1 Ishte nj dit e nxeht dhe njerzve nuk u hahej mish.

Pazari ishte zgjuar i pari dhe pas tij ishte zgjuar qyteti. Zakonisht, qyteti lodhej n pazar dhe lodhej n kish. Por ishte e diel dhe jo t gjith punonin. Ishte nj dit pazari dhe jo t gjith shkonin n kish. Fshatart kishin ditn e tyre t puns. Qytetart kishin ditn e kishs dhe t pazarit. Grat dilnin nga mesha e mngjesit, shkonin n pazar, ku i frynin trastat si gjinj, dhe pastaj ktheheshin n shtpi. Kur ato vonoheshin pas gjrave t panevojshme, fmijt i prisnin me goj hapur. Burrat pinin duhan n hije dhe shikonin grat. Kafsht rrinin n diell dhe, duke pritur t shiteshin, shikonin burrat. Ata q kishin vap freskoheshin n liqen. Por qyteti ishte n mes t maleve dhe jo t gjith dinin not. Deri kur u mbyll pazari ai nuk i shiti dot dy delet e tij. Mblodhi parat q kishte fituar dhe u nis. Xhamia ishte n t dal t qytetit. N dimr ajo rrug ishte e pushtuar nga balta, por at dit bnte zheg dhe toka digjte mbi kok dhe nn kmb. Dera e xhamis ishte e mbyllur. Ai trokiti me nj gur mbi portn e vogl. Imami u shfaq pas pak duke lidhur tyrben mbi kokn e rruar. Alekum Selam. Mirdita, i tha ai. Dua t bhem mysliman. Urdhro, e ftoi imami. Je i pari q vjen sot. T krishtert merren me tregti t dielave. U fut brenda dhe pati ftoht. U uln t dy prball njri-tjetrit mbi nj rrogoz, i cili n ann e tij dukej m pak i prdorur. Xhamia ishte bosh. Dielli hynte me zor nga katr kamare t vogla, t shprndara nga nj n do faqe muri. N

nj cep t errt mezi dukej nj tenxhere e madhe dhe pran saj buk dhe disa kokrra ullinj. Je n shtpin e Zotit, i tha imami, si pr ti thn mos u habit. A ha Zoti ullinj, qeshi ai duke u prpjekur ta ngrohte xhamin me shaka. Imamit nuk i lvizi asnj muskul. Ullinjt i ha un. Doktort thon se bjn mir pr veshkat. Pse do t vish n Islam, e pyeti that imami, pa e ln t vazhdonte udhtimin e tij npr muret bosh t xhamis. Aliu iu prgjigj se nuk kishte ndonj shkak, por mendonte se Islami sht nj gj q duhet provuar. Un fitoj sa pr tu ushqyer, nisi t shpjegonte. Nuk kam ndonj arsye t veant. Islami sht feja e Perandoris dhe un e respektoj si nj shtetas i rregullt. Nga Islami vijn ligjet, taksat, ushtria dhe drejtsia. E kto nuk mund ti zbatosh si duhet po nuk njohe burimin e tyre t vrtet. Shpejt ose von, t gjith do t bhen mysliman. Babai m ka thn q punn e sotme mos e lr pr nesr. Un zgjohem hert n mngjes, si kafsht q shes dhe shroj, prandaj nuk e kam vshtir t falem n oraret q prcakton feja juaj. Njoh shum t tjer q do t ishin br mysliman n qoft se do t kishin regjimin e bagtive. Sa vje je? Tridhjet e nnt i mbusha n korrik. Ka mysliman t tjer n fshatin tnd? Jo, tha ai, un do t jem i pari. Njeh ndonj mysliman tjetr? Kroi kokn dhe u kujtua. Njoh Ali Tepelenn. sht ky, tha imami. Aliu sht kusar. I z prit karvanve dhe grabit ushqime, mallra dhe kafsh, q pastaj i shet. Koht e fundit ka marr nj titull nga Stambolli dhe trimat e tij e thrrasin dervenxhi. Tani kontrollon rrugt dhe grykat nga kalojn karvant dhe i ka br zap gjith kusart e tjer. Askush nuk vjedh dot pa lejen e tij. Para disa muajsh u fsheh n shtpin time se e ndiqnin ushtart e Kurt Pashs pr ta vrar. Kuajt i sjell tek un pr ti shruar dhe prandaj jemi njohur. A t ka folur Aliu pr Islamin? Po. Njher ai m tha se sikur Muhamedi t ishte shqiptar, grekt do ta kishin vrar at. Imami nuk lvizi, por dika mrmriti. N qoft se Muhamedi do t ishte shqiptar, grekt do t ishin ifut dhe ifutt nuk e vran dot Muhamedin. Megjithat, Muhamedi nuk mund t ishte shqiptar. T gjith profett kan lindur n shkrettir aty ku nuk ka uj dhe nuk ka dimr. Ne kemi shum uj dhe shum dimr. Imami futi dorn posht rrogozit dhe nxori nj libr t verdh me shkronja t mdha arabe. Ky sht Kurani. sht libri me porosi q Allahu i dha Muhamedit prmes t drguarit t tij, engjllit Xhebrail. Ktu tregohet se far duhet t bj nj mysliman. Dhe po ashtu se far nuk duhet t bj. Mos harro se gjrat q nuk duhet t bsh, jan m t rndsishme se ato q duhet t bsh. Kurani sht libri i ndalimit dhe jo i lejimit. Ti nuk mund ta lexosh Kuranin, por un do t t them disa gjra, t cilat, nse i pranon, do t t dallojn ty nga t tjert, nga t pafet. Islam do t thot paqe. Paqja mund t mbretroj mes njerzve nse ata i dedikohen Allahut dhe ndjekin rregullat q ai ka prcaktuar. Kto rregulla Zoti ia tha Muhamedit q ky tia thoshte njerzve. Muhamedi shkroi Kuranin, megjithse deri 40 vje nuk dinte as shkrim, as kndim, njsoj si ti sot. Kjo sht nj nga dshmit se ai ishte i drguar i Allahut, porosit e t cilit pr her t par i erdhn rreth vitit 610 kur ai jetonte n Mek, me gruan e tij Hatixhe. Gjat jets s tij Muhamedi pati shum gra t tjera. Kur ai vdiq, n prehrin e gruas s tij m t dashur Aishes, Meka, Medina dhe shumica e Arabis kishin pranuar Islamin. Kurani i ka njohur t gjith profett e tjer prpara Muhamedit, prfshi Musain, profetin e ifutve dhe Isain e t krishterve. Por Muhamedi sht profeti i fundit. Prandaj dhe Islami sht feja e vetme e Allahut. Qllimi i profetve t tjer ka qen t paralajmronin dhe t bnin gati botn pr misionin e Muhamedit, kshtu q t krishtert e kan detyrim q t kthejn fen e tyre n Islam. Jezu Krishti po t ishte gjall do ti bashkohej fes s Muhamedit. Imami ndaloi dhe e futi Kuranin nn rrogoz. Kto q po them duhet ti dish sepse t krishtert e fshatit do t t prozvalin dhe do prpiqen t t poshtrojn kur tu thuash se je mysliman. Mos u

mrzit. T gjith profett jan shar nga fshati i vet. Ti m the se do t bhesh mysliman. Un t pyeta pse. M the se Islami sht nj gj q duhet provuar sepse hert apo von t gjith do t vijn n Islam. Kjo sht e vrtet. Nj dit, t gjith do t bhen mysliman. Por jo pr arsyet q the ti. Un do t ti jap arsyet, ti do ti jetosh dhe m pas do tia japsh t tjerve. Islami ka pes kushte. Nse ti i pranon, ather je mysliman. I pranoj, tha ai me nj frym. Ishte ftoht dhe drita e diellit nga kamaret e xhamis kishte nisur t dobsohej. Duro, i tha imami. Do t ti them nj nga nj. Ngrihu n kmb. Ai u ngrit dhe pas tij u ngrit dhe imami. Gjysma e fytyrs i ndriohej akoma nga drita e pasdites. Gjysma tjetr po kridhej gradualisht n errsir. Islami dhe Krishterimi jan si hna dhe dielli, mendoi ai. T dyja kan marr prsipr t ndriojn botn, por kur njri ikn vjen dita dhe kur ikn tjetri vjen nata. Tani jam n muzg. Dielli me hnn po ndrrojn vendet si Krishterimi me Islamin n shpirtin tim. Deri n fund t jets do t prpiqem t kuptoj kush sht dielli dhe kush sht hna nga t dy, u zotua ai me vete dhe u prqendrua prap tek imami, fytyra e t cilit kishte hyr n hije. A pranon se nuk ka Zot tjetr ve Allahut dhe se Muhamedi sht robi dhe i drguari i tij? Bota sht m e qet tani q e udhheq vetm nj Zot. N kohn e grekve t lasht kishte shum zota q bheshin xheloz pr njri-tjetrin dhe bota ishte lmsh. E pranoj, tha ai. A pranon ti falesh Allahut, pes her n dit namaz? E pranoj, por m ndodh nse falem gjasht her? Nuk t ndodh gj, i tha imami, por nuk duhet ta bsh. N fillim Zoti i tha Muhamedit se myslimant duhet t faleshin pesdhjet her n dit, por Musai, profeti i ifutve i tha Muhamedit ti krkonte m pak falje sepse kjo do t ishte e lodhshme pr besimtart. Pas shum krkesave q bri Muhamedi, numri i faljeve u vendos t ishte pes. Kjo n saje t ifutve q bjn tregti edhe me faljet pr Zotin. Ka pasur t drejt Musai, i tha ai. Pesdhjet her n dit do t thot q mos bnim asgj tjetr, por ve t faleshim. Allahu na i njeh dobsit tona, prandaj korrigjon ndshkimet, sqaroi imami dhe vazhdoi. A pranon t mbash ramazan? sht ramazani, pyeti ai. Ramazani sht muaji i nnt i vitit. sht muaji kur Muhamedit iu shfaq pr her t par engjlli me porosit e Allahut. Ky sht dhe muaji i agjrimit, muaji kur myslimant i dedikohen Zotit t tyre, duke mos ngrn, duke mos pir dhe duke mos i prekur me dor grat e tyre. Ramazani prbn agjrimin kryesor, ndrsa gjat vitit Islami ka edhe shum lloje t tjera agjrimesh, si agjrimi i muajit t shabanit, agjrimi i gjasht ditve t muajit sherval, q sht muaji q vjen pas ramazanit, agjrimi i dits s ashures, agjrimi i xhumas, i dits s premte etj. kto do ti msosh me koh dhe un do t t kujtoj her pas here, por mos harro se agjrimi i ramazanit sht kusht pr ty si pr do mysliman tjetr. Gjat ramazanit as duhet t shash, as t brtassh, as t zihesh, as t shpifsh apo t theshmosesh. Nse t godasin, mos u kthe dor dhe thuaju se je n agjrim. Agjrimi sht shkputja e njeriut nga krkesat e trupit, nga stomaku dhe epshet q ndjellin grat. Ramazanin do ta nissh pas disa ditsh, sapo t shikosh hnn e re t muajit shtator. Po n qoft se ka re si ta dalloj hnn, pyeti ai. Asnj re nuk mund t ndaloj takimin e nj myslimani me Zotin e vet, u prgjigj imami. T krishtert han dika kur agjrojn, pyeti prap ai. Si mund t duroj nj muaj pa ngrn? T krishtert agjrojn 40 dit rresht prpara Pashks dhe po ashtu gjat vitit kan agjrime t tjera. Megjithat, ti mund t hash dy her n dit. Do hash dika t mbl, mundsisht hurma me uj kur perndon dielli, dhe ky sht iftari. Pastaj do falsh namazin e mbrmjes. Ndrsa n mngjes, kur fillon agimi, gjithnj prpara namazit t par, mund t fussh nj kafshat n goj dhe ky sht syfyri. Agjrimi sht sakrifica m e madhe q nj mysliman bn pr t respektuar Zotin e vet. Kur agjron, ti i thua Allahut se nuk ke ardhur n jet vetm pr t mbushur stomakun tnd me mish kafshe dhe pr t fryr barkun e sat shoqeje me mish

njeriu. Po lopt, viat, delet dhe qengjat e mi a duhet ti detyroj t mbajn ramazan, tha ai pafajsisht. Imami bri nj ngrdheshje si i bezdisur e megjithat vazhdoi. Agjrimi sht nj sakrific e ndrgjegjshme. Ty nuk t kontrollon kush nse ha, nse pi apo nse knaq gruan tnde. Gjat agjrimit je prball Zotit dhe ndrgjegjes tnde. Kafsha ka shpirt, por nuk ka ndrgjegje, prandaj vetsakrifikimi i saj nuk parashikohet n Kuran. As Muhamedi nuk e detyronte deven e tij, Kasun q t agjronte. Kafsht e tua nuk do t bhen myslimane sepse edhe para ksaj dite nuk jan t krishtera, shtoi imami. E pranoj, tha ai. E pranoj ramazanin. Kur ti them gruas se sht nj kusht ajo do t m kuptoj, kurse kafsht e mia nuk do kuptojn asgj dhe do vazhdojn t m duan njlloj. Vazhdojm, nxitoi imami duke par diellin q fshihej pas dritareve. Pas pak duhet t jap ezanin. Kushti i katrt i islamit sht dhnia e zekatit. Zekat do t thot q tu japsh t varfrve ushqim, rroba dhe ti ndihmosh. Zekati nuk sht lmosh, por sht ndarje pasurie. Muhamedi mendonte se i varfri ka t drejt t prfitoj nga pasuria e t kamurit. Zakonisht zekati shprndahet pas sakrifics, pas agjrimit, pra n fund t ramazanit. Mund t japsh edhe para. Ai u mendua nj cop her dhe tha: N fshat ka shum t varfr. Nse un u jap t gjithve zekat m mbetet pr vete? Ramazani m duket m i arsyeshm se t detyron t kursesh, kurse zekati paska shum harxhe. Po a nuk do varfrohem un nj dit duke i falur vazhdimisht t tjerve pjes nga pasuria ime? Ather ti do t jetosh duke u ushqyer nga zekati q do t shprndajn t tjert, u prgjigj imami. Ky sht Islami. Jep pasuri q t marrsh paqe. A e pranon kt kusht? Imami po humbte durimin. Atij iu duk se, sikur t rezistonte dhe pak imami do ta nxirrte jasht duke mos e przgjedhur si mysliman. Megjithat, vendosi t bj edhe nj prpjekje. Prmbushja e ktij kushti, si ia kishte prshkruar imami, nuk e bindte. Si mund t falte nga nj dele, apo nj vi n fund t do agjrimi? Ti m the se q t bhem mysliman duhet t plotsoj kushtet e Islamit, guxoi ai t pyeste imamin. Po, i tha imami, ashtu sht. Q un t bhem mysliman duhet t jap zekat, apo jo? po, tha imami i uditur nga ngulmimi. Po ai q prfiton zekat a duhet t jet mysliman? Besoj se po, u prgjigj imami i hutuar. N fshat un jam myslimani i vetm dhe nuk e di sa koh do t vazhdoj t jet kshtu. T gjith t varfrit e fshatit jan t krishter. A duhet ti fal pasurin q Allahu ma dha mua atyre q nuk i falen Allahut? Imami nuk foli, pro instinktivisht vuri dorn mbi Kuranin e mbuluar me rrogoz. A duhet t prfitojn zekat t krishtert, kt dua t them, prfundoi ai kur kuptoi se kishte fituar superioritet logjik q n ditn e par t abetares islame. Kt nuk e di, i tha imami q u ndie keq. Ndoshta duhet t pressh derisa n fshat t vijn myslimant e tjer. E pranoj, shpejtoi ai. Pranoj se do filloj t jap zekat ditn q n fshat nj i varfr do t bhet mysliman. E pranoj kushtin. Ka akoma? Edhe nj, u lirua imami. Duhet t shkosh t paktn nj her n jet n Mek dhe t rrotullohesh shtat her rreth gurit t Qabes. Sa larg sht Meka, pyeti ai. Meka sht n Arabi, tha imami. Ky udhtim zgjat nj muaj, duke kaluar npr Stamboll. do mysliman duhet t shkoj nj her atje, n Gurin e Qabes, q sht vend i shenjt pr myslimant. Ai gur sht adhuruar q n koht e lashta, por Muhamedi e ktheu at n krthizn e bots islame. Muhamedi u przu nga Meka prej ifutve dhe arabve pagan dhe atij iu deshn disa luftra, n t cilat u derdh gjak myslimani, pr tu rikthyer n mek me kok t rruar si duhet t bsh edhe ti kur t shkosh. Kur duhet t nisem? Kt e vendos ti, tha imami. Para se t vdessh duhet t shkosh. E pranoj, u qetsua ai. Paskam edhe tridhjet vjet koh pr t shkuar. Pas kushtit t pest ndihej m i sigurt. Xhamia ishte pothuajse e errt dhe jasht zhurmat e qytetit ishin dobsuar. Ai i kishte pranuar t pes kushtet dhe po priste q imami ta shpallte vendimin e tij. Ka dhe dika tjetr, u kujtua imami. far, u acarua ai. M the se ishin pes kushte pr tu

br mysliman dhe un i pranova. Imami dukej i lehtsuar, si nj mami. Sot sht dita e par e lindjes s nj myslimani dhe ti duhet t kesh nj emr q mund ta zgjedhsh vet. Nuk ka rndsi, tha ai. M thirr si t duash ti imam. Ibrahim, tha imami. Do quhesh Ibrahim. Ibrahimi nuk ka qen as i krishter, as ifut dhe as mysliman. Ai sht nj nga profett e mdhenj q Zoti i msoi t parashikonte t ardhmen. N kohn e Ibrahimit, njerzit jetonin m shum se sot. Ibrahimi rrjedh nga fara e Noes dhe ky rrjedh nga Ademi, q ishte njeriu i par q Zoti krijoi mbi dhe nga dheu. Nga nj brinj e Ademit Zoti krijoi Havan q sht gruaja e par n kt bot. Ademi dhe Havaja patn n fillim dy djem Kainin dhe Abelin. Kaini e vrau Abelin dhe kjo sht vrasja e par e njeriut nga njeriu. M von pema e Kainit u shua nga mkati i tmerrshm i vllavrasjes. Ademi dhe Havaja patn nj djal t tret Sethin, nga trungu i t cilit buron gjith njerzimi. Ibrahimi sht deg e ktij trungu. Nga fara e Ibrahimit rrjedhin myslimant, ifutt dhe t krishtert. Kurani thot se Ibrahimi pati nj fmij me skllaven e tij Hagar dhe ky fmij u quajt Ismail, q do t thot i egr dhe fort. Mirpo gruaja e tij Sara, q m von lindi Isakun, q i dha far Moisit t ifutve dhe Jezuit t kaurve, e zboi skllaven me gjith Ismailin dhe kta jetuan n shkrettir. Ismaili u rrit si njeri i egr n mes t rrs dhe uris. Dikur, Ibrahimi shkoi n shkrettir, takoi t birin dhe t dy ngritn Gurin e Qabes ku u themelua Meka, vendi ku lindi Muhamedi. Sot, ne myslimant jemi pasues t ksaj fare. Historin e Ibrahimit e njohin edhe t krishtert nga Bibla. Ata i thon Ademit, Adam, Havas, Eva dhe Ibrahimit, Abraham. M plqen, tha ai. Bukur, tha imami. Mir se erdhe n islam, Ibrahim i Abdullahut. far sht Abdullahu, u nxi ai. Pranova emrin tim t ri, por im at ka vdekur dhe un nuk mund tia ndrroj emrin pas vdekjes, ndjes past. Abdullah do t thot rob i Zotit dhe ky mbiemr i jepet gjith myslimanve t rinj si ti, baballart e t cilve kan mbiemra t krishter q Islami nuk i pranon. Jo, tha Ibrahimi duke e par imamin n sy. Pranova emrin tim t ri, por mbiemrin nuk e ndrroj. Abdullah duket si budalla dhe nuk mund tia l peshqesh kt tallje fmijve t mi. Nuk e pranoj sikur ta di se kthehem i krishter si isha sot n mngjes. Imami buzqeshi, por nuk kmbnguli. Iu afrua dhe e puthi n t dy faqet. Paqja qoft me ty Ibrahim. Shpresoj t jesh nj mysliman i mir. Do prpiqem, tha Ibrahimi dhe u drejtua nga dera e xhamis. Pa kaprcyer pragun, imami e thirri nga errsira: Ibrahim, ti mund t marrsh deri n katr gra sepse kjo i lejohet do myslimani. sht nj kusht, pyeti Ibrahimi pa u kthyer. Nuk sht kusht, por n qoft se ty t plqejn grat Islami ta lejon. Do mendohem, tha Ibrahimi duke dal. Natn e mir imam. Mirupafshim, tha imami. Mos harro t bhesh synet Ibrahim. Kishte dal nga xhamia. Nata ishte e gjitha prpara tij. 2 Ibrahimi arriti n t gdhir n fshat. Gruaja flinte dhe ai nuk e zgjoi. Pran vatrs gjeti darkn q ajo i kishte ln gati. Mishi ishte akoma i ngroht. E zbrazi shpejt kusin dhe doli jasht t pinte uj pusi. Agimi ishte i freskt. Ngriti kokn lart dhe hna iu duk si nj sy deleje i mbyllur. Pasi piu uj hoqi kmishn dhe lau sqetullat e barkun. Pastaj zbathi opingat dhe frkoi kmbt me uj. Bagtia ishte zgjuar dhe delet lvizn nn zhurmn e ujit q derdhej. Ai u afrua te vatha dhe ato u gjallruan. Nj shqerr ende e prgjumur ishte ulur n gjunj me kokn prmbys dhe atij iu duk sikur po falej. Iu kujtua imami dhe pes porosit e tij. Ishte dita e tij e par si mysliman. U fut brenda n shtpi dhe u ul n gjunj t falej, por u kujtua se imami nuk i kishte msuar asnj lutje. Ndenji ashtu pr pak koh. Duhet t thoshte dika. Mblodhi fort gjunjt posht barkut dhe me fytyr t kthyer nga vatra tha me z t ult, por t plot: Zoti im i vetm. Dje isha pa ty. Sot jam me ty. Nesr do t jem te ty. Dje nuk t dgjoja. Sot t dgjoj. Nesr m dgjo. Un t zgjodha ty

para t tjerve dhe krkoj q ti t m zgjedhsh mua mes t tjerve. M bj mua m t mirin q un ti bind t gjith se ti je m i miri. Jepi ushqim, shndet dhe bollk familjes sime. Sa t m japsh do ti shumoj dhe do ti kthej prap ty, se ti je burimi dhe un jam uji. Ashtu si uji edhe un kam vetm nj qllim, q t kthehem prap n burim m i pastr dhe m i rnd. E prsriti tri her lutjen q kishte krijuar vet. Kur pushoi, fytin e kishte t that. Ishte lutja e par dhe atij i ishte dukur shum e gjat. Besoj se mjafton, mendoi dhe lvizi gjunjt pr t qarkulluar kmbt e mpira. Nga pas i erdhi nj zhurm e but. far t ka ndodhur, i tha e shoqja. Ai u ngrit, u afrua afr vatrs dhe u shtriq. U bra mysliman, tha. Ajo hapi gojn sikur t prjetonte nj mynxyr, por nuk foli dot. Ta shpjegoj kur t zgjohem, i tha ai. Tani m sill nj jastk se dua t fle. Gruaja ia solli jastkun dhe para se t mbyllte syt ai pa qerpikt e saj q dridheshin. Gjat gjith nats kishte ndjesin se po flinte nn shi. Kur u zgjua kuptoi se kokn dhe qafn e kishte t qullur. Balli i pikonte pa pushim dhe hunda ishte kthyer n nj trampolin nga ku uji i derdhej n gjoks. Gruaja me sy t skuqur e shikonte me pikllim. po bn ktu, e pyeti Ibrahimi. Je smur, iu prgjigj ajo me z t fikur. T kam vn gjith natn lecka me uj dhe uthull n kok pr t t qetsuar ethet. Mos lviz. Do nj aj trndafili? Jo, i tha ai, dua qumsht. Gruaja u el dhe nxitoi drejt sepetit. Dora i dridhej kur i dha qumshtin. Ai ktheu nj gllnjk dhe mbshteti kokn n jastk. Gruaja e prpinte me sy. Nuk e beson dot e shkreta, mendoi ai. Si mund ta besonte? E shoqja ishte nga fisi i krishter i Xhavellave t Sulit. Kta malsor kishin luftuar prej shekujsh me turqit dhe nuk e kishin pranuar Kuranin as me shpat, as me ofiqe. Suljott ishin krenar pr fen e tyre dhe besonin se ishin garda e krishter e shqiptarve. Ata kishin vrar n disa raste shqiptar q kishin ndrruar fen dhe kt e bnin pr t friksuar t gjith ata q, sipas tyre, shisnin fen te turqit. Ekspeditat e ktyre malsorve n fshatrat e fushs ishin gjithnj e m t dhunshme. Hern e fundit, prpara disa muajsh, daja i gruas, Llambro Xhavella, n krye t 100 trimave, kishte djegur dhjet shtpi myslimansh t rinj dhe i kishte detyruar ata q ose t mohonin fen e re, ose do shtpie do ti rrmbehej nga nj mashkull. Llambro kishte bindur familjet e mdha t Sulit q t strehonin djem t vegjl t krishter, t cilt, sipas tij, duhet ti shptonin nga pabesia e baballarve frikacak. Djemt e Ibrahimit shkonin do vit pr verim te dajat, n malet e Sulit dhe kur ktheheshin tregonin se kolonia e voglushve t rrmbyer bhej do vit e m e madhe. Dhe jan do vit e m t egr, i kishte thn nj her i biri, a thua se daj Llambro i ushqen me barut. Nuk mund ta bj kt dhe me fmijt e mbess, mendoi dhe pa gruan q nuk ia ndante syt duke pritur q ai t fliste. Piu dhe pak qumsht, zgjati dorn dhe e afroi gruan nga vetja. Nuk jam smur, i tha, jam mysliman. E shoqja nuk lvizi, por ai ndjeu nj ngurtsim n lkurn e saj. Ajo ishte ftohur papritmas dhe Ibrahimit iu duk sikur po prqafohej me nj skelet. Nuk ke pse idhnosesh me mua, vazhdoi t fliste ai. Nuk do ndryshoj asgj n jetn ton. Ti je gruaja ime dhe un do vazhdoj t kujdesem dhe t t mbaj si m par. Katandia jon do t shtohet sepse un besoj se disiplina e Islamit do ti sjell mbarsi kafshve tona. Fshatit do ti dal pr zot vet dhe ty nuk ka pse t t vij turp nga un. Sot, un jam myslimani i par n fshat, por do ta shohsh se shpejt shum t tjer do t bjn si un. T krishtert dhe myslimant kan nj mij vjet q jetojn bashk dhe ne t dy nuk jemi t vetmit q flem bashk, por lutemi ve e ve. Kur ika dje n qytet nuk e kisha vendosur dhe prandaj nuk t thash gj. U binda kur isha n pazar duke shitur. Shikoja burra dhe gra t krishter q blinin dhe shisnin me nxitim, a thua se ishin n ditn e fundit t jets s tyre. Aty pata nj ndjenj prkohshmrie q nuk e kisha provuar kurr m par. Kta njerz e ndiejn se ajo q po jetojn sht shum e prkohshme dhe duan ta

shijojn at q kan prpara se bota t ndryshoj. Ata e din se era q po fryn nga Lindja do ndryshoj jett e tyre. Ve ti kishe par dje grat q dilnin nga kishat. Dukeshin si n ditn e tyre t fundit t liris. Islami po afron dhe era q fryn mbi qytet po sjell rr shkrettire. Islami ka rregulla t tjera pr burrat, pr grat dhe n prgjithsi pr lirin. Kjo fe vjen si nj ushtri q ka ndrtuar perandorin m t madhe t bots n Stamboll dhe forca e saj sht vetm n fillimet e veta. N qoft se nuk e pranon duhet ta luftosh dhe n qoft se vendos t luftosh mund edhe t humbsh, e n qoft se humb ke vdekur. Ne shqiptart e fshatrave t varfr, nuk i rezistojm dot asnj ushtrie, sepse n mijra vjet kurr nuk kemi pasur ushtrin ton q t na mbroj nga fet e ushtrive t tjera. Fati yn dihet. Ne kemi lindur pr ti shrbyer ushtrive dhe feve q kalojn npr tokat tona. Krishterimi ka mijra vjet q i ka msuar shqiptart me rregullat dhe zakonet e veta. Mos kujton se t gjith shqiptart u bn t krishter duke qeshur n kto 1700 vjet? Jo. me hell dhe me shpat jan br pagzimet e para. Sa familje jan shkatrruar dhe jan ndar kur krishterimi erdhi me ushtrit e veta pushtuese. Ne nuk kemi qen gjithmon t krishter dhe nuk kemi pse t jemi t till deri n fund t kohs. Tani sht koha e Islamit. Parat, fuqia dhe shteti e kan qendrn n Stamboll. Kjo u vendos qysh se turqit pushtuan Kostandinopojn n kohn e katragjyshit tim. Q ather Islami nuk sht ndalur. Edhe grekt do ishin br mysliman nga frika. Por ata kan nj pakt me turqit, sepse kur i dorzuan Kostandinopojn u vendos q grekt t ishin kombi m i preferuar pas myslimanve dhe kshtu sht akoma. Turqit kan nevoj pr artet dhe dijen e grekve, ndrsa nga ne nuk kan far t prfitojn dhe prandaj do t na detyrojn me hir apo me pahir t marrim fen e tyre. N qytet takova nj imam, i cili m shpjegoi islamin. Krishterimi dhe Islami, sipas tij, burojn nga i njjti trung. Mijra vjet m par dy vllezr, Ismaili, i madhi dhe Isaku, i vogli, u ndan sepse nnat e tyre ishin t ndryshme. Babai i tyre zgjodhi t jetonte me gruan e tij t ligjshme dhe me djalin e saj, Isakun. Ismaili jetoi me t mn skllave n shkrettirat e Arabis, aty ku m pas lindi Islami. Nga pasuesit e Isakut lindi Krishti, ndrsa nga pasuesit e Ismailit lindi Muhamedi. Porosit q Zoti i dha Muhamedit dallojn myslimant nga t krishtert. Imami mi tha t pes porosit dhe un i pranova sepse mu dukn t lehta, t shndetshme dhe pa harxhe. Un duhet t falem pes her n dit, duhet t agjroj m shum se nj muaj n vit, duhet ti jap ushqim dhe veshje t varfrve dhe n qoft se kam mundsi t shkoj para se t vdes nj her n Mek ku sht vendi i shenjt i myslimanve. E bn tjetr nj burr i krishter, prvese falet m pak, agjron m shum dhe nuk sht i detyruar t shkoj n Mek. Un mund t kem edhe tri gra t tjera nse dua. Ti nuk duhet t kesh turp nga un. Shpejt do bindesh se un kam br zgjedhjen e duhur. Ndoshta zgjedhja ime nuk sjell m shum lumturi, por un besoj se ajo sjell m pak dhimbje. Do isha nj njeri me fat sikur babai im t ishte br mysliman pr t mos ma ln mua barrn e zgjedhjes. Djemt tan do ta ken jetn m t leht, ta dish. Kjo sepse babai i tyre mori prsipr ta prballoj vet sikletin e ndryshimit t fes duke mos ia ln atyre. Kur foli pr djemt, gruaja nisi t merrte frym. Skeleti i saj u ngroh dhe ai ndiente se si gjaku i saj gurgullonte npr kocka si uji i mngjesit npr tubat e ezms. Pas pak gruaja lvizi kmbt e ftohta. U shkput nga ai dhe u ngrit. Syt i kishte t fryr, por t that dhe pa lot. M vjen turp nga fshati, tha ajo. Njerzit e mi n Sul do t m mohojn dhe ne do t mbetemi fillikat. As do na hyj njeri n der dhe as do na pranojn npr dasma dhe morte. Nuk do na shesin m krip, as buk, as vaj dhe do na i helmojn bagtit. Grat do ndrrojn rrugn kur ti tu dalsh prpara, burrat do pshtyjn n tok kur ti takosh. M vjen t vdes, rnkoi ajo. T kishe pritur dhe pak. Kisha dgjuar se Mihali i Zoics do bhej mysliman sepse kadiu i qytetit q ai e furnizon me

bulmet ia kishte vn kusht. T kishim par do ti thoshte fshati Mihalit pastaj t vendosje. Pse duhet t ishe ti i pari? Ai e piu deri n fund qumshtin q ishte ftohur dhe mendoi se ndoshta gruaja kishte t drejt. Kishte br nj kaprcim ylberi, por tani nuk mund t kthehej m pas. Nuk e di a duhej t isha i pari, por nuk mund t isha i dyti, tha ai duke u uar. Ather gruaja iu afrua dhe iu ngjit pr trupi. Un jam martuar me nj t krishter dhe do vdes me nj mysliman, u zotua ajo duke ia hedhur kraht rreth belit. Mu beto pr Krisht q nuk do ti bsh djemt mysliman dhe nuk do marrsh gra t tjera, si thot feja jote. Gruaja i kishte mbshtetur kokn n sup dhe atij iu dhimbs. N fund t fundit ajo ishte si gjith grat e tjera, myslimane apo t krishtera. Skeleti i saj ishte dashuria, mishi i saj ishte xhelozia. Vetm vdekja mund t ndaj xhelozin nga dashuria, mendoi ai dhe u ndie m i qet. Sikur gruaja t mos ishte xheloze do ta kisha jetn m t vshtir, ngushlloi veten. Ta premtoj, i tha ai duke e shtrnguar pas kurmit t vet dhe shtoi: Djemt q kan lindur nuk do bhen mysliman dhe un nuk do marr grua tjetr deri ditn q ti do lindsh nj vajz. Nuk do ti gzohem asaj dite, tha gruaja dhe vuri dorn mbi bark sikur po i jepte nj urdhr mitrs s vet. M quaj Ibrahim, i tha ai. sht emri i profetit t par q ishte babai i Ismailit dhe i Isakut. Ti mund t m thrrassh Abraham.

3 Kur prifti hyri n fshat pas tri ditsh, pleqsia e priste e mbledhur. Kolera islame ju hyri n shtpi, i tha burrave t fshatit pa i prshndetur. N qoft se nuk e izoloni, do tju prpij t gjithve nj nga nj. Lajmi se nj nga burrat ishte br mysliman e tronditi fshatin. Grat ndezn qirinj q nuk u shuan pr shtat dit me radh. Burrat, t cilt ndiheshin m fajtor pr tradhtin e nj antari t gjinis s tyre, e mbytn hidhrimin e ditve t para me raki. Dikush betohej se, nse pleqsia e lejonte, ai do shkonte natn dhe do ta vriste Ibrahimin. Nj tjetr tha q shtpia e myslimanit t rrethohej me nj kanal t lart dhe kshtu ai do jetonte n nj ishull t pakalueshm brenda fshatit. T thrrasim priftin, propozoi nj tjetr. Atij i takon t na thot se far duhet t bjm kur delet braktisin vathn e Zotit dhe shkojn t ushqehen me dorn e turkut. Kur prifti, q u bnte mesha nj her n katr t diela, erdhi nga qyteti, i lodhur dhe i pluhurosur, shumicn e burrave e gjeti t pir. Ata filluan t flisnin t gjith njhersh dhe n at rrmuj priftit iu desh t ndrhynte disa her pr t shuar znkat mes tyre. E tregonin n mnyra t ndryshme historin e Ibrahimit, pastaj kundrshtonin versionet e njri-tjetrit, brtisnin, akuzonin shoku-shokun dhe pastaj priftin se indiferenca e tij ndaj fshatit do ti joshte njerzit avash-avash drejt fes tjetr. Pushoni kaur t dehur, brtiti prifti q kishte humbur durimin. Nj dit kjo do t ndodhte e ju nuk mund t bnit prjashtim. Islami sht nj koler q ka nj mij vjet q prhapet me majn e shpats. Miliona njerz n Lindje jetojn nn kt epidemi, por duke qen t gjith njlloj t smur nuk kuptojn se nga se vuajn dhe as nuk prpiqen ta shrojn veten. Fshati juaj sht nj pik uji n oqeanet e feve t mdha. Zoti prcaktoi kufijt mes ktyre oqeaneve dhe ky kufi ishte Kostandinopoja. Myslimant e shkeln kufirin q Zoti kishte vendosur mes territoreve fetare kur pushtuan kt qytet grek aty ku takohen oqeanet. Qysh nga ajo dit ujrat e papastra t Islamit

derdhen n oqeanin ton dhe sot ato ndotn dhe fshatin tuaj. Kur linda un, vetm nj n dhjet shqiptar ishte mysliman. Tani q jam n mes t jets, myslimant bjn tre shqiptar n dhjet. Shpresoj q kur t vdes t mos e ken kaluar gjysmn e dhjets. Prifti ndaloi dhe mori frym thell. Burrat dukeshin m t vegjl nn mjegulln e duhanit q pinin pa pushim. Ju e dini se far i tha Jezu Krishti Pjetrit natn e fundit, vazhdoi ai. Kur gjeli t kndoj tri her do m kesh mohuar tri her. Edhe un shoh mohues midis jush. Shum shpejt n kt fshat do ket mysliman t tjer dhe un dua t kuptoj pse. Pse, o shqiptar, e keni kaq t leht t mohoni fen e par? Mohoni pr para, apo mohoni nga frika? Mohoni nga padija, apo mohoni nga varfria? A e keni pyetur veten pse nuk keni pasur kurr shtetin tuaj, pse nuk keni pasur kurr shenjtort tuaj, pse nuk keni akoma libra n gjuhn tuaj, pse nuk keni shkollat tuaja dhe pse nuk keni flamurin tuaj? Jua them un pse. Sepse ju nuk e keni besuar Krishtin. At e keni pranuar si nj nnshtrim ndaj perandorive q ju kan qeverisur. E keni pranuar fen si t ishte nj taks shpirtrore, s cils mund ti shmangesh me dredhi. Perandorit, deri ditn kur ra Kostandinopoli, ishin t krishtera dhe ju ishit t krishter. Tani perandoria juaj sht myslimane dhe ju po mbani radh n Islam. Ju bheni me fen e pushtuesit tuaj dhe prandaj nuk do keni kurr shtetin tuaj sepse kur pushtuesit t ikin, ju do t bheni me pushtuesin e ri. Burrat ishin lshuar n stolat e tyre. Ligjrata e priftit i kishte br esll. Mos na fyej, o grek, i tha dikush. Ne t kemi thirrur t na ndihmosh. Ti po na thua q t bhemi grek q t mos bhemi mysliman? Ishe shum i hidhur hirsi, foli burri m i moshuar q ishte dhe kryetari i pleqsis. Dhoma ra n qetsi. Zotrote na the se shqiptari nuk sht nj i krishter i pastr dhe nj dit mkati do ta oj at n Islam. Un kam vendosur t jem edhe pak koh n kt bot. Gjith jetn time i jam lutur Zotit q ti jepte paqe dhe buk fmijve t mi dhe fmijve t fmijve t mi dhe Zoti shpesh m sht prgjigjur. Sa jam gjall kam pasur buk, por kurr nuk kam pasur paqe. Bukn e kam fituar vet, paqen ma kan marr nj her grekt dhe nj her turqit. Ne jemi t krishter, grekt jan t krishter dhe paqe nuk ka. Tani po vijn turqit q thon se bukn duhet ta sigurojm vet, ndrsa paqen do t na e sjellin ata. Turqit thon se, nse nuk e pranojm paqen e tyre, do t na e marrin dhe bukn dhe tokn. E ata me paqe kuptojn Islamin, apo jo? un sa t vdes do mbetem i krishter, si kam lindur. Turqit thon se toka sht e perandoris, ndrsa ju grekt thoni se feja jon sht feja juaj sepse ungjijt jan shkruar n greqisht. Un nuk do jem gjall, por di q nj dit strniprit e mi do ti ken t dyja dhe askush nuk do mund tua marr m, as fen, as tokn dhe as grat. Prandaj t kemi thirrur, t na thuash se duhet t bjm q myslimani i fshatit ton mos shumohet me vajzat tona dhe mos ushqehet me bukn ton, megjithse ti nuk beson se Krishti dhe shqiptari mund t jetojn n t njjtin trup, pa e tradhtuar njri-tjetrin. Plaku pushoi nn vshtrimin admirues t burrave t tjer. Prifti u mendua nj cop her dhe foli. The at q mendoj prej disa kohsh, i tha plakut. Shqiptari dhe Krishti nuk jetojn dot bashk prjetsisht. Shqiptari beson se sht i varfr sepse Krishti nuk kujdeset pr t si kujdeset pr grekt dhe prandaj ai e tradhton Krishtin sepse ndihet i tradhtuar. Koha do na e thot se kush ka tradhtuar i pari ndr t dy dhe at dit ky gjykim do jet ose nj ngushllim i madh, ose nj pikllim i madh pr shum mysliman shqiptar. Por sot ne kemi shum pak fakte pr t provuar ka po them. Tradhtia sht n ditt e saj t para. Megjithat, detyra ma do q un t prpiqem q ajo q besoj t mos ndodh. Prandaj kam ardhur. N qytet ka shum shqiptar q jan br mysliman. Ne vendosm q ti izolojm dhe prandaj t krishtert nuk jan m gjiton me myslimant. Ata jetojn n nj lagje t veant, e cila po rritet prdit. Kan ezmat dhe dyqanet e tyre. T krishtert po ashtu. Takohen vetm t dielave

n ditn e pazarit. Fise t tra jan ndar sepse nj vlla sht br mysliman dhe t tjert kan mbetur t krishter. Martesat mes fmijve t dy feve nuk lejohen m. Ju thash se kjo do t ndodh edhe n fshatin tuaj sepse myslimani ka pas tij kadiun, asqerin, dervenxhiun dhe pashain. Sot, ata jan m t fort. Por ju duhet t jeni m t zgjuar. Turqit kan shpatn, por t krishtert kan mendjen. Ky ballafaqim mes shpats dhe mendjes do bj q ju t mbeteni shumic n fshatin tuaj. Duhet ta izoloni Ibrahimin q t gjith t kuptojn se n kt fshat nuk mund t jetosh dot si mysliman. Por edhe n qoft se t tjer do ti bashkohen Islamit, shum shpejt ata do kacafyten. Turqit jan si ujqit. Pasi shumohen vrasin njri-tjetrin. Ju duhet ta ushqeni zjarrin q ata kan n shpirt. Kjo sht dredhia q duhet t prdorni. Do tju rrfej nj histori pr flliqsit e tyre, tha prifti. Prpara njqind e tridhjet vitesh, t part e fes myslimane n Stamboll drguan nj dervish pr t prhapur islamin ndr shqiptar. Pasi mori fermanin e Sulltanit, ky u nis pr n Berat. Qndroi nj koh aty, msoi shqip dhe m pas u vendos n Tepelen. Aty filloi t ndihmonte jetimt, sakatt dhe t varfrit. Shprndante ushqim dhe ndihma q turqit ia drgonin nga Stambolli pr t joshur t krishtert. Shum shpejt emri i Demir Hanit u prhap n t gjith zonn dhe njerzit filluan ta besojn si t ishte shenjt. Madje, ndjeksit e tij, q ai i kishte kthyer n mysliman, hapn fjal se Demir Hani bnte mrekullira dhe kishte aftsi t shronte njerz, vetm duke i prekur. T smur, t gjymtuar dhe gra gdhiheshin n radh q Demir Hani ti prekte me dor dhe ti nxirrte xhindet nga trupat e tyre, si thoshte ai vet. Dikur, nj bajraktar mysliman, gruaja e t cilit nuk pillte, vendosi t drgoj t shoqen te Demir Hani. Ajo ishte e re dhe shum e bukur. Demiri e mbajti gruan nj muaj dhe prdit mbyllej me t n dhomat e veta larg syve t dervishve t tjer. Pas nj muaji, e drgoi n shtpi dhe i tha burrit t saj se e shoqja ishte shruar. Burri i gzuar ra me gruan e vet dhe pas nnt muajsh lindi nj djal. E ma dhe babai kishin qlluar t dy t verdh, t gjat dhe me sy blu si gjith malsort shqiptar, ndrsa djali doli i shkurtr dhe pis i zi. Fshati filloi t prqeshte bajraktarin. Gruaja u shastis, ndrsa burri e rrahu dhe e la pa buk q ti tregonte t vrtetn. Pas tri javsh pa buk dhe pa uj, e rrahur dhe e poshtruar gruaja tregoi se kur ishte n Tepelen Demir Hani e kishte detyruar t binte me t duke i thn se ky sht vullneti i Zotit dhe asgj e keqe nuk do ti ndodhte asaj. Bajraktari i nderuar u nis n Tepelen pr t vrar Demir Hanin. E rrethoi teqen dhe i bri thirrje t dilte jasht q t merte ndshkimin e merituar. Pr dhjet dit Demir Hani rezistoi. Teqeja ishte e mbushur me ushqimet q ai ua shprndante njerzve. Nj nat, Demir Hani e ftoi bajraktarin t takoheshin q ti shpjegonte far i kishte ndodhur gruas s tij. I prvluar pr t marr vesh t vrtetn bajraktari u fut n teqe dhe aty Demir Hani e vrau me spat. Viktima ishte njeri me influenc dhe gjith tepelenasit filluan t flisnin kundr Demir Hanit. Po ashtu gra dhe vajza t tjera, e madje dhe djem t vegjl rrfyen se kur ata shkonin pr tu shruar, Demir Hani i prekte me dor n vende t ndaluara dhe disa prej tyre i kish flliqur. Fjala shkoi deri n Stamboll dhe paria myslimane u ankua te Sulltani se Demir Hani po prdhoste Islamin me veprime, t cilat i trembnin shqiptart q donin t bheshin mysliman. Pr shkak t turpeve t Demir Hanit shum mysliman e braktisn Islamin. Fshati i bajraktarit u mblodh dhe m shum se 50 burra mysliman dogjn Kuranin dhe u betuan se kurr m nuk do tradhtonin Jezu Krishtin. Pas disa kohsh, Sulltani drgoi nj ferman ku ngarkohej nj nga dervisht e afrt t Demir Hanit q ti priste atij kokn. Ky e zbatoi. Thon se at dit Demir Hani vrapoi npr teqe deri n mbrmje duke mbajtur kokn e tij n duar. Muaj m von edhe dervishit q vrau Demir Hanin iu pre koka po me urdhr t Sulltanit. U tha se ishte ky q kishte sajuar dhe shpifur gjith ato histori t flliqura q ti zinte vendin Demirit dhe ti rrmbente pasurin q kishte fituar.

Kur prifti pushoi, burrat dukeshin t lodhur. Kishin tri dit pa gjum dhe prifti akoma nuk po iu thoshte se duhej t bnin me Ibrahimin. Gjat tri ditve q ata rrekeshin t gjenin nj mnyr pr t prballuar bashkjetesn me t, Ibrahimi vazhdonte jetn e tij qetsisht sikur asgj t mos kishte ndryshuar. do mngjes hert ai shtronte nj rrogoz n oborrin e shtpis, ulej n gjunj dhe falej. Ata q e kishin par kt rit tregonin se myslimani falej pa z. Lutja e tij ishte shum e shkurtr. M pas, Ibrahimi merrej me kafsht e veta. Ditn e dyt ai kishte shkuar t shihte vllan e tij, Vasilin. Ky, n munges t nj vendimi t pleqsis, i kishte hapur dern e shtpis dhe e kishte pritur. Vasili iu tha burrave t pleqsis se Ibrahimi dukej i qet dhe n humor. Qetsia e tij e kishte shprqendruar Vasilin, i cili priste q i vllai t shfajsohej pr damkn q i kishte vn familjes. Pr nj koh t gjat, t dy kishin biseduar pr thatsirn e gjat t atij gushti dhe pr asgj tjetr. Pastaj Ibrahimi e kishte pyetur se far vendimi kishte marr pleqsia. Vasili ishte br nervoz dhe i kishte thn se shum antar t pleqsis donin ta dbonin nga fshati. Ibrahimi rinte prball t vllait dhe nuk fliste. I qet dhe pa e ngritur zrin i tha: Ti je mbyllur n fshat dhe nuk di ku po shkon bota Vasil. Turqit jan sot fuqia m e madhe q ka par njerzia. Shum shpejt dallga e Islamit do t mbys fshatrat tona. Ata kan para dhe asnj ushtri nuk mund tiu bj ball. N Janin t gjith e din se hert apo von turqit do t ken gjithka n dor. Shqiptart atje do dit bhen mysliman. Pr ne shqiptart Islami sht e vetmja rrug pr t na dalluar nga grekt. Turqit na kan me sy t mir dhe un besoj se ata do t na e ln ne n dor kt vend, pr inat t grekve. Por q kjo t ndodh ne duhet t marrim fen e tyre. sht e vetmja mundsi q ne t bjm prokopi dhe pas qindra vjetsh t qeverisim veten ton dhe grekt. Ky fat nuk troket do dit n der. Asnj shqiptar me mend n kok nuk duhet ta humb kt mundsi. Vasili nuk fliste, por e shihte vllan si i ndrkryer. Koha do tregoj nse kam pasur t drejt, kishte vazhduar Ibrahimi. Ti je vllai im e un jam vllai yt dhe feja nuk mund t na ndaj. Megjithat, un jam i vendosur t pranoj do vendim q do t marr pleqsia, por nse dikush prek familjen time, apo m krkon t iki nga fshati, ta dini se un do luftoj. Nuk mund ta shkulsh rrapin nga rrnjt pa gjakosur dorn. Ti mund t vish kur t duash n shtpin time dhe un do t vij nse m pranon. Kshtu ishin ndar dy vllezrit. Kur Vasili ia tregoi priftit dhe pleqsis s fshatit takimin me Ibrahimin, burrat u xhindosn dhe than se ata nuk mund t pranonin krcnimet e nj myslimani prandaj vendimi duhej marr nj or e m par. Vasili nuk fliste, por dukej se e vuante gjyqin q fshati po i bnte t vllait. Mkat, tha prifti, pasi dgjoi shpjegimet e Ibrahimit. M i zgjuari prej jush qenka br mysliman. Nuk do ta keni kollaj ta thyeni kt njeri. duhet t bjm, e pyeti Vasili q rrinte n kmb sikur priste nj urdhr. Ky njeri nuk mund t mposht nj fshat, foli prifti. Fuqia e tij qndron te dobsia juaj. Ju e keni dashur dhe e keni respektuar prandaj sot jeni t prar dhe t pavendosur. Betejn e par me ju sapo e ka fituar. Jam i bindur q ai fle tani i qet me Zotin e tij t ri, ndrsa ju keni tri dit q nuk dini far t bni pr t mbrojtur Zotin tuaj. Fol, i than burrat priftit. t bjm? Si n nj sall gjyqi, prifti u ua n kmb dhe ashtu bn t gjith burrat pas tij, prve kryetarit t pleqsis. Ibrahimi duhet t vuaj pr fyerjen q i ka br fshatit, shpalli prifti. Atij as nuk do ti shitet, as nuk do ti falet grur, krip, buk, miell, vaj dhe asgj tjetr q hahet. Askush nuk do t prek mish nga kafsht e Ibrahimit. Askush nuk do t oj kafsht e veta pr ti shruar tek Ibrahimi. Askush nuk do t martoj vajzat e veta me djemt e Ibrahimit. Askush nuk do t ngrej shtpi pran Ibrahimit. Gjitont do ti mbyllin dritaret q shohin nga shtpia e tij. Rruga prpara

shtpis s Ibrahimit nuk do t shkelet nga asnj i krishter. Atij do ti mbyllet dera e shtpis s t krishterit, prvese kur ka morte. Grat e krishtera nuk do ti japin dorn Ibrahimit. Burrat do ta qllojn Ibrahimin vetm nse ai do t hyj n kish apo n qoft se ai sulmon nj t krishter. Nse Ibrahimi vdes, ai nuk do t varroset bashk me t krishtert. Vajzat e Ibrahimit, t krishtert do ti respektojn sepse ato jan viktima t tradhtis s babait. Djemt e tij do vuajn ndshkimin njlloj si i ati i tyre. Ata zhvishen nga t drejtat pr tu zgjedhur n pleqsi dhe pr t ndjekur meshat dhe shkollat e krishtera. Duke filluar nga sot, pr dyzet dit, asnj i krishter nuk do ti thot Ibrahimit mirmngjesi dhe natn e mir dhe po ashtu askush nuk do ti flas gjat kreshms. Nuk ka urim pr myslimanin. Kur prifti mbaroi, burrat u pan n sy. Ata prisnin ndshkime m t rnda. Ishin prgatitur ta dbonin dhe disa do ishin t gatshm ta vrisnin myslimanin. Por i vllai i Ibrahimit ishte aty dhe ata nuk foln pr ndshkime m t ashpra. Prifti e ndjeu se pleqsia mbeti e paknaqur. Kur njri prej tyre tha npr dhmb se kisha po toleronte Islamin, prifti i tha: Biri im, myslimanin po e vrave, t vret; po e le pa buk, t vjedh; po nuk i fole, mendet. M mir nj i mendur se nj mysliman. Duke dal, Vasili iu afrua priftit. Babai na la nj tok mua dhe vllait. Ne e kemi punuar bashk dhe familjet tona kan ndar t korrat prgjysm. Si thua a duhet ta punoj tokn me Ibrahimin tani q ai sht mysliman? Prifti ndaloi dhe u prgjigj: Babai juaj e kishte prfituar at tok si i krishter. Ju e keni trashguar si t bijt e nj t krishteri. Vllai yt nuk sht m i krishter dhe ajo tok sht e jotja, sa koh q ti nuk je mysliman. 4 Pleqsia u shprnda menjher dhe prifti e la fshatin. Kjo sht nata e tyre e fundit n paqe, mendoi. do gj do jet ndryshe nesr. Mbi qytet hna e re shtrihej si nj kumbull mbi nj kadife blu. Kur prifti hyri n shtpi imami kishte filluar t kndonte maj xhamis. Ishte dita e par e ramazanit. Ibrahimi nuk kishte fjetur gjith natn duke pritur q Vasili t vinte pr ti treguar vendimin e pleqsis s fshatit. Por i vllai nuk u duk. Ulur n oborr vshtronte hnn e re. Ishte shenja q lajmronte ramazanin si i kishte thn imami. U ul n gjunj dhe u fal, pastaj shkoi t flinte vetm pran vatrs. Kur u zgjua, e shoqja e pyeti se pse nuk kishte ardhur n shtrat dhe ai i tha se kishte filluar ramazani dhe gjat ktij muaji myslimani nuk ha, nuk pi dhe nuk e prek gruan me dor. I mjeri ti, i tha gruaja. Ku e gjete kt fe q t ndalon gjrat q do m shum n jet? Kur dielli u ngrit mbi ati, nj zhurm e madhe drrasash dhe gozhdsh q nguleshin mbi to e nxori Ibrahimin me nxitim n oborr. Gjitoni i tij, Mihali i Zoics bashk me t vllan dhe dy t tjer kishin marr disa drrasa t mdha dhe po ia vinin dritares. Mirmngjesi, i tha Ibrahimi dhe u afrua. Asnjri prej tyre nuk u prgjigj. Mirmngjesi, i tha ai prap, ku i keni ln vesht, or miq? Srish as Mihali dhe as t tjert nuk reaguan. ju kam br, u or Ibrahimi, ju kam ngrn bukn? Katr burrat vazhdonin punn. Ibrahimi rrinte pa lvizur dhe i shikonte. Pas pak dritarja e Mihalit ishte e mbyllur. At dit, gjasht dritare t fshatit q shikonin shtpin e Ibrahimit u zhdukn. Nga rruga e tij nuk kaloi askush. Pasdite, Ibrahimi, i lodhur nga agjrimi dhe i mrzitur nga poshtrimi, doli t bj nj shtitje npr fshat. Kushdo q rastisi as e pa n sy dhe as i foli. Dy djem t vegjl q luanin cinglash sa e pan, hodhn shkopinjt dhe hyn n shtpi duke thirrur n panik: Nn myslimani, erdhi myslimani. Dera u mbyll me forc.

Kur u kthye n shtpi, e shoqja po qante. far ke, pyeti ai. Shkova t marr krip, nuk m dhan. Krkova miell pr buk, nuk m dhan. Krkova vaj, po ashtu. po ndodh me ne Ibrahim? T foln, i tha ai. M nxin, jo m foln, rnkoi gruaja. M than se nuk ka buk dhe vaj pr familjen e myslimanit. Renda te Hana, gruaja e tt vllai dhe m nxori me duar bosh. Yt shoq na ka turpruar, m tha. Pr ju nuk ka ushqim n fshatin ton. Asnj vajz nuk do ti jepet djemve t tu. Tani toka i prket Vasilit sepse burri yt ka humbur t drejtn e trashgimis. Kur e pyeta se kush i ka vendosur gjith kto, m tha se kt vendim e ka marr pleqsia dhe gjith fshati e ka pranuar. Ibrahimi mbylli dern e shtpis me shul dhe i krkoi gruas nj lug sheqer. Ka dhe pak pr nesr, i tha ajo duke i dhn sheqerin. sht koha e iftarit dhe imami m tha se duhet t fus n goj dika t mbl, u justifikua ai. Lpiu buzt dhe u ul pr tu falur n sy t gruas q e shikonte me dhimbje. At nat i vun fmijt pr t fjetur m hert dhe secili u shtri n dhomn e vet. Kur u zgjua n mes t nats pr tu br gati pr syfyrin, ndjeu n hund ern e dikaje q digjej. Vatra ishte e pandezur dhe ai hapi portn e shtpis. Disa metra jasht oborrit, n mes t rrugs, digjej nj kryq i madh i ngulur vertikalisht n tok. Ibrahimi u friksua se mos zjarri i merrte drut q kishte n cep t oborrit dhe u afrua. Katr burra q ishin fshehur pas zjarrit ia dhan vrapit. Kur u larguan, n nj distanc q ai nuk mund ti shquante, njri prej tyre ndaloi dhe i thirri: Ibrahim, o derr, Muhamedi t pret n ferr. Tre t tjert e prsritn si refren disa her dhe t gjith bashk u zhdukn, pas nj muri. Ibrahimi iu avit kryqit, q krcente pa ritm mbi kokn e tij. Mendoi ta shkulte nga toka dhe ta shuante zjarrin, por e trhoqi dorn dhe nuk e preku. Tymi ngrihej lart dhe pas pak e mbuloi hnn si nj pere gri. Kryqi u dogj i patrazuar deri n mesdit. Kur u zgjuan, djemt filluan t loznin rreth kryqit. Ibrahimi i ndiqte rrotullimet e tyre dhe mendonte me vete se jeta e njeriut duhet t ishte si kjo loj kalamajsh. I vjen rrotull kryqit gjith jets q t mos digjesh n zjarr. Kur djemt u futn n shtpi e pyetn Ibrahimi se kush e kishte ngulur kryqin e djegur para shtpis s tyre. Fshati, u prgjigj Ibrahimi. Djemt pan njri-tjetrin t hutuar. Ishte prgjigjja q prisnin m pak. E ka ngulur fshati q t ruhet nga rrufet e Zotit, shtoi i ati. Pr nj jav Ibrahimi nuk doli nga shtpia. Falej n ort e caktuara, nuk hante, nuk pinte, merrej me kafsht e veta dhe kalonte kohn duke biseduar me djemt. E shoqja shkoi dhe nj her tek e kunata, por ajo srish e nxori me duar bosh. Fshati i mbeti besnik vendimit t pleqsis. Askush nuk kaloi prpara shtpis s Ibrahimit. N kohn q Ibrahimi falej, kambana e kishs s vogl gjmonte pa pushim. do nat, katr burrat shfaqeshin prpara shtpis, ngulnin nj kryq t ri q shklqente n errsir dhe pastaj i vinin flakn. Pas nj jave, rruga prpara shtpis dukej si varrez me kryqe t rrzuar. Ushqimet e tyre pothuajse kishin mbaruar. Gruaja i dha djemve kos dhie dhe moll t pjekura nga t shtpis dhe filloi t qante. Do iki n qytet, tha Ibrahimi. Do gjej dika pr t ngrn. Kthehem n dark. Thirri djemt dhe i porositi se pa ardhur ai askush nuk duhej t dilte nga shtpia. Do vij me ty, i tha djali i madh. Jo, i tha Ibrahimi. Sa koh nuk jam un, ti je i zoti i shtpis, por mos e kalo dern e oborrit pa u kthyer un. Po nse ti nuk kthehesh, e pyeti i biri. Ibrahimi bri sikur nuk e dgjoi dhe u nis. Kur hyri n qytet, dielli po perndonte. Frymn e mbajti te xhamia. Imamin e gjeti t ulur mbi rrogoz me nj tas hurma prpara. Selam Alekum, Ibrahim. Bujrum n iftarin tim. Ibrahimi u ul mori nj hurm dhe goja e thar nga rruga iu ndez m keq. Fmijt e mi jan pa buk, i tha Ibrahimi dhe i tregoi javn e tij t tmerrshme. Jam gati t vras pr t shuar urin e tyre. Imami e dgjoi deri n fund dhe kur mbaroi i tha: Zoti po t v n prov. T ka ln pa buk, pa miq dhe

pa vlla q t kuptoj se sa mund t sakrifikosh pr t fituar dashurin e tij t mshirshme. Muhamedi vuajti 20 vjet, m keq se ti, q t fitonte emrin q i njohim sot. Mbaje ramazanin deri n fund q t pastrosh shpirtin tnd nga urrejtja dhe mkati. Mos harro se gjat ktij muaji t shenjt nuk duhet t mallkosh dhe as t vrassh njeri. Zoti ka gjithmon buk pr robt e tij. Imami u ngrit, shkoi n cep t xhamis dhe i mbushi nj torb me miell, sheqer, vaj, krip dhe ullinj. Merri dhe kto hurma q aq shum i plqenin profetit dhe oja fmijve t mblsohen. Po si mund t vazhdoj kshtu, i tha Ibrahimi. Kto ushqime nuk zgjasin m shum se disa dit dhe djemt do t mi marr prap uria. Duro, i tha imami. Kur ti mbarosh kto, Zoti do t t drgoj nj shenj. Nisu tani se vajti von dhe t presin. Ibrahimi u prshndet me imamin dhe doli nga xhamia. Pas pak u errsua. Dielli perndoi dhe u fut n torbn e tij t mbushur. Rrugn e bri thuajse me vrap. N mesnat, arriti n fshat i rraskapitur, por i liruar. Nj turm me burra dhe gra ulrinin prpara shtpis. Sapo pan Ibrahimin u bn si t trbuar. Grat filluan ta shanin, burrat e shtyn dhe e goditn. Ibrahimi nuk ktheu dor, por shtrngoi torbn fort dhe eci drejt shtpis. Nuk po kuptonte gj, por mendonte pr djemt dhe pr gruan. Duke ecur mes grushteve t burrave dhe mallkimeve t grave i doli prpara i vllai, Vasili. Edhe ti Vasil, e pyeti Ibrahimi. Un po i mbaj, u prgjigj i vllai duke mos e par n sy. Do ishte br hataja. Yt bir sht mendur. Thuaji t liroj Mihalin se ka gjith natn q e mban brenda dhe thot se do ta vras. Ibrahimi nuk donte t dgjonte m dhe u sul drejt shtpis. Gruaja e kishte par dhe i hapi dern. Pa e ln t fliste, i tregoi me z t fikur kishte ndodhur. Katr burrat kishin ardhur n mes t nats pr t djegur kryqin. At nat, ata duket se kishin pir sepse qeshnin dhe shanin me t madhe dhe duke br shenja n drejtim t shtpis kndonin me sa kishin n kok: Ibrahim, o qafir, do t zhdukim me pahir, mysliman nga taksirati, nuk ka vend pr ty fshati, Muhamedi sht synet, Ibrahimi sht lanet. Kur kryqi filloi t digjej deri n maj, burrat u larguan si prher dhe un u shtriva t fle, tha gruaja. Pas pak, dgjova t brtitura n oborr dhe kur dola pash tt bir, q mbante pr zverku njrin nga burrat dhe e trhiqte pr nga shtpia. Duhet t ket dal nga dritarja dhe i sht vn pas npr fshat derisa e ka zn, shtoi ajo. Ku sht futur, e pyeti Ibrahimi. N qilar i ke t dy, bri me kok ajo. Kur Ibrahimi hyri n qilar, i biri me nj thik n dor ishte ulur n shesh. N fund t qilarit, n errsir, Mihali i Zoics ishte i lidhur si bagti nga kmbt. Gomar, i thirri t birit, t thash t mos dilje nga shtpia pa ardhur un. Djali u ngrit n kmb dhe faqja e njom iu djersit. I ati e kishte fyer n sy t pres s tij dhe kjo e kishte zhburrruar. Ibrahimi e kuptoi dhe iu drejtua Mihalit. pate me familjen time, o bukshkal? M liro, iu lut Mihali. Pr at Zot nuk kam m pun me ty. Edhe dritaren q zura me dru do ta hap, le t thot t doj pleqsia. Mos e beso baba, i foli i biri nga prapa. Po e lirove, ata do t vijn prap nesr t djegin kryqin dhe do t t shajn ty. Ky t ka shar qafir n mes t fshatit. Un nuk duroj dot t m thon djal qafiri. Po e lirove ti, un do ta vras nesr, si na kan vrar kta. Ibrahimi u ftoh. Kur kishte ikur, djali ishte nj kalama, ndrsa tani ai kishte prpara nj burr, i cili i vinte kushte. Ma jep thikn, i tha t birit. I biri rezistoi nj ast dhe pastaj, duke e par n sy t atin, i tha: Po e lirove fshati do mendoj se jemi friksuar. Ma lr ta ruaj un kt krm dhe shko t bisedosh me pleqsin. N qoft se ata duan q t na ngordhin pr buk le t vdes ky para nesh. Ibrahimi nuk i besonte veshve. Nga jasht t thirrurat e turms po shtoheshin dhe ai nuk kishte koh t arsyetonte nse pjekuria e t birit ishte fryt i moshs apo i uris s ditve t fundit. Pemt piqen duke u ushqyer, mendoi, njerzit piqen nga uria. M jep thikn dhe shko lart, i thirri. Djali i zgjati thikn. Merre, i tha, kryqe dhe thika gjen sa t duash n fshat. Ibrahimi iu afrua Mihalit dhe ia liroi pak litart. Sonte do flesh ktu, i tha. Liria jote nuk varet m nga un.

Mos luaj me zjarrin dhe m lr t shkoj n shtpi, u prpoq ta bindte Mihali. Ka koh pr t ikur, iu prgjigj Ibrahimi q shoi qiririn dhe e la tjetrin n errsir. Doli n oborr dhe t brtiturat e njerzve q e prisnin pushuan pr nj ast, por kur e pan vetm, familjart e Mihalit nuk u prmbajtn dot. Ibrahimi ngriti dorn, pr ti ln t kuptonin se kishte pr t thn dika, dhe ata pushuan. Mihali do t rrij n shtpin time. Dua t flas me pleqsin dhe ta zgjidhim gjithka n paqe, si vllezr t nj fshati. Turmn e prshkoi nj mrmrim, por askush nuk e sulmoi Ibrahimin. Qetsia e tij i kishte ngurtsuar t gjith. far do nga pleqsia, pyeti dikush nga turma. Un nuk ika nga fshati dhe djemt e mi meritojn t han dhe t martohen aty ku kan lindur. Ikn n shtpi dhe mos kini merak. Mihalin nuk e gjen gj n shtpin time, por jeta e tij varet nga ju, m shum se nga un. Pleqsia t ndryshoj vendimin dhe ne mbetemi gjiton si ishim m par. Kaq tha Ibrahimi dhe u drejtua nga shtpia. Turma mbeti jasht si e ngrir. Myslimani po i vinte kushte fshatit dhe kjo ishte nj situat q askush nuk mund ta prtypte. Vllai i Mihalit nuk e mbajti dot zemrimin dhe thirri: Ibrahim, o derr, me dorn time do t ther. Por t tjert iu hodhn, e kapn nga kraht dhe e detyruan t pushoj. Mendo pr tt vlla, i than. Ik qetsohu sonte, nesr mblidhemi n pleqsi. Turma u shprnda n errsir dhe at nat fshati nuk fjeti duke menduar pr t nesrmen. Pleqsia u mblodh n mngjes. Burrat dukeshin t drrmuar. Plani i tyre nuk kishte ecur. Vllai i Mihalit i kishte syt e kuq. Ai u thrriste t gjithve dhe kundrshtonte do propozim q i dukej se e vononte lirimin e Mihalit. T shkojm tani, ta nxjerrim me forc. Ibrahimi dhe kalamajt e tij nuk mund ti bjn ball njzet burrave t armatosur. Burrat dukeshin t heshtur. Frikacak, i kthehej ai. Im vlla e ka kokn nn thik, ju tirrni lesh ktu. Menduat se do ta qronit Ibrahimin duke e ln pa buk dhe pa krip. Por ai shkoi n qytet dhe myslimant e tjer ia mbushn torbn. Por derri nuk zbutet nga uria. Kur ju grhisnit do nat, un dhe im vlla shkonim dhe e krcnonim me zjarr. Ibrahimi do dorzohej po t mos e zinte ai kalama Mihalin n mes t nats. i zuri pusi, njlloj si xhaxhai i t atit ather. E priti te dera e shtpis dhe i vuri thikn n fyt. Do ta vras at bir bushtre. Vasili, q deri at koh nuk e kishte hapur gojn, nuk duroi dhe krceu nga vendi. Mos i hap plagt e vjetra se nuk ndahemi mir, iu hakrrye ai. T dy burrat u shan dhe desh nxorn thikat, pr t tjert ndrhyn pr ti ndar. Kryetari i pleqsis u ua n kmb dhe mjekra e tij e mome i bri t gjith t heshtin. Ti dhe Mihali nuk keni respektuar vendimin e pleqsis, tha ai. Ne nuk ju tham q t digjnit kryqe n oborrin e Ibrahimit. Tani, ai ta ka marr vllan dhe ti na krkon ne ta lirojm sepse e di q vet nuk ia del dot. Por, edhe sikur tia dalsh, ne nuk do t lm sepse n fund t ktij sherri ka gjak. Nuk duhet t derdhim gjak n fshat sepse hasmria do t zgjerohet si rratht e ujit dh e pastaj fshati do t prishet. Vasil, shko fol me tt vlla dhe na thuaj far krkon q t liroj Mihalin q fshati t qetsohet. far ti premtoj, pyeti Vasili. Thuaji se do tia falim rrmbimin e Mihalit. Ai sht i lir t lviz npr fshat dhe askush nuk do ta prek me dor at dhe familjen e tij. Po buk, tha Vasili. Ai do krkoj q fshati ti shes buk si m par. Nuk kemi buk t teprt, u hodhn burrat, por ai mund t shkoj sa her t doj n qytet t mbush torbn e tij dhe ne nuk do ta pengojm. Po nse nuk pranon? Nse nuk e dorzon Mihalin deri nesr, shtpia e tij do rrethohet dhe as miza nuk do t hyj m n at xhami. Ai nuk do lejohet t shkoj n qytet pr ushqim dhe bagtia e tij do ngordhin se ne nuk do ti lm t kullotin. Po qe se nuk pranon, rrethimi fillon nesr n mngjes dhe ai do dorzohet q t mos vdes urie. Vetm kaq, pyeti Vasili q nuk dukej i bindur. Premtoji edhe tokn q i ke marr, tha kryetari i vendosur. Vasili donte t thoshte dika, por ata nuk e lan dhe ai u nis. Jasht kishte zn shi. Kur hyri n oborr, thirri t vllan. Ibrahimi hapi dern dhe e ftoi brenda. Je lagur, Vasil, tha ai

dhe i krkoi t shoqes nj peshqir. Vasili e mori, fshiu kokn dhe filloi t fliste. Duhet ta lirosh Mihalin, ndryshe ata do t t rrethojn shtpin derisa t dorzohesh nga uria. Po dole, do t t rrmbejn dhe do t t lidhin ty dhe fmijt. Bagtin nuk do ta ln t kullos. Duhet ta lirosh deri sot natn. Kaq, pyeti Ibrahimi q rrinte me kokn ulur, ndrsa e shoqja i solli t dyve nga nj kafe. Nse liron Mihalin, pleqsia do t lejoj t lvizsh npr fshat dhe t shkosh n qytet sa her t duash. Askush nuk ka pun me ty dhe djemt e tu dhe kurrkush nuk do t djeg m kryqe natn. Nuk mjafton, tha Ibrahimi. Ky fshat nuk do gjej qetsi n qoft se do gj nuk kthehet si m par. Im bir, i madhi sht rritur pr nj dit. Ai nuk harron fyerjen q na kan br dhe un kam frik se ai do vras kdo q nuk i jep buk dhe nuk i flet t atit. N qoft se ai vret do ta vrasin, tha Vasili. N qoft se ata vrasin dhe un do t vras. Edhe ty do t t vrasin Ibrahim, i tha i vllai. Po ti Vasil, iu kthye Ibrahimi me inat. Do shohsh se si un dhe djemt e mi theremi si kafsh pa i br keq askujt? Un nuk kam vjedhur dhe nuk kam vrar, dhe nuk i krkoj gj njeriu. Dua t jetoj si gjith t tjert. Po ti je mysliman, i tha Vasili dhe kjo i frikson t gjith. Prifti thot se nse ne lejojm q djemt e tu t martohen me vajzat tona, ather fara jote do ta kthej si ishe m par, i krishter? T gjith do t ta falin dhe do gj do t kthehet si m par. Mendohu, i tha Vasili dhe i vuri dorn mbi sup. E shoqja, q e ndiqte bisedn pa folur, lvizi pr her t par dhe Ibrahimit iu duk sikur ajo po e miratonte Vasilin. Ai e pa ashpr n sy dhe ajo nuk e hapi gojn. Gjrat kan shkuar larg, Vasil. Un nuk jam m ai q isha dhe fshati nuk sht m i pari. Kam nj muaj q un i lutem Zotit tim t ri. Nse un kthehem i krishter si isha as Zoti i par q e tradhtova dhe as i dyti q ti m krkon ta tradhtoj nuk do jen m me mua. Fshati do t tallet njlloj dhe un nuk mund tu l kt turp djemve t mi. I thuaj fshatit q Mihali do t lirohet vetm nse vendimi i pleqsis ndryshon. Kush nuk do t m flas le mos m flas, por pleqsia nuk duhet t detyroj asknd t mos m thot mirmngjes. Djemt e mi do t martohen n fshat aty ku nj dit bashk me fmijt e tyre do nderojn varrin tim. Un kam lindur shqiptar dhe jo mysliman. Dua q fshati t m respektoj si kam lindur dhe jo si do vdes. Vasili dukej i prlotur. Ata nuk do pranojn, tha ai. Mos i bjer murit me kok, Ibrahim. Do t t kthej edhe tokn q na la babai. Mos mu lut, i tha prer Ibrahimi. Thuaj kto q t thash, prndryshe Mihali do t vdes ktu bashk me ne t tjert. Sa pr tokn, nuk po t them faleminderit sepse m ke kthyer at q e kam pasur. Edhe kur t vdes toka nuk do t jet e jotja. Vasili u ngrit t dilte, ndrsa e shoqja kishte mbuluar syt me duar. Djali i madh, q kishte dgjuar t gjith bisedn mes vllezrve, hyri n dhom dhe i prqafoi kmbt Ibrahimit. Pleqsia e priti Vasilin e mbledhur. Nuk pranon, tha ai sa u duk te dera. t tha, e pyetn burrat. Do q do gj t kthehet si ishte. Ai ju jep mish dhe fshati duhet ti jap buk. Kush do ti flas le ti flas, por pleqsia nuk duhet t detyroj asknd q t mos e prshndes rrugs. Krkon po ashtu q mos ndalojm vajzat t martohen me djemt e tij. Prndryshe, m tha q Mihali do t vdes bashk me t, sepse ai nuk dorzohet. Burrat rnduan m shum mbi jastkt ku ishin ulur. Ata e ndienin se vendimi i tyre tani do t ishte edhe m i rnd pr fshatin. Nuk kemi rrug tjetr, tha kryetari duke u ngritur dorn sikur po shpallte luft. Ibrahimi zgjodhi m t keqen. Bhuni gati pr rrethimin. Asnjeri t mos hyj me forc n shtpin e tij. Nse Ibrahimi apo dikush del nga shtpia do ta marrim dhe do ta lidhim derisa t lirohet Mihali. Bagtin po ashtu. Burrat nuk pritn t nesrmen, por e rrethuan shtpin e Ibrahimit q n mbrmje. Shiu nuk kish pushuar gjith ditn dhe ata krkuan velenxa t mdha nn t cilat u shtrin gjat nats. grat u

onin pr t ngrn dhe burrat pinin raki q t duronin lagshtin q i kishte mbrthyer gjymtyrt. Shiu vazhdoi pa pushim. T nesrmen n mngjes burrat dukeshin t lodhur, por t vendosur ta vazhdonin rrethimin. Ibrahimi i shikonte nga brenda shtpis. I shikonte ashtu t shtrir n shi dhe mendonte se si i kishte ndryshuar jeta, pasi hyri n Islam. Njerz me t cilt familja e tij kishte jetuar pr qindra vjet, duke ndar lindje dhe varrime, tani torturoheshin n shi, duke uruar q ai t vdiste sa m shpejt pr ti ln rehat t ktheheshin n shtpit e tyre t ngrohta. Ditn e tret t rrethimit shum nga burrat filluan t kolliteshin dhe t teshtinin. Ibrahimi shikonte grat q vinin dhe i sillnin burrave kupa t nxehura me raki q ata i prpinin pr t ngrohur barqet e plevitosura. Shumica ishin ftohur e megjithat asnjeri nuk e kishte ln rrethimin. Ditn e gjasht shiu vazhdonte. Burrat kishin ndrtuar nj tend me kasht dhe ishin futur posht saj pr tu mbrojtur nga uji q derdhej nga qielli me ibrik. Tenda ishte e vogl dhe nuk i nxinte t gjith burrat. Ata kishin vendosur ta bnin rrethimin me turne. Kur disa shtriheshin nn tend, t tjert i vinin rrotull shtpis duke par me inat nga dritaret e Ibrahimit. Natn ndiznin zjarr, mbi t cilin piqnin gshtenja q i pinin me raki. Nj nat, Ibrahimi hapi dern e shtpis dhe burrat brofn n kmb t alarmuar. Po del, thirrn ata. Kujdes ta kapim. U vun n pozicion sulmi dhe pritn gjahun. Pas pak nj domate krceu n errsir dhe u zgrlaq n kmbt e njrit prej burrave. I zn n befasi, burri u tremb dhe ra prmbys mbi puren e kuqe t domates. Ibrahimi me t birin filluan t qeshin nga brenda. Le t mendojm se kemi ushqim m shum se kan ata durim, i tha Ibrahimi t birit q rritej do dit. Po tallet me ne myslimani, than burrat dhe filluan t kndojn pr t nxjerr dufin dhe t ftohtin: Ibrahim, o lamash, sot ti qesh, nesr do qash. Ibrahim ha domate, je i skuqur me mkate. 5 Ditn e dhjet t rrethimit Ibrahimi ra m hert pr t fjetur. Ishte dita e fundit e ramazanit dhe ushqimet pothuajse kishin mbaruar. Edhe sikur t mos agjroja pr ramazan prsri nuk do t kisha ngrn kt muaj, mendoi ai para se ta zinte gjumi. Nga mesi i nats i biri e tundi fort. Ngrihu, i tha, se po ndodh aty jasht. U afruan t dy te dritarja dhe pan burat q po flisnin me nj djal t ri t armatosur, i cili tundte nj krba. Pas tij, dhjetra burra t hipur n kuaj kishin mbushur rrugn prpara shtpis. Zjarret nuk ishin shuar ende dhe djaloshit i dukeshin flokt e verdh. Kush sht ky, e pyeti i biri. sht Ali Tepelena, tha Ibrahimi. Megjithse binte shi, Aliu rrinte serbes maj kalit. Burrat e pleqsis e kishin rrethuar dhe duke i br shenja me duar nga shtpia e Ibrahimit dika mundoheshin ti shpjegonin. Pa i dgjuar, Aliu i grahu kalit dhe hyri n oborr. Shokt e tij, n fillim i shtyn, pastaj i goditn burrat, t cilt pa kundrshtuar vrapuan dhe humbn n errsirn e fshatit. Ibrahimi hapi dern dhe doli prpara. Mir se erdhe n shtpin time Ali Tepelena. Pa ia kthyer prshndetjen Aliu i tha; donin kta burra nga ty? Duan t m zbojn nga fshati. Kan dhjet dit q m kan rrethuar. As m flasin dhe as m japin buk. E ka vendosur pleqsia. Ke vrar njrin prej tyre, pyeti Aliu. Jo. jo, i tha Ibrahimi duke e ftuar brenda. Jam br mysliman. Aliu u drejtua dhe e pa n sy. Nuk e meriton ky fshat kt nder, tha. Kush t detyroi? Askush, tha Ibrahimi. Bashk me dimrin po vjen Islami, kjo dihet. Pr tu mbrojtur nga dimri kam dru. Por pr tu mbrojtur nga Islami pyeta imamin. Pranova kushtet e tij dhe u bra mysliman. Ibrahimi u habit dhe vet nga shpjegimi q i bri Ali Tepelens. Gjat ramazanit ai

ishte menduar shum t kuptonte se far e kishte shtyr t shkonte n Islam. Her pas here mendonte se ditn q ishte br mysliman shpirti i tij i rrumbullakt ishte palosur n dysh dhe kishte marr formn e nj gjysmhne, q tani varej e paushqyer brenda kafazit t brinjve t tij. T krkoi para imami kur hyre n Islam? Ibrahimi u habit nga pyetje e Ali Tepelens. Jo, i tha. Po ti i dhe para imamit? As un nuk i dhash. Ai m dha nj tas me hurma pr kalamajt. Pse m pyet, Ali? Duhet t kisha paguar para q t hyja n Islam? Nuk ma tha njeri. Aliu filloi t qeshte. Islami nuk sht cirk jevgjitsh, tha ai. Nuk ka nevoj t paguash pr t hyr atje. Kam dgjuar se imamt u marrin para shqiptarve q ti pranojn n Islam, ndaj t pyeta. T dy burrat ishin ulur dhe dukeshin m t shpenguar. Ibrahimi e shikonte. Aliu ishte ulur mbi fustanell, kindat e s cils ishin nxir nga balta. Hoqi shapkn e kuqe q mbante n kok dhe flokt e lagur iu derdhn mbi jelek. Kur shtriu kmbt, Ibrahimi pa q mbi kundrat e tij t zeza shklqente nj kops argjendi. I paskan vajtur mbar kusarit, mendoi. Jasht, n oborr, kuajt dhe shokt e Aliut lageshin n shi. Sonte do t rri ktu, i tha Aliu. Kuajt jan t lodhur. Hoqi jelekun dhe u mbshtet pas murit. Kmisha e lagur i ishte ngjitur pas trupit. Ashtu i zhveshur dukej si nj fmij. Ibrahimi e shikonte dhe rrinte gojkyur. Kam dit q nuk flas me njeri, i tha si pr tu shfajsuar. Burrat e fshatit nuk m flasin dhe po t rrija dhe ca vetm, do harroja t bja muhabet. Ata m than se ti ke marr peng nj t krishter dhe nuk e dorzon, tha Aliu. Ibrahimi u skuq dhe filloi t tregonte. Kur e morn vesh se isha br mysliman u trbuan. Pleqsia vendosi q fshati mos m jepte m buk dhe ushqim. Un shes mish, por ata nuk e pranojn m mishin e kafshve t mia. Kur mbeta pa gj, shkova n qytet dhe mora ushqim tek imami. Natn q u ktheva n shtpi im bir nuk i kishte duruar sharjet e tyre, e kishte zn pr gryke njrin, q e kemi dhe gjiton, dhe ata vendosn t m rrethojn derisa ta liroj. Ka dhjet dit q flen jasht shtpis dhe presin q t dorzohem kur t m mbarojn ushqimet. Ke m ushqime, pyeti Aliu. Shum pak miell pr buk ka mbetur. Nuk kam marr dot as qumsht nga delet e mia, se po t dilja do m kishin qlluar. Pse nuk e liron t krishterin? Nuk e liroj nse pleqsia nuk nderon vendimin q kam marr. Je br pishman? Prse, pyeti Ibrahimi. Q u bre mysliman. Ibrahimi u mendua pak. Akoma, tha. Por m duket se fshatin e kam humbur. Asgj nuk do jet m si ka qen edhe nse pleqsia e ndryshon vendimin. Nuk je i pari dhe nuk do jesh i fundit, krkoi ta qetsonte Aliu. Shum shqiptar po bhen mysliman. Mua m duket se shqiptart tani e kan kuptuar se ata nuk mund t jen n nj shtet me grekt dhe q t ndajn shtetin duhet n fillim t ndajn fen dhe pastaj tokat dhe pasurit. Aliu, i mbshtetur pas murit, dukej sikur fliste me vete. Megjithat, ne shqiptart duhet t dim t zgjedhim. Jo do lloj islami i shkon shqiptarve. Ne nuk jemi as turq dhe as arab, prandaj duhet t gjejm islamin q na rndon m pak dhe na knaq m shum. Mushka dhe kali jan nga nj familje. Por mushka ngarkohet me dru, ndrsa kali ngarkohet me njerz. Ibrahimi e shikonte dhe dukej gjithmon e m i hutuar. t tha imami pr Islamin? M tha se q t jem mysliman duhet t falem pes her n dit, t mbaj ramazan, t jap zekat dhe t shkoj n Mek. Jam falur do dit dhe kam agjruar. Kafsht nuk duhet t mbajn ramazan, m tha imami. Mushka dhe kali nuk kan detyrime prball Islamit. T pyeta nse imami t rrfeu pr historin e Islamit, u nxeh Aliu. Ibrahimi mblodhi supet dhe Ali Tepelena vazhdoi: Islami ka 12 deg q quhen tarikate. Dega m e madhe sht ajo e sunitve. Por mes tyre m e veanta sht dega e bektashinjve. Islam, vrtet do t thot paqe, por myslimant nuk e kan zbatuar kurr njlloj Islamin dhe pr kt shkak mes tyre nuk ka pasur kurr paqe. Bektashizmi ka lindur si nj deg e jenierve mysliman. M shum se njqind vjet prpara pushtimit t Kostandinopojs, q sht vepr e jenierve, Sulltan Orhani themeloi urdhrin e jenierve. Kta

u betuan se do ishin besnik deri n vdekje ndaj sulltanit dhe u bekuan nga Haxhi Bektashi, i cili n at koh ishte nj nga krert e Islamit. Q nga ajo koh bektashizmi ka lindur dhe ka udhtuar npr bot bashk me jeniert, t cilt e kan mbrojtur dhe e kan ushqyer kt tarikat. Jeniert nuk ishin t gjith djem t lindur mysliman. Shumica e tyre ishin fmij q turqit ia rrmbenin familjeve t krishtera ruse, greke, armene apo dhe ifute. Por shum prej tyre ishin shqiptar. Ti e di q turqit na quajn arnaut? A e di do t thot arnaut? Arnaut, osmant quanin dik q nuk di t kthehet prapa. Meq radht e jenierve ishin t mbushur me shqiptar t paepur, t cilt nuk ktheheshin t gjall pa fitore, ata u quajtn arnaut. Si t thash, kta djem edukoheshin pr tu vrar dhe prandaj trajtimi q u bhej atyre ishte i ndryshm. Ata toleroheshin m shum dhe kishin m tepr liri se gjith ushtart e tjer. Por kta djem kishin nevoj pr nj besim t ri. Plaka e lufts dhe besnikria ndaj Sulltanit nuk u mjaftonte m atyre. Haxhi Bektashi e kuptoi kt dhe mnyra se si ai e lexonte Islamin u kthye n frymzim pr jeniert. Ata mendonin se ishin t ndryshm n gjithka n krahasim me njerzit e tjer dhe feja e tyre e re e shprehte kt ndryshim. Kur Haxhi Bektashi iu kaloi atyre bekimin, ai ishte 80 vje. Jeniert besonin se ai rridhte nga Fatimja, q ishte vajza e Muhamedit dhe kjo i dha m shum forc bektashizmit. Kudo ku shkonin jeniert merrnin me vete edhe dervisht bektashinj. N pushimet mes betejave ata ndrtonin teqe. Teqet e bektashinjve jan gjithnj 6 or larg njra-tjetrs n mnyr q n fund t do rruge udhtari t lodhej n nj vend q e mban gjithmon dern hapur. Bektashinjt jan t but dhe mikprits. Turqit e sotm jan t egr dhe mizor. Ata jan sunit dhe nuk i pranojn bektashinjt. Por frika q kan n Stamboll nga jeniert i ka detyruar t heshtin dhe t mos i sikterisin dervisht. Jam i bindur se bektashizmi sht myslimanizmi q i shkon m shum shqiptarve dhe sidomos atyre q kan qen t krishter. Bektashinjt mund t pin dhe grat e tyre mund t dalin zbuluar prpara burrave. Ata besojn se Jezu Krishti ka qen i pari q ka predikuar Islamin, dhe, po t mos ishin jeniert vetm pr kt mendim ata do t ishin shkuar t gjith n hell. Turqit e quajn bektashizmin si nj islam i krishter dhe prandaj e luftojn. Sknderbeu ka qen bektashi dhe prandaj u b aq kollaj i krishter pr s dyti, megjithse kishte jetuar shum vjet si mysliman. Nastradini q tregon histori pr t qeshur nga Persia, po ashtu. I pari q e solli bektashizmin ndr shqiptar ishte Demir Hani. Ky ishte dervish dhe ngrit n Tepelen teqen e par prpara njqind e kusur vjetsh. Bri shum t mira: ndihmoi jetimt, shprndau para, shroi njerz dhe qindra shqiptar i ktheu n mysliman. Njerzit besonin se ai ishte njeri i shenjt dhe tregonin se e kishin par q shronte t smurt vetm duke i prekur. Demir Hani grumbulloi dhe shum pasuri nga dhuratat q i vinin prej shqiptarve t krishter dhe mysliman q ai ndihmonte. Pasuria e tij u b aq e madhe, saq nj dervish tjetr, njeriu q Demir Hani i besonte m shum, u b lakmitar dhe mendoi ti zinte vendin. Ai hapi fjal se Demir Hani ngacmonte grat dhe fmijt dhe se natn merrte djem t rinj n dyshekt e tij. Me nj ferman t Sulltanit Demir Hani u dnua me vdekje. Sulltani ngarkoi dervishin q e spiunoi ti priste atij kokn dhe ky zbatoi fermanin. Ky dervish ishte vllai i strgjyshit tim, Hysenit. M von edhe vllan e Hysenit e vran, por q nga ajo koh ne trashguam pak pasuri dhe emr n Tepelen. Aliu pushoi pak dhe kontrolloi kmishn me duar. M sht thar, tha dhe vazhdoi. Ne shqiptart nuk besojm sa duhet, sepse mendojm m shum pr sot se pr nesr. Ne i duam gjrat sot dhe na duket pa kuptim q t falemi gjith jetn pr tu shprblyer kur t vdesim. Nj fe q t lodh ne e braktisim. Zoti na ka ln mes grekve dhe turqve. Kta i vodhn fen t tjerve. Grekt ia morn ifutve dhe turqit ia morn arabve. Pastaj t dy ngritn perandori pr t sunduar popujt e tjer. Grekt e mbajtn Bizantin nj mij vjet dhe pushtuan turqit, shqiptart dhe arabt. Tani turqit kan gati 500 vjet q me perandorin e tyre po qeverisin grekt, arabt

dhe ne shqiptart. Shum shqiptar bhen mysliman se nuk duan t ken fen e grekve. Por ata nuk pranojn kur grekt u thon se duke u br mysliman n t vrtet jan br turq. Dhe kan t drejt. Shqiptart nuk e njohin mir Islamin. Islami sht nj pjat ku mund zgjedhsh. Un kam zgjedhur bektashizmin. Jam shqiptar dhe nuk jam grek. Jam bektashi dhe nuk jam turk. Imami nuk ti ka thn gjith kto, sepse ai nuk i pranon bektashinjt. Por duke mos t treguar t vrtetn mbi Islamin ai nuk t ka dhn mundsi t zgjedhsh at q do. Pa e kuptuar ti ke br zgjedhjen q ka dashur imami. T dha nj emr? Si quhesh tani? Ibrahim, u prgjigj ai. E zgjodhe ti apo ta dha ai? Ma dha imami. Do ta mbash? Ibrahimi nuk dinte t thoshte. Mbaje, iu prgjigj Aliu. Nuk t beson njeri po t ndrrosh emrin tri her n muaj. T dy mbetn gjat duke u menduar. Nuk kishin gjum. Para se t flinin Aliu e pyeti se far do t bnte me t krishterin. Kur t iki un, i tha, ata do ta rrethojn prap shtpin po nuk e lirove. Nuk e liroj nse fshati nuk ndryshon vendimin, iu prgjigj Ibrahimi. Mir, i tha Aliu, nesr njofto pleqsin. Do shkoj vet ti takoj. Kur u zgjua t nesrmen dhe hyri n dhomn e oxhakut, Ibrahimi gjeti aty t birin dhe Aliun. Ky ishte gjysm i zhveshur dhe kofsht e bardha i kishin dal nga velenxa. I kishte vn dorn djalit mbi flok dhe ky e shikonte si i magjepsur. Djal trim, i tha Ibrahimit. M tregoi si e kishte zn pr gryke kaurin q t kishte shar ty. Thanasi u ngrit n kmb kur hyri i ati dhe mbeti ashtu, pa ia ndar syt Aliut q nuk po vishej. Drgoje Thanasin t lajmroj pleqsin. Ata jan shprndar, tha Ibrahimi, ku ti gjej? Kush sht i pari i tyre, pyeti Aliu. Arianit Komneni, u prgjigj Ibrahimi dhe i bri shenj djalit. Thuaji q e pret Ali Tepelena, beu i Tepelens. Thanasi fluturoi. Mbiemr i dgjuar ky, tha Aliu duke veshur fustanelln. Ibrahimi kishte kthyer kokn nga muri q t mos e shihte lakuriqsin e Aliut. Thon q familja e tyre sht shquar q n kohn e Sknderbeut. Ktu ku jemi sot, t part e tij kan pasur zotrimet e veta q ia kan marr turqit. Plaku thot se kur t ikin turqit, atij do ti kthehen tokat dhe nderet. Pse sht kryetar i pleqsis, pyeti Aliu. Edhe babai i tij, edhe i gjyshi kan drejtuar pleqsin. Fshati i ka respektuar dhe u ka njohur drejtimin, tha Ibrahimi. Kur Ibrahimi ktheu kokn, Aliu i veshur kishte dal jasht. Shiu kishte pushuar pas m shum se nj jave dhe dielli i mngjesit po i thante pellgjet n oborr. Aliu iu afrua kalit t tij t bardh q ishte lidhur pran plevics dhe nisi ti shkundte jelet e lagura. Kali llastohej nga dora e t zotit dhe tundte bishtin. Qimet e tij t gjata q bheshin blu nga dielli i mngjesit i rrethonin supet e Aliut, si nj shall. Aliu nuk ishte i gjat. Koka e tij mbaronte aty ku niste hunda e kalit. Kur kali nxirrte frym nga hojzat, flokt e verdh t Aliut hapeshin n ajr dhe po t mos kishte mustaqe, ai do dukej si nj vajz. Pasi rregulloi shaln prej lkure, Aliu i krceu kalit dhe me shpejtsi doli nga oborri dhe u zhduk pas shtpis s Mihalit. Rrugt ishin bosh dhe trokitja e potkonjve t kalit ngjante si nj muzik e luajtur mbi kalldrm. Fshatit akoma nuk i kishte dal frika nga prishja e dhunshme e rrethimit t nj nate m par. Burrat tymosnin npr shtpi pa folur, grat gatuanin n heshtje, fmijt luanin pa zhurm. Pas shum ditsh, Ibrahimi dhe e shoqja doln t lir n oborr. Rruga e shtpis ishte e mbushur me kryqe t djegur dhe me mbeturinat e burrave q kishin rendur npr nat. Gruaja filloi t pastronte. Mblodhi mbetjet e bukve, kuleve dhe lakorve q ishin shprndar dhe shkelur nga kuajt e njerzit dhe ua hodhi bagtive t uritura. Pastaj thirri Ibrahimin dhe t dy bashk mblodhn kryqet e djegur. Njri prej tyre nuk ishte shkatrruar dhe gruaja me kujdes ia pastroi blozn q e kishte nxir deri n maj dhe e mbshteti n murin e shtpis. Pjest e mbetura Ibrahimi i mori dhe i hodhi n vatr dhe ndezi zjarr. Gruaja po e shihte nga prapa kurrizit t prkulur mbi vatr sesi i rregullonte copat e druve duke i kryqzuar njrin mbi tjetrin. Ibrahimi e

ndjeu, u kthye nga ajo dhe me mblsi i tha: Ata pr ti djegur i prun kta kryqe. Do e ushqejn mir zjarrin. Gruaja nuk foli dhe vazhdoi t pastronte oborrin e lagshtitur. Balta ishte e but dhe e mbushur me gjurm njerzish. Po ti ndiqje ato nuk shkoje asgjkund. Njlloj si jeta, mendoi gruaja dhe u lut pa z, ndrsa nj kal i bardh po afrohej me shpejtsi n drejtim t shtpis. Dita ishte e bardh dhe gruaja hapi syt pr t kuptuar kush po vinte. Nga larg dukeshin dy figura q kalronin bashk. Si dielli dhe hna mbi kal, mendoi ajo, kur kali hyri n oborr, gruaja pa t birin q mbante n dor kapistallet dhe pas tij kokn e verdh t Aliut q varej mbi supin e Thanasit. Flokt e tyre ishin ngatrruar. T dy qeshnin dhe Aliu e shtrngonte Thanasin fort pr beli. E gjeta rrugs dhe e mora, i tha ai gruas q vrapoi t ndihmonte t birin pr t zbritur. Pleqsia nuk mblidhet, i tha Aliu Ibrahimit kur hyri brenda. Arianit Komneni i tha tt biri se sht i smur dhe nuk mund t ngrihet sot nga shtrati. Burrat e tjer nuk kan dal nga shtpia. I kemi tmerruar Ibrahim. Jan zhdukur kaurt. Ibrahimi nuk tha gj. Thanasi kishte hyr brenda n shtpi dhe duke par t atin sikur t merrte leje iu drejtua Aliut: Ali bej do iksh? Aliu iu afrua aq shum Thanasit, saq dukej sikur po i merrte er, dhe tha: Nuk shkoj pa u mbledhur pleqsia. Do pres sa ti thahen kockat e lagura Arianit Komnenit. Shko prap n shtpin e tij dhe i thuaj q dua ta takoj me do kusht. Pyete kur m pret n shtpi. 6 Arianit Komneni e priti Ali Tepelenn t nesrmen. Gjat dits, Aliu kishte drguar shokt e tij npr fshat dhe kta kishin marr buk, vaj, krip, sheqer dhe fruta. Burrat e krishter nuk kundrshtuan dhe shtpia e Ibrahimit u mbush me ushqime. Pasi kishin ngrn e kishin pir, Aliu i tha Ibrahimit se donte t takonte Mihalin n qilarin e shtpis. Kur zbritn, Mihali po rrinte i krrusur. Duart i kishte t lidhura dhe fytyrn shum t zbeht. Ngriti kokn dhe pa Aliun drejt n sy. T ka vn posht mkati, i tha Aliu. Mihali nuk foli, por dha t kuptonte se nuk e njihte. Aliu u afrua, e zuri nga flokt dhe i tha: Jam Ali Tepelena. Ibrahimi sht miku im. Ka qen miku im edhe kur ishte i krishter, por tani e kam dy her mik sepse ka ardhur n rrugn time. Un do shkoj t takoj pleqsin. Ata krkojn q ti t lirohesh, por, pa ndryshuar vendimin q kan marr, ti nuk do dalsh nga ky qilar. far do ti them atyre n emrin tnd? Mihali dukej i pashpres, por ndiqte me kujdes do fjal t Aliut. U thuaj q n qoft se nuk ndryshojn ka kan vendosur un do vdes ktu. Jam shum keq. M ka hyr pleviti n palc dhe kmbt nuk m mbajn m. Bota ka mysliman n do cep. Edhe nse un vdes, prap do ket mysliman. Ndoshta edhe m shum. Vdekja ime nuk e ndryshon dot prhapjen e Islamit n Shqipri dhe prandaj do ishte e kot. Nuk dua t vdes, tha Mihali dhe filloi t qante. Ibrahimit iu dhimbs. Nuk sht e nevojshme t bhesh mysliman, tha vrazhd Aliu. T paktn jo sot. Un dua q ky fshat t msohet ti pranoj myslimant sepse kshtu respekton ekuilibrat e bots. Kjo bot ka t bardh dhe t zinj, ka t drejt dhe t shtrembr, ka t djatht dhe t mngjr, ka lindje dhe perndim, ka dimr dhe ver, ka femra dhe meshkuj dhe ka kaur e mysliman. Fshati do ishte i pajetueshm sikur t kishte ve meshkuj q kishin vetm dorn e djatht, t kishte vetm dimr, t kishte vetm desh dhe t gjith kta t ishin t zinj. E kupton po t them? Mihali vari kokn dhe tha: Po kush na thot far sht e mir dhe far sht e keqe? E mir sht do gj q na shrben pr tu br m t fort se t tjert. Po t mos kishte krishterim nuk do kishte mysliman. Ibrahimi u b mysliman sepse u ndie i kot kur shkoi n Pazar dhe pa sesi t gjith fitonin, por ai jo. sikur n kt fshat t gjith t bhen mysliman, ather punt do jen m zi se sot. Kjo do t

ndodh dikur, por ti nuk do tia arrish asaj dite, tha Aliu duke dal. Kali e priste jasht, por ai vazhdoi n kmb. Dielli i pasdites i hynte n kraharor duke e ngrohur t gjithin. Stomaku i mbushur, i shprndante fuqi kockave t tij t reja, ndrsa zemra i rrihte si nj daulle bajrami q lajmron besimtart se ka ardhur ora pr t shijuar t mirat e ksaj bote. A do bja t njjtn gj, pr t mbrojtur nj t krishter nga myslimant, mendoi me vete dhe i dha vetes prgjigjen q i kishte thn Mihalit. Ia vlen t bsh do gj q t bn m t fort se t tjert. Ali Tepelena shihte larg. Deri para disa vitesh, ishte nj kusar q vidhte bagti npr fshatra dhe sulmonte karvant. N qoft se nuk sulmon, t sulmojn. Ky ishte predikimi q ai mbante mend nga e ma, t ciln pr kt arsye e konsideronte si t vetmin profet t dobishm t jets s vet. Duke sulmuar, kishte br emr dhe pasuri dhe kjo ishte nj rrug nga e cila ai besonte, se mund ta ndalte vetm vdekja. Vetm nj her ishte trhequr Aliu. N at koh nuk ishte m shum se dhjet vje. Sipas zakonit, djemt e vegjl n fshatin e tij luftonin se cila familje do t merrte dashin e madh t ngjyer me boj t kuqe, t pashks. Ai i mundi nj nga nj t gjith moshatart e vet, t cilve ua vinte shqelmin n fyt, derisa ata dorzoheshin nga mungesa e fryms. Kur t gjith prisnin q t njjtn gj ti bnte edhe kundrshtarit t fundit ai e fali, i hoqi kmbn nga zverku dhe pastaj djali tjetr e shtriu dhe e poshtroi n mes t fshatit. Familja e tij e humbi dashin e pashks at vit. E ma e rrahu n shtpi kur ai i tha se nuk e kishte mundur djalin sepse ishte shum i bukur dhe atij i kishte ardhur keq. M vinte ta puthja dhe jo ti merrja firohen, i tha Hankos q e shikonte si egrsir. Vish nj nga fustanet e sat motre dhe futu n harem, e kishte prqeshur ajo. Aliu ia njihte kt dobsi vetes. At e ndalte vetm bukuria. Pushteti dhe paraja e joshnin dhe e ndrsenin. Ku po shkoj kshtu, tha me vete t mbroj nj mysliman? A kishte vrtet rndsi pr t fati i nj myslimani n nj fshat t humbur si ky? Iu kujtua Demir Hani q para njqind vjetsh bridhte fshatrave t Shqipris pr ti br t krishtert ti faleshin Muhamedit. Sa pa kuptim e kishte harxhuar jetn Demir Hani. A ia vlen t vdessh pr ti kthyer njerzit nga Jezu Krishti te Muhamedi dhe anasjelltas? Dy profett ishin n qiell: njri me nj got qumsht e tjetri me nj got ver, ndrsa shqiptart grinden se gota e secilit prej t dyve zbrazet e para. Grinden sepse u mungon dikush, dikush prej mishi dhe kocke, dikush q t mund ti drejtoj dhe q ata ta shohin me sy dhe ta prekin me dor. Profett jan t dobt sa jan mes njerzve, por ata forcohen kur ngrihen n qiell. E kundrta ndodh me prijsit. Kur jan n tok ata jan zot, kur ngrihen n qiell, harrohen. Sidomos myslimant i harrojn shpejt prijsit e tyre. Kjo sepse fuqia e tyre nuk trashgohet, por jepet ose merret nga Porta e Lart. T krishtert e trashgojn pushtetin nga baballart te bijt dhe kjo i lidh njerzit me emrin e t parit t tyre. Teksa prsiatej kshtu i doli prpara nj vajz e vogl me sy t zinj dhe faqe t kuqe. Grsheti i zi pas koke i varej deri te beli. Rruga ishte bosh dhe vajza nuk po luante me asnjeri. Si t quajn, iu prkul Aliu. Sara, u prgjigj vajza. E kujt je ti Sara? Jam e Arianit Komnenit, tha vajza dhe tundi grshetin si tundte kali bishtin kur i kujtohej i zoti. Aliu u ngurtsua n fytyr dhe vajza i tha: Mysliman je ti? Pa kuptuar, Aliu u skuq dhe ndoshta kjo ishte e para dhe e fundit her n jet q i erdhi turp t pohonte se ishte mysliman. Sara nuk priti q ai ti thoshte po. u zhduk pas nj dere t madhe druri q dukej si der kishe. Grsheti e trhiqte vajzn si nj litar, t cilin Aliu e ndoqi pas. Duke ecur npr oborrin e gjat t shtpis iu duk vetja si nj njeri q krkon t lidh hnn me litar, pr ta futur n trup.

Arianit Komneni i mbuluar me nj velenx t kuqe dhe t trash nuk u ngrit nga vendi kur Ali Tepelena u fut n dhomn e tij. Mjekra e tij e bardh zgjatej si nj njoll qumshti mbi t kuqen e velenxs. Kur Aliu u afrua pr ta takuar, Arianiti u kollit fort. Aliu mendoi se plaku u kollit pr t mos i uruar mirseardhjen. Posht velenxs fshihej trupi i nj burri t gjat dhe kockmadh, t cilin pleqria e tregonte edhe m t madh. Flokt e bardh dhe t lshuar i binin mbi fytyrn pa rrudha gj q t krijonte prshtypjen e nj njeriu q mendohet n errsir. Kt fytyr do desha t kem n moshn e tij, mendoi Aliu dhe vendosi t flas i pari. Kam ardhur t flasim pr Ibrahimin, i tha. Ai sht br mysliman pa e detyruar kush. Pleqsia ka vendosur ta zhburrroj ose ta detyroj t largohet nga fshati. Ai nuk do t largohet sepse ktu ka gjithka. Ju duhet ta pranoni myslimanin si e pranon gjith bota. Arianit Komneni nuk lvizi, por velenxa e kuqe u duk sikur u fry kur ai u prgjigj. Pleqsia ka vendosur at q gjykoi se ishte e drejt, tha ai dhe u kollit prap. Fshati nuk i do myslimant. Ne kemi katrqind vjet q nuk pranojm Islamin. Burra e gra jan therur nga turqit dhe nuk kan pranuar t ndrrojn fen. Ibrahimi nuk mund t ndryshoj drejtimin e varreve tona. N qoft se do t jetoj si mysliman t gjej nj vend tjetr. Ali Tepelena e kishte menduar m t leht bisedn me Arianit Komnenin dhe kur e dgjoi q foli ashtu ndjeu nj flak q i dogji gjoksin. E nxori pa zhurm frymn q i digjte kraharorin, por n vend t tij, u kollit Arianiti. Islami ka nj mij vjet q pushton fshatra dhe qytete dhe miliona burra dhe ushtri jan prpjekur, por t gjith kan dshtuar ta ndalin, tha Aliu. Mos mendo se je m i fort se ata Arianit. Nj pik uj nuk e kthen dot drejtimin e dallgs Sknderbeu i rezistoi Islamit 25 vjet dhe n fund dshtoi dhe ai. Jam i bindur q ka vdekur duke menduar se sakrifica e tij ishte e kot sepse jo vetm q shum shqiptar vdiqn, por se lufta e tij i nxiti turqit t mendojn se shqiptart nuk i duan dhe prandaj kemi qindra vjet q prplitemi pa ushtri dhe pa shtetin ton. N qoft se Sknderbeu do ti ishte bindur turqve, shqiptart nuk do kishin humbur kaq koh dhe n paqe me islamin do kishin shtetin e tyre tri her m t madh dhe m t fort. N fund t fundit rndsi ka nse je mysliman apo i krishter. Rndsi ka si jeton. M mir nj i krishter i varfr dhe i mjer apo nj mysliman i pasur dhe i fort? Un zgjedh t dytn dhe kt duhet t kishte zgjedhur dhe Sknderbeu e pas tij t gjith ne t tjert. Ne shqiptart nuk kemi ditur t bjm paqe me kushtet tona me perandorit, por si nj tuf e prar dhe pa bari kemi pranuar nj nga nj zakonet dhe fen e tyre. Kt nuk e kemi br me marrveshje dhe prandaj perandorit, prfshi dhe Turqin nuk na e kan njohur nnshtrimin si pranim t arsyeshm, por si detyrim t shkaktuar nga frika dhe varfria. Arianiti po e ndiqte me t njjtn qetsi, por Aliu e kuptoi se kjo tem i kishte prekur nj tel t fsheht t shpirtit t tij q ashtu si pamja e tij profetike jetonte n historit e lashta. Sknderbeu nuk luftoi Islamin dhe kjo sht nj nga mashtrimet m t mdha t historis son, tha plaku qetsisht. Dikur e ka pohuar dhe vet se nuk luftonte Islamin, por turqit. Duhet t dish se ai luftoi pr pushtet, jo pr besim. Gjat gjith jets ndrroi t ishte mbret i Shqipris dhe n qoft se turqit do tia kishin njohur mbretrimin ai do t ishte br prap mysliman si ishte gjat gjith rinis s tij. Sknderbeu, si gjith shqiptart deri m sot, besonte se mund t krijonte perandorin e tij t vogl brenda perandoris s madhe, por kjo ishte dhe sht e pamundur dhe kushdo q do t prpiqet do t dshtoj njlloj si ai. Dshtimi i Sknderbeut ishte dshtim i racs son, e cila pr fat t keq beson se mund t pasurohesh si turk duke jetuar si i krishter. Shqiptart e kan t vshtir t zgjedhin dhe ktu u ngatrrua edhe Sknderbeu. Ai donte t kishte mbretrin e tij brenda Islamit, por me kusht q at ta qeveriste n stilin e evropianve t krishter, t cilt i trashgojn mbretrit e tyre brez pas brezi. Por kjo sht e pamundur, sepse

Islami nuk ia njeh t drejtn e trashgimis njeriut. Islami beson se gjithka ta jep dhe ta merr Zoti ose ai q prfaqson Zotin mbi tok dhe ksisoj shuan do ambicie t njeriut pr t ndrtuar dika q ia vlen ta lsh pas vdekjes, q njerzit ta kujtojn dhe ta nderojn, kur ti t mos jesh m mes tyre. Islami e mson njeriun t mendoj se n kt tok ai ka ardhur vetm pr t nderuar Allahun dhe pr asgj tjetr dhe prandaj myslimant nuk punojn, nuk pikturojn dhe nuk kan art, si t krishtert. Nga myslimant, vetm Muhamedi trashgoi te pasardhsit e tij pushtet dhe pas tij edhe sulltant e askush tjetr. Sknderbeu e kuptoi me vones se kjo e drejt atij nuk do ti njihej. Ambicien e tij prej t krishteri t dshtuar e kuptuan shpejt edhe veneciant dhe me gjith lutjet e tij, ata nuk e ndihmuan t krijonte nj mbretri t krishter n Shqipri. Veneciant kuptuan se shqiptart nuk e kan shqisn e t jetuarit nn nj zot dhe nn nj mbret t vetm, t cilit i binden etr e bij. Kt ata e kishin msuar nga bizantint dhe ata e kishin msuar nga romakt. M thuaj, far mbretrish kemi pasur ne nn Bizantin e krishter, i cili ishte e vetmja perandori e madhe e bots q i lejonte popujt e saj t krijonin mbretrit e tyre t pavarura. Grekt i patn perandort e tyre n Bizant. Bullgart dhe serbt po ashtu. Hungarezt dhe rust natyrisht. Po shqiptart pse nuk ndrtuan dot mbretri gjat nj mij vjetve bizantine? Kam gjith jetn q e mendoj at q t thash: shqiptart nuk din t zgjedhin dhe sht m e keqja nuk din t mbrojn at q zgjedhin dhe akoma m keq ata e tradhtojn shpejt at q zgjedhin. Ibrahimi sht nj shqiptar i vrtet, por historia m thot se duke qen kaq i vrtet, ai sht i padobishm dhe madje sht i dmshm. Prandaj nuk mund ta pranoj n fshat sepse nuk dua q historia t prsritet duke e shkatrruar fshatin tim. Jetoj me shpresn se derisa t vdes nuk do t lejoj q Sknderbeu t lind n kt fshat. Ali Tepelena u ndie i dobt kur kuptoi se nuk dinte se si ta kundrshtonte Arianit Komnenin. Ai nuk i njihte si plaku historit e vjetra dhe gjithnj kishte menduar se sa m pak prej tyre t dinte aq m t leht do ta kishte jetn. Nna i thoshte gjithnj se historia e jets s tij duhej t ishte krejtsisht e ndryshme nga historia e jets s t atit. Por me kalimin e viteve Aliu ishte bindur se nuk mjafton t bsh pik pr pik t kundrtn e babait pr t qen i pasur dhe i pushtetshm. Po qe se ky rregull do t ishte i vlefshm, historia e njerzimit do t kishte mbetur n vend si nj kal, t cilit i jan lidhur kmbt. Nj hap para dhe pastaj nj hap prapa dhe nuk shkon asgjkund. Tani q Arianiti e kishte lidhur edhe at pas fijeve t historis Aliut iu kujtua e ma. Ndryshe nga Arianiti ai kishte arsye t mendonte se e vrteta e jets s njeriut nuk mund t gjendet n t vrtetn e jets s dikujt tjetr, por ndoshta sht m leht t tentosh t kundrtn e jets s dikujt, pr t arritur tek e vrteta dhe suksesi. Kt ia tha edhe Arianitit, i cili e shijonte me modestin e nj ikone t varur n mur habin q i kishte shkaktuar vizitorit t vet. Dikush duhet t prpiqet t bj t kundrtn e Sknderbeut. Prderisa ti mendon se ai dshtoi, dikush q bn t kundrtn e tij mund t ket sukses. N qoft se njri prej nesh bn paqe pa kushte me Islamin n emr t gjith myslimanve shqiptar ather mund t arrijm at q nuk e kemi pasur kurr, shtetin ton, tha ai duke mbyllur syt kur fliste. Gabohesh, foli Arianiti. Njeriu nuk e ndryshon dot historin si nuk mund t ndryshoj fytyrn e vet. Qindra burra kan menduar si ti, prfshi edhe Ibrahimin, i cili beson se duke u br mysliman mund t mbetet nj shqiptar qe e fiton bukn e prditshme n paqe me pushtuesin e vet. Kjo sht nj paqe e gnjeshtrt q nuk i jep njeriut lumturi, as n kt bot dhe as n tjetrn, nse ajo ekziston. Sknderbeu e humbi paqen me veten kur u b mysliman q i vogl, n oborrin e Sulltanit dhe vuajti edhe m shum kur u kthye n Shqipri dhe u b prap i krishter pr t bindur shqiptart e tjer ta pranonin si mbretin e tyre. Sknderbeu e ndiente se shqiptart nuk e besonin megjithse ata iu bindn dhe luftuan bashk me t duke shpresuar m kot n triumfin e nj turku mbi turqit e tjer. Shqiptart e kan par gjithmon Sknderbeun si turk prandaj kurr

nuk e besuan me t vrtet. Por as turqit nuk e besuan Sknderbeun. T part sepse ai u b mysliman dhe t dytt sepse ai u b i krishter. Duke kaluar ylberin e Zotit, Sknderbeu u b i pabesueshm. Shqiptart e dinin se ai luftonte pr pushtet dhe kjo sht nj ambicie q ata i lodh dhe nuk i inkurajon pr nj koh t gjat. Prandaj, qllimi i tij mbaroi ditn q ai vdiq, sepse nuk kishte krijuar nj bindje t trashgueshme. Sot, shqiptart mund ta duan paqen me turqit, por turqit nuk e duan m kt sepse ata e din q shqiptart mund ti nnshtrosh m kollaj pa iu dhn favoret q garanton paqja. Pr faj t Sknderbeut, sot as turqit dhe as evropiant nuk i besojn m shqiptart. N rrugt e historis son gjithmon kan ecur burra, t cilt nuk kan ditur ku shkojn. Un mendoj se ktu ka nj dor hyjnore, e cila vendos q shqiptart t udhhiqen nga njerz, t cilt n fund munden nga dilemat e tyre. Ka popuj, t cilve Zoti nuk i ka dhn akoma asnj rrug, si jan ifutt. Ka t tjer, t cilve ai ua ka prcaktuar rrugn, si jan t krishtert dhe turqit. Por ka raste kur Zoti vendos t luaj me njerzit sepse kjo me sa duket i shrben si lodhje n mes t punve t shumta q ka. Kur isha i vogl, un merrja dy milingona q i vija nj hap larg nj cop buk pr t kuptuar se kush prej tyre dhe pse do ta gjente rrugn drejt ushqimit. Pr udin time, t dyja e gjenin bukn me t njjtn shpejtsi dhe n t njjtn koh dhe kurr nuk m ka qlluar ndryshe. Milingonat jan nj rac, s cils Zoti i ka dhn vetm nj drejtim. Por ky nuk sht rasti i shqiptarve. Milingonat kan m shum fat se shqiptart sepse jan m t vendosura. Zoti ka vendosur ti lr shqiptarve dy rrug dhe argtohet kur sheh q atje lart se si ata lodhen dhe nuk e zgjedhin dot rrugn q duhet. Deri m sot t gjith kan zgjedhur rrugn e gabuar. Kshtu i ndodhi edhe Sknderbeut. Historia do t kishte ecur ndryshe n qoft se n vend t Sknderbeut do t kishte qen dikush tjetr, i cili nuk vinte nga oborri i Sulltanit dhe t cilit shqiptart do ti kishin besuar bashk me pushtetin dhe fen e tyre, deri n at koh t paprlyer. Si tregon historia, edhe veneciant dhe Papa n Rom ktij njeriu i besonin m shum dhe do ta kishin ndihmuar t krijonte nj mbretri t krishter, e cila mund ti rezistonte kohs jo vetm si kujtim, por si nj gj e gjall. Aliu kroi kokn dhe iu duk sikur milingonat e historis po i vraponin npr flok. Kush ishte ky njeri, pyeti ai. Ky ishte Arianit Komneni, tha Arianit Komneni. Un kam emrin e tij. Atij i thoshin edhe Gjergji, por kt emr e mban im bir i madhi. Aliu nuk pati nevoj ti krkoj plakut m shum sepse ky filloi ti tregonte pr historin e familjes s vet. Duke dgjuar, Aliu pati ndjesin se po jetonte n nj koh tjetr, e cila e ndrionte kohn e tij ashtu si dielli ndrion hnn duke pernduar. Komnent e kan qeverisur Perandorin e Bizantit pr m shum se njqind e pesdhjet vjet. Grekt thon se ata jan grek, por un dua t besoj se jan nj rac me shqiptart q jetojn sot n Voskopoj. Ata kan folur dhe kan shkruar greqisht pa dyshim dhe e kan drejtuar perandorin deri kur Kostandinopoja u pushtua dhe u prdhunua nga kryqzata e krishter dhe kur Komnent ikn t prndjekur nga qyteti. Njri prej tyre, Mihali, i cili ishte nip i Teodors, vajzs s perandorit t par Komnen, erdhi n vitin 1204 n Shqipri dhe u vendos n Janin. Pr shkak t emrit t madh q kishte familja e tij ai u b princ dhe Janina ishte kryeqytet i ksaj principate dhe un dua t besoj se kjo sht e para mbretri e pavarur e shqiptarve. Komnent e mbajtn principatn e Janins deri n vitin 1318 me princin e fundit Thoma Komneni, i cili u vra nga djali i motrs s tij. Thoma Komneni, la pas nj djal, i cili, pr ti shptuar hakmarrjes s kushrinjve t tij, u fsheh n malsit q ndajn Vlorn me Gjirokastrn, n nj fshat q quhej Arianit. Aty u martua me nj shqiptare nga nj der e mir e fshatit dhe jetoi pa krkuar ofiq dhe pushtet derisa vdiq.

Djali i tij, q trashgoi emrin Arianit, si dhe emrin e fisit, ishte Arianit Komneni, i cili lindi ndoshta n vitin 1400. ky bri krushqi me nj nga vajzat e familjes s madhe t Muzakajve, t cilt i shtrinin zotrimet e tyre nga Kora deri n Gjirokastr. Arianit Komneni ishte prijsi i munguar i shqiptarve. N qoft se Sknderbeu nuk do ta kishte mashtruar me mnyrn tipike turke, shqiptart do t kishin gjetur tek ai mbretin e tyre, me prejardhje nga perandort e Bizantit dhe kjo lidhje nuk do ti kishte ndar m ata nga krishterimi evropian dhe sot ne do t jetonim n nj mbretri t krishter. Arianiti ishte nj lufttar i madh. Ai filloi i pari luftn kundr turqve n vitin 1432, dhjet vjet prpara se Sknderbeu t kthehej si mysliman n Shqipri pr t ndrruar rrjedhn e gjrave. Arianiti nuk humbi asnj nga betejat e tij me turqit dhe kryengritjet e tij vazhduan gati gjasht vjet me radh nga Voskopoja n Tepelen, nga Gjirokastra n Elbasan, derisa Sulltan Murati u detyrua ti njoh zotrimet e tij prgjat lumenjve t Shkumbinit dhe t Vjoss. Kur Sknderbeu erdhi n Shqipri, Arianit Komneni ishte kryezoti i Shqipris dhe pa dyshim princi, t cilin shqiptart respektonin m shum. Sknderbeu e kuptoi se pa mbshtetjen e tij nuk mund t kishte sukses dhe n fillim ai u vu nn urdhrat e Arianit Komnenit, i cili vendoste pr gjithka. Arianiti besoi se Sknderbeu mund ti printe luftrave kundr turqve duke qen i strvitur prej tyre si nj ushtarak i zoti. Besimi q kishte ndaj tij si lufttar e bindi ta mbshteste si kapedan t par, kur n Lezh u mblodhn gjith princat e Shqipris n vitin 1444. n t vrtet kjo ishte beslidhja e Arianitit. Prfaqsuesit e familjeve t mdha shqiptare erdhn pr t shpallur Arianit Komnenin si sundimtar dhe mbrojts t tyre dhe krkuan q nn flamurin e tij t luftonin t gjith bashk kundr turqve. Por Sknderbeu iu lut Arianitit tia ngarkonte atij kt mision duke i premtuar se n qoft se do ti mundnin turqit dhe Shqipria do t shpallej shtet i pavarur, Arianiti do t ishte mbret i saj. Arianiti pranoi dhe bindi edhe princat e tjer t vendit, t cilt nuk donin t pranonin nj mysliman si Sknderbeu pr t parin e tyre. Me ndihmn e ushtris q kishte krijuar Arianiti dhe q tani e drejtonte ai, Sknderbeu filloi tu merrte turqve territore, t cilat m par kishin qen n zotrimin e Arianit Komnenit. Ky i krkoi q kto toka ti ktheheshin, por Sknderbeu nuk pranoi dhe filloi ti qeveriste vetm. Kur Sknderbeu u rrethua hern e par n Kruj n vitin 1450, ai i krkoi ndihm Arianitit. Gjyshi im thoshte se kur t dy burrat u takuan n Durrs, Sknderbeu i krkoi falje Arianit Komnenit duke i thn se do tia kthente t gjith tokat dhe sapo t iknin turqit ai do thrriste gjith princat si kishin vepruar n Lezh pr ta shpallur Arianit Komnenin mbret t Shqipris. Arianiti nuk e besoi Sknderbeun, por megjithat i premtoi ta ndihmonte me para dhe ushtar pr t prballuar rrethimin. Arianit Komneni n at koh nuk kishte djem nga martesa e tij me Maria Muzakn dhe kishte frik se nse vdiste apo e vrisnin, askush nuk do t trashgonte emrin dhe pronat e tij t shumta. Sknderbeu ia dinte kt dobsi dhe e shfrytzoi bukur duke i krkuar dorn e s bijs, Doniks me qllim q ta zbuste dhe t garantonte aleancn me t. Arianit Komneni i menur pranoi dhe i tha Sknderbeut: Edhe n qoft se un nuk bhem mbret i Shqipris nj dit nipi im do t bhet. Sknderbeu djallzor, pr shkak t edukats turke q kishte marr, ia ktheu: N qoft se ti m pengon mua t bhem Mbret i Shqipris djalin tim nuk e pengon dot. Rrethimi i Krujs u thye dhe po at vit Sknderbeu u martua me Donikn, por marrdhniet me vjehrrin e tij t fuqishm nuk i prmirsoi. Arianiti e humbi prfundimisht besimin te Sknderbeu kur m von mori vesh se ky i kishte ofruar Krujn Venedikut duke krcnuar se n rast se ata nuk e ndihmonin, ai do tua linte at turqve pa br asnj rezistenc. Ftohja e tyre e dobsoi Sknderbeun, i cili filloi t humbte disa beteja ndaj turqve. M e rnda ishte ajo e Beratit pr t ciln ai akuzoi Moisi Golemin, lufttarin m t shquar t asaj kohe q ishte nipi i Arianitit dhe q ky e mbante pas dhe e thrriste djal. Moisiu, q kishte n zotrim Dibrn, i la turqit t

kalonin npr tokat e tij dhe kta i ran pas shpine mbrojtsve t kalas s Beratit duke e shkatrruar ushtrin e Sknderbeut. Im gjysh thoshte se Arianit Komneni donte ti jepte nj msim Sknderbeut, i cili n fund t jets kishte pranuar se prishja e aleancs me vjehrrin kishte shnuar fillimin e rnies s tij. Por Sknderbeu ishte edukuar si mysliman dhe un nuk besoj se at e ka vrar ndrgjegjja, por sht e vrtet se n qoft se do tia kish mbajtur fjaln Arianit Komnenit, ne sot do t jetonim ndryshe. 7 Ndrsa Arianit Komneni rrfente historit e tij, Ali Tepelena nuk kishte lvizur nga vendi duke menduar se ky plak i krishter kishte vendosur ti tregonte rrnjt e familjes s tij njlloj si nj rrap i mom q i nxjerr rrnjt mbi tok pas trmetit. Ndoshta mendon se madhshtia e emrit t tij do t m bind ta l t qet pr t zotruar fshatin, si kishte br me sa duket n gjith kto vite. Arianit Komneni ishte shum i zgjuar, por vitet ia kishin humbur prakticitetin. Megjithat, ky arsyetim nuk e ngopi Aliun. Nuk sht llafazan, mendoi, diku do t dal. Ali Tepelens i kishin br prshtypje sidomos historit mbi Janinn, nj qytet q ai e kishte pr zemr. Duke u rropatur t nguliste n mendjen e tij t re ato q kishte dgjuar nga Arianiti, dera u hap dhe vajza e vogl me grshet t zi u afrua tek i ati dhe i zgjati nj en t mbushur me arra t mdha bojkafe. Vajza doli pa ia hedhur syt, por Aliut iu duk sikur grsheti i saj filloi tia lidhte jetn me historin e Arianitve dhe sidomos me Janinn nga ku e kishte zanafilln historia shqiptare e Komnenve. Arianit Komneni e trhoqi nga kto mendime kur i tha: Jam nntdhjet e dy vje. Kam tre djem. I madhi quhet Gjergj si Arianit Komneni i madh. I dyti quhet Mihal si Mihali q ngriti t parn principat shqiptare t krishter n Janin. I treti quhet Gjon dhe ka marr emrin e djalit t Sknderbeut, nipit t Arianitit dhe q prbn t vetmen lidhje mes dy burrave, t cilt Islami i ndau n fe dhe krishterimi nuk i bashkoi dot n pushtet. Sara sht vajza ime e vetme. sht pesmbdhjet vje dhe besoj se pas saj nuk do kem m fmij. Mori nj arr t madhe dhe, duke e shtyr me nj thik t vogl q nxori nga posht velenxs, filloi ta hapte pa u ngutur. Merr dhe ti nj, i tha Aliut. Arianit Komneni i Madh i kishte qejf dhe luante shum me to. Nj her hapi nj arr m t madhe se kjo, shum m t madhe, n dysh dhe duke lexuar flett dhe rrudhat e saj t njoma i tregoi Sknderbeut se njlloj si arra edhe truri i njeriut formohet nga dy pjes. N qoft se nuk e di ato quhen hemisfera, i tha me modesti Aliut, i cili nuk bri asnj shenj. As Sknderbeu nuk e dinte, por i tha Komnenit se kur kishte vrar njerz gjat betejave shpesh i kishte rastisur t shihte tru t ndar m dysh q i ngjanin ksaj arre. Arianiti kishte qeshur dhe i kishte thn: Ja pra, ky sht ndryshimi mes ne t dyve. Ti do ta ndash trurin n dysh, kurse un dua ta lexoj. Aliu srish nuk lvizi dhe Arianiti vazhdoi: Arianit Komneni nuk pati asnj djal me Maria Muzakn dhe kjo e mrziti shum derisa u trhoq nga luftrat, t cilat nuk i jepnin m knaqsi. Besoj se prve zhgnjimeve familjare dhe ato q gati nga gnjeshtrat e Sknderbeut, ai nuk besonte m se Shqipria mund ti rezistonte pushtimit turk. Me Maria Muzakn u mundua, por ajo i dha njra pas tjetrs nnt vajza. Kur humbi shpresat, iku n Itali dhe u martua me nj italiane, e cila i dha atij tre djem. Por djemt lindn kur Arianiti ishte n fund t jets dhe kur mundsit pr t rivendosur pushtetin q kishte ishin zvogluar sa nga turqit, po aq edhe nga Sknderbeu. Krushqit q ai bri pr vajzat e tij tregojn se ishte jo vetm nj strateg i madh, i cili synonte t zbuste gjith pretendimet pr territore q vinin nga brenda dhe nga jasht Shqipris.

Si t thash, njrn vajz, t madhen, ia dha Sknderbeut. Vajzn e dyt, Vojsavn e martoi me princin e Malit t Zi, Ivan Cernojeviin, i cili ishte nj nga njerzit m t shquar t kohs s tij. Tri vajza t tjera i martoi n dern e Dukagjinve, princave t veriut t Shqipris duke forcuar kshtu aleancn me nj nga familjet m t mdha shqiptare me t cilat nuk kishte lidhje gjaku. Nj vajz tjetr e martoi me Gojko Balshn, edhe ky nip i Gjergj Stres Balshs s madh. Tre t tjera i dha n Itali kryesisht n Venedik dhe Napoli npr dyer t mdha me lidhje politike. Ndrsa Angjelinn, vajzn e tij m t dashur q ai thoshte se i ngjante gjyshes s tij, ia dha Stefan Brankoviit princit t Serbis dhe strnipit t Stefan Dushanit t madh. Kur Stefani u martua, ai sapo ishte qorruar nga Sulltani, t cilin e kishte kunat dhe thon se Angjelina qau kur e pa ashtu dhe deri n fund t jets e mbajti pr dore. Krushqit e Arianit Komnenit ishin krushqi me shije perandori si ishte n t vrtet ai. Si t thash, vetm gruaja italiane i dha atij djemt q i kishin munguar pr t mbretruar Shqiprin. Ata ishin Kostandini, t cilit Mbreti i Francs i fali nj dukat n veri t Italis, Arianit dhe Thomai. Ky i fundit ishte i vetmi q u kthye n Shqipri. Me sa duket do der e madhe ka tradhtart e vet dhe Thomai qlloi plngprishsi i Arianitve sepse u vu n shrbim t turqve, t cilve u krkoi pjes nga zotrimet e shumta q ata i kishin marr babait t tij. Pr tu br m i besueshm, Thomai u b mysliman dhe turqit i dhan Himarn ku ai u b nj sundimtar mizor. Thon se Thomai natn shkonte dhe i merrte me forc grat dhe vajzat fshatarve t bregut dhe pastaj i ndante ato me ushtart e tij. Nj dit, fshatart u mblodhn dhe e vran. Kjo ndodhi n vitin 1486. Djali i vogl i Thoma Komnenit ishte strgjyshi im. Ai bashk me farefisin dhe t mn u fshehn pr pak koh sa t harroheshin zullumet e babait dhe m pas u vendosn ktu ku ngritn kt fshat, t cilin strgjyshi e zgjodhi pran Janins, duke jetuar me shpresn se kur t ikin turqit ne do ti kthehemi historis s Komnenve shqiptar, aty ku ajo nisi: n Janin. Un nuk e besoj m kt ndrr t plakur dhe jam i sigurt se as djemt e mi nuk do tia arrijn asaj dite. Islami sapo ka ardhur n kto troje dhe dita kur ai t ik sht akoma shum larg. Arianit Komneni pushoi, por nuk dukej i lodhur. Pas historive q kishte dgjuar Ali Tepelena dukej m miqsor se n fillim. Tani ai e shikonte plakun si nj libr me shum faqe dhe me sa duket kjo e zbuti, si zbutet do njeri q lexon mes dy betejave. Kur kishte ardhur ta takonte, Ali Tepelena mendonte se nse pleqsia do ta kundrshtonte, ai do ta zgjidhte shtjen e Ibrahimit me ndihmn e trimave t tij, t cilt ishin t gatshm n do koh t masakronin nj fshat t krishter. Por tani Aliu q e kishte ndjekur me vmendje Arianitin, mendonte se duke e zbutur plakun marrveshja e tij me fshatin do t mund t ishte m e plot dhe m e respektueshme nga t gjith. Duke marr arrn e fundit q kishte mbetur, Aliu e pyeti: Po ti Arianit si i ke jetuar kta 92 vjet? Arianiti q duket se e priste kt pyetje u prgjigj pa u menduar: Kam jetuar si nj Komnen dhe po mendoj se si do t vdes si i till. Kur linda un, fshati kishte dy her m pak shtpi sesa sot. Babai drejtonte pleqsin, e cila kryesisht prbhej nga kushrinj ose krushqi t tij sepse si e thash, ky fshat u themelua nga strgjyshi im dhe njerzit e afrt t tij, prandaj shumica ktu jemi t nj gjaku. Por babai vuajti gjith jetn nga frika e shuarjes s fisit ton, i cili sipas tij do rrezikohej nj dit n qoft se ne vazhdonim t jetonim t izoluar n kt vend. Ai pati pes djem dhe un isha m i vogli prej tyre. Im at jetonte gjith kohn me lajmet q vinin nga betejat mes t krishterve dhe turqve, por ato vite ishin koht kur turqit u forcuan shum dhe pothuajse e pushtuan gjith Greqin, Serbin, Hungarin dhe shkuan deri n Vjen fal Kara Mustafa Pashs q ishte shqiptar nga dera e

qyprillinjve. Zoti e desh q ky u mund me turp n Vjen dhe Sulltani ia preu kokn. Mos ishte pr merit t kryevezirve shqiptar qyprillinj Perandoria Turke do t kishte marr tatpjetn me koh e me vakt. Historia do shpjegoj se pse shqiptart e kan mbajtur n kmb Turqin me jenier dhe vezir t mdhenj, t cilt kurr nuk kuptuan se ky prbindsh me trupin n Azi kishte ardhur t ushqehej n Evrop duke mbajtur me thonj vendin e tyre, pa e ln t rritej. Si t thash, babai jetonte n fshat, por mendjen e kishte gjetk. Kur turqit filluan luftn pr pushtimin e Krets, t ciln e mbajtn t rrethuar pr 25 vjet, babai mendoi se nse thyhej ky front, turqit nuk do t ndaleshin m si po ndodh n t vrtet edhe sot. Ai ishte i bindur se krishterimi dhe sidomos Venediku, nuk do ta linte Kretn t binte n duar t turqve dhe krkoi t kishte pjesn e vet n kt fitore, prandaj drgoi atje vllan tim t madh n krye t dhjet burrave nga fshati. Asnjri prej tyre nuk u kthye i gjall pasi Kreta u pushtua nga turqit n vitin 1669, njqind vjet prpara. Si pr t bindur tim at se shqiptart vrasin shqiptart pr nj cop dhe t huaj, Kretn e pushtoi nj qyprilli tjetr, Fazil Pashai. Im vlla at koh ishte 18 vje dhe bashk me t n Kret u vra edhe gjyshi i Ibrahimit q sot sht br mysliman dhe q nuk kupton se eshtrat e t ndjerit, gjyshit t tij, tani po lvizin atje ku dergjen. Babai u trishtua nga vdekja e vllait ton t madh, por besimi se aleanca e krishterimit mund ta detyronte Islamin t trhiqej n Azi, aty ku Zoti ka parashikuar territoret e tij, nuk iu venit pr asnj ast. N vitin 1704 babai vendosi t shkoj n Turqi. Ne nuk e kishim ditur se ai mbante lidhje me nj deg tjetr t Komnenve n Itali. Ata e lajmruan se n prkujtim t pesqindvjetorit t rnies s dinastis Komnene q ndodhi n vitin 1204, t gjith trashgimtart e tyre t shprndar npr bot kishin vendosur t mblidheshin n Stamboll. Do nisem t takoj kushrinjt e mi, t cilt, kur turqit t thyhen nj dit, do qeverisin prap Evropn, thoshte babai dhe kjo ia ktheu gzimin q kishte humbur prej vitesh. Mirpo kur po nisej, ai i kishte kaluar shtatdhjet vje dhe nuk kishte fuqin e rinis pr t kryer nj udhtim aq t gjat dhe t vshtir. Nna kmbnguli q ai t merrte nj nga djemt me vete pr ta ndihmuar dhe ai m zgjodhi mua. Pas dy muajsh arritm n Stamboll pasi u hodhm nga Janina n Voskopoj e Kostur dhe prej andej prfunduam n Selanik ku i hipm nj anieje tregtare q na oi n qytetin e shenjt. Kur anija jon iu afrua portit, mbi t cilin xhamit e Stambollit ngriheshin si direk, syt jeshil t babait u errn. Kam ardhur t ta heq peren e dashur, pshpriti babai me vete, sikur ti drejtohej nj gruaje q e kishte thirrur pr ndihm. Takimin e Komnenve e kishte organizuar Gjergj Brankovii, i cili punonte si agjent tregtar n nj shoqri angleze, por q n fakt ishte shum i lidhur me perandort e Austris. Brankovii ishte pinjoll i sundimtarve t Serbis, t cilt kishin lidhur krushqi me Komnent, gj q e bn krushk me ne, por dhe me Sknderbeun, i cili martoi djalin e tij me Irenn, vajzn e princit Llazar Brankovi. Kur babai ia shpjegoi kt lidhje, Gjergj Brankovii u mrekullua dhe e quajti baban nj vlla t rigjetur n mes t detit. sht koha pr tu rikthyer n lavdin ton, tha ai n fjalimin q mbajti gjat meshs s kujtimit t Komnenve n nj kish t vogl greke q shikonte nga deti. Krishterimi humbi prball turqve pr shkak t prarjeve t veta, por tani ne duhet t bashkohemi nn nj flamur t krishter pavarsisht se jemi shqiptar apo serb, apo grek. Ky ka qen ideali i Komnenve t mdhenj, t cilt ngritn Perandorin m t madhe dhe m t ndritur t bots. Perandoria e Bizantit ishte e till sepse arriti t bashkoj nn nj pushtet tre element q n rast se pajtohen prodhojn qenien perfekte: nj shpirt grek, nj mendje romake dhe nj trup mysliman. Ky sht ekuilibri m i prsosur q ka par historia. far nuk mund t arrij nj njeri q sht i fort si mysliman, i ndjeshm si grek dhe i menur si romak? Gjithka motra dhe vllezr, kushrinj dhe pinjoll Komnen. Me kt koktej pushtetesh, racash dhe dijesh do t ndrtohet Bizanti i ri, themeli i t cilit pa dyshim do t jet Ballkani dhe atia e tij do t jet

Evropa. Ne sot jemi mbledhur ktu n Kostandinopoj pr t nisur mbledhjen e gurve t ktij themeli. Le ti marrim gurt nga Serbia, nga Moreja dhe Rusia, nga Vjena dhe Venecia, nga Jerusalemi dhe Parisi, nga Athina dhe Janina e ti bjm bashk sepse kshtu shtpia jon do ket vend pr t gjith. Komnent e mbledhur nga gjith kto vende u frymzuan dhe e mbshtetn nj nga nj Gjergj Brankoviin. Babai i prlotur tha vetm dy fjal: Komnen t nderuar, mir se erdht n ndrrn time! M von, Gjergj Brankovii na shpjegoi se me ndihmn e perandorve habsburg po mendohej organizimi i nj kryengritje t madhe t t krishterve n Serbi, Greqi, Shqipri dhe Bullgari, e cila duke u mbshtetur nga Austria, Venediku dhe m pas edhe nga Rusia, do t synonte rnien e perandoris s lodhur turke n pak koh. n fakt kjo ishte arsyeja e vrtet e ktij takimi n Stamboll. T gjith mendonin se forcimi i Austris dhe Rusis si Fuqi t Mdha dhe luftrat e brendshme n Perandorin Osmane e favorizonin ringritjen e krishterimit. Komnent nisn ti japin informacione pr mundsit q kishin pr t mbledhur para dhe njerz, ndrsa Gjergj Brankovii me nj hart t Ballkanit prpara caktonte me ngjyr t kuqe pikat ku fillimisht do t ndizeshin zjarret. Ato koh n Stamboll takuan Komnen nga t gjitha vendet prfshi edhe nj strnip t Sknderbeut, i cili quhej Anton Kastrioti q ishte nj burr i shkurtr dhe i holl dhe q jetonte n Itali. Edhe Sknderbeu ka qen i shkurtr, i tha ai babait kur u takuan. Por si ai, thirrjes s Brankoviit i ishin prgjigjur edhe shum kont italian dhe dukesha bullgare, pasanike greke dhe princa rus, pinjoll t familjeve mbretrore transilvane, krushq t familjeve mbretrore franceze dhe suedeze si dhe nj duk i gjat dhe bukurosh, i cili na tha se rridhte nga Huniadi, mbreti i Hungaris dhe q megjithse nuk kishte lidhje me Komnent kishte ardhur t ndihmonte krishterimin. Kur rrinim me kta njerz, t cilt kishin humbur lavdin e dikurshme, por sidoqoft kishin ruajtur pasurit dhe pronat q i lejonin ta shijonin luksin e Stambollit, mendoja pr fshatin ton t varfr. Po ne pse nuk jemi me tituj si gjith kta Komnent e tjer, pyeta baban. N tokn ton nuk mbin fisnikria, mu prgjigj ai, por dukej se kjo diferenc me kushrinjt e tij nuk e shqetsonte shum. Prgjat nj viti, Gjergj Brankovii bri plane pr t filluar kryengritjen e tij dhe ndihmat e Austris dukej se nuk i mungonin. N gazetat austriake Brankovii ishte shpallur Kont i Perandoris s Shenjt. Ai na tregonte se si njerz t caktuar nga vet Perandori po rekrutonin me para lufttar n gjith Ballkanin dhe pritej vetm t ndizej fitili nga Vjena. Ather, i thoshte ai babait me syt q i shklqenin, do t nisemi dhe ne dhe ti do t drejtosh kryengritjen n Shqipri. Disa muaj m par kishte ardhur n krye t Turqis Sulltan Ahmeti, i cili njihej si nj njeri q harxhonte shum para pr t zbukuruar xhamit dhe pallatet e tij n stilin francez. Stambolli ndihej m i lir nga dhuna e sulltanve t mparshm dhe artist evropian me gjith grat e tyre t pambuluara bridhnin lirshm npr qytet. Nuk e kam par kurr tim at m t qeshur se ato koh. Stambolli po kthehej n Kostandinopoj, m thoshte dhe pothuajse prdit shkonte n kish ku lutej pr fatin ton. Por at vit bri nj dimr i tmerrshm dhe Stambolli u mbulua nga dbora dhe ngricat. Duke mos hequr dor nga rituali i tij i lutjeve n kish babai mori nj plevit. Gjat nj muaji t vshtir un i shrbeja dhe i jepja aj t nxeht, ndrsa ai fliste pr betejat e mdha t Arianitve dhe m tregonte vende me emra malesh n Shqipri, n t cilat fillimisht duhet t shiheshin kryengritsit e Gjergj Brankoviit sipas planeve q ai hartonte nga krevati i Stambollit. Ai ishte nj muaj gjeografie pr mua. Msova me dhjetra emra malesh, luginash, kodrash, lumenjsh dhe fshatrash, t cilat babai m detyronte ti prsrisja n formn e nj itinerari ushtarak. Shqipria e vogl mu duk si nj dhom e madhe n t ciln un dhe babai i zhvendosnim si mobilie malet dhe kodrat e shumta. Shqipria sht e vogl, por sht krijuar

pr t fshehur ushtri, thoshte babai, syt e uditshm jeshil t t cilit filluan t ngatrronin gjeografin e mobilieve nga fundi i muajit. Un nuk kisha ndenjur kurr aq shum me tim at. Besoj se edhe ai zbuloi ato dit tek un nj djal, t cilin ndrrat e tij nuk i kishin dhn mundsi ta njihte. Sikur t kisha pasur nj vajz do doja ta martoja me nj djal si ty, m tha para se t vdiste. E varrosa me ndihmn e disa grekve n varrezat e krishtera t lagjes Fanar t Stambollit. Kur mbeta vetm, Gjergj Brankovii, i cili kish shum miq me influenc n Stamboll m ndihmoi t punoja si pastrues n shtpin e Dragomanit t Madh. Dragomant jan prkthyesit zyrtar t Ports s Lart dhe kt titull gjithnj e kan mbajtur grekt. Ky ishte njeri me influenc dhe me sa duket ishte i prfshir n heshtje, pr shkak t friks nga turqit n komplotin q Gjergj Brankovii donte t organizonte n Ballkan. Aty punova dy vjet dhe msova turqisht, por arrita t shkruaj edhe greqishten, t ciln e dija shum pak kur u nisa nga fshati. Ndrkoh, shpresat pr tu kthyer n Shqipri po m linin. Nuk kisha asnj lajm nga fshati dhe nuk dija si t lajmroja vllezrit dhe nnn pr vdekjen e babait. Gjergj Brankovii m thoshte se gjrat po vonoheshin pr shkak se Rusia, q kishte br paqe me Turqin n dm t Austris, po i sabotonte prpjekjet e tij kryengritse n Ballkan. Nj nat, n shtpin e Dragomanit u mblodhn n mnyr sekrete Gjergj Brankovii, disa grek si dhe ambasadori rus, i cili donte t informohej pr mundsit dhe seriozitetin e lvizjes s Brankoviit. Paqja mes Rusis dhe Turqis ishte vn n dyshim n Krime dhe rust kishin nisur t sabotonin stabilitetin e Ports s Lart. Mirpo Gjergji, i cili besonte se mund t manovronte mes interesave t Fuqive t Mdha u gnjye. Rust e tradhtuan at te turqit dhe Gjergji u arrestua pr gjasht muaj. Kur u lirua, u krkuan t largohej si i padshirueshm pr t mos u kthyer m n Stamboll. Para se t ikte, m tha se rrugs pr n Serbi ai mund t kalonte nga Shqipria dhe n qoft se doja mund t shkoja me t. Natyrisht q nuk kishte rast m t mir pr mua pr tu kthyer n fshat. U nism nj dit t prvluar korriku kur hurmat djersinin dhe rrushi digjej n pazarin e Stambollit. Un kisha qar gjith natn mbi varrin e babait tim, t cilit i premtova se do t kthehesha ta merrja sa m shpejt. Gjergj Brankovii nuk mund t kalonte npr territoret e Perandoris Turke q shtriheshin n tok npr gjith Greqin Veriore. Vetm gadishulli i Mores ishte akoma nn sundimin venecian dhe fillimisht shkuam atje me nj galer q transportonte pambuk. Brankovii kishte miq n More, t cilt i than se mund ta ndihmonin t kthehej, por vetm duke kaluar npr Itali pasi rrugt e tjera mund t ishin t pasigurta pr nj njeri t arrestuar pr komplot dhe t padshirueshm pr turqit. Ballkani i jugut ishte i pasigurt pr nj komplotist. Kshtu q pas disa javsh n More gjetm nj anije q shkonte n Napoli, i hipm dhe u nism. Napoli sapo ishte pushtuar nga austriakt, t cilt kishin ndihmuar Brankoviin dhe ky u ndie m i qet nga kjo rrug. Komandanti i trupave austriake t Napolit e priti mir Brankoviin dhe i ha nj letr me an t s cils ai mund t kalonte territorin italian pr t mbrritur n Vjen. Napoli ishte nj qytet q nuk flinte ose m sakt ditn flinin marinart dhe punonin napolitant, natn kta flinin, ndrsa marinart pinin dhe gzonin. N Napoli rash me nj grua pr her t par. Nj nat, Gjergj Brankovii u zhduk nga hoteli ku ne flinim dhe n t gdhir u shfaq i dehur bashk me nj grua rreth t dyzetave, e cila e mbante pr krahu. Gruaja i kishte lyer syt me ngjyr blu dhe mbante nj fund t gjer q e tregonte shum t shndosh. Ktu te ne ksaj femre nuk do ia hidhte njeri syt, por n Italin e Jugut kan shije tjetr pr grat. Ata i duan grat t shndosha, me vithe t dala dhe me pak bark mbi t cilin burrat ndihen si mbi nj dyshek. Kjo grua, pasi vuri Gjergj Brankoviin n gjum n krevatin ngjitur me timin, hoqi fundin e saj t gjer dhe u fut n krevatin tim. At nat mu duk sikur m doli nj zog nga barku dhe puplat e tij m mbuluan t trin dhe m vun n gjum. Nj prift q takova njher n More m ka thn se njerzit prpara se t vdesin kujtojn ditn e par

q kan hyr n kish sepse ky imazh i afron ata me Zotin. Nuk e di sa sht e vrtet, por di q para se t vdes do doja ta kujtoja edhe nj her ngritjen e fundit t asaj gruaje. Pasi ikm nga Napoli, un dhe Brankovii kemi fjetur npr hanet e Italis ngarkuar me plakat dhe kujtimet e ditve n Stamboll. Rruga jon kaloi npr Rom dhe duke u endur npr kalldrmet e ktij qyteti kuptova se far e kishte yshtur Arianit Komnenin dhe familjen e tij t linte Shqiprin dhe t vinin n Itali. Nuk besoj se ishte vetm frika nga turqit. Italia, dhe mbi t gjitha Roma, sht ndoshta i vetmi vend ku mund t jetosh duke ndjekur gjurmt e veprave t mdha t lashtsis, por dhe t krishterimit. Natyrisht edhe ato t ndjekin ty. N Rom mund t kuptosh se si krishterimi ishte lindur pr t uar m tej oreksin pr drejtsi t Perandoris Romake dhe se si kjo perandori nuk do mund t bashkohej me krishterimin n qoft se nuk do t ishte ushqyer nga pasioni pr t bukurn, q kishin grekt e lasht. Kur arritm n Italin e Veriut, Gjergj Brankovii trokiti te disa miq, t cilt na ndihmuan t kalojm kufirin pasi pritm tre muaj t shkrinte bora mes alpeve t Italis dhe Austris. Disa dit i kaluam n Milano n qiellin e s cils nuk pash asnj dit me diell, por n kt vend pash nj piktur pr her t par n jetn time. Ishte nj beze e madhe e vendosur n nj korniz druri t trash dhe me brazda. Tregonte predikimin e Shn Markut n Aleksandri. Shn Marku ka qen njri nga apostujt besnik t Krishtit dhe ndoshta i vetmi q nuk e vuri n diskutim natyrn e tij hyjnore. Pas vdekjes s Jezuit ai shkroi ungjillin e tij dhe themeloi krishterimin n Aleksandri. N piktur ai sht gjysm i zhveshur me flok t verdh dhe me nj hund t gjat dhe flet i hipur mbi nj shkallare n mes t nj sheshi t madh. Pas tij ka disa burra t heshtur dhe t veshur me kapela t zeza q duhet t jen grek, ifut ose romak. Ndrsa prpara tij qndrojn arab me allma t bardha dhe mjekra t gjata. Arabt diskutojn me njri-tjetrin me sa duket pr ato q thot shenjti. N mes t ktij sheshi t gjer ngrihet madhrishm nj tempull i rrumbullakt q i ngjan kishave t sotme, ndrsa pas saj sht qyteti i ndrtuar nga arabt e i mbushur me minare t larta. N cep t sheshit nj deve mban kokn lart duke par nga Shn Marku. E gjith piktura kishte nj ngjyr pjeshk, por pasi e pash me kujdes kuptova se e vetmja ngjyr q i mungon sht jeshilja. Sa do t doja ta kishte par im at. Me siguri do ta kishte quajtur: Bota si duhet t jet. Myslimant dhe kafsht msojn krishterimin. Pasi shtym dimrin atje, arritm n Vjen n prillin e vitit 1708, por gjrat kishin ndryshuar. Austria nuk kishte m nevoj pr Brankoviin dhe askush nuk denjoi ta priste. Krkesave t shumta t Gjergj Brankoviit pr t ngjallur interesin e nj lvizjeje ballkanike, e cila do ti merrte turqve territoret e pushtuara n favor t tyre, austriakt iu prgjigjn me nj flet arresti. Gjergj Brankovii mundi ta zbuste arrestin pasi takoi nj kushri t largt t perandorit, i cili kishte ndrmjetsuar prpara dhjet vjetsh mes tij dhe austriakve. Arresti u anulua, por jo dbimi nga Vjena. Prfunduam n nj fshat t humbur t Austris ku, pas disa muajsh, Gjergj Brankovii dha shpirt i zhgnjyer nga lojrat e Fuqive t Mdha, t cilat ishin tallur me kryengritjen e tij. Gjat ksaj kohe un kisha msuar pak gjuhn gjermane dhe duke u njohur me fshatart, i punova tokn pr gati nj vit nj familjeje, s cils i kishte ikur djali n ushtri. Ky ishte kapiten kmbsorie n Bosnj dhe i binte violins q un e pash pr her t par kur ai erdhi n shtpi pr pak koh. i ati i mbyllte vesht kur i biri i binte violins, ndrsa mua ato tinguj mu dukn si e qara e djalit tim q nuk kishte lindur akoma, por q me sa duket ishte gati n barkun tim. Kapiteni, kur u kthye n shrbim m mori me vete. Bashk me ushtrin austriake u afrova deri n Raguz. Gjat ditve q qndrova atje msova notin. Ushtart austriak dilnin n breg t detit dhe nj peshkatar tullac u msonte atyre si t

notonin. Kur m tregonte se si ti prplasja kraht dhe kmbt dhe si t nxirrja frymn mbi uj pr t mos u mbytur, peshkatari m pyeti se nga isha dhe kur i thash se jam nga Shqipria m tha: Do ta msoj notin se ju keni det dhe ju duhet, por ti mos ia mso kt gj gruas dhe as vajzs tnde sepse n qoft se ato lahen njerzit do ti quajn t prdala. N Raguz grat nuk laheshin. Kur i pyeta ushtart austriak ata m than se peshkatari nuk ua kishte thn atyre t njjtn gj. Ndoshta ai mendonte se grat e tyre duhej ta msonin notin. Pas disa javsh n Raguz, m hipn n nj anije, e cila m solli n Shkodr. Atje desh vdiqa nga uria sepse nuk gjeta as pun dhe as streh pr nj muaj rresht. Shkodra ishte nj vend ku turqit i trajtonin t krishtert si skllevr dhe ku un pata shum ftoht at dimr. Q t mos zgjatem, n 1709 prfundova n Janin dhe erdha n fshat ku t gjith e kishin humbur shpresn se do t kthehesha. Nna ishte plakur dhe tre vllezrit e mi ishin martuar dhe kishin br fmij. Ashtu bra dhe un. U martova me Hnn, nj vajz shum t bukur, por t imt dhe t dobt, strgjyshi i t cils kishte ardhur bashk me strgjyshin tim nga bregdeti dhe bashk kishin ngritur fshatin. Ata nuk ishin Komnen, por gjithmon kishin jetuar besnikrisht nn hijen e madhshtis s fisit ton. sht e bukur si diell, por nuk ka shum mish dhe do t ket gjithmon ftoht si hna, thoshte nna pr gruan time. At vit lindi Gjergji dhe brenda dhjet vjetsh Hna lindi dhe dy djem t tjer, por ajo thoshte se ne duhet t kishim nnt djem si kishte Arianiti i Madh nnt vajza. Nuk mund ti ngjaj kaq shum Arianitit, i thosha un. Fshati yn sht i vogl dhe nuk do gjejm nuse pr kaq shum burra. Fshati ishte i qet n ato vite dhe ne kishim uj, buk dhe t mbjellat nuk munguan. Un i gzohesha familjes sime q shtohej, ndrkoh q nna ime zvoglohej nga mosha dhe hidhrimi i humbjes s babait. Para se t vdiste, ime m m tha se e vetmja gj q do t donte ishte t shtrihej n nj varr me baban, q un e kisha varrosur n Stamboll. N vitin 1730, kur djemt ishin rritur, vendosa t kthehem n Stamboll pr t sjell eshtrat e babait n fshat. Shko merre, m tha Hna, sepse nna e pret. U nisa n ver dhe duke kaluar gjith rrugn q kishim br bashk me baban prpara 25 vjetsh arrita n Stamboll n shtator, pa e ditur se po ndodhte aty. Stambolli ishte nj ferr. Kishte shprthyer nj kryengritje jeniersh dhe gjith qyteti ishte n flak. Jeniert q ishin rebeluar kundr vezirit t madh vidhnin, prdhunonin gra dhe masakronin npunsit e shtetit. N krye t tyre ishte Halil Patrona, nj shqiptar. Halil Patrona q kishte punuar disa koh n nj banj turke si masazhier, sepse i kishte duart e forta, kishte hyr n ushtri dhe ishte br i pari i jenierve pr shkak t egrsis dhe oratoris s tij t ashpr frymzuese. Ditt e para, duke prfituar nga fakti q njihja Stambollin ku kisha ndenjur gati pes vjet, u fsheha te nj familje greke q bashk me mua kishte punuar pr Dragomanin. Nj nat jeniert e bastisn lagjen dhe na rrahn t gjithve si t dehur. Un i thash se nuk isha grek, por kisha ardhur rastsisht n Stamboll nga Shqipria dhe kshtu m shpun te Halil Patrona n t gdhir. N vitin 1730 un isha nj burr mbi t pesdhjetat, i gjat, me shpatulla t gjera dhe me mjekr t errt dhe shum t dendur. Halil Patrona ishte m i ri se un, por dukej shum m i madh. Ishte i shkurtr, por kmbt e tij t trasha dhe t forta e tregonin m t gjat. Kokn e kishte t rruar, por ngjyra e mjekrs tregonte se qimja e tij duhej t ishte e kuqe. Halil Patrona ishte kuq. I than se i kishin sjell nj shqiptar dhe m priti n bodrumin e nj taverne t madhe nga ku drejtonte gjith bastisjen e Stambollit q ai e quante revolucion. do minut atje vinin jenier t zbathur q sillnin ora muri si dhe argjend e bizhuteri grash q i shtrinin mbi tavolina n mnyr q Halili t mund ti shijonte. M pyeti turqisht n ishte e vrtet q isha shqiptar dhe i thash po. nga cili vend je, m tha. I tregova se isha nga nj fshat afr Janins. Un jam nga

Vlora, m tha. Kam ardhur i vogl n Stamboll. Patrona q ishte tmerri i Stambollit, kishte dy sy t vegjl, por t mbl. Mua mu duk njerzor kur po fliste pr origjinn e tij dhe e pyeta shqip nse ishte mysliman apo i krishter. Un jam jenier, ma ktheu turqisht dhe pastaj m pyeti se pse isha n Stamboll. Kur i thash se un jetoja n Shqipri, por kisha ardhur pr t marr trupin e tim eti m tha se edhe ai kishte nj djal, por nuk e dinte nse i biri do arrinte tia gjente trupin kur t vdiste, sepse jeniert, tha, nuk kan varr si gjith t tjert, ata ose coptohen, ose mbeten n fush t lufts dhe ushtria nuk mund ti trheq dot sepse kur vdes jenieri, betejn e ka fituar armiku. Un mbeta gati dy jav n bodrumin e Halil Patrons. Megjithse ishte zot i atij kaosi m tha se nse dilja n qytet ndoshta nuk do t kthehesha dot i gjall. As q bhej fjal pr t zhvarrosur trupin e babait dhe pr ta transportuar nga varrezat n port. Ato dit, duke fjetur mbi nj tavolin t vogl prej druri kuptova se sa e kalbur ishte nga brenda karrigia e Islamit turk, kmbt e s cils megjithat kishin qindra vite q na shtypnin. Halil Patrona dhe shokt e tij, kur u lodhn duke grabitur dhe vrar kaluan n krkesa t forta ndaj Sulltanit, t nxitur edhe nga disa islamist fanatik, t cilt kishin qen gjat gjith kohs kundr stilit evropian dhe artistik t qeverisjes q kishte ushtruar Sulltan Ahmeti. Vitet e fundit, Ahmeti III, si e quanin, i kishte shtuar shpenzimet pr zbukurimin e Stambollit dhe kishte nisur madje t vizatonte portretet e sulltanve n muret e xhamive, gj q islamistt e konsideronin nj blasfemi t rrezikshme. Ahmeti ishte i dashuruar me lulet dhe pr tu tallur me jeniert, t cilt i urrente, i vuri ata t mbillnin kopshtet e Stambollit me tulipan q ishte lulja q ai dashuronte dhe e quante simbol t sulltanatit t tij gjith ngjyra. Do tia shkul flett atij tulipani pederast, brtiste Halil Patrona, sa her q i thoshin se trupat e qeveris kishin marr lagje t ndryshme t Stambollit nn kontroll. Nj nat, kur nuk e zinte gjumi, m tregoi se familja e tij kishte qen e krishter dhe Halilin e vogl e kishin marr turqit si devshirme, si kishin br me qindra djem q i marrin dhe sot si taks nga familjet e krishtera. Atij i kujtohej deti i Vlors dhe thoshte se ai ishte m i pastr se deti q lagte Stambollin. Llagapin Patrona ai e kishte marr kur i kishte shrbyer nj gjenerali francez, i cili kishte jetuar shum vjet n Stamboll duke ndihmuar sulltanin t ngrinte armatn e bombardierve. Ai m msoi ti drejtohesha patron dhe kshtu m mbeti ky llagap, tha Halili. Ky njeri u soll shum mir me mua deri n fund. Nga dita n dit un e shihja sesi egrsohej sepse me sa duket po kuptonte se revolta e tij nuk do mund ta rrzonte shtetin. Vazhdimisht i vinin habere pr marrveshje nga Sulltani, por Halil Patrona i krkonte shkarkimin e vezirit t madh, t cilin e konsideronte si armik t perandoris dhe si nj njeri t dshtuar. Nj dit n mngjes m zgjoi nga gjumi dhe m tha t bhem gati pr tu nisur. Ku t shkoj, i thash un. Nisu pr Shqipri, tha ai. Kemi lejuar nj anije greke bashk me konsullin grek q t dal nga porti, shko dhe ti me ta. Dua t marr eshtrat e tim eti, i thash, nuk mund t iki duarbosh n fshat. Ik sa nuk sht von, m tha. Porti do mbyllet dhe un nuk mund t t strehoj m se duhet t dal dhe t rregulloj ca pun dhe nuk e di a do kthehem m. Kur u ndam, m dha nj nga unazat q jeniert e tij kishin vjedhur ato dit npr shtpit e qytetit. Unaza ishte shum e madhe, me fush t bardh mbi t ciln skuqte nj hurm prej rubini. Merre kt, tha, sepse dua q dika nga un t kthehej andej nga kam ardhur. Ma futi n gisht dhe iku. Njerzit e tij m shpun deri n port dhe pas dy muajsh u ktheva n fshat nga Selaniku dhe Voskopoja. Sulltan Ahmeti dha dorheqjen pr shkak t Halil Patrons pas 27 vjet qeverisje. Sulltani i ri, q erdhi n krye t Perandoris, n fillim e mashtroi dhe n nntor t atij viti ia preu kokn Halil Patrons. Por kto un i msova kur shkova n Stamboll pr her t tret.

8 Kur u ktheva n fshat, njri nga vllezrit kishte vdekur. Djemt mu dukn m t mdhenj dhe n mungesn time kishin nisur t punonin tokat tona. Fshati m zgjodhi kryetar t pleqsis jo vetm sepse ne e kishim tradit familjare, por edhe sepse si nj njeri q kisha par botn dhe kisha msuar gjuh, besonin se un mund ta drejtoja me urtsi n trazirat q vinin nga t katr ant. Si t thash, gjat udhtimeve t mia, kisha ndaluar n Voskopoj, ku kisha zn miq. N Voskopoj, bashk me baban, kishim fjetur n nj manastir dhe atje ishim miqsuar me murgun Grigor, i cili m von u b tipografi i par i shtypshkronjs. Shtypshkronjn un e pash vet kur u nisa pr n Stamboll pr her t dyt m 1730. Ajo ishte nj makin e madhe e zez q Grigori mezi e komandonte me duart e tij t dobta. Kur flett me boj t zez dilnin prej andej, Grigori dhe ndihmsi i frynin derisa thaheshin dhe pastaj i prisnin me disa thika t posame, gjersa ato vinin n madhsin e nj libri. Shtypshkronjn e kishin bler n Venedik disa pasanik voskopojar, pr t shtypur librat e Akademis s tyre. Mirpo rrugt e tregtis s Voskopojs, nga Selaniku dhe Rumania filluan t bllokoheshin nga bandat myslimane t Kors dhe Beratit, t cilat e plakitnin her pas here qytetin, duke grabitur tregtart dhe karvant e tyre. Shtypshkronja u bllokua pr gjasht muaj sepse karvant q sillnin letr nga Rumania u vodhn dhe letra u dogj. Grigori m drgoi fjal dhe m krkoi ta ndihmoja pr t sjell letr nga rruga e Janins, e cila ishte m e sigurt. Pr shum vjet porosisja letr, e cila vinte nga Venediku n Raguz dhe prej andej n Durrs nga ku ne e merrnim dhe e nisnim n Voskopoj. Kur shkova n Raguz takova n breg t detit srish peshkatarin q m msoi notin dhe pr disa vjet ai punoi pr ne, si agjent n Raguz, ku siguronte shkarkimin dhe nisjen e letrs prej liri dhe pambuku, t ciln e ruante si shami nga uji. Pr gati dhjet vjet u mora vet duke ndjekur karvant q shpesh vidheshin nga kaakt, por po aq shpesh edhe kuajt ngordhnin apo shkisnin npr humnerat e ngrira. Kur Hna u smur, un i lash karvant dhe me to filloi t merrej im bir Gjoni, q ka nj aftsi t madhe pr tu marr vesh me tregtart e letrs n Venedik si dhe pr t br miqsi me hajdutt e rrugve. Djalin e dyt, kur u ktheva nga Stambolli, e ova n Akademin e Voskopojs. Ai sht akoma atje. Hna lngoi dy vjet n shtrat dhe Gjergji, q gjithmon kishte qndruar me t, i shrbeu si nj vajz. E lante, e ushqente, e krihte, e zbukuronte pr festa dhe e ledhatonte, por nj nat nga ethet e saj, Hna i thirri: bir kam ftoht. Djali iu shtri te kmbt pr ta ngrohur, por e ma nuk u kthye m. Kur e varrosm binte shi. Gjergji nuk qau, por q at dit ndryshoi dhe u ftoh me botn sikur t kishte trashguar dimrin nga trupi i s ms. Shkoi n pyll, rrethoi nj vend me gur dhe ndezi nj zjarr t madh me shkarpa t thata, sikur donte t thante lott. Zjarri vazhdoi tri dit dhe Gjergji duke par zjarrin qante pr t mn. Hiri i drurve t djegur u rrit deri n lartsin e gurve dhe atje ka mbetur edhe sot e prandaj at vend e quajn Guri i Hirit. Pasi vdiq Hna, un iu kushtova. Drejtua vijn e ujit, ndrtuam disa ezma, shtruam kalldrm dhe ngritm nj kish t vogl q prifti e vizitonte nj her n muaj, por q ne na mjaftonte pr tu lutur, pr pagzime, pr dasma dhe morte. Gjoni ndiqte karvant e letrs, Mihali jetonte n Voskopoj, ndrsa Gjergji ngrysej dhe gdhihej duke punuar tokn, si i marr. U martua me Kostandinn, vajzn jetime me sy jeshil, q ishte lindur dhe rritur n shtpin ton pasi edhe babai i saj u vra n Kret. Por as gruaja dhe as toka nuk e ngrohn dhe tim bir dhe vetm pas shum vitesh martese atij i lindi nj vajz q ia vuri emrin Hana n kujtim t nns q e kishte dashur aq shum. Vajza q tani sht gruaja e Vasilit, vllait t Ibrahimit, i kishte syt jeshil si e ma dhe flokt e zinj si i ati. Kur shikoja syt e saj jeshil mua m kujtohej babai.

Kur Hana mbushi dy vje, u nisa pr her t tret n Stamboll, n vitin 1753. Megjithse isha gati 76 vje ndihesha i fort dhe besoja se do tia dilja nj aventure t re sepse Turqia ishte qetsuar n ato vite dhe un isha m i pjekur dhe m i pasur. Mendoja, pra, se me prvoj dhe me para mund ti kaprceja rreziqet q kisha hasur n dy udhtimet e mia t para. N Stamboll qeveriste Osmani III, t cilin njerzit e konsideronin si nj Sulltan t ngatht dhe dembel q i kishte kufizuar lirit e t krishterve, por edhe ato t myslimanve. Osmani i kishte ndaluar grat t dilnin n shtitoret dhe lulishtet e qytetit dhe Stambolli n ato koh ishte nj qytet i zymt burrash. Po ashtu, me nj ferman t veant ishte ndaluar pirja dhe tregtimi i vers pr t gjith. Mirpo pran portit n Stamboll, aty ku mblidheshin marinart, tregtart dhe kontrabandistt, mund t gjej nn banak ver sa t doje dhe pronart e tavernave i blinin me bakshishe t mira kontrollet e rrepta t qeveris. Taverna nga ku, prpara njzet vjetsh, Halil Patrona drejtoi bastisjen e qytetit, ishte nga m t zhurmshmet. Hija e Halilit t tmerrshm q rrzoi Sulltanin e Tulipanve ishte zhdukur dhe pronari i ri nuk kishte aspak qejf tia kujtoje ato dit terrori. Aty gjeje ver, femra, duhan dhe mund t takoje tregtar dhe npuns t korruptuar me t cilt mund t zgjidhje do hall. Nj t diel pasdite, me ndihmn e nj mbikqyrsi t varrezave dhe dy turqve t vegjl q pagova pr zhvarrosjen, nxora eshtrat e babait, t cilat i pastruam nj nga nj nga dheu dhe krimbat e viteve. Babai kishte qen nj burr shtatlart dhe kockat e tij t gjata mezi u futn n nj ark t vogl t dyllosur dhe t lyer nga brenda me qirinj t shkrir, t ciln e mbaja posht krevatit ku flija. Pa vshtirsi, mora nj dokument me emrin dhe datn e vdekjes s babait q ishte i domosdoshm pr t kaluar dogann turke. Tani m duhej t gjeja nj anije pr tu kthyer. Por Stambolli ishte nj qytet q mund ti falte akoma knaqsi nj shtatdhjetegjashtvjeari t mbajtur dhe t fort si un, q e dinte mir se kjo ishte hera e fundit q vinte n kt qytet. Prandaj nuk kisha ngut dhe ditn shtisja n rrugt dhe lagjet e Stambollit, ndrsa natn i jepesha vers s ndaluar dhe miqsive t shpejta, si t gjitha miqsit q ngjizen n pranver. Nj nga kto net t gzueshme u njoha me nj tregtar grek, Jorgon Mavromatisin, i cili m tha se kishte ardhur t blinte ver n Stamboll dhe pr disa dit do t nisej bashk me ngarkesn pr n Selanik. Pavarsisht nga konsumi i tavernave t nats, fermani i Sulltanit e kishte kufizuar shum shitjen e vers dhe tregtarve t Stambollit i kishin mbetur mijra fui, t cilat kishin nisur ti shisnin badihava pr t zbrazur magazinat. Ky ishte nj rast i mir pr t udhtuar aq m tepr q un kisha lidhur miqsi me grekun dhe gruan e tij ifute Sheba q ai e kishte marr me vete n nj udhtim q ajo e konsideronte turistik. U nism m 29 maj 1753. Pikrisht at dit, treqind vjet m par turqit kishin pushtuar Kostandinopojn. T tre: un, greku dhe e shoqja ishim mbi kuvert kur anija u shkput nga porti i Stambollit. Shtpit e bardha, t shtrira n t dy kodrat mbi Bosfor filluan t zvoglohen ndrsa minaret e shumta holloheshin n largsi, aq sa dukeshin si shtiza, t cilat grat i ngulin mbi qndisjet e tyre, q t mos humbnin npr shtpi. far do t mund ta kishte ndaluar Sulltan Mehmetin t mos e pushtonte kt qytet para treqind vjetsh, thoshte Jorgo, duke par n horizont. Asgj, prgjigjej Sheba, q dukej sikur fliste me vete. Kostandinopoja kishte rn shum vjet prpara se t vinin turqit, q kur perandort e saj kuptuan se krishterimi ishte nj far q nuk mund t hidhte rrnj n Azi. Ata u dembelosn derisa hoqn dor, si bn do njeri q provon m kot t mbjell nj qiparis n shkrettir. Myslimant, t cilt nuk krkojn diell, por vetm hije, e mbuluan shkrettirn me allmn e tyre

dhe nj cep i saj kaloi detin dhe mbeti ktu. N prgjithsi, Sheba i jepte nj shpjegim poetik historis gj q nuk e bindte burrin e saj, i cili, pr shkak t natyrs s tij tregtare, besonte se do dshtim e ka burimin n paaftsin pr ti ofruar dikujt nj marrveshje t leverdishme shkmbimi. Krishterimi dhe Islami mund ta kishin ndar botn me marrveshje, kmbngulte Jorgo, por pas nj mij vjetsh kaluar n qejf dhe intriga, bizantint ishin aq t lodhur sa sht nj tregtar, i cili, pas nj nate t gjat me ver dhe femra, n mngjes ia kput gjumit dhe nuk shkon n Pazar. Po t ishin vendosur fatet e bots n Pazar, si thua ti, ifutt do kishin nj perandori t prjetshme, thoshte Sheba duke pshertir dhe rregullonte shallin e verdh q ia merrte era. Udhtuam kshtu pr gati nj jav nga Bosfori n Canakala. Deti ishte i qet dhe brigjet q shtriheshin n t dy ant e anijes son t krijonin prshtypjen sikur po lundronin n nj lum t shurdht. Natn nxirrnim karriget mbi kuvert dhe pinim ver me havjar dhe fruta t thata dhe arra t vogla t lyera me boj q Sheba i kishte bler n Stamboll. Jorgo dhe Sheba kishin pes vjet q ishin martuar, por muaji i mjaltit, si thoshin ata, akoma nuk kishte mbaruar. Ai kishte pasur nj histori t shmtuar me gruan e par me t ciln ishte ndar. Jorgo ishte pesdhjet e pes vje, ndrsa Sheba i kishte kaluar t dyzetat, por lkura e saj e zeshkt dhe hunda e vogl e tregonin m t re. Nuk kishin fmij dhe vazhdimisht Sheba bhej nervoze kur i shoqi, pr ta qetsuar, thoshte se zakonisht fmijt lindin pas muajit t mjaltit. Kur t arrijm n Selanik kjo fara e hurms do t ket mbir n barkun tnd, i thoshte Jorgo duke ndar nj hurm prgjysm q ia afronte asaj te goja. Sa kaluam ngushticn e Canakalas qielli u prish. Dallgt mbushn kuvertn dhe fuit e vers ulrinin si t dehura nga era e tyre. Kapiteni tha se anija ishte shum e ngarkuar dhe se duhej t ndalonim diku pr t pritur prmirsimin e motit. Ishulli m i afrt ishte Lesbosi dhe n mngjes, pasi kishim lodhur zorrt gjith natn, ankoruam me vshtirsi n qytetin e Mitilins. N mes t shiut dhe vettimave t Egjeut zbritm nga anija, t lagur deri n mish. Sheba dhe Jorgo futn parat e tyre n nj qese t vogl, por plakat dhe dhuratat q kishin psonisur n Stamboll i rregulluan me kujdes dhe i lan n anije. Edhe un e lash baulen time me t tyret, ndrsa arkn me eshtrat e tim eti e mora me vete. Pasi gjetm nj hotel t vogl, kapiteni i anijes erdhi dhe krkoi Jorgon. T duan n port, i tha. Doganiert po kontrollojn anijen. Jorgo u nis me t shpejt dhe pasdite Sheba erdhi e irnosur n fytyr dhe m tha se i shoqi kishte prfunduar n burgun e qytetit. Gjat kontrollit t anijes, doganiert kishin gjetur ngarkesn e vers. Lesbosi ishte ishull i pushtuar nga turqit dhe fermani i Sulltan Osmanit, q m kishte njohur me Jorgo Mavromatisin, n nj tavern ku pihej ver kontraband, ishte n fuqi. Pr Jorgon, kapitenin dhe tet marinart u lshuan urdhr arrestet q u zbatuan menjher. Anija dhe vera u sekuestruan. Shebn nuk e lan t merrte as baulet e veta me rroba dhe un falnderova Zotin q kisha marr me vete arkn ku prehej babai im. Kur ajo u prpoq ti bindte autoritetet e limanit se vera ishte nisur pr n Selanik dhe jo pr n Lesbos ata i than se kjo e bnte njlloj fajtor burrin e saj, sepse edhe Selaniku ishte nn hyqmin e Ports s Lart dhe fermani i Sulltanit vepronte dhe atje. Jorgo Mavromatisi u dnua me tre vjet burg pr shkelje t fermanit si dhe pr mashtrim me dashje t dogans turke. T tjert morn dnime m t vogla pasi dshmuan se Jorgo nuk u kishte treguar se fuit ishin t mbushura me ver, por me vaj ulliri. Mitilina ishte nj qytet i vogl q shihte nga brigjet aziatike dhe grekt q ishin aty prej kohsh kishin humbur njerzillkun dhe ishin br mizor si turqit q i mbanin ata t robruar. Sheba u trondit nga burgosja e Jorgos, por si nj ifute e shkatht, e ushqeu veten me shpresn se do t mund ta blinte lirimin e tij me para. Pas disa ditsh n hotel, ne vendosm t banojm n nj shtpi, n t ciln zum me qira dy dhomat e katit t dyt, ndrsa t zott u ngushtuan n t parin.

Pr dy muaj, pa u lodhur, Sheba harxhoi nj pjes t parave q kishte, me dhurata dhe bakshishe pr t gjith turqit dhe grekt q ajo mendonte se mund t ndikonin n uljen e dnimit t Jorgos. Grekt i merrnin parat duke i thn se ato ia jepnin turqve, ndrsa turqit i thoshin Shebs se ajo duhej t priste dhe pak q fermani i vers t anulohej, pasi edhe n Stamboll ai kishte krijuar shum paknaqsi. Bashk me t, prisja dhe un, duke fjetur mbi eshtrat e babait q i mbaja posht shtratit. Sheba nuk ma krkoi kurr, por un mendoja se do t ishte poshtrsi q ta lija at grua vetm n nj ishull armiqsor q i kishte marr burrin. Kur ajo shkonte t takonte Jorgon, t cilit i thoshte se duhej t bnte pak durim sepse fermani mund t zhbhej nga dita n dit, un shkoja buz detit dhe shikoja anijet q kalonin prball. N kt ishull nuk mund t bje miq, por mua m dukej se grekt aty ishin msuar me njerz si ne, q shpenzonin para duke pritur lirimin e t burgosurve dhe kjo i kishte br ata m t pashpirt. Lesbosi sht ishulli i par, pasi kalon ngushticn e Canakalas pr t dal n Egje. Edhe Bizanti, edhe Perandoria Turke e kishin prdorur shpesh ishullin si vend internimi. Perandor t mundur dhe sulltan t rrzuar ishin sjell n Lesbos gjat shekujve dhe shum kishin vdekur atje n mjerim dhe harres. Un nuk dija asgj pr historin e ktij vendi. Nj nat t nxeht korriku, duke shtitur prgjat bregut t mbushur me gur t bardh dhe leshterik, Sheba m tregoi pr Safon, poeteshn e shquar t Greqis s lasht, e cila e kishte br t njohur Lesbosin. Safoja dashuronte grat dhe prej emrit t ktij ishulli, nj grua q dashuron nj grua, quhet lezbike. Pas dy muajsh q kaluam bashk Sheba ishte m e lirt. Pr shkak t moshs dhe pa e kuptuar, un kisha fituar aftsin pr t dgjuar gj q nuk e kam pasur n rinin time. Sheba m tha se aftsia pr t dgjuar, sipas ifutve, ishte cilsi e njerzve q duan t njohin botn. Edhe un kt kam br, i thash. Kam njohur botn duke ndjekur baban tim. I tregova Shebs historin e familjes sime. I thash sesi u vendosn Komnent e par n Shqipri, pastaj sesi emigroi Arianit Komneni n Itali bashk me nnt vajzat dhe djemt e tij, pastaj sesi babai im u nis n krkim t Komnenve n Stamboll dhe n fund sesi un vet u nisa n krkim t tij. Kur un flisja, syt e zinj t Shebs nguleshin fort mbi ballin tim, sikur aty ajo donte t gjente nj arsye t veprimeve t mia. M ndrpriste vazhdimisht dhe m pyeste: Pse Arianit Komneni i dha Sknderbeut pr grua Donikn dhe jo nj nga vajzat e tjera, pse njri nga djemt e Arianitit u kthye prap n Shqipri, pse babai m mori mua me vete n Stamboll dhe jo nj nga vllezrit e tjer, pse un nuk i mora eshtrat e babait q kur lash Stambollin pr her t par me Gjergj Brankoviin? Un nuk kisha prgjigje pr pyetjet e saj, por fillova t mendoj seriozisht se sikur Komnent t mos ishin vendosur n Janin, por diku tjetr para pesqind vjetsh, se sikur Sknderbeu t ishte martuar me nj nga vajzat e tjera t Arianitit t madh, sikur babai t mos m kishte marr mua me vete n Stamboll, por nj nga vllezrit e mi, se sikur un ta kisha kthyer baban e vdekur n varrezat e fshatit, ndoshta historia ime do t kishte qen ndryshe. Mund ti kisha kursyer vetes shum dhimbje dhe fatkeqsi, i thash Shebs. Aspak, tha ajo. Mos e ngushllo veten. Madje edhe takimin me mua nuk do ta kishe shmangur dot edhe sikur n vendin tnd t ishte njri nga vllezrit e tu. Besoj se historia sht nj kal i bardh q e zbret do njeri atje ku e ka marr, por pr shkak t shpejtsis njeriut i duket sikur ndrron vend. Ty akoma nuk t ka zbritur dhe un shpresoj t takohemi nj dit q t m tregosh se ku t la, m tha Sheba duke buzqeshur me dinakri si nj njeri q di fundin e nj prralle dhe q e shtyn nj fmij q ta gjej vet at duke i br pyetje t vshtira. Po m fsheh fundin e prralls sime, i thash, duke iu prgjigjur edhe un me nj vshtrim t mbl mosbesues. Fundin duhet ta gjesh ti vet, mu prgjigj. Por un besoj se n tregimet ifute t Testamentit t Vjetr gjendet kuptimi i asaj far po jeton bota sot. Testamenti i Vjetr sht nj histori q tregon sesi jan ndar popujt e bots dhe q ather nuk jan bashkuar dot m. Ndrsa Testamenti i Ri sht

nj prpjekje naive pr ta bashkuar botn, por n t vrtet, ai e ndan m keq se i pari, pasi prfundon me nj vrasje t papritur, t ciln po e vuajm t gjith. Sikur un t kisha shkruar Testamentet, nuk do ti shtoja asgj tjetr prve nj shnimi n fund: kto prralla i tregohen njerzve jo pr ti vn n gjum, por pr ti zgjuar nga gjumi, m tha ajo nj dit, kur, duke u endur npr plazhin e Lesbosit, m tregoi sesi familja e saj kishte ikur nga Spanja n vitet 1400 kur inkuizicioni i krishter atje masakroi me mijra ifut. Ata q nuk pranuan t bhen t krishter u larguan dhe familja ime q ishte nj nga kto u vendos n Selanik. Gjyshi i saj kishte qen rabin n sinagogn e Selanikut, ndrsa i ati ishte marr me tregti. T dy kishin vuajtur nga nj dobsim i trashguar kockash q kthehet n paraliz kronike dhe ajo si vajz e vetme i kishte shrbyer t dyve pr shum vjet n shtpi, duke u privuar nga miqsit e rinis q mund ti jepnin nj martes me dashuri. Jorgo Mavromatisi kishte shrbyer si ndihms i t atit dhe pas vdekjes s tij kishte ndjekur biznesin e familjes. Pr shkak t udhtimeve tregtare, Jorgo nuk rrinte shum n Selanik. Nj dit kur ishte kthyer, pa lajmruar, kishte gjetur n shtpi gruan e tij greke me vllan e tij dhe ishte ndar. Ai i krkoi Shebs t martoheshin dhe ajo e vetme, n moshn tridhjeteshtatvjeare, nuk kishte pasur zgjidhje m t mir. Kur e pyeta nse kishte qen e lumtur nga martesa me Jorgon, ajo m tha se po t kishin pasur nj fmij do t kishte qen edhe m e lumtur. Por n qoft se Jorgo nuk lirohet shpejt, fmija im nuk ka pr t lindur kurr, tha ajo, duke fshehur syt nga un. Mbrmjet tona n Lesbos ngryseshin me biseda pr historin, fet dhe vendet q kishim par, ndrsa mngjeset ishin t mbushura me takimet q Sheba kishte npr zyrat e turqve dhe kafenet e ndrmjetsve grek. Shpresat pr lirimin e Jorgo Mavromatisit sa vinin e zbeheshin, por kjo nuk e plogshtoi Shebn, t ciln ky qllim e bri edhe m t devotshme. Nga fundi i tetorit, n ishull zbarkoi dimri. Dallgt nazelie t Egjeut prplaseshin n liman dhe strkalat e tyre vishnin xhamat e shtpis ku banonim. Shtitjet tona n breg u rralluan, pr tiu kushtuar darks s thjesht q Sheba e gatuante duke fshehur nn leshterik t pastruar dhe gjethe limoni kufizimet e tepruara t kuzhins s fes s vet. Pastaj rrinim ulur t dy, me karriget nga deti, dhe kalkulonim t ardhmen e jetve tona. N nj nga kto net, ajo mbshteti kokn mbi supin tim dhe pr nj koh mbeti ashtu me sy mbyllur. Aty e kuptova se marrdhnia me kt grua ishte nj ishull ku Zoti m kishte ndaluar pr t pasuruar jetn time. Pr dhjet dit rresht ne e prsritm kt sken do nat dhe n do detaj t saj pa ndryshuar asgj, aq sa nj dit Sheba m tha se po e prsrisnim veten si n lutjen e mbrmjes. Ndoshta ajo dhe lutej ashtu, ndrsa un mendohesha nn dritn e nj qiriu t vendosur mbi dritare, i cili shpesh m dukej si nj fanar mbi det. Shikoja dritn e qiriut q zgjatej mbi dallg dhe prpiqesha t gjeja se n cilin vend do t ndalonte. I ftohti i nntorit kaprceu nga deti dhe hyri n dhomn ton, gj q na afroi m shum dhe kur, duke e mbshtjell Shebn me krahun tim, e putha n buz ajo reagoi si reagon do njeri ndaj nj gjje q e pret prej kohsh. At dit bm dashuri n qetsin ton. Bashkimi i nj burri shtatdhjetegjashtvjear me nj grua dyzetetrevjeare nuk sht si bashkimi i zakonshm dhe i prditshm i do burri dhe do gruaje tjetr. Ai i ngjet bashkimit t nj gjysme limoni t thar me nj gjysm portokalli t pjekur, t cilt, pasi ngjiten pr nj koh t gjat nga lngjet e tyre, nga nj an duken si nj diell i kuq n perndim dhe nga ana tjetr si nj hn e verdh n agim. Por ngado q ta kthesh kt rruzull ai fal ngrohtsi. Nj varg i pashpjegueshm i Safos q Sheba e kishte shum t dashur thoshte: ti m jep nxehtsi. Kt kishim br un dhe Sheba n acarin e jets son. Kishim krkuar nxehtsi te njri-tjetri. Kjo nxehtsi po e ngroh akoma dhe sot jetn time.

Natn e krishtlindjeve Lesbosi u zbardh nga dbora. Un kisha bler peshk, karkaleca, zogj deti dhe mish qengji. Sheba m kishte thn se at nat do gatuante si greke dhe tavolina jon ishte m e pasur se kurr. Po pinim ver me arra duke shijuar dborn q shkrihej mbi det, kur Sheba m tha se priste nj fmij. Qau derisa e zuri gjumi, por kur ajo fjeti, pash q fytyra e saj ishte kredhur n paqe. Un mbeta zgjuar deri kur u zgjua dhe ajo. E pyeta se far mendonte t bnte me barrn e saj, por ajo ishte e vendosur dhe m tha se nuk e onte ndr mend t hiqte nga trupi i saj nj krijes, t ciln kishte vite q e priste. Nuk guxova ti kujtoj rrezikun e martess s saj me Jorgon, pr shkak t fmijs, sepse ajo m tha se gjithnj kishte dashur nj fmij dhe jo nj martes jetime. Jorgo nuk do t lirohet edhe pr disa vjet dhe un nuk mund ta shtyj jetn time duke e pritur e vetme. Kur t lirohet do tia shpjegoj dhe ai le t vendos si t doj, m tha. do ti thuash, e pyeta. Do ti them se fjala e tij shkoi n vesh t perndis. Nj far hurme mbiu n barkun tim, si e parashikoi Jorgo kur u nism nga Stambolli. N fund t janarit barku i Shebs filloi t rritej dhe faqet e zeshkta iu skuqn. I nisn t vjellat dhe pr disa dit nuk u ngrit dot nga shtrati. Pas disa javsh ajo do t dukej edhe m e shndosh dhe barra e saj nuk do mund t fshihej m. Ndoshta duhet t ikim nga Lesbosi, i thash. Njerzit ktu e din q ne nuk jemi t martuar dhe lidhjen ton do ta quajn nj turp, gj q mund t ndikoj edhe n sjelljen ndaj Jorgos. N Lesbos e dinin se Sheba priste t shoqin e burgosur, ndrsa un isha prezantuar si xhaxhai i saj. Qyteti i Mitilins ishte shum i vogl dhe pa dyshim q fjala do ti arrinte nj dit Jorgos n burg ka do t ishte nj tragjedi e re pr t. Pr kt arsye nuk mund t thrrisnim nj doktor, i cili mund t kujdesej pr barrn e Shebs. Shkojm n Selanik, i thash, por ajo m kundrshtoi. Nuk mund t shkoj n Selanik n kt gjendje n mes t dimrit. Do rrezikoja veten dhe fmijn. Udhtimi n det do t m vdes. Shkojm n Kret, i thash. sht ishulli m i afrt dhe udhtimi deri atje n mot t mir nuk mban m shum se nj dit. Atje kam dhe eshtrat e vllait t madh. Sheba nuk u mendua shum. Shkojm, m tha, atje ka koh q t presin. Pas disa ditsh ajo e mori veten dhe koha u prmirsua. Gjeta nj anije, mora Shebn dhe arkn me baban tim dhe u nism. Deti nuk e mundoi shum Shebn, e cila at dit ishte e qeshur dhe m tha se me siguri do t lindte nj djal. Nga e kupton, e pyeta. Nga ty, mu prgjigj me ledhati. Ti i ngjan Abrahamit me kta flok t bardh, me trup t drejt dhe sy t mdhenj q nguleshin n vendet ku ai u end deri n fund t jets pr t krkuar nj cop tok pr varr. Abrahami n fillim pati vetm djem. Gruaja e tij Sara vuajti shum vjet dhe u mbars n mosh t thyer ather kur i kishte humbur shpresat. Ti je Abrahami im dhe djalin ton do ta quajm Isak si djalin e tij, thoshte Sheba e lumtur duke mbushur flegrat dhe barkun e saj me ajrin e pastr t Egjeut. E di do t thot Isak? Mbylla syt pr ti thn jo. Isak do t thot i qeshur, n gjuhn q fliste Abrahami, i cili e quajti t birin kshtu sepse ditn q mori vesh q mund t lindte nj fmij, gruaja e tij qeshi shum gjat. Pasdite ullinjt e zinj t Krets u ngritn mbi det. Kreta konsiderohej si Ishulli i Madh dhe askund m shum se ktu nuk ishin prplasur n shekuj grekt me turqit. Kreta iu mor bizantinve grek nga veneciant latin q n vitin 1204, vit kur Komnent lan skeptrin e tyre dhe ikn nga Kostandinopoja. Kreta sht vendosur mbi det, n nj mnyr t till saq duket sikur thot: Nga un kalon rruga pr n perndim. Turqit e kuptuan se duhej ta pushtonin me do mim pr t ecur m tutje. Ata vuajtn njzetepes vjet n rrethimin e Krets, por n vitin 1669 gjetn nj Sulltan t zgjuar dhe mizor, q e pushtoi. Ky ishte nj shqiptar, Fazil Pasha Qyprilliu. Vllai im vdiq n mbrojtjen e ktij ishulli sepse babai besonte se rnia e Krets nuk do ti ndalte m turqit dhe pati t drejt. Im vlla vdiq kur ishte tetmbdhjet vje dhe un nuk kisha lindur

akoma. Ia thosha t gjitha kto Shebs, e cila m ndiqte me vmendje. Kur mbarova, m kapi dorn dhe m tha: Ktu ke humbur nj Komnen, por do t gjesh nj Komnen tjetr. Ia afrova dorn te barku dhe mu duk sikur fmija lvizi pr t m prshndetur. N kryeqytetin e Krets, n Kandi, hym kur dielli po binte n det. At nat fjetm n nj hotel pran portit dhe t nesrmen gjetm nj shtpi t bardh me nj oborr t mbushur me limona, t cilve nj arr e madhe ua jepte diellin me kursim. Sheba e rregulloi dhomn ton, ndrsa un e futa baban tim posht krevatit prej hekuri, ku flinim. Ato shtat muaj ajo ndenji m shum shtrir n at krevat dhe un blija ushqime dhe gatuaja shpesh pr t dy. Grekt e Krets ishin shum m miqsor se n Lesbos dhe Tereza, e zonja e shtpis, u kujdes me pasion pr Shebn. Ne u deklaruam si t martuar dhe ajo bri kryqin kur i tham se prisnim nj fmij pas shum vjetsh. Doktori q thirra pr t vizituar Shebn m tha se ajo nuk duhej t lvizte shum pasi pr shkak t moshs, barra e saj nuk ishte ngjitur si duhet. Sheba nuk u trishtua pr asnj ast e bindur t duronte do sakrific pr fmijn ton. Kur un dilja, ajo qndiste rrobat e djalit me shtizat dhe plhurat q ia kishte gjetur Tereza dhe hante arra t thata me mjalt nga pema e shtpis. Kto jan arrat e vjetshme, thoshte Tereza, por kur t lindsh do pikojn arrat e njoma dhe un do ti bj reel. Pr gati tri jav un u enda nga mngjesi n mbrmje duke pyetur n qytet dhe n fshatrat rrotull tij pr vllan tim. Askush nuk dinte se disa shqiptar kishin ardhur pr t luftuar n ishull, derisa nj dit n nj kafene afr portit m than t takoja nj plak, i cili mund t kujtonte ndonj gj. E gjeta kollaj shtpin e tij q duhej t ishte shum m e vjetr se i zoti. Plaku m tha se kishte dgjuar pr disa ushtar shqiptar q kishin ardhur gjat lufts n Kret, por un duhet t shkoja n nj fshat malor nja dy or nga qyteti me kal. Nj mngjes e lash Shebn me qndisjet e saj dhe u nisa. Mali pr ku isha drejtuar ishte nj vend i thar nga dielli aziatik q e rrihte prjetsisht dhe nuk kishte shum uj. Nga lartsia deti dukej si gjithsi sepse askund nuk shihje tok. Fshati kishte pak shtpi dhe ishte shum i varfr. Atje m than se n nj pllaj q binte mbi det ishin disa varre, t cilave askush nuk i kishte dal pr zot. E sigurt ishte se nuk ishin t fshatit. Nj nga burrat e pakt q takova erdhi me mua pr t m treguar rrugn. N nj cep t pllajs afr nj gremine q binte si nj vettim mbi det ishin disa gur pr t cilt burri m tha se ishin varre. Ishin dhjet gur t zinj q t vendosur nj nga nj formonin nj gjysmharku si n nj valle. Shqiptart kishin qen njmbdhjet. Mbi gurin e fundit dalloheshin disa numra t shkruar keq n madhsi t ndryshme, t cilat dukej sikur i kishte grvishtur shpejt e shpejt nj dor q dridhej n panik, 1670. Kto ishin numrat. Gurt e tjer ishin memec. Hodha syt prreth sikur krkoja nj shenj t vllait tim, por humnera ishte e shurdht. Duhet t jet nj dat, foli burri pas kurrizit tim. Ashtu duket i thash. Por Kreta u pushtua n vitin 1669 nga turqit dhe n 1670-n lufta kishte mbaruar. Ndoshta kto jan vrar t fundit, tha burri. E vrteta ishte m e frikshme se humnera q kisha afr. Me sa duket grupin e shqiptarve t ardhur vullnetarisht n ndihm t Krets e kishin sjell t ruante mbi kt mal, q n at koh duhet t ket qen pik strategjike, sepse nga ktu mund t kontrolloj gjith detin. N qoft se turqit do t vinin nga lindja, shqiptart do prballeshin t part me ta. Por turqit erdhn nga perndimi dhe humnera nuk i la t ngjiteshin mbi pllaj pr ti dal qytetit t Kandis nga prapa. Q ktu shqiptart kan par anijet turke posht n det, por nuk kan mundur t kuptojn se kush po e fitonte luftn atje posht pasi kur sht rrethuar qyteti ata duhet ta ken humbur lidhjen me grekt. Kandija u pushtua m 1669-n dhe grekt q nuk u vran, u dorzuan. Ndoshta dikush prej tyre u tregoi osmanve se nj grup shqiptarsh i priste lart n mal. Lufta mbaroi me kapitullim, por shqiptart nuk e msuan dot as kur vdiqn. Ata kan qndruar ktu nuk di se sa koh n acar, n er, n shi dhe nn zheg duke pritur t bnin at pr t ciln kishin ardhur: t luftonin. Kur

turqit jan ngjitur npr mal pr ti kapur dhe i kan rrethuar nga t tre ant, prve humners, ata e kan kuptuar se ishin t pashpres dhe duke luftuar, kan varrosur njri-tjetrin ndrsa gurt duhet ti kishin br gati paraprakisht. Asnjeri prej tyre nuk dinte t shkruante dhe prandaj varret i lan pa goj. I fundit q ka mbetur prej tyre dhe q nuk mund t varroste dot veten sht hedhur n det pasi ka shkarravitur katr numra si pr t dshmuar se shokt e tij u vran nga turqit, pasi u lan t vetm nga grekt. Ku ta dish nse do t dorzoheshin po t msonin se lufta kishte mbaruar, mendova dhe ula kokn. Si ta merrja vesh se cili nga kta t dhjet ishte vllai im? Kishte vdekur i pari? Apo i dyti? Apo ishte i gjashti, guri i t cilit ishte m i vogl sepse edhe vllai kishte qen m i vogli nga burrat? Apo ishte i dhjeti, ai mbi gurin e t cilit katr numrat ishin shtrir si shtrihet do dit veriu, jugu, lindja dhe perndimi mbi horizontin e bots. Apo ishte vllai ai q e kishte ln kt gjurm mbi librin e pambaruar t luftrave mes krishterimit dhe islamit, dhe pastaj ishte hedhur n humner? Kushdo qoft prej tyre un nuk mund ta ndaja nga shokt. I putha gurt nj nga nj dhe u ova n kmb si n nj varrim. Shkula nj grusht bar t njom dhe e hodha mbi humner. Fijet e barit ran ngadal n boshllk dhe mua mu duk sikur ato ishin njmbdhjet. Kur mbrrita n shtpi, n dark, Sheba po m priste. I tregova i ngashryer historin e vllait tim. Nga t gjith djemt vetm ai kishte trashguar syt jeshil t babait dhe ndoshta prandaj ky e donte mbi t tjert. Sa do t doja ti merrja t dy bashk n fshat, i thash Shebs. Nuk mund ti merrje t dy, m tha ajo, duke m prqafuar. Arka q ke posht krevatit sht e ngusht pr dy burra t mdhenj. Kur po m mbylleshin syt nga gjumi mendova se Sheba kishte t drejt. Arka ishte e vogl pr dy burra, fshati ishte i vogl pr Komnent, Shqipria ishte e vogl pr shum fe dhe bota ishte edhe m e vogl pr kaq shum luftra. Doktori na tha se Sheba duhej t lindte n korrik. Ky muaj n Kret sht nj tortur. Deti qndron me jav pa asnj dallg dhe qielli t rri mbi kok si nj allm e prvluar. Megjithse i mbanim dritaret hapur, Sheba djersinte dhe mezi e rrotullonte barkun e madh n krevat. Nj dit n drek ajo filloi t brtiste nga dhimbjet dhe Tereza vrapoi t lajmronte doktorin, i cili erdhi duke dihatur nga vapa. T dy, me Terezn u futn n dhom, ndrsa mua m nxorn jasht. Nj burr n moshn time i humb emocionet e nj babai nervoz dhe e prjeton lindjen e nj fmije si nj gjysh i heshtur. Un u futa posht hijes s arrs dhe q atje dgjoja prgatitjet e doktorit dhe prplasjet e enve prej bakri q Tereza kishte sjell nga kuzhina e shtpis. Megjithse nuk kishte er, klithmat e Shebs arrinin ti lviznin gjethet e arrs. Gati nj or mbeta ashtu ngurt, ndrsa djersa m rridhte si rrshir nga trungu im i vjetr. Nuk lviza as kur nj piskam fmije zbriti deri tek un nga dritarja e hapur e dhoms. Fmija qante shtruar, duke prmbushur me korrektes detyrn e par q kishte n kt bot: t qante. Por zhurmat q vinin nga dhoma nuk pushuan. Dgjoja doktorin q thrriste fort, lvizte akoma m fort dhe shtypte shum m fort sikur donte t disiplinonte lvizjet e gjymtyrve t Shebs. Pastaj u b qetsi. Mua mu duk sikur zhurma e madhe q dgjoja kaprceu dritaren, rrshqiti npr lkurn e arrs, kaloi rrugn dhe u zhyt n det pa m folur. Pak m von pati prap nj zhurm, por kjo ishte e qara e fmijs. Ishte e vetmja zhurm q mbeti brenda n shtpi. U ngjita lart dhe trokita n der me dorn time prej gjyshi. Tereza doli me nj fmij n krah q e kishte mbshtjell me nj araf roz. sht vajz, tha. T t rroj. Po e ma, pyeta un. Tereza u kthye nga foshnja dhe uli kokn. Pas saj doli doktori, i cili m tha se Sheba kishte vdekur gjat lindjes. Gruaja jote bri nj sakrific, m tha. Ishte n nj mosh delikate.

Duke varrosur Shebn, mendoja e t gjith ata q kishin udhtuar me mua kishin vdekur dhe kjo nuk mund t ishte nj rastsi. Kishte vdekur babai q erdhi me mua deri n Stamboll, pastaj Gjergj Brankovii, me t cilin shkova deri n Vjen, m pas gruaja ime q erdhi me mua deri n fshat pr t m sjell tre djem dhe tani Sheba me t ciln erdha n Kret, te vajza ime. Me sa duket Zoti kishte vendosur q un ta vazhdoja i vetm udhtimin tim, q nuk kishte mbaruar. Sheba e dinte fundin e prralls sime. Para se t vdiste ajo kishte par vajzn e saj dhe n mes t kllapis i kishte thn Terezs: Abrahami dhe Sara tani jan bashk. Sara sht vajza q solli arrat, tha Arianit Komneni. U ushqye nnt muaj me arra n barkun e t ms dhe vazhdon ti ket qejf. Kur Sheba vdiq, un vazhdova t rrija n shtpin e Terezs. Nuk mund t lvizja nga ishulli me nj foshnj t sapolindur. Sara kishte nevoj pr nj nn, t ciln un nuk mund tia zvendsoja. Tereza gjeti nj vajz t re, e cila sapo kishte lindur dhe q pranoi ti jepte qumsht Sars nga gjiri i vet. Babai i saj ishte venecian i mbetur n Kret, ndrsa e ma greke. Vajza vinte do dit dhe ushqente Sarn. Kur ajo ikte, un e vija n gjum. Kur qante, e tundja n krah. Tereza kujdesej pr ta pastruar dhe pr ta lar gj q un nuk e msova dot. N shtator, kur era e vjeshts u kthye n Kret, e nxorm pr her t par Sarn nga shtpia. Por bota nuk i plqeu fare sime bije, e cila filloi t qante e zhgnjyer. E vura nn hijen e arrs ku u qetsua dhe fjeti shum gjat. Kur mbushi nnt muaj Sara filloi t fliste. U lidh shum me venecianen e re q i jepte sis dhe nj dit e thirri me emrin e saj. Kur u b dy vje kishte muaj q ecte npr shtpi dhe zbriti vet n oborr, shkoi tek arra dhe atje e zuri prap gjumi. Ndrkoh, un kisha nisur t mendoja pr tu kthyer n fshat. Vajza ishte rritur aq sa t prballonte udhtimin npr detet e pabes t Greqis. Fillova t prgatitem dhe n shtator zura nj anije q nisej pr Selanik. I shpjegova vajzs se do t hipnim n anijen q ajo shikonte do dit nga dritarja dhe do shkonim n nj vend shum t bukur me pyje dhe zogj. Sars kjo i plqeu dhe natn ndrronte sikur po nisej n nj prrall. Mblodha plakat tona dhe disa nga gjrat m t dashura t Shebs, mes t cilave nj ant t vogl lkure ku futa nj lodr t Sars, disa arra, si dhe ndrresa pr t. Tereza na dha nj reel me arra t njoma q ishte akoma i ngroht kur u fut n kutin e teneqes. Ia kisha premtuar Shebs, tha ajo, dhe prqafoi vajzn. Kur mora arkn e babait, e cila prej tre vjetsh rrinte posht krevatit, Sara m tha: Baba pse nuk m fut mua brenda n ark dhe kur t shkojm n pyll ta hapsh q gjith zogjt t tremben. Zogjt nuk friksohen nga kukullat, i thash. Po pse do e marrsh me vete arkn ather, vazhdoi ajo. Q kur ti t rritesh t m fussh mua ktu brenda dhe t m marrsh kudo me vete, i thash. Aaa, u llastua ime bij. Ti e do arkn pr vete prandaj nuk ma jep mua. U nism n fund t shtatorit dhe era e shtyu anijen ton ngadal npr Mesdhe deri n Selanik. Rrugs, Sara m pyeste pr peshqit, pr pllumbat, pr dallgt dhe pr ishujt e vegjl q takonim rrugs. Natn flinte pran meje duke shtrnguar nj kokrr arre nga t Krets n grushtin e saj t njom. Kur kaluam pran nj ishulli shkmbor, pam disa njerz q po laheshin n breg. Ata i gzoheshin dallgve, t cilat i ngrinin lart dhe pastaj i zhysnin aq sa Sara friksohej se mos nuk dilnin m nga deti. Nuk kan frik ata se i merr deti baba, m pyeti pa i hequr syt nga kokat e vogla q dilnin mbi dallg. Nuk kan frik sepse po bjn not, i thash. far do t thot not? Not do t thot t puthesh detin. Po ti di not, ngulmoi ime bij. Di, i thash un. Do ma msosh dhe mua notin baba? Mu kujtua peshkatari tullac i Raguzs dhe pr her t par pas katr vjetsh fshati mu duk m afr se kurr. Do ta msoj, i thash. Do ta msoj patjetr. N Selanik ndenjm dy jav. Sheba m kishte folur pr nj kushrirn e vet t afrt, t ciln e gjeta n nj dyqan librash t vjetr. Kur dgjoi pr vdekjen e Shebs dhe gjith historin ton ajo

filloi t qante. Nuk mund t ikja pa ju lajmruar, i thash dhe i tregova vendin ku e kisha varrosur n Kret. Gruaja puthi Sarn dhe ne ikm. Por vajza e kishte dgjuar gjith bisedn time duke br sikur luante me librat, posht nj tavoline t madhe me kmb hekuri. Rrugs m pyeti se kush ishte Sheba. sht mamaja jote, i thash. Po pse nuk erdhi me ne n pyll, tha vajza. Ajo n pyll sht, iu prgjigja un dhe nj lmsh mu ngjit n fyt dhe m mori frymn. Sheba sht n pyll, i thash, por asnjeri nuk e di se ku. Do pyesim zogjt dhe do ta gjejm. Po si do ta njoh un maman, tha Sara. Do ta njohsh se edhe ajo ashtu si ty, mban n dor nj kokrr arre, i thash dhe nuk fola m. Kur arrita n fshat un isha tetdhjet vje ndrsa Sara tre. Kur m pan pas katr vjetsh burra, gra dhe fmij doln npr rrugt e fshatit pr t m prshndetur. Un i flisja t gjithve, por nuk mund ti takoja dot sepse duart i kisha t zna. Me njrn dor shtrngoja Sarn q apitej e hutuar pas meje, ndrsa me dorn tjetr mbaja baban tim, i cili po kthehej n fshat pas gjysmshekulli. Askush nuk m pyeti pr arkn, por t gjith shikonin Sarn e vogl me faqe t kuqe dhe flok t zinj. sht vajza ime, i thosha un dhe njerzit qeshnin pr t mos m vn n vshtirsi, por me siguri mendonin se un po tallesha. Sara nuk kishte par ndonjher fshat dhe kur m pyeti se ku ishim i thash se kishim arritur n pyll. T nesrmen e nxora baban nga arka dhe e varrosa pran nns sime. Rrini vetm, u thash. Un po iki. Keni koh t malleni derisa t kthehem. Pastaj kalova te varri i Hans. I vura dorn sipr sikur doja ta ngrohja dhe qndrova pa lvizur pr nj koh t gjat. Pas shum vjetsh e kisha bashkuar familjen time. Pr nj jav rresht gjith fshati erdhi n shtpi pr t uruar kthimin tim. Sara rrinte n dhom bashk me mua dhe nuk i fliste askujt, megjithat t gjith e prkdhelnin dhe i jepnin sheqerka q ajo i hidhte n arkn bosh t gjyshit, t ciln un ia kisha dhn sipas premtimit. Vetm nj njeri nuk erdhi ta shikonte Sarn, Gjergji, djali im i madh. Kur i than se un u ktheva n fshat me nj vajz t vogl q e kisha lindur me nj grua tjetr, ai mori familjen dhe iku nga shtpia. Sara tani sht 15 vje, por Gjergji akoma nuk na flet.

9 Arianit Komneni pushoi, mori frym thell dhe kaloi dorn mbi mjekrn e zbardhur, sikur kishte harruar dika pa thn. Histori e bukur, por e trishtuar, i tha Ali Tepelena. Sikur ta shkruaje do dit t jets, flett do arrinin deri n Stamboll. Disa flet jan lagur dhe nuk mund t lexohen m, tha Komneni i menduar. Edhe kaq sa lexohet mjafton pr t kuptuar se nuk ke ln gj pa br n kt jet. Kam ln, u prgjigj qetsisht Arianiti. Nuk kam vrar. Ndoshta ke vrar, por nuk ma tregon mua, e shptoi Aliu. Jo, prsriti Arianiti duke e par n sy, nuk kam vrar njeri. Aliut n ato momente plaku iu duk krcnues dhe e ktheu bisedn me shaka. Ku i dihet! Ti je akoma i fort dhe jetn e ke prpara. Kt gj e di, u prgjigj Arianiti serioz. Jeta m ka msuar ti zgjidh gjrat ndryshe dhe prandaj nuk kam nevoj t vras. Po ti ke vrar, e pyeti Arianiti. Aliu nuk u zverdh nga frika, por nga mnyra se si e pyeti njeriu q kishte prball e q atij iu duk tallse. Vras kur nuk m binden, i tha duke ngritur zrin. Ke ngatrruar fshat, tha Arianiti. Ktu nuk ka burra pr t vrar. Do t thuash q fshati do t m bindet, u prpoq Aliu t kapej pas fjalve dhe syt i shndritn. Aspak, vazhdoi Arianiti i prqendruar duke e hequr velenxn e kuqe. Kjo shtje do t zgjidhet n mnyrn time. Pa vrar. Edhe ti e ke pranuar se vetm kshtu mund t zgjidhet, ndryshe do ta kishe zgjidhur duke vrar

dhe nuk do kishe ardhur t m takoje. Bukur, tha Aliu i dorzuar. Kthejini Ibrahimit t drejtat q i hoqi pleqsia dhe le ta quajm se kjo pun u zgjidh me mnyrn tnde. Arianit Komneni u mendua pak dhe filloi t fliste. Ky fshat ka pasur sherre gjithmon, por un dhe prpara meje babai im, si kryetar t pleqsis, i kemi zgjidhur me qetsi duke u prpjekur ti pajtonim njerzit. Babai m thoshte se m mir nj fshat i varfr, se nj fshat n gjak. Prandaj ka m shum se gjashtdhjet e pes vjet q ktu nuk ka vrasje. Vrasja e fundit ndodhi, kur xhaxhai i Mihalit vrau vllan e vogl t gjyshit t Ibrahimit, sepse t dy donin t martoheshin me t njjtn grua. Ndoshta un jam i vetmi q kam par nj vrasje sepse shumica nuk kishin lindur n at koh. Q hasmria t mos vazhdonte, babai vendosi q xhaxhai i Mihalit t dbohej nga fshati dhe kshtu u b. Dy familjet u qetsuan, por, me sa duket, nuk e harruan gjakun. Pr kt arsye Mihali dhe vllai i tij e tejkaluan vendimin e pleqsis dhe, si t shtyr nga hakmarrja, shkonin do nat n shtpin e Ibrahimit duke djegur kryqe. Ata gjetn ditn kur i gjith fshati ishte kundr Ibrahimit dhe e sulmuan. Por djali i Ibrahimit, Thanasi, nuk sht i but si i ati. Ai ka lindur pr t luftuar tamam si strgjyshi i tij, q ishte i egr dhe i fort dhe q nuk i bnte syri drit, arsye pr t ciln, babai e nisi n Kret n krah t vllait tim. N qoft se ai do ishte kthyer gjall nga lufta, asnj vendim pleqsie nuk do mund ta ndalonte q t mos i merrte hakun t vllait dhe un them se fshati e pati nj t mir nga kjo vdekje. Si kan rrjedhur ngjarjet kam frik se, nse kjo pun nuk mbyllet me urtsi, Thanasi mund ta vras Mihalin, jo vetm se ky i ka fyer baban, por edhe pr ti marr hakun e shtpis. Jam menduar gjith kto dit dhe prandaj nuk doja ta mblidhja pleqsin sepse mendjet aty jan ende t nxehta dhe nj vendim i shpejtuar mund t jet i pafrytshm. Nuk ta tregova kot historin time. Besoj se e ke kuptuar se gjith jetn un, ashtu si babai im, kam menduar se paqja dhe qetsia do t vinin pr ne, ditn q Islami do t zbythej n Azi duke ia ln krishterimit kt cop qiell ku ne jetojm prej shekujsh. Mirpo, kjo nuk ndodhi dhe ne duhet ta pranojm qiellin q kemi, megjithse, n m t shumtn, ai sht i mbuluar nga ret e Islamit q na e zn diellin. Bota do vazhdoj t prgjaket si m par, por un dua tia kursej fshatit kt sherr, q as perndit nuk po e zgjidhin dot. Prandaj Ibrahimi dhe ne duhet t jetojm nn t njjtin qiell. Ai le t numroj ret, ndrsa ne do presim me durim kur t dal dielli. Dua t them se kam vendosur ti krkoj pleqsis q Ibrahimin ta pranojm si mysliman n fshatin ton. Ne do ti flasim dhe do ta respektojm. Do ti japim buk dhe do ti blejm mish. Ne do ti ojm bagtit tona q ai ti shroj, do ti shkojm n shtpi pr gzime dhe do ta ftojm n dasmat tona. Fshati do ket dy varreza. Nj pr t krishtert dhe nj pr myslimant. do gj do jet si m par me prjashtim t njrs. far, tha Aliu q gjith kohn kishte pritur q plaku dinak t kishte nj kusht. Vajzat e krishtera nuk do martohen me djemt e Ibrahimit, foli prer Arianit Komneni, si nj gjykats. Ali Tepelena u prtyp, ngriti dorn dhe tha: kjo sht e padrejt. Ti po i jep bukn, por nuk po i jep gjakun. Kjo sht nj hile dhe Ibrahimi nuk mund ta pranoj. Ai mezi pret ti martoj djemt. Nuk thash q djemt e Ibrahimit t mos martohen. Ata mund t marrin gra myslimane nga fshatra t tjera dhe ti sjellin ktu dhe ne do gzojm n dasmn e tyre, u prgjigj Arianiti. Po djemt e Ibrahimit jan t krishter dhe gruaja e tij po ashtu, u kujtua Aliu q i erdhi turp nga vetja kur iu duk se po lutej, gj q nuk e kishte zakon. Megjithse djemt mund t mbeten t krishter ka do t jet n nderin e tyre, fakti q i ati sht mysliman i bn ata njlloj t padshirueshm pr vajzat e ktij fshati. Ata mund t marrin vajza t krishtera n fshatra t tjer, n qoft se ua japin. Por far ndodh jasht ktij fshati nuk varet nga un. Arianit ishte br cinik sepse e dinte q n kt loj fjalsh, Aliu ishte m i dobt se ai. Ali Tepelena e kuptoi se me marrveshjen q i kishte afruar, Arianit Komneni kishte pranuar t

shkrinte kufijt toksor dhe ata t hapsirs me myslimant, por kt lshim e kishte br pr t ndaluar do przierje t gjakut dhe fars s tij t krishter me femra apo meshkuj t fes islame. Me pak fjal, Komneni i propozonte myslimanve q tok dhe qiellin ta ndanin bashk, por jo trupin dhe shpirtin. Ai donte ta mbante t pastr qelizn e riprodhimit t racs s tij dhe mundsisht ta fuste n arkn e t atit, pr ta marr me vete kur t ikte nga kjo bot. Arianit Komneni vazhdonte luftn e Arianit Komnenit. Por me sa duket ai ndihej m i fort se binjaku i tij, q kishte lindur treqind vjet prpara. Arianiti i par kishte ln tokat dhe kalat dhe kishte ikur, ndrsa Arianiti i dyt, duke e trajtuar si kala t krishter historin dhe emrin e familjes, megjithse kishte pasur mundsi t ikte, ishte kthyer pr ta ruajtur at t paprekur deri ditn e fundit. Ja pse i kishte treguar historin e gjat t jets s vet dhe, ashtu si kishte br Sheba, me t, ai kishte br me Aliun, duke i treguar t gjith prralln, prve fundit. Ky sht i marr, mendoi Ali Tepelena. Sa t jet gjall nuk e lshon kalan e racs s vet. do shartim t nj trupi t krishter me nj trup mysliman ai do ta konsideronte nj pushtim. Por ndrkoh q ky sheh nga qielli, pushtimi ka nisur nga toka. Si nj pushtues i regjur q prpara shpats provon dredhin, Ali Tepelena mendoi se duhet t bnte edhe nj prpjekje t fundit. Ibrahimi nuk sht nj mysliman si gjith t tjert, tha. At nuk e detyroi askush t kthente fen. Shkoi vet dhe foli me imamin dhe pasi u bind vendosi. Arianit Komneni, i cili deri n at ast kishte qen i qet dhe madje, disa her i ftoht n cinizmin e tij, u prflak n fytyr si velenxa e kuqe q mbante te kmbt. Kujt i thua ti q Ibrahimin nuk e detyroi kush t bhej mysliman, iu kthye ai me nj z t fort prehistorik Ali Tepelens. Kush mund ti besoj kto dokrra? Ka treqind vjet q turqit i detyrojn shqiptart me shpat dhe me taksa q t tradhtojn krishterimin. Sa familje shqiptarsh kan paguar taksn e gjakut, devshirmen dhe i kan nisur djemt e mitur jenier n ushtrin osmane? Sa familje t tjera detyrohen sot e mot t paguajn nj t dhjetn e t korrave t tyre hara, q t mos bhen turq? Sa t tjer paguajn taksn e toks, xhizven, t ciln taksidart ua rrjepin t krishterve? A mund ta mohosh se t krishterve nuk u merret parasysh padija te kadiu mysliman? A mund ta mohosh se familjet e krishtera detyrohen t japin fmijt peng, q turqit ti besojn atyre dhe kjo quhet taksa e sinqeritetit? A mund ta mohosh se n gjith vendin, nga Shkodra deri n Elbasan, tregtart e krishter nuk lejohen t hapin dyqane n pazarin e qytetit? A mund ta mohosh ti, se fshatarve t krishter n Vlor u grabiten tokat nga bejlert mysliman? A mund ta mohosh se vajzat e krishtera detyrohen t vn ferexhen q dhjet vje ndryshe nuk i lejojn t dalin n rrug? A e di se n Berat nj grua e krishter q nuk mban pere dhe q nuk i mban duart e mbledhura kur ecn, dnohet si e prdal nga burrat mysliman? A e di ti se titujt dhe gradat i jepen vetm myslimanve, megjithse t krishtert jetojn n t njjtn perandori me ta? A e di ti se sa familje t mdha shqiptare n kto dyqind vjet u detyruan t ndrronin fen se ndryshe do ti kishin humbur gradat dhe ofiqet e tyre bashk me pronat? A e di ti se pas vdekjes s Sknderbeut Sulltan Murati nxori nj dekret q i detyronte gjith shqiptart t bheshin synet me pahir, pr t lar, sipas tij, tradhtin e Sknderbeut? A e di q para disa vitesh nj prift n Mirdit u kap dhe kur nuk pranoi t bhej mysliman u dnua me vdekje? a e di ti se turqit i japin t drejt vetes ta shajn si t duan Krishtin, por po u shave Muhamedin t djegin t gjall si bn me nj t krishter n Kor? A e di se far i ndodhi Gjergjit n Janin? Ta them un q t kuptosh se pse Ibrahimi u b mysliman. Gjergji ishte shrbtor te nj efendi i pasur. Puna e tij ishte q ti mbante t zotit ibukun dhe rrogozin e faljes. Kur i zoti shkonte n xhami t falej, Gjergji e priste te dera sepse si i krishter atij nuk i lejohej t hynte n xhami. Efendiu, q e thrriste Gjergjin Mustafa, n sy t

myslimanve t tjer, nj dit i krkoi q ta fuste n xhami. Gjergji nuk pranoi, por efendiu e futi me forc duke e krcnuar se do ta hiqte nga puna. Kur e morn vesh myslimant e tjer, u bn si t trbuar sepse e quajtn kt si fyerje ndaj Islamit. Gjergjin e burgosn dhe duke e torturuar i krkuan t bhej mysliman. Mirpo, djali nuk pranoi dhe vdiq gjat torturave. Por dhimbja e tij nuk mbaroi ktu, sepse turqit krkuan q fmijt e tij t bheshin mysliman. Por gruaja e Gjergjit nuk pranoi dhe q ti shptonte, deklaro se fmijt nuk i kishte me Gjergjin. Dhe natyrisht kopilt nuk meritojn t bhen mysliman, apo jo? kshtu shptuan fmijt e shkret q pr t ruajtur fen e tyre humbn baban, por dhe nderin e nns s paprlyer. Ja, pra, pse u b Ibrahimi mysliman. Sot, do burr i krishter jeton me frikn e Gjergjit, do grua e krishter jeton me tmerrin e gruas s Gjergjit dhe gjith fmijt tan jan t rrezikuar njlloj si fmijt e tyre. Kjo sht Shqipria myslimane. Ibrahimin e ka br mysliman ankthi se nj dit do ti merrnin tokn, pastaj se do tia nisnin fmijt ushtar dhe pastaj se do tia vishnin gruan me ferexhe. E megjithat asgj nuk e justifikon at. Gjith sa t thash mund t harroheshin, n qoft se do ishin raste t veuara. Por e keqja sht se islamizimi sht kthyer n detyrim n Perandorin Osmane. Kjo nisi q n vitin 638 me kushtetutn q Kalifi Omar i dha qytetarve jomysliman t Jerusalemit dhe q sot sht kthyer n themel t rendit t ri islamik q po vendoset me dhun. Ja se far thoshte qitapi i tij: Arianiti zgjati dorn dhe mori nj libr t verdh dhe t holl, q ishte aty afr bashk me disa libra t tjer n prmasa t ndryshme, por q deri n at ast Aliu nuk i kishte vn re. Po t ishin arm do ta kisha pikasur m shpejt, mendoi dhe u prqendrua te plaku q kishte nisur t lexonte normn myslimane t Omarit. T krishtert nuk duhet t ndrtojn kisha n territor mysliman. T krishtert duhet ti mbajn dyert hapur pr myslimant dhe ti strehojn ata falas n shtpi deri n tri dit. T krishtert duhet tu lirojn vendin myslimanve kur kta jan t pranishm. Ata nuk duhet t mbajn rroba apo zbukurime t ngjashme me ato t myslimanve. Ata nuk duhet t prdorin emra mysliman. Ata nuk duhet t ecin mbi kuaj me shal dhe me kapistr. Nuk duhet t mbajn shpata, shigjeta, harqe apo arm t tjera. Nuk duhet t mbajn kurr n gisht nj unaz me gur t muar. Nuk duhet t shesin ver dhe t mos e pin at n mexhlis. Nuk duhet t blejn shtpi n lagjet e myslimanve. Nuk duhet ti varrosin t vdekurit n varrezat myslimane. T krishtert nuk duhet t ankohen kur kan fatkeqsi apo t derdhi lot kur u vdesin t afrmit. Ata duhet t rrin n kmb kur i paguajn taksat, ndrsa taksidari duhet t rrij ulur. Rruga e lagjes s t krishterit duhet t jet e ngusht. I krishteri duhet t bj nj shenj n dern e shtpis, n mnyr q njerzit ta njohin dhe t mos luten pr t. Kalifi nuk u mjaftua me kaq, por ai i dha t drejt do myslimani q t vriste t krishterin q sipas tij i kishte shkelur kto rregulla. Pse nuk bhesh nj dit i krishter q ta shijosh parajsn e Kalifit, Omar? Nejse, ti nuk ke kaq shum shije. Por m thuaj a e kupton tani se pse u b Ibrahimi mysliman? Arianit Komneni kishte folur gjat dhe zri i ishte ngjitur. Fyti i tij digjte si nj muskul i zhveshur nga lkura. Gjat atyre orve, Aliu kishte par sesi ai ishte shndrruar nga nj luan i plakur q ushqehet me kujtimet e gjuetive t veta n nj tigr t plagosur q sht gati t prdor thonjt pr t mbrojtur t vegjlit e vet. Duke folur, Arianiti kishte nxjerr nga posht velenxs edhe dorn tjetr dhe Ali Tepelena pa unazn e Halil Patrons q ia shtypte rrudhat mbi lkurn e gishtit. Sot, gjrat nuk jan si thua ti, tha Aliu. Ndoshta myslimant kan m shum t drejta, por t krishtert e kan rrzuar prej vitesh kodin e vjetr t Kalifit. Omari ka nj mij vjet q ka vdekur,

por ai jeton n frikn tnde. Pr m tepr ti ke marr rregullat e tij dhe i prdor tani kundr myslimanve. Je nj mij vjet prapa, Arianit. Po t ishte kshtu, ti nuk do rrije dot ulur n pranin time, tha Arianiti dhe u ngrit n kmb si pr t thn se biseda kishte mbaruar. Ali Tepelena u drejtua nga dera pa i dhn dorn. Kur doli n oborr pa nj ark t vogl n t ciln si n nj arkivol, shtrihej nj kukull me flok t bardha q atij iu duk si Arianit Komneni. I ka ardhur dita, mendoi. Kishte zbardhur, por qielli nuk ishte i pastr. Dielli ishte fshehur pas nj reje dhe dukej sikur kishte turp t dilte. 10 Kur arriti n shtpi, gjeti Ibrahimin q po e shikonte sikur priste ndonj lajm. Do t ti kthejn t gjitha, foli Aliu. Do t t respektojn, do t japin buk dhe vend pr varr. Do blejn dhe mish nga kafsht e tua, por me nj kusht. Nuk pranojn q vajzat e tyre t martohen me djemt e tu. Ibrahimi donte t thoshte dika q Aliut iu duk si nj pranim, por nuk e la t vazhdonte dhe i tha se do flisnin kur t zgjohej. Ali Tepelena fjeti shum dhe pa nj ndrr t gjat n t ciln, Arianiti ecte npr Stamboll dhe me nj dor mbante arkn e t atit dhe me tjetrn shtrngonte nga flokt kokn e tij t verdh, q ua tregonte kalimtarve. Ndrsa ai vet shtiste npr Janin, pa kok, kurse Thanasi, djali i Ibrahimit, e mbante pr dore dhe i tregonte rrugn. U zgjua i lodhur dhe doli n oborr ku Thanasi po krihte jelet e kalit. Hajde t t msoj kalin, i tha djalit dhe e mori pr dore, si n ndrrn e tij. Thanasi ishte dhjet vjet m i ri se Aliu, por nga shtati vinte i gjat dhe duart e tij t njoma e mbani kalin fort. Kur u lodhn, u shtrin t dy pran e pran posht hijes s nj molle t egr dhe Aliut iu faneps fytyra e djalit q kishte dashur ta puthte, kur ishte n fshat. far t tha Arianiti, e pyeti Thanasi. M tha q ti nuk do martohesh me vajz t fshatit. Thanasi qeshi dhe Aliut iu duk sikur djalit i kishte plqyer ky vendim, a thua se e kishte shptuar nga nj detyrim. Un nuk dua t martohem. Dua t luftoj, tha Thanasi. As Sara nuk do t martohet. Ajo thot se martesa t pengon t luash. Ti luan me Sarn, e pyeti Aliu. Thanasi i tha po dhe i tregoi se kur ata loznin, Arianiti rrinte n oborr dhe lexonte libra t vjetr. Kur ai e kishte pyetur nj her Sarn se far kishte n ato libra, ajo i kishte thn se babai aty lexonte se si do ishte fshati pas njqind vjetsh. Un i besoj Arianitit, tha djali, sepse ai i ka lexuar t gjitha ato q ndodhin. Njher ai m tha se nj dit do t vinte nj djal trim hipur mbi kal, dhe do m merrte me vete n luft, si mori vllai i Arianitit strgjyshin tim n Kret. Kur e pyeta se si do vdes, ai m tha se kt e kisha n dor vet dhe librat nuk mund ta shkruanin. Aliu ngriti kokn lart pr t fshehur syt e tij t habitur nga Thanasi. Dy moll t egra q ushqeheshin nga e njjta deg, rrinin ngjitur sikur nuk donin t ndaheshin. Po ti ndaje, secila do vyshkej n vetmi. N drek u kthyen n shtpi. Ibrahimi ishte n oborr bashk me nj burr q Aliu nuk e njihte. Burri kishte nj mjekr t dendur, por t shkurtr dhe t zez dhe nj trup mesatar. Dorn e kishte shum t ftoht dhe Aliu u pendua q ia dha t vetn. sht Gjergj Komneni, i tha Ibrahimi, ka ardhur t bisedoj dika me ty. U futn brenda, por burri rrinte i heshtur si nj mur. Prse doje t m takoje, e pyeti Aliu. Pr tokat e mia, tha Gjergji. Ky fshat sht ngritur nga strgjyshi im. Kur ai erdhi ktu kjo tok nuk i prkiste askujt. Atij i plqeu ky vend sepse ka uj dhe nuk sht shum larg qytetit. Pjesn m t madhe t toks e mbajti pr vete dhe pjesn tjetr ia ndau n mnyr t barabart burrave q erdhn bashk me t nga bregdeti. Kur turqit bn regjistrimin, pas vitit 1600, familja ime e pagoi rregullisht taksn e toks. Por tani kam dgjuar se turqit kan filluar ti marrin tokat dhe

tia japin bejlerve dhe pashallarve t rinj q ndihmuan me ushtar dhe para npr luftrat e shumta. N shum fshatra t tjer shqiptarve iu jan marr tokat dhe ata punojn si hyzmeqar n tokat e tyre. Kam dgjuar se ti je bej n Tepelen dhe se ke krushqi me Pashallart e Delvins dhe t Beratit. Un dua t m ndihmosh q mos ma marrin tokn. Nuk kam pasuri tjetr dhe jam gati t bj do gj q mos humb at q kam. Gjergj Komneni pushoi dhe ngriti kokn n pritje t Ali Tepelens. Dukej i qet dhe nuk i lvizte asnj muskul. Nuk i ngjan fare t atit nga fytyra, por prpiqet ta imitoj n burrri, mendoi Aliu. Babai yt nuk e kishte fare kt shqetsim, i tha ai Gjergjit. Ai m foli pr pun t tjera. E ke takuar tim at, pyeti Gjergj Komneni si i zn n befasi. Deri sot n t gdhir isha n shtpin e tij, tha Aliu. E far t tha? Biseduam pr shum gjra. Pleqsia e ka ndshkuar Ibrahimin meq u b mysliman dhe un shkova ti krkoj q ai vendim t ndryshoj. Por ai m foli pr udhtimet e tij t shpeshta si dhe pr historin e Komnenve q nga koha e Sknderbeut. M tregoi dhe pr historin e familjes suaj, pr vllan e vrar n Kret, pr t atin dhe pr gjith fmijt e tij. M tha q ti nuk i flet q kur ai u kthye n fshat me vajzn e tij, q nuk sht vajza e nns tnde. Gjergj Komneni lvizi kokn dhe syt i shklqyen mbi ballin e tij t errt. T ka gnjyer, tha. Un nuk flisja me t edhe prpara se t lindte Sara. Q para vdekjes s nns. Ai m ka martuar me motrn e vet, por un kt e mora vesh shum von. Aliu u habit, por nuk e ndrpreu. Gjyshi im jetonte me iden se familja jon, si deg e Komnenve bizantin, duhet t merrte pjes n fitoret e t krishterve mbi turqit. Ai nisi djalin e vet t madh bashk me dhjet burra t tjer nga fshati n luftn e Krets, por asnjri nuk u kthye i gjall. Mes tyre ishte dhe nj bur, i cili la n shtpi gruan dhe vajzn e tij t vogl. Pas disa kohsh, nna e ksaj vajze vdiq dhe ajo mbeti e vetme. Vajza ishte pes vje dhe nuk kishte kush kujdesej pr t. Gjyshi e mori n shtpi, n nderim t babait t vrar n luft dhe vajza u rrit atje. Kur u b pr tu martuar e krkuan njkohsisht dy djem nga fshati. Kta ishin xhaxhai i Mihalit dhe vllai i gjyshit t Ibrahimit, i cili gjithashtu ishte vrar n Kret. I takonte gjyshit tim t vendoste se kujt do tia jepte dorn e vajzs. Dy djemt pritn nj koh t gjat, por gjyshi e shtynte nga viti n vit vendimin, por asnjri nga djemt nuk hoqi dor, prkundrazi rivaliteti i bri edhe m krkues. Tani m shum se dashuri ishte nj gar mes t dyve. Dikur n fshat u hap fjala se njri nga dy djemt futej natn n dhomn e vajzs, por askush nuk e dinte se cili ishte nga kta t dy. Fjalt i bn xheloz t dy djemt sepse secili mendonte se tjetri po i vidhte t dashurn me pabesi. Nj dit, dy djemt u ndeshn dhe xhaxhai i Mihalit e vrau vllan e vogl t gjyshit t Ibrahimit. Dy familjet u bn gati pr gjakmarrje, por gjyshi, si kryetar i pleqsis ndrhyri dhe i bindi q sherri t mbyllej dhe xhaxhai i Mihalit t dbohej nga fshati pr mos shkelur m kurr ktu. Familjet ran dakord dhe xhaxhai i Mihalit u largua duke qar, por njkohsisht i lumtur q iu kursye jeta. Ishte viti 1704. disa jav pas ikjes s xhaxhait t Mihalit, gjyshi vendosi t shkonte n Stamboll ku mori me vete dhe baban tim q ishte djali m i vogl. Pas shtat muajsh, vajza lindi nj vajz. Ajo nuk e tregoi kurr se me k e kishte pasur fmijn dhe pr shkak t historis s saj t dhimbshme, fshati e mbylli njrin sy. Gjyshja ime e mbajti n shtpi foshnjn ashtu si e kishte br me nnn e saj. Gjyshi vdiq n Stamboll dhe babai u kthye n vitin 1709, dhe pak m von linda un. Q kur fillova t kuptoj u lidha me Kostandinn jetime q ishte pes vjet m e madhe se un. Ajo m mbante pas dhe un nuk i ndahesha. Kur u rritm, t dy e kuptuam se nuk mund t ndaheshim m. U dashuruam dhe vendosm t martohemi. Nna ime nuk donte, por un i thash se n qoft se do m ndalonin t martohesha me Kostandinn do ikja bashk me t nga fshati dhe nuk do shkelja m kurr ktu. Pr gjasht muaj babai nuk m foli, ndrsa un prisja miratimin e tij pr tu martuar. Nj dit e nxora Kostandinn jasht fshatit dhe e zhvirgjrova n pyll. Kur nna e mori vesh, i tha babait dhe ky e lejoi martesn ton. Ato vite babai pothuajse

nuk ishte n shtpi sepse merrej me tregtin e letrs. Vllezrit e mi po ashtu kishin ikur, njri n Voskopoj dhe tjetri pas babait. Un mbeta me nnn, t ciln e doja shum. Para se t vdiste e pyeta se pse nuk kishte dashur q un t martohesha me Kostandinn dhe ajo m tregoi pr dyshimet e saj pr t cilat tani jam bindur edhe un. Kostandina lindi me sy jeshil, por t till nuk i kishte pasur as nna e saj jetime dhe asnjri prej dy djemve q ishin dashuruar me t. Sy jeshil n fshat kishte vetm gjyshi im dhe asnj burr tjetr. Kur fillova t interesohem, i shtyr nga dyshimet e mia prvluese, msova se xhaxhai i Mihalit, megjithse ishte martuar dy her, nuk kishte pasur fmij. Vllai i gjyshit t Ibrahimit, kishte qen i shkurtr dhe e shkurtr kishte qen edhe nna e Kostandins, ndrsa kjo u b e gjat dhe kockmadhe. Duke e ndjekur nga pas kt ngjarje, kuptova se pse im gjysh nuk kishte dashur tia jepte askujt pr grua, nnn e Kostandins. Ai, me sa duket, e kishte dashur jetimen. Kur ajo u mbars, duke mos pasur mundsi t dshtonte fmijn, sepse kshtu do t merrej vesh, si dhe pr t mbuluar gjurmt e mkatit t vet, duhet t ket qen gjyshi im q hapi fjalt se njri nga djemt e vizitonte t dashurn natn. Nuk e di a sht penduar n fund t jets pr kt krim. Nna e Kostandins vdiq pas gjyshes sime dhe e mori t vrtetn me vete n varr. Babai nuk foli kurr me njeri pr kt gj. Ai nuk foli as me nnn time, por un jam i sigurt se ai e ka kuptuar t vrtetn dhe prandaj hezitoi ta miratonte dasmn time. Ndoshta, po t m kishte thn se Kostandina ishte halla ime un nuk do dashurohesha me t, por pr kt nuk jam shum i bindur. Edhe ime bij, Hana, i ka syt jeshil si nna e saj dhe si askush tjetr n fshat. Tani ajo sht martuar me Vasilin, vllan e Ibrahimit dhe akoma nuk kan fmij. Gjergj Komneni pushoi. Fytyra tregonte pamjen e nj njeriu t liruar Aliu nuk e shikonte dot n sy, por duke lidhur ngjarjet mendonte se si n kt fshat t vogl ishte prsritur historia e bots. Dhe akoma nuk ka mbaruar, tha me vete dhe iu kujtua Arianiti q prpara disa orsh i kishte thn, se disa flet nga historia e tij ishin lagur dhe nuk mund t lexoheshin. E ka lexuar Gjergji, mendoi dhe duke iu drejtuar e pyeti se kush e dinte tjetr t vrtetn. Un, Kostandina dhe im at. Po pse ma tregove mua? Nuk erdha t t them kt gj, por kur m the se im at t kishte treguar historin e familjes e ndjeva se duhej ta plotsoja gnjeshtrn e tij. Ti je kalimtar n kt fshat dhe nuk ke koh tia tregosh njeriu. Tani q m njeh si jam mendoj se do t m ndihmosh t mos humb tokat q m takojn. Prpara se t jen t tuat ato jan tokat e babait tnd, tha Aliu. Duhet tia krkosh atij jo mua. Gjergj Komneni u errsua, por nuk e dha veten. Pas atyre q kishte dgjuar, Aliu e kuptoi se sa m shum e shtynte drejt t atit, aq m i egr bhej i biri. Nuk ishte hera e par q e bnte kt loj me njerz nevojtar si Gjergj Komneni. Nuk kam ndr mend ti flas tim ati derisa t vdes, tha Gjergji. Dhe n qoft se un nuk pajtohem me t, t gjitha pasurit ai do tia lr Sars. Im at sht njeriu m dinak q mund t njohsh dhe duke e ditur se toka sht gjithka q kam, m mban t lidhur me kt krcnim. Ather bj nj djal dhe martoje me Sarn, q t trashgosh tokat, u tall Aliu. Gjergj Komneni u ua n kmb dhe mjekra e tij e shkurtr filloi t dridhej aq sa Aliut iu kujtua trbimi i t atit nj nat m par. Un nuk jam Arianit Komneni q marton djalin me motrn e vet. Jetojm nn t njjtin qiell dhe do jemi mbi t njjtn tok edhe pr pak koh. por mkati i tij nuk ka Zot dhe Zoti im nuk i fal mkatet e tij. Duke u dridhur n kmb, Gjergj Komneni pshtyu prtok, por Aliu ia bri me dor si pr ti thn se ishte nj shaka dhe u prpoq ta qetsonte. N qoft se nuk pranon ti trashgosh tokat nga dora e babait tnd ather un besoj se ke vetm nj rrug, foli Aliu prer dhe seriozisht. Po t dgjoj, tha Gjergji dhe ia nguli syt. Ndiq rrugn e Ibrahimit dhe bhu mysliman, i tha duke menduar, se Gjergj Arianiti do t trbohej m keq dhe do zhdukej duke shar. Por Gjergji nuk lvizi nga vendi dhe nuk i ndau syt nga t tijat sikur donte t lexonte fundin e fjalis q kishte dgjuar. Nse bhem mysliman a do

mi japin turqit tokat e mia, e pyeti me qetsi. Pa dyshim. Turqve do tu vinte mir q nj djal i nj dere t madhe t krishter merr fen e tyre, pa ia krkuar kush. Un do ti bind se tokat e Komnenve t takojn ty dhe askujt tjetr. Do t m besojn po tu them se kur yt at dhe vllezrit e tu ikn nga fshati, ti i punove tokat e tyre pr gjith kto vjet dhe duke qen se familja juaj ka drejtuar gjithmon fshatin mund t t bjn bej. N qoft se ti m jep fjaln se do m ndihmosh e pranoj. N qoft se nuk ka rrug tjetr pr tu shkputur nga im at e pranoj dy her. N qoft se Zoti im i ri nuk i fal mkatet q fal Zoti i tim ati, e pranoj tri her, tha Gjergj Komneni sikur po betohej dhe syt q iu lagn, iu than prap, n ast. Aliu iu afrua, e puthi n dy faqet dhe doli jasht. Thirri nj nga trimat e tij, it ha dika q Gjergji nuk e dgjoi dhe hyri prap brenda n shtpi. Nisu tani, i tha. Imami do t t pres. Thuaj q t kam drguar un. Gjergj Komneni i dha dorn dhe u nis. Ftohtsia e asaj dore e prclloi Ali Tepelenn. Pasi i tregoi Ibrahimit bisedn me Gjergjin dhe Arianit Komnenin, Aliu u shtri t flinte hert dhe ndrra e nj nate m par iu prsrit. Kur u zgjua, pa Gjergj Komnenin q bashk me Ibrahimin ishin ulur n oborr duke ngrn hurma. Gjergji dukej si nj njeri tjetr. Ishte m i zbutur, por dora e tij ishte njlloj e ftoht. Si ta vun emrin, e pyeti Aliu. Ismail, tha ai, Ismail Abdullahu. Po pse pranove t bhesh Abdulla, o budalla, e ngacmoi Ibrahimi duke i treguar se si e kishte refuzuar t njjtin mbiemr. Nuk ka nevoj ta ndrrosh mbiemrin, qeshi Aliu. Do quhesh Ismail Bej Komneni. sht m bukur. Kur Arianit Komneni msoi se i biri ishte br mysliman, mbylli dern e shtpis dhe thirri Sarn. Dy dit ata nuk doln nga shtpia. Ditn e tret, duke u mbshtetur n nj shkop me gunga, bashk me Sarn, q mbante arkn e mbushur me libra, shkuan te shtpia e Hans. Pavarsisht nga marrdhniet mes babait dhe tij, Hana gjithmon e kishte adhuruar gjyshin e saj. Hapi dern dhe Arianit Komneni iu duk si nj profet q ishte nisur pr t vdekur. Duhet t iki Han, tha ai. Zoti nuk ka dashur q Abrahami dhe Ismaili t rrin n nj fshat. Sara e di ku po shkoj dhe kupton se nuk mund t vij me mua atje ku do shkoj. Sara do rrij ktu me ty. Martoje me nj njeri t mir, por vetm n qoft se ajo e pranon. I puthi t dyja dhe u nis. Hana qau, ndrsa halla e saj, Sara, filloi t lexonte. At dit, nj er e kuqe shkrettire e dogji fshatin. Njerzit u mbylln brenda dhe nuk e pan se nga iku Arianit Komneni. Pleqsia nuk u mblodh m dhe t gjitha vendimet q kishte marr u harruan. Ibrahimi e liroi Mihalin e Zoics dhe ky, pasi hngri, fjeti tri dit. Ali Tepelena ishte nisur pr n Janin duke marr Thanasin me vete. 11 Kur u b mysliman, Ibrahimi kishte katr djem. Thanasi q ishte m i madhi, ishte 15 vjet, ndrsa m i vogli ishte 15 muaj. E shoqja nuk pranoi t ndrronte fen dhe as tia ndryshonte emrat t bijve apo ti bnte ata synet. Kshtu q djemt vazhduan t thirreshin me emrat e pagzimit Thanas, Petro, Jani dhe Niko. Kur imami erdhi n fshat pr bajramin e par dhe dgjoi emrat e djemve, e pyeti: Sa mysliman ka kjo familje e krishter Ibrahim? Megjithse ai i tha se i kishte br nj premtim t shoqes dhe nuk mund ta thyente, imami nuk u bind. N bajramin e dyt, imami ia prsriti pyetjen dhe Ibrahimi i dha t njjtn prgjigje. Por imami u nxeh dhe pr ta vn n sedr i tha se kjo ishte hera e fundit q vinte n nj shtpi, t ciln e komandonte nj grua dhe jo nj burr. Pas ramazanit t tij t dyt, gruaja mbeti shtatzn. Mrekulli, i tha ai, do lindsh nj mysliman. Ajo i kujtoi premtimin, por ai i tha se premtimi ishte dhn pr t gjith

fmijt q kishin lindur para se ai t bhej mysliman, ndrsa pr t palindurit, ai nuk ishte n fuqi. Pes dit e pes net e shoqja as piu, as hngri. Grat q e vizitonin i than se ajo ishte dobsuar dhe kjo nuk i bnte mir, madje mund ti rrezikonte jetn. Ditn e gjasht ai drgoi n qytet Vasilin q t thrriste priftin. far ti them, it ha Vasili, ti e di q ai nuk t do. Thuaji se duhet t vij patjetr pr ti shptuar jetn nj gruaje t krishter. N qoft se nuk vjen kjo do t vdes, kshtu thuaji. Prifti erdhi t nesrmen dhe ai i tha: Imzot un u bra mysliman, por gruaja dhe katr djemt e mi mbetn t krishter. Tani ajo sht rnd prap. Un i thash q fmija q do t lind do t jet mysliman, si babai i vet. Por ajo nuk pranon dhe ka shtat dit q nuk fut gj n goj dhe un nuk duroj dot q t vdes bashk me fmijn tim n bark. Fol me t dhe i thuaj q un i dua njlloj fmijt e mi qofshin t krishter apo mysliman. Por nuk mund t pranoj q t jemi i vetmi mysliman n nj familje t krishter. Fol me t dhe m ndihmo, u lut Ibrahimi. Prifti u ngrit dhe u fut n shtpi. Nuk kaloi shum dhe doli. Rasa e tij e zez nuk shquhej fare natn. Ai e kuptoi q prifti po afrohej, vetm kur nj duhm e rnd prej njeriu q ka ngrn me tepric, ia bllokoi hundt. Ajo do vazhdoj t mos haj dhe t mos pij n qoft se ti nuk bn nj zotim t ri, tha prifti. Jam gati, tha Ibrahimi. Do mbaj do premtim si kam br deri m sot. Prifti ngriti kokn dhe tha: Gruaja jote do vazhdoj t jetoj si e krishter. Katr djemt e tu po ashtu. Ata do t shkojn n kish, do ngjyejn vez pashke dhe do han mish derri. Askush nuk do ti shtrngoj ata t ndryshojn fen dhe nse dikush tenton, ti do ta ndalosh. Ti duhet ti duash njlloj fmijt q ke apo ata q do lindin. Pasuria jote do t ndahet n barazi mes djemve t krishter dhe mysliman. Gruaja jote do ti respektoj pa u ankuar t gjitha detyrimet q Islami t ngarkon ty qofshin n ushqim, n udhtim, n ramazan apo n shtrat. Por ajo nuk detyrohet t mbaj ferexhe apo t ndaj shtratin me gra t tjera. Fmijt q do lindin pas ktij zotimi do t jen mysliman, si ai ati, nse jan djem dhe t krishtera si e ma nse jan vajza. Prifti uli kokn dhe shtoi: kaq krkon q t mos vdes. Atij i ishin mbushur syt. Kurr n jetn e vet nuk kishte prjetuar nj solemnitet t till. Gjat gjith ktyre viteve, duke u marr me kafsht dhe Islamin, nuk kishte kuptuar dot se e shoqja kishte fituar pjekurin pr tia disiplinuar jetn njlloj si nj institucion, si kadiu, si imami apo si Arianit Komneni n kohn kur ishte kryetar i pleqsis. E shoqja kishte vendosur barazi mes dy feve nn nj ati, gj q profett, bashk me gjith t urtt e t fortt e bots, nuk ia kishin arritur dot akoma. Ajo e dinte sa e vuante ai q asnj nga djemt nuk e kishte ndjekur n Islam. Edhe djemt ndiheshin keq kur fshati i thrriste: Thanasi i Ans, apo Nikoja i Ans. E si mund ti quanin ndryshe: Thanasi i Ibrahimit? Shpesh atij i dukej vetja si nj deve q ushqehet me vez pashke. Po mendonte pr t gjitha kto, kur prifti e prmendi. Nuk m the a e pranon zotimin? E pse jo, tha ai qetsisht. Q sot nuk do jem myslimani i vetm n familjen time. N majin e vitit 1771 lindi nj djal q ai e quajti Muhamed, me emrin e profetit t tij. Muhamedi lindi synet dhe gjith fshati u shkul pr t par kt udi. Natyrisht q kshtu do t ndodhte, thoshte Ibrahimi duke mbajtur djalin e zhveshur n krah. Muhamedi sht myslimani i par i vrtet n kt fshat dhe nuk mund t pranonte t bhej synet nga nj baba q ka lindur i krishter. Dy vjet pas Muhamedit lindi nj djal tjetr q Ibrahimi e quajti Ali, pr nder t Ali Tepelens, ndrsa katr pas tij, u lind Ademi, q megjithse ishte djali i shtat i Ibrahimit, mori emrin e njeriut t par, Adamit, si i kishte treguar imami. Bashk me fmijt u shtuan dhe kafsht. Pas kafshve edhe parat. Ai e zgjeroi shtpin nga prapa dhe ndrtoi nj dhom t madhe gjumi pr vete dhe gruan. Oborrin e zhveshur e mbolli me moll, ndrsa pran dritares s dhoms s re mbolli nj arr. Kur ne t plakemi arra do jet

fmij, kur ne t vdesim ajo do jet br grua dhe do mbushet me kokrra, i tha Ibrahimi s shoqes. Rrugn prpara shtpis e shtroi me gur kalldrmi t bardh duke i varrosur nj her e mir gropat q kishin ln kryqet e djegur. I nxori t gjitha kafsht nga shtpia dhe ndrtoi nj stall t madhe me kallama dhe qerpi jasht fshatit. Smundjet ngjitse n kafsh u prhapn shum ato vite, por vetm Ibrahimi dukej i knaqur. Atij i vinin me dhjetra kuaj, lop, dhi e dele n jav pr t kuruar dhe fshati dukej shum m i madh, sa her q tufat e kafshve t shruara parakalonin npr rrugt e tij, si ushtri. Asnj ushtri tjetr, q kishte kaluar n fshat, nuk kishte qen m paqsore. 12 Kur Ibrahimi mbushi 50 vje n fshat ra kolera. N qershor, disa ushtar turq q vinin nga larg pr t shkuar n Janin, ndaluan disa or pr tu lodhur. Ata u lan dhe pin uj, duke futur gojt e etura n ezmat prej guri q kishte ngritur Arianit Komneni, n mes t fshatit. Njri prej tyre e kishte sjell smundjen nga shkrettira dhe pa e ditur ia kaloi ezms s Arianitit. Nj djali t vogl, q lagu buzt atje, iu fry barku si kacek dhe ethet e padurueshme ia shkatrruan syt dhe vesht derisa vdiq. Tek e njjta ezm ishte freskuar edhe Vasili, i cili duke brtitur nga dhimbjet i krkoi Hans q ta mbshtillte me batanije dhe ta digjte t gjall, pr t mbytur mikrobin. Por Hana nuk pranoi dhe Vasili doli n oborr dhe u ngul mbi nj sfurk. Pas tij dha shpirt mbesa e vogl e Mihalit dhe e Zoics, e cila nuk vuajti gjat, por vdiq n gjum e mbuluar me t vjellat e veta. Pas saj u shuan me radh kuanta e vllait t Mihalit dhe vet Zoica. Ashtu si Mihali prpara njmbdhjet vjetsh, kolera kaprceu gardhin q ndante dy oborret dhe hyri n shtpin e Ibrahimit. Ibrahimi luftoi pr shum dit duke prdorur gjith dijen q kishte msuar nga smundjet e kafshve t tij dhe pr pak koh e zbuti kolern. Por nj nat, pabesisht, kolera u zgjua m e uritur se n fillim dhe, para se t linte shtpin e Ibrahimit, mori me vete Ademin trevjear dhe Ann. Ibrahimi bashk me djemt formuan nj vig me drur, e veshn gruan me rroba t bardha dhe i bn nj shtitje npr fshatin e smur, prpara se ta varrosnin n varrezat e t krishterve. Pastaj morn Ademin e vogl, q nuk kishte nevoj pr vig, dhe e varrosn n nj vend tjetr jasht fshatit, aty ku, q nga koh e Arianitit, ishte caktuar varreza e myslimanve. Ademi shkoi i pari n at varrez si kishte ardhur i pari n jet Adami, q i kishte dhn emrin. Pas tij vdiq Ismail Komneni q kur e kuptoi se nuk kishte shptim shkoi tek e bija Hana dhe pa i dhn dorn nga frika e kolers, tha se ia linte asaj gjith tokat trashgim. Hana e ndoqi nga pas t atin dhe pa sesi ai shkoi n pyll dhe aty ku ishte bashkuar me gruan e tij, duke u dridhur nga t ftohtt, hapi nj grop t cekt dhe u fut brenda. Hana nuk duroi dot dhe nxitoi ta mbulonte. Pr tre muaj fshati i ngjau nj spitali lufte. Dyert e shtpive rrinin hapur, rrugt mbetn t papastruara, t smurt dergjeshin npr oborre, varrezat ishin mbushur me gropa bosh q njerzit i bnin gati pr vete dhe t afrmit, ezmat e rrugve u mbylln, ndrsa uji i pakt nuk prdorej pa u zier n zjarr. Qent, macet dhe minjt e ngordhur shtriheshin t lir n diell pr t ushqyer mizat e pangopura. Turqit e mbylln fshatin n karantin, si n nj ark dhe askush nuk hyri dhe nuk doli edhe tre muaj pas kolers. Kur filluan t mbarojn ushqimet, t afrm dhe krushq t fshatrave fqinj i linin ato n nj vend t caktuar gjysm ore larg n kmb ku, pasi ata iknin, shkonte i merrte Petro, djali i Ibrahimit dhe Aleksi, djali i Mihalit. Ushqimet ndaheshin me racion nga Mihali, q

duke qen m i moshuari n fshat, mori rolin e kryetarit t pleqsis pas vdekjes s Ismail Komnenit, ndrsa ilaet jepeshin vetm me urdhr t Ibrahimit q ishte br doktori i fshatit. Karantinn e au vetm Thanasi, i cili nuk ishte par n fshat q kur kishte ikur me Ali Tepelenn. Ai bri kryqin mbi varrin e s ms, por nuk shkoi te varrezat myslimane dhe tha q m mir q nuk e kishte njohur Ademin, se do qante. Thanasi organizoi nj grup djemsh me Petron, Aleksin dhe disa t tjer dhe iu vu puns pr t pastruar fshatin. Larguan kufomat e qenve dhe maceve nga rrugt, vun regjim pr prdorimin e ezmave dhe hapn disa gropa t mdha n t cilat groposn me dhjetra kok bagti t ngordhura. Thanasi e rregulloi vet kambann e kishs q dukej sikur ishte ndryshkur nga kolera dhe filloi ta tundte pas do vdekjeje. Ibrahimi i rrinte te koka t smurve duke u br lavazh me aj mali dhe raki. Pas dy muajsh, kolera ishte dobsuar, por nuk ishte zhdukur. Nuk kishte asnj familje pa nj apo dy t vdekur dhe ata q mbetn gjall ishin aq sa burrat dhe grat q themeluan fshatin dyqind vjet m par, me n krye strgjyshin e Arianit Komnenit. Ibrahimi i tha Thanasit se nse vazhdonte kshtu, fshati do t shuhej ngadal pr disa muaj. Nuk e besoj, i tha i biri, ky sht nj mallkim i shkurtr, por po t ishte Arianiti gjall do t na e thoshte si mbaron kjo histori. T nesrmen q pa gdhir, Thanasi shkoi t takonte Sarn dhe i tha t krkonte npr librat e t atit se far shkruhej pr kolern. I kam par, tha Sara dhe i tregoi me dhjetra raste kolerash q kishin shfarosur mysliman dhe t krishter n t gjitha qytetet dhe fshatrat e Mesdheut. Kolera sht si era, tha Sara. T kap n gjum, e shton vrullin pr t mbyllur nga frika n shtpi, spastron do gj q gjen n rrug, pastaj futet tinz npr oxhaqe, shuan zjarrin dhe ikn. Duhet t presim edhe pak, sa t ndizen oxhaqet, tha ajo. Edhe sa njerz do vdesin, e pyeti Thanasi i zhgnjyer nga mnyra poetike me t ciln vajza prshkroi tekat e smundjes. Nuk e di, tha Sara, babai e mori me vete librin e vdekjeve. Pas disa ditsh, qielli u nxi dhe nj dbor e zez e mbuloi nj pllmb fshatin. Por ishte fundi i shtatorit dhe dbora e parakohshme nuk mbajti gjat. Kur rrugt u hapn, Ibrahimi i kontrolloi nj pr nj t gjitha shtpit q i kishin ndezur oxhaqet pr tu ngrohur, por askund nuk pa shenj kolere. T smurve u ishin skuqur faqet e zbehta dhe barqet me lngje u ishin shfryr. U kthye n shtpi i gzuar dhe pran arrs s vogl pa Thanasin dhe Sarn q bisedonin n kmb. M duket se shptuam, tha dhe u fut brenda. Sara ishte rritur dhe grsheti i zi i dukej m i vogl. Thanasi po i tregonte sesi kishte jetuar mbi kal, pr dhjet vjet duke ndjekur Ali Tepelenn, i cili e kishte zgjeruar pushtetin e tij n t gjitha fshatrat rreth Janins. Po ti ke br gjith kto vite, e pyeti ai. Kam lexuar, tha vajza, por kur erdhi kolera librat m mbaruan. Po far pret ather? Pse nuk martohesh, i tha Thanasi duke i prekur grshetin. Mund t martohesha me ty, por ti ke qejf burrat m shum se grat, u prgjigj Sara duke qeshur. Martohu me baban tim. Ai sht njeri i mir dhe sht akoma i ri, tha Thanasi pa u skuqur. Kjo nuk mjafton. Ai sht mysliman, tha Sara dhe u largua duke trhequr grshetin, n nj syth t t cilit kishte ngecur nj gjethe e vockl arre. Thanasi e kishte dashur shum t mn, por kur pa se familja e tij ishte shtuar me tre djem, nga t cilt dy ishin shum t vegjl, mendoi se i ti do ta kishte t pamundur ti rriste ata, pa ndihmn e nj gruaje. Thanasi vendosi t mos largohej nga fshati pa i gjetur nj grua Ibrahimit. Shkoi t bisedonte me t dhe i foli pr Sarn. Me vajzn e Arianit Komnenit, pyeti Ibrahimi i uditur. Arianit Komneni ishte nj burr kokfort dhe i padurueshm q nuk pyeste pr njeri. sa ishte gjall, bri far deshi dhe i trajtoi m mir kalldrmet se njerzit. Kishte dshir t ndrtonte

dhe ngriti ezma, hapi rrug, thelloi kanale dhe ndrtoi kishn. Po t ishte grua, do kishte qen nj amvis e shklqyer. Nuk e di si mund t jet nj Komnene femr. Ta mendoj, tha Ibrahimi. Thanasi e ndjeu se babai mund t pranonte dhe vendosi t takonte prap Sarn. Pr nj muaj rresht vajza kundrshtoi. Thanasi u prpoq ta bindte prmes Hans, t ciln e kishte pasur gruan e xhaxhait, por ajo i tha se Arianiti i kishte ln porosi q vajza do martohej vetm po ti mbushej mendja. Thanasi nuk hoqi dor dhe shkonte prdit n shtpin e tyre. Nj dit, Sara i tha se mund t pranonte t martohej me Ibrahimin, por vetm me nj kusht. Fol, i tha Thanasi duke e par me dyshim. Pasi vdiq vllai im Ismaili, q ishte babai i Hans, nuk kan mbetur m Komnen meshkuj n fshat. Un jam Komnenia e fundit, por, po t martohem, duhet t mbaj mbiemrin e burrit dhe Komnent do zhduken. Do pranoj t martohem me baban tnd vetm n qoft se ai pranon q fmijt e mi t mbajn mbiemrin tim. Nuk dua t jem Komnenia e fundit, tha Sara. Ky ishte nj kusht q Thanasi nuk e kishte pritur. Nuk e di, tha ai i ngrysur, do flas me baban. Vrapoi n shtpi dhe ia tha babait. Mendova se do t ishte ndryshe, por nuk i paska ln gj t atit, tha Ibrahimi. Megjithat e pranoi. Un kam gjasht djem dhe mbiemri im nuk ka rrezik t shuhet. Ibrahimi dhe Sara u martuan n fillim t nntorit. Thanasi e tundi trembdhjet her kambann e kishs at dit. Nikoja dhe Muhamedi e mbajtn fustanin e bardh t Sars nga kisha deri n shtpi. Kur pa iftin e zbukuruar, Hana u prlot. Sara dhe Abrahami tani jan bashk, tha me vete. Nusja dhe dhndri fjetn n dhomn e madhe, mbi t ciln arra e re nuk bnte akoma hije. Pr krishtlindje, Sara i tha Ibrahimit se priste nj fmij, q ajo e lindi n korrik t vitit 1781. ishte vajz dhe Ibrahimi krkoi q ajo t quhej Ana, si nna e djemve t tij. Sara pranoi. Sipas premtimit, Ana Komnena mori mbiemrin e nns. 13 Djemt e Ibrahimit nuk u msuan dot shpejt me Sarn, e cila, kur erdhi, e ndryshoi gjith shtpin. Ajo e leu dhomn e oxhakut me ngjyr roz dhe i krkoi Ibrahimit q nga ana tjetr e shtpis, aty ku, deri prpara disa vitesh kishin qndruar bagtit, t ndrtonin nj dhom t madhe pr djemt, n t ciln u vun pes krevate prej druri me jastk t mdhenj dhe araf t rinj q ajo i qndisi me ngjyra t ndryshme kur ishte shtatzn. Dhomn e saj, Sara e veshi me perde t thurura me grep dhe e shtroi me qilima t punuar me dor, ndrsa npr mure vendosi rafte t vogla q i mbushi me libra. Nga shtpia e Arianit Komnenit solli nj krevat t madh prej hekuri me kmb t vardha, n t cilin kishte fjetur Arianiti me Hnn. Po ashtu, ajo solli snduk, qndisma t vjetra, kortinka t bardha leshi, nj or t vjetr muri, jorgan, velenxa, filxhan, ibrik prej bakri dhe shum en, t cilat Arianiti i kishte bler gjat udhtimeve t tij. N fillim, djemt u argtuan me gjrat e rralla q vinin nga shtpia e Arianit Komnenit, por, kur ajo e hodhi krevatin e nns s tyre n oborr, ata u ftohn dhe iu duk se Sara nuk pranoi t flinte n krevatin ku ata kishin lindur. Sara ndryshoi dhe regjimin e djemve. Ajo i detyronte t lanin kmbt prpara se t flinin dhe nuk i linte t hynin n shtpi pa pastruar kpuct nga balta e fshatit, apo e arave ku vraponin. Djemt, t msuar t bridhnin gjith ditn npr fshat, tani nuk mund t rrinin jasht kur errej dhe kjo ishte m e rnd, sidomos pr Petron q ishte gati njzet vje kur Ibrahimi u martua. Petro iu afrua nj dit Ibrahimit dhe i tha se nuk i plqente q Sara e detyronte t vinte n shtpi kur donte ajo dhe po ashtu nuk i plqente shtpia e zbukuruar me perde dhe porcelane pr shkak t t cilave nuk vrapoje dot si m par. Nj dit, Sara kishte dnuar t mbyllej gjith ditn n dhom Muhamedi, q, duke lozur, kishte thyer nj nga filxhant e Stambollit. Por Ibrahimi nuk mrzitej

dhe mendonte se disiplina e Sars do tu bnte mir djemve t tij. Kur Petro u ankua, ai e pa duke qeshur dhe i tha se kur t rritej do ta kuptonte se do grua jeton pr t rregulluar shtpin dhe sidomos krevatin q sht themeli i familjes s saj. Kur t martohesh do ta kuptosh, tha Ibrahimi. Kto jan huqe qyteti, ia ktheu Petro i mrzitur q i ati nuk e mbshteti. Ne jetojm n fshat dhe jo n Janin. Sara ndryshoi dhe mnyrn e gatimit. N familjen e Ibrahimit ushqimi shrbehej n nj magje t rrumbullakt e t nxir vende-vende nga ent e djegura, e cila shtrohej prtok dhe djemt bashk me baban hanin aty me radh. Ajo i tha Ibrahimit t gjente nj tavolin druri pr dhjet veta. Por dhoma ishte e vogl dhe kur e kuptoi se nuk do ta nxinte nj tavolin aq t madhe Sara porositi nj m t vogl pr gjasht veta. Ibrahimi nuk kishte par ndonjher tavolin dhe Sara e oi n shtpin e Arianitit ku i tregoi nj t till t zez, me kmb t gdhendura, mbi t cilin rrinte nj vazo jeshile me lule t thara. Kshtu e dua, i tha Sara, duke mar lulet e thara q i hodhi jasht, pasi e lau vazon dhe e mbushi me uj t pastr pr ta kthyer prap aty ku e gjeti. Ibrahimi u ul n nj karrige dhe ndenji nj cop her me duart nn tavolin, duke mos ditur ku duhet ti vinte. Por Sara hapi nj snduk dhe mori nj pjat me lules si dhe nj lug t bardh alumini q ia vuri prpara dhe duke qeshur i tha: Ha tani. Ibrahimi mori lugn e afroi te pjata, por dorn tjetr e mbante gjithnj posht tavolins. Se si m duket, i tha i hutuar. Sikur jam n kish. Aty nuk hahet, buzqeshi Sara. Era e temjanit ta pret oreksin. T nesrmen, Ibrahimi mori nj spat dhe bashk me Petron dhe Janin shkuan n pyll pr t br dru pr tavolinn e re. Zgjodhi nj panj t kuqe, jo shum t madhe dhe e preu n mes. Panja ishte e bardh nga brenda dhe prshkohej nga fillimi n fund nga vija t kuqe q dukeshin si en gjaku. N qendr t trupit kishte nj sy t rrumbullakt, por sy m t vegjl kishte gjithandej. Sikur ndava nj njeri n mes, mendoi Ibrahimi kur e preu pemn vertikalisht, ndrsa djemt e ngarkuan dhe e solln n shtpi. N fillim, ai bri katr kmbt e tavolins q, pasi i sharroi n mnyr t barabart, djemt i frkuan me gur duke i rrumbullakosur. Frkojini derisa t lmohen si kmb njeriu, i thoshte i ati. Ndrsa ashklat e panjs fluturonin si re pluhuri mbi kokat e tyre. Por disa prej ashklave ishin t gjata dhe t ashpra dhe ia gjakosn djemve duart e pastrvitura. Petro, q e bnte kt pun pa qejf, i tha nj dit t vllait se tavolina ishte shum e vogl dhe nuk do ta nxinte t gjith familjen. Ndoshta, dikush nga ne nuk do jet kur ajo t mbaroj, tha Jani. Ibrahimi, n krahun tjetr t oborrit, punonte pr t br syprinn. Ai e preu panjn n gjasht pjes t njjta, nga nj pllmb t gjer seciln, dhe i vuri n tok ngjitur e ngjitur, pr ti par. Thirri dhe Sarn, e cila kur i pa ashtu tha se tavolina nuk mund t prbhej nga gjasht copa, t cilat do fillonin t lviznin pas pak kohsh dhe nuk ishin t rehatshme gjat ngrnies. Ti m the se duhej nj tryez pr gjasht veta dhe un e ndava n gjasht pjes, tha ai i nxehur dhe hodhi sharrn prtok. Po, iu prgjigj Sara, por ti ke br gjasht stola dhe jo nj tryez pr gjasht njerz. Ibrahimi shkoi pr her t dyt n pyll dhe ia filloi nga e para. Por Sara e ktheu prap kur pa se njra nga kmbt kishte dal m e shkurtr se tre t tjerat. Ibrahimi shkoi pr her t tret n pyll dhe zgjodhi nj panj m t madhe dhe m t vjetr se dy t parat. Panja ishte shum e rnd dhe meq nuk mund ta transportonin dot Ibrahimi vendosi t punonte n pyll. Pr tre jav, bashk me djemt shkonin n pyll n mngjes dhe ktheheshin n mbrmje. Nj dit ra shi dhe Ibrahimi mori araf nga shtpia dhe i mbuloi drunjt e prer me sy t kuq. Kur filluan t ngulnin gozhdt e para, pr t bashkuar kmbt me syprinn, pylli ushtoi

dhe zogjt u trembn. Kur nguli gozhdn e fundit, Ibrahimi e pa drejt n sy tavolinn e kuqe dhe tha: Do Zoti t jesh gjithmon e ngopur. Tre burrat e ngritn tavolinn dhe kur kaluan npr fshat, grat dhe fmijt doln duke i hedhur sheqer dhe oriz, si ia hidhnin nuseve pr bereqet. Sheqeri dhe orizi u ra t treve mbi kok dhe mbi supe dhe e mbushi tavolinn plot. Paskeni sjell sytlia, tha Sara dhe hapi dern e shtpis q t fusnin tavolinn brenda, por, pasi e provuan, kuptuan se tavolina ishte e madhe dhe dera nuk e nxinte. E rrotulluan nga t gjitha ant, por nuk hynte. Ather Ibrahimi mori nj eki dhe e prishi qerpiin ans ders. Kashta e thar n balt ra bashk me dern. Me kt rast do bjm nj der t re, tha Ibrahimi dhe vazhdoi punn. Pasi e futn tryezn n dhom dhe e vendosn aty ku e caktoi Sara, kjo i vuri nj qndism prsipr dhe i tha Ibrahimit q ishte mbuluar me djers: Tani duhet t bni edhe gjasht karrige. Ndrsa Ibrahimi dhe djemt punonin n pyll pr tavolinn dhe pastaj pr dern e re dhe karriget, Sara merrej me oborrin. N fillim i przuri pulat nga shtpia dhe e pastroi oborrin nga ndotjet dhe puplat e tyre. Pastaj shkuli gjith barrat, hithrat, lulet e deles, mllagat e egra, sprngat dhe jonxhn q kishin mbir n liri t plot. M pas, hoqi katr rreshta me plloa q i kishte shtruar Ibrahimi vite m par dhe dheun e lagsht q doli posht tyre e mbolli me majdanoz, me dafina, me borzilok, me xhenxhefil dhe me sherbel. Ndrsa n nj pjes tjetr t veuar, ajo mbolli domate, kastravec, patate, patllxhan dhe qep t gjata. Kur Ibrahimi erdhi n mbrmje nga pylli dhe e gjeti akoma n oborr me duart me balt e pyeti se far po bnte. Po shtroj tavolinn, i tha Sara dhe vazhdoi punn. 14 T nesrmen ishte duke mbjell kur dgjoi nj z t fort q thrriste: Ana, Ana. U ngrit dhe pa n rrug nj burr t shkurtr t shndosh, me mjekr t kuqe dhe t veshur si malsor. N kok kishte nj qeleshe t gjat me maj, dhe nn jelekun e qndisur pa mng, dalloheshin dy pisqolla t bardha. Fustanella e gjat nuk ia fshihte dot kmbt e trasha gjith nyje. Ana po fle, i tha Sara duke mbajtur nj rrnj patllxhani n dor. Mos sht gj smur, e pyeti burri. Jo, i tha Sara, nuk sht zgjuar akoma. Ishte mesdit dhe burrit i lvizi fustanella, sikur po krcente nga habia. Po ti kush je, i tha. Jam gruaja e Ibrahimit, u prgjigj Sara. Mos kam ngatrruar gj shtpi, pyeti burri dhe ktheu kokn nga rruga si nj njeri q ka humbur adresn. Po zotrote kush je, pyeti Sara. Jam Llambro Xhavella, daja i Ans, tha burri duke u drejtuar. Nuk je ngatrruar, i tha Sara dhe e ftoi t hynte n shtpin pa der. Burri u ul dhe Sara i tha: Ngushllime, t rroni vet. Ana ka dy vjet q ka vdekur. Llambro Xhavella mori frym thell dhe mustaqet e kuqe i lvizn, por nuk foli. Hoqi qeleshen dhe dy pisqollat dhe i la mbi tavolinn e re. Sa i ngjan Halil Patrons, mendoi Sara kur pa kokn e tij t rruar, pas s cils zgjatej nj grshet i kuq q kishte filluar t thinjej. I dha nj got uj dhe i tregoi pr kolern, pr humbjet e fshatit, pr urin dhe etjen e atyre ditve, pr vdekjen e Vasilit, t fmijve, t bagtive dhe pr Ann dhe djalin e saj t vogl, Ademin q vdiqn njri pas tjetrit. Pastaj i tregoi sesi pas vdekjes s Ans ajo ishte martuar me Ibrahimin, por Llambro Xhavella, q rrinte mbshtetur pas murit, e ndrpreu dhe i tha se nuk e kishte martuar mbesn me ndonj Ibrahim. Kur Sara i tregoi se si Ibrahimi ishte br mysliman qysh se Ana ishte gjall, Llambro tha se jo vetm mbesa, por dhe i shoqi paskan vdekur. Ku jan djemt, ti ngushlloj pr humbjen e prindrve, tha dhe krkoi me sy npr shtpi. Jan me t atin n pyll, po bjn dern e shtpis, tha Sara. Nj cop her mbetn t dy n heshtje pa ditur t thoshin. Sara kishte dgjuar pak pr Llambro Xhavelln. Ibrahimi nuk fliste pr t, por Petro i kujtonte me mall ditt

kur e ma e onte n Sul, te daja i vet. Q atje lart dukej deti, thoshte Petro, q i mburrej vllezrve m t vegjl, t cilt nuk e kishin par kurr detin. Njher, Llambro kishte marr Petron dhe Foton, djalin e tij t madh, dhe i kishte uar n det. Vet rrinte n breg dhe lante me sfungjer kalin e tij, ndrsa djemve u tha ti hiqnin rrobat dhe t futeshin n uj. Nuk dim not, i kishte thn i biri, do mbytemi. Futuni, i kishte urdhruar Llambro Xhavella, suljoti mbytet vetm me thik. Duke ecur n maj t gishtave pr t shmangur gurt e bregut, dy djemt ishin hedhur n uj. Pas disa metrave, aty ku jeshilja bhej blu, kishin zgjatur kmbt, por n at thellsi nuk kishte m tok pr tu mbshtetur. Djemt filluan t brtisnin dhe t mbaheshin te njri-tjetri, por kjo i tmerroi edhe m shum sepse sa her q njri rndonte, tjetri zhytej. Llambro i shihte nga bregu dhe duke qeshur mjekra e kuqe i lvizte si sfungjer. Pasi i la dhe pak ashtu, t kapur si leshterik pas flokve t njri-tjetrit, Llambro Xhavella i ra kalit fort n ije dhe ky u nis n drejtim t djemve. Kali notonte sikur vraponte dhe u afrua shum shpejt te djemt. Ata e kapn fort nga bishti, e pastaj i hipn sikur po e kalronin. Kur doln n breg, kali i Llambro Xhavells u ul dhe dy djemt zbritn si nga nj shkall anijeje. Kur u qetsuan, Petro e pyeti Llambro Xhavelln: Po ti daj, a di not? Llambro ktheu kurrizin dhe, duke e fshir kalin me sfungjer, tha: Un nuk jam kal, o biri i Ans. Po ty si t quajn, e pyeti pas pak Llambro Xhavella, Sarn. M quajn Sara, tha ajo. E kujt je ti Sara? Jam e Arianit Komnenit, tha ajo dhe vuri dorn te grsheti i zi, si kishte br edhe n vitin 1769 kur kishte takuar Ali Tepelenn, i cili i kishte br t njjtn pyetje. Llambro Xhavells i shklqyen syt. E kam njohur Arianitin, tha ai dhe u zgjat pr t folur. Kur Martuam Ann, mua m drgoi babai n kt fshat pr t biseduar me familjen e Ibrahimit. Pasi ram dakord pr datn dhe ceremonin, un doja t njoftohej pleqsia pr t marr masa, sepse ne do vinim me shum krushq nga Suli. Suljott shkojn npr dasma t armatosur dhe un krkova t bisedoj me kryetarin e fshatit pr ta lajmruar dhe pr ti thn q t mos shqetsohej kur t shikonte nj ushtri me krushq t mbathur si pr luft. Pyeta dhe m uan tek yt at. N vitin 1752 un isha nj djal 28 vje, ndrsa ai nj burr i madh me flok t bardh, t cilt at dit i kishte mbledhur pas koke dhe mua mu duk si nj prift q drejton nj kryengritje. Edhe kur e kam takuar hern e dyt, Arianit Komneni m sht dukur sikur bhej gati pr kryengritje, sepse syt e tij t mdhenj, shihnin sipr koks sime dhe fjalt e tij dukeshin si urdhra. At dit, Arianiti ishte n mes t fshatit dhe po i jepte dorn e fundit ndrtimit t kishs. Duart i kishte me pluhur dhe nuk m takoi. I thash se vija nga Suli pr t martuar mbesn time gjashtmbdhjetvjeare. E di, m tha, keni zgjedhur nj fshat t ngroht pr tu martuar. Kur i thash se pr dasm do vinin shum krushq nga Suli dhe ata do ishin t armatosur, m pa nga koka te kmbt dhe duke qeshur m tha: N qoft se i lini armt ktu kur t ikni, ejani sa t doni. Un doja ta kundrshtoja, por Arianiti m tha se kishte br shaka dhe se fshati kishte arm, por, duke qen i vogl, nuk kishte shum burra. Uroj q mbesa jote t jet e shndetshme dhe ti shtoj djemt e ktij fshati, m tha duke m par me bisht t syrit si do njeri q flet pr pun grash. Un e pyeta se kur mbaronte kisha dhe kur m tha se donte dhe nja dy muaj i thash, si me t lutur, se a mund t shpejtohej pak puna n mnyr q mbesa ime t martohej n kish. Nse ti i sjell krushqit nesr q t punojn me mua, kisha mbaron pr dhjet dit, tha Arianiti. Ishte fundi i qershorit dhe ne kishim rn dakord q dasma t mbahej t dieln e par t shtatorit. Po nse e shtyjm dasmn nj muaj, a mund ta mbarosh kishn, e pyeta un. Besoj se po, tha Arianiti duke par qiellin e pastr. T dieln e par t tetorit kambanorja sht gati. Un bisedova me familjen e dhndrit dhe dasma e Ans u shty n tetor. Kur u ndam Arianiti m pyeti se nga cila familje e Sulit isha. Kur i thash se isha nga Xhevallat, ai m mori n qaf dhe m puthi. Rron gjyshi, m pyeti. Jo, i thash, na la, ka pes vjet. I uditur, un e pyeta se a e

kishte njohur gjyshin, por Arianit Komneni m tha q babai i tij e kishte pasur mik dhe m tregoi nj histori nga e cila un dija shum pak. Babai i Arianitit, gjyshi yt, vuante sa her q dgjonte se turqit pushtonin fshatra dhe shqiptart ktheheshin n mysliman. Ai besonte se nse t gjith t krishtert grek, shqiptar, sllav, bullgar dhe t tjer bashkoheshin, turqit do t thyheshin dhe do zmbrapseshin duke e ln Ballkanin t krishter. Kur filloi lufta e Krets, gjyshi yt mendoi se ky ishte rasti pr ti mundur turqit. Rrethimi i Krets zgjati 25 vjet dhe nj her fitonin turqit e nj her grekt. Nga vitet e fundit, lajmet q vinin nga Kreta thoshin se grekve po u mbaronin burrat dhe fuqit e tyre po shteronin. Babai i Rianitit vendosi ti shkoj n ndihm t krishterve atje dhe mblodhi disa djem nga fshati me n krye djalin e tij. Meq fshati juaj nuk ishte shum i madh dhe nuk kishte shum burra, si thoshte Arianit Komneni, yt gjysh vendosi t thrriste djem edhe nga fshatra t tjer. Ai shkoi vet gjithandej, por shum pak iu prgjigjn sepse fshatrat e fushs kishin shum frik nga turqit n at koh. Nj dit, ai erdhi n Sul dhe takoi gjyshin tim q sa ishte br kryetar i pleqsis. Gjyshi im i tha gjyshit tnd se fitorja e Krets duhej t ishte nj fitore e krishterimit dhe se Suli, i cili pr qindra vjet i kishte luftuar turqit, nuk mund t mos merrte pjes n kt betej. Gjyshi ishte rreth tridhjet vje n at koh, por, meq ishte i martuar dhe ishte zgjedhur kryetar i fshatit, vllezrit e tij nuk e lan. Gjyshi kishte dy vllezr m t vegjl beqar, t cilt ishin binjak. Ata i krkuan q ai t rrinte n fshat, ndrsa ata do shkonin n luft n emr t Sulit. Bashk me ta krkoi t shkonte edhe gjyshi i Ibrahimit, i cili ishte vlla me njrin nga binjakt dhe nuk donte ta linte at vetm. Babai i Arianitit u nis nga Suli nj dit t akullt nntori t vitit 1667, bashk me tre djemt, q gjith fshati doli ti prcjell. Grat qanin, por acari ua ngriu lott. Dimri i atij viti bri shum i ashpr dhe rrugt u bllokuan gjithandej. Deri n mars, djemt nuk u nisn dot n Kret. Ata katr muaj gjyshi yt i mbajti tre djemt n shtpin e tij. Dy binjakt ishin t urt dhe t heshtur, por gjyshi i Ibrahimit ishte nj djal i hedhur dhe i gojs. Shum shpejt ai e njohu fshatin dhe ra n dashuri me nj vajz, e cila, duke qen komshie me familjen e Arianitit, hynte dhe dilte n shtpin ku ai rrinte. Djali dhe vajza u dashuruan dhe gjyshi i Ibrahimit i premtoi vajzs se do martoheshin sapo ai t kthehej nga Kreta. Edhe familja e vajzs u bind dhe pr disa jav e mbajtn djalin n shtpin e tyre, si dhndr. U nisn n fillim t prillit, por asnjri nuk u kthye. Vajza kishte mbetur me barr dhe pas disa muajsh lindi baban e Ibrahimit. Familja e tyre n Sul e mori vesh disa muaj m von q djali ishte vrar dhe kishte ln nj djal n fshatin tuaj. Kur mori vesh lajmin, nna e gjyshit t Ibrahimit erdhi duke ulritur n shtpin ton dhe e akuzoi gjyshin tim si fajtor pr humbjen e t birit. Dy familjet tona u ftohn pr disa koh. gjyshi ishte kryetar i pleqsis dhe fshati mori ann e tij. Ather strgjyshi i Ibrahimit mori gruan dhe nj vajz m t vogl dhe erdhi n fshatin tuaj ku ai kishte nipin e sapolindur. Mori gruan e pamartuar t t birit t vrar, bashk me nipin q ishte babai i Ibrahimit. N kt fshat ai ndrtoi nj shtpi n t ciln shum von atij i lindi nj djal tjetr q edhe ai u vra, si m kan thn. Shtpia e tyre sht kjo dhe ktu ka lindur edhe Ibrahimi, ta Llambro Xhavella dhe pasi i hodhi nj sy mureve roz, vazhdoi: Babai jetim i Ibrahimit u martua shum von, ktu n fshat, por para se t vdiste e ma i tha se ajo donte q n qoft se atij do ti lindnin djem, ata ti martonte me vajza nga Suli, sepse kshtu raca do t vazhdonte. Babai i Ibrahimit ia mbajti amanetin t ms dhe nj dit erdhi n Sul dhe krkoi nuse te babai im. Im at donte q prishja mes dy familjeve t mbyllej dhe prandaj duke i dhn dorn e mbess s vet, Ans, q sht vajza e vogl e vllait tim. N dasmn e Ans, ne erdhm me njqind krushq t veshur bukur, me fustanella dhe jelek t zinj. Kisha kishte prfunduar. N krye t dasms qndronte babai i Ibrahimit, babai im dhe babai yt. Pasi morn bekimin n kishn e re, q mbante era dru t njom, Arianit Komneni e nxori Ann dhe

Ibrahimin jasht, ndrsa ne t tjerve na tha t mos lviznim. Ne u hutuam sepse nuk po e kuptonim, por kur pam Arianitin q ndezi nj qiri dhe u ngjit mbi altar nuk folm. Ju krkoj t gjithve t ndizni nj qiri dhe t luteni pr shpirtrat e djemve q luftuan dhe vdiqn n Kret, tha ai me nj z t fort q akoma m bn t dridhem. Ai nuk ishte prift dhe ne nuk ishim kryengrits, por me nj fjal t tij, jam i sigurt se t gjith do e linim dasmn dhe do niseshim pr n Kret. Por Arianiti nuk dha asnj urdhr. Ai e ngriti qiriun e tij lart dhe ne t gjith tham nj lutje pas tij dhe i mbajtm qirinjt pr nj koh t gjat mbi kokat tona. Kisha e re rnkoi si njeri. amin, tha Arianit Komneni. Amin, tham t gjith pas tij. Tani vazhdojm dasmn, tha ai dhe filloi t qeshte me baban tim. At nat, gjith fshati mori pjes n dasmn e Ibrahimit dhe t Ans. Suljott qllonin me pistoleta dhe krcenin me opingat e tyre t bukura, duke i ngritur xhufkat mbi qeleshet e shokve. Kur e pyeta Arianit Komnenin pr prshpirtjen e shkurtr n kish, ai m tha se q n fillim kishte menduar ta pruronte Kishn e re, me nj mesh pr t rnt e Krets. Ata jan dshmort e par t fshatit dhe kjo dasm nuk do ishte ngjizur pa trimrin e tyre. Por ti mi ngatrrove gjrat, tha Arianiti duke pir raki. Vure dasmn para meshs dhe mir bre, se un kisha vn dhjetorin para gushtit. Tani jam m i qet, m tha, gushti mbaroi dhe un po pres dhjetorin. Mu duk sikur m tha se po bhej gati t shkonte n Kret, si nj prift q bekon heronjt pas vdekjes, prfundoi Llambro Xhavella, duke par nga Sara. Babai shkoi n Kret dy vjet m von dhe atje linda un, tha Sara dhe i tregoi pr Shebn dhe pr udhtimin me Arianitin, i cili i tha se do shkonin n pyll t krkonin nnn, pr ishujt q shihnin nga anija, pr Selanikun dhe mbrritjen n fshat. Llambro Xhavella dukej i mallngjyer, por ai burr nuk dinte t qante dhe emocionet i dilnin si djers mbi mustaqet e kuqe. Kur Sara mbaroi, ai i fshiu mustaqet dhe e pyeti: Kur vdiq babai? Ndoshta nuk ka vdekur, akoma, tha Sara duke ulur syt. Ai iku nga fshati ditn q vllai im, Gjergji, u b mysliman. Llambro Xhavella u zgjat nga Sara sikur donte ta pyeste se ku kishte ikur Arianiti, por ajo nuk e la t vazhdonte, e kapi nga dora dhe i tha: Eja t shohsh Ann, duhet t jet zgjuar. Kur Ibrahimi me djemt erdhn n shtpi, Sara dhe Llambro Xhavella po loznin me Ana Komnenn. Llambro i vuri vajzs dorn te koka dhe i preku flokt e dendur dhe t zinj. Mi jep nj pal balluke ti oj n fshat te njerzit e mi, i tha Sars, e cila mori nj grshr, i preu vajzs disa flok mbi ball dhe ia dha Llambros. Ky, pasi i mori er, e futi cullufen n nj xhep t jelekut. Ana filloi t qante kur pa q i morn dika nga koka, ndrsa Llambro doli jasht si fajtor dhe u ul prball tavolins, n kohn q hyri Ibrahimi. Mir se erdhe, iu drejtua Ibrahimi i habitur kur e pa, ndrsa Petro dhe Jani iu hodhn n qaf. Djemt e tjer nuk e kishin par kurr Llambro Xhavelln dhe filluan t hapin syt nga pisqollat q rrinin si t papuna mbi tavolin. Un kam ardhur pr gzim, por mora vesh se i zoti dhe e zonja e ksaj shtpie paskan vdekur, tha Llambro Xhavella. Ngushllime. Un jam Llambro Xhavella, daja i Ans, zonjs s shtpis. Ju kush jeni, iu drejtua ai Ibrahimit duke ngritur mjekrn e kuqe si nj sqep krcnues. Llambro Xhavella ishte i ftoht, sikur kishte takuar nj njeri t panjohur n maj t malit. Ibrahimi u step dhe pa Sarn n sy si t krkonte ndihm. Djemt rrinin n kmb t shushatur dhe nuk kuptonin n ishte koha e prshtatshme pr ta pyetur Llambron, pr Sulin, pr Foton, pr kushrinjt, pr kuajt dhe pr detin. sht babai, daj Llambro, foli Petro me z t ult, si i flitet nj njeriu q do ta zgjosh nga gjumi pa e trembur. Derisa n kt shtpi shpjegimet i jep i biri, do t thot q un kam t drejt t besoj se babai ka vdekur, prsriti Llambro Xhavella duke lvizur pak mjekrn

n drejtim t Petros, si dikush q noton dhe her pa shere kthen pak kokn pr t par shokun q e ndjek. Jam un, foli Ibrahimi. Nuk mund t mos m njohsh. Ti ke qen krushk i par n dasmn time dhe t Ans. Un doja t martohesha n shtator, por ti e shtyve dasmn n tetor dhe m the se Ana nuk i kishte mbushur akoma 16 vje. Nuk mbaj mend tju kem takuar n at dasm, por mund t m thuash si quhesh, se mbase kujtohem. Un jam Ibrahimi, tha Ibrahimi. T thash q nuk njihemi, tha Llambro Xhavella duke par si fitimtar nga Sara. N dasmn e mbess sime nuk u ftua asnj mysliman. Vajza e mikut tim, Arianit Komnenit m tregoi me shum dhimbje se si vdiq mbesa ime e shtrenjt. Por n qoft se ti Ibrahim do t m tregosh se si vdiq burri i krishter i Ans un jam gati t t dgjoj. Jam br mysliman dhe kam ndrruar emrin. Ana e pranoi kur i thash se nuk do merrja gra t tjera si thot Islami, tha Ibrahimi. Un e martova mbesn me nj t krishter dhe djemt e saj lindn t krishter, u kthye me nj z t fort Llambro dhe duke par nga Petro e pyeti: Ku sht Thanasi? Petro pa nga Ibrahimi de ky e miratoi me kok, si pr ti dhn leje. Thanasi ka ikur me Ali Tepelenn n Janin, tha Petro. Llambro Xhavells iu fry mjekra dhe koka e tij e rruar u skuq si nj domate e plasaritur. U ngrit n kmb, mori pisqollat, i futi n brez dhe tha: Po ta kishte baban gjall, ai djal nuk do shkonte pas nj kusari mysliman q vjedh bagti dhe prdhunon gra t krishtera. Ti paske dbuar nj jetim nga shtpia dhe ky sht mkat, iu drejtua Ibrahimi me z t jerr dhe pastaj duke par nga Petro tha me ton urdhrues: Vishu ti djal, do vish me mua q mos prfundosh dylber i ndonj kusari tjet. Petro nuk lvizi nga vendi, por pa nga i ati, i cili dukej i humbur. Nisemi, tha Llambro Xhavella, por u kthye dhe iu drejtua Sars q rrinte si e ngrir: Babai yt ka qen njeri i bess. T lutem ti mbash kta jetim si t ishin djemt e tu. Ndoshta, vij vitin tjetr dhe i marr edhe kta. Llambro Xhavella doli dhe pas tij edhe Petro, t cilit i foli vetm Muhamedi. Kujdes kur t notosh Petro, se kali i daj Llambros mu duk i plakur. Petro kaprceu pragun pa der, ndrsa Ibrahimi, i cili gjith kohn kishte qndruar n kmb, u afrua te tavolina dhe mbshteti duart. Mbi syprinn e saj t shklqyer vetja iu duk si nj njeri tjetr. Karriget dhe dera e re u bn pas disa javsh. Ibrahimi dhe Jani punonin me ngadal, pasi Petro iku me Llambro Xhavelln. Ibrahimi sharronte n pjes t vogla drurt e panjs, ndrsa Jani i frkonte me shtuf. Niko, Muhamedi dhe Aliu luanin n pyll dhe numronin kmbt e karrigeve. Dern Ibrahimi e bri me dru t fort lisi. E mban lagshtirn, i tha t birit. Shpatullat iu mavijosn t dyve duke sharruar lisin e gjat me lkur t ashpr, q nuk donte t binte dhe prandaj ata thirrn disa burra nga fshati, pr ta rrzuar. Jani i qroi si peshk luspat e mdha t lisit dhe ndezi zjarr pr t thar njomsin q avullonte si frym njeriu. Kur karriget rrethuan tavolinn e re dhe Ibrahimi mbylli dern e shtpis, Sara i tha djemve t laheshin dhe filloi t bnte darkn. Preu marule dhe i mbushi me gjiz, poqi patllxhan q pastaj i futi n vaj ulliri, ndau n mes gjasht patate t mdha dhe i mbushi me mish, zieu oriz q e zbukuroi me pluhur kanelle dhe prgatiti nj tav balte me mli dhe zorr t grira q kur e pyeti Ibrahimi ajo i tha se quhej koranik. Sara rrahu kos dhe kur ky u b si krem ajo i hodhi sipr mjalt, pastaj preu n feta t vogla gjith lng disa hurma, moll dhe dardha dhe i leu me sheqer e i poqi dhe ato. Nga sndukt e Arianitit, Sara nxori nj takm me lug t dredhura dhe thika t gjata, t cilat Ibrahimi i mprehu duke i frkuar me uj dhe me gur, sepse vitet ua kishin thinjur tehun. Ajo pastroi nj shandan t pluhurosur me shtat krah q Arianitit ia kishte dhn Sheba dhe n seciln prej kupave t vogla nguli nj qiri. Shtpia nuk kishte qen kurr m e ndriuar. Sara nuk e vuri Ann n gjum dhe e mori djepin e saj n dhomn e buks. Ana nuk ia ndante syt flaks s qirinjve dhe qeshte. Ibrahimi u ul n krye t tryezs dhe Sara n fund, prball tij.

Jani dhe Niko u uln majtas, ndrsa Muhamedi dhe Aliu djathtas. Prpara se t fillonin, Sara tha amen dhe ashtu bn edhe Jani me Nikon, por dhe Aliu q i imitoi. Ibrahimi uroi me nj got raki, ndrsa Muhamedi futi nj hurm t pjekur n goj. N fillim nuk foln sepse t gjith e kishin mendjen tek ushqimet, nj pjes e t cilave ishin t panjohura pr ta. Ibrahimi pinte raki dhe i gzohej tavolins e karrigeve t reja dhe u fliste djemve sa her q kta rrzonin pilaf dhe copa mishi mbi syprinn e kuqe. Mendova se nuk do na nxinte, tha Ibrahimi. Po t ishte Petro do dukej m e vogl, tha Jani duke provuar orizin me kanell dhe mendoi se Sara kishte pasur t drejt kur kishte porositur nj tavolin pr gjasht veta. Djemt i zuri gjumi menjher, sapo tavolina u zbraz nga ushqimet. Ibrahimi vazhdoi t pinte raki dhe kur Sara iu afrua pr t mbledhur ent, ai e kapi pr beli dhe e puthi. Duro t marr shandanin, i tha Sara dhe t dy shkuan n dhomn e gjumit. Ibrahimi mbante era kanell, ndrsa Sara e kishte gojn t mbushur me lng hurme. Qirinjt u lngzuan mbi shandan deri n mngjes. Para se ta zinte gjumi, Sara mendoi se dhe e ma duhej ta mbante ndezur at shandan kur bnte dashuri me Arianitin. Djemve iu shijoi kuzhina e Sars dhe do dit i krkonin gjra t reja. Ajo piqte buk dhe kule t vegjl q i mbushte me arra dhe i sprkaste me mjalt ose me reel. Dhoma e oxhakut mbushej me tym kur kulet digjeshin dhe Sara i tha Ibrahimit se duhej t bnin nj furr t madhe jasht shtpis. Ibrahimi pyeti npr fshat dhe nj dit filloi t ndrtonte skeletin e furrs n oborr. Mori disa drur q pasi i kryqzoi si nj kube, i veshi nga lart me balt dhe i la disa koh t thaheshin. Balta u forcua dhe u kap fort pas drurve q mos binte. Por Ibrahimi i vuri flakn dhe drurt u dogjn t part dhe ran si prush n folen e furrs. Balta u b si krcu dhe mbeti aty lart si nj tavan i ngrir. E ke gati, it ha Sars. N furrn e re kulet dilnin m t fryr dhe Sara filloi ti priste ato n forma t ndryshme q djemve u dukeshin si lodra. Nj her nga furra dilte nj ushtri me kuaj, pastaj dilte nj tav me zogj prej brumi, pastaj disa dele apo edhe katror e diej t rrumbullakt. Djemt ia bnin syt kafshve me lajthi dhe bajame dhe kur i vinin kafsht t ziheshin me njra-tjetrn askush nuk fitonte, sepse znka prfundonte n thrrime t verdha prej gruri. Jani i bri Sars nj okllai t re dhe t lmuar me t ciln ajo e shtypte fort miellin dhe pastaj i jepte formn e lodrs, me nj thik t mpreht. Niko krkonte vetm kuaj, Aliu donte katror, ndrsa Muhamedi plqente kule n form hne, t cilat i ngjyente n reel kumbulle. Pas kuleve t mngjesit dreka hahej me lakror q Sara e mbushte me gjiz, me vez dhe me presh. Ibrahimi donte lakror me pet t holla dhe t mbushur me pllaqi, ndrsa Jani ngrihej hert n mngjes, shkonte n pyll dhe sillte nj thes me hithra q ia prcllonin duart. Djali i lante hithrat vet dhe i thoshte Sars tia mbushte me to, pjesn e tij t lakrorit. Nj dit, kur Ibrahimi u nis n qytet pr t marr parat e disa bagtive q kishte shitur, Sara i tha t blinte peshk. Peshk, pyeti Ibrahimi i habitur, nuk kam ngrn kurr peshk. As un, tha Sara, por ta provojm. Pyet si pastrohet. Ibrahimi solli tre peshq t mdhenj q gjith rrugs kishin rrjedhur gjak dhe i vuri mbi tavolin. Era e peshkut e mbushi shtpin dhe djemt doln jasht duke mbyllur hundt. Edhe Ibrahimit i vinte ndot duke i treguar Sars se si pastroheshin. N Pazar m than se i pritet koka, pastaj hapen nga barku dhe i hiqen t gjitha rropullit. Mbaji n uj t zier sa tu dal era dhe pastaj shtroi n tav t piqen, tha ai dhe doli nga dhoma. Peshqit rrinin t shtrir mbi tavolin dhe kur Sara i ngriti pr ti nxjerr n oborr, tre gjurm uji t kuq mbetn mbi syprin. I preu kokat dhe i pastroi, si i kishte thn Ibrahimi. Pastaj i shtroi n tav, i mbushi me majdanoz dhe i bri secilit nj kuror me domate dhe qep. Djemt vuajtn shum me halat e peshkut dhe Ibrahimi mezi e nxori nj hal t vogl q i mbeti Aliut n fyt. Muhamedi nuk e preku peshkun, ndrsa Jani, pasi

i qroi halat nj nga nj, e hngri me buk. sht shum i mir, tha Sara, por hern tjetr do tia pastroj halat dhe do tia mbush barkun me patate dhe oriz. 15 Kur Ana mbushi nj vje e uan n pyll. Korriku ishte i nxeht, por pylli ishte i freskt. Sara bri buk t bardh dhe kula me reel, mbushi antat me mish t pjekur me pllaqi, vuri djath, domate t reja, kastravec, moll dhe limona dhe u nisn. Ibrahimi mbante Ann n krah, ndrsa Jani dhe djemt e tjer ushqimet. Sara ecte pas tyre me rrobat e Ans. Rrugs, Muhamedi, q trhiqte nj trast me domate, iu afrua, i dha dorn dhe i tha: Kam br nj vjersh, por mos i thuaj babait. Nuk i them, i tha Sara, po mua do ma thuash? Po, tha Muhamedi dhe ia tha: Dua hurma dhe n pyll shkoj, Ana rritet, un fluturoj. Sara e pa duke qeshur dhe Muhamedi u skuq. Faqja e tij ishte e zbeht dhe syt i dukeshin edhe m t kaltr. Pse do t fluturosh e pyeti Sara. Dua t shoh botn, u prgjigj Muhamedi. Toka sht e rrumbullakt si nj hurm dhe nuk e shikon dot t gjithn vetm duke ecur. Po t ecsh nuk rrzohesh, ia ktheu Sara duke i shtrnguar dorn. Kush fluturon bie prandaj njerzit kan vendosur t ecin. Si arritn n pyll, zgjodhn nj kumbull t egr t mbushur me lule t bardha, q sa kishin elur, dhe u uln rrz saj. Sara shtroi nj araf dhe vuri aty Ann. Djemt vrapuan duke u fshehur pas drurve, ndrsa Ibrahimi filloi t hapte ushqimet. Ann e zuri gjumi dhe lulet e kumbulls ia veshn flokt si nj kuror. Kur u zgjua, Jani i solli nj breshk me kurriz t verdh, e cila i rrinte Ans prball, si e trullosur. Vajza nuk fliste, por prplaste dorn mbi kurrizin e breshks dhe prpiqej ta ngrinte lart. Kur breshka e kuptoi se fmija nuk mund ti bnte keq, filloi t lviz npr bar dhe Ana e ndiqte duke ecur me duar. Djemt u lshuan npr pyll dhe erdhn secili me nga nj breshk t vetn. Do bjm nj gar me breshka, i tha Jani tre djemve m t vegjl. Numroi dhjet hapa dhe duke futur nj shkop n tok shnoi nj viz mbi dheun e shkrift. Breshka e kujt vjen ktu e para ai fiton, tha Jani. Tre djemt krkuan pak koh pr tu prgatitur, kputn bar dhe filluan ti ushqejn breshkat q nga frika nuk e nxirrnin fare kokn jasht guasks. Aliu u ankua se breshka e Nikos ishte m e madhe se e tij dhe kshtu ai do t fitonte, por Ibrahimi e qetsoi kur i tha se breshka e vogl do ecte m shpejt sepse ishte m e leht. Por Aliu nuk u bind dhe filloi t qante. Kush vrapon m shpejt nj derr apo nj vi, e pyeti Ibrahimi. Vii, u prgjigj Aliu duke fshir lott. Po pra, i tha i ati, sepse vii sht m i leht se derri. Ndrkoh, Nikoja e mori breshkn e tij t madhe, u fsheh pas nj peme dhe filloi ti fliste n vesh. Nuk lejohet ti flassh breshks, i brtiti Aliu dhe u mrzit prap. Lejohet, i tha Jani, por varet se far i thua. E far ti them, pyeti Aliu duke u afruar q t tjert mos dgjonin. Thuaji q nse fiton do ta marrsh n shtpi. Aliu u fut pas nj peme dhe nisi ti fliste breshks. Pasi i ngopn breshkat me fjal djemt ishin gati pr t filluar, por Muhamedi tha se pavarsisht se breshka e Nikos dukej m e madhe, ato t gjitha ishin njlloj dhe mund t ngatrroheshin rrugs. Mund t fitoj breshka ime dhe do duket sikur ishte breshka e Aliut, tha djali. E rregulloj un, tha Sara dhe u ngrit duke e ln Ann t ndiqte breshkn e vet. Mori nga trasta nj domate, e ndau n mes dhe e frkoi fort pas kurrizit t breshks s Nikos. Kurrizi u skuq dhe breshka ngriti kokn si e plagosur. Pastaj Sara mblodhi disa luledele t verdha i frkoi n duart e veta dhe ato lshuan nj pluhur t verdh, q ajo e shprndau gjithandej mbi kurrizin e breshks s Aliut. Breshka teshtiu sikur ti kishte hyr pluhur n hund dhe Aliu tha: Fillojm se po m ftohet breshka. Breshkat nuk smuren, tha Sara q kputi nj deg t njom kumbulle mbi t ciln kishte elur nj lule e bardh dhe ia futi breshks s Muhamedit posht guasks. Lulja i rrinte

breshks si nj dantell dhe Muhamedi tha se nuk donte q breshka e tij t ishte femr. Femr sht breshka e Ans, i tha Jani q priste me shkop n vijn e gars. Breshka jote sht nj burr q ka veshur nj kmish me lulka si ajo e daj Llambros. Muhamedi nuk foli dhe djemt i vun breshkat n nj rresht. Nikoja i pari, Aliu i treti dhe n mes lulja e Muhamedit. Gati, thirri Jani dhe numroi deri n tre. Nisu. Por asnjra nga breshkat nuk lvizi. Djemt filluan ti ndrsejn tre kafsht e tyre, u fishkllenin, i gjuanin mbi kurriz me thupra, u vinin bar prpara gojs, por ato prap nuk bnin prpara. Vazhduan kshtu pr nj koh derisa Aliu i futi gishtin posht guasks breshks s tij t verdh, e cila u drodh dhe filloi t ecte. Ashtu bn edhe Niko me Muhamedin dhe t tre breshkat filluan t zvarriten, por vija e gars dukej shum larg. Ibrahimi me Sarn ishin bashkuar me djemt dhe ngushllonin me radh secilin q vraponte i djersitur, rreth breshks s vet. N mes t rrugs breshka e Aliut ishte nj kumbull prpara dy breshkave t tjera. Aliu filloi ti thoshte fjal t mbla breshks s tij q e ruante distancn, ndrsa Nikoja i fuste vazhdimisht gishtin nga prapa breshks s tij t kuqe. Muhamedi ia hoqi fare lulen e bardh breshks nga qafa dhe i tha Sars se ndoshta ajo e pengonte q t gjente rrugn. Djemt i rrinin breshkave nga prapa dhe pas tyre edhe Ibrahimi me Sarn dhe askush nuk e pa Ann q, duke ecur kmbadoras, kaloi prpara breshkave dhe kur arriti te vija e gars u kthye me fytyr nga ata dhe filloi t qeshte duke prplasur duart. Breshkat u friksuan nga vajza q u doli prpara, futn kokat nn guask dhe asnjra nuk lvizi m. Mbaroi, tha Jani, garn e fitoi Ana. Hngrn buk dhe pasdite u kthyen n shtpi. Ibrahimi eci prpara me Ann n krah, ndrsa Sara vinte e fundit me Muhamedin q e pyeste pse toka ishte e rrumbullakt dhe jo katrore. Aliu e mori me vete breshkn e tij dhe tha se kur gara u mbyll, ajo ishte e para. Niko zihej me Janin q e kishte mbyllur garn kur breshka e Aliut ishte pak prpara s tijs dhe nuk pranoi t mbante asnj nga trastat me ushqimet q tepruan. Para se t shtrihej, Aliu e futi breshkn posht krevatit t tij dhe i hodhi bar. Fli, i tha, se do ket gara t tjera. Ndrsa Ana Komnena sillej me duar e me kmb mbi shtratin e madh t prindrve dhe nuk fjeti deri von, duke e ln dhe Ibrahimin pa gjum. Po iki t fle nga djemt, i tha Ibrahimi Sars dhe u shtri n krevatin q kishte ln bosh Petro. Shko, i tha Sara, po kujdes mos zgjosh breshkn. 16 Gara e breshkave u prsrit disa t diela. Aliu merrte breshkn e vet shtpiake, ndrsa Niko me Muhamedin vrtiteshin npr pyll dhe sillnin breshka t reja. Nj dit ata u mrzitn nga loja dhe than se nuk gjetn m breshka, por Aliu tha se breshka e tij i kishte mundur t gjitha breshkat dhe ato nuk dilnin m nga frika. Ana apitej npr bar, ndrsa Sara ndryshonte format e kuleve. Kur ktheheshin, Jani merrte dru n pyll, t cilt i przgjidhte duke i par lulen dhe lkurn dhe kur shkonte n shtpi i kthente n zbukurime. Ai filloi t bnte en druri, shishe pr raki, gota, okllai me prmasa t ndryshme, kanistra, rosa, pata dhe trekndsha t vegjl pr Ann. Nj dit, Jani i thirri tre vllezrit e tij dhe i tha se do tu bnte atyre nga nj lodr druri, por ata duhet t vendosnin se far donin. Niko i krkoi nj ushtar, megjithse nuk kishte par kurr ushtar me sy. far ushtari do, e pyeti Jani. Do nj turk me allm dhe me jatagan n brez, apo nj grek me kapel t vogl dhe me kpuc me xhufka. Niko u mendua dhe i tha se donte nj ushtar me jelek dhe me dy pisqolla n brez si Llambro Xhavella. Por nuk e dua tullac. Dua q ushtari im t jet m i ri se daj Llambro. E do me allm apo me qeleshe, e pyeti Jani prap. E dua me flok t gjata q ia merr era, tha Niko.

Aliu q e dgjoi t vllan tha se ai donte nj lufttar mbi kal si Sknderbeu. Sknderbeu kishte nj prkrenare me bri dhie mbi kok, i tha Jani dhe shpatn e kishte m t gjat se kalin. Sknderbeu nuk i donte dhit se ato nuk bjn qumsht t mir m ka thn babai, u prgjigj i nxehur Aliu. Un dua q Sknderbeu im t mbaj mbi kok jo dy, por vetm nj bri t trash demi q i thyen parzmoret e turqve. Po shpatn, e pyeti Jani. Shpatn e dua t drejt, por jo m t gjat se kalin, tha Aliu. Ndrsa Muhamedi pasi dgjoi i qet dy vllezrit tha se ai donte dy lodra. Jo, i than vllezrit, pse ti dy lodra kur ne do kemi vetm nga nj. Po ato jan pjes e s njjts lodr, u prgjigj Muhamedi, por vllezrit nuk po e kuptonin. Un dua nj gj t rrumbullakt n qoft se toka sht e rrumbullakt dhe nj katror n qoft se toka sht katror. sht njlloj si ushtari yt q duket edhe nga prpara, edhe nga prapa, i tha ai Nikos. Mir, i tha Jani, do ta bj, se lodrat e tua jan m t thjeshta dhe gdhenden shpejt. Po un dua q ti bsh me pyje, me lumenj, me dete, me male dhe me fshatra, i tha Muhamedi. Po njerz nuk do, e pyeti Jani. Jo nuk dua, tha Muhamedi. Njerzit jan t vegjl dhe nga lart nuk duken. Jani punoi nj muaj pr kukullat e vllezrve. Shkoi n pyll dhe zgjodhi lis pr ushtarin e Nikos dhe Sknderbeun e Aliut, ndrsa tokat e Muhamedit vendosi ti bnte me qershi sepse ajo vinte si e murrme dhe ai mendoi se toka e par nga lart kishte at ngjyr. Preu me kujdes katr kuti t vogla t barabarta, n madhsin e nj ikone, por u kujtua se shpata e Sknderbeut do t dilte mbi lartsin e lodrave t tjera dhe preu nj kuti m t gjat. Vizatoi me brisk hekuri mbi seciln kuti, format e tyre t prafrta dhe filloi ti priste trash. Ashtu, lodrat dukeshin si gur q koha dhe errat i kishin gdhendur rastsisht, pa asnj qllim. Pastaj, me nj dalt t vogl filloi t nxirrte ngadal ashklat e drurve derisa koka e ushtarit t Nikos u duk si nj kok ariu, pa faqe dhe pa hund. Jani e la ushtarin e Nikos dhe kaloi te Sknderbeu i Aliut derisa edhe ky u duk si nj ari i paushqyer. E la dhe at dhe filloi t merret me kalin. Faqet dhe hundt e ushtarit dhe t Sknderbeut do ti bj n fund, tha me vete duke menduar se duhet ti bnte t dukeshin si njerz t ndryshm sepse prndryshe vllezrit do t ziheshin. Aliu nuk mund t pranoj q Sknderbeu t ket fytyr ushtari, qeshi Jani dhe vazhdoi t rrumbullakoste tokn e Muhamedit. Jani nuk kishte par ndonj det dhe nuk dinte nse ai ishte m i madh dhe apo m i vogl se lumi. N dark pyeti Sarn dhe ajo i tha se bota kishte m shum dete sesa pyje dhe lumenj dhe se do lum bashkohej me detin dhe do det bashkohej me nj det tjetr. Po pyll n mes t detit ka, e pyeti Jani. Ka, tha Sara. Jan ishujt, por ata jan t vegjl dhe nuk duken nga lart. Me prjashtim t Krets, tha ajo dhe pa nga Ibrahimi q nuk po e dgjonte. Jani i gdhendi imt pisqollat e ushtarit, por megjithat njra doli pak m e gjat se tjetra. Ndrsa shpata e Sknderbeut u thye pak n maj dhe Jani ia shkurtoi kmbt e kalit, q ti sillte n proporcion. Pastaj thelloi lumenjt q dukeshin si gishta mbi tokn e Muhamedit dhe duke e futur daltn thell n dru bri nga t gjitha ant pyje q dukeshin si gjilpra t ngulura mbi nj top leshi. N mes t nj deti t madh, ngriti nj gung t vogl si nishan, q ishte Kreta. Kur mbaroi faqet, hundn dhe syt e ushtarit dhe t Sknderbeut, njri dukej si nj burr i holl me faqe t verdha, ndrsa tjetri si nj bullafiqi nn peshn e t cilit kali me kmb t shkurtra po jepte shpirt. I pastroi nga pluhuri dhe i hodhi pak uj q t shklqenin. Thirri tre vllezrit dhe ua tregoi. N fillim ata u habitn, por pastaj filluan t shikonin me qetsi dhe t krahasonin secili kukulln e tij me dy t tjerat. Pse njra pisqoll sht m e gjat se tjetra, u hodh Niko. Sepse ushtari yt njrn ia ka marr nj turku dhe tjetrn nj greku, tha Jani. Po pse ushtari im sht m i dobt se Sknderbeu, vazhdoi Niko. Sepse ushtari shkon n luft dhe nuk ka koh t haj, ndrsa Sknderbeu rri maj kalit dhe nuk lodhet. Sknderbeu ka kal sepse sht komandant, tha Aliu

duke mbrojtur kukulln e tij. Por pasi e pa mir u hodh dhe ai. Kali i ka kmbt e shkurtra dhe duket si mushk. Kali i Sknderbeut ishte ndryshe nga t tjert, tha Jani. Ai ishte shum i shpejt dhe prandaj i ka kmbt m t shkurtra. far sht kjo, pyeti Muhamedi duke treguar ishullin me gisht. Kjo sht Kreta, tha Jani. sht nj ishull. Po pse ma ke vn Kretn, un nuk ta krkova, tha Muhamedi. Kt ma krkoi Sara, tha Jani duke par nga ajo. Muhamedi u kthye nga Sara, si pr ti thn se nuk kishte pun me lodrn e tij, por Ibrahimi ndrhyri dhe i tha: N Kret sht vrar gjyshi im dhe strgjyshi yt. sht mir q e ke futur n botn tnde. Muhamedi nuk foli, por Aliut iu duk se heroizmi kaloi nga shpata e Sknderbeut te bota e Muhamedit dhe duke iu afruar Ibrahimit e pyeti: Me shpat ka luftuar gjyshi? Po, i tha Ibrahimi. Po pisqoll ka pasur, tha Nikoja. Nuk e di, tha Ibrahimi, por ndoshta e kan vrar me pisqoll. Kaq duhej q dy djemt t fillonin luftn. I afruan kukullat e tyre dhe, duke i ngjitur me njratjetrn, i shtynin fort. Ushtari yt nuk i nxjerr dot pisqollat nga brezi, thoshte Aliu dhe i fuste shpatn ushtarit n sy. As shpata jote nuk ia pret dot kokn ushtarit tim, brtiste Niko duke shtyr Sknderbeun e shndosh. N fillim u thye briri i prkrenares s Sknderbeut, pastaj ushtari mbeti me nj krah dhe me krahun tjetr u hakmor duke i thyer Sknderbeut shpatn. Kshtu jan m t bukur, tha Sara, duken si statuja antike. Djemt fjetn at nat duke e futur secili posht krevatit heroin e vet t plagosur. Ushtari me nj krah humbi ekuilibrin dhe u rrzua, ndrsa Sknderbeu rezistoi, por breshka e lpiu gjith natn. Muhamedi e futi tokn e tij t rrumbullakt posht jastkut, por ashtu nuk mund t flinte sepse koka i dhembte mbi drurin e fort. E mori dhe e vuri dhe ai posht krevatit, tokn e vet. Para se t flinte i tha Janit: Po t ma kishe br tokn katrore tani do m kishte zn gjumi. Kur u zgjuan n mngjes, asnjri nuk e gjeti lodrn posht krevatit. Kontrolluan npr shtpi, hapn sirtart, shkuan n qilar, por nuk i pan kund. Shkuan te dhoma e prindrve, por aty Ana po flinte me nj pat n dor. Doln n oborr dhe pan q Sara i kishte rreshtuar tre kukullat mbi nj plloe dhe po i shihte. Do ti lyej, tha ajo kur djemt e pyetn. N fillim Sara leu me t kaltr detet, pastaj i dha nj jeshile t errt pyjeve, nxiu lumenjt dhe malet i bri me boj kafe. Po Kretn si do e lyesh, e pyeti Muhamedi. Me t kuq, u prgjigj Sara. Aty sht derdhur shum gjak. Me ngjyr t kuqe u lye dhe fustanella e ushtarit, ndrsa kmisha e tij dhe kali i Sknderbeut u bn t bardha. Pisqollat dhe prkrenarja e Sknderbeut u lyen me ngjyr t zez, ndrsa pjesa e mbetur e shpats u vesh me nj t verdh ngjyr ari. Fytyra e shndetshme e Sknderbeut u lye me roz, ndrsa pelerina ngjyr vjollc. Flokt e gjata t ushtarit u zverdhn, ndrsa faqet dhe hunda u lyen me boj kafe. Ushtari sht nxir nga dielli npr luftra, tha Sara duke lyer me gri shtpit e vogla t bots s Muhamedit. Si mbaroi, i vuri mbi plloe q t thahen. Ushtarin dhe Sknderbeun prball njri-tjetrit, ndrsa tokn e Muhamedit n mes t t dyve. Tani kan arsye t luftojn pr nj cop tok, tha Sara dhe i mori djemt pr tu dhn mngjes. 17 N dimr ra dbor. Oborri u zbardh dhe pylli dukej m i zi. Kukullave u ishin zbehur ngjyrat dhe ushtari i Nikos ishte thinjur nga luftrat. Lumenjt e toks s Muhamedit ishin thar, kurse Sknderbeu i kishte zbritur kalit dhe ngrohej si ulok pran vatrs. Ibrahimi mbushte oxhakun me dru, ndrsa Sara gatuante trahana pr djemt. Muhamedi u ftoh dhe derisa shkriu bora nuk u ngrit nga krevati. Sara e mbshtolli me batanije, por ai prap dridhej nga ethet. Ibrahimi flinte n dhomn e djemve dhe natn i vinte lecka me dbor n kok. Muhamedi u dobsua dhe syt e kaltr nuk i shklqenin m. Nj nat filloi t fliste prart npr

ethe dhe Ibrahimi zgjoi Sarn dhe i tha se kishte dgjuar Muhamedin q thoshte: Po fluturoj, po fluturoj. Pastaj pushoi dhe pas pak tha: Nuk ka nevoj t fluturosh, mund t vish tek un duke ecur. Sara i hodhi nj batanije tjetr Muhamedit dhe i tha Ibrahimit t merrte nj grusht me dbor t pastr. Ibrahimi u kthye n ast dhe Sara i mori born nga duart e tij dhe ia futi Muhamedit n goj. Muhamedi u glltit disa her n gjum, ndrsa bora shkrihej ngadal n fytin e tij t zjarrt. T nesrmen ishte m i qet. Sara e pyeti se a mbante mend ndonj ndrr dhe ai i tha jo. kujtohu, i tha Sara, ti flisje me vete sikur po takoje nj njeri n pyll. Nuk ishte zri im, tha Muhamedi dhe u kthye nga ana tjetr e fjeti. Kur u zgjua, mori tokn e rrumbullakt dhe filloi tia hiqte bojn e thar q dimri e kishte plasaritur. Hoqi n fillim t kuqen e Krets dhe pastaj me radh blun, jeshilen e pyjeve dhe grin e pist mbi fshatra. Bojrat e ngrira binin si lkur mbi araf. Pse po e zhvesh tokn, e pyeti Jani. Kur fluturon lart e gjith toka ka nj ngjyr, tha Muhamedi. Po ti nuk ke fluturuar, i tha Jani, por Muhamedi nuk u prgjigj dhe vazhdoi t qronte tokn me thonj. Janit iu duk sikur i vllai ishte mrzitur me lodrn dhe i tha se do ti bnte tokn katrore q i kishte premtuar n vjesht. Bje pa det dhe pa ishuj, i tha Muhamedi. Jani shkoi n qilar ku mbante disa drur q her pas here i kthente n pjata pr Sarn dhe trekndsha pr Ann. Zgjodhi nj cop qershi, e preu n form drejtkndshi dhe filloi ta gdhendte vetm n pjesn e siprme. Bota katrore duhet t jet si plis, mendoi, nuk duket nga tri ant e tjera. Nuk bri dete, as lumenj, por gdhendi nj pyll me dru t gjat dhe t shtrembr dhe buz tij, nj fshat me shtpi t rregullta. N mes t fshatit sajoi nj kish q nga lart dukej si tavolin e vogl me pik n mes. Rreth kishs ndrtoi shtpi dhe t gjitha i bri m t ulta se kisha. Punoi gjith ditn n qilar megjithse duart i dridheshin nga i ftohti. Kur u err, i krkoi Sars shandanin me shtat krah dhe vazhdoi duke punuar nn qirinjt q shkriheshin ngadal. Njri nga qirinjt kulloi mbi fshat dhe Jani i veshi gjith atit e shtpive me dyllin e bardh q ngriu menjher. N mngjes ia dha Muhamedit. Pse i ke veshur atit me qiri, e pyeti Muhamedi. sht dimr dhe ka rn bor n fshat, tha Jani. Po pse ky sht fshati yn, pyeti Muhamedi duke e par me kujdes. Po, tha Jani. Ja ku sht pylli, kisha, ja dhe shtpia jon, shtpia e Arianitit dhe me radh. I ngjan, tha Muhamedi dhe syt e kaltr i shklqyen prap. Por jo edhe pr shum koh, se fshati do ndryshoj. E si do ndryshoj, i tha Jani duke buzqeshur. Muhamedi e rrotulloi fshatin nga t gjitha ant sikur po shihte fundin e nj filxhani, pastaj e ktheu nga i vllai dhe duke treguar nj shtpi me gisht i tha: Kjo sht shtpia jon dhe ktu sht shtpia e Mihalit, apo jo? Jani tundi kokn pr ta miratuar. Kto dy shtpi do bashkohen. Ktu ku duket nj vend bosh duhet t jet fusha ku jan varrosur bagtit q vdiqn gjat kolers. Po, tha Jani. Ktu do ndrtohet nj shtpi dhe ti do shkosh aty, tha Muhamedi. Edhe po t ngjallen bagtit nuk do ta ndrtojn shtpin aty ku kan ngordhur, tha Jani q po i shijonte fshati i ri, sipas Muhamedit. Nuk do jen bagti, por disa njerz t zinj me anta do vijn n fshat dhe do ta ndrtojn shtpin aty, tha Muhamedi i prqendruar dhe vazhdoi: Kjo kutia e vogl ktu sht shtpia e Hans, mbess s Sars. Kjo shtpi do shembet dhe ktu do ndrtohet nj xhami. Sa do gzohej babai, tha Jani duke vazhduar lojn. Kurse kjo sht shtpia e madhe e Arianitit, apo jo? po, tha Jani, ajo sht. Kjo do bhet shkoll, tha Muhamedi dhe pastaj do zbrazet. Tani e besoj q paske fluturuar, u tall Jani dhe u ua duke drejtuar jastkun ku mbshtetej i vllai q i mbante syt n tavan sikur shikonte fundin e nj filxhani. Pas tri ditsh, Muhamedit iu rritn prap ethet, por Sara ia mbushi gojn me bor dhe ai u qetsua. Nikoja me Aliun q luanin n oborr nj mngjes pan mbi dbor disa hapa t vegjl q

nuk i ngjanin hapave t tyre. Na ka ardhur nj lepur n shtpi, tha Ibrahimi kur djemt e pyetn. Ku rrin lepujt, pyeti Aliu. N pyll, tha i ati, dalin n dimr se i merr uria, kurse n ver ushqehen. Sikur t isha lepur do bja t kundrtn, tha Niko, do ushqehesha n dimr dhe do luaja n ver. N dark Ibrahimi i tha Sars se do dilte pr gjah. Kafsht jan t uritura dhe i bien kollaj lakut, tha ai dhe zbriti n qilar pr t marr i duhej. Sara u ngrit hert n mngjes poqi kule, buk dhe zjeu patate. Mbushi me raki nj shishe t vogl druri q e kishte gdhendur Jani dhe i futi t gjitha n nj trast. Do vij dhe un me ty, i tha Jani t atit. Ti rri n shtpi, tha Ibrahimi. Do marr Nikon dhe Aliun se ata nuk kan par lepuj. Sara i veshi djemt trash, u dha nga nj kapu leshi pr t mbuluar vesht dhe u nisn. Ibrahimi ecte para dhe ante dborn, ndrsa dy djemt shkelnin mbi gjurmt e tij t mdha dhe bora u vinte deri n gju. Kur shkuan n pyll, aty kishin br garn e breshkave, Ibrahimi nxori dy arqe t mdhenj nga trasta dhe filloi ti rregullonte duke i vn pak mish t that, buk dhe patate q i kishte marr me vete. Ha lepuri mish, e pyeti Aliu. Jo, tha Ibrahimi, por nga era mund t gnjehet dhe i bie arkut. Po pse e harxhon mishin, vazhdoi Niko. Mund t zm ndonj dhelpr, tha Ibrahimi. Un dua lepur, tha Aliu. Mir, tha Niko, un po marr dhelprn se ajo e ha lepurin. Ndrkoh, Ibrahimi mori njrin ark dhe, duke e mbajtur me kujdes, i tha Aliut ta ndiqte. Ti rri ktu, i tha Nikos, dhe ruaj trastat, nuk vonohemi. Po pe ndonj dhelpr, m thirr. U nisn duke e ar me hapa t vegjl dborn e pashkelur dhe pas pak Niko nuk i pa m. Dielli ishte i fort at dit, por djali i kishte kmbt deri n gju n dbor dhe nuk ngrohej dot. Filloi t rrotullohej rreth trastave duke numruar me z pr tu ngrohur. Kur arriti deri n njqind ndaloi se nuk dinte t numronte m tepr. Filloi nga e para, por dgjoi nj zhurm dhe e ndrpreu numrimin. Po vjen dhelpra, mendoi dhe u ul mbi trasta, sikur kishte frik. Ktheu kokn andej nga kishte ardhur zhurma dhe pa nj deg t vogl q, duke u thyer nga pesha, ra n kmbt e pems s kumbulls. U ua prap dhe vazhdoi t rrotullohej duke numruar. Kur kishte arritur shtatdhjet e gjasht dgjoi prap nj zhurm m t fort dhe u ul instinktivisht. Ktheu kokn dhe pa Ibrahimin me Aliun q po vinin duke qeshur. Kishe frik, i tha Aliu, t pam. Faqet e Nikos ishin t kuqe nga t ftohtt dhe e skuqura nuk iu duk. U ula q mos m shikonte dhelpra, tha ai. Po ju a e kapt lepurin? Do ta kapim, tha Aliu. Andej kishte shum gjurm dhe patatja do ti mbledh lepujt. Ibrahimi mori arkun tjetr dhe, pasi e mbushi me mish dhe me patate si t parin, i tha Aliut t qndronte aty dhe mori Nikon me vete. Morn drejtimin e kundrt me t parin, nga ku pylli ishte m i dendur dhe dbora m e trash. Ibrahimi ecte prpara dhe Niko mezi i ngrinte kmbt pr ti futur n gjurmt e thella t t atit. Aliu hapi trastn dhe nxori nj kula q filloi ta hante. Kulai ishte i ftoht, por Aliu kafshonte pa e pasur mendjen. Nga pas i erdhi nj zhurm e but si nj peshqir q frkohej pas trupit. Ktheu kokn dhe pa nj lepur t bardh me bisht t zi q i merrte er bors. Kur Aliu lvizi, lepuri ngriti kokn dhe e shikoi nga dora. Syt i kishte t kuq si xham. Aliu kputi nj cop kula dhe ia hodhi te kmbt. Lepuri i mori er dhe pastaj e kafshoi me dhmbt e vegjl duke lpir buzt me gjuh. Dbora u mbush me thrrime q lepuri i ndoqi nj nga nj duke lvizur vetm kokn. Do ta kap, mendoi Aliu dhe iu hodh sipr, por lepuri i shkau nn bark dhe vrapoi. Aliu u ngrit dhe filloi ta ndiqte. Lepuri vraponte shpejt mbi dbor, ndrsa ai zhytej deri n gju dhe mezi ngrinte kmbt. Aliu nuk u dorzua dhe duke rendur mendonte fytyrn e habitur t Nikos kur ti tregonte lepurin, q ai do ta mbante nga vesht. Lepuri u fut n pyll dhe ndaloi. Aliu iu afrua, por kafsha krceu dhe u fut pas nj peme. Vesht e gjat i dilnin jasht dhe dukeshin si dy gishta q e thrrisnin Aliun, i cili au npr dbor dhe iu afrua lepurit q krceu dhe u fsheh pas nj peme tjetr. Djali nuk lodhej, ndrsa lepuri, i ngopur me kula, luante.

Kur Ibrahimi u kthye te trasta u friksua kur nuk e pa t birin. Mos e ka ngrn ndonj ujk, tha Niko dhe filloi t dridhej. Ujqit rrin n male, i tha Ibrahimi dhe filloi t kontrollonte gjurmt mbi dbor. Dy her u rrotullua pas gjurmve q kishte ln Nikoja kur numronte, por pastaj pa disa gjurm m t freskta q merrnin andej nga kishte ln arkun e par dhe u nis. Prit ktu dhe mos ki frik, i tha Nikos. U fut n pyll duke ndjekur gjurmt q kalonin nga nj pem te tjetra, pastaj ktheheshin prap dhe vazhdonin m thell npr pyll. Duke ecur pas tyre, si pas nj gjahu, pa Aliun t ulur n gjunj, ndrsa dy hapa larg tij rrinte nj lepur me bisht t zi. Aliu i fliste dhe lepuri tundte kokn sikur e kundrshtonte. Pastaj lepuri krceu dhe Aliu e ndoqi. Ibrahimi filloi t qeshte dhe duke ecur shkeli pa e par mbi nj deg t holl, e cila krciti dhe u thye me zhurm nn kmbn e tij. Aliu ktheu kokn, ndrsa lepuri u zhduk pas nj peme dhe nuk doli m. Ma trembe lepurin, i brtiti Aliu duke hequr kapuin q i ishte lagur nga djerst. Nuk kapet lepuri me vrap, i tha Ibrahimi. Kapet q ke me t, kmbnguli i biri me inat. Un sa po e bindja. E far i the, e pyeti Ibrahimi. I thash t vinte me mua n shtpi se do ti jepja kula sa t donte. Ibrahimi qeshi dhe ia mbathi kapuin e lagur. Morn pr nga fusha e breshkave, ndrsa Aliu ecte prpara dhe gjith kohn kontrollonte pas pemve. Kur u afruan, Ibrahimi pa q Nikoja nuk ishte aty ku e kishte ln. Trasta nxinte e vetmuar mbi dbor. Paskam ardhur pr t gjuajtur djemt e mi dhe jo lepuj, mendoi, dhe gjaku i zjeu n tmthat e ftoht. Kontrolloi gjurmt e Nikos, si kishte br hern e par dhe u nis n at drejtim. Hajde me mua shpejt, i tha Aliut dhe eci me hapa t mdhenj. Gjurmt e uan te arku. Nikoja ishte prkulur mbi t dhe nuk lvizte. Kur u afrua, Ibrahimi pa disa njolla gjaku mbi dbor, ndrsa patatja ishte ngrn prgjysm dhe kishte prfunduar jasht drrass s arkut. N thikn e shkrehur varej jetim nj bisht i zi. Ishte nj lepur, tha Niko i penduar, por e lshova. Frikacak, i tha Ibrahimi q nxori thikn dhe e ndau bishtin nga arku. sht lepuri im, tha Aliu duke marr bishtin e zi. Donte t hante kula dhe jo patate. Nuk ishte lepuri yt, tha Nik dhe i tregoi t atit se si kishte vrapuar n drejtim t arkut kur dgjoi nj z kafshe q rnkonte nga dhimbjet. M erdhi keq kur e pash q qante si njeri, tha Niko me syt e lagur. Aliu futi bishtin e zi n xhep dhe i tha t vllait: Her tjetr mos i ndiq m lepujt e mi. Hngrn kulet q kishte gatuar Sara dhe shkuan dy her t kontrollonin arqet, por derisa u err ato nuk u mbushn. U kthyen n fshat kur Ann sapo e kishte zn gjumi. Nikoja fjeti pa i folur askujt, ndrsa Aliu i tregoi Janit pr lepurin duke frkuar bishtin pas faqes. Do ta kisha kapur, i tha, por e trembi babai. Lepuri nuk sht breshk, tha Jani. Ai nuk mund t rrinte posht krevatit. Kur u shtrin, Ibrahimi i tregoi Sars se si kishte humbur njrin pas tjetrit, djemt n pyll. Shkova pr kafsh, por zura gjah djemt e mi, i tha duke par shandanin q digjej. Tani je br nj Abraham i vrtet, tha Sara. Ibrahimi mblodhi supet nn velenx pr ti thn se nuk e kishte kuptuar. Errsira e kishte br dhomn m t ftoht dhe Sara i zgjati kmbt nga Ibrahimi. Nuk e gjej veten n historin e Abrahamit, tha Ibrahimi. Un shkova t vras kafsh, jo njerz, ndrsa Abrahami shkoi t vriste djalin e tij dhe vrau nj kafsh. Ti je mijra vjet pas Abrahamit dhe nuk je profet, tha Sara. Perndia i ka ln njerzit t lir dhe nuk u thot m se k duhet t vrasin apo se k nuk duhet t vrasin. Prandaj bota sht br kaq e ngatrruar. Por, megjithat, ti ke edhe nj ngjashmri tjetr me Abrahamin. far kam tjetr, pyeti Ibrahimi me z t but, i ngrohur nga kmbt e Sars. Abrahami kishte dy djem me dy gra t ndryshme dhe pr shkak t ktyre dy grave bota u nda n t krishter dhe mysliman. T dy palt mendojn se ishte profeti i tyre ai q Abrahami mori me vete n pyll, pr ta vrar. Myslimant thon se Abrahami mori pr t flijuar Ismailin, ndrsa t krishtert thon se ai zgjodhi Isakun. Edhe ifutt, q e kan shkruar t part kt histori n librat e tyre, mbshtesin variantin e t krishterve, pr Isakun. Myslimant thon se prderisa perndia i krkoi Abrahamit t flijonte djalin e tij t vetm, do t thot se ky djal

ishte Ismaili, sepse ai ishte i vetm derisa lindi Isaku. Ndrsa t krishtert thon se sipas ligjit t perndis, Abrahami njihte djal t vetm Isakun q e kishte pasur me gruan e tij t ligjshme. Kjo histori e ka prar botn pr mijra vjet duke futur n luft t krishtert me myslimant. T dy palt besojn se feja e djalit t flijuar sht feja e vrtet e perndis. Por un besoj se t dy palt jan t pashpirt, sepse do t donin q profeti i tyre t vuante si duhet t ket vuajtur ai djal kur ka par thikn e babait t ngritur, mbi kokn e vet. Sikur Abrahami ta kishte vrar vrtet njrin nga djemt, e vrteta do ishte e pastr dhe nuk do kishim dy fe, por vetm nj. Ose, sikur Abrahami ti kishte marr t dy djemt n pyll, si bre ti, ndoshta bota do ishte m e qet. Ndoshta kshtu do ishte, tha Ibrahimi dhe u ngjesh m shum nga kmbt e Sars. N kt pik ndryshon pak ti nga Abrahami, sepse i more t dy djemt me vete n pyll. Por, njlloj si ai, ti ke ndar djemt n t krishter dhe mysliman. Ibrahimi nuk foli dhe pas pak Sara ndjeu q e kishte zn gjumi dhe kmbt e tij ishin ftohur. Ibrahimi u ngrit prpara Sars dhe u nis n pyll. Edhe djemt flinin, por ai nuk i zgjoi. Kishte rn dbor gjat gjith nats dhe gjurmt e kmbve t tij ishin fshir. Kur arriti n fushn e breshkave, la trastn, ngrehu arqet dhe i vuri aty ku i kishte vn t djeshmen. Gjaku i lepurit kishte humbur nn dbor. U kthye dhe ul mbi trast duke i mbajtur vesht e gatshm pr t kapur britmn e ndonj kafshe t zn n grack. Ret kishin zbritur mbi majat e pemve dhe dukeshin sikur shkundnin dborn. Ai priste dhe mendonte. Jeta e tij kishte ndryshuar q kur ishte br mysliman. Ishte m i pasur dhe kishte m shum djem. Sara i kishte dhn nj vajz q nuk e kishte pasur dhe ai ishte i lumtur. Megjithat, shum vdekje kishte par q nga ajo dit. Kishte vdekur gruaja dhe djali i vogl. Kishte vdekur vllai dhe dhjetra kok bagti. Kolera kishte ardhur si nj mallkim. Bota kishte ndryshuar. Njerzit varfroheshin njlloj si m par, por disa edhe pasuroheshin. Shum shqiptar ishin br mysliman. Turqit ishin gjithmon e m t egr. Ata fitonin, pushtonin dhe i merrnin toka t tjerve. Por ndoshta t gjitha kto do t ndodhnin edhe nse ai nuk bhej mysliman. T afrmit e tij kishin vdekur pr arsye t tjera, nga kolera apo nga plakja, smundje q i preknin t gjith, pavarsisht nga feja. Turqit do ishin njlloj t egr. Por ndoshta nuk do ishin kaq t fort sikur ai dhe shum t tjer mos bheshin mysliman. Ndoshta, mendoi dhe iu kujtua Sara q n krevat i kishte thn se ai i kishte ndar djemt n t krishter dhe mysliman. Kishte br sikur e kishte zn gjumi sepse nuk kishte prgjigje pr Sarn. Shum gjra q ndodhnin n bot ai nuk do mund tua ndryshonte drejtimin edhe sikur t kishte mbetur i krishter. Por nj gj ishte e sigurt dhe ai nuk mund tia fshihte vetes. Djemt e tij ishin ndar n t krishter dhe mysliman pr nj dash q nuk ishte shitur t dieln n pazarin e qytetit. Edhe djemt e Abrahamit ishin ndar pr nj dash. Historin e djemve t Abrahamit ndoshta e kishte caktuar Zoti, por fatin e djemve t tij e kishte vendosur ai vet. Iu kujtua dita e dasms me Ann. Krushqit nga Suli deheshin dhe krcenin. Grat shihnin nga nusja, ndrsa burrat pinin me dolli. N mes t asaj rrmuje ai kishte takuar Arianit Komnenin, i cili pinte dhe kmisha e bardh i ishte hapur n gjoks. Flokt i kishte t lshuara, ndrsa gjoksin e thinjur dhe me kocka t forta. Je br gati, e kishte pyetur Arianiti duke par nga nusja. Pr far, e kishte pyetur ai. Arianiti kishte qeshur dhe gjithmon duke par nusen i kishte thn: Sonte duhet tia heqsh brthamn ksaj kumbulle. Ai kishte mbledhur supet i turpruar, ndrsa Ana ishte skuqur nn vello. Do djem apo vajza, e kishte pyetur Arianiti. Djem, i kishte thn ai. Ather Arianit Komneni e kishte trhequr dhe i kishte thn n vesh: N qoft se do djem, kur ta hapsh kumbulln mos i shuaj qirinjt.

Ana nuk e dgjoi, ndrsa Arianiti vazhdoi t pinte. Kur ishte mbyllur dasma ai dhe Ana ishin futur vetm n dhom. Ai ishte zhveshur dhe pastaj kishte zhveshur dhe nusen. Shuaj qirinjt se m vjen turp, i kishte thn ajo duke u mbuluar. Jo, i kishte thn ai, se ndryshe do lindsh vajza. I mbajti qirinjt ndezur dhe iu ngjit trupit t njom t gruas. Ajo u mblodh dhe lkura iu b si peshqir, por mishi n mes t kmbve t tij mbeti i varur gjat gjith nats. grat i kontrolluan araft t nesrmen dhe Ana i tha se kishte qen e smur. Nj jav rresht gishti i tij i qullt q varej n mes t kmbve, nuk hyri dot n kumbulln e gruas q shikonte hijet e qirinjve n tavan. Nj nat, kur ai ishte shtrir i djersitur dhe i pashpres n cep t krevatit, Ana u ua dhe i shoi qirinjt. N errsir ai ndjeu nj trup lakuriq q u mbshtet pas tij dhe ia thau djerst. Lkura iu freskua dhe qimet iu rritn. Gruaja ishte hapur dhe ai e mbushi me muskuj boshllkun q i ndante prej nj jave. Muskuli u shty me zor dhe dhimbja e Ans ra si nj brtham kumbulle nga krevati. Pas nnt muajsh lindi nj djal. Dhe pastaj lindn edhe gjasht t tjer, sa her q Ana i fikte qirinjt. Sara bnte dashuri me qirinj t ndezur dhe atyre i kishte lindur nj vajz. Arianiti ishte tallur dhe shtat djem ishin rreshtuar pas asaj talljeje. Tani secili pre tyre vraponte si lepur n drejtime t ndryshme. Por n fund t rrugs secilin e priste i njjti ark, si i kishte ndodhur lepurit me bisht t zi. Ibrahimi dgjoi nj britm dhe ktheu kokn. Ishte nj z kafshe q prplitej n dbor. Nuk donte t mendonte m. U ua dhe vrapoi drejt arkut. Kur hyri n shtpi shtriu mbi tavolin dy lepuj dhe nj dhelpr t vogl. Jani ua zhveshi lkurt t treve, ndrsa Sara e gatoi me uthull dhe pilaf njrin nga lepujt. Kur e provoi, Aliu tha se mishi i lepurit t tij ishte m i shijshm se lepuri q kishte prpara. Muhamedi nuk u ua nga krevati, ndrsa Nikoja futi bishtin e dhelprs posht jastkut dhe nuk e preku lepurin me dor. 18 N fund t dhjetorit bri stuhi. Dbora e mbuloi furrn n oborr dhe Jani i pastroi plloat me lopat q t hapte dern e shtpis. Rrugt e fshatit u zun dhe Ibrahimi nuk doli m pr gjah. Natn e Vitit t Ri Sara gatoi lepurin tjetr q, pasi e kishte mbushur me krip, e kishte mbuluar me lkurn e vet dhe e mbante n qilar duke i hedhur akull sipr. U uln t gjith t hanin, ndrsa Ana Komnena rrinte posht duke luajtur me kmbt e tyre nn tavolin. Gzuar Vitin e Ri, tha Sara. Nj vit i mbar, tha Ibrahimi dhe i dha Janit nj got raki q ai e piu me nj frym pr ti treguar t atit se ishte br burr. Por fyti i dogji aq shum, saq syt iu skuqn dhe iu mor fryma. I dhan nj got uj dhe u qetsua, por oreksi iu pre dhe u zverdh. Nikoja hngri vetm petanik me fasule dhe nuk e preku lepurin, ndrsa Aliu e uli Sknderbeun n tavolin dhe i uroi Vitin e Ri. Muhamedi hante ngadal, i mbshtjell me batanije. E ftohura e kishte br m t menduar dhe tokn e rrumbullakt e mbante n mes t kmbve t mbuluar me batanije. Natn e Vitit t Ri ka lindur toka, e pyeti ai Sarn. Toka duhet t ket lindur n ver, tha Niko, sepse n dimr nuk mbijn pemt dhe lulet. Lumenjt ngrijn dhe kafsht flen e nuk lindin fmij. Toka ka lindur n rrmuj dhe data e lindjes nuk dihet, tha Sara. E si lindi toka n rrmuj, pyeti Aliu. N fillim bota ishte si shtpia jon para se ta rregullonim, tha Sara. Krevati, sndukt, qilimat, pjatat, tavolina dhe qirinjt nuk ishin aty ku jan tani, por prisnin n oborr q ne ti vinim n vendin e tyre. Djemt nuk po kuptonin dhe Sara filloi t tregonte. Pr shum koh, bota jetoi n rrmuj dhe grekt kt koh e quajtn Kaos q do t thot rrmuj. Nga Kaosi lindi Gjea q do t thot tok dhe nga Gjea lindi Urani q sht qielli. Nga

Urani lindi Kronosi q do t thot koh dhe i cili luftoi me baban e tij si bjn t gjith perndit. Lufta mes Uranit dhe Kronit vazhdoi gjat, aq sa nuk mund t matet, por Kroni fitoi dhe u b Zot i bots. Atij i lindn tre djem: Zeusi, Poseidoni dhe Hadi. Por Kronosit i kishin thn se koha e tij nuk do t ishte shum e gjat sepse njri nga djemt e tij do ta vriste pr ti zn vendin. Kronosi vendosi t vriste fmijt e tij, t cilt i hante nj nga nj. Por gruaja e tij e fshehu Zeusin n ishullin e Krets dhe n vend t tij i dha Kronosit nj gur t mbshtjell me pelena dhe ai e hngri. Pa e ditur, Kronosi e mori Zeusin si shrbtor n shtpin e tij dhe nj dit ky e helmoi duke i hedhur nj bar t keq n gotn e vers. Kronosi u shtri i pafuqishm dhe Zeusi e sulmoi. Lufta ishte e ashpr dhe bota ishte prap n buz t Kaosit, por Zeusi thirri n ndihm t tij dy vllezrit e vet, Hadin dhe Poseidonin dhe t tre e mundn baban. Kur fituan, tre vllezrit e ndan botn n tre pjes: Zeusi u b perndia e njerzve dhe zot i rrufeve, i stuhive, i bubullimave, i nxehtsis dhe i drits. Poseidoni u b mbret i detit dhe ishte shum hakmarrs. Sa her q nuk i plqente ndonj gj ai i prmbyste fshatrat dhe qytetet. Vllai i tret Hadi mori mbretrin e t vdekurve dhe u b perndia e vdekjes. Kur Zeusi dhe Poseidoni vendosnin t vrisnin njerz, ata i merrte vllai tjetr, Hadi. Kshtu q Zeusi mbretronte n qiell, Poseidoni n det dhe Hadi nn tok. Sara nuk kishte mbaruar kur Nikoja, pr t mos i ln vllezrit t zgjidhnin para tij, tha: Un jam Zeusi, e zgjodha i pari, dhe pa nga Ibrahimi q po shikonte n fund t gots s rakis, sikur maste kohn. Un jam Poseidoni, tha Aliu, e shkatrroj fshatin kur t dua. Po ti Muhamed far do, e pyeti Jani. Muhamedi q e kishte dgjuar Sarn duke u dridhur, rregulloi velenxn mbi supe dhe tha: T gjith njerzit do vdesin nj dit dhe do vin n mbretrin time. Un jam Hadi. Po nse njerzit sillen mir do ti lsh t dalin nga mbretria jote, e pyeti Sara. Ann do ta l, u prgjigj Muhamedi, ndrsa pr ju t tjert do mendohem. Mihalit, gjitonit ton dhe daj Llambros nuk do ti jap leje sepse ata jan zn me baban. Petro iku pa leje nga shtpia, por n mbretrin time ka nj der shum m t madhe se dera e shtpis son. elsat e ksaj dere un i mbaj vet dhe Petro nuk do largohet m pa lajmruar. Ali Tepelenn do ta mbaj prgjithmon n Had, ndrsa Thanasit do ti them q, nse do t kthehet mbi tok gjat vers, t ndahet nga Ali Tepelena. Q kur ishte br Had, Muhamedi kishte drejtuar trupin dhe nuk shikonte asnjeri n sy, por shtrngonte fort tokn e rrumbullakt se mos i ikte nga duart. Po Krishtin pse e le t dilte nga Hadi, e ngacmoi Ibrahimi duke qeshur. Muhamedi pa nga Sara i hutuar, sepse nuk dinte si t prgjigjej. Nj dit, ajo i kishte thn se Krishtin e kishin vrar n kryq dhe pas tri ditsh ai ishte ngjallur prap dhe asnjeri nuk e dinte ku kishte shkuar. Krishti iku pa leje sepse e ndihmoi Zeusi, por pas tri ditsh e gjeta dhe e futa prap n Had, tha Muhamedi. Po far bri Krishti pr tri dit, pyeti Aliu. Ndoshta u kthye t takoj gruan, tha Niko. Krishti nuk ishte i martuar, tha Jani duke e par Nikon me inat. Ndoshta ishte, tha Sara, por kjo nuk dihet mir sepse historit e jets s tij jan shkruar shum vjet pasi ai u zhduk dhe ata q i shkruan nuk i dinin t gjitha ose nuk kan dashur ti tregojn t gjitha. Pse nuk kan dashur ti tregojn t gjitha, pyeti Niko. Sara pa nga Ibrahimi q rrinte i menduar n krye t tavolins dhe shtrngonte gotn e rakis n dor. Sepse po ti tregonin t gjitha, Krishti do ti ngjante gjith burrave t tjer q lindin nga martesa e prindrve t tyre, martohen me gra, bjn fmij me to dhe kur vdesin e kan nj varr. Ata donin q Krishti t mos i ngjante asnj burri prpara tij dhe prandaj ai nuk ka lindur nga babai i tij, nuk sht martuar, nuk ka fmij dhe nuk ka varr, tha Sara, e cila fliste ngadal sikur po bnte nj mesh. N qoft se kto jan t vrteta, Krishti duhet t ket qen nj njeri shum i vetmuar, tha Muhamedi, sepse nj njeri q nuk ka fmij nuk ka si e shtyn kohn. Krishti nuk ishte nj njeri si

ne t tjert, ai ishte biri i Zotit, ndrhyri Jani me z t rrept. Zoti e solli n tok q ti tregonte njerzve se far duhet t bnin duke ndjekur rrugn e Krishtit dhe ne duhet ta nderojm sakrificn e tij. Po, nse martohesh, nuk je n rrugn e Krishtit, pyeti Niko. Jo, tha Sara, Krishti nuk i tha askujt q nuk duhet t martohet. Edhe un do martohem, tha Niko, sepse grat duhen pr t br buk dhe fmij. Sara qeshi dhe Ibrahimi ktheu pak raki. Djemt rrinin t menduar, ndrsa Ana i mori Muhamedit tokn e rrumbullakt dhe ai nuk e kundrshtoi. Po Muhamedi ka qen i martuar, pyeti Jani duke par nga Ibrahimi. Muhamedi ka pasur shum gra dhe sillej mir me to, tha Ibrahimi. Shokt e Muhamedit paskan qen spiun, tha Aliu. Ata i treguan njerzve q Muhamedi kishte shum gra, kurse shokt e Krishtit nuk i than njeriu. Muhamedi nuk ishte djali i Zotit, tha Sara dhe atij i lejohej t bnte si gjith njerzit e tjer. Atij i fliste Zoti n vesh dhe i thoshte se far duhet t bj nj njeri q t quhet i mir dhe far nuk duhet t bj q t mos quhet i keq. Po fmij kishte Muhamedi, pyeti Aliu. Kishte dhe djem dhe vajza, u prgjigj Ibrahimi. Po varr ka, ngulmoi Aliu. Ka varr si gjith t tjert dhe vdiq nga pleqria, tha Ibrahimi duke par n sy Muhamedin q e kishte mendjen tek Ana, e cila e prplasi fort tokn prtok. Zoti paska dashur m shum Muhamedin se Krishtin, tha Niko, sepse Muhamedi ia paska dhn t gjitha: edhe gra, edhe fmij, edhe nj varr ku ta qajn, kurse Krishtin e paska torturuar. Nuk e ka torturuar, por e ka marr pran vetes, ndrsa Muhamedin e la n tok pr ti treguar njerzve se at nuk e do sa Krishtin, tha Jani. Prderisa ka nj varr dhe ka jetuar si gjith njerzit e tjer Muhamedi nuk e provon dot se Zoti i fliste n vesh dhe i jepte urdhra, tha Muhamedi duke par nga i ati. Edhe un mund t bj sikur dikush m flet n vesh dhe tju urdhroj ju q t m bindeni n emr t Zotit. Ti nuk je gnjeshtar, bri shaka Ibrahimi. Muhamedit dikush i flet n gjum, tha Aliu duke u ngritur n kmb sikur po thoshte dika me rndsi. T gjith pan nga Muhamedi q nuk u duk i mrzitur nga fjalt e t vllait. Kush t flet n gjum Muhamed, e pyeti Sara. Jam n gjum dhe nuk ia kam par fytyrn, tha Muhamedi, por nuk besoj se sht Zoti se kur ai m flet un nuk kam frik. Edhe n qoft se sht Zoti, nuk duhet t kesh frik, tha Ibrahimi q po e shikonte t birin me sy t ngulur. Njerzit e kan frik Zotin se po t mos e kishin frik nuk do ta dgjonin, u prgjigj Muhamedi dhe ul nn tavolin dhe mori tokn e rrumbullakt. Ann e kishte zn gjumi mbi qilim. Sara e mori n krah dhe e oi n krevat. T gjith n gjum, tha Ibrahimi duke u uar nga tavolina. sht von dhe ka ardhur Viti i Ri. Shkojm t lodhemi, tha Muhamedi, kt vit do ndrtojm shtpi. Jani e pa si i hutuar, i tha natn e mir Ibrahimit dhe shkoi n shtrat duke i marr vllezrit me vete. Kur u shtri, Ibrahimi e pyeti Sarn se pse i kishte thn djemve se Krishti mund t kishte qen i martuar. Ata po rriten dhe nuk kan pse besojn do prrall q dgjojn, tha Sara. Shuaji qirinjt, i tha Ibrahimi duke qeshur. Nuk t mjaftojn gjasht djem, ia ktheu Sara duke e par me bisht t syrit. U fut nn velenx dhe trupi i Ibrahimit e ngrohu menjher. Qirinjt u dogjn duke par njri-tjetrin, deri n mngjes. 19 Dbora e mbajti fshatin t pushtuar deri n fund t shkurtit. Ibrahimi shkoi edhe dy her pr gjah, por kafsht ishin msuar me hilet e arkut t tij dhe nuk i afroheshin m patateve dhe mishit t ftoht. Gjat dits, djemt luanin n dhomn e tyre dhe n dark i krkonin Sars ti tregonte histori me perndi. Sara i tregoi pr Akilin e pavdekshm q kishte mundur trojant dhe q ishte vrar nga nj shigjet n thembr. Po ai ishte i pavdekshm, pyeti Niko, si iu ngul shigjeta n thembr? Akili ishte bir i perndis dhe kur lindi ai e ma, q e donte shum, vendosi ta bnte t

pavdekshm. E oi n Had dhe e futi n ujrat e lumit t Hijeve, por, kur e zhyti, e mbajti nga thembra q djalin t mos e merrte lumi. Trojant e dinin q ai mund t vritej vetm n thembr dhe aty ia nguln shigjetn. Akili duhet t ket qen me sandale ditn q e vran, tha Niko. Troja sht nj vend i nxeht dhe aty nuk ka dimr si ktu te ne, tha Sara. Dua t jem Akili, thoshte Aliu, por nuk do vesh asnjher sandale. Kush e vrau Akilin, pyeti Niko, Akili u vra nga Paridi, u prgjigj Sara, e cila duhet t fillonte nj rrfim t ri sa her q n rrfimin e mparshm dilte emri i nj heroi t ri. Paridi ishte djali i mbretit t Trojs. Para se t lindte, e ma pa n ndrr sikur djali q do t lindte do ta shkatrronte Trojn. Kur lindi Paridi, i ati, q e kishte besuar ndrrn, e dboi nga qyteti dhe djali u rrit n pyll dhe u b shum i bukur. Nj dit tre perndeshat kryesore greke: Athina perndesha e drejtsis, Afrdita perndesha e bukuris dhe Hera perndesha e fuqis bnin nj gar bukurie. Zeusi q i kishte vajza, Athinn dhe Afrditn dhe grua Hern nuk donte t zgjidhte vet dhe vendosi q burri m i bukur n tok t prcaktonte kush ishte m e bukura mes perndive. Burri m i bukur ishte Paridi, t cilit Zeusi i dha nj moll t kuqe. Kshtu, nj dit, t tre perndeshat shkuan te Paridi dhe i krkuan molln. Athina i premtoi se n qoft se do tia jepte asaj ather Paridi do ti fitonte t gjitha luftrat. Hera i premtoi ta bnte mbretin m t madh t bots, ndrsa Afrdita i premtoi gruan m t bukur t bots. Paridit i plqeu premtimi i Afrdits dhe ia dha asaj molln, kurse ajo e martoi me Helenn. Kjo moll u quajt molla e sherrit sepse pas saj filloi lufta e trojanve me grekt. Un dua t jem Paridi, tha Niko. Do marr gruan m t bukur n fshat dhe do vras Akilin. Aliu, i nxehur, shkoi n dhom, e mbshtolli thembrn e tij me lecka dhe dy djemt filluan t luftojn. Ana luante me trekndsha, ndrsa Muhamedi i mbuluar me batanije rrinte pran zjarrit. Po Ana ka qen perndesh, pyeti ai Sarn. Ana Komnena ka qen princesh, tha Sara. Djemt i krkuan ti tregonte historin e Ans dhe Sara, pasi i hodhi dru zjarrit, filloi t fliste. Jani zbriti n qilar, ndrsa Ibrahimi u ul n krye t tavolins dhe dgjonte. Ana Komnena ka jetuar n Bizant. Bizanti ishte perandoria m e madhe n bot pr nj mij vjet. Bizanti shtrihej n t gjitha tokat e grekve dhe t shqiptarve, por edhe n Afrik dhe Azi. Perandort e Bizantit n fillim qndruan n Rom dhe ishin romak. Por Roma sulmohej nga fise njerzish t pafe dhe Kostandini, nj perandor q kishte lindur n Shqiprin e asaj kohe, vendosi t ndrtonte nj qytet t madh larg Italis, ku t pafet nuk shkonin dot. Ai zgjodhi nj vend shum t bukur mbi det ku themeloi qytetin e tij q u quajt Kostandinopoj. Ky qytet tani sht Stambolli, sepse turqit kur e pushtuan ia ndryshuan emrin. Prpara nj beteje t madhe, Kostandini pa n ndrr nj kryq dhe ai vendosi t bhet i krishter dhe pas tij i gjith Bizanti u b i krishter derisa erdhn turqit. Pas Kostandinit, perandoria pati shum lufttar dhe shum perandor, Ana Komnena ishte vajza e perandorit dhe ka lindur shtatqind vjet m par n vitin 1083, dy vjet pasi babai i saj Aleks Komneni u shpall perandor. Ana mori emrin e gjyshes s saj Ana Dalasena. Qysh kur lindi, nna e saj tha se Ana duhej t bhej perandoresh e Bizantit. Kur ishte katrmbdhjet vje prindrit e martuan Ann me nj gjeneral t shquar. Ana Komnena e vogl nuk donte t martohej dhe nj muaj nuk doli nga dhoma e saj ku qante dhe urrente t atin qe e martoi me nj plak. Kur babai i saj, Aleks Komneni u smur, perandoresha bashk me Ann menduan t merrnin fronin, mirpo vllai i Ans, Jani, u tregua m i zgjuar dhe shkoi n shtratin e babait ku i mori unazn perandorake dhe bekimin pr tu br perandor. Ana dhe e ma u mbylln n nj manastir ku mbetn deri n fund t jets ku ajo filloi t shkruaj historin e luftrave t babait t saj dhe ky libr u quajt Aleksiada, sipas emrit t Aleks Komnenit. Ana

Komnena vdiq n ishullin Lesbos, por varri i saj nuk dihet me saktsi. Pesdhjet vjet m von, Komnent u larguan nga Kostandinopoja dhe qyteti u pushtua nga kryqtart n kohn kur perandori ishte nj nip i saj. Nj Komnen tjetr, nip i Ana Komnens, shptoi nga vdekja n Kostandinopoj dhe erdhi n Janin ku u b princ i madh. Nga kjo deg e Komnenve sht Arianit Komneni i Madh, i cili luftoi turqit n vitet 1400 dhe pastaj martoi vajzn e tij Donikn me Sknderbeun. Babai im, Arianit Komneni sht strnip i Arianit Komnenit t Madh. Un e mbaj mend Arianit Komnenin, tha Jani q i kishte hedhur dru zjarrit q digjej n flakn e vet. Si ishte, e pyeti Niko. Ishte i madh dhe me flok t bardha t gjata, tha Jani. Nj dit, Thanasi m mori me vete te shtpia e tij dhe Arianiti q hante arra t thata n oborr m dha nj arr. Por un nuk e aja dot dhe Arianiti e vuri mbi nj plloe dhe e au duke i rn me dor. Po ti baba e ke njohur Arianit Komnenin, pyeti Muhamedi. E kam njohur, tha Ibrahimi q rrinte i menduar. Po ty far t tha, pyeti prap Muhamedi. Ibrahimi pa Sarn n sy sikur ta pyeste n duhej ta vazhdonte kt bised apo jo. mua m msoi si bhen djemt, tha Ibrahimi. Po pse ti nuk e dije, pyeti Niko. Ibrahimi vuri buzn n gaz dhe iu kujtua nata e par e dasms. Nuk e dija mir se isha i ri, tha, por Arianiti kishte tre djem dhe e dinte m mir se un. E si bhen djemt, pyeti Muhamedi. Po ta thash tani, do ta harrosh. Kur t rritesh do ta msoj, i tha Ibrahimi, por Muhamedi u mbshtoll fort me batanije dhe tha: Un e di si bhen, por msoja Aliut. Aliu dgjonte bisedn me vmendje dhe kur iu prmend emri ngriti kokn drejt Ibrahimit sikur priste t dgjonte formuln mashkullore t Arianit Komnenit. Por Ibrahimi nuk foli dhe Aliu i tha: Po kur lindi Ana ti e kishe harruar at q t msoi Arianiti? Sara filloi t qeshte dhe mori Ann n prehr. Nuk e kam harruar, tha Ibrahimi. Kur lindi Ana un kisha gjasht djem dhe doja nj vajz. Po si bhen vajzat, kush ta msoi, vazhdoi Aliu. Nuk ia msoi asnjeri, tha Sara. Kur do vajza duhet t bsh t kundrtn e asaj q tha Arianiti. Jani rrinte i ngrysur. Ishte m i madhi nga djemt dhe dinte m shum nga ata. Biseda po e vinte n siklet sepse Ibrahimi dhe Sara e dinin q ai nuk bindej nga formula e Arianitit. Ana e ka marr emrin e nns son, tha Jani duke ndrruar bisedn. Jo, tha Muhamedi, Ana ka marr emrin e Ana Komnens sepse edhe ajo quhet Ana Komnena. T gjith ne kemi mbiemrin e babait, ndrsa Ana ka mbiemrin e Sars. Ibrahimi lvizi kmbt nn tavolin. Mbiemri i vajzs gjithmon e kishte vn n vshtirsi. Kur Ana lindi dhe u regjistrua n kish, prifti e kishte pyetur pr mbiemrin dhe Sara i kishte thn se vajza quhej Ana Komnena. Nuk do mar mbiemrin e t atit, kishte pyetur prifti me z t ult, q dukej se kjo gj i plqente. Ibrahimi nuk kishte folur dhe prifti e kishte shkruar mbiemrin sipas Sars. Familja ime nuk po ndahet vetm n mysliman dhe t krishter, por edhe n emra, mendoi me vete, ndrsa djemt prisnin nj prgjigje. Ata e dinin q motra e tyre kishte nj mbiemr tjetr, por kurr nuk e kishin pyetur Ibrahimin se pse ishte kshtu. Ibrahimi e pa Sarn me inat dhe iu duk sikur ajo e kishte treguar historin e Ana Komnens s Bizantit pr ta vn n vshtirsi prpara djemve. Ana ka emrin e nns suaj, ndjes past, foli Sara duke i par djemt me qetsi. Syt e zinj i shklqenin nga zjarri, por Ibrahimi mendoi se historia e familjes e kishte ndezur edhe m tepr. Nna juaj ka qen nj grua shum e mir dhe e dashur, e cila rriti shtat djem, por gjithmon kishte dashur t kishte edhe nj vajz. Ajo u smur dhe nuk lindi m dhe un besoj se ka ikur nga kjo bot duke pasur nj breng, q nuk solli dot n jet nj motr pr djemt e saj. Babai e ka dashur shum at dhe kur lindi Ana m krkoi q ajo t merrte emrin e nns suaj. Un pranova sepse edhe un e kisha njohur Ann. Kur isha e vogl dhe rrija n shtpin e Hans dhe t xhaxhait tuaj Vasilit, ajo vinte shpesh dhe m msonte si t qndisja me grep. Po Ana pse mori mbiemrin Komnena, pyeti Aliu. Kur babai im iku nga fshati un mbeta e vetmja Komnen nga dega jon. Dy vllezrit e mi kan ikur dhe

nuk e di n do kthehen m. Un i thash babait tuaj se fmija q do lind duhet t marr mbiemrin tim n mnyr q dera jon t mos shuhet. Babai pranoi dhe ju sot keni nj motr t vogl, tha Sara duke par Ibrahimin n sy. Po n qoft se babai nuk pranonte, pyeti Niko. Un nuk do martohesha me baban tuaj, tha Sara, dhe tani do kisha ikur t gjeja baban tim. Po babai do martohej me nj grua tjetr, pyeti Aliu, por Sara ngriti supet dhe buzqeshi. Kur nna vdiq, ju ishit t vegjl dhe kishit nevoj pr nj grua q tju rriste dhe tju ushqente, foli Ibrahimi, me syt ulur mbi tavolin. Thanasi erdhi nj dit n fshat dhe m krkoi t martohesha me Sarn, q ai e kishte pasur shoqe kur ishin t vegjl. Un nuk ia prisha Thanasit dhe ju u bt me nj nn dhe me nj motr q nuk i kishit. Jani u ngrit t rregullonte zjarrin, ndrsa Aliu iu afrua Ibrahimit dhe iu ul n peqi. Mir bre, tha Muhamedi. Sara gatuan shum mir dhe na tregon histori q asnj grua tjetr n fshat nuk i di, sepse grat nuk lexojn. Po babai yt ku ka shkuar, pyeti Niko duke u afruar nga Sara. Babai iku nga fshati kur Ali Tepelena mori Thanasin dhe ia ndryshoi emrin vllait tim Gjergjit q e quajti Ismail. Ai nuk tha ku do shkonte, por m tha q kur t rritesha un do ta kuptoja vet se ku ka shkuar dhe do ta gjeja nj dit. Po tani q je rritur e ke kuptuar, pyeti Muhamedi. Nuk jam rritur akoma aq sa duhet, tha Sara dhe shkoi n dhom pr t vn n gjum Ana Komnenn q po kotej n duart e saj. Ibrahimi dhe djemt mbetn vetm. Baba a do iki Sara t gjej Arianitin kur t rritet, e pyeti Niko, me z t ult q Sara mos ta dgjonte. Ajo nuk do t iki pa u rritur Ana dhe ju, tha Ibrahimi. Por edhe n qoft se do t iki do t kthehet prap. Kur djemt shkuan t flen, nj cop her nuk i zuri gjumi. Aliu nuk pranoi ta zgjidhte leckn q kishte lidhur pas thembrs, ndrsa Muhamedi tha: Sara do iki sepse ajo e di ku sht babai i saj. Do ta marr dhe Ann me vete, e pyeti Niko. Jo, tha ai, Ana Komnena do rrij ktu. 20 N fillim t marsit dbora nisi t shkrinte. Akujt u lngzuan mbi atit q kullonin si ezma. Fshati u mbush me balt e megjithat Aliu nuk e hoqi leckn e Akilit nga thembra. Kur hynte n shtpi, lecka linte nj gjurm kafe pas vetes dhe ai e afronte kmbn pas vatrs q balta t thahej. Sara mezi e bindi nj dit q ta hiqte leckn duke i thn se Akili i hiqte pajimet e lufts kur flinte. Rrugt u hapn dhe Ibrahimi shkoi n qytet pr t shitur bagti. Ai merrte me vete edhe Janin, i cili nj dit i tregoi se n Janin kishte takuar Thanasin, i cili mbante nj pisqoll n brez dhe kur ecte njerzit e kishin frik. Pylli ishte kthyer prap n ngjyrn e tij jeshile dhe zogjt kishin nisur t zgjonin Ann q n mngjes. Nj nat, kur ata kishin rn pr t fjetur, dera e shtpis trokiti fort dhe Ibrahimi u ngrit t shihte. Kur u kthye, i tha Sars se Mihali, komshiu i tyre, kishte vdekur. Qysh se i vdiq gruaja Zoica, Mihali nuk dilte shum nga shtpia. I biri i tij, Aleksi, merrej me tokat, blinte ushqime dhe Mihali gatuante pr t dy. Gjat muajve t dbors, Mihali nuk ishte par fare. Aleksi q lajmroi fshatin pr vdekjen e t atit tha se ai kishte marr nj t ftoht dhe javn e fundit villte gjak. Ditn q Mihali u varros, Aleksi e thirri Ibrahimin n oborr dhe i tha se ai donte t ikte n qytet dhe ta shiste shtpin. Nuk kam far t bj m ktu, i tha Aleksi Ibrahimit q e shikonte i uditur. Do shes shtpin dhe do shkoj n Janin t z nj pun dhe nj grua. Ibrahimi u fut brenda dhe pyeti Sarn. Blije, tha Sara, djemt po rriten dhe kur t martohen ktu nuk ka vend pr katr nuse. I bashkojm dy shtpit dhe bjm nj shtpi m t madhe. Pas disa ditsh, Ibrahimi u mor vesh me Aleksin pr mimin. Ky mori parat, bri t shtatat e Mihalit dhe iku. Kur hyri n shtpin e Mihalit, Sara i mori araft, jastkt, perdet, rrogozat dhe rrobat e vjetra t Mihalit dhe Zoics dhe i dogji n oborr. Nj qilim t madh q Zoica e shtronte pr pashk n

dhomn e buks dhe q kishte disa katror t verdh t mbushur me katror m t vegjl me ngjyra t tjera, Sara e lau dhe, pasi e shkundi fort me okllai, e nderi t thahej mbi plloa. Ibrahimi e prishi gardhin q ndante dy shtpit dhe dy oborret u bashkuan. Shtpia e Mihalit ishte e para shtpi q shitej n fshat. Familja e Ibrahimit dhe ajo e Mihalit kishin jetuar si gjiton qysh se strgjyshi i Ibrahimit erdhi n fshat nga Suli. Ndrsa familja e Mihalit kishte ardhur n fshat nga nj fshat tjetr nga i cili i kishin przn kur strgjyshi i Mihalit kishte rrmbyer nj vajz, me t ciln pastaj ishte martuar. Pleqsia e fshatit tjetr iu lut babait t Arianit Komnenit q t mos e pranonte n fshatin e tij strgjyshin e Mihalit. Por ishte koha e Krets dhe babait t Arianitit iu deshn burra pr n luft. Strgjyshi i Mihalit kishte nj vlla m t vogl q babai i Arianitit ia krkoi pr ta nisur n Kret. Ai pranoi dhe babai i Arianitit i dha nj cop tok nga t tijat n gjysmn e s cils strgjyshi i Mihalit ndrtoi shtpin. Aty kishin lindur babai i Mihalit, nj vlla m i vogl dhe nj motr. Kur familja e Ibrahimit erdhi nga Suli, strgjyshit i plqeu ai vend n cep t fshatit ngjitur me shtpin e Mihalit. Ia krkoi tokn ngjitur strgjyshit t Mihalit, por ai nuk deshi tia jepte. Babai i Arianitit i thirri t dy dhe i tha se, meq djemt e t dyve kishin vdekur n Kret, ata duhej t ishin gjiton, n kujtim t tyre. Strgjyshi i Mihalit nuk u bind dhe babai i Arianit Komnenit i kujtoi se tokn ia kishte dhn ai dhe po ashtu mund tia merrte. Megjithat, strgjyshi i Mihalit i krkoi para strgjyshit t Ibrahimit. Ky ia dha dhe aty ndrtoi shtpin. Familjet ishin t ftohura, por kur xhaxhai i Mihalit vrau vllan e gjyshit t Ibrahimit, sepse t dy u dashuruan me gjyshen e Hans, pr pak kaluan n gjak. Ndrhyri prap babai i Arianitit dhe i pajtoi duke e dbuar prgjithnj nga fshati xhaxhan e Mihalit. Gjakrat u ftohn, por nuk u harruan. Familjet nuk shkonin dhe nuk vinin te njra-tjetra. Pasi Ibrahimi e liroi Mihalin, ata nuk foln, megjithse e ndihmuan njri-tjetrin gjat muajve t kolers. Ibrahimi e kishte ndihmuar Mihalin kur u smur Zoica, por nuk pranoi t mjekonte familjen e vllait t Mihalit, i cili kishte dashur ta vriste kur ai u b mysliman. Pasi vdiq Zoica, djali i madh i Mihalit, t cilit i kishte vdekur vajza e sapolindur, iku nga fshati. Bashk me t shkoi edhe vllai i Mihalit, t cilit i kishte vdekur gruaja dhe jetonte vetm. Ibrahimi nuk kishte hyr m n at shtpi q kur kuronte Zoicn nga kolera. Kur hyri n shtpin q kishte bler, ajo iu duk e vjetr. Ka tre vjet q ktu nuk ka pasur dor gruaje, i tha Sara q po shkundte gjith shtpin nga pluhurat dhe pezhishkat. Ibrahimi mori dru, ndezi vatrn dhe u ul prball zjarrit. Pse e ndeze at zjarr, e pyeti Sara. T djeg smundjet e ksaj shtpie, tha Ibrahimi dhe filloi t mendohej prball zjarrit q lpihej mbi muret e ftohta. E kemi bler dy her kt shtpi, i tha Sars, nj her strgjyshi dhe tani un. Shtpia kishte nj dhom buke dhe tre dhoma m t vogla. Sara i pastroi t gjitha dhe i tha Ibrahimit se shtpit duhej t bashkoheshin q t dukej si nj shtpi e madhe. Po kur t martohen djemt, si do ti ndajn, e pyeti Ibrahimi. Do prishim dern q i bashkon dhe do bjm nj mur, por shtpia do mbetet nj dhe kjo do ti mbaj vllezrit t bashkuar, tha Sara. Kur djemt erdhn t shikonin shtpin e re, Aliu i tha Ibrahimit se kjo shtpi nuk i plqente dhe se ai do rrinte gjithmon n shtpin e vjetr. Do ti bashkojm, tha Ibrahimi dhe do bjm nj shtpi m t madhe me nj dhom pr secilin nga ju. Nuk do kemi dy shtpi, por nj shtpi t madhe. Un e dua dhomn time te shtpia e vjetr, kmbnguli Aliu. Si do ti bashkosh baba, e pyeti Niko. Do afrojm pullazet dhe do shtojm nj dhom n mes t dy shtpive, tha Ibrahimi. Ather do ket nj dhom edhe pr Thanasin, tha Niko. Un dua t rri n nj dhom me Thanasin dhe kur ai t flej un do mbaj pisqollat posht jastkut. Shtpia do ket shum dhoma dhe ka vend pr t gjith, edhe pr Petron, edhe pr Thanasin, tha Jani. T thash se kto dy shtpi do bashkohen, i tha Muhamedi. Jani e shikoi me sy t shuar dhe doli jasht.

N prill, Ibrahimi shkoi n nj fshat disa or larg dhe foli me usta Naumin pr shtpin e re. Naumi kishte punuar me Arianit Komnenin pr ndrtimin e kishs s fshatit. Ai i tha Ibrahimit se deri n fund t majit nuk mund t vinte sepse po punonte n Janin pr t zgjeruar nj kish, buz liqenit. Un bj kisha, i tha Naumi, por tani ndrtohen m shum xhami dhe puna ka rn. Ne e kemi nj kish n fshat dhe na duhen shtpi, i tha Ibrahimi. N fund t majit, Naumi erdhi n fshat bashk me djalin e tij Andrean. Ibrahimi i tregoi dy shtpit dhe i tha se donte ti bashkonte pr t br nj shtpi m t madhe. Kjo shtpi sht m e lart se shtpia jote, tha Naumi duke mbledhur nj spango me t cilin i biri kishte matur murin, nga rrza deri n maj t plloave t atis. Duhet ta shkurtoj njrn ose t zgjas tjetrn q t duket si nj shtpi. Ibrahimi pa nga Sara. Ne duam ta zmadhojm shtpin dhe jo ta zvoglojm. Mbaj lartsin e shtpis s re dhe zgjat shtpin ton, tha Sara. Bhet, por ka m shum pun, foli ustai duke par Ibrahimin. Sa koh do, pyeti Ibrahimi. N qoft se nuk bien shira, n shtator mbaron, tha Naumi. T nesrmen, Sara i mblodhi t gjitha plakat. Sndukt, qilimat, perdet dhe ent i oi n shtpin e re, ku u vendos t rrinin prkohsisht. Tavolinn e madhe t buks, dera e shtpis s re nuk e nxinte dhe Ibrahimi me Janin e vun n oborr dhe Sara e mbuloi me rrogoza t vjetr. Krevatet e djemve u hoqn dhe u futn n dy dhoma, ndrsa n dhomn tjetr Sara solli krevatin e saj t hekurit bashk me perdet dhe qilimat. Niko tha se donte t flinte me Janin, ndrsa Aliu me Muhamedin morn Sknderbeun, breshkn dhe tokn katrore dhe i strehuan n dhomn tjetr. Oborri filloi t mbushej me plloat q Andrea dhe Jani i hoqn nj nga nj nga shtpia e Ibrahimit dhe i rreshtuan prtok. Duhet ta prishim furrn, i tha Naumi, Ibrahimit, sepse sht n mes t dy oborreve dhe na pengon. Andrea i ra me qysqi furrs dhe ajo u thrrmua, si buk e thekur. Do bjm nj t re, mendoi Ibrahimi dhe n hund i erdhi era e lakrorit me fasule q Sara kishte pjekur at mngjes. Naumi dhe Andrea rregulluan nj qoshe n dhomn e Sars dhe Ibrahimit q shikonte nga arra e vogl dhe fjetn atje. Ata punonin gjith ditn duke rrzuar mure, duke matur, dhe duke thyer gur q Andrea i fuqishm i mbante me lehtsi n maj t shkallve, aq sa djemt habiteshin. Kush sht m i fort, Andrea apo Thanasi, pyeti Niko. Thanasi i prdor muskujt pr njerzit, ndrsa Andrea pr gurt, tha Jani duke hipur n maj t atis. Qershori ishte i nxeht dhe Andrea punonte i zhveshur. Djerst i binin mbi lkurn e nxir nga dielli dhe trupi i tij dukej si nj statuj bronzi mbi shtpi. Naumi e drejtonte nga posht dhe i thoshte ku duhet t ngulte trart e rinj, mbi t cilat m pas do viheshin plloat. N mes t oborrit, Naumi grmoi me lopat nj grop t madhe ku ziente gur t thrrmuar q i bnte glqere. Jani i merrte me nj kov, hipte mbi shkall dhe Andrea i lyente gurt dhe mbi ta vinte gur t tjer. Perimet q Sara kishte mbjell nj vit m par n nj pjes t oborrit ishin shkelur dhe Sara i tha Ibrahimit ta rrethonte me plloa bahen e saj t vogl q domatet, patatet, qept dhe kastravect q mos prisheshin. Kur muri filloi t ngrihej nga perndimi, nj gur i ra Andreas nga dora dhe i theu arrs s vogl nj deg t njom. Ibrahimi e ngriti si nj foshnj dhe Sara i tha ta vinte n nj vazo q kur t mbaronte shtpia t mbillnin nj arr tjetr n pjesn e djemve. Ibrahimi mori nj en t madhe balte, e mbushi me dhe, nguli degn e thyer dhe e la n diell. N fillim t korrikut muret e dy shtpive ishin n nj lartsi. Ibrahimi e shikonte shtpin si rritej do dit nga pak dhe i tha Sars se kur t mbaronte kjo do ishte shtpia m e madhe n fshat. Ke gjasht djem dhe nj vajz, tha Sara, gjithmon do t t duket e vogl. Nuk jemi gjasht djem, tha Muhamedi. Petro nuk do t kthehet se ktu nuk ka det. I ati nuk e dgjoi, ndrsa Niko e pa

me inat dhe i tha: Ti do q t gjith ne t ikim dhe shtpin ta kesh pr vete. Jo, iu prgjigj Muhamedi, ti do iksh vet nga kjo shtpi. Kur Andrea vendosi plloat e para mbi skeletin e trarve, filloi shiu. Sara me Ibrahimin e mbuluan tavolinn me plloa t mdha, t cilat i shtrin mbi rrogoz, ndrsa Naumi me Andrean u futn n shtpi dhe mbuluan me katrama vendin ku flinin. Shirat vazhduan dhe t nesrmen dhe puna u ndrpre. Nuk do ta kapim dot shtatorin, tha Ibrahimi dhe shkoi t bisedonte me Naumin. Po shkojm disa dit n fshat. Kthehemi sa t pushoj shiu, tha Naumi dhe bashk me Andrean u nisn q pa gdhir. Shtpia pa ati e fuste ujin nga t gjitha ant dhe natn kur frynte er, muret ia prcillnin zhurmn njri-tjetrit si nj kor kishe. Oborri, i mbushur me plloa, drur, gur t thyer, eki, vegla, mistri, shkall dhe plot mbeturina q kishin mbetur nga ndrtimi, i ngjante legjends s Kaosit q Sara u kishte treguar djemve. Shiu u plotsoi rrmujn e oborrit duke hapur gropa me balt gjithandej. Ibrahimi u mbyll n dhom dhe prej andej shikonte ret e zeza mbi shtpi q dukeshin sikur mbanin radh pr tu hedhur n nj pus. Jani shkoi n qilarin e shtpis s vjetr, mori nj cop dru dhe filloi t gdhend nj shtpi t madhe q do ti ngjante dy shtpive kur ato t bashkoheshin. Shtpin e re ktheje nga dielli, i tha Niko. Do ta kthej nga deti q ta shoh Petro, i tha Jani dhe e futi daltn thell n dru, sikur po krkonte uj n tok. Para se t flinin, Aliu e pyeti Muhamedin se kur do t mbaronte shiu sepse ai donte t kthehej n shtpin e vjetr. Shiu do pushoj kur t filloj shkolla, tha Muhamedi dhe u kthye nga muri duke e ln Aliun t uditur. Muhamedi ka filluar t flas prap me vete, mendoi Aliu dhe fjeti. 21 Sara u zgjua hert n mngjes sepse iu duk sikur po e thrrisnin. Hapi dern e shtpis dhe pa dy burra q po rrinin nn shi. Ishin lagur dhe rrobat i ishin ngjitur pas trupit. Njri prej tyre ishte i gjat, me shpatulla t gjera dhe flok t bardha, saq Sars i kujtoi Arianit Komnenin. Tjetri ishte m i vjetr, i dobt dhe supet i kishin rn edhe m posht nga pesha e shiut. Kur e pan, ata nuk lvizn dhe Sara u afrua. Ti je Sara, e pyeti burri me flok t bardha. Po, tha Sara, duke e par n sy. Un jam Mihal Komneni, vllai yt, tha burri dhe duke qeshur i afroi kokn e lagur. Kur hyn brenda, Sara i dha t dy burrave nj peshqir pr t fshir flokt. Mihali ia dha peshqirin burrit tjetr dhe i tha Sars: sht msuesi im, Metod Antrakidi. I kan mbetur pak flok dhe do ma kthej peshqirin t that. Metodi e mbshtolli kokn me peshqir dhe mbeti pr nj ast i mbuluar, si nj grua n xhami. Kur hoqi peshqirin, Sars iu duk si nj njeri tjetr. Syt i kishte boj qielli dhe rrudhat e shumta i dukeshin si kanale t gjata mbi nj buk t pjekur fort. Lkurn e kishte t verdh dhe flegrat e hunds t mdha dhe t mbushura me qime t bardha. Pasi fshiu kokn, teshtiu fort pr t nxjerr ujin nga hundt dhe i tha Mihalit: Sara duket sikur sht vajza jote. Mihali qeshi i prkdhelur, por Metod Antrakidi ngrdheshi fytyrn sikur ia kishte hedhur tjetrit dhe shtoi: N t vrtet i ngjan m shum gruas tnde. Por Mihal Komneni nuk u mrzit dhe vazhdoi t qeshte duke par pa pushim Sarn q i rrinte prball. Sara nuk e kishte takuar Mihal Komnenin. Kur ajo kishte ardhur n fshat, ai jetonte n Voskopoj. Arianit Komneni thoshte se Mihali ishte djali q i ngjante m shum, por, ndryshe nga ai, ishte dembel dhe nuk udhtonte. Mihali e njihte botn nga leximet n Akademin e Voskopojs ku kishte ikur kur ishte shtatmbdhjet vje. Pse jeni futur n shtpin e Mihalit, e pyeti ai Sarn. Duhet ta dij q jam martuar prandaj mu drejtua n shums, mendoi Sara. E blem kt shtpi dhe vendosm ta bashkojm me shtpin ton. Mihali vdiq dhe i biri e shiti se i duheshin para. Metodit i dhembin kockat dhe kjo do t thot se shiu do vazhdoj edhe disa koh. Nuk do hyni dot n shtpin e re prpara tetorit, tha Mihali duke par rreth e rrotull. Kam qen

n kt shtpi. Hern e fundit kam qen ktu disa dit prpara se Mihali t martohej me Zoicn. Po Zoica si vdiq, pyeti Mihali. Vdiq nga kolera q ra para tre vjetsh, tha Sara. N at koh vdiq edhe Gjergji. E kam marr vesh, tha Mihali ftoht. Do kisha ardhur para tre vjetsh, po t mos mbylleshit n karantin. I keni groposur thell bagtit q ngordhn nga kolera, pyeti Metodi Antrakidi. Besoj se po, tha Sara. Burrat e fshatit hapn nj grop t madhe, e sprkatn me disa pluhura, e lyen me glqere dhe atje i hodhn kafsht. Mihali shikonte Sarn dhe ajo priste q ai ta pyeste pr Ibrahimin dhe Ann. Prderisa e di q ka vdekur Gjergji duhet t dij edhe ka ndodhur m pas, mendonte ajo. Por Mihali kishte mbshtetur kokn pas murit dhe dukej sikur nuk ishte n dhom. Metod Antrakidi, q nuk fliste, rrotulloi syt npr shtpi dhe pa nj kanistr t mbushur me libra. U afrua dhe ngriti njrin. Nxori nj pal syze nga xhepi i setrs dhe kur i vuri tha: Aleksiada e Ana Komnens. Di t lexosh, pyeti Sarn. Po, tha Sara. Ka shkoll n fshat, u habit Metodi duke ngritur vetullat mbi syzet e rrumbullakta. Jo, tha Sara, mua m ka msuar im at t lexoj. Mihali ngriti kokn dhe u prqendrua. T tha babai se ku do shkonte, pyeti Sarn me nj fytyr q dukej krejt tjetr nga ajo e mngjesit. Jo, tha Sara, nuk m tha. Nuk besoj t ket shkuar n ndonj manastir megjithse gjithnj thoshte se do donte t vdiste n manastir, si bnin shumica e perandorve t Bizantit. Babai u hidhrua shum kur Gjergji u b mysliman dhe ndoshta ndrroi mnyrn e vdekjes, tha Sara. Arianit Komneni nuk ishte nga ata q ndrronte mendje nga myslimant, tha Mihali. Edhe po t mos bhej Gjergji mysliman, ai do gjente nj vend t panjohur pr t vdekur. Besoj se nuk ka dashur ta shihnin se si do vdiste. Momentet e dobta t jets s vet nuk i ka ndar me asnjeri dhe vdekjen ai e quante nj dobsi t pashmangshme. Po ti, e pyeti Sara sikur donte ti thoshte, a ke ardhur pr t vdekur n fshat, por e la pyetjen n mes, sepse Mihali e kuptoi dhe i tha: Un dhe Metodi kemi ardhur pr verim n fshat. N Janin bnte vap dhe erdhm ktu pr tu freskuar, por nuk e dinim se binte shi. Kur u dogj Voskopoja n 1769, ne ikm t fundit kur humbn shpresn se do mund ta ringrinim Akademin dhe mund t rifillonim shtypjen e librave. Nxnsit nuk vinin m n shkoll nga frika dhe tregtart e pasur firaksn sa n Kor sa n Rumani dhe Vjen. Para se t iknim, Metodi ishte i vetmi msues dhe, kur mrzitej duke folur me vete, m ulte n bank si para dyzet vjetsh. Ai m pyeste dhe un prgjigjesha. Pr ca koh shkuam n Kor, pastaj n Rumani dhe katr vitet e fundit u vendosm n Janin. Deri para disa muajsh, Metodi jepte msim n gjimnazin e qytetit, por e pushuan se u plak. Fshati nuk ka ndryshuar shum. Kishn nuk e kisha par. Sot n mngjes shkova n shtpi, por dera ishte e mbyllur. Shkova n shtpin e Gjergjit t krkoja Hann, por edhe atje nuk kishte njeri. Hana ishte n shtpin e burrit. Ajo m tha se kyet e shtpis son i mban ti. Do rrini aty, e pyeti Sara. Prandaj kam ardhur, tha Mihal Komneni. Sara u ngrit e shkoi n dhomn e gjumit. Hapi nj nga sndukt q kishte marr nga shtpia e Arianitit dhe mori tre kye, t cilt, nga vapa, ishin ngjitur. Kur Sara i nxori n drit, ata u ndan nga njri-tjetri dhe u lshuan si t liruar. Ibrahimi q ishte zgjuar, po luante me Ana Komnenn. Ka ardhur njeri, e pyeti. Ka ardhur im vlla, Mihali. Ibrahimi e pa sikur ta pyeste ne, por Sara i tha t rrinte shtrir se Mihali do ikte pas pak n shtpin e Arianitit. Jan shum tre kye pr nj shtpi t braktisur, tha Mihali kur mori kyet q i djersitn dorn. I pari sht i ders s jashtme, i dyti i ders s brendshme dhe i treti i dhoms s babait, tha Sara. Zgjidh njrin nga t tre, i tha Mihali Metod Antrakidit, duke ia afruar kyet n fytyr. Metodi vuri syzet e rrumbullakta dhe preku t parin. T kisha thn se do flesh n oborr, i tha Mihali dhe filloi t qeshte. Sara i prcolli deri te gardhi. Metodi eci prpara, ndrsa Mihali ndali hapat dhe i tha Sars: Nuk e pash tt bij. Sars iu duk sikur fliste me Arianit Komnenin dhe nj lmsh iu mblodh n gryk.

Do vij m von tju sjell drekn dhe Ann, tha dhe i kapi dorn t vllait. Mihali i buzqeshi dhe vazhdoi pas Metodit q ecte ngadal npr kalldrmin e lagur. Sara i ndoqi me sy derisa iu afruan kishs. Nga larg iu dukn si dy ikona q po dilnin nga kisha pr t vizituar fshatin. Kur u kthye n shtpi, Ibrahimi po e priste. Mihali ka ardhur me msuesin e vet nga Voskopoja, i tha ajo. T pyeti pr mua, tha Ibrahimi. Jo, tha Sara, m pyeti pr Ann. N drek Sara mori Ann dhe nj trast ku futi lakror, mish t pjekur me pilaf dhe u nis. Shiu vazhdonte dhe dera e madhe e shtpis mjaulliu kur ajo e shtyu dhe u fut brenda. Mihal Komneni ishte shtrir pran vatrs i mbuluar me nj velenx t kuqe. Flokt e bardh dhe t lshuar ishin przier me thekt e velenxs. Po t prisja, i tha dhe e mori Ann e ngriti n ajr dhe filloi ta shikonte si nj piktur. Vajza u friksua nga lartsia dhe e kapi Mihalin fort nga flokt. sht e pasigurt si nj ifute dhe e kujdesshme si nj myslimane, tha Mihali dhe i puthi hundn. Po un si jam, e pyeti Sara duke qeshur. Mihali uli Ann n tok dhe e pa t motrn si nj libr. Ti je e heshtur si nj e krishter dhe djallzore si nj Komnene. Kurse ti je cinik si nj arianit dhe i dashur si nj refugjat, tha Sara dhe filloi t shtronte tryezn e madhe me kmb t gdhendura. M kishte marr uria, tha Mihali. Metodi po fle n dhomn e babait dhe un do ha sa t dua. Ka pr t dy, tha Sara. Mihali filloi t hante ngadal dhe shikonte Ann q fshihej e turpruar pas kmbve t tryezs. Pilaf i shklqyer me erza, tha Mihali duke shijuar gjelln. Gatuan si nna jote. Babai m shkruante se u dashurua me at grua kur e pa si gatuante. Por un besoj se ai do ta dashuronte njlloj edhe sikur ajo mos gatuante. M thoshte ashtu sepse kishte qejf ti gjente nj motiv artistik gjrave q bnte. Nj her m tha se fjeti me nj grua n Napoli vetm se fundi i saj me bojra iu duk si bisht palloi. Gjente arsye t vogla sa her bnte pun t mdha. Nuk e kam njohur nnn, tha Sara, por Mihali nuk dgjoi. Kur m mori me vete n Berat, te Sabatai Zevi, m tha: Hajde t shikosh sesi vdiq si mysliman nj profet ifut. T ka folur pr Sabata Zevin? Jo, tha Sara, nuk m ka prmendur kt njeri. Mihali la pjatn, u shtri pran vatrs dhe u mbulua me velenxn e kuqe. Duhet ta dish kt histori sepse kshtu do kuptosh pse babai nuk u dashurua me nnn tnde vetm kur provoi gjellt e saj. Sars iu bashkuan vetullat e errta, por Mihali kishte filluar. Ti je gjysm ifute dhe duhet ta dish se ifutt jan nj popull q e lexojn t ardhmen n t shkuarn e tyre. Me Testamentin e vjetr ata i kan dhn bots djepin e t gjitha feve t mdha, por jo vetm kaq. Testamenti sht nj hart e ndarjes s bots nga profett dhe pr shkak se njerzit i besuan shumics s tyre, kjo ndarje vazhdon edhe sot. Sabatai Zevi ishte nj ifut q bindi miliona njerz se ai ishte profet, por meq koha kur ai jetoi nuk ishte si ajo e mijra vjetve m par besimi tek ai nuk solli ndonj ndarje t madhe, por solli nj mnyr jetese nn nj regjim t ashpr islamik. Ai mund t ishte vrtet profet, por kur ai lindi koha e profetve kishte mbaruar. Sabatai Zevi lindi n ditn e nnt t muajit t nnt ifut n vitin 1626 n Izmir t Turqis. Q ktu, un besoj se fati i tij i keq ishte i shkruar sepse Turqia e sotme nuk sht nj tok q pjell profet. Kur ishte i ri, Sabatai jetoi i izoluar dhe pati rregullime t shpeshta psikike pr shkak t t cilave u konsiderua nj njeri i uditshm dhe po aq i frikshm. Sidoqoft, ai duhet t ket qen nj djal shum i bukur, orator i prkryer me nj z t fort muzikor, t cilin e prdorte pr t fanepsur vajzat dhe djemt e moshs s tij. N shkoll Sabatai Zevi udhhiqte shokt e tij ifut n rituale t disiplinuara fizike t frymzuara nga Libri i Toras s lasht si ishin larjet kolektive n det gjat dimrit, ecje lakuriq n fushat prreth qytetit, kng mistike etj. Kur mbushi 18 vje, Sabatai Zevi u b rabin. Deri n moshn 24 vjeare u martua dy her dhe t dy hert u nda. Pr

disa vjet udhtoi n Egjipt, Palestin dhe sidomos n Greqi e m s shumti jetoi n Selanik ku q nga viti 1400 m shum se gjysma e qytetit ishin ifut. N Selanik ai gjeti nj bashksi ifute t trembur nga t krishtert, por edhe nga myslimant dhe shum shpejt u b frymzues i tyre. N vitin 1664 Sabatai u martua me nj vajz jetime q quhej Sara. Sara ishte m pak se 20 vje dhe prindrit e saj ishin vrar n masakrn e vitit 1648 n Ukrain. Duke qen jetime, vajza kishte udhtuar npr Evrop ku e kishin rritur bashksit e ndryshme ifute dhe pr kt shkak ishte e njohur pr lirin e saj seksuale. Sabatai Zevi kishte dgjuar se Sara kishte thn se ishte e shkruar se ajo do martohej me Mesian. Drgoi njerz n Itali ku ajo jetonte n at koh dhe u martua me t n Kajro. Dasma e tij me Sarn bri zhurm, por Sabatai Zevi tha se ai kishte vepruar si profeti Osea, i cili shtatqind vjet para Krishtit ishte martuar me urdhr t Zotit me nj vajz t prdal. Bashkimi me Sarn e qetsoi pr disa koh Sabata Zevin nga rregullimet mendore q i prsriteshin vazhdimisht dhe ai vendosi ta kuronte marrzin e tij. Shkoi n Palestin pr t takuar Natanin, q ishte nj rabin i njohur pr ritet e tij kabalistike, si dhe pr t liruar shpirtrat e njerzve prmes praktikave t uditshme mistike. Kur u takuan, Natani i Gazs pa nj ndrr n t ciln Sabatai Zevi ishte Mesia q prej mijra vitesh priste populli ifut. Natani i tha Sabatait se ai nuk vuante nga ndonj smundje njerzore krizat e s cils mund t kurohen me ilae, por shenjat q ai shfaqte ishin cilsi t nj vullneti hyjnor. Natani shpalli se Sabatai Zevi ishte Mesia dhe duke qen nj njeri me influenc njerzit e besuan. N maj t vitit 1665 Sabatai Zevi, me bekimin e Natanit, u shpall zyrtarisht Mesia dhe zgjodhi 12 apostujt e tij, t cilt prfaqsonin 12 popujt e Izraelit. Ai shkoi n Jerusalem dhe njlloj si Jezu Krishti i hipi nj gomari mbrapsht dhe u rrotullua shtat her prqark mureve t qytetit. Fjalt u hapn n gjith Evropn pr nj profet q bnte mrekulli dhe i cili do drejtonte ifutt t prbr nga tribut e humbura t Izraelit. Rabint e Jerusalemit u shqetsuan, e shan dhe e kundrshtuan Sabatai Zevin duke e quajtur nj profet t rrem. Pas disa ditsh e dbuan dhe Sabatai u rikthye n Izmir, n qytetin e tij t lindjes, ku njerzit ia kishin falur marrzit e rinis. Aty ai u prit si nj mbret shptimtar dhe dalja e njerzve n rrug pr t par Sabatain shkaktoi rrmuj dhe eksitim kolektiv. Sabatai Zevi, i ekzaltuar, e udhhoqi turmn e mijra ifutve drejt nj sinagoge dhe aty ai filloi t sillej si Mesia duke ia shprndar mbretrit e bots pasuesve t tij. Sabatai caktoi Ditn e Shptimit, e cila do t ishte 18 qershori i vitit 1666. tri gjashtat n traditn e krishter q rrjedh nga hebraizmi jan konsideruar si numri i djallit dhe i shkatrrimit t bots, apokalipsit. Por Sabatai Zevi bnte nj interpretim tjetr duke i bindur pasuesit e tij se dita e tri gjashtave ishte dita e madhe e ndryshimit t bots. Ai zgjodhi muajin qershor q sht muaji i gjasht dhe datn 18 q sht shuma e tri gjashtave t vitit 1666. n 1 janar 1666 u nis nga Izmiri me nj anije n t ciln kishin hipur qindra dishepuj t tij. Udhtimi i nj anijeje me ifut, kryetari i marr i t cilve thoshte se do ti merrte kurorn sulltanit dhe se do shkatrronte Perandorin Otomane, natyrisht q i acaroi turqit. Kur anija u afrua n ngushticn e Dardaneleve, turqit e ndaluan dhe e arrestuan Sabatai Zevin. At dit n Stamboll pati prleshje. Mijra ifut, kryesisht gra, q kishin dal n port pr t pritur Sabatain u goditn nga turqit. Grat ulrinin dhe thoshin se ato ishin thirrur nga nj z hyjnor, i cili kishte muaj q u fliste pr mbrritjen e Mesias. Asnj ifut tjetr q nga koha e Moisiut nuk i kishte frymzuar aq shum ifutt q sipas Testamentit ndrronin prej shekujsh shptimtarin e Izraelit. N vitin 1666, kryevezir i Perandoris Turke ishte nj shqiptar, Fazil Qyprilliu, i cili m von pushtoi edhe Kretn. Fazil Pasha nuk ishte aq i egr sa i ati, Mehmet Qyprilliu dhe ishte tolerant ndaj arteve dhe lirive fetare. Fazili u mor vet me shtjen e Sabatai Zevit, t cilin fillimisht e burgosi n Edrene bashk me pasuesit e tij. N burg, Sabatait iu la liri e plot dhe aty ai vazhdonte t predikonte misionin e tij. N shtator t atij viti, Fazil Qyprilliu e nxori Sabatai Zevin prpara nj gjykate perandorake n Edrene duke e

akuzuar pr krcnim t rendit otoman. Me urdhr t Fazil Pasha Qyprilliut, Sabatait iu tha se kishte dy mundsi: ose t vdiste si ifut, ose t jetonte si mysliman. Sabatai Zevi pranoi t dytn. E drguan prpara Sulltanit dhe u b mysliman, vuri nj allm n kok dhe u quajt Aziz Mehmet Efendi. Dragomani i Madh, n shtpin e t cilit jetoi babai kur ishte n Stamboll, i kishte treguar atij se n at ceremoni konvertimi merrte pjes edhe Fazil Qyprilliu. Fazili duke qeshur i kishte thn Sabatai Zevit: Islami e msoi synetllkun nga ifutt, kshtu q ti u bre mysliman pa dhimbje. Kishte t drejt, sepse Sabatai Zevi, si gjith ifutt, ishte synet dhe prerja e lkurs iu kursye. Lajmi se Sabatai Zevi u b mysliman i tronditi pasuesit e tij n gjith botn. Shum prej tyre e mohuan dhe rabint q e kishin luftuar n Jerusalem, n Selanik dhe Izmir than se kjo provoi se Sabatai ishte nj mashtrues. Mirpo Sabatai nuk hoqi dor. Ai tha se kishte marr nj porosi hyjnore pr t ndrruar identitetin e tij dhe se tani ai do t vazhdonte misionin duke vepruar n zemrn e armikut. Sabatai Zevi, megjithse mysliman, vazhdonte t shkonte npr sinagoga ku ai ndiqte ritet e tij fetare si kishte br gjithmon. Shum ifut q jetonin nn Perandorin Turke e besuan dhe ndoqn shembullin e tij. N Selanik, qytet q Sabatai e kishte shpallur t shenjt, t paktn 400 familje ifute u bn myslimane. Shum shpejt lindi nj sekt i ri ifutsh t konvertuar, t cilt u quajtn Dnme, q n shqip do t thot ata q u kthyen. Pr shum vjet Sabatai Zevi udhtoi me allm n kok duke vizituar bashksit ifute n shum qytete t Perandoris. Ai hiqej si mysliman, por zhvillonte nj aktivitet prej ifuti heretik. Sabatai e ktheu n nj fe t re Dnmen e tij. Ai i ndryshoi dhjet urdhresat e librit t Moisiut, t shenjta pr ifutt dhe ndrtoi nj urdhr q bazohej n 18 rregulla. Kto rregulla i prfshijn dhjet urdhresat baz, por disa prej tyre i zbusin si dhe shtojn disa norma q rregullojn bashkjetesn mes sabatistve, turqve dhe ifutve. Sabatai Zevi kishte praktikuar gjithmon praktika seksuale t lira gjat jets s vet, pr t cilat ai ishte i famshm. Ndryshe nga dhjet urdhresat e ashpra t librit, n rregullat e tij ai nuk e konsideronte tradhtin bashkshortore nj mkat q duhej ndaluar. N Selanik, ku Sabatai ndenji disa vjet pasi u b mysliman, ai krijoi festn e qengjit, e cila, sipas riteve t lashta, mbahej n pranver. N kt dit, dy ose m shum ifte t martuara hanin mish qengji dhe pastaj zhvisheshin dhe prziheshin pa dallim me njri-tjetrin duke br dashuri. Fmijt q lindnin nga kto bashkime t panjohura konsideroheshin t shenjt. N Selanik shum fmij jan ngjizur npr kto mbrmje dhe kur m von disa prej tyre krkuan t bheshin prap ifut, rabint i kundrshtuan sepse atsia e tyre ishte e pasigurt. Shum shpejt Sabatai Zevi u b i padshirueshm pr turqit dhe i urryer pr ifutt. T part e kuptuan se ai nuk e praktikoi dhe nuk e besoi kurr Islamin, ndrsa t dytt Sabatai i fyente vazhdimisht duke i rekrutuar me praktika t padenja. Turqit dhe ifutt i krkuan Ports s Lart t ndalonte veprimtarin e Sabatait dhe Fazil Qyprilliu e internoi at n Berat ku dhe vdiq m 1676. N Berat kishte nj bashksi shum t vogl ifute, por babai thoshte se Fazil Qyprilliu e degdisi Sabatain n Berat pr ta shptuar. Shqiptart nuk ishin as t krishter dhe as mysliman t devotshm dhe asnjra pal nuk do tia kishte krcnuar jetn Sabatai Zevit. Por n Turqi Sabatai u kthye n nj mit, sidomos pr t rinjt e shkolluar mysliman, t cilt besonin te nj shoqri m e lir. Pr shum turq t rinj sabatizmi ishte nj islam i reformuar, q mund ta ndryshonte shpejt Perandorin e ndryshkur, duke e afruar me Evropn e kulturuar. Kto rrethe ishin t forta dhe t organizuara n formn e shoqrive t fshehta n Stamboll, kur babai shkoi n vitin 1704. Ai u njoh me disa turq sabatist q ishin miq t Dragomanit t Madh, n shtpin e t cilit ai qndroi. Dragomani i Madh e kishte takuar vet Sabatai Zevin dhe njihte shum nga pasuesit e tij. Arianiti besonte se Sabatai Zevi, n fund t fundit, ishte prpjekur pr rrzimin e

rendit islamik dhe n qoft se kjo realizohej bota do t ishte m e qet me nj ndarje mes ifutve dhe t krishterve, fet e t cilve kishin rrnj t njjta. Babai tregonte se n ato vite Stambolli ishte nj qytet i mbushur me shoqri t fshehta q frekuentoheshin nga t rinj mysliman, por edhe nga artist evropian dhe ifut, nga shkrimtar dhe teolog gjithfarsh. Dragomani e kishte prezantuar baban si pasardhs t nj familjeje fisnike shqiptare dhe kjo i dha atij mundsi t njihej me kapriciot fetaro-kulturore t Stambollit. Njher ai ishte ftuar n nj prej takimeve t fshehta t sabatistve, t cilt bnin plane pr t rekrutuar sa m shum mysliman turq q punonin n administrat dhe sidomos n ushtri. Arianit Komneni u b edhe m interesant kur sabatistt morn vesh se ai ishte nga Shqipria, vend n t cilin kishte vdekur Mesia i tyre. Ata i krkuan babait q kur t shkonte n Shqipri ti drgonte t dhna pr ditt e fundit t Sabatai Zevit n Berat si dhe t pyeste nse dorshkrime t tij kishin mbetur gjkundi. N nj nga kto takime, Arianit Komneni duhet t ket takuar edhe nipin e Sabatai Zevit q jetonte n Selanik, por vinte shpesh n Stamboll i ftuar nga ithtart e gjyshit t tij. Si t thash, Sabatai u martua me Sarn dhe patn nj djal. Kur Sabatai u b mysliman ai jetoi pjesn m t madhe t kohs n Selanik, ku u rrit i biri. Pas vdekjes s t atit, ai u martua me nj ifute greke dhe patn dy djem. Arianiti ka njohur m t madhin prej tyre q nuk ishte br rabin si gjyshi, por merrej me tregti. Ky i krkoi Arianitit q ta ndihmonte pr t marr eshtrat e gjyshit n Berat dhe pr ta varrosur at n Izmir ku varri i tij do t kthehej n nj qendr pelegrinazhi pr gjith sabatistt e Perandoris. Shoqria sabatiste e Stambollit, me lidhje t forta n shtetin turk, i prkrahte kto plane sepse mendonte se rikthimi i Sabatai Zevit n Turqi do ti shtonte radht e sabatistve. N kt mnyr babai u b pjes e dy grupeve t fshehta q vepronin n Stamboll n at koh. Njri ishte nj grup Komnensh me n krye Gjergj Brankoviin, t cilt kishin shpres n nj kryengritje antiotomane n Ballkan. Shumica e Komnenve t ardhur nga Evropa ishin nga familje fisniksh nga Italia dhe Franca dhe nj pjes prej tyre, bashk me Gjergj Brankoviin, ishin mason t rregullt q besonin se bota duhej t drejtohej nga nj rreth familjesh t mdha q kishin lidhje gjaku me njra-tjetrn. Grupi tjetr ishin sabatistt, t cilt ishin mysliman turq dhe ifut q donin nj Turqi m t fort dhe m tolerante t ngritur mbi normat e Sabatai Zevit. Babai thoshte se kta t dytt ishin m t organizuar, ndrsa t part ishin m romantik. Por t dy grupet ishin kundr Islamizmit t ashpr dhe kjo duhet ti ket shijuar Arianit Komnenit. Kur iku nga Stambolli dhe erdhi n fshat, babai duhet t ket shkuar n Berat dhe ka mbajtur lidhje me sabatistt e Stambollit dhe sidomos me nipin e Sabatai Zevit q jetonte n Selanik. Hern e dyt q babai shkoi n Stamboll ka qen i ftuar n nj mbledhje sabatistsh, e cila nuk u b pr shkak t rebelimit t Halil Patrons. Shum sabatist ather u burgosn dhe u vran dhe shoqria u shprb pasi me rnien e Ahmetit III, radikalt islamik u forcuan dhe vepruan kundr shoqrive t fshehta q krkonin nj islam m tolerant. Gjja e par q bn ata ishte shkulja e tulipanve q kishte mbjell n kopshtet e Stambollit, Ahmeti III, pr t cilat besohej se ishin nj simbol sabatist. Sabatistt e konsideronin veten si mason mysliman dhe mnyrn e organizimit dhe simbolet i kishin prshtatur nga ata, duke i ndryshuar. Masont kishin si simbol t tyre trndafilin, ndrsa sabatistt zgjodhn tulipanin. Thon se kishte qen nj kshilltar ifut i Sulltanit, ai q e kishte bindur ta zbukuronte qytetin me tulipan. Kur u nis n vitin 1730, babai kaloi nga Selaniku dhe bashk me nipin e Sabatait udhtuan t dy n Stamboll. Kryengritja e Halil Patrons i kapi n befasi dhe babai shptoi duke i thn jenierve se ishte shqiptar, ndrsa nipi i Sabatait humbi dhe duhet t jet vrar n ato dit rrmuje. Ky ifut ishte babai i Shebs, t ciln Arianit Komneni e kishte takuar kur shkoi n Selanik n shtpin e mikut t tij, nipit t Sabatai Zevit. Sheba, nna jote sht strmbesa e Sabatai Zevit.

Velenxa e kuqe i kishte rn Mihal Komnenit te kmbt dhe kur pushoi ai e ngriti pak. Vetullat e zeza t Sars ishin kryqzuar dhe syt i ishin skuqur. Kur Mihali fliste, ajo mendonte se pse po ia tregonte ai at histori, por kurr nuk kishte besuar se fundi i saj ishte ajo vet. Nuk e besoj dot, tha Sara, babai do ma kishte treguar. Mihal Komneni buzqeshi, largoi velenxn dhe u afrua tek ajo. Fytyra e tij ishte e qet dhe e bardh. Babai nuk t ka fshehur gj. Ai t ka thn se sht dashuruar me nnn tnde n Stamboll dhe se babai i saj ishte nj tregtar ifut nga Selaniku. Kjo sht e vrtet. Sa t thash, babai mi ka treguar kur shkuam bashk n Berat pr t gjetur varrin e Sabatai Zevit. Por kjo ndodhi prpara se ai t shkonte n Stamboll pr her t tret n 1753. ndoshta, kur u kthyem nga Berati ai mund ti ket shkruar Shebs, vajzs s mikut t tij, pr ti thn se nuk arritm dot ta gjenim varrin mbi t cilin ishin ndrtuar shtpi dhe shum pak ishin ata q e mbanin mend, ku ishte varrosur Sabatai prpara shtatdhjet vjetsh. Sabatai kishte jetuar n nj shtpi jasht qytetit, sepse si nj i internuar nuk ishte pranuar brenda n Berat. Fshati i tij quhej Bilce dhe ishte pas nj kodre q ngrihet mbi lumin q ndan t krishtert me myslimant e Beratit. Ne nuk e gjetm dot varrin, por babai mendoi se fshatart nuk donin t na e tregonin. Myslimant e Beratit nuk e kishin glltitur kurr faktin q nj heretik si Sabatai ishte internuar n qytetin e tyre, i cili gjithmon kishte pasur grindje fetare. Disa vjet para se t shkonim n Berat, ishte vrar nj murg, i cili m par kishte qen mysliman dhe pastaj ishte br prap i krishter. T krishtert e konsideronin shenjt Shn Nikodhimin, t cilit iu pre koka pasi refuzoi t mohonte Krishtin. Disa t krishter thoshin se ifutt donme t Beratit kishin folur kundr tij dhe se Nikodhimi kishte qen pr vete nj donme gjat kohs q ishte nj mysliman i martuar me nj grua nga fshati ku kish jetuar Sabatai. Edhe t krishtert, edhe myslimant nuk i honepsnin donmet, t cilt ishin izoluar pas vdekjes s Sabatait. Nj plak na tha se Sabatai disa koh kishte udhtuar deri n Ulqin, por gjat kohs q qndroi n Berat rrinte n shtpi dhe shkruante. Kur msuan se ne ishim t krishter donmet e Bilces u friksuan dhe nuk na lejuan t hyjm n shtpin ku kishte jetuar Sabatai dhe ku besohet se kan mbetur disa dorshkrime si dhe sende t tij. Pr t gjitha kto babai duhet ta ket njoftuar Shebn me letra dhe ajo duhet ti jet prgjigjur. Por si t thash, kur ne shkuam n Berat, ai nuk kishte asnj marrdhnie me Shebn prvese e kishte par n shtpin e babait t saj n Selanik. far do ndodhte m von ai nuk e dinte. Pasi linde ti, un bra lidhjen me ato q dija. Kur e pyeta se si dhe pse u dashura me Shebn, ai m tha se ajo i kishte krkuar atij ta ndihmonte pr t gjetur eshtrat e humbura t babait t saj n Stamboll. Edhe vet Arianiti e kishte amanet nga nna e tij, q t sillte n fshat eshtrat e babait t vet dhe kshtu vendosi t shkonte me vajzn e mikut t tij. Ajo shkoi n Stamboll bashk me burrin e saj, i cili administronte biznesin e familjes, gj q provon se babai dhe Sheba nuk kan pasur asnj lidhje mes tyre prpara ktij udhtimi. N kohn q ai dhe Sheba krkonin eshtrat e baballarve npr Stamboll, Jorgo Mavromatisi, burri i saj,u njoh me disa tregtar turq, t cilt i ofruan atij ver me mim shum t lir. Shitja e vers n at koh ishte e ndaluar me nj ferman t Sulltanit dhe magazinat e Stambollit ishin plot. Babai i mori eshtrat e gjyshit ton, ndrsa Sheba nuk gjeti asnj gjurm t babait t vet t humbur gjat revolts s Halil Patrons. Kur u kthyen, pas disa muajsh, pr n Selanik, Jorgon e arrestuan pr kontraband pijesh t ndaluara n Lesbos dhe atje babai qndroi me Shebn pr t mos e ln vetm. Duke pritur lirimin e Jorgos, ata u dashuruan dhe shkuan n Kret ku linde ti. Aty vdiq dhe nna jote. Ti i di t gjitha kto me siguri. Babai nuk ta ka treguar prejardhjen e Shebs duke e ditur se ti do ta gjeje vet nj dit, kur t krkoje rrnjt e tij. Megjithat, kjo pjes nuk ishte shum e rndsishme sepse ai nuk u dashurua me strmbesn e Sabatai Zevit, por me nj grua q i plqeu, n nj ishull ku nuk njihte

asnjeri tjetr. Pavarsisht se mua m tha se u dashurua me nj grua q gatuante shum mir, ai u dashurua me nj grua t palumtur nga martesa e saj, e cila, me sa duket, e gjykonte botn njlloj si ai. Kur babai iku nga fshati, ti ishe jo m shum se pesmbdhjet vje dhe ai nuk donte t t tregonte ant e errta, t cilat, vetm rastsisht, ushqyen dashurin e tij me nnn tnde. Hija e Sabatai Zevit do ta kishte prishur shijen e asaj dashurie njlloj si nj piper q prish shijen e nj mblsire. Po ashtu babai nuk t tha se ku do shkonte t vdiste, duke qen i bindur se kur t rriteshe, ti do t ndiqje udhtimin e fundit t tij, si bri edhe ai me gjyshin ton dhe si bri nna jote me baban e saj. Po nse nna ime rrjedh nga Sabatai Zevi, pse nuk duhej t ma tregonte ai kt gj, ngulmoi Sara q fliste shpejt duke pritur arsyetimin e Mihalit. Sepse ajo nuk sht nj histori pr fmij, e dashur motr, tha Mihali. Megjithse n rinin e tij Arianiti, nn ndikimin e shokve t tij, mund t jet ngazllyer nga aventura e Sabatait, ai mendonte se n fund t fundit Sabatai Zevi ishte nj mashtrues dhe nuk donte q ti t ngrije botn tnde mbi kt model marrzie. Un nuk gjej nj arsye tjetr. Ose ndoshta babai e ka ditur q nj dit ne do takoheshim dhe un, si i vetmi njeri q dija lidhjen e tij me sabatistt dhe pr shkak t tyre edhe me Shebn, do ta ballafaqoja pjesn time t s vrtets me tnden. Ndoshta e ka menduar kshtu, tha Mihal Komneni q pushoi pak sikur po mendohej. Kur ta takosh Sarn do kuptosh se nj Komnene e mbjell n nj vazo hebraike, del m e bukur se fara q e mbolli. Kshtu m thoshte para se t nisej. Tani m duket sikur babai m shtynte drejt nj qllimi: se si t takohesha me ty kur ai t mos ishte m. Ja pse erdha tani. Prita, sa u rrite, sepse doja t shihja nj Komnene q ka elur, pasi im at e mbolli n nj vazo ifute. Tani ke elur, tha Mihali dhe i vuri Ans dorn mbi kok, sikur po e ujiste. Po ti ke ardhur ta krissh kt vazo, e pyeti Sara q i kishte syt e prlotur. Aspak, tha Mihali me z t mbl, kam ardhur t t them se nga cila far ke mbir. Duke e ditur, do rritesh m e fort dhe do jesh gati pr t ndjekur rrnjt e tua. M duket sikur ti e di ku sht babai, e pyeti Sara q ishte ngurtsuar dhe kishte mbledhur duart mbi kraharor. Jo, tha Mihali. Ndoshta ai nuk do q ne ta marrim vesh se ku ka shkuar, tha Sara. Mihal Komneni ngriti kokn dhe e pa Sarn sikur donte ti vidhte nj sekret. Erdha mbrm n fshat, foli ai. Shtpia ishte e mbyllur dhe shkova te Hana. Ajo m tha se elsat e shtpis Arianiti ti kishte ln ty. Doja t vija q mbrm ti merrja, por kur ajo m tha se yt shoq sht br mysliman, ndrrova mendje dhe fjeta tek ajo. Un nuk e kisha par kurr Hann. Babai e donte shum dhe luante me t. Por ai thoshte se ndryshe nga gjith Komnenet, kur ajo humbte, e linte lojn pa u ankuar. Ashtu mu duk dhe mua. sht shum e bukur, si nna e vet, por sht pa humor, si i ati. Mu duk sikur e prdor bukurin q ka si nj mobilie pr t dekoruar shtpin. Nuk mendon shum dhe kjo e mban ende t freskt. Flet shkurt dhe prgjigjet vetm kur e pyesin. Kur e pyeta pr baban ajo m tha se ditn q iku ai kishte thn se ti e dije se ku do t shkonte. Hana sht e bindur se ti e di, por nuk e thua. Por ajo beson ato q dgjon pa u prpjekur t gjej kuptimin e vrtet t fjalve. Hana ka luajtur, por nuk ka biseduar me Arianitin dhe prandaj nuk mund ta kuptoje se far ka thn ai. Sipas teje, far ka thn babai, pyeti Sara. Ka thn q ti duhet ta zbulosh se ku ka shkuar, duke ecur mbi gjurmt e jets s tij. Ti m provove se un nuk i di t gjitha gjurmt, tha Sara. Un t dhash nj gjurm dhe ato q kan mbetur duhet ti gjesh duke ndjekur shenjat. Un jam nj shenj, por nuk jam e vetmja dhe as e fundit, tha Mihali. Cilat shenja, pyeti Sara. Shenjat q ai ka ln mbi njerzit dhe veprat q krijoi, ia ktheu Mihali. Po m thua t lexoj nj nga nj gurt e kalldrmeve q shtroi n fshat, apo t shikoj si rrjedh uji n ezmat pre guri q ndrtoi dhe t prpiqem t kuptoj se n cilin breg t bots mbaroi udhtimi i Arianit Komnenit, pyeti Sara me

nerv dhe iu kujtua Ibrahimi, q thoshte se Arianiti i kishte trajtuar m mir kalldrmet se njerzit. Kaq shpejt u lodhe, e cyti Mihali q kishte marr pamjen e nj njeriu q e ka trhequr gjahun aty ku do. babai t ka treguar pr prejardhjen e Komnenve dhe dashurin e tij me nnn tnde, por kjo sht njsoj si t knaqesh me rrotullimin e dallndyshes n nj dit vere, pa e kuptuar se sa shum rrug ka br pr t ardhur mbi qiellin tnd, se nga cilt dimra ka ikur, se si ka humbur shoqet npr cikna, se si i ka shptuar rrebesheve mbi oqeane, se si ka plagosur kraht n stuhi, se si i ka dredhuar zogjve grabitqar, se si n lartsi sht dashuruar, duke harruar se mund ti merreshin mendt, se si sht lodhur nga dashuria duke u mbshtetur mbi kraht e t dashurit, se si e ka ngritur folen e vet duke i ngjitur tullat e saj me goj, se si i ka ushqyer t vegjlit duke kputur mish nga mishi i saj, se si ka rn, sht ngritur dhe prap ka rn dhe prap sht ngritur, derisa ka vendosur t niset pr udhtimin e fundit, pasi mjeshtrin e jets ia ka msuar edhe foshnjave t veta. Dallndyshja e di q nuk mund t vdes pa i rritur fmijt e vet dhe kur sht e sigurt se kjo ka ndodhur zgjedh nj vend pr t vdekur, t cilin askush nuk e di. Kush m thot ku sht varri i dallndyshes? Askush. Vetm t vegjlit mund ta gjejn at nga shenjat q ka ln n ajr, nga aroma e kashts s foles, nga puplat q kan rn rrugs, nga drejtimi i ers, nga gjethet e pyllit q imitojn krahun e nns s tyre dhe pa dyshim nga nevoja q ka do qenie e gjall pr t kuptuar se aty ku mbaron udhtimi i prindit fillon udhtimi yt, sepse bota jeton prmes vazhdimsis s trashgueshme. Un erdha q n mngjes pr t fjetur ktu por nuk m lan shenjat e tij. Hija e babait, gjurma e tij n oborr, shija e arrave q hante, flokt e bardh mbi velenx, nj cep i prthyer libri, palosja e arafit dhe plloa e ciflosur nga kmba e tij nuk m lan t flija. I ndoqa gjith ditn pr t kuptuar m shum. Nuhata, shijova, preka, pash dhe dgjova. Do isha nisur duke ecur pas ktyre shenjave deri n fund t bots, po t mos e kuptoja se Arianit Komneni nuk m pret mua, por ty. Ai t pret ty, sepse ti i ndryshove drejtimin jets s tij dhe ai ka vazhduar n at drejtim, si nj dallndyshe q e di se, po ndryshoi rrugn, t vegjlit q i vijn pas, do ngatrrohen. Kam koh q e mendoj, por sot, kur shtriva trupin tim aty ku babai sht shtrir pr her t fundit, kuptova se un nuk jam udhtari, por jam shenja. Kam ardhur si nj shenj q ti t m lexosh dhe t vazhdosh rrugn, dallndyshja ime. Mihal Komneni kishte marr nj ngjyr purpuri dhe flokt i ishin shpupuritur, si n nj fluturim. I rregulloi me ngadal me dorn e madhe si krehr dhe e pa Sarn me sy t mallur. Babai m msoi t eci, ti po m mson t fluturoj, tha Sara dhe u ngrit. Do donte t rrinte akoma me t vllan, ta prqafonte ashtu si nuk kishte pasur rast ta bnte kur ishte e vogl, por e dinte q n kraht e tij do qante duke derdhur lott e gjith fmijris s vet q kishte kaluar shum shpejt, duke u mbajtur n kraht e babait q fluturonte nga dimri n ver dhe nga furtuna n qetsi. Mori Ann pr dore dhe, duke dal, iu duk sikur dgjoi zrin e Mihalit q thoshte: Dallndyshja i l shenjat n ajr. Ngriti kokn lart, por shiu i rrshqiti mbi faqe. Si lot. Duke ecur, kmba iu pengua n nj gur kalldrmi q ishte m i madh se t tjert. Nuk jam akoma gati ti ndjek t gjitha shenjat, tha Sara me vete dhe shtrngoi fort dorn e Ans q ishte zgjuar drejt saj n errsir.

22 N fillim t korrikut, Ana mbushi dy vje. Shiu vazhdonte prej dy javsh dhe oborri ishte mbushur me pellgje jeshile. Shtpia e tyre dukej si nj kazan i hapur nga lart q priste t mbyllje, ndrsa shtpia e re ishte e rregullt. Pr shkak t shiut, djemt luanin gjith ditn brenda dhe

dhomat i ngjanin nj depoje n t ciln nj her snduku fshihej posht krevatit dhe pastaj qilimi e mbulonte krevatin si araf. Ta festojm ditlindjen e vajzs, tha Ibrahimi. Ktu sht e pamundur, tha Sara q prpiqej m kot t vinte rregull. E festojm t dieln n shtpin e babait. Ftojm Hann, Mihalin dhe Metodin. Duket si nj mesh Komnensh, tha Ibrahimi. Kur u martova, Arianiti m nxori jasht nga mesha e Krets, por tani nuk m zbon dot m. Do ti them Mihalit q t mos vishet me rrobat e babait q t t dal frika, ia ktheu Sara. Po ne si do vishemi, pyeti Aliu. Un do vishem si Paridi, tha Niko dhe pyeti Sarn: Si vishej Paridi? N koht e lashta ishte ngroht dhe njerzit visheshin leht, me nj kmish linoje dhe me sandale. Paridi i kishte flokt e gjat dhe i mbante t kapura me nj lidhse t kaltr. Sandalet i kam, por flokt si ti zgjas, pyeti Niko duke i ngritur balluket prpjet. Lyeji me uj me sheqer dhe do t ngrijn e do duken m t gjata, i tha Jani duke qeshur. Do ti lyej, tha Niko, dhe pastaj nuk do ti pres derisa t m zgjaten si t Paridit. Po ti Muhamed si do vishesh, e pyeti Ibrahimi. Muhamedi uli kokn dhe duke par thonjt e vegjl dhe t bardh tha: Un do v nj allm q ti ngjaj Muhamedit. Ibrahimi pa Sarn n sy, por nuk foli. Ti nuk mund t jesh Muhamedi sepse ai u b mysliman kur u b burr. Sa ishte i vogl ai nuk mbante allm, foli Jani duke iu drejtuar Ibrahimit, sikur i krkonte t ndrhynte. Kur ishte i vogl Muhamedi nuk e dinte q do bhej mysliman dhe prandaj nuk mbante allm. Un kam lindur mysliman dhe do sillem si nj Muhamed i rritur, tha Muhamedi. Po pse zgjedh Muhamedin q nuk dinte t luftonte si gjith burrat e tjer. Po deshe t jap un Sknderbeun ose Akilin q kan br luftra dhe jo muhabet si Muhamedi, tha Aliu. Tani nuk kam ti bj, tha Muhamedi q ngriti kokn dhe pa nga Ibrahimi. Kt e ka vendosur babai kur m vuri emrin. Babai ju ka vn t gjithve emra shum t bukur, por ju nuk mund t jetoni si njerzit q ju keni marr emrin, tha Sara. Edhe Ana ka emrin e nns suaj, por kur ajo t rritet njerzit do ta ken gjetur ilain e kolers. Edhe un kshtu dua, tha Aliu. Babai m ka thn se un kam emrin e Ali Tepelens, po un nuk dua ti ngjaj atij, se daj Llambro thot se ai vjedh bagti dhe gra. Un dua t kem edhe dele, edhe gra, por duke luftuar, jo duke vjedhur. Po ti baba emrin e kujt ke, pyeti Niko. Ibrahimi vuri buzn n gaz dhe tha: Un kam emrin e nj burri t menur, i cili gjith jetn eci npr fusha dhe male duke krkuar tok pr t ngritur nj fshat, pr popullin e vet. Po ti nuk ke ecur npr male dhe fusha pr t gjetur nj fshat pr ne, sepse fshatin e kishte ngritur babai i Sars, tha Aliu. Prandaj un nuk jam ai q m dha emrin dhe po ashtu edhe ju nuk jeni si ata q ju dhan emrat, tha Ibrahimi. Megjithat vishuni si t doni sepse sht festa e Ans. Kur u b kisha e fshatit ishte nj dit feste dhe un u vesha si dhndr. Po tani q nuk je dhndr, nuk shkon m n kish, pyeti Niko duke par Sarn. Babai shkon prap n kish, por vetm kur vdesin njerz, tha Muhamedi dhe doli nga dhoma. T dieln q pa gdhir, Ibrahimi theri nj qengj, i ndau ve kmbt dhe lkurn, i hoqi t prbrendshmet dhe e shpoi tejprtej me hell. Binte shi dhe ai i tha Janit ta ndizte prushin brenda shtpis, aty ku Naumi dhe Andrea kishin sajuar nj si kolibe t mbuluar pr t fjetur. Jani rrotullonte hellin, ndrsa tymi fluturonte si i mendur mbi shtpin pa ati. Nga dreka, mishi i qengjit ishte skuqur n hell dhe kishte nisur t pikonte. sht gati, tha Ibrahimi. Sara i futi ushqimet e ngrohta npr trasta q ua dha djemve, Jani mori qengjin q Ibrahimi e ndau n copa t mdha dhe u nisn. Nikoja kishte ngrir flokt q i mbante me nj pe t kaltr, Muhamedi kishte vn nj peshqir mbi kok q e kishte lidhur si allm, ndrsa Aliu me kpuc t zeza, pr t mbrojtur thembrn, mbante n brez nj shpat pa maj q Jani ia kishte sajuar duke kryqzuar dy drrasa. Djemt, t ngarkuar, ecnin prpara, ndrsa pas tyre vinte Sara dhe Ibrahimi q mbanin Ana Komnenn pr

dore. Duken sikur po shkojn n luft, tha Ibrahimi duke i par. Ashtu duken, tha Sara, princi, hoxha dhe ushtari. Nj ushtri e kompletuar q lufton pa shkak dhe fiton pa pasoja. Kur hyn brenda, tryeza ishte shtruar dhe Mihal Komneni, q kishte veshur nj kmish t bardh t qndisur, ishte ulur n krye, me nj got ver prpara. Mir se erdht, tha Mihali. Ka pesdhjet vjet q Komnent nuk mblidhen as pr ditlindje, as pr vdekje. hana filloi t qeshte kur pa djemt, ndrsa Metodi vuri syzet e rrumbullakta dhe i drejtoi nga allma e Muhamedit. U uln. Mihali n krye dhe Sara prball tij, n fund t tavolins. N t djatht Ibrahim, Hana, Jani dhe Metodi, ndrsa majtas, Niko, Muhamedi, Aliu dhe Ana q mori nj pirun dhe filloi ta prplaste mbi pjat. Gzuar, tha Ibrahimi. Filluan t hanin dhe Mihali i tha Ibrahimit: Ushqimi sht feja m e bukur sepse nuk ka kufizime. T lashtt thoshin se fet kan lindur n tavolin, pasi njerzit hanin dhe fillonin t bisedonin, tha Metodi. Por meq njerzit kishin shije t ndryshme, lindn fe t ndryshme. Dikush nuk e donte mishin, dikush donte vetm nj lloj mishi, dikush donte edhe mishin, edhe vern, dikush nuk donte vern, por donte mishin. Ksisoj, fet q lindn, kufizuan ushqimin sipas shijeve t njerzve q i krijuan ato dhe njerzit u ndan fillimisht nga ushqimi. Po un q i dua t gjitha, qeshi Mihali duke ngritur nj got ver, n ciln fe futem un? Ty nuk do t t kishin pranuar n at tavolin sepse ti do ti kishe ngrn t gjitha dhe sot do kishim vetm nj fe, tha Metodi. Sikur tia kishin ln kt gj n dor Mihalit, sot nuk do kishim as kisha, as xhami, por do faleshim n kuzhin prpara nj pjate mish dhe nj gote me ver, tha Sara duke ushqyer Ann. Sa mir do ishte, tha Hana, ndrsa djemt filluan t qeshnin. Si i kan emrat kta djem, pyeti Mihali. Ky sht Jani, tha Ibrahimi. Ky ktu ngjitur me ty sht Niko, ai sht Muhamedi dhe ai sht Aliu. Emra t denj pr nj tavolin ku ka do gj, por ku jo do gj mund t hahet, tha Mihali dhe pyeti: Nga i kan marr kta emra? Jani ka emrin e babait tim, tha Ibrahimi. E kam njohur Janin, tha Mihali. Ai u lind n fshat dhe nuk e njohu baban e tij q u vra n Kret. Niko ka emrin e vllait t gjyshit tim, vazhdoi Ibrahimi. Nuk e kam njohur, por thon se ai ishte nj djal i hedhur q i kishte qejf vajzat dhe prandaj u vra, tha Mihali me nj z t qet. Un nuk e kam m emrin Niko, tani quhem Parid, tha Niko q u skuq dhe pa nga Sara. Mihali qeshi fort, ndrsa Metodi picrroi syt pas xhamave q ishin veshur me avull ushqimesh t ngrohta. Po pse e ke ndrruar emrin Niko, e pyeti Hana. Un jam Paridi q vrau Akilin, tha Niko. Ai ishte djali m i bukur q caktonte se kush nga perndeshat ishte m e bukura. Paridi ishte frikacak dhe pr nj grua e shkatrroi Trojn. Ti je i gatshm ta shkatrrosh fshatin pr nj grua, pyeti Mihali. Niko dukej i hutuar, ndrsa Aliu filloi t qeshte. Babai m ka thn se ne nuk do bjm ato q kan br njerzit q na dhan emrat, tha Niko. Ktu nuk kan mbetur m gra pr t cilat ia vlen kjo sakrific, tha Hana duke par nga Muhamedi q e mbante allmn t ulur dhe shikonte gishtat e vet. Po ti, Muhamed, kujt ia ke marr emrin, pyeti Metod Antrakidi. Un kam emrin e profetit, tha Muhamedi pa e ngritur allmn. Muhamedi e dinte se far do bnin njerzit n t ardhmen. Ti far di pr ne, e pyeti Mihali. Un di q Sara do t iki pr t gjetur varrin e babait, tha Muhamedi me nj z t ngadalt q i bri t gjith t ln ushqimin n mes pr ta dgjuar. Dhe ti beson se do ta gjej, e pyeti Metodi. Nj grua q e ka fytyrn t mbushur me rrudha e di dhe ajo do tia tregoj Sars, tha Muhamedi. T gjith heshtn, ndrsa Mihali pshertiu. N qoft se kjo sht e vrtet, un do t t blej nj allm t re me gur t muar, tha Hana. Nuk dua allm, foli Muhamedi duke par Hann me syt e kaltr. Mi jep parat pr t ndrtuar nj xhami pr baban. Xhamia do ta lr gjith fshatin pa gjum se myslimant falen pes her n dit, tha Metodi. Po t jet pes her n dit un nuk do shkoj se duhet t ushqej breshkn, tha Aliu dhe ngriti mbi tavolin dorezn e shpats q dukej si kryq. Po ti, shpatar i vogl, emrin e kujt ke marr, iu drejtua Mihali duke par nga Ibrahimi. Ka emrin e

Ali Tepelens, q m ndihmoi kur u bra mysliman, tha Ibrahimi dhe e pa Mihalin drejt e n sy. Si t ndihmoi, pyeti Metodi q kishte filluar t hante kule me djath. Ibrahimi u b gati t prgjigjej, por Mihal Komneni foli i pari. Kur Ibrahimi u b mysliman, fshati nuk e pranoi dhe pleqsia vendosi ta dbonte. Do tia kishin arritur, po t mos vinte Ali Tepelena q i rrahu burrat e fshatit dhe e prishi rrethimin q ata i kishin br Ibrahimit. Ali Tepelena bisedoi me baban, q n at koh ishte kryetar i pleqsis dhe pothuajse ran dakord q Ibrahimi t qndronte n fshat, por me kusht q djemt e tij t mos merrnin vajza t krishtera pr gra. Por t nesrmen Ali Tepelena mashtroi baban e Hans, q u b edhe ai mysliman. Arianit Komneni iku nga fshati dhe pleqsia nuk u mblodh m. M von, Ibrahimi u martua me Sarn. Apo jo Ibrahim, e pyeti Mihali duke prfunduar. Po, tha Ibrahimi, kshtu sht. Ali Tepelena m ndihmoi n nj dit t vshtir dhe un i vura emrin djalit pr nder t tij. Hakmarrje e zgjuar, tha Metodi duke par nga Sara, i more Arianit Komnenit at q nuk donte t a jepte. Po pse nuk donte babai i Sars q ne t martoheshim n fshat, pyeti Paridi. Arianit Komneni mendonte se myslimant duhet t martohen me myslimant dhe t krishtert me t krishtert, tha Ibrahimi. Nuk e kishte keq, foli Mihal Komneni. Pulat martohen me gjelat dhe jo me patat. Po pse gjeli q bhet mysliman quhet pat, pyeti Aliu. T gjith qeshn dhe Muhamedi tha: Kafsht nuk jan as myslimane, as t krishtera sepse ato nuk flasin. Po memect far jan, tha Paridi. Memect jan si nj or q e mat kohn, por i mungon akrepi pr ta treguar, tha Metodi. Ndrsa kafsht nuk flasin sepse nuk mendojn. Perndia e ka shtpin n kokat tona. N qoft se ne nuk mendojm, nuk ka perndi dhe nuk ka fe. Babai thot se perndia sht shum e madhe dhe koka ime nuk e nx, tha Aliu q dukej i hutuar. Perndia rri n kokn e do njeriu. Po t mos ishin njerzit, nuk do kishte perndi, tha Sara q gjith kohn shikonte Mihal Komnenin q argtohej me pyetjet e djemve. Njerzit e kan krijuar perndin apo perndia ka krijuar njerzit, pyeti Paridi. Pyetje e vshtir, tha Metod Antrakidi dhe u mbshtet n karrige. Kush gjen prgjigjen e pyetjes tnde ka zbuluar kuptimin e bots. T gjith njerzit besojn se ka perndi, por askush nuk e di ku sht, si sht, sa e madhe sht, si e ka trupin, a ka trup, a ka flok, sy, vesh, kmb dhe duar si ne, ku jeton, me se ushqehet, ku fle dhe a fle. Asnjeri nuk e ka par perndin dhe prandaj shum njerz besojn se perndia jeton n mendimet e tyre dhe n qoft se ata nuk mendojn, nuk ka perndi. Po n qoft se un nuk mendoj, ather perndia vdes, pyeti Aliu. Kt nuk e bn dot sepse edhe kur nuk mendon, ti mendon se si t mos mendosh, tha Muhamedi. Sara i bri shenj Mihal Komnenit, si pr ti thn se kjo nuk ishte nj bised q duhej vazhduar, por ai dukej m i prqendruar se djemt. Prgjigjja e pyetjes s Paridit sht shum e thjesht Metod, tha Mihali duke qeshur. Njeriu dhe perndia jan si pula me vezn. Veza bn puln dhe pula bn vezn. N qoft se ke njrn, i ke t dyja, n qoft se nuk ke njrn, nuk ke as tjetrn. Njeriu sht si pula sepse ai ka sy, goj dhe ecn, tha Aliu. Jo, tha Paridi. Njeriu sht si veza, ndrsa perndia sht si pula, sepse veza bn vetm nj pul, ndrsa pula bn shum vez dhe perndia ka br shum njerz. Perndia nuk sht as pul, as vez, tha Muhamedi, fytyra e t cilit ishte br roz. Perndia sht vet njeriu. Njeriu mund t bj do gj, ndrsa perndia nuk bn dot do gj q bn njeriu. Njeriu lind njeriun. N qoft se gjith njerzit nuk lindin m njerz t tjer, si Hana, ather nj dit nuk do ket m njerz dhe nuk do ket m as perndi. Perndia nuk jeton dot pa njerz, ndrsa njerzit jetojn pa perndin. Sara thot se grekt e lasht kishin shum perndi. Myslimant dhe t krishtert thon se ka vetm nj perndi, por ka edhe njerz q thon se nuk ka fare perndi dhe ata jetojn si gjith ne t tjert dhe nuk iu ndodh asgj.

Hana ishte ngurtsuar n karrigen e vet dhe duke iu drejtuar Muhamedit i tha: Xhaxhai yt nuk bnte fmij, ndrsa un mund t bj po t martohem me nj burr tjetr. Edhe Muhamedi kt tha. Ti nuk je nj pul pa vez, por je nj pul pa gjel, tha Mihal Komneni pr t qetsuar mbesn. Nuk ka m gjela n kt fshat, tha Hana dhe u ua e doli n oborr. Fustani i bukur vishnj i rrinte ngusht dhe format e drejta t trupit t saj u holluan, pas syzeve miope t Metodit. Ti lm t vdekurit n punn e tyre, foli Ibrahimi. Metod Antrakidi e shihte Muhamedin me kureshtje, ndrsa Sara kishte marr Ann n prehr dhe po i jepte nj cop kek. Sa vje jan djemt, pyeti Mihal Komneni. Ibrahimi rrinte i menduar dhe nuk e dgjoi. Un jam shtatmbdhjet vje, tha Jani. Niko sht pesmbdhjet, Muhamedi dymbdhjet dhe Aliu dhjet vje. Nuk jam Niko, jam Paridi, tha Niko, ta thash nj her. Jani nuk foli, por e pa t vllan me inat, ndrsa Ibrahimi u prmend dhe u kthye nga i biri. Ti nuk bhesh dot Parid, po u solle si Niko. Kur njeriu ndrron emrin, ndrron edhe sjelljen, tha Ibrahimi. Un do ta ndryshoj sjelljen, si ndryshove ti baba, kur u bre Ibrahim. Tani je m i urt dhe e dgjon Sarn m shum se nnn ton. Ibrahimi pa Mihal Komnenin q buzqeshte nga fjalt e Paridit dhe tha: Djemt na futn n lojrat e tyre dhe tani nuk dalim dot. Edhe ne i kemi futur n lojrat tona dhe ata nuk do dalin dot asnjher, ia ktheu Mihali. do t thuash, e pyeti Ibrahimi duke mbledhur vetullat. Dua t them se kur ti u bre mysliman, solle n fshat nj lodr t ngatrruar q i zvendsoi gjith lodrat e kalamajve, si e pe dhe sot, tha Mihal Komneni. Kt lodr nuk e solla un. At e solli Turqia, si solli ushtrin, taksat dhe ligjet. Edhe vllai yt u b mysliman dhe pr kt nuk e kam fajin un, tha Ibrahimi. Gjergji nuk besonte n Islam. Ai do t bhej edhe indian sikur ta dinte se kjo e torturonte baban e vet. Ai kishte arsye t tjera dhe un besoj se ai u b mysliman vetm pr tu hakmarr ndaj babait, tha Mihali po pse duhej t hakmerrej yt vlla ndaj Arianit Komnenit, pyeti Metodi. Histori e gjat, tha Mihali q u shtriq n karrige, ndrsa kmisha e qndisur i lvizi si gjethe n trup. Gjergj Komneni dyshonte se gruaja e tij ishte motra e Arianit Komnenit, tha Jani me z t ult. Ibrahimi e pa Janin vngr, ndrsa Sara e lshoi Ann mbi qilim dhe, duke u zgjatur mbi tavolin, e pyeti: Kush ta ka thn ty kt? Ma ka treguar Thanasi, tha Jani. Atij ia kishte treguar Ali Tepelena, t cilit ia kishte thn vet Gjergji, ditn q ata u takuan n shtpin ton. Ali Tepelena sht nj mashtrues, tha Sara. Po ather vajz e kujt ishte nna e Hans, pyeti Jani. Kjo nuk dihet, por tani nuk ka m asnj rndsi, tha Mihal Komneni duke dashur ta mbyllte bisedn. Kjo dihet, tha Hana dhe t gjith kthyen kokn. Hana ishte futur n shtpi dhe askush nuk e kishte par. Ajo e ndiqte bisedn n kmb, ndrsa fustani i lagur i ishte ngjitur n trup dhe flokt i pikonin mbi qafn e bardh dhe t gjat. Nna ime ishte vajza e gjyshit t babait tim. Ai e msoi kt gj pasi ata u martuan dhe pasi linda un. Ditn q vdiq, babai erdhi n shtpi dhe ma tha duke u dridhur nga ethet e kolers. Ai u martua me halln e vet dhe kt nuk ia fali kurr Arianitit, i cili e dinte por nuk ia kishte thn. sht e pamundur, foli Sara dhe pa me ngulm nga Mihal Komneni duke pritur q edhe ai t kundrshtonte. Por Mihali ishte mbshtetur fort n karrige dhe nuk fliste. Koka i ishte varur mbi qndisma dhe flokt e bardh e kishin humbur krehjen. sht e vrtet, tha Hana dhe u ul n vendin e saj, prball Muhamedit. Ngriti kokn lart dhe i drejtoi syt nga Sara. N kt fshat vetm tre veta i kan pasur syt jeshil. Babai i Arianit Komnenit, nna ime dhe un. Nna nuk mund t ishte vajza e xhaxhait t Mihalit sepse ai ishte shterp. Por ajo nuk ishte as vajza e vllait t gjyshit t Ibrahimit sepse prndryshe im at, q e dinte t vrtetn, nuk do m kishte

ln t martohesha me Vasilin q ishte nip i tij. Un jam nj Komnene edhe nga babai, edhe nga nna dhe pr kt m vjen mir. Sara nuk fliste dhe e mbante kokn mbi pjat ku syt jeshil t Hana Komnens mbinin si nj gjethe maruleje. Ibrahimi kishte afruar Ann pas vetes dhe mendonte se si fatet e dy familjeve ishin pleksur pr t mos u ndar m. Lindja e Ans ishte nj fryt i prbashkt i dy pemve, q prej shekujsh rrinin pran e pran, derisa nj dit kishin vendosur t prqafoheshin, pr tu ngrohur nga acari. Ti je nj grua e bukur q nuk duhet t plakesh duke kthyer kokn prapa, tha n mes t heshtjes Mihal Komneni duke e par me qetsi mbesn e vet. Grat nuk i plak e shkuara, por mungesa e burrit, tha Hana dhe u prlot. Ti je e re dhe e bukur, tha Sara pr ta ngushlluar dhe e largoi marulen nga pjata e vet. Po t kisha nj fmij, jeta ime do ishte ndryshe, tha Hana, por me sa duket pulat jeshile t racs son nuk bjn vez me gjelat e shtpis s Ibrahimit. E provoi nna ime, e provova dhe un, por m kot. Ku i dihet, tha Metod Antrakidi dhe Mihal Komneni filloi t qeshte fort dhe u ua nga karrigia e shkoi t prqafonte Hann. U gabova kur thash se ti je nj grua pa humor, por nj Komnene nuk mund t jet kurr e mrzitshme, tha ai dhe iu drejtua Ibrahimit: Gzuar Ibrahim! Mkatet e tua u lan ditn q linde nj Komnene, e cila sot u b dy vje. Gzuar, tha Ibrahimi duke ngritur gotn e vers mbi kokn e Ans. Mkatet tona jan si gur kalldrmi, po i shkele t tregojn rrugn. Gzuar, tha dhe Sara q shkoi t prqafonte Hana Komnenn, e cila e mbante dorn e Mihalit si nj gjerdan mbi qaf. Metod Antrakidi hoqi syzet, i la mbi tavolin dhe i foli Ibrahimit. Urim i menur, por jo gjithmon i vrtet. Rrugt e Voskopojs ishin t gjitha t shtruara dhe aty ku mbaronte kalldrmi fillonte balta. Por nj dit balta u fut n qytet dhe e mbuloi kalldrmin. Ne ikm dhe balta mbeti e mbushur me gjurmt e mkatit. Po ti ndjeksh ato gjurm, vetm rrugn e barbaris mund t gjesh. far sht Voskopoja, pyeti Paridi. Metodit i doli frym nga gjoksi dhe zhurma e firoms s tij i ngjau nj guri q shkputet nga balta. Ngriti kokn nga Mihal Komneni dhe e pa n sy sikur po i merrte leje. Tregoja, ia bri Mihali me kok.

23 Voskopoja ishte nj qytet i bukur jo shum larg fshatit tuaj. Voskopoja ishte nj bot e vogl e mbledhur n nj dor malesh. Aty kishte do gj. Kishte dit, kishte nat, kishte diell, kishte hn, kishte qetsi, kishte fllad, kishte lule, kishte livadhe, kishte ketra, kishte lepuj, kishte zjarr, kishte vjesht, kishte pranver, kishte pyll, kishte yll, kishte eklips, kishte zogj, kishte dashuri, kishte paqe, kishte nder, kishte falje, kishte mblsi, kishte jet, kishte muzik, kishte violin, kishte martesa, kishte vdekje, kishte lindje, kishte djem, kishte vajza, kishte msues, kishte nxns, kishte shkolla, kishte dyqane, kishte drita, kishte rrug, kishte hane, kishte kuaj, kishte shtpi, kishte kisha, kishte priftrinj, kishte kambana, kishte mesha, kishte manastir, kishte libra, kishte germa, kishte shtypshkronja, kishte bibliotek, kishte ikona, kishte piktura, kishte pem, kishte dbor, kishte lugina, kishte kroje, kishte uj, kishte ezma, kishte pragje, kishte oborre, kishte lulishte, kishte shatrvan, kishte mullinj, kishte qelq, kishte basma, kishte snduk, kishte flori, kishte para, kishte fmij, kishte lodra, kishte monumente, kishte mermer, kishte arkitekt, kishte ura, kishte kanale, kishte azil, kishte spital, kishte jetimore, kishte tregtar, kishte punishte, kishte magazina, kishte plhura, kishte mndafshe, kishte kafe, kishte sheqer, kishte kallaj, kishte xham, kishte kadife, kishte hekur, kishte bakr, kishte plumb, kishte pambuk, kishte atllas, kishte pasqyra, kishte gota, kishte porcelan, kishte lkur, kishte ilae, kishte tekstile, kishte arm,

kishte pisqolla, kishte vaj, kishte miell, kishte lesh, kishte velenxa, kishte duhan, kishte turist, kishte marangoz, kishte druvar, kishte fajdexhinj, kishte shkrimtar, kishte kngtar, kishte bujq, kishte kova, kishte samarxhinj, kishte kallajxhinj, kishte jorganxhinj, kishte bravapunues, kishte thikpunues, kishte oxhakpunues, kishte berber, kishte xherahe, kishte barinj, kishte rrobaqeps, kishte kazanxhinj, kishte bojaxhinj, kishte qemerxhinj, kishte murator, kishte gurskalits, kishte opingar, kishte armtar, kishte liri, kishte veri, kishte perndim, kishte rregull, kishte ligje, kishte shqiptar, kishte grek, kishte jevgj, kishte t krishter dhe prandaj kishte dhe alfabet. Na lodhe, i tha Sara, m mir na thuaj se far nuk kishte. Metod Antrakidi mori frym dhe pa nga Ibrahimi sikur ti krkonte falje. Nuk kishte mysliman, tha. Nuk gnjen, ndrhyri Mihal Komneni q rrinte n kmb duke numruar sendet e Metodit, por ka harruar t thot se n Voskopoj kishte edhe Komnen. Po syzet e tua kush i bri, kazanxhiu apo muratori, pyeti Aliu dhe Ibrahimi qeshi. Syzet i kam bler n Venedik dhe kur i vura pr her t par nxnsit n Voskopoj m quajtn Mektodysyz Prapakidi. Kurse un do t t quaja Me-kto-syz-ndrra-kishi, tha Hana. Ti nuk ndryshon shum nga grat e Voskopojs q u dashuruan me syzet e Metodit, foli Mihali. Aq sukses patn syzet e tij n qytet, saq grat filluan tu krkonin burrave apo t dashurve t tyre tregtar t vinin syze sepse kshtu dukeshin m t rinj dhe m t zgjuar. Burrat q filluan t mbanin syze quheshin nga t dashurat me prkdheli mektosyka. Njher i shkova nj zonje t re n shtpi kur burri tregtar kishte ikur n Rumani. Pr tia br qejfin i mora syzet Metodit. Ajo u knaq sepse e quajti kt nj shenj respekti dhe at nat e ndau vetmin me mua. Ndrsa njher tjetr q Metodit i duheshin syzet, un shkova pa to dhe ajo m zboi dhe m tha: Ik Paktosyka. Por dikush q m kishte par i tha burrit t saj se nj burr me syze ia vizitonte gruan kur ai nuk ishte. burri i zuri prit Metodit n shkoll dhe e rrahu n sy t nxnsve. Faqet iu njtn dhe syzet iu thyen derisa i porositm nj pal t tjera pas dy muajsh. Por, kur erdhn syzet, faqet e Metodit ishin akoma t nxira. Djemt qeshn dhe Hana e zuri Mihal Komnenin leht nga flokt sikur po e dnonte. Mihali gjithmon i ka gjetur grat me syt e t tjerve, tha Metodi. Po, tha Ibrahimi, kur ishte i ri Mihali shikonte Zoicn me syt e Mihalit. Hana dhe Sara pan nga Ibrahimi pr t kuptuar se donte t thoshte, por Mihal Komneni i ra Metodit leht n sup dhe i tha: far the se nuk kishte n Voskopoj? Harrova t them se n Voskopoj kishte shum myshk. N pranver kur shkrinte dbora livadhet prreth qytetit mbusheshin me nj myshk boj vjollc q kur dielli e zinte n perndim dukej blu. Grat e mblidhnin myshkun dhe bnin parfume pr vete dhe ilae pr fmijt. N kt stin Voskopoja mbante era myshk dhe grat mbarseshin duke e mbledhur. Gjinjt, flokt, sqetullat dhe gjith trupi ua thithte kt arom, q i dehte burrat e tyre. Shumica e fmijve t Voskopojs jan zn n pranver kur myshku ngrinte petalet e veta t vogla mbi tok dhe kan lindur n dimr kur, nn dbor, myshku ushqehej me lagshti pr t nxjerr prap kokn n pranver. Myshku ia lidh barrn grave t dobta dhe ia qetson qarkullimin e gjakut burrave t lodhur. Nga myshku i sht vn emri Voskopojs q n koht e lashta latint e quajtn Muskopolis, ose Qyteti i Myshkut. Disa t menur thon se myshku, prve aftsive shronjse, i dikto trurit t njeriut nj dashuri m t madhe pr natyrn, pr artet, pr t bukurn dhe pr veten. Kjo mund t jet e vrtet sepse voskopojart kan qen artist t lindur dhe narcizist t marr dhe kjo dashuri pr veten e ka zbukuruar qytetin. Por, vitet e fundit, tregtart e mdhenj, q financonin shkollat dhe librat, nuk pranonin q fmijve dhe t huajve tu msohej se Voskopoja ishte qyteti i arteve. Ata krkonin q Voskopoja t mbahej mend si nj qytet i ngritur nga tregtart dhe

kshtu vendosi edhe kshilli i t katrmbdhjetve, i cili jepte leje pr botimet tona. Kshilli prbhej nga prfaqsues t tregtarve dhe kur kta u ankuan pr nj botim t Akademis q quhej Voskopoja-Qyteti i artit kishtar, libri u ndalua t shitej dhe nuk u fut n bibliotek. Kshilli vendosi q libri t rishkruhej dhe ai doli pas nj viti me titullin Voskopoja, Tregtia, Arti dhe Kishat. Ambroz Gusta, q shkroi kt histori t shkurtr t Voskopojs, gjeti nj t mesme midis tregtarve dhe priftrinjve dhe kshtu libri u shtyp. Por sht e vrtet se tregtart kan dhn shum pr qytetin. N qoft se Voskopoja ishte si nj trup i gjall, tregtart dhe zanatinjt ishin duart dhe kmbt, artistt ishin syt dhe vesht, ndrsa priftrinjt ishin truri. Pjesa tjetr ishin goj q hanin dhe flisnin pr tre t part. Voskopoja sht n mes t udhs q shkon nga Adriatiku n Selanik dhe n Stamboll. Duke qen midis maleve, ajo i ngjan nj magazine natyrore ku karvant pushonin, mallrat shkmbeheshin dhe kuajt ndrroheshin. Tregtart vendosn rregulla t forta pr sigurin e magazinave t tyre, t cilat ruheshin me burra t armatosur q paguheshin shtrenjt. Mallrat q shkarkoheshin n portet e Adriatikut, tregtart e Voskopojs i merrnin dhe i shprndanin n t gjith Perandorin Turke dhe prej andej sillnin mallra q i duheshin hungarezve, austriakve dhe venedikasve. Tregtart rrinin gjith kohn npr rrug dhe npr porte e dogana, ndrsa me parat e tyre zanatinjt ndrtuan shtpi t mdha, rrug, ujsjells, shkolla, kisha dhe lulishte. Gjat dimrit, kur rrugt bllokoheshin nga dbora, tregtart rrinin n qytet me grat e tyre dhe me fmijt, duke iu rrfyer pr qytetet q kishin par dhe pr madhshtin e tyre. Fmijt donin t msonin m shum se baballart dhe kta mblodhn para dhe ngritn shkollat, ku n fillim priftrinjt u bn msues. Por kur fmijt mbaruan shkollat ata nuk deshn t bhen t gjith priftrinj dhe disa u bn tregtar si etrit, disa ikn pr t vazhduar studimet n shkolla t mdha n Itali dhe Austri dhe disa mbetn duke u br msues t fmijve t tjer. Voskopoja u rrit dhe qyteti u nda n trembdhjet lagje. Zanatinjt u grumbulluan n lagje sipas zanateve t tyre dhe kshtu u formua lagjja e bakrxhinjve, arpunuesve, armtarve, kpucarve, bojaxhinjve, ndrtuesve, kazanxhinjve, jorganxhinjve, sapunxhinjve, rrobaqepsve, samarxhinjve, lkurxhinjve dhe artistve. Secila nga trembdhjet lagjet zgjidhte nj her n vit nj prfaqsues n kshillin e t trembdhjetve q drejtonte qytetin dhe vendoste pr rregullin, pr oraret e puns, pr ndrtimet e reja, si dhe jepte leje pr t ardhurit n Voskopoj. Qyteti u pasurua dhe mjaft fshatar nga viset prreth, por edhe grek q vinin pr t gjetur pun atje. N qoft se kshilli i t trembdhjetve nuk e pranonte, t huajit nuk i jepej tok pr t ndrtuar shtpi dhe lagjet nuk kishin t drejt ta strehonin. Kshilli zgjidhte nj kryetar, i cili drejtonte punimet e tij dhe vuloste vendimet q merrte kshilli. N vitin 1712 kryetar i Kshillit t t trembdhjetve ishte Johan Vulgari, babai i Eugjen Vulgarit t ndritur q prktheu Volterin dhe q u b msues n t gjitha shkollat e mdha greke nga Kostandinopoja n More. Johan Vulgari vinte nga lagjja e sapunxhinjve. Ai kishte qndruar dhjet vjet kryetar i kshillit t t trembdhjetve dhe mendonte se ishte i pazvendsueshm. Ishte br fodull dhe i pasjellshm. Nuk pyeste shum pr kshillin dhe kishte filluar ti merrte vendimet n kok t tij. N vitin 1706 disa tregtarve t lkurve u ishin mbytur dy anije t mdha me mall n Durrs. Ata i kishin krkuar ndihm Johan Vulgarit q t shkonte bashk me ta n Durrs pr tu krkuar autoriteteve t portit q tu paguanin atyre parat pr dmin. Por Johan Vulgari nuk shkoi n Durrs dhe tregtart i humbn parat e tyre. N qytet u hap fjala se nj nat, duke pir me shokt e tij Johan Vulgari kishte thn: M mir q u mbyt lkura n det se era e saj na qelbte qytetin. Q ather tregtart e lkurs ishin n hasmri me Johanin dhe votonin gjithnj kundr tij.

N 1712 do t bheshin zgjedhjet pr kshillin dhe pr kryetarin e ri. Tregtart e lkurs u lidhn me prfaqsues t tjer n kshill dhe arritn t bnin aleat edhe gjasht prej tyre. Johan Vulgari e mori vesh se kundrshtart e tij kishin mbledhur shtat vota n kshill dhe ai nuk mund t zgjidhej m kryetar i t trembdhjetve vetm me gjasht votat q kishte. Ather, pa pyetur kshillin, Johani vendosi q n Voskopoj t ngrihej nj lagje e re me t huaj, e cila do t ishte lagjja e katrmbdhjet. Ai firmosi menjher krkesat e shum fshatarve q prisnin prej vitesh t bheshin qytetar t Voskopojs dhe i dha atyre t drejtn e vots dhe t prfaqsimit n Kshill. Shumica e tyre ishin mysliman t ardhur nga fshatrat e Kolonjs, Devollit dhe Beratit, t cilt deri ather nuk ishin pranuar n qytet. Kundrshtart n kshill bn zhurm dhe u ankuan se Johan Vulgari po ngrinte nj lagje me t huaj dhe me mysliman n Voskopoj dhe shtja i shkoi kadiut t Kors. Kadiu i dha t drejt Johan Vulgarit duke thn se Voskopoja ishte nj qytet n Perandorin Turke dhe myslimant nuk mund t prjashtoheshin nga asnj vend dhe se do vendim, q nuk i lejonte ata t jetonin ku t donin nuk do t ishte i vlefshm. Kshtu, kshilli i t trembdhjetve u b me katrmbdhjet vet dhe kur u votua, Johan Vulgari mori shtat vota pro dhe shtat kundr dhe vazhdoi t qndronte kryetar, por kishte humbur mbshtetjen e shumics s qytetit dhe sidomos t priftrinjve, t cilt u acaruan nga ardhja e myslimanve. Pr ti zbutur, Johan Vulgari, q ishte nj i krishter dinak i dha atyre para, nga arka e kshillit, pr mbaruar katedralen e madhe t Shn Mris n qendr t Voskopojs, e cila kishte filluar prej 1696 dhe ende nuk kishte prfunduar. Muret dhe dhomat e katedrales ishin ngritur, por ajo kishte mbetur bosh nga brenda, si nj haur i madh. Njerzit q i zinte nata n Voskopoj e prdornin ndrtesn pr t fjetur dhe pr t lodhur kuajt. Johan Vulgari thirri piktort m t mir nga Kora dhe Berati dhe kta pikturuan afreske dhe ikona t shklqyera dhe t ndritshme me luspa, t cilt e habitn gjith qytetin. Njri prej tyre ishte David Selenica. Kur ai pikturonte, hipur mbi skelat e larta, fmij, pleq dhe gra mblidheshin duke e kundruar dhe harronin se bojrat e tij u pikonin mbi rroba. Nj mngjes, dy gra q erdhn nga fushat, pasi kishin mbledhur myshk, u ndaln duke par piktorin q ishte prlyer i gjithi me bojra dhe dukej si nj ylber. Ju plqen, i pyeti Davidi q e kishte zakon t fliste me njerzit kur punonte. E bukur, por e ftoht, tha njra nga grat. Nj kish pa lule sht si nj shtpi pa grua. David Selenica e la punn pr tri dit dhe u mendua gjat pr fjalt e gruas. Kur u kthye mbi skel, syt i kishin marr ngjyr livadhi dhe n thilen e kmishs kishte vn nj gjethe myshku. At dit, pr her t par, David Selenica pikturoi n muret e nj kishe rrush, grur, buk, hardhi, lule me shum ngjyra dhe myshk bojvjollce. Murgjit e ngurt t Voskopojs shkuan te Davidi dhe e pyetn se pse kishte dal nga korniza e rrept e pikturs kishtare dhe ai duke qeshur i tha: Engjjt dhe shenjtort kan jetuar n natyr. Ata jan ushqyer me rrush dhe jan shruar me myshk prandaj jetojn akoma. Katedralja e Shn mris prfundoi at vit, pas trembdhjet vite pritje dhe Johan Vulgari i tha kshillit se po t mos ishte zgjedhur kryetar ajo nuk do t mbaronte kurr. Pr t prjetsuar vitin e zgjedhjes s tij Johani i krkoi gurgdhendsve q n portn e madhe t hyrjes t shnonin vitin 1712 si vit i ndrtimit t katedrales. Pr ti br qejfin edhe priftrinjve, por edhe myslimanve q e ndihmuan t zgjidhej, Johan Vulgari vendosi q data e ndrtimit t gdhendej edhe sipas kalendarit grek edhe sipas atij arab, dhe kshtu u b. Katedralja u prurua t dieln m dat 2 tetor 1712 dhe m shum se nj mij veta morn pjes n meshn e madhe. Kur njerzit dilnin t mahnitur nga bukuria e katedrales, djem dhe vajza t vogla, t porositur nga Johan Vulgari, i gostitnin besimtart me rrush dhe kumbulla, t cilat i mbanin n shporta prej kashte.

Por, si thash, q nga viti 1712, Voskopoja u b me katrmbdhjet lagje, por tani ishin t huaj ata q vendosnin pr punt e kshillit. Johan Vulgari u lshoi t huajve toka t reja pr shtpi dhe iu dha t drejt fmijve t tyre t studionin n shkollat e Voskopojs. N lagjen e tyre t re u ndrtua edhe jetimorja e Voskopojs ku strehoheshin fmijt jetim t ushtarve t vrar apo fmij t gjetur q filluan t vinin edhe nga Kora dhe fshatrat prreth. Disa nga kta fmij, kur u rritn, krijuan m pas banda t armatosura q krcnonin tregtart dhe n qoft se kta nuk u jepnin para ata u merrnin mallin, por edhe i vrisnin. Disa vjet m von kur lagjja e t huajve u zmadhua, prfaqsuesi i tyre n kshill krkoi q t ndrtohej nj xhami. Johan Vulgari, duke qen peng i tyre hezitoi, por ktu humbi mbshtetjen e prfaqsuesve t tjer, t cilt u bashkuan dhe e shkarkuan Johanin si kryetar. Kshilli u b nj dhe vendimi pr ngritjen e xhamis nuk u mor kurr. Pr t zbutur myslimant q ishin shtuar n numr, tregtart vendosn ti jepnin atyre para pr t rregulluar lagjen me rrug, me kalldrme, me ezma dhe mjaft prej tyre i morn n pun pr t shoqruar karvant. N 1730 shkollat e Voskopojs kishin nxjerr mjaft t rinj t etur pr t msuar dhe disa prej tyre ishin kthyer nga shkollat q kishin br n perndim. Ata kishin studiuar artin dhe filozofin e italianve, francezve dhe gjermanve dhe kishin msuar t bnin libra. Por librat e tyre nuk mund ti shtypnin n Evrop sepse kjo kushtonte, prandaj ata i krkuan kshillit para pr ngritjen e nj shtypshkronje, e cila u ble n Venedik dhe shtypi pr shum vjet me dhjetra libra dhe prkthime dhiatash nga autort voskopojar. Ditn q shtypshkronja erdhi me karvan n Voskopoj, fmij, pleq, burra dhe gra, t krishter e mysliman, u grumbulluan n sheshin e qytetit duke par sesi shkarkoheshin nga samart e kuajve pjest dhe rrotat e zeza prej hekuri. Ato u morn nj nga nj dhe u vendosn n nj bodrum n themelet e Katedrales s Shn Mris. Dy italian erdhn nga Venediku dhe i bn pjest bashk. Ata solln boj dhe letr dhe ditn q nga makina doli faqja e par n Voskopoj u b fest. Kryetari i Kshillit doli prpara njerzve dhe tha: Voskopojar, tregtar, priftrinj dhe zanatinj, shkrimtar, nxns dhe msues, burra dhe gra. T gjith ju tani mund t flini t qet. Edhe sikur qyteti yn t digjet dhe t harrohet, kjo shtypshkronj do tu tregoj brezave lavdin ton. Njerzit gzonin dhe fmijt fusnin kokn npr t arat e bodrumit t kishs pr t par shtypshkronjn q bnte zhurm, si nj kafsh e uritur q prtyp letr. Pasi italiant u larguan, punt n shtypshkronj i drejtoi Grigor Jeromonaku, nj murg i ri i cili flinte n katedrale nat dit dhe vajrat q i derdheshin n kok dhe copat e letrs prej pambuku q i mbushnin flokt, bn q fmijt ta kishin frik, sepse dukej gjithnj si nj fantazm. Grigori i rregullonte flett prej pambuku dhe i priste, e pastaj murgjit e tjer i lidhnin me kujdes duke shpuar faqet nj nga nj me disa thika dhe grshr q i kishin sjell italiant. Grigori i vizatonte kapakt e librave dhe i mbushte me figura shenjtorsh dhe fmijsh t rrethuar me flet si dhe kafsh biblike, por shpesh edhe pagane. Kur u shtyp libri i par q ishte nj alokuthi pr Teodorn, ose nj libr shrbesash, Grigori e zbukuroi kapakun me nj vizatim t kalit Pegasus q fluturonte mbi Voskopoj. Kur e pyetn se pse zgjodhi Pegasin, ai tha se dituria sht nj gj q vjen dhe ikn njlloj si ai kal i bardh q askush nuk e mban dot, nse nuk ia pret kraht. Kur n vitin 1750 u formua Akademia n Voskopoj erdhn shum t rinj nga qytete t tjera pr t studiuar. Ato ishin ditt m t mbla t qytetit. Student t rinj, t veshur me kmisha t bardha dhe flok t gjata, ecnin rrugve t qytetit me libra n duar duke folur pr filozoft dhe pr letrsin. Vajzat e Voskopojs dilnin n dyert e shtpive dhe shikonin djemt. Kta u flisnin dhe u krkonin takime. Shum t rinj u afruan dhe n mbrmje Voskopoja i ngjante nj biblioteke t madhe, ku njerzit msonin t lexonin libra pr t shkruar pusulla dashurie. Baballart tregtar ktheheshin nga udhtimet e tyre dhe i gjenin vajzat ose djemt t fejuar.

Tavernat ishin t mbushura me ceremoni fejesash dhe dasmash, kremtimi i t cilave nuk bhej m vetm npr shtpi. Krushqit mbylleshin npr kto taverna q n dark jehonin nga kngt, urimet dhe shkmbimet e pajave. Studentt kishin vendet e tyre ku plekseshin me njri-tjetrin n nett e gjata t dimrit dhe pinin duhan q e przienin me pak myshk t that q ta merrte mendjen de q plakat e qytetit zakonisht e prdornin pr t nxjerr nj aj q i qetson stomakt e lodhur. N kto taverna, n mbrmje, mblidheshin kngtar, piktor dhe poet, t cilt pasi pinin, recitonin poezit e tyre me vargje t lehta dhe ritmike duke hipur maj karrigeve. Kur poezia plqehej, studentt i prplasnin gotat e drunjta mbi tavolin. Kto taverna ishin npr rrugicat e ngushta t qytetit dhe shpesh njerzit ankoheshin nga zhurma e studentve dhe poetve t dehur. Njher, n nj tavern n lagjen e kazanxhinjve, njri prej poetve po festonte ditlindjen me shokt e tij. Poeti kishte marr disa muzikant q i ran violinave dhe buzukve deri n mngjes. Aq zhurm dhe potere u b at nat, saq kazanxhinjt doln nga shtpit dhe i krkuan djemve ta ndalnin festn, por kta u talln dhe vazhduan t kndojn. Ather kazanxhinjt morn kazant e tyre, shkuan te dera e taverns dhe filluan ti binin kazanve me shufra hekuri. Djemt u shurdhuan dhe ikn me vrap, ndrsa kazanxhinjt i ndiqnin nga pas duke i shar dhe duke i rn kazanve si daulle. Q ather doli fjala se kazanxhinjt e Voskopojs rrahin kazant e tyre. Por jo gjithmon Voskopoja ishte kaq e virtytshme dhe idilike. Pasuria u shtua, por bashk me t u rrit edhe zilia. Turqia kishte marr nn kontroll shumicn e porteve t Adriatikut dhe mjaft tregtarve iu mbylln rrugt pr n Venedik. Vet Venediku ishte dobsuar pas luftrave t gjata me turqit dhe porte t tjera si Gjenova, Napoli apo Trieste kishin marr fuqi n det duke prfituar nga armiqsia e venedikasve me Portn e Lart. Konkurrenca e fort q tregtart kishin me njritjetrin kishte nxitur hasmrin mes tyre dhe shum prej tregtarve mbetn pa pun. Fshatart, jetim, mysliman, oban, karvanar t liruar dhe njerz t papun e dembel kishte plot npr qytet. Disa prej tyre kishin krijuar banda t rrezikshme dhe t mdha si ishte banda e obanve, banda e myslimanve dhe banda e sevdallinjve q rrmbente vajza t varfra dhe shiste me para tek udhtart e uritur. Zakonisht, bandat krijoheshin mbi bazn e lagjeve dhe n mes t viteve gjashtdhjet pothuajse do lagje kishte bandn e vet q e mbronte nga bandat e lagjes tjetr. Kta burra t ashpr i zinin pusi njri-tjetrit natn dhe n Voskopoj njerzit filluan t ken frik dhe t mbyllen n shtpi pa u ngrysur. Tregtart detyroheshin ti paguanin bandat q t mos u grabisnin depot dhe natn, npr taverna, banditt pinin dhe ndanin parat. Znkat q kishin mes tyre tregtart e dobsuan kshillin e t katrmbdhjetve, i cili e mbyllte njrin sy prball fuqis s bandave sepse pa ndihmn e tyre ishte br e vshtir t fitoje vota pr tu zgjedhur srish. Nj djal i fort dhe qejfi q ishte kryetar i bands s obanve dhe kishte shum arm sepse ishte formuar n lagjen e armtarve, mendoi se kishte ardhur dita q ai t zgjidhej antar i kshillit t t katrmbdhjetve. Kur u bn zgjedhjet n vitin 1764, ai doli npr lagje dhe u tha njerzve se nse zgjidhej n kshill ai do ti hiqte taksat pr t varfrit dhe do ti detyronte tregtart t paguanin m shum para pr t ndrtuar azile pr pleqt dhe spitale t reja pr t smurt. Marin Kurila ishte i gjat, i bukur dhe nj orator i shklqyer. Ai kishte msuar t lexonte dhe historit e tij t dashuris e kishin br t famshm. Kur vendosi t zgjidhej n kshill, Marin Kurila i shkurtoi flokt e zinj, mbathi nj pal pantallona shajaku me rrip t trash, qndisi dy pisqolla t arta q kryqzoheshin n kmishn e tij, vari nj kryq t bardh n kyin e dors s majt, lidhi nj shall t kuq n qaf dhe shkoi der m der t takonte njerzit. Burrat e kishin frik, por grat hutoheshin nga bukuria e tij. Kur ai dilte npr lagje n pranver, njerzia dilnin npr sokak. Prpara tij ecte nj djal i vogl q e kishin msuar t brtiste: Marin Kurila, mbrojtsi i Voskopojs. Marini ndalonte dhe

bisedonte me burrat dhe i hidhte vshtrime t mbla grave dhe vajzave. Ai u premtoi t gjithve at q i krkuan. I prqafonte pleqt dhe i ledhatonte fmijt e vegjl q filluan ti krkojn prindrve q ti vishnin si ai. Shum shpejt djemt dhe burrat e lagjes s armtarve lidhn shalle t kuq n qaf dhe filluan ti qndisnin kmisht me arm t vogla prej mndafshi. Vajzat e reja shkonin n kish dhe luteshin pr Marin Kuriln. N at koh, prfaqsues i lagjes s armtarve n kshillin e t katrmbdhjetve ishte nj tregtar i madh armsh, i cili kishte shum miq sepse gjithmon i kishte mbrojtur interesat e tyre dhe n saje t tij lagjja kishte prfituar shum para pr ndrtime nga arka e kshillit. Ai kishte nj vajz t bukur, s cils thon se Marin Kurila ia mori mendjen duke i premtuar se do martohej me t. Marini i hipte kalit, dilte jasht Voskopojs, shkonte n livadh dhe i sillte vajzs tufa me lule t freskta. N mbrmje, kur mbaronte takimet npr lagje, Marini e lidhte shallin e kuq te doreza prej hekuri e shtpis s vajzs dhe ajo dilte dhe e merrte shallin e tij, q e mbante gjith natn posht jastkut, pr tia ln n t njjtin vend t nesrmen n mngjes. Marin Kurila q kalonte nett npr taverna me shokt e tij, nj her shkoi n tavernn e poetve dhe e detyroi njrin prej tyre ti bnte nj poezi pr t dashurn. Nuk e kam par kurr at vajz dhe nuk e bj dot, i tha poeti. Po ta kishe par nuk do ishe kaq budalla, ia ktheu Marin Kurila dhe t gjith qeshn. Po far t shkruaj, e pyeti poeti i friksuar. Marin Kurila u mendua, hipi mbi nj karrige si bnin poett kur recitonin dhe tha: Shkruaj q shalli im do bhet kuror mbi kokn e nuses, kurse syt e saj do bhen vetulla e pisqolls time. Poeti shkroi nj vjersh me tri strofa t gjata dhe i tha Marinit ti gjente nj titull. Titulli sht: Marin Kurila i drejtohet s shtrenjts vash, tha ai dhe e firmosi n fund. Njerzit e Kurils ia uan vajzs poezin dhe ajo nuk fjeti gjith natn duke ndrruar. Me ndihmn e ksaj vajze, Marin Kurila u takua nj nat me baban e saj dhe t nesrmen ky shpalli se nuk donte t zgjidhej m n kshill dhe se do t mbshteste Marinin. I ati i vajzs thirri gjith armtart e tjer dhe i bindi t bnin t njjtn gj. Marin Kurila u krkoi atyre para dhe i premtoi se pasi t zgjidhej ai do t detyronte kshillin, q, duke kushtzuar tregtin me qytete t tjera si Kora, Janina, Berati dhe Elbasani, t nnshkruhej nj pakt, sipas t cilit tregtin e armve n gjith kto qytete kishin t drejt ta kryenin vetm tregtart e Voskopojs. Do bashkoj gjith bandat e Voskopojs dhe do kemi nj ushtri m t pasur dhe m t fort nga gjith qytetet e tjera. N qoft se ata nuk na e japin paqen pr armt tona, ne do tua marrim paqen me armt tona, thoshte Kurila duke i hipnotizuar tregtart si kishte br me vajzat e tyre. Fama e Marin Kurils s bukur dhe t fort u prhap me shpejtsi n gjith qytetin. Djemt e lagjes s armtarve shkonin n shkoll me shallet e kuq t Kurils n qaf dhe i mburreshin shokve nga lagjet e tjera pr forcn dhe trimrin e tij. Burrat flisnin pr Marinin dhe grat kishin kureshtje pr ta par si vishej dhe si fliste. Marini filloi t shkonte pasditeve n lagjet e tjera dhe kur takonte njerzit u thosh se ai ishte mbrojtsi i Voskopojs dhe se kur t zgjidhej n kshill, qyteti do ndryshonte, shkollat do shtoheshin, dhe do t kishte rregull. Do ti prz gjith hajdutt, t papunt dhe dembelt nga ky qytet, tha Marin Kurila nj dit. Kush nuk sht i aft t gjej nj pun, nuk ka pse jeton ktu. Kush vjedh, dbohet. Kush vret, shkishrohet. N Voskopoj do jetojn vetm ata q din t lexojn, q shkojn n kish dhe q punojn. Fmijt n shkoll, grat n shtpi, burrat n pun, kjo sht Voskopoja ime, brtiste Marin Kurila kur njerzit grumbulloheshin duke dgjuar fjalimet e tij t zjarrta q gjithmon mbylleshin me thirrjet e shokve t tij: Marin Kurila po vjen, Voskopoja po shklqen! Marini ishte br mjeshtr i fjalimeve prpara turmave, t cilat e dgjonin me gojn hapur. Nj dit kur ai po fliste, nj burr, q m von u mor vesh se ishte vn nga vet Kurila dhe ishte shok bande me t, thirri: Marina Kurila duhet t bhet kryetar i qytetit. Njerzit e dgjuan dhe filluan ti krkonin n kor Marin Kurils q t pranonte. Perndia vendos dhe un bindem, tha Marin Kurila solemnisht dhe

bri kryqin duke par nga qielli. Njerzit u prlotn dhe u faln bashk me t. T nesrmen Marin Kurila doli n qytet me nj mantel t gjat t bardh n t cilin kishte qndisur stemn e Voskopojs dhe nj kryq t gjat q rrethohej nga dy pisqolla t harkuara. Me hap t madh dhe duke i folur t gjith njerzve q i ndeshi n rrug, ai hyri n kish dhe mori pjes n mesh. Njerzit i hapnin rrugn dhe Marin Kurila u ul n vendin e par prball altarit, hoqi pelerinn dhe e palosi me kujdes mbi gjunj. Kur doli nga kisha kaloi prball ndrtess ku mblidhej kshilli dhe u ndal duke e par. Njerzit rrinin rreth tij dhe prisnin se far do t thoshte, por Marin Kurila vuri dorn mbi stemn q kishte n gjoks dhe nuk foli. Tri dit me radh nuk doli nga shtpia dhe i krkoi shokve t tij ti thrrisnin nj pr nj prfaqsuesit e lagjeve t tjera. Pes prej tyre erdhn n takim, por prfaqsuesi i sapunxhinjve, q ishte dhe kryetar i qytetit, i bllokoi t tjert, mes t cilve prfaqsuesin e lkurpunuesve dhe pr shkak t tyre dhe at t kpucarve. Po ashtu prfaqsuesi i bakrxhinjve, q nuk erdhi vet, bindi edhe at t kazanxhinjve. Edhe jorganxhinjt dhe rrobaqepsit nuk u dukn n shtpin e Marin Kurils dhe bashk me ta as prfaqsuesi i lagjes s t huajve, t cilt kishin frik se Marin Kurila do ti dbonte ata nga Voskopoja. Q nga koha e Johan Vulgarit, gjith qytetin e kishin drejtuar prfaqsuesit e lagjes s sapunxhinjve, t cilt kishin aleat t fort n kshill ku votat ishin t lidhura sipas interesave dhe zanateve. Marin Kurila e kuptoi se me kt ndarje votash ai nuk do mund t zgjidhej kryetar dhe shkoi n t gjitha tavernat e qytetit duke shar kryetarin e kshillit. Voskopoja sht turpruar q kur kt qytet e drejtojn sapunxhinjt, tha ai. Por mkatet e Voskopojs nuk lahen me sapun. Voskopoja nuk mund t jet qyteti i sapunit, por ai do t jet qyteti i armve dhe i burrave q din ti prdorin ato. Sapunt jan pr grat dhe armt jan pr burat. Jorgant jan pr frikacakt dhe kpuct jan pr zbatharakt. Kshilli i qytetit sht kthyer n nj band t tregtarve t poshtr q u shesin njerzve sapun t prdorur, jorgan t shkurtr dhe kpuc me lkur gomari. Do ta shkatrroj kt kshill sepse koha sht e armtarve dhe jo e kpucarve, koha sht e burrave trima dhe jo e jorganve me vrima. Marin Kurila fliste dhe manteli i tij e mbulonte gjith tavernn e mbushur plot me burra me sy t kuq. Ai akuzonte edhe lagjen e t huajve dhe thoshte se Voskopoja ishte prishur q ditn q Johan Sapunxhiu, si e quante ai Johan Vulgarin, i pranoi ata n kshill dhe e bri qytetin me katrmbdhjet lagje. Kur erdhn ata, filluan vjedhjet dhe poshtrimet. Vajzat tona kan frik t dalin n rrug nga t papunt dhe dembelt q rrin n qoshet e rrugve dhe u flasin me fjal t ndyra. Qyteti e humbi bekimin e perndis kur prishi numrin 13 q sht numri magjik, sepse 13 ishin dhe Krishti bashk me apostujt e tij dhe 13 vjet u deshn pr ndrtimin e Katedrales s Shn Mris. Do ta bjm Voskopojn prap qytetin e numrit trembdhjet, thoshte Marin Kurila dhe e puthte trembdhjet her kryqin e qndisur mbi pelerinn e bardh. Nj nat, pes dit para zgjedhjeve t kshillit, pas shum fjalimeve t zjarrta ku merrnin pjes t gjith, shokt e prcolln Marinin n shtpi. Pastaj u drejtuan pa zhurm n lagjen e sapunxhinjve hapn depot e sapunit, i an thast e mbushur dhe sapunin e shprndan npr kalldrmet me gur. At mngjes ra nj shi i qet dhe kur njerzit doln nga shtpit shum prej tyre shkan dhe disa pleq thyen kraht dhe krbishtet, pa e kuptuar se pse. Kur tregtart pan depot e boshatisura dhe thast e shqyer i krkuan kshillit t mblidhet dhe t dnoj bandn e obanve, t ciln e akuzuan pr grabitje. Tri dit para zgjedhjeve, Marin Kurila u thirr n kshill pr tu pyetur pr ngjarjet. Ai shkoi me vones n mbledhje dhe, megjithse i than t ulej, qndroi gjith kohn n kmb. Kur antart e kshillit flisnin, Marin Kurila qeshte dhe e shikonte kryetarin n bebe t syrit. Nga jasht dgjohej zhurma q bnin shokt e Marin Kurils bashk me dhjetra djem t rinj, t cilt

mbanin n qaf shallin e kuqe. Kur u pyet, Marini e mohoi se banda e tij kishte gisht n hapjen e depove. Ne nuk na duhet sapun sepse nuk kemi mkate pr t lar, tha ai. Shkoni t krkoni diku tjetr. Prfaqsuesi i kpucarve ishte m i egri dhe e quante Marin Kuriln zbatharak. Ndrsa prfaqsuesi i lagjes s t huajve i propozoi kshillit q Marin Kurila t prjashtohej nga zgjedhjet, sepse n rast se ai fitonte, paqja n qytet ishte e rrezikuar. At e mbshtetn edhe disa antar t tjer, por aleatt e Kurils n kshill dhe sidomos babai i vajzs kundrshtuan dhe e mbrojtn fort. N fund, t katrmbdhjet ran dakord q propozimin ta vendosnin me vot t fsheht. Morn nj got t madhe balte dhe aty hodhn votat nj nga nj. Votimi doli shtat me shtat dhe Marin Kurila u tall dhe tha: Ja pse duhet q ky kshill t ket trembdhjet vet. Dhe ashtu do jet pas disa ditsh. Ai falnderoi baban e t dashurs, hapi pelerinn, prplasi takat fort dhe doli. Jasht u prit si nj hero dhe gjith natn festoi n tavern duke pir. Ndaj t gdhir u tha shokve se do shkonte tek e dashura dhe iku duke knduar. N mngjes e gjetn t vrar prpara shtpis s vet. I kishin ngulur nj thik n ij dhe nj n zemr, aty ku mbante stemn e Voskopojs. Fytyra e tij e bukur ishte zbardhur, ndrsa shallin e kuq e kishin ngulur me thik mbi dern e shtpis. Shalli lvizte nga era, por, si nj rob, nuk lirohej dot nga thika. Pelerina e bardh e Marin Kurils kishte mbuluar gurt e gjakosur t kalldrmit. Shokt e tij e ngritn dhe pasi e pastruan dhe e zbukuruan e shtrin mbi nj shtrat t madh hekuri n oborrin e shtpis s tij. Gjith lagjja e armtarve u mblodh pr t par Marin Kuriln. Grat qanin dhe burrat shtrngonin muskujt e qafs q i kishin lidhur me shalle t kuqe. E dashura e Marinit e kishte kapur shallin e tij me karfica mbi kok, si nj kuror mbi flokt e saj t verdha. Pasdite, trupin e Marinit e uan n Katedralen e Shn Mris jasht dyerve t s cils rrinin mijra njerz t trembur. Kur mbaroi mesha, shokt e mbajtn Marin Kuriln n krah dhe e shtitn npr t gjitha lagjet e qytetit, me prjashtim t lagjes s sapunxhinjve dhe t t huajve. N t errur arritn n varreza. Gjith njerzit q shoqruan trupin ndezn qirinj dhe qyteti nga lart dukej si nj kish e madhe n natn e pashks. Pas varrimit njerzit nxituan t futen npr shtpi dhe i shuan qirinjt shpejt. Kur u zgjuan, mbi kryqin e madh t Katedrales s Shn Mris, ishte lidhur nj shall i kuq, ndrsa n lagjen e t huajve u gjetn 14 t vdekur mes t cilve edhe prfaqsuesi i tyre q kishte propozuar prjashtimin e Marin Kurils. Kryetari i kshillit dha dorheqjen, ndrsa tregtari i madh i armve mori t bijn, ngarkoi karvant dhe u largua nga qyteti. Shokt e Marin Kurils vun nj tra t madh n hyrje t qytetit dhe nuk lejonin asnjri t dilte apo t hynte pa lejen e tyre. Kshilli u shprnda dhe ata morn n dor qytetin. Karvant me mall q hynin n qytet kontrolloheshin nj pr nj dhe tregtarve u merrej nj taks n hyrje. Tregtia e sapunve dhe lkurve u ndalua. Tregtarve iu krkua ti hiqnin nga puna gjith hyzmeqart nga lagjja e t huajve dhe sidomos myslimant. Npr lagje u caktuan grupe djemsh t armatosur, t cilt mbanin shalle t kuq dhe i pyesnin njerzit ku shkonin dhe nga vinin. Burgu i qytetit u mor nn kontroll dhe pr disa jav me dhjetra t huaj, tregtar t sapunit dhe mysliman u mbylln atje. Oraret e lvizjes n qytet ndryshuan. Askush nuk lejohej t dilte nga shtpia pas ors gjasht t mbrmjes. Shokt e Marin Kurils i krkuan Grigor Jeromonakut q t shtypte disa lajmrime, t cilat u varn n muret e do lagjeje dhe q prcaktonin ndalimet q ata kishin vendosur. Grigori n fillim kundrshtoi dhe tha se mbyllja e qytetit do ta izolonte Voskopojn, por ata e krcnuan dhe i than se nse nuk bindej, shtypshkronja do t mbyllej dhe ai do burgosej. Grigori u zbut dhe pr dy dit me radh punoi pr t shtypur lajmrimet. N to shpjegohej se masat e reja ishin vendosur pas vrasjes s Marin Kurils pr t ciln akuzohej nj pjes e kshillit t vjetr, si dhe myslimant e lagjes s t huajve. Masat do t kishin nj kohzgjatje t paprcaktuar, si thuhej, deri n vendosjen e qetsis n qytet dhe ngritjen e kshillit t ri prej

trembdhjet antarsh. N lajmrim thuhej se zgjedhjet, pr vet kushtet q ishin krijuar, pas vrasjes s Marin Kurils ishin t pamundura. Por, derisa fajtort t gjendeshin dhe t dnoheshin, masat e mposhtme ishin t domosdoshme. Hartuesit shkruanin se kto masa merreshin pr t mirn e qytetarve t Voskopojs, jeta dhe pasuria e t cilve ishte e rrezikuar nga bandat e t huajve, t cilt kishin nj plan t fsheht pr t pushtuar qytetin dhe pr t dbuar t gjith qytetart e tij, duke iu marr atyre shtpit dhe pasurit. Masat ishin: 1. Ndalohet dalja nga shtpia pas ors gjasht n mbrmje. 2. Asnj dyqan dhe tavern nuk hapet pas ksaj ore. 3. Tavernat nuk mund tu shesin klientve t tyre ver pas ors dy t dreks. 4. Tregtia e sapunve dhe e lkurve nuk lejohet. 5. N shkolla nuk pranohen fmij nga lagjja e t huajve. 6. Msuesit tu tregojn nxnsve se Voskopoja u sulmua nga disa t huaj dhe tregtar t lidhur me ta, t cilt vran pabesisht qytetarin e nderuar, mbrojtsin e Voskopojs, Marin Kurila. 7. T gjith nxnsit do t mbajn, n shenj kujtimi pr Marin Kuriln, nj shall t kuq t lidhur n qaf. 8. Asnj burr nuk lejohet t mbaj arm. 9. Kshilli i qytetit do t prbhet nga 13 antar. 10. Zgjedhjet pr kshillin do t mbahen kur nnt masat e para t jen respektuar nga gjith qytetart. Grigori u zverdh kur dgjoi masat. Qyteti do shkatrrohet nse kto masa zbatohen, u tha ai shokve t Marin Kurils dhe u krkoi t mos i dbonin fmijt e lagjes s t huajve nga shkollat. Shum shpejt nuk do ket m lagje t t huajve, than ata dhe i krkuan murgut t punonte shpejt. Megjithat, Grigori bri nj ndryshim n masn e fundit. Djemt i kishin diktuar t shkruante se zgjedhjet pr kshillin do t mbahen kur nnt masat e para t jen zbatuar nga gjith qytetart, ndrsa Grigori e zvendsoi fjaln zbatuar me respektuar. Shokt e Kurils ishin gjith kohn t zn duke kontrolluar npr lagje dhe nuk e vun re kt ndryshim n lajmrimet q i ngjitn gjithandej brenda mngjesit. Kur e pyeta Grigorin se ku ishte ndryshimi mes zbatimit dhe respektimit, ai m tha se nj mas e zbatuar sht shum m detyruese sesa nj mas e respektuar. Ka njerz q e respektojn ortodoksin dhe ata mbajn kreshm vetm tri ditt e fundit prpara pashks, ndrsa ata q e zbatojn doktrinn e mbajn kreshmn pa asnj kompromis, pr 40 dit rresht. Ky sht ndryshimi, tha Grigori. Pr t part, pashka vjen m shpejt, ndrsa pr t dytt vjen m von. Natn e par t shpalljes s masave n lagjen e t huajve u dgjuan arm dhe zjarret q dilnin nga tytat e tyre e shpuan tejprtej natn e gjat t Voskopojs. Shokt e Marin Kurils shkuan atje me ngut, por nuk zbuluan dot se kush kishte qlluar. Nuk kishte t vrar dhe u tha se myslimant kishin qlluar pr tu thn djemve me shall t kuq se ata nuk do ti dorzonin armt dhe se nuk i pranonin masat. Shokt e Marinit vun gur t mdhenj n t gjitha hyrjet e lagjes s t huajve dhe disa prej tyre u caktuan t bjn roj dit e nat, duke mos ln asknd t dilte jasht. Por t shtnat vazhduan edhe natn tjetr si dhe shum dit me radh. Thuhej se n lagjen e t huajve disa burra ishin organizuar dhe po bheshin gati pr t sulmuar. Tregtart u friksuan dhe shum prej tyre filluan t mbledhin plakat dhe t largohen nga qyteti bashk me familjet. Shtpit u mbylln dhe magazinat me mall pothuajse u zbrazn. Kuajt e karvanve u lan t lir dhe ata ishin t vetmit q bridhnin npr qytet pa iu bindur masave dhe orareve t ndalimit. Vdekjet u shtuan dhe doktort, q mund ti vizitonin t smurt vetm gjat dits, thoshin se ishin shtuar smundjet e zemrs nga frika dhe pasiguria familjet i qanin t vdekurit gjith natn me qirinj t vegjl dhe prisnin mngjesin pr ti varrosur. Dasmat u paksuan dhe gjithnj e m pak udhtart vinin n Voskopoj. Tavernat u mbylln sepse askush nuk shkonte m atje. Pas ndalimit t sapunit grat nisn ti lajn rrobat n lum duke i frkuar fort pas gurve pr tu hequr njollat dhe ern e djerss. Fmijve q luanin npr shkolla nisn tu hapen kpuct e prdorura, por lkur

pr kpuc t reja nuk kishte. Kpuct e prishura i onin te kpucart dhe radha prpara dyqaneve t tyre u shtua. Ndrkoh, krismat n lagjen e t huajve nuk pushonin dhe armt filluan t zbrazen edhe ditn. Disa nga shokt e Marin Kurils prfituan nga ikja e shum tregtarve dhe i hapn shtpit dhe depot e tyre dhe vodhn far gjetn brenda. Duke qen se ishin t vetmit q kishin t drejt t lviznin natn, ata ngarkonin snduk me plaka, abazhur t shtrenjt, ora muri, filxhan, pjata dhe lug italiane q i merrnin nga shtpit e boshatisura duke i shpn n shtpin e tyre. Bodrumet e tyre u mbushn me mall nga depot dhe kur njerzit kishin nevoj t blinin ndonj gj, ata filluan t shisnin dhe t merrnin parat. T ngopur me para dhe mall, djemt kishin dshir t argtoheshin. Vendosn t hapin nj tavern vetm pr vete n t ciln gjat nats pinin ver me mish t pjekur. Vajzat, q m par banda e sevdallinjve ua shiste udhtarve, i morn dhe pasi i vinin t krcenin mbi tavolina i fusnin n nj shtpi t madhe bosh dhe flinin me to. Djemt lodheshin gjat dits duke shitur mall dhe natn duke u knaqur me vajza dhe me pije. Kontrollet npr qytet u zbutn dhe rojat e lodhur i zinte gjumi shpejt. Por shum tregtar kishin ikur dhe ushqimet n qytet u rralluan. Kripa, sheqeri, mielli e kafja u paksuan dhe ato pak thas q kishin vjedhur nga depot, djemt i shisnin me mime t larta. Nga smundjet dhe vdekjet e shpeshta, ilaet mbaruan dhe myshku i that q prdornin plakat nuk i zvendsonte dot. Letra e shtypshkronjs u harxhua dhe puna u ndrpre. Grigori dhe murgjit e tjer u mbylln n manastir dhe luteshin pr dit m t mira. Nj mngjes, te trari n hyrje t qytetit shkuan pes murgj. Ata i than djemve se donin t shkonin n Kor pr t marr letr dhe disa ilae. Djemt krkuan ti kontrollonin murgjit e ngarkuar me trasta t mdha, por kta hapn pelerinat e zeza dhe nga posht tyre nxorn pisqolla dhe filluan t qllojn. Pes shok t Marin Kurils mbetn t vrar dhe bashk me ta dhe njri nga murgjit. Katr t tjer u zhdukn t hipur mbi kuaj. Kur kontrolluan murgun e vrar doli se ai ishte nj mysliman nga lagjja e t huajve q ishte maskuar me veladon. N trup i gjetn dy pisqolla dhe tre breza me fishek. At nat, shokt e Marin Kurils vran dhjet mysliman, por nuk hyn dot n brendsi t lagjes s tyre. Myslimant dilnin n dritaret e shtpive t tyre, pas dyerve dhe mbi mure qllonin si t mendur. Pr tri dit n lagjen e t huajve u b luft. Qllohej nga t gjitha ant dhe shum njerz u vran sepse plumbat u hynin nga dritaret dhe i vrisnin n shtrat apo n tavolin duke ngrn buk. Myslimant ishin mbledhur dhe si pritej kishin filluar sulmin. U mor vesh se katr murgjit e maskuar kishin zbritur n Kor pr t njoftuar turqit se nj band kishte pushtuar Voskopojn duke dbuar dhe duke vrar myslimant. Disa nga shokt e Marin Kurils u trembn kur dikush tha se pritej q turqit t vinin pr t pushtuar Voskopojn. Ata morn familjet, ngarkuan kuajt me mallin q kishin vjedhur dhe ikn. Njerzit filluan t ankohen dhe i akuzuan shokt e Marin Kurils se pasi kishin shkatrruar qytetin tani po iknin duke i ln n dor t turqve. Thuhej se turqit do t vinin dhe do mbyllnin kishat, shkollat dhe shtypshkronjn dhe do caktonin nj nga myslimant si bej t Voskopojs, duke e zhdukur fare kshillin q qeveriste prej dyqind vjetsh. Paniku e rrnoi edhe m shum Voskopojn. Me qindra njerz u lshuan mbi kuaj duke ln n shtpi vetm pleq dhe plaka q nuk lviznin dot. Duke ikur, ata shisnin pr dy aspra shtpit, mobiljet, apo gjra t tjera dhe far nuk shitej, hidhej. Rrugt e lagjeve u mbushn me drrasa, krevate, djepe, tavolina, kanistra tenxhere, pjata t thyera, dyshek dhe rroba t palara, t cilat u bn kapic, duke bllokuar rrugicat. Askush nuk i pastronte m rrugt q ishin br pis dhe ishin mbushur me gur dhe bajga kuajsh e kufoma qensh dhe macesh q kishin ngordhur nga uria. Myslimant filluan t dalin nga lagjja e tyre dhe bastisn shtpit e boshatisura, t cilat shpesh i pushtonin duke u vendosur n to. Shokt e Marin Kurils ishin t friksuar. Nj nat, ata u mblodhn n shtpin e Marinit pr t vendosur se far do t bnin.

Atje filluan t zihen duke akuzuar njri-tjetrin si fajtor pr vjedhjet, shkatrrimet, pr urin dhe braktisjen e qytetit. Dikur, njri prej tyre, me shpatulla t gjera dhe shall t kuq, filloi t fliste dhe t gjith pushuan duke e dgjuar. Ky ishte Isaku, djali i motrs s madhe t Marin Kurils. Isaku ishte m i gjat dhe m i ri se Marini. Ai i mbante flokt e lshuar mbi supe dhe mbi kmishn e bardh bashk me dy pisqollat kishte qndisur dhe nj K t madhe t q njerzit thoshin se ishte n nderim t familjes s tij. Isaku ishte nj kok m i madh se t tjert. Kishte qen student dhe Marin Kurila e kishte mbajtur pas kur dilte t takonte njerzit npr lagje. Isaku mbante pelerinn e bardh t Marin Kurils, s cils ia kishte pastruar gjakun. I ngjante dajs n bukuri, por ishte m i bardh dhe m i qet se ai. Q kur Marini ishte vrar, Isaku kishte drejtuar lagjen e armtarve dhe i kishte ndaluar shokt e tij t hapnin depot e armve dhe t vidhnin npr shtpit e tregtarve t lagjes. Isaku i lejonte mjekt t vizitonin pleqt dhe t smurt gjat nats dhe pastaj i shoqronte ata deri n shtpi pr tu siguruar se nuk i ngiste kush rrugs. Njher ai kishte gjetur n rrug nj mysliman t plagosur dhe e kishte uar n shtpi. Kur kishte hyr n lagjen e t huajve duke e mbajtur t plagosurin n krah, disa mysliman i kishin drejtuar armn, por Isaku kishte vazhduar t ecte pa u trembur. Ia kishte dorzuar djalin e prgjakur t atit t habitur dhe m von kishte drguar nj doktor pr ti hequr plumbat q kishte n trup. At nat myslimant nuk kishin qlluar dhe qyteti kishte qen i qet. Por t nesrmen do gj kishte nisur si m par. Kur Isaku u ngrit n kmb, shokve t tij iu duk sikur ishte ngjallur Marin Kurila. I kishte rn nj ehre e purpurt mbi fytyr, ndrsa flokt e gjat e tregonin m t vendosur dhe m trim se Marini. Po t ishte Marin Kurila gjall punt nuk do kishin ardhur n kt pik, foli ai dhe t tjert heshtn. Marin Kurila donte t lartsonte dhe t mbronte Voskopojn, kurse ju e prdhost dhe sulmuat. Ai u nxitua, por ne e shtym n gremin. Ai kishte nj besim, por besimin e tij ne e prdorm. Ai u nxitua kur vendosi t bhej kryetar i kshillit, por ne duhet ta kishim kuptuar se zgjedhja e tij do ti friksonte tregtart e sapunit dhe t huajt, si ndodhi. Ne treguam se ishim tahmaqar dhe nuk i folm Marinit, i cili gaboi dhe e lexoi frikn e qytetit ndaj nesh si dashuri. Kjo i kushtoi jetn. Duhet t jemi t qart se jo gjith Voskopoja na ka dashur. Shumica e njerzve na ka pasur frik dhe nuk ka pasur besim te ne. Banditt din t sulmojn dhe jo t mbrojn, ndrsa Voskopoja kishte nevoj pr mbrojtje dhe jo pr sulm. Voskopoja ka qen qyteti i dituris. Dituria u shtua nga liria q kishin tregtart pr t bler dhe artistt pr t lexuar. Por kta i kan frik armt dhe qyteti mori tatpjetn ditn q Marin Kurila tha se Voskopoja do ishte qyteti i armve. Un e nderoj guximin e Marin Kurils, por ai u tregua naiv. Pasi ai vdiq, ne u bm t poshtr. Naivitetin e tij pr nj Voskopoj pa t huaj ne e kthyem n qllim pr nj Voskopoj vetm pr vete. Sot, Voskopoja nuk sht ajo q ishte dhe as ajo q duhej t ishte dhe, nse vazhdon kshtu, shum shpejt do zbrazet. Myslimant jan organizuar dhe kan marr zemr. Njerzit kan filluar t ikin t tmerruar dhe tregtia ka mar fund. Fmijt nuk shkojn m n shkolla sepse prindrit nuk i ln t dalin vetm depot jan bosh dhe uria sht n prag. Ne jemi kthyer n nj tuf hajdutsh te t cilt nuk beson m kush. Kemi vjedhur shtpit e t tjerve, kemi shkatrruar depot dhe mallrat e tyre i kemi shitur sikur t ishin tonat. Spitali nuk ka m ilae dhe rrugt jan mbushur me kafsh t ngordhura. Taksat nuk mblidhen dhe kshilli nuk merr m vendime, sepse kshill nuk ka. Dhjet masat q ne morm nuk e ndihmuan qytetin, por ia vshtirsuan jetn njerzve. Ato duhet t ndryshojn nj or e m par. Kshilli duhej t ngrihej shpejt dhe qyteti t pastrohet. Duhet ti krkojm myslimanve paqe dhe ti lejojm

fmijt e tyre t kthehen n shkolla. Tregtart t fillojn punn nga e para dhe askush nuk duhet t pengoj m tregtin e tyre. Tavernat duhet t hapen dhe Voskopojs ti kthehet qetsia dhe muzika. T gjith ne do dorzojm do gj q kemi vjedhur dhe do ti shprndajm njerzve me racion ushqimet falas derisa t hapen dyqanet dhe depot t mbushen me mall t ri. Do tu krkojm njerzve t pastrojn rrugt nga plehrat dhe kafsht e ngordhura. Do ta heqim trarin n hyrje t qytetit dhe t gjith do lejohen t lvizin t lir. Do dorzojm armt dhe do tu krkojm t gjithve t bjn t njjtn gj. Do ti drgojm fjal atyre q kan ikur, t kthehen dhe t vazhdojn jetn qetsisht si m par. Shum shpejt do t bjm zgjedhjet dhe kshilli do t ngrihet dhe do t drejtoj qytetin. Duhet t bisedojm me myslimant prpara se t vijn turqit pr ti ndihmuar dhe pr t na vrar t gjithve. Do nxjerrim nga burgu t gjith ata q jan aty pa nj vendim kshilli. Kur qetsia t jet rikthyer ne do merremi secili me punt tona dhe banda jon do t shprndahet duke i br m n fund nj nder Voskopojs. Isaku u ul dhe pelerina e bardh iu palos mbi gjunjt e fort. Shokt e tij rrinin pa folur, por dukej se disave nuk i kishte plqyer ajo q ai kishte thn. Ti po i kthen myslimant n qytet, tha njri prej tyre. Ata vran Marinin dhe akoma nuk e kan lar gjakun e derdhur. Paqja e Voskopojs sht m e muar se jeta e Marin Kurils, tha Isaku. N qoft se nuk kthejm paqen me do kusht, do rrezikojm dhe jett tona dhe jo vetm kaq. Voskopoja do t zhduket nga faqja e dheut dhe ne nuk do jemi gjall as pr t ndezur nj qiri pr shpirtin e saj. Po pse duhet t bjm paqe me myslimant kur mund ti dbojm nga qyteti dhe t jetojm si m par, pyeti dikush. Isaku e pa me qetsi shokun dhe u prgjigj: Jetojm n Perandorin Turke dhe jo n Venedik. Kjo perandori sht ngritur pr t mbrojtur myslimant dhe pr ti zgjeruar territoret e tyre si ka ndodhur n treqind vitet e fundit. Voskopoja ka qen e pastr pr shum vjet fal diplomacis dhe jo lufts baballart tan u morn me tregti dhe me arte duke furnizuar perandorin me mallra q turqit nuk i kishin. Kshtu u pasuruan dhe e blen me para paqen me turqit duke e mbajtur qytetin t paprekur dhe t pavarur. Por kjo paqe nuk mund t ishte e prjetshme sepse parat nuk mjaftojn kurr pr t bler lirin. Gjith fshatrat prreth, q ishin m t varfr dhe m t paditur se ne, u kthyen n Islam dhe nga varfria u shtuan dhe krkuan t vijn ktu. Nj dit kjo do t ndodhte, si ndodhi. Me luft ne nuk i mundim dot turqit. N qoft se nuk duam ta humbim at q kemi trashguar duhet t krkojm paqe, duke e ndar qytetin me ta. Prndryshe ne do t na zbojn dhe qyteti do tu mbetet atyre. Kush nuk do vritet do syrgjynoset dhe po t m pyesni se k zgjedh nga t dyja, nuk e di kush sht m e hidhur. Ky sht nnshtrim, u hodh njri nga burrat. Ne jemi shum afr fitores. Myslimant jan akoma t dobt dhe nuk kan shum arm dhe ne mund ti przm nga qyteti. Marin Kurila donte ti nxirrte ata nga kshilli dhe pastaj duke kontrolluar kshillin ne do tua kishim marr atyre tokat dhe do ti kishim dbuar nj her e mir nga Voskopoja. Paqja me ta nuk ka t ardhme sepse myslimant asnjher nuk e kan respektuar paqen me t krishtert, tha burri dhe disa t tjer e prkrahn, por Isaku nuk i a t flisnin. Ju jetoni n nj ishull pa e ditur, filloi t fliste Isaku. Ishullart jan njerz t vetmuar dhe vetmia i ka br t mendojn. Ata kan vetm nj qllim: sesi ta shptojn ishullin e tyre nga stuhit dhe pushtuesit. Pr tia arritur ksaj, ata prdorin do dredhi dhe kur dredhit nuk pin m uj prdorin luftn. Por lufta sht arma e fundit q prdorin pasi i kan ofruar t huajve paqen, qetsin, strehimin dhe mnyrn e tyre t jetess. Ka shum udhtar q thon se njerzit e ishujve jan mikprits. N fakt, kjo sht nj dredhi q ata e kan prsosur n mijra vjet pr t shptuar at pak tok q kan nga deti dhe piratt. Ishullart kan nj rregull. Ata i pranojn t huajt dhe njerzit q vijn nga deti vetm n qoft se kta msojn notin. Pas notit ata u msojn t huajve peshkimin, pastaj i tregojn si t ndrtojn varka dhe anije, pastaj sesi t gatuajn

peshkun, pastaj sesi t ngren diga pr t zbutur egrsin e detit q kafshon ishullin, pastaj sesi t presin gjat dimrit duke u ushqyer me durim dhe pastaj sesi gjat vers t ruajn ushqim edhe pr dimrin tjetr. Kur i huaji i ka msuar t gjitha kto, ai pa e kuptuar sht br nj ishullar. Dhe ky ishullar i ri, pa e kuptuar, ka vetm nj qllim: se si t ruaj t pavarur ishullin e vet duke prdorur mjeshtrin q t tjert i msuan atij. Voskopoja sht nj ishull i krishter, i cili i ka shptuar deri sot pushtimit duke prdorur kto dredhi. Myslimant ktu jan si t huaj. N qoft se i sulmon, ata do t sulmojn sepse deti i ka hedhur n ishull dhe ata nuk mund t kthehen m pas. Luftn e fiton m kollaj ai q do t shkatrroj, sesa ai q do t mbroj. T shkatrrosh sht m e leht se t mbrosh dhe prandaj turqit deri m sot kan pasur vetm fitore n tokat tona. Njeriu q mbron sht i kujdesshm si jemi ne, sepse ai nuk do q duke luftuar rrugt t prishen, shtpit t digjen, kishat t zbrazen dhe pasurit t vidhen. Ai q shkatrron nuk i mendon kto sepse ai nuk ka asnj ndjenj pr tokn q ka vendosur t pushtoj. E do me do kusht at cop tok, me shtpi apo pa shtpi, me kisha apo pa kisha, me njerz apo pa njerz. N qoft se ne vazhdojm luftn, dashuria q kemi pr qytetin, pr do gur dhe sokak ku jemi rritur dhe jemi br burra do t na bj m t dobt. Myslimant nuk kan akoma dashuri pr Voskopojn dhe ata jan gati t shkretojn do gj vetm q t mbeten ktu. Ata e din se nj qytet i shkatrruar sht m mir se mali apo fusha nga kan ardhur dhe ku ata duhet t kthehen, n qoft se humbin. Prandaj, miqt e mi, un them se ne duhet t sillemi si ishullart. Duhet ta shptojm ishullin ton nga zhdukja, duke i msuar t huajt t jetojn dhe t sillen si ne. Duhet ti bindim ata t besojn se ne kemi vendosur ti ndajm pasurit dhe artin ton me ta. N kt mnyr fmijt e tyre do shkojn n shkolla, ata do msojn se toka sht ushqim i trupit dhe perndia sht nj burim i shpirtit, do msojm zanatet tona, do bhen bakrxhinj, kpucar, sapunxhinj, jorganxhinj, krcimtar dhe n fund do bhen voskopojar. Kur ti ken msuar t gjitha kto, ata nuk do ken m interes t shkatrrojn qytetin e tyre, por prkundrazi do luftojn bashk me ne pr t mbrojtur sepse kshtu do t mbrojn shtpit dhe pasurit e tyre. E di q ju duket e pamundur dhe e padenj, por un shoh q tani ditn kur myslimant do luftojn pr t mbrojtur kishat tona. Fmijt e tyre do jen ngrohur si zogjt nn lvozhgn e vezve t ashks dhe n ver kryqet e kishave do tu bjn hije pleqve t prvluar nga vapa. Le t mendojn se Islami i tyre ngroh nj jorgan, por un jam i bindur se krishterimi yn i begat do tu duket si nj jastk, mbi t cilin koka lodhet duke par ndrra t bukura me bollk dhe lumturi. Myslimant e Voskopojs jan akoma si t huajt n ishull. Jan t egr, t hutuar dhe t uritur. Vetm nj gj nuk mund ta pranojn ata: t kthehen prapa duke rrezikuar t zhyten n thellsin dhe pabesin e detit. N qoft se u jep pr t ngrn, i jep nj streh dhe i mson notin, ata do zbuten dhe do punojn pr t pasur ato q ne i kemi dhe q ata nuk i kan, sepse nuk mund ti sillnin me vete npr det. Por ka edhe dika tjetr. Myslimant e Voskopojs jan shqiptar si jemi edhe ne. Gjyshrit e tyre kan qen t krishter, por fshatrat ku ata kan jetuar nuk kan pasur pasurin dhe diturin e Voskopojs dhe prandaj ata u bn mysliman duke besuar se Islami do tu jepte at q u mungonte. Sot jan m t varfr, por nuk mund t kthehen m pas sepse Islami sht shteti dhe shteti sht ushtria dhe ushtria sht forca dhe forca sht trupi dhe trupi sht shpirti dhe shpirti sht Islami. Ata jan mysliman, por akoma nuk jan turq. N qoft se ishullart do ti zbonin t huajt, ata e dinin se piratt do ti merrnin ata dhe bashk me ta do vinin t pushtonin ishullin. N qoft se ne i zbojm shqiptart mysliman nga qyteti ata do shkojn te turqit dhe t gjith bashk do vijn dhe do na zbojn ne nga Voskopoja. Kjo do t ishte nj luft e humbur. Kshtu kan gabuar shum burra t menur prpara nesh, pa e kuptuar se duke i quajtur turq, shqiptart mysliman, n fakt, i kan hedhur ata si arm n duart e turqve. Me ato duar turqit kan luftuar

dhe kan pushtuar fshatrat dhe qytetet tona. N t vrtet shqiptart kan luftuar kundr shqiptarve dhe njra pal besonte se luftonte kundr turqve, ndrsa pala tjetr ngushllohej se luftonte kundr grekve. Ksisoj nuk ka mbetur asnj pllmb Shqipri dhe kujtdo q fitonte i thuhej se fitoi si turk dhe kujtdo q humbte i thuhej se humbi ngaq ishte grek. Voskopoja nuk sht nj ishull ku turqit luftojn me grekt. Voskopoja sht nj tok ku shqiptart akoma nuk kan arsye t luftojn me shqiptart. Familja ime ka pesqind vjet q ka luftuar me turqit dhe ka mbetur shqiptare sepse ka msuar artin e t jetuarit n ishull. Si ju thash, n ishull, duhet t dish t pressh t kaloj dimri duke u ushqyer me durimin tnd. Kur vjen pranvera, deti zbutet, qielli pastrohet dhe trupi i lodhur e ushqen shpirtin e menduar. Ather njeriu e kupton se po t kishte dal n det n dimr, ndoshta nuk do t ishte kthyer m n shtpin e tij dhe dallgt do ta kishin nxjer n breg me sy t mbushur me rr, q nuk e shijojn dot diellin q shklqen dhe lartsohet. Ja pra, pse ia vlen t durosh, sepse turqit nuk jan nj dimr i prjetshm. Ata kan ndaluar prkohsisht n ishullin ton. Do han, do pin, do vjedhin, do rrmbejn, do mbjellin rrnjt e Islamit aty ku toka e pranon dhe pastaj do ti hipin anijeve dhe do ikin. Rrugs do mbyten n det nga gjith kjo pesh dhe ne do ta shijojm kt mrekulli n bregun e ishullit ton. Pastaj do kthehemi n qytet dhe do pastrojm rrugt, oborret, tavernat dhe shkollat. Tokn e shkelur do ta rimbjellim prap, si kemi br n shekuj. Isaku pushoi, ndrsa syt jeshil i shklqenin si nj gjethe n mngjes. Burrat e tjer nuk foln m dhe nisn t largohen nj nga nj. Duke dal, njri prej tyre, i cili ishte poet i tha: Nse Marin Kurila ishte naiv, ti je romantik. Romantikt shkruajn poezi n mes t lufts dhe prandaj humbin. Por un zgjedh romantikt sepse n poezit e tyre humbsit kan gjithmon t drejt. N qoft se bn nj poezi pr mua, shkruaj q do doja t jetoja n nj ishull ku njerzit lindin duke e ditur notin, si din t shohin pa ua msuar njeri, tha Isaku dhe buzqeshi. Nuk e di a ka mbetur m letr pr poezi n kt qytet, tha poeti dhe u largua. Isaku doli t nesrmen nga shtpia pa pelerinn e bardh. Pranvera kishte ardhur dhe ai ndjeu kmishn ti largohej nga trupi si pr ti ikur nxehtsis s mishit. Ishte nj nga ato dit t gjata pranvere q duken t shkurtra kur mendon pr t punuar, por q asnjher nuk mjaftojn pr t mbaruar nj pun. Kur filloi t ecte n rrugicn ku kishin vrar Marin Kuriln, dielli ishte ngritur mbi pullaze dhe ai e ndjeu t nxehtn n faqe. Nj djal i vogl doli me vrap nga shtpia dhe pas tij u duk e ma q e thirri: Marin mos harro shallin. sht vap, i tha djali dhe duke vazhduar t vraponte shtoi: msuesit nuk na krkojn m ta mbajm shallin t lidhur n qaf. Gruas i mbeti shalli i kuq n dor dhe kur pa Isakun ajo e mblodhi shallin n grushtin e vet, sikur po fshihte nj dshmi. Isaku vazhdoi dhe n fund t rrugics pa disa nga shokt e tij q po bisedonin, ndrsa shallet i vareshin mbi supe. N Voskopoj duhet t hapen shkolla pr t rriturit, mendoi ai dhe i thirri. Ata u mblodhn dhe Isaku i tha ti grisnin shpalljet me dhjet masat q ishin varur n t gjitha lagjet e qytetit. Djemt pan njri-tjetrin n sy dhe u shprndan duke i ndar mes tyre lagjet ku do t shkonin. Njerzit mblidheshin t habitur dhe djemt me shall t kuq u thoshin se masat kan ndryshuar dhe se n qytet mund t dilet edhe pas ors gjasht t mbrmjes. Shokt e Isakut morn karrocat e disa tregtarve dhe nisn t pastrojn rrugt nga kufomat e kafshve, gurt dhe mobiliet e hedhura nga ata q kishin ikur. Trau i madh n hyrje t qytetit u hoq dhe bashk me t edhe pirgu i gurve q kishte bllokuar lagjen e t huajve. Isaku shkoi te Grigor Jermonaku dhe i krkoi t shtypte nj lajmrim t ri. Nuk ka m letr pr t mbuluar Voskopojn, tha murgu duke e par Isakun me mosbesim. M duhet letr pr ta zbuluar Voskopojn, tha Isaku. Grigori nuk e kuptoi dhe Isaku i tha se ishte vendosur q dhjet masat t ndryshonin. Shkruaj, i tha dhe filloi t fliste:

1. Voskopoja sht pron e gjith qytetarve t vet. 2. T gjith jan t lir t dalin kur t duan dhe pa kufizim n Voskopoj. 3. Dyqanet dhe tavernat hapen pr t gjith. 4. T gjith fmijt e Voskopojs pranohen n shkoll. 5. Msuesit duhet ti msojn fmijve se trazirat n qytet ndodhn pr shkak t anulimit t zgjedhjeve. 6. Asnj burr nuk lejohet t dal i armatosur n rrug pa lejen e Kshillit t qytetit. 7. Lirohen nga burgu t gjith ata q jan aty, pas fillimit t trazirave. 8. N Voskopoj qytetart jan t lir t shesin dhe t blejn do mall q u duhet. 9. Kshilli i qytetit do t prbhet nga katrmbdhjet antar. 10. Zgjedhjet pr Kshillin e qytetit do t mbahen pr nj muaj. Grigor Jermonaku u ngashrye dhe ia shtrngoi duart e ftohta Isakut. Ti i hape dyert e Voskopojs dhe tani engjjt do kthehen prap n qytet, tha Grigori. Mund t kthehen kur t duan madje edhe pas ors gjasht, foli Isaku dhe iku. T nesrmen, dhjet masat e reja u varn npr mure, aty ku masat e vjetra kishin ln nj njoll djerse. Njerzit u mblodhn pr ti lexuar dhe fmijt filluan t vrapojn duke i thn prindrve t tyre se rrugt ishin hapur dhe oraret kishin ndryshuar. Isaku doli npr lagje dhe i tha njerzve se tani ata duhet ti ktheheshin puns, kishs, shkollave dhe tregtis dhe se mund t shkonin prap n taverna. Furrat e buks u hapn dhe disa tregtar morn karvant dhe u hodhn n Kor pr t bler miell, krip, ver dhe ilae. Rrugicat u pastruan dhe studentt nisn t mbushin tavernat pas mesnate. Krismat n qytet ishin rralluar megjithse nga lagjja e t huajve dgjoheshin her pas here t shtna gjat nats. Isaku shkoi vet n shkoll dhe i pyeti msuesit nse fmijt e lagjes s t huajve kishin filluar t vinin. Akoma jo, i tha njri nga msuesit. Nuk u ka dal frika dhe mendojn se kjo sht nj hile pr ti nxjerr ata nga lagjja dhe pastaj pr ti ndshkuar e pr ti dbuar fare nga qyteti. Myslimant thon se nuk mund ti besojm nipit t Marin Kurils. Isaku mori disa nga shokt e tij dhe shkoi n burg. Dhjet djem me shalle t kuq rrinin te dera dhe Isaku u krkoi elsat. Hapi dern dhe i tha atyre q ishin brenda t dilnin. Nj nga nj, njerzit e palar dhe t pangrn doln n diell duke mbajtur duart mbi syt e pamsuar nga drita. N krye t tyre qndronte nj burr i gjat me flok t verdh t ndara n mes, i cili kur doli jasht, zbathi kpuct, prveshi pantallonat, u ul n gjunj dhe filloi t falej. Pas tij u faln edhe burrat e tjer. Ndrkoh q ata faleshin, disa nga shokt e Isakut kthyen kurrizin pr t mos i par, por ai i bri shenj dhe ata u kthyen prap duke dgjuar n heshtje fjal arabisht q nuk i kuptonin. Isaku priti sa u mbaruan dhe kur burri i gjat u ngrit duke pastruar gjunjt ai e pyeti si quhej. Un jam Sali Benishi, tha burri pa e par Isakun n sy. Je i lir t shkosh n shtpi, tha Isaku. Mund ti drgosh fmijt e tu n shkoll dhe t punosh pr t fituar bukn tnde. Askush nuk do t t burgos, nse nuk vjedh dhe nuk vret. Thuaji t gjithve se n Voskopoj asnjri nuk burgoset se sht mysliman. Burri ngriti kokn, por ehrja e tij e verdh nuk ndryshoi. T krishtert na burgosn, por Allahu na shptoi, tha Sali Benishi. Un i falem vetm atij. Falu, por mo sharro t punosh, n Voskopoj ka vend edhe pr Zotin tnd, tha Isaku dhe u largua. Sali Benishi mbeti n kmb dhe Isaku ndjeu mbi kurriz syt e tij t ftoht q iu nguln si thik. U kthye dhe i tha: Do takohemi prap Sali Benishi. Brenda disa ditsh, Voskopoja u pastrua nga pluhurat dhe filloi t shklqente. Pranvera dhe masat e reja i kishin elur njerzit q zgjoheshin hert dhe flinin von. Grat i lan rrugicat e pista duke derdhur uj me kova dhe vajzat i kruan nj nga nj gurt e ndotur t kalldrmeve.

Nj t premte n drek, nj karvan i madh me sapun mbrriti n qytet pas shum muajsh. Grat u suln te depot e sapunit dhe u kthyen n shtpi me msallat t mbushura me kallpe t verdh, t prer n form kutish. Pr disa dit gjith qyteti mbajti era sapun. Grat i zhveshn burrat dhe fmijt e tyre dhe i detyruan t rrin n shtpi derisa ato t lanin rrobat dhe pastaj ti thanin, duke i nderur n diell. Burrat e zhveshur nga kmisht dhe pantallonat dilnin n dritare dhe prej andej bisedonin me njri-tjetrin. Kraht lakuriq u vareshin n maj t avllive, ndrsa kmbt pa pantallona dukeshin m t dobta. Megjithse t zhveshur, ata nuk i ndrpren bisedat dhe duke folur me njri-tjetrin n distanc u brtisnin grave, t cilat ishin prkulur mbi rrobat e tyre n oborr duke hequr me sapun, me uj dhe me shkum djerst e thara t kohs s trazirave. Fmijt ishin m t paturpshm. Ata vazhduan t dilnin n rrug me brekt e tyre t gjata, t cilat, kur rrzoheshin, u griseshin duke u nxjerr n shesh mollaqet e kuqe t rrumbullakta. Kur burrat doln pas dy ditsh, kmisht, xhaketat, jelekt dhe pantallonat e tyre dukeshin si t reja. Si njerz t etur q sapo kan dal nga deti, ata u suln npr taverna, por, megjithat, era e vers nuk e mundi dot ern e sapunit q vazhdoi gati pr dy jav t shponte hundt e Voskopojs. Pasi i lan dhe i than burrat, grat u lshuan npr livadhe duke mbledhur myshk. E kpusnin filizin e njom me dy gishta dhe pluhuri q ngrihej n ajr u zbriste mbi flok dhe n gush dhe nga larg ato dukeshin si hije bojvjollc. Isaku i shikonte nga dritarja e shtpis dhe ato i ngjanin si nj piktur me flutura q ushqehen pas gjumit t dimrit. Qyteti ishte i qet. Tregtart i kishin mbushur depot me mall, ndrsa zanatinjt i mbushn dyqanet me njerz. Meshat e pashks s prillit kishin nisur dhe priftrinjt kndonin liturgjit duke shkundur hundt nga myshku i rrobave t grave q bnin kryq me kryet prmbysur. Shalli i kuq i marin Kurils ishte ende i varur mbi kryqin e madh t katedrales nga ku mund t shihej prej do shtpie. T huajt dhe myslimant i kishin kthyer fmijt npr shkolla, por kta nuk i mbanin kurr shallet e kuq n qaf. Nj mik, q priste djalin te dera e shkolls, i kishte thn Isakut se fmijt mysliman dalloheshin sepse ishin t gjith pa shall. Ditn q gruaja ia lau shallin, djali i tij nuk pranoi t shkonte n shkoll. M quajn mysliman, i kishte thn t atit. Ndrkoh, shokt e Isakut i kthyen mobiliet dhe orendit q kishin marr nga shtpit e braktisura. Isaku dilte do dit npr qytet dhe rrugt i dukeshin m t mdha. Ai takonte njerz, i jepte dorn grave q pastronin sokakt, bisedonte me burrat dhe luante me fmijt. Kta e ndiqnin nga pas dhe i krkonin tu tregonte pisqollat. Nuk m duhen, thoshte Isaku dhe djemt i shikonin me habi. N Voskopoj gjahu i njerzve sht i ndaluar. Fmijt nuk e kuptonin Isakun dhe ai prfitonte nga stepja e tyre dhe vazhdonte rrugn. N dark shkonte n tavern ku mblidheshin shokt e tij, studentt dhe poett. Riti i recitimit mbi tavolina ishte rikthyer dhe vera e bnte leximin m ritmik. Poett ishin t vetmit q kishin prfituar nga ditt e trazirave dhe tani mbanin radh npr taverna, pr t lexuar vargjet q kishin shkruar kur rrugt ishin mbushur me kufoma kafshsh dhe kur qielli ndizej nga krismat e nats. Nj nat, poeti q e kishte quajtur romantik, iu afrua Isakut me nj got ver n dor, me kmish t zbrthyer dhe me balluket e gjata q i mbulonin syt. E kam br at poezin me ishull, tha ai, por e kam br pr vete dhe jo pr ty. N ishull ka vend pr t gjith ata q din not, ia ktheu Isaku duke i hedhur dorn mbi sup. Ta recitoj, e pyeti poeti dhe Isaku afroi nj karrige dhe i bri shenj shokve q t pushonin. Poeti hipi mbi karrige dhe dikush i afroi nj qiri. Taverna u errsua, ndrsa koka e poetit ndrioi si nj diell i varur n tavan. Poeti qndroi nj ast pa folur dhe diku ngriti dorn lart dhe filloi: Jam ulur mbi diell dhe shoh ishullin e shpirtit tim,

hna ndrion kur ishulli fle. Jam ulur mbi hn dhe prek ishullin e trupit tim, nj vash vizaton mbi rr nj njeri q noton. Jam ulur mbi ishull dhe shquaj detin q tund veten n djep, dallgt ngrihen mbi hnn q mbytet dhe njeriu shtrihet mbi rr si kryq. Jam ulur mbi kujtimet e mia dhe shoh veten mbi det, msova notin pr t ardhur n ishull, e harrova, pr t mos ikur. Jam ulur mbi det dhe shoh ishullin tim, sa e pamundur t jetosh n ishull, sa bukur t vdessh atje. Poeti fshiu buzt, si pr t zhdukur nj gjurm q mund t kishte ln aty poezia, zbriti nga karrigia dhe u ul. Kishte dal nga rrethi q ndrionte qiriu dhe tani ishte n errsir. Isaku ngriti dorn dhe qirinjt u ndezn. Poeti rrinte i mbshtetur n karrige dhe kraht i ishin varur posht si nj t mbyturi. E bukur, por e dhimbshme, tha Isaku. Zbrit nga hna se atje nuk ka vend edhe pr ty edhe pr Muhamedin dhe hajde t notojm bashk n nj got ver. Poeti ngriti kokn dhe tha: Un jam i mbytur, si t notoj? Ti ke shptuar sepse ke ardhur n ishull, u prgjigj Isaku dhe i zgjati gotn e vers. Por poeti nuk e pa gotn sepse syt i kishte t mbuluar nga balluket ose ndoshta ngaq nuk e kishte mendjen atje. Dora e Isakut mbeti e zgjatur n ajr dhe poeti tha: T dy kemi ardhur n ishull, por ti ke ardhur pr t jetuar, ndrsa un pr t vdekur. Isaku u ngrit, e prqafoi dhe i afroi gotn te buzt. At nat poeti piu deri n harrim. Kur e uan n shtpi duke e mbajtur n krah, para se t flinte ai tha: Sa bukur t vdessh n ishull. Ato dit shum familje u rikthyen n qytet. Por jo t gjithve u kishte dal frika nga ditt e trazirave. Shum prej tregtarve kishin ikur n Kor dhe atje kishin marr shtpi duke vazhduar tregtin. Por Kora ishte nj treg armiqsor pr voskopojart. Atje, turqit vendosnin pr do gj. Tregtart q ktheheshin tregonin se Kora i ngjante Voskopojs n ditt e trazirave. Pazari ishte i mbushur me balt ku t zhyteshin kmbt gjer n gju, ndrsa lypsit vidhnin dhe i shponin thast me thika. Turqit zgrdhiheshin dhe u krkonin tregtarve para pr do kafsh t ngarkuar me mall. N mbrmje, rrugt ishin t pasigurta dhe vajzat e grat nuk mund t dilnin t vetme. Tregtart q u kthyen i than Isakut se n Kor flitej se turqit kishin vendosur ti jepnin fund pavarsis s Voskopojs dhe se ata po armatosnin fshehurazi myslimant pr ti prgatitur pr sulmin. Q kur trau n hyrje t qytetit ishte hequr, karvant q vinin n qytet nuk kontrolloheshin m. Djemt me shall t kuq i kishin thn Isakut se burrat e maskuar si murgj q kishin vrar rojat ishin kthyer n qytet t ngarkuar me arm q i kishin shprndar n lagjen e re. Myslimant po armatosen, i tha nj nga djemt Isakut. Duhet ti mbajm armt dhe t rinisim kontrollet n qytet. Por Isaku kundrshtoi. Qyteti po rilind, tha ai. Kjo rilindje sht fryt i besimit. Njerzit po kthehen n pun, burat po vazhdojn tregtin, fmijt shkojn n shkoll, grat ndjekin meshat dhe myslimant nuk kan frik. T gjith besojn se Voskopojs mund ti kthehet shklqimi q ka pasur. Ne i kemi thn njerzve q Voskopoja do t jet nj qytet pa arm dhe ata na kan

besuar. Por n qoft se ne i ndryshojm dhjet masat ather edhe t krishtert edhe myslimant do ta humbin besimin te ne dhe do na quajn nj band q krkon t zaptoj qytetin. Duhet ti qetsojm njerzit derisa t mbahen zgjedhjet dhe kur t ngrihet Kshilli i ri t gjith do binden si m par. Ishte mesnat. Isaku hodhi vshtrimin nga dritarja dhe pa sesi qielli mbi lagjen e myslimanve mbushej me zjarre, t cilat ushqeheshin me barutin q shprndanin tytat e armve t panjohura. Isaku nuk lvizi, por ndjeu se ato rrufe, q vinin nga toka dhe jo nga qielli, po i vrisnin syt. Megjithat mbeti ashtu pa lvizur derisa shokt e tij u larguan nj nga nj npr nat. Ai i shikonte si ecnin npr rrugic, me kokat ulur dhe duart e gjata, q dukeshin si arm t pambushura. Isakun e zgjuan n t gdhir dhe i than se muret e qytetit ishin mbushur me disa vizatime t profetit Muhamed. Isaku u mbath shpejt npr gjum dhe doli bashk me diellin. Para se t nisej futi dy pisqolla n brez. Muret e bardha, afr lagjes s myslimanve, nxinin. Ata q i kishin vizatuar duhej t kishin duar t shkathta dhe t strvitura me portrete njerzish. Fytyra e Muhamedit ishte e njjta me t gjith vizatimet, por pozicionet e trupit ishin t ndryshme. Flokt i kishte n ngjyr t elt dhe t ndara n mes, ndrsa hundn e kishte t gjat dhe vesht t vegjl. Faqet dukeshin t mbushura, si t nj njeriu t ushqyer mir. Syt e profetit ishin t vegjl dhe shklqenin si ato t dikujt q bn nj pyetje duke e ditur se tjetri nuk e di prgjigjen. N vizatimin e par, Muhamedi i kishte hipur mbrapsht nj deveje t dobt dhe t lodhur, ndrsa n dor mbante nj got ver t mbushur plot. Deveja tundej, por vera nuk derdhej dhe profeti e shtrngonte gotn fort me gishtrinjt e tij t mbushur me unaza. Mbi kok kishte nj allm ngjyrvjollc, q ishte nj boj t ciln piktort e qytetit e nxirrnin nga flett e thara t myshkut. Muhamedi buzqeshte nga muri dhe dukej sikur thoshte: Deveja tundet pa u dehur. Disa hapa m tutje ishte nj vizatim m i madh. Profeti ishte shtrir shend e ver n kurriz dhe ishte i zhveshur nga mesi e lart. Tri gra e ledhatonin duke par me smir njra-tjetrn, si rivale. Njra prej tyre, q dukej m e re, i frkonte barkun, tjetra i mbante me kujdes kmbt e zbathura dhe e treta i kishte afruar gojn e hapur te veshi, sikur dika i pshpriste kundr dy grave t tjera. Kjo grua dukej dhe m e lumtur dhe profeti n at ast i ishte dedikuar asaj, por pa harruar knaqsin q i vinte nga fundi i barkut dhe nga kmbt. allma e profetit ishte po ajo, por ngjyra e saj vinte n t verdh si ngjyra e shkrettirs dhe nga kjo kuptohej se ngjarja zhvillohej n natyr dhe jo brenda nj shtpie. Nga t tri grat, ajo q i frkonte barkun ishte m e re dhe shum e bukur, por nuk arrinte dot t fshihte xhelozin kur shikonte q dora e saj nuk i jepte profetit zjarrmin q i jepte veshi i njomur nga gjuha e gruas tjetr. Gruaja q zgjatej te kmbt kishte nj nishan n faqe dhe flok t gjat dhe t zinj q i derdheshin mbi trup, ndrsa e treta, ajo q i fliste n vesh kishte gjinj t mdhenj q i krcenin mbi kmishn e zbrthyer dhe nj dor e Muhamedit ishte drejtuar atje, por pa arritur ti kapte dot. Muhamedi, megjithse i shtrir, dukej me pak bark, por shpatullat i kishte t mdha dhe mbi gjoks qimet i ishin ngritur gjith epsh. Mbi nj mur tjetr, n cepin e nj shtpie n t ciln banonte nj kazanxhi i vjetr, profeti Muhamed ishte vizatuar duke ecur n nj rrug, nga dy ant e t cils dalloheshin minare t vogla. Binte shi, por profeti mbante nj pe t gjat n dor, me t cilin kishte lidhur nj re t zez q e trhiqte nga pas, si nj adr. Posht minareve ishin fshehur njerz, t cilt, duke u qullur nga rrebeshi, shikonin profetin q bnte shtitje n shi, pa u lagur, duke e trhequr ren pas vetes si nj dele q ecn n qiell.

Vizatimi tjetr tregonte profetin duke lexuar Kuranin. Ai ishte krrusur mbi librin dhe syt e tij shikonin mbi kapak sikur donin ti bnin nj pyetje kalimtarsh. Muhamedi dukej i zgjuar, por dinak. Mbi kapakun e librit shkruhej: KURANATA, q Isaku e lexoi ngadal si: Ku ra nata? Ne t gjith e dim prgjigjen, tha njri nga shokt e Isakut pasi e lexoi pyetjen me z. Isaku nuk fliste dhe vazhdonte t shikonte fytyrn e Muhamedit. Se me k ngjan, mendoi dhe u kthye pr t par edhe nj her t gjith vizatimet, por burri q lexonte Kuranin nuk i ngjante asnjrit prej Muhamedanve t tjer, t cilt nuk dukeshin dinak, por t knaqur dhe shum t shpenguar. Kishte zbardhur dhe njerzit kishin nisur t dalin nga shtpit. Disa gra u mblodhn prpara vizatimit ku Muhamedi ishte me tri grat e tij dhe filluan t qeshnin. Isaku u largua dhe dgjoi grat q shikonin Muhamedin, ndrsa njra prej tyre i tha shoqeve: Me se i ushqen kaq shum gra? Deri n mesdit vizatimet i kishte par shumica e burrave dhe grave n qytet. Ata mbanin radh dhe shtyheshin me brryla duke hapur rrugn drejt vizatimeve. Fmijt e vegjl futeshin n mes t t rriturve dhe pasi iknin u tregonin t tjerve ato q ata akoma nuk i kishin par pr shkak t dyndjes. Pasdite u hap fjala se nj grup myslimansh t armatosur po vinin te vizatimet. Njerzit vrapuan t hyjn npr shtpi dhe burrat qndruan pas dyerve, ndrsa grat shikonin rrugn t fshehura pas perdeve. Isaku i tha shokve t tij ti linin myslimant t afroheshin, pa i penguar. Kur rruga mbeti bosh, nj zhurm hapash t rnd u ngrit mbi lagje dhe tridhjet burra t armatosur, n krye t t cilve qndronte Sali Benishi, mbushn rrugicat e ngushta. Sali Benishi i kaloi vizatimet nj nga nj duke shtrnguar dhmbt dhe n fund pshtyu n tok dhe ngriti kokn drejt qiellit. T prishen, i tha shokve dhe iku. Burrat morn gur dhe hekur dhe nisn t prishin trupat dhe fytyrat. Gota me ver dhe libri i profetit u zhdukn q n fillim dhe pastaj me radh grat, devet, minaret, allmat dhe shkrettira. Kur ra nata, KURANATA nuk dukej m mbi muret e grvishtur q ngjanin si qilima t prdorur dhe t ngrn nga mola. Siluetat e prishura t Muhamedit ndrioheshin nga hna dhe dukeshin si hije t gdhendura n mur. Sali Benishi nuk doli nga shtpia. Burrat erdhn dhe i than se i kishin prishur t gjitha vizatimet. Ata rrinin kmbkryq n dhomn e madhe t shtpis s tij, por Sali Benishi heshtte. Flokt e ndara n mes i kishin rn mbi ball dhe buzt e holla lviznin vazhdimisht, sikur flisnin pa z. Dikur ai ngriti kokn dhe tha: Nuk mjafton t vrassh, duhet t dish pse. Burat e tjer nuk foln dhe ai thirri dy prej tyre dhe i tha t niseshin pr n Kor pr t takuar nj hoxh. Kur ata doln, Sali Benishi mbeti vetm. Nata mbuloi qytetin. Nn lehjet e qenve t rrugs, Voskopoja dukej edhe m e vetmuar. Sali Benishi dgjoi nj cop her piskamat e shpeshta q vinin nga rruga dhe qent iu dukn m t friksuar se n nett e tjera. Duket sikur po i ndjek hija e profetit, mendoi. Fiku qirinjt e dhoms ku flinte dhe u shtri bashk me hijen e tij. Kur ishte i vogl, n fshatin e tij buz malit kishte msuar t zhdukte hijet. Shtrihej n tok dhe hija fshihej posht trupit t tij. Bhej njsh me pemn dhe hija hynte n lvoren e trash dhe nuk dilte prej andej, derisa ai t lvizte gishtin. Kridhej n prrua dhe hija mbytej n uj dhe pastaj dilte e lagur dhe e mrdhir pr ta ndjekur lakuriq n krkim t diellit. Gjat dits, ai priste me durim, si nj or natyrore, astin kur dielli dhe hna ndrionin njkohsisht. At moment n bot nuk kishte asnj hije. Ai rrinte mbi nj pllaj t vogl mbi fshat dhe shikonte oxhaqet e lart, minaren e fshatit, kafsht q ktheheshin nga kullotat, arrat e mdha q ngriheshin mbi muret e trash, burrat e veshur me t zeza q dilnin pr namazin e darks dhe grat q rrinin n oborr duke lar plloat e verdha t pasdites. T gjith dukeshin t vetmuar. Hijet i kishin braktisur. Dielli dhe hna nuk i lshonin rrug njri-tjetrit dhe hija e njrit

asgjsonte hijen e tjetrit. Ai ngrinte kokn lart si nj ujk q krkon nj sinjal dhe priste me durim hijen e tij. E dinte se, pas pak, ajo do t afrohej n drejtim t kundrt me hnn dhe pasi ti hynte n trup dhe t merrte formn e tij do t dilte prej andej e holl, opake dhe e bindur pr ta ndjekur deri t nesrmen n t njjtn or, kur do t zhdukej prap pasi t kalonte nga dielli te hna. Pse e ka br Zoti hijen, e kishte pyetur nj dit nj shoku i tij. Q t na provoj se n bot ka drit, i tha ai. Po si zhduket hija, kishte vazhduar shoku. Kur botn e ndriojn dy drita njkohsisht ather hija zhduket sepse ajo nuk mund ti shrbej dy padronve n t njjtn koh. Zoti sht nj dhe n bot nuk mund t ket dy drita. Po pse kur dielli dhe hna jan mbi qiell hijet zhduken, kishte pyetur shoku. N kt koh gjith hijet e bots shkojn nga dielli te hna dhe derisa vazhdon ky kalim, mbi tok nuk ka asnj hije, kishte thn ai. Ka ndonj trup pa hije n bot, kishte vazhduar shoku. Po, tha ai duke ngritur kokn lart. Tri gjra nuk kan hije. Zoti, t vdekurit dhe fmijt n barkun e nns. Po pse kta t tre nuk kan hije, pyeti shoku. Sepse kta t tre nuk i sheh dot askush. Dielli po binte ngadal mbi horizont dhe ai i tha shokut t kthehej me fytyr nga hna. E ndien si po t hyn hija n trup, e kishte pyetur. Jo, i kishte thn djali. Ndiej vetm nj ftohtsir mbi lkur. Jan kmbt e hijes, kishte thn ai. Ajo ecn lakuriq mbi lkurn tnde, i merr er, pastaj mat gjatsin, peshn, moshn, numron gishtat, qimet e flokve, largsin e veshve nga hunda, trashsin e qafs, gjersin e shpatullave dhe boshllkun mes kmbve dhe pasi i lexon t gjitha kto, del nga trupi pa br asnj gabim. Hija sht siprfaqsore. Asaj nuk i duhet sa her rreh zemra jote, a sht i mbushur stomaku yt, a marrin frym mushkrit, a kan uj veshkat e tua dhe a mendon koka jote apo jo. hija ka vetm dy prmasa: gjatsi dhe gjersi. Ajo nuk ka thellsi dhe nuk tregon nse je i gzuar apo i trishtuar, i kamur apo i varfr, i ngrn apo i pangrn, i drejt apo i mbrapsht, i krishter apo mysliman, puntor apo dembel, i menur apo i met, i qet apo nevrik, i martuar apo beqar. Hija tregon vetm nse je i gjall apo i vdekur. Hija sht i vetmi vizatim n bot q ecn. T gjitha vizatimet e tjera mbeten si jan br, ndrsa hija lviz dhe ndryshon, sepse hija sht vizatimi q na bn Zot sa her q na sheh. Zoti na sheh pa pushim dhe prandaj hija nuk na ndahet. Zoti nuk na sheh m kur ikim nga kjo bot dhe prandaj kur vdesim nuk kemi hije. Zotit i mjafton q jemi gjall prandaj vizatimi i tij nuk tregon nse jemi mir apo keq, nse jemi t lumtur apo t mrzitur, nse jemi t ushqyer apo t uritur, t nginjur apo t etur, besimtar apo t pafe. Zoti na ka sjell n jet, por jetn duhet ta rregullojm vet. Ai e ka br hijen ton si nj vizatim pa ngjyra, ndrsa vizatimet e tjera q bjn njerzit kan ngjyra dhe ato rrfejn lott, t qeshurn, mrzin, shpresn, varfrin, unazat, dhmbt, krenarin, poshtrimin dhe besimin. Shoku e dgjonte me sy t mbyllur, i kthyer me fytyr nga hna. Hapi syt, i tha ai. Djali hapi syt dhe pa hijen q i rrinte pas. Fshati, posht kmbve t tyre, ishte errur dhe hija e minares s gjat prplasej mbi hnn. Dielli ishte zhdukur dhe ata zbritn n fshat. Ai kishte mbetur jetim kur ishte shum i vogl. T atin nuk e kishte njohur. E ma shkonte pr dru n pyll dhe e merrte me vete. Nn zhurmn e spatave ai shihte t mn si dobsohej, si i bheshin duart me kallo dhe flokt q i zbardheshin. Ajo vdiq n pyll. Nj bar dru e zuri mbi vete dhe i mori shpirtin. At e rriti gjyshi q e onte n pyll t mblidhte shkarpa dhe kur u forcua filloi ti priste vet drut, ti barabiste dhe ti sillte n fshat, n fillim me krah dhe pastaj me mushka. Nj dit u zu me disa djem m t rritur nga fisi m i madh i fshatit. Ata e zhveshn dhe e goditn me stape t gjat n trup. Nga goditjet, i rrodhi gjak nga hundt dhe i mbeti nj shenj n kurriz. Kur plaga u mbyll n mes t shpatullave i mbeti nj shenj, n form molle. Plaka q e mjekoi ia pa vragn e thar dhe i tha gjyshit se djali kishte n shpin shenjn e profetit. Kur vdiq

dhe gjyshi, ai mbeti vetm. Bnte dru pr t tjer dhe ushqehej keq. Fisi m i madh i fshatit kishte zaptuar shumicn e pyllit dhe nuk i linte t tjert t prisnin dru. Kur mbeti pa pyll, ai hyri n pun te Hatixheja, nj grua e ve, e cila kishte trashguar disa ngastra pyll nga i shoqi q kishte vdekur. Ai ngrihej hert, shkonte n pyll, priste dru dhe kur kthehej n fshat pastronte oborrin e shtpis s vejushs, ushqente kafsht dhe flinte n haur. Hatixheja bleu disa parcela dhe pylli i saj u rrit. Ajo filloi t shiste dru n qytet dhe i besoi atij karvant me mushka. Ai mori disa djem t vegjl q bnin dru dhe vet shkonte n qytet hipur maj mushkave, n dimr dhe n ver. Ato vite bri shum ftoht dhe mimi i druve u rrit. Karvant u shtuan dhe Hatixheja bri para me t cilat e zgjeroi shtpin dhe i tha atij nj dhom t vogl me nj mangall q ngrohte muret e bardha dhe kmbt e tij t lagura dhe t djersitura nga rruga. Hatixheja ishte pesmbdhjet vjet m e madhe se ai. Kur kishte qen e re ishte mbajtur si nj grua e bukur, e bshme, me vithe t gjera dhe me gjinj t krcyer. Tani flokt i ishin thinjur pak te tmthat, por lkura ishte ende e pastr dhe syt e zinj e tregonin edhe m t ndjeshme. Ishte nga ato gra, t cilat e kthejn moshn n pjekuri dhe pjekurin n nxehtsi. Kur ai ngarkonte karvant hert n mngjes, Hatixheja dilte n dritare me nj kmish t bardh, e cila i hapej pak duke i treguar qafn e bardh dhe gjinjt e fryr nga vetmia. Ai e shikonte dhe frkonte mushkat q ngroheshin nga dora e tij. Kur kthehet, pas disa ditsh, ajo e priste dhe n syt e saj ai lexonte boshllkun e nj nate t gjat n nj krevat me dy jastk ku prehej vetm nj kok. Nj nat ai erdhi von, i lagur dhe i lodhur nga rruga. Mangallin e gjeti t ndezur. Hoqi kpuct, orapet e qullta, nderi kmishn mbi stol dhe u fut n rroba. Kmbt i kishin ngrir dhe hijet e prushit q digjej luanin si diej druri mbi tavan. Kur u hap dera, ai ishte zgjuar. Nj hije e bardh u afrua te shtrati dhe u fut brenda. Ishte Hatixheja. E ngroht dhe e rrumbullakt ajo iu afrua dhe ai ndjeu frymn e saj t nxeht n qaf. Ajo nuk foli, por zgjati dorn e but dhe ia vuri n mes t kmbve. Sali Benishi dgjoi gjakun e tij q nisi ti gurgullonte n vena duke ia forcuar trupin e flashkt. E zhveshi gruan shpejt dhe futi kokn n sqetulln e saj si kaube, plot qime t gjata dhe t lagura nga djersa. Nuk ishte shtrir kurr mbi nj grua, por instinkti e drejtonte si nj deve t etur q krkon gjurmn e ujit nn lkurn e shkrettirs. Hatixheja lvizte nn peshn e tij si nj kodr rre q ndryshon form, derisa zbutet, drejtohet, shtrihet, derdhet, epohet, harkohet dhe pastaj humb lartsin n nj fush t gjer dhe t ngroht. Ai ecte mbi kodrat dhe fushat e trupit t Hatixhes, gjersa, m n fund, gjeti nj oaz t pyllzuar, u ngul atje dhe piu sa u ngop. N at freski, trupi iu lag, e uji i rrodhi n qaf, n gjoks dhe npr kmb. Hatixheja, e lshuar, kishte hapur kanalet e saj t thara dhe t prvluara nga vitet, si nj tok q pas shum kohsh njomet nga shiu. Kur ritmi i valles s Sali Benishit ishte qetsuar, Hatixheja hapi gojn e dirsur dhe tha: Po digjem, por nuk dua t shuhem. Pr tri dit nuk u ngritn nga krevati. Mangalli digjej ngadal dhe prushi nn araf ia prcllonte kaubn e vaditur Hatixhes. Sali Benishi zbriste zbathur posht n kuzhin dhe aty merrte turshi, djath, qumsht, moll dhe reel me bajame dhe t dy hanin mbi shtresa. Ajo qronte mollt dhe thithte turshit q zbrazeshin si llastik t shpuar e q pastaj Sali Benishi i kafshonte deri n rrz dhe farat e vogla shprndaheshin mbi jastk. Pastaj ai e shuante djegsirn e turshive me qumsht t ftoht q i derdhej mbi gjoksin e ashpr dhe q aty krcente mbi gjinjt e fort dhe t lart t Hatixhes. Ai fuste gishtin n pjatn me reel bajameje dhe ia lyente asaj buzt q shklqenin n errsir si nj luleshtrydhe q del nga ferra. Nj nat, kur at e kishte zn gjumi, ajo e zgjoi dhe i tha: Nuk do ti hipsh m mushkave se ato nuk pjellin. Tani, ti je kali im. Sali Benishi uli kokn mbi barkun lakuriq t gruas dhe iu duk sikur pa hijen e nj fmije q hante turshi.

Pas tri javsh u martuan. Fshati u habit dhe fisi m i madh u tall me Sali Benishin dhe hapn fjal se ai e mori Hatixhen pr samar, ndrsa ajo u martua me nj kal. Por Hatixheja ishte nj grua e fort dhe e pasur dhe fshati nuk guxoi ta prfliste pr nj koh t gjat. Natn e dasms ajo e mbajti qiriun t ndezur dhe ai e shikonte sesi ajo i hiqte nj nga nj tylet e bardha, kmishn, brezin, orapet e mndafshta dhe t brendshmet derisa tulet e saj, ende t forta dhe t disiplinuara, lshuan nj er parfumi q e mbushi dhomn. Ai i tha ta shuante qiriun, por Hatixheja nuk pranoi dhe, kur ai u shtri mbi bark duke djersitur, ajo i kaloi dorn mbi shenjn e molls n mes t shpatullave dhe i tha: Profeti im, deveja jote mbarsi oazn time dhe n vend t pemve mbiu nj njeri. Pas nnt muajsh lindi nj djal. Karvant shkonin n qytet me dru dhe ktheheshin me para. Pylli i Hatixhes rritej dhe ata merrnin fshatar t tjer q prisnin dru dhe i ngarkonin. Shtpia u zgjerua me dhoma t mdha dhe Sali Benishi ftonte miq, kushrinj dhe vllezrit e tij pr darka dhe ziafete. Pr disa vjet lindn katr vajza dhe nj djal tjetr dhe shtpia u mbush. Ai luante me fmijt q kishin lindur dhe Hatixheja i kishte gjithnj gjinjt e fryr nga qumshti q i linte njolla t freskta mbi kmish. Fisi m i madh i fshatit vazhdonte t fliste me maraz dhe karvanart e tyre, kur ndesheshin rrugs, kthenin kokn nga ana tjetr, ndrsa mushkat, si pr t respektuar t zott, shtynin me barqe njra-tjetrn. Nj dit dimri, nnt mushka t ngarkuara me dru, bashk me dy karvanar rrshqitn dhe ran n gremin. Malli i atij viti humbi dhe dy burrave dhe mushkave iu gjetn kockat vetm kur shkriu dbora, por ujqit i kishin coptuar dhe askush nuk i njohu m. Sali Benishi i tha Hatixhes se kt pun e kishte br fisi m i madh pr tu prishur tregtin e drurve dhe pr tu marr klientt n qytet. Nj nat, Sali Benishi nuk u kthye n shtpi dhe kur erdhi n mngjes i tha Hatixhes se e kishte rrzuar n humner karvanin e fisit m t madh. Dymbdhjet mushkat ishin shtyr njra pas tjetrs n dbor dhe kishin prfunduar n fund t malit. Ulrimat e kafshve t tmerruara nuk iu shqitn nga vesht Sali Benishit pr tri jav. Por fisi m i madh i kishte dalluar gjurmt e Sali Benishit n dbor dhe pas ksaj filloi lufta. Ata ishin nj fis i madh dhe bura t armatosur bllokuan rrugt q lidhnin fshatin me qytetin dhe nuk lejuan m q karvant e Hatixhes t kalonin. Dimri ishte i ashpr dhe stivat me dru mbushn oborrin e shtpis. Sali Benishi i shikonte nga dritarja e dhoms dhe shtrngonte dhmbt. Ishte i pafuqishm. At dimr, djali i madh u smur dhe vdiq nga ethet. N fshat u hap fjala se ai kishte nj smundje t keqe dhe askush nuk shkeli n shtpin e tyre pr shum koh. Hatixheja i rrinte fmijve te koka dhe Sali Benishi mbushte mangallin me dru t vegjl pr t ngrohur dhomat. Kur dimri iku, rrugt u hapn nga dbora, por njerzit e fisit t madh nuk e hoqn ndalimin. Sali Benishi mori nj nat nj nga mushkat e tij t forta dhe u nis. Burat e ndaluan n dalje t fshatit, por ai nuk u lkund. M lini t kaloj, tha dhe i grahu mushks. Por ata e shtyn dhe ai ra nga mushka e koka iu prplas pas nj guri. Kur u prmend e pa veten gjith balt n prehrin e Hatixhes, e cila i vinte lecka me raki n ball dhe kmbt ia kishte mbshtjell me velenx t mbushur me moll t shtypura. Sali Benishi nuk mbante mend far i kishte ndodhur, por fliste n jerm dhe i thoshte Hatixhes se kishte shum ftoht. Ajo i hidhte velenxa mbi trup dhe i shtrydhte raki te tmthat e tendosur. Nj nat Sali Benishi u zgjua dhe i tha Hatixhes se ai kishte qen n nj shpell dhe atje kishte par nj engjll q i tregonte disa shkronja t mdha t gdhendura n muret e saj. Por ai nuk dinte t lexonte dhe nga sikleti i kishte dal gjumi. Hatixheja e mbuloi Sali Benishin q fjeti tri dit rresht pa lvizur. Her pas here buzt e tij hapeshin dhe dukej sikur ai habitej nga dika q shikonte n gjum. Shtat jav, Sali Benishi nuk doli nga shtpia. Fliste shum pak dhe fjalt q thoshte i kombinonte dhe ato dukeshin si porosi q nuk i drejtoheshin askujt, por nga

pak t gjithve. Dukej sikur lexonte fjalt e engjllit n muret e shpells. Fliste pr pyjet, pr drurt, pr zogjt, pr bimt, pr barrat, pr ujin, pr ern, pr dborn, pr freskin, pr hnn, pr kafsht, pr macet, pr kuajt, pr grat dhe fmijt. Un jam guri q i mungon shtpis pr t mbaruar, thoshte dhe i krkonte Hatixhes qumsht. Nj dit, ai kishte dal n dritare dhe po shikonte n oborr Hatixhen q bisedonte me nj karvanar t ri, mustaqet e verdha t t cilit sapo kishin mbir. Hatixheja iu afrua dhe karvanarit t ri i mbetn syt te gjinjt e saj t fryr dhe t krcyer. Kur ajo hyri n shtpi, Sali Benishi i vrenjtur ishte mbuluar me nj velenx dhe tha: Ti do mbulohesh sepse syt e zbuluar t burrave kan ln gjurm n trupin tnd. Hatixheja vuri nj shami n kok dhe kmishn nuk e zbrtheu m kurr. Drut mbetn edhe ca koh n oborr derisa u dogjn pr t ngrohur shtpin. Sali Benishi nuk doli m n pyll pr dru dhe n shtpi nisn t mungojn buka, mielli, turshit dhe djathi. Hatixheja e mrzitur vendosi ta shiste pyllin te fisi m i madh, por ata i than se nuk u duhej dhe ajo ia shiti nj familje tjetr me nj mim shum t ult. Djali tjetr, i vogli, vdiq pas dy vjetsh nga t njjtat ethe si djali i madh dhe Hatixheja nuk doli m nga shtpia. Sali Benishi i tha t iknin nga fshati sepse aty nuk mund t jetonin m, por ajo nuk pranoi dhe u shtri e smur derisa vdiq n kraht e tij. Kur e varrosi gruan, Sali Benishi ia hoqi shallin nga koka, e krehu dhe ia zbuloi pak kmishn mbi gjinjt e mdhenj dhe t bardh. I mori er sqetullave t saj dhe qau. Lott e tij t djegur ran mbi gjoksin e Hatixhes dhe u than duke nxjerr nj arom molle t pjekur. I drrmuar nga vetmia, me katr vajza t vogla q silleshin npr shtpi duke veshur me radh rrobat dhe kpuct e Hatixhes, Sali Benishi ra prap n jerm. Nj shoku i tij karvanar, q i kishte qndruar besnik familjes, Bari Bakri u kujdes pr t dhe i solli ushqime dhe moll t shtypura q ia vinte te kmbt, si kishte br Hatixheja pr ta sjell n vete. Nj nat, Sali Benishi u zgjua dhe u nis te shtpia e fisit t madh. N errsir, turrat e druve ngriheshin mbi muret e lart t shtpis. Ai ndezi zjarr duke pjekur dy gur stralli pas nj lecke t that dhe t vaisur dhe e hodhi mbi dru. Zjarri e mbuloi gjith fshatin at nat. Njerzit dilnin nga shtpia dhe i hidhnin velenxa dhe uj me kazan druve, por pr dy dit zjarri nuk u shua, duke e shkrumbuar shtpin e vjetr t fisit t madh. Sali Benishi u fsheh at nat n shtpin e Bari Bakrit. Duhet t iksh nga fshati, i tha ai. Ata do t t gjejn dhe do t t vrasin. T nesrmen, kur akoma hiri i shtpis rrinte si nj re mbi fshat, ai i oi vajzat te vllezrit e tij dhe vet u kthye n shtpi pr t br gati mushkat dhe plakat. Kur u ngjit n pllaj, u kthye dhe pa fshatin. Ishte pasdite dhe dielli e hna ndrionin njkohsisht. Koha m e mir pr tu nisur. Po ta ndiqnin, nuk do tia gjenin dot hijen. Pas pes ditsh ishte n Voskopoj. Ishte viti 1761 dhe myslimanve u jepej strehim n qytet, sepse ata vendosnin pr shumicn e votave n kshillin e t katrmbdhjetve. Zuri pun pran nj tregtari q shiste dru n Kor dhe atij i eci puna dhe e ndihmoi Sali Benishin t gjente nj shtpi. N qytet ai u miqsua me myslimant e tjer dhe i jepte atyre porosi, t cilat i vinin atij n gjum nga nj z i panjohur. Ndryshe nga fshati i tij, ktu e besonin. Voskopoja ishte nj qytet i krishter dhe myslimant jetonin me shpresn se n kt qytet nj dit do t kishin vendin e merituar. Burat mblidheshin n dark pas punve dhe Sali Benishi fliste gjat pr Zotin, pr engjjt, pr lumenjt, pr t mirn, pr t keqen, pr zakonet, pr grat dhe pr veshjet. Pas disa muajsh, n Voskopoj, erdhi miku i tij Bari Bakri q i tha se n fshat fisi i madh e kishte krkuar pr nj muaj n pyll ku mendonin se ai ishte fshehur, por nuk e kishin gjetur dot dhe

kishin hapur fjal se ai kishte rn n humner dhe kishte vdekur nga e ftohta. M mir q besojn se jam i vdekur, tha Sali Benishi. Sa isha gjall nuk m besonin. Bari Bakri kishte sjell n Voskopoj edhe familjen e tij. Gruan, tri vajzat dhe nj djal. Pas vdekjes s Hatixhes, Sali Benishi jetonte vetm dhe shkonte pothuajse do nat n shtpin e Bari Bakrit ku dy burrat hanin dhe bisedonin duke djegur duhan t lir, ndrsa fmijt luanin. Vajza e dyt e Bari Bakrit ishte fmija m i dashur i shtpis. Quhej Aishe. Kur erdhi n Voskopoj ajo ishte dymbdhjet vje. Kshilli i t katrmbdhjetve, q n kohn e Johan Vulgarit, i kishte dhn t drejt fmijve mysliman t ndiqnin shkollat dhe Aishja shkonte do mngjes n klasn e vajzave. Ajo ngrihej hert, lahej, pastronte vesht, mblidhte flokt e zinj q i vinin deri n bel, ngrinte jakn e kmishs q e forconte do dark me niseshte, lidhte nj verore me pe jeshil dhe t verdh n kyin e dors dhe nisej. Aishja ishte e zgjuar dhe shum e bukur. Kur ecte npr kalldrmet e lagjeve t krishtera djemt mblidheshin duke e par dhe ajo ecte ngadal me syt e prmbysur si pr tua zgjatur atyre knaqsin. N shkoll Aishja lexonte vjersha, mblidhte shum shpejt numrat q pastaj i pjestonte, i zbriste dhe i shumzonte. Kur mbushi trembdhjet vje Aishja u zgjat me gati dy pllmb. Nuk sht m fmij, por nj grua, i tha e shoqja Bari Bakrit. Ky e shihte vajzn, s cils i ishin zgjatur gjymtyrt, kofsht i ishin bashkuar dhe gjinjt e vegjl i ishin forcuar dhe i ishin kthyer n dy kodra t mbjella. Kur i lshonte flokt e gjata, n shtpi prhapej nj er e fort myshku. Aishja prdorte nj krem myshku bojvjollc, q shoqet e veta t krishtera e zienin dhe pastaj e przienin me vez derisa, duke u rrahur, bhej i kaltr dhe me t lyenin flokt pr ti zbutur dhe pr ti shklqyer si astar. Kur Aishja lahej, t shtunave, era e myshkut dilte n oborr dhe gjith mhalla nuhaste vajzn q lahej. Nn sqetulla i kishin dal ca qime t vogla t zeza si furat q prdorte David Selenica pr t ngjyrosur pranvern, ndrsa kur skuqej n faqe i nxinte nj push i zi dhe shum i ndjeshm. Nj dit, Aishja doli nga banja lakuriq dhe kur e ma e pa u habit dhe i tha t shoqit se vajza po rritej duke u lar dhe duke u frkuar. Mos e lr t lahet kaq shpesh, i tha Bari Bakri. Sali Benishi q tymoste duhan me Bari Bakrin, u deh nj nat nga era e flokve t Aishs kur kjo u solli kafen n dhomn e buks. Era e myshkut u przje me ern e hidhur t kafes dhe ai ndjeu nj t prer n stomak, pastaj djers t ftohta i zbritn mbi molln n mes t shpatullave dhe kmbt iu ftohn. Mbshteti kokn pas jastkut t kadifenjt q Bari Bakri e kishte sjell nga fshati dhe e zuri gjumi. Kur u zgjua, pa Bar Bakrin q i rrinte prball me nj tas t mbushur me copa moll q pluskonin n uthull. Kpuct ia kishin zbathur dhe tmthat i kishte t lagur. far kam br, e pyeti ai Bari Bakrin q e shikonte i prekur. Ke krkuar nj grua, i tha Bari Bakri. M ke treguar gjith natn si flije me Hatixhen, si e zhvishje, si haje turshi me gjiz, si pije qumsht n krevat, si ia mbuloje gruas lkurn me ajk t trash dhe shum gjra t tjera. Sali Benishi vuri brrylat mbi jastk dhe u zgjat nga Bari Bakri. Po pr gjinjt e Hatixhes t rrfeva, e pyeti. Bari Bakri e pa n sy, uli kokn dhe i zgjati nj got qumsht t ftoht. At dit, Sali Benishi nuk shkoi n pun dhe pr tri jav nuk u takua me Bari Bakrin. I vinte turp dhe e shmangte rrugn e shtpis s tij. Pas pune, endej i vetm n rrugt e Voskopojs dhe nganjher afrohej te tavernat e zhurmshme t studentve, n lagjen e kazanxhinjve. Zgjaste kokn nga dritaret e vogla dhe n mes t tymit shikonte djem me kmisha t bardha q pinin ver t kuqe me pastrma dhe hipnin mbi tavolina duke recituar. Sali Benishi nuk dgjonte dot se far thuhej brenda, por, kur dera hapej dhe ai trhiqej n errsir q t mos e shihnin, studentt dilnin gjith zhurm dhe merrnin rrugn drejt nj shtpie t veuar n lagjen e jorganxhinjve. Sa afroheshin atje, pushonin dhe qetsonin hapat. Sali Benishi i ndiqte dhe shihte se si ata trokisnin pes her duke numruar me kujdes n portn e vogl, q pas pes trokitjesh t rregullta e hapte

nj grua e bshme dhe e shndosh, e veshur me tyl dhe me duart me unaza alumini. Qirinjt e dhomave t shtpis fikeshin nj nga nj dhe kur studentt dilnin, Sali Benishi dgjonte se si i tregonin njri-tjetrit pr grat me t cilat kishin fjetur n shtpin e veuar. Ather ai ndihej edhe m i vetmuar. Shkonte n shtpi, zhvishej dhe futej n rroba. Derisa e zinte gjumi luante me hijet n tavan dhe kafshonte moll t paqruara. N nj nat t till, u hap dera dhe n dhom hyri Bari Bakri. Sali Benishi u ngrit dhe t dy burrat u uln prball njri-tjetrit. E gjete gruan, e pyeti Bari Bakri. Nuk kam aq fat, u prgjigj Sali Benishi dhe lvizi brenda kmishs s vet t zhubrosur, sikur donte t ikte nga biseda. Por Bari Bakri ia nguli syt fort dhe Sali Benishi e kuptoi se ai nuk kishte ardhur vetm pr ti br nj pyetje. Nganjher fatin e krkojm aty ku ai nuk sht dhe harrojm se ai ka formn e gjrave q njohim. E krkojm n pyll, por ai sht n prush, e krkojm n qiell, e ai sht n tok, e krkojm n rrug e ai sht n shtpi, e krkojm te Zoti, por ai sht te njeriu, e krkojm te tjetri, por ai fshihet te ne. Ne mendojm se fati sht nj gj e panjohur, por n t vrtet ai fshihet te gjrat e njohura. Ti po krkon nj grua t panjohur q t t rehatoj trupin, t t prkdhel barkun, t t qroj molln dhe t t pleqroj duke ndezur mangallin e shpirtit tnd. T kam par se si endesh rrugve i humbur duke krkuar fatin n dyer q nuk hapen dhe q, n qoft se hapen, jan rast, por nuk jan fat. Njerzit e ngatrrojn kollaj rastin me fatin. Rast sht do grua q na del prpara n rrug, ndrsa fat sht gruaja q fusim n shtpi dhe e mbajm aty gjith jetn. Rasti sht nj moll q e gjejm n shesh dhe e kafshojm si t zilepsur pr t shuar etjen q sjell rendja pa drejtim. Fati sht nj pem q e mbjellim vet, e ujisim, ia presim bistakt, e shartojm, ia mbledhim gjethet e bardha, ia drejtojm lastarin me nj dru t fort, ia mbledhim kokrrat me lng, pastaj i qrojm nj nga nj dhe kt shije e kemi n goj n fund t do dite, n fund t do viti deri n fund t jets. Kam ardhur t t them t martohesh me Aishen, tha Bari Bakri dhe fytyra iu b e murrme, si nj ver e vjetr q hapet para se t skuqet si uthull. Aishen, pyeti Sali Benishi dhe kmbt iu ftohn, ndrsa nj er myshku iu ngjit nga stomaku dhe i doli nga hundt. Aishja sht m e vogl se vajzat e mia. Un dua nj grua, tha me gjysm zri dhe ndjeu q molla n mes t shpatullave iu lngzua. Aishja sht nj fmij q po bhet grua, tha Bari Bakri. Ti ke rastin ta krijosh fatin tnd. Un po t jap nj pem q e kam mbjell vet. Merre, mbille n bahen tnde, krasite, drejtoje me forc nse t duket e shtrembr, pritja sythat q rriten si thonj t teprt, shartoje me trungun tnd, mbuloje me lkurn tnde nga ngrica e dimrit, mos lr njeri tia prek lulet n ver dhe shum shpejt nga degt e saj do dalin fryte t bukura q do t ta mbushin gojn me lng kur ti shijosh. Aishja sht br grua, tha Bari Bakri dhe uli kokn sikur ti besonte tjetrit nj sekret. Do bindesh kur ta lash. Dy burrat mbetn pran mangallit q po shuhej, deri n mesnat. Bari Bakri fliste dhe Sali Benishi dgjonte i mbshtetur n jastk, gjersa e zuri gjumi. Bari Bakri e mbuloi, shoi prushin e fjetur dhe iku. Pas tri ditsh e solli Aishen n shtpi. Sali Benishi qndroi pas dritares dhe pa Bari Bakrin q ecte prpara dhe pas tij vinte e shoqja q mbante Aishen pr dore. Kmbt e t treve ngjiteshin n shkallt e drunjta t shtpis derisa n korridor u ndan dhe vazhduan n drejtime t ndryshme. Bari Bakri hyri n dhomn e Sali Benishit, ndrsa dy grat n dhomn tjetr. T trashgoheni, i tha Bari Bakri dhe e puthi n faqe. Pas pak n dhom hyri dhe gruaja e Bari Bakrit. Syt i kishte t skuqur dhe shamia e flokve i kishte rn mbi supe. Sali Benishi u ngrit

n kmb dhe u drejtua nga ajo si nj njeri q pret t msoj se si prdoret dhurata q i kan sjell. Gruaja e Bari Bakrit rregulloi shamin dhe tha: Aishja nuk e pi qumshtin. Para se t shkoj n shkoll do nj vez t zier me sheqer dhe n dark aj trndafili, djath dhe buk misri t thekur. Kur i vijn ato, hidhi limon n aj dhe bri sup me piper q ti mblidhet barku. Gruaja e Bari Bakrit fliste pr ushqimet, pr rrobat, pr librat, pr punt e shtpis, pr ciklet dhe smundjet e Aishes dhe Sali Benishi prpiqej t tregohej i vmendshm, por era e kremit t myshkut q dilte nga dhoma tjetr e kishte shprqendruar. Gruaja fliste me duart q i zgjaste nga vetja, si pr t frenuar ankthin dhe kur mbaroi tha: Mos e lr t lahet shum se do bhet m e gjat se ty dhe mos e prek me dor pa u br katrmbdhjet vje. Sa vje sht, e pyeti Sali Benishi duke kthyer kokn nga Bari Bakri. Para pes muajsh mbushi trembdhjet, tha gruaja q i hodhi nj sy dhoms, rrmuja e s cils nuk i plqeu. Kur prindrit e Aishes ikn, Sali Benishi doli n dritare. Bari Bakri ecte prpara, ndrsa pas tij apitej e shoqja q rregullonte shamin q i binte vazhdimisht mbi sup. Pasi eci pak, ajo ktheu kokn dhe nj lot i madh shklqeu n diell. Sali Benishi u trhoq n errsirn e dhoms s tij dhe u ul. Pas pak u ngrit dhe u afrua te dera. Zgjati veshin, por nga dhoma tjetr nuk vinte asnj zhurm. U kthye n shtrat dhe u mbshtet mbi jastkun e ri, t qndisur nga Hatixheja, t cilin e kishte nxjerr at mngjes nga snduku i kujtimeve q kishte sjell nga fshati. Vuri duart pas koks, por i largoi prap, se iu duk sikur i pengonin dgjimin. U ngrit dhe shkoi te dera. E hapi ngadal, por dhoma ngjitur ishte e shurdht. U kthye dhe u ul prap. Pastaj u ua dhe doli me hapa t vegjl duke ecur maj gishtave n korridor. Vuri veshin te dera e dhoms s Aishes, por prsri nuk dgjoi gj. E mbshteti kokn n drrasn e ashpr t ders, aq sa lkura iu grric te balli, por asnj tingull nuk mbrriti deri te veshi i tij. Mbajti frymn dhe mbeti n maj t gishtave sa vetja iu duk si i varur n parvaz. U kthye n dhom dhe u shtri duke e ln dern pak t hapur. Natn lvizte kokn mbi jastk dhe zhurma e puplave ngrihej n tavan. Flokt e tij bn hije t rregullta n mur derisa at e zuri gjumi. Kur u gdhi, u ngrit, veshi nj kmish t pastr dhe t pazhubrosur, lau syt, i ndau me viz flokt n mes dhe zbriti n kuzhin. Zjeu nj vez dhe e qroi me kujdes lvozhgn q e ciflosi leht me nj maj luge. Veza e ngroht i djersiu n dor kur ai ia preu pak majn dhe e kuqja doli si nj kok zoke q ngrihet nga gjumi n mngjes. E rregulloi vezn mbi nj pjat t pastr dhe mbushi nj filxhan kafeje prgjysm me sheqer. Nga snduku i Hatixhes trhoqi nj pecet boj roz, t palosur katr her dhe bashk me pjatn dhe filxhanin i vendosi t gjitha n nj tabaka prej druri. Futi dorn n xhep dhe nxori nj els t madh q varej n nj pe jeshil dhe e lshoi n cep t tabakas. U ngjit lart n maj t gishtave dhe e la tabakan prpara ders s Aishes. Hyri n dhomn e vet dhe u mbshtet te dera, t ciln e la t hapur aq sa dukej e kuqja e vezs q e ndrionte korridorin si prush prej mishi. Nga rruga vinin zrat e tregtarve dhe zanatinjve q niseshin pr n pun dhe pak m von ai dgjoi dhe fmijt q doln pr n shkoll. Dera e dhoms u hap dhe ai pa Aishen q trhoqi tabakan brenda dhe pastaj doli n korridor e veshur me nj kmish nate t kaltr, q i mbulonte kmbt deri te kyet. Ishte zbathur dhe flokt e lshuara i dukeshin si nj shall i zi. Ajo shkoi n banj dhe ai dgjoi nj kov me uj q u derdh me forc. Nj er myshku e mbushi gjith shtpin dhe Sali Benishi u mbajt fort pas ders, si i dehur. Aishja u kthye n dhom, me flok t krehur drejt dhe kmishn t lagur pak, n mes t kmbve. Ai dgjoi zhurmn e nj luge mbi pjat dhe pastaj pa Aishen q doli nga dhoma dhe zbriti n rrug. U afrua me shpejtsi te dritarja dhe e ndoqi me sy. Aishja kishte veshur nj bluz t verdh leshi, me mng t gjata, nj fund t

zi, orape t kuqe dhe flokt i kishte lidhur pas koke. N qaf, i varej elsi i madh q lkundej si nj kryq. Dy burra q po kalonin kthyen kokn, por Aishja vazhdoi t ecte derisa u zhduk pas kthess. Sali Benishi shkoi n dhomn e saj dhe desh u prplas pas tabakas q ishte derdhur gjithandej. N nj cep, ishte nj boc me rroba, ndrsa mbi krevatin e prishur ai pa nj pal breka t vogla q kishin nj njoll t freskt ngjyrtrndafili. I ngriti dhe i fshehu posht jastkut. Rregulloi krevatin, mori tabakan dhe duke zbritur e hngri vezn e mbetur. Kur doli n rrug, ktheu kokn n drejtimin q kishte marr Aishja, por pa vetm hijen e vet t madhe q zgjatej gjith gunga mbi kalldrm. Kur u kthye nga puna n mbrmje, dera e shtpis ishte e hapur. U ngjit lart dhe vuri veshin te dera e Aishes, por nuk dgjoi gj. Pasi u zhvesh, theku buk misri, zjeu aj, mbushi dhe nj pjat me sheg dhe i la prpara ders. Kur u shtri, dgjoi flokt e Aishes q frfllin n korridor. Tabakaja me ushqime u zvarrit dhe dera u mbyll. N mngjes zjeu prap vez me sheqer dhe qndroi n dritare kur Aishja doli pr n shkoll. Flokt i kishte lshuar dhe kishte mbathur orape t shkurtra. Mishi i bardh i pulpave t mbuluara me push dukej si i lyer me sheqer. Pr nj jav Sali Benishi nuk foli me Aishen. I dukej vetja si nj gjahtar, i cili mban nj kanarin n kafaz duke e ditur q po i foli asaj do ti bien pendt dhe ai ka frik ta shoh lakuriq. Ziente do mngjes vez dhe n dark kur kthehej thekte buk me aj t nxeht. Nj dit, kur erdhi nga puna dhe u shtri n krevat, dera e dhoms s tij u shty ngadal dhe Aishja, e veshur me rrobat e shkolls, qndroi n prag. Ai u ngrit mbi brryla dhe u drejtua nga vajza. Pse e zien vezn aq lluqe, i tha ajo pa hyr brenda. Sali Benishi nuk foli, por supet e tij lvizn dhe molla n mes t shpatullave iu mbush me djers. Aishja nuk priti q ai t prgjigjej, por vazhdoi: Mund t m bsh nj sup me piper se m dhemb barku? Ai bri t ngrihej, por u kujtua se ishte i zhveshur dhe mbuloi kmbt me jorgan. Aishja u kthye n dhomn e saj dhe ai u vesh dhe zbriti n kuzhin. Kur supa ishte gati ai preu nj fet limon dhe e przjeu disa her. Pastaj hodhi pak piper dhe e provoi hidhsirn me nj maj luge. U ngjit lart dhe trokiti n dern e Aishes. Ajo e hapi dhe Sali Benishi e pa pr her t par nga afr. Kishte veshur kmishn e kaltr t nats, posht s cils gjinjt e vegjl dukeshin si dy moll t fshehura nn araf. Faqet i ishin skuqur dhe disa quka t kuqe i kishin mbir si lule mbi mollza. Syt e Aishes ishin t zinj, ndrsa vetullat e trasha i ishin bashkuar n ball. Vesht e bardh i kishte shpuar dhe secili prej tyre kishte nj grop t vogl q dukej si nishan. Buzt e Aishes ishin t thara dhe Sali Benishi mendoi se vajza kishte ethe. I zgjati pjatn e sups. Ajo e mori dhe avulli iu ngjit n faqe dhe ia lvizi pak flokt. Para se t mbyllte dern, Aishja ngriti kokn dhe tha: Nesr nuk do shkoj n shkoll. Kur erdhi vera, Aishja i hoqi orapet e leshit. Shkonte n shkoll me sandale dhe kmishn e mbante t zbrthyer. Nj dit, kur ai u kthye n drek, e gjeti n oborr duke luajtur me dy shoqe. Sali Benishi i prshndeti dhe dy vajzat e tjera filluan t qeshnin kur Aishja pshpriti dika q ai nuk e dgjoi. Maji ishte i nxeht dhe vajzat ishin djersitur duke vrapuar dhe i kishin prveshur llrt e kmishve t bardha t shkolls. Fundet e shkurtra iu ngriheshin lart dhe Sali Benishi rrinte pas dritares dhe shikonte kofsht e tyre t pakujdesshme q zbuloheshin duke u rritur. Kur i prcolli shoqet, Aishja u ngjit lart dhe ai dgjoi ujin q filloi t derdhej n banj. Doli n maj t gishtave dhe afroi kokn te dera. Nj er e mir sapuni i erdhi n hund, ndrsa sfungjeri shqitej me zhurm nga lkura e djersitur e Aishes. Kur ai e shtyu dern, Aishja lakuriq ishte ulur mbi nj stol duke fshir kraht. Ajo u ngrit n kmb dhe u mbshtet pas murit, por nuk u mbulua dhe nuk dukej e friksuar. Uji i rridhte n t gjith trupin, ndrsa thithkat e zeza t gjinjve i ishin fryr nga peshqiri q sapo i kishte frkuar. Sali Benishi ndjeu nj fryrje t padurueshme n mes t kmbve dhe, duke shkelur mbi shkum, e kapi vajzn me nj dor nga flokt dhe dorn tjetr e futi n mes t kofshve t lagura. Nj gisht iu thith nga nj sfungjer prej

mishi dhe mbeti aty. Aishja mjaulliu dhe e kafshoi fort n gjoks, por Sali Benishit kjo dhimbje iu duk si pickimi i kanarins lakuriqe, mbi dorn e strvitur t gjuetarit. Vajza qndroi n ajr, me kmb t hapura, duke u mbajtur me dhmb pas mishit t that si pastrma t Sali Benishit. Ajo nuk i shkputi dhmbt edhe kur Sali Benishi u fut i gjithi brenda saj dhe mbeti atje derisa nj zhurm prej veze lluqe t qruar doli nga fundi i barkut t Aishes. Kur Sali Benishi u trhoq, mbi lkurn e tij t vjetr, dhmbt e Aishes kishin vizatuar nj kokrr arre. Shkuma e sapunit ishte br e kuqe dhe peshqiri dukej si nj mjellm e plagosur mbi uj. Sali Benishi u fut n dhom dhe t nesrmen iku n pun pa e zier vezn e Aishes. E ushqeva derisa u b grua, mendoi me vete kur doli n rrug. Gjat gjith vers, Sali Benishi hynte do nat n banjn e Aishes kur binte mbrmja. Vajza nuk fliste, por kafshonte kokrrn e arrs q zmadhohej dhe ngrihej si grusht mbi gjoksin e Sali Benishit. Peshqiri nuk skuqej m dhe kur Sali Benishi ikte Aishja fuste nj sapun n vendin q ai kishte ln bosh. N mngjes ajo zgjohej e para dhe bnte trahana me spec djegs dhe me vaj t djegur, ndrsa n dark, pasi burri ikte nga banja, ajo vishej, zbriste n kuzhin me shapka dhe piqte patllxhan me domate dhe mish vii t grir n nj tigan balte q Sali Benishi e kishte kujtim nga Hatixheja. Nj dit, gjat trazirave t vitit 1764, Aishja erdhi nga shkolla me nj shall t kuq n qaf. Cepat e shallit i mbulonin gjinjt e rritur dhe Sali Benishi u vrenjt. Kush ta dha kt shall, e pyeti duke par nn vetulla. Ma dhan n shkoll, tha Aishja. sht shalli i Marin Kurils q do shptoj Voskopojn. Sali Benishit i ran vetullat mbi sy. E ke takuar ti Marin Kuriln? Kaloi sot prpara shkolls dhe gjith vajzat doln n dritare pr ta par. Ishte shum i bukur dhe i lar, tha Aishja dhe u fut n dhomn e saj. N mbrmje, kur Sali Benishi shkoi n banj pr t kryer detyrn e burrit t shtpis, Aishja ishte si gjithnj lakuriq, por shallin nuk e kishte hequr nga qafa. At nat, Sali Benishit nuk iu prsrit fryrja e zakonshme dhe Aishja nuk e kafshoi m kokrrn e arrs. Gjuetari dhe kanarina e kishin mendjen jasht kafazit n rrugt e Voskopojs q kishin filluar t mbuloheshin me shalle t kuq. Aishja priti si do nat me kmbt hapur, por muskuli i Sali Benishit u shtri si nj patllxhan i fishkur mbi tigan. Kur u b qull nga djerst e moshs dhe nga turpi i burrit, Sali Benishi u tendos dhe i tha Aishes: Kafsho, kafsho kanarina ime. Por Aishja nuk e kafshoi, si nj kanarin e ngopur me ushqimin e gjuetarit. Sali Benishi e shtyu dhe iku si nj kafsh q i varet bishti prpara. I mbuluar me djers, u fut n araf dhe filloi t dridhej. Plaga e pangacmuar mbi gjoks i ishte njtur dhe ai e shtrngonte fort, por ajo nuk dhembte dhe Sali Benishi rnkonte. Nuk fjeti gjith natn dhe n mngjes u ngrit dhe e priti Aishen te dera e dhoms. Kur ajo doli me shallin e kuq t lidhur n qaf, Sali Benishi e kapi fort nga flokt, i futi dorn posht shallit dhe ia shqeu. Aishes iu varn flokt mbi fytyr dhe ai pa syt e saj q shklqen nga egrsia. E mori shallin e grisur dhe u fut n dhomn e vet. Nga dritarja pa Aishen q ecte me kokn ulur, si nj vajz q sapo i kan hequr peren. T nesrmen nuk e la m Aishen t shkonte n shkoll. Voskopoja filloi t vlonte nga fjalime e zjarrta t Marin Kurils dhe Sali Benishi bashk me disa mysliman t tjer, mblidheshin do nat n shtpin e Bari Bakrit. Natn q u vra Marin Kurila, Sali Benishi mbylli dritaren me batanije dhe e mori Aishen n krevatin e tij pr her t par. Pse qllojn kshtu, e pyeti vajza. Kan vrar Marin Kuriln, i tha ai. Ishte shum i bukur, tha Aishja duke lexuar si horoskop shenjn q Sali Benishi kishte n kurriz. Ishalla nuk ia kan prishur fytyrn. Pas dy ditsh, Sali Benishin e futn n burg dhe Aishja mbeti vetm pr disa muaj. Shkoi t flinte n shtpin e Bari Bakrit dhe pasi krihej n mngjes dhe i lyente flokt me krem dilte me shoqet

n livadhet e myshqeve dhe kthehej pasdite. Ato koh, fytyra i qeshte. Gjoksi iu rrit dhe pushi i kmbve iu zgjat. Nj nat u vonua shum dhe Bari Bakri u nis pr ta krkuar. Muzgu i tetorit kishte rn dhe ngjyrat e myshqeve ishin errsuar. Bari Bakri eci nj cop her, derisa n errsir dalloi disa kmisha t bardha q lviznin duke u przier me njra-tjetrn. U afrua dhe pa Aishen me dy djem m t mdhenj se ajo me shall t kuqe. Vajza rrinte ulur dhe po puthej me njrin nga djemt, ndrsa djali tjetr, me flok t verdh, kishte mbshtetur kokn n prehrin e saj dhe i kishte futur nj dor posht fustanit. Kur Bari Bakri i thirri, djemt u ngritn, ia dhan vrapit dhe u zhdukn si hijet e tyre n muzg. Aishja rregulloi fustanin dhe eci n drejtim t t atit. po bje ashtu, u or Bari Bakri me sy t shqyer. Po msoja fmijt se si puthet, tha Aishja dhe mori pr nga shtpia. Mkat, brtiti Bari Bakri, ti je e martuar. Burri im nuk m puth, baba, tha Aishja dhe vazhdoi rrugn duke shkelur mbi myshqe. Bari Bakri nuk foli por e ndoqi nga prapa si ujku plak klyshin e vet t pabindur. Kur Sali Benishi doli nga burgu, e gjeti shtpin rrmuj, t mbushur me pluhur dhe oborrin plot me barut t djegur. Pas nj jave ai solli n shtpi Xhuvrijen dhe dyshemet filluan t shklqenin. Xhuvrija ishte nj grua e krishter n moshn e Sali Benishit. Ajo kishte qen e martuar me nj tregtar sapunsh, i cili u vra nga shokt e Marin Kurils, i akuzuar si pjesmarrs n vrasjen e tij. Shtpia e saj u dogj dhe depot e sapunit t burrit u bastisn. Djali i vetm studionte n Vjen dhe nuk ishte kthyer m. Sali Benishi e takoi nj nat n nj rrug t errt ku ajo priste si mace e uritur nj nga shokt e Marin Kurils. po bn ktu grua, i tha. Po pres t vras vrassin e burrit tim, tha gruaja. Jemi nisur n t njjtn rrug, tha Sali Benishi. Gruaja kishte flok t zinj, qafn e kishte t zeshkt dhe n faqe i nxinte nj nishan q lshonte nj hije n form katrori. E pa Sali Benishin n sy dhe hna e plot ia zverdhi buzt e rreshkura. Kur i tregoi pr burrin, pr djalin, pr djegien e shtpis, pr vjedhjen e mallit dhe ditt q kishte kaluar duke u endur si jetime npr Voskopoj, Sali Benishit iu dhimbs. Plaga e Aishes mbi gjoks i ishte thar dhe atij iu kujtua Hatixheja. M mungon, por Zoti po ma zvendson, mendoi dhe nguli syt mbi nishanin e zi q lvizte i shqetsuar. Si quhesh, e pyeti. Sofije, u prgjigj gruaja dhe rregulloi flokt si nj pel q ngre jelen, para se ti vn samarin. Hajde n shtpin time Xhuvrije, tha Sali Benishi dhe eci prpara. Je i martuar, e pyeti gruaja, duke e ndjekur. Jam i martuar me nj fmij q ka nevoj pr nj nn, tha Sali Benishi dhe shtoi: Un jam mysliman Xhuvrije dhe mund t kem katr gra. At nat Xhuvrija fjeti n kuzhin. Sali Benishi shkoi n dhomn e tij dhe nuk u fut n banjn e Aishes. N mngjes shtpia dukej m e pastr. Xhuvrija kishte fshir pluhurat, kishte lar tigant dhe pjatat, i kishte hedhur uj oborrit t djegur dhe i kishte skuqur Sali Benishit nj mli pule me gjalp. Aishja ishte zgjuar hert nga zhurmat e enve q laheshin dhe kur pa Sali Benishin i tha: Na duhej nj pastruese. Shtpis i duhej nj grua dhe ty t duhej nj nn, tha Sali Benishi dhe zbriti shkallt duke ndjekur ern e mlis. Xhuvrija solli disa mobilie q i kishin shptuar djegies nga shtpia e saj. Shkallt i veshi me nj qilim t gjat me viza t kuqe dhe t zeza, mbi tavolin vendosi nj shandan argjendi dhe raftet i mbushi me en porcelani q burri i saj i kishte bler n Venedik. Solli dhe nj snduk t madh t mbushur me rrobat e burrit dhe ia dha Sali Benishit q i provoi nj nga nj, ndrsa Aishja qeshte dhe Xhuvrija i zgjaste orapet e lara. Burri yt paska qen i shkurtr, tha Aishja kur pa kyet e Sali Benishit q dilnin jasht pantallonave. Djali sht m i gjat se i ti, tha Xhuvrija dhe mbuloi nishanin me dor. N dark, Sali Benishi shkoi n takimin e zakonshm n shtpin e Bari Bakrit i veshur me kostum t zi, me jak t trash dhe kpuc t pastra prej frngu q kur i hoqi, lshuan nj er t mir q mbushi korridorin e Bari Bakrit. Pse je veshur si kaur, e pyeti gruaja e Bari Bakrit. Jam

martuar me nj grua t krishter, tha Sali Benishi dhe e puthi Bari Bakrin e skuqur n faqe. Gruaja e Bari Bakrit doli nga dhoma, trhoqi dern me zhurm dhe pshtyu mbi kpuct q ndrionin hajatin e errt t shtpis. Kur Sali Benishi e mori Xhuvrijen n dhomn e tij, pa se gjith trupin e kishte t mbushur me nishane. N kurriz tre nishane t mdhenj formonin nj yllsi, por kishte dhe nishane m t vegjl q ecnin n rresht pas njri-tjetrit, deri te horizonti i holl i belit t saj. Gjinjt i kishin rn dhe krthiza kishte humbur nn palat e barkut. Por gruaja ishte e leht dhe puntore dhe Sali Benishit nuk iu duk m vetja si nj msues i punve t trupit. Duke ndjekur kalldrmin e nishaneve n kurrizin e saj, Sali Benishi dgjoi nj zhurm n korridor dhe nj pal qerpik q u ngjitn pas ders. Ndaloi dhe ngriti kokn. Duhet t jet Aishja, tha Xhuvrija q rregulloi frymmarrjen. Po mson duke na par. Sali Benishi qeshi dhe vazhdoi t ecte. I shtrir n krevatin e tij, Sali Benishi shikonte hijet dhe kujtonte ditt kur Voskopoja ishte m e qet dhe Aishja lante trupin, ndrsa Xhuvrija lante shtpin. Vizatimet e profetit i silleshin si hije me ngjyra mbi tavan. Sidomos vizatimi ku profeti ishte i shtrir dhe tri gra e prkdhelnin ia kishte prishur gjumin. Ato tri gra dukeshin si grat e tij. Hatixhja bujare me gjinj t mdhenj, Aishja e re dhe xheloze dhe Xhuvrija e vuajtur me nishan n faqe. Nuk kishte rndsi kush i kishte br ato vizatime. Kushdo qoft, ajo dor nuk kishte fyer vetm profetin dhe duhej t pritej. E zuri gjumi me ngjyrat e vizatimeve n sy. N dhomn tjetr, Aishja flinte, ndrsa Xhuvrija ishte zgjuar pr ti skuqur nj mli me gjak. Dy dit m von n Voskopoj erdhi nj hoxh. Ai mbante nj allm jeshile n kok dhe ecte duke fshir rrugt me xhyben q e ndiqte nga pas si bisht. Ishte nj burr i gjat dhe i holl dhe disa qime nn mjekr e tregonin edhe m t gjat. Duke ecur, ai nuk i fliste askujt, por kalonte npr gishta nj pal tespihe t verdha, rruazat e mdha t s cils dukeshin si hurma t vogla q lviznin me shpejtsi. Hoxha kaloi prpara katedrales, pastaj u fut n lagjen e armtarve dhe u drejtua nga lagjja e re. E dinte rrugn, a thua se kishte qen edhe m par n Voskopoj. Fmijt nuk kishin par kurr hoxh. Ata e ndiqnin nga pas duke u prpjekur t gjenin sa gogla kishte tespihja e tij. Nj djal me shall t kuq i doli hoxhs prpara dhe i tha: Sa gur ka tespihja jote? Hoxha ndaloi, ngriti tespihen mbi kokn e djalit dhe goglat u skuqn nga rrezet e diellit. Numroji, tha hoxha duke ia afruar djalit tespihen. Ai i numroi nj nga nj, por rruazat e lmuara binin me shpejtsi mbi njra-tjetrn dhe djali q e ndjeu se po ngatrrohej tha: Katrmbdhjet. Hoxha ia afroi edhe m shum pran fytyrs dhe duke frkuar mjekrn e vogl tha: Numroji prap. Djali, q kishte nisur t djersitej nga sikleti, zgjati gishtin mbi tespihe dhe i kaloi rruazat edhe nj her duke shtrnguar mes gishtave do gur q numronte, n mnyr q ai t mos binte posht dhe t numrohej dy her. Kur mbaroi, mori frym dhe tha: Trembdhjet. Po, tha hoxha, aq jan. Pse jan trembdhjet, e pyeti nj djal tjetr q ishte afruar duke par. Trembdhjeta sht numri i hurms dhe hurma sht fruti i Muhamedit, tha hoxha. Djemt pan njri-tjetrin n sy. Rreth tyre ishin grumbulluar shum fmij t tjer, ndrsa grat kishin dal npr dyer dhe dgjonin. Kush sht Muhamedi, pyeti nj djal i vogl t mn. Ai burri me tri gra q ishte vizatuar n mur, tha gruaja. Hoxha bri sikur nuk e dgjoi dhe pyeti djemt: Sa germa ka fjala hurm? Pes germa, u prgjigj djali me shall t kuq. Aq ka, tha hoxha dhe vazhdoi: Alfabeti juaj grek ka 24 germa dhe h-ja sht germa e njzetedyt, o-ja sht germa e pesmbdhjet, r-ja sht e shtatmbdhjeta, m-ja e dymbdhjeta dhe a-ja e para. Fjala hurm shkruhet hurma. Sa sht shuma e gjith ktyre numrave, i pyeti hoxha djemt. Ata filluan t numrojn t gjith n kor dhe kur njri ngatrrohej

tjert e korrigjonin. Gjashtdhjet e shtat, tha pas pak njri nga djemt. Hoxha rrotulloi tespihet n dor dhe tha: gjashtdhjeteshtata formohet nga nj gjasht dhe nj shtat. Sa bjn gjasht edhe shtat? Trembdhjet, than djemt me nj z. Prandaj tespihet e mia kan trembdhjet rruaza. Nj nga shokt e Isakut q e kishte ndjekur hoxhn npr qytet pa u vn re dhe q ishte afruar pr t dgjuar bisedn e tij me fmijt tha: Tespihja ka rruaza sa ka mhalla Voskopoja. Hoxha e dgjoi dhe ktheu kokn. Tespihja lvizi me shpejtsi n dorn e tij t that, ndrsa qimet e mjekrs iu zgjatn nga shoku i Isakut. Voskopoja ka trembdhjet lagje, por un kam ardhur ti ndrroj tespihet. M kan thn se ktu ka zanatinj t zot q i shpojn gurt me plumb. Do ti shtoj edhe nj gur nga Voskopoja tespihes time, tha hoxha dhe duke skrmitur dhmbt shtoi: Do ta bj tespihen me katrmbdhjet gur. Djemt e vegjl me shall t kuq nuk e dgjuan. Ata kishin msuar nga hoxha nj loj t re dhe duke thirrur me z t lart emrat e njri-tjetrit filluan ti numrojn germat, sipas renditjes n alfabet. Shoku i Isakut u afrua dhe qimet e hoxhs i prekn supin. N Voskopoj nuk bhen tespihe me qime, por me litar. Qimja jote sht shum e holl dhe nuk e mban peshn e gurve. Hoxha e pa djalin drejt e n sy, rrotulloi tespihet q krcitn si t pickuara nga gishtat e tij dhe duke lvizur tha: Trupi varet n litar, por shpirti varet n qime. Djali e shoqri me sy derisa ai u fut n lagjen e t huajve ku disa burra q po e prisnin i puthn dorn. Nga larg, kokat e tyre t prkulura dukeshin si gur tespihe. At nat, hoxha qndroi n shtpin e Sali Benishit. Ky thirri dhe disa burra t tjer, me disa prej t cilve kishte qen n burg, dhe dhoma u mbush plot tym dhe er orapesh. Burrat i kishin hequr kpuct prpara se t hynin. N krye t dhoms ishte ulur hoxha, i cili e lvizte me ngadal tespihen e verdh. N krahun e tij t majt qndronte Sali Benishi, ndrsa n t djathtin Bari Bakri i menduar. Kur u mblodhn t gjith dhe asnjeri nuk pritej m t vinte, Sali Benishi u ngrit n kmb dhe tha: Mysliman t nderuar t Voskopojs. Ora jon ka ardhur. Jemi mbledhur pr t vendosur fatin ton. N kt qytet deri m sot na kan trajtuar si t huaj. T krishtert nuk na dhan tok pr shtpi, na i dbuan fmijt nga shkollat, na burgosn dhe na vran. Ata kan gjithka n Voskopoj: kan shtpi, kan dyqane, kan shkolla, kan kisha, kan shtypshkronj, kan libra, kan arm, kan burgje dhe kan Kshillin. Ata kan pasurin e Voskopojs, ndrsa ne kemi varfrin. N burg, bashk me shum burra t tjer si un, kuptova se ne myslimant jemi fajtor pr gjendjen ton. Ne kemi pranuar t jetojm si kafsh shtpiake q e puthin dorn e t zotit edhe kur ajo e rreh edhe kur ajo e l pa buk edhe kur ajo e dbon nga shtpia. Por duke u sjell kshtu nuk kemi fyer vetm veten ton, por kemi fyer Islamin. Duke na poshtruar ne, t krishtert kan poshtruar Islamin. Ata kan dashur ti tregojn bots se Islami sht nj far q nuk mbin n Voskopoj. Ne kemi ulur kokn si nj far e paushqyer dhe vllezrit tan mysliman n t gjith perandorin nuk e kan par vuajtjen ton. Ne nuk kemi folur dhe prandaj nuk jemi dgjuar. Ne nuk kemi mbir dhe prandaj nuk jemi ushqyer. Ne nuk kemi pir dhe prandaj nuk na kan dhn uj. Ne nuk jemi ngritur dhe prandaj nuk kemi ecur. Ne nuk kemi ecur dhe prandaj kemi mbetur n vend. Ne nuk kemi qar dhe prandaj nuk kemi lot. Ne nuk kemi luftuar dhe prandaj nuk kemi arm. Ne nuk jemi falur dhe prandaj nuk kemi xhami. Ne jemi t huaj dhe prandaj mhalla jon quhet mhalla e t huajve. Ne nuk kemi tok dhe prandaj nuk kemi qiell, nuk kemi sy prandaj nuk kemi diell, nuk kemi goj prandaj nuk kemi uj, nuk kemi

duar prandaj nuk kemi buk, nuk kemi drit dhe prandaj nuk kemi hije, nuk kemi shpirt prandaj nuk kemi zjarr. Ne thjesht nuk jemi dhe prandaj nuk kemi qytet. Kur isha n burg n mes t nats dhe ngrohesha me frymn e shokve dhe zgjohesha nga kambanat e kishave q ma shurdhonin shpirtin si nj varr, pyesja veten: Si ka mundsi q un kam sy dhe nuk shoh, q kam vesh dhe nuk dgjoj, q kam goj dhe nuk ha, q ka kmb dhe nuk eci, q kam duar dhe nuk punoj, q kam kok dhe nuk mendoj, q kam shpirt dhe nuk besoj, q kam gjum dhe nuk ndrroj, q kam uri dhe nuk ha, q kam fuqi dhe nuk lviz, q kam zemr dhe nuk ndiej, q kam z dhe nuk flas, q kam gjak dhe nuk luftoj. Si ka mundsi q un jam dhe nuk jetoj? Gjith kto dit e kam munduar veten time me pyetje dhe trupi im ka m shum plag nga brenda se nga jasht. Zemra ime ka m shum uri se stomaku im dhe mendja ime ka m shum lot sesa syt e mi. Un e di q dhe ju t gjith vuani si un. I torturuar nga pyetjet e mia, drgova fjal n Kor dhe thirra nj njeri q i di prgjigjet e pyetjeve tona. Me urtin e tij ai ka shruar qindra mysliman t pashpres dhe ka ngritur n qiell ndrrat e shum t tjerve q, ashtu si ne, e kishin humbur shpresn. Ai iu prgjigj thirrjes son dhe ja ku sht ktu dhe mezi pret q ti qetsoj shpirtrat tan dhe ti jap drit syve tan t mbyllur. Un besoj se kjo dit do t mbahet mend n historin e Voskopojs, si dita kur myslimant kuptuan se perndia nuk punon vetm pr t krishtert. Sali Benishi u ul dhe u kthye nga hoxha. Ashtu bn dhe gjith burrat q ishin n dhom. Hoxha e lshoi tespihen n tok, n mes t kmbve t tij t zbathura, dhe iu drejtua Sali Benishit: Mir se t gjeta, o vllai i vuajtjes sime! Fal jush dhe fal Zotit jam n kt qytet t shenjt, t cilin perndia ka vendosur tia dhuroj myslimanve. Perndia sht atje lart dhe pret q myslimant t marrin dhuratn q iu ka br. Gjith kto un, bashk me myslimant e tjer, posht n Kor, kemi pritur q ju t zgjoheni, t hapni syt dhe t kuptoni se dita pr t marr dhuratn q ju takon ka ardhur. Nga fusha e Kors ne shihnim se si kryqet e t krishterve ngriheshin mbi malet e Voskopojs dhe e dinim q nj dit Allahu i madhrishm do t inatosej dhe do tu krkonte myslimanve q ti jepnin fund ktij dhunimi. Allahu sht i durueshm. Ai nuk do q njerzit t zihen pr t, por kur durimi humbet dhe kur ai shikon se nuk jan myslimant ata q gzojn t mirat q ai drgoi n tok, por prkundrazi jan t tjert, t pafet, ather ai vepron. Ajo q po ndodh n Voskopoj prej shum muajsh sht vullnet i Zotit. Desh Zoti q drejtsia t vihej n vend dhe pushtimi i Voskopojs nga t krishtert u prish. Desh Zoti q nj bandit, i cili donte t vriste dhe t dbonte myslimant nga Voskopoja, t zhdukej dhe ai u mbyt n mkatin e tij. Desh Zoti q t krishtert t merrnin nj ndshkim pr t gjitha vuajtjet dhe mizorit q u kan br myslimanve n Voskopoj, dhe ata u gjakosn, u varfruan, u shkatrruan dhe shum prej tyre ikn t lebetitur duke humbur pasurit dhe familjet e tyre. Desh Zoti q Kshilli i qytetit, q drejtonte kundr ligjeve t kuranit famlart, t zhbhej pr t gjitha vendimet e padrejta dhe hakmarrse q ka marr kundr myslimanve, dhe kshilli u zhb dhe nuk do t bhet m. Desh Zoti q librat e Voskopojs, t shkruara me shkronjat e t pafeve, t mos e shihnin m dritn e diellit, dhe ashtu u b dhe libra nuk ka m. Desh Zoti q pija, vera dhe dehja t dnoheshin si veprime t paturpshme q i ojn myslimant n tradhti dhe n pabesi dhe tavernat e flliqura u mbylln he burrat nuk pin m. Desh Zoti q fmijt e besimtarve t devotshm t dallohen nga ata t jobesimtarve t pafe dhe ktyre t dytve u lidhi nj shall n qaf q tua marr frymn sa her ti dalloj nga lart ku qndron. Desh Zoti q bijt e tij mysliman t torturuar, t poshtruar, t uritur dhe t robruar t liroheshin nga burgu dhe ata u liruan dhe ja ku jan sot duke pritur urdhrin e tij. Desh Zoti q un t jem ktu dhe un ja ku jam pr ta prishur vetmin tuaj, pr ti

dhn uj buzve t etura, pr ti dhn drit syve t mbyllur, pr ti dhn frym zemrave t dobta, pr ti dhn qumsht gjinjve t thar, pr ti dhn gjak muskujve t lodhur, pr ti dhn z veshve t shurdht, pr ti dhn buk gojve t uritura, pr ti dhn nn dhe baba jetimve, pr ti dhn shpirt t gjallve, pr ti dhn varr t vdekurve, pr ti dhn duar t pambrojturve, pr ti dhn arm t sulmuarve, pr ti dhn tok endacakve, pr ti dhn forc lufttarve, pr ti dhn dije t paditurve, pr ti dhn nj qytet myslimanve, pr ti dhn nj Zot Voskopojs. Vllezr, un dua tju tregoj se si mashtrimi ka nisur qysh kur Voskopojs iu ndryshua emri. T krishtert e ndryshuan emrin e qytetit duke ia fshehur myslimanve mesazhin e Zotit. N koht e lashta qyteti quhej Moskopolis, por t pafet, q shkruajn libra me germa greke, e ndryshuan emrin dhe than se qyteti quhej Muskopolisi, q do t thot Qyteti i Myshkut. Por Zoti nuk mund ti vinte dhurats s vet emrin e nj bime q e ka krijuar pr ti hequr ern sqetullave t grave. Nga myshku dalin parfumet q grat e liga i prdorin kur duan ti marrin mendjen burrave t grave t tjera. Parfumi vjen nga myshku q sht nj bim mkati sepse Zoti e ndalon do gj q prdoret pr t ngjallur epshin dhe dashurin trupore ashtu si ka ndaluar pijen q e fryn stomakun, e lodh zemrn dhe e deh trurin e njeriut. Prdorimi i parfumit duhet kontrolluar, sepse sht i rrezikshm. Moskopolis, pra, nuk mund t ishte dhe nuk sht qyteti i myshkut. Moskopolis do t thot Qyteti i Xhamive. Italiant dhe francezt n gjuhn e tyre i thon moschea ose mosquee, pra moske, xhamive tona. Duke e ditur se kjo fjal do ti ndryshonte historin ktij qyteti ata e ndryshuan nj germ dhe nga Moskopolis e quajtn Muskopolis. Pr shkak t ktij mashtrimi, sot myslimant trajtohen si t huaj n qytetin e tyre dhe n vend t xhamive ktu jan ngritur kishat. Nuk sht hera e par q historia ndryshon nga nj germ apo nga disa germa. N artin e ndryshimit t germave, t krishtert jan mjeshtr dhe djaj. Edhe Bibla, libri i tyre, sht nj bashkim djallzor germash, i cili mund t lexohet n mnyra t ndryshme. T krishtert kan fshehur edhe emrin e Muhamedit, i cili del n Bibl qindra vjet prpara se Muhamedi t lindte. Jezusi nuk ishte profeti i fundit. Zoti e drgoi at n tok pr t lajmruar njerzit pr ardhjen e Muhamedit. Ky ishte qllimi i vrtet i profecis s Jezu Krishtit, por sigurisht kjo e vrtet sht fshir nga t krishtert duke ndryshuar germat, t cilat nse vendosen ndryshe n radh japin kuptime t ndryshme t fjalve t Zotit. Prgjegjs pr kt mashtrim kan qen grekt, t cilt n fillim e kan prdorur alfabetin e tyre pr ti vjedhur fen ifutve dhe pastaj pr ti mohuar njerzve Islamin si t vetmen fe n t ciln dhe prej s cils perndia krkon t nderohet. Fjala islam vjen nga fjala hebre shalom, q do t thot paqe dhe prandaj dhe fjalt selam dhe islam kan t njjtin kuptim. Islami ka qen feja e vrtet e Abrahamit, babait t gjith profetve, i cili bashk me t birin e tij, Ismailin kan qen mysliman. Islamin dhe ardhjen e Muhamedit e ka parashikuar n Testamentin e Vjetr edhe profeti Jeremia, t cilit Zoti iu shfaq me nj deg bajameje n dor. Jeremia parashikoi Islamin dhe ja far thot ai n vargun nnt t kapitullit t njzetetet t Testamentit t Vjetr: Profeti q profetizon paqen, pra shalom, selam, islam, kur fjala e tij t realizohet, do t njihet si nj profet i vrtet i drguar nga Zoti. Shalomi, selami dhe islami jan e njjta gj, pra kan qen feja e vrtet e Zotit. E mund t donte tjetr Zoti n tok prve paqes mes njerzve? Por si tha profeti Jeremia, q mbante er bajame, ai q do t vinte do t ishte profeti i vrtet. N shkrimet e lashta t ifutve sht folur pr Muhamedin dhe megjithse grekt jan lodhur duke e shkruar Bibln greqisht e vrteta nuk sht fshir dot. ifutt dhe vet Jezu Krishti me t gjith apostujt e ti nuk kan folur greqisht. Shum koh pas vdekjes s tyre, grekt, q ishin xheloz sepse nuk kishin nj fe t tyre, i morn

librat e shenjt dhe pasi i ndryshuan, i prkthyen si deshn, duke zhdukur t vrtetat e shenjta. Kjo ndodhi gati treqind vjet pas Krishtit kur grekt morn Kostandinopojn dhe vendosn me shpat dhe me ligj q ungjijt t lexoheshin vetm n gjuhn e tyre. Grekt jan fajtor pr ndryshimin e fjalve t Zotit. Ather pse t krishtert pranojn q librat e tyre t merren nga greqishtja q sht nj gjuh n t ciln nuk ka folur asnj prej profetve? As Ibrahimi, as Jeremia, as Musai dhe as Isai nuk kan folur greqisht. Feja q ata kan pasur ka qen shalomi apo islami dhe gjuha q ata kan folur ka qen nj rrnj e hebraishtes nga e cila mori disa fjal gjuha arabe q foli Muhamedi. Para Muhamedit, asnj njeri nuk quhej kshtu dhe kjo tregon se Zoti e kishte ruajtur kt emr pr profetin e fundit q ishte dhe m i dashuri. Muhamed do t thot m i dashuri, m i muari, m i mbli dhe m i pranuari. Ky emr, si thash, del n Testamentin e Vjetr dhe vjen nga fjala hebre hamad q shkruhet me tri germa h-md dhe q do t thot t kesh dshir, t duash, t dshirosh. Nj motr binjake e ksaj fjale shkruhet mahmad ose mahamod q do t thot m i lakmuari, m i dashuri, m i muari dhe m i kndshmi. Muhamed dhe Mahamod sht e njjta fjal dhe nuk tregon asgj tjetr, prve profetit ton t ndritur, t cilit djallzia e alfabetit grek nuk i ka fshir dot origjinn e shenjt ashtu si ka br me Voskopojn. Sot, Voskopoja sht burgosur nga alfabeti grek dhe librat q shkruhen me kto germa. Grekt i kan larguar shqiptart nga feja e vrtet e Zotit dhe i kan pushtuar mendjet e fmijve me kto germa. Ata thon se t gjith shqiptart e krishter jan grek dhe se t gjith myslimant jan turq. Duke detyruar Jezu Krishtin t fliste greqisht, treqind vjet pas vdekjes s tij, ata ndrtuan Perandorin e Bizantit, t ciln ia morn romakve dhe e greqizuan prmes priftrinjve dhe ungjijve q i falsifikuan pr t ndryshuar historin e Zotit dhe t njerzve. Kur mashtrimi i grekve filloi t zbulohej, t krishtert u ndan. Italiant, francezt, gjermant dhe anglezt nuk pranuan m t drejtohen nga patriarkt grek t Kostandinopojs dhe krijuan kishn e tyre t Roms q ata e quajn kisha e vrtet. Kshtu Bizanti mbeti vetm grek dhe u dobsua derisa u rrzua si do shtpi q ngrihet mbi nj themel t gnjeshtrt. Por grekt nuk hoqn dor dhe vazhduan t mbjellin farn e mashtrimit t tyre n Ballkan dhe ksisoj ata i ndan kishat e shqiptarve, bullgarve dhe serbve nga kishat e Evrops dhe pastaj i hodhn ato kundr myslimanve. Grekt i urrejn turqit jo vet sepse ata, nn flamurin e Muhamedit, i morn Kostandinopojn, por sepse duke ditur t vrtetn e librave t shenjt ata e din se Islami dhe myslimant jan feja q kan dashur t gjith profett nga Ibrahimi deri tek Isai. Historia e Kostandinopojs vrteton se n ann e kujt sht perndia. N qoft se perndia do kishte marr ann e grekve, si bri n Troj, ather turqit nuk do ta kishin pushtuar dot Kostandinopolin. Por perndia ishte me turqit dhe me t gjith myslimant q nga dita q Muhamedi ua ndrioi atyre mendjen dhe u hapi syt pr t par. Q nga kjo dit Islami nuk ndalet. Asnj fuqi nuk e mposht dot, asnj ushtri nuk e mund, asnj det nuk e mbulon, asnj smundje nuk e dobson. Asnj perandori mbi tok nuk ka qen m e fort dhe m e gjer, nga Mesdheu deri n Indi, nga Voskopoja deri n Medin, nga shkrettirat arabe deri n stepat ruse. Muskujt e ksaj perandorie jan popujt mysliman, shpirti i saj sht Islami, truri i saj sht Kurani dhe prijsi i saj sht Muhamedi. Qllimi i ksaj perandorie sht paqja mbi t gjith popujt. Por kjo paqe nuk mund t arrihet nse t gjith njerzit nuk besojn n Islam dhe nuk i binden t njjtit Zot. Turqit luftojn dhe pushtojn toka, fshatra dhe qytete n emr t ktij besimi. Ata i binden urdhrit t Muhamedit dhe sot jan vetm shpata e tij, por synimi i tyre nuk sht krijimi i nj Perandorie Turke, por shtrirja e fes s Muhamedit n do cep t bots. Kur kjo t ndodh dhe gjith bota t hyj nn allmn e Muhamedit, ather nuk do t ket m luft, sepse nuk do ket m arsye pr t luftuar, ather nuk do ket m varfri sepse nuk do ket m t

pasur, ather nuk do ket m smundje sepse nuk do t ket m ndshkime nga Zoti, sepse e gjith bota do jet Islam, pra do jet n paqe. Shqiptart mysliman ishin t part q i ikn fes s rreme t grekve dhe hyn n Islam. Ata nuk jan turq dhe nuk ka pse t bhen turq sepse Zoti nuk ua krkon atyre kt gj. Kur bota t bhet e gjitha Islam, nuk do ket m turq, shqiptar, grek, arab, serb, italian, rus, gjerman apo rumun. Bota do t ket vetm nj popull: Popullin mysliman, t cilin Muhamedi e drejton n rrugn e Zotit. Kur krijoi Ademin dhe Havan, perndia kishte vendosur q t gjith njerzit t ishin pjes e nj populli. Por njerzit filluan t mkatonin dhe t mos e nderonin m perndin e tyre dhe prandaj ajo vendosi ti ndshkoj dhe ti ndaj n qindra fise, gjuh dhe fe t ndryshme pr t kuptuar se kush prej tyre do ta nderonte m shum. Bashkimi i njerzve n nj popull dhe n nj gjuh dhe fe t vetme sht qllimi i fundit. Shum njerz jan prpjekur ta arrijn, por nuk ia kan dal dot sepse po nuk bashkove fet nuk bashkon dot popujt. M afr nga t gjith sht Muhamedi dhe Islami, t cilt ne i prkasim. Prandaj, duke u br me turqit ne jemi br me Muhamedin, i cili i msoi turqit t ngrinin shtetin e tyre mbi Kuran. Duke u br me turqit, ne jemi m afr Islamit dhe do ta prfitojm prpara popujve t tjer lumturin dhe drejtsin q ai prcjell. Duke u br me turqit ne jemi m t fort, m t pasur, m t drejt, m t sigurt, m t ditur, m t zgjuar dhe nuk jemi vetm. Kshtu e kemi m t leht t zbojm t lign, t largojm t keqen, t marrim toka, t fitojm beteja dhe t drejtojm qytetet tona. Voskopoja sht nj ishull i krishter nga i cili duan t na zbojn. Do ta kishin br pa asnj mshir duke i vrar burrat mysliman, duke i prdhunuar grat e tyre, duke i ln fmijt pa prindr. Nuk e kan br akoma dhe a e dini pse? Mos mendoni se jan t mshirshm. I krishteri nuk ka mshir dhe ju nuk duhet tia njihni pr nder mbijetesn tuaj, mshirs kristiane. Nuk ju kan dhunuar nga frika dhe jo nga mshira. Ata e din se turqit dhe perandoria e tyre ju mbron. Ata e din se, n rast se ju shfarosin vetm se jeni mysliman, turqit do vijn dhe do hakmerren pr ju duke i shfarosur ata. Ata nuk e durojn dot ern tuaj n ishullin e tyre, por i mbyllin hundt nga frika, nuk i durojn dot faljet n xhamit tona dhe i mbyllin vesht nga e vrteta, nuk i durojn dot peret e grave tona dhe i mbyllin syt nga virtyti. Por n Islam nuk ka ishuj. Islami sht nj det i gjer dhe i qet n t cilin nuk mbytet ai q hyn, por ai q del jasht. Voskopoja nuk mund t jet nj ishull n detin ton. N qoft se del jasht do t kesh fatin e t mbyturit, por ne duhet ta shptojm dhe prandaj jemi ktu. Islam do t thot paqe, por paqja mbrohet duke luftuar. Nuk do kishte Islam nse Muhamedi nuk do luftonte t gjith ata q luftuan Islamin. Nuk do kishte paqe nse myslimant nuk do t kishin sulmuar ata q nuk e pranuan Islamin. Kur u b mysliman, Muhamedin e dbuan nga Meka q ishte qyteti i tij i lindjes. Ai shkoi n Medin dhe atje ngriti xhamin e par, atje u martua me Aishen, gruan e tij t dashur, atje i ktheu arabt n Islam, atje mundi ifut e mallkuar q donin ta vrisnin, atje u nis dhe fitoi luftrat me fiset kundrshtare t Meks, atje dhe vdiq. Voskopoja sht si Medina. Nj qytet ku u grumbulluan muhaxhirt e dbuar nga t gjitha tokat arabe dhe ku t bashkuar ata i zbuan ifutt dhe e kthyen qytetin n tempullin e par t Islamit. Por myslimant e par u prndoqn, u mbytn, u gjakosn, u talln dhe u nderuan, e megjithat ata nuk u dorzuan. Mendoni si myslimant e par dhe do t shptoni nga dbimet, nga burgjet, nga talljet dhe do keni Medinn tuaj. N Medin, ashtu si n Voskopoj, ifutt kishin tregtin, kishin tokat, kishin pasurin, kishin poezin, kishin pazarin, kishin devet, kishin bagtit, kishin hurmat, kishin armt, kishin tempujt e tyre, ndrsa muhaxhirt mysliman nuk kishin asgj, prve Islamit. Duke luftuar ata i morn t gjitha.

Do tju tregoj pr historin e nj poeti ifut q e urrente Muhamedin. Ai quhej Kab dhe ishte nj nga prijsit kryesor t Medins. Babai i tij ishte arab, ndrsa nna ifute. Kabi ishte shum i pasur, i zgjuar i bukur dhe shum i njohur. Kur Muhamedi erdhi n Medin, ifutt e kuptuan se ai do ta shkatrronte besimin e tyre. Ndrkoh, shum arab n Medin e besuan Muhamedin dhe u bn mysliman. Me kta burra, Muhamedi filloi t rrmbente karvant q shkonin n Mek dhe fuqia e tij u rrit. Muhamedi i krkoi ifutve t bheshin mysliman ose prndryshe t largoheshin nga Medina. Disa her ifutt u prpoqn ta vrisnin Muhamedin, por gjithmon ai shptoi, i lajmruar nga Zoti. Duke par se ishin t pafuqishm, ifutt filluan t ngacmojn myslimant dhe sa her q Muhamedi dilte n rrug ata e shanin dhe e prqeshnin, t nxitur nga Kabi. Kabi u thoshte njerzve se Muhamedi ishte nj mashtrues, se feja e tij ishte e rreme, se grat myslimane ishin t papastra, se myslimant ishin analfabet, se ata duhej t shporreshin nga Medina. Duke u tallur me Muhamedin, Kabi u b i famshm dhe armiqt e fisit t tij, t cilt e urrenin Muhamedin, e thirrn at n Mek. Kabi i hipi nj deveje t re, t zbukuruar me copa me ngjyra dhe byzylyk t argjendta t futur n hund. Vet ishte veshur me nj kmish t bardh dhe kur hyri n Mek me kokn lart, si nj profet i lumtur, paria e priti me nderime t mdha. I bn shum dhurata dhe kudo ku ai ecte, grat i hidhnin lule dhe burat shtronin qilima t thurur. Ato dit n Mek u b fest dhe t gjith mendonin se Kabi do ti ndihmonte pr t shptuar nga myslimant q u vidhnin karvant dhe q i kishin ndar fiset e qytetit. Poeti i bukur i mblidhte t rinjt e Meks n shesh dhe n dark me nj got ver n dor kndonte poezi t gjata kundr myslimanve, duke i poshtruar ata. Njerzia mblidheshin si miza prreth tij dhe e pyesnin: Kush sht m e vrtet feja jon, apo ajo e Muhamedit? Kabi vinte dorn e tij t bardh mbi rrn e nxeht dhe duke par mbi kokat e njerzve prgjigjej: Nse feja e Muhamedit sht e vrtet ather m mir t jetosh nn tok se mbi tok. Turma ulrinte nga gzimi. N kt koh, n Mek, urrejtja pr Muhamedin ishte shum e madhe sepse ai u kishte rrmbyer atyre disa karvan me plaka dhe pasuri, u kishte marr devet dhe shum burra i kishte vrar dhe grat e djemt i mbante rob n Medin. Kabi, q e dinte sesa vuanin mekasit pr fyerjen dhe vrasjet q kishin psuar nga Muhamedi, i nxiste ata q t merrnin hak pr t vdekurit duke recituar kto vargje q u msuan edhe nga fmijt e vegjl: ai q prhapi lajmin jetoi i poshtruar, i verbr dhe shurdh. Grat e Meks trboheshin nga fjalt e poetit dhe betoheshin se do ti hanin mlit e myslimanve q kishin vrar djemt dhe burrat e tyre. Kur Kabi u kthye n Medin ai i mblodhi fiset ifute dhe u tha se kishte biseduar me tregtart e pasur dhe t fuqishm t Meks, t cilt do t vinin pr t vrar Muhamedin dhe pr ti dbuar myslimant. Muhamedi, i hidhruar nga shpifjet dhe poshtrimet e Kabit, nj dit thirri shokt e tij dhe u tha: Poeti ka shqetsuar Allahun. Kush nga ju do ta qroj at? Njri nga shokt e Muhamedit u ngrit dhe e pyeti: Muhamed ti do q un ta vras Kabin? Po, i tha Muhamedi. Ather tre burra u ngarkuan pr vrasjen e Kabit. Njri prej tyre i shkoi Kabit n shtpi duke e shar, kinse, Muhamedi si prars t arabve dhe si nj njeri q e merrte pr vete gjith mallin q u rrmbehej karvanve. Jemi t uritur, tha burri dhe i krkoi Kabit ti jepte pak grur hua. Do ta jap, i tha Kabi, por duhet t m japsh nj peng. far do, e pyeti shoku i Muhamedit. M jep peng gruan tnde, tha Kabi. Shoku i Muhamedit u skuq dhe iu prgjigj: Nuk mund ta jap gruan sepse ti je shum i bukur dhe ajo do t flinte me ty e un do t turprohesha. Poeti pranoi dhe m n fund ata ran dakord q t linin armt peng. Shoku i Muhamedit mori grurin, la armt n shtpin e Kabit dhe iku. Pasi kishte fituar besimin e poetit, nj nat ai shkoi n shtpin e tij dhe e thirri. Kabi u zgjua, por gruaja i tha t mos dilte. Ky pikon gjak, tha gruaja e friksuar duke e

shtrnguar poetin n kraht e saj t zhveshur. Por Kabi i tha se burri q po e krkonte ishte miku i tij q ai i kishte dhn buk pr t ushqyer fmijt. I kam dhn buk dhe nuk mund t m vras, tha poeti. Shoku i Muhamedit kishte ardhur bashk me dy t tjer, t cilve u tha se kur ai ta kapte Kabin nga flokt kjo do ishte shenja se ata duhej t afroheshin pr ta vrar. Burrat e tjer u fshehn kur Kabi doli nga shtpia. Ecim dhe bisedojm pak, i tha shoku i Muhamedit dhe poeti pranoi. Hna ndrionte prgjysm dhe nj re e zez ia fshihte fytyrn shokut t Muhamedit. Pjesa e ndritshme e hns shklqente mbi kokn e bukur t poetit. Dukesh si nj deve e etur, i tha Kabi, far ke? Shoku i Muhamedit u prpoq t qeshte, iu afrua Kabit dhe i tha: Sa er t mir q mban, nuk kam ndier kurr nj parfum t till si ky q ke lyer kokn. Kabi qeshi dhe i tregoi se gruaja e tij i prgatiste vet parfumet me barra dhe me myshqe t ndryshme. A ti marr pak er flokve t tu, e pyeti shoku i Muhamedit dhe poeti pranoi. Burri i mori er koks q shklqente si nj diell pastaj e kapi fort nga flokt dhe thirri shokt e tij t fshehur n errsir. Kta u turrn me vrap dhe e thern poetin me thikat e tyre. Ia pren kokn dhe shkuan n shtpin e Muhamedit. Ky po i priste dhe kur shokt ia hodhn kokn te kmbt, Muhamedi u habit nga bukuria e saj dhe dhoma u mbush me ern e parfumit. Muhamedi mbeti nj cop her duke par kokn dhe pastaj duke i bekuar shokt e tij tha: Kjo goj nuk e meritonte nj kok kaq t bukur. Historia e Kabit tregon se far e pret at q tallet me profetin, se si shkurtohet gjuha e atij q bn vjersha t turpshme dhe se si pritet dora e atij q vizaton ndyrsira npr muret e qytetit, si ndodhi n Voskopoj. Por ndshkimi sht i domosdoshm pr ti zbutur shpirtrat e ligj dhe kshtu ndodhi n Medin. Pas vrasjes s Kabit ifutt u friksuan dhe nisn t ikin nga Medina q u b prfundimisht qyteti i myslimanve. Poett e tjer e mbylln gojn dhe vargjet e kuranit ishin t vetmet q recitoheshin n qytet. Myslimant morn shtpit, tregun, dhe disa ifut u bn mysliman. Muhamedi vazhdoi sulmet e tij mbi t pafet e Meks dhe pas disa kohsh asnj karvan nuk futej dot n qytet pa lejen e tij derisa mekasit e dobsuan e lejuan t kthehej n qytetin ku kishte lindur dhe ai bri haxhin n vendin e shenjt, n Qaben e ngritur nga Ibrahimi dhe Ismaili. Sakrifica, burrria dhe durimi i Muhamedit dhe muhaxhirve q u bashkuan n Medin kishte triumfuar. Ata fituan sepse u bashkuan n Islam. Un kam ardhur sot n Medinn tuaj pr tju thn se sakrifica, lufta dhe gjaku i myslimanve t par sht drita q ndrion rrugn tuaj. N qoft se dorzoheni, keni humbur. N qoft se luftoni, keni fituar mbi poshtrimin, mbi dhunimin, mbi tregtin, mbi alfabetin dhe mbi poezin e t krishterve n Voskopoj. Voskopoja ka vetm nj fat: t bhet Medin. Voskopoja ka vetm nj poezi: Kuranin. Voskopoja ka vetm nj prijs: Muhamedin. Voskopoja ka vetm nj fe: Islamin. Myslimant kan vetm nj zgjedhje: t luftojn. T pafet kan vetm nj rrug: t ikin. Ju keni vetm nj qytet: Voskopojn. Kur hoxha mbaroi, ngriti tespihet lart dhe e kputi me forc perin e bardh q i bashkonte gurt, t cilt u derdhn npr dhom dhe humbn nn kmbt e zbathura t burrave. Koha e numrit trembdhjet ka mbaruar, tha hoxha dhe burrat u ngritn n kmb sikur t kishin marr nj urdhr. N mes t nats Voskopoja u zgjua nga krismat e armve. Flakt u ngritn nga lagjja e t huajve dhe pastaj u shprndan npr gjith qytetin. Shokt e Isakut q dilnin t prgjumur nga shtpit vriteshin dhe kufomat e tyre q mbetn pr disa dit mbi kalldrme, askush nuk i mori pr ti varrosur. Depot e tregtarve u grabitn dhe malli u shprnda me mushka, n shtpit e lagjes s t huajve. Pes taverna u dogjn dhe vera q u gjet atje u derdh n rrug. Fuit u zbrazn dhe u

shpuan. Kryqi i madh i Katedrales s Shn Mris u thye dhe shalli i kuq i Marin Kurils u shtri n mes t rrugs, si nj kafsh q i kan prer gjymtyrt. Grigor Jeremonakut iu krkua t shtypte dhjet masa t reja, mes t cilave heqjen e alfabetit grek nga shkollat, shurdhimin e kambanave t kishave, ndalimin e vizatimeve me fytyr njerzish, anulimin e zgjedhjeve, shkarkimin e Kshillit t qytetit, veshjen e pereve pr t gjitha grat, ndalimin e tregtis s armve, etj. Grigori kundrshtoi dhe pasi e varn nga kmbt e rrahn pr tri dit rresht n oborrin e Katedrales. Kur e lan t lir, peshonte m pak se nj thes letr. Bashk me t u rrahn dhe disa priftrinj t tjer. Fmijve iu ndalua t dilnin me shall t kuq n rrug, ndrsa grave nuk u lejohej t dilnin t pambuluar. Poeti u gjet i vrar n krevatin e tij. U tha se n fillim, duke u ngatrruar me balluket e tij dhe me ern e parfumit t fort q kishte hedhur n trup, myslimant e kishin marr pr nj grua dhe kishin dashur ta zhvishnin. Kur kishin par q ishte burr, e kishin rrahur. Njri prej tyre e njohu dhe tha se ai ishte poet dhe ather e kishin therur. Po at dit, nj grup burrash t armatosur me Sali Benishin n krye shkuan n shtpin e Isakut, shqyen dern dhe u futn brenda. Isakun e gjetn n kmb me nj kmish t bardh dhe me pelerinn e Marin Kurils t hedhur mbi supe. Ishte i paarmatosur dhe kur e pan q i priste n kmb, burat u shtangn. T thash q do takoheshim prap, i foli Isaku Sali Benishit. Burrat e armatosur lvizn dhe armt e tyre krakllitn, por Sali Benishi i bri shenj dhe ata u sprapsn. Kam ln nj vend bosh n burg pr ty, tha Sali Benishi duke mos e par Isakun n sy. Akuzohesh pr vrasjen e 14 myslimanve natn q vdiq Marin Kurila si dhe pr trazirat, vjedhjet, vizatimet, dbimet e fmijve mysliman nga shkolla dhe fyerje t profetit Muhamed. Isaku u drejtua dhe i tha: far kam thn pr Muhamedin? Ke thn se ai jeton n hn, u prgjigj Sali Benishi. Nuk e mbaj mend, po pse ku jeton Muhamedi, vazhdoi Isaku duke trhequr pelerinn pas trupit sikur t mbrohej nga nj e ftoht. Sali Benishi u vrenjt dhe duke i br shenj shokve u prgjigj: Kto dit ai ka ardhur n Voskopoj. Burrat e morn Isakun, i lidhn duart dhe e nxorn n rrug. Kur ai ecte, me nj shpur t armatosur q e rrethonte nga t gjitha ant, njerzit doln n dritare dhe e pan Isakun e gjat dhe t fort sesi mbante kokn lart, ndrsa pelerina e bardh zgjatej pas tij si nj vij qumshti. Syt jeshil binin si lule mbi kalldrmin e ndotur. Isakun e mbylln n burg bashk me shum nga shokt e tij si dhe disa priftrinj. Hoxha qndroi edhe disa dit n Voskopoj dhe pastaj u largua pr n Kor. Pr gati dy muaj shumica e tregtarve t qytetit ngarkuan karvant me plaka dhe para dhe ikn. Duke mbyllur dyert e shtpive grat qanin dhe fmijt mbanin posht bluzave shalle t kuq, q t mos u dukeshin. Pleqt, q nuk lviznin dot, u lan n shtpi t vetm, por shum shpejt ata u dbuan nga familje myslimane q ua zaptuan shtpit dhe i lan t uritur n rrug ku shum prej tyre vdiqn. Shkollat u mbylln dhe msuesit ikn n Kor pr t gjetur pun. Nj nat, n lagjen e kazanxhinjve ra nj zjarr i madh q dogji dhjet shtpi njhersh. Shumica e shtpive ishin t boshatisura dhe askush nuk u kujdes t shuante zjarrin. Shokt e Sali Benishit, q erdhn pr t kontrolluar vendin, nuk mundn ta shuajn zjarrin q vazhdoi tri dit duke e mbushur qytetin me nj er t rnd. Pas disa ditsh, nj zjarr edhe m i madh u ngrit n lagjen e armtarve. Shtpit digjeshin nj nga nj dhe trart e mdhenj qindravjear binin duke rnkuar. Ky zjarr zgjati disa dit dhe nj er q fryu nga jugu nisi ta shtynte n drejtim t lagjeve t tjera. Dikush i tha Sali Benishit se t krishtert q iknin, u vinin zjarrin shtpive t tyre q ato t mos pushtoheshin nga myslimant. Zjarret vazhduan pr muaj me radh dhe nj dit lagjja e myslimanve mbeti e rrethuar nga t katr ant me shtpi q digjeshin. Kafsht u prclluan dhe nj turr me dru u dogj. Burrat doln

duke i shuar zjarret me uj dhe me velenxa t mdha q ua hidhnin flakve sipr pr tu marr frymn. Kur zjarret u shuan, Sali Benishi doli pr t par qytetin. Voskopoja dukej si nj qytet pas lufte. Shtpi t djegura, kryqe t rrzuar, kafsh t ngordhura, ezma t thyera, kalldrme t qelbur, mallra t hedhura stiv n rrug, kuaj dhe mushka q ishin egrsuar nga uria, minj dhe miza t uritura q u hakrreheshin njerzve. Kur u afruan te burgu, dera ishte e hapur. Brenda ishte nj prift i vdekur dhe nj burr i smur q po jepte shpirt. Sali Benishi e kapi burrin nga flokt dhe e pyeti pr t burgosurit e tjer, por ai nuk fliste dot. Sali Benishi doli jasht dhe pa fushat q rrethonin Voskopojn. Dielli i pasdites ishte i dobt dhe tymrat q ngriheshin nga lagja e tij dukeshin si re t ulta. Isak Komneni u arratis, i tha Sali Benishi shokve. Na rrethuan me zjarr dhe e shprthyen burgun kur ne po shuanim flakt. T krishtert ikn si parashikoi hoxha dhe ne na mbeti Medina. E djegur, por e jona, shtoi Sali Benishi dhe mbylli dern e burgut mbi t ciln ishte varur nj shall i kuq. Isak Komneni me disa shok t tij iku i fundit nga Voskopoja. Tymi i mbuloi hijet e tyre si nj mantel. Ne ishim larguar disa dit prpara tij kur filluan zjarret e mdha. Isaku sht djali i Mihalit, tha Metod Antrakidi q mori nj got uj dhe lagu buzt e thara. 24 Syzet e Metod Antrakidit ishin mbushur me nj avull t trash q ushqehej nga nj zjarr q sapo ishte shuar n gojn e tij. Metodi afroi nj cep t mbuless s rrudhosur t tavolins dhe i fshiu xhamat me t. Mihal Komnenit i ishte varur koka e madhe mbi kmish, si nj kamban e shurdht. N nj an t kmishs, Sara shqoi dy pisqolla t vogla q rrethonin nj K, t drejt. U zgjat t pyeste pr dika, por Mihali ngriti kokn dhe asaj i mbeti pyetja n buz. Pisqollat jan simboli i lagjes s armtarve, ndrsa K-ja, sht e Komnenve, tha Mihal Komneni. Ana Komnena flinte si nj pupl n kraht e Ibrahimit, ndrsa Aliu dhe Paridi kishin dal disa her jasht duke luftuar me shpata dhe pa e dgjuar Metod Antrakidin gjat gjith kohs. Muhamedi nuk kishte lvizur nga vendi dhe her pas here rregullonte allmn q i binte mbi sy. Pjatat mbi tryezn e madhe ishin boshatisur, ndrsa prpara Ibrahimit shtrihej nj njoll e kuqe ver q e kishte derdhur Ana, duke luajtur n gjum. Paridi me flokt e ngrira hyri n dhom, i ndjekur nga shpata e Aliut dhe kur i pa t gjith t heshtur i tha Metod Antrakidit: Kush e vrau Marin Kuriln? Po ta dija do tia kisha treguar Isakut, u prgjigj Metodi. Dhe Isaku do ta kishte vrar, pyeti Paridi. Isak Komneni nuk dinte t vriste dhe prandaj Voskopoja u shkatrrua, tha Mihali. Po pse nuk dinte t vriste Isaku, tha Aliu duke ngritur shpatn n form kryqi mbi tavolin. Nuk ia kishte msuar njeri, tha Hana e menduar. As gjyshi dhe as babai i tij nuk dinin t vrisnin. Mihal Komneni ktheu kokn nga Hana dhe e pa si nj njeri q e takon pas shum kohsh. Edhe babai nuk na ka msuar t vrasim njerz, por vetm lepuj, tha Paridi dhe u ul n vendin e tij. Ti je frikacak dhe nuk vret dot as lepuj dhe as njerz, tha Aliu me z krcnues. Po ti, a mund t vrassh nj njeri, i tha Metod Antrakidi, Aliut dhe pa nga Ibrahimi q rrinte i heshtur. Un mund t vras m kollaj nj njeri se nj lepur, tha Aliu dhe t gjith kthyen kokn nga ai. Aliu e kuptoi q duhet t thoshte dika m shum dhe vazhdoi: Nuk i vras dot gjrat q ha. Nuk do kesh nevoj t vrassh njerz sepse n fshatin ton nuk ka shkolla dhe askush nuk vizaton npr mure, tha Muhamedi. Po nse iki nga fshati, mund t vras njerz, pyeti Aliu. Po ike nga fshati mund t t vrasin ty, u prgjigj Muhamedi duke par me bisht t syrit nga Ibrahimi.

Mihal Komneni kishte mbushur gotn e vers q mbante prpara, ndrsa Metod Antrakidi u zgjat mbi tavolin dhe tha: Muhamedi ka t drejt. Voskopoja provoi se dija nuk mjafton pr t shmangur shkatrrimin. Qyteti m i kulturuar, ku kan jetuar shqiptart, u dogj. Librat, kishat, priftrinjt, shtypshkronja, vizatimet, poett, prkthyesit, gjeograft, filozoft arkeologt dhe studentt nuk e shptuan dot qytetin e tyre dhe un pyes veten: Prse na duhej gjith ajo dituri kur nuk arritm dot t shuajm nj zjarr q e ndezm vet? Si ka mundsi q shfletuam librat e gjith bots dhe nuk gjetm dot faqen e duhur, at faqe e cila do na msonte se si nuk shkatrrohet nj qytet? Mos duhej t kishim studiuar Cezarin n vend t Platonit apo Aleksandrin n vend t Aristotelit pr t msuar se mirsia nuk mjafton pr t ndrtuar paqen dhe paqja nuk sht e prjetshme nse nuk e mbron me luft? Ne ndrtuam nj qytet pr platon dhe aristotel, por jo pr cezar dhe aleksandr, por un nuk jam i sigurt nse ata mund t lindnin n Voskopoj. Qiparisi nuk mbin n shkrettir dhe deveja nuk ecn dot n akull. Isaku thoshte se ishullart e zgjedhin luftn t fundit, por ai vet e la ishullin pa luftuar dhe tani kushedi ku noton. Mihali thot se nse Isaku do dinte t vriste, Voskopoja do kishte shptuar. As kjo nuk m bind. Ka raste q mendoj se Voskopoja ishte nj qytet i ngritur n vendin e gabuar. Po t kishte qen mijra kilometra larg prej aty ku ishte, ndoshta do kishte shptuar si ka shptuar Vjena, Venediku apo Athina. Voskopoja ishte nj qytet ir rethuar nga barbaria dhe injoranca dhe udia nuk ishte q nj dit u prish, por udia sht se si u ndrtua, si nj lule q mbin midis gurve. Un besoj se Voskopoja ishte nj gj e parakohshme pr shqiptart. Ajo u fshi ashtu si fshihet do ndrr e pakuptueshme n trurin e njeriut, i cili ngrihet n mngjes dhe e vazhdon jetn aty ku e ka ln nj nat m par. Punon tokn dhe gruan, ushqen kafshn dhe fmijt dhe fle prap pr t par nj ndrr q t nesrmen e harron. Prandaj ju do jetoni n paqe pr sa koh q nuk keni as libra dhe as vizatime, si thot Muhamedi. Libri ia shton oreksin njeriut dhe e l m t uritur. Sa m shum lexoj, aq m pak di. Metod Antrakidi u mbshtet n karrige dhe syzet filluan ti vishen prap me avull. Je shum plak pr t qen pesimist, tha Mihal Komneni. Nuk do kesh koh ti provosh vetes ato q mendon. far sht pesimisti, pyeti Paridi. Pesimisti sht nj njeri q beson se bota nuk ndryshon por rri n vend, tha Mihali. Ather Muhamedi qenka pesimist, tha Aliu. Po pse sht Muhamedi pesimist, pyeti Hana dhe ia nguli syt jeshil Muhamedit q rrinte pa lvizur me frikn se allma mund ti binte mbi tavolin. Muhamedi ka nj lodr prej druri n formn e bots dhe aty dielli nuk lind, lumenjt nuk rrjedhin, nuk bie dbor dhe njerzit nuk ecin. N botn e Muhamedit nuk ndodh asgj dhe atij kjo i plqen, u prgjigj Aliu. Botn e Muhamedit e kam par un, foli Jani duke u drejtuar. Jani sht perndia, kurse un jam profeti, tha Muhamedi. Ku ndryshon perndia me profetin, tha Paridi. Perndia e krijon botn dhe njerzit, ndrsa profeti i thot njerzve se far duhet t bjn dhe n cilin vend t bots. Po t ishe ti profet n Voskopoj far do tu kishe thn Marin Kurils, Isakut dhe Sali Benishit, e pyeti Mihal Komneni. Un do tu kisha thn atyre t bnin tamam ato q bn, foli Muhamedi qetsisht. Ti do lije Marin Kuriln t vritej dhe Sali Benishin t martohej tri her, pyeti Hana. Po, tha Muhamedi. Do ta lija Marin Kuriln t vritej sepse nse ai nuk do vritej t krishtert dhe myslimant nuk do kishin asnj mundsi pr t br paqe dhe Voskopoja do t digjej shum m shpejt nga u dogj. Vrasja e Marin Kurils ishte nj paralajmrim i perndis, e cila donte q Voskopoja t ndahej mes t krishterve dhe myslimanve, por kur kjo gj nuk u arrit ather Sali Benishit iu dha urdhr ti dbonte t krishtert. Po ti mendon se perndia ka mbajtur ann e myslimanve n Voskopoj, pyeti Jani. Perndia sht gjithmon me m t dobtit, tha Muhamedi. Nuk m the pse do ta lije Sali Benishin t martohej tri her, u hodh Hana.

Sali Benishi u martua nj her me nj grua q mund t ishte nna e tij, pastaj me nj vajz q mund t ishte fmija e tij dhe pastaj me nj t krishter q mund t ishte armikja e tij, sepse perndia thot se t martohesh, sht nj detyr t ciln njeriu duhet ta kryej me do kusht, pavarsisht nga mosha, bukuria apo feja. Sali Benishi e kreu kt detyr dhe prandaj perndia i fali atij Voskopojn. Ai u martua me nj plak t pasur, me nj fmij t bukur dhe me nj t krishter t tradhtuar nga Zoti i vet, u prgjigj Muhamedi. Sara pa n drejtim t Ibrahimit, i cili e ndiqte bisedn me kureshtje duke djersir nn peshn e Ans q flinte e pashqetsuar, q kur pjatat ishin zbrazur dhe lugt nuk prplaseshin m. Vetm gota e mbushur e Mihal Komnenit i kishte rezistuar ngopjes duke mos qndruar pr asnj ast e pambushur. Po t isha un profet, do ti kisha thn Isakut t mos e linte hoxhn t hynte n Voskopoj sepse ai e msoi Sali Benishin si ta digjte qytetin, tha Aliu. far do bje, do ta vrisje apo do ta burgosje hoxhn, e pyeti Jani. Do ta mbyllja n kish q t mendej, u prgjigj Aliu. Ndrsa un, po t isha profet, do kisha br nj gj tjetr, foli Paridi. T gjith heshtn dhe ai tha: Un do ti kisha thn dy djemve q putheshin me Aishen n livadhin e myshqeve q ta rrmbenin dhe ta onin n Kor. Po pse duhej ta rrmbenin Aishen e vogl, tha Hana duke par nga Sara me keqardhje. N qoft se do t ishte rrmbyer Aishja, Sali Benishi do ikte nga Voskopoja duke krkuar dhe ndoshta nuk do t kthehej m aty pr ta djegur qytetin, tha Paridi dhe ngriti flokt e ngrira lart me krenarin e njeriut q ka gjetur prgjigjen e t gjitha pyetjeve. Po sikur ta kishte gjetur dhe t kthehej prap n Voskopoj, i tha Aliu. N asnj rast nuk do t kthehej m Sali Benishi n Voskopoj, foli Paridi duke ngritur zrin. Edhe sikur ta gjente, edhe sikur t mos e gjente Aishen, ai nuk do kthehej, se do ti vinte turp q dy djem t vegjl i kishin marr gruan. Ather Sali Benishi do shkonte dhe do digjte Korn, tha Mihal Komneni. Po t digjte Korn, Voskopoja do kishte shptuar, si shptoi Sparta dhe u dogj Troja, sepse grat gjithmon djegin pasurit e burrave dhe jo t baballarve. Helena ishte nga Sparta, por ky qytet nuk u dogj dhe asnjeri nuk u vra. Po ta kishin lexuar profett historin e Trojs do ti gjenin aty zgjidhjet pr gjrat q nuk i dinin, por me sa duket ata kan menduar se ajo sht nj prrall q nuk prsritet. Profett nuk i zgjidhin grindjet e bots duke u nisur nga prrallat sepse prrallat kan gjithmon nj fund t lumtur dhe aty askush nuk vdes, tha Muhamedi. Nse Voskopoja do ishte nj prrall Mihali dhe Metodi mund t ktheheshin prap atje dhe Marin Kurila me Sali Benishin do ti prisnin duke ngrn patllxhant me mish q gatuante Aishja. Nuk do ishte keq, tha Metodi, edhe mua m plqejn patllxhant me mish dhe mund t kisha shkuar n shtpin e Sali Benishit. Do vija edhe un, tha Paridi, por, kur ju t hanit patllxhan, un do rrija me Aishen dhe do msoja si puthet nj grua. Hana filloi t qeshte dhe duke i par Mihal Komnenin, rregulloi jakn e fustanit t ngusht dhe i tha Paridit: Pse duhet t shkosh deri n Voskopoj, mund ta msosh ktu si puthet nj grua. Paridi donte t prgjigjej, por Aliu, q lshoi shpatn mbi tavolin, e ndrpreu dhe tha: Aishja u puth me dy djem njhersh, kshtu q do vija edhe un me ty n Voskopoj. Mir, i tha Paridi, hajde, por po ia mbajte Aishes dorn posht fustanit nuk t marr. Mihal Komneni e ktheu edhe nj her gotn e vers dhe u kthye nga Muhamedi. Profet, a m thua dot ku sht Isak Komneni? Muhamedi picrroi syt ngjyr blu, priti derisa n tavolin u vendos qetsia dhe tha: Isaku sht n nj ishull ku njerzit din t notojn para se t lindin, si tha ai vet dhe ku duhet ta harrosh notin q t mos kthehesh m mbrapsht, si tha poeti. Ku sht ky ishull, pyeti Mihal Komneni. Me siguri n kujtimet e familjes tuaj, u prgjigj Muhamedi. Mihal Komneni nuk foli m, por u mbshtet n karrige dhe pa Sarn drejt e n sy

sikur po i krkonte ndihm. Sara uli kokn dhe filloi t mblidhte pjatat mbi tavolin, si pr ti thn t gjithve se dreka kishte mbaruar. Pas saj u ngrit edhe Hana q mblodhi lugt, gotat, thikat dhe pecetat e shprndara, ndrsa ushqimet q kishin tepruar i bashkoi n nj pjatanc t madhe. Jani u ngrit n kmb dhe pas tij edhe Paridi. Muhamedi rrinte ende ulur duke pritur t ngrihej Ibrahimi, kurse Aliu futi shpatn n brez dhe kaloi n ann tjetr t tryezs. Metod Antrakidi dukej i lodhur dhe syt i kishte gjysm t mbyllur, por u prmend kur Aliu iu afrua dhe i tha: Si e gjetn djemt me shall t kuq sa gur kishte tespihja e hoxhs? Duke mbledhur shumn e numrave q ka do germ n alfabet, u prgjigj Metod Antrakidi. Fytyra e Aliut ishte e hutuar, por ai nuk e dha veten dhe pyeti prap: Po nse nuk di t lexosh numron dot? Mund t numrosh pa ditur germat dhe mund t lexosh pa ditur numrat, por mir sht ti dish t dyja se perndia i ka vn do gjje nj emr dhe nuk ka br asgj q t mos prsrite. do dru, do gur, do kafsh, do zog, do peshk, do send, do dit, do vit, do njeri, do mal, do det, do lum, do re dhe do gj ka nj emr q duhet shkruar dhe duhet lexuar q t dallohet nga nj gj tjetr. Por asgj nga kto q thash nuk sht e vetme n kt bot dhe prandaj nuk ka vetm nj gur, nuk ka vetm nj dit, nuk ka vetm nj njeri apo vetm nj peshk dhe t gjitha kto duhen numruar q njerzit t din se jan dhe sa pasuri kan. Mihal Komneni, q e ndiqte bisedn duke buzqeshur, i tha Metod Antrakidit: Pse nuk i mson ktyre djemve t shkruajn dhe t numrojn, Metod? Gjimnazi i Janins nuk ka m nevoj pr ty, ndrsa shtpia ime mund t bhet shkoll djemsh n mngjes dhe hotel pleqsh n mbrmje. Metod Antrakidit iu veshn prap syzet me avull, ndrsa hidhsia n ngjyr piperi iu largua ngadal nga fytyra, si nj re. N pesdhjet vjet ai u kishte msuar qindra fmijve se si t kuptonin botn, e cila, si thoshte ai, ishte e mbyllur me nj der q mund t hapej njkohsisht vetm nga dy elsa: nga nj numr dhe nga nj germ. Po ti zotrosh kto dy elsa hap dern dhe hyn n nj tunel t pafund, ose m sakt, n fund t t cilit sht vetm perndia. Mijra njerz e kan hapur at tunel, por askush nuk ka shkuar deri n fund sepse perndia nuk i dha askujt nj jet aq t gjat, i thoshte ai nxnsve q e pyesnin se si shkohet n fund t bots. Si thua Metod, e prmendi Mihal Komneni duke e shkputur nga tuneli i ditve t shkuara. Metod Antrakidi ngriti supet dhe pa nga Ibrahimi, i cili dukej i knaqur. Do t t isha mirnjohs nse do tu msoje djemve t mi ato q di, tha Ibrahimi dhe u ngrit n kmb me Ann n kraht e tij. Kur fillon shkolla, pyeti Muhamedi duke par Janin nga duart si pr ti kujtuar se toks katrore i ishte shtuar nj kuti. Nesr, tha Sara. Po ne nuk kemi shall t kuq si nxnsit n Voskopoj, tha Paridi. Un nuk mbaj shall se m merr frymn, tha Muhamedi. Hana iu afrua Mihal Komnenit, e puthi n faqe dhe doli n oborr. Pas Hans u largua Ibrahimi dhe djemt u vun n rresht pas tij. Sara mbeti e fundit dhe pasi doln t gjith iu drejtua Mihal Komnenit: Ku sht Isaku, Mihal? Mihal Komnenit i lvizi mjekra e bardh kur u ngrit n kmb. Nga larg dukej si nj pem q kishte mbir mbi tavolin pasi ishte ushqyer pr nj koh t gjat me mish. Prgjigjen e ksaj pyetje e pres nga ty, prandaj kam ardhur, tha ai. Un nuk e di ku sht Isaku, tha Sara q ndjeu nj prvlim n faqe. Fluturo q ta gjesh dallndyshja ime. Kraht e tu jan zgjatur dhe mund ta kalojn detin pr t arritur n ishull, tha Mihali dhe kmisha iu fry n ann e zemrs, aty ku kryqzoheshin dy pisqollat. Metod Antrakidi, q i shikonte t dy, do ti thoshte m von Mihalit se Komnent i drejtohen njri-tjetrit si personazhe librash bizantin, t cilt e zbukurojn dashurin e tyre me metafora zogjsh. N ishull shkohet me not, por babai nuk ma msoi, tha Sara e bindur se duke kundrshtuar mund ti frenonte lott q i ishin mbledhur n gryk. Notin do ta msosh n ishull, foli Mihal Komneni dhe e puthi Sarn me dor, sikur po prshndeste nj zog q nuk mund ta prqafosh. Sara hapi kraht dhe doli n ajr t pastr. Mbrmja ia ftohu mollzat e nxehta q u njomn si nj lkur q mbshtetet n re.

Ibrahimi dhe djemt ecnin prpara dhe Sars iu dukn si nj ushtri e lodhur q kthehej nga shkolla. N errsir shtpia e hapur nga lart dukej si nj kazan q mblidhte uj. Kur do pushoj ky shi, tha Ibrahimi dhe ndaloi nj ast prpara shtpis. Muhamedi thot se shiu do pushoj kur t filloj shkolla, foli Jani pas kurrizit t t atit. Djemt u futn npr dhomat e shtpis s re dhe Muhamedi hoqi allmn. Pse e heq allmn, i tha Aliu q e kishte futur shpatn posht krevatit. Muhamedi e shtriu peshqirin e allms mbi jastk dhe pasi e palosi dy her, u shtri dhe vuri kokn mbi t. Nuk shkohet n shkoll me allm se nuk jemi n Voskopoj, tha dhe pas pak e zuri gjumi. Ibrahimi u zgjua kur nj rreze drite i shpoi fytyrn. Ana flinte akoma, megjithse nj diell i verdh i ecte npr flok si nj karfic lulesh. Ngriti kokn n qiell, por asnj re nuk ia zuri dritn. Pellgjet jeshile n oborr po thaheshin si nj veshk e nderur n diell. U ua pa zhurm nga krevati dhe shkoi t zgjonte djemt. Paridi u zgjua i fundit me flokt e ngritur q i zbuti me uj. Sapuni i ngrir i rrshqiti si shkum mbi fytyr dhe ai i fshiu me peshqir syt q i digjnin. Aliu mori bishtin e lepurit e futi n xhep dhe tha se do tia tregonte Mihalit, ndrsa Muhamedi e palosi peshqirin si allm dhe e futi posht jastkut. Kur u nisn, Ibrahimi dhe Sara doln n oborr dhe i prcolln me sy. Do kthehen m t zgjuar, tha Sara dhe i shtrngoi dorn Ibrahimit. Do kthehen t lodhur duke krkuar elsat e bots, tha Ibrahimi dhe u fut brenda pr t fshehur syt e prlotur. Kur djemt hyn n shtpi, Mihal Komneni po thyente arra n oborr. Flokt e gjat i kishte krehur dhe n qaf mbante nj shall t kuq. Ky sht shalli i Marin Kurils, pyeti Paridi. Ky sht shalli i Isakut, u prgjigj Mihal Komneni. Po pse nuk e mori Isaku shallin me vete, n ishull, pyeti Aliu. Shalli sht si flamuri dhe nuk merret me vete, por ngulet mbi kshtjell, tha Mihali dhe theu nj arr mbi plloe. Kur hyn n dhom, pan Metod Antrakidin q i priste n kmb. Syzet e tij nuk kishin avull dhe syt i dukeshin m t mdhenj. Mbi nj karrige tjetr, ishte nj drras e zez q shklqente nga dielli q hynte nga dera e hapur. Mbylleni dern, tha Metod Antrakidi. Paridi mbylli dern dhe n errsir dalloi disa shkronja t bardha mbi drrasn e zez. Aliu u ul, priti sa Metodi u kthye me kurriz nga ata dhe i tha Muhamedit n vesh: Metodit i ka ndryshuar zri. Msuesit e kan zrin m t trash se pleqt, pshpriti Muhamedi. far kam shkruar ktu, pyeti Metod Antrakidi dhe tregoi me nj shkop t holl drrasn e zez. Paridi ngriti supet, ndrsa Aliu brtiti: Voskopoj. Jo, u prgjigj that Metod Antrakidi. Ke shkruar emrat tan, i tha Muhamedi. Jo, tha prap Metod Antrakidi, un i di emrat tuaj, pse duhet ti shkruaj. Ke shkruar q sot sht e hn, tha Aliu duke u ngritur n kmb. Metod Antrakidi i bri shenj t ulej dhe tha: Jo, nuk kam shkruar q sot sht e hn. Aliu u ul duke par me frik nga Muhamedi q ishte ulur n karrigen e mesit. Metod Antrakidi e mbante shkopin t palvizur n drras dhe vet dukej si nj statuj q tallet me kalimtart. Nj rreze drite q hyri papritur nga fundi i ders i ra Muhamedit n goj dhe ky tha: Ke shkruar q shtpia e Arianit Komnenit u b shkoll. Metod Antrakidi nuk foli, por tundi kokn duke mohuar. Rrezja e drits kaloi nga Muhamedi te Paridi, i cili tha: Ke shkruar q shiu pushoi dhe shtpia jon do ndrtohet. Jo, tha Metod Antrakidi, pr mua kjo nuk ka rndsi. Djemt u tulatn n karrige dhe askush nuk foli. Metod Antrakidi kroi zrin dhe Aliu u afrua edhe m shum nga Muhamedi. Kam shkruar q shkolla u hap, tha Metodi dhe hoqi shkopin nga drrasa e zez. Djemt morn frym dhe Metod Antrakidi qeshi. 25

Kur pellgjet jeshile u than, Naumi dhe Andrea erdhn n fshat. Naumi kontrolloi gropn e glqeres, ndrsa Andrea hoqi katraman dhe u zhvesh n dhomn e gjumit t Sars. Trupi i tij me muskuj dukej si nj pem brenda shtpis pa ati. Paska rn shum shi, i tha Naumi Ibrahimit duke nxjerr nj drras t lagur nga gropa e glqeres. Kur mbaron, e pyeti Ibrahimi q rrinte n mes t oborrit. Po hodhm atin deri n fund t gushtit, n shtator i bashkojm dy shtpit dhe n tetor secili nga djemt e tu do ket dhomn e vet. Pas disa ditsh mbi shtpi u dukn trart e atis. Naumi i sharronte, pasi i maste me pe t kuq, kurse Andrea i ngulte mbi njri-tjetrin. Trart ngriheshin dhe pastaj kryqzoheshin mbi atin q i ngjante nj kafazi pr njerz. Kur Andrea thrriste t atin dhe i krkonte gozhd, honi i shtpis e kthente zrin n jehon. Andrea kishte lidhur litar t trash me t cilt i trhiqte trart deri lart. Nj dit, n ati hipi dhe Jani duke u kacavjerr me litar. Ibrahimi e shikonte nga posht djalin lakuriq, trupi i t cilit dukej si nj muskul i Andreas. Jani i mbante trart dhe Andrea i godiste fort me eki. Naumi i drejtonte dy djemt nga oborri duke thirrur dhe duke lvizur duart n er, sikur drejtonte nj orkestr. Kur trart formuan nj kasolle prej druri mbi muret e shtpis, Ibrahimi thirri Sarn. Ajo nxori nj stol t gjat dhe t dy u uln e nisn t shohin shtpin e tyre. Dielli hynte npr trart e ngulur dhe formonte katror t barabart brenda shtpis. Her pas here nga katrort dilte koka e qethur e Janit apo shpatulla e djersitur e Andreas. Kur i pa t ulur n stol, Jani nxori kokn dhe i prshndeti me dor. Si dukemi q atje lart, e pyeti Sara. Jani u ngrit edhe pak, vuri dorn mbi sy dhe thirri: Si dy zogj q presin t hyjn n kafaz. Ibrahimi qeshi, ndrsa Sara u ua dhe u fut n shtpi. Mori Ann n krah dhe filloi ti tregonte shtpin q ndrtohej. I fliste me z t ult, por vajza lvizte kokn nga ana tjetr dhe shikonte Naumin q me eki rrumbullakoste cepat e plloave q kishte rreshtuar n oborr. Jani e nxori prap kokn dhe kur pa Ann i tha: Hajde dallndyshe t shohsh si ta kam thurur folen. Ana vazhdonte ti mbante syt nga Naumi dhe tingulli i rregullt q dilte nga plloat e thyera, pas pak e vuri n gjum. Mbshteti kokn n supin e Sars dhe mbylli syt. E zuri gjumi, tha Ibrahimi. Edhe mua m flihet kur vllai m thot dallndyshe, tha Sara. Pasdite, kur djemt u kthyen nga shkolla, ndaluan prpara shtpis dhe filluan t numrojn trart. Dyzet e tet, tha Paridi. Jo, jan dyzet e nnt, tha Aliu. Muhamedi, q vazhdonte t numronte me gisht, ktheu kokn nga Aliu dhe i tha: Nuk mund t jen dyzet e nnt sepse numri i trarve sht ift dhe jo tek. Po pse sht ift numri i trarve, pyeti Paridi. Sepse prball do trari vendoset nj tra tjetr dhe pjesa e prparme sht e barabart me pjesn e prapme, ndrsa faqja e majt sht e barabart me faqen e djatht. do faqe ka aq trar sa ka faqja prball dhe prandaj numri n do rast sht ift, tha Muhamedi duke e drejtuar gishtin nga koka e Janit q i shikonte nga atia. Numri i trarve sht tek, foli Naumi q i kishte dgjuar duke ln punn. Muhamedi uli gishtin n tok dhe Aliu i shkeli syrin Paridit. Shtpia sht n form drejtkndshi dhe faqet nuk jan t barabarta. Faqja ballore dhe ajo mbrapa, q jan m t mdha, kan nga gjashtmbdhjet trar secila. Dy faqet e tjera, njra n lindje dhe tjetra n perndim jan m t vogla dhe ato kan nga dhjet trar. Kur vihen t gjith trart dhe shtrihen njri mbi tjetrin duke u ngulur me gozhd, n maj t atis, n pikn m t lart, vendoset trari i madh, i cili i bashkon t gjitha faqet. Ky quhet trari i madh ose kulmi i shtpis, tha Naumi me nj z t but si msues. Djemt shikonin trart, ndrsa Andrea me Janin i kishin ln ekit dhe qeshnin nga lart. Sa trar ka e gjith shtpia, pyeti Ibrahimi djemt, duke i br shenj Naumit q t mos fliste. Paridi filloi t mblidhte me z, ndrsa Aliu u ul n gjunj dhe numroi me gishta. Muhamedi qndroi drejt duke mos i hequr syt nga atia. Pesdhjet e tre, than me nj goj Paridi me Aliun. Aq ka, tha Naumi.

Un thash q jan ift sepse trari i madh nuk sht vn akoma, u mbrojt Muhamedi duke par drejtkndshin e shtpis, t cilit i mungonte nj viz. Kur t zgjohesh nesr n mngjes, trart do jen tek, tha Naumi dhe u prkul mbi plloa. Dy dit m von qielli u nxi dhe ret u fryn duke u varur mbi kafazin prej druri. Dielli u fsheh dhe Andrea veshi nj bluz t ngusht dhe muskujt iu mbuluan. Ibrahimi shikonte qiellin, ndrsa Naumi shtroi prap katraman mbi dhomn e gjumit ku flinte, bashk me t birin. Andrea e kishte ngulur me gozhd trarin e madh q rrinte i shtrir si nj vij horizonti. Mbi trupin e tij t lmuar, Jani gdhendi emrat e gjith djemve t Ibrahimit. Thanas, Petro, Jani, Niko, Muhamed, Ali. Nuk dinte t shkruante dhe i tha Sars tia vizatonte emrat n letr. Sara i shkroi nj nga nj n letr dhe Jani i mori me vete n lartsi. Pasi i gdhendi me radh me nj dalt t mpreht, mori boj t kuqe dhe filloi ti lyente. Fura hynte n brazdat e germave si n nj kanal. Ibrahimi e shikonte i ulur n stol dhe i dukej sikur i biri po vizatonte n qiell. Kur mbaroi i tha: Shto edhe emrin e Ademit. Janit iu drodh dora dhe fura i ra brenda n shtpi. Nxori kokn mbi trar dhe pa t atin e krrusur mbi stol, sikur po falej mbi nj kujtim. Mos zbrit, i tha Sara, ta tregoj q ktu sesi shkruhet emri i Ademit. Andrea e lidhi furn n litar dhe Jani e trhoqi, e futi n brez dhe nxori daltn nga xhepi i pantallonave. Jam gati, i tha Sars dhe ndjeu dorn q vazhdonte t dridhej. Vizato germn e par t emrit t Aliut, thiri Sara dhe dgjoi ekiin e Janit q ra mbi dalt. Jani punonte shpejt dhe kur mbaroi i fryu kanaleve q kishte hapur mbi tra dhe pa germn e par t emrit t Aliut t gdhendur. Tani merr germn e par t emrit t Petros dhe vizatoje me kok mbrapsht, ndrsa barkun ktheja nga lindja, tha Sara. Jani e nguli daltn fort dhe bri nj vij t gjat dhe pastaj i shtoi vizatimit nj bark t madh t kthyer nga shtpia e vjetr e Mihalit. Shum mir, tha Sara. Tani merr edhe germn e dyt t emrit t Petros dhe vizatoje. Naumi dhe Andrea kishin ln punn dhe po shikonin Janin q godiste me prpikri mbi tra. Nuk e dija q historia e familjes mund t shkruhet mbi drras, tha Naumi, ndrsa Jani po i frynte pluhurit t germs s tret. Merr germn e pest t emrit t Muhamedit dhe vre n fund, tha Sara. Jani e punoi m gjat kt vizatim dhe kur mbaroi, Sara i tha Ibrahimit se germa m dukej si dy shtpit e tyre t bashkuara kurriz m kurriz. Ibrahimi nuk foli dhe vazhdoi t shikonte Janin q po e lyente emrin e Ademit me ngjyr t kuqe. Dukej i lodhur dhe i menduar. Pas pak i tha Sars: Po un mund t msoj t shkruaj? Sara iu afrua dhe i lmoi flokt q kishin nisur t thinjeshin. Ti i ke shkruar emrat e djemve n barkun e gruas tnde, ndrsa Jani po i kopjon, tha Sara. Ibrahimi uli kokn dhe thinjat iu shtuan. Eh, kallamari im po zbrazet, tha me z t mekur. Kur tre djemt erdhn nga shkolla, Jani ishte n oborr duke lar duart e skuqura. Ke vrar ndonj lepur, e ngacmoi Aliu. Jani qeshi dhe tregoi me gisht trarin e madh. Muhamedi filloi t lexonte emrat me z, ndrsa Paridi e ndiqte me vshtirsi dhe emrin e Petros e lexoi: Detro. Petro nuk ka hyr akoma n det, i tha Muhamedi q e kishte mbaruar leximin. Por Paridi nuk e dgjoi. Pse ma ke ndryshuar emrin, i brtiti Janit kur lexoi emrin e tij t vjetr. Shtpia filloi t ndrtohej prpara se ti t bheshe Parid, ia ktheu Jani. Paridi mori nj gur dhe e hodhi me forc drejt shtpis. Guri u prplas te trari i madh dhe humbi me zhurm n honin e shtpis. Niko dhe Ademi kan vdekur, tha Paridi dhe u fut me vrap n shtpin e re. Jani foli me Sarn dhe hipi prap mbi ati. Ret ishin ulur shum posht at pasdite dhe ai mezi i shquante germat. N fillim i hoqi bojn emrit t Nikos duke e kruar si lkur me nj thik t vogl. Pastaj, i thelloi kanalet duke i zgjatur dhe duke i shkurtuar. Emri i ri kishte nj germ m shum se i vjetri dhe Jani i bri vizatimet m t holla. Gdhendjen e mbaroi kur u err. Zhurma q bnte dalta e tij n muzg ngjante me ecjen e nj maceje t uritur mbi ati. Kur mbaroi, i leu germat me boj, por errsira nuk e la ta shijonte vizatimin t plot. Fjeti dhe u ngrit hert n mngjes qielli ishte i pastr dhe ret ishin fshir gjat nats, si germat e emrit t Nikos. Jani i kaloi edhe nj boj germave t reja q

shklqyen m shum nga dielli i freskt i agimit. Kur vllezrit u nisn n shkoll, ai ishte akoma mbi ati. Parid, i thirri t vllait. Paridi nguli syt mbi shtpi dhe lexoi ngadal emrin e vet. Fytyra iu el dhe flokt e tij t ngrir dukeshin si t vaisura pr pagzim. Tani zbrit, i tha Janit, q t mos biesh edhe ti nga atia si ra Niko. Pse emri i Paridit shklqen m shum se emri im, u ankua Aliu. Paridi ishte nj djal elegant q lyhej me parfum kurse Aliu sht nj lufttar i fort dhe i thekur n diell, tha Jani. do t thot elegant, pyeti Aliu, q nuk ishte bindur nga prgjigjja e Janit. Elegant do t thot tu plqesh grave, tha Andrea duke nxjerr kokn mbi kafazin e trarve. Paridi eci prpara duke mbajtur kokn lart, ndrsa Muhamedi i tha Aliut q i mbante buzt e mbledhura: Grat joshen me parfum, por fitohen me shpat. Ke nj kazan t madh, e pyeti Naumi, Sarn, nj mngjes. Kam, tha Sara, pse t duhet? Pr t ngritur plloat mbi ati, tha Naumi dhe mori kazanin prej bakri. E lidhi me litar n t dy vesht dhe e mbushi me plloa. Jani zbriti nga atia, trhoqi kazanin e rnd brenda shtpis dhe Andrea filloi ta ngrinte me litar. Kur plloa e par rrzlleu mbi ati, Ibrahimi i ngazllyer iu afrua Naumit. Po ecn shpejt, i tha. Po m fole kur punoj, do eci me ngadal, tha Naumi dhe vuri buzn n gaz. Andrea i shtroi plloat me kujdes duke nisur nga faqja perndimore e shtpis. Kazani u boshatis dhe Jani e mbushi prap, ndrsa Andrea e ngriti lart. Muskujt e tij dukej sikur shtronin nj qilim prej guri mbi shtpi. N drek, Sara gatoi mish me presh, bri nj sallat me qep dhe domate, preu buk me feta t mdha, kurse Ibrahimi nxori nj shishe me raki. Vuri tepsin mbi tavolinn e madhe q rrinte n oborr dhe thirri Naumin, Andrean dhe Janin. Filluan t hanin n kmb, ndrsa shishen e rakis Ibrahimi ia kaloi Naumit dhe ky Andreas. Rakia avullonte nga kraht e fort t Andreas, ndrsa Naumi u ngop, shkoi t shtrihej nn hijen e katramas ku e zuri gjumi. Kur ai u zgjua, Andrea i kishte shtuar edhe nj shirit qilimit t plloave mbi ati. Jani mbushte kazanin, ndrsa n stol ishte ulur Sara bashk me nj burr me mjekr t bardh dhe flok t lshuara mbi supe. Rrinin ngjitur me njri-tjetrin dhe shikonin shtpin q rritej. Naumi frkoi syt e prgjumur dhe pyeti Janin. sht akoma gjall Arianit Komneni? Nuk e di, tha Jani. Ky sht i biri, Mihal Komneni, vllai i Sars. E paskeni ndrtimin n gjak, tha Naumi duke u afruar . n gjak kemi padurimin, tha Mihali dhe, duke e prshndetur, e pyeti: Kur mbaron? Nj shtpi ndrtohet m shpejt se nj kish, u prgjigj Naumi. Njerzit jan t paduruar kurse perndia pret. Perndia sht e prjetshme kurse ne nuk kemi shum koh, tha Sara. Fole si Arianit Komneni, tha Naumi. Kur u martua Ibrahimi me gruan e par, ai na tha ta mbaronim kishn nj muaj prpara afatit. Filluam n qershor dhe punuam n mes t vaps, si tani, duke ngritur gurt me thonj dhe duke i veshur me vez q t ngjiteshin fort. Ishte viti 1752 dhe Andrea nuk kishte lindur. Un i ngrija muret vet kurse Arianit Komneni, me kmishn t zbrthyer, m drejtonte duke i lvizur qoshet e kishs si gur shahu. Natn ai rrinte zgjuar dhe e maste kishn me kmb duke pritur mngjesin. Kur hna ndrionte, hija e tij e madhe zgjatej si kambanore. Un flija i drobitur dhe kur zgjohesha n mngjes e gjeja aty. mi zgjaste veglat e puns sikur po m jepte arm. M dukesh si nj prift q nxjerr armt nga kisha, i thash nj her. Mua nuk m duhen arm pr tu mbrojtur nga perndia, thoshte ai. N fillim t tetorit, i gjith fshati erdhi pr t dgjuar kambann e par. Arianiti e tundi kambann fort me litar dhe i tha njerzve duke u gajasur. E dgjuat? Perndia erdhi n fshat! Grat bn kryqin, ndrsa fmijt mbylln vesht nga gjmimi. At nat mblodha veglat dhe u nisa. Ishte nj mbrmje e that dhe para kishs pash Arianitin q ishte ulur n nj gur dhe shikonte nga kisha. bn ktu, i thash. Po pres sa t futet hna n kamban, m tha. Ishte nj plak i uditshm. Fjalt q thoshte kishin gjithmon dy kuptime dhe ai eglendisej kur t tjert

habiteshin. Kur e ndam m tha: Ti do vish prsri n fshat, por un nuk do jem ktu. Thuaji fmijve t mi q rruga kalon nga kisha. Mihal Komneni dhe Sara dukeshin si dy fmij t vegjl q presin baban t ulur n stol. Mjekra e Mihalit ishte zbutur, ndrsa Sara kishte mbledhur duart mbi gjunj. Shikonin Naumin me sy t lutur, sikur i krkonin ta vazhdonte prralln. Nuk e dija q ti ishe vajza e Arianit Komnenit, tha Naumi. Tani e kuptoj pse shkruani emra n trart e shtpis. Mihali ngriti kokn, ndrsa Sara pa Naumin e habitur. Edhe babai juaj e kishte kt zakon. Kur mbarova kishn ai m krkoi ta lmoja portikun mbi dern e madhe t hyrjes. Un e krova gjat gurin e ashpr derisa u b si nj pjat e pastr dhe aty Arianiti shkroi dika. E keni par besoj, pyeti Naumi. Sara ngriti supet, ndrsa Mihal Komneni u ngrit nga stoli dhe duke e par Sarn n sy i tha: Fluturimi kalon nga kisha, dallndyshe. I rrahu shpatullat Naumit dhe u nis me hap t madh. Sara e ndoqi pas, ndrsa Naumi u kthye dhe filloi t mbushte kazanin me plloa. Ku ikn ata, e pyeti Jani. Po krkojn Arianit Komnenin, u prgjigj Naumi dhe tundi kokn si kamban. Kisha ishte e ftoht dhe Mihal Komneni u drodh. Nj merimang e but q varej mbi der iu ngjit n mjekr, por Mihali nuk e pa. kmbt e vogla t Sars jehuan mbi altarin e zhveshur. Nga katr dritaret e vogla hynin rreze t holla drite q bashkoheshin n qendr t kishs. Mihali bri disa hapa dhe u kthye duke par mbi portik. Portiku ishte i mbuluar me pluhur dhe ai e fshiu me dor. Pluhuri i ra Mihalit mbi flok dhe disa katror t vegjl nxorn brinjt dhe morn frym nn gishtat e tij t mdhenj. Sara lvizi pr t shmangur pluhurin dhe zgjati kokn. Nj katror, pak m i madh se pllmba e Mihalit, djersiti mbi gur. Mihali bri nj hap prapa, ngriti syt dhe u prqendrua. Katrori ishte i rregullt dhe i ndar n shum katror t vegjl. E lexon dot far shkruhet, i tha Sars q u ngrit mbi majat e kmbve dhe lexoi germat nj nga nj: KRETA. Natyrisht, tha Mihali dhe kaloi dorn mbi mjekr. Ka edhe nj numr, tha Sara. far numri, pyeti Mihal Komneni duke picrruar syt n errsir. Trembdhjet, tha Sara. Numri sht shnuar n katrorin e mesit, posht germs E. Mihal Komneni u lkund mbi kmbt e veta dhe Sars iu duk sikur do rrzohej. Rrezet e drits i vinin nga prapa kurrizit, i hynin ndr flok dhe fytyra iu zbeh si nj ikon. Isaku ka qen ktu, tha dhe preku portikun me dor duke e prkdhelur. Sara e pa n sy, por nuk foli dot. Numri trembdhjet sht shtuar m von se Kreta. Shiko kanalet e gdhendjes. Nuk jan br nga e njjta dor. Numri sht m i holl dhe m i freskt dhe duket i shkruar nga nj dor e re dhe e leht. Ndrsa brazdat e Krets jan t thella, t ashpra dhe t gdhendura n gur nga nj dor e lodhur dhe e pasigurt. Naumi tha se ai pastroi gurin, ndrsa babai shkroi dika q ai nuk kishte ditur ta lexonte. Por Naumi nuk tha nse kishte par ndonj numr, q do t thot se numri sht shkruar m von dhe patjetr ka nj kuptim. far kuptimi ka, pyeti Sara q dukej e friksuar sikur e kishin ln vetm n nj labirinth logjik. Iu kujtua Metod Antrakidi q thoshte se njohja e bots sht e mbyllur n nj der q hapet me nj numr dhe me nj germ. I hodhi syt nga katrori q djersinte i zbuluar nga pluhuri. Kuptimi i par q m vjen n mend sht Voskopoja, foli Mihal Komneni. Isaku ka dashur t lr nj gjurm t jets s tij ktu, por katrort bosh fshehin numra t tjer q duhet t lidhen me njri-tjetrin me nj shpjegim. Po Kreta, pyeti Sara. Mihali lvizi pak kokn si pr t thn se ky shteg mund t kalohej m leht. Kreta sht shkruar nga babai. Ai e ndrtoi kt kish pr heronjt e Krets dhe ditn q kisha u hap, ktu u mbajt nj mesh pr ta. Kreta ishte pjesa m e dhimbshme dhe njkohsisht m e bukur e jets s tij. Aty iu vra vllai i madh, aty vdiq gruaja q dashuronte dhe aty linde ti. Por katrort e tjer mund t japin shpjegime t tjera dhe t

ndriojn gjegjzn e jets s Arianit Komnenit, tha Mihali duke marr frym thell. Si do ti hapim kto kuti, e pyeti Sara. Mihal Komneni kaloi edhe nj her dorn mbi katror sikur donte t regjistronte n kujtesn relievin memec t gurit, apo sikur donte t takonte dorn q kishte qen aty prpara dors s tij. E afroi dorn te buzt e veta sikur maste temperaturn, pastaj i mori er dhe tha: Metodi mund t ket nj els. I hodhi nj sy kishs, hapi dern me forc dhe doli n diell. Merimanga, q i varej si nj jarg e mome n mjekr, u verbua. Mihal Komneni vrapoi si fmij n rrugn e shtpis dhe Sara e ndoqi pas. Loja filloi, mendoi me vete. Paridin, Muhamedin dhe Aliun i gjetn t ulur n tri karrige. Prball tyre, n kmb, rrinte Metod Antrakidi. Shkolla mbaroi pr sot, thirri Mihali kur hyri brenda. Djemt u uan duke par Metod Antrakidin, por Mihali i shkeli syrin dhe ata doln t knaqur. Nuk pranoj pleq n shkolln time, tha Metod Antrakidi q qndronte akoma n kmb. Pranoj un, tha Mihali dhe i bri shenj Metodit q t ulej n karriget e djemve. Pas tij u ul dhe Sara. Karrigia ishte e ngroht dhe ajo mblodhi kmbt. Mihali fshiu drrasn e zez dhe vizatoi nj katror. E ndau n pes pjes vertikalisht dhe horizontalisht dhe n rreshtin e par, lart shkroi: KRETA. N katrorin posht germs s mesit vuri numrin 13. U kthye nga Metodi dhe i tha: Ja nj detyr pr ty. Gjej numrat dhe fjalt e padukshme n kta katror dhe t jesh i sigurt se bota do t t duket m e bukur. K R E 13 T A

Metod Antrakidi rregulloi syzet mbi hund, pa katrorin dhe tha: Ky sht nj katror magjik. Ku e gjete? Ma ka ln trashgim babai, tha Mihali dhe mori shkopin e msuesit n cep t drrass. Nuk e dija q Arianit Komneni ka qen nj mason, tha Metodi. Sara ktheu kokn, por Mihali ngriti shkopin dhe ajo nuk nxori z. Katrort magjik jan shum t hershm dhe disa mendojn se jan me origjin parakristiane, filloi Metodi. N traditat e lashta hebreje dhe greke njerzit e ditur prdornin katror t till pr t fshehur apo pr t dhn sinjale t ndryshme. Me kalimin e kohs, katrort magjik u shndrruan n nj sport pr matematicient sofist q luanin me to duke habitur princat dhe madje i prdornin edhe si letra dashurie, t cilat askush prve t dashurs, nuk mund ti lexonte. Katrort magjik nuk formohen vetm me numra, por edhe me fjal. Sekreti i katrorit magjik sht ky: numrat q e prbjn duhet t jen t ndryshm, pra t mos prsriten dy her, t jen t njpasnjshm, pra nj, dy, tre, katr, apo njzet, njzet e nj e me radh dhe sido q ti mbledhsh, vertikalisht, horizontalisht apo diagonalisht ato duhet t japin t njjtn shum.

Ndrsa katrort e fjalve formohen me vshtirsi pr shkak t natyrs s pambledhshme q kan fjalt, t cilat mund t kombinohen duke u lexuar vetm nga nj an, pra ose majtas, ose djathtas, ose posht, ose lart, por jo edhe anasjelltas. P.sh. fjala Kreta n katrorin e Arianitit mund t lexohet nga e majta n t djatht, por jo n t kundrtn. Kjo bn q katrort e numrave t jen shum m t prdorur n t gjitha traditat q prpiqen t shpjegojn botn prmes numrave. Mjeshtri i ktyre magjive matematike ka qen Pitagora, i cili thoshte se n kt bot do gj sht nj numr. Pitagora arriti t hutoj gjindjen n Italin e Jugut, ku jetonte, q n at koh ishte koloni greke, aq sa rregullat e tij u kthyen n nj lloj feje, e cila, nse nuk do lindte Krishterimi, ndoshta do vazhdonte ta shpjegonte botn prmes numrave. Pitagora e quante veten nj hyjni dhe nj her tha: n kt bot ekziston Zoti, ekzistojn njerz, por dhe qenie si un. Si thash, rregullat e tij u kthyen n norm me mbshtetjen e disa princave q i besuan dhe u bn dishepuj t tij. Pitagora thoshte: Mos hani fasule, mos kaloni mbi nj kryq, mos trazohet zjarri me hekur, mos shkelen dafinat, mos hahet zemra, mos lihen dallndyshet t ndrtojn fole nn ati, mos u shiko n pasqyr kur je pran nj qiriu, etj. Teoria e Pitagors, si nj kombinim i matematiks me teologjin, ndikoi n gjith mendimin grek parakristian, por edhe shum m von. M pas, Krishterimi e mohoi Pitagorn, sepse nuk mund t pranonte q Zoti ishte nj numr dhe q pas do numri fshihej nj sekret q duhej zbuluar nga mendja njerzore. Un mendoj se Pitagora do kishte qen m i suksesshm n rast se nuk do ti krkonte njerzve q t mos hanin fasule, sepse n at koh fasulja prbnte ushqimin baz t grekve. Ai i ka prmuar grekt dhe ka qen cinik. Edhe un do bja zgjedhjen q bn grekt: m mir nj fe q nuk m lejon t martohem dy her, si Krishterimi, sesa nj fe q m pengon t ha fasule. Mes dy t kqijave do zgjidhja m t vogln. Po me dallndyshet kishte Pitagora, pyeti Mihali q qeshte duke par Sarn. Nuk e di, tha Metodi. Grekt e lasht ishin shum toksor dhe qiellin ua kishin ln perndive. Por le t kthehemi te katrort magjik. Nga grekt ato u morn dhe u prpunuan nga ifutt q kan shkencn e tyre t numrave, e cila quhet Kabbala. Kabbala mendohet se sht nj libr q iu dha Abrahamit nga perndia dhe q shpjegon lindjen, ndrtimin dhe ecurin e bots prmes kombinimit t numrave dhe germave. Kabbala e ndan dijen njerzore n pesdhjet shkall inteligjence dhe thuhet se vetm Moisiu arriti deri te shkalla e dyzetennt sepse tek e fundit nuk mund t arrinte, pasi ai nuk ishte profeti i fundit. Shkalla e pesdhjet e dijes sht vet Zoti dhe vetm Jezu Krishti ka arritur deri aty. ifutt kan nj katror t dashur me 36 numra duke filluar nga njshi. Shuma e do rreshti sht 111 dhe shuma e t gjith rreshtave sht 666. Ka njerz q besojn se ky sht numri i djallit, por pr ifutt ai ka nj kuptim mistik dhe hyjnor q lidhet me ardhjen e Mesias. Sabatai Zevi ishte kabalist dhe nj nga arsyet q njerzit e besuan ishin pikrisht tri gjashtat e vitit 1666, kur ai u shpall si Mesia. Edhe myslimant kan nj katror magjik me tri rreshta. Numrat e ktij katrori jan nnt dhe fillojn nga tetmbdhjeta dhe mbarojn n njzet e gjasht. Shuma e tyre sht 66 q prbn vlern numerike t fjals Zot n arabisht. M von, lojn e katrorve magjik e morn masont, t cilt u shfaqn n kohn e kryqzatave dhe fillimisht shrbyen si mbrojts t Jerusalemit kur ai u pushtua nga myslimant. Masont e par kishin grmuar n tempujt e Jerusalemit dhe besohet se atje kan gjetur sekrete t mdha nn rrnoja. Disa nga kodet e tyre t fshehta ata i kaluan dor m dor me an t katrorve magjik. Babai nuk ka qen mason, e ndrpreu Mihal Komneni duke drejtuar shkopin. Kur ishte n Stamboll mund t ket njohur disa prej tyre dhe ndoshta aty ka msuar katrorin magjik.

Nuk ka br keq, tha Metodi dhe i nguli syt drrass. Ky katror duhet t ket dy pjes. Ai prbhet edhe nga fjal edhe nga numra. Rreshti i Krets sht me fjal q do t thot se edhe rreshti i par vertikal dhe i pesti vertikal q lidhen me t, duhet t ken fjal t fshehura. Ndoshta edhe rreshti i fundit horizontal q lidhet me dy rreshtat ansore duhet t jet nj fjal. Ndrsa numri trembdhjet sht pjes e nj katrori brenda katrorit t madh. Katrori i madh ka njzet e pes katror t vegjl. Ndrsa katrori i vogl ka nnt katror t mbushur me numra. Po filloj me kt t voglin sepse sht m i leht. Metodi u ua dhe vizatoi nj katror m t vogl se katrori i Arianitit q rrinte prbri dhe priste t zbulohej. E ndau katrorin me dy viza nga lart-posht dhe pastaj hoqi dhe dy viza t tjera horizontale. Drrasa e zez qau nga shkumsi dhe Sars iu ngjeth mishi. Nnt katrort e vegjl dukeshin si nnt goj t hapura. Metod Antrakidi shkroi nj trembdhjet n katrorin e mesit, n rreshtin e par lart dhe filloi t numronte duke lvizur buzt. U mendua pak dhe n katrorin e par, n t majt t trembdhjets, vuri nj tet. Posht tets vuri nj shtat dhe posht shtats nj dymbdhjet. Rreshti i par vertikal u plotsua. Mihali pa nga Sara dhe filloi t qeshte. Mektodysyz Prapakidi po i hap portat e Komnenve, tha. Posht trembdhjets Metodi shkroi nj nnt dhe posht nnts nj pes. Ndrsa n rreshtin e tret nga lart-posht vuri nj gjasht, pastaj nj njmbdhjet dhe pastaj nj dhjet. 8 7 12 13 9 5 6 11 10

Katrort u plotsuan dhe Metodi bri nj hap prapa duke i par. Mblidhi nga t duash, i tha Mihal Komnenit. Mihali filloi t numronte duke prekur do numr me shkop. Shkopi u end nga e majta n t djatht, pastaj nga posht-lart, dhe pastaj prshkoi ngadal diagonalen duke filluar nga numri tet, kaloi te nnta dhe qndroi te dhjeta. Shuma sht njzet e shtat, tha dhe Sars iu kujtua Aliu q numronte trart e shtpis me gishta. Po, tha Metodi. Por ti mbledhsh numrat sht e thjesht. E vshtir sht ti kuptosh. Trembdhjeta sht numri simbol i Voskopojs, q Marin Kurila thoshte se vjen nga numri i Krishtit dhe dymbdhjet profetve t tij. Kt numr, besoj se e ka shkruar Isaku sepse nj gj sht e qart: nuk ka qen e njjta dor ajo q ka shkruar fjaln dhe ajo q ka shkruar numrin. Nga e kupton ti kt, e pyeti Metodi. E pash gurin, e preka, e shijova dhe e nuhata. Guri kishte ern e tim biri dhe un kt er nuk mund ta ngatrroj me asgj tjetr. Sado inteligjente, e prsosur dhe e strvitur t jet shqisa, dshmia e saj nuk prbn prov, tha Metodi. Aq m tepr q shqisa jote e vjetr ka qen e djegur nga malli. Syt e tu kan qen t prlotur, hunda ka qen e zn, gjuha e thar dhe dora e drunjt. Si mund ti besoj nj zemre q dridhet nga kujtimet duke prishur muzikn e shqisave q komandon? Mihal Komneni e uli shkopin dhe Sars iu duk si nj dirigjent i plakur. Por rnia e tij zgjati vetm nj ast. Ngriti dorn dhe ia afroi Metodit n hund. Merri er, i tha. Mban era myshk, tha Metodi dhe teshtiu. I fshiu hundt me mng dhe u kthye nga Mihali. Isaku ka pasur nnt katror bosh. M thua dot pse sht vn numri trembdhjet pikrisht n kt katror dhe jo diku tjetr? Mund ta kishte shkruar trembdhjetn n rreshtin e fundit, apo n katrorin e par lart, ose

n katrorin e mesit, ose ku t donte sepse fushn e shahut e kishte bosh dhe mund ta vendoste ku ti plqente mbretin e tij trembdhjetvjear. Kjo sht shtje metode, Metod, u prgjigj Mihali dhe pa Sarn q e shikonte si nj nxnse n ditn e par t shkolls. Pa dyshim q sht nj shtje metode, prsriti Metodi dhe vazhdoi: Isak Komneni, gjithmon nse sht ai q e ka mbushur kt katror memec, ka dashur t dshmoj dika prmes pozicionit t numrave. Un besoj se ai ka dashur t lr nj gjurm dhe kt mund ta provoj. Ja, se si. Po ta kishte vn trembdhjetn n katrorin e par lart, shuma e t gjith numrave t njpasnjshm do t ishte dyzet e dy. Po ta kishte vn numrin e tij n katrorin e mesit t rreshtit t mesit, pra n qendr, shuma e t nnt katrorve do ishte tridhjet e nnt. Mund ta kishte shkruar n katrorin e par t rreshtit t fundit dhe mbledhja e t gjith numrave do t ishte tridhjet. Me pak fjal, Isaku ka pasur nnt mundsi pr t ndrtuar nj katror me numrin trembdhjet. Pse ka zgjedhur pikrisht kt kombinim numrash? Pse ka krkuar njzeteshtatn dhe jo tridhjetn apo tridhjetenntn apo dyzetedyshin? Mihal Komneni mendohej duke kruar mjekrn. Kur ka lindur Isaku, pyeti Metod Antrakidi. N 13 janar 1742, tha Mihali. Kur iku Isaku nga Voskopoja, pyeti Metodi. N gusht t vitit 1769, tha Mihali dhe mjekra iu drodh. Metod Antrakidi u kthye nga Sara. Kur u largua Arianit Komneni nga fshati? N tetor 1769, tha Sara q u mblodh n karrige. Dshmia e shqiss s grisur t Mihal Komnenit ndoshta mund t merret si prov, shpalli Metodi dhe tha: Isaku ka qen 27 vje n vitin 1769 dhe duke i kombinuar katrort n kt mnyr ndoshta ka dashur t na thot se n cilin vit ka qen ktu. Me fjalt e numrave ai ka thn: Kur mbusha njzet e shtat vjet shkova n fshat. Ose: Isha n fshat n vitin 1769. Ndrsa numri trembdhjet tregon se ai ka ardhur nga Voskopoja. Isaku ishte i bindur se njerzit q do lexonin katrorin e tij do ta lidhnin simbolikn e numrit trembdhjet me qytetin e Voskopojs ku ai bri histori. djal i zgjuar, tha Metodi. I ka ngjar m shum gjyshit se babait. Deri tani na ka thn se nga vjen dhe ku qndron, por ne duhet t gjejm se ku ka shkuar. Po Kreta, pyeti Sara. Nse Kretn e ka shkruar Arianit Komneni, Isaku e ka gjetur fjaln ktu dhe sht prpjekur t kombinoj numrat me fjalt e fshehura. Kjo sht nj teknik e vshtir dhe un nuk kam par kurr nj katror magjik, ku bashkohen fjalt me numrat, tha Metodi duke br nj hap prapa. Po nse Isaku ka ardhur n fshat n gusht t vitit 1769 ai sht takuar me Arianitin dhe ky i ka treguar sekretin e katrorit t madh. Kjo sht e pamundur, tha Sara. Un do ta kisha par Isakun po t vinte n shtpin ton at vit. Isaku u arratis nga Voskopoja dhe turqit e krkonin pr ta burgosur, tha Mihali. Ai duhet t ket qndruar i fshehur q mos pikasej. Kush i mbante kyet e kishs, pyeti Metod Antrakidi. Babai, u prgjigj Sara, ai e ndrtoi kishn. Ndoshta Isaku sht fshehur n kish sepse aty nuk hynte njeri, tha Metodi. Ndoshta, tha Sara. Kur Ibrahimi u b mysliman prifti nuk erdhi m nga Janina dhe pr shum koh nuk u mbajtn m mesha. Kisha rrinte e mbyllur. Po t isha un n vendin e Isakut nuk do gjeja streh m t sigurt se nj kish e braktisur pr tu fshehur, foli Metodi. Ai mund t ishte fshehur edhe n shtpin ton, n bodrum ose n ati, tha Sara. Arianit Komneni nuk mund t ishte kaq naiv, u prgjigj Metodi. Ai e dinte se, nse turqit do ta kishin ndjekur Isakun, vendi i par ku do t krkonin do t ishte shtpia e tij dhe ai sigurisht q nuk donte ta bnte t nipin kurban. N kt shtpi, Isaku do ishte i zbuluar dhe njerzia mund ta kishin par.

Prpara se babai t ikte, n fshat erdhi Ali Tepelena me disa njerz t armatosur q kontrolluan shtpit dhe rrahn burrat e fshatit. Ndoshta Arianiti ka menduar se Aliu erdhi n fshat pr t krkuar Isakun dhe e ka fshehur n kish, tha Sara dhe pa nga Mihali. A erdhi Ali Tepelena n shtpin tuaj, e pyeti Metodi. Po, tha Sara. Ai bisedoi gjat me baban dhe u largua n t gdhir. Babai u mbyll n shtpi dhe pas tri ditsh u nis vetm dhe m la mua n shtpin e Hans. Sekreti i Arianitit tani sht m i qart, ngriti zrin Metodi. Ai quhet Isak Komneni. Arianiti ka ikur nga fshati pr t shptuar t nipin, t cilin e kishte fshehur n kish. Kur ka ardhur Ali Tepelena, Arianiti ka besuar se qllimi i tij ka qen kapja e Isakut. Kan ikur t dy nga fshati. Po pse nuk m morn dhe mua me vete, pyeti Sara e mbledhur n karrige si nj fmij. Udhtimi i tyre duhet t ket qen i vshtir dhe i pasigurt. Rruga kalonte nga Janina, Voskopoja dhe Kora, t cilat kontrolloheshin nga turqit. Arianiti nuk mund t rrezikonte vajzn e vetme n kt udhtim, tha Metodi. Edhe un do kisha br t njjtn gj, po t kisha nj vajz. Po pse babai nuk donte q un ta njihja Isakun, pyeti prap Sara. Ti ishe e vogl dhe nuk do ta mbaje dot sekretin e tij, tha Mihal Komneni q ishte ulur n karrige. Ata e kan shtyr t vrtetn n koh, por nuk e kan fshehur. Nse do t donin t zhdukeshin pa ln gjurm, kta katror nuk do ekzistonin. I kan ln shenjat t gdhendur mbi gur, t bindur se nj dit ti do ti zbuloje. Nuk t kan fshehur gj, dallndyshe, por vetm kan pritur q t rritesh. Dhe t kuptosh. Ndoshta jeta ime do ishte ndryshe po ta kisha njohur Isakun, foli Sara me z t shuar. Babai e dinte kt, tha Mihali. Ai ka dashur q ti t rritesh n fshat dhe t bsh gjrat q ke br. Ka dashur q un t martohesha me nj mysliman, pyeti Sara. Kt ai nuk mund ta dinte, por po ta kishte msuar do ta kishte quajtur nj fat t pashmangshm, tha Mihali dhe hodhi syt nga katrori i madh. Po Isaku far do thoshte po ta dinte se un jam martuar me nj mysliman, pyeti Sara. Mihali u mbshtet n karrige dhe ngriti kokn lart sikur po lexonte n tavan. Do thoshte se, q t shptosh ishullin, duhet tu msosh t huajve notin, i tha Sars. Metod Antakidi rrinte n kmb si nj msues. I bri nj shenj Sars dhe ajo u ngrit nga karrigia dhe u afrua te drrasa e zez. Pluhuri i shkumsit i mbushi flegrat. Nuk teshtiu, por bashkoi kmbt sikur donte t mbyllte gjith vrimat e trupit. Rruga kalon nga Kreta, tha Metod Antrakidi dhe tregoi me gisht katrorin e madh. Sara pohoi me kok dhe ai vazhdoi. Katrori i madh ka njzet e pes katror t vegjl. Nnt katrort e mesit jan mbushur me numra. N pes katrort e rreshtit t par horizontal sht shkruar Kreta. Mbetn edhe njmbdhjet katror pr tu zbuluar, t cilt, meq lidhen me rreshtin e Krets, duhet t jen formuar me fjal dhe jo me numra. N kolonn e par vertikale duhet t jet shkruar nj fjal, e cila fillon me germn k, njlloj si Kreta sepse ky sht rregulli i nj katrori magjik. T gjitha fjalt duhet t lidhen me njra-tjetrn prmes nj germe. M thuaj nj fjal q fillon me k, tha Metodi. Koha, tha Sara. Ka katr germa, foli Metodi. Duhet t ket pes. Kaos, tha Mihal Komneni q rrinte i ulur n karrige dhe shikonte n tavan. T thash q duhet t ket pes germa, iu kthye Metodi, por Mihali nuk e kishte mendjen. Krah, tha Sara. Ndoshta, tha Metodi dhe shkroi nj r, posht k-s s Krets, pastaj nj a nj h dhe posht saj n katrorin e fundit nj e. Megjithat nuk e kuptoj far e lidh Kretn me krahun. Para s gjithash, katrori duhet t jet logjik q t jet magjik. E lidh, tha Sara dhe pa nga Mihali q dukej sikur nuk ishte aty. Mihali thot se mua m jan rritur kraht dhe duhet t fluturoj si dallndyshe q t shkoj n Kret. Metodi vuri buzn n gaz dhe e pa Sarn me dhimbsuri. N ditn e par t shkolls gjith fmijt tregojn prralla, i tha. Sara u skuq dhe i mblodhi m fort kmbt. Mihali gjithmon i ka joshur grat duke i prshkruar si zogj. N Voskopoj e quanin zbutsi i zogjve. Arianit Komneni nuk ka qen nj poet

melankolik, por burr kokfort dhe racional. Do ishte nj udi sikur jetn e vet ta prshkruante si nj letr dashurie. Ky katror magjik sht nj letr q i drejtohet s bijs dhe jo nj gruaje fardo. Nse arsyetimi im sht i drejt, kjo do t thot se n kto kuti fshihet nj histori e vrtet q ai ka dashur t msohet pa gabime, por saktsisht, deri n detaje, ashtu si ka ndodhur. Po t ishte ndryshe, do mbetesha i zhgnjyer nga nj burr q e kam adhuruar, duke i njohur t birin dhe t bijn. Megjithat, le t fluturojm pak n errsir dhe t besojm se Arianiti ka shkuar n Kret me krah. Kalojm n rreshtin e fundit pr s gjati, q lidhet me germn e fundit t fjals, Kreta. Duhet t gjejm nj fjal q fillon me a, tha Metodi. Athos, tha Sara. Mihali thot se babai mund t jet nisur n malin Athos pr t vdekur aty si bnin perandort bizantin. Mihali ka krkuar aty, por nuk e ka gjetur. Ndoshta babai ka ndrruar mendje rrugs dhe ka vendosur t vdes n nj vend tjetr. Katrorin e kishte shkruar n vitin 1752, kur u ndrtua kisha dhe n vitin 1769 nuk mund ta ndryshonte m. Metod Antrakidi uli syzet dhe e pa Sarn me qetsi. Ti e ke njohur Arianitin n pleqri kur kujtimet e lodhshme, mkatet e shpirtit dhe dobsia e trupit, e bjn do njeri t duket si murg. Por jeta e Arianitit ishte nj betej pr t gjetur paqe me njerzit dhe jo me Zotin. T vdessh si murg, do t thot ti dorzohesh Zotit, pasi ke dshtuar me njerzit. Por ai ka jetuar si nj prijs dhe njerzit i jan bindur. Ka folur dhe njerzit e kan dgjuar. Ai ka ndrtuar dhe njerzit kan punuar. Ka dashuruar dhe e kan dashuruar. Ka urryer dhe njerzit e kan tradhtuar. Ka besuar dhe njerzit jan lutur. Ka krkuar dhe Zoti e ka ndihmuar. Arianit Komneni mendonte se Zoti i kishte ngarkuar nj mision. Kur iku nga fshati, misioni i tij nuk ishte kryer dhe ai nuk mund t shkonte te Zoti e duke krkuar falje ti thoshte: Zoti im m fal, un dshtova. Sinqeriteti i dobt i murgut, sht vetvrass. Arianit Komneni donte t vdiste, por nuk donte t vriste veten. Nj njeri q vret veten nuk l gjurm. Atij i mjafton vetvrasja pr t dshmuar dobsin dhe dshprimin e tij. Nse ti mendon se babai yt jetoi pr t vdekur si murg, do t thot se zbulimi i t fshehtave t ktij katrori, sht nj detyrim pr ti provuar vetes t kundrtn. Gjithmon nse e kundrta ekziston. Megjithat, ne do ti shkojm ushtrimit deri n fund, tha Metodi dhe mbushi katrort e vegjl posht germs a, me tepricn e fjals Athos. Ja ku jemi. Kreta, Krah, Athos. Kto tri fjal mund t bjn nj magji, por s pari duhet t bjn nj kuptim. Po t thrrisnim pr ndihm poetin e Voskopojs ai do thoshte se Arianit Komneni ka fluturuar pr n Kret dhe kur kraht e thinjur i jan lodhur ka ndaluar n manastirin e malit Athos, ku dhe ka vdekur. Apo jo, pyeti Metod Antrakidi duke folur me vete. Sara dukej e ngurt, por e vmendshme, si nj zog q krkon nj pem pr tu ulur. Tani na duhet t bashkojm me nj fjal t vetme germn e, t krahut t Arianitit, me germn s, t malit Athos, vazhdoi Metodi. Eros, tha Mihal Komneni. Sa do ti plqente poetit t Voskopojs, u gajas Metod Antrakidi dhe vesht e gjat iu afruan te buzt. Arianit Komneni fluturon nga Kreta n Athos n krkim t dashuris. Po ta kishte shkruar kt varg, ndoshta myslimant e Sali Benishit nuk do ta kishin vrar dhe Aishja do ti kishte gatuar patllxhan me mish t grir kur ai recitonte lakuriq duke mbajtur nj kuror me lule myshqesh mbi kok. Sars i doli nj arom nga sqetullat dhe hapi pak kmbt. E prkryer, vazhdoi t fliste Metod Antrakidi q dukej si nj magjistar, i cili, duke przier barra me shurup dhe sheqer t djegur i ndryshon jetn nj njeriu. E on n luft, pastaj e plagos, e nis pr n shtpi, e shron, vendos ta martoj, e ndan, bhet pishman, pastaj e marton prap, djeg pak sheqer, e bn me fmij, pastaj i hedh bar mbi kok dhe njeriu niset pr t vdekur, por ai e

kthen nga rruga dhe e mbyll n nj manastir. Magjistari knaqet kur shikon njeriun q i lutet ta lr t vdes, sepse sht i lodhur dhe nuk ka m fuqi t jetoj, por ai pret, ndalon, vrojton, tallet dhe pi pak shurup, ndrsa njeriu vazhdon t lutet, pastaj magjistarit i mbyllen syt nga pija dhe para se ta zr gjumi i hedh nj grusht bar mbi kok dhe njeriu vdes nn at pesh. E prkryer, tha prap Metod Antrakidi. Edhe Arianit Komneni nuk do donte nj fund m t lavdishm se ky. T vdessh si nj murg nga dashuria. Ose t dashurosh si nj murg n prag t vdekjes. Ose t fluturosh n kraht e erosit duke u nisur nga Kreta n Athos. Ose t dashurosh n ajr duke fluturuar nga Kreta n Athos. Sikur ta takoja Arianit Komnenin do tia krkoja kt katror magjik borxh pr epitafin tim. Sa do doja t vdisja n nj manastir, pasi ta kem kaluar gjith jetn duke br dashuri n ajr. Duhet t jet nj akt fizik q nuk t lodh sepse nuk ka rndsi. Nuk ka gravitet. Por edhe nse ka gravitet, njeriu sht i qet sepse e di q do bjer mbi malin Athos, n pqi t perndis. E prkryer, tha Metod Antrakidi pr t tretn her dhe vesht iu zvogluan dhe morn prmasn katrore q kishin zakonisht. E prkryer, por e pamundur, sepse fjala eros ka katr germa dhe dashuria q krkojm duhet t konsumohet n pes katror. Sara ishte ende n kmb dhe faqet i ishin ftohur. Metod Antrakidi po knaqet duke ecur n kthesat e jets s babait, mendoi. A nuk kishte thn Metodi disa her: Sikur un t isha n vend t Arianit Komnenit, sikur t jetoja si ai, sikur t kisha nj vajz si ai, sikur t vdisja si ai? Nuk mund t jesh si babai, tha Sara me vete, sepse zgjuarsin nuk e prdor pr t zbuluar botn, por pr t gjetur gabimet atyre q e kan prshkruar at rrug. Kjo duket sikur t knaq, por n t vrtet t vonon. Vonohesh duke numruar gabimet e t tjerve dhe nuk ecn. Jeta jote sht e mbushur me vonesat e atyre q kaluan para teje. Nuk mund t jesh si babai, prsriti Sara, pa z. Pr m tepr, je i shmtuar. Metod Antrakidi rrinte n kmb dhe shikonte Mihalin. Pastaj Sarn. Asnjri nuk e kishte mendjen. Jan lodhur duke ndjekur baban, mendoi dhe erdhi keq. Nuk ka asnj fjal q bashkon krahun me Kretn dhe me malin Athos, tha me z t ult dhe e fshiu katrorin me nj leck t zhubrosur. Pluhuri i shkumsit u ngrit si re dhe mbeti nj cop her mbi kokat e t treve. Ti the se n ndryshim nga katrort magjik me numra, katrort e fjalve mund t shkruhen nga lart-posht ose anasjelltas, apo nga e majta n t djatht, ose anasjelltas, por asnjher n t dyja drejtimet njkohsisht, foli Mihali duke u drejtuar mbi karrige. Po, tha Metodi i prqendruar. Kreta lexohet nga e majta n t djatht, por jo anasjelltas sepse fjala aterk nuk ka asnj kuptim. E kuptoj, u prgjigj Mihali duke e miratuar. Por kjo nuk do t thot se fjalt e tjera, n mnyr q t lidhen me fjaln Kret, duhet medoemos t respektojn kt rregull. Nuk sht e detyrueshme, tha Metodi dhe rregulloi syzet pr t ndjekur shpejtsin e buzve t Mihalit. Dua t them se nse nj fjal n kolonn e par shkruhet nga posht-lart, magjia e katrorit nuk prishet. Edhe nse prishet, ekuilibri logjik i fjalve e kompenson kt devijim nga rregulli, u prgjigj Metodi. Natyrisht, tha Mihali, ekuilibri i t kundrtave sht m i prkryer se ai i t ngjashmeve. do t thuash, e pyeti Metodi dhe vesht iu uln posht. Mihali u ngrit n kmb dhe zgjati shkopin drejt drrass s zez. Trokiti leht sikur krkonte ti hapej nj port dhe tha: Ta provojm kolonn e par me nj fjal tjetr, t shkruar nga poshtlart, e cila duhet t mbaroj me germn k, n mnyr q t lidhet me Kretn. Ma thuaj at fjal, tha Metodi dhe ngriti shkumsin. Isak, tha Mihali dhe ndjeu nj lvizje ajri q erdhi nga kraht e Sars, t cilt u hapn sikur do fluturonin. sht me katr germa, tha Metodi. Shkruaje sipas Bibls me dy a, u prgjigj menjher Mihal Komneni: Isaak.

Metod Antrakidi shkroi ngadal mbi drras dhe u kujdes q dy germat a t ishin sa m t ngjashme. Magjia funksionin, por logjika mbetet pr tu provuar, tha duke br nj hap prapa dhe e pa katrorin si nj piktur q mbetet pr tu plotsuar. Kjo do t thot se babai dhe Isaku e kan br katrorin bashk, pyeti Sara. Njri ka plotsuar tjetrin, si nj pun q e fillon i ati dhe e vazhdon biri, tha Mihali. Po Naumi tha q babai e ka br katrorin n vitin 1752 dhe n at koh Arianiti nuk e dinte se Isaku do vinte n fshat n vitin 1769, tha Sara duke marr frym thell sikur sa kishte nxjerr kokn nga nj tunel. Isak do duhej t ishte emri yt, tha Mihali. Babai m ka thn se nna jote priste nj djal q kishte vendosur ta quante Isak, sipas djalit t Abrahamit. Djali nuk u lind kurr dhe nna jote vdiq duke t dhn ty emrin e gruas s Abrahamit. Q do t thot se Isaku, ishte nj premtim i pambajtur i babait. Po ti pse e quajte djalin Isak, e pyeti Metod Antrakidi. Mihal Komneni uli kokn dhe u mendua nj cop her. Asnjher nuk e kam ditur, por tani e kupto se me sa duket ka qen nj destin q un ti marr djalin babait tim. Nna e Sars e quante baban Abraham sepse ai gjith jetn udhtoi duke krkuar t zbulonte botn dhe prmes bots veten e tij. Familja e Abrahamit nuk mund t mos kishte nj djal me kt emr. Mihal Komneni dukej i prlotur si nj plak q lexon fundin mbi dorn e nj fmije. Nse ecim sipas ktij arsyetimi, mund ta gjejm Abrahamin, tha Metod Antrakidi. Pra, nse Arianiti ka shkrua emrin e djalit q nuk u lind dot, ather ai duhet ta ket mbushur katrorin e dashuris s vet me emrat e tjer t familjes. Si quhej nna jote? Sheba, tha Sara. Metodi nguli shkumsin e ashpr n katrorin e fundit t kolons s pest pr s gjati dhe duke nisur nga posht-lart shkroi katr germat: s, h, e, b. Germa a e Krets ishte n vend dhe ai nuk kishte nevoj ta shkruante n mnyr q emri i nns s Sars t plotsohej n boshllk. Fytyra e Mihal Komnenit u ndriua dhe gjoksi i tij energjik u fry dhe u ngrit mbi katror. Ka mbetur edhe rreshti i fundit horizontal, tha Metodi duke lmuar shkumsin me dor. Po t ishe n vend t Arianit Komnenit, far do shkruaje n kt rresht, e pyeti Mihali, Metod Antrakidin. fardo q t shkruaj, ai mbetet njlloj i shmtuar, mendoi Sara dhe mblodhi sqetullat e lagura. Metodi pa Sarn sikur donte ti merrte leje q t sillej si Arianit Komneni, pr pak koh dhe tha: Ky katror i prket Krets dhe tregon familjen q Arianit Komneni do kishte pasur n at ishull. Pra, Kreta sht familja dhe ai vet. Sheba sht gruaja. Isaku sht djali. Mungon vetm vajza. Sara u prtyp sikur kishte nj lule n goj. Emri im ka katr germa, tha me keqardhje si ta kishin nxjerr nga shtpia. Metod Antrakidit i shklqyen syzet dhe vesht iu skuqn. Emri yt biblik ka pes germa dhe sht Sarai, q do t thot princesh, tha dhe ngriti shkumsin duke e drejtuar te katrori bosh q vinte pas germs s t nns s Sars. Duke mbushur katrort nga e djathta n t majt doli Sarai dhe bashkoi Isakun me Shebn. K A A R 8 7 E 13 9 T 6 11 A B E

S I

12 A

5 R

10 A

H S

Familja ideale e Arianit Komnenit u bashkua, tha Metod Antrakidi dhe u ul n karrige. Mihali dhe Sara mbetn n kmb me katrorin magjik n mes. Sara shikonte numrat dhe iu kujtua dita q babai e la te shtpia e Hans. Do e marrsh arkn e vogl, e kishte pyetur ajo. Arianiti e kishte par me syt e tij t thell ku bota dukej m e pastr. Tani nuk m nx, i kishte thn. Mbaje ti q kur t m gjesh, t m futsh ty. Po si do t t gjej, i kishte thn Sara. Ka vetm nj mnyr pr t gjetur dika, kishte thn Arianiti. Cila sht ajo mnyr, e kishte pyetur ajo duke ngritur arkn e vogl. Njeriu e gjen nj gj n qoft se i duhet, kishte thn babai. Po ti mund t m duhesh m shum tani dhe jo kur t t gjej, kishte thn Sara. Arianiti kishte par mbi kokn e saj, aty ku qielli takohej me tokn dhe bhej i kuq, sikur plagosej nga ai takim. Syt e tij kishin marr ngjyrn e qiellit, ndrsa trupi i ishte zvogluar sikur bhej gati pr t hyr n arkn e vogl. Bota po ndryshon, i kishte thn Sars. Un jam i vjetr dhe i ngadalt. Nse rri me ty, ti do ecsh me hapin tim dhe do vonohesh. Po pse mendon se do t t gjej, e kishte pyetur ajo. N qoft se nuk m gjen, do t thot se nuk t duhem, kishte thn ai dhe ishte nisur. Rruga ishte e shkret, por bota nuk dukej shum e pastr se po ndryshonte. Babai kishte t drejt, mendoi Sara. Tani m duhet m shum se ather. Ata kan ikur n Kret, foli Mihal Komneni q rrinte n kmb si nj kolon e mbetur jasht katrorit magjik. Po pse duhet t shkonin n Kret, pyeti Sara dhe hapi kraht. Njri pr t vdekur, tjetri pr t jetuar, tha Mihali q uli kokn e bardh dhe pyeti: Po ti, kur do fluturosh? Kur t kem nj folje t sigurt pr dallndyshen time t vogl, u prgjigj Sara dhe doli. Kur arriti n shtpi, ishte muzg. Plloat n perndim t shtpis ishin shtuar dhe dukeshin si nj lkur q zgjatej duke mbuluar nj skelet trarsh. Ibrahimi ishte ulur mbi krevat dhe po luante me Ann. Ku ishe, e pyeti. Sara prqafoi Ann dhe i kontrolloi kokn, pastaj barkun, pastaj kmbt dhe kraht q iu dukn m t rritura q kur ajo kishte ikur. Isha n nj bot katrore si ajo e Muhamedit, tha dhe qeshi duke ngritur lart kraht e Ans. 26 Kur Ana mbushi dhjet vje, Metod Antrakidi vdiq. Muajt e fundit ishte dobsuar shum, vesht i ishin zgjatur dhe rrudhat i kishin hipur mbi syzet e vjetra. Pothuajse nuk hante, por lvizte buzt i shtrir n errsir dhe kur Mihal Komneni i afrohej ai i thoshte me nj z t fikur q mezi dilte nga labirinti i ezofagut t tij: Dedalus, a i mbarove kraht? Mihal Komneni vinte buzn n gaz, por Metod Antrakidi nuk e shihte. Do vdes shpejt, i thoshte Mihali Sars. Sara gatuante gjalp mllage q ia sillte do mngjes dhe prpiqej tia hidhte n goj. Metodi nxirrte gjuhn dhe lpinte gjalpin ngadal, si nj krokodil i dobsuar q ushqehet me jonxh. Sara i fshinte buzt, ndrsa Ana mbyllte hundt me dor nga era e fort e mllags. Pse do vdes, e pyeste vajza, babai m ka thn se kush ha mllag jeton gjat? Mihal Komneni shihte me qetsi nga Metodi dhe thoshte: Metodi do vdes sepse vetm pyet, por nuk e dgjon prgjigjen.

Po ai sht msues, thoshte Ana duke lvizur flokt e zinj, dhe msuesit i bjn pyetje nxnsve, ndrsa prgjigjet i din vet. Kur msuesi nuk e dgjon prgjigjen, msimi ka mbaruar dhe msuesi ikn, thoshte Mihali. Po ty far pyetje t ka br, vazhdon Ana me dorn mbi hund. Mihali shikonte Sarn t prkulur mbi Metodin dhe e nxirrte vajzn n oborr. Uleshin mbi plloa dhe dielli ia shklqente flokt t dyve. Mua m pyet a i kam br kraht e Ikarit, i thoshte Ans q nuhaste fort nse era e mllags i kishte ndjekur deri jasht. Po Ikari zog sht, pyeste Ana. Jo, thoshte Mihali, Ikari sht nj djal q fluturon. Metodi e di q ai fluturon? E di, thoshte Mihali. Prandaj nuk e dgjon prgjigjen sepse e di, thoshte Ana. Jo, thoshte Mihal Komneni. Metodi do t dije nse kraht jan br gati pr fluturim. Po ti far i the, pyeste Ana Komnena. Un i thash q kraht akoma nuk jan gati, thoshte Mihali. Po ti pse nuk i ke br gati, e pyeste Ana. Mihal Komneni ngrinte dorn e madhe dhe e vinte mbi kokn e Ans si nj adr n diell. Pse nuk i ke br kraht gati, e pyeste prap Ana duke ia larguar dorn. Po pres t rritet Ikari, prgjigjej Mihali dhe zgjaste kokn brenda shtpis, por hija e Sars nuk dukej n errsirn e mbushur me er mllage. far sht Ikari, e pyeste Ana. Ikari ishte djali i Dedalit, tha Mihali. Kur ishte i ri, Dedali ishte shum i zgjuar dhe jetonte n Athin. Q i vogl, ai msoi t ndrtonte shtpi t mdha dhe t bukura, t cilat i vizatonte n letr dhe pastaj puntort i ndrtonin. Dedali dgjonte zogjt q kndonin dhe bnte vegla muzikore q kndonin si zogj. Ndiqte kuajt q vraponin dhe bnte kpuc pr djemt e rinj t Athins q ata t rendnin m shpejt. Shikonte peshqit q notonin dhe bnte varka t shpejta q anin ujin dhe i onin njerzit n brigje t reja. Dedali ndrtoi ura t mdha mbi lum, ezma q e merrnin ujin nga thellsia e toks dhe e nxirrnin lart, oxhak prej balte ku piqej buka dhe ngrohej qumshti dhe duar t gjata dhe t forta prej druri dhe hekuri q i ngrinin gurt e mdhenj dhe i sillnin nga mali n qytet. Njher, Dedali hipi n anije dhe shkoi n Kret, n ishullin m t bukur, ku mbretronte Minosi. Pak koh m von, mbretit Minos i solln peshqesh nj dem shum t bukur, t bardh. Njerzit nuk kishin par kurr nj dem t bardh aq t bukur dhe u mblodhn n sheshin e Krets pr ta par. Demi rrinte drejt dhe i zgjaste brirt e tij t kuq andej nga i thoshin njerzit, sepse ai ishte nj dem i zgjuar dhe i dashur. Gruaja e mbretit Minos, Pasifaja u marros pas demit, t cilin e donte shum. Ajo e lante, e ushqente dhe e fshinte me peshqir. Por Minosi nuk donte q gruaja e tij t rrinte me demin dhe ather gruaja i tha Dedalit q ta ndihmonte. Dedali ndrtoi nj lop shum t madhe prej druri, t ciln e mbuloi me lkur dhe aty u fsheh mbretresha me demin. Pas disa kohsh, mbretresha e bukur lindi nj fmij q ishte gjysmnjeri dhe gjysmdem dhe njerzit u habitn dhe u friksuan. Ky fmij u quajt Minotauri dhe kokn e kishte prej demi, ndrsa trupin prej njeriu. Ai ecte si njeri, por sillej si kafsh dhe ushqehej me mish. Minosi e mori vesh lindjen e Minotaurit dhe i krkoi ndihm Dedalit pr ta fshehur. Ky ndrtoi nj labirinth shum t madh nn pallatin e mbretit dhe aty futn Minotaurin. Labirinthi kishte me qindra korridore, t cilat bashkoheshin pastaj ndaheshin, pastaj bashkoheshin prap dhe dalja e tij nuk mund t gjendej dot m. Minotauri nuk mund t dilte dhe jetonte atje. Pr ta ushqyer i fusnin njerz, t cilt ngatrroheshin dhe Minotauri i gjente dhe i hante. Por njerzit n Kret nuk donin q Minotauri t hante fmijt e tyre dhe ata e morn inat mbretin, i cili u krkoi athinasve q do vit ti sillnin shtat djem dhe shtat vajza, t cilat do ti hante Minotauri. Athinasit u friksuan dhe vendosn tia drgojn Minosit shtat vajzat dhe shtat djemt. Por djali i mbretit t Athins, Tezeu, i cili ishte rritur duke ngritur shkmbinj, tha se do shkonte n Kret t vriste demin dhe t shptonte qytetin e tij nga ky dnim i tmerrshm q i kishte caktuar mbreti Minos. Tezeu shkoi n Kret dhe Dedali i dha nj lmsh leshi, si ato q mbajn grat e fshatit kur thurin triko. Ky

hyri n labirinth e vrau Minotaurin dhe pastaj doli duke ndjekur lmshin q e kishte lshuar kur kishte hyr brenda. I trbuar nga vrasja e Minotaurit dhe ikja e vajzs, mbreti krkoi ta vras Dedalin q kishte treguar sekretin e labirinthit. Dedali mori djalin e tij, Ikarin, dhe vendosi t largohej nga Kreta. Mirpo Minosi kishte urdhruar t gjitha varkat dhe anijet q t mos niseshin nga ishulli derisa ai t kapte Dedalin. Dedali rrinte n maj t nj mali, sepse Kreta ka shum male dhe shihte dallndyshet q fluturonin mbi det dhe zhdukeshin n qiell. Disa dallndyshe m t mdha i ndihmonin t vegjlit e tyre q kishin krah m t shkurtr duke i mbajtur n ajr me sqep kur ato binin. Duke par dallndyshet e lumtura q iknin nga ishulli, Dedali mendoi se e vetmja rrug pr t shptuar djalin e tij ishte t bnte si dallndyshet. Ai mblodhi puplat q dallndyshet lshonin n tok, i bashkoi dhe i ngjiti me dyll. Bri nj pal krah pr vete dhe nj pal pr Ikarin dhe u nisn. Fluturuan t dy t lumtur mbi det. Era i shtynte kraht e tyre dhe Ikari i vogl qeshte dhe gzohej duke par ishujt n det dhe peshkatart q kapnin peshq. Dedali i tha djalit q t mos fluturonte shum ult q strkalat dhe dallgt e detit t mos ia lagnin kraht dhe jo shum lart q nxehtsia e diellit t mos e shkrinte dyllin me t cilin ishin ngjitur puplat. Mirpo, i hutuar nga lartsia Ikari nuk e dgjoi. Ai fluturoi lart dhe iu afrua diellit. Dylli u shkri nga nxehtsia dhe Ikari ra n det duke thirrur t atin. Baba, baba m shpto, thrriste Ikari i ngrat duke ar ajrin si nj dallndyshe e plagosur. Dedali e shikonte t birin e tij t dashur duke rn, por ai nuk mund t bnte asgj. Qante duke fluturuar dhe lott e tij u mbytn n det bashk me t birin. Mihal Komneni pa Ann, e cila ishte e ftoht si dyll, por nuk qante. Po pse nuk e dgjoi Ikari baban, pyeti Ana. Jo gjithmon fmijt i dgjojn prindrit, tha Mihal Komneni. Kjo sht nj prrall, pyeti Ana dhe Mihali pohoi me kok. Muhamedi m ka thn se n prralla nuk vdes njeri, pse vdiq ather djali i Dedalit? Mihal Komneni qeshi dhe syt i lotuan n diellin q ngrihej nga plloat e oborrit. Prrallat e grekve t lasht nuk jan si gjith prrallat e tjera. Kto jan prralla me perndi dhe me njerz. Perndit sillen si njerz dhe njerzit sillen si perndi. Njerzit gjithmon duan t bjn si perndit dhe t provojn gjra, t cilat atyre nuk iu lejohen dhe pr t cilat ata nuk jan krijuar. Perndit greke iu japin gjithnj dnime njerzve. Dedali humbi djalin sepse donte t fluturonte, Paridi humbi Helenn sepse ia rrmbeu at nj burri tjetr, Akili humbi pavdeksin kur besoi se ishte perndi. Ky sht ndshkimi i perndive pr njerzit: t marrin at q do m shum. Po ty, si t kan ndshkuar perndit, pyeti Ana. Mua nuk m ln t shoh djalin tim, tha Mihali dhe fytyra iu ftoh. Po pse ku sht djali yt, pyeti Ana. N Kret, tha Mihali, n ishullin e dallndysheve. Ana filloi t qeshte, u shtri mbi plloa, mbylli syt, hapi gojn e vogl dhe me nj z t shuar si Metod Antrakidi tha: Dedalus, a i mbarove kraht? Mihal Komnenit i erdhi nj shije mllage nga stomaku dhe i mbeti n goj. Akoma jo, tha. Ana nuk lvizi dhe vazhdoi me zrin e Metodit: Po pse nuk i mbaron? Nuk po gjej pupla dallndyshesh, tha Mihali. Ana lvizi pak kraht, por syt nuk i hapi. Era e mllags vrtitej n ajr, por ajo nuk e pa. Kur ti gjesh puplat mos i ngjit me dyll se e shkrin dielli dhe djali rrzohet n det. Mihal Komneni u ngrit dhe iu afrua vajzs q rrinte e shtrir mbi plloat q digjnin. Un jam i vjetr, tha Mihali. Edhe po ti gjej puplat dhe ti ngjis fort pas trupit, nuk fluturoj dot. Si thua sikur t drgoj n Kret nj dallndyshe tjetr? Ana Komnena i lvizi prap kraht dhe u glltit pr t qruar zrin. Si quhet dallndyshja q do t osh n Kret, e pyeti. Mihali ktheu kokn nga dera e shtpis, por aty nuk kishte asnjeri. U afrua nga vajza dhe tha: Quhet Sara, sht mamaja e Ans q numron me gishta. Ana u ngrit me vrull dhe me zrin e saj tha: Pse gnjen, un nuk numroj me gishta.

Kshtu m ka thn Paridi, tha Mihali. Paridi u prjashtua nga shkolla pr mungesa, tha Ana dhe rregulloi fustanin e zhubrosur nga plloat. Sara kishte dal te porta dhe po i shikonte t dy. Mama, tha Ana Komnena, Mihali m tha se do t t oj n Kret q t marrsh djalin e tij. Sara pa nga Mihali q u ngrit dhe u ul n vendin e tij pran ders. Po ti si thua t shkoj? Ana pa nga Mihal Komneni q rrinte i menduar. Kreta sht n Greqi, apo jo, pyeti Sarn. Po, tha Sara, n Greqi sht. N Greqi ka perndi t kqija, t cilat u marrin njerzve at q duan m shum. Po fluturove si Dedali, kam frik se ato do t m dnojn mua duke t marr ty. Kush t tha ty q un do fluturoj si Dedali, e pyeti Sara. Ana bri me kok nga Mihali. Dedali humbi djalin sepse iku nga Kreta, kurse un do shkoj n Kret, tha Sara. Do kthehesh prap, e pyeti Ana Komnena. Do kthehem, tha Sara duke par Mihalin, q i lvizi lkura nn kmish. Pas nj muaji, Metod Antrakidi nuk e lpiu m gjalpin e mllags. Gjuha iu var n goj dhe syzet i ran mbi jastk. Syt i kishte t mbyllur, megjithat Mihali ia mbylli, duke ia kaluar dorn mbi ball sikur po i largonte jetn nga trupi. E varrosn n fshat. Djemt mbanin arkivolin, ndrsa Ibrahimi dhe Mihali ecnin pas tyre. Kur i hodhn dhe, arkivoli prej druri krciti dhe nj er mllage u ngrit lart. N Voskopoj t vdekurit mbajn era myshk, tha Mihal Komneni. N Voskopoj do ta kishin ln pa varrosur, tha Muhamedi. Kur u kthyen n shtpi gjetn Ana Komnenn q luante me nj lmsh t madh leshi q e kishte shprndar n t gjitha dhomat dhe n oborrin e madh t shtruar me plloa t reja, ku Sara kishte mbjell domate, patate, kastravec, qep dhe mllaga. Filli i leshit ishte ngatrruar disa her rreth arrs s rritur dhe q andej kishte hyr n shtpi. Ana ishte shtrir n krevat dhe shikonte n tavan. Sara filloi t mblidhte lmshin nga dhoma n dhom dhe kur doli n oborr ndjeu se u lodh. U ul n stolin prej dru panje q e kishte br Jani dhe q pastaj e kishte lyer n ngjyr t kuqe. Hija e shtpis e mbulonte oborrin. Dy shtpit ishin bashkuar nn nj ati, si dy natyra brenda trupit t nj njeriu. Ato ishin fshehur qetsisht dhe pa kundrshtuar, por t gatshme pr t rrfyer t shkuarn e tyre n do gozhd dhe n do gur. Shtpia sht br si ty, i kishte thn Sara Ibrahimit kur Naumi i kishte dorzuar elsin n dor: ti ke dy fe, dy emra dhe dy gra n nj trup. N mes t shtpis ishte nj dhom e madhe me oxhak dhe e shtruar me qilima t ndryshm. N ati nuk dukeshin m trart dhe as emrat e djemve q Jani kishte gdhendur n trarin e madh. Mbi portn e rnd t mbuluar me streh Andrea kishte shkruar n gur vitin e ndrtimit t shtpis: Tetor, 1783. N tet vjet Sara e kishte ndryshuar disa her oborrin si nj amvis q e ndryshon shijen duke gatuar. Ibrahimi kishte br nj furr t re me kasht dhe balt, n t ciln ajo piqte lakror dhe kule me ullinj. Muhamedi me Aliun flinin n nj dhom n pjesn e vjetr t shtpis. Mbi krevat Aliu kishte varur nj bisht lepuri, si trofe fmijrie, ndrsa toka e rrumbullakt kishte humbur gjat grmimit t themeleve. Bota e vjetr u varros, thoshte Muhamedi. Jani me Paridin kishin rregulluar nj dhom n t ciln varej nj pasqyr e madhe me dru t gdhendur ku Paridi kalonte disa or t dits. Fmijria kishte mbetur n shtpin e vjetr. Nga dhomat e djemve tani vinte er burrash dhe kpuct ishin ln jasht ders s shtpis. Gjurmt e tyre, me balt varrezash, dukej sikur po hynin n shtpi dhe Sara u ngrit ti pastronte e friksuar. Kur hyri, pa t bijn q mbante hundt me dor dhe faqet i ishin rrudhur nga shtrngimi. Ktu mban era mllag, tha Ana.

27 Ditn q Petro u mbyt, Ibrahimi u thinj. Mbuloi kokn me duar sikur donte t fshihte plakjen. Djemt u uln rreth tij dhe Sara qau duke ndrruar qilimat e shtpis. Paridi ishte skuqur, kurse Aliu ishte zbehur. I thash Petros t mos i besonte kalit t daj Llambros, tha Muhamedi, por Jani e pa me neveri dhe ai nuk foli m. Ana luante pa zhurm me lmshin e leshit q i ra nga duart dhe ndaloi para kmbve t Ibrahimit. Ibrahimi u zgjat ta merrte dhe t gjith u habitn kur ai hoqi duart nga koka. Koka i dukej si nj velenx. Pse t jan zbardhur flokt baba, e pyeti Ana. Ibrahimi e shtrngoi t bijn fort, i afroi kokn te qafa dhe e puthi. Kam nj lmsh si ky n vend t koks, i tha Ans. Me nj lmsh si ky mund t gjesh do gj q t ka humbur, i tha Ana. Ibrahimi uli kokn dhe thinjat i zbritn te vetullat. Ka disa gjra q nuk i gjen dot m, tha dhe u prlot. Sara mblodhi fillin e leshit dhe e oi n dhomn e saj. Ana e ndoqi pas. Do ta vras Ali Pashn, tha Aliu. Ibrahimi ngriti kokn dhe i tha Janit: Gjej Thanasin dhe i thuaj t m sjell Petron n shtpi. Nuk vdes pa varrosur djalin. Jani i bri shenj Aliut dhe u nisn. N Janin mbrritn n muzg. Dielli ishte ulur dhe hna ishte ngritur. Hijet e tyre humbn n rrmujn e qytetit. Njerzit vraponin pr tu kthyer n shtpi. Tregtart po ngrinin mallrat e pashitura nga tezgat. Pazari ishte shtruar me kalldrm, por n qytet kishte shum balt. Batanijet, basmat dhe plhurat q binin n tok, ata i lanin me uj liqeni, q ti shisnin prap t nesrmen. Kur Ali Tepelena ishte br Pasha i Janins kishte dal n pazar pr t takuar tregtart. Shikonte do gj, por pyeste vetm pr mimin e mndafsheve, t cilat i zinte me duart e holla dhe i afronte te faqja, sikur donte q ta puthnin. At dit, kishte nisur nj rrebesh dhe Pashai ishte br qull deri n lkur. Mbulojeni kt pazar, i kishte thn sejmenve t tij. Pas dy muajsh, pazari ishte mbuluar me tjegulla t kuqe dhe tani quhej, kapali carshi ose pazari i mbuluar. Njerzit nuk dilnin natn n Janin. Ushtart e Aliut kontrollonin rrugt dhe jevgjit e dehur i rrihnin. ifutt mbylleshin hert n barakat e vogla pran liqenit duke mbushur shishka me vaj bimsh pr shrimin e ulcers dhe duke palosur letrat e fallit. Q kur kishin ardhur n Janin, ifutt ishin marr vetm me kto pun. Grekt kishin tavernat e tyre n lagjen varosh ku mblidheshin dhe pinin ver me pastrma. Liqeni ishte i pari q i ishte bindur Ali Pashs. N dimr mbulohej me akull dhe kalamajt rrshqisnin mbi t me slita t vogla. Kur ndrydhnin kmbt, i onin n lagjen e t krishterve ku nj doktor gjenovez i hutonte me nj papagall memec dhe ua kthente kyet n vend. N ver, n breg t liqenit, gat lanin rrobat me sapun dhe i frkonin n govata t mdha prej druri. Ali Pasha nuk linte njeri t peshkonte pa lejen e tij. Taksa mbi peshkun ishte e lart dhe peshkatart duhej ta paguanin n fillim t do viti. Kur ata peshkonin, njerzit e Aliut rinin n breg dhe numronin peshqit e vegjl q tundnin bishtin duke fryr barkun me ajr. Peshkimi natn ishte ndaluar. Hna ishte e vetmja q mund t zhytej n liqen pa lejen e Pashait, i cili dilte vet n dritaret e Kastros dhe shikonte ekzekutimet q kishin urdhruar. Natn, Pashai u thoshte ushtarve q t ndrionin vendin me pishtar q ai t mund t shihte fytyrn e t dnuarit prpara vdekjes. Mbytja n uj ishte dnimi i preferuar i Ali Tepelens. Ka ardhur koha pr barazi, qeshte Aliu. Njerzit ushqehen me peshk, por edhe peshqit duhet t ushqehen me njerz.

Q kur Ibrahimi ishte br mysliman, n qytet ishin ngritur katrmbdhjet xhami. Minaret e tyre binin mbi liqen, lageshin si koka lejleksh dhe dilnin prap duke knduar pes her n dit. T krishtert sillnin mall nga gjith bota dhe myslimant e shisnin me tezga n pazar. N Janin kishte shum dervish bektashinj. Ali Tepelena nuk shkonte n xhami dhe shqiptarve t krishter u krkonte t bheshin bektashinj. Pr bajram ai shpinte qengja n xhami dhe para n teqe. Kur lodhej, shtrihej n nj divan t gjat, pinte duhan me nargjile dhe thrriste dervisht q i flisnin pr parajsn derisa at e zinte gjumi. Dervisht mbushnin xhepat me duhan t shtrenjt trndafili dhe iknin kur Pashai fillonte t grhiste. Grekt e Janins e kishin frik Aliun. Kur ai kishte ardhur n qytet, shum prej tyre kishin ikur. Por Aliu nuk i linte m grekt t largoheshin sepse parat e tyre ishin burimi kryesor i pasuris s tij. Kush donte t ikte nga qyteti duhej t linte nj djal apo nj vajz peng, n mnyr q Pashai t ishte i bindur se ata do t ktheheshin. Taksat e mallrave ishin rritur dhjet her q kur ai ishte br Pasha. Aliu i kishte qejf parat. Kur nuk e zinte gjumi, zbriste n qilar dhe kalonte npr duar qeskat me monedha t arta. elsat e qilarit i mbante n brez dhe flinte duke ndrruar male me florinj. Aliu besonte se n malet prreth Janins kishte ar dhe argjend. Ai thirri disa grmues nga Italia, t cilt erdhn n Janin t pajisur me shufra t gjata, me syze t trasha, me dorza dhe me thupra magjike, t cilat ia afronin shkmbinjve apo i zhysnin n prrenjt malore. Ata morn me dhjetra fshatar q me urdhr t pashait i detyronin t hapnin gropa t thella n form pusi, nga t cilat shpesh shprthenin burime ujrash q i mbysnin grmuesit. Fjala u hap shum dhe pr disa koh kodrat dhe malet e pashallkut u mbushn me evropian q kontrollonin grxhet, grykat dhe shpellat pr t gjetur ar. Ali Tepelena i paguante t gjith, por njher, kur i pa q pinin n nj tavern, u mrzit, durimi i shteroi dhe i przuri q t nesrmen me ushtar. Gjat vers, kur prrenjt zbuteshin, ai ndrtonte ura prej guri, rrug pr fshatrat e shumta t pashallkut dhe kala me mure t trash dhe bodrume q i mbushte me barut. N t dal t qytetit, ai kishte ngritur nj harem me dhoma t vogla ku grat qndisnin dhe zbukuroheshin me bojra dhe parfume duke pritur Pashain. Dhomat e haremit ishin plot me divane dhe jastk mndafshi, ndrsa dyshemeja prej mermeri i ngjante nj pylli pranveror ku kafsh dhe zogj me pupla lpinin kmbt e zbathura t grave. N korridoret e haremit vendoseshin shporta me fiq, me rrush, me hurma dhe me pjeshk pr t mblsuar gojt e grave dhe t miqve t Pashait. Aliu organizonte aty gosti t mdha ku ftonte tregtar, poet apo ushtarak q vinin nga t gjitha viset e bots pr ta takuar. N harem kishte edhe nj ndarje pr djem t vegjl. Aty nuk hynte askush. Djemt rinin n dritare si papagaj t vetmuar dhe e hapnin gojn sa her shfaqej Pashai, i cili mendonte se duke fjetur me djem do jetonte m gjat. Kt ia kishte thn njher nj dervish q i kishte par n filxhanin e kafes nj vij t gjat dhe t holl q hynte n nj bark dhe dilte prap pr tu zgjatur deri te buza e filxhanit. Kur dervishi vdiq, Aliu qau dhe i ngriti atij nj varr t bukur afr liqenit. Ali Pashai ishte i bindur se do jetonte njqind e pesdhjet vjet dhe se deri ather sulltant e Stambollit do ishin rrzuar dhe ai do ngrinte nj kala n Korfuz ku do t priste mbretrit e Evrops bashk me grat e tyre. Nuk ka perandori pa ishuj, i thoshte miqve t tij. Un dua nj ishull ku t qeveris si mysliman dhe t jetoj si i krishter. Ali Tepelena mbante shum kuaj. Stalliert ishin grek, ndrsa kuajt arab. Nj her n vit n Janin bheshin gara me kuaj dhe ai rrinte n nj kolltuk t gjer dhe ndiqte kalorsit q i kapnin kafsht me thonj nga flokt. Fshatart, e strvitur me fustanella t shkurtra dhe kmb t holla, vinin at dit n qytet, pasi i ushqenin kuajt pr nj muaj me tagji t mir, dhe kush fitonte afrohej te pashai pr t marr si trofe nj pisqoll argjendi apo nj pal tespihe me rubin t kuq.

Kalin q fitonte, Aliu e blinte dhe stalliert ia ndrronin potkonjt. Kuajt e garave q shndosheshin ose plakeshin ia jepnin ushtris. Shqiptart ishin ushtart m t mir t Aliut, por dhe m t egrit. Ata dinin t luftonin mir me shpata, ndrsa pisqollat i msonin me vshtirsi. Npr trungje pemsh oficert varnin kuti t mbushura me kasht dhe i msonin shqiptarve t qllonin. Aliu nuk i linte ushtart t pinin dhe pisqollat e karabinat mbaheshin t mbyllura n bodrumet e Kastros. Kur Ali Pasha bleu nj top me tyt t gjat, ushtart e pastruan dhe e nxorn n sheshin prpara kalas. Hija e tyts zgjatej mbi liqen dhe kalonte deri n bregun tjetr ku ishin shtpit e ifutve. Burrat e Janins u mblodhn pr t par topin, ndrsa fmijt matnin me pllmb gjatsin e tij. Pashai kishte thirrur nj kolonel anglez nga Korfuzi, pr ti msuar ushtarve mbushjen dhe zbrazjen e topit. Koloneli ishte nj burr i shkurtr, me bark t madh dhe me flok t zinj kaurrel. Ai mbante nj pal izme t kuqe n t cilat kishte futur pantallonat e bardha q i rrinin t ngushta. Anglezi u tha ushtarve t Pashait t ngrinin nj tend rreth pesqind kmb larg topit dhe filloi t rregullonte tytn, t ciln e pastroi me nj leck t kapur n nj shkop me nyje. Pastaj nxori nj shishe me vaj t verdh e derdhi brenda dhe e fshiu prap me leck. Kur ushtart e vendosn tendn aty ku duhej, Aliu bashk me vezirin, disa tregtar grek dhe oficert e tij shqiptar doln n bedenat e Kastros pr t par qitjen. Ali Pasha kishte ftuar edhe peshkopin e qytetit dhe disa dervish t shndosh dhe t zhurmshm. Kur anglezi filloi t mbushte topin me predha, pashai ngriti dorn n ajr dhe t gjith heshtn. Predha e par ra disa hapa larg tends dhe zhurma e saj bri dallg mbi liqen. Ky top nuk t vret, por t shurdhon, tha njri nga dervisht dhe Aliu filloi t qeshte. Anglezi nga Korfuzi e lvizi shum pak topin dhe u shtri mbi tyt duke par tendn me kujdes. Barku i tij i madh u palos dhe kmbt e shkurtra dukeshin si deg t thyera mbi trungun e arms. Predha e dyt ra mu n mes t tends, e cila u gris, u rrzua dhe pastaj u dogj. Peshkopi duartrokiti i pari, ndrsa dervisht mbylln vesht me duar. At nat Aliu e oi anglezin n harem dhe i tha t zgjidhte k t donte nga grat e tij. Por anglezi mori nj tas me fiq t bardh, pastaj piu ver, hngri prap fiq, piu nargjile dhe e zuri gjumi. Kur u zgjua n mngjes, takoi Aliun dhe i tha se nuk e dinte q fiqt e Janins t vinin n gjum. Fiqt e grave nuk ka nevoj ti qrosh, i tha Aliu dhe i fali nj shpat me gur t muar. Disa muaj pasi iku anglezi, ushtart e Aliut e lyenin vet grykn e topit me t cilin filluan t qllonin edhe n fund t muajit t ramazanit, por edhe pr bajram. Peshkopi i krkoi Ali Pashait ta prdorte topin edhe t dieln e pashks, por Aliu, duke qeshur, i tha se topin nuk e kishte bler pr t thyer vezt. Kur vendosi t pushtonte Sulin, Ali Pasha kishte nj duzin me topa, t cilve ushtart e tij u kishin vn emra. Topit m t madh, q kishte nj gryk t fryr, si nj fui hekuri, ata e kishin quajtur Sulltani, ndrsa nj tjetr, gryka e t cilit zgjatej si nj prkdhelje e quanin Harem dhe kur nuk ndizej, gj q ndodhte shpesh pr shkak t lagshtis apo shiut, e thrrisnin Haram. Topin e par q kishte ardhur n Janin e quajtn Barku i Anglezit sepse nga pesha ai ishte varur dhe dukej sikur do prekte tokn. Topi m i bukur dhe m elegant dhe q e hidhte predhn drejt, pa br harqe t panevojshme, u quajt Tepelenasi, pr nder t Pashait. Por kishte edhe topa t tjer me madhsi t ndryshme t cilt u pagzuan Gjirokastra, Korfuzi, Meka ose I vaisuri dhe t cilin grekt e Janins e nderonin m shum dhe n gjuhn e tyre e thrrisnin O Kristos. Kur topat dilnin n mngjes nga depoja ku mbaheshin, ashtu t prgjumur e t pavajisur, ngjanin me nj klas djemsh q vihen n rresht pr t lar fytyrn. Krahina e Sulit ishte disa or larg Janins dhe formohej nga aleanca e trembdhjet fshatrave q fshiheshin n gryka t thella malesh, t cilat shikonin nga deti. N dimr rrugt bllokoheshin nga ngricat dhe ortekt, ndrsa n ver burrat zbrisnin n fush dhe u merrnin bagtit dhe ushqimet fshatarve t varfr. Suljott nuk kishin fusha dhe ishin t varfr. Fmijt e tyre rriteshin me

prralla n t cilat strgjyshrit e tyre fitonin do luft me turqit, ndrsa pjesn tjetr t kohs e kalonin duke gjuajtur detin me gur. Dita n Sul mbaronte shpejt dhe nata ishte e gjat. Turqit nuk ishin ngjitur dot n malet e tyre t thikta dhe t gjith suljott kishin mbetur t krishter. Ata nuk pranonin t bheshin pjes e Pashallkut t Ali Pashs dhe nuk paguanin asnj taks. Lufttart suljot e urrenin Ali Pashn, t cilin e quanin nj hajdut mysliman. Prpara se t niste sulmin, Aliu vendosi tu drgonte atyre nj letr, n t ciln u krkonte ta ndihmonin pr t sulmuar Gjirokastrn. Letrn e shkroi greqisht dhe ua drgoi dy komandantve kryesor Jorgo Boarit dhe Llambro Xhavells. Boart dhe Xhavellat ishin fiset m t mdha t Sulit, por shpesh grindeshin pr komandn e ushtris. Vitet e fundit, Xhavellat kishin marr m shum mbshtetje nga trembdhjet fshatrat dhe Boart shfrynin duke pritur dit m t mira. Ali Pasha e dinte se nse do ti drejtohej njrit, fisi tjetr do inatosej duke e prishur paktin dhe prandaj vendosi q letrn tua drgonte t dyve. Kur letra mbrriti n fshat, suljott u mblodhn dhe e lexuan n kuvendin e burrave. Ali Pashn nuk e donin, por kishin nevoj pr para dhe vendosn t drgojn n Janin shtatdhjet burra me n krye Llambro Xhavelln. T tjert mbetn n male duke pasur frik nga ndonj hile e Ali Pashs. Kur u nisn, grat dhe fmijt u ngjitn n maj t nj kodre dhe pan karvanin e burrave q zbriste posht n fush. N krye ecte Llambro Xhavella i shndosh dhe qimekuq, mbi kalin e tij t bardh dhe pas tij vinte i biri, Foto Xhavella dhe Petro, djali i Ibrahimit. T dy mbanin kmisha t bardha, t gjata, q e ma e Fotos i kishte qndisur te mngt e hapura. Rruga ishte e shkret dhe ata ndalonin buz prrenjve pr tu freskuar dhe pr tu dhn uj kafshve t etura. Kur mbrritn n Janin qyteti digjej nga zhegu. Balta ishte thar dhe pluhuri u ngrit lart deri te vesht e kuajve. Nj oficer i Pashait i oi te kazermat dhe ata u shtrin npr hije dhe krkuan buk. Nuk ua krkoi njeri ti dorzonin armt dhe fjetn duke i mbajtur posht koks. N Janin vera ishte e lagsht dhe ata nuk i zuri gjumi duke djersitur si kuaj. T nesrmen, Ali Pasha e priti Llambro Xhavelln n Kastro. Ishte ulur n nj divan t mbuluar me kadife dhe n dor tundte nj pal tespihe me gur jeshil. Afr tij gurgullonte nj nargjile e vizatuar me germa arabe, ndrsa te papuet e Ali Pashs shtrihej nj mace e prgjumur. Nuk lviz dot se zgjohet macja, tha Ali Pasha dhe i bri shenj t ulej, por Llambro Xhavella qndroi n kmb. N fshatin tim macet flen me grat, i tha pashait q vuri buzn n gaz dhe frkoi dorn e holl mbi kadife. Lkura iu vesh me mornica dhe papuja iu zvoglua n kmbn e vogl. T kam thirrur pr t kapur njerz dhe jo mace, tha pashai dhe qeshi fort me batutn e vet. Kur i solln duhan, Llambro Xhavella i mori er dhe fytyra iu zbut. Ali Pasha filloi t fliste ngadal dhe syt e kaltr i rriteshin sa her q Llambro Xhavella thithte ibukun e tij t shkurtr. I rrfeu pr ushtrin e tij, pr marrdhniet me Portn e Lart, pr planet q kishte pr t sulmuar Gjirokastrn, Pargn dhe pastaj edhe Korfuzin. Nuk dua luft me Sulin, i tha n fund. Ju jeni burra t fort dhe ne kemi nj armik t prbashkt, turqit. Kur ata t ikin un do qeveris dhe Suli nuk do paguaj asnj taks. Do ju jap arm pr t luftuar dhe n Sul do ngre fortesa, rrug dhe ura. Llambro Xhavella e dgjonte dhe kur ai mbaroi i tha: Kur do ti biem Gjirokastrs? Shum shpejt, tha Pashai, pr disa jav jemi gati. Llambro Xhavella u kthye von n kazerm dhe i gjeti burrat n gjum. Vetm Foto dhe Petro e prisnin zgjuar. Ata kishin dgjuar shum pr Ali Tepelenn dhe e pyetn Llambron me nj goj: Si tu duk Aliu? Llambro Xhavella q prtypte duhan me dhmb i pa djemt n errsir dhe tha: Si nj tigr q sillet si mace. Po Thanasin e takove, e pyeti Petro. M mir q nuk e pash se do ta kisha rrahur, tha Llambro Xhavella dhe fjeti duke grhitur si nj hink e mbushur me oriz.

Pas dy ditsh Thanasi erdhi n kazerm dhe takoi Petron. Nuk ishin par q kur kishin varrosur nnn e tyre. Thanasi ishte br nj burr i fort me mustaqe dhe me flok t gjata, por t drejta. Ngado e nderonin dhe pisqolla e tij ishte me dorez fildishi q shklqente. Petro ishte m i gjat dhe jeta n mal ia kishte rritur shpatullat. Rrobat e tij ishin m t vjetra se t Thanasit dhe syt i mbyllte shpesh, si nj njeri q mbrohet nga era. Thanasi i tha Petros ta linte armn n kazerm dhe e mori me vete n qytet. Ecnin t dy npr kalldrme dhe hapat e tyre linin gjurm n pluhur. Thanasi i tregoi liqenin, pazarin, Kastron dhe shtpit e ifutve. Petro shikonte burrat q shisnin duke brtitur dhe grat e pambuluara t grekve q ktheheshin n shtpi duke djersir nn sqetulla. Petro pa nj shtpi t bardh t lyer me glqere, t rrumbullakt si nj kusi dhe q ndryshe nga gjith shtpit e tjera kishte nj oxhak t holl dhe shum t gjat nga i cili nuk dilte tym. sht xhami, i tha Thanasi. N nj xhami m t vogl se kjo, n ann tjetr t qytetit, babai u b mysliman. Janina kishte shum lyps. Ata i afroheshin Thanasit, t cilin dukej se e njihnin, por ai i shante dhe ata largoheshin me dorn e zgjatur. N sheshin prpara Kastros qndronin disa roja,t cilt lviznin duke par me bisht t syrit nga dritaret e kshtjells nga ku, me sa duket, dikush i vzhgonte. Ata i mbanin karabinat mbi sup dhe mustaqet i kishin njlloj t holla, sikur i prisnin tek i njjti berber. Po ti si kta je, e pyeti Petro. Thanasi qeshi dhe duke vazhduar t ecte tha: Kta rrin n diell, kurse un jam hija e Aliut. N mes t oborrit t Kastros ngrihej nj top i mbshtetur n dy rrota dhe posht tij ishte nj kuti druri e mbushur me predha. Gryka e tij ishte e shkurtr dhe e holl. sht Foleja e Dallndyshes, tha Thanasi dhe u afrua te topi. Aliu ka nj kazerm plot me topa. Disa i ka rrmbyer n beteja, por shumicn ia ka bler turqve dhe anglezve. Topat kan emra t ndryshm. Ky u quajt Foleja e Dallndyshes sepse kur donin ta provonin, nj dallndyshe q ishte fshehur brenda tyts u ngrit n ajr dhe fluturoi, por pasi bri disa rrotullime u fut prap atje dhe rrinte e ulur n bisht, e friksuar. Ushtart e lvizn topin q ajo t ikte, por dallndyshja nuk dilte. Ather futn nj shkop pr ta trembur dhe dallndyshja doli, por u kthye prap dhe u prpoq t hynte, por ushtart e penguan duke rrahur ajrin me shkop. E drejtuan topin, futn predhn dhe u bn gati t qllonin. Dallndyshja rrotullohej bashk me topin dhe filloi t kafshonte ajrin duke fishkllyer si nj sharr e prishur. Kur topi u shkreh, bashk me predhn, ra n tok nj fole e shkalafitur, kashta dhe puplat e s cils u endn n ajr pr disa minuta. Copat e foles u shprndan gjithandej n oborrin e kazerms dhe ushtart q i mblodhn than se ato ishin przier me vez dallndysheje, t cilat, nga shprthimi, ishin br si nj reel q t ngjiste duart. Dallndyshja ulrinte duke u sjell prreth topit t nxeht dhe i merrte er ajrit. Kur ia than kt histori, Ali Pasha vendosi ta mbaj topin n oborrin e Kastros dhe i tha topinjve t tij: Na duhet nj fole zogjsh se e kemi mbushur kshtjelln me kafsh. Petro pa topin, por tyta e tij ishte e ftoht dhe e heshtur si nj bark beronje. N nj cep t oborrit t shtruar me gur t dendur ishte nj karroc e mbuluar q shklqente n diell. Ajo qndronte mbi dy rrota t mdha elegante dhe dy kuaj t lart biond, q ishin lidhur pas saj, prisnin me kokn ulur. sht karroca e Pashait, tha Thanasi. E ka bler n Franc. N Janin, prve tij, askush nuk ka t drejt t dal me karroc. Njher, nj tregtar i pasur grek, t cilit i ishin fryr kmbt dhe nuk ecte dot, iu lut Pashait t blinte nj karroc q t mund t dilte n qytet. Nuk m more leje kur u smure, iu prgjigj Aliu dhe e dboi plakun q dy shrbtor e ngritn n krah. Po ti ke hipur n karroc, e pyeti Petro. Thanasi uli kokn dhe rregulloi brezin e kuq t pisqolls. Karroca sht e vogl dhe nuk ka vend pr hije, tha.

Gnjen Akuym e pyeti Petro. do t thuash, i tha Thanasi. Petro bri disa hapa dhe ndaloi. Daj Llambro ka frik se Aliu po na gnjen. Na ka thirrur pr t sulmuar Gjirokastrn, por daja beson se ai krkon t sulmoj Sulin dhe duke na joshur me premtime dhe para do t na kap n befasi. Sido q t ndodh, do prpiqem t t shptoj, tha Thanasi dhe eci prpara duke fshehur syt. Hija e tij u zvarrit n kalldrmin e Kastros dhe u fsheh n karroc. Kuajt lvizn, por nuk u nisn. Kur Thanasi i tregoi haremin Petro u ndez. Nuk hyn brenda, por ecn deri te dritaret e vogla t mbuluara me pjergull ku vajzat afroheshin sa her q ndienin er burrash n oborr. Ato i kishin syt e lyer dhe flokt e lshuar dhe t shndritshm. N mes t oborrit t haremit ishte nj shatrvan i kuq, ndrsa uji dilte nga nj ezm n formn e nj femre me gjinj t zhveshur. Ajo shihte vizitort dhe dukej sikur i thoshte: Shuani etjen para se t vdisni. Haremi ishte nj godin me dy kate dhe me shum ndarje, t cilat duhej t ishin dhoma. Dritaret ishin me kangjella dhe grat dukeshin si zogj t mbyllur n kafaza. N fund t haremit ishte dhe nj pjes me dritare m t vogla t veshura me kortinka jeshile. Ajo sht pjesa e djemve, tha Thanasi, q dukej i skuqur. Petro kaprceu pshtymn. Ti ke qen atje, e pyeti. Thanasi u afrua te shatrvani, futi dorn n uj dhe lagu qafn. Syt e tij ishin rritur dhe shikonin me mblsi n drejtim t haremit. Kur ika nga fshati, isha nj djal i njom dhe flija staneve bashk me Aliun. N dimr ishte ftoht, por n ver lkura t mbushej me krip bulmeti. Ndrsa n harem sht shum fresk. Djemt lyhen me parfum pjeshke dhe nuk mbajn era djath i thartuar si bagtit e staneve. E megjithat aty nuk ka dit, por vetm net t gjata dhe t lodhshme, tha Thanasi duke par nga dritaret me kortinka jeshile. N mbrmje shkuan n tavern. Merimangat vareshin nga trart e that, ndrsa n muret me glqere ishin ngulur vargje me speca djegs dhe m tutje hudhra t verdha q ishin thurur si grshet gruaje. N nj cep, varej nj piktur q tregonte liqenin dhe nj djal q bhej gati t lahej duke par ujin me frik. Djali ishte i shkurtr, por fytyra e tij ishte e regjur si e nj burri q mendohet. Bedenat e Kastros ishin t holla, ndrsa barakat e ifutve ishin br me dy kate. Piktura ishte vizatuar me karbon dhe dielli dukej si nj predh e zez,g ati pr t rn mbi qytet. Petro shikonte pikturn dhe Thanasit iu duk sikur ai po mendohej, ashtu si djali me fytyr burri. po ta vizatoja un, do bja nj kal n breg, q djalit ti dilte frika, tha Petro. Thanasi buzqeshi dhe thirri kamerierin. Taverna ishte e zhurmshme dhe pis. Aty kishte shum grek q pinin ver recine q mbante era rrshir dhe prtypnin nj pastrma t djegur q ua bnte buzt t zeza. Ata morn speca t skuqur me gjiz, qofte me erza, patate t pjekura dhe uzo. Grekt pinin dhe flisnin me z t lart. Kamerieri, q kishte lidhur kokn me shami, vraponte n mes tavolinave dhe grekt e ngacmonin duke i pickuar t ndenjurat. Djali krcente dhe llastohej duke lvizur belin pastaj futej n kuzhin dhe kthehej me pjata t tjera. N nj tavolin rrinte nj burr i veshur me kostum t zi, me kpuc t drejta me taka t larta dhe kmish t bardh n t ciln kishte lidhur nj shall t kuq t gufuar me pika t arta. Her pas here nxirrte nj qostek dhe e shikonte. T gjith e njihnin sepse kur ai hyri grekt pushuan dhe filluan t flasin me z t ult. Burri ishte i gjat, me nj hund t drejt dhe flokt i kishte t krehura me kujdes. Porositi ver dhe peshk t frguar me vez. Hante duke qruar ngadal halat dhe her pas here fiksohej mbi pjat sikur zbulonte ndonj organ t panjohur n trupin e peshkut. Ky sht Tozoni, mjeku i Aliut, tha Thanasi. Nga se vuan Aliu, e pyeti Petro. Pak nga t gjitha, reumatizm, dhimbje koke, shkurtim kockash, uj n mushkri, ngushtim zemre, marrje mendsh, kruarje, lemz dhe majasll. M shum se do gj ka frik kolern dhe mban shum mace n Kastro se Tozoni thot q minjt e sjellin kolern nga kanalet. Ka frik, e pyeti Petro duke fshir gjizn me buk. Ai thot se nuk vdes njeriu as nga lemza dhe as nga majaslli. sht i bindur q

do jetoj njqind e pesdhjet vjet, tha Thanasi duke qeshur. Po ky si e shron, pyeti Petro duke par Tozonin q kishte mbaruar peshkun. Thanasi u ngrys dhe uli kokn mbi pjat. Tozoni sht italian, foli Thanasi. Ai ka udhtuar shum n Turqi, Egjipt, Malt, More. Ktu erdhi nga Korfuzi. Njher e rrmbyen piratt n Egjipt dhe e mbajtn tre vjet n anije sepse ai dinte t ndalonte rnien e dhmbve. Kur erdhi n Janin u dashurua me nj greke dhe mbeti. Mori nj shtpi t vjetr e rregulloi me mobilie italiane, mbolli limona n oborr dhe filloi t punonte pr Aliun q e shroi nga reumatizma. Di shum gjuh dhe i prkthen Pashait kur vijn francez, italian ose anglez. Tozoni sht i vetmi q e pa Eminen, gruan e Aliut, kur vdiq. Ai e di se far ka thn ajo duke dhn shpirt. Disa thon se e vrau Aliu me pisqoll, por disa t tjer thon se ajo u mend dhe vdiq nga frika. Aliu e ka detyruar Tozonin t mos flas pr vdekjen e Emines dhe q ai t mos largohet nga Janina ia ka marr gruan dhe ia ka mbyllur n harem. Nj her n muaj Tozonin e ln t takoj gruan n nj dhom t veant ku ai kalon gjith natn dhe n mngjes ikn duke qar. Sonte duhet t jet nata e gruas sepse ai gjith kohn kontrollon or. Petro e pa Tozonin me keqardhje edhe Thanasi filloi t qeshte. Pas pak Tozoni pagoi dhe doli nga taverna. Grekt u bn prap t zhurmshm ndrsa kamerieri, q ata e thrrisnin Ganimed, tundej duke shrbyer. Kur doln jasht, hna po lahej mbi liqen. Ata ecn n drejtim t kazerms duke i kthyer kurrizin liqenit. Ke qen n fshat, pyeti Petro. Jo, u prgjigj Thanasi. Babai ka br nj shtpi t madhe me shum dhoma. Ka nj dhom edhe pr ne t dy. Petro ktheu kokn nga perndimi, andej nga duhej t ishte fshati dhe hna i ndrioi ballin. Po shkove prpara meje mos e zr krevatin q sheh nga deti, i tha Thanasit dhe u fut n kazerm. Para se t flinte iu kujtua peshku me hala i Tozonit dhe u kollit q t mos mbytej. Dy jav m von, nj oficer i Ali Pashs erdhi n kazerm dhe takoi Llambro Xhavelln. Biseduan shum pak n kmb dhe Llambro hyri brenda dhe u tha burrave: Nisemi n t gdhir. Bhuni gati. Do ti biem Gjirokastrs. Shtatdhjet burrat u ngritn dhe filluan t pastrojn armt. Kur hna u shua, ata doln nga kazerma. N t dal t Janins i prisnin pesqind ushtar t Aliut, t gjith t armatosur. Ali Pash Tepelena nuk ishte, ndrsa Thanasi me nj kmish t kaltr rrinte n rreshtin e dyt, i hipur mbi kal. Llambro Xhavella takoi oficerin dhe u tha shokve t tij t ndiqnin kolonn. Dielli digjte dhe kuajt nxirrnin shkum. Zalli i lumit t thar ans rrugs zbardhte nga etja. N mbrmje, doln dhe gryka e malit dhe fusha e zez u hap prpara tyre si vello e vejushs. Nata ishte e pastr dhe nga larg dukeshin dritat e Gjirokastrs q fluturonin si xixllonja mbi nj shkmb. Kolona ndaloi dhe oficeri thirri Llambro Xhavelln. Petro i pa duke biseduar n errsir, ndrsa dhmbt e mdhenj t Llambros iu afruan fytyrs s oficerit. Thanasi ishte disa hapa m tutje duke dgjuar n heshtje. Kur u ndan, oficeri takoi Thanasin dhe t dy hyn n mes t ushtarve q i kishin zbritur kuajve pr tu lodhur. Qafiri m tha se do ti biem nga nj rrug tjetr pr ti dal Gjirokastrs nga prapa, tha Llambro Xhavella duke kapur kalin e tij fort nga kapistallet. Qimet e kuqe i ishin ngritur dhe mjekra i dridhej. Thot se na kan pikasur dhe nga fusha nuk mund t afrohemi n qytet sepse na kan zn prit m tutje. Duhet ti dalim nga bregu, t hyjm n lugin dhe ti ngjitemi malit pr ti kapur n befasi. Edhe tri dit rrug, tha Foto Xhavella dhe i zbriti kalit. Llambro nuk foli, por lshoi kalin dhe u ul n bar. At nat mbetn atje. Ushtart nxorn buk nga trastat, por oficeri i tha t mos ndiznin zjarr. Pa dal dielli, u nisn. Rruga ngjitej n nj mal t that dhe t djegur, i cili gjarpronte duke iu shmangur nj prroi t mbushur me gur t mdhenj q binin aty gjat dimrit. Ecn gjith ditn duke ndaluar shum pak dhe fjetn vetm n mbrmje, n nj livadh t verdh dhe t lagur nga vesa. T nesrmen pan detin. M duket sikur jemi n Sul, i tha Foto Xhavella Petros q kishte ndaluar

dhe shikonte bregun nga maja e kodrs. Kali hapte hojzat sikur thithte kripn e detit, ndrsa Llambro Xhavella ecte prpara. Nga Suli, deti duket m i pastr, tha Petro dhe vazhdoi rrugn. Disa ushtar t Ali Pashs kishin mbetur prapa dhe po ecnin pas kurrizit t tyre. Thanasi bashk me oficerin ishin n krye. N drek ndaluan afr nj fshati, por nuk hyn brenda. Gjetn nj burim, u freskuan dhe i vun kuajt t pin me radh. Llambro Xhavella ishte zhveshur deri n brez dhe gjoksi i tij i madh nuk dukej nga qimet e kuqe q kishin nisur ti zbardheshin. Nga aty, deti nuk dukej. Petro ngriti kokn dhe pa malin q duhej t kalonin pr t dal prap n det. Ishte i zi dhe i mbushur me shkurre t pluhurosura. Pasdite morn rrugn dhe shum shpejt e kaprcyen malin. Kuajt ishin t ngopur dhe u ngjitn me galop. Ushtart e Aliut vazhduan t ecnin pas tyre dhe Petros iu duk sikur i kishin rrethuar. Dielli n perndim i digjte qafn dhe ai u zgjat mbi det, por iu morn mendt. Ishin shum lart. Posht tyre bregu ishte plot me shkmbinj q laheshin, si kockat n ezm. Pas pak, lartsia u zbut dhe deti dukej m afr. Faqja e malit zbriste si thik dhe pothuajse nuk kishte breg. Dallgt e lodhura t pasdites lpiheshin pas malit. Kuajt ndaluan dhe Petro pa oficerin q u afrua nga Llambro Xhavella. Kur i erdhi tre hapa larg, nxori pisqolln dhe ia drejtoi n gjoks. Me urdhr t Ali Pashait, dorzohuni, tha oficeri dhe t gjith ushtart i drejtuan armt drejt tyre. Llambro Xhavella nuk lvizi dhe t shtatdhjet burrat u mblodhn rreth tij duke ngritur armt. Ne jemi pesqind kundr shtatdhjet, tha oficeri dhe iu afrua Llambro Xhavells q rrinte mbi kal duke par detin n perndim. Ti do vdessh i pari, brtiti Foto Xhavella dhe e drejtoi karabinn e tij mbi oficerin. Pas tt eti, foli oficeri dhe djersa i zbriti n faqe. Mos qlloni, tha Llambro Xhavella dhe iu drejtua oficerit. far do Ali Tepelena nga un? Pashai m ka urdhruar tju kthej n Janin t paarmatosur, u prgjigj oficeri dhe mori frym thell. Kjo sht pabesi, tha Foto dhe u ngrit mbi kal, por dora e Llambros e qetsoi. Llambro Xhavella dhe oficeri u afruan duke biseduar, por askush nuk i uli armt dhe ata t dy dukeshin sikur ishin takuar n mes t kallinjve t misrit. Petro ndjeu nj t dredhur n trup. Sqetullat i ishin lagur nga djersa, kurse flokt i ishin fryr nn qeleshe. Mori frym thell dhe i lshoi pak frert e kalit. Syt i kishte t skuqur, por deti dukej shum afr. Pa Foto Xhavelln drejt n sy pastaj krceu nga kali dhe, pasi bri nj hap t gjat, fluturoi n det. Foto Xhavells iu duk si nj zog q hidhet n det pa i lvizur kraht. Ushtart e Aliut u afruan dhe nisn t qllojn. Por Thanasi i thirri dhe ata e pushuan zjarrin. Petro ishte zhytur n uj dhe nuk dukej. Thanasi hodhi pisqollat, vrapoi si i mendur derisa gjeti nj rrpir dhe zbriti deri afr detit e pastaj u zhyt n uj. Ndrsa Foto u hodh n det njlloj si Petro, dhe filloi t notonte si i marr. Llambro Xhavella dhe oficeri u zgjatn duke par posht, ndrsa ushtart i mbanin armt t drejtuara mbi burrat nga Suli. Thanasi zhytej n uj pastaj nxirrte kokn t merrte frym dhe zhytej prap derisa thirri: E gjeta. Mbi uj doli koka e Petros q varej si nj fole zogu e braktisur. Kur e nxorn nga uji, Petro nuk merrte frym. N mes t shpatullave kishte nj vrim plumbi q ia kishte ar kraharorin. Thanasi qante mbi trupin e t vllait, ndrsa Foto Xhavella ishte ulur mbi nj gur dhe shikonte nga deti. Llambro Xhavella zbriti n rrpir dhe oficeri e ndoqi pas duke ia mbajtur pisqolln n drejtim t koks. Burrat nga Suli shanin ushtart e Ali Pashs, por kta nuk flisnin dhe nuk i uln armt. Kali i Llambro Xhavells ishte afruar n buz t gremins dhe shikonte trupin e lagur t Petros. Llambro e puthi Petron n ball dhe nuk ia hodhi syt Thanasit, t njtur nga lott. Foto thirri dy nga shokt e tij. Oficeri bri shenj dhe ushtart i lejuan t lviznin. Ata gjetn nj cop tok n mes t shkmbinjve dhe hapn nj grop. Thanasi e ngriti t vllan, e futi brenda dhe e mbuloi duke i hedhur rr t lagur me duar.

T nesrmen mbrritn n Janin. Llambro Xhavella ecte mbi kal me kokn ulur dhe i paarmatosur. Thanasi kishte mbrritur nj nat prpara tyre. Jani dhe Aliu e krkuan Thanasin n Kastro, por ai nuk ishte. U endn rrugve t zbrazura t Janins dhe n mesnat e gjetn n tavern. Kamerieri i ri q tundej si vajz, tregoi me gisht nj tavolin n cep ku Thanasi ishte ulur me nj got prpara. Flokt i kishin rn mbi ball dhe dukej sikur kishte dit q nuk krihej. Kur pa dy vllezrit, syt iu than. Kaloi dorn mbi mustaqe dhe u mbshtet n karrige. Jani dhe Aliu u uln prball tij dhe nj cop her nuk foln. Taverna ishte e qet dhe Thanasi shikonte pikturn e djalit q kishte frik t lahej n liqen. Babai krkon trupin e Petros, i tha Jani duke u glltitur. Thanasi nuk lvizi dhe vazhdoi t mbante kokn n drejtim t pikturs. Do ta vras Ali Pashn, tha Aliu dhe shtrngoi duart mbi tavolin. Thanasi ktheu kokn. Pse do ta vrassh, e pyeti duke e par n sy. Aliu m vrau vllan, u prgjigj Aliu. Vllan ta kam vrar un, tha Thanasi dhe ktheu kokn qetsisht nga piktura. Aliu u ngrit n kmb me zhurm dhe kamerieri nxori kokn nga kuzhina. Jani e kapi pr dore dhe Aliu u ul prap. Ku sht Petro, pyeti Jani. Thanasi u kthye nga vllezrit dhe duke par gotn q kishte prpara filloi t fliste. I tregoi pr takimin me Petron, pr kazermn, pr shtitjen n qytet, pr haremin, pr Kastron, pr natn n tavern, pr Tozonin, pr nisjen nga Janina, pr rrugn mes maleve, pr oficerin, pr ushtart, pr kalin e Llambro Xhavells dhe pr fluturimin e Petros n det. Zri i tij ishte i but, por i lart dhe Janit iu duk sikur kamerieri i dgjonte pas murit t kuzhins. E dije q Ali Pasha do ta gnjente daj Llambron? E dija, tha Thanasi, por nuk mund tia thosha Petros sepse ai do tia tregonte t gjitha Fotos dhe plani do prishej. Ti tradhtove vllan pr Ali Tepelenn, brtiti Aliu. Thanasi dukej i qet. Kishte tri dit q mendohej n vetmi dhe n kokn e tij kishte kaluar do detaj i vdekjes s Petros. Ai e dinte se Aliu po e gnjente Llambro Xhavelln, por nuk kishte menduar se i vllai do hidhej n det pr ti shptuar rrethimit. Kishte qen i bindur se, pasi t shtatdhjet burrat t burgoseshin n Janin, ai do arrinte ta lironte Petron dhe do ta kthente n shtpin e tyre t re n fshat. Babai do knaqej dhe Petro do flinte n dhomn e madhe me krevat nga deti. Por kto nuk mund tia thoshte dy vllezrve q e shihnin si nj tradhtar t mendur. Ata ishin rritur dhe e kuptonin se vdekja nuk ishte nj loj kalamajsh q mund t kthehet pas, t zhbhet dhe t prsritet duke ndrruar vend mes humbsit dhe fituesit. Kur ishin t vegjl, ai dhe Petro luanin luftash. Ai vritej dhe Petro fitonte, pastaj mrziteshin, ndrronin rolet dhe Petro vritej, ndrsa ai fitonte. Por kjo loj kishte mbaruar kur Petro kishte vendosur t luante me Ali Pashn. Petro kishte humbur, Aliu kishte fituar, ndrsa ai ishte n mes t t dyve. Qante pr t parin dhe luante me t dytin. Iu kujtua koha kur Ali Tepelena kishte ardhur n fshat dhe e kishte marr me vete. Aliu kishte sy t kaltr, duar t holla dhe nj lkur vajze nn t ciln dukeshin damart e mbushur me gjak t kuq. Njher, kur ishin shtrir t dy nn nj moll me lule t bardha, ai e kishte pyetur Aliun se kush nga ata t dy do vdiste i pari. Un, i kishte thn Aliu. E kam par n ndrr. Do m presin kokn dhe ti do m marrsh pr dore e do m shtissh npr Janin. Do t t laj n liqen dhe pastaj do t t fshij me peshqir, i kishte thn ai duke par lulet e molls. Aliu ishte ngrysur dhe i kishte dhn nj shpull n kurriz. Kjo q t thash sht nj ndrr q nuk ka pr t ndodhur. Gjethet e molls i kishin rn mbi kok dhe Aliu i kishte larguar me bezdi. A t duket se ai djali i ngjan Petros, pyeti Thanasi duke treguar pikturn pa ngjyra n mur. Jani nuk e ktheu kokn dhe duke e ngritur zrin i tha: Babai pret Petron. Shkojm ta marrim, foli Thanasi dhe u ngrit.

Lindja e diellit i kapi afr detit. Kishin udhtuar gjith natn pa folur. Thanasi ecte prpara mbi kal dhe vllezrit e ndiqnin n errsir. Gjirokastra ishte futur n re dhe dritat nuk dukeshin. Kur u afruan te vendi nga ish hedhur Petro, i zbritn kuajve. Thanasi eci n buz t rrpirs dhe disa gur ran n det duke br rrath t vegjl. Zbritn posht dhe filluan t grmonin n heshtje. Aliu qante, por dallgt ishin t zhurmshme dhe ai nuk dgjohej. Petro doli nga toka si nj krmill pa guask. Ishte br gri dhe syt i ishin mbushur me rr. Jani ia pastroi me uj deti dhe e puthi n faqe. Gjaku i ishte mpiksur mbi kmish dhe plaga ngjante si nj mllag e thar. Aliu hoqi kmishn e tij t bardh dhe ia veshi Petros. Ta ojm t pastr n fshat, i tha Janit. Mori kmishn e gjakosur, e futi n det dhe e shtrydhi disa her. Duart iu skuqn dhe ai i shplau n det. Pastaj e tundi disa her kmishn n ajr dhe e veshi. Trupi iu mbush me avull dhe ai ndjeu se kmisha e trhiqte drejt detit, por kmbt i kishte t mpira dhe duart t rrudhosura nga uji. Kmisha e Petros i rrinte e madhe dhe duart nuk i dukeshin nn mngt e gjata. Rrinte n breg dhe shikonte rratht mbi uj. Ato kriheshin me radh, por kur prekeshin me njra-tjetrn prisheshin t dyja, njlloj si jett e njerzve kur takohen. Sa koh jan t ndara, ecin secila n pun t vet. Do ta vras Ali Pashn, tha me vete Aliu dhe pa Thanasin dhe Janin q e kishin mbshtjell Petron me nj araf t madh dhe po e ngjisnin lart, aty ku prisnin kuajt. Thanasi i prcolli deri afr fshatit. Gjith rrugn nuk kishin folur. Trupi i Petros lkundej mbi kal dhe zgjatej nga toka. Aliu e kishte ndihmuar Janin disa her q ta drejtonin dhe t mos i binte. Kali i Janit ecte me kujdes duke respektuar ekuilibrin e trupit t Petros. Dielli ishte i kuq dhe djerst i pikonin Janit mbi araf. Kur kambanorja e fshatit u shfaq nga larg, Thanasi ndaloi dhe zbriti nga kali. Dukej si nj fmij q ka ikur nga shtpia. Un e kam varrosur nj her. Tani varroseni ju, i tha Janit q e shikonte me qetsi. E hapi pak arafin, puthi t vllan dhe u zhduk pa e kthyer kokn. Ata vazhduan ngadal dhe kur hyn n fshat ishte errur. Ibrahimi ishte ulur n oborr dhe po i priste. Thinjat ndrionin n errsir. E shtrin trupin e Petros n dhomn e madhe t djemve dhe ia hoqn arafin. Ibrahimi nuk fliste dhe syt i mbante t mbyllur. Sara zjeu uj me borzilok dhe Muhamedi me Aliun e zhveshn dhe e lan t gjithin. I vun gjethe sipr plags dhe i veshn nj kmish t re t Ibrahimit. Petro dukej sikur flinte kur dielli i ra n sy n mngjes. Para se ta fusnin n arkivol erdhi Hana dhe pastaj edhe Ana Komnena q rrinte pas kurrizit t Ibrahimit t prkulur. Petro qenka m i bukur se Muhamedi, tha Ana dhe i shtrngoi dorn t atit. E varrosn n drek. Jani, Paridi, Muhamedi dhe Aliu mbanin arkivolin, ndrsa Ibrahimi ecte me Ann prdore. Kur kishte gropa, Ana ndalonte dhe Ibrahimi i kalonte me mundim. Pas tyre vinin Sara, Hana dhe Mihal Komneni. Petron e varrosn pran t ms n varrezat e t krishterve. Kur u kthyen n shtpi, Mihal Komneni krkoi kafe, ndrsa Ibrahimi i tha Sars ti ziente nj aj mali. Po Thanasi pse nuk erdhi, pyeti Hana duke i zgjatur kafen Mihalit. Jani dhe Aliu ngritn supet. Thanasi do vij kur t vdes un, tha Ibrahimi dhe aji iu derdh mbi kmish. 28 Ibrahimi qndroi dy vjet i ulur n stolin e oborrit. Dilte n mngjes, shikonte diellin dhe mbyllte syt. Rrezet i ngrohnin qafn dhe flokt i zbardheshin. Lkura e tij kishte ngjyrn e grurit n dimr, ndrsa n ver dukej si kafe e bluar. Njerzit kalonin aty, e prshndesnin dhe Ibrahimi buzqeshte. Sara zgjohej pas tij, i bnte aj dhe n drek i jepte edhe nj got qumsht me buk t thekur. Jani e zmadhoi stolin, i ngriti mbshtetsen dhe nguli nj jastk me gozhd t vogla q

t mos binte. Kur binte shi, Ana dilte me vrap dhe e fuste baban n shtpi. Njher, ajo ishte me Sarn n pyll dhe kur u kthyen Ibrahimi ishte lagur si nj kal q e kan lidhur pas gardhit dhe nuk lviz dot. Qeshte me vete dhe shikonte nga rruga. Uji i kishte rrjedhur n qaf dhe thinjat i ishin br t zeza. Jani vuri katr shkopinj t trash rreth stolit dhe mbi to lidhi nj araf t bardh q i rrinte Ibrahimit si nj adr mbi kok. Dielli e zinte m pak dhe lkura nuk i rripej m nga djegia. Paridi sillej npr fshat dhe natn vonohej. Kur ndonj vajz nuk kthehej n shtpi, vinin dhe e krkonin n shtpin e Ibrahimit. Ky buzqeshte dhe i tregonte burrave t fshatit historin e Paridit, t molls s sherrit dhe t tri perndeshave. Burrat e dgjonin pr respekt dhe kur shkonin n shtpi u thoshin grave se Ibrahimi ishte mendur. Paridi vishej me kmish t bardh q ia hekuroste Sara, ngrinte flokt lart me kna dhe hidhte parfum pjeshke q ia drgonte Thanasi nga Janina. Kur Sara me Ann shkonin n pyll dhe Muhamedi lexonte, ai i ftonte vajzat n shtpi dhe mbyllej me to n dhomn e tij. Ibrahimi hapte syt dhe pyeste t birin: Kush ishte kjo, Athinaja apo Afrdita? Paridi i shkelte syrin dhe rregullonte flokt e prishur. Jani rrinte n pyll, priste drur, i shiste n qytet dhe kur nuk kishte pun bnte stola, snduk, korniza, ikona dhe tavolina t vogla q Sara i vinte npr shtpi. Kishte rregulluar bodrumin e shtpis s vjetr ku Thanasi kishte lidhur dikur Mihalin e Zoics dhe aty punonte me sharr dhe me eki. Muskujt i ishin fryr dhe gjoksi i ishte gdhendur si Andreas, djalit t Naumit. Her pas here shkonte n varrezat e krishtera dhe mbillte lule mbi varrin e Petros dhe t s ms e pastaj shkonte te varrezat e myslimanve dhe linte nj kal druri ose nj zog t gdhendur mbi varrin e Ademit. Muhamedi lexonte librat e Arianit Komnenit dhe kur Mihali vinte n fshat, gjat vers, bisedonin t dy. Muhamedi nuk mbante mustaqe dhe flokt i priste shkurt. Njher i kishte thn Mihalit se kishte ndryshuar mendim pr Voskopojn. do t thuash, e kishte pyetur Mihali, duke e par n sy. Po ja, kishte thn Muhamedi, nse un do t isha profet n Voskopoj nuk do ta kisha vrar Marin Kuriln, por do ta kisha detyruar t martohej me Aishen. Mihal Komneni kishte ngritur vetullat. Nuk ka rrug tjetr, kishte vazhduar Muhamedi. Fshati yn nuk i ngjan Voskopojs, jo vetm sepse nuk ka libra, piktor, myshk dhe taverna, por sepse t krishtert ktu martohen me myslimant, si u martua babai me Sarn. Kjo sht e vetmja mnyr q grindjet mes t krishterve dhe myslimanve t qetsohen sepse fmijt jan t prbashkt dhe ata e ruajn paqen brenda shtpis si kemi br ne. Fshati shptoi kur Arianit Komneni iku, sepse ai nuk do lejonte q vajzat e krishtera t martoheshin me burra mysliman. Po t ishte ai n fshat, babai nuk do ishte martuar me Sarn dhe nuk do t ishte zbutur. Ne, djemt e tij, do ishim mysliman t egrsuar dhe t gatshm pr tu hakmarr duke menduar se po jetojm n nj fshat ku na sht ndaluar ajo q i lejohet t tjerve, si mendonte edhe Sali Benishi. Shqiptart kan vetm nj zgjidhje: t martohen t krishter me mysliman q t shmangin Voskopojn. Mihali e shikonte dhe e pyeste. Po ti kur do ta gjesh Aishen? Nuk e di, prgjigjej Muhamedi duke frkuar ballin. Aishet e fshatit duan molln e Paridit. Aliu kishte ikur n Janin dhe i kishte thn Janit se do kthehej kur t vriste Ali Pashn. Thanasi e kishte ndihmuar t punonte si stallier pr kuajt e Aliut. Ai i lante kuajt, i ushqente dhe i ndrronte potkonjt. Njher i kishte futur kalit t Aliut nj gozhd n potkua q ai t rrzohej. Por Ali Pasha ishte shndoshur dhe nuk i hipte m kalit, por dilte vetm me karroc. Kur e shikonte duke ecur npr kalldrmet e qytetit, Aliu mrzitej, shkonte n tavern, shikonte pikturn me djalin q kishte frik t lahej dhe dehej. Ather, rendte prpara Kastros dhe brtiste. Rojat q e njihnin, lajmronin Thanasin dhe ky ia fuste kokn n liqen, pastaj e onte n shtpi

dhe e shtrinte n krevat. T nesrmen kuajt rrudhnin hundt nga duhma e fort e uzos q lshonte goja e Aliut. Por Thanasi nuk ishte gjithmon n qytet. Pashai e ngarkonte me pun dhe ai rrinte me dit n kalan e Tepelens, apo n Prevez, apo duke u takuar fshehurazi me Foto Xhavelln. Pasi vdiq Petro, Ali Pasha e kishte liruar Llambro Xhavelln, por kishte mbajtur peng n Janin, Foton, t cilin e kishte br oficer. Foto dhe Thanasi rrinin bashk dhe kur daj Llambro vdiq, Foto shkoi n fshat dhe u b kapedan i Sulit. Ali Pasha e kishte rrethuar Sulin n nj ver t nxeht dhe i kishte ln tre muaj pa buk suljott n maj t malit. Kur rrethimi u b i egr dhe fmijt filluan t dobsohen, ndrsa pleqt t njten nga uria, Thanasi kishte takuar Foton dhe e kishte bindur t dorzohej duke i dhn besn e Ali Pashs se askush nuk do vritej. Foto Xhavella ishte bindur dhe mijra burra, gra dhe fmij me lot n sy dhe trasta n krah kishin kaluar n mes t rreshtave t ushtarve t Ali Pashs dhe kishin ikur n Korfuz e n qytete t tjera t Greqis. Thanasi ishte ngjitur i pari n Sulin e braktisur. Nga maja e malit dukej deti dhe atij i ishte kujtuar Petro. Kishte hedhur nj gur n det dhe flokt ia kishte marr era. Sara shihte Ann q rritej dhe ia lidhte flokt grshet. Hunda e saj ishte e vogl dhe flokt ishin shum t zinj. Faqet i kishte t kuqe si sheg, ndrsa kmbt t gjata si hardhi. Kur vraponte npr shtpi, fustani i ngrihej deri te kofsht e ngrohta dhe gjinjt e vegjl krcenin si kule me bajame. N pranver shkonin t dyja n pyll dhe Ana gjente breshka, ndrsa Sara lexonte n rrz t nj molle t egr. Breshkat fusnin kokn posht guasks dhe Ana i fliste derisa i zbuste, por nuk i merrte n shtpi. Nganjher e lidhte fillin e leshit pas qafs s shkurtr t breshks dhe e lshonte n livadh. Breshka ecte ngadal dhe filli i ngatrrohej mbi kurriz derisa ia bllokonte kmbt dhe ajo ndalonte e hutuar. N dimr, rrinin t dyja pran oxhakut dhe piqnin gshtenja. Ana Komnena i qronte gshtenjat me duart q i digjnin dhe i lyente me reel pr ti ftohur. Kur binte bor dhe rruga prpara shtpis ngrinte, ajo dilte jasht dhe shkiste me nj slit t vogl me dy hekura q ia kishte mbrthyer Jani. Mbante n kok nj kapu leshi dhe grsheti i zi e ndiqte pas npr dbor. N dark, Ibrahimi mbshtillej me velenx n dhomn me shikim nga arra e vogl, e cila mbulohej me bor dhe ia bnte atij gjumin m t rnd. Ana ulej mbi qilim, me lmshin n duar dhe pyeste Sarn: Pse nuk e ke njohur nnn? Sara lvizte mashn mbi prush dhe frkonte syt nga tymi. Nna ime vdiq q un t lindja. Po sikur t mos kishte vdekur, ti do vije n fshat t m lindje mua? Nuk e di, prgjigjej Sara. Por edhe nse nuk do t kisha ardhur n fshat prap do t t lindja ty. Ana Komnena afrohej m shum pran zjarrit dhe pushi i faqeve i piqej n prush. Lvoret e gshtenjave binin prdhe e ajo i mblidhte dhe i hidhte n zjarr. Ato krcisnin dhe flaka e tyre nxirrte xixa. Si do m lindje mua, pyeste Ana duke drejtuar grshetin. Po t mos vije n fshat nuk do martoheshe me baban dhe un nuk do lindja. Sara qeshte dhe i afronte s bijs gshtenja t tjera, t mdha, t cilat i ante n mes me thik q t mos plasnin. Ti ke qen brenda meje q kur un kam lindur, thoshte Sara. Po sikur t kem qen edhe brenda babait, ngulmonte Ana duke e par t mn n sy. Sara ulej pran s bijs dhe i frkonte kmbt e gjata. Un kisha nj gshtenj, thoshte ajo. Gshtenja ishte e njom, e rrumbullakt dhe e shijshme. Un lozja me gshtenjn ngjyrmjalti, por nuk dija ta qroja. Nj dit takova baban dhe ai m ndihmoi tia hiqja lvoren. Kur u hap gshtenja, dole ti. Ana Komnena qeshte dhe syt i shklqenin. Zjarri i kalonte n trup dhe e zinte gjumi n kraht e Sars. N mngjes shkonte te stoli i Ibrahimit. Dbora kishte veshur oborrin, por tenda me araf e kishte mbajtur stolin t that dhe t ngroht. Ibrahimi pinte aj t nxeht dhe afr stolit, Sara

kishte sjell nj mangall plot me prushin e nats. prushi mbante era gshtenj dhe Ibrahimi i hapte hundt fort duke thithur diellin e pastr t dimrit. Ana Komnena ulej pran tij n stol dhe i thoshte: Di t qrosh gshtenja? Di, i thoshte Ibrahimi me syt e mbyllur. Po kur un isha gshtenj si ma hoqe lvoren? Ibrahimi ngrinte kokn lart dhe qeshte. Thinjat i dukeshin si nj kuror e mamas, por ajo nuk e qronte dot dhe un e ndihmova. Po Paridi gshtenj ishte, pyeste Ana. Jo, Paridi ka qen nj moll, prgjigjej Ibrahimi. Po Muhamedi? Muhamedi ka qen nj hurm. Po Aliu? Aliu ka qen nj vez. Po Petro? Ibrahimi i shtrngonte pak syt dhe dgjonte dborn q shkrihej nn mangall. aji bnte dallg n gotn e tij, por fytyra i elej nga nj buzqeshje e vjetr dhe e pastr. Petro ka qen nj guask, thoshte pa i hapur syt. Ne e morm nga fundi i detit dhe e hapm. Ishte i vogl dhe nuk dinte not. Kur u rrit, u kthye prap n det, aty ku e kishte vendin. Ana ndiente ftoht nga kmbt dhe shihte mangallin q ftohej. Kur shkrinte dbora ajo merrte lmshin dhe e lshonte n oborr dhe npr dhoma. Nj pasdite ia la lmshin Ibrahimit dhe hyri n shtpi pr t gjetur fundin e fillit. Kur u kthye, lmshi i kishte rn babait nga dora dhe ishte rrokullisur deri te kisha n mes t fshatit. I foli, por ai nuk u prgjigj. Hna e re i kishte zbritur Ibrahimit mbi thinja. Thirri Sarn q erdhi me vrap dhe pas pak filloi t qante. At nat ra shi dhe stoli i vetmuar u lag. Jani e shkuli jastkun dhe e futi n arkivolin e Ibrahimit. Aliu erdhi n mesnat, ndrsa Thanasi t nesrmen n mngjes. Jani mbylli arkivolin me gozhd dhe dgjoi Thanasin q tha: Nuk e vrava un Petron, baba. E uan te varreza e myslimanve, ngjitur me Ademin. Binte nj shi i qet dhe Paridit i rridhte knaja n fytyr. Para se ta mbulonin, Ana Komnena hodhi nj gshtenj t egr q u prplas fort mbi arkivol dhe u nda n dy pjes. Kur u kthyen n shtpi, Sara u ul nj cop her n stolin e Ibrahimit. Tenda e mbante shiun q binte pa zhurm. Arra e vogl ishte anuar pak nga dritarja dhe dukej sikur krkonte dik n dhomn e gjumit. Djemt kishin hyr n dhomat e tyre. Kali i Thanasit ishte lidhur pas gardhit dhe me vesht ngritur shikonte nga rruga. Ana Komnena iu afrua dhe mbshteti kokn n supin e saj. Flokt e lagur iu ngjitn n faqen e Sars. Mama, far do bjm tani q iku babai? Sara mori frym dhe pa shtpin q iu duk shum e madhe. Do shkojm n shtpin ton, u prgjigj. Ana iu ngjesh n trup dhe i tha me z t ult: Nuk dua ta marr lmshin me vete. Mir, tha Sara dhe e prqafoi. Kur Sara i tha djemve se do kthehej n shtpin e Arianitit, Jani nuk foli, por zbriti n bodrum dhe bri nj krevat t gjat me dru qershie pr Ana Komnenn. Paridi u mrzit dhe u ul para pasqyrs, por Sara i tha se do tia hekuroste prap kmisht e bardha me niseshte. Po kule me mjalt do ti bsh, e pyeti Ana pr t qetsuar vllezrit. Do ti bj dhe ti do tia sjellsh t ngroht n mngjes, tha Sara duke mbledhur araft n dhomn e gjumit. Muhamedi ishte ulur n tavolinn e madhe dhe shikonte sndukt dhe trastat q mbusheshin me en, peceta, mbulesa, qilima dhe kortinka. Sara mblodhi rrobat e Ibrahimit, i palosi, i vuri do kmishe nj gjethe arre n thile dhe i vari n dollap. Un nuk i vesh rrobat e babait, tha Paridi. Do ti vesh un, tha Muhamedi dhe u ngrit t ndihmonte Sarn. Sara dhe Ana e rregulluan shpejt dhomn e madhe t Arianit Komnenit. Mihal Komneni kishte muaj q nuk kishte ardhur n fshat dhe dhoma ishte e ftoht. Sara e leu me glqere t re dhe kur u tha vari dy sixhade n mure. Krevatin e ri t Ans e vendosn afr dritares q shikonte nga oborri me plloa. Para se t flinin, Sara shoi qirinjt mbi shandan dhe iu kujtua Ibrahimi. Ana u zgjua von n mngjes. Sara kishte br kule me mjalt dhe me arra dhe ajo vrapoi tia onte vllezrve q po e prisnin n oborr. Muhamedi ishte ulur n stolin e Ibrahimit, ndrsa Jani rrinte n kmb dhe shikonte nga rruga. Si fjett, e pyeti Muhamedi. Mir, i tha Ana, por kam par

gjith natn ndrra me numra dhe me germa. Muhamedi qeshi dhe mjalti i kulait i shkau npr gishtrinj. Kshtu ndodh kur fle n shkoll, i tha. do t diel Sara i ftonte djemt n shtpi pr drek. Vinte dhe Hana dhe gatuanin mish me patate, lakror dhe pula t mbushura me oriz. Ditt e javs Ana i onte vllezrve kule t ngroht dhe nj kmish t hekurosur pr Paridin q e mbante me kujdes. Jani punonte n bodrum, kurse Muhamedi rregullonte shtpin dhe n dark skuqte vez ose mbushte speca me gjiz q, kur digjeshin, e mbushnin kuzhinn me tym. Kur Paridi merrte ndonj vajz n shtpi, Muhamedi vinte veshin te dera e dhoms s tij dhe harronte vezn q digjej n tigan. ekii i egr i Janit, q kumbonte n bodrum, e pengonte t dgjonte ritmin e trupit t Paridit. N fund t pranvers, n fshat erdhi nj familje jevgjish. Ata erdhn nj nat pa zhurm ngarkuar me bohe t mdha dhe t nesrmen, n fush, aty ku ishin varrosur bagtit q ngordhn nga kolera, u pa nj tend e ngritur mbi shkopinj, nga e cila doli nj burr i zi me flok kaurrela dhe me hund t krrusur. Trupin e kishte t fort dhe duart e gjata i vinin deri te gjunjt. Burri quhej Bilal dhe kishte ardhur nga Janina. Pr shum vjet kishte punuar pr Ali Pashn. Ai kujdesej pr karrocn e Aliut dhe ushqente kuajt. I lante, i jepte tagji, i priste bishtat, i hiqte sklepat n sy dhe mblidhte bajgat q ata lshonin n oborrin e Kastros. Bilali kruante baltn, gurikat, apo milingonat e ngordhura n rrotat e karrocs duke i frkuar me gur dhe me bronz, lidhte kapistallt e kuajve pas karrocs, dhe fshinte me fur jastkun e atllasit t verdh ku ulej Pashai. Npr rrota shpesh gjente qime kafshsh apo flok t gjata grash, t cilat karroca i kishte sjell me vete n kshtjell duke i shtypur. Bashk me karrocn, nga Franca kishte ardhur edhe nj boj e zez me t ciln Bilali lyente mushaman e trash t karrocs q plasaritej nga vapa dhe ngrinte nga dimri. I kishin thn se karroca duhej t lustrohej prdit dhe t shklqente njlloj si kpuct e Tozonit, doktorit t Ali Pashs. Ai zhvishej pa gdhir dhe e kalonte furn me qime dhjetra her n kanalet dhe gropat e padukshme t mbuless prej mushamaje. Kur Kastro zgjohej, karroca vezullonte mbi kalldrm. Bojn e mbante n kuti t vogla teneqeje q i mbushte sa her zbrazeshin. Nj dit e kishte harruar kutin mbi ndenjsen e karrocs. Ishte nj dit e bukur prilli dhe Ali Pasha kishte dal pr t shkuar n harem. Ishte ulur n karroc dhe teneqeja i kishte shpuar t ndenjurat. Kur kishte vn dorn pr t par ku ishte ulur, boja i ishte derdhur mbi poturet e reja dhe e kishte ndotur t gjithin. Ushtart e Aliut e kishin marr Bilalin dhe e kishin rrahur me shkopinj. E mbajtn dhjet dit lakuriq n biruc, duke e fshikulluar pa pushim, sa lkura i ishte br si kadife e zez me vija t kuqe. Kur e kishin liruar, i kishin hedhur nj kov me uj t prvluar n kurriz dhe i kishin thn se t nesrmen duhej t zhdukej nga qyteti. Bilali kishte mbledhur plakat duke rnkuar, kishte marr gruan, vajzn e madhe dhe djalin tetvjear dhe kishte mbrritur pas dy ditsh n fshat. I kishte plqyer fusha e zbrazt dhe kishte ngritur tendn me vrima q i ngjante kurrizit t tij. Kjo fush mban er t mir, i kishte thn gruas, q ia lyente trupin me vaj dhe pastaj i vinte mbi plag kastravec t qruar. Kur i than se n at vend ishin varrosur bagtit e smura, Bilali nuk u mrzit. Kafsha e ngordhur nuk qelbet si njeriu, kishte thn dhe kishte shkuar n pyll pr dru. Donte t ngrinte nj kasolle sepse tenda ishte e shpuar dhe nuk e mbante shiun. Jani ishte i vetmi q kishte sharra dhe spata t mdha pr dru dhe ai kishte ardhur n shtpi dhe e kishte takuar. Kur i tregoi se vinte nga Janina, Jani i tha se kishte dy vllezrit aty. Thanasin e njoh, kishte thn Bilali. Rri pas Pashait si hije. Po t ishte at dit n qytet do m kishte rrahur me dorn e vet dhe do ma kishte br lkurn si shalqi. Ndrsa Aliu pi shum dhe kur dehet thot se do vras Ali Pashn, por askush nuk e beson. Jani i dha spatn me teh t mpreht dhe nj sharr t madhe. Bilali shkoi n pyll dhe preu dru.

Nj dit, n shtpi erdhi vajza e Bilalit dhe i krkoi Janit gozhd pr t ndrtuar kasollen. Paridi ishte n oborr dhe kur pa gjinjt e krcyer t vajzs dhe belin e holl i tha Janit: Po t ishte m e bardh do ta kisha marr n dhomn time. Jani mori gozhdt n bodrum dhe ia dha vajzs s Bilalit. Kur ajo iku, ai pa fustanin e shkurtr q i ngrihej mbi gju dhe syt i shklqyen. T nesrmen, vajza erdhi prap q n mngjes dhe i krkoi Janit gozhd t tjera. Jani ia dha duke par lkurn kafe t duarve t saj, ndrsa Paridi i tha Muhamedit n oborr: Jevgjit ushqehen me gozhd. Jani punonte n bodrum, por mendjen e kishte te duart e vajzs s Bilalit. E la punn dhe shkoi te kasollja q po ngrihej n fushn e bagtive. Bilali punonte duke knduar dhe djerst i binin mbi kanalet e thella q kishte n kurriz. I qllonte gozhdt fort dhe kur ato thyheshin i hidhte dhe merrte t tjera. Gozhdt vallzonin n ajr dhe binin si gjymtyr t kputura n tok. N drek u uln t dy nn tendn me vrima, ndrsa gruaja i gatoi musaka me kunguj dhe piperka t pjekura. Vajza e Bilalit solli uj dhe Jani u glltit. Ajo kishte duar t gjata si i ati dhe lkura e zeshkt mbante nj er rrshire t fort dhe avulluese. Flokt i kishte t shkurtr, kaurrel dhe n kok mbante nj rreth t kuq. Hodhi uj n gotn e Bilalit dhe e pa Janin n sy. Jani qeshi dhe vajza uli syt, por e skuqura u fsheh nn lkur dhe nuk iu duk. Ditn tjetr, kur vajza solli uj, Jani ia preku gishtat duke i marr gotn e mbushur. Piu ujin dhe u ngjit n maj t atis duke rregulluar drrasat. Q atje dukej fusha e shkret rrz fshatit dhe atij iu kujtua Muhamedi q kur kishte par tokn n form katrori kishte thn se n at vend do t ndrtohej nj shtpi nga disa njerz me anta dhe ai do shkonte aty. Kishte hequr kmishn dhe punonte lakuriq, ndrsa Bilali ishte futur brenda tends dhe gruaja po i vinte copa kastraveci mbi kurrizin e djegur nga dielli. Vajza ishte ulur n tok dhe po e shikonte duke punuar. Kmbt i kishte hapur dhe n mes t tyre Jani pa nj mish t fort ngjyr kafe q vinte duke u zbardhur aty ku bashkoheshin kofsht. Vajza qeshte, por nuk i mbyllte kmbt. Jani ia bri me dor, ajo u ngrit dhe u afrua. Si e ke emrin, e pyeti. Fatime, tha vajza me z t ult duke par nga tenda ku ishin prindrit. Janit iu forcuan muskujt n trup, por goja iu zgjidh. Fatime, do t vish n shtpin time? Dua, tha Fatimja duke qeshur dhe dhmbt e bardh i ndriuan fytyrn si nj filxhan i qndisur. Jani qlloi fort me eki mbi ati dhe ofshamat e Bilalit t mbuluar me kastravec nuk u dgjuan gjith pasditen. Kur ra muzgu, shkoi n shtpi, mbushi nj kazan me uj t ngroht dhe u la. U fut n dhomn e Paridit, hodhi nn sqetulla parfumin e pjeshks dhe hapi sndukun t merrte nj kmish t pastr. Kmisht ishin t gjitha t pahekurosura dhe Jani hapi dollapin me rrobat e Ibrahimit. Pa nj kmish boj roz t qndisur te qafa, n thilen e s cils ishte nj gjethe e thar q ra prtok. E veshi dhe shkoi prpara pasqyrs. Iu duk vetja si babai ditn q ishte martuar me Sarn dhe ai bashk me Thanasin tundnin kambann e kishs, ndrsa Paridi me Muhamedin mbanin fustanin e nusris s Sars. Doli jasht dhe u ul te stoli n errsir. Ishte fresk, megjithat djersiti n tmtha, duke pritur. Dgjoi nj hap t leht dhe ktheu kokn nga rruga. Fatimja ecte n maj t gishtave. Kishte krehur flokt dhe i kishte kapur me karfica n dy ant e koks, ndrsa buzt i kishte lyer dhe Janit iu duk si nj kukull me dru arre t errt. Nuk kishte br kurr kukulla t veshura si vajza dhe nuk e dinte si dukeshin t zhveshura. Kur u futn n dhom, ai shoi qirinjt. Fatimja u zhvesh shpejt dhe trupi i saj u b nj me errsirn, por n mes t kmbve ai dalloi nj sheg t kuqe me lng dhe u drejtua atje duke mbajtur duart prpara si i verbr. Rrshira e Fatimes iu ngjit n t gjith trupin, ndrsa duart e saj iu kapn me thonj pas kurrizit. Iu kujtua shpina e vizatuar e Bilalit dhe brtiti nga dhimbja. Muhamedi, q po lexonte n dhomn tjetr, ndjeu zhurm dhe u afrua te dhoma e Paridit, por

dera ishte e hapur dhe aty nuk kishte njeri. Nj er e fort rrshire i erdhi n hund dhe mendoi se Jani po lyente drrasa posht n bodrum. U kthye t lexonte dhe e zuri gjumi. Jani doli nga dhoma t nesrmen n drek. Syt i kishte t njtur dhe nuk i pa kulet e Sars q ishin ftohur duke pritur. Paridi me Muhamedin ishin n oborr. Do martohem, tha Jani duke frkuar syt. Muhamedi rrudhi buzt dhe i tha: U mrzite me kukullat prej druri? Me k do martohesh? Me vajzn e Bilalit, tha Jani. Paridi u afrua dhe filloi t qeshte. Po t ishte e bardh do kishe pritur sa t dilte nga dhoma ime, tha dhe i shkeli syrin Muhamedit. Jani bri sikur nuk e dgjoi dhe ktheu kokn nga dera e shtpis. Fatimja rrinte n kmb dhe flokt e shkurtr i kishte pa karfica. Kaurrelat i ishin prishur. Duart e gjata i mbante mbi bel dhe fustani i ishte rrudhosur. Dua nj fshes t pastroj dhomn, tha Fatimja dhe qeshi. E ke pas ders s kuzhins, i tha Muhamedi. Paridi iu afrua Janit dhe i tha: Vajzat e bardha nuk ma pastrojn dhomn. Jani dhe Fatimja u martuan pas dy javsh. Kasollja e re e Bilalit kishte mbaruar dhe Sara me Muhamedin shkuan aty pr t krkuar dorn e nuses. Bilali qeshte, ndrsa gruaja e tij nxori nj reel me manaferra t egra q i kishte kputur n fush n mngjes. Kur e solln Fatimen n shtpi, Bilali dhe e shoqja hodhn oriz mbi kokn e Janit dhe t Fatimes. Gruaja qante me lot, ndrsa Fatimja qeshte. Sara e kishte rregulluar dhomn e tyre n ann e re t shtpis dhe kishte sjell nj pal araf t rinj ngjyr ari. Jani kishte marr krevatin e madh ku kishte fjetur Ibrahimi me Sarn. Ia kishte ndrruar kokn dhe aty kishte gdhendur disa fruta me gjethe q bashkoheshin si nj kuror. Ana Komnena e shikonte Fatimen pa ia ndar syt dhe para se t iknin e puthi Janin dhe doli n oborr. Nuk kishte par kurr nj jevg. Sara e gjeti n stol me syt nga dhoma e ndriuar e Fatimes. Pse ka njerz t zinj n bot, e pyeti Ana. Ka t bardh, t verdh, t kuq, ka dhe t zinj, tha Sara. Po pse nuk jan t gjith njerzit njlloj ose t bardh, ose t zinj, pyeti prap Ana Komnena. Po t ishin t gjith njlloj bota do ishte shum e varfr dhe e mrzitshme, tha Sara. Po fmijt e Janit do jen t bardh apo t zinj, e pyeti Ana duke mbledhur kmbt e gjata mbi krevat. Sara e pa n sy dhe grsheti i s bijs iu duk se ishte zgjatur. Nuk e di, tha, por fmijt jan gjithnj t bukur, edhe kur jan t bardh, edhe kur jan t zinj. Ndoshta, tha Ana, por mua m duket se pleqt e zinj jan m t shmtuar se pleqt e bardh. Babai ishte i bukur kurse Bilali sht i shmtuar. Sara nuk foli, por hapi dritaren e dhoms. Bnte vap dhe yjet dukeshin sikur kishin zbritur n oborr dhe ishin shtrir pr tu freskuar mbi plloa. Ngjyrat e lkurs s njerzve u ndan nga bijt e Noes, tha. Ana Komnena e shikonte dhe era q frynte nga dritarja ia kishte ftohur faqet e kuqe. Noeja kishte tre djem, t cilt shptuan bashk me t nga prmbytja. Ata ishin Semi, Hami dhe Jafeti. Sipas Bibls s vjetr nga Semi kan rrjedhur ifutt dhe arabt q quhen semit. Nga Hami kan ardhur lkurzinjt, jevgjit egjiptian dhe zezakt e Afriks dhe kta quhen hamite. Kurse nga trungu i Jafetit rrjedhin gjith njerzit me ngjyr t bardh, shqiptart, grekt dhe gjith evropiant q quhen jafetike. N fillim perndia bri burrin dhe gruan, Adamin dhe Evn, pastaj ndau racat me tre djemt e Noes q ishte pasardhsi i Adamit dhe pastaj ndau fet me djemt e Abrahamit, Isakun dhe Ismailin q ishin pasardhs t Noes. Noeja i paska ndar djemt si babai, tha Ana duke luajtur me grshetin. Sara qeshi dhe e pyeti pse. Jani sht si Hami, Muhamedi si Semi dhe Paridi si Jafeti, tha Ana dhe u shtri n krevat duke par tavanin. Yjet kishin hyr n dhom dhe i ishin ngatrruar npr flok. Pas nj viti, Fatimja lindi nj djal t zeshkt me sy t kaltr dhe me flok kaurrel. Jani e mori djalin n krah dhe e ngriti n diell. Lkura mbante er rrshir dhe ai e puthi n ball. Do ta quajm Ibrahim, i tha Fatimes q qeshte e shtrir n krevat. Ana Komnena iu afrua Sars dhe i

tha: Pse i vun emrin e babait? Ky e ka lkurn si breshk dhe sht me flok kaurrel, ndrsa babai ishte me flok t drejt dhe nuk mbante era rrshir. Syt i kan njlloj, i tha Sara duke luajtur me Ibrahimin e vogl. Kur gruaja e Bilalit i preu Ibrahimit krthizn, q dukej si nj shkop i shtrembr me nyje t vogla, Jani e mori duke e mbajtur me kujdes e mos thyhej dhe zbriti n bodrum. Preu disa drrasa dhe bri nj kuti t vogl q e veshi nga brenda me atllas t verdh q Bilali e kishte sjell nga Janina. Futi krthizn n kuti dhe ia dha Fatimes q e preku leht me gisht dhe e vuri mbi boro. 29 Ibrahimi i vogl eci shpejt. Pinte shum qumsht duke kafshuar gjinjt e fryr t Fatimes. Kmbt e shkurtra i ishin br me vija, ndrsa kaurrelat i ishin zgjatur mbi supe sepse Bilali thoshte q foshnjave nuk duhet ti priten flokt derisa t bhen tre vje. Bilali dhe e shoqja vinin do pasdite dhe rrinin n dhomn e Fatimes. Gruaja i sillte vajzs kabuni me sheqer, ndrsa Bilali merrte Ibrahimin dhe e shtiste n oborr. Kur vinte Bilali shtpia kumbonte. Zri i tij ishte i fort dhe do gj e thoshte me t brtitur, aq sa Paridi besonte se ai nuk dgjonte mir nga vesht. Jani shkonte n bodrum dhe priste dru sikur donte ti shptonte zrit t Bilalit. Nj dit, Bilali solli nj iriq pr Ibrahimin. Iriqi i kishte gjembat e zinj dhe turirin e kuq. Nuhaste tokn dhe krkonte t hynte n mes t plloave. Bilali e kapte nga gjembat dhe ia vinte prpara Ibrahimit, q e prekte dhe pastaj qante nga dhimbja. Pas disa ditsh, iriqi u zbut dhe sa her q dilte Bilali me Ibrahimin n oborr drejtohej nga ata dhe rrinte pa lvizur, si nj kukull e bindur. Kur Bilali ikte, iriqi ndihej i lir dhe fillonte t grmonte n oborr. Hynte nn plloa dhe hante barra me krimba q i gjente me shumic. Nj nat, Paridi erdhi von n mesnat dhe nuk e pa iriqin q rrinte prball ders me kokn t fshehur nn gjemba. E shkeli dhe ndjeu nj therje t fort n gishtin e madh t kmbs. Kmba i rridhte gjak dhe ai nuk ecte dot. Nj jav qndroi n shtpi i shtrir, duke mbajtur kmbn lart mbi krevat. Gruaja e Bilalit i solli nj przierje hithrash dhe lule basami q i kishte shtypur n havan dhe i kishte br si pure. Paridi lyente kmbn dhe shikonte rrugn nga dritarja. Kur Bilali luante me Ibrahimin n oborr, Muhamedi ulej n stol dhe i shikonte. Kur keni ardhur nga Egjipti, e pyeste Bilalin q ndiqte iriqin duke brtitur. Nuk e di, thoshte Bilali. Strgjyshi im ka lindur ktu. Mblidhte hekurishte dhe gjra t hedhura dhe i shiste. Gruaja e tij hidhte fall dhe shikonte filxhan. Njher ajo i pa filxhanin pashait turk t Janins dhe i tha se liqeni do thahej kur pashait t Janins ti prisnin kokn. Kur jeni br mysliman, e pyeste Muhamedi. Bilali ulej pran tij n stol dhe i thoshte: Jevgjit u bn mysliman prpara Muhamedit. N Jerusalem kishte shum jevgj q vinin nga Egjipti dhe mblidhnin hekurishte, i drejtonin, i prisnin, i shkurtonin, bnin shufra, thika t vogla, hekura parvazesh dhe gozhd pr t ndrtuar shtpit. Ata bnin edhe gozhdt me t cilat kryqzoheshin njerzit. Kto gozhd ishin t ndryshme nga ato q prdoren pr shtpit dhe vetm jevgjit mund ta bnin kt zanat t vshtir. Gozhdt e kryqzimit kan kok t madhe, q ekii ti gjej dhe t mos dal huq, jan t gjata dhe shum t drejta, me maj t mpreht sepse ato duhet t hyjn menjher n mish dhe nga mishi n dru. Maja e gozhds bhet me kanale t holla, q gjaku t kaloj npr to dhe t dal jasht pa bllokuar arjen e lkurs. Gozhdt nuk duhet t thyhen apo t shtrembrohen sepse kjo i sjell shum dhimbje njeriut dhe i lodh ushtart. Romakt i rrihnin jevgjit sa her q gozhdt shtrembroheshin nga goditjet dhe ata u bn mjeshtr t ktij zanati nga frika. Prpara kryqzimit, jevgjit i lyenin kto gozhd me nj vaj t veant prej ulliri t verdh, i cili nuk hahej n at koh nga ifutt.

Kur u kryqzua Jezu Krishti, romakt urdhruan jevgjit e Jerusalemit t bnin gati gozhdt pr ta shpuar. Nj jevg punoi gjith ditn, por kur i than se pse duheshin ai e fshehu gozhdn e katrt dhe u zhduk nga qyteti. Bashk me Krishtin, at dit u kryqzuan pr vjedhje edhe dy ifut t tjer, por vetm ai u shpua me tri gozhd. Q ather t gjith na kan poshtruar padrejtsisht. Ne i kemi kursyer dhimbjen Jezu Krishtit sepse po t mos zhdukej nj nga gozhdt, ai do t ishte shpuar katr her dhe jo tre. T krishtert thon se ne nuk duhet t kishim br asnj gozhd, ndrsa ifutt thon se ne nuk duhet ta mshironim Jezu Krishtin. Q nga ajo koh populli yn sht shprndar si rra n shkrettir duke krkuar gozhdn e katrt, e cila nuk u gjet kurr. Romakt e krkuan pr disa or dhe prandaj kryqzimi i Krishtit u b t premten n muzg, kur duhej t ishte br t paktn n drek. Un i kam par ikonat e kryqzimit n kishat e Janins. T gjitha e vizatojn Krishtin mbi kryq me duar t hapura dhe me kmb t mbledhura dhe asnjeri nuk e di se atij ia mblodhn dy kmbt bashk, sepse kishin vetm tri gozhd. Nga nj pr seciln dor dhe vetm nj pr t dy kmbt. Kurse dy t kryqzuarit e tjer, q i rrin Krishtit majtas dhe djathtas, i kan kmbt e hapura dhe t varura n gozhd t ndryshme. Kemi qen gjithmon t dhembshur, thoshte Bilali dhe mbante Ibrahimin n prehr. Muhamedi e shikonte duke buzqeshur dhe e pyeste: Po pastaj si u bt mysliman? Nuk kishim rrug tjetr, thoshte Bilali duke kaluar dorn e gjat mbi flok. Kur na prndoqn nga Jerusalemi, shum nga ne u shprndan n shkrettir dhe shkuam n Arabi. Edhe aty kishte ifut, por ne u shtuam m shum se ata sepse lkura jon e duron diellin dhe vapn pasi sht m e trash se ajo e t bardhve. Muhamedi ka qen i zeshkt si ne. N qoft se jevgu nuk do ta kishte fshehur gozhdn e Krishtit bota nuk do t kishte mysliman, e ne do ishim br t krishter si u bn romakt. Por un them se m mir q u b kshtu pasi edhe ne duhej t kishim fen ton, e cila e ndalon kryqzimin e njeriut me gozhd dhe nuk e pranon kryqin si shenj. Muhamedi shikonte Bilalin dhe mendonte se q kur kishte ardhur ai fshati ishte br m i zhurmshm, por edhe m i pasur. Nj fshat pa mysliman dhe pa jevgj do ishte shum monoton. Paridit i ishte shruar plaga, por megjithat ecte duke aluar me nj pal pantofla t leshta npr shtpi. Fatimja pastronte shtpin me fshes dhe n drek gatuante musaka pa mish dhe sallat me karota t ziera. Jani mbante Ibrahimin dhe kur vinte Bilali shkonte n bodrum. Sara i hekuroste kmisht Paridit, ndrsa Ana shikonte Ibrahimin e vogl dhe i thoshte Muhamedit: Ky i ngjan m shum Bilalit se babait. Muhamedi qeshte dhe duke ngritur kokn nga qielli i thoshte: Jo t gjitha degt e arrs jan njlloj t gjata. N dark, shtpia ishte e qet. Jani dhe Fatimja flinin hert, ndrsa Bilali merrte gruan dhe shkonte n kasolle. Nj nat, Paridi trokiti fort n shtpin e Arianit Komnenit dhe Sara u zgjua npr gjum. Ktu sht Muhamedi, e pyeti. Jo, tha Sara. Ka dal q n drek dhe nuk sht kthyer, tha Paridi duke djersitur n kmish. Muhamedi nuk u duk n shtpi as t nesrmen. Jani me Paridin shkuan n pyll, por nuk e gjetn. Bilali doli n fush dhe e thirri fort. Zri i tij mbuloi hapsirn, u prplas n pem dhe u kthye prap. Muhamedi nuk u prgjigj, ndrsa Paridi nuk fjeti gjith natn. Rrinte ulur n stil dhe shikonte nga rruga. Sa her lvizte ndonj hije, ngrihej n kmb. Kur u gdhi, shkoi t flinte dhe Ana Komnena e zgjoi afr dreks kur i solli kulain me mjalt dhe nj kmish t pastr. Paridi ishte i uritur dhe hngri edhe kulain e Muhamedit. Ana Komnena e shikonte nga pasqyra duke i varur kmishn n karrige. Pse e hngre kulain e Muhamedit, e pyeti. Paridi hante pa e pasur mendjen. Edhe po t vij sot do jet i lodhur dhe nuk do ket fuqi t haj, i tha dhe u afrua te

pasqyra. Muhamedi nuk erdhi as t nesrmen. Paridi dukej i kputur dhe flokt i ishin br si gjembat e iriqit kur bie shi. Bilali erdhi n shtpi pasdite, mori Ibrahimin n prehr dhe u ul n stolin ku rrinte Muhamedi. Dielli i binte n kurriz dhe lkura shprndante ern e thart t rrshirs. Ku mund t jet Muhamedi, e pyeti Paridi duke u afruar. Fytyra e tij ishte e verdh dhe dukej si nj njeri q i bn t njjtn pyetje kujtdo q takon. N moshn e tij, prve vdekjes, vetm nj grua mund t t largoj nga shtpia, i tha Bilali me z t ult. Paridi e pa i habitur. Ibrahimi nuk donte t rrinte n prehrin e Bilalit dhe vrapoi mbi plloa kur pa turirin e iriqit q doli duke nuhatur. Bilali e ndoqi nga pas duke brtitur me zrin e tij t zakonshm dhe Paridi u fut n shtpi. N mbrmje, shtpia u qetsua. Ai doli n oborr dhe u ul n stol. Fshati flinte dhe asnj hije nuk kalonte prpara shtpis. Iriqi vrapoi ngadal npr plloa, i mori er kmbs s Paridit q nuk lvizte dhe pastaj shkoi tek arra e vogl dhe fjeti duke mbuluar turirin e kuq n tok. Paridi mbshtolli kmbt n stol dhe u fsheh n errsir. Iu kujtua se si numronte me gishta duke pritur baban dhe Aliun, ditn q kishin vajtur n pyll pr t kapur lepuj. Po t vij Muhamedi do ti dukem si nj iriq q numron gjembat e veta, mendoi dhe ndjeu kmishn e lagur nga vesa. N mngjes, Jani e gjeti atje. Syt i kishte t mbyllur dhe i ngjante Ibrahimit n vitet e fundit. Dukej i bardh dhe i menduar. Shko t flesh, tha Jani, do ta pres un Muhamedin. Paridi nuk i hapi syt, por lvizi kmbt e mpira dhe i shtriu n tok. Ti beson se do t vij, e pyeti. Jani ngriti kokn nga rruga. Ana Komnena po vinte me nj trast me kule dhe nj kmish t pastr q e mbante me kujdes. Jam i bindur q do t vij, foli Jani. Ka thn se do t ndrtoj nj xhami pr baban dhe nuk mund t zhduket pa mbajtur premtimin. Paridi hapi syt kur ndjeu ern e kulait q afrohej. Mua nuk ma ka thn kt, por e besoj, tha Paridi. Muhamedi sht marr gjithnj me gjra t panevojshme. Jani u ul pran tij n stol dhe trupat e tyre u prekn. Muhamedi e dinte q un do martohesha me nj jevg, tha me z t ult. Paridi ktheu kokn. Kur bra ushtarin prej druri q doje ti dhe nj Sknderbe pr Aliun, ai m krkoi nj tok t rrumbullakt, s cils un i dhash formn e fshatit. Ai e pa gjat fshatin e gdhendur, pastaj e ktheu nga t gjitha ant dhe m tha se disa njerz t zinj me anta t mdha do t ngrinin shtpi te fusha e bagtive dhe un do t shkoja atje, si shkova. Jani e kishte zrin t shuar dhe gryka i ngjante me nj ibrik t bllokuar. Po tjetr far t tha, e pyeti Paridi. M tha se shtpia jon do bashkohej me shtpin e Mihalit, se shtpia e Arianitit do bhej shkoll dhe se Petro do mbytej n det. Paridi pa shtpin e madhe dhe ndjeu trupin e Janit q po djersinte shum dhe u ngrit. Djersa rridhte si nj rrshir nga nj trung i vetmuar. Donte ta pyeste Janin akoma pr Muhamedin dhe tokn e rrumbullakt, por Ana Komnena ishte afruar dhe po hynte n oborr. Iriqi q kishte dal n diell ngriti kokn, kur Ana e puthi Janin n faqe. Mban era rrshir, tha ajo dhe rrudhi hundt. Jani qeshi, ndrsa Paridi mori kulain dhe filloi t hante. Mos e ha m kulain e Muhamedit, i tha Ana dhe hyri n shtpi t varte kmishn e ngrir. N drek, Hana shkoi te shtpia e Arianitit. Syt jeshil i shklqenin. Kishte veshur nj fund t gjat dhe t ngusht dhe flokt i kishte krehur me kujdes. N vesh kishte varur dy vath t vegjl ngjyr ulliri, t cilt e tregonin m t dobt, por dhe m t zbeht. Sara po priste trndafilat n oborr. Duart i kishte mbathur me lecka q t mos ia shponin gishtat. Hana i rrinte pas kurrizit duke ngritur nga toka degt e kputura t trndafilit dhe Sara ndjeu q ajo donte ti thoshte dika. Pse je veshur kshtu, e pyeti duke i par vatht. Hana u skuq dhe ktheu kokn nga dera sikur donte t sigurohej se asnjeri nuk po i dgjonte. Muhamedi sht n shtpin time dhe do t martohet me mua. Sars iu dobsuan duart dhe ndjeu nj gjemb q i shpoi gishtin. Je mendur, e pyeti duke hapur syt. Muhamedi sht njzet vjet m

i vogl se ty. Edhe ti ishe njzet e pes vjet m e vogl se Ibrahimi kur u martove, tha Hana duke folur shpejt. Sara thithi gishtin e gjakosur dhe u ul n oborr, aty ku rrinte Mihal Komneni dhe prpara tij edhe Arianiti. Hana mbeti n kmb si nj nxnse q mezi pret t largohet me vrap pr n shtpi, pasi ti ken dhn leje. Jakn e kmishs e kishte t ngrir dhe n qaf i shtrngohej nj shall i holl, i tejdukshm. Damart i ishin fryr, ndrsa syt jeshil i ishin errsuar si nj pyll n nj dit pa diell. Muhamedi sht nipi i burrit tnd, tha Sara dhe kjo e bn kt martes edhe m t papranueshme. Hana u ul dhe syt iu varn nga njtja. Ti ke jetuar shum vjet me mua dhe me Vasilin dhe e di shum mir se sa kam vuajtur pr t pasur nj fmij. Vasilit i vinte turp q nuk m mbarste dot, ndrkoh q i vllai i tij u b me shtat djem. Muhamedi m tha se ai do martohet me mua dhe n moshn time kjo sht mundsia e fundit pr t pasur nj familje. Sara e shikonte se si i dridhej qafa nn shall dhe ndjeu q u prlot. Kur babai kishte ikur ajo kishte jetuar mbi dhjet vjet n nj shtpi me Hann dhe Vasilin. Dashuria e tyre, nse kishte ekzistuar, ishte shuar qetsisht si nj mangall n dhomn e nj t smuri t pashpres. Mungesa e fmijs i kishte br si nj vlla dhe nj motr q jetonin nn nj ati duke pritur nj kukull pr t shtyr kohn. Vasili kishte shkuar disa her n Janin pr t takuar nj doktor dhe gjithmon kthehej me fytyr t elur, mbyllej n dhom me Hann dhe numronte ditt. Kur Hana kontrollonte t brendshmet n fillim t muajit, ai e priste pas ders, si nj fajtor dhe pastaj shkonte n pyll nga ku kthehej i shkatrruar. Shija e vezve t prishura t Hans i rrinte gjith kohn n gjuh. Hana qante n dhomn e saj, ndrsa Sara lexonte n kuzhin duke br sikur nuk kuptonte. Njher Vasili i tha Hans se kishte vendosur t bhej mysliman sepse ndoshta kjo e ndihmonte t pillte si gjith burrat e tjer, por pastaj kishte ndrruar mendje dhe kishte thn se perndia sht nj dhe jo dy, prandaj, nse ajo e kishte ndshkuar, ai nuk kishte shptim, pavarsisht se do falej nga perndimi apo nga lindja e shpirtit. Fet jan pozicionet q zgjedhin njerzit pr t par perndin, i kishte thn Hans. T krishtert i rrin perndis n perndim, myslimant n lindje. ndryshim ka nse ne t dy bashkohemi n dhom apo n qilar? Puln dhe gjelin lri n rrug apo shtriji n krevat njlloj do ta bjn vezn. oji n kish apo mbylli n xhami prap njlloj do ta bjn at q kan pr t br. gruaja e Ibrahimit donte nj vajz, por Ibrahimi bri vetm djem edhe si i krishter, edhe si mysliman. Vasili vdiq prpara se t lindte Ana dhe ndoshta kishte t drejt, mendoi Sara duke shtrnguar gishtin q i rridhte. Ibrahimi bri nj vajz, por jo kur ndrroi fen, por kur ndrroi gruan. Hana ishte ulur n gjunj dhe priste. Ishte tre vjet m e madhe se Sara, por vetmia ia kishte mbushur cepat e syve me rrudha t imta, t cilat ajo i fshinte me pudr. Megjithat ishte akoma e bukur dhe e freskt, ndonse fliste pak dhe sillej si nj mobilie, si thoshte Komneni. Sara qeshi me vete duke menduar se, po t martoheshin, Hana do dukej si nj mobilie dhe Muhamedi do ti rrinte sipr si nj tas me hurma. Hana ishte halla e saj, por at dit dukej si nj uplin q krkon leje t martohet. I vuri dorn mbi kok dhe e pyeti: Ia krkove ti Muhamedit t martoheshit? Jo, tha Hana. Ai erdhi n shtpin time nj pasdite. Ka ardhur Bilali n shtpi, m tha, dhe dola se ai bn shum zhurm. Biseduam derisa u err, por ai nuk po lvizte dhe m pyeti nse mund t flinte n shtpin time. Ai sht nipi i Vasilit dhe un nuk mund ti thoshja jo. mir, i thash, por a i ke lajmruar vllezrit. Nuk e kan mendjen tek un, m tha, njri ngrohet me Fatimen, tjetri me vajzat e fshatit. Fillova t qesh dhe i rregullova krevatin. Natn mu duk sikur dikush mu fut n dhom dhe po m shihte.

N mngjes, Muhamedi ishte zgjuar prpara meje dhe e gjeta duke par nga dritarja. I bra pr t ngrn dhe pim kafe me sheqer. Mendova se n drek do ikte, por ai mori nj nga librat e Arianitit dhe filloi t lexonte i ulur n divan. Un fshija shtpin dhe her pas here hyja n dhom. Ai ngrinte kokn, m buzqeshte dhe lexonte prap. Mendova se do hante drek dhe pastaj do ikte dhe bra fasule me pastrma dhe nj kek me moll. Kur u ulm n tavolin, Muhamedi hante ngadal dhe m shikonte n sy. Un ngrija syt dhe ai qeshte. Gjithmon e kisha par si nj fmij t uditshm dhe t urt, por at dit mu duk si nj burr dhe u skuqa duke menduar. Kur mbaruam drekn, Muhamedi u ul prap n divan dhe mori librin. Un shkova n dhom dhe dgjoja pas ders flett e librit q lviznin n heshtje. Lvizja e fletve nuk ishte rregullt dhe dora e Muhamedit m dukej e shqetsuar. Qndrova n dhom deri n muzg. U vesha dhe shkova te Muhamedi, i cili rrinte n errsir me librin n prehr. Do dal pak, i thash duke menduar se edhe ai do ikte. Muhamedi ngriti kokn dhe m tha: Un do lexoj edhe pak. Ndeza qirinjt nj nga nj dhe e afrova shandanin pran tij. Syt e kaltr t Muhamedit m shikonin, por un u prpoqa t tregohem e sigurt dhe i thash duke qeshur: Vajti von, edhe ty t presin n shtpi. N kt fshat njeriun e pret vetm gruaja ose fmijt, tha Muhamedi qetsisht. Un nuk kam as grua, as fmij. Un u skuqa, por qirinjt ishin larg meje dhe ai nuk e shikonte pshtjellimin tim. Dola dhe erdha deri afr shtpis tnde. Doja t hyja brenda, por nuk ndihesha mir dhe e dija q fytyra do m tradhtonte. Kisha pranuar n shtpi nj fmij dhe tani atje m priste nj burr. E ndieja q kur t kthehesha dika do t ndodhte dhe kisha frik. M dukej sikur pr her t par n jetn time kisha ln takim me nj burr. Me Vasilin nuk e kisha provuar kt dobsim t trupit sepse ne na martuan familjet dhe u takuam vetm n dhomn e gjumit ku ai m priste duke u dridhur nga turpi dhe un u zhvesha si m kishin msuar. do gj q kam br me Vasilin ma kishte msuar nna m par, por askush nuk m kishte thn si duhet t sillesh me nj burr q t vjen n shtpi. Mbeta nj cop her prpara ders, por nuk trokita. Ishte errsuar dhe hna ecte si nj hap mbi kalldrm. Edhe un eca, pa e ditur se ku po shkoja. Kalova nga kisha dhe pash kambann q ishte mbushur me yje. Kur u afrova te shtpia e Ibrahimit, n oborr dallova Paridin, i cili ishte ulur n stol dhe kishte mbledhur kmbt posht vetes. Oborri ishte i qet, ndrsa Paridi priste n errsir. Pret Muhamedin, mendova dhe u fsheha pas nj muri duke e par. Her pas here Paridi kthente kokn dhe un i shikoja fytyrn e zbeht dhe t lodhur. Flokt i kishte t pakrehur dhe mjekra kishte nisur ti nxinte. Nj her vendosa ti afrohem dhe ti them se Muhamedi ishte n shtpin time, por kjo mu duk si tradhti. Nuk isha msuar t tradhtoja nj burr q ditn e par. Kisha pak ftoht dhe u ngjesha pas glqeres s murit pr tu ngrohur. Kur qirinjt n dhomn e Janit dhe t Fatimes u shuan, Paridi u ngrit dhe shkoi tek arra e vogl. Zgjati dorn dhe q aty lvizi dika. Ishte iriqi. Paridi ia ngacmonte turirin me nj deg t thyer dhe iriqi ngrihej n t dy kmbt si nj lepur i uritur. Kafshonte degn dhe prplaste kokn pas gjembave kur e kuptonte se dega nuk hahej. Paridi ia afroi degn disa her, por m n fund iriqi u struk dhe nuk u zgjat m nga gnjeshtra e tij. E kuptova se Paridi donte t vriste kohn dhe vendosa t kthehem n shtpi. Muhamedi ishte n divan dhe kur un hyra ai u ngrit dhe m tha: Mir se erdhe. Mua mu duk e pasjellshme q ai m uronte mirseardhjen n shtpin time dhe i thash se kisha par Paridin q po priste n oborr i shqetsuar. I the q un jam ktu, m pyeti Muhamedi q dukej sikur kishte shtat hije pas degve t shandanit. I tregova q nuk i kisha thn, por ai duhej t ikte sepse un nuk mund t bja sikur nuk dija gj, ndrkoh q t gjith ishin n merak. Muhamedi afroi kokn te shandani dhe syt e tij t kaltr morn shklqim prej guri. Un kam ardhur pr t mos ikur, m tha. Un qesha si nj njeri q nuk e kupton at q ka dgjuar, por me sa duket e qeshura ime atij

iu duk si shprehje knaqsie dhe i dha m shum siguri. Por, tani q e mendoj, at ast m duket sikur Muhamedi nuk kishte nevoj pr guxim sepse ai kishte ardhur t m thoshte dika q e dinte prej kohsh. Dua t martohem me ty, m tha dhe un pash flakt e qirinjve q ngatrroheshin me njra-tjetrn si gishta q m mbulonin fytyrn. Mbeta pa frym dhe i thash: Je mendur, un nuk martohem me kalamaj. Muhamedi filloi t qeshte dhe u ul n divan. Un pr kt kam ardhur. Kam vite q pres t rritem dhe nuk jam m nj kalama, si nuk je ti nj plak. Un jam burr dhe ti je nj grua q duhet ti japsh fund vetmis dhe t kesh familjen q t sht mohuar nga fati. Un ndjeva nj t skuqur n faqe dhe n sqetulla dhe mu duk sikur ai po tallej me jetn time. U afrova dhe i brtita t dilte jasht, por Muhamedi nuk lvizi. M shikonte qetsisht dhe un u ndjeva shum e dobt. Shkova n dhom dhe u shtriva n krevat. Hijet e qirinjve m ndoqn nga pas duke hyr nn der. Fillova t qaj sepse mu duk vetja nj plak e lagur q e kan varur n mes t fshatit pr ti treguar kalimtarve se vetmia sht nj smundje q nuk shrohet n diell. Gjith jeta ime m kaloi prpara syve. Kisha menduar gjithmon t martohesha, por vitet kishin ikur pa kuptuar dhe un e kisha humbur besimin se fshati mund t m jepte nj burr, i cili ishte shfaqur ather kur ndoshta nuk m duhej m. Trupi im ishte flashkur si nj i zier gjat dhe ndoshta aftsin pr t br fmij e kisha humbur, si nj gj t panevojshme. Prse mund t m duhej nj burr, prvese pr t kaluar ditt e mbetura? Shkova te dritarja dhe pash rrugn. Nga dhoma tjetr nuk dgjohej asgj, por fryma e Muhamedit i lvizte qirinjt q hynin n dhomn time, duke u lkundur. U afrova te pasqyra dhe pash veten. N errsir rrudhat prreth syve dukeshin m t thella. Flokt m ishin hapur si leshterik t thar dhe pa e pasur mendjen mora nj krehr dhe nisa ti rregulloj. Pastaj u shtriva dhe m zuri gjumi duke mos menduar. Sot n mngjes ndihesha m mir. Lkurn e kisha m t qet dhe rrudhat kishin humbur lartsin. Nuk ia vlen t mrzitesh, thash me vete. Pavarsisht se Muhamedi sht njzet vjet m i vogl, prap sht nj burr. Mu kujtua nna ime q thoshte se nj grua nuk plaket deri ditn q djemt e vegjl n rrug kthejn kokn pr ta par. U vesha shpejt dhe dola. Muhamedin e gjeta atje ku e kisha ln. Fytyra e tij ishte e bardh, por nuk dukej i lodhur. Nuk e pyeta nse kishte fjetur, por bra mngjesin me aj dhe e shtrova n tavolin. Hngrm t dy pa folur. Nuk e shikoja n sy, ndrsa ai pinte ajin ngadal si nj njeri q nuk e pret asgj jasht shtpis. Kur do iksh, i thash. Muhamedi dukej edhe m i qet dhe nuk u ngut t prgjigjej. Kur t martohem me ty, m tha. Vendosa ta prballoja at bised qetsisht, pa u skuqur dhe pa u nervozuar si nj grua e pjekur, e cila duhet t arsyetoj propozimet q i vijn. Pse do t martohesh me mua, e pyeta. Muhamedi la gotn e ajit dhe kaloi dorn mbi mbules sikur donte t m trhiqte vmendjen pr ato q do t thoshte. Un nuk kam m nj familje, m tha. Jani u martua, dy vllezr kan vdekur dhe dy t tjer ikn n Janin. Babai vdiq, ndrsa Paridi jeton n legjendat greke. Ditn q Sara iku nga shtpia e kuptova se isha rritur dhe duhet t krijoja familjen time. Ti m ke plqyer q kur kam qen i vogl. Nj dit, kur po hanim drek me Mihalin dhe Metodin n shtpin e Arianitit ti u mrzite kur un thash se ditn q njerzit nuk do mund t lindin m njerz, si ti, ather nuk do ket m as njerz dhe as perndi sepse perndia nuk jeton dot pa njerzit kurse njerzit jetojn pa perndin, por jo pa njri-tjetrin. Ti u ngrite nga tavolina dhe m the se ti nuk kishe lindur pr faj t Vasilit, xhaxhait tim, por me nj burr tjetr ndoshta do t lindje. Q at dit kam menduar se ai burri tjetr duhet t isha un. Kishe veshur nj fustan t ngusht ngjyr vishnje q t tregonte t qart dhe hyjnore si nj perndesh e palumtur me njerzit. Dole jasht duke fshir lott dhe un t ndoqa me sy. Kan kaluar shum

vjet q ather dhe bukuria jote sht pasuruar. Tani je e bukur si nj grua dhe e pjekur si nj nn. Un e njoh veten time. Grave n moshn tnde mund tu ngjaj i vogl, por vajzave t reja i dukem si nj plak q rri n stolin e shtpis dhe lexon qiellin si nj filxhan. Nuk dua t martohem si nj plak, por si nj fmij q rritet n krevatin e gruas s vet. Muhamedi pushoi dhe un kalova dorn mbi rrudhat e mia, por nuk i gjeta. Ai m kishte prkdhelur me fjal dhe vajza q jetonte brenda s kaluars sime u ngrit nga tavolina dhe shkoi n dhom t provonte fustanin ngjyr vishnje q kisha vite pa e veshur. U zhvesha, dola lakuriq prpara pasqyrs, pash gjinjt e mi t fryr me nj thith t zi n mes, lshova flokt mbi supe, pash nj nishan n supin e majt, kmbt e bashkuara te kofsht e forta dhe u ngopa me ern e freskt t sqetullave t mia me push t zi. Vesha fustanin dhe kuptova se trupi im nuk kishte marr uj t teprt, si nj bark q kalon rinin duke u endur npr nj det t vetmuar. Isha e re dhe e bukur si nj mobilie q zbukuron shtpin e kujtimeve t veta. Syt jeshil rrinin mbi trup si mbi nj livadh dhe isha gati t dilja n rrug q t gjith ta shijonin rinin time. Sigurisht q nuk i bra t gjitha kto marrzi n prani t nj burri q donte t m bindte se nuk ishte nj fmij, por imagjinoja veten time me fustanin vishnje, ndrkoh q Muhamedi m shikonte me sy t hapur si nj got profetike e mbushur me qiell. Sikur t ishe aty, do t dukesha si nj nuse q e kan mbajtur pr pesmbdhjet vjet nn duvak dhe q m n fund ia heqin pr tia uar burrit n dhomn ngjitur. Plakat e shtpis e kontrollojn dhe habiten kur shohin se duvaku ia ka mbajtur fytyrn t paprekur nga pluhuri i viteve. Un u skuqa mbi tavolin si do skuqej do nuse q pret ta zbulojn dhe pastaj ta prdorin. U drodha leht dhe mora ngjyrn e ajit n gotn e Muhamedit. Megjithat, e ndalova t skuqurn q m vinte nga kmbt dhe e kuptova se Muhamedi kishte t drejt kur thoshte se mund t isha nj nn e pjekur. T ndalosh t skuqurn krkon nj teknik t caktuar, e cila fitohet vetm me prvoj. Ti je nipi i burrit tim, i thash Muhamedit dhe kjo quhet nj martes brenda familjes q askush nuk e pranon. Muhamedi qeshi sepse e kuptoi q kisha filluar t shoshitja ant e bardha dhe t zeza t martess, si nj jelek, i cili n stin t ndryshme mund t vishet nga t dyja ant. Kisha tradhtuar veten, gj q m plqeu, sepse kjo munges prvoje m bnte t ndihesha m e re. N kt fshat kan ndodhur udi m t mdha se kjo, tha Muhamedi. Babai yt u martua me halln e vet, ndrsa Sara u martua me baban tim q ishte njzet e pes vjet m i madh se ajo dhe kishte gjasht djem. un ula syt dhe flokt m shpuan kokn. Muhamedi kishte t drejt, por fataliteti i asaj q tha m ngurtsoi. Mu duk vetja si nj kukull, e cila imiton kukulla t tjera q jan kalbur n bodrum. Pse ndodh kjo me ne, e pyeta Muhamedin. Ai m pa gjat n sy dhe e ngrohu dorn mbi gotn e ajit. Vijat e pllmbs iu veshn me avull q ai e fshiu sikur po largonte nj mjegull. Ne t gjith jetojm si heronj t fantazis njerzore, m tha. Un jetoj si profet, Arianiti besonte se ishte Abraham, Isak Komnenit i dukej vetja si Jezu Krishti, Sali Benishi besonte se Aishja e tij i ngjante gruas s Muhamedit, Bilalit i duket vetja si jevgu q vodhi gozhdn e kryqzimit, Ana sht e bindur se do bhet princesh si Ana Komnena e vrtet dhe Niko ndryshoi emrin q t jetoj si Paridi. Bota rri n vend sepse ne besojm se shpirti i dikujt tjetr jeton n trupin ton dhe kjo na bn dembel. Bota ka mijra vjet q nuk ndryshon sepse secili nga ne kujton se nj shpirt m i ndritur do ti tregoj rrugn e duhur. Na duket sikur ecim, por n fakt ndjekim hapat e dikujt q ka kaluar prpara nesh dhe kthehemi aty ku u nism. Por fshati yn sht i vogl pr t mbajtur gjith kta heronj dhe disa duhet t ikin q t vijn disa t tjer. Arianiti iku q babai im t bhej Ibrahim, pastaj iku Isaku q t vinte Bilali me gozhdn e tij. Edhe martesa jon sht pjes e ktij cikli, prandaj sht e paarsyeshme ta shmangim, tha Muhamedi q dukej sikur po lexonte n fytyrn time. Un nuk e mbajta dot t skuqurn q m doli mbi lkur dhe u ngrita nga tavolina. Doja t qaja dhe shkova n dhom, por

nuk nxora lot. Avulli i ajit m kishte veshur faqet. U kreha dhe vura vatht e ullirit q m freskuan trupin. Qafn e kisha qull dhe vura nj shall. Dola nga dhoma. Muhamedi ishte n tavolin. far do pr drek, e pyeta. Ai m pa me mblsi dhe syt e tij mu dukn si dy hurma. Oriz me kanell si ai q bn Sara, m tha. Un u ftoha, si nj nuse e re pa duvak dhe erdha te ti t pyes si bhet orizi me kanell. Sara qndronte n diell dhe lkura i ishte thekur, ndrsa Hans i ishte hapur shalli duke folur dhe i kishin dal damart q zgjateshin nn mjekr duke u zgjeruar dhe zbrisnin posht n kraharor. Sara kishte mbetur pa frym duke lexuar hartn e zemrs s saj t ftoht. Kishin jetuar bashk pr nj koh t gjat dhe ajo kishte menduar se Hana e kishte humbur ndjeshmrin. Por me sa duket vetm e kishte fshehur ashtu si bn nj mobilie, q tregon lustrn, por jo drurin q e ka br. i kujtohej dita kur Hana ishte martuar me Vasilin. Ajo rrinte n krah t nuses, ndrsa Thanasi n krah t dhndrit. Kur kishin dal nga kisha, Arianit Komneni ishte afruar, e kishte puthur Hann dhe i kishte thn dika n vesh. Gjergji q vinte pas iftit kishte ndalur hapat dhe Arianiti kishte ikur duke par Vasilin. far i the Hans n vesh, e kishte pyetur ajo n mbrmje. I thash q ishte e bukur si nj hn q ndrion ditn, kishte thn babai. E si ndrion hna ditn, e kishte pyetur Sara. Hna ndrion kur dielli q i rri prball sht i dobt, kishte thn babai duke par Vasilin. Hana rrinte n oborr dhe rrezatonte mbi plloat e verdh t mesdits. do bsh, e pyeti Sara. Do bj oriz me kanell, u prgjigj Hana. Sara qeshi dhe mendoi se nuk kishte m arsye ta pyeste se do bnte me martesn. Hana mezi priste t kthehej n shtpi duke i uar Muhamedit pajn me oriz n nj pjat t zbukuruar me kanell. Thirri Ana Komnenn q erdhi duke trhequr grshetin e zi npr shtpi. Shko thuaji Paridit se Muhamedi sht n shtpin e Hans dhe nuk do vonohet. far bn Muhamedi n shtpin tnde, pyeti Ana duke par vatht prej ulliri. Hana u prtyp, por Sara nuk e la t fliste. Muhamedi sht kthyer n tokn katrore, it ha Sara. Ana u nis me vrap duke e par Hann me bisht t syrit. Muhamedi shkoi n shtpi t nesrmen. Dukej i menduar dhe ecte ngadal. Paridi i kishte krehur flokt dhe mbante nj kmish t hekurosur. Iriqi kishte dal n oborr, ndrsa kokn pa qaf e mbante t zgjatur nga rruga. Bilali sapo kishte ardhur. Kur pa Muhamedin, doli nga shtpia dhe thirri me z t lart: Muhamed, t trashgohesh! Muhamed, t trashgohesh! Iriqi u shurdhua nga zri i tij i lart dhe gjembat iu shkurtuan, ndrsa Muhamedi u ul n stol. Jani dhe Paridi erdhn ta takonin. Jani kishte prveshur mngt duke punuar n bodrum, ndrsa Paridi ishte i zbeht dhe i ftoht. E shikonin Muhamedin n sy dhe prisnin. Pse nuk na the ku do shkoje, e pyeti Paridi. Muhamedi vuri duart mbi gjunj dhe shikoi thonjt, si bnte kur ishte i vogl. Po tu kisha thn se ku do shkoja nuk do m linit t martohesha. Po Hana ka pranuar t martohet me ty, vazhdoi Paridi q rrinte n kmb. Hana do vij t jetoj n shtpin ton, u prgjigj Muhamedi. Jani pa Paridin dhe i bri shenj t qetsohej, por ai dukej si nj kal q nuk ndalon dot. Pse nuk jetoni n shtpin e Hans, e pyeti. Muhamedi ngriti kokn dhe pa Janin n sy. Shtpia e Hans do shembet dhe do bhet xhami. Paridi u ngurtsua, iu afrua stolit dhe i tha Muhamedit: Kjo sht njlloj sikur t ndrtosh shtpi n det. Kjo sht njlloj sikur t mos ndrtosh nj vark n det, tha Muhamedi. Bilali q dgjonte pas kurrizit t tyre erdhi dhe e puthi Muhamedin n faqe. Do m lsh mua t kndoj ezanin e par, e pyeti me syt q i ndrisnin. Muhamedi e pa me qetsi dhe duke u ngritur i tha: Pse jo? Zri yt sht m i fort se kambana e kishs. U fut n shtpi, ndrsa Bilali i shkoi pas, deri te dera. Jani me Paridin mbetn n kmb duke e ndjekur Muhamedin me sy. Ai dukej si nj pem q shtiste n oborr. Iriqi ishte afruar te stoli dhe i merrte er vendit ku ishte ulur Muhamedi. Paridi uli kokn dhe flokt i ran mbi sy. Po iki, i tha t vllait, nuk ka m

vend pr mua ktu. Jani i hodhi dorn n sup, por nuk foli. Fatimja kishte dal n oborr me nj pjat kabuni q ia dha Bilalit dhe ky ia oi Muhamedit duke knduar, sikur po bnte prova. Kur Hana erdhi n shtpi, Paridi iku t jetonte n shtpin e Arianitit. Sara dhe Ana Komnena u gzuan q ai vendosi t jetonte me to dhe n dark e prisnin t dyja n oborr, ndrsa do mngjes i bnin kula me mjalt. Sara i tha se mund t kthehej kur t donte n shtpi, por nuk duhej t sillte vajzat e fshatit aty. Paridi pranoi. Nganjher shkonte n pyll dhe kur kthehej, Sara ia pastronte pantallonat e mbushura me gjethe. Hana solli n shtpi krevatin e madh ku kishte fjetur me Vasilin dhe bashk me Sarn e vun n dhomn q shikonte nga arra e vogl. Hana kishte sjell me vete edhe nj pal perde t rnda q e mbulonin dritaren dhe degt e arrs binin aty duke vizatuar hije. Bilali bashk me djalin e tij ngarkuan t gjitha plakat dhe sndukt e mbushura me en, me qirinj e peceta dhe shtpia e Hans u boshatis pr disa dit. Natn e par q Hana dhe Muhamedi fjetn bashk, Fatimja dgjoi nj zhurm dhe doli n oborr. Muhamedi rrinte i ulur n stol dhe shikonte hnn. Ishte i mbuluar me djers dhe dukej sikur qante. Iriqi ishte zgjatur nga ai duke lpir buzt. Pas pak, Hana doli me nj kmish nate t bardh dhe e thirri Muhamedin q u ngrit dhe i shkoi pas duke e mbajtur kokn nga rruga. Ajo i kishte lshuar flokt dhe dukej e ashpr, si nj nn q thrret djalin n shtpi. Fatimja u kthye n dhom dhe i tha Janit: Muhamedi po qante n oborr. Jani i vuri dorn mbi bark dhe e afroi nga vetja. Ngrohtsia e trupit t Fatimes ia fryu lkurn. Burri e kupton moshn e gruas n krevat, i tha dhe ia kaloi dorn posht barkut t freskt dhe t lagur. Pas disa javsh, Muhamedi thirri Andrean, djalin e Naumit q erdhi duke djersitur. Tmthat i ishin thinjur, ndrsa muskujt i ishin shndoshur. Muhamedi e priti n oborr. Andrea shikonte shtpin q kishte ndrtuar me t atin duke e matur me sy. M duket m e vogl, i tha Muhamedit duke ecur prmbi plloa. sht ndrtuar pr nj familje, tani jemi dy, tha Muhamedi. Kur u afruan te shtpia e Hans, Andrea ndaloi. Shtpia ishte shum afr kishs dhe ai e mati largsin me hapa. Muhamedi rrinte n diell dhe shikonte hapat e gjat t Andreas, i cili pasi ecte pak, ngrinte kokn nga kambanorja dhe pastaj nga atia e shtpis s Hans. Nuk kam ndrtuar kurr nj xhami prball kishs, sesi m duket, tha Andrea duke u futur nn hijen e kambanores sikur donte t mbrohej. Si t duket, e pyeti Muhamedi. Andrea u mendua dhe ngjeshi shpinn pas murit t kishs duke e par Muhamedin n sy. M duket sikur po e ndajm fshatin n mes si nj buk misri, i tha. Drita i hyn njeriut nga dy syt dhe zri nga dy vesht. Edhe Zoti krkon dy dyer pr t ardhur n fshat, tha Muhamedi. Andrea tundi kokn dhe doli nga hija e kishs. E kujt sht kjo shtpi, e pyeti. E gruas time, u prgjigj Muhamedi. Andrea ngriti vetullat dhe i erdhi afr. far i ke premtuar q ta dha pr xhami? Muhamedi shtyu dern e shtpis dhe dhoma e madhe e oxhakut u hap prpara tij si nj bark gruaje i boshatisur. Eci dhe hapat ngritn pluhur mbi imento. I kam premtuar nj fmij, i tha Andreas duke hapur dritaren. Andrea, q ishte pas kurrizit t Muhamedit, ndali hapat dhe qetsia doli nga dritarja n rrug. Po nse nuk lind ai fmij? Nuk e di, foli Muhamedi. Nuk ka profet q nuk gnjen. Andrea u zgjat nga dritarja dhe kambanorja e kishs iu duk shum afr, aq sa hijen e saj prej peme nuk e nxinte dhoma. Babai i kishte thn se ajo kambanore nuk ngjante me asgj tjetr sepse kishte prmasat e trupit t Arianit Komnenit. Zakonisht Naumi i bnte kambanoret dy her m t larta se kisha, por Arianit Komneni nuk bindej. Ai kishte vizatuar disa lloj kambanoresh, t gjata dhe t holla, pastaj m t ulta dhe t trasha, me zgavr t rrumbullakt ose katrore, me

shkall nga jasht dhe nga brenda, derisa kishte gjetur nj t mesme, e cila besonte se do ti plqente Arianitit dhe q mund t ndrtohej duke hipur n skela jo shum t larta, si ato q prdorte David Selenica n Voskopoj. Ia kishte vn Arianitit prpara, por ai kruante mjekrn dhe nuk vendoste. Pr disa dit punimet u ndrpren. Arianiti ecte me hapa t mdha prpara mureve t pambaruara t kishs, e cila i ngjante nj beli pa trup. Naumi e shikonte dhe thyente gur nga mrzia. Nj nat, Arianiti i kishte thn Naumit se e kishte gjetur formuln e gjatsis s kambanores. Ma thuaj, kishte pritur Naumi. Mendo sikur kambana t jet nj shishe me uj e kthyer nga toka. Po e mendoj, i tha Naumi duke par posht. N qoft se shishen e lidhim si kamban, por me grykn posht dhe pastaj e tundim majtas-djathtas, ather uji do t derdhet nga t dy ant duke u hapur si krah n ajr. Lartsia e kambanores duhet t jet sa largsia mes piks s fundit t ujit nga e djathta dhe piks s fundit nga e majta. Bukur, tha Naumi, por nuk e provojm dot sepse duhet t ngrem nj skel dhe t derdhim uj, duke mos pasur nj pik n ajr ku t lidhim shishen. Por edhe nse vendosim ta bjm kt eksperiment, sa e lart do t jet skela? Arianit Komneni kishte kaluar dorn mbi flokt e bardh si bnte zakonisht kur donte t thoshte dika q e kishte vendosur me koh. Bjm nj prov n prmasa m t vogla, tha. Skela do jet e gjat sa un. T nesrmen ndrtuan nj skelet drrasash n lartsin e Arianit Komnenit dhe duke i hapur nj vrim lart kaluan aty nj litar n t ciln lidhn nj shishe. Grykn e shishes e lidhn me spango dhe kur Arianiti bri shenj Naumi filloi ta tundte. Uji u derdh majtas, pastaj djathtas duke br pellgje t vogla n tok. Arianit Komneni mati largsin mes dy pellgjeve dhe duke e mbledhur me gjatsin e trupit t vet dhe pastaj duke i shumzuar t dyja bashk, me disa her i dha Naumit lartsin e kambanores. Kur kambanorja mbaroi, Naumi i tha Arianitit: Kjo kish ka prmasat e tua. Arianiti Komneni hapi kraht n ajr dhe tha: Po ta mbushnim shishen me ver, kambana do tundej si e dehur dhe kisha do ishte m e madhe. Andrea doli jasht dhoms dhe Muhamedi e ndoqi. Sa t lart ta bj minaren, e pyeti. Muhamedi tregoi kambanoren me gisht dhe tha: Aq sa ajo aty. Andreas i kaloi nj buzqeshje mbi fytyr. Ti je m i shkurtr se Arianit Komneni, i tha. do t thuash, e pyeti Muhamedi q nuk e dinte historin e ndrtimit t kambanores. Andrea ngriti kokn lart dhe tmthat e thinjur u zverdhn n diell. Kjo kish sht br si nj kostum, i tha. Babai mati prmasat e trupit t Arianit Komnenit dhe e ndrtoi kishn duke qepur gur me gozhd. Asnjeri nuk mund ta bj dot m kt ndrtim sepse formuln e ekuilibrit mes lartsis, gjatsis dhe gjersis e din vetm ata t dy. Muhamedi u afrua dhe filloi t shikonte kishn. Kambanorja kishte nj kupol t rrumbullakt q dukej si kok njeriu. Suvaja kishte rn vende-vende edhe trart skeletik kishin dal n diell si damar q ngrohen. Bje me prmasat e trupit tim, tha Muhamedi pa e par Andrean n sy. Andrea u afrua dhe i vuri dorn n gjoks. Zemra e Muhamedit nuk ndihej. E rrotulloi duke e par nga koka te kmbt dhe duke e vendosur n drejtim t kambanores, e cila i dilte Muhamedit mbi kok. Ti i ke kmbt e shkurtra dhe minareja do duket si nj burr i parritur, tha Andrea. Kam lindur gjashtqind vjet m von prandaj dukem m i vogl, tha Muhamedi duke i kthyer shpinn kishs. Andrea e shembi shum shpejt shtpin e Hans. Bilali dhe i biri mblodhn gurt n nj cep dhe trart e thyer i dogjn. Fshati u mbush me hi dhe era e djegur hyri n do shtpi. Kur doln themelet, djali i Bilalit filloi t grmonte me duar dhe gjeti nj unaz t vjetr q ia dha Muhamedit, por atij nuk i plqeu dhe Bilali e vuri n gisht. Andrea vendosi ti forcoj themelet dhe ditn q u vu guri i par i xhamis Bilali theri nj qengj. Gjakun e shprndau npr themele

duke knduar me z t lart. I biri mbante nga kmbt e lidhura qengjin q jepte shpirt, ndrsa Muhamedi u zverdh dhe shkoi n shtpi. far ke, i tha Hana. Muhamedi u ul n stol dhe shtriu trupin. Syt i ishin zmadhuar dhe ishte mbushur me djers t ftohta. M vjen pr t vjell, tha. Hana i solli nj limon t prer dhe ia vuri n hund. Muhamedi teshtiu fort dhe iriqi u fsheh nn stol. Bilali q punonte me Andrean nuk vinte m pasditeve dhe shtpia ishte m e qet. Hana gatuante, lante, hekuroste, sprkaste oborrin dhe ndryshonte vendin e plakave t veta n snduk. Kur i mbaronte t gjitha, ulej mbi krevat dhe thurte rroba fmijsh. N dark vishte kmishn e nats dhe e priste Muhamedin me qirinj t fikur. Sa her q bashkoheshin, nn araf, ajo shikonte n ndrr nj djal t vogl me sy t kaltr, i cili rrinte i ulur n stol dhe numronte gjembat e nj iriqi prej druri. Muhamedi ishte i imt, me kmb t holla, t cilat ishin gjithmon t ftohta. Hana ia vinte dorn mbi bark dhe gjurma e gishtave t saj mbetej aty, si nj njoll e kuqe. Edhe kur Hana e puthte ai mbushej me pulla t kuqe dhe e lyente lkurn me nj vaj karote q ia sillte gruaja e Bilalit. Kam frik ta puth se bhet si domate, i thoshte Hana Sars q qeshte. Un do doja ta kisha burrin kastravec, por jo domate, thoshte Sara duke e ngacmuar. Domatja nuk po mbin akoma, thoshte Hana dhe syt i fryheshin duke pritur me barkun bosh. Natn, Muhamedi ngrihej dhe shkonte te xhamia. Hna hynte n themele dhe dilte prej andej vetm n mngjes, kur ai ishte n gjum. Ibrahimi i vogl luante n oborr duke ndjekur iriqin q ishte plakur dhe gjembat i ishin thinjur. Nj mngjes, Ibrahimi u prplas n stol dhe vetulla iu a mbi sy. Fatimja erdhi me vrap duke brtitur, ndrsa Muhamedi u zverdh dhe shkoi t villte tek arra e vogl. Fytyra e Ibrahimit ishte mbushur me gjak. E pastruan, i vun duhan, ia lidhn kokn me beze dhe djali u b si nj hoxh i vogl. Kur ia hoqn leckn, mbi ball i kishte mbetur nj shenj q dukej si nj rrudh me buz t holla. Fatimja nuk e la m djalin t luante n oborr. Jani ndrtoi nj gardh me dru pr t ndar oborrin dhe iriqin e mori n pjesn e tij. Stoli i mbeti Muhamedit. Shtpia u nda n dysh si n kohn kur Ibrahimi u b mysliman. Kur pa gardhin, Paridit iu mor fryma dhe i tha Sars: Babai e bashkoi shtpin, ndrsa Muhamedi e ndau. Ana Komnena i zgjati Paridit kulain e vet t pambaruar dhe tha: Nuk ka faj Muhamedi. Shtpin q bashkoi babai e ndau Ibrahimi. Sara u ul n oborr dhe nj pupl dallndysheje i ra n pqi. E mori n dor dhe ngriti kokn nga qielli sikur ta kish thirrur dikush. Erdhn dallndyshet, i tha s bijs q e kishte gojn t mbushur me kula dhe nuk fliste dot. 30 Sara vendosi t nisej n Kret kur minareja filloi t ngrihej. Hana numronte ditt e muajt duke thurur me grep, ndrsa Muhamedi gdhihej nn muret e xhamis q i maste do dit me pllmb. Ana ishte rritur dhe grsheti i dukej m i shkurtr. Ibrahimi i afrohej gardhit dhe zgjaste kokn me kaurrela sa her q vinte Ana. Fatimja e thrriste dhe ai hynte n shtpi duke u tundur si Bilali. Ana shikonte rrobat e fmijs q qepte Hana dhe i thoshte: Po nuk linde, do mi japsh mua rrobat pr djalin tim? Hana ulte syt jeshil dhe pshertinte. Zbraztia q kishte n bark i peshonte si nj barr. Pasditet n fshat ishin t qeta dhe vetm ekii i Andreas i trembte zogjt q sapo kishin ardhur. Dallndyshet i ktheheshin foleve t vjetra nn ati, por shpesh ato i gjenin t prishura nga dimri, ose t zna nga dallndyshe t tjera dhe pa u mrzitur bnin fole t reja, q i thurnin me sqep. T vegjlit, q kishin lindur n udhtim i fusnin aty dhe pastaj ngriheshin n ajr pr tu gjetur ushqim. Foshnjat prisnin me gojn hapur duke par qiellin me durim.

Kur Sara i tha Ana Komnens se do ikte, ajo u ul n krevat dhe mbuloi kmbt me duar. Faqet e kuqe iu mbushn me quka, ndrsa grsheti iu mblodh si bisht. Do kthehesh prap, e pyeti me syt e prlotur. Do kthehem shum shpejt, i tha Sara, do kthehem prpara dimrit. At nat fjetn t dyja t prqafuara. Ana Komnena kishte mbshtetur kokn n supin e Sars dhe qukat i vallzonin n tavan. Dritarja ishte hapur, ndrsa qielli varej si nj perde. Sara nuk flinte. Kishte pesmbdhjet vjet q e shtynte nisjen. Mihal Komneni q vinte gati do vit n fshat, i kujtonte katrorin magjik, historin e Isakut dhe kraht e Dedalit duke e par me syt e tij me cepa q kishin filluar ti ngjanin syzeve t Metod Antrakidit. Hern e fundit kishte ardhur pas vdekjes s Ibrahimit dhe i kishte thn: Dallndyshja ime tani sht m e lir. Sa ishte Ibrahimi gjall, ajo nuk mund t nisej dhe Mihali e dinte kt ngr. Nganjher Sara mendonte se Mihal Komneni priste q Ibrahimi t vdiste dhe ajo t lirohej, si nj dallndyshe q e mbajn peng n tok duke ia lidhur kraht pas stolit t oborrit. Ishte e vrtet se qysh kur Ibrahimi kishte vdekur ajo mendonte gati do dit pr Kretn. Shikonte Ann q zgjatej duke u holluar dhe kujtonte t mn q nuk e kishte par kurr. Babai i kishte thn se Sheba kishte sy t zinj dhe flok t thurur dhe e shikonte botn nga lart si nj zog q jeton n lartsi. Kur kishin ardhur n fshat, Arianiti i kishte thn se aty do gjenin nj pyll t mbushur me zogj dhe n mes tyre do ishte dhe Sheba. N fshat kishte pyll, por ajo kishte gjetur aty Ana Komnenn q flinte dhe merrte frym si nj pupl. Arianiti e kishte sjell n fshat, por po t mos kishte vdekur nna, ndoshta, as ai nuk do kthehej. Do kishin jetuar t tre n Kret ose n Selanik, ose n nj ishull tjetr t rrethuar me det ku babai do ti msonte notin. Arianit Komneni do mbante kockat e babait t vet n arkn e vogl, duke pritur q turqit t ktheheshin n shkrettir, ndrsa Ana Komnena nuk do kishte lindur. Ose ndoshta do kishte lindur pr ti ngjar nj burri tjetr dhe jo Ibrahimit. Mund t kishte flok t verdh, sy jeshil dhe kmb t shndosha dhe do mngjes do ngrihej npr gjum pr t shkuar n shkolln e vajzave. Nuk do kishte gjasht vllezr dhe Sheba q do ishte nj gjyshe me flok t bardha dhe me gush t mbuluar me shall mndafshi, do ti fliste pr Testamentin e Vjetr duke i treguar historin e vrtet t Abrahamit dhe t Shebs, q ishte nj princesh biblike e dashuruar dhe me lkur t zeshkt. Mihal Komneni nuk do vinte n fshat bashk me Metod Antrakidin dhe djemt e Ibrahimit nuk do dinin t lexonin. Ata do ishin martuar qetsisht me grat e fshatit dhe do kishin m pak ankthe. Higjiena injorancs do ti kishte shptuar nga nevoja pr t krahasuar fshatin me botn. T gjith do kishin zgjedhur fshatin prpara bots dhe Ibrahimi do ishte akoma i ulur n stolin e tij, ndrsa grat e djemve do ti zienin aj dhe qumsht. Isaku do ishte duke u endur npr bot si nj anije q nuk gjen dot nj breg, ose ndoshta do ishte fshehur n fshat derisa Thanasi apo dikush tjetr tia kishte dorzuar Ali Pashs. Mihal Komneni do ta nxiste t nisej n Kret, por Isaku do t ishte br baba dhe do hezitonte. Katrori magjik do ishte i paplot, pa numra dhe Mihal Komneni nuk do ta bindte dot Isakun, por do ulej n oborr dhe do ti tregonte prralla fmijve t tij. Po ajo pse duhej t nisej n Kret? Edhe ajo kishte nj fmij q duhej ta linte disa koh vetm, n nj mosh kur vajzave t vogla u shfaqen smundjet e grave npr trup. Arianit Komneni tani duhet t kishte vdekur, sepse po t ishte gjall, do duhej t ishte 120 vje, gj q ishte e pamundur sado q ti ngjante Abrahamit t vrtet. Isaku, nse akoma ishte n Ket, duhet t ishte nj burr pesdhjet e pes vje. Tiparet prej djaloshi endacak t Marin Kurils do ishin plakur n fytyrn e tij dhe Isaku duhej ti ngjante m shum Mihal Komnenit, ditn q ajo e kishte njohur. N qoft se babai kishte vdekur ajo

duhej ta kthente n fshat duke ia futur kockat n arkn e vogl si kishte br Arianiti me t atin kur e kishte marr n Stamboll. Po Shebn? A duhej ta sillte edhe Shebn n fshat dhe ti varroste t dy pran e pran n varrezat e krishtera, ngjitur me pyllin ku zogjt do ti zgjonin do mngjes? Apo duhej ti linte t dy atje, n breg t detit ku dhe ishin njohur dhe ku lindja e saj i kishte ndar si nj perde? Sepse ata ishin ndar q ajo t lindte. Ndoshta nna nuk do kish vdekur nse ajo nuk do lindte, ose nuk do kishte vdekur nse lindte nj djal si shpresonte. Sara nuk kishte qen qllimi i dashuris s prindrve, por pa dyshim kishte qen mjeti pr ti dhn fund asaj. Arianiti dhe Sheba nuk ishin dashuruar pr t br nj fmij, por ishin ndar kur ajo kishte vendosur t lindte. Kthimi n Kret asaj i dukej si kthim n djep. Nj djep, t cilin Arianiti dhe Sheba e prkundnin pa pushim sikur kishin frik se ajo do ti harronte po ta zinte gjumi. Ja pse duhej t shkonte n Kret. Ti thoshte prindrve se nuk kishin pse ta tundnin m djepin sepse kshtu nuk po e linin t rritej dhe sigurisht q ata do ta dgjonin. Ata do qetsoheshin kur t shihnin se nga djepi do dilte nj grua dhe jo nj fmij. Arianiti do ecte prpara me flokt si dallg dhe Sheba me kmb t vogla do ta ndiqte pas n breg t detit. Kur era e detit t rritej, ajo do ndalonte, do mbulonte flokt e zinj me nj shall mndafshi dhe Arianiti do ta priste pa lvizur derisa t bashkoheshin prap duke u ngjitur, si ngjitet nj gjysmportokalli me nj gjysmlimoni duke formuar nj diell t nxeht n perndim. Sara i mendonte t gjitha kto dhe faqja e nxeht e Ana Komnens i digjte mbi faqen e saj. Para se ta zinte gjumi, futi dorn posht krevatit dhe preku arkn e vogl t babait. Ajo ishte e ftoht dhe e hapur si nj varr q priste t mbyllej. E hoqi dorn dhe kur e zuri gjumi nata po mbaronte. Kur u zgjua p Ana Komnenn q rrinte n kmb dhe e shikonte. Syt e zinj i ishin skuqur dhe dukej sikur kishte qar. Kishte nxjerr arkn e vogl posht krevatit dhe e mbante te kmbt. Do ta marrsh me vete, pyeti. Do ta marr, tha Sara q iu duk sikur e bija e kishte prgjuar gjat nats. Ktu do ta futsh Arianitin? Sara pohoi me kok. Po ku do ta varrossh? Aty ku ai ka varrosur baban e tij, tha Sara, n varrezat e krishtera, ku kemi uar Petron dhe Metodin. Ana kapi grshetin me gishta dhe ngriti arkn e vogl pr ta nxjerr n oborr. Sikur ta varrosnim afr babait, tha duke ecur. Ata kan qen t dy Abraham. Sara u ngrit nga krevati dhe bri gati plakat. Kur doln nga shtpia Ana mbante arkn e vogl. Kaluan te kisha dhe dielli q sapo kishte lindur u fsheh pas minares s shkurtr. Andrea q ishte ngjitur n maj i prshndeti me dor. Hana kishte dal n oborr dhe po i priste, ndrsa nga ana tjetr e gardhit kaurrelat e Ibrahimit dukeshin si nj ferr q lvizte. Hana u prlot kur i pa t dyja n oborr dhe i rregulloi grshetin Ana Komnens. Kthehem shpejt, tha Sara dhe iu kujtua dita kur babai e kishte ln n shtpin e Hans. At dit frynte nj er e kuqe, ndrsa sot ishte nj dit e bukur dhe e qet. Ajo po bnte t njjtn gj si Arianit Komneni, por me nj ndryshim t vogl: Ana Komnena do ta priste, ndrsa ajo e kishte ditur se Arianiti nuk do kthehej dhe nuk e kishte pritur. Hana e puthi dhe lott i ran mbi gjoks. Do t t presim t dyja duke thurur rroba kalamajsh, i tha. Sara e prqafoi dhe i vuri dorn te barku sikur donte tia ngrohte. Kur t kthehem do jet rritur, i tha. Hana ktheu kokn nga Muhamedi q rrinte i ulur n stol duke par tri grat q ngjanin si kukullat e Janit t bra nga i njjti dru, por n koh t ndryshme. Edhe minareja do jet rritur kur t kthehet Sara, tha Muhamedi duke u ngritur. E prcolln t gjith deri n t dal t fshatit. Hana mbante Ana Komnenn pr dore, ndrsa Muhamedi ecte pas tyre me Janin dhe Paridin. Nga larg ata dukeshin m t vegjl, ndrsa fshati dukej m i lart. Minareja ishte ngritur si nj shenj n qiell. Sara ecte n drejtim t babait me arkn e vogl n dor. Ashtu kishte ardhur n fshat prpara dyzet vjetsh.

Selaniku ishte i nxeht dhe deti digjte tokn. Rrugt e ngushta t qytetit zbrisnin nga kodra n form portokalli duke derdhur njerzit n breg. Ata ngarkoheshin aty me peshq dhe mallra dhe ktheheshin prap n kodr m t pasur, por m t plakur. Ajo mbante mend vetm nj dyqan librash t vjetr ku pr her t par kishte dgjuar baban t thoshte se ajo kishte nj nn, se nna quhej Sheba dhe se Sheba kishte vdekur. Dyqani ishte afr portit, n mes t nj lagjeje ifutsh, t cilt ecnin shpejt duke iu fshehur diellit. Selaniku kishte sinagoga, kisha dhe xhami q dukeshin nga deti si pem t ardhura nga toka t ndryshme. ifutt kishin mallrat, grekt kishin anijet, ndrsa turqit kishin portin. Grekt mbanin kmisha t gjera, ndrsa ifutt me rrobat e tyre gjysm otomane dukeshin t gjith si Sabatai Zevi. Ata kishin ardhur nga Spanja prpara treqind vjetsh dhe verandat e shtpive t tyre mbi det i quanin varandado. Librat e vjetr thoshin se Selaniku ishte toka q mbreti Solomon i Izraelit i dhuroi mbretreshs babilonase Sheba, derisa qytetin e mori Aleksandri dhe i vuri emrin e gjyshes s vet. Mbretresha u mahnit nga bukuria e gjirit t Selanikut dhe ngriti aty nj fortes verore t veshur me plhura t freskta mbi krevate q shikonin nga deti. Fortesa ishte akoma aty, por turqit e prdornin si nj fjetore. N drek, kur bnte shum vap, ata zhvisheshin lakuriq dhe i fusnin shpatat n det pr ti ftohur. Sara ecte n breg t detit q nuk lvizte dhe merrte frym me vshtirsi. Hundt i ishin mbushur me nj przierje kripe, peshku dhe ulliri, t cilat krijonin nj arom q ajo e kishte humbur prpara dyzet vjetsh. Nuk do ta merrte vesh kurr nse rridhte vrtet nga Sabatai Zevi, si thoshte Mihal Komneni, por Selaniku i dukej nj vend i njohur, qoft edhe pr kt arsye. Selaniku ishte si nj trup me skelet grek, me mish turk dhe me gjak ifut, i cili endej npr Mesdhe dhe provonte t gjitha gjellt, kryqzohej me t gjitha racat dhe i falej t gjitha feve. do perandori e kishte dashur dhe ai trup i ishte dhn. Kur perandorit kishin ikur, Selaniku kishte mbajtur mallrat dhe kishte dhn armt. Sara ndihej mir n kt qytet q nuk luftonte. Dyqani i librave dukej i errt dhe kur ajo u afrua, nj turk i shndosh me allm nxori kokn. Sara ishte djersitur dhe kishte hequr bluzn. Llrt e bardha i ishin zbuluar dhe posht sqetullave i dukeshin disa qime t lagura si leshterik. Kur e pa t zbuluar, turku mbylli dern duke folur me vete. Pas koks s tij vareshin disa qilima t mdhenj dhe nuk kishte libra. Sars iu duk sikur fmijria nuk do dilte m nga ai dyqan. Turqit e kishin mbyllur brenda dhe ajo duhet t vazhdonte rrugn pr t krkuar m tutje. Hoteli ishte afr. Dhoma e saj shikonte nga deti dhe prandaj ishte gjith kohn e nxeht. Sara futi arkn e vogl posht krevatit dhe doli n ballkon. Anijet prisnin si kuaj t rreshtuar mbi nj qilim. Kur vinin,a to sillnin botn n qytet, ndrsa kur iknin e shprndanin qytetin npr bot. Me njrn prej tyre u nis nj mngjes, pasi kishte ecur gjith javn n rrugt ku ishte rritur e ma. Ishujt e vegjl ngriheshin mbi dallg, ndrsa anija lundronte ngadal n nj rrug t njohur. Koha ishte e qet dhe peshkatart npr ishuj ishin shtuar. Varkat e tyre t vogla e rrethonin anijen si peshq, ndrsa peshkatart lviznin duart dhe kmbt pr ti treguar kapitenit se po ecte mbi rrjetat e tyre. Por anija nuk ngecte npr rrjeta dhe kapiteni e dinte. Ai i binte boris pr ti prshndetur peshkatart dhe dallgt shtoheshin nga uturima e saj. Sara rrinte n kuvert dhe kujtonte Arianitin. Kur e kishin br kt udhtim t dy bashk, koka e saj nuk dilte mbi parmakun e anijes dhe babai e mbante n krah pr ti treguar ishujt dhe peshqit. Natn, hna krcente mbi anije dhe vazhdonte udhtimin me ta, duke nxjerr kokn nga arafi i qiellit. Selaniku ishte zhdukur pas kurrizit t anijes dhe Azia turke q sa kishte nisur t dukej e skuqte natn si nj zjarr. Ai zjarr i kishte ndryshuar jetn detit, peshkatarve, brigjeve dhe toks q kishin ln pas. Q kur turqit kishin zbritur n det, do gj ishte m e nxeht dhe

shpesh ishte edhe prvluese. Bots do ti duhej koh t ftohej dhe Sara mendonte se, edhe kur ai zjarr t shuhej, gjurmt e tij do ti dilnin njerzve n fytyr, si qukat e Ana Komnens sa her q mrzitej. Nj mngjes, n mes t atij zjarri, u shfaq nj njoll dhe kapiteni tha se ajo ishte Kreta. Dukej si nj dru q nuk donte t digjej. Sara mblodhi plakat, mori arkn e vogl dhe u zgjat mbi det. Anija ngadalsoi lvizjen dhe brigjet e ishullit u rritn. Kreta u zmadhua. Kapiteni doli n bashin e anijes pr t kontrolluar bregun, pastaj hodhi spirancn n det duke lvizur kraht me kujdes sikur donte t ndalonte lkundjen e nj djepi. Kur vuri kmbn n tok, Sars iu duk sikur po kthehej n shtpi pasi kishte jetuar disa koh n nj pyll me zogj, ku e kishin uar q t mos merrte pjes n vdekjen e prindrve. Kishte menduar gjith jetn pr kt dit dhe ndoshta prandaj ishte e qet. Babai thoshte se Kreta ishte nj vend i shklqyer pr t lindur dhe pr t vdekur. Ajo kishte lindur ktu dhe nuk mund t ngatrrohej. Porti, rrugt, ullinjt, turqit dhe grekt q shkmbenin mallra duke brtitur, rra e prvluar dhe era e peshkut t djersitur ishin aty ku i kishte ln. Shtpia e Terezs po ashtu. Kur u afrua, pa arrn e madhe q e kishte mbuluar shtpin sikur donte ta mbronte nga zjarri q vinte nga deti. Sara trokiti dhe arra u grvisht pas murit. Nj grua me flok t bardha hapi dern duke mbyllur pak syt nga dielli. Duhej t ishte Tereza. Syt i kishte t pastr dhe trupin t fort dhe t rregullt. Sara nuk e mbante mend, por, n qoft se kishte qen e bukur, tani pleqria ia kishte hequr do gjurm duke ia mbuluar fytyrn me nj kuror rrudhash katrore, t cilat e tregonin t vetmuar. Kur i tha kush ishte, Tereza u prlot. E puthi disa her n faqe, ia ktheu kokn nga dielli sikur donte t bindej q ishte ajo dhe duke e shtyr, sikur po e mbante n krah, e ngjiti n nj dhom t madhe q shikonte nga deti. Ktu ke lindur, i tha dhe e puthi prap. Sara futi arkn e vogl posht krevatit dhe qndroi ulur mbi shtrat, ndrsa Tereza sillej npr dhom duke e par si nj kukull q e kishte humbur para shum vitesh. Pas pak Tereza doli. Sara hapi dritaren, por deti mezi shquhej. Gjethet e arrs ngjanin si plloa jeshile t shtruara mbi uj. Zhurmat e portit vinin t dobta dhe anija q e kishte sjell nuk dukej m. Kreta peshkonte ushqimin e vet t prditshm, ndrsa n ann tjetr t horizontit, Azia dukej si nj tigan i uritur. Tereza i solli nj pjat t vogl me reel arre dhe u ul pran saj. Rrudhat zbrisnin mbi araf dhe Sars iu duk sikur po e preknin. Provoi reelin duke e lpir lugn me gjuh dhe nj pik ra mbi krevat. E kuptoi se po i dridheshin duart. Qetsia q kishte ndier n anije kishte mbetur po aty dhe nuk kishte zbritur bashk me mallrat e tjera. Tereza fshiu reelin me dor dhe qeshi. Ku sht babai, pyeti Sara. Tereza pa nga dritarja dhe syt i lngzuan si reeli q kishte mbetur n pjat. Mori nnn dhe iku n mal, tha duke u ngritur. Sara ndjeu nj t ftoht q vinte nga hija e arrs. Donte ta pyeste Terezn se do t thot q babai kishte ikur n mal, n cilin mal, pse e kishte marr nnn me vete aty lart dhe ku ishin tani, nse ishin t dy bashk. Imagjinoi baban me nj ark tjetr, si ajo q kishte posht krevatit, duke u ngjitur n mal ngadal, ndrsa deti posht shtrihej nn kmbt e tij si nj qilim dasme. Arianiti ecte mbi qilim duke uar nusen n shtpin e tij t fundit. Tereza iu afrua sikur donte ta uronte pr martesn e prindrve. E mori me vete q t varroseshin t dy n nj vend, tha. Babai erdhi n Kret pr t vdekur pran nns tnde, t ciln e dashuronte. Para se t vdiste na tha se donte t varrosej n mal, aty ku ishte edhe varri i vllait t tij q kishte luftuar n Kret. Do ta mbledh gjith familjen n nj vend, thoshte. Tani jan aty lart, t dy. Bashk me vllan dhe shokt e tij. Sara nuk kishte dgjuar njeri ti fliste pr vdekjen si pr nj bashkim. Tereza ia kishte treguar bashkimin e prindrve si nj martes q bhet pas vdekjes dhe ku ajo kishte qen dshmitare. U mbshtet n krevat dhe mbshtolli kmbt si bnte Ana Komnena. Kur vdiq babai, e pyeti.

Tereza rrinte n kmb, ndrsa hijet e gjetheve t arrs i kishin mbir si gjurm n faqe. Vdiq nj vit pasi erdhi ktu, tha Tereza. Jetoi n kt dhom dhe ditn merrte nj stol t vogl dhe rrinte posht arrs n oborr. Nj her n jav shkonte te varri i nns tnde dhe i onte lule. Do kishte vdekur m hert, por priti sa u martua Isaku. Sara mori lugn me reel dhe e lpiu sikur kishte ardhur nga nj varrim q ia kishte ln gojn t hidhur. Tereza nuk lvizte. Rrudhat e saj dukeshin si rrug n t cilat kishte kaluar babai, nna, ajo vet, por me sa duket edhe Isaku. Ishin t vetmet rrug q kishin mbetur pr t takuar familjen q i kishte humbur. Sara e shikonte duke ia lexuar fytyrn si nj letr q babai ia kishte ln para vdekjes. Rrudhat e saj jan pjes e katrorit magjik, mendoi. Tereza kishte thn se babai do kishte vdekur m prpara nse nuk do priste martesn e Isakut dhe kjo nuk e habiti. Prkundrazi. Ishte msuar q e vogl me zakonin q kishte i ati pr t parashikuar do gj, prfshi edhe vdekjen e vet. Vetm dashuria me Shebn kishte dal jasht parashikimit t tij prej profeti, q nuk merret me gjra t vogla, por t cilin gjrat e vogla e kthejn nga rruga, pr ta uar n nj bot q ai nuk e njeh. Kshtu i kishte ndodhur Arianit Komnenit. Hunda e vogl e gruas q njohu n Stamboll, shalli i saj i lidhur fort n qaf, gjellt me erza q gatuante, vetmia e saj n Lesbos, arra e shtpis n Kret dhe vdekja e Shebs, ishin disa gjra t vogla, t cilat i kishin shmangur Arianitin nga rruga. I kishte marr n dor, si nj plak q gjen disa lodra n mes t rrugs dhe ishte hutuar pas tyre kur kishte kuptuar se ato i kishin ndryshuar jetn. Duke br nj prpjekje pr t mos iu bindur rastsis, q shkon n t kundrt me natyrn e profetit, i kishte ln aty ku i kishte gjetur duke i mbuluar me dhe,q t mos ia merrnin dhe kishte ikur n fshat pr t mbaruar rrugn pr ku ishte nisur para se t gjente lodrat. Por dashuria, duke qen nj rastsi e paparashikueshme, ishte po aq e paprballueshme, prandaj ai ishte nisur prap n drejtim t atyre gjrave t vogla, t cilat i kishte zhvarrosur dhe i kishte marr me vete n varr. Rrugn pr atje e dinte Tereza. Po Isaku ku sht, pyeti Sara. Isaku u martua me motrn tnde, tha Tereza, duke e ditur se ajo q po i thoshte do ta kishte hutuar Sarn, s cils iu njomn syt si nj reel arre. Tereza nuk e la t pikonte dhe vazhdoi. Kur nna jote vdiq, ti kishe nevoj pr gji. Un gjeta nj vajz t re dhe t shndetshme nga familjet e vjetra veneciane q kishin mbetur akoma n Kret pas pushtimit. Ajo vinte do dit dhe t jepte gji. Ti e shtrngoje fort sikur e kishe nn dhe pije me etje nga qumshti i saj. Kur fole pr her t par, the emrin e saj. Ajo u mallngjye dhe q nga ajo dit t thoshte: Vajza ime. Ato koh ajo kishte shum qumsht sepse kishte lindur nj vajz disa muaj prpara se t lindje ti. Vajza e saj quhet Marina dhe sht martuar me Isakun. sht e gjat, me flok t verdh dhe me sy t kaltr si deti i Krets. Nuk ngjan me ty, por mua m duket sikur buzt i keni njlloj sepse kan marr formn e t njjtit gji. Arianit Komneni kur erdhi ktu n vitin 1769 dhe pa Marinn t rritur, i krkoi s ms q Isaku dhe ajo t martoheshin. Nna e Marins pranoi duke thn se kshtu vajza e saj do martohej n familjen e motrs s vet t gjirit. Isaku dhe Marina u dashuruan q ditn q u njohn dhe tani jetojn n shtpin e tyre, n ann tjetr t qytetit. Arianiti erdhi vet n kish ditn e dasms dhe mua mu duk m i bukur se kurr. Flokt e bardh i kishte lidhur pas koks dhe fytyra e tij ishte e lmuar si e nj njeriu q e ka mundur kohn. Qeshte, ngacmonte priftin, i hidhte Marins lule mbi kok dhe i thoshte Isakut se ai dinte nj sekret, se si ngjizen djemt q natn e par t dasms. Nuk e kisha par aq t qeshur as ditn q doli nga burgu. Pas disa kohsh i tha Isakut se do vdiste. Mori nnn tnde, u ngjit n mal dhe nuk u kthye m. Sara, q e dinte si sillej Arianiti npr dasma, dgjonte duke qeshur, por kur Tereza prmendi burgun u ngrys si nj pere.

far burgu, pyeti duke u nderuar mbi krevat. Nuk t ka treguar babai pr burgun, e pyeti Tereza. Jo, tha Sara, nuk m ka folur kurr. Tereza q rrinte n kmb u mbshtet pas dritares dhe dhoma u errsua. Rrudhat katrore lvizn dhe ajo mori frym thell para se t fliste. Nuk ishte e leht ti thoshte nj vajze q adhuronte baban e vet, se disa dit t jets ai i kishte kaluar n burg dhe Tereza filloi t fliste ngadal sikur po shtrydhte nj ila t hidhur n gotn e Sars. Pak jav pasi linde ti, Arianitin e arrestuan pr vrasjen e burrit t nns tnde, Jorgo Mavromatisit. Jorgo ishte tregtar dhe kishte bler nj ngarkes me ver q n at koh ishte nj pije e ndaluar nga sulltani. Anija me t ciln ata udhtonin pr n Selanik ndaloi n Lesbos pr shkak t kohs s keqe. Turqit kontrolluan anijen, morn vern dhe e futn Jorgon n burg. Duke pritur q ai t lirohej, nna jote dhe Arianiti u dashuruan. Por Lesbosi sht nj ishull i vogl dhe njerzit aty nuk i duan t huajt. Nj burr i thinjur dhe nj grua tridhjet vjet m e re se ai q dashurohen nuk sht nj ngjarje q ndodh do dit n nj ishull t vogl si Lesbosi, ku grat n at mosh mbyllen n shtpi, ndrsa burrat vdesin shpejt. Ata duheshin si dy fmij dhe ecnin prdore n breg t detit. Ishulli i shikonte me zili. Kur barku i nns tnde u rrit dikush q e dinte se Arianiti dhe Sheba nuk ishin t martuar i oi fjal n burg Jorgo Mavromatisit. Babai e mori vesh dhe i tha Shebs se duhej t iknin sa m par nga Lesbosi. Morn nj anije dhe erdhn n Kret fshehurazi. Nna jote e vuajti shum rrugn e gjat npr det dhe kur erdhi ktu ndenji gjith kohn e shtrir n kt shtrat. Ishte n nj mosh t madhe dhe trupi i saj i pamsuar nuk e mbante dot barrn. Jorgo Mavromatisi, q kishte paguar njerz pr ti ndjekur, e mori vesh dhe u b si i mendur. Pas disa kohsh, u pagoi turqve shum para, u lirua nga burgu dhe erdhi n Kret pak pasi nna jote kishte vdekur. E gjeti Arianitin dhe e akuzoi se ai i kishte vrar gruan q ti merrte pasurin dhe se vajza q kishte lindur ishte e tij. Arianiti i tha se ai dhe Sheba ishin dashuruar duke pritur q ai t lirohej dhe vajza ishte e tyre, por Jorgo, i cili kishte gjith pasurin nga familja e Shebs, nuk donte t bindej. Arianiti krkoi tia zbuste marrzin dhe i tha se ai nuk kishte asnj pretendim pr pasurin dhe pronat e Shebs n Selanik dhe se Jorgo mund ti mbante t gjitha, por ai prap nuk u bind duke e ditur se pasuria do trashgohej nga ty si vajz e vetme. Rrinte n tavern duke pir dhe pasi dehej vinte prpara shtpis dhe i thoshte Arianitit se do ta vriste. Babai yt dilte n kt dritare dhe shikonte t dehurin pa iu prgjigjur, ndrsa ti flije si nj foshnj e paditur. Un e kaloja natn tek arra e madhe, duke u dridhur. Nganjher Arianiti m thoshte se n fillim kishte ndier nj brerje ndrgjegje, kur i kishte marr gruan nj burri q e njihte, por tani ishte bindur se Jorgo e donte Shebn vetm pr parat. Ndoshta Sheba e dinte kt dhe prandaj nuk bnte fmij me Jorgon, m tha njher, por pastaj ndrroi tem dhe m pyeti se mendoja un pr pushtimin e Kostandinopojs, sepse, sipas tij, edhe nse nuk do ishte pushtuar nga turqit, Kostandinopoja do t ishte rrzuar nga mkati i vet pr shkak t mohimit q i bri Roms dhe sidomos Greqis s lasht. Kostandinopoja gaboi kur e ndau krishterimin n dy pjes dhe prandaj dshtoi. Jezu Krishti nuk vdiq n Jerusalem, por n Kostandinopoj, thoshte duke par nga deti, pasi aty mori fund ndrra e tij pr nj bot t krishter. Pas vdekjes s Shebs ai rrinte shum n shtpi dhe mua m dukej si nj njeri q vdekja e detyron t ndryshoj mendim pr botn. Kur Jorgo vinte n mbrmje, ai rrinte pas dritares dhe mendohej gjat duke t ruajtur, si nj ujk q nuk do t rrezikoj asnj qime n nj betej t panjohur q mund ta lr foshnjn e vet jetime. Jam i bindur se po t mos ishe ti, ai kishte dal n rrug dhe do ta kishte vrar Jorgo Mavromatisin. Dhe Jorgo nuk ia kurseu kt mundsi. Nj nat ai shtyu fort dern e shtpis dhe hyri me forc. U ngjit npr shkall duke mbajtur n dor nj thik t gjat dhe duke shar Arianitin si vrass. Mbante er t keqe dhe syt i kishte t skuqur si gjak. Arianiti doli dhe u prpoq ta qetsonte, por ai i drejtonte thikn dhe i thoshte se kishte ardhur pr t marr vajzn e tij. Un hyra n mes t t dyve pr ti ndar, por Jorgo

shkalloi edhe m keq. Nj ast, pash q ngriti dorn pr ta goditur Arianitin dhe e shtyva me sa fuqi kisha. Ai ra nga shkallt dhe pas nj ore dha shpirt n oborr. Vdekja e tij nuk mund t fshihej sepse, nga zhurma e madhe dhe t thirrurat, komshinjt kishin dal npr dyer dhe kishin dgjuar do gj. Njerzit u mblodhn prpara shtpis dhe pas pak erdhn edhe ushtart turq. Un qaja, por Arianiti nuk m la t flisja. I doli ushtarve prpara dhe tha se e kishte vrar ai Jorgo Mavromatisin. Un nuk qava m, por at nat u plaka dhe lott mu bn rrudha. Turqit e morn Arianitin dhe e mbajtn dy vjet n burg derisa t gjith komshinjt dshmuan se ai ishte i pafajshm, pasi Jorgo kishte dashur ta vriste. Arianiti pranoi se e kishte shtyr Jorgon n fund t shkallve, duke m mbuluar mua q isha vrassja e vrtet. Ato dy vjet q ai qndroi n burg, un dhe nna e Marins t ushqyem derisa babai u lirua, t mori ty dhe t oi n fshat. Kur u nis m tha: Do kthehem prap. Un e prita duke numruar rrudhat prpara pasqyrs. Kur Tereza fliste, Sara ishte shtrir n krevat nga pesha e fjalve q dgjonte. Jastku ishte i ftoht dhe i lagur. Ajo dgjonte dhe qante pa z. N at dhom kishte jetuar nj baba q ajo nuk e kishte njohur. Rrudhat katrore n fytyrn e Terezs ishin t thella dhe t dhimbshme. Po t mos kishte ardhur Arianiti n Kret ndoshta fytyra e saj do kishte m pak rrudha, mendoi Sara dhe ktheu kokn nga muri q t thante lott. Babai dhe nna ishin ndar q ajo t lindte, por jo vetm kaq. N fillim nna ishte ndar nga nj burr tjetr q kujtonte se ajo ishte vajza e tij e ligjshme. Babai i kishte thn se ata t dy ishin dashuruar si dy zogj q dimri i ka braktisur n nj ishull t vetmuar, por nuk i kishte folur pr xhelozin vrasse t Jorgo Mavromatisit. Mihal Komneni, q gjithnj i justifikonte sekretet e Arianitit, do thoshte se ajo nuk ishte nj histori q i duhet treguar nj fmije. Por Mihali nuk i kishte par rrudhat e Terezs mbi t cilat historia kalonte nga nj brez n tjetrin. Tereza rrinte n kmb si nj dshmi, ndrsa ajo ishte shtrir n krevatin ku kishte lindur, gj q e kishte uar nnn n varr dhe baban n burg. Nuk ndihej fajtore, por e pafuqishme, si nj fmij q vret pr t lindur, sepse zgjidhje tjetr nuk mund t kishte. do fmij do ta bnte kt i shtyr nga nevoja pr t lindur. Pafajsia e saj mund t ishte vrasse por, para s gjithash, ishte njerzore. Sara e dinte q kur u nis se Kreta do ti msonte nj sekret, por jo n kto prmasa. Katrori magjik tani i dukej si nj lule e vizatuar me shkums, prpara pems s rrudhave t egra q ajo dhe babai i saj kishin vizatuar n kokn e Terezs. Ndjeu keqardhje pr kt grua, s cils ata ia kishin ndryshuar jetn. Ajo nuk kishte krijuar dot nj familje t vetn, por kishte mbajtur nj der hapur n ishull, q Arianiti t kthehej dhe t vdiste, n paqe. Por edhe pas vdekjes s tij, Tereza nuk e kishte mbyllur dern e shtpis. Kishte pritur me durim q ajo t rritej, atje larg n fshat dhe q nj dit t vinte dhe ajo ti tregonte se babai i kishte fituar betejat e jets s vet duke humbur njerzit e dashur her pas here. Tereza ishte nj prej tyre. Ajo kishte humbur jetn e vet duke pritur q Arianiti t vendoste t vdiste. Ajo ndoshta e kishte dashur Arianit Komnenin, por edhe nse nuk e kishte dashur si nj grua, nuk i kishte rezistuar dot magnetit t tij. Nuk ishte e para dhe as e fundit. Sheba kishte vdekur e trhequr nga ai magnet, ndrsa Sara rrinte shtrir n krevat dhe ndiente kokn q i rrotullohej si nj planet rreth yllit t Arianit Komnenit q shklqente akoma mbi malet e Krets. Ishte errsuar dhe yjet kishin elur mbi gjethet e arrs. Tereza rrinte si nj hije q pret ta shohin. Sara u ngrit dhe e prqafoi. Nuk mund ti jepte m shum sepse Tereza nuk krkonte m shum. Kishte dyzet vjet q e priste. E shtrngonte me rrudhat e saj dhe Sars i dukej sikur po ecte n nj pyll, e mbshtjell me lvore pemsh. Nata kishte dal nga deti dhe Kreta ishte e errsuar. E zuri gjumi dhe ndjeu Terezn q e mbuloi me araf, pastaj mori pjatn me reel dhe iku. Luga, q ishte ngjitur n pjat nga lott e saj, nuk lvizi. Dritarja ishte e hapur dhe dallgt q vinin deri tek arra nuk ngjiteshin dot lart. Sara pa n ndrr Isakun q i msonte notin duke e mbajtur nga

kraht. Ajo zhytej n det dhe Isaku e ngrinte, pastaj zhytej prap dhe Isaku nuk e ngrinte. Arianiti rrinte n breg dhe i thoshte Isakut: sht akoma e vogl, mos e lr vetm. Kur u zgjua n mngjes, pjata e reelit ishte e mbushur. Sara e kishte gojn t mbl nga ndrra. U zgjat n dritare dhe pa detin ku kishte notuar gjat nats. Kreta kishte dal n port duke pritur botn q vinte me anije. Tereza hyri n dhom dhe i solli nj got uj. Rrudhat e saj ishin m t lodhura dhe ngjanin si rrug, t cilat mbyllen pasi kalon njeriu i fundit. Dielli q hynte nga dritarja ngjitej npr ato rrug pr ti shkuar n sy. Kam lajmruar Isakun, foli Tereza, duhet t jet duke ardhur. Sara pa fytyrn e saj dhe ndjeu lkurn q iu mblodh si nj rrudh. Dalim ta presim, i tha Terezs. Zbritn t dyja n oborr dhe u uln nn hijen e arrs. Tereza e hapi dern e shtpis dhe nga rruga dukeshin fmijt q shkonin n det. T gjith dinin not dhe Sara u ndie e plakur. Isaku erdhi n drek. Kishte veshur nj kmish t bardh me jak t gjat dhe pantallona t zeza q shklqenin si luspa peshku. Ngjante si Mihal Komneni, por syt jeshil i lviznin shpejt si kapriciot e Marin Kurils. Sara u ngrit n kmb dhe mbeti pa lvizur nn hijen e arrs, si nj fmij i turpruar. Isaku u afrua dhe e prqafoi. Mbetn ashtu t dy, ndrsa Tereza i shikonte dhe po t mos kishte rrudha do ti dukeshin lott. Isaku e largoi Sarn nga vetja dhe i pa fytyrn n diell. Nuk ke ndryshuar, i tha dhe e prqafoi prap. Kur u ngjitn n dhom hapat e mdhenj t Isakut shkundn pluhurin e shkallve t vjetra. Tereza solli reel dhe i la vetm. Isaku hante reelin duke mos ia hequr syt Sars. Nuk ke ndryshuar fare, tha pr her t dyt dhe Sars iu duk sikur i tha: T kam par. Zgjati kokn nga ai duke mbledhur buzt dhe Isaku filloi t qeshte. Buzt i ke si t Marins. Besoj se t ka thn Tereza se un jam martuar me Marinn, motrn tnde t gjirit. Edhe ajo i mbledh buzt si ty kur habitet. Kur isha n fshat nuk m bnin prshtypje buzt e tua, por tani q i krahasoj me ato t Marins bindem se e keni pir qumshtin nga nj shishe. Sara u ndie edhe m e vogl. Gjith ditn kishte pasur ndjesin q po plakej, por ardhja e Isakut ia kishte hequr si me dor. Ky njeri sht pjes e fmijris sime, mendoi, prandaj ndihem e vogl. E di q ke qen n fshat, i tha Isakut, por pse nuk m ke takuar? Nuk donte Arianiti, tha Isaku q filloi t fliste ngadal dhe syt e lvizshm t Marin Kurils iu errsuan pak. Mua m ndiqnin turqit pasi ika nga Voskopoja dhe erdha n fshat pr tu fshehur. Arianiti m mbajti n bodrumin e shtpis dhe kur ti luaje n oborr, un dilja n dritaret e dhomave dhe t shikoja. Kishe nj grshet t gjat, sy t zinj dhe faqe t kuqe. Doja t t takoja, por Arianiti nuk m la. Po e takove nuk do iksh dot, m tha, por un besoj se ai e dinte se nse un do lidhesha me ty dhe me fshatin as ai nuk do ikte dot, si e kishte vendosur. Pse e kishte vendosur, pyeti Sara. Isaku u mbshtet fort n karrige dhe kmisha e bardh iu mbush me hijet e gjelbra t gjetheve t arrs. Donte t vdiste n Kret, pran nns tnde. Ardhja ime n fshat e shpejtoi kt gj sepse ndoshta ai do kishte ikur m von, kur ti t rriteshe edhe pak. Ato dit Gjergji u b mysliman dhe Arianiti e lexoi kt si nj shenj se koha pr t ikur kishte ardhur. M bindi q t niseshim t dy, megjithse ishte i dyzuar pr t t marr me vete apo jo. por rruga ishte e vshtir dhe ai kishte frik se mua mund t m arrestonin turqit duke kaluar nga Janina n Selanik. Nse ty t arrestojn, m tha, kur un t vdes Sara do mbetet vetm. U mendua dy dit. Erdhi n bodrum dhe mua mu duk si nj gjeneral q jepte urdhrat e fundit. Nisemi nesr n mngjes, m tha. Sara do rrij me Hann. Ti hajde me mua. E pyeta se ku do shkonim dhe ai m pa i uditur. N Kret, tha, ku tjetr. Do m varrossh mua dhe do jetosh i lir.

Un dola nga fshati natn dhe e prita pas kodrs. At dit frynte nj er e kuqe. Arianiti t mori pr dore dhe t la te shtpia e Hans. Kur erdhi, ishte i bardh n fytyr, por i vendosur. Do ecim shpejt, tha, dua t vdes. Un e shikoja dhe habitesha se si ai mbante hapin tim. Kaluam n Janin dhe pas dy javsh gjetm nj anije n Selanik. Kur hipm n anije, ndryshoi. Fytyra iu el dhe rrinte n kuvert sikur numronte ishujt. Tek ai ishulli aty, m thoshte duke treguar nj cop tok t vogl dhe t shkret, i msova Sars notin. Tek ai ishulli tjetr me pem t larta, q duket si nj kok njeriu e paqethur, i thash Sars se do shkonim n pyll t takonim nnn. Kurse at ishullin atje larg, q duket si nj kuti e mbushur me arra, Sara nuk e pa se e kishte zn gjumi n kraht e mia. E lidhte gjith udhtimin me ty. Edhe po t mi mbyllin syt, m thoshte, e gjej rrugn npr kto ishuj si Minotauri n labirintet e Krets. Natn, kur ishujt humbnin n errsir, m tregonte historin e jets s vet. Udhtimet n Stamboll, kryengritjen e Halil Patrons dhe njohjen me Shebn n Lesbos. Nuk e donte Lesbosin dhe thoshte se, n qoft se nuk do kishin ndaluar n at ishull, Sheba nuk do kishte vdekur. Por as Sara nuk do kishte lindur, thoshte, dhe un nuk di k t zgjedh mes t dyjave. Kur erdhm ktu ndryshoi mendje dhe mua mu duk se iu kthye dshira pr t jetuar. Do pres sa t martohesh ti, m tha kur e pyeta. Marina n at koh ishte shtatmbdhjet vje. Nuk kishte nevoj q ai t m bindte sepse un u marrosa kur e pash dhe ia thash Arianitit. N kt ishull ose vdes, ose lind, m tha. Ai priti sa u martuam dhe ditn e dasms son qeshte si nj fmij. Trupi i ishte dobsuar, por kmbt e gjata e mbanin dhe dukej sikur ecte mbi dy pem q i kishte sjell nga fshati. Pas nj viti lindi djali im dhe un i thash se doja ta quaja Arianit. Babai yt nuk foli, por un e ndjeva se kjo gj i plqeu. Nuk ka vend n Kret pr dy Arianit, m tha duke qeshur. sht koha pr t vdekur. Arianiti i vogl lindi me flok t zinj dhe kmb t gjata. Sot sht njzet e shtat vje sa isha un kur erdha n Kret. I mban flokt e gjata dhe Tereza thot se i ngjan babait tnd sepse nuk di vetm at q do bj vet, por di edhe at q do bjn t tjert. Kur Arianiti e pa t mbshtjell me pelena e puthi dhe tha: Arianit Komneni do jetoj deri ditn q turqit do kthehen andej nga kan ardhur. T nesrmen m thirri dhe m tha: Erdhi koha. Ishte veshur me rroba t reja dhe flokt i kishte lidhur me nj fill t zi. Shkuam te varrezat ku ishte nna jote dhe e morm. U ngjitm n mal. Posht nesh deti dukej si nj gjithsi dhe askund nuk dukej tok. N maj t malit ishte nj fshat i braktisur dhe afr tij ishte nj pllaj mbi t ciln ishin disa gur varresh. Ishin njmbdhjet shqiptart q babai i Arianitit kishte drguar n Kret pr t ndaluar pushtimin e turqve. Mes tyre, e dija q ishte edhe vllai i tij, q i kishte pasur syt jeshil si un dhe si babai i Arianitit. Kur shkuam n fund t pllajs, Arianiti ndaloi dhe m tha: Ktu do m varrossh bashk me Shebn. U ul n gjunj dhe pastroi nj nga nj dhjet gurt e varreve q ishin aty. Ia kalonte dorn sipr dhe dukej sikur u fliste t gjithve. Njlloj si ditn e fundit n fshat, mu duk si nj gjeneral q ka ardhur t takoj ushtart e vet. Un rrija n kmb si i ngrir dhe ai m tha: Njri nga kta sht vllai im. Qeshi pak me vete dhe shtoi: Pati dy her m shum fat se un. I kishte syt jeshil dhe vdiq duke luftuar. Un mora lopatn q kisha marr me vete dhe hapa nj grop t vogl pr eshtrat e Shebs dhe pastaj edhe nj grop m t madhe pr trupin e Arianitit. Ai shikonte detin, ndrsa un djersija n diell dhe qaja. Nuk e kuptoja nse po bja nj mkat apo nj detyr. Sido q t ishte, nuk mund t kundrshtoja sepse pr kt gj m kishte marr me vete. E kundrta do ishte nj tradhti. Kurr nuk e kisha menduar se do hapja varrin e gjyshit tim q rrinte i qet duke m pritur dhe her pas here kthente kokn nga un sikur maste prmasat e grops me sy. Po priste t mbaroja un q t vdiste.

Un punova nj koh t gjat dhe m dukej sikur do vones ia zgjaste atij jetn. Kur mbarova, u ula n buz t gremins. Nuk ishte lartsia, por ankthi i asaj q po bja q ma mori mendjen dhe syt mu errsuan aq sa pr nj ast mu duk sikur do bija n fund t detit. Arianiti kishte marr eshtrat e Shebs t futura n nj thes dhe po i vendoste qetsisht n gropn e vogl. Un shikoja detin posht kmbve q vareshin n ajr dhe nuk e ktheja kokn. Kisha turp, si nj njeri q prgjon nj takim dashurie. Dgjoja lvizjen e duarve t Arianitit q pasi kalonin mbi trupin e Shebs, i ngrinin eshtrat, nj nga nj. Duart e tyre bashkoheshin si n nj prqafim. Kur e mbuloi varrin e saj m thirri. Ishte i qet dhe i heshtur si do njeri q vdes kur t doj. Tani ik, m tha, dhe eja nesr t m mbulosh. Un i putha duart, por nuk ika. U fsheha n nj nga shtpit e braktisura dhe fillova ta shihja. Arianiti qndroi gjat n buz t gremins. Trupi i that i lkundej nga era dhe un mendova se do hidhej n det. Dikur lvizi dhe eci npr pllaj sikur krkonte dika. Gjeti nj gur t madh gjith nyje, e kqyri nga t katr ant, e ngriti dhe e vuri mbi varrin e mbuluar t Shebs. Pastaj mori nj gur tjetr dhe e afroi te varri i tij. U mendua nj cop her duke par detin. Nj tuf dallndyshesh kaluan mbi mal. Arianiti ngriti kokn dhe mua mu duk sikur qeshi. Dallndyshet u rrotulluan disa her dhe pastaj u suln n drejtim t detit duke u ndar si copat e nj pasqyre. Ai mori nj gur t vogl me maj dhe filloi t shkruante dika mbi gurin e Shebs. E mbaroi, i kaloi dorn sipr pr ti hequr pluhurin dhe shkroi dika edhe mbi gurin e tij. Kur ra muzgu, u ngrit n kmb dhe qndroi disa aste pa lvizur. Mu duk sikur po falej. Dielli ishte ulur shum n perndim dhe nj hn e pastr si nj pjat me qumsht po ngrihej mbi gremin. Arianiti eci n drejtim t varrit t vet dhe u shtri aty bashk me diellin q u zhyt n det. Un u rrqetha. Doja t ulrija, por kisha frik mos e ngrija nga varri. E dija q po t m dgjonte do dilte q andej dhe do m qetsonte. Mund ta bja, por nuk kisha guxim tia prishja vdekjen. Mbeta gjith natn n shtpin e braktisur. Q aty, deti shihej pjesrisht, ndrsa hna e kuqe dukej si nj moll e kafshuar. Kur zbardhi, prita sa dielli u ngrit plotsisht dhe u afrova me hapa t vegjl drejt grops s Arianitit. Ai kishte kryqzuar duart mbi gjoks, ndrsa syt i kishte mbyllur. I vura dorn mbi ball, por ai nuk lvizi. Edhe nse ishte gjall nuk do ti hapte syt. Mora dhe me duar dhe ia hodha sipr me kujdes duke i mbuluar n fillim trupin dhe pastaj fytyrn. Ai nuk i lvizi qepallat as kur dheu i kaloi mbi sy. Un nuk qaja dot. Duhet ta mbaroja detyrn time deri n fund. Ai varrim kishte qen i tmerrshm, por Arianiti e kishte parashikuar deri n detaje dhe prandaj ishte i prsosur. Po t ishte gjall n ato aste, ndoshta tallej me mua kur ndiente dorn q m dridhej duke kaluar ngadal mbi trupin e tij. Ndoshta thoshte me vete: Pse e mora me vete kt frikacak? Pasi e mbulova, ngrita gurin q ai kishte zgjedhur dhe q rrinte aty duke m pritur. Sipr tij shkruhej: 1770. Ishte viti q kishte zgjedhur Arianiti pr t vdekur. N varrin ngjitur me t kisha par nj numr t ngjashm. I hodha nj sy. Aty shkruhej: 1670. ishte viti i vdekjes s t vllait dhe dhjet burrave t tjer q kishin vdekur njqind vjet prpara n Kret. Pran varrit t Arianitit ishte varri i vogl i Shebs q dukej sikur kishte mbshtetur kokn tek ai. Lexova at q kishte shkruar: ti m jep nxehtsi. Dukej si nj letr dashurie dhe un e dija do t thoshte. Ishte nj varg i Safos q Sheba ia recitonte Arianitit kur dashuroheshin n Lesbos. Qndrova dhe pak n maj t pllajs derisa dielli filloi t m digjte kurrizin. Arrita n shtpi pasdite. U shtriva n dhom dhe fillova t qaja me vete. Marina m pyeste, por un nuk dija si tia tregoja at q kisha br n mal. Nj muaj nuk dola nga shtpia. Syt e palvizur t Arianitit me dilnin do ast prpara. Po sikur t ishte gjall kur un e mbulova me dhe?

Isaku mbaroi dhe futi n goj nj lug reel. Ishte i qet, megjithse syt i mbante n tok sikur kishte frik t shikonte Sarn. Ia kishte varrosur baban, por nuk ia kishte vrar. Cili djal apo nip nuk do ta kishte br at q bri ai? N at rast, detyrn dhe mkatin i ndante nj fill shum i holl si ai q kishte lidhur Arianiti te flokt, por pesha e detyrs ishte m e rnd se pesha e mkatit dhe ajo e kishte shtyr Isakun t hapte varrin e gjyshit t gjall me lopat. Ai shkonte nj her n vit n mal dhe pastronte varrin duke fshir me dor pluhurin q ngjitej nga gremina dhe duke kputur barin q dilte mbi tok si flokt e gjat t Arianitit. Ai nuk besonte se i ngjante gjyshit dhe kur mbushi pesdhjet vje iu duk vetja i vjetr. Po t vdiste ai, varri i Arianit Komnenit do harrohej. Mendoi ti bnte nj pllak t madhe guri dhe tia shkruante emrin sipr, si bnin t gjith me njerzit e vdekur, por hoqi dor. Arianiti kishte zgjedhur t varrosej n maj t malit, jo rastsisht. Mund t varrosej me Shebn n do varrez t Krets dhe t rrinin aty sa t donin pran qindra greksh apo veneciansh q shekujt ia kishin caktuar si komshinj. Mes tyre mund t kishte t varfr, t pasur, t rinj, pleq, fmij, gra, marinar, tregtar, poet, princa, lufttar apo tradhtar. Kt short e hidhte perndia dhe t gjith e pranonin. Por pikrisht kt gj nuk donte Arianiti. Perndia nuk mund ti caktonte ditn e vdekjes dhe aq m pak shokt e varrezs. Ai donte ti zgjidhte t vdekurit me t cilt do t kalonte pjesn tjetr t jets. Dhe i zgjodhi. Zgjodhi njmbdhjet shqiptart q mbetn n ishull duke mbrojtur krishterimin nga turqit. Koha dhe fati i kishin ln ata anonim dhe Arianiti ishte pajtuar me kt harrim. Nuk kishte rrug tjetr pr t ndenjur me ata burra n prjetsi. Ata e pranonin, por pa emr. Arianiti kishte marr me vete Shebn dhe kishte ln emrin. Harresa do ishte m e mbl dhe m e durueshme me Shebn aty afr. I kishte vn vetes nj numr njqind vjet m t madh se numrin q kishin varret e atyre burrave, si pr t thn se lufta e tyre e prbashkt kishte zgjatur njqind vjet. Arianit Komneni donte q bota ta dinte kt detaj t jets s vet. Bora, q kalonte do dit posht varrit t tij hipur n anijet q vinin dhe iknin n Kret, dikur do ndalej aty, ndoshta kur turqit t iknin. Nuk ishte pak po ti nderonin si njerz q luftuan njqind vjet si t ishin profet sepse vetm profett bnin luftra aq t gjata. Ndrsa Isakun e kishte marr atje lart pr dika tjetr. Kishte nj njeri q ai duhej ta priste n ishull dhe ti tregonte varrin. Bota mund ta harronte profetin, por ajo nuk mund ta harronte baban. Kjo ishte Sara dhe ajo kishte ardhur. Tani rrinte prball tij me kmbt mbledhur dhe me faqet e skuqura si e kishte par pr her t fundit n oborrin e shtpis, duke pritur q Arianit Komneni dhe Ali Tepelena t ndanin fshatin me marrveshje mes Krishterimit dhe Islamit. I mungonte vetm grsheti i zi q duhej ta kishte ln n shtpi. Sara lvizi dhe mori nj lug reel. Duhej t ishte e hutuar sepse kishte marr lugn e tij. Fytyra i ndriohej nga dielli i fort i dreks aq sa Isaku mezi e dallonte. E dija q do vdiste kshtu, foli Sara me buzt e ngjitura me reel. Isaku e pa me habi dhe iu duk se ajo kishte qen n mendimet e tij. Babai nuk erdhi rastsisht n Kret, vazhdoi Sara. Edhe sikur ti t mos vije n fshat nga Voskopoja, ai do t ikte nj dit pr t varrosur veten dhe nnn n at vend. Bashk me Mihalin i kemi bashkuar me dhjetra her copat e katrorit t jets s tij pr t kuptuar magjin e Arianit Komnenit. Kur babai iku nga fshati un mbeta n mjegull. Ai nuk m tha ku do shkonte dhe un nuk e dija nse do isha e aft ta gjeja se ku kishte shkuar. N qoft se nj dit do t m gjesh do t thot se do t t duhem. Kaq m tha dhe iku. Un u martova, linda nj vajz dhe babai u largua edhe m shum nga un. Kujtimi i tij filloi t dilte ngadal nga jeta ime si nj hije q del nga dhoma kur hyn dielli. Vajza, familja dhe fshati e mbushnin gjith ditn dhe natn time. Por, pasi erdhi Mihali, filloi t kuptoj se kisha mbetur si nj pem, e cila ushqen gjethet e veta duke

harruar se ushqimi i vjen nga rrnjt. Mihali m fliste pr baban dhe mua mu duk se n t vrtet ai z vinte nga rrnjt, duke m kujtuar se nga kishte ardhur n fshat trungu i pems sime. Mihali m shtynte dhe un ndihesha e pasigurt deri ditn q zbuluam katrorin magjik q ti dhe babai kishit vizatuar n kish. E ndrtuam at katror duke bashkuar t vrtetat e pjesshme q dinim dhe do gj u b e qart. Ju ishit n Kret dhe kishit ikur bashk. Un zbulova baban, ndrsa Mihali zbuloi djalin. Isaku lvizi n karrigen ku rrinte. Pr cilin katror flet, e pyeti Sarn duke e ndrprer. Pr katrorin magjik q kishte gdhendur babai n murin e kishs, tha Sara. Na e tregoi ustai q kishte thirrur babai pr t ndrtuar kishn. E kam par, tha Isaku. Nj nat shkuam bashk me Arianitin n kish dhe ai ma tregoi duke e ndriuar me qiri. Por aty nuk kishte katror. Kishte vetm nj fjal, Kreta, q Arianiti e kishte shkruar me dorn e vet pr t nderuar kujtimin e burrave t fshatit q vdiqn ktu. Ai m tha se kishn ia kishte dedikuar atyre burrave si nj monument q fshati ua kishte borxh. Katror nuk kishte deri ditn kur ne ikm dhe un nuk kam shtuar asnj presje n at gur. Sara ndjeu kmbt ti ftohen kur kujtoi Metodin dhe Mihalin q mbushnin katrort magjik duke plotsuar njri-tjetrin. Sa her q bllokohej Metodi, leximin e fjalve t padukshme e vazhdonte Mihali dhe anasjelltas. Metodi kishte zbrthyer logjikn e numrave, ndrsa Mihali kishte gjetur enigmn e emrave t shkruar nga posht-lart dhe nga e djathta n t majt. N fund t fundit pse duhej q babai t vizatonte nj katror misterioz duke i ln fjalt bosh sikur donte ta torturonte? Ndrsa Isaku kishte thn se ai kishte qndruar i fshehur n bodrumin e shtpis dhe jo n kish. Kishn e kishte par vetm nj nat kur aty e kishte uar Arianiti pr tia treguar si nj statuj nderi q e kishte ndrtuar me duart e tij. Mihali dhe Metodi e kishin mbushur katrorin shpejt pavarsisht se, ndrsa ata flisnin, asaj i ishte dukur sikur po i kalonte gjith jeta prpara. Ata ishin sjell si dy magjistar q bnin t njjtin numr n do qytet, prball fmijve q ktheheshin n shtpi dhe nuk i zinte gjumi nga magjia. sht e pamundur, tha Sara q dukej sikur foli me vete. far sht e pamundur, e pyeti Isaku q nuk po e kuptonte. Sara u ngrit dhe shikoi nga dritarja. Mblodhi si n nj shport udhtimi copat e kujtess s saj, duke filluar me fjalt e Naumit, ecjen e shpejt drejt kishs, pastaj dorn e dridhur t Mihal Komnenit mbi portik, merimangn q iu ngjit atij pas mjekrs, pastaj katrort e vegjl brenda katrorit t madh, fjalt dhe numrat q shkruante dhe fshinte Metodi mbi drrasn e zez dhe drita q vinte nga dritarja ia ndrioi kokn si nj diell. Filloi t qeshte me vete dhe u kthye nga Isaku q e shikonte i hutuar. Katrorin e ka vizatuar Mihali me Metod Antrakidin, tha dhe qeshi me z t lart. Iu duk vetja e tallur nga ata dy pleq q me sa duket kishin ardhur n fshat pr ti msuar asaj rrugn drejt babait. Por ajo nuk bindej dhe ata ishin sjell me t si me do fmij tjetr. Kishin gjetur nj lodr pr ta joshur q ajo ti ndiqte pas. Katrori ishte nj lodr. Magjia e tij ishte e vrteta. Mihali dhe Metodi ia kishin thn t vrtetn duke luajtur. Por kjo ishte nj loj e domosdoshme dhe Sara ndjeu q i donte t dy edhe m shum. Po t ishin aty do ti kishte puthur dhe syzet e Metodit me siguri do ishin mbushur me avull. Jan tallur me mua, i tha Isakut dhe filloi ti tregonte katrorin me numrin trembdhjet q Mihali thoshte se e kishte ndrtuar ai. Sara fliste me pasion duke lvizur duart mbi dritaren e hapur q dukej si nj katror i mbushur me gjethe arre. Isaku e dgjoi deri n fund duke qeshur. Nuk mund t ishte ndryshe, tha kur Sara mbaroi. Metodi ishte matematicien dhe katrort e tij n Voskopoj ishin t famshm. Ai imitonte Pitagorn dhe i onte grave katror magjik t mbushur me fjal dashurie q burat e tyre t mos i zbulonin dot. Kur isha i vogl, ai vinte n shtpin ton dhe m msonte katror me numra. Katrori me numrin trembdhjet sht nga m t thjeshtt dhe besoj se ai dhe babai, nuk jan lodhur shum pr t

prshtatur Kretn me datat dhe emrat e familjes. Kur kan par se ti ishe e pavendosur jan menduar derisa kan gjetur mnyrn pr t t bindur. Kan ndrtuar katrorin dhe pastaj e kan gdhendur mbi portikun e kishs duke e futur fjaln q kishte shkruar Arianiti brenda tij dhe duke shtuar vetm numrin 13. kt gj e kan sajuar q t dukej si e vrtet dhe kur ti ke ikur e hutuar, duke besuar se kishe zbuluar testamentin e babait tnd, me siguri kan qeshur, por njkohsisht jan liruar si t kishin prmbushur nj detyr fisnike. Megjithat, Mihali e dinte ku ishim ne. Kur ikn nga fshati, ne ndaluam n Kor natn duke u fshehur. Un e dija q do ta gjenim aty dhe Arianiti i tha se do shkonim n Kret. At nat un fjeta dhe ata t dy foln gjat. Ndoshta Arianiti i ka thn se ai duhej t kthehej n fshat dhe t vigjilonte rritjen tnde. Ose, ndoshta, Mihaili ka ardhur vet duke besuar se kshtu po onte deri n fund dshirn e babait. N Voskopoj ai njihej pr humorin e tij dhe nuk uditem q sht sjell kshtu duke ta br jetn m t leht. Kur bnte shaka t rrezikshme merrte syzet e Metodit q t mos njihej, derisa gjakrat t zbuteshin. Sara vuri buzn n gaz dhe u kujtua q pr shkak t Mihalit, grat e Voskopojs i quanin t dashurit e tyre Mektosyka. Tani ndihej e liruar. Reeli ia kishte mblsuar gojn njsoj si Mihali jetn n fshat. Po t mos ishte Mihali ndoshta nuk do vinte kurr ktu. N Kret kishte zbuluar katrorin e vrtet. Arianit Komneni, Mihali, Isaku dhe Arianit Komneni i ri ishin brinjt e t njjtit katror q qndronin t bashkuara n nj trup, si dy duar dhe dy kmb. Ata ishin katr brinjt e nj familjeje. I kishte njohur tre prej tyre dhe tani mbetej i katrti. Vshtroi Isakun q rrinte i ulur me kmishn e bardh si nj kujtim nga Voskopoja. Syt e tij jeshil ishin elur prap dhe ndrionin rrugn nga nj brinj e katrorit te tjetra. Kur do m osh te babai, e pyeti Sara. Kur t duash, u prgjigj Isaku. Por m par duhet t takosh Marinn dhe Arianitin. Ata kan koh q t presin. Sara pohoi me kok. Dielli ngrohte rrugn, ndrsa Kreta po kthehej nga porti. Njerzit ktheheshin t ngarkuar dhe Sara mendoi se secili prej tyre kishte marr nj cop t bots dhe po e onte n shtpi. Ndrsa ajo, kur t kthehej, do merrte copat e humbura t familjes dhe do ti onte n fshat. Kur ata doln, Tereza ishte ulur tek arra e madhe. Dera e shtpis ishte e hapur dhe mbrmja hyri brenda si nj zonj e veshur me t zeza. Isaku prqafoi Terezn dhe faqet iu ngjitn pas buzve t saj me reel. Ajo nxori nj arr nga prparsja me shum xhepa dhe ia dha Sars q e mbajti n dor deri n shtpin e Isakut buz detit. Shtpia kishte nj verand t madhe q Marina e kishte mbushur me lule. N vjesht kur lulet thaheshin flett e tyre binin mbi det dhe shklqenin si luspa peshku. Marina ishte e bukur si kishte thn Tereza. Syt e saj ishin t kaltr, ndrsa vetullat e holla ngjanin si kurora gruri. Megjithse ishte disa muaj m e madhe se Sara, buzt i kishte akoma t fryra dhe dukej sikur q andej rridhte qumshti. Un nuk i kam m buzt kaq t freskta, mendoi Sara kur era e qumshtit i mbeti n faqen q puthi Marina. Ishte e gjat dhe mbante nj fund t shkurtr nga i cili dilnin dy kmb t drejta me mish. Ndrsa Arianit Komneni ishte nj gj tjetr dhe Sara mendoi se po t kishte qen vajz nuk do t ishte aq i bukur sepse n prgjithsi Komnent i bnin djemt m t bukur se vajzat. Flokt e zeza i kishte zgjatur deri te supet dhe shpatullat e gjera e mbulonin detin kur ai dilte n ballkon. Era q vinte nga deti i hynte n kmish dhe gjoksi i tij i fryhej si nj mushkri delfini. Arianiti ngrihej do mngjes dhe shkonte n det. Sara e shikonte nga ballkoni sesi zhdukej, pastaj duart e tij dilnin dhe kapeshin fort pas ujit duke e ngritur t gjithin lart. Unaza e Halil Patrons, q Arianiti ia kishte dhn Isakut dhe ky Arianitit, dilte mbi uj dhe hurma e saj shklqente si nj guask prej dielli. Sara kishte par peshkatart q notonin n ishujt prreth anijes s Krets, por

ajo q bnte Arianiti nuk ishte not. Babai i kishte thn se t notosh do t thot t puthsh detin dhe pikrisht kt bnte Arianit Komneni. Deti pranonte q ai ta puthte dhe prkdhelej duke u tundur dhe duke nxjerr dallgt n breg. Isaku q rrinte n ballkon me Sarn, humbte duke ndjekur t birin me sy dhe i thoshte Sars s mrekulluar: E ka msuar notin para se t lindte. Sara kthente kokn dhe i dukej sikur zri i Isakut vinte nga Voskopoja. Kur Arianiti dilte n breg, uji q i rridhte n trup pikonte mbi gurt e plazhit q shndrisnin si diamante. Ai hynte n shtpi dhe Marina i jepte nj peshqir, q dukej gjithmon i vogl, pr t thar detin q ai sillte me vete. N mbrmje uleshin n karriget e verands. Isaku pinte ver t bardh, ndrsa Sara hante pjepr t verdh q Marina e sprkaste me sheqer. Arianiti rrinte prball tyre me fytyrn t kthyer nga deti. Her pas here shikonte andej, sikur priste t kalonte dika dhe i thoshte Isakut: Kur turqit t ikin nga ishulli, do kemi m shum det pr tu lar dhe pr t zn peshq. Isaku pinte pak ver nga gota e gjat si kmbt e Marins dhe i thoshte: Kshtu mendoja edhe un kur isha sa ty. Voskopoja m dukej si nj ishull q do ta kisha t gjithin pr vete kur t iknin turqit. Por turqit po rrin shum gjat dhe nuk ka shenja se do ikin shpejt. Gjithandej njerzit jan lodhur dhe i kan pushuar luftrat, ndrsa lufttart jan rralluar. Shqiptart, q nuk kan m shpres, po bhen mysliman, ndrsa grekt jetojn duke u shitur turqve peshk. Kam frik se turqit nuk do ikin m kurr sepse tani ne i kemi brenda vetes ton. Ata na e kan futur Islamin n krevat, n shtpi dhe n shpirt. Si mund t ndahet Sara nga e bija q sht vajza e nj myslimani, apo babai im nga i vllai q u b mysliman pr tu hakmarr ndaj babait t vet? Jemi shum von pr tu ndar. Ata na kan futur nj kafsh t panjohur brenda n trup dhe ne nuk mund ta vrasim dot sepse kshtu plagosim veten. Jemi t detyruar t gjejm paqe me trupin q t shptojm shpirtin. E n qoft se duam t jetojm n paqe duhet ta zbusim egrsin e kafshs duke e ushqyer me mishin e shpirtit ton prej Krishti. Isaku pushonte dhe vera e bardh ia qetsonte gojn. Marina afronte pjepr me sheqer pr t mblsuar kujtimet por Arianiti nuk trhiqej. Voskopoja nuk kishte det si Kreta dhe prandaj nuk shptoi, i thoshte t atit. Turqit nuk kishin nga t iknin dhe u bn nj me shqiptart dhe sot nuk e di far race jeton aty. Isaku skuqej dhe damari i Marin Kurils i dilte n qaf dhe ir rrotullohej si nj shall i kuq. Voskopoja nuk kishte det, por kishte libra, thoshte Isaku. Deti nuk e ka forcn e librit. Libri mbetet ndrsa deti ikn. Deti sht i t gjithve, ndrsa libri sht i m t diturve, q zakonisht jan dhe m t fortt. Ne e kishim rrethuar Voskopojn me nj ushtri librash dhe besonim se ajo ushtri do ti mundte t paditurit, jo duke i vrar, por duke i br t ditur. N Kret njerzit jan t egr. Ata lindin dhe plaken duke menduar ditn kur do ti hedhin turqit n det, pasi ti ken therur si bagti. Ndrsa n Voskopoj ne mendonim se si do ti msonim myslimant t jetonin si ne. E di q ka shum njerz q thon se, n qoft se un do kisha zgjedhur luftn para paqes, Voskopoja do shptonte. Nuk do pendohem derisa t vdes dhe sikur t kem njqind jet do bj prap t njjtn gj. Voskopoja nuk do shptonte si nuk shpton nj libr q bie n fund t detit. Por turqit nuk jan nj dimr i prjetshm dhe ia vlen t durosh duke prsosur artin e t jetuarit n ishull. Kur ata t ikin ne do ta shkruajm prap librin q na humbi, por aty do t ket edhe disa faqe pr turqit q nuk do vdesin m kurr n kujtesn ton. Marina e priste pjeprin n copa t vogla q dukeshin si ishuj n pjat. Sara shikonte qiellin me yje dhe mendonte pr Ana Komnenn. Ajo duhet t ishte akoma n oborrin e shtpis duke numruar t njjtt yje. Hana qepte rroba fmijsh, ndrsa Muhamedi me siguri po maste me pllmb rritjen e minares. Xhamia dhe kisha rrinin prball si nj trup dhe nj shpirt. Rruga e fshatit kalonte midis tyre. Sa her q njerzit faleshin, ato merrnin frym si dy deve me qafa t

zgjatura mbi shkrettir. Disa faleshin duke u kthyer nga perndimi, t tjert nga lindja dhe devet nuk mrziteshin. Ato do bnin do gj q t mbeteshin n shkrettir, sepse askund tjetr nuk mund t jetonin. Duke prcjell n shtpi ndonj vajz nga fshati, Paridi kalonte aty do nat, pa e pasur mendjen. Ana Komnena rrinte n oborr duke pritur Sarn. Kur t lodhej do ulej n stolin e Ibrahimit dhe kur t vinte Muhamedi do ta pyeste pr lartsin e xhamis, ndrsa Hana do bnte kryqin mbi barkun q nuk i rritej. N Kret, anijet po kalonin mbi ballkonin e shtpis dhe pjeprat e prer e kishin thithur sheqerin si sfungjer. Marina ishte e lodhur dhe nuk do ngrihej m ti sprkaste pjeprat. Isaku e kishte mbaruar vern e bardh, ndrsa Arianit Komneni ishte ngritur n kmb dhe kontrollonte detin sikur priste nj sinjal. Prball tyre, brigjet e Azis ndizeshin si flak dhe ai i mbyllte syt q i digjnin. Kur Sara shkonte n dhom dgjonte Marinn q i thoshte Isakut: Pse i the djalit q turqit nuk do ikin. Ti e di q ai mrzitet. Isaku lvizte npr dhom duke par Azin nga dritarja, si bnte n Voskopoj kur filluan zjarret e mdha dhe thoshte: sht akoma i ri dhe nuk ka hyr n moshn kur burrat fillojn t mrziten. Sara shtrihej dhe duke menduar pr Ana Komnenn e zinte gjumi. Nata e saj n Kret kalonte shpejt sepse ndrrat ishin t gjata. Ajo shkonte n breg duke ecur me hapa t vegjl dhe futej n uj. N fillim, deti i arrinte deri te gjunjt pastaj ngrihej mbi kraharor derisa i prekte mjekrn. Pas saj vinte Isaku me kmishn e bardh q i ngjitej pas trupit. Sara hapte kraht sikur po fluturonte dhe kur binte ndiente dorn e madhe t Isakut q e mbante mbi uj, si nj vark. N breg, Arianit Komneni qeshte dhe thoshte: Lre t notoj vet se tani sht rritur. Sara habitej q babai i kishte thn Isakut ta linte vetm n mes t detit dhe dilte me vrap n breg duke prplasur kmbt pas dallgve si nj fmij i llastuar. Por, kur afrohej, kuptonte se babai nuk ishte aty dhe ai q kishte folur ishte Arianit Komneni i ri q zhdukej si dallg, n drejtim t anijeve. Ather asaj i dilte gjumi, por mngjesi nuk kishte ardhur ende. Sara doli n verand dhe priti Isakun. Kur ai u ngrit nga gjumi, ajo i tha: Pash baban n ndrr, po na pret. Isaku veshi kmishn e bardh dhe pantallonat e zeza, ndrsa Sara mori arkn e vogl q e mbante posht krevatit dhe u nisn. Deti ishte i qet sepse qielli ishte i qet. Rruga pr n mal dukej si nj litar q i mbante bashk. Po t pritej ai litar, bota do ishte nj shtpi pa tavan dhe pa themel. Isaku ngjitej prpara dhe Sara e ndiqte. Posht tyre, Kreta peshkonte n det. Ishte nj dit e nxeht dhe njerzve nuk u hahej peshk. Megjithat, peshkatart dilnin n det sepse nuk mund t bnin ndryshe. Ata jetonin pr t peshkuar dhe peshkonin pr t jetuar. Ata q nuk peshkonin, laheshin, sepse n ishull t gjith dinin not. Sara kaloi arkn e vogl n dorn tjetr. Arka tundej nga lindja n perndim dhe peshonte, megjithse ishte bosh. Mali ishte i mbushur me pupla dallndyshesh dhe Sars iu duk sikur po shkonin n vendin ku Dedali mblodhi puplat pr kraht e t birit. Kur u afruan te pllaja, Isaku ndaloi. Nga humnera vinte nj er e leht q fishkllente si muzik meshe. Nj tuf dallndyshesh q kishin ndaluar aty krcyen dhe zbritn n det duke i ln vetm. Ajo eci me hapa t vegjl n drejtim t varreve. Prindrit ishin aty, t rrethuar me bar. Sara u ul n gjunj dhe fshiu pluhurin mbi fytyrat e tyre prej guri. E kishte marr malli pr baban, ndrsa nnn nuk e kishte par kurr kaq afr. Pa shkrimin e babait mbi trupin e nns dhe ndjeu nj nxehtsi q i vinte nga syt. Kishte ardhur ti fuste t dy n arkn e vogl, por katr numrat mbi varrin e babait dukej sikur i thoshin t kundrtn. Jo pa qllim, mbi varrin e tij, ai kishte shkruar nj dat q lidhej, si qielli me detin, me nj dat tjetr. Po t mos ishin katr numrat mbi barin anonim, lufta e Krets nuk do kishte fillim, sepse nuk ka lindje pa nj dat. Por po t mos ishin katr numrat mbi varrin e babait lufta

nuk do kishte fund sepse nuk ka mbarim pa nj dat. Midis atyre dy datave shtrihej Arianit Komneni. Ai kishte vdekur duke besuar se lufta me turqit do kishte nj fund, si kishte pasur nj fillim. Sara lvizi mbi gjunj dhe pastroi pluhurin e kohs edhe nga varret e tjer. Lufttart nga fshati kishin qen njmbdhjet dhe bashk me nnn dhe baban bheshin trembdhjet. Ajo ndjeu Isakun q merrte frym pas kurrizit t saj dhe iu kujtua trembdhjeta e katrorit magjik. Sekreti i atij numri ishte aty. Ndoshta, nga posht toks, babai e shikonte dhe qeshte si nj Krisht i lumtur, i rrethuar nga dymbdhjet apostujt e tij. Po ta merrte n fshat do duhej ta ndante nga ata. Ajo do rrinte me baban, por apostujt do mbeteshin pa Krishtin e tyre, si lufttar pa nj prijs. Ktheu kokn nga Isaku dhe e pa gjat n sy. Ai shkuli nj tuf me bar mbi varrin e Arianit Komnenit dhe e hodhi n humner. Fijet e bari u shprndan n ajr dhe Sars iu duk sikur ato ishin trembdhjet. Ajo ishte msuar t numronte dallndyshet q fluturonin, por jo fijet e barit q binin n det. Qndroi edhe pak e ulur n gjunj, pastaj mori arkn e vogl dhe shkoi n buz t humners. Isaku e pa dhe fytyra i shklqeu. Sara zgjati dorn mbi humner dhe kur e lshoi arkn u ndie m e leht, si nj njeri q ka humbur nj pesh t teprt. Arka u rrotullua disa her n ajr sikur ishte liruar nga nj dor q e kishte mbajtur njqind vjet me vete. Sara mori frym thell dhe pa horizontin q lidhte lindjen me perndimin. Zjarret n brigjet e Azis turke iu dukn m t vogla, sikur po shuheshin. U kthye nga ana tjetr dhe pa nj vark t vogl q kishte ndaluar n mes t detit. N at drejtim ishte perndimi dhe fshati. Kur t kthehej n fshat, Ana Komnena do qeshte kur ti thoshte se e kishte humbur arkn e vogl. Po ta pyeste, Sara do ti thoshte se e kishte humbur ngaq nuk i duhej. Por Ana Komnena nuk do ta pyeste. FUND

1 Ishte nj dit e nxeht dhe njerzve nuk u hahej mish. Pazari ishte zgjuar i pari dhe pas tij ishte zgjuar qyteti. Zakonisht, qyteti lodhej n pazar dhe lodhej n kish. Por ishte e diel dhe jo t gjith punonin. Ishte nj dit pazari dhe jo t gjith shkonin n kish. Fshatart kishin ditn e tyre t puns. Qytetart kishin ditn e kishs dhe t pazarit. Grat dilnin nga mesha e mngjesit, shkonin n pazar, ku i frynin trastat si gjinj, dhe pastaj ktheheshin n shtpi. Kur ato vonoheshin pas gjrave t panevojshme, fmijt i prisnin me goj hapur. Burrat pinin duhan n hije dhe shikonin grat. Kafsht rrinin n diell dhe, duke pritur t shiteshin, shikonin burrat. Ata q kishin vap freskoheshin n liqen. Por qyteti ishte n mes t maleve dhe jo t gjith dinin not. Deri kur u mbyll pazari ai nuk i shiti dot dy delet e tij. Mblodhi parat q kishte fituar dhe u nis. Xhamia ishte n t dal t qytetit. N dimr ajo rrug ishte e pushtuar nga balta, por at dit bnte zheg dhe toka digjte mbi kok dhe nn kmb. Dera e xhamis ishte e mbyllur. Ai trokiti me nj gur mbi portn e vogl. Imami u shfaq pas pak duke lidhur tyrben mbi kokn e rruar. Alekum Selam. Mirdita, i tha ai. Dua t bhem mysliman. Urdhro, e ftoi imami. Je i pari q vjen sot. T krishtert merren me tregti t dielave. U fut brenda dhe pati ftoht. U uln t dy prball njri-tjetrit mbi nj rrogoz, i cili n ann e tij dukej m pak i prdorur. Xhamia ishte bosh. Dielli hynte me zor nga katr kamare t vogla, t shprndara nga nj n do faqe muri. N

nj cep t errt mezi dukej nj tenxhere e madhe dhe pran saj buk dhe disa kokrra ullinj. Je n shtpin e Zotit, i tha imami, si pr ti thn mos u habit. A ha Zoti ullinj, qeshi ai duke u prpjekur ta ngrohte xhamin me shaka. Imamit nuk i lvizi asnj muskul. Ullinjt i ha un. Doktort thon se bjn mir pr veshkat. Pse do t vish n Islam, e pyeti that imami, pa e ln t vazhdonte udhtimin e tij npr muret bosh t xhamis. Aliu iu prgjigj se nuk kishte ndonj shkak, por mendonte se Islami sht nj gj q duhet provuar. Un fitoj sa pr tu ushqyer, nisi t shpjegonte. Nuk kam ndonj arsye t veant. Islami sht feja e Perandoris dhe un e respektoj si nj shtetas i rregullt. Nga Islami vijn ligjet, taksat, ushtria dhe drejtsia. E kto nuk mund ti zbatosh si duhet po nuk njohe burimin e tyre t vrtet. Shpejt ose von, t gjith do t bhen mysliman. Babai m ka thn q punn e sotme mos e lr pr nesr. Un zgjohem hert n mngjes, si kafsht q shes dhe shroj, prandaj nuk e kam vshtir t falem n oraret q prcakton feja juaj. Njoh shum t tjer q do t ishin br mysliman n qoft se do t kishin regjimin e bagtive. Sa vje je? Tridhjet e nnt i mbusha n korrik. Ka mysliman t tjer n fshatin tnd? Jo, tha ai, un do t jem i pari. Njeh ndonj mysliman tjetr? Kroi kokn dhe u kujtua. Njoh Ali Tepelenn. sht ky, tha imami. Aliu sht kusar. I z prit karvanve dhe grabit ushqime, mallra dhe kafsh, q pastaj i shet. Koht e fundit ka marr nj titull nga Stambolli dhe trimat e tij e thrrasin dervenxhi. Tani kontrollon rrugt dhe grykat nga kalojn karvant dhe i ka br zap gjith kusart e tjer. Askush nuk vjedh dot pa lejen e tij. Para disa muajsh u fsheh n shtpin time se e ndiqnin ushtart e Kurt Pashs pr ta vrar. Kuajt i sjell tek un pr ti shruar dhe prandaj jemi njohur. A t ka folur Aliu pr Islamin? Po. Njher ai m tha se sikur Muhamedi t ishte shqiptar, grekt do ta kishin vrar at. Imami nuk lvizi, por dika mrmriti. N qoft se Muhamedi do t ishte shqiptar, grekt do t ishin ifut dhe ifutt nuk e vran dot Muhamedin. Megjithat, Muhamedi nuk mund t ishte shqiptar. T gjith profett kan lindur n shkrettir aty ku nuk ka uj dhe nuk ka dimr. Ne kemi shum uj dhe shum dimr. Imami futi dorn posht rrogozit dhe nxori nj libr t verdh me shkronja t mdha arabe. Ky sht Kurani. sht libri me porosi q Allahu i dha Muhamedit prmes t drguarit t tij, engjllit Xhebrail. Ktu tregohet se far duhet t bj nj mysliman. Dhe po ashtu se far nuk duhet t bj. Mos harro se gjrat q nuk duhet t bsh, jan m t rndsishme se ato q duhet t bsh. Kurani sht libri i ndalimit dhe jo i lejimit. Ti nuk mund ta lexosh Kuranin, por un do t t them disa gjra, t cilat, nse i pranon, do t t dallojn ty nga t tjert, nga t pafet. Islam do t thot paqe. Paqja mund t mbretroj mes njerzve nse ata i dedikohen Allahut dhe ndjekin rregullat q ai ka prcaktuar. Kto rregulla Zoti ia tha Muhamedit q ky tia thoshte njerzve. Muhamedi shkroi Kuranin, megjithse deri 40 vje nuk dinte as shkrim, as kndim, njsoj si ti sot. Kjo sht nj nga dshmit se ai ishte i drguar i Allahut, porosit e t cilit pr her t par i erdhn rreth vitit 610 kur ai jetonte n Mek, me gruan e tij Hatixhe. Gjat jets s tij Muhamedi pati shum gra t tjera. Kur ai vdiq, n prehrin e gruas s tij m t dashur Aishes, Meka, Medina dhe shumica e Arabis kishin pranuar Islamin. Kurani i ka njohur t gjith profett e tjer prpara Muhamedit, prfshi Musain, profetin e ifutve dhe Isain e t krishterve. Por Muhamedi sht profeti i fundit. Prandaj dhe Islami sht feja e vetme e Allahut. Qllimi i profetve t tjer ka qen t paralajmronin dhe t bnin gati botn pr misionin e Muhamedit, kshtu q t krishtert e kan detyrim q t kthejn fen e tyre n Islam. Jezu Krishti po t ishte gjall do ti bashkohej fes s Muhamedit. Imami ndaloi dhe e futi Kuranin nn rrogoz. Kto q po them duhet ti dish sepse t krishtert e fshatit do t t prozvalin dhe do prpiqen t t poshtrojn kur tu thuash se je mysliman. Mos u

mrzit. T gjith profett jan shar nga fshati i vet. Ti m the se do t bhesh mysliman. Un t pyeta pse. M the se Islami sht nj gj q duhet provuar sepse hert apo von t gjith do t vijn n Islam. Kjo sht e vrtet. Nj dit, t gjith do t bhen mysliman. Por jo pr arsyet q the ti. Un do t ti jap arsyet, ti do ti jetosh dhe m pas do tia japsh t tjerve. Islami ka pes kushte. Nse ti i pranon, ather je mysliman. I pranoj, tha ai me nj frym. Ishte ftoht dhe drita e diellit nga kamaret e xhamis kishte nisur t dobsohej. Duro, i tha imami. Do t ti them nj nga nj. Ngrihu n kmb. Ai u ngrit dhe pas tij u ngrit dhe imami. Gjysma e fytyrs i ndriohej akoma nga drita e pasdites. Gjysma tjetr po kridhej gradualisht n errsir. Islami dhe Krishterimi jan si hna dhe dielli, mendoi ai. T dyja kan marr prsipr t ndriojn botn, por kur njri ikn vjen dita dhe kur ikn tjetri vjen nata. Tani jam n muzg. Dielli me hnn po ndrrojn vendet si Krishterimi me Islamin n shpirtin tim. Deri n fund t jets do t prpiqem t kuptoj kush sht dielli dhe kush sht hna nga t dy, u zotua ai me vete dhe u prqendrua prap tek imami, fytyra e t cilit kishte hyr n hije. A pranon se nuk ka Zot tjetr ve Allahut dhe se Muhamedi sht robi dhe i drguari i tij? Bota sht m e qet tani q e udhheq vetm nj Zot. N kohn e grekve t lasht kishte shum zota q bheshin xheloz pr njri-tjetrin dhe bota ishte lmsh. E pranoj, tha ai. A pranon ti falesh Allahut, pes her n dit namaz? E pranoj, por m ndodh nse falem gjasht her? Nuk t ndodh gj, i tha imami, por nuk duhet ta bsh. N fillim Zoti i tha Muhamedit se myslimant duhet t faleshin pesdhjet her n dit, por Musai, profeti i ifutve i tha Muhamedit ti krkonte m pak falje sepse kjo do t ishte e lodhshme pr besimtart. Pas shum krkesave q bri Muhamedi, numri i faljeve u vendos t ishte pes. Kjo n saje t ifutve q bjn tregti edhe me faljet pr Zotin. Ka pasur t drejt Musai, i tha ai. Pesdhjet her n dit do t thot q mos bnim asgj tjetr, por ve t faleshim. Allahu na i njeh dobsit tona, prandaj korrigjon ndshkimet, sqaroi imami dhe vazhdoi. A pranon t mbash ramazan? sht ramazani, pyeti ai. Ramazani sht muaji i nnt i vitit. sht muaji kur Muhamedit iu shfaq pr her t par engjlli me porosit e Allahut. Ky sht dhe muaji i agjrimit, muaji kur myslimant i dedikohen Zotit t tyre, duke mos ngrn, duke mos pir dhe duke mos i prekur me dor grat e tyre. Ramazani prbn agjrimin kryesor, ndrsa gjat vitit Islami ka edhe shum lloje t tjera agjrimesh, si agjrimi i muajit t shabanit, agjrimi i gjasht ditve t muajit sherval, q sht muaji q vjen pas ramazanit, agjrimi i dits s ashures, agjrimi i xhumas, i dits s premte etj. kto do ti msosh me koh dhe un do t t kujtoj her pas here, por mos harro se agjrimi i ramazanit sht kusht pr ty si pr do mysliman tjetr. Gjat ramazanit as duhet t shash, as t brtassh, as t zihesh, as t shpifsh apo t theshmosesh. Nse t godasin, mos u kthe dor dhe thuaju se je n agjrim. Agjrimi sht shkputja e njeriut nga krkesat e trupit, nga stomaku dhe epshet q ndjellin grat. Ramazanin do ta nissh pas disa ditsh, sapo t shikosh hnn e re t muajit shtator. Po n qoft se ka re si ta dalloj hnn, pyeti ai. Asnj re nuk mund t ndaloj takimin e nj myslimani me Zotin e vet, u prgjigj imami. T krishtert han dika kur agjrojn, pyeti prap ai. Si mund t duroj nj muaj pa ngrn? T krishtert agjrojn 40 dit rresht prpara Pashks dhe po ashtu gjat vitit kan agjrime t tjera. Megjithat, ti mund t hash dy her n dit. Do hash dika t mbl, mundsisht hurma me uj kur perndon dielli, dhe ky sht iftari. Pastaj do falsh namazin e mbrmjes. Ndrsa n mngjes, kur fillon agimi, gjithnj prpara namazit t par, mund t fussh nj kafshat n goj dhe ky sht syfyri. Agjrimi sht sakrifica m e madhe q nj mysliman bn pr t respektuar Zotin e vet. Kur agjron, ti i thua Allahut se nuk ke ardhur n jet vetm pr t mbushur stomakun tnd me mish kafshe dhe pr t fryr barkun e sat shoqeje me mish

njeriu. Po lopt, viat, delet dhe qengjat e mi a duhet ti detyroj t mbajn ramazan, tha ai pafajsisht. Imami bri nj ngrdheshje si i bezdisur e megjithat vazhdoi. Agjrimi sht nj sakrific e ndrgjegjshme. Ty nuk t kontrollon kush nse ha, nse pi apo nse knaq gruan tnde. Gjat agjrimit je prball Zotit dhe ndrgjegjes tnde. Kafsha ka shpirt, por nuk ka ndrgjegje, prandaj vetsakrifikimi i saj nuk parashikohet n Kuran. As Muhamedi nuk e detyronte deven e tij, Kasun q t agjronte. Kafsht e tua nuk do t bhen myslimane sepse edhe para ksaj dite nuk jan t krishtera, shtoi imami. E pranoj, tha ai. E pranoj ramazanin. Kur ti them gruas se sht nj kusht ajo do t m kuptoj, kurse kafsht e mia nuk do kuptojn asgj dhe do vazhdojn t m duan njlloj. Vazhdojm, nxitoi imami duke par diellin q fshihej pas dritareve. Pas pak duhet t jap ezanin. Kushti i katrt i islamit sht dhnia e zekatit. Zekat do t thot q tu japsh t varfrve ushqim, rroba dhe ti ndihmosh. Zekati nuk sht lmosh, por sht ndarje pasurie. Muhamedi mendonte se i varfri ka t drejt t prfitoj nga pasuria e t kamurit. Zakonisht zekati shprndahet pas sakrifics, pas agjrimit, pra n fund t ramazanit. Mund t japsh edhe para. Ai u mendua nj cop her dhe tha: N fshat ka shum t varfr. Nse un u jap t gjithve zekat m mbetet pr vete? Ramazani m duket m i arsyeshm se t detyron t kursesh, kurse zekati paska shum harxhe. Po a nuk do varfrohem un nj dit duke i falur vazhdimisht t tjerve pjes nga pasuria ime? Ather ti do t jetosh duke u ushqyer nga zekati q do t shprndajn t tjert, u prgjigj imami. Ky sht Islami. Jep pasuri q t marrsh paqe. A e pranon kt kusht? Imami po humbte durimin. Atij iu duk se, sikur t rezistonte dhe pak imami do ta nxirrte jasht duke mos e przgjedhur si mysliman. Megjithat, vendosi t bj edhe nj prpjekje. Prmbushja e ktij kushti, si ia kishte prshkruar imami, nuk e bindte. Si mund t falte nga nj dele, apo nj vi n fund t do agjrimi? Ti m the se q t bhem mysliman duhet t plotsoj kushtet e Islamit, guxoi ai t pyeste imamin. Po, i tha imami, ashtu sht. Q un t bhem mysliman duhet t jap zekat, apo jo? po, tha imami i uditur nga ngulmimi. Po ai q prfiton zekat a duhet t jet mysliman? Besoj se po, u prgjigj imami i hutuar. N fshat un jam myslimani i vetm dhe nuk e di sa koh do t vazhdoj t jet kshtu. T gjith t varfrit e fshatit jan t krishter. A duhet ti fal pasurin q Allahu ma dha mua atyre q nuk i falen Allahut? Imami nuk foli, pro instinktivisht vuri dorn mbi Kuranin e mbuluar me rrogoz. A duhet t prfitojn zekat t krishtert, kt dua t them, prfundoi ai kur kuptoi se kishte fituar superioritet logjik q n ditn e par t abetares islame. Kt nuk e di, i tha imami q u ndie keq. Ndoshta duhet t pressh derisa n fshat t vijn myslimant e tjer. E pranoj, shpejtoi ai. Pranoj se do filloj t jap zekat ditn q n fshat nj i varfr do t bhet mysliman. E pranoj kushtin. Ka akoma? Edhe nj, u lirua imami. Duhet t shkosh t paktn nj her n jet n Mek dhe t rrotullohesh shtat her rreth gurit t Qabes. Sa larg sht Meka, pyeti ai. Meka sht n Arabi, tha imami. Ky udhtim zgjat nj muaj, duke kaluar npr Stamboll. do mysliman duhet t shkoj nj her atje, n Gurin e Qabes, q sht vend i shenjt pr myslimant. Ai gur sht adhuruar q n koht e lashta, por Muhamedi e ktheu at n krthizn e bots islame. Muhamedi u przu nga Meka prej ifutve dhe arabve pagan dhe atij iu deshn disa luftra, n t cilat u derdh gjak myslimani, pr tu rikthyer n mek me kok t rruar si duhet t bsh edhe ti kur t shkosh. Kur duhet t nisem? Kt e vendos ti, tha imami. Para se t vdessh duhet t shkosh. E pranoj, u qetsua ai. Paskam edhe tridhjet vjet koh pr t shkuar. Pas kushtit t pest ndihej m i sigurt. Xhamia ishte pothuajse e errt dhe jasht zhurmat e qytetit ishin dobsuar. Ai i kishte pranuar t pes kushtet dhe po priste q imami ta shpallte vendimin e tij. Ka dhe dika tjetr, u kujtua imami. far, u acarua ai. M the se ishin pes kushte pr tu

br mysliman dhe un i pranova. Imami dukej i lehtsuar, si nj mami. Sot sht dita e par e lindjes s nj myslimani dhe ti duhet t kesh nj emr q mund ta zgjedhsh vet. Nuk ka rndsi, tha ai. M thirr si t duash ti imam. Ibrahim, tha imami. Do quhesh Ibrahim. Ibrahimi nuk ka qen as i krishter, as ifut dhe as mysliman. Ai sht nj nga profett e mdhenj q Zoti i msoi t parashikonte t ardhmen. N kohn e Ibrahimit, njerzit jetonin m shum se sot. Ibrahimi rrjedh nga fara e Noes dhe ky rrjedh nga Ademi, q ishte njeriu i par q Zoti krijoi mbi dhe nga dheu. Nga nj brinj e Ademit Zoti krijoi Havan q sht gruaja e par n kt bot. Ademi dhe Havaja patn n fillim dy djem Kainin dhe Abelin. Kaini e vrau Abelin dhe kjo sht vrasja e par e njeriut nga njeriu. M von pema e Kainit u shua nga mkati i tmerrshm i vllavrasjes. Ademi dhe Havaja patn nj djal t tret Sethin, nga trungu i t cilit buron gjith njerzimi. Ibrahimi sht deg e ktij trungu. Nga fara e Ibrahimit rrjedhin myslimant, ifutt dhe t krishtert. Kurani thot se Ibrahimi pati nj fmij me skllaven e tij Hagar dhe ky fmij u quajt Ismail, q do t thot i egr dhe fort. Mirpo gruaja e tij Sara, q m von lindi Isakun, q i dha far Moisit t ifutve dhe Jezuit t kaurve, e zboi skllaven me gjith Ismailin dhe kta jetuan n shkrettir. Ismaili u rrit si njeri i egr n mes t rrs dhe uris. Dikur, Ibrahimi shkoi n shkrettir, takoi t birin dhe t dy ngritn Gurin e Qabes ku u themelua Meka, vendi ku lindi Muhamedi. Sot, ne myslimant jemi pasues t ksaj fare. Historin e Ibrahimit e njohin edhe t krishtert nga Bibla. Ata i thon Ademit, Adam, Havas, Eva dhe Ibrahimit, Abraham. M plqen, tha ai. Bukur, tha imami. Mir se erdhe n islam, Ibrahim i Abdullahut. far sht Abdullahu, u nxi ai. Pranova emrin tim t ri, por im at ka vdekur dhe un nuk mund tia ndrroj emrin pas vdekjes, ndjes past. Abdullah do t thot rob i Zotit dhe ky mbiemr i jepet gjith myslimanve t rinj si ti, baballart e t cilve kan mbiemra t krishter q Islami nuk i pranon. Jo, tha Ibrahimi duke e par imamin n sy. Pranova emrin tim t ri, por mbiemrin nuk e ndrroj. Abdullah duket si budalla dhe nuk mund tia l peshqesh kt tallje fmijve t mi. Nuk e pranoj sikur ta di se kthehem i krishter si isha sot n mngjes. Imami buzqeshi, por nuk kmbnguli. Iu afrua dhe e puthi n t dy faqet. Paqja qoft me ty Ibrahim. Shpresoj t jesh nj mysliman i mir. Do prpiqem, tha Ibrahimi dhe u drejtua nga dera e xhamis. Pa kaprcyer pragun, imami e thirri nga errsira: Ibrahim, ti mund t marrsh deri n katr gra sepse kjo i lejohet do myslimani. sht nj kusht, pyeti Ibrahimi pa u kthyer. Nuk sht kusht, por n qoft se ty t plqejn grat Islami ta lejon. Do mendohem, tha Ibrahimi duke dal. Natn e mir imam. Mirupafshim, tha imami. Mos harro t bhesh synet Ibrahim. Kishte dal nga xhamia. Nata ishte e gjitha prpara tij. 2 Ibrahimi arriti n t gdhir n fshat. Gruaja flinte dhe ai nuk e zgjoi. Pran vatrs gjeti darkn q ajo i kishte ln gati. Mishi ishte akoma i ngroht. E zbrazi shpejt kusin dhe doli jasht t pinte uj pusi. Agimi ishte i freskt. Ngriti kokn lart dhe hna iu duk si nj sy deleje i mbyllur. Pasi piu uj hoqi kmishn dhe lau sqetullat e barkun. Pastaj zbathi opingat dhe frkoi kmbt me uj. Bagtia ishte zgjuar dhe delet lvizn nn zhurmn e ujit q derdhej. Ai u afrua te vatha dhe ato u gjallruan. Nj shqerr ende e prgjumur ishte ulur n gjunj me kokn prmbys dhe atij iu duk sikur po falej. Iu kujtua imami dhe pes porosit e tij. Ishte dita e tij e par si mysliman. U fut brenda n shtpi dhe u ul n gjunj t falej, por u kujtua se imami nuk i kishte msuar asnj lutje. Ndenji ashtu pr pak koh. Duhet t thoshte dika. Mblodhi fort gjunjt posht barkut dhe me fytyr t kthyer nga vatra tha me z t ult, por t plot: Zoti im i vetm. Dje isha pa ty. Sot jam me ty. Nesr do t jem te ty. Dje nuk t dgjoja. Sot t dgjoj. Nesr m dgjo. Un t zgjodha ty

para t tjerve dhe krkoj q ti t m zgjedhsh mua mes t tjerve. M bj mua m t mirin q un ti bind t gjith se ti je m i miri. Jepi ushqim, shndet dhe bollk familjes sime. Sa t m japsh do ti shumoj dhe do ti kthej prap ty, se ti je burimi dhe un jam uji. Ashtu si uji edhe un kam vetm nj qllim, q t kthehem prap n burim m i pastr dhe m i rnd. E prsriti tri her lutjen q kishte krijuar vet. Kur pushoi, fytin e kishte t that. Ishte lutja e par dhe atij i ishte dukur shum e gjat. Besoj se mjafton, mendoi dhe lvizi gjunjt pr t qarkulluar kmbt e mpira. Nga pas i erdhi nj zhurm e but. far t ka ndodhur, i tha e shoqja. Ai u ngrit, u afrua afr vatrs dhe u shtriq. U bra mysliman, tha. Ajo hapi gojn sikur t prjetonte nj mynxyr, por nuk foli dot. Ta shpjegoj kur t zgjohem, i tha ai. Tani m sill nj jastk se dua t fle. Gruaja ia solli jastkun dhe para se t mbyllte syt ai pa qerpikt e saj q dridheshin. Gjat gjith nats kishte ndjesin se po flinte nn shi. Kur u zgjua kuptoi se kokn dhe qafn e kishte t qullur. Balli i pikonte pa pushim dhe hunda ishte kthyer n nj trampolin nga ku uji i derdhej n gjoks. Gruaja me sy t skuqur e shikonte me pikllim. po bn ktu, e pyeti Ibrahimi. Je smur, iu prgjigj ajo me z t fikur. T kam vn gjith natn lecka me uj dhe uthull n kok pr t t qetsuar ethet. Mos lviz. Do nj aj trndafili? Jo, i tha ai, dua qumsht. Gruaja u el dhe nxitoi drejt sepetit. Dora i dridhej kur i dha qumshtin. Ai ktheu nj gllnjk dhe mbshteti kokn n jastk. Gruaja e prpinte me sy. Nuk e beson dot e shkreta, mendoi ai. Si mund ta besonte? E shoqja ishte nga fisi i krishter i Xhavellave t Sulit. Kta malsor kishin luftuar prej shekujsh me turqit dhe nuk e kishin pranuar Kuranin as me shpat, as me ofiqe. Suljott ishin krenar pr fen e tyre dhe besonin se ishin garda e krishter e shqiptarve. Ata kishin vrar n disa raste shqiptar q kishin ndrruar fen dhe kt e bnin pr t friksuar t gjith ata q, sipas tyre, shisnin fen te turqit. Ekspeditat e ktyre malsorve n fshatrat e fushs ishin gjithnj e m t dhunshme. Hern e fundit, prpara disa muajsh, daja i gruas, Llambro Xhavella, n krye t 100 trimave, kishte djegur dhjet shtpi myslimansh t rinj dhe i kishte detyruar ata q ose t mohonin fen e re, ose do shtpie do ti rrmbehej nga nj mashkull. Llambro kishte bindur familjet e mdha t Sulit q t strehonin djem t vegjl t krishter, t cilt, sipas tij, duhet ti shptonin nga pabesia e baballarve frikacak. Djemt e Ibrahimit shkonin do vit pr verim te dajat, n malet e Sulit dhe kur ktheheshin tregonin se kolonia e voglushve t rrmbyer bhej do vit e m e madhe. Dhe jan do vit e m t egr, i kishte thn nj her i biri, a thua se daj Llambro i ushqen me barut. Nuk mund ta bj kt dhe me fmijt e mbess, mendoi dhe pa gruan q nuk ia ndante syt duke pritur q ai t fliste. Piu dhe pak qumsht, zgjati dorn dhe e afroi gruan nga vetja. Nuk jam smur, i tha, jam mysliman. E shoqja nuk lvizi, por ai ndjeu nj ngurtsim n lkurn e saj. Ajo ishte ftohur papritmas dhe Ibrahimit iu duk sikur po prqafohej me nj skelet. Nuk ke pse idhnosesh me mua, vazhdoi t fliste ai. Nuk do ndryshoj asgj n jetn ton. Ti je gruaja ime dhe un do vazhdoj t kujdesem dhe t t mbaj si m par. Katandia jon do t shtohet sepse un besoj se disiplina e Islamit do ti sjell mbarsi kafshve tona. Fshatit do ti dal pr zot vet dhe ty nuk ka pse t t vij turp nga un. Sot, un jam myslimani i par n fshat, por do ta shohsh se shpejt shum t tjer do t bjn si un. T krishtert dhe myslimant kan nj mij vjet q jetojn bashk dhe ne t dy nuk jemi t vetmit q flem bashk, por lutemi ve e ve. Kur ika dje n qytet nuk e kisha vendosur dhe prandaj nuk t thash gj. U binda kur isha n pazar duke shitur. Shikoja burra dhe gra t krishter q blinin dhe shisnin me nxitim, a thua se ishin n ditn e fundit t jets s tyre. Aty pata nj ndjenj prkohshmrie q nuk e kisha provuar kurr m par. Kta njerz e ndiejn se ajo q po jetojn sht shum e prkohshme dhe duan ta

shijojn at q kan prpara se bota t ndryshoj. Ata e din se era q po fryn nga Lindja do ndryshoj jett e tyre. Ve ti kishe par dje grat q dilnin nga kishat. Dukeshin si n ditn e tyre t fundit t liris. Islami po afron dhe era q fryn mbi qytet po sjell rr shkrettire. Islami ka rregulla t tjera pr burrat, pr grat dhe n prgjithsi pr lirin. Kjo fe vjen si nj ushtri q ka ndrtuar perandorin m t madhe t bots n Stamboll dhe forca e saj sht vetm n fillimet e veta. N qoft se nuk e pranon duhet ta luftosh dhe n qoft se vendos t luftosh mund edhe t humbsh, e n qoft se humb ke vdekur. Ne shqiptart e fshatrave t varfr, nuk i rezistojm dot asnj ushtrie, sepse n mijra vjet kurr nuk kemi pasur ushtrin ton q t na mbroj nga fet e ushtrive t tjera. Fati yn dihet. Ne kemi lindur pr ti shrbyer ushtrive dhe feve q kalojn npr tokat tona. Krishterimi ka mijra vjet q i ka msuar shqiptart me rregullat dhe zakonet e veta. Mos kujton se t gjith shqiptart u bn t krishter duke qeshur n kto 1700 vjet? Jo. me hell dhe me shpat jan br pagzimet e para. Sa familje jan shkatrruar dhe jan ndar kur krishterimi erdhi me ushtrit e veta pushtuese. Ne nuk kemi qen gjithmon t krishter dhe nuk kemi pse t jemi t till deri n fund t kohs. Tani sht koha e Islamit. Parat, fuqia dhe shteti e kan qendrn n Stamboll. Kjo u vendos qysh se turqit pushtuan Kostandinopojn n kohn e katragjyshit tim. Q ather Islami nuk sht ndalur. Edhe grekt do ishin br mysliman nga frika. Por ata kan nj pakt me turqit, sepse kur i dorzuan Kostandinopojn u vendos q grekt t ishin kombi m i preferuar pas myslimanve dhe kshtu sht akoma. Turqit kan nevoj pr artet dhe dijen e grekve, ndrsa nga ne nuk kan far t prfitojn dhe prandaj do t na detyrojn me hir apo me pahir t marrim fen e tyre. N qytet takova nj imam, i cili m shpjegoi islamin. Krishterimi dhe Islami, sipas tij, burojn nga i njjti trung. Mijra vjet m par dy vllezr, Ismaili, i madhi dhe Isaku, i vogli, u ndan sepse nnat e tyre ishin t ndryshme. Babai i tyre zgjodhi t jetonte me gruan e tij t ligjshme dhe me djalin e saj, Isakun. Ismaili jetoi me t mn skllave n shkrettirat e Arabis, aty ku m pas lindi Islami. Nga pasuesit e Isakut lindi Krishti, ndrsa nga pasuesit e Ismailit lindi Muhamedi. Porosit q Zoti i dha Muhamedit dallojn myslimant nga t krishtert. Imami mi tha t pes porosit dhe un i pranova sepse mu dukn t lehta, t shndetshme dhe pa harxhe. Un duhet t falem pes her n dit, duhet t agjroj m shum se nj muaj n vit, duhet ti jap ushqim dhe veshje t varfrve dhe n qoft se kam mundsi t shkoj para se t vdes nj her n Mek ku sht vendi i shenjt i myslimanve. E bn tjetr nj burr i krishter, prvese falet m pak, agjron m shum dhe nuk sht i detyruar t shkoj n Mek. Un mund t kem edhe tri gra t tjera nse dua. Ti nuk duhet t kesh turp nga un. Shpejt do bindesh se un kam br zgjedhjen e duhur. Ndoshta zgjedhja ime nuk sjell m shum lumturi, por un besoj se ajo sjell m pak dhimbje. Do isha nj njeri me fat sikur babai im t ishte br mysliman pr t mos ma ln mua barrn e zgjedhjes. Djemt tan do ta ken jetn m t leht, ta dish. Kjo sepse babai i tyre mori prsipr ta prballoj vet sikletin e ndryshimit t fes duke mos ia ln atyre. Kur foli pr djemt, gruaja nisi t merrte frym. Skeleti i saj u ngroh dhe ai ndiente se si gjaku i saj gurgullonte npr kocka si uji i mngjesit npr tubat e ezms. Pas pak gruaja lvizi kmbt e ftohta. U shkput nga ai dhe u ngrit. Syt i kishte t fryr, por t that dhe pa lot. M vjen turp nga fshati, tha ajo. Njerzit e mi n Sul do t m mohojn dhe ne do t mbetemi fillikat. As do na hyj njeri n der dhe as do na pranojn npr dasma dhe morte. Nuk do na shesin m krip, as buk, as vaj dhe do na i helmojn bagtit. Grat do ndrrojn rrugn kur ti tu dalsh prpara, burrat do pshtyjn n tok kur ti takosh. M vjen t vdes, rnkoi ajo. T kishe pritur dhe pak. Kisha dgjuar se Mihali i Zoics do bhej mysliman sepse kadiu i qytetit q ai e furnizon me

bulmet ia kishte vn kusht. T kishim par do ti thoshte fshati Mihalit pastaj t vendosje. Pse duhet t ishe ti i pari? Ai e piu deri n fund qumshtin q ishte ftohur dhe mendoi se ndoshta gruaja kishte t drejt. Kishte br nj kaprcim ylberi, por tani nuk mund t kthehej m pas. Nuk e di a duhej t isha i pari, por nuk mund t isha i dyti, tha ai duke u uar. Ather gruaja iu afrua dhe iu ngjit pr trupi. Un jam martuar me nj t krishter dhe do vdes me nj mysliman, u zotua ajo duke ia hedhur kraht rreth belit. Mu beto pr Krisht q nuk do ti bsh djemt mysliman dhe nuk do marrsh gra t tjera, si thot feja jote. Gruaja i kishte mbshtetur kokn n sup dhe atij iu dhimbs. N fund t fundit ajo ishte si gjith grat e tjera, myslimane apo t krishtera. Skeleti i saj ishte dashuria, mishi i saj ishte xhelozia. Vetm vdekja mund t ndaj xhelozin nga dashuria, mendoi ai dhe u ndie m i qet. Sikur gruaja t mos ishte xheloze do ta kisha jetn m t vshtir, ngushlloi veten. Ta premtoj, i tha ai duke e shtrnguar pas kurmit t vet dhe shtoi: Djemt q kan lindur nuk do bhen mysliman dhe un nuk do marr grua tjetr deri ditn q ti do lindsh nj vajz. Nuk do ti gzohem asaj dite, tha gruaja dhe vuri dorn mbi bark sikur po i jepte nj urdhr mitrs s vet. M quaj Ibrahim, i tha ai. sht emri i profetit t par q ishte babai i Ismailit dhe i Isakut. Ti mund t m thrrassh Abraham.

3 Kur prifti hyri n fshat pas tri ditsh, pleqsia e priste e mbledhur. Kolera islame ju hyri n shtpi, i tha burrave t fshatit pa i prshndetur. N qoft se nuk e izoloni, do tju prpij t gjithve nj nga nj. Lajmi se nj nga burrat ishte br mysliman e tronditi fshatin. Grat ndezn qirinj q nuk u shuan pr shtat dit me radh. Burrat, t cilt ndiheshin m fajtor pr tradhtin e nj antari t gjinis s tyre, e mbytn hidhrimin e ditve t para me raki. Dikush betohej se, nse pleqsia e lejonte, ai do shkonte natn dhe do ta vriste Ibrahimin. Nj tjetr tha q shtpia e myslimanit t rrethohej me nj kanal t lart dhe kshtu ai do jetonte n nj ishull t pakalueshm brenda fshatit. T thrrasim priftin, propozoi nj tjetr. Atij i takon t na thot se far duhet t bjm kur delet braktisin vathn e Zotit dhe shkojn t ushqehen me dorn e turkut. Kur prifti, q u bnte mesha nj her n katr t diela, erdhi nga qyteti, i lodhur dhe i pluhurosur, shumicn e burrave e gjeti t pir. Ata filluan t flisnin t gjith njhersh dhe n at rrmuj priftit iu desh t ndrhynte disa her pr t shuar znkat mes tyre. E tregonin n mnyra t ndryshme historin e Ibrahimit, pastaj kundrshtonin versionet e njri-tjetrit, brtisnin, akuzonin shoku-shokun dhe pastaj priftin se indiferenca e tij ndaj fshatit do ti joshte njerzit avash-avash drejt fes tjetr. Pushoni kaur t dehur, brtiti prifti q kishte humbur durimin. Nj dit kjo do t ndodhte e ju nuk mund t bnit prjashtim. Islami sht nj koler q ka nj mij vjet q prhapet me majn e shpats. Miliona njerz n Lindje jetojn nn kt epidemi, por duke qen t gjith njlloj t smur nuk kuptojn se nga se vuajn dhe as nuk prpiqen ta shrojn veten. Fshati juaj sht nj pik uji n oqeanet e feve t mdha. Zoti prcaktoi kufijt mes ktyre oqeaneve dhe ky kufi ishte Kostandinopoja. Myslimant e shkeln kufirin q Zoti kishte vendosur mes territoreve fetare kur pushtuan kt qytet grek aty ku takohen oqeanet. Qysh nga ajo dit ujrat e papastra t Islamit

derdhen n oqeanin ton dhe sot ato ndotn dhe fshatin tuaj. Kur linda un, vetm nj n dhjet shqiptar ishte mysliman. Tani q jam n mes t jets, myslimant bjn tre shqiptar n dhjet. Shpresoj q kur t vdes t mos e ken kaluar gjysmn e dhjets. Prifti ndaloi dhe mori frym thell. Burrat dukeshin m t vegjl nn mjegulln e duhanit q pinin pa pushim. Ju e dini se far i tha Jezu Krishti Pjetrit natn e fundit, vazhdoi ai. Kur gjeli t kndoj tri her do m kesh mohuar tri her. Edhe un shoh mohues midis jush. Shum shpejt n kt fshat do ket mysliman t tjer dhe un dua t kuptoj pse. Pse, o shqiptar, e keni kaq t leht t mohoni fen e par? Mohoni pr para, apo mohoni nga frika? Mohoni nga padija, apo mohoni nga varfria? A e keni pyetur veten pse nuk keni pasur kurr shtetin tuaj, pse nuk keni pasur kurr shenjtort tuaj, pse nuk keni akoma libra n gjuhn tuaj, pse nuk keni shkollat tuaja dhe pse nuk keni flamurin tuaj? Jua them un pse. Sepse ju nuk e keni besuar Krishtin. At e keni pranuar si nj nnshtrim ndaj perandorive q ju kan qeverisur. E keni pranuar fen si t ishte nj taks shpirtrore, s cils mund ti shmangesh me dredhi. Perandorit, deri ditn kur ra Kostandinopoli, ishin t krishtera dhe ju ishit t krishter. Tani perandoria juaj sht myslimane dhe ju po mbani radh n Islam. Ju bheni me fen e pushtuesit tuaj dhe prandaj nuk do keni kurr shtetin tuaj sepse kur pushtuesit t ikin, ju do t bheni me pushtuesin e ri. Burrat ishin lshuar n stolat e tyre. Ligjrata e priftit i kishte br esll. Mos na fyej, o grek, i tha dikush. Ne t kemi thirrur t na ndihmosh. Ti po na thua q t bhemi grek q t mos bhemi mysliman? Ishe shum i hidhur hirsi, foli burri m i moshuar q ishte dhe kryetari i pleqsis. Dhoma ra n qetsi. Zotrote na the se shqiptari nuk sht nj i krishter i pastr dhe nj dit mkati do ta oj at n Islam. Un kam vendosur t jem edhe pak koh n kt bot. Gjith jetn time i jam lutur Zotit q ti jepte paqe dhe buk fmijve t mi dhe fmijve t fmijve t mi dhe Zoti shpesh m sht prgjigjur. Sa jam gjall kam pasur buk, por kurr nuk kam pasur paqe. Bukn e kam fituar vet, paqen ma kan marr nj her grekt dhe nj her turqit. Ne jemi t krishter, grekt jan t krishter dhe paqe nuk ka. Tani po vijn turqit q thon se bukn duhet ta sigurojm vet, ndrsa paqen do t na e sjellin ata. Turqit thon se, nse nuk e pranojm paqen e tyre, do t na e marrin dhe bukn dhe tokn. E ata me paqe kuptojn Islamin, apo jo? un sa t vdes do mbetem i krishter, si kam lindur. Turqit thon se toka sht e perandoris, ndrsa ju grekt thoni se feja jon sht feja juaj sepse ungjijt jan shkruar n greqisht. Un nuk do jem gjall, por di q nj dit strniprit e mi do ti ken t dyja dhe askush nuk do mund tua marr m, as fen, as tokn dhe as grat. Prandaj t kemi thirrur, t na thuash se duhet t bjm q myslimani i fshatit ton mos shumohet me vajzat tona dhe mos ushqehet me bukn ton, megjithse ti nuk beson se Krishti dhe shqiptari mund t jetojn n t njjtin trup, pa e tradhtuar njri-tjetrin. Plaku pushoi nn vshtrimin admirues t burrave t tjer. Prifti u mendua nj cop her dhe foli. The at q mendoj prej disa kohsh, i tha plakut. Shqiptari dhe Krishti nuk jetojn dot bashk prjetsisht. Shqiptari beson se sht i varfr sepse Krishti nuk kujdeset pr t si kujdeset pr grekt dhe prandaj ai e tradhton Krishtin sepse ndihet i tradhtuar. Koha do na e thot se kush ka tradhtuar i pari ndr t dy dhe at dit ky gjykim do jet ose nj ngushllim i madh, ose nj pikllim i madh pr shum mysliman shqiptar. Por sot ne kemi shum pak fakte pr t provuar ka po them. Tradhtia sht n ditt e saj t para. Megjithat, detyra ma do q un t prpiqem q ajo q besoj t mos ndodh. Prandaj kam ardhur. N qytet ka shum shqiptar q jan br mysliman. Ne vendosm q ti izolojm dhe prandaj t krishtert nuk jan m gjiton me myslimant. Ata jetojn n nj lagje t veant, e cila po rritet prdit. Kan ezmat dhe dyqanet e tyre. T krishtert po ashtu. Takohen vetm t dielave

n ditn e pazarit. Fise t tra jan ndar sepse nj vlla sht br mysliman dhe t tjert kan mbetur t krishter. Martesat mes fmijve t dy feve nuk lejohen m. Ju thash se kjo do t ndodh edhe n fshatin tuaj sepse myslimani ka pas tij kadiun, asqerin, dervenxhiun dhe pashain. Sot, ata jan m t fort. Por ju duhet t jeni m t zgjuar. Turqit kan shpatn, por t krishtert kan mendjen. Ky ballafaqim mes shpats dhe mendjes do bj q ju t mbeteni shumic n fshatin tuaj. Duhet ta izoloni Ibrahimin q t gjith t kuptojn se n kt fshat nuk mund t jetosh dot si mysliman. Por edhe n qoft se t tjer do ti bashkohen Islamit, shum shpejt ata do kacafyten. Turqit jan si ujqit. Pasi shumohen vrasin njri-tjetrin. Ju duhet ta ushqeni zjarrin q ata kan n shpirt. Kjo sht dredhia q duhet t prdorni. Do tju rrfej nj histori pr flliqsit e tyre, tha prifti. Prpara njqind e tridhjet vitesh, t part e fes myslimane n Stamboll drguan nj dervish pr t prhapur islamin ndr shqiptar. Pasi mori fermanin e Sulltanit, ky u nis pr n Berat. Qndroi nj koh aty, msoi shqip dhe m pas u vendos n Tepelen. Aty filloi t ndihmonte jetimt, sakatt dhe t varfrit. Shprndante ushqim dhe ndihma q turqit ia drgonin nga Stambolli pr t joshur t krishtert. Shum shpejt emri i Demir Hanit u prhap n t gjith zonn dhe njerzit filluan ta besojn si t ishte shenjt. Madje, ndjeksit e tij, q ai i kishte kthyer n mysliman, hapn fjal se Demir Hani bnte mrekullira dhe kishte aftsi t shronte njerz, vetm duke i prekur. T smur, t gjymtuar dhe gra gdhiheshin n radh q Demir Hani ti prekte me dor dhe ti nxirrte xhindet nga trupat e tyre, si thoshte ai vet. Dikur, nj bajraktar mysliman, gruaja e t cilit nuk pillte, vendosi t drgoj t shoqen te Demir Hani. Ajo ishte e re dhe shum e bukur. Demiri e mbajti gruan nj muaj dhe prdit mbyllej me t n dhomat e veta larg syve t dervishve t tjer. Pas nj muaji, e drgoi n shtpi dhe i tha burrit t saj se e shoqja ishte shruar. Burri i gzuar ra me gruan e vet dhe pas nnt muajsh lindi nj djal. E ma dhe babai kishin qlluar t dy t verdh, t gjat dhe me sy blu si gjith malsort shqiptar, ndrsa djali doli i shkurtr dhe pis i zi. Fshati filloi t prqeshte bajraktarin. Gruaja u shastis, ndrsa burri e rrahu dhe e la pa buk q ti tregonte t vrtetn. Pas tri javsh pa buk dhe pa uj, e rrahur dhe e poshtruar gruaja tregoi se kur ishte n Tepelen Demir Hani e kishte detyruar t binte me t duke i thn se ky sht vullneti i Zotit dhe asgj e keqe nuk do ti ndodhte asaj. Bajraktari i nderuar u nis n Tepelen pr t vrar Demir Hanin. E rrethoi teqen dhe i bri thirrje t dilte jasht q t merte ndshkimin e merituar. Pr dhjet dit Demir Hani rezistoi. Teqeja ishte e mbushur me ushqimet q ai ua shprndante njerzve. Nj nat, Demir Hani e ftoi bajraktarin t takoheshin q ti shpjegonte far i kishte ndodhur gruas s tij. I prvluar pr t marr vesh t vrtetn bajraktari u fut n teqe dhe aty Demir Hani e vrau me spat. Viktima ishte njeri me influenc dhe gjith tepelenasit filluan t flisnin kundr Demir Hanit. Po ashtu gra dhe vajza t tjera, e madje dhe djem t vegjl rrfyen se kur ata shkonin pr tu shruar, Demir Hani i prekte me dor n vende t ndaluara dhe disa prej tyre i kish flliqur. Fjala shkoi deri n Stamboll dhe paria myslimane u ankua te Sulltani se Demir Hani po prdhoste Islamin me veprime, t cilat i trembnin shqiptart q donin t bheshin mysliman. Pr shkak t turpeve t Demir Hanit shum mysliman e braktisn Islamin. Fshati i bajraktarit u mblodh dhe m shum se 50 burra mysliman dogjn Kuranin dhe u betuan se kurr m nuk do tradhtonin Jezu Krishtin. Pas disa kohsh, Sulltani drgoi nj ferman ku ngarkohej nj nga dervisht e afrt t Demir Hanit q ti priste atij kokn. Ky e zbatoi. Thon se at dit Demir Hani vrapoi npr teqe deri n mbrmje duke mbajtur kokn e tij n duar. Muaj m von edhe dervishit q vrau Demir Hanin iu pre koka po me urdhr t Sulltanit. U tha se ishte ky q kishte sajuar dhe shpifur gjith ato histori t flliqura q ti zinte vendin Demirit dhe ti rrmbente pasurin q kishte fituar.

Kur prifti pushoi, burrat dukeshin t lodhur. Kishin tri dit pa gjum dhe prifti akoma nuk po iu thoshte se duhej t bnin me Ibrahimin. Gjat tri ditve q ata rrekeshin t gjenin nj mnyr pr t prballuar bashkjetesn me t, Ibrahimi vazhdonte jetn e tij qetsisht sikur asgj t mos kishte ndryshuar. do mngjes hert ai shtronte nj rrogoz n oborrin e shtpis, ulej n gjunj dhe falej. Ata q e kishin par kt rit tregonin se myslimani falej pa z. Lutja e tij ishte shum e shkurtr. M pas, Ibrahimi merrej me kafsht e veta. Ditn e dyt ai kishte shkuar t shihte vllan e tij, Vasilin. Ky, n munges t nj vendimi t pleqsis, i kishte hapur dern e shtpis dhe e kishte pritur. Vasili iu tha burrave t pleqsis se Ibrahimi dukej i qet dhe n humor. Qetsia e tij e kishte shprqendruar Vasilin, i cili priste q i vllai t shfajsohej pr damkn q i kishte vn familjes. Pr nj koh t gjat, t dy kishin biseduar pr thatsirn e gjat t atij gushti dhe pr asgj tjetr. Pastaj Ibrahimi e kishte pyetur se far vendimi kishte marr pleqsia. Vasili ishte br nervoz dhe i kishte thn se shum antar t pleqsis donin ta dbonin nga fshati. Ibrahimi rinte prball t vllait dhe nuk fliste. I qet dhe pa e ngritur zrin i tha: Ti je mbyllur n fshat dhe nuk di ku po shkon bota Vasil. Turqit jan sot fuqia m e madhe q ka par njerzia. Shum shpejt dallga e Islamit do t mbys fshatrat tona. Ata kan para dhe asnj ushtri nuk mund tiu bj ball. N Janin t gjith e din se hert apo von turqit do t ken gjithka n dor. Shqiptart atje do dit bhen mysliman. Pr ne shqiptart Islami sht e vetmja rrug pr t na dalluar nga grekt. Turqit na kan me sy t mir dhe un besoj se ata do t na e ln ne n dor kt vend, pr inat t grekve. Por q kjo t ndodh ne duhet t marrim fen e tyre. sht e vetmja mundsi q ne t bjm prokopi dhe pas qindra vjetsh t qeverisim veten ton dhe grekt. Ky fat nuk troket do dit n der. Asnj shqiptar me mend n kok nuk duhet ta humb kt mundsi. Vasili nuk fliste, por e shihte vllan si i ndrkryer. Koha do tregoj nse kam pasur t drejt, kishte vazhduar Ibrahimi. Ti je vllai im e un jam vllai yt dhe feja nuk mund t na ndaj. Megjithat, un jam i vendosur t pranoj do vendim q do t marr pleqsia, por nse dikush prek familjen time, apo m krkon t iki nga fshati, ta dini se un do luftoj. Nuk mund ta shkulsh rrapin nga rrnjt pa gjakosur dorn. Ti mund t vish kur t duash n shtpin time dhe un do t vij nse m pranon. Kshtu ishin ndar dy vllezrit. Kur Vasili ia tregoi priftit dhe pleqsis s fshatit takimin me Ibrahimin, burrat u xhindosn dhe than se ata nuk mund t pranonin krcnimet e nj myslimani prandaj vendimi duhej marr nj or e m par. Vasili nuk fliste, por dukej se e vuante gjyqin q fshati po i bnte t vllait. Mkat, tha prifti, pasi dgjoi shpjegimet e Ibrahimit. M i zgjuari prej jush qenka br mysliman. Nuk do ta keni kollaj ta thyeni kt njeri. duhet t bjm, e pyeti Vasili q rrinte n kmb sikur priste nj urdhr. Ky njeri nuk mund t mposht nj fshat, foli prifti. Fuqia e tij qndron te dobsia juaj. Ju e keni dashur dhe e keni respektuar prandaj sot jeni t prar dhe t pavendosur. Betejn e par me ju sapo e ka fituar. Jam i bindur q ai fle tani i qet me Zotin e tij t ri, ndrsa ju keni tri dit q nuk dini far t bni pr t mbrojtur Zotin tuaj. Fol, i than burrat priftit. t bjm? Si n nj sall gjyqi, prifti u ua n kmb dhe ashtu bn t gjith burrat pas tij, prve kryetarit t pleqsis. Ibrahimi duhet t vuaj pr fyerjen q i ka br fshatit, shpalli prifti. Atij as nuk do ti shitet, as nuk do ti falet grur, krip, buk, miell, vaj dhe asgj tjetr q hahet. Askush nuk do t prek mish nga kafsht e Ibrahimit. Askush nuk do t oj kafsht e veta pr ti shruar tek Ibrahimi. Askush nuk do t martoj vajzat e veta me djemt e Ibrahimit. Askush nuk do t ngrej shtpi pran Ibrahimit. Gjitont do ti mbyllin dritaret q shohin nga shtpia e tij. Rruga prpara

shtpis s Ibrahimit nuk do t shkelet nga asnj i krishter. Atij do ti mbyllet dera e shtpis s t krishterit, prvese kur ka morte. Grat e krishtera nuk do ti japin dorn Ibrahimit. Burrat do ta qllojn Ibrahimin vetm nse ai do t hyj n kish apo n qoft se ai sulmon nj t krishter. Nse Ibrahimi vdes, ai nuk do t varroset bashk me t krishtert. Vajzat e Ibrahimit, t krishtert do ti respektojn sepse ato jan viktima t tradhtis s babait. Djemt e tij do vuajn ndshkimin njlloj si i ati i tyre. Ata zhvishen nga t drejtat pr tu zgjedhur n pleqsi dhe pr t ndjekur meshat dhe shkollat e krishtera. Duke filluar nga sot, pr dyzet dit, asnj i krishter nuk do ti thot Ibrahimit mirmngjesi dhe natn e mir dhe po ashtu askush nuk do ti flas gjat kreshms. Nuk ka urim pr myslimanin. Kur prifti mbaroi, burrat u pan n sy. Ata prisnin ndshkime m t rnda. Ishin prgatitur ta dbonin dhe disa do ishin t gatshm ta vrisnin myslimanin. Por i vllai i Ibrahimit ishte aty dhe ata nuk foln pr ndshkime m t ashpra. Prifti e ndjeu se pleqsia mbeti e paknaqur. Kur njri prej tyre tha npr dhmb se kisha po toleronte Islamin, prifti i tha: Biri im, myslimanin po e vrave, t vret; po e le pa buk, t vjedh; po nuk i fole, mendet. M mir nj i mendur se nj mysliman. Duke dal, Vasili iu afrua priftit. Babai na la nj tok mua dhe vllait. Ne e kemi punuar bashk dhe familjet tona kan ndar t korrat prgjysm. Si thua a duhet ta punoj tokn me Ibrahimin tani q ai sht mysliman? Prifti ndaloi dhe u prgjigj: Babai juaj e kishte prfituar at tok si i krishter. Ju e keni trashguar si t bijt e nj t krishteri. Vllai yt nuk sht m i krishter dhe ajo tok sht e jotja, sa koh q ti nuk je mysliman. 4 Pleqsia u shprnda menjher dhe prifti e la fshatin. Kjo sht nata e tyre e fundit n paqe, mendoi. do gj do jet ndryshe nesr. Mbi qytet hna e re shtrihej si nj kumbull mbi nj kadife blu. Kur prifti hyri n shtpi imami kishte filluar t kndonte maj xhamis. Ishte dita e par e ramazanit. Ibrahimi nuk kishte fjetur gjith natn duke pritur q Vasili t vinte pr ti treguar vendimin e pleqsis s fshatit. Por i vllai nuk u duk. Ulur n oborr vshtronte hnn e re. Ishte shenja q lajmronte ramazanin si i kishte thn imami. U ul n gjunj dhe u fal, pastaj shkoi t flinte vetm pran vatrs. Kur u zgjua, e shoqja e pyeti se pse nuk kishte ardhur n shtrat dhe ai i tha se kishte filluar ramazani dhe gjat ktij muaji myslimani nuk ha, nuk pi dhe nuk e prek gruan me dor. I mjeri ti, i tha gruaja. Ku e gjete kt fe q t ndalon gjrat q do m shum n jet? Kur dielli u ngrit mbi ati, nj zhurm e madhe drrasash dhe gozhdsh q nguleshin mbi to e nxori Ibrahimin me nxitim n oborr. Gjitoni i tij, Mihali i Zoics bashk me t vllan dhe dy t tjer kishin marr disa drrasa t mdha dhe po ia vinin dritares. Mirmngjesi, i tha Ibrahimi dhe u afrua. Asnjri prej tyre nuk u prgjigj. Mirmngjesi, i tha ai prap, ku i keni ln vesht, or miq? Srish as Mihali dhe as t tjert nuk reaguan. ju kam br, u or Ibrahimi, ju kam ngrn bukn? Katr burrat vazhdonin punn. Ibrahimi rrinte pa lvizur dhe i shikonte. Pas pak dritarja e Mihalit ishte e mbyllur. At dit, gjasht dritare t fshatit q shikonin shtpin e Ibrahimit u zhdukn. Nga rruga e tij nuk kaloi askush. Pasdite, Ibrahimi, i lodhur nga agjrimi dhe i mrzitur nga poshtrimi, doli t bj nj shtitje npr fshat. Kushdo q rastisi as e pa n sy dhe as i foli. Dy djem t vegjl q luanin cinglash sa e pan, hodhn shkopinjt dhe hyn n shtpi duke thirrur n panik: Nn myslimani, erdhi myslimani. Dera u mbyll me forc.

Kur u kthye n shtpi, e shoqja po qante. far ke, pyeti ai. Shkova t marr krip, nuk m dhan. Krkova miell pr buk, nuk m dhan. Krkova vaj, po ashtu. po ndodh me ne Ibrahim? T foln, i tha ai. M nxin, jo m foln, rnkoi gruaja. M than se nuk ka buk dhe vaj pr familjen e myslimanit. Renda te Hana, gruaja e tt vllai dhe m nxori me duar bosh. Yt shoq na ka turpruar, m tha. Pr ju nuk ka ushqim n fshatin ton. Asnj vajz nuk do ti jepet djemve t tu. Tani toka i prket Vasilit sepse burri yt ka humbur t drejtn e trashgimis. Kur e pyeta se kush i ka vendosur gjith kto, m tha se kt vendim e ka marr pleqsia dhe gjith fshati e ka pranuar. Ibrahimi mbylli dern e shtpis me shul dhe i krkoi gruas nj lug sheqer. Ka dhe pak pr nesr, i tha ajo duke i dhn sheqerin. sht koha e iftarit dhe imami m tha se duhet t fus n goj dika t mbl, u justifikua ai. Lpiu buzt dhe u ul pr tu falur n sy t gruas q e shikonte me dhimbje. At nat i vun fmijt pr t fjetur m hert dhe secili u shtri n dhomn e vet. Kur u zgjua n mes t nats pr tu br gati pr syfyrin, ndjeu n hund ern e dikaje q digjej. Vatra ishte e pandezur dhe ai hapi portn e shtpis. Disa metra jasht oborrit, n mes t rrugs, digjej nj kryq i madh i ngulur vertikalisht n tok. Ibrahimi u friksua se mos zjarri i merrte drut q kishte n cep t oborrit dhe u afrua. Katr burra q ishin fshehur pas zjarrit ia dhan vrapit. Kur u larguan, n nj distanc q ai nuk mund ti shquante, njri prej tyre ndaloi dhe i thirri: Ibrahim, o derr, Muhamedi t pret n ferr. Tre t tjert e prsritn si refren disa her dhe t gjith bashk u zhdukn, pas nj muri. Ibrahimi iu avit kryqit, q krcente pa ritm mbi kokn e tij. Mendoi ta shkulte nga toka dhe ta shuante zjarrin, por e trhoqi dorn dhe nuk e preku. Tymi ngrihej lart dhe pas pak e mbuloi hnn si nj pere gri. Kryqi u dogj i patrazuar deri n mesdit. Kur u zgjuan, djemt filluan t loznin rreth kryqit. Ibrahimi i ndiqte rrotullimet e tyre dhe mendonte me vete se jeta e njeriut duhet t ishte si kjo loj kalamajsh. I vjen rrotull kryqit gjith jets q t mos digjesh n zjarr. Kur djemt u futn n shtpi e pyetn Ibrahimi se kush e kishte ngulur kryqin e djegur para shtpis s tyre. Fshati, u prgjigj Ibrahimi. Djemt pan njri-tjetrin t hutuar. Ishte prgjigjja q prisnin m pak. E ka ngulur fshati q t ruhet nga rrufet e Zotit, shtoi i ati. Pr nj jav Ibrahimi nuk doli nga shtpia. Falej n ort e caktuara, nuk hante, nuk pinte, merrej me kafsht e veta dhe kalonte kohn duke biseduar me djemt. E shoqja shkoi dhe nj her tek e kunata, por ajo srish e nxori me duar bosh. Fshati i mbeti besnik vendimit t pleqsis. Askush nuk kaloi prpara shtpis s Ibrahimit. N kohn q Ibrahimi falej, kambana e kishs s vogl gjmonte pa pushim. do nat, katr burrat shfaqeshin prpara shtpis, ngulnin nj kryq t ri q shklqente n errsir dhe pastaj i vinin flakn. Pas nj jave, rruga prpara shtpis dukej si varrez me kryqe t rrzuar. Ushqimet e tyre pothuajse kishin mbaruar. Gruaja i dha djemve kos dhie dhe moll t pjekura nga t shtpis dhe filloi t qante. Do iki n qytet, tha Ibrahimi. Do gjej dika pr t ngrn. Kthehem n dark. Thirri djemt dhe i porositi se pa ardhur ai askush nuk duhej t dilte nga shtpia. Do vij me ty, i tha djali i madh. Jo, i tha Ibrahimi. Sa koh nuk jam un, ti je i zoti i shtpis, por mos e kalo dern e oborrit pa u kthyer un. Po nse ti nuk kthehesh, e pyeti i biri. Ibrahimi bri sikur nuk e dgjoi dhe u nis. Kur hyri n qytet, dielli po perndonte. Frymn e mbajti te xhamia. Imamin e gjeti t ulur mbi rrogoz me nj tas hurma prpara. Selam Alekum, Ibrahim. Bujrum n iftarin tim. Ibrahimi u ul mori nj hurm dhe goja e thar nga rruga iu ndez m keq. Fmijt e mi jan pa buk, i tha Ibrahimi dhe i tregoi javn e tij t tmerrshme. Jam gati t vras pr t shuar urin e tyre. Imami e dgjoi deri n fund dhe kur mbaroi i tha: Zoti po t v n prov. T ka ln pa buk, pa miq dhe

pa vlla q t kuptoj se sa mund t sakrifikosh pr t fituar dashurin e tij t mshirshme. Muhamedi vuajti 20 vjet, m keq se ti, q t fitonte emrin q i njohim sot. Mbaje ramazanin deri n fund q t pastrosh shpirtin tnd nga urrejtja dhe mkati. Mos harro se gjat ktij muaji t shenjt nuk duhet t mallkosh dhe as t vrassh njeri. Zoti ka gjithmon buk pr robt e tij. Imami u ngrit, shkoi n cep t xhamis dhe i mbushi nj torb me miell, sheqer, vaj, krip dhe ullinj. Merri dhe kto hurma q aq shum i plqenin profetit dhe oja fmijve t mblsohen. Po si mund t vazhdoj kshtu, i tha Ibrahimi. Kto ushqime nuk zgjasin m shum se disa dit dhe djemt do t mi marr prap uria. Duro, i tha imami. Kur ti mbarosh kto, Zoti do t t drgoj nj shenj. Nisu tani se vajti von dhe t presin. Ibrahimi u prshndet me imamin dhe doli nga xhamia. Pas pak u errsua. Dielli perndoi dhe u fut n torbn e tij t mbushur. Rrugn e bri thuajse me vrap. N mesnat, arriti n fshat i rraskapitur, por i liruar. Nj turm me burra dhe gra ulrinin prpara shtpis. Sapo pan Ibrahimin u bn si t trbuar. Grat filluan ta shanin, burrat e shtyn dhe e goditn. Ibrahimi nuk ktheu dor, por shtrngoi torbn fort dhe eci drejt shtpis. Nuk po kuptonte gj, por mendonte pr djemt dhe pr gruan. Duke ecur mes grushteve t burrave dhe mallkimeve t grave i doli prpara i vllai, Vasili. Edhe ti Vasil, e pyeti Ibrahimi. Un po i mbaj, u prgjigj i vllai duke mos e par n sy. Do ishte br hataja. Yt bir sht mendur. Thuaji t liroj Mihalin se ka gjith natn q e mban brenda dhe thot se do ta vras. Ibrahimi nuk donte t dgjonte m dhe u sul drejt shtpis. Gruaja e kishte par dhe i hapi dern. Pa e ln t fliste, i tregoi me z t fikur kishte ndodhur. Katr burrat kishin ardhur n mes t nats pr t djegur kryqin. At nat, ata duket se kishin pir sepse qeshnin dhe shanin me t madhe dhe duke br shenja n drejtim t shtpis kndonin me sa kishin n kok: Ibrahim, o qafir, do t zhdukim me pahir, mysliman nga taksirati, nuk ka vend pr ty fshati, Muhamedi sht synet, Ibrahimi sht lanet. Kur kryqi filloi t digjej deri n maj, burrat u larguan si prher dhe un u shtriva t fle, tha gruaja. Pas pak, dgjova t brtitura n oborr dhe kur dola pash tt bir, q mbante pr zverku njrin nga burrat dhe e trhiqte pr nga shtpia. Duhet t ket dal nga dritarja dhe i sht vn pas npr fshat derisa e ka zn, shtoi ajo. Ku sht futur, e pyeti Ibrahimi. N qilar i ke t dy, bri me kok ajo. Kur Ibrahimi hyri n qilar, i biri me nj thik n dor ishte ulur n shesh. N fund t qilarit, n errsir, Mihali i Zoics ishte i lidhur si bagti nga kmbt. Gomar, i thirri t birit, t thash t mos dilje nga shtpia pa ardhur un. Djali u ngrit n kmb dhe faqja e njom iu djersit. I ati e kishte fyer n sy t pres s tij dhe kjo e kishte zhburrruar. Ibrahimi e kuptoi dhe iu drejtua Mihalit. pate me familjen time, o bukshkal? M liro, iu lut Mihali. Pr at Zot nuk kam m pun me ty. Edhe dritaren q zura me dru do ta hap, le t thot t doj pleqsia. Mos e beso baba, i foli i biri nga prapa. Po e lirove, ata do t vijn prap nesr t djegin kryqin dhe do t t shajn ty. Ky t ka shar qafir n mes t fshatit. Un nuk duroj dot t m thon djal qafiri. Po e lirove ti, un do ta vras nesr, si na kan vrar kta. Ibrahimi u ftoh. Kur kishte ikur, djali ishte nj kalama, ndrsa tani ai kishte prpara nj burr, i cili i vinte kushte. Ma jep thikn, i tha t birit. I biri rezistoi nj ast dhe pastaj, duke e par n sy t atin, i tha: Po e lirove fshati do mendoj se jemi friksuar. Ma lr ta ruaj un kt krm dhe shko t bisedosh me pleqsin. N qoft se ata duan q t na ngordhin pr buk le t vdes ky para nesh. Ibrahimi nuk i besonte veshve. Nga jasht t thirrurat e turms po shtoheshin dhe ai nuk kishte koh t arsyetonte nse pjekuria e t birit ishte fryt i moshs apo i uris s ditve t fundit. Pemt piqen duke u ushqyer, mendoi, njerzit piqen nga uria. M jep thikn dhe shko lart, i thirri. Djali i zgjati thikn. Merre, i tha, kryqe dhe thika gjen sa t duash n fshat. Ibrahimi iu afrua Mihalit dhe ia liroi pak litart. Sonte do flesh ktu, i tha. Liria jote nuk varet m nga un.

Mos luaj me zjarrin dhe m lr t shkoj n shtpi, u prpoq ta bindte Mihali. Ka koh pr t ikur, iu prgjigj Ibrahimi q shoi qiririn dhe e la tjetrin n errsir. Doli n oborr dhe t brtiturat e njerzve q e prisnin pushuan pr nj ast, por kur e pan vetm, familjart e Mihalit nuk u prmbajtn dot. Ibrahimi ngriti dorn, pr ti ln t kuptonin se kishte pr t thn dika, dhe ata pushuan. Mihali do t rrij n shtpin time. Dua t flas me pleqsin dhe ta zgjidhim gjithka n paqe, si vllezr t nj fshati. Turmn e prshkoi nj mrmrim, por askush nuk e sulmoi Ibrahimin. Qetsia e tij i kishte ngurtsuar t gjith. far do nga pleqsia, pyeti dikush nga turma. Un nuk ika nga fshati dhe djemt e mi meritojn t han dhe t martohen aty ku kan lindur. Ikn n shtpi dhe mos kini merak. Mihalin nuk e gjen gj n shtpin time, por jeta e tij varet nga ju, m shum se nga un. Pleqsia t ndryshoj vendimin dhe ne mbetemi gjiton si ishim m par. Kaq tha Ibrahimi dhe u drejtua nga shtpia. Turma mbeti jasht si e ngrir. Myslimani po i vinte kushte fshatit dhe kjo ishte nj situat q askush nuk mund ta prtypte. Vllai i Mihalit nuk e mbajti dot zemrimin dhe thirri: Ibrahim, o derr, me dorn time do t ther. Por t tjert iu hodhn, e kapn nga kraht dhe e detyruan t pushoj. Mendo pr tt vlla, i than. Ik qetsohu sonte, nesr mblidhemi n pleqsi. Turma u shprnda n errsir dhe at nat fshati nuk fjeti duke menduar pr t nesrmen. Pleqsia u mblodh n mngjes. Burrat dukeshin t drrmuar. Plani i tyre nuk kishte ecur. Vllai i Mihalit i kishte syt e kuq. Ai u thrriste t gjithve dhe kundrshtonte do propozim q i dukej se e vononte lirimin e Mihalit. T shkojm tani, ta nxjerrim me forc. Ibrahimi dhe kalamajt e tij nuk mund ti bjn ball njzet burrave t armatosur. Burrat dukeshin t heshtur. Frikacak, i kthehej ai. Im vlla e ka kokn nn thik, ju tirrni lesh ktu. Menduat se do ta qronit Ibrahimin duke e ln pa buk dhe pa krip. Por ai shkoi n qytet dhe myslimant e tjer ia mbushn torbn. Por derri nuk zbutet nga uria. Kur ju grhisnit do nat, un dhe im vlla shkonim dhe e krcnonim me zjarr. Ibrahimi do dorzohej po t mos e zinte ai kalama Mihalin n mes t nats. i zuri pusi, njlloj si xhaxhai i t atit ather. E priti te dera e shtpis dhe i vuri thikn n fyt. Do ta vras at bir bushtre. Vasili, q deri at koh nuk e kishte hapur gojn, nuk duroi dhe krceu nga vendi. Mos i hap plagt e vjetra se nuk ndahemi mir, iu hakrrye ai. T dy burrat u shan dhe desh nxorn thikat, pr t tjert ndrhyn pr ti ndar. Kryetari i pleqsis u ua n kmb dhe mjekra e tij e mome i bri t gjith t heshtin. Ti dhe Mihali nuk keni respektuar vendimin e pleqsis, tha ai. Ne nuk ju tham q t digjnit kryqe n oborrin e Ibrahimit. Tani, ai ta ka marr vllan dhe ti na krkon ne ta lirojm sepse e di q vet nuk ia del dot. Por, edhe sikur tia dalsh, ne nuk do t lm sepse n fund t ktij sherri ka gjak. Nuk duhet t derdhim gjak n fshat sepse hasmria do t zgjerohet si rratht e ujit dh e pastaj fshati do t prishet. Vasil, shko fol me tt vlla dhe na thuaj far krkon q t liroj Mihalin q fshati t qetsohet. far ti premtoj, pyeti Vasili. Thuaji se do tia falim rrmbimin e Mihalit. Ai sht i lir t lviz npr fshat dhe askush nuk do ta prek me dor at dhe familjen e tij. Po buk, tha Vasili. Ai do krkoj q fshati ti shes buk si m par. Nuk kemi buk t teprt, u hodhn burrat, por ai mund t shkoj sa her t doj n qytet t mbush torbn e tij dhe ne nuk do ta pengojm. Po nse nuk pranon? Nse nuk e dorzon Mihalin deri nesr, shtpia e tij do rrethohet dhe as miza nuk do t hyj m n at xhami. Ai nuk do lejohet t shkoj n qytet pr ushqim dhe bagtia e tij do ngordhin se ne nuk do ti lm t kullotin. Po qe se nuk pranon, rrethimi fillon nesr n mngjes dhe ai do dorzohet q t mos vdes urie. Vetm kaq, pyeti Vasili q nuk dukej i bindur. Premtoji edhe tokn q i ke marr, tha kryetari i vendosur. Vasili donte t thoshte dika, por ata nuk e lan dhe ai u nis. Jasht kishte zn shi. Kur hyri n oborr, thirri t vllan. Ibrahimi hapi dern dhe e ftoi brenda. Je lagur, Vasil, tha ai

dhe i krkoi t shoqes nj peshqir. Vasili e mori, fshiu kokn dhe filloi t fliste. Duhet ta lirosh Mihalin, ndryshe ata do t t rrethojn shtpin derisa t dorzohesh nga uria. Po dole, do t t rrmbejn dhe do t t lidhin ty dhe fmijt. Bagtin nuk do ta ln t kullos. Duhet ta lirosh deri sot natn. Kaq, pyeti Ibrahimi q rrinte me kokn ulur, ndrsa e shoqja i solli t dyve nga nj kafe. Nse liron Mihalin, pleqsia do t lejoj t lvizsh npr fshat dhe t shkosh n qytet sa her t duash. Askush nuk ka pun me ty dhe djemt e tu dhe kurrkush nuk do t djeg m kryqe natn. Nuk mjafton, tha Ibrahimi. Ky fshat nuk do gjej qetsi n qoft se do gj nuk kthehet si m par. Im bir, i madhi sht rritur pr nj dit. Ai nuk harron fyerjen q na kan br dhe un kam frik se ai do vras kdo q nuk i jep buk dhe nuk i flet t atit. N qoft se ai vret do ta vrasin, tha Vasili. N qoft se ata vrasin dhe un do t vras. Edhe ty do t t vrasin Ibrahim, i tha i vllai. Po ti Vasil, iu kthye Ibrahimi me inat. Do shohsh se si un dhe djemt e mi theremi si kafsh pa i br keq askujt? Un nuk kam vjedhur dhe nuk kam vrar, dhe nuk i krkoj gj njeriu. Dua t jetoj si gjith t tjert. Po ti je mysliman, i tha Vasili dhe kjo i frikson t gjith. Prifti thot se nse ne lejojm q djemt e tu t martohen me vajzat tona, ather fara jote do ta kthej si ishe m par, i krishter? T gjith do t ta falin dhe do gj do t kthehet si m par. Mendohu, i tha Vasili dhe i vuri dorn mbi sup. E shoqja, q e ndiqte bisedn pa folur, lvizi pr her t par dhe Ibrahimit iu duk sikur ajo po e miratonte Vasilin. Ai e pa ashpr n sy dhe ajo nuk e hapi gojn. Gjrat kan shkuar larg, Vasil. Un nuk jam m ai q isha dhe fshati nuk sht m i pari. Kam nj muaj q un i lutem Zotit tim t ri. Nse un kthehem i krishter si isha as Zoti i par q e tradhtova dhe as i dyti q ti m krkon ta tradhtoj nuk do jen m me mua. Fshati do t tallet njlloj dhe un nuk mund tu l kt turp djemve t mi. I thuaj fshatit q Mihali do t lirohet vetm nse vendimi i pleqsis ndryshon. Kush nuk do t m flas le mos m flas, por pleqsia nuk duhet t detyroj asknd t mos m thot mirmngjes. Djemt e mi do t martohen n fshat aty ku nj dit bashk me fmijt e tyre do nderojn varrin tim. Un kam lindur shqiptar dhe jo mysliman. Dua q fshati t m respektoj si kam lindur dhe jo si do vdes. Vasili dukej i prlotur. Ata nuk do pranojn, tha ai. Mos i bjer murit me kok, Ibrahim. Do t t kthej edhe tokn q na la babai. Mos mu lut, i tha prer Ibrahimi. Thuaj kto q t thash, prndryshe Mihali do t vdes ktu bashk me ne t tjert. Sa pr tokn, nuk po t them faleminderit sepse m ke kthyer at q e kam pasur. Edhe kur t vdes toka nuk do t jet e jotja. Vasili u ngrit t dilte, ndrsa e shoqja kishte mbuluar syt me duar. Djali i madh, q kishte dgjuar t gjith bisedn mes vllezrve, hyri n dhom dhe i prqafoi kmbt Ibrahimit. Pleqsia e priti Vasilin e mbledhur. Nuk pranon, tha ai sa u duk te dera. t tha, e pyetn burrat. Do q do gj t kthehet si ishte. Ai ju jep mish dhe fshati duhet ti jap buk. Kush do ti flas le ti flas, por pleqsia nuk duhet t detyroj asknd q t mos e prshndes rrugs. Krkon po ashtu q mos ndalojm vajzat t martohen me djemt e tij. Prndryshe, m tha q Mihali do t vdes bashk me t, sepse ai nuk dorzohet. Burrat rnduan m shum mbi jastkt ku ishin ulur. Ata e ndienin se vendimi i tyre tani do t ishte edhe m i rnd pr fshatin. Nuk kemi rrug tjetr, tha kryetari duke u ngritur dorn sikur po shpallte luft. Ibrahimi zgjodhi m t keqen. Bhuni gati pr rrethimin. Asnjeri t mos hyj me forc n shtpin e tij. Nse Ibrahimi apo dikush del nga shtpia do ta marrim dhe do ta lidhim derisa t lirohet Mihali. Bagtin po ashtu. Burrat nuk pritn t nesrmen, por e rrethuan shtpin e Ibrahimit q n mbrmje. Shiu nuk kish pushuar gjith ditn dhe ata krkuan velenxa t mdha nn t cilat u shtrin gjat nats. grat u

onin pr t ngrn dhe burrat pinin raki q t duronin lagshtin q i kishte mbrthyer gjymtyrt. Shiu vazhdoi pa pushim. T nesrmen n mngjes burrat dukeshin t lodhur, por t vendosur ta vazhdonin rrethimin. Ibrahimi i shikonte nga brenda shtpis. I shikonte ashtu t shtrir n shi dhe mendonte se si i kishte ndryshuar jeta, pasi hyri n Islam. Njerz me t cilt familja e tij kishte jetuar pr qindra vjet, duke ndar lindje dhe varrime, tani torturoheshin n shi, duke uruar q ai t vdiste sa m shpejt pr ti ln rehat t ktheheshin n shtpit e tyre t ngrohta. Ditn e tret t rrethimit shum nga burrat filluan t kolliteshin dhe t teshtinin. Ibrahimi shikonte grat q vinin dhe i sillnin burrave kupa t nxehura me raki q ata i prpinin pr t ngrohur barqet e plevitosura. Shumica ishin ftohur e megjithat asnjeri nuk e kishte ln rrethimin. Ditn e gjasht shiu vazhdonte. Burrat kishin ndrtuar nj tend me kasht dhe ishin futur posht saj pr tu mbrojtur nga uji q derdhej nga qielli me ibrik. Tenda ishte e vogl dhe nuk i nxinte t gjith burrat. Ata kishin vendosur ta bnin rrethimin me turne. Kur disa shtriheshin nn tend, t tjert i vinin rrotull shtpis duke par me inat nga dritaret e Ibrahimit. Natn ndiznin zjarr, mbi t cilin piqnin gshtenja q i pinin me raki. Nj nat, Ibrahimi hapi dern e shtpis dhe burrat brofn n kmb t alarmuar. Po del, thirrn ata. Kujdes ta kapim. U vun n pozicion sulmi dhe pritn gjahun. Pas pak nj domate krceu n errsir dhe u zgrlaq n kmbt e njrit prej burrave. I zn n befasi, burri u tremb dhe ra prmbys mbi puren e kuqe t domates. Ibrahimi me t birin filluan t qeshin nga brenda. Le t mendojm se kemi ushqim m shum se kan ata durim, i tha Ibrahimi t birit q rritej do dit. Po tallet me ne myslimani, than burrat dhe filluan t kndojn pr t nxjerr dufin dhe t ftohtin: Ibrahim, o lamash, sot ti qesh, nesr do qash. Ibrahim ha domate, je i skuqur me mkate. 5 Ditn e dhjet t rrethimit Ibrahimi ra m hert pr t fjetur. Ishte dita e fundit e ramazanit dhe ushqimet pothuajse kishin mbaruar. Edhe sikur t mos agjroja pr ramazan prsri nuk do t kisha ngrn kt muaj, mendoi ai para se ta zinte gjumi. Nga mesi i nats i biri e tundi fort. Ngrihu, i tha, se po ndodh aty jasht. U afruan t dy te dritarja dhe pan burat q po flisnin me nj djal t ri t armatosur, i cili tundte nj krba. Pas tij, dhjetra burra t hipur n kuaj kishin mbushur rrugn prpara shtpis. Zjarret nuk ishin shuar ende dhe djaloshit i dukeshin flokt e verdh. Kush sht ky, e pyeti i biri. sht Ali Tepelena, tha Ibrahimi. Megjithse binte shi, Aliu rrinte serbes maj kalit. Burrat e pleqsis e kishin rrethuar dhe duke i br shenja me duar nga shtpia e Ibrahimit dika mundoheshin ti shpjegonin. Pa i dgjuar, Aliu i grahu kalit dhe hyri n oborr. Shokt e tij, n fillim i shtyn, pastaj i goditn burrat, t cilt pa kundrshtuar vrapuan dhe humbn n errsirn e fshatit. Ibrahimi hapi dern dhe doli prpara. Mir se erdhe n shtpin time Ali Tepelena. Pa ia kthyer prshndetjen Aliu i tha; donin kta burra nga ty? Duan t m zbojn nga fshati. Kan dhjet dit q m kan rrethuar. As m flasin dhe as m japin buk. E ka vendosur pleqsia. Ke vrar njrin prej tyre, pyeti Aliu. Jo. jo, i tha Ibrahimi duke e ftuar brenda. Jam br mysliman. Aliu u drejtua dhe e pa n sy. Nuk e meriton ky fshat kt nder, tha. Kush t detyroi? Askush, tha Ibrahimi. Bashk me dimrin po vjen Islami, kjo dihet. Pr tu mbrojtur nga dimri kam dru. Por pr tu mbrojtur nga Islami pyeta imamin. Pranova kushtet e tij dhe u bra mysliman. Ibrahimi u habit dhe vet nga shpjegimi q i bri Ali Tepelens. Gjat ramazanit ai

ishte menduar shum t kuptonte se far e kishte shtyr t shkonte n Islam. Her pas here mendonte se ditn q ishte br mysliman shpirti i tij i rrumbullakt ishte palosur n dysh dhe kishte marr formn e nj gjysmhne, q tani varej e paushqyer brenda kafazit t brinjve t tij. T krkoi para imami kur hyre n Islam? Ibrahimi u habit nga pyetje e Ali Tepelens. Jo, i tha. Po ti i dhe para imamit? As un nuk i dhash. Ai m dha nj tas me hurma pr kalamajt. Pse m pyet, Ali? Duhet t kisha paguar para q t hyja n Islam? Nuk ma tha njeri. Aliu filloi t qeshte. Islami nuk sht cirk jevgjitsh, tha ai. Nuk ka nevoj t paguash pr t hyr atje. Kam dgjuar se imamt u marrin para shqiptarve q ti pranojn n Islam, ndaj t pyeta. T dy burrat ishin ulur dhe dukeshin m t shpenguar. Ibrahimi e shikonte. Aliu ishte ulur mbi fustanell, kindat e s cils ishin nxir nga balta. Hoqi shapkn e kuqe q mbante n kok dhe flokt e lagur iu derdhn mbi jelek. Kur shtriu kmbt, Ibrahimi pa q mbi kundrat e tij t zeza shklqente nj kops argjendi. I paskan vajtur mbar kusarit, mendoi. Jasht, n oborr, kuajt dhe shokt e Aliut lageshin n shi. Sonte do t rri ktu, i tha Aliu. Kuajt jan t lodhur. Hoqi jelekun dhe u mbshtet pas murit. Kmisha e lagur i ishte ngjitur pas trupit. Ashtu i zhveshur dukej si nj fmij. Ibrahimi e shikonte dhe rrinte gojkyur. Kam dit q nuk flas me njeri, i tha si pr tu shfajsuar. Burrat e fshatit nuk m flasin dhe po t rrija dhe ca vetm, do harroja t bja muhabet. Ata m than se ti ke marr peng nj t krishter dhe nuk e dorzon, tha Aliu. Ibrahimi u skuq dhe filloi t tregonte. Kur e morn vesh se isha br mysliman u trbuan. Pleqsia vendosi q fshati mos m jepte m buk dhe ushqim. Un shes mish, por ata nuk e pranojn m mishin e kafshve t mia. Kur mbeta pa gj, shkova n qytet dhe mora ushqim tek imami. Natn q u ktheva n shtpi im bir nuk i kishte duruar sharjet e tyre, e kishte zn pr gryke njrin, q e kemi dhe gjiton, dhe ata vendosn t m rrethojn derisa ta liroj. Ka dhjet dit q flen jasht shtpis dhe presin q t dorzohem kur t m mbarojn ushqimet. Ke m ushqime, pyeti Aliu. Shum pak miell pr buk ka mbetur. Nuk kam marr dot as qumsht nga delet e mia, se po t dilja do m kishin qlluar. Pse nuk e liron t krishterin? Nuk e liroj nse pleqsia nuk nderon vendimin q kam marr. Je br pishman? Prse, pyeti Ibrahimi. Q u bre mysliman. Ibrahimi u mendua pak. Akoma, tha. Por m duket se fshatin e kam humbur. Asgj nuk do jet m si ka qen edhe nse pleqsia e ndryshon vendimin. Nuk je i pari dhe nuk do jesh i fundit, krkoi ta qetsonte Aliu. Shum shqiptar po bhen mysliman. Mua m duket se shqiptart tani e kan kuptuar se ata nuk mund t jen n nj shtet me grekt dhe q t ndajn shtetin duhet n fillim t ndajn fen dhe pastaj tokat dhe pasurit. Aliu, i mbshtetur pas murit, dukej sikur fliste me vete. Megjithat, ne shqiptart duhet t dim t zgjedhim. Jo do lloj islami i shkon shqiptarve. Ne nuk jemi as turq dhe as arab, prandaj duhet t gjejm islamin q na rndon m pak dhe na knaq m shum. Mushka dhe kali jan nga nj familje. Por mushka ngarkohet me dru, ndrsa kali ngarkohet me njerz. Ibrahimi e shikonte dhe dukej gjithmon e m i hutuar. t tha imami pr Islamin? M tha se q t jem mysliman duhet t falem pes her n dit, t mbaj ramazan, t jap zekat dhe t shkoj n Mek. Jam falur do dit dhe kam agjruar. Kafsht nuk duhet t mbajn ramazan, m tha imami. Mushka dhe kali nuk kan detyrime prball Islamit. T pyeta nse imami t rrfeu pr historin e Islamit, u nxeh Aliu. Ibrahimi mblodhi supet dhe Ali Tepelena vazhdoi: Islami ka 12 deg q quhen tarikate. Dega m e madhe sht ajo e sunitve. Por mes tyre m e veanta sht dega e bektashinjve. Islam, vrtet do t thot paqe, por myslimant nuk e kan zbatuar kurr njlloj Islamin dhe pr kt shkak mes tyre nuk ka pasur kurr paqe. Bektashizmi ka lindur si nj deg e jenierve mysliman. M shum se njqind vjet prpara pushtimit t Kostandinopojs, q sht vepr e jenierve, Sulltan Orhani themeloi urdhrin e jenierve. Kta

u betuan se do ishin besnik deri n vdekje ndaj sulltanit dhe u bekuan nga Haxhi Bektashi, i cili n at koh ishte nj nga krert e Islamit. Q nga ajo koh bektashizmi ka lindur dhe ka udhtuar npr bot bashk me jeniert, t cilt e kan mbrojtur dhe e kan ushqyer kt tarikat. Jeniert nuk ishin t gjith djem t lindur mysliman. Shumica e tyre ishin fmij q turqit ia rrmbenin familjeve t krishtera ruse, greke, armene apo dhe ifute. Por shum prej tyre ishin shqiptar. Ti e di q turqit na quajn arnaut? A e di do t thot arnaut? Arnaut, osmant quanin dik q nuk di t kthehet prapa. Meq radht e jenierve ishin t mbushur me shqiptar t paepur, t cilt nuk ktheheshin t gjall pa fitore, ata u quajtn arnaut. Si t thash, kta djem edukoheshin pr tu vrar dhe prandaj trajtimi q u bhej atyre ishte i ndryshm. Ata toleroheshin m shum dhe kishin m tepr liri se gjith ushtart e tjer. Por kta djem kishin nevoj pr nj besim t ri. Plaka e lufts dhe besnikria ndaj Sulltanit nuk u mjaftonte m atyre. Haxhi Bektashi e kuptoi kt dhe mnyra se si ai e lexonte Islamin u kthye n frymzim pr jeniert. Ata mendonin se ishin t ndryshm n gjithka n krahasim me njerzit e tjer dhe feja e tyre e re e shprehte kt ndryshim. Kur Haxhi Bektashi iu kaloi atyre bekimin, ai ishte 80 vje. Jeniert besonin se ai rridhte nga Fatimja, q ishte vajza e Muhamedit dhe kjo i dha m shum forc bektashizmit. Kudo ku shkonin jeniert merrnin me vete edhe dervisht bektashinj. N pushimet mes betejave ata ndrtonin teqe. Teqet e bektashinjve jan gjithnj 6 or larg njra-tjetrs n mnyr q n fund t do rruge udhtari t lodhej n nj vend q e mban gjithmon dern hapur. Bektashinjt jan t but dhe mikprits. Turqit e sotm jan t egr dhe mizor. Ata jan sunit dhe nuk i pranojn bektashinjt. Por frika q kan n Stamboll nga jeniert i ka detyruar t heshtin dhe t mos i sikterisin dervisht. Jam i bindur se bektashizmi sht myslimanizmi q i shkon m shum shqiptarve dhe sidomos atyre q kan qen t krishter. Bektashinjt mund t pin dhe grat e tyre mund t dalin zbuluar prpara burrave. Ata besojn se Jezu Krishti ka qen i pari q ka predikuar Islamin, dhe, po t mos ishin jeniert vetm pr kt mendim ata do t ishin shkuar t gjith n hell. Turqit e quajn bektashizmin si nj islam i krishter dhe prandaj e luftojn. Sknderbeu ka qen bektashi dhe prandaj u b aq kollaj i krishter pr s dyti, megjithse kishte jetuar shum vjet si mysliman. Nastradini q tregon histori pr t qeshur nga Persia, po ashtu. I pari q e solli bektashizmin ndr shqiptar ishte Demir Hani. Ky ishte dervish dhe ngrit n Tepelen teqen e par prpara njqind e kusur vjetsh. Bri shum t mira: ndihmoi jetimt, shprndau para, shroi njerz dhe qindra shqiptar i ktheu n mysliman. Njerzit besonin se ai ishte njeri i shenjt dhe tregonin se e kishin par q shronte t smurt vetm duke i prekur. Demir Hani grumbulloi dhe shum pasuri nga dhuratat q i vinin prej shqiptarve t krishter dhe mysliman q ai ndihmonte. Pasuria e tij u b aq e madhe, saq nj dervish tjetr, njeriu q Demir Hani i besonte m shum, u b lakmitar dhe mendoi ti zinte vendin. Ai hapi fjal se Demir Hani ngacmonte grat dhe fmijt dhe se natn merrte djem t rinj n dyshekt e tij. Me nj ferman t Sulltanit Demir Hani u dnua me vdekje. Sulltani ngarkoi dervishin q e spiunoi ti priste atij kokn dhe ky zbatoi fermanin. Ky dervish ishte vllai i strgjyshit tim, Hysenit. M von edhe vllan e Hysenit e vran, por q nga ajo koh ne trashguam pak pasuri dhe emr n Tepelen. Aliu pushoi pak dhe kontrolloi kmishn me duar. M sht thar, tha dhe vazhdoi. Ne shqiptart nuk besojm sa duhet, sepse mendojm m shum pr sot se pr nesr. Ne i duam gjrat sot dhe na duket pa kuptim q t falemi gjith jetn pr tu shprblyer kur t vdesim. Nj fe q t lodh ne e braktisim. Zoti na ka ln mes grekve dhe turqve. Kta i vodhn fen t tjerve. Grekt ia morn ifutve dhe turqit ia morn arabve. Pastaj t dy ngritn perandori pr t sunduar popujt e tjer. Grekt e mbajtn Bizantin nj mij vjet dhe pushtuan turqit, shqiptart dhe arabt. Tani turqit kan gati 500 vjet q me perandorin e tyre po qeverisin grekt, arabt

dhe ne shqiptart. Shum shqiptar bhen mysliman se nuk duan t ken fen e grekve. Por ata nuk pranojn kur grekt u thon se duke u br mysliman n t vrtet jan br turq. Dhe kan t drejt. Shqiptart nuk e njohin mir Islamin. Islami sht nj pjat ku mund zgjedhsh. Un kam zgjedhur bektashizmin. Jam shqiptar dhe nuk jam grek. Jam bektashi dhe nuk jam turk. Imami nuk ti ka thn gjith kto, sepse ai nuk i pranon bektashinjt. Por duke mos t treguar t vrtetn mbi Islamin ai nuk t ka dhn mundsi t zgjedhsh at q do. Pa e kuptuar ti ke br zgjedhjen q ka dashur imami. T dha nj emr? Si quhesh tani? Ibrahim, u prgjigj ai. E zgjodhe ti apo ta dha ai? Ma dha imami. Do ta mbash? Ibrahimi nuk dinte t thoshte. Mbaje, iu prgjigj Aliu. Nuk t beson njeri po t ndrrosh emrin tri her n muaj. T dy mbetn gjat duke u menduar. Nuk kishin gjum. Para se t flinin Aliu e pyeti se far do t bnte me t krishterin. Kur t iki un, i tha, ata do ta rrethojn prap shtpin po nuk e lirove. Nuk e liroj nse fshati nuk ndryshon vendimin, iu prgjigj Ibrahimi. Mir, i tha Aliu, nesr njofto pleqsin. Do shkoj vet ti takoj. Kur u zgjua t nesrmen dhe hyri n dhomn e oxhakut, Ibrahimi gjeti aty t birin dhe Aliun. Ky ishte gjysm i zhveshur dhe kofsht e bardha i kishin dal nga velenxa. I kishte vn dorn djalit mbi flok dhe ky e shikonte si i magjepsur. Djal trim, i tha Ibrahimit. M tregoi si e kishte zn pr gryke kaurin q t kishte shar ty. Thanasi u ngrit n kmb kur hyri i ati dhe mbeti ashtu, pa ia ndar syt Aliut q nuk po vishej. Drgoje Thanasin t lajmroj pleqsin. Ata jan shprndar, tha Ibrahimi, ku ti gjej? Kush sht i pari i tyre, pyeti Aliu. Arianit Komneni, u prgjigj Ibrahimi dhe i bri shenj djalit. Thuaji q e pret Ali Tepelena, beu i Tepelens. Thanasi fluturoi. Mbiemr i dgjuar ky, tha Aliu duke veshur fustanelln. Ibrahimi kishte kthyer kokn nga muri q t mos e shihte lakuriqsin e Aliut. Thon q familja e tyre sht shquar q n kohn e Sknderbeut. Ktu ku jemi sot, t part e tij kan pasur zotrimet e veta q ia kan marr turqit. Plaku thot se kur t ikin turqit, atij do ti kthehen tokat dhe nderet. Pse sht kryetar i pleqsis, pyeti Aliu. Edhe babai i tij, edhe i gjyshi kan drejtuar pleqsin. Fshati i ka respektuar dhe u ka njohur drejtimin, tha Ibrahimi. Kur Ibrahimi ktheu kokn, Aliu i veshur kishte dal jasht. Shiu kishte pushuar pas m shum se nj jave dhe dielli i mngjesit po i thante pellgjet n oborr. Aliu iu afrua kalit t tij t bardh q ishte lidhur pran plevics dhe nisi ti shkundte jelet e lagura. Kali llastohej nga dora e t zotit dhe tundte bishtin. Qimet e tij t gjata q bheshin blu nga dielli i mngjesit i rrethonin supet e Aliut, si nj shall. Aliu nuk ishte i gjat. Koka e tij mbaronte aty ku niste hunda e kalit. Kur kali nxirrte frym nga hojzat, flokt e verdh t Aliut hapeshin n ajr dhe po t mos kishte mustaqe, ai do dukej si nj vajz. Pasi rregulloi shaln prej lkure, Aliu i krceu kalit dhe me shpejtsi doli nga oborri dhe u zhduk pas shtpis s Mihalit. Rrugt ishin bosh dhe trokitja e potkonjve t kalit ngjante si nj muzik e luajtur mbi kalldrm. Fshatit akoma nuk i kishte dal frika nga prishja e dhunshme e rrethimit t nj nate m par. Burrat tymosnin npr shtpi pa folur, grat gatuanin n heshtje, fmijt luanin pa zhurm. Pas shum ditsh, Ibrahimi dhe e shoqja doln t lir n oborr. Rruga e shtpis ishte e mbushur me kryqe t djegur dhe me mbeturinat e burrave q kishin rendur npr nat. Gruaja filloi t pastronte. Mblodhi mbetjet e bukve, kuleve dhe lakorve q ishin shprndar dhe shkelur nga kuajt e njerzit dhe ua hodhi bagtive t uritura. Pastaj thirri Ibrahimin dhe t dy bashk mblodhn kryqet e djegur. Njri prej tyre nuk ishte shkatrruar dhe gruaja me kujdes ia pastroi blozn q e kishte nxir deri n maj dhe e mbshteti n murin e shtpis. Pjest e mbetura Ibrahimi i mori dhe i hodhi n vatr dhe ndezi zjarr. Gruaja po e shihte nga prapa kurrizit t prkulur mbi vatr sesi i rregullonte copat e druve duke i kryqzuar njrin mbi tjetrin. Ibrahimi e

ndjeu, u kthye nga ajo dhe me mblsi i tha: Ata pr ti djegur i prun kta kryqe. Do e ushqejn mir zjarrin. Gruaja nuk foli dhe vazhdoi t pastronte oborrin e lagshtitur. Balta ishte e but dhe e mbushur me gjurm njerzish. Po ti ndiqje ato nuk shkoje asgjkund. Njlloj si jeta, mendoi gruaja dhe u lut pa z, ndrsa nj kal i bardh po afrohej me shpejtsi n drejtim t shtpis. Dita ishte e bardh dhe gruaja hapi syt pr t kuptuar kush po vinte. Nga larg dukeshin dy figura q kalronin bashk. Si dielli dhe hna mbi kal, mendoi ajo, kur kali hyri n oborr, gruaja pa t birin q mbante n dor kapistallet dhe pas tij kokn e verdh t Aliut q varej mbi supin e Thanasit. Flokt e tyre ishin ngatrruar. T dy qeshnin dhe Aliu e shtrngonte Thanasin fort pr beli. E gjeta rrugs dhe e mora, i tha ai gruas q vrapoi t ndihmonte t birin pr t zbritur. Pleqsia nuk mblidhet, i tha Aliu Ibrahimit kur hyri brenda. Arianit Komneni i tha tt biri se sht i smur dhe nuk mund t ngrihet sot nga shtrati. Burrat e tjer nuk kan dal nga shtpia. I kemi tmerruar Ibrahim. Jan zhdukur kaurt. Ibrahimi nuk tha gj. Thanasi kishte hyr brenda n shtpi dhe duke par t atin sikur t merrte leje iu drejtua Aliut: Ali bej do iksh? Aliu iu afrua aq shum Thanasit, saq dukej sikur po i merrte er, dhe tha: Nuk shkoj pa u mbledhur pleqsia. Do pres sa ti thahen kockat e lagura Arianit Komnenit. Shko prap n shtpin e tij dhe i thuaj q dua ta takoj me do kusht. Pyete kur m pret n shtpi. 6 Arianit Komneni e priti Ali Tepelenn t nesrmen. Gjat dits, Aliu kishte drguar shokt e tij npr fshat dhe kta kishin marr buk, vaj, krip, sheqer dhe fruta. Burrat e krishter nuk kundrshtuan dhe shtpia e Ibrahimit u mbush me ushqime. Pasi kishin ngrn e kishin pir, Aliu i tha Ibrahimit se donte t takonte Mihalin n qilarin e shtpis. Kur zbritn, Mihali po rrinte i krrusur. Duart i kishte t lidhura dhe fytyrn shum t zbeht. Ngriti kokn dhe pa Aliun drejt n sy. T ka vn posht mkati, i tha Aliu. Mihali nuk foli, por dha t kuptonte se nuk e njihte. Aliu u afrua, e zuri nga flokt dhe i tha: Jam Ali Tepelena. Ibrahimi sht miku im. Ka qen miku im edhe kur ishte i krishter, por tani e kam dy her mik sepse ka ardhur n rrugn time. Un do shkoj t takoj pleqsin. Ata krkojn q ti t lirohesh, por, pa ndryshuar vendimin q kan marr, ti nuk do dalsh nga ky qilar. far do ti them atyre n emrin tnd? Mihali dukej i pashpres, por ndiqte me kujdes do fjal t Aliut. U thuaj q n qoft se nuk ndryshojn ka kan vendosur un do vdes ktu. Jam shum keq. M ka hyr pleviti n palc dhe kmbt nuk m mbajn m. Bota ka mysliman n do cep. Edhe nse un vdes, prap do ket mysliman. Ndoshta edhe m shum. Vdekja ime nuk e ndryshon dot prhapjen e Islamit n Shqipri dhe prandaj do ishte e kot. Nuk dua t vdes, tha Mihali dhe filloi t qante. Ibrahimit iu dhimbs. Nuk sht e nevojshme t bhesh mysliman, tha vrazhd Aliu. T paktn jo sot. Un dua q ky fshat t msohet ti pranoj myslimant sepse kshtu respekton ekuilibrat e bots. Kjo bot ka t bardh dhe t zinj, ka t drejt dhe t shtrembr, ka t djatht dhe t mngjr, ka lindje dhe perndim, ka dimr dhe ver, ka femra dhe meshkuj dhe ka kaur e mysliman. Fshati do ishte i pajetueshm sikur t kishte ve meshkuj q kishin vetm dorn e djatht, t kishte vetm dimr, t kishte vetm desh dhe t gjith kta t ishin t zinj. E kupton po t them? Mihali vari kokn dhe tha: Po kush na thot far sht e mir dhe far sht e keqe? E mir sht do gj q na shrben pr tu br m t fort se t tjert. Po t mos kishte krishterim nuk do kishte mysliman. Ibrahimi u b mysliman sepse u ndie i kot kur shkoi n Pazar dhe pa sesi t gjith fitonin, por ai jo. sikur n kt fshat t gjith t bhen mysliman, ather punt do jen m zi se sot. Kjo do t

ndodh dikur, por ti nuk do tia arrish asaj dite, tha Aliu duke dal. Kali e priste jasht, por ai vazhdoi n kmb. Dielli i pasdites i hynte n kraharor duke e ngrohur t gjithin. Stomaku i mbushur, i shprndante fuqi kockave t tij t reja, ndrsa zemra i rrihte si nj daulle bajrami q lajmron besimtart se ka ardhur ora pr t shijuar t mirat e ksaj bote. A do bja t njjtn gj, pr t mbrojtur nj t krishter nga myslimant, mendoi me vete dhe i dha vetes prgjigjen q i kishte thn Mihalit. Ia vlen t bsh do gj q t bn m t fort se t tjert. Ali Tepelena shihte larg. Deri para disa vitesh, ishte nj kusar q vidhte bagti npr fshatra dhe sulmonte karvant. N qoft se nuk sulmon, t sulmojn. Ky ishte predikimi q ai mbante mend nga e ma, t ciln pr kt arsye e konsideronte si t vetmin profet t dobishm t jets s vet. Duke sulmuar, kishte br emr dhe pasuri dhe kjo ishte nj rrug nga e cila ai besonte, se mund ta ndalte vetm vdekja. Vetm nj her ishte trhequr Aliu. N at koh nuk ishte m shum se dhjet vje. Sipas zakonit, djemt e vegjl n fshatin e tij luftonin se cila familje do t merrte dashin e madh t ngjyer me boj t kuqe, t pashks. Ai i mundi nj nga nj t gjith moshatart e vet, t cilve ua vinte shqelmin n fyt, derisa ata dorzoheshin nga mungesa e fryms. Kur t gjith prisnin q t njjtn gj ti bnte edhe kundrshtarit t fundit ai e fali, i hoqi kmbn nga zverku dhe pastaj djali tjetr e shtriu dhe e poshtroi n mes t fshatit. Familja e tij e humbi dashin e pashks at vit. E ma e rrahu n shtpi kur ai i tha se nuk e kishte mundur djalin sepse ishte shum i bukur dhe atij i kishte ardhur keq. M vinte ta puthja dhe jo ti merrja firohen, i tha Hankos q e shikonte si egrsir. Vish nj nga fustanet e sat motre dhe futu n harem, e kishte prqeshur ajo. Aliu ia njihte kt dobsi vetes. At e ndalte vetm bukuria. Pushteti dhe paraja e joshnin dhe e ndrsenin. Ku po shkoj kshtu, tha me vete t mbroj nj mysliman? A kishte vrtet rndsi pr t fati i nj myslimani n nj fshat t humbur si ky? Iu kujtua Demir Hani q para njqind vjetsh bridhte fshatrave t Shqipris pr ti br t krishtert ti faleshin Muhamedit. Sa pa kuptim e kishte harxhuar jetn Demir Hani. A ia vlen t vdessh pr ti kthyer njerzit nga Jezu Krishti te Muhamedi dhe anasjelltas? Dy profett ishin n qiell: njri me nj got qumsht e tjetri me nj got ver, ndrsa shqiptart grinden se gota e secilit prej t dyve zbrazet e para. Grinden sepse u mungon dikush, dikush prej mishi dhe kocke, dikush q t mund ti drejtoj dhe q ata ta shohin me sy dhe ta prekin me dor. Profett jan t dobt sa jan mes njerzve, por ata forcohen kur ngrihen n qiell. E kundrta ndodh me prijsit. Kur jan n tok ata jan zot, kur ngrihen n qiell, harrohen. Sidomos myslimant i harrojn shpejt prijsit e tyre. Kjo sepse fuqia e tyre nuk trashgohet, por jepet ose merret nga Porta e Lart. T krishtert e trashgojn pushtetin nga baballart te bijt dhe kjo i lidh njerzit me emrin e t parit t tyre. Teksa prsiatej kshtu i doli prpara nj vajz e vogl me sy t zinj dhe faqe t kuqe. Grsheti i zi pas koke i varej deri te beli. Rruga ishte bosh dhe vajza nuk po luante me asnjeri. Si t quajn, iu prkul Aliu. Sara, u prgjigj vajza. E kujt je ti Sara? Jam e Arianit Komnenit, tha vajza dhe tundi grshetin si tundte kali bishtin kur i kujtohej i zoti. Aliu u ngurtsua n fytyr dhe vajza i tha: Mysliman je ti? Pa kuptuar, Aliu u skuq dhe ndoshta kjo ishte e para dhe e fundit her n jet q i erdhi turp t pohonte se ishte mysliman. Sara nuk priti q ai ti thoshte po. u zhduk pas nj dere t madhe druri q dukej si der kishe. Grsheti e trhiqte vajzn si nj litar, t cilin Aliu e ndoqi pas. Duke ecur npr oborrin e gjat t shtpis iu duk vetja si nj njeri q krkon t lidh hnn me litar, pr ta futur n trup.

Arianit Komneni i mbuluar me nj velenx t kuqe dhe t trash nuk u ngrit nga vendi kur Ali Tepelena u fut n dhomn e tij. Mjekra e tij e bardh zgjatej si nj njoll qumshti mbi t kuqen e velenxs. Kur Aliu u afrua pr ta takuar, Arianiti u kollit fort. Aliu mendoi se plaku u kollit pr t mos i uruar mirseardhjen. Posht velenxs fshihej trupi i nj burri t gjat dhe kockmadh, t cilin pleqria e tregonte edhe m t madh. Flokt e bardh dhe t lshuar i binin mbi fytyrn pa rrudha gj q t krijonte prshtypjen e nj njeriu q mendohet n errsir. Kt fytyr do desha t kem n moshn e tij, mendoi Aliu dhe vendosi t flas i pari. Kam ardhur t flasim pr Ibrahimin, i tha. Ai sht br mysliman pa e detyruar kush. Pleqsia ka vendosur ta zhburrroj ose ta detyroj t largohet nga fshati. Ai nuk do t largohet sepse ktu ka gjithka. Ju duhet ta pranoni myslimanin si e pranon gjith bota. Arianit Komneni nuk lvizi, por velenxa e kuqe u duk sikur u fry kur ai u prgjigj. Pleqsia ka vendosur at q gjykoi se ishte e drejt, tha ai dhe u kollit prap. Fshati nuk i do myslimant. Ne kemi katrqind vjet q nuk pranojm Islamin. Burra e gra jan therur nga turqit dhe nuk kan pranuar t ndrrojn fen. Ibrahimi nuk mund t ndryshoj drejtimin e varreve tona. N qoft se do t jetoj si mysliman t gjej nj vend tjetr. Ali Tepelena e kishte menduar m t leht bisedn me Arianit Komnenin dhe kur e dgjoi q foli ashtu ndjeu nj flak q i dogji gjoksin. E nxori pa zhurm frymn q i digjte kraharorin, por n vend t tij, u kollit Arianiti. Islami ka nj mij vjet q pushton fshatra dhe qytete dhe miliona burra dhe ushtri jan prpjekur, por t gjith kan dshtuar ta ndalin, tha Aliu. Mos mendo se je m i fort se ata Arianit. Nj pik uj nuk e kthen dot drejtimin e dallgs Sknderbeu i rezistoi Islamit 25 vjet dhe n fund dshtoi dhe ai. Jam i bindur q ka vdekur duke menduar se sakrifica e tij ishte e kot sepse jo vetm q shum shqiptar vdiqn, por se lufta e tij i nxiti turqit t mendojn se shqiptart nuk i duan dhe prandaj kemi qindra vjet q prplitemi pa ushtri dhe pa shtetin ton. N qoft se Sknderbeu do ti ishte bindur turqve, shqiptart nuk do kishin humbur kaq koh dhe n paqe me islamin do kishin shtetin e tyre tri her m t madh dhe m t fort. N fund t fundit rndsi ka nse je mysliman apo i krishter. Rndsi ka si jeton. M mir nj i krishter i varfr dhe i mjer apo nj mysliman i pasur dhe i fort? Un zgjedh t dytn dhe kt duhet t kishte zgjedhur dhe Sknderbeu e pas tij t gjith ne t tjert. Ne shqiptart nuk kemi ditur t bjm paqe me kushtet tona me perandorit, por si nj tuf e prar dhe pa bari kemi pranuar nj nga nj zakonet dhe fen e tyre. Kt nuk e kemi br me marrveshje dhe prandaj perandorit, prfshi dhe Turqin nuk na e kan njohur nnshtrimin si pranim t arsyeshm, por si detyrim t shkaktuar nga frika dhe varfria. Arianiti po e ndiqte me t njjtn qetsi, por Aliu e kuptoi se kjo tem i kishte prekur nj tel t fsheht t shpirtit t tij q ashtu si pamja e tij profetike jetonte n historit e lashta. Sknderbeu nuk luftoi Islamin dhe kjo sht nj nga mashtrimet m t mdha t historis son, tha plaku qetsisht. Dikur e ka pohuar dhe vet se nuk luftonte Islamin, por turqit. Duhet t dish se ai luftoi pr pushtet, jo pr besim. Gjat gjith jets ndrroi t ishte mbret i Shqipris dhe n qoft se turqit do tia kishin njohur mbretrimin ai do t ishte br prap mysliman si ishte gjat gjith rinis s tij. Sknderbeu, si gjith shqiptart deri m sot, besonte se mund t krijonte perandorin e tij t vogl brenda perandoris s madhe, por kjo ishte dhe sht e pamundur dhe kushdo q do t prpiqet do t dshtoj njlloj si ai. Dshtimi i Sknderbeut ishte dshtim i racs son, e cila pr fat t keq beson se mund t pasurohesh si turk duke jetuar si i krishter. Shqiptart e kan t vshtir t zgjedhin dhe ktu u ngatrrua edhe Sknderbeu. Ai donte t kishte mbretrin e tij brenda Islamit, por me kusht q at ta qeveriste n stilin e evropianve t krishter, t cilt i trashgojn mbretrit e tyre brez pas brezi. Por kjo sht e pamundur, sepse

Islami nuk ia njeh t drejtn e trashgimis njeriut. Islami beson se gjithka ta jep dhe ta merr Zoti ose ai q prfaqson Zotin mbi tok dhe ksisoj shuan do ambicie t njeriut pr t ndrtuar dika q ia vlen ta lsh pas vdekjes, q njerzit ta kujtojn dhe ta nderojn, kur ti t mos jesh m mes tyre. Islami e mson njeriun t mendoj se n kt tok ai ka ardhur vetm pr t nderuar Allahun dhe pr asgj tjetr dhe prandaj myslimant nuk punojn, nuk pikturojn dhe nuk kan art, si t krishtert. Nga myslimant, vetm Muhamedi trashgoi te pasardhsit e tij pushtet dhe pas tij edhe sulltant e askush tjetr. Sknderbeu e kuptoi me vones se kjo e drejt atij nuk do ti njihej. Ambicien e tij prej t krishteri t dshtuar e kuptuan shpejt edhe veneciant dhe me gjith lutjet e tij, ata nuk e ndihmuan t krijonte nj mbretri t krishter n Shqipri. Veneciant kuptuan se shqiptart nuk e kan shqisn e t jetuarit nn nj zot dhe nn nj mbret t vetm, t cilit i binden etr e bij. Kt ata e kishin msuar nga bizantint dhe ata e kishin msuar nga romakt. M thuaj, far mbretrish kemi pasur ne nn Bizantin e krishter, i cili ishte e vetmja perandori e madhe e bots q i lejonte popujt e saj t krijonin mbretrit e tyre t pavarura. Grekt i patn perandort e tyre n Bizant. Bullgart dhe serbt po ashtu. Hungarezt dhe rust natyrisht. Po shqiptart pse nuk ndrtuan dot mbretri gjat nj mij vjetve bizantine? Kam gjith jetn q e mendoj at q t thash: shqiptart nuk din t zgjedhin dhe sht m e keqja nuk din t mbrojn at q zgjedhin dhe akoma m keq ata e tradhtojn shpejt at q zgjedhin. Ibrahimi sht nj shqiptar i vrtet, por historia m thot se duke qen kaq i vrtet, ai sht i padobishm dhe madje sht i dmshm. Prandaj nuk mund ta pranoj n fshat sepse nuk dua q historia t prsritet duke e shkatrruar fshatin tim. Jetoj me shpresn se derisa t vdes nuk do t lejoj q Sknderbeu t lind n kt fshat. Ali Tepelena u ndie i dobt kur kuptoi se nuk dinte se si ta kundrshtonte Arianit Komnenin. Ai nuk i njihte si plaku historit e vjetra dhe gjithnj kishte menduar se sa m pak prej tyre t dinte aq m t leht do ta kishte jetn. Nna i thoshte gjithnj se historia e jets s tij duhej t ishte krejtsisht e ndryshme nga historia e jets s t atit. Por me kalimin e viteve Aliu ishte bindur se nuk mjafton t bsh pik pr pik t kundrtn e babait pr t qen i pasur dhe i pushtetshm. Po qe se ky rregull do t ishte i vlefshm, historia e njerzimit do t kishte mbetur n vend si nj kal, t cilit i jan lidhur kmbt. Nj hap para dhe pastaj nj hap prapa dhe nuk shkon asgjkund. Tani q Arianiti e kishte lidhur edhe at pas fijeve t historis Aliut iu kujtua e ma. Ndryshe nga Arianiti ai kishte arsye t mendonte se e vrteta e jets s njeriut nuk mund t gjendet n t vrtetn e jets s dikujt tjetr, por ndoshta sht m leht t tentosh t kundrtn e jets s dikujt, pr t arritur tek e vrteta dhe suksesi. Kt ia tha edhe Arianitit, i cili e shijonte me modestin e nj ikone t varur n mur habin q i kishte shkaktuar vizitorit t vet. Dikush duhet t prpiqet t bj t kundrtn e Sknderbeut. Prderisa ti mendon se ai dshtoi, dikush q bn t kundrtn e tij mund t ket sukses. N qoft se njri prej nesh bn paqe pa kushte me Islamin n emr t gjith myslimanve shqiptar ather mund t arrijm at q nuk e kemi pasur kurr, shtetin ton, tha ai duke mbyllur syt kur fliste. Gabohesh, foli Arianiti. Njeriu nuk e ndryshon dot historin si nuk mund t ndryshoj fytyrn e vet. Qindra burra kan menduar si ti, prfshi edhe Ibrahimin, i cili beson se duke u br mysliman mund t mbetet nj shqiptar qe e fiton bukn e prditshme n paqe me pushtuesin e vet. Kjo sht nj paqe e gnjeshtrt q nuk i jep njeriut lumturi, as n kt bot dhe as n tjetrn, nse ajo ekziston. Sknderbeu e humbi paqen me veten kur u b mysliman q i vogl, n oborrin e Sulltanit dhe vuajti edhe m shum kur u kthye n Shqipri dhe u b prap i krishter pr t bindur shqiptart e tjer ta pranonin si mbretin e tyre. Sknderbeu e ndiente se shqiptart nuk e besonin megjithse ata iu bindn dhe luftuan bashk me t duke shpresuar m kot n triumfin e nj turku mbi turqit e tjer. Shqiptart e kan par gjithmon Sknderbeun si turk prandaj kurr

nuk e besuan me t vrtet. Por as turqit nuk e besuan Sknderbeun. T part sepse ai u b mysliman dhe t dytt sepse ai u b i krishter. Duke kaluar ylberin e Zotit, Sknderbeu u b i pabesueshm. Shqiptart e dinin se ai luftonte pr pushtet dhe kjo sht nj ambicie q ata i lodh dhe nuk i inkurajon pr nj koh t gjat. Prandaj, qllimi i tij mbaroi ditn q ai vdiq, sepse nuk kishte krijuar nj bindje t trashgueshme. Sot, shqiptart mund ta duan paqen me turqit, por turqit nuk e duan m kt sepse ata e din q shqiptart mund ti nnshtrosh m kollaj pa iu dhn favoret q garanton paqja. Pr faj t Sknderbeut, sot as turqit dhe as evropiant nuk i besojn m shqiptart. N rrugt e historis son gjithmon kan ecur burra, t cilt nuk kan ditur ku shkojn. Un mendoj se ktu ka nj dor hyjnore, e cila vendos q shqiptart t udhhiqen nga njerz, t cilt n fund munden nga dilemat e tyre. Ka popuj, t cilve Zoti nuk i ka dhn akoma asnj rrug, si jan ifutt. Ka t tjer, t cilve ai ua ka prcaktuar rrugn, si jan t krishtert dhe turqit. Por ka raste kur Zoti vendos t luaj me njerzit sepse kjo me sa duket i shrben si lodhje n mes t punve t shumta q ka. Kur isha i vogl, un merrja dy milingona q i vija nj hap larg nj cop buk pr t kuptuar se kush prej tyre dhe pse do ta gjente rrugn drejt ushqimit. Pr udin time, t dyja e gjenin bukn me t njjtn shpejtsi dhe n t njjtn koh dhe kurr nuk m ka qlluar ndryshe. Milingonat jan nj rac, s cils Zoti i ka dhn vetm nj drejtim. Por ky nuk sht rasti i shqiptarve. Milingonat kan m shum fat se shqiptart sepse jan m t vendosura. Zoti ka vendosur ti lr shqiptarve dy rrug dhe argtohet kur sheh q atje lart se si ata lodhen dhe nuk e zgjedhin dot rrugn q duhet. Deri m sot t gjith kan zgjedhur rrugn e gabuar. Kshtu i ndodhi edhe Sknderbeut. Historia do t kishte ecur ndryshe n qoft se n vend t Sknderbeut do t kishte qen dikush tjetr, i cili nuk vinte nga oborri i Sulltanit dhe t cilit shqiptart do ti kishin besuar bashk me pushtetin dhe fen e tyre, deri n at koh t paprlyer. Si tregon historia, edhe veneciant dhe Papa n Rom ktij njeriu i besonin m shum dhe do ta kishin ndihmuar t krijonte nj mbretri t krishter, e cila mund ti rezistonte kohs jo vetm si kujtim, por si nj gj e gjall. Aliu kroi kokn dhe iu duk sikur milingonat e historis po i vraponin npr flok. Kush ishte ky njeri, pyeti ai. Ky ishte Arianit Komneni, tha Arianit Komneni. Un kam emrin e tij. Atij i thoshin edhe Gjergji, por kt emr e mban im bir i madhi. Aliu nuk pati nevoj ti krkoj plakut m shum sepse ky filloi ti tregonte pr historin e familjes s vet. Duke dgjuar, Aliu pati ndjesin se po jetonte n nj koh tjetr, e cila e ndrionte kohn e tij ashtu si dielli ndrion hnn duke pernduar. Komnent e kan qeverisur Perandorin e Bizantit pr m shum se njqind e pesdhjet vjet. Grekt thon se ata jan grek, por un dua t besoj se jan nj rac me shqiptart q jetojn sot n Voskopoj. Ata kan folur dhe kan shkruar greqisht pa dyshim dhe e kan drejtuar perandorin deri kur Kostandinopoja u pushtua dhe u prdhunua nga kryqzata e krishter dhe kur Komnent ikn t prndjekur nga qyteti. Njri prej tyre, Mihali, i cili ishte nip i Teodors, vajzs s perandorit t par Komnen, erdhi n vitin 1204 n Shqipri dhe u vendos n Janin. Pr shkak t emrit t madh q kishte familja e tij ai u b princ dhe Janina ishte kryeqytet i ksaj principate dhe un dua t besoj se kjo sht e para mbretri e pavarur e shqiptarve. Komnent e mbajtn principatn e Janins deri n vitin 1318 me princin e fundit Thoma Komneni, i cili u vra nga djali i motrs s tij. Thoma Komneni, la pas nj djal, i cili, pr ti shptuar hakmarrjes s kushrinjve t tij, u fsheh n malsit q ndajn Vlorn me Gjirokastrn, n nj fshat q quhej Arianit. Aty u martua me nj shqiptare nga nj der e mir e fshatit dhe jetoi pa krkuar ofiq dhe pushtet derisa vdiq.

Djali i tij, q trashgoi emrin Arianit, si dhe emrin e fisit, ishte Arianit Komneni, i cili lindi ndoshta n vitin 1400. ky bri krushqi me nj nga vajzat e familjes s madhe t Muzakajve, t cilt i shtrinin zotrimet e tyre nga Kora deri n Gjirokastr. Arianit Komneni ishte prijsi i munguar i shqiptarve. N qoft se Sknderbeu nuk do ta kishte mashtruar me mnyrn tipike turke, shqiptart do t kishin gjetur tek ai mbretin e tyre, me prejardhje nga perandort e Bizantit dhe kjo lidhje nuk do ti kishte ndar m ata nga krishterimi evropian dhe sot ne do t jetonim n nj mbretri t krishter. Arianiti ishte nj lufttar i madh. Ai filloi i pari luftn kundr turqve n vitin 1432, dhjet vjet prpara se Sknderbeu t kthehej si mysliman n Shqipri pr t ndrruar rrjedhn e gjrave. Arianiti nuk humbi asnj nga betejat e tij me turqit dhe kryengritjet e tij vazhduan gati gjasht vjet me radh nga Voskopoja n Tepelen, nga Gjirokastra n Elbasan, derisa Sulltan Murati u detyrua ti njoh zotrimet e tij prgjat lumenjve t Shkumbinit dhe t Vjoss. Kur Sknderbeu erdhi n Shqipri, Arianit Komneni ishte kryezoti i Shqipris dhe pa dyshim princi, t cilin shqiptart respektonin m shum. Sknderbeu e kuptoi se pa mbshtetjen e tij nuk mund t kishte sukses dhe n fillim ai u vu nn urdhrat e Arianit Komnenit, i cili vendoste pr gjithka. Arianiti besoi se Sknderbeu mund ti printe luftrave kundr turqve duke qen i strvitur prej tyre si nj ushtarak i zoti. Besimi q kishte ndaj tij si lufttar e bindi ta mbshteste si kapedan t par, kur n Lezh u mblodhn gjith princat e Shqipris n vitin 1444. n t vrtet kjo ishte beslidhja e Arianitit. Prfaqsuesit e familjeve t mdha shqiptare erdhn pr t shpallur Arianit Komnenin si sundimtar dhe mbrojts t tyre dhe krkuan q nn flamurin e tij t luftonin t gjith bashk kundr turqve. Por Sknderbeu iu lut Arianitit tia ngarkonte atij kt mision duke i premtuar se n qoft se do ti mundnin turqit dhe Shqipria do t shpallej shtet i pavarur, Arianiti do t ishte mbret i saj. Arianiti pranoi dhe bindi edhe princat e tjer t vendit, t cilt nuk donin t pranonin nj mysliman si Sknderbeu pr t parin e tyre. Me ndihmn e ushtris q kishte krijuar Arianiti dhe q tani e drejtonte ai, Sknderbeu filloi tu merrte turqve territore, t cilat m par kishin qen n zotrimin e Arianit Komnenit. Ky i krkoi q kto toka ti ktheheshin, por Sknderbeu nuk pranoi dhe filloi ti qeveriste vetm. Kur Sknderbeu u rrethua hern e par n Kruj n vitin 1450, ai i krkoi ndihm Arianitit. Gjyshi im thoshte se kur t dy burrat u takuan n Durrs, Sknderbeu i krkoi falje Arianit Komnenit duke i thn se do tia kthente t gjith tokat dhe sapo t iknin turqit ai do thrriste gjith princat si kishin vepruar n Lezh pr ta shpallur Arianit Komnenin mbret t Shqipris. Arianiti nuk e besoi Sknderbeun, por megjithat i premtoi ta ndihmonte me para dhe ushtar pr t prballuar rrethimin. Arianit Komneni n at koh nuk kishte djem nga martesa e tij me Maria Muzakn dhe kishte frik se nse vdiste apo e vrisnin, askush nuk do t trashgonte emrin dhe pronat e tij t shumta. Sknderbeu ia dinte kt dobsi dhe e shfrytzoi bukur duke i krkuar dorn e s bijs, Doniks me qllim q ta zbuste dhe t garantonte aleancn me t. Arianit Komneni i menur pranoi dhe i tha Sknderbeut: Edhe n qoft se un nuk bhem mbret i Shqipris nj dit nipi im do t bhet. Sknderbeu djallzor, pr shkak t edukats turke q kishte marr, ia ktheu: N qoft se ti m pengon mua t bhem Mbret i Shqipris djalin tim nuk e pengon dot. Rrethimi i Krujs u thye dhe po at vit Sknderbeu u martua me Donikn, por marrdhniet me vjehrrin e tij t fuqishm nuk i prmirsoi. Arianiti e humbi prfundimisht besimin te Sknderbeu kur m von mori vesh se ky i kishte ofruar Krujn Venedikut duke krcnuar se n rast se ata nuk e ndihmonin, ai do tua linte at turqve pa br asnj rezistenc. Ftohja e tyre e dobsoi Sknderbeun, i cili filloi t humbte disa beteja ndaj turqve. M e rnda ishte ajo e Beratit pr t ciln ai akuzoi Moisi Golemin, lufttarin m t shquar t asaj kohe q ishte nipi i Arianitit dhe q ky e mbante pas dhe e thrriste djal. Moisiu, q kishte n zotrim Dibrn, i la turqit t

kalonin npr tokat e tij dhe kta i ran pas shpine mbrojtsve t kalas s Beratit duke e shkatrruar ushtrin e Sknderbeut. Im gjysh thoshte se Arianit Komneni donte ti jepte nj msim Sknderbeut, i cili n fund t jets kishte pranuar se prishja e aleancs me vjehrrin kishte shnuar fillimin e rnies s tij. Por Sknderbeu ishte edukuar si mysliman dhe un nuk besoj se at e ka vrar ndrgjegjja, por sht e vrtet se n qoft se do tia kish mbajtur fjaln Arianit Komnenit, ne sot do t jetonim ndryshe. 7 Ndrsa Arianit Komneni rrfente historit e tij, Ali Tepelena nuk kishte lvizur nga vendi duke menduar se ky plak i krishter kishte vendosur ti tregonte rrnjt e familjes s tij njlloj si nj rrap i mom q i nxjerr rrnjt mbi tok pas trmetit. Ndoshta mendon se madhshtia e emrit t tij do t m bind ta l t qet pr t zotruar fshatin, si kishte br me sa duket n gjith kto vite. Arianit Komneni ishte shum i zgjuar, por vitet ia kishin humbur prakticitetin. Megjithat, ky arsyetim nuk e ngopi Aliun. Nuk sht llafazan, mendoi, diku do t dal. Ali Tepelens i kishin br prshtypje sidomos historit mbi Janinn, nj qytet q ai e kishte pr zemr. Duke u rropatur t nguliste n mendjen e tij t re ato q kishte dgjuar nga Arianiti, dera u hap dhe vajza e vogl me grshet t zi u afrua tek i ati dhe i zgjati nj en t mbushur me arra t mdha bojkafe. Vajza doli pa ia hedhur syt, por Aliut iu duk sikur grsheti i saj filloi tia lidhte jetn me historin e Arianitve dhe sidomos me Janinn nga ku e kishte zanafilln historia shqiptare e Komnenve. Arianit Komneni e trhoqi nga kto mendime kur i tha: Jam nntdhjet e dy vje. Kam tre djem. I madhi quhet Gjergj si Arianit Komneni i madh. I dyti quhet Mihal si Mihali q ngriti t parn principat shqiptare t krishter n Janin. I treti quhet Gjon dhe ka marr emrin e djalit t Sknderbeut, nipit t Arianitit dhe q prbn t vetmen lidhje mes dy burrave, t cilt Islami i ndau n fe dhe krishterimi nuk i bashkoi dot n pushtet. Sara sht vajza ime e vetme. sht pesmbdhjet vje dhe besoj se pas saj nuk do kem m fmij. Mori nj arr t madhe dhe, duke e shtyr me nj thik t vogl q nxori nga posht velenxs, filloi ta hapte pa u ngutur. Merr dhe ti nj, i tha Aliut. Arianit Komneni i Madh i kishte qejf dhe luante shum me to. Nj her hapi nj arr m t madhe se kjo, shum m t madhe, n dysh dhe duke lexuar flett dhe rrudhat e saj t njoma i tregoi Sknderbeut se njlloj si arra edhe truri i njeriut formohet nga dy pjes. N qoft se nuk e di ato quhen hemisfera, i tha me modesti Aliut, i cili nuk bri asnj shenj. As Sknderbeu nuk e dinte, por i tha Komnenit se kur kishte vrar njerz gjat betejave shpesh i kishte rastisur t shihte tru t ndar m dysh q i ngjanin ksaj arre. Arianiti kishte qeshur dhe i kishte thn: Ja pra, ky sht ndryshimi mes ne t dyve. Ti do ta ndash trurin n dysh, kurse un dua ta lexoj. Aliu srish nuk lvizi dhe Arianiti vazhdoi: Arianit Komneni nuk pati asnj djal me Maria Muzakn dhe kjo e mrziti shum derisa u trhoq nga luftrat, t cilat nuk i jepnin m knaqsi. Besoj se prve zhgnjimeve familjare dhe ato q gati nga gnjeshtrat e Sknderbeut, ai nuk besonte m se Shqipria mund ti rezistonte pushtimit turk. Me Maria Muzakn u mundua, por ajo i dha njra pas tjetrs nnt vajza. Kur humbi shpresat, iku n Itali dhe u martua me nj italiane, e cila i dha atij tre djem. Por djemt lindn kur Arianiti ishte n fund t jets dhe kur mundsit pr t rivendosur pushtetin q kishte ishin zvogluar sa nga turqit, po aq edhe nga Sknderbeu. Krushqit q ai bri pr vajzat e tij tregojn se ishte jo vetm nj strateg i madh, i cili synonte t zbuste gjith pretendimet pr territore q vinin nga brenda dhe nga jasht Shqipris.

Si t thash, njrn vajz, t madhen, ia dha Sknderbeut. Vajzn e dyt, Vojsavn e martoi me princin e Malit t Zi, Ivan Cernojeviin, i cili ishte nj nga njerzit m t shquar t kohs s tij. Tri vajza t tjera i martoi n dern e Dukagjinve, princave t veriut t Shqipris duke forcuar kshtu aleancn me nj nga familjet m t mdha shqiptare me t cilat nuk kishte lidhje gjaku. Nj vajz tjetr e martoi me Gojko Balshn, edhe ky nip i Gjergj Stres Balshs s madh. Tre t tjera i dha n Itali kryesisht n Venedik dhe Napoli npr dyer t mdha me lidhje politike. Ndrsa Angjelinn, vajzn e tij m t dashur q ai thoshte se i ngjante gjyshes s tij, ia dha Stefan Brankoviit princit t Serbis dhe strnipit t Stefan Dushanit t madh. Kur Stefani u martua, ai sapo ishte qorruar nga Sulltani, t cilin e kishte kunat dhe thon se Angjelina qau kur e pa ashtu dhe deri n fund t jets e mbajti pr dore. Krushqit e Arianit Komnenit ishin krushqi me shije perandori si ishte n t vrtet ai. Si t thash, vetm gruaja italiane i dha atij djemt q i kishin munguar pr t mbretruar Shqiprin. Ata ishin Kostandini, t cilit Mbreti i Francs i fali nj dukat n veri t Italis, Arianit dhe Thomai. Ky i fundit ishte i vetmi q u kthye n Shqipri. Me sa duket do der e madhe ka tradhtart e vet dhe Thomai qlloi plngprishsi i Arianitve sepse u vu n shrbim t turqve, t cilve u krkoi pjes nga zotrimet e shumta q ata i kishin marr babait t tij. Pr tu br m i besueshm, Thomai u b mysliman dhe turqit i dhan Himarn ku ai u b nj sundimtar mizor. Thon se Thomai natn shkonte dhe i merrte me forc grat dhe vajzat fshatarve t bregut dhe pastaj i ndante ato me ushtart e tij. Nj dit, fshatart u mblodhn dhe e vran. Kjo ndodhi n vitin 1486. Djali i vogl i Thoma Komnenit ishte strgjyshi im. Ai bashk me farefisin dhe t mn u fshehn pr pak koh sa t harroheshin zullumet e babait dhe m pas u vendosn ktu ku ngritn kt fshat, t cilin strgjyshi e zgjodhi pran Janins, duke jetuar me shpresn se kur t ikin turqit ne do ti kthehemi historis s Komnenve shqiptar, aty ku ajo nisi: n Janin. Un nuk e besoj m kt ndrr t plakur dhe jam i sigurt se as djemt e mi nuk do tia arrijn asaj dite. Islami sapo ka ardhur n kto troje dhe dita kur ai t ik sht akoma shum larg. Arianit Komneni pushoi, por nuk dukej i lodhur. Pas historive q kishte dgjuar Ali Tepelena dukej m miqsor se n fillim. Tani ai e shikonte plakun si nj libr me shum faqe dhe me sa duket kjo e zbuti, si zbutet do njeri q lexon mes dy betejave. Kur kishte ardhur ta takonte, Ali Tepelena mendonte se nse pleqsia do ta kundrshtonte, ai do ta zgjidhte shtjen e Ibrahimit me ndihmn e trimave t tij, t cilt ishin t gatshm n do koh t masakronin nj fshat t krishter. Por tani Aliu q e kishte ndjekur me vmendje Arianitin, mendonte se duke e zbutur plakun marrveshja e tij me fshatin do t mund t ishte m e plot dhe m e respektueshme nga t gjith. Duke marr arrn e fundit q kishte mbetur, Aliu e pyeti: Po ti Arianit si i ke jetuar kta 92 vjet? Arianiti q duket se e priste kt pyetje u prgjigj pa u menduar: Kam jetuar si nj Komnen dhe po mendoj se si do t vdes si i till. Kur linda un, fshati kishte dy her m pak shtpi sesa sot. Babai drejtonte pleqsin, e cila kryesisht prbhej nga kushrinj ose krushqi t tij sepse si e thash, ky fshat u themelua nga strgjyshi im dhe njerzit e afrt t tij, prandaj shumica ktu jemi t nj gjaku. Por babai vuajti gjith jetn nga frika e shuarjes s fisit ton, i cili sipas tij do rrezikohej nj dit n qoft se ne vazhdonim t jetonim t izoluar n kt vend. Ai pati pes djem dhe un isha m i vogli prej tyre. Im at jetonte gjith kohn me lajmet q vinin nga betejat mes t krishterve dhe turqve, por ato vite ishin koht kur turqit u forcuan shum dhe pothuajse e pushtuan gjith Greqin, Serbin, Hungarin dhe shkuan deri n Vjen fal Kara Mustafa Pashs q ishte shqiptar nga dera e

qyprillinjve. Zoti e desh q ky u mund me turp n Vjen dhe Sulltani ia preu kokn. Mos ishte pr merit t kryevezirve shqiptar qyprillinj Perandoria Turke do t kishte marr tatpjetn me koh e me vakt. Historia do shpjegoj se pse shqiptart e kan mbajtur n kmb Turqin me jenier dhe vezir t mdhenj, t cilt kurr nuk kuptuan se ky prbindsh me trupin n Azi kishte ardhur t ushqehej n Evrop duke mbajtur me thonj vendin e tyre, pa e ln t rritej. Si t thash, babai jetonte n fshat, por mendjen e kishte gjetk. Kur turqit filluan luftn pr pushtimin e Krets, t ciln e mbajtn t rrethuar pr 25 vjet, babai mendoi se nse thyhej ky front, turqit nuk do t ndaleshin m si po ndodh n t vrtet edhe sot. Ai ishte i bindur se krishterimi dhe sidomos Venediku, nuk do ta linte Kretn t binte n duar t turqve dhe krkoi t kishte pjesn e vet n kt fitore, prandaj drgoi atje vllan tim t madh n krye t dhjet burrave nga fshati. Asnjri prej tyre nuk u kthye i gjall pasi Kreta u pushtua nga turqit n vitin 1669, njqind vjet prpara. Si pr t bindur tim at se shqiptart vrasin shqiptart pr nj cop dhe t huaj, Kretn e pushtoi nj qyprilli tjetr, Fazil Pashai. Im vlla at koh ishte 18 vje dhe bashk me t n Kret u vra edhe gjyshi i Ibrahimit q sot sht br mysliman dhe q nuk kupton se eshtrat e t ndjerit, gjyshit t tij, tani po lvizin atje ku dergjen. Babai u trishtua nga vdekja e vllait ton t madh, por besimi se aleanca e krishterimit mund ta detyronte Islamin t trhiqej n Azi, aty ku Zoti ka parashikuar territoret e tij, nuk iu venit pr asnj ast. N vitin 1704 babai vendosi t shkoj n Turqi. Ne nuk e kishim ditur se ai mbante lidhje me nj deg tjetr t Komnenve n Itali. Ata e lajmruan se n prkujtim t pesqindvjetorit t rnies s dinastis Komnene q ndodhi n vitin 1204, t gjith trashgimtart e tyre t shprndar npr bot kishin vendosur t mblidheshin n Stamboll. Do nisem t takoj kushrinjt e mi, t cilt, kur turqit t thyhen nj dit, do qeverisin prap Evropn, thoshte babai dhe kjo ia ktheu gzimin q kishte humbur prej vitesh. Mirpo kur po nisej, ai i kishte kaluar shtatdhjet vje dhe nuk kishte fuqin e rinis pr t kryer nj udhtim aq t gjat dhe t vshtir. Nna kmbnguli q ai t merrte nj nga djemt me vete pr ta ndihmuar dhe ai m zgjodhi mua. Pas dy muajsh arritm n Stamboll pasi u hodhm nga Janina n Voskopoj e Kostur dhe prej andej prfunduam n Selanik ku i hipm nj anieje tregtare q na oi n qytetin e shenjt. Kur anija jon iu afrua portit, mbi t cilin xhamit e Stambollit ngriheshin si direk, syt jeshil t babait u errn. Kam ardhur t ta heq peren e dashur, pshpriti babai me vete, sikur ti drejtohej nj gruaje q e kishte thirrur pr ndihm. Takimin e Komnenve e kishte organizuar Gjergj Brankovii, i cili punonte si agjent tregtar n nj shoqri angleze, por q n fakt ishte shum i lidhur me perandort e Austris. Brankovii ishte pinjoll i sundimtarve t Serbis, t cilt kishin lidhur krushqi me Komnent, gj q e bn krushk me ne, por dhe me Sknderbeun, i cili martoi djalin e tij me Irenn, vajzn e princit Llazar Brankovi. Kur babai ia shpjegoi kt lidhje, Gjergj Brankovii u mrekullua dhe e quajti baban nj vlla t rigjetur n mes t detit. sht koha pr tu rikthyer n lavdin ton, tha ai n fjalimin q mbajti gjat meshs s kujtimit t Komnenve n nj kish t vogl greke q shikonte nga deti. Krishterimi humbi prball turqve pr shkak t prarjeve t veta, por tani ne duhet t bashkohemi nn nj flamur t krishter pavarsisht se jemi shqiptar apo serb, apo grek. Ky ka qen ideali i Komnenve t mdhenj, t cilt ngritn Perandorin m t madhe dhe m t ndritur t bots. Perandoria e Bizantit ishte e till sepse arriti t bashkoj nn nj pushtet tre element q n rast se pajtohen prodhojn qenien perfekte: nj shpirt grek, nj mendje romake dhe nj trup mysliman. Ky sht ekuilibri m i prsosur q ka par historia. far nuk mund t arrij nj njeri q sht i fort si mysliman, i ndjeshm si grek dhe i menur si romak? Gjithka motra dhe vllezr, kushrinj dhe pinjoll Komnen. Me kt koktej pushtetesh, racash dhe dijesh do t ndrtohet Bizanti i ri, themeli i t cilit pa dyshim do t jet Ballkani dhe atia e tij do t jet

Evropa. Ne sot jemi mbledhur ktu n Kostandinopoj pr t nisur mbledhjen e gurve t ktij themeli. Le ti marrim gurt nga Serbia, nga Moreja dhe Rusia, nga Vjena dhe Venecia, nga Jerusalemi dhe Parisi, nga Athina dhe Janina e ti bjm bashk sepse kshtu shtpia jon do ket vend pr t gjith. Komnent e mbledhur nga gjith kto vende u frymzuan dhe e mbshtetn nj nga nj Gjergj Brankoviin. Babai i prlotur tha vetm dy fjal: Komnen t nderuar, mir se erdht n ndrrn time! M von, Gjergj Brankovii na shpjegoi se me ndihmn e perandorve habsburg po mendohej organizimi i nj kryengritje t madhe t t krishterve n Serbi, Greqi, Shqipri dhe Bullgari, e cila duke u mbshtetur nga Austria, Venediku dhe m pas edhe nga Rusia, do t synonte rnien e perandoris s lodhur turke n pak koh. n fakt kjo ishte arsyeja e vrtet e ktij takimi n Stamboll. T gjith mendonin se forcimi i Austris dhe Rusis si Fuqi t Mdha dhe luftrat e brendshme n Perandorin Osmane e favorizonin ringritjen e krishterimit. Komnent nisn ti japin informacione pr mundsit q kishin pr t mbledhur para dhe njerz, ndrsa Gjergj Brankovii me nj hart t Ballkanit prpara caktonte me ngjyr t kuqe pikat ku fillimisht do t ndizeshin zjarret. Ato koh n Stamboll takuan Komnen nga t gjitha vendet prfshi edhe nj strnip t Sknderbeut, i cili quhej Anton Kastrioti q ishte nj burr i shkurtr dhe i holl dhe q jetonte n Itali. Edhe Sknderbeu ka qen i shkurtr, i tha ai babait kur u takuan. Por si ai, thirrjes s Brankoviit i ishin prgjigjur edhe shum kont italian dhe dukesha bullgare, pasanike greke dhe princa rus, pinjoll t familjeve mbretrore transilvane, krushq t familjeve mbretrore franceze dhe suedeze si dhe nj duk i gjat dhe bukurosh, i cili na tha se rridhte nga Huniadi, mbreti i Hungaris dhe q megjithse nuk kishte lidhje me Komnent kishte ardhur t ndihmonte krishterimin. Kur rrinim me kta njerz, t cilt kishin humbur lavdin e dikurshme, por sidoqoft kishin ruajtur pasurit dhe pronat q i lejonin ta shijonin luksin e Stambollit, mendoja pr fshatin ton t varfr. Po ne pse nuk jemi me tituj si gjith kta Komnent e tjer, pyeta baban. N tokn ton nuk mbin fisnikria, mu prgjigj ai, por dukej se kjo diferenc me kushrinjt e tij nuk e shqetsonte shum. Prgjat nj viti, Gjergj Brankovii bri plane pr t filluar kryengritjen e tij dhe ndihmat e Austris dukej se nuk i mungonin. N gazetat austriake Brankovii ishte shpallur Kont i Perandoris s Shenjt. Ai na tregonte se si njerz t caktuar nga vet Perandori po rekrutonin me para lufttar n gjith Ballkanin dhe pritej vetm t ndizej fitili nga Vjena. Ather, i thoshte ai babait me syt q i shklqenin, do t nisemi dhe ne dhe ti do t drejtosh kryengritjen n Shqipri. Disa muaj m par kishte ardhur n krye t Turqis Sulltan Ahmeti, i cili njihej si nj njeri q harxhonte shum para pr t zbukuruar xhamit dhe pallatet e tij n stilin francez. Stambolli ndihej m i lir nga dhuna e sulltanve t mparshm dhe artist evropian me gjith grat e tyre t pambuluara bridhnin lirshm npr qytet. Nuk e kam par kurr tim at m t qeshur se ato koh. Stambolli po kthehej n Kostandinopoj, m thoshte dhe pothuajse prdit shkonte n kish ku lutej pr fatin ton. Por at vit bri nj dimr i tmerrshm dhe Stambolli u mbulua nga dbora dhe ngricat. Duke mos hequr dor nga rituali i tij i lutjeve n kish babai mori nj plevit. Gjat nj muaji t vshtir un i shrbeja dhe i jepja aj t nxeht, ndrsa ai fliste pr betejat e mdha t Arianitve dhe m tregonte vende me emra malesh n Shqipri, n t cilat fillimisht duhet t shiheshin kryengritsit e Gjergj Brankoviit sipas planeve q ai hartonte nga krevati i Stambollit. Ai ishte nj muaj gjeografie pr mua. Msova me dhjetra emra malesh, luginash, kodrash, lumenjsh dhe fshatrash, t cilat babai m detyronte ti prsrisja n formn e nj itinerari ushtarak. Shqipria e vogl mu duk si nj dhom e madhe n t ciln un dhe babai i zhvendosnim si mobilie malet dhe kodrat e shumta. Shqipria sht e vogl, por sht krijuar

pr t fshehur ushtri, thoshte babai, syt e uditshm jeshil t t cilit filluan t ngatrronin gjeografin e mobilieve nga fundi i muajit. Un nuk kisha ndenjur kurr aq shum me tim at. Besoj se edhe ai zbuloi ato dit tek un nj djal, t cilin ndrrat e tij nuk i kishin dhn mundsi ta njihte. Sikur t kisha pasur nj vajz do doja ta martoja me nj djal si ty, m tha para se t vdiste. E varrosa me ndihmn e disa grekve n varrezat e krishtera t lagjes Fanar t Stambollit. Kur mbeta vetm, Gjergj Brankovii, i cili kish shum miq me influenc n Stamboll m ndihmoi t punoja si pastrues n shtpin e Dragomanit t Madh. Dragomant jan prkthyesit zyrtar t Ports s Lart dhe kt titull gjithnj e kan mbajtur grekt. Ky ishte njeri me influenc dhe me sa duket ishte i prfshir n heshtje, pr shkak t friks nga turqit n komplotin q Gjergj Brankovii donte t organizonte n Ballkan. Aty punova dy vjet dhe msova turqisht, por arrita t shkruaj edhe greqishten, t ciln e dija shum pak kur u nisa nga fshati. Ndrkoh, shpresat pr tu kthyer n Shqipri po m linin. Nuk kisha asnj lajm nga fshati dhe nuk dija si t lajmroja vllezrit dhe nnn pr vdekjen e babait. Gjergj Brankovii m thoshte se gjrat po vonoheshin pr shkak se Rusia, q kishte br paqe me Turqin n dm t Austris, po i sabotonte prpjekjet e tij kryengritse n Ballkan. Nj nat, n shtpin e Dragomanit u mblodhn n mnyr sekrete Gjergj Brankovii, disa grek si dhe ambasadori rus, i cili donte t informohej pr mundsit dhe seriozitetin e lvizjes s Brankoviit. Paqja mes Rusis dhe Turqis ishte vn n dyshim n Krime dhe rust kishin nisur t sabotonin stabilitetin e Ports s Lart. Mirpo Gjergji, i cili besonte se mund t manovronte mes interesave t Fuqive t Mdha u gnjye. Rust e tradhtuan at te turqit dhe Gjergji u arrestua pr gjasht muaj. Kur u lirua, u krkuan t largohej si i padshirueshm pr t mos u kthyer m n Stamboll. Para se t ikte, m tha se rrugs pr n Serbi ai mund t kalonte nga Shqipria dhe n qoft se doja mund t shkoja me t. Natyrisht q nuk kishte rast m t mir pr mua pr tu kthyer n fshat. U nism nj dit t prvluar korriku kur hurmat djersinin dhe rrushi digjej n pazarin e Stambollit. Un kisha qar gjith natn mbi varrin e babait tim, t cilit i premtova se do t kthehesha ta merrja sa m shpejt. Gjergj Brankovii nuk mund t kalonte npr territoret e Perandoris Turke q shtriheshin n tok npr gjith Greqin Veriore. Vetm gadishulli i Mores ishte akoma nn sundimin venecian dhe fillimisht shkuam atje me nj galer q transportonte pambuk. Brankovii kishte miq n More, t cilt i than se mund ta ndihmonin t kthehej, por vetm duke kaluar npr Itali pasi rrugt e tjera mund t ishin t pasigurta pr nj njeri t arrestuar pr komplot dhe t padshirueshm pr turqit. Ballkani i jugut ishte i pasigurt pr nj komplotist. Kshtu q pas disa javsh n More gjetm nj anije q shkonte n Napoli, i hipm dhe u nism. Napoli sapo ishte pushtuar nga austriakt, t cilt kishin ndihmuar Brankoviin dhe ky u ndie m i qet nga kjo rrug. Komandanti i trupave austriake t Napolit e priti mir Brankoviin dhe i ha nj letr me an t s cils ai mund t kalonte territorin italian pr t mbrritur n Vjen. Napoli ishte nj qytet q nuk flinte ose m sakt ditn flinin marinart dhe punonin napolitant, natn kta flinin, ndrsa marinart pinin dhe gzonin. N Napoli rash me nj grua pr her t par. Nj nat, Gjergj Brankovii u zhduk nga hoteli ku ne flinim dhe n t gdhir u shfaq i dehur bashk me nj grua rreth t dyzetave, e cila e mbante pr krahu. Gruaja i kishte lyer syt me ngjyr blu dhe mbante nj fund t gjer q e tregonte shum t shndosh. Ktu te ne ksaj femre nuk do ia hidhte njeri syt, por n Italin e Jugut kan shije tjetr pr grat. Ata i duan grat t shndosha, me vithe t dala dhe me pak bark mbi t cilin burrat ndihen si mbi nj dyshek. Kjo grua, pasi vuri Gjergj Brankoviin n gjum n krevatin ngjitur me timin, hoqi fundin e saj t gjer dhe u fut n krevatin tim. At nat mu duk sikur m doli nj zog nga barku dhe puplat e tij m mbuluan t trin dhe m vun n gjum. Nj prift q takova njher n More m ka thn se njerzit prpara se t vdesin kujtojn ditn e par

q kan hyr n kish sepse ky imazh i afron ata me Zotin. Nuk e di sa sht e vrtet, por di q para se t vdes do doja ta kujtoja edhe nj her ngritjen e fundit t asaj gruaje. Pasi ikm nga Napoli, un dhe Brankovii kemi fjetur npr hanet e Italis ngarkuar me plakat dhe kujtimet e ditve n Stamboll. Rruga jon kaloi npr Rom dhe duke u endur npr kalldrmet e ktij qyteti kuptova se far e kishte yshtur Arianit Komnenin dhe familjen e tij t linte Shqiprin dhe t vinin n Itali. Nuk besoj se ishte vetm frika nga turqit. Italia, dhe mbi t gjitha Roma, sht ndoshta i vetmi vend ku mund t jetosh duke ndjekur gjurmt e veprave t mdha t lashtsis, por dhe t krishterimit. Natyrisht edhe ato t ndjekin ty. N Rom mund t kuptosh se si krishterimi ishte lindur pr t uar m tej oreksin pr drejtsi t Perandoris Romake dhe se si kjo perandori nuk do mund t bashkohej me krishterimin n qoft se nuk do t ishte ushqyer nga pasioni pr t bukurn, q kishin grekt e lasht. Kur arritm n Italin e Veriut, Gjergj Brankovii trokiti te disa miq, t cilt na ndihmuan t kalojm kufirin pasi pritm tre muaj t shkrinte bora mes alpeve t Italis dhe Austris. Disa dit i kaluam n Milano n qiellin e s cils nuk pash asnj dit me diell, por n kt vend pash nj piktur pr her t par n jetn time. Ishte nj beze e madhe e vendosur n nj korniz druri t trash dhe me brazda. Tregonte predikimin e Shn Markut n Aleksandri. Shn Marku ka qen njri nga apostujt besnik t Krishtit dhe ndoshta i vetmi q nuk e vuri n diskutim natyrn e tij hyjnore. Pas vdekjes s Jezuit ai shkroi ungjillin e tij dhe themeloi krishterimin n Aleksandri. N piktur ai sht gjysm i zhveshur me flok t verdh dhe me nj hund t gjat dhe flet i hipur mbi nj shkallare n mes t nj sheshi t madh. Pas tij ka disa burra t heshtur dhe t veshur me kapela t zeza q duhet t jen grek, ifut ose romak. Ndrsa prpara tij qndrojn arab me allma t bardha dhe mjekra t gjata. Arabt diskutojn me njri-tjetrin me sa duket pr ato q thot shenjti. N mes t ktij sheshi t gjer ngrihet madhrishm nj tempull i rrumbullakt q i ngjan kishave t sotme, ndrsa pas saj sht qyteti i ndrtuar nga arabt e i mbushur me minare t larta. N cep t sheshit nj deve mban kokn lart duke par nga Shn Marku. E gjith piktura kishte nj ngjyr pjeshk, por pasi e pash me kujdes kuptova se e vetmja ngjyr q i mungon sht jeshilja. Sa do t doja ta kishte par im at. Me siguri do ta kishte quajtur: Bota si duhet t jet. Myslimant dhe kafsht msojn krishterimin. Pasi shtym dimrin atje, arritm n Vjen n prillin e vitit 1708, por gjrat kishin ndryshuar. Austria nuk kishte m nevoj pr Brankoviin dhe askush nuk denjoi ta priste. Krkesave t shumta t Gjergj Brankoviit pr t ngjallur interesin e nj lvizjeje ballkanike, e cila do ti merrte turqve territoret e pushtuara n favor t tyre, austriakt iu prgjigjn me nj flet arresti. Gjergj Brankovii mundi ta zbuste arrestin pasi takoi nj kushri t largt t perandorit, i cili kishte ndrmjetsuar prpara dhjet vjetsh mes tij dhe austriakve. Arresti u anulua, por jo dbimi nga Vjena. Prfunduam n nj fshat t humbur t Austris ku, pas disa muajsh, Gjergj Brankovii dha shpirt i zhgnjyer nga lojrat e Fuqive t Mdha, t cilat ishin tallur me kryengritjen e tij. Gjat ksaj kohe un kisha msuar pak gjuhn gjermane dhe duke u njohur me fshatart, i punova tokn pr gati nj vit nj familjeje, s cils i kishte ikur djali n ushtri. Ky ishte kapiten kmbsorie n Bosnj dhe i binte violins q un e pash pr her t par kur ai erdhi n shtpi pr pak koh. i ati i mbyllte vesht kur i biri i binte violins, ndrsa mua ato tinguj mu dukn si e qara e djalit tim q nuk kishte lindur akoma, por q me sa duket ishte gati n barkun tim. Kapiteni, kur u kthye n shrbim m mori me vete. Bashk me ushtrin austriake u afrova deri n Raguz. Gjat ditve q qndrova atje msova notin. Ushtart austriak dilnin n breg t detit dhe nj peshkatar tullac u msonte atyre si t

notonin. Kur m tregonte se si ti prplasja kraht dhe kmbt dhe si t nxirrja frymn mbi uj pr t mos u mbytur, peshkatari m pyeti se nga isha dhe kur i thash se jam nga Shqipria m tha: Do ta msoj notin se ju keni det dhe ju duhet, por ti mos ia mso kt gj gruas dhe as vajzs tnde sepse n qoft se ato lahen njerzit do ti quajn t prdala. N Raguz grat nuk laheshin. Kur i pyeta ushtart austriak ata m than se peshkatari nuk ua kishte thn atyre t njjtn gj. Ndoshta ai mendonte se grat e tyre duhej ta msonin notin. Pas disa javsh n Raguz, m hipn n nj anije, e cila m solli n Shkodr. Atje desh vdiqa nga uria sepse nuk gjeta as pun dhe as streh pr nj muaj rresht. Shkodra ishte nj vend ku turqit i trajtonin t krishtert si skllevr dhe ku un pata shum ftoht at dimr. Q t mos zgjatem, n 1709 prfundova n Janin dhe erdha n fshat ku t gjith e kishin humbur shpresn se do t kthehesha. Nna ishte plakur dhe tre vllezrit e mi ishin martuar dhe kishin br fmij. Ashtu bra dhe un. U martova me Hnn, nj vajz shum t bukur, por t imt dhe t dobt, strgjyshi i t cils kishte ardhur bashk me strgjyshin tim nga bregdeti dhe bashk kishin ngritur fshatin. Ata nuk ishin Komnen, por gjithmon kishin jetuar besnikrisht nn hijen e madhshtis s fisit ton. sht e bukur si diell, por nuk ka shum mish dhe do t ket gjithmon ftoht si hna, thoshte nna pr gruan time. At vit lindi Gjergji dhe brenda dhjet vjetsh Hna lindi dhe dy djem t tjer, por ajo thoshte se ne duhet t kishim nnt djem si kishte Arianiti i Madh nnt vajza. Nuk mund ti ngjaj kaq shum Arianitit, i thosha un. Fshati yn sht i vogl dhe nuk do gjejm nuse pr kaq shum burra. Fshati ishte i qet n ato vite dhe ne kishim uj, buk dhe t mbjellat nuk munguan. Un i gzohesha familjes sime q shtohej, ndrkoh q nna ime zvoglohej nga mosha dhe hidhrimi i humbjes s babait. Para se t vdiste, ime m m tha se e vetmja gj q do t donte ishte t shtrihej n nj varr me baban, q un e kisha varrosur n Stamboll. N vitin 1730, kur djemt ishin rritur, vendosa t kthehem n Stamboll pr t sjell eshtrat e babait n fshat. Shko merre, m tha Hna, sepse nna e pret. U nisa n ver dhe duke kaluar gjith rrugn q kishim br bashk me baban prpara 25 vjetsh arrita n Stamboll n shtator, pa e ditur se po ndodhte aty. Stambolli ishte nj ferr. Kishte shprthyer nj kryengritje jeniersh dhe gjith qyteti ishte n flak. Jeniert q ishin rebeluar kundr vezirit t madh vidhnin, prdhunonin gra dhe masakronin npunsit e shtetit. N krye t tyre ishte Halil Patrona, nj shqiptar. Halil Patrona q kishte punuar disa koh n nj banj turke si masazhier, sepse i kishte duart e forta, kishte hyr n ushtri dhe ishte br i pari i jenierve pr shkak t egrsis dhe oratoris s tij t ashpr frymzuese. Ditt e para, duke prfituar nga fakti q njihja Stambollin ku kisha ndenjur gati pes vjet, u fsheha te nj familje greke q bashk me mua kishte punuar pr Dragomanin. Nj nat jeniert e bastisn lagjen dhe na rrahn t gjithve si t dehur. Un i thash se nuk isha grek, por kisha ardhur rastsisht n Stamboll nga Shqipria dhe kshtu m shpun te Halil Patrona n t gdhir. N vitin 1730 un isha nj burr mbi t pesdhjetat, i gjat, me shpatulla t gjera dhe me mjekr t errt dhe shum t dendur. Halil Patrona ishte m i ri se un, por dukej shum m i madh. Ishte i shkurtr, por kmbt e tij t trasha dhe t forta e tregonin m t gjat. Kokn e kishte t rruar, por ngjyra e mjekrs tregonte se qimja e tij duhej t ishte e kuqe. Halil Patrona ishte kuq. I than se i kishin sjell nj shqiptar dhe m priti n bodrumin e nj taverne t madhe nga ku drejtonte gjith bastisjen e Stambollit q ai e quante revolucion. do minut atje vinin jenier t zbathur q sillnin ora muri si dhe argjend e bizhuteri grash q i shtrinin mbi tavolina n mnyr q Halili t mund ti shijonte. M pyeti turqisht n ishte e vrtet q isha shqiptar dhe i thash po. nga cili vend je, m tha. I tregova se isha nga nj fshat afr Janins. Un jam nga

Vlora, m tha. Kam ardhur i vogl n Stamboll. Patrona q ishte tmerri i Stambollit, kishte dy sy t vegjl, por t mbl. Mua mu duk njerzor kur po fliste pr origjinn e tij dhe e pyeta shqip nse ishte mysliman apo i krishter. Un jam jenier, ma ktheu turqisht dhe pastaj m pyeti se pse isha n Stamboll. Kur i thash se un jetoja n Shqipri, por kisha ardhur pr t marr trupin e tim eti m tha se edhe ai kishte nj djal, por nuk e dinte nse i biri do arrinte tia gjente trupin kur t vdiste, sepse jeniert, tha, nuk kan varr si gjith t tjert, ata ose coptohen, ose mbeten n fush t lufts dhe ushtria nuk mund ti trheq dot sepse kur vdes jenieri, betejn e ka fituar armiku. Un mbeta gati dy jav n bodrumin e Halil Patrons. Megjithse ishte zot i atij kaosi m tha se nse dilja n qytet ndoshta nuk do t kthehesha dot i gjall. As q bhej fjal pr t zhvarrosur trupin e babait dhe pr ta transportuar nga varrezat n port. Ato dit, duke fjetur mbi nj tavolin t vogl prej druri kuptova se sa e kalbur ishte nga brenda karrigia e Islamit turk, kmbt e s cils megjithat kishin qindra vite q na shtypnin. Halil Patrona dhe shokt e tij, kur u lodhn duke grabitur dhe vrar kaluan n krkesa t forta ndaj Sulltanit, t nxitur edhe nga disa islamist fanatik, t cilt kishin qen gjat gjith kohs kundr stilit evropian dhe artistik t qeverisjes q kishte ushtruar Sulltan Ahmeti. Vitet e fundit, Ahmeti III, si e quanin, i kishte shtuar shpenzimet pr zbukurimin e Stambollit dhe kishte nisur madje t vizatonte portretet e sulltanve n muret e xhamive, gj q islamistt e konsideronin nj blasfemi t rrezikshme. Ahmeti ishte i dashuruar me lulet dhe pr tu tallur me jeniert, t cilt i urrente, i vuri ata t mbillnin kopshtet e Stambollit me tulipan q ishte lulja q ai dashuronte dhe e quante simbol t sulltanatit t tij gjith ngjyra. Do tia shkul flett atij tulipani pederast, brtiste Halil Patrona, sa her q i thoshin se trupat e qeveris kishin marr lagje t ndryshme t Stambollit nn kontroll. Nj nat, kur nuk e zinte gjumi, m tregoi se familja e tij kishte qen e krishter dhe Halilin e vogl e kishin marr turqit si devshirme, si kishin br me qindra djem q i marrin dhe sot si taks nga familjet e krishtera. Atij i kujtohej deti i Vlors dhe thoshte se ai ishte m i pastr se deti q lagte Stambollin. Llagapin Patrona ai e kishte marr kur i kishte shrbyer nj gjenerali francez, i cili kishte jetuar shum vjet n Stamboll duke ndihmuar sulltanin t ngrinte armatn e bombardierve. Ai m msoi ti drejtohesha patron dhe kshtu m mbeti ky llagap, tha Halili. Ky njeri u soll shum mir me mua deri n fund. Nga dita n dit un e shihja sesi egrsohej sepse me sa duket po kuptonte se revolta e tij nuk do mund ta rrzonte shtetin. Vazhdimisht i vinin habere pr marrveshje nga Sulltani, por Halil Patrona i krkonte shkarkimin e vezirit t madh, t cilin e konsideronte si armik t perandoris dhe si nj njeri t dshtuar. Nj dit n mngjes m zgjoi nga gjumi dhe m tha t bhem gati pr tu nisur. Ku t shkoj, i thash un. Nisu pr Shqipri, tha ai. Kemi lejuar nj anije greke bashk me konsullin grek q t dal nga porti, shko dhe ti me ta. Dua t marr eshtrat e tim eti, i thash, nuk mund t iki duarbosh n fshat. Ik sa nuk sht von, m tha. Porti do mbyllet dhe un nuk mund t t strehoj m se duhet t dal dhe t rregulloj ca pun dhe nuk e di a do kthehem m. Kur u ndam, m dha nj nga unazat q jeniert e tij kishin vjedhur ato dit npr shtpit e qytetit. Unaza ishte shum e madhe, me fush t bardh mbi t ciln skuqte nj hurm prej rubini. Merre kt, tha, sepse dua q dika nga un t kthehej andej nga kam ardhur. Ma futi n gisht dhe iku. Njerzit e tij m shpun deri n port dhe pas dy muajsh u ktheva n fshat nga Selaniku dhe Voskopoja. Sulltan Ahmeti dha dorheqjen pr shkak t Halil Patrons pas 27 vjet qeverisje. Sulltani i ri, q erdhi n krye t Perandoris, n fillim e mashtroi dhe n nntor t atij viti ia preu kokn Halil Patrons. Por kto un i msova kur shkova n Stamboll pr her t tret.

8 Kur u ktheva n fshat, njri nga vllezrit kishte vdekur. Djemt mu dukn m t mdhenj dhe n mungesn time kishin nisur t punonin tokat tona. Fshati m zgjodhi kryetar t pleqsis jo vetm sepse ne e kishim tradit familjare, por edhe sepse si nj njeri q kisha par botn dhe kisha msuar gjuh, besonin se un mund ta drejtoja me urtsi n trazirat q vinin nga t katr ant. Si t thash, gjat udhtimeve t mia, kisha ndaluar n Voskopoj, ku kisha zn miq. N Voskopoj, bashk me baban, kishim fjetur n nj manastir dhe atje ishim miqsuar me murgun Grigor, i cili m von u b tipografi i par i shtypshkronjs. Shtypshkronjn un e pash vet kur u nisa pr n Stamboll pr her t dyt m 1730. Ajo ishte nj makin e madhe e zez q Grigori mezi e komandonte me duart e tij t dobta. Kur flett me boj t zez dilnin prej andej, Grigori dhe ndihmsi i frynin derisa thaheshin dhe pastaj i prisnin me disa thika t posame, gjersa ato vinin n madhsin e nj libri. Shtypshkronjn e kishin bler n Venedik disa pasanik voskopojar, pr t shtypur librat e Akademis s tyre. Mirpo rrugt e tregtis s Voskopojs, nga Selaniku dhe Rumania filluan t bllokoheshin nga bandat myslimane t Kors dhe Beratit, t cilat e plakitnin her pas here qytetin, duke grabitur tregtart dhe karvant e tyre. Shtypshkronja u bllokua pr gjasht muaj sepse karvant q sillnin letr nga Rumania u vodhn dhe letra u dogj. Grigori m drgoi fjal dhe m krkoi ta ndihmoja pr t sjell letr nga rruga e Janins, e cila ishte m e sigurt. Pr shum vjet porosisja letr, e cila vinte nga Venediku n Raguz dhe prej andej n Durrs nga ku ne e merrnim dhe e nisnim n Voskopoj. Kur shkova n Raguz takova n breg t detit srish peshkatarin q m msoi notin dhe pr disa vjet ai punoi pr ne, si agjent n Raguz, ku siguronte shkarkimin dhe nisjen e letrs prej liri dhe pambuku, t ciln e ruante si shami nga uji. Pr gati dhjet vjet u mora vet duke ndjekur karvant q shpesh vidheshin nga kaakt, por po aq shpesh edhe kuajt ngordhnin apo shkisnin npr humnerat e ngrira. Kur Hna u smur, un i lash karvant dhe me to filloi t merrej im bir Gjoni, q ka nj aftsi t madhe pr tu marr vesh me tregtart e letrs n Venedik si dhe pr t br miqsi me hajdutt e rrugve. Djalin e dyt, kur u ktheva nga Stambolli, e ova n Akademin e Voskopojs. Ai sht akoma atje. Hna lngoi dy vjet n shtrat dhe Gjergji, q gjithmon kishte qndruar me t, i shrbeu si nj vajz. E lante, e ushqente, e krihte, e zbukuronte pr festa dhe e ledhatonte, por nj nat nga ethet e saj, Hna i thirri: bir kam ftoht. Djali iu shtri te kmbt pr ta ngrohur, por e ma nuk u kthye m. Kur e varrosm binte shi. Gjergji nuk qau, por q at dit ndryshoi dhe u ftoh me botn sikur t kishte trashguar dimrin nga trupi i s ms. Shkoi n pyll, rrethoi nj vend me gur dhe ndezi nj zjarr t madh me shkarpa t thata, sikur donte t thante lott. Zjarri vazhdoi tri dit dhe Gjergji duke par zjarrin qante pr t mn. Hiri i drurve t djegur u rrit deri n lartsin e gurve dhe atje ka mbetur edhe sot e prandaj at vend e quajn Guri i Hirit. Pasi vdiq Hna, un iu kushtova. Drejtua vijn e ujit, ndrtuam disa ezma, shtruam kalldrm dhe ngritm nj kish t vogl q prifti e vizitonte nj her n muaj, por q ne na mjaftonte pr tu lutur, pr pagzime, pr dasma dhe morte. Gjoni ndiqte karvant e letrs, Mihali jetonte n Voskopoj, ndrsa Gjergji ngrysej dhe gdhihej duke punuar tokn, si i marr. U martua me Kostandinn, vajzn jetime me sy jeshil, q ishte lindur dhe rritur n shtpin ton pasi edhe babai i saj u vra n Kret. Por as gruaja dhe as toka nuk e ngrohn dhe tim bir dhe vetm pas shum vitesh martese atij i lindi nj vajz q ia vuri emrin Hana n kujtim t nns q e kishte dashur aq shum. Vajza q tani sht gruaja e Vasilit, vllait t Ibrahimit, i kishte syt jeshil si e ma dhe flokt e zinj si i ati. Kur shikoja syt e saj jeshil mua m kujtohej babai.

Kur Hana mbushi dy vje, u nisa pr her t tret n Stamboll, n vitin 1753. Megjithse isha gati 76 vje ndihesha i fort dhe besoja se do tia dilja nj aventure t re sepse Turqia ishte qetsuar n ato vite dhe un isha m i pjekur dhe m i pasur. Mendoja, pra, se me prvoj dhe me para mund ti kaprceja rreziqet q kisha hasur n dy udhtimet e mia t para. N Stamboll qeveriste Osmani III, t cilin njerzit e konsideronin si nj Sulltan t ngatht dhe dembel q i kishte kufizuar lirit e t krishterve, por edhe ato t myslimanve. Osmani i kishte ndaluar grat t dilnin n shtitoret dhe lulishtet e qytetit dhe Stambolli n ato koh ishte nj qytet i zymt burrash. Po ashtu, me nj ferman t veant ishte ndaluar pirja dhe tregtimi i vers pr t gjith. Mirpo pran portit n Stamboll, aty ku mblidheshin marinart, tregtart dhe kontrabandistt, mund t gjej nn banak ver sa t doje dhe pronart e tavernave i blinin me bakshishe t mira kontrollet e rrepta t qeveris. Taverna nga ku, prpara njzet vjetsh, Halil Patrona drejtoi bastisjen e qytetit, ishte nga m t zhurmshmet. Hija e Halilit t tmerrshm q rrzoi Sulltanin e Tulipanve ishte zhdukur dhe pronari i ri nuk kishte aspak qejf tia kujtoje ato dit terrori. Aty gjeje ver, femra, duhan dhe mund t takoje tregtar dhe npuns t korruptuar me t cilt mund t zgjidhje do hall. Nj t diel pasdite, me ndihmn e nj mbikqyrsi t varrezave dhe dy turqve t vegjl q pagova pr zhvarrosjen, nxora eshtrat e babait, t cilat i pastruam nj nga nj nga dheu dhe krimbat e viteve. Babai kishte qen nj burr shtatlart dhe kockat e tij t gjata mezi u futn n nj ark t vogl t dyllosur dhe t lyer nga brenda me qirinj t shkrir, t ciln e mbaja posht krevatit ku flija. Pa vshtirsi, mora nj dokument me emrin dhe datn e vdekjes s babait q ishte i domosdoshm pr t kaluar dogann turke. Tani m duhej t gjeja nj anije pr tu kthyer. Por Stambolli ishte nj qytet q mund ti falte akoma knaqsi nj shtatdhjetegjashtvjeari t mbajtur dhe t fort si un, q e dinte mir se kjo ishte hera e fundit q vinte n kt qytet. Prandaj nuk kisha ngut dhe ditn shtisja n rrugt dhe lagjet e Stambollit, ndrsa natn i jepesha vers s ndaluar dhe miqsive t shpejta, si t gjitha miqsit q ngjizen n pranver. Nj nga kto net t gzueshme u njoha me nj tregtar grek, Jorgon Mavromatisin, i cili m tha se kishte ardhur t blinte ver n Stamboll dhe pr disa dit do t nisej bashk me ngarkesn pr n Selanik. Pavarsisht nga konsumi i tavernave t nats, fermani i Sulltanit e kishte kufizuar shum shitjen e vers dhe tregtarve t Stambollit i kishin mbetur mijra fui, t cilat kishin nisur ti shisnin badihava pr t zbrazur magazinat. Ky ishte nj rast i mir pr t udhtuar aq m tepr q un kisha lidhur miqsi me grekun dhe gruan e tij ifute Sheba q ai e kishte marr me vete n nj udhtim q ajo e konsideronte turistik. U nism m 29 maj 1753. Pikrisht at dit, treqind vjet m par turqit kishin pushtuar Kostandinopojn. T tre: un, greku dhe e shoqja ishim mbi kuvert kur anija u shkput nga porti i Stambollit. Shtpit e bardha, t shtrira n t dy kodrat mbi Bosfor filluan t zvoglohen ndrsa minaret e shumta holloheshin n largsi, aq sa dukeshin si shtiza, t cilat grat i ngulin mbi qndisjet e tyre, q t mos humbnin npr shtpi. far do t mund ta kishte ndaluar Sulltan Mehmetin t mos e pushtonte kt qytet para treqind vjetsh, thoshte Jorgo, duke par n horizont. Asgj, prgjigjej Sheba, q dukej sikur fliste me vete. Kostandinopoja kishte rn shum vjet prpara se t vinin turqit, q kur perandort e saj kuptuan se krishterimi ishte nj far q nuk mund t hidhte rrnj n Azi. Ata u dembelosn derisa hoqn dor, si bn do njeri q provon m kot t mbjell nj qiparis n shkrettir. Myslimant, t cilt nuk krkojn diell, por vetm hije, e mbuluan shkrettirn me allmn e tyre

dhe nj cep i saj kaloi detin dhe mbeti ktu. N prgjithsi, Sheba i jepte nj shpjegim poetik historis gj q nuk e bindte burrin e saj, i cili, pr shkak t natyrs s tij tregtare, besonte se do dshtim e ka burimin n paaftsin pr ti ofruar dikujt nj marrveshje t leverdishme shkmbimi. Krishterimi dhe Islami mund ta kishin ndar botn me marrveshje, kmbngulte Jorgo, por pas nj mij vjetsh kaluar n qejf dhe intriga, bizantint ishin aq t lodhur sa sht nj tregtar, i cili, pas nj nate t gjat me ver dhe femra, n mngjes ia kput gjumit dhe nuk shkon n Pazar. Po t ishin vendosur fatet e bots n Pazar, si thua ti, ifutt do kishin nj perandori t prjetshme, thoshte Sheba duke pshertir dhe rregullonte shallin e verdh q ia merrte era. Udhtuam kshtu pr gati nj jav nga Bosfori n Canakala. Deti ishte i qet dhe brigjet q shtriheshin n t dy ant e anijes son t krijonin prshtypjen sikur po lundronin n nj lum t shurdht. Natn nxirrnim karriget mbi kuvert dhe pinim ver me havjar dhe fruta t thata dhe arra t vogla t lyera me boj q Sheba i kishte bler n Stamboll. Jorgo dhe Sheba kishin pes vjet q ishin martuar, por muaji i mjaltit, si thoshin ata, akoma nuk kishte mbaruar. Ai kishte pasur nj histori t shmtuar me gruan e par me t ciln ishte ndar. Jorgo ishte pesdhjet e pes vje, ndrsa Sheba i kishte kaluar t dyzetat, por lkura e saj e zeshkt dhe hunda e vogl e tregonin m t re. Nuk kishin fmij dhe vazhdimisht Sheba bhej nervoze kur i shoqi, pr ta qetsuar, thoshte se zakonisht fmijt lindin pas muajit t mjaltit. Kur t arrijm n Selanik kjo fara e hurms do t ket mbir n barkun tnd, i thoshte Jorgo duke ndar nj hurm prgjysm q ia afronte asaj te goja. Sa kaluam ngushticn e Canakalas qielli u prish. Dallgt mbushn kuvertn dhe fuit e vers ulrinin si t dehura nga era e tyre. Kapiteni tha se anija ishte shum e ngarkuar dhe se duhej t ndalonim diku pr t pritur prmirsimin e motit. Ishulli m i afrt ishte Lesbosi dhe n mngjes, pasi kishim lodhur zorrt gjith natn, ankoruam me vshtirsi n qytetin e Mitilins. N mes t shiut dhe vettimave t Egjeut zbritm nga anija, t lagur deri n mish. Sheba dhe Jorgo futn parat e tyre n nj qese t vogl, por plakat dhe dhuratat q kishin psonisur n Stamboll i rregulluan me kujdes dhe i lan n anije. Edhe un e lash baulen time me t tyret, ndrsa arkn me eshtrat e tim eti e mora me vete. Pasi gjetm nj hotel t vogl, kapiteni i anijes erdhi dhe krkoi Jorgon. T duan n port, i tha. Doganiert po kontrollojn anijen. Jorgo u nis me t shpejt dhe pasdite Sheba erdhi e irnosur n fytyr dhe m tha se i shoqi kishte prfunduar n burgun e qytetit. Gjat kontrollit t anijes, doganiert kishin gjetur ngarkesn e vers. Lesbosi ishte ishull i pushtuar nga turqit dhe fermani i Sulltan Osmanit, q m kishte njohur me Jorgo Mavromatisin, n nj tavern ku pihej ver kontraband, ishte n fuqi. Pr Jorgon, kapitenin dhe tet marinart u lshuan urdhr arrestet q u zbatuan menjher. Anija dhe vera u sekuestruan. Shebn nuk e lan t merrte as baulet e veta me rroba dhe un falnderova Zotin q kisha marr me vete arkn ku prehej babai im. Kur ajo u prpoq ti bindte autoritetet e limanit se vera ishte nisur pr n Selanik dhe jo pr n Lesbos ata i than se kjo e bnte njlloj fajtor burrin e saj, sepse edhe Selaniku ishte nn hyqmin e Ports s Lart dhe fermani i Sulltanit vepronte dhe atje. Jorgo Mavromatisi u dnua me tre vjet burg pr shkelje t fermanit si dhe pr mashtrim me dashje t dogans turke. T tjert morn dnime m t vogla pasi dshmuan se Jorgo nuk u kishte treguar se fuit ishin t mbushura me ver, por me vaj ulliri. Mitilina ishte nj qytet i vogl q shihte nga brigjet aziatike dhe grekt q ishin aty prej kohsh kishin humbur njerzillkun dhe ishin br mizor si turqit q i mbanin ata t robruar. Sheba u trondit nga burgosja e Jorgos, por si nj ifute e shkatht, e ushqeu veten me shpresn se do t mund ta blinte lirimin e tij me para. Pas disa ditsh n hotel, ne vendosm t banojm n nj shtpi, n t ciln zum me qira dy dhomat e katit t dyt, ndrsa t zott u ngushtuan n t parin.

Pr dy muaj, pa u lodhur, Sheba harxhoi nj pjes t parave q kishte, me dhurata dhe bakshishe pr t gjith turqit dhe grekt q ajo mendonte se mund t ndikonin n uljen e dnimit t Jorgos. Grekt i merrnin parat duke i thn se ato ia jepnin turqve, ndrsa turqit i thoshin Shebs se ajo duhej t priste dhe pak q fermani i vers t anulohej, pasi edhe n Stamboll ai kishte krijuar shum paknaqsi. Bashk me t, prisja dhe un, duke fjetur mbi eshtrat e babait q i mbaja posht shtratit. Sheba nuk ma krkoi kurr, por un mendoja se do t ishte poshtrsi q ta lija at grua vetm n nj ishull armiqsor q i kishte marr burrin. Kur ajo shkonte t takonte Jorgon, t cilit i thoshte se duhej t bnte pak durim sepse fermani mund t zhbhej nga dita n dit, un shkoja buz detit dhe shikoja anijet q kalonin prball. N kt ishull nuk mund t bje miq, por mua m dukej se grekt aty ishin msuar me njerz si ne, q shpenzonin para duke pritur lirimin e t burgosurve dhe kjo i kishte br ata m t pashpirt. Lesbosi sht ishulli i par, pasi kalon ngushticn e Canakalas pr t dal n Egje. Edhe Bizanti, edhe Perandoria Turke e kishin prdorur shpesh ishullin si vend internimi. Perandor t mundur dhe sulltan t rrzuar ishin sjell n Lesbos gjat shekujve dhe shum kishin vdekur atje n mjerim dhe harres. Un nuk dija asgj pr historin e ktij vendi. Nj nat t nxeht korriku, duke shtitur prgjat bregut t mbushur me gur t bardh dhe leshterik, Sheba m tregoi pr Safon, poeteshn e shquar t Greqis s lasht, e cila e kishte br t njohur Lesbosin. Safoja dashuronte grat dhe prej emrit t ktij ishulli, nj grua q dashuron nj grua, quhet lezbike. Pas dy muajsh q kaluam bashk Sheba ishte m e lirt. Pr shkak t moshs dhe pa e kuptuar, un kisha fituar aftsin pr t dgjuar gj q nuk e kam pasur n rinin time. Sheba m tha se aftsia pr t dgjuar, sipas ifutve, ishte cilsi e njerzve q duan t njohin botn. Edhe un kt kam br, i thash. Kam njohur botn duke ndjekur baban tim. I tregova Shebs historin e familjes sime. I thash sesi u vendosn Komnent e par n Shqipri, pastaj sesi emigroi Arianit Komneni n Itali bashk me nnt vajzat dhe djemt e tij, pastaj sesi babai im u nis n krkim t Komnenve n Stamboll dhe n fund sesi un vet u nisa n krkim t tij. Kur un flisja, syt e zinj t Shebs nguleshin fort mbi ballin tim, sikur aty ajo donte t gjente nj arsye t veprimeve t mia. M ndrpriste vazhdimisht dhe m pyeste: Pse Arianit Komneni i dha Sknderbeut pr grua Donikn dhe jo nj nga vajzat e tjera, pse njri nga djemt e Arianitit u kthye prap n Shqipri, pse babai m mori mua me vete n Stamboll dhe jo nj nga vllezrit e tjer, pse un nuk i mora eshtrat e babait q kur lash Stambollin pr her t par me Gjergj Brankoviin? Un nuk kisha prgjigje pr pyetjet e saj, por fillova t mendoj seriozisht se sikur Komnent t mos ishin vendosur n Janin, por diku tjetr para pesqind vjetsh, se sikur Sknderbeu t ishte martuar me nj nga vajzat e tjera t Arianitit t madh, sikur babai t mos m kishte marr mua me vete n Stamboll, por nj nga vllezrit e mi, se sikur un ta kisha kthyer baban e vdekur n varrezat e fshatit, ndoshta historia ime do t kishte qen ndryshe. Mund ti kisha kursyer vetes shum dhimbje dhe fatkeqsi, i thash Shebs. Aspak, tha ajo. Mos e ngushllo veten. Madje edhe takimin me mua nuk do ta kishe shmangur dot edhe sikur n vendin tnd t ishte njri nga vllezrit e tu. Besoj se historia sht nj kal i bardh q e zbret do njeri atje ku e ka marr, por pr shkak t shpejtsis njeriut i duket sikur ndrron vend. Ty akoma nuk t ka zbritur dhe un shpresoj t takohemi nj dit q t m tregosh se ku t la, m tha Sheba duke buzqeshur me dinakri si nj njeri q di fundin e nj prralle dhe q e shtyn nj fmij q ta gjej vet at duke i br pyetje t vshtira. Po m fsheh fundin e prralls sime, i thash, duke iu prgjigjur edhe un me nj vshtrim t mbl mosbesues. Fundin duhet ta gjesh ti vet, mu prgjigj. Por un besoj se n tregimet ifute t Testamentit t Vjetr gjendet kuptimi i asaj far po jeton bota sot. Testamenti i Vjetr sht nj histori q tregon sesi jan ndar popujt e bots dhe q ather nuk jan bashkuar dot m. Ndrsa Testamenti i Ri sht

nj prpjekje naive pr ta bashkuar botn, por n t vrtet, ai e ndan m keq se i pari, pasi prfundon me nj vrasje t papritur, t ciln po e vuajm t gjith. Sikur un t kisha shkruar Testamentet, nuk do ti shtoja asgj tjetr prve nj shnimi n fund: kto prralla i tregohen njerzve jo pr ti vn n gjum, por pr ti zgjuar nga gjumi, m tha ajo nj dit, kur, duke u endur npr plazhin e Lesbosit, m tregoi sesi familja e saj kishte ikur nga Spanja n vitet 1400 kur inkuizicioni i krishter atje masakroi me mijra ifut. Ata q nuk pranuan t bhen t krishter u larguan dhe familja ime q ishte nj nga kto u vendos n Selanik. Gjyshi i saj kishte qen rabin n sinagogn e Selanikut, ndrsa i ati ishte marr me tregti. T dy kishin vuajtur nga nj dobsim i trashguar kockash q kthehet n paraliz kronike dhe ajo si vajz e vetme i kishte shrbyer t dyve pr shum vjet n shtpi, duke u privuar nga miqsit e rinis q mund ti jepnin nj martes me dashuri. Jorgo Mavromatisi kishte shrbyer si ndihms i t atit dhe pas vdekjes s tij kishte ndjekur biznesin e familjes. Pr shkak t udhtimeve tregtare, Jorgo nuk rrinte shum n Selanik. Nj dit kur ishte kthyer, pa lajmruar, kishte gjetur n shtpi gruan e tij greke me vllan e tij dhe ishte ndar. Ai i krkoi Shebs t martoheshin dhe ajo e vetme, n moshn tridhjeteshtatvjeare, nuk kishte pasur zgjidhje m t mir. Kur e pyeta nse kishte qen e lumtur nga martesa me Jorgon, ajo m tha se po t kishin pasur nj fmij do t kishte qen edhe m e lumtur. Por n qoft se Jorgo nuk lirohet shpejt, fmija im nuk ka pr t lindur kurr, tha ajo, duke fshehur syt nga un. Mbrmjet tona n Lesbos ngryseshin me biseda pr historin, fet dhe vendet q kishim par, ndrsa mngjeset ishin t mbushura me takimet q Sheba kishte npr zyrat e turqve dhe kafenet e ndrmjetsve grek. Shpresat pr lirimin e Jorgo Mavromatisit sa vinin e zbeheshin, por kjo nuk e plogshtoi Shebn, t ciln ky qllim e bri edhe m t devotshme. Nga fundi i tetorit, n ishull zbarkoi dimri. Dallgt nazelie t Egjeut prplaseshin n liman dhe strkalat e tyre vishnin xhamat e shtpis ku banonim. Shtitjet tona n breg u rralluan, pr tiu kushtuar darks s thjesht q Sheba e gatuante duke fshehur nn leshterik t pastruar dhe gjethe limoni kufizimet e tepruara t kuzhins s fes s vet. Pastaj rrinim ulur t dy, me karriget nga deti, dhe kalkulonim t ardhmen e jetve tona. N nj nga kto net, ajo mbshteti kokn mbi supin tim dhe pr nj koh mbeti ashtu me sy mbyllur. Aty e kuptova se marrdhnia me kt grua ishte nj ishull ku Zoti m kishte ndaluar pr t pasuruar jetn time. Pr dhjet dit rresht ne e prsritm kt sken do nat dhe n do detaj t saj pa ndryshuar asgj, aq sa nj dit Sheba m tha se po e prsrisnim veten si n lutjen e mbrmjes. Ndoshta ajo dhe lutej ashtu, ndrsa un mendohesha nn dritn e nj qiriu t vendosur mbi dritare, i cili shpesh m dukej si nj fanar mbi det. Shikoja dritn e qiriut q zgjatej mbi dallg dhe prpiqesha t gjeja se n cilin vend do t ndalonte. I ftohti i nntorit kaprceu nga deti dhe hyri n dhomn ton, gj q na afroi m shum dhe kur, duke e mbshtjell Shebn me krahun tim, e putha n buz ajo reagoi si reagon do njeri ndaj nj gjje q e pret prej kohsh. At dit bm dashuri n qetsin ton. Bashkimi i nj burri shtatdhjetegjashtvjear me nj grua dyzetetrevjeare nuk sht si bashkimi i zakonshm dhe i prditshm i do burri dhe do gruaje tjetr. Ai i ngjet bashkimit t nj gjysme limoni t thar me nj gjysm portokalli t pjekur, t cilt, pasi ngjiten pr nj koh t gjat nga lngjet e tyre, nga nj an duken si nj diell i kuq n perndim dhe nga ana tjetr si nj hn e verdh n agim. Por ngado q ta kthesh kt rruzull ai fal ngrohtsi. Nj varg i pashpjegueshm i Safos q Sheba e kishte shum t dashur thoshte: ti m jep nxehtsi. Kt kishim br un dhe Sheba n acarin e jets son. Kishim krkuar nxehtsi te njri-tjetri. Kjo nxehtsi po e ngroh akoma dhe sot jetn time.

Natn e krishtlindjeve Lesbosi u zbardh nga dbora. Un kisha bler peshk, karkaleca, zogj deti dhe mish qengji. Sheba m kishte thn se at nat do gatuante si greke dhe tavolina jon ishte m e pasur se kurr. Po pinim ver me arra duke shijuar dborn q shkrihej mbi det, kur Sheba m tha se priste nj fmij. Qau derisa e zuri gjumi, por kur ajo fjeti, pash q fytyra e saj ishte kredhur n paqe. Un mbeta zgjuar deri kur u zgjua dhe ajo. E pyeta se far mendonte t bnte me barrn e saj, por ajo ishte e vendosur dhe m tha se nuk e onte ndr mend t hiqte nga trupi i saj nj krijes, t ciln kishte vite q e priste. Nuk guxova ti kujtoj rrezikun e martess s saj me Jorgon, pr shkak t fmijs, sepse ajo m tha se gjithnj kishte dashur nj fmij dhe jo nj martes jetime. Jorgo nuk do t lirohet edhe pr disa vjet dhe un nuk mund ta shtyj jetn time duke e pritur e vetme. Kur t lirohet do tia shpjegoj dhe ai le t vendos si t doj, m tha. do ti thuash, e pyeta. Do ti them se fjala e tij shkoi n vesh t perndis. Nj far hurme mbiu n barkun tim, si e parashikoi Jorgo kur u nism nga Stambolli. N fund t janarit barku i Shebs filloi t rritej dhe faqet e zeshkta iu skuqn. I nisn t vjellat dhe pr disa dit nuk u ngrit dot nga shtrati. Pas disa javsh ajo do t dukej edhe m e shndosh dhe barra e saj nuk do mund t fshihej m. Ndoshta duhet t ikim nga Lesbosi, i thash. Njerzit ktu e din q ne nuk jemi t martuar dhe lidhjen ton do ta quajn nj turp, gj q mund t ndikoj edhe n sjelljen ndaj Jorgos. N Lesbos e dinin se Sheba priste t shoqin e burgosur, ndrsa un isha prezantuar si xhaxhai i saj. Qyteti i Mitilins ishte shum i vogl dhe pa dyshim q fjala do ti arrinte nj dit Jorgos n burg ka do t ishte nj tragjedi e re pr t. Pr kt arsye nuk mund t thrrisnim nj doktor, i cili mund t kujdesej pr barrn e Shebs. Shkojm n Selanik, i thash, por ajo m kundrshtoi. Nuk mund t shkoj n Selanik n kt gjendje n mes t dimrit. Do rrezikoja veten dhe fmijn. Udhtimi n det do t m vdes. Shkojm n Kret, i thash. sht ishulli m i afrt dhe udhtimi deri atje n mot t mir nuk mban m shum se nj dit. Atje kam dhe eshtrat e vllait t madh. Sheba nuk u mendua shum. Shkojm, m tha, atje ka koh q t presin. Pas disa ditsh ajo e mori veten dhe koha u prmirsua. Gjeta nj anije, mora Shebn dhe arkn me baban tim dhe u nism. Deti nuk e mundoi shum Shebn, e cila at dit ishte e qeshur dhe m tha se me siguri do t lindte nj djal. Nga e kupton, e pyeta. Nga ty, mu prgjigj me ledhati. Ti i ngjan Abrahamit me kta flok t bardh, me trup t drejt dhe sy t mdhenj q nguleshin n vendet ku ai u end deri n fund t jets pr t krkuar nj cop tok pr varr. Abrahami n fillim pati vetm djem. Gruaja e tij Sara vuajti shum vjet dhe u mbars n mosh t thyer ather kur i kishte humbur shpresat. Ti je Abrahami im dhe djalin ton do ta quajm Isak si djalin e tij, thoshte Sheba e lumtur duke mbushur flegrat dhe barkun e saj me ajrin e pastr t Egjeut. E di do t thot Isak? Mbylla syt pr ti thn jo. Isak do t thot i qeshur, n gjuhn q fliste Abrahami, i cili e quajti t birin kshtu sepse ditn q mori vesh q mund t lindte nj fmij, gruaja e tij qeshi shum gjat. Pasdite ullinjt e zinj t Krets u ngritn mbi det. Kreta konsiderohej si Ishulli i Madh dhe askund m shum se ktu nuk ishin prplasur n shekuj grekt me turqit. Kreta iu mor bizantinve grek nga veneciant latin q n vitin 1204, vit kur Komnent lan skeptrin e tyre dhe ikn nga Kostandinopoja. Kreta sht vendosur mbi det, n nj mnyr t till saq duket sikur thot: Nga un kalon rruga pr n perndim. Turqit e kuptuan se duhej ta pushtonin me do mim pr t ecur m tutje. Ata vuajtn njzetepes vjet n rrethimin e Krets, por n vitin 1669 gjetn nj Sulltan t zgjuar dhe mizor, q e pushtoi. Ky ishte nj shqiptar, Fazil Pasha Qyprilliu. Vllai im vdiq n mbrojtjen e ktij ishulli sepse babai besonte se rnia e Krets nuk do ti ndalte m turqit dhe pati t drejt. Im vlla vdiq kur ishte tetmbdhjet vje dhe un nuk kisha lindur

akoma. Ia thosha t gjitha kto Shebs, e cila m ndiqte me vmendje. Kur mbarova, m kapi dorn dhe m tha: Ktu ke humbur nj Komnen, por do t gjesh nj Komnen tjetr. Ia afrova dorn te barku dhe mu duk sikur fmija lvizi pr t m prshndetur. N kryeqytetin e Krets, n Kandi, hym kur dielli po binte n det. At nat fjetm n nj hotel pran portit dhe t nesrmen gjetm nj shtpi t bardh me nj oborr t mbushur me limona, t cilve nj arr e madhe ua jepte diellin me kursim. Sheba e rregulloi dhomn ton, ndrsa un e futa baban tim posht krevatit prej hekuri, ku flinim. Ato shtat muaj ajo ndenji m shum shtrir n at krevat dhe un blija ushqime dhe gatuaja shpesh pr t dy. Grekt e Krets ishin shum m miqsor se n Lesbos dhe Tereza, e zonja e shtpis, u kujdes me pasion pr Shebn. Ne u deklaruam si t martuar dhe ajo bri kryqin kur i tham se prisnim nj fmij pas shum vjetsh. Doktori q thirra pr t vizituar Shebn m tha se ajo nuk duhej t lvizte shum pasi pr shkak t moshs, barra e saj nuk ishte ngjitur si duhet. Sheba nuk u trishtua pr asnj ast e bindur t duronte do sakrific pr fmijn ton. Kur un dilja, ajo qndiste rrobat e djalit me shtizat dhe plhurat q ia kishte gjetur Tereza dhe hante arra t thata me mjalt nga pema e shtpis. Kto jan arrat e vjetshme, thoshte Tereza, por kur t lindsh do pikojn arrat e njoma dhe un do ti bj reel. Pr gati tri jav un u enda nga mngjesi n mbrmje duke pyetur n qytet dhe n fshatrat rrotull tij pr vllan tim. Askush nuk dinte se disa shqiptar kishin ardhur pr t luftuar n ishull, derisa nj dit n nj kafene afr portit m than t takoja nj plak, i cili mund t kujtonte ndonj gj. E gjeta kollaj shtpin e tij q duhej t ishte shum m e vjetr se i zoti. Plaku m tha se kishte dgjuar pr disa ushtar shqiptar q kishin ardhur gjat lufts n Kret, por un duhet t shkoja n nj fshat malor nja dy or nga qyteti me kal. Nj mngjes e lash Shebn me qndisjet e saj dhe u nisa. Mali pr ku isha drejtuar ishte nj vend i thar nga dielli aziatik q e rrihte prjetsisht dhe nuk kishte shum uj. Nga lartsia deti dukej si gjithsi sepse askund nuk shihje tok. Fshati kishte pak shtpi dhe ishte shum i varfr. Atje m than se n nj pllaj q binte mbi det ishin disa varre, t cilave askush nuk i kishte dal pr zot. E sigurt ishte se nuk ishin t fshatit. Nj nga burrat e pakt q takova erdhi me mua pr t m treguar rrugn. N nj cep t pllajs afr nj gremine q binte si nj vettim mbi det ishin disa gur pr t cilt burri m tha se ishin varre. Ishin dhjet gur t zinj q t vendosur nj nga nj formonin nj gjysmharku si n nj valle. Shqiptart kishin qen njmbdhjet. Mbi gurin e fundit dalloheshin disa numra t shkruar keq n madhsi t ndryshme, t cilat dukej sikur i kishte grvishtur shpejt e shpejt nj dor q dridhej n panik, 1670. Kto ishin numrat. Gurt e tjer ishin memec. Hodha syt prreth sikur krkoja nj shenj t vllait tim, por humnera ishte e shurdht. Duhet t jet nj dat, foli burri pas kurrizit tim. Ashtu duket i thash. Por Kreta u pushtua n vitin 1669 nga turqit dhe n 1670-n lufta kishte mbaruar. Ndoshta kto jan vrar t fundit, tha burri. E vrteta ishte m e frikshme se humnera q kisha afr. Me sa duket grupin e shqiptarve t ardhur vullnetarisht n ndihm t Krets e kishin sjell t ruante mbi kt mal, q n at koh duhet t ket qen pik strategjike, sepse nga ktu mund t kontrolloj gjith detin. N qoft se turqit do t vinin nga lindja, shqiptart do prballeshin t part me ta. Por turqit erdhn nga perndimi dhe humnera nuk i la t ngjiteshin mbi pllaj pr ti dal qytetit t Kandis nga prapa. Q ktu shqiptart kan par anijet turke posht n det, por nuk kan mundur t kuptojn se kush po e fitonte luftn atje posht pasi kur sht rrethuar qyteti ata duhet ta ken humbur lidhjen me grekt. Kandija u pushtua m 1669-n dhe grekt q nuk u vran, u dorzuan. Ndoshta dikush prej tyre u tregoi osmanve se nj grup shqiptarsh i priste lart n mal. Lufta mbaroi me kapitullim, por shqiptart nuk e msuan dot as kur vdiqn. Ata kan qndruar ktu nuk di se sa koh n acar, n er, n shi dhe nn zheg duke pritur t bnin at pr t ciln kishin ardhur: t luftonin. Kur

turqit jan ngjitur npr mal pr ti kapur dhe i kan rrethuar nga t tre ant, prve humners, ata e kan kuptuar se ishin t pashpres dhe duke luftuar, kan varrosur njri-tjetrin ndrsa gurt duhet ti kishin br gati paraprakisht. Asnjeri prej tyre nuk dinte t shkruante dhe prandaj varret i lan pa goj. I fundit q ka mbetur prej tyre dhe q nuk mund t varroste dot veten sht hedhur n det pasi ka shkarravitur katr numra si pr t dshmuar se shokt e tij u vran nga turqit, pasi u lan t vetm nga grekt. Ku ta dish nse do t dorzoheshin po t msonin se lufta kishte mbaruar, mendova dhe ula kokn. Si ta merrja vesh se cili nga kta t dhjet ishte vllai im? Kishte vdekur i pari? Apo i dyti? Apo ishte i gjashti, guri i t cilit ishte m i vogl sepse edhe vllai kishte qen m i vogli nga burrat? Apo ishte i dhjeti, ai mbi gurin e t cilit katr numrat ishin shtrir si shtrihet do dit veriu, jugu, lindja dhe perndimi mbi horizontin e bots. Apo ishte vllai ai q e kishte ln kt gjurm mbi librin e pambaruar t luftrave mes krishterimit dhe islamit, dhe pastaj ishte hedhur n humner? Kushdo qoft prej tyre un nuk mund ta ndaja nga shokt. I putha gurt nj nga nj dhe u ova n kmb si n nj varrim. Shkula nj grusht bar t njom dhe e hodha mbi humner. Fijet e barit ran ngadal n boshllk dhe mua mu duk sikur ato ishin njmbdhjet. Kur mbrrita n shtpi, n dark, Sheba po m priste. I tregova i ngashryer historin e vllait tim. Nga t gjith djemt vetm ai kishte trashguar syt jeshil t babait dhe ndoshta prandaj ky e donte mbi t tjert. Sa do t doja ti merrja t dy bashk n fshat, i thash Shebs. Nuk mund ti merrje t dy, m tha ajo, duke m prqafuar. Arka q ke posht krevatit sht e ngusht pr dy burra t mdhenj. Kur po m mbylleshin syt nga gjumi mendova se Sheba kishte t drejt. Arka ishte e vogl pr dy burra, fshati ishte i vogl pr Komnent, Shqipria ishte e vogl pr shum fe dhe bota ishte edhe m e vogl pr kaq shum luftra. Doktori na tha se Sheba duhej t lindte n korrik. Ky muaj n Kret sht nj tortur. Deti qndron me jav pa asnj dallg dhe qielli t rri mbi kok si nj allm e prvluar. Megjithse i mbanim dritaret hapur, Sheba djersinte dhe mezi e rrotullonte barkun e madh n krevat. Nj dit n drek ajo filloi t brtiste nga dhimbjet dhe Tereza vrapoi t lajmronte doktorin, i cili erdhi duke dihatur nga vapa. T dy, me Terezn u futn n dhom, ndrsa mua m nxorn jasht. Nj burr n moshn time i humb emocionet e nj babai nervoz dhe e prjeton lindjen e nj fmije si nj gjysh i heshtur. Un u futa posht hijes s arrs dhe q atje dgjoja prgatitjet e doktorit dhe prplasjet e enve prej bakri q Tereza kishte sjell nga kuzhina e shtpis. Megjithse nuk kishte er, klithmat e Shebs arrinin ti lviznin gjethet e arrs. Gati nj or mbeta ashtu ngurt, ndrsa djersa m rridhte si rrshir nga trungu im i vjetr. Nuk lviza as kur nj piskam fmije zbriti deri tek un nga dritarja e hapur e dhoms. Fmija qante shtruar, duke prmbushur me korrektes detyrn e par q kishte n kt bot: t qante. Por zhurmat q vinin nga dhoma nuk pushuan. Dgjoja doktorin q thrriste fort, lvizte akoma m fort dhe shtypte shum m fort sikur donte t disiplinonte lvizjet e gjymtyrve t Shebs. Pastaj u b qetsi. Mua mu duk sikur zhurma e madhe q dgjoja kaprceu dritaren, rrshqiti npr lkurn e arrs, kaloi rrugn dhe u zhyt n det pa m folur. Pak m von pati prap nj zhurm, por kjo ishte e qara e fmijs. Ishte e vetmja zhurm q mbeti brenda n shtpi. U ngjita lart dhe trokita n der me dorn time prej gjyshi. Tereza doli me nj fmij n krah q e kishte mbshtjell me nj araf roz. sht vajz, tha. T t rroj. Po e ma, pyeta un. Tereza u kthye nga foshnja dhe uli kokn. Pas saj doli doktori, i cili m tha se Sheba kishte vdekur gjat lindjes. Gruaja jote bri nj sakrific, m tha. Ishte n nj mosh delikate.

Duke varrosur Shebn, mendoja e t gjith ata q kishin udhtuar me mua kishin vdekur dhe kjo nuk mund t ishte nj rastsi. Kishte vdekur babai q erdhi me mua deri n Stamboll, pastaj Gjergj Brankovii, me t cilin shkova deri n Vjen, m pas gruaja ime q erdhi me mua deri n fshat pr t m sjell tre djem dhe tani Sheba me t ciln erdha n Kret, te vajza ime. Me sa duket Zoti kishte vendosur q un ta vazhdoja i vetm udhtimin tim, q nuk kishte mbaruar. Sheba e dinte fundin e prralls sime. Para se t vdiste ajo kishte par vajzn e saj dhe n mes t kllapis i kishte thn Terezs: Abrahami dhe Sara tani jan bashk. Sara sht vajza q solli arrat, tha Arianit Komneni. U ushqye nnt muaj me arra n barkun e t ms dhe vazhdon ti ket qejf. Kur Sheba vdiq, un vazhdova t rrija n shtpin e Terezs. Nuk mund t lvizja nga ishulli me nj foshnj t sapolindur. Sara kishte nevoj pr nj nn, t ciln un nuk mund tia zvendsoja. Tereza gjeti nj vajz t re, e cila sapo kishte lindur dhe q pranoi ti jepte qumsht Sars nga gjiri i vet. Babai i saj ishte venecian i mbetur n Kret, ndrsa e ma greke. Vajza vinte do dit dhe ushqente Sarn. Kur ajo ikte, un e vija n gjum. Kur qante, e tundja n krah. Tereza kujdesej pr ta pastruar dhe pr ta lar gj q un nuk e msova dot. N shtator, kur era e vjeshts u kthye n Kret, e nxorm pr her t par Sarn nga shtpia. Por bota nuk i plqeu fare sime bije, e cila filloi t qante e zhgnjyer. E vura nn hijen e arrs ku u qetsua dhe fjeti shum gjat. Kur mbushi nnt muaj Sara filloi t fliste. U lidh shum me venecianen e re q i jepte sis dhe nj dit e thirri me emrin e saj. Kur u b dy vje kishte muaj q ecte npr shtpi dhe zbriti vet n oborr, shkoi tek arra dhe atje e zuri prap gjumi. Ndrkoh, un kisha nisur t mendoja pr tu kthyer n fshat. Vajza ishte rritur aq sa t prballonte udhtimin npr detet e pabes t Greqis. Fillova t prgatitem dhe n shtator zura nj anije q nisej pr Selanik. I shpjegova vajzs se do t hipnim n anijen q ajo shikonte do dit nga dritarja dhe do shkonim n nj vend shum t bukur me pyje dhe zogj. Sars kjo i plqeu dhe natn ndrronte sikur po nisej n nj prrall. Mblodha plakat tona dhe disa nga gjrat m t dashura t Shebs, mes t cilave nj ant t vogl lkure ku futa nj lodr t Sars, disa arra, si dhe ndrresa pr t. Tereza na dha nj reel me arra t njoma q ishte akoma i ngroht kur u fut n kutin e teneqes. Ia kisha premtuar Shebs, tha ajo, dhe prqafoi vajzn. Kur mora arkn e babait, e cila prej tre vjetsh rrinte posht krevatit, Sara m tha: Baba pse nuk m fut mua brenda n ark dhe kur t shkojm n pyll ta hapsh q gjith zogjt t tremben. Zogjt nuk friksohen nga kukullat, i thash. Po pse do e marrsh me vete arkn ather, vazhdoi ajo. Q kur ti t rritesh t m fussh mua ktu brenda dhe t m marrsh kudo me vete, i thash. Aaa, u llastua ime bij. Ti e do arkn pr vete prandaj nuk ma jep mua. U nism n fund t shtatorit dhe era e shtyu anijen ton ngadal npr Mesdhe deri n Selanik. Rrugs, Sara m pyeste pr peshqit, pr pllumbat, pr dallgt dhe pr ishujt e vegjl q takonim rrugs. Natn flinte pran meje duke shtrnguar nj kokrr arre nga t Krets n grushtin e saj t njom. Kur kaluam pran nj ishulli shkmbor, pam disa njerz q po laheshin n breg. Ata i gzoheshin dallgve, t cilat i ngrinin lart dhe pastaj i zhysnin aq sa Sara friksohej se mos nuk dilnin m nga deti. Nuk kan frik ata se i merr deti baba, m pyeti pa i hequr syt nga kokat e vogla q dilnin mbi dallg. Nuk kan frik sepse po bjn not, i thash. far do t thot not? Not do t thot t puthesh detin. Po ti di not, ngulmoi ime bij. Di, i thash un. Do ma msosh dhe mua notin baba? Mu kujtua peshkatari tullac i Raguzs dhe pr her t par pas katr vjetsh fshati mu duk m afr se kurr. Do ta msoj, i thash. Do ta msoj patjetr. N Selanik ndenjm dy jav. Sheba m kishte folur pr nj kushrirn e vet t afrt, t ciln e gjeta n nj dyqan librash t vjetr. Kur dgjoi pr vdekjen e Shebs dhe gjith historin ton ajo

filloi t qante. Nuk mund t ikja pa ju lajmruar, i thash dhe i tregova vendin ku e kisha varrosur n Kret. Gruaja puthi Sarn dhe ne ikm. Por vajza e kishte dgjuar gjith bisedn time duke br sikur luante me librat, posht nj tavoline t madhe me kmb hekuri. Rrugs m pyeti se kush ishte Sheba. sht mamaja jote, i thash. Po pse nuk erdhi me ne n pyll, tha vajza. Ajo n pyll sht, iu prgjigja un dhe nj lmsh mu ngjit n fyt dhe m mori frymn. Sheba sht n pyll, i thash, por asnjeri nuk e di se ku. Do pyesim zogjt dhe do ta gjejm. Po si do ta njoh un maman, tha Sara. Do ta njohsh se edhe ajo ashtu si ty, mban n dor nj kokrr arre, i thash dhe nuk fola m. Kur arrita n fshat un isha tetdhjet vje ndrsa Sara tre. Kur m pan pas katr vjetsh burra, gra dhe fmij doln npr rrugt e fshatit pr t m prshndetur. Un i flisja t gjithve, por nuk mund ti takoja dot sepse duart i kisha t zna. Me njrn dor shtrngoja Sarn q apitej e hutuar pas meje, ndrsa me dorn tjetr mbaja baban tim, i cili po kthehej n fshat pas gjysmshekulli. Askush nuk m pyeti pr arkn, por t gjith shikonin Sarn e vogl me faqe t kuqe dhe flok t zinj. sht vajza ime, i thosha un dhe njerzit qeshnin pr t mos m vn n vshtirsi, por me siguri mendonin se un po tallesha. Sara nuk kishte par ndonjher fshat dhe kur m pyeti se ku ishim i thash se kishim arritur n pyll. T nesrmen e nxora baban nga arka dhe e varrosa pran nns sime. Rrini vetm, u thash. Un po iki. Keni koh t malleni derisa t kthehem. Pastaj kalova te varri i Hans. I vura dorn sipr sikur doja ta ngrohja dhe qndrova pa lvizur pr nj koh t gjat. Pas shum vjetsh e kisha bashkuar familjen time. Pr nj jav rresht gjith fshati erdhi n shtpi pr t uruar kthimin tim. Sara rrinte n dhom bashk me mua dhe nuk i fliste askujt, megjithat t gjith e prkdhelnin dhe i jepnin sheqerka q ajo i hidhte n arkn bosh t gjyshit, t ciln un ia kisha dhn sipas premtimit. Vetm nj njeri nuk erdhi ta shikonte Sarn, Gjergji, djali im i madh. Kur i than se un u ktheva n fshat me nj vajz t vogl q e kisha lindur me nj grua tjetr, ai mori familjen dhe iku nga shtpia. Sara tani sht 15 vje, por Gjergji akoma nuk na flet.

9 Arianit Komneni pushoi, mori frym thell dhe kaloi dorn mbi mjekrn e zbardhur, sikur kishte harruar dika pa thn. Histori e bukur, por e trishtuar, i tha Ali Tepelena. Sikur ta shkruaje do dit t jets, flett do arrinin deri n Stamboll. Disa flet jan lagur dhe nuk mund t lexohen m, tha Komneni i menduar. Edhe kaq sa lexohet mjafton pr t kuptuar se nuk ke ln gj pa br n kt jet. Kam ln, u prgjigj qetsisht Arianiti. Nuk kam vrar. Ndoshta ke vrar, por nuk ma tregon mua, e shptoi Aliu. Jo, prsriti Arianiti duke e par n sy, nuk kam vrar njeri. Aliut n ato momente plaku iu duk krcnues dhe e ktheu bisedn me shaka. Ku i dihet! Ti je akoma i fort dhe jetn e ke prpara. Kt gj e di, u prgjigj Arianiti serioz. Jeta m ka msuar ti zgjidh gjrat ndryshe dhe prandaj nuk kam nevoj t vras. Po ti ke vrar, e pyeti Arianiti. Aliu nuk u zverdh nga frika, por nga mnyra se si e pyeti njeriu q kishte prball e q atij iu duk tallse. Vras kur nuk m binden, i tha duke ngritur zrin. Ke ngatrruar fshat, tha Arianiti. Ktu nuk ka burra pr t vrar. Do t thuash q fshati do t m bindet, u prpoq Aliu t kapej pas fjalve dhe syt i shndritn. Aspak, vazhdoi Arianiti i prqendruar duke e hequr velenxn e kuqe. Kjo shtje do t zgjidhet n mnyrn time. Pa vrar. Edhe ti e ke pranuar se vetm kshtu mund t zgjidhet, ndryshe do ta kishe zgjidhur duke vrar

dhe nuk do kishe ardhur t m takoje. Bukur, tha Aliu i dorzuar. Kthejini Ibrahimit t drejtat q i hoqi pleqsia dhe le ta quajm se kjo pun u zgjidh me mnyrn tnde. Arianit Komneni u mendua pak dhe filloi t fliste. Ky fshat ka pasur sherre gjithmon, por un dhe prpara meje babai im, si kryetar t pleqsis, i kemi zgjidhur me qetsi duke u prpjekur ti pajtonim njerzit. Babai m thoshte se m mir nj fshat i varfr, se nj fshat n gjak. Prandaj ka m shum se gjashtdhjet e pes vjet q ktu nuk ka vrasje. Vrasja e fundit ndodhi, kur xhaxhai i Mihalit vrau vllan e vogl t gjyshit t Ibrahimit, sepse t dy donin t martoheshin me t njjtn grua. Ndoshta un jam i vetmi q kam par nj vrasje sepse shumica nuk kishin lindur n at koh. Q hasmria t mos vazhdonte, babai vendosi q xhaxhai i Mihalit t dbohej nga fshati dhe kshtu u b. Dy familjet u qetsuan, por, me sa duket, nuk e harruan gjakun. Pr kt arsye Mihali dhe vllai i tij e tejkaluan vendimin e pleqsis dhe, si t shtyr nga hakmarrja, shkonin do nat n shtpin e Ibrahimit duke djegur kryqe. Ata gjetn ditn kur i gjith fshati ishte kundr Ibrahimit dhe e sulmuan. Por djali i Ibrahimit, Thanasi, nuk sht i but si i ati. Ai ka lindur pr t luftuar tamam si strgjyshi i tij, q ishte i egr dhe i fort dhe q nuk i bnte syri drit, arsye pr t ciln, babai e nisi n Kret n krah t vllait tim. N qoft se ai do ishte kthyer gjall nga lufta, asnj vendim pleqsie nuk do mund ta ndalonte q t mos i merrte hakun t vllait dhe un them se fshati e pati nj t mir nga kjo vdekje. Si kan rrjedhur ngjarjet kam frik se, nse kjo pun nuk mbyllet me urtsi, Thanasi mund ta vras Mihalin, jo vetm se ky i ka fyer baban, por edhe pr ti marr hakun e shtpis. Jam menduar gjith kto dit dhe prandaj nuk doja ta mblidhja pleqsin sepse mendjet aty jan ende t nxehta dhe nj vendim i shpejtuar mund t jet i pafrytshm. Nuk ta tregova kot historin time. Besoj se e ke kuptuar se gjith jetn un, ashtu si babai im, kam menduar se paqja dhe qetsia do t vinin pr ne, ditn q Islami do t zbythej n Azi duke ia ln krishterimit kt cop qiell ku ne jetojm prej shekujsh. Mirpo, kjo nuk ndodhi dhe ne duhet ta pranojm qiellin q kemi, megjithse, n m t shumtn, ai sht i mbuluar nga ret e Islamit q na e zn diellin. Bota do vazhdoj t prgjaket si m par, por un dua tia kursej fshatit kt sherr, q as perndit nuk po e zgjidhin dot. Prandaj Ibrahimi dhe ne duhet t jetojm nn t njjtin qiell. Ai le t numroj ret, ndrsa ne do presim me durim kur t dal dielli. Dua t them se kam vendosur ti krkoj pleqsis q Ibrahimin ta pranojm si mysliman n fshatin ton. Ne do ti flasim dhe do ta respektojm. Do ti japim buk dhe do ti blejm mish. Ne do ti ojm bagtit tona q ai ti shroj, do ti shkojm n shtpi pr gzime dhe do ta ftojm n dasmat tona. Fshati do ket dy varreza. Nj pr t krishtert dhe nj pr myslimant. do gj do jet si m par me prjashtim t njrs. far, tha Aliu q gjith kohn kishte pritur q plaku dinak t kishte nj kusht. Vajzat e krishtera nuk do martohen me djemt e Ibrahimit, foli prer Arianit Komneni, si nj gjykats. Ali Tepelena u prtyp, ngriti dorn dhe tha: kjo sht e padrejt. Ti po i jep bukn, por nuk po i jep gjakun. Kjo sht nj hile dhe Ibrahimi nuk mund ta pranoj. Ai mezi pret ti martoj djemt. Nuk thash q djemt e Ibrahimit t mos martohen. Ata mund t marrin gra myslimane nga fshatra t tjera dhe ti sjellin ktu dhe ne do gzojm n dasmn e tyre, u prgjigj Arianiti. Po djemt e Ibrahimit jan t krishter dhe gruaja e tij po ashtu, u kujtua Aliu q i erdhi turp nga vetja kur iu duk se po lutej, gj q nuk e kishte zakon. Megjithse djemt mund t mbeten t krishter ka do t jet n nderin e tyre, fakti q i ati sht mysliman i bn ata njlloj t padshirueshm pr vajzat e ktij fshati. Ata mund t marrin vajza t krishtera n fshatra t tjer, n qoft se ua japin. Por far ndodh jasht ktij fshati nuk varet nga un. Arianit ishte br cinik sepse e dinte q n kt loj fjalsh, Aliu ishte m i dobt se ai. Ali Tepelena e kuptoi se me marrveshjen q i kishte afruar, Arianit Komneni kishte pranuar t

shkrinte kufijt toksor dhe ata t hapsirs me myslimant, por kt lshim e kishte br pr t ndaluar do przierje t gjakut dhe fars s tij t krishter me femra apo meshkuj t fes islame. Me pak fjal, Komneni i propozonte myslimanve q tok dhe qiellin ta ndanin bashk, por jo trupin dhe shpirtin. Ai donte ta mbante t pastr qelizn e riprodhimit t racs s tij dhe mundsisht ta fuste n arkn e t atit, pr ta marr me vete kur t ikte nga kjo bot. Arianit Komneni vazhdonte luftn e Arianit Komnenit. Por me sa duket ai ndihej m i fort se binjaku i tij, q kishte lindur treqind vjet prpara. Arianiti i par kishte ln tokat dhe kalat dhe kishte ikur, ndrsa Arianiti i dyt, duke e trajtuar si kala t krishter historin dhe emrin e familjes, megjithse kishte pasur mundsi t ikte, ishte kthyer pr ta ruajtur at t paprekur deri ditn e fundit. Ja pse i kishte treguar historin e gjat t jets s vet dhe, ashtu si kishte br Sheba, me t, ai kishte br me Aliun, duke i treguar t gjith prralln, prve fundit. Ky sht i marr, mendoi Ali Tepelena. Sa t jet gjall nuk e lshon kalan e racs s vet. do shartim t nj trupi t krishter me nj trup mysliman ai do ta konsideronte nj pushtim. Por ndrkoh q ky sheh nga qielli, pushtimi ka nisur nga toka. Si nj pushtues i regjur q prpara shpats provon dredhin, Ali Tepelena mendoi se duhet t bnte edhe nj prpjekje t fundit. Ibrahimi nuk sht nj mysliman si gjith t tjert, tha. At nuk e detyroi askush t kthente fen. Shkoi vet dhe foli me imamin dhe pasi u bind vendosi. Arianit Komneni, i cili deri n at ast kishte qen i qet dhe madje, disa her i ftoht n cinizmin e tij, u prflak n fytyr si velenxa e kuqe q mbante te kmbt. Kujt i thua ti q Ibrahimin nuk e detyroi kush t bhej mysliman, iu kthye ai me nj z t fort prehistorik Ali Tepelens. Kush mund ti besoj kto dokrra? Ka treqind vjet q turqit i detyrojn shqiptart me shpat dhe me taksa q t tradhtojn krishterimin. Sa familje shqiptarsh kan paguar taksn e gjakut, devshirmen dhe i kan nisur djemt e mitur jenier n ushtrin osmane? Sa familje t tjera detyrohen sot e mot t paguajn nj t dhjetn e t korrave t tyre hara, q t mos bhen turq? Sa t tjer paguajn taksn e toks, xhizven, t ciln taksidart ua rrjepin t krishterve? A mund ta mohosh se t krishterve nuk u merret parasysh padija te kadiu mysliman? A mund ta mohosh se familjet e krishtera detyrohen t japin fmijt peng, q turqit ti besojn atyre dhe kjo quhet taksa e sinqeritetit? A mund ta mohosh se n gjith vendin, nga Shkodra deri n Elbasan, tregtart e krishter nuk lejohen t hapin dyqane n pazarin e qytetit? A mund ta mohosh ti, se fshatarve t krishter n Vlor u grabiten tokat nga bejlert mysliman? A mund ta mohosh se vajzat e krishtera detyrohen t vn ferexhen q dhjet vje ndryshe nuk i lejojn t dalin n rrug? A e di se n Berat nj grua e krishter q nuk mban pere dhe q nuk i mban duart e mbledhura kur ecn, dnohet si e prdal nga burrat mysliman? A e di ti se titujt dhe gradat i jepen vetm myslimanve, megjithse t krishtert jetojn n t njjtn perandori me ta? A e di ti se sa familje t mdha shqiptare n kto dyqind vjet u detyruan t ndrronin fen se ndryshe do ti kishin humbur gradat dhe ofiqet e tyre bashk me pronat? A e di ti se pas vdekjes s Sknderbeut Sulltan Murati nxori nj dekret q i detyronte gjith shqiptart t bheshin synet me pahir, pr t lar, sipas tij, tradhtin e Sknderbeut? A e di q para disa vitesh nj prift n Mirdit u kap dhe kur nuk pranoi t bhej mysliman u dnua me vdekje? a e di ti se turqit i japin t drejt vetes ta shajn si t duan Krishtin, por po u shave Muhamedin t djegin t gjall si bn me nj t krishter n Kor? A e di se far i ndodhi Gjergjit n Janin? Ta them un q t kuptosh se pse Ibrahimi u b mysliman. Gjergji ishte shrbtor te nj efendi i pasur. Puna e tij ishte q ti mbante t zotit ibukun dhe rrogozin e faljes. Kur i zoti shkonte n xhami t falej, Gjergji e priste te dera sepse si i krishter atij nuk i lejohej t hynte n xhami. Efendiu, q e thrriste Gjergjin Mustafa, n sy t

myslimanve t tjer, nj dit i krkoi q ta fuste n xhami. Gjergji nuk pranoi, por efendiu e futi me forc duke e krcnuar se do ta hiqte nga puna. Kur e morn vesh myslimant e tjer, u bn si t trbuar sepse e quajtn kt si fyerje ndaj Islamit. Gjergjin e burgosn dhe duke e torturuar i krkuan t bhej mysliman. Mirpo, djali nuk pranoi dhe vdiq gjat torturave. Por dhimbja e tij nuk mbaroi ktu, sepse turqit krkuan q fmijt e tij t bheshin mysliman. Por gruaja e Gjergjit nuk pranoi dhe q ti shptonte, deklaro se fmijt nuk i kishte me Gjergjin. Dhe natyrisht kopilt nuk meritojn t bhen mysliman, apo jo? kshtu shptuan fmijt e shkret q pr t ruajtur fen e tyre humbn baban, por dhe nderin e nns s paprlyer. Ja, pra, pse u b Ibrahimi mysliman. Sot, do burr i krishter jeton me frikn e Gjergjit, do grua e krishter jeton me tmerrin e gruas s Gjergjit dhe gjith fmijt tan jan t rrezikuar njlloj si fmijt e tyre. Kjo sht Shqipria myslimane. Ibrahimin e ka br mysliman ankthi se nj dit do ti merrnin tokn, pastaj se do tia nisnin fmijt ushtar dhe pastaj se do tia vishnin gruan me ferexhe. E megjithat asgj nuk e justifikon at. Gjith sa t thash mund t harroheshin, n qoft se do ishin raste t veuara. Por e keqja sht se islamizimi sht kthyer n detyrim n Perandorin Osmane. Kjo nisi q n vitin 638 me kushtetutn q Kalifi Omar i dha qytetarve jomysliman t Jerusalemit dhe q sot sht kthyer n themel t rendit t ri islamik q po vendoset me dhun. Ja se far thoshte qitapi i tij: Arianiti zgjati dorn dhe mori nj libr t verdh dhe t holl, q ishte aty afr bashk me disa libra t tjer n prmasa t ndryshme, por q deri n at ast Aliu nuk i kishte vn re. Po t ishin arm do ta kisha pikasur m shpejt, mendoi dhe u prqendrua te plaku q kishte nisur t lexonte normn myslimane t Omarit. T krishtert nuk duhet t ndrtojn kisha n territor mysliman. T krishtert duhet ti mbajn dyert hapur pr myslimant dhe ti strehojn ata falas n shtpi deri n tri dit. T krishtert duhet tu lirojn vendin myslimanve kur kta jan t pranishm. Ata nuk duhet t mbajn rroba apo zbukurime t ngjashme me ato t myslimanve. Ata nuk duhet t prdorin emra mysliman. Ata nuk duhet t ecin mbi kuaj me shal dhe me kapistr. Nuk duhet t mbajn shpata, shigjeta, harqe apo arm t tjera. Nuk duhet t mbajn kurr n gisht nj unaz me gur t muar. Nuk duhet t shesin ver dhe t mos e pin at n mexhlis. Nuk duhet t blejn shtpi n lagjet e myslimanve. Nuk duhet ti varrosin t vdekurit n varrezat myslimane. T krishtert nuk duhet t ankohen kur kan fatkeqsi apo t derdhi lot kur u vdesin t afrmit. Ata duhet t rrin n kmb kur i paguajn taksat, ndrsa taksidari duhet t rrij ulur. Rruga e lagjes s t krishterit duhet t jet e ngusht. I krishteri duhet t bj nj shenj n dern e shtpis, n mnyr q njerzit ta njohin dhe t mos luten pr t. Kalifi nuk u mjaftua me kaq, por ai i dha t drejt do myslimani q t vriste t krishterin q sipas tij i kishte shkelur kto rregulla. Pse nuk bhesh nj dit i krishter q ta shijosh parajsn e Kalifit, Omar? Nejse, ti nuk ke kaq shum shije. Por m thuaj a e kupton tani se pse u b Ibrahimi mysliman? Arianit Komneni kishte folur gjat dhe zri i ishte ngjitur. Fyti i tij digjte si nj muskul i zhveshur nga lkura. Gjat atyre orve, Aliu kishte par sesi ai ishte shndrruar nga nj luan i plakur q ushqehet me kujtimet e gjuetive t veta n nj tigr t plagosur q sht gati t prdor thonjt pr t mbrojtur t vegjlit e vet. Duke folur, Arianiti kishte nxjerr nga posht velenxs edhe dorn tjetr dhe Ali Tepelena pa unazn e Halil Patrons q ia shtypte rrudhat mbi lkurn e gishtit. Sot, gjrat nuk jan si thua ti, tha Aliu. Ndoshta myslimant kan m shum t drejta, por t krishtert e kan rrzuar prej vitesh kodin e vjetr t Kalifit. Omari ka nj mij vjet q ka vdekur,

por ai jeton n frikn tnde. Pr m tepr ti ke marr rregullat e tij dhe i prdor tani kundr myslimanve. Je nj mij vjet prapa, Arianit. Po t ishte kshtu, ti nuk do rrije dot ulur n pranin time, tha Arianiti dhe u ngrit n kmb si pr t thn se biseda kishte mbaruar. Ali Tepelena u drejtua nga dera pa i dhn dorn. Kur doli n oborr pa nj ark t vogl n t ciln si n nj arkivol, shtrihej nj kukull me flok t bardha q atij iu duk si Arianit Komneni. I ka ardhur dita, mendoi. Kishte zbardhur, por qielli nuk ishte i pastr. Dielli ishte fshehur pas nj reje dhe dukej sikur kishte turp t dilte. 10 Kur arriti n shtpi, gjeti Ibrahimin q po e shikonte sikur priste ndonj lajm. Do t ti kthejn t gjitha, foli Aliu. Do t t respektojn, do t japin buk dhe vend pr varr. Do blejn dhe mish nga kafsht e tua, por me nj kusht. Nuk pranojn q vajzat e tyre t martohen me djemt e tu. Ibrahimi donte t thoshte dika q Aliut iu duk si nj pranim, por nuk e la t vazhdonte dhe i tha se do flisnin kur t zgjohej. Ali Tepelena fjeti shum dhe pa nj ndrr t gjat n t ciln, Arianiti ecte npr Stamboll dhe me nj dor mbante arkn e t atit dhe me tjetrn shtrngonte nga flokt kokn e tij t verdh, q ua tregonte kalimtarve. Ndrsa ai vet shtiste npr Janin, pa kok, kurse Thanasi, djali i Ibrahimit, e mbante pr dore dhe i tregonte rrugn. U zgjua i lodhur dhe doli n oborr ku Thanasi po krihte jelet e kalit. Hajde t t msoj kalin, i tha djalit dhe e mori pr dore, si n ndrrn e tij. Thanasi ishte dhjet vjet m i ri se Aliu, por nga shtati vinte i gjat dhe duart e tij t njoma e mbani kalin fort. Kur u lodhn, u shtrin t dy pran e pran posht hijes s nj molle t egr dhe Aliut iu faneps fytyra e djalit q kishte dashur ta puthte, kur ishte n fshat. far t tha Arianiti, e pyeti Thanasi. M tha q ti nuk do martohesh me vajz t fshatit. Thanasi qeshi dhe Aliut iu duk sikur djalit i kishte plqyer ky vendim, a thua se e kishte shptuar nga nj detyrim. Un nuk dua t martohem. Dua t luftoj, tha Thanasi. As Sara nuk do t martohet. Ajo thot se martesa t pengon t luash. Ti luan me Sarn, e pyeti Aliu. Thanasi i tha po dhe i tregoi se kur ata loznin, Arianiti rrinte n oborr dhe lexonte libra t vjetr. Kur ai e kishte pyetur nj her Sarn se far kishte n ato libra, ajo i kishte thn se babai aty lexonte se si do ishte fshati pas njqind vjetsh. Un i besoj Arianitit, tha djali, sepse ai i ka lexuar t gjitha ato q ndodhin. Njher ai m tha se nj dit do t vinte nj djal trim hipur mbi kal, dhe do m merrte me vete n luft, si mori vllai i Arianitit strgjyshin tim n Kret. Kur e pyeta se si do vdes, ai m tha se kt e kisha n dor vet dhe librat nuk mund ta shkruanin. Aliu ngriti kokn lart pr t fshehur syt e tij t habitur nga Thanasi. Dy moll t egra q ushqeheshin nga e njjta deg, rrinin ngjitur sikur nuk donin t ndaheshin. Po ti ndaje, secila do vyshkej n vetmi. N drek u kthyen n shtpi. Ibrahimi ishte n oborr bashk me nj burr q Aliu nuk e njihte. Burri kishte nj mjekr t dendur, por t shkurtr dhe t zez dhe nj trup mesatar. Dorn e kishte shum t ftoht dhe Aliu u pendua q ia dha t vetn. sht Gjergj Komneni, i tha Ibrahimi, ka ardhur t bisedoj dika me ty. U futn brenda, por burri rrinte i heshtur si nj mur. Prse doje t m takoje, e pyeti Aliu. Pr tokat e mia, tha Gjergji. Ky fshat sht ngritur nga strgjyshi im. Kur ai erdhi ktu kjo tok nuk i prkiste askujt. Atij i plqeu ky vend sepse ka uj dhe nuk sht shum larg qytetit. Pjesn m t madhe t toks e mbajti pr vete dhe pjesn tjetr ia ndau n mnyr t barabart burrave q erdhn bashk me t nga bregdeti. Kur turqit bn regjistrimin, pas vitit 1600, familja ime e pagoi rregullisht taksn e toks. Por tani kam dgjuar se turqit kan filluar ti marrin tokat dhe

tia japin bejlerve dhe pashallarve t rinj q ndihmuan me ushtar dhe para npr luftrat e shumta. N shum fshatra t tjer shqiptarve iu jan marr tokat dhe ata punojn si hyzmeqar n tokat e tyre. Kam dgjuar se ti je bej n Tepelen dhe se ke krushqi me Pashallart e Delvins dhe t Beratit. Un dua t m ndihmosh q mos ma marrin tokn. Nuk kam pasuri tjetr dhe jam gati t bj do gj q mos humb at q kam. Gjergj Komneni pushoi dhe ngriti kokn n pritje t Ali Tepelens. Dukej i qet dhe nuk i lvizte asnj muskul. Nuk i ngjan fare t atit nga fytyra, por prpiqet ta imitoj n burrri, mendoi Aliu. Babai yt nuk e kishte fare kt shqetsim, i tha ai Gjergjit. Ai m foli pr pun t tjera. E ke takuar tim at, pyeti Gjergj Komneni si i zn n befasi. Deri sot n t gdhir isha n shtpin e tij, tha Aliu. E far t tha? Biseduam pr shum gjra. Pleqsia e ka ndshkuar Ibrahimin meq u b mysliman dhe un shkova ti krkoj q ai vendim t ndryshoj. Por ai m foli pr udhtimet e tij t shpeshta si dhe pr historin e Komnenve q nga koha e Sknderbeut. M tregoi dhe pr historin e familjes suaj, pr vllan e vrar n Kret, pr t atin dhe pr gjith fmijt e tij. M tha q ti nuk i flet q kur ai u kthye n fshat me vajzn e tij, q nuk sht vajza e nns tnde. Gjergj Komneni lvizi kokn dhe syt i shklqyen mbi ballin e tij t errt. T ka gnjyer, tha. Un nuk flisja me t edhe prpara se t lindte Sara. Q para vdekjes s nns. Ai m ka martuar me motrn e vet, por un kt e mora vesh shum von. Aliu u habit, por nuk e ndrpreu. Gjyshi im jetonte me iden se familja jon, si deg e Komnenve bizantin, duhet t merrte pjes n fitoret e t krishterve mbi turqit. Ai nisi djalin e vet t madh bashk me dhjet burra t tjer nga fshati n luftn e Krets, por asnjri nuk u kthye i gjall. Mes tyre ishte dhe nj bur, i cili la n shtpi gruan dhe vajzn e tij t vogl. Pas disa kohsh, nna e ksaj vajze vdiq dhe ajo mbeti e vetme. Vajza ishte pes vje dhe nuk kishte kush kujdesej pr t. Gjyshi e mori n shtpi, n nderim t babait t vrar n luft dhe vajza u rrit atje. Kur u b pr tu martuar e krkuan njkohsisht dy djem nga fshati. Kta ishin xhaxhai i Mihalit dhe vllai i gjyshit t Ibrahimit, i cili gjithashtu ishte vrar n Kret. I takonte gjyshit tim t vendoste se kujt do tia jepte dorn e vajzs. Dy djemt pritn nj koh t gjat, por gjyshi e shtynte nga viti n vit vendimin, por asnjri nga djemt nuk hoqi dor, prkundrazi rivaliteti i bri edhe m krkues. Tani m shum se dashuri ishte nj gar mes t dyve. Dikur n fshat u hap fjala se njri nga dy djemt futej natn n dhomn e vajzs, por askush nuk e dinte se cili ishte nga kta t dy. Fjalt i bn xheloz t dy djemt sepse secili mendonte se tjetri po i vidhte t dashurn me pabesi. Nj dit, dy djemt u ndeshn dhe xhaxhai i Mihalit e vrau vllan e vogl t gjyshit t Ibrahimit. Dy familjet u bn gati pr gjakmarrje, por gjyshi, si kryetar i pleqsis ndrhyri dhe i bindi q sherri t mbyllej dhe xhaxhai i Mihalit t dbohej nga fshati pr mos shkelur m kurr ktu. Familjet ran dakord dhe xhaxhai i Mihalit u largua duke qar, por njkohsisht i lumtur q iu kursye jeta. Ishte viti 1704. disa jav pas ikjes s xhaxhait t Mihalit, gjyshi vendosi t shkonte n Stamboll ku mori me vete dhe baban tim q ishte djali m i vogl. Pas shtat muajsh, vajza lindi nj vajz. Ajo nuk e tregoi kurr se me k e kishte pasur fmijn dhe pr shkak t historis s saj t dhimbshme, fshati e mbylli njrin sy. Gjyshja ime e mbajti n shtpi foshnjn ashtu si e kishte br me nnn e saj. Gjyshi vdiq n Stamboll dhe babai u kthye n vitin 1709, dhe pak m von linda un. Q kur fillova t kuptoj u lidha me Kostandinn jetime q ishte pes vjet m e madhe se un. Ajo m mbante pas dhe un nuk i ndahesha. Kur u rritm, t dy e kuptuam se nuk mund t ndaheshim m. U dashuruam dhe vendosm t martohemi. Nna ime nuk donte, por un i thash se n qoft se do m ndalonin t martohesha me Kostandinn do ikja bashk me t nga fshati dhe nuk do shkelja m kurr ktu. Pr gjasht muaj babai nuk m foli, ndrsa un prisja miratimin e tij pr tu martuar. Nj dit e nxora Kostandinn jasht fshatit dhe e zhvirgjrova n pyll. Kur nna e mori vesh, i tha babait dhe ky e lejoi martesn ton. Ato vite babai pothuajse

nuk ishte n shtpi sepse merrej me tregtin e letrs. Vllezrit e mi po ashtu kishin ikur, njri n Voskopoj dhe tjetri pas babait. Un mbeta me nnn, t ciln e doja shum. Para se t vdiste e pyeta se pse nuk kishte dashur q un t martohesha me Kostandinn dhe ajo m tregoi pr dyshimet e saj pr t cilat tani jam bindur edhe un. Kostandina lindi me sy jeshil, por t till nuk i kishte pasur as nna e saj jetime dhe asnjri prej dy djemve q ishin dashuruar me t. Sy jeshil n fshat kishte vetm gjyshi im dhe asnj burr tjetr. Kur fillova t interesohem, i shtyr nga dyshimet e mia prvluese, msova se xhaxhai i Mihalit, megjithse ishte martuar dy her, nuk kishte pasur fmij. Vllai i gjyshit t Ibrahimit, kishte qen i shkurtr dhe e shkurtr kishte qen edhe nna e Kostandins, ndrsa kjo u b e gjat dhe kockmadhe. Duke e ndjekur nga pas kt ngjarje, kuptova se pse im gjysh nuk kishte dashur tia jepte askujt pr grua, nnn e Kostandins. Ai, me sa duket, e kishte dashur jetimen. Kur ajo u mbars, duke mos pasur mundsi t dshtonte fmijn, sepse kshtu do t merrej vesh, si dhe pr t mbuluar gjurmt e mkatit t vet, duhet t ket qen gjyshi im q hapi fjalt se njri nga djemt e vizitonte t dashurn natn. Nuk e di a sht penduar n fund t jets pr kt krim. Nna e Kostandins vdiq pas gjyshes sime dhe e mori t vrtetn me vete n varr. Babai nuk foli kurr me njeri pr kt gj. Ai nuk foli as me nnn time, por un jam i sigurt se ai e ka kuptuar t vrtetn dhe prandaj hezitoi ta miratonte dasmn time. Ndoshta, po t m kishte thn se Kostandina ishte halla ime un nuk do dashurohesha me t, por pr kt nuk jam shum i bindur. Edhe ime bij, Hana, i ka syt jeshil si nna e saj dhe si askush tjetr n fshat. Tani ajo sht martuar me Vasilin, vllan e Ibrahimit dhe akoma nuk kan fmij. Gjergj Komneni pushoi. Fytyra tregonte pamjen e nj njeriu t liruar Aliu nuk e shikonte dot n sy, por duke lidhur ngjarjet mendonte se si n kt fshat t vogl ishte prsritur historia e bots. Dhe akoma nuk ka mbaruar, tha me vete dhe iu kujtua Arianiti q prpara disa orsh i kishte thn, se disa flet nga historia e tij ishin lagur dhe nuk mund t lexoheshin. E ka lexuar Gjergji, mendoi dhe duke iu drejtuar e pyeti se kush e dinte tjetr t vrtetn. Un, Kostandina dhe im at. Po pse ma tregove mua? Nuk erdha t t them kt gj, por kur m the se im at t kishte treguar historin e familjes e ndjeva se duhej ta plotsoja gnjeshtrn e tij. Ti je kalimtar n kt fshat dhe nuk ke koh tia tregosh njeriu. Tani q m njeh si jam mendoj se do t m ndihmosh t mos humb tokat q m takojn. Prpara se t jen t tuat ato jan tokat e babait tnd, tha Aliu. Duhet tia krkosh atij jo mua. Gjergj Komneni u errsua, por nuk e dha veten. Pas atyre q kishte dgjuar, Aliu e kuptoi se sa m shum e shtynte drejt t atit, aq m i egr bhej i biri. Nuk ishte hera e par q e bnte kt loj me njerz nevojtar si Gjergj Komneni. Nuk kam ndr mend ti flas tim ati derisa t vdes, tha Gjergji. Dhe n qoft se un nuk pajtohem me t, t gjitha pasurit ai do tia lr Sars. Im at sht njeriu m dinak q mund t njohsh dhe duke e ditur se toka sht gjithka q kam, m mban t lidhur me kt krcnim. Ather bj nj djal dhe martoje me Sarn, q t trashgosh tokat, u tall Aliu. Gjergj Komneni u ua n kmb dhe mjekra e tij e shkurtr filloi t dridhej aq sa Aliut iu kujtua trbimi i t atit nj nat m par. Un nuk jam Arianit Komneni q marton djalin me motrn e vet. Jetojm nn t njjtin qiell dhe do jemi mbi t njjtn tok edhe pr pak koh. por mkati i tij nuk ka Zot dhe Zoti im nuk i fal mkatet e tij. Duke u dridhur n kmb, Gjergj Komneni pshtyu prtok, por Aliu ia bri me dor si pr ti thn se ishte nj shaka dhe u prpoq ta qetsonte. N qoft se nuk pranon ti trashgosh tokat nga dora e babait tnd ather un besoj se ke vetm nj rrug, foli Aliu prer dhe seriozisht. Po t dgjoj, tha Gjergji dhe ia nguli syt. Ndiq rrugn e Ibrahimit dhe bhu mysliman, i tha duke menduar, se Gjergj Arianiti do t trbohej m keq dhe do zhdukej duke shar. Por Gjergji nuk lvizi nga vendi dhe nuk i ndau syt nga t tijat sikur donte t lexonte fundin e fjalis q kishte dgjuar. Nse bhem mysliman a do

mi japin turqit tokat e mia, e pyeti me qetsi. Pa dyshim. Turqve do tu vinte mir q nj djal i nj dere t madhe t krishter merr fen e tyre, pa ia krkuar kush. Un do ti bind se tokat e Komnenve t takojn ty dhe askujt tjetr. Do t m besojn po tu them se kur yt at dhe vllezrit e tu ikn nga fshati, ti i punove tokat e tyre pr gjith kto vjet dhe duke qen se familja juaj ka drejtuar gjithmon fshatin mund t t bjn bej. N qoft se ti m jep fjaln se do m ndihmosh e pranoj. N qoft se nuk ka rrug tjetr pr tu shkputur nga im at e pranoj dy her. N qoft se Zoti im i ri nuk i fal mkatet q fal Zoti i tim ati, e pranoj tri her, tha Gjergj Komneni sikur po betohej dhe syt q iu lagn, iu than prap, n ast. Aliu iu afrua, e puthi n dy faqet dhe doli jasht. Thirri nj nga trimat e tij, it ha dika q Gjergji nuk e dgjoi dhe hyri prap brenda n shtpi. Nisu tani, i tha. Imami do t t pres. Thuaj q t kam drguar un. Gjergj Komneni i dha dorn dhe u nis. Ftohtsia e asaj dore e prclloi Ali Tepelenn. Pasi i tregoi Ibrahimit bisedn me Gjergjin dhe Arianit Komnenin, Aliu u shtri t flinte hert dhe ndrra e nj nate m par iu prsrit. Kur u zgjua, pa Gjergj Komnenin q bashk me Ibrahimin ishin ulur n oborr duke ngrn hurma. Gjergji dukej si nj njeri tjetr. Ishte m i zbutur, por dora e tij ishte njlloj e ftoht. Si ta vun emrin, e pyeti Aliu. Ismail, tha ai, Ismail Abdullahu. Po pse pranove t bhesh Abdulla, o budalla, e ngacmoi Ibrahimi duke i treguar se si e kishte refuzuar t njjtin mbiemr. Nuk ka nevoj ta ndrrosh mbiemrin, qeshi Aliu. Do quhesh Ismail Bej Komneni. sht m bukur. Kur Arianit Komneni msoi se i biri ishte br mysliman, mbylli dern e shtpis dhe thirri Sarn. Dy dit ata nuk doln nga shtpia. Ditn e tret, duke u mbshtetur n nj shkop me gunga, bashk me Sarn, q mbante arkn e mbushur me libra, shkuan te shtpia e Hans. Pavarsisht nga marrdhniet mes babait dhe tij, Hana gjithmon e kishte adhuruar gjyshin e saj. Hapi dern dhe Arianit Komneni iu duk si nj profet q ishte nisur pr t vdekur. Duhet t iki Han, tha ai. Zoti nuk ka dashur q Abrahami dhe Ismaili t rrin n nj fshat. Sara e di ku po shkoj dhe kupton se nuk mund t vij me mua atje ku do shkoj. Sara do rrij ktu me ty. Martoje me nj njeri t mir, por vetm n qoft se ajo e pranon. I puthi t dyja dhe u nis. Hana qau, ndrsa halla e saj, Sara, filloi t lexonte. At dit, nj er e kuqe shkrettire e dogji fshatin. Njerzit u mbylln brenda dhe nuk e pan se nga iku Arianit Komneni. Pleqsia nuk u mblodh m dhe t gjitha vendimet q kishte marr u harruan. Ibrahimi e liroi Mihalin e Zoics dhe ky, pasi hngri, fjeti tri dit. Ali Tepelena ishte nisur pr n Janin duke marr Thanasin me vete. 11 Kur u b mysliman, Ibrahimi kishte katr djem. Thanasi q ishte m i madhi, ishte 15 vjet, ndrsa m i vogli ishte 15 muaj. E shoqja nuk pranoi t ndrronte fen dhe as tia ndryshonte emrat t bijve apo ti bnte ata synet. Kshtu q djemt vazhduan t thirreshin me emrat e pagzimit Thanas, Petro, Jani dhe Niko. Kur imami erdhi n fshat pr bajramin e par dhe dgjoi emrat e djemve, e pyeti: Sa mysliman ka kjo familje e krishter Ibrahim? Megjithse ai i tha se i kishte br nj premtim t shoqes dhe nuk mund ta thyente, imami nuk u bind. N bajramin e dyt, imami ia prsriti pyetjen dhe Ibrahimi i dha t njjtn prgjigje. Por imami u nxeh dhe pr ta vn n sedr i tha se kjo ishte hera e fundit q vinte n nj shtpi, t ciln e komandonte nj grua dhe jo nj burr. Pas ramazanit t tij t dyt, gruaja mbeti shtatzn. Mrekulli, i tha ai, do lindsh nj mysliman. Ajo i kujtoi premtimin, por ai i tha se premtimi ishte dhn pr t gjith

fmijt q kishin lindur para se ai t bhej mysliman, ndrsa pr t palindurit, ai nuk ishte n fuqi. Pes dit e pes net e shoqja as piu, as hngri. Grat q e vizitonin i than se ajo ishte dobsuar dhe kjo nuk i bnte mir, madje mund ti rrezikonte jetn. Ditn e gjasht ai drgoi n qytet Vasilin q t thrriste priftin. far ti them, it ha Vasili, ti e di q ai nuk t do. Thuaji se duhet t vij patjetr pr ti shptuar jetn nj gruaje t krishter. N qoft se nuk vjen kjo do t vdes, kshtu thuaji. Prifti erdhi t nesrmen dhe ai i tha: Imzot un u bra mysliman, por gruaja dhe katr djemt e mi mbetn t krishter. Tani ajo sht rnd prap. Un i thash q fmija q do t lind do t jet mysliman, si babai i vet. Por ajo nuk pranon dhe ka shtat dit q nuk fut gj n goj dhe un nuk duroj dot q t vdes bashk me fmijn tim n bark. Fol me t dhe i thuaj q un i dua njlloj fmijt e mi qofshin t krishter apo mysliman. Por nuk mund t pranoj q t jemi i vetmi mysliman n nj familje t krishter. Fol me t dhe m ndihmo, u lut Ibrahimi. Prifti u ngrit dhe u fut n shtpi. Nuk kaloi shum dhe doli. Rasa e tij e zez nuk shquhej fare natn. Ai e kuptoi q prifti po afrohej, vetm kur nj duhm e rnd prej njeriu q ka ngrn me tepric, ia bllokoi hundt. Ajo do vazhdoj t mos haj dhe t mos pij n qoft se ti nuk bn nj zotim t ri, tha prifti. Jam gati, tha Ibrahimi. Do mbaj do premtim si kam br deri m sot. Prifti ngriti kokn dhe tha: Gruaja jote do vazhdoj t jetoj si e krishter. Katr djemt e tu po ashtu. Ata do t shkojn n kish, do ngjyejn vez pashke dhe do han mish derri. Askush nuk do ti shtrngoj ata t ndryshojn fen dhe nse dikush tenton, ti do ta ndalosh. Ti duhet ti duash njlloj fmijt q ke apo ata q do lindin. Pasuria jote do t ndahet n barazi mes djemve t krishter dhe mysliman. Gruaja jote do ti respektoj pa u ankuar t gjitha detyrimet q Islami t ngarkon ty qofshin n ushqim, n udhtim, n ramazan apo n shtrat. Por ajo nuk detyrohet t mbaj ferexhe apo t ndaj shtratin me gra t tjera. Fmijt q do lindin pas ktij zotimi do t jen mysliman, si ai ati, nse jan djem dhe t krishtera si e ma nse jan vajza. Prifti uli kokn dhe shtoi: kaq krkon q t mos vdes. Atij i ishin mbushur syt. Kurr n jetn e vet nuk kishte prjetuar nj solemnitet t till. Gjat gjith ktyre viteve, duke u marr me kafsht dhe Islamin, nuk kishte kuptuar dot se e shoqja kishte fituar pjekurin pr tia disiplinuar jetn njlloj si nj institucion, si kadiu, si imami apo si Arianit Komneni n kohn kur ishte kryetar i pleqsis. E shoqja kishte vendosur barazi mes dy feve nn nj ati, gj q profett, bashk me gjith t urtt e t fortt e bots, nuk ia kishin arritur dot akoma. Ajo e dinte sa e vuante ai q asnj nga djemt nuk e kishte ndjekur n Islam. Edhe djemt ndiheshin keq kur fshati i thrriste: Thanasi i Ans, apo Nikoja i Ans. E si mund ti quanin ndryshe: Thanasi i Ibrahimit? Shpesh atij i dukej vetja si nj deve q ushqehet me vez pashke. Po mendonte pr t gjitha kto, kur prifti e prmendi. Nuk m the a e pranon zotimin? E pse jo, tha ai qetsisht. Q sot nuk do jem myslimani i vetm n familjen time. N majin e vitit 1771 lindi nj djal q ai e quajti Muhamed, me emrin e profetit t tij. Muhamedi lindi synet dhe gjith fshati u shkul pr t par kt udi. Natyrisht q kshtu do t ndodhte, thoshte Ibrahimi duke mbajtur djalin e zhveshur n krah. Muhamedi sht myslimani i par i vrtet n kt fshat dhe nuk mund t pranonte t bhej synet nga nj baba q ka lindur i krishter. Dy vjet pas Muhamedit lindi nj djal tjetr q Ibrahimi e quajti Ali, pr nder t Ali Tepelens, ndrsa katr pas tij, u lind Ademi, q megjithse ishte djali i shtat i Ibrahimit, mori emrin e njeriut t par, Adamit, si i kishte treguar imami. Bashk me fmijt u shtuan dhe kafsht. Pas kafshve edhe parat. Ai e zgjeroi shtpin nga prapa dhe ndrtoi nj dhom t madhe gjumi pr vete dhe gruan. Oborrin e zhveshur e mbolli me moll, ndrsa pran dritares s dhoms s re mbolli nj arr. Kur ne t plakemi arra do jet

fmij, kur ne t vdesim ajo do jet br grua dhe do mbushet me kokrra, i tha Ibrahimi s shoqes. Rrugn prpara shtpis e shtroi me gur kalldrmi t bardh duke i varrosur nj her e mir gropat q kishin ln kryqet e djegur. I nxori t gjitha kafsht nga shtpia dhe ndrtoi nj stall t madhe me kallama dhe qerpi jasht fshatit. Smundjet ngjitse n kafsh u prhapn shum ato vite, por vetm Ibrahimi dukej i knaqur. Atij i vinin me dhjetra kuaj, lop, dhi e dele n jav pr t kuruar dhe fshati dukej shum m i madh, sa her q tufat e kafshve t shruara parakalonin npr rrugt e tij, si ushtri. Asnj ushtri tjetr, q kishte kaluar n fshat, nuk kishte qen m paqsore. 12 Kur Ibrahimi mbushi 50 vje n fshat ra kolera. N qershor, disa ushtar turq q vinin nga larg pr t shkuar n Janin, ndaluan disa or pr tu lodhur. Ata u lan dhe pin uj, duke futur gojt e etura n ezmat prej guri q kishte ngritur Arianit Komneni, n mes t fshatit. Njri prej tyre e kishte sjell smundjen nga shkrettira dhe pa e ditur ia kaloi ezms s Arianitit. Nj djali t vogl, q lagu buzt atje, iu fry barku si kacek dhe ethet e padurueshme ia shkatrruan syt dhe vesht derisa vdiq. Tek e njjta ezm ishte freskuar edhe Vasili, i cili duke brtitur nga dhimbjet i krkoi Hans q ta mbshtillte me batanije dhe ta digjte t gjall, pr t mbytur mikrobin. Por Hana nuk pranoi dhe Vasili doli n oborr dhe u ngul mbi nj sfurk. Pas tij dha shpirt mbesa e vogl e Mihalit dhe e Zoics, e cila nuk vuajti gjat, por vdiq n gjum e mbuluar me t vjellat e veta. Pas saj u shuan me radh kuanta e vllait t Mihalit dhe vet Zoica. Ashtu si Mihali prpara njmbdhjet vjetsh, kolera kaprceu gardhin q ndante dy oborret dhe hyri n shtpin e Ibrahimit. Ibrahimi luftoi pr shum dit duke prdorur gjith dijen q kishte msuar nga smundjet e kafshve t tij dhe pr pak koh e zbuti kolern. Por nj nat, pabesisht, kolera u zgjua m e uritur se n fillim dhe, para se t linte shtpin e Ibrahimit, mori me vete Ademin trevjear dhe Ann. Ibrahimi bashk me djemt formuan nj vig me drur, e veshn gruan me rroba t bardha dhe i bn nj shtitje npr fshatin e smur, prpara se ta varrosnin n varrezat e t krishterve. Pastaj morn Ademin e vogl, q nuk kishte nevoj pr vig, dhe e varrosn n nj vend tjetr jasht fshatit, aty ku, q nga koh e Arianitit, ishte caktuar varreza e myslimanve. Ademi shkoi i pari n at varrez si kishte ardhur i pari n jet Adami, q i kishte dhn emrin. Pas tij vdiq Ismail Komneni q kur e kuptoi se nuk kishte shptim shkoi tek e bija Hana dhe pa i dhn dorn nga frika e kolers, tha se ia linte asaj gjith tokat trashgim. Hana e ndoqi nga pas t atin dhe pa sesi ai shkoi n pyll dhe aty ku ishte bashkuar me gruan e tij, duke u dridhur nga t ftohtt, hapi nj grop t cekt dhe u fut brenda. Hana nuk duroi dot dhe nxitoi ta mbulonte. Pr tre muaj fshati i ngjau nj spitali lufte. Dyert e shtpive rrinin hapur, rrugt mbetn t papastruara, t smurt dergjeshin npr oborre, varrezat ishin mbushur me gropa bosh q njerzit i bnin gati pr vete dhe t afrmit, ezmat e rrugve u mbylln, ndrsa uji i pakt nuk prdorej pa u zier n zjarr. Qent, macet dhe minjt e ngordhur shtriheshin t lir n diell pr t ushqyer mizat e pangopura. Turqit e mbylln fshatin n karantin, si n nj ark dhe askush nuk hyri dhe nuk doli edhe tre muaj pas kolers. Kur filluan t mbarojn ushqimet, t afrm dhe krushq t fshatrave fqinj i linin ato n nj vend t caktuar gjysm ore larg n kmb ku, pasi ata iknin, shkonte i merrte Petro, djali i Ibrahimit dhe Aleksi, djali i Mihalit. Ushqimet ndaheshin me racion nga Mihali, q

duke qen m i moshuari n fshat, mori rolin e kryetarit t pleqsis pas vdekjes s Ismail Komnenit, ndrsa ilaet jepeshin vetm me urdhr t Ibrahimit q ishte br doktori i fshatit. Karantinn e au vetm Thanasi, i cili nuk ishte par n fshat q kur kishte ikur me Ali Tepelenn. Ai bri kryqin mbi varrin e s ms, por nuk shkoi te varrezat myslimane dhe tha q m mir q nuk e kishte njohur Ademin, se do qante. Thanasi organizoi nj grup djemsh me Petron, Aleksin dhe disa t tjer dhe iu vu puns pr t pastruar fshatin. Larguan kufomat e qenve dhe maceve nga rrugt, vun regjim pr prdorimin e ezmave dhe hapn disa gropa t mdha n t cilat groposn me dhjetra kok bagti t ngordhura. Thanasi e rregulloi vet kambann e kishs q dukej sikur ishte ndryshkur nga kolera dhe filloi ta tundte pas do vdekjeje. Ibrahimi i rrinte te koka t smurve duke u br lavazh me aj mali dhe raki. Pas dy muajsh, kolera ishte dobsuar, por nuk ishte zhdukur. Nuk kishte asnj familje pa nj apo dy t vdekur dhe ata q mbetn gjall ishin aq sa burrat dhe grat q themeluan fshatin dyqind vjet m par, me n krye strgjyshin e Arianit Komnenit. Ibrahimi i tha Thanasit se nse vazhdonte kshtu, fshati do t shuhej ngadal pr disa muaj. Nuk e besoj, i tha i biri, ky sht nj mallkim i shkurtr, por po t ishte Arianiti gjall do t na e thoshte si mbaron kjo histori. T nesrmen q pa gdhir, Thanasi shkoi t takonte Sarn dhe i tha t krkonte npr librat e t atit se far shkruhej pr kolern. I kam par, tha Sara dhe i tregoi me dhjetra raste kolerash q kishin shfarosur mysliman dhe t krishter n t gjitha qytetet dhe fshatrat e Mesdheut. Kolera sht si era, tha Sara. T kap n gjum, e shton vrullin pr t mbyllur nga frika n shtpi, spastron do gj q gjen n rrug, pastaj futet tinz npr oxhaqe, shuan zjarrin dhe ikn. Duhet t presim edhe pak, sa t ndizen oxhaqet, tha ajo. Edhe sa njerz do vdesin, e pyeti Thanasi i zhgnjyer nga mnyra poetike me t ciln vajza prshkroi tekat e smundjes. Nuk e di, tha Sara, babai e mori me vete librin e vdekjeve. Pas disa ditsh, qielli u nxi dhe nj dbor e zez e mbuloi nj pllmb fshatin. Por ishte fundi i shtatorit dhe dbora e parakohshme nuk mbajti gjat. Kur rrugt u hapn, Ibrahimi i kontrolloi nj pr nj t gjitha shtpit q i kishin ndezur oxhaqet pr tu ngrohur, por askund nuk pa shenj kolere. T smurve u ishin skuqur faqet e zbehta dhe barqet me lngje u ishin shfryr. U kthye n shtpi i gzuar dhe pran arrs s vogl pa Thanasin dhe Sarn q bisedonin n kmb. M duket se shptuam, tha dhe u fut brenda. Sara ishte rritur dhe grsheti i zi i dukej m i vogl. Thanasi po i tregonte sesi kishte jetuar mbi kal, pr dhjet vjet duke ndjekur Ali Tepelenn, i cili e kishte zgjeruar pushtetin e tij n t gjitha fshatrat rreth Janins. Po ti ke br gjith kto vite, e pyeti ai. Kam lexuar, tha vajza, por kur erdhi kolera librat m mbaruan. Po far pret ather? Pse nuk martohesh, i tha Thanasi duke i prekur grshetin. Mund t martohesha me ty, por ti ke qejf burrat m shum se grat, u prgjigj Sara duke qeshur. Martohu me baban tim. Ai sht njeri i mir dhe sht akoma i ri, tha Thanasi pa u skuqur. Kjo nuk mjafton. Ai sht mysliman, tha Sara dhe u largua duke trhequr grshetin, n nj syth t t cilit kishte ngecur nj gjethe e vockl arre. Thanasi e kishte dashur shum t mn, por kur pa se familja e tij ishte shtuar me tre djem, nga t cilt dy ishin shum t vegjl, mendoi se i ti do ta kishte t pamundur ti rriste ata, pa ndihmn e nj gruaje. Thanasi vendosi t mos largohej nga fshati pa i gjetur nj grua Ibrahimit. Shkoi t bisedonte me t dhe i foli pr Sarn. Me vajzn e Arianit Komnenit, pyeti Ibrahimi i uditur. Arianit Komneni ishte nj burr kokfort dhe i padurueshm q nuk pyeste pr njeri. sa ishte gjall, bri far deshi dhe i trajtoi m mir kalldrmet se njerzit. Kishte dshir t ndrtonte

dhe ngriti ezma, hapi rrug, thelloi kanale dhe ndrtoi kishn. Po t ishte grua, do kishte qen nj amvis e shklqyer. Nuk e di si mund t jet nj Komnene femr. Ta mendoj, tha Ibrahimi. Thanasi e ndjeu se babai mund t pranonte dhe vendosi t takonte prap Sarn. Pr nj muaj rresht vajza kundrshtoi. Thanasi u prpoq ta bindte prmes Hans, t ciln e kishte pasur gruan e xhaxhait, por ajo i tha se Arianiti i kishte ln porosi q vajza do martohej vetm po ti mbushej mendja. Thanasi nuk hoqi dor dhe shkonte prdit n shtpin e tyre. Nj dit, Sara i tha se mund t pranonte t martohej me Ibrahimin, por vetm me nj kusht. Fol, i tha Thanasi duke e par me dyshim. Pasi vdiq vllai im Ismaili, q ishte babai i Hans, nuk kan mbetur m Komnen meshkuj n fshat. Un jam Komnenia e fundit, por, po t martohem, duhet t mbaj mbiemrin e burrit dhe Komnent do zhduken. Do pranoj t martohem me baban tnd vetm n qoft se ai pranon q fmijt e mi t mbajn mbiemrin tim. Nuk dua t jem Komnenia e fundit, tha Sara. Ky ishte nj kusht q Thanasi nuk e kishte pritur. Nuk e di, tha ai i ngrysur, do flas me baban. Vrapoi n shtpi dhe ia tha babait. Mendova se do t ishte ndryshe, por nuk i paska ln gj t atit, tha Ibrahimi. Megjithat e pranoi. Un kam gjasht djem dhe mbiemri im nuk ka rrezik t shuhet. Ibrahimi dhe Sara u martuan n fillim t nntorit. Thanasi e tundi trembdhjet her kambann e kishs at dit. Nikoja dhe Muhamedi e mbajtn fustanin e bardh t Sars nga kisha deri n shtpi. Kur pa iftin e zbukuruar, Hana u prlot. Sara dhe Abrahami tani jan bashk, tha me vete. Nusja dhe dhndri fjetn n dhomn e madhe, mbi t ciln arra e re nuk bnte akoma hije. Pr krishtlindje, Sara i tha Ibrahimit se priste nj fmij, q ajo e lindi n korrik t vitit 1781. ishte vajz dhe Ibrahimi krkoi q ajo t quhej Ana, si nna e djemve t tij. Sara pranoi. Sipas premtimit, Ana Komnena mori mbiemrin e nns. 13 Djemt e Ibrahimit nuk u msuan dot shpejt me Sarn, e cila, kur erdhi, e ndryshoi gjith shtpin. Ajo e leu dhomn e oxhakut me ngjyr roz dhe i krkoi Ibrahimit q nga ana tjetr e shtpis, aty ku, deri prpara disa vitesh kishin qndruar bagtit, t ndrtonin nj dhom t madhe pr djemt, n t ciln u vun pes krevate prej druri me jastk t mdhenj dhe araf t rinj q ajo i qndisi me ngjyra t ndryshme kur ishte shtatzn. Dhomn e saj, Sara e veshi me perde t thurura me grep dhe e shtroi me qilima t punuar me dor, ndrsa npr mure vendosi rafte t vogla q i mbushi me libra. Nga shtpia e Arianit Komnenit solli nj krevat t madh prej hekuri me kmb t vardha, n t cilin kishte fjetur Arianiti me Hnn. Po ashtu, ajo solli snduk, qndisma t vjetra, kortinka t bardha leshi, nj or t vjetr muri, jorgan, velenxa, filxhan, ibrik prej bakri dhe shum en, t cilat Arianiti i kishte bler gjat udhtimeve t tij. N fillim, djemt u argtuan me gjrat e rralla q vinin nga shtpia e Arianit Komnenit, por, kur ajo e hodhi krevatin e nns s tyre n oborr, ata u ftohn dhe iu duk se Sara nuk pranoi t flinte n krevatin ku ata kishin lindur. Sara ndryshoi dhe regjimin e djemve. Ajo i detyronte t lanin kmbt prpara se t flinin dhe nuk i linte t hynin n shtpi pa pastruar kpuct nga balta e fshatit, apo e arave ku vraponin. Djemt, t msuar t bridhnin gjith ditn npr fshat, tani nuk mund t rrinin jasht kur errej dhe kjo ishte m e rnd, sidomos pr Petron q ishte gati njzet vje kur Ibrahimi u martua. Petro iu afrua nj dit Ibrahimit dhe i tha se nuk i plqente q Sara e detyronte t vinte n shtpi kur donte ajo dhe po ashtu nuk i plqente shtpia e zbukuruar me perde dhe porcelane pr shkak t t cilave nuk vrapoje dot si m par. Nj dit, Sara kishte dnuar t mbyllej gjith ditn n dhom Muhamedi, q, duke lozur, kishte thyer nj nga filxhant e Stambollit. Por Ibrahimi nuk mrzitej

dhe mendonte se disiplina e Sars do tu bnte mir djemve t tij. Kur Petro u ankua, ai e pa duke qeshur dhe i tha se kur t rritej do ta kuptonte se do grua jeton pr t rregulluar shtpin dhe sidomos krevatin q sht themeli i familjes s saj. Kur t martohesh do ta kuptosh, tha Ibrahimi. Kto jan huqe qyteti, ia ktheu Petro i mrzitur q i ati nuk e mbshteti. Ne jetojm n fshat dhe jo n Janin. Sara ndryshoi dhe mnyrn e gatimit. N familjen e Ibrahimit ushqimi shrbehej n nj magje t rrumbullakt e t nxir vende-vende nga ent e djegura, e cila shtrohej prtok dhe djemt bashk me baban hanin aty me radh. Ajo i tha Ibrahimit t gjente nj tavolin druri pr dhjet veta. Por dhoma ishte e vogl dhe kur e kuptoi se nuk do ta nxinte nj tavolin aq t madhe Sara porositi nj m t vogl pr gjasht veta. Ibrahimi nuk kishte par ndonjher tavolin dhe Sara e oi n shtpin e Arianitit ku i tregoi nj t till t zez, me kmb t gdhendura, mbi t cilin rrinte nj vazo jeshile me lule t thara. Kshtu e dua, i tha Sara, duke mar lulet e thara q i hodhi jasht, pasi e lau vazon dhe e mbushi me uj t pastr pr ta kthyer prap aty ku e gjeti. Ibrahimi u ul n nj karrige dhe ndenji nj cop her me duart nn tavolin, duke mos ditur ku duhet ti vinte. Por Sara hapi nj snduk dhe mori nj pjat me lules si dhe nj lug t bardh alumini q ia vuri prpara dhe duke qeshur i tha: Ha tani. Ibrahimi mori lugn e afroi te pjata, por dorn tjetr e mbante gjithnj posht tavolins. Se si m duket, i tha i hutuar. Sikur jam n kish. Aty nuk hahet, buzqeshi Sara. Era e temjanit ta pret oreksin. T nesrmen, Ibrahimi mori nj spat dhe bashk me Petron dhe Janin shkuan n pyll pr t br dru pr tavolinn e re. Zgjodhi nj panj t kuqe, jo shum t madhe dhe e preu n mes. Panja ishte e bardh nga brenda dhe prshkohej nga fillimi n fund nga vija t kuqe q dukeshin si en gjaku. N qendr t trupit kishte nj sy t rrumbullakt, por sy m t vegjl kishte gjithandej. Sikur ndava nj njeri n mes, mendoi Ibrahimi kur e preu pemn vertikalisht, ndrsa djemt e ngarkuan dhe e solln n shtpi. N fillim, ai bri katr kmbt e tavolins q, pasi i sharroi n mnyr t barabart, djemt i frkuan me gur duke i rrumbullakosur. Frkojini derisa t lmohen si kmb njeriu, i thoshte i ati. Ndrsa ashklat e panjs fluturonin si re pluhuri mbi kokat e tyre. Por disa prej ashklave ishin t gjata dhe t ashpra dhe ia gjakosn djemve duart e pastrvitura. Petro, q e bnte kt pun pa qejf, i tha nj dit t vllait se tavolina ishte shum e vogl dhe nuk do ta nxinte t gjith familjen. Ndoshta, dikush nga ne nuk do jet kur ajo t mbaroj, tha Jani. Ibrahimi, n krahun tjetr t oborrit, punonte pr t br syprinn. Ai e preu panjn n gjasht pjes t njjta, nga nj pllmb t gjer seciln, dhe i vuri n tok ngjitur e ngjitur, pr ti par. Thirri dhe Sarn, e cila kur i pa ashtu tha se tavolina nuk mund t prbhej nga gjasht copa, t cilat do fillonin t lviznin pas pak kohsh dhe nuk ishin t rehatshme gjat ngrnies. Ti m the se duhej nj tryez pr gjasht veta dhe un e ndava n gjasht pjes, tha ai i nxehur dhe hodhi sharrn prtok. Po, iu prgjigj Sara, por ti ke br gjasht stola dhe jo nj tryez pr gjasht njerz. Ibrahimi shkoi pr her t dyt n pyll dhe ia filloi nga e para. Por Sara e ktheu prap kur pa se njra nga kmbt kishte dal m e shkurtr se tre t tjerat. Ibrahimi shkoi pr her t tret n pyll dhe zgjodhi nj panj m t madhe dhe m t vjetr se dy t parat. Panja ishte shum e rnd dhe meq nuk mund ta transportonin dot Ibrahimi vendosi t punonte n pyll. Pr tre jav, bashk me djemt shkonin n pyll n mngjes dhe ktheheshin n mbrmje. Nj dit ra shi dhe Ibrahimi mori araf nga shtpia dhe i mbuloi drunjt e prer me sy t kuq. Kur filluan t ngulnin gozhdt e para, pr t bashkuar kmbt me syprinn, pylli ushtoi

dhe zogjt u trembn. Kur nguli gozhdn e fundit, Ibrahimi e pa drejt n sy tavolinn e kuqe dhe tha: Do Zoti t jesh gjithmon e ngopur. Tre burrat e ngritn tavolinn dhe kur kaluan npr fshat, grat dhe fmijt doln duke i hedhur sheqer dhe oriz, si ia hidhnin nuseve pr bereqet. Sheqeri dhe orizi u ra t treve mbi kok dhe mbi supe dhe e mbushi tavolinn plot. Paskeni sjell sytlia, tha Sara dhe hapi dern e shtpis q t fusnin tavolinn brenda, por, pasi e provuan, kuptuan se tavolina ishte e madhe dhe dera nuk e nxinte. E rrotulluan nga t gjitha ant, por nuk hynte. Ather Ibrahimi mori nj eki dhe e prishi qerpiin ans ders. Kashta e thar n balt ra bashk me dern. Me kt rast do bjm nj der t re, tha Ibrahimi dhe vazhdoi punn. Pasi e futn tryezn n dhom dhe e vendosn aty ku e caktoi Sara, kjo i vuri nj qndism prsipr dhe i tha Ibrahimit q ishte mbuluar me djers: Tani duhet t bni edhe gjasht karrige. Ndrsa Ibrahimi dhe djemt punonin n pyll pr tavolinn dhe pastaj pr dern e re dhe karriget, Sara merrej me oborrin. N fillim i przuri pulat nga shtpia dhe e pastroi oborrin nga ndotjet dhe puplat e tyre. Pastaj shkuli gjith barrat, hithrat, lulet e deles, mllagat e egra, sprngat dhe jonxhn q kishin mbir n liri t plot. M pas, hoqi katr rreshta me plloa q i kishte shtruar Ibrahimi vite m par dhe dheun e lagsht q doli posht tyre e mbolli me majdanoz, me dafina, me borzilok, me xhenxhefil dhe me sherbel. Ndrsa n nj pjes tjetr t veuar, ajo mbolli domate, kastravec, patate, patllxhan dhe qep t gjata. Kur Ibrahimi erdhi n mbrmje nga pylli dhe e gjeti akoma n oborr me duart me balt e pyeti se far po bnte. Po shtroj tavolinn, i tha Sara dhe vazhdoi punn. 14 T nesrmen ishte duke mbjell kur dgjoi nj z t fort q thrriste: Ana, Ana. U ngrit dhe pa n rrug nj burr t shkurtr t shndosh, me mjekr t kuqe dhe t veshur si malsor. N kok kishte nj qeleshe t gjat me maj, dhe nn jelekun e qndisur pa mng, dalloheshin dy pisqolla t bardha. Fustanella e gjat nuk ia fshihte dot kmbt e trasha gjith nyje. Ana po fle, i tha Sara duke mbajtur nj rrnj patllxhani n dor. Mos sht gj smur, e pyeti burri. Jo, i tha Sara, nuk sht zgjuar akoma. Ishte mesdit dhe burrit i lvizi fustanella, sikur po krcente nga habia. Po ti kush je, i tha. Jam gruaja e Ibrahimit, u prgjigj Sara. Mos kam ngatrruar gj shtpi, pyeti burri dhe ktheu kokn nga rruga si nj njeri q ka humbur adresn. Po zotrote kush je, pyeti Sara. Jam Llambro Xhavella, daja i Ans, tha burri duke u drejtuar. Nuk je ngatrruar, i tha Sara dhe e ftoi t hynte n shtpin pa der. Burri u ul dhe Sara i tha: Ngushllime, t rroni vet. Ana ka dy vjet q ka vdekur. Llambro Xhavella mori frym thell dhe mustaqet e kuqe i lvizn, por nuk foli. Hoqi qeleshen dhe dy pisqollat dhe i la mbi tavolinn e re. Sa i ngjan Halil Patrons, mendoi Sara kur pa kokn e tij t rruar, pas s cils zgjatej nj grshet i kuq q kishte filluar t thinjej. I dha nj got uj dhe i tregoi pr kolern, pr humbjet e fshatit, pr urin dhe etjen e atyre ditve, pr vdekjen e Vasilit, t fmijve, t bagtive dhe pr Ann dhe djalin e saj t vogl, Ademin q vdiqn njri pas tjetrit. Pastaj i tregoi sesi pas vdekjes s Ans ajo ishte martuar me Ibrahimin, por Llambro Xhavella, q rrinte mbshtetur pas murit, e ndrpreu dhe i tha se nuk e kishte martuar mbesn me ndonj Ibrahim. Kur Sara i tregoi se si Ibrahimi ishte br mysliman qysh se Ana ishte gjall, Llambro tha se jo vetm mbesa, por dhe i shoqi paskan vdekur. Ku jan djemt, ti ngushlloj pr humbjen e prindrve, tha dhe krkoi me sy npr shtpi. Jan me t atin n pyll, po bjn dern e shtpis, tha Sara. Nj cop her mbetn t dy n heshtje pa ditur t thoshin. Sara kishte dgjuar pak pr Llambro Xhavelln. Ibrahimi nuk fliste pr t, por Petro i kujtonte me mall ditt

kur e ma e onte n Sul, te daja i vet. Q atje lart dukej deti, thoshte Petro, q i mburrej vllezrve m t vegjl, t cilt nuk e kishin par kurr detin. Njher, Llambro kishte marr Petron dhe Foton, djalin e tij t madh, dhe i kishte uar n det. Vet rrinte n breg dhe lante me sfungjer kalin e tij, ndrsa djemve u tha ti hiqnin rrobat dhe t futeshin n uj. Nuk dim not, i kishte thn i biri, do mbytemi. Futuni, i kishte urdhruar Llambro Xhavella, suljoti mbytet vetm me thik. Duke ecur n maj t gishtave pr t shmangur gurt e bregut, dy djemt ishin hedhur n uj. Pas disa metrave, aty ku jeshilja bhej blu, kishin zgjatur kmbt, por n at thellsi nuk kishte m tok pr tu mbshtetur. Djemt filluan t brtisnin dhe t mbaheshin te njri-tjetri, por kjo i tmerroi edhe m shum sepse sa her q njri rndonte, tjetri zhytej. Llambro i shihte nga bregu dhe duke qeshur mjekra e kuqe i lvizte si sfungjer. Pasi i la dhe pak ashtu, t kapur si leshterik pas flokve t njri-tjetrit, Llambro Xhavella i ra kalit fort n ije dhe ky u nis n drejtim t djemve. Kali notonte sikur vraponte dhe u afrua shum shpejt te djemt. Ata e kapn fort nga bishti, e pastaj i hipn sikur po e kalronin. Kur doln n breg, kali i Llambro Xhavells u ul dhe dy djemt zbritn si nga nj shkall anijeje. Kur u qetsuan, Petro e pyeti Llambro Xhavelln: Po ti daj, a di not? Llambro ktheu kurrizin dhe, duke e fshir kalin me sfungjer, tha: Un nuk jam kal, o biri i Ans. Po ty si t quajn, e pyeti pas pak Llambro Xhavella, Sarn. M quajn Sara, tha ajo. E kujt je ti Sara? Jam e Arianit Komnenit, tha ajo dhe vuri dorn te grsheti i zi, si kishte br edhe n vitin 1769 kur kishte takuar Ali Tepelenn, i cili i kishte br t njjtn pyetje. Llambro Xhavells i shklqyen syt. E kam njohur Arianitin, tha ai dhe u zgjat pr t folur. Kur Martuam Ann, mua m drgoi babai n kt fshat pr t biseduar me familjen e Ibrahimit. Pasi ram dakord pr datn dhe ceremonin, un doja t njoftohej pleqsia pr t marr masa, sepse ne do vinim me shum krushq nga Suli. Suljott shkojn npr dasma t armatosur dhe un krkova t bisedoj me kryetarin e fshatit pr ta lajmruar dhe pr ti thn q t mos shqetsohej kur t shikonte nj ushtri me krushq t mbathur si pr luft. Pyeta dhe m uan tek yt at. N vitin 1752 un isha nj djal 28 vje, ndrsa ai nj burr i madh me flok t bardh, t cilt at dit i kishte mbledhur pas koke dhe mua mu duk si nj prift q drejton nj kryengritje. Edhe kur e kam takuar hern e dyt, Arianit Komneni m sht dukur sikur bhej gati pr kryengritje, sepse syt e tij t mdhenj, shihnin sipr koks sime dhe fjalt e tij dukeshin si urdhra. At dit, Arianiti ishte n mes t fshatit dhe po i jepte dorn e fundit ndrtimit t kishs. Duart i kishte me pluhur dhe nuk m takoi. I thash se vija nga Suli pr t martuar mbesn time gjashtmbdhjetvjeare. E di, m tha, keni zgjedhur nj fshat t ngroht pr tu martuar. Kur i thash se pr dasm do vinin shum krushq nga Suli dhe ata do ishin t armatosur, m pa nga koka te kmbt dhe duke qeshur m tha: N qoft se i lini armt ktu kur t ikni, ejani sa t doni. Un doja ta kundrshtoja, por Arianiti m tha se kishte br shaka dhe se fshati kishte arm, por, duke qen i vogl, nuk kishte shum burra. Uroj q mbesa jote t jet e shndetshme dhe ti shtoj djemt e ktij fshati, m tha duke m par me bisht t syrit si do njeri q flet pr pun grash. Un e pyeta se kur mbaronte kisha dhe kur m tha se donte dhe nja dy muaj i thash, si me t lutur, se a mund t shpejtohej pak puna n mnyr q mbesa ime t martohej n kish. Nse ti i sjell krushqit nesr q t punojn me mua, kisha mbaron pr dhjet dit, tha Arianiti. Ishte fundi i qershorit dhe ne kishim rn dakord q dasma t mbahej t dieln e par t shtatorit. Po nse e shtyjm dasmn nj muaj, a mund ta mbarosh kishn, e pyeta un. Besoj se po, tha Arianiti duke par qiellin e pastr. T dieln e par t tetorit kambanorja sht gati. Un bisedova me familjen e dhndrit dhe dasma e Ans u shty n tetor. Kur u ndam Arianiti m pyeti se nga cila familje e Sulit isha. Kur i thash se isha nga Xhevallat, ai m mori n qaf dhe m puthi. Rron gjyshi, m pyeti. Jo, i thash, na la, ka pes vjet. I uditur, un e pyeta se a e

kishte njohur gjyshin, por Arianit Komneni m tha q babai i tij e kishte pasur mik dhe m tregoi nj histori nga e cila un dija shum pak. Babai i Arianitit, gjyshi yt, vuante sa her q dgjonte se turqit pushtonin fshatra dhe shqiptart ktheheshin n mysliman. Ai besonte se nse t gjith t krishtert grek, shqiptar, sllav, bullgar dhe t tjer bashkoheshin, turqit do t thyheshin dhe do zmbrapseshin duke e ln Ballkanin t krishter. Kur filloi lufta e Krets, gjyshi yt mendoi se ky ishte rasti pr ti mundur turqit. Rrethimi i Krets zgjati 25 vjet dhe nj her fitonin turqit e nj her grekt. Nga vitet e fundit, lajmet q vinin nga Kreta thoshin se grekve po u mbaronin burrat dhe fuqit e tyre po shteronin. Babai i Rianitit vendosi ti shkoj n ndihm t krishterve atje dhe mblodhi disa djem nga fshati me n krye djalin e tij. Meq fshati juaj nuk ishte shum i madh dhe nuk kishte shum burra, si thoshte Arianit Komneni, yt gjysh vendosi t thrriste djem edhe nga fshatra t tjer. Ai shkoi vet gjithandej, por shum pak iu prgjigjn sepse fshatrat e fushs kishin shum frik nga turqit n at koh. Nj dit, ai erdhi n Sul dhe takoi gjyshin tim q sa ishte br kryetar i pleqsis. Gjyshi im i tha gjyshit tnd se fitorja e Krets duhej t ishte nj fitore e krishterimit dhe se Suli, i cili pr qindra vjet i kishte luftuar turqit, nuk mund t mos merrte pjes n kt betej. Gjyshi ishte rreth tridhjet vje n at koh, por, meq ishte i martuar dhe ishte zgjedhur kryetar i fshatit, vllezrit e tij nuk e lan. Gjyshi kishte dy vllezr m t vegjl beqar, t cilt ishin binjak. Ata i krkuan q ai t rrinte n fshat, ndrsa ata do shkonin n luft n emr t Sulit. Bashk me ta krkoi t shkonte edhe gjyshi i Ibrahimit, i cili ishte vlla me njrin nga binjakt dhe nuk donte ta linte at vetm. Babai i Arianitit u nis nga Suli nj dit t akullt nntori t vitit 1667, bashk me tre djemt, q gjith fshati doli ti prcjell. Grat qanin, por acari ua ngriu lott. Dimri i atij viti bri shum i ashpr dhe rrugt u bllokuan gjithandej. Deri n mars, djemt nuk u nisn dot n Kret. Ata katr muaj gjyshi yt i mbajti tre djemt n shtpin e tij. Dy binjakt ishin t urt dhe t heshtur, por gjyshi i Ibrahimit ishte nj djal i hedhur dhe i gojs. Shum shpejt ai e njohu fshatin dhe ra n dashuri me nj vajz, e cila, duke qen komshie me familjen e Arianitit, hynte dhe dilte n shtpin ku ai rrinte. Djali dhe vajza u dashuruan dhe gjyshi i Ibrahimit i premtoi vajzs se do martoheshin sapo ai t kthehej nga Kreta. Edhe familja e vajzs u bind dhe pr disa jav e mbajtn djalin n shtpin e tyre, si dhndr. U nisn n fillim t prillit, por asnjri nuk u kthye. Vajza kishte mbetur me barr dhe pas disa muajsh lindi baban e Ibrahimit. Familja e tyre n Sul e mori vesh disa muaj m von q djali ishte vrar dhe kishte ln nj djal n fshatin tuaj. Kur mori vesh lajmin, nna e gjyshit t Ibrahimit erdhi duke ulritur n shtpin ton dhe e akuzoi gjyshin tim si fajtor pr humbjen e t birit. Dy familjet tona u ftohn pr disa koh. gjyshi ishte kryetar i pleqsis dhe fshati mori ann e tij. Ather strgjyshi i Ibrahimit mori gruan dhe nj vajz m t vogl dhe erdhi n fshatin tuaj ku ai kishte nipin e sapolindur. Mori gruan e pamartuar t t birit t vrar, bashk me nipin q ishte babai i Ibrahimit. N kt fshat ai ndrtoi nj shtpi n t ciln shum von atij i lindi nj djal tjetr q edhe ai u vra, si m kan thn. Shtpia e tyre sht kjo dhe ktu ka lindur edhe Ibrahimi, ta Llambro Xhavella dhe pasi i hodhi nj sy mureve roz, vazhdoi: Babai jetim i Ibrahimit u martua shum von, ktu n fshat, por para se t vdiste e ma i tha se ajo donte q n qoft se atij do ti lindnin djem, ata ti martonte me vajza nga Suli, sepse kshtu raca do t vazhdonte. Babai i Ibrahimit ia mbajti amanetin t ms dhe nj dit erdhi n Sul dhe krkoi nuse te babai im. Im at donte q prishja mes dy familjeve t mbyllej dhe prandaj duke i dhn dorn e mbess s vet, Ans, q sht vajza e vogl e vllait tim. N dasmn e Ans, ne erdhm me njqind krushq t veshur bukur, me fustanella dhe jelek t zinj. Kisha kishte prfunduar. N krye t dasms qndronte babai i Ibrahimit, babai im dhe babai yt. Pasi morn bekimin n kishn e re, q mbante era dru t njom, Arianit Komneni e nxori Ann dhe

Ibrahimin jasht, ndrsa ne t tjerve na tha t mos lviznim. Ne u hutuam sepse nuk po e kuptonim, por kur pam Arianitin q ndezi nj qiri dhe u ngjit mbi altar nuk folm. Ju krkoj t gjithve t ndizni nj qiri dhe t luteni pr shpirtrat e djemve q luftuan dhe vdiqn n Kret, tha ai me nj z t fort q akoma m bn t dridhem. Ai nuk ishte prift dhe ne nuk ishim kryengrits, por me nj fjal t tij, jam i sigurt se t gjith do e linim dasmn dhe do niseshim pr n Kret. Por Arianiti nuk dha asnj urdhr. Ai e ngriti qiriun e tij lart dhe ne t gjith tham nj lutje pas tij dhe i mbajtm qirinjt pr nj koh t gjat mbi kokat tona. Kisha e re rnkoi si njeri. amin, tha Arianit Komneni. Amin, tham t gjith pas tij. Tani vazhdojm dasmn, tha ai dhe filloi t qeshte me baban tim. At nat, gjith fshati mori pjes n dasmn e Ibrahimit dhe t Ans. Suljott qllonin me pistoleta dhe krcenin me opingat e tyre t bukura, duke i ngritur xhufkat mbi qeleshet e shokve. Kur e pyeta Arianit Komnenin pr prshpirtjen e shkurtr n kish, ai m tha se q n fillim kishte menduar ta pruronte Kishn e re, me nj mesh pr t rnt e Krets. Ata jan dshmort e par t fshatit dhe kjo dasm nuk do ishte ngjizur pa trimrin e tyre. Por ti mi ngatrrove gjrat, tha Arianiti duke pir raki. Vure dasmn para meshs dhe mir bre, se un kisha vn dhjetorin para gushtit. Tani jam m i qet, m tha, gushti mbaroi dhe un po pres dhjetorin. Mu duk sikur m tha se po bhej gati t shkonte n Kret, si nj prift q bekon heronjt pas vdekjes, prfundoi Llambro Xhavella, duke par nga Sara. Babai shkoi n Kret dy vjet m von dhe atje linda un, tha Sara dhe i tregoi pr Shebn dhe pr udhtimin me Arianitin, i cili i tha se do shkonin n pyll t krkonin nnn, pr ishujt q shihnin nga anija, pr Selanikun dhe mbrritjen n fshat. Llambro Xhavella dukej i mallngjyer, por ai burr nuk dinte t qante dhe emocionet i dilnin si djers mbi mustaqet e kuqe. Kur Sara mbaroi, ai i fshiu mustaqet dhe e pyeti: Kur vdiq babai? Ndoshta nuk ka vdekur, akoma, tha Sara duke ulur syt. Ai iku nga fshati ditn q vllai im, Gjergji, u b mysliman. Llambro Xhavella u zgjat nga Sara sikur donte ta pyeste se ku kishte ikur Arianiti, por ajo nuk e la t vazhdonte, e kapi nga dora dhe i tha: Eja t shohsh Ann, duhet t jet zgjuar. Kur Ibrahimi me djemt erdhn n shtpi, Sara dhe Llambro Xhavella po loznin me Ana Komnenn. Llambro i vuri vajzs dorn te koka dhe i preku flokt e dendur dhe t zinj. Mi jep nj pal balluke ti oj n fshat te njerzit e mi, i tha Sars, e cila mori nj grshr, i preu vajzs disa flok mbi ball dhe ia dha Llambros. Ky, pasi i mori er, e futi cullufen n nj xhep t jelekut. Ana filloi t qante kur pa q i morn dika nga koka, ndrsa Llambro doli jasht si fajtor dhe u ul prball tavolins, n kohn q hyri Ibrahimi. Mir se erdhe, iu drejtua Ibrahimi i habitur kur e pa, ndrsa Petro dhe Jani iu hodhn n qaf. Djemt e tjer nuk e kishin par kurr Llambro Xhavelln dhe filluan t hapin syt nga pisqollat q rrinin si t papuna mbi tavolin. Un kam ardhur pr gzim, por mora vesh se i zoti dhe e zonja e ksaj shtpie paskan vdekur, tha Llambro Xhavella. Ngushllime. Un jam Llambro Xhavella, daja i Ans, zonjs s shtpis. Ju kush jeni, iu drejtua ai Ibrahimit duke ngritur mjekrn e kuqe si nj sqep krcnues. Llambro Xhavella ishte i ftoht, sikur kishte takuar nj njeri t panjohur n maj t malit. Ibrahimi u step dhe pa Sarn n sy si t krkonte ndihm. Djemt rrinin n kmb t shushatur dhe nuk kuptonin n ishte koha e prshtatshme pr ta pyetur Llambron, pr Sulin, pr Foton, pr kushrinjt, pr kuajt dhe pr detin. sht babai, daj Llambro, foli Petro me z t ult, si i flitet nj njeriu q do ta zgjosh nga gjumi pa e trembur. Derisa n kt shtpi shpjegimet i jep i biri, do t thot q un kam t drejt t besoj se babai ka vdekur, prsriti Llambro Xhavella duke lvizur pak mjekrn

n drejtim t Petros, si dikush q noton dhe her pa shere kthen pak kokn pr t par shokun q e ndjek. Jam un, foli Ibrahimi. Nuk mund t mos m njohsh. Ti ke qen krushk i par n dasmn time dhe t Ans. Un doja t martohesha n shtator, por ti e shtyve dasmn n tetor dhe m the se Ana nuk i kishte mbushur akoma 16 vje. Nuk mbaj mend tju kem takuar n at dasm, por mund t m thuash si quhesh, se mbase kujtohem. Un jam Ibrahimi, tha Ibrahimi. T thash q nuk njihemi, tha Llambro Xhavella duke par si fitimtar nga Sara. N dasmn e mbess sime nuk u ftua asnj mysliman. Vajza e mikut tim, Arianit Komnenit m tregoi me shum dhimbje se si vdiq mbesa ime e shtrenjt. Por n qoft se ti Ibrahim do t m tregosh se si vdiq burri i krishter i Ans un jam gati t t dgjoj. Jam br mysliman dhe kam ndrruar emrin. Ana e pranoi kur i thash se nuk do merrja gra t tjera si thot Islami, tha Ibrahimi. Un e martova mbesn me nj t krishter dhe djemt e saj lindn t krishter, u kthye me nj z t fort Llambro dhe duke par nga Petro e pyeti: Ku sht Thanasi? Petro pa nga Ibrahimi de ky e miratoi me kok, si pr ti dhn leje. Thanasi ka ikur me Ali Tepelenn n Janin, tha Petro. Llambro Xhavells iu fry mjekra dhe koka e tij e rruar u skuq si nj domate e plasaritur. U ngrit n kmb, mori pisqollat, i futi n brez dhe tha: Po ta kishte baban gjall, ai djal nuk do shkonte pas nj kusari mysliman q vjedh bagti dhe prdhunon gra t krishtera. Ti paske dbuar nj jetim nga shtpia dhe ky sht mkat, iu drejtua Ibrahimi me z t jerr dhe pastaj duke par nga Petro tha me ton urdhrues: Vishu ti djal, do vish me mua q mos prfundosh dylber i ndonj kusari tjet. Petro nuk lvizi nga vendi, por pa nga i ati, i cili dukej i humbur. Nisemi, tha Llambro Xhavella, por u kthye dhe iu drejtua Sars q rrinte si e ngrir: Babai yt ka qen njeri i bess. T lutem ti mbash kta jetim si t ishin djemt e tu. Ndoshta, vij vitin tjetr dhe i marr edhe kta. Llambro Xhavella doli dhe pas tij edhe Petro, t cilit i foli vetm Muhamedi. Kujdes kur t notosh Petro, se kali i daj Llambros mu duk i plakur. Petro kaprceu pragun pa der, ndrsa Ibrahimi, i cili gjith kohn kishte qndruar n kmb, u afrua te tavolina dhe mbshteti duart. Mbi syprinn e saj t shklqyer vetja iu duk si nj njeri tjetr. Karriget dhe dera e re u bn pas disa javsh. Ibrahimi dhe Jani punonin me ngadal, pasi Petro iku me Llambro Xhavelln. Ibrahimi sharronte n pjes t vogla drurt e panjs, ndrsa Jani i frkonte me shtuf. Niko, Muhamedi dhe Aliu luanin n pyll dhe numronin kmbt e karrigeve. Dern Ibrahimi e bri me dru t fort lisi. E mban lagshtirn, i tha t birit. Shpatullat iu mavijosn t dyve duke sharruar lisin e gjat me lkur t ashpr, q nuk donte t binte dhe prandaj ata thirrn disa burra nga fshati, pr ta rrzuar. Jani i qroi si peshk luspat e mdha t lisit dhe ndezi zjarr pr t thar njomsin q avullonte si frym njeriu. Kur karriget rrethuan tavolinn e re dhe Ibrahimi mbylli dern e shtpis, Sara i tha djemve t laheshin dhe filloi t bnte darkn. Preu marule dhe i mbushi me gjiz, poqi patllxhan q pastaj i futi n vaj ulliri, ndau n mes gjasht patate t mdha dhe i mbushi me mish, zieu oriz q e zbukuroi me pluhur kanelle dhe prgatiti nj tav balte me mli dhe zorr t grira q kur e pyeti Ibrahimi ajo i tha se quhej koranik. Sara rrahu kos dhe kur ky u b si krem ajo i hodhi sipr mjalt, pastaj preu n feta t vogla gjith lng disa hurma, moll dhe dardha dhe i leu me sheqer e i poqi dhe ato. Nga sndukt e Arianitit, Sara nxori nj takm me lug t dredhura dhe thika t gjata, t cilat Ibrahimi i mprehu duke i frkuar me uj dhe me gur, sepse vitet ua kishin thinjur tehun. Ajo pastroi nj shandan t pluhurosur me shtat krah q Arianitit ia kishte dhn Sheba dhe n seciln prej kupave t vogla nguli nj qiri. Shtpia nuk kishte qen kurr m e ndriuar. Sara nuk e vuri Ann n gjum dhe e mori djepin e saj n dhomn e buks. Ana nuk ia ndante syt flaks s qirinjve dhe qeshte. Ibrahimi u ul n krye t tryezs dhe Sara n fund, prball tij.

Jani dhe Niko u uln majtas, ndrsa Muhamedi dhe Aliu djathtas. Prpara se t fillonin, Sara tha amen dhe ashtu bn edhe Jani me Nikon, por dhe Aliu q i imitoi. Ibrahimi uroi me nj got raki, ndrsa Muhamedi futi nj hurm t pjekur n goj. N fillim nuk foln sepse t gjith e kishin mendjen tek ushqimet, nj pjes e t cilave ishin t panjohura pr ta. Ibrahimi pinte raki dhe i gzohej tavolins e karrigeve t reja dhe u fliste djemve sa her q kta rrzonin pilaf dhe copa mishi mbi syprinn e kuqe. Mendova se nuk do na nxinte, tha Ibrahimi. Po t ishte Petro do dukej m e vogl, tha Jani duke provuar orizin me kanell dhe mendoi se Sara kishte pasur t drejt kur kishte porositur nj tavolin pr gjasht veta. Djemt i zuri gjumi menjher, sapo tavolina u zbraz nga ushqimet. Ibrahimi vazhdoi t pinte raki dhe kur Sara iu afrua pr t mbledhur ent, ai e kapi pr beli dhe e puthi. Duro t marr shandanin, i tha Sara dhe t dy shkuan n dhomn e gjumit. Ibrahimi mbante era kanell, ndrsa Sara e kishte gojn t mbushur me lng hurme. Qirinjt u lngzuan mbi shandan deri n mngjes. Para se ta zinte gjumi, Sara mendoi se dhe e ma duhej ta mbante ndezur at shandan kur bnte dashuri me Arianitin. Djemve iu shijoi kuzhina e Sars dhe do dit i krkonin gjra t reja. Ajo piqte buk dhe kule t vegjl q i mbushte me arra dhe i sprkaste me mjalt ose me reel. Dhoma e oxhakut mbushej me tym kur kulet digjeshin dhe Sara i tha Ibrahimit se duhej t bnin nj furr t madhe jasht shtpis. Ibrahimi pyeti npr fshat dhe nj dit filloi t ndrtonte skeletin e furrs n oborr. Mori disa drur q pasi i kryqzoi si nj kube, i veshi nga lart me balt dhe i la disa koh t thaheshin. Balta u forcua dhe u kap fort pas drurve q mos binte. Por Ibrahimi i vuri flakn dhe drurt u dogjn t part dhe ran si prush n folen e furrs. Balta u b si krcu dhe mbeti aty lart si nj tavan i ngrir. E ke gati, it ha Sars. N furrn e re kulet dilnin m t fryr dhe Sara filloi ti priste ato n forma t ndryshme q djemve u dukeshin si lodra. Nj her nga furra dilte nj ushtri me kuaj, pastaj dilte nj tav me zogj prej brumi, pastaj disa dele apo edhe katror e diej t rrumbullakt. Djemt ia bnin syt kafshve me lajthi dhe bajame dhe kur i vinin kafsht t ziheshin me njra-tjetrn askush nuk fitonte, sepse znka prfundonte n thrrime t verdha prej gruri. Jani i bri Sars nj okllai t re dhe t lmuar me t ciln ajo e shtypte fort miellin dhe pastaj i jepte formn e lodrs, me nj thik t mpreht. Niko krkonte vetm kuaj, Aliu donte katror, ndrsa Muhamedi plqente kule n form hne, t cilat i ngjyente n reel kumbulle. Pas kuleve t mngjesit dreka hahej me lakror q Sara e mbushte me gjiz, me vez dhe me presh. Ibrahimi donte lakror me pet t holla dhe t mbushur me pllaqi, ndrsa Jani ngrihej hert n mngjes, shkonte n pyll dhe sillte nj thes me hithra q ia prcllonin duart. Djali i lante hithrat vet dhe i thoshte Sars tia mbushte me to, pjesn e tij t lakrorit. Nj dit, kur Ibrahimi u nis n qytet pr t marr parat e disa bagtive q kishte shitur, Sara i tha t blinte peshk. Peshk, pyeti Ibrahimi i habitur, nuk kam ngrn kurr peshk. As un, tha Sara, por ta provojm. Pyet si pastrohet. Ibrahimi solli tre peshq t mdhenj q gjith rrugs kishin rrjedhur gjak dhe i vuri mbi tavolin. Era e peshkut e mbushi shtpin dhe djemt doln jasht duke mbyllur hundt. Edhe Ibrahimit i vinte ndot duke i treguar Sars se si pastroheshin. N Pazar m than se i pritet koka, pastaj hapen nga barku dhe i hiqen t gjitha rropullit. Mbaji n uj t zier sa tu dal era dhe pastaj shtroi n tav t piqen, tha ai dhe doli nga dhoma. Peshqit rrinin t shtrir mbi tavolin dhe kur Sara i ngriti pr ti nxjerr n oborr, tre gjurm uji t kuq mbetn mbi syprin. I preu kokat dhe i pastroi, si i kishte thn Ibrahimi. Pastaj i shtroi n tav, i mbushi me majdanoz dhe i bri secilit nj kuror me domate dhe qep. Djemt vuajtn shum me halat e peshkut dhe Ibrahimi mezi e nxori nj hal t vogl q i mbeti Aliut n fyt. Muhamedi nuk e preku peshkun, ndrsa Jani, pasi

i qroi halat nj nga nj, e hngri me buk. sht shum i mir, tha Sara, por hern tjetr do tia pastroj halat dhe do tia mbush barkun me patate dhe oriz. 15 Kur Ana mbushi nj vje e uan n pyll. Korriku ishte i nxeht, por pylli ishte i freskt. Sara bri buk t bardh dhe kula me reel, mbushi antat me mish t pjekur me pllaqi, vuri djath, domate t reja, kastravec, moll dhe limona dhe u nisn. Ibrahimi mbante Ann n krah, ndrsa Jani dhe djemt e tjer ushqimet. Sara ecte pas tyre me rrobat e Ans. Rrugs, Muhamedi, q trhiqte nj trast me domate, iu afrua, i dha dorn dhe i tha: Kam br nj vjersh, por mos i thuaj babait. Nuk i them, i tha Sara, po mua do ma thuash? Po, tha Muhamedi dhe ia tha: Dua hurma dhe n pyll shkoj, Ana rritet, un fluturoj. Sara e pa duke qeshur dhe Muhamedi u skuq. Faqja e tij ishte e zbeht dhe syt i dukeshin edhe m t kaltr. Pse do t fluturosh e pyeti Sara. Dua t shoh botn, u prgjigj Muhamedi. Toka sht e rrumbullakt si nj hurm dhe nuk e shikon dot t gjithn vetm duke ecur. Po t ecsh nuk rrzohesh, ia ktheu Sara duke i shtrnguar dorn. Kush fluturon bie prandaj njerzit kan vendosur t ecin. Si arritn n pyll, zgjodhn nj kumbull t egr t mbushur me lule t bardha, q sa kishin elur, dhe u uln rrz saj. Sara shtroi nj araf dhe vuri aty Ann. Djemt vrapuan duke u fshehur pas drurve, ndrsa Ibrahimi filloi t hapte ushqimet. Ann e zuri gjumi dhe lulet e kumbulls ia veshn flokt si nj kuror. Kur u zgjua, Jani i solli nj breshk me kurriz t verdh, e cila i rrinte Ans prball, si e trullosur. Vajza nuk fliste, por prplaste dorn mbi kurrizin e breshks dhe prpiqej ta ngrinte lart. Kur breshka e kuptoi se fmija nuk mund ti bnte keq, filloi t lviz npr bar dhe Ana e ndiqte duke ecur me duar. Djemt u lshuan npr pyll dhe erdhn secili me nga nj breshk t vetn. Do bjm nj gar me breshka, i tha Jani tre djemve m t vegjl. Numroi dhjet hapa dhe duke futur nj shkop n tok shnoi nj viz mbi dheun e shkrift. Breshka e kujt vjen ktu e para ai fiton, tha Jani. Tre djemt krkuan pak koh pr tu prgatitur, kputn bar dhe filluan ti ushqejn breshkat q nga frika nuk e nxirrnin fare kokn jasht guasks. Aliu u ankua se breshka e Nikos ishte m e madhe se e tij dhe kshtu ai do t fitonte, por Ibrahimi e qetsoi kur i tha se breshka e vogl do ecte m shpejt sepse ishte m e leht. Por Aliu nuk u bind dhe filloi t qante. Kush vrapon m shpejt nj derr apo nj vi, e pyeti Ibrahimi. Vii, u prgjigj Aliu duke fshir lott. Po pra, i tha i ati, sepse vii sht m i leht se derri. Ndrkoh, Nikoja e mori breshkn e tij t madhe, u fsheh pas nj peme dhe filloi ti fliste n vesh. Nuk lejohet ti flassh breshks, i brtiti Aliu dhe u mrzit prap. Lejohet, i tha Jani, por varet se far i thua. E far ti them, pyeti Aliu duke u afruar q t tjert mos dgjonin. Thuaji q nse fiton do ta marrsh n shtpi. Aliu u fut pas nj peme dhe nisi ti fliste breshks. Pasi i ngopn breshkat me fjal djemt ishin gati pr t filluar, por Muhamedi tha se pavarsisht se breshka e Nikos dukej m e madhe, ato t gjitha ishin njlloj dhe mund t ngatrroheshin rrugs. Mund t fitoj breshka ime dhe do duket sikur ishte breshka e Aliut, tha djali. E rregulloj un, tha Sara dhe u ngrit duke e ln Ann t ndiqte breshkn e vet. Mori nga trasta nj domate, e ndau n mes dhe e frkoi fort pas kurrizit t breshks s Nikos. Kurrizi u skuq dhe breshka ngriti kokn si e plagosur. Pastaj Sara mblodhi disa luledele t verdha i frkoi n duart e veta dhe ato lshuan nj pluhur t verdh, q ajo e shprndau gjithandej mbi kurrizin e breshks s Aliut. Breshka teshtiu sikur ti kishte hyr pluhur n hund dhe Aliu tha: Fillojm se po m ftohet breshka. Breshkat nuk smuren, tha Sara q kputi nj deg t njom kumbulle mbi t ciln kishte elur nj lule e bardh dhe ia futi breshks s Muhamedit posht guasks. Lulja i rrinte

breshks si nj dantell dhe Muhamedi tha se nuk donte q breshka e tij t ishte femr. Femr sht breshka e Ans, i tha Jani q priste me shkop n vijn e gars. Breshka jote sht nj burr q ka veshur nj kmish me lulka si ajo e daj Llambros. Muhamedi nuk foli dhe djemt i vun breshkat n nj rresht. Nikoja i pari, Aliu i treti dhe n mes lulja e Muhamedit. Gati, thirri Jani dhe numroi deri n tre. Nisu. Por asnjra nga breshkat nuk lvizi. Djemt filluan ti ndrsejn tre kafsht e tyre, u fishkllenin, i gjuanin mbi kurriz me thupra, u vinin bar prpara gojs, por ato prap nuk bnin prpara. Vazhduan kshtu pr nj koh derisa Aliu i futi gishtin posht guasks breshks s tij t verdh, e cila u drodh dhe filloi t ecte. Ashtu bn edhe Niko me Muhamedin dhe t tre breshkat filluan t zvarriten, por vija e gars dukej shum larg. Ibrahimi me Sarn ishin bashkuar me djemt dhe ngushllonin me radh secilin q vraponte i djersitur, rreth breshks s vet. N mes t rrugs breshka e Aliut ishte nj kumbull prpara dy breshkave t tjera. Aliu filloi ti thoshte fjal t mbla breshks s tij q e ruante distancn, ndrsa Nikoja i fuste vazhdimisht gishtin nga prapa breshks s tij t kuqe. Muhamedi ia hoqi fare lulen e bardh breshks nga qafa dhe i tha Sars se ndoshta ajo e pengonte q t gjente rrugn. Djemt i rrinin breshkave nga prapa dhe pas tyre edhe Ibrahimi me Sarn dhe askush nuk e pa Ann q, duke ecur kmbadoras, kaloi prpara breshkave dhe kur arriti te vija e gars u kthye me fytyr nga ata dhe filloi t qeshte duke prplasur duart. Breshkat u friksuan nga vajza q u doli prpara, futn kokat nn guask dhe asnjra nuk lvizi m. Mbaroi, tha Jani, garn e fitoi Ana. Hngrn buk dhe pasdite u kthyen n shtpi. Ibrahimi eci prpara me Ann n krah, ndrsa Sara vinte e fundit me Muhamedin q e pyeste pse toka ishte e rrumbullakt dhe jo katrore. Aliu e mori me vete breshkn e tij dhe tha se kur gara u mbyll, ajo ishte e para. Niko zihej me Janin q e kishte mbyllur garn kur breshka e Aliut ishte pak prpara s tijs dhe nuk pranoi t mbante asnj nga trastat me ushqimet q tepruan. Para se t shtrihej, Aliu e futi breshkn posht krevatit t tij dhe i hodhi bar. Fli, i tha, se do ket gara t tjera. Ndrsa Ana Komnena sillej me duar e me kmb mbi shtratin e madh t prindrve dhe nuk fjeti deri von, duke e ln dhe Ibrahimin pa gjum. Po iki t fle nga djemt, i tha Ibrahimi Sars dhe u shtri n krevatin q kishte ln bosh Petro. Shko, i tha Sara, po kujdes mos zgjosh breshkn. 16 Gara e breshkave u prsrit disa t diela. Aliu merrte breshkn e vet shtpiake, ndrsa Niko me Muhamedin vrtiteshin npr pyll dhe sillnin breshka t reja. Nj dit ata u mrzitn nga loja dhe than se nuk gjetn m breshka, por Aliu tha se breshka e tij i kishte mundur t gjitha breshkat dhe ato nuk dilnin m nga frika. Ana apitej npr bar, ndrsa Sara ndryshonte format e kuleve. Kur ktheheshin, Jani merrte dru n pyll, t cilt i przgjidhte duke i par lulen dhe lkurn dhe kur shkonte n shtpi i kthente n zbukurime. Ai filloi t bnte en druri, shishe pr raki, gota, okllai me prmasa t ndryshme, kanistra, rosa, pata dhe trekndsha t vegjl pr Ann. Nj dit, Jani i thirri tre vllezrit e tij dhe i tha se do tu bnte atyre nga nj lodr druri, por ata duhet t vendosnin se far donin. Niko i krkoi nj ushtar, megjithse nuk kishte par kurr ushtar me sy. far ushtari do, e pyeti Jani. Do nj turk me allm dhe me jatagan n brez, apo nj grek me kapel t vogl dhe me kpuc me xhufka. Niko u mendua dhe i tha se donte nj ushtar me jelek dhe me dy pisqolla n brez si Llambro Xhavella. Por nuk e dua tullac. Dua q ushtari im t jet m i ri se daj Llambro. E do me allm apo me qeleshe, e pyeti Jani prap. E dua me flok t gjata q ia merr era, tha Niko.

Aliu q e dgjoi t vllan tha se ai donte nj lufttar mbi kal si Sknderbeu. Sknderbeu kishte nj prkrenare me bri dhie mbi kok, i tha Jani dhe shpatn e kishte m t gjat se kalin. Sknderbeu nuk i donte dhit se ato nuk bjn qumsht t mir m ka thn babai, u prgjigj i nxehur Aliu. Un dua q Sknderbeu im t mbaj mbi kok jo dy, por vetm nj bri t trash demi q i thyen parzmoret e turqve. Po shpatn, e pyeti Jani. Shpatn e dua t drejt, por jo m t gjat se kalin, tha Aliu. Ndrsa Muhamedi pasi dgjoi i qet dy vllezrit tha se ai donte dy lodra. Jo, i than vllezrit, pse ti dy lodra kur ne do kemi vetm nga nj. Po ato jan pjes e s njjts lodr, u prgjigj Muhamedi, por vllezrit nuk po e kuptonin. Un dua nj gj t rrumbullakt n qoft se toka sht e rrumbullakt dhe nj katror n qoft se toka sht katror. sht njlloj si ushtari yt q duket edhe nga prpara, edhe nga prapa, i tha ai Nikos. Mir, i tha Jani, do ta bj, se lodrat e tua jan m t thjeshta dhe gdhenden shpejt. Po un dua q ti bsh me pyje, me lumenj, me dete, me male dhe me fshatra, i tha Muhamedi. Po njerz nuk do, e pyeti Jani. Jo nuk dua, tha Muhamedi. Njerzit jan t vegjl dhe nga lart nuk duken. Jani punoi nj muaj pr kukullat e vllezrve. Shkoi n pyll dhe zgjodhi lis pr ushtarin e Nikos dhe Sknderbeun e Aliut, ndrsa tokat e Muhamedit vendosi ti bnte me qershi sepse ajo vinte si e murrme dhe ai mendoi se toka e par nga lart kishte at ngjyr. Preu me kujdes katr kuti t vogla t barabarta, n madhsin e nj ikone, por u kujtua se shpata e Sknderbeut do t dilte mbi lartsin e lodrave t tjera dhe preu nj kuti m t gjat. Vizatoi me brisk hekuri mbi seciln kuti, format e tyre t prafrta dhe filloi ti priste trash. Ashtu, lodrat dukeshin si gur q koha dhe errat i kishin gdhendur rastsisht, pa asnj qllim. Pastaj, me nj dalt t vogl filloi t nxirrte ngadal ashklat e drurve derisa koka e ushtarit t Nikos u duk si nj kok ariu, pa faqe dhe pa hund. Jani e la ushtarin e Nikos dhe kaloi te Sknderbeu i Aliut derisa edhe ky u duk si nj ari i paushqyer. E la dhe at dhe filloi t merret me kalin. Faqet dhe hundt e ushtarit dhe t Sknderbeut do ti bj n fund, tha me vete duke menduar se duhet ti bnte t dukeshin si njerz t ndryshm sepse prndryshe vllezrit do t ziheshin. Aliu nuk mund t pranoj q Sknderbeu t ket fytyr ushtari, qeshi Jani dhe vazhdoi t rrumbullakoste tokn e Muhamedit. Jani nuk kishte par ndonj det dhe nuk dinte nse ai ishte m i madh dhe apo m i vogl se lumi. N dark pyeti Sarn dhe ajo i tha se bota kishte m shum dete sesa pyje dhe lumenj dhe se do lum bashkohej me detin dhe do det bashkohej me nj det tjetr. Po pyll n mes t detit ka, e pyeti Jani. Ka, tha Sara. Jan ishujt, por ata jan t vegjl dhe nuk duken nga lart. Me prjashtim t Krets, tha ajo dhe pa nga Ibrahimi q nuk po e dgjonte. Jani i gdhendi imt pisqollat e ushtarit, por megjithat njra doli pak m e gjat se tjetra. Ndrsa shpata e Sknderbeut u thye pak n maj dhe Jani ia shkurtoi kmbt e kalit, q ti sillte n proporcion. Pastaj thelloi lumenjt q dukeshin si gishta mbi tokn e Muhamedit dhe duke e futur daltn thell n dru bri nga t gjitha ant pyje q dukeshin si gjilpra t ngulura mbi nj top leshi. N mes t nj deti t madh, ngriti nj gung t vogl si nishan, q ishte Kreta. Kur mbaroi faqet, hundn dhe syt e ushtarit dhe t Sknderbeut, njri dukej si nj burr i holl me faqe t verdha, ndrsa tjetri si nj bullafiqi nn peshn e t cilit kali me kmb t shkurtra po jepte shpirt. I pastroi nga pluhuri dhe i hodhi pak uj q t shklqenin. Thirri tre vllezrit dhe ua tregoi. N fillim ata u habitn, por pastaj filluan t shikonin me qetsi dhe t krahasonin secili kukulln e tij me dy t tjerat. Pse njra pisqoll sht m e gjat se tjetra, u hodh Niko. Sepse ushtari yt njrn ia ka marr nj turku dhe tjetrn nj greku, tha Jani. Po pse ushtari im sht m i dobt se Sknderbeu, vazhdoi Niko. Sepse ushtari shkon n luft dhe nuk ka koh t haj, ndrsa Sknderbeu rri maj kalit dhe nuk lodhet. Sknderbeu ka kal sepse sht komandant, tha Aliu

duke mbrojtur kukulln e tij. Por pasi e pa mir u hodh dhe ai. Kali i ka kmbt e shkurtra dhe duket si mushk. Kali i Sknderbeut ishte ndryshe nga t tjert, tha Jani. Ai ishte shum i shpejt dhe prandaj i ka kmbt m t shkurtra. far sht kjo, pyeti Muhamedi duke treguar ishullin me gisht. Kjo sht Kreta, tha Jani. sht nj ishull. Po pse ma ke vn Kretn, un nuk ta krkova, tha Muhamedi. Kt ma krkoi Sara, tha Jani duke par nga ajo. Muhamedi u kthye nga Sara, si pr ti thn se nuk kishte pun me lodrn e tij, por Ibrahimi ndrhyri dhe i tha: N Kret sht vrar gjyshi im dhe strgjyshi yt. sht mir q e ke futur n botn tnde. Muhamedi nuk foli, por Aliut iu duk se heroizmi kaloi nga shpata e Sknderbeut te bota e Muhamedit dhe duke iu afruar Ibrahimit e pyeti: Me shpat ka luftuar gjyshi? Po, i tha Ibrahimi. Po pisqoll ka pasur, tha Nikoja. Nuk e di, tha Ibrahimi, por ndoshta e kan vrar me pisqoll. Kaq duhej q dy djemt t fillonin luftn. I afruan kukullat e tyre dhe, duke i ngjitur me njratjetrn, i shtynin fort. Ushtari yt nuk i nxjerr dot pisqollat nga brezi, thoshte Aliu dhe i fuste shpatn ushtarit n sy. As shpata jote nuk ia pret dot kokn ushtarit tim, brtiste Niko duke shtyr Sknderbeun e shndosh. N fillim u thye briri i prkrenares s Sknderbeut, pastaj ushtari mbeti me nj krah dhe me krahun tjetr u hakmor duke i thyer Sknderbeut shpatn. Kshtu jan m t bukur, tha Sara, duken si statuja antike. Djemt fjetn at nat duke e futur secili posht krevatit heroin e vet t plagosur. Ushtari me nj krah humbi ekuilibrin dhe u rrzua, ndrsa Sknderbeu rezistoi, por breshka e lpiu gjith natn. Muhamedi e futi tokn e tij t rrumbullakt posht jastkut, por ashtu nuk mund t flinte sepse koka i dhembte mbi drurin e fort. E mori dhe e vuri dhe ai posht krevatit, tokn e vet. Para se t flinte i tha Janit: Po t ma kishe br tokn katrore tani do m kishte zn gjumi. Kur u zgjuan n mngjes, asnjri nuk e gjeti lodrn posht krevatit. Kontrolluan npr shtpi, hapn sirtart, shkuan n qilar, por nuk i pan kund. Shkuan te dhoma e prindrve, por aty Ana po flinte me nj pat n dor. Doln n oborr dhe pan q Sara i kishte rreshtuar tre kukullat mbi nj plloe dhe po i shihte. Do ti lyej, tha ajo kur djemt e pyetn. N fillim Sara leu me t kaltr detet, pastaj i dha nj jeshile t errt pyjeve, nxiu lumenjt dhe malet i bri me boj kafe. Po Kretn si do e lyesh, e pyeti Muhamedi. Me t kuq, u prgjigj Sara. Aty sht derdhur shum gjak. Me ngjyr t kuqe u lye dhe fustanella e ushtarit, ndrsa kmisha e tij dhe kali i Sknderbeut u bn t bardha. Pisqollat dhe prkrenarja e Sknderbeut u lyen me ngjyr t zez, ndrsa pjesa e mbetur e shpats u vesh me nj t verdh ngjyr ari. Fytyra e shndetshme e Sknderbeut u lye me roz, ndrsa pelerina ngjyr vjollc. Flokt e gjata t ushtarit u zverdhn, ndrsa faqet dhe hunda u lyen me boj kafe. Ushtari sht nxir nga dielli npr luftra, tha Sara duke lyer me gri shtpit e vogla t bots s Muhamedit. Si mbaroi, i vuri mbi plloe q t thahen. Ushtarin dhe Sknderbeun prball njri-tjetrit, ndrsa tokn e Muhamedit n mes t t dyve. Tani kan arsye t luftojn pr nj cop tok, tha Sara dhe i mori djemt pr tu dhn mngjes. 17 N dimr ra dbor. Oborri u zbardh dhe pylli dukej m i zi. Kukullave u ishin zbehur ngjyrat dhe ushtari i Nikos ishte thinjur nga luftrat. Lumenjt e toks s Muhamedit ishin thar, kurse Sknderbeu i kishte zbritur kalit dhe ngrohej si ulok pran vatrs. Ibrahimi mbushte oxhakun me dru, ndrsa Sara gatuante trahana pr djemt. Muhamedi u ftoh dhe derisa shkriu bora nuk u ngrit nga krevati. Sara e mbshtolli me batanije, por ai prap dridhej nga ethet. Ibrahimi flinte n dhomn e djemve dhe natn i vinte lecka me dbor n kok. Muhamedi u dobsua dhe syt e kaltr nuk i shklqenin m. Nj nat filloi t fliste prart npr

ethe dhe Ibrahimi zgjoi Sarn dhe i tha se kishte dgjuar Muhamedin q thoshte: Po fluturoj, po fluturoj. Pastaj pushoi dhe pas pak tha: Nuk ka nevoj t fluturosh, mund t vish tek un duke ecur. Sara i hodhi nj batanije tjetr Muhamedit dhe i tha Ibrahimit t merrte nj grusht me dbor t pastr. Ibrahimi u kthye n ast dhe Sara i mori born nga duart e tij dhe ia futi Muhamedit n goj. Muhamedi u glltit disa her n gjum, ndrsa bora shkrihej ngadal n fytin e tij t zjarrt. T nesrmen ishte m i qet. Sara e pyeti se a mbante mend ndonj ndrr dhe ai i tha jo. kujtohu, i tha Sara, ti flisje me vete sikur po takoje nj njeri n pyll. Nuk ishte zri im, tha Muhamedi dhe u kthye nga ana tjetr e fjeti. Kur u zgjua, mori tokn e rrumbullakt dhe filloi tia hiqte bojn e thar q dimri e kishte plasaritur. Hoqi n fillim t kuqen e Krets dhe pastaj me radh blun, jeshilen e pyjeve dhe grin e pist mbi fshatra. Bojrat e ngrira binin si lkur mbi araf. Pse po e zhvesh tokn, e pyeti Jani. Kur fluturon lart e gjith toka ka nj ngjyr, tha Muhamedi. Po ti nuk ke fluturuar, i tha Jani, por Muhamedi nuk u prgjigj dhe vazhdoi t qronte tokn me thonj. Janit iu duk sikur i vllai ishte mrzitur me lodrn dhe i tha se do ti bnte tokn katrore q i kishte premtuar n vjesht. Bje pa det dhe pa ishuj, i tha Muhamedi. Jani shkoi n qilar ku mbante disa drur q her pas here i kthente n pjata pr Sarn dhe trekndsha pr Ann. Zgjodhi nj cop qershi, e preu n form drejtkndshi dhe filloi ta gdhendte vetm n pjesn e siprme. Bota katrore duhet t jet si plis, mendoi, nuk duket nga tri ant e tjera. Nuk bri dete, as lumenj, por gdhendi nj pyll me dru t gjat dhe t shtrembr dhe buz tij, nj fshat me shtpi t rregullta. N mes t fshatit sajoi nj kish q nga lart dukej si tavolin e vogl me pik n mes. Rreth kishs ndrtoi shtpi dhe t gjitha i bri m t ulta se kisha. Punoi gjith ditn n qilar megjithse duart i dridheshin nga i ftohti. Kur u err, i krkoi Sars shandanin me shtat krah dhe vazhdoi duke punuar nn qirinjt q shkriheshin ngadal. Njri nga qirinjt kulloi mbi fshat dhe Jani i veshi gjith atit e shtpive me dyllin e bardh q ngriu menjher. N mngjes ia dha Muhamedit. Pse i ke veshur atit me qiri, e pyeti Muhamedi. sht dimr dhe ka rn bor n fshat, tha Jani. Po pse ky sht fshati yn, pyeti Muhamedi duke e par me kujdes. Po, tha Jani. Ja ku sht pylli, kisha, ja dhe shtpia jon, shtpia e Arianitit dhe me radh. I ngjan, tha Muhamedi dhe syt e kaltr i shklqyen prap. Por jo edhe pr shum koh, se fshati do ndryshoj. E si do ndryshoj, i tha Jani duke buzqeshur. Muhamedi e rrotulloi fshatin nga t gjitha ant sikur po shihte fundin e nj filxhani, pastaj e ktheu nga i vllai dhe duke treguar nj shtpi me gisht i tha: Kjo sht shtpia jon dhe ktu sht shtpia e Mihalit, apo jo? Jani tundi kokn pr ta miratuar. Kto dy shtpi do bashkohen. Ktu ku duket nj vend bosh duhet t jet fusha ku jan varrosur bagtit q vdiqn gjat kolers. Po, tha Jani. Ktu do ndrtohet nj shtpi dhe ti do shkosh aty, tha Muhamedi. Edhe po t ngjallen bagtit nuk do ta ndrtojn shtpin aty ku kan ngordhur, tha Jani q po i shijonte fshati i ri, sipas Muhamedit. Nuk do jen bagti, por disa njerz t zinj me anta do vijn n fshat dhe do ta ndrtojn shtpin aty, tha Muhamedi i prqendruar dhe vazhdoi: Kjo kutia e vogl ktu sht shtpia e Hans, mbess s Sars. Kjo shtpi do shembet dhe ktu do ndrtohet nj xhami. Sa do gzohej babai, tha Jani duke vazhduar lojn. Kurse kjo sht shtpia e madhe e Arianitit, apo jo? po, tha Jani, ajo sht. Kjo do bhet shkoll, tha Muhamedi dhe pastaj do zbrazet. Tani e besoj q paske fluturuar, u tall Jani dhe u ua duke drejtuar jastkun ku mbshtetej i vllai q i mbante syt n tavan sikur shikonte fundin e nj filxhani. Pas tri ditsh, Muhamedit iu rritn prap ethet, por Sara ia mbushi gojn me bor dhe ai u qetsua. Nikoja me Aliun q luanin n oborr nj mngjes pan mbi dbor disa hapa t vegjl q

nuk i ngjanin hapave t tyre. Na ka ardhur nj lepur n shtpi, tha Ibrahimi kur djemt e pyetn. Ku rrin lepujt, pyeti Aliu. N pyll, tha i ati, dalin n dimr se i merr uria, kurse n ver ushqehen. Sikur t isha lepur do bja t kundrtn, tha Niko, do ushqehesha n dimr dhe do luaja n ver. N dark Ibrahimi i tha Sars se do dilte pr gjah. Kafsht jan t uritura dhe i bien kollaj lakut, tha ai dhe zbriti n qilar pr t marr i duhej. Sara u ngrit hert n mngjes poqi kule, buk dhe zjeu patate. Mbushi me raki nj shishe t vogl druri q e kishte gdhendur Jani dhe i futi t gjitha n nj trast. Do vij dhe un me ty, i tha Jani t atit. Ti rri n shtpi, tha Ibrahimi. Do marr Nikon dhe Aliun se ata nuk kan par lepuj. Sara i veshi djemt trash, u dha nga nj kapu leshi pr t mbuluar vesht dhe u nisn. Ibrahimi ecte para dhe ante dborn, ndrsa dy djemt shkelnin mbi gjurmt e tij t mdha dhe bora u vinte deri n gju. Kur shkuan n pyll, aty kishin br garn e breshkave, Ibrahimi nxori dy arqe t mdhenj nga trasta dhe filloi ti rregullonte duke i vn pak mish t that, buk dhe patate q i kishte marr me vete. Ha lepuri mish, e pyeti Aliu. Jo, tha Ibrahimi, por nga era mund t gnjehet dhe i bie arkut. Po pse e harxhon mishin, vazhdoi Niko. Mund t zm ndonj dhelpr, tha Ibrahimi. Un dua lepur, tha Aliu. Mir, tha Niko, un po marr dhelprn se ajo e ha lepurin. Ndrkoh, Ibrahimi mori njrin ark dhe, duke e mbajtur me kujdes, i tha Aliut ta ndiqte. Ti rri ktu, i tha Nikos, dhe ruaj trastat, nuk vonohemi. Po pe ndonj dhelpr, m thirr. U nisn duke e ar me hapa t vegjl dborn e pashkelur dhe pas pak Niko nuk i pa m. Dielli ishte i fort at dit, por djali i kishte kmbt deri n gju n dbor dhe nuk ngrohej dot. Filloi t rrotullohej rreth trastave duke numruar me z pr tu ngrohur. Kur arriti deri n njqind ndaloi se nuk dinte t numronte m tepr. Filloi nga e para, por dgjoi nj zhurm dhe e ndrpreu numrimin. Po vjen dhelpra, mendoi dhe u ul mbi trasta, sikur kishte frik. Ktheu kokn andej nga kishte ardhur zhurma dhe pa nj deg t vogl q, duke u thyer nga pesha, ra n kmbt e pems s kumbulls. U ua prap dhe vazhdoi t rrotullohej duke numruar. Kur kishte arritur shtatdhjet e gjasht dgjoi prap nj zhurm m t fort dhe u ul instinktivisht. Ktheu kokn dhe pa Ibrahimin me Aliun q po vinin duke qeshur. Kishe frik, i tha Aliu, t pam. Faqet e Nikos ishin t kuqe nga t ftohtt dhe e skuqura nuk iu duk. U ula q mos m shikonte dhelpra, tha ai. Po ju a e kapt lepurin? Do ta kapim, tha Aliu. Andej kishte shum gjurm dhe patatja do ti mbledh lepujt. Ibrahimi mori arkun tjetr dhe, pasi e mbushi me mish dhe me patate si t parin, i tha Aliut t qndronte aty dhe mori Nikon me vete. Morn drejtimin e kundrt me t parin, nga ku pylli ishte m i dendur dhe dbora m e trash. Ibrahimi ecte prpara dhe Niko mezi i ngrinte kmbt pr ti futur n gjurmt e thella t t atit. Aliu hapi trastn dhe nxori nj kula q filloi ta hante. Kulai ishte i ftoht, por Aliu kafshonte pa e pasur mendjen. Nga pas i erdhi nj zhurm e but si nj peshqir q frkohej pas trupit. Ktheu kokn dhe pa nj lepur t bardh me bisht t zi q i merrte er bors. Kur Aliu lvizi, lepuri ngriti kokn dhe e shikoi nga dora. Syt i kishte t kuq si xham. Aliu kputi nj cop kula dhe ia hodhi te kmbt. Lepuri i mori er dhe pastaj e kafshoi me dhmbt e vegjl duke lpir buzt me gjuh. Dbora u mbush me thrrime q lepuri i ndoqi nj nga nj duke lvizur vetm kokn. Do ta kap, mendoi Aliu dhe iu hodh sipr, por lepuri i shkau nn bark dhe vrapoi. Aliu u ngrit dhe filloi ta ndiqte. Lepuri vraponte shpejt mbi dbor, ndrsa ai zhytej deri n gju dhe mezi ngrinte kmbt. Aliu nuk u dorzua dhe duke rendur mendonte fytyrn e habitur t Nikos kur ti tregonte lepurin, q ai do ta mbante nga vesht. Lepuri u fut n pyll dhe ndaloi. Aliu iu afrua, por kafsha krceu dhe u fut pas nj peme. Vesht e gjat i dilnin jasht dhe dukeshin si dy gishta q e thrrisnin Aliun, i cili au npr dbor dhe iu afrua lepurit q krceu dhe u fsheh pas nj peme tjetr. Djali nuk lodhej, ndrsa lepuri, i ngopur me kula, luante.

Kur Ibrahimi u kthye te trasta u friksua kur nuk e pa t birin. Mos e ka ngrn ndonj ujk, tha Niko dhe filloi t dridhej. Ujqit rrin n male, i tha Ibrahimi dhe filloi t kontrollonte gjurmt mbi dbor. Dy her u rrotullua pas gjurmve q kishte ln Nikoja kur numronte, por pastaj pa disa gjurm m t freskta q merrnin andej nga kishte ln arkun e par dhe u nis. Prit ktu dhe mos ki frik, i tha Nikos. U fut n pyll duke ndjekur gjurmt q kalonin nga nj pem te tjetra, pastaj ktheheshin prap dhe vazhdonin m thell npr pyll. Duke ecur pas tyre, si pas nj gjahu, pa Aliun t ulur n gjunj, ndrsa dy hapa larg tij rrinte nj lepur me bisht t zi. Aliu i fliste dhe lepuri tundte kokn sikur e kundrshtonte. Pastaj lepuri krceu dhe Aliu e ndoqi. Ibrahimi filloi t qeshte dhe duke ecur shkeli pa e par mbi nj deg t holl, e cila krciti dhe u thye me zhurm nn kmbn e tij. Aliu ktheu kokn, ndrsa lepuri u zhduk pas nj peme dhe nuk doli m. Ma trembe lepurin, i brtiti Aliu duke hequr kapuin q i ishte lagur nga djerst. Nuk kapet lepuri me vrap, i tha Ibrahimi. Kapet q ke me t, kmbnguli i biri me inat. Un sa po e bindja. E far i the, e pyeti Ibrahimi. I thash t vinte me mua n shtpi se do ti jepja kula sa t donte. Ibrahimi qeshi dhe ia mbathi kapuin e lagur. Morn pr nga fusha e breshkave, ndrsa Aliu ecte prpara dhe gjith kohn kontrollonte pas pemve. Kur u afruan, Ibrahimi pa q Nikoja nuk ishte aty ku e kishte ln. Trasta nxinte e vetmuar mbi dbor. Paskam ardhur pr t gjuajtur djemt e mi dhe jo lepuj, mendoi, dhe gjaku i zjeu n tmthat e ftoht. Kontrolloi gjurmt e Nikos, si kishte br hern e par dhe u nis n at drejtim. Hajde me mua shpejt, i tha Aliut dhe eci me hapa t mdhenj. Gjurmt e uan te arku. Nikoja ishte prkulur mbi t dhe nuk lvizte. Kur u afrua, Ibrahimi pa disa njolla gjaku mbi dbor, ndrsa patatja ishte ngrn prgjysm dhe kishte prfunduar jasht drrass s arkut. N thikn e shkrehur varej jetim nj bisht i zi. Ishte nj lepur, tha Niko i penduar, por e lshova. Frikacak, i tha Ibrahimi q nxori thikn dhe e ndau bishtin nga arku. sht lepuri im, tha Aliu duke marr bishtin e zi. Donte t hante kula dhe jo patate. Nuk ishte lepuri yt, tha Nik dhe i tregoi t atit se si kishte vrapuar n drejtim t arkut kur dgjoi nj z kafshe q rnkonte nga dhimbjet. M erdhi keq kur e pash q qante si njeri, tha Niko me syt e lagur. Aliu futi bishtin e zi n xhep dhe i tha t vllait: Her tjetr mos i ndiq m lepujt e mi. Hngrn kulet q kishte gatuar Sara dhe shkuan dy her t kontrollonin arqet, por derisa u err ato nuk u mbushn. U kthyen n fshat kur Ann sapo e kishte zn gjumi. Nikoja fjeti pa i folur askujt, ndrsa Aliu i tregoi Janit pr lepurin duke frkuar bishtin pas faqes. Do ta kisha kapur, i tha, por e trembi babai. Lepuri nuk sht breshk, tha Jani. Ai nuk mund t rrinte posht krevatit. Kur u shtrin, Ibrahimi i tregoi Sars se si kishte humbur njrin pas tjetrit, djemt n pyll. Shkova pr kafsh, por zura gjah djemt e mi, i tha duke par shandanin q digjej. Tani je br nj Abraham i vrtet, tha Sara. Ibrahimi mblodhi supet nn velenx pr ti thn se nuk e kishte kuptuar. Errsira e kishte br dhomn m t ftoht dhe Sara i zgjati kmbt nga Ibrahimi. Nuk e gjej veten n historin e Abrahamit, tha Ibrahimi. Un shkova t vras kafsh, jo njerz, ndrsa Abrahami shkoi t vriste djalin e tij dhe vrau nj kafsh. Ti je mijra vjet pas Abrahamit dhe nuk je profet, tha Sara. Perndia i ka ln njerzit t lir dhe nuk u thot m se k duhet t vrasin apo se k nuk duhet t vrasin. Prandaj bota sht br kaq e ngatrruar. Por, megjithat, ti ke edhe nj ngjashmri tjetr me Abrahamin. far kam tjetr, pyeti Ibrahimi me z t but, i ngrohur nga kmbt e Sars. Abrahami kishte dy djem me dy gra t ndryshme dhe pr shkak t ktyre dy grave bota u nda n t krishter dhe mysliman. T dy palt mendojn se ishte profeti i tyre ai q Abrahami mori me vete n pyll, pr ta vrar. Myslimant thon se Abrahami mori pr t flijuar Ismailin, ndrsa t krishtert thon se ai zgjodhi Isakun. Edhe ifutt, q e kan shkruar t part kt histori n librat e tyre, mbshtesin variantin e t krishterve, pr Isakun. Myslimant thon se prderisa perndia i krkoi Abrahamit t flijonte djalin e tij t vetm, do t thot se ky djal

ishte Ismaili, sepse ai ishte i vetm derisa lindi Isaku. Ndrsa t krishtert thon se sipas ligjit t perndis, Abrahami njihte djal t vetm Isakun q e kishte pasur me gruan e tij t ligjshme. Kjo histori e ka prar botn pr mijra vjet duke futur n luft t krishtert me myslimant. T dy palt besojn se feja e djalit t flijuar sht feja e vrtet e perndis. Por un besoj se t dy palt jan t pashpirt, sepse do t donin q profeti i tyre t vuante si duhet t ket vuajtur ai djal kur ka par thikn e babait t ngritur, mbi kokn e vet. Sikur Abrahami ta kishte vrar vrtet njrin nga djemt, e vrteta do ishte e pastr dhe nuk do kishim dy fe, por vetm nj. Ose, sikur Abrahami ti kishte marr t dy djemt n pyll, si bre ti, ndoshta bota do ishte m e qet. Ndoshta kshtu do ishte, tha Ibrahimi dhe u ngjesh m shum nga kmbt e Sars. N kt pik ndryshon pak ti nga Abrahami, sepse i more t dy djemt me vete n pyll. Por, njlloj si ai, ti ke ndar djemt n t krishter dhe mysliman. Ibrahimi nuk foli dhe pas pak Sara ndjeu q e kishte zn gjumi dhe kmbt e tij ishin ftohur. Ibrahimi u ngrit prpara Sars dhe u nis n pyll. Edhe djemt flinin, por ai nuk i zgjoi. Kishte rn dbor gjat gjith nats dhe gjurmt e kmbve t tij ishin fshir. Kur arriti n fushn e breshkave, la trastn, ngrehu arqet dhe i vuri aty ku i kishte vn t djeshmen. Gjaku i lepurit kishte humbur nn dbor. U kthye dhe ul mbi trast duke i mbajtur vesht e gatshm pr t kapur britmn e ndonj kafshe t zn n grack. Ret kishin zbritur mbi majat e pemve dhe dukeshin sikur shkundnin dborn. Ai priste dhe mendonte. Jeta e tij kishte ndryshuar q kur ishte br mysliman. Ishte m i pasur dhe kishte m shum djem. Sara i kishte dhn nj vajz q nuk e kishte pasur dhe ai ishte i lumtur. Megjithat, shum vdekje kishte par q nga ajo dit. Kishte vdekur gruaja dhe djali i vogl. Kishte vdekur vllai dhe dhjetra kok bagti. Kolera kishte ardhur si nj mallkim. Bota kishte ndryshuar. Njerzit varfroheshin njlloj si m par, por disa edhe pasuroheshin. Shum shqiptar ishin br mysliman. Turqit ishin gjithmon e m t egr. Ata fitonin, pushtonin dhe i merrnin toka t tjerve. Por ndoshta t gjitha kto do t ndodhnin edhe nse ai nuk bhej mysliman. T afrmit e tij kishin vdekur pr arsye t tjera, nga kolera apo nga plakja, smundje q i preknin t gjith, pavarsisht nga feja. Turqit do ishin njlloj t egr. Por ndoshta nuk do ishin kaq t fort sikur ai dhe shum t tjer mos bheshin mysliman. Ndoshta, mendoi dhe iu kujtua Sara q n krevat i kishte thn se ai i kishte ndar djemt n t krishter dhe mysliman. Kishte br sikur e kishte zn gjumi sepse nuk kishte prgjigje pr Sarn. Shum gjra q ndodhnin n bot ai nuk do mund tua ndryshonte drejtimin edhe sikur t kishte mbetur i krishter. Por nj gj ishte e sigurt dhe ai nuk mund tia fshihte vetes. Djemt e tij ishin ndar n t krishter dhe mysliman pr nj dash q nuk ishte shitur t dieln n pazarin e qytetit. Edhe djemt e Abrahamit ishin ndar pr nj dash. Historin e djemve t Abrahamit ndoshta e kishte caktuar Zoti, por fatin e djemve t tij e kishte vendosur ai vet. Iu kujtua dita e dasms me Ann. Krushqit nga Suli deheshin dhe krcenin. Grat shihnin nga nusja, ndrsa burrat pinin me dolli. N mes t asaj rrmuje ai kishte takuar Arianit Komnenin, i cili pinte dhe kmisha e bardh i ishte hapur n gjoks. Flokt i kishte t lshuara, ndrsa gjoksin e thinjur dhe me kocka t forta. Je br gati, e kishte pyetur Arianiti duke par nga nusja. Pr far, e kishte pyetur ai. Arianiti kishte qeshur dhe gjithmon duke par nusen i kishte thn: Sonte duhet tia heqsh brthamn ksaj kumbulle. Ai kishte mbledhur supet i turpruar, ndrsa Ana ishte skuqur nn vello. Do djem apo vajza, e kishte pyetur Arianiti. Djem, i kishte thn ai. Ather Arianit Komneni e kishte trhequr dhe i kishte thn n vesh: N qoft se do djem, kur ta hapsh kumbulln mos i shuaj qirinjt.

Ana nuk e dgjoi, ndrsa Arianiti vazhdoi t pinte. Kur ishte mbyllur dasma ai dhe Ana ishin futur vetm n dhom. Ai ishte zhveshur dhe pastaj kishte zhveshur dhe nusen. Shuaj qirinjt se m vjen turp, i kishte thn ajo duke u mbuluar. Jo, i kishte thn ai, se ndryshe do lindsh vajza. I mbajti qirinjt ndezur dhe iu ngjit trupit t njom t gruas. Ajo u mblodh dhe lkura iu b si peshqir, por mishi n mes t kmbve t tij mbeti i varur gjat gjith nats. grat i kontrolluan araft t nesrmen dhe Ana i tha se kishte qen e smur. Nj jav rresht gishti i tij i qullt q varej n mes t kmbve, nuk hyri dot n kumbulln e gruas q shikonte hijet e qirinjve n tavan. Nj nat, kur ai ishte shtrir i djersitur dhe i pashpres n cep t krevatit, Ana u ua dhe i shoi qirinjt. N errsir ai ndjeu nj trup lakuriq q u mbshtet pas tij dhe ia thau djerst. Lkura iu freskua dhe qimet iu rritn. Gruaja ishte hapur dhe ai e mbushi me muskuj boshllkun q i ndante prej nj jave. Muskuli u shty me zor dhe dhimbja e Ans ra si nj brtham kumbulle nga krevati. Pas nnt muajsh lindi nj djal. Dhe pastaj lindn edhe gjasht t tjer, sa her q Ana i fikte qirinjt. Sara bnte dashuri me qirinj t ndezur dhe atyre i kishte lindur nj vajz. Arianiti ishte tallur dhe shtat djem ishin rreshtuar pas asaj talljeje. Tani secili pre tyre vraponte si lepur n drejtime t ndryshme. Por n fund t rrugs secilin e priste i njjti ark, si i kishte ndodhur lepurit me bisht t zi. Ibrahimi dgjoi nj britm dhe ktheu kokn. Ishte nj z kafshe q prplitej n dbor. Nuk donte t mendonte m. U ua dhe vrapoi drejt arkut. Kur hyri n shtpi shtriu mbi tavolin dy lepuj dhe nj dhelpr t vogl. Jani ua zhveshi lkurt t treve, ndrsa Sara e gatoi me uthull dhe pilaf njrin nga lepujt. Kur e provoi, Aliu tha se mishi i lepurit t tij ishte m i shijshm se lepuri q kishte prpara. Muhamedi nuk u ua nga krevati, ndrsa Nikoja futi bishtin e dhelprs posht jastkut dhe nuk e preku lepurin me dor. 18 N fund t dhjetorit bri stuhi. Dbora e mbuloi furrn n oborr dhe Jani i pastroi plloat me lopat q t hapte dern e shtpis. Rrugt e fshatit u zun dhe Ibrahimi nuk doli m pr gjah. Natn e Vitit t Ri Sara gatoi lepurin tjetr q, pasi e kishte mbushur me krip, e kishte mbuluar me lkurn e vet dhe e mbante n qilar duke i hedhur akull sipr. U uln t gjith t hanin, ndrsa Ana Komnena rrinte posht duke luajtur me kmbt e tyre nn tavolin. Gzuar Vitin e Ri, tha Sara. Nj vit i mbar, tha Ibrahimi dhe i dha Janit nj got raki q ai e piu me nj frym pr ti treguar t atit se ishte br burr. Por fyti i dogji aq shum, saq syt iu skuqn dhe iu mor fryma. I dhan nj got uj dhe u qetsua, por oreksi iu pre dhe u zverdh. Nikoja hngri vetm petanik me fasule dhe nuk e preku lepurin, ndrsa Aliu e uli Sknderbeun n tavolin dhe i uroi Vitin e Ri. Muhamedi hante ngadal, i mbshtjell me batanije. E ftohura e kishte br m t menduar dhe tokn e rrumbullakt e mbante n mes t kmbve t mbuluar me batanije. Natn e Vitit t Ri ka lindur toka, e pyeti ai Sarn. Toka duhet t ket lindur n ver, tha Niko, sepse n dimr nuk mbijn pemt dhe lulet. Lumenjt ngrijn dhe kafsht flen e nuk lindin fmij. Toka ka lindur n rrmuj dhe data e lindjes nuk dihet, tha Sara. E si lindi toka n rrmuj, pyeti Aliu. N fillim bota ishte si shtpia jon para se ta rregullonim, tha Sara. Krevati, sndukt, qilimat, pjatat, tavolina dhe qirinjt nuk ishin aty ku jan tani, por prisnin n oborr q ne ti vinim n vendin e tyre. Djemt nuk po kuptonin dhe Sara filloi t tregonte. Pr shum koh, bota jetoi n rrmuj dhe grekt kt koh e quajtn Kaos q do t thot rrmuj. Nga Kaosi lindi Gjea q do t thot tok dhe nga Gjea lindi Urani q sht qielli. Nga

Urani lindi Kronosi q do t thot koh dhe i cili luftoi me baban e tij si bjn t gjith perndit. Lufta mes Uranit dhe Kronit vazhdoi gjat, aq sa nuk mund t matet, por Kroni fitoi dhe u b Zot i bots. Atij i lindn tre djem: Zeusi, Poseidoni dhe Hadi. Por Kronosit i kishin thn se koha e tij nuk do t ishte shum e gjat sepse njri nga djemt e tij do ta vriste pr ti zn vendin. Kronosi vendosi t vriste fmijt e tij, t cilt i hante nj nga nj. Por gruaja e tij e fshehu Zeusin n ishullin e Krets dhe n vend t tij i dha Kronosit nj gur t mbshtjell me pelena dhe ai e hngri. Pa e ditur, Kronosi e mori Zeusin si shrbtor n shtpin e tij dhe nj dit ky e helmoi duke i hedhur nj bar t keq n gotn e vers. Kronosi u shtri i pafuqishm dhe Zeusi e sulmoi. Lufta ishte e ashpr dhe bota ishte prap n buz t Kaosit, por Zeusi thirri n ndihm t tij dy vllezrit e vet, Hadin dhe Poseidonin dhe t tre e mundn baban. Kur fituan, tre vllezrit e ndan botn n tre pjes: Zeusi u b perndia e njerzve dhe zot i rrufeve, i stuhive, i bubullimave, i nxehtsis dhe i drits. Poseidoni u b mbret i detit dhe ishte shum hakmarrs. Sa her q nuk i plqente ndonj gj ai i prmbyste fshatrat dhe qytetet. Vllai i tret Hadi mori mbretrin e t vdekurve dhe u b perndia e vdekjes. Kur Zeusi dhe Poseidoni vendosnin t vrisnin njerz, ata i merrte vllai tjetr, Hadi. Kshtu q Zeusi mbretronte n qiell, Poseidoni n det dhe Hadi nn tok. Sara nuk kishte mbaruar kur Nikoja, pr t mos i ln vllezrit t zgjidhnin para tij, tha: Un jam Zeusi, e zgjodha i pari, dhe pa nga Ibrahimi q po shikonte n fund t gots s rakis, sikur maste kohn. Un jam Poseidoni, tha Aliu, e shkatrroj fshatin kur t dua. Po ti Muhamed far do, e pyeti Jani. Muhamedi q e kishte dgjuar Sarn duke u dridhur, rregulloi velenxn mbi supe dhe tha: T gjith njerzit do vdesin nj dit dhe do vin n mbretrin time. Un jam Hadi. Po nse njerzit sillen mir do ti lsh t dalin nga mbretria jote, e pyeti Sara. Ann do ta l, u prgjigj Muhamedi, ndrsa pr ju t tjert do mendohem. Mihalit, gjitonit ton dhe daj Llambros nuk do ti jap leje sepse ata jan zn me baban. Petro iku pa leje nga shtpia, por n mbretrin time ka nj der shum m t madhe se dera e shtpis son. elsat e ksaj dere un i mbaj vet dhe Petro nuk do largohet m pa lajmruar. Ali Tepelenn do ta mbaj prgjithmon n Had, ndrsa Thanasit do ti them q, nse do t kthehet mbi tok gjat vers, t ndahet nga Ali Tepelena. Q kur ishte br Had, Muhamedi kishte drejtuar trupin dhe nuk shikonte asnjeri n sy, por shtrngonte fort tokn e rrumbullakt se mos i ikte nga duart. Po Krishtin pse e le t dilte nga Hadi, e ngacmoi Ibrahimi duke qeshur. Muhamedi pa nga Sara i hutuar, sepse nuk dinte si t prgjigjej. Nj dit, ajo i kishte thn se Krishtin e kishin vrar n kryq dhe pas tri ditsh ai ishte ngjallur prap dhe asnjeri nuk e dinte ku kishte shkuar. Krishti iku pa leje sepse e ndihmoi Zeusi, por pas tri ditsh e gjeta dhe e futa prap n Had, tha Muhamedi. Po far bri Krishti pr tri dit, pyeti Aliu. Ndoshta u kthye t takoj gruan, tha Niko. Krishti nuk ishte i martuar, tha Jani duke e par Nikon me inat. Ndoshta ishte, tha Sara, por kjo nuk dihet mir sepse historit e jets s tij jan shkruar shum vjet pasi ai u zhduk dhe ata q i shkruan nuk i dinin t gjitha ose nuk kan dashur ti tregojn t gjitha. Pse nuk kan dashur ti tregojn t gjitha, pyeti Niko. Sara pa nga Ibrahimi q rrinte i menduar n krye t tavolins dhe shtrngonte gotn e rakis n dor. Sepse po ti tregonin t gjitha, Krishti do ti ngjante gjith burrave t tjer q lindin nga martesa e prindrve t tyre, martohen me gra, bjn fmij me to dhe kur vdesin e kan nj varr. Ata donin q Krishti t mos i ngjante asnj burri prpara tij dhe prandaj ai nuk ka lindur nga babai i tij, nuk sht martuar, nuk ka fmij dhe nuk ka varr, tha Sara, e cila fliste ngadal sikur po bnte nj mesh. N qoft se kto jan t vrteta, Krishti duhet t ket qen nj njeri shum i vetmuar, tha Muhamedi, sepse nj njeri q nuk ka fmij nuk ka si e shtyn kohn. Krishti nuk ishte nj njeri si

ne t tjert, ai ishte biri i Zotit, ndrhyri Jani me z t rrept. Zoti e solli n tok q ti tregonte njerzve se far duhet t bnin duke ndjekur rrugn e Krishtit dhe ne duhet ta nderojm sakrificn e tij. Po, nse martohesh, nuk je n rrugn e Krishtit, pyeti Niko. Jo, tha Sara, Krishti nuk i tha askujt q nuk duhet t martohet. Edhe un do martohem, tha Niko, sepse grat duhen pr t br buk dhe fmij. Sara qeshi dhe Ibrahimi ktheu pak raki. Djemt rrinin t menduar, ndrsa Ana i mori Muhamedit tokn e rrumbullakt dhe ai nuk e kundrshtoi. Po Muhamedi ka qen i martuar, pyeti Jani duke par nga Ibrahimi. Muhamedi ka pasur shum gra dhe sillej mir me to, tha Ibrahimi. Shokt e Muhamedit paskan qen spiun, tha Aliu. Ata i treguan njerzve q Muhamedi kishte shum gra, kurse shokt e Krishtit nuk i than njeriu. Muhamedi nuk ishte djali i Zotit, tha Sara dhe atij i lejohej t bnte si gjith njerzit e tjer. Atij i fliste Zoti n vesh dhe i thoshte se far duhet t bj nj njeri q t quhet i mir dhe far nuk duhet t bj q t mos quhet i keq. Po fmij kishte Muhamedi, pyeti Aliu. Kishte dhe djem dhe vajza, u prgjigj Ibrahimi. Po varr ka, ngulmoi Aliu. Ka varr si gjith t tjert dhe vdiq nga pleqria, tha Ibrahimi duke par n sy Muhamedin q e kishte mendjen tek Ana, e cila e prplasi fort tokn prtok. Zoti paska dashur m shum Muhamedin se Krishtin, tha Niko, sepse Muhamedi ia paska dhn t gjitha: edhe gra, edhe fmij, edhe nj varr ku ta qajn, kurse Krishtin e paska torturuar. Nuk e ka torturuar, por e ka marr pran vetes, ndrsa Muhamedin e la n tok pr ti treguar njerzve se at nuk e do sa Krishtin, tha Jani. Prderisa ka nj varr dhe ka jetuar si gjith njerzit e tjer Muhamedi nuk e provon dot se Zoti i fliste n vesh dhe i jepte urdhra, tha Muhamedi duke par nga i ati. Edhe un mund t bj sikur dikush m flet n vesh dhe tju urdhroj ju q t m bindeni n emr t Zotit. Ti nuk je gnjeshtar, bri shaka Ibrahimi. Muhamedit dikush i flet n gjum, tha Aliu duke u ngritur n kmb sikur po thoshte dika me rndsi. T gjith pan nga Muhamedi q nuk u duk i mrzitur nga fjalt e t vllait. Kush t flet n gjum Muhamed, e pyeti Sara. Jam n gjum dhe nuk ia kam par fytyrn, tha Muhamedi, por nuk besoj se sht Zoti se kur ai m flet un nuk kam frik. Edhe n qoft se sht Zoti, nuk duhet t kesh frik, tha Ibrahimi q po e shikonte t birin me sy t ngulur. Njerzit e kan frik Zotin se po t mos e kishin frik nuk do ta dgjonin, u prgjigj Muhamedi dhe ul nn tavolin dhe mori tokn e rrumbullakt. Ann e kishte zn gjumi mbi qilim. Sara e mori n krah dhe e oi n krevat. T gjith n gjum, tha Ibrahimi duke u uar nga tavolina. sht von dhe ka ardhur Viti i Ri. Shkojm t lodhemi, tha Muhamedi, kt vit do ndrtojm shtpi. Jani e pa si i hutuar, i tha natn e mir Ibrahimit dhe shkoi n shtrat duke i marr vllezrit me vete. Kur u shtri, Ibrahimi e pyeti Sarn se pse i kishte thn djemve se Krishti mund t kishte qen i martuar. Ata po rriten dhe nuk kan pse besojn do prrall q dgjojn, tha Sara. Shuaji qirinjt, i tha Ibrahimi duke qeshur. Nuk t mjaftojn gjasht djem, ia ktheu Sara duke e par me bisht t syrit. U fut nn velenx dhe trupi i Ibrahimit e ngrohu menjher. Qirinjt u dogjn duke par njri-tjetrin, deri n mngjes. 19 Dbora e mbajti fshatin t pushtuar deri n fund t shkurtit. Ibrahimi shkoi edhe dy her pr gjah, por kafsht ishin msuar me hilet e arkut t tij dhe nuk i afroheshin m patateve dhe mishit t ftoht. Gjat dits, djemt luanin n dhomn e tyre dhe n dark i krkonin Sars ti tregonte histori me perndi. Sara i tregoi pr Akilin e pavdekshm q kishte mundur trojant dhe q ishte vrar nga nj shigjet n thembr. Po ai ishte i pavdekshm, pyeti Niko, si iu ngul shigjeta n thembr? Akili ishte bir i perndis dhe kur lindi ai e ma, q e donte shum, vendosi ta bnte t

pavdekshm. E oi n Had dhe e futi n ujrat e lumit t Hijeve, por, kur e zhyti, e mbajti nga thembra q djalin t mos e merrte lumi. Trojant e dinin q ai mund t vritej vetm n thembr dhe aty ia nguln shigjetn. Akili duhet t ket qen me sandale ditn q e vran, tha Niko. Troja sht nj vend i nxeht dhe aty nuk ka dimr si ktu te ne, tha Sara. Dua t jem Akili, thoshte Aliu, por nuk do vesh asnjher sandale. Kush e vrau Akilin, pyeti Niko, Akili u vra nga Paridi, u prgjigj Sara, e cila duhet t fillonte nj rrfim t ri sa her q n rrfimin e mparshm dilte emri i nj heroi t ri. Paridi ishte djali i mbretit t Trojs. Para se t lindte, e ma pa n ndrr sikur djali q do t lindte do ta shkatrronte Trojn. Kur lindi Paridi, i ati, q e kishte besuar ndrrn, e dboi nga qyteti dhe djali u rrit n pyll dhe u b shum i bukur. Nj dit tre perndeshat kryesore greke: Athina perndesha e drejtsis, Afrdita perndesha e bukuris dhe Hera perndesha e fuqis bnin nj gar bukurie. Zeusi q i kishte vajza, Athinn dhe Afrditn dhe grua Hern nuk donte t zgjidhte vet dhe vendosi q burri m i bukur n tok t prcaktonte kush ishte m e bukura mes perndive. Burri m i bukur ishte Paridi, t cilit Zeusi i dha nj moll t kuqe. Kshtu, nj dit, t tre perndeshat shkuan te Paridi dhe i krkuan molln. Athina i premtoi se n qoft se do tia jepte asaj ather Paridi do ti fitonte t gjitha luftrat. Hera i premtoi ta bnte mbretin m t madh t bots, ndrsa Afrdita i premtoi gruan m t bukur t bots. Paridit i plqeu premtimi i Afrdits dhe ia dha asaj molln, kurse ajo e martoi me Helenn. Kjo moll u quajt molla e sherrit sepse pas saj filloi lufta e trojanve me grekt. Un dua t jem Paridi, tha Niko. Do marr gruan m t bukur n fshat dhe do vras Akilin. Aliu, i nxehur, shkoi n dhom, e mbshtolli thembrn e tij me lecka dhe dy djemt filluan t luftojn. Ana luante me trekndsha, ndrsa Muhamedi i mbuluar me batanije rrinte pran zjarrit. Po Ana ka qen perndesh, pyeti ai Sarn. Ana Komnena ka qen princesh, tha Sara. Djemt i krkuan ti tregonte historin e Ans dhe Sara, pasi i hodhi dru zjarrit, filloi t fliste. Jani zbriti n qilar, ndrsa Ibrahimi u ul n krye t tavolins dhe dgjonte. Ana Komnena ka jetuar n Bizant. Bizanti ishte perandoria m e madhe n bot pr nj mij vjet. Bizanti shtrihej n t gjitha tokat e grekve dhe t shqiptarve, por edhe n Afrik dhe Azi. Perandort e Bizantit n fillim qndruan n Rom dhe ishin romak. Por Roma sulmohej nga fise njerzish t pafe dhe Kostandini, nj perandor q kishte lindur n Shqiprin e asaj kohe, vendosi t ndrtonte nj qytet t madh larg Italis, ku t pafet nuk shkonin dot. Ai zgjodhi nj vend shum t bukur mbi det ku themeloi qytetin e tij q u quajt Kostandinopoj. Ky qytet tani sht Stambolli, sepse turqit kur e pushtuan ia ndryshuan emrin. Prpara nj beteje t madhe, Kostandini pa n ndrr nj kryq dhe ai vendosi t bhet i krishter dhe pas tij i gjith Bizanti u b i krishter derisa erdhn turqit. Pas Kostandinit, perandoria pati shum lufttar dhe shum perandor, Ana Komnena ishte vajza e perandorit dhe ka lindur shtatqind vjet m par n vitin 1083, dy vjet pasi babai i saj Aleks Komneni u shpall perandor. Ana mori emrin e gjyshes s saj Ana Dalasena. Qysh kur lindi, nna e saj tha se Ana duhej t bhej perandoresh e Bizantit. Kur ishte katrmbdhjet vje prindrit e martuan Ann me nj gjeneral t shquar. Ana Komnena e vogl nuk donte t martohej dhe nj muaj nuk doli nga dhoma e saj ku qante dhe urrente t atin qe e martoi me nj plak. Kur babai i saj, Aleks Komneni u smur, perandoresha bashk me Ann menduan t merrnin fronin, mirpo vllai i Ans, Jani, u tregua m i zgjuar dhe shkoi n shtratin e babait ku i mori unazn perandorake dhe bekimin pr tu br perandor. Ana dhe e ma u mbylln n nj manastir ku mbetn deri n fund t jets ku ajo filloi t shkruaj historin e luftrave t babait t saj dhe ky libr u quajt Aleksiada, sipas emrit t Aleks Komnenit. Ana

Komnena vdiq n ishullin Lesbos, por varri i saj nuk dihet me saktsi. Pesdhjet vjet m von, Komnent u larguan nga Kostandinopoja dhe qyteti u pushtua nga kryqtart n kohn kur perandori ishte nj nip i saj. Nj Komnen tjetr, nip i Ana Komnens, shptoi nga vdekja n Kostandinopoj dhe erdhi n Janin ku u b princ i madh. Nga kjo deg e Komnenve sht Arianit Komneni i Madh, i cili luftoi turqit n vitet 1400 dhe pastaj martoi vajzn e tij Donikn me Sknderbeun. Babai im, Arianit Komneni sht strnip i Arianit Komnenit t Madh. Un e mbaj mend Arianit Komnenin, tha Jani q i kishte hedhur dru zjarrit q digjej n flakn e vet. Si ishte, e pyeti Niko. Ishte i madh dhe me flok t bardha t gjata, tha Jani. Nj dit, Thanasi m mori me vete te shtpia e tij dhe Arianiti q hante arra t thata n oborr m dha nj arr. Por un nuk e aja dot dhe Arianiti e vuri mbi nj plloe dhe e au duke i rn me dor. Po ti baba e ke njohur Arianit Komnenin, pyeti Muhamedi. E kam njohur, tha Ibrahimi q rrinte i menduar. Po ty far t tha, pyeti prap Muhamedi. Ibrahimi pa Sarn n sy sikur ta pyeste n duhej ta vazhdonte kt bised apo jo. mua m msoi si bhen djemt, tha Ibrahimi. Po pse ti nuk e dije, pyeti Niko. Ibrahimi vuri buzn n gaz dhe iu kujtua nata e par e dasms. Nuk e dija mir se isha i ri, tha, por Arianiti kishte tre djem dhe e dinte m mir se un. E si bhen djemt, pyeti Muhamedi. Po ta thash tani, do ta harrosh. Kur t rritesh do ta msoj, i tha Ibrahimi, por Muhamedi u mbshtoll fort me batanije dhe tha: Un e di si bhen, por msoja Aliut. Aliu dgjonte bisedn me vmendje dhe kur iu prmend emri ngriti kokn drejt Ibrahimit sikur priste t dgjonte formuln mashkullore t Arianit Komnenit. Por Ibrahimi nuk foli dhe Aliu i tha: Po kur lindi Ana ti e kishe harruar at q t msoi Arianiti? Sara filloi t qeshte dhe mori Ann n prehr. Nuk e kam harruar, tha Ibrahimi. Kur lindi Ana un kisha gjasht djem dhe doja nj vajz. Po si bhen vajzat, kush ta msoi, vazhdoi Aliu. Nuk ia msoi asnjeri, tha Sara. Kur do vajza duhet t bsh t kundrtn e asaj q tha Arianiti. Jani rrinte i ngrysur. Ishte m i madhi nga djemt dhe dinte m shum nga ata. Biseda po e vinte n siklet sepse Ibrahimi dhe Sara e dinin q ai nuk bindej nga formula e Arianitit. Ana e ka marr emrin e nns son, tha Jani duke ndrruar bisedn. Jo, tha Muhamedi, Ana ka marr emrin e Ana Komnens sepse edhe ajo quhet Ana Komnena. T gjith ne kemi mbiemrin e babait, ndrsa Ana ka mbiemrin e Sars. Ibrahimi lvizi kmbt nn tavolin. Mbiemri i vajzs gjithmon e kishte vn n vshtirsi. Kur Ana lindi dhe u regjistrua n kish, prifti e kishte pyetur pr mbiemrin dhe Sara i kishte thn se vajza quhej Ana Komnena. Nuk do mar mbiemrin e t atit, kishte pyetur prifti me z t ult, q dukej se kjo gj i plqente. Ibrahimi nuk kishte folur dhe prifti e kishte shkruar mbiemrin sipas Sars. Familja ime nuk po ndahet vetm n mysliman dhe t krishter, por edhe n emra, mendoi me vete, ndrsa djemt prisnin nj prgjigje. Ata e dinin q motra e tyre kishte nj mbiemr tjetr, por kurr nuk e kishin pyetur Ibrahimin se pse ishte kshtu. Ibrahimi e pa Sarn me inat dhe iu duk sikur ajo e kishte treguar historin e Ana Komnens s Bizantit pr ta vn n vshtirsi prpara djemve. Ana ka emrin e nns suaj, ndjes past, foli Sara duke i par djemt me qetsi. Syt e zinj i shklqenin nga zjarri, por Ibrahimi mendoi se historia e familjes e kishte ndezur edhe m tepr. Nna juaj ka qen nj grua shum e mir dhe e dashur, e cila rriti shtat djem, por gjithmon kishte dashur t kishte edhe nj vajz. Ajo u smur dhe nuk lindi m dhe un besoj se ka ikur nga kjo bot duke pasur nj breng, q nuk solli dot n jet nj motr pr djemt e saj. Babai e ka dashur shum at dhe kur lindi Ana m krkoi q ajo t merrte emrin e nns suaj. Un pranova sepse edhe un e kisha njohur Ann. Kur isha e vogl dhe rrija n shtpin e Hans dhe t xhaxhait tuaj Vasilit, ajo vinte shpesh dhe m msonte si t qndisja me grep. Po Ana pse mori mbiemrin Komnena, pyeti Aliu. Kur babai im iku nga fshati un mbeta e vetmja Komnen nga dega jon. Dy vllezrit e mi kan ikur dhe

nuk e di n do kthehen m. Un i thash babait tuaj se fmija q do lind duhet t marr mbiemrin tim n mnyr q dera jon t mos shuhet. Babai pranoi dhe ju sot keni nj motr t vogl, tha Sara duke par Ibrahimin n sy. Po n qoft se babai nuk pranonte, pyeti Niko. Un nuk do martohesha me baban tuaj, tha Sara, dhe tani do kisha ikur t gjeja baban tim. Po babai do martohej me nj grua tjetr, pyeti Aliu, por Sara ngriti supet dhe buzqeshi. Kur nna vdiq, ju ishit t vegjl dhe kishit nevoj pr nj grua q tju rriste dhe tju ushqente, foli Ibrahimi, me syt ulur mbi tavolin. Thanasi erdhi nj dit n fshat dhe m krkoi t martohesha me Sarn, q ai e kishte pasur shoqe kur ishin t vegjl. Un nuk ia prisha Thanasit dhe ju u bt me nj nn dhe me nj motr q nuk i kishit. Jani u ngrit t rregullonte zjarrin, ndrsa Aliu iu afrua Ibrahimit dhe iu ul n peqi. Mir bre, tha Muhamedi. Sara gatuan shum mir dhe na tregon histori q asnj grua tjetr n fshat nuk i di, sepse grat nuk lexojn. Po babai yt ku ka shkuar, pyeti Niko duke u afruar nga Sara. Babai iku nga fshati kur Ali Tepelena mori Thanasin dhe ia ndryshoi emrin vllait tim Gjergjit q e quajti Ismail. Ai nuk tha ku do shkonte, por m tha q kur t rritesha un do ta kuptoja vet se ku ka shkuar dhe do ta gjeja nj dit. Po tani q je rritur e ke kuptuar, pyeti Muhamedi. Nuk jam rritur akoma aq sa duhet, tha Sara dhe shkoi n dhom pr t vn n gjum Ana Komnenn q po kotej n duart e saj. Ibrahimi dhe djemt mbetn vetm. Baba a do iki Sara t gjej Arianitin kur t rritet, e pyeti Niko, me z t ult q Sara mos ta dgjonte. Ajo nuk do t iki pa u rritur Ana dhe ju, tha Ibrahimi. Por edhe n qoft se do t iki do t kthehet prap. Kur djemt shkuan t flen, nj cop her nuk i zuri gjumi. Aliu nuk pranoi ta zgjidhte leckn q kishte lidhur pas thembrs, ndrsa Muhamedi tha: Sara do iki sepse ajo e di ku sht babai i saj. Do ta marr dhe Ann me vete, e pyeti Niko. Jo, tha ai, Ana Komnena do rrij ktu. 20 N fillim t marsit dbora nisi t shkrinte. Akujt u lngzuan mbi atit q kullonin si ezma. Fshati u mbush me balt e megjithat Aliu nuk e hoqi leckn e Akilit nga thembra. Kur hynte n shtpi, lecka linte nj gjurm kafe pas vetes dhe ai e afronte kmbn pas vatrs q balta t thahej. Sara mezi e bindi nj dit q ta hiqte leckn duke i thn se Akili i hiqte pajimet e lufts kur flinte. Rrugt u hapn dhe Ibrahimi shkoi n qytet pr t shitur bagti. Ai merrte me vete edhe Janin, i cili nj dit i tregoi se n Janin kishte takuar Thanasin, i cili mbante nj pisqoll n brez dhe kur ecte njerzit e kishin frik. Pylli ishte kthyer prap n ngjyrn e tij jeshile dhe zogjt kishin nisur t zgjonin Ann q n mngjes. Nj nat, kur ata kishin rn pr t fjetur, dera e shtpis trokiti fort dhe Ibrahimi u ngrit t shihte. Kur u kthye, i tha Sars se Mihali, komshiu i tyre, kishte vdekur. Qysh se i vdiq gruaja Zoica, Mihali nuk dilte shum nga shtpia. I biri i tij, Aleksi, merrej me tokat, blinte ushqime dhe Mihali gatuante pr t dy. Gjat muajve t dbors, Mihali nuk ishte par fare. Aleksi q lajmroi fshatin pr vdekjen e t atit tha se ai kishte marr nj t ftoht dhe javn e fundit villte gjak. Ditn q Mihali u varros, Aleksi e thirri Ibrahimin n oborr dhe i tha se ai donte t ikte n qytet dhe ta shiste shtpin. Nuk kam far t bj m ktu, i tha Aleksi Ibrahimit q e shikonte i uditur. Do shes shtpin dhe do shkoj n Janin t z nj pun dhe nj grua. Ibrahimi u fut brenda dhe pyeti Sarn. Blije, tha Sara, djemt po rriten dhe kur t martohen ktu nuk ka vend pr katr nuse. I bashkojm dy shtpit dhe bjm nj shtpi m t madhe. Pas disa ditsh, Ibrahimi u mor vesh me Aleksin pr mimin. Ky mori parat, bri t shtatat e Mihalit dhe iku. Kur hyri n shtpin e Mihalit, Sara i mori araft, jastkt, perdet, rrogozat dhe rrobat e vjetra t Mihalit dhe Zoics dhe i dogji n oborr. Nj qilim t madh q Zoica e shtronte pr pashk n

dhomn e buks dhe q kishte disa katror t verdh t mbushur me katror m t vegjl me ngjyra t tjera, Sara e lau dhe, pasi e shkundi fort me okllai, e nderi t thahej mbi plloa. Ibrahimi e prishi gardhin q ndante dy shtpit dhe dy oborret u bashkuan. Shtpia e Mihalit ishte e para shtpi q shitej n fshat. Familja e Ibrahimit dhe ajo e Mihalit kishin jetuar si gjiton qysh se strgjyshi i Ibrahimit erdhi n fshat nga Suli. Ndrsa familja e Mihalit kishte ardhur n fshat nga nj fshat tjetr nga i cili i kishin przn kur strgjyshi i Mihalit kishte rrmbyer nj vajz, me t ciln pastaj ishte martuar. Pleqsia e fshatit tjetr iu lut babait t Arianit Komnenit q t mos e pranonte n fshatin e tij strgjyshin e Mihalit. Por ishte koha e Krets dhe babait t Arianitit iu deshn burra pr n luft. Strgjyshi i Mihalit kishte nj vlla m t vogl q babai i Arianitit ia krkoi pr ta nisur n Kret. Ai pranoi dhe babai i Arianitit i dha nj cop tok nga t tijat n gjysmn e s cils strgjyshi i Mihalit ndrtoi shtpin. Aty kishin lindur babai i Mihalit, nj vlla m i vogl dhe nj motr. Kur familja e Ibrahimit erdhi nga Suli, strgjyshit i plqeu ai vend n cep t fshatit ngjitur me shtpin e Mihalit. Ia krkoi tokn ngjitur strgjyshit t Mihalit, por ai nuk deshi tia jepte. Babai i Arianitit i thirri t dy dhe i tha se, meq djemt e t dyve kishin vdekur n Kret, ata duhej t ishin gjiton, n kujtim t tyre. Strgjyshi i Mihalit nuk u bind dhe babai i Arianit Komnenit i kujtoi se tokn ia kishte dhn ai dhe po ashtu mund tia merrte. Megjithat, strgjyshi i Mihalit i krkoi para strgjyshit t Ibrahimit. Ky ia dha dhe aty ndrtoi shtpin. Familjet ishin t ftohura, por kur xhaxhai i Mihalit vrau vllan e gjyshit t Ibrahimit, sepse t dy u dashuruan me gjyshen e Hans, pr pak kaluan n gjak. Ndrhyri prap babai i Arianitit dhe i pajtoi duke e dbuar prgjithnj nga fshati xhaxhan e Mihalit. Gjakrat u ftohn, por nuk u harruan. Familjet nuk shkonin dhe nuk vinin te njra-tjetra. Pasi Ibrahimi e liroi Mihalin, ata nuk foln, megjithse e ndihmuan njri-tjetrin gjat muajve t kolers. Ibrahimi e kishte ndihmuar Mihalin kur u smur Zoica, por nuk pranoi t mjekonte familjen e vllait t Mihalit, i cili kishte dashur ta vriste kur ai u b mysliman. Pasi vdiq Zoica, djali i madh i Mihalit, t cilit i kishte vdekur vajza e sapolindur, iku nga fshati. Bashk me t shkoi edhe vllai i Mihalit, t cilit i kishte vdekur gruaja dhe jetonte vetm. Ibrahimi nuk kishte hyr m n at shtpi q kur kuronte Zoicn nga kolera. Kur hyri n shtpin q kishte bler, ajo iu duk e vjetr. Ka tre vjet q ktu nuk ka pasur dor gruaje, i tha Sara q po shkundte gjith shtpin nga pluhurat dhe pezhishkat. Ibrahimi mori dru, ndezi vatrn dhe u ul prball zjarrit. Pse e ndeze at zjarr, e pyeti Sara. T djeg smundjet e ksaj shtpie, tha Ibrahimi dhe filloi t mendohej prball zjarrit q lpihej mbi muret e ftohta. E kemi bler dy her kt shtpi, i tha Sars, nj her strgjyshi dhe tani un. Shtpia kishte nj dhom buke dhe tre dhoma m t vogla. Sara i pastroi t gjitha dhe i tha Ibrahimit se shtpit duhej t bashkoheshin q t dukej si nj shtpi e madhe. Po kur t martohen djemt, si do ti ndajn, e pyeti Ibrahimi. Do prishim dern q i bashkon dhe do bjm nj mur, por shtpia do mbetet nj dhe kjo do ti mbaj vllezrit t bashkuar, tha Sara. Kur djemt erdhn t shikonin shtpin e re, Aliu i tha Ibrahimit se kjo shtpi nuk i plqente dhe se ai do rrinte gjithmon n shtpin e vjetr. Do ti bashkojm, tha Ibrahimi dhe do bjm nj shtpi m t madhe me nj dhom pr secilin nga ju. Nuk do kemi dy shtpi, por nj shtpi t madhe. Un e dua dhomn time te shtpia e vjetr, kmbnguli Aliu. Si do ti bashkosh baba, e pyeti Niko. Do afrojm pullazet dhe do shtojm nj dhom n mes t dy shtpive, tha Ibrahimi. Ather do ket nj dhom edhe pr Thanasin, tha Niko. Un dua t rri n nj dhom me Thanasin dhe kur ai t flej un do mbaj pisqollat posht jastkut. Shtpia do ket shum dhoma dhe ka vend pr t gjith, edhe pr Petron, edhe pr Thanasin, tha Jani. T thash se kto dy shtpi do bashkohen, i tha Muhamedi. Jani e shikoi me sy t shuar dhe doli jasht.

N prill, Ibrahimi shkoi n nj fshat disa or larg dhe foli me usta Naumin pr shtpin e re. Naumi kishte punuar me Arianit Komnenin pr ndrtimin e kishs s fshatit. Ai i tha Ibrahimit se deri n fund t majit nuk mund t vinte sepse po punonte n Janin pr t zgjeruar nj kish, buz liqenit. Un bj kisha, i tha Naumi, por tani ndrtohen m shum xhami dhe puna ka rn. Ne e kemi nj kish n fshat dhe na duhen shtpi, i tha Ibrahimi. N fund t majit, Naumi erdhi n fshat bashk me djalin e tij Andrean. Ibrahimi i tregoi dy shtpit dhe i tha se donte ti bashkonte pr t br nj shtpi m t madhe. Kjo shtpi sht m e lart se shtpia jote, tha Naumi duke mbledhur nj spango me t cilin i biri kishte matur murin, nga rrza deri n maj t plloave t atis. Duhet ta shkurtoj njrn ose t zgjas tjetrn q t duket si nj shtpi. Ibrahimi pa nga Sara. Ne duam ta zmadhojm shtpin dhe jo ta zvoglojm. Mbaj lartsin e shtpis s re dhe zgjat shtpin ton, tha Sara. Bhet, por ka m shum pun, foli ustai duke par Ibrahimin. Sa koh do, pyeti Ibrahimi. N qoft se nuk bien shira, n shtator mbaron, tha Naumi. T nesrmen, Sara i mblodhi t gjitha plakat. Sndukt, qilimat, perdet dhe ent i oi n shtpin e re, ku u vendos t rrinin prkohsisht. Tavolinn e madhe t buks, dera e shtpis s re nuk e nxinte dhe Ibrahimi me Janin e vun n oborr dhe Sara e mbuloi me rrogoza t vjetr. Krevatet e djemve u hoqn dhe u futn n dy dhoma, ndrsa n dhomn tjetr Sara solli krevatin e saj t hekurit bashk me perdet dhe qilimat. Niko tha se donte t flinte me Janin, ndrsa Aliu me Muhamedin morn Sknderbeun, breshkn dhe tokn katrore dhe i strehuan n dhomn tjetr. Oborri filloi t mbushej me plloat q Andrea dhe Jani i hoqn nj nga nj nga shtpia e Ibrahimit dhe i rreshtuan prtok. Duhet ta prishim furrn, i tha Naumi, Ibrahimit, sepse sht n mes t dy oborreve dhe na pengon. Andrea i ra me qysqi furrs dhe ajo u thrrmua, si buk e thekur. Do bjm nj t re, mendoi Ibrahimi dhe n hund i erdhi era e lakrorit me fasule q Sara kishte pjekur at mngjes. Naumi dhe Andrea rregulluan nj qoshe n dhomn e Sars dhe Ibrahimit q shikonte nga arra e vogl dhe fjetn atje. Ata punonin gjith ditn duke rrzuar mure, duke matur, dhe duke thyer gur q Andrea i fuqishm i mbante me lehtsi n maj t shkallve, aq sa djemt habiteshin. Kush sht m i fort, Andrea apo Thanasi, pyeti Niko. Thanasi i prdor muskujt pr njerzit, ndrsa Andrea pr gurt, tha Jani duke hipur n maj t atis. Qershori ishte i nxeht dhe Andrea punonte i zhveshur. Djerst i binin mbi lkurn e nxir nga dielli dhe trupi i tij dukej si nj statuj bronzi mbi shtpi. Naumi e drejtonte nga posht dhe i thoshte ku duhet t ngulte trart e rinj, mbi t cilat m pas do viheshin plloat. N mes t oborrit, Naumi grmoi me lopat nj grop t madhe ku ziente gur t thrrmuar q i bnte glqere. Jani i merrte me nj kov, hipte mbi shkall dhe Andrea i lyente gurt dhe mbi ta vinte gur t tjer. Perimet q Sara kishte mbjell nj vit m par n nj pjes t oborrit ishin shkelur dhe Sara i tha Ibrahimit ta rrethonte me plloa bahen e saj t vogl q domatet, patatet, qept dhe kastravect q mos prisheshin. Kur muri filloi t ngrihej nga perndimi, nj gur i ra Andreas nga dora dhe i theu arrs s vogl nj deg t njom. Ibrahimi e ngriti si nj foshnj dhe Sara i tha ta vinte n nj vazo q kur t mbaronte shtpia t mbillnin nj arr tjetr n pjesn e djemve. Ibrahimi mori nj en t madhe balte, e mbushi me dhe, nguli degn e thyer dhe e la n diell. N fillim t korrikut muret e dy shtpive ishin n nj lartsi. Ibrahimi e shikonte shtpin si rritej do dit nga pak dhe i tha Sars se kur t mbaronte kjo do ishte shtpia m e madhe n fshat. Ke gjasht djem dhe nj vajz, tha Sara, gjithmon do t t duket e vogl. Nuk jemi gjasht djem, tha Muhamedi. Petro nuk do t kthehet se ktu nuk ka det. I ati nuk e dgjoi, ndrsa Niko e pa

me inat dhe i tha: Ti do q t gjith ne t ikim dhe shtpin ta kesh pr vete. Jo, iu prgjigj Muhamedi, ti do iksh vet nga kjo shtpi. Kur Andrea vendosi plloat e para mbi skeletin e trarve, filloi shiu. Sara me Ibrahimin e mbuluan tavolinn me plloa t mdha, t cilat i shtrin mbi rrogoz, ndrsa Naumi me Andrean u futn n shtpi dhe mbuluan me katrama vendin ku flinin. Shirat vazhduan dhe t nesrmen dhe puna u ndrpre. Nuk do ta kapim dot shtatorin, tha Ibrahimi dhe shkoi t bisedonte me Naumin. Po shkojm disa dit n fshat. Kthehemi sa t pushoj shiu, tha Naumi dhe bashk me Andrean u nisn q pa gdhir. Shtpia pa ati e fuste ujin nga t gjitha ant dhe natn kur frynte er, muret ia prcillnin zhurmn njri-tjetrit si nj kor kishe. Oborri, i mbushur me plloa, drur, gur t thyer, eki, vegla, mistri, shkall dhe plot mbeturina q kishin mbetur nga ndrtimi, i ngjante legjends s Kaosit q Sara u kishte treguar djemve. Shiu u plotsoi rrmujn e oborrit duke hapur gropa me balt gjithandej. Ibrahimi u mbyll n dhom dhe prej andej shikonte ret e zeza mbi shtpi q dukeshin sikur mbanin radh pr tu hedhur n nj pus. Jani shkoi n qilarin e shtpis s vjetr, mori nj cop dru dhe filloi t gdhend nj shtpi t madhe q do ti ngjante dy shtpive kur ato t bashkoheshin. Shtpin e re ktheje nga dielli, i tha Niko. Do ta kthej nga deti q ta shoh Petro, i tha Jani dhe e futi daltn thell n dru, sikur po krkonte uj n tok. Para se t flinin, Aliu e pyeti Muhamedin se kur do t mbaronte shiu sepse ai donte t kthehej n shtpin e vjetr. Shiu do pushoj kur t filloj shkolla, tha Muhamedi dhe u kthye nga muri duke e ln Aliun t uditur. Muhamedi ka filluar t flas prap me vete, mendoi Aliu dhe fjeti. 21 Sara u zgjua hert n mngjes sepse iu duk sikur po e thrrisnin. Hapi dern e shtpis dhe pa dy burra q po rrinin nn shi. Ishin lagur dhe rrobat i ishin ngjitur pas trupit. Njri prej tyre ishte i gjat, me shpatulla t gjera dhe flok t bardha, saq Sars i kujtoi Arianit Komnenin. Tjetri ishte m i vjetr, i dobt dhe supet i kishin rn edhe m posht nga pesha e shiut. Kur e pan, ata nuk lvizn dhe Sara u afrua. Ti je Sara, e pyeti burri me flok t bardha. Po, tha Sara, duke e par n sy. Un jam Mihal Komneni, vllai yt, tha burri dhe duke qeshur i afroi kokn e lagur. Kur hyn brenda, Sara i dha t dy burrave nj peshqir pr t fshir flokt. Mihali ia dha peshqirin burrit tjetr dhe i tha Sars: sht msuesi im, Metod Antrakidi. I kan mbetur pak flok dhe do ma kthej peshqirin t that. Metodi e mbshtolli kokn me peshqir dhe mbeti pr nj ast i mbuluar, si nj grua n xhami. Kur hoqi peshqirin, Sars iu duk si nj njeri tjetr. Syt i kishte boj qielli dhe rrudhat e shumta i dukeshin si kanale t gjata mbi nj buk t pjekur fort. Lkurn e kishte t verdh dhe flegrat e hunds t mdha dhe t mbushura me qime t bardha. Pasi fshiu kokn, teshtiu fort pr t nxjerr ujin nga hundt dhe i tha Mihalit: Sara duket sikur sht vajza jote. Mihali qeshi i prkdhelur, por Metod Antrakidi ngrdheshi fytyrn sikur ia kishte hedhur tjetrit dhe shtoi: N t vrtet i ngjan m shum gruas tnde. Por Mihal Komneni nuk u mrzit dhe vazhdoi t qeshte duke par pa pushim Sarn q i rrinte prball. Sara nuk e kishte takuar Mihal Komnenin. Kur ajo kishte ardhur n fshat, ai jetonte n Voskopoj. Arianit Komneni thoshte se Mihali ishte djali q i ngjante m shum, por, ndryshe nga ai, ishte dembel dhe nuk udhtonte. Mihali e njihte botn nga leximet n Akademin e Voskopojs ku kishte ikur kur ishte shtatmbdhjet vje. Pse jeni futur n shtpin e Mihalit, e pyeti ai Sarn. Duhet ta dij q jam martuar prandaj mu drejtua n shums, mendoi Sara. E blem kt shtpi dhe vendosm ta bashkojm me shtpin ton. Mihali vdiq dhe i biri e shiti se i duheshin para. Metodit i dhembin kockat dhe kjo do t thot se shiu do vazhdoj edhe disa koh. Nuk do hyni dot n shtpin e re prpara tetorit, tha Mihali duke par rreth e rrotull. Kam qen

n kt shtpi. Hern e fundit kam qen ktu disa dit prpara se Mihali t martohej me Zoicn. Po Zoica si vdiq, pyeti Mihali. Vdiq nga kolera q ra para tre vjetsh, tha Sara. N at koh vdiq edhe Gjergji. E kam marr vesh, tha Mihali ftoht. Do kisha ardhur para tre vjetsh, po t mos mbylleshit n karantin. I keni groposur thell bagtit q ngordhn nga kolera, pyeti Metodi Antrakidi. Besoj se po, tha Sara. Burrat e fshatit hapn nj grop t madhe, e sprkatn me disa pluhura, e lyen me glqere dhe atje i hodhn kafsht. Mihali shikonte Sarn dhe ajo priste q ai ta pyeste pr Ibrahimin dhe Ann. Prderisa e di q ka vdekur Gjergji duhet t dij edhe ka ndodhur m pas, mendonte ajo. Por Mihali kishte mbshtetur kokn pas murit dhe dukej sikur nuk ishte n dhom. Metod Antrakidi, q nuk fliste, rrotulloi syt npr shtpi dhe pa nj kanistr t mbushur me libra. U afrua dhe ngriti njrin. Nxori nj pal syze nga xhepi i setrs dhe kur i vuri tha: Aleksiada e Ana Komnens. Di t lexosh, pyeti Sarn. Po, tha Sara. Ka shkoll n fshat, u habit Metodi duke ngritur vetullat mbi syzet e rrumbullakta. Jo, tha Sara, mua m ka msuar im at t lexoj. Mihali ngriti kokn dhe u prqendrua. T tha babai se ku do shkonte, pyeti Sarn me nj fytyr q dukej krejt tjetr nga ajo e mngjesit. Jo, tha Sara, nuk m tha. Nuk besoj t ket shkuar n ndonj manastir megjithse gjithnj thoshte se do donte t vdiste n manastir, si bnin shumica e perandorve t Bizantit. Babai u hidhrua shum kur Gjergji u b mysliman dhe ndoshta ndrroi mnyrn e vdekjes, tha Sara. Arianit Komneni nuk ishte nga ata q ndrronte mendje nga myslimant, tha Mihali. Edhe po t mos bhej Gjergji mysliman, ai do gjente nj vend t panjohur pr t vdekur. Besoj se nuk ka dashur ta shihnin se si do vdiste. Momentet e dobta t jets s vet nuk i ka ndar me asnjeri dhe vdekjen ai e quante nj dobsi t pashmangshme. Po ti, e pyeti Sara sikur donte ti thoshte, a ke ardhur pr t vdekur n fshat, por e la pyetjen n mes, sepse Mihali e kuptoi dhe i tha: Un dhe Metodi kemi ardhur pr verim n fshat. N Janin bnte vap dhe erdhm ktu pr tu freskuar, por nuk e dinim se binte shi. Kur u dogj Voskopoja n 1769, ne ikm t fundit kur humbn shpresn se do mund ta ringrinim Akademin dhe mund t rifillonim shtypjen e librave. Nxnsit nuk vinin m n shkoll nga frika dhe tregtart e pasur firaksn sa n Kor sa n Rumani dhe Vjen. Para se t iknim, Metodi ishte i vetmi msues dhe, kur mrzitej duke folur me vete, m ulte n bank si para dyzet vjetsh. Ai m pyeste dhe un prgjigjesha. Pr ca koh shkuam n Kor, pastaj n Rumani dhe katr vitet e fundit u vendosm n Janin. Deri para disa muajsh, Metodi jepte msim n gjimnazin e qytetit, por e pushuan se u plak. Fshati nuk ka ndryshuar shum. Kishn nuk e kisha par. Sot n mngjes shkova n shtpi, por dera ishte e mbyllur. Shkova n shtpin e Gjergjit t krkoja Hann, por edhe atje nuk kishte njeri. Hana ishte n shtpin e burrit. Ajo m tha se kyet e shtpis son i mban ti. Do rrini aty, e pyeti Sara. Prandaj kam ardhur, tha Mihal Komneni. Sara u ngrit e shkoi n dhomn e gjumit. Hapi nj nga sndukt q kishte marr nga shtpia e Arianitit dhe mori tre kye, t cilt, nga vapa, ishin ngjitur. Kur Sara i nxori n drit, ata u ndan nga njri-tjetri dhe u lshuan si t liruar. Ibrahimi q ishte zgjuar, po luante me Ana Komnenn. Ka ardhur njeri, e pyeti. Ka ardhur im vlla, Mihali. Ibrahimi e pa sikur ta pyeste ne, por Sara i tha t rrinte shtrir se Mihali do ikte pas pak n shtpin e Arianitit. Jan shum tre kye pr nj shtpi t braktisur, tha Mihali kur mori kyet q i djersitn dorn. I pari sht i ders s jashtme, i dyti i ders s brendshme dhe i treti i dhoms s babait, tha Sara. Zgjidh njrin nga t tre, i tha Mihali Metod Antrakidit, duke ia afruar kyet n fytyr. Metodi vuri syzet e rrumbullakta dhe preku t parin. T kisha thn se do flesh n oborr, i tha Mihali dhe filloi t qeshte. Sara i prcolli deri te gardhi. Metodi eci prpara, ndrsa Mihali ndali hapat dhe i tha Sars: Nuk e pash tt bij. Sars iu duk sikur fliste me Arianit Komnenin dhe nj lmsh iu mblodh n gryk.

Do vij m von tju sjell drekn dhe Ann, tha dhe i kapi dorn t vllait. Mihali i buzqeshi dhe vazhdoi pas Metodit q ecte ngadal npr kalldrmin e lagur. Sara i ndoqi me sy derisa iu afruan kishs. Nga larg iu dukn si dy ikona q po dilnin nga kisha pr t vizituar fshatin. Kur u kthye n shtpi, Ibrahimi po e priste. Mihali ka ardhur me msuesin e vet nga Voskopoja, i tha ajo. T pyeti pr mua, tha Ibrahimi. Jo, tha Sara, m pyeti pr Ann. N drek Sara mori Ann dhe nj trast ku futi lakror, mish t pjekur me pilaf dhe u nis. Shiu vazhdonte dhe dera e madhe e shtpis mjaulliu kur ajo e shtyu dhe u fut brenda. Mihal Komneni ishte shtrir pran vatrs i mbuluar me nj velenx t kuqe. Flokt e bardh dhe t lshuar ishin przier me thekt e velenxs. Po t prisja, i tha dhe e mori Ann e ngriti n ajr dhe filloi ta shikonte si nj piktur. Vajza u friksua nga lartsia dhe e kapi Mihalin fort nga flokt. sht e pasigurt si nj ifute dhe e kujdesshme si nj myslimane, tha Mihali dhe i puthi hundn. Po un si jam, e pyeti Sara duke qeshur. Mihali uli Ann n tok dhe e pa t motrn si nj libr. Ti je e heshtur si nj e krishter dhe djallzore si nj Komnene. Kurse ti je cinik si nj arianit dhe i dashur si nj refugjat, tha Sara dhe filloi t shtronte tryezn e madhe me kmb t gdhendura. M kishte marr uria, tha Mihali. Metodi po fle n dhomn e babait dhe un do ha sa t dua. Ka pr t dy, tha Sara. Mihali filloi t hante ngadal dhe shikonte Ann q fshihej e turpruar pas kmbve t tryezs. Pilaf i shklqyer me erza, tha Mihali duke shijuar gjelln. Gatuan si nna jote. Babai m shkruante se u dashurua me at grua kur e pa si gatuante. Por un besoj se ai do ta dashuronte njlloj edhe sikur ajo mos gatuante. M thoshte ashtu sepse kishte qejf ti gjente nj motiv artistik gjrave q bnte. Nj her m tha se fjeti me nj grua n Napoli vetm se fundi i saj me bojra iu duk si bisht palloi. Gjente arsye t vogla sa her bnte pun t mdha. Nuk e kam njohur nnn, tha Sara, por Mihali nuk dgjoi. Kur m mori me vete n Berat, te Sabatai Zevi, m tha: Hajde t shikosh sesi vdiq si mysliman nj profet ifut. T ka folur pr Sabata Zevin? Jo, tha Sara, nuk m ka prmendur kt njeri. Mihali la pjatn, u shtri pran vatrs dhe u mbulua me velenxn e kuqe. Duhet ta dish kt histori sepse kshtu do kuptosh pse babai nuk u dashurua me nnn tnde vetm kur provoi gjellt e saj. Sars iu bashkuan vetullat e errta, por Mihali kishte filluar. Ti je gjysm ifute dhe duhet ta dish se ifutt jan nj popull q e lexojn t ardhmen n t shkuarn e tyre. Me Testamentin e vjetr ata i kan dhn bots djepin e t gjitha feve t mdha, por jo vetm kaq. Testamenti sht nj hart e ndarjes s bots nga profett dhe pr shkak se njerzit i besuan shumics s tyre, kjo ndarje vazhdon edhe sot. Sabatai Zevi ishte nj ifut q bindi miliona njerz se ai ishte profet, por meq koha kur ai jetoi nuk ishte si ajo e mijra vjetve m par besimi tek ai nuk solli ndonj ndarje t madhe, por solli nj mnyr jetese nn nj regjim t ashpr islamik. Ai mund t ishte vrtet profet, por kur ai lindi koha e profetve kishte mbaruar. Sabatai Zevi lindi n ditn e nnt t muajit t nnt ifut n vitin 1626 n Izmir t Turqis. Q ktu, un besoj se fati i tij i keq ishte i shkruar sepse Turqia e sotme nuk sht nj tok q pjell profet. Kur ishte i ri, Sabatai jetoi i izoluar dhe pati rregullime t shpeshta psikike pr shkak t t cilave u konsiderua nj njeri i uditshm dhe po aq i frikshm. Sidoqoft, ai duhet t ket qen nj djal shum i bukur, orator i prkryer me nj z t fort muzikor, t cilin e prdorte pr t fanepsur vajzat dhe djemt e moshs s tij. N shkoll Sabatai Zevi udhhiqte shokt e tij ifut n rituale t disiplinuara fizike t frymzuara nga Libri i Toras s lasht si ishin larjet kolektive n det gjat dimrit, ecje lakuriq n fushat prreth qytetit, kng mistike etj. Kur mbushi 18 vje, Sabatai Zevi u b rabin. Deri n moshn 24 vjeare u martua dy her dhe t dy hert u nda. Pr

disa vjet udhtoi n Egjipt, Palestin dhe sidomos n Greqi e m s shumti jetoi n Selanik ku q nga viti 1400 m shum se gjysma e qytetit ishin ifut. N Selanik ai gjeti nj bashksi ifute t trembur nga t krishtert, por edhe nga myslimant dhe shum shpejt u b frymzues i tyre. N vitin 1664 Sabatai u martua me nj vajz jetime q quhej Sara. Sara ishte m pak se 20 vje dhe prindrit e saj ishin vrar n masakrn e vitit 1648 n Ukrain. Duke qen jetime, vajza kishte udhtuar npr Evrop ku e kishin rritur bashksit e ndryshme ifute dhe pr kt shkak ishte e njohur pr lirin e saj seksuale. Sabatai Zevi kishte dgjuar se Sara kishte thn se ishte e shkruar se ajo do martohej me Mesian. Drgoi njerz n Itali ku ajo jetonte n at koh dhe u martua me t n Kajro. Dasma e tij me Sarn bri zhurm, por Sabatai Zevi tha se ai kishte vepruar si profeti Osea, i cili shtatqind vjet para Krishtit ishte martuar me urdhr t Zotit me nj vajz t prdal. Bashkimi me Sarn e qetsoi pr disa koh Sabata Zevin nga rregullimet mendore q i prsriteshin vazhdimisht dhe ai vendosi ta kuronte marrzin e tij. Shkoi n Palestin pr t takuar Natanin, q ishte nj rabin i njohur pr ritet e tij kabalistike, si dhe pr t liruar shpirtrat e njerzve prmes praktikave t uditshme mistike. Kur u takuan, Natani i Gazs pa nj ndrr n t ciln Sabatai Zevi ishte Mesia q prej mijra vitesh priste populli ifut. Natani i tha Sabatait se ai nuk vuante nga ndonj smundje njerzore krizat e s cils mund t kurohen me ilae, por shenjat q ai shfaqte ishin cilsi t nj vullneti hyjnor. Natani shpalli se Sabatai Zevi ishte Mesia dhe duke qen nj njeri me influenc njerzit e besuan. N maj t vitit 1665 Sabatai Zevi, me bekimin e Natanit, u shpall zyrtarisht Mesia dhe zgjodhi 12 apostujt e tij, t cilt prfaqsonin 12 popujt e Izraelit. Ai shkoi n Jerusalem dhe njlloj si Jezu Krishti i hipi nj gomari mbrapsht dhe u rrotullua shtat her prqark mureve t qytetit. Fjalt u hapn n gjith Evropn pr nj profet q bnte mrekulli dhe i cili do drejtonte ifutt t prbr nga tribut e humbura t Izraelit. Rabint e Jerusalemit u shqetsuan, e shan dhe e kundrshtuan Sabatai Zevin duke e quajtur nj profet t rrem. Pas disa ditsh e dbuan dhe Sabatai u rikthye n Izmir, n qytetin e tij t lindjes, ku njerzit ia kishin falur marrzit e rinis. Aty ai u prit si nj mbret shptimtar dhe dalja e njerzve n rrug pr t par Sabatain shkaktoi rrmuj dhe eksitim kolektiv. Sabatai Zevi, i ekzaltuar, e udhhoqi turmn e mijra ifutve drejt nj sinagoge dhe aty ai filloi t sillej si Mesia duke ia shprndar mbretrit e bots pasuesve t tij. Sabatai caktoi Ditn e Shptimit, e cila do t ishte 18 qershori i vitit 1666. tri gjashtat n traditn e krishter q rrjedh nga hebraizmi jan konsideruar si numri i djallit dhe i shkatrrimit t bots, apokalipsit. Por Sabatai Zevi bnte nj interpretim tjetr duke i bindur pasuesit e tij se dita e tri gjashtave ishte dita e madhe e ndryshimit t bots. Ai zgjodhi muajin qershor q sht muaji i gjasht dhe datn 18 q sht shuma e tri gjashtave t vitit 1666. n 1 janar 1666 u nis nga Izmiri me nj anije n t ciln kishin hipur qindra dishepuj t tij. Udhtimi i nj anijeje me ifut, kryetari i marr i t cilve thoshte se do ti merrte kurorn sulltanit dhe se do shkatrronte Perandorin Otomane, natyrisht q i acaroi turqit. Kur anija u afrua n ngushticn e Dardaneleve, turqit e ndaluan dhe e arrestuan Sabatai Zevin. At dit n Stamboll pati prleshje. Mijra ifut, kryesisht gra, q kishin dal n port pr t pritur Sabatain u goditn nga turqit. Grat ulrinin dhe thoshin se ato ishin thirrur nga nj z hyjnor, i cili kishte muaj q u fliste pr mbrritjen e Mesias. Asnj ifut tjetr q nga koha e Moisiut nuk i kishte frymzuar aq shum ifutt q sipas Testamentit ndrronin prej shekujsh shptimtarin e Izraelit. N vitin 1666, kryevezir i Perandoris Turke ishte nj shqiptar, Fazil Qyprilliu, i cili m von pushtoi edhe Kretn. Fazil Pasha nuk ishte aq i egr sa i ati, Mehmet Qyprilliu dhe ishte tolerant ndaj arteve dhe lirive fetare. Fazili u mor vet me shtjen e Sabatai Zevit, t cilin fillimisht e burgosi n Edrene bashk me pasuesit e tij. N burg, Sabatait iu la liri e plot dhe aty ai vazhdonte t predikonte misionin e tij. N shtator t atij viti, Fazil Qyprilliu e nxori Sabatai Zevin prpara nj gjykate perandorake n Edrene duke e

akuzuar pr krcnim t rendit otoman. Me urdhr t Fazil Pasha Qyprilliut, Sabatait iu tha se kishte dy mundsi: ose t vdiste si ifut, ose t jetonte si mysliman. Sabatai Zevi pranoi t dytn. E drguan prpara Sulltanit dhe u b mysliman, vuri nj allm n kok dhe u quajt Aziz Mehmet Efendi. Dragomani i Madh, n shtpin e t cilit jetoi babai kur ishte n Stamboll, i kishte treguar atij se n at ceremoni konvertimi merrte pjes edhe Fazil Qyprilliu. Fazili duke qeshur i kishte thn Sabatai Zevit: Islami e msoi synetllkun nga ifutt, kshtu q ti u bre mysliman pa dhimbje. Kishte t drejt, sepse Sabatai Zevi, si gjith ifutt, ishte synet dhe prerja e lkurs iu kursye. Lajmi se Sabatai Zevi u b mysliman i tronditi pasuesit e tij n gjith botn. Shum prej tyre e mohuan dhe rabint q e kishin luftuar n Jerusalem, n Selanik dhe Izmir than se kjo provoi se Sabatai ishte nj mashtrues. Mirpo Sabatai nuk hoqi dor. Ai tha se kishte marr nj porosi hyjnore pr t ndrruar identitetin e tij dhe se tani ai do t vazhdonte misionin duke vepruar n zemrn e armikut. Sabatai Zevi, megjithse mysliman, vazhdonte t shkonte npr sinagoga ku ai ndiqte ritet e tij fetare si kishte br gjithmon. Shum ifut q jetonin nn Perandorin Turke e besuan dhe ndoqn shembullin e tij. N Selanik, qytet q Sabatai e kishte shpallur t shenjt, t paktn 400 familje ifute u bn myslimane. Shum shpejt lindi nj sekt i ri ifutsh t konvertuar, t cilt u quajtn Dnme, q n shqip do t thot ata q u kthyen. Pr shum vjet Sabatai Zevi udhtoi me allm n kok duke vizituar bashksit ifute n shum qytete t Perandoris. Ai hiqej si mysliman, por zhvillonte nj aktivitet prej ifuti heretik. Sabatai e ktheu n nj fe t re Dnmen e tij. Ai i ndryshoi dhjet urdhresat e librit t Moisiut, t shenjta pr ifutt dhe ndrtoi nj urdhr q bazohej n 18 rregulla. Kto rregulla i prfshijn dhjet urdhresat baz, por disa prej tyre i zbusin si dhe shtojn disa norma q rregullojn bashkjetesn mes sabatistve, turqve dhe ifutve. Sabatai Zevi kishte praktikuar gjithmon praktika seksuale t lira gjat jets s vet, pr t cilat ai ishte i famshm. Ndryshe nga dhjet urdhresat e ashpra t librit, n rregullat e tij ai nuk e konsideronte tradhtin bashkshortore nj mkat q duhej ndaluar. N Selanik, ku Sabatai ndenji disa vjet pasi u b mysliman, ai krijoi festn e qengjit, e cila, sipas riteve t lashta, mbahej n pranver. N kt dit, dy ose m shum ifte t martuara hanin mish qengji dhe pastaj zhvisheshin dhe prziheshin pa dallim me njri-tjetrin duke br dashuri. Fmijt q lindnin nga kto bashkime t panjohura konsideroheshin t shenjt. N Selanik shum fmij jan ngjizur npr kto mbrmje dhe kur m von disa prej tyre krkuan t bheshin prap ifut, rabint i kundrshtuan sepse atsia e tyre ishte e pasigurt. Shum shpejt Sabatai Zevi u b i padshirueshm pr turqit dhe i urryer pr ifutt. T part e kuptuan se ai nuk e praktikoi dhe nuk e besoi kurr Islamin, ndrsa t dytt Sabatai i fyente vazhdimisht duke i rekrutuar me praktika t padenja. Turqit dhe ifutt i krkuan Ports s Lart t ndalonte veprimtarin e Sabatait dhe Fazil Qyprilliu e internoi at n Berat ku dhe vdiq m 1676. N Berat kishte nj bashksi shum t vogl ifute, por babai thoshte se Fazil Qyprilliu e degdisi Sabatain n Berat pr ta shptuar. Shqiptart nuk ishin as t krishter dhe as mysliman t devotshm dhe asnjra pal nuk do tia kishte krcnuar jetn Sabatai Zevit. Por n Turqi Sabatai u kthye n nj mit, sidomos pr t rinjt e shkolluar mysliman, t cilt besonin te nj shoqri m e lir. Pr shum turq t rinj sabatizmi ishte nj islam i reformuar, q mund ta ndryshonte shpejt Perandorin e ndryshkur, duke e afruar me Evropn e kulturuar. Kto rrethe ishin t forta dhe t organizuara n formn e shoqrive t fshehta n Stamboll, kur babai shkoi n vitin 1704. Ai u njoh me disa turq sabatist q ishin miq t Dragomanit t Madh, n shtpin e t cilit ai qndroi. Dragomani i Madh e kishte takuar vet Sabatai Zevin dhe njihte shum nga pasuesit e tij. Arianiti besonte se Sabatai Zevi, n fund t fundit, ishte prpjekur pr rrzimin e

rendit islamik dhe n qoft se kjo realizohej bota do t ishte m e qet me nj ndarje mes ifutve dhe t krishterve, fet e t cilve kishin rrnj t njjta. Babai tregonte se n ato vite Stambolli ishte nj qytet i mbushur me shoqri t fshehta q frekuentoheshin nga t rinj mysliman, por edhe nga artist evropian dhe ifut, nga shkrimtar dhe teolog gjithfarsh. Dragomani e kishte prezantuar baban si pasardhs t nj familjeje fisnike shqiptare dhe kjo i dha atij mundsi t njihej me kapriciot fetaro-kulturore t Stambollit. Njher ai ishte ftuar n nj prej takimeve t fshehta t sabatistve, t cilt bnin plane pr t rekrutuar sa m shum mysliman turq q punonin n administrat dhe sidomos n ushtri. Arianit Komneni u b edhe m interesant kur sabatistt morn vesh se ai ishte nga Shqipria, vend n t cilin kishte vdekur Mesia i tyre. Ata i krkuan babait q kur t shkonte n Shqipri ti drgonte t dhna pr ditt e fundit t Sabatai Zevit n Berat si dhe t pyeste nse dorshkrime t tij kishin mbetur gjkundi. N nj nga kto takime, Arianit Komneni duhet t ket takuar edhe nipin e Sabatai Zevit q jetonte n Selanik, por vinte shpesh n Stamboll i ftuar nga ithtart e gjyshit t tij. Si t thash, Sabatai u martua me Sarn dhe patn nj djal. Kur Sabatai u b mysliman ai jetoi pjesn m t madhe t kohs n Selanik, ku u rrit i biri. Pas vdekjes s t atit, ai u martua me nj ifute greke dhe patn dy djem. Arianiti ka njohur m t madhin prej tyre q nuk ishte br rabin si gjyshi, por merrej me tregti. Ky i krkoi Arianitit q ta ndihmonte pr t marr eshtrat e gjyshit n Berat dhe pr ta varrosur at n Izmir ku varri i tij do t kthehej n nj qendr pelegrinazhi pr gjith sabatistt e Perandoris. Shoqria sabatiste e Stambollit, me lidhje t forta n shtetin turk, i prkrahte kto plane sepse mendonte se rikthimi i Sabatai Zevit n Turqi do ti shtonte radht e sabatistve. N kt mnyr babai u b pjes e dy grupeve t fshehta q vepronin n Stamboll n at koh. Njri ishte nj grup Komnensh me n krye Gjergj Brankoviin, t cilt kishin shpres n nj kryengritje antiotomane n Ballkan. Shumica e Komnenve t ardhur nga Evropa ishin nga familje fisniksh nga Italia dhe Franca dhe nj pjes prej tyre, bashk me Gjergj Brankoviin, ishin mason t rregullt q besonin se bota duhej t drejtohej nga nj rreth familjesh t mdha q kishin lidhje gjaku me njra-tjetrn. Grupi tjetr ishin sabatistt, t cilt ishin mysliman turq dhe ifut q donin nj Turqi m t fort dhe m tolerante t ngritur mbi normat e Sabatai Zevit. Babai thoshte se kta t dytt ishin m t organizuar, ndrsa t part ishin m romantik. Por t dy grupet ishin kundr Islamizmit t ashpr dhe kjo duhet ti ket shijuar Arianit Komnenit. Kur iku nga Stambolli dhe erdhi n fshat, babai duhet t ket shkuar n Berat dhe ka mbajtur lidhje me sabatistt e Stambollit dhe sidomos me nipin e Sabatai Zevit q jetonte n Selanik. Hern e dyt q babai shkoi n Stamboll ka qen i ftuar n nj mbledhje sabatistsh, e cila nuk u b pr shkak t rebelimit t Halil Patrons. Shum sabatist ather u burgosn dhe u vran dhe shoqria u shprb pasi me rnien e Ahmetit III, radikalt islamik u forcuan dhe vepruan kundr shoqrive t fshehta q krkonin nj islam m tolerant. Gjja e par q bn ata ishte shkulja e tulipanve q kishte mbjell n kopshtet e Stambollit, Ahmeti III, pr t cilat besohej se ishin nj simbol sabatist. Sabatistt e konsideronin veten si mason mysliman dhe mnyrn e organizimit dhe simbolet i kishin prshtatur nga ata, duke i ndryshuar. Masont kishin si simbol t tyre trndafilin, ndrsa sabatistt zgjodhn tulipanin. Thon se kishte qen nj kshilltar ifut i Sulltanit, ai q e kishte bindur ta zbukuronte qytetin me tulipan. Kur u nis n vitin 1730, babai kaloi nga Selaniku dhe bashk me nipin e Sabatait udhtuan t dy n Stamboll. Kryengritja e Halil Patrons i kapi n befasi dhe babai shptoi duke i thn jenierve se ishte shqiptar, ndrsa nipi i Sabatait humbi dhe duhet t jet vrar n ato dit rrmuje. Ky ifut ishte babai i Shebs, t ciln Arianit Komneni e kishte takuar kur shkoi n Selanik n shtpin e mikut t tij, nipit t Sabatai Zevit. Sheba, nna jote sht strmbesa e Sabatai Zevit.

Velenxa e kuqe i kishte rn Mihal Komnenit te kmbt dhe kur pushoi ai e ngriti pak. Vetullat e zeza t Sars ishin kryqzuar dhe syt i ishin skuqur. Kur Mihali fliste, ajo mendonte se pse po ia tregonte ai at histori, por kurr nuk kishte besuar se fundi i saj ishte ajo vet. Nuk e besoj dot, tha Sara, babai do ma kishte treguar. Mihal Komneni buzqeshi, largoi velenxn dhe u afrua tek ajo. Fytyra e tij ishte e qet dhe e bardh. Babai nuk t ka fshehur gj. Ai t ka thn se sht dashuruar me nnn tnde n Stamboll dhe se babai i saj ishte nj tregtar ifut nga Selaniku. Kjo sht e vrtet. Sa t thash, babai mi ka treguar kur shkuam bashk n Berat pr t gjetur varrin e Sabatai Zevit. Por kjo ndodhi prpara se ai t shkonte n Stamboll pr her t tret n 1753. ndoshta, kur u kthyem nga Berati ai mund ti ket shkruar Shebs, vajzs s mikut t tij, pr ti thn se nuk arritm dot ta gjenim varrin mbi t cilin ishin ndrtuar shtpi dhe shum pak ishin ata q e mbanin mend, ku ishte varrosur Sabatai prpara shtatdhjet vjetsh. Sabatai kishte jetuar n nj shtpi jasht qytetit, sepse si nj i internuar nuk ishte pranuar brenda n Berat. Fshati i tij quhej Bilce dhe ishte pas nj kodre q ngrihet mbi lumin q ndan t krishtert me myslimant e Beratit. Ne nuk e gjetm dot varrin, por babai mendoi se fshatart nuk donin t na e tregonin. Myslimant e Beratit nuk e kishin glltitur kurr faktin q nj heretik si Sabatai ishte internuar n qytetin e tyre, i cili gjithmon kishte pasur grindje fetare. Disa vjet para se t shkonim n Berat, ishte vrar nj murg, i cili m par kishte qen mysliman dhe pastaj ishte br prap i krishter. T krishtert e konsideronin shenjt Shn Nikodhimin, t cilit iu pre koka pasi refuzoi t mohonte Krishtin. Disa t krishter thoshin se ifutt donme t Beratit kishin folur kundr tij dhe se Nikodhimi kishte qen pr vete nj donme gjat kohs q ishte nj mysliman i martuar me nj grua nga fshati ku kish jetuar Sabatai. Edhe t krishtert, edhe myslimant nuk i honepsnin donmet, t cilt ishin izoluar pas vdekjes s Sabatait. Nj plak na tha se Sabatai disa koh kishte udhtuar deri n Ulqin, por gjat kohs q qndroi n Berat rrinte n shtpi dhe shkruante. Kur msuan se ne ishim t krishter donmet e Bilces u friksuan dhe nuk na lejuan t hyjm n shtpin ku kishte jetuar Sabatai dhe ku besohet se kan mbetur disa dorshkrime si dhe sende t tij. Pr t gjitha kto babai duhet ta ket njoftuar Shebn me letra dhe ajo duhet ti jet prgjigjur. Por si t thash, kur ne shkuam n Berat, ai nuk kishte asnj marrdhnie me Shebn prvese e kishte par n shtpin e babait t saj n Selanik. far do ndodhte m von ai nuk e dinte. Pasi linde ti, un bra lidhjen me ato q dija. Kur e pyeta se si dhe pse u dashura me Shebn, ai m tha se ajo i kishte krkuar atij ta ndihmonte pr t gjetur eshtrat e humbura t babait t saj n Stamboll. Edhe vet Arianiti e kishte amanet nga nna e tij, q t sillte n fshat eshtrat e babait t vet dhe kshtu vendosi t shkonte me vajzn e mikut t tij. Ajo shkoi n Stamboll bashk me burrin e saj, i cili administronte biznesin e familjes, gj q provon se babai dhe Sheba nuk kan pasur asnj lidhje mes tyre prpara ktij udhtimi. N kohn q ai dhe Sheba krkonin eshtrat e baballarve npr Stamboll, Jorgo Mavromatisi, burri i saj,u njoh me disa tregtar turq, t cilt i ofruan atij ver me mim shum t lir. Shitja e vers n at koh ishte e ndaluar me nj ferman t Sulltanit dhe magazinat e Stambollit ishin plot. Babai i mori eshtrat e gjyshit ton, ndrsa Sheba nuk gjeti asnj gjurm t babait t vet t humbur gjat revolts s Halil Patrons. Kur u kthyen, pas disa muajsh, pr n Selanik, Jorgon e arrestuan pr kontraband pijesh t ndaluara n Lesbos dhe atje babai qndroi me Shebn pr t mos e ln vetm. Duke pritur lirimin e Jorgos, ata u dashuruan dhe shkuan n Kret ku linde ti. Aty vdiq dhe nna jote. Ti i di t gjitha kto me siguri. Babai nuk ta ka treguar prejardhjen e Shebs duke e ditur se ti do ta gjeje vet nj dit, kur t krkoje rrnjt e tij. Megjithat, kjo pjes nuk ishte shum e rndsishme sepse ai nuk u dashurua me strmbesn e Sabatai Zevit, por me nj grua q i plqeu, n nj ishull ku nuk njihte

asnjeri tjetr. Pavarsisht se mua m tha se u dashurua me nj grua q gatuante shum mir, ai u dashurua me nj grua t palumtur nga martesa e saj, e cila, me sa duket, e gjykonte botn njlloj si ai. Kur babai iku nga fshati, ti ishe jo m shum se pesmbdhjet vje dhe ai nuk donte t t tregonte ant e errta, t cilat, vetm rastsisht, ushqyen dashurin e tij me nnn tnde. Hija e Sabatai Zevit do ta kishte prishur shijen e asaj dashurie njlloj si nj piper q prish shijen e nj mblsire. Po ashtu babai nuk t tha se ku do shkonte t vdiste, duke qen i bindur se kur t rriteshe, ti do t ndiqje udhtimin e fundit t tij, si bri edhe ai me gjyshin ton dhe si bri nna jote me baban e saj. Po nse nna ime rrjedh nga Sabatai Zevi, pse nuk duhej t ma tregonte ai kt gj, ngulmoi Sara q fliste shpejt duke pritur arsyetimin e Mihalit. Sepse ajo nuk sht nj histori pr fmij, e dashur motr, tha Mihali. Megjithse n rinin e tij Arianiti, nn ndikimin e shokve t tij, mund t jet ngazllyer nga aventura e Sabatait, ai mendonte se n fund t fundit Sabatai Zevi ishte nj mashtrues dhe nuk donte q ti t ngrije botn tnde mbi kt model marrzie. Un nuk gjej nj arsye tjetr. Ose ndoshta babai e ka ditur q nj dit ne do takoheshim dhe un, si i vetmi njeri q dija lidhjen e tij me sabatistt dhe pr shkak t tyre edhe me Shebn, do ta ballafaqoja pjesn time t s vrtets me tnden. Ndoshta e ka menduar kshtu, tha Mihal Komneni q pushoi pak sikur po mendohej. Kur ta takosh Sarn do kuptosh se nj Komnene e mbjell n nj vazo hebraike, del m e bukur se fara q e mbolli. Kshtu m thoshte para se t nisej. Tani m duket sikur babai m shtynte drejt nj qllimi: se si t takohesha me ty kur ai t mos ishte m. Ja pse erdha tani. Prita, sa u rrite, sepse doja t shihja nj Komnene q ka elur, pasi im at e mbolli n nj vazo ifute. Tani ke elur, tha Mihali dhe i vuri Ans dorn mbi kok, sikur po e ujiste. Po ti ke ardhur ta krissh kt vazo, e pyeti Sara q i kishte syt e prlotur. Aspak, tha Mihali me z t mbl, kam ardhur t t them se nga cila far ke mbir. Duke e ditur, do rritesh m e fort dhe do jesh gati pr t ndjekur rrnjt e tua. M duket sikur ti e di ku sht babai, e pyeti Sara q ishte ngurtsuar dhe kishte mbledhur duart mbi kraharor. Jo, tha Mihali. Ndoshta ai nuk do q ne ta marrim vesh se ku ka shkuar, tha Sara. Mihal Komneni ngriti kokn dhe e pa Sarn sikur donte ti vidhte nj sekret. Erdha mbrm n fshat, foli ai. Shtpia ishte e mbyllur dhe shkova te Hana. Ajo m tha se elsat e shtpis Arianiti ti kishte ln ty. Doja t vija q mbrm ti merrja, por kur ajo m tha se yt shoq sht br mysliman, ndrrova mendje dhe fjeta tek ajo. Un nuk e kisha par kurr Hann. Babai e donte shum dhe luante me t. Por ai thoshte se ndryshe nga gjith Komnenet, kur ajo humbte, e linte lojn pa u ankuar. Ashtu mu duk dhe mua. sht shum e bukur, si nna e vet, por sht pa humor, si i ati. Mu duk sikur e prdor bukurin q ka si nj mobilie pr t dekoruar shtpin. Nuk mendon shum dhe kjo e mban ende t freskt. Flet shkurt dhe prgjigjet vetm kur e pyesin. Kur e pyeta pr baban ajo m tha se ditn q iku ai kishte thn se ti e dije se ku do t shkonte. Hana sht e bindur se ti e di, por nuk e thua. Por ajo beson ato q dgjon pa u prpjekur t gjej kuptimin e vrtet t fjalve. Hana ka luajtur, por nuk ka biseduar me Arianitin dhe prandaj nuk mund ta kuptoje se far ka thn ai. Sipas teje, far ka thn babai, pyeti Sara. Ka thn q ti duhet ta zbulosh se ku ka shkuar, duke ecur mbi gjurmt e jets s tij. Ti m provove se un nuk i di t gjitha gjurmt, tha Sara. Un t dhash nj gjurm dhe ato q kan mbetur duhet ti gjesh duke ndjekur shenjat. Un jam nj shenj, por nuk jam e vetmja dhe as e fundit, tha Mihali. Cilat shenja, pyeti Sara. Shenjat q ai ka ln mbi njerzit dhe veprat q krijoi, ia ktheu Mihali. Po m thua t lexoj nj nga nj gurt e kalldrmeve q shtroi n fshat, apo t shikoj si rrjedh uji n ezmat pre guri q ndrtoi dhe t prpiqem t kuptoj se n cilin breg t bots mbaroi udhtimi i Arianit Komnenit, pyeti Sara me

nerv dhe iu kujtua Ibrahimi, q thoshte se Arianiti i kishte trajtuar m mir kalldrmet se njerzit. Kaq shpejt u lodhe, e cyti Mihali q kishte marr pamjen e nj njeriu q e ka trhequr gjahun aty ku do. babai t ka treguar pr prejardhjen e Komnenve dhe dashurin e tij me nnn tnde, por kjo sht njsoj si t knaqesh me rrotullimin e dallndyshes n nj dit vere, pa e kuptuar se sa shum rrug ka br pr t ardhur mbi qiellin tnd, se nga cilt dimra ka ikur, se si ka humbur shoqet npr cikna, se si i ka shptuar rrebesheve mbi oqeane, se si ka plagosur kraht n stuhi, se si i ka dredhuar zogjve grabitqar, se si n lartsi sht dashuruar, duke harruar se mund ti merreshin mendt, se si sht lodhur nga dashuria duke u mbshtetur mbi kraht e t dashurit, se si e ka ngritur folen e vet duke i ngjitur tullat e saj me goj, se si i ka ushqyer t vegjlit duke kputur mish nga mishi i saj, se si ka rn, sht ngritur dhe prap ka rn dhe prap sht ngritur, derisa ka vendosur t niset pr udhtimin e fundit, pasi mjeshtrin e jets ia ka msuar edhe foshnjave t veta. Dallndyshja e di q nuk mund t vdes pa i rritur fmijt e vet dhe kur sht e sigurt se kjo ka ndodhur zgjedh nj vend pr t vdekur, t cilin askush nuk e di. Kush m thot ku sht varri i dallndyshes? Askush. Vetm t vegjlit mund ta gjejn at nga shenjat q ka ln n ajr, nga aroma e kashts s foles, nga puplat q kan rn rrugs, nga drejtimi i ers, nga gjethet e pyllit q imitojn krahun e nns s tyre dhe pa dyshim nga nevoja q ka do qenie e gjall pr t kuptuar se aty ku mbaron udhtimi i prindit fillon udhtimi yt, sepse bota jeton prmes vazhdimsis s trashgueshme. Un erdha q n mngjes pr t fjetur ktu por nuk m lan shenjat e tij. Hija e babait, gjurma e tij n oborr, shija e arrave q hante, flokt e bardh mbi velenx, nj cep i prthyer libri, palosja e arafit dhe plloa e ciflosur nga kmba e tij nuk m lan t flija. I ndoqa gjith ditn pr t kuptuar m shum. Nuhata, shijova, preka, pash dhe dgjova. Do isha nisur duke ecur pas ktyre shenjave deri n fund t bots, po t mos e kuptoja se Arianit Komneni nuk m pret mua, por ty. Ai t pret ty, sepse ti i ndryshove drejtimin jets s tij dhe ai ka vazhduar n at drejtim, si nj dallndyshe q e di se, po ndryshoi rrugn, t vegjlit q i vijn pas, do ngatrrohen. Kam koh q e mendoj, por sot, kur shtriva trupin tim aty ku babai sht shtrir pr her t fundit, kuptova se un nuk jam udhtari, por jam shenja. Kam ardhur si nj shenj q ti t m lexosh dhe t vazhdosh rrugn, dallndyshja ime. Mihal Komneni kishte marr nj ngjyr purpuri dhe flokt i ishin shpupuritur, si n nj fluturim. I rregulloi me ngadal me dorn e madhe si krehr dhe e pa Sarn me sy t mallur. Babai m msoi t eci, ti po m mson t fluturoj, tha Sara dhe u ngrit. Do donte t rrinte akoma me t vllan, ta prqafonte ashtu si nuk kishte pasur rast ta bnte kur ishte e vogl, por e dinte q n kraht e tij do qante duke derdhur lott e gjith fmijris s vet q kishte kaluar shum shpejt, duke u mbajtur n kraht e babait q fluturonte nga dimri n ver dhe nga furtuna n qetsi. Mori Ann pr dore dhe, duke dal, iu duk sikur dgjoi zrin e Mihalit q thoshte: Dallndyshja i l shenjat n ajr. Ngriti kokn lart, por shiu i rrshqiti mbi faqe. Si lot. Duke ecur, kmba iu pengua n nj gur kalldrmi q ishte m i madh se t tjert. Nuk jam akoma gati ti ndjek t gjitha shenjat, tha Sara me vete dhe shtrngoi fort dorn e Ans q ishte zgjuar drejt saj n errsir.

22 N fillim t korrikut, Ana mbushi dy vje. Shiu vazhdonte prej dy javsh dhe oborri ishte mbushur me pellgje jeshile. Shtpia e tyre dukej si nj kazan i hapur nga lart q priste t mbyllje, ndrsa shtpia e re ishte e rregullt. Pr shkak t shiut, djemt luanin gjith ditn brenda dhe

dhomat i ngjanin nj depoje n t ciln nj her snduku fshihej posht krevatit dhe pastaj qilimi e mbulonte krevatin si araf. Ta festojm ditlindjen e vajzs, tha Ibrahimi. Ktu sht e pamundur, tha Sara q prpiqej m kot t vinte rregull. E festojm t dieln n shtpin e babait. Ftojm Hann, Mihalin dhe Metodin. Duket si nj mesh Komnensh, tha Ibrahimi. Kur u martova, Arianiti m nxori jasht nga mesha e Krets, por tani nuk m zbon dot m. Do ti them Mihalit q t mos vishet me rrobat e babait q t t dal frika, ia ktheu Sara. Po ne si do vishemi, pyeti Aliu. Un do vishem si Paridi, tha Niko dhe pyeti Sarn: Si vishej Paridi? N koht e lashta ishte ngroht dhe njerzit visheshin leht, me nj kmish linoje dhe me sandale. Paridi i kishte flokt e gjat dhe i mbante t kapura me nj lidhse t kaltr. Sandalet i kam, por flokt si ti zgjas, pyeti Niko duke i ngritur balluket prpjet. Lyeji me uj me sheqer dhe do t ngrijn e do duken m t gjata, i tha Jani duke qeshur. Do ti lyej, tha Niko, dhe pastaj nuk do ti pres derisa t m zgjaten si t Paridit. Po ti Muhamed si do vishesh, e pyeti Ibrahimi. Muhamedi uli kokn dhe duke par thonjt e vegjl dhe t bardh tha: Un do v nj allm q ti ngjaj Muhamedit. Ibrahimi pa Sarn n sy, por nuk foli. Ti nuk mund t jesh Muhamedi sepse ai u b mysliman kur u b burr. Sa ishte i vogl ai nuk mbante allm, foli Jani duke iu drejtuar Ibrahimit, sikur i krkonte t ndrhynte. Kur ishte i vogl Muhamedi nuk e dinte q do bhej mysliman dhe prandaj nuk mbante allm. Un kam lindur mysliman dhe do sillem si nj Muhamed i rritur, tha Muhamedi. Po pse zgjedh Muhamedin q nuk dinte t luftonte si gjith burrat e tjer. Po deshe t jap un Sknderbeun ose Akilin q kan br luftra dhe jo muhabet si Muhamedi, tha Aliu. Tani nuk kam ti bj, tha Muhamedi q ngriti kokn dhe pa nga Ibrahimi. Kt e ka vendosur babai kur m vuri emrin. Babai ju ka vn t gjithve emra shum t bukur, por ju nuk mund t jetoni si njerzit q ju keni marr emrin, tha Sara. Edhe Ana ka emrin e nns suaj, por kur ajo t rritet njerzit do ta ken gjetur ilain e kolers. Edhe un kshtu dua, tha Aliu. Babai m ka thn se un kam emrin e Ali Tepelens, po un nuk dua ti ngjaj atij, se daj Llambro thot se ai vjedh bagti dhe gra. Un dua t kem edhe dele, edhe gra, por duke luftuar, jo duke vjedhur. Po ti baba emrin e kujt ke, pyeti Niko. Ibrahimi vuri buzn n gaz dhe tha: Un kam emrin e nj burri t menur, i cili gjith jetn eci npr fusha dhe male duke krkuar tok pr t ngritur nj fshat, pr popullin e vet. Po ti nuk ke ecur npr male dhe fusha pr t gjetur nj fshat pr ne, sepse fshatin e kishte ngritur babai i Sars, tha Aliu. Prandaj un nuk jam ai q m dha emrin dhe po ashtu edhe ju nuk jeni si ata q ju dhan emrat, tha Ibrahimi. Megjithat vishuni si t doni sepse sht festa e Ans. Kur u b kisha e fshatit ishte nj dit feste dhe un u vesha si dhndr. Po tani q nuk je dhndr, nuk shkon m n kish, pyeti Niko duke par Sarn. Babai shkon prap n kish, por vetm kur vdesin njerz, tha Muhamedi dhe doli nga dhoma. T dieln q pa gdhir, Ibrahimi theri nj qengj, i ndau ve kmbt dhe lkurn, i hoqi t prbrendshmet dhe e shpoi tejprtej me hell. Binte shi dhe ai i tha Janit ta ndizte prushin brenda shtpis, aty ku Naumi dhe Andrea kishin sajuar nj si kolibe t mbuluar pr t fjetur. Jani rrotullonte hellin, ndrsa tymi fluturonte si i mendur mbi shtpin pa ati. Nga dreka, mishi i qengjit ishte skuqur n hell dhe kishte nisur t pikonte. sht gati, tha Ibrahimi. Sara i futi ushqimet e ngrohta npr trasta q ua dha djemve, Jani mori qengjin q Ibrahimi e ndau n copa t mdha dhe u nisn. Nikoja kishte ngrir flokt q i mbante me nj pe t kaltr, Muhamedi kishte vn nj peshqir mbi kok q e kishte lidhur si allm, ndrsa Aliu me kpuc t zeza, pr t mbrojtur thembrn, mbante n brez nj shpat pa maj q Jani ia kishte sajuar duke kryqzuar dy drrasa. Djemt, t ngarkuar, ecnin prpara, ndrsa pas tyre vinte Sara dhe Ibrahimi q mbanin Ana Komnenn pr

dore. Duken sikur po shkojn n luft, tha Ibrahimi duke i par. Ashtu duken, tha Sara, princi, hoxha dhe ushtari. Nj ushtri e kompletuar q lufton pa shkak dhe fiton pa pasoja. Kur hyn brenda, tryeza ishte shtruar dhe Mihal Komneni, q kishte veshur nj kmish t bardh t qndisur, ishte ulur n krye, me nj got ver prpara. Mir se erdht, tha Mihali. Ka pesdhjet vjet q Komnent nuk mblidhen as pr ditlindje, as pr vdekje. hana filloi t qeshte kur pa djemt, ndrsa Metodi vuri syzet e rrumbullakta dhe i drejtoi nga allma e Muhamedit. U uln. Mihali n krye dhe Sara prball tij, n fund t tavolins. N t djatht Ibrahim, Hana, Jani dhe Metodi, ndrsa majtas, Niko, Muhamedi, Aliu dhe Ana q mori nj pirun dhe filloi ta prplaste mbi pjat. Gzuar, tha Ibrahimi. Filluan t hanin dhe Mihali i tha Ibrahimit: Ushqimi sht feja m e bukur sepse nuk ka kufizime. T lashtt thoshin se fet kan lindur n tavolin, pasi njerzit hanin dhe fillonin t bisedonin, tha Metodi. Por meq njerzit kishin shije t ndryshme, lindn fe t ndryshme. Dikush nuk e donte mishin, dikush donte vetm nj lloj mishi, dikush donte edhe mishin, edhe vern, dikush nuk donte vern, por donte mishin. Ksisoj, fet q lindn, kufizuan ushqimin sipas shijeve t njerzve q i krijuan ato dhe njerzit u ndan fillimisht nga ushqimi. Po un q i dua t gjitha, qeshi Mihali duke ngritur nj got ver, n ciln fe futem un? Ty nuk do t t kishin pranuar n at tavolin sepse ti do ti kishe ngrn t gjitha dhe sot do kishim vetm nj fe, tha Metodi. Sikur tia kishin ln kt gj n dor Mihalit, sot nuk do kishim as kisha, as xhami, por do faleshim n kuzhin prpara nj pjate mish dhe nj gote me ver, tha Sara duke ushqyer Ann. Sa mir do ishte, tha Hana, ndrsa djemt filluan t qeshnin. Si i kan emrat kta djem, pyeti Mihali. Ky sht Jani, tha Ibrahimi. Ky ktu ngjitur me ty sht Niko, ai sht Muhamedi dhe ai sht Aliu. Emra t denj pr nj tavolin ku ka do gj, por ku jo do gj mund t hahet, tha Mihali dhe pyeti: Nga i kan marr kta emra? Jani ka emrin e babait tim, tha Ibrahimi. E kam njohur Janin, tha Mihali. Ai u lind n fshat dhe nuk e njohu baban e tij q u vra n Kret. Niko ka emrin e vllait t gjyshit tim, vazhdoi Ibrahimi. Nuk e kam njohur, por thon se ai ishte nj djal i hedhur q i kishte qejf vajzat dhe prandaj u vra, tha Mihali me nj z t qet. Un nuk e kam m emrin Niko, tani quhem Parid, tha Niko q u skuq dhe pa nga Sara. Mihali qeshi fort, ndrsa Metodi picrroi syt pas xhamave q ishin veshur me avull ushqimesh t ngrohta. Po pse e ke ndrruar emrin Niko, e pyeti Hana. Un jam Paridi q vrau Akilin, tha Niko. Ai ishte djali m i bukur q caktonte se kush nga perndeshat ishte m e bukura. Paridi ishte frikacak dhe pr nj grua e shkatrroi Trojn. Ti je i gatshm ta shkatrrosh fshatin pr nj grua, pyeti Mihali. Niko dukej i hutuar, ndrsa Aliu filloi t qeshte. Babai m ka thn se ne nuk do bjm ato q kan br njerzit q na dhan emrat, tha Niko. Ktu nuk kan mbetur m gra pr t cilat ia vlen kjo sakrific, tha Hana duke par nga Muhamedi q e mbante allmn t ulur dhe shikonte gishtat e vet. Po ti, Muhamed, kujt ia ke marr emrin, pyeti Metod Antrakidi. Un kam emrin e profetit, tha Muhamedi pa e ngritur allmn. Muhamedi e dinte se far do bnin njerzit n t ardhmen. Ti far di pr ne, e pyeti Mihali. Un di q Sara do t iki pr t gjetur varrin e babait, tha Muhamedi me nj z t ngadalt q i bri t gjith t ln ushqimin n mes pr ta dgjuar. Dhe ti beson se do ta gjej, e pyeti Metodi. Nj grua q e ka fytyrn t mbushur me rrudha e di dhe ajo do tia tregoj Sars, tha Muhamedi. T gjith heshtn, ndrsa Mihali pshertiu. N qoft se kjo sht e vrtet, un do t t blej nj allm t re me gur t muar, tha Hana. Nuk dua allm, foli Muhamedi duke par Hann me syt e kaltr. Mi jep parat pr t ndrtuar nj xhami pr baban. Xhamia do ta lr gjith fshatin pa gjum se myslimant falen pes her n dit, tha Metodi. Po t jet pes her n dit un nuk do shkoj se duhet t ushqej breshkn, tha Aliu dhe ngriti mbi tavolin dorezn e shpats q dukej si kryq. Po ti, shpatar i vogl, emrin e kujt ke marr, iu drejtua Mihali duke par nga Ibrahimi. Ka emrin e

Ali Tepelens, q m ndihmoi kur u bra mysliman, tha Ibrahimi dhe e pa Mihalin drejt e n sy. Si t ndihmoi, pyeti Metodi q kishte filluar t hante kule me djath. Ibrahimi u b gati t prgjigjej, por Mihal Komneni foli i pari. Kur Ibrahimi u b mysliman, fshati nuk e pranoi dhe pleqsia vendosi ta dbonte. Do tia kishin arritur, po t mos vinte Ali Tepelena q i rrahu burrat e fshatit dhe e prishi rrethimin q ata i kishin br Ibrahimit. Ali Tepelena bisedoi me baban, q n at koh ishte kryetar i pleqsis dhe pothuajse ran dakord q Ibrahimi t qndronte n fshat, por me kusht q djemt e tij t mos merrnin vajza t krishtera pr gra. Por t nesrmen Ali Tepelena mashtroi baban e Hans, q u b edhe ai mysliman. Arianit Komneni iku nga fshati dhe pleqsia nuk u mblodh m. M von, Ibrahimi u martua me Sarn. Apo jo Ibrahim, e pyeti Mihali duke prfunduar. Po, tha Ibrahimi, kshtu sht. Ali Tepelena m ndihmoi n nj dit t vshtir dhe un i vura emrin djalit pr nder t tij. Hakmarrje e zgjuar, tha Metodi duke par nga Sara, i more Arianit Komnenit at q nuk donte t a jepte. Po pse nuk donte babai i Sars q ne t martoheshim n fshat, pyeti Paridi. Arianit Komneni mendonte se myslimant duhet t martohen me myslimant dhe t krishtert me t krishtert, tha Ibrahimi. Nuk e kishte keq, foli Mihal Komneni. Pulat martohen me gjelat dhe jo me patat. Po pse gjeli q bhet mysliman quhet pat, pyeti Aliu. T gjith qeshn dhe Muhamedi tha: Kafsht nuk jan as myslimane, as t krishtera sepse ato nuk flasin. Po memect far jan, tha Paridi. Memect jan si nj or q e mat kohn, por i mungon akrepi pr ta treguar, tha Metodi. Ndrsa kafsht nuk flasin sepse nuk mendojn. Perndia e ka shtpin n kokat tona. N qoft se ne nuk mendojm, nuk ka perndi dhe nuk ka fe. Babai thot se perndia sht shum e madhe dhe koka ime nuk e nx, tha Aliu q dukej i hutuar. Perndia rri n kokn e do njeriu. Po t mos ishin njerzit, nuk do kishte perndi, tha Sara q gjith kohn shikonte Mihal Komnenin q argtohej me pyetjet e djemve. Njerzit e kan krijuar perndin apo perndia ka krijuar njerzit, pyeti Paridi. Pyetje e vshtir, tha Metod Antrakidi dhe u mbshtet n karrige. Kush gjen prgjigjen e pyetjes tnde ka zbuluar kuptimin e bots. T gjith njerzit besojn se ka perndi, por askush nuk e di ku sht, si sht, sa e madhe sht, si e ka trupin, a ka trup, a ka flok, sy, vesh, kmb dhe duar si ne, ku jeton, me se ushqehet, ku fle dhe a fle. Asnjeri nuk e ka par perndin dhe prandaj shum njerz besojn se perndia jeton n mendimet e tyre dhe n qoft se ata nuk mendojn, nuk ka perndi. Po n qoft se un nuk mendoj, ather perndia vdes, pyeti Aliu. Kt nuk e bn dot sepse edhe kur nuk mendon, ti mendon se si t mos mendosh, tha Muhamedi. Sara i bri shenj Mihal Komnenit, si pr ti thn se kjo nuk ishte nj bised q duhej vazhduar, por ai dukej m i prqendruar se djemt. Prgjigjja e pyetjes s Paridit sht shum e thjesht Metod, tha Mihali duke qeshur. Njeriu dhe perndia jan si pula me vezn. Veza bn puln dhe pula bn vezn. N qoft se ke njrn, i ke t dyja, n qoft se nuk ke njrn, nuk ke as tjetrn. Njeriu sht si pula sepse ai ka sy, goj dhe ecn, tha Aliu. Jo, tha Paridi. Njeriu sht si veza, ndrsa perndia sht si pula, sepse veza bn vetm nj pul, ndrsa pula bn shum vez dhe perndia ka br shum njerz. Perndia nuk sht as pul, as vez, tha Muhamedi, fytyra e t cilit ishte br roz. Perndia sht vet njeriu. Njeriu mund t bj do gj, ndrsa perndia nuk bn dot do gj q bn njeriu. Njeriu lind njeriun. N qoft se gjith njerzit nuk lindin m njerz t tjer, si Hana, ather nj dit nuk do ket m njerz dhe nuk do ket m as perndi. Perndia nuk jeton dot pa njerz, ndrsa njerzit jetojn pa perndin. Sara thot se grekt e lasht kishin shum perndi. Myslimant dhe t krishtert thon se ka vetm nj perndi, por ka edhe njerz q thon se nuk ka fare perndi dhe ata jetojn si gjith ne t tjert dhe nuk iu ndodh asgj.

Hana ishte ngurtsuar n karrigen e vet dhe duke iu drejtuar Muhamedit i tha: Xhaxhai yt nuk bnte fmij, ndrsa un mund t bj po t martohem me nj burr tjetr. Edhe Muhamedi kt tha. Ti nuk je nj pul pa vez, por je nj pul pa gjel, tha Mihal Komneni pr t qetsuar mbesn. Nuk ka m gjela n kt fshat, tha Hana dhe u ua e doli n oborr. Fustani i bukur vishnj i rrinte ngusht dhe format e drejta t trupit t saj u holluan, pas syzeve miope t Metodit. Ti lm t vdekurit n punn e tyre, foli Ibrahimi. Metod Antrakidi e shihte Muhamedin me kureshtje, ndrsa Sara kishte marr Ann n prehr dhe po i jepte nj cop kek. Sa vje jan djemt, pyeti Mihal Komneni. Ibrahimi rrinte i menduar dhe nuk e dgjoi. Un jam shtatmbdhjet vje, tha Jani. Niko sht pesmbdhjet, Muhamedi dymbdhjet dhe Aliu dhjet vje. Nuk jam Niko, jam Paridi, tha Niko, ta thash nj her. Jani nuk foli, por e pa t vllan me inat, ndrsa Ibrahimi u prmend dhe u kthye nga i biri. Ti nuk bhesh dot Parid, po u solle si Niko. Kur njeriu ndrron emrin, ndrron edhe sjelljen, tha Ibrahimi. Un do ta ndryshoj sjelljen, si ndryshove ti baba, kur u bre Ibrahim. Tani je m i urt dhe e dgjon Sarn m shum se nnn ton. Ibrahimi pa Mihal Komnenin q buzqeshte nga fjalt e Paridit dhe tha: Djemt na futn n lojrat e tyre dhe tani nuk dalim dot. Edhe ne i kemi futur n lojrat tona dhe ata nuk do dalin dot asnjher, ia ktheu Mihali. do t thuash, e pyeti Ibrahimi duke mbledhur vetullat. Dua t them se kur ti u bre mysliman, solle n fshat nj lodr t ngatrruar q i zvendsoi gjith lodrat e kalamajve, si e pe dhe sot, tha Mihal Komneni. Kt lodr nuk e solla un. At e solli Turqia, si solli ushtrin, taksat dhe ligjet. Edhe vllai yt u b mysliman dhe pr kt nuk e kam fajin un, tha Ibrahimi. Gjergji nuk besonte n Islam. Ai do t bhej edhe indian sikur ta dinte se kjo e torturonte baban e vet. Ai kishte arsye t tjera dhe un besoj se ai u b mysliman vetm pr tu hakmarr ndaj babait, tha Mihali po pse duhej t hakmerrej yt vlla ndaj Arianit Komnenit, pyeti Metodi. Histori e gjat, tha Mihali q u shtriq n karrige, ndrsa kmisha e qndisur i lvizi si gjethe n trup. Gjergj Komneni dyshonte se gruaja e tij ishte motra e Arianit Komnenit, tha Jani me z t ult. Ibrahimi e pa Janin vngr, ndrsa Sara e lshoi Ann mbi qilim dhe, duke u zgjatur mbi tavolin, e pyeti: Kush ta ka thn ty kt? Ma ka treguar Thanasi, tha Jani. Atij ia kishte treguar Ali Tepelena, t cilit ia kishte thn vet Gjergji, ditn q ata u takuan n shtpin ton. Ali Tepelena sht nj mashtrues, tha Sara. Po ather vajz e kujt ishte nna e Hans, pyeti Jani. Kjo nuk dihet, por tani nuk ka m asnj rndsi, tha Mihal Komneni duke dashur ta mbyllte bisedn. Kjo dihet, tha Hana dhe t gjith kthyen kokn. Hana ishte futur n shtpi dhe askush nuk e kishte par. Ajo e ndiqte bisedn n kmb, ndrsa fustani i lagur i ishte ngjitur n trup dhe flokt i pikonin mbi qafn e bardh dhe t gjat. Nna ime ishte vajza e gjyshit t babait tim. Ai e msoi kt gj pasi ata u martuan dhe pasi linda un. Ditn q vdiq, babai erdhi n shtpi dhe ma tha duke u dridhur nga ethet e kolers. Ai u martua me halln e vet dhe kt nuk ia fali kurr Arianitit, i cili e dinte por nuk ia kishte thn. sht e pamundur, foli Sara dhe pa me ngulm nga Mihal Komneni duke pritur q edhe ai t kundrshtonte. Por Mihali ishte mbshtetur fort n karrige dhe nuk fliste. Koka i ishte varur mbi qndisma dhe flokt e bardh e kishin humbur krehjen. sht e vrtet, tha Hana dhe u ul n vendin e saj, prball Muhamedit. Ngriti kokn lart dhe i drejtoi syt nga Sara. N kt fshat vetm tre veta i kan pasur syt jeshil. Babai i Arianit Komnenit, nna ime dhe un. Nna nuk mund t ishte vajza e xhaxhait t Mihalit sepse ai ishte shterp. Por ajo nuk ishte as vajza e vllait t gjyshit t Ibrahimit sepse prndryshe im at, q e dinte t vrtetn, nuk do m kishte

ln t martohesha me Vasilin q ishte nip i tij. Un jam nj Komnene edhe nga babai, edhe nga nna dhe pr kt m vjen mir. Sara nuk fliste dhe e mbante kokn mbi pjat ku syt jeshil t Hana Komnens mbinin si nj gjethe maruleje. Ibrahimi kishte afruar Ann pas vetes dhe mendonte se si fatet e dy familjeve ishin pleksur pr t mos u ndar m. Lindja e Ans ishte nj fryt i prbashkt i dy pemve, q prej shekujsh rrinin pran e pran, derisa nj dit kishin vendosur t prqafoheshin, pr tu ngrohur nga acari. Ti je nj grua e bukur q nuk duhet t plakesh duke kthyer kokn prapa, tha n mes t heshtjes Mihal Komneni duke e par me qetsi mbesn e vet. Grat nuk i plak e shkuara, por mungesa e burrit, tha Hana dhe u prlot. Ti je e re dhe e bukur, tha Sara pr ta ngushlluar dhe e largoi marulen nga pjata e vet. Po t kisha nj fmij, jeta ime do ishte ndryshe, tha Hana, por me sa duket pulat jeshile t racs son nuk bjn vez me gjelat e shtpis s Ibrahimit. E provoi nna ime, e provova dhe un, por m kot. Ku i dihet, tha Metod Antrakidi dhe Mihal Komneni filloi t qeshte fort dhe u ua nga karrigia e shkoi t prqafonte Hann. U gabova kur thash se ti je nj grua pa humor, por nj Komnene nuk mund t jet kurr e mrzitshme, tha ai dhe iu drejtua Ibrahimit: Gzuar Ibrahim! Mkatet e tua u lan ditn q linde nj Komnene, e cila sot u b dy vje. Gzuar, tha Ibrahimi duke ngritur gotn e vers mbi kokn e Ans. Mkatet tona jan si gur kalldrmi, po i shkele t tregojn rrugn. Gzuar, tha dhe Sara q shkoi t prqafonte Hana Komnenn, e cila e mbante dorn e Mihalit si nj gjerdan mbi qaf. Metod Antrakidi hoqi syzet, i la mbi tavolin dhe i foli Ibrahimit. Urim i menur, por jo gjithmon i vrtet. Rrugt e Voskopojs ishin t gjitha t shtruara dhe aty ku mbaronte kalldrmi fillonte balta. Por nj dit balta u fut n qytet dhe e mbuloi kalldrmin. Ne ikm dhe balta mbeti e mbushur me gjurmt e mkatit. Po ti ndjeksh ato gjurm, vetm rrugn e barbaris mund t gjesh. far sht Voskopoja, pyeti Paridi. Metodit i doli frym nga gjoksi dhe zhurma e firoms s tij i ngjau nj guri q shkputet nga balta. Ngriti kokn nga Mihal Komneni dhe e pa n sy sikur po i merrte leje. Tregoja, ia bri Mihali me kok.

23 Voskopoja ishte nj qytet i bukur jo shum larg fshatit tuaj. Voskopoja ishte nj bot e vogl e mbledhur n nj dor malesh. Aty kishte do gj. Kishte dit, kishte nat, kishte diell, kishte hn, kishte qetsi, kishte fllad, kishte lule, kishte livadhe, kishte ketra, kishte lepuj, kishte zjarr, kishte vjesht, kishte pranver, kishte pyll, kishte yll, kishte eklips, kishte zogj, kishte dashuri, kishte paqe, kishte nder, kishte falje, kishte mblsi, kishte jet, kishte muzik, kishte violin, kishte martesa, kishte vdekje, kishte lindje, kishte djem, kishte vajza, kishte msues, kishte nxns, kishte shkolla, kishte dyqane, kishte drita, kishte rrug, kishte hane, kishte kuaj, kishte shtpi, kishte kisha, kishte priftrinj, kishte kambana, kishte mesha, kishte manastir, kishte libra, kishte germa, kishte shtypshkronja, kishte bibliotek, kishte ikona, kishte piktura, kishte pem, kishte dbor, kishte lugina, kishte kroje, kishte uj, kishte ezma, kishte pragje, kishte oborre, kishte lulishte, kishte shatrvan, kishte mullinj, kishte qelq, kishte basma, kishte snduk, kishte flori, kishte para, kishte fmij, kishte lodra, kishte monumente, kishte mermer, kishte arkitekt, kishte ura, kishte kanale, kishte azil, kishte spital, kishte jetimore, kishte tregtar, kishte punishte, kishte magazina, kishte plhura, kishte mndafshe, kishte kafe, kishte sheqer, kishte kallaj, kishte xham, kishte kadife, kishte hekur, kishte bakr, kishte plumb, kishte pambuk, kishte atllas, kishte pasqyra, kishte gota, kishte porcelan, kishte lkur, kishte ilae, kishte tekstile, kishte arm,

kishte pisqolla, kishte vaj, kishte miell, kishte lesh, kishte velenxa, kishte duhan, kishte turist, kishte marangoz, kishte druvar, kishte fajdexhinj, kishte shkrimtar, kishte kngtar, kishte bujq, kishte kova, kishte samarxhinj, kishte kallajxhinj, kishte jorganxhinj, kishte bravapunues, kishte thikpunues, kishte oxhakpunues, kishte berber, kishte xherahe, kishte barinj, kishte rrobaqeps, kishte kazanxhinj, kishte bojaxhinj, kishte qemerxhinj, kishte murator, kishte gurskalits, kishte opingar, kishte armtar, kishte liri, kishte veri, kishte perndim, kishte rregull, kishte ligje, kishte shqiptar, kishte grek, kishte jevgj, kishte t krishter dhe prandaj kishte dhe alfabet. Na lodhe, i tha Sara, m mir na thuaj se far nuk kishte. Metod Antrakidi mori frym dhe pa nga Ibrahimi sikur ti krkonte falje. Nuk kishte mysliman, tha. Nuk gnjen, ndrhyri Mihal Komneni q rrinte n kmb duke numruar sendet e Metodit, por ka harruar t thot se n Voskopoj kishte edhe Komnen. Po syzet e tua kush i bri, kazanxhiu apo muratori, pyeti Aliu dhe Ibrahimi qeshi. Syzet i kam bler n Venedik dhe kur i vura pr her t par nxnsit n Voskopoj m quajtn Mektodysyz Prapakidi. Kurse un do t t quaja Me-kto-syz-ndrra-kishi, tha Hana. Ti nuk ndryshon shum nga grat e Voskopojs q u dashuruan me syzet e Metodit, foli Mihali. Aq sukses patn syzet e tij n qytet, saq grat filluan tu krkonin burrave apo t dashurve t tyre tregtar t vinin syze sepse kshtu dukeshin m t rinj dhe m t zgjuar. Burrat q filluan t mbanin syze quheshin nga t dashurat me prkdheli mektosyka. Njher i shkova nj zonje t re n shtpi kur burri tregtar kishte ikur n Rumani. Pr tia br qejfin i mora syzet Metodit. Ajo u knaq sepse e quajti kt nj shenj respekti dhe at nat e ndau vetmin me mua. Ndrsa njher tjetr q Metodit i duheshin syzet, un shkova pa to dhe ajo m zboi dhe m tha: Ik Paktosyka. Por dikush q m kishte par i tha burrit t saj se nj burr me syze ia vizitonte gruan kur ai nuk ishte. burri i zuri prit Metodit n shkoll dhe e rrahu n sy t nxnsve. Faqet iu njtn dhe syzet iu thyen derisa i porositm nj pal t tjera pas dy muajsh. Por, kur erdhn syzet, faqet e Metodit ishin akoma t nxira. Djemt qeshn dhe Hana e zuri Mihal Komnenin leht nga flokt sikur po e dnonte. Mihali gjithmon i ka gjetur grat me syt e t tjerve, tha Metodi. Po, tha Ibrahimi, kur ishte i ri Mihali shikonte Zoicn me syt e Mihalit. Hana dhe Sara pan nga Ibrahimi pr t kuptuar se donte t thoshte, por Mihal Komneni i ra Metodit leht n sup dhe i tha: far the se nuk kishte n Voskopoj? Harrova t them se n Voskopoj kishte shum myshk. N pranver kur shkrinte dbora livadhet prreth qytetit mbusheshin me nj myshk boj vjollc q kur dielli e zinte n perndim dukej blu. Grat e mblidhnin myshkun dhe bnin parfume pr vete dhe ilae pr fmijt. N kt stin Voskopoja mbante era myshk dhe grat mbarseshin duke e mbledhur. Gjinjt, flokt, sqetullat dhe gjith trupi ua thithte kt arom, q i dehte burrat e tyre. Shumica e fmijve t Voskopojs jan zn n pranver kur myshku ngrinte petalet e veta t vogla mbi tok dhe kan lindur n dimr kur, nn dbor, myshku ushqehej me lagshti pr t nxjerr prap kokn n pranver. Myshku ia lidh barrn grave t dobta dhe ia qetson qarkullimin e gjakut burrave t lodhur. Nga myshku i sht vn emri Voskopojs q n koht e lashta latint e quajtn Muskopolis, ose Qyteti i Myshkut. Disa t menur thon se myshku, prve aftsive shronjse, i dikto trurit t njeriut nj dashuri m t madhe pr natyrn, pr artet, pr t bukurn dhe pr veten. Kjo mund t jet e vrtet sepse voskopojart kan qen artist t lindur dhe narcizist t marr dhe kjo dashuri pr veten e ka zbukuruar qytetin. Por, vitet e fundit, tregtart e mdhenj, q financonin shkollat dhe librat, nuk pranonin q fmijve dhe t huajve tu msohej se Voskopoja ishte qyteti i arteve. Ata krkonin q Voskopoja t mbahej mend si nj qytet i ngritur nga tregtart dhe

kshtu vendosi edhe kshilli i t katrmbdhjetve, i cili jepte leje pr botimet tona. Kshilli prbhej nga prfaqsues t tregtarve dhe kur kta u ankuan pr nj botim t Akademis q quhej Voskopoja-Qyteti i artit kishtar, libri u ndalua t shitej dhe nuk u fut n bibliotek. Kshilli vendosi q libri t rishkruhej dhe ai doli pas nj viti me titullin Voskopoja, Tregtia, Arti dhe Kishat. Ambroz Gusta, q shkroi kt histori t shkurtr t Voskopojs, gjeti nj t mesme midis tregtarve dhe priftrinjve dhe kshtu libri u shtyp. Por sht e vrtet se tregtart kan dhn shum pr qytetin. N qoft se Voskopoja ishte si nj trup i gjall, tregtart dhe zanatinjt ishin duart dhe kmbt, artistt ishin syt dhe vesht, ndrsa priftrinjt ishin truri. Pjesa tjetr ishin goj q hanin dhe flisnin pr tre t part. Voskopoja sht n mes t udhs q shkon nga Adriatiku n Selanik dhe n Stamboll. Duke qen midis maleve, ajo i ngjan nj magazine natyrore ku karvant pushonin, mallrat shkmbeheshin dhe kuajt ndrroheshin. Tregtart vendosn rregulla t forta pr sigurin e magazinave t tyre, t cilat ruheshin me burra t armatosur q paguheshin shtrenjt. Mallrat q shkarkoheshin n portet e Adriatikut, tregtart e Voskopojs i merrnin dhe i shprndanin n t gjith Perandorin Turke dhe prej andej sillnin mallra q i duheshin hungarezve, austriakve dhe venedikasve. Tregtart rrinin gjith kohn npr rrug dhe npr porte e dogana, ndrsa me parat e tyre zanatinjt ndrtuan shtpi t mdha, rrug, ujsjells, shkolla, kisha dhe lulishte. Gjat dimrit, kur rrugt bllokoheshin nga dbora, tregtart rrinin n qytet me grat e tyre dhe me fmijt, duke iu rrfyer pr qytetet q kishin par dhe pr madhshtin e tyre. Fmijt donin t msonin m shum se baballart dhe kta mblodhn para dhe ngritn shkollat, ku n fillim priftrinjt u bn msues. Por kur fmijt mbaruan shkollat ata nuk deshn t bhen t gjith priftrinj dhe disa u bn tregtar si etrit, disa ikn pr t vazhduar studimet n shkolla t mdha n Itali dhe Austri dhe disa mbetn duke u br msues t fmijve t tjer. Voskopoja u rrit dhe qyteti u nda n trembdhjet lagje. Zanatinjt u grumbulluan n lagje sipas zanateve t tyre dhe kshtu u formua lagjja e bakrxhinjve, arpunuesve, armtarve, kpucarve, bojaxhinjve, ndrtuesve, kazanxhinjve, jorganxhinjve, sapunxhinjve, rrobaqepsve, samarxhinjve, lkurxhinjve dhe artistve. Secila nga trembdhjet lagjet zgjidhte nj her n vit nj prfaqsues n kshillin e t trembdhjetve q drejtonte qytetin dhe vendoste pr rregullin, pr oraret e puns, pr ndrtimet e reja, si dhe jepte leje pr t ardhurit n Voskopoj. Qyteti u pasurua dhe mjaft fshatar nga viset prreth, por edhe grek q vinin pr t gjetur pun atje. N qoft se kshilli i t trembdhjetve nuk e pranonte, t huajit nuk i jepej tok pr t ndrtuar shtpi dhe lagjet nuk kishin t drejt ta strehonin. Kshilli zgjidhte nj kryetar, i cili drejtonte punimet e tij dhe vuloste vendimet q merrte kshilli. N vitin 1712 kryetar i Kshillit t t trembdhjetve ishte Johan Vulgari, babai i Eugjen Vulgarit t ndritur q prktheu Volterin dhe q u b msues n t gjitha shkollat e mdha greke nga Kostandinopoja n More. Johan Vulgari vinte nga lagjja e sapunxhinjve. Ai kishte qndruar dhjet vjet kryetar i kshillit t t trembdhjetve dhe mendonte se ishte i pazvendsueshm. Ishte br fodull dhe i pasjellshm. Nuk pyeste shum pr kshillin dhe kishte filluar ti merrte vendimet n kok t tij. N vitin 1706 disa tregtarve t lkurve u ishin mbytur dy anije t mdha me mall n Durrs. Ata i kishin krkuar ndihm Johan Vulgarit q t shkonte bashk me ta n Durrs pr tu krkuar autoriteteve t portit q tu paguanin atyre parat pr dmin. Por Johan Vulgari nuk shkoi n Durrs dhe tregtart i humbn parat e tyre. N qytet u hap fjala se nj nat, duke pir me shokt e tij Johan Vulgari kishte thn: M mir q u mbyt lkura n det se era e saj na qelbte qytetin. Q ather tregtart e lkurs ishin n hasmri me Johanin dhe votonin gjithnj kundr tij.

N 1712 do t bheshin zgjedhjet pr kshillin dhe pr kryetarin e ri. Tregtart e lkurs u lidhn me prfaqsues t tjer n kshill dhe arritn t bnin aleat edhe gjasht prej tyre. Johan Vulgari e mori vesh se kundrshtart e tij kishin mbledhur shtat vota n kshill dhe ai nuk mund t zgjidhej m kryetar i t trembdhjetve vetm me gjasht votat q kishte. Ather, pa pyetur kshillin, Johani vendosi q n Voskopoj t ngrihej nj lagje e re me t huaj, e cila do t ishte lagjja e katrmbdhjet. Ai firmosi menjher krkesat e shum fshatarve q prisnin prej vitesh t bheshin qytetar t Voskopojs dhe i dha atyre t drejtn e vots dhe t prfaqsimit n Kshill. Shumica e tyre ishin mysliman t ardhur nga fshatrat e Kolonjs, Devollit dhe Beratit, t cilt deri ather nuk ishin pranuar n qytet. Kundrshtart n kshill bn zhurm dhe u ankuan se Johan Vulgari po ngrinte nj lagje me t huaj dhe me mysliman n Voskopoj dhe shtja i shkoi kadiut t Kors. Kadiu i dha t drejt Johan Vulgarit duke thn se Voskopoja ishte nj qytet n Perandorin Turke dhe myslimant nuk mund t prjashtoheshin nga asnj vend dhe se do vendim, q nuk i lejonte ata t jetonin ku t donin nuk do t ishte i vlefshm. Kshtu, kshilli i t trembdhjetve u b me katrmbdhjet vet dhe kur u votua, Johan Vulgari mori shtat vota pro dhe shtat kundr dhe vazhdoi t qndronte kryetar, por kishte humbur mbshtetjen e shumics s qytetit dhe sidomos t priftrinjve, t cilt u acaruan nga ardhja e myslimanve. Pr ti zbutur, Johan Vulgari, q ishte nj i krishter dinak i dha atyre para, nga arka e kshillit, pr mbaruar katedralen e madhe t Shn Mris n qendr t Voskopojs, e cila kishte filluar prej 1696 dhe ende nuk kishte prfunduar. Muret dhe dhomat e katedrales ishin ngritur, por ajo kishte mbetur bosh nga brenda, si nj haur i madh. Njerzit q i zinte nata n Voskopoj e prdornin ndrtesn pr t fjetur dhe pr t lodhur kuajt. Johan Vulgari thirri piktort m t mir nga Kora dhe Berati dhe kta pikturuan afreske dhe ikona t shklqyera dhe t ndritshme me luspa, t cilt e habitn gjith qytetin. Njri prej tyre ishte David Selenica. Kur ai pikturonte, hipur mbi skelat e larta, fmij, pleq dhe gra mblidheshin duke e kundruar dhe harronin se bojrat e tij u pikonin mbi rroba. Nj mngjes, dy gra q erdhn nga fushat, pasi kishin mbledhur myshk, u ndaln duke par piktorin q ishte prlyer i gjithi me bojra dhe dukej si nj ylber. Ju plqen, i pyeti Davidi q e kishte zakon t fliste me njerzit kur punonte. E bukur, por e ftoht, tha njra nga grat. Nj kish pa lule sht si nj shtpi pa grua. David Selenica e la punn pr tri dit dhe u mendua gjat pr fjalt e gruas. Kur u kthye mbi skel, syt i kishin marr ngjyr livadhi dhe n thilen e kmishs kishte vn nj gjethe myshku. At dit, pr her t par, David Selenica pikturoi n muret e nj kishe rrush, grur, buk, hardhi, lule me shum ngjyra dhe myshk bojvjollce. Murgjit e ngurt t Voskopojs shkuan te Davidi dhe e pyetn se pse kishte dal nga korniza e rrept e pikturs kishtare dhe ai duke qeshur i tha: Engjjt dhe shenjtort kan jetuar n natyr. Ata jan ushqyer me rrush dhe jan shruar me myshk prandaj jetojn akoma. Katedralja e Shn mris prfundoi at vit, pas trembdhjet vite pritje dhe Johan Vulgari i tha kshillit se po t mos ishte zgjedhur kryetar ajo nuk do t mbaronte kurr. Pr t prjetsuar vitin e zgjedhjes s tij Johani i krkoi gurgdhendsve q n portn e madhe t hyrjes t shnonin vitin 1712 si vit i ndrtimit t katedrales. Pr ti br qejfin edhe priftrinjve, por edhe myslimanve q e ndihmuan t zgjidhej, Johan Vulgari vendosi q data e ndrtimit t gdhendej edhe sipas kalendarit grek edhe sipas atij arab, dhe kshtu u b. Katedralja u prurua t dieln m dat 2 tetor 1712 dhe m shum se nj mij veta morn pjes n meshn e madhe. Kur njerzit dilnin t mahnitur nga bukuria e katedrales, djem dhe vajza t vogla, t porositur nga Johan Vulgari, i gostitnin besimtart me rrush dhe kumbulla, t cilat i mbanin n shporta prej kashte.

Por, si thash, q nga viti 1712, Voskopoja u b me katrmbdhjet lagje, por tani ishin t huaj ata q vendosnin pr punt e kshillit. Johan Vulgari u lshoi t huajve toka t reja pr shtpi dhe iu dha t drejt fmijve t tyre t studionin n shkollat e Voskopojs. N lagjen e tyre t re u ndrtua edhe jetimorja e Voskopojs ku strehoheshin fmijt jetim t ushtarve t vrar apo fmij t gjetur q filluan t vinin edhe nga Kora dhe fshatrat prreth. Disa nga kta fmij, kur u rritn, krijuan m pas banda t armatosura q krcnonin tregtart dhe n qoft se kta nuk u jepnin para ata u merrnin mallin, por edhe i vrisnin. Disa vjet m von kur lagjja e t huajve u zmadhua, prfaqsuesi i tyre n kshill krkoi q t ndrtohej nj xhami. Johan Vulgari, duke qen peng i tyre hezitoi, por ktu humbi mbshtetjen e prfaqsuesve t tjer, t cilt u bashkuan dhe e shkarkuan Johanin si kryetar. Kshilli u b nj dhe vendimi pr ngritjen e xhamis nuk u mor kurr. Pr t zbutur myslimant q ishin shtuar n numr, tregtart vendosn ti jepnin atyre para pr t rregulluar lagjen me rrug, me kalldrme, me ezma dhe mjaft prej tyre i morn n pun pr t shoqruar karvant. N 1730 shkollat e Voskopojs kishin nxjerr mjaft t rinj t etur pr t msuar dhe disa prej tyre ishin kthyer nga shkollat q kishin br n perndim. Ata kishin studiuar artin dhe filozofin e italianve, francezve dhe gjermanve dhe kishin msuar t bnin libra. Por librat e tyre nuk mund ti shtypnin n Evrop sepse kjo kushtonte, prandaj ata i krkuan kshillit para pr ngritjen e nj shtypshkronje, e cila u ble n Venedik dhe shtypi pr shum vjet me dhjetra libra dhe prkthime dhiatash nga autort voskopojar. Ditn q shtypshkronja erdhi me karvan n Voskopoj, fmij, pleq, burra dhe gra, t krishter e mysliman, u grumbulluan n sheshin e qytetit duke par sesi shkarkoheshin nga samart e kuajve pjest dhe rrotat e zeza prej hekuri. Ato u morn nj nga nj dhe u vendosn n nj bodrum n themelet e Katedrales s Shn Mris. Dy italian erdhn nga Venediku dhe i bn pjest bashk. Ata solln boj dhe letr dhe ditn q nga makina doli faqja e par n Voskopoj u b fest. Kryetari i Kshillit doli prpara njerzve dhe tha: Voskopojar, tregtar, priftrinj dhe zanatinj, shkrimtar, nxns dhe msues, burra dhe gra. T gjith ju tani mund t flini t qet. Edhe sikur qyteti yn t digjet dhe t harrohet, kjo shtypshkronj do tu tregoj brezave lavdin ton. Njerzit gzonin dhe fmijt fusnin kokn npr t arat e bodrumit t kishs pr t par shtypshkronjn q bnte zhurm, si nj kafsh e uritur q prtyp letr. Pasi italiant u larguan, punt n shtypshkronj i drejtoi Grigor Jeromonaku, nj murg i ri i cili flinte n katedrale nat dit dhe vajrat q i derdheshin n kok dhe copat e letrs prej pambuku q i mbushnin flokt, bn q fmijt ta kishin frik, sepse dukej gjithnj si nj fantazm. Grigori i rregullonte flett prej pambuku dhe i priste, e pastaj murgjit e tjer i lidhnin me kujdes duke shpuar faqet nj nga nj me disa thika dhe grshr q i kishin sjell italiant. Grigori i vizatonte kapakt e librave dhe i mbushte me figura shenjtorsh dhe fmijsh t rrethuar me flet si dhe kafsh biblike, por shpesh edhe pagane. Kur u shtyp libri i par q ishte nj alokuthi pr Teodorn, ose nj libr shrbesash, Grigori e zbukuroi kapakun me nj vizatim t kalit Pegasus q fluturonte mbi Voskopoj. Kur e pyetn se pse zgjodhi Pegasin, ai tha se dituria sht nj gj q vjen dhe ikn njlloj si ai kal i bardh q askush nuk e mban dot, nse nuk ia pret kraht. Kur n vitin 1750 u formua Akademia n Voskopoj erdhn shum t rinj nga qytete t tjera pr t studiuar. Ato ishin ditt m t mbla t qytetit. Student t rinj, t veshur me kmisha t bardha dhe flok t gjata, ecnin rrugve t qytetit me libra n duar duke folur pr filozoft dhe pr letrsin. Vajzat e Voskopojs dilnin n dyert e shtpive dhe shikonin djemt. Kta u flisnin dhe u krkonin takime. Shum t rinj u afruan dhe n mbrmje Voskopoja i ngjante nj biblioteke t madhe, ku njerzit msonin t lexonin libra pr t shkruar pusulla dashurie. Baballart tregtar ktheheshin nga udhtimet e tyre dhe i gjenin vajzat ose djemt t fejuar.

Tavernat ishin t mbushura me ceremoni fejesash dhe dasmash, kremtimi i t cilave nuk bhej m vetm npr shtpi. Krushqit mbylleshin npr kto taverna q n dark jehonin nga kngt, urimet dhe shkmbimet e pajave. Studentt kishin vendet e tyre ku plekseshin me njri-tjetrin n nett e gjata t dimrit dhe pinin duhan q e przienin me pak myshk t that q ta merrte mendjen de q plakat e qytetit zakonisht e prdornin pr t nxjerr nj aj q i qetson stomakt e lodhur. N kto taverna, n mbrmje, mblidheshin kngtar, piktor dhe poet, t cilt pasi pinin, recitonin poezit e tyre me vargje t lehta dhe ritmike duke hipur maj karrigeve. Kur poezia plqehej, studentt i prplasnin gotat e drunjta mbi tavolin. Kto taverna ishin npr rrugicat e ngushta t qytetit dhe shpesh njerzit ankoheshin nga zhurma e studentve dhe poetve t dehur. Njher, n nj tavern n lagjen e kazanxhinjve, njri prej poetve po festonte ditlindjen me shokt e tij. Poeti kishte marr disa muzikant q i ran violinave dhe buzukve deri n mngjes. Aq zhurm dhe potere u b at nat, saq kazanxhinjt doln nga shtpit dhe i krkuan djemve ta ndalnin festn, por kta u talln dhe vazhduan t kndojn. Ather kazanxhinjt morn kazant e tyre, shkuan te dera e taverns dhe filluan ti binin kazanve me shufra hekuri. Djemt u shurdhuan dhe ikn me vrap, ndrsa kazanxhinjt i ndiqnin nga pas duke i shar dhe duke i rn kazanve si daulle. Q ather doli fjala se kazanxhinjt e Voskopojs rrahin kazant e tyre. Por jo gjithmon Voskopoja ishte kaq e virtytshme dhe idilike. Pasuria u shtua, por bashk me t u rrit edhe zilia. Turqia kishte marr nn kontroll shumicn e porteve t Adriatikut dhe mjaft tregtarve iu mbylln rrugt pr n Venedik. Vet Venediku ishte dobsuar pas luftrave t gjata me turqit dhe porte t tjera si Gjenova, Napoli apo Trieste kishin marr fuqi n det duke prfituar nga armiqsia e venedikasve me Portn e Lart. Konkurrenca e fort q tregtart kishin me njritjetrin kishte nxitur hasmrin mes tyre dhe shum prej tregtarve mbetn pa pun. Fshatart, jetim, mysliman, oban, karvanar t liruar dhe njerz t papun e dembel kishte plot npr qytet. Disa prej tyre kishin krijuar banda t rrezikshme dhe t mdha si ishte banda e obanve, banda e myslimanve dhe banda e sevdallinjve q rrmbente vajza t varfra dhe shiste me para tek udhtart e uritur. Zakonisht, bandat krijoheshin mbi bazn e lagjeve dhe n mes t viteve gjashtdhjet pothuajse do lagje kishte bandn e vet q e mbronte nga bandat e lagjes tjetr. Kta burra t ashpr i zinin pusi njri-tjetrit natn dhe n Voskopoj njerzit filluan t ken frik dhe t mbyllen n shtpi pa u ngrysur. Tregtart detyroheshin ti paguanin bandat q t mos u grabisnin depot dhe natn, npr taverna, banditt pinin dhe ndanin parat. Znkat q kishin mes tyre tregtart e dobsuan kshillin e t katrmbdhjetve, i cili e mbyllte njrin sy prball fuqis s bandave sepse pa ndihmn e tyre ishte br e vshtir t fitoje vota pr tu zgjedhur srish. Nj djal i fort dhe qejfi q ishte kryetar i bands s obanve dhe kishte shum arm sepse ishte formuar n lagjen e armtarve, mendoi se kishte ardhur dita q ai t zgjidhej antar i kshillit t t katrmbdhjetve. Kur u bn zgjedhjet n vitin 1764, ai doli npr lagje dhe u tha njerzve se nse zgjidhej n kshill ai do ti hiqte taksat pr t varfrit dhe do ti detyronte tregtart t paguanin m shum para pr t ndrtuar azile pr pleqt dhe spitale t reja pr t smurt. Marin Kurila ishte i gjat, i bukur dhe nj orator i shklqyer. Ai kishte msuar t lexonte dhe historit e tij t dashuris e kishin br t famshm. Kur vendosi t zgjidhej n kshill, Marin Kurila i shkurtoi flokt e zinj, mbathi nj pal pantallona shajaku me rrip t trash, qndisi dy pisqolla t arta q kryqzoheshin n kmishn e tij, vari nj kryq t bardh n kyin e dors s majt, lidhi nj shall t kuq n qaf dhe shkoi der m der t takonte njerzit. Burrat e kishin frik, por grat hutoheshin nga bukuria e tij. Kur ai dilte npr lagje n pranver, njerzia dilnin npr sokak. Prpara tij ecte nj djal i vogl q e kishin msuar t brtiste: Marin Kurila, mbrojtsi i Voskopojs. Marini ndalonte dhe

bisedonte me burrat dhe i hidhte vshtrime t mbla grave dhe vajzave. Ai u premtoi t gjithve at q i krkuan. I prqafonte pleqt dhe i ledhatonte fmijt e vegjl q filluan ti krkojn prindrve q ti vishnin si ai. Shum shpejt djemt dhe burrat e lagjes s armtarve lidhn shalle t kuq n qaf dhe filluan ti qndisnin kmisht me arm t vogla prej mndafshi. Vajzat e reja shkonin n kish dhe luteshin pr Marin Kuriln. N at koh, prfaqsues i lagjes s armtarve n kshillin e t katrmbdhjetve ishte nj tregtar i madh armsh, i cili kishte shum miq sepse gjithmon i kishte mbrojtur interesat e tyre dhe n saje t tij lagjja kishte prfituar shum para pr ndrtime nga arka e kshillit. Ai kishte nj vajz t bukur, s cils thon se Marin Kurila ia mori mendjen duke i premtuar se do martohej me t. Marini i hipte kalit, dilte jasht Voskopojs, shkonte n livadh dhe i sillte vajzs tufa me lule t freskta. N mbrmje, kur mbaronte takimet npr lagje, Marini e lidhte shallin e kuq te doreza prej hekuri e shtpis s vajzs dhe ajo dilte dhe e merrte shallin e tij, q e mbante gjith natn posht jastkut, pr tia ln n t njjtin vend t nesrmen n mngjes. Marin Kurila q kalonte nett npr taverna me shokt e tij, nj her shkoi n tavernn e poetve dhe e detyroi njrin prej tyre ti bnte nj poezi pr t dashurn. Nuk e kam par kurr at vajz dhe nuk e bj dot, i tha poeti. Po ta kishe par nuk do ishe kaq budalla, ia ktheu Marin Kurila dhe t gjith qeshn. Po far t shkruaj, e pyeti poeti i friksuar. Marin Kurila u mendua, hipi mbi nj karrige si bnin poett kur recitonin dhe tha: Shkruaj q shalli im do bhet kuror mbi kokn e nuses, kurse syt e saj do bhen vetulla e pisqolls time. Poeti shkroi nj vjersh me tri strofa t gjata dhe i tha Marinit ti gjente nj titull. Titulli sht: Marin Kurila i drejtohet s shtrenjts vash, tha ai dhe e firmosi n fund. Njerzit e Kurils ia uan vajzs poezin dhe ajo nuk fjeti gjith natn duke ndrruar. Me ndihmn e ksaj vajze, Marin Kurila u takua nj nat me baban e saj dhe t nesrmen ky shpalli se nuk donte t zgjidhej m n kshill dhe se do t mbshteste Marinin. I ati i vajzs thirri gjith armtart e tjer dhe i bindi t bnin t njjtn gj. Marin Kurila u krkoi atyre para dhe i premtoi se pasi t zgjidhej ai do t detyronte kshillin, q, duke kushtzuar tregtin me qytete t tjera si Kora, Janina, Berati dhe Elbasani, t nnshkruhej nj pakt, sipas t cilit tregtin e armve n gjith kto qytete kishin t drejt ta kryenin vetm tregtart e Voskopojs. Do bashkoj gjith bandat e Voskopojs dhe do kemi nj ushtri m t pasur dhe m t fort nga gjith qytetet e tjera. N qoft se ata nuk na e japin paqen pr armt tona, ne do tua marrim paqen me armt tona, thoshte Kurila duke i hipnotizuar tregtart si kishte br me vajzat e tyre. Fama e Marin Kurils s bukur dhe t fort u prhap me shpejtsi n gjith qytetin. Djemt e lagjes s armtarve shkonin n shkoll me shallet e kuq t Kurils n qaf dhe i mburreshin shokve nga lagjet e tjera pr forcn dhe trimrin e tij. Burrat flisnin pr Marinin dhe grat kishin kureshtje pr ta par si vishej dhe si fliste. Marini filloi t shkonte pasditeve n lagjet e tjera dhe kur takonte njerzit u thosh se ai ishte mbrojtsi i Voskopojs dhe se kur t zgjidhej n kshill, qyteti do ndryshonte, shkollat do shtoheshin, dhe do t kishte rregull. Do ti prz gjith hajdutt, t papunt dhe dembelt nga ky qytet, tha Marin Kurila nj dit. Kush nuk sht i aft t gjej nj pun, nuk ka pse jeton ktu. Kush vjedh, dbohet. Kush vret, shkishrohet. N Voskopoj do jetojn vetm ata q din t lexojn, q shkojn n kish dhe q punojn. Fmijt n shkoll, grat n shtpi, burrat n pun, kjo sht Voskopoja ime, brtiste Marin Kurila kur njerzit grumbulloheshin duke dgjuar fjalimet e tij t zjarrta q gjithmon mbylleshin me thirrjet e shokve t tij: Marin Kurila po vjen, Voskopoja po shklqen! Marini ishte br mjeshtr i fjalimeve prpara turmave, t cilat e dgjonin me gojn hapur. Nj dit kur ai po fliste, nj burr, q m von u mor vesh se ishte vn nga vet Kurila dhe ishte shok bande me t, thirri: Marina Kurila duhet t bhet kryetar i qytetit. Njerzit e dgjuan dhe filluan ti krkonin n kor Marin Kurils q t pranonte. Perndia vendos dhe un bindem, tha Marin Kurila solemnisht dhe

bri kryqin duke par nga qielli. Njerzit u prlotn dhe u faln bashk me t. T nesrmen Marin Kurila doli n qytet me nj mantel t gjat t bardh n t cilin kishte qndisur stemn e Voskopojs dhe nj kryq t gjat q rrethohej nga dy pisqolla t harkuara. Me hap t madh dhe duke i folur t gjith njerzve q i ndeshi n rrug, ai hyri n kish dhe mori pjes n mesh. Njerzit i hapnin rrugn dhe Marin Kurila u ul n vendin e par prball altarit, hoqi pelerinn dhe e palosi me kujdes mbi gjunj. Kur doli nga kisha kaloi prball ndrtess ku mblidhej kshilli dhe u ndal duke e par. Njerzit rrinin rreth tij dhe prisnin se far do t thoshte, por Marin Kurila vuri dorn mbi stemn q kishte n gjoks dhe nuk foli. Tri dit me radh nuk doli nga shtpia dhe i krkoi shokve t tij ti thrrisnin nj pr nj prfaqsuesit e lagjeve t tjera. Pes prej tyre erdhn n takim, por prfaqsuesi i sapunxhinjve, q ishte dhe kryetar i qytetit, i bllokoi t tjert, mes t cilve prfaqsuesin e lkurpunuesve dhe pr shkak t tyre dhe at t kpucarve. Po ashtu prfaqsuesi i bakrxhinjve, q nuk erdhi vet, bindi edhe at t kazanxhinjve. Edhe jorganxhinjt dhe rrobaqepsit nuk u dukn n shtpin e Marin Kurils dhe bashk me ta as prfaqsuesi i lagjes s t huajve, t cilt kishin frik se Marin Kurila do ti dbonte ata nga Voskopoja. Q nga koha e Johan Vulgarit, gjith qytetin e kishin drejtuar prfaqsuesit e lagjes s sapunxhinjve, t cilt kishin aleat t fort n kshill ku votat ishin t lidhura sipas interesave dhe zanateve. Marin Kurila e kuptoi se me kt ndarje votash ai nuk do mund t zgjidhej kryetar dhe shkoi n t gjitha tavernat e qytetit duke shar kryetarin e kshillit. Voskopoja sht turpruar q kur kt qytet e drejtojn sapunxhinjt, tha ai. Por mkatet e Voskopojs nuk lahen me sapun. Voskopoja nuk mund t jet qyteti i sapunit, por ai do t jet qyteti i armve dhe i burrave q din ti prdorin ato. Sapunt jan pr grat dhe armt jan pr burat. Jorgant jan pr frikacakt dhe kpuct jan pr zbatharakt. Kshilli i qytetit sht kthyer n nj band t tregtarve t poshtr q u shesin njerzve sapun t prdorur, jorgan t shkurtr dhe kpuc me lkur gomari. Do ta shkatrroj kt kshill sepse koha sht e armtarve dhe jo e kpucarve, koha sht e burrave trima dhe jo e jorganve me vrima. Marin Kurila fliste dhe manteli i tij e mbulonte gjith tavernn e mbushur plot me burra me sy t kuq. Ai akuzonte edhe lagjen e t huajve dhe thoshte se Voskopoja ishte prishur q ditn q Johan Sapunxhiu, si e quante ai Johan Vulgarin, i pranoi ata n kshill dhe e bri qytetin me katrmbdhjet lagje. Kur erdhn ata, filluan vjedhjet dhe poshtrimet. Vajzat tona kan frik t dalin n rrug nga t papunt dhe dembelt q rrin n qoshet e rrugve dhe u flasin me fjal t ndyra. Qyteti e humbi bekimin e perndis kur prishi numrin 13 q sht numri magjik, sepse 13 ishin dhe Krishti bashk me apostujt e tij dhe 13 vjet u deshn pr ndrtimin e Katedrales s Shn Mris. Do ta bjm Voskopojn prap qytetin e numrit trembdhjet, thoshte Marin Kurila dhe e puthte trembdhjet her kryqin e qndisur mbi pelerinn e bardh. Nj nat, pes dit para zgjedhjeve t kshillit, pas shum fjalimeve t zjarrta ku merrnin pjes t gjith, shokt e prcolln Marinin n shtpi. Pastaj u drejtuan pa zhurm n lagjen e sapunxhinjve hapn depot e sapunit, i an thast e mbushur dhe sapunin e shprndan npr kalldrmet me gur. At mngjes ra nj shi i qet dhe kur njerzit doln nga shtpit shum prej tyre shkan dhe disa pleq thyen kraht dhe krbishtet, pa e kuptuar se pse. Kur tregtart pan depot e boshatisura dhe thast e shqyer i krkuan kshillit t mblidhet dhe t dnoj bandn e obanve, t ciln e akuzuan pr grabitje. Tri dit para zgjedhjeve, Marin Kurila u thirr n kshill pr tu pyetur pr ngjarjet. Ai shkoi me vones n mbledhje dhe, megjithse i than t ulej, qndroi gjith kohn n kmb. Kur antart e kshillit flisnin, Marin Kurila qeshte dhe e shikonte kryetarin n bebe t syrit. Nga jasht dgjohej zhurma q bnin shokt e Marin Kurils bashk me dhjetra djem t rinj, t cilt

mbanin n qaf shallin e kuqe. Kur u pyet, Marini e mohoi se banda e tij kishte gisht n hapjen e depove. Ne nuk na duhet sapun sepse nuk kemi mkate pr t lar, tha ai. Shkoni t krkoni diku tjetr. Prfaqsuesi i kpucarve ishte m i egri dhe e quante Marin Kuriln zbatharak. Ndrsa prfaqsuesi i lagjes s t huajve i propozoi kshillit q Marin Kurila t prjashtohej nga zgjedhjet, sepse n rast se ai fitonte, paqja n qytet ishte e rrezikuar. At e mbshtetn edhe disa antar t tjer, por aleatt e Kurils n kshill dhe sidomos babai i vajzs kundrshtuan dhe e mbrojtn fort. N fund, t katrmbdhjet ran dakord q propozimin ta vendosnin me vot t fsheht. Morn nj got t madhe balte dhe aty hodhn votat nj nga nj. Votimi doli shtat me shtat dhe Marin Kurila u tall dhe tha: Ja pse duhet q ky kshill t ket trembdhjet vet. Dhe ashtu do jet pas disa ditsh. Ai falnderoi baban e t dashurs, hapi pelerinn, prplasi takat fort dhe doli. Jasht u prit si nj hero dhe gjith natn festoi n tavern duke pir. Ndaj t gdhir u tha shokve se do shkonte tek e dashura dhe iku duke knduar. N mngjes e gjetn t vrar prpara shtpis s vet. I kishin ngulur nj thik n ij dhe nj n zemr, aty ku mbante stemn e Voskopojs. Fytyra e tij e bukur ishte zbardhur, ndrsa shallin e kuq e kishin ngulur me thik mbi dern e shtpis. Shalli lvizte nga era, por, si nj rob, nuk lirohej dot nga thika. Pelerina e bardh e Marin Kurils kishte mbuluar gurt e gjakosur t kalldrmit. Shokt e tij e ngritn dhe pasi e pastruan dhe e zbukuruan e shtrin mbi nj shtrat t madh hekuri n oborrin e shtpis s tij. Gjith lagjja e armtarve u mblodh pr t par Marin Kuriln. Grat qanin dhe burrat shtrngonin muskujt e qafs q i kishin lidhur me shalle t kuqe. E dashura e Marinit e kishte kapur shallin e tij me karfica mbi kok, si nj kuror mbi flokt e saj t verdha. Pasdite, trupin e Marinit e uan n Katedralen e Shn Mris jasht dyerve t s cils rrinin mijra njerz t trembur. Kur mbaroi mesha, shokt e mbajtn Marin Kuriln n krah dhe e shtitn npr t gjitha lagjet e qytetit, me prjashtim t lagjes s sapunxhinjve dhe t t huajve. N t errur arritn n varreza. Gjith njerzit q shoqruan trupin ndezn qirinj dhe qyteti nga lart dukej si nj kish e madhe n natn e pashks. Pas varrimit njerzit nxituan t futen npr shtpi dhe i shuan qirinjt shpejt. Kur u zgjuan, mbi kryqin e madh t Katedrales s Shn Mris, ishte lidhur nj shall i kuq, ndrsa n lagjen e t huajve u gjetn 14 t vdekur mes t cilve edhe prfaqsuesi i tyre q kishte propozuar prjashtimin e Marin Kurils. Kryetari i kshillit dha dorheqjen, ndrsa tregtari i madh i armve mori t bijn, ngarkoi karvant dhe u largua nga qyteti. Shokt e Marin Kurils vun nj tra t madh n hyrje t qytetit dhe nuk lejonin asnjri t dilte apo t hynte pa lejen e tyre. Kshilli u shprnda dhe ata morn n dor qytetin. Karvant me mall q hynin n qytet kontrolloheshin nj pr nj dhe tregtarve u merrej nj taks n hyrje. Tregtia e sapunve dhe lkurve u ndalua. Tregtarve iu krkua ti hiqnin nga puna gjith hyzmeqart nga lagjja e t huajve dhe sidomos myslimant. Npr lagje u caktuan grupe djemsh t armatosur, t cilt mbanin shalle t kuq dhe i pyesnin njerzit ku shkonin dhe nga vinin. Burgu i qytetit u mor nn kontroll dhe pr disa jav me dhjetra t huaj, tregtar t sapunit dhe mysliman u mbylln atje. Oraret e lvizjes n qytet ndryshuan. Askush nuk lejohej t dilte nga shtpia pas ors gjasht t mbrmjes. Shokt e Marin Kurils i krkuan Grigor Jeromonakut q t shtypte disa lajmrime, t cilat u varn n muret e do lagjeje dhe q prcaktonin ndalimet q ata kishin vendosur. Grigori n fillim kundrshtoi dhe tha se mbyllja e qytetit do ta izolonte Voskopojn, por ata e krcnuan dhe i than se nse nuk bindej, shtypshkronja do t mbyllej dhe ai do burgosej. Grigori u zbut dhe pr dy dit me radh punoi pr t shtypur lajmrimet. N to shpjegohej se masat e reja ishin vendosur pas vrasjes s Marin Kurils pr t ciln akuzohej nj pjes e kshillit t vjetr, si dhe myslimant e lagjes s t huajve. Masat do t kishin nj kohzgjatje t paprcaktuar, si thuhej, deri n vendosjen e qetsis n qytet dhe ngritjen e kshillit t ri prej

trembdhjet antarsh. N lajmrim thuhej se zgjedhjet, pr vet kushtet q ishin krijuar, pas vrasjes s Marin Kurils ishin t pamundura. Por, derisa fajtort t gjendeshin dhe t dnoheshin, masat e mposhtme ishin t domosdoshme. Hartuesit shkruanin se kto masa merreshin pr t mirn e qytetarve t Voskopojs, jeta dhe pasuria e t cilve ishte e rrezikuar nga bandat e t huajve, t cilt kishin nj plan t fsheht pr t pushtuar qytetin dhe pr t dbuar t gjith qytetart e tij, duke iu marr atyre shtpit dhe pasurit. Masat ishin: 1. Ndalohet dalja nga shtpia pas ors gjasht n mbrmje. 2. Asnj dyqan dhe tavern nuk hapet pas ksaj ore. 3. Tavernat nuk mund tu shesin klientve t tyre ver pas ors dy t dreks. 4. Tregtia e sapunve dhe e lkurve nuk lejohet. 5. N shkolla nuk pranohen fmij nga lagjja e t huajve. 6. Msuesit tu tregojn nxnsve se Voskopoja u sulmua nga disa t huaj dhe tregtar t lidhur me ta, t cilt vran pabesisht qytetarin e nderuar, mbrojtsin e Voskopojs, Marin Kurila. 7. T gjith nxnsit do t mbajn, n shenj kujtimi pr Marin Kuriln, nj shall t kuq t lidhur n qaf. 8. Asnj burr nuk lejohet t mbaj arm. 9. Kshilli i qytetit do t prbhet nga 13 antar. 10. Zgjedhjet pr kshillin do t mbahen kur nnt masat e para t jen respektuar nga gjith qytetart. Grigori u zverdh kur dgjoi masat. Qyteti do shkatrrohet nse kto masa zbatohen, u tha ai shokve t Marin Kurils dhe u krkoi t mos i dbonin fmijt e lagjes s t huajve nga shkollat. Shum shpejt nuk do ket m lagje t t huajve, than ata dhe i krkuan murgut t punonte shpejt. Megjithat, Grigori bri nj ndryshim n masn e fundit. Djemt i kishin diktuar t shkruante se zgjedhjet pr kshillin do t mbahen kur nnt masat e para t jen zbatuar nga gjith qytetart, ndrsa Grigori e zvendsoi fjaln zbatuar me respektuar. Shokt e Kurils ishin gjith kohn t zn duke kontrolluar npr lagje dhe nuk e vun re kt ndryshim n lajmrimet q i ngjitn gjithandej brenda mngjesit. Kur e pyeta Grigorin se ku ishte ndryshimi mes zbatimit dhe respektimit, ai m tha se nj mas e zbatuar sht shum m detyruese sesa nj mas e respektuar. Ka njerz q e respektojn ortodoksin dhe ata mbajn kreshm vetm tri ditt e fundit prpara pashks, ndrsa ata q e zbatojn doktrinn e mbajn kreshmn pa asnj kompromis, pr 40 dit rresht. Ky sht ndryshimi, tha Grigori. Pr t part, pashka vjen m shpejt, ndrsa pr t dytt vjen m von. Natn e par t shpalljes s masave n lagjen e t huajve u dgjuan arm dhe zjarret q dilnin nga tytat e tyre e shpuan tejprtej natn e gjat t Voskopojs. Shokt e Marin Kurils shkuan atje me ngut, por nuk zbuluan dot se kush kishte qlluar. Nuk kishte t vrar dhe u tha se myslimant kishin qlluar pr tu thn djemve me shall t kuq se ata nuk do ti dorzonin armt dhe se nuk i pranonin masat. Shokt e Marinit vun gur t mdhenj n t gjitha hyrjet e lagjes s t huajve dhe disa prej tyre u caktuan t bjn roj dit e nat, duke mos ln asknd t dilte jasht. Por t shtnat vazhduan edhe natn tjetr si dhe shum dit me radh. Thuhej se n lagjen e t huajve disa burra ishin organizuar dhe po bheshin gati pr t sulmuar. Tregtart u friksuan dhe shum prej tyre filluan t mbledhin plakat dhe t largohen nga qyteti bashk me familjet. Shtpit u mbylln dhe magazinat me mall pothuajse u zbrazn. Kuajt e karvanve u lan t lir dhe ata ishin t vetmit q bridhnin npr qytet pa iu bindur masave dhe orareve t ndalimit. Vdekjet u shtuan dhe doktort, q mund ti vizitonin t smurt vetm gjat dits, thoshin se ishin shtuar smundjet e zemrs nga frika dhe pasiguria familjet i qanin t vdekurit gjith natn me qirinj t vegjl dhe prisnin mngjesin pr ti varrosur. Dasmat u paksuan dhe gjithnj e m pak udhtart vinin n Voskopoj. Tavernat u mbylln sepse askush nuk shkonte m atje. Pas ndalimit t sapunit grat nisn ti lajn rrobat n lum duke i frkuar fort pas gurve pr tu hequr njollat dhe ern e djerss. Fmijve q luanin npr shkolla nisn tu hapen kpuct e prdorura, por lkur

pr kpuc t reja nuk kishte. Kpuct e prishura i onin te kpucart dhe radha prpara dyqaneve t tyre u shtua. Ndrkoh, krismat n lagjen e t huajve nuk pushonin dhe armt filluan t zbrazen edhe ditn. Disa nga shokt e Marin Kurils prfituan nga ikja e shum tregtarve dhe i hapn shtpit dhe depot e tyre dhe vodhn far gjetn brenda. Duke qen se ishin t vetmit q kishin t drejt t lviznin natn, ata ngarkonin snduk me plaka, abazhur t shtrenjt, ora muri, filxhan, pjata dhe lug italiane q i merrnin nga shtpit e boshatisura duke i shpn n shtpin e tyre. Bodrumet e tyre u mbushn me mall nga depot dhe kur njerzit kishin nevoj t blinin ndonj gj, ata filluan t shisnin dhe t merrnin parat. T ngopur me para dhe mall, djemt kishin dshir t argtoheshin. Vendosn t hapin nj tavern vetm pr vete n t ciln gjat nats pinin ver me mish t pjekur. Vajzat, q m par banda e sevdallinjve ua shiste udhtarve, i morn dhe pasi i vinin t krcenin mbi tavolina i fusnin n nj shtpi t madhe bosh dhe flinin me to. Djemt lodheshin gjat dits duke shitur mall dhe natn duke u knaqur me vajza dhe me pije. Kontrollet npr qytet u zbutn dhe rojat e lodhur i zinte gjumi shpejt. Por shum tregtar kishin ikur dhe ushqimet n qytet u rralluan. Kripa, sheqeri, mielli e kafja u paksuan dhe ato pak thas q kishin vjedhur nga depot, djemt i shisnin me mime t larta. Nga smundjet dhe vdekjet e shpeshta, ilaet mbaruan dhe myshku i that q prdornin plakat nuk i zvendsonte dot. Letra e shtypshkronjs u harxhua dhe puna u ndrpre. Grigori dhe murgjit e tjer u mbylln n manastir dhe luteshin pr dit m t mira. Nj mngjes, te trari n hyrje t qytetit shkuan pes murgj. Ata i than djemve se donin t shkonin n Kor pr t marr letr dhe disa ilae. Djemt krkuan ti kontrollonin murgjit e ngarkuar me trasta t mdha, por kta hapn pelerinat e zeza dhe nga posht tyre nxorn pisqolla dhe filluan t qllojn. Pes shok t Marin Kurils mbetn t vrar dhe bashk me ta dhe njri nga murgjit. Katr t tjer u zhdukn t hipur mbi kuaj. Kur kontrolluan murgun e vrar doli se ai ishte nj mysliman nga lagjja e t huajve q ishte maskuar me veladon. N trup i gjetn dy pisqolla dhe tre breza me fishek. At nat, shokt e Marin Kurils vran dhjet mysliman, por nuk hyn dot n brendsi t lagjes s tyre. Myslimant dilnin n dritaret e shtpive t tyre, pas dyerve dhe mbi mure qllonin si t mendur. Pr tri dit n lagjen e t huajve u b luft. Qllohej nga t gjitha ant dhe shum njerz u vran sepse plumbat u hynin nga dritaret dhe i vrisnin n shtrat apo n tavolin duke ngrn buk. Myslimant ishin mbledhur dhe si pritej kishin filluar sulmin. U mor vesh se katr murgjit e maskuar kishin zbritur n Kor pr t njoftuar turqit se nj band kishte pushtuar Voskopojn duke dbuar dhe duke vrar myslimant. Disa nga shokt e Marin Kurils u trembn kur dikush tha se pritej q turqit t vinin pr t pushtuar Voskopojn. Ata morn familjet, ngarkuan kuajt me mallin q kishin vjedhur dhe ikn. Njerzit filluan t ankohen dhe i akuzuan shokt e Marin Kurils se pasi kishin shkatrruar qytetin tani po iknin duke i ln n dor t turqve. Thuhej se turqit do t vinin dhe do mbyllnin kishat, shkollat dhe shtypshkronjn dhe do caktonin nj nga myslimant si bej t Voskopojs, duke e zhdukur fare kshillin q qeveriste prej dyqind vjetsh. Paniku e rrnoi edhe m shum Voskopojn. Me qindra njerz u lshuan mbi kuaj duke ln n shtpi vetm pleq dhe plaka q nuk lviznin dot. Duke ikur, ata shisnin pr dy aspra shtpit, mobiljet, apo gjra t tjera dhe far nuk shitej, hidhej. Rrugt e lagjeve u mbushn me drrasa, krevate, djepe, tavolina, kanistra tenxhere, pjata t thyera, dyshek dhe rroba t palara, t cilat u bn kapic, duke bllokuar rrugicat. Askush nuk i pastronte m rrugt q ishin br pis dhe ishin mbushur me gur dhe bajga kuajsh e kufoma qensh dhe macesh q kishin ngordhur nga uria. Myslimant filluan t dalin nga lagjja e tyre dhe bastisn shtpit e boshatisura, t cilat shpesh i pushtonin duke u vendosur n to. Shokt e Marin Kurils ishin t friksuar. Nj nat, ata u mblodhn n shtpin e Marinit pr t vendosur se far do t bnin.

Atje filluan t zihen duke akuzuar njri-tjetrin si fajtor pr vjedhjet, shkatrrimet, pr urin dhe braktisjen e qytetit. Dikur, njri prej tyre, me shpatulla t gjera dhe shall t kuq, filloi t fliste dhe t gjith pushuan duke e dgjuar. Ky ishte Isaku, djali i motrs s madhe t Marin Kurils. Isaku ishte m i gjat dhe m i ri se Marini. Ai i mbante flokt e lshuar mbi supe dhe mbi kmishn e bardh bashk me dy pisqollat kishte qndisur dhe nj K t madhe t q njerzit thoshin se ishte n nderim t familjes s tij. Isaku ishte nj kok m i madh se t tjert. Kishte qen student dhe Marin Kurila e kishte mbajtur pas kur dilte t takonte njerzit npr lagje. Isaku mbante pelerinn e bardh t Marin Kurils, s cils ia kishte pastruar gjakun. I ngjante dajs n bukuri, por ishte m i bardh dhe m i qet se ai. Q kur Marini ishte vrar, Isaku kishte drejtuar lagjen e armtarve dhe i kishte ndaluar shokt e tij t hapnin depot e armve dhe t vidhnin npr shtpit e tregtarve t lagjes. Isaku i lejonte mjekt t vizitonin pleqt dhe t smurt gjat nats dhe pastaj i shoqronte ata deri n shtpi pr tu siguruar se nuk i ngiste kush rrugs. Njher ai kishte gjetur n rrug nj mysliman t plagosur dhe e kishte uar n shtpi. Kur kishte hyr n lagjen e t huajve duke e mbajtur t plagosurin n krah, disa mysliman i kishin drejtuar armn, por Isaku kishte vazhduar t ecte pa u trembur. Ia kishte dorzuar djalin e prgjakur t atit t habitur dhe m von kishte drguar nj doktor pr ti hequr plumbat q kishte n trup. At nat myslimant nuk kishin qlluar dhe qyteti kishte qen i qet. Por t nesrmen do gj kishte nisur si m par. Kur Isaku u ngrit n kmb, shokve t tij iu duk sikur ishte ngjallur Marin Kurila. I kishte rn nj ehre e purpurt mbi fytyr, ndrsa flokt e gjat e tregonin m t vendosur dhe m trim se Marini. Po t ishte Marin Kurila gjall punt nuk do kishin ardhur n kt pik, foli ai dhe t tjert heshtn. Marin Kurila donte t lartsonte dhe t mbronte Voskopojn, kurse ju e prdhost dhe sulmuat. Ai u nxitua, por ne e shtym n gremin. Ai kishte nj besim, por besimin e tij ne e prdorm. Ai u nxitua kur vendosi t bhej kryetar i kshillit, por ne duhet ta kishim kuptuar se zgjedhja e tij do ti friksonte tregtart e sapunit dhe t huajt, si ndodhi. Ne treguam se ishim tahmaqar dhe nuk i folm Marinit, i cili gaboi dhe e lexoi frikn e qytetit ndaj nesh si dashuri. Kjo i kushtoi jetn. Duhet t jemi t qart se jo gjith Voskopoja na ka dashur. Shumica e njerzve na ka pasur frik dhe nuk ka pasur besim te ne. Banditt din t sulmojn dhe jo t mbrojn, ndrsa Voskopoja kishte nevoj pr mbrojtje dhe jo pr sulm. Voskopoja ka qen qyteti i dituris. Dituria u shtua nga liria q kishin tregtart pr t bler dhe artistt pr t lexuar. Por kta i kan frik armt dhe qyteti mori tatpjetn ditn q Marin Kurila tha se Voskopoja do ishte qyteti i armve. Un e nderoj guximin e Marin Kurils, por ai u tregua naiv. Pasi ai vdiq, ne u bm t poshtr. Naivitetin e tij pr nj Voskopoj pa t huaj ne e kthyem n qllim pr nj Voskopoj vetm pr vete. Sot, Voskopoja nuk sht ajo q ishte dhe as ajo q duhej t ishte dhe, nse vazhdon kshtu, shum shpejt do zbrazet. Myslimant jan organizuar dhe kan marr zemr. Njerzit kan filluar t ikin t tmerruar dhe tregtia ka mar fund. Fmijt nuk shkojn m n shkolla sepse prindrit nuk i ln t dalin vetm depot jan bosh dhe uria sht n prag. Ne jemi kthyer n nj tuf hajdutsh te t cilt nuk beson m kush. Kemi vjedhur shtpit e t tjerve, kemi shkatrruar depot dhe mallrat e tyre i kemi shitur sikur t ishin tonat. Spitali nuk ka m ilae dhe rrugt jan mbushur me kafsh t ngordhura. Taksat nuk mblidhen dhe kshilli nuk merr m vendime, sepse kshill nuk ka. Dhjet masat q ne morm nuk e ndihmuan qytetin, por ia vshtirsuan jetn njerzve. Ato duhet t ndryshojn nj or e m par. Kshilli duhej t ngrihej shpejt dhe qyteti t pastrohet. Duhet ti krkojm myslimanve paqe dhe ti lejojm

fmijt e tyre t kthehen n shkolla. Tregtart t fillojn punn nga e para dhe askush nuk duhet t pengoj m tregtin e tyre. Tavernat duhet t hapen dhe Voskopojs ti kthehet qetsia dhe muzika. T gjith ne do dorzojm do gj q kemi vjedhur dhe do ti shprndajm njerzve me racion ushqimet falas derisa t hapen dyqanet dhe depot t mbushen me mall t ri. Do tu krkojm njerzve t pastrojn rrugt nga plehrat dhe kafsht e ngordhura. Do ta heqim trarin n hyrje t qytetit dhe t gjith do lejohen t lvizin t lir. Do dorzojm armt dhe do tu krkojm t gjithve t bjn t njjtn gj. Do ti drgojm fjal atyre q kan ikur, t kthehen dhe t vazhdojn jetn qetsisht si m par. Shum shpejt do t bjm zgjedhjet dhe kshilli do t ngrihet dhe do t drejtoj qytetin. Duhet t bisedojm me myslimant prpara se t vijn turqit pr ti ndihmuar dhe pr t na vrar t gjithve. Do nxjerrim nga burgu t gjith ata q jan aty pa nj vendim kshilli. Kur qetsia t jet rikthyer ne do merremi secili me punt tona dhe banda jon do t shprndahet duke i br m n fund nj nder Voskopojs. Isaku u ul dhe pelerina e bardh iu palos mbi gjunjt e fort. Shokt e tij rrinin pa folur, por dukej se disave nuk i kishte plqyer ajo q ai kishte thn. Ti po i kthen myslimant n qytet, tha njri prej tyre. Ata vran Marinin dhe akoma nuk e kan lar gjakun e derdhur. Paqja e Voskopojs sht m e muar se jeta e Marin Kurils, tha Isaku. N qoft se nuk kthejm paqen me do kusht, do rrezikojm dhe jett tona dhe jo vetm kaq. Voskopoja do t zhduket nga faqja e dheut dhe ne nuk do jemi gjall as pr t ndezur nj qiri pr shpirtin e saj. Po pse duhet t bjm paqe me myslimant kur mund ti dbojm nga qyteti dhe t jetojm si m par, pyeti dikush. Isaku e pa me qetsi shokun dhe u prgjigj: Jetojm n Perandorin Turke dhe jo n Venedik. Kjo perandori sht ngritur pr t mbrojtur myslimant dhe pr ti zgjeruar territoret e tyre si ka ndodhur n treqind vitet e fundit. Voskopoja ka qen e pastr pr shum vjet fal diplomacis dhe jo lufts baballart tan u morn me tregti dhe me arte duke furnizuar perandorin me mallra q turqit nuk i kishin. Kshtu u pasuruan dhe e blen me para paqen me turqit duke e mbajtur qytetin t paprekur dhe t pavarur. Por kjo paqe nuk mund t ishte e prjetshme sepse parat nuk mjaftojn kurr pr t bler lirin. Gjith fshatrat prreth, q ishin m t varfr dhe m t paditur se ne, u kthyen n Islam dhe nga varfria u shtuan dhe krkuan t vijn ktu. Nj dit kjo do t ndodhte, si ndodhi. Me luft ne nuk i mundim dot turqit. N qoft se nuk duam ta humbim at q kemi trashguar duhet t krkojm paqe, duke e ndar qytetin me ta. Prndryshe ne do t na zbojn dhe qyteti do tu mbetet atyre. Kush nuk do vritet do syrgjynoset dhe po t m pyesni se k zgjedh nga t dyja, nuk e di kush sht m e hidhur. Ky sht nnshtrim, u hodh njri nga burrat. Ne jemi shum afr fitores. Myslimant jan akoma t dobt dhe nuk kan shum arm dhe ne mund ti przm nga qyteti. Marin Kurila donte ti nxirrte ata nga kshilli dhe pastaj duke kontrolluar kshillin ne do tua kishim marr atyre tokat dhe do ti kishim dbuar nj her e mir nga Voskopoja. Paqja me ta nuk ka t ardhme sepse myslimant asnjher nuk e kan respektuar paqen me t krishtert, tha burri dhe disa t tjer e prkrahn, por Isaku nuk i a t flisnin. Ju jetoni n nj ishull pa e ditur, filloi t fliste Isaku. Ishullart jan njerz t vetmuar dhe vetmia i ka br t mendojn. Ata kan vetm nj qllim: sesi ta shptojn ishullin e tyre nga stuhit dhe pushtuesit. Pr tia arritur ksaj, ata prdorin do dredhi dhe kur dredhit nuk pin m uj prdorin luftn. Por lufta sht arma e fundit q prdorin pasi i kan ofruar t huajve paqen, qetsin, strehimin dhe mnyrn e tyre t jetess. Ka shum udhtar q thon se njerzit e ishujve jan mikprits. N fakt, kjo sht nj dredhi q ata e kan prsosur n mijra vjet pr t shptuar at pak tok q kan nga deti dhe piratt. Ishullart kan nj rregull. Ata i pranojn t huajt dhe njerzit q vijn nga deti vetm n qoft se kta msojn notin. Pas notit ata u msojn t huajve peshkimin, pastaj i tregojn si t ndrtojn varka dhe anije, pastaj sesi t gatuajn

peshkun, pastaj sesi t ngren diga pr t zbutur egrsin e detit q kafshon ishullin, pastaj sesi t presin gjat dimrit duke u ushqyer me durim dhe pastaj sesi gjat vers t ruajn ushqim edhe pr dimrin tjetr. Kur i huaji i ka msuar t gjitha kto, ai pa e kuptuar sht br nj ishullar. Dhe ky ishullar i ri, pa e kuptuar, ka vetm nj qllim: se si t ruaj t pavarur ishullin e vet duke prdorur mjeshtrin q t tjert i msuan atij. Voskopoja sht nj ishull i krishter, i cili i ka shptuar deri sot pushtimit duke prdorur kto dredhi. Myslimant ktu jan si t huaj. N qoft se i sulmon, ata do t sulmojn sepse deti i ka hedhur n ishull dhe ata nuk mund t kthehen m pas. Luftn e fiton m kollaj ai q do t shkatrroj, sesa ai q do t mbroj. T shkatrrosh sht m e leht se t mbrosh dhe prandaj turqit deri m sot kan pasur vetm fitore n tokat tona. Njeriu q mbron sht i kujdesshm si jemi ne, sepse ai nuk do q duke luftuar rrugt t prishen, shtpit t digjen, kishat t zbrazen dhe pasurit t vidhen. Ai q shkatrron nuk i mendon kto sepse ai nuk ka asnj ndjenj pr tokn q ka vendosur t pushtoj. E do me do kusht at cop tok, me shtpi apo pa shtpi, me kisha apo pa kisha, me njerz apo pa njerz. N qoft se ne vazhdojm luftn, dashuria q kemi pr qytetin, pr do gur dhe sokak ku jemi rritur dhe jemi br burra do t na bj m t dobt. Myslimant nuk kan akoma dashuri pr Voskopojn dhe ata jan gati t shkretojn do gj vetm q t mbeten ktu. Ata e din se nj qytet i shkatrruar sht m mir se mali apo fusha nga kan ardhur dhe ku ata duhet t kthehen, n qoft se humbin. Prandaj, miqt e mi, un them se ne duhet t sillemi si ishullart. Duhet ta shptojm ishullin ton nga zhdukja, duke i msuar t huajt t jetojn dhe t sillen si ne. Duhet ti bindim ata t besojn se ne kemi vendosur ti ndajm pasurit dhe artin ton me ta. N kt mnyr fmijt e tyre do shkojn n shkolla, ata do msojn se toka sht ushqim i trupit dhe perndia sht nj burim i shpirtit, do msojm zanatet tona, do bhen bakrxhinj, kpucar, sapunxhinj, jorganxhinj, krcimtar dhe n fund do bhen voskopojar. Kur ti ken msuar t gjitha kto, ata nuk do ken m interes t shkatrrojn qytetin e tyre, por prkundrazi do luftojn bashk me ne pr t mbrojtur sepse kshtu do t mbrojn shtpit dhe pasurit e tyre. E di q ju duket e pamundur dhe e padenj, por un shoh q tani ditn kur myslimant do luftojn pr t mbrojtur kishat tona. Fmijt e tyre do jen ngrohur si zogjt nn lvozhgn e vezve t ashks dhe n ver kryqet e kishave do tu bjn hije pleqve t prvluar nga vapa. Le t mendojn se Islami i tyre ngroh nj jorgan, por un jam i bindur se krishterimi yn i begat do tu duket si nj jastk, mbi t cilin koka lodhet duke par ndrra t bukura me bollk dhe lumturi. Myslimant e Voskopojs jan akoma si t huajt n ishull. Jan t egr, t hutuar dhe t uritur. Vetm nj gj nuk mund ta pranojn ata: t kthehen prapa duke rrezikuar t zhyten n thellsin dhe pabesin e detit. N qoft se u jep pr t ngrn, i jep nj streh dhe i mson notin, ata do zbuten dhe do punojn pr t pasur ato q ne i kemi dhe q ata nuk i kan, sepse nuk mund ti sillnin me vete npr det. Por ka edhe dika tjetr. Myslimant e Voskopojs jan shqiptar si jemi edhe ne. Gjyshrit e tyre kan qen t krishter, por fshatrat ku ata kan jetuar nuk kan pasur pasurin dhe diturin e Voskopojs dhe prandaj ata u bn mysliman duke besuar se Islami do tu jepte at q u mungonte. Sot jan m t varfr, por nuk mund t kthehen m pas sepse Islami sht shteti dhe shteti sht ushtria dhe ushtria sht forca dhe forca sht trupi dhe trupi sht shpirti dhe shpirti sht Islami. Ata jan mysliman, por akoma nuk jan turq. N qoft se ishullart do ti zbonin t huajt, ata e dinin se piratt do ti merrnin ata dhe bashk me ta do vinin t pushtonin ishullin. N qoft se ne i zbojm shqiptart mysliman nga qyteti ata do shkojn te turqit dhe t gjith bashk do vijn dhe do na zbojn ne nga Voskopoja. Kjo do t ishte nj luft e humbur. Kshtu kan gabuar shum burra t menur prpara nesh, pa e kuptuar se duke i quajtur turq, shqiptart mysliman, n fakt, i kan hedhur ata si arm n duart e turqve. Me ato duar turqit kan luftuar

dhe kan pushtuar fshatrat dhe qytetet tona. N t vrtet shqiptart kan luftuar kundr shqiptarve dhe njra pal besonte se luftonte kundr turqve, ndrsa pala tjetr ngushllohej se luftonte kundr grekve. Ksisoj nuk ka mbetur asnj pllmb Shqipri dhe kujtdo q fitonte i thuhej se fitoi si turk dhe kujtdo q humbte i thuhej se humbi ngaq ishte grek. Voskopoja nuk sht nj ishull ku turqit luftojn me grekt. Voskopoja sht nj tok ku shqiptart akoma nuk kan arsye t luftojn me shqiptart. Familja ime ka pesqind vjet q ka luftuar me turqit dhe ka mbetur shqiptare sepse ka msuar artin e t jetuarit n ishull. Si ju thash, n ishull, duhet t dish t pressh t kaloj dimri duke u ushqyer me durimin tnd. Kur vjen pranvera, deti zbutet, qielli pastrohet dhe trupi i lodhur e ushqen shpirtin e menduar. Ather njeriu e kupton se po t kishte dal n det n dimr, ndoshta nuk do t ishte kthyer m n shtpin e tij dhe dallgt do ta kishin nxjer n breg me sy t mbushur me rr, q nuk e shijojn dot diellin q shklqen dhe lartsohet. Ja pra, pse ia vlen t durosh, sepse turqit nuk jan nj dimr i prjetshm. Ata kan ndaluar prkohsisht n ishullin ton. Do han, do pin, do vjedhin, do rrmbejn, do mbjellin rrnjt e Islamit aty ku toka e pranon dhe pastaj do ti hipin anijeve dhe do ikin. Rrugs do mbyten n det nga gjith kjo pesh dhe ne do ta shijojm kt mrekulli n bregun e ishullit ton. Pastaj do kthehemi n qytet dhe do pastrojm rrugt, oborret, tavernat dhe shkollat. Tokn e shkelur do ta rimbjellim prap, si kemi br n shekuj. Isaku pushoi, ndrsa syt jeshil i shklqenin si nj gjethe n mngjes. Burrat e tjer nuk foln m dhe nisn t largohen nj nga nj. Duke dal, njri prej tyre, i cili ishte poet i tha: Nse Marin Kurila ishte naiv, ti je romantik. Romantikt shkruajn poezi n mes t lufts dhe prandaj humbin. Por un zgjedh romantikt sepse n poezit e tyre humbsit kan gjithmon t drejt. N qoft se bn nj poezi pr mua, shkruaj q do doja t jetoja n nj ishull ku njerzit lindin duke e ditur notin, si din t shohin pa ua msuar njeri, tha Isaku dhe buzqeshi. Nuk e di a ka mbetur m letr pr poezi n kt qytet, tha poeti dhe u largua. Isaku doli t nesrmen nga shtpia pa pelerinn e bardh. Pranvera kishte ardhur dhe ai ndjeu kmishn ti largohej nga trupi si pr ti ikur nxehtsis s mishit. Ishte nj nga ato dit t gjata pranvere q duken t shkurtra kur mendon pr t punuar, por q asnjher nuk mjaftojn pr t mbaruar nj pun. Kur filloi t ecte n rrugicn ku kishin vrar Marin Kuriln, dielli ishte ngritur mbi pullaze dhe ai e ndjeu t nxehtn n faqe. Nj djal i vogl doli me vrap nga shtpia dhe pas tij u duk e ma q e thirri: Marin mos harro shallin. sht vap, i tha djali dhe duke vazhduar t vraponte shtoi: msuesit nuk na krkojn m ta mbajm shallin t lidhur n qaf. Gruas i mbeti shalli i kuq n dor dhe kur pa Isakun ajo e mblodhi shallin n grushtin e vet, sikur po fshihte nj dshmi. Isaku vazhdoi dhe n fund t rrugics pa disa nga shokt e tij q po bisedonin, ndrsa shallet i vareshin mbi supe. N Voskopoj duhet t hapen shkolla pr t rriturit, mendoi ai dhe i thirri. Ata u mblodhn dhe Isaku i tha ti grisnin shpalljet me dhjet masat q ishin varur n t gjitha lagjet e qytetit. Djemt pan njri-tjetrin n sy dhe u shprndan duke i ndar mes tyre lagjet ku do t shkonin. Njerzit mblidheshin t habitur dhe djemt me shall t kuq u thoshin se masat kan ndryshuar dhe se n qytet mund t dilet edhe pas ors gjasht t mbrmjes. Shokt e Isakut morn karrocat e disa tregtarve dhe nisn t pastrojn rrugt nga kufomat e kafshve, gurt dhe mobiliet e hedhura nga ata q kishin ikur. Trau i madh n hyrje t qytetit u hoq dhe bashk me t edhe pirgu i gurve q kishte bllokuar lagjen e t huajve. Isaku shkoi te Grigor Jermonaku dhe i krkoi t shtypte nj lajmrim t ri. Nuk ka m letr pr t mbuluar Voskopojn, tha murgu duke e par Isakun me mosbesim. M duhet letr pr ta zbuluar Voskopojn, tha Isaku. Grigori nuk e kuptoi dhe Isaku i tha se ishte vendosur q dhjet masat t ndryshonin. Shkruaj, i tha dhe filloi t fliste:

1. Voskopoja sht pron e gjith qytetarve t vet. 2. T gjith jan t lir t dalin kur t duan dhe pa kufizim n Voskopoj. 3. Dyqanet dhe tavernat hapen pr t gjith. 4. T gjith fmijt e Voskopojs pranohen n shkoll. 5. Msuesit duhet ti msojn fmijve se trazirat n qytet ndodhn pr shkak t anulimit t zgjedhjeve. 6. Asnj burr nuk lejohet t dal i armatosur n rrug pa lejen e Kshillit t qytetit. 7. Lirohen nga burgu t gjith ata q jan aty, pas fillimit t trazirave. 8. N Voskopoj qytetart jan t lir t shesin dhe t blejn do mall q u duhet. 9. Kshilli i qytetit do t prbhet nga katrmbdhjet antar. 10. Zgjedhjet pr Kshillin e qytetit do t mbahen pr nj muaj. Grigor Jermonaku u ngashrye dhe ia shtrngoi duart e ftohta Isakut. Ti i hape dyert e Voskopojs dhe tani engjjt do kthehen prap n qytet, tha Grigori. Mund t kthehen kur t duan madje edhe pas ors gjasht, foli Isaku dhe iku. T nesrmen, dhjet masat e reja u varn npr mure, aty ku masat e vjetra kishin ln nj njoll djerse. Njerzit u mblodhn pr ti lexuar dhe fmijt filluan t vrapojn duke i thn prindrve t tyre se rrugt ishin hapur dhe oraret kishin ndryshuar. Isaku doli npr lagje dhe i tha njerzve se tani ata duhet ti ktheheshin puns, kishs, shkollave dhe tregtis dhe se mund t shkonin prap n taverna. Furrat e buks u hapn dhe disa tregtar morn karvant dhe u hodhn n Kor pr t bler miell, krip, ver dhe ilae. Rrugicat u pastruan dhe studentt nisn t mbushin tavernat pas mesnate. Krismat n qytet ishin rralluar megjithse nga lagjja e t huajve dgjoheshin her pas here t shtna gjat nats. Isaku shkoi vet n shkoll dhe i pyeti msuesit nse fmijt e lagjes s t huajve kishin filluar t vinin. Akoma jo, i tha njri nga msuesit. Nuk u ka dal frika dhe mendojn se kjo sht nj hile pr ti nxjerr ata nga lagjja dhe pastaj pr ti ndshkuar e pr ti dbuar fare nga qyteti. Myslimant thon se nuk mund ti besojm nipit t Marin Kurils. Isaku mori disa nga shokt e tij dhe shkoi n burg. Dhjet djem me shalle t kuq rrinin te dera dhe Isaku u krkoi elsat. Hapi dern dhe i tha atyre q ishin brenda t dilnin. Nj nga nj, njerzit e palar dhe t pangrn doln n diell duke mbajtur duart mbi syt e pamsuar nga drita. N krye t tyre qndronte nj burr i gjat me flok t verdh t ndara n mes, i cili kur doli jasht, zbathi kpuct, prveshi pantallonat, u ul n gjunj dhe filloi t falej. Pas tij u faln edhe burrat e tjer. Ndrkoh q ata faleshin, disa nga shokt e Isakut kthyen kurrizin pr t mos i par, por ai i bri shenj dhe ata u kthyen prap duke dgjuar n heshtje fjal arabisht q nuk i kuptonin. Isaku priti sa u mbaruan dhe kur burri i gjat u ngrit duke pastruar gjunjt ai e pyeti si quhej. Un jam Sali Benishi, tha burri pa e par Isakun n sy. Je i lir t shkosh n shtpi, tha Isaku. Mund ti drgosh fmijt e tu n shkoll dhe t punosh pr t fituar bukn tnde. Askush nuk do t t burgos, nse nuk vjedh dhe nuk vret. Thuaji t gjithve se n Voskopoj asnjri nuk burgoset se sht mysliman. Burri ngriti kokn, por ehrja e tij e verdh nuk ndryshoi. T krishtert na burgosn, por Allahu na shptoi, tha Sali Benishi. Un i falem vetm atij. Falu, por mo sharro t punosh, n Voskopoj ka vend edhe pr Zotin tnd, tha Isaku dhe u largua. Sali Benishi mbeti n kmb dhe Isaku ndjeu mbi kurriz syt e tij t ftoht q iu nguln si thik. U kthye dhe i tha: Do takohemi prap Sali Benishi. Brenda disa ditsh, Voskopoja u pastrua nga pluhurat dhe filloi t shklqente. Pranvera dhe masat e reja i kishin elur njerzit q zgjoheshin hert dhe flinin von. Grat i lan rrugicat e pista duke derdhur uj me kova dhe vajzat i kruan nj nga nj gurt e ndotur t kalldrmeve.

Nj t premte n drek, nj karvan i madh me sapun mbrriti n qytet pas shum muajsh. Grat u suln te depot e sapunit dhe u kthyen n shtpi me msallat t mbushura me kallpe t verdh, t prer n form kutish. Pr disa dit gjith qyteti mbajti era sapun. Grat i zhveshn burrat dhe fmijt e tyre dhe i detyruan t rrin n shtpi derisa ato t lanin rrobat dhe pastaj ti thanin, duke i nderur n diell. Burrat e zhveshur nga kmisht dhe pantallonat dilnin n dritare dhe prej andej bisedonin me njri-tjetrin. Kraht lakuriq u vareshin n maj t avllive, ndrsa kmbt pa pantallona dukeshin m t dobta. Megjithse t zhveshur, ata nuk i ndrpren bisedat dhe duke folur me njri-tjetrin n distanc u brtisnin grave, t cilat ishin prkulur mbi rrobat e tyre n oborr duke hequr me sapun, me uj dhe me shkum djerst e thara t kohs s trazirave. Fmijt ishin m t paturpshm. Ata vazhduan t dilnin n rrug me brekt e tyre t gjata, t cilat, kur rrzoheshin, u griseshin duke u nxjerr n shesh mollaqet e kuqe t rrumbullakta. Kur burrat doln pas dy ditsh, kmisht, xhaketat, jelekt dhe pantallonat e tyre dukeshin si t reja. Si njerz t etur q sapo kan dal nga deti, ata u suln npr taverna, por, megjithat, era e vers nuk e mundi dot ern e sapunit q vazhdoi gati pr dy jav t shponte hundt e Voskopojs. Pasi i lan dhe i than burrat, grat u lshuan npr livadhe duke mbledhur myshk. E kpusnin filizin e njom me dy gishta dhe pluhuri q ngrihej n ajr u zbriste mbi flok dhe n gush dhe nga larg ato dukeshin si hije bojvjollc. Isaku i shikonte nga dritarja e shtpis dhe ato i ngjanin si nj piktur me flutura q ushqehen pas gjumit t dimrit. Qyteti ishte i qet. Tregtart i kishin mbushur depot me mall, ndrsa zanatinjt i mbushn dyqanet me njerz. Meshat e pashks s prillit kishin nisur dhe priftrinjt kndonin liturgjit duke shkundur hundt nga myshku i rrobave t grave q bnin kryq me kryet prmbysur. Shalli i kuq i marin Kurils ishte ende i varur mbi kryqin e madh t katedrales nga ku mund t shihej prej do shtpie. T huajt dhe myslimant i kishin kthyer fmijt npr shkolla, por kta nuk i mbanin kurr shallet e kuq n qaf. Nj mik, q priste djalin te dera e shkolls, i kishte thn Isakut se fmijt mysliman dalloheshin sepse ishin t gjith pa shall. Ditn q gruaja ia lau shallin, djali i tij nuk pranoi t shkonte n shkoll. M quajn mysliman, i kishte thn t atit. Ndrkoh, shokt e Isakut i kthyen mobiliet dhe orendit q kishin marr nga shtpit e braktisura. Isaku dilte do dit npr qytet dhe rrugt i dukeshin m t mdha. Ai takonte njerz, i jepte dorn grave q pastronin sokakt, bisedonte me burrat dhe luante me fmijt. Kta e ndiqnin nga pas dhe i krkonin tu tregonte pisqollat. Nuk m duhen, thoshte Isaku dhe djemt i shikonin me habi. N Voskopoj gjahu i njerzve sht i ndaluar. Fmijt nuk e kuptonin Isakun dhe ai prfitonte nga stepja e tyre dhe vazhdonte rrugn. N dark shkonte n tavern ku mblidheshin shokt e tij, studentt dhe poett. Riti i recitimit mbi tavolina ishte rikthyer dhe vera e bnte leximin m ritmik. Poett ishin t vetmit q kishin prfituar nga ditt e trazirave dhe tani mbanin radh npr taverna, pr t lexuar vargjet q kishin shkruar kur rrugt ishin mbushur me kufoma kafshsh dhe kur qielli ndizej nga krismat e nats. Nj nat, poeti q e kishte quajtur romantik, iu afrua Isakut me nj got ver n dor, me kmish t zbrthyer dhe me balluket e gjata q i mbulonin syt. E kam br at poezin me ishull, tha ai, por e kam br pr vete dhe jo pr ty. N ishull ka vend pr t gjith ata q din not, ia ktheu Isaku duke i hedhur dorn mbi sup. Ta recitoj, e pyeti poeti dhe Isaku afroi nj karrige dhe i bri shenj shokve q t pushonin. Poeti hipi mbi karrige dhe dikush i afroi nj qiri. Taverna u errsua, ndrsa koka e poetit ndrioi si nj diell i varur n tavan. Poeti qndroi nj ast pa folur dhe diku ngriti dorn lart dhe filloi: Jam ulur mbi diell dhe shoh ishullin e shpirtit tim,

hna ndrion kur ishulli fle. Jam ulur mbi hn dhe prek ishullin e trupit tim, nj vash vizaton mbi rr nj njeri q noton. Jam ulur mbi ishull dhe shquaj detin q tund veten n djep, dallgt ngrihen mbi hnn q mbytet dhe njeriu shtrihet mbi rr si kryq. Jam ulur mbi kujtimet e mia dhe shoh veten mbi det, msova notin pr t ardhur n ishull, e harrova, pr t mos ikur. Jam ulur mbi det dhe shoh ishullin tim, sa e pamundur t jetosh n ishull, sa bukur t vdessh atje. Poeti fshiu buzt, si pr t zhdukur nj gjurm q mund t kishte ln aty poezia, zbriti nga karrigia dhe u ul. Kishte dal nga rrethi q ndrionte qiriu dhe tani ishte n errsir. Isaku ngriti dorn dhe qirinjt u ndezn. Poeti rrinte i mbshtetur n karrige dhe kraht i ishin varur posht si nj t mbyturi. E bukur, por e dhimbshme, tha Isaku. Zbrit nga hna se atje nuk ka vend edhe pr ty edhe pr Muhamedin dhe hajde t notojm bashk n nj got ver. Poeti ngriti kokn dhe tha: Un jam i mbytur, si t notoj? Ti ke shptuar sepse ke ardhur n ishull, u prgjigj Isaku dhe i zgjati gotn e vers. Por poeti nuk e pa gotn sepse syt i kishte t mbuluar nga balluket ose ndoshta ngaq nuk e kishte mendjen atje. Dora e Isakut mbeti e zgjatur n ajr dhe poeti tha: T dy kemi ardhur n ishull, por ti ke ardhur pr t jetuar, ndrsa un pr t vdekur. Isaku u ngrit, e prqafoi dhe i afroi gotn te buzt. At nat poeti piu deri n harrim. Kur e uan n shtpi duke e mbajtur n krah, para se t flinte ai tha: Sa bukur t vdessh n ishull. Ato dit shum familje u rikthyen n qytet. Por jo t gjithve u kishte dal frika nga ditt e trazirave. Shum prej tregtarve kishin ikur n Kor dhe atje kishin marr shtpi duke vazhduar tregtin. Por Kora ishte nj treg armiqsor pr voskopojart. Atje, turqit vendosnin pr do gj. Tregtart q ktheheshin tregonin se Kora i ngjante Voskopojs n ditt e trazirave. Pazari ishte i mbushur me balt ku t zhyteshin kmbt gjer n gju, ndrsa lypsit vidhnin dhe i shponin thast me thika. Turqit zgrdhiheshin dhe u krkonin tregtarve para pr do kafsh t ngarkuar me mall. N mbrmje, rrugt ishin t pasigurta dhe vajzat e grat nuk mund t dilnin t vetme. Tregtart q u kthyen i than Isakut se n Kor flitej se turqit kishin vendosur ti jepnin fund pavarsis s Voskopojs dhe se ata po armatosnin fshehurazi myslimant pr ti prgatitur pr sulmin. Q kur trau n hyrje t qytetit ishte hequr, karvant q vinin n qytet nuk kontrolloheshin m. Djemt me shall t kuq i kishin thn Isakut se burrat e maskuar si murgj q kishin vrar rojat ishin kthyer n qytet t ngarkuar me arm q i kishin shprndar n lagjen e re. Myslimant po armatosen, i tha nj nga djemt Isakut. Duhet ti mbajm armt dhe t rinisim kontrollet n qytet. Por Isaku kundrshtoi. Qyteti po rilind, tha ai. Kjo rilindje sht fryt i besimit. Njerzit po kthehen n pun, burat po vazhdojn tregtin, fmijt shkojn n shkoll, grat ndjekin meshat dhe myslimant nuk kan frik. T gjith besojn se Voskopojs mund ti kthehet shklqimi q ka pasur. Ne i kemi thn njerzve q Voskopoja do t jet nj qytet pa arm dhe ata na kan

besuar. Por n qoft se ne i ndryshojm dhjet masat ather edhe t krishtert edhe myslimant do ta humbin besimin te ne dhe do na quajn nj band q krkon t zaptoj qytetin. Duhet ti qetsojm njerzit derisa t mbahen zgjedhjet dhe kur t ngrihet Kshilli i ri t gjith do binden si m par. Ishte mesnat. Isaku hodhi vshtrimin nga dritarja dhe pa sesi qielli mbi lagjen e myslimanve mbushej me zjarre, t cilat ushqeheshin me barutin q shprndanin tytat e armve t panjohura. Isaku nuk lvizi, por ndjeu se ato rrufe, q vinin nga toka dhe jo nga qielli, po i vrisnin syt. Megjithat mbeti ashtu pa lvizur derisa shokt e tij u larguan nj nga nj npr nat. Ai i shikonte si ecnin npr rrugic, me kokat ulur dhe duart e gjata, q dukeshin si arm t pambushura. Isakun e zgjuan n t gdhir dhe i than se muret e qytetit ishin mbushur me disa vizatime t profetit Muhamed. Isaku u mbath shpejt npr gjum dhe doli bashk me diellin. Para se t nisej futi dy pisqolla n brez. Muret e bardha, afr lagjes s myslimanve, nxinin. Ata q i kishin vizatuar duhej t kishin duar t shkathta dhe t strvitura me portrete njerzish. Fytyra e Muhamedit ishte e njjta me t gjith vizatimet, por pozicionet e trupit ishin t ndryshme. Flokt i kishte n ngjyr t elt dhe t ndara n mes, ndrsa hundn e kishte t gjat dhe vesht t vegjl. Faqet dukeshin t mbushura, si t nj njeriu t ushqyer mir. Syt e profetit ishin t vegjl dhe shklqenin si ato t dikujt q bn nj pyetje duke e ditur se tjetri nuk e di prgjigjen. N vizatimin e par, Muhamedi i kishte hipur mbrapsht nj deveje t dobt dhe t lodhur, ndrsa n dor mbante nj got ver t mbushur plot. Deveja tundej, por vera nuk derdhej dhe profeti e shtrngonte gotn fort me gishtrinjt e tij t mbushur me unaza. Mbi kok kishte nj allm ngjyrvjollc, q ishte nj boj t ciln piktort e qytetit e nxirrnin nga flett e thara t myshkut. Muhamedi buzqeshte nga muri dhe dukej sikur thoshte: Deveja tundet pa u dehur. Disa hapa m tutje ishte nj vizatim m i madh. Profeti ishte shtrir shend e ver n kurriz dhe ishte i zhveshur nga mesi e lart. Tri gra e ledhatonin duke par me smir njra-tjetrn, si rivale. Njra prej tyre, q dukej m e re, i frkonte barkun, tjetra i mbante me kujdes kmbt e zbathura dhe e treta i kishte afruar gojn e hapur te veshi, sikur dika i pshpriste kundr dy grave t tjera. Kjo grua dukej dhe m e lumtur dhe profeti n at ast i ishte dedikuar asaj, por pa harruar knaqsin q i vinte nga fundi i barkut dhe nga kmbt. allma e profetit ishte po ajo, por ngjyra e saj vinte n t verdh si ngjyra e shkrettirs dhe nga kjo kuptohej se ngjarja zhvillohej n natyr dhe jo brenda nj shtpie. Nga t tri grat, ajo q i frkonte barkun ishte m e re dhe shum e bukur, por nuk arrinte dot t fshihte xhelozin kur shikonte q dora e saj nuk i jepte profetit zjarrmin q i jepte veshi i njomur nga gjuha e gruas tjetr. Gruaja q zgjatej te kmbt kishte nj nishan n faqe dhe flok t gjat dhe t zinj q i derdheshin mbi trup, ndrsa e treta, ajo q i fliste n vesh kishte gjinj t mdhenj q i krcenin mbi kmishn e zbrthyer dhe nj dor e Muhamedit ishte drejtuar atje, por pa arritur ti kapte dot. Muhamedi, megjithse i shtrir, dukej me pak bark, por shpatullat i kishte t mdha dhe mbi gjoks qimet i ishin ngritur gjith epsh. Mbi nj mur tjetr, n cepin e nj shtpie n t ciln banonte nj kazanxhi i vjetr, profeti Muhamed ishte vizatuar duke ecur n nj rrug, nga dy ant e t cils dalloheshin minare t vogla. Binte shi, por profeti mbante nj pe t gjat n dor, me t cilin kishte lidhur nj re t zez q e trhiqte nga pas, si nj adr. Posht minareve ishin fshehur njerz, t cilt, duke u qullur nga rrebeshi, shikonin profetin q bnte shtitje n shi, pa u lagur, duke e trhequr ren pas vetes si nj dele q ecn n qiell.

Vizatimi tjetr tregonte profetin duke lexuar Kuranin. Ai ishte krrusur mbi librin dhe syt e tij shikonin mbi kapak sikur donin ti bnin nj pyetje kalimtarsh. Muhamedi dukej i zgjuar, por dinak. Mbi kapakun e librit shkruhej: KURANATA, q Isaku e lexoi ngadal si: Ku ra nata? Ne t gjith e dim prgjigjen, tha njri nga shokt e Isakut pasi e lexoi pyetjen me z. Isaku nuk fliste dhe vazhdonte t shikonte fytyrn e Muhamedit. Se me k ngjan, mendoi dhe u kthye pr t par edhe nj her t gjith vizatimet, por burri q lexonte Kuranin nuk i ngjante asnjrit prej Muhamedanve t tjer, t cilt nuk dukeshin dinak, por t knaqur dhe shum t shpenguar. Kishte zbardhur dhe njerzit kishin nisur t dalin nga shtpit. Disa gra u mblodhn prpara vizatimit ku Muhamedi ishte me tri grat e tij dhe filluan t qeshnin. Isaku u largua dhe dgjoi grat q shikonin Muhamedin, ndrsa njra prej tyre i tha shoqeve: Me se i ushqen kaq shum gra? Deri n mesdit vizatimet i kishte par shumica e burrave dhe grave n qytet. Ata mbanin radh dhe shtyheshin me brryla duke hapur rrugn drejt vizatimeve. Fmijt e vegjl futeshin n mes t t rriturve dhe pasi iknin u tregonin t tjerve ato q ata akoma nuk i kishin par pr shkak t dyndjes. Pasdite u hap fjala se nj grup myslimansh t armatosur po vinin te vizatimet. Njerzit vrapuan t hyjn npr shtpi dhe burrat qndruan pas dyerve, ndrsa grat shikonin rrugn t fshehura pas perdeve. Isaku i tha shokve t tij ti linin myslimant t afroheshin, pa i penguar. Kur rruga mbeti bosh, nj zhurm hapash t rnd u ngrit mbi lagje dhe tridhjet burra t armatosur, n krye t t cilve qndronte Sali Benishi, mbushn rrugicat e ngushta. Sali Benishi i kaloi vizatimet nj nga nj duke shtrnguar dhmbt dhe n fund pshtyu n tok dhe ngriti kokn drejt qiellit. T prishen, i tha shokve dhe iku. Burrat morn gur dhe hekur dhe nisn t prishin trupat dhe fytyrat. Gota me ver dhe libri i profetit u zhdukn q n fillim dhe pastaj me radh grat, devet, minaret, allmat dhe shkrettira. Kur ra nata, KURANATA nuk dukej m mbi muret e grvishtur q ngjanin si qilima t prdorur dhe t ngrn nga mola. Siluetat e prishura t Muhamedit ndrioheshin nga hna dhe dukeshin si hije t gdhendura n mur. Sali Benishi nuk doli nga shtpia. Burrat erdhn dhe i than se i kishin prishur t gjitha vizatimet. Ata rrinin kmbkryq n dhomn e madhe t shtpis s tij, por Sali Benishi heshtte. Flokt e ndara n mes i kishin rn mbi ball dhe buzt e holla lviznin vazhdimisht, sikur flisnin pa z. Dikur ai ngriti kokn dhe tha: Nuk mjafton t vrassh, duhet t dish pse. Burat e tjer nuk foln dhe ai thirri dy prej tyre dhe i tha t niseshin pr n Kor pr t takuar nj hoxh. Kur ata doln, Sali Benishi mbeti vetm. Nata mbuloi qytetin. Nn lehjet e qenve t rrugs, Voskopoja dukej edhe m e vetmuar. Sali Benishi dgjoi nj cop her piskamat e shpeshta q vinin nga rruga dhe qent iu dukn m t friksuar se n nett e tjera. Duket sikur po i ndjek hija e profetit, mendoi. Fiku qirinjt e dhoms ku flinte dhe u shtri bashk me hijen e tij. Kur ishte i vogl, n fshatin e tij buz malit kishte msuar t zhdukte hijet. Shtrihej n tok dhe hija fshihej posht trupit t tij. Bhej njsh me pemn dhe hija hynte n lvoren e trash dhe nuk dilte prej andej, derisa ai t lvizte gishtin. Kridhej n prrua dhe hija mbytej n uj dhe pastaj dilte e lagur dhe e mrdhir pr ta ndjekur lakuriq n krkim t diellit. Gjat dits, ai priste me durim, si nj or natyrore, astin kur dielli dhe hna ndrionin njkohsisht. At moment n bot nuk kishte asnj hije. Ai rrinte mbi nj pllaj t vogl mbi fshat dhe shikonte oxhaqet e lart, minaren e fshatit, kafsht q ktheheshin nga kullotat, arrat e mdha q ngriheshin mbi muret e trash, burrat e veshur me t zeza q dilnin pr namazin e darks dhe grat q rrinin n oborr duke lar plloat e verdha t pasdites. T gjith dukeshin t vetmuar. Hijet i kishin braktisur. Dielli dhe hna nuk i lshonin rrug njri-tjetrit dhe hija e njrit

asgjsonte hijen e tjetrit. Ai ngrinte kokn lart si nj ujk q krkon nj sinjal dhe priste me durim hijen e tij. E dinte se, pas pak, ajo do t afrohej n drejtim t kundrt me hnn dhe pasi ti hynte n trup dhe t merrte formn e tij do t dilte prej andej e holl, opake dhe e bindur pr ta ndjekur deri t nesrmen n t njjtn or, kur do t zhdukej prap pasi t kalonte nga dielli te hna. Pse e ka br Zoti hijen, e kishte pyetur nj dit nj shoku i tij. Q t na provoj se n bot ka drit, i tha ai. Po si zhduket hija, kishte vazhduar shoku. Kur botn e ndriojn dy drita njkohsisht ather hija zhduket sepse ajo nuk mund ti shrbej dy padronve n t njjtn koh. Zoti sht nj dhe n bot nuk mund t ket dy drita. Po pse kur dielli dhe hna jan mbi qiell hijet zhduken, kishte pyetur shoku. N kt koh gjith hijet e bots shkojn nga dielli te hna dhe derisa vazhdon ky kalim, mbi tok nuk ka asnj hije, kishte thn ai. Ka ndonj trup pa hije n bot, kishte vazhduar shoku. Po, tha ai duke ngritur kokn lart. Tri gjra nuk kan hije. Zoti, t vdekurit dhe fmijt n barkun e nns. Po pse kta t tre nuk kan hije, pyeti shoku. Sepse kta t tre nuk i sheh dot askush. Dielli po binte ngadal mbi horizont dhe ai i tha shokut t kthehej me fytyr nga hna. E ndien si po t hyn hija n trup, e kishte pyetur. Jo, i kishte thn djali. Ndiej vetm nj ftohtsir mbi lkur. Jan kmbt e hijes, kishte thn ai. Ajo ecn lakuriq mbi lkurn tnde, i merr er, pastaj mat gjatsin, peshn, moshn, numron gishtat, qimet e flokve, largsin e veshve nga hunda, trashsin e qafs, gjersin e shpatullave dhe boshllkun mes kmbve dhe pasi i lexon t gjitha kto, del nga trupi pa br asnj gabim. Hija sht siprfaqsore. Asaj nuk i duhet sa her rreh zemra jote, a sht i mbushur stomaku yt, a marrin frym mushkrit, a kan uj veshkat e tua dhe a mendon koka jote apo jo. hija ka vetm dy prmasa: gjatsi dhe gjersi. Ajo nuk ka thellsi dhe nuk tregon nse je i gzuar apo i trishtuar, i kamur apo i varfr, i ngrn apo i pangrn, i drejt apo i mbrapsht, i krishter apo mysliman, puntor apo dembel, i menur apo i met, i qet apo nevrik, i martuar apo beqar. Hija tregon vetm nse je i gjall apo i vdekur. Hija sht i vetmi vizatim n bot q ecn. T gjitha vizatimet e tjera mbeten si jan br, ndrsa hija lviz dhe ndryshon, sepse hija sht vizatimi q na bn Zot sa her q na sheh. Zoti na sheh pa pushim dhe prandaj hija nuk na ndahet. Zoti nuk na sheh m kur ikim nga kjo bot dhe prandaj kur vdesim nuk kemi hije. Zotit i mjafton q jemi gjall prandaj vizatimi i tij nuk tregon nse jemi mir apo keq, nse jemi t lumtur apo t mrzitur, nse jemi t ushqyer apo t uritur, t nginjur apo t etur, besimtar apo t pafe. Zoti na ka sjell n jet, por jetn duhet ta rregullojm vet. Ai e ka br hijen ton si nj vizatim pa ngjyra, ndrsa vizatimet e tjera q bjn njerzit kan ngjyra dhe ato rrfejn lott, t qeshurn, mrzin, shpresn, varfrin, unazat, dhmbt, krenarin, poshtrimin dhe besimin. Shoku e dgjonte me sy t mbyllur, i kthyer me fytyr nga hna. Hapi syt, i tha ai. Djali hapi syt dhe pa hijen q i rrinte pas. Fshati, posht kmbve t tyre, ishte errur dhe hija e minares s gjat prplasej mbi hnn. Dielli ishte zhdukur dhe ata zbritn n fshat. Ai kishte mbetur jetim kur ishte shum i vogl. T atin nuk e kishte njohur. E ma shkonte pr dru n pyll dhe e merrte me vete. Nn zhurmn e spatave ai shihte t mn si dobsohej, si i bheshin duart me kallo dhe flokt q i zbardheshin. Ajo vdiq n pyll. Nj bar dru e zuri mbi vete dhe i mori shpirtin. At e rriti gjyshi q e onte n pyll t mblidhte shkarpa dhe kur u forcua filloi ti priste vet drut, ti barabiste dhe ti sillte n fshat, n fillim me krah dhe pastaj me mushka. Nj dit u zu me disa djem m t rritur nga fisi m i madh i fshatit. Ata e zhveshn dhe e goditn me stape t gjat n trup. Nga goditjet, i rrodhi gjak nga hundt dhe i mbeti nj shenj n kurriz. Kur plaga u mbyll n mes t shpatullave i mbeti nj shenj, n form molle. Plaka q e mjekoi ia pa vragn e thar dhe i tha gjyshit se djali kishte n shpin shenjn e profetit. Kur vdiq

dhe gjyshi, ai mbeti vetm. Bnte dru pr t tjer dhe ushqehej keq. Fisi m i madh i fshatit kishte zaptuar shumicn e pyllit dhe nuk i linte t tjert t prisnin dru. Kur mbeti pa pyll, ai hyri n pun te Hatixheja, nj grua e ve, e cila kishte trashguar disa ngastra pyll nga i shoqi q kishte vdekur. Ai ngrihej hert, shkonte n pyll, priste dru dhe kur kthehej n fshat pastronte oborrin e shtpis s vejushs, ushqente kafsht dhe flinte n haur. Hatixheja bleu disa parcela dhe pylli i saj u rrit. Ajo filloi t shiste dru n qytet dhe i besoi atij karvant me mushka. Ai mori disa djem t vegjl q bnin dru dhe vet shkonte n qytet hipur maj mushkave, n dimr dhe n ver. Ato vite bri shum ftoht dhe mimi i druve u rrit. Karvant u shtuan dhe Hatixheja bri para me t cilat e zgjeroi shtpin dhe i tha atij nj dhom t vogl me nj mangall q ngrohte muret e bardha dhe kmbt e tij t lagura dhe t djersitura nga rruga. Hatixheja ishte pesmbdhjet vjet m e madhe se ai. Kur kishte qen e re ishte mbajtur si nj grua e bukur, e bshme, me vithe t gjera dhe me gjinj t krcyer. Tani flokt i ishin thinjur pak te tmthat, por lkura ishte ende e pastr dhe syt e zinj e tregonin edhe m t ndjeshme. Ishte nga ato gra, t cilat e kthejn moshn n pjekuri dhe pjekurin n nxehtsi. Kur ai ngarkonte karvant hert n mngjes, Hatixheja dilte n dritare me nj kmish t bardh, e cila i hapej pak duke i treguar qafn e bardh dhe gjinjt e fryr nga vetmia. Ai e shikonte dhe frkonte mushkat q ngroheshin nga dora e tij. Kur kthehet, pas disa ditsh, ajo e priste dhe n syt e saj ai lexonte boshllkun e nj nate t gjat n nj krevat me dy jastk ku prehej vetm nj kok. Nj nat ai erdhi von, i lagur dhe i lodhur nga rruga. Mangallin e gjeti t ndezur. Hoqi kpuct, orapet e qullta, nderi kmishn mbi stol dhe u fut n rroba. Kmbt i kishin ngrir dhe hijet e prushit q digjej luanin si diej druri mbi tavan. Kur u hap dera, ai ishte zgjuar. Nj hije e bardh u afrua te shtrati dhe u fut brenda. Ishte Hatixheja. E ngroht dhe e rrumbullakt ajo iu afrua dhe ai ndjeu frymn e saj t nxeht n qaf. Ajo nuk foli, por zgjati dorn e but dhe ia vuri n mes t kmbve. Sali Benishi dgjoi gjakun e tij q nisi ti gurgullonte n vena duke ia forcuar trupin e flashkt. E zhveshi gruan shpejt dhe futi kokn n sqetulln e saj si kaube, plot qime t gjata dhe t lagura nga djersa. Nuk ishte shtrir kurr mbi nj grua, por instinkti e drejtonte si nj deve t etur q krkon gjurmn e ujit nn lkurn e shkrettirs. Hatixheja lvizte nn peshn e tij si nj kodr rre q ndryshon form, derisa zbutet, drejtohet, shtrihet, derdhet, epohet, harkohet dhe pastaj humb lartsin n nj fush t gjer dhe t ngroht. Ai ecte mbi kodrat dhe fushat e trupit t Hatixhes, gjersa, m n fund, gjeti nj oaz t pyllzuar, u ngul atje dhe piu sa u ngop. N at freski, trupi iu lag, e uji i rrodhi n qaf, n gjoks dhe npr kmb. Hatixheja, e lshuar, kishte hapur kanalet e saj t thara dhe t prvluara nga vitet, si nj tok q pas shum kohsh njomet nga shiu. Kur ritmi i valles s Sali Benishit ishte qetsuar, Hatixheja hapi gojn e dirsur dhe tha: Po digjem, por nuk dua t shuhem. Pr tri dit nuk u ngritn nga krevati. Mangalli digjej ngadal dhe prushi nn araf ia prcllonte kaubn e vaditur Hatixhes. Sali Benishi zbriste zbathur posht n kuzhin dhe aty merrte turshi, djath, qumsht, moll dhe reel me bajame dhe t dy hanin mbi shtresa. Ajo qronte mollt dhe thithte turshit q zbrazeshin si llastik t shpuar e q pastaj Sali Benishi i kafshonte deri n rrz dhe farat e vogla shprndaheshin mbi jastk. Pastaj ai e shuante djegsirn e turshive me qumsht t ftoht q i derdhej mbi gjoksin e ashpr dhe q aty krcente mbi gjinjt e fort dhe t lart t Hatixhes. Ai fuste gishtin n pjatn me reel bajameje dhe ia lyente asaj buzt q shklqenin n errsir si nj luleshtrydhe q del nga ferra. Nj nat, kur at e kishte zn gjumi, ajo e zgjoi dhe i tha: Nuk do ti hipsh m mushkave se ato nuk pjellin. Tani, ti je kali im. Sali Benishi uli kokn mbi barkun lakuriq t gruas dhe iu duk sikur pa hijen e nj fmije q hante turshi.

Pas tri javsh u martuan. Fshati u habit dhe fisi m i madh u tall me Sali Benishin dhe hapn fjal se ai e mori Hatixhen pr samar, ndrsa ajo u martua me nj kal. Por Hatixheja ishte nj grua e fort dhe e pasur dhe fshati nuk guxoi ta prfliste pr nj koh t gjat. Natn e dasms ajo e mbajti qiriun t ndezur dhe ai e shikonte sesi ajo i hiqte nj nga nj tylet e bardha, kmishn, brezin, orapet e mndafshta dhe t brendshmet derisa tulet e saj, ende t forta dhe t disiplinuara, lshuan nj er parfumi q e mbushi dhomn. Ai i tha ta shuante qiriun, por Hatixheja nuk pranoi dhe, kur ai u shtri mbi bark duke djersitur, ajo i kaloi dorn mbi shenjn e molls n mes t shpatullave dhe i tha: Profeti im, deveja jote mbarsi oazn time dhe n vend t pemve mbiu nj njeri. Pas nnt muajsh lindi nj djal. Karvant shkonin n qytet me dru dhe ktheheshin me para. Pylli i Hatixhes rritej dhe ata merrnin fshatar t tjer q prisnin dru dhe i ngarkonin. Shtpia u zgjerua me dhoma t mdha dhe Sali Benishi ftonte miq, kushrinj dhe vllezrit e tij pr darka dhe ziafete. Pr disa vjet lindn katr vajza dhe nj djal tjetr dhe shtpia u mbush. Ai luante me fmijt q kishin lindur dhe Hatixheja i kishte gjithnj gjinjt e fryr nga qumshti q i linte njolla t freskta mbi kmish. Fisi m i madh i fshatit vazhdonte t fliste me maraz dhe karvanart e tyre, kur ndesheshin rrugs, kthenin kokn nga ana tjetr, ndrsa mushkat, si pr t respektuar t zott, shtynin me barqe njra-tjetrn. Nj dit dimri, nnt mushka t ngarkuara me dru, bashk me dy karvanar rrshqitn dhe ran n gremin. Malli i atij viti humbi dhe dy burrave dhe mushkave iu gjetn kockat vetm kur shkriu dbora, por ujqit i kishin coptuar dhe askush nuk i njohu m. Sali Benishi i tha Hatixhes se kt pun e kishte br fisi m i madh pr tu prishur tregtin e drurve dhe pr tu marr klientt n qytet. Nj nat, Sali Benishi nuk u kthye n shtpi dhe kur erdhi n mngjes i tha Hatixhes se e kishte rrzuar n humner karvanin e fisit m t madh. Dymbdhjet mushkat ishin shtyr njra pas tjetrs n dbor dhe kishin prfunduar n fund t malit. Ulrimat e kafshve t tmerruara nuk iu shqitn nga vesht Sali Benishit pr tri jav. Por fisi m i madh i kishte dalluar gjurmt e Sali Benishit n dbor dhe pas ksaj filloi lufta. Ata ishin nj fis i madh dhe bura t armatosur bllokuan rrugt q lidhnin fshatin me qytetin dhe nuk lejuan m q karvant e Hatixhes t kalonin. Dimri ishte i ashpr dhe stivat me dru mbushn oborrin e shtpis. Sali Benishi i shikonte nga dritarja e dhoms dhe shtrngonte dhmbt. Ishte i pafuqishm. At dimr, djali i madh u smur dhe vdiq nga ethet. N fshat u hap fjala se ai kishte nj smundje t keqe dhe askush nuk shkeli n shtpin e tyre pr shum koh. Hatixheja i rrinte fmijve te koka dhe Sali Benishi mbushte mangallin me dru t vegjl pr t ngrohur dhomat. Kur dimri iku, rrugt u hapn nga dbora, por njerzit e fisit t madh nuk e hoqn ndalimin. Sali Benishi mori nj nat nj nga mushkat e tij t forta dhe u nis. Burat e ndaluan n dalje t fshatit, por ai nuk u lkund. M lini t kaloj, tha dhe i grahu mushks. Por ata e shtyn dhe ai ra nga mushka e koka iu prplas pas nj guri. Kur u prmend e pa veten gjith balt n prehrin e Hatixhes, e cila i vinte lecka me raki n ball dhe kmbt ia kishte mbshtjell me velenx t mbushur me moll t shtypura. Sali Benishi nuk mbante mend far i kishte ndodhur, por fliste n jerm dhe i thoshte Hatixhes se kishte shum ftoht. Ajo i hidhte velenxa mbi trup dhe i shtrydhte raki te tmthat e tendosur. Nj nat Sali Benishi u zgjua dhe i tha Hatixhes se ai kishte qen n nj shpell dhe atje kishte par nj engjll q i tregonte disa shkronja t mdha t gdhendura n muret e saj. Por ai nuk dinte t lexonte dhe nga sikleti i kishte dal gjumi. Hatixheja e mbuloi Sali Benishin q fjeti tri dit rresht pa lvizur. Her pas here buzt e tij hapeshin dhe dukej sikur ai habitej nga dika q shikonte n gjum. Shtat jav, Sali Benishi nuk doli nga shtpia. Fliste shum pak dhe fjalt q thoshte i kombinonte dhe ato dukeshin si porosi q nuk i drejtoheshin askujt, por nga

pak t gjithve. Dukej sikur lexonte fjalt e engjllit n muret e shpells. Fliste pr pyjet, pr drurt, pr zogjt, pr bimt, pr barrat, pr ujin, pr ern, pr dborn, pr freskin, pr hnn, pr kafsht, pr macet, pr kuajt, pr grat dhe fmijt. Un jam guri q i mungon shtpis pr t mbaruar, thoshte dhe i krkonte Hatixhes qumsht. Nj dit, ai kishte dal n dritare dhe po shikonte n oborr Hatixhen q bisedonte me nj karvanar t ri, mustaqet e verdha t t cilit sapo kishin mbir. Hatixheja iu afrua dhe karvanarit t ri i mbetn syt te gjinjt e saj t fryr dhe t krcyer. Kur ajo hyri n shtpi, Sali Benishi i vrenjtur ishte mbuluar me nj velenx dhe tha: Ti do mbulohesh sepse syt e zbuluar t burrave kan ln gjurm n trupin tnd. Hatixheja vuri nj shami n kok dhe kmishn nuk e zbrtheu m kurr. Drut mbetn edhe ca koh n oborr derisa u dogjn pr t ngrohur shtpin. Sali Benishi nuk doli m n pyll pr dru dhe n shtpi nisn t mungojn buka, mielli, turshit dhe djathi. Hatixheja e mrzitur vendosi ta shiste pyllin te fisi m i madh, por ata i than se nuk u duhej dhe ajo ia shiti nj familje tjetr me nj mim shum t ult. Djali tjetr, i vogli, vdiq pas dy vjetsh nga t njjtat ethe si djali i madh dhe Hatixheja nuk doli m nga shtpia. Sali Benishi i tha t iknin nga fshati sepse aty nuk mund t jetonin m, por ajo nuk pranoi dhe u shtri e smur derisa vdiq n kraht e tij. Kur e varrosi gruan, Sali Benishi ia hoqi shallin nga koka, e krehu dhe ia zbuloi pak kmishn mbi gjinjt e mdhenj dhe t bardh. I mori er sqetullave t saj dhe qau. Lott e tij t djegur ran mbi gjoksin e Hatixhes dhe u than duke nxjerr nj arom molle t pjekur. I drrmuar nga vetmia, me katr vajza t vogla q silleshin npr shtpi duke veshur me radh rrobat dhe kpuct e Hatixhes, Sali Benishi ra prap n jerm. Nj shoku i tij karvanar, q i kishte qndruar besnik familjes, Bari Bakri u kujdes pr t dhe i solli ushqime dhe moll t shtypura q ia vinte te kmbt, si kishte br Hatixheja pr ta sjell n vete. Nj nat, Sali Benishi u zgjua dhe u nis te shtpia e fisit t madh. N errsir, turrat e druve ngriheshin mbi muret e lart t shtpis. Ai ndezi zjarr duke pjekur dy gur stralli pas nj lecke t that dhe t vaisur dhe e hodhi mbi dru. Zjarri e mbuloi gjith fshatin at nat. Njerzit dilnin nga shtpia dhe i hidhnin velenxa dhe uj me kazan druve, por pr dy dit zjarri nuk u shua, duke e shkrumbuar shtpin e vjetr t fisit t madh. Sali Benishi u fsheh at nat n shtpin e Bari Bakrit. Duhet t iksh nga fshati, i tha ai. Ata do t t gjejn dhe do t t vrasin. T nesrmen, kur akoma hiri i shtpis rrinte si nj re mbi fshat, ai i oi vajzat te vllezrit e tij dhe vet u kthye n shtpi pr t br gati mushkat dhe plakat. Kur u ngjit n pllaj, u kthye dhe pa fshatin. Ishte pasdite dhe dielli e hna ndrionin njkohsisht. Koha m e mir pr tu nisur. Po ta ndiqnin, nuk do tia gjenin dot hijen. Pas pes ditsh ishte n Voskopoj. Ishte viti 1761 dhe myslimanve u jepej strehim n qytet, sepse ata vendosnin pr shumicn e votave n kshillin e t katrmbdhjetve. Zuri pun pran nj tregtari q shiste dru n Kor dhe atij i eci puna dhe e ndihmoi Sali Benishin t gjente nj shtpi. N qytet ai u miqsua me myslimant e tjer dhe i jepte atyre porosi, t cilat i vinin atij n gjum nga nj z i panjohur. Ndryshe nga fshati i tij, ktu e besonin. Voskopoja ishte nj qytet i krishter dhe myslimant jetonin me shpresn se n kt qytet nj dit do t kishin vendin e merituar. Burat mblidheshin n dark pas punve dhe Sali Benishi fliste gjat pr Zotin, pr engjjt, pr lumenjt, pr t mirn, pr t keqen, pr zakonet, pr grat dhe pr veshjet. Pas disa muajsh, n Voskopoj, erdhi miku i tij Bari Bakri q i tha se n fshat fisi i madh e kishte krkuar pr nj muaj n pyll ku mendonin se ai ishte fshehur, por nuk e kishin gjetur dot dhe

kishin hapur fjal se ai kishte rn n humner dhe kishte vdekur nga e ftohta. M mir q besojn se jam i vdekur, tha Sali Benishi. Sa isha gjall nuk m besonin. Bari Bakri kishte sjell n Voskopoj edhe familjen e tij. Gruan, tri vajzat dhe nj djal. Pas vdekjes s Hatixhes, Sali Benishi jetonte vetm dhe shkonte pothuajse do nat n shtpin e Bari Bakrit ku dy burrat hanin dhe bisedonin duke djegur duhan t lir, ndrsa fmijt luanin. Vajza e dyt e Bari Bakrit ishte fmija m i dashur i shtpis. Quhej Aishe. Kur erdhi n Voskopoj ajo ishte dymbdhjet vje. Kshilli i t katrmbdhjetve, q n kohn e Johan Vulgarit, i kishte dhn t drejt fmijve mysliman t ndiqnin shkollat dhe Aishja shkonte do mngjes n klasn e vajzave. Ajo ngrihej hert, lahej, pastronte vesht, mblidhte flokt e zinj q i vinin deri n bel, ngrinte jakn e kmishs q e forconte do dark me niseshte, lidhte nj verore me pe jeshil dhe t verdh n kyin e dors dhe nisej. Aishja ishte e zgjuar dhe shum e bukur. Kur ecte npr kalldrmet e lagjeve t krishtera djemt mblidheshin duke e par dhe ajo ecte ngadal me syt e prmbysur si pr tua zgjatur atyre knaqsin. N shkoll Aishja lexonte vjersha, mblidhte shum shpejt numrat q pastaj i pjestonte, i zbriste dhe i shumzonte. Kur mbushi trembdhjet vje Aishja u zgjat me gati dy pllmb. Nuk sht m fmij, por nj grua, i tha e shoqja Bari Bakrit. Ky e shihte vajzn, s cils i ishin zgjatur gjymtyrt, kofsht i ishin bashkuar dhe gjinjt e vegjl i ishin forcuar dhe i ishin kthyer n dy kodra t mbjella. Kur i lshonte flokt e gjata, n shtpi prhapej nj er e fort myshku. Aishja prdorte nj krem myshku bojvjollc, q shoqet e veta t krishtera e zienin dhe pastaj e przienin me vez derisa, duke u rrahur, bhej i kaltr dhe me t lyenin flokt pr ti zbutur dhe pr ti shklqyer si astar. Kur Aishja lahej, t shtunave, era e myshkut dilte n oborr dhe gjith mhalla nuhaste vajzn q lahej. Nn sqetulla i kishin dal ca qime t vogla t zeza si furat q prdorte David Selenica pr t ngjyrosur pranvern, ndrsa kur skuqej n faqe i nxinte nj push i zi dhe shum i ndjeshm. Nj dit, Aishja doli nga banja lakuriq dhe kur e ma e pa u habit dhe i tha t shoqit se vajza po rritej duke u lar dhe duke u frkuar. Mos e lr t lahet kaq shpesh, i tha Bari Bakri. Sali Benishi q tymoste duhan me Bari Bakrin, u deh nj nat nga era e flokve t Aishs kur kjo u solli kafen n dhomn e buks. Era e myshkut u przje me ern e hidhur t kafes dhe ai ndjeu nj t prer n stomak, pastaj djers t ftohta i zbritn mbi molln n mes t shpatullave dhe kmbt iu ftohn. Mbshteti kokn pas jastkut t kadifenjt q Bari Bakri e kishte sjell nga fshati dhe e zuri gjumi. Kur u zgjua, pa Bar Bakrin q i rrinte prball me nj tas t mbushur me copa moll q pluskonin n uthull. Kpuct ia kishin zbathur dhe tmthat i kishte t lagur. far kam br, e pyeti ai Bari Bakrin q e shikonte i prekur. Ke krkuar nj grua, i tha Bari Bakri. M ke treguar gjith natn si flije me Hatixhen, si e zhvishje, si haje turshi me gjiz, si pije qumsht n krevat, si ia mbuloje gruas lkurn me ajk t trash dhe shum gjra t tjera. Sali Benishi vuri brrylat mbi jastk dhe u zgjat nga Bari Bakri. Po pr gjinjt e Hatixhes t rrfeva, e pyeti. Bari Bakri e pa n sy, uli kokn dhe i zgjati nj got qumsht t ftoht. At dit, Sali Benishi nuk shkoi n pun dhe pr tri jav nuk u takua me Bari Bakrin. I vinte turp dhe e shmangte rrugn e shtpis s tij. Pas pune, endej i vetm n rrugt e Voskopojs dhe nganjher afrohej te tavernat e zhurmshme t studentve, n lagjen e kazanxhinjve. Zgjaste kokn nga dritaret e vogla dhe n mes t tymit shikonte djem me kmisha t bardha q pinin ver t kuqe me pastrma dhe hipnin mbi tavolina duke recituar. Sali Benishi nuk dgjonte dot se far thuhej brenda, por, kur dera hapej dhe ai trhiqej n errsir q t mos e shihnin, studentt dilnin gjith zhurm dhe merrnin rrugn drejt nj shtpie t veuar n lagjen e jorganxhinjve. Sa afroheshin atje, pushonin dhe qetsonin hapat. Sali Benishi i ndiqte dhe shihte se si ata trokisnin pes her duke numruar me kujdes n portn e vogl, q pas pes trokitjesh t rregullta e hapte

nj grua e bshme dhe e shndosh, e veshur me tyl dhe me duart me unaza alumini. Qirinjt e dhomave t shtpis fikeshin nj nga nj dhe kur studentt dilnin, Sali Benishi dgjonte se si i tregonin njri-tjetrit pr grat me t cilat kishin fjetur n shtpin e veuar. Ather ai ndihej edhe m i vetmuar. Shkonte n shtpi, zhvishej dhe futej n rroba. Derisa e zinte gjumi luante me hijet n tavan dhe kafshonte moll t paqruara. N nj nat t till, u hap dera dhe n dhom hyri Bari Bakri. Sali Benishi u ngrit dhe t dy burrat u uln prball njri-tjetrit. E gjete gruan, e pyeti Bari Bakri. Nuk kam aq fat, u prgjigj Sali Benishi dhe lvizi brenda kmishs s vet t zhubrosur, sikur donte t ikte nga biseda. Por Bari Bakri ia nguli syt fort dhe Sali Benishi e kuptoi se ai nuk kishte ardhur vetm pr ti br nj pyetje. Nganjher fatin e krkojm aty ku ai nuk sht dhe harrojm se ai ka formn e gjrave q njohim. E krkojm n pyll, por ai sht n prush, e krkojm n qiell, e ai sht n tok, e krkojm n rrug e ai sht n shtpi, e krkojm te Zoti, por ai sht te njeriu, e krkojm te tjetri, por ai fshihet te ne. Ne mendojm se fati sht nj gj e panjohur, por n t vrtet ai fshihet te gjrat e njohura. Ti po krkon nj grua t panjohur q t t rehatoj trupin, t t prkdhel barkun, t t qroj molln dhe t t pleqroj duke ndezur mangallin e shpirtit tnd. T kam par se si endesh rrugve i humbur duke krkuar fatin n dyer q nuk hapen dhe q, n qoft se hapen, jan rast, por nuk jan fat. Njerzit e ngatrrojn kollaj rastin me fatin. Rast sht do grua q na del prpara n rrug, ndrsa fat sht gruaja q fusim n shtpi dhe e mbajm aty gjith jetn. Rasti sht nj moll q e gjejm n shesh dhe e kafshojm si t zilepsur pr t shuar etjen q sjell rendja pa drejtim. Fati sht nj pem q e mbjellim vet, e ujisim, ia presim bistakt, e shartojm, ia mbledhim gjethet e bardha, ia drejtojm lastarin me nj dru t fort, ia mbledhim kokrrat me lng, pastaj i qrojm nj nga nj dhe kt shije e kemi n goj n fund t do dite, n fund t do viti deri n fund t jets. Kam ardhur t t them t martohesh me Aishen, tha Bari Bakri dhe fytyra iu b e murrme, si nj ver e vjetr q hapet para se t skuqet si uthull. Aishen, pyeti Sali Benishi dhe kmbt iu ftohn, ndrsa nj er myshku iu ngjit nga stomaku dhe i doli nga hundt. Aishja sht m e vogl se vajzat e mia. Un dua nj grua, tha me gjysm zri dhe ndjeu q molla n mes t shpatullave iu lngzua. Aishja sht nj fmij q po bhet grua, tha Bari Bakri. Ti ke rastin ta krijosh fatin tnd. Un po t jap nj pem q e kam mbjell vet. Merre, mbille n bahen tnde, krasite, drejtoje me forc nse t duket e shtrembr, pritja sythat q rriten si thonj t teprt, shartoje me trungun tnd, mbuloje me lkurn tnde nga ngrica e dimrit, mos lr njeri tia prek lulet n ver dhe shum shpejt nga degt e saj do dalin fryte t bukura q do t ta mbushin gojn me lng kur ti shijosh. Aishja sht br grua, tha Bari Bakri dhe uli kokn sikur ti besonte tjetrit nj sekret. Do bindesh kur ta lash. Dy burrat mbetn pran mangallit q po shuhej, deri n mesnat. Bari Bakri fliste dhe Sali Benishi dgjonte i mbshtetur n jastk, gjersa e zuri gjumi. Bari Bakri e mbuloi, shoi prushin e fjetur dhe iku. Pas tri ditsh e solli Aishen n shtpi. Sali Benishi qndroi pas dritares dhe pa Bari Bakrin q ecte prpara dhe pas tij vinte e shoqja q mbante Aishen pr dore. Kmbt e t treve ngjiteshin n shkallt e drunjta t shtpis derisa n korridor u ndan dhe vazhduan n drejtime t ndryshme. Bari Bakri hyri n dhomn e Sali Benishit, ndrsa dy grat n dhomn tjetr. T trashgoheni, i tha Bari Bakri dhe e puthi n faqe. Pas pak n dhom hyri dhe gruaja e Bari Bakrit. Syt i kishte t skuqur dhe shamia e flokve i kishte rn mbi supe. Sali Benishi u ngrit

n kmb dhe u drejtua nga ajo si nj njeri q pret t msoj se si prdoret dhurata q i kan sjell. Gruaja e Bari Bakrit rregulloi shamin dhe tha: Aishja nuk e pi qumshtin. Para se t shkoj n shkoll do nj vez t zier me sheqer dhe n dark aj trndafili, djath dhe buk misri t thekur. Kur i vijn ato, hidhi limon n aj dhe bri sup me piper q ti mblidhet barku. Gruaja e Bari Bakrit fliste pr ushqimet, pr rrobat, pr librat, pr punt e shtpis, pr ciklet dhe smundjet e Aishes dhe Sali Benishi prpiqej t tregohej i vmendshm, por era e kremit t myshkut q dilte nga dhoma tjetr e kishte shprqendruar. Gruaja fliste me duart q i zgjaste nga vetja, si pr t frenuar ankthin dhe kur mbaroi tha: Mos e lr t lahet shum se do bhet m e gjat se ty dhe mos e prek me dor pa u br katrmbdhjet vje. Sa vje sht, e pyeti Sali Benishi duke kthyer kokn nga Bari Bakri. Para pes muajsh mbushi trembdhjet, tha gruaja q i hodhi nj sy dhoms, rrmuja e s cils nuk i plqeu. Kur prindrit e Aishes ikn, Sali Benishi doli n dritare. Bari Bakri ecte prpara, ndrsa pas tij apitej e shoqja q rregullonte shamin q i binte vazhdimisht mbi sup. Pasi eci pak, ajo ktheu kokn dhe nj lot i madh shklqeu n diell. Sali Benishi u trhoq n errsirn e dhoms s tij dhe u ul. Pas pak u ngrit dhe u afrua te dera. Zgjati veshin, por nga dhoma tjetr nuk vinte asnj zhurm. U kthye n shtrat dhe u mbshtet mbi jastkun e ri, t qndisur nga Hatixheja, t cilin e kishte nxjerr at mngjes nga snduku i kujtimeve q kishte sjell nga fshati. Vuri duart pas koks, por i largoi prap, se iu duk sikur i pengonin dgjimin. U ngrit dhe shkoi te dera. E hapi ngadal, por dhoma ngjitur ishte e shurdht. U kthye dhe u ul prap. Pastaj u ua dhe doli me hapa t vegjl duke ecur maj gishtave n korridor. Vuri veshin te dera e dhoms s Aishes, por prsri nuk dgjoi gj. E mbshteti kokn n drrasn e ashpr t ders, aq sa lkura iu grric te balli, por asnj tingull nuk mbrriti deri te veshi i tij. Mbajti frymn dhe mbeti n maj t gishtave sa vetja iu duk si i varur n parvaz. U kthye n dhom dhe u shtri duke e ln dern pak t hapur. Natn lvizte kokn mbi jastk dhe zhurma e puplave ngrihej n tavan. Flokt e tij bn hije t rregullta n mur derisa at e zuri gjumi. Kur u gdhi, u ngrit, veshi nj kmish t pastr dhe t pazhubrosur, lau syt, i ndau me viz flokt n mes dhe zbriti n kuzhin. Zjeu nj vez dhe e qroi me kujdes lvozhgn q e ciflosi leht me nj maj luge. Veza e ngroht i djersiu n dor kur ai ia preu pak majn dhe e kuqja doli si nj kok zoke q ngrihet nga gjumi n mngjes. E rregulloi vezn mbi nj pjat t pastr dhe mbushi nj filxhan kafeje prgjysm me sheqer. Nga snduku i Hatixhes trhoqi nj pecet boj roz, t palosur katr her dhe bashk me pjatn dhe filxhanin i vendosi t gjitha n nj tabaka prej druri. Futi dorn n xhep dhe nxori nj els t madh q varej n nj pe jeshil dhe e lshoi n cep t tabakas. U ngjit lart n maj t gishtave dhe e la tabakan prpara ders s Aishes. Hyri n dhomn e vet dhe u mbshtet te dera, t ciln e la t hapur aq sa dukej e kuqja e vezs q e ndrionte korridorin si prush prej mishi. Nga rruga vinin zrat e tregtarve dhe zanatinjve q niseshin pr n pun dhe pak m von ai dgjoi dhe fmijt q doln pr n shkoll. Dera e dhoms u hap dhe ai pa Aishen q trhoqi tabakan brenda dhe pastaj doli n korridor e veshur me nj kmish nate t kaltr, q i mbulonte kmbt deri te kyet. Ishte zbathur dhe flokt e lshuara i dukeshin si nj shall i zi. Ajo shkoi n banj dhe ai dgjoi nj kov me uj q u derdh me forc. Nj er myshku e mbushi gjith shtpin dhe Sali Benishi u mbajt fort pas ders, si i dehur. Aishja u kthye n dhom, me flok t krehur drejt dhe kmishn t lagur pak, n mes t kmbve. Ai dgjoi zhurmn e nj luge mbi pjat dhe pastaj pa Aishen q doli nga dhoma dhe zbriti n rrug. U afrua me shpejtsi te dritarja dhe e ndoqi me sy. Aishja kishte veshur nj bluz t verdh leshi, me mng t gjata, nj fund t

zi, orape t kuqe dhe flokt i kishte lidhur pas koke. N qaf, i varej elsi i madh q lkundej si nj kryq. Dy burra q po kalonin kthyen kokn, por Aishja vazhdoi t ecte derisa u zhduk pas kthess. Sali Benishi shkoi n dhomn e saj dhe desh u prplas pas tabakas q ishte derdhur gjithandej. N nj cep, ishte nj boc me rroba, ndrsa mbi krevatin e prishur ai pa nj pal breka t vogla q kishin nj njoll t freskt ngjyrtrndafili. I ngriti dhe i fshehu posht jastkut. Rregulloi krevatin, mori tabakan dhe duke zbritur e hngri vezn e mbetur. Kur doli n rrug, ktheu kokn n drejtimin q kishte marr Aishja, por pa vetm hijen e vet t madhe q zgjatej gjith gunga mbi kalldrm. Kur u kthye nga puna n mbrmje, dera e shtpis ishte e hapur. U ngjit lart dhe vuri veshin te dera e Aishes, por nuk dgjoi gj. Pasi u zhvesh, theku buk misri, zjeu aj, mbushi dhe nj pjat me sheg dhe i la prpara ders. Kur u shtri, dgjoi flokt e Aishes q frfllin n korridor. Tabakaja me ushqime u zvarrit dhe dera u mbyll. N mngjes zjeu prap vez me sheqer dhe qndroi n dritare kur Aishja doli pr n shkoll. Flokt i kishte lshuar dhe kishte mbathur orape t shkurtra. Mishi i bardh i pulpave t mbuluara me push dukej si i lyer me sheqer. Pr nj jav Sali Benishi nuk foli me Aishen. I dukej vetja si nj gjahtar, i cili mban nj kanarin n kafaz duke e ditur q po i foli asaj do ti bien pendt dhe ai ka frik ta shoh lakuriq. Ziente do mngjes vez dhe n dark kur kthehej thekte buk me aj t nxeht. Nj dit, kur erdhi nga puna dhe u shtri n krevat, dera e dhoms s tij u shty ngadal dhe Aishja, e veshur me rrobat e shkolls, qndroi n prag. Ai u ngrit mbi brryla dhe u drejtua nga vajza. Pse e zien vezn aq lluqe, i tha ajo pa hyr brenda. Sali Benishi nuk foli, por supet e tij lvizn dhe molla n mes t shpatullave iu mbush me djers. Aishja nuk priti q ai t prgjigjej, por vazhdoi: Mund t m bsh nj sup me piper se m dhemb barku? Ai bri t ngrihej, por u kujtua se ishte i zhveshur dhe mbuloi kmbt me jorgan. Aishja u kthye n dhomn e saj dhe ai u vesh dhe zbriti n kuzhin. Kur supa ishte gati ai preu nj fet limon dhe e przjeu disa her. Pastaj hodhi pak piper dhe e provoi hidhsirn me nj maj luge. U ngjit lart dhe trokiti n dern e Aishes. Ajo e hapi dhe Sali Benishi e pa pr her t par nga afr. Kishte veshur kmishn e kaltr t nats, posht s cils gjinjt e vegjl dukeshin si dy moll t fshehura nn araf. Faqet i ishin skuqur dhe disa quka t kuqe i kishin mbir si lule mbi mollza. Syt e Aishes ishin t zinj, ndrsa vetullat e trasha i ishin bashkuar n ball. Vesht e bardh i kishte shpuar dhe secili prej tyre kishte nj grop t vogl q dukej si nishan. Buzt e Aishes ishin t thara dhe Sali Benishi mendoi se vajza kishte ethe. I zgjati pjatn e sups. Ajo e mori dhe avulli iu ngjit n faqe dhe ia lvizi pak flokt. Para se t mbyllte dern, Aishja ngriti kokn dhe tha: Nesr nuk do shkoj n shkoll. Kur erdhi vera, Aishja i hoqi orapet e leshit. Shkonte n shkoll me sandale dhe kmishn e mbante t zbrthyer. Nj dit, kur ai u kthye n drek, e gjeti n oborr duke luajtur me dy shoqe. Sali Benishi i prshndeti dhe dy vajzat e tjera filluan t qeshnin kur Aishja pshpriti dika q ai nuk e dgjoi. Maji ishte i nxeht dhe vajzat ishin djersitur duke vrapuar dhe i kishin prveshur llrt e kmishve t bardha t shkolls. Fundet e shkurtra iu ngriheshin lart dhe Sali Benishi rrinte pas dritares dhe shikonte kofsht e tyre t pakujdesshme q zbuloheshin duke u rritur. Kur i prcolli shoqet, Aishja u ngjit lart dhe ai dgjoi ujin q filloi t derdhej n banj. Doli n maj t gishtave dhe afroi kokn te dera. Nj er e mir sapuni i erdhi n hund, ndrsa sfungjeri shqitej me zhurm nga lkura e djersitur e Aishes. Kur ai e shtyu dern, Aishja lakuriq ishte ulur mbi nj stol duke fshir kraht. Ajo u ngrit n kmb dhe u mbshtet pas murit, por nuk u mbulua dhe nuk dukej e friksuar. Uji i rridhte n t gjith trupin, ndrsa thithkat e zeza t gjinjve i ishin fryr nga peshqiri q sapo i kishte frkuar. Sali Benishi ndjeu nj fryrje t padurueshme n mes t kmbve dhe, duke shkelur mbi shkum, e kapi vajzn me nj dor nga flokt dhe dorn tjetr e futi n mes t kofshve t lagura. Nj gisht iu thith nga nj sfungjer prej

mishi dhe mbeti aty. Aishja mjaulliu dhe e kafshoi fort n gjoks, por Sali Benishit kjo dhimbje iu duk si pickimi i kanarins lakuriqe, mbi dorn e strvitur t gjuetarit. Vajza qndroi n ajr, me kmb t hapura, duke u mbajtur me dhmb pas mishit t that si pastrma t Sali Benishit. Ajo nuk i shkputi dhmbt edhe kur Sali Benishi u fut i gjithi brenda saj dhe mbeti atje derisa nj zhurm prej veze lluqe t qruar doli nga fundi i barkut t Aishes. Kur Sali Benishi u trhoq, mbi lkurn e tij t vjetr, dhmbt e Aishes kishin vizatuar nj kokrr arre. Shkuma e sapunit ishte br e kuqe dhe peshqiri dukej si nj mjellm e plagosur mbi uj. Sali Benishi u fut n dhom dhe t nesrmen iku n pun pa e zier vezn e Aishes. E ushqeva derisa u b grua, mendoi me vete kur doli n rrug. Gjat gjith vers, Sali Benishi hynte do nat n banjn e Aishes kur binte mbrmja. Vajza nuk fliste, por kafshonte kokrrn e arrs q zmadhohej dhe ngrihej si grusht mbi gjoksin e Sali Benishit. Peshqiri nuk skuqej m dhe kur Sali Benishi ikte Aishja fuste nj sapun n vendin q ai kishte ln bosh. N mngjes ajo zgjohej e para dhe bnte trahana me spec djegs dhe me vaj t djegur, ndrsa n dark, pasi burri ikte nga banja, ajo vishej, zbriste n kuzhin me shapka dhe piqte patllxhan me domate dhe mish vii t grir n nj tigan balte q Sali Benishi e kishte kujtim nga Hatixheja. Nj dit, gjat trazirave t vitit 1764, Aishja erdhi nga shkolla me nj shall t kuq n qaf. Cepat e shallit i mbulonin gjinjt e rritur dhe Sali Benishi u vrenjt. Kush ta dha kt shall, e pyeti duke par nn vetulla. Ma dhan n shkoll, tha Aishja. sht shalli i Marin Kurils q do shptoj Voskopojn. Sali Benishit i ran vetullat mbi sy. E ke takuar ti Marin Kuriln? Kaloi sot prpara shkolls dhe gjith vajzat doln n dritare pr ta par. Ishte shum i bukur dhe i lar, tha Aishja dhe u fut n dhomn e saj. N mbrmje, kur Sali Benishi shkoi n banj pr t kryer detyrn e burrit t shtpis, Aishja ishte si gjithnj lakuriq, por shallin nuk e kishte hequr nga qafa. At nat, Sali Benishit nuk iu prsrit fryrja e zakonshme dhe Aishja nuk e kafshoi m kokrrn e arrs. Gjuetari dhe kanarina e kishin mendjen jasht kafazit n rrugt e Voskopojs q kishin filluar t mbuloheshin me shalle t kuq. Aishja priti si do nat me kmbt hapur, por muskuli i Sali Benishit u shtri si nj patllxhan i fishkur mbi tigan. Kur u b qull nga djerst e moshs dhe nga turpi i burrit, Sali Benishi u tendos dhe i tha Aishes: Kafsho, kafsho kanarina ime. Por Aishja nuk e kafshoi, si nj kanarin e ngopur me ushqimin e gjuetarit. Sali Benishi e shtyu dhe iku si nj kafsh q i varet bishti prpara. I mbuluar me djers, u fut n araf dhe filloi t dridhej. Plaga e pangacmuar mbi gjoks i ishte njtur dhe ai e shtrngonte fort, por ajo nuk dhembte dhe Sali Benishi rnkonte. Nuk fjeti gjith natn dhe n mngjes u ngrit dhe e priti Aishen te dera e dhoms. Kur ajo doli me shallin e kuq t lidhur n qaf, Sali Benishi e kapi fort nga flokt, i futi dorn posht shallit dhe ia shqeu. Aishes iu varn flokt mbi fytyr dhe ai pa syt e saj q shklqen nga egrsia. E mori shallin e grisur dhe u fut n dhomn e vet. Nga dritarja pa Aishen q ecte me kokn ulur, si nj vajz q sapo i kan hequr peren. T nesrmen nuk e la m Aishen t shkonte n shkoll. Voskopoja filloi t vlonte nga fjalime e zjarrta t Marin Kurils dhe Sali Benishi bashk me disa mysliman t tjer, mblidheshin do nat n shtpin e Bari Bakrit. Natn q u vra Marin Kurila, Sali Benishi mbylli dritaren me batanije dhe e mori Aishen n krevatin e tij pr her t par. Pse qllojn kshtu, e pyeti vajza. Kan vrar Marin Kuriln, i tha ai. Ishte shum i bukur, tha Aishja duke lexuar si horoskop shenjn q Sali Benishi kishte n kurriz. Ishalla nuk ia kan prishur fytyrn. Pas dy ditsh, Sali Benishin e futn n burg dhe Aishja mbeti vetm pr disa muaj. Shkoi t flinte n shtpin e Bari Bakrit dhe pasi krihej n mngjes dhe i lyente flokt me krem dilte me shoqet

n livadhet e myshqeve dhe kthehej pasdite. Ato koh, fytyra i qeshte. Gjoksi iu rrit dhe pushi i kmbve iu zgjat. Nj nat u vonua shum dhe Bari Bakri u nis pr ta krkuar. Muzgu i tetorit kishte rn dhe ngjyrat e myshqeve ishin errsuar. Bari Bakri eci nj cop her, derisa n errsir dalloi disa kmisha t bardha q lviznin duke u przier me njra-tjetrn. U afrua dhe pa Aishen me dy djem m t mdhenj se ajo me shall t kuqe. Vajza rrinte ulur dhe po puthej me njrin nga djemt, ndrsa djali tjetr, me flok t verdh, kishte mbshtetur kokn n prehrin e saj dhe i kishte futur nj dor posht fustanit. Kur Bari Bakri i thirri, djemt u ngritn, ia dhan vrapit dhe u zhdukn si hijet e tyre n muzg. Aishja rregulloi fustanin dhe eci n drejtim t t atit. po bje ashtu, u or Bari Bakri me sy t shqyer. Po msoja fmijt se si puthet, tha Aishja dhe mori pr nga shtpia. Mkat, brtiti Bari Bakri, ti je e martuar. Burri im nuk m puth, baba, tha Aishja dhe vazhdoi rrugn duke shkelur mbi myshqe. Bari Bakri nuk foli por e ndoqi nga prapa si ujku plak klyshin e vet t pabindur. Kur Sali Benishi doli nga burgu, e gjeti shtpin rrmuj, t mbushur me pluhur dhe oborrin plot me barut t djegur. Pas nj jave ai solli n shtpi Xhuvrijen dhe dyshemet filluan t shklqenin. Xhuvrija ishte nj grua e krishter n moshn e Sali Benishit. Ajo kishte qen e martuar me nj tregtar sapunsh, i cili u vra nga shokt e Marin Kurils, i akuzuar si pjesmarrs n vrasjen e tij. Shtpia e saj u dogj dhe depot e sapunit t burrit u bastisn. Djali i vetm studionte n Vjen dhe nuk ishte kthyer m. Sali Benishi e takoi nj nat n nj rrug t errt ku ajo priste si mace e uritur nj nga shokt e Marin Kurils. po bn ktu grua, i tha. Po pres t vras vrassin e burrit tim, tha gruaja. Jemi nisur n t njjtn rrug, tha Sali Benishi. Gruaja kishte flok t zinj, qafn e kishte t zeshkt dhe n faqe i nxinte nj nishan q lshonte nj hije n form katrori. E pa Sali Benishin n sy dhe hna e plot ia zverdhi buzt e rreshkura. Kur i tregoi pr burrin, pr djalin, pr djegien e shtpis, pr vjedhjen e mallit dhe ditt q kishte kaluar duke u endur si jetime npr Voskopoj, Sali Benishit iu dhimbs. Plaga e Aishes mbi gjoks i ishte thar dhe atij iu kujtua Hatixheja. M mungon, por Zoti po ma zvendson, mendoi dhe nguli syt mbi nishanin e zi q lvizte i shqetsuar. Si quhesh, e pyeti. Sofije, u prgjigj gruaja dhe rregulloi flokt si nj pel q ngre jelen, para se ti vn samarin. Hajde n shtpin time Xhuvrije, tha Sali Benishi dhe eci prpara. Je i martuar, e pyeti gruaja, duke e ndjekur. Jam i martuar me nj fmij q ka nevoj pr nj nn, tha Sali Benishi dhe shtoi: Un jam mysliman Xhuvrije dhe mund t kem katr gra. At nat Xhuvrija fjeti n kuzhin. Sali Benishi shkoi n dhomn e tij dhe nuk u fut n banjn e Aishes. N mngjes shtpia dukej m e pastr. Xhuvrija kishte fshir pluhurat, kishte lar tigant dhe pjatat, i kishte hedhur uj oborrit t djegur dhe i kishte skuqur Sali Benishit nj mli pule me gjalp. Aishja ishte zgjuar hert nga zhurmat e enve q laheshin dhe kur pa Sali Benishin i tha: Na duhej nj pastruese. Shtpis i duhej nj grua dhe ty t duhej nj nn, tha Sali Benishi dhe zbriti shkallt duke ndjekur ern e mlis. Xhuvrija solli disa mobilie q i kishin shptuar djegies nga shtpia e saj. Shkallt i veshi me nj qilim t gjat me viza t kuqe dhe t zeza, mbi tavolin vendosi nj shandan argjendi dhe raftet i mbushi me en porcelani q burri i saj i kishte bler n Venedik. Solli dhe nj snduk t madh t mbushur me rrobat e burrit dhe ia dha Sali Benishit q i provoi nj nga nj, ndrsa Aishja qeshte dhe Xhuvrija i zgjaste orapet e lara. Burri yt paska qen i shkurtr, tha Aishja kur pa kyet e Sali Benishit q dilnin jasht pantallonave. Djali sht m i gjat se i ti, tha Xhuvrija dhe mbuloi nishanin me dor. N dark, Sali Benishi shkoi n takimin e zakonshm n shtpin e Bari Bakrit i veshur me kostum t zi, me jak t trash dhe kpuc t pastra prej frngu q kur i hoqi, lshuan nj er t mir q mbushi korridorin e Bari Bakrit. Pse je veshur si kaur, e pyeti gruaja e Bari Bakrit. Jam

martuar me nj grua t krishter, tha Sali Benishi dhe e puthi Bari Bakrin e skuqur n faqe. Gruaja e Bari Bakrit doli nga dhoma, trhoqi dern me zhurm dhe pshtyu mbi kpuct q ndrionin hajatin e errt t shtpis. Kur Sali Benishi e mori Xhuvrijen n dhomn e tij, pa se gjith trupin e kishte t mbushur me nishane. N kurriz tre nishane t mdhenj formonin nj yllsi, por kishte dhe nishane m t vegjl q ecnin n rresht pas njri-tjetrit, deri te horizonti i holl i belit t saj. Gjinjt i kishin rn dhe krthiza kishte humbur nn palat e barkut. Por gruaja ishte e leht dhe puntore dhe Sali Benishit nuk iu duk m vetja si nj msues i punve t trupit. Duke ndjekur kalldrmin e nishaneve n kurrizin e saj, Sali Benishi dgjoi nj zhurm n korridor dhe nj pal qerpik q u ngjitn pas ders. Ndaloi dhe ngriti kokn. Duhet t jet Aishja, tha Xhuvrija q rregulloi frymmarrjen. Po mson duke na par. Sali Benishi qeshi dhe vazhdoi t ecte. I shtrir n krevatin e tij, Sali Benishi shikonte hijet dhe kujtonte ditt kur Voskopoja ishte m e qet dhe Aishja lante trupin, ndrsa Xhuvrija lante shtpin. Vizatimet e profetit i silleshin si hije me ngjyra mbi tavan. Sidomos vizatimi ku profeti ishte i shtrir dhe tri gra e prkdhelnin ia kishte prishur gjumin. Ato tri gra dukeshin si grat e tij. Hatixhja bujare me gjinj t mdhenj, Aishja e re dhe xheloze dhe Xhuvrija e vuajtur me nishan n faqe. Nuk kishte rndsi kush i kishte br ato vizatime. Kushdo qoft, ajo dor nuk kishte fyer vetm profetin dhe duhej t pritej. E zuri gjumi me ngjyrat e vizatimeve n sy. N dhomn tjetr, Aishja flinte, ndrsa Xhuvrija ishte zgjuar pr ti skuqur nj mli me gjak. Dy dit m von n Voskopoj erdhi nj hoxh. Ai mbante nj allm jeshile n kok dhe ecte duke fshir rrugt me xhyben q e ndiqte nga pas si bisht. Ishte nj burr i gjat dhe i holl dhe disa qime nn mjekr e tregonin edhe m t gjat. Duke ecur, ai nuk i fliste askujt, por kalonte npr gishta nj pal tespihe t verdha, rruazat e mdha t s cils dukeshin si hurma t vogla q lviznin me shpejtsi. Hoxha kaloi prpara katedrales, pastaj u fut n lagjen e armtarve dhe u drejtua nga lagjja e re. E dinte rrugn, a thua se kishte qen edhe m par n Voskopoj. Fmijt nuk kishin par kurr hoxh. Ata e ndiqnin nga pas duke u prpjekur t gjenin sa gogla kishte tespihja e tij. Nj djal me shall t kuq i doli hoxhs prpara dhe i tha: Sa gur ka tespihja jote? Hoxha ndaloi, ngriti tespihen mbi kokn e djalit dhe goglat u skuqn nga rrezet e diellit. Numroji, tha hoxha duke ia afruar djalit tespihen. Ai i numroi nj nga nj, por rruazat e lmuara binin me shpejtsi mbi njra-tjetrn dhe djali q e ndjeu se po ngatrrohej tha: Katrmbdhjet. Hoxha ia afroi edhe m shum pran fytyrs dhe duke frkuar mjekrn e vogl tha: Numroji prap. Djali, q kishte nisur t djersitej nga sikleti, zgjati gishtin mbi tespihe dhe i kaloi rruazat edhe nj her duke shtrnguar mes gishtave do gur q numronte, n mnyr q ai t mos binte posht dhe t numrohej dy her. Kur mbaroi, mori frym dhe tha: Trembdhjet. Po, tha hoxha, aq jan. Pse jan trembdhjet, e pyeti nj djal tjetr q ishte afruar duke par. Trembdhjeta sht numri i hurms dhe hurma sht fruti i Muhamedit, tha hoxha. Djemt pan njri-tjetrin n sy. Rreth tyre ishin grumbulluar shum fmij t tjer, ndrsa grat kishin dal npr dyer dhe dgjonin. Kush sht Muhamedi, pyeti nj djal i vogl t mn. Ai burri me tri gra q ishte vizatuar n mur, tha gruaja. Hoxha bri sikur nuk e dgjoi dhe pyeti djemt: Sa germa ka fjala hurm? Pes germa, u prgjigj djali me shall t kuq. Aq ka, tha hoxha dhe vazhdoi: Alfabeti juaj grek ka 24 germa dhe h-ja sht germa e njzetedyt, o-ja sht germa e pesmbdhjet, r-ja sht e shtatmbdhjeta, m-ja e dymbdhjeta dhe a-ja e para. Fjala hurm shkruhet hurma. Sa sht shuma e gjith ktyre numrave, i pyeti hoxha djemt. Ata filluan t numrojn t gjith n kor dhe kur njri ngatrrohej

tjert e korrigjonin. Gjashtdhjet e shtat, tha pas pak njri nga djemt. Hoxha rrotulloi tespihet n dor dhe tha: gjashtdhjeteshtata formohet nga nj gjasht dhe nj shtat. Sa bjn gjasht edhe shtat? Trembdhjet, than djemt me nj z. Prandaj tespihet e mia kan trembdhjet rruaza. Nj nga shokt e Isakut q e kishte ndjekur hoxhn npr qytet pa u vn re dhe q ishte afruar pr t dgjuar bisedn e tij me fmijt tha: Tespihja ka rruaza sa ka mhalla Voskopoja. Hoxha e dgjoi dhe ktheu kokn. Tespihja lvizi me shpejtsi n dorn e tij t that, ndrsa qimet e mjekrs iu zgjatn nga shoku i Isakut. Voskopoja ka trembdhjet lagje, por un kam ardhur ti ndrroj tespihet. M kan thn se ktu ka zanatinj t zot q i shpojn gurt me plumb. Do ti shtoj edhe nj gur nga Voskopoja tespihes time, tha hoxha dhe duke skrmitur dhmbt shtoi: Do ta bj tespihen me katrmbdhjet gur. Djemt e vegjl me shall t kuq nuk e dgjuan. Ata kishin msuar nga hoxha nj loj t re dhe duke thirrur me z t lart emrat e njri-tjetrit filluan ti numrojn germat, sipas renditjes n alfabet. Shoku i Isakut u afrua dhe qimet e hoxhs i prekn supin. N Voskopoj nuk bhen tespihe me qime, por me litar. Qimja jote sht shum e holl dhe nuk e mban peshn e gurve. Hoxha e pa djalin drejt e n sy, rrotulloi tespihet q krcitn si t pickuara nga gishtat e tij dhe duke lvizur tha: Trupi varet n litar, por shpirti varet n qime. Djali e shoqri me sy derisa ai u fut n lagjen e t huajve ku disa burra q po e prisnin i puthn dorn. Nga larg, kokat e tyre t prkulura dukeshin si gur tespihe. At nat, hoxha qndroi n shtpin e Sali Benishit. Ky thirri dhe disa burra t tjer, me disa prej t cilve kishte qen n burg, dhe dhoma u mbush plot tym dhe er orapesh. Burrat i kishin hequr kpuct prpara se t hynin. N krye t dhoms ishte ulur hoxha, i cili e lvizte me ngadal tespihen e verdh. N krahun e tij t majt qndronte Sali Benishi, ndrsa n t djathtin Bari Bakri i menduar. Kur u mblodhn t gjith dhe asnjeri nuk pritej m t vinte, Sali Benishi u ngrit n kmb dhe tha: Mysliman t nderuar t Voskopojs. Ora jon ka ardhur. Jemi mbledhur pr t vendosur fatin ton. N kt qytet deri m sot na kan trajtuar si t huaj. T krishtert nuk na dhan tok pr shtpi, na i dbuan fmijt nga shkollat, na burgosn dhe na vran. Ata kan gjithka n Voskopoj: kan shtpi, kan dyqane, kan shkolla, kan kisha, kan shtypshkronj, kan libra, kan arm, kan burgje dhe kan Kshillin. Ata kan pasurin e Voskopojs, ndrsa ne kemi varfrin. N burg, bashk me shum burra t tjer si un, kuptova se ne myslimant jemi fajtor pr gjendjen ton. Ne kemi pranuar t jetojm si kafsh shtpiake q e puthin dorn e t zotit edhe kur ajo e rreh edhe kur ajo e l pa buk edhe kur ajo e dbon nga shtpia. Por duke u sjell kshtu nuk kemi fyer vetm veten ton, por kemi fyer Islamin. Duke na poshtruar ne, t krishtert kan poshtruar Islamin. Ata kan dashur ti tregojn bots se Islami sht nj far q nuk mbin n Voskopoj. Ne kemi ulur kokn si nj far e paushqyer dhe vllezrit tan mysliman n t gjith perandorin nuk e kan par vuajtjen ton. Ne nuk kemi folur dhe prandaj nuk jemi dgjuar. Ne nuk kemi mbir dhe prandaj nuk jemi ushqyer. Ne nuk kemi pir dhe prandaj nuk na kan dhn uj. Ne nuk jemi ngritur dhe prandaj nuk kemi ecur. Ne nuk kemi ecur dhe prandaj kemi mbetur n vend. Ne nuk kemi qar dhe prandaj nuk kemi lot. Ne nuk kemi luftuar dhe prandaj nuk kemi arm. Ne nuk jemi falur dhe prandaj nuk kemi xhami. Ne jemi t huaj dhe prandaj mhalla jon quhet mhalla e t huajve. Ne nuk kemi tok dhe prandaj nuk kemi qiell, nuk kemi sy prandaj nuk kemi diell, nuk kemi goj prandaj nuk kemi uj, nuk kemi

duar prandaj nuk kemi buk, nuk kemi drit dhe prandaj nuk kemi hije, nuk kemi shpirt prandaj nuk kemi zjarr. Ne thjesht nuk jemi dhe prandaj nuk kemi qytet. Kur isha n burg n mes t nats dhe ngrohesha me frymn e shokve dhe zgjohesha nga kambanat e kishave q ma shurdhonin shpirtin si nj varr, pyesja veten: Si ka mundsi q un kam sy dhe nuk shoh, q kam vesh dhe nuk dgjoj, q kam goj dhe nuk ha, q ka kmb dhe nuk eci, q kam duar dhe nuk punoj, q kam kok dhe nuk mendoj, q kam shpirt dhe nuk besoj, q kam gjum dhe nuk ndrroj, q kam uri dhe nuk ha, q kam fuqi dhe nuk lviz, q kam zemr dhe nuk ndiej, q kam z dhe nuk flas, q kam gjak dhe nuk luftoj. Si ka mundsi q un jam dhe nuk jetoj? Gjith kto dit e kam munduar veten time me pyetje dhe trupi im ka m shum plag nga brenda se nga jasht. Zemra ime ka m shum uri se stomaku im dhe mendja ime ka m shum lot sesa syt e mi. Un e di q dhe ju t gjith vuani si un. I torturuar nga pyetjet e mia, drgova fjal n Kor dhe thirra nj njeri q i di prgjigjet e pyetjeve tona. Me urtin e tij ai ka shruar qindra mysliman t pashpres dhe ka ngritur n qiell ndrrat e shum t tjerve q, ashtu si ne, e kishin humbur shpresn. Ai iu prgjigj thirrjes son dhe ja ku sht ktu dhe mezi pret q ti qetsoj shpirtrat tan dhe ti jap drit syve tan t mbyllur. Un besoj se kjo dit do t mbahet mend n historin e Voskopojs, si dita kur myslimant kuptuan se perndia nuk punon vetm pr t krishtert. Sali Benishi u ul dhe u kthye nga hoxha. Ashtu bn dhe gjith burrat q ishin n dhom. Hoxha e lshoi tespihen n tok, n mes t kmbve t tij t zbathura, dhe iu drejtua Sali Benishit: Mir se t gjeta, o vllai i vuajtjes sime! Fal jush dhe fal Zotit jam n kt qytet t shenjt, t cilin perndia ka vendosur tia dhuroj myslimanve. Perndia sht atje lart dhe pret q myslimant t marrin dhuratn q iu ka br. Gjith kto un, bashk me myslimant e tjer, posht n Kor, kemi pritur q ju t zgjoheni, t hapni syt dhe t kuptoni se dita pr t marr dhuratn q ju takon ka ardhur. Nga fusha e Kors ne shihnim se si kryqet e t krishterve ngriheshin mbi malet e Voskopojs dhe e dinim q nj dit Allahu i madhrishm do t inatosej dhe do tu krkonte myslimanve q ti jepnin fund ktij dhunimi. Allahu sht i durueshm. Ai nuk do q njerzit t zihen pr t, por kur durimi humbet dhe kur ai shikon se nuk jan myslimant ata q gzojn t mirat q ai drgoi n tok, por prkundrazi jan t tjert, t pafet, ather ai vepron. Ajo q po ndodh n Voskopoj prej shum muajsh sht vullnet i Zotit. Desh Zoti q drejtsia t vihej n vend dhe pushtimi i Voskopojs nga t krishtert u prish. Desh Zoti q nj bandit, i cili donte t vriste dhe t dbonte myslimant nga Voskopoja, t zhdukej dhe ai u mbyt n mkatin e tij. Desh Zoti q t krishtert t merrnin nj ndshkim pr t gjitha vuajtjet dhe mizorit q u kan br myslimanve n Voskopoj, dhe ata u gjakosn, u varfruan, u shkatrruan dhe shum prej tyre ikn t lebetitur duke humbur pasurit dhe familjet e tyre. Desh Zoti q Kshilli i qytetit, q drejtonte kundr ligjeve t kuranit famlart, t zhbhej pr t gjitha vendimet e padrejta dhe hakmarrse q ka marr kundr myslimanve, dhe kshilli u zhb dhe nuk do t bhet m. Desh Zoti q librat e Voskopojs, t shkruara me shkronjat e t pafeve, t mos e shihnin m dritn e diellit, dhe ashtu u b dhe libra nuk ka m. Desh Zoti q pija, vera dhe dehja t dnoheshin si veprime t paturpshme q i ojn myslimant n tradhti dhe n pabesi dhe tavernat e flliqura u mbylln he burrat nuk pin m. Desh Zoti q fmijt e besimtarve t devotshm t dallohen nga ata t jobesimtarve t pafe dhe ktyre t dytve u lidhi nj shall n qaf q tua marr frymn sa her ti dalloj nga lart ku qndron. Desh Zoti q bijt e tij mysliman t torturuar, t poshtruar, t uritur dhe t robruar t liroheshin nga burgu dhe ata u liruan dhe ja ku jan sot duke pritur urdhrin e tij. Desh Zoti q un t jem ktu dhe un ja ku jam pr ta prishur vetmin tuaj, pr ti

dhn uj buzve t etura, pr ti dhn drit syve t mbyllur, pr ti dhn frym zemrave t dobta, pr ti dhn qumsht gjinjve t thar, pr ti dhn gjak muskujve t lodhur, pr ti dhn z veshve t shurdht, pr ti dhn buk gojve t uritura, pr ti dhn nn dhe baba jetimve, pr ti dhn shpirt t gjallve, pr ti dhn varr t vdekurve, pr ti dhn duar t pambrojturve, pr ti dhn arm t sulmuarve, pr ti dhn tok endacakve, pr ti dhn forc lufttarve, pr ti dhn dije t paditurve, pr ti dhn nj qytet myslimanve, pr ti dhn nj Zot Voskopojs. Vllezr, un dua tju tregoj se si mashtrimi ka nisur qysh kur Voskopojs iu ndryshua emri. T krishtert e ndryshuan emrin e qytetit duke ia fshehur myslimanve mesazhin e Zotit. N koht e lashta qyteti quhej Moskopolis, por t pafet, q shkruajn libra me germa greke, e ndryshuan emrin dhe than se qyteti quhej Muskopolisi, q do t thot Qyteti i Myshkut. Por Zoti nuk mund ti vinte dhurats s vet emrin e nj bime q e ka krijuar pr ti hequr ern sqetullave t grave. Nga myshku dalin parfumet q grat e liga i prdorin kur duan ti marrin mendjen burrave t grave t tjera. Parfumi vjen nga myshku q sht nj bim mkati sepse Zoti e ndalon do gj q prdoret pr t ngjallur epshin dhe dashurin trupore ashtu si ka ndaluar pijen q e fryn stomakun, e lodh zemrn dhe e deh trurin e njeriut. Prdorimi i parfumit duhet kontrolluar, sepse sht i rrezikshm. Moskopolis, pra, nuk mund t ishte dhe nuk sht qyteti i myshkut. Moskopolis do t thot Qyteti i Xhamive. Italiant dhe francezt n gjuhn e tyre i thon moschea ose mosquee, pra moske, xhamive tona. Duke e ditur se kjo fjal do ti ndryshonte historin ktij qyteti ata e ndryshuan nj germ dhe nga Moskopolis e quajtn Muskopolis. Pr shkak t ktij mashtrimi, sot myslimant trajtohen si t huaj n qytetin e tyre dhe n vend t xhamive ktu jan ngritur kishat. Nuk sht hera e par q historia ndryshon nga nj germ apo nga disa germa. N artin e ndryshimit t germave, t krishtert jan mjeshtr dhe djaj. Edhe Bibla, libri i tyre, sht nj bashkim djallzor germash, i cili mund t lexohet n mnyra t ndryshme. T krishtert kan fshehur edhe emrin e Muhamedit, i cili del n Bibl qindra vjet prpara se Muhamedi t lindte. Jezusi nuk ishte profeti i fundit. Zoti e drgoi at n tok pr t lajmruar njerzit pr ardhjen e Muhamedit. Ky ishte qllimi i vrtet i profecis s Jezu Krishtit, por sigurisht kjo e vrtet sht fshir nga t krishtert duke ndryshuar germat, t cilat nse vendosen ndryshe n radh japin kuptime t ndryshme t fjalve t Zotit. Prgjegjs pr kt mashtrim kan qen grekt, t cilt n fillim e kan prdorur alfabetin e tyre pr ti vjedhur fen ifutve dhe pastaj pr ti mohuar njerzve Islamin si t vetmen fe n t ciln dhe prej s cils perndia krkon t nderohet. Fjala islam vjen nga fjala hebre shalom, q do t thot paqe dhe prandaj dhe fjalt selam dhe islam kan t njjtin kuptim. Islami ka qen feja e vrtet e Abrahamit, babait t gjith profetve, i cili bashk me t birin e tij, Ismailin kan qen mysliman. Islamin dhe ardhjen e Muhamedit e ka parashikuar n Testamentin e Vjetr edhe profeti Jeremia, t cilit Zoti iu shfaq me nj deg bajameje n dor. Jeremia parashikoi Islamin dhe ja far thot ai n vargun nnt t kapitullit t njzetetet t Testamentit t Vjetr: Profeti q profetizon paqen, pra shalom, selam, islam, kur fjala e tij t realizohet, do t njihet si nj profet i vrtet i drguar nga Zoti. Shalomi, selami dhe islami jan e njjta gj, pra kan qen feja e vrtet e Zotit. E mund t donte tjetr Zoti n tok prve paqes mes njerzve? Por si tha profeti Jeremia, q mbante er bajame, ai q do t vinte do t ishte profeti i vrtet. N shkrimet e lashta t ifutve sht folur pr Muhamedin dhe megjithse grekt jan lodhur duke e shkruar Bibln greqisht e vrteta nuk sht fshir dot. ifutt dhe vet Jezu Krishti me t gjith apostujt e ti nuk kan folur greqisht. Shum koh pas vdekjes s tyre, grekt, q ishin xheloz sepse nuk kishin nj fe t tyre, i morn

librat e shenjt dhe pasi i ndryshuan, i prkthyen si deshn, duke zhdukur t vrtetat e shenjta. Kjo ndodhi gati treqind vjet pas Krishtit kur grekt morn Kostandinopojn dhe vendosn me shpat dhe me ligj q ungjijt t lexoheshin vetm n gjuhn e tyre. Grekt jan fajtor pr ndryshimin e fjalve t Zotit. Ather pse t krishtert pranojn q librat e tyre t merren nga greqishtja q sht nj gjuh n t ciln nuk ka folur asnj prej profetve? As Ibrahimi, as Jeremia, as Musai dhe as Isai nuk kan folur greqisht. Feja q ata kan pasur ka qen shalomi apo islami dhe gjuha q ata kan folur ka qen nj rrnj e hebraishtes nga e cila mori disa fjal gjuha arabe q foli Muhamedi. Para Muhamedit, asnj njeri nuk quhej kshtu dhe kjo tregon se Zoti e kishte ruajtur kt emr pr profetin e fundit q ishte dhe m i dashuri. Muhamed do t thot m i dashuri, m i muari, m i mbli dhe m i pranuari. Ky emr, si thash, del n Testamentin e Vjetr dhe vjen nga fjala hebre hamad q shkruhet me tri germa h-md dhe q do t thot t kesh dshir, t duash, t dshirosh. Nj motr binjake e ksaj fjale shkruhet mahmad ose mahamod q do t thot m i lakmuari, m i dashuri, m i muari dhe m i kndshmi. Muhamed dhe Mahamod sht e njjta fjal dhe nuk tregon asgj tjetr, prve profetit ton t ndritur, t cilit djallzia e alfabetit grek nuk i ka fshir dot origjinn e shenjt ashtu si ka br me Voskopojn. Sot, Voskopoja sht burgosur nga alfabeti grek dhe librat q shkruhen me kto germa. Grekt i kan larguar shqiptart nga feja e vrtet e Zotit dhe i kan pushtuar mendjet e fmijve me kto germa. Ata thon se t gjith shqiptart e krishter jan grek dhe se t gjith myslimant jan turq. Duke detyruar Jezu Krishtin t fliste greqisht, treqind vjet pas vdekjes s tij, ata ndrtuan Perandorin e Bizantit, t ciln ia morn romakve dhe e greqizuan prmes priftrinjve dhe ungjijve q i falsifikuan pr t ndryshuar historin e Zotit dhe t njerzve. Kur mashtrimi i grekve filloi t zbulohej, t krishtert u ndan. Italiant, francezt, gjermant dhe anglezt nuk pranuan m t drejtohen nga patriarkt grek t Kostandinopojs dhe krijuan kishn e tyre t Roms q ata e quajn kisha e vrtet. Kshtu Bizanti mbeti vetm grek dhe u dobsua derisa u rrzua si do shtpi q ngrihet mbi nj themel t gnjeshtrt. Por grekt nuk hoqn dor dhe vazhduan t mbjellin farn e mashtrimit t tyre n Ballkan dhe ksisoj ata i ndan kishat e shqiptarve, bullgarve dhe serbve nga kishat e Evrops dhe pastaj i hodhn ato kundr myslimanve. Grekt i urrejn turqit jo vet sepse ata, nn flamurin e Muhamedit, i morn Kostandinopojn, por sepse duke ditur t vrtetn e librave t shenjt ata e din se Islami dhe myslimant jan feja q kan dashur t gjith profett nga Ibrahimi deri tek Isai. Historia e Kostandinopojs vrteton se n ann e kujt sht perndia. N qoft se perndia do kishte marr ann e grekve, si bri n Troj, ather turqit nuk do ta kishin pushtuar dot Kostandinopolin. Por perndia ishte me turqit dhe me t gjith myslimant q nga dita q Muhamedi ua ndrioi atyre mendjen dhe u hapi syt pr t par. Q nga kjo dit Islami nuk ndalet. Asnj fuqi nuk e mposht dot, asnj ushtri nuk e mund, asnj det nuk e mbulon, asnj smundje nuk e dobson. Asnj perandori mbi tok nuk ka qen m e fort dhe m e gjer, nga Mesdheu deri n Indi, nga Voskopoja deri n Medin, nga shkrettirat arabe deri n stepat ruse. Muskujt e ksaj perandorie jan popujt mysliman, shpirti i saj sht Islami, truri i saj sht Kurani dhe prijsi i saj sht Muhamedi. Qllimi i ksaj perandorie sht paqja mbi t gjith popujt. Por kjo paqe nuk mund t arrihet nse t gjith njerzit nuk besojn n Islam dhe nuk i binden t njjtit Zot. Turqit luftojn dhe pushtojn toka, fshatra dhe qytete n emr t ktij besimi. Ata i binden urdhrit t Muhamedit dhe sot jan vetm shpata e tij, por synimi i tyre nuk sht krijimi i nj Perandorie Turke, por shtrirja e fes s Muhamedit n do cep t bots. Kur kjo t ndodh dhe gjith bota t hyj nn allmn e Muhamedit, ather nuk do t ket m luft, sepse nuk do ket m arsye pr t luftuar, ather nuk do ket m varfri sepse nuk do ket m t

pasur, ather nuk do ket m smundje sepse nuk do t ket m ndshkime nga Zoti, sepse e gjith bota do jet Islam, pra do jet n paqe. Shqiptart mysliman ishin t part q i ikn fes s rreme t grekve dhe hyn n Islam. Ata nuk jan turq dhe nuk ka pse t bhen turq sepse Zoti nuk ua krkon atyre kt gj. Kur bota t bhet e gjitha Islam, nuk do ket m turq, shqiptar, grek, arab, serb, italian, rus, gjerman apo rumun. Bota do t ket vetm nj popull: Popullin mysliman, t cilin Muhamedi e drejton n rrugn e Zotit. Kur krijoi Ademin dhe Havan, perndia kishte vendosur q t gjith njerzit t ishin pjes e nj populli. Por njerzit filluan t mkatonin dhe t mos e nderonin m perndin e tyre dhe prandaj ajo vendosi ti ndshkoj dhe ti ndaj n qindra fise, gjuh dhe fe t ndryshme pr t kuptuar se kush prej tyre do ta nderonte m shum. Bashkimi i njerzve n nj popull dhe n nj gjuh dhe fe t vetme sht qllimi i fundit. Shum njerz jan prpjekur ta arrijn, por nuk ia kan dal dot sepse po nuk bashkove fet nuk bashkon dot popujt. M afr nga t gjith sht Muhamedi dhe Islami, t cilt ne i prkasim. Prandaj, duke u br me turqit ne jemi br me Muhamedin, i cili i msoi turqit t ngrinin shtetin e tyre mbi Kuran. Duke u br me turqit, ne jemi m afr Islamit dhe do ta prfitojm prpara popujve t tjer lumturin dhe drejtsin q ai prcjell. Duke u br me turqit ne jemi m t fort, m t pasur, m t drejt, m t sigurt, m t ditur, m t zgjuar dhe nuk jemi vetm. Kshtu e kemi m t leht t zbojm t lign, t largojm t keqen, t marrim toka, t fitojm beteja dhe t drejtojm qytetet tona. Voskopoja sht nj ishull i krishter nga i cili duan t na zbojn. Do ta kishin br pa asnj mshir duke i vrar burrat mysliman, duke i prdhunuar grat e tyre, duke i ln fmijt pa prindr. Nuk e kan br akoma dhe a e dini pse? Mos mendoni se jan t mshirshm. I krishteri nuk ka mshir dhe ju nuk duhet tia njihni pr nder mbijetesn tuaj, mshirs kristiane. Nuk ju kan dhunuar nga frika dhe jo nga mshira. Ata e din se turqit dhe perandoria e tyre ju mbron. Ata e din se, n rast se ju shfarosin vetm se jeni mysliman, turqit do vijn dhe do hakmerren pr ju duke i shfarosur ata. Ata nuk e durojn dot ern tuaj n ishullin e tyre, por i mbyllin hundt nga frika, nuk i durojn dot faljet n xhamit tona dhe i mbyllin vesht nga e vrteta, nuk i durojn dot peret e grave tona dhe i mbyllin syt nga virtyti. Por n Islam nuk ka ishuj. Islami sht nj det i gjer dhe i qet n t cilin nuk mbytet ai q hyn, por ai q del jasht. Voskopoja nuk mund t jet nj ishull n detin ton. N qoft se del jasht do t kesh fatin e t mbyturit, por ne duhet ta shptojm dhe prandaj jemi ktu. Islam do t thot paqe, por paqja mbrohet duke luftuar. Nuk do kishte Islam nse Muhamedi nuk do luftonte t gjith ata q luftuan Islamin. Nuk do kishte paqe nse myslimant nuk do t kishin sulmuar ata q nuk e pranuan Islamin. Kur u b mysliman, Muhamedin e dbuan nga Meka q ishte qyteti i tij i lindjes. Ai shkoi n Medin dhe atje ngriti xhamin e par, atje u martua me Aishen, gruan e tij t dashur, atje i ktheu arabt n Islam, atje mundi ifut e mallkuar q donin ta vrisnin, atje u nis dhe fitoi luftrat me fiset kundrshtare t Meks, atje dhe vdiq. Voskopoja sht si Medina. Nj qytet ku u grumbulluan muhaxhirt e dbuar nga t gjitha tokat arabe dhe ku t bashkuar ata i zbuan ifutt dhe e kthyen qytetin n tempullin e par t Islamit. Por myslimant e par u prndoqn, u mbytn, u gjakosn, u talln dhe u nderuan, e megjithat ata nuk u dorzuan. Mendoni si myslimant e par dhe do t shptoni nga dbimet, nga burgjet, nga talljet dhe do keni Medinn tuaj. N Medin, ashtu si n Voskopoj, ifutt kishin tregtin, kishin tokat, kishin pasurin, kishin poezin, kishin pazarin, kishin devet, kishin bagtit, kishin hurmat, kishin armt, kishin tempujt e tyre, ndrsa muhaxhirt mysliman nuk kishin asgj, prve Islamit. Duke luftuar ata i morn t gjitha.

Do tju tregoj pr historin e nj poeti ifut q e urrente Muhamedin. Ai quhej Kab dhe ishte nj nga prijsit kryesor t Medins. Babai i tij ishte arab, ndrsa nna ifute. Kabi ishte shum i pasur, i zgjuar i bukur dhe shum i njohur. Kur Muhamedi erdhi n Medin, ifutt e kuptuan se ai do ta shkatrronte besimin e tyre. Ndrkoh, shum arab n Medin e besuan Muhamedin dhe u bn mysliman. Me kta burra, Muhamedi filloi t rrmbente karvant q shkonin n Mek dhe fuqia e tij u rrit. Muhamedi i krkoi ifutve t bheshin mysliman ose prndryshe t largoheshin nga Medina. Disa her ifutt u prpoqn ta vrisnin Muhamedin, por gjithmon ai shptoi, i lajmruar nga Zoti. Duke par se ishin t pafuqishm, ifutt filluan t ngacmojn myslimant dhe sa her q Muhamedi dilte n rrug ata e shanin dhe e prqeshnin, t nxitur nga Kabi. Kabi u thoshte njerzve se Muhamedi ishte nj mashtrues, se feja e tij ishte e rreme, se grat myslimane ishin t papastra, se myslimant ishin analfabet, se ata duhej t shporreshin nga Medina. Duke u tallur me Muhamedin, Kabi u b i famshm dhe armiqt e fisit t tij, t cilt e urrenin Muhamedin, e thirrn at n Mek. Kabi i hipi nj deveje t re, t zbukuruar me copa me ngjyra dhe byzylyk t argjendta t futur n hund. Vet ishte veshur me nj kmish t bardh dhe kur hyri n Mek me kokn lart, si nj profet i lumtur, paria e priti me nderime t mdha. I bn shum dhurata dhe kudo ku ai ecte, grat i hidhnin lule dhe burat shtronin qilima t thurur. Ato dit n Mek u b fest dhe t gjith mendonin se Kabi do ti ndihmonte pr t shptuar nga myslimant q u vidhnin karvant dhe q i kishin ndar fiset e qytetit. Poeti i bukur i mblidhte t rinjt e Meks n shesh dhe n dark me nj got ver n dor kndonte poezi t gjata kundr myslimanve, duke i poshtruar ata. Njerzia mblidheshin si miza prreth tij dhe e pyesnin: Kush sht m e vrtet feja jon, apo ajo e Muhamedit? Kabi vinte dorn e tij t bardh mbi rrn e nxeht dhe duke par mbi kokat e njerzve prgjigjej: Nse feja e Muhamedit sht e vrtet ather m mir t jetosh nn tok se mbi tok. Turma ulrinte nga gzimi. N kt koh, n Mek, urrejtja pr Muhamedin ishte shum e madhe sepse ai u kishte rrmbyer atyre disa karvan me plaka dhe pasuri, u kishte marr devet dhe shum burra i kishte vrar dhe grat e djemt i mbante rob n Medin. Kabi, q e dinte sesa vuanin mekasit pr fyerjen dhe vrasjet q kishin psuar nga Muhamedi, i nxiste ata q t merrnin hak pr t vdekurit duke recituar kto vargje q u msuan edhe nga fmijt e vegjl: ai q prhapi lajmin jetoi i poshtruar, i verbr dhe shurdh. Grat e Meks trboheshin nga fjalt e poetit dhe betoheshin se do ti hanin mlit e myslimanve q kishin vrar djemt dhe burrat e tyre. Kur Kabi u kthye n Medin ai i mblodhi fiset ifute dhe u tha se kishte biseduar me tregtart e pasur dhe t fuqishm t Meks, t cilt do t vinin pr t vrar Muhamedin dhe pr ti dbuar myslimant. Muhamedi, i hidhruar nga shpifjet dhe poshtrimet e Kabit, nj dit thirri shokt e tij dhe u tha: Poeti ka shqetsuar Allahun. Kush nga ju do ta qroj at? Njri nga shokt e Muhamedit u ngrit dhe e pyeti: Muhamed ti do q un ta vras Kabin? Po, i tha Muhamedi. Ather tre burra u ngarkuan pr vrasjen e Kabit. Njri prej tyre i shkoi Kabit n shtpi duke e shar, kinse, Muhamedi si prars t arabve dhe si nj njeri q e merrte pr vete gjith mallin q u rrmbehej karvanve. Jemi t uritur, tha burri dhe i krkoi Kabit ti jepte pak grur hua. Do ta jap, i tha Kabi, por duhet t m japsh nj peng. far do, e pyeti shoku i Muhamedit. M jep peng gruan tnde, tha Kabi. Shoku i Muhamedit u skuq dhe iu prgjigj: Nuk mund ta jap gruan sepse ti je shum i bukur dhe ajo do t flinte me ty e un do t turprohesha. Poeti pranoi dhe m n fund ata ran dakord q t linin armt peng. Shoku i Muhamedit mori grurin, la armt n shtpin e Kabit dhe iku. Pasi kishte fituar besimin e poetit, nj nat ai shkoi n shtpin e tij dhe e thirri. Kabi u zgjua, por gruaja i tha t mos dilte. Ky pikon gjak, tha gruaja e friksuar duke e

shtrnguar poetin n kraht e saj t zhveshur. Por Kabi i tha se burri q po e krkonte ishte miku i tij q ai i kishte dhn buk pr t ushqyer fmijt. I kam dhn buk dhe nuk mund t m vras, tha poeti. Shoku i Muhamedit kishte ardhur bashk me dy t tjer, t cilve u tha se kur ai ta kapte Kabin nga flokt kjo do ishte shenja se ata duhej t afroheshin pr ta vrar. Burrat e tjer u fshehn kur Kabi doli nga shtpia. Ecim dhe bisedojm pak, i tha shoku i Muhamedit dhe poeti pranoi. Hna ndrionte prgjysm dhe nj re e zez ia fshihte fytyrn shokut t Muhamedit. Pjesa e ndritshme e hns shklqente mbi kokn e bukur t poetit. Dukesh si nj deve e etur, i tha Kabi, far ke? Shoku i Muhamedit u prpoq t qeshte, iu afrua Kabit dhe i tha: Sa er t mir q mban, nuk kam ndier kurr nj parfum t till si ky q ke lyer kokn. Kabi qeshi dhe i tregoi se gruaja e tij i prgatiste vet parfumet me barra dhe me myshqe t ndryshme. A ti marr pak er flokve t tu, e pyeti shoku i Muhamedit dhe poeti pranoi. Burri i mori er koks q shklqente si nj diell pastaj e kapi fort nga flokt dhe thirri shokt e tij t fshehur n errsir. Kta u turrn me vrap dhe e thern poetin me thikat e tyre. Ia pren kokn dhe shkuan n shtpin e Muhamedit. Ky po i priste dhe kur shokt ia hodhn kokn te kmbt, Muhamedi u habit nga bukuria e saj dhe dhoma u mbush me ern e parfumit. Muhamedi mbeti nj cop her duke par kokn dhe pastaj duke i bekuar shokt e tij tha: Kjo goj nuk e meritonte nj kok kaq t bukur. Historia e Kabit tregon se far e pret at q tallet me profetin, se si shkurtohet gjuha e atij q bn vjersha t turpshme dhe se si pritet dora e atij q vizaton ndyrsira npr muret e qytetit, si ndodhi n Voskopoj. Por ndshkimi sht i domosdoshm pr ti zbutur shpirtrat e ligj dhe kshtu ndodhi n Medin. Pas vrasjes s Kabit ifutt u friksuan dhe nisn t ikin nga Medina q u b prfundimisht qyteti i myslimanve. Poett e tjer e mbylln gojn dhe vargjet e kuranit ishin t vetmet q recitoheshin n qytet. Myslimant morn shtpit, tregun, dhe disa ifut u bn mysliman. Muhamedi vazhdoi sulmet e tij mbi t pafet e Meks dhe pas disa kohsh asnj karvan nuk futej dot n qytet pa lejen e tij derisa mekasit e dobsuan e lejuan t kthehej n qytetin ku kishte lindur dhe ai bri haxhin n vendin e shenjt, n Qaben e ngritur nga Ibrahimi dhe Ismaili. Sakrifica, burrria dhe durimi i Muhamedit dhe muhaxhirve q u bashkuan n Medin kishte triumfuar. Ata fituan sepse u bashkuan n Islam. Un kam ardhur sot n Medinn tuaj pr tju thn se sakrifica, lufta dhe gjaku i myslimanve t par sht drita q ndrion rrugn tuaj. N qoft se dorzoheni, keni humbur. N qoft se luftoni, keni fituar mbi poshtrimin, mbi dhunimin, mbi tregtin, mbi alfabetin dhe mbi poezin e t krishterve n Voskopoj. Voskopoja ka vetm nj fat: t bhet Medin. Voskopoja ka vetm nj poezi: Kuranin. Voskopoja ka vetm nj prijs: Muhamedin. Voskopoja ka vetm nj fe: Islamin. Myslimant kan vetm nj zgjedhje: t luftojn. T pafet kan vetm nj rrug: t ikin. Ju keni vetm nj qytet: Voskopojn. Kur hoxha mbaroi, ngriti tespihet lart dhe e kputi me forc perin e bardh q i bashkonte gurt, t cilt u derdhn npr dhom dhe humbn nn kmbt e zbathura t burrave. Koha e numrit trembdhjet ka mbaruar, tha hoxha dhe burrat u ngritn n kmb sikur t kishin marr nj urdhr. N mes t nats Voskopoja u zgjua nga krismat e armve. Flakt u ngritn nga lagjja e t huajve dhe pastaj u shprndan npr gjith qytetin. Shokt e Isakut q dilnin t prgjumur nga shtpit vriteshin dhe kufomat e tyre q mbetn pr disa dit mbi kalldrme, askush nuk i mori pr ti varrosur. Depot e tregtarve u grabitn dhe malli u shprnda me mushka, n shtpit e lagjes s t huajve. Pes taverna u dogjn dhe vera q u gjet atje u derdh n rrug. Fuit u zbrazn dhe u

shpuan. Kryqi i madh i Katedrales s Shn Mris u thye dhe shalli i kuq i Marin Kurils u shtri n mes t rrugs, si nj kafsh q i kan prer gjymtyrt. Grigor Jeremonakut iu krkua t shtypte dhjet masa t reja, mes t cilave heqjen e alfabetit grek nga shkollat, shurdhimin e kambanave t kishave, ndalimin e vizatimeve me fytyr njerzish, anulimin e zgjedhjeve, shkarkimin e Kshillit t qytetit, veshjen e pereve pr t gjitha grat, ndalimin e tregtis s armve, etj. Grigori kundrshtoi dhe pasi e varn nga kmbt e rrahn pr tri dit rresht n oborrin e Katedrales. Kur e lan t lir, peshonte m pak se nj thes letr. Bashk me t u rrahn dhe disa priftrinj t tjer. Fmijve iu ndalua t dilnin me shall t kuq n rrug, ndrsa grave nuk u lejohej t dilnin t pambuluar. Poeti u gjet i vrar n krevatin e tij. U tha se n fillim, duke u ngatrruar me balluket e tij dhe me ern e parfumit t fort q kishte hedhur n trup, myslimant e kishin marr pr nj grua dhe kishin dashur ta zhvishnin. Kur kishin par q ishte burr, e kishin rrahur. Njri prej tyre e njohu dhe tha se ai ishte poet dhe ather e kishin therur. Po at dit, nj grup burrash t armatosur me Sali Benishin n krye shkuan n shtpin e Isakut, shqyen dern dhe u futn brenda. Isakun e gjetn n kmb me nj kmish t bardh dhe me pelerinn e Marin Kurils t hedhur mbi supe. Ishte i paarmatosur dhe kur e pan q i priste n kmb, burat u shtangn. T thash q do takoheshim prap, i foli Isaku Sali Benishit. Burrat e armatosur lvizn dhe armt e tyre krakllitn, por Sali Benishi i bri shenj dhe ata u sprapsn. Kam ln nj vend bosh n burg pr ty, tha Sali Benishi duke mos e par Isakun n sy. Akuzohesh pr vrasjen e 14 myslimanve natn q vdiq Marin Kurila si dhe pr trazirat, vjedhjet, vizatimet, dbimet e fmijve mysliman nga shkolla dhe fyerje t profetit Muhamed. Isaku u drejtua dhe i tha: far kam thn pr Muhamedin? Ke thn se ai jeton n hn, u prgjigj Sali Benishi. Nuk e mbaj mend, po pse ku jeton Muhamedi, vazhdoi Isaku duke trhequr pelerinn pas trupit sikur t mbrohej nga nj e ftoht. Sali Benishi u vrenjt dhe duke i br shenj shokve u prgjigj: Kto dit ai ka ardhur n Voskopoj. Burrat e morn Isakun, i lidhn duart dhe e nxorn n rrug. Kur ai ecte, me nj shpur t armatosur q e rrethonte nga t gjitha ant, njerzit doln n dritare dhe e pan Isakun e gjat dhe t fort sesi mbante kokn lart, ndrsa pelerina e bardh zgjatej pas tij si nj vij qumshti. Syt jeshil binin si lule mbi kalldrmin e ndotur. Isakun e mbylln n burg bashk me shum nga shokt e tij si dhe disa priftrinj. Hoxha qndroi edhe disa dit n Voskopoj dhe pastaj u largua pr n Kor. Pr gati dy muaj shumica e tregtarve t qytetit ngarkuan karvant me plaka dhe para dhe ikn. Duke mbyllur dyert e shtpive grat qanin dhe fmijt mbanin posht bluzave shalle t kuq, q t mos u dukeshin. Pleqt, q nuk lviznin dot, u lan n shtpi t vetm, por shum shpejt ata u dbuan nga familje myslimane q ua zaptuan shtpit dhe i lan t uritur n rrug ku shum prej tyre vdiqn. Shkollat u mbylln dhe msuesit ikn n Kor pr t gjetur pun. Nj nat, n lagjen e kazanxhinjve ra nj zjarr i madh q dogji dhjet shtpi njhersh. Shumica e shtpive ishin t boshatisura dhe askush nuk u kujdes t shuante zjarrin. Shokt e Sali Benishit, q erdhn pr t kontrolluar vendin, nuk mundn ta shuajn zjarrin q vazhdoi tri dit duke e mbushur qytetin me nj er t rnd. Pas disa ditsh, nj zjarr edhe m i madh u ngrit n lagjen e armtarve. Shtpit digjeshin nj nga nj dhe trart e mdhenj qindravjear binin duke rnkuar. Ky zjarr zgjati disa dit dhe nj er q fryu nga jugu nisi ta shtynte n drejtim t lagjeve t tjera. Dikush i tha Sali Benishit se t krishtert q iknin, u vinin zjarrin shtpive t tyre q ato t mos pushtoheshin nga myslimant. Zjarret vazhduan pr muaj me radh dhe nj dit lagjja e myslimanve mbeti e rrethuar nga t katr ant me shtpi q digjeshin. Kafsht u prclluan dhe nj turr me dru u dogj. Burrat doln

duke i shuar zjarret me uj dhe me velenxa t mdha q ua hidhnin flakve sipr pr tu marr frymn. Kur zjarret u shuan, Sali Benishi doli pr t par qytetin. Voskopoja dukej si nj qytet pas lufte. Shtpi t djegura, kryqe t rrzuar, kafsh t ngordhura, ezma t thyera, kalldrme t qelbur, mallra t hedhura stiv n rrug, kuaj dhe mushka q ishin egrsuar nga uria, minj dhe miza t uritura q u hakrreheshin njerzve. Kur u afruan te burgu, dera ishte e hapur. Brenda ishte nj prift i vdekur dhe nj burr i smur q po jepte shpirt. Sali Benishi e kapi burrin nga flokt dhe e pyeti pr t burgosurit e tjer, por ai nuk fliste dot. Sali Benishi doli jasht dhe pa fushat q rrethonin Voskopojn. Dielli i pasdites ishte i dobt dhe tymrat q ngriheshin nga lagja e tij dukeshin si re t ulta. Isak Komneni u arratis, i tha Sali Benishi shokve. Na rrethuan me zjarr dhe e shprthyen burgun kur ne po shuanim flakt. T krishtert ikn si parashikoi hoxha dhe ne na mbeti Medina. E djegur, por e jona, shtoi Sali Benishi dhe mbylli dern e burgut mbi t ciln ishte varur nj shall i kuq. Isak Komneni me disa shok t tij iku i fundit nga Voskopoja. Tymi i mbuloi hijet e tyre si nj mantel. Ne ishim larguar disa dit prpara tij kur filluan zjarret e mdha. Isaku sht djali i Mihalit, tha Metod Antrakidi q mori nj got uj dhe lagu buzt e thara. 24 Syzet e Metod Antrakidit ishin mbushur me nj avull t trash q ushqehej nga nj zjarr q sapo ishte shuar n gojn e tij. Metodi afroi nj cep t mbuless s rrudhosur t tavolins dhe i fshiu xhamat me t. Mihal Komnenit i ishte varur koka e madhe mbi kmish, si nj kamban e shurdht. N nj an t kmishs, Sara shqoi dy pisqolla t vogla q rrethonin nj K, t drejt. U zgjat t pyeste pr dika, por Mihali ngriti kokn dhe asaj i mbeti pyetja n buz. Pisqollat jan simboli i lagjes s armtarve, ndrsa K-ja, sht e Komnenve, tha Mihal Komneni. Ana Komnena flinte si nj pupl n kraht e Ibrahimit, ndrsa Aliu dhe Paridi kishin dal disa her jasht duke luftuar me shpata dhe pa e dgjuar Metod Antrakidin gjat gjith kohs. Muhamedi nuk kishte lvizur nga vendi dhe her pas here rregullonte allmn q i binte mbi sy. Pjatat mbi tryezn e madhe ishin boshatisur, ndrsa prpara Ibrahimit shtrihej nj njoll e kuqe ver q e kishte derdhur Ana, duke luajtur n gjum. Paridi me flokt e ngrira hyri n dhom, i ndjekur nga shpata e Aliut dhe kur i pa t gjith t heshtur i tha Metod Antrakidit: Kush e vrau Marin Kuriln? Po ta dija do tia kisha treguar Isakut, u prgjigj Metodi. Dhe Isaku do ta kishte vrar, pyeti Paridi. Isak Komneni nuk dinte t vriste dhe prandaj Voskopoja u shkatrrua, tha Mihali. Po pse nuk dinte t vriste Isaku, tha Aliu duke ngritur shpatn n form kryqi mbi tavolin. Nuk ia kishte msuar njeri, tha Hana e menduar. As gjyshi dhe as babai i tij nuk dinin t vrisnin. Mihal Komneni ktheu kokn nga Hana dhe e pa si nj njeri q e takon pas shum kohsh. Edhe babai nuk na ka msuar t vrasim njerz, por vetm lepuj, tha Paridi dhe u ul n vendin e tij. Ti je frikacak dhe nuk vret dot as lepuj dhe as njerz, tha Aliu me z krcnues. Po ti, a mund t vrassh nj njeri, i tha Metod Antrakidi, Aliut dhe pa nga Ibrahimi q rrinte i heshtur. Un mund t vras m kollaj nj njeri se nj lepur, tha Aliu dhe t gjith kthyen kokn nga ai. Aliu e kuptoi q duhet t thoshte dika m shum dhe vazhdoi: Nuk i vras dot gjrat q ha. Nuk do kesh nevoj t vrassh njerz sepse n fshatin ton nuk ka shkolla dhe askush nuk vizaton npr mure, tha Muhamedi. Po nse iki nga fshati, mund t vras njerz, pyeti Aliu. Po ike nga fshati mund t t vrasin ty, u prgjigj Muhamedi duke par me bisht t syrit nga Ibrahimi.

Mihal Komneni kishte mbushur gotn e vers q mbante prpara, ndrsa Metod Antrakidi u zgjat mbi tavolin dhe tha: Muhamedi ka t drejt. Voskopoja provoi se dija nuk mjafton pr t shmangur shkatrrimin. Qyteti m i kulturuar, ku kan jetuar shqiptart, u dogj. Librat, kishat, priftrinjt, shtypshkronja, vizatimet, poett, prkthyesit, gjeograft, filozoft arkeologt dhe studentt nuk e shptuan dot qytetin e tyre dhe un pyes veten: Prse na duhej gjith ajo dituri kur nuk arritm dot t shuajm nj zjarr q e ndezm vet? Si ka mundsi q shfletuam librat e gjith bots dhe nuk gjetm dot faqen e duhur, at faqe e cila do na msonte se si nuk shkatrrohet nj qytet? Mos duhej t kishim studiuar Cezarin n vend t Platonit apo Aleksandrin n vend t Aristotelit pr t msuar se mirsia nuk mjafton pr t ndrtuar paqen dhe paqja nuk sht e prjetshme nse nuk e mbron me luft? Ne ndrtuam nj qytet pr platon dhe aristotel, por jo pr cezar dhe aleksandr, por un nuk jam i sigurt nse ata mund t lindnin n Voskopoj. Qiparisi nuk mbin n shkrettir dhe deveja nuk ecn dot n akull. Isaku thoshte se ishullart e zgjedhin luftn t fundit, por ai vet e la ishullin pa luftuar dhe tani kushedi ku noton. Mihali thot se nse Isaku do dinte t vriste, Voskopoja do kishte shptuar. As kjo nuk m bind. Ka raste q mendoj se Voskopoja ishte nj qytet i ngritur n vendin e gabuar. Po t kishte qen mijra kilometra larg prej aty ku ishte, ndoshta do kishte shptuar si ka shptuar Vjena, Venediku apo Athina. Voskopoja ishte nj qytet ir rethuar nga barbaria dhe injoranca dhe udia nuk ishte q nj dit u prish, por udia sht se si u ndrtua, si nj lule q mbin midis gurve. Un besoj se Voskopoja ishte nj gj e parakohshme pr shqiptart. Ajo u fshi ashtu si fshihet do ndrr e pakuptueshme n trurin e njeriut, i cili ngrihet n mngjes dhe e vazhdon jetn aty ku e ka ln nj nat m par. Punon tokn dhe gruan, ushqen kafshn dhe fmijt dhe fle prap pr t par nj ndrr q t nesrmen e harron. Prandaj ju do jetoni n paqe pr sa koh q nuk keni as libra dhe as vizatime, si thot Muhamedi. Libri ia shton oreksin njeriut dhe e l m t uritur. Sa m shum lexoj, aq m pak di. Metod Antrakidi u mbshtet n karrige dhe syzet filluan ti vishen prap me avull. Je shum plak pr t qen pesimist, tha Mihal Komneni. Nuk do kesh koh ti provosh vetes ato q mendon. far sht pesimisti, pyeti Paridi. Pesimisti sht nj njeri q beson se bota nuk ndryshon por rri n vend, tha Mihali. Ather Muhamedi qenka pesimist, tha Aliu. Po pse sht Muhamedi pesimist, pyeti Hana dhe ia nguli syt jeshil Muhamedit q rrinte pa lvizur me frikn se allma mund ti binte mbi tavolin. Muhamedi ka nj lodr prej druri n formn e bots dhe aty dielli nuk lind, lumenjt nuk rrjedhin, nuk bie dbor dhe njerzit nuk ecin. N botn e Muhamedit nuk ndodh asgj dhe atij kjo i plqen, u prgjigj Aliu. Botn e Muhamedit e kam par un, foli Jani duke u drejtuar. Jani sht perndia, kurse un jam profeti, tha Muhamedi. Ku ndryshon perndia me profetin, tha Paridi. Perndia e krijon botn dhe njerzit, ndrsa profeti i thot njerzve se far duhet t bjn dhe n cilin vend t bots. Po t ishe ti profet n Voskopoj far do tu kishe thn Marin Kurils, Isakut dhe Sali Benishit, e pyeti Mihal Komneni. Un do tu kisha thn atyre t bnin tamam ato q bn, foli Muhamedi qetsisht. Ti do lije Marin Kuriln t vritej dhe Sali Benishin t martohej tri her, pyeti Hana. Po, tha Muhamedi. Do ta lija Marin Kuriln t vritej sepse nse ai nuk do vritej t krishtert dhe myslimant nuk do kishin asnj mundsi pr t br paqe dhe Voskopoja do t digjej shum m shpejt nga u dogj. Vrasja e Marin Kurils ishte nj paralajmrim i perndis, e cila donte q Voskopoja t ndahej mes t krishterve dhe myslimanve, por kur kjo gj nuk u arrit ather Sali Benishit iu dha urdhr ti dbonte t krishtert. Po ti mendon se perndia ka mbajtur ann e myslimanve n Voskopoj, pyeti Jani. Perndia sht gjithmon me m t dobtit, tha Muhamedi. Nuk m the pse do ta lije Sali Benishin t martohej tri her, u hodh Hana.

Sali Benishi u martua nj her me nj grua q mund t ishte nna e tij, pastaj me nj vajz q mund t ishte fmija e tij dhe pastaj me nj t krishter q mund t ishte armikja e tij, sepse perndia thot se t martohesh, sht nj detyr t ciln njeriu duhet ta kryej me do kusht, pavarsisht nga mosha, bukuria apo feja. Sali Benishi e kreu kt detyr dhe prandaj perndia i fali atij Voskopojn. Ai u martua me nj plak t pasur, me nj fmij t bukur dhe me nj t krishter t tradhtuar nga Zoti i vet, u prgjigj Muhamedi. Sara pa n drejtim t Ibrahimit, i cili e ndiqte bisedn me kureshtje duke djersir nn peshn e Ans q flinte e pashqetsuar, q kur pjatat ishin zbrazur dhe lugt nuk prplaseshin m. Vetm gota e mbushur e Mihal Komnenit i kishte rezistuar ngopjes duke mos qndruar pr asnj ast e pambushur. Po t isha un profet, do ti kisha thn Isakut t mos e linte hoxhn t hynte n Voskopoj sepse ai e msoi Sali Benishin si ta digjte qytetin, tha Aliu. far do bje, do ta vrisje apo do ta burgosje hoxhn, e pyeti Jani. Do ta mbyllja n kish q t mendej, u prgjigj Aliu. Ndrsa un, po t isha profet, do kisha br nj gj tjetr, foli Paridi. T gjith heshtn dhe ai tha: Un do ti kisha thn dy djemve q putheshin me Aishen n livadhin e myshqeve q ta rrmbenin dhe ta onin n Kor. Po pse duhej ta rrmbenin Aishen e vogl, tha Hana duke par nga Sara me keqardhje. N qoft se do t ishte rrmbyer Aishja, Sali Benishi do ikte nga Voskopoja duke krkuar dhe ndoshta nuk do t kthehej m aty pr ta djegur qytetin, tha Paridi dhe ngriti flokt e ngrira lart me krenarin e njeriut q ka gjetur prgjigjen e t gjitha pyetjeve. Po sikur ta kishte gjetur dhe t kthehej prap n Voskopoj, i tha Aliu. N asnj rast nuk do t kthehej m Sali Benishi n Voskopoj, foli Paridi duke ngritur zrin. Edhe sikur ta gjente, edhe sikur t mos e gjente Aishen, ai nuk do kthehej, se do ti vinte turp q dy djem t vegjl i kishin marr gruan. Ather Sali Benishi do shkonte dhe do digjte Korn, tha Mihal Komneni. Po t digjte Korn, Voskopoja do kishte shptuar, si shptoi Sparta dhe u dogj Troja, sepse grat gjithmon djegin pasurit e burrave dhe jo t baballarve. Helena ishte nga Sparta, por ky qytet nuk u dogj dhe asnjeri nuk u vra. Po ta kishin lexuar profett historin e Trojs do ti gjenin aty zgjidhjet pr gjrat q nuk i dinin, por me sa duket ata kan menduar se ajo sht nj prrall q nuk prsritet. Profett nuk i zgjidhin grindjet e bots duke u nisur nga prrallat sepse prrallat kan gjithmon nj fund t lumtur dhe aty askush nuk vdes, tha Muhamedi. Nse Voskopoja do ishte nj prrall Mihali dhe Metodi mund t ktheheshin prap atje dhe Marin Kurila me Sali Benishin do ti prisnin duke ngrn patllxhant me mish q gatuante Aishja. Nuk do ishte keq, tha Metodi, edhe mua m plqejn patllxhant me mish dhe mund t kisha shkuar n shtpin e Sali Benishit. Do vija edhe un, tha Paridi, por, kur ju t hanit patllxhan, un do rrija me Aishen dhe do msoja si puthet nj grua. Hana filloi t qeshte dhe duke i par Mihal Komnenin, rregulloi jakn e fustanit t ngusht dhe i tha Paridit: Pse duhet t shkosh deri n Voskopoj, mund ta msosh ktu si puthet nj grua. Paridi donte t prgjigjej, por Aliu, q lshoi shpatn mbi tavolin, e ndrpreu dhe tha: Aishja u puth me dy djem njhersh, kshtu q do vija edhe un me ty n Voskopoj. Mir, i tha Paridi, hajde, por po ia mbajte Aishes dorn posht fustanit nuk t marr. Mihal Komneni e ktheu edhe nj her gotn e vers dhe u kthye nga Muhamedi. Profet, a m thua dot ku sht Isak Komneni? Muhamedi picrroi syt ngjyr blu, priti derisa n tavolin u vendos qetsia dhe tha: Isaku sht n nj ishull ku njerzit din t notojn para se t lindin, si tha ai vet dhe ku duhet ta harrosh notin q t mos kthehesh m mbrapsht, si tha poeti. Ku sht ky ishull, pyeti Mihal Komneni. Me siguri n kujtimet e familjes tuaj, u prgjigj Muhamedi. Mihal Komneni nuk foli m, por u mbshtet n karrige dhe pa Sarn drejt e n sy

sikur po i krkonte ndihm. Sara uli kokn dhe filloi t mblidhte pjatat mbi tavolin, si pr ti thn t gjithve se dreka kishte mbaruar. Pas saj u ngrit edhe Hana q mblodhi lugt, gotat, thikat dhe pecetat e shprndara, ndrsa ushqimet q kishin tepruar i bashkoi n nj pjatanc t madhe. Jani u ngrit n kmb dhe pas tij edhe Paridi. Muhamedi rrinte ende ulur duke pritur t ngrihej Ibrahimi, kurse Aliu futi shpatn n brez dhe kaloi n ann tjetr t tryezs. Metod Antrakidi dukej i lodhur dhe syt i kishte gjysm t mbyllur, por u prmend kur Aliu iu afrua dhe i tha: Si e gjetn djemt me shall t kuq sa gur kishte tespihja e hoxhs? Duke mbledhur shumn e numrave q ka do germ n alfabet, u prgjigj Metod Antrakidi. Fytyra e Aliut ishte e hutuar, por ai nuk e dha veten dhe pyeti prap: Po nse nuk di t lexosh numron dot? Mund t numrosh pa ditur germat dhe mund t lexosh pa ditur numrat, por mir sht ti dish t dyja se perndia i ka vn do gjje nj emr dhe nuk ka br asgj q t mos prsrite. do dru, do gur, do kafsh, do zog, do peshk, do send, do dit, do vit, do njeri, do mal, do det, do lum, do re dhe do gj ka nj emr q duhet shkruar dhe duhet lexuar q t dallohet nga nj gj tjetr. Por asgj nga kto q thash nuk sht e vetme n kt bot dhe prandaj nuk ka vetm nj gur, nuk ka vetm nj dit, nuk ka vetm nj njeri apo vetm nj peshk dhe t gjitha kto duhen numruar q njerzit t din se jan dhe sa pasuri kan. Mihal Komneni, q e ndiqte bisedn duke buzqeshur, i tha Metod Antrakidit: Pse nuk i mson ktyre djemve t shkruajn dhe t numrojn, Metod? Gjimnazi i Janins nuk ka m nevoj pr ty, ndrsa shtpia ime mund t bhet shkoll djemsh n mngjes dhe hotel pleqsh n mbrmje. Metod Antrakidit iu veshn prap syzet me avull, ndrsa hidhsia n ngjyr piperi iu largua ngadal nga fytyra, si nj re. N pesdhjet vjet ai u kishte msuar qindra fmijve se si t kuptonin botn, e cila, si thoshte ai, ishte e mbyllur me nj der q mund t hapej njkohsisht vetm nga dy elsa: nga nj numr dhe nga nj germ. Po ti zotrosh kto dy elsa hap dern dhe hyn n nj tunel t pafund, ose m sakt, n fund t t cilit sht vetm perndia. Mijra njerz e kan hapur at tunel, por askush nuk ka shkuar deri n fund sepse perndia nuk i dha askujt nj jet aq t gjat, i thoshte ai nxnsve q e pyesnin se si shkohet n fund t bots. Si thua Metod, e prmendi Mihal Komneni duke e shkputur nga tuneli i ditve t shkuara. Metod Antrakidi ngriti supet dhe pa nga Ibrahimi, i cili dukej i knaqur. Do t t isha mirnjohs nse do tu msoje djemve t mi ato q di, tha Ibrahimi dhe u ngrit n kmb me Ann n kraht e tij. Kur fillon shkolla, pyeti Muhamedi duke par Janin nga duart si pr ti kujtuar se toks katrore i ishte shtuar nj kuti. Nesr, tha Sara. Po ne nuk kemi shall t kuq si nxnsit n Voskopoj, tha Paridi. Un nuk mbaj shall se m merr frymn, tha Muhamedi. Hana iu afrua Mihal Komnenit, e puthi n faqe dhe doli n oborr. Pas Hans u largua Ibrahimi dhe djemt u vun n rresht pas tij. Sara mbeti e fundit dhe pasi doln t gjith iu drejtua Mihal Komnenit: Ku sht Isaku, Mihal? Mihal Komnenit i lvizi mjekra e bardh kur u ngrit n kmb. Nga larg dukej si nj pem q kishte mbir mbi tavolin pasi ishte ushqyer pr nj koh t gjat me mish. Prgjigjen e ksaj pyetje e pres nga ty, prandaj kam ardhur, tha ai. Un nuk e di ku sht Isaku, tha Sara q ndjeu nj prvlim n faqe. Fluturo q ta gjesh dallndyshja ime. Kraht e tu jan zgjatur dhe mund ta kalojn detin pr t arritur n ishull, tha Mihali dhe kmisha iu fry n ann e zemrs, aty ku kryqzoheshin dy pisqollat. Metod Antrakidi, q i shikonte t dy, do ti thoshte m von Mihalit se Komnent i drejtohen njri-tjetrit si personazhe librash bizantin, t cilt e zbukurojn dashurin e tyre me metafora zogjsh. N ishull shkohet me not, por babai nuk ma msoi, tha Sara e bindur se duke kundrshtuar mund ti frenonte lott q i ishin mbledhur n gryk. Notin do ta msosh n ishull, foli Mihal Komneni dhe e puthi Sarn me dor, sikur po prshndeste nj zog q nuk mund ta prqafosh. Sara hapi kraht dhe doli n ajr t pastr. Mbrmja ia ftohu mollzat e nxehta q u njomn si nj lkur q mbshtetet n re.

Ibrahimi dhe djemt ecnin prpara dhe Sars iu dukn si nj ushtri e lodhur q kthehej nga shkolla. N errsir shtpia e hapur nga lart dukej si nj kazan q mblidhte uj. Kur do pushoj ky shi, tha Ibrahimi dhe ndaloi nj ast prpara shtpis. Muhamedi thot se shiu do pushoj kur t filloj shkolla, foli Jani pas kurrizit t t atit. Djemt u futn npr dhomat e shtpis s re dhe Muhamedi hoqi allmn. Pse e heq allmn, i tha Aliu q e kishte futur shpatn posht krevatit. Muhamedi e shtriu peshqirin e allms mbi jastk dhe pasi e palosi dy her, u shtri dhe vuri kokn mbi t. Nuk shkohet n shkoll me allm se nuk jemi n Voskopoj, tha dhe pas pak e zuri gjumi. Ibrahimi u zgjua kur nj rreze drite i shpoi fytyrn. Ana flinte akoma, megjithse nj diell i verdh i ecte npr flok si nj karfic lulesh. Ngriti kokn n qiell, por asnj re nuk ia zuri dritn. Pellgjet jeshile n oborr po thaheshin si nj veshk e nderur n diell. U ua pa zhurm nga krevati dhe shkoi t zgjonte djemt. Paridi u zgjua i fundit me flokt e ngritur q i zbuti me uj. Sapuni i ngrir i rrshqiti si shkum mbi fytyr dhe ai i fshiu me peshqir syt q i digjnin. Aliu mori bishtin e lepurit e futi n xhep dhe tha se do tia tregonte Mihalit, ndrsa Muhamedi e palosi peshqirin si allm dhe e futi posht jastkut. Kur u nisn, Ibrahimi dhe Sara doln n oborr dhe i prcolln me sy. Do kthehen m t zgjuar, tha Sara dhe i shtrngoi dorn Ibrahimit. Do kthehen t lodhur duke krkuar elsat e bots, tha Ibrahimi dhe u fut brenda pr t fshehur syt e prlotur. Kur djemt hyn n shtpi, Mihal Komneni po thyente arra n oborr. Flokt e gjat i kishte krehur dhe n qaf mbante nj shall t kuq. Ky sht shalli i Marin Kurils, pyeti Paridi. Ky sht shalli i Isakut, u prgjigj Mihal Komneni. Po pse nuk e mori Isaku shallin me vete, n ishull, pyeti Aliu. Shalli sht si flamuri dhe nuk merret me vete, por ngulet mbi kshtjell, tha Mihali dhe theu nj arr mbi plloe. Kur hyn n dhom, pan Metod Antrakidin q i priste n kmb. Syzet e tij nuk kishin avull dhe syt i dukeshin m t mdhenj. Mbi nj karrige tjetr, ishte nj drras e zez q shklqente nga dielli q hynte nga dera e hapur. Mbylleni dern, tha Metod Antrakidi. Paridi mbylli dern dhe n errsir dalloi disa shkronja t bardha mbi drrasn e zez. Aliu u ul, priti sa Metodi u kthye me kurriz nga ata dhe i tha Muhamedit n vesh: Metodit i ka ndryshuar zri. Msuesit e kan zrin m t trash se pleqt, pshpriti Muhamedi. far kam shkruar ktu, pyeti Metod Antrakidi dhe tregoi me nj shkop t holl drrasn e zez. Paridi ngriti supet, ndrsa Aliu brtiti: Voskopoj. Jo, u prgjigj that Metod Antrakidi. Ke shkruar emrat tan, i tha Muhamedi. Jo, tha prap Metod Antrakidi, un i di emrat tuaj, pse duhet ti shkruaj. Ke shkruar q sot sht e hn, tha Aliu duke u ngritur n kmb. Metod Antrakidi i bri shenj t ulej dhe tha: Jo, nuk kam shkruar q sot sht e hn. Aliu u ul duke par me frik nga Muhamedi q ishte ulur n karrigen e mesit. Metod Antrakidi e mbante shkopin t palvizur n drras dhe vet dukej si nj statuj q tallet me kalimtart. Nj rreze drite q hyri papritur nga fundi i ders i ra Muhamedit n goj dhe ky tha: Ke shkruar q shtpia e Arianit Komnenit u b shkoll. Metod Antrakidi nuk foli, por tundi kokn duke mohuar. Rrezja e drits kaloi nga Muhamedi te Paridi, i cili tha: Ke shkruar q shiu pushoi dhe shtpia jon do ndrtohet. Jo, tha Metod Antrakidi, pr mua kjo nuk ka rndsi. Djemt u tulatn n karrige dhe askush nuk foli. Metod Antrakidi kroi zrin dhe Aliu u afrua edhe m shum nga Muhamedi. Kam shkruar q shkolla u hap, tha Metodi dhe hoqi shkopin nga drrasa e zez. Djemt morn frym dhe Metod Antrakidi qeshi. 25

Kur pellgjet jeshile u than, Naumi dhe Andrea erdhn n fshat. Naumi kontrolloi gropn e glqeres, ndrsa Andrea hoqi katraman dhe u zhvesh n dhomn e gjumit t Sars. Trupi i tij me muskuj dukej si nj pem brenda shtpis pa ati. Paska rn shum shi, i tha Naumi Ibrahimit duke nxjerr nj drras t lagur nga gropa e glqeres. Kur mbaron, e pyeti Ibrahimi q rrinte n mes t oborrit. Po hodhm atin deri n fund t gushtit, n shtator i bashkojm dy shtpit dhe n tetor secili nga djemt e tu do ket dhomn e vet. Pas disa ditsh mbi shtpi u dukn trart e atis. Naumi i sharronte, pasi i maste me pe t kuq, kurse Andrea i ngulte mbi njri-tjetrin. Trart ngriheshin dhe pastaj kryqzoheshin mbi atin q i ngjante nj kafazi pr njerz. Kur Andrea thrriste t atin dhe i krkonte gozhd, honi i shtpis e kthente zrin n jehon. Andrea kishte lidhur litar t trash me t cilt i trhiqte trart deri lart. Nj dit, n ati hipi dhe Jani duke u kacavjerr me litar. Ibrahimi e shikonte nga posht djalin lakuriq, trupi i t cilit dukej si nj muskul i Andreas. Jani i mbante trart dhe Andrea i godiste fort me eki. Naumi i drejtonte dy djemt nga oborri duke thirrur dhe duke lvizur duart n er, sikur drejtonte nj orkestr. Kur trart formuan nj kasolle prej druri mbi muret e shtpis, Ibrahimi thirri Sarn. Ajo nxori nj stol t gjat dhe t dy u uln e nisn t shohin shtpin e tyre. Dielli hynte npr trart e ngulur dhe formonte katror t barabart brenda shtpis. Her pas here nga katrort dilte koka e qethur e Janit apo shpatulla e djersitur e Andreas. Kur i pa t ulur n stol, Jani nxori kokn dhe i prshndeti me dor. Si dukemi q atje lart, e pyeti Sara. Jani u ngrit edhe pak, vuri dorn mbi sy dhe thirri: Si dy zogj q presin t hyjn n kafaz. Ibrahimi qeshi, ndrsa Sara u ua dhe u fut n shtpi. Mori Ann n krah dhe filloi ti tregonte shtpin q ndrtohej. I fliste me z t ult, por vajza lvizte kokn nga ana tjetr dhe shikonte Naumin q me eki rrumbullakoste cepat e plloave q kishte rreshtuar n oborr. Jani e nxori prap kokn dhe kur pa Ann i tha: Hajde dallndyshe t shohsh si ta kam thurur folen. Ana vazhdonte ti mbante syt nga Naumi dhe tingulli i rregullt q dilte nga plloat e thyera, pas pak e vuri n gjum. Mbshteti kokn n supin e Sars dhe mbylli syt. E zuri gjumi, tha Ibrahimi. Edhe mua m flihet kur vllai m thot dallndyshe, tha Sara. Pasdite, kur djemt u kthyen nga shkolla, ndaluan prpara shtpis dhe filluan t numrojn trart. Dyzet e tet, tha Paridi. Jo, jan dyzet e nnt, tha Aliu. Muhamedi, q vazhdonte t numronte me gisht, ktheu kokn nga Aliu dhe i tha: Nuk mund t jen dyzet e nnt sepse numri i trarve sht ift dhe jo tek. Po pse sht ift numri i trarve, pyeti Paridi. Sepse prball do trari vendoset nj tra tjetr dhe pjesa e prparme sht e barabart me pjesn e prapme, ndrsa faqja e majt sht e barabart me faqen e djatht. do faqe ka aq trar sa ka faqja prball dhe prandaj numri n do rast sht ift, tha Muhamedi duke e drejtuar gishtin nga koka e Janit q i shikonte nga atia. Numri i trarve sht tek, foli Naumi q i kishte dgjuar duke ln punn. Muhamedi uli gishtin n tok dhe Aliu i shkeli syrin Paridit. Shtpia sht n form drejtkndshi dhe faqet nuk jan t barabarta. Faqja ballore dhe ajo mbrapa, q jan m t mdha, kan nga gjashtmbdhjet trar secila. Dy faqet e tjera, njra n lindje dhe tjetra n perndim jan m t vogla dhe ato kan nga dhjet trar. Kur vihen t gjith trart dhe shtrihen njri mbi tjetrin duke u ngulur me gozhd, n maj t atis, n pikn m t lart, vendoset trari i madh, i cili i bashkon t gjitha faqet. Ky quhet trari i madh ose kulmi i shtpis, tha Naumi me nj z t but si msues. Djemt shikonin trart, ndrsa Andrea me Janin i kishin ln ekit dhe qeshnin nga lart. Sa trar ka e gjith shtpia, pyeti Ibrahimi djemt, duke i br shenj Naumit q t mos fliste. Paridi filloi t mblidhte me z, ndrsa Aliu u ul n gjunj dhe numroi me gishta. Muhamedi qndroi drejt duke mos i hequr syt nga atia. Pesdhjet e tre, than me nj goj Paridi me Aliun. Aq ka, tha Naumi.

Un thash q jan ift sepse trari i madh nuk sht vn akoma, u mbrojt Muhamedi duke par drejtkndshin e shtpis, t cilit i mungonte nj viz. Kur t zgjohesh nesr n mngjes, trart do jen tek, tha Naumi dhe u prkul mbi plloa. Dy dit m von qielli u nxi dhe ret u fryn duke u varur mbi kafazin prej druri. Dielli u fsheh dhe Andrea veshi nj bluz t ngusht dhe muskujt iu mbuluan. Ibrahimi shikonte qiellin, ndrsa Naumi shtroi prap katraman mbi dhomn e gjumit ku flinte, bashk me t birin. Andrea e kishte ngulur me gozhd trarin e madh q rrinte i shtrir si nj vij horizonti. Mbi trupin e tij t lmuar, Jani gdhendi emrat e gjith djemve t Ibrahimit. Thanas, Petro, Jani, Niko, Muhamed, Ali. Nuk dinte t shkruante dhe i tha Sars tia vizatonte emrat n letr. Sara i shkroi nj nga nj n letr dhe Jani i mori me vete n lartsi. Pasi i gdhendi me radh me nj dalt t mpreht, mori boj t kuqe dhe filloi ti lyente. Fura hynte n brazdat e germave si n nj kanal. Ibrahimi e shikonte i ulur n stol dhe i dukej sikur i biri po vizatonte n qiell. Kur mbaroi i tha: Shto edhe emrin e Ademit. Janit iu drodh dora dhe fura i ra brenda n shtpi. Nxori kokn mbi trar dhe pa t atin e krrusur mbi stol, sikur po falej mbi nj kujtim. Mos zbrit, i tha Sara, ta tregoj q ktu sesi shkruhet emri i Ademit. Andrea e lidhi furn n litar dhe Jani e trhoqi, e futi n brez dhe nxori daltn nga xhepi i pantallonave. Jam gati, i tha Sars dhe ndjeu dorn q vazhdonte t dridhej. Vizato germn e par t emrit t Aliut, thiri Sara dhe dgjoi ekiin e Janit q ra mbi dalt. Jani punonte shpejt dhe kur mbaroi i fryu kanaleve q kishte hapur mbi tra dhe pa germn e par t emrit t Aliut t gdhendur. Tani merr germn e par t emrit t Petros dhe vizatoje me kok mbrapsht, ndrsa barkun ktheja nga lindja, tha Sara. Jani e nguli daltn fort dhe bri nj vij t gjat dhe pastaj i shtoi vizatimit nj bark t madh t kthyer nga shtpia e vjetr e Mihalit. Shum mir, tha Sara. Tani merr edhe germn e dyt t emrit t Petros dhe vizatoje. Naumi dhe Andrea kishin ln punn dhe po shikonin Janin q godiste me prpikri mbi tra. Nuk e dija q historia e familjes mund t shkruhet mbi drras, tha Naumi, ndrsa Jani po i frynte pluhurit t germs s tret. Merr germn e pest t emrit t Muhamedit dhe vre n fund, tha Sara. Jani e punoi m gjat kt vizatim dhe kur mbaroi, Sara i tha Ibrahimit se germa m dukej si dy shtpit e tyre t bashkuara kurriz m kurriz. Ibrahimi nuk foli dhe vazhdoi t shikonte Janin q po e lyente emrin e Ademit me ngjyr t kuqe. Dukej i lodhur dhe i menduar. Pas pak i tha Sars: Po un mund t msoj t shkruaj? Sara iu afrua dhe i lmoi flokt q kishin nisur t thinjeshin. Ti i ke shkruar emrat e djemve n barkun e gruas tnde, ndrsa Jani po i kopjon, tha Sara. Ibrahimi uli kokn dhe thinjat iu shtuan. Eh, kallamari im po zbrazet, tha me z t mekur. Kur tre djemt erdhn nga shkolla, Jani ishte n oborr duke lar duart e skuqura. Ke vrar ndonj lepur, e ngacmoi Aliu. Jani qeshi dhe tregoi me gisht trarin e madh. Muhamedi filloi t lexonte emrat me z, ndrsa Paridi e ndiqte me vshtirsi dhe emrin e Petros e lexoi: Detro. Petro nuk ka hyr akoma n det, i tha Muhamedi q e kishte mbaruar leximin. Por Paridi nuk e dgjoi. Pse ma ke ndryshuar emrin, i brtiti Janit kur lexoi emrin e tij t vjetr. Shtpia filloi t ndrtohej prpara se ti t bheshe Parid, ia ktheu Jani. Paridi mori nj gur dhe e hodhi me forc drejt shtpis. Guri u prplas te trari i madh dhe humbi me zhurm n honin e shtpis. Niko dhe Ademi kan vdekur, tha Paridi dhe u fut me vrap n shtpin e re. Jani foli me Sarn dhe hipi prap mbi ati. Ret ishin ulur shum posht at pasdite dhe ai mezi i shquante germat. N fillim i hoqi bojn emrit t Nikos duke e kruar si lkur me nj thik t vogl. Pastaj, i thelloi kanalet duke i zgjatur dhe duke i shkurtuar. Emri i ri kishte nj germ m shum se i vjetri dhe Jani i bri vizatimet m t holla. Gdhendjen e mbaroi kur u err. Zhurma q bnte dalta e tij n muzg ngjante me ecjen e nj maceje t uritur mbi ati. Kur mbaroi, i leu germat me boj, por errsira nuk e la ta shijonte vizatimin t plot. Fjeti dhe u ngrit hert n mngjes qielli ishte i pastr dhe ret ishin fshir gjat nats, si germat e emrit t Nikos. Jani i kaloi edhe nj boj germave t reja q

shklqyen m shum nga dielli i freskt i agimit. Kur vllezrit u nisn n shkoll, ai ishte akoma mbi ati. Parid, i thirri t vllait. Paridi nguli syt mbi shtpi dhe lexoi ngadal emrin e vet. Fytyra iu el dhe flokt e tij t ngrir dukeshin si t vaisura pr pagzim. Tani zbrit, i tha Janit, q t mos biesh edhe ti nga atia si ra Niko. Pse emri i Paridit shklqen m shum se emri im, u ankua Aliu. Paridi ishte nj djal elegant q lyhej me parfum kurse Aliu sht nj lufttar i fort dhe i thekur n diell, tha Jani. do t thot elegant, pyeti Aliu, q nuk ishte bindur nga prgjigjja e Janit. Elegant do t thot tu plqesh grave, tha Andrea duke nxjerr kokn mbi kafazin e trarve. Paridi eci prpara duke mbajtur kokn lart, ndrsa Muhamedi i tha Aliut q i mbante buzt e mbledhura: Grat joshen me parfum, por fitohen me shpat. Ke nj kazan t madh, e pyeti Naumi, Sarn, nj mngjes. Kam, tha Sara, pse t duhet? Pr t ngritur plloat mbi ati, tha Naumi dhe mori kazanin prej bakri. E lidhi me litar n t dy vesht dhe e mbushi me plloa. Jani zbriti nga atia, trhoqi kazanin e rnd brenda shtpis dhe Andrea filloi ta ngrinte me litar. Kur plloa e par rrzlleu mbi ati, Ibrahimi i ngazllyer iu afrua Naumit. Po ecn shpejt, i tha. Po m fole kur punoj, do eci me ngadal, tha Naumi dhe vuri buzn n gaz. Andrea i shtroi plloat me kujdes duke nisur nga faqja perndimore e shtpis. Kazani u boshatis dhe Jani e mbushi prap, ndrsa Andrea e ngriti lart. Muskujt e tij dukej sikur shtronin nj qilim prej guri mbi shtpi. N drek, Sara gatoi mish me presh, bri nj sallat me qep dhe domate, preu buk me feta t mdha, kurse Ibrahimi nxori nj shishe me raki. Vuri tepsin mbi tavolinn e madhe q rrinte n oborr dhe thirri Naumin, Andrean dhe Janin. Filluan t hanin n kmb, ndrsa shishen e rakis Ibrahimi ia kaloi Naumit dhe ky Andreas. Rakia avullonte nga kraht e fort t Andreas, ndrsa Naumi u ngop, shkoi t shtrihej nn hijen e katramas ku e zuri gjumi. Kur ai u zgjua, Andrea i kishte shtuar edhe nj shirit qilimit t plloave mbi ati. Jani mbushte kazanin, ndrsa n stol ishte ulur Sara bashk me nj burr me mjekr t bardh dhe flok t lshuara mbi supe. Rrinin ngjitur me njri-tjetrin dhe shikonin shtpin q rritej. Naumi frkoi syt e prgjumur dhe pyeti Janin. sht akoma gjall Arianit Komneni? Nuk e di, tha Jani. Ky sht i biri, Mihal Komneni, vllai i Sars. E paskeni ndrtimin n gjak, tha Naumi duke u afruar . n gjak kemi padurimin, tha Mihali dhe, duke e prshndetur, e pyeti: Kur mbaron? Nj shtpi ndrtohet m shpejt se nj kish, u prgjigj Naumi. Njerzit jan t paduruar kurse perndia pret. Perndia sht e prjetshme kurse ne nuk kemi shum koh, tha Sara. Fole si Arianit Komneni, tha Naumi. Kur u martua Ibrahimi me gruan e par, ai na tha ta mbaronim kishn nj muaj prpara afatit. Filluam n qershor dhe punuam n mes t vaps, si tani, duke ngritur gurt me thonj dhe duke i veshur me vez q t ngjiteshin fort. Ishte viti 1752 dhe Andrea nuk kishte lindur. Un i ngrija muret vet kurse Arianit Komneni, me kmishn t zbrthyer, m drejtonte duke i lvizur qoshet e kishs si gur shahu. Natn ai rrinte zgjuar dhe e maste kishn me kmb duke pritur mngjesin. Kur hna ndrionte, hija e tij e madhe zgjatej si kambanore. Un flija i drobitur dhe kur zgjohesha n mngjes e gjeja aty. mi zgjaste veglat e puns sikur po m jepte arm. M dukesh si nj prift q nxjerr armt nga kisha, i thash nj her. Mua nuk m duhen arm pr tu mbrojtur nga perndia, thoshte ai. N fillim t tetorit, i gjith fshati erdhi pr t dgjuar kambann e par. Arianiti e tundi kambann fort me litar dhe i tha njerzve duke u gajasur. E dgjuat? Perndia erdhi n fshat! Grat bn kryqin, ndrsa fmijt mbylln vesht nga gjmimi. At nat mblodha veglat dhe u nisa. Ishte nj mbrmje e that dhe para kishs pash Arianitin q ishte ulur n nj gur dhe shikonte nga kisha. bn ktu, i thash. Po pres sa t futet hna n kamban, m tha. Ishte nj plak i uditshm. Fjalt q thoshte kishin gjithmon dy kuptime dhe ai eglendisej kur t tjert

habiteshin. Kur e ndam m tha: Ti do vish prsri n fshat, por un nuk do jem ktu. Thuaji fmijve t mi q rruga kalon nga kisha. Mihal Komneni dhe Sara dukeshin si dy fmij t vegjl q presin baban t ulur n stol. Mjekra e Mihalit ishte zbutur, ndrsa Sara kishte mbledhur duart mbi gjunj. Shikonin Naumin me sy t lutur, sikur i krkonin ta vazhdonte prralln. Nuk e dija q ti ishe vajza e Arianit Komnenit, tha Naumi. Tani e kuptoj pse shkruani emra n trart e shtpis. Mihali ngriti kokn, ndrsa Sara pa Naumin e habitur. Edhe babai juaj e kishte kt zakon. Kur mbarova kishn ai m krkoi ta lmoja portikun mbi dern e madhe t hyrjes. Un e krova gjat gurin e ashpr derisa u b si nj pjat e pastr dhe aty Arianiti shkroi dika. E keni par besoj, pyeti Naumi. Sara ngriti supet, ndrsa Mihal Komneni u ngrit nga stoli dhe duke e par Sarn n sy i tha: Fluturimi kalon nga kisha, dallndyshe. I rrahu shpatullat Naumit dhe u nis me hap t madh. Sara e ndoqi pas, ndrsa Naumi u kthye dhe filloi t mbushte kazanin me plloa. Ku ikn ata, e pyeti Jani. Po krkojn Arianit Komnenin, u prgjigj Naumi dhe tundi kokn si kamban. Kisha ishte e ftoht dhe Mihal Komneni u drodh. Nj merimang e but q varej mbi der iu ngjit n mjekr, por Mihali nuk e pa. kmbt e vogla t Sars jehuan mbi altarin e zhveshur. Nga katr dritaret e vogla hynin rreze t holla drite q bashkoheshin n qendr t kishs. Mihali bri disa hapa dhe u kthye duke par mbi portik. Portiku ishte i mbuluar me pluhur dhe ai e fshiu me dor. Pluhuri i ra Mihalit mbi flok dhe disa katror t vegjl nxorn brinjt dhe morn frym nn gishtat e tij t mdhenj. Sara lvizi pr t shmangur pluhurin dhe zgjati kokn. Nj katror, pak m i madh se pllmba e Mihalit, djersiti mbi gur. Mihali bri nj hap prapa, ngriti syt dhe u prqendrua. Katrori ishte i rregullt dhe i ndar n shum katror t vegjl. E lexon dot far shkruhet, i tha Sars q u ngrit mbi majat e kmbve dhe lexoi germat nj nga nj: KRETA. Natyrisht, tha Mihali dhe kaloi dorn mbi mjekr. Ka edhe nj numr, tha Sara. far numri, pyeti Mihal Komneni duke picrruar syt n errsir. Trembdhjet, tha Sara. Numri sht shnuar n katrorin e mesit, posht germs E. Mihal Komneni u lkund mbi kmbt e veta dhe Sars iu duk sikur do rrzohej. Rrezet e drits i vinin nga prapa kurrizit, i hynin ndr flok dhe fytyra iu zbeh si nj ikon. Isaku ka qen ktu, tha dhe preku portikun me dor duke e prkdhelur. Sara e pa n sy, por nuk foli dot. Numri trembdhjet sht shtuar m von se Kreta. Shiko kanalet e gdhendjes. Nuk jan br nga e njjta dor. Numri sht m i holl dhe m i freskt dhe duket i shkruar nga nj dor e re dhe e leht. Ndrsa brazdat e Krets jan t thella, t ashpra dhe t gdhendura n gur nga nj dor e lodhur dhe e pasigurt. Naumi tha se ai pastroi gurin, ndrsa babai shkroi dika q ai nuk kishte ditur ta lexonte. Por Naumi nuk tha nse kishte par ndonj numr, q do t thot se numri sht shkruar m von dhe patjetr ka nj kuptim. far kuptimi ka, pyeti Sara q dukej e friksuar sikur e kishin ln vetm n nj labirinth logjik. Iu kujtua Metod Antrakidi q thoshte se njohja e bots sht e mbyllur n nj der q hapet me nj numr dhe me nj germ. I hodhi syt nga katrori q djersinte i zbuluar nga pluhuri. Kuptimi i par q m vjen n mend sht Voskopoja, foli Mihal Komneni. Isaku ka dashur t lr nj gjurm t jets s tij ktu, por katrort bosh fshehin numra t tjer q duhet t lidhen me njri-tjetrin me nj shpjegim. Po Kreta, pyeti Sara. Mihali lvizi pak kokn si pr t thn se ky shteg mund t kalohej m leht. Kreta sht shkruar nga babai. Ai e ndrtoi kt kish pr heronjt e Krets dhe ditn q kisha u hap, ktu u mbajt nj mesh pr ta. Kreta ishte pjesa m e dhimbshme dhe njkohsisht m e bukur e jets s tij. Aty iu vra vllai i madh, aty vdiq gruaja q dashuronte dhe aty linde ti. Por katrort e tjer mund t japin shpjegime t tjera dhe t

ndriojn gjegjzn e jets s Arianit Komnenit, tha Mihali duke marr frym thell. Si do ti hapim kto kuti, e pyeti Sara. Mihal Komneni kaloi edhe nj her dorn mbi katror sikur donte t regjistronte n kujtesn relievin memec t gurit, apo sikur donte t takonte dorn q kishte qen aty prpara dors s tij. E afroi dorn te buzt e veta sikur maste temperaturn, pastaj i mori er dhe tha: Metodi mund t ket nj els. I hodhi nj sy kishs, hapi dern me forc dhe doli n diell. Merimanga, q i varej si nj jarg e mome n mjekr, u verbua. Mihal Komneni vrapoi si fmij n rrugn e shtpis dhe Sara e ndoqi pas. Loja filloi, mendoi me vete. Paridin, Muhamedin dhe Aliun i gjetn t ulur n tri karrige. Prball tyre, n kmb, rrinte Metod Antrakidi. Shkolla mbaroi pr sot, thirri Mihali kur hyri brenda. Djemt u uan duke par Metod Antrakidin, por Mihali i shkeli syrin dhe ata doln t knaqur. Nuk pranoj pleq n shkolln time, tha Metod Antrakidi q qndronte akoma n kmb. Pranoj un, tha Mihali dhe i bri shenj Metodit q t ulej n karriget e djemve. Pas tij u ul dhe Sara. Karrigia ishte e ngroht dhe ajo mblodhi kmbt. Mihali fshiu drrasn e zez dhe vizatoi nj katror. E ndau n pes pjes vertikalisht dhe horizontalisht dhe n rreshtin e par, lart shkroi: KRETA. N katrorin posht germs s mesit vuri numrin 13. U kthye nga Metodi dhe i tha: Ja nj detyr pr ty. Gjej numrat dhe fjalt e padukshme n kta katror dhe t jesh i sigurt se bota do t t duket m e bukur. K R E 13 T A

Metod Antrakidi rregulloi syzet mbi hund, pa katrorin dhe tha: Ky sht nj katror magjik. Ku e gjete? Ma ka ln trashgim babai, tha Mihali dhe mori shkopin e msuesit n cep t drrass. Nuk e dija q Arianit Komneni ka qen nj mason, tha Metodi. Sara ktheu kokn, por Mihali ngriti shkopin dhe ajo nuk nxori z. Katrort magjik jan shum t hershm dhe disa mendojn se jan me origjin parakristiane, filloi Metodi. N traditat e lashta hebreje dhe greke njerzit e ditur prdornin katror t till pr t fshehur apo pr t dhn sinjale t ndryshme. Me kalimin e kohs, katrort magjik u shndrruan n nj sport pr matematicient sofist q luanin me to duke habitur princat dhe madje i prdornin edhe si letra dashurie, t cilat askush prve t dashurs, nuk mund ti lexonte. Katrort magjik nuk formohen vetm me numra, por edhe me fjal. Sekreti i katrorit magjik sht ky: numrat q e prbjn duhet t jen t ndryshm, pra t mos prsriten dy her, t jen t njpasnjshm, pra nj, dy, tre, katr, apo njzet, njzet e nj e me radh dhe sido q ti mbledhsh, vertikalisht, horizontalisht apo diagonalisht ato duhet t japin t njjtn shum. Ndrsa katrort e fjalve formohen me vshtirsi pr shkak t natyrs s pambledhshme q kan fjalt, t cilat mund t kombinohen duke u lexuar vetm nga nj an, pra ose majtas, ose djathtas,

ose posht, ose lart, por jo edhe anasjelltas. P.sh. fjala Kreta n katrorin e Arianitit mund t lexohet nga e majta n t djatht, por jo n t kundrtn. Kjo bn q katrort e numrave t jen shum m t prdorur n t gjitha traditat q prpiqen t shpjegojn botn prmes numrave. Mjeshtri i ktyre magjive matematike ka qen Pitagora, i cili thoshte se n kt bot do gj sht nj numr. Pitagora arriti t hutoj gjindjen n Italin e Jugut, ku jetonte, q n at koh ishte koloni greke, aq sa rregullat e tij u kthyen n nj lloj feje, e cila, nse nuk do lindte Krishterimi, ndoshta do vazhdonte ta shpjegonte botn prmes numrave. Pitagora e quante veten nj hyjni dhe nj her tha: n kt bot ekziston Zoti, ekzistojn njerz, por dhe qenie si un. Si thash, rregullat e tij u kthyen n norm me mbshtetjen e disa princave q i besuan dhe u bn dishepuj t tij. Pitagora thoshte: Mos hani fasule, mos kaloni mbi nj kryq, mos trazohet zjarri me hekur, mos shkelen dafinat, mos hahet zemra, mos lihen dallndyshet t ndrtojn fole nn ati, mos u shiko n pasqyr kur je pran nj qiriu, etj. Teoria e Pitagors, si nj kombinim i matematiks me teologjin, ndikoi n gjith mendimin grek parakristian, por edhe shum m von. M pas, Krishterimi e mohoi Pitagorn, sepse nuk mund t pranonte q Zoti ishte nj numr dhe q pas do numri fshihej nj sekret q duhej zbuluar nga mendja njerzore. Un mendoj se Pitagora do kishte qen m i suksesshm n rast se nuk do ti krkonte njerzve q t mos hanin fasule, sepse n at koh fasulja prbnte ushqimin baz t grekve. Ai i ka prmuar grekt dhe ka qen cinik. Edhe un do bja zgjedhjen q bn grekt: m mir nj fe q nuk m lejon t martohem dy her, si Krishterimi, sesa nj fe q m pengon t ha fasule. Mes dy t kqijave do zgjidhja m t vogln. Po me dallndyshet kishte Pitagora, pyeti Mihali q qeshte duke par Sarn. Nuk e di, tha Metodi. Grekt e lasht ishin shum toksor dhe qiellin ua kishin ln perndive. Por le t kthehemi te katrort magjik. Nga grekt ato u morn dhe u prpunuan nga ifutt q kan shkencn e tyre t numrave, e cila quhet Kabbala. Kabbala mendohet se sht nj libr q iu dha Abrahamit nga perndia dhe q shpjegon lindjen, ndrtimin dhe ecurin e bots prmes kombinimit t numrave dhe germave. Kabbala e ndan dijen njerzore n pesdhjet shkall inteligjence dhe thuhet se vetm Moisiu arriti deri te shkalla e dyzetennt sepse tek e fundit nuk mund t arrinte, pasi ai nuk ishte profeti i fundit. Shkalla e pesdhjet e dijes sht vet Zoti dhe vetm Jezu Krishti ka arritur deri aty. ifutt kan nj katror t dashur me 36 numra duke filluar nga njshi. Shuma e do rreshti sht 111 dhe shuma e t gjith rreshtave sht 666. Ka njerz q besojn se ky sht numri i djallit, por pr ifutt ai ka nj kuptim mistik dhe hyjnor q lidhet me ardhjen e Mesias. Sabatai Zevi ishte kabalist dhe nj nga arsyet q njerzit e besuan ishin pikrisht tri gjashtat e vitit 1666, kur ai u shpall si Mesia. Edhe myslimant kan nj katror magjik me tri rreshta. Numrat e ktij katrori jan nnt dhe fillojn nga tetmbdhjeta dhe mbarojn n njzet e gjasht. Shuma e tyre sht 66 q prbn vlern numerike t fjals Zot n arabisht. M von, lojn e katrorve magjik e morn masont, t cilt u shfaqn n kohn e kryqzatave dhe fillimisht shrbyen si mbrojts t Jerusalemit kur ai u pushtua nga myslimant. Masont e par kishin grmuar n tempujt e Jerusalemit dhe besohet se atje kan gjetur sekrete t mdha nn rrnoja. Disa nga kodet e tyre t fshehta ata i kaluan dor m dor me an t katrorve magjik. Babai nuk ka qen mason, e ndrpreu Mihal Komneni duke drejtuar shkopin. Kur ishte n Stamboll mund t ket njohur disa prej tyre dhe ndoshta aty ka msuar katrorin magjik. Nuk ka br keq, tha Metodi dhe i nguli syt drrass. Ky katror duhet t ket dy pjes. Ai prbhet edhe nga fjal edhe nga numra. Rreshti i Krets sht me fjal q do t thot se edhe

rreshti i par vertikal dhe i pesti vertikal q lidhen me t, duhet t ken fjal t fshehura. Ndoshta edhe rreshti i fundit horizontal q lidhet me dy rreshtat ansore duhet t jet nj fjal. Ndrsa numri trembdhjet sht pjes e nj katrori brenda katrorit t madh. Katrori i madh ka njzet e pes katror t vegjl. Ndrsa katrori i vogl ka nnt katror t mbushur me numra. Po filloj me kt t voglin sepse sht m i leht. Metodi u ua dhe vizatoi nj katror m t vogl se katrori i Arianitit q rrinte prbri dhe priste t zbulohej. E ndau katrorin me dy viza nga lart-posht dhe pastaj hoqi dhe dy viza t tjera horizontale. Drrasa e zez qau nga shkumsi dhe Sars iu ngjeth mishi. Nnt katrort e vegjl dukeshin si nnt goj t hapura. Metod Antrakidi shkroi nj trembdhjet n katrorin e mesit, n rreshtin e par lart dhe filloi t numronte duke lvizur buzt. U mendua pak dhe n katrorin e par, n t majt t trembdhjets, vuri nj tet. Posht tets vuri nj shtat dhe posht shtats nj dymbdhjet. Rreshti i par vertikal u plotsua. Mihali pa nga Sara dhe filloi t qeshte. Mektodysyz Prapakidi po i hap portat e Komnenve, tha. Posht trembdhjets Metodi shkroi nj nnt dhe posht nnts nj pes. Ndrsa n rreshtin e tret nga lart-posht vuri nj gjasht, pastaj nj njmbdhjet dhe pastaj nj dhjet. 8 7 12 13 9 5 6 11 10

Katrort u plotsuan dhe Metodi bri nj hap prapa duke i par. Mblidhi nga t duash, i tha Mihal Komnenit. Mihali filloi t numronte duke prekur do numr me shkop. Shkopi u end nga e majta n t djatht, pastaj nga posht-lart, dhe pastaj prshkoi ngadal diagonalen duke filluar nga numri tet, kaloi te nnta dhe qndroi te dhjeta. Shuma sht njzet e shtat, tha dhe Sars iu kujtua Aliu q numronte trart e shtpis me gishta. Po, tha Metodi. Por ti mbledhsh numrat sht e thjesht. E vshtir sht ti kuptosh. Trembdhjeta sht numri simbol i Voskopojs, q Marin Kurila thoshte se vjen nga numri i Krishtit dhe dymbdhjet profetve t tij. Kt numr, besoj se e ka shkruar Isaku sepse nj gj sht e qart: nuk ka qen e njjta dor ajo q ka shkruar fjaln dhe ajo q ka shkruar numrin. Nga e kupton ti kt, e pyeti Metodi. E pash gurin, e preka, e shijova dhe e nuhata. Guri kishte ern e tim biri dhe un kt er nuk mund ta ngatrroj me asgj tjetr. Sado inteligjente, e prsosur dhe e strvitur t jet shqisa, dshmia e saj nuk prbn prov, tha Metodi. Aq m tepr q shqisa jote e vjetr ka qen e djegur nga malli. Syt e tu kan qen t prlotur, hunda ka qen e zn, gjuha e thar dhe dora e drunjt. Si mund ti besoj nj zemre q dridhet nga kujtimet duke prishur muzikn e shqisave q komandon? Mihal Komneni e uli shkopin dhe Sars iu duk si nj dirigjent i plakur. Por rnia e tij zgjati vetm nj ast. Ngriti dorn dhe ia afroi Metodit n hund. Merri er, i tha. Mban era myshk, tha Metodi dhe teshtiu. I fshiu hundt me mng dhe u kthye nga Mihali. Isaku ka pasur nnt katror bosh. M thua dot pse sht vn numri trembdhjet pikrisht n kt katror dhe jo diku tjetr? Mund ta kishte shkruar trembdhjetn n rreshtin e fundit, apo n katrorin e par lart, ose n katrorin e mesit, ose ku t donte sepse fushn e shahut e kishte bosh dhe mund ta vendoste ku ti plqente mbretin e tij trembdhjetvjear.

Kjo sht shtje metode, Metod, u prgjigj Mihali dhe pa Sarn q e shikonte si nj nxnse n ditn e par t shkolls. Pa dyshim q sht nj shtje metode, prsriti Metodi dhe vazhdoi: Isak Komneni, gjithmon nse sht ai q e ka mbushur kt katror memec, ka dashur t dshmoj dika prmes pozicionit t numrave. Un besoj se ai ka dashur t lr nj gjurm dhe kt mund ta provoj. Ja, se si. Po ta kishte vn trembdhjetn n katrorin e par lart, shuma e t gjith numrave t njpasnjshm do t ishte dyzet e dy. Po ta kishte vn numrin e tij n katrorin e mesit t rreshtit t mesit, pra n qendr, shuma e t nnt katrorve do ishte tridhjet e nnt. Mund ta kishte shkruar n katrorin e par t rreshtit t fundit dhe mbledhja e t gjith numrave do t ishte tridhjet. Me pak fjal, Isaku ka pasur nnt mundsi pr t ndrtuar nj katror me numrin trembdhjet. Pse ka zgjedhur pikrisht kt kombinim numrash? Pse ka krkuar njzeteshtatn dhe jo tridhjetn apo tridhjetenntn apo dyzetedyshin? Mihal Komneni mendohej duke kruar mjekrn. Kur ka lindur Isaku, pyeti Metod Antrakidi. N 13 janar 1742, tha Mihali. Kur iku Isaku nga Voskopoja, pyeti Metodi. N gusht t vitit 1769, tha Mihali dhe mjekra iu drodh. Metod Antrakidi u kthye nga Sara. Kur u largua Arianit Komneni nga fshati? N tetor 1769, tha Sara q u mblodh n karrige. Dshmia e shqiss s grisur t Mihal Komnenit ndoshta mund t merret si prov, shpalli Metodi dhe tha: Isaku ka qen 27 vje n vitin 1769 dhe duke i kombinuar katrort n kt mnyr ndoshta ka dashur t na thot se n cilin vit ka qen ktu. Me fjalt e numrave ai ka thn: Kur mbusha njzet e shtat vjet shkova n fshat. Ose: Isha n fshat n vitin 1769. Ndrsa numri trembdhjet tregon se ai ka ardhur nga Voskopoja. Isaku ishte i bindur se njerzit q do lexonin katrorin e tij do ta lidhnin simbolikn e numrit trembdhjet me qytetin e Voskopojs ku ai bri histori. djal i zgjuar, tha Metodi. I ka ngjar m shum gjyshit se babait. Deri tani na ka thn se nga vjen dhe ku qndron, por ne duhet t gjejm se ku ka shkuar. Po Kreta, pyeti Sara. Nse Kretn e ka shkruar Arianit Komneni, Isaku e ka gjetur fjaln ktu dhe sht prpjekur t kombinoj numrat me fjalt e fshehura. Kjo sht nj teknik e vshtir dhe un nuk kam par kurr nj katror magjik, ku bashkohen fjalt me numrat, tha Metodi duke br nj hap prapa. Po nse Isaku ka ardhur n fshat n gusht t vitit 1769 ai sht takuar me Arianitin dhe ky i ka treguar sekretin e katrorit t madh. Kjo sht e pamundur, tha Sara. Un do ta kisha par Isakun po t vinte n shtpin ton at vit. Isaku u arratis nga Voskopoja dhe turqit e krkonin pr ta burgosur, tha Mihali. Ai duhet t ket qndruar i fshehur q mos pikasej. Kush i mbante kyet e kishs, pyeti Metod Antrakidi. Babai, u prgjigj Sara, ai e ndrtoi kishn. Ndoshta Isaku sht fshehur n kish sepse aty nuk hynte njeri, tha Metodi. Ndoshta, tha Sara. Kur Ibrahimi u b mysliman prifti nuk erdhi m nga Janina dhe pr shum koh nuk u mbajtn m mesha. Kisha rrinte e mbyllur. Po t isha un n vendin e Isakut nuk do gjeja streh m t sigurt se nj kish e braktisur pr tu fshehur, foli Metodi. Ai mund t ishte fshehur edhe n shtpin ton, n bodrum ose n ati, tha Sara. Arianit Komneni nuk mund t ishte kaq naiv, u prgjigj Metodi. Ai e dinte se, nse turqit do ta kishin ndjekur Isakun, vendi i par ku do t krkonin do t ishte shtpia e tij dhe ai sigurisht q nuk donte ta bnte t nipin kurban. N kt shtpi, Isaku do ishte i zbuluar dhe njerzia mund ta kishin par. Prpara se babai t ikte, n fshat erdhi Ali Tepelena me disa njerz t armatosur q kontrolluan shtpit dhe rrahn burrat e fshatit. Ndoshta Arianiti ka menduar se Aliu erdhi n fshat pr t krkuar Isakun dhe e ka fshehur n kish, tha Sara dhe pa nga Mihali. A erdhi Ali Tepelena n

shtpin tuaj, e pyeti Metodi. Po, tha Sara. Ai bisedoi gjat me baban dhe u largua n t gdhir. Babai u mbyll n shtpi dhe pas tri ditsh u nis vetm dhe m la mua n shtpin e Hans. Sekreti i Arianitit tani sht m i qart, ngriti zrin Metodi. Ai quhet Isak Komneni. Arianiti ka ikur nga fshati pr t shptuar t nipin, t cilin e kishte fshehur n kish. Kur ka ardhur Ali Tepelena, Arianiti ka besuar se qllimi i tij ka qen kapja e Isakut. Kan ikur t dy nga fshati. Po pse nuk m morn dhe mua me vete, pyeti Sara e mbledhur n karrige si nj fmij. Udhtimi i tyre duhet t ket qen i vshtir dhe i pasigurt. Rruga kalonte nga Janina, Voskopoja dhe Kora, t cilat kontrolloheshin nga turqit. Arianiti nuk mund t rrezikonte vajzn e vetme n kt udhtim, tha Metodi. Edhe un do kisha br t njjtn gj, po t kisha nj vajz. Po pse babai nuk donte q un ta njihja Isakun, pyeti prap Sara. Ti ishe e vogl dhe nuk do ta mbaje dot sekretin e tij, tha Mihal Komneni q ishte ulur n karrige. Ata e kan shtyr t vrtetn n koh, por nuk e kan fshehur. Nse do t donin t zhdukeshin pa ln gjurm, kta katror nuk do ekzistonin. I kan ln shenjat t gdhendur mbi gur, t bindur se nj dit ti do ti zbuloje. Nuk t kan fshehur gj, dallndyshe, por vetm kan pritur q t rritesh. Dhe t kuptosh. Ndoshta jeta ime do ishte ndryshe po ta kisha njohur Isakun, foli Sara me z t shuar. Babai e dinte kt, tha Mihali. Ai ka dashur q ti t rritesh n fshat dhe t bsh gjrat q ke br. Ka dashur q un t martohesha me nj mysliman, pyeti Sara. Kt ai nuk mund ta dinte, por po ta kishte msuar do ta kishte quajtur nj fat t pashmangshm, tha Mihali dhe hodhi syt nga katrori i madh. Po Isaku far do thoshte po ta dinte se un jam martuar me nj mysliman, pyeti Sara. Mihali u mbshtet n karrige dhe ngriti kokn lart sikur po lexonte n tavan. Do thoshte se, q t shptosh ishullin, duhet tu msosh t huajve notin, i tha Sars. Metod Antakidi rrinte n kmb si nj msues. I bri nj shenj Sars dhe ajo u ngrit nga karrigia dhe u afrua te drrasa e zez. Pluhuri i shkumsit i mbushi flegrat. Nuk teshtiu, por bashkoi kmbt sikur donte t mbyllte gjith vrimat e trupit. Rruga kalon nga Kreta, tha Metod Antrakidi dhe tregoi me gisht katrorin e madh. Sara pohoi me kok dhe ai vazhdoi. Katrori i madh ka njzet e pes katror t vegjl. Nnt katrort e mesit jan mbushur me numra. N pes katrort e rreshtit t par horizontal sht shkruar Kreta. Mbetn edhe njmbdhjet katror pr tu zbuluar, t cilt, meq lidhen me rreshtin e Krets, duhet t jen formuar me fjal dhe jo me numra. N kolonn e par vertikale duhet t jet shkruar nj fjal, e cila fillon me germn k, njlloj si Kreta sepse ky sht rregulli i nj katrori magjik. T gjitha fjalt duhet t lidhen me njra-tjetrn prmes nj germe. M thuaj nj fjal q fillon me k, tha Metodi. Koha, tha Sara. Ka katr germa, foli Metodi. Duhet t ket pes. Kaos, tha Mihal Komneni q rrinte i ulur n karrige dhe shikonte n tavan. T thash q duhet t ket pes germa, iu kthye Metodi, por Mihali nuk e kishte mendjen. Krah, tha Sara. Ndoshta, tha Metodi dhe shkroi nj r, posht k-s s Krets, pastaj nj a nj h dhe posht saj n katrorin e fundit nj e. Megjithat nuk e kuptoj far e lidh Kretn me krahun. Para s gjithash, katrori duhet t jet logjik q t jet magjik. E lidh, tha Sara dhe pa nga Mihali q dukej sikur nuk ishte aty. Mihali thot se mua m jan rritur kraht dhe duhet t fluturoj si dallndyshe q t shkoj n Kret. Metodi vuri buzn n gaz dhe e pa Sarn me dhimbsuri. N ditn e par t shkolls gjith fmijt tregojn prralla, i tha. Sara u skuq dhe i mblodhi m fort kmbt. Mihali gjithmon i ka joshur grat duke i prshkruar si zogj. N Voskopoj e quanin zbutsi i zogjve. Arianit Komneni nuk ka qen nj poet melankolik, por burr kokfort dhe racional. Do ishte nj udi sikur jetn e vet ta prshkruante si nj letr dashurie. Ky katror magjik sht nj letr q i drejtohet s bijs dhe jo nj gruaje fardo. Nse arsyetimi im sht i drejt, kjo do t thot se n kto kuti fshihet nj histori e

vrtet q ai ka dashur t msohet pa gabime, por saktsisht, deri n detaje, ashtu si ka ndodhur. Po t ishte ndryshe, do mbetesha i zhgnjyer nga nj burr q e kam adhuruar, duke i njohur t birin dhe t bijn. Megjithat, le t fluturojm pak n errsir dhe t besojm se Arianiti ka shkuar n Kret me krah. Kalojm n rreshtin e fundit pr s gjati, q lidhet me germn e fundit t fjals, Kreta. Duhet t gjejm nj fjal q fillon me a, tha Metodi. Athos, tha Sara. Mihali thot se babai mund t jet nisur n malin Athos pr t vdekur aty si bnin perandort bizantin. Mihali ka krkuar aty, por nuk e ka gjetur. Ndoshta babai ka ndrruar mendje rrugs dhe ka vendosur t vdes n nj vend tjetr. Katrorin e kishte shkruar n vitin 1752, kur u ndrtua kisha dhe n vitin 1769 nuk mund ta ndryshonte m. Metod Antrakidi uli syzet dhe e pa Sarn me qetsi. Ti e ke njohur Arianitin n pleqri kur kujtimet e lodhshme, mkatet e shpirtit dhe dobsia e trupit, e bjn do njeri t duket si murg. Por jeta e Arianitit ishte nj betej pr t gjetur paqe me njerzit dhe jo me Zotin. T vdessh si murg, do t thot ti dorzohesh Zotit, pasi ke dshtuar me njerzit. Por ai ka jetuar si nj prijs dhe njerzit i jan bindur. Ka folur dhe njerzit e kan dgjuar. Ai ka ndrtuar dhe njerzit kan punuar. Ka dashuruar dhe e kan dashuruar. Ka urryer dhe njerzit e kan tradhtuar. Ka besuar dhe njerzit jan lutur. Ka krkuar dhe Zoti e ka ndihmuar. Arianit Komneni mendonte se Zoti i kishte ngarkuar nj mision. Kur iku nga fshati, misioni i tij nuk ishte kryer dhe ai nuk mund t shkonte te Zoti e duke krkuar falje ti thoshte: Zoti im m fal, un dshtova. Sinqeriteti i dobt i murgut, sht vetvrass. Arianit Komneni donte t vdiste, por nuk donte t vriste veten. Nj njeri q vret veten nuk l gjurm. Atij i mjafton vetvrasja pr t dshmuar dobsin dhe dshprimin e tij. Nse ti mendon se babai yt jetoi pr t vdekur si murg, do t thot se zbulimi i t fshehtave t ktij katrori, sht nj detyrim pr ti provuar vetes t kundrtn. Gjithmon nse e kundrta ekziston. Megjithat, ne do ti shkojm ushtrimit deri n fund, tha Metodi dhe mbushi katrort e vegjl posht germs a, me tepricn e fjals Athos. Ja ku jemi. Kreta, Krah, Athos. Kto tri fjal mund t bjn nj magji, por s pari duhet t bjn nj kuptim. Po t thrrisnim pr ndihm poetin e Voskopojs ai do thoshte se Arianit Komneni ka fluturuar pr n Kret dhe kur kraht e thinjur i jan lodhur ka ndaluar n manastirin e malit Athos, ku dhe ka vdekur. Apo jo, pyeti Metod Antrakidi duke folur me vete. Sara dukej e ngurt, por e vmendshme, si nj zog q krkon nj pem pr tu ulur. Tani na duhet t bashkojm me nj fjal t vetme germn e, t krahut t Arianitit, me germn s, t malit Athos, vazhdoi Metodi. Eros, tha Mihal Komneni. Sa do ti plqente poetit t Voskopojs, u gajas Metod Antrakidi dhe vesht e gjat iu afruan te buzt. Arianit Komneni fluturon nga Kreta n Athos n krkim t dashuris. Po ta kishte shkruar kt varg, ndoshta myslimant e Sali Benishit nuk do ta kishin vrar dhe Aishja do ti kishte gatuar patllxhan me mish t grir kur ai recitonte lakuriq duke mbajtur nj kuror me lule myshqesh mbi kok. Sars i doli nj arom nga sqetullat dhe hapi pak kmbt. E prkryer, vazhdoi t fliste Metod Antrakidi q dukej si nj magjistar, i cili, duke przier barra me shurup dhe sheqer t djegur i ndryshon jetn nj njeriu. E on n luft, pastaj e plagos, e nis pr n shtpi, e shron, vendos ta martoj, e ndan, bhet pishman, pastaj e marton prap, djeg pak sheqer, e bn me fmij, pastaj i hedh bar mbi kok dhe njeriu niset pr t vdekur, por ai e kthen nga rruga dhe e mbyll n nj manastir. Magjistari knaqet kur shikon njeriun q i lutet ta lr t vdes, sepse sht i lodhur dhe nuk ka m fuqi t jetoj, por ai pret, ndalon, vrojton, tallet

dhe pi pak shurup, ndrsa njeriu vazhdon t lutet, pastaj magjistarit i mbyllen syt nga pija dhe para se ta zr gjumi i hedh nj grusht bar mbi kok dhe njeriu vdes nn at pesh. E prkryer, tha prap Metod Antrakidi. Edhe Arianit Komneni nuk do donte nj fund m t lavdishm se ky. T vdessh si nj murg nga dashuria. Ose t dashurosh si nj murg n prag t vdekjes. Ose t fluturosh n kraht e erosit duke u nisur nga Kreta n Athos. Ose t dashurosh n ajr duke fluturuar nga Kreta n Athos. Sikur ta takoja Arianit Komnenin do tia krkoja kt katror magjik borxh pr epitafin tim. Sa do doja t vdisja n nj manastir, pasi ta kem kaluar gjith jetn duke br dashuri n ajr. Duhet t jet nj akt fizik q nuk t lodh sepse nuk ka rndsi. Nuk ka gravitet. Por edhe nse ka gravitet, njeriu sht i qet sepse e di q do bjer mbi malin Athos, n pqi t perndis. E prkryer, tha Metod Antrakidi pr t tretn her dhe vesht iu zvogluan dhe morn prmasn katrore q kishin zakonisht. E prkryer, por e pamundur, sepse fjala eros ka katr germa dhe dashuria q krkojm duhet t konsumohet n pes katror. Sara ishte ende n kmb dhe faqet i ishin ftohur. Metod Antrakidi po knaqet duke ecur n kthesat e jets s babait, mendoi. A nuk kishte thn Metodi disa her: Sikur un t isha n vend t Arianit Komnenit, sikur t jetoja si ai, sikur t kisha nj vajz si ai, sikur t vdisja si ai? Nuk mund t jesh si babai, tha Sara me vete, sepse zgjuarsin nuk e prdor pr t zbuluar botn, por pr t gjetur gabimet atyre q e kan prshkruar at rrug. Kjo duket sikur t knaq, por n t vrtet t vonon. Vonohesh duke numruar gabimet e t tjerve dhe nuk ecn. Jeta jote sht e mbushur me vonesat e atyre q kaluan para teje. Nuk mund t jesh si babai, prsriti Sara, pa z. Pr m tepr, je i shmtuar. Metod Antrakidi rrinte n kmb dhe shikonte Mihalin. Pastaj Sarn. Asnjri nuk e kishte mendjen. Jan lodhur duke ndjekur baban, mendoi dhe erdhi keq. Nuk ka asnj fjal q bashkon krahun me Kretn dhe me malin Athos, tha me z t ult dhe e fshiu katrorin me nj leck t zhubrosur. Pluhuri i shkumsit u ngrit si re dhe mbeti nj cop her mbi kokat e t treve. Ti the se n ndryshim nga katrort magjik me numra, katrort e fjalve mund t shkruhen nga lart-posht ose anasjelltas, apo nga e majta n t djatht, ose anasjelltas, por asnjher n t dyja drejtimet njkohsisht, foli Mihali duke u drejtuar mbi karrige. Po, tha Metodi i prqendruar. Kreta lexohet nga e majta n t djatht, por jo anasjelltas sepse fjala aterk nuk ka asnj kuptim. E kuptoj, u prgjigj Mihali duke e miratuar. Por kjo nuk do t thot se fjalt e tjera, n mnyr q t lidhen me fjaln Kret, duhet medoemos t respektojn kt rregull. Nuk sht e detyrueshme, tha Metodi dhe rregulloi syzet pr t ndjekur shpejtsin e buzve t Mihalit. Dua t them se nse nj fjal n kolonn e par shkruhet nga posht-lart, magjia e katrorit nuk prishet. Edhe nse prishet, ekuilibri logjik i fjalve e kompenson kt devijim nga rregulli, u prgjigj Metodi. Natyrisht, tha Mihali, ekuilibri i t kundrtave sht m i prkryer se ai i t ngjashmeve. do t thuash, e pyeti Metodi dhe vesht iu uln posht. Mihali u ngrit n kmb dhe zgjati shkopin drejt drrass s zez. Trokiti leht sikur krkonte ti hapej nj port dhe tha: Ta provojm kolonn e par me nj fjal tjetr, t shkruar nga poshtlart, e cila duhet t mbaroj me germn k, n mnyr q t lidhet me Kretn. Ma thuaj at fjal, tha Metodi dhe ngriti shkumsin. Isak, tha Mihali dhe ndjeu nj lvizje ajri q erdhi nga kraht e Sars, t cilt u hapn sikur do fluturonin. sht me katr germa, tha Metodi. Shkruaje sipas Bibls me dy a, u prgjigj menjher Mihal Komneni: Isaak. Metod Antrakidi shkroi ngadal mbi drras dhe u kujdes q dy germat a t ishin sa m t ngjashme. Magjia funksionin, por logjika mbetet pr tu provuar, tha duke br nj hap prapa dhe e pa katrorin si nj piktur q mbetet pr tu plotsuar.

Kjo do t thot se babai dhe Isaku e kan br katrorin bashk, pyeti Sara. Njri ka plotsuar tjetrin, si nj pun q e fillon i ati dhe e vazhdon biri, tha Mihali. Po Naumi tha q babai e ka br katrorin n vitin 1752 dhe n at koh Arianiti nuk e dinte se Isaku do vinte n fshat n vitin 1769, tha Sara duke marr frym thell sikur sa kishte nxjerr kokn nga nj tunel. Isak do duhej t ishte emri yt, tha Mihali. Babai m ka thn se nna jote priste nj djal q kishte vendosur ta quante Isak, sipas djalit t Abrahamit. Djali nuk u lind kurr dhe nna jote vdiq duke t dhn ty emrin e gruas s Abrahamit. Q do t thot se Isaku, ishte nj premtim i pambajtur i babait. Po ti pse e quajte djalin Isak, e pyeti Metod Antrakidi. Mihal Komneni uli kokn dhe u mendua nj cop her. Asnjher nuk e kam ditur, por tani e kupto se me sa duket ka qen nj destin q un ti marr djalin babait tim. Nna e Sars e quante baban Abraham sepse ai gjith jetn udhtoi duke krkuar t zbulonte botn dhe prmes bots veten e tij. Familja e Abrahamit nuk mund t mos kishte nj djal me kt emr. Mihal Komneni dukej i prlotur si nj plak q lexon fundin mbi dorn e nj fmije. Nse ecim sipas ktij arsyetimi, mund ta gjejm Abrahamin, tha Metod Antrakidi. Pra, nse Arianiti ka shkrua emrin e djalit q nuk u lind dot, ather ai duhet ta ket mbushur katrorin e dashuris s vet me emrat e tjer t familjes. Si quhej nna jote? Sheba, tha Sara. Metodi nguli shkumsin e ashpr n katrorin e fundit t kolons s pest pr s gjati dhe duke nisur nga posht-lart shkroi katr germat: s, h, e, b. Germa a e Krets ishte n vend dhe ai nuk kishte nevoj ta shkruante n mnyr q emri i nns s Sars t plotsohej n boshllk. Fytyra e Mihal Komnenit u ndriua dhe gjoksi i tij energjik u fry dhe u ngrit mbi katror. Ka mbetur edhe rreshti i fundit horizontal, tha Metodi duke lmuar shkumsin me dor. Po t ishe n vend t Arianit Komnenit, far do shkruaje n kt rresht, e pyeti Mihali, Metod Antrakidin. fardo q t shkruaj, ai mbetet njlloj i shmtuar, mendoi Sara dhe mblodhi sqetullat e lagura. Metodi pa Sarn sikur donte ti merrte leje q t sillej si Arianit Komneni, pr pak koh dhe tha: Ky katror i prket Krets dhe tregon familjen q Arianit Komneni do kishte pasur n at ishull. Pra, Kreta sht familja dhe ai vet. Sheba sht gruaja. Isaku sht djali. Mungon vetm vajza. Sara u prtyp sikur kishte nj lule n goj. Emri im ka katr germa, tha me keqardhje si ta kishin nxjerr nga shtpia. Metod Antrakidit i shklqyen syzet dhe vesht iu skuqn. Emri yt biblik ka pes germa dhe sht Sarai, q do t thot princesh, tha dhe ngriti shkumsin duke e drejtuar te katrori bosh q vinte pas germs s t nns s Sars. Duke mbushur katrort nga e djathta n t majt doli Sarai dhe bashkoi Isakun me Shebn. K A A S I R 8 7 12 A E 13 9 5 R T 6 11 10 A A B E H S

Familja ideale e Arianit Komnenit u bashkua, tha Metod Antrakidi dhe u ul n karrige. Mihali dhe Sara mbetn n kmb me katrorin magjik n mes. Sara shikonte numrat dhe iu kujtua dita q babai e la te shtpia e Hans. Do e marrsh arkn e vogl, e kishte pyetur ajo. Arianiti e kishte par me syt e tij t thell ku bota dukej m e pastr. Tani nuk m nx, i kishte thn. Mbaje ti q kur t m gjesh, t m futsh ty. Po si do t t gjej, i kishte thn Sara. Ka vetm nj mnyr pr t gjetur dika, kishte thn Arianiti. Cila sht ajo mnyr, e kishte pyetur ajo duke ngritur arkn e vogl. Njeriu e gjen nj gj n qoft se i duhet, kishte thn babai. Po ti mund t m duhesh m shum tani dhe jo kur t t gjej, kishte thn Sara. Arianiti kishte par mbi kokn e saj, aty ku qielli takohej me tokn dhe bhej i kuq, sikur plagosej nga ai takim. Syt e tij kishin marr ngjyrn e qiellit, ndrsa trupi i ishte zvogluar sikur bhej gati pr t hyr n arkn e vogl. Bota po ndryshon, i kishte thn Sars. Un jam i vjetr dhe i ngadalt. Nse rri me ty, ti do ecsh me hapin tim dhe do vonohesh. Po pse mendon se do t t gjej, e kishte pyetur ajo. N qoft se nuk m gjen, do t thot se nuk t duhem, kishte thn ai dhe ishte nisur. Rruga ishte e shkret, por bota nuk dukej shum e pastr se po ndryshonte. Babai kishte t drejt, mendoi Sara. Tani m duhet m shum se ather. Ata kan ikur n Kret, foli Mihal Komneni q rrinte n kmb si nj kolon e mbetur jasht katrorit magjik. Po pse duhet t shkonin n Kret, pyeti Sara dhe hapi kraht. Njri pr t vdekur, tjetri pr t jetuar, tha Mihali q uli kokn e bardh dhe pyeti: Po ti, kur do fluturosh? Kur t kem nj folje t sigurt pr dallndyshen time t vogl, u prgjigj Sara dhe doli. Kur arriti n shtpi, ishte muzg. Plloat n perndim t shtpis ishin shtuar dhe dukeshin si nj lkur q zgjatej duke mbuluar nj skelet trarsh. Ibrahimi ishte ulur mbi krevat dhe po luante me Ann. Ku ishe, e pyeti. Sara prqafoi Ann dhe i kontrolloi kokn, pastaj barkun, pastaj kmbt dhe kraht q iu dukn m t rritura q kur ajo kishte ikur. Isha n nj bot katrore si ajo e Muhamedit, tha dhe qeshi duke ngritur lart kraht e Ans. 26 Kur Ana mbushi dhjet vje, Metod Antrakidi vdiq. Muajt e fundit ishte dobsuar shum, vesht i ishin zgjatur dhe rrudhat i kishin hipur mbi syzet e vjetra. Pothuajse nuk hante, por lvizte buzt i shtrir n errsir dhe kur Mihal Komneni i afrohej ai i thoshte me nj z t fikur q mezi dilte nga labirinti i ezofagut t tij: Dedalus, a i mbarove kraht? Mihal Komneni vinte buzn n gaz, por Metod Antrakidi nuk e shihte. Do vdes shpejt, i thoshte Mihali Sars. Sara gatuante gjalp mllage q ia sillte do mngjes dhe prpiqej tia hidhte n goj. Metodi nxirrte gjuhn dhe lpinte gjalpin ngadal, si nj krokodil i dobsuar q ushqehet me jonxh. Sara i fshinte buzt, ndrsa Ana mbyllte hundt me dor nga era e fort e mllags. Pse do vdes, e pyeste vajza, babai m ka thn se kush ha mllag jeton gjat? Mihal Komneni shihte me qetsi nga Metodi dhe thoshte: Metodi do vdes sepse vetm pyet, por nuk e dgjon prgjigjen. Po ai sht msues, thoshte Ana duke lvizur flokt e zinj, dhe msuesit i bjn pyetje nxnsve, ndrsa prgjigjet i din vet. Kur msuesi nuk e dgjon prgjigjen, msimi ka mbaruar dhe msuesi ikn, thoshte Mihali. Po ty far pyetje t ka br, vazhdon Ana me dorn mbi hund. Mihali shikonte Sarn t prkulur mbi Metodin dhe e nxirrte vajzn n oborr. Uleshin mbi plloa dhe dielli ia shklqente flokt t dyve.

Mua m pyet a i kam br kraht e Ikarit, i thoshte Ans q nuhaste fort nse era e mllags i kishte ndjekur deri jasht. Po Ikari zog sht, pyeste Ana. Jo, thoshte Mihali, Ikari sht nj djal q fluturon. Metodi e di q ai fluturon? E di, thoshte Mihali. Prandaj nuk e dgjon prgjigjen sepse e di, thoshte Ana. Jo, thoshte Mihal Komneni. Metodi do t dije nse kraht jan br gati pr fluturim. Po ti far i the, pyeste Ana Komnena. Un i thash q kraht akoma nuk jan gati, thoshte Mihali. Po ti pse nuk i ke br gati, e pyeste Ana. Mihal Komneni ngrinte dorn e madhe dhe e vinte mbi kokn e Ans si nj adr n diell. Pse nuk i ke br kraht gati, e pyeste prap Ana duke ia larguar dorn. Po pres t rritet Ikari, prgjigjej Mihali dhe zgjaste kokn brenda shtpis, por hija e Sars nuk dukej n errsirn e mbushur me er mllage. far sht Ikari, e pyeste Ana. Ikari ishte djali i Dedalit, tha Mihali. Kur ishte i ri, Dedali ishte shum i zgjuar dhe jetonte n Athin. Q i vogl, ai msoi t ndrtonte shtpi t mdha dhe t bukura, t cilat i vizatonte n letr dhe pastaj puntort i ndrtonin. Dedali dgjonte zogjt q kndonin dhe bnte vegla muzikore q kndonin si zogj. Ndiqte kuajt q vraponin dhe bnte kpuc pr djemt e rinj t Athins q ata t rendnin m shpejt. Shikonte peshqit q notonin dhe bnte varka t shpejta q anin ujin dhe i onin njerzit n brigje t reja. Dedali ndrtoi ura t mdha mbi lum, ezma q e merrnin ujin nga thellsia e toks dhe e nxirrnin lart, oxhak prej balte ku piqej buka dhe ngrohej qumshti dhe duar t gjata dhe t forta prej druri dhe hekuri q i ngrinin gurt e mdhenj dhe i sillnin nga mali n qytet. Njher, Dedali hipi n anije dhe shkoi n Kret, n ishullin m t bukur, ku mbretronte Minosi. Pak koh m von, mbretit Minos i solln peshqesh nj dem shum t bukur, t bardh. Njerzit nuk kishin par kurr nj dem t bardh aq t bukur dhe u mblodhn n sheshin e Krets pr ta par. Demi rrinte drejt dhe i zgjaste brirt e tij t kuq andej nga i thoshin njerzit, sepse ai ishte nj dem i zgjuar dhe i dashur. Gruaja e mbretit Minos, Pasifaja u marros pas demit, t cilin e donte shum. Ajo e lante, e ushqente dhe e fshinte me peshqir. Por Minosi nuk donte q gruaja e tij t rrinte me demin dhe ather gruaja i tha Dedalit q ta ndihmonte. Dedali ndrtoi nj lop shum t madhe prej druri, t ciln e mbuloi me lkur dhe aty u fsheh mbretresha me demin. Pas disa kohsh, mbretresha e bukur lindi nj fmij q ishte gjysmnjeri dhe gjysmdem dhe njerzit u habitn dhe u friksuan. Ky fmij u quajt Minotauri dhe kokn e kishte prej demi, ndrsa trupin prej njeriu. Ai ecte si njeri, por sillej si kafsh dhe ushqehej me mish. Minosi e mori vesh lindjen e Minotaurit dhe i krkoi ndihm Dedalit pr ta fshehur. Ky ndrtoi nj labirinth shum t madh nn pallatin e mbretit dhe aty futn Minotaurin. Labirinthi kishte me qindra korridore, t cilat bashkoheshin pastaj ndaheshin, pastaj bashkoheshin prap dhe dalja e tij nuk mund t gjendej dot m. Minotauri nuk mund t dilte dhe jetonte atje. Pr ta ushqyer i fusnin njerz, t cilt ngatrroheshin dhe Minotauri i gjente dhe i hante. Por njerzit n Kret nuk donin q Minotauri t hante fmijt e tyre dhe ata e morn inat mbretin, i cili u krkoi athinasve q do vit ti sillnin shtat djem dhe shtat vajza, t cilat do ti hante Minotauri. Athinasit u friksuan dhe vendosn tia drgojn Minosit shtat vajzat dhe shtat djemt. Por djali i mbretit t Athins, Tezeu, i cili ishte rritur duke ngritur shkmbinj, tha se do shkonte n Kret t vriste demin dhe t shptonte qytetin e tij nga ky dnim i tmerrshm q i kishte caktuar mbreti Minos. Tezeu shkoi n Kret dhe Dedali i dha nj lmsh leshi, si ato q mbajn grat e fshatit kur thurin triko. Ky hyri n labirinth e vrau Minotaurin dhe pastaj doli duke ndjekur lmshin q e kishte lshuar kur kishte hyr brenda. I trbuar nga vrasja e Minotaurit dhe ikja e vajzs, mbreti krkoi ta vras Dedalin q kishte treguar sekretin e labirinthit. Dedali mori djalin e tij, Ikarin, dhe vendosi t largohej nga Kreta. Mirpo Minosi kishte urdhruar t gjitha varkat dhe anijet q t mos niseshin nga ishulli derisa ai

t kapte Dedalin. Dedali rrinte n maj t nj mali, sepse Kreta ka shum male dhe shihte dallndyshet q fluturonin mbi det dhe zhdukeshin n qiell. Disa dallndyshe m t mdha i ndihmonin t vegjlit e tyre q kishin krah m t shkurtr duke i mbajtur n ajr me sqep kur ato binin. Duke par dallndyshet e lumtura q iknin nga ishulli, Dedali mendoi se e vetmja rrug pr t shptuar djalin e tij ishte t bnte si dallndyshet. Ai mblodhi puplat q dallndyshet lshonin n tok, i bashkoi dhe i ngjiti me dyll. Bri nj pal krah pr vete dhe nj pal pr Ikarin dhe u nisn. Fluturuan t dy t lumtur mbi det. Era i shtynte kraht e tyre dhe Ikari i vogl qeshte dhe gzohej duke par ishujt n det dhe peshkatart q kapnin peshq. Dedali i tha djalit q t mos fluturonte shum ult q strkalat dhe dallgt e detit t mos ia lagnin kraht dhe jo shum lart q nxehtsia e diellit t mos e shkrinte dyllin me t cilin ishin ngjitur puplat. Mirpo, i hutuar nga lartsia Ikari nuk e dgjoi. Ai fluturoi lart dhe iu afrua diellit. Dylli u shkri nga nxehtsia dhe Ikari ra n det duke thirrur t atin. Baba, baba m shpto, thrriste Ikari i ngrat duke ar ajrin si nj dallndyshe e plagosur. Dedali e shikonte t birin e tij t dashur duke rn, por ai nuk mund t bnte asgj. Qante duke fluturuar dhe lott e tij u mbytn n det bashk me t birin. Mihal Komneni pa Ann, e cila ishte e ftoht si dyll, por nuk qante. Po pse nuk e dgjoi Ikari baban, pyeti Ana. Jo gjithmon fmijt i dgjojn prindrit, tha Mihal Komneni. Kjo sht nj prrall, pyeti Ana dhe Mihali pohoi me kok. Muhamedi m ka thn se n prralla nuk vdes njeri, pse vdiq ather djali i Dedalit? Mihal Komneni qeshi dhe syt i lotuan n diellin q ngrihej nga plloat e oborrit. Prrallat e grekve t lasht nuk jan si gjith prrallat e tjera. Kto jan prralla me perndi dhe me njerz. Perndit sillen si njerz dhe njerzit sillen si perndi. Njerzit gjithmon duan t bjn si perndit dhe t provojn gjra, t cilat atyre nuk iu lejohen dhe pr t cilat ata nuk jan krijuar. Perndit greke iu japin gjithnj dnime njerzve. Dedali humbi djalin sepse donte t fluturonte, Paridi humbi Helenn sepse ia rrmbeu at nj burri tjetr, Akili humbi pavdeksin kur besoi se ishte perndi. Ky sht ndshkimi i perndive pr njerzit: t marrin at q do m shum. Po ty, si t kan ndshkuar perndit, pyeti Ana. Mua nuk m ln t shoh djalin tim, tha Mihali dhe fytyra iu ftoh. Po pse ku sht djali yt, pyeti Ana. N Kret, tha Mihali, n ishullin e dallndysheve. Ana filloi t qeshte, u shtri mbi plloa, mbylli syt, hapi gojn e vogl dhe me nj z t shuar si Metod Antrakidi tha: Dedalus, a i mbarove kraht? Mihal Komnenit i erdhi nj shije mllage nga stomaku dhe i mbeti n goj. Akoma jo, tha. Ana nuk lvizi dhe vazhdoi me zrin e Metodit: Po pse nuk i mbaron? Nuk po gjej pupla dallndyshesh, tha Mihali. Ana lvizi pak kraht, por syt nuk i hapi. Era e mllags vrtitej n ajr, por ajo nuk e pa. Kur ti gjesh puplat mos i ngjit me dyll se e shkrin dielli dhe djali rrzohet n det. Mihal Komneni u ngrit dhe iu afrua vajzs q rrinte e shtrir mbi plloat q digjnin. Un jam i vjetr, tha Mihali. Edhe po ti gjej puplat dhe ti ngjis fort pas trupit, nuk fluturoj dot. Si thua sikur t drgoj n Kret nj dallndyshe tjetr? Ana Komnena i lvizi prap kraht dhe u glltit pr t qruar zrin. Si quhet dallndyshja q do t osh n Kret, e pyeti. Mihali ktheu kokn nga dera e shtpis, por aty nuk kishte asnjeri. U afrua nga vajza dhe tha: Quhet Sara, sht mamaja e Ans q numron me gishta. Ana u ngrit me vrull dhe me zrin e saj tha: Pse gnjen, un nuk numroj me gishta. Kshtu m ka thn Paridi, tha Mihali. Paridi u prjashtua nga shkolla pr mungesa, tha Ana dhe rregulloi fustanin e zhubrosur nga plloat. Sara kishte dal te porta dhe po i shikonte t dy. Mama, tha Ana Komnena, Mihali m tha se do t t oj n Kret q t marrsh djalin e tij. Sara pa nga Mihali q u ngrit dhe u ul n vendin e tij pran ders. Po ti si thua t shkoj? Ana pa nga Mihal Komneni q rrinte i menduar. Kreta sht n Greqi, apo jo, pyeti Sarn. Po, tha Sara, n Greqi sht. N Greqi ka perndi t kqija, t cilat

u marrin njerzve at q duan m shum. Po fluturove si Dedali, kam frik se ato do t m dnojn mua duke t marr ty. Kush t tha ty q un do fluturoj si Dedali, e pyeti Sara. Ana bri me kok nga Mihali. Dedali humbi djalin sepse iku nga Kreta, kurse un do shkoj n Kret, tha Sara. Do kthehesh prap, e pyeti Ana Komnena. Do kthehem, tha Sara duke par Mihalin, q i lvizi lkura nn kmish. Pas nj muaji, Metod Antrakidi nuk e lpiu m gjalpin e mllags. Gjuha iu var n goj dhe syzet i ran mbi jastk. Syt i kishte t mbyllur, megjithat Mihali ia mbylli, duke ia kaluar dorn mbi ball sikur po i largonte jetn nga trupi. E varrosn n fshat. Djemt mbanin arkivolin, ndrsa Ibrahimi dhe Mihali ecnin pas tyre. Kur i hodhn dhe, arkivoli prej druri krciti dhe nj er mllage u ngrit lart. N Voskopoj t vdekurit mbajn era myshk, tha Mihal Komneni. N Voskopoj do ta kishin ln pa varrosur, tha Muhamedi. Kur u kthyen n shtpi gjetn Ana Komnenn q luante me nj lmsh t madh leshi q e kishte shprndar n t gjitha dhomat dhe n oborrin e madh t shtruar me plloa t reja, ku Sara kishte mbjell domate, patate, kastravec, qep dhe mllaga. Filli i leshit ishte ngatrruar disa her rreth arrs s rritur dhe q andej kishte hyr n shtpi. Ana ishte shtrir n krevat dhe shikonte n tavan. Sara filloi t mblidhte lmshin nga dhoma n dhom dhe kur doli n oborr ndjeu se u lodh. U ul n stolin prej dru panje q e kishte br Jani dhe q pastaj e kishte lyer n ngjyr t kuqe. Hija e shtpis e mbulonte oborrin. Dy shtpit ishin bashkuar nn nj ati, si dy natyra brenda trupit t nj njeriu. Ato ishin fshehur qetsisht dhe pa kundrshtuar, por t gatshme pr t rrfyer t shkuarn e tyre n do gozhd dhe n do gur. Shtpia sht br si ty, i kishte thn Sara Ibrahimit kur Naumi i kishte dorzuar elsin n dor: ti ke dy fe, dy emra dhe dy gra n nj trup. N mes t shtpis ishte nj dhom e madhe me oxhak dhe e shtruar me qilima t ndryshm. N ati nuk dukeshin m trart dhe as emrat e djemve q Jani kishte gdhendur n trarin e madh. Mbi portn e rnd t mbuluar me streh Andrea kishte shkruar n gur vitin e ndrtimit t shtpis: Tetor, 1783. N tet vjet Sara e kishte ndryshuar disa her oborrin si nj amvis q e ndryshon shijen duke gatuar. Ibrahimi kishte br nj furr t re me kasht dhe balt, n t ciln ajo piqte lakror dhe kule me ullinj. Muhamedi me Aliun flinin n nj dhom n pjesn e vjetr t shtpis. Mbi krevat Aliu kishte varur nj bisht lepuri, si trofe fmijrie, ndrsa toka e rrumbullakt kishte humbur gjat grmimit t themeleve. Bota e vjetr u varros, thoshte Muhamedi. Jani me Paridin kishin rregulluar nj dhom n t ciln varej nj pasqyr e madhe me dru t gdhendur ku Paridi kalonte disa or t dits. Fmijria kishte mbetur n shtpin e vjetr. Nga dhomat e djemve tani vinte er burrash dhe kpuct ishin ln jasht ders s shtpis. Gjurmt e tyre, me balt varrezash, dukej sikur po hynin n shtpi dhe Sara u ngrit ti pastronte e friksuar. Kur hyri, pa t bijn q mbante hundt me dor dhe faqet i ishin rrudhur nga shtrngimi. Ktu mban era mllag, tha Ana. 27 Ditn q Petro u mbyt, Ibrahimi u thinj. Mbuloi kokn me duar sikur donte t fshihte plakjen. Djemt u uln rreth tij dhe Sara qau duke ndrruar qilimat e shtpis. Paridi ishte skuqur, kurse Aliu ishte zbehur. I thash Petros t mos i besonte kalit t daj Llambros, tha Muhamedi, por Jani

e pa me neveri dhe ai nuk foli m. Ana luante pa zhurm me lmshin e leshit q i ra nga duart dhe ndaloi para kmbve t Ibrahimit. Ibrahimi u zgjat ta merrte dhe t gjith u habitn kur ai hoqi duart nga koka. Koka i dukej si nj velenx. Pse t jan zbardhur flokt baba, e pyeti Ana. Ibrahimi e shtrngoi t bijn fort, i afroi kokn te qafa dhe e puthi. Kam nj lmsh si ky n vend t koks, i tha Ans. Me nj lmsh si ky mund t gjesh do gj q t ka humbur, i tha Ana. Ibrahimi uli kokn dhe thinjat i zbritn te vetullat. Ka disa gjra q nuk i gjen dot m, tha dhe u prlot. Sara mblodhi fillin e leshit dhe e oi n dhomn e saj. Ana e ndoqi pas. Do ta vras Ali Pashn, tha Aliu. Ibrahimi ngriti kokn dhe i tha Janit: Gjej Thanasin dhe i thuaj t m sjell Petron n shtpi. Nuk vdes pa varrosur djalin. Jani i bri shenj Aliut dhe u nisn. N Janin mbrritn n muzg. Dielli ishte ulur dhe hna ishte ngritur. Hijet e tyre humbn n rrmujn e qytetit. Njerzit vraponin pr tu kthyer n shtpi. Tregtart po ngrinin mallrat e pashitura nga tezgat. Pazari ishte shtruar me kalldrm, por n qytet kishte shum balt. Batanijet, basmat dhe plhurat q binin n tok, ata i lanin me uj liqeni, q ti shisnin prap t nesrmen. Kur Ali Tepelena ishte br Pasha i Janins kishte dal n pazar pr t takuar tregtart. Shikonte do gj, por pyeste vetm pr mimin e mndafsheve, t cilat i zinte me duart e holla dhe i afronte te faqja, sikur donte q ta puthnin. At dit, kishte nisur nj rrebesh dhe Pashai ishte br qull deri n lkur. Mbulojeni kt pazar, i kishte thn sejmenve t tij. Pas dy muajsh, pazari ishte mbuluar me tjegulla t kuqe dhe tani quhej, kapali carshi ose pazari i mbuluar. Njerzit nuk dilnin natn n Janin. Ushtart e Aliut kontrollonin rrugt dhe jevgjit e dehur i rrihnin. ifutt mbylleshin hert n barakat e vogla pran liqenit duke mbushur shishka me vaj bimsh pr shrimin e ulcers dhe duke palosur letrat e fallit. Q kur kishin ardhur n Janin, ifutt ishin marr vetm me kto pun. Grekt kishin tavernat e tyre n lagjen varosh ku mblidheshin dhe pinin ver me pastrma. Liqeni ishte i pari q i ishte bindur Ali Pashs. N dimr mbulohej me akull dhe kalamajt rrshqisnin mbi t me slita t vogla. Kur ndrydhnin kmbt, i onin n lagjen e t krishterve ku nj doktor gjenovez i hutonte me nj papagall memec dhe ua kthente kyet n vend. N ver, n breg t liqenit, gat lanin rrobat me sapun dhe i frkonin n govata t mdha prej druri. Ali Pasha nuk linte njeri t peshkonte pa lejen e tij. Taksa mbi peshkun ishte e lart dhe peshkatart duhej ta paguanin n fillim t do viti. Kur ata peshkonin, njerzit e Aliut rinin n breg dhe numronin peshqit e vegjl q tundnin bishtin duke fryr barkun me ajr. Peshkimi natn ishte ndaluar. Hna ishte e vetmja q mund t zhytej n liqen pa lejen e Pashait, i cili dilte vet n dritaret e Kastros dhe shikonte ekzekutimet q kishin urdhruar. Natn, Pashai u thoshte ushtarve q t ndrionin vendin me pishtar q ai t mund t shihte fytyrn e t dnuarit prpara vdekjes. Mbytja n uj ishte dnimi i preferuar i Ali Tepelens. Ka ardhur koha pr barazi, qeshte Aliu. Njerzit ushqehen me peshk, por edhe peshqit duhet t ushqehen me njerz. Q kur Ibrahimi ishte br mysliman, n qytet ishin ngritur katrmbdhjet xhami. Minaret e tyre binin mbi liqen, lageshin si koka lejleksh dhe dilnin prap duke knduar pes her n dit. T krishtert sillnin mall nga gjith bota dhe myslimant e shisnin me tezga n pazar. N Janin kishte shum dervish bektashinj. Ali Tepelena nuk shkonte n xhami dhe shqiptarve t krishter u krkonte t bheshin bektashinj. Pr bajram ai shpinte qengja n xhami dhe para n teqe. Kur lodhej, shtrihej n nj divan t gjat, pinte duhan me nargjile dhe thrriste dervisht q

i flisnin pr parajsn derisa at e zinte gjumi. Dervisht mbushnin xhepat me duhan t shtrenjt trndafili dhe iknin kur Pashai fillonte t grhiste. Grekt e Janins e kishin frik Aliun. Kur ai kishte ardhur n qytet, shum prej tyre kishin ikur. Por Aliu nuk i linte m grekt t largoheshin sepse parat e tyre ishin burimi kryesor i pasuris s tij. Kush donte t ikte nga qyteti duhej t linte nj djal apo nj vajz peng, n mnyr q Pashai t ishte i bindur se ata do t ktheheshin. Taksat e mallrave ishin rritur dhjet her q kur ai ishte br Pasha. Aliu i kishte qejf parat. Kur nuk e zinte gjumi, zbriste n qilar dhe kalonte npr duar qeskat me monedha t arta. elsat e qilarit i mbante n brez dhe flinte duke ndrruar male me florinj. Aliu besonte se n malet prreth Janins kishte ar dhe argjend. Ai thirri disa grmues nga Italia, t cilt erdhn n Janin t pajisur me shufra t gjata, me syze t trasha, me dorza dhe me thupra magjike, t cilat ia afronin shkmbinjve apo i zhysnin n prrenjt malore. Ata morn me dhjetra fshatar q me urdhr t pashait i detyronin t hapnin gropa t thella n form pusi, nga t cilat shpesh shprthenin burime ujrash q i mbysnin grmuesit. Fjala u hap shum dhe pr disa koh kodrat dhe malet e pashallkut u mbushn me evropian q kontrollonin grxhet, grykat dhe shpellat pr t gjetur ar. Ali Tepelena i paguante t gjith, por njher, kur i pa q pinin n nj tavern, u mrzit, durimi i shteroi dhe i przuri q t nesrmen me ushtar. Gjat vers, kur prrenjt zbuteshin, ai ndrtonte ura prej guri, rrug pr fshatrat e shumta t pashallkut dhe kala me mure t trash dhe bodrume q i mbushte me barut. N t dal t qytetit, ai kishte ngritur nj harem me dhoma t vogla ku grat qndisnin dhe zbukuroheshin me bojra dhe parfume duke pritur Pashain. Dhomat e haremit ishin plot me divane dhe jastk mndafshi, ndrsa dyshemeja prej mermeri i ngjante nj pylli pranveror ku kafsh dhe zogj me pupla lpinin kmbt e zbathura t grave. N korridoret e haremit vendoseshin shporta me fiq, me rrush, me hurma dhe me pjeshk pr t mblsuar gojt e grave dhe t miqve t Pashait. Aliu organizonte aty gosti t mdha ku ftonte tregtar, poet apo ushtarak q vinin nga t gjitha viset e bots pr ta takuar. N harem kishte edhe nj ndarje pr djem t vegjl. Aty nuk hynte askush. Djemt rinin n dritare si papagaj t vetmuar dhe e hapnin gojn sa her shfaqej Pashai, i cili mendonte se duke fjetur me djem do jetonte m gjat. Kt ia kishte thn njher nj dervish q i kishte par n filxhanin e kafes nj vij t gjat dhe t holl q hynte n nj bark dhe dilte prap pr tu zgjatur deri te buza e filxhanit. Kur dervishi vdiq, Aliu qau dhe i ngriti atij nj varr t bukur afr liqenit. Ali Pashai ishte i bindur se do jetonte njqind e pesdhjet vjet dhe se deri ather sulltant e Stambollit do ishin rrzuar dhe ai do ngrinte nj kala n Korfuz ku do t priste mbretrit e Evrops bashk me grat e tyre. Nuk ka perandori pa ishuj, i thoshte miqve t tij. Un dua nj ishull ku t qeveris si mysliman dhe t jetoj si i krishter. Ali Tepelena mbante shum kuaj. Stalliert ishin grek, ndrsa kuajt arab. Nj her n vit n Janin bheshin gara me kuaj dhe ai rrinte n nj kolltuk t gjer dhe ndiqte kalorsit q i kapnin kafsht me thonj nga flokt. Fshatart, e strvitur me fustanella t shkurtra dhe kmb t holla, vinin at dit n qytet, pasi i ushqenin kuajt pr nj muaj me tagji t mir, dhe kush fitonte afrohej te pashai pr t marr si trofe nj pisqoll argjendi apo nj pal tespihe me rubin t kuq. Kalin q fitonte, Aliu e blinte dhe stalliert ia ndrronin potkonjt. Kuajt e garave q shndosheshin ose plakeshin ia jepnin ushtris. Shqiptart ishin ushtart m t mir t Aliut, por dhe m t egrit. Ata dinin t luftonin mir me shpata, ndrsa pisqollat i msonin me vshtirsi. Npr trungje pemsh oficert varnin kuti t mbushura me kasht dhe i msonin shqiptarve t qllonin. Aliu nuk i linte ushtart t pinin dhe pisqollat e karabinat mbaheshin t mbyllura n bodrumet e Kastros. Kur Ali Pasha bleu nj top me tyt t gjat, ushtart e pastruan dhe e nxorn n sheshin prpara kalas. Hija e tyts zgjatej

mbi liqen dhe kalonte deri n bregun tjetr ku ishin shtpit e ifutve. Burrat e Janins u mblodhn pr t par topin, ndrsa fmijt matnin me pllmb gjatsin e tij. Pashai kishte thirrur nj kolonel anglez nga Korfuzi, pr ti msuar ushtarve mbushjen dhe zbrazjen e topit. Koloneli ishte nj burr i shkurtr, me bark t madh dhe me flok t zinj kaurrel. Ai mbante nj pal izme t kuqe n t cilat kishte futur pantallonat e bardha q i rrinin t ngushta. Anglezi u tha ushtarve t Pashait t ngrinin nj tend rreth pesqind kmb larg topit dhe filloi t rregullonte tytn, t ciln e pastroi me nj leck t kapur n nj shkop me nyje. Pastaj nxori nj shishe me vaj t verdh e derdhi brenda dhe e fshiu prap me leck. Kur ushtart e vendosn tendn aty ku duhej, Aliu bashk me vezirin, disa tregtar grek dhe oficert e tij shqiptar doln n bedenat e Kastros pr t par qitjen. Ali Pasha kishte ftuar edhe peshkopin e qytetit dhe disa dervish t shndosh dhe t zhurmshm. Kur anglezi filloi t mbushte topin me predha, pashai ngriti dorn n ajr dhe t gjith heshtn. Predha e par ra disa hapa larg tends dhe zhurma e saj bri dallg mbi liqen. Ky top nuk t vret, por t shurdhon, tha njri nga dervisht dhe Aliu filloi t qeshte. Anglezi nga Korfuzi e lvizi shum pak topin dhe u shtri mbi tyt duke par tendn me kujdes. Barku i tij i madh u palos dhe kmbt e shkurtra dukeshin si deg t thyera mbi trungun e arms. Predha e dyt ra mu n mes t tends, e cila u gris, u rrzua dhe pastaj u dogj. Peshkopi duartrokiti i pari, ndrsa dervisht mbylln vesht me duar. At nat Aliu e oi anglezin n harem dhe i tha t zgjidhte k t donte nga grat e tij. Por anglezi mori nj tas me fiq t bardh, pastaj piu ver, hngri prap fiq, piu nargjile dhe e zuri gjumi. Kur u zgjua n mngjes, takoi Aliun dhe i tha se nuk e dinte q fiqt e Janins t vinin n gjum. Fiqt e grave nuk ka nevoj ti qrosh, i tha Aliu dhe i fali nj shpat me gur t muar. Disa muaj pasi iku anglezi, ushtart e Aliut e lyenin vet grykn e topit me t cilin filluan t qllonin edhe n fund t muajit t ramazanit, por edhe pr bajram. Peshkopi i krkoi Ali Pashait ta prdorte topin edhe t dieln e pashks, por Aliu, duke qeshur, i tha se topin nuk e kishte bler pr t thyer vezt. Kur vendosi t pushtonte Sulin, Ali Pasha kishte nj duzin me topa, t cilve ushtart e tij u kishin vn emra. Topit m t madh, q kishte nj gryk t fryr, si nj fui hekuri, ata e kishin quajtur Sulltani, ndrsa nj tjetr, gryka e t cilit zgjatej si nj prkdhelje e quanin Harem dhe kur nuk ndizej, gj q ndodhte shpesh pr shkak t lagshtis apo shiut, e thrrisnin Haram. Topin e par q kishte ardhur n Janin e quajtn Barku i Anglezit sepse nga pesha ai ishte varur dhe dukej sikur do prekte tokn. Topi m i bukur dhe m elegant dhe q e hidhte predhn drejt, pa br harqe t panevojshme, u quajt Tepelenasi, pr nder t Pashait. Por kishte edhe topa t tjer me madhsi t ndryshme t cilt u pagzuan Gjirokastra, Korfuzi, Meka ose I vaisuri dhe t cilin grekt e Janins e nderonin m shum dhe n gjuhn e tyre e thrrisnin O Kristos. Kur topat dilnin n mngjes nga depoja ku mbaheshin, ashtu t prgjumur e t pavajisur, ngjanin me nj klas djemsh q vihen n rresht pr t lar fytyrn. Krahina e Sulit ishte disa or larg Janins dhe formohej nga aleanca e trembdhjet fshatrave q fshiheshin n gryka t thella malesh, t cilat shikonin nga deti. N dimr rrugt bllokoheshin nga ngricat dhe ortekt, ndrsa n ver burrat zbrisnin n fush dhe u merrnin bagtit dhe ushqimet fshatarve t varfr. Suljott nuk kishin fusha dhe ishin t varfr. Fmijt e tyre rriteshin me prralla n t cilat strgjyshrit e tyre fitonin do luft me turqit, ndrsa pjesn tjetr t kohs e kalonin duke gjuajtur detin me gur. Dita n Sul mbaronte shpejt dhe nata ishte e gjat. Turqit nuk ishin ngjitur dot n malet e tyre t thikta dhe t gjith suljott kishin mbetur t krishter. Ata nuk pranonin t bheshin pjes e Pashallkut t Ali Pashs dhe nuk paguanin asnj taks. Lufttart suljot e urrenin Ali Pashn, t cilin e quanin nj hajdut mysliman. Prpara se t niste sulmin, Aliu vendosi tu drgonte atyre nj letr, n t ciln u krkonte ta ndihmonin pr t sulmuar Gjirokastrn. Letrn e shkroi greqisht dhe ua drgoi dy komandantve

kryesor Jorgo Boarit dhe Llambro Xhavells. Boart dhe Xhavellat ishin fiset m t mdha t Sulit, por shpesh grindeshin pr komandn e ushtris. Vitet e fundit, Xhavellat kishin marr m shum mbshtetje nga trembdhjet fshatrat dhe Boart shfrynin duke pritur dit m t mira. Ali Pasha e dinte se nse do ti drejtohej njrit, fisi tjetr do inatosej duke e prishur paktin dhe prandaj vendosi q letrn tua drgonte t dyve. Kur letra mbrriti n fshat, suljott u mblodhn dhe e lexuan n kuvendin e burrave. Ali Pashn nuk e donin, por kishin nevoj pr para dhe vendosn t drgojn n Janin shtatdhjet burra me n krye Llambro Xhavelln. T tjert mbetn n male duke pasur frik nga ndonj hile e Ali Pashs. Kur u nisn, grat dhe fmijt u ngjitn n maj t nj kodre dhe pan karvanin e burrave q zbriste posht n fush. N krye ecte Llambro Xhavella i shndosh dhe qimekuq, mbi kalin e tij t bardh dhe pas tij vinte i biri, Foto Xhavella dhe Petro, djali i Ibrahimit. T dy mbanin kmisha t bardha, t gjata, q e ma e Fotos i kishte qndisur te mngt e hapura. Rruga ishte e shkret dhe ata ndalonin buz prrenjve pr tu freskuar dhe pr tu dhn uj kafshve t etura. Kur mbrritn n Janin qyteti digjej nga zhegu. Balta ishte thar dhe pluhuri u ngrit lart deri te vesht e kuajve. Nj oficer i Pashait i oi te kazermat dhe ata u shtrin npr hije dhe krkuan buk. Nuk ua krkoi njeri ti dorzonin armt dhe fjetn duke i mbajtur posht koks. N Janin vera ishte e lagsht dhe ata nuk i zuri gjumi duke djersitur si kuaj. T nesrmen, Ali Pasha e priti Llambro Xhavelln n Kastro. Ishte ulur n nj divan t mbuluar me kadife dhe n dor tundte nj pal tespihe me gur jeshil. Afr tij gurgullonte nj nargjile e vizatuar me germa arabe, ndrsa te papuet e Ali Pashs shtrihej nj mace e prgjumur. Nuk lviz dot se zgjohet macja, tha Ali Pasha dhe i bri shenj t ulej, por Llambro Xhavella qndroi n kmb. N fshatin tim macet flen me grat, i tha pashait q vuri buzn n gaz dhe frkoi dorn e holl mbi kadife. Lkura iu vesh me mornica dhe papuja iu zvoglua n kmbn e vogl. T kam thirrur pr t kapur njerz dhe jo mace, tha pashai dhe qeshi fort me batutn e vet. Kur i solln duhan, Llambro Xhavella i mori er dhe fytyra iu zbut. Ali Pasha filloi t fliste ngadal dhe syt e kaltr i rriteshin sa her q Llambro Xhavella thithte ibukun e tij t shkurtr. I rrfeu pr ushtrin e tij, pr marrdhniet me Portn e Lart, pr planet q kishte pr t sulmuar Gjirokastrn, Pargn dhe pastaj edhe Korfuzin. Nuk dua luft me Sulin, i tha n fund. Ju jeni burra t fort dhe ne kemi nj armik t prbashkt, turqit. Kur ata t ikin un do qeveris dhe Suli nuk do paguaj asnj taks. Do ju jap arm pr t luftuar dhe n Sul do ngre fortesa, rrug dhe ura. Llambro Xhavella e dgjonte dhe kur ai mbaroi i tha: Kur do ti biem Gjirokastrs? Shum shpejt, tha Pashai, pr disa jav jemi gati. Llambro Xhavella u kthye von n kazerm dhe i gjeti burrat n gjum. Vetm Foto dhe Petro e prisnin zgjuar. Ata kishin dgjuar shum pr Ali Tepelenn dhe e pyetn Llambron me nj goj: Si tu duk Aliu? Llambro Xhavella q prtypte duhan me dhmb i pa djemt n errsir dhe tha: Si nj tigr q sillet si mace. Po Thanasin e takove, e pyeti Petro. M mir q nuk e pash se do ta kisha rrahur, tha Llambro Xhavella dhe fjeti duke grhitur si nj hink e mbushur me oriz. Pas dy ditsh Thanasi erdhi n kazerm dhe takoi Petron. Nuk ishin par q kur kishin varrosur nnn e tyre. Thanasi ishte br nj burr i fort me mustaqe dhe me flok t gjata, por t drejta. Ngado e nderonin dhe pisqolla e tij ishte me dorez fildishi q shklqente. Petro ishte m i gjat dhe jeta n mal ia kishte rritur shpatullat. Rrobat e tij ishin m t vjetra se t Thanasit dhe syt i mbyllte shpesh, si nj njeri q mbrohet nga era. Thanasi i tha Petros ta linte armn n kazerm dhe e mori me vete n qytet. Ecnin t dy npr kalldrme dhe hapat e tyre linin gjurm n pluhur. Thanasi i tregoi liqenin, pazarin, Kastron dhe shtpit e ifutve. Petro shikonte burrat q shisnin duke brtitur dhe grat e pambuluara t grekve q ktheheshin n shtpi duke djersir nn

sqetulla. Petro pa nj shtpi t bardh t lyer me glqere, t rrumbullakt si nj kusi dhe q ndryshe nga gjith shtpit e tjera kishte nj oxhak t holl dhe shum t gjat nga i cili nuk dilte tym. sht xhami, i tha Thanasi. N nj xhami m t vogl se kjo, n ann tjetr t qytetit, babai u b mysliman. Janina kishte shum lyps. Ata i afroheshin Thanasit, t cilin dukej se e njihnin, por ai i shante dhe ata largoheshin me dorn e zgjatur. N sheshin prpara Kastros qndronin disa roja,t cilt lviznin duke par me bisht t syrit nga dritaret e kshtjells nga ku, me sa duket, dikush i vzhgonte. Ata i mbanin karabinat mbi sup dhe mustaqet i kishin njlloj t holla, sikur i prisnin tek i njjti berber. Po ti si kta je, e pyeti Petro. Thanasi qeshi dhe duke vazhduar t ecte tha: Kta rrin n diell, kurse un jam hija e Aliut. N mes t oborrit t Kastros ngrihej nj top i mbshtetur n dy rrota dhe posht tij ishte nj kuti druri e mbushur me predha. Gryka e tij ishte e shkurtr dhe e holl. sht Foleja e Dallndyshes, tha Thanasi dhe u afrua te topi. Aliu ka nj kazerm plot me topa. Disa i ka rrmbyer n beteja, por shumicn ia ka bler turqve dhe anglezve. Topat kan emra t ndryshm. Ky u quajt Foleja e Dallndyshes sepse kur donin ta provonin, nj dallndyshe q ishte fshehur brenda tyts u ngrit n ajr dhe fluturoi, por pasi bri disa rrotullime u fut prap atje dhe rrinte e ulur n bisht, e friksuar. Ushtart e lvizn topin q ajo t ikte, por dallndyshja nuk dilte. Ather futn nj shkop pr ta trembur dhe dallndyshja doli, por u kthye prap dhe u prpoq t hynte, por ushtart e penguan duke rrahur ajrin me shkop. E drejtuan topin, futn predhn dhe u bn gati t qllonin. Dallndyshja rrotullohej bashk me topin dhe filloi t kafshonte ajrin duke fishkllyer si nj sharr e prishur. Kur topi u shkreh, bashk me predhn, ra n tok nj fole e shkalafitur, kashta dhe puplat e s cils u endn n ajr pr disa minuta. Copat e foles u shprndan gjithandej n oborrin e kazerms dhe ushtart q i mblodhn than se ato ishin przier me vez dallndysheje, t cilat, nga shprthimi, ishin br si nj reel q t ngjiste duart. Dallndyshja ulrinte duke u sjell prreth topit t nxeht dhe i merrte er ajrit. Kur ia than kt histori, Ali Pasha vendosi ta mbaj topin n oborrin e Kastros dhe i tha topinjve t tij: Na duhet nj fole zogjsh se e kemi mbushur kshtjelln me kafsh. Petro pa topin, por tyta e tij ishte e ftoht dhe e heshtur si nj bark beronje. N nj cep t oborrit t shtruar me gur t dendur ishte nj karroc e mbuluar q shklqente n diell. Ajo qndronte mbi dy rrota t mdha elegante dhe dy kuaj t lart biond, q ishin lidhur pas saj, prisnin me kokn ulur. sht karroca e Pashait, tha Thanasi. E ka bler n Franc. N Janin, prve tij, askush nuk ka t drejt t dal me karroc. Njher, nj tregtar i pasur grek, t cilit i ishin fryr kmbt dhe nuk ecte dot, iu lut Pashait t blinte nj karroc q t mund t dilte n qytet. Nuk m more leje kur u smure, iu prgjigj Aliu dhe e dboi plakun q dy shrbtor e ngritn n krah. Po ti ke hipur n karroc, e pyeti Petro. Thanasi uli kokn dhe rregulloi brezin e kuq t pisqolls. Karroca sht e vogl dhe nuk ka vend pr hije, tha. Gnjen Akuym e pyeti Petro. do t thuash, i tha Thanasi. Petro bri disa hapa dhe ndaloi. Daj Llambro ka frik se Aliu po na gnjen. Na ka thirrur pr t sulmuar Gjirokastrn, por daja beson se ai krkon t sulmoj Sulin dhe duke na joshur me premtime dhe para do t na kap n befasi. Sido q t ndodh, do prpiqem t t shptoj, tha Thanasi dhe eci prpara duke fshehur syt. Hija e tij u zvarrit n kalldrmin e Kastros dhe u fsheh n karroc. Kuajt lvizn, por nuk u nisn. Kur Thanasi i tregoi haremin Petro u ndez. Nuk hyn brenda, por ecn deri te dritaret e vogla t mbuluara me pjergull ku vajzat afroheshin sa her q ndienin er burrash n oborr. Ato i kishin syt e lyer dhe flokt e lshuar dhe t shndritshm. N mes t oborrit t haremit ishte nj shatrvan i kuq, ndrsa uji dilte nga nj ezm n formn e nj femre me gjinj t zhveshur. Ajo

shihte vizitort dhe dukej sikur i thoshte: Shuani etjen para se t vdisni. Haremi ishte nj godin me dy kate dhe me shum ndarje, t cilat duhej t ishin dhoma. Dritaret ishin me kangjella dhe grat dukeshin si zogj t mbyllur n kafaza. N fund t haremit ishte dhe nj pjes me dritare m t vogla t veshura me kortinka jeshile. Ajo sht pjesa e djemve, tha Thanasi, q dukej i skuqur. Petro kaprceu pshtymn. Ti ke qen atje, e pyeti. Thanasi u afrua te shatrvani, futi dorn n uj dhe lagu qafn. Syt e tij ishin rritur dhe shikonin me mblsi n drejtim t haremit. Kur ika nga fshati, isha nj djal i njom dhe flija staneve bashk me Aliun. N dimr ishte ftoht, por n ver lkura t mbushej me krip bulmeti. Ndrsa n harem sht shum fresk. Djemt lyhen me parfum pjeshke dhe nuk mbajn era djath i thartuar si bagtit e staneve. E megjithat aty nuk ka dit, por vetm net t gjata dhe t lodhshme, tha Thanasi duke par nga dritaret me kortinka jeshile. N mbrmje shkuan n tavern. Merimangat vareshin nga trart e that, ndrsa n muret me glqere ishin ngulur vargje me speca djegs dhe m tutje hudhra t verdha q ishin thurur si grshet gruaje. N nj cep, varej nj piktur q tregonte liqenin dhe nj djal q bhej gati t lahej duke par ujin me frik. Djali ishte i shkurtr, por fytyra e tij ishte e regjur si e nj burri q mendohet. Bedenat e Kastros ishin t holla, ndrsa barakat e ifutve ishin br me dy kate. Piktura ishte vizatuar me karbon dhe dielli dukej si nj predh e zez,g ati pr t rn mbi qytet. Petro shikonte pikturn dhe Thanasit iu duk sikur ai po mendohej, ashtu si djali me fytyr burri. po ta vizatoja un, do bja nj kal n breg, q djalit ti dilte frika, tha Petro. Thanasi buzqeshi dhe thirri kamerierin. Taverna ishte e zhurmshme dhe pis. Aty kishte shum grek q pinin ver recine q mbante era rrshir dhe prtypnin nj pastrma t djegur q ua bnte buzt t zeza. Ata morn speca t skuqur me gjiz, qofte me erza, patate t pjekura dhe uzo. Grekt pinin dhe flisnin me z t lart. Kamerieri, q kishte lidhur kokn me shami, vraponte n mes tavolinave dhe grekt e ngacmonin duke i pickuar t ndenjurat. Djali krcente dhe llastohej duke lvizur belin pastaj futej n kuzhin dhe kthehej me pjata t tjera. N nj tavolin rrinte nj burr i veshur me kostum t zi, me kpuc t drejta me taka t larta dhe kmish t bardh n t ciln kishte lidhur nj shall t kuq t gufuar me pika t arta. Her pas here nxirrte nj qostek dhe e shikonte. T gjith e njihnin sepse kur ai hyri grekt pushuan dhe filluan t flasin me z t ult. Burri ishte i gjat, me nj hund t drejt dhe flokt i kishte t krehura me kujdes. Porositi ver dhe peshk t frguar me vez. Hante duke qruar ngadal halat dhe her pas here fiksohej mbi pjat sikur zbulonte ndonj organ t panjohur n trupin e peshkut. Ky sht Tozoni, mjeku i Aliut, tha Thanasi. Nga se vuan Aliu, e pyeti Petro. Pak nga t gjitha, reumatizm, dhimbje koke, shkurtim kockash, uj n mushkri, ngushtim zemre, marrje mendsh, kruarje, lemz dhe majasll. M shum se do gj ka frik kolern dhe mban shum mace n Kastro se Tozoni thot q minjt e sjellin kolern nga kanalet. Ka frik, e pyeti Petro duke fshir gjizn me buk. Ai thot se nuk vdes njeriu as nga lemza dhe as nga majaslli. sht i bindur q do jetoj njqind e pesdhjet vjet, tha Thanasi duke qeshur. Po ky si e shron, pyeti Petro duke par Tozonin q kishte mbaruar peshkun. Thanasi u ngrys dhe uli kokn mbi pjat. Tozoni sht italian, foli Thanasi. Ai ka udhtuar shum n Turqi, Egjipt, Malt, More. Ktu erdhi nga Korfuzi. Njher e rrmbyen piratt n Egjipt dhe e mbajtn tre vjet n anije sepse ai dinte t ndalonte rnien e dhmbve. Kur erdhi n Janin u dashurua me nj greke dhe mbeti. Mori nj shtpi t vjetr e rregulloi me mobilie italiane, mbolli limona n oborr dhe filloi t punonte pr Aliun q e shroi nga reumatizma. Di shum gjuh dhe i prkthen Pashait kur vijn francez, italian ose anglez. Tozoni sht i vetmi q e pa Eminen, gruan e Aliut, kur vdiq. Ai e di se far ka thn ajo duke dhn shpirt. Disa thon se e vrau Aliu me pisqoll, por disa t tjer

thon se ajo u mend dhe vdiq nga frika. Aliu e ka detyruar Tozonin t mos flas pr vdekjen e Emines dhe q ai t mos largohet nga Janina ia ka marr gruan dhe ia ka mbyllur n harem. Nj her n muaj Tozonin e ln t takoj gruan n nj dhom t veant ku ai kalon gjith natn dhe n mngjes ikn duke qar. Sonte duhet t jet nata e gruas sepse ai gjith kohn kontrollon or. Petro e pa Tozonin me keqardhje edhe Thanasi filloi t qeshte. Pas pak Tozoni pagoi dhe doli nga taverna. Grekt u bn prap t zhurmshm ndrsa kamerieri, q ata e thrrisnin Ganimed, tundej duke shrbyer. Kur doln jasht, hna po lahej mbi liqen. Ata ecn n drejtim t kazerms duke i kthyer kurrizin liqenit. Ke qen n fshat, pyeti Petro. Jo, u prgjigj Thanasi. Babai ka br nj shtpi t madhe me shum dhoma. Ka nj dhom edhe pr ne t dy. Petro ktheu kokn nga perndimi, andej nga duhej t ishte fshati dhe hna i ndrioi ballin. Po shkove prpara meje mos e zr krevatin q sheh nga deti, i tha Thanasit dhe u fut n kazerm. Para se t flinte iu kujtua peshku me hala i Tozonit dhe u kollit q t mos mbytej. Dy jav m von, nj oficer i Ali Pashs erdhi n kazerm dhe takoi Llambro Xhavelln. Biseduan shum pak n kmb dhe Llambro hyri brenda dhe u tha burrave: Nisemi n t gdhir. Bhuni gati. Do ti biem Gjirokastrs. Shtatdhjet burrat u ngritn dhe filluan t pastrojn armt. Kur hna u shua, ata doln nga kazerma. N t dal t Janins i prisnin pesqind ushtar t Aliut, t gjith t armatosur. Ali Pash Tepelena nuk ishte, ndrsa Thanasi me nj kmish t kaltr rrinte n rreshtin e dyt, i hipur mbi kal. Llambro Xhavella takoi oficerin dhe u tha shokve t tij t ndiqnin kolonn. Dielli digjte dhe kuajt nxirrnin shkum. Zalli i lumit t thar ans rrugs zbardhte nga etja. N mbrmje, doln dhe gryka e malit dhe fusha e zez u hap prpara tyre si vello e vejushs. Nata ishte e pastr dhe nga larg dukeshin dritat e Gjirokastrs q fluturonin si xixllonja mbi nj shkmb. Kolona ndaloi dhe oficeri thirri Llambro Xhavelln. Petro i pa duke biseduar n errsir, ndrsa dhmbt e mdhenj t Llambros iu afruan fytyrs s oficerit. Thanasi ishte disa hapa m tutje duke dgjuar n heshtje. Kur u ndan, oficeri takoi Thanasin dhe t dy hyn n mes t ushtarve q i kishin zbritur kuajve pr tu lodhur. Qafiri m tha se do ti biem nga nj rrug tjetr pr ti dal Gjirokastrs nga prapa, tha Llambro Xhavella duke kapur kalin e tij fort nga kapistallet. Qimet e kuqe i ishin ngritur dhe mjekra i dridhej. Thot se na kan pikasur dhe nga fusha nuk mund t afrohemi n qytet sepse na kan zn prit m tutje. Duhet ti dalim nga bregu, t hyjm n lugin dhe ti ngjitemi malit pr ti kapur n befasi. Edhe tri dit rrug, tha Foto Xhavella dhe i zbriti kalit. Llambro nuk foli, por lshoi kalin dhe u ul n bar. At nat mbetn atje. Ushtart nxorn buk nga trastat, por oficeri i tha t mos ndiznin zjarr. Pa dal dielli, u nisn. Rruga ngjitej n nj mal t that dhe t djegur, i cili gjarpronte duke iu shmangur nj prroi t mbushur me gur t mdhenj q binin aty gjat dimrit. Ecn gjith ditn duke ndaluar shum pak dhe fjetn vetm n mbrmje, n nj livadh t verdh dhe t lagur nga vesa. T nesrmen pan detin. M duket sikur jemi n Sul, i tha Foto Xhavella Petros q kishte ndaluar dhe shikonte bregun nga maja e kodrs. Kali hapte hojzat sikur thithte kripn e detit, ndrsa Llambro Xhavella ecte prpara. Nga Suli, deti duket m i pastr, tha Petro dhe vazhdoi rrugn. Disa ushtar t Ali Pashs kishin mbetur prapa dhe po ecnin pas kurrizit t tyre. Thanasi bashk me oficerin ishin n krye. N drek ndaluan afr nj fshati, por nuk hyn brenda. Gjetn nj burim, u freskuan dhe i vun kuajt t pin me radh. Llambro Xhavella ishte zhveshur deri n brez dhe gjoksi i tij i madh nuk dukej nga qimet e kuqe q kishin nisur ti zbardheshin. Nga aty, deti nuk dukej. Petro ngriti kokn dhe pa malin q duhej t kalonin pr t dal prap n det. Ishte i zi dhe i mbushur me shkurre t pluhurosura. Pasdite morn rrugn dhe shum shpejt e kaprcyen malin. Kuajt ishin t ngopur dhe u ngjitn me galop. Ushtart e Aliut vazhduan t

ecnin pas tyre dhe Petros iu duk sikur i kishin rrethuar. Dielli n perndim i digjte qafn dhe ai u zgjat mbi det, por iu morn mendt. Ishin shum lart. Posht tyre bregu ishte plot me shkmbinj q laheshin, si kockat n ezm. Pas pak, lartsia u zbut dhe deti dukej m afr. Faqja e malit zbriste si thik dhe pothuajse nuk kishte breg. Dallgt e lodhura t pasdites lpiheshin pas malit. Kuajt ndaluan dhe Petro pa oficerin q u afrua nga Llambro Xhavella. Kur i erdhi tre hapa larg, nxori pisqolln dhe ia drejtoi n gjoks. Me urdhr t Ali Pashait, dorzohuni, tha oficeri dhe t gjith ushtart i drejtuan armt drejt tyre. Llambro Xhavella nuk lvizi dhe t shtatdhjet burrat u mblodhn rreth tij duke ngritur armt. Ne jemi pesqind kundr shtatdhjet, tha oficeri dhe iu afrua Llambro Xhavells q rrinte mbi kal duke par detin n perndim. Ti do vdessh i pari, brtiti Foto Xhavella dhe e drejtoi karabinn e tij mbi oficerin. Pas tt eti, foli oficeri dhe djersa i zbriti n faqe. Mos qlloni, tha Llambro Xhavella dhe iu drejtua oficerit. far do Ali Tepelena nga un? Pashai m ka urdhruar tju kthej n Janin t paarmatosur, u prgjigj oficeri dhe mori frym thell. Kjo sht pabesi, tha Foto dhe u ngrit mbi kal, por dora e Llambros e qetsoi. Llambro Xhavella dhe oficeri u afruan duke biseduar, por askush nuk i uli armt dhe ata t dy dukeshin sikur ishin takuar n mes t kallinjve t misrit. Petro ndjeu nj t dredhur n trup. Sqetullat i ishin lagur nga djersa, kurse flokt i ishin fryr nn qeleshe. Mori frym thell dhe i lshoi pak frert e kalit. Syt i kishte t skuqur, por deti dukej shum afr. Pa Foto Xhavelln drejt n sy pastaj krceu nga kali dhe, pasi bri nj hap t gjat, fluturoi n det. Foto Xhavells iu duk si nj zog q hidhet n det pa i lvizur kraht. Ushtart e Aliut u afruan dhe nisn t qllojn. Por Thanasi i thirri dhe ata e pushuan zjarrin. Petro ishte zhytur n uj dhe nuk dukej. Thanasi hodhi pisqollat, vrapoi si i mendur derisa gjeti nj rrpir dhe zbriti deri afr detit e pastaj u zhyt n uj. Ndrsa Foto u hodh n det njlloj si Petro, dhe filloi t notonte si i marr. Llambro Xhavella dhe oficeri u zgjatn duke par posht, ndrsa ushtart i mbanin armt t drejtuara mbi burrat nga Suli. Thanasi zhytej n uj pastaj nxirrte kokn t merrte frym dhe zhytej prap derisa thirri: E gjeta. Mbi uj doli koka e Petros q varej si nj fole zogu e braktisur. Kur e nxorn nga uji, Petro nuk merrte frym. N mes t shpatullave kishte nj vrim plumbi q ia kishte ar kraharorin. Thanasi qante mbi trupin e t vllait, ndrsa Foto Xhavella ishte ulur mbi nj gur dhe shikonte nga deti. Llambro Xhavella zbriti n rrpir dhe oficeri e ndoqi pas duke ia mbajtur pisqolln n drejtim t koks. Burrat nga Suli shanin ushtart e Ali Pashs, por kta nuk flisnin dhe nuk i uln armt. Kali i Llambro Xhavells ishte afruar n buz t gremins dhe shikonte trupin e lagur t Petros. Llambro e puthi Petron n ball dhe nuk ia hodhi syt Thanasit, t njtur nga lott. Foto thirri dy nga shokt e tij. Oficeri bri shenj dhe ushtart i lejuan t lviznin. Ata gjetn nj cop tok n mes t shkmbinjve dhe hapn nj grop. Thanasi e ngriti t vllan, e futi brenda dhe e mbuloi duke i hedhur rr t lagur me duar. T nesrmen mbrritn n Janin. Llambro Xhavella ecte mbi kal me kokn ulur dhe i paarmatosur. Thanasi kishte mbrritur nj nat prpara tyre. Jani dhe Aliu e krkuan Thanasin n Kastro, por ai nuk ishte. U endn rrugve t zbrazura t Janins dhe n mesnat e gjetn n tavern. Kamerieri i ri q tundej si vajz, tregoi me gisht nj tavolin n cep ku Thanasi ishte ulur me nj got prpara. Flokt i kishin rn mbi ball dhe dukej sikur kishte dit q nuk krihej. Kur pa dy vllezrit, syt iu than. Kaloi dorn mbi mustaqe dhe u mbshtet n karrige. Jani dhe Aliu u uln prball tij dhe nj cop her nuk foln. Taverna ishte e qet dhe Thanasi shikonte pikturn e djalit q kishte frik t lahej n liqen. Babai krkon trupin e Petros, i tha Jani duke u glltitur. Thanasi nuk lvizi dhe vazhdoi t mbante

kokn n drejtim t pikturs. Do ta vras Ali Pashn, tha Aliu dhe shtrngoi duart mbi tavolin. Thanasi ktheu kokn. Pse do ta vrassh, e pyeti duke e par n sy. Aliu m vrau vllan, u prgjigj Aliu. Vllan ta kam vrar un, tha Thanasi dhe ktheu kokn qetsisht nga piktura. Aliu u ngrit n kmb me zhurm dhe kamerieri nxori kokn nga kuzhina. Jani e kapi pr dore dhe Aliu u ul prap. Ku sht Petro, pyeti Jani. Thanasi u kthye nga vllezrit dhe duke par gotn q kishte prpara filloi t fliste. I tregoi pr takimin me Petron, pr kazermn, pr shtitjen n qytet, pr haremin, pr Kastron, pr natn n tavern, pr Tozonin, pr nisjen nga Janina, pr rrugn mes maleve, pr oficerin, pr ushtart, pr kalin e Llambro Xhavells dhe pr fluturimin e Petros n det. Zri i tij ishte i but, por i lart dhe Janit iu duk sikur kamerieri i dgjonte pas murit t kuzhins. E dije q Ali Pasha do ta gnjente daj Llambron? E dija, tha Thanasi, por nuk mund tia thosha Petros sepse ai do tia tregonte t gjitha Fotos dhe plani do prishej. Ti tradhtove vllan pr Ali Tepelenn, brtiti Aliu. Thanasi dukej i qet. Kishte tri dit q mendohej n vetmi dhe n kokn e tij kishte kaluar do detaj i vdekjes s Petros. Ai e dinte se Aliu po e gnjente Llambro Xhavelln, por nuk kishte menduar se i vllai do hidhej n det pr ti shptuar rrethimit. Kishte qen i bindur se, pasi t shtatdhjet burrat t burgoseshin n Janin, ai do arrinte ta lironte Petron dhe do ta kthente n shtpin e tyre t re n fshat. Babai do knaqej dhe Petro do flinte n dhomn e madhe me krevat nga deti. Por kto nuk mund tia thoshte dy vllezrve q e shihnin si nj tradhtar t mendur. Ata ishin rritur dhe e kuptonin se vdekja nuk ishte nj loj kalamajsh q mund t kthehet pas, t zhbhet dhe t prsritet duke ndrruar vend mes humbsit dhe fituesit. Kur ishin t vegjl, ai dhe Petro luanin luftash. Ai vritej dhe Petro fitonte, pastaj mrziteshin, ndrronin rolet dhe Petro vritej, ndrsa ai fitonte. Por kjo loj kishte mbaruar kur Petro kishte vendosur t luante me Ali Pashn. Petro kishte humbur, Aliu kishte fituar, ndrsa ai ishte n mes t t dyve. Qante pr t parin dhe luante me t dytin. Iu kujtua koha kur Ali Tepelena kishte ardhur n fshat dhe e kishte marr me vete. Aliu kishte sy t kaltr, duar t holla dhe nj lkur vajze nn t ciln dukeshin damart e mbushur me gjak t kuq. Njher, kur ishin shtrir t dy nn nj moll me lule t bardha, ai e kishte pyetur Aliun se kush nga ata t dy do vdiste i pari. Un, i kishte thn Aliu. E kam par n ndrr. Do m presin kokn dhe ti do m marrsh pr dore e do m shtissh npr Janin. Do t t laj n liqen dhe pastaj do t t fshij me peshqir, i kishte thn ai duke par lulet e molls. Aliu ishte ngrysur dhe i kishte dhn nj shpull n kurriz. Kjo q t thash sht nj ndrr q nuk ka pr t ndodhur. Gjethet e molls i kishin rn mbi kok dhe Aliu i kishte larguar me bezdi. A t duket se ai djali i ngjan Petros, pyeti Thanasi duke treguar pikturn pa ngjyra n mur. Jani nuk e ktheu kokn dhe duke e ngritur zrin i tha: Babai pret Petron. Shkojm ta marrim, foli Thanasi dhe u ngrit. Lindja e diellit i kapi afr detit. Kishin udhtuar gjith natn pa folur. Thanasi ecte prpara mbi kal dhe vllezrit e ndiqnin n errsir. Gjirokastra ishte futur n re dhe dritat nuk dukeshin. Kur u afruan te vendi nga ish hedhur Petro, i zbritn kuajve. Thanasi eci n buz t rrpirs dhe disa gur ran n det duke br rrath t vegjl. Zbritn posht dhe filluan t grmonin n heshtje. Aliu qante, por dallgt ishin t zhurmshme dhe ai nuk dgjohej. Petro doli nga toka si nj krmill pa guask. Ishte br gri dhe syt i ishin mbushur me rr. Jani ia pastroi me uj deti dhe e puthi n faqe. Gjaku i ishte mpiksur mbi kmish dhe plaga ngjante si nj mllag e thar. Aliu hoqi kmishn e tij t bardh dhe ia veshi Petros. Ta ojm t pastr n fshat, i tha Janit. Mori kmishn e gjakosur, e futi n det dhe e shtrydhi disa her. Duart iu

skuqn dhe ai i shplau n det. Pastaj e tundi disa her kmishn n ajr dhe e veshi. Trupi iu mbush me avull dhe ai ndjeu se kmisha e trhiqte drejt detit, por kmbt i kishte t mpira dhe duart t rrudhosura nga uji. Kmisha e Petros i rrinte e madhe dhe duart nuk i dukeshin nn mngt e gjata. Rrinte n breg dhe shikonte rratht mbi uj. Ato kriheshin me radh, por kur prekeshin me njra-tjetrn prisheshin t dyja, njlloj si jett e njerzve kur takohen. Sa koh jan t ndara, ecin secila n pun t vet. Do ta vras Ali Pashn, tha me vete Aliu dhe pa Thanasin dhe Janin q e kishin mbshtjell Petron me nj araf t madh dhe po e ngjisnin lart, aty ku prisnin kuajt. Thanasi i prcolli deri afr fshatit. Gjith rrugn nuk kishin folur. Trupi i Petros lkundej mbi kal dhe zgjatej nga toka. Aliu e kishte ndihmuar Janin disa her q ta drejtonin dhe t mos i binte. Kali i Janit ecte me kujdes duke respektuar ekuilibrin e trupit t Petros. Dielli ishte i kuq dhe djerst i pikonin Janit mbi araf. Kur kambanorja e fshatit u shfaq nga larg, Thanasi ndaloi dhe zbriti nga kali. Dukej si nj fmij q ka ikur nga shtpia. Un e kam varrosur nj her. Tani varroseni ju, i tha Janit q e shikonte me qetsi. E hapi pak arafin, puthi t vllan dhe u zhduk pa e kthyer kokn. Ata vazhduan ngadal dhe kur hyn n fshat ishte errur. Ibrahimi ishte ulur n oborr dhe po i priste. Thinjat ndrionin n errsir. E shtrin trupin e Petros n dhomn e madhe t djemve dhe ia hoqn arafin. Ibrahimi nuk fliste dhe syt i mbante t mbyllur. Sara zjeu uj me borzilok dhe Muhamedi me Aliun e zhveshn dhe e lan t gjithin. I vun gjethe sipr plags dhe i veshn nj kmish t re t Ibrahimit. Petro dukej sikur flinte kur dielli i ra n sy n mngjes. Para se ta fusnin n arkivol erdhi Hana dhe pastaj edhe Ana Komnena q rrinte pas kurrizit t Ibrahimit t prkulur. Petro qenka m i bukur se Muhamedi, tha Ana dhe i shtrngoi dorn t atit. E varrosn n drek. Jani, Paridi, Muhamedi dhe Aliu mbanin arkivolin, ndrsa Ibrahimi ecte me Ann prdore. Kur kishte gropa, Ana ndalonte dhe Ibrahimi i kalonte me mundim. Pas tyre vinin Sara, Hana dhe Mihal Komneni. Petron e varrosn pran t ms n varrezat e t krishterve. Kur u kthyen n shtpi, Mihal Komneni krkoi kafe, ndrsa Ibrahimi i tha Sars ti ziente nj aj mali. Po Thanasi pse nuk erdhi, pyeti Hana duke i zgjatur kafen Mihalit. Jani dhe Aliu ngritn supet. Thanasi do vij kur t vdes un, tha Ibrahimi dhe aji iu derdh mbi kmish. 28 Ibrahimi qndroi dy vjet i ulur n stolin e oborrit. Dilte n mngjes, shikonte diellin dhe mbyllte syt. Rrezet i ngrohnin qafn dhe flokt i zbardheshin. Lkura e tij kishte ngjyrn e grurit n dimr, ndrsa n ver dukej si kafe e bluar. Njerzit kalonin aty, e prshndesnin dhe Ibrahimi buzqeshte. Sara zgjohej pas tij, i bnte aj dhe n drek i jepte edhe nj got qumsht me buk t thekur. Jani e zmadhoi stolin, i ngriti mbshtetsen dhe nguli nj jastk me gozhd t vogla q t mos binte. Kur binte shi, Ana dilte me vrap dhe e fuste baban n shtpi. Njher, ajo ishte me Sarn n pyll dhe kur u kthyen Ibrahimi ishte lagur si nj kal q e kan lidhur pas gardhit dhe nuk lviz dot. Qeshte me vete dhe shikonte nga rruga. Uji i kishte rrjedhur n qaf dhe thinjat i ishin br t zeza. Jani vuri katr shkopinj t trash rreth stolit dhe mbi to lidhi nj araf t bardh q i rrinte Ibrahimit si nj adr mbi kok. Dielli e zinte m pak dhe lkura nuk i rripej m nga djegia. Paridi sillej npr fshat dhe natn vonohej. Kur ndonj vajz nuk kthehej n shtpi, vinin dhe e krkonin n shtpin e Ibrahimit. Ky buzqeshte dhe i tregonte burrave t fshatit historin e Paridit, t molls s sherrit dhe t tri perndeshave. Burrat e dgjonin pr respekt dhe kur shkonin n shtpi u thoshin grave se Ibrahimi ishte mendur. Paridi vishej me kmish t bardh

q ia hekuroste Sara, ngrinte flokt lart me kna dhe hidhte parfum pjeshke q ia drgonte Thanasi nga Janina. Kur Sara me Ann shkonin n pyll dhe Muhamedi lexonte, ai i ftonte vajzat n shtpi dhe mbyllej me to n dhomn e tij. Ibrahimi hapte syt dhe pyeste t birin: Kush ishte kjo, Athinaja apo Afrdita? Paridi i shkelte syrin dhe rregullonte flokt e prishur. Jani rrinte n pyll, priste drur, i shiste n qytet dhe kur nuk kishte pun bnte stola, snduk, korniza, ikona dhe tavolina t vogla q Sara i vinte npr shtpi. Kishte rregulluar bodrumin e shtpis s vjetr ku Thanasi kishte lidhur dikur Mihalin e Zoics dhe aty punonte me sharr dhe me eki. Muskujt i ishin fryr dhe gjoksi i ishte gdhendur si Andreas, djalit t Naumit. Her pas here shkonte n varrezat e krishtera dhe mbillte lule mbi varrin e Petros dhe t s ms e pastaj shkonte te varrezat e myslimanve dhe linte nj kal druri ose nj zog t gdhendur mbi varrin e Ademit. Muhamedi lexonte librat e Arianit Komnenit dhe kur Mihali vinte n fshat, gjat vers, bisedonin t dy. Muhamedi nuk mbante mustaqe dhe flokt i priste shkurt. Njher i kishte thn Mihalit se kishte ndryshuar mendim pr Voskopojn. do t thuash, e kishte pyetur Mihali, duke e par n sy. Po ja, kishte thn Muhamedi, nse un do t isha profet n Voskopoj nuk do ta kisha vrar Marin Kuriln, por do ta kisha detyruar t martohej me Aishen. Mihal Komneni kishte ngritur vetullat. Nuk ka rrug tjetr, kishte vazhduar Muhamedi. Fshati yn nuk i ngjan Voskopojs, jo vetm sepse nuk ka libra, piktor, myshk dhe taverna, por sepse t krishtert ktu martohen me myslimant, si u martua babai me Sarn. Kjo sht e vetmja mnyr q grindjet mes t krishterve dhe myslimanve t qetsohen sepse fmijt jan t prbashkt dhe ata e ruajn paqen brenda shtpis si kemi br ne. Fshati shptoi kur Arianit Komneni iku, sepse ai nuk do lejonte q vajzat e krishtera t martoheshin me burra mysliman. Po t ishte ai n fshat, babai nuk do ishte martuar me Sarn dhe nuk do t ishte zbutur. Ne, djemt e tij, do ishim mysliman t egrsuar dhe t gatshm pr tu hakmarr duke menduar se po jetojm n nj fshat ku na sht ndaluar ajo q i lejohet t tjerve, si mendonte edhe Sali Benishi. Shqiptart kan vetm nj zgjidhje: t martohen t krishter me mysliman q t shmangin Voskopojn. Mihali e shikonte dhe e pyeste. Po ti kur do ta gjesh Aishen? Nuk e di, prgjigjej Muhamedi duke frkuar ballin. Aishet e fshatit duan molln e Paridit. Aliu kishte ikur n Janin dhe i kishte thn Janit se do kthehej kur t vriste Ali Pashn. Thanasi e kishte ndihmuar t punonte si stallier pr kuajt e Aliut. Ai i lante kuajt, i ushqente dhe i ndrronte potkonjt. Njher i kishte futur kalit t Aliut nj gozhd n potkua q ai t rrzohej. Por Ali Pasha ishte shndoshur dhe nuk i hipte m kalit, por dilte vetm me karroc. Kur e shikonte duke ecur npr kalldrmet e qytetit, Aliu mrzitej, shkonte n tavern, shikonte pikturn me djalin q kishte frik t lahej dhe dehej. Ather, rendte prpara Kastros dhe brtiste. Rojat q e njihnin, lajmronin Thanasin dhe ky ia fuste kokn n liqen, pastaj e onte n shtpi dhe e shtrinte n krevat. T nesrmen kuajt rrudhnin hundt nga duhma e fort e uzos q lshonte goja e Aliut. Por Thanasi nuk ishte gjithmon n qytet. Pashai e ngarkonte me pun dhe ai rrinte me dit n kalan e Tepelens, apo n Prevez, apo duke u takuar fshehurazi me Foto Xhavelln. Pasi vdiq Petro, Ali Pasha e kishte liruar Llambro Xhavelln, por kishte mbajtur peng n Janin, Foton, t cilin e kishte br oficer. Foto dhe Thanasi rrinin bashk dhe kur daj Llambro vdiq, Foto shkoi n fshat dhe u b kapedan i Sulit. Ali Pasha e kishte rrethuar Sulin n nj ver t nxeht dhe i kishte ln tre muaj pa buk suljott n maj t malit. Kur rrethimi u b i egr dhe fmijt filluan t dobsohen, ndrsa pleqt t njten nga uria, Thanasi kishte takuar Foton dhe e kishte bindur t dorzohej duke i dhn besn e Ali Pashs se askush nuk do vritej. Foto Xhavella ishte bindur

dhe mijra burra, gra dhe fmij me lot n sy dhe trasta n krah kishin kaluar n mes t rreshtave t ushtarve t Ali Pashs dhe kishin ikur n Korfuz e n qytete t tjera t Greqis. Thanasi ishte ngjitur i pari n Sulin e braktisur. Nga maja e malit dukej deti dhe atij i ishte kujtuar Petro. Kishte hedhur nj gur n det dhe flokt ia kishte marr era. Sara shihte Ann q rritej dhe ia lidhte flokt grshet. Hunda e saj ishte e vogl dhe flokt ishin shum t zinj. Faqet i kishte t kuqe si sheg, ndrsa kmbt t gjata si hardhi. Kur vraponte npr shtpi, fustani i ngrihej deri te kofsht e ngrohta dhe gjinjt e vegjl krcenin si kule me bajame. N pranver shkonin t dyja n pyll dhe Ana gjente breshka, ndrsa Sara lexonte n rrz t nj molle t egr. Breshkat fusnin kokn posht guasks dhe Ana i fliste derisa i zbuste, por nuk i merrte n shtpi. Nganjher e lidhte fillin e leshit pas qafs s shkurtr t breshks dhe e lshonte n livadh. Breshka ecte ngadal dhe filli i ngatrrohej mbi kurriz derisa ia bllokonte kmbt dhe ajo ndalonte e hutuar. N dimr, rrinin t dyja pran oxhakut dhe piqnin gshtenja. Ana Komnena i qronte gshtenjat me duart q i digjnin dhe i lyente me reel pr ti ftohur. Kur binte bor dhe rruga prpara shtpis ngrinte, ajo dilte jasht dhe shkiste me nj slit t vogl me dy hekura q ia kishte mbrthyer Jani. Mbante n kok nj kapu leshi dhe grsheti i zi e ndiqte pas npr dbor. N dark, Ibrahimi mbshtillej me velenx n dhomn me shikim nga arra e vogl, e cila mbulohej me bor dhe ia bnte atij gjumin m t rnd. Ana ulej mbi qilim, me lmshin n duar dhe pyeste Sarn: Pse nuk e ke njohur nnn? Sara lvizte mashn mbi prush dhe frkonte syt nga tymi. Nna ime vdiq q un t lindja. Po sikur t mos kishte vdekur, ti do vije n fshat t m lindje mua? Nuk e di, prgjigjej Sara. Por edhe nse nuk do t kisha ardhur n fshat prap do t t lindja ty. Ana Komnena afrohej m shum pran zjarrit dhe pushi i faqeve i piqej n prush. Lvoret e gshtenjave binin prdhe e ajo i mblidhte dhe i hidhte n zjarr. Ato krcisnin dhe flaka e tyre nxirrte xixa. Si do m lindje mua, pyeste Ana duke drejtuar grshetin. Po t mos vije n fshat nuk do martoheshe me baban dhe un nuk do lindja. Sara qeshte dhe i afronte s bijs gshtenja t tjera, t mdha, t cilat i ante n mes me thik q t mos plasnin. Ti ke qen brenda meje q kur un kam lindur, thoshte Sara. Po sikur t kem qen edhe brenda babait, ngulmonte Ana duke e par t mn n sy. Sara ulej pran s bijs dhe i frkonte kmbt e gjata. Un kisha nj gshtenj, thoshte ajo. Gshtenja ishte e njom, e rrumbullakt dhe e shijshme. Un lozja me gshtenjn ngjyrmjalti, por nuk dija ta qroja. Nj dit takova baban dhe ai m ndihmoi tia hiqja lvoren. Kur u hap gshtenja, dole ti. Ana Komnena qeshte dhe syt i shklqenin. Zjarri i kalonte n trup dhe e zinte gjumi n kraht e Sars. N mngjes shkonte te stoli i Ibrahimit. Dbora kishte veshur oborrin, por tenda me araf e kishte mbajtur stolin t that dhe t ngroht. Ibrahimi pinte aj t nxeht dhe afr stolit, Sara kishte sjell nj mangall plot me prushin e nats. prushi mbante era gshtenj dhe Ibrahimi i hapte hundt fort duke thithur diellin e pastr t dimrit. Ana Komnena ulej pran tij n stol dhe i thoshte: Di t qrosh gshtenja? Di, i thoshte Ibrahimi me syt e mbyllur. Po kur un isha gshtenj si ma hoqe lvoren? Ibrahimi ngrinte kokn lart dhe qeshte. Thinjat i dukeshin si nj kuror e mamas, por ajo nuk e qronte dot dhe un e ndihmova. Po Paridi gshtenj ishte, pyeste Ana. Jo, Paridi ka qen nj moll, prgjigjej Ibrahimi. Po Muhamedi? Muhamedi ka qen nj hurm. Po Aliu? Aliu ka qen nj vez. Po Petro? Ibrahimi i shtrngonte pak syt dhe dgjonte dborn q shkrihej nn mangall. aji bnte dallg n gotn e tij, por fytyra i elej nga nj buzqeshje e vjetr dhe e pastr. Petro ka qen nj guask, thoshte pa i hapur syt. Ne e morm nga fundi i detit dhe e hapm. Ishte i vogl dhe nuk dinte not. Kur u rrit, u kthye prap n det, aty ku e kishte vendin.

Ana ndiente ftoht nga kmbt dhe shihte mangallin q ftohej. Kur shkrinte dbora ajo merrte lmshin dhe e lshonte n oborr dhe npr dhoma. Nj pasdite ia la lmshin Ibrahimit dhe hyri n shtpi pr t gjetur fundin e fillit. Kur u kthye, lmshi i kishte rn babait nga dora dhe ishte rrokullisur deri te kisha n mes t fshatit. I foli, por ai nuk u prgjigj. Hna e re i kishte zbritur Ibrahimit mbi thinja. Thirri Sarn q erdhi me vrap dhe pas pak filloi t qante. At nat ra shi dhe stoli i vetmuar u lag. Jani e shkuli jastkun dhe e futi n arkivolin e Ibrahimit. Aliu erdhi n mesnat, ndrsa Thanasi t nesrmen n mngjes. Jani mbylli arkivolin me gozhd dhe dgjoi Thanasin q tha: Nuk e vrava un Petron, baba. E uan te varreza e myslimanve, ngjitur me Ademin. Binte nj shi i qet dhe Paridit i rridhte knaja n fytyr. Para se ta mbulonin, Ana Komnena hodhi nj gshtenj t egr q u prplas fort mbi arkivol dhe u nda n dy pjes. Kur u kthyen n shtpi, Sara u ul nj cop her n stolin e Ibrahimit. Tenda e mbante shiun q binte pa zhurm. Arra e vogl ishte anuar pak nga dritarja dhe dukej sikur krkonte dik n dhomn e gjumit. Djemt kishin hyr n dhomat e tyre. Kali i Thanasit ishte lidhur pas gardhit dhe me vesht ngritur shikonte nga rruga. Ana Komnena iu afrua dhe mbshteti kokn n supin e saj. Flokt e lagur iu ngjitn n faqen e Sars. Mama, far do bjm tani q iku babai? Sara mori frym dhe pa shtpin q iu duk shum e madhe. Do shkojm n shtpin ton, u prgjigj. Ana iu ngjesh n trup dhe i tha me z t ult: Nuk dua ta marr lmshin me vete. Mir, tha Sara dhe e prqafoi. Kur Sara i tha djemve se do kthehej n shtpin e Arianitit, Jani nuk foli, por zbriti n bodrum dhe bri nj krevat t gjat me dru qershie pr Ana Komnenn. Paridi u mrzit dhe u ul para pasqyrs, por Sara i tha se do tia hekuroste prap kmisht e bardha me niseshte. Po kule me mjalt do ti bsh, e pyeti Ana pr t qetsuar vllezrit. Do ti bj dhe ti do tia sjellsh t ngroht n mngjes, tha Sara duke mbledhur araft n dhomn e gjumit. Muhamedi ishte ulur n tavolinn e madhe dhe shikonte sndukt dhe trastat q mbusheshin me en, peceta, mbulesa, qilima dhe kortinka. Sara mblodhi rrobat e Ibrahimit, i palosi, i vuri do kmishe nj gjethe arre n thile dhe i vari n dollap. Un nuk i vesh rrobat e babait, tha Paridi. Do ti vesh un, tha Muhamedi dhe u ngrit t ndihmonte Sarn. Sara dhe Ana e rregulluan shpejt dhomn e madhe t Arianit Komnenit. Mihal Komneni kishte muaj q nuk kishte ardhur n fshat dhe dhoma ishte e ftoht. Sara e leu me glqere t re dhe kur u tha vari dy sixhade n mure. Krevatin e ri t Ans e vendosn afr dritares q shikonte nga oborri me plloa. Para se t flinin, Sara shoi qirinjt mbi shandan dhe iu kujtua Ibrahimi. Ana u zgjua von n mngjes. Sara kishte br kule me mjalt dhe me arra dhe ajo vrapoi tia onte vllezrve q po e prisnin n oborr. Muhamedi ishte ulur n stolin e Ibrahimit, ndrsa Jani rrinte n kmb dhe shikonte nga rruga. Si fjett, e pyeti Muhamedi. Mir, i tha Ana, por kam par gjith natn ndrra me numra dhe me germa. Muhamedi qeshi dhe mjalti i kulait i shkau npr gishtrinj. Kshtu ndodh kur fle n shkoll, i tha. do t diel Sara i ftonte djemt n shtpi pr drek. Vinte dhe Hana dhe gatuanin mish me patate, lakror dhe pula t mbushura me oriz. Ditt e javs Ana i onte vllezrve kule t ngroht dhe nj kmish t hekurosur pr Paridin q e mbante me kujdes. Jani punonte n bodrum, kurse Muhamedi rregullonte shtpin dhe n dark skuqte vez ose mbushte speca me gjiz q, kur digjeshin, e mbushnin kuzhinn me tym. Kur Paridi merrte ndonj vajz n shtpi, Muhamedi vinte veshin te dera e dhoms s tij dhe harronte vezn q digjej n tigan. ekii i egr i Janit, q kumbonte n bodrum, e pengonte t dgjonte ritmin e trupit t Paridit. N fund t pranvers, n fshat erdhi nj familje jevgjish. Ata erdhn nj nat pa zhurm ngarkuar me bohe t mdha dhe t nesrmen, n fush, aty ku ishin varrosur bagtit q ngordhn nga

kolera, u pa nj tend e ngritur mbi shkopinj, nga e cila doli nj burr i zi me flok kaurrela dhe me hund t krrusur. Trupin e kishte t fort dhe duart e gjata i vinin deri te gjunjt. Burri quhej Bilal dhe kishte ardhur nga Janina. Pr shum vjet kishte punuar pr Ali Pashn. Ai kujdesej pr karrocn e Aliut dhe ushqente kuajt. I lante, i jepte tagji, i priste bishtat, i hiqte sklepat n sy dhe mblidhte bajgat q ata lshonin n oborrin e Kastros. Bilali kruante baltn, gurikat, apo milingonat e ngordhura n rrotat e karrocs duke i frkuar me gur dhe me bronz, lidhte kapistallt e kuajve pas karrocs, dhe fshinte me fur jastkun e atllasit t verdh ku ulej Pashai. Npr rrota shpesh gjente qime kafshsh apo flok t gjata grash, t cilat karroca i kishte sjell me vete n kshtjell duke i shtypur. Bashk me karrocn, nga Franca kishte ardhur edhe nj boj e zez me t ciln Bilali lyente mushaman e trash t karrocs q plasaritej nga vapa dhe ngrinte nga dimri. I kishin thn se karroca duhej t lustrohej prdit dhe t shklqente njlloj si kpuct e Tozonit, doktorit t Ali Pashs. Ai zhvishej pa gdhir dhe e kalonte furn me qime dhjetra her n kanalet dhe gropat e padukshme t mbuless prej mushamaje. Kur Kastro zgjohej, karroca vezullonte mbi kalldrm. Bojn e mbante n kuti t vogla teneqeje q i mbushte sa her zbrazeshin. Nj dit e kishte harruar kutin mbi ndenjsen e karrocs. Ishte nj dit e bukur prilli dhe Ali Pasha kishte dal pr t shkuar n harem. Ishte ulur n karroc dhe teneqeja i kishte shpuar t ndenjurat. Kur kishte vn dorn pr t par ku ishte ulur, boja i ishte derdhur mbi poturet e reja dhe e kishte ndotur t gjithin. Ushtart e Aliut e kishin marr Bilalin dhe e kishin rrahur me shkopinj. E mbajtn dhjet dit lakuriq n biruc, duke e fshikulluar pa pushim, sa lkura i ishte br si kadife e zez me vija t kuqe. Kur e kishin liruar, i kishin hedhur nj kov me uj t prvluar n kurriz dhe i kishin thn se t nesrmen duhej t zhdukej nga qyteti. Bilali kishte mbledhur plakat duke rnkuar, kishte marr gruan, vajzn e madhe dhe djalin tetvjear dhe kishte mbrritur pas dy ditsh n fshat. I kishte plqyer fusha e zbrazt dhe kishte ngritur tendn me vrima q i ngjante kurrizit t tij. Kjo fush mban er t mir, i kishte thn gruas, q ia lyente trupin me vaj dhe pastaj i vinte mbi plag kastravec t qruar. Kur i than se n at vend ishin varrosur bagtit e smura, Bilali nuk u mrzit. Kafsha e ngordhur nuk qelbet si njeriu, kishte thn dhe kishte shkuar n pyll pr dru. Donte t ngrinte nj kasolle sepse tenda ishte e shpuar dhe nuk e mbante shiun. Jani ishte i vetmi q kishte sharra dhe spata t mdha pr dru dhe ai kishte ardhur n shtpi dhe e kishte takuar. Kur i tregoi se vinte nga Janina, Jani i tha se kishte dy vllezrit aty. Thanasin e njoh, kishte thn Bilali. Rri pas Pashait si hije. Po t ishte at dit n qytet do m kishte rrahur me dorn e vet dhe do ma kishte br lkurn si shalqi. Ndrsa Aliu pi shum dhe kur dehet thot se do vras Ali Pashn, por askush nuk e beson. Jani i dha spatn me teh t mpreht dhe nj sharr t madhe. Bilali shkoi n pyll dhe preu dru. Nj dit, n shtpi erdhi vajza e Bilalit dhe i krkoi Janit gozhd pr t ndrtuar kasollen. Paridi ishte n oborr dhe kur pa gjinjt e krcyer t vajzs dhe belin e holl i tha Janit: Po t ishte m e bardh do ta kisha marr n dhomn time. Jani mori gozhdt n bodrum dhe ia dha vajzs s Bilalit. Kur ajo iku, ai pa fustanin e shkurtr q i ngrihej mbi gju dhe syt i shklqyen. T nesrmen, vajza erdhi prap q n mngjes dhe i krkoi Janit gozhd t tjera. Jani ia dha duke par lkurn kafe t duarve t saj, ndrsa Paridi i tha Muhamedit n oborr: Jevgjit ushqehen me gozhd. Jani punonte n bodrum, por mendjen e kishte te duart e vajzs s Bilalit. E la punn dhe shkoi te kasollja q po ngrihej n fushn e bagtive. Bilali punonte duke knduar dhe djerst i binin mbi kanalet e thella q kishte n kurriz. I qllonte gozhdt fort dhe kur ato thyheshin i hidhte dhe merrte t tjera. Gozhdt vallzonin n ajr dhe binin si gjymtyr t kputura n tok. N drek u

uln t dy nn tendn me vrima, ndrsa gruaja i gatoi musaka me kunguj dhe piperka t pjekura. Vajza e Bilalit solli uj dhe Jani u glltit. Ajo kishte duar t gjata si i ati dhe lkura e zeshkt mbante nj er rrshire t fort dhe avulluese. Flokt i kishte t shkurtr, kaurrel dhe n kok mbante nj rreth t kuq. Hodhi uj n gotn e Bilalit dhe e pa Janin n sy. Jani qeshi dhe vajza uli syt, por e skuqura u fsheh nn lkur dhe nuk iu duk. Ditn tjetr, kur vajza solli uj, Jani ia preku gishtat duke i marr gotn e mbushur. Piu ujin dhe u ngjit n maj t atis duke rregulluar drrasat. Q atje dukej fusha e shkret rrz fshatit dhe atij iu kujtua Muhamedi q kur kishte par tokn n form katrori kishte thn se n at vend do t ndrtohej nj shtpi nga disa njerz me anta dhe ai do shkonte aty. Kishte hequr kmishn dhe punonte lakuriq, ndrsa Bilali ishte futur brenda tends dhe gruaja po i vinte copa kastraveci mbi kurrizin e djegur nga dielli. Vajza ishte ulur n tok dhe po e shikonte duke punuar. Kmbt i kishte hapur dhe n mes t tyre Jani pa nj mish t fort ngjyr kafe q vinte duke u zbardhur aty ku bashkoheshin kofsht. Vajza qeshte, por nuk i mbyllte kmbt. Jani ia bri me dor, ajo u ngrit dhe u afrua. Si e ke emrin, e pyeti. Fatime, tha vajza me z t ult duke par nga tenda ku ishin prindrit. Janit iu forcuan muskujt n trup, por goja iu zgjidh. Fatime, do t vish n shtpin time? Dua, tha Fatimja duke qeshur dhe dhmbt e bardh i ndriuan fytyrn si nj filxhan i qndisur. Jani qlloi fort me eki mbi ati dhe ofshamat e Bilalit t mbuluar me kastravec nuk u dgjuan gjith pasditen. Kur ra muzgu, shkoi n shtpi, mbushi nj kazan me uj t ngroht dhe u la. U fut n dhomn e Paridit, hodhi nn sqetulla parfumin e pjeshks dhe hapi sndukun t merrte nj kmish t pastr. Kmisht ishin t gjitha t pahekurosura dhe Jani hapi dollapin me rrobat e Ibrahimit. Pa nj kmish boj roz t qndisur te qafa, n thilen e s cils ishte nj gjethe e thar q ra prtok. E veshi dhe shkoi prpara pasqyrs. Iu duk vetja si babai ditn q ishte martuar me Sarn dhe ai bashk me Thanasin tundnin kambann e kishs, ndrsa Paridi me Muhamedin mbanin fustanin e nusris s Sars. Doli jasht dhe u ul te stoli n errsir. Ishte fresk, megjithat djersiti n tmtha, duke pritur. Dgjoi nj hap t leht dhe ktheu kokn nga rruga. Fatimja ecte n maj t gishtave. Kishte krehur flokt dhe i kishte kapur me karfica n dy ant e koks, ndrsa buzt i kishte lyer dhe Janit iu duk si nj kukull me dru arre t errt. Nuk kishte br kurr kukulla t veshura si vajza dhe nuk e dinte si dukeshin t zhveshura. Kur u futn n dhom, ai shoi qirinjt. Fatimja u zhvesh shpejt dhe trupi i saj u b nj me errsirn, por n mes t kmbve ai dalloi nj sheg t kuqe me lng dhe u drejtua atje duke mbajtur duart prpara si i verbr. Rrshira e Fatimes iu ngjit n t gjith trupin, ndrsa duart e saj iu kapn me thonj pas kurrizit. Iu kujtua shpina e vizatuar e Bilalit dhe brtiti nga dhimbja. Muhamedi, q po lexonte n dhomn tjetr, ndjeu zhurm dhe u afrua te dhoma e Paridit, por dera ishte e hapur dhe aty nuk kishte njeri. Nj er e fort rrshire i erdhi n hund dhe mendoi se Jani po lyente drrasa posht n bodrum. U kthye t lexonte dhe e zuri gjumi. Jani doli nga dhoma t nesrmen n drek. Syt i kishte t njtur dhe nuk i pa kulet e Sars q ishin ftohur duke pritur. Paridi me Muhamedin ishin n oborr. Do martohem, tha Jani duke frkuar syt. Muhamedi rrudhi buzt dhe i tha: U mrzite me kukullat prej druri? Me k do martohesh? Me vajzn e Bilalit, tha Jani. Paridi u afrua dhe filloi t qeshte. Po t ishte e bardh do kishe pritur sa t dilte nga dhoma ime, tha dhe i shkeli syrin Muhamedit. Jani bri sikur nuk e dgjoi dhe ktheu kokn nga dera e shtpis. Fatimja rrinte n kmb dhe flokt e shkurtr i kishte pa karfica. Kaurrelat i ishin prishur. Duart e gjata i mbante mbi bel dhe fustani i ishte rrudhosur. Dua nj fshes t pastroj dhomn, tha Fatimja dhe qeshi. E ke pas ders s kuzhins, i tha Muhamedi. Paridi iu afrua Janit dhe i tha: Vajzat e bardha nuk ma pastrojn dhomn.

Jani dhe Fatimja u martuan pas dy javsh. Kasollja e re e Bilalit kishte mbaruar dhe Sara me Muhamedin shkuan aty pr t krkuar dorn e nuses. Bilali qeshte, ndrsa gruaja e tij nxori nj reel me manaferra t egra q i kishte kputur n fush n mngjes. Kur e solln Fatimen n shtpi, Bilali dhe e shoqja hodhn oriz mbi kokn e Janit dhe t Fatimes. Gruaja qante me lot, ndrsa Fatimja qeshte. Sara e kishte rregulluar dhomn e tyre n ann e re t shtpis dhe kishte sjell nj pal araf t rinj ngjyr ari. Jani kishte marr krevatin e madh ku kishte fjetur Ibrahimi me Sarn. Ia kishte ndrruar kokn dhe aty kishte gdhendur disa fruta me gjethe q bashkoheshin si nj kuror. Ana Komnena e shikonte Fatimen pa ia ndar syt dhe para se t iknin e puthi Janin dhe doli n oborr. Nuk kishte par kurr nj jevg. Sara e gjeti n stol me syt nga dhoma e ndriuar e Fatimes. Pse ka njerz t zinj n bot, e pyeti Ana. Ka t bardh, t verdh, t kuq, ka dhe t zinj, tha Sara. Po pse nuk jan t gjith njerzit njlloj ose t bardh, ose t zinj, pyeti prap Ana Komnena. Po t ishin t gjith njlloj bota do ishte shum e varfr dhe e mrzitshme, tha Sara. Po fmijt e Janit do jen t bardh apo t zinj, e pyeti Ana duke mbledhur kmbt e gjata mbi krevat. Sara e pa n sy dhe grsheti i s bijs iu duk se ishte zgjatur. Nuk e di, tha, por fmijt jan gjithnj t bukur, edhe kur jan t bardh, edhe kur jan t zinj. Ndoshta, tha Ana, por mua m duket se pleqt e zinj jan m t shmtuar se pleqt e bardh. Babai ishte i bukur kurse Bilali sht i shmtuar. Sara nuk foli, por hapi dritaren e dhoms. Bnte vap dhe yjet dukeshin sikur kishin zbritur n oborr dhe ishin shtrir pr tu freskuar mbi plloa. Ngjyrat e lkurs s njerzve u ndan nga bijt e Noes, tha. Ana Komnena e shikonte dhe era q frynte nga dritarja ia kishte ftohur faqet e kuqe. Noeja kishte tre djem, t cilt shptuan bashk me t nga prmbytja. Ata ishin Semi, Hami dhe Jafeti. Sipas Bibls s vjetr nga Semi kan rrjedhur ifutt dhe arabt q quhen semit. Nga Hami kan ardhur lkurzinjt, jevgjit egjiptian dhe zezakt e Afriks dhe kta quhen hamite. Kurse nga trungu i Jafetit rrjedhin gjith njerzit me ngjyr t bardh, shqiptart, grekt dhe gjith evropiant q quhen jafetike. N fillim perndia bri burrin dhe gruan, Adamin dhe Evn, pastaj ndau racat me tre djemt e Noes q ishte pasardhsi i Adamit dhe pastaj ndau fet me djemt e Abrahamit, Isakun dhe Ismailin q ishin pasardhs t Noes. Noeja i paska ndar djemt si babai, tha Ana duke luajtur me grshetin. Sara qeshi dhe e pyeti pse. Jani sht si Hami, Muhamedi si Semi dhe Paridi si Jafeti, tha Ana dhe u shtri n krevat duke par tavanin. Yjet kishin hyr n dhom dhe i ishin ngatrruar npr flok. Pas nj viti, Fatimja lindi nj djal t zeshkt me sy t kaltr dhe me flok kaurrel. Jani e mori djalin n krah dhe e ngriti n diell. Lkura mbante er rrshir dhe ai e puthi n ball. Do ta quajm Ibrahim, i tha Fatimes q qeshte e shtrir n krevat. Ana Komnena iu afrua Sars dhe i tha: Pse i vun emrin e babait? Ky e ka lkurn si breshk dhe sht me flok kaurrel, ndrsa babai ishte me flok t drejt dhe nuk mbante era rrshir. Syt i kan njlloj, i tha Sara duke luajtur me Ibrahimin e vogl. Kur gruaja e Bilalit i preu Ibrahimit krthizn, q dukej si nj shkop i shtrembr me nyje t vogla, Jani e mori duke e mbajtur me kujdes e mos thyhej dhe zbriti n bodrum. Preu disa drrasa dhe bri nj kuti t vogl q e veshi nga brenda me atllas t verdh q Bilali e kishte sjell nga Janina. Futi krthizn n kuti dhe ia dha Fatimes q e preku leht me gisht dhe e vuri mbi boro. 29 Ibrahimi i vogl eci shpejt. Pinte shum qumsht duke kafshuar gjinjt e fryr t Fatimes. Kmbt e shkurtra i ishin br me vija, ndrsa kaurrelat i ishin zgjatur mbi supe sepse Bilali

thoshte q foshnjave nuk duhet ti priten flokt derisa t bhen tre vje. Bilali dhe e shoqja vinin do pasdite dhe rrinin n dhomn e Fatimes. Gruaja i sillte vajzs kabuni me sheqer, ndrsa Bilali merrte Ibrahimin dhe e shtiste n oborr. Kur vinte Bilali shtpia kumbonte. Zri i tij ishte i fort dhe do gj e thoshte me t brtitur, aq sa Paridi besonte se ai nuk dgjonte mir nga vesht. Jani shkonte n bodrum dhe priste dru sikur donte ti shptonte zrit t Bilalit. Nj dit, Bilali solli nj iriq pr Ibrahimin. Iriqi i kishte gjembat e zinj dhe turirin e kuq. Nuhaste tokn dhe krkonte t hynte n mes t plloave. Bilali e kapte nga gjembat dhe ia vinte prpara Ibrahimit, q e prekte dhe pastaj qante nga dhimbja. Pas disa ditsh, iriqi u zbut dhe sa her q dilte Bilali me Ibrahimin n oborr drejtohej nga ata dhe rrinte pa lvizur, si nj kukull e bindur. Kur Bilali ikte, iriqi ndihej i lir dhe fillonte t grmonte n oborr. Hynte nn plloa dhe hante barra me krimba q i gjente me shumic. Nj nat, Paridi erdhi von n mesnat dhe nuk e pa iriqin q rrinte prball ders me kokn t fshehur nn gjemba. E shkeli dhe ndjeu nj therje t fort n gishtin e madh t kmbs. Kmba i rridhte gjak dhe ai nuk ecte dot. Nj jav qndroi n shtpi i shtrir, duke mbajtur kmbn lart mbi krevat. Gruaja e Bilalit i solli nj przierje hithrash dhe lule basami q i kishte shtypur n havan dhe i kishte br si pure. Paridi lyente kmbn dhe shikonte rrugn nga dritarja. Kur Bilali luante me Ibrahimin n oborr, Muhamedi ulej n stol dhe i shikonte. Kur keni ardhur nga Egjipti, e pyeste Bilalin q ndiqte iriqin duke brtitur. Nuk e di, thoshte Bilali. Strgjyshi im ka lindur ktu. Mblidhte hekurishte dhe gjra t hedhura dhe i shiste. Gruaja e tij hidhte fall dhe shikonte filxhan. Njher ajo i pa filxhanin pashait turk t Janins dhe i tha se liqeni do thahej kur pashait t Janins ti prisnin kokn. Kur jeni br mysliman, e pyeste Muhamedi. Bilali ulej pran tij n stol dhe i thoshte: Jevgjit u bn mysliman prpara Muhamedit. N Jerusalem kishte shum jevgj q vinin nga Egjipti dhe mblidhnin hekurishte, i drejtonin, i prisnin, i shkurtonin, bnin shufra, thika t vogla, hekura parvazesh dhe gozhd pr t ndrtuar shtpit. Ata bnin edhe gozhdt me t cilat kryqzoheshin njerzit. Kto gozhd ishin t ndryshme nga ato q prdoren pr shtpit dhe vetm jevgjit mund ta bnin kt zanat t vshtir. Gozhdt e kryqzimit kan kok t madhe, q ekii ti gjej dhe t mos dal huq, jan t gjata dhe shum t drejta, me maj t mpreht sepse ato duhet t hyjn menjher n mish dhe nga mishi n dru. Maja e gozhds bhet me kanale t holla, q gjaku t kaloj npr to dhe t dal jasht pa bllokuar arjen e lkurs. Gozhdt nuk duhet t thyhen apo t shtrembrohen sepse kjo i sjell shum dhimbje njeriut dhe i lodh ushtart. Romakt i rrihnin jevgjit sa her q gozhdt shtrembroheshin nga goditjet dhe ata u bn mjeshtr t ktij zanati nga frika. Prpara kryqzimit, jevgjit i lyenin kto gozhd me nj vaj t veant prej ulliri t verdh, i cili nuk hahej n at koh nga ifutt. Kur u kryqzua Jezu Krishti, romakt urdhruan jevgjit e Jerusalemit t bnin gati gozhdt pr ta shpuar. Nj jevg punoi gjith ditn, por kur i than se pse duheshin ai e fshehu gozhdn e katrt dhe u zhduk nga qyteti. Bashk me Krishtin, at dit u kryqzuan pr vjedhje edhe dy ifut t tjer, por vetm ai u shpua me tri gozhd. Q ather t gjith na kan poshtruar padrejtsisht. Ne i kemi kursyer dhimbjen Jezu Krishtit sepse po t mos zhdukej nj nga gozhdt, ai do t ishte shpuar katr her dhe jo tre. T krishtert thon se ne nuk duhet t kishim br asnj gozhd, ndrsa ifutt thon se ne nuk duhet ta mshironim Jezu Krishtin. Q nga ajo koh populli yn sht shprndar si rra n shkrettir duke krkuar gozhdn e katrt, e cila nuk u gjet kurr. Romakt e krkuan pr disa or dhe prandaj kryqzimi i Krishtit u b t premten n muzg, kur duhej t ishte br t paktn n drek. Un i kam par ikonat e kryqzimit n kishat e Janins. T gjitha e vizatojn Krishtin mbi kryq me duar t hapura dhe me kmb t mbledhura dhe asnjeri nuk e di se atij ia mblodhn dy kmbt bashk, sepse kishin

vetm tri gozhd. Nga nj pr seciln dor dhe vetm nj pr t dy kmbt. Kurse dy t kryqzuarit e tjer, q i rrin Krishtit majtas dhe djathtas, i kan kmbt e hapura dhe t varura n gozhd t ndryshme. Kemi qen gjithmon t dhembshur, thoshte Bilali dhe mbante Ibrahimin n prehr. Muhamedi e shikonte duke buzqeshur dhe e pyeste: Po pastaj si u bt mysliman? Nuk kishim rrug tjetr, thoshte Bilali duke kaluar dorn e gjat mbi flok. Kur na prndoqn nga Jerusalemi, shum nga ne u shprndan n shkrettir dhe shkuam n Arabi. Edhe aty kishte ifut, por ne u shtuam m shum se ata sepse lkura jon e duron diellin dhe vapn pasi sht m e trash se ajo e t bardhve. Muhamedi ka qen i zeshkt si ne. N qoft se jevgu nuk do ta kishte fshehur gozhdn e Krishtit bota nuk do t kishte mysliman, e ne do ishim br t krishter si u bn romakt. Por un them se m mir q u b kshtu pasi edhe ne duhej t kishim fen ton, e cila e ndalon kryqzimin e njeriut me gozhd dhe nuk e pranon kryqin si shenj. Muhamedi shikonte Bilalin dhe mendonte se q kur kishte ardhur ai fshati ishte br m i zhurmshm, por edhe m i pasur. Nj fshat pa mysliman dhe pa jevgj do ishte shum monoton. Paridit i ishte shruar plaga, por megjithat ecte duke aluar me nj pal pantofla t leshta npr shtpi. Fatimja pastronte shtpin me fshes dhe n drek gatuante musaka pa mish dhe sallat me karota t ziera. Jani mbante Ibrahimin dhe kur vinte Bilali shkonte n bodrum. Sara i hekuroste kmisht Paridit, ndrsa Ana shikonte Ibrahimin e vogl dhe i thoshte Muhamedit: Ky i ngjan m shum Bilalit se babait. Muhamedi qeshte dhe duke ngritur kokn nga qielli i thoshte: Jo t gjitha degt e arrs jan njlloj t gjata. N dark, shtpia ishte e qet. Jani dhe Fatimja flinin hert, ndrsa Bilali merrte gruan dhe shkonte n kasolle. Nj nat, Paridi trokiti fort n shtpin e Arianit Komnenit dhe Sara u zgjua npr gjum. Ktu sht Muhamedi, e pyeti. Jo, tha Sara. Ka dal q n drek dhe nuk sht kthyer, tha Paridi duke djersitur n kmish. Muhamedi nuk u duk n shtpi as t nesrmen. Jani me Paridin shkuan n pyll, por nuk e gjetn. Bilali doli n fush dhe e thirri fort. Zri i tij mbuloi hapsirn, u prplas n pem dhe u kthye prap. Muhamedi nuk u prgjigj, ndrsa Paridi nuk fjeti gjith natn. Rrinte ulur n stil dhe shikonte nga rruga. Sa her lvizte ndonj hije, ngrihej n kmb. Kur u gdhi, shkoi t flinte dhe Ana Komnena e zgjoi afr dreks kur i solli kulain me mjalt dhe nj kmish t pastr. Paridi ishte i uritur dhe hngri edhe kulain e Muhamedit. Ana Komnena e shikonte nga pasqyra duke i varur kmishn n karrige. Pse e hngre kulain e Muhamedit, e pyeti. Paridi hante pa e pasur mendjen. Edhe po t vij sot do jet i lodhur dhe nuk do ket fuqi t haj, i tha dhe u afrua te pasqyra. Muhamedi nuk erdhi as t nesrmen. Paridi dukej i kputur dhe flokt i ishin br si gjembat e iriqit kur bie shi. Bilali erdhi n shtpi pasdite, mori Ibrahimin n prehr dhe u ul n stolin ku rrinte Muhamedi. Dielli i binte n kurriz dhe lkura shprndante ern e thart t rrshirs. Ku mund t jet Muhamedi, e pyeti Paridi duke u afruar. Fytyra e tij ishte e verdh dhe dukej si nj njeri q i bn t njjtn pyetje kujtdo q takon. N moshn e tij, prve vdekjes, vetm nj grua mund t t largoj nga shtpia, i tha Bilali me z t ult. Paridi e pa i habitur. Ibrahimi nuk donte t rrinte n prehrin e Bilalit dhe vrapoi mbi plloa kur pa turirin e iriqit q doli duke nuhatur. Bilali e ndoqi nga pas duke brtitur me zrin e tij t zakonshm dhe Paridi u fut n shtpi. N mbrmje, shtpia u qetsua. Ai doli n oborr dhe u ul n stol. Fshati flinte dhe asnj hije nuk kalonte prpara shtpis. Iriqi vrapoi ngadal npr plloa, i mori er kmbs s Paridit q nuk lvizte dhe pastaj shkoi tek arra e vogl dhe fjeti duke mbuluar turirin e kuq n tok. Paridi

mbshtolli kmbt n stol dhe u fsheh n errsir. Iu kujtua se si numronte me gishta duke pritur baban dhe Aliun, ditn q kishin vajtur n pyll pr t kapur lepuj. Po t vij Muhamedi do ti dukem si nj iriq q numron gjembat e veta, mendoi dhe ndjeu kmishn e lagur nga vesa. N mngjes, Jani e gjeti atje. Syt i kishte t mbyllur dhe i ngjante Ibrahimit n vitet e fundit. Dukej i bardh dhe i menduar. Shko t flesh, tha Jani, do ta pres un Muhamedin. Paridi nuk i hapi syt, por lvizi kmbt e mpira dhe i shtriu n tok. Ti beson se do t vij, e pyeti. Jani ngriti kokn nga rruga. Ana Komnena po vinte me nj trast me kule dhe nj kmish t pastr q e mbante me kujdes. Jam i bindur q do t vij, foli Jani. Ka thn se do t ndrtoj nj xhami pr baban dhe nuk mund t zhduket pa mbajtur premtimin. Paridi hapi syt kur ndjeu ern e kulait q afrohej. Mua nuk ma ka thn kt, por e besoj, tha Paridi. Muhamedi sht marr gjithnj me gjra t panevojshme. Jani u ul pran tij n stol dhe trupat e tyre u prekn. Muhamedi e dinte q un do martohesha me nj jevg, tha me z t ult. Paridi ktheu kokn. Kur bra ushtarin prej druri q doje ti dhe nj Sknderbe pr Aliun, ai m krkoi nj tok t rrumbullakt, s cils un i dhash formn e fshatit. Ai e pa gjat fshatin e gdhendur, pastaj e ktheu nga t gjitha ant dhe m tha se disa njerz t zinj me anta t mdha do t ngrinin shtpi te fusha e bagtive dhe un do t shkoja atje, si shkova. Jani e kishte zrin t shuar dhe gryka i ngjante me nj ibrik t bllokuar. Po tjetr far t tha, e pyeti Paridi. M tha se shtpia jon do bashkohej me shtpin e Mihalit, se shtpia e Arianitit do bhej shkoll dhe se Petro do mbytej n det. Paridi pa shtpin e madhe dhe ndjeu trupin e Janit q po djersinte shum dhe u ngrit. Djersa rridhte si nj rrshir nga nj trung i vetmuar. Donte ta pyeste Janin akoma pr Muhamedin dhe tokn e rrumbullakt, por Ana Komnena ishte afruar dhe po hynte n oborr. Iriqi q kishte dal n diell ngriti kokn, kur Ana e puthi Janin n faqe. Mban era rrshir, tha ajo dhe rrudhi hundt. Jani qeshi, ndrsa Paridi mori kulain dhe filloi t hante. Mos e ha m kulain e Muhamedit, i tha Ana dhe hyri n shtpi t varte kmishn e ngrir. N drek, Hana shkoi te shtpia e Arianitit. Syt jeshil i shklqenin. Kishte veshur nj fund t gjat dhe t ngusht dhe flokt i kishte krehur me kujdes. N vesh kishte varur dy vath t vegjl ngjyr ulliri, t cilt e tregonin m t dobt, por dhe m t zbeht. Sara po priste trndafilat n oborr. Duart i kishte mbathur me lecka q t mos ia shponin gishtat. Hana i rrinte pas kurrizit duke ngritur nga toka degt e kputura t trndafilit dhe Sara ndjeu q ajo donte ti thoshte dika. Pse je veshur kshtu, e pyeti duke i par vatht. Hana u skuq dhe ktheu kokn nga dera sikur donte t sigurohej se asnjeri nuk po i dgjonte. Muhamedi sht n shtpin time dhe do t martohet me mua. Sars iu dobsuan duart dhe ndjeu nj gjemb q i shpoi gishtin. Je mendur, e pyeti duke hapur syt. Muhamedi sht njzet vjet m i vogl se ty. Edhe ti ishe njzet e pes vjet m e vogl se Ibrahimi kur u martove, tha Hana duke folur shpejt. Sara thithi gishtin e gjakosur dhe u ul n oborr, aty ku rrinte Mihal Komneni dhe prpara tij edhe Arianiti. Hana mbeti n kmb si nj nxnse q mezi pret t largohet me vrap pr n shtpi, pasi ti ken dhn leje. Jakn e kmishs e kishte t ngrir dhe n qaf i shtrngohej nj shall i holl, i tejdukshm. Damart i ishin fryr, ndrsa syt jeshil i ishin errsuar si nj pyll n nj dit pa diell. Muhamedi sht nipi i burrit tnd, tha Sara dhe kjo e bn kt martes edhe m t papranueshme. Hana u ul dhe syt iu varn nga njtja. Ti ke jetuar shum vjet me mua dhe me Vasilin dhe e di shum mir se sa kam vuajtur pr t pasur nj fmij. Vasilit i vinte turp q nuk m mbarste dot, ndrkoh q i vllai i tij u b me shtat djem. Muhamedi m tha se ai do martohet me mua dhe n moshn time kjo sht mundsia e fundit pr t pasur nj familje. Sara e shikonte se si i dridhej qafa nn shall dhe ndjeu q u prlot.

Kur babai kishte ikur ajo kishte jetuar mbi dhjet vjet n nj shtpi me Hann dhe Vasilin. Dashuria e tyre, nse kishte ekzistuar, ishte shuar qetsisht si nj mangall n dhomn e nj t smuri t pashpres. Mungesa e fmijs i kishte br si nj vlla dhe nj motr q jetonin nn nj ati duke pritur nj kukull pr t shtyr kohn. Vasili kishte shkuar disa her n Janin pr t takuar nj doktor dhe gjithmon kthehej me fytyr t elur, mbyllej n dhom me Hann dhe numronte ditt. Kur Hana kontrollonte t brendshmet n fillim t muajit, ai e priste pas ders, si nj fajtor dhe pastaj shkonte n pyll nga ku kthehej i shkatrruar. Shija e vezve t prishura t Hans i rrinte gjith kohn n gjuh. Hana qante n dhomn e saj, ndrsa Sara lexonte n kuzhin duke br sikur nuk kuptonte. Njher Vasili i tha Hans se kishte vendosur t bhej mysliman sepse ndoshta kjo e ndihmonte t pillte si gjith burrat e tjer, por pastaj kishte ndrruar mendje dhe kishte thn se perndia sht nj dhe jo dy, prandaj, nse ajo e kishte ndshkuar, ai nuk kishte shptim, pavarsisht se do falej nga perndimi apo nga lindja e shpirtit. Fet jan pozicionet q zgjedhin njerzit pr t par perndin, i kishte thn Hans. T krishtert i rrin perndis n perndim, myslimant n lindje. ndryshim ka nse ne t dy bashkohemi n dhom apo n qilar? Puln dhe gjelin lri n rrug apo shtriji n krevat njlloj do ta bjn vezn. oji n kish apo mbylli n xhami prap njlloj do ta bjn at q kan pr t br. gruaja e Ibrahimit donte nj vajz, por Ibrahimi bri vetm djem edhe si i krishter, edhe si mysliman. Vasili vdiq prpara se t lindte Ana dhe ndoshta kishte t drejt, mendoi Sara duke shtrnguar gishtin q i rridhte. Ibrahimi bri nj vajz, por jo kur ndrroi fen, por kur ndrroi gruan. Hana ishte ulur n gjunj dhe priste. Ishte tre vjet m e madhe se Sara, por vetmia ia kishte mbushur cepat e syve me rrudha t imta, t cilat ajo i fshinte me pudr. Megjithat ishte akoma e bukur dhe e freskt, ndonse fliste pak dhe sillej si nj mobilie, si thoshte Komneni. Sara qeshi me vete duke menduar se, po t martoheshin, Hana do dukej si nj mobilie dhe Muhamedi do ti rrinte sipr si nj tas me hurma. Hana ishte halla e saj, por at dit dukej si nj uplin q krkon leje t martohet. I vuri dorn mbi kok dhe e pyeti: Ia krkove ti Muhamedit t martoheshit? Jo, tha Hana. Ai erdhi n shtpin time nj pasdite. Ka ardhur Bilali n shtpi, m tha, dhe dola se ai bn shum zhurm. Biseduam derisa u err, por ai nuk po lvizte dhe m pyeti nse mund t flinte n shtpin time. Ai sht nipi i Vasilit dhe un nuk mund ti thoshja jo. mir, i thash, por a i ke lajmruar vllezrit. Nuk e kan mendjen tek un, m tha, njri ngrohet me Fatimen, tjetri me vajzat e fshatit. Fillova t qesh dhe i rregullova krevatin. Natn mu duk sikur dikush mu fut n dhom dhe po m shihte. N mngjes, Muhamedi ishte zgjuar prpara meje dhe e gjeta duke par nga dritarja. I bra pr t ngrn dhe pim kafe me sheqer. Mendova se n drek do ikte, por ai mori nj nga librat e Arianitit dhe filloi t lexonte i ulur n divan. Un fshija shtpin dhe her pas here hyja n dhom. Ai ngrinte kokn, m buzqeshte dhe lexonte prap. Mendova se do hante drek dhe pastaj do ikte dhe bra fasule me pastrma dhe nj kek me moll. Kur u ulm n tavolin, Muhamedi hante ngadal dhe m shikonte n sy. Un ngrija syt dhe ai qeshte. Gjithmon e kisha par si nj fmij t uditshm dhe t urt, por at dit mu duk si nj burr dhe u skuqa duke menduar. Kur mbaruam drekn, Muhamedi u ul prap n divan dhe mori librin. Un shkova n dhom dhe dgjoja pas ders flett e librit q lviznin n heshtje. Lvizja e fletve nuk ishte rregullt dhe dora e Muhamedit m dukej e shqetsuar. Qndrova n dhom deri n muzg. U vesha dhe shkova te Muhamedi, i cili rrinte n errsir me librin n prehr. Do dal pak, i thash duke menduar se edhe ai do ikte. Muhamedi ngriti kokn dhe m tha: Un do lexoj edhe pak. Ndeza qirinjt nj nga nj dhe e afrova shandanin pran tij. Syt e kaltr t Muhamedit m

shikonin, por un u prpoqa t tregohem e sigurt dhe i thash duke qeshur: Vajti von, edhe ty t presin n shtpi. N kt fshat njeriun e pret vetm gruaja ose fmijt, tha Muhamedi qetsisht. Un nuk kam as grua, as fmij. Un u skuqa, por qirinjt ishin larg meje dhe ai nuk e shikonte pshtjellimin tim. Dola dhe erdha deri afr shtpis tnde. Doja t hyja brenda, por nuk ndihesha mir dhe e dija q fytyra do m tradhtonte. Kisha pranuar n shtpi nj fmij dhe tani atje m priste nj burr. E ndieja q kur t kthehesha dika do t ndodhte dhe kisha frik. M dukej sikur pr her t par n jetn time kisha ln takim me nj burr. Me Vasilin nuk e kisha provuar kt dobsim t trupit sepse ne na martuan familjet dhe u takuam vetm n dhomn e gjumit ku ai m priste duke u dridhur nga turpi dhe un u zhvesha si m kishin msuar. do gj q kam br me Vasilin ma kishte msuar nna m par, por askush nuk m kishte thn si duhet t sillesh me nj burr q t vjen n shtpi. Mbeta nj cop her prpara ders, por nuk trokita. Ishte errsuar dhe hna ecte si nj hap mbi kalldrm. Edhe un eca, pa e ditur se ku po shkoja. Kalova nga kisha dhe pash kambann q ishte mbushur me yje. Kur u afrova te shtpia e Ibrahimit, n oborr dallova Paridin, i cili ishte ulur n stol dhe kishte mbledhur kmbt posht vetes. Oborri ishte i qet, ndrsa Paridi priste n errsir. Pret Muhamedin, mendova dhe u fsheha pas nj muri duke e par. Her pas here Paridi kthente kokn dhe un i shikoja fytyrn e zbeht dhe t lodhur. Flokt i kishte t pakrehur dhe mjekra kishte nisur ti nxinte. Nj her vendosa ti afrohem dhe ti them se Muhamedi ishte n shtpin time, por kjo mu duk si tradhti. Nuk isha msuar t tradhtoja nj burr q ditn e par. Kisha pak ftoht dhe u ngjesha pas glqeres s murit pr tu ngrohur. Kur qirinjt n dhomn e Janit dhe t Fatimes u shuan, Paridi u ngrit dhe shkoi tek arra e vogl. Zgjati dorn dhe q aty lvizi dika. Ishte iriqi. Paridi ia ngacmonte turirin me nj deg t thyer dhe iriqi ngrihej n t dy kmbt si nj lepur i uritur. Kafshonte degn dhe prplaste kokn pas gjembave kur e kuptonte se dega nuk hahej. Paridi ia afroi degn disa her, por m n fund iriqi u struk dhe nuk u zgjat m nga gnjeshtra e tij. E kuptova se Paridi donte t vriste kohn dhe vendosa t kthehem n shtpi. Muhamedi ishte n divan dhe kur un hyra ai u ngrit dhe m tha: Mir se erdhe. Mua mu duk e pasjellshme q ai m uronte mirseardhjen n shtpin time dhe i thash se kisha par Paridin q po priste n oborr i shqetsuar. I the q un jam ktu, m pyeti Muhamedi q dukej sikur kishte shtat hije pas degve t shandanit. I tregova q nuk i kisha thn, por ai duhej t ikte sepse un nuk mund t bja sikur nuk dija gj, ndrkoh q t gjith ishin n merak. Muhamedi afroi kokn te shandani dhe syt e tij t kaltr morn shklqim prej guri. Un kam ardhur pr t mos ikur, m tha. Un qesha si nj njeri q nuk e kupton at q ka dgjuar, por me sa duket e qeshura ime atij iu duk si shprehje knaqsie dhe i dha m shum siguri. Por, tani q e mendoj, at ast m duket sikur Muhamedi nuk kishte nevoj pr guxim sepse ai kishte ardhur t m thoshte dika q e dinte prej kohsh. Dua t martohem me ty, m tha dhe un pash flakt e qirinjve q ngatrroheshin me njra-tjetrn si gishta q m mbulonin fytyrn. Mbeta pa frym dhe i thash: Je mendur, un nuk martohem me kalamaj. Muhamedi filloi t qeshte dhe u ul n divan. Un pr kt kam ardhur. Kam vite q pres t rritem dhe nuk jam m nj kalama, si nuk je ti nj plak. Un jam burr dhe ti je nj grua q duhet ti japsh fund vetmis dhe t kesh familjen q t sht mohuar nga fati. Un ndjeva nj t skuqur n faqe dhe n sqetulla dhe mu duk sikur ai po tallej me jetn time. U afrova dhe i brtita t dilte jasht, por Muhamedi nuk lvizi. M shikonte qetsisht dhe un u ndjeva shum e dobt. Shkova n dhom dhe u shtriva n krevat. Hijet e qirinjve m ndoqn nga pas duke hyr nn der. Fillova t qaj sepse mu duk vetja nj plak e lagur q e kan varur n mes t fshatit pr ti treguar kalimtarve se vetmia sht nj smundje q nuk shrohet n diell. Gjith jeta ime m kaloi

prpara syve. Kisha menduar gjithmon t martohesha, por vitet kishin ikur pa kuptuar dhe un e kisha humbur besimin se fshati mund t m jepte nj burr, i cili ishte shfaqur ather kur ndoshta nuk m duhej m. Trupi im ishte flashkur si nj i zier gjat dhe ndoshta aftsin pr t br fmij e kisha humbur, si nj gj t panevojshme. Prse mund t m duhej nj burr, prvese pr t kaluar ditt e mbetura? Shkova te dritarja dhe pash rrugn. Nga dhoma tjetr nuk dgjohej asgj, por fryma e Muhamedit i lvizte qirinjt q hynin n dhomn time, duke u lkundur. U afrova te pasqyra dhe pash veten. N errsir rrudhat prreth syve dukeshin m t thella. Flokt m ishin hapur si leshterik t thar dhe pa e pasur mendjen mora nj krehr dhe nisa ti rregulloj. Pastaj u shtriva dhe m zuri gjumi duke mos menduar. Sot n mngjes ndihesha m mir. Lkurn e kisha m t qet dhe rrudhat kishin humbur lartsin. Nuk ia vlen t mrzitesh, thash me vete. Pavarsisht se Muhamedi sht njzet vjet m i vogl, prap sht nj burr. Mu kujtua nna ime q thoshte se nj grua nuk plaket deri ditn q djemt e vegjl n rrug kthejn kokn pr ta par. U vesha shpejt dhe dola. Muhamedin e gjeta atje ku e kisha ln. Fytyra e tij ishte e bardh, por nuk dukej i lodhur. Nuk e pyeta nse kishte fjetur, por bra mngjesin me aj dhe e shtrova n tavolin. Hngrm t dy pa folur. Nuk e shikoja n sy, ndrsa ai pinte ajin ngadal si nj njeri q nuk e pret asgj jasht shtpis. Kur do iksh, i thash. Muhamedi dukej edhe m i qet dhe nuk u ngut t prgjigjej. Kur t martohem me ty, m tha. Vendosa ta prballoja at bised qetsisht, pa u skuqur dhe pa u nervozuar si nj grua e pjekur, e cila duhet t arsyetoj propozimet q i vijn. Pse do t martohesh me mua, e pyeta. Muhamedi la gotn e ajit dhe kaloi dorn mbi mbules sikur donte t m trhiqte vmendjen pr ato q do t thoshte. Un nuk kam m nj familje, m tha. Jani u martua, dy vllezr kan vdekur dhe dy t tjer ikn n Janin. Babai vdiq, ndrsa Paridi jeton n legjendat greke. Ditn q Sara iku nga shtpia e kuptova se isha rritur dhe duhet t krijoja familjen time. Ti m ke plqyer q kur kam qen i vogl. Nj dit, kur po hanim drek me Mihalin dhe Metodin n shtpin e Arianitit ti u mrzite kur un thash se ditn q njerzit nuk do mund t lindin m njerz, si ti, ather nuk do ket m as njerz dhe as perndi sepse perndia nuk jeton dot pa njerzit kurse njerzit jetojn pa perndin, por jo pa njri-tjetrin. Ti u ngrite nga tavolina dhe m the se ti nuk kishe lindur pr faj t Vasilit, xhaxhait tim, por me nj burr tjetr ndoshta do t lindje. Q at dit kam menduar se ai burri tjetr duhet t isha un. Kishe veshur nj fustan t ngusht ngjyr vishnje q t tregonte t qart dhe hyjnore si nj perndesh e palumtur me njerzit. Dole jasht duke fshir lott dhe un t ndoqa me sy. Kan kaluar shum vjet q ather dhe bukuria jote sht pasuruar. Tani je e bukur si nj grua dhe e pjekur si nj nn. Un e njoh veten time. Grave n moshn tnde mund tu ngjaj i vogl, por vajzave t reja i dukem si nj plak q rri n stolin e shtpis dhe lexon qiellin si nj filxhan. Nuk dua t martohem si nj plak, por si nj fmij q rritet n krevatin e gruas s vet. Muhamedi pushoi dhe un kalova dorn mbi rrudhat e mia, por nuk i gjeta. Ai m kishte prkdhelur me fjal dhe vajza q jetonte brenda s kaluars sime u ngrit nga tavolina dhe shkoi n dhom t provonte fustanin ngjyr vishnje q kisha vite pa e veshur. U zhvesha, dola lakuriq prpara pasqyrs, pash gjinjt e mi t fryr me nj thith t zi n mes, lshova flokt mbi supe, pash nj nishan n supin e majt, kmbt e bashkuara te kofsht e forta dhe u ngopa me ern e freskt t sqetullave t mia me push t zi. Vesha fustanin dhe kuptova se trupi im nuk kishte marr uj t teprt, si nj bark q kalon rinin duke u endur npr nj det t vetmuar. Isha e re dhe e bukur si nj mobilie q zbukuron shtpin e kujtimeve t veta. Syt jeshil rrinin mbi trup si mbi nj livadh dhe isha gati t dilja n rrug q t gjith ta shijonin rinin time.

Sigurisht q nuk i bra t gjitha kto marrzi n prani t nj burri q donte t m bindte se nuk ishte nj fmij, por imagjinoja veten time me fustanin vishnje, ndrkoh q Muhamedi m shikonte me sy t hapur si nj got profetike e mbushur me qiell. Sikur t ishe aty, do t dukesha si nj nuse q e kan mbajtur pr pesmbdhjet vjet nn duvak dhe q m n fund ia heqin pr tia uar burrit n dhomn ngjitur. Plakat e shtpis e kontrollojn dhe habiten kur shohin se duvaku ia ka mbajtur fytyrn t paprekur nga pluhuri i viteve. Un u skuqa mbi tavolin si do skuqej do nuse q pret ta zbulojn dhe pastaj ta prdorin. U drodha leht dhe mora ngjyrn e ajit n gotn e Muhamedit. Megjithat, e ndalova t skuqurn q m vinte nga kmbt dhe e kuptova se Muhamedi kishte t drejt kur thoshte se mund t isha nj nn e pjekur. T ndalosh t skuqurn krkon nj teknik t caktuar, e cila fitohet vetm me prvoj. Ti je nipi i burrit tim, i thash Muhamedit dhe kjo quhet nj martes brenda familjes q askush nuk e pranon. Muhamedi qeshi sepse e kuptoi q kisha filluar t shoshitja ant e bardha dhe t zeza t martess, si nj jelek, i cili n stin t ndryshme mund t vishet nga t dyja ant. Kisha tradhtuar veten, gj q m plqeu, sepse kjo munges prvoje m bnte t ndihesha m e re. N kt fshat kan ndodhur udi m t mdha se kjo, tha Muhamedi. Babai yt u martua me halln e vet, ndrsa Sara u martua me baban tim q ishte njzet e pes vjet m i madh se ajo dhe kishte gjasht djem. un ula syt dhe flokt m shpuan kokn. Muhamedi kishte t drejt, por fataliteti i asaj q tha m ngurtsoi. Mu duk vetja si nj kukull, e cila imiton kukulla t tjera q jan kalbur n bodrum. Pse ndodh kjo me ne, e pyeta Muhamedin. Ai m pa gjat n sy dhe e ngrohu dorn mbi gotn e ajit. Vijat e pllmbs iu veshn me avull q ai e fshiu sikur po largonte nj mjegull. Ne t gjith jetojm si heronj t fantazis njerzore, m tha. Un jetoj si profet, Arianiti besonte se ishte Abraham, Isak Komnenit i dukej vetja si Jezu Krishti, Sali Benishi besonte se Aishja e tij i ngjante gruas s Muhamedit, Bilalit i duket vetja si jevgu q vodhi gozhdn e kryqzimit, Ana sht e bindur se do bhet princesh si Ana Komnena e vrtet dhe Niko ndryshoi emrin q t jetoj si Paridi. Bota rri n vend sepse ne besojm se shpirti i dikujt tjetr jeton n trupin ton dhe kjo na bn dembel. Bota ka mijra vjet q nuk ndryshon sepse secili nga ne kujton se nj shpirt m i ndritur do ti tregoj rrugn e duhur. Na duket sikur ecim, por n fakt ndjekim hapat e dikujt q ka kaluar prpara nesh dhe kthehemi aty ku u nism. Por fshati yn sht i vogl pr t mbajtur gjith kta heronj dhe disa duhet t ikin q t vijn disa t tjer. Arianiti iku q babai im t bhej Ibrahim, pastaj iku Isaku q t vinte Bilali me gozhdn e tij. Edhe martesa jon sht pjes e ktij cikli, prandaj sht e paarsyeshme ta shmangim, tha Muhamedi q dukej sikur po lexonte n fytyrn time. Un nuk e mbajta dot t skuqurn q m doli mbi lkur dhe u ngrita nga tavolina. Doja t qaja dhe shkova n dhom, por nuk nxora lot. Avulli i ajit m kishte veshur faqet. U kreha dhe vura vatht e ullirit q m freskuan trupin. Qafn e kisha qull dhe vura nj shall. Dola nga dhoma. Muhamedi ishte n tavolin. far do pr drek, e pyeta. Ai m pa me mblsi dhe syt e tij mu dukn si dy hurma. Oriz me kanell si ai q bn Sara, m tha. Un u ftoha, si nj nuse e re pa duvak dhe erdha te ti t pyes si bhet orizi me kanell. Sara qndronte n diell dhe lkura i ishte thekur, ndrsa Hans i ishte hapur shalli duke folur dhe i kishin dal damart q zgjateshin nn mjekr duke u zgjeruar dhe zbrisnin posht n kraharor. Sara kishte mbetur pa frym duke lexuar hartn e zemrs s saj t ftoht. Kishin jetuar bashk pr nj koh t gjat dhe ajo kishte menduar se Hana e kishte humbur ndjeshmrin. Por me sa duket vetm e kishte fshehur ashtu si bn nj mobilie, q tregon lustrn, por jo drurin q e ka br. i kujtohej dita kur Hana ishte martuar me Vasilin. Ajo rrinte n krah t nuses, ndrsa Thanasi n krah t dhndrit. Kur kishin dal nga kisha, Arianit Komneni ishte afruar, e kishte puthur Hann dhe i kishte thn dika n vesh. Gjergji q vinte pas iftit kishte ndalur hapat dhe

Arianiti kishte ikur duke par Vasilin. far i the Hans n vesh, e kishte pyetur ajo n mbrmje. I thash q ishte e bukur si nj hn q ndrion ditn, kishte thn babai. E si ndrion hna ditn, e kishte pyetur Sara. Hna ndrion kur dielli q i rri prball sht i dobt, kishte thn babai duke par Vasilin. Hana rrinte n oborr dhe rrezatonte mbi plloat e verdh t mesdits. do bsh, e pyeti Sara. Do bj oriz me kanell, u prgjigj Hana. Sara qeshi dhe mendoi se nuk kishte m arsye ta pyeste se do bnte me martesn. Hana mezi priste t kthehej n shtpi duke i uar Muhamedit pajn me oriz n nj pjat t zbukuruar me kanell. Thirri Ana Komnenn q erdhi duke trhequr grshetin e zi npr shtpi. Shko thuaji Paridit se Muhamedi sht n shtpin e Hans dhe nuk do vonohet. far bn Muhamedi n shtpin tnde, pyeti Ana duke par vatht prej ulliri. Hana u prtyp, por Sara nuk e la t fliste. Muhamedi sht kthyer n tokn katrore, it ha Sara. Ana u nis me vrap duke e par Hann me bisht t syrit. Muhamedi shkoi n shtpi t nesrmen. Dukej i menduar dhe ecte ngadal. Paridi i kishte krehur flokt dhe mbante nj kmish t hekurosur. Iriqi kishte dal n oborr, ndrsa kokn pa qaf e mbante t zgjatur nga rruga. Bilali sapo kishte ardhur. Kur pa Muhamedin, doli nga shtpia dhe thirri me z t lart: Muhamed, t trashgohesh! Muhamed, t trashgohesh! Iriqi u shurdhua nga zri i tij i lart dhe gjembat iu shkurtuan, ndrsa Muhamedi u ul n stol. Jani dhe Paridi erdhn ta takonin. Jani kishte prveshur mngt duke punuar n bodrum, ndrsa Paridi ishte i zbeht dhe i ftoht. E shikonin Muhamedin n sy dhe prisnin. Pse nuk na the ku do shkoje, e pyeti Paridi. Muhamedi vuri duart mbi gjunj dhe shikoi thonjt, si bnte kur ishte i vogl. Po tu kisha thn se ku do shkoja nuk do m linit t martohesha. Po Hana ka pranuar t martohet me ty, vazhdoi Paridi q rrinte n kmb. Hana do vij t jetoj n shtpin ton, u prgjigj Muhamedi. Jani pa Paridin dhe i bri shenj t qetsohej, por ai dukej si nj kal q nuk ndalon dot. Pse nuk jetoni n shtpin e Hans, e pyeti. Muhamedi ngriti kokn dhe pa Janin n sy. Shtpia e Hans do shembet dhe do bhet xhami. Paridi u ngurtsua, iu afrua stolit dhe i tha Muhamedit: Kjo sht njlloj sikur t ndrtosh shtpi n det. Kjo sht njlloj sikur t mos ndrtosh nj vark n det, tha Muhamedi. Bilali q dgjonte pas kurrizit t tyre erdhi dhe e puthi Muhamedin n faqe. Do m lsh mua t kndoj ezanin e par, e pyeti me syt q i ndrisnin. Muhamedi e pa me qetsi dhe duke u ngritur i tha: Pse jo? Zri yt sht m i fort se kambana e kishs. U fut n shtpi, ndrsa Bilali i shkoi pas, deri te dera. Jani me Paridin mbetn n kmb duke e ndjekur Muhamedin me sy. Ai dukej si nj pem q shtiste n oborr. Iriqi ishte afruar te stoli dhe i merrte er vendit ku ishte ulur Muhamedi. Paridi uli kokn dhe flokt i ran mbi sy. Po iki, i tha t vllait, nuk ka m vend pr mua ktu. Jani i hodhi dorn n sup, por nuk foli. Fatimja kishte dal n oborr me nj pjat kabuni q ia dha Bilalit dhe ky ia oi Muhamedit duke knduar, sikur po bnte prova. Kur Hana erdhi n shtpi, Paridi iku t jetonte n shtpin e Arianitit. Sara dhe Ana Komnena u gzuan q ai vendosi t jetonte me to dhe n dark e prisnin t dyja n oborr, ndrsa do mngjes i bnin kula me mjalt. Sara i tha se mund t kthehej kur t donte n shtpi, por nuk duhej t sillte vajzat e fshatit aty. Paridi pranoi. Nganjher shkonte n pyll dhe kur kthehej, Sara ia pastronte pantallonat e mbushura me gjethe. Hana solli n shtpi krevatin e madh ku kishte fjetur me Vasilin dhe bashk me Sarn e vun n dhomn q shikonte nga arra e vogl. Hana kishte sjell me vete edhe nj pal perde t rnda q e mbulonin dritaren dhe degt e arrs binin aty duke vizatuar hije. Bilali bashk me djalin e tij ngarkuan t gjitha plakat dhe sndukt e mbushura me en, me qirinj e peceta dhe shtpia e Hans u boshatis pr disa dit.

Natn e par q Hana dhe Muhamedi fjetn bashk, Fatimja dgjoi nj zhurm dhe doli n oborr. Muhamedi rrinte i ulur n stol dhe shikonte hnn. Ishte i mbuluar me djers dhe dukej sikur qante. Iriqi ishte zgjatur nga ai duke lpir buzt. Pas pak, Hana doli me nj kmish nate t bardh dhe e thirri Muhamedin q u ngrit dhe i shkoi pas duke e mbajtur kokn nga rruga. Ajo i kishte lshuar flokt dhe dukej e ashpr, si nj nn q thrret djalin n shtpi. Fatimja u kthye n dhom dhe i tha Janit: Muhamedi po qante n oborr. Jani i vuri dorn mbi bark dhe e afroi nga vetja. Ngrohtsia e trupit t Fatimes ia fryu lkurn. Burri e kupton moshn e gruas n krevat, i tha dhe ia kaloi dorn posht barkut t freskt dhe t lagur. Pas disa javsh, Muhamedi thirri Andrean, djalin e Naumit q erdhi duke djersitur. Tmthat i ishin thinjur, ndrsa muskujt i ishin shndoshur. Muhamedi e priti n oborr. Andrea shikonte shtpin q kishte ndrtuar me t atin duke e matur me sy. M duket m e vogl, i tha Muhamedit duke ecur prmbi plloa. sht ndrtuar pr nj familje, tani jemi dy, tha Muhamedi. Kur u afruan te shtpia e Hans, Andrea ndaloi. Shtpia ishte shum afr kishs dhe ai e mati largsin me hapa. Muhamedi rrinte n diell dhe shikonte hapat e gjat t Andreas, i cili pasi ecte pak, ngrinte kokn nga kambanorja dhe pastaj nga atia e shtpis s Hans. Nuk kam ndrtuar kurr nj xhami prball kishs, sesi m duket, tha Andrea duke u futur nn hijen e kambanores sikur donte t mbrohej. Si t duket, e pyeti Muhamedi. Andrea u mendua dhe ngjeshi shpinn pas murit t kishs duke e par Muhamedin n sy. M duket sikur po e ndajm fshatin n mes si nj buk misri, i tha. Drita i hyn njeriut nga dy syt dhe zri nga dy vesht. Edhe Zoti krkon dy dyer pr t ardhur n fshat, tha Muhamedi. Andrea tundi kokn dhe doli nga hija e kishs. E kujt sht kjo shtpi, e pyeti. E gruas time, u prgjigj Muhamedi. Andrea ngriti vetullat dhe i erdhi afr. far i ke premtuar q ta dha pr xhami? Muhamedi shtyu dern e shtpis dhe dhoma e madhe e oxhakut u hap prpara tij si nj bark gruaje i boshatisur. Eci dhe hapat ngritn pluhur mbi imento. I kam premtuar nj fmij, i tha Andreas duke hapur dritaren. Andrea, q ishte pas kurrizit t Muhamedit, ndali hapat dhe qetsia doli nga dritarja n rrug. Po nse nuk lind ai fmij? Nuk e di, foli Muhamedi. Nuk ka profet q nuk gnjen. Andrea u zgjat nga dritarja dhe kambanorja e kishs iu duk shum afr, aq sa hijen e saj prej peme nuk e nxinte dhoma. Babai i kishte thn se ajo kambanore nuk ngjante me asgj tjetr sepse kishte prmasat e trupit t Arianit Komnenit. Zakonisht Naumi i bnte kambanoret dy her m t larta se kisha, por Arianit Komneni nuk bindej. Ai kishte vizatuar disa lloj kambanoresh, t gjata dhe t holla, pastaj m t ulta dhe t trasha, me zgavr t rrumbullakt ose katrore, me shkall nga jasht dhe nga brenda, derisa kishte gjetur nj t mesme, e cila besonte se do ti plqente Arianitit dhe q mund t ndrtohej duke hipur n skela jo shum t larta, si ato q prdorte David Selenica n Voskopoj. Ia kishte vn Arianitit prpara, por ai kruante mjekrn dhe nuk vendoste. Pr disa dit punimet u ndrpren. Arianiti ecte me hapa t mdha prpara mureve t pambaruara t kishs, e cila i ngjante nj beli pa trup. Naumi e shikonte dhe thyente gur nga mrzia. Nj nat, Arianiti i kishte thn Naumit se e kishte gjetur formuln e gjatsis s kambanores. Ma thuaj, kishte pritur Naumi. Mendo sikur kambana t jet nj shishe me uj e kthyer nga toka. Po e mendoj, i tha Naumi duke par posht. N qoft se shishen e lidhim si kamban, por me grykn posht dhe pastaj e tundim majtas-djathtas, ather uji do t derdhet nga t dy ant duke u hapur si krah n ajr. Lartsia e kambanores duhet t jet sa largsia mes piks s fundit t ujit nga e djathta dhe piks s fundit nga e majta. Bukur, tha Naumi, por nuk e provojm dot sepse

duhet t ngrem nj skel dhe t derdhim uj, duke mos pasur nj pik n ajr ku t lidhim shishen. Por edhe nse vendosim ta bjm kt eksperiment, sa e lart do t jet skela? Arianit Komneni kishte kaluar dorn mbi flokt e bardh si bnte zakonisht kur donte t thoshte dika q e kishte vendosur me koh. Bjm nj prov n prmasa m t vogla, tha. Skela do jet e gjat sa un. T nesrmen ndrtuan nj skelet drrasash n lartsin e Arianit Komnenit dhe duke i hapur nj vrim lart kaluan aty nj litar n t ciln lidhn nj shishe. Grykn e shishes e lidhn me spango dhe kur Arianiti bri shenj Naumi filloi ta tundte. Uji u derdh majtas, pastaj djathtas duke br pellgje t vogla n tok. Arianit Komneni mati largsin mes dy pellgjeve dhe duke e mbledhur me gjatsin e trupit t vet dhe pastaj duke i shumzuar t dyja bashk, me disa her i dha Naumit lartsin e kambanores. Kur kambanorja mbaroi, Naumi i tha Arianitit: Kjo kish ka prmasat e tua. Arianiti Komneni hapi kraht n ajr dhe tha: Po ta mbushnim shishen me ver, kambana do tundej si e dehur dhe kisha do ishte m e madhe. Andrea doli jasht dhoms dhe Muhamedi e ndoqi. Sa t lart ta bj minaren, e pyeti. Muhamedi tregoi kambanoren me gisht dhe tha: Aq sa ajo aty. Andreas i kaloi nj buzqeshje mbi fytyr. Ti je m i shkurtr se Arianit Komneni, i tha. do t thuash, e pyeti Muhamedi q nuk e dinte historin e ndrtimit t kambanores. Andrea ngriti kokn lart dhe tmthat e thinjur u zverdhn n diell. Kjo kish sht br si nj kostum, i tha. Babai mati prmasat e trupit t Arianit Komnenit dhe e ndrtoi kishn duke qepur gur me gozhd. Asnjeri nuk mund ta bj dot m kt ndrtim sepse formuln e ekuilibrit mes lartsis, gjatsis dhe gjersis e din vetm ata t dy. Muhamedi u afrua dhe filloi t shikonte kishn. Kambanorja kishte nj kupol t rrumbullakt q dukej si kok njeriu. Suvaja kishte rn vende-vende edhe trart skeletik kishin dal n diell si damar q ngrohen. Bje me prmasat e trupit tim, tha Muhamedi pa e par Andrean n sy. Andrea u afrua dhe i vuri dorn n gjoks. Zemra e Muhamedit nuk ndihej. E rrotulloi duke e par nga koka te kmbt dhe duke e vendosur n drejtim t kambanores, e cila i dilte Muhamedit mbi kok. Ti i ke kmbt e shkurtra dhe minareja do duket si nj burr i parritur, tha Andrea. Kam lindur gjashtqind vjet m von prandaj dukem m i vogl, tha Muhamedi duke i kthyer shpinn kishs. Andrea e shembi shum shpejt shtpin e Hans. Bilali dhe i biri mblodhn gurt n nj cep dhe trart e thyer i dogjn. Fshati u mbush me hi dhe era e djegur hyri n do shtpi. Kur doln themelet, djali i Bilalit filloi t grmonte me duar dhe gjeti nj unaz t vjetr q ia dha Muhamedit, por atij nuk i plqeu dhe Bilali e vuri n gisht. Andrea vendosi ti forcoj themelet dhe ditn q u vu guri i par i xhamis Bilali theri nj qengj. Gjakun e shprndau npr themele duke knduar me z t lart. I biri mbante nga kmbt e lidhura qengjin q jepte shpirt, ndrsa Muhamedi u zverdh dhe shkoi n shtpi. far ke, i tha Hana. Muhamedi u ul n stol dhe shtriu trupin. Syt i ishin zmadhuar dhe ishte mbushur me djers t ftohta. M vjen pr t vjell, tha. Hana i solli nj limon t prer dhe ia vuri n hund. Muhamedi teshtiu fort dhe iriqi u fsheh nn stol. Bilali q punonte me Andrean nuk vinte m pasditeve dhe shtpia ishte m e qet. Hana gatuante, lante, hekuroste, sprkaste oborrin dhe ndryshonte vendin e plakave t veta n snduk. Kur i mbaronte t gjitha, ulej mbi krevat dhe thurte rroba fmijsh. N dark vishte kmishn e nats dhe e priste Muhamedin me qirinj t fikur. Sa her q bashkoheshin, nn araf, ajo shikonte n ndrr nj djal t vogl me sy t kaltr, i cili rrinte i ulur n stol dhe numronte gjembat e nj iriqi prej druri. Muhamedi ishte i imt, me kmb t holla, t cilat ishin gjithmon t ftohta. Hana ia vinte dorn mbi bark dhe gjurma e gishtave t saj mbetej aty, si nj njoll e kuqe. Edhe kur Hana e puthte ai mbushej me pulla t kuqe dhe e lyente lkurn me nj

vaj karote q ia sillte gruaja e Bilalit. Kam frik ta puth se bhet si domate, i thoshte Hana Sars q qeshte. Un do doja ta kisha burrin kastravec, por jo domate, thoshte Sara duke e ngacmuar. Domatja nuk po mbin akoma, thoshte Hana dhe syt i fryheshin duke pritur me barkun bosh. Natn, Muhamedi ngrihej dhe shkonte te xhamia. Hna hynte n themele dhe dilte prej andej vetm n mngjes, kur ai ishte n gjum. Ibrahimi i vogl luante n oborr duke ndjekur iriqin q ishte plakur dhe gjembat i ishin thinjur. Nj mngjes, Ibrahimi u prplas n stol dhe vetulla iu a mbi sy. Fatimja erdhi me vrap duke brtitur, ndrsa Muhamedi u zverdh dhe shkoi t villte tek arra e vogl. Fytyra e Ibrahimit ishte mbushur me gjak. E pastruan, i vun duhan, ia lidhn kokn me beze dhe djali u b si nj hoxh i vogl. Kur ia hoqn leckn, mbi ball i kishte mbetur nj shenj q dukej si nj rrudh me buz t holla. Fatimja nuk e la m djalin t luante n oborr. Jani ndrtoi nj gardh me dru pr t ndar oborrin dhe iriqin e mori n pjesn e tij. Stoli i mbeti Muhamedit. Shtpia u nda n dysh si n kohn kur Ibrahimi u b mysliman. Kur pa gardhin, Paridit iu mor fryma dhe i tha Sars: Babai e bashkoi shtpin, ndrsa Muhamedi e ndau. Ana Komnena i zgjati Paridit kulain e vet t pambaruar dhe tha: Nuk ka faj Muhamedi. Shtpin q bashkoi babai e ndau Ibrahimi. Sara u ul n oborr dhe nj pupl dallndysheje i ra n pqi. E mori n dor dhe ngriti kokn nga qielli sikur ta kish thirrur dikush. Erdhn dallndyshet, i tha s bijs q e kishte gojn t mbushur me kula dhe nuk fliste dot. 30 Sara vendosi t nisej n Kret kur minareja filloi t ngrihej. Hana numronte ditt e muajt duke thurur me grep, ndrsa Muhamedi gdhihej nn muret e xhamis q i maste do dit me pllmb. Ana ishte rritur dhe grsheti i dukej m i shkurtr. Ibrahimi i afrohej gardhit dhe zgjaste kokn me kaurrela sa her q vinte Ana. Fatimja e thrriste dhe ai hynte n shtpi duke u tundur si Bilali. Ana shikonte rrobat e fmijs q qepte Hana dhe i thoshte: Po nuk linde, do mi japsh mua rrobat pr djalin tim? Hana ulte syt jeshil dhe pshertinte. Zbraztia q kishte n bark i peshonte si nj barr. Pasditet n fshat ishin t qeta dhe vetm ekii i Andreas i trembte zogjt q sapo kishin ardhur. Dallndyshet i ktheheshin foleve t vjetra nn ati, por shpesh ato i gjenin t prishura nga dimri, ose t zna nga dallndyshe t tjera dhe pa u mrzitur bnin fole t reja, q i thurnin me sqep. T vegjlit, q kishin lindur n udhtim i fusnin aty dhe pastaj ngriheshin n ajr pr tu gjetur ushqim. Foshnjat prisnin me gojn hapur duke par qiellin me durim. Kur Sara i tha Ana Komnens se do ikte, ajo u ul n krevat dhe mbuloi kmbt me duar. Faqet e kuqe iu mbushn me quka, ndrsa grsheti iu mblodh si bisht. Do kthehesh prap, e pyeti me syt e prlotur. Do kthehem shum shpejt, i tha Sara, do kthehem prpara dimrit. At nat fjetn t dyja t prqafuara. Ana Komnena kishte mbshtetur kokn n supin e Sars dhe qukat i vallzonin n tavan. Dritarja ishte hapur, ndrsa qielli varej si nj perde. Sara nuk flinte. Kishte pesmbdhjet vjet q e shtynte nisjen. Mihal Komneni q vinte gati do vit n fshat, i kujtonte katrorin magjik, historin e Isakut dhe kraht e Dedalit duke e par me syt e tij me cepa q kishin filluar ti ngjanin syzeve t Metod Antrakidit. Hern e fundit kishte ardhur pas vdekjes s Ibrahimit dhe i kishte thn: Dallndyshja ime tani sht m e lir. Sa ishte Ibrahimi gjall, ajo nuk mund t nisej dhe Mihali e dinte kt ngr. Nganjher Sara mendonte se Mihal Komneni priste q Ibrahimi t vdiste dhe ajo t lirohej, si nj dallndyshe q e mbajn peng n tok duke ia lidhur kraht pas stolit t oborrit.

Ishte e vrtet se qysh kur Ibrahimi kishte vdekur ajo mendonte gati do dit pr Kretn. Shikonte Ann q zgjatej duke u holluar dhe kujtonte t mn q nuk e kishte par kurr. Babai i kishte thn se Sheba kishte sy t zinj dhe flok t thurur dhe e shikonte botn nga lart si nj zog q jeton n lartsi. Kur kishin ardhur n fshat, Arianiti i kishte thn se aty do gjenin nj pyll t mbushur me zogj dhe n mes tyre do ishte dhe Sheba. N fshat kishte pyll, por ajo kishte gjetur aty Ana Komnenn q flinte dhe merrte frym si nj pupl. Arianiti e kishte sjell n fshat, por po t mos kishte vdekur nna, ndoshta, as ai nuk do kthehej. Do kishin jetuar t tre n Kret ose n Selanik, ose n nj ishull tjetr t rrethuar me det ku babai do ti msonte notin. Arianit Komneni do mbante kockat e babait t vet n arkn e vogl, duke pritur q turqit t ktheheshin n shkrettir, ndrsa Ana Komnena nuk do kishte lindur. Ose ndoshta do kishte lindur pr ti ngjar nj burri tjetr dhe jo Ibrahimit. Mund t kishte flok t verdh, sy jeshil dhe kmb t shndosha dhe do mngjes do ngrihej npr gjum pr t shkuar n shkolln e vajzave. Nuk do kishte gjasht vllezr dhe Sheba q do ishte nj gjyshe me flok t bardha dhe me gush t mbuluar me shall mndafshi, do ti fliste pr Testamentin e Vjetr duke i treguar historin e vrtet t Abrahamit dhe t Shebs, q ishte nj princesh biblike e dashuruar dhe me lkur t zeshkt. Mihal Komneni nuk do vinte n fshat bashk me Metod Antrakidin dhe djemt e Ibrahimit nuk do dinin t lexonin. Ata do ishin martuar qetsisht me grat e fshatit dhe do kishin m pak ankthe. Higjiena injorancs do ti kishte shptuar nga nevoja pr t krahasuar fshatin me botn. T gjith do kishin zgjedhur fshatin prpara bots dhe Ibrahimi do ishte akoma i ulur n stolin e tij, ndrsa grat e djemve do ti zienin aj dhe qumsht. Isaku do ishte duke u endur npr bot si nj anije q nuk gjen dot nj breg, ose ndoshta do ishte fshehur n fshat derisa Thanasi apo dikush tjetr tia kishte dorzuar Ali Pashs. Mihal Komneni do ta nxiste t nisej n Kret, por Isaku do t ishte br baba dhe do hezitonte. Katrori magjik do ishte i paplot, pa numra dhe Mihal Komneni nuk do ta bindte dot Isakun, por do ulej n oborr dhe do ti tregonte prralla fmijve t tij. Po ajo pse duhej t nisej n Kret? Edhe ajo kishte nj fmij q duhej ta linte disa koh vetm, n nj mosh kur vajzave t vogla u shfaqen smundjet e grave npr trup. Arianit Komneni tani duhet t kishte vdekur, sepse po t ishte gjall, do duhej t ishte 120 vje, gj q ishte e pamundur sado q ti ngjante Abrahamit t vrtet. Isaku, nse akoma ishte n Ket, duhet t ishte nj burr pesdhjet e pes vje. Tiparet prej djaloshi endacak t Marin Kurils do ishin plakur n fytyrn e tij dhe Isaku duhej ti ngjante m shum Mihal Komnenit, ditn q ajo e kishte njohur. N qoft se babai kishte vdekur ajo duhej ta kthente n fshat duke ia futur kockat n arkn e vogl si kishte br Arianiti me t atin kur e kishte marr n Stamboll. Po Shebn? A duhej ta sillte edhe Shebn n fshat dhe ti varroste t dy pran e pran n varrezat e krishtera, ngjitur me pyllin ku zogjt do ti zgjonin do mngjes? Apo duhej ti linte t dy atje, n breg t detit ku dhe ishin njohur dhe ku lindja e saj i kishte ndar si nj perde? Sepse ata ishin ndar q ajo t lindte. Ndoshta nna nuk do kish vdekur nse ajo nuk do lindte, ose nuk do kishte vdekur nse lindte nj djal si shpresonte. Sara nuk kishte qen qllimi i dashuris s prindrve, por pa dyshim kishte qen mjeti pr ti dhn fund asaj. Arianiti dhe Sheba nuk ishin dashuruar pr t br nj fmij, por ishin ndar kur ajo kishte vendosur t lindte. Kthimi n Kret asaj i dukej si kthim n djep. Nj djep, t cilin Arianiti dhe Sheba e prkundnin pa pushim sikur kishin frik se ajo do ti harronte po ta zinte gjumi. Ja pse duhej t shkonte n Kret. Ti thoshte prindrve se nuk kishin pse ta tundnin m djepin sepse kshtu nuk po e linin t rritej dhe sigurisht q ata do ta dgjonin. Ata do qetsoheshin kur t shihnin se nga djepi do dilte nj grua

dhe jo nj fmij. Arianiti do ecte prpara me flokt si dallg dhe Sheba me kmb t vogla do ta ndiqte pas n breg t detit. Kur era e detit t rritej, ajo do ndalonte, do mbulonte flokt e zinj me nj shall mndafshi dhe Arianiti do ta priste pa lvizur derisa t bashkoheshin prap duke u ngjitur, si ngjitet nj gjysmportokalli me nj gjysmlimoni duke formuar nj diell t nxeht n perndim. Sara i mendonte t gjitha kto dhe faqja e nxeht e Ana Komnens i digjte mbi faqen e saj. Para se ta zinte gjumi, futi dorn posht krevatit dhe preku arkn e vogl t babait. Ajo ishte e ftoht dhe e hapur si nj varr q priste t mbyllej. E hoqi dorn dhe kur e zuri gjumi nata po mbaronte. Kur u zgjua p Ana Komnenn q rrinte n kmb dhe e shikonte. Syt e zinj i ishin skuqur dhe dukej sikur kishte qar. Kishte nxjerr arkn e vogl posht krevatit dhe e mbante te kmbt. Do ta marrsh me vete, pyeti. Do ta marr, tha Sara q iu duk sikur e bija e kishte prgjuar gjat nats. Ktu do ta futsh Arianitin? Sara pohoi me kok. Po ku do ta varrossh? Aty ku ai ka varrosur baban e tij, tha Sara, n varrezat e krishtera, ku kemi uar Petron dhe Metodin. Ana kapi grshetin me gishta dhe ngriti arkn e vogl pr ta nxjerr n oborr. Sikur ta varrosnim afr babait, tha duke ecur. Ata kan qen t dy Abraham. Sara u ngrit nga krevati dhe bri gati plakat. Kur doln nga shtpia Ana mbante arkn e vogl. Kaluan te kisha dhe dielli q sapo kishte lindur u fsheh pas minares s shkurtr. Andrea q ishte ngjitur n maj i prshndeti me dor. Hana kishte dal n oborr dhe po i priste, ndrsa nga ana tjetr e gardhit kaurrelat e Ibrahimit dukeshin si nj ferr q lvizte. Hana u prlot kur i pa t dyja n oborr dhe i rregulloi grshetin Ana Komnens. Kthehem shpejt, tha Sara dhe iu kujtua dita kur babai e kishte ln n shtpin e Hans. At dit frynte nj er e kuqe, ndrsa sot ishte nj dit e bukur dhe e qet. Ajo po bnte t njjtn gj si Arianit Komneni, por me nj ndryshim t vogl: Ana Komnena do ta priste, ndrsa ajo e kishte ditur se Arianiti nuk do kthehej dhe nuk e kishte pritur. Hana e puthi dhe lott i ran mbi gjoks. Do t t presim t dyja duke thurur rroba kalamajsh, i tha. Sara e prqafoi dhe i vuri dorn te barku sikur donte tia ngrohte. Kur t kthehem do jet rritur, i tha. Hana ktheu kokn nga Muhamedi q rrinte i ulur n stol duke par tri grat q ngjanin si kukullat e Janit t bra nga i njjti dru, por n koh t ndryshme. Edhe minareja do jet rritur kur t kthehet Sara, tha Muhamedi duke u ngritur. E prcolln t gjith deri n t dal t fshatit. Hana mbante Ana Komnenn pr dore, ndrsa Muhamedi ecte pas tyre me Janin dhe Paridin. Nga larg ata dukeshin m t vegjl, ndrsa fshati dukej m i lart. Minareja ishte ngritur si nj shenj n qiell. Sara ecte n drejtim t babait me arkn e vogl n dor. Ashtu kishte ardhur n fshat prpara dyzet vjetsh. Selaniku ishte i nxeht dhe deti digjte tokn. Rrugt e ngushta t qytetit zbrisnin nga kodra n form portokalli duke derdhur njerzit n breg. Ata ngarkoheshin aty me peshq dhe mallra dhe ktheheshin prap n kodr m t pasur, por m t plakur. Ajo mbante mend vetm nj dyqan librash t vjetr ku pr her t par kishte dgjuar baban t thoshte se ajo kishte nj nn, se nna quhej Sheba dhe se Sheba kishte vdekur. Dyqani ishte afr portit, n mes t nj lagjeje ifutsh, t cilt ecnin shpejt duke iu fshehur diellit. Selaniku kishte sinagoga, kisha dhe xhami q dukeshin nga deti si pem t ardhura nga toka t ndryshme. ifutt kishin mallrat, grekt kishin anijet, ndrsa turqit kishin portin. Grekt mbanin kmisha t gjera, ndrsa ifutt me rrobat e tyre gjysm otomane dukeshin t gjith si Sabatai Zevi. Ata kishin ardhur nga Spanja prpara treqind vjetsh dhe verandat e shtpive t tyre mbi det i quanin varandado. Librat e vjetr thoshin se Selaniku ishte toka q mbreti Solomon i Izraelit i dhuroi mbretreshs babilonase Sheba, derisa qytetin e mori Aleksandri dhe i vuri

emrin e gjyshes s vet. Mbretresha u mahnit nga bukuria e gjirit t Selanikut dhe ngriti aty nj fortes verore t veshur me plhura t freskta mbi krevate q shikonin nga deti. Fortesa ishte akoma aty, por turqit e prdornin si nj fjetore. N drek, kur bnte shum vap, ata zhvisheshin lakuriq dhe i fusnin shpatat n det pr ti ftohur. Sara ecte n breg t detit q nuk lvizte dhe merrte frym me vshtirsi. Hundt i ishin mbushur me nj przierje kripe, peshku dhe ulliri, t cilat krijonin nj arom q ajo e kishte humbur prpara dyzet vjetsh. Nuk do ta merrte vesh kurr nse rridhte vrtet nga Sabatai Zevi, si thoshte Mihal Komneni, por Selaniku i dukej nj vend i njohur, qoft edhe pr kt arsye. Selaniku ishte si nj trup me skelet grek, me mish turk dhe me gjak ifut, i cili endej npr Mesdhe dhe provonte t gjitha gjellt, kryqzohej me t gjitha racat dhe i falej t gjitha feve. do perandori e kishte dashur dhe ai trup i ishte dhn. Kur perandorit kishin ikur, Selaniku kishte mbajtur mallrat dhe kishte dhn armt. Sara ndihej mir n kt qytet q nuk luftonte. Dyqani i librave dukej i errt dhe kur ajo u afrua, nj turk i shndosh me allm nxori kokn. Sara ishte djersitur dhe kishte hequr bluzn. Llrt e bardha i ishin zbuluar dhe posht sqetullave i dukeshin disa qime t lagura si leshterik. Kur e pa t zbuluar, turku mbylli dern duke folur me vete. Pas koks s tij vareshin disa qilima t mdhenj dhe nuk kishte libra. Sars iu duk sikur fmijria nuk do dilte m nga ai dyqan. Turqit e kishin mbyllur brenda dhe ajo duhet t vazhdonte rrugn pr t krkuar m tutje. Hoteli ishte afr. Dhoma e saj shikonte nga deti dhe prandaj ishte gjith kohn e nxeht. Sara futi arkn e vogl posht krevatit dhe doli n ballkon. Anijet prisnin si kuaj t rreshtuar mbi nj qilim. Kur vinin,a to sillnin botn n qytet, ndrsa kur iknin e shprndanin qytetin npr bot. Me njrn prej tyre u nis nj mngjes, pasi kishte ecur gjith javn n rrugt ku ishte rritur e ma. Ishujt e vegjl ngriheshin mbi dallg, ndrsa anija lundronte ngadal n nj rrug t njohur. Koha ishte e qet dhe peshkatart npr ishuj ishin shtuar. Varkat e tyre t vogla e rrethonin anijen si peshq, ndrsa peshkatart lviznin duart dhe kmbt pr ti treguar kapitenit se po ecte mbi rrjetat e tyre. Por anija nuk ngecte npr rrjeta dhe kapiteni e dinte. Ai i binte boris pr ti prshndetur peshkatart dhe dallgt shtoheshin nga uturima e saj. Sara rrinte n kuvert dhe kujtonte Arianitin. Kur e kishin br kt udhtim t dy bashk, koka e saj nuk dilte mbi parmakun e anijes dhe babai e mbante n krah pr ti treguar ishujt dhe peshqit. Natn, hna krcente mbi anije dhe vazhdonte udhtimin me ta, duke nxjerr kokn nga arafi i qiellit. Selaniku ishte zhdukur pas kurrizit t anijes dhe Azia turke q sa kishte nisur t dukej e skuqte natn si nj zjarr. Ai zjarr i kishte ndryshuar jetn detit, peshkatarve, brigjeve dhe toks q kishin ln pas. Q kur turqit kishin zbritur n det, do gj ishte m e nxeht dhe shpesh ishte edhe prvluese. Bots do ti duhej koh t ftohej dhe Sara mendonte se, edhe kur ai zjarr t shuhej, gjurmt e tij do ti dilnin njerzve n fytyr, si qukat e Ana Komnens sa her q mrzitej. Nj mngjes, n mes t atij zjarri, u shfaq nj njoll dhe kapiteni tha se ajo ishte Kreta. Dukej si nj dru q nuk donte t digjej. Sara mblodhi plakat, mori arkn e vogl dhe u zgjat mbi det. Anija ngadalsoi lvizjen dhe brigjet e ishullit u rritn. Kreta u zmadhua. Kapiteni doli n bashin e anijes pr t kontrolluar bregun, pastaj hodhi spirancn n det duke lvizur kraht me kujdes sikur donte t ndalonte lkundjen e nj djepi. Kur vuri kmbn n tok, Sars iu duk sikur po kthehej n shtpi pasi kishte jetuar disa koh n nj pyll me zogj, ku e kishin uar q t mos merrte pjes n vdekjen e prindrve. Kishte menduar gjith jetn pr kt dit dhe ndoshta prandaj ishte e qet. Babai thoshte se Kreta ishte nj vend i shklqyer pr t lindur dhe pr t vdekur. Ajo kishte lindur ktu dhe nuk mund t ngatrrohej. Porti, rrugt, ullinjt, turqit dhe

grekt q shkmbenin mallra duke brtitur, rra e prvluar dhe era e peshkut t djersitur ishin aty ku i kishte ln. Shtpia e Terezs po ashtu. Kur u afrua, pa arrn e madhe q e kishte mbuluar shtpin sikur donte ta mbronte nga zjarri q vinte nga deti. Sara trokiti dhe arra u grvisht pas murit. Nj grua me flok t bardha hapi dern duke mbyllur pak syt nga dielli. Duhej t ishte Tereza. Syt i kishte t pastr dhe trupin t fort dhe t rregullt. Sara nuk e mbante mend, por, n qoft se kishte qen e bukur, tani pleqria ia kishte hequr do gjurm duke ia mbuluar fytyrn me nj kuror rrudhash katrore, t cilat e tregonin t vetmuar. Kur i tha kush ishte, Tereza u prlot. E puthi disa her n faqe, ia ktheu kokn nga dielli sikur donte t bindej q ishte ajo dhe duke e shtyr, sikur po e mbante n krah, e ngjiti n nj dhom t madhe q shikonte nga deti. Ktu ke lindur, i tha dhe e puthi prap. Sara futi arkn e vogl posht krevatit dhe qndroi ulur mbi shtrat, ndrsa Tereza sillej npr dhom duke e par si nj kukull q e kishte humbur para shum vitesh. Pas pak Tereza doli. Sara hapi dritaren, por deti mezi shquhej. Gjethet e arrs ngjanin si plloa jeshile t shtruara mbi uj. Zhurmat e portit vinin t dobta dhe anija q e kishte sjell nuk dukej m. Kreta peshkonte ushqimin e vet t prditshm, ndrsa n ann tjetr t horizontit, Azia dukej si nj tigan i uritur. Tereza i solli nj pjat t vogl me reel arre dhe u ul pran saj. Rrudhat zbrisnin mbi araf dhe Sars iu duk sikur po e preknin. Provoi reelin duke e lpir lugn me gjuh dhe nj pik ra mbi krevat. E kuptoi se po i dridheshin duart. Qetsia q kishte ndier n anije kishte mbetur po aty dhe nuk kishte zbritur bashk me mallrat e tjera. Tereza fshiu reelin me dor dhe qeshi. Ku sht babai, pyeti Sara. Tereza pa nga dritarja dhe syt i lngzuan si reeli q kishte mbetur n pjat. Mori nnn dhe iku n mal, tha duke u ngritur. Sara ndjeu nj t ftoht q vinte nga hija e arrs. Donte ta pyeste Terezn se do t thot q babai kishte ikur n mal, n cilin mal, pse e kishte marr nnn me vete aty lart dhe ku ishin tani, nse ishin t dy bashk. Imagjinoi baban me nj ark tjetr, si ajo q kishte posht krevatit, duke u ngjitur n mal ngadal, ndrsa deti posht shtrihej nn kmbt e tij si nj qilim dasme. Arianiti ecte mbi qilim duke uar nusen n shtpin e tij t fundit. Tereza iu afrua sikur donte ta uronte pr martesn e prindrve. E mori me vete q t varroseshin t dy n nj vend, tha. Babai erdhi n Kret pr t vdekur pran nns tnde, t ciln e dashuronte. Para se t vdiste na tha se donte t varrosej n mal, aty ku ishte edhe varri i vllait t tij q kishte luftuar n Kret. Do ta mbledh gjith familjen n nj vend, thoshte. Tani jan aty lart, t dy. Bashk me vllan dhe shokt e tij. Sara nuk kishte dgjuar njeri ti fliste pr vdekjen si pr nj bashkim. Tereza ia kishte treguar bashkimin e prindrve si nj martes q bhet pas vdekjes dhe ku ajo kishte qen dshmitare. U mbshtet n krevat dhe mbshtolli kmbt si bnte Ana Komnena. Kur vdiq babai, e pyeti. Tereza rrinte n kmb, ndrsa hijet e gjetheve t arrs i kishin mbir si gjurm n faqe. Vdiq nj vit pasi erdhi ktu, tha Tereza. Jetoi n kt dhom dhe ditn merrte nj stol t vogl dhe rrinte posht arrs n oborr. Nj her n jav shkonte te varri i nns tnde dhe i onte lule. Do kishte vdekur m hert, por priti sa u martua Isaku. Sara mori lugn me reel dhe e lpiu sikur kishte ardhur nga nj varrim q ia kishte ln gojn t hidhur. Tereza nuk lvizte. Rrudhat e saj dukeshin si rrug n t cilat kishte kaluar babai, nna, ajo vet, por me sa duket edhe Isaku. Ishin t vetmet rrug q kishin mbetur pr t takuar familjen q i kishte humbur. Sara e shikonte duke ia lexuar fytyrn si nj letr q babai ia kishte ln para vdekjes. Rrudhat e saj jan pjes e katrorit magjik, mendoi. Tereza kishte thn se babai do kishte vdekur m prpara nse nuk do priste martesn e Isakut dhe kjo nuk e habiti. Prkundrazi. Ishte msuar q e vogl me zakonin q kishte i ati pr t parashikuar do gj, prfshi edhe vdekjen e vet. Vetm dashuria me Shebn kishte dal jasht parashikimit t tij prej

profeti, q nuk merret me gjra t vogla, por t cilin gjrat e vogla e kthejn nga rruga, pr ta uar n nj bot q ai nuk e njeh. Kshtu i kishte ndodhur Arianit Komnenit. Hunda e vogl e gruas q njohu n Stamboll, shalli i saj i lidhur fort n qaf, gjellt me erza q gatuante, vetmia e saj n Lesbos, arra e shtpis n Kret dhe vdekja e Shebs, ishin disa gjra t vogla, t cilat i kishin shmangur Arianitin nga rruga. I kishte marr n dor, si nj plak q gjen disa lodra n mes t rrugs dhe ishte hutuar pas tyre kur kishte kuptuar se ato i kishin ndryshuar jetn. Duke br nj prpjekje pr t mos iu bindur rastsis, q shkon n t kundrt me natyrn e profetit, i kishte ln aty ku i kishte gjetur duke i mbuluar me dhe,q t mos ia merrnin dhe kishte ikur n fshat pr t mbaruar rrugn pr ku ishte nisur para se t gjente lodrat. Por dashuria, duke qen nj rastsi e paparashikueshme, ishte po aq e paprballueshme, prandaj ai ishte nisur prap n drejtim t atyre gjrave t vogla, t cilat i kishte zhvarrosur dhe i kishte marr me vete n varr. Rrugn pr atje e dinte Tereza. Po Isaku ku sht, pyeti Sara. Isaku u martua me motrn tnde, tha Tereza, duke e ditur se ajo q po i thoshte do ta kishte hutuar Sarn, s cils iu njomn syt si nj reel arre. Tereza nuk e la t pikonte dhe vazhdoi. Kur nna jote vdiq, ti kishe nevoj pr gji. Un gjeta nj vajz t re dhe t shndetshme nga familjet e vjetra veneciane q kishin mbetur akoma n Kret pas pushtimit. Ajo vinte do dit dhe t jepte gji. Ti e shtrngoje fort sikur e kishe nn dhe pije me etje nga qumshti i saj. Kur fole pr her t par, the emrin e saj. Ajo u mallngjye dhe q nga ajo dit t thoshte: Vajza ime. Ato koh ajo kishte shum qumsht sepse kishte lindur nj vajz disa muaj prpara se t lindje ti. Vajza e saj quhet Marina dhe sht martuar me Isakun. sht e gjat, me flok t verdh dhe me sy t kaltr si deti i Krets. Nuk ngjan me ty, por mua m duket sikur buzt i keni njlloj sepse kan marr formn e t njjtit gji. Arianit Komneni kur erdhi ktu n vitin 1769 dhe pa Marinn t rritur, i krkoi s ms q Isaku dhe ajo t martoheshin. Nna e Marins pranoi duke thn se kshtu vajza e saj do martohej n familjen e motrs s vet t gjirit. Isaku dhe Marina u dashuruan q ditn q u njohn dhe tani jetojn n shtpin e tyre, n ann tjetr t qytetit. Arianiti erdhi vet n kish ditn e dasms dhe mua mu duk m i bukur se kurr. Flokt e bardh i kishte lidhur pas koks dhe fytyra e tij ishte e lmuar si e nj njeriu q e ka mundur kohn. Qeshte, ngacmonte priftin, i hidhte Marins lule mbi kok dhe i thoshte Isakut se ai dinte nj sekret, se si ngjizen djemt q natn e par t dasms. Nuk e kisha par aq t qeshur as ditn q doli nga burgu. Pas disa kohsh i tha Isakut se do vdiste. Mori nnn tnde, u ngjit n mal dhe nuk u kthye m. Sara, q e dinte si sillej Arianiti npr dasma, dgjonte duke qeshur, por kur Tereza prmendi burgun u ngrys si nj pere. far burgu, pyeti duke u nderuar mbi krevat. Nuk t ka treguar babai pr burgun, e pyeti Tereza. Jo, tha Sara, nuk m ka folur kurr. Tereza q rrinte n kmb u mbshtet pas dritares dhe dhoma u errsua. Rrudhat katrore lvizn dhe ajo mori frym thell para se t fliste. Nuk ishte e leht ti thoshte nj vajze q adhuronte baban e vet, se disa dit t jets ai i kishte kaluar n burg dhe Tereza filloi t fliste ngadal sikur po shtrydhte nj ila t hidhur n gotn e Sars. Pak jav pasi linde ti, Arianitin e arrestuan pr vrasjen e burrit t nns tnde, Jorgo Mavromatisit. Jorgo ishte tregtar dhe kishte bler nj ngarkes me ver q n at koh ishte nj pije e ndaluar nga sulltani. Anija me t ciln ata udhtonin pr n Selanik ndaloi n Lesbos pr shkak t kohs s keqe. Turqit kontrolluan anijen, morn vern dhe e futn Jorgon n burg. Duke pritur q ai t lirohej, nna jote dhe Arianiti u dashuruan. Por Lesbosi sht nj ishull i vogl dhe njerzit aty nuk i duan t huajt. Nj burr i thinjur dhe nj grua tridhjet vjet m e re se ai q dashurohen nuk sht nj ngjarje q ndodh do dit n nj ishull t vogl si Lesbosi, ku grat n at mosh mbyllen n shtpi, ndrsa burrat vdesin shpejt. Ata duheshin si dy fmij dhe ecnin

prdore n breg t detit. Ishulli i shikonte me zili. Kur barku i nns tnde u rrit dikush q e dinte se Arianiti dhe Sheba nuk ishin t martuar i oi fjal n burg Jorgo Mavromatisit. Babai e mori vesh dhe i tha Shebs se duhej t iknin sa m par nga Lesbosi. Morn nj anije dhe erdhn n Kret fshehurazi. Nna jote e vuajti shum rrugn e gjat npr det dhe kur erdhi ktu ndenji gjith kohn e shtrir n kt shtrat. Ishte n nj mosh t madhe dhe trupi i saj i pamsuar nuk e mbante dot barrn. Jorgo Mavromatisi, q kishte paguar njerz pr ti ndjekur, e mori vesh dhe u b si i mendur. Pas disa kohsh, u pagoi turqve shum para, u lirua nga burgu dhe erdhi n Kret pak pasi nna jote kishte vdekur. E gjeti Arianitin dhe e akuzoi se ai i kishte vrar gruan q ti merrte pasurin dhe se vajza q kishte lindur ishte e tij. Arianiti i tha se ai dhe Sheba ishin dashuruar duke pritur q ai t lirohej dhe vajza ishte e tyre, por Jorgo, i cili kishte gjith pasurin nga familja e Shebs, nuk donte t bindej. Arianiti krkoi tia zbuste marrzin dhe i tha se ai nuk kishte asnj pretendim pr pasurin dhe pronat e Shebs n Selanik dhe se Jorgo mund ti mbante t gjitha, por ai prap nuk u bind duke e ditur se pasuria do trashgohej nga ty si vajz e vetme. Rrinte n tavern duke pir dhe pasi dehej vinte prpara shtpis dhe i thoshte Arianitit se do ta vriste. Babai yt dilte n kt dritare dhe shikonte t dehurin pa iu prgjigjur, ndrsa ti flije si nj foshnj e paditur. Un e kaloja natn tek arra e madhe, duke u dridhur. Nganjher Arianiti m thoshte se n fillim kishte ndier nj brerje ndrgjegje, kur i kishte marr gruan nj burri q e njihte, por tani ishte bindur se Jorgo e donte Shebn vetm pr parat. Ndoshta Sheba e dinte kt dhe prandaj nuk bnte fmij me Jorgon, m tha njher, por pastaj ndrroi tem dhe m pyeti se mendoja un pr pushtimin e Kostandinopojs, sepse, sipas tij, edhe nse nuk do ishte pushtuar nga turqit, Kostandinopoja do t ishte rrzuar nga mkati i vet pr shkak t mohimit q i bri Roms dhe sidomos Greqis s lasht. Kostandinopoja gaboi kur e ndau krishterimin n dy pjes dhe prandaj dshtoi. Jezu Krishti nuk vdiq n Jerusalem, por n Kostandinopoj, thoshte duke par nga deti, pasi aty mori fund ndrra e tij pr nj bot t krishter. Pas vdekjes s Shebs ai rrinte shum n shtpi dhe mua m dukej si nj njeri q vdekja e detyron t ndryshoj mendim pr botn. Kur Jorgo vinte n mbrmje, ai rrinte pas dritares dhe mendohej gjat duke t ruajtur, si nj ujk q nuk do t rrezikoj asnj qime n nj betej t panjohur q mund ta lr foshnjn e vet jetime. Jam i bindur se po t mos ishe ti, ai kishte dal n rrug dhe do ta kishte vrar Jorgo Mavromatisin. Dhe Jorgo nuk ia kurseu kt mundsi. Nj nat ai shtyu fort dern e shtpis dhe hyri me forc. U ngjit npr shkall duke mbajtur n dor nj thik t gjat dhe duke shar Arianitin si vrass. Mbante er t keqe dhe syt i kishte t skuqur si gjak. Arianiti doli dhe u prpoq ta qetsonte, por ai i drejtonte thikn dhe i thoshte se kishte ardhur pr t marr vajzn e tij. Un hyra n mes t t dyve pr ti ndar, por Jorgo shkalloi edhe m keq. Nj ast, pash q ngriti dorn pr ta goditur Arianitin dhe e shtyva me sa fuqi kisha. Ai ra nga shkallt dhe pas nj ore dha shpirt n oborr. Vdekja e tij nuk mund t fshihej sepse, nga zhurma e madhe dhe t thirrurat, komshinjt kishin dal npr dyer dhe kishin dgjuar do gj. Njerzit u mblodhn prpara shtpis dhe pas pak erdhn edhe ushtart turq. Un qaja, por Arianiti nuk m la t flisja. I doli ushtarve prpara dhe tha se e kishte vrar ai Jorgo Mavromatisin. Un nuk qava m, por at nat u plaka dhe lott mu bn rrudha. Turqit e morn Arianitin dhe e mbajtn dy vjet n burg derisa t gjith komshinjt dshmuan se ai ishte i pafajshm, pasi Jorgo kishte dashur ta vriste. Arianiti pranoi se e kishte shtyr Jorgon n fund t shkallve, duke m mbuluar mua q isha vrassja e vrtet. Ato dy vjet q ai qndroi n burg, un dhe nna e Marins t ushqyem derisa babai u lirua, t mori ty dhe t oi n fshat. Kur u nis m tha: Do kthehem prap. Un e prita duke numruar rrudhat prpara pasqyrs. Kur Tereza fliste, Sara ishte shtrir n krevat nga pesha e fjalve q dgjonte. Jastku ishte i ftoht dhe i lagur. Ajo dgjonte dhe qante pa z. N at dhom kishte jetuar nj baba q ajo nuk e

kishte njohur. Rrudhat katrore n fytyrn e Terezs ishin t thella dhe t dhimbshme. Po t mos kishte ardhur Arianiti n Kret ndoshta fytyra e saj do kishte m pak rrudha, mendoi Sara dhe ktheu kokn nga muri q t thante lott. Babai dhe nna ishin ndar q ajo t lindte, por jo vetm kaq. N fillim nna ishte ndar nga nj burr tjetr q kujtonte se ajo ishte vajza e tij e ligjshme. Babai i kishte thn se ata t dy ishin dashuruar si dy zogj q dimri i ka braktisur n nj ishull t vetmuar, por nuk i kishte folur pr xhelozin vrasse t Jorgo Mavromatisit. Mihal Komneni, q gjithnj i justifikonte sekretet e Arianitit, do thoshte se ajo nuk ishte nj histori q i duhet treguar nj fmije. Por Mihali nuk i kishte par rrudhat e Terezs mbi t cilat historia kalonte nga nj brez n tjetrin. Tereza rrinte n kmb si nj dshmi, ndrsa ajo ishte shtrir n krevatin ku kishte lindur, gj q e kishte uar nnn n varr dhe baban n burg. Nuk ndihej fajtore, por e pafuqishme, si nj fmij q vret pr t lindur, sepse zgjidhje tjetr nuk mund t kishte. do fmij do ta bnte kt i shtyr nga nevoja pr t lindur. Pafajsia e saj mund t ishte vrasse por, para s gjithash, ishte njerzore. Sara e dinte q kur u nis se Kreta do ti msonte nj sekret, por jo n kto prmasa. Katrori magjik tani i dukej si nj lule e vizatuar me shkums, prpara pems s rrudhave t egra q ajo dhe babai i saj kishin vizatuar n kokn e Terezs. Ndjeu keqardhje pr kt grua, s cils ata ia kishin ndryshuar jetn. Ajo nuk kishte krijuar dot nj familje t vetn, por kishte mbajtur nj der hapur n ishull, q Arianiti t kthehej dhe t vdiste, n paqe. Por edhe pas vdekjes s tij, Tereza nuk e kishte mbyllur dern e shtpis. Kishte pritur me durim q ajo t rritej, atje larg n fshat dhe q nj dit t vinte dhe ajo ti tregonte se babai i kishte fituar betejat e jets s vet duke humbur njerzit e dashur her pas here. Tereza ishte nj prej tyre. Ajo kishte humbur jetn e vet duke pritur q Arianiti t vendoste t vdiste. Ajo ndoshta e kishte dashur Arianit Komnenin, por edhe nse nuk e kishte dashur si nj grua, nuk i kishte rezistuar dot magnetit t tij. Nuk ishte e para dhe as e fundit. Sheba kishte vdekur e trhequr nga ai magnet, ndrsa Sara rrinte shtrir n krevat dhe ndiente kokn q i rrotullohej si nj planet rreth yllit t Arianit Komnenit q shklqente akoma mbi malet e Krets. Ishte errsuar dhe yjet kishin elur mbi gjethet e arrs. Tereza rrinte si nj hije q pret ta shohin. Sara u ngrit dhe e prqafoi. Nuk mund ti jepte m shum sepse Tereza nuk krkonte m shum. Kishte dyzet vjet q e priste. E shtrngonte me rrudhat e saj dhe Sars i dukej sikur po ecte n nj pyll, e mbshtjell me lvore pemsh. Nata kishte dal nga deti dhe Kreta ishte e errsuar. E zuri gjumi dhe ndjeu Terezn q e mbuloi me araf, pastaj mori pjatn me reel dhe iku. Luga, q ishte ngjitur n pjat nga lott e saj, nuk lvizi. Dritarja ishte e hapur dhe dallgt q vinin deri tek arra nuk ngjiteshin dot lart. Sara pa n ndrr Isakun q i msonte notin duke e mbajtur nga kraht. Ajo zhytej n det dhe Isaku e ngrinte, pastaj zhytej prap dhe Isaku nuk e ngrinte. Arianiti rrinte n breg dhe i thoshte Isakut: sht akoma e vogl, mos e lr vetm. Kur u zgjua n mngjes, pjata e reelit ishte e mbushur. Sara e kishte gojn t mbl nga ndrra. U zgjat n dritare dhe pa detin ku kishte notuar gjat nats. Kreta kishte dal n port duke pritur botn q vinte me anije. Tereza hyri n dhom dhe i solli nj got uj. Rrudhat e saj ishin m t lodhura dhe ngjanin si rrug, t cilat mbyllen pasi kalon njeriu i fundit. Dielli q hynte nga dritarja ngjitej npr ato rrug pr ti shkuar n sy. Kam lajmruar Isakun, foli Tereza, duhet t jet duke ardhur. Sara pa fytyrn e saj dhe ndjeu lkurn q iu mblodh si nj rrudh. Dalim ta presim, i tha Terezs. Zbritn t dyja n oborr dhe u uln nn hijen e arrs. Tereza e hapi dern e shtpis dhe nga rruga dukeshin fmijt q shkonin n det. T gjith dinin not dhe Sara u ndie e plakur.

Isaku erdhi n drek. Kishte veshur nj kmish t bardh me jak t gjat dhe pantallona t zeza q shklqenin si luspa peshku. Ngjante si Mihal Komneni, por syt jeshil i lviznin shpejt si kapriciot e Marin Kurils. Sara u ngrit n kmb dhe mbeti pa lvizur nn hijen e arrs, si nj fmij i turpruar. Isaku u afrua dhe e prqafoi. Mbetn ashtu t dy, ndrsa Tereza i shikonte dhe po t mos kishte rrudha do ti dukeshin lott. Isaku e largoi Sarn nga vetja dhe i pa fytyrn n diell. Nuk ke ndryshuar, i tha dhe e prqafoi prap. Kur u ngjitn n dhom hapat e mdhenj t Isakut shkundn pluhurin e shkallve t vjetra. Tereza solli reel dhe i la vetm. Isaku hante reelin duke mos ia hequr syt Sars. Nuk ke ndryshuar fare, tha pr her t dyt dhe Sars iu duk sikur i tha: T kam par. Zgjati kokn nga ai duke mbledhur buzt dhe Isaku filloi t qeshte. Buzt i ke si t Marins. Besoj se t ka thn Tereza se un jam martuar me Marinn, motrn tnde t gjirit. Edhe ajo i mbledh buzt si ty kur habitet. Kur isha n fshat nuk m bnin prshtypje buzt e tua, por tani q i krahasoj me ato t Marins bindem se e keni pir qumshtin nga nj shishe. Sara u ndie edhe m e vogl. Gjith ditn kishte pasur ndjesin q po plakej, por ardhja e Isakut ia kishte hequr si me dor. Ky njeri sht pjes e fmijris sime, mendoi, prandaj ndihem e vogl. E di q ke qen n fshat, i tha Isakut, por pse nuk m ke takuar? Nuk donte Arianiti, tha Isaku q filloi t fliste ngadal dhe syt e lvizshm t Marin Kurils iu errsuan pak. Mua m ndiqnin turqit pasi ika nga Voskopoja dhe erdha n fshat pr tu fshehur. Arianiti m mbajti n bodrumin e shtpis dhe kur ti luaje n oborr, un dilja n dritaret e dhomave dhe t shikoja. Kishe nj grshet t gjat, sy t zinj dhe faqe t kuqe. Doja t t takoja, por Arianiti nuk m la. Po e takove nuk do iksh dot, m tha, por un besoj se ai e dinte se nse un do lidhesha me ty dhe me fshatin as ai nuk do ikte dot, si e kishte vendosur. Pse e kishte vendosur, pyeti Sara. Isaku u mbshtet fort n karrige dhe kmisha e bardh iu mbush me hijet e gjelbra t gjetheve t arrs. Donte t vdiste n Kret, pran nns tnde. Ardhja ime n fshat e shpejtoi kt gj sepse ndoshta ai do kishte ikur m von, kur ti t rriteshe edhe pak. Ato dit Gjergji u b mysliman dhe Arianiti e lexoi kt si nj shenj se koha pr t ikur kishte ardhur. M bindi q t niseshim t dy, megjithse ishte i dyzuar pr t t marr me vete apo jo. por rruga ishte e vshtir dhe ai kishte frik se mua mund t m arrestonin turqit duke kaluar nga Janina n Selanik. Nse ty t arrestojn, m tha, kur un t vdes Sara do mbetet vetm. U mendua dy dit. Erdhi n bodrum dhe mua mu duk si nj gjeneral q jepte urdhrat e fundit. Nisemi nesr n mngjes, m tha. Sara do rrij me Hann. Ti hajde me mua. E pyeta se ku do shkonim dhe ai m pa i uditur. N Kret, tha, ku tjetr. Do m varrossh mua dhe do jetosh i lir. Un dola nga fshati natn dhe e prita pas kodrs. At dit frynte nj er e kuqe. Arianiti t mori pr dore dhe t la te shtpia e Hans. Kur erdhi, ishte i bardh n fytyr, por i vendosur. Do ecim shpejt, tha, dua t vdes. Un e shikoja dhe habitesha se si ai mbante hapin tim. Kaluam n Janin dhe pas dy javsh gjetm nj anije n Selanik. Kur hipm n anije, ndryshoi. Fytyra iu el dhe rrinte n kuvert sikur numronte ishujt. Tek ai ishulli aty, m thoshte duke treguar nj cop tok t vogl dhe t shkret, i msova Sars notin. Tek ai ishulli tjetr me pem t larta, q duket si nj kok njeriu e paqethur, i thash Sars se do shkonim n pyll t takonim nnn. Kurse at ishullin atje larg, q duket si nj kuti e mbushur me arra, Sara nuk e pa se e kishte zn gjumi n kraht e mia. E lidhte gjith udhtimin me ty. Edhe po t mi mbyllin syt, m thoshte, e gjej rrugn npr kto ishuj si Minotauri n labirintet e Krets. Natn, kur ishujt humbnin n errsir, m tregonte historin e jets s vet. Udhtimet n Stamboll, kryengritjen e Halil Patrons dhe njohjen me Shebn n Lesbos. Nuk e donte Lesbosin

dhe thoshte se, n qoft se nuk do kishin ndaluar n at ishull, Sheba nuk do kishte vdekur. Por as Sara nuk do kishte lindur, thoshte, dhe un nuk di k t zgjedh mes t dyjave. Kur erdhm ktu ndryshoi mendje dhe mua mu duk se iu kthye dshira pr t jetuar. Do pres sa t martohesh ti, m tha kur e pyeta. Marina n at koh ishte shtatmbdhjet vje. Nuk kishte nevoj q ai t m bindte sepse un u marrosa kur e pash dhe ia thash Arianitit. N kt ishull ose vdes, ose lind, m tha. Ai priti sa u martuam dhe ditn e dasms son qeshte si nj fmij. Trupi i ishte dobsuar, por kmbt e gjata e mbanin dhe dukej sikur ecte mbi dy pem q i kishte sjell nga fshati. Pas nj viti lindi djali im dhe un i thash se doja ta quaja Arianit. Babai yt nuk foli, por un e ndjeva se kjo gj i plqeu. Nuk ka vend n Kret pr dy Arianit, m tha duke qeshur. sht koha pr t vdekur. Arianiti i vogl lindi me flok t zinj dhe kmb t gjata. Sot sht njzet e shtat vje sa isha un kur erdha n Kret. I mban flokt e gjata dhe Tereza thot se i ngjan babait tnd sepse nuk di vetm at q do bj vet, por di edhe at q do bjn t tjert. Kur Arianiti e pa t mbshtjell me pelena e puthi dhe tha: Arianit Komneni do jetoj deri ditn q turqit do kthehen andej nga kan ardhur. T nesrmen m thirri dhe m tha: Erdhi koha. Ishte veshur me rroba t reja dhe flokt i kishte lidhur me nj fill t zi. Shkuam te varrezat ku ishte nna jote dhe e morm. U ngjitm n mal. Posht nesh deti dukej si nj gjithsi dhe askund nuk dukej tok. N maj t malit ishte nj fshat i braktisur dhe afr tij ishte nj pllaj mbi t ciln ishin disa gur varresh. Ishin njmbdhjet shqiptart q babai i Arianitit kishte drguar n Kret pr t ndaluar pushtimin e turqve. Mes tyre, e dija q ishte edhe vllai i tij, q i kishte pasur syt jeshil si un dhe si babai i Arianitit. Kur shkuam n fund t pllajs, Arianiti ndaloi dhe m tha: Ktu do m varrossh bashk me Shebn. U ul n gjunj dhe pastroi nj nga nj dhjet gurt e varreve q ishin aty. Ia kalonte dorn sipr dhe dukej sikur u fliste t gjithve. Njlloj si ditn e fundit n fshat, mu duk si nj gjeneral q ka ardhur t takoj ushtart e vet. Un rrija n kmb si i ngrir dhe ai m tha: Njri nga kta sht vllai im. Qeshi pak me vete dhe shtoi: Pati dy her m shum fat se un. I kishte syt jeshil dhe vdiq duke luftuar. Un mora lopatn q kisha marr me vete dhe hapa nj grop t vogl pr eshtrat e Shebs dhe pastaj edhe nj grop m t madhe pr trupin e Arianitit. Ai shikonte detin, ndrsa un djersija n diell dhe qaja. Nuk e kuptoja nse po bja nj mkat apo nj detyr. Sido q t ishte, nuk mund t kundrshtoja sepse pr kt gj m kishte marr me vete. E kundrta do ishte nj tradhti. Kurr nuk e kisha menduar se do hapja varrin e gjyshit tim q rrinte i qet duke m pritur dhe her pas here kthente kokn nga un sikur maste prmasat e grops me sy. Po priste t mbaroja un q t vdiste. Un punova nj koh t gjat dhe m dukej sikur do vones ia zgjaste atij jetn. Kur mbarova, u ula n buz t gremins. Nuk ishte lartsia, por ankthi i asaj q po bja q ma mori mendjen dhe syt mu errsuan aq sa pr nj ast mu duk sikur do bija n fund t detit. Arianiti kishte marr eshtrat e Shebs t futura n nj thes dhe po i vendoste qetsisht n gropn e vogl. Un shikoja detin posht kmbve q vareshin n ajr dhe nuk e ktheja kokn. Kisha turp, si nj njeri q prgjon nj takim dashurie. Dgjoja lvizjen e duarve t Arianitit q pasi kalonin mbi trupin e Shebs, i ngrinin eshtrat, nj nga nj. Duart e tyre bashkoheshin si n nj prqafim. Kur e mbuloi varrin e saj m thirri. Ishte i qet dhe i heshtur si do njeri q vdes kur t doj. Tani ik, m tha, dhe eja nesr t m mbulosh. Un i putha duart, por nuk ika. U fsheha n nj nga shtpit e braktisura dhe fillova ta shihja. Arianiti qndroi gjat n buz t gremins. Trupi i that i lkundej nga era dhe un mendova se

do hidhej n det. Dikur lvizi dhe eci npr pllaj sikur krkonte dika. Gjeti nj gur t madh gjith nyje, e kqyri nga t katr ant, e ngriti dhe e vuri mbi varrin e mbuluar t Shebs. Pastaj mori nj gur tjetr dhe e afroi te varri i tij. U mendua nj cop her duke par detin. Nj tuf dallndyshesh kaluan mbi mal. Arianiti ngriti kokn dhe mua mu duk sikur qeshi. Dallndyshet u rrotulluan disa her dhe pastaj u suln n drejtim t detit duke u ndar si copat e nj pasqyre. Ai mori nj gur t vogl me maj dhe filloi t shkruante dika mbi gurin e Shebs. E mbaroi, i kaloi dorn sipr pr ti hequr pluhurin dhe shkroi dika edhe mbi gurin e tij. Kur ra muzgu, u ngrit n kmb dhe qndroi disa aste pa lvizur. Mu duk sikur po falej. Dielli ishte ulur shum n perndim dhe nj hn e pastr si nj pjat me qumsht po ngrihej mbi gremin. Arianiti eci n drejtim t varrit t vet dhe u shtri aty bashk me diellin q u zhyt n det. Un u rrqetha. Doja t ulrija, por kisha frik mos e ngrija nga varri. E dija q po t m dgjonte do dilte q andej dhe do m qetsonte. Mund ta bja, por nuk kisha guxim tia prishja vdekjen. Mbeta gjith natn n shtpin e braktisur. Q aty, deti shihej pjesrisht, ndrsa hna e kuqe dukej si nj moll e kafshuar. Kur zbardhi, prita sa dielli u ngrit plotsisht dhe u afrova me hapa t vegjl drejt grops s Arianitit. Ai kishte kryqzuar duart mbi gjoks, ndrsa syt i kishte mbyllur. I vura dorn mbi ball, por ai nuk lvizi. Edhe nse ishte gjall nuk do ti hapte syt. Mora dhe me duar dhe ia hodha sipr me kujdes duke i mbuluar n fillim trupin dhe pastaj fytyrn. Ai nuk i lvizi qepallat as kur dheu i kaloi mbi sy. Un nuk qaja dot. Duhet ta mbaroja detyrn time deri n fund. Ai varrim kishte qen i tmerrshm, por Arianiti e kishte parashikuar deri n detaje dhe prandaj ishte i prsosur. Po t ishte gjall n ato aste, ndoshta tallej me mua kur ndiente dorn q m dridhej duke kaluar ngadal mbi trupin e tij. Ndoshta thoshte me vete: Pse e mora me vete kt frikacak? Pasi e mbulova, ngrita gurin q ai kishte zgjedhur dhe q rrinte aty duke m pritur. Sipr tij shkruhej: 1770. Ishte viti q kishte zgjedhur Arianiti pr t vdekur. N varrin ngjitur me t kisha par nj numr t ngjashm. I hodha nj sy. Aty shkruhej: 1670. ishte viti i vdekjes s t vllait dhe dhjet burrave t tjer q kishin vdekur njqind vjet prpara n Kret. Pran varrit t Arianitit ishte varri i vogl i Shebs q dukej sikur kishte mbshtetur kokn tek ai. Lexova at q kishte shkruar: ti m jep nxehtsi. Dukej si nj letr dashurie dhe un e dija do t thoshte. Ishte nj varg i Safos q Sheba ia recitonte Arianitit kur dashuroheshin n Lesbos. Qndrova dhe pak n maj t pllajs derisa dielli filloi t m digjte kurrizin. Arrita n shtpi pasdite. U shtriva n dhom dhe fillova t qaja me vete. Marina m pyeste, por un nuk dija si tia tregoja at q kisha br n mal. Nj muaj nuk dola nga shtpia. Syt e palvizur t Arianitit me dilnin do ast prpara. Po sikur t ishte gjall kur un e mbulova me dhe? Isaku mbaroi dhe futi n goj nj lug reel. Ishte i qet, megjithse syt i mbante n tok sikur kishte frik t shikonte Sarn. Ia kishte varrosur baban, por nuk ia kishte vrar. Cili djal apo nip nuk do ta kishte br at q bri ai? N at rast, detyrn dhe mkatin i ndante nj fill shum i holl si ai q kishte lidhur Arianiti te flokt, por pesha e detyrs ishte m e rnd se pesha e mkatit dhe ajo e kishte shtyr Isakun t hapte varrin e gjyshit t gjall me lopat. Ai shkonte nj her n vit n mal dhe pastronte varrin duke fshir me dor pluhurin q ngjitej nga gremina dhe duke kputur barin q dilte mbi tok si flokt e gjat t Arianitit. Ai nuk besonte se i ngjante gjyshit dhe kur mbushi pesdhjet vje iu duk vetja i vjetr. Po t vdiste ai, varri i Arianit Komnenit do harrohej. Mendoi ti bnte nj pllak t madhe guri dhe tia shkruante emrin sipr, si bnin t gjith me njerzit e vdekur, por hoqi dor.

Arianiti kishte zgjedhur t varrosej n maj t malit, jo rastsisht. Mund t varrosej me Shebn n do varrez t Krets dhe t rrinin aty sa t donin pran qindra greksh apo veneciansh q shekujt ia kishin caktuar si komshinj. Mes tyre mund t kishte t varfr, t pasur, t rinj, pleq, fmij, gra, marinar, tregtar, poet, princa, lufttar apo tradhtar. Kt short e hidhte perndia dhe t gjith e pranonin. Por pikrisht kt gj nuk donte Arianiti. Perndia nuk mund ti caktonte ditn e vdekjes dhe aq m pak shokt e varrezs. Ai donte ti zgjidhte t vdekurit me t cilt do t kalonte pjesn tjetr t jets. Dhe i zgjodhi. Zgjodhi njmbdhjet shqiptart q mbetn n ishull duke mbrojtur krishterimin nga turqit. Koha dhe fati i kishin ln ata anonim dhe Arianiti ishte pajtuar me kt harrim. Nuk kishte rrug tjetr pr t ndenjur me ata burra n prjetsi. Ata e pranonin, por pa emr. Arianiti kishte marr me vete Shebn dhe kishte ln emrin. Harresa do ishte m e mbl dhe m e durueshme me Shebn aty afr. I kishte vn vetes nj numr njqind vjet m t madh se numrin q kishin varret e atyre burrave, si pr t thn se lufta e tyre e prbashkt kishte zgjatur njqind vjet. Arianit Komneni donte q bota ta dinte kt detaj t jets s vet. Bora, q kalonte do dit posht varrit t tij hipur n anijet q vinin dhe iknin n Kret, dikur do ndalej aty, ndoshta kur turqit t iknin. Nuk ishte pak po ti nderonin si njerz q luftuan njqind vjet si t ishin profet sepse vetm profett bnin luftra aq t gjata. Ndrsa Isakun e kishte marr atje lart pr dika tjetr. Kishte nj njeri q ai duhej ta priste n ishull dhe ti tregonte varrin. Bota mund ta harronte profetin, por ajo nuk mund ta harronte baban. Kjo ishte Sara dhe ajo kishte ardhur. Tani rrinte prball tij me kmbt mbledhur dhe me faqet e skuqura si e kishte par pr her t fundit n oborrin e shtpis, duke pritur q Arianit Komneni dhe Ali Tepelena t ndanin fshatin me marrveshje mes Krishterimit dhe Islamit. I mungonte vetm grsheti i zi q duhej ta kishte ln n shtpi. Sara lvizi dhe mori nj lug reel. Duhej t ishte e hutuar sepse kishte marr lugn e tij. Fytyra i ndriohej nga dielli i fort i dreks aq sa Isaku mezi e dallonte. E dija q do vdiste kshtu, foli Sara me buzt e ngjitura me reel. Isaku e pa me habi dhe iu duk se ajo kishte qen n mendimet e tij. Babai nuk erdhi rastsisht n Kret, vazhdoi Sara. Edhe sikur ti t mos vije n fshat nga Voskopoja, ai do t ikte nj dit pr t varrosur veten dhe nnn n at vend. Bashk me Mihalin i kemi bashkuar me dhjetra her copat e katrorit t jets s tij pr t kuptuar magjin e Arianit Komnenit. Kur babai iku nga fshati un mbeta n mjegull. Ai nuk m tha ku do shkonte dhe un nuk e dija nse do isha e aft ta gjeja se ku kishte shkuar. N qoft se nj dit do t m gjesh do t thot se do t t duhem. Kaq m tha dhe iku. Un u martova, linda nj vajz dhe babai u largua edhe m shum nga un. Kujtimi i tij filloi t dilte ngadal nga jeta ime si nj hije q del nga dhoma kur hyn dielli. Vajza, familja dhe fshati e mbushnin gjith ditn dhe natn time. Por, pasi erdhi Mihali, filloi t kuptoj se kisha mbetur si nj pem, e cila ushqen gjethet e veta duke harruar se ushqimi i vjen nga rrnjt. Mihali m fliste pr baban dhe mua mu duk se n t vrtet ai z vinte nga rrnjt, duke m kujtuar se nga kishte ardhur n fshat trungu i pems sime. Mihali m shtynte dhe un ndihesha e pasigurt deri ditn q zbuluam katrorin magjik q ti dhe babai kishit vizatuar n kish. E ndrtuam at katror duke bashkuar t vrtetat e pjesshme q dinim dhe do gj u b e qart. Ju ishit n Kret dhe kishit ikur bashk. Un zbulova baban, ndrsa Mihali zbuloi djalin. Isaku lvizi n karrigen ku rrinte. Pr cilin katror flet, e pyeti Sarn duke e ndrprer. Pr katrorin magjik q kishte gdhendur babai n murin e kishs, tha Sara. Na e tregoi ustai q kishte thirrur babai pr t ndrtuar kishn. E kam par, tha Isaku. Nj nat shkuam bashk me Arianitin n kish dhe ai ma tregoi duke e ndriuar me qiri. Por aty nuk kishte katror. Kishte vetm nj

fjal, Kreta, q Arianiti e kishte shkruar me dorn e vet pr t nderuar kujtimin e burrave t fshatit q vdiqn ktu. Ai m tha se kishn ia kishte dedikuar atyre burrave si nj monument q fshati ua kishte borxh. Katror nuk kishte deri ditn kur ne ikm dhe un nuk kam shtuar asnj presje n at gur. Sara ndjeu kmbt ti ftohen kur kujtoi Metodin dhe Mihalin q mbushnin katrort magjik duke plotsuar njri-tjetrin. Sa her q bllokohej Metodi, leximin e fjalve t padukshme e vazhdonte Mihali dhe anasjelltas. Metodi kishte zbrthyer logjikn e numrave, ndrsa Mihali kishte gjetur enigmn e emrave t shkruar nga posht-lart dhe nga e djathta n t majt. N fund t fundit pse duhej q babai t vizatonte nj katror misterioz duke i ln fjalt bosh sikur donte ta torturonte? Ndrsa Isaku kishte thn se ai kishte qndruar i fshehur n bodrumin e shtpis dhe jo n kish. Kishn e kishte par vetm nj nat kur aty e kishte uar Arianiti pr tia treguar si nj statuj nderi q e kishte ndrtuar me duart e tij. Mihali dhe Metodi e kishin mbushur katrorin shpejt pavarsisht se, ndrsa ata flisnin, asaj i ishte dukur sikur po i kalonte gjith jeta prpara. Ata ishin sjell si dy magjistar q bnin t njjtin numr n do qytet, prball fmijve q ktheheshin n shtpi dhe nuk i zinte gjumi nga magjia. sht e pamundur, tha Sara q dukej sikur foli me vete. far sht e pamundur, e pyeti Isaku q nuk po e kuptonte. Sara u ngrit dhe shikoi nga dritarja. Mblodhi si n nj shport udhtimi copat e kujtess s saj, duke filluar me fjalt e Naumit, ecjen e shpejt drejt kishs, pastaj dorn e dridhur t Mihal Komnenit mbi portik, merimangn q iu ngjit atij pas mjekrs, pastaj katrort e vegjl brenda katrorit t madh, fjalt dhe numrat q shkruante dhe fshinte Metodi mbi drrasn e zez dhe drita q vinte nga dritarja ia ndrioi kokn si nj diell. Filloi t qeshte me vete dhe u kthye nga Isaku q e shikonte i hutuar. Katrorin e ka vizatuar Mihali me Metod Antrakidin, tha dhe qeshi me z t lart. Iu duk vetja e tallur nga ata dy pleq q me sa duket kishin ardhur n fshat pr ti msuar asaj rrugn drejt babait. Por ajo nuk bindej dhe ata ishin sjell me t si me do fmij tjetr. Kishin gjetur nj lodr pr ta joshur q ajo ti ndiqte pas. Katrori ishte nj lodr. Magjia e tij ishte e vrteta. Mihali dhe Metodi ia kishin thn t vrtetn duke luajtur. Por kjo ishte nj loj e domosdoshme dhe Sara ndjeu q i donte t dy edhe m shum. Po t ishin aty do ti kishte puthur dhe syzet e Metodit me siguri do ishin mbushur me avull. Jan tallur me mua, i tha Isakut dhe filloi ti tregonte katrorin me numrin trembdhjet q Mihali thoshte se e kishte ndrtuar ai. Sara fliste me pasion duke lvizur duart mbi dritaren e hapur q dukej si nj katror i mbushur me gjethe arre. Isaku e dgjoi deri n fund duke qeshur. Nuk mund t ishte ndryshe, tha kur Sara mbaroi. Metodi ishte matematicien dhe katrort e tij n Voskopoj ishin t famshm. Ai imitonte Pitagorn dhe i onte grave katror magjik t mbushur me fjal dashurie q burat e tyre t mos i zbulonin dot. Kur isha i vogl, ai vinte n shtpin ton dhe m msonte katror me numra. Katrori me numrin trembdhjet sht nga m t thjeshtt dhe besoj se ai dhe babai, nuk jan lodhur shum pr t prshtatur Kretn me datat dhe emrat e familjes. Kur kan par se ti ishe e pavendosur jan menduar derisa kan gjetur mnyrn pr t t bindur. Kan ndrtuar katrorin dhe pastaj e kan gdhendur mbi portikun e kishs duke e futur fjaln q kishte shkruar Arianiti brenda tij dhe duke shtuar vetm numrin 13. kt gj e kan sajuar q t dukej si e vrtet dhe kur ti ke ikur e hutuar, duke besuar se kishe zbuluar testamentin e babait tnd, me siguri kan qeshur, por njkohsisht jan liruar si t kishin prmbushur nj detyr fisnike. Megjithat, Mihali e dinte ku ishim ne. Kur ikn nga fshati, ne ndaluam n Kor natn duke u fshehur. Un e dija q do ta gjenim aty dhe Arianiti i tha se do shkonim n Kret. At nat un fjeta dhe ata t dy foln gjat. Ndoshta Arianiti i ka thn se ai duhej t kthehej n fshat dhe t vigjilonte rritjen tnde. Ose, ndoshta, Mihaili ka ardhur vet duke besuar se kshtu po onte deri

n fund dshirn e babait. N Voskopoj ai njihej pr humorin e tij dhe nuk uditem q sht sjell kshtu duke ta br jetn m t leht. Kur bnte shaka t rrezikshme merrte syzet e Metodit q t mos njihej, derisa gjakrat t zbuteshin. Sara vuri buzn n gaz dhe u kujtua q pr shkak t Mihalit, grat e Voskopojs i quanin t dashurit e tyre Mektosyka. Tani ndihej e liruar. Reeli ia kishte mblsuar gojn njsoj si Mihali jetn n fshat. Po t mos ishte Mihali ndoshta nuk do vinte kurr ktu. N Kret kishte zbuluar katrorin e vrtet. Arianit Komneni, Mihali, Isaku dhe Arianit Komneni i ri ishin brinjt e t njjtit katror q qndronin t bashkuara n nj trup, si dy duar dhe dy kmb. Ata ishin katr brinjt e nj familjeje. I kishte njohur tre prej tyre dhe tani mbetej i katrti. Vshtroi Isakun q rrinte i ulur me kmishn e bardh si nj kujtim nga Voskopoja. Syt e tij jeshil ishin elur prap dhe ndrionin rrugn nga nj brinj e katrorit te tjetra. Kur do m osh te babai, e pyeti Sara. Kur t duash, u prgjigj Isaku. Por m par duhet t takosh Marinn dhe Arianitin. Ata kan koh q t presin. Sara pohoi me kok. Dielli ngrohte rrugn, ndrsa Kreta po kthehej nga porti. Njerzit ktheheshin t ngarkuar dhe Sara mendoi se secili prej tyre kishte marr nj cop t bots dhe po e onte n shtpi. Ndrsa ajo, kur t kthehej, do merrte copat e humbura t familjes dhe do ti onte n fshat. Kur ata doln, Tereza ishte ulur tek arra e madhe. Dera e shtpis ishte e hapur dhe mbrmja hyri brenda si nj zonj e veshur me t zeza. Isaku prqafoi Terezn dhe faqet iu ngjitn pas buzve t saj me reel. Ajo nxori nj arr nga prparsja me shum xhepa dhe ia dha Sars q e mbajti n dor deri n shtpin e Isakut buz detit. Shtpia kishte nj verand t madhe q Marina e kishte mbushur me lule. N vjesht kur lulet thaheshin flett e tyre binin mbi det dhe shklqenin si luspa peshku. Marina ishte e bukur si kishte thn Tereza. Syt e saj ishin t kaltr, ndrsa vetullat e holla ngjanin si kurora gruri. Megjithse ishte disa muaj m e madhe se Sara, buzt i kishte akoma t fryra dhe dukej sikur q andej rridhte qumshti. Un nuk i kam m buzt kaq t freskta, mendoi Sara kur era e qumshtit i mbeti n faqen q puthi Marina. Ishte e gjat dhe mbante nj fund t shkurtr nga i cili dilnin dy kmb t drejta me mish. Ndrsa Arianit Komneni ishte nj gj tjetr dhe Sara mendoi se po t kishte qen vajz nuk do t ishte aq i bukur sepse n prgjithsi Komnent i bnin djemt m t bukur se vajzat. Flokt e zeza i kishte zgjatur deri te supet dhe shpatullat e gjera e mbulonin detin kur ai dilte n ballkon. Era q vinte nga deti i hynte n kmish dhe gjoksi i tij i fryhej si nj mushkri delfini. Arianiti ngrihej do mngjes dhe shkonte n det. Sara e shikonte nga ballkoni sesi zhdukej, pastaj duart e tij dilnin dhe kapeshin fort pas ujit duke e ngritur t gjithin lart. Unaza e Halil Patrons, q Arianiti ia kishte dhn Isakut dhe ky Arianitit, dilte mbi uj dhe hurma e saj shklqente si nj guask prej dielli. Sara kishte par peshkatart q notonin n ishujt prreth anijes s Krets, por ajo q bnte Arianiti nuk ishte not. Babai i kishte thn se t notosh do t thot t puthsh detin dhe pikrisht kt bnte Arianit Komneni. Deti pranonte q ai ta puthte dhe prkdhelej duke u tundur dhe duke nxjerr dallgt n breg. Isaku q rrinte n ballkon me Sarn, humbte duke ndjekur t birin me sy dhe i thoshte Sars s mrekulluar: E ka msuar notin para se t lindte. Sara kthente kokn dhe i dukej sikur zri i Isakut vinte nga Voskopoja. Kur Arianiti dilte n breg, uji q i rridhte n trup pikonte mbi gurt e plazhit q shndrisnin si diamante. Ai hynte n shtpi dhe Marina i jepte nj peshqir, q dukej gjithmon i vogl, pr t thar detin q ai sillte me vete. N mbrmje uleshin n karriget e verands. Isaku pinte ver t bardh, ndrsa Sara hante pjepr t verdh q Marina e sprkaste me sheqer. Arianiti rrinte prball tyre me fytyrn t kthyer nga

deti. Her pas here shikonte andej, sikur priste t kalonte dika dhe i thoshte Isakut: Kur turqit t ikin nga ishulli, do kemi m shum det pr tu lar dhe pr t zn peshq. Isaku pinte pak ver nga gota e gjat si kmbt e Marins dhe i thoshte: Kshtu mendoja edhe un kur isha sa ty. Voskopoja m dukej si nj ishull q do ta kisha t gjithin pr vete kur t iknin turqit. Por turqit po rrin shum gjat dhe nuk ka shenja se do ikin shpejt. Gjithandej njerzit jan lodhur dhe i kan pushuar luftrat, ndrsa lufttart jan rralluar. Shqiptart, q nuk kan m shpres, po bhen mysliman, ndrsa grekt jetojn duke u shitur turqve peshk. Kam frik se turqit nuk do ikin m kurr sepse tani ne i kemi brenda vetes ton. Ata na e kan futur Islamin n krevat, n shtpi dhe n shpirt. Si mund t ndahet Sara nga e bija q sht vajza e nj myslimani, apo babai im nga i vllai q u b mysliman pr tu hakmarr ndaj babait t vet? Jemi shum von pr tu ndar. Ata na kan futur nj kafsh t panjohur brenda n trup dhe ne nuk mund ta vrasim dot sepse kshtu plagosim veten. Jemi t detyruar t gjejm paqe me trupin q t shptojm shpirtin. E n qoft se duam t jetojm n paqe duhet ta zbusim egrsin e kafshs duke e ushqyer me mishin e shpirtit ton prej Krishti. Isaku pushonte dhe vera e bardh ia qetsonte gojn. Marina afronte pjepr me sheqer pr t mblsuar kujtimet por Arianiti nuk trhiqej. Voskopoja nuk kishte det si Kreta dhe prandaj nuk shptoi, i thoshte t atit. Turqit nuk kishin nga t iknin dhe u bn nj me shqiptart dhe sot nuk e di far race jeton aty. Isaku skuqej dhe damari i Marin Kurils i dilte n qaf dhe ir rrotullohej si nj shall i kuq. Voskopoja nuk kishte det, por kishte libra, thoshte Isaku. Deti nuk e ka forcn e librit. Libri mbetet ndrsa deti ikn. Deti sht i t gjithve, ndrsa libri sht i m t diturve, q zakonisht jan dhe m t fortt. Ne e kishim rrethuar Voskopojn me nj ushtri librash dhe besonim se ajo ushtri do ti mundte t paditurit, jo duke i vrar, por duke i br t ditur. N Kret njerzit jan t egr. Ata lindin dhe plaken duke menduar ditn kur do ti hedhin turqit n det, pasi ti ken therur si bagti. Ndrsa n Voskopoj ne mendonim se si do ti msonim myslimant t jetonin si ne. E di q ka shum njerz q thon se, n qoft se un do kisha zgjedhur luftn para paqes, Voskopoja do shptonte. Nuk do pendohem derisa t vdes dhe sikur t kem njqind jet do bj prap t njjtn gj. Voskopoja nuk do shptonte si nuk shpton nj libr q bie n fund t detit. Por turqit nuk jan nj dimr i prjetshm dhe ia vlen t durosh duke prsosur artin e t jetuarit n ishull. Kur ata t ikin ne do ta shkruajm prap librin q na humbi, por aty do t ket edhe disa faqe pr turqit q nuk do vdesin m kurr n kujtesn ton. Marina e priste pjeprin n copa t vogla q dukeshin si ishuj n pjat. Sara shikonte qiellin me yje dhe mendonte pr Ana Komnenn. Ajo duhet t ishte akoma n oborrin e shtpis duke numruar t njjtt yje. Hana qepte rroba fmijsh, ndrsa Muhamedi me siguri po maste me pllmb rritjen e minares. Xhamia dhe kisha rrinin prball si nj trup dhe nj shpirt. Rruga e fshatit kalonte midis tyre. Sa her q njerzit faleshin, ato merrnin frym si dy deve me qafa t zgjatura mbi shkrettir. Disa faleshin duke u kthyer nga perndimi, t tjert nga lindja dhe devet nuk mrziteshin. Ato do bnin do gj q t mbeteshin n shkrettir, sepse askund tjetr nuk mund t jetonin. Duke prcjell n shtpi ndonj vajz nga fshati, Paridi kalonte aty do nat, pa e pasur mendjen. Ana Komnena rrinte n oborr duke pritur Sarn. Kur t lodhej do ulej n stolin e Ibrahimit dhe kur t vinte Muhamedi do ta pyeste pr lartsin e xhamis, ndrsa Hana do bnte kryqin mbi barkun q nuk i rritej. N Kret, anijet po kalonin mbi ballkonin e shtpis dhe pjeprat e prer e kishin thithur sheqerin si sfungjer. Marina ishte e lodhur dhe nuk do ngrihej m ti sprkaste pjeprat. Isaku e kishte mbaruar vern e bardh, ndrsa Arianit Komneni ishte ngritur n kmb dhe kontrollonte detin

sikur priste nj sinjal. Prball tyre, brigjet e Azis ndizeshin si flak dhe ai i mbyllte syt q i digjnin. Kur Sara shkonte n dhom dgjonte Marinn q i thoshte Isakut: Pse i the djalit q turqit nuk do ikin. Ti e di q ai mrzitet. Isaku lvizte npr dhom duke par Azin nga dritarja, si bnte n Voskopoj kur filluan zjarret e mdha dhe thoshte: sht akoma i ri dhe nuk ka hyr n moshn kur burrat fillojn t mrziten. Sara shtrihej dhe duke menduar pr Ana Komnenn e zinte gjumi. Nata e saj n Kret kalonte shpejt sepse ndrrat ishin t gjata. Ajo shkonte n breg duke ecur me hapa t vegjl dhe futej n uj. N fillim, deti i arrinte deri te gjunjt pastaj ngrihej mbi kraharor derisa i prekte mjekrn. Pas saj vinte Isaku me kmishn e bardh q i ngjitej pas trupit. Sara hapte kraht sikur po fluturonte dhe kur binte ndiente dorn e madhe t Isakut q e mbante mbi uj, si nj vark. N breg, Arianit Komneni qeshte dhe thoshte: Lre t notoj vet se tani sht rritur. Sara habitej q babai i kishte thn Isakut ta linte vetm n mes t detit dhe dilte me vrap n breg duke prplasur kmbt pas dallgve si nj fmij i llastuar. Por, kur afrohej, kuptonte se babai nuk ishte aty dhe ai q kishte folur ishte Arianit Komneni i ri q zhdukej si dallg, n drejtim t anijeve. Ather asaj i dilte gjumi, por mngjesi nuk kishte ardhur ende. Sara doli n verand dhe priti Isakun. Kur ai u ngrit nga gjumi, ajo i tha: Pash baban n ndrr, po na pret. Isaku veshi kmishn e bardh dhe pantallonat e zeza, ndrsa Sara mori arkn e vogl q e mbante posht krevatit dhe u nisn. Deti ishte i qet sepse qielli ishte i qet. Rruga pr n mal dukej si nj litar q i mbante bashk. Po t pritej ai litar, bota do ishte nj shtpi pa tavan dhe pa themel. Isaku ngjitej prpara dhe Sara e ndiqte. Posht tyre, Kreta peshkonte n det. Ishte nj dit e nxeht dhe njerzve nuk u hahej peshk. Megjithat, peshkatart dilnin n det sepse nuk mund t bnin ndryshe. Ata jetonin pr t peshkuar dhe peshkonin pr t jetuar. Ata q nuk peshkonin, laheshin, sepse n ishull t gjith dinin not. Sara kaloi arkn e vogl n dorn tjetr. Arka tundej nga lindja n perndim dhe peshonte, megjithse ishte bosh. Mali ishte i mbushur me pupla dallndyshesh dhe Sars iu duk sikur po shkonin n vendin ku Dedali mblodhi puplat pr kraht e t birit. Kur u afruan te pllaja, Isaku ndaloi. Nga humnera vinte nj er e leht q fishkllente si muzik meshe. Nj tuf dallndyshesh q kishin ndaluar aty krcyen dhe zbritn n det duke i ln vetm. Ajo eci me hapa t vegjl n drejtim t varreve. Prindrit ishin aty, t rrethuar me bar. Sara u ul n gjunj dhe fshiu pluhurin mbi fytyrat e tyre prej guri. E kishte marr malli pr baban, ndrsa nnn nuk e kishte par kurr kaq afr. Pa shkrimin e babait mbi trupin e nns dhe ndjeu nj nxehtsi q i vinte nga syt. Kishte ardhur ti fuste t dy n arkn e vogl, por katr numrat mbi varrin e babait dukej sikur i thoshin t kundrtn. Jo pa qllim, mbi varrin e tij, ai kishte shkruar nj dat q lidhej, si qielli me detin, me nj dat tjetr. Po t mos ishin katr numrat mbi barin anonim, lufta e Krets nuk do kishte fillim, sepse nuk ka lindje pa nj dat. Por po t mos ishin katr numrat mbi varrin e babait lufta nuk do kishte fund sepse nuk ka mbarim pa nj dat. Midis atyre dy datave shtrihej Arianit Komneni. Ai kishte vdekur duke besuar se lufta me turqit do kishte nj fund, si kishte pasur nj fillim. Sara lvizi mbi gjunj dhe pastroi pluhurin e kohs edhe nga varret e tjer. Lufttart nga fshati kishin qen njmbdhjet dhe bashk me nnn dhe baban bheshin trembdhjet. Ajo ndjeu Isakun q merrte frym pas kurrizit t saj dhe iu kujtua trembdhjeta e katrorit magjik. Sekreti i atij numri ishte aty. Ndoshta, nga posht toks, babai e shikonte dhe qeshte si nj Krisht i lumtur, i rrethuar nga dymbdhjet apostujt e tij. Po ta merrte n fshat do duhej ta ndante nga ata. Ajo do rrinte me baban, por apostujt do mbeteshin pa Krishtin e tyre, si lufttar pa nj prijs. Ktheu

kokn nga Isaku dhe e pa gjat n sy. Ai shkuli nj tuf me bar mbi varrin e Arianit Komnenit dhe e hodhi n humner. Fijet e bari u shprndan n ajr dhe Sars iu duk sikur ato ishin trembdhjet. Ajo ishte msuar t numronte dallndyshet q fluturonin, por jo fijet e barit q binin n det. Qndroi edhe pak e ulur n gjunj, pastaj mori arkn e vogl dhe shkoi n buz t humners. Isaku e pa dhe fytyra i shklqeu. Sara zgjati dorn mbi humner dhe kur e lshoi arkn u ndie m e leht, si nj njeri q ka humbur nj pesh t teprt. Arka u rrotullua disa her n ajr sikur ishte liruar nga nj dor q e kishte mbajtur njqind vjet me vete. Sara mori frym thell dhe pa horizontin q lidhte lindjen me perndimin. Zjarret n brigjet e Azis turke iu dukn m t vogla, sikur po shuheshin. U kthye nga ana tjetr dhe pa nj vark t vogl q kishte ndaluar n mes t detit. N at drejtim ishte perndimi dhe fshati. Kur t kthehej n fshat, Ana Komnena do qeshte kur ti thoshte se e kishte humbur arkn e vogl. Po ta pyeste, Sara do ti thoshte se e kishte humbur ngaq nuk i duhej. Por Ana Komnena nuk do ta pyeste. FUND