmelojn shkolla n qytetet q i vizitojn, kurse i ndjekin fmijt pagan sikur edhe musliman. I kan msuar t lexojn (msojn) Kuran dhe i kan prudhur n rregullat dhe manifestimet islame. Duke pasur themel t till, misionari musliman me dijen dhe dashuri e vet m t mir padyshim ka arritur ndikim mt madh n popull n t cilin ka ardhur t jetoj. N kt i ka ndihmuar fakti q mnyra e jetess dhe irsjellja kan qen n t shumtn t ngjashm mmnyrs s tyre t jetess. Pasi q tregtari ia ka prgaditur rrugn, n t nuk sht shikuar me dyshim. Me martesn me popullsin vendse fillon pranimi i tij n jetn e tyre shoqrore, ndikimi i tij bhet fort i rrnjosur dhe i
340

qndrueshm. Kshtu ai m s natyrshmi, pak nga pak, ka shkaktuar prhapjen e islamit n mesin e tyre. Prpjekjet e tij misionariste m tej jan lehtsuar me faktin se deizmi (botkuptimi se Zoti e ka krijuar botn, e pastaj nga ajo sht trhequr, dhe se bota i sht ln vetvetes - vr. e prkthyesit) sht themel i ndjenjave fetare t shum idhujtarve - ku mundur leht t kaloj n teizmin e islait (besimi n Zotin q krijoi do gj dhe e do gj udhheq, kurse vet gjendet jasht bots - vr e prkthyesit) s bashku me disa aspekte tjera t msimit t tyre teologjik. Shikimi i tyre i prgjithshm n jet dhe disa institucione religjioze t tyre jan t aft t ngjyrosen me ngjyrat islame dhe t prcillen n sistemin e ri fetar pa nnshtrim ndryshimeve m t mdha.146) Ardhja e muslimanve n vendet pagane po ashtu sht fillimi i hapjes s tregtis m t fuqishme e frekuente dhe lidhja me qendrat e mdha tregtare muslimane far jan Xhene, Segu apo Kano. S bashku me fen e Pejgamberit ata kan merit edhe n kulturn e saj materiale. Pr kt n mesin e fiseve zezake t pavivilizuara misionari ka mund t jet i sigurt n pritje m shpejt. Ai nuk iu ka ofruar vetm t vrtetat pr Zotin dhe njeriun, q ua ka hapur rrugn e zemrs dhe ua ka ngritur intelektin, por njkohsisht ua ka dhn moton pr qasje n unitetin shoqror dhe politik, q srish sht dokument udhtimi pr mbrojtje dhe ndihm prej Atlantikut deri te Muri Kinez. Kudo t gjendet shtpia muslimane, atje sht zezaku - konvertit, i cili mund t prsris nj shumsi rregullash t fes s vet i sigurt n mbrojtje, ushqim dhe kshill. N vendin e vet prnjrend, ai bhet antar i shtress me ndiki, nse je edhe klass sunduese. Duket se kjo sht fakti real i suskesit t misionarve isla n Afrikn perndimore. Sa i prket numrit t t konvertuarve, ai sht i madh dhe shpejt rritet nga shkaku i thjesht q misionari musliman nga asti i par t besiit konvertues praktikisht ka punuar n zbatimin e principeve t barabarsis dhe vllazris t t gjith besimtarve para Zotit, n ka islami merr pjes me krishterizmin. Misionari musliman prgjithsisht sht m i shpejt dhe me i vendosur n kt pun nga misionari i krishter, q n t shumtn e rasteve ndien se sht i detyruar t krkoj prov t fort t lojalitetit
341

t t kryquarit para se tia zgjas dorn e vllezrimit n krishterizm. Kjo ka nxitur padurimsin racore, q nuk ka mund t zhduket n nj gjenerat, kur gjat gjeneratave i krishteri - i bardh sht konsideruar zotri, kurse zezaku pagan dhe rob.147) Me rndsi sht, po ashtu, t vrehet se ngjyra dhe raca n asnj rast nuk e ka br zezakun m anues n syt e bashkfetarve t tij t ri. Nuk ka dyshi se progresi i islamit n Afrikn e zez ka qen, n baz, i ndihmuar me kt mosekzistimin e ndjenjs s neveris ndaj zezakut. sht fakt se islami kurr nuk e ka trajtuar zezakun si t nnshtruar, sikur q, fatkeqsisht, ka qen rast i shpesht n botn e krishter.148) Ky vrojtim shpjegon, deri diku, suksesin e muslimanve nse krahasohet me misionet e krishtere n mesin e popujve zezak. M s shpeshti kjo dftohet n at q zezaku i kryquar nn ndjenjn q bashkbesimtart e tij evropian i prkasin llojit t atill t civilizimit q nuk i prgjigjet natyrs dhe jets s tij. Njkohsisht, veten e ka konsideruar shum m t lart n shtpi, n shoqrin muslimane. Kjo vean sht cekur te nj vshtrues bashkkohor n citatin vijues: Islai prve mngsive t veta nga pikpamja e Nigeriaseve nuk krkon humbjen e nacionalitetit t Nigerianve si rrethan prcjellse t konversionit. Ai nuk kushtzon ndryshime revolucionae t jets sociale, t cilat jan t pamundura n situatn bashkkohore t zhvillimit nigerian. Ai nuk e shkatrron autoritetin e failjes dhe shoqris. Krtu nuk ka pafund ndrmjet atij q thrret n islam dhe atij q e pranon. T dyt jan t Afrikan. Jan bij t nj vendi. Principi i vllazris njerzore zbatohet praktikisht. Transformimi n isla nuk d.m.th. se konvertiti ndrpren me punt e veta, familjen dhe me jetn e vet shoqrore, as me respektimin e pushtetit t sunduesve t tij vends. Nuk mund t gjendet askush q nuk knaqet me qndrimin dhe sjelljen e Nigerianve, por edhe t muslimanve t Afriks perendimore. Tr zhvillimi i njeriut e imponon vetdijen pr t drejtn qytetare. Krenaria nacionale duket se flet: Ne dallojm, ti dhe un, por ne jemi njerz. Prhapja e islamit n Nigerin jugore, nse sot shohim, kryesisht st veprim shoqror. Islai u sjell atyre me t cilt kontakton status m
342

t lart dhe koncepcion m t lavduar t vendit njerzor n bot q e rrethon. E liron nga robrimi dhe njmij frika tjera.149) Sipas tradits muslimane, Musau ka qen njeri i zi, q mund t shihet nga ajetet vijuese kuranore: Dhe fute dorn... (Ta Ha, 22). ... dhe nxirre dorn tnde... (el-Araf, 108-109). Rrfimi vijues nga perioda e art e dinastis abasite, q ka arritur deri te ne, sht dshi e ndierjes s simpatis s muslimanve ndaj zezakve. Ibrahimi, vllau i Harun err-Rreshidit dhe i biri i zezakes, u praklamua pr halif n Bagdad, por Memuni, q ka sunduar n vitin 819 e ka ngadhnjyer dhe ia ka falur. ibrahimi rrfen pr takimin e vet me Halifin: Memuni m tha, kur hyra tek ai, pas faljes: Ti je halifi i zi? N kt un u prgjigja: - D sunduesi i besimdrejtve! Un jam ai q sht shprblyer me falje. Robi i Benu-l-Hashasit tha: Kur njriu e lavdon vlern e vet, robi i Benu-l-Hashasit mund ta zvendsoj me vargjet e veta mngsin e prejardhjes dhe fatit. Nse jam rob, shpirtin e kam t lir e bujar: Nse trupin e kam t zi, shpirti im sht i bardh. N kt El-Memuni mu prgjegj: Xhaxha! Shakaja ime t solli n disponim serioz. Ai ather ka cituar vargjet vijuese: Ngjyra e zez e lkurs nuk e zvoglon mendjehollsin e shpirtit As nuk e zvoglon vlern dhe menurin e t arsimuarit. Nse e zeza ka pjes n ngjyrn e trupit tnd, bardhsia e sjelljes s mir nga ana jote sht pjesa ime.150) Kshtu zezaku i konvertuar prnjher zn vend t barabart n vllazrin e besimtarve. N rrug nuk i qndrojn as ngjyra, as raca, as fardo shoqrie m e hershme. Nuk ka dyshi se pritja e bukur, n t ciln kan hasur, ka ndikuar n at q zezakt pagan mme dshir hyjn n shoqri religjioze, kultura e lart e t cils ka krkuar q ti lshojn shum tradita dhe shprehi barbare. Ajo q, njkohsisht, n t shumtn i ndihmon shpjegimit t suksesit t ksaj feje sht fakti q pranimi i islamit d.m.th. prpari mcivilizues dhe hap me rndsi n progresin intelektual, moral dhe material t fiseve zezake.
343

Forcat q kan qen n ann e islamit kan qen aq t forta e superiore sa q barbarizmi, padituria dhe bestytnia kan pasur pak gjasa q ta vazhdojn rezistencn. i ka dhn civilizimi i Afriks muslimane zezakut, konvertitit, shklqyeshm msht shprehur n fjalt vijuese: Turpet m t mdha, ngrnia e mishit t derrit, flijimi i njeriut dhe gropimi i fmijve t gjall, jan mbrapshtina q arsyeja nuk i beson. Nj koh kan dominuar npr tr Afrikn dhe ende mund t gjenden n shum pjes t saja. Tr kjo nuk sht larg nga Bregu i Art dhe nga vet vendbanimet tona, prnjher u zhduken prgjithmon Vendasit, q deri ather kan jetuar lakuriq ose gjysmlakuriq, filluan t veshen dhe kt mjaft me rregull. Vendasit, q para ksaj nuk jan lar, filluan ta bjn kt, dhe kt jaft shpesh. Sheriati i shenjt iu urdhron pastrimin, dhe kjo sht dispozit q nuk ka pasur pr pasoj ndikimin e fort n instinktet e tyre natyrore. Organizimi fisnor i jets ka synuar drejt krijimit t hapsirs t dikahit n fundamente m t gjra. Thn ndryshe, shkrirja e fiseve n popuj, e me zmadhiin e forcs dhe dijes, nacionet bhen imperatori. Shum situata t ktilla mund t ceken n historin e Sudanit dhe vendeve prreth gjat kohs s njqind viteve t fundit. Nse fryma luftarake kto i ka nxitur, qendrat nga t cilat ka buruar lufta numerikisht sht i vogl, e prve ksaj jan anash. Lufta sht organizuar m mir edhe n njfar aspekti t prmbajtjes, dhe konflikti nuk imponohet pa arsye. M pak ka konfiski t paarsyeshm dhe siguria m e madhe sht e pasuris dhe jets. Themelohen shkollat fillestare151) sikur ato q i ka prshkruar m hert Mungo Park. Madje sikur edhe kto shkolla t kufizoheshin n aftsimin e nxnsve t vet n leximin e Kuranit, jan t vlefshme vetvetiu dhe paraqesin nj shkall drejt asaj shum m t lartes. Xhamia bukur e ndrtuar dhe pastr e mir mbajtur me pes her thirrjen n namaz gjat dits, kthimin kah Mekkeja, me imamin e saj dhe me namazin javor t xhumas, sht br qendr e fshatit, n vend t fetishve t tmerrshm ose Gjugju-shtpive. Adhurimi i nj Zoti, t Gjithmundshmit, Ekzistuesit, Gjithdijshmit dhe Gjithmshirshmit, sht prparim i pamatur mbi t gjitha ato q popullsia ka msuar t adhuroj m hert.
344

Gjuha arabe, n t ciln gjithnj jan shkruar librat muslimane, sht gjuh e bukuris dhe pasuris s shklqyeshme. Nse njher e msojn kt gjuh, ai do t bhet gjuh e komunikiit t fiseve t gjysms s kontinentit. Ai shrben si hyrje n letrsi, ose m mir: ai sht letrsi vetvetiu. Prve ksaj, ajo sht gjuh i kodeksit t shkruar t ligjit dhe ndrrim i ekstravagancs tekanjoze t kryeparit t fisit - ndryshimi q sht, vetvetiu, prpari i madh civilizues. Zejtaria dhe tregtia jan ngritur jo si grumbull tregtar i mallit ose si kmbim elementar i prodhimeve t paprfunduara, pr t ciln dijm prej Herodatit se ka ekzistuar n koh t par n Afrik. As nuk jan si guacat, baruti, duhani ose rrumi, q ende shrbejn si mjet kryesor t kmbimit prgjat tr Bregut, por kto jan prodhime zejtare t shkathtsis s madhe dhe tregtia e organizimit t fuqishm. Nn ndikimin e ksaj zejtarie dhe tregtia dhe qeverive majft stabile, me t cilat erdhi islami, u krijuan ato qytete t mdha n tokn zezake. Ata jan mjaft t gjall, si i prshkruajn n fillim udhprshkruesit evropian. Nuk kan mundur thjesht ti mosprfillin. Jam larg nga ajo t them se religjioni sht shkaku i vetm i ktij prparimi proporcional. Un vetm them se ai sht pajtuar me t dhe e ka nxitur. Kushtet klimatike dhe shum ndikime tjera kan ndihmuar arritjes s ktij prparimi. Por, ka e nxit Afrikn pagane kur rrethanat jan aq t ngjashme t bj krahasim me at gjendje dhe sukses? Sa i prket personalitetit, mund t besohet, n do aspekt, se islami u ka ofruar konvertitve t ri t zi fuqi, krenari dhe mbshtetje n veten dhe vetrrespekt, kurse tr kto cilsi rrall mund t gjenden t bashkqytetart e tyre pagan e t krishter.152) Paraprakisht kemi shkruar q - para ndarjes s pjess s madhe t Afriks n mesin e qeverive t krishtera evropiane. Anglis, Francs dhe Gjermanis - karakteri impozant i civilizimit islam nuk ka pushuar q t mbillet n shpirtin e zezakut dhe t ndikoj si nj nga faktort q ndihmon n konvertimin e idhujtarve afrikan. Befasisht t prcjellur n kontakt me kulturn evropiane, kan fituar motiv t nisen shtegut t civilizimit, por kan qen t paaft ta kaprcejn pafundin q i ka ndar nga sunduesit e tyre t huaj. N islam mkan gjetur kulturn q u prgjigjet nevojave t tyre dhe e cila sht e aft ti miratoj krkesat dhe synimet e tyre.153)
345

Pr kt shkak ka qen iluzore q prhapja e dominimit evropian synon pengimin e aktivitetit t propaganduesve islame. Prhapja e ktij dominimi n t vrtet me t madhe ka ndihmuar prparimin e islamit. Hyrja e islamit ka ndihmuar futjen s qetsis n vendet - q m hert kan qen t rraskapitura me luftrat ose sulmet zhdukse t gjuetarve n robr dhe vnies s instrumentit t pushtetit dhe administrats dhe lehtsimit dhe zmadhimit t mjeteve t komunikimit me ndrtimin e rrugve dhe hekrudhave. Tr kjo me t madhe ka stimuluar tregtin dhe ka mundsuar aktivitetin e propaganduese, tregtarve musliman, q ta shtijn ndikimin e vet n viset n t cilat para ksaj nuk ka shkelur kmba e njeriut dhe ta kalojn vendin e njohur me siguri t plot. M tej, ndalimi i tregtis me robr ka abroguar nj penges t madhe n rrugn e prhapjes s islamit n Afrikn pagane. Kjo ka qen n interes t Arabve dhe tregtarve t tjer musliman me robr q mos ta ngushtojn fushs e puns s vet, me lejimin e vet sakrificave t mundshme q t vllezrohen n islam.154) Tash n islam hyjn fiset pagane deri te t cilat nuk ka deprtuar aktiviteti misionarist nga koha e tregtis me robr. Qeverit evropiane kan ndihmuar q t arrihet ky rezultat duke i marr muslimant n shrbimet e dors s dyt t administrats civile (sepse vetm n mesin e muslimanve kan mund t gjenden persona t arsimuar) dhe duke i sistematizuar n viset pagane dhe duke i pranuar msuesit musliman n shkollat shtetrore ose duke i rekrutuar ushtrit e veta n mesin e fiseve muslimane. me kt ato kan kontribuar autoritetit t islamit n syt e Afrikanve pagan, kurse ky sht rast q muslimant nuk e kan lshuar ta shfrytzojn pr fen e vet.155) Krejt pak t vrtet ka n pohimin se islami prparon me forc t arms,156) por shtja sht krejtsisht e kundrt me kt. Ndarja e Afriks n mesin e forcave evropiane e ka nxjerrur shpatn e dora e kryeparve musliman. Nn kontrollin e tyre tash ka filluar propaganda e islamit, q ka gjasa t ket sukses, dhe kt n kohn kur vendet me pushtetin musliman shkatrrohen. -

346

1) Harta e shklqyeshme q e shpjegon shtrirjen e islamit n Afrik mund t gjendet n The International Review of Missions, vol. I, fq. 652. 2) Fournel, vol. I, 271. 3) Emri i vrtet i saj sht i panjohur. 4) Fournel, vol. I, fq. 224. 5) Markkari, vol. I, fq. 253. 6) Makkari, vol. I, fq. LXV. 7) Fournel, vol. I, fq. 270. 8) Pr kt dhe pr lvizjet heretike, q i kan zbuluar mbeturinat e besimit t vjetr berber, shih: Goldziher, Materialen zur Kenntnies der Almohaden bewegung in Nardafrika (Z.D.M.G. vol. XLI, fq. 37, sqq.) 9) Pr kt fjal shih: Doutte, Noes sur lIslam maghribin (Revie de lhistoire des religions, bl. XLI, fq. 24-26). 10) Ibn Abi Dharr, fq. 168-173; A. Mller, vol. II, fq. 611-613. 11) Ibn Abi Dharr, fq. 250; Goldziher, op. London, fq. 31. 12) Leo Africanus (Ramusia, bl. V, fq. 11). 13) 14) Doutt, XL, fq. 354; XLI, fq. 26-27. 15) Depont et Coppoloni, fq. 127, sq. 16) Nuk sht ktu vendi q t ekspozohet fillimi dhe historia politike e mbretrive t ndryshme t Afriks perndimore. Kjo m s ploti i sht e mundshme lexuesit anglez n punimin e Lady Tugardit me titull: E Tropical Dependency. An Outline of the Aucient History of the Western Sudioniwith Account of the Modern Settlement of the Western Sudoniwith Account of the Modern Settlement of Northern Nigeria (London, 1905), Shih po ashtu: H. F. helmult: The Worlds History, vol. III, kaptina IX (London, 1903). 17) Blau, fq. 322. 18) Leo Africanus (Ramusio, bl. I, fq. 7,77). 19) Mayer, fq. 91. 20) AsSadi, Tarikh alSudan, fq. 3 (Paris, 1898). 21) Xhine apo Diniyye. 22) Meyer ndjek Barhta: The Tarikh al-Sudan (fq. 12). dhe v datn e themelimit t qytetit - tre shekuj m hert.
347

23) Felix Dubois, n punn e et Tombaucton la Musteriense, kaptina IX, jep planin e rekonstrukcionit t ksaj xhamie e cila sht rrnuar me urdhrin e Shejh Ahmedit rreth 1830. 24) AsSadi, Tarikh al-Sudan, fq. 12-13. 25) Ibid., fq. 21. 26) Ibn Batutah, bl. IV, fq. 421-422. 27) Ramusio, bl. I, fq. 78. 28) Winwood Rede i prshkruan si t lart, me pamje t bukur, ngjyr t ndritshme, musliman t devotshm. Posedojn kuaj dhe kope t shumta, kultivojn pamuk, arra dhe lloje t ndryshme t drithrave. Jam knaqur n mirsin dhe pritjen e tyre, me pamjen serioze dhe t denj t grave t tyre, me pastrtin dhe paqn e fshatrave t tyre. (W. Winwood Reade, African Shetchbook, vol. I, fq. 303). 29) Waitz, II, Theil, fq. 18-19. 30) Palmer (fq. 59) e v hyrjen e islamit n Kano ndrmjet vitit 1349 dhe 1385. Nj histori tjetr e Hansit e v fillimin e sundimmit t mbretit musliman Zozoa rreth 1456 (Journal of the African Society, vol. IX, fq. 161). 31) Mbi llojet e ktyre krahinave shih Meyer, fq. 27. 32) Si sht rasti edhe n pjest tjera t bots islame, tradita e v hyrjen e islamit n kohn e themeluesit t saj dhe ia jep emrin alFarisija, nj nga shokt e njohur t Pejgamberit, si t deleguar t popullit Hans. (J. Lippert, Sudanica, M. SOS, III, pjea III, fq. 204 (Berlin, 1900). 33) Mischlich and Lippert, fq. 138-139. 34) Mayer, Loc. cit. Artin Pasha (fq. 62) e v fillimin e ksaj hyrje t Arabve musliman n shekullin e hershm VIII. 35) Becker, GEschichte des osthichen Sudan, fq. 162-163, Blan, fq. 322, Oppel, fq. 289. N fund t shekullit XIV Omer b. Idrisi e ka bartur kryeqendrn e vet n perndim t liqenit t adit n teritorin e Bornus me t cilin emr mbretria Kanem n t ardhmen sht e njohur. 36) Becker, Geschichte des ostlichen Sudan, fq. 161-162. 38) R. C. Slatin Pasha, Fire and Sword in the Sudan, fq. 38, 40-42 (London, 1896). 39) Westermann, fq. 628. 40) Oppel, fq. 292; Mayer, fq. 36-37; Westermann, fq. 629-630.
348

41) Fulbi (njjsi Ful) sht emr me t cilin vet populli veten e ka quajtur. Rreth njqind varianta tjera ua kan dhn fqinjt e tyre, kurse m t prhapurit jan Fuli dhe Fulani (Meyer, fq. 28). 42) Francis Moore, fq. 75-77. 43) R. E Dennett, Nigerian Studies, fq. 12, 75 (London, 1910). 44) Islam and Missions, fq. 71-73, The Moslem World, fq. 296297, 351. 45) Church Missionary review, 1908, fq. 640. 46) Qyteti n Niger, n jug t kufirit verior t Nigeris jugore. 47) Church Missionary Society Intelliguencar, 1902, fq. 353. 48) Rinn, fq. 403-404. 49) Le Chatelier (1), fq. 231-293. 50) Le Chatelier (2), 89-91. 51) Rinn, fq. 175. 52) Bonet - Maury, fq. 239. 53) Bonet - Maury, fq. 230. 54) Le Chatelier (w), fq. 100-109. 55) Rinn, fq. 174. 56) Oppel, fq. 292-293; Blyden, fq. 10; Le Chatelier, (3), fq. 167. 57) Delle Navigationi di Messer Alvise da ca da Mosto (A.D. 1454), Ramusio, bl. I, fq. 101. 58) Blyden, Christianity, Isla and the negro Race, fq. 357-360. 59) Kt pyetje gjersisht e ka shtruar Le Chatelier (3), fq. 225 sqq. 60) LA Chatelier (3), fq. 237, Samari direkt nuk sht przier n pyetjet fetare. L. G. Binger ka ardhur deri te prfundimi i njjt, n baz t kontakteve personale me Samarin (Le Peril de lIslam, fq. 20), Paris, 1906). 61) Le Chatelier (3), fq. 238-240. 62) Le Chatelier (2), fq. 112; R.du M. M., vol. XII, fq. 22. 63) Fulant t gjith jan musliman zelltar: kudo q jan Fulant, atje und t gjenden edhe xhamit (Haywood, fq. 200). 64) Le Chatelier (3), 231, 273, 303; Westermann, fq. 632-633. 65) Muhammed b. Uthman alHashaishi, fq. 84 e m tej. 66) Sidi alMahdi, i biri dhe trashgimtari i Sidi Muhammed esSenusise m 1895 u shprngul n Kufur, sepse m shum ishte n qendr t Xhagbubs (MUhammed b. Uthman alHashaishi, fq. 11115). M von ka shkuar m tej drejt jugut n drejtim t krahins
349

Borku dhe Tibesti, ku edhe vdiq n vitin 1902. Eprori i ksaj bashksie n vitin 1908 ka qen Sidi Ahmedi, kushriri i themeluesit (J. C. E. Falls, Drei Jahre in der Libyschen Wste, fq. 274) (Freiburg, 1911). 67) Reidel (I), fq. 7, 59, 162. 68) G. Nachtigal, Sahara und Sudan, vol. II, fq. 175. (Berlin, 18791881). 69) Duveyirier, fq. 45. 70) Poulitschke, fq. 214. 71) H. Duveyrier, La Conferie musulmane de Sidi Mohammed ben Ali, Es-Senousi, passim, Paris, 1886, Lonis Rinn, Marabauts et Khouans, fq. 481-513. N. Slonsch, Les Senonsiya en Tripolitaine (R.du . M. vol. I, fq. 169, sqq.). Mbi bibliografin e lvizjes senusite shih: Der islam, III, fq. 141-142, 312. 72) R.du M.M. vol. I, fq. 181; vol. III, fq. 64-65. 73) Joseph Thomson, (2), fq. 185. 74) Oppel, fq. 303. 75) Gjendet n krahinn Muri n Nigerin veriore. 76) Journal of the African society, vol. VII, fq. 379-381. 77) Haywood, fq. 33. 78) Claude George, The Rise of British WEst Africa, fq. 120-121. (London, 1902). 79) Islam and Missions, fq. 73-74. 80) Lippertt, Uber die Bedeutung der Haussonation fr unsere Togo - und Kamerunkolonie, fq. 200, MSOS, Band, X (1907), Abteilung, III. 81) Waitz, II, Theil, fq. 250. 82) C. S. Salomon, fq. 891. 83) Pierre Bouche, fq. 256. 84) Blyden, fq. 357. 85) C. S. Salman, fq. 887. 86) Blyden, fq. 202. Westermann, fq. 633-634. 87) Gjendet n ujdhes n largsi 20 n jug t Zanzibarit. 88) J. de Barros, Dec. Liv. VIII, cop. IV, fq. 211. 89) Ibn Khaldun, vol. III, fq. 98-100. 90) Ka mundsi q kjo sht fjala e shtrembruar prej alHasa. Shih Ibu Batutah, bl. II, fq. 247-248. 91) Ose (emri arab) Maqdishu.
350

92) J. de Barros, Dec. i. Liv. VIII, cop. IV, fq. 211-212. 93) De BArros, id. fq. 224-225. Shih po ashtu Justus Strandes, Dic. Portugiesen - zeit von Deutsch und Englisch - Ostafrika, fq. 81, sqq., Berlin, 1899. 94) Kitab agaib al-Hind, on Liore des Merveillas de lHinde, bublie par P.A. von der Lith., fq. 81-68 (London, 1883). 95) Mohammedanism in Central Africa, by Joseph Thomson, fq. 877. 96) Roscoe, fq. 229. 97) Zwemer, fq. 236 gairdner (fq. 26) jep numrin prej 200.000 muslimanve prej gjithsej 4 milion banor, por ai nuk sjell burimin prej nga e merr kt t dhn. Roscoc (fq. 6) prmend q tr popullsia e Ugands sht rreth nj milioni. 98) Richter, fq. 146-147, 164. Merenskog, fq. 156; Klamroth, fq. 4. 99) R. Du M. M. vol. IX (1909, fq. 322. 100) Oscar Baumann, Usambara und seine Nachbargebiete, fq. 141, 153 (Berlin, 1891). 101) Becker, Islam in Deutch - Ostafrika, fq. 10. 102) Becker, Islam in Deutsch - Ostafrika, fq. 13 sqq. Klamroth, fq. 14-28. 103) Ibid., fq. 5. 104) Klaru Roth, fq. 23-24. 105) Ibid., fq. 26. 106) Ibid., fq. 67. 107) Becker, Islamin Deutsch - Ostafrika, fq. 14. The Moslem World, vol. II, fq. 3 sqq. 107/a) Nj raport bashkkohor etipian pr kto fise - Geschichte der GAlla. bericht eines abessinischen Monches uber die Invasion der Galla in sechzehnten Jahslundert. Tekt und Ubersetzung hrag. Von A. W. Schleichler (Berlin, 1809) i paraqet kto fise si pagane, ndonse nuk jep informata t hollsishme pr fen e tyre. Reclus (bl. X, fq. 330) konsideron se kan qen musliman n kohn e atakut t tyre. 108) Henri Salt, A. Voyage to Abyssinia, fq. 299, (London, 1814). 109) James Bruce, Travels to discover the source of the Nile, botimi II, vol. III, fq. 243 (Ediuburgh, 1805). 110) Munzinger, fq. 408.
351

111) J. L. Krapf, Reisen in Ost - Africa, ansgefuhrt in den Jahren 1837-1855, ol. I, fq. 106 (Kornthal, 1858). 112) Arabia Deserta, vol. II, fq. 169. 113) Ibid., vol. II, fq. 109. 114) Morie, vol. II, fq. 248. 115) Reclus, bl. X, fq. 309; Basset, fq. 270-271. 116) Kur romakokatolikt e hapn msionin e vet ndr Gallt n vitin 1846, Abba Baghibo in ka thn: Sikur t kishit ardhur ktu dhjet vjet m hart, jo vetm un, por edhe bashkqytetart tjer t mi do ta pranonin fen tuaj, por kjo tash sht e pamundur (Massaja, vol. IV, fq. 103). 117) Da Zeila alle frontiere del Caffa, vol. II, fq. 160; (Rome, 1886-1887); Massaja, vol. IV, fq. 103, vol. VI, fq. 10. 118) Massaja, vol. IV, fq. 102. 119) Duke folur pr mossuksesin e misioneve t krishtera, Cechi (Sei) thot: Duket krkuar shkakun pr kt n prhapjen e islamit ktu gjat viteve t fundit, bartsit e t cilit jan qindra ulema dhe tregtar musliman, t cilve nuk u kan munguar mjete materiale, gjeturi dhe mundsi gjuhsore. (Massaja, vol. II, fq. 342.). 120) Massaje, vol. II, fq. 343. 121) Reclus, bl. XIII, fq. 834. 122) Lage gjendet n gjatsin 90 dero 90300 dhe gjrsin 340 deri 350 n lindje. 123) Reclus, bl. X, fq. 350. 124) Paulitschke, fq. 330-351. 125) ibn Hawqal, fq. 41. 126) Abul-Fida, bl. II, pjesa I, fq. 231-232. 127) Documents sur lhistorire, la geographie et le commerce d lAfrique orientale, recucillis par M. Guillain Deuxieme partie, bl. I, fq. 299, (Paris, 1856). 128) R. F. Burton, First Footprints in East Africa, fq. 76, 404 (London, 1856). 129) R. du M.M., VI, fq. 288 (1908). 130) Kepi i Shpress s Mir ka qen n pronsi t Holandezve prej 1652 deri 1759. E kan kthyer n vitin 1803 pas paqs n Amijami, pas kahit srish e kan okupuar Britanikt pas shprthimit t lufts s re.
352

131) N mesin e tyre ka qen shejh Jusufi, msues i fes, me ndikim t madh n Java dhe trimi i fundit pr pavarsin e Bautamit. Si t burgosur shtetror Holandezt e kan sjellur n kolonin Kap at dhe familjen e tij si dhe nj numr t caktuar t ithtarve t tij. Varri i tij ende respektohet si vend i shenjt. (G. M. Theal, History and Ehnography of Africa south of the Zam-besi, vol. I, fq. 263), (London, 1909). 132) M. J. de Goeje, Mohammedaansche Propaganda, fq. 2,6 (Overgedrukt uit de Nederlandsche Spectator, No. 51 1881). 133) Pr ta ka trhequr vmendjen Mr. Kambell (Campbell) 1814. Shih: William Adams, the Modern Voyager and Traveller, vol. I, fq. 93, (London, 1834). 134) Sir T. E. Colebrooke, The Life of H. T. Colebrooke, fq. 335 (London, 1873). 135) F. Coillord, Au Cap de Bonne Experance (Journal des missions evangeliques,a vril 1899, fq. 265). 136) Kumm, fq. 233. 137) C. Snouck Hurgronje (3), vol. II, fq. 296-297. 13) Jacques Bonzon, Les Missionaires de lislam en Afrique (Revue Chretienne, bl. XIII, fq. 295). Paris, 1893). 139) G. Ferrand, Les Musulmans a Madagascar, fq. 19, 50, sqq. 138 (Paris, 1891), Id. Les Migrations musulmanes et juives a Madagascar (Revne de lHistoire des Religions, vol. LII, fq. 381, sqq). 140) Richard F. Burton (I), vol. I, fq. 256. 141) Travels in the Interior of Africa, chop. XXV, adfin. 142) D. J. East, fq. 118-120. W. Winwood Reade, vol. i, fq. 312, Blyden, fq. 13, 202. 143) Bishop Crawther, On Islam in Western Africa (Church Missionary Intelligencer, fq. 254, Aprill 1888). 144) D. J. East, fq. 112-113, Blyden, fq. 202. 145) Thuhet se mbi njmij misionar islam do vit e lshojn Tripolin pr t vepruar n Sudan (Panlitschke, fq. 331). 146) Pr hollsit e hulumtimit t ktyre piakve t kontaktit shih: Forget, fq. 28 sqq. Merensky, fq. 155. 147) Sir Bortle Frere (I), fq. 18-19. 148) E. W. Blyden, fq. 18-24. E. Allegret, fq. 200. Westerman, fq. 644-645.
353

N nj debat mjaft interesante, por sot t harruar para Shoqris autropologjike e misionarve n mesin e t egrve, sht prmendur rasti i misionarit t krishter n Afrik q sht martuar me zezaken. Ndjenjat kundruall atij dhe pasojat kan qen t atilla q sht detyruar t lshoj kolonin. Misionari musliman punon, por jo n pozit t till jo t favorshme. (Journal of the Arthropological Society of London, vol. III, fq. 1865). Dallimin n mnyrn se si krishterizmi dhe islami e prezentojn veten n Afrik mir e ka paraqitur njeriu q vet sht zezak n pasusin vijues: Deri sa delegacionet misionariste caktojn emrimin e klerikve vendas kohs s pacaktuar, n ann tjetr misionart musliman veprojn n zemrn e Afriks dhe me lehtsi arrijn deri te pagant dhe i kthejn n islam. Pr kt arsye zezakt shikojn n islam si n fen e zezakve, e n krishterizmin sikur n fen e t bardhve. Shohin se krishterizmi e fton zezakun drejt shptimit, por e v n pozit nenshtruese deri n at mas q ai n vete thot, deri sa e kaplon dshprimi: Un nuk kam pjes dhe lumturi n kt fe. Sa i prket islamit, ai botn e thrret n shptim mdhe i thot: Arritja e shkalls m t lart t mundur varet nga vet ti. Pr kt shkak zezaku hyn me entuziazm, me shpirt dhe me trup n kt fe. Lislam met le christianisme an Afrique dapres un Africain. (Journal des Missions Evangiliques, 633 annce, fq. 207 (Paris, 1888). 149) E. D. Morel, Nigerio, its people and its pro blems, fq. 216217 (London, 1911). 150) Ibn Khallikon, vol. I, fq. 19. 151) Zgjidhjet nga Kurani jan forma t msimeve fillestare pr lexi mpr fmijt. Sa i prket tefsirit (komentit) dhe punimeve tjera t shkruara n lidhje me kt, ato i furnizojn lndt kryesore n studimin e mtejm. Shkollat themelore jan t nivelit t ndryshm, para disa shekujsh, n vendet e ndryshme t brendshme zezake, nn drejtimin e ligjit. N to arsimohen madje edhe t varfrit me shpenzime t popullit. Meritort ndr ta vazhdojn shum vjet studimet e gjata gjat shkollimit t rregullt, Sistemi i studimeve nuk kufizohet n gjuhn arabe ose n punimet e autorve arab.
354

Numri i caktuar i gjuhve t vendit i sht prshtatur shkrimit. Librat jan prkthyer nga gjuha arabe, kurse edhe punimet origjinale shkruhen n ta. Jan hapur shkolla n t cilat msohen edhe gjuht e vendit. Condition and Character of Negroes iu Africa. By Theodore Dwight. (Methodist Quarterly Review, Jonuary, 1869). Dr Blyden (fq. 206-207) cek librat vijuese q i lexojn muslimant e Afriks perndimore: Mekamet e Haririt, prkthimet e Aristotelit dhe Platonit n gjuhn arabe, versioni arab i Hipokratit dhe prkthimi arab i Dhjats s Re, dhe Psalmet q i ka botuar Shoqata biblike amerikane. N lidhje me literaturn islame t muslimanve t Afriks lindore shih: Becker, Islam in Deutsch Ostafrika, fq. 18, sq.. 152) Mohammedanism in Africa, by R. Bosworth Smith (The Nineteuth Ceutury, Decembar, 1887, fq. 798-800). 153) La Chatelier, (3), fq. 348. 154) Farget, fq. 95; Mereusky, fq. 156. Dobin q muslimant e kan pasur nga eksploatocioni i popullsis vendse ka qen m e madhe nga ajo q e kan pasur nga prhapja e islamit n mesin e tyre. Sikur ata popujt e Afriks ti kthenin n islam me an t metodave shpirtrore, do tiu bheshi vllazr sipas feje dhe do t ishi me ta t barazuar n t drejta. Ather do tiu bhej e ndaluar q ti vjedhin dhe robrojn dhe ta shfrytzojn punn robrave. 155) Westermann, fq. 643, L. de Contenson, fq. 244; Kumm, fq. 122. 156) N lidhje me kt Merensky, kur flet pr humbjen e rastit t islamit q t dominoj me tr Afrikn pasi q kaloi okupacioni shekullor, thot: Gjejm se shkaku kryesor i ktij fenomeni t uditshm n raporte sht ai q fuqia e jashtme e islamit te muslimant dhe te prhapja e islamit shkojn s bashku, przihen dhe haprojn tok prpara dhe mbrapa. (fq. 156). KAPTINA XII PRHAPJA E ISLAMIT N ARKIPELAGUN MALEZIAS

355

Historia e arkipelogut Malajas n periodn e 600 viteve t fundit na ofron nj prej kaptinave m interesante t tregimit pr prhapjen e islamit me angazhim misionarist. Gjat tr ksaj periode gjejm prova t aktivitetit kontinuitiv t pjess s misionarve musliman n nj apo n ujdhesn tjetr t Indis lindore. Sido qoft, n filli puna e tyre sht udhhequr pa kurrfar mbikqyrje dhe ndihme t drejtuesit t vendit, vetm me fuqin e besimit, por n t shumtn e rasteve edhe me ballafaqimin me opozicionin e fuqishm, vean nga ana e Spanjollve. Por, prkundr t gjitha vshtirsive, me sukses mashtrues ata kan vazhduar punn e et. Me aktivitetin e palodhshm e kan prkryer punn e vet (vean n kohn bashkkohore), sado t jet i pjesrishm ose i mngt. sht e pamundur t caktohet koha e hyrjes s pari t islait n arkipelogun Malajas. Mbase atje e kan sjell tregtart arab n shekujt e par t Hixhretit shum m par se sa q kemi fardo prove historike pr ndikimet e ktilla n vepr. Ajo q kt supozi me bn t mundshm sht njohja q e kemi pr tregtin e zhvilluar t Arabive me Lindjen qysh nga koht e hareshme. N shekullin II para Krishtit tr tregtia me Cejlonin ka qen n duart e tyre. N filli mt shekullit VII t ers s krishter tregtia me Kinn nprmjet Cejlonit ka arritur deprtim t konsiderueshm ashtu q kah mesi i shekullit VIII tregtart arab mund t gjenden me numr t madh n Kanton. N kohn ndrmjet shekullit X dhe XV, deri n ardhjen e Portugalezve, Arabt kan qen zotrinj n aleanc t tregtis me lindjen.1) Pr kt shkak mundemi t parandiejm me pohi mt sigurt se ata kan themeluar kolonit e veta tregtare n disa ujdhesa t arkipelogut Malajas, si e kan br kt n vendet tjera n periodn mjaft t hershme. ndonse nuk prmenden kto ujdhesa n punimet e gjeografve arab para shekullit IX,2) megjithat n analet kineze nga viti 674 ekziston lajmi pr udhheqsin arab pr t cilin sipas lajmeve t
356

mvonshme konsiderohet se ka qen udhheqs i nj kolonie arabe n bregun perndimor t Sumatres.3) Sido qoft, misionart sht dashur t vijn n arkipelogun Malajas nga India jugore, q dshmohet me cilsit e caktuara t teologjis islame q banort e ujdhess e kan miratuar. Shumcia e muslimanve t Arkipelogut i takon shkolls juridike shafiite. Ajo deri sot dominon n brigjet e Karomandeve dhe Mallabareve, si ka qen rasti edhe kah mesi i shekullit XIV kur kto treva i ka vizituar Ibn BAtute.4) Nse marrim q muslimant e vendeve prreth i prkasin drejtimit hanefit, dominimin e msimit shafiit dhe prvetsimin e tij mund ta shpjegojm vetm me at se ai sht sjell atje nga bregu Mallabaras, kurse kjo sht pjes q shum e kan vizituar tregtart nga Java, prej Kins, Jemenit dhe Persis.5) Me siguri se shiizmi, gjurma e t cilit ende mund t gjendet n jav dhe Sumatra, ka ardhur nga India ose Persia. Nga ibn Batuta msojm se sulltani musliman, i Samudres*) ka hyr n lidhje miqsore me pallatin n Delhi. N mesin e dijetarve juridik (fukaha), q ky sundues vean i ka favorizuar, kan qen dy kadi me prejardhje persike. Njri erdhi nga Shirazi, kurse tjetri nga Isfahani.6) Por shum para ksaj kohe tregtart nga Dekani, nprduart e t cilve ka kaluar tregtia e shteteve muslimane t Indis dhe arkipelogut Malajas, n numr t madh jan prqndruar n limanet tregtare t ktyre ujdhesave, ku e kan mbjellur farn e fes s re.7) Pr ekzistimin e popullsis vendase muslimane, pr islamin e t cilve gjejm gjurma n shkresat e hershme historike, duhet ti falnderohemi prpjekjeve misionariste t tregtarve arab dhe indus. Duke i banuar qendrat tregtare, ata jan martuar me grat e popullsis vendse. Nga kto gra dhe robr pagan n familje sht themeluar brthama e shoqris muslimane, antart e s cils kan dhn do angazhi q ta forcojn. Prshkrimi vijues i metods q e kan prvetsuar kta tregtar, misionart n ujdhesat Filipinase, na ofrojn, pa dyshim, pasqyrn e praktiks q e kan pasur edhe gjeneratat e mhershme t tregtarve musliman. Mnyra m e mir pr kyqjen e fes s vet n vend pr muslimant ka qen marrja e gjuhs dhe shum traditave t vendasve t vjetr, martesa me grat e tyre, blerja e robrve q ta ngrisin namin
357

personal dhe n fund kan arritur t przihen n mesin e atyre shtresave q i kan zn pozitat m t rndsishme n shtet. S bashku kan punaur me mjeshtri t madhe dhe harmoni m mir se njerzit vendas. Shkallrisht gjithnj e m shum jan forcuar. Pasi kan poseduar numr t madh robrish, kan br njfar aleance reciproke, kan konstituar nj lloj t monarkis dhe e kan br trashguese n nj familje. Ndonse aleanca e ktill i ka forcuar, megjithat kan ndier nevojn pr mbajtjen e lidhjeve miqsore me aristokracin e vjetr. Nevojn e njjt e kan ndier edhe te sigurii i liris s vet te kjo klas. Prkrahejs dhe ndihms s tyre nuk kan mund ti shmangen.8) Duket se pa tjetr, n mnyrn far sht kjo, q vendbanimet e ndryshme muslimane n arkipelogun Malajas kan vn bazn politika dhe shoqrore pr veprimin e vet prozelit. Ata nuk kan ardhur si pushtues, sikur Spanjollt n shekullin XVI, as nuk e kan prdoruar shpatn si mjet pr konvertimin e detyrueshm. Pr vet nuk kan prvetsuar me arroganc privilegjet e racs superiore dhe sunduese q ta zhvlersojn dhe ndjekin popullsin e vendit, por n mnyr modeste kan ardhur n veshjen e tregtarit. Tr inteligjencin dhe kulturn e vet t lart e kan vn n shrbim t fes s vet se q i kan prdoruar pr prestigjin personal ose pr rritjen e pasuris.9) Krahas ksaj pasqyre t prgjithshme t mjeteve ndihmuese, q i kan pranuar, do t vazhdojm me ekspozimin e prpjekjeve t tyre n rrugn e prhapjes s islamit n ujdhesat e ndryshme prreth. Islami n Sumatra Tradita flet se islami n Sumatra ka ardhur nga Arabia, por pr besimin e till nuk ka baz t sakt historike. T gjitha t dhnat dftojn n at se India sht burim nga i cili popullsia e Sunatrs ka fituar dijen e vet pr fen e re. Lidhjet aktive tregtare me shekuj kan ekzistuar ndrmjet Indis dhe arkipelogut Malajas. Ka mundsi q misionart e par n Sumatra kan qen tregtart indus.10) Nuk ka t dhna historike pr punimet e tyre, kurse kronikat malajase ia atribuojn nderiu e thirrjes s par n islam n qytetin
358

Atxheh, n veriperndim t Sumatrs, nj Arabi me emrin Abdullah Arif. Pr t thuhet se Ujdhesn e ka vizituar rreth mesit t shekullit XII. Nj ithtar i tij Burhanuddini, thot, e ka prcjellur diturin mbi islamin n bregun perndimor deri n Priaman.11) Ndonse kjo e dhn sht e pasigurt, megjithat ai shpjegon ekzistimin e aktivitetit t caktuar misionarist n kt period. Kronika Malajase nga Atxhehu jep n vitin 1205 si dat t kyqjes n fron t Xhuhanshahut, sipas transmetimit t themeluesit t dinastis muslimane. Pr t thuhet se ka qen i huaj nga perndimi dhe se ka ardhur n kto brigje t thrret n fen e Pejgamberit. Shum njerz i ka kthyer n islam. sht martuar me gruan nga ai popull, q e ka prshndetur si mbretin e vet me titullin Sri Padukasulltan, gjysma me shprehje sauskriste, gjysma arabe. Nj koh t caktuar feja e re sht kufizuar kryesisht n limanet n t cilat kan arritur tregtart musliman. Prparimi i ksaj feje n brendi t vendit ka qen di m i ngadalshm, sepse ajo ktu sht ndeshur me ndikimin e fuqishm mhindus q ka pasur qendrn e vet n mbretrin Menangkabau. Marko Polo, q ka kaluar pes muaj n bregun verior t Sumatrs n vitin 1292, thot se tr popullsia ka qen pagane prve mbretris s vogl Porlak n kndin verilindor t Ujdhess. Ktu vetm popullsia qytetare ka qen muslimane, sepse n kt mbretri, duhet ta dish, shum shpesh jan kthyer tregtart saracenas (musliman), t cilt popullsin e vendit e kan kthyer n ligjin e Muhammedit, por popullata malore sht n trsi pagane dhe konibaliste.12) M tej, nj kronik malajase thot se sulltan Ali Mugajat-shahu, q ka sunduar me Atxhehun prej vitit 1507 deri 1522, ka qen shembulli i par i kalimit n islam, n ka do ta ndjekin shtetasit e tij.13) Duket se nderi i sunduesit t par musliman t shtetit i sht dhn oreolit t monarkut q e ka vn themel madhshtis s Atxhehut dhe ka filluar ta zgjeroj ndikimin e vet n vendet prreth. Ai barabart ka shkaktuar ngjalljen ose i ka dhn nxitje t freskt jets fetare t shtetasve t vet duke iu dhn s pari dijen pr fen e Pejgamberit. Natyrisht, islami sht prforcuar n Sumatra shum m hert se kjo koh.
359

Siaps tradits q flet pr qytetin Samudra, sherifi i mekkes e drgoi nj mision q popullin e Sumatrs ta kthej n islam. Shef i ktij misioni ka qen njfar shejh Ismaili. Vendi i par me t cilin erdhn n kontakt pas lshimit t Mallabarit ka qen Pasuri (ka mundsi t ket qen i situuar di m tej n bregun perndimor) popullsia e t cilit, duke iu falnderuar thirrjes s tyre, ka kaluar n islam. U nisn pastaj drejt ans veriore drejt Lambres dhe lundruan Ujdhesn deri sa nuk erdhn n ann tejtr t saj. Prej aty lundruan deri n Ara, n bregun lindor, e ai gati sht n ann e kundrt t Malaks. N t dy kto vendet prpjekjet e tyre jan kurorzuar me suskese t ngjashme. N Ara kan pyetur pr Samudrn, qytet n bregun verior t Ujdhess, i cili ka qen objekt i veant i misionit t tyre, por kan konfirmuar se e kan kaprcyer. Pr kt shkak rrugs s njjt jan kthyer n Parlak, ku Marko Polo, para disa vitesh, ka gjetur bashksin muslimane. Pasi q atje po ashtu fituan konvertit t ri, vazhduan pr n Samudra. Kt qytet dhe mbretrin me kt emr m von e ka themeluar njfar Mara-silu, t cilin e prvetsoi ta pranoj islamin shejh Ismaili dhe e mori emrin El-Melik es-Salih. Ai sht martuar me t bijn e mbretit t Parlakut, me t ciln do ti ket dy djem. Qt dyve prej tyre tua l principatn, e themeloi qytetin musliman dhe mbretrin Posoi, po ashtu n bregun verior.14) Nuk prjashtohet se El-Melih ez-Zahiri sht ai t cilin ibn Betuta e ka gjetur se sundon n Samudra kur e vizitoi ujdhesn n vitin 1345. Ky sundues ka dftuar tr shklqimin e mbretris islame dhe pushteti i tij sht shtrir shum dit ecje prgjat Ujdhess. Ka qen musliman i zjarrt dhe ortodoks. Ka dshiruar t zhvilloj diskutime shkencore me juristt dhe teologt islam. Pallatin e ka pasur prplot poet dhe shkenctar. ibn Betuta na jep emrat e dy kadive q kan ardhur atje nga Persia. Pr mend edhe emrin e bujarit q ka shkuar si i deleguar i sulltanit t Delhit, q dfton se Sumatra edhe m hert ka qen n kontakt me shum vise t bots islame. El-Melik Ez-Zahiri ka qen komandant i madh. Iu ka shpallur luft paganve t vendeve fqinje deri sa nuk iu nnshtruan administrimit t tij dhe nuk e paguan xhizjen.15)
360

Islami, pa dyshim, n at koh ka arritur prpari mt madh n Sumatra. Pasi u forcua prgjat bregut, filloi ta rregulloj rrugn n brendi. Misioni i shejh-Ismailit dhe shoqris s tij ka rezultuar me fryt t pasur. Nj udhprshkrues kinez, q e vizitoi Ujdhesn n vitin 1413, ka folur pr Lambron se popullsia ka 1000 familje dhe t gjith jan musliman dhe njerz mjaft t mir. Mbreti dhe populli i mbretsis s Aurs jan t njjts fe.16) Ka ndodhur kah fundi i shekullit t njjt ose n shekullin e XV q feja e Pejgamberit ka gjetur ithtart edhe n mbretrin e madhe t menangkabauos, teritoret e t cilit jan shtrir nga skaji n skaj t bregut dhe n pjesn e madhe t ujdhess, n veri dhe n jug prej ekuatorit.17) Ndonse fuqia, n at koh, me t madhe i pat rn, si strehimore e lasht e hinduizmit, ajo ka qen penges e madhe pr prparimin e fes s re. Prkundr ktij fakti, islami n fund thell zuri rrnj n shpirtrat e shtetasve t ksaj mbretrie m shum se sa n mesin e shumics s popullsis n brendi t Ujdhess.18) sht krejt e qart se kjo pjesa qendrore e popullsis s Ujdhess m s ploti sht dashur t jet konvertuar nga banort e shum viseve tjera, q kan qen m t prshtatshme ndikimit t huaj. Deri sot banort e Batak-vendit ende n pjesn m t madhe jan pagan, por islami ka arritur n mesin e tyre t l gjurm. Shembull jan disa q jetojn n kufijt e Atxhehut, n t cilin islamin e kan pranuar nga fqinjt e vet musliman.19) T tjert q i banojn malet e krahins Rau n ekuator po ashtu jan br musliman.20) N bregun lindor jan konvertuar Batakt, q shum kan qen n kontakt me Malajt.21) Padri-tt fanatik (fq. 372) kan dhn angazhim zelltar t kot q me shpat tua imponojn BAtakve islamin. Ua rrnuan vendin dhe shum prej tyre i mbytn, por metodat e ktilla t ashpra askend nuk e trhoqn n islam. Kur pushteti holandez e theu kryengritjen e Padrve, ku anektuar pjesn jugore t veudeve t Batakve. Islami ka filluar t zgjerohet e rrug t qet. Kjo kryesisht rrjedh e angazhimin e zjarrt t npunsve ndihs t regjimit t ri, kurse t gjith kan qen musliman Malajas.22)
361

Por, ky ndikim shkon edhe nprmjet tregtarve q kan ecur npr vend. Aktivitetin e tyre prozelist e vazhdojn haxhinjt dhe msuesit tjer t njohur t fes. sht fakt krejt i qart se BAtakt, q me shekuj kan br rrezistenc t rrept hyrjes s islamit ndr ta, ndonse kan qen ndrmjet dy popullsive fanatike muslimane: Ainezve n veri dhe malajve n jug, viteve t fundit iu prgjigjen prpjekjeve t qeta q me entuziazm t kthehen n islam. Shpjegimi pr kt mund t gjendet n rnien e veorive t tyre nacionale gjat okupimmit holandez. Pushtimet e hapn vendin e tyre ndaj ndikimeve t huaja, q kyq fillimin e ers s re n zhvillimin e tyre kulturor. Prfaqsuesit e fes s re po ashtu kan vepruar me shum kujdes dhe kan ditur ta prshtasin msimin e tyre besimeve ekzistuese t Batakve dhe traditave thell t rrnjosura n ta.23) Duket se nxitje e rndsishme i sht dhn propagands muslimane me themelimin e misioneve t krishtera n mesin e Batakve n vitin 1897. Kto misione madje kan prgatitur rrugn sukseseve t tij. Dy fshatra t Batakve, banort e t cilve qen kryquar, kan kaluar komplet n islam jolarg paskryqiit.24) N Sumatrn qendrore ende ka mjaft popullsi pagane, ndonse shumica jan musliamn. Kta t fundit jan dobt t udhzuar n fe, me prjashtim t disa haxhive dhe msuesve fetar. N mesin e popullit Korintxhi, t cilt shumica kan qen ithtar t zjarrt t islamit, ka pjes t caktuara t popullsis t cilt ende i adhurojn hyjnit e t parve t vet pagan.25) Jepen angazhime n ngjalljen fetare, kurse edhe mmisionart musliman kryejn pushtime t reja n mesin e paganve, vean gjat bregut perndimmor.26) N krahinn Sipirok nj msues fetar, q ka shrbyer n xhami t qytetit me emrin e njjt, pr nj erek shekulli ka kthyer n islam tr popullsin e ksaj krahine, pos krishterve q kan jetuar aty kurse kan qen pasardhs t robrve t hershm.27) Lvizja e mvonshme misionariste n decenien e par t shekullit XX ka arritur t trheq n islam shum t krishter t ksaj krahine, e jan prvetsuar madje edhe ata q jetojn n qendr t ndikimit t msionit t krishter.28)
362

Sipas paraqitjes tradicionale, islami ka hyr n Palembang rreth vitit 1440 nprmjet Raden Rahmats, aktiviteti propagandues i t cilit do t ceket m von. Por, ndikimi hindu prej m par ktu ka qen rrnjosur, ashtu q sht ngadalsuar prparii i fes s re. Thuhet se muslimant e Palembangut deri n shekullin XIX pak kan ditur pr fen e vet, pos disa ritualeve t jashtme. Nga kjo prjashtohen edhe banort e kryeqendrs, t cilt dit pr dit kan ardhur n kontakt me Arabt.29) Duket se n dekadn e par t shekullit XX ka ardhur deri te ngjallja fetare dhe se propaganda sht rritur, sepse raportet kolonialiste t qeveris holandeze trheqin vmendjen n prhapjen e vazhdueshme t islamit n mesin e popullsis pagane t disa krahinave t Palembangut.30) Nga Java islami sht prcjellur n krahinn Lampang, q paraqet kufirin skajar jugor t Sumatrs, nprmjet kryepareve t ksaj krahine q quhen Minak Kamalo Bumi. Ai rreth shekullit XV ka kaluar ngushticn e Sundit drejt mbretris BAntam, n bregun perndimor t Javs, q e ka pranuar msiin e misionarve musliman disa vjet para vizits s tij. Ktu edhe ai e ka pranuar islamin dhe pas haxhit t kryer n Mekke ka prhapur msimin e fes rishtas t pranuar ndr bashkqytetart.31) Kjo fe ka br prparim mt rndsishm ndr Lampongzt. Ata n t shumtn e fshatrave kan xhami, por kestytnit e vjetra ende mbajtur n disa vise n brendsi.32) N fillim t shekullit XIX erdhi deri te ngjallja fetare, q nuk ka mbetur pa ndikim n aritjen e efikasitetit t propagands s mtejme t islamit. Tre Sumatras, antar t shoqris Haxhi u kthyen n vitin 1803 nga mekkeja n vendlindjen e tyre. Gjat kohs s qndrimit n qytetin e shenjt ran nn ndikimin e lvizjes vehabite pr reformimin e islamit. Kan lakmuar n at q reformat e njjta ti kyqin n mesin e qytetarve t vet dhe q ndr ta ta fusin jetn fetare m t pastr e m t zellshme. Filluan thirrjen t monteizmit strikt t drejtimit vehabit. Kan ndaluar krkimin ndihm nga evlijat, pirjen e vers, bixhozit dhe punt tjera q jan n kundrshtim me Kuranin.
363

Numrin e caktuar t bashkfetarve dhe paganve e kan futur n drejtimin e vet. M von e kan shpallur luftn e shenjt xhihadin kundr Batakve. Duke ardhur n duart e njerzve t pandrgjegjshm dhe ambicioz, lvizja e humbi karakterin e vet zanafillor dhe a bastardhua n vrazhdsi dhe luft t prgjakshme t pushtimeve. Kta q i quajn Padra n vitin 1821 erdhn n konflikt me pushtetin holandez dhe deri n vitin 1838 vendstrehimi i tyre i fundit ka rn, kurse fuqie sht thyer.33) Islami n siujdhesn Malajase T gjith Malajasit e banuar n siujdhesn Malajase mbajn prejardhjen nga shprnguljet nga Sumatra, vean nga Menangkabani, mbretria e njohur, m hert t prendur. Pr t thuhet se ka qen mbretria m e fuqishme n Ujdhes. Disa nga drejtuesit e shteteve t brendshmme n nj pjes t siujdhess malajase ende i pranojn titujt e nderit zyrtar t vet nga ai vend. Kur kta kolon nga zemra e Sumatrs e kan banuar brendin e Siujdhess, sht lnd spekulimesh. Sa i prket Singapurit dhe pjesve jugore t shtyra t Siujdhess, duket se kolont atje kan arritur kah gjysma e shekullit XII, me pasardhesit e t cilit sht themeluar Malakka, nj shekull m von.34) Duke iu falnderuar pozits s favorshme n rrugn kryesore t tregtis lindore, s shpejti u b qytet i madh e i lulzuar. Ka pak dyshi se islai ka hyr me tregtart musliman, q ktu banojn.35) Kronika malajase e Malakkes ia atribuan konvertimin e ksaj mbretrie n islam kohs s sundimit t njfar sultani MuhammedShahu, q hyri n fron n vitin 1276. Tregohet se ai ka sunduar vetm disa vite dhe kt para ardhjes s anijes nn komandimin e Sidi Abdulazizit, q n Malakk ka ardhur nga Xhiddeja. Konvertitt e rinj e bindn mbretin q ta ndrroj fen e vet dhe ta l emrin e vet malajas dhe ta ndrroj me nj q do ta prmbaj emrin e Pejgamberit.30) Por, karakteristika e prgjithshme e ktij dokumenti e prbn vrtetsin e tij me t madhe t dyshimt edhe prkundr asaj q sht e mundur q data e ndodhis aq t rndsishme mundet njmend t
364

vrehet te populli (si ka ndodhur n shum an t Arkipelogut) i cili krenohet me ndodhin dhe n te shikon si n hapjen e epoks s re n historin e vet. Nj historian portugalez e jep nj dat t vonshme, d.m.th. vitin 1384 kur, si thot, arriti kadiu nga Arabia, e kthei mbretin n islam dhe ia dha emrin Muhammed, sipas shembullit t Pejgamberit, duke ia shtuar edhe shah.37) N analet e Kuedes, njrs prej shteteve n veriun skajor t siujdhess Malajase, kemi tregimin e uditshm pr hyrjen e islamit n kt mbretri rreth vitit 1501.38) Ja ky tregim (pasi q nga ai i lshua disa ndodhi t uditshme): Nj Arab i ditur, me emrin shejh Abdullah, ka ardhur n Kued, e vizitoi raxhn dhe pyeti pr religjionin vendes. Feja ime, u prgjegj raxha, dhe feja e t gjith shtetasve t mi sht ajo q ka arritur deri te ne nga popujt e kaluar. T gjith ne i adhurojm idhujt. Domethn se eksilenca juaj kurr nuk ka dgjuar pr islamin dhe Kuranin q Zoti ia zbriti Muhammedit dhe i cili i zbrapsi t gjitha fet tjera dhe i ka n pronsi djallit? Un t lusnse kjo sht e vrtet, tha raxha, t na msosh e t na ndriosh me at fen e re. N ngazllim t zjarrit t shenjt, n kt lutje shejh Abdullahu e konvertoi raxhn, e pastaj e drejtoi n msimin e fes. Pasi q raxha u bind n msimin e shejhit, i drgoi pr t gjith qypat e shpirtrave t vet t cilave vet u ka qen mjaft besnik) dhe me duart e veta i ka zbrazur n dhe. Pas ksaj ai i qiti t gjith idhujt nga pallati. Idhujt nga ari, argjendi, argjilla dhe druri jan grumbulluar para tij. Shejh Abdullahu i theu n copa me shpatn dhe sopatn e vet. Mbeturinat jan ndezur n zjarr. Shejhu krkoi nga raxha ti tuboj t gjitha grat e veta n kshtjell dhe pallat. Kur t gjitha erdhn n prani t raxhs dhe shejhut, jan kshilluar n msimin islam. Shejhu ka qen bukur i edukuar dhe i kndshm n komunikim, trheqs dhe gojmbl ashtu q dominoi me zemrat e t gjith banorve t pallatit. Raxha n fund i ftoi edhe katr ministrat e vet t vjetr q gjat hyrjes n koridor qen t befasuar duke e par shejhin q sht ulur pran raxhs.
365

Raxha ua shpjegoi lndn e ardhjes s shejhut. Ather kta katr lider shprehn gatishmri ta ndjekin shembullin e eksilencs s tij duke thn: Ne shpresojm se shejh abdullahu edhe neve do t na msoj. Kur shejhu i dgjoi kto fjal, i kthei n isla mkatr ministra dhe u tha se ai shpreson se ata do ta dshmojn lojalitetin e tyre nse e ftojn popullin n koridorrin pranue sdhe i sjellin me vete t gjitha idolet, q e kan pasur tradit ti adhurojn, sikur edhe ata q u kan mbetur nga njerzit e kohve t kaluara. Krkesa iu plotsua. T gjitha idolet q i kan ruajtur njerzit kan qen, n kohn e caktuar, t grumbulluara dhe aty jan thyer e ndezur n hi. Askush nuk u pikllua me kt shkatrrim t hyjnive t veta t pavler. T gjith ishin t knaqur t hyjn n rrethin e islamit. Pastaj shejh Abdullahu i pyeti t katr ministrat: far emri ka sunduesi juaj? U prgjigjn: Emrin e ka Pro Ong Mahawangsa. M lejoni q tia ndrrojm me nj n gjuhn e islait, tha shejhu. Pas konsultimeve t caktuara emri i raxhs sht ndrruar me krkesn e tij n sulltan Muzhif-shahu, sepse shejhu ka pohuar se ky emr sht i njohur dhe se gjendet edhe n Kuran.39) Raxha ka ndrtuar xhamia n viset e banuara. Ka urdhruar q secils ti bashkangjiten s paku 44 persona prej banorve q do ta prbjn tubimin, xhematin, sepse cilido numr m i vogl se ky sht i pamjaftueshm pr kryerjen e detyrave fetare. Krahas xhamive t ndrtuara jan shtuar lodrat t cilve u sht rn gjat thirrjes s njerzve n namazin e xhumas t premten. Shejh Abdullahu nj koh t caktuar ka vazhduar ti msoj njerzit me islamin. Kan nxitur nga t gjitha brigjet e krahins Kueda dhe rrethina e saj. Nprmjet tij kan msuar format e manifestimit dhe shprehjes islame. Lajmi pr kthiin n islam t popullsis s Kueds me an t shejh Nuruddinit nj misionar arab q ka ardhur nga Mekkeja, ia drguan disa libra dhe letrn me prmbajtjen vijuese: Kjo letr sht e sulltanit t Atxhehut dhe Nuruddinit, vllaut ton sulltanit t Kuedit dhe shejh Abdullahut nga Jemeni, tash n Kued. I drgua dy libra fetare me qllim q islami fuqishm t ngulitet dhe njerzia plotsisht t prudhet n detyrat dhe t drjtat e tyre n fe.
366

M von sht drguar prgjegjja e raxhs dhe shejh Abdullahut n t ciln alenderojn dhuruesit. Shejh Abdullahu i dyfishoi pastaj prpjekjet e veta. Ka ndrtuar n do fshat xhamia t vogla dhe zavi q t shrbejn pr dobi t prgjithshme dhe ta msoj botn me dispozitat e saj dhe me ritualet e fes. Raxha dhe gruaja e tij kan qen gjithnj pran shejhut dhe kan msuar leximin e Kuranit. Ky qift mbretror kan hulumtuar pr grua nga fammilja e raxhve q t martohet shejhu. Mirpo, askend se kan gjetur q do t donte tia jepte vajzn pr grua, sepse ky njeri i shenjt, s shpejti kthehej n Bagdad. Ka pritur q dikend ta msoj mjaft q do t vij n vendin e tij. N at koh sulltani ka pasur tre djem emrat e t cilve jan raxha Muazzam-shah, raxha Muhammed-shah dhe raxha Sulejman-shah. Kta emra shejh Abdullahu i mori nga Kurani dhe ua dha ktyre primave. Atyre shejhu ua ka trhequr vrejtjen q t jen t durueshm dhe mos t zemrohen shpejt n komunikimm me robrit e vet dhe shtresat e ulta dhe q me dhembsuri t sillen me shrbtort e Zotit, me varfanjakt dhe me t mjert.40) Nuk und t merret se t gjitha prpjekjet e shejh Abdullahut jan kurorzuar me sukses t plot, sepse msojm nga analet e Atxhehut se sulltani i ktij vendi, q e ka pushuar Kuedon n vitin 1649 ka vendosur q fort ta forcoj fen dhe ta rrnoj shtpin Liar, tempujt e idoleve.41) Kshtu kaloi nj shekull e gjysm deri sa idhujtaria nuk u rrnjos plotsisht nga kto vise. Ne nuk posedojm kurrfar hollsish tjera pr historin e kaliit t Malajasve nga Siujdhesa n islam, por n shum vende gjenden tyrbet e misionarve arab q t part kan thirr n fe. Ato te kjo bot mjaft respektohen.42) Marrdhniet e tyre t gjata reciproke me Arabt dhe muslimant e bregut lindor-undus i kan br mjaft t zellshm n kryerjen e detyrave t tyre fetare ashtu q gzojn reputacionin e muslimanve shembullor t Arkipologut. Njkohsisht, kontakti i tyre i prhershm me Hindust, budistt, t krishtert dhe pagant n vendin vetjak i ka br liberal dhe tolerant.
367

Strikt i prmbahen agjrimit t ramazanit dhe kryerjes s haxhit n Mekke. Dobit fetare pr popullin gjithnj merren parasysh njkohsisht si dobi t jetess s prditshme t tyre. Kur vrtetohet se fsahti ka m shum se dyzet shtpi dhe vrehet se vllimi i tij krkon organizimin dhe emrimin e npunsve t prhrshm t fsahtit, ndrmjet tyre caktohen edhe vaizt popullarpredikuesit, dhe xhamia ndrtohet dhe themelohet.43) Islami n Sijam N veri, ku shtetet malajase kufizohen me Sijamin, islami ka kryer ndikimt konsiderueshm n Sijamezt - budist. Ata q kan kaluar n islam jan quajtur Samsam dhe flasin me gjuhn q sht dialekt i przier i gjuhs s dy popujve.44) Kthimi n isla sht br edhe n mesin e fiseve t egra t Siujdhess.45) Historia e prhapjes s islamit n Indokin sht e pasqaruar. Ka mundsi q tregtart arab dhe persian e kan futur jan e vet n qytetet limane prej shekullit X. Merita pr prhapjen shum m t madhe i prket shprnguljeve t Malajasve, q kan filluar n fund t shekullit XIV.46) Islami n Jav Tash duhet t kthehemi prapa disa shekuj q ta ndjekim historin e kthiit t javs n islam. Nuk ka dyshim se thirrja dhe botshmria e msimit islam n kt ujdhes qysh kaher sht rezultat i puns individuale t tregtarve ose krerve t kolonive t vogla. N Jav nuk ka pasur ndonj forc qendrore muslimane q ndikimin e vet do ta vente n ann e fes s re ose do ta impononte pranimin e saj me mjetet luftarake. Misionart musliman kan ardhur n kontakt me civilizimin hindu, q ka lshuar rrnjt e thella n jetn e vendit. Javant i ka ngritur n nivel t lart kulturor dhe progres t prgjithshm, q prfundimisht, qart manifestohet n institucionet dhe ligjet q radikalisht dallohen nga ata n Arabi. Deri n ditn e sotshme e drejta islame nuk ka pasur suskes q absolutisht t forcohet madje as atje ku pushteti i islamit shkallrisht
368

bhej dominant. Aty sht konflikti i prhersh ndrrmjet ithtarve t traditave t vjetra malajase dhe haxhive q e kan kryer haxhin n mekke dhe jan kthyer me entuziazmin e forcuar pr aplikimin strikt t sheriatit (ligjit) islam. Pasoj sht ajo q puna n konvertim ka dashur t rrjedh mjaft ngadalshm. Mund t themi, me siguri t madhe, q nj pjes e historis t ksaj lvizje prozelite mund t zgjidhet nga legjendat dhe traditat. Shum prej tyre do t na mbetet plotsisht e panjohur. N kronikn malajase, qllimet e s cils jan t na ofroj prshkri t caktuar t thirrsve t par n kt fe, kjo pa dyshim, ka qen pun e shum gjeneratave dhe sht dashur t vazhdohet gjat mjaft shekujve, sht ngjeshur n kufinjt e disa viteve. Si ndodh m s shpeshti n historit popullore, disa emra mjaft mir t njohur gjithnj arrijn lavdin dhe besimin, e n fakt, kjo i prket puns s zellshme t pararendsve t tyre t panjohur.47) M tej, puna e qet dhe e paimponueshme e shum prej atyre misionarve nuk ka mundur ta trheq vmendjen e kronistve, kujdesi i t cilve, natyrisht, ka qen i lidhur para s gjithash pr veprn e mbretrve dhe princave dhe t atyre m t cilt kan ardhur n lidhje t ngusht. Por, nse e kemi humbur njoftimin aq t gjr, duhet t knaqemi me faktet q kan arritur deri te ne. Pr kt shkak n faqet vijuese do t ekspozohet paraqitje e shkurtr e prforcimit t islamit n kt ujdhes, si sht treguar n kronikat popullore prplot kundrshti dhe prralla, por t cilat megjithat kan bazamentin e caktuar historik. N kt udhzojn mbishkrimet n varret e personaliteteve autoritative t prmendur, n mbeturinat e grmadhave t qytetit etj. Sido qoft, lajmet tjera munden, pasi nuk ka t dhna tjera, t pranohen si n esenc t sakta, krahas kujdesit t cekur ndaj atribuimit t efikasitetit aq t madh n prpjekjet prozelite t individve. I pari q ka tentuar ta fus islamin n Jav, n fund t shekullit XII, ka qen autokton i Ujdhess. Mbreti i par i Paaaranve, shtetit n pjesn perndimore t Ujdhess, ka ln dy djem. I vjetri prej tyre zgjodhi tregtin. Iu bashkangjit ekspedits tregtare q ka shkuar n Indi, duke ia ln mbretrin vllaut t ri. E trashgoi fronin n vitin 1190 me emrin Prabu Munding Sari.
369

Gjat kohs s kryqtrthores s vet vllau i vjetr sht takuar me disa tregtar arab t cilt e kan kthyer n islam. Ka marr emrin Haxhi Purva. Pas kthimit n vendin e vet ai ka tentuar, me ndihmn e misionarit arab, ta kthej vllaun dhe familjen mbretrore n fen e vet t re, por prpjekjet i kan mbetur pa rezultate. Ka ikur n xhungl nga frika prej mbretit dhe shtetesve t tij t pafe. Pas ksaj pr t asgj m tepr nuk kemi dgjuar.48) N gjysmn e dyt t shekullit XIV lvizja misionariste, q sht prcjellur me sukses t madh, sht filluar nga njfar meolana Malik Ibrahimi. Ai sht ndalur n bregun hudar t Javs me disa bashkbesimtar. Kan banuar afr qytetit Gresika, prkundr qytetit Madura. Ka folur se mban prejardhjen prej Zejnulabidinit, njrit prej niprve t Pejgamberit, dhe se sht nip (djal i motrs) i ra xha nga ermeni.49) Ktu sht marr me punn e suksesshme n kalimin n islam dhe s shpejti rreth vetes ka tubuar shoqri t vogl besimtarsh. M von u takua me nipin e vet, raxhn nga ermeni, q ka ardhur me shpres q n islam ta kthej raxhn e Magjapahits, mbretris hinduse, dhe t krijoj aleanc me te me ofertq t martohet me vajzn e tij. Pas ardhjes e drgoi djalin e vet Sadik Muhammedin n Magjapahit q ta caktoj kohn e takimit deri sa vet ishte i zn me ndrtimin e xhamis dhe me kthimin e popullsis n islam. Takimi i dy sunduesve u realizua. Por, para se veprimi i favorsh mi t arriturs ka mundur t vazhdohet, sht prhapur smundja n popullin e raxhs nga ermeni. Smundja ia mori t bijn dhe tre kushrij q e kan prcjellur sikur edhe pjesa e mir e suits s tij. Pas gjith ksaj ai u kthye n mbretrin e vet. Kjo fatkeqsi e ka mbushur me paragjykime kokn e raxhs nga Magjapahiti ndaj fes s re, e cila duhej, si thot raxha, t jet mbrojtsi m i mir i ithtarve t vet. Misioni, n pajti mme kt, ka dshtuar. Mevlan Ibrahimi pas ksaj ka marr detyrn e ruajtjes s varreve50) t kushrinjve dhe bashkbesimtarve t vet.

370

Ka vdekur i vetmuar njzet vjet m von n vitin 1419. sht varrosur n Grosik, ku varri ende i nderohet si varri i t deleguarit t par t islamit n Jav. Nj musliman kinez q ka prcjellur deputacionin e imperatorit kinez n Jav n cilsi t prkthyesit, gjasht vjet para vdekjes s mevlana Ibrahimit, n vitin 1413 prmend pranin e bashkfetarve t vet n kt ujdhes. N Prshkrimin e prgjithshm t brigjeve t Oqeanit t vet thot: N kt vend ekzistojn tre lloje popujsh. T part jan muslimant, q kan ardhur nga perndimi dhe jan vendosur aty. Petkat dhe ushqimi i tyre sht i pastr dhe i prshtatshm. T dytt jan Kinezt q kan ikur dhe jan vendosur ktu. At q e han dhe e prdorojn po ashtu sht e bukur. Shum prej tyre e kan pranuar islamin dhe i prmbahen msimit t tij. Lloji i tret jan vendasit t cilt jan majft dbues e t panjerzishm. Vijn e shkojn me koka t zbuluara e t zbathur. Devotshmrisht besojn n djaj. Pasi q jan t njohur me kt n librat budiste, vendi u sht i njohur si vend djajsh.51) Tash do ti ofrohemi periods n t ciln udhheqja e muslimanve u b dominante n Ujdhes pasi q feja e tyre hyri n ujdhes para afr nj shekulli. Ktu sht e domosdoshme t hyhet m tepr pr s afrmi n hollsit historike me qllim q t tregohet se kjo nuk ka qen rezultat i fardo lvizje fanatike t nxitur nga Arabt, por n t vrtet revolucion i nxjerr nga vet popullsia vendse.52) Ata, pasi e arritn forcn nprmjet forms s besimit t prbashkt, kan qen t nxitur n bashkim me qllim q tia nxjerrin pushtetin suprem nga duart e bashkqytetarve t vet pagan duke mos ftuar n luft fetare. Kt e kan realizuar me ndihmn e hekurit me hakmarjen e nj pretendenti ambicioz pr fron t cilit i qe shkaktuar padrejtsi.53) Situata politike n Ujdhes dukej ksisoji. Treva qendrore e lindore, t cilat kan qen m t pasura e m t popullzuara dhe n aspektin civilizues m t prparuara, ka qen nn sundimin e mbretris induse Magjapahit. Perndimi skajor jan eriboni dhe disa principata m t vogla t pavarura, deri sa pjesa tjetr e Ujdhess, duke i kyqur t gjitha viset e perendimit t tij m t largt, ka qen nn ndikimin e mbretit t Paaaranve.
371

Mbreti i Magjapahitve ka qen martuar me vajzn e princit nga ampa, shtetit t vogl n Kamboxh, n lindje prej gjirit Sijamez.54) Ajo ka qen xheloze ndaj nj konkubine t privilegjuar t mbretit. Ai kt konkubin ia drgoi birit t vet Arya Damarit, guvernatorit t Palambangut n Sumatra. Ia lindi t birin Raden Patahun, i cili sht i edukuar si nj prej bijve t sunduesit. Ktij fmije (si do t shohim) do ti gjykohet, n vitet e mvonshme, t punoj n hakmarrjen e tmerrshme pr shkak t sjelljes s vrazhd t nns s tij ndaj tij. Vajza tjetr e princit nga ampa ka qen e martuar pr nj Arab q n amp ka ardhur t ftoj n islam.55) Nga kjo martes sht lindur Raden Rahmat, t cilin babai e edukoi n islam. Ende javasit e nderojn si t deleguarin kryesor t islamit n vendin e tyre.56) Kur ka pasur njzet vjet, familja e ka drguar me shkresa dhe dhurata xhaxhait mbretit t Magjapahitve. N rrug ka mbetur dy muaj n Palambang. Ka qen musafir i Arya Damarit, t cilin gjithnj e ka bindur t bhet musliman. Por ky nuk marri guxim publikisht t predikoj islamin, nga frika prej popullit q ka qen mjaft lojal bestytnive t veta t vjetra. Duke vazhduar udhtimin e vet, Raden Rahmat ka ardhur n Gresik ku nj misioanr arab, shejh Mevlana Xhumadel-Kubre, e ka pritur me hare si Rajmtar t pritur t islamit n javn lindore. sht profetizuar q me dorn e tij do t jet shkatrim i paganizmit dhe q puna e tij do t kurorzohet me kurorzimin e t shumtve n kt fe. N Magjapakit sht pritur shum bukur nga mbreti dhe princrat e ampa. Ndonse vet mbret nuk ka dshiruar t kaloj n islam, ka dftuar dashuri dhe respekt ndaj Raden Rahmatit. E ka vn pr sundues t tre mij familjeve n Ampel, n bregun lindor, di m n jug prej Gresiks. I ka lejuar q lirisht ta praktikoj fen e vet dhe ta kthej n islam. Pas nj kohe t caktuar n islam ka trhequr t gjith ata q kan qen nn sundimin e tij. Ampeli sht br, nga kjo koh, qendra kryesore e islamit, kurse lavdia e sunduesit q aq me zjarr ka punuar n propagandimin e fes s vet sht prhapur larg e gjr.
372

Pas ksaj n Ampel ka ardhur njfar Mevlana Ishaku q ti ndihmoj n pun pr kthim n kt fe. Atij ia ka besuar prhapjen e fes m mbretrin BAlambangan, n lindjen skajore t Ujdhess. Ktu e shroi t bijn e mbretit, e cila ka qen rnd e smur, kurse babai mirnjohs ia dha pr grua. Ajo me zell e prqafoi islamin, kurse edhe babai i saj pajtoi q t msohet n islam. Por, kur Mevlana e ka nxitur q haptazi ta manifestoj islamin e vet, si pat premtuar t bj nse vajza do ti shrohet, ka urdhruar q shejhu t largohet nga mbretria e tij dhe ka urdhruar q fmija s shpejti q do t lindet e bijs s tij do t mbytet. Nna, fshehtazi e drgoi foshnjn e re n Gresik nj t veje t pasur muslimane,57) e cila e ka edukuar me tr kujdesin e nns. E ka arsimuar deri n vitin e dymbdhjet, e pastaj ia besoi Raden Rahmatit. Kur Raden Rahmati msoi pr t kaluarn e ksaj fmije, ia dha emrin Raden Paku. Pas nj koha e martoi me vajzn e vet. M von Raden Paku ka ndrtuar xhamin n Giri, n jugperndim prej Gresikut, ku njmij njerz i kthei n islam. Ndikimi i tij u rrit aq sa q mbreti i Magjapahits, pas vdekjes s RAden Rahmatit, e emroi pr guverner t Ampels dhe Gresikut.58) N ndrkoh shum misione jan themeluar n Gresik. Dy djemt e Raden Rahmatit jan forcuar n pjest e ndryshme t bregut verilindor dhe jan br t njohur me zjarrin e tyre fetar. Shum banor t ktyre viseve i kan kthyer n islam. Raden Rahmati, po ashtu, ka drguar misionarin me emrin shejh Halifa Husejin n ujdhesn fqinje Madusa. Aty e ndrtoi xhamin dhe trhoqi shum njerz n islam. TAsh duhet ti kthehemi Arya Damarit, guvernatorit t Palembangut. Duhet se ai i ka edukuar fmijt e vet n islam, t cilin ai vet sht friksuar haptazi ta manifestoj. E ka drguar RAden Patahun, kur i mbushi 20 vjet, s bashku me vllaun e tij sipas qumshtit Raden Huseinit, q ishte dy vjet m i ri se ai, n Jav. Ata jan vendosur n Gresik. Raden Pataku ka qen i vetdijshm pr persekutimin e et. Ka qen i strkequr n veprimin e vrazhd n t cilin ka hasur nna e tij. Nuk ka dshiruar ta prcjell vllaun e vet sipas qumshtit n
373

Magjapahit por mbeti me Raden Rahmatin n Ampel, deri sa Raden Huseini shkoi n kryeqendr, ku sht pritur mir dhe sht vn n shrbim n krahin. M von u b gjeneral n ushtri. N ndrkoh RAden Patahu sht martuar me mbesn e Raden Rahmatit dhe formoi vendbanimin n vendin natyrisht t pasur t quajtur Bintara, n qendr t toks moqalike, n perndim prej Gresikut. Kur, n fund, mbreti i Magjapahitve dgjoi pr kt vendbanim t ri, e drgoi Raden Huseinin ta bind vllaun e vet t vij n kryeqendr e ti shpreh dgjueshmri mbretit. Raden Huseini e bindi n kt dhe shkoi n pallat, ku ngjashmria e tij me mbretin menjher u duk. Ktu sht pritur mir dhe sht emruar guvernator i Bintares. Pasi q ende lakmonte pr hakmarrje dhe punoi n shkatrrimin e shtetit t babait, u kthye n Ampel, ku planin e vet ia shtroi Raden Rahmatit. Ky i fundit sht orvatur ta heshti hidhrimin e tij, duke e prkujtuar q prej babait t tij, mbretit t Magjapahitve ka gjithnj mbrojtjen dhe kujdesin. Deri sa princi sht ashtu besimtar i drejt dhe i mir, besimi i tij i ndalon t luftoj ose q n fardo mnyr ta dmtoj. Raden Patahu nuk u knaq me kto kshilla (si do t shpjegohet m mir). u kthye n Bintar, q tash pr do dit bhej m i rndsishm dhe m i popullzuar. Numr i madh njerzish nga vendet prreth ka kaluar n islam. Pat hartuar planin pr ndrtimin e xhamis s madhe, por pak koh, pas fillimit t punve i arritn lajme se Raden Rahmati sht smur rnd. Nxitoi n Ampel. Atje i takoi misionart e islamit t tubuar rreth shtratit t tij, kurse n t shikonin sikur n udhheqsin e vet. N mesin e tyre kan qen edhe dy djemt e Raden Rahmatit, m hert t theksuar, Raden Paku nga Giria dhe pes t tjer. Raden Rahmati pas disa ditsh e lshoi frymn e vet t fundit dhe kshtu u hoq pengesa e fundit q ishte n rrugn e realizimit t planit hakmarrs t Raden Patakut. E kan prcjellur tet udhheqs tjer n kthim kah Bintori, ku i ndihmuan ta kryej xhamin.59) Mbi vete morn obligimin q ti ndihmojn n orvatjen kundr Magjapahitve.
374

T gjith princat musliman u tubuan n kt aleanc, pos raden Huseinit, qe s bashku me ithtart e vet i mbeti besnik zotriut t vet dhe refuzoi t ket pjes me bashkbesimtart e vet rebelues. Pas ksaj pasoi fushata e gjat ushtarake, n hollsit e s cils nuk ka nevoj t hyjm. Pas betejs s rrept, q zgjati shtat dit, n vitin 147860) Magjapahitje psoi humbje dhe pushteti indus n Javn lindore sht ndrruar me fuqin muslimane. Nj koh t shkurtr pas ksaj Raden Huseini qe rrethuar me ithtart e vet n nj kshtjell, i detyruar n dorzi dhe sht drguar n Ampel, ku vllau e priti bukur. Numri i madh i atyre q kan mbetur lojal besimit hindu ikn n ujdhesn Bali n vitin 1481 ku adhurimi i Shives ende ka qen religjioni kryesor.61) T tjert kan formuar shtete t vogla nn udhheqjen e princave nga shtpia e Maapahitve. Ato kan mbetur n idhujtari njfar kohe pas rnies s kryeqendrs s madhe hinduse. Madje edhe nn udhheqjen e ldierve musliman popullsia e Javs s mesme ka mbetur pagane. Prparimi i islamit drejt jugut, nga qendrat e para t puns muslimane n veri, ka qen pun shekulli. Deri n kohn e sotshme ndikimi i fes s tyre hinduse qart manifestohet n pikpamjet fetare t popullsis musliamne t Javs qendrore. Nj prov e qart se hinduizmi ka lshuar rrnj t thella n kt pjes t Ujdhess sht n faktin se deri n vitin 1768 autoriteti i librave juridike induse, vean kodeksi i ligjit Manu, nuk u trhoq para kodeksit t ligjit q jan n pajtim me frymn e jurisprudencs muslimane.62) Islami ka hyr n pjesn lindore t Ujdhess disa vite m von, ka mundsi tashm n fillim mt shekullit vijues, nprmjet puns misionariste t shejh Nuruddin Ibrahimit nga eribani. Autoritet t madh ka arritur duke e shruar nj grua t infektuar me grbul. Rezultat i ksaj ka qen q me mijra prej tyre kan ardhur q ti msoj me themelet e fes s re. N filli mdisa kryepar n fqinjsi kan tentuar ti kundrvihen lvizjes. S shpejti kan vrejtur se kundrvnia nuk ndihmon. Jan lshuar q ti bart rryma dhe shum prej tyre kan kaluar n islam.63)
375

Shejh Nuruddin Ibrahimi nga eribani e drgoi t birin e vet Mevlana Hasamuddinin q t thrret n islam n Bontan, provincn m perndimore t Ujdhess, t varur nga mbretria pagane e Paaaranve. Angazhimi i tij ka rezultuar me suskese t mdha. Ndr t konvertuarit ka qen edhe grupi prej 800 asketve. Historia e ksaj treve t vendit vean e prmend princin e ri i cili i ka prvetsuar t kalojn n islam, ekskluzivisht n mnyr t qet, e jo me shpat.64) Pas ksaj shkoi me babain n haxh n Mekke. Pas kthimit fuqin e vet e shtriur n bregun fqinj t Sumatrs, po ashtu pa prdorimin e shpats. Vetm n mnyr t qet i ka trhequr konvertitt n islam.65) Duket se prparimi i islamit ka qen m i ngadalshm n bregun perndimor se lindor t Javs. Ka lind konflikt i gjat ndrmjet idhujtarve t Shivs dhe ithtarve t Pejgamberit. Mbretria induse Paaarau, q n nj period t historis s Javs e ka shtrir sizerenitetin e vet edhe n principatat e pjess perndimore t Ujdhess, prjetoi fundin e vet66) vetm kah mesi i shekullit XVI. Bashksit tjera m t vogla idhujtare kan mbijetuar deri n periodat shum t vonshme,67) e disa edhe deri n ditt e sotshme. Historia e njrs prej tyre - q duhet Baduvis sht me rndsi t veant. Ata jan pasardhs t ithtarve t religjionit t vjetr. Pas rnies s Paaaranve kan ikur n male dhe bjeshk t shkreta, n mnyr q t mund ta vazhdojn kryerjen e ritualeve t fes s t parve t vet. N kohn e mvonshme, kur i jan nnshtruar udhheqjes s sulltanit musliman Bantamit, iu qe lejuar ta vazhdojn praktikimin e fes s vet me kusht q mos ta rrisin bashksin e atyre q e predikojn kt fe idhujtare.68) sht e uditshme t thuhet se ende i prmbahen tradits ndonse sundimi holandez aq gjat sht forcuar n jav. Ajo i ka liruar nga nevoja e dgjueshmris ndaj asaj marrveshje t vjetr. Ata strikt e kufizojn numrin e vet n dyret familje. Kur bashksia e kalon kufirin e ktij kufizimi, nj apo m shum e lshojn kt rreth t brendshm mdhe vendoset n mesin e popullsis muslimane n nj prej fshatrave t afrta.69)
376

Pos asaj se puna n konvertizm n Javn perndimore sht zhvilluar shum m ngadal se n pjest tjera t Ujdhess, me t madhe duhet falenderuar faktit se hinduizmi ktu nuk ka pasur rrnj aq t thella n popull sikur n brendi. Ngadhnjimi i islamit ndaj idhujtaris, q e ka ndrruar, ka qen shum m e plot se n viset q shum m shpejt kan ardhur nn sundimin e raxhve t Magjapahitve. E drejta islame ktu sht fuqi e gjall, kurse edhe civilizimi sht futur n vend nga Arabia dhe sht grshetuar me pushtetin dhe jetn e popullit. Mund t vrehet se edhe sot muslimant e Javs perndimore, t cilt e msojn fen e tyre n trsi dhe e kryejn haxhin n Mekke, e prbjn rndo pjesn m inteligjente dhe m prparimtare t popullsis.70) Tashm kemi par se pjesa e madhe e Javasve ka mbetur n idhujtari shumm shekuj pas konstituimit t mbretrive muslimane n Ujdhes. Sot tr popullsia e Javs sht musliane, me prjashtime t vogla. Krahas shum bestytnive dhe traditave, q u kan mbetur nga koha e t parve pagan, ende ekziston synimi n vazhdimin e drejtimit t lvizjes, mendiit dhe orientimit sipas msimit t islamit. Kjo puna tjetr n konvertizm mka kaluar n qetsi dhe shkallrisht. Shtetet muslimane t ksaj ujdhese ia kan borxh zhvillimit t vet m tepr historis politike se sa religjioze, sepse prparii fetar ka qen m shum rezultat i puns s misionarve se sa puns s sunduesit. Derisa muslimant e Javs kan intriguar kundr qeveris hindu dhe me forc kan marr sundimin n duart e veta, n ann tjetr kthesa n pjest tjera t Arkipelagut ka qen krejtsisht i karakterit t qet. Kjo kthes ka rrjedhur me an t thirrjes s misionarve islame t cilt ngadal por me siguri kan arritur suksese me prpjekjet e veta misionariste. Ta drejtojm vmendjen ton historis s ksaj lvizje propaganduese n ujdhesat e Molukasve. Islami n ujdhesat Molukase

377

Duket se tregtia me karanfila i ka sjell Molukasit shum hert n kontakt me banort e ujdhesave t pjess perndimore t Arkipelogut, Javasit dhe MMolajt tjer q kan kaluar n islam, kan ardhur n kto ujdhesa dhe e kan prhapur fen e vet n mesin e banorve t Bregut.71) Bashkudhtart e Maqelanit kan sjellur rrfimin e uditshm pr mnyrn se si kta njerz e kan futur msiin e vet fetar n mesin e Molukasve. Mbretrit72) e ktyre ujdhesave, para ardhjes s Spanjollve nja disa vite, kan filluar t besojn n pavdekshmrin e shpirtit. Kt e kan konkluduar n baz t vetm nj prove: kan par shpendin e shklqyeshm mq nuk i ka gjasuar tjetr n Tok, as q ka pasur di n Tok t bukur se ai. Muslimant q jan marr me tregti n kto ujdhesa iu kan thn se ky shpend i vogl sht lindur n parajs, kurse parajsa sht vend ku pushojn shpirtrat e atyre q kan vdekur. Nga ky shkak kta zotrinj iu ofruan bashksis muslimane, e cila iu ka premtuar shum gjra t uditshme n at vend t shpirtrave.73) Duket se islami ka filluar t prparoj ktu n shekullin XV. Mbreti idhujtar Tidori i sht dorzuar n besi nj Arabi me emrin shejh Mensur dhe e pranoi islamin s bashku me shum shtetas t vet. Emri pagan i mbretit Teireli Liatu sht ndrruar n Xhemaluddin, deri sa djali i tij m i vjetr sht quajtur. Mensur sipas msuesit t tij arab.74) Ky ka qen sunduesi i fundit q e ka gostitur deputacionin spanjoll, q ka arritur n Tidor n vitin 1521 pak pas vdekjes s Magelanit. Pigafeta, historian i ksaj ekspedite, e quan raxha sulltan Manzor dhe thot se ka mbi 55 vjet dhe se nuk ka mbi 50 prej kur muslimant kan ardhur t jetojn n kto ujdhesa.75) Duhet se islami sht prforcuar n ujdhesn fqinje Ternadi di m hert. Portugalezt, q kan arritur n kt ujdhes po at vit kur Spanjollt erdhn n Tidor, popullsia ka njoftuar se islami ka ardhur n vendin e tyre para tetdhjet vjet.76) Po ashtu sipas njoftimeve t Portugalezve,77) sulltani i Ternates sht sunduesi i par molukas q sht br musliman. Legjenda pr hyrjen e islamit n kt ujdhes flet pr at se si tregtari me emrin Datu Mulla Husein ka nxitur krshrin e njerzve me leximit e Kuranit me z, n pranin e tyre.
378

Kan tentuar ti imitojn shkronjat e shkruara n Libr, por nuk kan mundur ti lexojn. E kan pyetur pastaj tregtarin si mundet ai kt ta lexoj kur ata nuk munden. Iu prgjegj se s pari patjetr duhet t besojn n Zotin dhe n Pejgamberin e Tij. Pas ksaj kan shprehur dshirn ta pranojn msimin e tij dhe t kthehen n fen e tij.78) Thuhet se sulltani i TErnates, q ka zn vendin t rndsishm n mesin e sunduesve t pavarur t Ujdhess, ka udhtuar deri n Gresik n Jav me qllim q atje t kaloj n islam n vitin 1495.79) N kt sht ndihuar me punn propaganduese t njfar Pati Putahu, q ka udhtuar deri n Htua n Amboin drejt Javs me qllim q ti msoj principet e fes s re. Pas kthimit t vet ka prhapur doktrinn e islait n mesin e popullit t Amboins.80) Duket se islami n filli ka prparuar ngadal. sht takuar me rezistencn e madhe t banorve t ujdheseve t cilt kan qen n mnyr t zjarrt prkushtueshm ndaj bestytnive dhe mitologjis s vet t vjetr. Kshtu idhujtaria e vjetr ka vazhduar nj koh ngatht t przihet me msimin e Kuranit, duke e mbajtur shpirtin e popullit n frik t vazhdueshme.81) Pushtimi portugalez po ashtu ka ngadalsuar prparimin e islamit, q prndryshe do t ishte sikur kjo edhe mos t kishte ndodhur. Ata e kan larguar kadiun q e ka msuar popullin n msimmin e Muhammedit dhe kan prhapur krishterizmin n mesin e popullats pagane, n ka kan pasur njfar suksesi, s paku pr nj koh t shkurtr.82) Kur Molukasit kan shfrytzuar preokupimin e Portugalezve me vshtirsit e veta vetjake n gjysmn e dyt t shekullit XVI q t lirohen nga pushteti i tyre, ata kan vn ndjekje t tmerrshme t t krishterve. Shum prej tyre kan gjetur vdekjen, kurse t tjert kan lshuar fen e vet, kshtu krishterizmi ka humbur pronsin e vet q e pat arritur.83) Nga ajo koh e m tutje kundrvnia supremacionit politik t t krishterve ka siguruar mirseardhjen msuesve musliman t cilt n numr m t madh kan ardhur nga perndimi.84) Holandezt e kan plotsuar rrnimin e krishterizmit n Molluke me largimin e Spanjollve dhe Portugalezve nga kto ujdhesa n shekullin XVIII. Pas ksaj jezuitt kan drguar pjesn tjetr t t krishterve t Ternates me to n Filipine.85)
379

Nga kto ujdhesa islammi sht prhapur n ujdhesat tjera t Molluks, edhe pse nj koh konvertii ka qen i kufizuar n popullsin e bregut.86) Pjesa m e madhe e atyre q kan kaluar n islam jan Malajt, q e prbjn popullsin e ujdhesave t vogla, deri sa Alfurt e popullzojn brendin. Por konvertitt e periods s mvonshme po ashtu do t jen prej tyre.87) Madje mjaft hert, n vitin 1521, ka qen musliman mbreti i Gilolit, mbretris n ann perndimore t pjess veriore t ujdhess Halennaher.88) N kohn m t re ekzistimi i rregullave t veanta n dobi t religjionit shtetror deri diku solli deri te lehtsimi i prpariit t islamit n mesin e Alfarve n pjesn e brendshme t vendit. Pr shembull, sipas atyre rregullave nse dikush nga Alfuret ka pasur marrdhnie joligjore me vashn musliane, duhet t martohet me te dhe t bhet musliman. Nse ndonj femr Alfure martohet pr muslimanin, duhet t kthehet n fen e burrit t vet. Thyesi i ligjit ka mundur t pendohet me pranimin e islamit. Nse do t dshirohej t plotsohet ndonj vend udhheqs i lir, nuk shikohej n prshtatshmrin ligjore t kandidatit sa n gatishmrin e tij ta pranoj islamin.89) Islami n Borneo Duket se islami n Borne kryesisht sht vendosur n breg, ndonse n ujdhes mjaft hert, n filli mt shekullit XVI, sht forcuar. Rreth ksaj kohe sht pranuar edhe nga popullii Bangjarmasinit, mbretria n ann jugore, q ka qen n raport vazal ndaj mbretris induse Magjapoliste deri n rinien e saj n 1478.90) Rrfehet se populli i Bangjarmasinit ka krkuar ndihm pr ta shkelur nj trazin. Kjo ndihm iu dha me kusht q ta pranojn fen e re. Pas ksaj ka arritur numr i caktuar muslimansh nga Java, e shuan kryengritjen, e pastaj me sukses kan filluar aksionin e konvertimit n islam.92) N bregun veriperndimor Spanjollt kan gjetur mbretin musliman n Borne kur kan arritur atje n vitin 1521.93)
380

Di m von islami hyn, n vitin 1550, edhe n mbretrin e Sukadanve,94) n pjesn perndimore t Ujdhess, me ardhjen e Arabve nga Palembangu n Sumatro.95) Monarku sundues refuzoi ta lshoj fen e t parve t vet, por pr dyzet vjet t kaluara para vdekjes s tij (1590) feja e re ka arritur prparim t rndsishm. Trashgimtari i tij u b musliman dhe sht martuar me vajzn e princit t ujdhess fqinje, n t cilin islami, sipas t gjitha gjasave, tashm nj koh t gjat sht forcuar.96) Gjat sundiit t tij nj udhtar,97) q e ka vizituar Ujdhesn n vitin 1600 flet pr islamin si fe e shtrir prgjat bregut. Banort e brendis, si thot, t gjith kan qen idhujtar, kurse shumica kt jan edhe deri m sot. Duket se prparimi i islamit n mbretrin e Sukadanit ka trhequr vrejtjen e qendrs s bots islame n kt an t largt. Gjat sundimit t princit vijues erdhi shejh Shemsuddini nga mekkeja, duke bartur me vete pr dhurat ekzemplarin e Kuranit dhe unazn e madhe prej zymbyli me shkresn n t ciln ky mbrojts i fes fiton emrtiin e nderit sulltan uhammed Safiuddin.98) N fund t shekullit XVIII thuhet pr nj fis nga brendia me emrin Idani, t banuar n brendi t Barneut verior, q n muslimant nga bregu ka shikuar me respekt t madh sepse kan fen t ciln ata vet nuk e kan.99) Dalrimple, i cili informatn e vet pr Idant nga Borneu e ka fituar gjat kohs s vizits s tij Suluit prej vitit 1761 deri 1764, thot se ata n shpirt ushqejn keqardhje pr shkak t mosdijes s vet dhe pr veten pr kt shkak kan pasqyr t keqe. Prandaj, kur hyjn n shtpi dhe anije t muslimanve, iu shprehin respektin me t madh, si shum m t menur, q e njohin Krijuesin e vet. Ata nuk ulen ku muslimant flejn, as i vn gishtat e vet n chunamin e njjt dhe n kutin e specave, por nga ajo marrin pak me pr unjtsin m t madhe. Ato sidoqoft shprehin synimin m t madh dhe respektin skajor ndaj Zotit t panjohur. Prandaj ata edhe nderojn ata q kan njohje pr T.100) Dukej se ky popull, nga ajo koh, ka miratuar fen e Muhammedit.101) Ky sht nj prej provave t shumta q dfton n
381

ndikimin e fuqishm t islamit n fiset q kan qen n shkalln m t ult civilizuese. Konversioni ka ndodhur her pas here edhe n mesin e kolonistve: Arabt, Bugisimt dhe Malajasit, njjt sikur edhe te Kinezt (t cilt ktu jan vendosur prej shekullit VII),102) sikur edhe n mesin e robrve q kan ardhur n Ujdhes nga vendet endryshme. Kshtu muslimant e Borneut sot jan rac e przier.103) Shum prej ktyre t huajve kan qen ende pagan kur kan arritur n Bornev. Kan qen m t civilizuar se Djakst, q ato i kan pushtuar ose larguar n brendi ku ende shumica jan pagan. Prjashtim jan ato n pjesn perndimore t jdhess ku, koh pas kohe, ndonj fis m i vogl i Djaksve konvertohet n islam.104) Kur Djakst pagan e ndrrojn fen e vet, n rastet e shumta me tepr i dorzoheshin bindjes islame se sa bindjes s misionarit t krishter ose s pari ktheheshin n krishterizm, e pastaj kalonin n islam. Muslimant kan dhn angazhim t zjarrt q ti prvetsojn konvertitt barabart n mesin e Djaksve pagan dhe t krishter.105) Islami n Celebes N ujdhesn Celebes hasim rritje t ngjashme t leht t fes islame. Suksesin e vet e fillon ndr popullatn e bregut dhe dalngadal hap rrugn drejt brendis me at q pjea m e civilizuar e popullsis e ka pranuar islamin. Ata n t shumtn jan ndar n dy fise: Makasare dhe Bugie, q e popullzojn pjesn jugperndimore t Siujdhess. Kta t fundit, Bugt, prbjn shumicn proporcionale t popullsis s bregut edhe n siujdhesat tjera. Popullsia q e banon brendin e Ujdhess, pos juglindjes s Siujdhess ku prafrsisht t gjith banort jan musliman, ende jan pagan. Shumica jan t vendosur me Alfurt, me racn me shkalln m t ult civilizuese, t cilt po ashtu prbjn shumicn e popullsis s veriut, lindjes dhe juglindjes s Siujdhess. n lindjen skajore t ksaj siujdhess s par, d.m.th. n Minahass, shumica e popullsis jan t kthyer n krishterizm. Muslimant nuk kan gjetur rrug atje deri sa Portugalezt nuk u forcuan n kt pjes t Ujdhess. Alfurt, t cilt Portugalezt i kan kthyer n romako-katolicizm, kan qen t konvertuar n
382

protestandizm prej Holandezve, Misionart e tyre kan punuar n Minahassa me sukses t madh. Islami dalngadal ia ka hapur vetes rrugn n mesin e fiseve pagane t Alfurve n pjest e ndryshme t Ujdhess, pa marr parasysh a ka qen krahina direkt nn administrimin holandez apo nn administrimin e udhheqsve t vendit.106) Kur Portugalezt pr her t par e kan vizituar Ujdhesn rreth vitit 1540, i kan gjetur atje vetm disa musliman t huaj n Gov, kryeqendrn e mbretris Makassar. Popullsia vendse ende nuk kishte konvertuar dhe kjo nuk ka ndodhur deri n fillim t shekullit XVII kur islami prgjithsisht sht pranuar tek ata. Historia e lvizjes sht vean interesant sepse ktu kemi nj prej disa rasteve ku krishterizmi dhe islami kan garuar pr besnikrin e popullit pagan. Nj autor i vjetr bukur flet pr nj incident n kt kuptim: Portugalezt e kan shikuar zbuliin e vendit aq t rndsishm msi n qshtjen e pushtimit t madh. Jan ndrmarr masat pr prvetsimin e simpatis s atyre q nuk ka qen leht t pushtohet. Nga ana tjetr, ata kan qen t gatshm t shprehin falnderim ose ta kthejn me t mir, si aleat t tyre, pr sjelljet e mira. Ka qen ky popull i guximshm, madje m i arsyeshm dhe m vital nga shumica e Hindusve. Pas ksaj, pas diskutimit t vogl me Evropiant, kan filluar, prgjithsisht, t kuptojn se feja u sht pa kuptim dhe kshilla (msim). Disa prej tyre q jan br t krishter me kujdesin e Don Antonio Galvanit (guvernatorit t Maluks) nuk jan aftsuar n at q sht e nevojshme q ti msojn n fen e re. Tr populli prgjithsisht ka refuzuar bestytnin e vet t vjetr dhe kan filluar, prnjher, t besojn n Zotin. Por nuk u knaqen me kt por njkohsisht kan vendosur t krkojn nga Malokka priftr, kurse nga Achina107) dijetar t t drejts islame. Kan vendosur ta pranojn fen e atyre msuesve q t part t arrijn n mesin e tyre. Portugalezt deri ather kan qen t muar mme entuziazmin e caktuar pr fen e vet, por duket se Don Luis Perera, q ka qen guvernator i Malakks, ka qen nga pak jo i prpikt pr kujdesin pr
383

te. Kshtu ai bri vones t madhe e t panevojshme n drgimin e priftrve t krkuar. Nga ana tjetr, mbretresha e Achins, muslimane e zjarrt, posa e morri raportin pr kt prirje t popullit nga ujdhesa Celebes, menjher prgatiti prplot anijen jurist islam mq, pr nj koh t shkurtr, me suskes e forcuan fen e vet n mesin e popullsis. Nj koh t caktuar pas ksaj arritn priftrt e krishter. Rrept dhe me idhtsi kan atakuar t drejtn islame, por pa sukses. Populli i Celebesit vetes ia zgjodhi fen dhe qe e pamundur t nxiten ta ndrrojn at. Nj nga mbretrit e ujdhess q m par e ka pranuar krishterizmin ka kmbngulur n fe dhe shum shtetas t vet i ka kthyer n t. Por shumica e madhe e popullsis ka mbetur muslimane. Ata kt jan deri sot dhe jan mm zelltar ndaj fes s vet nga cilado popullsi t ujdhess t Indis lindore.108) Thuhet se kjo ndodhi ka ngjar n vitin 1603.109) Shum dftime n te n literaturn bashkkohore lindin dyshimin n vrtetsin e ktij tregimi.109/a) N principatn e vogl Tallo, n veri t Govs, me t ciln gjithnj ka qen n aleanc, ende mund t shihet varri (turbeja) i njrit prej misionarve m t njohur t Makassars, me emrin Hatib Tungal. Sunduesi i ktij shteti pas konvertimit sht dshmuar si trii m i zellshm i fes s re. Nn ndikimin e tij islami prgjithsisht sht pranuar nga t gjitha fiset q e flasin gjuhn e Makassars. Rezultati i lvizjes nuk ka qen e karakterit aq paqdashs. Makassart, t bartur me zjarrin n fen e posapranuar, kan atakuar q n te ti konvertojn edhe fqinjt e tyre Bugt. Mbreti i Govve i ka propozuar mbretit t Bonias q tia konsideroj vetes t barabart n do gj nse do ta adhuroj nj Zot t vrtet. Kur mbreti i konsulltoi popullin e vet pr kt, i than: Ende nuk kemi luftuar, as q kemi psuar humbje. Provuan n betej dhe humben. Mbreti pastaj u b musliman. Morri mbi vete obligimin q me forc ta imponoj besimin e vet shtetasve dhe shteteve t vogla t fqinjve t vet. udi, populli iu drejtua pr ndihm mbretit t Makassurs, q i drgoi t deleguar mbretit t Bonias, duke krkuar q ti prgjigjet npyetjet vijuese: - A ka qen mbreti n persekutimin e vet vean i
384

nxitur me shpalljen prej Pejgamberit ose i sht nnshtruar ndonj tradite t vjetr, ose n persekutim ka shkuar nga knaqsia vetjake? Nse kjo sht nga shkaku i par, mbreti i Govve dshiron njoftim, nse sht nga shkaku i dyt, sinqerisht do ti ofroj ndihm, nse sht nga shkaku i tret, mbreti i Bonias duhet t heq dor, sepse ata te t cilt ka marr guxi mq ti shtyp jan miq t Govs. Mbreti i Bonias fare nuk u prgjegj. Makassart kan prgatitur ushtri t madhe n tok dhe n tri beteja e ngadhnjyen. E kan detyruar ta lshojn vendin, kurse Bonin e kan shndrruar n provinc. Pas zgjedhs tridhjetvjeare, populli i Bonies me ndihmn e Holandezve sht rebeluar kundr Makassarve. Kan pranuar udhheqjen e fisit Celebes n vend t zotrinjve t vet paraprak.110) Nuk ka dyshim se propaganda e islamit n mesin e Bugve111) ka kaluar shkallrisht dhe ngadal, por kur e pranuan fen e re, duket se i ka nxitur n pun, sikur q i ka nxitur m hert Arabt (ndonse ky zgji i ri i energjis n t dy kto rastet sht nisur n drejtime t ndryshme). Prej tyre islami ka br at q sot jan njkohsisht njerzit t guximshm dhe tregtart m t shkatht dhe detar t Arkipelogut.112) Me anijet e veta tregtare kan udhtuar deri te t gjitha pjest e Arkipelogut, nga brigjet e Guines s Re deri n Singapur. Me kolonit e tyre t shumta n vendbanimet n t cilat Bagt vean jan dalluar sht futur islami n shum ujdhesa pagane. Pr shembull, nj koloni e tyre sht themeluar n shtetin q sht shtrir n pjesn e konsiderueshme t bregut jugor t Floresit. Aty jan przier mme vendasit e vjetr, prej t cilve nj pjes ka qen romakokatolik. Tr popullsin e ktij shteti kan arritur ta kalojn n islam.113) Bugt edhe n ujdhesn e vet vetjake Celebes kan kombinuar punn n prhapjen e fes mme punt e tyre tregtare. Arritn n mbretrin e vogl Balang - Mongondou n veri t Siujdhess114) gjat ktij shekulli t prvetsojn n islamm popullsin e krishter, konvertimi i t cilve daton nga fundi i shekullit XVII. Mbreti i par i krishter i Balaang-Mongondvas ka qen Jakop Monopo (1689-1709), gjat sundiit t t cilit krishterizmi shpejt sht
385

prhapur me an t ndikimit t kompanis lindoro-induse t Holands dhe me punn misionariste t priftrve holandez.115) T gjith trashgimtart e tij kan qen t krishter deri n vitin 1844 kur raxha sundues Jakob Manuel Manopo ka kaluar n islam. Kalimi i tij n islam ka qen kurora e prpjekjeve n prhapjen e fes s re, e cila ishte n prparim n fillim t ktij shekulli. Kjo ndodh n kohn kur tregtart musliman, Bugt dhe t tjert, me punn e tyre t zjarrt kan prvetsuar nj numr t caktuar t konvertitve n islam mn nj qytet bregdetar n veri t mbretris Mongodou. Nga ky qytet jan nisur dy tregtar misionar me emrin Haki mBagus dhe imam Tuveko ta prhapin fen e vet n viset tjera t mbretris. Filluan me konvertimin e disa robrve dhe grave vendase me t cilat jan martuar. Pak nga pak i kan prvetsuar shokt dhe kushrinjt e vet ta pranojn fen e re. Nga Mongondoui islami sht prhapur n mbretrin veriore Balaang, ku tr popullsia n vitin 1830 ka qen ose e krishter ose pagane, me prjashtim t dy apo tre banorve muslimman. Por thirrsit e zjarrt n islamm Bug dhe Arabt, q u kan ndihmuar n punt e tyre misionariste, kan arritur sukses t prmasave t gjra. T krishtert, njohja e t cilve e msiit t religjionit t vet ka qen e parndsishme, kurse edhe vet besimi ka qen i dobt, kan qen dobt t armatosur pr polemik q t marrin goditjen e msimit rival. Pasi vet pushteti holandez n kta t krishter ka shikuar me nnmimin, kurse edhe autoritetet kishtare i kan mosprfillur, ata kto t huaj, nga t cilt disa jan martuar dhe n mesin e tyre jan vendosur, i kan mbajtur pr miq t vet. Pasi q puna n konversion ka prparuar, vizita e ktyre Bugve dhe Arabve, n fillim e rralluar, sht br m e shpesht, kurse ndikimi i tyre n tok ka qen n rritje t madhe. Kjo ka shkuar deri aty q rreth vitit 1832 nj Arab sht martuar me vajzn e mbretit Kornelig Manopa, q ishte i krishter. Diku n t njjtn koh shum krer, dhe ata m me influenc n mesin e tyre, e kan lshuar krishterizmin dhe kan pranuar islamin. N kt mnyr islami sht forcuar n mbretrin e tij para se raxha Jakob Manuel Manopo sht br musliman n vitin 1844.
386

Ky princ shum her ka krkuar nga pushteti holandez n Manadou q ta caktojn trashgimtarin msuesit t krishter Jakob Bastiaanos, vdekja e t cilit ka qen humbje e madhe pr bashksin e krishter, por qe pa sukses. Kur msoi nga rezidenca n Manadou se administrata holandeze sht plotsisht indiferente, se populli i shtetit t tyre sht i krishter apo musliman dhe se jan lojal, haptazi deklaroi se sht musliman dhe me t gjitha mjetet ka tentuar ti fus t deleguarit e vet n fen e njjt - n islam. Nj Arab, misionar, shfrytzoi vitin vijues vshtirsit gjat shprthimit t termetit, duke profetizuar se Bolang - Mongondou do t rrnohet nse populli s shpejti nuk kthehet n islam. Shum prej tyre n frik e dgjua kt kshill. Raxha dhe fisnia e tij u kan ofruar ndihmn e vet misionarve dhe tregtarve arab, metodat e t cilit n mirsjellje me ata q jan n kontest nuk kan qen gjithnj m t przemrta. Afr gjysma e popullsis ende sht pagane, por progresi i islamit n mesin e tyre, ndonse i ngadalshm, sigurisht vazhdon.116) Duket se Sambava fqinje dijen e vet pr kt fe e ka pranuar nga Celebesi, me an t thirrjes s misionarve nga Makassare ndrmjet vitit 1540 dhe 1550. Thuhet se t gjith banort m t civilizuar jan besimtar t sinqert dhe m t prpikt n kryerjen e detyrave fetare nga cilido popull fqinj musliman. Kjo mme t madhe sht merit e lvizjes prtrtse q e ka filluar njfar haxhi Aliu, pastaj erupcionit t tmerrshm n malin Tambora n vitin 1815. Kjo fatkeqsi e tmerrshme n at vend ka pasur pr pasoj q populli t nxitet n aplikimin m t prpikt msimit t fes s vet dhe t zhvilloj jet m t devotshme.117) Deri m sot islami vazhdon me prvetsimin e konvertitve t rinj n kt ujdhes.118) Sasakst, q e popullzojn ujdhesn fqinje Lambok, po ashtu i kan borgj kthimin e vet n islam thirrjes s Bugit, q atje kan themeluar kolonin e madhe. Kan ardhur me kalimin e ngushtics nga Sambave ose direkt nga Celebesi. Sido qoft, konvertimi ka kaluar n mnyr t qet.119) Popullsia e Lamboks ndahet n dy pjes: n Sasaks dhe Balin.
387

Pjesn e par e prbjn Sasakst musliman, popullsia autoktone e Ujdhess, shum m e numrt nga pjesa e dyt. Por, kah mesi i shekullit XVIII kan ardhur nn administriin e BAlinve dhe s shpejti ujdhesa qe vrshuar me grupet e fqinjve hindus.120) Administrata e BAlinve ka qen mjaft e vrazhd dhe kan dhn angazhim - ndonse me pak sukses - q shtetasit e vet musliman ti kthejn n hinduizm. Sasakst jan orvatur, pa sukses, q t lriohen nga tirania dhe shkelsit e tyre dhe shum her kan krkuar ndihmn e pushtetit holandez para se fushata luftarake nga viti 1894 solli paq n Ujdhes dhe konstituoi administratn e rregullt nn sundimin holandez. Pushteti i ri me vete solli numr t madh t npunsve musliman vendas, t cilt ndikimin e vet e vun n ann e fes s vet. Pr kt shkak duhej pritur q nj prej rezultateve t pushtiit holandez t Lombokit t jet hovi i madh i islamit n kt ujdhes.121) Islami n Filipine N Filipine hasi mkonfliktin ndrmjet krishterizmit dhe islamit pr lojalitetin e banorve. Deri diku, ky konflikt sipas karakterit t vet sht i ngjashm me at n Celebes, me at q atje ka qen shum m i rrept dhe m i gjat. N t jan prleshur Spanjollt dhe muslimant n konflikt t rrept e t prgjakur, q ka zgjatur deri n shekullin XIX. sht e pasigurt kur ka arritur islami n kto ujdhesa.122) Kronika tradicionale e Mindanoas shtron se islami ka hyr nga Gjahora, n siujdhesn Malajase, nprmjet njfar Kabungsnvani, q sht vendosur n Ujdhes me nj numr t caktuar t ithtarve t vet dhe atje sht martuar. Rrfehet se ai ka refuzuar q t zbret deri sa njerzit, q e kan pritur, nuk premtojn se do t kalojn n islam. Kto lajme t para japin prshtypjen se zbritja e Kabungsuvanit dhe konversioni i popullit t Mindanaot n filli mka kaluar krejtsisht qet. por, pasi e forcoi fuqin e vet, filloi ti pushtoi kryepart dhe fiset fqinje. E kan pranuar edhe fen e tij duke iu nnshtruar pushtetit t tij.123)
388

Spanjollt q i zbuluan n vitin 1521 kan konfirmuar se banort e ujdhesave veriore jan pagan t vrazhd e t thjesht, deri sa ujdhesat Mindanao dhe Sulu jan t banuara me fiset shum m t kulturuara muslimane.124) Deri n fund t shekullit XIX n shum pjes t Ujdhess me suskes i jan kundrvn t gjitha orvatjeve t t krishterve n pushti mdhe kryqim. Kshtu misionart spanjoll kan rn n dshprim n kryerjen e konversionit t tyre.125) Suksesi i islamit n krahasi mme krishterizmin n masn m t madhe duket ti falnderohen llojllojshmris s forms n t ciln kto dy lloje t feve i jan prezentuar popullsis. Pranii i krishterizit d.m.th. humbje e do lirie politike dhe pavarsie nacionale. Pr kt shkak n t shikohej sikur n simbol t robris. Metodat me t cilat jan shrbyer Spanjollt n propagandimin e fes s vet e kan br prej fillimit jopopullarizuese. Rreptsia dhe jotoleranca e tyre ka qen n kundrshti t fuqishme me sjelljen e qet t misionarve muslimanve. Ata e kan msuar gjuhn e popullit, kan pranuar traditat e tij, jan martuar me ta dhe jan shkrir n masn e popullit. Pr vete nuk kan prvetsuar t drejta t veanta t racs s privilegjuar as q n popullsin vendse kan shikuar si n kastn e nnmuar. Nga ana tjetr, Spanjollt kan injoruar gjuhn, rrobat dhe shprehit e popullsis vendse. Dekshmria, koprracia dhe lakmia e tyre ka sjellur deri te urrejtja e fes s tyre, deri sa prhapja e fes ka shrbyer si instrument t prparimit politik.126) Skndejmi nuk sht rnd t kuptohet kundrshtimi q popullsia vendse ka dftuar ndaj ardhjes s krishterizmit. Ajo sht br fe e popullit n ato vise ku popullsia ka qen mjaft e dobt ose ujdhesat kan qen krejtsisht t vogla prandaj Spanjollt kan mundur q plotsisht ti nnshtrojn. T krishtert vendas, pas konvertimit, kan qen t detyruar ti kryejn detyrat e veta fetare nga frika prej ndshkimit. Kan qen njmend t trajtuar si fmijt shkollor.127) Deri n okupimin amerikan t ujdhesave filipinase mbretria Mindanao ka qen strehimore e atyre q kan dshiruar t shptojn nga administrata e urrejtur e krishter.128)
389

Ujdhesa Sabo, q nominalisht ka qen n pronsi spanjolle deri n vitin 1878, ka krijuar qendrn e dyt t rezistencs muslimane ndaj krishterizmit. Ktu kan mundur129) t gjenden edhe renegatt q kan ditur spanjollsiht. Islami n Suluu Nuk kemi prova t sigurta historike pr at sa gjat banort e Suluit kan qen musliman paraardhjes s Spanjollve. Historia e Suluve prmend emrin e Sherif Kerim el-Mahdumit si misionarin e par t islamit n Ujdhes. Pr t thuhet se ka qen Arab q ka ardhur n Malakk kah mesi i shekullit XIV dhe ka kthyer n islam msulltan Muhammedin dhe popullin e Mallaks. Duke vazhduar rrugtimin e vet drejt lindjes, arriti n Suluu rreth vitit 1380 dhe u vendos n Bvausa,130) n kryeqendrn e vjetr t Suhuve. Aty populli ia ndrtoi xhamin dhe shum krer pranuan msimin e tij. Pr t thuhet se ka vizituar pothuaj do ujdhes n Arkipelog dhe se n islam ka kthyer shum njerz n shum vende. Thuhet se tyrben e ka n ujdhesn Sibutu.131) Misionari vijues q prmendet sht Ebu Bekri dhe pr t thuhet se ka qen Arab dhe se punn e vet misionariste e ka filluar n Malakk dhe se ka kaluar npr Pallambang dhe Brunej dhe ka arritur n Sulu rreth vitit 1450. Ka ndrtuar xhamin dhe ka vazhduar propagandimin e suksesshm. Mbreti muslian i Bvanse, lideri i Bagindve. ia dha vajzn pr grua dhe e ka br trashgimtar t vetin. sht merit e Ebu Bekrit q e ka organizuar administratn. Jurisprudencn e Suluve e ka vn n bazat ortodokse islame, aq sa kt traditat vendase kan lejuar.132) Ndonse aq mati kan kaluar n islam, banort e Suluit jan larg asaj se jan musliman t mirfillt. N kt kan ndikuar robt e shut t krishter, t sjellur nga Filipint, n ekspeditat e veta grabitse. Ndikimi ka qen aq i fuqishm sa disa hulutues kan konsideruar se ata jan t krishter t mirfillt tashm kaher, por duke supozuar se ndryshimi i till i fes me ndarjen e dominimit t ndikimit t priftris medoemos ka shpjer n rrnimin e pushtetit
390

vetjak dhe ka konfirmuar rrugn e prcjelljes s pushtetit t tyre nn zgjedhn spanjolle. Ky sht rast prvoja e kobshme e t cilit bindsh i ka msuar t gjith popujt prreth t cilt nga pakujdesia kan prqafuar besimin e krishter. Ksaj i shtohet edhe sjellja agresive e priftrve spanjoll, t cilt e kan formuar misionin n Suluu dhe i cili n shpirtin e popullsis ka krijuar antipati t tmerrshme ndaj fes s huaj.134) Nga koha e okupacionit amerikan t Filipineve ndikimi i islamit ka qen mjaft i kufizuar. Tash sht ngushtuar n ujdhesn Polavan, bregun prndimor t Mindanaos dhe n arkipelaguu Sulu.135) Islami prpiqet ta zgjeroj propagadandn e vet n ujdhesat veriore. Thuhet se ka filluar me aktivitetin isionarist madje n Manil. Thuhet se disa rrethana i kan ndihmuar suskesit t tij, vean fakti se Filipinasit kan ushqyer paragjykime ndaj krishterizmit pr shkak t keqprdorimeve, q i kan shtyr q ti kapin armt kundr murgve spanjoll.136) Islami n mesin e Papuanve Si sht cekur tashm, isla sht pranuar me entuziazmin t madh te populli me nivel m t lart kulturor n arkipelogun Malajas, deri se tek ato me stadio m t ult kulturor ka lshuar rrnj t cekta. T till jan Papuant e Guines s Re dhe ujdhesave n veriperndimin e tij. Vaigej, Misool, Varigama dhe Salavatti. Kta ujdhesa, s bashku me siujdhesn Onin, n veriperndim t Guines s Re, kan qen n shekullin XVI nn sundiin e sulltanit t BAtanit,137) njrit nga mbretrit Molukas. Me an t ndikimit t sunduesve musliman t Butanit krert popuanas t ktyre ujdhesave e kan pranuar islain,138) ndonse shum njerz n brendi kan mbetur deri sot idhujtar. Popullsia e bregut me shumic jan muslian. Nuk ka dyshi se merita pr kt i prket kolonistve nga Moluka.139) Duhet se n vet Guinen e Re nj numr i vogl i Papuanve ka pranuar islamin. Islami ka hyr n bregun perndior (ndoshta n siujdhesn Onin) nprmjet tregtarve musliman t cilt fen e vet e kan propaganduar n mesin e popullsis n filli t vitit 1606.140)
391

Por, duket se ka br prpari t vogl gjat kohs s shekullit t kaluar nga ajo koh.141) Papuont nuk jan bregosur t bhen musliman, sikur q nuk kan pasur prirje ndaj praniit t msimit t misionarve t krishter, t cilt kan punuar n mesin e tyre pa ndonj sukses m t madh prej vitit 1855. Muslimant e ujdhesave fqinje jan akuzuar se ndaj Papuanve sillen me prbuzje t amdhe q ta japin ndonj prpjekje n prhapjen e islamit n mesin e tyre.142) Sidoqoft, sht gjetur emri i nj isionari, njfar Imami Dhikri (Zikr?) q ka ardhur nga Kerami, ujdhesa n juglindje, rreth vitit 1856, dhe e futi islamin n ujdhesn e vogl Adi, n jug nga Onim. Pasi e prmbushi detyrn e vet, iu kthye shtpis s vet. Iu kundrvu prpjekjes s popullsis q t mbetet n mesin e tyre.143) Tregtart musliman nga Kerami dhe Garami njoftojn se kan kthyer n islamnj numr t caktuar t idhujtarve n decenien e par t shekullit XX.144) Angazhi t ngjashm sht dhen n konvertimin e Papuanve n ujdhesat fqinje Kei. Thuhet se kah mesi i shekullit XIX ka qen vshtir t gjenden fardo muslimansh n kto ujdhesa prpos pasardhsve t t shprngulurve nga ujdhesat Banda. Di m hert, misionart nga Kerani kan patur suskes n konvertiin e disave n islam, por rregullat e Kuranit jan kryer shum pak. Veta i kan lejuar ngrnien e mishit t ndaluar dhe pimjes s pijeve dehse. Femrat, si thuhet, kan qen m t prpikta n lojalitetin fes s vet se mashkujt. Kshtu, kur ashkujt vetes i lejonin ngrnien e mishit t derrit, duhet kt ta bnin fshehurazi, sepse grat nuk e lejonin kt t futet n shtpi.145) Por n vitin 1877 vrehet njfar ringjallje e jets fetare n mesin e banorve t ujdhess s Kaias, kurse edhe numri i muslimanve pr do dit rritej. Tregtart arab nga Maduza, Java dhe Bali jan dshmuar si propagandues t zjarrt t islamit. Nuk e kan lshuar asnj mjet q nuk e kan prdoruar n prvetsiin e konvertitve. Nganjher dshmit e veta i kan provuar me krcnim dhe forc, e n rastin tjetr me mito.
392

Thuhet se rndo konvertiti i ri ka marr 200 florine si vler e dhurats, deri sa krert merrnin dhurat nga njmij florin.146) Shtrohet se kah fundi i shekullit XIX rreth 8000 banor t ujdhesave, nga numri i prgjithshm e banorve t ujdhesave Kei, kan pranuar islamin.147) Misionart e islamit: tregtart dhe shtresa El-Haxhi Pasqyra e prgjithshme e prhapjes s islamit prej perendimit drejt lindjes nprmjet arkipelogut alajas prmban nj pjes t vogl t historis s puns misionariste islame n kto ujdhesa. Shum fakte t ksaj historie n trsi nuk jan shnuar. Por ka ka mund t tubohet nga kronikat e vendsve, punimeve t udhtarve evropian, npunsve dhe misionarve pa kusht sht fragmentare dhe jo e plot. Por, ekzistojn t dhna t mjaftueshme q tugojn n ekzistimin e puns s qet misionariste n prhapjen e islamit gjat gjashtqind viteve t kaluara. E vrteta, shpata nganjher sht nxjerr q t prmbahet parimi i fes, por thirrja dhe bindja, e jo fuqia dhe dhuna, kan qen karakteristikat kryesore t ksaj lvizjeje misionariste. Sukseset e shklqyeshme q jan arritur n t shumtn jan prpjekjet e tregtarve q e kan gjetur rrugn e vet deri te zemrat e vendasve me msimmin e gjuhs s tyre, me praniin e sjelljes dhe tradits s tyre. Ata n mnyr joatakuese dhe shkallrisht kan prhapur dijen pr fen e vet, s pari me kthimin e grave t vendit me t cilat jan martuar dhe personave me t cilt jan lidhur me punt e veta tregtare. N vend q ta mbajn veten t ndar n izolim mendjemadh, ata shkallrisht jan shkrir n masn e popullsis. E kan prdor supremacionin e vet intelektual dhe kulturor n punn e vet n kthimin n islam. Gjat ksaj kan br kompromise t shkathta n msimin dhe praktikn e fes s vet q ka qen e domosdoshme n afrimin e ksaj feje popullit q kan dshiruar ta trheqin.148) N realitet, sikur q edhe Bikle ka thn pr ta, misionart musliman jan mjaft mendjempreht.149) Pos tregtarve ka qen aty edhe nj numr i caktuar i atyre q mund t quhen misionar profesional: teolog, predikues, kadi dhe
393

haxhi. Kta t fundit, viteve t kaluara, kan qen vean aktiv n punn pr prhapjen e fes, ngritjen dhe forcimin e jets strikt fetare n mesin e bashkbesimtarve t vet. Kan punuar n pastrimin e tyre nga mbeturinat e shprehive dhe besimmeve pagane. Numri i atyre q shkojn n haxh n Mekke nga t gjitha ant e Arkipelagut gjithnj sht n rritje. Pasoj e ksaj sht rritja proporcionale e ndikiit musliman dhe mendimit islam. Deri kah mesi i shekullit XIX pushteti holandez ka tentuar t v pengesa n rrug haxhinjve. Ka dhn urdhres se askujt nuk do ti lejohet ta kryej pelegrinin qytetit t shenjt Mekkes pa pasaport pr t cilin duhet paguar 110 florin. Secili q i shmangetktij rregulli, pas kthimit, do t detyrohet ta paguaj gjobn n t holla n sasi t dyfisht.150) Sandejmi nuk sht pr tu uditur q n vitin 1852 sht zvogluar numri i haxhinjve vetm n 70, por po at vit kjo urdhres sht anuluar dhe prej ather nuri i haxhinjve sht rritur n mnyr konstante. Numri mesatar i haxhinjve gjat dekads s fundit t shekullit XIX ka qen 7000, kurse gjat dekads s par t shekullit XX ka qen 7300,151) por numri nga viti n vit ka qen tjetrfare. Numri m i madh i shnuar i haxhinjve n vitin 1910 nga India holandeze ka qen 14.234.152) Nuk ka dyshim, pr rritjen e ktill t numrit t haxhinjve merit kan edhe trafiku i lehtsuar ndrmjet Mekkes dhe arkipelagut Malajas. Vetm kjo, si e ka vrejtur nj misionar i krisher, nuk e zvoglon rndsin e faktit q haxhinjt, numri i t cilve aq shpejt rritet, n ansj mnyr nuk humbin, pr shkak t numrsis, n kualitetin e arritur. Prkundrazi, n mesin e atyre ka tani shum sosh q m hollsisht jan njoftuar me principet e islamit dhe krejtsisht e kan prshkuar me zell usliman dhe me urrejtjen ndaj paganizmit shum se q kan qen m hert.153) Raporti i adminisrats holandeze dhe misionarve t krishter sjellin pohi unik mbi ndikimin dhe entuziazmin fetar t ktyre haxhinjve. Ata kthehen n shtpit e tyre njkohsisht sikur reformator dhe misionar.154)
394

Prve haxhinjve q jan knaqur vetm me vizitn e vendeve t shenjta dhe me kryerjen e ritualeve t detyrueshme, ka edhe asosh q kan mbetur m gjat nga nevoja e plotsimit t studimeve t veta teologjike. Ekziston edhe kolonia e madhe e Malajaseve n Mekke n kt koh, q pr gjithmon jan vendosur n qytetin e shenjt. Ata jan n lidhje t prhershme me bashkqytetart e vet n vendlindje. Prpjekjet e tyre jan mjat t suksesshme n pastrimin e islamit n arkipelogun Malajas nga elementet e traditave pagane dhe mnyrs s mendimit, q jan ruajtur nga koha m e hershme. Numri i madh i librave fetare po ashtu sht shtypur n mekke n shum gjuh e t cilat flasin muslimant malajas. Kto libra jan drguar n t gjitha pjest e Arkipelogut. Me t drejt sht thn se Mekkeja m shum ka ndikuar n jetn fetare t ktyre ujdhesave se sa n Turqin, Indin ose Buhann.155) Sikur q mund t pritet nga shqyrtimi i ktyre fakteve, n vitet e kaluara ka ndodhur rilindje e madhe e aktivitetit misionariste n arkipelogun Malajas. Haxhinjt q ktheheshin, barabart sikur edhe tregtart dhe msuesit fetar, jan br thirrs n islam, sa her kan ardhur n kontakt me popullsin pagane. Mbi t gjitha, vllazrit fetare e kan shtrir organizatn e vet n arkipelogun Malajas.156) Madje edhe m e reja prej tyre, senusit, kan gjetur ithtar n ujdhesat m t largta.157) Nj nga dshmit e ndikiit t tyre shihet n at q emrin Senusi e kan marr shum Malajas kur n Mekke i ndrrojn emrat vendes pr ata arab.158) Misionart e krishter e kan akuzuar pushtetin holandez q po ndihmon prhapjen e islamit. Sido qoft, sht e sigurt se puna e misionarve musliman sht lehtsuar me faktin q gjuha e Malajasve, me t cilin pothuaj askush nuk flet porse muslimant sht marr, pos n Javo, si gjuh zyrtare i sundiit holandez. Pasi q shrbimet civile holandeze dokund kan qen prplot npuns ndihms musliman, prfaqsues politik, shkrues, prkthyes dhe tregtar, ato me vete e kan prcjellur islamin n do vend q i kan vizituar.

395

T gjith personat q kan bashkpunuar me pushtetin kan qen t obliguar q ta msojn gjuhn malajase, dhe rrall e kan msuar e q njkohsisht nuk jan br muslian. N kt mnyr bota m influencuese ka kaluar n islam. N fund edhe t tjert kan ndjekur shembullin e tyre.159) Kshtu islami edhe sot punon n zhdukjen e paganizmit nga arkipelogu Malajas. 1) Niemann, fq. 337. 2) Reinaud Geographie d. Aboulfeda, bl. I, fq. CCCXXXIX. 3) Groeneveldt, fq. 14, 15. 4) Ibn Batutah, bl. IV,f q. 66, 80. 5) Veth (3), vol. I, fq. 231, Ibn Batutah, bl. IV, fq. 89. *) Emri i vjetr i Suamtrs, thon se sht me prejardhje sauskrite dhe d.m.th. det. 6) Ibn Batutah, bl. fq. 230, 234. 7) Snouck Hurgronje (I), fq. 8-9. 8) Padre Gainza, cituar sipas C. Semper, fq. 67. 9) Crawfurd (2), vol. II, fq. 265. 10) Snouck Hurgronje, LArabie et les Indes Neerlondaises (Revue de lHistoire des Religions, vol. LVII, fq. 69 sqq.). 11) De Hollander, vol. I, fq. 581, Veth (17, fq. 60. Ky aluzion i paqart ka t bj me Arabin, Persin ose Indin. Por, nse personaliteti i Xhahan-shahut sht i vrtet, ather ka mundsi se ka arritur nga bregu i Koromandeles ose Malabars (Chronique de Royaume dAteheh, traduite du Malay par Ed Dulanrier, fq. 7). 12) Marco Polo, vol. II, fq. 284. 13) Veth (I), fq. 61. 14) Yules Marco Polo, vol. II, fq. 294, 303. 15) Ibn Batutah, bl. IV, fq. 230-236. 16) Groeneveldt, fq. 94. 17) N kulminacion t fuqis s vet sht shtrir prej 20 n veri deri 20 n jug n bregun perndimor, dhe prej 10 n veri deri 20 n jug n bregun lindor. N shekullin XVI ka humbur sundimin n bregun lindor. De Hollander, vol. I fq. 3. 18) Marsdeu, fq. 343.
396

19) J.H. Mooer (Apendix, fq. 1) 20) Marsdeu, fq. 355. 21) Godsdienstige verselijnselen en toestanden in Dost - Indie. (Uit de Koloniale Verslagen van 1886 en 1887) Med. Ned. Zendelinggen, vol. XXXII, fq. 175-176 (1888). N vitin 1909 numri i prgjithshm i Bataksve ka qen 500.000, kurse 300.000 ende jan pagan, kurse 125.000 jan musliman kurse 80.000 jan t krishter. (R. du M.M. vol. VIII, fq. 183) 22) J. Warneck, Die Religion der Batak, fq. 122 (Leipzig, 1903). 23) G.R. Simon, Die Propaganda des Holbmondes. Ein Beitrag zur Skizzierung des Islam unter den Batakken, fq. 425, 429-430. (Allgemeine Missione - Leitschrift, vol. XXVII, 1900). 24) R. du M. M. vol. VIII (1909), fq. 183. 25) A. L. vou Hassalt, fq. 55, 68. 26) Med. Ned. Zendelinggen, id. fq. 173 (Koloniaal VErslag vau 1911, fq. 26, 1912, fq. 17. 27) Uit het Kolonial Verslag van 1889 (Med. Ned. Zendelinggen, vol. XXXIV, fq. 168. (1890). 28) Kolonial Verslag vau 1910, fq. 30. 29) De Hollander, vol. I, fq. 703. 30) Koloniaal Verslag van 1904, fq. 80, 1905, fq. 46; 1909, fq. 47, 1910, fq. 33; 1911, fq. 29; 1912, fq. 21. 31) Canne, fq. 510. 32) Marsdeu, fq. 301. 33) Nieman, fq. 356-359. 34) J. H. Moor, fq. 255. 35) Prej kur kto Hindus, kurse ne ikonsiderojm Arab Persian dhe Guxhurat, jan shprngulur pr shkak t tregtis, nj grup prej tyre na ka konvertuar n fen e Muhammedit. Pasi q disa prej vendasve kan hyr n kt fe, nuk ka zgjatur shum q kjo murtaj e zez t arrij deri n Malakk. (De Barros, Dec. II, Liv. VI, cop. I, fq. 15). 36) Aristide Marre, Malako, Histoire desrois malays de Malaka. Traduit et extrait du Livre des Annales malayses, institule en arabe Selakt al Salatgn, fq. 8 (Paris, 1874). 37) Crawfurd (I), fq. 241-242. 38) Barboso shkruan n vitin 1516 dhe flet pr tregtart e shumt musliman q shpesh vijn n limanin Kueda (Ramusio, bl. I, fq. 317).
397

39) Muzlij, n kt farm nuk sht prendur n Kuran; ka mundsi q n t vetm te jepet shenj n suren XXVI, ajeti 90: Dhe Xhenneti do tu afrohet t devotshmve. 40) Prkthii i Historis s Kedahut (Kedoh Annals) prej Lient Col. James Low, vol. III,fq. 474-477. 41) Ibid., fq. 480. 42) Newbold, vol. I, fq. 252. 43) Mc Nair, fq. 226-229. 44) J.H. Moor, fq. 242. 45) Newbold, vol. II, fq. 106, 396. 46) R. du M. M. bl. II 61907, fq. 137-138. 47) Snouck Hurgronje (I), fq. 9. 48) Veth (3), vol. I, fq. 215. Raffles (ed. of 1830), vol. II, fq. 104, 183. 49) Pozita e ermenve nuk sht caktuar. Viti mendon (3), vol. I, fq. 230, se ka mundsi t jet n Indi, por Rouffaeri (fq. 115) jep arsye krejtsisht t mir se ky vend gjendet n Sumatre. 50) Prshkriin e gjendjes s tashme t ktyre varrezave ka dhn Z. F. Brumund (fq. 185). N njrin prej tyre ende sht mmbishkrimi n alfabetin arab (fq. 185). 51) Greoneveldt VII, fq. 49-50. 52) Kern, fq. 21. 53) Veth (3), vol. I, fq. 233-242, Roffles, vol. II, fq. 113-133. 54) Ranifaer ampn nuk e vendos n Kamboxha por n bregun verior t Atjees dhe e identifikon me Djeumpa-n bashkkohore (Encyclopedie vau N.I. vol. IV. fq. 206). 55) Ende mund t gjenden n ampa mbeturinat e minareve dhe varreve islame (Bastion, vol. I, fq. 498-499). 56) Kjo pasqyr gjenealogjike sqaron kto lidhje farefisnore si dfton edhe n raportet tjera pr t cilat do t ket fjal m von. 57) Kujtimi pr kt feme ruhet te Javant me respekt t madh dhe shum vijn q t luten n varrin e saj. Shih Brumund, fq. 186. 58) Veth (3), vol. , fq. 235-236. 59) Kjo xhami ende ekziston dhe Javanat e shikojn si objektin m t shenjt n ujdhesn e vet. 60) Ekziston dyshimi i caktuar se kjo dat sht i hershuar. Studimet e burimeve portugaleze dftojn n konkludimin se Magjapakiti ka psuar disfat 40 vjet m von.
398

61) Populli i Baliut deri n ditt tona ka ofruar rezistenc shumics s prpjekjeve t zjarrta t muslimanve q ti trheqin ta pranojn islamin. Prve kalimeve t prkohshme n islam edhe t bashksis m t vogl t muslimanve vendas, numri i tyre sht tre mij, kurse numri i prgjithshm mmbi 862.000 njerz. Pozita e favorshme e Ujdhess pr caqet tregtare gjithnj ka trhequr nj numr t caktuar t t huajve n brigjet e tij, q n rastet e shumta pr gjithnj jan banuar n ujdhes. Deri sa disa nga kta t shprngulur kan qndruar nga vendasit, t tjert kan krijuar lidhje martesore me autoktont, q ka pasur pr pasoj przierjen me shumicn e popullsis. Pikrisht sht merita e ktyre q islami m von ka br prparim t ngadalsh, por t sigurt. Si flitet, muslimant e BAlis prbjn bashksin prparimtare dhe aktive plot entuziazm n prparimin e fes s vet. Kjo sht bashksi q n fund ka ndikuar n fqinjt e vet pagan. Edhe prve t gjitha ktyre nuk kan pasur sukses, n emr t adhurimit t Allahut, ti kthejn nga ngrnia e mishit t derrit pr to t dashur. (Liefrinek, fq. 241-243). 62) Encyclopaedia von N-I, vol. II, fq. 523. 63) Veth (3), vol. I, fq. 245, 284. 64) raflex, vol. II, fq. 316. 65) Veth (3), vol. I, fq. 285-286. 66) Veth (3), vol. I, fq. 305, 318-319. 67) Udhtari q ka qen n Jav n vitin 1596 cek dy apo tre mbretri pagane me numr t madh t popullsis pagane (Niemann, 342). 68) Raffles, vol. II, fq. 132-133. 69) Metzger, fq. 279. 70) L.W.C. van den Berg (I0, fq. 35-36. C. Pocnsen fq. 3-8. 71) De Bartos, Dec. III, Live. v. Cap. v. fq. 579-580, Argensola, fq. 11, B. 72) N kt period Mollukasit m s shpeshti kan qen nn administrimin e katr princave: Ternates, Tidarit, Gilolit dhe Botanit. I pari ka qen m influencuesi. Pronat i zgjeroheshin n TErnat dhe ujdhesat e vogla fqinje, n nj pjes t Halemakerit dhe n nj pjes t madhe t Celebesit, Ambainit dhe ujdhesat Banda.
399

Sulltani i Tidorit ka sunduar n Tidor dhe n disa ujdhesa t vogla fqinje dhe n nj pjes t Halemaherit dhe n ujdhesat q shtrihen ndrmjet Guines s Re s bashku me bregun perndimor dhe n nj pjes t Seromit. Duket se territoret e sulltanit t Gilolit jan redukuar n pjesn qendrore t Halemaherit dhe nj pjes t bregut verior t Seronit, deri sa sulltani i Botanit ka sunduar kryesisht me Botanin dhe Obigrupin (De Hollander, vol. I, fq. 5). 73) Massimiliano Transilvano (Rannisio, bl. I, fq. 351 D.). 74) P.J.B.C. Robide van der Aa, fq. 18. 75) Pigafetta, bl. I, fq. 365, 368. 76) Sa m shum q prparonim n Ujdhes, kohana ka mundsuar t msojm nga autoktont fshehtsin e ktij besimi, q n vend ka hyr di m hert para 80 vjetve (J. De Barros, Da Asia, Dec. III, Liv. v. Vap. v. fq. 550). 77) De Barros, Da Asia, Dec. III, Liv. v. Cap. v. fq. 580. 78) Simon, fq. 13. 79) Bokemeyer, fq. 39. 80) Simon, fq. 13. 81) Argensola, fq. 3-4. 82) Ibid., fq. 15 B. 83) Ibid., fq. 97, 98. 84) Ibid., fq. 155 dhe 158. Argensola Ternat prshkruan kshtu: Kjo sht gryk n t ciln rrymut takohen nga t gjitha ant, kurse nga ai rrjedhin t gjitha drejtimet jofetare, e vean sht urrejtur besimi i Muhammedit. Prej kur Holandezt n vitin 1585 kan hyr n kto dete, ky besim nuk ka pushuar t zgjerohet dhe t prvetsoj ndihmuesit dhe ti trheq kapitent kusar. Kta jan udhheqs q me vete kan sjell t mirat e Azis, kurse kan ln pas vetes kt besi dhe n t i kthejn kta shpirtra. 85) Pasardhs t tyre ende ka n krahinn e Cavits n ujdhesn Luzon (Crawfurd, (I), fq. 85). 86) W.F. Andriessen, fq. 222. 87) T. Forrest, fq. 68. 88) Piggafetta (Ramusio, vol. I, fq. 366). 69) Dulaurier, fq. 528.
400

90) Campen, fq. 346. Kolonial Verslag van 1910, fq. 56; 1911, fq. 52. 91) Damaku sht n bregun verior t Javes, prkundr Borneut jugor. 92) Hageman, fq. 236-239. 93) Pigafetta (Rausio, bl. I), fq. 363-364. 94) Kjo mbretri sht themeluar nga kolonia e mbretris induse Magjapahit (De Hollander, vol. II, fq. 67) dhe ka undsi q, natyrisht, t kt ra nn ndikimin islam, pas kalimit t Javasve n islam. 95) Dozy (I), fq. 386. 96) Veth (2), vol. I, fq. 193. 97) Oliver de Noort (Historie generale des vo yages, vol. XIV, fq. 225). (The Hague, 1756). 98) Safiuddini ka vdekur rreth vitit 1677. Duket q babai nuk ka marr emr musliman, ai sht i njohur vetm me emrin e vet pagan Panembakan Giri - Kusuma (Netscher, fq. 14-15). 99) Thomas Forrest, fq. 371. 100) Essay towards an account of Sulu, fq. 557. 101) B. Panciera, fq. 161. 102) J. Hageman, fq. 224. 102) Veth (2), vol. I, fq. 179. 104) De Hollander, vol. II, fq. 61. 105) Coolsma, fq. 556. KKolonial Verslag van 1911, fq. 38, 41; 1912, fq. 30. 106) Med. Ned. Zendelinggen, vol. XXXII, fq. 177; vol. XXXIV, fq. 170. 107) D.m.th. Atehu. 108) A. Compleat History of the Rico and Progress of the Portugeze Empire in the East Indies. Colected chiefly of their own Wiriters. John Harris, Navingantium atque Intinerantium Bibliotheca, vol. I, fq. 682, London, 1764. 109) Crawurd (I), fq. 91. The Encyclopedie van N-J (Vol. I, fq. 216) e jep vitin 1606 si dat t ndodhis. 109/a) Fernandez Navarette, nj klerik spnajoll, ka shkuar n ujdhesat Filipinase n vitin 1646 (Collection of Voyages and Travels, fq. 236, London, 1752). Tavernieri ka vizituar Makassarn n vitin 1648. (Travels in India, fq. 193 (London, 168). Itinerarium Orientale
401

R.P.F. Philipi a S Sma, Trinitate Caramelitae Discalceati ab ipso Concriptum, fq. 267 (Lugduni, 1649). 110) Crawfurd, vol. II, fq. 385-389. 111) Duket se nj koh t gjat nuk sht dhn angazhim i veant n dobi t fes s re. Populli i Celebesit dallon nga fiset tjera t ujdhesave Lindore, drohet nga risit, jan jaft kmbnguls n fe dhe jan lojal ndaj traditave t vjetra. N shiki t par kto cilsi bhen pengesa t mdha n rrugn e prhapjes s islamit. Sigurisht ky sht shkak q ka shtyr pranimin e fes se re pr periodn aq t gjat deri sa veten nuk e ka rekomanduar n ruhon e vjetr. (Crawfurd, (2), vol. II, fq. 387). 112) Crawfurd, (I), fq. 75. De Hollander, vol. II, fq. 212. 113) De Hollander, vol. II, fq. 666. Ridel (2), fq. 67. 114) Gjendet n lindje prej Minahosses ndrmjet gjrsis 1240 dhe 1230, 200 me popullsin numri i t cilve sht shjellur ndrmjet 35.000 dhe 50.000 shpirtra. (De Hollander, vol.II, fq. 247). 115) Wilken (I), fq. 42-44. 116) WIlken (2), fq. 276-279. Kolonial Verslag van 1910, fq. 52; 1911, fq. 47. 117) Zollinger (2), str. 126, 169. 118) Med. Ned. Zendelinggen, XXXII, fq. 177, XXXIV, fq. 170. 119) Zollingen(1), fq. 527. 120) De Hollander (n 1882) jep numrin prej 20.000 Balinve dhe 380.000 Sasaksve (vol. I, fq. 489). 121) Encyclopaedie von N.-I., vol. II, fq. 432-434, 424 W. Cool: With the Dutch in the East, An outhine of the mihtary operations in Lombok, 1894, London, 1897. 122) Kapiteni Thomost Forrest shkruan n vitin 1775 dhe thot se Arabt kan ardhur n ujdhesn Mindanao tre qind vjet m par dhe se edhe sot shihet varrii Arabit t par Sherifit nga Mekkeja: N fakt ky sht grumbull i paprpunuar ishkmbinjve koral. (fq. 201, 313). 123) N.N. Saleeby, Studies in Maro History, Law and Roligion, fq. 24-25, 52-55, Manila, 1905). 124) Relationo di Ivan Gaetan del discoprimento dellIsole Molucche (Ramusio, bl. I, fq. 375). 125) Duket se pothuaj sht e paundur t kthehen n krishterizm pr shkak t kryeneqsis s tyre ndaj me shirs s Zotit dhe largsis
402

nga besii i Tij (Cartes de les PP de la Compania de Jezus de la misiion de Filipines, 1879, quoted by Montero y Vidal, bl. I, fq. 21). 126) Cnaufurd (2), vol. II, fq. 274-280. 127) Pak kan pasur kujdes n kryerjen e obligimeve t krishtera, q i kan pranuar Nuk ka pasur rrug tjetr pos t detyrohen n kryerje me krcnimin e denimit dhe q me ta t sillet sikur me fmijt e shkolls. Relatiod des Isles Philippines, Faite par un Religieux, fq. 7 (Thovenot, vol. 1). 128) N Mindanao jan t banuara fiset Tagal n lindje. Me qlli q t lirohen nga adminsitrata e urrejtur e zotrinjve katilik, kan filluar, pak nga pak, t tubohen rreth krerve vendas. Ktu ka pasur rreth 360.000 musliman q e provojn Kuranin si kushtetutn e vet t vetme. N vend t jezuitve, prfaqsuesve t religjionit zyrtar, q jan przn nga Ujdheso, kan ardhur pr udhheqs fetar dhe msues t popullit misionart musliman nga Kina dhe India. Kshtu t gjith muslimant e kan prtrir misionin e thirrjes n islam t filluar me pushtimin arab. (a. le Chatelier (2), fq. 45). 129) Montero y Vidal, vol. I, fq. 86). 130) Gjendet tre milo n perndi mprej Colas (Jolas), kryeqendrs s tashme. 131) N.M. Saleeby, The History of Sulu, fq. 150, 162-163. 134) Dalrymple, fq. 549. 135) R. du M. M. VII, fq. 115-116 (1909). 136) The Missionary Review of the World, N. S. vol. XIV, fq. 877 (New York, 1901). 137) Princi i par i BAtanve q sht br musliman ka qen njfar Zejnulabidin, q ka sunduar m 1521, kur Portugalezt pr her t par ardhn n Molluke. 138) Robide van der A-a, fq. 350, 352-353. 139) Ibid., fq. 147 (Misool) Banort e bregut t gjith jan musliman... kurse popullsia malore jan pagan. Ibid., 53 (Salawati). Pjea e vogl e manifeston besimin e Muhammedit deri sa pjes m t madhe t popullsis e bn fisi pagan e Papuane. Numri i vogl prej tyre ka kaluar n islam dhe publikisht ka pranuar principet e tij. Ibid., fq. 290 (Waigyu) Disa Papuanas nga ujdhesa Gobi
403

ndrmjet VAngina dhe Halemaheri, jan konvertuar nga t shprngulurit musliman nga Mulako (Crawfusd, (I), fq. 143). 140) Kapiteni Forrest na njofton n vitin 1778 dhe thot se shum Papuanas jan shndrruar n musliman (Vaqage to New Guinea, fq. 68). 141) 142) Robide won der A-a, fq. 352: Ashprsia e Papuanve ka qen e atill q nuk ka ndier nevoj pr pranimin e cils do fe. Aty nuk ka pasur besi mtjetr. Pos krishterizmit q ka gjetur rrugn, edhe islami, sikur t kishte br angazhim n mesin e ktij popujve, ka mundur t ket sukses. Sa kam par, gjat kohs s par udhtimeve t mia n kto vende, populli i Tidorit, as populli i Serasms ose t tjert, nuk kan br kurrfar angazhimi n futjen e besimit t Muhammedit ktu... Mund t numrojm shum pak krer, sikur raxha Ampati nga Vaigea, Salavatta, Misoolodhe Vaigama, q kan predikuar kt fe. Shkak sht prapambeturia e tyre e shumfisht edhe pr Tidorin nga arsyeja se jan Papunas. Askush kurr nuk sht prpjekur ta fus islamin n mesin e popullsis autoktone. Sigurisht kjo sht pr shkak t respektit t ksaj feje q e konsiderojn larg mbi nivelin e Papuanasve. 143) Robide van der A-a, fq. 319. 144) Kolonial verslag van 1906, fq. 70, 1911, fq. 52. 145) The Journal of the Indian Archipelago, vol. VII, fq. 64, 71) (Singapore, 1853). 146) G. W. C. Baron van Hoevell, fq. 120, Kieger, fq. 436. 147) Encyclopaedie van N-J. vol. II, fq. 210. 148) Crawfurd (2), fq. 275, 807. 149) Buckles Miscolloncous and Posthumous Warks, edited by Helen TAylor, vol. I, fq. 594 (London, 1872). 150) Neimmann, fq. 406-407. 151) C. Snouck Hurgronje, De hadji - politiek dor Indesche REgeeriyo, fq. 12 (Overdrak uit Onre Ecuw, 1909). 152) Id. Notes sur le mouvement du pelerinage de la Mecque aux Indes Neerlandaises. (R.du M. M. vol. XV, fq. 409, 412). 153) Report of Centaenary Conference on Protestant Missions, vol. I, fq. 21, Niemann, fq. 407. 154) Med. Ned. Zendelinggen, vol. XXXII, XXXV, passim.
404

155) Snonck Hurgronje (3) vol. II, fq. XV, 339-393, Encyclopedie van N - I. vol. II, fq. 576-579. 156) Pr shembull kaderitt, nakshibenditt dhe senusitt (Snouck Hungronje (2), fq. 186; Ibid., (3), vol. II, fq. 372, etj. 157) J. G. F. Riedel (I), fq. 7, 59, 162. 158) Snonck Hurgronje (3), vol. II, fq. 323. 159) Hauri, fq. 313. Encyclopedie van N. I., vol. II, fq. 524. KAPTINA XIII PRFUNDIMI N botn e krishter puna misianariste nnkupton shoqatat misionariste, agjentt e paguar, kontributet e prhershme, raportet dhe shtypin. Duket se ndrmarrje misionariste ka qen emrtim jo i sakt nse ka qen pa organizi t mirfillt dhe institucionin e organizuar. Kierarkia klerikale e kishs s krishter nga vet fillimi i historis s vet ka pasur kujdes pr propagandimin e msimit t krishter n mesin e jokrishterve. Misionart e saj m s shpeshti ishin klerikt dhe monakt prgjithmon t caktuar. Rendet monakiste (prej Benediktve e m posht) dhe shoqrit misionariste e datave m t reja krejtsisht i jan kushtuar me vmendjen vean t koncentruar n rregulliin pjess propaganduese t puns s krishter. Prej fillimit kjo pun ka qen detyra e par dolluese e Kishs. Sa i prket islamit, mungesa e cilit do lloj t klerit ose organizats klerikale sht shkak q aktiviteti misionarist i muslimanve sht dftuar n aspektet krejtsisht tjetrfare nga ato q jan paraqitur n historin e misioneve t krishtera. Ktu nuk ka shoqri misionarise1) as agjent vean t ushtruar, dhe shum i dobt sht puna kontimitive n at kuptim. Prjashtim sht shfaqja q mund t gjendet te rendet fetare n islam, organizata e t cilve deri diku i gjason rendeve monakiste n krishterizm. Mungesa e idealit klerikal dhe fardo teorie pr ndarjen e msuesve fetar nga ana e mass s besimtarve ose nevojs s shnjtrimit t veant dhe autoriziit pr kryerjen e detyrave fetare
405

sht ajo q bn dalliin themelor n dy sisteme, dallimmin q n do vend sht aq e qart. Humbja e mungess s klass klerikale, aparatit t veant pr pun n propagandimin e fes, sht kompenzuar ndjenja e prgjegjsis q z fill n personalitetin e besimtarit. Pasi q ndrmjet muslimanit dhe Zotriut t tij nuk ka ndrmjetsues, prgjegjsia pr shptimin e tij personal i ka rn vet atij n qaf. Pasoja sht se muslimani sht bes, n princip, shum m i rrept dhe m i kujdesshm n kryerjen e detyrave t veta fetare, t duroj m shum prpjekje n msimin e principeve dhe ritualeve t fes s vet. N kt mnyr thell i sht br prfaqsues i karakterit misionarist t msimit t vet n pranin e atyre q nuk besojn. Ai q ka dshiruar t bhet thirrs n fe nuk sht dashur q konvertitin e ri ta prudh n ndonj msues fetar t njohur t msimit t vet, q ndoshta konvertitin e ri vetm formalisht e ka kyqur n bashksin muslimane. Nuk i sht friksuar as kontrollit klerik pr shkak t brjes s mkatit t Karunit. (Karuni sht figur kuranore, personifiki i pasuriit t tepruar, ver. e prkthyesit). Prandaj, sado q flitej se sht e tepruar, ajo q shpesh thuhet2) se do musliman sht misionar mbetet e vrtet. Pak ka musliman t sinqert q jetojn pr do dit n kontakt me pabesimtart q do ta mosprfillin urdhrin kuranor: Thirr n rrugn e Krijuesit tnd me urtsi dhe n mnyr t bukur...3) Prve ksaj, paralel me propaganduesit profesional - msuesit fetar, q tr kohn dhe fuqin e vet ia kan kushtuar puns misionariste, analet e propagands s islamit prmbajn regjistrin e emrave t njerzve dhe femrave t t gjitha ngjyrave shoqrore, prej sunduesit4) deri t fshatari, t t gjitha degve dhe profesioneve, q kan punuar n prhapjen e fes s vet. Tregtari musliman, pr dallim mnga vllau i tij i krishter, vean sht treguar aktiv n punn e atill. N regjistrin e misionarve indus t publikuar n revistn e shoqrive fetare dhe bamirse n Lahore,5) i gjejm emrat e msuesve dhe npunsve fetar nga dega Kanal dhe Opium, tregtarve (duke e
406

inkuadruar edhe nj tregtar me deve), nj botues gazetash, nj librlidhs dhe nj puntor shtypi. Kta njerz ia kan kushtuar kohn e vet t lir, pas mbarimit t puns s vet t prditshme, q t thrrasin n fen e vet, n rrugt dhe bazart e qyteteve induse, duke u orvatur ti prvetsoj konvertitt n mesin e t krishterve dhe hindusve, besimet e t cilve i kan prgnjeshtruar dhe atakuar. sht interesant t hetohet q propagandimi i islamit nuk ka qen vet pun e njerzve, por edhe muslimaneja ka marr pjes n kt punn e devotshme. Disa princa mongolian kalimin e vet n islam mia kan borgj ndikimit t grues - muslimane. Rast i ngjashm sht edhe me shum Turq pagan, kur sulmet e veta i kan prcjell n territoret muslimane. Misionart senusij, q kan ardhur t punojn n mesin e Tubuimve n veri t liqenit t adit, kan hapur shkolla pr vajza. Kan shfrytzuar ndikimin e fort q kryejn femrat n mesin e ktyre fiseve (sikur edhe n mesin e fqinjve t tyre Berberve) n prpjekjet e veta q ti prvetsojn n rradht e islamit.6) N Afrikn lindore gjermane, ku vendasit pagan i lshojn shtpit e veta nga gjasht e m shum muaj q t punojn n hekurudh ose n plantazha, kan qen t konvertuar nprmjet femrave muslimane. Me ata ato kan lidhur kurorzime t prkohshme, por kan refuzuar t ken kado qoft me jomuslimanin e pabr synet. Q ti shmangen turpit, t cilit i sht dhn emri i till, burrat e tyre jan br synet dhe kshtu kan hyr n shoqrin muslimane.7) Thuhet se prparii i islamit n Abesini gjat pjess s par t shekullit t kaluar n mas t madhe i ka borxh puns s gruas muslimane, vean grave t princave t krishter. Kta jan shtir n kthimin n krisherizm me rastin e martess s vet. Fmijt e vet i kan edukuar n frymn islame dhe kan punuar n do mnyr t mundshme pr progresin e asaj feje.8) N ann perndimore t Abesinis gjendet fisi pagan q quhet Boruns. Disa nga antart e tij, q jan regrutuar n regjimentin zezak nn administratn anglo-egjiptian n Sudan, kaluan n islam nprmjet grave t ushtarve zezak deri sa bataljoni kthehej n Kartum.9)
407

Konsiderohet se Tataraset nga Kazani jan vean si propagandues t zjarrt t islait.10) Besimtaren lojale, vetm pse sht grua, nuk e prjashton q ta z vendin e vet pran evlijaut mmashkull, n shoqrin e atyre q thrrasin n fe. Legjenda pr femrat - evlija lidhet deri tek Aliu. Pr ta thuhet se fluturojn npr ajr prej Kerbelas deri n Lahore. Ato me fuqin e jetess, faljes dhe agjriit t vet t devotsh e pretsuar konvertitin e par nga hinduizmi n islam.11) Vshtir q kjo legjend do t kishte baz sikur ndikimi i ktyre femrave - evlijave t kishte mbetur plotsisht i panjohur. Nj nga tyrbet m t vjetra t Kairos sht tyrbaja e Nefises, mbess s Hasanit (t birit t Aliut q sht mbytur). Dituria e saj teologjike ka nxitur admirim t bashkkohsi i saj i madh Imam Shafiu. Devotshmria dhe modestia e saj e ka ngritur n dinjitetin e evlijaut. Pr t flitet se n Egjipt ka banuar n fqinjsi t nj familje dhimmiu (jomuslimani), q ka pasur vajzn aq seriozisht dhe rnd t smur q nuk ka mundur gjymtyrt ti lviz por tr ditn ka qndruar shtrir n shpin. Prindrit e vashs s mjer, nj dit, shkruan n treg, dhe e kan lutur fqinjen e vet t devotshme muslimane q tua mbikqyr vajzn n mungesn e tyre. Nefisa me dashuri dhe mshir e kreu punn e ndrmar bujare. Kur prindrit e vazhs s smur shkuan, me shpirt u ngrit duke e lutur Zotin pr t smurn e pafuqishme. Pothuaj se nuk e ka kryer lutjen e vet, e tashm vasha e smur ka mundur t shrbehet me gjymtyr dhe ka pasur mundsi ti pres prindrit n kthim. Plot mirnjohje, tr familja ka kaluar n fen e mirbrses s vet.12) Madje edhe robi musliman ka shfrytzuar rastin t thrret n fen e vet t pushtuesit ose ata me t cilt sht n robri. Hyrja e par e islamit n Evropn lindore ka qen nprmjet puns s nj juristi musliman, q sht robruar, ka mundsi n nj prej luftrave ndrmjet imperatoris bizantinase dhe fqinjve t saj musliman. Qe drguar n tokn e Peenegve,13) n filli mt shekullit XI. Shumics prej tyre ua ka ekspozuar, paraprakisht, simin islam,
408

dhe ata sinqerisht jan kthyer n fe dhe kshtu islami filloi t prhapet n mesin e ktij populli. Por, Peenegt tjer, q nuk e kan pranuar fen musliman, ua kan zn pr t madhe vendasve t vet dhe, n fund, erdhi deri te konflikti mes tyre. Muslimant numri i t cilve ka qen rreth 12.000 me sukses i jan kundrvu sulmit t pabesimtarve numri i t cilve ka qen m shum se dyfish m i madh se i tyre. Pjsa e mbetur e pals s ngadhnjyer ka kaluar n fen e ngadhnyesit. Para fundit t shekullit XI tr populli ka predikuar islamin dhe n mesin e tyre ka pasur njerz q kan studijuar teologjin islame dhe t drejtn.14) Gjat sundiit t mbretit Gjahangir (1605-1628) ka jetuar nj teolog sunnit me emrin shejh Ahmed Muxheddid. sht dalluar me energji t veant me t ciln e ka prgnjeshtruar besimin e shuitve. Di m von disa lojalist n pallat kan arritur q pr nj shtje t parndsishme ta mbyllin. Gjat kohs prej dy viteve, sa ka qen n burg, i ka kthyer n isla disa qindra idhujtar, q kan qen me t n burgun e njjt.15) Di para ksaj kohe nj mevlevi indus (mawlavi), t cilin pushteti britanik e ka gjykuar n internim t prjetshm n ujdhesat Andamen, sepse aktivisht ka marr pjes n konplatin vehabit n vitin 1864, shum t denuar ka kthyer n islam para vdekjes s vet. N Afrikn qendrore nj lider arab, t cilin pushteti belg e pat gjykuar me vdekje, art e veta t fundit i pat kaluar n tentim q n islam ta kthej misionarin e krishter, q i ishte drguar pr shkak t ngushullimit fetar.16) Faktort e suskeseve t muslimanve Zelli misionarist i muslimanve sht i till q jan t gatsh mt flasin pr t kur ka mundsi dhe jasht saj si e ka thn kt, me mendjehollsi t mir, Doughty: Biseda e tyre vazhdimisht rrjedh (pa hipokrizi) mbi fen. Ajo pr ta sht prkujti i kndshm i devotshm.17) E tash ti ceki mdisa nga faktort q kan ndihmuar sukseset e tyre.

409

N vend t par sht thjeshtsia18) e msimit islam. Nuk ka zot tjetr pos All-llahut, Muhammedi sht i drguari i Zotit - miratimi i ktyre dy doktrinave sht krejt q prej konvertitve krkohet. Tr historia e dogmatiks islame nuk ka arritur t paraqes asnj tentimm nga ana e tubimeve priftrore q me forc tia imponoj mmass s besimtarve fardo-simboli q fsheh ose q prmban termine m t prsosura dhe m t komplikuara. Ky msi mi thjesht nuk krkon prov t madhe fetare. Si parim, nuk nxit vshtirsi t veanta intelektuale, sepse hyn n pikmbrritjen e botkuptimit me satar. E pangarkuar me idet teologjike, kt msi mka mundur ta shpjegoj cilido, madje edhe ai m pak i udhzuari n shprehjet teologjike. Gjysma e par e tij e shpreh doktrinn q gati sht unviersale dhe mund ta pranojn njerzit si krkes t domosdoshme, deri sa pjesa e dyt bazohet n teorin e raportit t njeriut ndaj Zotit, e cila sht barabart gjrisht e prhapur. Kjo d.m.th. q n distancat kohare t historis botrore Zoti u ka dhn njerzve disa zbulime pr Veten nprmjet gjuhs s pejgamberve t frymzuar (wahy). Kt karakter racional t msimit islam dhe dobit q i ka pasur nga puna e et misionariste m s bukuri e shprehin fjalit e prof. Montetit. Islami n baz sht racional n domethnien m t gjr t ksaj fjale, shikuar etimologjikisht dhe historikisht. Definicioni i racionalizmit si sistem q besimet religjioze i z fill n principet tdala nga arsyeja plotsisht mund t aplikohet mbij n islam. sht e vrtet se Muhammedi, q ka qen entuziast, po ashtu ka poseduar zjarrfetar dhe flok t lindjes. Ai kt kualitet t shklqyeshm e ka prcjell n shum ithtar t vet. Levizjen e vet reformist e ka ekspozuar si Shpallje (Wahy),8) me at q ky lloj i shpalljes sht vetm aspekt i ekspozimit dhe komentimit. Feja e tij ka t gjitha shenjat t grumbullit t doktrinave t zna fill n faktin e arsyes. Besimtart e msimit t Muhammedit e rezimojn kt msim n besimin n njsin e Zotit dhe n pejgamberin e Pejgamberit t Tij. Nga pikpamja jon q ftoht analizojm, msimi i tyre sht t besohet n Zotin dhe n botn e ardhshme. Kto dy doktrina jan minimum i besimit religjioz. Kto jan gjra q te njeriu i devotshm
410

mbesin n bazn e fuqishme t arsyes dhe e rezimojn tr msimin doktrinor t Kuranit. Thjeshtsia dhe qartsia e ktij msimi sigurisht sht fuqia m e shprehur n punn pr fen dhe aktivitetin misionarist t islamit. Ajo q nuk mund t mohohet sht ajo se shum msime dhe sisteme teologjike, e po ashtu edhe shum bestytni, prej t drejtuarit t shenjtrive (evliajve) deri te prdorimi i numratorit (tespihve) dhe hajmalive, kan ushqyer trungun kryesor t msimit musliman. Por, prkundr zhvillimit t pasur, t kuptimit t mirfillt t fjals, t msimit t Pejgamberit, Kurani pandryshueshm ka mbajtur vendin e vet si pika themelore nisse. Dogma e njsis s All-llahut gjithnj sht theksuar n at vend me admirim, dinjitet, me pastrti t pandryshueshme me shenjn e bindjes s sigurt, q jan veori q vshtir t gjenden kudo jasht islamit. Prkushtimi i sinqert si principi themelor fetar, thjeshtsia elementare e formuls nprmjet s cils shprehet, prova me t cilnkjo fe ka arritur bindje t zjarrt t misionarve q e kan propaganduar, - t gjitha kto jan shkaqe q shpjegojn sukseset e prpjekjeve t misionarve musliman. Me t drejt pritej q msimi ashtu i caktuar, i privuan nga komplikueshmria teologjike, pr arsye sht i prshtatshm pr t kuptuarit e personit t rndomt, t pranohet, sepse realisht posedon aftsin e uditshme q ta gjej rrugn e vet n vetdijen e njerzve.19) Peshkopi Lefray konsideron s fshehtsia e fuqis s shklqyeshme t pushtimit dhe prparimit, q islamie ka dftuar n kohn e vet m t mir, gjendet n t kuptuarit e ekzistencs s Zotit m shum se n njsin e Zotit. Pranimi se Zoti sht nj nuk sht m i madh se pranimi se ekziston, q d.m.th. se ekzistimi i Tij z fill n faktet e Unviersumit, vullneti i Tij m i lart, pushteti i Tij absolut fuqia e tij e pakufizuar... besimi q midis kaosit, rregullimit, prishjes n bot, q tmerrshm e errsojn, ekziston megjithat nj Vullnet prfundimtar, e pashmangshm dhe suprem. Njeriu ftohet t bhet prfaqsues i ktij. Vullneti dhe q kt publikisht ta shpall dhe obligohet - nse ka nevoj me mjetet edhe t thjeshta edhe themelore n dgueshmri atij Vullneti. Kjo ka qen ajo q e ka ndihmuar ushtrin e Muhammedit n rreshtin ashtu t pangardhnjyesh pushtues. Ai i ka frymzuar me shpirtin ushtarak t dgjueshmris
411

dhe disiplins njjt sikur edhe me prbuzjen e vdekjes, prbuzjen e atill i cila, ka mundsi, nuk sht tejkaluar n asnj sistem tjetr. Kjo sht aja q, nn sht vendosur n cilindo ndjenj t sinqert dhe vepruese te muslimant, njkohsisht i jep qensi karakterit, e kjo d.m.th. fortsin, vendosshmrin dhe fuqin e vullnetit. Ky sht durim q nuk i pranon vajtiemt dhe dorzimin n pranin e fatkeqsive m t kqia. Tr kjo e karakterizon dhe i stolis ithtart m t mir t fes.20) Kur kovertiti ka pranuar dhe ka msuar kt besim t thjesht t islamit, ai ather me detyrat praktike t fes t vet: 1. Shqiptimi i besimit-Kelime-i shehadeti. 2. falja e namazit 3. dhnia e zekatit 4. agjrimi i muajit t ramazanit dhe 5. pelegrimi - haxhi n Mekke. Kryerja e ksaj detyrs s fundit ka qen shpesh objekt kundrshtimi si tradit e huaj e mbijetuar idhujtare n mesin e monoteizmit t msimit t Pejgamberit. Nuk bn t hiqet nga mendje se haxhi sht lidhje e Muhammedit me Ibrahimin (Abraham), besimin e t cilit misioni i tij e prtrin.21 Por, mbi t gjitha - aty sht rndsia e tij e madhe n historin misionariste t islamit - haxhi prcakton grumbullimin e besimtarve t t gjitha kombeve dhe gjuhve nga t gjitha ant e bots, pr tu falur n at vend t shenjt. N vendin drejt t cilit i kthejn fytyrat e veta do ast n lutjet e tyre personale, n shtpit e largta. Nuk ka mendjemprehtsi t gjenive fetar q ka mundur t mendoj mjet m t qlluar pr impresionimin n shpirtin e besimtarve, domethnien e jetess dhe vllazris s tyre t prbashkt n lidhjet e fes. Ktu, n aktin e prkryes t lutjes s prbashkt, takohet zezaku nga bregu perndimor i Afriks me Kinezin sa Lindja e Largt. Turku shrbyes e i edukuar e takon vllaun e vet musliman, banorin e egr nga ujdhesa nga viset e largta t arkipelogut t Malajeve. N po at koh, prgjat bots islame zemrat e besimtarve ngriten n bashkpjesmarrje me vllazrit e vet t lumtur, q bashkarisht jan tubuar n qytetin e shenjt, ashtu q n shtpit e veta celebrojn festn Idu al-adha ose (si e quajn n Turqi dhe Egjipt) festn e Bajramit.
412

Vizita qytetit t shenjt pr shum musliman sht nj prvoj q i nxit q t luftojn n rrugn e Zotit. N faqet paraprake gjenden t dhnat e prhershme pr pjesmarrjen aktive t haxhive n punn misionariste. Prve institucionit t haxhit, zekati sht detyra e dyt q vazhdimisht e prkujton muslimanin: Besimtart jan vllezr22), q sht teori fetare q shklqyeshm realizohet n shoqrin muslimane dhe rrall dshpron q t dftohet n gjestin dashamirs ndaj muslimant t ri. Pa marr parasysh n racn, ngjyrn dhe prejardhjen e tij, muslimani i ri do t pranohet n vllazrin e besimtarve dhe do t zj vend si ibarabart ndr t barabartit. Nuk sht e vrtet ajo q disa autor evropian konsiderojn nse robi jomusliman i nj muslimani kalon n islam, q ky kalim me liron nga robria. Sipas t drejts islame, kthimi i robit n islam nuk vepron n pozitn e tij t robit para ksaj.23) Gjendja e robit - musliman me t madhe varet nga morali i zotriut t tij. Por n t shumtn e rasteve liria sht shprbli mpr konversion. Shpirtrat e prkushtuar e t devotshm pranojn edhe n robri udhzimin e Zotit drejt fes s mirfillt, si sht rasti me zezakt nga vendi i Nilit t Eprm, q Doughty i ka takuar n Arabi. Nuk ka urrejtje te kta Afrikan pr shkak se jan br robr... madje edhe ather kur vjedhsit e njerzve t vazhd i kan grabitur nga farefisi i tyre. Zotrinjt, q kan paguar mimin e tyre, i kan pranuar n shtpit e veta. Mashkujt jan br synet dhe ajo q shpirtrat e tyre i ka liruar nga mallngjimi i gjat pr vendlindjen kjo sht q Zoti i mbikqyr n fatkeqsin e tyre. Ata mund t thon Kjo ka qen begati e Tij (e Zotit), se pr kt shkak kan hyr n fen shptimtare. Pr kt arsye kan konsideruar se n vendin m t mir, kur jan t lirt t Zotit. N tokn e jets m tepr t civilizuar, n trollin e dy haremeve t ndershme, n tokn e Muhammedit, pr arsye i falnderolen Zotit q trupat e tyre, njher, u jan shitur n robri.24) sht mjaft vepruese, n trheqshmri dhe ruajtje, detyra e pes namazeve t dits, n dit. Monteskje25) bukur ka thn: Njeriu sht shum m i lidhur pr fen q ka shum rituale nag feja q i ka m pak. Shkaku sht n at
413

q njeriu sht m i lidhur pr gjrat q gjithnj ia preokupojn mendimin. Besimi i muslimanve vazhdimisht prezentohet e t. Ai dftohet n namazin e prditshm n ritualin dinjitoz dhe impresiv, q nuk e ln indiferent as at q e kryen namazin as vrojtuesin. Seid b. Hasani, nj Hebraik aleksandrias, q ka kaluar n islam n vitin 1298, flet pr skenn e namazit t xhumas t premten, q ka qen faktori vendimtar n konversionin e tij. Gjat kohs s smundjes s rnd n gjum e dgjoi zrin q i urdhron t deklaroj se sht musliman. Dhe kur kam mhyr n xhami, vazhdon ai, dhe i kam par muslimant q qndrojn n radh sikur engjj, ka mdgjuar zrin q m flet: Kjo sht shoqri ardhjen e t cilve e kan paralajmruar pejgambert (bekimi dhe paqe qoft mbi ta!). Dhe kur hatibi u paraqit para tyre i veshtur me pelerin t zez, m mbushi ndjenja e thell e respektfriks. Kur fjalimin e vet e mbaroi me fjalt All-llahu krkon q e drejta e secilit t respektohet, kurse ajo q bhet - t bhet me nder, dhe t afrmve tu ndahet, kurse shfrenia dhe do gj neveritse dhe dhuna ndalohet q msimin ta merrni. Ai ju kshilon,26) vetm ka filluar namazi, un fuqishm jam ngritur, sepse radht e muslimanve m jan dukur sikur radht e engjjve n sexhdet (prulja n gjunj) dhe rukut (krrusjet) e t cilve fuqia e All-llahut sht zbuluar. Kam dgjuar zrin q m that: Nse Zoti i ka folur popullit t Izraelit dy her pr t gjith shekujt, e ky ksaj bashksie (xhemaati) i flet n do koh namazi. N vete kam qen i bindur q jam krijuar t jam musliman.27) Prandaj Renani ka mundur t thot: Nuk kam hyr kurr n xhami e q nuk m ka dridhur ndjenja e rrept, ose thn mm mir, q nuk jam hidhruar njmend q nuk jam musliman.28) sht leht t kuptohet si sht skena e tregtarit musliman n namaz, sexhdet e tij t shpeshta, lutja e tij e thell dhe e qet Zotit t papashm ka br prshtypje n Afrikanin pagan t talentuar me pritje t fuqishme pr fshehtsi, q rndom e prcjell civilizimin e shkalls s ult. Kurreshtja, natyrisht, nxit pyetjen. N kt mnyr ofrohet dituria e islamit, e cila nga njher e trheq konvertitin n islam, nga e cila ka mundur t kthehet anash sikur ti ofrohej pakndshm, e jo sikur dhurat e lir.
414

Mjafton t thuhet se agjrimi gjat kohs s uajit t ramazanit sht pjes e provs s qndrueshme kundr teoris se islami sht sistem fetar q trheq nga vetja duke i knaq epshet e njerzve. Karlaj thot: Feja e tij nuk sht fare e leht: agjrimi strikt, pastrii, tersia rigoroze e rregullave, falja pes her n dit, ndalimi i alkoholit, nuk arrin t bhet fe e leht. I lidhur me kto dhe ritualet tjera fetare, por i pangarkuar ose i przier me at, principet e msimit islam vazhdimisht gjenden n manifestimin e jasht mt jets s besimtarit. Pastaj, ky msim bhet e grshetuar i pandrlikuar me jetn e prditshme t besimtarit q muslimanim individ e bn prfaqsues dhe msues t msiit t tij shum m larg si sht ky rasti me ithtart e shumics t feve tjera.29) E redukuar n gjuhn aq t shkurtr dhe t thjesht, msimi i tij krkon pak angazhi mintelektual. Prcaktueshmria, pozitiviteti dhe preciziteti i ritualit nuk e l besimtarin n dyshim duhet t bj q ti kryej kto detyra. Ai ndien knaqsi kur i ka prmbushur t gjitha krkesat e sheriatit. N kt unitet t racionalizmit dhe ritualit ne mund t gjejm me t madhe fshehtsin e fuqis t ciln e ka poseduar islami mme mendjet njerzore. Nse dshiron ta trheq masn e madhe, ofroja t vrtetn n formn e plot, t sakt e t pastr, n pamjen e dukshme e t prekshme.30) Mund t ceken edhe shum rrethana tjera q kan ndihmuar sukseset misionariste t islamit, rrethanat q kan t bjn me kohrat dhe vendet e ndryshme. N mesin e ktyre rrethanave mund t ceket dobia q puna misionariste muslimane e ka pasur n faktin q n t shumtn ka qen n duart e tregtarve, vean n Afrik dhe n disa vende tejra jocivilizuese, ku i huaji sht shikuar me dyshimm nga ana e popullsis lokale. N rastin e tregtarit, profesioni i tij mir i njohur dhe pa djallzi i ka siguruar siguri nga fardo ndonj dyshimi. Njohja e tij e njerzve dhe manireve, rafiniteti i tij tregtar i kan siguruar pritje t mir dhe kan evituar ndjenjn e t prmbajturit, q, natyrisht, kan burnar n pronin e t huajve.
415

Ai nuk punon n pengesat e tilla n t cilat ngatrrohet misionari profesional i cili i sht ekspozuar akuzs pr motivet e kqia, dhe kt jo vetm t populli niveli prvojar dhe horizonti mendor i t cilit sht i kufizuar dhe mendimi i t cilit pr cilindo njeri q u ekspozohet rreziqeve t rrugs s gjat dhe i cili ln anash do preokupim t ksaj bote vetm pr nj qllim: ti prvetsoj njerzit n fe, sht gj e pashpjegueshme. Madje edhe njerzit m t civilizuar n bot anojn kah dyshimi n sinqeritetin e prfaqsuesit misionarist t paguar. Rrethanat mjaft ndryshojn ku islami nuk sht paraqitur si luts n vendin e huaj por sht vn me krenari si fe e sunduesve. N faqet paraprake sht dftuar q teoria e fes islame imponon tolerancn dhe lirin e jets fetare pr t gjith ithtart e feve tjera q paguajn tatim xhizjen si kompenzim pr sigurin. Ndonse faqet e historis muslimane jan ngjyrosur me gjak t shum persekutimeve t vrazhda, shikuar n trsi pabesimtart, ende, nn sundimin musliman gzojn at ams t tolerancs far nuk mund t gjendet n Evrop deri m sot. Kthimi i dhunshm n islam msht i ndaluar sipas urdhrit kuranor: Nuk ka detyri mn fe (II; 256) E prse ti ti detyrosh ather njerzit t bhen besimtar? Asnj njeri nuk sht besitmar pa vullnetin e All-llahut... (X; 99, 100). Ekzistimi i shum sekteve dhe bashksive t krishtere n vendet q me shekuj kan qen nn sundimin islam sht prov e fuqishme e tolerancs q e kan gzuar. Dhe dftojn se persekutimet, q koh pas kohe kan ndodhur, kan qen krkuar dhe br nga duart e entuziastve dhe fanatikve. N fakt, jan motivuar me disa rrethana t veanta dhe lokale m shum se sa q jan inspiruar me ndonj parim t prcaktuar t jotolerancs.31) N koht e tilla t vshtira, presioni i rrethans shum pabesimtar i ka shpjer n at q s paku n dukje t bhen musliman. Ka mundsi t ceken shum raste pr individt q, n rrethanat e veanta, kan qen t detyruar q ti nnshtrohen fes s Kuranit. Por, ndjekja e ktill sht plotsisht pa harmoni t t drejts s sheriatit (islamme), fetare apo qytetare. Citatet e Kuranit q e ndalojn konversionin e dhunshm dhe rekomandojn thirrjen (predikimin) si mnyrn e vetme ligjore t prhapjes s fes, m hert jan cekur (hyrje, fq. ).
416

Principi i njjt sht ndihmuar me vendimet e dijetarve islam. Kur Moshe Maimonidi nn sundimin e Muvehidve fanatik ka simuluar kalimin n islam, ka ikur n Egjipt dhe haptazi sht prezentuar s Hebraik. Nj jurist musliman nga Spanja e ka akuzuar pr renegatje nga islami dhe ka krkuar q mbi t t zbatohet ndshkimi m i rrept ligjor pr kt delikt. Akuza sht refuzuar nga kadiu autoritativ Abdurrahim b. Aliu,32) njrit prej juristve m t njohur musliman dhe ministrit t par t Salahuddin Ejubit t madh. Ai me vendosshmri ka deklaruar q njeriu q me forc konertohet n islam ligjrisht nuk mund t konsiderohet musliman.33) N frymn e njjt ka vepruar edhe Gazani (1295-1304) duke zbuluar se monakt budist jan br musliman (kur iu sht rrnuar tempulli) n filli mt sundimit t tij dhe vetm formalisht kan kaluar n islam. Iu ka lejuar t gjithve, q kan dshiruar, q t kthehen n Tibet, ku ndr banort e vet budist mund t jen t lir n ndjekjen e fes vetjake.34) Tavernie na shtron rrfimmin e ngjashm mbi disa hebraik t Isfahanit q guvernatori i qytetit i ka ndjekur tmerrshm q edhe me fuqi dhe dinakri ka shkaktuar konversionin e tyre n islam. Por mbreti Shah Abbasi II (1642-1667), ka kuptuar q vetm forca dhe frika i kan detyruar n konvertizm. Iu ka lejuar q rishtazi ti kthehen fes s vet dhe t jetojn n paq.35) Nj tregim i udhtarit shum m t hershm36) n Persi nga viti 1478 flet se si dikur n koht jo t qeta nj sundues musliman ka pasur qndri mstrikt n shkatrrimin e atakut t fanatizmit. Nj tregtar i pasur armenas nga Tibrizi sht ulur nj dit n dyqanin e vet kur i ka ardhur njfar Azi-Haxhi,37) i cili ka qen i njohur prkah devotshmria, dhe e ka lutur t kaloj n islam mdhe ta lshoj fen e vet t krishter. Kur tregtari e ekspozoi qllimin e vet t mbetka fuqishm n fen e vet, i ka ofruar njeriut dhurat me shpres q ti shmanget. I sht prgjigjur se ajo q dshiron nuk sht lmosha e tij pas kalimi i tij n islam. N fund refuzimi i vazhdueshm mi tregtarit e strkeqi Haxhiun. Befas e nxorri shpatn nga dora e nj kundruesi dhe tregtarin pr vdekje e goditi n kok, e pastaj iku.
417

Kur drejtuesi i qytetit dgjoi pr lajmet, shum u zemrua dhe urdhroi q dorasi t ndiqet dhe mbyllet. Fajtori u soll para tij. Ai personalisht e mbyti dhe urdhroi q trupi tu gjuhet qenve duke thn: ja, a kjo sht mnyra me t ciln prhapet feja e Muhammedit. Kur ra teri, njerzit e morrn dhe e dogjn trupin. N kt drejtuesi u zemrua pr shkak t thyerjes s urdhrit t tij. Ka lejuar q n kt vend t bjn krdi tre-katr or ushtart e tij, e pastaj ka caktuar tatim si gjob vijuese. Ai po ashtu e ka ftuar t birin e tregtarit tek ai, e ngushlloi dhe i sht drejtuar me fjalt e bukura e t kndshme. Madje edhe El-Hakimi i marr (996-1020), ndjekjet e t cilit kan shkaktuar q shum Hebraik dhe t krishter ta ln fen e vet dhe t bhen musliman, pastaj u ka lejuar atyre t cilt pa vullnetin e vet jan kthyer n islam q serish t kthehen n fen vetjake dhe ti prtrijn vendet dhe faltoret e veta t rrnuara.38) T krishtert e lindjes jan mosprfillur nga vllezrit e tyre t krishter n Perndim. M s shpehti kan qen t paarmatosur dhe plotsisht t pambrojtur. Leht e ka pasur cilido sundues m i fuqishm islam q plotsisht ti rrnjosi shtetasit e vet t krishter ose q ti largoj nga vendi i tyre. Kshtu Spanjollt kan br me Moreskt (muslimant spanjoll), kurse Anglezt me Hebraikt, prej afr katr shekujsh. Principi q ka gjetur shum ithtar n Gjrmani n shekullin XVII40): vendi i kujt sht e atij sht edhe feja - kurr nuk sht pranuar prej asnj sunduesi musliman. Evidente, sht fakt se islami si religjion shtetror nuk ka pushuar ta ket fuqin e caktuar n rritjen e numrit t ithtarve t vet. Personat bindja religjioze e t cilve ka mbetur siprfaqsore kan qen t gatshm pr ndikim pa marr parasysh n dobit e ksaj bote. Ambiciet dhe dobit personale kan ardhur n vendin e shkaqeve m t lavdishme pr konversion n islam. Shn Augustini n di t ngjashme ka br kundrshtimin n shekullin V: shum hyjn n kishn e krishter, vetm pr at sepse shpresojn n fitimin e ndonj fitimi botror. N lidhje me kt ka thn: Ka shum prej atyre q synojn drejt Jezusit vetm nga nj qllim, e kjo sht q pas ksaj ta ken ndonj fiti pr veten, si tashm krkojn rrethanat e secilit prej tyre.
418

Dikush nga ata ka nj pun t caktuar dhe nxiton te priftri q prej tyre t merr fjaln e miratimit. Tjetri nxiton n kish dhe prej saj krkon mbrojtje nga shoku i vet q sht m i pushtetshm dhe m i fort dhe e shtrngon dhe asfikson. I treti n ann tejtr me at dshiron q me shokun e vet ta ndaj autoritetin dhe pushtetin, nga lakmia. Edhe ky edhe ai ka provn e vet. Kisha pr do dit mbushet me t till.41) Prve ksaj, fiseve barbare dhe jocivilizuese, q kan par madherin dhe lavdin t imperatoris arabe n kulmin e fuqis s saj, islami sht dukur impozant dhe fuqishm i ka fascinuar. Rasti i njjt sht edhe me fen e krishter kur iu sht prezentuar barbarve t Evrops-veriore. Kan hasur n krishterizm n imperatori. Ka qen ky krishterizm i kultivuar, i ngatruar, luksoz, krishterizmi i konsituar prej mbretrve, e nganjher n pushtet ka pasur edhe supra tyre.42) Ksaj duket shtuar ndikimin e vazhdueshm e t shkallrishm t kontaktit t prhershm me jetesn dhe mendimin islam. Kjo e ka udhhequr nj autor nestorian nga shekulli XII q gjat theksimit t emrit t Pejgamberit dhe halifve t par43) ti shtoj fjalt e respektit dhe t lutet q mshira e Zotit ti zbret Omer b. Abdulazizit.44) N kohn e re, misionart e krishter ankohen n sistemin e arsimimit t prgjithshm mn Egjipt nn sundimin britanez sipas t cilit fmijt e krishter jan t detyruar t ulen e t dgjojn Kuranin dhe dinin (msimin fetar), me t cilin msohen kolegt e tyre musliman, dhe nuk ka dhom ku do t ishin t veuar.45) Ky sistem ka pr qlli mdhnien e ndikimit dominues n kolegt e tyre t krishter. Nj nga ithtart m aktiv t muftiut t fundit Muhammed Abduhus ka qen Kobt origjinal, student i medicins, q e ka pranuar islamin nn ndikimin e msimit fetar q e ka dgjuar gjat kohs s msimit shkollor.46) Por, theksimi i motiveve t ktilla si shpjegime t vogla pr t gjitha rastet e konversionit n njrin sikur edhe n religjionin tjetr nuk mund t na verbojn nga faktort tjer n jetn misionariste t islamit, ndikimi i t cilt ka pasur karakteristik t qart fetare. N krye t ktyre faktorve sht ndikimi i jetess s devotshme t ithtarve t islamit.
419

gjenerats q ka br shprehi q n islam t shikoj sikur n burimin e t gjitha llojeve t mbrapshtirave i duket e uditshme q n kohn e hershme shum t krisher q vijn n kontakt me shoqrin e gjall muslimane kan qen thell t impresionuar me virtytet q gjat ksaj kta i kan dftuar. Nse kto virtyte kan ndikuar n udhtarin dhe t huajin, nuk ka dyshi mse kan pasur njfar ndikimi n trheqjen e pabesimtarve q dit pr dit ka ardhur me ta n kontakt. Ricoldus de Monte Crucis, misionari dominikanas q e ka vizituar Lindjen kah fundi i shekullit XIII i lavdon muslimant n mesin e t cilve ka punuar dhe thot: uditemi se si veprat q shquhen me prsosshmrin e ktill mund t ekzistojn nn ligjin i cili sht i ngjyrosur me kt mendim pabesimtarsh. Pr kt t prgatitemi q shkurtimisht ti ekspozojm ato sjelljet e prsosura muslimmane (saracene).... Kush nuk admirohet nse mendon mir, sa kujdes muslimant (Sracent) i kushtojn msimit, far lojaliteti dftojn n namaz, far bujarie kan ndaj varfanjakut, far respekti i bjn emrit t Zotit, pejgamberve dhe vendeve t shenjta! Sa dinjiteti sht n moralin dhe mirsjelljen e tyre me t huajt dhe far sht dashuria q i lidh mes veti.47) William Petit nga Newburghu lavdon n mnyrn e ngjashme, para fundit t shekullit XII, kthjelltsin e muslimanve (Saracenve) si shprehje e msimit t Pejamberit t tyre dhe si frymzim i tyre krahas ndjenjs s superioritetit moral ndaj t krishterve: Pasi q Muhammedi i ka urrejtur pijanect dhe gryksit n tr botn, kjo i ka msuar me iltrin dhe modestin, kurse e ka zgjuar neveri ndaj ushqimit t mir, dhe ua ndaloi pirjen e alkoholit, pos n festat e caktuara t vogla.8) Pr kt shkak i shohi mmuslimant (Saracent), ndonse n fakt u dorzohen kndshmrive trupore, ndjekin - si thuhet - rrugn e atij q i ka udhhequr. sht i mjerueshme t thuhet se ata jan m t ndershm dhe n shkall m t mir prej neve t krishterve. Ata na zn pr t madhe far turpi dhe papastrtia jan - pr shkak t lakmis ton dhe dhnies pijeve! Kur m n fund, dgjoi Salahuddini, duke i hulumtuar rrethanat e popullit ton, kurse vet ka qen rrnuesi rrnues i emrit t krishter, n dhjet vitet e kaluara, se t krishtert po prdorin disa pjata gjat
420

ushqimit, tregohet se ka thn: Kto en jan turp pr vendin e Shenjt. Nga kjo sht e qart q pamja e lavdis son mbi ne muslimant (Agaronos). Ata lavdohen me pasurin e vet, sikur q i trimron q n gjuhn e rrethanave t veta t flasin: Zoti i ka refuzuar pijanect, ta ndjekim gjurmn e tyre dhe ti robrojm duke e marr parasysh q nuk i gjejn vetes shptues.48) Literatura e t krishterve sht e pasur me nota t larta t nderit musliman. Turqit osman, n ditt e veta t para t sundiit n Evrop, kan pranuar shum shprehje t falnderimit n gojt e t krishterve, n ka sht dftuar n kaptinat paraprake. N kohn e tashme ekzistojn dy faktor kryesor (pos atij q m hert sht prmendur dhe q e bn korrekte) q punojn n aktivitetin misionarist n botn muslimane. I pari prej tyre sht ngjallja e jets fetare, kurse daton me reformn vehabite prej fundit t shekullit XVIII. Ndonse ky orientimi i ri ka humbur gjat koh do rndsi politike jasht kufinjve t Nexhdit, indikimi i tij i prtritjes fetare ndihet npr Afrik, Indi dhe Arkipelagun Malezias deri n ditt tona. Ai u ka dhn shkas shum lvizjeve q kan zn vendin n mesin e forcave m influencuese n botn islame. N faqet paraprake sht dftuar se si shum misione bashkokohore muslimane fuqishm mlidhen pr kt lvizje gjr t prhapur. Ajo ka nxitur entuziazmin e fuqishm fetar. Ka frymzuar jet t re n isntitucionet ekzistuese fetare. I ka dhn hov studimit teologjik dhe rregullimit t ritualeve fetare. Tr kjo i ka shrbyer zgjimit dhe ngjalljes s fryms natyrore misionariste t islamit. Krahas ksaj lvizjeje reformiste shkon faktori tjetr q sht i karakterit krejtsisht tjetr. Do ta cekim vetm nj pik t ndryshueshmris. Deri sa faktori i par (lvizja vekabite, Sh. N.) sht n kundrshti mt plot me civilizimin evropian, faktori tjetr barabart bashkndien me mendimin modern dhe punon n prezentimin e islamit ndaj atij mendimi. Kjo sht lvizja e unitetit islam q synon lidhjen e t gjith popujve islam n lidhjen e ndjenjs s prbashkt. Ndonse ky faktor sipas rndsis nuk ka vler si i pari, orientimi i till i prsiatjes i jep stimulans t fuqish mpuns misionariste.
421

Prpjekjen q e sendrton, n jetn e prditshme, ideale musliman i vllazris s t gjith besitmarve, manifestohet edhe n idealet plotsuese fetare. Vetdija mbi unitetin e paskajshm dhe jetn e prbashkt rrjedhe npr kta popuj dhe i frymzon zemrat me siguri dhe i bn t guximsh mq t flasin n prani t jomuslimanve. far ndikimi t mtejm t ktyre dy lvizjeve do t ket n jetn misionariste t islamit, ardhmria do t tregoj. Vet aktiviteti i tyre, n kohn e tashme, sht dshmi se islami nuk sht i vdekur. Forca shpirtrore e islait nuk sht, si sht menduar shpesh, proporcionale fuqis s tij politike.49) Prkundr ksaj humbja e fuqis politike dhe prpariit t ksaj bote i ka shrbyer daljes n plan t par vlerave m t bukura shpirtrore, t cilat jan motivimet m t fshehta drejt puns misionariste. Islami mson me dobit e fatkeqsive, dhe sht larg nga rnia n mirqenie e ksaj bote, q sht parashenj e shkatrrimit t ksaj feje. sht me rndsi se shum vende muslimane, q m s gajti kan qen nn sundimin e krisher, kan dftuar m aktive n prhapjen e fes. Muslimant Indus malajas tregojn zjarrin dhe entuziazin e atill pr prhapjen e fes, q dikush s koti do ta krkoj n Turqi apo Maroko. 1) Organizatat t themeluara sipas shembullit t shoqatave t krishtera misionariste nuk jan lajmruar deri n shekullin XX. Njfar pasqyre e ksaj sht dhn Shtojcn III. 2) Duket se synii i do musliani n prhapjen e islamit, sado q e don kt bot, deri diku sht shtja e instinktit. (Snouck Hurgronje, Revue de lHistoire des Religious, vol. LVII, fq. 66). Muslimani sipas natyrs sht misionar... ai me misionaristet merret me punn vetjake dhe angazhiin me t holla (Munzinger, fq. 411). Snonck Hurgronje (I), fq. 8, Lttke (2), fq. 30; Fulius Richter, fq. 152, Merensky, fq. 154. 3) Kuran, XVI, 126. 4) SHih letrn interesante t drejtuar prej Mmevlay Ismailit, sherifit t Marokos, m 1698 mbretit Xhemsit II, n t ciln e thrret
422

t kaloj n isla (Revne de lHistoire des Religioun vol. XLVII, fq. 174, sqq). 5) Anjuman Himayat-i Islam ka mahwari virhalah, fq. 5-13 (Lahare, October, 1889). 6) Duveyrier, fq. 17. 7) Klamroth, 12. 8) Massaja, vol. XI, fq. 124-125. 9) Artin, fq. 119. 10) R. du M. M. IX, 1909, fq. 252. 11) Ghulam Sorwar, Khazinat al-Asfija, vol. II, fq. 407-408. 12) Goldziher, vol. II, fq. 303-304. 13) Peenegt n at koh kan zn endet q shtrihen ndrmjet Danubit dhe Dons, ku jan shprngulur nga brigjet e Uralit, kah fundi i shekullit IX (Karamsin, vol. I, fq. 180-181). 14) Abu Ubayd al-Bakri (vdiq 1094), fq. 467-468. 15) Ghula Sarwar, Khazinat al-Asfiya, vol. I, fq. 613. 16) D. Crowford, Thinking Black, fq. 202, (London, 1913). 17) Doughty vol. II, fq. 39. 18) Kt e ka konfirmuar edhe Morai (Marracce) n shekullin XVII (Alcurani textur... translatns, fq. 9. (Potavi, 1698). *) Autori ktu mohon burimin hyjnor t misionit t Muhammedit a.s. Kurani kaher i ka refuzuar mendiemt e ktilla: Dhe Ai nuk flet nga mendja e tij. Ai (Kurani) nuk sht tjetr pos shpallja q i shpallet vrejtje e prkthyesit). 19) Eduard Montet, La propagande chretienne etses adversaires musulmons, fq. 17-18 (Paris, 1890). 20) Mankind and Church, fq. 283-284 (London, 1907). 21) Quran, II, 118-126. 22) Quran, XLIX, 10. 23) W. H. Macnayhten, Principles and Precedents of Moohummudan Law, fq. 312 (Madras, 1882). 24) Arabia Deserta, vol. I, fq. 554-555. 25) De lEspirt des Lois, Livre XXV, shop. 2. 26) Quran, XVI, 90. 27) Goldziher, Said b. Hasa dAlexandrie (Revne des Etutes Juivers, bl. XXX, fq. 17-18 (Paris, 1895). 28) Ernest Renan, Lislamisme et La Science, fq. 19 (Paris, 1883).
423

Kt e kan konfirmuar shum vzhgues, por ktu mjafton t ceken fjalt e peshkopit t njohur t krishter: Ska askush kush vjen n kontakt me muslimant pr her t par, e q nuk sht goditur me kt aspekt t fes s tyre. Kudo t jet njri prej tyre, n rrug t hapur, n stacionin hekurudhor, n fush, gjja m e shtrir sht q ta sheh njeriun q pr nj ast e l punn, fardo qoft ajo, q pa kurrfar fariseizmi dh eimponimi publik, qe t dhe prulsh, ti kryej namazet e vet n kohn e caktuar. Mbi t gjitha, nuk ka askush kush e ka par oborrin e xhamis s madhe n Delhi t premten e fundit n muajin e agjrimit (ramazanit) t mbushur, mbase, me 15.000 fals; t gjith jan t thelluar n lutje dhe me lvizjen e vet dftojn respekt dhe prulje t thell, - e q nuk sht impresionuar thell me kt pamje, dhe q s shpejti ta vrej fuqin n t ciln z fill sistemi i ktill. Ftesa e rregullt e prditshme pr namaz, prej ezanit t hersh t mngjes, para gdhirjes s drits, ose n kohn e zhurms dhe nxitimit t kohs punuese, ose srish kur mbrmja prfundon, do gj sht prmbushur me porosin e njjt. (Dr. G - A. Lefroy, Mankind and the Church, fq. 287-288 (London, 1907). 29) Njeriu mund ta vrej dhe ti admirohet llojit t krenaris prinerore s cils muslimani mesatar i prmbahet n fen e vet. (Bishop Lefruy, Mankind and the Church, fq. 289). 30) A. Kunenen, National Religions and Unviersal Religious, fq. 35, London, 1882). 31) Shembull sht persekutimi q ka ndodhur n kohn e Mutevekkilit, si reaksion i ortodoksve kundr t gjitha aspekteve t shtrembrimit t besimit t thjesht popullor. N Persi dhe n pjest tjera t Azis kah fundi i shekullit XIII. sht kryer hakmarrja pr sjelljet dhunuese dhe ofenduese t t krishterve n kohn e prparimit dhe fuqis s tyre nn Mongolt e par (Maqrizi (2), bl. I. Premiere Partie, fq. 98, 106). Asemani flet (bl. III, pars. II, p.s.) pr shkaqet q kan sjell deri te persekutimi i t krishterve nn sundimin musliman dhe thot: Shpesh konfliktet reciproke t vet t krishterve dhe dekleratat e kelrikeve dhe udhheqsve t tyre dhe lartsive t tyre vetjake kan nxitur shtrngat dhune. n kt dallohen trajtesat ndrmjet mjekve dhe shkruesve si pushteti absolut ndaj popullit t vet.
424

Gjat kohs s luftrave kryqtare t krishtert e Lindjes shpesh kan ra nn dyshim t manifestimit t simpatis kundruall sulmeve t bashkbesimtarve t tyre nga Perndimi. N Turqin bashkkohore (para vitit 1912, vr. pr.) lvizja e Grekve pr lirim ka nxitur simpati fetare n Evropn e krishter, q ka ndihmuar q fati i popujve t krishter t jet m i rnd se q ka qen sikur mos t akuzoheshin pr tradhti dhe paknaqsi ndaj sunduesit t tyre musliman. De Gobino krejt qart shprehet pr kt pyeje t tolerancs islame: Nse do t ndahej doktrina fetare prej domosdoshmris politike, n emr t t cils flitet dhe punohet, ne nuk gjejm fe m tolerante se islami; madje prafrsisht mund t thuhet, as fen q sht m pak indiferente ndaj bindjes s njeriut. Kjo struktur teknike sht e fuqishme deri n at mas q, nse i prjashtojm rastet n t cilat rendi ekzistues i shtetit ka qen i rrezikuar, i shtyn qeverit islame q ti ndrmarrin t gjitha masat q ta arrijn unitetin fetar. Toleranca deri n maksimum sht parim i rrjedhur nga baza islame. Nuk guxojm t ndalemi n rastet e dhuns dhe ashprsis t bra me ndonj rast. Nse i shikojm nga afr, nuk do t dyshojm n njohjen se shkaqet jan pastr politike, ose jan t motivuar me kndjet njerzore, dhe me temperamentin q dominon me sunduesin ose popujt. Puna fetare nuk ka shkuar drejt masave t ktilla pos kur ato kan qen pretekst, por ky pretekst nuk hyn n fushvepri mt puns fetare. (A. de Gobineau (I), fq. 24-25). 32) Pr biografin e tij shih Ibn Kthallikan, vol. II, fq. 111-115. 33) Barhebrans (2), fq. 417-418. 34) C. dDhsson, vol. IV, fq. 281. 35) Tavernier (17, fq. 160). 36) Viaggio di Josafa B Arbexo nello Persia (Ramusia, vol. II, fq. 111). 37) Nse nn azi mendon haxhi, haxhiu. 38) Makin, fq. 260. Ngjashm, nj shekull para, El-Muktediri (908-932) ka dhn urdhr q srish t ndrtohen disa kisha n Ramel n Palestin q muslimant i kan rrnuar gjat kohs s trazirs, shkaqet e t cilit nuk jan evidentuar n histori (Eutychius, II. 82). Ebu Sahihi prmend ndrtimin e srishm t numrit t madh t kishave dhe manastireve n Egjipt, q jan rrnuar gjat kohs s lufts (d.m.th. n kohn e sulmit t Oguzve dhe Kurdve m 1164)
425

(fq. 91, 96, 112, 120), apo jan shkatruar prej fanatikve (fq. 85-86, 182 dhe Maqrizi, i prcjell n Shtojc, fq. 327-328), ose jan shkatrruar pr shkak t vjetrsis (fq. 5,87, 103-104). 40) E. Charveriat, Histoire de la guerre de Trente Ans, bl. II, 615, 625 (Paris, 1878). 41) In Jvannis evangelium Traotatus, XXV, 10. 42) C. Merivale, The Conversin of the Narthern Nitins, fq. 102 (London, 1866). 43) Mari b. Sulayan, fq. 62 (II, 4, 6, 13). Nj maronit i ditur, Jusuf Siman al-Simaani, nga shekulli XVIII, shpreh tmerrin e vet pr lshimin e till pikpamjes muslimane dhe thot: E ka lavduar Muhammedin dhe ndihmtart e tij. Gjja q nuk mund t prmendet e q njeriut mos ti rrenqethet, e kjo sht q ta prmend emrin e atij Pejgamberi... duke ia shtuar fjalt alejhisselam-shptimi qoft mbi t. Kto jan fjal q nuk zgjojn habi, sepse jan t rndomta te muslimant (Assemani, bl. III, par I, fq. 585). 44) Mari b. Suleyman, fq. 65 (2.16). 45) Methods of Mission Wark among Moslems, fq. 62. 46) Ibid. fq. 61-64. 47) Laurent, fq. 131. *) sht e qart mosnjohja e autorit e msimit islam mbi ushqimin dhe ndalesn e alkoholit, q ka karakter t prhershm e jo t prkohshm. Hani nga ajo q All-llahu ju furnizoi si hallall t mir dhe, duke qen se ju All-llahut i besoni, ruanu denimit t Tij! (El-Maide, 88). 48) Historia Rerum Anglicarum Willelmi Parvi de Newburgh, ed. Hans Claude Hamilton, vol. II, fq. 158 (London, 1856). 49) Frederich Denisom Maurice ka shprehur nj nga mendimet m t prhapura q ka t bj me kt fe kur kur ka thn: sht provuar se islami ka mundur t ket sukses vetm deri sa ka synuar pushtimin. (The Religions of the World, fq. 28 (Cambridge, 1852). SHTOJCA I SHKRESA E EL-HASHIMIUT N T CILN E FTON ElKINDIUN TA PRANOJ ISLAMIN Vijon teksti i shkress s El-Hashimiut me t ciln e fton ElKindiun ta pranoj islamin: N emr t All-llahut, t
426

Gjithmishirshmit, Mshirplotit. Po e filloj kt shkres me prshndetjen e paqes dhe bekimit, ngjashm udhheqsit dhe liderit tim t pejgamberit Muhammedit, pejgamberit t All-llahut, alejhisselam. Sipas njerzve t besueshm e t drejt q na kan percjell traditn e Pejgamberit ton (mshire qoft mbi t) tregojn se ai ka br tradit q, saher q fillonte bisedn e vet me njerzit, fillonte me prshndetjen e paqs dhe bekimit. Nuk ka br dalli mndrmjet dhimmiut dhe ummiut, as ndrmjet besimtarit dhe idhujtarit. Fliste: Jam drguar t jam i njerzishm dhe i kujdesshm ndaj t gjith njerzve, e jo t sillem rrept dhe vrazhd me ta. i citonte pastaj fjalt e All-llahut: Kurse ndaj besimtarve sht i but e mshirshm. (EtTevbe, 128). Kt e kam par edhe nga halift ton, q i kam takuar, e t cilt e kan ndjekur Pejgamberin e vet m vmendje, bujari, mshir dhe mirbrsi. N kt nuk kan br dallimin as nuk i kan shtrir disa mmbi disa t tjer. Kshtu edhe un e ndjek kt rrug t shklqyeshme dhe e filloj letrn time me prshndetjen e paqs dhe bekimit q askush t mos m qartoj kush e sheh shkresn time. Ajo q m udhheq dhe nxit ndaj teje sht apo q udhheqsi dhe pejgamberi im, Muhammedi alajhisselam, ka br tradit t thot: Ta duash t afrmin sht devotshmri dhe besim i sinqert. Kshtu un t shkruaj ty nga dgjueshmria Pejgamberit t Allllahut, alejhis-selam, duke ndier detyrn ta shprehi mirnjohjen pr shrbimet q na i bn, sikur edhe dashurin, prirjen dhe simpatin q po e tregon ndaj nesh. Shkak sht edhe ajo q e vlerson udhheqsin dhe kushririn tim, liderin e besimdrejtve (Zoti e ndihmoft), sikur edhe afrsia e tij dhe besimi dhe lavdimi atij. Ashtu sinqerisht t dshiroj ty ka i dshiroj vetes, farefisit dhe familjes sime. Un do t tregoj (arsyetoj) fen s cils i prmbahemi. Kjo sht ajo q Zoti na ka lejuar neve dhe t gjitha krijesave t tij dhe pr t cilat na ka premtuar shprblimin e mir n fund dhe sigurin prej denimit kur Ti kthehemi. *** Kshtu un t dshiroj ty at ka i dshiroj vetes. Duke e vrejtur jetn tnde t lart morale, diturin e madhe, fisnikrin e karakterit, bujarin e prejardhjes, aftsit e lartsuara dhe ndikimin tnd t konsiderueshm n bashkbesimtart tu, ndiej gjithmshir q mos t vazhdoj tej n fen time t tanishme.
427

Thash: Do tia zbuloj at me ka Zotina ka dhuruar dhe do ta njoftoj me at n ka ne me fjalt m t buta dhe m t bukura. Gjat ksaj ndjek urdhrin e Zotit: Dhe me ithtart e Librit diskutoni n mnyrn m t mir. (El-Ankebut, 46). Ashtu edhe un dshiroj me ty t bisedoj vetm me fjalt e zgjedhura, me fjalim t bukur dhe t but. Ndoshta do t zgjohesh dhe do ti kthehesh rrugs s mirfillt dhe do t nisesh fjalve t Allllahut t Lartsuar, q ia ka zbritur pejgamberit t fundit dhe udhheqsit t fmijve t Ademit, pejgamberit ton Muhammedit alejhis-selam. Nuk ja pa shpres n sukses, por un t dshiroj edhe ty nga Zoti, q e udhzon knd dshiron, dhe E lus q un t bhem shkak pr kt. Zoti n Librin e vet t prsosur thot: Pa dyshi mfe e pranuar te All-llahu sht vetm islami. (Ali Imran, 19). Duke i konfirmuar fjalt e veta paraprake, All-llahu thot: E ai q dshiron fe tjetr pos islamit, nuk do ti pranohet, dhe ai n at bot do t psoj! (Ali Imran, 85). All-llahu srish vendosshmrisht prsrit kur thot: O besimtar, friksojuni All-llahut ashtu si duhet Ti friksoheni dhe vdisni vetm si musliman! (Ali Imran, 102). Ti e di - Zoti T shptoft nga padija dhe pabesimi dhe ta hapt zemrn pr dritn e fes - se jam njeri t cilit i kan kaluar shum vjet. Jam zhytur n thellsin e feve tjera, i hulumtova, i studiova librat e tyre, sidomos tuajat t krishtera. (Ktu i numron kaptinat kryesore t Dhjats s Vjetr e t Re dhe shpjegon se si i ka studiuar sektet e ndryshme t krishtera). Jam takuar me shum monak, t njohur me asketizmin e vet dhe dijen e madhe. Kam vizituar shum kisha dhe manastire dhe kam prezentuar n lutjet e tyre... Kam par zellin e tyre t shklqyeshm, krrusjen e tyre, rnien n prulje, puthjen e faqeve t tyre me tokn dhe goditja e saj me ball. Kam vrejtur sjellje t iltr n kohn e lutjes s tyre, vean para t diels dhe tubiit t premten dhe festat tjera, kur vigjilojn tr natn, duke ndejur kmb, dhe e falnderuar dhe lavduar Zotin dhe duke Iu rrfyer. Kur e kalojn tr ditn duke qndruar n lutje, vazhdimisht e prsrisin emrin e Atit, t Birit dhe Shpirtit t Shenjt. I kam kundruar n ditt e trheqjes s tyre q i quajn Java e Shenjt, kur qndrojn t zbathur n rrobat e vrazhda murgare n hi, krahas t qajturit t fort dhe derdhjes s vazhdueshme t lotve dhe kukatjes me dnesje t pastra.
428

Kam par, po ashtu, sakrificat e tyre, se si pastr e mbajn bukn pr ta. Kam dgjuar lutjet e gjata q i theksojn me devotshmri t madhe kur i ngrejn n alltar n kishn mir t njohur n Jerusalem, me kupat e mbushura ver. Kam shikuar edhe meditimet e monakve n qelizat e tyre n kohn e gjasht agjriemve t tyre, d.m.th. katr t mdhenj e dy m t vegjl, etj. N t gjitha kto rastet kam prezentuar dhe njerzit me vmendje i kam kundruar. I kam vizituar, po shtu, mitropolitt dhe peshkopt e tyre, t njohur me dijen dhe lojalitetin e vet fes s krishter dhe prmbajtjes skajore ndaj ksaj bote. Kam diskutuar me ta pa paragjykime duke e krkuar t Vrtetn, duke i ln anash t gjitha gjrat kontestuese, prishjet, dijen dhe arbitraritetin n grindje, pezmatimin dhe mendjemadhsin e prejardhjes. Ju kam dhn rast t favorshm ti shtrojn provat e veta, ti shprehi mendimet e veta, pa pengesa ose friksime sikur q ndodh n diskutimin e personave t vrazhd, analfabet e t marr te disa bashkbesimtar ton, t atyre q nuk kan themele nga t cilat veprojn, ose mendjen n t ciln mbshteten ose ndjenjs fetare dhe moralit t mir, q do ti pengoj nga panjerzia. T folurit e tij sht friksimi, polemizimi i fryr, dhe ata nuk posedoj n dituri apo argumente, pos shfrytzimit t parimit t pushtetit. Kur kam diskutuar me ata (me bashkfolsit e mi) kam krkuar q lirisht t flasim sipas rezonimit t vet, besimit dhe mmotivimit t bindshm vetjak. Kan folur haptazi po kurrfar lloj mashtrimi. Ndjenjat e tyre t brendshme m jan dftuar t lakuriqsuara aq qart sikur edhe pamja e jashtme. Po t shkruaj me aq kujdes - Zoti ta tregoft rrugn m t mir! pas soditjes s gjat, hulumtimit dhe krkimit t themelt. Ashtu q askush nuk mund t m pandeh se jam i paditur n gjrat pr t cilat po shkruaj, dhe dokush le t dij, n duart e t cilit mund t vij kjo shkres, se kam dije t plot pr fen e krisher. Un t thrras tash - Zoti te dhasht bekimmin - me gjith dijen time pr fen tnde n t ciln, dhe me dashurin gjat ekzistuese (ndaj teje), ta kesh fen t ciln Zoti mua ma ka zgjedhur, kurse edhe un vetes, duke t ta siguruar hyrjen n parajs dhe shptimin nga shtrra.
429

Kjo d.m.th. se do ta adhuron vetm Nj t Vetmin Zot, t Amshueshm, q nuk ka lindur as sht i lindur, q nuk ka shkak as djal, as q Ka gjasues me T. Ky sht atribut me t cilin Zoti Veten e VEt e ka prcaktuar, dhe asnj nga krijesat e Tij nuk e njeh m mir nga Vet Ai. Un t thrras ta adhurosh kt Zotin e Vetm, q sht me atribut t till. N shkresn time nuk ka mshtuar asgj me ka e ka prshkruar Veten e Vet - i lartsuar qoft emri i Tij nga ajo ka I prkruajn! Kjo sht feja e babait tnd dhe tonit Ibrahimit (Abrahamit) bekimi i Zotit qoft mbi t -, kurse ai ka qen hanif dhe musliman. T thrras - Zoti t ruajt - t dshmosh dhe ta pranosh pejgamberin e udhheqsit ti mdhe udhheqsit t bijve t Ademit (Adamit), t zgjedhurit t Krijuesit t t gjitha botave dhe vuls s pejgamberve - Muhammedit... Zoti e ka drguar si lajm t gzueshm dhe vrejtji gjith bots ... me udhzimin dhe besimin e vrtet q ta ngrej mbi t gjitha fet, qoft mos qoft sipas vullnetit t idhujtarve. (Et-Tewbe, 33). Ai i ka ftuar t gjith njersit, n lindje dhe n perndim, n tok dhe n det, n male e n fusha, me mshir, dhembsuri, me fjal t bukura, me sjellje t mir dhe butsi. Tr kjo bot iu prgjigj thirrjes s tij, i ka dshmuar se sht pejgamber i Zotit, Krijuesit t bots, t drguar atyre q e dshirojn vrejtjen. T gjith e kan dhn miratimin kur e msuan mirfillsin dhe sinqeritetin e fjalve t tij, saktsin e qllimit t tij, argumente t qarta dhe prova t thjeshta me t cilat ka ardhur. Ka t bj me Librin q i sht drguar prej Zotit, gjasuese me t ciln nuk mund t bjn njerzit as xhinnt. Thuaj... (El-Isra, 88). Kjo sht prov e mjaftueshme e misionit t tij. Ai ashtu i ka ftuar njerzit n adhurimin e Nj Zoti, t Vetmin, Vetqndruesin. Ata kan hyr n fen e tij dhe kan pranuar autoritetin e tij pa detyrim dhe jodisponim. Me prunjtsi e evokojn t ndriuar me dritn e udhzimit t ij. Krahas emrit t tij bhen ngadhnjimtare mbi at q e kan mohuar misionin e vet hyjnor dhe e kan mohuar porosin e tij dhe me prbuzje kan refuzuar porosin e tij. Zoti i ka forcuar n vendet dhe ua ka ulur qafat t shum popujve n mesin e njerzve, pos atyre q kan folur, besuar dhe dshmuar fen sikur edhe ata.
430

Me kt kan ruajtur gjokun, pasurin dhe nderin e vet. Kan qen t ruajtur e t prjashtuar nga nnmimi i pagess s xhizjes. (Ktu numron disa urdhra islam si jan: pes namazet ditore, agjrimi n ramazan, xhihadi, shpjegon ringjalljen e t vdekurve, Dita e gjykimit dhe i prshkruan bukurit e parajss dhe mundimet e skterrs). Un t prkujtoj: nse beson n kt fe dhe pranon ka t citohet nga Libri i Shpallur i Zotit, do t kesh dobi nga vrejtja ime dhe shkrii yt ty. Por nse refuzon dhe vazhdon n mosbesimin, mashtrimin dhe kryeneqsin tnde ndaj t Vrtets, un do ta marr shprblimin tim, sepse kam vepruar si m sht urdhruar. Kurse e Vrteta do t gjykoj ty. (Ktu i numron detyrat e ndryshme fetare dhe veorit e muslimanve dhe mbaron me fjalt): N shkresn time ti kam cituar fjalet e All-llahut t Lartsuar, e kto jan fjalt e t Vrtets, premtimet q nuk zhduken. Kto jan fjalt n t cilat nuk ka gnjeshtra. Lere mosbesiin dhe mashtrimin, q Zoti nuk i miraton dhe t cilat krkojn denim. Kjo ka t bj me paqartsin e fjalve, q t jan t njohura, por q nuk i mohon, si jan I biri, I Ati dhe Shpirti i Shenjt, dhe lutju kryqit, q dmton e nuk sjell dobi. Un dshiroj t t kthej nga ajo, sepse pr kt shkak nnmohet dija jote dhe fisnikria e shpirtit. Gjej se All-llahu i Lartsuar thot: All-llahu nuk fal.... (En-Nisa, 48). M tej thot: Pabesimbar jan ata q flasin: .... (El-Maide, 7275). Shmangin brjes s gabimeve dhe subjektivitetit t rrept, t gjat e t zymt, agjrimit t pakndshm e t lodhshm, q sht mundim i prhershm mpr ty dhe q nuk t sjell dobi, por ta rraskapit trupin dhe ta mundon shpirtin. Provoje kt dhe lre at fe, rrugn e drejt e t leht, fen e vrtet, ligjin e mir dhe rrugn e drejt e t leht, fen e vrtet, ligjin e mir dhe rrugn e gjr, q All-llahu ua zgjodhi t dashurve t vet n mesin e njerzve dhe i ftoi n t njerzit e t gjitha feve. Me kt Ai atyre ua ka treguar mirsin dhe simpatin e Vet, duke i udhhequr rrugs s drejt me Udhzimin e Vet, q me kt tua plotsoj begatit e Veta. T kam kshilluar dhe ndaj teje kam treguar miqsi merituese dhe dashuri t sinqert, sepse t dshiroj pran vetes. T jemi t nj
431

mendimi dhe t nj feje. Kam dgjuar se Krijuesi i mthot n Libri e Vet t prsosur: Ata q nuk besojn n mesin e ithtarve t Librit dhe idhujtart, do t jen, sigurisht, n zjarrin e xhehennemit, n t amshueshm do t mbesin, ata jan krijesat m t kqia. .... (ElBejjine, 6-8). All-llahu n vendin tjetr thot: Ju jeni populli m i ir.... (Ali Imran, 110). Jam dhimbsur ndaj teje t jesh n mesin e banorve t skterrs, q jan krijesat m t kqia. Dshirave q, me bekimin e Zotit, t bhesh nj prej besimtarve t sinqert, me t cilt All-llahu sht i knaqur, kurse edhe ato me T, e ato jan krijesat m t mira. Un shpresoj se do ti bashkangjitesh fes m t mir q u sht dhn njerzve. Por, nse refuzon dhe vazhdon n kryeneqsin, konfliktsin dhe padijen tnde, dhe n pabesimin dhe amshtrimin tnd, dhe nse i refuzon fjalt e mia dhe e refuzon kshilln e sinqert, m t propozoj (e t mos shikoj n ndonj shprblim dhe mirnjohje): m shkruaj pr fen tnde t duash, do gj q e mban pr t vrtet, dhe pr ka ke prov t fort, pa kurrfar frike ose droje, dhe pa zvoglimin e provave tua ose pa fshehjen e besiit tnd. Qllimin e ka q me duri mti dgjoj argumentet tuaja dhe t lejoj dhe pranoj t gjitha ato q n t sht bindse. I nnshtrohem, me dshir, pa refuzim, hedhjes apo friks. Kjo sht pr at q t mund ti krahasoj shkaqet tua dhe t miat. Je i lir ta theksosh shkakun tnd, pa arsyetim q frika po t pengon ti komunikosh arguemntet, ose q gjuha do t frenohet. Lirisht mund ti shtrosh dshmit tua. Tash je i lir ti shtrosh argumentet tua dhe nuk mund t m akuzosh pr mendjemadhsi, padrejtsi apo subjektivitet, q nuk m takon. Silli t gjitha provat q dshiron dhe fol t duash, je i lir n shtruarjen e do gjje q e konfirmon provn tnde. Je i sigurt dhe i lir t thuash t dshiron, dhe caktoje gjyqtarin, i cili objektivisht do t gjykoj n mes nesh, q do t anoj vetm kah e vrteta dhe do t jesh i lir nga fuqia e instinktit. Ky arbitr do t mund t ishte Arsyeja, me ka Zoti na bn prgjegjs pr shprblimin dhe denimin personal. Kam qen i drejt
432

ndaj teje dhe ta kam dhn sigurin e plot. Jam i gatshm ta pranoj gjykimin e Arsyes, qoft ai pr mua ose kundr meje, sepse: Nuk ka dhun n fe (El-Beqare, 256). Un vetm t thrras q vullnetarisht ta pranosh fen ton, sipas dshirs vetjake. T kam dftuar n pashpresn e besimit tnd t tashm. Paqa, mshira dhe bekimi i Zotit qoft mbi ty. Mund t ket vetm pak dyshim q ky arguemnt ka arritur deri te ne n gjendjen e cunguar dhe q n duart e prshkruesve t krisher ka psuar shtrembrim. Asgj m trsisht nuk e prgnjeshtron veantin e doktrins s krishter si msimi mbi treshin e shenjt. Aluzionet e atyre sulmeve gjenden n prgjigjen e El-Kindiut. N kt me siguri dfton heqja e pasuseve t tilla, q do t mund ti ofendonin lexuesit e krishter.1) 1) N kt kuptim botuesi spanjoll i shkresave polemizuese t kmbyera ndrmjet Alvarit dhe Mkatarit (i krishteri q ka kaluar n hekraiz) shton vrejtjen vijuese pas shkress (mesazhit) s pesmbdhjet: Katmbdhjet rreshta t ksaj faeje sht fshir ashtu q sht e pamundur t lexohen fjalt n t. Pronari i librit e ka shkoqur faqen vijuese q mos t lexohen t pavrtetat e Mekaturit. (Migne, Patr. Lat. bl. CXXI, fq. 483). SHTOJCA II LITERATURA POLEMIZUESE NDRMJET MUSLIMANVE DHE ITHTARVE T FEVE TJERA Ndonse islami nuk ka pasur sistem t organizuar t propagands, shoqata fetare ose prfaqsi t ngjashme t puns misionariste, nuk ka pasur kurrfar lshimi n prezentiin e arsyeshm mt fes pabesimtarve, vean t krishterve dhe Hebraikve. Nuk sht qllimi q ktu t jepet pasqyr e gjr e ksaj, por sht vetm me rndsi q t trhiqet vmendja n ekzistimin e tij. sht e lejueshme ta evitojm gabimin e zgjeruar q konversioni masovik sht atribut dominues n prhapjen e islamit dh eq bindja individuale nuk ka marr pjes n programet propaganduese t misionaritetit musliman. N vet Kuranin gjenden fillet e polemiks islame me pabesimtart.
433

Duke filluar prej shekullit IX e.r. fillon seria e gjat e mesazheve sistematik n mbrojtjen e besimit islam. Ky aktivitet sht vazhduar deri n ditt tona. Numri i punimeve q jan shkruar kundr besiit t krishter sht shum m i madh nga ai q t krishtert i kan shkruar n prgnjeshtrimin e islamit. Disa nga mendimtart m t njohur islam i kan prdorur pendat e veta n shkruarjen e ktyre trajtesave. Shembull jan Ebu Jusuf R. Ishoq el-Kindiu (813-873), El-Mesudi (vdiq 958), Ibu Hazmi (994 1064). El-Gazali (vdiq 1111) e t tejr. sht interesant po ashtu t vrehet se disa renegat kan shkruar trajtesa pr ndrrimin e vet t fes kurse n mbrojtje t msimit islam, pr shembull Ibn Xhazla n shekullin XI, Jusuf el-Lubuani dhe shejh Zijade b. Jahja n shekullin XIII, dhe Abdullah b. Abdullah n shekullin XV, Dervish Aliu n shekullin XVI, Ahmed b. Abdullahu, Anglez i lindur n Kembrixh, n shekullin XVII etj. T gjith kta t fundit kan qen t krishter par akalimit n islam. Sa u prket renegatve hebraik, numri i t cilve sht m i vogl, edhe prej tyre ka pasur n mesin e atyre q kan shkruar n mbrojtje t islamit. N Indi, pos shum librave muslimane t shkruara kundr fes s krishter, ka mjaft libra polemizues kundr hinduizmit. Nuk kam t dhna pr at sa kan qen muslimant aktiv n kt aspekt n vendet tjera pabesimtare. Lexuesi do t gjej mjaft t dhna pr literaturn polemizuese uslimane n veprat vijuese: - Maritz Steinchneider, Polemische and apologetische Litteratur iu arabischer Sprache, zwischen Muslimen, Christen und Juden (Leipzig, 1877). - Ignaz Goldziher, Uber uhammedanische Polemik gegen Ahl alkitab. (Z.D.M.G., vol. 32, fq. 341, ff. 1878). - Martin Schreiner, Zur Geschichte der Polemik zwichen Juden und Muhammedanern (Z.D.M.G., vol. 42, fq. 591, ff. 1888). - W.A. Shedd, Islam and Orintal Churchen, fq. 252-253. - Carl Guterbock, Der Islam in Lichte der by zantinischen Polemik, Berlin, 1912). SHTOJCA III
434

SHOQRIT MISIONARISTE MUSLIMANE Formimi i shoqris pr propagandn e organizuar dhe sistematike sht i dats s re n historin misionariste t islamit, q n raport n historin misionariste t islamit, q n raport n historin e misioneve t krishtera po ashtu sht e dats s re. Kto shoqri misionariste islame duket se jan formuar sipas shembullit t organizatave t ngjashme n botn e krishter. Vetvetin nuk e shprehin veantin e fryms misionariste n islam. N botn perndimore kjo mund t vrehet krejtsisht pak. Duket se nuk ka pasur kurrfar tentimi pr formimin e shoqris s ktill para gjysms s dyt t shekullit XIX. Prpjekjet e para jan kurorzuar me pak sukses.
Kur H. M. Stanley ka shkruar n shtypin anglez n vitin 1975, duke nxituar n drgimin e misionit t krishter mbretit t Ugands Mutesit, ftesa e tij ka hasur n vmendjen gjr t prhapur pr formimin e shoqats misionariste n Carigrad pr shkak t propagands s islamit n at vend, por misionart musliman kurr nuk jan drguar n Ugand. Lufta ruso-turke n vitin 1878 e ka trhequr vmendjen e Turqve nga fardo ndrmarrje.1)

Mosukses t ngjashm q t konstatohet puna e organizuar misionariste sht treguar kur qeveria anglo-egjiptiane e Sudanit i prcaktoi zonat e ndikimit t shoqrive t ndryshme misionariste t krishtera n krahinat e popullsis pagane. Disa usliman nga Kairo kan krkuar q t caktohet nj pjes e vendit pr ithtart e islamit. Qeveria iu prgjegj se tr ka mund ta bj sht ajo q t drgohen misionart musliman dhe atyre do tu ofrohen lehtsit e njjta sikur q u jan dhn edhe misionarve t krishter, por organizimi i nevojshm ka munguar dhe shtje sht mosprfillur.2) Shejh Reshid Rida, pronari i revists El-Menar ka themeluar n vitin 1910 shoqrin misionariste n Kairo. Qllimin e ka pasur ti vj themelet fakultetit (me titullin Dar ad-dawa va-l-irshad) q ti ushtroj misionart dhe polemistt pr islamin. Qen prioritetisht t drguar n vendet pagane dhe t krishtera, por edhe n vendet muslimane n t cilat bhen prpjekjet q muslimant ta lshojn besimin e vet.3) N Indi ka qen shtrirja m e madhe e shoqrive t ktilla. Njra prej m t organizuarave sigurisht sht Anxhuman Himajet-i-isla mn Lahore. Puna propaganduese ka prbr vetm pjesn m t

435

vogl t fushs s gjr t aktivitetit t tij dhe n do rast nuk do t mund t prshkruhet si shoqri e pastr dhe e thjesht misionariste. Qllimi themelor pr arsye u themelua shoqria Anxhuman Hami Islam n Axhmir ka qen q ti prgjigjet n kundrshtimet islait q ia kan drejtuar antart e Arja Saaxhit. Mirpo, ky qllim ka inkuadruar edhe shtjen e thirrjes n islam dhe furnizimi i muslimanve t ri me ushqim dhe rroba.4) Shoqria Anxhuman Waz-i-Islam - Shoqria pr predikimin e islamit, sikur q kt edhe emri ia tregon, i ka koncentruar prpjekjet e veta prthirrjen n islam. Kur Mavlavi Baka Husein-kani ka qen sekretar i ksaj shoqrie, jan publikuar regjistrat me emrat e atyre q kjo shoqri i ka prfituar pr islam. Ngjashm ka punuar edhe Anxhuman-i-Islam dhe Anxhuman Tablig-i Islam (Shoqria pr proklamimin e islamit) (q ka synuar konversionin e hindusve q nuk kan ardhur n kontakt me islamin). sht formuar n Hajderabad (Dekan). Duket se t dy kto shoqrit gjat nuk kan ekzistuar.5) N mesin e shoqrive q jan formuar n shekullin XX sht Medreseja Ilahiyyat (Shkolla fetare) n Kaunpur (Cawnpore) pr aftsimin e misionarve dhe botimin e trajtesave n mbrojtjen e islamit dhe refuzimit t sulmit mbi t. Anxhuman Isaat wa Talim-i-islam (Shoqata pr prhapjen dhe msimin e islamit) n Batal n Penxhab sht themeluar me qllimet e ngjashme. Por m e madhja prej t gjitha ktyre organizatave sht Anxhuman Hidayet al-islam m(Shoqata pr prudhje n islam) n Delhi, e cila i tubon njzet e katr shoqata tjera n pjest e ndryshme t Indis. Ky anxhuman (shoqat) i drgon misionart t ftojn n msimin islam dhe zhvillojn polemika me jomuslimant. E botojn literaturn polemizuese, vean n prgjigjen n sulmet q i kan drejtuar antart e Arja Samaxhit. 1) Richter, fq. 164-165. 2) Artin, fq. 35.
436

3) The Moslam World, vol. I, fq. 441; R.de M.M., vol. XV, fq. 374, vol. XVIII, fq. 216, 224. 4) Rajaputana Herald, Prill 17, 1889. 5) Mohammedan Warld of Today, fq. 183. 6) Emrat e ktyre shoqatave gjenden n faqen 19. The Annual Report pr vitin 1328 Hixhrij.

437