2

Grigor Perliev
[Grigor Stavridhi]

Epopeja e Sknderbeut
Prktheu nga greqishtja:
Llambro RUCI
 3

Sknderbeu i Prlievit, nj himn pr shqiptart

dhe Shqiprin evropiane

Grigor Prlievi1 (1830-1893) n maqedonisht, apo

Grigorios Stavridhis n greqisht, sht nj emr i shquar i
poezis evropiane t shekullit t 19-t, q i ngriti nj
monument t pavdekshm letrar heroit t Shqipris,
Sknderbeut dhe vet shqiptarve. sht ...poeti ballkanas,
q i vuri nj kuror t prjetshme Sknderbeut ton me vargun e
vet...2, si theksojn Petraq Pepo dhe Sterjo Spasse n
parathnien e botimit t par m 1967.
Shkurt poema e Prliev-Stavridhisit sht sintez e
shklqyer e epopes sknderbejane, e historis s
lavdishme t Shqipris s Motit t Madh, q e prir nga nj
gjeneral dhe burr shteti i pashembullt, Gjergj Kastrioti, u

1 Identiteti i mtuar i poetit n tre gjuh dhe tre shtete: Grigor Stavrev
Parlichev, also spelled Prlichev or Prliev; Bulgarian:
, Greek: , Macedonian:
.
2
Shih: G. Prliev, Sknderbeu, poem, Shtpia Botonjse Naim
Frashri, Tiran 1967; Parathnia: Nj kngtar i madh i
Sknderbeut nga Petraq Pepo dhe Sterjo Spasse, fq. 5.
 4

b nj pishtar lirie pr popujt e tjer dhe nj barrikad e

pathyer ndaj vrshimit ushtarak, kulturor dhe fetar osman
n Ballkan dhe n Evrop.
Si dikur Aleksandri i Madh, emrin e t cilit mbante
denjsisht, me nj ushtri t vogl dhe burime t
pamjaftueshme njerzore e materiale, ai prballoi rrmetin
e perandoris m t madhe t kohs, duke dshmuar se
forca e njerzve t mbrujtur me atdhedashuri, besim e fen
atrore, etje pr liri dhe dinjitet, mund t mposhtin eprsin
numerike dhe egrsin shtazarake t armiqve, ligshtimin
dhe tradhtin e njgjaksve etj.

Kjo poem, me vlera t shklqyera letrare dhe

origjinalitetin artistik, sht pak e njohur dhe pak e
vlersuar te ne, ndonse botimi i 1967-s ishte nj prkthim
mjeshtror i Spiro omors (Poema sht traskriptuar prej
origjinalit nga Petraq Pepo dhe Koo Kostaqi3, transkriptim,
q me sa di, nuk sht botuar ndonjher), q si e kam
thn dhe her tjetr, shquhet pr mbrujtjen me mjetet
shprehse t shqipes t origjinaleve poetike n greqisht q
nga Homeri gjer te Ricosi.
Por kjo shprfillje ka ndodhur mbase edhe nga
paralelja prkthimi brohorits i Sknderbeut t Longfellout
nga i madhi Fan Noli, i cili si dihet me stilin e vet rikrijues
n prkthim (si me Rubairat etj.) mbrun nj atmosfer

3 Parathnia e botimit t 1967-s, fq. 16.

 5

mahnitse pr lexuesin. Longfellou trajton poetikisht

ardhjen e Sknderbeut n Kruj, nj episod nga epopeja
sknderbejane: braktisjen e frontit t lufts mes turqve dhe
hungarezve t Huniadit, takimin me qatipin turk, t cilit i
merr me prdhun dekretin e rrem pr zotrimin e Krujs,
uljen e flamurit turk dhe lartsimin flamurit strgjyshor
shqiptar.
Prkundr ksaj, Prliev-Stavridhis poet i tablove t
gjera e monumentale, mbrun me denduri figurative skena,
personazhe dhe karaktere t spikatura nga t dy kampet, t
denja pr nj roman epik, n nj kuot kulmore t historis
s Shqipris: Rrethimin e tret t Krujs dhe vrasjen e
Ballabanit m 14674, nj satrap atdhemohonjs shqiptar,
gjakpirs dhe kryene, q gjen nj fund t tmerrshm e t
turpshm.
Dihet q prkthimi sht ndrmarrje e vshtir, aq m e
vshtir kur ndeshesh me nj poet mbreslns si Prliev-
Stavridhis. Megjithat n krijimtari ka gjithnj vend pr t
ecur dhe pr t prkryer punn, sidomos kur paraprihesh
nga nj mjeshtr i pens dhe i studimit, si arvanitasi epirot
Niko Stylos, eruditi, q me eleganc dhe hijeshi t rrall, e
ka kthyer poemn e Grigor Prlievit a Stavridhisit nga
greqishtja katharevusa n greqishten e re, prkthim q e
sjell ksisoj veprn n kohn ton dhe n komunikim

4 Po aty, fq. 9.
 6

mbreslns me nj mas t gjer lexuesish t greqishtes. Po

ashtu m krijoi mundsi dhe lehtsi pr t sjell nj variant
t plot dhe autentik t nj poeme epike sknderbejane nga
m befasueset nga pasuria e figurave, e tablove dhe
emocioneve, por t vshtir nga shumsia kuptimore e
leksikore, si sht katharevusa dhe veanrisht gjuha e
Stavridhisit.
N parathnien e botimit t vitit 1967, nga fundi,
mbrohet zhveshja e poems s Sknderbeut t Prliev-
Stavridhis nga thelbi fetar, apo m sakt prligjen krasitjet e
elementeve fetar: Elementin fetar poeti e prdor her pas here,
por jo si fanatizm t verbr ose si qllim suprem, por si t nj
besimtari t zakonshm: n poem lufta n plan t par nuk bhet
pr mbrojtjen e krishterimit, si e kndojn disa poet t huaj,
lufta, n radh t par, bhet pr lirimin e atdheut, t Shqipris
edhe t popujve t tjer, jo pse jan t krishter, por se jan t
robruar. Pikrisht edhe ktu qndron vlera e madhe ideo-artistike
aktuale, q ka edhe q do t ket kjo poem e Prlievit.5
Prkundr ksaj, Prliev-Stavridhis, paraqet
heroizmin e heroit ton kombtar jo si nj qllim n vetvete
dhe jo thjesht si burim i qenies s tij madhshtore fizike,
por si frymzim nga lufta e tij pr mbrojtjen e popullit t
vet dhe t mbar krishterimit6.

5Nga parathnia e botimit t 1967-s, fq. 16.

6 Dr. Fatmir Zanaj, Sknderbeu, 3 mij vargje nga Grigor Prlievi,
Shekulli, 19/03/2005.
 7

Sidoqoft, nga poema jan kputur rreth 100 e ca

vargje, q mbrujn fetarin e t dy palve, luftn e egr mes
dy besimeve; botimi i 1967-s ksisoj zhvendos n koh e
hapsir heronjt dhe botn e tyre shpirtrore, madje duke
cunguar dhe thelbin real t veprs prometeane t
Sknderbeut-shkmb mes detit me tallaz, bukuria dhe
madhshtia e s cils sht skalitur nga devotshmria e
heroit t pathyer ndaj liris e atdheut, zotit dhe
krishterimit. N fund t fundit teksti i poems kt kumton,
ndrsa krasitjet e nxjerrin gjetk rrjedhn e veprs. Ja
far porosie i jep Sknderbeu Dinkos, kur e drgon
lajmtar te armiqt, te renegati Ballaban:

Pastaj shpejto, biri im dhe n duar tia japsh

satrapit Ballaban dhe kto fjal ti kumtosh: 465
I urreva dhuratat e tij, e urreva at vet
se mohoi Krishtin dhe prqafoi Muhametin,
zhveshi shpat armike kundr atdheut t shtrenjt,
atdhe i shtrenjt q dhe ai dikur e kultivoi,
q si zot e adhuronte duke pritur ta ushqente... 470

Sknderbeu sht nj hero i pamposhtur n gjeste e

bma mbinjerzore si heronjt e Homerit, por poeti duke
njohur me imtsi epokn dhe shqiptart, kreshnikun e
vizaton jo vetm n tablo t zjarrta luftarake, por edhe n
marrdhnie intime pushtetin e zotit, madje dhe me
Hyjninlindsen:
 8

U kthye nga lindja Sknderbe kreshniku

ku varej nj ikon e shenjt e Shn Mris
dhe nj kandil shklqente para saj porsi yll,
ngriti duart drejt saj prpjet duke u lutur 2245
gjersa heroi ngazlloi zotin me mirnjohje...

Apo duke ekzaltuar figurn Papa Piut, prkrahsit t

patundur t Sknderbeut:

...Mbrtheu nj kryq t art t madh, t ndezur,

q ia dhuroi atij Pioja lufttari kundr turqve 2375
Pioja, q t dyt e quan Klioja gjuhiltr,
Pioja, kalorsi i madh e kryeprifti i Roms,
q besnikrisht e adhuronte Sknderbe kreshniku
si nj pjes e Krishtit dhe ikon e gjall
q shum plumba topiti nga arm zjarri, 2380
duke trhequr ato mbi vete me forca t mdha
dhe zmbrapste shfarosjen e Sknderbe kreshnikut.

Kto detaje nuk e zbehin, por e plotsojn dhe e

prforcojn figurn e kryetrimit, kapitenit t krishterimit,
simbolit t lufts s popujve evropian kundr pushtuesve
osman dhe yllit polar t ndrgjegjes kombtare t
shqiptarve.

Prliev-Stavridhis ka qen nj vit msues i greqishtes

n Tiran, gj q besoj se ka prcaktuar edhe thelbin e
poems s mrekullueshme t epopes sknderbejane:
 9

shumsin e mjeteve figurative me t cilat mbrun

dashurin pr shqiptart, pr vetit dhe virtytet e tyre t
ndritshme, por dhe njohjen e peizazhit dhe historis q
jetonte e gjall n kujtesn e njerzve t vendit, aq m
shum q aty, n Petrel, gjendej dhe vendvarrimi i
renegatit t madh, Ballaban Pashs.
Do t nevojitej nj nat dimri pr t shprehur
madhshtin mahnitse t pens s poetit n vizatimin e
tablove t betejave, n skalitjen e karaktereve etj., por n
mbyllje do t risjell dy episode, at t prcjelljes s t rnve
pr atdhe e liri dhe historin e rioshit turk Elmazit t
porsamartuar.

Lufta ka mbaruar dhe gjithandej dergjen pirgjet e t

vrarve dhe t atyre q jepnin shpirt. N nj peizazh ku
dhimbja dhe trishtimi mpijn edhe trimat e patrembur,
shndrit fisnikria dhe zemrbardhsia e lufttarve
shqiptar, q nderojn trimat e flijuar pr liri, pr atdheun
dhe besimin e tyre; i marrin n krah dhe nisen pr n
Krujn e bardh. N ball prin Sknderbeu q ngriti
Dinkon, simbolin e besnikris dhe atdhedashuris:

Dhe kur t heshtur arritn n at vend

ku ishte ndezur flak beteja e prgjakshme
dhe kishte pirgje t dendur me t vdekur,
heshtjen i pari e zgjidhi Pal Dukagjini 3.775
se fort u hidhrua nga t rnt e shumt
t tribalve guximtar dhe thirri: O miq,
 10

ejani, n supe merrni shokt e vdekur

ti shpiem n Kruj, t mos i dorzojm
ktu mbi tokn e zez mbytur npr shi 3.780
se kur t gjall qen ishin lufttar trima
q tani Moira i mori. Pali kshtu foli
dhe kto fjal i lvdoi plaku Arianit,
por ernovikut si plqeu e prkundr tha:
Tani, o miq, shpejt t arrijm Kruj, 3.785
ndrsa t vdekurit i ngrem dhe i varrosim
me nderime sapo t ndalet shiu i madh.
Dhe foli Sknderbeu: Hero, sht mkat
tu mbyllim syt pa varrosur trupat e trimave,
ata q ran fli e pastr pr atdheun, 3.790
pr nderin dhe besimin n luft burrrisht.
Foli e menjher mbreti i thrret ushtris:
O ushtar t Krishtit dhe munds t turqve,
tani, o shpirtmdhenj lreni plakn
dhe n supe merrni shokt e dashur, 3.795
gjith sa Aresi i vrau dhe sillini n Kruj,
pren me nge dhe pastaj e zhveshim
pasi t kaloj zemrata e Zotit t eprm.
Vetm kto tha heroi, ata duke thirrur
me qarje morn mbi supe shokt e dashur 3.800
Dhe Sknderbe fatosi ngriti Dinkon...

Nj nga figurat m impresionuese t poems, sht

lufttari Elmaz q mbante ende veshur rrobat e
dhndris, fatziu i cili nuk arriti t gzoj hiret e Gjulis,
 11

se mbeti i vrar nga dora e Pal Dukagjinit. Pa mbaruar

mir-mir dasma erdhi urdhri pr t shkuar n rreshta e
Ballabanit. Dhe ja ndarja e mallkuar dhe rebelimi i nj djali
q i nxin dritn dhe jetn:

Ather nj vaj gjmimtar u dgjua n shtpi

dhe me klithma t frikshme nna plak tha: 3345
Ku shkon, o biri im, para se t t shoh nusja,
q sot pr her t par braktis pr ty
gjirin e nns? Oh, dit q t thyen zemrn!
Dit satanike, dit e marteszezs!
Ku shkon, ti biri im, duke braktisur nusen? 3350
As dhe nj fjal dhndri nuk i tha nns s tij,
por duke mbuluar kokn flokverdh, uroi
nga thellsit e shpirtit qiellin duke par:
Allah i eprm, jepu gjith fuqit gjaurit,
q t shkel gjith tokn dhe ta trashgoj. 3355

Prliev-Stavridhis i ka njohur dhe ika dashur me

thellsin e shpirtit t poetit Shqiprin dhe shqiptart, aq
sa t duket sikur ka folur shqip dhe ka ndjekur si kronikan i
kohs bmat e Sknderbeut t pashoq. Dhe i gdhendi ata si
rrallkush me tablo dhe skena t mrekullueshme, ku
prplasen ball pr ball pr jet a vdekje ide, karaktere,
besime fetare dhe fatosa t mdhenj, t cilt shprehin:
shqiptart, shpirtin kreshnik, forcn e pamposhtur t liris,
t dashuris pr atdheun dhe besimin; dhe osmant, turqit:
barbarin e trimrin, besnikrin ndaj profetit t tyre, por
 12

q epen e thrrmohen prball furis dhe bukuris

trimrore t shqiptarve.

Poeti nis vjershrimin pr Sknderbeun duke iu lutur

Muzs ti armatos dorn me pen t hareshme, ti
frymzoj zemrn me zjarr hyjnor dhe flatra ti jap mendjes
s tij, se:

Se mora prsipr nj luft t rnd, t vshtir, 30

ti ngre himn nj burri me lavdi t prjetshme,
q vetm emri i tij tund e trondit Helikonin
dhe gojtar adhurues Muzash e prhimnuan
n qytete e fshatra kur ish gjall e pas vdekjes.
Se shpesh mes zjarreve t gjylehedhsve t egr 35
vrsulej porsi zjarr, duke mbajtur vetm shpatn
e mbillte frik ngjethse n radht e armiqve,
i paprekur nga zjarri doli; por shum otomaneve
kryet me ember t hijshm i mbuloi me zi.

Llambro RUCI
 13

Grigor Stavridhis

Grigor Stavridhis a Grigor Stavrev Parlichev (si dhe

Prlichev apo Prliev), n bullgarisht:
, n maqedonisht: , dhe n
shqip Grigor Prliev, ishte poet, shkrimtar dhe prkthyes,
si dhe hero kombtar i bullgarve dhe sot i maqedonasve.
Lindi n Ohr m 18 janar 1830 dhe pasi mbeti jetim
nga i ati, Kirilli, u rrit n kt qytet me t mn, nn
kujdesin e gjyshit Stavros.
Msimet e para, sipas autobiografis s tij, i mori nga
ky gjysh, i cili e msoi prve q t lexonte n alfabetin grek
edhe t falej n greqisht.7

7 "". Prkthyer n
greqisht Autobiografia, kap. 1, 3
dhe 5, (1885), Botues: .
 14

Studioi n shkolln greke t Ohrit, ku dhe msoi

shklqyeshm gjuhn greke. Ktu dua t shtoj se greqishten
e shklqyer e msoi nga Dhimitr Miladini (Miladinov), q
aso kohe ishte dhe drejtor i ksaj shkolle, q kishte studimet
n shkolln Zosimea t Janins, si dhe vllai m i vogl
Kostandin, t cilin sipas arkivit t ruajtur t ksaj shkolle, e
gjejm me emrin Kostandinos Miladinis Ohridasi
( ), q mbaroi
studimet m 1848 dhe madje me notn Shklqyeshm.
M 1850, n moshn 20 vje, G. Stavridhisi u regjistrua
dhe filloi studimet n shkolln mjeksore t Universitetit t
Athins, q pr shkak t vshtirsive ekonomike i ndrpreu
pas nj kohe t shkurtr.8
Pas ndrprerjes s ktyre studimeve, si shkruan vet,
punoi si msues i greqishtes n Belika, Bitolje (Manastir),
Strug, Prilep apo Prilapo dhe Ohr, q t mblidhte
shumn e nevojshme pr t vijuar studimet e tij dhe
prhapi gjuhn greke n vende ku ishte krejtsisht e
panjohur dhe ua msoi at m shum se nj mij t rinjve,
si shkruan vet n nj letr drguar Th. Orfanidit, e cila u
botua m 1 qershor 180 n gazetn Drita t Athins9.

8 D. Kadach, Grigor S. Pricevs Teilnahme an dem Athener

Dichterwettbewrb 1860 und 1862, Zeitschrift fr Balkanologie,
1968 fq. 45, shn. 3.
9 Titos Jiohalas, Gjergj Kastriot Sknderbeu, fq. 99 (

, , . 99).
 15

N gusht 1858 u kthye prsri n Athin dhe rifilloi

studimet n Shkolln Mjeksore, t cilat i braktisi prap
1860, dhe madje nga antipatia ndaj anatomis, duke u
regjistruar n Shkolln Filozofike pr hir t filologjis dhe
veanrisht pr poezin.
N Athinn e athershme nuk u desh dhe shum koh
q t ndjente se ishte i padshiruar dhe i huaj dhe pas nj
episodi t uditshm psoi t shara dhe msime sjelljeje t
mir greke.
Ky episod i uditshm ndodhi n vjesht t 1858-s n
Kishn Ortodokse Ruse t Athins, t njohurn me emrin
Agia Sotira, q gjendet n puqjen e Rrugs s Filhelenve
dhe bulevardit Amalia, ku nj rus e qortoi se vuri kapeln
para se t dilte nga tempulli. I fyer nga kjo, shkroi nj
vjersh, q dhe e botoi n gazetn Athina10 t Athins, ku
ndr t tjera n kritikn ndaj rusve shkroi se guxuan ...

.
Pas botimit t ksaj vjershe, u botua nj artikull i nj
autori anonim n gazetn Avgi, ku artikullshkruesi jo
vetm kritikonte Stavridhisin, por dhe e karakterizonte
... ,
, ..., dhe t gjitha kto i
shkroi ... ...

10Gazeta Athina e Athins, fleta e 29.11.1858 (

, 29.11.1858).
 16

... kt veprim
t tmerrshm kundr krishterimit, q nuk ishte vese t
vinte kapeln para se t dilte nga kisha. M von n t
njjtn gazet11 n nj vjersh t botuar gjithashtu anonime,
u b nj sulm i ri kundr Stavridhisit, ku, ve t tjerash i
bheshin dhe rekomandime pr m shum respekt ndaj
rusve, q sidomos ai si maqedonas u kishte borxh
mirnjohje m t madhe.
Ktyre dy botimeve n gazetn Avgi Stavridhisi iu
prgjigj me nj vjersh, t mpreht dhe sharake ndaj
artikullshkruesit anonim filorus, q ndr t tjera i
shkruante:

Pa rusin (thua ti) un do t isha turk;

ve n katr shekuj grekt skllevr
besimin ruajtm porsi beben e syve
kurr pra (si thua ti) Rusia na shptoi?, 12

M 1860, duke marr pjes n konkursin poetik t

prvitshm t Athins, t quajturin Konkursi Ralio,

11 Gazeta Athina e Athins, fleta e 29.11.1858 (

, 29.11.1858).
12N origjinal:
( )


( ) ;
 17

ndrmjet katrmbdhjet poetve q morn pjes n t, si

e prcaktonin kushtet dhe maje n mnyr anonime,
paraqiti dhe Stavridhisi veprn e tij t par poetike me
titullin O Armatalos13, q n ceremonin festive t 25
Marsit, si njoftonte kryetari i komisionit t juris
Aleksandros Rizos Rangavis, fitoi mimin e par, i cili pas
dy ditsh iu dorzua Stavridhisit.

.


-
() ()
- ,

,
.


,

.
, 27 1860

13Armatolos, lufttar grek (i krishter i armatosur) i periudhs s

pushtimit turk, q nuk bnte pjes n ushtrin e rregullt, por n
nj trup t veant, q kishte n mbikqyrje (ruajtje) nj rajon t
caktuar.
 18

. 14
Poema epike O Armatolos, q poeti po kt vit e
shtypi n kt qytet, dhe madje me kushtimin mirbrsit
kombtar Vangjel Zhaps (Evangjelo Zappa,
), sht frymzuar nga lufta heroike e fshatrave
ortodokse malore t Rekas (), q ndodhen n
verilindje t Dibrs, kundr gegve muhamedan. Hero i
poems sht armatoli shqiptar Kozma, i cili u vra nga
gegt, pr t cilin e ma, duke msuar vdekjen e tij nga vet
vrassit e djalit, ngriti n kmb mes lotve bashkpatriott
e saj pr nj luft t re.
Ngaq pr Stavridhisin shqiptart jan grek, e pr
kt dhe Kozmai sht grek, heroi q luftonte pr liri,
nderin dhe ortodoksin, besoj se sht dhe nj nga shkaqet
kryesore q juria (komisioni shqyrtues) i dha dhe mimin e
par.
Nga katharevusa15 q prdor n poezin e tij, e cila
ishte si gjuh edhe kusht themelor n kt konkurs, apo m

14 Gazeta Ylli i Lindjes, 2 prill 1860, fq. 924 (

, 2 1860, . 924).
15 Katharevusa, gjuha e pastr, e dituris. Trajta e gjuhs greke,

kryesisht e greqishtes s shkruar, q u ruajt si gjuh zyrtare e

shtetit gjer m 1976; historikisht karakterizohet nga prirja pr
kufizimin e elementeve t huaj dhe dialektor dhe nga
 19

mir nga katharevusa me elementet e shumt homerik, u

karakterizua dhe Homeri i dyt dhe iu ofruan bursa
studimi n universitetet e Oksfordit dhe Berlinit, t cilat
dhe i refuzoi.
Pr shkak t mentalitetit q nuk sundonte vetm
ather, por sundon e dhe sot n Greqi, apo m mir pr
shkak t edukats s strlasht demokratike athinase, q
pushtetin e kishte shumica e votave t popullit, n t ciln
nuk prfshihej pjesa m e madhe e banorve, se ishin
skllevr dhe metek16, adhuruesit dhe nostalgjikt e ksaj
epoke, t cilat nuk u ndrgjegjsuan se kjo epok i prkiste
t shkuars apo nuk donin dhe nuk duan t besojn n kt
gj, dhe duke mos pranuar si qytetar t barasvlershm
grek ata q nuk mund t provonin se kishin prejardhjen
nga Aspasia dhe Perikliu, u vrvitn n emr t atdheut
dhe t patriotizmit t tyre prsri kundr Grigori
Stavridhisit.
Nj nga njerzit me kt edukat demokratike ishte
dhe greku gjakpastr Theodhoros Orfanidhis, poet dhe
nga 1850 pedagog i Universitetit t Athins, dhe pr shkaka
t patriotizmit t tij t madh dhe nivelit t lart dhe rektor

mbizotrimi i elementeve t dijes dhe atyre m t lasht t

greqishtes (dallohet nga demotikja, greqishtja popullore).
16 N Greqin antike, i huaj q banonte prngaher n nj qytet

dhe prfitonte t drejta t posame juridike, por jo t drejta

politike dhe paguante taks t caktuara.
 20

i ktij universiteti n periudhn 1867-1868, i cili pas

dshtimit t tij, se kishte marr pjes dhe ai n konkursin e
1860-s, fillo nj luft shpirtrore me sharje t
paturpshme jo vetm kundr Stavridhisit, t cilin e quajti
dhe Bullgar, por edhe kundr Aleksandr Rizos Rangavi,
kryetar i juris s konkursit poetik q i dha mimin
Stavridhisit.
 21

Me gjith kto Stavridhisi prgatiti dhe nj poem t

dyt epike, Sknderbeun, - nga e cila nj fotokopje
dorshkrimit ndodhet dhe n dorn time, - dhe me t mori
pjes n konkursin e dyt t Athins, ku jo vetm nuk mori
mim, por iu b dhe nj krik e rrept nga A. Rangavi, q
si rrfejn punt, Th. Orfanidhisi e kishte sjell n rrugn e
drejt greke.
N kt koh dhe mes shqetsimeve t tij, Stavridhisi
mori dhe lajmin se vllezrit Miladini (Miladinov) vdiqn
n burgun e Kostandinopojs nga helmimi, q si thoshnin
ather, u organizua nga Patrikana Ekumenike. I egrsuar
pr kt dhe veanrisht pr vdekjen e Dhimitr Miladinit
(Miladinov), u kthye n Ohr pr t hakmarr vdekjen e
msuesit t tij, si shkroi m von.17
Duke u kthyer m 186 n Ohr dhe megjithse vijoi t
jepte msim greqishten n shkolln greke, filloi aksionin e
tij kundr mitropolitit grek t Ohrit Meletit dhe luftn pr
themelimin e Kishn s Pavarur Bullgare dhe t shkollave
bullgare, q dhe u realizua pas tet vjetsh n suazn e
politiks s athershme ruse n Ballkan.18

17 Titos Johalas, Gjergj Kastriot Sknderbeu n letrsin e re greke, fq.

184, Botues Dodoni 1994 ( ,
, .184 .
1994).
18 Andreas Nanakis, Kisha-Kombi-Helenizmi, 1993, 2002, Botimet

TERTIOS ( , - - ,
1993, 2002, .
 22

N nj artikull t H. S. Karmicit, q u botua m 1866

n revistn Hrysalis t Athinsme titull Makedonika,
gjejm njoftimin se at vit Stavridhisi ishte drejtor i Shkolls
Greke t Ohrit. Nga ana tjetr n kt artikull, q sht
armiqsor ndaj Stavridhisit dhe pr botimin e t cilit si
duket t ket lozur nj rol edhe Th. Orfanidhisi, Karmicisi
shkruan se eposi19 O Armatolos, q u paraqit n
konkursin poetik, ku dhe madje mori mim nga padijenia e
antarve t juris, sht prkthimi fjal pr fjal n Ohr i
kngs bullgare Kusman Kapitan dhe n prkthim n
greqisht Kapedan Kozmas.
Q far shkruan H. S. Karmicis jan thjesht akuza, e
gjejm te punimi serioz dhe me interes i D. Kadach-ut,20, q
u botua n Monako m 1970, ku dhe vrteton se knga
popullore bullgare qndron jashtzakonisht larg nga
Armatolos i Stavridhisit.
M 1868 Stavridhisi shkon n Kostandinopoj dhe pas
nj periudhe kohe q jetoi atje, ku dhe studioi letrsi t
vjetr sllave, duke u kthyer n vendlindje edhe si msues i
bullgarishtes, dhe pr mbshtetjen e zvendsimit t
greqishtes me bullgarishten n kisha, u arrestua nga
autoritetet turke dhe u burgos n burgun otoman t Dibrs,
ku dhe mbeti pr mjaft muaj, pas raportimit t peshkopit

19 Revista Hrisalis, vll. IV, fq. 569-572. (

, . , 569-572).
20 D. Kadach, Armatolos und Serdator, fq.83-105 onako 1970.
 23

grek t Ohrit.
Q nga 1869 Stavridhisi a Parlichevi dha msim
bullgarishten, si e quanin aso kohe, n mjaft qytete t
Maqedonis s Perandoris s athershme Otomane,
ndrmjet t cilve prfshihen Struga, Gabrovo, Manastiri
(Bitolja), Ohri, si dhe Thesaloniki (Selaniku), ku konkretisht
dha msim te Liceu bullgar t arenave t Thesalonikit.
M 1870 Stavridhisi apo Parlichevi prktheu n
bullgarisht dhe poemn e tij q kishte marr mim n
Athin O Armatolos, me titullin Serdari, n prpjekjen
pr ta br t njohur te publiku bullgar.
Q ather gjer n vdekjen e tij shkroi vetm n
gjuhn bullgare dhe m sakt n gjuhn e quajtur
maqedonase, botoi dhe nj sr artikujsh n gazeta, si dhe
autobiografin e vet m 1884, e cila n qershor 2000
qarkulloi dhe n greqisht n prkthimin e Mimi Suliotit dhe
parathnie t Andrea P. Andreut. N veprn e tij shkrimore
prfshihet dhe prkthimi i Iliads s Homerit n bullgarisht,
q sht dhe i pari n kt gjuh, pr t cilin madje ather
kritika ishte veanrisht e ashpr pr stilin dhe zgjedhjen
dialektit, se Stavridhisi ishte shkrimtari i par q prdorte
n t shkruar dialektin n gjuhn e nns, domethn
dialektin o Ohrit dhe pr kt konsiderohet si pjestar
themelues i gjuhs letrare maqedonase.21

21
1860-1913 . ,1/5/2001.
 24

Vdiq m 25 janar 1893, dhe megjithse e konsideronte

veten bullgar, sot konsiderohet si prijs shpirtror i
Republiks s Maqedonis.
Meq n Greqi, para kohs s internetit informacioni
ishte n duar q m t shumtt q mbijetonin me
subvencionet e shtetit, Stavridhisi edhe pse mori q
mbijetonin me subvencionet e shtetit, Stavridhisi edhe pse
mori mimin e par t konkursit poetik t Athins m 1860
dhe kreu t parin prkthim t Iliads s Homerit n
bullgarisht, n Greqi i konsideruar antigrek dhe armik, u
injorua krejtsisht dhe si lexojm dhe te Vikipedia,
enciklopedin e lir, emri i tij nuk gjenet n asnj
enciklopedi greke, m t vjetr apo bashkkohore.
Me poezin e Stavridhisit kontaktin e par e kam
patur n dhjetor 2011, kur n kremtimin e emrit tim mora
dhurat nga nj mik i mir librin Antologji e poetve
maqedonas 1860-1913 t Dinos Hristianopoulos, se n t
gjendet dhe nj vjersh e bashkpatriotit tim prevezian
poetit Abedin pasha Dino, q e shkroi m 1880 dhe
pikrisht ather kur pr tre muaj ishte prefekt i
Thesalonikit.
Te ky libr, ku Dinos Hristianopoulos ka dhe nj
fragment nga eposi O Armatolos, u ktheva prap pas dy
vjetsh, kur m ra n dor nj fotokopje nga dorshkrimi i
Eposit t Sknderbeut t Grigor Stavridhisit dhe rilexova
me interes t prforcuar fragmentin, si dhe far shkruhej
lidhur me autorin.
 25

Nga dorshkrimi i eposit Sknderbeu, faqe 99.

 26

Kt dorshkrim, q sht mbushur me korrigjime,

dhe n trsi ka 116 faqe t numruara, duhet t jet dhe
dorshkrimi fillestar q mbeti te Stavridhisi dhe nga i cili
duhet t ket br kopjen e pastr q dorzoi n konkurs.
Duke lexuar kt epos q n atsi ka 3798 vargje
pesmbdhjet rroksh, e konsiderova detyrim ta bja t
njohur dhe te lexuesit grek, dhe prandaj fillova me shum
mundim transkriptimin, se dorshkrimi n disa fjal
lexohet me vshtirsi. Pasi mbarova kopjimin bra
krahasimin dhe me tekstin q kemi n botimin bullgar22 t
ktij eposi, q u krye n Sofje m 1969 nga Akademia e
Bullgaris, ku ve origjinalit n greqisht prfshin dhe
prkthimin e tij n proz nga . . . Krahasimi
q bra ishte mjaft i vlefshm se n fjalt q lexoheshin me
vshtirsi q i pash t mos prputheshin me botimin
bullgar, i shqyrtova prsri me kujdes t madh dhe sa prej
tyre i gjeta ti kisha un gabim thjesht i korrigjova, ndrsa
sa i gjeta t jen gabim n botimin bullgar i jap n shnime
si jan t shkruar n kt botim.
N kt pik dua t falnderoj n mnyr t veant
zonjn Ana Kapetanova ( ) nga
shqipfolsja Madrica e Bullgaris, q m drgoi botimin
bullgar t ktij libri.

22 CT. , ke, . . ,
o 1969.
 27

Ngaq gjuha q prdor Stavridhisi n Greqi sot sht

e pakuptueshme, prktheva t gjith veprn n greqishten e
re, duke ndjekur besnikrisht metrin pesmbdhjet
rroksh. Nga ana tjetr duke patur parasysh se edhe gjuha
ime (poetike), se prve q jam student i nj shkolle t
katharevuss, jam dhe emigrant jasht shtetit q m 1969,
prshtatjen n gjuhn e folur t sotme greke, dhe n
prgjithsi redaktimin letrar, e kreu ime motr Dhimitra.
Duke besuar dhe un si dhe Grirgor Stavridhisi, se jo
vetm arvanitt, - nga t cilt njri jam dhe un, - por dhe
shqiptart jan grek, q t lashtt i quanin jon dhe dor,
kisha mendimin q ky libr t dilte dhe n gjuhn shqipe.
Mendim q e gjeti shum t drejt dhe poeti, shkrimtari
dhe prkthyesi nga Dhrmiu i Himars Llambro Ruci, q
mori prsipr, nga prkthimi im n greqishten e re, t bnte
nj prkthim t ri n shqip t ktij eposi. Them nj prkthim
t ri se eposi Sknderbeu ka qarkulluar n shqip me
metr dymbdhjet rroksh nga Spiro omora23, q u botua
dhe m 1998 n Shkup24.
Duke endrruar jo vetm bashkjetesn paqsore, por
edhe at miqsore mes popujve fqinj dhe vllezr shqiptar,
grek e bullgaro-maqedonas, dhe duke besuar se erdhi koha
q n Ballkan t largohen kufijt, shpresoj q ky libr, poeti

23
Grigor PRLIEV, Sknderbeu (poem), Prktheu: Spiro omora.
Biblioteka Valt, Shkup 1998.
24
Botimi i par: G. Prliev, Sknderbeu, poem, prktheu: Spiro
omora, Shtpia Botonjse Naim Frashri, Tiran 1967.
 28

i t cilit pr mua sht nj njeri me karakter

shumkombsh, t jet nj blatim pr realizimin n nj koh
sa m t shkurtr t ksaj ideje, q s pari duhet t filloj me
rrnjosjen dhe flakjen e pengesave ideologjike kufitare.

Niko STYLOS
 29

Epopeja e Sknderbeut
Mendjen m rrethoi nj valle hyjnore heronjsh,
me dshirn t kndoj marshin e Sknderbeut,
q dhe nse u printe pak lufttarve trima
theu dhe shkatrroi agarin dhjetra mijra
e prnderoi besn e shenjt t Jezu Krishtit 5
dhe qetsoi rnkimin e hijes prindrore
q i fanitej shpesh atij kur nisej pr plakitje,
vegim i zbeht e i zymt tre bij t tij vajtonte
tre djem t parritur n fshehtsir helmuar
i qante pa pushuar e krkonte hakmarrje. 10
E nse bmat e shumta ia mon t mahnitshme
Klioja gjykimdrejt, un vetm do t kndoj
turprimin e Ballabanit, t tmerrshmit satrap.

***
Muz, kngtare heronjsh, virgjresh tingullmbl
nse pasionet e zjarrta m kan brejtur pr ty 15
dhe gjumi i mbl m ka braktisur qepallat
dhe mishrat mu tretn prmbi kockat e mia,
nse ngjyra e fytyrs mu vyshk porsi lule
e jam br si hije apo fantazm natbredhse,
pr hir tnd shqelmova kamjen dhe lavdin 20
 30

dhe fejesn e zgjidha me nj vajz shum t pasur

Panakean e nurshme virgjresh pajmadhe,
i munduar dhe i uritur n vise t pabanuara,
po endem bashk me ty duke urryer shoqrin,
vetm n shkreti kam dshir zrin t t dgjoj, 25
se nga llamburitja e fytyrs tnde hyjnore
u dmtua pamja e syve t mi t paprkulur,
shprblem tani zonj adhurimin e pamat
me pagesn e shumdshiruar e bju prijsja ime!
Se mora prsipr nj luft t rnd, t vshtir, 30
ti ngre himn nj burri me lavdi t prjetshme,
q vetm emri i tij tund e trondit Helikonin
dhe gojtar adhurues Muzash e prhimnuan
n qytete e fshatra kur ish gjall e pas vdekjes.
Se shpesh mes zjarreve t gjylehedhsve t egr 35
vrsulej porsi zjarr, duke mbajtur vetm shpatn
e mbillte frik ngjethse n radht e armiqve,
i paprekur nga zjarri doli; por shum otomaneve
kryet me ember t hijshm i mbuloi me zi.
Ti armatosm dorn me pen t hareshme. 40
Ti frymzom me zjarr hyjnor, flatra jepi mendjes,
prej dheut t vrsulem n lartsi t ngrihem,
prap nga lartsia mbi tok lehtsisht shkoj
shrbestar i bindur i ligjeve t tua t shenjta.
Nga ky shkrim prjashta nxirr do z t huaj 45
dhe prapso me lehje do thumbim bosh,
pamjen e dashur t natyrs sille para meje
dhe mbshtill epet e mia me harmonin e hershme.
 31

***
Njzet e dy vjet plot kishin kaluar gjer ather
kur duke u shptuar kurtheve gjithfarsh t Muratit 50
Sknderbe kreshniku hyri ngadhnjimtar n Kruj
dhe u ngjit lart n fronin atror me brohorima,
e mblodhi rrotull tij gjith djemt e Shqipris,
parmendat se i ktheu n vegla vdekjeprurse,
dhe bujqve u msoi mjeshtrin e lufts 55
e jasht nga toka e shqiptarve i dboi turqit.
Po dhe shum popuj fqinj n luftra t patrembur,
t gjith me t bashkuan tr fuqit e tyre,
armiku i prbashkt sht, dhe lufta prbashkt,
rreziqet e njllojta; dhe i pari me t u bashkua 60
Ariamn sundimtari i atyre viseve detmbyllura,
gjith sa gjenden ktej e andej Kotorrit malor
kt qytet t shklqyer me limanin e mir.
Pastaj Andre Topia i armatosur rnd, zot
i atij vendi t egr, q ishte ndar m dysh 65
nga malet yjefqinj t Akrokerauneve
ku banon nj fis luftarak, ai i japigve.
U lidh me ata bashk edhe Pal Dukagjini,
q ka n zotrim gjysmn e vendit t begat
ku shkon ngadal Drini rrjedhthell, 70
dhe jo i vetm, se tok me t vllan Nikoll
mbretronin, atij Pali kur u nis t shkonte
ia la t gjith kujdesin dhe barrn e shtetit.
Bashk me ta dhe ernovii, despot i Malit t Zi,
 32

ku gjeti streh liria tr nderim e respekt, 75

pasi n pyje e n male zbatharake u vrtit,
leshlshuar e me pikllim t madh n zemr,
atje kur arriti e mori frym thell hyjnesha
e shumvuajtur lott fshiu dhe bekoi fatin,
tempull hyjnor ajo ka kto male t shenjt 80
q kurr si shkeli kmba prdhosse e turqve
se pasardhs gjigantsh na paska qen ky fis.
T gjith kta popuj u mblodhn t tmerruar
prreth t shumdgjuarit hero t Shqipris,
fama e t cilit gjith dheun kishte mbuluar, 85
njlloj mblidhen ashtu edhe zogjt e vegjl
qark krahve t s ms kur fryn e shfryn veriu,
dhe ajo shtrin kraht dhe i mbulon t gjith.
Ushtri shrbestare t Fetahut heshtpushtues
trime me mijra u ngjitn kundr Skenderbeut. 90
Ushtri t shumta u ngjitn, por t rralluar zbritn
dhe lufttar numrpakt krdin lajmruan,
kurse t tjert humbn larg prindrve edhe miqve
t paqar, t pakallur, varre t tyre u bn
barqe qensh t pangopur e hutash mishngrnse. 95
Edhe sot kockat e bardha e t pakallura t tyre
i ndesh parmenda e bujkut pundashs.
Murati shkumzonte dhe prpara Krujs erdhi
ai, gjeneral pesmbdhjet mij barbarsh.
Shum dhurata t pamuara hapur i premtoi 100
atij q do t ngjiste murin dhe flamurin do t ngrinte.
 33

Shpesh dhe i pari sulej mes zjarrit t betejs,

guxim u jepte lufttarve, ndrsa t lkundurit
me vdekje t hidhur i kanoste, por m kot,
megjithse shpesh kurthe t frikshme ngriti. 105
Kufoma turqish duke par, q ran me mijra
n sulme t befasishme dhe natn n prleshje,
n kmb i la muret e Krujs pirgjeforta,
nj pikllim kaq t madh nuk e duroi plaku.
Gjymtyrt e plakura ia vyshku hidhrimi, 110
syt e prlotur i shklqyen n zgavra.
Sapo e ndjeu pran ftohtsirn e vdekjes,
t birit i dorzoi dhe skeptrin dhe urrejtjen
duke thn nma t frikshme frym dha fatziu,
se dhimbja e egr ia hngri mendjen 115
dhe rropullit e tij i brejti krimbi i turpit.
Kur Azbiuku mori skeptrin atror
shkeli pr udi t t gjith rruzullimit
rnd qytetin e Bizantit veshur me kodrina
dhe ngriti fronin e tij prmbi grmadhat 120
e fronit ku qndronte martiri Konstandin.
Dhe ran me tmerrim t madh para fronit t tij
popujt e skllavruar, me taks t prbashkt
vlern e gjakut t tyre, q ish mynxyr e madhe,
e kryheshin dshirat e pashmangshme t shtinjakut, 125
dhe u zemrua duke par gjith fisin njerzor
t fryr npr qejfe Diken duke shar,
armik t do virtyti, skllav dshirash t egra,
n grindje besimtarie rn me trbim
 34

pr t krkuar misteret n engjj t fsheht. 130

Kto shihte prmbi dh, shtinjaku i zymt
dhe ktheu drejt nesh vshtrimin i zemruar,
i ra trumbets qielli, toka q nga themelet
nga fjal e tij u trondit pellgu i detit i tr
si foshnja q gjendet me shprgnj n shregull 135
dhe thirri Muratin skllavin e tij dhe tha:
Un jam Ati i pasosur, jam alfa dhe omega,
q ndrtova nga asgjja me nj shenjn time,
tok, det edhe qiell dhe gjith ka n to,
Zoti i Fuqive jam, un Zot dhe i vetmi, 140
q popujt adhurojn me ceremoni lloj-lloj.
Merr me vete ushtrin dhe sulu n beteja,
sharakt e mi ndshkoi rnd, kombet friksoi
dhe bju vegl besnike e hakmarrjes sime.
Bashk me ty do t jem dhe engjlli para teje, 145
n fitore do t t prij kllin duke tundur.
I pathyer n beteja vende do t nnshtrosh
ku mjalt e qumsht rrjedh; dhe strniprit e tu
do ta trashgojn pr shum e shum shekuj
gjersa t vij ora e t m shuhet zemrimi. 150
Kshtu denjova un! Dhe t msojn kombet
se n do t shar i llahtarshm prfundimi
dhe se Zoti rron dhe paska sy hakmarrs.
Kto fjal i tha Muratit Zoti i Plotfuqishm
dhe fryu prmbi t, e mbushi plot me forc 155
t bukurat gjymtyr dhe guxim n zemr,
e mes syve i hodhi shkndija prej flake
 35

dhe i shoi frikn mbajtur n gjoks brenda.

E duke i vn n shpin pllmbn e tmerrshme
prpara se e shtyu me forc t paprmbajtur 160
at dhe ushtrin e tij dhe pastaj u lodh.
Dhe kur u ngjit n fronin hijernd t Bizantit
Azbiuku me vullnetin e Zotit t zemruar,
madhshtor dhe i fuqishm n fron u lartsua
e pa t zvarriteshin prpara kombet porsi krimba 165
dhe vetm Sknderbeu, brenga e atit t tij,
me fytyr t ngrysur kish mbetur qndrestar
ndaj barbarve, si shkmb mes detit me tallaz
dhe sundonte i paepur mbi fronin atror,
gjersa zoti i gjithpushtetshm e donte fort at, 170
se me perndin fillonte para se t bnte luft
dhe me perndin i jepte fund pa mburrje e lvdata.
Atij i printe n do gj nj shpirt hyjnor i menur
dhe e donte popullin e vet porsi fmij t tij.
Satrap t shumt luftdashs t Muhametit 175
humbn kur fushatonin kryelart kundr Shqipris.
Ishin armiqsore shum kundr otomanve
malet shqiptare dhe luftrat e tmerrshme,
dhe emrin e heroit prgjat gjith dits
turmat pshpritnin duke u dridhur nga frika. 180
Shum koh Azbiuku e fshehu pikllimin
dhe hakmarrje llahtar mendonte dit e nat,
pr shum koh ankthe therse gjumin i trazonin
dhe fund nuk gjente kurrsesi pr vuajtjet,
prej tij i plotfuqishmi kishte hequr dor, 185
 36

se ngadhnjimtar si ishte i prbuzte t urtat

kshilla burrash pleq dhe lajkatar nderonte,
dhe i panjohur nuk shkonte te populli t gjente,
si m par i ati i tij, t vrtetn e nderuar.
I madhi Azbiuk, kaq shum turprim duroi 190
sa q n Kruj drgoi Ballaban satrapin.

Menjher sa pranvera kishte vn buzn n gaz,

nn Kruj prijs i njzet mij barbarve
erdhi nj burr madhshtor, Ballabani i madh,
sundimtar i pakufishm i lufts dhe i paqes, 195
tani satrap i fuqishm, por m par i paprfillshm,
djal i nj bujku shqiptar, q kishte emrin Gjik,
at zn n nj fshat, ende fmij i njom,
para se ti hijeshonte mjekra faqet e bukura,
e rrmbeu rob Murati s bashku me t tjer, 200
kur me ushtri t shumt sulmonte pr plakitje
n tokn e Shqipris; e pa e u mahnit shum
me bukurin dhe trupin e fuqishm t rioshit
e me shkndijimin e dendur dhe t gjall t syve,
e tha: Nga qymyri diamant do t nxjerr. 205
Nn flatrat e tij mori n mbrojtje djalin,
e quajti Ballaban nga shtati i lart i mahnitur
dhe i msoi thniet fjalzjarrta t Kuranit,
duke mbjell n zemrn e but farn e Muhametit
dhe me ngut e ushtroi at n dhimbjet e Aresit; 210
edhe rioshi si zhgnjeu shpresat e Muratit
se shpesh si gjeneral i udhhoqi n fitore
 37

turmat e saraenve duke marr shum lavdi.

Po shum dafina mblodhi ende pa brisk n faqe
duke luftuar n Azi dhe n Evrop shpesh, 215
i pari ngjiti murin n t shembur t Bizantit
dhe nguli flamurin njerzurryer t gjysmhns.
Dhe ve kur arriti prball Krujs Ballabani
rreshtoi sipas reparteve dhe sipas prijsve
turmat e saraenve q krutant t friksonte. 220
Ndrsa ai mbi nj kodr t gjelbruar u ngjit,
ku nga t gjitha ant vshtroi ushtrin e tij,
e gjitha pas prijsve n rresht e n heshtje.
Sapo ushtrin pa, menjher u ngazllua,
si ngazllohet bariu q shikon me t qeshur 225
kopen me dele t bardha, tek i shkon nga pas,
si delet e tufs t cilat njohin zrin e tij
dhe me besnikri e ndjekin ku t dshiroj ai,
ashtu u mbush me hare duke par ushtrin
dhe nj buzqeshje e lumtur n buz iu shfaq, 230
e ndr mend skishte paqe t frytshme tu ofronte
fisit t shqiptarve, me shpres q t shfaroste
me hekur dhe me zjarr ata dhe prijsin e tyre
para kmbve t Azbiukut rob t hiqte zvarr,
ndrsa skeptrin e atdheut t tij tia rrmbente 235
trofe fitoreje; mendjefoshnj! Pa asnj mbamendje
sesa gjeneralve t shklqyer dhe ushtrive bashk
Kruja varr u ishte b dhe do t bhej prap
dhe n fund t jets sa dhimbje kishte hequr
Murat heshtpushtuesi prpara Krujs. 240
 38

Kur hyjnesha ia knaqi mendjen Satrapit,

urdhroi t ngren adrat dhe u suln turmat
n pun me gumzhim dhe zhurma ish e madhe,
si milingonat puntore mizri n koh korrjesh,
pa pushuar shkojn e vijn n arn diellpjekur 245
ngarkes t rnd mbartin ndonj kokrr gruri
apo ndonj far bime, ushqim pr n dimr;
njlloj si ato kndej-andej vraponin turqit mizri
duke mbajtur kazma n duart e fuqishme
dhe hendeqe rruthbukura hapnin t djersir, 250
t tjer qark hendeqeve ngulnin hunj t mpreht
me goditje t forta ritmike, mbajtse pr adrat,
dhe t tjer adrat n supe mbanin t prkulur
nn peshn e madhe dhe me t shpejt fusha
e Krujs u nxiros nga shatorret e barbarve, 255
dhe gjith ushtria u lodh; pastaj erdhi Satrapi
brenda n adrn e tij, madhshtore n gjithka,
q kishte nj hyrje n mes, t gjer dhjet kut.
Ather mendime t kqija i shkuan npr mend,
t nderonte me dhurata kreshnikun Sknderbe 260
blatime t pasura ti ofronte q t shihte
si m par nse kish guxim a u friksua
kur ushtrin e pasosur vshtroi posht Krujs
dhe Eminin, mik t tij e thirri dhe ashtu i tha:
Gjelinin krifezjarrt shpejt t ma stolissh; 265
vr prmbi t mira dhe me mbushullim
takmet persiane t duket shum i bukur
ashtu sikur m shpie n pallatet e Abiukut.
 39

U prkul Emini para tij dhe pasi t djathtn

q mbshteti prdhe, e solli m pastaj 270
n goj dhe e puthi, doli jasht menjher
dhe si tha Satrapi Gjelinin nisi t stolis.
Pa u vonuar shum doli edhe Ballabani,
nj shpat t mahnitshme mbante n duar,
i florinjt rripi i saj dhe milli prej argjendi; 275
dhe Eminin para adrs e gjeti duke vn
frert e epshme pun e nj mjeshtri t shquar,
q rripat e prer hijshm, nga t dyja ant,
i stolisnin xhufka t purpurta dhe rombe argjendi
dhe kocka elefanti n trajtn e gjysmhns 280
q i zbukuronin kalit krenar ballin dhe gjoksin,
hajmali shkqimeshum, roje pr syrin e keq.
Kindet q lshoheshin posht prej shals s gjelbr
nj shirit vishnjak arqendisur i veshte rreth e rreth
dhe yzengjit prej argjendi me rripa me vrima 285
koloviteshin gjith hijeshi kur ai lkundej
dhe ritmikisht godisnin n t dy brinjt
e kalit t harbuar q shkundej pa ndrprer
dhe turfullonte e shfrynte mes stolive t ndritshme
porsi nuse e veshur bukur n orn e dasms. 290
Ngriti vesht prpjet e mpreht hinglliu
kur vshtroi t zotin dhe atij i foli Satrapi:
m turfullon Gjelin si turfullon gjithnj
kur na fton Sulltani apo sht or e lufts?
As Sulltani ne na fton as sht or e lufts, 295
Por po t oj, more bir, dhurat armikut tim.
 40

Mua zotit tnd, mos m mbaj mri, o shok besnik

nse n Kruj t pakt shum ushqimin do ta gjesh,
nse do t prek dora e nj kafshari t pagdhendur,
n t rnt nj i pabes vitheve fisnike. 300
Un t nis Gjelin, karrem t nj gjahu t madh,
Ku ve atyre, kam shpres, edhe ty t t kap.
Kshtu tha dhe i ledhatoi but qafn e kalit,
q duke turfulluar tokn mihte me thundra.
Shpatn i dha Eminit dhe kto fjal i tha: 305
Ngjitu, pra o mik, i drguar, n Krujn shkmbore
dhe kur t gjendesh para kryetrimit Sknderbe,
dhurat blatoji prej meje shpatn edhe kalin
dhe rrfeji fije pr pe far fjalsh u than
n kuvendin e shum potershm brenda n pallat, 310
q thirri monarku i pushtetshm i Ismailit
dhe sesi m drgoi mua n tokn shqiptare
zot me pushtet pa kufi t lufts edhe t paqes.
Gjith t vrtetn thuaji, mos i fshih asgj,
se me mijra zbulues vrtiten prreth tij, 315
zbatojn do dshir e veprim t osmanlinjve.
Nse heq dor nga trbimi i zjarrt i lufts
e me marrveshje pranon paqen popullushqyese,
n do gj i lumtur do t jet dhe bir i sulltanit;
shum dhurata do t marr prej tij, t begata. 320
Por nse luft krkon dhe kt nuk e mohoj;
Ve qoft krkon luft, qoft paqe dshiron,
prej tij dua t kem ndonj dhurat t vogl,
q si relike e thjesht t m mbetet n shtpi
 41

kujtim i bmave t mia te strnipat e mi 325

dhe ah, kush ta shoh, i mrekulluar t thot
Kryetrimi Sknderbe kt ia dha dhurat
Satrapit Ballaban kur me njri-tjetrin luftonin.
Kshtu do t thon kujtimin duke m lvduar
dhe i pavdekshm mbi dh emri do t m mbetet. 330
Kto tha Ballabani dhe n adrn e tij hyri;
ndrsa Emini rrugn mori prmes kampit
dhe monopatin e ashpr t Krujs ai ngjiti,
me hapa t ngjeshur, duke mbajtur leht frerin
e kalit me dorn e djatht, shpatn n t majt, 335
me vete duke thn kanosje, shpesh dhe lajkatime,
arriti me dihatje e me shum djers derdhur
n portn e tunxht t Krujs kurorbukur.
Dhe nuk priti aspak, gjersa para shum kohe
lart nga kulla e vrojtimit e kishte vn re 340
Tanushi bashklufttar dhe nip i Sknderbeut.
Biond, i gjat e i shkatht, i ri gjith bukuri,
q kur zbriti trhoqi mnjan shulet e hekurt
t ports q krklliti rnd duke u hapur
dhe Emini i pari prshndeti e kto fjal tha: 345
O mik, t qoft i mbar perndimi i diellit
e mirnjohjen t kam borxh gjersa t pash t parin,
pa eja e m rrfe pallatin e Sknderbeut,
se pr at po vij duke sjell kto dhurata.
Njhersh m trego, riosh dhe emrin tnd 350
se nuk dukesh filiz prindrish pa rndsi
gjersa nj fis hyjnor nxjerr n drit fytyra jote.
 42

Ndrsa un quhem Emin, dhe Emin m thrrasin

nna, babai e motrat si dhe t gjith shokt.
Shtpin atrore kam n Prusn me shum ujra 355
ku banon nj popull shpirtbut, mik i Muzave.
Atij me kto fjal se iu prgjigj Tanushi:
T qoft, o mik, i lumtur fundi i jets tnde,
i prshndoshur hyn n Krujn me shum kulla,
qoft ardhur si armik i egr, qoft porsi mik, 360
se burri q mbretron ktu gjith urtsi,
kryetrimi Sknderbe, sht vlla i tim eti,
urdhron t huajt miq dhe armiq t nderojm.
Po ti armik sm dukesh me kto dhurata q sjell,
dhe n pyetjen q bre emrin do t t them: 365
Tanush sht emri im dhe Tanush m thrrasin,
bashklufttar dhe nip i kryetrimit Sknderbe.
Nj osmanllesh fisnike nga Adrianopoja
m lindi bashk me heroin Reposh,
t cilin me nj helm t tmerrshm e vrau Murati, 370
e jo vetm, bashk me t dhe dy t rinj t tjer,
viktima t mjer u bn t helmit dhelpror,
njri kishte emrin Stanish dhe tjetri Kostandin,
t gjith vllezr ishin t kreshnikut Sknderbe.
Por brenda le t hyjm tani, e ti prapa m ndiq. 375
Dhe kto fjal pasi tha, portn e tunxht mbylli,
ai prpara shkonte dhe nga pas e ndiqte tjetri,
i habitur me ndrtesat e Krujs kurorbukur,
q mbi shkmbinj t gjitha ngriheshin si pirgje.
Po n nj vend t dukshm ngrihej madhshtor 380
 43

nj tempull perndie me pes kube, e mesmja

ishte m e larta dhe rreth saj katr m t ulta.
Tjegulla t lugta, t gjera, ushqim krpudhash
t shumta, pun kolosale poarsh t mom,
ant e strehve mbulonin t tempullit t shenjt. 385
Prmbi streh flamur t ngulur valviteshin,
Shum me gjysmhn, plak myslimansh,
q ndr beteja i rrmbeu Sknderbe kreshniku.
Qeramika t lmuara, t ndritshme, q frymonin
nderim hyjnor, ca trekndsha, t tjerat trajt rombi, 390
faqet e mureve stolisnin nga t gjith ant.
Kt Ahmeti i pafe e rrnoi nga themelet
kur me ushtri t fort hyri brenda n Kruj
pasi nuk gjendej m n jet kreshniku Sknderbe.
Nj visar i mahnitshm q ndriste n Kruj, 395
i magjepste njerzit dhe prnderim u ngjallte.
Nj shesh i gjer shum shtrihej para tempullit
ku gjendej nj tryez e shenjt prej mermeri.
Rreth saj kreshniku Sknderbe dhe t tjert
mbretr t viseve pran, barinj t urt popujsh, 400
bashk me ta i shumt popull mbledhur prqark,
jasht dhe kokzbuluar Sabaotin himnizonin,
t paepurin n luft, kndonin me kngtart
himnin mbrmjesor. Ndrsa t huajin Tanushi,
q i printe atje, e ndali dhe kto fjal i tha: 405
Tani ktu, o i huaj, le t qndrojm pakz,
sa t mbaroj ceremonia, t reshtin himnet,
kam frik se mos heroi prej meje inatoset
 44

nse bj zhurm dhe trazoj ceremonin e shenjt,

se sht shum besimtar. Dhe iu prgjigj Emini: 410
Fisnik nga gjaku qenke dhe gjykon me maturi,
as shpresoja nj i ri si ti t m fliste ksisoj,
por sa qndrojm ktu, m thuaj kush sht ai,
ballgjer, hundshkab dhe gjigant mjekrgjat,
n t gjitha i madh e i bukur, pa flok mbi krye. 415
Nuk m duket aspak se buk vdekatarsh ai ha,
gjersa shquhet n t gjitha, me kryet e shpatullat,
prmbi heronjt shfaqet, si nj lis n mes t pyllit;
rreth tij gjithnj rrin kryebarinjt e popujve
stolisur me flori. Dhe iu prgjigj Tanushi: 420
Ky sht ai q ti krkon, Sknderbeu kreshnik,
q shquhet ndr heronj si dhe te t pranishmit;
dhe do shtat dit ka zakon flokt e tij t qeth,
besnik i porosis s nns qysh fmij ende
kur kokn ia qethte e ma e tij Vojsava. 425

(Episod i moshs fmijrore t Sknderbeut)

Kur ata t dy kto flisnin me njri-tjetrin,

mbaroi ceremonia dhe prifti po bekonte
kryet e prkulura t heronjve t devotshm.
Mes popullit t dendur au prpara Tanushi,
me t huajin dhuratsjells t habitur nga pas, 430
arriti gjer te Sknderbe kreshniku dhe i tha:
O ungj! N Kruj sapo ka ardhur ky i huaj
dhe t krkon me dhurata sjell nga myslimant.
 45

Ather u zverdh Emini dhe kto fjal tha:

Po drgon te ty, Sknderbe, shkmb i Shqipris, 435
kto dhurata Ballabani dhe porosit kto,
se Azbiuku vet pr n Kruj e ka nisur
zot me pushtet pa kufi t lufts edhe t paqes.
Nse heq dor nga trbimi i zjarrt i lufts
e marrveshje paqeje pranon popullushqyese, 440
n do gj i lumtur do t jesh dhe bir i sulltanit;
shum dhurata prej tij do t marrsh, t begata.
Por nse luft krkon dhe kt se refuzon;
ve qoft krkon luft, qoft paqe dshiron,
prej teje dshiron t ket ndonj dhurat t vogl, 445
q si relike e thjesht ti mbetet n shtpi,
kujtim i bmave t tij te strnipat e vet,
dhe ah, kush ta shoh, i mrekulluar t thot:
Kreshniku Sknderbe kt ia dha dhurat
Satrapit Ballaban ather kur luftonin. 450
Kto secili do t thot kujtimin duke i lvduar
dhe i pavdekshm prmbi dh emri do ti mbetet.

Kto tha dhe m nuk foli, heshtte edhe heroi,

pr pak koh i menduar mes mendjes s thell
u rrokullis dika e tmerrshme, e duke par prreth 455
lufttarin q kishte pran, e thirri n emr,
dhe i foli n gjuhn shqipe, q Emini se dinte:
Shko Dinko, biri im, gjer te Andrea Zharku,
n emr tim krkoji kazm e drapr t prkulur,
si edhe nj plug t vjetr dhemihs t parmends. 460
 46

Dhe nse i gjenden n shtpi, atyre ti, o bir,

bishtin hiqu dhe n nj plhure t bardh
brenda mbshtillm bukur veglat e Demetrs.
Pastaj shpejto, biri im dhe n duar tia japsh
satrapit Ballaban dhe kto fjal ti kumtosh: 465
I urreva dhuratat e tij, e urreva at vet
se mohoi Krishtin dhe prqafoi Muhametin,
zhveshi shpat armike kundr atdheut t shtrenjt,
atdhe i shtrenjt q dhe ai dikur e kultivoi,
q si zot e adhuronte duke pritur ta ushqente. 470
Nse nuk e dua luftn dhe paqen e pranoj
kt gj shum mir nesr do ta marr vesh,
apo kujton se m mundi kur zuri Moisiun?
Shum trima t zot sa ai i rrin kuror Krujs.
Por meq prej meje do nj dhurat thjesht, 475
le t marr dhurat t denj pr t e strgjyshrit.
Kto thuaji me guxim, pa u frikuar aspak,
se peng un do ta mbaj kt burr n Kruj,
duke e nderuar me mikpritje dhe prapa se kthej
para se t t shoh n Kruj shndosh t jesh kthyer. 480
T lumt Dinko lufttari, gzimi yt i madh
dhe mbl buzqeshe teksa mbreti yt
t pa dashamirsisht dhe thirri emrin tnd,
nga t gjith ty t zgjodhi pr veprn e rrezikshme.
Ah hero, as q mendoje, nse i gjall do t vije, 485
por gati ishe me hare pr mbretin tnd t vdisje.
Dhe duke shpn dorn n gjoks, u prkule
e u vrsule kmbshpejt gjer te Andrea Zharku,
 47

pr Sknderbeun duke krkuar kazm e drapr,

si edhe nj plug t vjetr dhemihs t parmends. 490
Zharku dshirmir para kmbve t Dinkos
i uli prdhe q t gjitha; ato heroi Dinko,
pasi u hoqi bishtin, mes nj plhure t bardh
i mbshtolli shum mir veglat e Demetrs,
me shum ngut rrugn e vdekjes mori. 495
Nga porta e Krujs kuror lavdie duke dal,
te adrat e Ismailit tej hodhi vshtrimin
dhe nga larg e dalloi qart at t Satrapit,
se riosh nuk ishte dhe as pa prvoj lufte,
dhe drejt saj udhn mori duke shpejtuar hapin , 500
me veglat e Demetrs shtrnguar nn sqetull,
duke vrtitur npr mendje gjith i tha mbreti,
i menduar e me shqetsimin prej zjarrmie
se mos i ikte nga kujtesa ndonj fjal me vler.
Para adrs qndronin rojet me arm n duar, 505
nj tog, q hyrjen ruante, Rezaku ishte prijs,
vshtrimegr iu afrua dhe i foli Dinkos:
krkon q erdhe, i pabes, kush t ka drguar?
Duke buzqeshur hidhur Dinkoja i prgjigjet:
Sknderbe kreshniku, besnik, ai m ka drguar, 510
q fjal fluturake ti them t madhit Ballaban,
fjal fluturake ti them dhe ti ofroj dhurata,
por sa m shpejt t mundsh ardhjen time lajmro.
Menjher Rezaku hyri n adr dhe qndroi
si shtatore para Satrapit Ballaban dhe i tha: 515
Imzot, arriti nj kasnec nga Kruja dhuratsjells.
 48

Dhe Ballabani urdhroi: Sille menjher brenda.

Rezaku gjer posht u prkul, majat e gishtave
i mbshteti prtok, n goj i oi pastaj
dhe i puthi, e duke vrapuar doli prjashta, 520
shenj i bri Dinkos t futej menjher brenda.
Sapo shenjn e pa Dinkoja brenda hyri shpejt
dhe n fund t adrs vuri re Satrapin,
rreth e prqark tij prijsit e shquar t turqve
mbi qilima pushator n radh ata rrinin 525
t shtruar n kuvend; porsi re koloviteshin
shtllungat n trajta lloj-lloj t bims s duhanit
q shfrynin t gjith ata nga nargjilet rrotull
me pipa fildishi dhe hinka t praruara.
Kur t gjith ran n heshtje, Dinkoja me guxim, 530
me z t fort i foli Ballaban Satrapit:
I drguar po vij, o Satrap i lavdishm
e kto fjal t thot kreshniku mbret i Krujs:
I urreu dhuratat e tua dhe ty jo m pak
se mohove Krishtin dhe prqafove Muhametin, 535
dhe ke zhveshur shpatn kundr atdheut tnd,
atdheut t shtrenjt, q ti dikur i varfr e kultivove
dhe si zot e adhuroje duke pritur t t ushqente.
Nse nuk e do luftn dhe paqen e pranon,
kt gj shum mir nesr do ta marrsh vesh, 540
apo kujton se e munde kur zure Moisiun rob?
Shum trima t zot sa ai kurorzojn Krujn.
Por meq prej tij do nj dhurat thjesht,
ja dhurat e denj pr ty e pr strgjyshrit.
 49

Kto tha Dinkoja dhe plhurn mbshtolli, 545

veglat e Demetrs dalngadal i vuri
para kmbve t Ballabanit e i habiti t gjith.
Sapo i pa Ballabani, menjher u trbua,
nj flakrim e kuqe si llav prvluese
me zemrim edhe me turp ia mbuloi fytyrn 550
dhe mendjen ia rrethoi zekthi i Erinive.
Tre her ngri i shtrngoi pllmbt e fuqishme
dhe tre her thirri Rezak me mani t frikshme.
Kur u paraqit Rezaku dhe rojat bashk me t:
N hell prej hekuri ta prshkoni menjher, 555
n vdekjen m t keqe hidheni kt gjaur,
uj t foht hera-hers jepini t pij me zor,
duke vdekur ngadal dhimbje t madhe t ndjej.
Dy roje Dinkos ia mbrthyen duart, por ai
i patrazuar mbeti si shtatore mermeri, 560
pa iu dridhur qerpiku nga kanosjet e rnda
dhe me nj vshtrim t sigurt kto fjal tha:
Mri e pakuptimt, Satrap, t mori mendjen
dhe vret nj burr t armatosur pa u kujtuar
se hakmarrs t rnd do t l pas vetes un. 565
I mrguar nga jeta dhe me vdekjen fqinjruar
t them dhe profecia e paprgnjeshtruar sht,
nj gjm e tmerrshme varet prmbi kokn tnde;
dhe m prpara shpirtit tim shpirti yt sterr i zi,
thell n Had do t shkoj e ushqim ti do t bhesh 570
i qenve dhe i shpendve, kockat e pavarrosura
do t t rrokullisen n tokn q dikur lroje.
 50

Ndrsa ju burra po ju them, nga un hiqni duart,

as q mendoj t ik, as t kundrshtoj me dhun,
frikn vdekjes sia kam, ja i gatshm jam ktu 575
pr vdekje e zjarr bashk pr mbretin tim.
Kto tha e rnd u shkund nga t dy ant
dhe duart i liroi nga pllmbt e tyre.
Rojet pan me udi dhe buzt i kafshuan,
britma edhe pshprima n adr u dgjuan. 580
Kur pa se nj gjm e frikshme po avitej,
u ngrit n kmb Karahasani, plak mjekrbardh,
rrfenjs historish dhe gojmbl q skishte shok,
me mendje t mpreht dhe i fort npr beteja,
stoli radhsh t kmbsorve dhe kalorsve; 585
dhe vet Sknderbeun e kishte trembur plaku
dikur si kryegjeneral kur erdhi kundr Krujs.
Ai me trupin e plakur mbshtetur mbi nj shkop
u ngrit, duke dashur t shuante flakn e vrerit
dhe shenj i bri Rezakut t priste edhe pak. 590
N kmb tha: Dgjom, Satrap i lavdishm,
ti qenke prijsi, me fuqi t pafundme
q ti ka dhn vet Azbiuku at dit
kur kundr Sknderbeut t drgoi i zemruar,
e mua plak pa arm m caktoi kshilltarin tnd 595
pr t shpjeguar gjith ka ngjar e do t ngjas,
me dshirn q fund t shklqyer t ket lufta,
q varet nga ty, skllav i t cilit jam edhe un,
shptimi i ushtris ose shkatrrimi i saj.
Por ti, biri im, dgjo, fjal t thjeshta do t them, 600
 51

dhe ska t keqe q t rinjt tu binden pleqve

se i gjithdituri Allah i sheh me dashamirsi
njerzit q nderojn pleqrin dhe t Drejtn.
Duke dgjuar pleqt qysh i ri lumturohesha
dhe tashm mbi t gjith ju jam at nga mosha. 605
O syri i Ismailit, dgjom me mirdashje,
dhe mos vrit, shpirtmadh, nj njeri t pafaj,
se Allahu i eprm i urren gjakpirsit
q vdekatart prmbi dh me frik i mallkojn.
T drguarin se prek fati i zi thot i momi, 610
kt dhe gjyshrit tan ngaher e besonin.
Ende djal u lumturova kur pash Bajazitin,
i mbiquajtur rrufeja, sulltanin fatbardh,
dhe kemi ngrn bashk shpesh n nj tryez,
se dallohesha un ndr bashkmoshatart, 615
q n gjykim i mundja, por sm mbanin mri.
T drguarit nuk i vriste i lumi Bajazit,
por i kthente pas me dhurata t shklqyera,
dhe kshtu i lumtur rronte duke shtruar kombet,
se n zemr kish Allahun; gj q tani u ndryshua 620
gjersa ne i shmangm gjurmt e t parve.
Por ti hero, mbaj vesh, qetsoje zemrimin,
mos e acaro Allahun, t eprmin e luftrave
dhe humbet dafinat e mparshme t lavdis,
nn zekthin e trbuar t zemrats s rrufeshme, 625
se mria dhe mania t sjell dme q srrfehen;
dhe drgoje prapa nga erdhi t padmtuar burrin,
nma t frikshme prindrish t mos bien mbi ty.
 52

O biri im, nga zemrimi trazirn nuk mendove

se edhe ti n Kruj ke nisur nj burr t shtrenjt 630
Eminin, q ende nga e mallkuara su kthye,
dhe keq do t prfundoj nse kt e vret,
bhesh kshtu shkak i dy vdekjesh t hidhura,
zi t madhe shum u ngarkon prindrve t shkret,
fantazma binjake do t t trazojn gjumin 635
dhe Eriniet e frikshme me brejtje ndrgjegjeje
do t t trondisin t lumen qetsi t jets
porsi njolla t zeza mbi fytyrn e bardh
dhe ndofta i nxir do t rrosh n kamje t pafund,
se kan fuqi t madhe mallkimet prindrore 640
dhe vajet e t pafajshmve te perndia ngjiten.
Duke zier nga zemrata Satrapi iu prgjigj:
Po, o plak, me shum menuri na fole pr fatin,
ve nj vrer i egr ma bren prbrenda gjoksin
se mua m nderoi ky kaak i neveritshm, 645
ndrsa me dhurata t pasura at e nderova.
N Kruj sdo t ngjitet shndosh e mir ky qen
sepse shpirtin e tij t zi ktu do ta lr,
q t m zbut sado pak hidhrimin q m djeg.
Dhe nse Emini gjen vdekje llahtar atje n Kruj, 650
n m znin shum nma t frikshme prindrish,
dhe gjith urrejtja e qiellit po t bjer mbi mua,
n m turbullofshin jetn Eriniet e frikshme
dhe po t dal ogurzi prfundimi i lufts,
e bie i zbeht e pa frym n Kruj duke luftuar, 655
sigurisht kto nga zoti jan paracaktuar
 53

dhe nuk mundet kurr i vdekshmi ti ik fatit,

ve ky gjaur do t ket vdekje t lemerishme,
q t msoj secili se nderim i ka borxh
emrit t Azbiukut t madh dhe t tmerrshm, 660
q me dshirn e tij un fushatova kundr Krujs.
Rezak, lidhe kt qen dhe bj far t thash.
Me t dgjuar kto fjal e uli ballin plaku
dhe shkoi e u ul atje ku m par rrinte.
Ndrsa rojet Dinkos duart e mdha ia lidhn 665
prapa kurrizit me nj litar prej krpi
dhe at nga fundi i adrs tutje e shpun,
dhe as larg dhe as afr, por aq sa arrin disku
q hedh kur matet n gar nj djal i fuqishm.
Dhe nj grop hapn atje, pothuajse nj pash, 670
ku nguln hellin e hekurt, q kishte marr
prijsi i tyre nga adra e Ballabanit,
ku gjendeshin vegla vdekjeje t llojllojshme
pr ndshkimin e turmave nga Satrapi zemrak,
q shpesh nderonte Nemesin, shpesh at e shante. 675
Kur n tok thell u ngul huri prej hekuri,
kndej edhe andej vendosn trar prej lisi,
mbshtetse e patundur dhe gropn e mbushn
duke hedhur dheun prap rreth e rreth trarve
dhe me varre e ngjishnin. Rezaku prijs i tyre, 680
hurin e tundi me t dyja duart fort kndej
e andej q t bnte prov dhe t merrte vesh
nse mbante mir dhe menjher e kuptoi
se ishte ngulur mrekullisht e nuk tundej aspak
 54

dhe buzqeshi egr, pa shpresuar i mjeri 685

se po me kt arm kreshniku Sknderbe
t nesrmen kishte ndrmend t vriste dhe at
bashk me mijra t tjer rreth tij t vrar.
Pas rnies s trumbets q thrriste me hare
t grumbullohej e gjith ushtria pr t par, 690
njra pas tjetrs e me britma arritn turmat
ashtu si dallg t gjata rrokullis jugu i lagsht.
Turma kur u mblodh e ndenji t bnte sehir,
dy kryexhelat me rrmbim duke e ngritur
n maj t hurit atje lart e vendosn Dinkon 695
e menjher me forc e trhoqn posht
dhe maja vrullshm hyri duke shqyer rropullit
me nj krcitje t frikshme shkonte m posht
gjersa arriti n shpatulln e majt dhe doli,
ndrsa prpara Dinkoja u mblodh nga dhimbjet. 700
Dhe nj britm frike nxori turma q bnte sehir,
por Dinkoja vshtrimin e kish t fort si hekur,
nga vdekja nuk u drodh, vetm q rnkonte,
rnkim i rnd e i thell i vdekjes s tmerrshme
dhe nga dhimbja q sdurohej me z t lart tha: 705
O lufttar t Azbiukut, burra ismailit.
Cilit nga ju i dha gji nj nn shpirtmadhe,
dhe ka n gjoks leshtor mendime trimrore,
ti vij keq e t m shuaj dhimbjet e tmerrshme
duke i ngulur shpat t mpreht Dinkos n brinj, 710
apo nga larg t m shtjer me nj plumb vdekjeje?
Oh, atij do ti uroja un thell nga zemra
 55

(sepse Zoti dgjon urime burrash t pafajshm)

shndosh e mir n atdhe t kthehet nga Kruja
duke gzuar gruan e thjesht, fmij dhe t afrm. 715
Vetm kto tha Dinkoja duke luftuar me dhimbjet,
nj pshprim mshire mes turms u prhap,
Por shum u tronditn kur n mendje solln
far kishte ln secili n atdheun e dashur
ca prindr q dridhen dhe t tjer gra t reja, 720
t tjer foshnja dhe u prlotn duke i kujtuar.
Shum burra leshtor ia drejtuan armt,
fund t shpejt ti jepnin dhimbjes s tmerrshme.
Tri her t lumtur qofshin pr mshirn q rrfyen!
Se Zoti i eprm q vshtron do gj nga qiejt 725
Mendimi i devotshm pamas e gzoi,
vetm ata ndrmendte ti shptonte nga vrasja
duke vn dor t fuqishme, kur t nesrmen
Sknderbe kreshniku do t luftonte me trbim.
Rezaku e kuptoi dhe me pamje t egrsuar 730
shenj i bri trumbetarit shpejt ti bjer
trumbets q t trhiqet e gjith ushtria.
Trumbeta ra fort dhe turma nisi t trhiqej
ngadal, hap rnd, e menduar e me trishtim
si n kortezh mortor t nj shoku moshatar, 735
q t hidhruar e prcjellin n banesn e fundit.
Iku pra Rezaku duke urdhruar xhelatt
q natn t kalonin duke ruajtur Dinkon,
duke e lagur shpesh at me uj t ftoht pusi,
t ndjente m shum dhembje ngadal duke vdekur. 740
56