ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

SIMON MAGU

Shtatmbdhjet vjet pas vdekjes dhe ringjalljes s

rnrekullueshme t Jezu Nazaretit, n rrugt plot pluhur q prshkojn
Samarin e q fshihen nn rrn e ashpr, pr t'u zhdukur pastaj n
shkrettir, u shfaq ai q ithtart e vet e thrrisnin Mag, Simon Magu e
q kundrshtart e quanin me prbuzje borboriti. Sipas disave, ai ishte
me origjin nga nj qytez e Samaris, Gitta, sipas t tjerve, ai kishte
ardhur nga Siria ose nga Anatolia. Duhet thn se ai e ushqente vet
kt ngatrres, sepse, kur e pyesnin pr origjinn, ai prgjigjej me nj
lvizje t till t krahut, q prfshinte si fshatin e par fqinj, ashtu edhe
gjysmn e horizontit.
Kishte shtat mesatar dhe ishte muskuloz; flokt e zinj e t
derdhur kishin filluar t'i rralloheshin n maj t koks dhe mjekra e tij,
po ashtu e derdhur dhe e ln pas dore, tashm ishte br e prhirt.
Hunda kockore dhe e kthyer ia bnte profilin m t theksuar. Nj sy q
e kishte m t madh se tjetrin, i jepte fytyrs s tij nj pamje sarkastike.
N veshin e majt kishte vn nj vth t art: nj gjarpr q kafshon
bishtin e vet. Rreth mesit, mbante lidhur nj litar liri, q shrbente
njkohsisht edhe si mjet pr marifetet e shpejtsis; litari drejtohej
papritmas vertikalisht dhe ai, nn vshtrimet e mahnitura t shikuesve,

7
 DANILO KISH

kacavarej n litar si n nj direk. Ose e hidhte prnjher n qafn e nj

demi, kokn e t cilit ai e kpuste me nj goditje shpate, duke
mrmritur nj formul magjike. Koka dhe trupi rrinin nj ast pran e
pran n rrn e shkrettirs; Magu, prsriste ather formuln
magjike, por s prapthi dhe koka ngjitej me trupin, ndrsa litari prej liti
mbetej n tok. Simoni zgjidhte nyjn dhe e ngjeshte srish brezin,
prve rastit kur ndonj shikucs donte t provonte prbrjen e fibrs.
Ather ai i zgjaste nj cop t litarit t tendosur, si t'i zgjaste nj shkop;
sapo e prekte dshmitari, litari shtendosej dhe binte prdhe, duke ngritur
pluhur.
Ai e fliste mjaft mir greqishten, gjuhn kopte, armenishten dhe
hebraishten, ashtu si dhe dialekte t ndryshme vendase, edhe pse
armiqt e tij thoshin se, n t gjitha kto gjuh, ai kishte nj theks t
dukshm prej t huaji. Simoni nuk u kushtonte rndsi ktyre fjalve t
liga, madje mendohej edhe se i nxiste vet. Thoshin se kishte mendje t
zgjuar dhe ishte orator i shklqyer, sidomos kur u drejtohej nxnsve
dhe ithtarve t vet apo turms q mblidhej rreth tij. "Ather syt i
shklqenin si yje", thot nj nga nxnsit e tij. "Kishte z prej t marri
dhe vshtrim lakmues", shnon nj prej kundrshtarve.
Gjat udhtimeve npr rrugt e ngatrruara q t ojn nga
Perndimi n Lindje dhe nga Lindja n Perndim, Simon Magu takon
predikues sa t duash dhe rrugt e tyre, shpesh, kryqzohen. Nxnsit e
Gjonit e t Palit si dhe Gjoni e Pali vet, prhapin fjaln e Jezu
Nazaretit, kujtimi i t cilit sht ende i gjall n Palestin, Jude dhe
Samari. Simoni, jo rrall, has gjurmt e sandaleve t tyre n hyrje t
ndonj fshati.
uditrisht, n kt or t dits fshati sht shum qet,
dgjohen vetm t lehurat e nj qeni si dhe blegrimat e zhurmshme t
deshve. Pastaj, i ngjashm me dika q dridhet, vjen s largu nj z
8
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

mashkullor, i sigurt e i qart, ende jo krejtsisht i kapshm: jan

apostujt q, hipur mbi voza t vendosura pr at qllim, shpjegojn
prsosjen bots dhe Krijimin hyjnor. Ulur n hijen e nj kasolleje,
Simoni pret q ata t largohen e t hyj vet, para se t shprndahet
turma.
Ather, i rrethuar nga shpura e tij, nis edhe ai t predi-koj. T
lodhur nga fjalimet e gjata t apostujve, fshatart mblidhen pa
entuziazm.
- Ne sapo e prcollm Palin dhe Gjonin, thon, - jemi ngopur me
fialime pr nj vit t tr.
- Un nuk jam apostull, thot Simoni, - jam nj njeri si ju. Ata ju
mbajn nga duart, pr t shtn Shpirtin Shenjt; un ju zgjat dorn, pr
t'ju ngritur nga balta.
Pastaj ai drejton dorn nga qielli dhe prej mngve t gjera q
rnblidhen pala-pala, zbulohen duart e tij t bukura, t bardha, me gishta
t holl q i kan vetm t ngeshmit dhe prestidigjitatort.
- Ata flasin pr shptimin e prjetshm, - vazhdon Simoni, - un
ju fal dijen dhe shkrettirn. Kush dshiron, le t bashkohet me mua.
Njerzit qen msuar me kta gjithfar endacaksh q vinin nga
do an, sidomos nga Lindja, her vetm e her dy, e her t tjera
shoqruar prej nj turme besniksh. Disa i linin mushkat dhe devet e
tyre n hyrje t fshatit ose rrz malit, n luginn matan, t tjert vinin
me nj grup t armatosur (dhe predikimet e tyre prngjasonin m tepr
me krcnime apo me komedi). Kishte edhe m akoma, q hipur mbi
mushka, pa zbritur fare, bnin numra cirku. Por, q prej pesmbdhjet
vjetsh, q nga vdekja e Nazarenasit, shihje t vinin njerz t fuqishm
e t shndosh, me mjekr t rruar ose faqe padirsur, veshur me pelerina
t bardha e me shkop barinjsh e q e quanin veten t gjith apostuj dhe
bij t Zotit. Sandalet e tyre i mbulonte pluhuri i udhtimeve, fialirnet, t
9
 DANILO KISH

gjitha, ngjanin si t ishin nxjerr nga i njjti libr; t gjith flisnin pr t

njjtn mrekulli, dshmitar t s cils ishin po ata vet: Nazarenasi e
kishte transformuar n syt e tyre ujin n ver dhe kishte ushqyer nj
turm t tr me disa sardele. Disa thoshin se e kishin par me syt e vet
duke u ngjitur lart, prmes nj drite verbuese e q kishte mbrritur te
kupa qiellore, si nj pllurnb. T verbrit q i shoqronin e q ata i
merrnin si dshmitar, pohonin se ishte ajo drit q u kishte marr
shikimin, por q u kishte falur dritn shpirtrore.
Dhe t gjith e quanin veten bir t Zotit dhe bir t Birit t Zotit;
pr nj thembr buke e nj katruve ver, ata t premtonin jetn e
pavdekshme dhe lumturin e plot. Kur fshatart i przinin nga shtpit
e tyre, duke u lshuar qent e zinxhirit, ata i krcnonin me ferrin e
prjetshm, ku trupi digjet me zjarr t avashm, si qengji n hell.
Gjithsesi, mes ktyre predikuesve kishte gojtar t zot, q
kishin aftsi t'i jepnin popullit dyshues dhe pushtetarve akoma edhe m
dyshues, prgjigje pr shum pyetje t vshtira, jo vetm pr shtje t
shpirtit, por edhe pr ato t trupit, t puns n ar, t rritjes s bagtis.
Ata shronin djemt e rinj nga purrat; u jepnin vashave kshilla
higiene pr t ruajtur e mbajtur m lehtsisht virgjrin; u shpjegonin t
moshuarve si t prgatiteshin pr vdekjen q afrohej, cilat fjal t
shqiptonin n astin e fundm, si t'i kryqzonin duart pr t rrshqitur sa
m leht n kalesn e ngusht q on n drit; u jepnin kshilla
mmave, pr t shptuar fmijt e tyre, duke kursyer shpenzimet pr
shronjsit dhe barnat e shtrenjta ose pr t shptuar djemt nga nisja
pr luft dhe grave shterpa u msonin lutje t qarta e t kuptueshme, t
cilat duhej t'i recitonin tri her n dit, esll, q Shpirti i Shenjt - si e
quanin ata - t pllenonte barkun e tyre.
Dha ata e bnin falas gjith kt, pa krkuar asnj dyshk; nse
nuk e quajm peng at kothere buke, q ata e pranonin me mirnjohje
10
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

apo sapllakun me ver q e kthenin me gllnjka t vogla, duke

murmuritur fjal t pakuptueshme. Kshtu, kta predikues q
zvendsonin njri-tjetrin, duke ardhur nga t katr ant e bots, t
ndryshm nga gjuha dhe zakonet, me mjekr ose pa mjekr, thoshin pak
a shum t njjtat gjra, at q e lajmronte njri, e pohonte tjetri, vetm
hollsit i kishin t larmishme. Megjith ndryshimet e paprfillshme,
historia e mrekullive dhe e ringjalljes s Nazarenasit kishte filluar t
dukej si e vrtet. Popujt e Judes, t Samaris e t Anatolis ishin
msuar tashm me kta njerz t rinj, t but, me sandale gjith pluhur,
q i mbanin duart kryq n kraharor, flisnin me z virgjror dhe
kndonin me syt e ngritur drejt qiellit. Njerzit u jepnin uj t freskt e
nj cop buke dhe ata i falnderonin e u premtonin si shkmbim
prjetsin, duke prshkruar nj knd t mrekullueshm q do t zinin
pas vdekjes: atje s'ka fare shkrettir, as rr, as gjarprinj, as
merimanga, ka vetm palma gjethegjera, burime uji t ftoht n do
hap, bar deri n gjunj, madje edhe mbi gju. Dielli aty ndrion aq sa
duhet, nett jan si dita dhe ditt t prjetshme. Atje kullosin lopt,
dhit dhe delet han bar, lulet kan arom n do stin, atje pranvera
sht e prjetshme, nuk ka as korba e as shqiponja, vetm bilbila q
kndojn tr ditn. E kshtu me radh.
Kt tablo t kopshteve t Edenit, q, n fillim, t gjithve u
dukej qesharake dhe e pamundur (A sht par kurr q dielli t
ndrioj prjetsisht dhe t mos ket as vuajtje e as vdekje?) njerzit e
rinj, me sy t but t kaltr e prshkruanin me aq bindje dhe me aq zjarr,
sa ata q e dgjonin filluan ta besojn. Kur nj gnjeshtr prsritet pa
pushim, popullit nis t'i duket e besueshme. Sepse besimi sht i
nevojshm pr njeriun. Shum t rinj veshn sandalet me rripa t gjat e
u nisn me ta. Disa ktheheshin n fshat, nj apo dy vjet m pas, t tjer
pas disa vjetsh. Ata ishin t rraskapitur nga udhtimet, mjekrat kishin
11
 DANILO KISH

filluar t'u thinjeshin. Edhe ata vet tani flisnin ngadal, me duar t
kryqzuara n bark. Flisnin pr mrekullit e Tij dhe pr msimet e Tij,
lvdonin ligje t uditshme, prmonin knacisit trupore, visheshin
varfrisht, hanin pak, e pinin vern duke ngritur kupn me t dyja duart.
Por, nse dikush bhej gati t'i kundr-shtonte ose shfaqte mosbesimin
m t vogl ndaj msimit t tyre dhe mrekullive t Tij, nse vinte n
dyshim jetn e prtejme dhe kopshtet e edenit, ather mjer ai, ata
merrnin flak me nj forc t paprmbajtur. Ia shpjegonin pastaj me
fjal t zgjedhura e t fuqishme, me fjal t zjarrta ku bubullinte
krcnimi dhe ndshkimet pr nj pendim t prjetshm. "Ju ruajtshin
Zotat nga gojt e liga dhe mallkimet e tyre!", shkruan nj pagan.
Kundrejt mosbesuesve ata dinin t prdornin lajka e premtime, mite e
krcnime dhe, sa m tepr q shtrihej pushteti i tyre, sa m tepr q
shtohej numri i besnikve t tyre, aq m t dhunshm e t pasjellshm
bheshin. Familje t tra ata i bnin pr t folur me vete, mbillnin
trazir n shpirtra, thurnin intriga kundr gjith atyre q shprehnin
dyshimin m t vogl ndaj msimit t tyre. Ata kishin provokatort e
tyre, agjitator dhe gjyqe t fshehta, prpara t cilve lshonin nma dhe
jepnin vendime me vdekje, digjnin shkrime t kundrshtarve e hidhnin
mallkime pr kokfortt. Njerzit bashkoheshin me ta prher e m
tepr, sepse besnikt ata i shprblenin dhe ndshkonin t pannshtruarit.
Ishte tamam kjo koh, pra, kur shfaqet Simoni, i quajtur Magu.
Ai shpall se Zoti i apostujve sht nj tiran dhe se pr nj njeri
me mend, tirani nuk mund t jet Zot. Zoti i tyre, ky Jehovah, ky
Elohim, i qepet racs njerzore, e kap pr fyti, e vret, i drgon epidemi
dhe kafsh t egra, gjarprinj e zektha, tigra e luan, rrufe e bubullima,
murtajn, leprn, sifilizin, tufan e stuhi, thatsira e prmbytje, makthe e
pagjumsi, hidhrime rinie dhe pafuqin e pleqris. Vrtet q ai i ka
vendosur t part tan t lumtur n kopshtin e parajss, por u ka ndaluar
12
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

frutin m t mbl, t vetmin q meriton njeriu, t vetmin q e dallon

njeriun nga qeni, nga deveja, nga gomari dhe majmuni - njohjen e s
mirs dhe s keqes.
- Dhe ndrsa strgjyshi yn fatkeq, i shtyr nga kureshtja, ka
dashur ta zr me dor kt frut, far bri Elohimi juaj, i Drejti, i
Madhi, i Gjithfuqishmi? H, far bri?", vrsulet Simoni, duke gjetur
nj pozicion t mir mbi vozn q lkundet. "Ju e dini mir, shum
mir. (Ata jua thon do dit: apostujt, shrbtort dhe skIlevrit e tij.)
Ai e ndoqi si t kishte murtajn a t ishte leproz, e ndoqi paturpsisht,
duke e krcnuar me shpatn e tij t hekurt. Dhe prse? Sepse sht nj
Zot plot ligsi, i djallzuar dhe ziliqiar. N vend t liris, ai mburr
skilavrin, n vend t revolts, nnshtrimin, prkorjen, n vend t
ndjes, dogmn, n vend t dijes ... O popull i Samaris, a nuk i ka
prishur tani s fundi shtpit tuaja ky inati? A nuk ka drguar ai
thatsirn dhe karkalecat npr fusha? A nuk ka futur me dhjetra
leproz n fshatin tuaj? A nuk i ka shkretuar ai vatrat tuaja me nj
murtaj t tmerrshme? far zoti sht ky, pra, far i drejti, si thon
apostujt tuaj, q guxon t harnerret edhe sot mbi ju, nga i ashtuquajturi
mkat q kan kryer strgjyshrit tuaj t largt? far i drejti sht ky,
pra, q na drgon murtajn, rrufen dhe bubullimn, epidemit,
fatkeqsin dhe skamjen, vetm e vetm se t part tan, t nxitur nga
kureshtja, nga kjo flak e gjall q ngjiz njohjen, kan guxuar t
kpusin molln? Ky nuk sht Zot, popull Samaris, por nj inati, nj
kobtar dhe nj cub q, me ndihmn e tufs s engjjve t armatosur gjer
n dhmb, t armatosur me shpat zjarri e me shigjeta helmi, ju z
rrugn. Kur piqen fiqt, ai ju drgon smundje, kur ullinjt bhen pr t'u
shkundur, ai jdrgon shtrngatn pr t'i thyer dhe breshrin q t'i rrzoj
e transformoj n balt; kur pjellin delet, ju drgon leprn ose ujqit, apo
edhe tigrat pr t shfarosur vathat tuaja; kur lindet nj fmij, ai i
13
 DANILO KISH

drgon ngre pr t'i marr jetn. far Zoti sht ky, pra, far i
ashtuquajtur i drejt, q guxon t bj tr kt? Jo, ky nuk sht Zot,
nuk sht ai q sht n qiell, nuk sht Elohimi. sht dikush tjetr.
Sepse Elohimi, krijuesi i qiellit dhe i toks, i burrit dhe i gruas, i
gjarprinjve dhe i zogjve, krijuesi i gjithkaje q jeton, ai q ka ngritur
malet sipr deteve, q ka krijuar detet, lumenjt e oqeanet, bimsin dhe
hijen e palms, diellin dhe shiun, ajrin dhe zjarrin, sht ai, Elohimi i
vrtet, Zoti i drejtsis. E jo ai, fjala e t cilit ju ka ardhur prmes
Pjetrit, Gjonit dhe Palit, prej ithtarve t tyre e q sht nj hajdut dhe
vrass. Dhe gjith kjo q ju thon pr t e pr mbretrin e tij, Gjoni
dhe Pali, Jaku dhe Pjetri, gjith kjo, dgjo, o popull i Samaris, gjith
kjo sht gnjeshtr! Gnjeshtr - toka e tyre e premtuar, gnjeshtr -
Zoti i tyre, gnjeshtr - mrekullit e tyre. Ata rrejn, sepse Zoti i tyre, t
cilit i jan betuar pr besnikri, sht si ata, gnjeshtar. Ja prse ata
gnjejn, ashtu si marrin frym dhe t zn me rrjetat e gnjeshtrs.
Ata nuk e din m as vet q gnjejn. Atje ku gnjejn t gjith,
askush nuk gnjen. Mbretria e qiejve, mbretria e drejtsis, sht nj
gnjeshtr. do cilsi e Zotit t tyre sht gnjeshtr. I drejt:
gnjeshtr. I paanshm: gnjeshtr. I paprsritshm: gnjeshtr. I
pavdekshm: gnjeshtr. Edhe librat e tyre jan gnjeshtra, sepse
premtojn parajsn dhe parajsa sht gnjeshtr, sepse sht n duart e
tyre, sepse jan ata q rrin n dyert e parajss, kerubint e tij, t
armatosur me shpat t hekurt, gjyqtart e tij me paansi gnjeshtare.

Populli e dgjonte me mosprfillje dhe dyshim, ashtu si i dgjon

populli demagogt: duke krkuar nj kuptim t fsheht prapa fialve t
pakuptueshme. Sepse populli qe msuar me faktin se t fuqishmit,
njerzit me pushtet dhe farisenjt, i fshehin krcnimet dhe vrasjet me
lajka, premtime dhe mashtrime. Ata prisnin q ai ta hiqte maskn, q
14
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

m n fund t'u thoshte prse kishte ardhur, t'u tregonte arsyen e ktyre
fjalve t kota, t ktyre ligjratave t ngatrruara, t paqarta dhe pa
kuptim. Ja prse vazhdonin ta dgjonin. Ai do t bnte mir, shpresonin
ata, t'i ilustronte fjalt e tij t kota me ndonj numr cirku ose me
ndonj marifet magjie.
- Mbretria e qiejve mbshtetet mbi themele gnjeshtre, -
vazhdon Simoni, duke ia ngulur syt diellit t pamshirshm, - dhe atia
e saj ka dy an, ndrrn dhe gnjeshtrn. Edhe n shkrimet e tyre ka
fjal t gnjeshtrta dhe ligje gnjeshtare. do ligj sht nj gnjeshtr:
dhjet ligje, dhjet gnjeshtra Q Elohimi i tyre t jet nj tiran
hakmarrs, po aq grnjar sa edhe nj plak i sert, kjo nuk u mjafton;
duhet akoma q ta nderoni, q t pruleni para tij, q t mos mendoni
gj tjetr ve tij! Q ta quani kt tiran, t Paprsritshm, t
Gjithfuqishm dhe t Drejt! E q t'i nnshtroheni vetm atij! O popull
i Samaris, far jan, pra, kta batakinj q t bjn vizit, q t'i
mbushin vesht me rrena dhe premtime gnjeshtare? Ata kan
prvetsuar nderet e tij dhe krkojn nga ju q t'i nnshtroheni pa fjal,
q t duroni tr mjerimet e jets, plag, smundje, trmete, prmbytje,
murtaj e pr m tepr, t mos mallkoni zotin. N t kundrt, prse do
tjua ndalonin q ta shqiptoni emrin e tij? Gnjeshtr, po jua them,
popull i Samaris, q gjithka q predikojn Pjetri dhe Pa1i, tr kjo
sht ndrr dhe gnjeshtr e dishepujve t tyre, tr kjo sht nj
mashtrim i madh e i tmerrshm! Nga fjala e tyre del se: ti nuk duhet t
vrassh! Sepse t vrassh, sht pun e tij, e t Paprsritshmit t tyre, e
t Gjithfuqishmit e t Drejtit! sht shtje e tij, t mbys e t vras
fmijt n djep, nnat n lindje dhe pleqt pa dhmb! sht pun pr
t, vetm ti nuk duhet t vrassh! Ata jan t vetmit q jan paracaktuar
pr kt detyr! Ata jan Endur t jen ujqit dhe ju qengjat! lirohu,
pra, o popull i Samaris, nga ligjet e tyre! Nga fjala e tyre del se: ti
15
 DANILO KISH

nuk duhet t bsh shkelje kurore, q ata t mund t prfitojn pr vete

lulen e vashris tnde! Nga fjala e tyre del se: ti nuk duhet t lakmosh
pasurit e t afrmit, sepse ti nuk ke prse t kesh zili! Ata krkojn
gjithka nga ti, shpirtin dhe trupin e, n shkmbim, t bjn premtime;
pr nnshtrimin tnd t sotm, pr lutjen dhe heshtjen tnde t
ktushme, ata t dhurojn nj thurim gnjeshtrash e premtimesh, ata t
japin shpresa pr t ardhmen, pr nj t ardhme q nuk ekziston ..."

Simoni nuk e ka vn re ose ka br sikur nuk e ka vn re q

turma sht rralluar tashm dhe t vetrnit q e dgjojn jan ata q
quhen ithtart e tij, ndrkoh q Sofia, shoqja e vet besnike, i fshin
ballin, duke i zgjatur nj shtamb me uj, q sht vakur, sado q e kan
mbajtur t futur posht n rr.

Sofia ishte nj grua rreth t tridhjetave, e hajthme, me nj

floknaj t madhe e me sy t zinj si rrush mali. Ajo kishte lidhur disa
shalle prej mndafshi t shumngjyrshm, padyshim t blera n Indi,
mbi nj fustan t leht e t tejdukshm. Nxnsit e Simonit flisnin pr
t, si personifikimi i urtsis dhe i bukuris fermrore n kulmin e
lulzimit, ndrsa pelegrint kristian prhapnin pr t lloj-lloj fjalsh: se
ishte lozonjare, e shthurur, kuk, mikluese dhe batakesh, q kishte
gjetur mshir n syt e shokut t saj bataki, kur ishte duke dal nga
nj shtpi publike n Siri. Simoni nuk e mohonte. E kaluara e saj prej
skllaveje dhe prostitute shrbente si shembull, si shembull dhe si msim
morali, pr t vrtetuar tiranin e Jehovait dhe mizorin e ksaj bote. Ky
Engjll i zhgnjyer, kjo dele e Hutuar, pohonte ai, ishte viktim e
mizoris hyjnore, nj Shpirt i Pastr i burgosuri trupit. Shpirti udhtonte
prej shekujsh, si nga vazoja n vazo, nga nj trup n tjetrin, nga nj
dukje n tjetrn. Ajo ishte vajza e Lotit dhe ajo ishte Rashela, dhe ishte
16
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Helena e bukur ajo. (Grekt dhe Barbart kishin adhuruar, pra, nj

dukje, e kishin derdhur gjakun pr nj hije.) Mishrimi i fundit ishte kjo
prostitut e nj strofke siriane.
- Dhe duke pritur, - vazhdoi Simoni q pshtyu nj gllnjk uji
t vakt, sepse vuri re nj grup endacaksh me pelerina t bardha, q ia
behn nga hija e shtpive; ishte Pjetri dhe nxnsit e tij, t gjith me nga
nj shkop bariu n dor...
- Duke pritur, nn savann e qiejve, mes mureve t errta t toks, n
burgun e ekzistencs, prmoni pasurin, ashtu si u msojn ata, hiqni
dor nga knaqsit e trupit dhe prbuzeni gruan, kt got nektari, kt
urn lumturie, n emr t parajss s tyre t rreme e nga frika ferrit t
tyre t rrem, sikur kjo jet t mos ishte n t vrtet nj ferr...
- Disa zgjedhin mbretrin toksore, t tjer zgjedhin mbretrin
qiellore, - u hodh ather Pjetri, i mbshtetur me t dyja duart mbi
shkop.
- Vetm ai q e ka njohur pasurin, mund ta prbuz at, -
prgjigjet Simoni, duke e par ngultas me syrin e tij m t madh. E
mund ta admiroj varfrin, ai q ka qen i varfr; mund t'i flak tej
knaqsit trupor. e, ai q i ka shijuar.
- Biri i Zotit e ka njohur vuajtjen, - thot Pjetri.
- Mrekullit e tij jan prova e drejtsis s tij, - hidhet nj nga
nxnsit e Pjetrit.
- Mrekullit nuk jan fare prov drejtsie, - prgjigjet Simoni. -
Mrekullit shrbejn si prov, si prova e fundme pr popuiiin q beson
leht. Kjo mnyr ka qen zgjedhur nga ifuti juaj fatkeq q prfundoi
n kryq. Vetm ai q zotron nj fuqi t till, mund t flas n at
mnyr, - thot Pjetri. Ather Simoni hidhet nga voza q lkundet dhe
gjendet ball pr ball me provokatorin e tij.
- Un do t ngjitem tani n qiell, - thot.
17
 DANILO KISH

- Do t m plqente t shihja,- prgjigjet Pjetri dhe n zrin e tij

vihet re re nj frgllim e leht.
- I njoh kutijt e fuqis sime, - vazhdon Simoni - dhe e di se nuk
mund t arrij qiellin e shtat. Por do t'i prshkoj gjasht t tjert. Vetm
mendimi mund ta rrok qiellin e shtat, sepse gjithka aty sht drit e
lumturi. Dhe lumturia i sht mohuar njeriut t vdekshm.
- Mjaft drdllite, - thot nj nga nxnsit e Pjetrit. Nse ti arrin
at re atje, ne do t nderojm, ashtu si Nazarenasin.
Duke msuar se n hyrje t fshatit, afr ullirit t madh, po
ndodhnin gjra t pazakonta e q, mesa dukej, ai Hafazan do t tregonte
m n fund, nj nga ato marifetet e tij prej fakiri, turma u grumbullua
edhe njher.
- Jepi shpejt, vetm na lr dika si peng, - hidhet nj nga
dgjuesit n turm.
Simoni shpshtjell nga trupi litarin prej liri dhe e vendos
prtok.
- sht gjithka q kam. Dhe Sofia i thot: "Merre kt shall.
Atje lart sht ftoht, si n fund t nj pusi."
Ajo ia lidh shallin rreth ciafs.
- Kto prgatitje nuk mbarojn kurr, - thot Pjetri.
- Ai pret q t perndoj dielli, pr t prfituar nga nata, - shton
nj nga nxnsit e Pjetrit.
- Mirupafshim, thot Simoni dhe e puth Sofien n ball.
- Lamtumir, - thot nj nga ithtart e Pjetrit, dhe ki kujdes se
mos marrsh t ftoht.
Simoni krcen papritur si nj kndez, me kmb t bashkuara,
duke lvizur ngathtsisht kraht dhe nga sandalet e tij ngrihet pluhur.

18
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

"Kikiriki!" ia bn nj hokatar. sht nj djal i ri me fytyr pa

qime e me sy t kqinj, q shndrrohen n dy t ara t pjerrta, kur
qesh.
Simoni e hedh vshtrimin n drejtim t tij e thot.
Nuk sht e thjesht, uno! Tr trupin, madje edhe fijen m t
holl e trheq toka. far mund t thuash pr nj grmadh njerzore
dyqind livra1...
Pjetri mezi e mban t qeshurn nga kto llomotitje, por nuk i
duket e qeshura nga mjekra.
- Po t dije t fluturoje, ashtu si di t filozofosh, - shton
hokatari - tashm do t'i kishe arritur ret.
- sht m leht t flassh se t fluturosh, e pranoj - thot
Simoni me trishtim n z. - Shiko, edhe ti, di t drdllissh, por nuk ke
mundur t shkputesh nga toka qoft edhe nj metr n jetn tnde t
gjor. Dhe tani, m lr t prqendroj forcat e t mbledh idet, t mendoj
aq sa mundem pr tmerrin e ekzistencs toksore, pr paprsosurin e
bots, pr mijra e mijra jet q kputen, pr egrsirat q shciyejn
njra-tjetrn, pr gjarprin q kafshon kecin duke u prtypur n hije, pr
ujqrit q han qengjat, pr mantidet 2 q gatisin meshkujt e tyre, pr
blett q vdesin pas pickimit, pr dhimbjet e nnave q na sjellin n
bot, pr kotelet e verbra q fmijt i hedhin n lum, pr lebetin e
peshqve n barkun e kashalotit t ngecur n cektin, pr trishtimin e
elefantit q vdes nga pleqria, pr gzimin e prkohshm t fluturs, pr
bukurin mashtruese t lules, pr kimern e shkurtr t prqafirnit
dashuror, pr tmerrin e fars s shpmdar, pr pafuqin e tigrave q

1
Livre (fr.) njsi peshe q ndryshonte sipas provincave nga 80 deri n 550 gr
2
Mante (fr.) insekt mishngrns. Manta femr pas iftzimit zakonisht e ha
mashkullin.
19
 DANILO KISH

plaken, pr prishjen e dhmbve n goj, pr gjethet e shumta t verdha,

q mbulojn dheun rreth pems, pr lemerin e zogut fluturak t
sapolindur q nna e shtyn jasht foles, pr vuajtjet skterrore t
krimbit t toks, q piqet n diell si n zjarr t ndezur, pr ndarjen e
dhimbshme t dashnorve, pr frikn e leprozve, pr metamorfozn e
shmtuar t sisve t gruas, pr plaga, pr dhimbjen e t verbrve
Dha ata, menjher pan si u shkput nga toka dhe u ngrit
prher e m lart trupi vdektar i Simon Magut, duke tundur lehtazi
kraht, si nj peshk notues. Shum leht, thuajse mezidukshm, mjekra
dhe flokt e tij pluskonin, kurse ai fluturonte ngadal, duke qndruar
pezull n ajr.
Asnj klithm, asnj pshertim nuk u dgjua q ta prishte
heshtjen q ra befas. Turma kishte shtangur si e ngurosur, me sy n
qiell. Madje, edhe t verbrit, i kthenin syt e tyre t zbrazt drejt qiellit,
sepse n heshtjen e papritur, ata e kishin kuptuar far po ndodhte, nga i
kish drejtuar vshtrimet turma, nga cila an ishin kthyer kokat.
Edhe Pjetri rrinte si i ngrir, gojkyur nga habia. Ai nuk u
besonte mrekullive, prve se mrekullive t besimit dhe se mrekullia
mund t vinte prej Tij, i vetmi Mag, ai q e kishte transformuar ujin n
ver; do gj tjetr ishte truk iluzionistsh dhe fijesh t padukshme.
Mrekullia u ishte dhuruar t krishterve dhe midis t krishterve, vetm
atyre q kishin besim t qndrueshm si shkmb, me imazhin e besimit
t tij, pr T.
Pas astit shungullues, i Ilahtarisur nga iluzioni, sepse kjo
thjesht mund t ishte iluzion ndjenjash, magji panairi egjiptian, ai frkoi
syt, pastaj hodhi nj vshtrim te vendi ku rrinte Simoni (ku duhej, pra,
t ishte ende) Simoni i quajtur Magu. Por ai s'ishte aty, ishte vetm litari
i mbledhur kutulla si gjarpr dhe pluhuri q lshohej but-but, pluhuri
q kishte ngritur Simoni, duke krcyer si gjel i rigatha, duke hapur
20
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

kraht, tamam si flatra t brejtura. Pastaj ngriti me kujdes syt n

drejtimin nga ishin kthyer t gjitha kokat dhe dalloi srishmi Magun.
Silueta e tij shquhej qart n fund t nj reje t bardh: ai prngjasonte
tashm me nj shqiponj t strmadhe, por s'ishte shqiponj, ishte
tamam nj njeri dhe i dalloheshin ende mir kraht, kmbt dhe koka
prej njeriu, edhe pse, q t thuash t vrtetn, nuk mund t pohoje se ky
njeri q u afrohej reve, qe pikrisht Simon Magjistari, sepse nuk i
shquheshin m tiparet.
Pjetri vshtronte at re t bardh, duke picrruar syt pr t'u
liruar nga vegullia, para s cils ishte shndrruar n viktim nj turm
e tr. Sepse, po t ishte realisht Simoni ajo siluet e zez q u afrohej
reve dhe qiellit, ather mrekullit e Tij dhe t vrtetat e besimit t
krishtere, ishin vetm njra prej t vrtetave t ksaj bote, por jo e
vetmja; ather bota ishte nj mister, besimi ishte nj iluzion, jeta
vetjake nuk kishte m baz, njeriu ishte nj mister mes mistereve,
uniteti i bots e i krijimit ishte dika e panjohur.
Ajo ka duhej t ishte - duke iu besuar syve - trupi i vdekshm i
Simonit, tashm kishte mbrritur ren: njoll e vogl e zez, q zhduket
nj ast, pastaj rishfaqet me qartsi n fundin e nj reje t bardh, jo
shum larg dhe zhduket srishmi n mjegullnajn qumshtore.
Heshtja zgjati edhe nj grim, pastaj, mes turms, u dgjua nj
pshertim adhurimi, njerzit ran n gjunj, duke ulur dhe tundur
kokn si n mahni. Gjithsesi, edhe disa nxns t Pjetrit u prkuln si
dshmitar t nj mrekullie t re pagane.
Ather Pjetri mbylli syt dhe recitoi n hebraisht (doemos
gjuh shenjtorsh e q turma nuk e kuptonte), lutjen e mposhtme:
"Ati Yn i Vetm q je n qiej, m ndihmo n ndjesit e mia t
mashtruara prej nj mirazhi, jepu syve t mi mprehtsi pamore dhe
arsyes sime kthjelltsin mbhitare, pr t shptuar nga kurthet e nga
21
 DANILO KISH

fanitjet, me qllim q t mbetem i paepur n besimin Tnd dhe n

dashurin pr Birin Tnd, Shptimtarin. Amen."
Dhe Zoti i tha:
"Ndiq kshillat e mia, o besnik. Thuaji popullit se besi-mi sht
m i fuqishm se vegullia ndjesore, thuaje kt me z t lart, q t
gjith t dgjojn. Dhe thuaju atyre, pa t'u trembur syri, q ta marrin
vesh t gjith: Zoti sht nj dhe emri i tij sht Elohim, edhe Biri i
Zotit sht nj dhe emri i tij sht Jezu, edhe besimi sht nj dhe ai
sht besimi krishter. Simoni, i quajtur Magu, q para syve tuaj sht
nglitur n qiell deri n re, sht nj dezertor i besimit dhe nj prdhoss
i Parimeve hyjnore. N t vrtet, ai sht ngritur lart nga fuqia e
vullnetit, nga fuqia e mendimeve t Tij dhe tashm fluturon, i
padukshm drejt yjeve, i rr-mbyer nga dyshimi dhe nga forca e
kureshtjes njerzore q, megjithat, ka caqet e veta. Dhe thuaju atyre
me z t lart q t gjith t dgjojn, se jam, po ashtu, un q i kam
dhn at forc tundimi, sepse un i kam lejuar q, me mrekullit e tij t
vej n prov shpirtin e t krishterve, pr t'u treguar t gjithve se nuk
ka fare mrekulli e as pushtet jasht timit. Thuaju kshtu e mos ki frik!"
Pjetri hapi syt dhe u ngjit mbi nj tog bajgash t thara, ku vinin
rrotull nj huzm mizash dhe zuri t thrriste me sa z q kishte:
- O njerz trima, dgjoni dhe kuptoni!
Askush nuk i vuri veshin. Turma ishte ulur prdhe si delet n
hije t korijeve gjat zhegut t madh. Pjetri thirri prap me sa z q
kishte.
- Popull i Samaris, dgjo dhe kupto ato do t them! Disa koka u
ngritn, kryesisht midis t verbrve.
- Ju keni par at q keni par, por keni qen viktim e fanitjes
s ndjenjave tuaja; ky mashtrues, ky fakir q e ka br shkolln n
Egjipt...
22
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

- Ai mbajti fjaln, - tha Sofia.

- Sa t numroj un deri n dhjet, - vazhdoi Pjetri, pa u dhn
rndsi fialve t saj, - trupi i tij do t prplaset mbi at tok q ai e ka
prbuzur s teprmi. Ai do t bjer si gur n kmbt tuaja, pr t mos u
ngritur kurr m nga dheu Sepse sht vullneti i Zotit q s'ka shoq
Nj...
- Gjithsesi, ai fluturoi, - tha Sofia. Ai e vrtetoi se sht mag.
- Dy
- Edhe po ra, ai ka fituar, - tha Sofia.
Pjetri i mbajti syt mbyllur gjat kohs q numronte, sikur
dshironte t tallej me kohn.
Ndrkoh, ai dgjoi klithmat e turms dhe hapi syt. N at
vend q ishte zhdukur m par, pika e vogl e zez u rishfaq, duke dal
nga ret e duke u br prher e m e madhe. Trupi i Simonit po
rrzohej drejt toks si gur, duke u rrotulluar n drejtim t boshtit t vet
gjatsor dhe horizontal. Magu rrihte kraht dhe kmbt dhe bhej
prher e m i dukshm. Turma filloi t vraponte n t gjitha ant, mesa
dukej, nga frika se mos prplasej mbi t ai trup q binte pingul nga ret.
Pastaj gjithka ndodhi shum shpejt. Trupi i Simonit u shemb
prtok si nj thes rre i lagsht q rrshqet nga nj qerre ose si nj
qengj i lshuar nga skifteri, n fluturim e sipr.
E para q iu afrua ishte Sofia, Prostituta, shoqja e tij besnike.
Ajo deshi t'ia mbulonte syt me shallin q i kishte dhn, por nuk pati
forc, e detyruar t mbyllte syt para spektaklit t llahtarshm q po
luhej. Me kafk t ar e gjymtyr t. thyera, me fytyr t shqyer dhe t
prgjakur, me rropulli t hapura e t shprndara si ato t nj kau t
therur, Simoni dergjej prtok; prtok dergjej nj grumbull kockash t
thyera e t coptuara, przier me mishra t shqyera dhe pelerina;
sandalet si dhe shalli ishin ngjeshur me mishin si kim e tmerrshme.
23
 DANILO KISH

Ata q ishin afruar pr t par skenn, dgjuan Sofien t shpallte

me z mallkues:
- Kjo sht prov e saktsis s msimit t tij. jeta e njeriut sht
nj vithisje n ferr dhe bota sht n duart e tiranve. Mallkuar qoft m
i madhi i gjith tiranve, Elohimi!"
Pastaj ajo u zhduk drejt shkrettirs duke vajtuar.

Sipas nj versioni tjetr, magu i bri sfid jo qiellit t shtat, por toks,
m t madhit prej gjith iluzioneve.
Simoni, pra, ishte shtrir n shpin, nn hijen e nj ulliri t
madh, me duart pas koke e me vshtrim nga qielli drejt "tmerrit t
qiejve". Pran tij ishte ulur Prostituta, "me kmb t hapura si nj lop
bars", sipas komentarit t nj polemisti t krishter, (pr t cilin nuk
dim n sjell dshmin e vet apo citon vetm nj nga dshmitart e
skens ose fare thjesht, nse ai shpik). Ulliri, si dhe hija q lshonte
ulliri, mbeten midis dshmive t ndryshme, t vetmit element t sigurt
t ksaj historie t uditshme t mrekullive t Simonit. Rasti deshi, q t
kalonte andej Pjetri dhe shpura e tij. I ngacmuar, sigurisht, nga qndrimi
i pahijshm i Sofies, njri nga nxnsit e Pjetrit, duke kthyer kokn pr
t'i shptuar tundimit, i bri kt pyetje Simonit: a sht m mir t

24
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

mbjellsh n tok e t korrsh n qiell, apo ta hedhsh farn n er -

pyetje skolastike, q krkon nj prgjigje t dykuptimt.
Simoni u mbshtet mbi nj brryl dhe, pa u ngritur, iu prgjigj:
- Gjith toka sht tok e s'ka rencksi ku mbjellim. Prania e
burrave dhe grave, ja bashkimi i vrtet.
- I do burri dhe i do gruaje? - pyeti Pjetri, q ishte gati t bnte
nj prapakthim nga udia.
- Gruaja sht nj urn lumturie, - tha Simoni. - Dhe ti, si do
burr i budallailepsur, i mbyll vesht, q mos t ndoten prej mallkimit
dhe largon vshtrimin apo merr arratin, kur s'ke asgj pr t thn.
Vazhdoi pastaj nj diskutim i gjat pr Elohimin, pr
ndshkimin, pr pendesn, pr kuptimin e jets, pr heqjen dor, pr
shpirtin dhe trupin, e gjith kjo, e mbshtetur me argumente skolastike
dhe e shoqruar me citate n hebraisht, greqisht, n gjuhn kopt dhe
latinisht.
"Shpirti sht alfa dhe omega, - e prmbylli Pjetri. - E mira sht
ajo q e mirpret Zoti."
- Veprat nuk jan t mira apo t kqija n vetvete, - tha Simoni.
- Jan njerzit e jo Zoti q prkufizojn moralin.
- Veprimet mshirtare jan peng prjetsie, - tha Pjetri. -
Mrekullit jan prov pr ata q dyshojn akoma.
- A mundet t ndreq Zoti yt t keqen q i sht shkaktuar nj
virgjreshe? - pyeti Simoni, duke vshtruar shoqen e vet.
"Ai ka pushtet shpirtror", - tha Pjetri, mesa duket i turbulluar
nga kjo pyetje.
Sofia ruante nj buzqeshje me nnkuptim.
- Doja t thosha: a ka ai pushtet fizik? - vazhdoi Simoni.
- Ka, - u prgjigj Pjetri, pa ngurrim. - Ai q ka shruar leprozt,
ai q ka...
25
 DANILO KISH

- Ndryshuar ujin n ver etj., etj. ... - e ndrpreu Simoni.

- Po, - vazhdoi Pjetri. - Mrekullit jan profesioni i tij dhe...
- Un besoja se ishte karpentier, - tha Simoni.
- Edhe prdllimi, - tha Pjetri.
Prfundimisht, i nervozuar nga kryenesia e Pjetrit dhe nga
referencat e tij t prjetshme pr mrekullit e Tij, Simoni tha:
- Un mund t bj mrekulli si Nazarenasi juaj.
- sht e leht ta thuash, - iu prgjigj Pjetri dhe i ndryshoi zri.
- Ai ka msuar shum gjra n panairet egjiptiane, - tha nj nga
nxnsit e Pjetrit. - Nuk u duhet besuar hileve.
- Edhe Nazarenasi juaj - si e quajn tashm? - ka mundur t
msonte magjit egjiptiane.
- Mrekullit e tij jan prsritur, - tha Pjetri.
- Varrosmni gjasht kut nn dhe, - tha Simoni, pas nj asti t
shkurtr heshtjeje. - Pr tri dit, un do t ringjallem si juaji.
- Jezusi, - tha Pjetri. - Ti e di shum mir si quhet.
- Po, tamam, si ai ...
Nj nga ithtart e tij vrapoi n lagjen fqinje dhe u kthye i
shoqruar me nj grup rrmihsish, q hapnin nj pus n lugin. Ata
mbanin n supe kazma, bela dhe lopata. Pas tyre vrapoi i tr fshati,
gjithkush q mund t zhvendosej, sepse lajmi i mbrritjes s nj magu
egjiptian q do t bnte mrekullira, ishte prhapur me shpejtsi rreth e
qark.
- Gjasht kut thell, - prsriti Simoni.
Rrmihsit u vun n pun dhe, shum shpejt, shtresa e siprme
me rr, u zvendsua nga nj zall rn i fort, pastaj nga nj tok e that
e kuqrreme. Kazmat hidhnin lart argjiln q mbante ende gjurmt e
rrnjve t prera nga tehu i ashpr, krimbat e dheut prdridheshin dhe
mblidheshin nn diell, si mbi prush t gjall.
26
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Sofia rrinte e heshtur pran grops q bhej prher e m e

thell, ndrkoh q Simoni - si mjeshtri q tregon se ku duhet t hapet
nj pus dhe ku duhet t vendosen themelet e shtpis s re - u jepte
urdhra rrmihsve, maste me hapa gjatsin dhe gjersin e grops,
duke u siguruar pr thellsin me litarin e vet prej liri e duke ngjeshur
rr e dhe mes gishtave.
Kur qivuri qe gati - katr drrasa t prera pa ndonj kujdes n
pyllin me kedr q kundrmonte dhe t mbrthyera me gozhd t mdha
druri, - Sofia hoqi shallin dhe ia vuri. Simonit n qaf.
- sht ftoht atje posht, si brenda nj pusi, - i tha.
Ather Simoni u nda befas nga ajo, ngriti qivurin me drrasa
dhe e tundi si pr t'u siguruar pr qndrueshmrin. Pastaj futi kmbn
dhe u shtri n t pr s gjati.
Puntort u afruan dhe, me nj shenj t tij, nguln me spat
gozhdt e mdha. Pjetri i pshpriti dika njrit prej nxnsve t vet. Ky
u afrua dhe pasi provoi gozhdt, miratoi me kok.
Pjetri ngriti dorn q i dridhej paksa, puntort i hodhn litart
nn qivur dhe e zbritn me ngadal n grop. Sofia rrinte disi mnjan,
e palvizshme. Dheu filloi t binte mbi kapakun e qivurit me nj
zhurm t ngjashme me goditjet e nj tamburi t madh, q largohet me
shpejtsi. Shum shpejt, n vendin ku kishte patur nj grop, ngrihej nj
kodrz, si nj dun e vogl rre.
Pjetri u ngjit mbi kodrz, ngriti dorn drejt qiellit dhe zuri t
murmuriste nj lutje. Me syt e mbyllur e me kokn t anuar paksa, ai t
jepte prshtypjen e nj njeriu q dgjon zra t largt. Brenda asaj dite,
era i fshiu gjurmt e kmbve t zbathura e t sandaleve mbi rrn e
leht.
Tri dit m pas, - ishte nj e premte, - e zhvarrosn qivurin.
Turma ishte m e madhe se kur e varrosn, sepse lajmi i ardhjes s nj
27
 DANILO KISH

magu, t nj fakiri, i nj mrekullibrsi, kishte shkuar gjer n krahina t

largta. Sofia, si dhe Pjetri me nxnsit e vet, si gjykats t privilegjuar,
ishin shum afdr grops.
Atyre n fillim ua zuri hundt nj er e tmerrshme, nj er ferri.
Pastaj, posht dheut q hiqej, u zun syt drrasat e murrme, si t
ndryshkura t qivurit. Fytyra e Simon Magut i ngjante nj mase pa
form, e ngrn nga lepra dhe n gropat e syve i glonin krimbat.
Vetm dhmbt e verdhem e t paprekur ishin shtrnguar n nj
ngrdheshje ose n nj qeshje.
Sofia mbuloi syt dhe nxori nj britm. Pastaj u kthye befas nga
Pjetri e tha me nj z q dridhej:
"Kjo sht prov e saktsis s msimit t tij. Jeta e njeriut sht
nj vithisje n ferr dhe bota sht n duart e tiranve. Mallkuar qoft m
i madhi i gjith tiranve, Elohimi!"
Njerzit e lan t kalonte dhe ajo au turmn, e heshtur, n
drejtim t shkrettirs, duke vajtuar. Trupi i saj vdektar gjeti nj shtpi
publike dhe shpirti i saj shtegtoi drejt nj iluzioni t ri.

28
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

NDERIME T PRMORTSHME

Ngjarja ka ndodhur m 1923 apo m 1924. N Ham-burg m

duket. Ishte koha e mynxyrave n bursa dhe e zhvlersimeve t
llahtarshme: paga ditore e nj dokeri arriti n shtatmbdhjet miliard
marka dhe prostitutave t shtrenjta duhej t'u paguaje trefishin. (Detart e
portit t Hamburgut e rnbanin portofolin e tyre nn sqetull ose n kutit
e kpucve).
N nj nga ato dhomat e vogla q jan rreth portit, nj prostitut
me emrin Marjeta, vdiq befasisht nga nj pneumoni. Ukrainasi Bandura,
detar dhe revolucionar, mendonte se ajo "ishte br verem nga
dashuria". Ai nuk mund ta lidhte me asnj rndomsi trupin e saj hyjnor
dhe, sikur t mos mjaftonte kjo, pneumonia ishte smundje e borgjezis.
"Ajo e ka djegur si qiri", thoshte. Edhe pse kishin kaluar afrsisht pes
vjet q nga ajo ngjarje, zri i Bandurs, kur e kujtonte, bhej i ngjirur e i
mbytur, si pas nj krize kolle. Nuk ishte shkaktar vetm alkooli, sido q
n at koh Bandura, 'sht e drejta, ishte nj grmadh e vrtet, i
flakur nga njerzit e vet, tamam si nj mbeturin e ndryshkur dhe e
kalbur, q ka ngecur n llum.

29
 DANILO KISH

" Besom, gjmon Bandura, asnj putan n bot nuk e kan

vajtuar me aq dhimbje Dhe asnj e varrosur s'ka patur ndere t atilla."
Pr varrimin e Marjets, kishin shqitur dyert e serrave bashkiake
t luleve dhe kishin plakitur kopshtet e vilave t periferis. Qent
kishin lehur gjith natn, dogt dhe mollost u prgjigjeshin duke
zgjatur turinjt, prmes qaforeve t tyre t ngjashme me nj kuror
gjembash, unazat e zinxhirve t tyre t rnd rrshqisnin prgjat
kabllos s tendosur, sikur zhurmronte hekuri i gjith skllevrve t
historis. Por askush nuk kishte dyshuar, madje as kopshtara e vjetr t
rraskapitur, me kocka t smura, q kishin t shkruar nj anamnez aq
t gjat sa edhe historia e proletariatit, askush nuk kishte dyshuar, q at
nat kishte shprthyer nj revolucion i vogl, i veant: papritmas,
marinart e portit t Hamburgut, kishin sulmuar shtpit e t pasurve.
Dhe kta fmij t proletariatit, t ardhur nga Havra, Marseja e Anveri,
t mbrojtur nga nata, kishin prishur luleshpatoret, duke prer degt deri
n rrnj me biakt e xhepit t mprehur, ashtu si i mbajn detart, duke
shkelur me kpuct e tyre t ngrna, t gjitha bimt e vogla q nuk i
zinte tehu. At nat, parqe dhe sheshe qen "shkelur keq", duke
prfshir edhe Kopshtin Bashkiak dhe lehet e Bashkis, "dy hapa larg
komisariatit t policis". "Ky akt vandalizmi, mund t lexoje npr
gazeta, padyshim q sht tregues pr mendje anarkiste dhe trafikant t
ndyr lulesh."
Mbi varrin e Marjets solln krah trndafilash, t bardh e t
kuq, deg pishe t sapoprera, tulipan dhe krizantema, zhardhok,
lulebore boj qielli, luleylberi t mbyllura, zymbyla dhe tulipan t
bukur t zinj, lule nate, zambak, q sht lulja e virgjris dhe e
kungimit t par, me nj arom t pazbrthyeshme lulebore t
zakonshme dhe luleshpatore t jashtzakonshme (kto ishin m t
shumta), n t bardh t leht dhe t trndafilt pasteli, luleshpatore t
30
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

pastra engjllore, q prmbanin tr nj mistik t trndafilit dhe t

shpats, dhe tr kjo, nn shenjn e pasuris q kalbet. Kishte
luleshpatore t nj madhshtie t prmortshme, ushqyer me djersn e
kopshtarve t vjetr, t lodhur nga prashitjet e t drrmuar nga ujitjet
me shi artificial pusesh arteziane, pr t'i mbrojtur nga koha e keqe, nga
harlisja e smur, kto lule shterpa, q nuk ndiejn asgj, me gjith at
arkitektur fantastike, me gjith at bashkim nyjzimesh t ngjashme
me kthetra omari, me gjith palat e lustruara t petaleve dhe gjembat e
rrem t sythave t gjat; gjith ajo harlisje e prbindshme ishte e
pazonja t nxirrte atomin m t vogl t parfumit, madje as sa nj
vjolic e vogl pylli. Ky zjarr artificial bimor ishte rrethuar me degt e
manjolies, t vjedhura n kopshtin botanik, deg t rnduara me gjethe
t regjura, me nj lule t vetme t madhe n maj, si nj fjoilgo
mndafshi n fiokt e zonjushave t familjeve fisnike, q Kamerad
Bandura i krahasonte (me sensin e tij t zakonshm pr t'i tepruar
gjrat) me putanat e porteve. Vetm varrezat ishin kursyer, sepse n
lajmrimin e tij drejtuar "gjith marinarve, dokerve, t gjith atyre q
e kishin dashur", Bandura kishte krkuar vetm lule t freskta dhe
padyshim, nn ndikimin e nj frymzimi thuajse mistik, e kishte ndaluar
q t prekeshin varret. Besoj se mund t prshkruhet, s paku afrsisht,
ajo far ka menduar ai: "Nuk bhet shaka me vdekjen; lulet kan nj
rrugtim dialektik mjaft t prcaktuar dhe ndjekin nj cikl biologjik
nga elja te kalbzimi; proletart kan t drejt t ken t njjtat
nderime t prmortshme, ashtu si t pasurit; laviret jan rezultat i
pabarazis s idasave; (pra) ato jan t denja, t ken t njjtat lule si
edhe zonjushat e familjeve fisnike." etj.
Prcjella e heshtur q udhhiqej nga Bandura, i ngriti flamujt e
kuq t zinj vetm n rrethinat e qytezave puntore dhe ata u shpalosn
n er me nj tingull t kobshm, me nj t kuqe gjaku dhe t zez nate
31
 DANILO KISH

- simbole t prafrta me gjuhn e luleve, por jo t zhveshura nga

konteksti social.
N an t rrugs q ndan varret e t pasurve nga varret e t
varfrve, Bandura, duke iu marr pak kmbt, u ngjit n nj piedestal t
lart mermeri t zi (nj engjll i bronzt mbante nj kuror sipr
voglushes s vdekur prej shum kohsh) dhe para turms s heshtur t
marinarve pa kapela dhe prostitutave t stolisura, shqiptoi fjalimin e
prmortshm. Ai riprshkroi jetn e Marjets, shkurtimisht, n mnyr
mekanike: nj jet e ashpr e nj fmije proletarsh, midis nj nne
rrobaqepse e nj babai q s'ishte pr asgj e q e mbylli jetn e vet prej
pijaneci si puntor shkarkirni n portin e Marsejs. Dhe ndrkoh q
Bandura marinari, Bandura revolucionari, me gryk t shtrnguar e me
z t dridhur, prpiqej ta prmblidhte fialimin e tij t prmortshm, kt
fund t trisht-uar t nj jete t mjer, brenda kufijve t padrejtsive
shoqrore dhe t lufts s klasave, duke thn me z t lart fjal
zemrimi, sikur t lexonte Bakuninin, nuk mund t rrinte pa shikuar se
si parakalonin brenda tij ato tablo t gjalla t nj ekzistence, sikur po
shfletonte nj album t vjetr. (Dhe mendoj q, me kto imazhe,
prziheshin, padashur, kujtimet e fmijris s tij.) Nj bodrum i
kredhur n nj mugfir t thell, ku tymi i cigareve trazohet me ern e
keqe t vers dhe uzos; skena t dhunshme znkash familjare, goditje, t
qara, lot; gjaku i imkave q krcasin nn pishtarin prej letre gazetash,
flaka e t cilit lpin sustat dhe parvazet metalike, t nxir tashm nga
bloza, shtretr portativ; seanca majmuneske morrimi, mbrmjeve, nn
dritn e Hambs q lshon tym, ndrsa fmijt t prkulur n qafn e
tjetrit, duke pritur radhn, zbulojn gjer n rrnjt e cullufeve t verdha
e t zeza tufat e thrriave; duart e nns, t fryra nga larja e rrobave, q
dukeshin si barbun t zier ...

32
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Ligjrata e tij mbi varrin e hapur ishte ndrprer koh pas kohe
nga dnesje t shkurtra histerike t lavireve plaka (t cilat, sigurisht, e
ndienin n mnyrn m t dhimbshme se dokush tjetr, prkohsin e
trupit dhe krcnimin e rrnimit t pandreqshm), ashtu edhe nga
kollitjet e ngjirura dhe rrufitjet e dokerve, e q Bandura nuk mund ta
kuptonte n ishte fjala vrtet pr kollitje apo m shum pr dnesje t
paprmbajtura t marinarve, me t cilat ai vet theksonte ligjratn.
(Ai e dgjonte zrin e vet sikur ishte zri i nj tjetri, q dilte nga nj
gramafon krcllits, gjith duke shfletuar brenda vetes n mnyr
kronologjike, at album t vjetruar, q nga takimi i par me Marjetn).
Ai e kishte par nj mbrmje t njmij e nntqind e
nntmbdhjets, n portin e Hamburgut, sapo kishte zbritur nga
Frankeni. Ishte von, mbrmja ishte e zymt - ishte nntor - dhe, npr
rrug, drita e fenerve lkundej prmes mjegulls. Q t nesrmen, n
nj kafe t portit ai duhej t hynte n lidhje me Aparatin (kishte rn
dakord pr nj parrull) dhe prej aty t kalonte pa u vn re, t mos
dallohej n asgj, as n veshje, as n t folur, as n qndrim, as n
gjeste, mes qindra-mijra detarsh q kishin zbritur at dit. Ai eci n
"rrugn e kukullave", u przie me marinart e dehur - dhe me spiunt
civil q hiqeshin si marinar t dehur, - duke shikuar nga dritaret e
ulta, brenda n dhomat e ndriuara me kursim. Llamba n murin
ansor, t pajisura me nj abazhur t kuq t ndezur, ndrionin si te
mjeshtrit flamand, portretet e Zonjave q lahen n atmosfern jargavan
t brendsis, ku perdja, e zbukuruar me luleshpatore, me kt lule t
harlisur, ruante misteret e intimitetit (trheqse pr at q fsheh, ashtu si
jan trheqse palat dhe t arat e fundeve): kanapeja e fort e mbuluar
me arma, e madhe si nj bark - oh, Bandura ua dinte vlern ktyre
vendeve, shum m prpara se t takonte Marjetn! - legeni prej
fajance, me nj t bardh t ndritshme dhe nj kanae me vjeg t lart.
33
 DANILO KISH

Drita e trndafilt e llambs pascwrohet mbi stofin e paravanit q ka

marr shklqim, luleshpatoret duken m t errta, ashtu duket edhe
armai i kuq i karriges s vendosur n mes t vitrins e mbi t ciln
sht ulur Zonja. Ajo, pothuajse, sht kthyer nga shikuesit dhe palat e
fustanit t saj prthyejn dritn e purpurt t llambs. Me kmb t
kryqzuara, ajo mban n duar nj triko. Shtizat shklqejn sipr
thurims. Flokt e gjat, flakrues i bien mbi supet e zbuluara deri te
kraharori i rnadh, gjysm i zhveshur. Nj Zonj tjetr, n vitrinn
fqinje, mban nj libr n dor, si nj rishtare q lexon Bibln. Posht
flokve n nj t kuqrreme t zjarrt, q i fshehin gjysmn e fytyrs,
drita e llambs pasqyrohet n xhamat e syzeve t saj. (Duke u afruar,
shikuesi mund ta lexoj titullin e librit, shkruar me shkronja t mdha:
Konti i Montekristos). Ajo ka veshur nj fustan t errt me jak t
bardh dantelle dhe lavirja e ushtarve ngjason me nj studente t
Heidelbergut. Pikrisht ather, ai pa at, Marjetn. Ajo ishte ulur me
kmb t kryqzuara si t tjerat, paksa e mnjanuar, me nj cigare n
duar, veshur me fustan atilasi t elt, por n qndrirnin e saj, n
dukjen, n at drit trndafili t zbeht ku lahej si n nj akuarium
(Siren e prjetshme e t gjith marinarve), kishte nj nuk-e-di-far
q e trhogi menjher Bandurn. Por vetm duke hyr n dhomn e
saj, kur uli perden e rnd t kadifes s gjelbr e kur ia kaloi dorn e
ngroht nn kmish, vetm ather ai e kuptoi: Marjeta nuk luante
asnj rol - ajo nuk luante as t Zonjn e shtpis, as Trikopunuesen, as
Studenten, as Rishtaren, vetm ajo mund ta kuptonte kt koreografi t
prpikt e t njohur prej kohsh; ajo ishte e paprsritshme, e
paimitueshme; ajo ishte lavirja e portit.
"Ajo i ka dashur, i ka ndihmuar marinart e ardhur nga t gjitha
kontinentet, sokllin Bandura mbi varrin e hapur, si n nj miting, nuk
kishte ajo asnj paragjykim ngjyre, race apo besimi. Mbi gjoksin e saj t
34
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

vogl, por t bukur, si thoshte Napoleon Bonaparti, perandori i krimit,

jan ngjeshur trupat e zinj e t regjur me djers, t mari-narve t Nju
Jorkut, kraharort e verdh dhe pa qime t Malezve, pllmbt prej
ariu t dokerve t Hamburgut dhe muskujt plot tatuazhe t pilotve t
kanalit Albert. Mbi qafn e saj si zambak kan ln gjurmt e tyre, si
vul e vllazrimit universal mes gjith njerzve, edhe kryqi i Malts,
edhe kryqi i kryqzimit, edhe ylli i Salomonit, edhe ikona ruse apo
dhmbi i krokodilit, edhe rrnjt e madrgons si hajmali; mes kofshve
t saj t buta ka rrjedhur nj lum sperme e nxeht, q sht derdhur n
vaginn e saj t ngroht, si n portin e bashkimit t gjith marinarve, si
n gotulln e gjith lumenjve ...
" Bandura dgjon zrin e vet t largt e t ftoht, ndrkoh q i
vijn n mendje imazhet e jets s Marjets, duke prmuar tani e
mbrapa kronologjin, sikur era t'i kthente sipas dshirs faqet e albumit
e sikur ai, Bandura, ta kishte par gjith kt me syt e vet. (Marjeta e
kishte zakon pas dashuris, e shtrnguar pas burrave q donte vrtet -
dhe ky revolucionar me zemr t but ishte njri nga ata - t fliste pr
veten, sikur rrfehej. Ajo tregonte pr kujtimet e saj me nj nostalgji t
uditshme, si t mos kishin fare rndsi n vetvete ato histori mizore,
plot hollsi t ndyra, por vetm fakti q ato ishin shum t largta e se
ather ajo ishte e re, pothuajse nj fmij..) Dhe Bandura sheh nj grek
shndetlig e t neveritshm q, nj nat karnavalesh, e rrmben nga
dora; Marjeta sht e zbeht dhe paksa e dehur nga birra, shkumn e s
cils ajo e ka thithur si fmij; ai e sheh si shkon ajo pas grekut, me
hapin e vogl prej kafshe t bindur e t uritur n rrugt e ngushta t
Marsejs, q t ojn n port; pastaj ajo ngjit shkalln e errt t nj
ndrtese pran atyre t dokerve, duke e ln dorn t'i rrshqiste mbi
parmak; pastaj ai e ndjek me mend, prher me t njjtin trbim t
turbullt, hapi i vendosur i Marjets drejt nj dere n katin e tret (greku
35
 DANILO KISH

qndron n fund t shkalls, pr t'i dhn zemr). Skena zhvendoset, pas

ksaj, n rrugt e Marsejs, ku, e stolisur, ajo rri e mbshtetur n nj
mur guri, njrn kmb t mbledhur si zog i smur
"Ne jemi t gjith ktu, Kameraden, vazhdon Bandura, ne jemi
t gjith antar t nj familjeje t madhe, dashnor, t fejuar, far
them: burra t s njjts grua, kavalier t s njjts dam, kushrinj q
e kan shuar etjen n t njjtin burim, q kan pir rum me nj shishe,
q kan qar t clehur n t njjtin sup e kan vjell n nj legen, atje
pas perdes s gjelbr ...
" Kur zri i ashpr i Bandurs pushoi, dgjohej zhurma e
grushteve t para me dhe, q hidhnin mbi qivur duart e ashpra t
marinarve dhe dokerve, t cilt i shkrmoqnin plisat, sikur kriposnin
t prbrendshmet e ndonj peshku t madh. Sipr varrit t hapur,
dgjohej si krciste mndafshi i flamujve t zinj e t kuq, q ishin vetm
flamur zie. Pastaj dheu u hodh mbi qivur me lopata, duke trokitur
mbyturazi mbi dru, si afrohet veshi n zemrn e shastisur t nj
lavireje pas dashuris. Fillimisht lulet i hodhn nj nga nj, pastaj
filluan t'i mblidhnin me krah t mdhenj q i kalonin dor m dor si
n fush, q nga kishza gjer te sektori i varfr i varrezs, atje ku, pas
gdhendjeve t thjeshta n gur apo kryqeve t kalbur prej druri, vinin
varret prej graniti dhe skalitjet n bronz. Dhe askush nuk do ta dij
kurr kush i shtyu, far instinkti, far dhimbjeje, far mrie klasore
apo rumi xhamaike, far i shtyu, pra, t shkelnin porosit e Bandurs;
u prodhua, megjithat, nj mosbindje e mrekullueshme revolucionare,
nj lirim i pashpjegueshm revolte: marinart dhe laviret e portit, ky
fis i vshtir, n nj shprthirn zemrimi, furie, prmes lotve dhe
krcllitjes s dhmbve, filloi t kpuste luleshpatore t
mrekullueshme, t irrte pllrnbt e duarve me degt e trn.dafilave, t
shkulte tulipan me gjith bulb, t'i kpuste me dhmb karafilat, duke i
36
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

kaluar dor m dor dhe me krah t mdhenj. Shum shpejt u b nj

mal luiesh e gjethesh, nj stiv me tulipan, me lulebore e me trndafila,
nj pirg luleshpatoresh dhe kryqi q ngrihej mbi sukn e dheut t freskt
dhe suka e dheut vet, gjithka u zhduk posht asaj stive t madhe, q
lironte nj arom zambaksh t kputur.
Kur ndrhyri policia, sektort e varrezs ku dergjeshin t
pasurit, ishin rrnuar e shkatrruar, "sikur n kto vende t trishta t
kishte kaluar nj re karkalecash", si mund t lexohet n shtyp. (Rote
Fahne botoi nj artikull anonim, ku flitej pr ashprsin e policis q
kishte arrestuar dhe ndjekur rreth njzet marinar).
"Kthjellohu", i thot Bandura bashkbiseduesit t vet. Johann ou
Jan Valtin (kshtu m duket se ishte emri i tij), mes nj krize t papritur
dhimbjesh, prpiqej t sillte n mend fytyrn e Marjets. Atij i kujtohet
vetm trupi i saj imcak dhe e qeshura e ngjirur. Megjithat, ai e sheh
vettimthi buzqeshjen e saj, hijen e fytyrs, por edhe kjo zhduket n
ast.
"Besom, thot Bandura, asnj vajz t famijeve fisnike nuk e
kan vajtuar me aq dhimbje. Dhe asnj e varrosur s'ka patur ndere t
atilla"

37
 DANILO KISH

ENCIKLOPEDIA E T VDEKURVE

(Nj jet e tr)

Vitin e kaluar, si e dini, un shkova n Suedi me ftes t

Institutit t Krkimeve Teatrore. Udhrrfyesja ime ishte njfar Zonje
Johansson, Kristina Johansson. Pash pes a gjasht shfaqje, mes t
cilave duhet t prmend suksesin e pjess "N pritje t Godos", q u
luajt para nj publiku q prbhej nga t burgosur. Dhjet dit pas
kthimit, un ende jetoja n at bot t largt, si n nj ndrr.
Zonja Johansson ishte nj njeri shum i zellshm dhe dshironte
t m tregonte n dhjet dit, gjithka q ishte e mundur t shihej n
Suedi e gjithka q mund t m interesonte. Kshtu ndodhi q un
pash madje, Vasan e mome, anijen me vela, t nxjerr nga llumi ku
prehej q prej shum shekujsh, e ruajtur prsosurisht, si nj mumje
egjiptiane. Nj mbrmje, pas shfaqjes "Sonata e hijeve", n Teatrin
Dramatik, ciceronia ime m shpuri n Bibliotekn mbretrore. Aty mezi
gjeta koh t haja nj sandui, n nj banak n kmb.

38
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Ora ishte gati njmbdhjet dhe biblioteka ishte mbyllur. Por

Zonja Johansson i tregoi portierit nj lejekalim dhe ai, duke shar e
mallkuar, na la t hynim. Ai mbante n dor nj tuf t madhe elsash
si roja q nj nat m par na kishte futur n burgun qendror pr t par
Godon. Zonja Johansson m besoi te ai cerber e m la takim t
nesrmen n mngjes te hoteli im, duke shtuar se mund ta vizitoja
Bibliotekn n qetsi t plot, se Zotria do t thrriste nj taksi e se
ishte n dispozicionin tim far gjje tjetr mund t bja un, vese
t pranoja at ftes t kndshme. Rojtari m shoqroi te nj port e
madhe q ia hoqi llozin, pastaj ndezi nj drit t dobt e m la fillikat.
Un dgjova pas meje elsin q u rrotullua n brav; pra e pash veten
t mbyllur n bibliotek, si n nj bunker. Nj rrym ajri frynte diku,
duke lkundur shtratin e merimangs q, si nj cop garze e pist, varej
n etazhert e librave, si n shishet e vers s vjetr npr bodrume. T
gjitha sallat ishin njlloj, t lidhura mes tyre nga nj kales e ngusht
dhe kudo ndihej ajo rrym ere, q nuk arrita ta gjeja se nga vinte.
Pastaj, para se t kisha shqyrtuar nga afr librat (ose ndoshta
kt zbulim e bra duke par shkronjn "C" mbi njrin prej vllimeve t
ndarjes s tret), vura re se do sall emrtohej sipas nj shkronje t
alfabetit. Kjo ishte e treta. Dhe, n salln e katrt, n t vrtet, gjith
librat dalloheshin nga shkronja "D". Papritmas, i shtyr nga nj
parandjenj e turbullt, un nisa t vrapoja. Dgjoja hapat e mi si
ushtonin me nj jehon t shumfisht, q davaritej tutje n errsir. I
rrmbyer dhe duke m'u marr fryma, arrita te shkronja "M" dhe, me
qllim, hapa njrin prej vllimeve. E kisha kuptuar, sigurisht duke sjell
n mend se dika kisha lexuar pr kt subjekt, q ishte fjala pr t
famshmen "Enciklopedia e t vdekurve". Gjithka rn'u kthjellua n ast,
para se ta hapja vllimin e rnd.

39
 DANILO KISH

Gjja e par q pash, ishte fotoja e tij, ilustrimi vetm, q s'i

gjendet shoku, futur midis dy kolonave me tekst, pothuajse n mes t
faqes. sht ajo q keni par mbi tryezn time. sht br m 1936, m
12 nntor, n Maribor, me rastin e lirimit nga ushtria. Posht fotos, emri
i tij dhe, n kllapa, dy data: 1910-1979.
Ju e dini q im at s'ka shum q ka vdekur dhe se un isha tepr
i lidhur me t, qysh nga fmijria e hershme. Por e lm kt. Ajo q ka
rndsi ktu, sht fakti q ai ka vdekur, s paku dy muaj para se t
shkoja n Suedi. Un vendosa ta bja at udhtim, m tepr pr t
harruar se far m kishte goditur. Si t gjith njerzit n dhimbje, un
mendoja se nj ndryshim mjedisi do t m ndihte t largoja hidhrimin,
si t mos e kisha fatkeqsin brenda vetes.
I mbshtetur n etazhert e drunjt q lkundeshin, me libr n
duar, un lexova biografin e tij, duke humbur nocionin e kohs. Si n
bibliotekat mesjetare, librat ishin lidhur me nj zinxhir t trash me
unaza metalike, q mbrthehej n etazher. Kt gj e pikasa kur po
rrekesha ta merrja vllimin e rnd, pr t'u afruar te drita.
Befas, m pushtoi ideja se isha vonuar shum e q Zoti Cerber
(kshtu e kisha pagzuar) mund t vinte n do ast e t m lajmronte
pr t'i dhn fund leximit. Prandaj zura t'i kaprceja paragraft, duke
shkuar me libr t hapur, aq sa m lejonte zinxhiri, te drita e pakt e
Ilarnbs. Shtresa e pluhurit, e mbledhur n ant e librit dhe coprat e
rrjetave t merimangs q vareshin, dshmonin se askush nuk i kishte
lvizur ata prej kohsh. Vllimet ishin lidhur njri pas tjetrit si t dnuar
dhe zinxhiri nuk kishte dry.
Ja, pra, mendova, e famshmja "Enciklopedi e t vdekurve". E
kisha prfytyruar si libr t lasht, "nj libr t nderuar", paksa si Libri i
t vdekurve tibetas, ose Kabala, ose Jet Shenjtorsh, qoft edhe nj
nga ato krijimet ezoterike t shpirtit njerzor, prej t cilve ndiejn
40
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

knaqsi vetm oshnart, rabint ose murgjit. Prpara faktit q ai lexim

do t zgjaste deri n mngjes dhe se nuk do t mbetej nga tr ajo asnj
prov e prekshme, as pr mua, as pr mmn time, vendosa t rikopjoj
pasazhet kryesore, t mbaja shnim nj shkurtes t biografis s tim
eti.
Tr kto q jan shkruar ktu n bllokun tim, jan t dhna
enciklopedike t zakonshme, pa m t voglin interes pr njeri tjetr, ve
mms dhe meje; emra, vende, data. Gjithka q munda t rikopjoja me
nxitim gjer n t gdhir. Por ajo q e bn at encildopedi t veant n
llojin e vet prve faktit q sht fjala pr ekzemplarin e vetm q
ekziston, - sht mnyra sesi jan prshkruar marrdhniet njerzore,
takimet, peizazhet; ajo shumsi t dhnash q prbn nj jet njeriu.
Prmendja (po sjell vetm nj shembull) e vendlindjes, saktsisht dhe
ashtu si duhet ("Kraljevcani, komuna e Glins, kantoni i Sisakut,
distrikti i Banijes"), shoqrohet me t dhna gjeografike dhe historike,
sepse atje gjithka shnohet. Absolutisht gjithka. Peizazhet e krahins
ku ka lindur, jan sjell n mnyr aq t gjall, sa duke lexuar, ose m
mir duke u hedhur nj sy rreshtave dhe paragrafve, kisha prshtypjen
se isha atje, n zemr t krahins: bora n majat e larta, pemt e
zhveshura, lumi i ngrir, mbi t cilin, si n nj peizazh t Bruegel-it,
bjn patinazh fmijt e midis t cilve un shoh at, tim at, edhe pse
ai nuk sht ende im at, por at q do t jet im at, ai q ishte im at.
Pastaj dekori vishet papritmas me blerim, me luie t trndafilta e t
bardha, elin degt, para syve t mi lulzojn drurt e murrizit, dielli
kalon sipr fshatit t Kraljevcanit, n kishn e vogl bien kambanat,
lopt pllasin n stalla dhe dritaret e shtpive shklqejn nn rrezet e
purpurta t diellit mngjesor, i cili bn t shkrihen hejet e akullit n
pikza uji.

41
 DANILO KISH

Pastaj pash sikur kjo t ndodhte vrtet, nj vargan t

prmortshm q shkonte te varrezat e fshatit. Katr burra pa kapel
mbajn qivurin prej ahu n supet e tyre dhe n krye t varganit, me
kapel n dor, ecn nj burr, pr t cain e di se sht gjyshi Marko
nga babai - kshtu sht shkruar n libr - burri i t ndjers, q e
shoqron at n banesn e fundit. Asgj nuk mungon lidhur me meitin,
as shkaku i smundjes eivdekjes, as viti i lindjes, as zhvillimi i
smundjes. Mund t lexohet gjithashtu se me far rrobash sht
varrosur, kush e ka br gati, kush ia vendosi monedhat te syt, kush ia
lidhi mjekrn, kush ia ka gdhendur qivurin, ku ndodhej pema q u
prdor pr t, etj. Mendoj se kjo ju jep nj ide t prafrt pr sasin e
informacionit q prmban Enciklopedia e t vdekurve, pr ata q i jan
prveshur detyrs s rnd e q meriton lvdata, t shnojn - sigurisht,
me objektivitet t plot dhe pa anshmri - gjithka q sht e mundur t
shnohet pr ata, t cilt e kan prmbushur qndrimin n tok dhe kan
marr rrugn e prjetsis. (N fakt, ata besojn te mrekullia e
ringjalljes biblike dhe, n kt skedar t strmadh, ata vetm prgatisin
ardhjen e saj. Kshtu, secili mund t gjej jo vetm t afrmit e vet, por
gjithashtu, e mbi t gjitha, t kaluarn e vet t harruar. Ky regjistr do t
jet ather thesari i madh i kujtimit dhe prova e vetme n llojin e vet
pr ringjalljen). Mesa duket, pr ata nuk ka asnj dallim, kur sht fjala
pr nj jet njerzore, mes nj tregtari t provincs dhe gruas s tij, mes
priftit t fshatit (dhe ky ishte gjyshi i tim eti, strgjyshi im) dhe
gurgdhendsit t po atij fshati, nj far Cuku, emri i t cilit prmendet te
libri n fjal. I vetmi kusht pr t hyr te Enciklopedia e t vdekurve -
un e kuptova shpejt, sepse kjo ide m kishte prekur para se ta vrtetoja
me saktsi - sht se, personi pr t cilin flitet, nuk duhet t figuroj n
asnj enciklopedi tjetr. Ajo q m shptoi nga syt duke shfletuar at
vllim "M", njri prej mijra vllimeve kushtuar ksaj shkronje - sht
42
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

mungesa e njerzve t shquar. Kjo qe vrtetuar menjher, kur, me

gishtat e mi t mpir, kthe a faqet, duke krkuar emrin e tim eti. N
Enciklopedi nuk gjendeshin as emrat e Mazuranikut, as Meyerholdi, as
Malmbergu dhe as Maretiku, me gramatikn e t cilit im at kishte
msuar t shkruante, as Mestroviku q e kishte hasur nj her n rrug,
as Maksimovi Dragosllavi nj tornitor, deputet socialist, q gjyshi e
kishte njohur, as Milojevi Tasa, prkthyes Kautskit, me t cilin., im at
kishte diskutuar nj dit n nj tryez t lokalit "Cari rus". Enciklopedia
e t vdekurve sht vepr e nj sekti apo organizmi besimtar, programi
demokratik i t cilit i prgjigjet nj vizioni barazimtar t bots s t
vdekurve - i frymzuar, doemos, nga njri prej parimeve biblike - duke
patur si qllim t korrigjoj padrejtsin njerzore e t'u jap gjith
krijesave hyjnore t njjtin vend n prjetsi. Gjithashtu, un e kuptova
shum shpejt se ajo nuk shkonte larg n errsirn historike t kohve, e
se fillimet e saj datonin pak pas vitit 1789. Ky rast i uditshm eruditsh
ndodh kudo n botn e ithtarve q grmojn e qmtojn nekrologji e
biografi, pa u lodhur, por, me maturi, pastaj i trajtojn tr kto t dhna
e i drgojn n shtpin nn, ktu n Stokholm. (A mos sht Zonja
Johansson njra nga ata, pyeta veten nj ast? Dhe a nuk m pati sjell
ajo n kt bibliotek, pasi i besova hidhrimin tim q t zbuloj ktu
Enciklopedin e t vdekurve e t gjej aty njfar ngushllimi?). Kjo
sht githka q di, gjithka q dyshoj n punn e tyre. Mendoj se
karakteri i fsheht i veprimtaris s tyre mund t shpjegohet me traditn
e gjat t prndjekjeve fetare, por edhe me faktin q, pjesmarrja n nj
ndrmarrje t till, krkon nj prkorje t vetkuptueshme, me qllim q
t'u shptohet trysnive t sedrs njerzore dhe ngasjeve pr korrupsion.
Por ajo ka sht m tepr e uditshme se veprimtaria e tyre e fsheht,
sht stili i tyre, ky bashkim i pabesueshm i shkurtsis encildopedike
dhe i gojtaris biblike. Merrni si shembull kt tregues lakonik, ashtu
43
 DANILO KISH

si sht regjistruar n fletoren time: ai gjendet atje n disa paragraf aq

t ngjeshur, sa, n mendjen e lexuesit shfaqet saora, si me magji,
peizazhi i lar me diell q shrben si plan i dyt gjat parakalirnit t
imazheve: nj frnij tre vje e bartin n vapn e nj dite zabulluese
prgjat shtigjeve malore, e ojn te gjyshi nga mma, ndrkoh q n
sfond, n plan t dyt ose t tret nuk di si ta them - duken regjimente
ushtarsh, roja t fshatit, xhandar, dgjohen gjmimet e largta t topit
dhe lehjet e mbytura t qenve. Nj prmbledhje e shkurtuar, t thuash, e
tr kronologjis s Lufts s Par Botrore, zhurma e trenave me
ushtar t rinj gati pr nisje n dalje t nj qyteze, fanfara, gurguilima e
ujit n grykat e pagurve, shishe q shprthejn duke u thyer, shami q
tunden Paragraf pas paragrafi, do episod sht prshkruar n nj lloj
brendsie dhe metafore lirike, jo prher me kronologji, por n nj
trazim t uditshm t kohve, e kaluar, e tashme dhe e ardhme. Si ta
shpjegosh ndryshe n kt tekst, n kt "libr imazhesh", q pr pes
vjett e para t fmijs te gjyshi n Komogovina, komentari thot plot
nostalgji, nse e kam marr shnim mir: "Kta do t jen vitet m t
bukura t jets s tij." Vijn pastaj imazhet e ngjeshura t fmijris, t
thjeshtuara n nj ideogram: "vitet m t bukura" t djalit, npr stint
q kmbehen: nj fytyr rrezatuese, q e plqen shiun, larjet n lum,
rrshqitjet me lug n kodrinn me bor, peshkimi i trofts dhe,
menjher m pas, - ose n t njjtn koh, nse kjo sht e mundur -
kthimi i ushtarve nga fronti evropian, pagurja n duart e fmijs,
maska e gazit me xham t thyer, hedhur pran cfratit. Dhe emra,
jetshkrime. Takimi i vejanit Marko me gruan e tij t ardhshme Sofia
Rebraca, me origjin nga Komogovina, dasma, urrat e t ftuarve,
vrapimi i kuajve t gar dhe vrundullimi i flamurve e i fjongove,
ceremonia e shkmbimit t unazave, vallzimi dhe kngt para hajatit t

44
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

kishs, kalamani me kostumin e ditve t shnuara, kmish e pastr,

nj degz rozmarine n astarin e xhakets.
Ktu, n bllokun tim, un kam shnuar vetm nj fjal,
"Kraljevcani", por n Enciklopedi, kjo periudh e jets s tij sht
prshkruar n shum paragraf t dendur, me emra dhe data. Aty sht
prshkruar lindja e diellit ditn e dasms, kur qyqja e lavjerrsit bn ku-
ku pr t'u zgjuar dhe shkput fmijn nga nj gjum i trazuar. Aty gjen
edhe emrin e karrocierit, emrat e fqinjve q e prcjellin, portreti i Zotni
msuesit dhe fialt q i drejton ai mms s re t fmijs; kshillat e
priftit, fiala e atyre q n dalje t fshatit, u bjn shenj lamtu_mire pr
t fundit her.
Ktu, thosha, nuk mungon asgj, asgj nuk sht ln mnjan,
as gjendja e rrugs, as ngjyra e qiellit dhe, inven-tari i t ardhurave t
gjyshit Marko, sht dhn me hollsit m t vogla. Asgj nuk sht
harruar, as emri i autorve t doracakve t mom t krestomacis, plot
kshilla t prgjithshme, tregime moralizuese dhe parabola biblike. do
periudh e jets, do episod sht paraqitur me besnikri, do peshk i
zn me grep, do faqe e lexuar, emri i do bime t mbledhur nga
fmija.
Ja ku sht tani im at djalosh, ja kapela e tij e par, udhtimi i
par n pajton hert n mngjes. Pa harruar emrat e vashave, fialt e
kngve q merrte nn z ather, teksti i nj letre dashurie, gazetat q
lexonte - krejt adoleshenca, e prmbledhur n nj paragraf t vetm.
Tashm jemi n Ruma, ku im at sht nxns i liceut. Ky
shembull mund t tregoj se gjer n far mase Enciklopedia sht nj
thesaurus i vrtet, si thoshin dikur. Parimi sht i qart, por mbetesh i
mahnitur para ksaj ndjesie, para ksaj mbhije pr t shnuar gjithka,
gjithka q prbn nj jet. Pra, aty gjendet, shkurtimisht, historia e
Rums, harta klimatike e qytetit, prshkrimi i nyjs hekurudhore; emri i
45
 DANILO KISH

shtypshkronjs e fardo q sht shtypur n at koh, gazeta, libra;

shfaqjet e teatrove shtits dhe zbavitjet e cirkut endacak; prshkrimi
fabriks s tullave ku djali i ri, i mbshtetur n nj akacie, uurit n
veshin e nj upline fjal dashurie, przier me fjal turpe (teksti sht
dhn i plot). Dhe kshtu t gjitha: stacioni, shtypshkronja, skena e
mbylljes nga "Idioti fisnik", elefanti i cirkut, rruga q dyzohet drejt
Shabakut - do gj prmendet ktu n funksion t personazhit pr t
cilin ffitet. Gjejm, gjithashtu, nj cop t nxjerr nga nj fletore
shkolle, shnime, vizatime, emra shoksh klase, deri n t parn
(seksioni B), n astin kur djaloshi hyn n konflikt me L.D.-n, profesor
i historis dhe gjeografis.
Papritmas, ne gjendemi n zemr t nj qyteti t ri, (sht viti
njzet e tet), djaloshi mban n kasketn prej liceisti shenjn e klass s
fundit dhe ka ln q t'i rriten mustaqet. Ato mustaqe ai do t'i mbante
gjith jetn. Nj dit, nuk ka shum koh nga kjo, ai i preu pa dashur,
pastaj i rroi. Duke e par, un shprtheva n t qara, ishte tjetr njeri.
N ata lot kishte nj parandjenj shkreptimtare e t turbufit n mnyrn
se si do t m mungonte me vdekjen e tij. ja ku sht tani para kafes
"Central", pastaj n kinema, ku dgjohet nj piano, ndrkoh n ekran
shfaqet "Udhtim n hn". E gjejm pastaj prpara tabels s afisheve
n sheshin Jelack, duke lexuar afishet e sapongjitura dhe n njrn prej
tyre - un po e citoj kt si nj hollsi t uditshme - sht lajmrimi pr
nj konferenc t Krlezhs. Emri Ana Eremija, tezja, tek e cila ai do t
banoj m von n Zagreb, sht pran e pran n Libr me at t
kngtarit t operas Krizhaj, me t cilin u kryqzua n Qytetin e
eprm, me at t Ivan Labusit, kpucar e izmerregullues, tek i cili
rregullonte kpuct dhe me at t nj far Ante Dutina, n furrn e t
cilit blinte shpesh panine.

46
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Mbrrijm n Beograd n vitin e largt 1929, nga ura e Savs,

me siguri n nj gjendje shpirtrore t veant: mes gzimit dhe
padurimit t takimit. Dgjohet frkimi rrotave t trenit n strukturat
metalike t urs, nn t ciln rrjedh Sava n t verdh t murrtyer,
lokomotiva fishkllen, pastaj frenon dhe, n nj dritare t klasit t dyt,
duket im at, duke shqyrtuar konturet e largta t qytetit t panjohur.
Mngjesi sht i freskt, mjegulla ngrihet ngadal n horizont dhe nga
tymtari i avuHores Smederevo lshohet nj fjoll e zez tyrni, dgjohet
sirena e jerr e anijes q niset pr Novi Sad.

Im at kaloi, me ndrprerje t shkurtra, gati, pesdhjet vjet n

Beograd, dhe kjo sasi jete, kt vazhdim t tetmbdhjet mij ditve e
netve (katrqind e tridhjet e tet mij or), Libri i t vdekurve e risjell
n pes apo gjasht faqe! Dhe kjo sht br duke respektuar krono-
logjin, s paku n gjrat kryesore, sepse ditt aty rrjedhin si lumi i
kohs drejt grykderdhjes, drejt vdekjes.
N shtator t atij viti njzet e nnt, im at hyn n shkolln e
gjeodezis dhe Libri skicon historin e themelimit t ksaj shkolle n
Beograd, me ligjratn pruruese t drejtorit Stojkovi (q duhej t'u
uronte gjeometrave t ardhshm t'i shrbenin me ndershmri mbretit e
atdheut, sepse u binte atyre detyra e vshtir pr t caktuar n hart
kufijt e rinj t vendit). Aty gjejm, t przier, emra t betejave t
lavdishme e jo m pak t lavdishme t disfatave t Lufts s Par Bot6-
ore - Kajmakalan, Mojkovac, Cer, Kolubara, Drina - dhe ata t
profesorve e nxnsve t rn n front, shnime t tim eti n
trigonometri, vizatime, udhzime fetare, bukurshkrim. Gjithsesi, aty
zbulohet edhe emri i nj far Roza, Roksanda, shitse lulesh me t ciln
D.M. pati nj flirt, si thuhej ather, ashtu si dhe emrat e Borivoj -
Bora Ili, kafetar, Milenko Azanja, rrobaqeps, Kosta Stavroski, tek i
47
 DANILO KISH

cili kalonte mngjeseve t blinte byrek t ngroht dhe i njfar

Kritini, q e rrihte n lojn me letra. Vazhdon nj list filmash dhe
ndeshjesh futbolli, n t cilat ai qe i pranishm, datat e ekskursioneve n
malet Avala dhe Kosmaj, martesat dhe varrimet ku mori pjes, emri i
rrugve ku banoi: rruga e Cetinjs, e Careshs Milica, rruga Gavrilo
Princip, rruga e Mbretit Pjetri I, Princi Milosh, Pozoga, Kamenica,
Kosmaj, rruga Brankova; emri i autorve t doracakve t tij pr
gjeografin, gjeometrin dhe planimetrin, titulli i librave q plgente:
Mbreti i Malit, Hajduku Stanko, Kryengrija fshatare n. Franc e vitit
1359, shrbime fetare, shfaqje cirku, parakalime t Shoqrive t
gjimnastve, festa shkollore, ekspozita vizatimesh (ku nj akuarel i tim
eti u vlersua nga juria). Po ashtu, aty gjejm t prmendur ditn kur
ndezi cigaren e par, n kthinat e shkolls, i nxitur nga njfar
Gerasimov, bir emigrantsh rus, q do ta onte, nj m pas, n nj nga
kafet e famshme beogradase, t kohs kur luante nj orkestr dhe ku
kontt dhe oficert rus qanin nn tingujt e balalajks dhe kitars N
Libr nuk mungon asgj as prurimi madhshtor i monumentit t
Kalemegdanit, as helmirni q i shkaktoi nj akullore e bler n qoshe t
rrugs Makedonska, as kpuct lustrafina e me maj, t blera me lekt
q i dha i ati, si shprblim pr diplomn n mbarim t studimeve.
Paragrafi i mposhtm prshkruan nisjen e tij tashm pr
Uzhicka Pozega m 1935, n maj; me t, n trenin e klasit t dyt,
udhton edhe fatkeqi Gerasimov. sht dita e tyre e par e puns: ata
masin tokn e Serbis, hartojn plane n kadastr dhe skica
hartografike, duke e uar nga nj vend n tjetrin, sipas rastit, piketn
dhe teodolitin; me nj kapel kashte n kok sht koh vere, dielli
djeg, - ata ngjiten n male, th6Tasin nga larg, ulrijn, shirat e vjeshts
fillojn, derrat ,grryejn dheun, bagtia lviz, duhet futur diku teodoliti
q trheq vettimn. Dhe n mbrmje, te msuesi i fshatit Milenkovi
48
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

ata pin raki kumbulle, prushi krcet dhe helli rrotullohet, Gerasimovi
lshon sharje n serbisht dhe rumanisht dhe, pak nga pak, alkooli u bie
n kok. I gjori Gerasimov vdes nga nj pneumoni n nntor t atij viti
e do t jet D.M. ci do ta gdhij n shtrojn mortore e do t dgjoj
prartjet e tij. Ai do t rrij gjithashtu para varrit t tij, me kokn t
prkulur e me kapeln n dor, duke menduar pr brishtsin e
ekzistencs njerzore.
Ja, pra, far ka mbetur n mendjen time nga ai lexim, far ka
mbetur nga shnimet e mia t marra nxitimthi, me duart t ngrira, at
nat ose m mir at mngjes. Jan dy vite, megjithat, dy vite
monotone n dukje, gjat t cilave D.M. nga maji n nntor - "stina e
hajdukve" - bart kmbalecin dhe teodolitin3 e tij n male e lugina,
muajt zvendsojn njri-tjetrin, lumenjt vrshojn, pastaj futen n
shtratin e vet, gjethi el e pastaj fillon t zverdhet, im at sht ulur n
hije t kumbullave t luizuara e m pas futet posht nj strehe,
vettimat ndriojn peizazhin mbrmsor, jehona e bubullimave
prplaset n prroska.
sht ver, dielli djeg dhe gjeometrat tan (tani ai sht n ekip
me njfar Dragovi), q ndalen n mesdit para nj shtpie (rruga dhe
numri), trokasin n nj der dhe krkojn uj. Nga shtpia del nj vajz
e u jep nj katruve uj t ftoht, si n prralla. Ajo do t jet, vasha e re,
- s'ka dyshim q ju e keni kuptuar e cila do t bhet mma ime.
Un nuk do t tregoj ktu nga mendja, sesi sht shnuar atje
gjithka, sesi sht prshkruar gjithka - q nga data dhe biseda e
krkess pr martes e deri te dasma sipas zakonit, ku shpenzohet pa
llogari, me gjith at folklor piktoresk q formoi nj pjes t asaj jete
sepse kjo do t m dukej e pamjaftueshme dhe fragmentare n krahasim

3
Thodolite (fr.), instrument mates i kndeve t toks.
49
 DANILO KISH

me origjinalin. Por un nuk mund t mos ju kallzoj se aty jepet edhe

lista e dshmitarve t martess dhe e t ftuarve, emri i priftit q i
kurorzoi, teksti i dollive e i kngve, dhuratat dhe ata q i dhan, lista e
gjellve dhe e pijeve. Pastaj vjen kronologjikisht intervali i pes
muajve, midis nntorit dhe majit, gjat t cilit ifti i ri vendoset n
Beograd, n nj apartament, ku shnohen mimi i stufs, shtratit dhe
dollapit, si dhe hollsi t tjera familjare q, n raste t njjta, prher
jan t ngjashme e prher t ndryshme. N t vrtet - dhe un mendoj
se ktu sht mesazhi thelbsor i autorve t Encildopedis - asgj nuk
prsritet kurr n historin e njeriut, gjithka q me sy t par duket e
njjt, nuk sht ashtu; do njeri sht n t vrtet nj yll i veant,
gjithka ndodh gjithmon dhe kurr, gjithka prsritet pafundsisht
dhe asnjher. (Ja prse autort e librit "Enciklopedia e t vdekurve", e
ktij monumenti madhshtor pr t ndryshmen, ngulmojn te e veanta,
ja prse, do krijes njerzore, pr ta sht gj e shenjt).
Pa kt ide q i shoqron kudo autort e Enciklopedis; se do
qenie njerzore sht e veant dhe do ngjarje sht e paprsritshme -
far do t donin ktu emrat e punonjs-ve t gjendjes civile e t priftit,
prshkrimi i veshjeve t dasms, ashtu si dhe emri i fshatit Gledic,
komuna e Kraljevos, pa harruar t gjitha gjrat e vockla q prbjn
lidhjen midis njeriut dhe peizazhit? N t vrtet, aty prshkruhet vajtja
e tim eti "n terren", qndrirni i tij, nga maji n nntor, n fshatra t
ndryshme. Emri i Jovan Radojkoviit (n bujtinn e t cilit gjeometrat
n mbrmje pin ver t ftoht dhe ku kan nj pllak) gjendet ktu po
ashtu dhe emri i fmijs - Svetozar - q im at do t jet kumbar me
krkesn e njfar Stefan Janji, si dhe emri i doktor Levstikut, nj
sfloven i syrgjynosur, q do t'i jap ilaet kundr gastritit ose edhe nj
far Radmila-Rada Mavreva, t ciln do ta shtrinte n san, n strehn e
nj hangari.
50
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Prsa i prket shrbimit ushtarak t tim eti, n Libr gjejm t

prshkruar itineraret e marshimit t Divizionit t Gjasht t
Kmbsoris, q kishte qndruar n Maribor; gjejm aty edhe emrat e
oficerve e nnoficerve me gradat e tyre, si dhe ata t shokve t
dhoms, cilsin e ushqimit t menss, plagn n gju kur marshuan
natn, gjobn q mori, se humbi nj dorez, emrin e kafes ku festoi
emrimin e tij n Pozarevac.
Pra, n pamje t par, tr kjo ngjan me do lloj shrbimi
ushtarak tjetr, me do lloj emrimi, por qyteti i Pozarevacit dhe shtat
muajt q im at ndenji n kazerm, pr autort e Enciklopedis, jan t
paprsritshm. Kurr m, kurr n kt gjysm t dyt t 1935-s,
njfar D.M., gjeometr, nuk do t qndronte n kazermn e
Pozarevacit, duke vizatuar harta, i kruspullosur pran nj sobe dhe duke
rikujtuar astin kur, gat nj marshimi natn, dy ose tre muaj m hert,
ai kishte par detin.
Deti, q e zbuloi nga maja e lart e Velebitit, m 28 prill, pr
her t par n jetn e tij prej njzetepes vjeari, do t mbetej i
gdhendur n kujtesn e tij, si nj zbules, si nj ndrr q do ta mbante
brenda tij edhe dyzet vjet t tjer, me t njjtn forc, si nj t fsheht,
si nj vegim q e ruajm pr vete. Pas shum viteve, ai nuk e dinte m
as vet nse kishte par vrtet baticn, apo ishte fjala pr horizontin
qiellor dhe i vetmi det i vrtet i tij do t mbetej bluja e hartave
gjeografike, e errt n thellsi e m e elt afr brigjeve. Un mendoj se
ktu gjendet arsyeja q, pr shum vite, ai kundrshtoi t shkonte me
pushime, n nj koh kur tashm niseshin te ne me shumic pr n
plazh me ndihmn e sindikatave ose t agjencive turistike. Kishte n
kundrshtimin e tij nj dyshim t uditshm, sikur kishte frik se do t
zhgnjehej, sikur afria e detit rrezikonte t shkatrronte tek ai at vegim

51
 DANILO KISH

t largt, q e kishte magje-psur m njzet e tet prill t vitit tridhjet e

pes, kur kishte zbuluar pr her t par n jetn e tij dhe n agshol prej
s largu, blun e pafund t Adriatikut.
Dhe t gjitha shkaqet q prdorte ai pr t shtyr kt takim me
detin, nuk ishin aq bindse: ai nuk donte t shkonte me pushime si nj
turist i zakonshm, s'kishte para aq sa duhej (dhe kjo nuk ishte larg s
vrtets), nuk e duronte dot diellin e fort (kur ai e kishte kaluar jetn e
vet jasht npr nj zheg t padurueshm), q ta linin t qet, ishte mjaft
mir n Beograd, prapa lakmive t ulta. Enciklopedia e t vdekurve,
kt kapitull e prshkruan gjer n imtsi, prfshihet aty krejt aventura e
tij detare, ci nga vegimi i par Lirik i tij m 1935 deri n takimin e
vrtet, ball pr ball, dyzet vjet m von.
Takimi i tij i par real me detin, ndodhi m 1975, kur u mund
nga sulmi i prgjithshm i familjes dhe pranoi, m s fundi, t shkonte
n Rovinj me nnn e time, n shtpin e ca miqve t tyre, q ishte e
lir at ver. Ai u kthye prej andej m shpejt sesa ishte parashikuar, i
paknaqur nga klima, nga programet televizive, nga turma, nga mimet
"e fluturimeve t organizuara". Pr detin, duke prjashtuar aluzionin pr
ndotjen ("jan nevojtoret publike t turistve") dhe pr meduzat ("sht
kutrbimi i njerzve q i trheq, si morrat"), ai nuk tha asnj fjal, as
edhe nj rrokje, duke u mjaftuar me nj lvizje t pakuptueshme t
dors. Vetm sot un e marr me mend q kjo do t thoshte: ajo ndrr e
gjat pr Adriatikun, ai vegim i largt, ishte m i bukur dhe m
mbreslns, m i kulluar e m i fuqishm se ai uj i pist ku
shllapuriteshin njerzit trashaluq e t ngjallur dhe gra t lyera me vaj,
"t zeza si qymyri".
Kjo qe hera e fundit q shkoi me pushime n det. Tani e kam t
qart se at dit u fik te ai, si t ishte qenie e shenjt, nj ndrr e largt,

52
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

nj iluzion (sikur t ishte iluzion) q e kishte shoqruar gjat dyzet

vjetve.

Por ju e shihni, un kam br nj kaprcim prej dyzet vjetsh t

jets s tij, kur ne jemi n vitin e tridhjet e shtat. ka dy vajza (pas tyre
do t vij nj djal) q u lindn dhe u rritn n nj krahin t thell t
Serbis, Petrovac-mbi-Mlav, Despotovac apo Stepojevac, Bukovac,
Cuprija, Jelashica, Matejevica, Ceina, Vlasina, Knjazhevac apo
Podvis. Vizatoni n mendje hartn e ksaj krahine, zgjeroni do pik t
harts suaj ose at shtetroren (1 /50 000) gjer n madhsin natyrale,
shnoni rrugt dhe shtpit ku banoi, pastaj hyni n oborr, n shtpi,
prshkruani formn e dhomave, bni inventarin e mobilieve e t
kopshtit t pemve; dhe mos harroni emrat e luleve q rriten n
kopshtin e vogl prapa shtpis, as lajmet e gazetave q lexon e q
flasin pr paktin Ribbentrop - Molotov, pr arratin e qeveris
mbretrore jugosHave, pr mimin e sallos e t qymyrit, pr trimrit e
kampionit t ushtrimeve ajrore Aleksi Ja far ecurie ndjekin
mjeshtrit enciklopedist.
Kuptohet se, t gjitha ngjarjet, po e prsris, lidhen me fatin e tij
vetjak, do bombardim i Beogradit, do prparim i trupave gjermane
drejt lindjes dhe do trhegje e tyre, gjithka tregohet sipas pikpamjes
s tij dhe sipas jets s tij. Aty flitet pr nj shtpi t rrugs
Palmoticeva, me tr ato q jan t rndsishme t thuhen pr t dhe pr
banort e saj, sepse n bodrumin e ksaj shtpie, im at jetoi me ne
bombardimin e Beogradit; ashtu si prshkruhet shtpia e Stepojevacit
(emri i pronarit, vendosja e dhomave etj), ku im at do ta na fsheh
gjat lufts, jepet edhe mimi i buks, i mishit, i sallos, i shpendve e i
rakis. Ju do t gjeni n Librin e t Vdekurve edhe bisedn e tij me
shefin e policis, certifikatn e pushimit nga puna, q mban datn
53
 DANILO KISH

njmij e nntqind e dyzet e dy dhe pak m tej, nse lexoni me

vmendje, do ta shihni tek mbledh gjethe vjeshte n Kopshtin Botanik
n rrugn Plamoticeva, pr t'i shtruar dhe ngjitur pastaj n bimtoren e
vajzs s vet, duke shkruar me nj shkrim t prsosur "Radhiqe
(Taraxacum officinale)" ose "Bli (Tilia)", n at mnyr q shkruante
mbi hart "Deti Adriatik" apo "Viasina".
Prej lumit t biografis s tij, t ktij romani familjar, nisen deg
t shumta dhe, paralelisht me punn e tij n fabrikn e sheqerit m 1943
dhe 1944 si n nj kronik t prmbledhur, gjendet i prshkruar fati i
nns sime dhe i fmijve, yni: vllime t tra, t thjeshtuara n disa
paragraf kujtimesh. Kshtu, zgjimi i tij mngjesor lidhet me zgjimin e
hershm t mms (q shkon n fshat t shkmbej nj or t vjetr
muri, t sjell si paj, me nj pul ose nj cop salloje) dhe me nisjen
ton, t neve, fmijve, pr shkoll. Ky ritual mngjesor (n sfondin
kumbues dgjohet nj kng nga "Lili Marleen", q vjen nga nj radio
fqinje), do t shrbej ktu, pr t kujtuar atmosfern familjare n
shtpin e gjeometrave t pushuar nga puna gjat viteve t pushtimit
(mngjes i varfr, lng ikoreje dhe buk e that), si dhe pr t'i hedhur
nj vshtrim "mods" s viteve 1943 - 1945, kur mbaheshin kpuc me
shoje druri, kokore dhe pallto, t prera nga batanijet ushtarake.
Fakti q im at sinte nn pallto, duke marr n sy t gjitha
rreziqet, melas4 nga fabrika "Milisi" ku punonte si puntor, ka pr
Enciklopedin po at rndsi q ka operacioni n klinikn
stomatologjike, fare pran nesh, osc trimrit e ungjit tim, Cveja
Karakashevi, lindur n Ruma, q grabiti Klubin e oficerve gjerman,
n rrugn 7 Francuska, ku punonte si furnizues. Fakti i uditshm se
gjat pushtimit, n saje t Cveja Karakaseviit, ne patm ngrn disa

4
Mlasse (fr.), mbetje nga kristalizimi i sheqerit
54
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

her krap (q e mbanim natn n vaskn e emaluar t banjs) t

marinuar me shampanj franceze, t sjell nga po ai klub i oficerve
"Drei Husaren", sigurisht nuk i ka shptuar vmendjes s redaktorve t
Enciklopedis. Po n at mnyr, si besnik t programit t tyre - sipas
t cilit nuk ekzistojn n nj jet njerzore as hollsi t
pashpjegueshme, as hierarki ngjarjesh - ata kan shnuar do smundje
foshnjore q kemi patur ne, dhimbje veshsh, bajame, fruth, zgjebe, por
dhe kur zinim morra dhe probleme t mushkrive t tim eti. (Diagnoz
q prputhet me at t doktor Djuroviit: emfizem e shkaktuar nga
teprimi me duhanin). Gjithashtu, do t gjeni edhe pankartn e ngjitur n
tabeln e afishimeve t tregut n Bajlonova, me listn e pengjeve t
pushkatuara, mes t cilve ka edhe miq t afrt t tim eti ose t njohur t
shtpis; emrat e patriotve t varur, trupi i t cilve lkundet npr
trekndshat elektrik t Terazijes n mes t qytetit; fjalt e oficerit
gjerman q i krkon "Ausweisin" e tij n bufen e stacionit t Nishit;
prshkrimin e nj martese etnike n Vlasotinci, ku qllojn me arm
zjarri gjith natn.
Betejat e rrugs n tetor 1944 jan dhn ashtu si i ka par ai, q
nga rruga"Palmoticeva" ku kalon artileria e leht; n qoshe t rrugs
sht shtrir nj kal i ngordhur. Zhurma shurdhuese e zinxhirve t
tankeve mbulon nj ast marrjen n pyetje t nj Volksdeutscher-i t
quajtur Franjo Hermann, lutjet e t cilit kaprcejn atmat e holla t
ndrtess fqinje, ku nj oficer i policis politike bn gjyq dhe
vetgjyqsi n emr t popullit. Batareja e shtn n oborrin pran e q
jehon n mnyr t that n heshtjen q zvendsohet prnjhersh me
kalimin e topave sovjetik, njolla e gjakut mbi murin q sheh im at nga
baxha e tualetit, trupi i fatkeqit Hermann n pozicionin e fetusit, tr kjo
do t shkruhet n Librin e t Vdekurve me komentarin e vrejtsit t
fsheht.
55
 DANILO KISH

Pr Librin e t vdekurve, historia sht nj shumsi fatesh

njerzore, nj bashkim ngjarjesh jetshkurtra. Ja prse, aty gjenden t
prshkruara do gjest, do mendim, do frym krijuese, do lartsi e
regjistruar, do lopat me balt, do lkundje q ka zhvendosur nj tull
nga muret n rrnim.

Vendi i puns i tim eti pas lufts, n kadastr, ku kishin filluar

srishmi t matnin territorin kombtar, ashtu si veprohet n do kthes
historike, sht prshkruar ktu me prpikri: cilsia e toks, amza
kadastrale, emrat e rinj t fshatrave t ripopulluara Gjithka sht
regjistruar, thash: balta e trash q ngjitet n izmet e kauukut, t
blera nga im at prej nj ushtari t dehur, diarreja e fort, e shkaktuar
nga qoftet e prishura n nj tavern n Ingjizha; aventura e tij me nj
boshnjake, kameriere n Sombor; rnia nga biikleta dhe plagosja n
brryla n rrethinat e Kantavirit; udhtimi natn me nj vagon kafshsh
n vijn Santa-Subotica; blerja e nj rose t majme gjat prgatitjeve t
fests s Vitit t Ri n shtpi; pirja me inxhiniert rus n Banovici;
shkulja e nj dhrnballe n fshat, pran nj pusi me ikrik; takimi ku ai
do t qullet gjer n palc; vdekja e Steva Bogdanovit, gjeometr, q hasi
nj min n lirishtn e nj pylli, me t cilin nj nat m par kishte
luajtur n bilardo; rishfaqja e kampionit t ushtrimeve ajrore Aleksi n
qiellin e Kalemegdanit; nj helmim i rnd, i shkaktuar nga alkooli i
fshatit Mrakodol; rruga me nj kamion plot e prplot n udhn gropa -
gropa midis Zrenjaninit dhe Elemirit, konflikti me shefin e ri, nj far
Shuputi n territorin fqinj t Jasa Tomicit; blerja e nj toni qymyr
"Bano-vii" dhe pritja n radh n stacionin lumor "Danubi", q n
katr t mngjesit, n nj temperatur, minus pesmbdhjet grad;
blerja e nj tryeze me syprin mermeri n tregun e vjetrsirave;
mngjesi me djath "amerikan" e me qumsht pluhur n mensn e
56
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

puntorve "Bosna"; smundja dhe vdekja e atit t tij; vajtja te varri pas
dyzet ditsh; grindja e fort midis njfar Petar Jankovi dhe nj tjetri
Sava Dragovi, q mbronin dhe i jepnin t drejt vijs s Stalinit, si dhe
gjithka q thoshin; argumentet dhe kundrargumentet e tyre (e gjitha e
mbyllur nga nj "P... t Stalinit", nn z, e tim eti).
Kshtu na zhyt Enciklopedia n atmosfern e epoks, n ngjarjet
politike.
Terrori n t cilin do t jetonte im at dhe heshtja, e cila mua m
kujtohet fare mir, ajo heshtje e rnd dhe e nder q Libri e shpjegon si
nj terror nga molepsja: nj dit, ai msoi se ky Petar Jankovii, kushri
i largt dhe koleg pune, shkonte do dit n orn gjasht t mngjesit n
godinn e policis politike t jepte sqarime (pr frymn denoncuese t
Dragoviit); ai vinte n pun me vones, me fytyr prej meiti e t enjtur
nga goditjet dhe mungesa e gjumit; dhe kjo ndodhte do mngjes, pa
prjashtim, n agim, pr rreth gjasht muaj... derisa nj dit ai u dha
emrin e disa personave t tjer q kishin br me t gabime, prsa u
prket rusve dhe kishin dgjuar Radio - Moskn.
Po i kaprcej degt e ktij lumi - grindjet, pajtimet, ikjet - gjith
at kronik familjare t prrnbledhur. Po kaprcej edhe inventarin e
sendeve q sillte im at me nj karroc t shklqyer udhtimi e q jan
prmendur te Enciklopedia. Do t kujtoj vetm radion "Orion", veprat e
plota t Maksim Gorkit, nj dafin me vazo dhe nj kade t vogl pr t
br turshi me lakr, sepse ato m duken m t rndsishme se sendet e
tjera q numrohen n Libr, duke prfshir edhe stofin e astarin q ia
pata bler un me rrogn time t par si dhe shishen e konjakut "Martel"
q ai e piu brenda nj nate.
Por Enciklopedia s'merret vetm me t mirat materiale, ajo
s'sht libr llogarie ose nj inventar, as nj list emrash si Libri i
mbretrve ose Gjeneza, mund t jet edhe kshtu; por aty flitet edhe pr
57
 DANILO KISH

jetn shpirtrore t njeriut, pr vizionin e tij pr botn, pr Zotin, pr

dyshimet e tij ndaj jets s prtejme, pr parimet morale. Ajo q t udit
jasht mase, sht ajo shkrirje e veant n llojin e vet, mes jashtsis
dhe brendsis, ajo kmbngulje pr faktet materiale, konkrete, t vna
menjher n lidhje logjike me njeriun, me at q quhet shpirti i tij.
Nse redaktort japin disa t dhna objektive, pa i komentuar - si futja e
elektricitetit n sobn prej fajance m 1969, fillimi i rnies s flokve
dhe babzia e papritur e tim eti, prgatitja e pijes me baz shtogu sipas
nj recete q jepte gazeta "Politika", - pasionin e tij t befasishm pr
pullat n ditt e tij t mbrame, ata e shpjegojn si njlloj plotsimi ndaj
nj qndrimi pa lvizur pr nj koh t gjat. Ata e kan t qart se
vzhgimi i pullave me lup s'sht gj tjetr vese nj pjes e plqimeve
t ndrydhura pr dfrime, q shpesh fshihen te qeniet e qeta e t
prmbajtura, pak t prirura pr udhtime e aventura; sht ai lloj
romantizmi prej mikroborgjezi t pashpallur e q i frymzoi tim eti
lidhjen e tij me detin. (N t vrtet, ai i kishte zvendsuar udhtimet
dhe horizontet e largta me kto peripeci imagjinare, t rehatshme dhe
interesimi i nipit t tij t madh pr botn e fluturave npr pulla, ishin
nj arsye pr t mos u dukur qesharak n syt e t tjerve dhe n syt e
vet).
Si e shihni, tashm sht fjala, pr at pjes t peizazhit t tij
mendor q gjendet fare pran grykderdhjes dhe ku varrimet e miqve e
t afrmve vazhdojn me nj rregullsi t till, sa do njeri - qoft ai
edhe m pak i dhn pr nj meditim t heshtur - bhet filozof,
megjithse filozofia sht nj prsiatje pr kuptimin e ekzistencs. I
paknaqur nga jeta e vet, i rrnuar nga smundja e pleqris q nuk
mund ta zbutin as fmijt e prkushtuar, as niprit e dashur, as qetsia
relative e jets s prditshme, ai u b grindavec, dehej prher e m
shpesh. Ather kishte kriza zemrimi t befta, krejtsisht t pakuptimta
58
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

pr at njeri t qet e me buzqeshje t mbl. Mallkonte Zotin, qiellin,

tokn, rust, amerikant, gjermant, qeverin dhe ata q kishin dhn
nj pension aq t mjer, n nj koh q ai ishte robtuar tr jetn, e mbi
t gjitha mallkonte televizionin q mbushte zbraztin e mbrmjeve t
tij, duke futur n shtpi me nj paturpsi fyese, iluzionin e madh t
jets.
T nesrmen, duke ardhur n vete dhe i shtyr nga nj keqardhje
e leht, fillonte t ushqente kanarinn mbi tarrac, duke i folur, duke i
frshllyer nj kng kur mbante kafazin lart, prpara tij, sikur tundte
nj fener n errsirn e mjerimit njerzor. Dhe pas ksaj, hiqte
pizhamet, vishej duke dihatur, vinte kapeln dhe shkonte n postn
kryesore t rrugs Takovska, t blinte pulla. Kur kthehej, e kalonte
pasditen duke gjerbur kafen, i ulur n cep t nj kolltuku, me nipin
pran, duke plotsuar albumet me ndihmn e kapseve. Ndonjher, n
astet kur binte n dshprim, ai qahej pr jetn e shkuar duke ofshar
si pleqt: po, Zoti i madh nuk ia kishte dhn mundsin t'i thellonte
dijet, ai do ta linte kt bot i paditur, pa njohur mirqenien, pa e par
vrtet detin dhe metropolet e mdha, pa mundur t shihte asgj nga ajo
q mund t shoh nj njeri i shkolluar e i pasur. Edhe udhtimi i tij n
Trieste, ishte mbyllur aq palavdishm, sa dhe pushimet e tij n Rovinj.
Ishte gjashtdhjet e gjasht vje, kur ndrmori udhtimin e tij
t par prtej kufijve. Kt her prap kishte lshuar pe nga ngulmimi
dhe sulmet tona t prsritura. Ai qe mbrojtur me argumente q nuk
ishte e leht t'i hidhje posht; nj burr i menur nuk udhton n nj
vend ku nuk njeh gjuhn, ai s'kishte prse ta mashtronte dogann,
makaronaxhinjt dhe shiantt5 nuk kishte interes t'i shihte, pra, plqente

5
Nga Chianti (fr.), krahin e Italis, banort e saj
59
 DANILO KISH

m tepr t pinte n shtpi nj shishe t mir vere Mostari ose ver t

bardh Prokupaci, nga e zakonshmja.
Sidoqoft, ne e detyruam t nxirrte pasaportn. Ai u kthye nga ai
udhtim i pezmatuar dhe me humor t keq, me pamje mshiruese, i
prishur me mmn time; kpuct q i kishte bler ajo, nuk i kishin rn
mir dhe i bnin flluska, dogana vendore e kishte kontrolluar thuajse n
hyrje t Beogradit, duke ia br plakat lesh e li.
A duhet t saktsoj se ai udhtim n Trieste dhe breshri para
hotelit " Adriatico" , kur rrinte pa adr posht nj strehe, me pamje t
prhumbur si nj qen i lagur (gjat kohs q ime m krkonte n raftet
e kpucve n Ponto Rosso), a duhet t saktsoj q n Librin e t
vdekurve, gjith kjo, z vendin q meriton ky episod. I vetmi
ngushllim n kt udhtim t zymt, ishte blerja e farrave t luleve n
tezgn e nj shitoreje. (Faleminderit Zotit, q lulet ishin t vizatuara n
qeskat prkatse dhe mimi dukej mir, kshtu q u shmang do lloj
debati me shitsen). 'sht e drejta, n kt koh D.M. i ishte kushtuar
rritjes s luleve "zbukuruese", ashtu si e saktson Enciklopedia.
(Vazhdon nj inventar lulesh npr saksi apo n kopshtin e vogl mbi
tarrac nga ana e oborrit ose n ballkon nga ana e rrugs). N t njjtn
koh, nga nj lloj "infektimi" lulor, gjat kohs s lir, ai zuri t
pikturonte motive lulesh kudo npr shtpi. Ky shprthim i papritur i
dhuntive t tij prej piktori, erdhi krejt rastsisht. I paknaqur - ashtu si
ishte i paknagur me gjithka - nga mnyra sesi nj oficer n pension, u
shfaq bojaxhi ndrtesash e q e kishte lyer banjn (duke frshllyer nga
mngjesi n dark kngn "Marshi i partizanve" q rimonte me lvizjet
e furs s tij) dhe i kishte br muret tr njolla,- im at iu vu puns
dhe prveshi mngt. Para pamundsis pr t zhdukur njollat e errta,
ai vendosi t'i mbulonte me nj llak, duke ndjekur shenjat e lagshta.

60
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Kshtu lindi lulja e par e banjs, nj dredhz e madhe ose nj zambak,

vetm Zoti e di far ishte.
Ne t gjith e lvduam ngrohtsisht. Fqinjt ia behn t sodisnin
dhuntin e tij. Madje, edhe nipi q e donte m shum, i shprehu
adhurimin e tij t sinqert. Dhe kshtu nisi e gjitha. Pastaj i erdhi radha
dritares n banj, q ai e zbukuroi me lule t vogla fushe, ngjyr lule
gruri, duke e ln t pambaruar, edhe pse ai motiv lulor, i pikturuar
drejtprdrejt mbi xham, n form t pjerrt, krijonte iluzionin e perdeve
q i tund era. Q nga ky ast, ai pikturoi nga mngjesi gjer n mbrmje,
pa u lodhur, me nj cigare n buz. (Dhe n qetsi dgjoheshin
mushkrit e tij t fishkllenin si kacek). Mbuloi me lule q pak
prngjanin, valixhet tona t vjetra, krejt t grvishtura, abazhurin prej
porcelani, shishet e konjakut, vazot me xhama t trash, poat e
Neskafes dhe kutit prej druri t cigareve. N nj sifon t madh sode,
ai shkroi n fundin bojqielli, emrat e kafeve beogradase, me at tip
shkronjash q prdoret zakonisht pr ishujt n hartat gjeografike:
Briont, Grykat e Kotorrit, Mllenja, Detari, Aurora, Kafeja Serbe,
Porta e Vidinve, Porta e Stambolllit, Skadarlija, Tri Kapelat, Shtat
Ditt, Marshi i Drinit, Kalemegdani, Fati i Mbram.

Redaktort e kujdesshm t Enciklopedis nuk e kan shmangur

fare faktin e uditshm q ai vdiq n ditlindjen e dymbdhjet t nipit
t madh. Po ashtu, ata kan shnuar kundrshtimin e tim eti pr t'i vn
nipit t vogl emrin e tij. Ne patm menduar ta prkdhelnim disi
sedrn e tij e t'i dshmonin dhembshurin ton. Por ai u knaq t lvizte
pak buzt dhe un pash si i kaloi n sy hija e largt e ktij tmerri, q
duhet t'i ket vettir pas syzeve nj vit m von, kur pati bindjen pr
fundin e tij t afrt. Kt vazhdimsi t gjallsh dhe t vdekurish, kt
mit t prbashkt t kmbimit t brezave, kt ngushllim t gjor, q
61
 DANILO KISH

njeriu e ka shpikur pr t pranuar m lehtsisht iden e vdekjes, im at e

ndjeu n at ast si nj fyerje; sikur, me kt akt magjik t transmetimit
t emrit t tij te nj i sapolindur, duke qen edhe njqind her nga mishi
i tij, at po e shtinin n varr. Por un nuk e dija n at koh se ishte
zbuluar dika tepr e dyshimt rrz kofshs dhe se ai e kishte parandier
ose ndoshta e dinte me siguri q, n rropullit e tij, elte si e ushqyer
nga kjo gung, nj bim helmuese e panjohur.
N nj nga kapitujt e fundm, Enciklopedia riprshkruan
zhvillimin e ceremonis mortore, prmend emrin e priftit q i fali
mkatet, jep kurorat, listn e atyre q e shoqruan pr n kish, numrin
e qirinjve q u ndezn pr shptimin e shpirtit t tij dhe tekstin e
njoftimit nekrologjik te gazeta Politika.
Fjalimi i prmortshm, i lexuar para katafalkut nga Nikola
Besevi, nj koleg i tij i hershm n drejtorin e Kadastrs ("Shoku
Gjuro i ka shrbyer me nder atdheut, si para lufts, gjat pushtimit dhe
pas lufts, n epokn e lavdishme t rindrtimit dhe ndrtimit t vendit
ton t varfr, t djegur e shkatrruar"), sht riprshkruar ktu
trsisht, sepse, megjithse ka teprime dhe rndomsira, fjalimi i
Beseviit, mbajtur para qivurit t shokut t fmijris dhe kolegut,
padyshim, prmbyllte dika nga mesazhi dhe parimet q ngrinte lart
Enciklopedia e t Vdekurve ("Kujtimi i tij i prjetshm do t rroj n
shekuj. Lavdi dhe paqe pr t!")
Ja, ky mund t ishte fundi, ktu mbarojn edhe shnimet e mia.
Nuk do t citoj inventarin e trishtuar q ai la pas vetes: kmisha,
pasaport, letra, syze. (Dhe drita e dits shklgeu dhimbshm n xhamat
e zbrazt, t sapodal nga kllfi); gjithka q i dhan mms sime n
spital t nesrmen e vdekjes s tij. Sepse e gjitha sht shkruar me
besnikri n Enciklopedi, nuk mungon as shamia e dors, as paketa

62
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

"Morava", as numri i gazets Politika Magazine me fjalt kryq,

mbushur pjesrisht me dorn e tij.
Gjejm pastaj emrin e mjekut, t infermiereve, t vizitorve,
ditn dhe orn e operacionit, (kur doktori Petrovi e hapi dhe e mbylli,
pasi vrejti se ndrhyrja ishte e kot: smundja e keqe tashm kishte
prekur organet jetsore). Un nuk kam forc t'jua prshkruaj
vshtrirnin, me t cilin ai u nda prej meje n shkallt e spitalit, nj apo
dit para operacionit; aty lexohej njhersh nj jet dhe gjith llahtaria e
vetdijes s vdekjes t vdekjes q mund t provoj nj i gjall.

Pra, i br akull dhe me lot, ia dola t shfletoja, n disa or, tr

ato faqe q i ishin kushtuar atij. E kisha humbur iden e kohs. A isha
n at bibliotek t ftoht q prej nj ore apo tashm ishte drit jasht?
E thash, kisha humbur trsisht iden e kohs e t vendit. Kisha
nxituar t shnoja sa m shum gjra q ishte e mundur pr tim at, pr
t pasur, n ort e dshprimit nj prov q jeta e tij nuk kishte qen e
kot, se kishte ende njerz mbi dhe q shkruanin dhe i jepnin vler do
jete, do vuajtjeje, do ekzistence njerzore. (Sidoqoft, ky ishte njfar
ngushllimi, sado i vogl qoft).
N faqet e fundit q flisnin pr t, vura re, papritmas, nj lule,
nj lule t uditshme q njher m'u duk si vizatim i gdhendur ose si nj
ravijzim skematik i nj bime t ruajtur n botn e t vdekurve, si nj
gjedh e nj bimsie t zhdukur. Megjithat, nga teksti shoqrues,
msova se ishte fjala pr motivin lulor kryesor t pikturave t tim eti.
Zura ta kopjoja me nj dor q dridhej, at lule t pazakonshme. Ajo
ngjante, para s gjithash, me nj portokall t qruar e t hapur, mbushur
me vija t holla t kuqe si kapilar. N ast u zhgnjeva. I njihja mir
vizatimet e panumrta me t cilat im at kishte mbuluar muret, drrasat,
shishet dhe kusit e shtpis, por asnj nuk ngjante me kt. Shiko,
63
 DANILO KISH

thash, edhe ata mund t zhgnjehen. Pastaj, pasi kisha kopjuar kt

portokall t madh t qruar, prshkova paragrafin e fundit, duke nxjerr
nj klithm. U zgjova qull n djers. Shkrova shpejt gjithka q mbaja
mend nga ajo ndrr. Dhe ja far mbeti E dini ju far thoshte
paragrafi i fundit? Q D.M. kishte filluar t pikturonte, n astin kur
ishte shfaqur tek ai simptoma e par e kancerit. Dhe se mnyra e tij
ngulmuese pr t vizatuar motive lulesh, prputhej me prparimin e
smundjes. Kur ia tregova vizatimin doktor Petroviit, ai, jo pa habi, m
vrtetoi q tumori n barkun e tim eti kishte tamam at pamje e q
zhvillimi i tij kishte zgjatur pa dyshim shum koh.

64
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

LEGJENDA E T PRGJUMURVE

Ata qndruan n shpell treqind vjet,

t cilve iu shtuan edhe nn vite t tjera.
Kurani, XVIII, 25

Ata dergjeshin n shpin, n tunikat e tyre prej leshi t ashpr e t

lagsht, tashm t mykura e t holluara paksa nga lvizjet, nga
rrotullimet, nga frkimi i kockave n vendet ku trupat e tyre iknin
qimet e deves, nn qaf, posht shpatullave, nn brryla, posht
legenit, nn thembrat dhe nn pulpat e ngrira si furka.
Dergjeshin me duar t kryqzuara pr lutje, si duar t vdekurish,
mbi leshin e lagsht e t ashpr, q ngjeshej posht trupave t tyre, q
ktheheshin n aste t rralla nga rrotullimet e pavetdijshme prej t
prgjumurish t lodhur, prej t prgjumurish t lodhur pr t jetuar e pr
t ecur, por, sidoqoft, prej t prgjumurish; gjymtyrt e tyre lviznin
me t vrtet, n mnyr t padukshme pr syrin njerzor dhe leshi
ngjeshej posht tyre, n vendet ku mbshtetej pas shkmbit t zhveshur
t shpells, nn peshn e gjumit t tyre e t trupave t tyre t ngurosur,
65
 DANILO KISH

n vendet ku u nnshtrohej rrotullimeve t deltins njerzore, frkimit t

kockave me lkurn e deves s lagsht e t mykur, nga shtypja e
lkurs me shkmbin e shpells, t ashpr si diamanti.
Dergjeshin me qetsin e tyre prej t prgjumurish t mdhenj,
por lvizjet e gjymtyrve n errsirn e kohs, hollonin posht tyre
leshin e lagsht, brenin qimet e deves q grisej n mnyr t
padukshme, ashtu si uji, aleat i kohs, q grryen zemrn e sert t
gurit.
Ata dergjeshin n shpin, n shpelln e errt t malit Celius, me
duart t kryqzuara pr lutje, si duar t vdekurish. Dergjeshin t tre:
Dionisi, miku i tij, Malhusi dhe pak m larg tyre, Gjoni, bariu fatlurn
me qenin e vet, t quajtur Qitmir.

Nn qepallat e tyre, t rnduara nga gjumi, nn qepallat e lyera

me balsam dhe me helm gjumi, nuk mund t shihej hnza e gjelbreme
e syve t tyre t vdekur, sepse errsira ishte e thell, errsira e lagsht e
kohs, errsira e shpells s prjetsis.
Prgjat faqeve kube t shpells, djersinte uji i prjetshm, pik-
pik dhe rridhte me nj murmurim t mezidgjueshme n venat e
shkmbit, si gjaku n venat e t prgjumurve dhe, koh pas kohe,
ndonj pik binte mbi trupat e tyre t topitur, mbi fytyrat e ngurosura,
ndiqte rrudhat e ballit dhe derdhej n lugun e veshit, ndalej n hullizat e
rrumbullakta t qepallave, rrokullisej mbi kokrdhokun e gjelbrem t
syve si lot akulli dhe rrinte pezull nj ast, n qerpikt e shtangur.
Por ata nuk zgjoheshin. T shurdhr, me dgjimin t vulosur nga
gjumi i rnd dhe rrshira e errsirs, ata rrinin shtrir, t palvizur,
kredhur n hijen e qenies s tyre, hije e kohs dhe e prjetsis, q
kishte ngurosur zemrat e tyre prej t prgjumurish, q kishte ndalur

66
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

frymn dhe lvizjet e mushkrive t tyre, q u kishte ngrir rrjedhjen e

gjakut n vena.
Vetm flokt dhe mjekra e tyre rriteshin ende, t ushqyera nga
lagshtira e guvs dhe nga palvizshmria e trupave, t ngacmuara nga
hiri i harress dhe nga furia e ndrrave, rriteshin, gjithashtu, pushi i
trupave t tyre dhc pushi nn sqetulla, n mnyr t padukshme, ashtu si
uji q ndrton e shkatrron n mnyr t padukshme, rriteshin edhe
thonjt e tyre, duke nxjerr krkllima t thata.

M i riu, Dionisi, q kishte n zemr nj trndafil dhe ishte

shtrir midis bariut Gjon dhe mikut t tij Malhus, u zgjua i pari,
papritur, si i fshikur nga fryma e kohs dhe nga kujtimet. Gjja e par
q dgjoi, ishte lotimi i murit prgjat kubes s guvs, e para gj q
ndjeu ishte nj smbim n zemr. E prmbytur n heshtje, vetdija e tij
prej t prgjumuri t lodhur, vetdija e tij e zhytur n errsirn e lagsht
t guvs, nuk mund t ftillohej menjher, sepse trupi i tij ishte i mpir
nga pushimi i gjat dhe shpirti i ishte turbulluar nga ndrrat.
Ai shqiptoi n shpirtin e tij emrin e Senjorit, Zotit t tij dhe
emrin e mbl t Priskas, pastaj u kujtua pr gjithka q kishte ndodhur,
u kujtua me tmerrin e vdekatarit dhe me lumturin e t dashuruarit.
Sepse ajo q kishte ndodhur me shpirtin e tij dhe me trupin e tij, tashm
ai nuk e dinte se kur, i ngjante si ndrr, ndoshta ishte ndrr, makthi i
jets dhe makthi i vdekjes, makthi i dashuris s pashuar, makth i kohs
e i prjetsis.

67
 DANILO KISH

Ai ndiente bri tij, n t majt e n t djatht, trupat e ngrir n

nj gjum t rnd, trupat e Gjonit, bariut, dhe Malhusit, mikut t tij, i
ndiente mir, se ata flinin pa dihatjen m t vogl dhe pa m t vogln
lvizje, memec si mumje, madje pa arom trupash njerzor, pa
kutrbimin e kalbsirs njerzore; ai ndiente pranin e imaterialitetit t
tyre dhe e kuptoi se, diku n t majt, n kmbt e Gjonit, ishte trupi
jotrupor, i br mumje, i qenit t bariut, me putrat e prparme t shtrira
prpara, kishte fjetur pran t zot, roj e humbur n gjumin e vdekjes.

Me trup t ngrir e me gjymtyr t mpira n mbulesn e lesht

t vjetruar, lagshtirn e s cils nuk e kuptonte, Dionisi hapi me
vshtirsi gishtat e duarve t kryqzuara, gishtat e duarve t mpira nga
gjumi dhe palvizshmria e q dukeshin t ngjitur njri me tjetrin dhe u
kujtua pr trupin e vet dhe materialitetin e tij, u kujtua pr zemrn q po
gjallrohej, n t njjtn koh, i gjallroheshin rropullit dhe
mushkrit, syt e mbyllur nga gjumi i rnd dhe organi i tij seksual, i
fjetur dhe i kallkanosur, po aq i largt, sa dhe mkati q ishte larg tij.
Dhe atij iu kthjellua vetdija n zemr t guvs, n errsirn e
saj t marrt dhe ngjitse, zgjati veshin n klepsidrn e prjetshme t
kohs, sepse donte ta rivendoste vetdijn dhe trupin n zemr t kohs,
t kthehej prapa, n koht para ktij gjumi e ksaj guve. Dhe kujtoi s
pari emrin e mbl t Priskas, sepse ajo banonte ndrrn dhe
zhgjndrrn e tij, zemrn e tij dhe zemrn e kohs, zemrn e gjumit dhe
zemrn e zgjimit.
68
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Fillimisht, ai nuk diti far t bnte, sepse nuk donte t'i zgjonte
shokt e vet t gjumit, bashkfajtor t lodhur e t kapitur nga t njjtat
ndrra, pastaj u zhyt me vetdije t plot n lumin e kohs, pr t ndar
gjumin nga zgjimi, pr t kuptuar me ndihmn e vetdijes e t
kujtimeve dhe me ndihmn e Senjorit, Zotit t tij, t cilit ai i drejtonte
lutjen e vet se far kishte ndodhur.
Por asgj tjetr s'kishte ai brenda vetes, vetm kujtimin e gjumit
e t zgjimit, kujtimin prpara dhe tani; s'kishte ai brenda vetes asgj
tjetr ve errsirs s plot, si para krijimit, parajets, kur Senjori nuk
kishte ndar ende dritn nga errsira dhe ditn nga nata, kur Senjori nuk
kishte dalluar ende gjumin nga t qent zgjuar dhe t qent zgjuar nga
gjumi.
Dhe pa at trndafilin n zemrn e tij, pa emrin e mbl t
Prisks, pa kujtimin e saj t skalitur n tr trupin e tij, pa pranin e saj
n shpirt, n lkur, n vetdije, n rropullit e zbrazta, ai ende nuk do
t ishte zgjuar krejtsisht.

4
Por nuk ishte m Priska e mparshme, Priska e ndrrs q pa
atypari, ajo q e kishte gjetur n dyert e gjumit t mparshm e n
zemr t zgjimit t mparshm. Medet! Nuk ishte e njjta Prisk, s
cils ai i ishte premtuar atij pr prjetsi, nuk ishte m Priska e tij e
gjumit t nats s dikurshme dhe e zgjimit q ndodhi m par, nuk ishte
e njjta grua, q Zoti e falt, Priska, vajza e mbretit Dec, armik i
krishtrimit, nuk ishte e njjta ndrr e s njjts grua, nuk ishte Priska
e tij, e cila i ishte betuar atij pr prjetsi, por ishte nj grua tjetr q

69
 DANILO KISH

mban emrin e saj e q i shmbllente shum, por nuk ishte e njjta

Priska, edhe pse iu duk e ngjashme, por jo, nuk ishte ajo.
Dhe solli n mend kujtimin e gjall, dhembshurisht t gjall, t
imazhit t saj, imazhi i Prisks s tij, por tashm ai shihte imazhin e dy
grave t ngatrruara n nj t vetme n koh dhe n kujtimin e tij dhe
nuk kishte m aty as kufij e as caqe, sepse ato ishin br nga pluhuri
dhe hiri i dy pal kujtimeve, deltin e dy krijimeve t njpasnjshme, t
cilave gjumi u kishte futur nj shpirt, t vetin.
Dhe kto dy figura prziheshin n vetdijen dhe n kujtimin e
tij, ai formsonte deltinn nga e cila ishin br dhe, shum shpejt, nuk i
dalloi m dy grat e dy ndrrat, por nj t vetme, Priska me syt si
bajame, Priska e tij, ajo e tashmja dhe e dikurshmja, dhe ky kujtim e
mbushi me forcn dhe gzimin e mjaftueshm pr t'u shkundur nga
gjumi, por jo pr t vn n lvizje gjymtyrt e mpira, sepse ai qe
pushtuar nga frika e mendimeve t veta, n astin kur shpshtillej filli i
kujtimeve, q t prmendej pr gjithka q kishte ndodhur para gjumit.

Dhe ai pa dritn e pishtarve q, ashtu si yjet, ndizeshin sipr

kokave t tyre, n kuben e guvs dhe u kujtua dhe vuri re zhurmn e
turms s mbledhur rreth tyre, pastaj heshtjen q mbretroi nj ast, e
ndjekur nga nj klithm dhe arratia e trallisur e popullit t thjesht, kur
Gjoni, bariu fatlum, ngriti duart drejt qiellit dhe iu lut Senjorit.
A ishte kjo nj ndrr? A ishte kjo ndrra e nj somnambuli, nj
ndrr brenda ndrrs dhe, pra, m reale se nj ndrr, sepse sht e
pamundur ti nnshtrohesh provs s zgjimit, sepse sht e pamundur t'i

70
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

nnshtrohesh provs s vetdijes, meq nga kjo ndrr zgjohesh

srishmi n ndrr? N mos qoft nj ndrr hyjnore, ndrr e kohs
dhe prjetsis? Nj ndrr pa iluzione, q nuk ka pasigurira, ndrr jo
vetm e shpirtit, por edhe e trupit, ndrr me vija t pastra e t sakta, me
gjuhn dhe kumbimet e saj, ndrr q mund ta preksh, q mund eia
provosh shijen, aromn, dgjimin, ndrr me e fuqishme se gjendja
zgjuar, ndrr q shohin ndoshta t vdekurit dhe gjithka q bhet, sht
prov e gjendjes zgjuar dhe e realitetit. N at ndrr pikon gjak lkura
dhe pikon gjak zemra, trupi gazmohet dhe shpirti gazmohet, ajo nuk
prmbyll t tjera mrekulli ve jets, ksaj ndrre, nga e cila dilet pr t
shkuar drejt vdekjes.
Ata nuk patn, madje, koh t'i thoshin njri-tjetrit lamtumir,
sepse secili prej tyre, i zn me shpirtin e vet dhe me faljen e mkateve
dhe secili pr vete, pastaj t gjith n kor, zun t pshprisnin lutje me
buz t thata, sepse e dinin se turma do t kthehej, se njerzit kishin ikur
vetm t krkonin ushtart e Decit ose t prgatisnin kafaze pr
egrsira, duke ln roje n hyrje t shpells, sa koh q nuk qe gati
gjithka pr plojn, me t ciln vegjlia, turma e pafe, do t knaqej.

Pastaj njerzit u kthyen me pishtar dhe fener q ndriuan

shpelln me nj drit t re e t fuqishme, u kthyen duke knduar kng e
psalme; disa fmij mbanin pishtar e ikona dhe shpella qe ndriuar nga
kngt mshirtare e nga lutjet e tyre, nga zrat e priftrinjve q jehonin
mbi faqet e shkmbit, ndrkoh q zrat e fmijve, t gjith una,
veshur me t bardha, ishin si nj kor engjjsh qiellor.

71
 DANILO KISH

Shpella pr nj ast u prmbyt nga tymi i pishtarve dhe

kundrmimi i temjanit, t gjith kndonin me z t lart lavdin e
Senjorit, priftrinjt dhe fmijt dhe ata t tre Dionisi, Malhusi dhe
Gjoni, bariu fatium, ata kndonin n kor me ta psalme pr lavdin e
Jezuit t Nazaretit, mrekullibrsit dhe shlbyesit.
A ishte kjo nj ndrr? A ishte vegim apo ata ishin tashm n
dyert e parajss? A ishte ky fundi i makthit e ndrrs, apo kjo ishte
ngjitja e tyre?
Ai vshtronte me shpirt t turbulluar, ashtu si edhe ata q i
shihnin t tre nga nj qoshk i lart. Dhe n dritn e pishtarve, ai pa
fytyrat e tyre dhe veshjet e tyre dhe qe shtangur, sepse ata ishin t kuq si
buburreca, sepse ata ishin qndisur me ar dhe me argjend dhe me bronz.
Dhe mbanin n duar ikona ku vezullonin ari, argjendi dhe gurt e
muar.

Ather djem t rinj, me krah muskuloz, doln nga turma, u

prkuln para tyre dhe bn shenjn e kryqit, u puthn kmbt e duart,
pastaj i ngritn nj nga nj leht si t ishin fmij dhe shkeln tokn e
shprishur t shpells, duke i mbajtur me kujdes si ikona, duke i ikur
paksa me duart e tyre t fuqishme, ndrkoh q turma ndrionte hapat
dhe rrugn e tyre, duke knduar do ast psalme pr lavdin e Senjorit.
N krye t varganit ata mbanin Gjonin, bariun fatlum: ai i
kishte duart t kryqzuara dhe murmuriste lutjen e vet t thjesht, q
Zoti e plqen m shum se t tjerat; pas tij ata mbanin Malhusin me
mjekrn e tij t bardh, t madhe, e kishin veshur edhe at me rroba t

72
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

elta zbukuruar me ar, pastaj vinte ai, Dionisi, q lkundej ngadal, si

n nj bark, n kraht e fuqishm t atyre q e mbanin.
Po kjo a ishte ndrr?
Dhe ai pa kokat e qethura t djelmoshave, n supet e t cilve,
mbi nj shtroj, pushonte trupi i tij, q i ngjante edhe atij vet, i leht si
trupi i nj fmije apo i nj plaku pa fuqi; a ishte ndrr edhe kjo ngjitje?
E ato kng e ata sy djemsh t rinj q e mbanin, pa guxuar t hidhnin
vshtrime drejt tij, aq sa ai shihte vetm vetulla t trasha nn balle t
ulta dhe qepalla gjysm t mbyllura nn qerpik; dhe qafa t forta e t
zhveshura, t ndriuara nga nj rreze drite, zverkun e atyre q, para tij,
mbanin Malhusin, duke ngjitur t prpjetn, si drejt nj qielli dhe
parajss qiellore, ndrkoh q turma ecte n kmb nga t dyja ant,
duke tundur pishtart e ndezur dhe fenert dhe ai nuk guxoi t'i
vshtronte, qoft edhe nj ast n sy, pr t vn re n qepallat gjysm
t hapura kokrdhokun e gjelbrem e t zbrazt t atyre somnambu-
lve t prgjumur q, n gjum, ecnin dhe kndonin psalme dhe lutje;
q gjumi i tyre i thell, gjumi i tyre prej somnambuli, i kishte mbartur t
tre sipr vorbulls prej guri t shpells, duke kaprcyer prrenj t thell
dhe rrug t vshtira rrshqitse, salla t mdha e t gjera si dhe tempuj
me myshk n kalirnet e ngushta posht kubeve t ulta.
Dhe prej nga u vinte atyre ai hap i sigurt, ajo qetsi sublime, me
t ciln kaprcyen gjith pengesat e rrezikshme, duke i ngritur me
shkathtsi dhe zotsi, duke i ikur paksa me duart e tyre t forta?
M kot prpiqej ai t kthjellonte dyshimet e veta, t haste nj
vshtrim, nj sy njerzor, n t cilin do t shihte imazhin e vet, n t
cilin do t gjente vshtrimin e vet, pasqyrimin e provs q ndrra kishte
pushuar. Po t ishte ashtu, s paku, do t kishte mundur t kapte nj
vshtrim fmije, t njrit prej atyre engjjve me tunik t bardh, q
rrinin n t dyja ant e kalimit, majtas e djathtas, sipr tij, n qoshkun e
73
 DANILO KISH

kristalt, si n nj tempull; por m kot. Mbase, por atij iu duk sikur syt
e tij u prpoqn me syt njerzor dhe prej ngjlli t nj fmije, iu duk
atij sikur njri prej tyre krkonte vshtrimin e tij, q, sa kthente ai syt
drejt tij, ai e fshihte vshtrimin, ulte mbi sy perden e qepallave t rnda
dhe qerpikt e dendur, gjith duke vazhduar t kndonte psalmin e vet,
tashm me sy plotsisht t mbyllur, me gojn e rrumbullakt, t hapur
shum si t nj peshku dhe ai, Dionisi, ndiente n at vshtrim t
fshehur, n at goj peshku, hipokrizi, nj munges t dshiruar, dyshim
ose respekt ose edhe plogshti prej somnambuli.
Sepse kshtu mund t ecin somnambult, t drejtuar n buz t
humners nga nj dor e pushtetshme, nga guximi i atyre q nuk shohin
gremina posht tyre, nga marrzia e atyre q prfshin forca e hyjnitetit
t tyre, t mom, forca pagane e trupave t tyre q kujtohen ende nga
besimi i t parve, adhurues t hns: hapi dhe duart e tyre t zgjatura,
duan t thon adhurim pr hnn, perndeshn pagane, q e thrrasin
shpirtrat e t parve, sepse ky udhtim sht thirrje e gjakut dhe thirrje e
kohs; dhe ai nuk guxon t shqiptoj nj fjal, nga frika se i zgjon kta
pagan t prgjumur, kta somnambul t mbledhur n shpell pr
kremtimin e fests s tyre, t perndeshs s tyre pagane, sepse jasht
n qiell, me siguri shklqen hna e plot.

Dhe ai ruhet shum t mos shqiptoj as edhe fjaln m t vogl,

prve lutjes q pshprit me vete, duke lvizur me vshtirsi buzt,
sepse edhe ai ka frik t zgjohet nga kjo magjepsje somnambulike, ku

74
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

ishte rrezik t fundoseshin t gjith n greminat e errsirs, sipr t

cilave ata po e mbanin tani, duke shkelur, pothuaj n mnyr t heshtur,
tokn e lagsht t shpells s ndriuar nga pikat e ujit vezullues; zri i
tij dhe zgjimi i tij do t'i trhiqite t gjith n fund t gremins s
errsirs, nga ku po e trheqnin tashm me forcn e krahve, duke
ngjitur brinjn edhe ata t gjith do t kishin rn, nga tmerri i zgjimit,
n honin e ar posht tyre, n grykn e errt t shpells s paarrit-
shme, madje, edhe n dritn e pishtarve, por q greminat dhe honet e
pafundme peshojn mbi vetdijen e tij t zgjuar prej somnambuli: ai
dgjon nj gur q rrokulliset nn kmbt e zbathura t atyre q e
mbajn, q q prshkon faqen shkmbore, duke krcyer nga shkmbi n
shkmb, nj rnie kumbuese dhe marramendse, pastaj, prher e m
tepr e mbytur dhe e ngadalsuar e q vdes s fundi si jehon; zhurma
nuk sht ndalur, por sht shuar, sepse guri nuk ka prekur n fund, aq
m tepr q s'mund t arrij vetdijen e tij gjysm t fjetur, gjysm t
zgjuar.
A sht ndrr apo iluzion somnambulik i vetdijes gjysm t
prgjumur, nj ndrr e trupit t tij pagan, sepse, duke rrjedhur nga
strgjyshr pagan, adhurues t perndeshs-hn, t perndeshs hn
e plot, tashm e thrrasin t part e tij. Me siguri, jasht shklqen hna
e plot ose hna e re n qiell, shpirtrat e t parve zgjohen, shpirtrat e t
parve dhe t part e t parve, i thrrasin trupit t tij pagan, orvaten ta
trheqin gjakun e tij pagan.
Ose t themi, a mos sht ngjitje e shpirtit t tij, asti kur shpirti
l trupin, ku shpirti kristian ndahet nga trupi pagan, dhe trupi mkatar
nga shpirti mkatar, nga shpirti, t cilit iu dha bekimi e iu faln
mkatet?
A sht ndrr, ai qen q e bartin pran Gjonit, duke e peshuar
n kraht e tyre si Qengjin Hyjnor dhe ai fmij q shtrngon te zemra e
75
 DANILO KISH

tij, si qengj t zgjedhur si blatim apo idhull pagan, duke e mbartur npr
gremina dhe hone, duke e shtrnguar n zemr si Bari i Mir, me sy t
mbrthyer n tok, pa guxuar as ai t shoh syt e kaltr n t gjelbr e
t turbullt t Qitmirit, t mbuluar nga perdja e gjumit, syt e tij t kaltr
e t gjelbr si nj aguridhe, syt e tij gjysm t hapur, pothuajse t shuar
e t verbr. Ai, Dionisi, jo se jo, nuk guxon t trheq vshtrimin e
Qitmirit, ndonse fmija me qenin qndruan anash tij, q t kalonin
npr galerin e ngusht ata q e mbartnin, t prkulur m dysh, duke
ecur thuajse me katr duar; dhe ai, Dionisi, ka ndjesin se rri pezull mbi
gur, gjithher n t njjtin vend, gjysm i ulur, me kokn paksa t
ngritur e i mbshtetur n shpinn e njrit prej atyre q e mbajn dhe
dgjon vetm gulirnn e atyre q e mbartin. S'ka m fmij, as Qitmir,
sepse fmija sht ndalur para gryks s ngusht t shpells, pr t ln
q t kalonin njerzit q bartnin ata t tre, Gjonin, Malhusin dhe at,
Dionisin; fmija sht ndalur me vshtrim prtok, n hyrje t galeris,
pret radhn e vet, duke shtrnguar n krah Qitmirin me sy blu.

Nga t dyja ant e kaless s ngusht deprtonte nj drit

frglluese, q dallohej me vshtirsi prapa tij, por prpara, atje, n fund
t galeris prher e m e fuqishme, e cila futej midis dhmbve t
mpreht dhe nofullave t mdha e t hapura t Polifemit, sepse ishte
tamam kjo, pa asnj dyshim, hyrja e shpells s dikurshme, q e
kujtonte tani, ashtu si kujtohej pr ngjarjen q u kishte treguar Gjoni,
bariu fatlum, ather, gjat gjumit t par dhe t parit zgjim; kalimi

76
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

ishte zgjeruar, ose, s paku, ashtu dukej, dhe ai mund t shihte q lart
supeve t bartsve t tyre, se faqja e shpells ishte prer n at vend, ai
shihte nofulln e hapur me dhmbt e dal, t ndritshm e t thyer,
kristalor e t bardh n majat e tyre, t prer shtrembr, tani s'ka
shum koh, krejt t bardh e t shklqyer si kripa.
A ishte ndrr kjo?
Ata t gjymtuar q filluan ather t hiqeshin zharg te kmbt e
tyre, t prdridheshin si krimba, pr t'u puthur kmb e duar, prpara se
bartsit e tyre t fuqishm t'i kishin nxjerr prfundimisht nga shpella.
A ishte ndrr kjo hyrje e shpells q ai e njihte mir, me kubet e saj t
ndragura, me vizatime t gdhendura, kuptohet prej barinjve, me gur
ose me thik n shkmbin e ashpr, sepse dikur aty kishte idhuj t rrem
dhe koka gomarsh, t vizatuar npr mure nga dora mkatare e
barinjve dhe kishte ather, n faqet shkmbore, nj boj njeriu lartsi,
vizatime t pahijshme dhe er t pgrash njeriu.
Dhe ja, tashm ato vizatime t turpshme e ato koka gomarsh
ishin zhdukur, ende shiheshin mbi gur gjurm t freskta n vendet ku
ishin frkuar e grryer dhe kutrbimi i t pgrave t njerzve n t, nuk
ndihej, gjithashtu ajo ishte pastruar dhe fshir prej ktyre njerzve; n
faqet e shpells flakronin tashm fenert dhe pishtart me rrshir
aromatike, q binte npr t ara, kubeja ishte zbukuruar me lule, me
kurora dafine dhe me ikona veshur me ar edhe trualli, po ashtu, ishte
mbuluar me nj shtroj lulesh q e shkelnin me kmbt e tyre t
zhveshura bartsit e tyre, ndrkoh q shumica kndonte psalme dhe
murmuriste lutje.
T verbrit dhe sakatt zvarriteshin me kmbt e tyre si krimba,
puthnin trupat e tyre dhe luteshin me fjal t rnda e t tmerrshme. Ata
luteshin n emr t dashuris dhe t besimit, t diellit e t hns, t jets
e t vdekjes, t ferrit e t parajss, ata luteshin dhe faleshin t'u kthehej
77
 DANILO KISH

shikimi, t'u shroheshin plagt dhe kmbt e tyre t vdekura, t'u vinte
drita e diellit dhe e shpress.
A sht ndrr apo makth, ata t gjymtuar q krkojn e luten,
ata fatkeq q luftojn me goditje paterice dhe irren deri n gjak e n
prdllim pr shrimin e tyre, ndrr sht kjo? Pafuqia e tij pr t thn
edhe nj fjal, pr t br fardo qoft pr ata fatkeq, pr ata t
gjymtuar, t cilt i largojn nga rruga dhe i shtyjn tutje djelmosha t
fuqishm, qofshin t verbr e t pafuqishm, alaman e t paralizuar,
ndrr sht kjo? Pamundsia pr t kuptuar gjith kt mrekulli, kt
dhimbje dhe kt pafuqi q sht e tij, paaftsia pr t br dika pr ata
fatkeq q krkojn e luten, pr t'u treguar pazotsin e tij, pr t
krkuar mshiren e tyre, pr t'iu lutur t thon nj fjal njerzore, pr
t'iu prbetuar q ta besojn, q t besojn n pafugin e tij, pr t fituar
prkrahjen e tyre nga betimet dhe lutjet, q t'i thon far po i ndodh,
nse gjith kjo s'sht gj tjetr ve ndrr, ata sy t vdekur e t verbr
q ngrihen drejt tij, t zbrazt e t llahtarshm n rrokullimn e tyre t
prgjakshme dhe t neveritshme, syt e tyre t verbr q e krkojn dhe
e gjejn, sepse jan t vetmit sy q ka mundur t shoh, t vetmit sy t
kthyer drejt tij, q kan marr mundimin t kthehen drejt tij, sepse
vetm t gjymtuarit zvarriten me cungjet e tyre e i puthin kmbt me
buzt e ngrira. Por edhe ata nuk ia kan pranuar vshtrimin, edhe ata e
prqafojn dhe i luten pa e par dhe pa e vshtruar, duke ngritur drejt tij
vetm krahun e tyre t kputur, me nj gjysm shtrngimi, duke
bashkuar patericat e tyre n nj gjysm lutjeje t lemerishme, t
ndrprer n brryl, n palat dhe t qepurat e prbindshme t
gjysmgjymtyrve t tyre t sakatuara.
A sht makth, kjo ngjitje e tij? A sht makthi i purgatorit q
duhet t kaprcej trupi, a sht ndshkimi i mbram dhe i fundmi

78
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

qortim pr nj trup mkatar, kjo sken tmerri njerzor, me qllim q

shpirti, para ngjitjes s tij, t mund t sjell ndr mend ferrin?
A sht makth apo vetm kalvar i trupit t tij dhe i shpirtit t tij,
vet ferri nga ia kan sjell trupin pr ta nxjerr n diell dhe pr ta
aplyer, ndrkoh q kjo lutje dhe kto kng t prshpirtshme, kjo
drit dhe kjo ecje n maj t krahve, mbi flatra engjjsh, sht vetm
tundimi i fundit q i jepet shpirtit mkatar, me qllim q ai t kujtoj
parajsn e humbur, kopshtet e parajss dhe mblsit e parajss, q nuk
i ka merituar; dhe Senjori e shoqron mbi flatra engjjsh t zhgnjyer,
prgjat atyre kopshteve, ci shpirti i tij t ndiej endjet dhe knaqsit,
q ai t ndiej aromn e temjanit e t olibanit 6, butsin e lutjes, q t'i
ket edhe m t durueshme vuajtjet e ferrit, sepse n kujtesn e tij,
oshtijn lutjet dhe kngt, sepse n kujtesn e tij shprndahen aromat e
pishtarve me rrshirn kundrmuese dhe t temjanit, sepse n kujtesn
e tij jeton drita, dyshimi i drits qiellore?

10

A ishte ndrr? A ishte ndrr ajo drit e dits, ajo drit q e

prmbyti befas, kur njerzit u larguan nga hyrja e shpells, kur u hap nj
e ar n murin e turms s mbledhur rreth e qark e ather qe nj drit
e re, pa dyshim, nj drit hyjnore, drit e harruar, njhersh e largt dhe
e afrt, drit e nj dite t diellzuar, drit e jets dhe e shikimit t kulluar.
N fillim, qe kubeja blu e qiellit, e largt, e lar n shklqimin e
vet, n kaltrin e vet, lart, prsipr koks, nj det kaltrie, i qet dhe i
lumtur, i fryr n baticn e vet; pastaj atij iu duk, gjithashtu, se n kt

6
Obilan (fr.), lloj temjani
79
 DANILO KISH

pafundsi t mbl blu qiellore pa disa re t bardha, jo qengjat e Zotit,

jo tuf, tufn e bardh qiellore duke kullotur, por vetm disa fije leshi t
bardh q lundronin n kuben blu, aq e vrtet, sa pr nj sy njerzor,
q syri i tij, t mos dyshoj pr at kaltri qiellore, aq e vrtet, sa
shpirti i tij t mos prartet.
Sepse, pa asnj dyshim, ishte drita e dits dhe, pa asnj dyshim,
ishte drita blu e qiellit t ngjitjes s tij; apo edhe kjo ishte ndrr? Ky
shklqim q e bri t mbyllte syt, madje para se ta kishte ln
krejtsisht shpelln, si nj vark n supet e fuqishme t bartsve t tij
dhe ajo drit e sprkati si me uj, dhe shpirti i tij u krodh gjer n gryk
n kt val t kaltr dhe xixlluese, si n ujin e bekuar; ai qe prmbytur
n nj vaksi t mbl, t ardhur nga kujtimi i largt i shpirtit t tij, nga
nj gjum i largt, ajo e goditi n sy si nj ndriim dhe si flaka e
flatrave t engjjve dhe ai shtrngoi qepallat, shtrngoi dhimbshm
qepallat, jo m nga shkaku i errsirs dhe i fanitjeve, por pr shkak t
drits; dhe ndjeu ndryshimin, dhe e ndjeu at nn gepallat e
shtrnguara, sepse n vetdijen e tij, diku n mes t ballit, diku pas
kocks ballore, n mes, tamam midis syve, n rrz t nervit pamor dhe,
madje, n zemr t shikirnit, frglluan shtllunga t purpurta, t
purpurta dhe vjollc, dhe t kaltra e t verdha e t gjelbra, pastaj srish
t purpurta dhe ajo, me siguri, ishte drit e jo iluzion ose ndoshta vetm
nj iluzion i t parit, por ishte drit!

11

N mos qoft edhe kjo nj ndrr e lodhur, nj iluzion i trupit,

iluzion i t parit, iluzion i nj somnambuli q kaprcen shtigjet e nats e

80
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

t hns, t agimit e t drits s hns, i cili ka hyr n ditn e drits s

nj dielli q lind, hyjni e prjetshme n luft t pareshtur me
perndeshn-hn e q vjen tani t ndaj dritn e dukshme q mashtron,
t perndeshs s rrzuar, armikes s tij; por kjo ishte drit! Jo drit
levarashe dhe e brisht q shkrrmoqet dhe prishet vet, q ndizet dhe
shuhet vet, lodhet dhe mbytet vet, duke u harxhuar n flakn e n
tymin e vet, n fgllimn e n vrullin e vet, n prushin e n urn e vet;
kjo ishte vrtet drit!
Jo drit e ftoht hne, por drit dite, drit dielli q prshkon
qepallat e shtrnguara, e cila, si flak e kuqe, futet nga thurima e
qerpikve dhe rrshqet npr gavrzat e lkurs, drit dite, e ndier n
do pjes t trupit q vrujon nga errsira e ftoht e shpells, drit e
ngroht e udibrse, drit dielli dhe burim jete!
N mos qoft edhe kjo nj ndrr e lodhur?
Ai purpur q ia prshkon menjher gjakun dhe zemrn, fillon t
regtij, gjaku fillon t vrapoj n t gjith trupin e gjak, papritmas i
ngroht e gazmor, gjak, papritmas i kuq e i gjall, ajo pallto e ngroht
dielli, me t ciln mbshtillet si me lkurn e vet t ngroht, pallto e
leht br me diell q vesh trupin e tij, sipr tuniks prej leshi t lagsht
e t akullt q i kan hedhur prsipr, ajo rrob mndafshi madhshtor.
Ose edhe ajo ishte ndrr, ajo arom toke q prshkonte hojzat
e tij t dobsuara nga gjumi i gjat dhe pushimi, ajo arom e ngroht
dheu, arom bari e bimsh, frym e but e bots dhe jets q, pas ajrit
me lagshtir t shpells, kundrmonte moll.
A ishte ndrr edhe ajo? Ajo pije e mbl e shpirtit dhe e trupit,
ai shklqim q e pengonte t hapte syt, sepse ai e kishte goditur aq fort
n ball e me nj fuqi t till, sa drita qe errsuar nga hije t kuqe e t
verdha, blu, t purpurta e t gjelbra dhe atij i duhej t'i mbante syt

81
 DANILO KISH

mbyllur, sepse nn qepalla mbretronte nj errsir e kuqe dhe e

.nxeht, sikur ta kishte zhytur kryet n gjakun e val t blatimit.

12

Ai lkundej n supet e bartsve t vet si fmij n djep apo n

shpinn e mms s vet; fmij i prgjumur n shpin t mms, npr
ara, nn diellin prvlues, me syt e mbyllur nga nj lodhje e mbl, me
ndjesin e vetme t drits s diellit mbi lkur, mbi gjymtyrt e mpira,
nn qepallat e shtrnguara.
I trullosur nga ajo drit e fuqishme dhe nga aromat, n kufijt e
vetdijes e t kujtimit, ai dgjonte lutjet dhe kngt e pelegrinve, korin
engjllor prej zrash fmijror dhe krcitjen e veglave muzikore,
rnkimet e kitarave dhe vajtimet e flauteve, duke u lshuar i tri n
kngn q oshtinte, mes tingullit jehues t trumbetave t engjjve.
I lar me tinguj prher e m t rinj, me z turme, ankime dhe
lot, me mallkime dhe lutje, i mbajtur n flatra aromash prher t reja,
arom turme e djerse, q iu fut me shpejtsi n hund, n astin kur,
prmes cips s akullt t trupit t tij t balsamosur me lagshtir dhe
errti, gjaku i ngroht i diellit zuri t rridhte dhe ai ndjeu ern e rnd t
bartsve, ern e kokave t tyre t rruara e t sqetullave t athta, ashtu si
ndjeu ern e harruar t qeve, n astin kur i vendosn t tre n nj karro
t mprehur, q e kishin shtruar me lkur t but qengji.
Me kok t mbshtetur mbi jastk t rehatshm, ai ishte shtrir
n karro si n nj vark dhe dgjonte krismn e rrotave, krismn e leht
dhe prtace, trazuar me kng dhe qarje. Kur liroi paksa qepallat, nn t
cilat hyri drita e dits, duke prshkuar me dhembje kokrdhokun e syrit,
82
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

tamam si nj teh eliku, vuri re, anash, n t djatht e n t majt,

fytyrat e Gjonit e t mikut t vet Malhusit, fytyra me shprehje memece e
t zbrazt, si ishte, natyrisht, edhe fytyra e vet, pa syt e tyre gjysm t
hapur e t kredhur, edhe ata, n blun e qiellit, si n mrekullin e
krijimit.
A ishte edhe kjo ndrr? Kjo palvizshmri e ngroht dhe kjo
qetsi e papritur, kjo braktisje si e nj fmije, si e nj kafshe n diell e
n dritn e dits, me sy t kthyer drejt kups qiellore, drejt kups
qiellore blu dhe tashm pa asnj re, nj blu e harruar, blu lodhse, blu e
mahnitshme e kups qiellore.
A ishte edhe kjo ndrr?
Dhe ai ndjeu gzimin e trupit t tij, t liruar nga cipa e errsirs
s lagsht, veshtullore, ngjitse, gzim prej fmije i trupit, i rropullive
dhe i kockave, gzim i palcs eshtake e i palcs kurrizore, gzim prej
kafshe, gzim amfibi, rrshqanori, kur trupi n dhimbjet e lindjes
lirohet nga kufoma e vet prej errsire, nga mbshtjellsja prej
lagshtire dhe djersitjeje, nga lkura e saj e ashpr prej errsire ujore
dhe pakohsie, q deprtonin nga gavrzat, deri te epiderma e ndjeshme
dhe gjakuese dhe kshtu, helmi i gjarprit regj trupin gjer n mish, gjer
n kock, gjer n palcn kockore, duke ecur n t njjtat rrug si karroja
dhe drita e ngroht e diellit.
A ishte ndrr edhe kjo? Kjo zhytje n diell q shkulte hijet nga
palca e tij kockore, ky kullim i trupit q pshtynte nga t gjitha poret
helmin jeshil t gjarprit, q t deprtonte srishmi n mish drita e jets,
lngu gjallrues, q gjaku t merrte prap ngjyrn e kuqe.
A ishte ndrr edhe asti kur u hapn para tij muret e trasha t
varrit-shpell t tij e ku ai qe magjepsur nga drita e qiellit?

83
 DANILO KISH

13

Tashm ai mund t kridhej edhe njher n errsirn e shpells,

t kujtohej pr t gjitha kto me nj saktsi t dhimbshme, sepse trupi i
tij i ngrir kujtonte ngrohtsin, sepse gjaku i tij kujtonte dritn, sepse
syri i tij kujtonte t kaltrn e qiellit, sepse veshi i tij kujtonte kngt dhe
muzikn.
Dhe ja q, tashm e gjitha ishte prap heshtje, e gjitha ishte
prap errsir, e gjitha ishte prap topitje dhe palvizshmri, munges
lvizjesh e munges drite, por ai kujtonte, sidoqoft, dritn, kujtonte
duke mrdhir e me nj nostalgji mrshore, e teksa kujtohej, atij i jepte
drithrima si ather, n at gjumin tjetr dhe n zgjimin tjetr, kur drita
e diellit e pati goditur, kur dielli ishte ndalur te shpina e tij, i kishte
peshuar mbi veshka, kur, n at gjumin tjetr apo n zgjimin tjetr, i
kishte mbir n rropulli, i kishte urguar brenda gjakut, i kishte ngrohur
prap kockat.
Dhe ja q, tashm e gjitha ishte varr i trupit dhe burg i shpirtit,
mbretri errsire, pallat lagshtle, lagshd e gjelbr q deprtonte
zemrn dhe lkurn, palcn kockore dhe palcn kurrizore, dhe m kot
provoi ai, m kot ceku me gishtat e thar e t mpir shkmbin e akullt t
shpells, m kot hapi qepallat, m kot i preku pr t'u bindur, nse sht
vetm ndrr dhe iluzion gjith kjo heshtje e mbytur me pika uji t
padukshm, q djersin nga faqet e padukshme t shpells, kjo errsir e
grryer nga nj murmurim e dobt, m kot mban vesh ai pr t dgjuar
kngt q i kujtohen aq fuqishm, q tr trupi i tij i sjell ndrmend.
84
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Asgj; asgj, vetm jehon e zbrazt e kujtess dhe heshtja

kumbuese e shpells; zhurma e heshtjes, heshtja e kohs. Drita e
errsirs. Uji i ndrrs. Uji.
14

Duke u troshitur, karroca hyri n qytet dhe, sipr koks s tij,

lart, u ngritn kubet e portave t qytetit, duke coptuar nj ast
kaltrin e qiellit me harqet prej guri t bardh, ura t hedhura mbi
lumenj t padukshm, shtylla guri, fare afr, sa mund t'i preknin duart e
tij, ci shtriheshin pa jet pran trupit t mpir, thuajse t vdekur.
N vendin ku ishin thyer gurt, ca fije bari t gjelbr dilnin nga
harqet, dy a tri fije bari t gjelbr ose vetm nj rrnj, e bardh e
bigzuar ose nj gjethe e ndryshkur fieri t egr q mbin n mes t
gurit; jo, kjo nuk ishte ndrr! Dielli i hullzuar me vija t errta nn
kubet e portave t qytetit, bari, myshku, sa mund ta zinte dora; jo, kjo
nuk ishte ndrr.
Sepse mund t ndrrosh qiellin, ujin, zjarrin, mund t ndrrosh
burrin dhe gruan, sidomos gruan, mund t ndrrosh ndrrn zgjuar dhe
ndrrn e ndrruar, por gjith kjo nuk ishte ndrr, ky gur i bardh i
gdhendur, kto kube, ky qytet i fort.

15

Karroca e mbrehur me qe, i transportonte duke krkllitur e

duke u tallandisur nn kubet e portave t qytetit, duke prshkuar hijen
e shtpive q qarkonin rrugn, por ai i dallonte me vshtirsi shtpit;
me syt e ngritur gjithmon nga qielli, me syt e ngurosur e t
paralizuar nga meritja ose nga gjumi dhe e merrte me mend n t dyja
85
 DANILO KISH

ant, majtas e djathtas, pranin e gurit t shtpive me mur, t shtpive t

larta, kur i binte hija mbi fytyr e mbi syt e lodhur dhe e merrte me
mend pranin e gurit t karakatinave m t ulta, q s'mund ta fshihnin
diellin, q ndonse t padukshme, ishin t pakundrshtueshme dhe
reale, m reale se qielli sipr koks s tij, m reale se krcitja e rrotave
t qerres dhe zrat e turms q i shoqronte papushim, duke murmuritur
lutje dhe duke knduar psalme.

16

"O fatlumtur, ju do t'i paraqiteni perandorit!"

Jo, kjo nuk ishte ndrr; ai e kujtonte ende at z, ndoshta
fytyrn jo, por at z plot dalldi, z i thyer nga dyshimi dhe zelli.
"O fatlumtur!"
Dhe ai pa, gjithmon i shtrir e i palvizshm n qerre, pa
mjekrn e kuqrreme dhe syt e kaltr, t prirur drejt tij, prapa, kshtu
q fytyra e tij ishte n t kundrt t fytyrs s vet dhe, i prkulur, ai i
fshihte diellin. "O fatlumtur!" A i thot vrtet, atij, Dionisit, apo ndrra
dhe iluzioni luanin edhe njher n vetdijen e tij?
Duke vshtruar ngultas djalin e ri, ai vuri re me mosbesim q
syt e vzhgonin dhe krkonin vshtrimin e tij, me druajtje dhe me
frik, me njlloj paturpsie rinore.
Dhe Dionisi, duke vshtruar pa lvizur, pa ato buz t holla tek
trazoheshin n t njjtn koh me mjekrn e kuqrreme dhe lexoi n
buzt e djaloshit ato fjal, madje para se t dguarit t stamposte n
vetdijen e tij: "O fatlumtur!"
A nuk ishte kjo nj prqeshje dhe nj tallje e pastr? A nuk ishte
ky zri i ndrrs s vet dhe zri i kimerave t tij?

86
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Dhe Dionisi i tha: "Cili je ti?" Zri i vet ishte i mezidgjueshm,

kur doli nga ai prnjhersh. U duk se syt e kaltr e patn humbur tr
guximin, vshtrimi u largua, qerpikt u uln, edhe ata ishin t
kucirrernt n maj, vetm buzt u trazuan srishmi.
"O fatlumtur! Un jam skllavi yt dhe skllavi i zotit tnd!"
A ishte edhe kjo ndrr? Ato buz q zun t belbzonin dhe ajo
mjekr q u drithrua?
"Deci nuk sht zoti im!" - tha ai, i gatshm t dgjonte
vrumbullimat e luanve. Por ja, n astin kur mbylli syt pr t dgjuar
m mir vrumbullimat e luanve, fytyra e djaloshit me mjekr t
kuqrreme u zhduk dhe sipr tij u nder srishmi pafundsia e qiellit.

17

Menjher mbretroi qetsia, q vazhdonte me vaje mono-tone

dhe me kngt e turrns; krcllitja e rrotave q e troshiste n rrugt e
prishura, kishte reshtur: karroca ishte ndalur.
A ishte ndrr? Ajo prehje q pushtoi befas shpirtin e tij, pas
atyre asteve t gjata pshtjellimi dhe ata zra, dhe ato ngjarje t
jashtzakonshme; a ishin ndrr? Zrat e turms kishin heshtur,
krcllitja e qerres kishte pushuar, dhe krisma dhe frkimi i tends.
Rrezet e diellit, q gjer tani i binin krthazi n fytyr, tanim ishin
penguar nga nj streh q ai nuk e shihte. Trupi i pushonte mbi lkurat e
buta t qengjit dhe aroma e leshit i mbushte hundt, dhe aroma e
qiparisave, dhe aroma e dits me diell, dhe aroma e ngroht dhe dehse
e detit.
I prkundur deri ktu si fmij n djep, nga krcllitja e rrotave
dhe lkundja e karrocs s vogl, trupi i tij i mpir, kockat e lehta,

87
 DANILO KISH

rropullit e zbrazta, zemra e tij e kapitur, lkura e thar, i jepeshin

tashm lumturis s trupit, lumturis pr nj frymmarrje t qet; ai e
ndiente veten si nj fmij q zgjohet.
Jo, nuk ishte ndrr ajo lumturi, ai ndriim!
18

Para se t shikonte, madje, n t djatht e n t majt, madje,

para se t pyeste veten nse ishte ndrr gjith kjo, para se t mundej,
madje, t kuptonte ngjitjen e uditshme t trupit t tij n banjn plot
arom t ksaj dite, ai kujtoi emrin e mbl t Priskas dhe trupi iu
prmbyt n ast nga nj lumturi e pastr dhe ajri u lshua si nj parfum
trndafili.
O gzim!
Dhe i vetmi kujtim i trupit e i zemrs s tij n kt ast lurnturie,
t shkaktuar nga ky shkulm dehs, atje para ports s pallatit, ndrsa
turma kishte heshtur dhe krcllitja e karrocs kishte pushuar dhe
ndrsa ishte skalitur n shpirtin e tij emri i Priskas, kur kishte ndier
kundrmimin e trndafilave, ai ast, edhe njher tani, n errsirn e
shpells, n at varr prjetsie, zgjoi te ai nj turbullim t largt e t
lumtur, kujtimi fluturoi nga fryma e tij, trupi i tij u prmbyt nga nj
drit e nj ngrohtsi e largt, pastaj gjithka u b prap heshtje e shpirtit
dhe errsir e kohs.

19

Ai dergjej n errsirn e shpells dhe orvatej m kot t

rrotullonte syt, m kot thrriste Malhusin, mikun e tij, m kot thrriste
Gjonin, bariun fatium, m kot thrriste Qitmirin, qenin, thrriste m kot

88
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Zotin e tij; errsira ishte e dendur si rrshir, heshtja ishte heshtje varri
dhe prjetsi. Dgjohej vetm djersitja e ujit prgjat kubes s
padukshme, przierje e prjetsis n sahatin e kohs.
Ah, kush do t mundej t ndante ndrrn nga realiteti, ditn nga
nata, kujtimet nga kimerat?
Kush do t hiqte nj vij t pastr midis gjumit dhe vdekjes?
Kush do t mundej, o Zot, t hiqte nj vij t pastr midis s
tashmes, s shkuars e s ardhmes?
Kush do t mundej, o Zot, t ndante gzimin nga dashuria dhe
trishtimin nga kujtimi?
T lumtur qofshin, o Zot, ata q shpresojn, sepse shpresa e tyre
nuk do t humbas!
T lumtur qofshin, o Zot, ata q e din se 'sht dita e 'sht
nata, sepse ata do ta gzojn ditn dhe do ta gzojn natn si dhe
prehjen natore!
T lumtur qofshin, o Zot, ata q e kaluara ishte, e tashmja sht
dhe e ardhmja do t jet, sepse jeta e tyre do t rrjedh si uji!
T lumtur gofshin ata q shohin ndrra natn e kujtohen ditn
pr ndrrat e tyre, sepse ata do t gzohen dy her!
T lumtur qofshin, o Zot, ata q ditn e din se ku kan shkuar
natn, sepse dita u takon dhe nata u takon!
T lumtur qofshin, Zot, ata q ditn nuk kujtohen pr rrugtimin
nator, sepse drita e dits u prket!

20

Ata dergjeshin n shpin, n shpelln e errt t malit Celius, me

duart t kryqzuara pr lutje, si duar t vdekurish. Dergjeshin t tre:

89
 DANILO KISH

Dionisi, miku i tij, Malhusi dhe pak m larg tyre, Gjoni, bariu fatlum
me qenin e vet, t quajtur Qitmir.
Flinin gjumin e vdekjes.
Po ti kishe par ti, sigurisht, do tia merrje vrapit, do t zinte
lemeria.

JURI GOLEC

U ktheva n Paris pas pushimeve t pashkve. Shtpin e kam

n lagjen dhjet dhe nuk vuaj nga malli pr atdheun. N ditt me diell
m zgjojn zogjt si n Vozdovac; nga dera e hapur e kafenes dgjoj
serbt q flasin me njri-tjetrin duke shar si karrocier; n mngjes
hert, gjat kohs q ndezin motort e veturave, nga kasetofont e
vegjl dgjohen tinguj fizarmonike. Herher, nuk e di se ku ndodhem.
Hapa korrespondencn q ishte grumbulluar n kutin e letrave
dhe nisa t dgjoj mesazhet telefonike: Ana-Maria m njoftonte se sht
botuar nj kronik e re pr librin tim (megjithat un e kam lexuar).
Pastaj dgjohet muzik dhe nj e qeshur me zor; nuk shquaj ndonj z.
B.P. nga Londra vren se nuk ia ka qejfi fare t flas me hije dhe, si
rrjedhim, un duhet ta flak kt aparat. Pastaj dgjohet nj e qeshur
tjetr dhe srish muzik. Njfar Patricia Hamburger m sjell n mend
se, pas nj ekspozite, (nse e kam kuptuar qart), kam dashur ta bj pr
vete dhe i kam puthur duart. (Mundet). E m pas, dikush ka mbyllur
telefonin dy a tri her. Srish B.P. sikur nuk do t prek kurr m
telefon me dor... Pastaj, duke e kuptuar, pa dyshim, se duhet ta mbyll,
thot: "Kam dika t rndsishme pr t kumtuar. Po, bn mir ta

90
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

hedhsh n kazanin e plehrave kt aparat t mallkuar. Dua t flas me

ty, e kam seriozisht. Nuk mund t dialogoj me nj vegl!
Un doja t telefonoja dhe do her dilte nj z i shuar: "Numri
treqind e njzet e pes - njzet e gjasht - tetdhjet, shtpia e Juri
Golecit dhe e zonjs Golec, e quajtur Noemie Dastr. "Dua ta di kush
dreqin ta mbushi mendjen ta blije kt gj t llahtarshme. Prse t
duhet? Ti s'je prfaqsues firme! far pune kaq serioze paske! Prsa u
prket grave t tua, ato duhet t durojn pak. Ve ksaj, ti do t bje m
mir t shkruaje, sesa ... Vrtet ke...". Mir, por tridhjet sekonda
kaluan dhe ende s'e mora vesh se pr far gjje t rndsishme donte t
m fliste. Ljuba Jurgenson shpreh keqardhje; i kan hequr frazn e
fundit nga artikulli; teksti sht cunguar n mnyr t ndjeshme. Pastaj
zri i shuar: "T flet Juri Golec. Ime shoqe vdiq. Varrimi bhet t
martn n orn katr, n varrezn Monparnas". Pastaj zonja Ursula
Randelis; O.V.de Piran; Kristos Arvanitidis, miku im nga Selaniku.
Njfar Nadja Musti nga Belgjika dshironte t ndiqte kurset e mia
serbo-kroatisht; pyet pr kushtet e regjistrimit. Edhe njher B.P., tani
in medias res: "Thjesht desha t thosha q ne njihemi prej tridhjet
vjetsh dhe s'kemi folur kurr seriozisht bashk. Adio". E mbylli
telefonin.
Kishte, s paku, dhjet dit q Juri Golec m kishte ln
mesazhin; i drgova me t shpejt nj telegram ngushllimi. M von, u
prpoqa disa her, n or t ndryshme t flisja me t, por nuk prgjigjej
askush. Mendova se kishte ikur jasht. Pas pak, mora vesh nga Ursula
Randelis, njra prej mikeshave t tij t hershme, se ai kishte shkuar n
apartamentin e Noemis. (Ata jetonin t ndar q prej njzet vjetsh:
Ajo n Luksemburg, ai n lagjen katrmbdhjet). I rash shum her
telefonit dhe do her dilte zri i shuar: "Numri treqind e njzet e pes -

91
 DANILO KISH

njzet e gjasht - tetdhjet, shtpia e Juri Golec dhe e zonjs Golec, e

quajtur Noemi Dastr. Ju lutem Lini numrin e telefonit tuaj".
Nj mngjes ai m telefonoi:
-Jam Juri Golec!
-E gjora Noemi! E more telegramin tim?
-Po. Faleminderit!
-Kujtova mos kishe ikur jasht, - i thash.
- Ka ndodhur kaq shpejt.
-Lre, lre. T mora pr dika t rndsishme.
-Fol.
-Ti je njeri i ndjeshm, David, do t m kuptosh. (Heshtje).
-Jam ktu. Po t dgjoj.
-Ti sje si francezt-. (Papritur kaloi n rusisht): Tu poet. S`ta
them kt pr t t br gejfin. Sidoqoft, e kam shkruar te parathnia e
librit tnd. Vetm ti mund t m ndihmosh. Problemi i lekve sht i
zgjidhur. Cilado qoft shuma q nevojitet. Noemia kishte mjaft para. S'e
di n e kishe marr vesh. Ajo prodhonte filma etnografik; kjo gj i
sillte t ardhura t rnira. Pastaj, kishte eche statujat afrikane... M
dgjon?
-Sigurisht q t dgjoj. -Ajo m kishte prjashtuar fare nga
trashgimia, por e ndryshoi testamentin n astin e fundit. N spital.
Mendoi se i kisha lar t gjitha mkatet q pata br kundrejt saj. Pjesn
m t madhe ia ka ln nj fondacioni, q do t mbaj emrin e saj n
Izrael.
-far fondacioni sht ai?
-Pr studimin e tradits ifute n Europn Lindore. Q n t
vrtet sht duke u zhdukur. Por sasia q m ka ln, sht e
mjaftueshme.
-Do t nisesh?
92
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

-M duhet t rri ktu. Pr shkak t formaliteteve e t

trashgimis, t inventarit zyrtar...
-Megjithat, mos rri n at apartament. S`sht mir pr ty.
-Duhet t m ndihmosh.
Kujtova se donte ca para hua, pr sa koh q s'i qe rregulluar
trashgimia; ose ta ndihmoja pr t hequr plakat. Kishte nj bibliotek
t madhe me libra n t gjitha gjuht.
-Jam n dispozicionin tnd.
-Kupi mnje pistolet. Dhe, si t dyshonte se nuk e kisha kuptuar,
e prsriti frngjisht: M bli nj pistolet. Un s`mund t vazhoj kshtu.
-Erdha. Nga shtpia m flet?
-Po, nga apartamenti i Noemis. Ti. e di ku ndodhet. Kati i
katrt. Majtas.
Ai ma hapi dern menjher, sikur t kishte ndenjur tr kohn
duke pritur. Nga ehrja m`u duk m mir se kurr. S'kishte rrath posht
syve, sapo ishte rruar dhe fytyrn e kishte ngjyr trndafili; kishte
pamjen e atij q del nga sauna. Kishte veshur nj kostum t ri prej stofi
t holl, t prer sipas trupit, nj kmish ngjyr t elt dhe nj kravat
mndafshi, t larme. Ishte hera e par q e shihja t veshur kshtu.
Verniku i mobiljeve shklqente, dritaret ishin hapur kanat m kanat
edhe pse jasht bnte ftoht. Taketuket prej porcelani ndrinin mbi
tryez.
M ra n sy se koleksioni i skulpturave afrikane ishte zhdukur;
kishte mbetur vetm nj statujz gruaje me gjinj t mdhenj, mbi nj
etazher; midis dritareve dhe n ann prball, ishin dy vizatime
moderne, n nj sfond t bukur, t zi.
-Kam ver t mir, - tha Juri Golec dhe shkoi n kuzhin; e
dgjova kur hapi shishen. Pastaj erdhi.
-Do t pi nj gllnjk me ty. Ndryshe nuk pi.
93
 DANILO KISH

-Sigurisht, ti fle me qetsues. Edhe un prdorja, kur u ndava.

-Oh, - ai bri nj gjest me dor, - kjo s`ndryshon gj.
-Nj mjek m ka pohuar se merrte qetsues me uiski.
-E tr kjo s`ka m asnj kuptim. M duhet nj pistolet dhe jo
pilula.
-M lejo t them se edhe un kam pak prvoj pr kto gjra.
(N kohn q u ndava me Ann, kalova nj kriz t rnd. Juri Golec
m ngushllonte ather me fjal dykuptimshe, sipas msimeve
talmudike: "Ve martess, mbetet edhe nj marrzi tjetr q mund t
bj burri: t ndahet. Dhe m e keqja e t gjithave: t pendohet pr
ndarjen"). Natn flija me kies, - thash, -dhe me nj fash t zez mbi
sy. Merrja gjumndjells dhe pija. Mngjeseve zgjohesha n shtrat, si t
isha n varr. Dhe mendoja se nuk do ta prekja kurr m me dor
makinn e shkrimit.
-Ti do t shkruash ende shum gjra, - tha Juri Golec. -Sa pr
mua... M ke thn nj dit se takon gangster jugosllav ndonjher n
Monparnas. Mund t m gjesh nj pistolet nprmjet tyre. N spital,
ajo e ka ndryshuar testamentin n favorin tim. Mendonte se, me sjelljen
time kto koht e fundit...
At ast ra telefoni; ai filloi t fliste me dik gjermanisht.
Nuk e di pr 'arsye i kam prmendur n takimet e mia
"gangstert, jugosllav" n Monparnas. Nga ana tjetr, kjo ishte e
tepruar. Shumica e tyre ishin shok t shkolls s mesme dhe ata me t
cilt ktheja koh pas kohe nga nj got, nuk mbanin arm.
Megjithat, s`kisha par asnjher arm. Ata knaqeshin duke
m treguar llo-lloj historirash. Pr ndonj gj q dilte at ast nga
Selekti, apo pr nj tjetr q kujtonin se e njihja. Ishte nj trupmadh me
mustaqe. Para mesnate, ne ishim ulur n t njjtn tryez. E pra, at e
kishin vrar n mesnat me thik n Pigal. Tjetri kishte ardhur nga
94
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Korsika, dy dit m par. Ndoshta ishte ai q qe vrar, nuk e di. Nj

tjetr e kishte ngrn me tet vjet burg pr trafik armsh, vjedhje
armsh, ndrmjetsi.
- Nj nga miqt e mi, - tha Juri Golec duke u ulur prsri, - ka
afro dhjet vjet q nuk del nga shtpia. Ka provuar t vras veten;
metroja ia ka prer t dyja kmbt deri n gju. Banon n katin e tet,
s`ka kurajo ta rifilloj jetn. Pi. Prtyp pilula. Dhe pret vdekjen. Kt
m uron ti mua?
-Do ta gjej nj pistolet brenda vitit, - i thash. - M tet maj,
nj mij e nntqind e tetdhjet e tre, edhe un e kam prjetuar kt
gjendje.
-Brenda vitit! - tha ai. Un s'duroj dot as nj muaj. Madje as nj
jav.
Mendoja se nuk ishe si francezt. Prfundimisht, ti je si gjith t
tjert. As ti nuk m kupton. E prse duhet t...
-Sepse ti mbete gjall nga kampet e prqendrimit. (Ai e kishte
numrin me tatuazh n parakrah). Ja, pr kt. Ai q u ka mbijetuar
kampeve...
-Lri kampet, - tha Juri Golec. - Kampi, n krahasim me kt,
ishte thuajse lule. Edhe Rauli, ai fatkeqi pa kmb, nga kampet vjen.
Ne ishim duke pir shishen e dyt me Savinjon. I thash se vera
po m turbullonte dhe se kisha pir vetm nj kafe pa sheqer. I
propozova t dilnim e t shkonim pr t ngrn dika. Mund t
drekonim bashk. Edhe ai s`kishte ngrn gj.
-Po t ftoj, - tha ai. - Do t ham ktu pran. Duhet t jem n
shtpi s paku n orn pes. Pres vizita. Pastaj, noteri mund t vij n
do koh. Sinqerisht, dua t marrin fund kto formalitete.
Zbresim npr rrugin e dalim n bulevard. sht dit e freskt,
edhe pse dielli duket rrall mes reve. Ndihet fillimi i pranvers; tryezat
95
 DANILO KISH

e kafeneve i kan nxjerr n trotuare; grat jan ulur, me fytyr nga

rrezet, symbyllur; kan ngritur fundet gjer n mes t kofshve. Nj
zezak me pantallona t shkurtra, kalon pran nesh me patina, pastaj
prshkon rrugn si shigjet. E pash tek zhdukej prgjat bulevardit; n
shtizat e praruara t grils, dielli hedh njolla t kuqrremta, si mbi nj
plhur zjarrfiksi t Luvrit.
Restoranti sapo sht meremetuar, duket ende i ri. Npr t
ndarat jan varur fener me abazhur t kuq e me thek t art. Tryezat,
q kan syprina plastike, jan mbuluar me napa letre. Npr vazo ka
lule artificiale dhe n qoshe, n nj tabaka metalike, rri trinia e shenjt e
kuzhins franceze: krip-piper-mustard.
N nj nga t ndarat, han drek pronart e restorantit, nj grua e
shndosh bardhoshe, me thonj t lyer dhe nj burr i bshm me faqe
t kuqe, me pak mustaqe. Me ndihmn e nj thike t madhe, ata presin
biftekun q enkas nuk e kan pjekur mir. Prpara tyre, n tryez, sht
nj shishe me ver t kuqe, pa etiket: shishja l mbi kartpecet njolla
n form gjysmrrethi t kuq.
Ata na shtrngojn dorn.
-a va.
-a va, - tha Juri Golec.
-Si sht zonja? - pyet pronarja.
-Vdiq, - prgjigjet Juri Golec.
Pronari i restorantit pi nj gilnjk ver.
-Por zonja ishte ktu para nj jave, - tha ai.
-Mon Dieu! Mon Dieu! Ndonj aksident rne makin?
-Leuemi, - tha Juri Golec. -Donim t hanim dika.
-Uluni atje, - tha pronari, duke drejtuar thikn te nj tryez. -
Ose atje. Kamerier! Sillu menun zotrinjve!

96
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

-Kshtu e ka jeta. M duket sikur zonja ishte atje edhe dje.

Tamam aty ku jeni ulur ju. Kam frik se nuk do t ket gjell. Do t`ju
rekomandoja rosto vii. Kamerier!
-Pr mua pul, - tha Juri Golec. - Me patate t skuqura. Dhe
sallat jeshile. U bn tre muaj q ka vdekur.
-Po miku juaj far do t marr?
-Nj omlet, thash. - Dhe nj got ver t kuqe.
-Dhe zonja q ishte e kujdesshme, - tha pronarja. - Hante vetm
prodhime natyrore. Vez. Peshk. Fruta. Dhe shum karota. Djalosh, sill
nj pirun pr zotrin.
-Vitet e fundit, - tha Juri Golec duke u afruar, - ajo hante vetm
barishte. Si bagtit.
U kthyem n apartamentin e Noemis. Juri Golec bleu rrugs tri
kuti Rothmans; t mjaftueshme pr dhjet dit. Madje, pagoi edhe
cigaret e mia.
-Edhe un kam pir Gaulois dhe Gitane pr vite t tra, - tha ai.
- Derisa mora nnshtetsin franceze. I pija kto ndyrsira, q t kisha
t njjtn shije me ta.
Sapo mbrritm n shtpi, ai filloi prap:
-Pra, ti dshiron q un t hidhem n metro si Rauli gjor. Mos
m ndrpre, t lutem. Kt m uron? M kupton, slam i zoti t pres
venat. E kam tmerr gjakun, si heroi i romanit tnd. Sidomos tani.
Shkoja do dit n spital pr ta par nj muaj rresht. I rrija te kryet gjer
n agim. Pa duhan dhe pa alkool. sht e kot ta rrfej. Gjaku, t vjellat,
qelbi. Kishim dyzet e tre vjet t martuar. U njohm n Poloni, kur
dolm nga kampi. Ajo nga kampi i rusve, un nga i gjermanve.
Njzet vjett e fundit nuk jetonim bashk. Gjat ksaj kohe, kam fjetur
me shum gra; mendoj se edhe ajo ka patur dashnor. Por, megjithkt,

97
 DANILO KISH

midis nesh kishte dika q na bashkonte. Dika thelbsore, dika q i

lidh prjet nj burr e nj grua.
Ra telefoni dhe ai foli srish me dik gjermanisht, me z t ult.
Mbase qe ifut. Pastaj ai u ul prball meje.
-Nj muaj para se t smurej, shtitm n bulevardin San-
Mishel. Ishte dit e shklqyer, si. sot. Nj ast ajo u ndal dhe m kapi
nga krahu. "Do t doja t jetoja njqind vjet", tha. "Me ty". Dhe u
puthm. N buz.
Juri Golec piu nj gllnjk ver.
-Bilanc i shklqyer pr nj ift t moshuar ifut, - nxori
pfundimin ai. -Pas dyzet e tre vjetsh jete t pbashkt.
-Ti duhet t nisesh pr nj udhtim sa m shpejt t jet e
mundur, - thash. - Ku je me testamentin?
-Ka mundsi q ajo t mos m ket ln asgj. As q e aj
kokn. Dua vetm t mbarojn kto formalitete. Por e tr kjo nuk ka
m asnj rndsi. Un jam n fund t rrugs. Kam ndihmuar ca njerz.
Kam shkruar ca gjra t vogla, tamam si mbi syprinn e ujit. S`kam m
as fuqi, as kureshtje.
-E di shum mir q je i prekur. S`ka shum koh q edhe un
qesh n buz t gremins. N nj situat t till, t tjert nuk mund t
japin asnj kshill; madje edhe vet Zoti, n m lejon, nuk di ndonj gj
t madhe pr kt. Ather un zura t krkoja libra q mund t m
jepnin forc pr t mbijetuar. Dhe arrita n iden tragjike se, tr ata
libra q m kishin ushqyer disa dhjetvjear, nuk mund t m jepnin
asnj ndihm n nj ast vendimtar. Po t`i jap librat e shenjt ose
filozoft e Antikitetit; un s'isha i prgatitur pr ta, nuk prmbushja as
kushtin fillestar: t besuarit te Zoti. Ndryshe nga ti. Por lexova autor
dhe vepra nga m t ndryshmet: gnostikt dhe komentart e gnostikve,
T mbijetosh t Bruno Bettelheim-it, Training autogne t Lindemannit,
98
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

E lindur pr knaqsi, t njfar Aulanier-i, Ndjesi t zgjedhura, t

Goethe-s, Dita, Nata t Braunswig-ut, Gjendjet psikotike, t Rozenfeld-
it, romanet e Philippe Roth-it, madje edhe Jeta e marionetave, t
Bergmanit, ngaq mendoja se isha nj marionet, q ia trhiqte fijet fati.
I vetmi prfitim q pata nga kto lexime, sht se librat nuk u japin
asnj prgjigje shtjeve t mprehta. Se ne drejtohemi nga genet, nga
djalli apo nga Zoti, se vullneti yn nuk luan as rolin m t vogl dhe se
neve na udhheqin pasionet. Ndodh si me nj njeri, q noton me t
gjitha forcat e, megjithat, jo vetm q nuk i afrohet bregut asnj grim,
por sht e qart se rryma - q ai prpiqet t kaloj - e on n drejtim t
kundrt. Gjithsesi, fatmirsisht, pasionet, ashtu si fatkeqsit, nuk jan
t prjetshme.
E kuptoja mir se, ajo q thosha, tingllonte e rreme dhe dukej
fare libreske. S'sht e thjesht t`i prgjigjesh nj burri q pyet: prse
duhet t jetoj? Qllimi im ishte i njerzishm: duke i treguar prvojn
time, un dshiroja q ai ta kuptonte se koha i shron plagt, duhej t`i
flisja pr t ardhmen, pr t ardhmen e tij: t ngrohte kockat diku n
brigjet e detit Mesdhe, t gjerbte ndonj capuccino dhe t qllonte me
pllmb vithet e ndonj shrbyeseje t re.
-N fund t fundit, duhet t jetosh, sepse vetm nj jet kemi.
Ai bri nj gjest me dor.
-Mos harro se un besoj, - tha, - dhe Ai do t m fal.
Zilja e ders e ndrpreu kt bised t hidhur. Juri Golec m
paraqiti t ftuarat e tij me emr, duke shtuar: "Mikeshat e mia".
Pr mua, u tha se qem miq t vjetr dhe se isha shkrimtar.
-Ai ka shkruar parathnien e librit tim t fundit, - thash pr t
fshehur turbullimin. Ishin dy gra t reja bukuroshe, me floknaj t
harlisur, me mollza t dala, me sy paksa t strzgjatur si mongoleze.
-Oh, Jura, prse nuk na e ke thn? - thirri e habitur Natasha.
99
 DANILO KISH

-E sheh, - vazhdoi Dola (e quanin kshtu pr nder t Dolorez

Ibarrurit), - ti duhet t jetosh pr t tjert. jan kto lemerira q thua?
far pistolete Bog s`taboi? Pastaj m'u kthye mua:
-Meq e ka shkruar Jura parathnien e librit tuaj, do t thot se
duhet t jet gj e mir.
U premtova t`u drgoja nga nj kopje t librave t mi, at me
parathnie t Juri Golecit dhe, sigurisht, at q flet pr kampet. (Ato
ishin vajzat e nj gjenerali sovjetik, q ishte zhdukur gjat spastrimeve).
-Shndet! - tha Natasha q na kishte mbushur gotat.
-Pr shndetin tuaj! - tha Juri Golec i prhumbur.
-Ka kaq gjra t bukura jeta, - tha Dola. - Miqsia, pr shembull,
e shikon, ne kemi t gjith nevoj pr ty. Pa ty, ku do ta kishim futur
kokn ne t dyja kur erdhm n Paris? S'e merrni dot me mend se `ka
br Jura pr ne. Apartamenti i tij sht nj ambasad e vrtet pr
gjith refugjatt e Lindjes. Rus, polak, ukrainas, estonez. Pr t
gjith. Q kur e njihni Juran?
-Gati q prej dhjet vjetsh, - thash.
-Ka koh. Jemi njohur n nj pritje, - tha Juri Golec. Kur doli
libri i tij i par frngjisht.
Shnim: Kt pritje e kishte organizuar zonja Ursula Randelis,
mecene e shkrimtarve amerikano-jugor. Her-her, prve
amerikano-jugorve, nga dera e vogl hynin edhe shkrimtar nga vende
t tjera. Ky koktej jepej pr nder t librave t nj portugezi, nj spanjolli
dhe timit; t tre librat ishin botuar n nj koleksion q i kushtohej
posarisht latino-amerikanve. Un nuk njihja njeri dhe s`kisha guxim
t haja, sepse nuk dija t`i qroja gaforret dhe krustacet e ndryshme,
kshtu q qesh i detyruar ta kaloja gjith mbrmjen i ulur n kanape,
duke pir. Aty nga ora tre e mngjesit, nj grua e re m propozoi t m
shoqronte me vetur dhe un volla n banjn e saj, i shtrir mbi pllaka,
100
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

gjysm i vdekur. Prgjithsisht, ne harrojm, pr fat t mir, at q

duhet harruar. Me kalimin e viteve, ky koktej famkeq m kishte dal
nga kujtesa dhe, sigurisht, q do t ishte fundosur n natn e
prjetshme, nse nuk do t ma kishte sjell n mendje, dy a tri net m
par, Juri Golec. Ai m kishte pyetur n kishte shkruar pr librin tim t
fundit Maria Coste. Iu prgjigja se nuk dija cila ishte. "Sjellja
aristokratike sht cilsi e muar, - tha ai, por ti ke fjetur me t, or mik.
S'sht sekret. N koktej, tek Ursula, i puthe duart para syve t t
shoqit. Dhe n mngjes ju u zhdukt s bashku".
"Kujtoja se ishte puntorja e zonjs Ursula Randelis, - thash. -
Ve ksaj, ather qesh uditur q ajo kishte nj banj t atill. Me
pllaka t trendafilta dhe me bid.
Pr t ndryshuar tem, thash:
-Mendoj se ju duhet ta bindni q t mos banoj m ktu.
-E sheh, Jura, t gjith thon se do t ishte mir t mos banoje
m n apartamentin e saj, tha Natasha. - Ta kemi prsritur qindra her.
-Sa t mbaroj formalitetet, - tha Juri Golec.
-N pun, - tha Doloresi dhe t dyja grat u uan n t njjtn
koh.
-Skulpturat jan hequr, mir. Leri taketuket Jura, do t`i zbraz
un. 't bjm me kt?
Ishim n kthinn tjetr, ku ndodhej biblioteka e Noemis. Muret
gjer n tavan ishin mbushur me libra. Jan libra me vler, - tha Juri
Golec, duke marr nga nj etazher nj vllim t Judaische Exciklopedie.
Ato u hodhn nj sy rafteve, pastaj secila mori nga nj libr q i
zuri dora. -jan libra t rinj, tha Dola. - Ata q t duhen, i mbar-tim ne
me vetur n apartamentin tnd nesr. Pjesn tjetr e ojm te bukinisti.
Juri Golec rrinte i ngrir n mes t dhoms, pa ditur 't bnte
me Judaische Enciklopedie n duar.
101
 DANILO KISH

-Disa jan me kushtime, - tha ai.

-Sidoqoft, nuk sht firma e Viktor Hygo-it, - tha Natasha, q
ishte prkulur dhe prekte me majn e gishtave tapetin e vjetruar t
dhoms s Noemis, si bjm kur kundrojm nj stof.
- Ky ktu sht persian, - tha ajo pr tapetin, prpara pasqyrs s
tualetit, mbi t ciln, si n nj poem t Baudelaire-it, gjendeshin ende
shishet e parfumit t radhitura me kujdes. - Nesr do t vijm me vetur
e t`i marrim, Vladimir Edmundovi, zoti Bauman dhe ne t dyja. E sheh
Jura, gjithka do t rregullohet.
-far ka atje brenda? - pyeti Dola, duke treguar musandrn n
hyrje.
-Rrobat e saj, - tha Juri Golec, duke hapur kanatet e musandrs,
pasi vendosi enciklopedin mbi nj radiator. - Koht e fundit ajo blinte
gzofe. Ankohej gjith kohn se kishte t ftoht. I mbante edhe n
shtpi. Mendonte se t ftohtin q i ishtc futur n kock dyzet vjet m
par n Siberi, po e ndiente tani. Poustiaki7 - shtoi ai me nj lvizje t
dors. - ndrronte t vendosej prfundimisht n Afrik.
-Ka disa gzofe t mira, - tha Dola. - Edhe kt duhet ta shessh.
Ky kushton s paku njzet mij franga.
-Njqind e njzet, shtoi juri Golec. - E ka veshur vetm nj her.
Vitin e kaluar. Pr Yom-Kippur-in.
-Pr far? - pyeti Natasha.
-Pr nj fest, - tha Juri Golec.
-Jan nja tridhjet pal kpuc, - tha Dola.
-N Rusi, - tha Natasha (q sapo kishte emigruar dhe q prdorte
ende fjalor antikomunist), - mund t`i shessh me valut kto n nj
Beriozka.

7
Marrzira (rus.)
102
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

-Bog s`taboi, - prsriti Dola - far Beriozke! Do t`ia japim

Kryqit t Kuq.
-Ndoshta, nj pjes e ktyre mund t arrij gjer n Afganistan,
me Kryqin e Kuq, - tha Juri Golec duke hedhur nj sy ors.
At ast ra zilja e ders.
-Doktor Uildgans, - tha ai.
Doktor Uildgans ishte nj burr rreth t tridhjetave, trupmadh,
me flok t dendur kaurrela, ku dukeshin ca fije t bardha. Kishte te ai
dika t egr, prej beduini, jo vetm nga ngjyra e uditshme e syve, e
verdh dhe jeshile, por edhe nga shalli i madh q i mbulonte shpatullat.
Kishte dy jav q ishte kthyer nga Afganistani. Me dy mjek t tjer, ai
kishte kaluar kufirin dhe, i veshur si ushtar, ishte endur npr male.
Kishte ndeshur prita t shumta dhe kishte par me dylbi topat e
braktisur t sulmit. Kishte br disa prerje gjymtyrsh, n kushte tepr
t vshtira, diku rreth njqind kilometra larg Kabulit.
-U ke ardhur n ndihm kaq njerzve, - tha papritmas Juri Golec
- dhe mua s'do q t m ndihmosh.
-Dy para gjumit, - tha doktor Uildgans, duke vn nj shishe t
vogl me hape mbi tryez. - Kto jan m t efektshme.
Pasi u nisn t dyja grat e reja, t krijohej prshtypja se nj
mjegull e rnd po binte prsri n dhom. Dgjohej zhurma e mbytur e
qytetit, ca tinguj muzike vinin nga fqinjt; dikush ushtrohej me ngulm
n saksofon dhe prsriste gamn kromatike; her pas here tingujt
humbisnin mes ulrimave t sirenave t ambulancave.
-Mund t flassh para ktij, - tha Juri Golec, duke iu drejtuar
doktor Uildgansit.
-Mos ma krko kt. Jam mjek.
-Pikrisht, - tha Juri Golec.

103
 DANILO KISH

-Ti je mjek dhe un kam nevoj pr nj ila t fort. Helm ose

pistolet.
-Kto hape do t t lehtsojn.
-Dakord, - tha Juri Golec. - Pra, ju dshironi q t hidhem nga
kati i katrt. Q t mbetem i gjymtuar. Si Rauli i gjor. Ti e njeh. Ose t
pres qafn. Q miqt e shokt t kthejn kokn mnjan nga gjaku dhe
t afrmit t m rrin larg.
Pastaj ai doli papritur pr t zbrazur taketuken. Nuk e mbylli
dern e banjs, si t dyshonte se ne po thurnim ndonj intrig kundr tij.
E dgjova kur urinoi dhe trhoqi dorezn e rezervuarit t ujit.
-Nuk jam i zoti t`i aj venat ose t varem, - tha ai duke u kthyer
me taketuken q ndrinte prsri. - Nuk mund ta imagjinoj fytyrn time
t njtur e t mavijosur, gjuhvarur. Kam par mjaft skena t tilla n
jet. Dhe po ju them, se nj i varur, s'sht aspak i bukur. A mund ti pi
me alkool kto?
Ai mbante n dor shishen me hape.
-S`ta kshilloj, - tha doktor Uildgansi. T nesrmen i telefonova
prap. "Treqind e njzet e pes-njzet e gjasht-tetdhjet. Shtpia e
zonjs Golec, e quajtur Noemi Dastr. Ju lutem lini mesazhin dhe
numrin e telefonit. Mirupafshim dhe faleminderit".
Ishte zri i Noemis. Pak rndsi ka n vinte nga qielli apo nga
ferri.
T premten u nisa pr ne Lil t jepja leksionet. Kisha nja
dymbdhjet student; u shpjegoja nj nga idiomat e familjes s madhe
t gjuhve sllave, krahas rusishtes dhe polonishtes... U prpoqa t
prfitoja nga pranimi i bujshm i zonjs Yourcenar n Akademi, pr t`u
zbuluar poezin popullore serbe, q zonja Youcenar e monte si e
dshmonin "Novelat orientale". Ata nuk e kishin lexuar Marguerite
Yourcenar-in. E provova fatin me poezi dashurie. Me sonete. Ata s'e
104
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

dinin 'sht nj sonet. Me aleksandrin, si te Racine-i. Ata s'e dinin

'sht vargu aleksandrin. (Prap nj truk borgjez). Kalova pastaj n
shtje gjuhsore.
T shtunn fola n telefon me Ursula Randelis.
-M prgjigjet zri i Noemis, - thash. - Pata prshtypjen se
flisja me nj t bots s prtejme.
-Edhe un u trondita kur e dgjova, - tha ajo.
-Ai m krkoi t`i gjeja nj pistolet.
-Edhe mua. Mos ki frik, s je ti i vetmi. Ai ka patur prher nj
ndjesi tragjike. E njoh mir. S paku, q prej tridhjet vjetsh. O Zot, si
kalon koha! M duket se vdekja e Noemis e ka tronditur s teprmi.
Ndodhi kaq papritur. Edhe vet mjekt nuk ishin t sigurt. Ajo
gjithmon kishte etje. Dhe e habitshme. N m pak se nj muaj. S'e kam
t qart n e di, por ata sjetonin bashk q prej njzet vjetsh. Pushoft
n paqe! Ajo kishte nj karakter t tmerrshm. Thjesht, nuk arrinte ta
kuptonte. Ai s`do t fliste tr jetn me nj grua! S'sht rabin! As mua
smund t m duronte. Nuk sht m e fsheht; kam qen dashnorja e
tij. Ather kur ika nga manastiri. Ka njzet vjet. Njzet e pes. Prej
kohsh jemi vetm miq. Miqt m t mir n bot. S'e marr vesh 'i ka
shkrepur q t vr zrin e Noemis n telefon. M fal, po bie zilja.
Pas nj heshtjeje t shkurtr:
-sht im bir. sht regjistruar n nj kurs t gjuhs spanjolle.
Zri i gjakut. Nuk dua t przihem n punt e tij. I kam thn se,
:ryesorja, sht t mos marr drog. Juri Golec sht si fmij. sht i
pazoti t paguaj faturn e telefonit. Nj zot e di se sa her ia kan
prer. Dhe Ursula vrapon pr t`i rregulluar punt. Si pr dritat, pr
qiran e shtpis. Pr t tra. Dhe ti beson se Noemia i ka dhn nj
got uj? Kurr. Ai ka nevoj pr nj nn ose pr nj motr. E pyes:
"Si shkon, Juri?" "Mir", thot ai. Kur thot "shum mir", e kuptoj se
105
 DANILO KISH

dika ka ngecur. "Mosprshtatja e njeriut me kushtet e jets", thot.

"Kjo sht e gjitha". Dhe tani, kjo trashgimi q i ra n kurriz. sht e
lodhshme. Nuk e di se n `moment jan. Me sa duket, testamenti nuk
sht hapur zyrtarisht. Kjo sht arsyeja q ai slviz nga apartamenti. I
kam thn t`ia lr elsin asaj vajzs japoneze. Ka nj japoneze, atje
ngjitur. Nj studente. Pyes veten nse ka fjetur me t. Noemia, sigurisht,
nuk mund ta pranonte. Sidoqoft, duhet q ai t ik sa m shpejt nga ai
apartament. Dhe t`u jap fund dramave. far pistolete! Ta themi midis
nesh, ka mundsi q ajo t mos i ket ln gj fare. Asnj qindark. Ajo
mund ta bnte kt. Mbase t ka folur. Dakord, jan lekt e saj, i ka
fituar vet. T bj me to far t doj. Follular ialt apo skulptur
afrikane, pr mua s`ka rndsi. Kryesorja sht q gjithka t
rregullohet. Mbi t gjitha, tani duhet ta lr t qet. Ti bre mir q ia
the. Do t`i kaloj brenda vitit. Edhe un kam njohur kriza t tilla. M
gjej nj njeri normal q nuk sht prballur me kriza t tilla. Ti beson se
s`pata kriza kur m la Anzhel Asturias? Pata shum dhe, si i kalova?
Pija, merrja pilula e plot gjra t tjera. M fal, prap po bie zilja. sht
llahtari ktu tek un. Erdha. Merrm n telefon kto dit. Kam shum
pun. Po prkthej Cortazar-in. Nuk e di se do t dal. Kur t duash.
Nj minut! Erdha! Telefonom natn, von. Gjer n orn nj pas
mesnate. Ose n orn dy. Madje edhe pas ors dy. Erdha, merde8!
T dieln m ftuan te zonja d Orseti. Pas ndarjes me nj tregtar
arti, ajo jetonte vetm n apartamentin e saj t madh pran parkut
Monso dhe organizonte darka, ku merrnin pjes pak veta. Prgatiste
koleksione t ndryshme, merrej me astrologji dhe me mod, q, sipas
Baudelaire-it, futet n art. Kaprdinte pa pushim romane gotike,
gjumndjells dhe ver t bardh. Kishte qen mike e Queneau-s dhe e

8
Merde (fr), dreq o pun
106
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Perec-ut, njihte Chirico-n, Ren Char-in dhe Daud-n. Tek ajo pihej
tekila, uiski, vodka dhe ver e bardh, q prodhohej n vreshtat e saj.
Histe pr veten n vetn e tret: "De Orseti sot e ka br vrapin n orn
gjasht t mngjesit, n parkun Monso; De Orseti ka temperatur
tridhjet e tet grad; De Orseti niset nesr pr Londr; De Orseti do t
ftoj Armani-n pr dark".
U udita kur pash se ajo m kishte rezervuar vendin kryesor n
tryez. Duke qen se at mbrmje ishin t pranishm e veja e princit S,
kritik letrar dhe prkthyes, si dhe stilisti i famshm i mods, Arman-i,
un u ula atje ku m than, pr t mos u dukur formal.
Biseda sillej rreth njerzve q nuk i njihja, apo rreth temave q
nuk m interesonin fare: moda, feminizmi, homoseksualiteti, arti
konceptual, tregimet e ilustruara. Por tema kryesore ishte nj opera q
s'e kisha par dhe veanrisht roli i nj kngtareje t re q kishte filluar
t kndonte aty. Zonja De Orseti i kritikonte stilin plebejan, zrin vulgar
dhe intervistat e saj t trasha. Arman-i, q arriti t bnte pr vete
shumicn, prkundrazi, thoshte se kishte Lindur nj yll i ri, q do t
shklciente s shpejti n qieLlin e operas europiane, nj Maria Callas e
re.
Edhe ata q mendonin shum keq pr zonjn De Orseti, duke e
quajtur lezbike dhe alkooliste, vinin n dukje talentin e saj pr punt e
kuzhins dhe imagjinatn e saj pr gastronomin. At mbrmje, ajo na
propozoi si antipast haviar, peshk me gjalp t shkrir dhe karota me
krem dhe si gjell kryesore krap dhe qengj me arra, pastaj djath dhe
nj akullore me fstk dhe ananas. Shrbyen ver t bardh "D
Orseti" t 1967-s me shnimin "In vino veritas", shtypur mbi nj
etiket t verdh, si dhe Bordo, pr ata q nuk donin t bashkoheshin
me shijet e zonjs s shtpis.

107
 DANILO KISH

Pas darke, zonja De Orseti u ul shesh, e mbshtjell me nj shall

t purpurt, duke u prkundur leht sipas ritmit t muziks q
shprndante elektrofoni (Rameau, Brahms, Vivaldi). Dikur ajo vendosi
gotn mbi tapet dhe ma bri me shenj ti shkoja pas. Kur vajtm n
dhomn e saj t gjumit, m vuri nj got n dor dhe e mbushi buz pr
buz. Duke hedhur vodka, ajo m tha:
-Miku yt, Juri Golec, ka vrar veten. Doja q t darkoje i qet.
Po t l vetm. Po pate nevoj t flassh me njeri, De Orseti sht n
dispozicionin tnd.
Varrimi ishte vendosur t martn n orn katr, por ceremonia
filloi, thuajse, nj or me vones. Mesa duket, njerzit e ktushm jan
msuar me kt gj, sepse, kur vajta un n orn e caktuar, s`kishte
ende njeri n varreza. Mendova se miqt e juri Golecit ishin mbledhur
rreth grops ose prpara kishs; por ather erdhi Ljuba Jurgenson, nj
e njohura ime dhe pritm s bashku prpara hyrjes s varrezs. Rreth
ors pes filluan t vinin njerzit. A vijn pr varrimin e Juri Golecit? -
pyesnim ne veten, ashtu si pyesnin ata, duke na par se si dridheshim
jasht, mes ers s ftoht. Ljuba Jurgenson, shkrimtare, emigrante q e
kishte marr n mbrojtje Juri Golecin vuri re m n fund miqt e
prbashkt dhe shkoi drejt nj gruaje me t zeza, t ciln e puthi.
"Motra e Juri Golecit, - m tha. - Vjen nga Amerika". Dolores-Dola dhe
Natasha erdhn t shoqruara me nj djal t ri me kapel kauboj dhe
me pantallona me thek, pr t cilin Ljuba Jurgenson m tha se edhe ai
ishte emigrant rus, piktor. M n fund, u bn nja tridhjet vet. Emil
Cioran, Adolf Rudnick, Ana Novak, shkrimtare dhe ish- e internuar,
prfaqsuesit e Shtpis botuese "Gallimard", atasheu kulturor i
ambasads s Izraelit, nj prfaqsues i lidhjes ifute, miq dhe admirues
t Juri Golecit.

108
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Zonja Ursula Randelis e kishte mbajtur fjaln dhe, ndryshe nga

sa e parashikova, ajo s'erdhi n varrim. At mngjes ajo m tha:
-Un s'i dua t vdekurit, dua t gjallt. Pr her t fundit kam
shkuar n varrimin e nns sime, ktu e njzet vjet t shkuara. Pastaj
bra nj prjashtim pr shkak t Jurit dhe shkova n varrimin e
Noemis, m duket se scsht br ende nj muaj. Ah, kush do m thot
tash e tutje: "H, mushka plak arabe, eja ta njomim pak fytin!". Hern
e ardhshme, kur t shkoj n varreza... Pas varrimit, kthehuni t gjith
tek un. Nuk e di si jan zakonet ifute, as q e aj kokn. Do t
prgatis dika pr t ngrn. Dhe do t pim nga nj got vodka pr
shptimin e shpirtit t tij. Nuk do t shkoj kurr m n asnj varrim.
Prvese at dit kur t vdes.
Rabini ishte nj burr rreth t pesdhjetave, i shkatht, i rruar
mir, i veshur me nj kaftan t zi; skishte asgj prej profeti biblik me
mjekr; ngjante m tepr me nj nga gjykatsit francez me pelerin q
shohim npr kafenet rreth Pallatit t Drejtsis. Krahhapur e me
pllrnbt t kthyera nga qiell, ai na bnte shenj q t afroheshim.
-Ejani m pran dhe rrethojeni, si keni br kur ishte gjall. M
pran, zotrinj dhe zonja, akoma m pran.
Arkivoli ishte vn mbi nj piedestal, nn nj rrap t madh. N
pjesn e gjer t kapakut kishte nj dritare t vogl si n arkn e nj
biim Noeje, q do t transportoj trupin e udhtarit n thellsit e
errta t prjetsis. Mbi kapak ishin vendosur ca shkronja metali t
ndritshm: "Juri Golec 1923-1982", tamam nj shpjegim i prmbledhur
n mnyr ideale pr Judaische Enciklopdie.
Kur filloi t fliste rabini, vura re doktor Uildgansin; silueta e tij
e rnd u shfaci prapa nj monumenti mortor. Ndoshta pr kt arsye
pata prshtypjen se ai nuk edhi nga rruga, por drejt e nga varret.

109
 DANILO KISH

Q kur zonja De Orseti m tha se Juri Golec i kishte dhn fund

jets, dyshimet e mia rnduan mbi doktor Uildgansin. Fakti q ai erdhi
von dhe pak si fshehtas, vrtetonte dyshimet e mia. U prpoqa t
zhbiroja mendimet e tij, a ndiente brerje n ndrgjegje? Ose, a ishte
krenar, si dikush q e ka prmbushur detyrn ndaj mikut t vet? N fund
t fundit, si mik dhe si mjek, ai ishte n gjendje t gjykonte drejtsin e
vendimit t vet; t'i japsh nj shishe helmi apo t'i gjesh nj pistolet nj
njeriu, t cilit vdekja i duket shptim, kjo mund t duket e arsyeshme
nga pikpamja morale. Dyshoja shum te doktor Undgansi, q ishte
njeriu i fundi q kisha par te Juri Golec; at mbrmje e pata ln me t.
A kishte arritur Juri Golec t gjente argumente pr ta bindur?
Pr shkak t zhurms s rrugs dhe t qndrimit mosprfills t
njerzve n qytetet e mdha, si duket, krismn e arms nuk e kishte
dgjuar kush. Fqinja japoneze nuk ishte n shtpi. Nuk dihej saktsisht
se n 'or i kishte dhn fund jets. Policia kishte vajtur t bnte
konstatimin dhe nuk e kishte pr detyr t`u jepte hollsira kureshtarve.
"A duhej ta kisha ndihmuar?" - pyesja veten. N t vrtet, fal
miqve jugosllav, mund t'i blija nj pistolet pa ndonj rrezik. S'e kisha
ndrgjegjen t qet. E prfytyroja duke u rrzuar mbi pllakat e
dyshemes, mes nj hurdhe gjaku, me kafk t ar ose tr gjak, q i
rridhte nga venat, ose edhe t varur n tavan, midis gzofve t
Noemis, t br mavi, gjuhkaprcyer, me sy t dal. M ngjante vetja
si nj person q nuk i ka dhn ndihm nj njeriu n prag t vdekjes, si
nj mjeran, q ka ln t gremiset nj mik.
N kt keqardhje przihej nj ndjesi faji i nj natyre tjetr:
meq t gjith e dinin se un isha nj nga t fundit q e kisha par
gjall, kisha prshtypjen se dyshonin tek un. Zonja Ursula Randelis ma
kishte prsritur dy ose tri her kt fraz krcnuese: "Ah, sikur ta
kapja at qelbsir q i ka gjetur pistolet!" e m dukej sikur e thoshte
110
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

pr mua. Doktor Uildgans m liroi nga ky makth. Meq e kishte

pikasur ngurrirnin tim, ai erdhi pran meje e m shtrngoi dorn gjat.
M tregoi fundin e Juri Golecit: ai kishte bler nj pushk gjahu dhe ca
fishek; e kishte mbshtetur tytn n zemr. Kishte ln n tryez
faturn e magazins s armve, me qllim q t largonte do keqkuptim
dhe pr t na dshmuar t gjithve se ishim ca duarthar dhe se ai nuk
ishte aq i pazoti pr t`i rregulluar problemet e veta, sa `e mendonim ne.
N shpin t faturs, me nj shkrim nervoz, ai kishte ln testamentin e
tij kafkian: "M'i digjni dorshkrimet!"
N tekstin q lexoi rabini, m`u kujtua nj shnim i shkurtr q
ishte br njzet vjet prpara, n shpin t romanit t Juri Golecit:
"Lindur n Ukrain, pas Lufts Civile, Juri Golec, nj ish-i internuar n
kampet e Aushvicit, ka jetuar n Paris q nga viti dyzet e gjasht. Pas
studimit pr filozofi arabe n Poloni, n Gjermani dhe n Lisbon, ka
punuar si korrespondent gazetave t huaja. Romanin e tij t vetm - ai
qe si thuhet, autori i nj libri - e ka shkruar drejprdrejt n frngjisht".
Pastaj ai numroi prmbledhjet me vjersha, artikujt dhe studimet e
botuara n revista dhe theksoi rolin e rndsishm q kishte luajtur Juri
Golec pr dhnien e mimit Nobel Elias Canetti-t. "Ai e ka ndihmuar
mikun e vet; lutjen e ka drejtuar nga Jeruzalemi; besonte te Zoti, sipas
mnyrs s vet".
Ndrsa rabini filloi t lexonte lutjet e Davidit, her hebraisht,
her frngjisht, pes apo gjasht burra vun takijet e tyre q i nxorn
nga xhepat, kurse doktor Uildgansi e mbuloi kokn me nj shami t
palosur m katrsh. Rabini lexonte duke e mbajtur Bibln mbi arkivol,
si mbi nj katedr, me duar t mbshtetura n kapak: "Kur t m
mbshtjellin fijet e vdekjes dhe t m mbulojn ujrat e Belialit, kur
litart e Sheolit t m shtrngojn dhe kur gremina e vdekjes t hapet
prpara meje, mes mynxyrs sime do t krkoj jahve".
111
 DANILO KISH

Pastaj ai vazhdoi n hebraisht: "Adonai, Adonai. Jahve, mos m

ndshko, kur je i zemruar, mos m mallko, kur je gjith mllef. Jan
shigjetat e tua q ngulen tek un dhe dora jote q m ulet mbi ball...
Un jam paralizuar dhe rraskapitur shum, ndaj ulrij si luanesh.
Adonai, nuk ti kam fshehur dshirat dhe keqardhjet e mia... Miqt dhe
shokt kthejn kokn mnjan, kur shohin plagn time dhe t afrmit
m rrin larg. .. Mos m braktis Jahve, mos m qndro ftoht. Zoti im,
nxito t m ndihmosh, Adonai, shptimi im ,,.
Ishte nj jehon e largt e zrit t Davidit, q vinte nga errsira e
historis dhe e kohve; ajo q ka shkruar nj poet i frymzuar dhe
fatkeq q prej tre mij vjetsh, ende arrin t na prek zemrn, si thika
dhe si balsami.
"Thirra drejt teje, Jahve dhe thash: Ti je streha ime, pjesa ime
n tokn e t gjallve. Dgjoje klithmn time, sepse un jam tepr i
mjer. Shptom nga ndjeksit e mi, sepse ata jan m t fort se un.
Nxirre shpirtin tim nga burgu, q t lutem pr emrin tnd, rreth meje, t
drejtt do t hedhin valle, ngaq ti do t m falsh mirsi ,,.
Pran grops, buz pllaks s mermert, vura re nj mi t
ngordhur; ai ishte shtrir n bark, si t pushonte pak, bishti i tij i drejt
dhe i ngrir varej n tok si simbol i nj ushtrie t thyer. Kush e kishte
sjell ktu? Nga se kishte vdekur? Pyesja veten: A kishte aty ndonj
grim hyjnore? Juri Golec, q ishte njohs i holl i Talmudit dhe i
Upanishads, sigurisht q do t kishte gjetur ndonj shpjegim pr
pranin e tij dhe nuk do ta shihte fare si. provokacion. M`u kujtua:"Ca
minj - ashtu si topat e rnd t sulmit, i zun pozicionet e tyre ,,. Pra,
mendova, se miu ishte nj nga ata q kishte ardhur drejtprdrejt nga
romani i tij n varrezn Monparnas. Sepse asgj nuk sht e
prhershme, me prjashtim t iluzionit t madh t krijimit; asnj energji
nuk humbet aty, do fjal e shkruar, sht si gjeneza.
112
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Qndroja fare afr pllaks dhe vreja. T vna n radh mbi gur
dhe si t helmatisura, ca milingona ngrinin antenat e tyre t holla drejt
ktij trupi t madh, t fryr, pa guxuar ta preknin. Dhe ai mi i vdekur, ai
mi i gjall i romanit, shtrihej aty i shtangur, pa dhn shenjn m t
vogl t prishjes, si top i rnd lufte i braktisur, t cilit ia ka shkatrruar
zinxhirt nj min.
"Gremina quhet Gremin, me zhurmn e ujvareve t tua, t
gjitha valt dhe dallgt e tua kan kaluar mbi mua...Q t arrij gjer te ti
lutja ime, dgjoje kt thirrje. Sepse shpirti im sht nginjur me t
kqija dhe jeta ime do t mbrrij n Sheol... Ti m ke hedhur n fundin
e grops, brenda hijeve dhe honeve ,,.
Me an t litarve, varrmihsit e zbritn arkivolin n gropn q
ishte hapur ndan rrugs. Shkronjat mbi varrin e Noemis qen
patinuar; pllaka e mermerit i ngjante nj pllake akulli q kishte mbetur
pas dimrit, mbi fijet e telit t zhveshur t kurorave, ende rezistonin ca
fasha letre varaku t ngjyrosura nga shiu.
Duke kaluar anash grops, i hodhm nga nj grusht toke, ashtu
si hidhnin gur mbi t vdekurit dikur, n shkrettir, q egrsirat mos
t`ua nxirrnin kockat. Nj nga varrmihsit mbante n krah shportn prej
druri me dhe Jeruzalemi; dheu ishte i shkrift dhe i pastr, przier me
rr shkrettire. Kurorat ishin mbshtetur buz varrit t Noemis. N
njrn nga ato, shkruhej: "Pr Juri Golecin - Zoti t mshiroft". E
njoha, edhe pse nuk e kishte t shkruar emrin e ckrguesit: "Un dua t
gjallt, nuk i dua t vdekurit". E dija kush mund ta kishte ln kt
mesazh t sert, q ishte shenj dashurie. Prita sa u vendos pllaka e
mermert, njlloj si e varrit t Noemis.
Pastaj i ndihmova varrmihsit, t'i shprndanin kurorat mbi tr
varrin. Pas kaq vitesh, si dashnort e kohve t shkuara, ata pushonin
posht s njjts ati, jo n t njjtin varr, por pran njri-tjetrit. Pas
113
 DANILO KISH

dyzet e tre vjetsh jete t prbashkt. "Bilanc i shklqyer pr nj ift

pleqsh ifut" - thash me vete.

Post scriptum:
Un nuk e kam shpikur emrin e Juri Golecit; sht thjesht nj
nga emrat q miku im fatkeq Piotr Ramicz i vuri Rrfyesit t romanit t
tij t vetm "Gjaku i qiellit". Personazhi kt novel mbetet n mes t
rrugs, midis realitetit dhe bots s koncepteve platoniane.
mimi i gzofit m`u duk mjaft i lart dhe un isha gati ta ulja
ashtu kot, duke i hequr nj zero. Por pr fat, kur po mbaroja noveln,
n nj gazet (t 19 nntorit 1982), gjeta nj reklam magazine t
madhe, t famshme pr shitjen e gzofve; zibelina me nj ulje 15%
kushtonte n at koh 106.000 franga (mimi i mparshm 125.000).
Kshtu, gjasht muaj pasi i kisha hedhur nj sy garderobs s asaj q
quhet ktu Noemi, un zbulova se gzofi m shtrenjt i saj, duhej t
ishte aq i shtrenjt; sa `ishte n novel dhe se J.G. nuk e kishte shtuar.
Ve ktyre informacioneve t nevojshme, si mimi i gzofit, un zbulova
ather nj faun t tr ekzotike dhe solla n mendje garderobn e
Noemis, ku shklqenin gzofe me origjin t panjohur pr mua: bizon,
dhelpr e argjend; dhelpr blu, rrqebull, ujk amerikan, astrakan,
kastor, ondatra, marmot, ragodin, kojot, q kan hyr n novel n
fund, nga dera e vogl, duke nxitur shoqrizime t tjera, duke zbuluar
bot t reja: burs; para, aventur, gjah, arm; thika, kurthe, gjak,
anatomi kafshsh, zoologji, peizazhe ekzotike t largta, thirrje natore
t kafshve, fabulat e La Fontaine-it. Novela ju v n ngasje t mdha.

114
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Nuk dihet n do t`i hapim aty lirisht si n roman, kanatet e musandrave

e t dollapve.

Shnim: Kjo novel ishte shkruar n periudbn 1993-1994 dhe i pket ansamblit t tregimeve, q formojn
librin Enciklopedia e t vdekurve, por Danillo Kishit i plqente ta ndante nga kjo prmbledhje, me sa
duket, pr arsye t ekuilibrit stilistik: n fakt, sht fjala pr nj tekst autobiografik, ku, pjesa imagjinare, z
m pak vend se n novelat e tjera t librit. sbt i vetmi tekst i q e vendos ngjarjen n Parisin e sotm -
pra, n universin konkret ku jetonte shkrimtari jugosllav.

HISTORIA E MJESHTRIT DHE E

NXNSIT

Kjo ka ndodhur n fund t shekullit t kaluar, n Prag, n

"qytetin e mistereve". Kjo ngjarje - n qoft se mund ta quajm ngjarje
kt tregohet me laryshi dhe me ndryshime t paprfillshme nga shum
autor dhe un po i prmbahem versionit q ka dhn pr t Haim
Frankeli: n t vrtet, ai ka prparsin t paraqes n nj tekst t
vetm variantet e ndryshme, q nxns t tjer kan shkruar pr
Mjeshtrin. Kur lm mnjan kundrshtime t gjata e t papranueshme
pr besimin, moralin, hasidismin, kundrshtime q ndrpriten nga
citime t vyera q jan nxjerr nga Talmudi dhe strhollime t vet
Frankelit, ngjarja mund t prmblidhet kshtu:
115
 DANILO KISH

Eruditi Ben Haas (Oscar Leib, sipas emrit t tij t vrtet),

kishte filluar t shkruante poema hebraisht q kur ishte katrmbdhjet
vje. Aty nga 1890-a, pasi u kthye nga nj pelegrinazh n Tokn e
Shenjt, ai vendoset n Prag, ku mbledh nj grup njerzish, q kishin
mendime t njjta rreth revists Ha-yom, riprodhuar me dor n aq
kopje sa kishte edhe nxns. Ben Haasi jepte msime morali dhe
letrsie. Msimi i tij, i shprehur n polemika t shumta e shkrime t
tjera dhe i botuar koht e fundit pjesrisht (me kujdesin e po atij Haim
Frankelit), mbshtetet mbi nj dilem etike, marr nga Platoni e q
mund t thuhet shkurtimisht: arti dhe morali jan ngritur mbi dy parime
t ndryshme e, si t till, jan t papajtueshm. Madje, mund t
thoshim, si pohon Frankeli, q tr vepra poetike, ashtu si dhe ajo
filozofike, e Ben Haasit prpiqet tamam t vrtetoj kt fakt dhe do q
ta kaprcej kt kontradikt. Ai rreket ta zbut at "ose ashtu ose
kshtu" t Kierkegaardit, edhe pse shembujt q nxirren nga historia e
ideve dhe, n radh t par, nga ajo e letrsis, vrtetojn se kjo dilem
sht thuajse e pakaprcyeshme. `Arti sht vepr kotsie, kurse morali,
munges e kotsis", prsrit ai n shum vende, duke analizuar
jetshkrime njerzish t mdhenj, si mbreti David i Judah Halevit dhe
Salomon Ibn Gabiroli. Rrethi, i drejtuar nga Ben Haasi, (q sipas disave
ishin pes dhe sipas t tjerve shtat), i ka vn vetes si qllim ta flak
kt dilem me shembuj dhe vepra, t vendoset, pra, "n zemr t vet
provs poetike", t nj morali t rrept q, ashtu si thot Frankeli,
mbshtetet te tradita judeokristiane, te parimet talmudike, te Kanti,
Spinoza dhe Kierkegaardi, pa qen i liruar, sidoqoft, nga disa
"elemente q shkojn drejt anarkis". Nse e kemi kuptuar mir
Frankelin, kjo domosdoshmri etike e rrept (fjalt jan t Ben Haasit),

116
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

megjithat, nuk prjashtonte nga kodi i vet disa parime hedonistike 9:

ndryshe nga 'pritej, vodka, krpi indian dhe knaqsit trupore, jan
vn n t njjtn radh me leximin, udhtimet dhe pelegrinazhet
Frankeli sheh aty, dhe un mendoj se nuk sht larg s vrtets, q
shkalla e ult e ksaj pike prerjesh t forcave, ku arti dhe morali nuk
pajtohen n formn e tyre m fillestare, "prtej s mirs e s keqes";
dilema e vrtet morale nis dhe mbyllet me problemin e kotsis dhe
gjith pjesa tjetr mbetet jasht sfers etike. Disa paralelizma pr kt
pik t sakt, paralelizma q Frankeli ; lidh me msimet budike dhe me
praktikat e bonzve, n t cilat, knaqsit trupore nuk prbjn
penges n rrugn e absolutes q quhet Tao, mund t thoshim se, para
s gjithash, jan fryt i spekulimeve vetjake t Ben Haasit, m shum
sesa rezultat i ndikimit t drejtprdrejt t urtis orientale. Pra, fakti q
Ben Haasi sht par n vitin e tij t tridhjet n nj lagje famkeqe t
Prags (ndrkoh q e kishte prcaktuar kodin e tij etik), n asnj rast
nuk mund t shikohet si nj veprim fyes, n mospajtim me parimet e
shprehura n veprn "Vera dhe Shkrettira". "Arti sht dije dhe dija
sht pa seks, pa seks, do t thot amorale", citon Frankeli, si nj nga
parimet themelore t veprs s Haasit. Eruditi Ben Haas, q ishte
njhersh poet dhe moralizues e q kto jan dy prirje t papajtueshme
mes tyre, prpiqej t pajtonte kt dije t paseks t artit, pr t ciln do
prvoj sht e muar, me parimet e saj etike, pa e varfruar,
megjithat: "Fakti q t besosh cilindo me fjal, qoft kjo edhe Fjala
hyjnore, bart n vetvete rrezikun e nj rnieje morale m t rnd se t
shkelsh ndalimet q thot kjo Fjal." N kt shembull t thjesht t
mendimit t Haasit n fillimet e tij, shprfaqet, n mnyrn m t

9
Nga Hedonisme (fr.), doktrin q ka si parim moralin, krkimin e ndjes e t
knaqsis.
117
 DANILO KISH

kuptueshme, nj nga idet e rndsishme q do t jepte vite m pas

doktrina filozofike e ndrlikuar dhe e ngarkuar me hollsi, vshtir e
zbrthyeshme pr Haasin, t ciln ai e zhvilloi n nj gjuh kabalistike,
plot neologjizma t errt dhe me koncepte, kuptimin e t cilave nuk e
rrokim dot. Gjithsesi, sht e vshtir t pohosh se Frankeli ka t drejt
kur thot se ky errsim i msimeve t fundme t Haasit, sht pasoj e
dyshimit e fryt i "pjekuris". (Jan t shumta pengesat q i kundrvihen
botimit t pjess kritike t veprave t plota t Ben Haasit dhe, kryesisht,
disa priftr dhe moralist brenda komitetit, t ngarkuar me studimin dhe
botimin e veprave t tij).
Ngjarja q na intereson e q do ta tregojm ktu shkurtimisht,
gjithsesi, nuk ka lidhje t drejtprdrejt me doktrinn filozofike t vet
Ben Haasit; kjo ngjarje, sado e pashpjegueshme q mund t duket,
rrjedh nga vet natyra e msimit t tij dhe v n prov tr nj sistem t
ndrlikuar vlerash: sht njlloj morali i historis, po t doni.
M 1892, Ben Haasi, t cilin tashm e thrrisnin Mjeshtri, takon
n kt lagje famkeqe nj djalosh, q i krkon nj bashkbisedim.
Mjeshtri, i trhequr mes parimeve etike dhe poetike - nga t cilat, t
parat porositnin t mos pranonte dhe t dytat, q ta pranonte takimin, z
nj tryez me djalin e ri n nj bujtin t neveritshme dhe porosit dy
gota me vodk pashke e q prbn, me sa duket, nj pjes t ritualit.
Jeshua Krohal, ky sht emri i djaloshit, i tregon Mjeshtrit se vjen
shpesh n kt lagje, qkur ka lexuar nj nga shkrimet e tij, q e ka
bindur se prvoja sht "aseksuale", pra, "amorale", por q ai nuk e gjen
dot at ekuilibr shpirtror t lvduar te "Vera dhe shkrettira"
Mjeshtrin e mbrthen ankthi dhe brerja e ndrgjegjes, duke kuptuar se
msimi i tij, si do doktrin q mbshtetet n parime etike, mundet q,
kur bie n duar t pasigurta, t bj m shum t kqija, se t mira. (N
t vrtet, si thot Platoni, mjeshtri e zgjedh nxnsin, por libri nuk e
118
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

zgjedh lexuesin). Nn ndikimin e nj ideje djallzore dhe sipas gjass, i

rrmbyer nga vodka, Ben Haasi vendosi t bnte nga nj qenie pa pik
rndsie - nxnsi nuk i sht prgjigjur as edhe njrs prej pyetjeve t
fshehta t Mjeshtrit - nj hasid (n kuptimin: i msuar, i ditur, i
prunjt), n mos i qoft bindur nj dshire t pavetdijshme, t
parodizonte Pigmalionin, ashtu si e mendon Frankeli. Djaloshi pranon
se libri "Vera dhe shkrettira"i ka dhn forcn morale t shkoj n
shtpit publike, duke par n kt gj, sidomos "nj veprim empirik",
por q ishte i vetdijshm pr faktin se ai "veprim empirik" nuk ka asnj
vler, nse nuk vihet n shrbim t krijimit. Kur dgjon titullin e librit,
"Rruga e Kanaanit", me t cilin po punon djali i ri, Ben Haasi e l
papritmas gotn me vodka mbi tryez. Megjithat, ai q e thrrasin
Mjeshtri, gjat mbrmjes sigurohet se nxnsi i tij i ardhshm i ka t
gjitha karakteristikat, pr t cilat duhet ta zhbind, nse dgjonte zrin e
arsyes, ta merrte n ngarkim, sepse marrzia, kur lidhet me ambicien,
sht m e rrezikshme se fardo mendurie tjetr. Ai i cakton,
sidoqoft, nj takim tjetr pas tre muajsh, n t njjtn bujtin dhe
largohet pasi i ka dhn nj list me njzet e shtat libra, kushtuar
mrekullis dhe shptimit t Kanaanit. N fund t gushtit, Jeshua Krohali
shfaqet n vendin e caktuar, me dorshkrimin "Rruga e Kanaanit":
njzet faqeve t para, Mjeshtri thuajse u hedh nj sy t shpejt, pa u
ndalur gjkundi: prve shkrimit t bukur, ai kap rastsisht ndonj
gabim drejtshkrimor. I cakton djaloshit takimin e ri, prap pas tre
muajsh, n po at vend dhe e nis, pasi i dikton nj list librash, mes t
cilve sht edhe nj doracak drejtshkrimor i gjuhs hebraishte.
Gjat takimit t tret, n shkurt 1893, Mjeshtri shfleton
dorshkrimin, me gishtat q i ngjajn bigzimit t nj rrjedhe dhe
kupton me tmerr se dyshimet e tij jan vrtetuar saktsisht: n faqen
shtatdhjet e dy, gabimi drejtshkrimor sht korrigjuar, por
119
 DANILO KISH

dorshkrimi, megjithat, sht i paprekur. I nxitur nga nj keqardhje e

beft dhe ndoshta nga mshira (sepse ai e ka kuptuar ose s paku e ka
parandier, q me shembullin e vet ka prgatitur nj qytetar t trishtuar t
zakonshm, nj hasid edhe m t trishtuar, e q nuk ka m as shrim, as
kthim mbrapa), Mjeshtri e merr shkrimin dhe ikn. Ai e kalon tr natn
i prkulur mbi tekstin Rruga e Kanaanit, karakteri qesharak i t cilit
dhe pavlersia, i kujtojn gabimin e vet: nse at mbrmje, nnt muaj
m par, ai do t kishte ndjekur parimin etik dhe jo at poetik (dhe cili e
di ku bie kufiri i sakt!), s'do t kishte tashm n vetdije nj ekzistenc
t kot, at t cilin q sot e tutje, i nisur nga forca e ligjeve morale,
duhet ta shptonte nga humnera, buz s cils gjendet. Dhe nse ky
djalosh, dikur i pastr, nuk do t ishte infektuar nga msimi i tij, qoft i
keqkuptuar e i deformuar, ai nuk do t kalonte sot kt nat pa gjum,
mbi nj tekst pakuptim, hartuar me nj bukurshkrim t madh, nj tekst i
frymzuar nga dshira e vetme e kot pr t'i dhn t drejt absurditetit
t ekzistencs ose parandjenjs s ktij absurditeti me nj akt krijues,
fardo qoft. Ben Haasi e kupton n nj ast ndriimi, se ai ka
mbrritur aty, nga gabimi i kotsis s vet, nga prartja poetike dhe
nga pasioni pr polemikn: q t'u provonte nxnsve se Pigmalioni nuk
ka forcn morale t nj miti, por sht fjala pr nj kronike t
zakonshme skandaloze, s cils i kemi besuar dukjen e nj miti.
Pr t mos e hedhur posht trsisht "Rruga e Kanaanit" dhe t
braktiste kshtu fatkeqin Jeshua Krohal, n moshn tridhjetetrevjeare,
n nj rrug pa krye, t rrezikshme (Frankeli sheh me t drejt n at
shkrim t fsheht, ndikimin e simboliks kabalistike t Ben Haasit, ai q
e thrrasin Mjeshtri, heq nga dorshkrimi gjith at q sht pasqyrim i
vet autorit, pasqyrim i kotsis s tij, ky tipar i vetm i karakterit, mbi
t cilin mbshtetet gjith qenia e tij e prkohshme; me nj lvizje t
shkatht t pens, ai shmang nga dorshkrimi aluzionet dashakeqe ndaj
120
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

ngjarjeve t astit dhe digresionet biblike, si ato t gruas s Lotit, te e

cila ai zbulonte gjermankn flokkuqe t bujtins "Kurora". (Dhe e
vetmja lidhje misterioze q bashkon gjermanen dhe gruan e Lotit, sht
aureola e bardh e djerss rreth scietullave t tyre, ashtu si edhe fakti se
jeshua Krohali, si e thot me gojn e vet, e ka "sodomizuar").
Nga t njqind faqet e dorshkrimit "Udha e Kanaanit", Ben
Haasi, me mundim, ruan nj t tretn, duke rilidhur pjest ku fshihet nj
dyshim alegorie, me t cilin mund t bhej nj Dukje e lnds. T
nesrmen, i mbilodhur e me humor t keq, ai kthehet n bujtinn
"Kurora" me "Rruga e Kanaanit" n xhepin e brendshm. Ai gjen aty
Jeshua Krohalin, shum t drrmuar. Djaloshi i shprehu dyshimin se e
ka kuptuar karakterin e kot dhe t pashmangshm t zgjedhjes q ka
br. Nse Mjeshtri mendon se Rruga e Kanaanit nuk mund ta gjej
bukurin kur t faqoset, atij nuk i mbetet gj tjetr, vese t trhiqet. Ai
e shqiptoi kt fial n mnyr t dykuptimshrne, n mnyr q ajo t
kishte nj kuptim t ndryshm dhe m t rrezikshm se ai q ka te "Vera
dhe shkrettira". "Nse nuk mund t veprosh mes lidhjes mizore t
forcave kontradiktore, etike dhe poetike, trhiqu. Prashit specat e
kopshtit tnd dhe rrit trndafila vetm pr varreza. Sepse trndafilat jan
fatal pr shpirtin." Ai q e thrresin Mjeshtri, nxjerr ather nga xhepi i
brendshm i veshjes prej mndafshi, dorshkrimin e mbushur me
shkarravitje dhe ia v prpara djaloshit.
-Nse e kam kuptuar vrtet, - thot Jeshua i piklluar,- nga ai
nuk ka mbetur gj.
- Prkundrazi, thot Ben Haasi, ka mbetur far mund t'i jap
Dukjes nj lnd. Dhe midis Dukjes lndore dhe lnds, ndryshimi
sht aq i padukshm, sa vetm m t menurit mund ta shohin. E meq
ka shum pak t menur, - sipas disave, tridhjet e gjasht n tr botn,

121
 DANILO KISH

pakt do t jen ata q do ta shohin kt ndryshim. Pr shumicn, Dukja

sht e njjt me Lndn" .
Fytyra e Jeshua Krohalit ndriohet papritmas, sepse duket sikur
n fjaln e Mjeshtrit ka zbuluar mendimin e vet sekret, mendimin far: se
gjithka q ka ndodhur mbi kt tok, ka ndodhur nga gabimi, mes vijs
s holl e t pakapshme q ndan lndn nga Dukja e lnds, por, meq
askush nuk mund ta vlersoj far sht njra e far sht tjetra (dhe
konceptet e tij ndryshojn ktu thellsisht nga ato t Mjeshtrit), t gjitha
vierat etike dhe poetike, jan vetm shtje aftsie dhe fati: form dhe
vetm form. Ben Haasi zbulon mendimin e fsheht t nxnsit t tij -
sepse ai q e thrrisnin Mjeshtr dinte t dallonte t Vrtetn nga
Gnjeshtra - dhe vendos t'i tregoj djaloshit kufirin mes ciensis dhe
iluzionit. Ai e merr n shtpi dhe, pr gjith natn, rreket t'i shpjegoj
me shembuj t thjesht e binds mbi dorshkrimin e tij (mbi at q ka
mbetur nga dorshkrimi), sesi nj ide, hija e nj ideje ose nj imazh,
munden q, nga mrekullia e fjals dhe magjia e nnkuptimeve, t gjejn
bukurin n faqosje. Jeshua Krohali ikn n agim nga dhoma e
Mjeshtrit (ku aroma e fort e kapakve prej lkure t librave ishte
paksuar nga kundrmimi i mrekullueshm i drurit t Tantalit q digjej
n memorialin prej bronzi; kujtime pelegrinazhesh). Ai shkon te bujtina
"Kurora", porosit nj gulash dhe nj krikll birr dhe z t rikopjoj. N
mesdit, ai kishte para tij dorshkrimin prfundimtar t parabols
biblike, t titulluar "Udha e Kanaanit", hedhur n t pastr me bukur-
shkrimin e tij. Mori pastaj kopjen q kishte korrigjimet e Mjeshtrit dhe
e futi n sobn e madhe prej fajance, q ishte e ngjashme me nj
katedrale, der e parajss dhe e ferrit. Ndrsa flaka zhduku gjurmt e
dors s Mjeshtrit e me kt gj, si me turrn e druve edhe ato t shpirtit
t tij, Jeshua Krohali, vendosi n xhepin e brendshm t palltos
dorshkrimin e palosur dhe, i mbrthyer nga nj ethe e panjohur prej tij
122
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

gjerm tani, porositi edhe nj krikll birr. Karolina e vendosi birrn n

an t tryezs, por Jeshua, duke krcyer n mnyr t beft, pati koh t
kapte nj sis t madhe e t fryr. Karolina mbeti e ngrir, si gruaja e
Lotit, q u transformua n kolon kripe, pastaj e mblodhi veten dhe
krahu i saj au ajrin. Dora kuqe dhe e rnd kaloi pikrisht nn hundn
e djaloshit.
"sht Dukja e lnds, tha Jeshua me nj ton t rnd, por kjo,
para nj asti, ishte Lnda", dhe e rrumbullakoi dorn duke hapur
gishtrinjt ...
"Rruga e Kanaanit" doli nga shtypi n fund t vitit njmij e
tetqind e nntdhjet e katr, s pari n revistn Ha-yom, hebraisht,
pastaj vitin tjetr n fillim, si libr n nj prkthim gjermanisht. Libri u
prit mir nga t gjith ekzegjett, t cilt zbuluan aty njzri, si thot
Frankeli, "Lndn". Vetm Bialiku i ri (i njohur m shum pastaj me
emrin Haim Nahman), pasi ia nnshtroi tekstin nj analize serioze, vuri
re dorn e Mjeshtrit, q "ishte prpjekur t shptonte at parabol nga
zbraztia ku vegjetonte". Kritika e Bialikut pati pasojat e mposhtme:
n pasthnien e botimit t ri t Rruga e Kanaanit, Krohali e shpalli
Bialikun sifiliak dhe e mohoi n mnyr t hapur msimin e Ben Haasit,
duke e trajtuar si sharlatan dhe "helmatiss shpirtrash". Besnik i
mohimit t tij, ai u lidh me kundrshtart e Mjeshtrit dhe n revistn e
re, `Kodima", zhvilloi kundr tij nj luft t gjat e t pamshirshme
"duke prdorur intriga dhe shpifje, n t cilat vrtetoi se nuk ishte
trsisht pa talent". Nj parabol e paprfunduar, e gjetur n letrat e Ben
Haasit, parabol e titulluar "Historia e Nxnsit dhe Mjeshtrit", nuk
nxjerr asnj moral, meq ka mbetur e paprfunduar. Ndoshta, prve
ksaj: midis Lnds dhe Dukjes s lnds, n kuptimin moral, sht e
vshtir t vendossh nj dallim t pastr. "Edhe ai q e thrrisnin
Mjeshtr, nuk e arriti gjithmon kt, thot Frankeli. I prkulur mbi
123
 DANILO KISH

humner, vet ai nuk ka mundur t'i bj ball knaqsis s kot:

prpjekjes pr t mbushur kt humner me Kuptim". Nga kjo mund t
nxjerrim si prfundim nj moral t ri t ngjarjes, q na tregohet n
formn e nj proverbi: sht e rrezikshme t prkulesh n zbraztin e
tjetrit edhe me dshirn e mir pr t par pasqyrimin tnd, si n fund t
nj pusi; sepse edhe kjo sht kotsi. Kotsi e kotsive.

DANILO KISH
Lindi n vitin 1935 n Subotica, nj rajon kufi midis Serbis dhe
Hungaris, nga nj baba ifut dhe nn malazeze, ortodokse nga
Cetinja. Gjat Lufts s Dyt Botrore humbi t atin dhe shum antar
t tjer t familjes q vdiqn npr kampe prqndrimi. Studioi pr
letrsi n Universitetin e Beogradit. M 1962 botoi dy novelat e para q
u pritn shum mir nga kritika. M 1973 u vlersua me mimin e madh
`NIN", pr t cilin u b nj diskutim i madh politik. N vitet n vazhdim
D. Kish botoi disa libra me poezi, ese, me tregime e romane, si (Nj
varr pr Boris Davidovi", "Mansarda" efj. Ka fituar nj numr t
madh mimesh kombtare e ndrkombtare. Ka prkthyer n gjuhn e
tij amtare poett m t mdhenj francez; rus dhe hungarez. N bot u
b i njohur me librin "Enciklopedia e t vdekurve" (1983), titulli i s
cils sht si nj kumt tragjik. Humori e dhembshuria zbulohen prmes
forces s rndess, sikur Danilo Kish q vdiq pas pak kohsh krkonte
t shpallte hapur mistfikimin e vdekjes. Nj nga t prditshmet
amerikane e quajti si librin m fanstastik q nga `Fiksione" i Luis
Borges-it.

124
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

Danilo Kish fliste pr fatin e tij si ifut i Evrops Qendrore, por

e theksonte se ai jetonte n shum kultura e n shum vende duke
prjetsuar lirin e krijimit. Atdheu im sht letrsia dhe un jam me
konceptin e Gtes pr nj letrsi botrore", thoshte ai. Vdiq n vitin
1989 n Paris. Vepra e tij n proz sht prkthyer n dhjetra gjuh.

PERMBAJTJA

Simon Magu .7
Nderime t prmortshme 29
Enciklopedia e t vdekurve 38
Legjenda e t prgjumurve ...65
Juri Golec . 90
Historia e Mjeshtrit dhe e nxnsit .115

125
 DANILO KISH

Botimet "ABC" n qarkullim:

I- Nobelistt/Klasikt

1. Gabriel Garsia Markez Kronik e nj vdekjeje t paralajmruar

2. Ernest Heminguej Lumi i madh me dy zernra
3. Tomas Man Lumturia
4. Jasunari Kavabata Bukuroshet e fjetura
5. Ivo Andri Tregime nga Sarajeva
6. Hajnrih Bl Nderi i humbur i Katerina Blumit
7. Honore d Balzak Kolonel Shaberi
8. Gi d Mopasan Trashgimi
9. Aleksandr I. Kuprin Byzylyku bojshege
10. Gabriel Garsia Markez Kolonelit s'ka kush t'i shkruaj
11. Prosper Merime Kolomba
12. Nagib Mahfuz Mbrmje e bekuar
13. L. N. Tolstoi At Sergi
14. Anton ehov Murgu i zi & Njeriu n Kllf
15. Fjodor Dostojevski Sozia
126
 ENCIKLOPEDIA E TE VDEKURVE

16. Hajnrih Bl Buka e viteve t hershme

17. Tomas Man Tonio Krgeri
18. Ivan Turgeniev Ngadhnjim i dashuris
19. Zh.K.Zherorn Tre vet me biikleta
20. Anton ehov Jeta ime
21. Danilo Kish Enciklopedia e t vdekurve
22. Henri Xhejms Deizi Miler
23. Eli Vizel Nat
24. Fransua Moriak Terez Deskeiru
25. L.N.Tolstoi Vdekja e Ivan lliit
II- Princi i Vogl
1. P.L.Trevers Meri Popins
2.. Oskar Uajld Princi i lumtur
3. Xhek London Aventurat e kapitenit Grif
4. Viktor Hygo Kozeta
5. Prralla Aladini dhe llamba magjike

127