MSIMDHNIA E HISTORIS MODERNE T EUROPS JUGLINDORE

Materiale Msimore Plotsuese

Perandoria Osmane
Msimdhnia e Historis Moderne t Europs Juglindore. Materiale msimore plotsuese. Redaktor pr botimin n gjuhn shqipe: Helian
Demiri
Titulli n origjinal: Teaching Modern Southeast European History, Alternative Educational Materials, The Ottoman Empire (Msimdhnia e
Historis Moderne t Europs Juglindore, Materiale msimore plotsuese, Perandoria Osmane), Selanik, 2009
Prkthyen nga anglishtja: Danjela Shkalla, Lumnis ela, Sonila Danaj, Ymer Leksi
Redaktor gjuhsor: Prof. Dr. Tomor Plangarica
Recensent pr botimin n gjuhn shqipe: Prof. Dr. Xhevat Lloshi, Prof. Dr. Remzi Prnaska
Faqosja dhe botimi: Shtypshkronja Obod ad Cetinje
Numri i kopjeve: 700

Ky botim sht financuar nga Bashkimi Europian

The European Unions's Instrument for

Pre-accession Assistance (IPA)

The contents of this publication are the sole responsibility of the author and can in no way be taken to reflect the views of the
European Union.
Prmbajtja e ktyre librave sht prgjegjsi vetm e autorve dhe nuk mund t thuhet se paraqet pikpamjet e Bashkimit Europian
Raportues i CDRSEE-s n bordin drejtues t Projekti i Historis s Prbashkt: Costa Carras
Drejtor ekzekutiv: Nenad ebek
Drejtor i programeve: Corinna Noack-Aetopulos
Koordinator t projektit: Antonis Hadjiyannakis, Zvezdana Kova, Jenny Demetriou & Susan Nadeau Bustamante
Sponsor pr botimin n gjuhn shqipe:

Copyright: Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe (CDRSEE)

Krispou 9, Ano Poli, 54634 Thessaloniki, Greece
Tel.: +30 2310 960820-1; Fax: +30 2310 960822
e-mail: info@cdrsee.org, web: www.cdrsee.org

ISBN 978-99956-726-8-3
MSIMDHNIA E HISTORIS MODERNE T EUROPS JUGLINDORE
M a t e r i a l e M s i m o r e P l o t s u e s e

LIBRI I PUNS 1

Perandoria Osmane

Redaktor: HALIL BERKTAJ dhe BOGDAN MURGESKU

Redaktore e prgjithshme e serise: KRISTINA KOULOURI
Redaktor pr botimin n gjuhn shqipe: HELIAN DEMIRI

Botimi i dyt

Cetin 2012
HARTA 1: EUROPA JUGLINDORE

4
PERANDORIA OSMANE

5
FALNDERIME

Bordi drejtues i Qendrs pr Demokraci dhe Pajtim n Europn Juglindore (CDRSEE) dshiron tu shpreh
mirnjohje t thell t gjith studiuesve dhe kontribuesve t tjer t cilt, me punn e tyre serioze, bn t
mundur prfundimin e katr Librave t puns t Historis, q tashm po botohen pr t dytn her n gjuhn
shqipe dhe jane botur gjithashtu n jo m pak se shtat gjuh t ndryshme t rajonit. sht pr tu theksuar
se n vitin 2009 librat u prkthyen edhe n nj gjuh tjetr, n at japoneze.

Nj kontribut t shklqyer ka dhn prof. Kristina Koulouri (koordinatore e prgjithshme dhe redaktore e
seris), pa punn serioze dhe profesionalizmin, aftsin drejtuese dhe prkushtimin vetjak t s cils do t
ishte e pamundur t prfundonte ky projekt. Prpjekjet e palodhura dhe prkushtimi i gjasht redaktorve
t katr Librave t puns, prof. Halil Berktajit dhe prof. Bogdan Murgeskut (Perandoria Osmane), dr. Mirela
Luminita Murgeskut (Kombet dhe shtetet n Europn Juglindore), prof. Valeri Kolevit dhe prof. Koulourit (Luftrat
Ballkanike), dhe Z. Kreshmir Erdeljasit (Lufta e Dyt Botrore), t cilt, pavarsisht nga pengesat e shumta q kan
hasur gjat ktyre dy viteve e gjysm, bn t mundur botimin e librave q ju sot keni n dor. Bordi drejtues u
sht tepr mirnjohs ktyre studiuesve, pr bashkpunimin e ngroht dhe prpjekjet e tyre t vazhdueshme.

Gjithashtu do t donim t falnderonim edhe t gjith studiuesit q kontribuan pr hulumtimin, shqyrtimin

dhe grumbullimin e materialeve t prfshira n kta libra katrmbdhjet studiues, nga njmbdhjet shtete t
Europs Juglindore. Ne i falnderojm ata shum przemrsisht pr ort q kan kaluar n arkivat kombtar t
vendeve t tyre, bibliotekat dhe koleksionet vetjake, pr t gjetur tekstet dhe figurat e prfshira n kta libra. Nj
falnderim i veant u prket edhe msuesve t historis, t cilt morn pjes n takimet e puns pr t vlersuar
apo pr t dhn vrejtjet prkatse pr kta Libra pune, gjat procesit t shkrimit t tyre. Do t dshironim t
prmendnim ktu edhe antart e Komisionit t CDRSEE-s pr Msimin e Historis, t cilt jan prfshir n
kt projekt qysh kur ai nisi, n vitin 1998.

Prof. Robert Stradlingu, prof. Maria Todorova, prof. Peter Vodopiveci dhe Ivan Vejvoda, duke qen recensent
t ktij botimi, kan shqyrtuar dhe komentuar hollsisht prmbajtjen e t katr Librave t puns, duke dhn
n kt mnyr nj kontribut t rndsishm n saktsimin, harmonizimin dhe baraspeshimin e burimeve t
prfshira n ta.

S fundi, shum falnderime stafit t CDRSEE-s, t cilt e prkrahn qysh n fillim kt projekt, kontribuan dhe
mbshtetn procesin q nga hedhja e ides, deri n realizmin e tij prfundimtar.

Ishte e kuptueshme q ky botim do t kishte edhe reagime kundrshtuese n vendet ku Librat u paraqitn,
prandaj do duhej t falenderonim antart e Bordit t vendeve t ndryshme dhe gjithashtu Nenad Sebek
t cilt kan br nj pun t palodhur q t shmangin apo sqarojn keqkuptimet dhe q t mundsojn
prdorimin e ktyre Librave t Puns si materiale ndihmse n shkollat e mesme.

Mbi t gjitha, falenderime shkojn pr msuesit nga Europa Juglindore t cilt kan marr pjes n projekt,
kan kontribuar n t, e kan vlersuar at dhe vazhdojn ta ojn m tej, prkushtimi dhe guximi i tyre
jan thelbi pr suksesin e vazhdueshm t PHP. Tashm Librat e Puns jan botuar n disa gjuh t rajonit
dhe materialet msimore jan prdorur gjat ktyre tre viteve n Ballkanin Perndimor dhe n Qipro. Nj
numr prej 740 msuesish jan trajnuar deri m tani dhe aktivitete t cilat synojn zgjerimin e rrjetit t

6
 FALNDERIME

msuesve t historis t trajnuar pr prdorimin e ktyre materialeve q japin nj paraqitje nga shum
kndvshtrime t historis, po ndrmerren n mnyr serioze dhe energjike.

Prgjigjet pozitive q Qendra jon ka marr pr prpjekjet e saj si nga msuesit ashtu edhe nga nxnsit
tregojn q vet Librat e Puns ofrojn nj vler n prgatitjen e historianve t t ardhmes, apo dhe
qytetarve te ardhshm, dhe q Europa Juglindore, n kundrshtim me komentet ironike dhe veprimet
cinike t disa vzhguesve t jashtm, sht n shum plane, m n prputhje me nevojat e t ardhmes
sesa disa rajone t vetknaqura. Projekti i Historis s Prbashkt i ndrmarr nga Qendra jon nuk ka pr
qllim t kritikoj mnyrn sesi historia msohet n Europn Juglindore, por sht nj prgjigje pozitive
ndaj sfidave me t cilat prballen rajone t ndryshme t bots ku mendohet se nj msim m i mir i
historis s ktyre rajoneve do t sjelle shpres pr nj t ardhme m t mir.

Kosta Karras
Raportues pran bordit drejtues t Projekti i Historis s Prbashkt.

Bordi Drejtues dshiron t shpreh nj falenderim t thell dhe gjithashtu t ver n pah kontributin e vyer
t Kosta Karrasit. Qe ideja dhe frymzimi i tij q bn t mundur fillimin e ktij projekti, si dhe prkushtimi
dhe energjia e tij e pashtershme q e mundsuan realizimin e ksaj nisme. I detyrohemi s teprmi pr
ndjekjen e tr ecuris s projektit dhe pr punn e tij si prfaqsues i Bordit drejtues pr kt projekt.

Richard Schifter
Kryetar i bordit drejtues (deri n 2006)

Dr Erhard Busek
Kryetar i bordit drejtues (prej 2006)

7
PARATHNIE

Modernizimi i msimdhnies s historis n shkoll, shfrytzimi dhe prdorimi i metodave bashkkohore

n msimdhnie sht proces q n periudhn e tanishme sht i domosdoshm, sidomos kur kihen
parasysh nevojat pr nj rifreskim t teksteve shkollore t historis dhe krkesat e vet msuesve pr t
prditsuar msimdhnien.
Pr ti ardhur n ndihm msimdhnies s historis n shkoll, e cila aktualisht gjendet prball krkesave
t ksaj natyre, sht ndrmarr hartimi dhe botimi n anglisht dhe n disa prej gjuhve t vendeve t Ballkanit,
dhe n kt kuadr edhe n gjuhn shqipe, i Librave t puns pr msimdhnien e historis n shkoll, si material
plotsues n studimin e historis s Europs Juglindore.
Botimi i Librave t puns sht br n kuadr t projektit ndrballkanik Msimdhnia e Historis Moderne
t Europs Juglindore t Qendrs pr Demokraci dhe Pajtim n Europn Juglindore (CDRSEE).
N kto Libra pune trajtohen disa periudha me rndsi t veant t historis s rajonit t Ballkanit. Librat jan
nj prmbledhje tematike burimesh parsore, dokumentare dhe pamore, q fokusohen n kt problematik:
Perandoria Osmane, Kombet dhe shtetet n Europn Juglindore, Luftrat Ballkanike dhe Lufta e Dyt Botrore.
Ky botim synon q t sjell nj sr risish nga t cilat mund t prmendim:

Njohja dhe interpretimi i fakteve dhe dukurive historike n shkoll prmes burimeve parsore, t cilat nxisin
dhe zhvillojn mendimin kritik t nxnsve dhe debatin.
Vshtrimi dhe studimi i historis kombtare si pjes e historis s rajonit, historis europiane dhe asaj botrore,
duke iu larguar n kt mnyr shkrimit t historis me nota nacionaliste dhe etnocentriste.
Studimi dhe interpretimi i fakteve dhe dukurive q lidhen me jetn e prditshme t popujve t ktij rajoni,
me zakonet dhe doket e tyre, veshjet, artin, kulturn, letrsin, fen, legjislacionin, me shqetsimet dhe meditimet
q lindin tek njerzit e thjesht, q m tej bhen barts, pse jo edhe aktor n histori.
Sidoqoft, librat nuk mtojn q t shqyrtojn n mnyr shteruese do aspekt historik q lidhet me kto
periudha; ato synojn t nxisin krkime t mtejshme studimore, kritika dhe debate.
Me botimin e librave n gjuhn shqipe, tashm edhe msuesit, nxnsit dhe studiuesit shqiptar do t ken
nj mundsi m shum q ti prdorin kto materiale n msimin dhe msimdhnien e historis, si dhe n
punn e tyre krkimore.

Helian Demiri
Redaktor pr botimin n gjuhn shqipe

8
Kristina Koulouri HYRJE E PRGJITHSHME

Paraqitja e projektit
Prgatitja e materialeve plotsuese pr msimdhnien e historis s Europs Juglindore sht siprmarrje tepr
ambicioze dhe e vshtir, meqense interpretimi i s shkuars kolektive dhe prmbajtja e historis, ashtu si
msohet n shkolla, ka shkaktuar debate t shumta e t nxehta jo vetm ndrmjet vendeve fqinje, por edhe
brenda t njjtit shtet.
Megjithat, nevoja pr nj botim t till ka dal si prfundim i natyrshm i projekteve studimore, t cilat gjat
dhjetvjearit t fundit jan prpjekur t analizojn materialet dhe programet shkollore, pikpamjet e msuesve
dhe opinionit publik n vendet e Europs Juglindore.
Komisioni i CDRSEE-s pr Msimin e Historis filloi punn pr Projektin e Historis s Prbashkt n vitin 1999.
Mbasi organizoi dy seanca trajnimesh dhe botoi dy libra (Msimdhnia e historis s Europs Juglindore dhe Clio n
Ballkan. Politikat e msimdhnies s historis), Komisioni ishte n gjendje t prcaktonte mangsit konkrete n
msimin e historis, karakteristikat e ndryshme t sistemeve arsimore, rolin e administrats qendrore, dshirat
dhe synimet e msuesve pr futjen e risive n procesin e msimdhnies s historis.
Ndaj u vendos q t shkohej prtej prcaktimit t problemeve e kqyrjes s gjendjes s tanishme, dhe t
prvijohej nj mnyr e re pr msimdhnien e historis, e cila do t ishte fryt i njohurive t prbashkta jo
t nj grupi t vogl historiansh, por t nj rrjeti m t gjer studiuesish, t cilt kan kontribuar n dy fazat
e para t Projektit t Historis s Prbashkt. Prve koordinatorve, t cilt ishin prgjegjs pr strukturimin e
secilit libr dhe pr prcaktimin prfundimtar t burimeve, n kt projekt kan kontribuar edhe dy studiues
nga secili vend, t cilt przgjodhn dokumentacionin (tekstet dhe figurat), sipas udhzimeve t vendosura n
konceptimin fillestar t librave. Pr m tepr, librat, t cilt jan paraqitur ktu n kt form prfundimtare,
jan rishikuar dhe vlersuar fillimisht n formn e tyre paraprake nga dy msues, n takime t veanta t
realizuara vitin e kaluar, pr t par se sa t pranueshme ishin kto materiale msimore pr vet msuesit e
historis. S fundi, materialet jan rishikuar nga pes recensent: Kosta Karrasi, Robert Stradlingu, Maria Todorova,
Peter Vodopiveci dhe Ivan Vejvoda. Ata kan dhn nj ndihmes t vlefshme n lidhje me aspekte t veanta
t historis s Europs Juglindore dhe mbi shtjet e msimdhnies s historis.

Projekti u hartua duke patur parasysh dhe shqyrtuar pikat e mposhtme:

1) programet e veanta shkollore dhe paragjykimet etnocentrike n msimdhnien e historis, t cilat ekzistojn
n t gjitha vendet e rajonit;
2) faktin q ndryshimet n tekstet shkollore t historis, n shumicn e vendeve t Europs Juglindore, varen
nga ministrit e arsimit, t cilat ushtrojn nj kontroll t rrept mbi prmbajtjen e programeve shkollore dhe
librave;
3) dshirn e msuesve pr t pasuruar dhe rifreskuar msimdhnien me materiale plotsuese, t cilat mund
ti gjenin leht;
4) pamundsin pr t hartuar nj tekst t vetm shkollor, ku historia e Europs Juglindore t paraqitej si nj e
vetme, i cili t mund t prdorej n t gjitha shtetet e Europs Juglindore.
Pr kto arsye menduam q sht m mir t prgatitim libra tematik (librat e puns) me dokumente t shkruara
dhe pamore, t cilt do t shrbejn si plotsues t teksteve ekzistuese shkollore.
Pra, kta libra pune nuk synojn t zvendsojn tekstet shkollore t Historis q prdoren tani n klas, as nuk
mtojn t japin nj prshkrim shterues t historis s Europs Juglindore nga shekulli i 14-t deri m sot.
Megjithat, ata kan synime informuese dhe morale, mundsojn metoda t shumta dhe mjete t larmishme

9
HYRJE E PRGJITHSHME

pr msimdhnien e historis. Ata sugjerojn rishikimin dhe rishkrimin e metodave t msimdhnies s historis
dhe jo brendin a prmbajtjen e saj.

Qllimet dhe przgjedhja

Pr prcaktimin e qllimeve t prgjithshme dhe t veanta t ktij materiali msimor, si dhe pr
przgjedhjen prfundimtare t temave dhe burimeve historike t prfshira n t, pika fillestare ishte vlersimi
realist i kushteve t tanishme t msimdhnies s historis dhe krijimi i nj koncepti t ri, m largpams n
interpretim. Propozimet tona bazohen n studimet e kohve t fundit n fushn e historis dhe n projekte t
ngjashme pr prmirsimin e msimdhnies s historis, kryesisht n Europ.

N kt kuadr, propozohen dy ndryshime t rndsishme:

Ndryshimi n mnyrn e trajtimit historiografik t dukurive

Historia kombtare q msohet n shkolla nuk duhet t jet histori nacionaliste. Duke marr t mirqen
faktin q forma mbizotruese e historis n shkolla sht historia kombtare, ndrsa historia e vendeve fqinje
msohet sipas nj kndvshtrimi etnocentrik, ne nuk propozojm ta zvendsojm historin kombtare, por
t ndryshojm mnyrn se si jepet msim.
Historia e rajonit t Europs Juglindore nuk mund t shikohet m vete, por si pjes e historis europiane dhe
e historis botrore. Kjo do t thot gjithashtu q ideja se historia e Ballkanit pati nj zhvillim t veant
nuk sht e pranueshme dhe mnjanohet si klishe dhe paragjykim.
Historia e secilit shtet m vete, dhe e rajonit n trsi, nuk sht trajtuar si e pandrprer, e njtrajtshme dhe
harmonike. Ndarjet, konfliktet dhe kndvshtrimet e ndryshme jan vn n dukje po aq sa edhe elementet e
prbashkta dhe t prafrta. N vend q t prpiqemi t paraqitim nj pamje harmonie t rreme, dshirojm
t tregojm mnyrat se si tu msojm nxnsve rreth dallimeve dhe kontradiktave.

Ndryshimi n metodn e msimdhnies

Historin e msojm q t njohim dhe kuptojm t shkuarn ton. Nse e gjith lnda e historis kombtare
q msohet n shkolla, njsohet me kombin, ather bhet nj prpjekje pr t kuptuar q kombi nuk duhet
t shihet si i vetmi identifikim i mundshm. Nxnsve u krkohet t shkojn prtej kombit, t identifikohen
me trsi m t gjera ose m t ngushta dhe t pranojn identitete t ndryshme q plotsojn njri-tjetrin.
Identiteti femror apo mashkullor, identiteti vendor a lokal, identiteti i nj tifozi n klubin e futbollit apo identiteti
europian mund t paraqiten si shembuj identitetesh q mund t bashkjetojn, pa qen, n t vrtet, njlloj t
rndsishm pr individt q i mbartin ato. Nxnsve u mundsohet t zgjerojn njohurit e tyre, duke shtrir
horizontet e s shkuars prtej kufijve t gjeografis politike.
Zhvillimi i mendimit kritik sht nj tjetr qllim i rndsishm i msimdhnies s historis. Ky qllim mund
t arrihet me m shum sukses me an t prdorimit t dshmive a dshmitarve t drejtprdrejt t pranishm
n ngjarje, q paraqitin pamje t ndryshme t s njjts ngjarje, ekzistenca e t cilve lkund sigurin e nj t
vrtete t vetme dhe prjashtuese ndaj interpretimeve t tjera.
Puna me dshmit historike synon t kultivoj tek nxnsit elementet e puns krkimore e interpretuese t
historianit. sht e rndsishme pr nxnsit t kuptojn q nj dokument historik mund t jet subjekt i
interpretimeve t ndryshme; kjo nuk do t thot q ai dokument sht keqprdorur apo q sht shtrembruar
qllimisht.

10
 HYRJE E PRGJITHSHME

Prmes msimit t historis, nxnsit duhet t zhvillojn aftsin pr t vlersuar veprimet njerzore dhe t japin
gjykime morale. Zhvillimi i mendimit kritik nuk mund t bazohet thjesht n ngritjen e dyshimeve; ai duhet t
ndihmoj pr t krijuar qytetar t prgjegjshm me vlera morale, t cilt jan n gjendje t prballojn do
lloj prpjekjeje pr ti mashtruar ata.

N hartimin e ktij projekti sht mbajtur parasysh q t gjith popujt e Europs Juglindore t jen n
gjendje t gjejn veten e tyre n kta libra pune. Ndaj, dy krkesa qen t nevojshme:
a) prputhja e brendis s librave t puns me programet dhe tekstet e tanishme shkollore;
b) paraqitja e baraspeshuar dhe prfaqsimi po ashtu i barabart i t gjitha vendeve t Europs Juglindore n to.
Pr t patur kt prputhje, u przgjodhn katr tema t historis moderne q gjenden n t gjitha programet
shkollore t rajonit:
Perandoria Osmane
Kombet dhe shtetet
Luftrat Ballkanike
Lufta e Dyt Botrore

Pr t patur prfaqsim t baraspeshuar, krkuam dshmi historike nga njmbdhjet shtete, pa prdorur
kriterin e kontributit t secilit shtet n historin e rajonit, dhe pa prdorur asnj lloj njsie matse. Megjithat,
prfaqsimi i secilit vend ndryshon n varsi t tems s librit. Pr shembull, ishte e natyrshme q Sllovenia t dilte
m n pah n librin mbi Luftn e Dyt Botrore, sesa n librin mbi Luftrat Ballkanike. Mungesa e baraspeshs
hera-hers ka ndodhur edhe pr shkak t gatishmris s treguar nga studiuesit, t cilve iu krkua t studionin
burimet pr secilin shtet dhe shkalls s puns krkimore t br nga vet ata. Gjithashtu duhet shtuar se disa
vende kan arkiva t organizuar m mir, botime sistematike t dokumenteve dhe mundsi pr t punuar me
nj shumllojshmri m t madhe burimesh historike. Pra, ka pasur pengesa t cilat, pavarsisht nga synimet
tona paraprake, kishin nj ndikim t pashmangshm n baraspeshn prfundimtare t dokumenteve.

Katr tema, nj koncept

Nse gjeografikisht brendia e katr librave ka t bj me Europn Juglindore, nga Sllovenia n Qipro, shtrirja
e tyre kronologjike prfshin periudhn nga pushtimi osman i Ballkanit deri n ditt e sotme. Temat q
zgjodhm mbulojn t gjith kt hark kohor dhe plotsojn njra-tjetrn. Ndrkoh q ecuria kronologjike e
ngjarjeve shfaqet n vijimsi nga njri libr tek tjetri, ka edhe pjes t cilat prkojn me njra-tjetrn.
Libri i puns 1 Perandoria Osmane dhe Libri i puns 2 Kombet dhe shtetet n Europn Juglindore
mbulojn periudha t gjata kohore, nga shekulli i 14-t deri n fillim t shekullit t 19-t, dhe nga shekulli i
18-t deri n fund t shekullit t 20-t. Libri i puns 3 Luftrat Ballkanike dhe Libri i puns 4 Lufta e Dyt
Botrore mbulojn periudha m t shkurtra kohore dhe prfshijn dy konflikte t mdha t armatosura n rajon.
N kndvshtrimin ton, Libri i puns 1 dhe Libri i puns 3 kan t bjn m tepr me historin rajonale, ndrsa
dy t tjert, Libri i puns 2 dhe Libri i puns 4, u prkasin kryesisht historis europiane dhe botrore, edhe pse ata
srish prqendrohen n Europn Juglindore.
Nuk kemi ln mnjan, gjithashtu, historin e politiks dhe t diplomacis. Prkundrazi, dy nga librat e
puns kan luftn si tem kryesore. Kjo przgjedhje mbshtetej n besimin ton q heshtja ndaj konflikteve t
shkuara nuk sht rruga m e prshtatshme pr t prvijuar e nxitur paqen n t ardhmen. Pr popujt e Europs
Juglindore, luftrat prbjn nj pjes t madhe t prvojs s tyre t prbashkt historike dhe do t ishte gabim
ti linim jasht nj projekti q synon t nxit njohjen e s shkuars s prbashkt.
Si n aspektin e saj vrtet tragjik, po ashtu dhe n imazhin e saj heroik ose t idealizuar, lufta n shekullin e
20-t ka qen me t vrtet ngjarje e rndsishme dhe ka shoqruar kujtimet e t gjith brezave. Monumentet,
ceremonit, prvjetort dhe varrezat i forcojn dhe i prjetsojn kto kujtime edhe m tepr. Prania e saj

11
HYRJE E PRGJITHSHME

ka pasur t njjtn rndsi edhe n historiografi. N historiografin tradicionale t bazuar n ngjarje, lufta
vendoset n qendr t periudhs historike dhe mbizotron n trajtesat a interpretimet historike t periudhs
prkatse. Shumica e kthesave historike prkon me ngjarje politike ose luftra. Prve ksaj, i gjith shekulli
i 20-t mund t ndahet n periudha, me an t nj ecurie kronologjike luftrash: Luftrat Ballkanike, Lufta e
Par Botrore, vitet mes dy luftrave, Lufta e Dyt Botrore, periudha mbas Lufts dhe Lufta e Ftoht, si dhe
luftrat n Jugosllavi. Mpakja ose zbehja e ngjyrave t ndezura t ngjarjeve historike hera-hers perceptohej nga
disa studiues e didakt si nj politik e prshtatshme pr nj arsimim paqsor: historia nuk do t shqyrtonte
dhe nuk do t bnte interpretime pr luftrat n periudha t caktuara dhe nuk do t trajtonte modelet heroike
luftarake, por do t prqendrohej n jetn e prditshme dhe n historin ekonomike, shoqrore dhe kulturore.
Por si mund t msojm rreth shekullit t 20-t ose shekujve t mparshm, pa iu referuar lufts? Nga ana
tjetr, a i shkatrron prfundimisht paragjykimet a klishet ekzistuese msimdhnia q prqendrohet n jetn
e prditshme, pa trajtuar ngjarjet politike, konfliktet ideologjike dhe ndarjet shoqrore? N t vrtet, politika e
t msuarit vetm rreth asaj ka lidhet me jetn e prditshme dhe kulturn l shtje tepr delikate t hapura
pr interpretime, t cilat nxnsit do ti krkojn dhe gjejn jasht shkolls. Por msimdhnia e historis
parakupton ti mbroj ata ndaj interpretimeve paragjykuese t s shkuars, t cilat kan t bjn kryesisht me
konfliktet politike dhe shoqrore. Zgjidhja gjendet n nj metod m t re. Dikush mund t msoj pr
luftn, pa i thurur lavde asaj dhe pa detaje, shifra apo data t mrzitshme. Lufta mund t msohet si pjes
e nj prvoje t prbashkt njerzore, n llogore e n prapavij, me an t syve t fmijve, me an t uris,
varfris, strategjive t mbijetess dhe mdyshjeve morale. sht pikrisht kjo metoda q ne zgjodhm n
prgatitjen e ktyre librave t puns.
N t njjtn koh, u munduam tu kushtojm vmendjen e duhur pjesmarrsve t heshtur t historis, si grave
dhe fmijve, t cilt tradicionalisht mungojn n tekstet shkollore. Nse nuk arritm shkalln e prfaqsimit q
dshironim, kjo ndodhi pr shkak se n burimet m t shumta dhe m t shfrytzueshme, grat dhe fmijt zn
nj vend t vogl.
Protagonistt n kta libra pune jan njerzit e mdhenj, t njohur madje edhe jasht kontekstit t historis
s tyre kombtare, por edhe njerzit e thjesht, anonim, nga do cep i Europs Juglindore, ata t cilt, n fund
t fundit, i japinjet historis. Nse do t fshinim emrat e njerzve dhe vendeve nga tekstet, n disa raste nuk
do t ishim t sigurt se cilit shtet apo popull u referohen ato burime. Nj form e till pune n msimdhnie, nj
ushtrim i till shkollor, do t tregonte t prbashktat e shum prvojave, pavarsisht nga ndarjet kombtare dhe
kufijt politik.
Ne jemi prpjekur t paraqitim jo vetm aspektet negative t prvojs historike, por edhe ato pozitive, ato
q shprehin ndjenjat njerzore, si miqsia, solidariteti dhe dfrimi. Ndaj n Librat e puns 3 dhe 4 kemi prfshir
kapituj t veant q trajtojn akte humanizmi dhe solidariteti n koh lufte, n koh konfliktesh, urrejtjesh
dhe mbijetese. Megjithat, jemi munduar q n pamjen a portretin vetjak t popujve t Europs Juglindore t
paraqitim edhe ant negative t tyre. N t vrtet, sfida m e vshtir ndoshta sht t bashkrendojm veten
ton me ant negative dhe t errta t historis son.
Luftrat n Jugosllavi gjat viteve 90-t risolln n trajtesat perndimore shum paragjykime a klishe negative
mbi t veantn e Ballkanit. Kjo seri librash pune mbi historin bashkkohore t Europs Juglindore u jep
vetm nj prgjigje t pjesshme paragjykimeve t tilla. Megjithat, kjo prgjigje nuk bazohet n ndonj prpjekje
pr t provuar vlern e rajonit. Ne besojm se informacioni q kan kta libra pune sht i mjaftueshm pr
t hedhur drit mbi paragjykimet dhe pr t kontribuar pr nj vetidentifikim europian, n t cilin prfshihet
edhe kjo pjes e kontinentit.
S fundi, przgjodhm formn e nj botimi tradicional t shtypur, ku teksti sht mbizotrues ndaj figurs,
ka mund ti bj kta libra t duken m pak trheqs, madje edhe t vshtir pr tu lexuar. sht e qart se
sht m e vshtir t lexosh nj tekst t shkruar n nj gjuh t panjohur, sesa t lexosh figurn nga nj
shtet, gjuhn e t cilit dikush nuk e flet. Pra, problemi kryesor i komunikimit ndrmjet msuesve t historis
n vendet e Europs Juglindore ka qen pengesa gjuhsore. Por prkthimi i shmang kto pengesa dhe na
mundson t dgjojm zrin e t tjerve.

12
 HYRJE E PRGJITHSHME

Pr m tepr, aspekti m i rndsishm i t qenit konservator nuk lidhet me mjetin. sht e qart q nj CD-
ROM mund t prdoret po aq tradicionalisht sa nj libr i shtypur, ndrkoh q interneti prfshin informacione t
diskutueshme q shtrembrojn dshmit historike dhe riprodhon paragjykime dhe interpretime t cekta.

Struktura dhe prdorimi

Si u prmend edhe m lart, katr librat plotsojn njri-tjetrin, pavarsisht se n t njjtn koh secili nga ata
prmban nj tematik t veant dhe mund t prdoret m vete.
Struktura e prgjithshme e ktij botimi sht si m posht:
Hyrja e prgjithshme, e shkruar nga koordinatori i prgjithshm, n t ciln paraqitet koncepti i prgjithshm i Librit
t puns dhe ku msuesve u jepen udhzime metodologjike. Hyrja e prgjithshme gjendet vetm n Librin e puns 1;
Kronologjia (Pasqyra e ngjarjeve);
Hyrjet e veanta pr secilin Libr pune, t shkruara nga koordinatort prkats dhe q paraqitin temn e veant
t secilit libr pune;
Seksionet tematike - Katr deri n gjasht kapituj, me nj numr t ndryshm nnkapitujsh. Secili kapitull nis
me nj hyrje t shkurtr dhe prfshin tekste dhe figura, t paraqituara ose t shoqruara me shnime shpjeguese,
ndrkoh q secilin tekst e pasojn pyetje t veanta.
Referencat, t cilat n t vrtet prbjn nj bibliografi t prbashkt pr t gjitha vendet.
Hartat, dy ose tri pr secilin libr pune.

N przgjedhjen e dokumenteve kemi prdorur parimin q do relike nga e shkuara mund t perceptohet
si burim historik. Prandaj jemi prpjekur t prfshijm shumllojshmri tekstesh dhe figurash, n mnyr
q ato t bheshin shprehse t aspekteve politike, ekonomike, shoqrore dhe kulturore t prvojave t
ndryshme historike dhe t shkaktonin reagime t ndryshme tek lexuesi. Kemi ndjekur t njjtin model pr
paraqitjen e teksteve n t gjith librat e puns, sipas t cilit do tekst ka nj titull, pasohet nga nj shnim
shpjegues dhe nga pyetjet. Pr m tepr, n disa raste ka pyetje t prgjithshme n fund t do kapitulli.
Pyetjet synojn t ndihmojn msuesit e historis gjat msimdhnies; ata mund ti prdorin pyetjet ashtu
si jan, ose mund t krijojn pyetje t tjera. Gjithashtu mund t przgjedhin tekste paralele, nga dy ose tre
libra pune, si kshillohet ndonjher edhe nga pyetjet q u referohen librave t tjer t puns.
Pr msuesit e historis s nj vendi, praktikisht sht e vshtir t paraqitin dshmi nga vende t tjera dhe
ti prfshijn n t njjtin kontekst, prderisa kjo krkon njohuri t cilat ata nuk i kan marr gjat arsimimit
t tyre. Kjo sht arsyeja prse priremi t japim sa m shum informacion q t jet e mundur pr secilin
tekst, por pa anashkaluar iniciativn e vet msuesve. Msuesit mund ti prdorin tekstet n dy mnyra:
1. Si mundsi hulumtimi n kndvshtrimin e t tjerve pr nj ngjarje t ciln vet ata dhe nxnsit e tyre e
njohin nga leximi i nj teksti etnocentrik;
2. Si tregues t ndjenjave dhe prvojave t prbashkta, t njerzve q u prkasin grupeve t ndryshme kombtare
ose etnike, n lidhje me nj shtje t diskutueshme.
Marrja e njohurive vet sht e mjaftueshme pr t hequr paragjykimet e krijuara. Paragjykimet dhe klishet
ushqehen nga padija; mungesa e marrjes s njohurive ka prftuar gjendjen e tanishme, q karakterizohet nga
njohurit e kufizuara q kemi pr fqinjt ose pr periudha t tra t historis son. Heshtja mund t jet aleati
m i fort i klisheve dhe paragjykimeve. Ndaj njri prej qllimeve t librave t puns sht qllimi njohs: t
jap informacion pr zhvillimet historike n Europn Juglindore, dhe t nxit e t parakuptoj edhe pyetje
t ndryshme. Librat nuk mtojn q t shqyrtojn n mnyr shteruese do aspekt historik q lidhet me kto
periudha; ato synojn t nxisin krkime t mtejshme studimore, kritika dhe debate.
Prdoruesit e librave t puns mund t jen kryesisht nxns n klasat e larta t arsimit t mesm, 15 deri
n 18 vje, pr t cilt sht hartuar enkas ky material msimor, por mund t jen edhe student universiteti

13
HYRJE E PRGJITHSHME

si n Europn Juglindore, dhe n at Perndimore. Ndrsa vazhdonte puna jon me librat, kuptuam interesin
q ky botim do t kishte pr historiant perndimor, t cilt nuk kan mjetet e nevojshme pr t studiuar
historin e rajonit. Nj prmbledhje burimesh nga t gjitha vendet e Europs Juglindore n anglisht do t
ishte e nevojshme pr nj publik akademik perndimor, i cili e njeh historin e Ballkanit pothuajse trsisht
nga burime bibliografike dytsore.

Katr ndalesa n udhtimin nga shekulli i 14-t deri sot

Ne vendosm tia kushtojm Librin e puns 1 Perandoris Osmane, sepse kjo periudh, e cila prbn pjesn m
t madhe t prvojs s prbashkt historike t popujve t Europs Juglindore, nuk sht pranuar nga botimet
e mparshme si pjes e s shkuars kolektive. Edhe pse ajo msohet n t gjitha vendet e rajonit, kndvshtrimi
sht gjithnj etnocentrik i nisur nga pikpamja ngushtsisht e prcaktuar e nj pale t interesuar. Pr rrjedhoj,
njohurit n lidhje me kt perandori t madhe, e cila mbizotroi n Europn Juglindore dhe detin Mesdhe
pr shum shekuj me radh, jan t pasistemuara dhe t paragjykuara. Pikpamjet pr Perandorin Osmane
luhaten nga vlersimi pr t si faktor prparimtar, deri tek ato q e konsiderojn si nj faktor q ndikoi n
prapambetje; ajo vshtrohet mes parajss shumkulturore dhe egrsis s pushtimit, liris dhe shkatrrimit.
Kto interpretime, t cilat bien ndesh me njra-tjetrn, jan pasqyruar edhe n historiografin perndimore q
trajton kt periudh historike.
Paraqitja e Perandoris Osmane si pjes e s kaluars s prbashkt historike nuk do t thot q e paraqesim
at si periudha e art e bashkjetess harmonike t popujve t Ballkanit. Si e prmendm edhe m par,
prvoja e prbashkt historike prfshin si prplasjet, ashtu dhe bashkjetesn. Pr m tepr, Perandoria Osmane
nuk ishte nj njsi e njtrajtshme dhe e qndrueshme. Ashtu si ndodhte shpesh me perandorit shumetnike
dhe shumfetare, ajo karakterizohej nga kontradikta e prplasje t brendshme dhe ka ndryshuar prgjat
historis, duke njohur periudha prparimi dhe krizash. S fundi, njohja e thell e ksaj perandorie ndihmon t
mnjanohet paragjykimi i prhapur n pjesn e krishter t Europs Juglindore dhe n Europn Perndimore -
rreth prapambetjes s saj kulturore.
Piknisja jon ishte shekulli i 14-t, kur Perandoria Osmane u shfaq pr her t par n rajon dhe filloi t
pushtonte Ballkanin. Ne vendosm q Libri i puns 1 t mbuloj periudhn deri n fillim t shekullit t 19-t.
Megjithse kjo periudh, sigurisht q nuk sht fundi i Perandoris Osmane, prkon me shfaqjen e lvizjeve
kombtare q uan n krijimin e shteteve ballkanike n shekujt e 19-t dhe t 20- t. Rnia e shkallshkallshme
e perandorive dhe ndrtimi i shteteve kombtare mbi grmadhat e tyre sht subjekti i Librit t puns 2, i
cili prkon pjesrisht me t parin, pasi fillon n shekullin e 18-t. Nj pjes tjetr e paraqitjes s Perandoris
Osmane gjendet edhe n Librin e puns 3, i cili mbulon Luftrat Ballkanike. Pra, i kshillojm lexuesit t bj
lidhje paralele ndrmjet Librave t puns.
Libri i puns 2, mbi Kombet dhe shtetet n Europn Juglindore, trajton nj tem tepr delikate dhe t
debatueshme. Q nga lvizjet kombtare kundr Perandoris Osmane, deri n luftrat n Jugosllavi, konfliktet
ndrmjet kombeve n rajon kan patur ndikim tepr t rndsishm pr zhvillimin historik t tij. Edhe sot, lajmet
mbi territore a zona pak a shum t nxehta, sondazhet mbi opinionet e njerzve, por madje dhe disa aspekte
t msimdhnies s historis konfirmojn mbijetesn e pasioneve kombtare. Sigurisht, nj tem e till q ka
nj rol qendror n historin moderne t rajonit nuk mund t anashkalohej. Nj tjetr mdyshje q patm n
hartimin e ktij libri pune ishte shtrirja kohore e problematiks n t: ta ndrprisnim trajtimin n fund t Lufts
s Madhe apo t shkonim prtej Lufts s Dyt Botrore? Ka pasur argumente t forta kundr prfshirjes s
viteve 1990 n kt libr, por n fund vendosm q ishte e nevojshme t prfshihej kjo periudh bashkkohore
e lvizjeve dhe konflikteve kombtare, pr t arritur nj kuptim m t plot t s tashmes son. Pr m tepr,
n kt rajon, gjat ksaj periudhe t fundit, jan krijuar disa shtete kombtare.
Prve ndarjeve t veanta tematike, Libri i puns 2 ndjek nj linj kronologjike, n mnyr q t mos
mbetet nj ushtrim teorik mbi nacionalizmin, por pr t treguar edhe: 1) ecurin e prcaktimit t nj kombi; 2)

14
 HYRJE E PRGJITHSHME

kronologjin dhe shtrirjen gjeografike t lvizjeve kombtare dhe, pa dyshim, edhe dallimet ndrmjet tyre;
3) fazat e ndryshme n formimin e shteteve kombtare n Europn Juglindore. Libri i puns 2, m tepr se sa
librat e tjer t puns, zhvillon t msuarit nga shum kndvshtrime, pasi ai prek thelbin e vetprcaktimit t
kombeve dhe shprbn konceptin e t qent unik dhe origjinal n karakterin kombtar. Kontributi m i madh i
Librit t puns 2 sht se ai e historizon kombin, duke e pastruar nga paraqitjet johistorike pr vazhdimsin dhe
unitetin. N t njjtn koh, n kt libr historia e Europs Juglindore prfshihet si pjes e historis europiane
dhe botrore, prderisa shteti kombtar z vend qendror n historin moderne dhe bashkkohore t bots.
Libri i puns 3, Luftrat Ballkanike mund t ishte pjes e Librit t puns 2 ose edhe t Librit t puns 1, prderisa
ai paraqet astet vendimtare t formimit t shum kombeve n Ballkan, si dhe rnien prfundimtare t
Perandoris Osmane. N t njjtn koh, rnia e Perandoris ishte nj ngjarje trsisht ballkanike, e cila,
pavarsisht nga rezultati, konsiderohet si nj prov e aftsive t popujve t Ballkanit pr t prcaktuar fatin e
tyre, pa pasur ndrhyrje nga Fuqit e Mdha t Europs. Rnia e saj tregon edhe rndsin relative t besimit
fetar n konfliktet kombtare: nse n Luftn e Par Ballkanike pati nj aleanc t shteteve t krishtera kundr
Perandoris Osmane myslimane, n t dytn, kundrshtart sigurisht q nuk u prcaktuan nga besimi i tyre fetar.
Libri i puns 3 sht m i shkurtri nga t katr librat, pasi ai trajton ngjarjet e dy viteve (megjithse prfshin
disa dokumente nga periudha para dhe pas luftrave). Ashtu si edhe Libri i puns 4, ai sht shembull i historis
s nj periudhe t shkurtr kohe, ku prpiqemi t hedhim drit jo vetm mbi ngjarjet politike dhe ushtarake
(t cilat gjithsesi trajtohen n tekstet shkollore), por edhe mbi aspektet e ndryshme t prvojs s lufts. N t
njjtn koh, n kt libr jepet informacion rreth nj ngjarjeje t historis s rajonit, e cila sht paraqitur nga
studiuesit perndimor si nj konfirmim i s veants lidhur me dhunn e shfaqur gjat konflikteve n t. Nuk
sht e rastsishme q i njjti kndvshtrim, madje edhe prdorimi i termit Luftrat Ballkanike u prsritn pr
luftrat n Jugosllavi gjat viteve 1990. Opinioni i prgjithshm ndrkombtar u ushqye me iden q gjakderdhja
dhe urrejtja nacionaliste jan t prhershme dhe tipike pr Gadishullin Ballkanik. Pr kt arsye, do t ishte e
nevojshme q n klas t bhej nj krahasim me Luftn e Madhe, e cila pasoi Luftrat Ballkanike dhe q me t
vrtet ndryshoi prkufizimin e lufts.
Libri i fundit, Libri i puns 4, mbulon nj ngjarje t madhe t historis botrore, e pr rrjedhoj: 1) e vendos
historin e rajonit n kontekstin global; 2) arrin qllimet morale q ka msimdhnia e historis. N t vrtet,
nse historia msohet pr t formuar qytetar demokratik, Lufta e Dyt Botrore ofron disa nga msimet m
t mira pr ta arritur kt. Sigurisht, vendet e Europs Juglindore nuk i shptuan ans s errt t ksaj lufte
trsore, si paraqitet edhe n dokumentet historike n kt libr. N t njjtn koh, historia e ksaj pjese t
Europs na jep mundsin tu ofrojm nxnsve msime mbi humanizmin dhe vlerat morale, nprmjet:
1. Lufts kundr fashizmit. Menduam se pr arsye msimore duhet t theksojm qndresn ndaj ideologjis
totalitare, ndaj vrazhdsis e egrsis s fashizmit, kryesisht nprmjet lvizjeve t rezistencs, t cilat u
organizuan pak a shum masivisht n vendet ballkanike. Historit e njerzve t thjesht gjat krizs m t madhe
t qytetrimit perndimor u japin nxnsve standarde kuptimplote sjelljeje dhe i ndihmojn ata t vlersojn
moralisht veprimet njerzore;
2. Solidaritetit, pavarsisht nga ndryshimet fetare, politike dhe kombtare. Ia vlen t vihen n dukje ktu veprimet
individuale ose kolektive t atyre q ndihmuan njerzit n nevoj gjat lufts, n at koh t vshtir mdyshjesh
morale dhe prpjekjesh pr t mbijetuar.
N t njjtn koh, edhe pse Lufta e Dyt Botrore prfaqson nj ngjarje tepr t veant, vuajtjet gjat lufts
u bn t zakonshme. Shkatrrimi i plot i qyteteve dhe vrasja e civilve pothuajse e zhduku dallimin ndrmjet
frontit dhe prapavijs. Lufta u shndrrua n dika t zakonshme dhe t pranueshme, si pjes e natyrshme
e jets politike dhe shoqrore. Libri i puns 4 paraqet prvojat e prbashkta t Europs Juglindore, Europs
Qendrore dhe Perndimore dhe nxjerr n pah t veantn e vrazhdsis ballkanase.
Nga ana tjetr, largsia e shkurtr kohore nga ngjarja historike q trajton Libri i puns 4, rrit rrezikun e leximeve
dhe interpretimeve kundrthnse. Pr disa vende t Europs Juglindore, periudha mbas Lufts s Dyt
Botrore ishte po aq e dhimbshme, sa edhe vet Lufta, kshtu q interpretimi i saj sht ndikuar nga prvojat e

15
HYRJE E PRGJITHSHME

pas Lufts. Duke patur parasysh kompleksitetin dhe shtrirjen ndrkombtare t zhvillimeve q pasuan Luftn,
vendosm ta prfundonim Librin e puns 4 n periudhn kohore t lirimit, e cila sht e ndryshme pr secilin
shtet. N kt mnyr ruajtm frymn e optimizmit t shkaktuar nga rnia e tmerrit nazist, pa vazhduar me
pasojat e drejtprdrejta ose t trthorta pr shoqrit e paslufts, si n Europn Perndimore, po ashtu edhe
n at Lindore. Pr m tepr, gjat periudhs s Lufts s Ftoht, vendet e rajonit ndoqn rrug t ndryshme;
disa u bn pjes t Europs Lindore, e t tjer t asaj Perndimore (nse flasim me termat e Lufts s Ftoht).

Metodat e msimdhnies
Nuk mund t themi me siguri dhe as nuk mund ta marrim si t mirqen q kta katr libra pune do t
prdoren gjersisht n klas. Ka nj sr kufizimesh t cilat i morm parasysh gjat prgatitjes s ktyre librave:
1. Koha e kufizuar pr msimdhnien e historis n programet msimore kufizon mundsit e msuesve pr
risi n msimdhnie;
2. Interesi i nxnsve pr lndn e historis ka filluar t bjer vazhdimisht, duke kaluar n dobi t lndve t
tjera, me njohuri m moderne dhe trheqse, si teknologjit e reja n komunikim, dhe
3. Trajnimi i pamjaftueshm i msuesve pr t prtrir njohurit e tyre dhe pr t prvetsuar aftsit e duhura
pr t prdorur materiale msimore plotsuese. Pr rrjedhoj, sht e vshtir t vlersosh deri ku realizohen
qllimet e parashtruara n programet shkollore pr msimdhnien e historis.

Metodat q mund t prdorin msuesit e historis gjat prdorimit t ktyre katr librave jan t shumta e t
shumllojshme, dhe disa nga ato sigurisht q prdoren do dit n msimdhnie. Pyetjet e bra n fund t do
burimi historik dhe n fund t shumics s nnkapitujve prbjn hapin e par drejt zhvillimit t msimit me
an t metodave m t prparuara, si simulimet a loja me role, eset, t msuarit aktiv etj. Disa tema msimore
mund t krijojn m shum mundsi pr t msuar n mnyr t pavarur, si p.sh., temat q kan t bjn
me Luftn e Dyt Botrore, pr t ciln msuesit mund t ndrthurin metodat e historis gojore, filmat dhe
dokumentart. Gjithsesi, Librat e puns ofrojn mjete pr nj qasje kritike ndaj librave shkollor dhe mundsin pr
prvetsimin e njohurive t reja me an t puns krkimore kritike dhe arsyetuese. Suksesi i ksaj siprmarrjeje
varet pothuajse plotsisht nga iniciativa, zotsia dhe qasja metodike e msuesve.
Megjithat, qasja kritike ndaj tekstit shkollor nuk duhet t keqkuptohet. Tekstet shkollore jan t cilsive t
ndryshme dhe nuk jan m pak autentike se nj libr me burime historike. Duhet t jet e qart q n fillim, se
vendimi yn pr t br nj prmbledhje me burime historike dhe jo nj pun historiografike, nuk do t thot
n asnj mnyr q pranojm objektivitetin apo autenticitetin e burimeve; qllimi yn sht thjesht t tregojm
shumllojshmrin e interpretimeve dhe pikpamjeve t pruara nga vet burimet historike. Thn ndryshe,
kndvshtrimi yn sht zbatim i metods krahasuese dhe i qasjes nga shum kndvshtrime.
Si prfundim, jemi krejtsisht t vetdijshm q przgjedhja jon nuk mund t jet e rastsishme: ajo
pasqyron kndvshtrime dhe interpretime t veanta, ashtu si e kemi br t qart edhe n hyrjet prkatse.
Kto vrejtje kan t bjn si me tekstet, ashtu dhe me figurat n kta libra. Sigurisht, figurat jan m
interesante pr t rinjt dhe ndihmojn q t imagjinohet e shkuara m e prjetuar. Megjithat, e dim q edhe
figurat mund t keqinformojn, prandaj ato duhen analizuar n mnyr kritike, ashtu si dhe tekstet. Leximi
i figurave, ashtu si edhe leximi i teksteve, parakupton njohjen e kontekstit (shoqror, kulturor etj.) ku ato jan
prodhuar. Jemi prpjekur t japim shpjegime pr figurat e prfshira n Librat e puns, edhe pse n shumicn e
rasteve ato prputhen me informacionin e dhn nga tekstet e prfshira n t njjtin kapitull. Prderisa Librat
e puns mbulojn shtat shekuj histori, ilustrimet q kemi prfshir jan t llojeve t ndryshme, ndaj krkojn
metoda dhe analiza t ndryshme. Jemi prpjekur t prdorim shumllojshmri ilustrimesh: fotografi, pllakate,
karikatura, litografi, piktura, dorshkrime, lajmrime, kartolina, pulla, kartmonedha etj. Kriteri q ndoqm,
prve disa paraplqimeve estetike t pashmangshme, ishte t ndrtonim tablo mendore, duke prdorur

16
 HYRJE E PRGJITHSHME

dshmi pamore. Pr shembull, figurat e prfaqsuesve t shtresave t ndryshme shoqrore n Perandorin

Osmane na ndihmojn t rindrtojm ose thjesht t zbulojm t ndryshmen. Duhet t theksojm ktu q
e ndryshmja nuk sht domosdoshmrisht e njjt me tjetrin; dallimi kulturor pr shkak t kalimit t kohs,
madje edhe ndrmjet bashkkohsve jo gjithnj parakupton konflikt.

Prfundim
Kjo seri librash sht nj prmbledhje diskutimesh dhe argumentesh t shumta e t larmishme, si dhe
pasqyrim i asaj surprize t kndshme q puna e nj historiani mund t zhduk kufijt. Tani n Ballkan gjenden
nj numr i madh msuesish t historis q jan mjaft t interesuar pr punn e tyre dhe t gatshm pr
ndryshim. Nisma jon u kushtohet ktyre msuesve, t cilt krkojn mnyrat dhe udhzimet pr t arritur ato
synime. Kta njerz mund t veprojn si shumfishues n riprtritjen e msimdhnies s historis, e cila tani sht
n kriz t padiskutueshme n t gjith shoqrin europiane. Kundrshtari m i madh ndaj ksaj siprmarrjeje
nuk do t jet kundrveprimi politik apo ideologjik, por mefshtsia dhe indiferenca.
Prandaj, sfida q shfaqet para nesh sht t ngjall tek nxnsit interesin pr t msuar pr rajonin ku shtrihet
vendi i tyre, dhe ti pajis me mjetet pr t kuptuar ndrlikueshmrin e s tashmes. Ky projekt nuk sht thjesht
nj ushtrim shkencor; ai ka t bj me sfidn me t ciln prballen vendet e Europs Juglindore n lidhje me
t ardhmen e tyre t prbashkt.

17
Pasqyra e Lnds

Hyrje 25
Kronologjia 27
Kapitulli I: Zgjerimi territorial osman n Europn Juglindore 41

I. Fazat e para t shtetit osman n Anatoli 41

I-1. Martesa e Orhanit me vajzn e tekvurit t Jar Hisarit 41
I-2. Pushtimi i Karaxha Hisarit dhe leximi i par i hutbes n emr t Osman Gazit 42

Ib. Pushtimi osman i Gadishullit Ballkanik 43

I-3. Kontradiktat ndrmjet shteteve t krishtera n Ballkan dhe
roli q luajtn n zgjerimin territorial osman 43
I-4. Fermani i Muratit t Par, i cili i jep Evrenoz beut t drejtn
pr t sunduar territorin e Maqedonis Jugore (1386) 43
I-5. Roli i bashkpuntorve lokal/vendas n zgjerimin e territoreve osmane n Ballkan 44
Fig. 1. Bajaziti i Par vjen pr t shptuar Nikopolisin e rrethuar nj nat prpara
betejs me kryqtart (1396) miniatur osmane (rreth 1584) 45
I-6. Shpjegime t shekullit t 14-t mbi fitoret e osmanve ndaj t krishterve
Gregori Palamas (1354) dhe Hans Shiltberger 45
I-7. Pronart e krishter t timareve n provincn e Arvanidit, Shqipri (1431/1432) 46
I-8. Despot serb, vasal i osmanve (1432) 46
I-9. Rnia e Novo Brdos (1455) 47
Fig. 2. Ushtria osmane fiton betejn n Moha (1526) miniatur osmane (rreth vitit 1588) 47
I-10. Shkatrrimet turke n Slloveni letr e guvernatorit habsburgas t Karniolas (1491) 48
Fig. 3. Banor t Beogradit t zn rob (1521) 48
I-11. Robrit e krishter n Bosnj (1530) 48

Ic. Rnia e Kostandinopojs / pushtimi i Stambollit (1453) 49

I-12. Kndvshtrim bizantin mbi rnien e Kostandinopojs George Sfrances 49
I-13. Ripopullimi i Stambollit gjat sundimit t Mehmetit t Dyt 50

Id. Ndryshimet e popullsis dhe t fes 50

I-14. Shprngulja me forc e popullsis [syrgjyni]
nga Azia e Vogl n Ballkan (fundi i shekullit t 14-t) 50
I-15. Premtime osmane, br fshatarve boshnjak letra e mbretit
Stjepan Tomasevic (1461-1463) drguar Papa Piut t Dyt 51
I-16. Joasafi, peshkopi ortodoks i Vidinit, mbi islamizimin
e detyruar dhe at me dshir (shekulli i 15-t). 51
I-17. Kadiu regjistron nj djal t ri pa baba, q kthehet n fen islame (1636) 51
I-18. Krkesa e nj t riu, i cili dshiron t kthehet n fen islame (1712) 51

19
PASQYRA E LNDS

Kapitulli II: Institucionet e Perandoris Osmane 53

II. Sulltani dhe Pallati 54
II-1. Titulli q prdorte Sulejmani n korrespondencn e tij me Ferdinandin e Par (1562) 54
II-2. Cilsit e sunduesit ideal, paraqitur n poemn e Xhelalzades,
kushtuar sulltan Selimit t Dyt (1566-1574) 54
II-3. Qndrime t ndryshme ndaj vllavrasjes perandorake
kronika e Mehmet Neshriut mbi ekzekutimin e Mustafait t Vogl (1422) 55
Fig. 4. Planimetria e Pallatit Topkapi n Stamboll 56
Skema 1: Pallati dhe Administrata Qendrore Osmane 57
Fig. 5. Ambasadort perandorak n pritje me sulltanin osman 57
II-4. Mustafai i Par hipn n fron (1617) 58
Fig. 6. Festime perandorake gjat nj fushate ushtarake 58
Fig. 7. Sulltan Bajaziti i Dyt (1481-1512) n gjueti afr Filibes [Plovdiv] 59

IIb. Sistemi i devshirmes 60

II-5. Sistemi i devshirmes, i prshkruar nga nj ish-jenier 60
II-6. T krishtert kritikojn sistemin e devshirmes; shkputur
nga Jeta e Georgi Novit nga Sofja (1539) 60
Fig. 8. Fmij duke u regjistruar si devshir 61
Fig. 9. Aga jeniersh 62
II-7. Lutfi pasha kujton karriern e tij, q nga koha
kur u rekrutua me an t sistemit t devshirmes 62

IIc. Sistemi i timarit 63

II-8. Rregullat osmane q prcaktonin dhnien e timareve 63
II-9. Lista e t ardhurave q nj spahi duhej t mblidhte nga timari i tij 63
II-10. Nj timarliu i jepet nj timar tjetr nga mesatar deri te i madh 63
II-11. Vendime pr timarlinjt q nuk merrnin pjes n fushata ushtarake (1635) 64
Fig.10. Spahinj t armatosur 64

IId. Ideologjia e mbrojtjes s nnshtetasve dhe praktikat e administrats juridike 65

II-12. Rekomandimet e Muratit I pr Evrenoz beun, kur e caktoi at guvernator (1386) 65
II-13. Fermani i Mehmetit I, lshuar n dobi t murgjve
t manastirit Margarit, n rajonin e Seresit (1419) 66
II-14. Vendimi i kadiut n nj konflikt mes nj t krishteri dhe nj jenieri. (Sofje, 1618) 66
II-15. Vendimi i kadiut n nj konflikt mes nj myslimani dhe nj t krishteri (Vidin, 1700) 66
II-16. Komuniteti i ishullit t Mikonos vendos t heq kadiun (1710) 67
II-17. Vendim kundr koxhabashit Todoraki nga Samakoxhuku (1762) 67
II-18. Dekreti osman n mbrojtje t manastireve boshnjake (1785) 68

IIe. Provincat dhe shtetet vasale 68

II-19. Dispozita pr statusin e Raguzs, prsritur
n nj ahidname t lshuar nga Murati III (1575) 68
II-20. Ahidname e Ahmetit I pr Transilvanin (1614) 69
II-21. Autonomia e Moldavis (1716) 69
II-22. Udhtari francez, Flashat, flet pr statusin e veant t princave t Vllahis (1741) 70
Skema 2: Ndarjet administrative t territoreve t sunduara nga osmant (shekulli i 16-t). 71

20
 PERANDORIA OSMANE

Kapitulli III: Institucionet, komunitetet dhe ritet fetare 73

IIIa. Myslimant 73
III-1. Mbishkrim n portalin e Xhamis s Sulejmanit
n Stamboll (mesi i shekullit t 16-t) 73
III-2. Dimitri Kantemiri mbi lutjet myslimane 74
Fig.11. Xhami e shekullit t 14-t n Iznik (Nikea) 75
Fig.12. Sulejmania (Xhamia e Sulejmanit) n Stamboll (1500-1557) 75
III-3. Arsyetimi i nj myslimani mbi lidhjen q ekziston mes Allahut dhe shiut (1779) 75
Fig.13. Mbishkrime zbukuruese t Kuranit,
n brendsi t Xhamis Eski n Edrene (shekulli i 15-t) 76
Fig.13a. Xhamia e Hysen Pashs, e ndrtuar n vitin 1569 n Pljevlja 76
Fig.13b. Muret e brendshme t zbukuruara n xhamin e Hysen Pashs n Pljevlja. 76
Fig.14. Nj grua turke hipur mbi deve, duke shkuar pr n pelegrinazhin e Meks 77
III-4. Heterodoksia myslimane Anekdota bektashinjsh 77
Fig.15. Qendra e vzhgimit astronomik n Stamboll (rreth vitit 1580) 78
Fig.16. Heroi popullor, Nastradin Hoxha 78

IIIb. T krishtert 78
III-5. Zgjedhja e Genadio Skolariosit si patriarku i par
ortodoks pas pushtimit t Kostandinopojs (1453) 78
Fig.17. En e argjendt osmane e shekullit t 16-t,
me mbishkrime greke, e cila prdorej n ritualet ortodokse. 79
III-6. Udhtari francez Pierr Leskalopier tregon pr Manastirin e Shn Savs n Serbi (1574) 79
III-7. Pali nga Alepoja prshkruan kishat moldave (mesi i shekullit t 17-t) 79
Fig.18. Manastiri i Voronetit n Moldavi (i ndrtuar n vitin 1488;
afresket e jashtme jan pikturuar n vitet 1547-1550) 80
Fig.19. Darka e fundit afresk n manastirin Stavronikita, Atos (1546) 80
Fig.20. Manastiri i Ostrogut n Malin e Zi, 1650. 80
III-8. Kozma Aitoliani u bn thirrje t krishterve t arsimojn fmijt e tyre 81
III-9. Kiril Pejinovii rreth marrdhnieve t tendosura midis
fshatarve ortodoks dhe priftrinjve (1816) 81

IIIc. Hebrenjt 82
III-10. Letr e Isak Xarfatit, rabin i Edrenes (Adrianopojs),
drejtuar hebrenjve n Europn Qendrore (mesi i shekullit t 15-t) 82
III-11. Elijah Kapsali tregon pr mirqenien e hebrenjve
n Perandorin Osmane gjat sundimit t Mehmetit II 82
III-12. Ringjallja e hebrenjve: shembulli i Sabbata Zevit (1666) 83
Fig.21. Doktor hebre gravur franceze (1568) 84

IIId. Bashkjetesa dhe diskriminimi fetar 84

III-13. Dialogu fetar gjat kohs q Gregori Palamasi u mbajt rob (1354) 84
III-14. Bashkjetesa e komuniteteve t ndryshme fetare n qytetet osmane (rreth vitit 1660) 85
III-15. Marrdhniet midis ortodoksve, katolikve dhe luteranve n Bullgari e Vllahi (1581) 86
III-16. Fetvaja e Ebus-Suudit pr shiitt mysliman (mesi i shekullit t 16-t) 87
III-17. Urdhri perandorak q ndalon punn pr konvertimin frng
mes armenve t Anatolis Lindore (1722) 87

21
PASQYRA E LNDS

III-18. Autoritetet osmane n Bosnj gjykojn

nj shtje midis ortodoksve dhe katolikve (1760) 87
III-19. Kufizime perandorake pr jomyslimant (1631) 88
III-20. Ekzekutimi i nj ortodoksi q vishte rroba t paprshtatshme (1785/1789) 88
III-21. Urdhri perandorak pr nj kish t ndrtuar pa leje n Stanimaka, afr Plovdivit (1624) 89
III-22. Mungesa e tolerancs s t krishterve ndaj njerzve
q jetonin si ifte ndrfetare (Qipro, 1636) 89
III-23. Rregullat fetare n Transilvani (1653) 89
III-24. Vendim antihebre i sinodit peshkopal t Stonit, n Raguz (1685) 90
III-25. Privilegj pr nj hebre n Raguz (1735) 90
III-26. Martirizimi i Shn Kiranas n Selanik (1751) 90
Fig. 22. Miniatur osmane q paraqet ngritjen n qiell t Krishtit (1583) 91

Kapitulli IV: Ndarjet shoqrore dhe jeta e prditshme 93

IV. Elitat dhe populli i thjesht 93

IV-1. Elita osmane i prbuz fshatart turq 93
Fig. 23. Akinxhiu 94
Fig. 24. Spahiu 94
Fig. 25. Jenieri 95
Fig. 26. Ushtar n Shqipri piktur nga Zhan-Baptist Hiler (1809) 95
Fig. 27. Shejh-ul-Islami 95
Fig. 28. Npuns a shkrues osman i rangut t lart 96
Fig. 29. Tregtar arab 97
Fig. 30. Tregtar nga Raguza 97
Fig. 31. Rrobaqeps osman 97
Fig. 32. Bariu 98
Fig. 33. Peshkatari 98
Fig. 34. Dervishi 99
Fig. 35. Murg armen 99
Fig. 36. Patriarku ortodoks i Kostandinopojs 100
Fig. 37. Rabini i madh i Stambollit (fundi i shekullit t 18-t) 100
Fig. 38. Fisnik i krishter i shekullit t 18-t 101
Fig. 39. Nj ajan i shquar: Ali pasha i Janins (1741-1822) piktur e Lui Dypres (1819) 101
Fig. 40. Kmbyes parash osman 102
Fig. 41. Nj prkthyes: Pjerr Jamoglu, prkthyes i ambasads franceze (1787) 102
Fig. 42. Ambasadori suedez (1788) 102
Fig. 43. Skllav anijeje duke mbajtur racionin e tij t ujit 103

IVb. Jeta n fshat 103

IV-2. Rregullorja mbi vetqeverisjen n fshat n provincn e Vidinit (1587) 103
IV-3. Detyrimi i fshatarve pr t kultivuar tokn (Kodi i Karamanit mbi tokn, 1525) 103
Fig. 44. Shtpi bullgare n Trjavna (shekulli i 18-t) 104
IV-4. Shtpi bullgare pran Ruses, t prshkruara
nga udhtari francez Pjerr Leskalopier (1574) 104
IV-5. Prshkrimi i veshjes dhe njerzve q jetonin afr Plovdivit (1553-1555) 104
IV-6. Ushqimi dhe pijet n Shqipri (rreth vitit 1810) 104

22
 PERANDORIA OSMANE

Fig. 45. Dhom n Arbanas (shekulli i 18-t) 105

IV-7. Udhtim prmes fshatrave bullgare (1761) 105
Fig. 46. Gra q po lajn jasht shtpis (Larisa, fillimi i shekullit t 19-t) 106
Fig. 47. Burra dhe gra n ishullin Paros, duke u rn veglave muzikore dhe duke krcyer 106
IV-8. Rrugt dhe letrkmbimi n Shqiprin osmane 106

IVc. Jeta n qytete 107

IV-9. Prshkrimi i Beogradit (1660) 107
Fig. 48. Nj turk hipur mbi kal, ngarkuar me shporta
t mdha pr t mbajtur fruta dhe perime t freskta 109
Fig. 49. Parada e bukpjeksve n Stamboll (1720) 109
IV-10a. Rezidenca e princit t Vllahis, Kostandin Mavrokordatit,
prshkruar nga udhtari francez Flashat (mesi i shekullit t 18-t) 109
IV-10b. Johann Georg von Hahn prshkruan qytetin e Prizrenit (mesi i shekullit t 19-t) 110
IV-11. Statuti i esnafve t bakallit n Moskopolis (1779) 111
IV-12. Kontrata pr marrjen e nj iraku n ishullin e Skirosit (1793) 111
Fig. 50. Fmij osman hipur n nj rrotullame pr festn e Bajramit 111
IV-13. Fetvaja e Ebus-Suudit pr ndalimin e kafeneve n perandori
(ereku i tret i shekullit t 16-t) 112
IV-14. Kng mejhaneje nga Senji. 112
IV-15. Shkrimet e Evlija elebis pr bakllavan e Beogradit (1660) 112
IV-16. Menuja e Shefki Mula Mustafait (Sarajev, gjysma e dyt e shekullit t 18-t) 113

IVd. Jeta pran kufijve t ndryshm 113

IV-17. Lufttart osman deli, t prshkruar nga
udhtari francez Nikola de Nikolai (1551) 113
Fig. 51. Lufttar osman deli (shekulli i 16-t) 114
IV-18. Institucioni i vllamit n kufirin boshnjak (1660) 114
IV-19. Krkes osmane pr nj doktor nga Raguza (1684) 115
IV-20. Letra e Simun Kozii Benjas, peshkop i Modrusit, drejtuar paps Leo X (1516) 115
IV-21. Letra e Fran Krsto Frankopanit pr Gaspar Kolnicin (1670) 115
IV-22. Kng pr sulmin kroat mbi Kladush 116
IV-23. Marko Krajlevii pi ver gjat muajit t Ramazanit 116
IV-24. Letr e Petar Petrovi Njegoshit, drguar Ali Pash Rizvanbegoviit (rreth vitit 1834) 117
IV-25. Ndikimi i t krishterve tek myslimant shqiptar 118

IVe. Aspekte nga jeta e grave 118

IV-26. Martesa mbretrore n shekullin e 15-t 118
IV-27. Grat shqiptare (rreth vitit 1810) 118
IV-28. Solidariteti ndrmjet grave t krishtera flijimi i Shn Filoteas (1589) 118
IV-29. Akti themeltar i Esnafit t Grave Sapunprodhuese n Triki, Thesali (1738) 119
Fig. 52. Zonja e Athins (1648) 119
IV-30. Divorc n nj fshat afr Sofjes (1550) 120
Fig. 53. Grua turke me fmij (1568) 120
Fig. 54. Grua turke me veshjen q dilte n qytet vizatim francez (rreth viteve 1630) 120
IV-31. Rasti i nj gruaje qipriote q merr divorcin
duke u konvertuar n islam (1609) marr nga regjistri i kadiut 121

23
PASQYRA E LNDS

Fig. 55. Vajz malsore e Shqipris s Veriut (fillimshekulli i 19-t) 121

IV-32. Regjistrimi tek kadiu i divorcit t nj burri
mysliman dhe nj gruaje t krishter (1610) 121
IV-33. Tradhtia bashkshortore e nj jenieri me nj grua myslimane n Stamboll (1591) 121
IV-34. Komente t zonjs Mari Uortlei Montagu mbi grat osmane (1717) 122

Kapitulli V: Aspektet e krizs 125

V. Fatkeqsit natyrore 125

V-1. Zia e buks n Stamboll (1758) 125
V-2. Trmeti n Stamboll (1766) 126
V-3. Murtaja n Bukuresht (1813) 127

Vb. Kriza politike n Stamboll 127

V-4. Zgjidhjet q jepen n ditarin e Koi beut pr krizn e shtetit osman (rreth 1630) 127
V-5. T drguarit e princit moldav Kostandin Mavrokordati argumentojn
se n Stamboll sht e nevojshme t korruptosh shum njerz (1741) 128

Vc. Luftrat, kryengritjet dhe trazirat n popull 128

V-6. Fshatart largohen drejt qyteteve (1665) 128
V-7. Kryengritja e Mehmet aga Bojaxhi-oglu-s n Qipro (rreth 1680) 129
V-8. Raport, drguar paps, lidhur me kryengritjen n iprovcit (1688) 130
V-9. Serbt largohen nga frika e prndjekjeve
osmane (1690) dshmia e (Dhjakut) Atanasije Gjakon Srbinit 130
V-10. Raport i guvernatorit t prgjithshm venecian pr Dalmacin,
n lidhje me ndikimin q Shepan Mali kishte n Malin e Zi, 1767 131
V-11. Kryengritja moldave kundr osmanve (1711) 131
V-12. Ditari i nj oficeri habsburgas q prshkruan rrethimin e Dubics (1788) 132
V-13. Mungesa e siguris gjat udhtimit npr Shqipri 132
V-14. Bastisja e Kazanlikut nga Topal Ibrahimi (1809) 133
V-15. Letr e Petar Petrovi Njegoshit, drguar Josip Jelaiit (3 qershor 1849) 133
V-16. Ndrthurja e fatkeqsive n rrfimin
e msuesit bullgar Todor nga Pirdopi, afr Sofjes (1815-1826) 133
V-17. Lutje drejtuar sulltanit pr t emruar Hysen Gradasheviin n postin e vezirit 134
V-18. Leopold Ranke shkruan pr Hysen Gradasheviin 135

Bibliografia 137

Shnime mbi koordinatort 141

Lista e kontribuesve 143

Lista e msuesve q morn pjes n seminaret vlersuese 144

Harta: Perandoria Osmane dhe Europa (1600) 146

24
HYRJE

Perandoria Osmane sht nj nga forcat m t mdha politike, e cila i ka dhn trajtn historis s Europs
Juglindore pr nj periudhe t gjat kohore. N t vrtet, nga shekulli i 14-t deri n fillim t shekullit t 20-t,
shteti osman ka qen organizmi politik m i madh n kt rajon. Megjithat, kjo nuk sht e vetmja arsye pr
t studiuar historin e Perandoris Osmane n Europn Juglindore. Perandoria Osmane sht e rndsishme pr
vetprcaktimin kolektiv t kombeve t Europs Juglindore.
Lufta kundr osmanve ishte nj prparsi tepr e dukshme pr t argumentuar lidhjen q kto kombe kishin
me Europn e krishter. Pr m tepr, pushtimi osman shpesh konsiderohet si prgjegjs pr prapambetjen
ekonomike dhe pshtjellimin politik, i cili ka ndikuar edhe m tej n shum vende t Europs Juglindore deri n
ditt e sotme. Nuk sht qllimi yn q t debatojm ktu pro ose kundr prgjegjsis osmane pr kto dukuri.
Ne mendojm q vshtrimi m nga afr i nj morie burimesh t historis son t prbashkt nga periudha
osmane, do t na ndihmoj t gjykojm kto shtje, si dhe shtje t tjera, n mnyr t pavarur.
Ka edhe nj arsye tjetr pr t studiuar historin e periudhs osmane. Gjat dhjetvjearve t fundit, studimet
e periudhs osmane kan qen nj nga fushat m dinamike t studimeve historike jo vetm n Turqi dhe
n vende t tjera t Europs Juglindore, por edhe n Europn Perndimore, Shtetet e Bashkuara, madje dhe
n Japoni. Historiant kan pasur mundsi t ken n duar burime t reja, mbi t cilat ata kan ngritur teza
t ndryshme, me ndihmn e metodave t reja dhe t vjetra; pr rrjedhoj, imazhi yn mbi historin osmane
tani sht m i pasur, m i detajuar dhe m i baraspeshuar. Pr m tepr, shum fakte t marra m par si t
mirqena jan vn n pikpyetje dhe/ose nuk jan pranuar nga studime t kohve t fundit.
Shpeshher sht argumentuar q Perandoria Osmane ishte nj shtet turk. sht e vrtet q themeluesit
e shtetit dhe dinastis osmane kishin origjin turke, por me pushtimet q kreu, shteti osman prfshinte nj
numr t madh popujsh, t cilt flisnin gjuh t ndryshme dhe q u prkisnin besimeve t ndryshme fetare.
Pr m tepr, gjat pjess m t madhe t historis, shtresa sunduese osmane ishte tepr e przier nga
pikpamja etnike. N t vrtet, q nga periudha klasike e Mehmetit t Dyt dhe Sulejmanit, deri n shfaqjen
e nacionalizmit n shekullin e 19-t, prfaqsuesit e klass sunduese osmane e konsideronin etiketimin turq, si
sinonim pr fshatart e vrazhd dhe analfabet nga Azia e Vogl, me t cilt ata shpresonin t kishin sa m pak
an t prbashkta. Po ashtu, zyrtart dhe intelektualt osman asnjher nuk e quanin shtetin e tyre Turk;
ata e quanin at devlet-i-aliye (shteti i lart ose devlet- i-ali-Osman (shteti i shtpis s Osmanve). Si n
shum shtete t tjera gjat mesjets dhe fillimit t kohs s re, besnikria ndaj dinastis ishte m e rndsishme
se do prkatsi etnike.
Despotizmi osman sht kundrshtuar gjithashtu n punime historike t kohve m t fundit. Argumenti
m serioz kundr ktij koncepti sht fakti q ai nuk merr parasysh ndryshimin, kurse n t vrtet shoqria
osmane ndryshoi shum gjat ekzistencs s saj t gjat. N fakt, t paktn gjat s ashtuquajturs periudh
klasike, sulltant ishin t plotfuqishm dhe mtonin t kontrollonin gjithka q ndodhte n zotrimet e tyre.
Megjithat, ishte tepr e vshtir t kontrollohej nj perandori kaq e madhe, e shtrir n tri kontinente, e pr m
tepr, me at numr t pakt t mjeteve teknike gjat mesjets s von dhe fillimit t kohs s re. Edhe sistemi
i njohur i timarit, i cili u mundsonte sulltanve t kontrollonin pjesn m t rndsishme t ushtris s tyre, n
t vrtet ishte vetm nj form e mekanizmit, i cili praktikisht prdorej kudo n bot, n shoqrit e pjekura
bujqsore, me territor dhe popullsi t madhe, pr t arritur n shkall lokale at ka nuk mund t arrihej n
t gjith vendin njhersh, pr shkak t sistemit t pazhvilluar monetar dhe teknologjis paraindustriale t
transportit dhe komunikimit: kjo ishte shprndarja e elits qeverisse n t katr ant, n kurriz t fshatarve,
pr t vendosur ligjin dhe mbajtur rregullin dhe pr t br kalimin e mbiprodhimit nga prodhuesit, tek vetja.

25
HYRJE

As kontrolli i sulltanit mbi timaret, dhe as monopoli i timareve mbi armt e zjarrit (Perandoria Osmane mund t
konsiderohet si nj perandori baruti, ashtu si mund t konsiderohen dhe shume vende t tjera gjat fillimit
t kohs s re), nuk mbijetuan mbas krizs s fundshekullit t 16-t.
Pr m tepr, edhe pse sulltant pretendonin se autoriteti i tyre ishte absolut, ashtu si shum sundimtar
absolut n Azi, Europ apo pjes t tjera t bots, ata duhej t merrnin parasysh kufizimet q vinin nga
Ligji i Shenjt i Zotit - n rastin e osmanve nga Sheriati. Shpeshher sulltant e anashkalonin kt kufizim me
ndihmn e eyh-l-Islam-it, por n t vrtet mbshtetja e tyre n kt procedur na zbulon se e kuptonin q
fuqia e tyre nuk ishte e pakufizuar. Pr ta thn m qart, fuqia despotike e sulltanve osman teorikisht varej
nga Zoti, dhe praktikisht nga rrethanat njerzore.
Prplasjet ndrmjet shoqrive dhe popujve t Europs Juglindore nga njra an, dhe osmanve pushtues/
shtyps nga ana tjetr, kan qen tema kryesore n shumicn e historive tona kombtare. sht e qart q ka
patur shum aste konfliktesh e mizorish, si gjat pushtimit, ashtu edhe gjat sundimit t gjat osman. Megjithat,
historia e Europs Juglindore nga shekulli i 14-t deri n shekullin e 20-t nuk prbhet vetm nga konflikte.
N t vrtet, ashtu si dhe n shum shoqri t tjera t sunduara nga perandorit e mdha shumkombshe e
me shum besime fetare, njerzit jo vetm kan br qndres, por edhe kan krkuar mnyra pr tu prshtatur
me situatat historike, ose pr t ndrtuar nj fat m t mir pr veten e tyre dhe pr komunitetet t cilave ata
u prkisnin. Ndonjher kjo prfshinte negociatat me sundimtart, si dhe bashkpunimin aktiv me ta, pr t
fituar disa privilegje individuale ose kolektive. Kjo mund t interpretohet edhe si nnshtrim ndaj autoriteteve,
ose, n t kundrt, mund t shihet edhe si zgjedhje e nj forme pasive ose aktive qndrese. Kjo do t thot,
gjithashtu, q jeta e prditshme zakonisht ishte m e rndsishme se shtjet politike. Studime t kohve t
fundit kan hedhur drit mbi disa aspekte praktike t jets s njerzve n Europn Juglindore gjat sundimit
osman, duke br krahasime me situata dhe ngjarje t ngjashme n rajone t tjera gjat s njjts periudh,
duke paraqitur elementet e prbashkta pr t gjith Europn Juglindore dhe karakteristikat specifike t
zonave t veanta t rajonit.
N dritn e ktyre studimeve krahasuese t kohve t fundit, karakteri prjashtimor historik i Europs
Juglindore gjat sundimit osman zhduket shkall-shkall: ngjashmrit me rajone t tjera dhe me shoqrin
ton t sotme na e bjn at t njohur. Sigurisht, q srish mbeten dallimet, t cilat jan dhn me detaje
n studimet e kohve t fundit, por ato asnjher nuk kan arritur deri aty sa ta kthejn historin e Europs
Juglindore nn Perandorin Osmane n nj truall ekzotik. Kto dallime na ndihmojn t kuptojm m mir
kompleksitetin e shoqrive n t shkuarn dhe t tashmen, dhe n t vrtet, ky sht nj nga qllimet kryesore
t njohurive historike.
Ky Libr pune synon tu jap msuesve, nxnsve dhe studiuesve nj mundsi tjetr, pr ta par historin
e Europs Juglindore gjat sundimit osman nga nj kndvshtrim i ri. Pr t shmangur prsritjet me Librin e
puns 2 t ktij projekti, i cili trajton problematikn q ka t bj me kombet dhe shtetet n Europn Juglindore,
shekulli i fundit i ekzistencs s Perandoris Osmane nuk sht prfshir n kt libr. Pr kt arsye, ky Libr
mbaron me fundin e shekullit t 18-t, duke prfshir vetm disa burime nga shekulli i 19-t. Edhe me kt
kufizim, ishte praktikisht e pamundur t ilustroheshin t gjitha aspektet dhe detajet e pes shekujve t mesjets
s von dhe fillimeve t historis s re t Europs Juglindore, n nj numr t kufizuar faqesh. Prandaj na u desh
t vendosnim disa prparsi dhe t bnim disa zgjedhje. Disa aspekte, edhe pse t rndsishme, duhej ose
t hiqeshin, ose t prmblidheshin shum shkurt. N przgjedhjen ton t burimeve jemi mbshtetur nga
kontribuesit tan dhe jemi munduar t japim nj panoram t baraspeshuar si nga pikpamja gjeografike, ashtu
edhe nga ajo tematike. Gjithsesi jemi t ndrgjegjshm q disa prej lexuesve t cilt do t lexojn dhe/ose
do t prdorin kt Libr, mund t mendojn se edhe ata mund t kishin prfshir tekste ose pamje t tjera;
nse sht kshtu, ne do t kemi arritur njrin prej synimeve tona, i cili sht t nxisim msuesit, nxnsit dhe
historiant profesionist t rrokin rndsin e shumllojshmris s shqyrtimeve dhe interpretimeve dhe t
hedhin nj vshtrim t ri n historin e ndrlikuar t Europs Juglindore gjat sundimit t Perandoris Osmane.

26
Kronologjia
Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
osman Proceset politike dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane

Osmani i Rreth viteve 1300- 1302 Fitorja e 1307 Dorzimi

Par 1345 - Nis zgjerimi osmanve kundr i sulltanatit
(1281-1324) territorial osman Bizantit n Bafeon. Selxhuk t Rumit;
n Azin e Vogl principatat turke
Veriperndimore, t Azis s Vogl
n kurriz t bhen vasale t
Perandoris drejtprdrejta t
Bizantine; gjat shtetit mongol
ksaj periudhe, (Ilanid) n Persi.
emirati osman
sht n
konkurrenc me
principatat e tjera
Orhani turke n Azin 1326 Pushtimi i Kthimi i qyteteve 1335 Shprbrja
(1324-1362) e Vogl; hyrja Bruss (Burss), i bizantine n qytete e Perandoris
shkall-shkall cili u pasua nga osmane (kryesisht Ilxhanid; principata
e dijetarve pushtimi i Nikeas myslimane); ky (emirati) osmane
mysliman (ulema) (Iznik, 1331) dhe proces prhapet bhet e pavarur.
n sistemin politik Nikomedias (Izmit, shkall-shkall
osman. 1337). n Azin e Vogl
dhe Ballkan gjat
shekullit t 14-t
dhe 15-t.

1339 Orhanije, 1337-1453 Lufta

Burs - xhamia e Njqindvjeare
par n form T-je. ndrmjet Francs
dhe Anglis.

1345 Ndrhyrja 1345 Pushtimi 1341-1354

e par ushtarake i emiratit Karesi, Lufta civile n
osmane n prfshir edhe Perandorin
Europ, n ndihm bregun lindor t Bizantine.
t perandorit Dardaneleve.
t ardhshm
bizantin Joan VI
Kantakuzen (1347-
1345).

1346-1347 Nga 1345-1353

Kafa, murtaja Epidemia e
mbrrin n murtajs (vdekja e
Europn Juglindore zez) prhapet n
dhe prhapet n Azi, Europ dhe
pjes t mdha t Afrikn Veriore.
rajonit.

27
Kronologija

Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
Proceset politike
osman dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane
1345-1402 1354 Pushtimi i 1355 Vdes Stefan
Zgjerimi territorial Galipolit. Dushani (1331-
osman n Europn 1355); rnia e
Juglindore; gjat shtetit serb.
ksaj periudhe,
Murati i Par 1361-1369
udhheqsit
(1362-1389) Pushtimi i
ushtarak t kufirit
Traks bashk me
turk vepronin
Edrenen.
shpesh me
iniciativn e tyre 1371 Fitorja Vitet 1370- 1378-1391 1370-1405
dhe u integruan e osmanve 1380 Pushtimi Xhamia Jeshil, n Sundimi i Timur
dalngadal ndaj serbve n i Maqedonis Iznik Lengut.
n sistemin irmen. dhe disa pjesve
politik osman; t Greqis dhe
osmant prdorin Shqipris.
mekanizma t
Bajaziti i Par ndryshm politik 1389 - Beteja e 1390-1391 1385 Bashkimi
(1389-1402) pr t arritur par e Kosovs; Osmant i Polonis me
zgjerimin territorial: Osmant mundin aneksojn pr Lituanin.
marrveshjet me koalicionin her t par
shtetet ekzistuese ballkanik t principatat turke
n Europn udhhequr nga n Azin e Vogl
Juglindore (t princi serb Llazar; Jugperndimore
cilat pranohen si Serbia bhet (Saruhanin,
harapaguese), vasale e shtetit Ajdinin,
martesat pr hir osman. Menteshen etj.)
t aleancave,
marrja me forc 1396 Beteja e 1396 Me
dhe shprndarja Nikopolisit; Bajaziti aneksimin e
e timareve i Par mposht Vidinit kryhet dhe
lufttarve t ushtrin kryqtare prfshirja e plot
tyre; kolonizimi i t drejtuar nga e Bullgaris n
territoreve me turq Sigismundi zotrimet osmane.
t ardhur nga Azia i Luksemburgut,
e Vogl etj. N vitet mbret i Hungaris.
1390, Bajaziti e 1397-1398 Bajaziti
shpejton me dhun i Par prfundon
ecurin e integrimit pushtimin e pjess
perandorak, m t madhe t
duke shkaktuar Azis s Vogl.
paknaqsi tek
1402-1413 turqit n Azin e 1402 Beteja e 1402 Timur 1403-1414 Xhamia
- Lufta Vogl etj. Ankaras; Bajaziti i Lengu ngre Eski, n Edrene.
civile pr Par mundet prsri nj sr
mbretrim dhe kapet rob nga principatash turke
ndrmjet Timur Lengu. n Azin e Vogl.
djemve t
Bajazitit t
Par.
Mehmeti i Nis rimkmbja dhe 1419-1420 1419-1420 1416 Rebelohet
Par rindrtimi me kujdes Fushatat osmane Pushtimi i sheiku Bedredin;
(1413-1421) i shtetit osman; n Danubin e Dobruxhs, thyhet nga
rinisin zgjerimet Poshtm; Vllahia Gjurgut dhe Turnut Mehmeti i Par
territoriale, por t bhet vasale e
kujdesshme, si n shtetit osman.
Ballkan, dhe n Azin
e Vogl.

28
 Kronologija

Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
Proceset politike
osman dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane
Murati i 1425-1428 1421-1437
Dyt (1421- Aneksimi Kompleksi
451, me nj prfundimtar Muradije n
ndrprerje i Azis s Vogl Bursa zbukurohet
n sundimin Jugperndimore nga poart nga
e tij nga (principatat Tabrizi.
1444-1446.) e Ajdinit,
Menteshes, Tekes,
Germijanit etj.).

1430 Selaniku 1439 N Kshillin e

pushtohet nga Firences, perandori
osmant. bizantin Joani VIII,
miraton bashkimin
1439 Serbia e Kishs Ortodokse
pushtohet pr me Romn, n
her t par nga kmbim t nj
osmant. kryqzate kundr
osmanve.
Si kundrveprim 1443 Fillon 1443 - Osmant
ndaj prdorimit fushata hungareze lshojn Serbin
t artileris nga n Ballkan; dhe Shqiprin.
ushtria hungareze, shqiptart, t
osmant t udhhequr nga
detyruar fillojn t Sknderbeu
prdorin armt e (Gjergj Kastrioti),
zjarrit. organizojn
nj qndres t
suksesshme.
1444 Fushata e
re hungareze n
Ballkan thyhet n
Varna.
1448 Beteja e dyt
e Kosovs; osmant
dalin fitimtar ndaj
ushtris hungareze
t udhhequr nga
Janosh Huniadi.

Mehmeti i Shteti osman 1456 Osmant 1453 Pushtimi i Kostandinopoja 1453 Fundi i Lufts
Dyt organizohet thyhen n Beograd Kostandinopojs. kthehet n Njqindvjeare;
(1444-1446, trsisht si nga Janosh kryeqytet osman, Franca del fituese.
1451- perandori (epoka Huniadi -Stamboll; Shn
1481) klasike); vendoset Sofia kthehet n
struktura e xhami; ndrtohen
Pallatit dhe nj
Pallati Topkapi (deri
hierarki e qart e
rendit shoqror; n vitin 1478), tregu
pjesrisht vriten, i mbuluar (bezistan)
dhe me ndihmn dhe nj sr
e kapikuluve xhamish (midis t
(skllevrve cilave Xhamia Fatih
1463-1470).

29
Kronologija

Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
Proceset politike
osman dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane
t konvertuar 1455-1456- 1455 Gutenbergu
t sulltanit), Moldavia bhet boton Bibln e
shfuqizohet harapaguese. shtypur.
trsisht fisnikria
e vjetr; bhet
regjistrimi i pjess 1459 Serbia
m t madhe t aneksohet
tokave si pron prfundimisht.
shtetrore, e cila
u shprnda si fief 1460 Pushtohet
(timar); pr her Dukata e Athins,
t par prdoren Despotati i Mistras
me efektshmri dhe pjesa m e
armt e zjarrit madhe e Mores.
(Perandoria
Osmane u quajt
Perandoria e
Barutit). 1461 Pushtimi 1454 Patriarku
i Perandoris Genadius themelon
Bizantine t Akademin e
Trebizonds. Patriarkans n
Kostandinopoj.
1463-1479 1463 Pushtimi i 1462-1505
Lufta osmano pjess m t madhe Sundimi i Ivanit t
venedikase. t Bosnjs. Tret n Moskovi;
marrja e disa
1468 Pushtimi i principatave ruse
Karamanit (Azia e dhe shkputja
Vogl). e Rusis nga
Hordhia e Art
1473 Fitorja 1470 Pushtimi (1480).
osmane mbi i Negropontit
Uzun Hasanin n (Eubea).
Otlukbeli; forcohet
sundimi osman n
Anatoli

1475 Beteja e 1475 Osmant 1476 Botohet libri 1469-1492 N

Vasluit; osmant pushtojn Kafan i par greqisht n Firence sundon
munden nga (koloni gjenoveze Milano (Kostandin Lorenco di Medii;
Stefani i Madh, n Krime); Hanati Laskaris, shklqimi i Rilindjes
princi i Moldavis Tatar i Krimes u Evropiane.
(1457-1504). bhet vasal i u ).
Perandoris
Osmane.

1479 - Pushtohet
pjesa m e madhe
e Shqipris.

1480 Osmant
pushtojn Otranton
(Italin Jugore); e
lshojn at m
1481.

30
 Kronologija

Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
Proceset politike
osman dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane
Bajaziti i Politika e paqtimit 1483 - Pushtimi i
Dyt t acarimeve Hercegovins.
(1481-1512) t brendshme
shkaktuar nga
despotizmi 1484 Pushtimi i 1492 Dbimi i 1489 Qiproja
i Mehmetit t ilias dhe Cetatea hebrenjve sefardit bhet territor
Dyt, ndrkoh Albas (Akermanit); nga Spanja; nj pjes venedikas.
u ruajtn Moldavia humb e madhe
arritjet kryesore daljen n Detin e tyre mirpriten dhe
centralizuese. e Zi. vendosen
n Perandorin
Osmane; 1492 Kolombi
1493 shtypshkronja zbulon Amerikn.
1499-1503- Pushtimi i fortesave e par n Stamboll, e
Lufta osmano- venedikase ngritur nga
venedikase. n Greqin hebrenjt sefardit t 1494 Fushata
kontinentale dhe ardhur nga Spanja; franceze n Itali;
n Shqipri. 1493 fillimi i luftrave
shtypshkronja italiane.
e par sllave n
Europn Juglindore
n Cetin Mal i Zi 1497-1498 - Vasko
(nn ndikimin de Gama zbulon
venedikas); n rrugn detare nga
1498 Perandoria Portugalia pr n
shekullin e
Osmane anekson 16-t,shtypshkronjat Indi.
zonn e brendshme sllave u prhapn
t Malit t Zi; pjesa edhe n Vllahi
e bregdetit malazes (1508), Bosnj, Serbi
mbetet nn sundi- dhe Transilvani, por
min venedikas. shumica prej tyre
funksionuan vetm
pr nj periudh t
shkurtr kohe.
1499-1540 1505 Ngrihet 1502 Vendoset
Pushtimi i Likas xhamia Bajaziti i dinastia e
dhe i disa pjesve Dyt n Stamboll. Sefevidve n Persi;
t Dalmacis. Persia bhet shiite.

Selimi i Par Shtypet me 1514 Beteja e 1514-1515 Merret

(1512- forc rebelimi aldiranit; fitore e pjesa lindore e Azis
1520) i brendshm madhe osmane n s Vogl.
propersian n Persi.
Anatoli dhe
bhen zgjerime t
konsiderueshme
territoriale n
Lindjen e Afrme, 1516 Beteja e 1516-1517 Pushtimi 1517 Botohen
ka rriti ndjeshm Marxh Dabikut; i Siris, Palestins 95 tezat e
elementin fitore e madhe dhe Egjiptit; Martin Luterit
mysliman n osmane ndaj osmant marrin nn n Vitenberg,
Perandorin mamlukve. mbrojtje Mekn dhe Gjermani; fillon
Osmane. Medinn. Reformacioni.

31
Kronologija

Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
Proceset politike
osman dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane
1519 Algjeria 1519 Karli V
njeh varsin zgjidhet perandor
nga Perandoria gjermano-romak.
Osmane. Duke qen edhe
mbret i Spanjs
q nga viti 1516, ai
gzon pushtet t
konsiderueshm
dhe e prqendron
kt pushtet
n dinastin
habsburgase,
duke u br kshtu
kundrshtari
m i fuqishm
i Perandoris
Osmane.

Sulejmani i Kulmi i pushtetit 1521 Pushtimi i 1526 Piri 1519-1522

Par osman; zgjerim Beogradit. Reisi (1465- Magelani nis
Ligjvnsi territorial si n 1554) shkruan Kitabi udhtimin e par
(1520- Europ, ashtu dhe 1522 Pushtimi i Bahrije (Libri i detit), rreth bots.
1566) n Azi, duke Rodosit. ku prmbledh
ndrthurur fuqin prvojn detare t
ushtarake me 1526 Beteja asaj periudhe; m 1526 Fillimet e
nj veprimtari t n Moha; fitore 1513, ai bn Perandoris Mughal
gjer diplomatike; e madhe ndaj gjithashtu nj hart n Indi.
sistemimi i s drejts Hungaris. detare t detajuar,
dhe administrats ku paraqiten edhe
osmane. 1529 N dy Amerikat.
Hungari fillon
konflikti osmano-
habsburgas;
dshton Rrethimi i 1534-1535
Par i Vjens. Pushtimi i Irakut.
1538 Osmant 1538- Aneksimi i 1538- Sinani (i
kryejn nj fushat Benderit (Tigina). njohur si Mimar
t suksesshme n Sinan, 1490-1588)
Moldavi. bhet arkitekti
perandorak;
shklqimi i
arkitekturs
osmane.
1541 Sulejmani nis 1541 Aneksohet 1543 Koperniku
nj fushat t re n Hungaria Qendrore boton De
Hungari. (provinca e Buds); revolutionibus
Transilvania orbium coelestium.
bhet principat
harapaguese.

1545-1563
-Kshilli i Trentos;
Reformacioni
Katolik

32
 Kronologija

Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
Proceset politike
osman dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane
1551-1552 Mesi i shekullit t 16- 1551-1556 Rusia
Aneksohet Banati. t Reformacioni anekson hanatet
shtrihet n Hungari tartare t Kazanit
dhe n Transilvani; dhe t Astrahanit.
saksont e
Transilvanis
pranojn
luterianizmin,
ndrsa nj pjes e
madhe e popullsis
hungareze pranojn
kalvinizmin.

1555 N Amasja 1550-1557 N 1555 N

nnshkruhet paqja Stamboll ndrtohet Perandorin
midis Perandoris Xhamia Sulejmanie Gjermane arrihet
Osmane dhe nga Mimar Sinani. paqja fetare e
Persis; bhet m i Augsburgut.
qndrueshm kufiri
lindor i Perandoris
Osmane.

1555 Libri i par i 1556 Rnia

botuar n gjuhn nga froni e
shqipe: Meshari Karlit V; ndarja
(Libri i Shrbesave), e zotrimeve
nga Dom Gjon habsburgase
Buzuku (botuar n ndrmjet
Itali). trashgimtarve
spanjoll dhe
austriak.

1566 Osmant 1557 Ringrihet 1562-1598

aneksojn Kiosin. Patriarkana Luftrat fetare n
Ortodokse Serbe e Franc.
Pejs.

Selimi i Dyt 1571 N Lepanto, 1570-1571 1567 1566 Fillon

(1566- flota osmane Pushtimi i Qipros. Shtypshkronja e revolucioni
1574)- mundet nga flota e par armene n antispanjoll n
Pijaneci Lidhjes s Shenjt. Stamboll. Vendet e Ulta.

1569 -1575 Mimar

Sinani projekton
Xhamin Selimje n
Edrene.

Murati i Tret Kriza financiare, 1578-1590 Lufta Pushtimi i 1580 Shkatrrimi, 1587-1629
(1574-1595) zhvleftsimi shkatrrimtare me Azerbajxhanit dhe me urdhr Sundimi i Abazit
i akeve dhe Persin. i disa provincave t t Sulltanit, i t Par n Persi;
inflacioni. tjera persiane. observatorit kulmi i pushtetit
astronomik n Sefevid.
Stamboll, pas
kundrshtimeve
nga drejtuesit
fetar.

33
Kronologija

Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
Proceset politike
osman dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane
Kriz e brendshme 1593-1606 Lufta 1583-1586 1588 Shkatrrimi
e rnd n shkatrrimtare Kompleksi i armads spanjolle
Perandorin me Lidhjen e Muradije n nga flota angleze.
Osmane; luftrat Shenjt, e kryesuar Manisa.
e gjata me nga habsburgt
Mehmeti i Perandorin austriak; rebelimi 1596 1609 1598 Edikti i
Tret Habsburgase dhe kundrosman Rebelimi Xhelali n Nants, toleranc
(1595-1603) Persin shkaktuan i principatave Azin e Vogl. ndaj kalvinistve
vshtirsi rumune (1594). francez.
financiare
dhe rnien e
organizmave
Ahmeti i Par tradicional 1602-1612 Lufta Osmant humbasin 1609-1616 N 1603 Vdes
(1603-1617) ushtarak, me Persin. territoret e Stamboll ngrihet Elizabeta e Par
veanrisht t pushtuara n xhamia e sulltan (1558-1603);
trupave spahi; vitet 1578-1590; Ahmetit (Xhamia Xhejms Stjuart,
Perandoria humbjet e para t Blu) mbret i Skocis,
Osmane shkon mdha territoriale bhet edhe mbret
dalngadal t Perandoris i Anglis, duke
drejt prdorimit Osmane. bashkuar t dyja
t mercenarve mbretrit.
(levend) dhe shton
numrin e atyre q 1606 Traktati 1613 Vendosja
duhet t paguajn i Paqes n e dinastis s
taksn bujqsore Zsitvatorok me Romanovve n
(iltizam). habsburgt Rusi.
austriak.

Mustafai i
Par
(1617-1618)

smani i Prpjekjet 1620-1634 Lufta 1618-1648 Lufta

Dyt pr reforma me bashkimin 30- vjeare.
(1618-1622) t brendshme Poloni-Lituani
shkaktojn pr sundimin mbi
rebelimin e Moldavin.
Mustafai i jenierve; sulltani
Par rrzohet nga froni
(1622-1623) dhe vritet.

Murati i Ndiqet nj politik 1623-1639 Lufta 1627 Patriarku

Katrt e ashpr pr t me Persin; pas Ciril Lukarisi hap
(1623-1640) rivendosur ligjin humbjeve fillestare nj shtpi botuese
dhe rregullin. n luft kundr greke n Stamboll;
Abazit t Par, me ajo u mbyll nga
ekspeditat e Muratit osmant mbas
t Katrt dhe ekzekutimit t
Traktatin e Paqes patriarkut. (1638)
s Kasri-Sirinit,
(1639) rivendosen
kufijt e viteve 1555
dhe 1612.

1635 Revan
Kiosku, n Pallatin
Topkapi.

34
 Kronologija

Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
Proceset politike
osman dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane
Ibrahimi i 1645-1669 Lufta Pushtimi i Krets 1640 Fillimi i
Par -I shkatrrimtare me (prfundoi vetm Lufts Civile n
menduri Venedikun. m 1669); Angli, midis mbretit
(1640- dhe parlamentit.
1648)
Mehmeti i Mbas disa 1656 Mehmet 1648-1657 1648 Rebelimi i
Katrt viteve trazirash Qyprili pasha Gjeografi dhe kozakve
(1648 1687) t brendshme, emrohet vezir i historiani i n Ukrain, i
vezirt e mdhenj madh, dhe merr famshm osman udhhequr nga
t familjes s pushtet t plot Qatip elebi (1609- Bogdan Hmelnicki;
Qyprilinjve pr t qeverisur 1657) shkruan kriz n bashkimin
arritn t forconin Perandorin. librin e tij gjeografik Poloni-Lituani.
institucionin e Xhihannma.
vezirit t madh,
t rivendosnin
rregullin e 1655-1660- Lufta e
brendshm dhe t Par Nordike.
rifillonin zgjerimin e
jashtm territorial. 1661 Fazel 1665-1666 1661 Fillimi i
Ahmed Qyprili Lvizja mesianike e sundimit personal
pasha pason Sabbata Zevit. t Luigjit XIV n
baban e tij si Franc (mbret n
vezir i madh (1661- vitet 1643-1715):
1676). kulmi i absolutizmit
francez.

1672-1676 Lufta Pushtimi i Podolias. 1667 Trmet i

me bashkimin madh q dmton
Poloni-Lituani. rnd Raguzn.

1683 Rrethimi
i dyt osman i
Vjens; osmant
munden n Vjen
nga nj ushtri
austro-polake.

1684 Krijohet 1686-1687 Trupat 1685 Shfuqizimi i

Lidhja e Shenjt austriake pushtojn Dekretit t Nants
(Austria, Poloni- Hungarin dhe n Franc.
Lituania, Venediku, Transilvanin.
Shteti Papal, dhe 1687 Isak Njutoni
Rusia, q nga viti boton Philosophiae
1686). naturalis principita
mathematica.

35
Kronologija

Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
Proceset politike
osman dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane
Sulejmani i Reformat e mdha 1688-1690 1690 Ri-pushtimi 1688 Revolucioni i
Dyt monetare dhe Pushtimi i osman i Beogradit Lavdishm
(1687-1691) fiskale rimkmbin prkohshm pasohet nga nj n Angli, i cili
t ardhurat austriak i Beogradit shkall e lart vendosi monarkin
osmane; n kt dhe pjesve t tjera emigrimi t serbve parlamentare.
mnyr mund t Serbis. nga Serbia Jugore
tu bhet ball dhe Kosova, pr
shpenzimeve t n Sllavoni dhe 1689 Fillon sundimi
lufts. Hungari. personal i Pjetrit t
Par (1682-1725) n
Rusi.
Ahmeti i 1694 Princi
Dyt Konstantin
(1691-1695) Brankoveanu
hap Akademin
Mbretrore Greke
n Bukuresht;
n shekullin e
18-t, nj institucion i
ngjashm u krijua n
Jashi (Moldavi).
Mustafai i 1695 1697 Humbja e
Dyt Riorganizimi i betejs s Zents
(1695-1703) sistemit t tatimit kundr austriakve.
bujqsor, me 1697 Danilo
futjen e takss Petrovi Njegoshi
s prhershme bhet metropolit i
bujqsore (e Cetins (Malit t Zi);
quajtur malikane); nis ndrgjegjsimi
sistemi i ri forcon gradual pr
bazn e pushtetit, shkputje nga
q prbhet sundimi osman
nga familjet dhe krijimin e
fisnike (ajane) nj principate t
n provinca, t udhhequr nga
cilat grumbullojn princt-metropolit
zotrime t mdha t familjes Petrovi
t trashgueshme. Njegosh.

1699- Paqja e Perandoria Osmane Rreth viteve 1700 1700-1721 Lufta

Karlovicit. humbet Hungarin Kompozitori e Madhe Nordike;
(duke prfshir Dimitrie Kantemiri fitore e madhe
ktu Sllavonin) (1673-1723), e Rusis ndaj
dhe Transilvanin, shkruan nj libr Suedis n Poltav
t cilat i kalojn mbi muzikn (1709).
Perandoris osmane, n t
Habsburgase; cilin prfshin edhe
Moreja, Lika dhe nj prmbledhje 1701-1714 Lufta
territore t tjera m me 353 pjes pr fronin spanjoll.
t vogla dalmate i instrumentale.
kalojn Venedikut;
Podolia i kalon
Polonis dhe Azovi,
Rusis.

36
 Kronologija

Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
Proceset politike
osman dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane
Ahmeti i 1710-1711 Lufta Rimerret Azovi.
Tret me Rusin.
(1703-1730)

E ashtuquajtura 1715-1718 Lufta 1715 Pushtimi

epoka e tulipanve me Venedikun i Mores nga
karakterizohet dhe Austrin; venedikasit.
nga risi kulturore osmant munden
dhe prpjekje dhe nnshkruajn
pr reforma Traktatin e Paqes
s Pasarovicit.
t brendshme
dhe hapje me
Perndimin, t
nxitura nga veziri i

madh Ibrahim 1716-1718 Banati, 1720 Surnamei-

pasha Nevshehirli Serbia Veriore dhe Vehbi tregon pr
(1718-1730), por kjo Oltenia (Vllahia festimet me rastin
periudh u ndal Perndimore) e synetllkut
nga nj rebelim u dorzohen t djemve t
i jenierve, i cili i austriakve. sulltanit, shkruar
detyroi vezirin dhe nga poeti Vehbi
sulltanin t linin dhe i ilustruar me
pushtetin. 137 piktura n
miniatur nga Levni
(1673-1736).
1722-1725 Pas 1727 N 1722 Persia
kaosit n Persi, Stamboll hapet pushtohet nga
pushtohet shtypshkronja afgant; bie
Gjeorgjia, e par osmane sundimi Sefevid.
Azerbajxhani dhe nga Ibrahim
Shirvani. Myteferrika; ajo u
mbyll me vdekjen e
tij, n vitin 1745.

1730 Perandoria 1728 Ndrtohet 1726-1730 Nadiri

Osmane humbet shatrvani i (shah n vitet
Azerbajxhanin Ahmetit t Tret 1736-1747) i kthen
dhe Shirvanin, q (prpara Pallatit Persis shklqimin
merren nga Nadiri. Topkapi). e saj.

Mahmuti i Politikat e reformave 1730-1736 - Lufta Perandoria 1733-1738 Lufta

Par t kujdesshme, me Persin. Osmane humbet pr fronin polak.
(1730-1754) veanrisht n Gjeorgjin.
artileri (veprimtaria
e ekspertit francez, 1736-1739 Me Oltenia i kthehet Emigrimi i dyt i
kontit t Bonevalit) an t Traktatit t Vllahis dhe popullsis serbe
dhe n zhvillimin Paqes n Beograd, Serbia Veriore, pr n Banat dhe
urban (ndrtimi prfundon lufta Perandoris n Hungari.
i m shum se me Austrin dhe Osmane; Rusia
60 shatrvanve Rusin. rimerr Azovin.
publik n
Stamboll).

37
Kronologija

Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
Proceset politike
osman dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane
1743-1746 Lufta 1746 Princi 1740-1786
me Persin. Kostantin Frederiku i Dyt
Mavrokordati sundon n Prusi.
ndalon me ligj
bujkrobrin n
1740-1748 Lufta
Vllahi; n vitin
pr fronin austriak.
1749, ai ndrmerr
nj reform t
ngjashme n
Moldavi. 1748 Monteskj
boton Lesprit des
lois.

1751-1780
Enciklopedia
me 35 volume, e
botuar n Paris,
arritje e madhe
e Iluminizmit
Europian.

Osmani i 1756-1763 Lufta

Tret 7- vjeare.
(1754-1757)

Mustafai i Mbas nj periudhe 1768-1774 Lufta 1766-1767 1762-1796

Tret t gjat paqeje ruso-turke; ushtrit Autoritetet Katerina II
(1757-1774) dhe prpjekjesh ruse pushtojn osmane ndalojn mbretron n Rusi.
pr t qndruar Krimen, Moldavin veprimtarin e
larg konflikteve dhe Vllahin; flota Peshkopats 1722 Ndarja e
europiane, detare ruse mund s Ohrit dhe par e Polonis.
Perandoria osmant n detin Patriarkans s
Osmane hyn n Egje, ndrkoh Pejs; Patriarkana
luft me Rusin; frymzon disa e Kostandinopojs
kjo luft do t kryengritje n ushtron autoritet
nxjerr n pah t Greqi dhe n fetar mbi t
gjitha dobsit e Levant. gjith ortodokst
saj t grumbulluara e Perandoris
n koh. Pr Osmane n
kt Perandori Europ.
nis tashm 1774 Traktati i 1774 Krimeja
faza e rnies s Paqes n Kyyk nuk sht m shtet
vazhdueshme; Kajnarxhik; vasal osman.
pushteti i ajanve Rusia prforcon
(fisnikve lokal) pozitat e saj n
sht n rritje, bregdetin verior
ndrsa autoriteti i t Detit t Zi dhe
qeveris qendrore, bhet mbrojtse
n shumicn e nnshtetasve
e provincave, ortodoks t
dalngadal Perandoris
shprbhet. Osmane.

38
 Kronologija

Ngjarjet m t
Sulltant Ngjarjet politike Ndryshimet Shoqria dhe rndsishme
Proceset politike
osman dhe ushtarake territoriale kultura jasht Perandoris
Osmane
Abdulhamiti Prpjekje pr 1755 Osmant 1784 Rihapet 1775-1783 Lufta
i Par t rivendosur i dorzojn shtypshkronja e popullit amerikan
(1774-1789) pushtetin Bukovinn turke n Stamboll. pr pavarsi.
ushtarak osman, (Moldavin
me ndihmn Veriperndimore)
e ekspertve Austris.
perndimor
(veanrisht 1783 Rusia 1780-1790 Jozefi i
francez). Gjithsesi, anekson Krimen. Dyt mbretron
lufta e viteve 1787- n Austri.
1892 nxori n pah
dshtimin e ktyre
prpjekjeve.

Selimi i Tret Prpjekjet 1787-1792 Lufta 1787 Kushtetuta

(1789-1807) pr reforma midis Rusis dhe e Shteteve t
administrative, Austris; humbje Bashkuara t
ushtarake, t mdha osmane; Ameriks.
financiare dhe Revolucioni
politike. Pr shkak Francez dhe shtja 1793,1795 Ndarja
t rrmujave polake shptojn e dyt dhe e tret
t brendshme Perandorin (prfundimtare) e
dhe opozits Osmane nga Polonis
konservatore humbja e
t jenierve, territoreve t
dshtojn mdha.
prfundimisht
Ligji i ri Nizam- i 1798-1799
xhedid; kulmi i Fushata franceze
fuqis s ajanve n Egjipt dhe Siri.
n provinca. 1798-Kuvendi i
krerve malazez
miraton Kodin e
Prgjithshm dhe
t Malsis.

39
KAPITULLI I:
Zgjerimi territorial osman n Europn Juglindore

Zgjerimi territorial osman filloi rreth vitit 1300 n Azin e Vogl Veriperndimore, dhe vazhdoi deri nga
fundi i shekullit t 17-t; pushtimi i fundit i rndsishm ishte Podolia (n at koh provinc e Poloni-
Lituanis, tani pjes e Ukrains), n vitin 1672. Ky zgjerim territorial e shndrroi principatn e vogl t fshatarve
gjysmshtegtar n nj perandori botrore burokratike, t shtrir n tri kontinente.
Pjesa m e madhe e Europs Juglindore u pushtua n shekujt e 14-t dhe 15-t, por disa pjes t saj u
pushtuan m von (p.sh. Sllavonia, Banati, Qiproja, Kreta) ose mbetn t lira nga sundimi osman (p.sh. Korfuzi,
Sllovenia, pjes t Dalmacis dhe Kroacia). Pr popujt e rajonit, pushtimi osman ishte nj ngjarje e rndsishme,
q pati ndikim n jetn e tyre si n planin afatshkurtr, ashtu edhe n at afatgjat. Historiant kan shprehur
opinione t ndryshme dhe shum her kontradiktore pr kt proces. Shumica e tyre e kan paraqitur at nga
kndvshtrimi kombtar, edhe pse njerzit n fund t mesjets rrallher e vshtronin botn sipas kufijve etnik.
Kta historian e kan paraqitur kt proces si nj varg arritjesh ushtarake heroike, n t cilat populli i tyre luftonte
me guxim kundr armiqve t fuqishm. Pr ta, pushtimi osman ka qen ose nj katastrof pr popullin e tyre
dhe/ose pr qytetrimin europian, ose, n t kundrt, nj vendosje me prfitime e paqes nga osmant. Pr disa
historian t tjer, natyra e vrtet e procesit t pushtimit ka qen m e ndrlikuar. Ndarjet etnike, fetare dhe etike
shpesh nuk ishin kaq t qarta. Fushata t mdha ushtarake shoqroheshin edhe nga prleshje lokale. N nivel
lokal, motivimi dhe kndvshtrimi ndryshonin shum nga ndarjet e prera q bjn sot historiant modern. T
siguroje bashkpuntor, ishte shpeshher po aq e rndsishme sa edhe t luftoje. Heroizmi dhe prkushtimi
ndaj idealeve t caktuara ishin pjes e s njjts tablo, ku gjendeshin mizorit, vuajtjet dhe mashtrimet.
Ky kapitull i ktij Libri nuk synon t dokumentoj me hollsi procesin e pushtimit osman dhe/ose
qndresn e popujve t ndryshm ndaj tij. thjesht ai jep nj numr t kufizuar burimesh, q u bjn t mundur
nxnsve t hedhin nj vshtrim mbi ndrlikueshmrin e ktij procesi dhe mnyrat e ndryshme me ann e t
cilave njerzit e asaj kohe i vshtronin dhe i prjetonin ngjarjet.

Ia. Fazat e para t shtetit osman n Anatoli

I-1. Martesa e Orhanit me vajzn e tekvurit1 t
Jar Hisarit
Pjesa e 13-t
N kt pjes flitet pr nusen q ata morn, e cila
ishte vajza e tekvurit t Jar Hisarit; kujt iu dha nuse
dhe far u b me t.
Osman Gazi2 e mori Ylyfer Hatunin pr djalin e tij,
Orhan Gazin3. N at koh, Orhani ishte br nj djal
trim. [...] Dhe kur ata i zun kto katr kshtjella
[Bilexhikun, Jar Hisarin, Ineglin, Aja Nikoln], solln
drejtsi dhe barazi n at provinc dhe t gjith
njerzit e atyre fshatrave u kthyen dhe u rivendosn
aty ku u takonte. Ata filluan t bnin nj jet m
t mir sesa nn sundimin e t pafeve. Njerz nga
provinca t tjera filluan t vinin, ndrsa dgjonin se
sa mir trajtoheshin kta t pafe. Ndrkoh Osman
Gazi donte t bnte dasm, pr tia dhn pr

1
Shkruhet edhe tekfur dhe do t thot sundues i vogl i krishter n Azin e Vogl, zotrimet e t cilit prfshiheshin n territoret osmane.
2
Osmani i Par themeluesi i shtetit osman, sundoi nga viti 1281 deri rreth vitit 1324.
3
Orhani sundues osman nga 1324 deri m 1362.

41
ZGJERIMI TERRITORIAL OSMAN N EUROPN JUGLINDORE
nuse Ylyfer Hatunin djalit t tij, Orhan Gazit. Dhe
kshtu bri. Ylyfer Hatuni sht zonja q ka nj teqe
pran kalas s Burss, afr Ports s Kapluxhs
[Burimeve t Nxehta]. Ishte ajo q kishte ndrtuar
urn mbi prroin Ylyfer. Kjo sht ura q i ka dhn
emrin e saj atij prroi. Dhe t dy, si Murat Kan Gazi4
dhe Sulejman pasha5, jan djemt e saj. Babai i t
dyve ishte Orhan Gazi. Kur zonja vdiq, ajo u varros
bashk me Orhan Gazin n kalan e Burss.
Aikpaa-zde, f. 102.
Kronika e Ashikpasha-zades sht nj nga
kronikat e para t dinastis osmane, por sht
shkruar n shekullin e 15-t, domethn thuajse nj
shekull pas ngjarjeve q prshkruhen n t.
Prse u martua Orhan Gazi me vajzn e
? tekvurit? Prse e mori babai i tij vendimin pr
t kryer kt martes? Mendojeni veten tuaj n
pozicionin e Orhanit.
Sipas Ashikpasha-zades, cilat ishin cilsit m t
rndsishme q duhej t kishte nj grua osmane?
I-2. Pushtimi i Karaxha Hisarit dhe leximi i par i
hutbes n emr t Osman Gazit.
Pjesa e 14-t
N kt pjes flitet pr mnyrn me t ciln Osman Gazi
arriti q lutjet e s premtes t kryheshin n emr t
tij; po ashtu edhe mnyrn se si filloi kjo praktik n
qytet.
Kur zaptoi Karaxha Hisarin, shumica e shtpive n
qytet ishin boshatisur. Dhe shum njerz vinin nga
provinca e Germijanit dhe provinca t tjera. Ata
krkonin q Osman Gazi tu jepte shtpi. Dhe
Osman Gazi u dha shtpi. Nuk zgjati shum koh
dhe qyteti filloi t lulzoj. Kishat e tyre t shumta
ata i kthyen n xhami. Gjithashtu, ata ndrtuan
edhe nj treg. Dhe kta njerz [kavim, gjithashtu:
fis] ran n nj mendje me njri-tjetrin q t kryenin
lutjet e s premtes, dhe t krkonin gjithashtu edhe
4
Murati i Par - sundues osman (1362-1389).
5
Sulejman pasha djali i madh i Orhanit; udhhoqi osmant n sulmet e para n Gadishullin Ballkanik dhe pushtoi Galipolin (1354);
vdiq n vitin 1357.
6
Leja e sulltanit selxhuk t Konjs (Ikonion), i cili m par kishte qen drejtuesi i prijsve ushtarak t kufirit, si ishte Osmani.
42
nj kadi. Ishte pikrisht nj njeri i shenjt me emrin
Dursun Faki q shrbeu si imam pr fisin dhe ishte ky
personi t cilit njerzit i flisnin hapur. M pas, ai shkoi
tek vjehrri i Osman Gazit, Ede Bali dhe i tregoi pr kt
gj. Por prpara se ai t mbaronte bisedn, aty erdhi
Osman Gazi. Ai e kuptoi se far donin ata. Osman
Gazi tha: fardo q duhet br, bjeni. Dursun
Faki tha: Por, hani im, na duhet leja e sulltanit6.
Osman Gazi tha: Kt qytet un e zaptova vetm
me shpatn time. pun ka sulltani, prse duhet ti
krkokam leje? I njjti allah q i dha atij sulltanatin, m
ka dhn mua kazan dhe principatn time, - tha ai.
Dhe nse ai m prmon mua pr flamurin q un
mbaj, ather un do ti kujtoj se nn kt flamur
un kam luftuar kundr t pafeve. Dhe nse ai do
t m tregoj q sht nga dinastia e selxhukve
[l-i Salukvan], un do ti thoja q dhe un jam vet
djali i Gk Alpit. Dhe nse ai mton se ka arritur n
kto troje prpara nesh, ather do ti them se ishte
gjyshi im, Sulejmanshahu, i cili ka ardhur prpara tij-
prfundoi ai. Dhe kshtu ndodhi q ai popull [ose
ai fis] u bindn. Ai i dha Dursun Fakiut postin e kadiut
dhe t drejtn pr t predikuar. Hutbeja e s premtes u
lexua pr her t par n Karaxha Hisar. Atje ishte edhe
vendi ku ata kryenin lutjet e Bajramit.
Aikpaa-zde, f. 102-103
N traditn politike islamike, leximi i hutbes
t s premtes n emr t sunduesit sht nj
kusht paraprak pr t fituar sovranitetin (sundimin e
pavarur). Kronika e shekullit t 15-t e shtrembron
realitetin historik t fillimshekullit t 14-t; n t vrtet,
ishin mongolt q i dhan fund sulltanatit selxhuk
n vitin 1307, prpara sesa Osmani t bnte ndonj
prpjekje pr t ushtruar sovranitetin e tij. Pr m tepr,
mbas vitit 1307, Osmani, dhe m pas djali i tij Orhani, i
paguan hara Principats Mongole t Persis, deri kur
ra ajo, n fund t viteve 1330.
? far strategjish prdori Osmani pr t
zgjeruar bazn e pushtetit t tij?
informacion japin t dy tekstet pr strukturn
etnike dhe fetare t Anatolis Veriperndimore n
prag t pushtimit osman?

Ib. Pushtimi osman i Gadishullit Ballkanik
I-3. Kontradiktat ndrmjet shteteve t krishtera
n Ballkan dhe roli q luajtn n zgjerimin
territorial osman
Vetm Amorati mbeti gjall. Ai ishte i ri, i pabindur
7
dhe ishte kundr bullgarve. Ai donte q grekt ta
lejonin t kalonte, por u ndalua nga anije dhe varka
t shumta, t cilat Kantakuzeni8 i kishte ndrtuar
dhe i mirmbante n mnyr q t ruante vaun e
Galipolit. Sikurse tham, Amorati ishte i detyruar t
kalonte detin. Kur Kantakuzeni e kuptoi q nuk mund
ti ushqente ushtart q kishte npr varka, pasi kishte
munges n ushqime dhe mish derri, dhe thesari
po i boshatisej do dit e m shum, domethn
dukatet dhe argjendi iu paksuan, ather mendoi
t drgonte lajmtar n Trnovo, tek car Aleksandri9
pr t krkuar ushqime pr detart e tij, n mnyr
q ata t ruanin vaun. Megjithat, kur e morn vesh
kt gj, bullgart i talln dhe i fyen grekt, jo vetm
duke i shar e fyer drejtprdrejt, por edhe duke shar
grat dhe nnat e tyre. Pra, i przun. Kur dgjoi
kt lajm, Kantakuzeni ra n dshprim t thell dhe
drgoi lajmtart e tij tek sunduesit serb Urosh,
despoti Uglesha dhe mbreti Vulkashin pr t krkuar
ndihm pr flotn e tij. Edhe ata, kur dgjuan kt
krkes, i talln dhe i fyen grekt, jo vetm duke i fyer
ata vet, por edhe duke shar grat dhe nnat e tyre;
dhe i przun po ashtu duarbosh. Kur dgjoi kt
lajm, Kantakuzeni ra n nj dshprim edhe m t
thell, pa ditur se t bnte. M pas, Kantakuzeni
drgoi lajmtart e tij si te cart bullgar, ashtu dhe
tek sundimtart serb pr tu thn atyre: Ju nuk
desht t na ndihmoni, por do t pendoheni pr kt.
Megjithat, ata nuk i morn parasysh fjalt e tij dhe
iu prgjigjn: Kur t vijn tek ne turqit, do t dim
si t mbrojm veten ton. Ather Kantakuzeni bri
nj marrveshje me Amuratin; ata i dhan fjaln njri-
tjetrit dhe shkmbyen letra, t cilat jan ruajtur deri n
ditt e sotme, ku thuhet q turqit n asnj mnyr
nuk do tu bjn keq grekve as n Rumani10, dhe
7
Murati i Par (1362-1389), pr bullgart.
8
Joan VI Kantakuzeni, perandori bizantin 1341-1354; i detyruar t abdikoj, ai u b murg dhe u shqua si nj nga akademikt m t rndsishm
t Bizantit.
9
Ivan Aleksandri (1331-1371).
10
N mesjet, kjo nuk nnkuptonte territorin gjeografik t Rumanis s sotme, por territorin e Perandoris Bizantine.
11
Ake (aspr) monedh e vogl e argjendt osmane; ajo ka qen monedha m e prdorur gjat shekujve XIV-XVII.
PERANDORIA OSMANE
as n Maqedoni. Turqit u betuan q do ta mbanin
premtimin e tyre dhe pas ksaj Kantakuzeni i la turqit
t kalonin Galipolin.
Georgieva, Kitanov, f. 4-6.
Autori anonim i Kroniks bullgare t shekullit
t 16-t ka njohuri t paqarta dhe t pasakta
pr faktet historike t mesit t shekullit t
14-t. N t vrtet, Joan Kantakuzeni i kishte thirrur
osmant t udhhequr nga Sulejmani, djali i Orhanit
dhe vllai i madh i Muratit, pr ta ndihmuar at n
luftn civile kundr perandorit Joani V Paleologu
(1341-1391). N at koh, serbt udhhiqeshin nga
Stefann IV Dushani (1331- 1355), i cili e shfrytzoi
luftn civile t Bizantit pr t pushtuar vet territoret
bizantine.
? A i bie besueshmria ides s prgjith-
shme t Kroniks anonime bullgare pr
shkak t pasaktsis s fakteve? Apo faktet jan
shtrembruar me qllim nga ana e autorit, n
mnyr q t proj nj mesazh t caktuar?
I-4. Fermani i Muratit t Par, i cili i jep Evrenoz
beut t drejtn pr t sunduar territorin e
Maqedonis Jugore (1386)
Fermani i Lart Perandorak urdhron si m posht:
T nderuarit, mbrojtsit t territoreve, themeluesit
t provincs, krenaris s pushtuesve fisnik,
komandantit t lufttarve t besimit n luft
kundr t pafeve dhe paganve, Gazi Haxhi Evrenoz
beut lumturia i zgjatt prgjithmon! i cili kaloi
npr provincn e Rumelis, s bashku me vllan
dhe udhheqsin tim, Gazi Sulejmanin, dhe i pushtuan
kto toka. Pr shrbimet e tij, un i jap: qytetin e
Gjumurgins, si dhe qytetin e Seresit deri n Bitola,
Biglishte dhe Hrupishte, q mund t merren si nj
sanxhak (me t ardhura dhjet her njqind mij
ake11), gjithka q ka fituar me shpatn e tij.
43
ZGJERIMI TERRITORIAL OSMAN N EUROPN JUGLINDORE
Un t kam caktuar komandant t prgjithshm n
kto toka dhe t ktyre lufttarve dhe ushtarve
t cilt luftojn pr fe, dhe t urdhroj: t jesh nj
udhheqs i drejt! Por ki kujdes q mos kesh zili
e t thuash Un e hapa rrugn dhe pushtova kto
pjes t Rumelis, por sht m mir q ta dish se
toka i prket n fillim Zotit, dhe m pas Profetit.
Dhe me urdhr t Zotit t Plotfuqishm, Profetit dhe
besimtarit t tij, tu dha ty.
Odbrani, I, f. 187-189.
Evrenozi sht nj nga udhheqsit e par t
akinxhinjve (kalorsis q sulmonte e para
pr t vrar dhe plakitur). Fermani i vitit 1386 sht
pjes e prpjekjeve sistematike t Muratit t Par pr t
integruar n sistemin shtetror udhheqsit ushtarak,
t cilt shpesh vepronin si t pavarur gjat
fazave t para t zgjerimit territorial osman.
? Si u prpoq Murati i Par ta nnshtronte dhe
t siguronte besimin e Evrenoz beut?
I-5. Roli i bashkpuntorve lokal/vendas n
zgjerimin e territoreve osmane n Ballkan
Tradicionalisht [rivayet iderler ki], vendet q
zotronte Sosmanozi, djali i Aleksandrit, ishin ato n
ann e Edrenes t lumit Danub [Tuna]. Rrugs pr
n Vllahi [Eflk], ajo ka shtrihej n ann e siprme
t Danubit, ishte Vllahia dhe ajo ka shtrihej n
ann tjetr, ishin tokat e Sosmanozit12. Dhe kjo ishte
nj provinc me t vrtet e mir dhe e begat. Ajo
furnizonte gjith botn me mjalt, me gjalp dhe
me bagti. T gjitha prodhimet dhe t ardhurat q
kishte kjo zon ishin m t mdha se n t gjitha
provincat e tjera. Dhe kshtjellat e saj t forta ishin
m tepr se dyzet.
[...]
Historia e ardhjes s Ali pashs13 n rrethinat e kalas
s Provadjas [Piravadi]
Ivan Shishmani, sundues bullgar [car] i Trnovos (1371-1395), djali i Ivan Aleksandrit (1331-1371).
12
Ali pash andarlizadeja, djali i Halil Hajredin pashs, i cili, ashtu si babai i tij, u b gjyqtar ushtarak, komandant ushtrie, dhe m pas vezir i
13
madh, nga viti 1389 deri n fund t jets s tij, n vitin 1407. Ai tregoi aftsi t shquara administrative, diplomatike, ushtarake, duke u shrbyer tre
sundimtarve me radh: Muratit I, Bajazitit I dhe Sulejman elebiut.
44
Thuhet se Ali pasha, i cili kishte ngritur dhe
mbledhur kt ushtri, u nis nga Edreneja pr t
ardhur n Ajdos. Mbikqyrsi [subashi] i Provadijas,
dikush me emrin Hysen bej, i cili n t vrtet ishte
nj i pafe, por i njohur pr bujarin e tij, e takoi dhe
e mirpriti pashan. N fillim i dha mikpritjen e tij.
M pas, pashai kaloi prroin e Kamxhit dhe arriti n
kshtjelln e enekes [enge]; ai qndroi atje gjith
ditn, por ditn tjetr zbriti n afrsi t Provadijas. Ai
mori nj mij lufttar pr t shoqruar Jahshi beun,
djalin e Temurtashit, dhe e nisi pr n Provadija me
kto fjal: Mundohu dhe shiko nse mund t gjesh
ndonj marifet pr t pushtuar Provadijan, mir?
Kshtu, Jahshi beu u nis dhe shkoi n rrethinat e
Provadijas. Ata bn sikur po ngrinin kampin e tyre
aty pran. Ishte dimr dhe binte dbor. Hysen
beut i erdhi keq pr kuajt dhe donte ti strehonte
diku, q t mbroheshin nga t ftohtt dhe, duke
mos ditur se pr arsye kishin ardhur, i futi ata n
Tash-hisar [atje ku mbaheshin gurt]. Pasi kishin hyr
n Tash-hisar, natn, t maskuar, ata hyn n kulln
e kshtjells dhe morn kshtu kshtjelln; pastaj
drguan nj far Murati tek pashai pr ti dhn
lajmin e gzuar. T nesrmen, pashai vet u nis dhe
erdhi n Provadija, hyri n kshtjell dhe vendosi
trupat e tij atje, ndrsa myezint nisn t thrrasin
besimtart pr t ardhur n lutje. Mbasi kishte
armatosur dhe furnizuar kshtjelln, pashai erdhi
dhe ndrtoi kampin n Venen [Vefen, Vefxhen]. Kur
pan q po vinte, njerzit n kshtjell i uan elsat
e fortess. N t njjtn mnyr, atij i solln edhe
elsat e Madaras dhe Shumnit, t cilat u dorzuan
vet. M pas pashai hyri n kshtjelln Shumni dhe
e prforcoi kt fortes.
Ner, str. 245247
Kronika osmane e fillimshekullit t 16-
t prpiqet t nxjerr n dukje meritat e
pushtuesve osman, dhe mundohet t shmang
faktin q ata kmbnguln t bnin marrveshje me
feudalt vendas n Bullgarin Lindore; megjithat,
n kt burim gjenden leht raste t bashkpunimit
midis tyre.

? ndodhi me mbikqyrsin e krishter t
Piravadit mbas pushtimit osman? far ju
sjell ndrmend emri Hysen bej? A ishte Hysen
beu nj tradhtar apo viktim e nj mashtrimi?
A ishte ai bujar, i korruptuar apo i sjellshm
(atij i erdhi keq pr kuajt)? Apo i kishte t gjitha
kto cilsi s bashku?Krahasoni veprimet e Ali
pashs me ato t Hysen beut. Cili ishte m i aft
si lufttar- politikan? N mnyr karakteristikat
vetjake (t protagonistve) u japin ngjyr
ngjarjeve historike?
Fig. 1. Bajaziti i Par vjen pr t shptuar
Nikopolisin e rrethuar nj nat prpara betejs
me kryqtart (1396) miniatur osmane
(rreth 1584)
Lewis, str. 292
14
Romejt ishte emri q prdornin pr vete dhe perandorin e tyre ata q deri n mes t shekullit t 16-t njiheshin n historiografi si bizantin .
PERANDORIA OSMANE
? Prse jan pikturuar t krishtert me veshje t
shekullit t 16-t? Gjeni nj element
tjetr n piktur q nuk prdorej nga osmant n
shekullin e 14-t. Si paraqitet sulltani n raport
me figurat e tjera, domethn me t krishtert?
Pse jan vizatuar njerzit kaq t mdhenj n
krahasim me relievin dhe ndrtesat?
I-6. Shpjegime t shekullit t 14-t mbi fitoret e
osmanve ndaj t krishterve
A. Gregori Palamas (1354)
Disa nga ata [turqit] mu afruan, filluan diskutimet
dhe, pr t kompensuar dobsit e argumentimit t
tyre, e paraqitn kapjen [ton] si shenj q besimit
ton i mungon baza fetare.
Kta njerz t paditur, t urryer nga Zoti dhe t
poshtr, mburren me faktin q kishin fituar kundr
Romejve14, si rezultat i dashuris s tyre pr Zotin;
ata nuk e din q kjo bot jeton n mkat dhe pjesa
m e madhe e saj u prket atyre q i shtypin fqinjt e
tyre me arm; prandaj, deri n kohn e Kostandinit,
i cili sundoi me t vrtet me dashuri pr Zotin,
idhujtart kan zaptuar pothuajse t gjith botn,
madje edhe pr shum koh mbas tij, t tjert nuk
ndryshonin aspak ose tepr pak nga ata.
Phillipidis-Braat, f. 140-143.
Gregori Palamasi (1296-1359, i shenjtruar
n vitin 1368) ishte nj nga teologt kryesor
ortodoks t shekullit t 14-t. Ai mbrojti dhe teorizoi
mbi hesicizmin dhe u b kryepeshkopi i Selanikut. N
vitin 1354, u kap rob nga osmant dhe kaloi nj vit
n burg, prpara se t lirohej kundrejt nj pagese t
paguar nga serbt. Ky fragment sht shkputur nga
nj letr e shkruar pr kongregacionin e tij n Selanik,
n t ciln ai flet pr fatin e tij n burg.
B. Hans Shiltberger (1396)
T pafet thon se ata nuk i pushtuan tokat e t
krishterve as prej fuqis dhe zgjuarsis s tyre, dhe
as prej besimit dhe pruljes ndaj Zotit, por pr shkak
45
ZGJERIMI TERRITORIAL OSMAN N EUROPN JUGLINDORE
t mkatit, ligsis dhe arrogancs s prhapur ndr
t krishtert. Kjo sht arsyeja q Zoti i plotfuqishm
i kishte urdhruar t pushtonin tokat e krishtera, dhe
t pushtonin gjithnj e m shum, pasi t krishtert
nuk u ishin bindur ligjeve, fetare dhe laike dhe me
ligjet e tyre, ata krkonin vetm prfitime; t pasurit
shtypnin t varfrit me mnyrat e tyre t gjykimit,
nuk i ndihmonin t varfrit as me prona, dhe as nuk
bnin drejtsi me ta. Gjithashtu, ata nuk u bindeshin
rregullave fetare q Profeti u kishte ln.
Kto fatkeqsi q u ndodhn, ishin t gjitha t
urdhruara nga vet Zoti, pr shkak t padrejtsive
dhe ligsis s tyre.
Schiltberger, f. 133.
Hans Shiltbergeri mori pjes n kryqzatn e
vitit 1396 dhe u zu rob n betejn e Nikopolit.
Shnimet e udhtimit q ai shkroi, jan ndr burimet
e para perndimore q flasin pr osmant.
Krahasoni arsyetimin moral t suksesit osman
? n tekstet I-3 dhe I-6. mendoni
pr skemn logjiko-teologjike t prvijuar n
kto burime historike? A mund t funksionoj
kjo skem n kohn e sotme?
I-7. Pronart e krishter t timareve n
provincn e Arvanidit, Shqipri (1431/1432)
153 Timar q zotrohet nga Petro, i cili me sa duket
ka patur lidhje martesore me qatip Jorgjin, prandaj
dhe ka prfituar nj timar. N kohn e [t ndjerit ?]
sulltanit15 ton, ishte Ymeri i Saruhanit q [fillimisht
?] hante prej tij16. N kohn e sulltanit17 ton, timari
iu dha pronarit t tanishm, i cili ka leje t lshuar
prej sulltanit ton.
Fshati Lagos, 6 kryefamiljar, 1 vejush. T ardhurat
[e pritshme]: 531 [ake].
Inalcik 1987, f. 59
15
Mehmeti i Par (1403-1421).
16
Ktu do t thot q prfitonte prej tij.
17
Murati i Dyt (1421-1451).
18
Gjuraq Brankovii, despot serb n vitet 1427-1456. Ai ndrtoi fortesn e Smederevos, pran Danubit, si nj kryeqytet t ri t Serbis dhe n
rrethana t vshtira u mundua t ruante ekuilibrin ndrmjet dy fuqive fqinje, Mbretris s Hungaris dhe Perandoris Osmane.
46
N fazat e para t sundimit t tyre, osmant u
munduan t siguronin bashkpunimin me t
paktn nj pjes t fisnikve vendas. Prandaj ata bn
vasal fisnik t lart, ndonjher duke krkuar q ata
t drgonin edhe djemt e tyre si pengje n oborrin e
sulltanit (si ishte rasti i t famshmit Sknderbej, me
emrin e tij t origjins, Gjergj Kastrioti, djali i Gjon
Kastriotit, prijsi i Shqipris s Mesme). N t njjtn
koh, ata u dhan timare m t vogla fisnikve t
vegjl t krishter, si dokumentohet edhe n kt
regjistr. Situata ndryshoi m von, kur sundimi
osman u b m i qndrueshm dhe timaret u jepeshin
vetm myslimanve.
? Vini re faktin q teksti dokumenton nj t
krishter, i cili zvendsonte nj mysliman si
pronar timari. Si e shpjegoni ju kt ndryshim?
form tjetr bashkpunimi sht dokumentuar
n kt burim?
I-8. Despot serb, vasal i osmanve (1432)
Pas qytetit Krushevac, me an t nj anijeje kalova
lumin e Moravs dhe hyra n zotrimet e despotit t
Rashks ose Serbis. Ajo ka ndodhet n ann tjetr
t lumit u prket turqve, ndrsa ajo q ndodhet n
kt an i prket ktij despoti, i cili paguan taks pr
t, n shumn prej 50 000 monedha floriri [dukate]
n vit. [...]
Mbrrita n nj qytet t quajtur Nikodem (Nekudim),
nj qytet i cili ngjante si fshat, dhe viset prreth ishin
shum t kndshme e t mira. Dhe ky sundimtar i
Rashks18 jeton n kt qytet, pasi ai ndodhet mes
pyjesh dhe lumenjsh, t prshtatshm pr gjueti
kafshsh t vogla dhe pr gjueti me fajkonj. E hasm
sundimtarin n nj fush, kishte dal pr gjueti me
fajkonj nga lumi, bashk me tre djemt e tij dhe
rreth pesdhjet kalors, si dhe nj turk, i cili kishte
ardhur ti krkonte, n emr t Turkut t Madh, q ti
drgonte djalin e tij dhe burrat n ushtri, ashtu si
ishte zakoni. Kjo pr faktin se prve takss q ai
paguan, sht i detyruar, sipas krkess s turkut,
 PERANDORIA OSMANE

t drgoj djalin e dyt me 1000 ose 800 kalors.
Pr m tepr, edhe pse ai i ka dhn turkut nj nga
vajzat e tij pr grua19, ende mbetet frika q mund
ti merret i gjith vendi. M than, q disa njerz ia
kan shtn n vesh kt Turkut, i cili ishte prgjigjur
se kshtu si ishte, ai merrte m shum kalors sesa
po ta kishte vendin n zotrim t tij, sepse ather
do ti duhej tia jepte at vasalit t tij dhe m pas nuk
do t merrte asgj prej tij.
Le voyage, f. 129, 131.
Bertrandon de la Brokiere ishte nj fisnik nga
Burgundi, i cili udhtoi shum n Europn
Juglindore dhe n Lindjen e Afrme. Ndrmjet viteve
1389 dhe 1459, pr pjesn m t madhe t kohs,
Serbia ishte shtet vasal i Perandoris Osmane.
? Si arritn osmant t siguronin besimin e
vasalve t tyre serb? Cilat ishin prparsit
e ksaj marrveshjeje pr seciln pal?
Edhe un q po shkruaj, jetoja n qytetin e Novo
Brdos dhe m morn bashk me dy vllezrit e mi.
Mihailovi, f, 132-133.
Kostandin Mihailovii, i lindur rreth vitit 1435
afr qytetit t Novo Brdos n Kosov, u drgua
n Azin e Vogl si rob, bashk me djem t tjer t
rinj serb. M pas, ai shrbeu n trupat jeniere dhe
u b oficer. Pastaj ai shkoi n Poloni, ku shrbeu n
oborrin e mbretit dhe vdiq mbas vitit 1501. Kujtimet e
tij, t shkruara ndrmjet viteve 1497 dhe 1501, u botuan
pr her t par n Prag, n vitin 1565, me titullin
Historia ose kronika turke.
? Sa e besueshme ishte marrveshja midis
Mehmetit t Dyt dhe banorve t Novo
Brdos. A kishte mundsi popullsia vendase t
bnte nj zgjedhje m t mir?
Mendoni pr fatin e veant q pati tregimtari i
ksaj historie. ndjenja shpreh ai pr ngjarjen
q prshkruan?

I-9. Rnia e Novo Brdos (1455) Fig. 2. Ushtria osmane fiton betejn n
Moha (1526) miniatur osmane (rreth vitit 1588)
Prej andej, perandori20 u largua n vitin 1455 dhe
rrethoi nj qytet t quajtur Novo Brdo, q do t
thot Mali i Argjendt dhe i Art; e pushtoi at, por
bri nj marrveshje, ku u premtoi qytetarve q
do ti linte n shtpit e tyre dhe q nuk do tua
merrte grat e reja dhe fmijt e vegjl. Kur qyteti
u dorzua, perandori urdhroi q t gjitha portat,
prve njrs, t mbylleshin. Kur turqit hyn n qytet,
urdhruan q t gjith kryefamiljart me familjet e
tyre t dilnin nga kjo port, dhe t linin gjithka q
kishin n shtpit e tyre. Dhe ata doln nj e nga nj.
Perandori, q qndronte prpara ports, i zgjidhte,
duke urdhruar q djemt ti veonin n njrn
an dhe vajzat n tjetrn; burrat u vendosn tek
hendeku dhe grat krijuan nj grup t katrt. M
pas ai urdhroi q t gjith njerzit e shquar n mes
tyre t vriteshin. T tjert ishin t lir t ktheheshin
n qytet dhe asnj njeri nuk u pengua t qndronte
n pronn e tij. Ai przgjodhi nj numr prej 320 t
rinjsh dhe 704 grash dhe ua shprndau t gjitha grat
t pafeve dhe i mori djemt e rinj pr jenier dhe
i drgoi ata n Anatoli, prtej detit, ku dhe mbahen. Lewis, f. 285.
19
Vajza e Gjuraqit, Mara, ishte nj nga grat e Muratit t Dyt (1421-1451).
20
Mehmeti i Dyt (1444-1446; 1451-1481).

47
ZGJERIMI TERRITORIAL OSMAN N EUROPN JUGLINDORE

Fig. 3. Banor t Beogradit t zn rob (1521)

? Si paraqiten hungarezt? Gjeni n piktur
Sulejmanin e Par. Krahasoni figurn e
sulltanit n kt piktur, me at n figurn 1. Si
jan t armatosur trupat jeniere?

I-10. Shkatrrimet turke n Slloveni letr e

guvernatorit habsburgas t Karniolas (1491)

Gjat gjith jets sime nuk kam par asnjher

kaq shum mjerim n kt vend. Me sa shikoj
un, dhe me sa m raportojn ndihmsit q un
drgoj, ata [turqit] gjenden kudo n Shmarje: n
Turxhak, ushperk, Dobrepolje, Nadlishek, Karnek,
Zhuzhemberk, krahinn e Suhas, Ribnica, Koevje. N
kto krahina, ata dogjn gjithka dhe nuk ka asnj
dyshim q i morn banort me gjith bagtit e tyre.
[...] njerzit e shkret me zor kishin mbledhur t korrat
dhe ishin gati t fillonin shirjen. Drithrat, bari dhe
kashta u dogjn t gjitha, sa [...] ata nuk kishin t
hanin.
Ndrsa turqit e tjer kishin ngritur kampin e tyre afr
Belacerkevit. Duke djegur dhe grabitur, ata po bjn
kaq shum dme, saq sht tepr e dhimbshme t
shkruash pr to. Shentjerneji Fush, Hmeljniku, Novo
Mestoja, Prezheku, Kostanjevica, Otoeku, Mehovo,
t gjitha kto vende u dogjn dhe u shkatrruan.
[..] I gjith vendi, nga provincat deri n Lubjan, sht
djegur dhe shkatrruar. Priten t mbrrijn edhe ktu,
n do koh. Dasht Zoti, me mirsin e tij, ti mbaj
larg nesh!
Gestrin, Kos, Melik, f. 51-52.
? Cilat ishin pasojat e drejtprdrejta dhe jo
t drejtprdrejta t msymjes osmane n
Slloveni? Ciln nga ato do t vlersoni si m t
dmshme pr popullsin vendase?
Samardi, f. 128-129.
? A paraqiten n figur ndjenjat e robrve? Bni
nj prshkrim t shkurtr, duke u mbshtetur
tek figura. Krahasoni at q ju shkruat me tekstin
I-11.
I-11. Robrit e krishter n Bosnj (1530)
S pari, Bosnja e Poshtme ka shum male, sht e
rrethuar me pyje t mdhenj dhe prve nj pjese
t vogl, nuk sht e punuar dhe e mbjell, thjesht
sepse kroatt dhe t tjert shpesh e shkatrrojn
at. Kur zotrohej nga t krishtert, autoritetet nuk
lejonin q n t t mbillej, por q nga koha kur turqit
e pushtuan, pjesa m e madhe e Bosnjs s Poshtme
sht punuar dhe mbjell. [...]
Po at nat, disa or mbas nesh, turqit erdhn n
fshatin Krushica [Bosnja e Mesme], ku kishim qndruar
pr t kaluar natn. Ata kishin marr me vete njzet
fmij t gjor, t krishter, vajza e djem, t cilt i
kishin kapur shtat dit m par. Gjat nats, prpara
nisjes son, ata ia dhan fmijt Usref beut, pashait t
Vrhbosns21 (aq sa i takonin atij). O skllavri mizore
e Babilonit! [...] Sa her i kemi par ata t qndronin

21
Vrhbosna ishte qytet mesjetar (civitas Vrhbosna) n krahinn e Sarajevs.

48

me duar t shtrira para nesh, me syt drejt qiellit,
duke pshertir; atyre nuk u lejohej t flisnin me ne.
Kur ndonjri prej tyre ishte vetm me ne, thoshte:
Si sht e mundur q ne prisnim t liroheshim me
ndihmn e Krishtit! Ne do t vinim me knaqsi n
vendin tuaj, pr ti shptuar ksaj tiranie. Tani i kemi
humbur shpresat, kur shikojm q edhe ju duhet ti
pruleni perandorit turk dhe ti krkoni atij paqe.
Ne i prgjigjeshim me keqardhje dhe i ngushllonim
me shpresn pr nj t ardhme m t mir. T lutem,
o Zot, q zemrat e t gjith atyre q nuk mund t
preken nga dhuna turke, ta ndiejn kt, n mnyr
q tu vij keq pr kta njerz q i konsiderojm t
krishter t vrtet dhe q pavarsisht nga fati i tyre
Ic. Rnia e Kostandinopojs / pushtimi i Stambollit (1453)
I-12. Kndvshtrim bizantin mbi rnien e
Kostandinopojs George Sfrances
N 4 prill t t njjtit vit [1453], sulltani u kthye dhe
rrethoi qytetin, me t gjitha llojet e mjeteve dhe
stratagjemave toksore dhe detare. Ai rrethoi t
gjith perimetrin e qytetit prej 18 miljesh, me 400
varka t vogla e anije t mdha nga deti, dhe me 200
000 veta nga toka. Edhe pse qyteti yn ishte tepr i
madh, ata q e mbronin at ishin vetm 4 773 grek
dhe rreth 200 t huaj.
[...] T martn e 29 majit [1453], hert n mngjes,
sulltani e mori qytetin; gjat kohs q po pushtohej
qyteti, zotria dhe perandori im i ndjer, i madhi
Kostandin22 u vra.
[...] Un u kapa rob dhe vuajta poshtrimet e
skllavris. M n fund un u lirova m 1 shtator
6962 [1453] dhe u nisa pr n Mistra23. Gruaja dhe
fmijt e mi ishin n pronsi t disa turqve t moshuar,
t cilt nuk i trajtonin keq. M pas, ata iu shitn
Mirahorit24 t sulltanit, i cili vuri pasuri t madhe vetm
duke shitur grat e bukura fisnike. [...] Ndoshta do t
donit t dinit prgatitjet q perandori bri prpara
rrethimit, ndrsa sulltani po mblidhte forcat e tij, dhe
ndihmn q ne morm nga t krishtert e tjer. Asnj
22
Kostandin XI Paleologu, perandori i fundit bizantin (1449-1453).
23
Mistra ishte kryeqyteti i Principats Bizantine t Moreas, e cila u pushtua nga osmant vetm n vitin 1460.
24
Zyrtar osman, prgjegjs pr stallat perandorake.
PERANDORIA OSMANE
i keq dhe dhuna e pamshirshme, i kan qndruar
besnik fes s tyre t krishter.
Kuripesic, f. 17-23.
Benedikt Kuripesici udhtoi npr Bosnj
dhe provinca t tjera osmane, rrugs pr
n Stamboll, n cilsin e prkthyesit t drgats
habsburgase.
? Cilat ishin pasojat ekonomike t pushtimit
osman n Bosnjn e Poshtme? Krahasoni kt
situat me shkatrrimet n Slloveni. Mundohuni
t kuptoni shkaqet e ktij ndryshimi.
lloj ndihme nuk na u dha nga t krishtert e tjer [...].
Perandori pranoi q emri i paps t prmendej
detyrimisht n shrbesat tona fetare, sepse kshtu
shpresonim t na jepnin ndonj ndihm. [] Gjasht
muaj m pas kishim marr po aq ndihma nga Roma,
sa na ishin drguar nga sulltani i Kajros.
Sphrantzes, f. 69-72.
George Sfrancesi ishte zyrtar i lart gjat
periudhs s fundit t Perandoris Bizantine
dhe pr nj far koh ishte edhe kancelar.
Mbasi u lirua, ai u b murg dhe shkroi kt kronik,
e cila sht nj nga burimet kryesore mbi rnien e
Kostandinopojs. N prpjekjen e tij pr t justifikuar
politikat e Bizantit t von, Sfrancesi fajson katolikt
t cilt nuk ndihmuan Bizantin, duke anashkaluar
faktin q mbas bashkimit fetar t Firences (1439),
papa arriti t organizonte disa kryqzata kundr
osmanve; megjithat, sht e vrtet se mbas
humbjeve t mdha n Varna (1444) dhe Kosov
(1448), kto prpjekje pr t przn osmant nga
Europa dhe pr t shptuar Perandorin Bizantine
ishin ndrprer dhe n momentin e sulmit t fundit
osman, Kostandinopoja u ndihmua shum pak.
49
ZGJERIMI TERRITORIAL OSMAN N EUROPN JUGLINDORE
Cili ishte fati i t mbijetuarve bizantin pas
? rnies s Kostandinopojs? A u prjashtuan
nga t qent skllevr ata q u prkisnin familjeve
t pasura fisnike?
A mendoni se ndjekja e nj politike tjetr mund
ta kishte shptuar Kostandinopojn nga pushtimi
osman?
I-13. Ripopullimi i Stambollit gjat sundimit t
Mehmetit t Dyt
Ktyre njerzve t sapoardhur iu dhan shtpi.
Stambolli filloi t lulzoj. M pas, kta njerz u
detyruan t paguanin nj mukataa25. Ata e patn
t vshtir q ta pranonin kt dhe thoshin: Ju
na larguat nga vendi/prona jon [mylk]. A na sollt
ktu q t paguanim qiran pr kto shtpi t t
pafeve? Disa u larguan, duke braktisur grat dhe
fmijt e tyre. Sulltan Mehmeti kishte nj skllav i cili
quhej Kula Shahini; ai ishte skllav i trashguar nga
i ati q dikur kishte qen vezir. Ai tha: Sulltani im i
madhrishm! Paraardhsit e tu kan pushtuar shum
vende. Ata asnjher nuk vun pagesn e mukataas.
Edhe ty nuk t prket ta vsh kt. Sulltani e dgjoi
fjaln e tij. E hoqi mukataan. Ai nxori nj vendim,
q do person t cilit i ishte dhn nj shtpi, do ta
mbante si pron t tijn. Ata u dhan njerzve edhe
dokumente, pr t vrtetuar q shtpit ishin pron
e tyre. Qyteti filloi t lulzoj edhe nj her. Njerzit
filluan t ndrtonin xhami, ndrtesa t ndryshme e
shtpi. Qyteti filloi t zhvillohej. M pas, sulltani kishte
vezir djalin e nj njeriu t pafe; ai e mbante shum
pran vezirin e tij. T pafet e vjetr t Stambollit
ishin miq t babait t ktij veziri. Ata takoheshin
Id. Ndryshimet e popullsis dhe t fes
I-14. Shprngulja me forc e popullsis
[syrgjyni] nga Azia e Vogl n Ballkan (fundi i
shekullit t 14-t)
Sipas tradits, kishte banor endacak [ger evler]
n provincn e Saruhanit27, t cilt kalonin dimrin
25
Zakonisht mukataa do t thot taks ferme. N kontekstin e msiprm, ajo do t thot taks banese; pra, kta kolonist duhej
t paguanin qera pr shtpit ku ishin vendosur.
26
Mehmet pasha ishte vezir i madh nga viti 1467 deri m 1470. Fjala turke pr grek ishte rum.
27
Provinc n Azin e Vogl. N fundin e shekullit t 14-t ka qen principat e veant turke, e cila u mor nga osmant n vitin
1390, n fillim t sundimit t Bajazitit.
50
me t dhe i thoshin: Hej! far po bn? Kta turq
e lulzuan edhe nj her kt qytet. Ku sht sedra
jote? Ata zaptuan vendin q i prkiste babait tnd dhe
neve. Ata e kan at n pronsi t tyre dhe e prdorin
prpara syve tan. Tani ti je miku i sulltanit. Bj dika
q ti ndalosh kta njerz ta zhvillojn qytetin. Ky qytet
duhet t jet n duart tona, ashtu si ishte m par.
Veziri tha: Le t vendosim edhe nj her mukataan.
Kta njerz sduhet t ken prona. Qyteti duhet
t mbetet n gjendje t mjeruar. Duhet t jet n
duart e njerzve tan. Veziri ndikoi tek sulltani e pr
pasoj mukataaja u rivendos. Njrit prej ktyre t
pafeve komplotist, iu dha nj skllave kinsemyslimane
pr grua. Ata mbajtn shnim do gj q ky i pafe
komplotues thoshte.
Pyetje: Cili sht ky vezir?
Prgjigje: Ai sht Mehmet pash greku26.
M pas Sulltani urdhroi q ta mbysnin, sikur t
ishte qen.
Aikpaa-ade, f. 193.
Mbas pushtimit t Kostandinopojs n vitin 1453,
Mehmeti i Dyt u mundua ta rindrtonte at, pr
t pasur nj kryeqytet t prshtatshm pr perandorin e
tij. Plani i tij i zhvillimit urban prfshinte Pallatin Topkapi,
disa xhami dhe disa ndrtesa t ndryshme publike. Nj
aspekt i rndsishme ishte dhe ripopullimi i qytetit. Pr t
arritur kt qllim, ai ndrthuri kolonizimin me forc nga
qytetart q jetonin n territoret q ai kishte pushtuar,
dhe trheqjen vullnetare t kolonistve nga e gjith
perandoria. Kronika e Ashikpasha-zades prshkruan
disa nga tensionet e shkaktuara nga kjo politik;
gjithashtu, ajo pasqyron urrejtjen e aristokracis turke
ndaj zyrtarve t zgjedhur prej skllevrve (kul) t sulltanit,
n shumicn e rasteve t krishter t konvertuar rishtas
n islam.
n luginn e Menemenit. N ato vende kripa ishte
monopol. Ata nuk i bindeshin ktij monopoli. Fjala
i ra n vesh sulltanit. Ather, Bajazit Hani28 i drgoi
fjal djalit t tij, Ertugrulit, dhe i tha q, nn kontroll t
rrept, bashk me shrbtort e tij, ti shoqronte t
gjith banort endacak t fushs s Menemenit, n

fushn e Filibes [Plovdiv]. Ertugruli, duke iu bindur
rreptsisht urdhrave t babait t tij, i drgoi kta
banor endacak n fushn e Filibes me sukses; ata
i drguan dhe i detyruan t vendosen npr Filibe.
Sot pjesa m e madhe e Filibes popullohet prej tyre.
Ner, f. 339.
? A mund t zgjidhnin shtegtart turq nga
Menemeni t shkonin ose jo n Ballkan? Sipas
mendimit tuaj, cilat ishin pasojat e pushtimit
osman pr popullsin turke t Anatolis?
I-15. Premtime osmane, br fshatarve
boshnjak letra e mbretit Stjepan Tomasevic
(1461-1463) drguar Papa Piut t Dyt
Turqit kan ndrtuar disa fortesa n mbretrin time
dhe jan shum t sjellshm me popullsin vendse.
Ata i premtojn liri do fshatari q kthehet n fen
islame. Mendja e nj fshatari t thjesht nuk mund
ta kuptoj kt dinakri dhe beson se kjo liri do t
zgjas prgjithmon.
Andri, f. 15.
I-16. Joasafi, peshkopi ortodoks i Vidinit, mbi
islamizimin e detyruar dhe at me dshir
(shekulli i 15-t).
O far turpi! Shum njerz u bashkuan me fen
e pahijshme t Muhametit: disa nga frika, disa t
tjer t zbutur, sepse u morn me t mir, ose t
mashtruar nga t mirat materiale; dhe pati edhe t
tjer q u bashkuan me armikun, t hutuar nga letrat
dhe dredhit.
Bulgarska, f. 206.
I-17. Kadiu regjistron nj djal t ri pa baba, q
kthehet n fen islame (1636)
Zimi Totodori, mosha rreth 10 vje, nga fshati Orta
Koj i kazas Lefkosha [tha]: Tani un e kam braktisur
fen e rreme dhe besoj tek Islami. Ai tani quhet
Mustafa.
Jennings 1993, f. 139.
28
Bajaziti i Par, Vettima (1389-1402).
PERANDORIA OSMANE
Zakonisht njerzit regjistroheshin n regjistra
me emrat e tyre t lindjes dhe me emrin e
babait (X-i, djali i Y-it). N rastin e Totodorit nuk
prmendet emri i babait t tij, ka tregon q mbase
ai ka qen fmij i jashtligjshm.
I-18. Krkesa e nj t riu, i cili dshiron t
kthehet n fen islame (1712)
Madhria juaj, Sulltani im i Lavdishm! Ju uroj
shndet t plot!
Un, skllavi juaj, jam njeri i varfr nga krahina e Ruses.
N vendin tim ndjeva dshirn t bhem mysliman
dhe prandaj erdha tek Ju. Do t isha tepr i nderuar,
nse n pranin tuaj personale t pranoja fen
islame. Ju lutem, bhuni bujar dhe m jepni disa
rroba dhe dika pr t jetuar. Me mirsjellje, krkoj
urdhrin tuaj. Urdhri sht n fuqin e Madhris
Suaj, sulltani im i mrekullueshm.
Skllavi juaj, Abdullah.
Osmanski, f. 160.
? Bni nj list me arsyet q kishin t krishtert
e Perandoris Osmane pr tu kthyer n
Islam. Shikoni tekstet III-13 dhe IV-31. A jan
nxitur konvertimet prej ngjashmrive ndrmjet
dy besimeve fetare?
Kujtoni burimin historik ku thuhet se Zoti po
i ndshkon t krishtert. A sht e mundur q
ndjenja e fajit dhe dnimi i Zotit t ken nxitur
konvertimet?
Cilat ishin pasojat e prgjithshme t pushtimit
osman n strukturn etnike dhe fetare t
Europs Juglindore?
51
KAPITULLI II:
Institucionet e Perandoris Osmane

Procesi i pushtimit e ndryshoi natyrn e formacionit t shtetit osman. Ajo ka nisi si nj principat fisnore,
u kthye n nj perandori botrore. N kndvshtrimin osman, territoret e mdha krkonin mnyra dhe mjete
t reja pr ti kontrolluar, administruar dhe shfrytzuar. Kto mnyra dhe mjete frymzoheshin kryesisht
nga tradita politike islame, e pruar nga ulemat (dijetar mysliman dhe ekspert ligjor), por edhe nga
praktikat mongole dhe bizantine ose nga prvoja praktike.
N shum aspekte, shteti osman dhe institucionet e tij ishin trsi hibride, ku ndrthurej besimi i fort n
islam me nevojn pr t integruar nnshtetas t ndryshm jomysliman dhe interesi pr t bashkpunuar
me udhheqsit e tyre fetar, n mnyr q t sigurohej funksionimi sa m i mir i zotrimeve osmane. Ideja
e fuqis absolute t sulltanit u prball me mundsin e kufizuar t pushtetit qendror pr t deprtuar n sa
m shum hapsira dhe struktura shoqrore. Megjithse rregullat dhe mnyra e trashgimit t pushtetit ishin
jo t qarta dhe ndryshonin her pas here, dinastia osmane mbeti e paprekur pr mse 6 shekuj. Ndarja midis
sfers publike dhe asaj private ishte tepr e rndsishme pr organizimin e pallatit osman. Sistemi ushtarak
ndrthurte karakteristikat mesjetare (lufttar q luftonin pr ideale fetare, pr plakn e lufts ose pr t
ardhurat q u jepeshin n baz t sistemit t timarit, i ngritur pr t shfrytzuar burimet pamjaftueshmrisht
t lvizshme ekonomike), me karakteristikat e fillimit t kohs s re (ushtri q kishte si baz paran dhe
ushtart me rrog; sht mjaft domethnse q n kt ushtri prziheshin sistemi islamik mesjetar i rojeve
skllevr t monarkut, me nj sistem origjinal rekrutimesh [devshirme], i cili i ktheu shum t rinj jomysliman
n nj grup shoqror t privilegjuar, krenar pr statusin e tyre t veant kapikulu29 [skllevr t Ports s
Lart]. Npr provinca, autoriteti i guvernatorve ushtarak baraspeshohej praktikisht nga adminstrimi
i gjykatsve [kadi], t zgjedhur nga gjiri i ulemas, dhe nga vetqeverisja q gzonin shum komunitete
vendase. Megjithat, ngritja e institucioneve t prbashkta n t gjith perandorin nuk arriti t zhdukte
ndryshimet dhe t veantat e provincave. Sundimi i drejtprdrejt osman bashkjetonte me institucionin
e shtetit t krishter vasal. Pr disa nga kto shtete, statusi i harapaguesit rezultoi t ishte vetm nj faz
paraprake prpara aneksimit t tyre t plot, ndrsa pr t tjer rezultoi t ishte nj zgjidhje e prhershme.
Perandoria Osmane ishte shtet islam. Ndaj ajo mbshtetej kryesisht n Ligjin Mysliman [Sheriat]. I bazuar n
Kuran dhe n tradit (sunna, e prbr nga rrfimet q flisnin pr mnyrn se si kishte vepruar Muhameti
n raste t ndryshme), Ligji Mysliman u zhvillua gjat mesjets, por edhe m von nga dijetar t ndryshm
(ulemat). Edhe pse ky riinterpretim i vazhdueshm bri disa prshtatje n Sheriat, osmant paraplqyen ti
shtonin ligje dhe rregulla t cilat nxirreshin drejtprdrejt nga vet sulltani, t mbshtetura n pushtetin e tij
suprem. Ndryshe nga e drejta e kohve t reja, kto ligje dhe rregulla, t cilat prbnin Ligjin e Sulltanit (fjala
kanun rrjedh nga fjala greke kanon), nuk vinin si prfundime t rrjedhura nga parime t larta. N t vrtet,
ato ishin rikrijime dhe riformulime t s drejts zakonore, ndaj n to prfshiheshin zakone provinciale t
periudhs paraosmane. Sidoq teorikisht pushteti i sulltanit osman ishte i padiskutueshm, E drejta e Sulltanit
duhej t prshtatej me parimet e larta t Sheriatit, dhe dijetari mysliman i shkalls m t lart n Perandori,
eyh-l-Islam, duhej t verifikonte kt prputhje pr secilin ligj, rregull apo urdhr t sulltanit.
Edhe pse ideologjia zyrtare ngulmonte n qndrueshmrin politike dhe n tradit, n t vrtet,
sistemi politik osman nuk ishte i prjashtuar t ndryshonte me kohn. Natyra e ktij ndryshimi sht

29
Kapikulu do t thot skllav i Ports (Perandorake). Kjo prfshinte jo vetm jeniert, por edhe gjasht regjimentet e trupave
t kapikulve dhe antar t ndryshm t personelit t Pallatit.

53
INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

tepr kontradiktore. Disa historian mendojn se ndryshimet q ndodhn kryesisht mbas shekullit t
16-t prfaqsonin nj rnie nga organizimi thuajse i prsosur i s ashtuquajturs epok klasike. T
tjer argumentojn q ndryshimet paraqisnin nj prshtatje me sfidat e fillimit t kohs s re, dhe ishin
t krahasueshme me formimin e shteteve moderne n pjes t tjera t Europs ose Azis. Fatkeqsisht,
kufizimet e ktij Libri pune nuk na lejojn t hedhim drit n t gjitha aspektet e ndryshimeve t politiks
osmane. Megjithat, sht tepr e rndsishme t kujtojm q institucionet osmane nuk ishin statike, por
ishin trsi dinamike. Burimet e prfshira n kt kapitull na japin informacion mbi natyrn komplekse t
institucioneve politike osmane. Prgjithsisht burimet na japin kndvshtrime t ndryshme, madje edhe
kundrthnse, pr t njjtn shtje. Ato kan si qllim t nxisin aftsin e nxnsve pr t analizuar natyrn
komplekse t sundimit politik.

IIa. Sulltani dhe Pallati

II-1. Titulli q prdorte Sulejmani n II-2. Cilsit e sunduesit ideal, paraqitur n
korrespondencn e tij me Ferdinandin e Par poemn e Xhelalzades, kushtuar sulltan
(1562) Selimit t Dyt (1566-1574)

Padishahu dhe Sulltani i Detit t Bardh (Mesdhe) Ai q dshiron t jet nj mbret i mir,
dhe Detit t Zi, i Nderuari i Qabes dhe i Ndriuari i Duhet t ket nj gur n vend t jastkut.
Medins, i Jeruzalemit t Shenjt, i fronit t Egjiptit,
m i vyeri i kohs son, i provincave t Jemenit dhe T heq dor nga rehatia e tij,
Adenit dhe Sanas, i Bagdatit, vendit t paqes, dhe t heq dor nga pija,
Basrs, dhe Lahss, dhe qyteteve t Anushirvanit30, t mos bj shok
i tokave t Algjeris dhe Azerbajxhanit, i toks s vartsit e tij.
Hordhis s Art dhe toks s Tartaris, i Dijarbekirit,
Kurdisanit dhe Luristanit, dhe i gjith Rumelis Le t qndroj i padituri larg tij,
dhe Anatolis, dhe Karamanis dhe Vllahis, dhe Si thuhet, fmijt kan pak menuri.
Moldavis dhe Hungaris, dhe prve ktyre, i
shum vendeve e tokave t tjera t mdha e t Ata q e duan shtetin,
vlersuara [...] Ata q jan zotr t faltores s shenjt,
Bayerle, f. 46-47.
Ata duhet t rrezikojn kokat dhe jetn e tyre,
Ata duhet t jen t gatshm t luftojn n do
Gjeni n hart territoret e prmendura koh.
?
n titullin e Sulejmanit. Gjeni se cili vend
mungon. [...]
mesazh prcjell sundimtari duke prdorur nj Edhe nse do t jeni sulltani i gjith bots, i
titull t till? pastr dhe absolut,
Asnjher mos buzqeshni si bjn femrat.
Nse jeni i zgjuar,
Dgjojeni me vmendje fjaln e vrtet. Merreni
dhe pranojeni at,

30
Kryeqyteti i vjetr persian i Ktesifonit, n Irakun e sotm.

54
 PERANDORIA OSMANE

Nse jeni vrtet i thjesht [ehl-i dil]. Kshilla pr sunduesin ishte nj lloj letrar, i
Pr nj burr t vrtet, prdorur gjersisht n mesjet
mendimet jan t pjekura e t prmbajtura mir. dhe n periudhn e hershme t kohve t reja.
Nuk ka xhelozi, hakmarrje Paraqitja e figurs s sunduesit ideal ishte nj mnyr
apo trbim n zemrn e tij. pr t krijuar nj korniz pritshmrish ideologjike, n
mnyr q t kufizohej sjellja e monarkve, teorikisht
Le t ket bamirsi gjithnj, sovran. Kjo bhet e qart veanrisht, nse kemi
frik nga Zoti, hyjnia jon. parasysh q poema i kushtohet Selimit t Dyt, nj
Le t shohin syt e tij dallimin pijaneci, i cili rrallher kujdesej pr problemet e
shtetit.
Ndrmjet koks dhe bishtit.

Le ti fal ai gabimet ? Prmblidhni cilsit e prcaktuara nga

rrshqitjet, apo thjesht dshtimet. Xhelalzadeja pr sunduesin ideal. Cilat
Le t shoh ai Zotin e Madhrishm, mendoni se jan m t rndsishmet?
me gatishmrin e tij gjithkund. Duke pasur parasysh ato far dini rreth Selimit
t Dyt, mundohuni t kuptoni cili ishte qllimi
Le t mos jet ai dorshtrnguar, kryesor i poetit dhe mendonte ai n t vrtet.
le t mos jet ai lakmitar. A ishte ai ironik (pasi karakteristikat e cituara pr
Le t jet ai i mshirshm, nj sundues ideal jan thuajse t nj shenjtori)
Edhe ndaj pals kundrshtare. apo thjesht tepr mendjengusht pr shkak t
prkushtimit ndaj sulltanit?
Le t jet ai gjithnj i drejt
sipas Sheriatit.
II-3. Qndrime t ndryshme ndaj vllavrasjes
Le ta dij ai t vrtetn, [ose: Zoti; Hak]
perandorake kronika e Mehmet Neshriut
Le ta largoj ai tiranin.
mbi ekzekutimin e Mustafait t Vogl (1422)
Nj njeri pa dije,
Vllai i tij31 i vogl, i njohur si Mustafai i Vogli, t
Nuk sht njeri i vrtet.
cilit babai i tij32 i dha tokn e Hamidit33 dhe q
Nuk rrjedh gjak mbretror
ishte adoptuar nga princr prej Germijani34, u nxit
n venat e budallait [...]
nga disa njerz t kqij. Princat e Germijanit dhe
Karamanit35 i dhan atij ushtar dhe ai marshoi
Nse nuk do t kishte qen sulltan Selimi,
pr n Burs. [...] Kur sulltan Murati mori lajmin,
Ky mbret bujar, ky burim lumturie,
gjeneralt e tij i drguan nj mesazh Sharabdar
Iljazit36, q sulltani e kishte caktuar guvernator t
Armiku do t kishte zaptuar
prgjithshm t Anatolis. Ata i drguan atij edhe
vendin nga njri cep n tjetrin.
fermanin. Ata i than q ta vononte djalin, deri sa t
Zoti nuk do t na kishte ndihmuar,
vinin ata. Sharabdar Iljazi zgjodhi q t tradhtonte,
Nuk do t na kishte falur as tokat e pushtuara.
Cellzde, f. 77-78. e pranoi mesazhin dhe qndroi n vend [...]
Sulltan Murati u nis me nxitim dhe arriti n Iznik,
nnt dit. [...] mbasi la Edrenen. Ndrkoh q

31
Muratit t Dyt (1421-1451).
32
Mehmeti i Par (1403-1421).
33
Provinc osmane n jug t Azis s Vogl.
34
Principat, e m pas provinc osmane n Azin e Vogl Qendrore.
35
Principat turke n jug t Azis s Vogl, rivalja kryesore n Anatoli e osmanve, deri n aneksimin e saj n vitin 1468.
36
Kujdestari i Mustafait t Vogl

55
INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

po zhvillohej nj betej, Iljaz beu e kapi djalin nga

shala e kalit. Djali i tha: Hej, kujdestar [lala], pse m ? Mundohuni t kuptoni se prse ekzekutu-
mban kshtu? Iljazi tha: Do t t oj tek vllai yt, esit zgjodhn kt mnyr t veant pr
Murat Han. Mustafai i Vogli tha: Ti je nj tradhtar t vrar princin e ri.
i pashpirt. Mos m drgo tek vllai im, se do t m Prve justifikimeve t cituara nga Sharabdar
vras. Iljaz beu nuk ia vuri veshin, uli kokn dhe e Iljazi, a tregohet n tekst ndonj arsye tjetr q
dorzoi djalin. Kryegjenerali Mezid beu mori djalin, e bri Sharabdarin t vepronte n at mnyr?
e uli mbi nj daulle t madhe lufte dhe e puthi me
respekt. M pas, ai e oi tek Murat Hani. Menjher
Murat Hani u tha atyre t mbaronin pun. Ata ia Fig. 4. Planimetria e Pallatit Topkapi n
morn djalin Mezidit. N t dal t Iznikut gjendej Stamboll
nj pem e madhe fiku; nn kt pem e mbytn
djalin n uj. Mbasi e zbatuan kt urdhr, ata e
drguan n Burs q ta varrosnin pran t atit.
Banort e Burss i takuan ata. Ata e morn trupin
dhe e varrosn sipas ligjit fetar. M pas, kur e pyetn
Sharabdar Iljazin Pse e bre kt?, ai u prgjigj: N
pamje t par, un u bra tradhtar. N t vrtet,
un bra gjn e duhur. Nse do ti kisha lejuar,
kto dy ushtri do t kishin luftuar dhe do ti kishin
br dm vendit. M mir dmi vetjak, sesa dmi
i prgjithshm. Ky sht, gjithashtu, nj zakon i
vjetr. Nuk kam qen un q e shpika kt. Mbas
ksaj, atij nuk i mbeti aspak reputacion n radht
e fisnikve.
Ner, II, f. 567-573.

Neshriu e shkroi kt kronik n fund t

shekullit t 15-t, gjat sundimit t Bajazitit
t Dyt (1481-1512), n kohn kur praktika e
vllavrasjes ishte kthyer n nj krkes t ligjruar
nga Mehmeti i Dyt, i cili krkonte q do sulltan
duhej t vriste vllezrit e tij pasi t hipte n fron, pr
t siguruar paqen e brendshme n perandorin e tij.
Tregimi i Neshriut pr vrasjen e Mustafait t Voglit
paraqet si argumentimin zyrtar, ashtu dhe faktin
q nj pjes e rndsishme e shoqris osmane e
kundrshtonte kt praktik. N fillim t shekullit
t 17-t, ky kundrshtim oi prfundimisht n
ndalimin e vllavrasjes perandorake (rasti i fundit
i dokumentuar ishte ardhja n fron e Mehmetit t
Tret, n vitin 1595). Inalcik 1973, fig. 3.

56
 PERANDORIA OSMANE

Skema 1: Pallati dhe Administrata Qendrore Osmane

A. Pjesa e brendshme e Pallatit B. Pjesa e jashtme e Pallatit C. Kshilli Perandorak

(Enderuni)37 (Biruni) (Divani)

Ndarjet kryesore: Ndarjet kryesore: Antart e prhershm:

Haremi
Dhoma personale (has oda)
Dhoma e fushats (seferli oda)
Thesari personal (hazine)
Qilari i ushqimeve (kiler)
Oborrtart kryesor:
Agai i Ports (Kapi agasi)
Agai i vajzave (Kizlar agasi)
Prgjegjsi i dhoms personale
(Has oda bashi)
Kujdestari i Armve (Silahdar)
Kujdestari i thesarit personal
(Hazi- nedar)
Kujdestari i rrobave (uhadar)
Kujdestari i yzengjive (Rikabdar)
Trupat e Pallatit (kapikulu)38
Kuzhina perandorake
Stallat perandorake
Oborrtart kryesor:
Agai i jenierve
Kujdestari i flamurit (Mr alem)
Kujdestari i stallave (Mirahur)
Prgjegjsi i ruajtsve t portave
(kapici bashi)
Prgjegjsi i lajmtarve
perandorak (avush bashi)
Kryekopshtari (Bostanci bashi)
Kujdestari i fajkonjve (akiri
bashi)
Veziri i madh (vizir-i azam)
Vezirt39
Gjyqtart ushtarak (ka- diasker)
t Anatolis dhe Rumelis
Kancelari (nishani)
Kryetari i Thesarit (bash
defterdar)
Admirali (kapudan pasha)
Kryesekretari (reis-yl- qitab)

Krahasoni planimetrin e Pallatit me Fig. 5. Ambasadort perandorak n pritje

? skemn e msiprme. Mundohuni t gjeni me sulltanin osman
n planimetri disa nga shrbimet kryesore dhe
t shpjegoni prse ato jan vendosur pikrisht
n kto zona.

far informacioni na jep kjo figur n lidhje

? me historin dhe qytetrimin osman? Bni
nj list me t gjith informacionin q mund t
merrni nga kjo figur dhe m pas e shkmbeni
at me kolegt tuaj dhe krahasoni rezultatet.
Gjeni nj figur ku t paraqitet nj pritje
q nj mbret n Europn Perndimore bn
me ambasadort e tij (shek. i 17-t). Krahasoni
figurat dhe prqendrohuni n veanti tek
ceremonia e pritjes, qndrimi i monarkut, sjellja
e ambasadorve dhe veprimet e personave t
paraqitur n kto figura.

Inalcik 1973.fig.12

37
Shrbimet personale t sulltanit. Zakonisht, t vendosur n oborrin e tret t Pallatit Perandorak. Prve grave, njerzit q
shrbenin n Pallat ishin ose djem t rinj (iolan) ose eunuk.
38
Prve jenierve, trupat kapikulu prfshinin edhe 6 njsi t tjera elitare.
39
Oborrtart e lart, t caktuar si antar t Kshillit Perandorak. Me kalimin e kohs, numri i tyre ndryshoi nga 4 n m shum
se 10. Guvernatori i prgjithshm (bejlerbeu) i Rumelis, dhe me raste edhe guvernator t tjer t prgjithshm, merrnin gjithashtu
pjes n kt Kshill Perandorak.

57
INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

II-4. Mustafai i Par hipn n fron (1617) Kronika e Peevit nuk paraqet interesat e
veanta t fraksioneve t ndryshme politike,
23 Zilkade 1026 [24 nntor 1617]. por vlen pr argumentet publike brenda
Kur me vullnetin e Zotit, sulltani i prjetshm dhe udhheqjes politike osmane. Megjithat, Mustafai
i plotfuqishm Ahmed Hani u largua nga kjo bot, I qeverisi vetm pr disa muaj dhe n vitin 1618
u zvendsua nga nipi i tij, Osmani II (1618-1622);
princat e tij ishin ende shum t vegjl. Nga ana
mbas vdekjes s Osmanit II, i cili u vra gjat nj
tjetr, vllai i tij, sulltan Mustafai, ishte n moshn rebelimi jeniersh, n fron erdhi prsri Mustafai
e adoleshencs. Ndaj ai u kurorzua n datn e I, i cili qndroi pr disa muaj dhe u rrzua nga froni
prmendur m lart. prfundimisht nga Murati IV (1623-1640).
Por vezirt dhe komandantt, sheikt, dijetart
dhe oborrtar t tjer t lart ngurronin ti bindeshin
sundimtarit t ri. Mustafa aga, agai i Ports s Fig. 6. Festime perandorake gjat nj
Lumturis [Dars-saade aghasi], i cili kishte pasur fushate ushtarake
shum ndikim n shtjet e shtetit gjat kohs s
sulltan Ahmed Hanit, nuk ngurroi ti jepte hakun
gjithkujt, ngriti zrin dhe i tha kryetarit t Kshillit
t Drejtsis [shelh- l-Islam], Esat Efendiut dhe
zvendsvezirit t madh [sadaret kajmakami],
Sofu Mehmet pashs, q sulltan Mustafa Hani nuk
gzonte shndet t mir mendor, nuk arsyetonte
mir dhe mendimet e veprimet e tij nuk mund t
merreshin pr baz. Megjithat u mendua q, nse
ky princ i ri do t hiqej nga froni pr tia ln vendin
nj fmije, do t ishte e pamundur t parandaloje
zrat dhe thashethemet dhe kjo do t sillte
shqetsime. Gjithashtu u tha se sidoqoft, n kt
koh sulltan Mustafait i takonte t trashgonte
fronin, dhe nse kjo mohohej, do t nxiste nj
reagim t ashpr tek njerzit. M tej u argumentua
q kto rregullime mendore ishin mbase pasoj
e faktit q ai kishte qen i burgosur dhe nuk ishte
lejuar t fliste me asknd pr nj koh t gjat, dhe
nse do t kishte kontakt me njerzit pr ca koh,
mendja dhe arsyetimi i tij do t prmirsoheshin.
Kjo ishte mnyra se si sulltan Mustafai u pranua si
padishah nga nevoja.
Peevi, f. 337.

? Jepni nj argument kundr hipjes n fron t

Mustafait t Par.

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 40.

58
 PERANDORIA OSMANE

Fig. 7. Sulltan Bajaziti i Dyt (1481-1512) n gjueti afr Filibes [Plovdiv]

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 38.

59
INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

IIb. Sistemi i devshirmes

II-5. Sistemi i devshirmes40, i prshkruar nga
nj ish-jenier
Sa her q ata pushtojn nj vend dhe popullin
e tij, sekretari mbretror [qatipi] vjen menjher
mbas tyre dhe merr t gjith djemt pr jenier.
Pr secilin djal, ai jep pes monedha ari (dukate)
dhe i drgon ata prtej detit, n Anatoli. Atje ka
rreth dy mij djem t till, t marr peng. Dhe nse
ai nuk arrin t marr nj numr t mjaftueshm nga
kundrshtart, ather t gjith t rinjt e krishter
nga vendi i tij do t merren nga t gjitha fshatrat,
duke vendosur nj numr t caktuar pr secilin fshat,
n mnyr q t arrijn shifrn e krkuar. Djemt
e marr nga fshatrat e vendit t tij quhen ilik. Ata
mund tia len pronn e tyre mbas vdekjes kujtdo
q duan. Por ata q merren nga armiqt quhen
penxhik. Mbas vdekjes s tyre, ata nuk mund t
ln asgj, dhe e gjith prona e tyre bhet pron e
sulltanit; vetm nse dikush do t lirohet pr shkak
t sjelljes s mir, ather ai mund t bj t doj
me pronn e tij mbas vdekjes.
Mihailovi, f. 164-165.
II-6. T krishtert kritikojn sistemin e
devshirmes; shkputur nga Jeta e Georgi Novit
nga Sofja (1539)
Kjo ndodhi gjat sundimit t njeriut t pafe, t
padrejtit dhe mbretit t poshtr turk, Selimit41.
Fshehtas, duke prdorur dredhit, gjat vitit t
tret t mbretrimit t tij, ai drgoi lajmtart
dhe npunsit e tij n t gjitha provincat e shum
mbretrive dhe i urdhroi ata t shkonin, bashk me
ushtart, n zonat ku kishte shtpi t krishtersh.
Dhe nse do t gjenin tre djem n shtpin e nj t
krishteri, do t mernin dy nga ata, ndrsa t tretin
do tua linin prindrve. Por nse nj i krishter do
t kishte vetm nj djal, ather ata do ta merrnin
at me forc pr mbretin e tyre. Ata vepruan n
prputhje me urdhrin e mbretit; i bn synet fmijt,
sipas fes saraene (myslimane) dhe u msuan librin
e rrem t Imamit. Mbas ksaj, mbreti dha urdhr q
ata t strviteshin ushtarakisht t merrnin msime
luftimi dhe kalorimi. Kur rriteshin, mbreti i nderonte
duke i br jenier. Dhe ata ishin kaq t verbr, sa
u solln n mnyr t turpshme edhe me prindt
e tyre nnat dhe baballart e tyre ata filluan t
vrisnin t krishtert n mnyr makabre, dhe kshtu
u bn edhe m t kqij se turma e saraenve.
Georgieva, Tzanev, f. 126-127.
Krahasoni shifrat q jepen n burimet II-5
? dhe II-6 mbi numrin e t rinjve t prfshir
n sistemin e devshirmes, duke pasur parasysh
faktin q gjat periudhs s prshkruar n
dy burimet, popullsia e krishter e Europs
Juglindore nn sundimin osman ishte t paktn
4 milion banor. Prse njri nga kto burime
i shtrembron prmasat e ksaj dukurie. Cilat
ishin prparsit q sillte sistemi i devshirmes pr
shtetin osman? Pr nj djal jomysliman, a kishte
ndonj prparsi t prfshihej n devshirme?

40
Sistem origjinal osman pr rekrutimin e burrave n shrbim t sulltanit, i cili filloi t zbatohej n shekullin e 14-t. Sistemi
mbshtetej kryesisht n grumbullimin e djemve t rinj jomysliman (t krishter), nnshtetas osman. Kta t rinj t konvertuar
n islam msonin turqisht dhe prgatiteshin pr t kryer shrbime t ndryshme shtetrore. Shumica e tyre caktoheshin n trupat
kapikulu, veanrisht jenier, por disa nga ata przgjidheshin gjithashtu pr t shrbyer n Pallatin e Brendshm ose t Jashtm.
Gjat shekujve t 15-t e 16-t, nj pjes e madhe dhe shpesh mbizotruese e elits politike-ushtarake osmane prbhej nga ish-
devshir, ka nnkuptonte dhe nj ngritje shoqrore t tyre. Pr shkak t rritjes s trysnis nga nnshtetasit mysliman t sulltanit
pr t pasur prparsi n karriern politike dhe ushtarake, sistemi devshirme gjat shekullit t 17-t dalngadal u ndrpre.
41
Selimi i Par (1512-1520).

60
 PERANDORIA OSMANE

Fig. 8. Fmij duke u regjistruar si devshir

? far informacioni
na jep kjo figur?
Cilat jan personazhet
e paraqitura n t dhe
si jan vendosur ato? A
mund ta kuptoni dome-
thnien e veprimeve t
tyre? Si mendoni, prse
paraqiten kaq shum
gra n figur?

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 41.

61
INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

Fig. 9. Aga jeniersh prulur, u rrita n Pallatin e Brendshm q nga

koha e t ndjerit sulltan Bajaziti42 (i cili prehet n
parajs). N portn e ksaj dinastie osmane, me
vullnetin e Zotit, un trajtohesha shum mir, dhe
ndrsa qndroja n Pallatin e Brendshm, studiova
shum lloje diturish. Me ardhjen n fron t [...]
sulltan Selimit43, u largova nga posti i kujdestarit t
veshjeve t siprme [uhadr] t sulltanit dhe u futa
n Shrbimin e Jashtm, si oborrtar [myteferrika]
me 50 ake n dit. M pas mora postin e rojes s
ders [kapici], kujdestarit t flamurit [mir-alem],
guvernatorit [sanxhakbeut] t Kastamanus,
guvernatorit-gjeneral [bejlerbej] t Karamanit dhe
Ankaras, dhe s fundi, n kohn e sulltanit ton,
Sulejmanit44, mu caktuan postet e vezirit dhe vezirit
t madh. Kur un, ky njeri i prulur dhe jo i prsosur,
u largova nga Pallati, shoqrohesha me shum
dijetar [ulema], poet dhe burra t kulturs dhe
krkova deri n maksimumin e mundsive t mia
t prmirsoja karakterin tim nprmjet msimit
t diturive.
Inalcik 1973, f. 84.

Lutfi pasha (rreth viteve 1488-1563) qe vezir i

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 43.
? Prshkruani veshjen e personazheve t
paraqitur n figure. Mendoni se veshja ka
pasur nj rol t veant shoqror n Perandorin
Osmane?
II-7. Lutfi pasha kujton karriern e tij, q nga
koha kur u rekrutua me an t sistemit t
devshirmes
Shkruesi i librave sht skllavi m i dobt i Zotit,
Lutfi pasha, djali i Abdulmuinit.
Me an t krkess s sulltanve, un, ky njeri i
madh n vitet 1539-1541. Ai lindi n Shqipri
dhe u rekrutua me sistemin e devshirmes. Postet q
mbajti n shrbim t sulltanit jan tipike pr karriern
e skllevrve t sulltanit n shekujt e 15-t 16-t
(fillimisht, nj karrier n Pallatin e Brendshm bnte
t mundur q t merrje poste t mira n Pallatin e
Jashtm, dhe m pas t drgoheshe drejtprdrejt
guvernator n provinca, ka ishte parakusht pr tu
emruar vezir n Kshillin Perandorak). Edhe pse
arritjet vetjake t Lutfiut jan mbreslnse, nuk
duhet t harrojm faktin q, qysh prej sundimit t
Mehmetit II deri n fund t shekullit t 16-t, shumica
e vezirve t mdhenj zgjidheshin nga ish- skllevr t
rekrutuar nga sistemi i devshirmes. Lutfi pasha sht
i veant m tepr pr prirjet e tij kulturore dhe pr
faktin q mbasi hoqi dor nga pozicioni i vezirit t
madh, u b i njohur me shkrime politike. Jeta e tij ishte
gjithashtu domethnse n lidhje me konvertimin:
n nj moment t caktuar, mbas marrjes s Lutfiut t
ri, edhe i ati duket se u kthye n fen islame.

42
Bajaziti i Dyt (1481-1512).
43
Selimi i Par (1512-1520).
44
Sulejmani i Par (1520-1566).

62

? Shikoni skemn 1 dhe gjeni postet q pati
Lutfiu n Administratn Qendrore osmane,
prpara se t drgohej t sundonte n provinca
t ndryshme.
IIc. Sistemi i timarit
II-8. Rregullat osmane q prcaktonin dhnien
e timareve
T ardhurat q prftohen nga timari quhen frytet e
lufts [ml-i-mukatele]. Kjo do t thot q nj burim
i till t ardhurash jepet n kmbim t pjesmarrjes
n luft kundr armikut. [...]
Timaret, [...] [kto] jan dy llojesh. Njri quhet i
rekomanduar dhe miratuar [tezkirel], dhe tjetri
quhet jo i rekomanduar [tezkiresz]. Kuptimi i
ktyre termave i rekomanduar dhe miratuar dhe
jo i rekomanduar sht ky: n baz t urdhrit
perandorak [beratit] t lshuar pr t, do guvernator
i prgjithshm [bejlerbej] mund t jap nj siprfaqe
toke [ose sasi t ardhurash] pr t ciln duhet t
lshoj nj vrtetim [tezkire] pr rekomandimin
e br, dhe m pas, miratimi jepet nga oborri
perandorak [n Stamboll]. Kshtu kan filluar t
prdoren termat i rekomanduar dhe miratuar dhe
jo i rekomanduar.
Hezarfen, f. 139.
Cili nga llojet e timareve ishte m i madh:
? i rekomanduar dhe miratuar apo jo i
rekomanduar? Argumentoni prgjigjen tuaj.
II-9. Lista e t ardhurave q nj spahi duhej t
mblidhte nga timari i tij
Dyzet meshkuj nga shtpit e fshatit [kirk nefer
raja] dhe tri prona [zemin], si dhe fshati Ardi Agil,
t ardhurat e regjistruara t t cilit prbhen nga
mbledhja e s dhjets s drithit [shr], taksa pr
tagjin [salrije], taksa e miellit [resm-i-gendm],
PERANDORIA OSMANE
tregon rasti i Lutfiut n lidhje me ndryshimin
e statusit shoqror n Perandorin Osmane? A
mendoni se mund ta prgjithsojm kt rast?
taksa e toks [resmi ift] dhe taksa e toks pr
fshatart q kishin ngastra t vogla toke [resm-
i-bennk]; po ashtu edhe detyrimet pr beqart pa
tok [resm-i cebe= resm-i caba], si dhe t dhjetat pr
vreshtat [r-i-ba], q gjithsej bjn pes mij ake,
bazuar n at q shkruhet n Librin e Hollsishm
[defter-i mufassal] nga vet dora e regjistruesit t
pasuris, ndrsa n Librin Prmbledhs [defter-i icml]
prmendet se tre mij ake nga kjo shum duhet
t grumbullohen nga burime t tjera....
Barkan, f. 771-772.
? Prse shteti i regjistronte me hollsi t
ardhurat e timarlinjve?
II-10. Nj timarliu i jepet nj timar tjetr nga
mesatar deri te i madh
Mustafa bin Ahmed avushit, t cilit i sht hequr
nga pronsia nj timar me 15 100 ake n Kajzeri,
tani i sht dhn: nj timar me 1 600 ake n
Endirlik dhe n fshatra t tjera t zons [nahijes]
Xhebel Erxhish; nj timar me 2 000 ake n fshatin
[mezraa] Gaziler dhe n territore t tjera t krahins
s Koramazit, q m par ishin n pronsi t t
ndjerit Adbul-Kerim; nj timar me 2 000 ake, nga t
ardhurat [mahsul] e prodhimit t bozs [boza hane]
n qytetin Kajseri, t cilat i prkisnin Abdul-Kerimit;
timar 800 ake, n nj fshat t zons Kenar-i Irmak;
timar 3 000 ake n Istefana dhe n fshatra t tjer
t Xhebel Erxhishit, si dhe disa prona t tjera t
vogla, t cilat gjithsej arrijn shumn 15 100 ake.
Jennings 1972, f. 212.
63
INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE

Fig. 10. Spahinj t armatosur

? Argumentoni, prse burimet e t ardhurave
t prfshira n timarin m t madh jan t
shprndara n zona t ndryshme.

II-11. Vendime pr timarlinjt q nuk merrnin

pjes n fushata ushtarake (1635)

Timari 2 500 ake n zonn [nahijen] e Kosteres sht

i lir [mahll], pasi kt vit, Sulejmani nuk shkoi n
fushatn e Revanit [Erivan]. Ai nuk kreu as detyrimin
e tij [hidmet] dhe nuk bri as paraqitjen ushtarake
[joklama]. N baz t nj letre rekomandimi nga
komandanti [alajbeu] i Nigdes, Musai, ky timar iu
dha Mahmutit, t cilit i ishte dhn dekreti [berat]
q t merrte nj timar me
3 000 ake. Karaman Ibrahim beut, guvernatorit t
prgjithshm [bejlerbeut] iu drgua nj vrtetim
[tezkere] q t caktonte timarin.
Dervish Mehmeti [ mytasarifi], i cili kishte nj timar
prej 3 000 akesh n zonn e Sahras, nuk shkoi n
Inalcik 1973, fig. 25
Erivan. Mahmut avushi e mori n pronsi kt timar,
por m pas, ai nuk dha ndihmesn e tij n fushat,
kshtu q timari sht prsri i lir. I hiqet [tahvil] ? Prshkruani armt dhe pajisjet e spahiut.
Mehmetit, i jepet Hamzs, n prputhje me nj Krahasojeni kt figur me figura t tjera
vrtetim t lshuar nga guvernatori i prgjithshm, kalorsish europian t shekullit t 16-t. Gjeni
Karaman Hasani. [dat] 1 Zil-kade ngjashmrit dhe ndryshimet.
1025 nga Eregli. Nse nuk do t ishte dhn ndonj shpjegim pr
Jennings 1972, f. 212.
figurn, far do t kishit menduar pr figurat e
paraqitura n t? A ka ndonj element t veant
q ju bn t kuptoni se kta jan ushtar osman?
N fund t shekullit t 16-t dhe n shekullin
e 17-t, lufta kundr Austris dhe Iranit filloi
t bhej gjithnj e m e ashpr dhe largsia e madhe
bnte q timarlinjt shpesh her nuk kishin koh t
mjaftueshme t ktheheshin t mblidhnin t ardhurat
dhe t kujdeseshin pr feudet e tyre. Ndaj, shum
timarlinj nuk shkuan n luft, ka sipas ligjeve n fuqi
i detyroi autoritetet q tu merrnin atyre timaret dhe
t ndshkonin ata q nuk bindeshin.

? far mnyrash prdoreshin pr t siguruar

q timarliu t shrbente ashtu si pritej prej tij?
Krahasoni sistemin osman t timarit me sistemin
feudal.

64

IId. Ideologjia e mbrojtjes s nnshtetasve dhe
praktikat e administrats juridike
II-12. Rekomandimet e Muratit I pr Evrenoz
beun, kur e caktoi at guvernator (1386)
[...] Dgjoje dhe mbaje mend kt kshill:
Duhet ta dish, q vendet t cilat prbjn provincn
e Rumelis45 jan shum larg njri- tjetrit. Pr
qeverisjen dhe plotsimin e nevojave t tyre dhe
pr mbajtjen e rregullit, sigurisht q do t kesh
nevoj pr shum njerz t shpats e t pens. Por
ki kujdes, mos t vsh dor n pasurit e njerzve
t tu. [...] N kt bot, ai q mbyll syt prej besimit,
harron frikn nga Zoti. Mos u ngatrro me kto
gjra. Mos ki besim tek askush, dhe mos iu hap asnj
njeriu. Shum veta duket sikur agjrojn gjat dits
dhe rrin zgjuar natn, por n t vrtet, u besojn
idhujve. Ki kujdes nga kta njerz. Mos u gnje nga
pamja e jashtme...
Dhe kur dshiron q t lsh dik q t t zven
dsoj, mos u mbshtet tek ajo ka ke ditur rreth tij
m prpara. M von, ai mund t ket ndryshuar.
Sepse trupi i birit t njeriut ndryshon nga nj gjendje
n nj tjetr... Ndaj ruaje dhe vshtroje me kujdes
njeriun q e autorizon pr ndonj pun. Shiko nse
sht po ai njeri q ka qen m par, dhe mati fjalt
e tij nga ky kndvshtrim. Mos t fyhet njeri nga kjo.
Ki parasysh edhe kt kshill:
Nse vartsit q do t caktosh do ta bjn punn
me prkushtim dhe kujdes, kushtet e nnshtetasve
[raja] do t jen t mira [...] Dhe urdhroi t gjith
q ti konsiderojn myslimant n zonat e tyre si
vllezr dhe ti trajtojn nnshtetasit e tyre me
respekt. Kujtoja atyre q do t vij nj dit kur
gjrat q ata kan br n t shkuarn do t bien
si dbor mbi ta, n ditn e gjykimit. Le t kujdesen
pr njerzit e varfr. Tu krijojn kushte pr t jetuar.
Zoti i do t varfrit. Ai do ta marr mbi vete varfrin
e tyre. Ai nuk do t kujdeset pr ata q kan pasuri
t mdha...
45
Kjo fjal do t thot toka e grekve (Rum ili). N tekstet osmane t shekullit t 14-t dhe 15-t, ky emr prcaktonte pjesn
europiane t Perandoris Osmane, q drejtohej nga nj guvernator i prgjithshm (bejlerbej). Pas pushtimeve t shekullit t 16-t,
osmant krijuan edhe ndarje t tjera administrative n Europ, por n provincn e Rumelis vazhdonte t prfshihej pjesa m e
madhe e Gadishullit Ballkanik.
PERANDORIA OSMANE
Respekto veanrisht t shquarin e t diturve,
Elvana Fekihan q iu shtoft dituria! i cili sht
emruar Sheikh-ul-Islam i t gjith Rumelis. Dhe
kujdesu pr udhheqsit shpirtror t cilt jan
trashgimtart e pasuesve t Profetit. Jepu dashuri
dhe mshiroji, respektoji dhe mbroji ata.
...
Hape dern pr dhurata dhe shprblime pr
spahinjt. Tregohu i kujdesshm, q t mos jesh as
shum dorshtrnguar, dhe as shum dorlshuar.
Mos ndrhy n caktimin e spahinjve, mos merr
asgj prej tyre n kmbim t favoreve. Mos u
trego i gatshm pr t marr, por puno me shum
kujdes. Mos u mburr me burrrin dhe guximin
tnd, por shpatn mbaje t mprehur. Ushqeje kalin
tnd. Gjithmon trego se je i pasur dhe shprndaj
dhurata. Gjithashtu mos u mrzit nse t ardhurat
e toks q ke fituar me shpat t bjn t thuash:
Nuk jan t mjaftueshme pr shpenzimet e mia!
Nse ke nevoj, na shkruaj neve ktu. Ne nuk do t
kursehemi t japim ka kemi. Aq sa t kemi mundsi,
do ta drgojm. [...]
Shkruar n muajin e bekuar t Shevalit, n vitin
788 [1386].
Odbrani, I, f. 187-189.
? Cili sht kuptimi i fshehur i disa prej
kshillave (Ushqeje kalin tnd)? rol z
feja n rekomandimet e Muratit?
Cilin apo cilt duhet t ket frik Evrenoz beu
dhe pse? mendim keni pr kshillat e sulltanit?
A ishin kshilla praktike pr nj guvernator
osman?
Cilat nga kto rekomandime t prgjithshme
mund tu vijn n ndihm nxnsve t sotm?
65
INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE
II-13. Fermani i Mehmetit I, lshuar n dobi t
murgjve t manastirit Margarit, n rajonin e
Seresit (1419)
Ky sht vullneti i Perandorit dhe arsyeja pr
lshimin e ktij urdhri t gzuar vullneti i Zotit
t madhrishm bft q t zgjas deri n fund t
kohrave sht si m posht:
Gjyshi dhe babai im i ndjer kishin denjuar t
lshonin urdhra pr zotruesit e dokumenteve
t shenjta, murgjit e manastirit Margarit. Pronat e
tyre ishin shpallur t padiskutueshme dhe murgjit
u prjashtuan nga [taksat] mbi pronat e tyre t
patundshme, t cilat prbheshin nga vreshta dhe
mullinj uji, po ashtu edhe nga vakfet e tyre, q
prfshinin fshatra, toka, kopshte me fruta dhe shtpi.
Ishin hequr edhe taksat pr shtpit dhe bagtit
e nnshtetasve [raja] n Zuhna. Pra, n baz t
ktyre urdhrave, un gjithashtu e shpalla pronn e
tyre t padiskutueshme dhe lshova kt urdhr t
shenjt. T gjith murgjit prjashtohen nga harai
[taksa e argatit pr jomyslimant]. Ata lejohen t
zotrojn pronat e msiprme, si kan br edhe
n t shkuarn. Prfundimisht, ky urdhr duhet t
zbatohet pr gjithka q ata zotronin n kohn e
gjyshit dhe babait tim, dhe pr at ka zotrojn sot.
Askush nuk lejohet ti pengoj ose ti shqetsoj;
gjithashtu nuk lejohet t bhen ndryshime n kt
urdhr. Ata [murgjit] prjashtohen nga detyrimi
q t prdoren si korrier, t bjn pun q
prcaktohen me ligj ose t paguajn taksa t tjera.
Todorova, f. 49.
? Diskutoni, prse murgjit e manastirit Marga
rit krkuan nj privilegj t ri nga Mehmeti I,
edhe pse ata ruanin privilegje m t hershme
nga Murati I dhe Bajaziti I.
II-14. Vendimi i kadiut n nj konflikt mes nj
t krishteri dhe nj jenieri. (Sofje, 1618)
Ky dokument vrteton q jomyslimani Ilija, banor
i qytetit t Sofjes, lagjja [mhalla] Banishor, doli
46
Gurush kshtu quheshin nga osmant monedhat e mdha t argjendit. Mbasi prdorn gurusht e prodhuar n vende t
ndryshme europiane, n fund t shekullit t 17-t osmant filluan t nxjerrin gurusht e tyre, monedh q ishte e barabart me
40 para dhe 120 ake.
66
prpara gjyqit t sheriatit dhe krkoi t paraqitet aty
jenieri Osman beshe, i cili banon n t njjtn lagje
me t, dhe n prani t tij deklaroi: Ky njeri, Osman
beshe, e mban gruan time, Petkann, n shtpin e
tij dhe nuk bindet t ma kthej mbrapsht, edhe pse
ia kam krkuar kt gj. Gjithashtu, ai mundohet
ta bind at t divorcohet nga un. Pra, ai e mban
at n shtpin e tij, pa qen i martuar me t. Un
i lutem gjyqit q ta pyes t akuzuarin pr kt
shtje dhe t mbaj shnim prgjigjet e tij.
Mbas ksaj deklarate q bri Ilija, i lartprmenduri
Osman u mor n pyetje nga gjykata [q t jepte
mendimin e tij mbi kt padi]. N prgjigjen e tij,
ai rrfeu q personi po thoshte t vrtetn dhe e
solli t lartprmendurn, jomyslimanen Petkana,
n gjyq dhe ia ktheu at burrit t saj, Ilijas.
Turski Izvori, 2, f. 119.
? N prfundim dilni n lidhje me pozitat e
grave n kt shoqri? Prse ata nuk pyetn
Petkann pr kt shtje? Si mendoni, far do
kishte thn ajo nse do ti krkohej t zgjidhte?
A ishte thjesht propagand teoria e mbrojtjes
s nnshtetasve [raja]?
II-15. Vendimi i kadiut n nj konflikt mes nj
myslimani dhe nj t krishteri (Vidin, 1700)
Ivani, djali i Nikolls nga qyteti i Vidinit, lagjja
Karaman, doli prpara gjyqit t shenjt dhe ngriti
nj padi gjyqsore kundr berberit, usta Jumerit,
djali i Aliut, pr arsyen e mposhtme:
Ivani ka trashguar nj vresht me siprfaqe
akra n zonn e Kozlovetit, q kufizohet me
vreshtat e personave t mposhtm: Manushit,
Jovan furrxhiut dhe Nikolls, si dhe me rrugn
shtetrore. I siprprmenduri Jumer e ka zn pa
t drejt kt vresht.
Gjat pyetjeve q iu bn, Jumeri deklaroi se para
disa kohsh, ai e kishte bler vreshtin n fjal pr
15 gurush46 nga nj punonjs shtetror, duke qen
se kishte qen pron shtetrore, pa pronar. Mbas

vdekjes s pronarit t mparshm, Ivan Simitijats,
i cili vdiq pa ln trashgimtar, vreshti u b pron
shtetrore.
Nikolla kundrshtoi; sipas tij, ajo q tha Jumeri nuk
ishte e vrtet dhe thirri dy dshmitar, t cilt
pohuan q vreshti ishte i tij. M pas, t pandehurit
iu krkua t thrras dshmitar q mund t
mbshtesnin dshmin e tij, dhe pr kt iu la nj
afat i caktuar kohor. Duke qen se Jumeri nuk qe
n gjendje t gjente dshmitar brenda kohs s
caktuar, gjyqi i krkoi atij t deklaronte, pasi t
betohej, q ai vrtet e kishte bler vreshtin, pasi ai
kishte qen pa pronar. Jumeri pranoi dhe u betua
n emr t Zotit. N baz t ktij deklarimi, gjykata
vendosi q Ivani t mos vazhdoj asnj procedur
ligjore pr kt vresht.
Georgieva, Tzanev, f. 293.
? Nse do t kishit qen ju kadiu, cili do t
ishte vendimi juaj n kt rast? A e besoi
vrtet kadiu betimin e Jumerit, apo kjo ishte
dika e sajuar? dini mbi praktikimin e betimit
n drejtsin mesjetare? N gjyqet kundr
jomyslimanve [raja], a i favorizonin gjithnj
kadilert myslimant?
A prbnin gjyqet e kadilerve nj sistem
drejtsie gjithmon t paanshm? Duke u
bazuar n burimet e msiprme, argumentoni
mendimin tuaj.
II-16. Komuniteti i ishullit t Mikonos vendos
t heq kadiun (1710)
9 shtator 1710, Mikonos
Ne prfaqsuesit e komunitetit t Mikonos, duke
par mjerimin dhe trazirat q i kan ardhur ishullit
ton prej gjykatsit t prgjithshm q na sht
caktuar, i cili krkon me do mnyr t na fajsoj, si
dhe duke patur parasysh shpifjet dhe fajet q do t
na ngarkoj, ne t gjith, pleq e t rinj, klerikt dhe
populli i komunitetit t kishs s Nns s Shenjt
t Zotit, mbrojtses s ktij ishulli, e gjykuam t
drejt largimin e ktij gjykatsi, pr tu dhn fund
skandaleve dhe problemeve q shkaktonte ai; i
gjith komuniteti premton se, nse dikush do t
ket probleme pr shkak t prznies s gjykatsit,
PERANDORIA OSMANE
ne do ta mbrojm dhe mbshtesim at n do
gjykat; dhe pr ta provuar kt, kemi vn ktu
nnshkrimet tona.
[Nnshkrimet]
Zerlentou, f. 67-68.
? Cilat ishin rreziqet me t cilat u prball
komuniteti i Mikonos kur u ngrit kundr
kadiut? mendim kishin njerzit e Mikonos?
II-17. Vendim kundr koxhabashit Todoraki
nga Samakoxhuku (1762)
Vendim pr zvendsgjykatsin [naib] e krahins
[nahije] s Midjes:
Haxhi Ibrahimi, pasi ishte paraqitur me t drejtn pr
t mbledhur taksn pr kok [xhizje] n Stamboll
dhe rrethinat q varen prej tij, ka deklaruar se
n fshatin Samakoxhuk t krahins s Midjes, q
bn pjes n rrethinat e varura nga Stambolli, nj
person jomysliman [zimmi] me emrin Todoraki,
i cili sht koxhabash pr banort [jomysliman]
[raja] e fshatit q mbrohen nga drejtsia, mblodhi
m tepr se njqind e pesdhjet burra rreth vetes
dhe deklaroi: Ne banort e Samako [xhuk-ut] nuk
do ti bindemi urdhrit pr mbledhjen e takss pr
kok [xhizje]; ne nuk do tju lejojm q t shkelni
n fshatin ton. I siprprmenduri, Todoraki, bri
nj qndres kokfort, dhe n shenj proteste
arriti deri aty sa t godiste rojet q shoqronin
paditsin, duke br q t ardhurat shtetrore t
mblidheshin pjesrisht. Ai [Haxhi Ibrahimi] m ka
krkuar t nxjerr nj urdhr perandorak, ku ta dnoj
personin e lartprmendur [zimmi] me burgim pr
nj periudh kohe deri sa ai t pendohet. Tani, ky
sht urdhri im me shkrim: Nse ai do t prpiqet
prsri t ndaloj q kta nnshtetas t paguajn
taksat pr kok, si krkohet nga Ligji i Shenjt
[sheriati], le t merret me forc e t sillet para gjyqit
perandorak [dmth. n Stamboll], t futet n burg e
t marr dnimin q meriton.
Kala, f. 177.
Vini re faktin q fshatari taksambledhs nuk
iu ankua kadiut, por drejtprdrejt Kshillit
Perandorak n Stamboll.
67
INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE
? forma qndrese prdorn banort e
Samakoxhukut kundr taksambledhsve?
qndrim mbajti sulltani? A linte ky vendim
shteg pr Todorakin q ti shptonte dnimit
pr at q kishte br?
II-18. Dekreti osman n mbrojtje t
manastireve boshnjake (1785)
Bujurdia [nj lloj dekreti osman] e pashait. Drejtuar
gjykatsve t zons s Bosnjs, komandantve dhe
taksambledhsve. N baz t ktij dekreti dhe
fermanve t lart q jan lshuar pr ta, duhet
t dini q vllazrit e tri manastireve [Kresevos,
Fojnicas dhe Kraljeva Sutjeskas] jan t prjashtuar
nga do lloj takse publike. Asnjher e n asnj
vend, as n manastire dhe as n fshatrat e rajonit
IIe. Provincat dhe shtetet vasale
II-19. Dispozita pr statusin e Raguzs,
prsritur n nj ahidname t lshuar nga
Murati III (1575)
[] M par, pr shkak t bindjes dhe nnshtrimit,
prkushtimit dhe integritetit t treguar nga bejlert
dhe rektort e Dubrovnikut [Raguzs], n kohn e
strgjyshrve t mi t lavdishm Zoti i ndrioft
bmat e tyre [t madhshtis] pr ta u lshua
nj dekret.
[]
Sipas zakonit t vjetr, do vit ata do t drgojn
dymbdhjet mij e pesqind monedha ari [flori],
t cilat, q nga koht e hershme, ata i kan uar n
Oborrin ton, vendi i lavdis, me an t t drguarve
t tyre.
Prej tyre nuk do t krkohet m tepr hara sesa 12
500 monedhat e prmendura m sipr. Gjithashtu,
nuk do tu shkaktohet asnj dm n vendin e tyre
ose n zotrimet a kshtjellat e tyre; po ashtu,
asnj ndshkim nuk do t bjer mbi vet ata nga
guvernatort [sanxhakbejlert], oficert [subasht],
68
t Bosnjs ose n rrug, ju nuk duhet t lejoni q
ndokush ti keqtrajtoj apo ti shqetsoj ata pr
tu krkuar taksa. N prgjithsi, asnjher ju nuk
duhet t lejoni t ndodh ndonj gj q sht n
kundrshtim me kt dekret dhe me ferman t
tjer. Ju do ti mbshtesni dhe mbroni ata n do
rast dhe do t veproni ashtu si udhzoheni nga ky
dekret [bujuruldija]; po ashtu do t siguroni t mos
ndodh asgj q sht kundr ktij dekreti. Kta
jan urdhrat e mi.
Benic, f. 303.
Gjat fundit t shekullit t 18-t, kur pushteti
qendror ishte m pak i efektshm n provinc,
shpesh her banort krkonin dekrete t veanta, t
lshuara nga autoritetet e provincs.
? Krahasoni shkalln e privilegjeve t dhna
n tekstet II-13 dhe II-18.
ifligart dhe nga t gjith ata q jan nn varsin
time.
Ashtu si edhe m par, qyteti dhe vendi i tyre do t
jen t sigurt dhe t mbrojtur edhe n t ardhmen.
Nga vendet fqinje, do njeri, qoft armik ose mik,
si me rrug detare ose toksore, mund t vij e t
shkoj n qytetin e tyre; askush nuk do ti ndaloj
ose pengoj.
Tregtart e tyre mund t bjn tregti n zotrimet e
mia t mbrojtura [nga Zoti]; ata mund t vijn dhe t
shkojn. Askush nuk do ti pengoj mallrat, kafsht
dhe gjra t tjera q ata kan ose tu shkaktoj
ndonj shqetsim. Atyre nuk do tu krkohet as
taks [bc] pr rrugt.
Biegman, f. 56-57.
? Cilat ishin detyrimet e Raguzs si harapa
guese? mendoni pr prcaktimet e bra
n lidhje me tregtart dhe tregtin? Mundohuni
t argumentoni nse ato sillnin prfitim vetm
pr banort e Raguzs apo edhe pr osmant?
 PERANDORIA OSMANE

II-20. Ahidname47 e Ahmetit I pr Transilvanin II-21. Autonomia e Moldavis (1716)

(1614)
Nprmjet ktij dokumenti, un ju premtoj
dhe betohem [], q pr sa koh q princi i
lartprmendur [beu], kapitent dhe fisnik t tjer
nga Hungaria e Siprme jan nnshtetas t Ports
sime t Lumturis, nga thellsia e zemrs s tyre,
me besim dhe nder, jan miq t miqve t mi dhe
armiq t armiqve t mi; dhe t bashkuar, dhe n nj
mendje me Betlen Gabrielin48 e lartprmendur, do
t prpiqen t largojn dhe t shkatrrojn armiqt,
nga cilado an qofshin, t cilt mund t ngren krye
kundr tokave t Transilvanis; dhe, n mnyr q
t vrtetojn se jan besnik dhe t nnshtruar,
me dshirn e tyre do t drgojn kt vit dhurata
[peshqesh] pr Portn time perandorake, n baz t
prodhimit dhe mundsive t vendit t tyre.
Ather un, si kmbim, do ti mbroj me fardolloj
mnyre q t mundem nga armiqt e tyre, kur t
ken nevoj pr ndihmn dhe mbshtetjen time; q
sot e tutje, t gjitha kshtjellat dhe qytetet, si dhe t
gjitha territoret e zotruara prej tyre do t mbeten
n duart e tyre; dhe absolutisht asnj njeri, asnj
guvernator i prgjithshm [bejlerbej] ose guvernator
[bej] nn komandn time, as edhe kryekomandanti
im [serasker] nuk do t ndrhyjn n to.
Dhe n asnj mnyr, atyre nuk do tu krkohet t
ndryshojn ritet, rregullat dhe besimin fetar, si dhe
zakonet q ata praktikojn prej shekujsh me radh,
duke i ln kshtu t qet, t jetojn n paqe, nn
mbrojtjen e drejtsis.
[] Dhe nga ky vend, nuk do t krkojm taksa m
t larta, sesa ato q kan qen deri tani.
Gemil, f. 165.
? Cilat ishin detyrimet q kishte nj shtet vasal?
Komentoni prcaktimin miq t miqve t mi
dhe armiq t armiqve t mi.
Princat e Moldavis nuk e gzonin t drejtn q
t shpallnin luft, t bnin paqe, t nnshkruanin
marrveshje, t drgonin lajmtart e tyre tek
princat e vendeve fqinje pr shtje t ndryshme
q kishin t bnin me shtetin; megjithat, atyre u
ishte dhn liri e plot dhe u ishte ln thuajse i njjti
autoritet q ata gzonin m par, q t bnin ligje,
t ndshkonin banort, tu jepnin njerzve tituj si
bojar49 ose tua hiqnin atyre kt titull, t vendosnin
taksa, madje edhe t caktonin peshkop dhe gjra
t ktij lloji. Dhe kt pushtet q gzon, princi mund
ta ushtroj jo vetm mbi fisnikt dhe banort e
Moldavis, por edhe mbi tregtart turq dhe persona
t tjer, prsa koh ata ndodhen n territorin e tij.
Jeta dhe vdekja e tyre jan n dorn e tij [], t
gjith civilt dhe ushtarakt jan n mshirn e tij:
ai u jep atyre q ka pr zemr, dhe u merr atyre q
nuk i plqen. Dhe kur bn kto dhurata, princi nuk
ka nevoj t zbatoj ndonj rregull [] Princi ka
t njjtin autoritet jo vetm mbi klerikt e rangut
t ult, por edhe mbi mitropolitt, peshkopt,
arkimandritt, abatt dhe t gjith antart e tjer
t kishs. Nse ata kan qen t padrejt ose u kan
shkaktuar dme njerzve, ose kan komplotuar
kundr princit a shtetit, princi, pa asnj lloj problemi
dhe pa miratimin e patriarkut t Kostandinopojs,
mund tu heq atyre postin dhe titullin q mbajn
n kish, por smund ti ndaloj t mbeten priftrinj
; dhe kur sht e nevojshme, mund ti dnoj ata
me vdekje []. Megjithat, atij nuk i ishte dhn
i njjti pushtet mbi zotrimet e banorve. Sado t
larta t ishin taksat q ai vendoste n vend, sht e
vrtet q asnj njeri nuk mund ta kundrshtonte
ose asnj nuk guxonte t mos u bindej urdhrave
t tij, pa rrezikuar t humbiste kokn; por nga ana
tjetr, edhe ai ishte i detyruar prej oborrit osman
t raportonte pr taksat q vendoste. Edhe pse

47
N praktikn osmane, ahidname ishte dekreti q lshohej nga sulltani pr shtetet jomyslimane, shtete me t cilat ai kishte
br paqe. T tilla ahidname u ishin dhn jo vetm shteteve klasike vasale, po edhe Venedikut, Polonis etj. Pr nj koh t gjat,
osmant nguruan t zbatonin praktikn e marrveshjeve dypalshe, t lshuara dhe t nnshkruara nga t dyja palt; megjithat,
prcaktimet e bra n ahidname, zakonisht diskutoheshin nga t dyja palt, para lshimit t dokumentit.
48
Princi i Transilvanis (1613-1629).
49
Bojar do t thoshte njkohsisht edhe fisnik, edhe zyrtar.

69
INSTITUCIONET E PERANDORIS OSMANE
askush nuk mund ta gjykoj pr derdhjen e gjakut
t t pafajshmve nse ai do t kallzohej tek
veziri i madh do t ishte n rrezik m t madh,
nse i gjith vendi do t ankohej pr taksat tepr
t larta. Dhe nse ai do t gjendej fajtor pr kt
gj, zakonisht dnohej duke u larguar nga vendi
ose duke i konfiskuar zotrimet ; princi mund t
ekzekutohej vetm nse ishte rebeluar ose nuk
kishte pranuar t paguante harain vjetor. Por kto
kufizime nuk i jepnin popullit aq shum pushtet
sa t mos nprkmbej prej princit. N t vrtet,
nse princi, duke u dhn dhurata, do ti merrte me
t mir vezirin, si dhe zvendsin e tij [kethdan],
mbajtsin e thesarit [defterdarin] dhe t tjert q
kishin nj ndikim t veant tek sulltani, nuk kishte
pse tu trembej ankesave t bojarve ose t t gjith
vendit, prderisa nuk ka arsye q nj i akuzuar me
duart plot me dhurata, t mos mbrohet me sukses
prpara oborrit turk. Prandaj, sado e ashpr t jet
tirania turke n Moldavi, princi i saj mund t bj
gjithka q do, pa patur frik nga asgj: askush nuk
mund ta kundrshtoj vullnetin e tij pa u ndshkuar.
Cantemir 1973, f. 127-128.
Dimitri Kantemiri (1673-1723) sundoi dy her
si princ i Moldavis (1693;
1710-1711) dhe u detyrua t largohej n Rusi,
mbasi dshtoi n kryengritjen e tij kundr osmanve
n vitin 1711. Duke kaluar pjesn m t madh t
fmijris s tij n Stamboll, ai u b nj nga dijetart
kryesor europian t Perandoris Osmane, dhe midis
veprave t tjera shkroi nj histori t Perandoris
Osmane dhe nj libr mbi fen myslimane. Gjithashtu,
pr publikun perndimor, ai shkroi n latinisht librin
Prshkrimi i Moldavis.
50
Kostandin Mavrokordati (1711-1769) ishte nj nga prfaqsuesit m t shquar t elits kulturore greke, t ashtuquajtur
Fanariott, t vendosur n Kostandinopoj n shekullin e 18-t. Ndrmjet viteve 1730 dhe 1769 ai sundoi gjasht her n Vllahi
dhe katr her n Moldavi. Ai ishte nj njeri tepr i kulturuar dhe ndaloi me ligj bujkrobrin dhe ndrmori edhe reforma t tjera
t ndryshme n frymn e absolutizmit iluminist.
70
? E miraton apo e kritikon Dimitri Kantemiri
zgjerimin e pushtetit t brendshm q kishin
princat moldav?
Vlersoni prparsit dhe vshtirsit e popu
llsis q jetonte n nj shtet vasal dhe t asaj
q jetonte n nj provinc normale osmane.
Mundohuni t prcaktoni pozitat e veanta t
grupeve t ndryshme shoqrore.
II-22. Udhtari francez, Flashat, flet pr
statusin e veant t princave t Vllahis
(1741)
N Bukuresht kam vn re dika q m sht dukur
tepr e uditshme. Edhe pse kjo principat sht n
duart e sulltanit, turqit nuk kan asnj xhami atje dhe
nuk jan nn autoritetin e princit. Ata njohin vetm
autoritetin e prfaqsuesit t sulltanit, i cili sht
i vetmi q ka t drejt ti dnoj ata. Megjithat, pr
rumunt, grekt dhe t krishtert e tjer ndodh
ndryshe: vojvoda apo gospodari i Vllahis mund
tu marr atyre jetn dhe pasurin n mnyr t
dhunshme, nse veprimet dhe vendimet e tij nuk
pengohen nga sulltani, pasi ai varet trsisht prej
tij ; dhe sa her q ai vonohet n pagimin e harait
q i detyrohet Ports ose nuk plotson detyrimet e
tij ndaj Ports, ai duhet t jet i prgatitur q t lr
fronin dhe ndonjher rrezikon edhe kokn. Ai sht
m tepr nj mkmbsmbret, sesa nj sundues.
Vojvoda Kostandin [Mavrokordati]50 meritonte nj
fat m t mir; t gjitha vendet e tjera do t kishin
qen tepr t knaqura ta kishin pasur at pr
sundimtar.
Cltori, IX, f. 257.
? kufizime kishin osmant q jetonin n
shtetet vasale? Krahasoni burimet n kt
nnkapitull me burimin I-8.
 PERANDORIA OSMANE

Skema 2: Ndarjet administrative t territoreve t sunduara nga osmant (shekulli i 16-t).

A. Provincat parsore osmane (ejalete; t quajtura gjithashtu liva ose vilajete)

Drejtoheshin nga nj guvernator i prgjithshm, i quajtur bejlerbej;

zakonisht ishin t ndara n disa sanxhak (t drejtuar nga guvernator t quajtur sanxhakbej) dhe
prbheshin nga disa kaza (t drejtuara nga kadiu);
pjesa m e madhe e toks shprndahej n baz t sistemit t ifligjeve (timar);
shembuj: Anatolia, Rumelia, Buda, Qipro etj.
raste t veanta: kishte edhe rajone dhe komunitete t vogla t cilat gzonin disa privilegje ose autonomi
lokale (pr shembull: manastiret n Atos dhe Sinai; disa komunitete q jetonin npr zona malore dhe
ishuj n Mal t Zi, Shqipri, Greqi etj.).

B. Provincat osmane t brezit t dyt

Prgjithsisht ejalete t drejtuara nga guvernator t prgjithshm q emroheshin prej sulltanit;

shumica e ktyre provincave organizoheshin mbi bazn e rregullave t veanta financiare (sistemi saljane;
vetm pjesrisht ose aspak t prfshira n sistemin e feudeve);
shembuj: Egjipti, Bagdadi, Basra, Tunizia, Jemeni etj.
raste t veanta: rrall, n nivel ejaleti, dhe m shpesh n nivel sanxhaku, disa nga kto provinca drejtohe
shin nga guvernator q e trashgonin postin (shembuj: Lahsa, Adana, nn dinastin Ramazan- Ogullari; disa
sanxhak kurd; Vidin, nn dinastin Mihaloglu n shekujt e 15-t dhe t 16-t etj.).

C. Shtetet vasale myslimane

Shtetet q e pranonin varsin nga Perandoria Osmane, por q ruanin format e tyre tradicionale t
organizimit; megjithat sulltani ndrhynte n emrimin e sunduesve t tyre;
prgjithsisht kishin rndsi t madhe politike, ushtarake dhe/ose simbolike pr Perandorin Osmane, dhe
n forma t ndryshme, prfitonin mbshtetje financiare nga Perandoria Osmane;
shembuj: Hanati i Krimes, Sherifati i Meks etj.
raste t veanta: n periudhn 1590-1603, Persia paguante hara, por nuk ishte gjithmon shtet vasal
osman.

D. Shtetet vasale t krishtera

Shtetet q e pranonin varsin nga Perandoria Osmane, i paguanin nj shum t caktuar harai sulltanit,
duhej t mbshtesnin politikn osmane, por ato ruanin autonomin e tyre dhe institucionet tradicionale t
krishtera (nuk kishin asnj ligj mysliman/osman);
shembuj: Raguza, Vllahia, Moldavia, Transilvania, Gjeorgjia, Kiosi (deri n vitin 1566) etj.
raste t veanta: disa shtete t krishtera paguanin hara ose pr nj pjes t territorit t tyre (p.sh. Venediku
pr Qipron 1517-1570, Perandoria Habsburgase pr Hungarin e Siprme 1533-1593) ose si para pr
mbrojtje, pr t mos u sulmuar (p.sh. Poloni-Lituania i paguante Hanatit t Krimes dhe ndonjher edhe
osmanve), por ruanin pavarsin e tyre politike.

71
KAPITULLI III:
Institucionet, komunitetet dhe ritet fetare

Perandoria Osmane prfshinte brenda saj njerz t besimeve t ndryshme. Besnikria ndaj islamit ishte
thelbsore pr legjitimitetin e sulltanit dhe elitave osmane, por po aq e rndsishme ishte dhe nevoja pr
t gjetur mnyra integrimi pr nnshtetasit jomysliman. Gjithashtu, shumllojshmria fetare ishte shum
m e madhe n Europn Juglindore, sesa n provincat osmane t Lindjes s Mesme ose ato t Afriks.
Ky kapitull prpiqet t paraqit rolin e rndsishm q luante feja n jetn e popujve t Europs
Juglindore gjat sundimit osman. Feja ishte me rol thelbsor n aspektin politik. Ndarja midis myslimanve
dhe jomyslimanve ishte parsore n strukturn shoqrore osmane, dhe nnshtetasit jomysliman
ndaheshin m tej, n baz t feve t tyre, n ortodoks, hebrenj dhe armen [millet]. Institucionet fetare
ishin shum t rndsishme pr formulimin e interesave dhe nevojave t ktyre komuniteteve. Kisha
ortodokse kishte nj marrdhnie t veant me autoritetet osmane, por edhe udhheqsit e feve t
tjera bashkpunonin me shtetin osman. Gjithsesi, pr shumicn e njerzve, feja ishte shtje besimi dhe
komunikimi me Zotin dhe m pak shtje politike ose institucionale. Praktikat fetare prbnin pjesn
kryesore t jets pr shumicn e njerzve dhe burimet e prfshira n kt kapitull synojn t hedhin
drit mbi disa prej ktyre praktikave a riteve.
Nj numr i madh burimesh trajton shtjen shum t diskutueshme t tolerancs fetare osmane.
Shum historian kmbngulin n natyrn myslimane t Perandoris Osmane dhe n faktin se ajo i ka
shtypur t krishtert pr arsye fetare. Historian t tjer kan argumentuar se n t njjtn koh kur n
Europ u zhvilluan luftrat fetare dhe ata q nuk ishin t krishter u detyruan ose t konvertoheshin,
ose t largoheshin, osmant ishin shum m tolerant dhe i lejuan nnshtetasit e tyre jomysliman t
ruanin fen e tyre, madje mirpritn refugjatt fetar. Edhe pse t dyja kto opinione kan t vrteta
brenda tyre, ato gjithashtu kan ndikime ideologjike, dhe i thjeshtzojn s teprmi dshmit historike.
Burimet e prfshira n pjesn e fundit t ktij kapitulli synojn ti ndihmojn nxnsit t kuptojn natyrn
e ndrlikuar t bashkjetess dhe diskriminimit fetar n Europn Juglindore nn sundimin osman nga
nj kndvshtrim krahasues.

IIIa. Myslimant
III-1. Mbishkrim n portalin e Xhamis s
Sulejmanit n Stamboll (mesi i shekullit t 16-t)
[Sulltan Sulejmani] sht m pran Zotit, Zotit
t Madhrishm dhe t Plotfuqishm, Krijuesit
t Bots s Sundimit dhe Sovranitetit. [Sulltan
Sulejmani], i cili sht skllavi i Tij, i fuqizuar nga
Fuqia Hyjnore, Kalifi, q shklqen me Lavdi
Hyjnore,
q prmbush Urdhrin e Librit t Fsheht dhe
Pushtues i Tokave t Lindjes dhe t Perndimit me
Ndihmn e Zotit t Plotfuqishm dhe Ushtris s
Tij Fitimtare, Zotrues i Mbretris s Bots, Hije e
Perndis mbi t gjith Popujt, Sulltan i Sulltanit
t Arabve dhe Persianve, Prhaps i Ligjeve
Sulltanike [kanun], i Dhjeti i Khaqan-ve Osman,
Sulltan bir Sulltani, Han Sulltan Sulejman
[...] Qoft e gjat deri n Fund t Ditve dinastia
e Sulltanatit t tij!
Imber, f. 75.

zbaton Udhzimet e tij n (gjith) zonat e banuara:

73
INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE
Shpjegoni lidhjen q mendohet se ekziston
? midis Zotit dhe sundimtarit osman. A ishte
ky sundimtar (dhe shum t tjer q mtonin
se kishin lidhje me Zotin) nj besimtar i vrtet
apo ai thjesht po prpiqej t manipulonte
nnshtetasit e tij? Cili ishte roli i ulemave n
kt rast?
III-2. Dimitri Kantemiri mbi lutjet myslimane
Muhameti urdhroi q t kryheshin lutje publike e
private 5 her n 24 or [t dits] [...]
Kur kryejn lutjet e tyre, ata tregohen shum t
kujdesshm pr katr gjra: 1. T pastrohen; 2. Ti
thon kto lutje gjat kufijve kohor t urdhruar
sepse, nse i bjn para ose pas kohs s duhur,
ata besojn se lutjet do t jen t kota dhe t
pakndshme pr Zotin; 3. T sigurohen q vendi
t jet i pastr dhe, nse kan ndonj dyshim pr
pastrtin e vendit, duhet t vendosnin nn kmb
nj qilim t vogl ose shallin e tyre; 4. T drejtojn
fytyrn n vijn veri-jug, t ciln ata e quajn kbla,
pr t ciln thon se i drejtohet tempullit n Mek.
[...]
Lutjet prbhen nga disa prkulje, gjunjzime,
prekje t toks me ball, ngritje prsri dhe thnia
e lutjeve. [...]
N xhamit e mdha [xhami], ata nuk ia lirojn
vendin e tyre askujt, as edhe sulltanit, por gjithsecili
qndron n vendin q ka zn q n fillim pa
lvizur dhe pa u shqetsuar. Dhe, prpara se lutjet
t mbarojn, t gjithve u ndalohet t thon qoft
edhe nj fjal t vetme ose t lvizin (O Zot i madh,
sa shum fetar jan n kt aspekt n krahasim
me t krishtert, madje m t zellshm se ata n
nderimin e Zotit!), dhe as t pshtyjn ose kolliten,
prve rastit kur nevoja i detyron; dhe pshtymn
duhet ta hedhin n shamin e dors, sepse ata
e quajn veprim t pahijshm t pshtyjn ose
shfryjn hundt n nj vend t pastr.
74
E premtja. T premteve, q n gjuhn e Kuranit
quhet Xhuma (q do t thot dita e mbledhjes ose
ribashkimit), n xhamit e mdha (q ata i quajn
selatn), pas lutjeve t mesdits, predikuesit japin
msim pr dy a tri or. Ata shpjegojn tekstin e
Kuranit, pr temat q kan zgjedhur paraprakisht.
Duke folur me fjal t bukura, ksaj i shtojn
dika moralizuese dhe t mbushur me figura
letrare, epitete e metafora, si edhe figura t tjera
retorike. N koh paqeje, ata shtojn dika mbi
zbatimin e drejtsis, mbi kujdesin e administrats
shtetrore pr njerzit, mbi mirsin e Zotit dhe mbi
parandalimin e lvizjeve dhe qllimeve t armiqve.
Dhe gjat ose para fillimit t nj lufte ose fushate,
sulltani i urdhron predikuesit t flasin m shpesh,
duke u treguar njerzve dhe duke i bindur ata se
lufta kundr armiqve bhet sipas urdhrave t Zotit
dhe Profetit t tij, dhe jo pr t mirat toksore, jo pr
fitime t veanta ose pr fam dhe lavdi njerzore,
por vetm pr prhapjen e besimit, pr lavdin e
Zotit dhe pr prfitimet e t gjith popullit mysliman
dhe popujve t tjer.
Cantemir 1987, f. 289-295.
Ky fragment sht shkputur nga libri i
Kantemirit mbi fen myslimane, i shkruar
gjat periudhs s dbimit t tij n Rusi (1711-1723),
por bazuar te njohurit mbi shoqrin osmane q
kishte marr gjat m shum se dy dhjetvjearve
q kishte kaluar n Stamboll, para vitit 1710.
rregulla duhet t ndiqte nj mysliman gjat
? lutjeve?
Gjeni nj argument, n mbshtetje t natyrs
demokratike t komunitetit t besimtarve
mysliman (umma).
A ishte e justifikueshme ndrhyrja politike n
shrbesat fetare? Paraqitni argumente pro
dhe kundr ksaj ndrhyrjeje. Gjeni shembuj
ndrhyrjesh t ksaj natyre n shoqri t tjera.
A ka ndrhyrje t tilla n shoqrin tuaj?
 PERANDORIA OSMANE

Fig. 11. Xhami e shekullit t 14-t n Iznik III-3. Arsyetimi i nj myslimani mbi lidhjen q
(Nikea) ekziston mes Allahut dhe shiut (1779)

Nuk ra shi pr tre a katr muaj, kshtu q u kryen

shum lutje pr shi (nj lutje e till quhet dova) n
do xhami t Sarajevs. Por do gj ka arsyen e vet,
sepse Allahu nuk e ndryshon vendimin e Tij dhe
bota e eprme shpirtrore sht e lidhur me tonn.
Nse shiu duhet t bjer, ka nj shkak tjetr pr
kt, t cilin e njohin astronomt; dhe lutjet pr shi
jan vetm simbol bindjeje dhe shrbimi ndaj Zotit
dhe jo arsye kryesore pr reshjet. Sepse, nse do
lutje do t realizohej, ather bota do t shembej,
prandaj sekretet nuk na tregohen. Por, kur afron
koha e shiut dhe dikush lutet, njerzit e quajn at
njeri t mir, lutjet e t cilit do t realizohen. Un,
mkatar i varfr, rreth nj muaj m par kam dgjuar
nga nj astronom se pas nj muaji (q do t thot
tani), kompozimi i yjsive do t vij dhe se dera do
t hapet, q do t thot se do t bjer shi ka edhe
ndodhi. N kt rast disa injorant filluan t nxirrnin
prfundimet e tyre, q jan t pranueshme, edhe
Lewis, f. 294. pse jo t rndsishme, sepse do t bhet ajo q do
Allahu, pavarsisht nse duam ne apo jo.
Fig. 12. Sulejmania (Xhamia e Sulejmanit) n Baeskija, f. 235.
Stamboll (1500-1557)

Mulla Mustafa Basheskia (1731/1732-1809) e

kaloi gjith jetn n Sarajev. Ai ishte imam
dhe hatib n xhamin e Buzaxhi Haxhi-Hasanit, m
pas punoi si sekretar (qatip). Mulla Mustafai shkroi
nj Kronik, e cila sht nj burim i shklqyer pr
jetn politike e t prditshme n Sarajev, Bosnj
dhe vendet fqinje. Gjithashtu ky tekst tregon se ai
ishte shum kritik ndaj paragjykimeve t kohs,
duke qen kshtu n t njjtn linj mendimi me
intelektualt europian t shekullit t 18-t; gjithsesi,
ky qndrim kritik nuk e shtyu deri aty sa t vinte n
pyetje plotfuqin e Allahut.

Fotografi nga Helen Philon

Krahasoni dy xhamit. Nse nuk do tju far beson n t vrtet Mulla Mustafa
? jepeshin udhzime pr kohn e ndrtimit ? Basheskia? A sht shiu nj dukuri natyrore
t tyre, si do ta gjenit se cila sht m e vjetr apo hyjnore?
dhe cila m e re?

75
INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

Fig. 13. Mbishkrime zbukuruese t Kuranit, n Fig. 13b. Muret e brendshme t zbukuruara
brendsi t Xhamis Eski n Edrene (shekulli i 15-t) n xhamin e Hysen Pashs n Pljevlja.

Kasalica, f. 77.

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 90.

Fig. 13a. Xhamia e Hysen Pashs, e ndrtuar Xhamia e Hysen Pashs u ndrtua n vitin
n vitin 1569 n Pljevlja 1569 prej Hysen Pash Boljaniit, i cili lindi n
rrethinat e Pljevljs dhe vdiq rreth vitit 1594. Hysen
Pasha ishte sanxhakbeu i Bosnjs, Hercegovins dhe
Egjiptit, si dhe vezir i Bagdadit. Xhamia ishte pron
e tij. Muret e brendshme t xhamis, dhe n veanti
kupola gjashtkndore, jan t zbukuruara me motive
nga natyra dhe figura gjeometrike. Nj libr Kurani,
i cili daton n vitin 1571, ruhet n kt xhami si nj
nga kryeveprat e shkrimeve islamike.

Kasalica, f. 76.

76

Fig. 14. Nj grua turke hipur mbi deve, duke
shkuar pr n pelegrinazhin e Meks
Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 62.
III-4. Heterodoksia myslimane Anekdota
bektashinjsh
Nj dijetar mysliman [hoxha] po predikonte n nj
xhami, duke shpjeguar fuqit dhe tiparet e Zotit.
-Allahu nuk sht as n tok dhe as n qiell; as
djathtas dhe as majtas; as mbi dhe as n oqean.
Shkurt, ai nuk ka paraqitje konkrete, por ekziston
vetm n zemrat e besimtarve, po thoshte ai, kur
nj bektashi q ndodhej mes dgjuesve, nuk u
prmbajt dot m dhe tha:
PERANDORIA OSMANE
-O ju antar t komunitetit, ju lutem pr pak
vmendje. Kur ju thash at dit se Allahu nuk
sht ktu, ju murmuritt se un isha kthyer n
nj t pafe, ndrsa tani q hoxh efendiu po thot
se Allahu nuk ekziston, asnjri nga ju nuk po thot
nj fjal.
Nj bektashi e pyetn: Pse sht e mbushur bota
me kaq shum kodra dhe rrpira, shkmbinj e male?
Pse nuk sht e shesht dhe e lmuar gjithandej?
Oh, ju lutem, far prisni ju nga nj vend q u krijua
pr gjasht dit? - u prgjigj ai.
Dursun, f. 78.
Bektashinjt formuan nj vllazri fetare dhe
deklaruan se ndiqnin shembullin e Haxhi
Bektash Veliut, nj dervish i famshm mistik i shekullit
t 13-t. Edhe pse zyrtarisht t lidhur ngusht me
autoritetet osmane dhe me ndikim t madh n
radht e jenierve, bektashinjt praktikonin nj
form mistike (sufi) t islamit, ngandonjher m afr
me shiizmin sesa me sunizmin zyrtar t Perandoris
Osmane. Bektashinjt filluan t prfaqsonin nj lloj
t veant nnvleftsimi pr hierarkit shoqrore, si
edhe pr ritet e ritualet konvencionale t gjitha t
mishruara n anekdota t panumrta, q kishin si
perzonazh nj baba bektashi anonim, ose ndonjher
dhe nj dede, (fjal pr fjal: xhaxha ose gjysh),
q njihet si nj nga figurat m t mdha t humorit
turk. T pajisura edhe me shum elemente t tradits
gojore, anekdotat bektashiane nuk datohen leht
dhe jan dshmi e kujtess shoqrore q sht vn
shtres mbi shtres.
? mendoni pr kto anekdota? A ndihmuan
ato n mobilizimin e popullit kundr ngrehi
ns fetare, apo ishin thjesht deklarata relativisht
t padmshme individsh t pabindur?
A njihni ndonj form tjetr heterodoksie fetare
n Europn Juglindore?
A mund t bhet misticizmi minues i institucio
neve zyrtare fetare?
77
INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE
Fig. 15. Qendra e vzhgimit astronomik n
Stamboll (rreth vitit 1580)
Lewis, f. 200.
? Cilat nga kto instrumente shkencore njihni?
Sa prej tyre i prdorim ende sot? Prse jan
vizatuar vetm meshkuj n kt figur? Pse
t gjith mbajn mjekr? Ishte kjo pr mod,
detyrim profesional apo shenj e shtress
shoqrore? Mendoni se ka nj prgjigje t sakt,
apo kjo varej vetm nga imagjinata e piktorit?
prshtypje keni pr hartn e paraqitur n
figur?
IIIb. T krishtert
III-5. Zgjedhja e Genadio Skolariosit si
patriarku i par ortodoks pas pushtimit t
Kostandinopojs (1453)
Ditn e tret pas rnies s qytetit, sulltani festoi
fitoren e tij me nj triumf t madh e t gzueshm
[]
Meqense patriarku yn kishte ndrruar jet pak
koh m par, ai lshoi urdhra pr zgjedhjen
e patriarkut t ri, sipas tradits dhe protokollit.
Klerikt e lart q u ndodhn aty, dhe ata shum
pak antar t kishs dhe t popullit przgjodhn
78
Fig. 16. Heroi popullor, Nastradin Hoxha
Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 75.
? A dini ndonj nga historit e Nastradin
Hoxhs? Si paraqitet ai n kto anekdota?
A jan t famshme historit pr Nastradin
Hoxhn n vendin tuaj? Kur jan botuar histo
rit e tij pr her t par n gjuhn tuaj? Pyesni
miqt apo antart e familjes suaj, din rreth
Nastradin Hoxhs.
George Skolariosin dhe e emruan patriark, nn
emrin Genadios [...] Zakoni dhe ceremonia jon
tradicionale krkon q perandori i krishter ti
dhuroj patriarkut t ri nj krrab t art. Kshtu q
ky sulltan mashtrues u prpoq t hiqej si perandor
i qytetit ton, duke imituar perandort e krishter:
ai ftoi Genadiosin t darkonte me t dhe e priti me
nderime t mdha. Ata foln gjat dhe sulltani i
premtoi shum gjra. Kur erdhi koha q Genadiosi
t largohej, atij iu dha krraba e shtrenjt dhe iu
krkua ta pranonte.
Melissenos, f.133-135.

Para pushtimit t Kostandinopojs, Skolariosi
ishte nj nga udhheqsit ortodoks,
kundrshtar t Lidhjes s Firences (1439), sipas s
cils perandori bizantin Joani VIII e kishte vendosur
kishn ortodokse n varsin e paps, n kmbim t
ndihms q katolikt do t jepnin kundr osmanve.
Prse i interesonte Mehmetit II t vendoste
? Genadiosin patriark?
Fig. 17. En e argjendt osmane e shekullit t
16-t, me mbishkrime greke, e cila prdorej n
ritualet ortodokse
Muzeu Benaki, Athin.
III-6. Udhtari francez Pierr Leskalopier tregon
pr Manastirin e Shn Savs n Serbi (1574)
M 21 mars mbrritm n Uvac, nj qytet i vogl
turk. Nga aty pam Manastirin e Shn Savs, manastir
me murgj serb. Ata jan veshur me t zeza, flasin
gjuh sllave dhe jetojn sipas riteve greke. Na uan
t puthim nj kock t madhe t krahut t Shn
Savs. Ata pretendojn se zotrojn t gjith trupin
e tij. Ne pam hebrenj dhe turq t puthnin kt
kock, me t njjtin respekt si edhe t krishtert
PERANDORIA OSMANE
dhe t jepnin shum para pr bamirsi. Kta murgj
paguajn nj taks t caktuar (hara) ndaj sulltanit.
Korrieri (aushi) yn na tregoi se si nj dit, nj
turk q erdhi pr t mbledhur taksn dhe u bri
dika t keqe murgjve, u gjend i vdekur n dern
e manastirit. Ata na dhan pr t ngrn vaj dhe
sup me presh, si dhe ca peshk dhe nj buk gruri.
Samardi, f.135.
? forme adhurimi mbizotronte tek orto
dokst? A ishte kjo form adhurimi, e vea
nt vetm pr popullsin ortodokse? Prse e
respektonin besimtart e feve t tjera trupin
e shenjtit ortodoks serb? (Kjo sht zona n t
ciln besimet kan prputhje me njra- tjetrn.)
Si motivohej ky veprim? Dini ndonj shembull t
prafrt, n ndonj pjes tjetr t Europs apo
bots, ose t ndonj periudhe tjetr kohore?
III-7. Pali nga Alepoja prshkruan kishat
moldave (mesi i shekullit t 17-t)
N Vaslui gjenden pallatet e tij [princit t mparshm,
Stefanit t Madh], banja e tij, kopshtet, pastaj kisha
e madhe dhe e lart, me kubet e saj edhe m t
larta. N t gjitha ant e kishs ka kube dhe harqe
gjysmrrethore dhe brenda tyre ka piktura dhe
ikona t t gjith shenjtorve. M pas, tek dera, mbi
murin e ult, sht pikturuar n ar dhe lapis lazuli
gjykimi i fundit, m pas Moisiu q udhheq Ann
dhe Kajafn dhe t gjith hebrenjt e tjer prpara
Zotit ton. Kto piktura jan t shmtuara. Ato
pasohen nga piktura t nj lloji tjetr; jan pikturat
me turq q mbajn allma t bardha n kok, xhybe
t mdha prej kadifeje me ngjyra t ndryshme, me
mng t gjata t varura dhe me rripa t lesht e t
verdh, pastaj vijn pikturat me dervisht; dhe n
shpin e prbri tyre, djaj q i ndjekin dhe tallen me
ta. Satanai sht n ball, me nj kapele n kok.
Njri nga djajt tallet me Satanain dhe i heq kapelen
nga koka. Pra, kshtu sht pikturuar e gjith pjesa
e brendshme.
Arkitektura sht e bukur. N maj t kubes
qendrore gjendet fytyra e Zotit ton, Jezu Krishtit
79
INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

[...]. Jasht ports s kishs varet nj kamban e Fig. 19. Darka e fundit afresk n
madhe. manastirin Stavronikita, Atos (1546)
Kishat n kt vend prbhen nga tri pjes: pjesa
e par sht jasht, me nj der, dhe sht vetm
pr femrat; pjesa e dyt sht e ndar nga nj mur
dhe nj der, dhe sht pr besimtart; dhe pjesa
e tret, edhe ajo e ndar nga nj mur dhe nj der,
i rezervohet princit dhe oborrit t tij.
Cltori, VI, f. 29.

? rol luajn pikturat kishtare t turqve n

jetn fetare t Moldavis? Si sht e mundur
ekzistenca e t tilla pikturave n nj shtet vasal t
Perandoris Osmane? A sht ky nj shembull i
tolerancs fetare osmane? Krahasoni strukturn Koliopoulos-Chassiotis, f. 169.
hierarkike t pjess s brendshme t kishave
moldave, me at t xhamive myslimane, t
prshkruar n burimin III-2. Fig. 20. Manastiri i Ostrogut n Malin e Zi,
1650.

Fig. 18. Manastiri i Voronetit n Moldavi

(i ndrtuar n vitin 1488; afresket e jashtme
jan pikturuar n vitet 1547-1550)

Kasalica, f. 54.

http://www.users.cloud9.net/~romania/vor/Voronet.html

80

Manastiri i Ostrogut u ndrtua rreth vitit 1650
prej metropolitit t Hercegovins, Vasilije
Jovanoviit (1610-1671). N t vrtet, n Ostrog
gjenden dy manastire, ai i Siprm dhe ai i Poshtm.
Manastiri i Siprm, i ndrtuar n faqen e nj shkmbi,
sht tejet mbreslns. N t gjenden tempulli
Shfaqja e Zonjs Son, tempulli Kryqi i Shenjt, si edhe
nj han. Sendet e shn Vasilijes ruhen n tempullin
Shfaqja e Zonjs Son. Kulti i metropolitit Vasilije
u ngrit pasi vdiq dhe u shpall shenjtor. Manastiri i
Ostrogut sht nj vend pelegrinazhi pr shumicn
e malazezve. Ai vizitohet nga besimtar t t gjitha
besimeve, q vijn nga Mali i Zi dhe nga vendet fqinje.
Nj numr i madh pelegrinsh e vizitojn manastirin
n 12 maj, kur sht edhe Dita e shn Vasilije Ostroshkit.
III-8. Kozma Aitoliani u bn thirrje t
krishterve t arsimojn fmijt e tyre
Dhe ju prindr, jepuni fmijve arsim t krishter,
msojuni t lexojn dhe shkruajn. Bni at q
duhet br pr t ngritur nj shkoll, gjeni nj
msues dhe paguajeni q t msoj fmijt tuaj,
sepse sht mkat i madh ti lsh ata t verbr dhe
analfabet; mos u mundoni q atyre tu lini vetm
pasuri dhe prona, vetm q t mund t han e t
pin pas vdekjes suaj dhe tju kujtojn. sht m
mir ti lini ata t varfr dhe t shkolluar, sesa t
pasur e t pashkoll.
Menounos, f. 173.
Kozma Aitoliani (1714-1779) ishte misionar i
ringjalljes fetare, aktiv kryesisht n Greqin
Perndimore dhe n Shqipri, por i lidhur edhe me
Atosin. Thirrjet e tij pr t ndrthurur arsimin me
besimin ortodoks, si dhe me praktikat fetare jan
tipike pr nj lloj iluminizmi t hershm t Europs
Juglindore.
? A jeni n nj mendje me pohimet e Kozma
Aitolianit? (Veanrisht me pohimin e fundit.)
Prse, sipas tij, arsimimi sht kaq i rndsishm?
Diskutoni, nse nj qndrim i till sillte prparim
shoqror.
PERANDORIA OSMANE
III-9. Kiril Pejinovii rreth marrdhnieve t
tendosura midis fshatarve ortodoks dhe
priftrinjve (1816)
I shoh ata n disa fshatra, Zoti m ndjeft, dhe e kam
tepr t vshtir! Nuk mund ti quaj as t krishter
dhe as t pafe. Ata han dhe pin T Premten e Zez
dhe T Shtunn e Zez, gjat Kreshms s Madhe
[...] kryejn mkate, shajn, rrihen me njri-tjetrin,
ndrsa ditn e Pashkve presin Kungimin e Shenjt
[Eukaristin]. Dhe prifti i shkret [i cili] u shrben tet
fshatrave, nuk di ku t shkoj m par. Ai vrapon
nga njri fshat tek tjetri, ndrkoh q nj burr tjetr
mban pr t Misteret e Shenjta.
M vjen keq pr disa t krishter t shkret, t cilt e
presin priftin deri n mesdit q tu sjell Eukaristin.
E kshtu ata brtasin: Prifti po vonohet, pr kt
arsye apo pr kt tjetrn?! Disa t tjer thon: Ta
rrahim, q t mos vonohet srish! Dhe ata q jan
orbaxhinj, pak m t pasur, thon: Jo ashtu, nse
e rrahim, zabiti do t na dnoj, por, t mbledhur
si jemi tani, t shkojm dhe ti drgojm nj dash
agait ose pashait, dhe pastaj ta rrahim e ta przm
priftin, dhe pastaj t gjejm nj tjetr, edhe nse
ai jeton m larg. Por nj fshatar edhe m i pasur
[kmet] thot pr priftin tjetr: Ai krkon shum
para, kshtu q lreni fare at. Ky q kemi vjen von,
por na merr m pak, ai gjithashtu kndon falas, ose
pret me vite derisa ti japim parat. Ndrkoh prifti
tjetr i mbledh shprblimet e veta me turq, nse
nuk e paguajn. Pra, nj thot kshtu dhe tjetri
ashtu, [...] t gjith e prdhosin priftin, q sht
udhheqsi i tyre shpirtror, q i ka pagzuar n
emr t Trinis s Shenjt dhe i ka martuar dhe do
ti varros, dhe q sht babai i tyre dhe m shum
se nj prind pr ta. Ata nuk mbajn mesh dhe e
prdhosin priftin, dhe presin pr kungimin deri n
mesdit. Dhe un, Kirili mkatar dhe i padenj, q
jam m mkatar se t gjith ata s bashku, bra
mkat vetm duke i akuzuar ata, kshtu pra, un
mkatari, i pash duke folur n at mnyr, i pash
dhe nuk m plqeu, kshtu q u thash: Pse presim
ne t krishtert deri n mesdit? Pse nuk e presim
bukn, ti hedhim ver sipr dhe t mos presim pr
priftin? Ata m prgjigjen: Ajo q na sjell prifti, nuk
sht buk dhe ver, por gjaku i Krishtit. Prandaj dhe
presim deri n mesdit, pasi kemi dgjuar nga t
81
INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE
momit se pa t nuk mund t jetohet. Dhe un u
them: Kush jua ka thn kt, prifti? Ata m thon:
far, prifti sna ka thn gj deri tani, kjo ska dal
kurr nga goja e tij. Atij i plqen t vij me ne n
ndonj dasm, piknik, valle, pr gjueti, n festa, t
blej a t shes, por prsa i prket t msuarit, as e
pyesim dhe as na thot gj. Kshtu, un mkatari,
e pash se faji qndronte tek t dyja palt: tek t
krishtert, sepse nuk e pyesnin priftin, dhe te prifti,
sepse ai nuk i mson nga pak, aq sa t mundet, aq
sa di; e shoh se ai nuk do tia dij pr detyrn q ka
marr prsipr dhe q i rndon mbi kurriz.
Odbrani, II, f. 14-16.
IIIc. Hebrenjt
III-10. Letr e Isak Xarfatit, rabin i Edrenes
(Adrianopojs), drejtuar hebrenjve n Europn
Qendrore (mesi i shekullit t 15-t)
Vllezrit dhe udhheqsit e mi, pasi iu luta Zotit
q tju fal paqe, dshiroj tju shpjegoj shkaqet
q solln tek un rabinin e ri, Zalmanin, dhe
shoqruesin e tij, rabinin David Kohenin. Ata m
treguan t gjitha prvojat e hidhura, m t kqija se
vdekja, q vllezrit tan, bijt e Izraelit q jetojn
n Gjermani, kan kaluar dhe ende po kalojn;
vendimet e marra kundr ktyre martirve, dbimet
q ndodhin do dit dhe q i detyrojn t enden
nga njri vend n tjetrin, nga njri qytet n tjetrin,
pa u ndalur, pa gjetur nj vend q ti pranoj [...]
Kur mbrritn ata ktu n Turqi, tok n t ciln
zemrimi i Perndis nuk ka qen shum i rnd,
kur ata pan paqen, qetsin dhe bollkun q nuk
shteron n kto toka dhe kur pan q largsia nga
Turqia n Jerusalem sht e vogl, dhe mund t
kalohet n rrug toksore, ata u mbushn me gzim
dhe than: Pa dyshim, nse hebrenjt q jetojn
n Gjermani do t dinin nj t dhjetn e bekimeve
q Zoti i ka drguar popullit t Tij t Izraelit n kt
vend, as bora dhe as shiu, as dita dhe as nata nuk do
ti ndalnin derisa t mbrrinin ktu. Ata m krkuan
tu shkruaj t dbuarve, komuniteteve hebreje q
banojn n Gjermani, n qytetet Svabia, Rineland,
Stiria, n Moravi dhe n Hungari, dhe ti informoj
se sa i kndshm sht ky vend.[...] Kur e kuptova
se dshira e tyre ishte e sinqert, vendosa ta pranoj
82
? Prshkruani ndjenjat fetare t fshatarve. N
far besonin ata? N mnyr dallonte
feja e tyre nga ajo zyrtare?
Cilat ishin arsyet pr veantit e tyre fetare?
(Varfria, mungesa e shkollimit, arsyetime t
cekta t shtjeve fetare?) Prse i kritikonin
priftrinjt e tyre? A sht i justifikueshm
qndrimi i tyre? Argumentoni duke mbshtetur
her njrn pal, her paln tjetr.
lutjen e tyre, pasi do t doja ti jepja mundsin
Izraelit t fitonte at ka meriton me t drejt...
Shaw, f. 31-32.
Persekutimet kundr hebrenjve u shtuan
pas epidemis s Murtajs s Zez n mes
t shekullit t 14-t jo vetm n Gjermani, por n
shumicn e vendeve t Europs Perndimore e
Qendrore. Kto persekutime, q ishin ndrthurje e
paragjykimeve fetare, konkurrencs ekonomike
dhe prjashtimit shoqror, shtyn nj numr t madh
hebrenjsh t krkojn strehim n vende m t sigurta
dhe m pak t populluara, si Poloni-Lituania dhe
Perandoria Osmane.
A ka mundsi q t ket ndonj vend aq t
? prkryer sa ai i prshkruar n tekst? A jan
prparsit e t jetuarit n Perandorin Osmane
q prshkruhen aty, t drejta dhe t vrteta? A
mungojn n tekst disavantazhet e mundshme?
Pse po prpiqej shkrimtari ti joshte hebrenjt t
zhvendoseshin n Perandorin Osmane?
III-11. Elijah Kapsali tregon pr mirqenien
e hebrenjve n Perandorin Osmane gjat
sundimit t Mehmetit II
N vitin e par t sundimit t sulltan Mehmetit,
mbretit t Turqis [...], Perndia e nxiti shpirtin e
mbretit [...], dhe zri i tij prshkoi tr mbretrin
e tij dhe ai shpalli:

Kjo sht fjala e Mehmetit, mbret i Turqis. Zoti,
Perndia i Parajss m dha nj mbretri mbi tok
dhe m urdhroi ti pranoj njerzit, far eAbrahamit,
shrbtorit t tij, bijt e Jakobit, t przgjedhurit,
dhe tu jap mbshtetje mbi dhe, dhe t siguroj nj
streh t sigurt pr ta. Kushdo mund t vij me
Perndin e tij n Kostandinopoj, n qendrn e
mbretris sime dhe t ulet nn hardhin e tij dhe
nn pemn e tij t fikut, me pasurin e tij, arin e
argjendin, dhe me bagtin, t vendoset n kt
tok dhe t tregtoj e t bhet pjes e saj. Hebrenjt
u mblodhn bashk nga t gjitha qytetet e afrta
e t largta t Turqis, secili erdhi nga shtpia e vet;
u mblodhn me mijra e dhjetra mijra dhe Zoti
i ndihte q nga qielli, ndrsa mbreti u jepte prona
dhe shtpi plot me t mira. Hebrenjt jetuan atje
me familjet e tyre dhe u shtuan shum [...]
Duke qen se hebrenjt e kishin frik Zotin, Ai
u dha atyre begati dhe n at vend ku m par,
gjat sundimit bizantin, kishte vetm dy a tri
kongregacione, hebrenjt u shumuan dhe u shtuan
m shum se dyzet kongregacione, dhe toka nuk i la
t vendoseshin t gjith s bashku, sepse zotrimet
e tyre ishin shum t mdha. Kongregacionet e
Kostandinopojs ishin t lavdrueshme. Torahu, dhe
pasuria, dhe nderi u shtuan ndr kongregacionet.
N kongregacione ata i luteshin Perndis, burimit
t Izraelit, brsit t mrekullive t mdha. Ata hapnin
gojn pr ti knduar qiellit dhe bekonin Perndin,
dhe gjith shrbtort e Perndis q qndrojn n
shtpin e Perndis gjat kohve t errta.
Shaw, f. 30-31.
Duke qen se Elijah Kapsali shkruan n
shekullin e 16-t pr ngjarje q kan ndodhur
n gjysmn e dyt t shekullit t 15-t, kuptohet q
sht m pak i interesuar n saktsin historike, sesa
n prforcimin e moralit tradicional hebre. Pr kt
arsye, teksti i tij sht plot me perifrazime nga Dhiata
e Vjetr (p.sh. Gjeneza 13:6, 34:10; Eksodi 1:7, 1:21;
Psalmet 68:27, 134:1 etj.).
51
Term i prdorur nga europiant, q i referohej sulltanit osman, n at koh Mehmeti IV (1646-1687).
52
Fazil Ahmed Qyprili Pasha, vezir i madh, 1661-1676.
PERANDORIA OSMANE
? Cilat ishin qllimet e autorit? far po
prpiqej t arrinte ai duke shkruar kt
dokument? N mnyr u prpoq ai t bnte
lidhjen midis dy feve? Gjeni se rol t veant
kishte Abrahami n Islam dhe n Judaizm. Cilat
elemente i japin pesh argumentit se fjalimi
q Elijah Kapsali ia atribuoi Mehmetit II sht
historikisht i pasakt?
III-12. Ringjallja e hebrenjve: shembulli i
Sabbata Zevit (1666)
[...] vazhdojm tek tjetri [viti 1666], ku do t
tregojm shkurt pr Sabata Zevin, Mesin e rreme
t hebrenjve, q n fillim u shfaq n Smirna, dhe
ata e shpalln si Mesin e tyre, duke e lidhur me
Madhshtin e Mbretris s tyre q po afronte,
si dorn e fort q i kishte drguar Zoti, pr t'i
mbledhur ata nga t gjitha ant e bots. Ai ishte i biri
i nj sekseri, i lindur n Smirna, njohs i shklqyer
i hebraishtes dhe arabishtes, por, pasi e przun
pr shkak t nj trazire n sinagog, ai u end lart e
posht Greqis pr ca koh, dhe kur n fund arriti
n Jerusalem, u takua me nj sofist dhelprak t
quajtur Natan; i cili, duke shpallur se ishte profeti i
Sabatait, u tregua aq i sigurt, sa t parashikonte se
nj vit pas dats 27 t K?slaut Mesia do t shfaqej
para Zotris s Madh51 pr t prgatitur ardhjen
e tij. Kur mbrriti n Smirna, ai e shpalli hapur,
prpara t gjith hebrenjve, se sht Mesia: Por
[...] disa nga vet populli i tij e kundrshtuan dhe e
quajtn mashtrues; gjithsesi, ai vazhdoi m tej dhe
deklaroi m pas se Zoti e kishte thirrur t vizitonte
Kostandinopojn, ku do t kryhej edhe pjesa m e
madhe e puns s tij. Por, sapo mbrriti ai, veziri52
mendoi ta mbyllte n nj burg t keq, dhe m pas
e drgoi n Dardanele; ku hebrenjt, nga skaje t
ndryshme e t largta t bots, vrshuan drejt tij t
shumt n numr, dhe ku ai pati koh t hartonte
metodn dhe kultin e tij t ri. Duke qen se hebrenjt
po marroseshin gjithnj e m shum pas tij, dhe se
Zotria i Madh kishte dgjuar pr mendurin e
83
INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

tij, urdhroi q ta sillnin prpara tij, dhe sulltani, Fig. 21. Doktor hebre gravur franceze
q nuk bindej pa nj mrekulli, propozoi q Sabata (1568)
t zhvishej lakuriq dhe t vihej si shnjestr para
harktarve t tij t zot, dhe nse shigjetat nuk
do ta shponin trupin e tij, athere do ta besonte se
ai ishte Mesia; por kur Sabata nuk e pranoi sfidn,
iu desh t kthehej n muhamedan pr t shptuar
jetn e vet. Gjithsesi, shumica e hebrenjve pohonin
se kjo nuk ishte e vrtet, por vetm se Hija e tij
mbeti mbi dhe, dhe ecte me kokn e bardh dhe
sipas zakonit muhamedan, ndrkoh q Trupi dhe
Shpirti i tij shkuan n qiell, pr t qndruar derisa
t vinte koha pr prmbushjen e ktyre mrekullive;
Koamt53 e Kostandinopojs e dnuan kt besim si
t mallkuar, dhe i ftuan ata t kthehen tek kulti i tyre
i lasht, duke i krcnuar me dbim nga feja e tyre.
Jones, II, f. 175-176.

Nicolay, f. 182.

? Nga se motivohej Sabbata Zevi?A besonte

vrtet ai se ishte Mesia? Komentoni fundin
e karriers s tij: prse u konvertua ai n islam?
Pse e ndiqnin hebrenjt Sabbata Zevin? A ishte
kjo lloj lvizjeje tipike vetm pr hebrenjt? A
njihni ndonj lvizje t ngjashme mesianike n
historin e popullit tuaj? Analizoni mnyrn se
si sulltani e trajtoi shtjen e Sabbata Zevit? Cili
ishte qllimi i tij? A ishte ai i suksesshm?
? Si mendoni, prse piktori/udhtari francez
e quajti t rndsishme q t paraqiste nj
doktor hebre? A kishte doktor t besimeve
t tjera fetare n Perandorin Osmane? A ka
ndonj lidhje
midis veshjes s doktorit hebre dhe statusit
inferior t popullsis jomyslimane, si prmendet
edhe n tekstet III-19 dhe III-20?

IIId. Bashkjetesa dhe diskriminimi fetar

III-13. Dialogu fetar gjat kohs q Gregori
Palamasi u mbajt rob (1354)
Ai [imami] filloi t thoshte se ata [myslimant] i
pranojn t gjith profett dhe Krishtin, dhe t katr
librat q kan zbritur nga Zoti54, midis t cilve njri
sht Ungjilli i Krishtit. Dhe n prfundim, ai tha
[...] dhe ju, pse ju nuk e pranoni Profetin ton dhe
nuk besoni n Librin e tij, q gjithashtu ka zbritur
nga qielli?. Un iu prgjigja: Si ju, ashtu edhe ne,
kemi nj zakon [...], t mos pranojm dhe t mos
miratojm asgj si t vrtet, pa pasur dshmi pr
kt [...] Krishti, prve mrekullive t shumta e t
mdha q ka kryer, u njoftua se do t vinte nga vet
Moisiu dhe profett e tjer; dhe ai sht i vetmi i t
gjith kohrave, q sht shpallur, edhe nga vet ju,
si pruesi i Fjals s Zotit; i vetmi i t gjitha kohrave
q ka lindur nga nj virgjresh; dhe i vetmi i t
gjitha kohrave, q u ngjit n parajs dhe mbeti i
pavdekshm; dhe i vetmi i t gjitha kohrave, q
ne shpresojm se do t kthehet t gjykoj t gjallt
dhe t vdekurit e ringjallur; - po them pr t, vetm

53
Term i prdorur, pr pleqsin e komunitetit hebre.
54
Peslibrshi, Psallmet, Dhiata e Re dhe Kurani.

84

at q dhe ju turqit e pranoni. Prandaj ne besojm
n Krisht dhe n Ungjillin e tij. Por Muhametin nuk
e kemi par q t dshmohet prej profetve dhe ai
nuk ka kryer ndonj gj t jashtzakonshme ose t
paharrueshme q duhet t na shtyj t besojm. Pr
kt arsye, ne nuk besojm tek ai dhe as n librin q
vjen prej tij. Imami [tassimani] u trondit nga kto
fjal, por u mbrojt duke thn: N ungjij ka patur
gjra t shkruara pr Muhametin dhe ju i hoqt kto
dshmi. Pr m tepr, duke u nisur nga thellsia
e Lindjes, ai ka ardhur si fitimtar n Perndim, si
mund ta shihni edhe vet [...]
[...] sht e vrtet se Muhameti, duke u nisur nga
Levanti, vazhdoi si fitimtar n Ponant; por kt e
bri nprmjet lufts, shpats, plakitjes, shtypjes
dhe vrasjeve; asnjra prej tyre nuk vjen nga Zoti, q
simbolizon mirsin [...] A nuk u nis edhe Aleksandri
nga Perndimi pr t nnshtruar, m n fund, t
gjith Lindjen? Dhe shum t tjer, n periudha t
ndryshme, i kan nisur ekspeditat e tyre dhe kan
sunduar n gjith universin. Por asnjrit prej tyre
populli nuk ua ka dhn shpirtin e vet, ashtu si ia keni
dhn ju Muhametit. Pr m tepr, ai [Muhameti],
edhe pse prdori forcn, n t njjtn koh q
predikonte knaqsit, ka zaptuar vetm nj pjes
t universit. N t kundrt, msimet e Krishtit, edhe
pse mohonin pothuasje t gjitha mblsit e jets,
jan prqafuar n t gjith cepat e universit dhe
kan sunduar mes atyre q i luftonin ato; dhe kt
e bn pa prdorur dhun, por duke fituar gjithnj
ndaj dhuns q i kundrshtonte ato, pra, kemi t
bjm me fitoren q ka mposhtur botn.
N at koh, t krishtert q ishin atje, duke e
ndjer se zemrimi i turqve po shtohej, ma bn
me shenj q ta prisja fjaln n mes. Por un, pr
t sjell pak qetsi, prsri u thash atyre duke
buzqeshur lehtas: Nse do t binim n nj mendje
pr fjalt q themi, do t ndanim t njjtin besim.
Me mirkuptim, le t kuptojm domethnien e asaj
q u tha. Dhe ather, njri prej tyre tha: Do t vij
ajo dit kur t gjith do t biem n nj mendje.
Phillipidis-Braat, f. 154-157, 160-161.
55
Emr i prdorur zakonisht pr njerzit q vinin nga Europa Perndimore, q prfshinte katolikt dhe protestantt.
PERANDORIA OSMANE
Gjat kohs q u mbajt rob nga osmant
(1354-1355), Gregori Palamasi (pr hollsi
shiko shnimin shpjegues n tekstin I-6) bri
nj sr diskutimesh teologjike me myslimant dhe
hebrenjt, midis t cilve njrin me nipin e Orhanit,
Ismailin, dhe nj tjetr me dijetart e drguar nga
vet Orhani. N nj letr drejtuar kongregacionit t tij
n Selanik, ai kujton edhe nj diskutim me nj imam
mysliman pran Nikeas. Edhe pse Palamasi sht i
vendosur n argumentet q paraqet, rrfimet e tij
prfshijn edhe shum argumente t myslimanve
kundr besimit t krishter; dhe n to, ai dshmon
pr ndrlikueshmrin e marrdhnieve fetare n
territoret e pushtuara nga osmant.
? Prse turqit osman diskutonin me aq zell
shtjet fetare me nj t burgosur?
mendim keni pr argumentet e paraqitura
n kto diskutime? A mund t prdoren kto
argumente pr t shpjeguar disa prej konve
rtimeve n islam q ndodhn gjat pushtimit
osman?
III-14. Bashkjetesa e komuniteteve t
ndryshme fetare n qytetet osmane
(rreth vitit 1660)
[Beograd]
N brigjet e lumit Sava ka tri lagje [mhalla]
arixhinjsh [kibt], dhe n brigjet e lumit Danub ka
tri lagje greksh [Rum] t pafe, si edhe serb dhe
bullgar q gjithashtu jetojn n tri lagje. Ngjitur
me fortesn ka nj lagje hebrenjsh, nga ata q u
prkasin shtat komuniteteve t njohura si hebrenjt
karaim. Ka edhe nj lagje t pafesh armen, por nuk
ka lagje frngjsh55 ose hungarezsh, madje as edhe
bajloz ose konsuj t tyre. Gjith t tjerat jan lagje
myslimane; pra, familjet e ndjeksve t Muhametit
zotrojn pjest m t mira, m t mdha dhe m t
ajrosura, t gjendura n vende t larta a t mesme
t qytetit.
85
INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE
[...] Gjenden gjithsej dyqind e shtatmbdhjet56
xhami [mihrabe], por [vetm] xhamit e sulltanit,
nga t cilat mund t bhen thirrjet e veanta pr
lutjet e s premtes, si dhe xhamit e vezirit dhe
xhamit e zotrinjve dhe fisnikve vendas do t
prshkruhen [m posht].
[...] Gjenden gjithsej nnt kisha ose manastire, ku
ata zhvillojn ritet e tyre t liga. Ka edhe tempuj
t grekve, armenve, serbve, bullgarve dhe
hebrenjve, por ska asnj shtpi adhurimi pr
frngjit apo hungarezt.
[...] [Sarajeva]
Kishat do kish sht e vogl, nuk ka kisha me
kmbana. Kishat e t krishterve serb e latin jan
n kushte t mira. Frngjt e grekt gjithashtu i
zhvillojn ritualet e tyre fetare n kto kisha. Ktu
gjendet edhe nj sinagog hebrenjsh.
Evlija elebi, f. 195-198.
Krahasoni analizn q Evlija elebiu u bn
?
kishave t krishtera n Sarajev, me prsh
krimin e kishave moldave nga Pal Alepoja (po
n kt kapitull, burimi III-7).
III-15. Marrdhniet midis ortodoksve,
katolikve dhe luteranve
n Bullgari e Vllahi (1581)
Vizitori apostolik mbajti shnime, pasi dgjoi
disa fakte prej tregtarve katolik, pr gjendjen
e katolikve n Bullgari e Vllahi. M 11 mars
1581 vizituam Silistran dhe Provadian, t lejuar
nga sundimtari yn, nprmjet letrave t t
shumlavdruarit imzot, [kardinal] i Komos. M 5
dhjetor na u paraqitn tregtart e Raguzs [...], q
jetojn n nj vend pran Danubit t quajtur Silistra
dhe q nga vendasit thirret Deristor, dy dit larg
Varns; toka quhet Dobrogea, n koht e vjetra ishte
Mzia, gjuha sht ajo bullgare ose ilirike. Nga ana
tjetr e lumit qeveriset nga sulltani, dhe prball
ktij vendi shtrihet Vllahia, harapaguese e turqve.
Bullgart e prmendur m lart jan ortodoks,
ata kan kisha, priftrinj e peshkop. Ata than se
56
Si shum nga shifrat e tjera n rrfimet e Evlija elebis, edhe kjo shifr sht me siguri e ekzagjeruar.
57
Monedha t mdha argjendi, q vinin nga Europa Qendrore ose Perndimore.
86
ka vetm dhjet familje katolike, [t cilat jan] me
kombsi raguzane. Ata nuk kan kisha as priftrinj
t zellshm, por s bashku me t tjer q vijn nga
Provadia, kan sjell nga Raguza, q ndodhet dy
dit larg nga Silistra, nj burr t quajtur at Nikolo
Godini i Tivarit, nj burr me humanizm t madh;
ai shrben ktu pr gjasht muaj, me nj pages
prej 100 talersh57 n vit.
Ata pyetn, nse mund t shkojn n kishat
ortodokse pr tu lutur dhe nderuar simbolet e
tyre fetare, me gjith prkushtimin e tyre; nse u
lejohet t marrin kungatn e shenjt t pagzimit
dhe pendess nga prifti ortodoks, nse kan nevoj,
domethn nse po vdesin. Ata gjithashtu pyetn,
nse nj i ri katolik q ka jetuar me nj t re ortodokse,
duke i premtuar asaj q t martohet me t dhe q
t bjn fmij, mund ta ndryshoj premtimin e
tij me nj ndrgjegje t pastr. Gjithashtu than
se, kur udhtonin npr Danub drejt Transilvanis,
kishin par shum luteran t kombsis gjermane
n Vllahi, t cilt gjithnj prpiqeshin tu flisnin pr
besimin e tyre dhe u jepnin libra mbi besimin e tyre
t zvetnuar, falas [...] Silistra [sht] n nj largsi
prej dy ditsh nga Provadia dhe shtrihet mbi Danub.
Atje ka 1 500 shtpi t krishtersh dhe pagansh.
Ka tet shtpi katoliksh, me 40 persona, t gjith
tregtar nga Raguza, dhe tani kan at elestinon
si priftin e tyre, me nj rrog prej 2 000 ake n vit;
ata jan t krishter t mir [edhe pse] nuk kan
kish; mesha zhvillohet n nj dhom. Atyre iu
lejua t ndrtonin nj shtpi t vogl, q do t ishte
kisha e tyre; nuk kan veshje t tjera fetare, prve
asaj t priftit, i cili ka shrbyer ktu pr tre vjet dhe
pr t cilin t gjith flasin mir; ai shrben gjasht
muaj ktu dhe gjasht muajt e tjer n Manastirin
e Trgovishtes.
Cltori, II, f. 504.
? pyetje i bn katolikt n Bullgari e Vllahi
vizitorit apostolik? lloj vshtirsish praktike
paraqiten nga ato pyetje? Prpiquni t gjeni se
si mund t jet prgjigjur vizitori apostolik.

III-16. Fetvaja e Ebus-Suudit pr shiitt
mysliman (mesi i shekullit t 16-t)
Pyetje: Sipas Ligjit t Shenjt [sheriatit], a sht e
drejt t luftosh kundr pasuesve t Sefevidve58?
Personi q i vret ata, a sht lufttar i shenjt; dhe
personi q vdes n duart e tyre, a sht martir?
Prgjigje: Po, sht luft e madhe dhe e shenjt
dhe sakrific e lavdishme.
Pyetje: Duke besuar se sht dika e drejt t luftosh
kundr tyre, kjo thjesht pr shkak t rebelimit dhe
armiqsis s tyre me sulltanin [osman] e popullit
islam, meq ata e drejtuan shpatn kundr trupave
t islamit, apo pr far? Prgjigje: Nga shum
kndvshtrime, ata jan edhe rebel, edhe t pafe.
Imber, f. 86.
Ebus-Suudi (rreth 1490-1574) ishte dijetar
shum i respektuar prej Sulejmanit; ai mbajti
postin e kryekshilltarit ligjor [eyh-l-Islam] pr
pothuaj tre dhjetvjear. Vendimet e tij [fetva]
patn ndikim afatgjat n shoqrin osmane.
tregojn kto vendime pr kufijt e
? solidaritetit mysliman?
Krahasoni qndrimin e osmanve kundrejt
myslimanve shiit, me luftrat e shekullit t
16-t midis katolikve dhe protestantve.
III-17. Urdhri perandorak q ndalon punn
pr konvertimin frng mes armenve t
Anatolis Lindore (1722)
Patriarku armen i Stambollit, i quajtur Ohanes
dhe vartsit e tij i kan krkuar Ports sime
Perandorake lshimin e urdhrave pr parandalimin
e herezis rituale frnge q po ndodh tani ndr
arment e Erzurumit, Dijarbakirit dhe Tokatit. Gjrat
do t qetsohen dhe rendi do t vendoset, edhe pse
disa priftrinj frngj, t maskuar si mjek ose dika
tjetr, banojn atje dhe przihen me t pasurit dhe
fisnikt. Pa e ditur, fisnikt i marrin ata pr mjek
58
Dinastia Sefevide sundoi n Persi prej vitit 1502 deri m 1736, duke imponuar nj form t skajshme t islamit shiit, q n
shekullin e 16-t ishte shum e prhapur tek shum nnshtetas osman nga Anatolia.
59
Ortodoks.
PERANDORIA OSMANE
dhe i ndihmojn n t gjitha orvatjet e tyre. Pra,
sipas patriarkut, priftrinjt frngj punojn pa u
ndalur pr t provokuar arment vendas dhe pr tu
prishur mendjen q t konvertohen n ritin frng.
Ai krkoi q frngjt t mos lejohen t qndrojn
atje, me pretendimin se jan mjek ose me ndonj
justifikim tjetr. Gjithashtu, nnshtetasit e varfr
duhet t mbrohen kundr provokimeve t tyre dhe
t lihen t qet. Pr kt arsye, lshohet Fermani
Perandorak n prgjigje t ksaj krkese.
BOA, CA 3126
mendim keni pr faktin se si patriarku armen
? Ohannes, ashtu dhe sulltani i etiketojn
t gjith perndimort si frngj, dhe nuk u
kushtojn rndsi emrtimeve t ndryshme t
prfshira n herezin rituale frnge?
III-18. Autoritetet osmane n Bosnj gjykojn
nj shtje midis ortodoksve dhe katolikve
(1760)
Pasi e shqyrtuam kt situat shum t vshtir, m
n fund, me an t nj ndrmjetsi, i drguam fjal
zvendspashait [qehaja beut] se donim ta takonim.
Ai na lejoi q ta takonim, kshtu q dekani dhe
tutori yn i ri nga Manastiri i Fojnics u nisn pr n
shtpin e tij. Nga ai, midis t tjerave, ata dgjuan n
fund kto fjal: Nse doni ta fitoni kt gjyq, para
s gjithash hidhni njzet qese me para n thesarin
e shtetit (domethn, rreth 2 600 monedha t arta
venedikase).
Pra, e kuptuam se prpjekjet tona gjithsesi do t
dshtonin, nse nuk i jepnim atij kt shum t
strmadhe parash.
Pr rrjedhoj, para se t prballeshim me
kundrshtart tan n gjykat, u takuam me
pashan dhe zvendsin e tij. Pr shkak t nevojs
pr tu mbrojtur, u premtuam se do tu jepnim
gjthka, vetm q ata t qetsoheshin dhe t
na siguronin mbrojtjen e tyre. Nga ana tjetr,
udhheqsit grek59 i kan ofruar shuma t mdha
87
INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE

po ktij pashai, shum m tepr se ne, q t marr
vendim n dobi t tyre, n baz t fermanit [dekret
osman] q ata kan. Duke mos pasur shum para,
ne morn kredi nga thesari i shtetit.
N fillim gjykatsi lexoi dokumentet e kundr
shtarve tan dhe u analizua prmbajtja e tyre.
Pas ksaj, gjykatsi e pyeti mitropolitin grek (ai ishte
atje s bashku me patriarkun) se far krkonte n
t vrtet nga ky proces. Ai u prgjigj: U krkoj
ktyre vllazrive ti binden ktij dekreti [fermani]
t lshuar nga sulltani yn i lart dhe q ju sapo e
lexuat. M pas gjykatsi na pyeti: Cila sht arsyeja
q ju nuk u bindeni kundrshtarve tuaj? Dekani
yn u prgjigj n kt mnyr: U bn m shum
se treqind vjet q kur sulltani i lart, Mehmeti,
pushtoi Bosnjn dhe ne asnjher skemi pasur
ndonj gj t prbashkt me grekt, sepse ata kan
nj fe dhe ne nj tjetr, gj q mund t shihet fare
qart n kt hatisherif [nj tjetr dekret osman] dhe
n dokumente e dekrete t tjera t lshuara nga
sulltan mshirplot. Q nga ajo koh e deri m
sot, ne gjithnj kemi qen t lir n fen ton latine.
Pasi e dgjoi kt, gjykatsi dha menjher
vendimin: Patriarku dhe mitropoliti nuk kan asnj
t drejt mbi ju, mbi vllazrit dhe katolikt. Ata
nuk mund dhe nuk duhet t guxojn t krkojn
para taksash apo ndonj gj tjetr prej jush, sepse
fermani nuk mund t jet m i lart se hatisherifi.
Dhe kshtu prfundoi ky gjyq. Mitropoliti u turprua
(Zoti e deshi t ndodhte kshtu). Mor vlla, pa para,
sbn dot marrveshje me turqit!
Benic, f. 187-190.
III-19. Kufizime perandorake pr jomyslimant
(1631)
Sipas Ligjit t Shenjt [sheriatit] dhe ligjit ton, t
krishtert [qafirt] duhet t dallohen nga rrobat
dhe pamja e tyre, si t nj rangu m t ult se ne.
Atyre nuk u lejohet t ngasin kuaj, t veshin rroba
mndafshi a sateni, ose t veshin xhaketa dhe
kapele gzofi. Nuk lejohet q grat e tyre t veshin
rroba t ngjashme me ato t grave myslimane ose t
veshin jashmak prej cope persiane. Gjithsesi, qysh
prej disa kohsh, me lejen e gjykatsve, ky ligj nuk
sht zbatuar dhe t krishtert e hebrenjt kan
filluar t vishen me rroba luksoze e t shtrenjta.
Prsa u prket grave t tyre, ato nuk zbresin nga
trotuari tu lirojn rrugn grave myslimane q
takojn n treg. N trsi, burrat dhe grat vishen
m mir se myslimant, ka tregon se ata nuk e
quajn veten m posht se ne. Pra, sht tepr
e domosdoshme q t jepen edhe nj her kta
urdhra dhe t sigurohet q tu binden atyre.
Georgieva, Tzanev, f. 121.
Pse ishin kaq t ashpra kufizimet pr popu
? llsin jomyslimane? Dhe pse nuk u bindeshin
t krishtert ktyre kufizimeve?
A mendoni se kufizime t tilla mund t zbatohen
plotsisht n vende ku ka disa besime fetare?

III-20. Ekzekutimi i nj ortodoksi q vishte

? Krahasoni kt tekst me burimin e mpa
rshm mbi herezin rituale frnge:
n t dyja rastet, autoritetet osmane pothuaj
nuk i kuptonin fare veorit e besimit t krishte
r. Mendoni se e kishin po aq t vshtir t
dallonin edhe degt e ndryshme t islamit? (E
njjta pyetje mund t bhet pr ndjeshmrin
e autoriteteve t krishtera kundrejt llojeve t
ndryshme t islamit).
Cilat ishin marrdhniet midis dy kishave t
krishtera n Bosnj? Cilt respektonin m shum
ata: autoritetet osmane apo kishat e krishtera
t afrme?
Cilat ishin vrejtjet e shkrimtarit ndaj autoriteteve
osmane dhe ndaj Kishs Ortodokse?
rroba t paprshtatshme (1785/1789)
Po ashtu, n datn 21 t muajit [Muharrem] t
lartprmendur, kur padroni yn i lavdishm [sulltani
Abdulhamid I] po udhtonte i maskuar q t mos
njihej, pa nj t pafe grek. Greku kishte veshur
kpuc t verdha, nj kaftan me lule, nj mantel t
gjat dhe nj pallto gzofi me vija si edhe nj shall.
Ai [sulltani] thirri xhelatin. Greku duhej t varej, por
sulltani urdhroi q ti pritej koka.
Taylesanizade, f. 419.
? Krahasoni tekstet III-19 dhe III-20. krime
kishte br greku q u ekzekutua?

88
89

III-21. Urdhri perandorak pr nj kish t
ndrtuar pa leje n Stanimaka,
afr Plovdivit (1624)
N letrn e tij, guvernatori i fshatit vakf Stanimaka
na njoftoi se t krishtert n kt fshat kan ndrtuar
nj kish t re t madhe, t zbukuruar me mermer
dhe zbukurime t tjera, n kundrshtim me Ligjin
e Shenjt.
Guvernatori sht prpjekur tu prgjigjet ankesave
t myslimanve, pa pasur sukses dhe tani po krkon
q t lshohet nj urdhr mbretror pr t prishur
kishn n fjal, duke qen se prishja e saj sht n
prputhje me prmbajtjen e ligjeve fetare t vendit.
Pra, un urdhroj q, sapo t merrni kt dokument,
t hetoni kt shtje dhe t prishni kishn e
sapondrtuar, nse sht vrtet e re; dhe jo nj
q ka ekzistuar pr nj koh t gjat. Gjithashtu ju
urdhroj q t mos lejoni asknd ta kundrshtoj
ose t mos i bindet Ligjit t Shenjt dhe urdhrit
Tim si Sulltan.
Georgieva, Tzanev, f. 120-121.
Cilat ishin argumentet e prdorura pr t
? shkatrruar kishn n Stanimaka?
III-22. Mungesa e tolerancs s t krishterve
ndaj njerzve q jetonin si ifte ndr-fetare
(Qipro, 1636)
Milu, i biri i Andonit, n fshatin elije t krahins s
Tuzls, thot: Deri tani, ashtu si edhe paraardhsit e
mi, un kam qen pjes e komunitetit t krishter
[millet]. Nuk jam br mysliman. Jam i pafe [qafir].
Kur desha t kryej ritet tona n kish, murgjit q
ishin priftrinjt tan, m ndaluan t hyja duke
thn Je martuar me nj myslimane. Ka t ngjar
q kur t vdes, ata nuk do t m varrosin sipas riteve
t t pafeve. Dua nj vrtetim q tregon se un
jam i pafe.
Jennings, f. 142.
60
Si fillim ishte nj monedh floriri, e prdorur n Mbretrin e Hungaris, sipas modelit t monedhave t Firences. Gjithsesi,
teksti nuk i referohet ksaj monedhe, por vetm njsis monetare t prdorur n Mbretrin e Hungaris dhe n Principatn e
Transilvanis n at koh.
PERANDORIA OSMANE
Prse murgjit e krishter e ndaluan Milun t
? futej n kish dhe nuk pranuan ta kungonin?
Si mendoni, far arsyesh kishin ata pr t
mbajtur kt qndrim? A ishte i justifikuar
veprimi i tyre? Kini parasysh se ligji mysliman i
ndalonte grat myslimane t martoheshin me
nj burr q sishte mysliman, ndrkoh q ligji
kanonik ortodoks i mohon komunionin nj t
krishteri ortodoks q martohet me nj jo t
krishter.
III-23. Rregullat fetare n Transilvani (1653)
[Pjesa I, pika I]
Neni 2. Sipas vendimeve t ktij vendi, katr fet
zyrtare, qysh tani e n vazhdim duhet t mbahen si
zyrtare prjet... kto fe zyrtare jan: evangjelizmi
i reformuar (n gjuhn e prditshme- kalvinizmi),
luteranizmi ose augustianizmi, katolicizmi,
unitarizmi ose antitrinitarizmi; atyre u garantohet
q tani e n vazhdim praktikimi i lir n vendet e
caktuara dhe n prputhje me ligjet e ktij vendi [...]
Neni 3. N lidhje me shtjet e besimit dhe fes,
prve katr feve zyrtare, asnj person privat i cilitdo
statusi dhe asnj grup nuk duhet t guxoj t bj
ndonj ndryshim ose ndarje t re, sepse dnohet
si i pafe [...]
Neni 4. Judaizmi, duke filluar q nga koht e vjetra, jo
vetm q nuk sht llogaritur mes katr feve zyrtare,
por prkundrazi, sht i ndaluar nga ligjet publike t
vendit, kundrejt parashikimit t nj dnimi shum
t rnd; edhe m par, ata q gjendeshin fajtor
pr praktimin e tij, jan dnuar sipas ligjeve; prandaj
u vendos q t dnohen gjithmon ashtu si dhe
m par [...]
Neni 8. U vendos q askush nuk do t lejohet
t detyroj nj komunitet, shrbyesit, njerzit e
shtpis s tij ose cilindo q ka nn urdhra, q
t bashkohet me fen e tij nprmjet dhuns
ose krcnimit pr dhun; po ashtu, nuk duhet
q feudali i nj besimi tjetr t pushtoj kishn e
fshatit ose qytetit, ose ti lejoj priftrinjt e fes s
tij t kryejn meshn e shenjt, kur ka dshir: e
dnueshme me gjob prej 200 florinjsh60 [...] [pika 8]
89
INSTITUCIONET, KOMUNITETET DHE RITET FETARE
Neni 1. [...] populli i Vllahis nuk sht klasifikuar n
kt vend as midis shtresave t privilegjuara dhe
as midis feve. Ata q nuk jan prfshir midis feve
zyrtare [...], jan toleruar [...] pr t mirn e vendit.
Constituiile, f. 47, 49, 50, 58.
Kushtetutat e Miratuara (Constitutiones
Approbatae) u miratuan nga Kuvendi i
Principats s Transilvanis gjat mbretrimit
t George Rakoshit II (1648-1660). N fakt, kto
kushtetuta ishin nj prmbledhje e rregullave q
kishin qen n fuqi n principatn e Transilvanis q
prej shekullit t 16-t, dhe nganjher edhe m hert.
Vini re se diskriminimi prekte jo vetm pakicat e vogla,
por edhe vlleht ortodoks, q prbnin shumicn e
popullsis n principatn e Transilvanis. Neni 4 nuk
u referohet hebrenjve, por nj grupi t vogl disident
t krishtersh judist (sabatariant, t shkputur
nga unitariant e njohur ligjrisht).
A kishte liri fetare pr t gjith banort e
? Transilvanis n at koh? Argumentoni
duke mbajtur qndrim n mbshtetje dhe m
tej kundr organizimit fetar q ekzistonte n
Transilvanin e shekullit t 17-t.
III-24. Vendim antihebre i sinodit peshkopal t
Stonit, n Raguz (1685)
Ndjeksit e djallit, ata q kryqzuan Krishtin,
armiqt e emrit t krishter, grabitsit, ata q bjn
magjira, ata q thithin gjak njerzish, si t ishin
gjarprinj helmues, ata filluan t mblidheshin n
kt peshkopat nja dy vjet m par. Me prulje,
ne lutemi pr drejtsin e Zotit q ti shkatrroj t
gjith, duke qen se ai sht gjykatsi i drejt, lart
n ret qiellore. Prsa u prket atyre mbi t cilt
kemi pushtet, ne i urdhrojm t gjith njerzit nn
kujdesin ton, t mos guxojn t ndajn t njjtn
banes me hebrenjt, as t mos u shrbejn atyre
pa leje t shkruar nga ne; prndryshe krcnohen
me shkishrim. Bijt e mi, as mos u flisni atyre,
prvese kur bni tregti apo kur jeni t detyruar t
keni kontakte t nevojshme e t pashmangshme.
Mbani mend se ata jan armiqt e kryqit t Krishtit
90
dhe tuajt; duke qen se ju jeni ndjeks t Krishtit,
largojini ndjeksit e djallit.
Stulli, f. 31.
? akuza u bn kundr hebrenjve? kufizime
u prpoqn t vn pr ta peshkopt?
III-25. Privilegj pr nj hebre n Raguz (1735)
[...] Simoni, i biri i Vital Vitalit, sht nnshtetas i
vrtet dhe i ndershm i ksaj Republike dhe pr
kt arsye, ai ka t gjitha privilegjet dhe respektin
e t gjith nnshtetasve t tjer dhe ne i urojm q
t gzoj gjith respektin q gzojn nnshtetasit
tan n mbar botn.
Stulli, f. 41.
? Krahasoni kt privilegj, me burimin III-
24. Cilat mund t ken qen arsyet pr nj
qndrim kaq t ndryshm nga ana e autoriteteve
civile?
III-26. Martirizimi i Shn Kiranas n Selanik
(1751)
Kjo sht ajo ka jeniert bn gjat dits. Gjat
nats, rojtari i burgut e varte nga sqetullat, edhe
pse duart ia kishin lidhur me zinxhir. Ai merrte
ndonj cop druri dhe e godiste pa mshir derisa
t lodhej, dhe e linte t varur n t ftohtin e dimrit,
sepse dimr ishte n at koh. Nj i krishter e pa
gjith kt sken, priti pr astin e duhur dhe, kur
e kuptoi se vrulli i zemrimit t rojtarit t burgut
kishte kaluar, shkoi dhe i krkoi atij leje q ta ulte
posht. Gruaja e shenjt kishte kaq durim, qetsi
dhe heshtje, sa dukej sikur nuk ishte ajo q vuante,
por dikush tjetr; dhe i gjith shpirti dhe vmendja
e saj ishin n qiell. Kishte dhe t krishter t tjer
n burg, dhe hebrenj dhe disa gra turke, pasi
kishin kryer akte t turpshme, edhe ato i thoshin
rojtarit t burgut q i mungonte mshira, dhe
frika ndaj Zotit, sepse po torturonte nj grua, e
cila nuk i kishte br asgj t keqe. Por ai, i krishteri,
 PERANDORIA OSMANE

asnjher sreshti s kujtuari rojes gjykimin e Zotit Fig. 22. Miniatur osmane q paraqet ngritjen
(duke qen se nuk kishte frik prej tij) [...]; ai po i n qiell t Krishtit (1583)
thoshte t gjitha kto q ta zbuste dhe ta ndalonte
s shkaktuari vuajtje Gruas s Shenjt. Por Satanai
e kishte kthyer zemrn e tij n gur dhe pavarsisht
sa shum iu lutn ata, ai e torturoi at edhe m
shum. Jeniert q e torturonin at, her pas
here u prpoqn ta ushqenin n mnyr q ajo t
mos vdiste. Nganjher i jepnin rrush t that dhe
nganjher hurma Arabie. Gjithsesi, shenjtorja nuk
pranonte t hante, kshtu q ata u prpoqn tia
hapnin gojn me zor, por nuk ia arritn.
Synaxaristis, f. 336-337.

Kirana, nj vajz e re nga nj fshat i quajtur

Avusoka, afr Selanikut, i shprfilli prpjekjet
e nj jenieri pr ta joshur at. Pr t thyer qndresn
e saj, jeniert e burgosn dhe e torturuan. Pas nj
greve urie, ajo vdiq n burgun e Selanikut, m 28
shkurt.

? Si e krishter, a ishte Kirana m e rrezikuar

nga abuzimi i jenierit sesa nj
vajz myslimane?
Si mendoni, prse t burgosurit e tjer u prpoqn
ta ndihmojn Kirann? A ishin dallimet fetare
penges n kt aspekt? A dini ndonj shembull
tjetr solidariteti njerzor prtej kufijve fetar?
Pse zgjodhi Kirana t hynte n grev urie?
Nicolay, f. 182.
? Si paraqitet Krishti n kt miniatur osma
ne? Prse? A keni par ndonjher se si e
paraqesin t krishtert ngritjen e Krishtit n qiell?
mendoni pr ngjashmrit dhe ndryshimet?

Pyetje t prgjithshme mbi kapitullin IIId

Komentoni n lidhje me ndrthurjen e tolerancs dhe diskriminimit fetar n botn e fillimit t kohs
s re. Krahasoni gjendjen n Perandorin Osmane, n Transilvani dhe n Raguz. Si sht kjo gjendje,
krahasuar me botn moderne?

91
KAPITULLI IV:
Ndarjet shoqrore dhe jeta e prditshme

Ideologjia osmane i prkufizonte grupet shoqrore sipas marrdhnies s tyre me shtetin. Ndarja baz
ishte ajo n grupet sunduese dhe grigjn e nnshtetasve t zakonshm. N grupet sunduese prfshiheshin
ushtarakt [asqert], dijetart [ulemat] dhe npunsit [qatipt]. T gjith kta i shrbenin sulltanit nprmjet
veprimtarive t tyre specifike, dhe pr kt ishin t prjashtuar nga pagimi i taksave. N prgjithsi ata ishin
mysliman, por ka shembuj t dokumentuar, kur disa nga ushtarakt dhe npunsit nuk ishin mysliman.
Grigja [raja] prfshinte shumicn e popullsis, mysliman dhe jo-mysliman, fshatar dhe qytetar. Tipari
kryesor i prbashkt i tyre ishte fakti se ata duhet t paguanin taksat.
Shtreszimi i vrtet shoqror ishte m kompleks. Ndarjet fetare e profesionale, vendndodhja dhe etnia,
si edhe gjinia, mosha dhe shprndarja e pabarabart e pasuris u jepnin form dallimeve brenda grupeve
t ndryshme shoqrore. Prshkrimi i modeleve shoqrore osmane hedh vetm pak drit n kt larmi, pa
qen n gjendje t na tregoj tablon e plot.
Megjithat, qllimi i ktij kapitulli nuk sht t prshkruaj nj shtreszim statik shoqror, por t hedh
drit n aspektet e jets s prditshme dhe ndrveprimit njerzor. Vmendje e posame u sht kushtuar
formave t veanta t ndrveprimit n zonat kufitare, ku ndrthureshin luftrat e egra me zakonet e
prbashkta dhe ndihmn q i jepej njri-tjetrit. Pjesa e fundit i kushtohet rolit t grave. Gjat asaj periudhe,
si edhe sot, grat prbnin gjysmn e popullsis. Megjithat, n t dyja mjediset shoqrore, myslimane e
jomyslimane, grat konsideroheshin si t nnshtruara ndaj burrave, dhe n prgjithsi, t prjashtuara nga
sfera publike. Pra, burimet pr historin e grave jan m t pakta se rndsia e tyre e vrtet historike. N
fakt, ishin grat ato q lindn fmij dhe i edukuan, dhe shumica e shtpive drejtoheshin praktikisht nga
grat. Burimet e prfshira n kt kapitull dokumentojn diskriminimin ndaj grave dhe metodat e prdorura
nga grat pr tu fuqizuar.

IVa. Elitat dhe populli i thjesht

IV-1. Elita osmane i prbuz fshatart turq
Nj dit, dy turq po flisnin me njri-tjetrin,
Duke prdorur fjal t paprshtatshme n
bisedn e tyre.
Njri prej tyre pyet: far ndodh nse bhesh
zot?
Bhesh nj njeri i madh.
far do t haje m shum n vaktet e tua, o
vlla?
Sup, mishra t shijshm ose pul?
Tjetri thot: Do t haja buk t but
dhe qep t njoma. Kjo sht m e mira.
Po ti? far do t
paraplqeje nse do t bheshe zot,
Po t t jepej mundsia?
Ai thot: far ka pr t ngrn?
Ti sle asgj pr mua
Ska asnj ushqim m t mir sesa ajo
q deshe ti!
Kta turqit jan popull i uditshm,
Ata nuk arrijn t dallojn t mirn nga e keqja.
Gojt e tyre nuk e vlersojn shijen e mir,
Bisedn e tyre nuk ia vlen ta prsrissh.
Gvahi, f. 167-168.

93
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
Pendname ishte nj prmbledhje letrare
popullore e vjetr persiane, e rishkruar dhe
e pasuruar nga Gyvahi me materiale t reja, gjat
gjysms s par t shekullit t 16-t. Teksti ilustron
faktin q antart e elitave osmane e prdornin
termin turq jo pr veten e tyre, por pr fshatart
anatolian t paqytetruar.
Tipat shoqror osman
Fig. 23. Akinxhiu
Inalcik 1973, fig. 26.
Akinxhi: Kalors sulmues, vullnetar, me origjin
turke ose joturke, q sulmonte territore armike
pr t plakitur. Gjat shekujve XIV-XVI, akinxhinjt
ishin shum t rndsishm pr zgjerimin territorial
osman. N Europn Juglindore u vendosn katr
grupe kryesore akinxhinjsh, q udhhiqeshin nga
trashgimtar t fiseve Mihaloglu, Malkooglu,
Turahanoglu dhe Evrenozoglu.
94
? Cilat jan argumentet e poetit kundr
popullit turk? A dini ndonj shembull
t ngjashm nga historia juaj q lidhet me
prbuzjen e elitave ndaj njerzve t thjesht?
Fig. 24. Spahiu
Hegyi, Zimanyi, f. 55, fig. 51.
Spahi: Kalors, q luftonte n ushtrin osmane, n
kmbim t nj ifligu fitimprurs [timari ose ziameti].
N prgjithsi, spahinjt rekrutoheshin nga djemt
e ushtarakve; megjithat, sulltani mund tu jepte
ifligje edhe njerzve t tjer q shquheshin pr
shrbimet e tyre. Spahinjt shrbenin n njsit e
provincave t udhhequra nga guvernatort lokal,
zakonisht nga prilli n tetor, dhe m pas ktheheshin
n ifligjet e tyre pr t marr fitimet e caktuara
pr ta.
 PERANDORIA OSMANE

Fig. 25. Jenieri Fig. 26. Ushtar n Shqipri piktur nga

Zhan-Baptist Hiler (1809)

Levend: ushtar me pages, i punsuar nga shteti

ose nga guvernatort e provincave pr fushata
t veanta. T rekrutuar nga shtresa t ndryshme
shoqrore, levendt i prdornin shum armt
e zjarrit dhe u bn tepr t rndsishm n
shekujt e 17-t dhe 18-t, duke treguar se ishin
ushtar m t efektshm se trupat e spahinjve a t
jenierve, tashm t vjetruara. Ndonjher levendt
bashkoheshin me ushtri armike dhe plakitnin
provincat osmane.

Fig. 27. Shejh-ul-Islami

Hegyi, Zimanyi, f. 39, fig. 31.

Nicolay, f. 159.
Alim: Dijetar; n
Jenier: Ushtar n ushtrin e re, njsi kmbsorsh shums ulema. Ulemat
me trupa t zgjedhur osman, q u themelua n ishin burra mysliman,
shekullin e 14-t. Deri n shekullin e 17-t, jeniert t shkolluar n shkollat
merreshin nga robrit e lufts ose nga grumbullimi fetare [medrese]. Pas
[devshirme] i djemve jomysliman nga provincat diplomimit, ata mund
osmane. Ktheheshin n islam dhe mbaheshin si t bheshin drejtues
skllevr t sulltanit, por merrnin pages t rregullt. t ritualit t lutjeve
Ata shrbenin n kryeqytet ose n fushatat e publike n xhami (ima
drejtuara nga sulltani. Gjat shekujve XVI XIX, m), msues (hoxh),
duke qen se numri i tyre u shtua, ata u vendosn jo pedagog n medrese
vetm n Stamboll, por edhe n qytetet provinciale. [myderriz], gjykats [kadinj] ose kshilltar ligjor
Ata merreshin me tregti dhe me pun zejtarie, mund [myftinj]. Postet m t larta pr ulemat ishin ato
t martoheshin dhe ua linin trashgim pronat dhe t gjykatsve ushtarak [kadi-asqer] t Rumelis a
statusin fmijve t tyre. Anatolis dhe kryekshilltar ligjor t Perandoris
[shejh-l-Islam]; por ulemat mund t emroheshin
edhe n poste t tjera, prfshir dhe at t vezirit
t madh.

95
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
Fig. 28. Npuns a shkrues osman i rangut t lart
Qatip: Shkrues, antar i burokracis osmane.
T rekrutuar nga shtresa t ndryshme shoqrore,
ata shrbenin n fillim si ndihmsa dhe m pas si
sekretar n kancelarin perandorake dhe n zyrat
e financave. Deri n mesin e shekullit t 16-t kishte
96
Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 121.
m pak se njqind t till, por u shtuan n numr m
von, pr shkak t zgjerimit t zyrave burokratike
n nivel qendror e province. Edhe pse rrallher
emroheshin n poste t larta, qatipt kishin shum
ndikim n Perandorin Osmane.
 PERANDORIA OSMANE

Fig. 29. Tregtar arab Tregtar: Tregtart osman e msonin tregtin nga
familjet e tyre ose duke shrbyer te tregtart e vjetr
dhe merreshin si me tregtin n largsi t mdha,
ashtu dhe me at me pakic. Gjat udhtimeve t
puns, grat drejtonin shtpin. Edhe pse zyrtarisht
konsideroheshin si nnshtetas t thjesht [raja],
tregtart dalloheshin nga pasuria e tyre, niveli i lart
i jetess, njohuria e gjer, prvoja dhe aftsia. Si
tregtart mysliman edhe ata jomysliman, shpesh
her mbshtesnin institucionet fetare dhe zhvillimin
e kulturs.

Fig. 31. Rrobaqeps osman

Nicolay, f. 223.

Fig. 30. Tregtar nga Raguza

Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 133.

Zejtar: Ndrkoh q edhe nj pjes e fshatarve

bnin pun zejtarie, nj numr i madh zejtarsh t
specializuar e nxirrnin jetesn e tyre duke punuar
npr qytetet osmane. Shkall-shkall zejtart q
zotronin punishtet e veta u organizuan n esnaf
[sinif, shums esnaf], institucion q rregullonte
mundsin pr t marr nj profesion, prodhimin
dhe shprndarjen. N prgjithsi, q t bhej usta
[usta], s pari nj person duhet t bhej irak [irak]
dhe m pas ndihms [kalfa].

Nicolay, f. 242.

97
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
Fig. 32. Bariu
Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 130.
Fshatar: Shumica e fshatarve osman, qoft
mysliman a t krishter, e fitonin bukn e gojs
nprmjet bujqsis dhe blegtoris. Ata gzonin
pronsin mbi shtpit e tyre dhe mbi pronat e
98
tundshme, por u duhej t zbatonin rregullat e
vendosura nga komuniteti i fshatit, ifligari dhe
shteti. Jeta e fshatarve ishte e rnduar sepse
duhej t paguanin taksat dhe u mungonte siguria.
Edhe pse ishin t lir tu drejtoheshin gjykatave
t kadive, shumica e fshatarve paraplqente ti
zgjidhte konfliktet me ndihmn e pleqsis dhe
priftrinjve t fshatit.
Fig. 33. Peshkatari
Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 138.
Detar: Osmant prdornin lloje t shumta anijesh
me rrema dhe me vela, edhe pr luft, edhe pr
tregti ose peshkim. Shumica e detarve osman
vinin nga ishujt ose rajonet bregdetare me tradit
detare dhe punonin kundrejt nj page q u jepej
nga pronart e anijeve ose nga flota; t huajt ishin
gjithashtu t mirpritur n flot. Anijet me rrema
prdornin edhe skllevrit ose t dnuarit dhe n rast
lufte, autoritetet prdornin rremtar nga provincat
e thella. Detart osman lundronin kryq e trthor
npr Mesdhe, si edhe n Detin e Zi e Detin e Kuq.
Madje ata lundronin deri n Indonezi ose Afrikn
Lindore, por, prgjithsisht, nuk u eci mbar n
Oqeanin Indian.

Fig. 34. Dervishi
Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 69.
Dervish: Antar i pranuar me ceremoni n nj
vllazri fetare myslimane (e urdhrit sufi). Pr
tu br dervish, nj mysliman duhet, s pari, ti
nnshtrohet nj procesi prgatitor, q prfshinte
ushtrime mistike dhe meditim asketik. Dervisht
mund t jetonin n komunitet, ose udhtonin dhe
ushtronin praktikat e tyre fetare n fshat dhe n
qytet. Njerzit besonin se praktikat e dervishve
ishin t dobishme, sepse lejonin q fuqia e Qiellit
t zbriste n Tok. Dervisht kishin shum ndikim
n shoqrin myslimane, kan kontribuar shum
n poezin, muzikn dhe vallzimet osmane,
por ndonjher kan qen edhe zra kritik pr
autoritetet osmane.
PERANDORIA OSMANE
Fig. 35. Murg armen
Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 74.
Murg: Ortodoks ose i krishter katolik, q vendoste
t braktiste botn dhe t jetonte sipas shembullit
t Krishtit. Pr tu br prift, n fillim duhet t hyje
rishtar n nj manastir, dhe m pas t bje betimin
e bindjes, varfris dhe virgjris. Zakonisht murgjit
jetonin n manastire, por disa mund t veoheshin
n zona t thella. Shumica e murgjve ishin burra,
por kishte edhe manastire pr gra. Prve meditimit
dhe lutjes, murgjit gjithashtu prfshiheshin edhe n
mbajtjen e manastirit dhe n veprimtarit kulturore.
99
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
Fig. 36. Patriarku ortodoks i
Kostandinopojs
Asdrachas, fig. 3.
Prift: Burr i shuguruar pr t ushtruar shrbimin e
shenjt n komunitetet e krishtera. Sipas ligjeve
fetare, priftrinjt duhet t njihnin Bibln dhe t
shuguroheshin nga nj peshkop, por n bashksit
fshatare t izoluara kto kritere nuk plotsoheshin
gjithnj. Priftrinjt konsideroheshin si ndrmjets
midis besimtarve dhe Zotit. Ata kryenin liturgjit
n famullit e tyre dhe kungonin besimtart. Kishin
shum ndikim, dhe shpesh vepronin si ndrmjets
midis komuniteteve t tyre dhe autoriteteve
osmane. Priftrinjt katolik ishin t detyruar t mos
martoheshin, ndrkoh q priftrinjve ortodoks u
lejohej t martoheshin.
100
Fig. 37. Rabini i madh i Stambollit (fundi i
shekullit t 18-t)
Juhasz, f. 124.
Rabin: Mjeshtr ose msues, titull nderi pr nj
msues hebre ose specialist t s drejts fetare. N
prgjithsi, nj rabin vepronte n t njjtn koh si
meshtar n nj sinagog, dhe i ofronte udhheqje
shpirtrore komunitetit. Rabint e shkolluar mir
kishin nj ndikim t madh n kulturn ifute.
Gjithashtu ata ishin ndrmjets n marrdhniet
midis autoriteteve osmane dhe komuniteteve ifute.

Fig. 38. Fisnik i krishter i shekullit t 18-t
Istoria, vll 11, f. 137.
Fisnik i krishter: Ndrkoh q osmant zgjeronin
territoret e tyre, veanrisht gjat shekujve t
15-t dhe t 16-t, ata ua hoqn t drejtat fisnikve t
lart trashgimtar n tokat q pushtuan, duke i ln
kshtu fisnikt e vegjl pa udhheqje. Nga ana tjetr,
ata mbshteteshin tek kta fisnik dhe tek elitat e
tjera vendase, pr t njohur tokn dhe qeverisur
at; dhe shum fisnik t krishter (koxhabashi ose
arkont) fituan status pothuajse fisniku. Nj situat
e veant u krijua n principatat rumune t Vllahis
dhe Moldavis, ku bojart e ruajtn statusin e tyre
shoqror gjat gjith periudhs s suzerenitetit
osman. N fillim, titulli i bojarit ishte i lidhur me
prejardhjen dhe pronsin mbi tokn; megjithat,
edhe princat jepnin ifligje dhe titullin bojar n
kmbim t shrbimeve t spikatura ushtarake
PERANDORIA OSMANE
dhe civile. T ardhurat e bojarve vinin nga taksat
dhe detyrimet e fshatarve n ifligjet e tyre, dhe
nga postet shtetrore. Q nga shekulli i 16-t,
nj numr n rritje t krishtersh nga territoret
osmane hyn n shrbimin e princave vlleh dhe
moldav, fituan ifligje dhe u bn bojar. Reagimet
e vendasve, q ngulmonin n cilsin e pronarve
t tokave [pmntean], ishin t kota. N mes t
shekullit t 18-t, Kostandin Mavrokordati vendosi
disa nnkategori bojarsh dhe i lidhi kta tituj me
prmbushjen e detyrave shtetrore.
Fig. 39. Nj ajan i shquar: Ali pasha i Janins
(1741-1822) piktur e Lui Dypres (1819)
Istoria, vll 12, f. 72.
Ajan: Parsi, njeri i pasur, t cilit i jepej nj post
qeveritar gjysmzyrtar, n mnyr q t ndihmonte
n mbledhjen e taksave n nj njsi administrative
t caktuar. Ajant ishin kryesisht mysliman; pr nj
periudh t gjat kohe ose edhe pr gjith jetn,
ata merrnin n administrim taksat nga shteti dhe
m pas i prdornin pozitat e tyre q nnshtetasit
t viheshin nn varsin e tyre t plot nprmjet
borxheve. T njohur zyrtarisht n shekullin e 18-t,
nprmjet fajdeve dhe tregtis, ajant grumbulluan
pasuri t mdha, krijuan ushtri private dhe fituan
kontroll politik n provinca. Sulltan Mahmudi II
(1808-1839) i dha fund pushtetit t ajanve.
101
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
Fig. 40. Kmbyes parash osman
Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 140.
Sarraf: Kmbyes parash. N qytetet e mdha
osmane, kmbyesit profesionist t parave, qofshin
ata mysliman, ortodoks, hebrenj, armen a katolik,
e siguronin jetesn duke prfituar nga prdorimi i
llojeve t shumta t monedhave t argjendta, t
florinjta dhe atyre prej bakri. Ata jepnin edhe hua
kundrejt nj interesi dhe shpesh akuzoheshin si
fajdexhi. Ndonjher, sarraft e pasur mbshtesnin
edhe veprimtari t taksueshme bujqsore dhe
ushtronin ndikim t rndsishm ekonomik e politik.
Fig. 41. Nj prkthyes: Pjerr Jamoglu,
prkthyes i ambasads franceze (1787)
Hitzel, nr. 59.
102
Dragoman: Prkthyes, n turqisht terxhyman.
Pengesat gjuhsore n komunikimin midis autoriteteve
osmane dhe t huajve nxorn n pah nevojn pr
prkthyes. Shumica e prkthyesve ishte me origjin
jomyslimane dhe ata mund t punsoheshin qoft nga
shteti osman, qoft nga ambasadort e huaj, tregtart
dhe udhtart. N fund t shekullit t 17-t, prkthyesit
prfshiheshin n sistemin burokratik osman. Postet
m t larta ishin: prkthyes t Kshillit Perandorak
dhe prkthyes i flots; n prgjithsi, deri n fillim t
shekullit t 19-t, n kto poste osmant emronin
nnshtetas ortodoks nga lagjja Fanar e Stambollit.
Fig. 42. Ambasadori suedez (1788)
Theolin, f. 60.
Ambasador: N shekullin e 15-t, duke filluar me
Venedikun, fuqit e mdha t krishtera drgonin
ambasador t prhershm n Stamboll, me mision
t dyfisht: t prfaqsimit t tyre n marrdhniet
me sulltanin dhe raportimit pr shtje t ndryshme
politike. Disa ambasador perndimor vinin n
Stamboll pr nj numr t caktuar vitesh, ndrkoh
q t tjer nuk e dinin q n fillim se sa i gjat do
t ishte misioni i tyre. Shumica e ambasadorve
ishte me origjin fisnike dhe atyre u caktoheshin
rezidenca zyrtare, gzonin mbrojtjen e sulltanit
dhe merrnin rroga t caktuara. Duke qen se
rrallher dinin turqisht, persisht ose arabisht, pr
komunikimin e tyre me autoritetet dhe vendasit,
ambasadort mbshteteshin tek prkthyesit. Duke
qen se shpesh mbikqyreshin nga agjent osman,
n prgjithsi ata paraplqenin t shoqroheshin
me punonjsit e ambasads, me tregtart e krishter
dhe me kolegt e tyre ambasador.

Fig. 43. Skllav anijeje duke mbajtur racionin
e tij t ujit
Hegyi, Zimanyi, f. 74, fig. 83.
IVb. Jeta n fshat
IV-2. Rregullorja mbi vetqeverisjen n fshat
n provincn e Vidinit (1587)
Kryepleqt e fshatit [knjazt] dhe pleqsia [primikuret]
jan t detyruar ti ndihmojn zyrtart pr t
mbledhur taksat e ndryshme.
Kryepleqt dhe pleqsia kan pr detyr t gjejn
dhe t kthejn nnshtetasit [rajat] q jan arratisur
nga fshatrat e tyre.
Pr shrbimin e tyre, kryepleqt dhe pleqsia
prjashtohen nga pagesa e taksave t ndryshme,
si harai, ispenxha, taksa pr bagtin, e dhjeta pr
drithrat e prodhuara n arat e familjes, e dhjeta e
mushtit t rrushit, taksa t tjera dhe t gjitha taksat
e zakonshme e t jashtzakonshme.
[...]
Nse ndonj nga personat e prmendur m lart
vdes, detyra e tij duhet ti kaloj njrit prej djemve
t tij, t prshtatshm pr kt pun.
Prsa koh personat e prmendur m lart u shrbejn
mir taksambledhsve dhe me efektshmri, guve
rnatort [bejlert] nuk duhet ti mbajn nn zgjedh
61
Emri i nj njsie matse osmane, me origjin bizantine. Si mund t shihet n tekst, madhsia e sakt e mudd-it ndryshonte n vende t
ndryshme t perandoris.
PERANDORIA OSMANE
Skllav: N Perandorin Osmane kishte shum lloje
skllevrish, burra e gra, t bardh e me ngjyr,
vendas ose t importuar, q prdoreshin pr
shrbime shtpiake ose pr veprimtari t ndryshme
ekonomike. Si n shum shoqri myslimane,
praktika e lirimit vullnetar t skllevrve ishte mjaft
e prhapur; nj lirim i till mund t ndodhte edhe
kur skllavi konvertohej n islam. Skllevrit [kul]
e sulltanit q shrbenin n Pallat, n ushtri a n
administrat ishin raste t veanta; n shekujt
XV-XVII, disa nga qeveritart m t zot osman,
prfshir ktu edhe shum vezir t mdhenj, kan
prfituar shum nga ky status n karriern e tyre.
? Nse do t kishit jetuar n Perandorin
Osmane, cils ndarjeje shoqrore do t
paraplqenit ti prkisnit? Shpjegoni zgjedhjen
tuaj.
dhe nuk lejohet ti drgojn n luft kundr vullnetit
t tyre.
Georgieva, Tzanev, f. 151.
? Prse autoritetet osmane lejonin nj shkall
vetqeverisjeje n fshatra?
IV-3. Detyrimi i fshatarve pr t kultivuar
tokn (Kodi i Karamanit mbi tokn, 1525)
do nnshtetas [raijet] q kultivon nj ngastr
t tr [bir iftlik jer], duhet ta mbjell me katr
mudd61 fara gruri, sipas njsis matse t Burss.
Pr do vit q do ta lr tokn t pambjell, atij do
ti merren pesdhjet ake. Por nse do t mbjell
nj mudd, sipas njsis matse t Karamanit, do ti
merren njzet e pes ake dhe asgj tjetr. Nse nj
nnshtetasi i ndodh ndonj fatkeqsi dhe pr kt
arsye nuk sht n gjendje t vazhdoj ta punoj
tokn dhe kshtu q e l at, spahiu i tij duhet tia
jap kt tok dikujt tjetr, dhe do ti krkoj atij
vetm detyrimet e argatit [resm-i bennk] dhe jo
pagesn e plot t toks [resm-i ift].
Barkan, f. 751-752..
103
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
Pse interesoheshin autoritetet osmane
? nse toka punohej apo jo? far mjetesh
prdornin ata pr t detyruar fshatart q ta
punonin tokn?
Fig. 44. Shtpi bullgare n Trjavna
(shekulli i 18-t)
IV-4. Shtpi bullgare pran Ruses, t prshkruara
nga udhtari francez Pjerr Leskalopier (1574)
N dat 13 [qershor] fjetm n Katselo, mali i fundit
bullgar dhe m pas, duke ecur mes rrugve t kqija
t fshatit, arritm n Rustsi, qytet n breg t lumit
Danub, afr Vllahis.
M 14 qershor i lam prsri kuajt t pushonin,
meq ishin t rraskapitur nga rruga npr kto
male, pyje dhe rrug t tmerrshme t Bullgaris, me
popullsi aq t rrall, sa shpesh ne dhe kuajt tan na
sht dashur ta kalojm natn jasht. Shtpit e tyre
jan prdhese. Kan vetm truallin e dyshemes t
rrethuar nga trungje dhe hunj t ngulur n tok, t
thurura me shkopinj t holl si purtekat n Pikardi62.
Muret jan t lyera me balt, t przier me kasht
t shkrmoqur. Shtpit jan
1 metr e 80 cm t larta dhe jan t mbuluara me
kasht; n ati ka nj vrim pr t nxjerr jasht
tymin e vatrs, e cila ndodhet n mes t shtpis.
Njerzit dhe gjith bagtia e tyre jetojn bashk,
nn t njjtn ati, dhe duke mos qen n gjendje
t durojm pisllkun dhe ern e keqe, shpesh e
kemi kaluar natn posht ndonj peme.
Georgieva, Kitanov, f. 133.
62
Provinc n veri t Francs.
104
? Cila sht prvoja e Leskalopierit n lidhje
me fshatin bullgar, veanrisht me kushtet
e jetess atje? prfundime mund t nxirrni pr
kushtet e jetess n vendin e tij t lindjes? Cili
ishte qndrimi i tij ndaj njerzve n Bullgarin
fshatare?
IV-5. Prshkrimi i veshjes dhe njerzve q
jetonin afr Plovdivit (1553-1555)
Hert n mngjesin e dats 14 korrik u larguam nga
Filipopoli [emri i lasht i Plovdivit] dhe rreth ors 4,
pasi hngrm drek, arritm n nj fshat t quajtur
Vetren bullgarisht, dhe Hisardgixh turqisht. Ky sht
nj fshat i madh bullgar. Fshati ka dy priftrinj dhe
nuk ka turq rreth e rrotull. Njerzit jan t pashm
dhe t fort dhe n shum shtpi mund t blije ver,
ver t re. T gjith shisninbuk t rrumbullakta,
kasht, kos, gjiz, mish dhe dardha.
Bullgarve nuk u lejohet t veshin rroba t bukura;
ata vishen t gjith me pelerina gri e t bardha
dhe me kapu, nuk kan as kpuc dhe as izme,
por veshin vetm sandale t bra nga lkura e
paprpunuar e lops dhe orape deri n gju. Kapelet
e tyre me maj bhen me shajak t bardh ose
cop bojkafe. Burrat nuk veshin pallto dhe dalin
me kmisha me mng n dimr e ver. Flokt
nuk i presin aq shkurt sa turqit dhe kan bishta t
gjat prapa koks, ka tregon se ata nuk jan turq.
Askush nuk mban ndonj arm, prve dajakve
t mdhenj e t rnd.
Vazvazova-Karateodorova, f. 211.
? Sipas tekstit, far ndikimesh pati pushtimi
osman n jetn e fshatarve bullgar?
IV-6. Ushqimi dhe pijet n Shqipri (rreth vitit 1810)
Ushqimi kryesor i ktyre njerzve jan buka e
grunjt ose buka e elbit, ose gatesa me misr t
pjekur ose t zier, djathi i br me qumsht dhie,
pilafi me gjalp, vezt, peshku i thar, ullinjt dhe
perimet. Gjat festave, t vegjlit [ka shum t ngjar
q autori ta ket fjaln pr qengjat n kt kontekst]
dhe delet theren, ashtu si edhe pulat, q gjenden
me shumic kudo; por sasia e mishit sht shum
m e vogl se pjesa tjetr e diets. Ata pin ver,

si muhamedant, ashtu edhe t krishtert, si edhe
nj pije alkoolike t fort, t nxjerr nga rrushi dhe
elbi, t quajtur raki, q ngjason me uiskin. Pjesn
m t madhe t qumshtit e prdorin pr t br kt rast, i prdorur pr kryetarin e fshatit, na lshoi
djath. N fakt, uji i ftoht sht pija q prdorin m
shum, dhe e pin n sasi t mdha edhe n zhegun
e vaps s vers, edhe kur jan duke br pun t
rnda fizike, pa patur ndonj pasoj nga pirja e
tij. Kafen e gjen n shum shtpi, dhe ndonjher
edhe vern e klasit t lart nga Italia, ose likeret e
prodhuara n Kefalonia dhe Korfuz.
Broughton, f. 130-131.
Krahasoni prshkrimet e ushqimit n
? shekullin e 16-t me ato t fillimshekullit t
19-t. dallime vini re?
Fig. 45. Dhom n Arbanas (shekulli i 18-t)
IV-7. Udhtim prmes fshatrave bullgare (1761)
U nism drejt Karabunarit m 8 t mngjesit. Rrugs
ram n nj pyll t madh e t gjat. N fillim takuam
rojen nga Faki. Dhe m pas, at nga Karabunari. Diku,
n krye t fshatit, gjendej nj pus dhe ngjitur me
t, nj kasolle me ati, q njerzit e prdornin pr
tu lutur dhe si streh kundr shiut, madje dhe si
vend pr t kaluar natn. Gjat rrugs kishte shum
balt, kshtu q udhtimi na zgjati 5 or, n vend
t 4 orve t zakonshme.
Karabunari sht fshat i madh, me rreth pes ose
gjashtqind shtpi turke e bullgare. Shtrihet n nj
lugin t bukur e t shesht, t mbuluar me bar e
lule. Lumenj t vegjl e prshkojn tej e mban.
Lugina sht gjysm milje e gjer dhe rreth dy milje
e gjat, dhe shtrihet midis majs s malit nga njra
an dhe kodrinave nga ana tjetr. Kur mbrritm,
na dhan nj shtpi, afr shtpis s krishter ku
PERANDORIA OSMANE
kishte rn lija; na than se n disa vende kishte
rn lija. orbaxhija i fshatit, emr i prdorur pr
kryetarin e jenierve, por zakonisht, si edhe n
shtpin e tij. Ishte shtpia m e mir n fshat dhe
zakonisht nuk jepej me qira. Ata na siguruan se n
t nuk kishte lij. Gjithsesi, ne menduam se ishte
m mir t ngrinim adrat jasht fshatit, pr t qen
m t sigurt. Kaluam urn dhe i ngritm adrat n
luginn pran kodrave q ishin shum t ulta. Kur
ngjitesh n ato kodra, sheh pamjen m t bukur
q mund t imagjinosh: lart, nga njra an mund
t shohsh fshatin, bagtit, dhe nga ana tjetr,
nj lugin tjetr t madhe, me nj rresht kodrash
t bukura. Sapo i kishim ngritur adrat, kur filloi nj
shi i madh; dhe kur pushoi, disa njerz nga fshati
erdhn dhe filluan t na kndonin disa kng t
egra, q t merrnin ndonj bakshish nga ne.
[...]
Dobrali sht nj fshat i vogl bullgar me rreth
60 shtpi, n nj lugin t madhe, mes maleve
ku fillon vargmali Ballkan, domethn Emo. [...]
Shklqesia e tij qndroi n nj shtpi t re bullgare,
q kishte vetm nj dhom t madhe t pastr.
T tjert u rregulluan, me aq sa mundn, n disa
shtpi t vogla bullgare. Pak pas mbrritjes son,
nja dy vajza erdhn t krcenin dhe kndonin para
ders s ambasadorit. Ato e prsritn vallen e tyre
kombtare disa her dhe n fund ato hidhnin nj
shami, n fillim tek Shklqesia e Tij dhe m pas tek
njerzit e shpurs, pr t marr ndonj monedh.
Bm nj shtitje npr fshat, edhe pse nuk ishte
aq i bukur, dhe po krkonim pr mjetet q do t
bnin t mundur nisjen ton t nesrmen, por nuk
arritm n ndonj prfundim. Ditn tjetr realizimi
i planit dukej edhe m i vshtir, sepse t gjith
burrat e fshatit u larguan, duke marr t gjith
qet me vete, t cilt duhet ti merrnim ne. Pas nj
sr krcnimesh serioze, t gjitha vshtirsit u
kaprcyen. Ne i detyruam qerret nga Karnabata,
q trhiqeshin nga qe, t vazhdonin rrugn dhe
gjetm gjasht ifte qesh pr dy qerret tona n
fushat prqark.
Boskovic, p. 40-41, 51.
Si ishin marrdhniet midis fshatarve
? ballkanas dhe udhtarve t huaj?
far vshtirsish t jets fshatare prmenden
n kt burim?
105
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
Fig. 46. Gra q po lajn jasht shtpis (Larisa, fillimi i shekullit t 19-t)
Fig. 47. Burra dhe gra n ishullin Paros, duke
u rn veglave muzikore dhe duke krcyer
Istoria, vll 11, f. 288.
IV-8. Rrugt dhe letrkmbimi
n Shqiprin osmane
E prishur dhe e rrezikshme, kshtu ishte rruga q
po ndiqja. Kjo ishte xhadeja prmes Shqipris,
q fillonte n Maqedoni e shkonte deri n Durrs,
106
Istoria, vll 11, f. 165.
n bregdet; dhe prgjat saj, edhe pse tashm
e shkret, n historin e mbi njzet shekujve t
shkuar, kishte udhtuar nj ushtri e lavdishme, q
sht shuar dhe harruar me koh.
Turqit nuk kishin br asgj pr ta prmirsuar
kt rrug. Ishte ashtu si e kishte ln natyra dhe
romakt. N nj vend na u duk sikur do t binim
thik mes shkmbinjve t zinj. Rruga gjarpruese
e plot kthesa ishte grryer kaq shum gjat qindra
vjetve t shkuar, saq n t ishte krijuar nj kanal
i thell dhe kur ecje, ai t vinte deri n gju.
[...]
Ajo kalonte edhe npr nj ur me harqe t rregullt
t ndrtuar nga romakt, q sot ishte po aq e fort
sa kishte qen kur e prdorn ata.
Pash disa nga kto ura romake n Shqipri. Disa
ishin po aq t prdorshme sa n fillim; disa ishin
pjesrisht t rrnuara, me rrasa e gur t rn n
rrke; t tjera ishin thyer m dysh. Por nuk pash
asnj ur t riparuar nga turqit.
[...]
Nga Elbasani nuk ka tregti t rregullt ose ndonj
form tjetr komunikimi. Doja t drgoja letra. M

than se njher n jav posta shkonte n Manastir,
por shkonte vese kur kishte shum letra pr t
marr; ndrsa rruga e Durrsit, q ishte mnyra
m e shpejt pr t drguar nj letr n Angli, nse
do t nisej menjher, ishte m e pasigurt, sepse
transporti ishte m i rastsishm dhe pr gati dy
muaj, askush nuk mund t t thoshte me saktsi
se kur do t drgoheshin letrat.
Fraser, f. 242, 251-252.
IVc. Jeta n qytete
IV-9. Prshkrimi i Beogradit (1660)
[...] brenda ktij qyteti t madh gjenden njqind
e gjashtdhjet pallate q u prkasin vezirve,
zvendsve t tyre dhe fisnikve t tjer. (I gjith
qyteti ka shtatmbdhjet mij dhoma, duke qen
se n do shtpi jan regjistruar pes deri n dhjet
dhoma.)[...]
Prve ktyre, t gjitha familjet, t pasura e t varfra,
banojn n ndrtesa t mdha ose t vogla guri
[krgir], me nj kat prdhes dhe nj tjetr lart, dhe
me ati t mbuluara me tjegulla shtpi t bukura
me papafingo t larta n katin e siprm dhe ballkone
t mbyllura, t rrethuara me kopshte ose vreshta,
me rrugica t shtruara n to. Duke qen se jan
t gjitha t ndrtuara n radh njra mbi tjetrn,
dritaret dhe ballkonet e tyre shohin nga Danubi,
Sava apo Fusha e Zemunit; t gjitha shtpit jan
shum t zbukuruara me oxhak elegant dhe
porta me dy kanate.
[Hanet karavan-saraj]
Ka gjasht [hane] t tilla, q strehojn udhtar
q vijn e shkojn. [Kryesori] mes tyre sht hani
i martirit [ehd] Sokollu Mehmed Pasha63, brenda
Tregut t Madh, nj ndrtes guri ose tullash [krgir],
me njqind e gjashtdhjet dhoma n katin e par
e t dyt, dhe me hangar e stalla pr gamilet, si
edhe nj harem [pr grat]; sht nj han si fortes
63
Mehmed pash Sokollu. Lindi m 1505 n Sokol (Bosnj), u rekrutua n ushtrin osmane nprmjet devshirmes (fmijve-hara) dhe bri nj
karrier t shklqyer, duke arritur n postin e vezirit t madh, t cilin e mbajti pr 14 vjet, nn 3 sulltan (1565-1579). Edhe para se t bhej vezir i
madh, prkrahu me sukses vendosjen e patriarkatit serb n Pej, m 1557. Ai mori titullin martir, sepse u vra n vitin 1579, n rredhana t dyshimta.
PERANDORIA OSMANE
Pse n Shqipri rrugt ishin kaq t kqija? A
? vlen kjo pr t gjith Perandorin Osmane,
apo vetm pr territoret periferike?
Pse udhtart perndimor e theksonin gjith
nj infrastrukturn e keqe t zonave fshatare
n Perandorin Osmane? Mendoni q shkri
mtari prpiqej ta tregonte veten si nj udh
tar aventurier apo si nj antar t bots s
civilizuar?
me port hekuri, jasht s cils portiert dhe rojat
e nats u bien daulleve para se t mbyllin portn
dhe [m pas] kur e hapin [n mngjes]....
[Tregjet]
N t gjith tregun perandorak gjenden tre mij e
shtatqind dyqane, por m i bukuri nga t gjith
sht tregu i mbuluar [bezistn] n Tregun e Grave
[Avrat bzri]. Edhe pse nuk sht nj ndrtes
guri me kupola dhe porta hekuri, gjithsesi sht
nj mrekulli e tregut mbretror, q sht br m
i famshmi nga t gjith, me emrin tregu i bukur [...]
Dhe n Tregun e Gjat [Uzun rs] gjenden t
gjitha llojet e zejeve, duke qen se sht nj rrug
kryesore q vazhdon pr tre mij hapa t gjat, duke
filluar nga xhamia Kapucu deri n Tregun e Peshkut.
Ktu mund t gjesh t gjitha llojet e prodhimeve
t muara nga India, Indut dhe Jemeni, Belhi dhe
Buharaja, Arabia e Persia, dhe q mund ti marrsh
n kt treg t gjat, pa tu dashur t lutesh ose t
paguash shum pr to.
Dhe Tregu i Kazanpunuesve [Kazanclar rssi], dhe
Tregu i Peshkut, dhe Sheshi Qendror [Orabzr],
dhe Tregu i Bajram Beut, s bashku me restorantet
me sup pule dhe kafenet e tij, dhe Tregu i Vogl
jan gjithashtu tregje t shklqyera.
T gjitha tregjet dhe sheshet e pazarit, si edhe t
gjitha rrugt kryesore t lagjeve t ndryshme t
107
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
ktij qyteti jan t shtruara me gur t bardh e t
lmuar kalldrmi, si luspa peshku.
[Veshjet e njerzve]
T gjith fisnikt e tyre vishen me gzof kunadheje
dhe saten e mndafsh t holl. Njerzit e thjesht
vishen me rroba t gjera dhe gzof dhelpre. T
varfrit, gjithashtu, vishen me rroba t gjera dhe
mantele [kaftan] prej plhure pambuku. T gjith
fshatart [rajat] vishen me shajak [shajak] dhe coha
t leshta [aba] t kuqe e t bardha, dhe mbajn
kalpak boshnjak mbi kok.
[...] N shumicn e rasteve, ata vishen me xhaketa
cope dhe ksula terpushi t sheshta, dhe nj shall
q e mbshtjellin thjesht.
[Gjuht]
Edhe pse banort e Beogradit jan konvertuar
n islam [potur], gjithsesi ata din gjuhn serbe,
bullgare dhe at latine, madje dhe shprehjet e
gjuhs boshnjake [...]
T gjith fshatart [rajat], si edhe njerzit e lir
[berajat] jan serb t pafe, prfshir ktu dhe
t gjith karrociert e Siremit. Gjuha e tyre sht
e ngjajshme me gjuhn bullgare, latine dhe
boshnjake, edhe pse ka disa huazime nga disa gjuh
t ndryshme; megjithat, ata mbeten pjes e nj
kombi t krishter, libri i tyre sht Bibla, t ciln e
kan prkthyer n gjuhn e tyre. Shum prej tyre
din gjuhn kroate dhe at franceze [galike], dhe
gjuhn italiane e sllovene, sepse kta serb t pafe
jan nj komb i lasht, origjina e t cilve shkon pas
n koh tek Ajsi64, kshtu q serbt dhe latint kan
histori t respektuara dhe t besueshme. Gjithsesi,
theksi i tyre i ngjan gjuhs boshnjake [...].
[Tregtia]
Prodhimet nga Egjipti dhe Damasku, Tripoli dhe
Sidoni, Bejruti dhe Akra, Izmiri dhe Arabia, Persia
dhe India sillen me karroca dhe gamile. Rreth pes a
gjasht mij ngarkesa gamilesh dhe karrocash sillen
nga gjith kto vende do vit, duke u shpaketuar
e paketuar prsri n kt qytet, me ngarkesat q
shkojn dhe vijn nga t gjitha provincat hungareze,
polake, eke, suedeze, austriake, boshnjake,
veneciane e spanjolle, sepse ky qytet sht Egjipti
i Rumelis dhe gjith njerzit e tij jan tregtar t
64
Figur n mitologjin arabe, q mbahet si paraardhsi i sllavve.
108
matur. Disa mijra vet nga popullsia e tij kan
ardhur nga krahina t tjera dhe jan vendosur ktu,
sepse ky sht qyteti i bollkut.
[...] Kur Danubi ngrin akull dhjet pllmb t
trash, me qindra mijra karroca e slita kalojn
mbi at shtres akulli, pa paguar tarifa [bc] ose
detyrime tregu [bzr harci]; qoft fshatart [raja],
qoft njerzit e lir [beraja] i sjellin prodhimet e tyre
ktu, kshtu q ka plot shitje e blerje, dhe qyteti i
Beogradit gzon nj bollk t madh, dhe t varfrit
prfitojn prej ksaj mundsie pr tu pasuruar.
[Festat]
N kohra t tilla, n dhomat e tyre t ngrohura
me stufa, njerzit e Beogradit organizojn festa
t mdha pr njri-tjetrin me dyzet a pesdhjet
gjellra t ndryshme dhe dhjet lloje mblsirash,
dhe torta me mjalt e bajame, dhe dhjetra lloje
pijesh, frutash t thata e t freskta [hob, hoshaf],
duke u mbledhur n grupe t mdha pr t pir
e br qejf. Dhe nse nj nga ato dhjet lloje
mblsirash ose pijesh prej frutash t thata do t
mungonte, atij burri i krkohej t organizonte edhe
nj fest tjetr. Kjo tregon se sa larg shkon hareja
dhe argtimi n kt qytet t begat.
Evlija elebi, f. 195-200.
Prshkrimi i udhtimeve t Evlija elebis
sht nj nga veprat kryesore t letrsis
osmane t shekullit t 17-t; gjithsesi, duhet t dim
se n prshkrimet e tij vihen re ekzagjerime; n kt
mnyr ai synon t nxjerr n pah tiparet prrallore t
rajoneve t ndryshme q ka vizituar. Shifrat e tij jan
thuajse gjithnj tepr t ekzagjeruara, por rrfimi i tij
sht i vlefshm, sepse tregon prbrjen dhe modelin
kompleks t jets n qytet.
? Prpiquni t ndani faktet nga trillimi n
tekstin e elebis. rol luajti karakteri dhe
natyra e elebis n prshkrimin e Beogradit?
Prpiquni t ndryshoni (n dy a tri pika) prshkri
min e tij ngazllyes me disa t dhna m t
trishta.
Deri n pik ishin qytetet etnikisht homogjene?
Cilat ishin prparsit e qytetarve n krahasim
me fshatart?

Fig. 48. Nj turk hipur mbi kal, ngarkuar
me shporta t mdha pr t mbajtur fruta dhe
perime t freskta
Hegyi, Zimanyi, f. 155, fig. 162.
Fig. 49. Parada e bukpjeksve n
Stamboll (1720)
Hegyi, Zimanyi, fig. me ngjyra 158.
PERANDORIA OSMANE
IV-10a. Rezidenca e princit t Vllahis, Kostandin
Mavrokordatit, prshkruar nga udhtari francez
Flashat (mesi i shekullit t 18-t)
Shkova n pallatin e pushimit t princit, i cili, si
edhe pallati i princit n qytet, t kujton qllimin e tij
kryesor. M par, kto pallate kan qen manastire,
disi t zbukuruara nga princat paraardhs. Shumica
e banesave tona private t dors s dyt jan shum
m t bukura dhe n vendin ton nuk ka t tilla, ku
mobilimi t jet m i keq se ktu. Ndoqa rrjedhn e
lumit Dambovica, nj lum q rrjedh shum shpejt
dhe nuk thahet kurr. Prgjat tij ka shum mullinj.
Mekanizmi i tyre nuk ka ndonj gj t veant.
Po flas pr to vetm sepse ato i dhan shkas zotit
Andronaki - kur m tregoi ato q ishin pran portave
t pallateve t m thoshte se kopshtet ishin n
gjendje t keqe, se t gjitha puset arteziane ishin
prishur dhe se askush n vend nuk guxonte ti
rregullonte, edhe pse princi do t kishte paguar
sa ti kishin krkuar pr to. U thash se do tu jepja
planin e nj pompe q jo vetm do ti vinte n pun
puset arteziane, por do t sillte uj t rrjedhshm
n do dhom q do t dshironin [...] Princi dukej
shum i knaqur dhe m siguroi se do t urdhronte
dik q ta ndrtonte nj t till pr t sa m shpejt
t ishte e mundur [...]
Vetm duke par se si ishte rezidenca e tij, mund t
kisha krijuar nj prshtypje pr vlerat e tij, por un
pata mundsin t shikoja inteligjencn dhe zemrn
e tij: zbulova tek ai artistin dhe njeriun me shije t
holl n do gj. Koleksioni i tij i librave ishte i pasur
dhe i zgjedhur; zotronte disa piktura me vler, disa
skulptura t mrekullueshme, pajisje t ndryshme
dhe disa pjes mekanizmash t pazakonta, t sjella
enkas pr t nga Gjermania ose Anglia. Mendoj se ai
meriton t lavdrohet prej meje, duke thn se ishte
dijetar pa paragjykime dhe trsisht i paanshm. Ai
i fliste t gjitha gjuht europiane dhe kishte njohuri
pr t gjith shkrimtart m t rndsishm dhe
prpiqej ti studionte sa m mir ata. U habita nga
prparimi q kishte br n shkenc.
Cltori, IX, f. 256.
109
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
Prse autori vendos prball njra-tjetrs
? kritikn ndaj infrastrukturs s keqe, me
lavdrimet pr cilsit e princit t Vllahis? A u
habit Flashati nga zhvillimi i mikpritsit? Prse?
Pr m shum informacion mbi Kostandin
Mavrokordatin mund t shikoni tekstin II-22,
veanrisht shnimin n fund t faqes, numr 50.
IV-10b. Johann Georg von Hahn
prshkruan qytetin e Prizrenit
(mesi i shekullit t 19-t)
[...] N qoft se lexuesi do t kt patur rastin t
lexoj n hart emrin e ktij qyteti, atij me siguri,
po ashtu si autorit t ktij shkrimi, as q do ti kt
shkuar ndrmend q ky sht qyteti, m i madh
i Shqipris dhe hyn n radhn e qyteteve m
t rndsishme t ktij gadishulli, s bashku me
Larisn dhe Janinn. Popullsia e Prizrenit e kalon
madje at t Shkodrs dhe me shum gjasa edhe
at t Manastirit. N fakt Prizreni, n baz t listave
zyrtare t pagesave, prmbledh 11. 540 shtpi,
prej t cilave 8.400 jan muhamedansh, 3.000 t
krishtersh greke dhe 150 t krishtersh katolik.
N kto shtpi banojn gjithsej 46.000 frym, nga
t cilt 36.000 jan muhamedan, 8.000 t krishter
grek (bullgar dhe vlleh) dhe 2.000 t krishter
katolik. Pretendohet q ktu popullsia po shtohet
me ritme t shpejta dhe n kt drejtim ka ndikuar
n mnyr t qensishme edhe shndrrimi i ktij
qyteti n kryeqytet.
Gjat organizimit t vilajeteve t br n vitin
1843, qendra e guvernatorit t Shkupit (Skopia ose
Shkupi), kryeqytetit t vjetr t vendit, u shprngul
n Prizren, ndonse titulli i tij i vjetr Vilajeti i Shkupit
(Uskjup) mbeti i pandryshuar. Ky Vilajet prfshin
rrethet e Tetovs (Kalkandele), Gostivarit (Gostiwar),
Shkupit (Skjup), Kumanovs (Kumanowa), Palankas
(Palanka), Kratovs (Kratowa), Istipit (Istip), Radoviit
(Raowitj), Gjilanit (Gilan), Prishtins (Prishtina), Pejs
(Ipek), dhe Gjakovs (Jakova). Prizreni sht qendra
e mushirit, ndrsa selit e kajmajkanve (zvends-
guvernatorve) ndodhen prkatsisht n Shkup
dhe Ipek.
110
Qyteti sht ndar n njzet lagje. Ai ka njzete
gjasht xhami, megjithse ndrmjet tyre nuk ka
as edhe nj t vetme q t paraqes ndonj far
rndsie nga pikpamja arkitekturale, si dhe dy kisha
greke dhe nj shtpi private q sht shndrruar
n kish katolike. Shkollat q ekzistojn aty jan:
shtatmbdhjet shkolla muhamedane pr djemt
dhe nnt pr vajza, nj shkoll elementare
ushtarake (Mekteb Rustie), nj shkoll bullgare
e subvencionuar nga legatt (nga latinishtja
legatus q don t thot prfaqsues, ambasador
sh.p.) si dhe nj shkoll katolike e prkrahur nga
Madhria e Tij Perandori, e cila aktualisht numron
njzetegjasht nxns.
[...]
Tregtia ndodhet krejtsisht n duart e t krishterve.
Gjendja e keqe e komunikacionit toksor me
Shkodrn ka sjell si pasoj q Prizreni t trheq
nga Selaniku sasi t mdha manifakturash angleze.
Ndrmjet artizanve vendin e par e zn regjuesit
e lkurve, armpunuesit dhe rrobaqepsit. Pjesa
m e madhe e safianit (lkur e imt dhije e regjur
dhe sumak, nga turqishtja sahtjan dhe persishtja
sahtijan -sh.p) t prodhuar ktu eksportohet n
Hungari.
Johann Georg Von Hahn,Udhetim Neper
Viset e Drinit dhe te Vardarit. f. 198.
Johann Georg von Hahn (18111869) lindi
n Frankfurt am Main dhe studioi pr drejtsi
n Giessen dhe Heidelberg. Gjat viteve 18341843,
punoi pr autoritetet e drejtsis t Mbretris t
sapo themeluar t Greqis. Gjat viteve 18431847,
qe prfaqsues i Konsullats s Prusis n Athin dhe
m pas u transferua n nn-konsullatn e Austris
n Janin, ku ra n kontakt me shqiptart dhe filloi
t msoj gjuhn shqipe. N vitin 1851, u emrua
konsull i Austris n ishullin e Siros. Gjat viteve q
jetoi n Janin, Hahn vizitoi Shqiprin tri her dhe
mblodhi informacion mbi historin, filologjin dhe
folklorin shqiptar. T gjitha materialet e mbledhura
jan botuar n nj kolan me 3 vllime t titulluar
Albanesische Studien (Studime Shqiptare), Jena 1854,
e cila hodhi themelet pr studime shumdisiplinore
albanologjike. Prshkrimi i qytetit t Prizrenit u
prfshi n Reise durch die Gebiete des Drin und Vardar
(Udhtim npr rajonin e Drinit dhe t Vardarit), Vjen
1867, 1869.
 PERANDORIA OSMANE

IV-11. Statuti i esnafve t bakallit n veshjen dhe kpuct. N fund t dy viteve, ai do ta

Moskopolis (1779)
S pari, do t ndrtojn dashurin mes nesh, si baz
pr t mundur t gjith armiqt; s dyti, mjeshtrat
do t jen tepr t nderuar, sepse jan prgjegjs
pr t rinjt; dhe kushdo q nuk u bindet urdhrave
t mjeshtrit, duhet t prjashtohet nga shoqria si
i dmshm pr t;
[...]
s shtati, do vlla q trajtohet padrejtsisht, fyhet
ose poshtrohet, nuk duhet t krkoj hakmarrje
gjkundi, prvese t vij para esnafve dhe aty do
t jepet dnimi i duhur;
s teti, nse dikush kapet duke shar m t vjetrit
ose duke fyer njerzit e nderuar q vizitojn tregun
do t fshikullohet n magazinat e tregut dhe n kt
marr at si ndihms, q t fitoj rrogn e vet dhe
do ti jap vegla pr t punuar.
Nse Mastrojirakisi e prz djalin, ai do ti paguaj
atij tridhjet gurush n vit, por nse fmija largohet
para se t mbarojn dy vitet, ai nuk do ti krkoj
asgj Mastrojirakisit, as shum e as pak, ndrkoh
q ky i fundit mund t krkoj ti kthehen veshjet
q ka br pr t. Dokumenti n fjal u hartua para
dshmitarve t besueshm.
1 maj 1793
Dhe nse nj zejtar tjetr do ta krkoj djalin, ai
duhet ti paguaj Mastrojirakisit tetdhjet gurush.
Papajanis, i biri i Kristofisit, dshmitar
Jorgis Mikaros, dshmitar
Papa-Joanis, i biri i Angelisit, dshmitar
Antoniadi, f. 176.

mnyr, t msoj t sillet si duhet;

s nnti, kur thirren nga mjeshtri, vartsit duhet t ? mendim keni pr kt kontrat? A ishte
ln do pun tjetr dhe ta ndjekin at; gjithashtu, e drejt pr t gjitha palt? A mendoni se
kur vdes nj vlla, duhet q t gjith t shkojm n duhet t ishte marr edhe mendimi i Stamatisit
varrimin e tij; pr kt shtje?
s dhjeti, do antar q zbulohet se krijon miqsi
me nj turk, pr t prfituar peshk t konservuar
me krip, fasule ose dika tjetr, do t prjashtohet Fig. 50. Fmij osman hipur n nj
nga esnafi; rrotullame pr festn e Bajramit
s njmbdhjeti, dyqanet do t mbyllen t dielave,
por t gjith lejohen t qndrojn jasht ders s
dyqanit; dhe nse dikush vjen dhe krkon dika,
mund tia japin; gjithashtu, ata q i kan dyqanet
e veta, nuk kan pse ti vendosin gjrat e tyre n
vende t tjera [...]
Bees, f. 527-528.

? far qllimesh kryesore kishin bakallt? Si

krkonin ti arrinin ata kto qllime?
N kt aspekt, njerzit n Moskopolis, a ishin t
ndryshm nga zejtart n Europn Perndimore?

IV-12. Kontrata pr marrjen e nj iraku n

ishullin e Skirosit (1793)

Kjo letr shrben pr t vrtetuar se Konstantis

Aistratitisi sht marr vesh me Mastrojirakisin pr
ti dhn nipin e vet, Stamatisin, q t punoj pr
t, pr dy vjet, pa pages; ndrsa Mastrojirakisi do
ti msoj atij zanatin dhe do ti siguroj ushqimin, Hegyi, Zimanyi, f. 149, fig. 154.

111
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
IV-13. Fetvaja e Ebus-Suudit pr ndalimin
e kafeneve n perandori (ereku i tret i
shekullit t 16-t)
Pyetje: Sulltani, mbrojts i fes, mse nj her i ka
nxjerr kafenet jasht ligjit. Gjithsesi, nj grup
horrash nuk dgjojn, por i mbajn kafenet si
mjet jetese. Pr t trhequr njerzit, ata punsojn
nxns pa mjekr, dhe mbajn gati vegla argtimi,
por edhe lojra, si shah a tavll. Batakinjt dhe
vagabondt e qytetit mblidhen atje pr t marr
opium a hashash. Prve ksaj, pijn kafe dhe, kur
jan shum t trullosur, merren me lojra dhe dije
t rreme, dhe i ln pas dore lutjet e caktuara. Sipas
ligjit, far duhet ti ndodh nj gjykatsi q mund ti
ndaloj kta shits dhe pirs kafeje, por nuk e bn?
Prgjigje: Ata q kryejn kto veprime t shmtuara
duhet t ndalohen dhe frenohen me ndshkim
t rnd dhe burgim t gjat. Gjykatsit q nuk
i ndshkojn kta persona, duhet t pushohen.
Imber, f. 93-94.
Kafeja erdhi n Perandorin Osmane nga
Afrika Lindore n mes t shekullit t 16-t.
Gjat shekujve XVIXVII, autoritetet osmane e nxorn
jasht ligjit prdorimin e kafes disa her, por pa
pasur sukses afatgjat.
? Cilat ishin argumentet e Ebus-Suudit kundr
kafeneve?
Cilat ishin dshirat e Ebus-Suudit dhe cili ishte
realiteti i jets n nj qytet t madh?
IV-14. Kng mejhaneje nga Senji65
T gjith kndojn n qytetin Senji,
Por jo nna e Luka Desaniit,
Q ecn e trishtuar npr rrugt e Senjit.
Ajo po hyn n do mejhane [mehana],
Dhe mejhanet jan plot me njerz.
65
Senji ishte qytet n bregdetin kroat, nn sundimin habsburgas dhe shrbente gjithashtu si baz pr piratt e Uskokut.
112
N nj prej tyre ajo gjeti Ive Senjanin,
S bashku me tridhjet burra,
Duke pir ver e duke knduar.
Qan nna e Luka Desaniit
Dhe futet e thot:
Zoti t bekoft, kapiten i Senjit!
Dasht Zoti, zonja ime plak,
Nna e vllait tim t gjakut, Luka Desaniit!
Ai mbush nj got ver,
Dhe ia drejton asaj duke thn:
Pini ver, zonja ime plak!
Mijatovic 1974, f. 39-40.
? Duke pasur parasysh se mejhanet ishin
zakonisht vende pr meshkuj, prpiquni t
zbuloni pse burrat e Senjit pranuan t pinin ver
me nnn e Luka Desaniit. E bn sepse ajo
ishte plak, apo sepse ishte nna e shokut t tyre?
mendim keni pr kng t tilla mejhanesh, si
mjete pr ti thurur lavde nj mnyre t caktuar
jetese?
IV-15. Shkrimet e Evlija elebis pr
bakllavan e Beogradit (1660)
N tokat e Rumit dhe tokat e Arabis dhe Persis,
mbi t gjitha sht bakllavaja e Beogradit, e cila,
pr banketet n raste festash mbretrore, bhet
e madhe sa nj rrot karroce, prej nj mij petash
[gll] dhe brumi t prgatitur me miell shum
t bardh, gjalp e bajame, dhe piqet n nj furr
nntok [tennur]. sht kaq e madhe, sa nuk do t
mund t futej n nj furr t zakonshme dhe secila
prej tyre mund t ngop m shum se treqind
njerz. sht e madhe, e trash, dhe e shijshme, por
nse hedh edhe nj monedh ake t vetme, ajo
do t zhytet n bakllava. Kjo sht cilsia e lart e
bakllavas s tyre. Dhe gjella e orizit t mblsuar
q kan, e gatuar me bajame dhe kanell, dhe karafil
e shafran, sht gjithashtu aq e shijshme, sa nuk
mund t krahasohet me asgj [...]
Evlija elebi, f. 199

? A keni provuar ndonjher bakllava? A sht
e zakonshme n komunitetin tuaj? A sht
ndryshe prej asaj t prshkruar nga autori?
IV-16. Menuja e Shefki Mula Mustafait
(Sarajev, gjysma e dyt e shekullit t 18-t)
Un, sekretari i varfr Shefki Mula Mustafa [...], nj
nat, pasi hngra dark me familjen time, fillova
t mendoj se far do t bja pr t ngrn t
nesrmen, dhe nse do t kisha mundsi t kisha
dika pr t ngrn. Nuk isha i pasur, zahiret e
dimrit ishin mbaruar dhe nuk kisha para. Kto
mendime nuk m lan t flija, por ia lash n dor
Zotit q ishte kujdesur pr mua dhe pr familjen
time deri tani. Kjo m ndodhi n fund t janarit
[Erbejin], kur dita ishte m e shkurtr dhe dielli ishte
n solstic. Dhe vrtet, ditt n vazhdim, kur vija n
shtpi, haja pr dark:
IVd. Jeta pran kufijve t ndryshm
IV-17. Lufttart osman deli, t prshkruar nga
udhtari francez Nikola de Nikolai (1551)
Delit jan aventurier, t ngjashm me kalorsin e
leht, detyra e t cilve sht t krkojn aventurn
n vendet m t rrezikshme, ku kan mundsi t
tregojn guximin dhe zotsin e tyre nprmjet
akteve heroike n luft. Pr kt arsye e ndjekin me
knaqsi ushtrin e sulltanit, pa pages (ashtu si
edhe akinxhinjt), por shumica prej tyre ushqehen
dhe u sigurohen nevojat e tjera me shpenzimet
e pashallarve, guvernatorve t prgjithshm
[bejlerbejve] dhe guvernatorve [sanxhakbejve];
secili prej tyre ka n shpurn e vet nj numr t
caktuar prej tyre, nga m guximtart dhe trimat.
Ata jetojn n zonat e Bosnjs dhe Serbis, t cilat
nga njra an jan n kufi me Greqin, dhe nga
ana tjetr me Hungarin dhe Austrin. Sot quhen
serb ose kroat, por ata jan ilirt66 e vrtet. [...]
Turqit i quajn deli, q do t thot burra t krisur
66
Ilirt ishin nj popullsi e lasht q jetonte n Ballkanin Perndimor. N shkrimet e Rilindjes ishte e zakonshme q t bhej
lidhja midis njerzve q jetonin n nj territor me banort e lasht t atij vendi.
PERANDORIA OSMANE
Natn e par, byrek guzelma dhe tutma,
natn e dyt, prodhime bulmeti [mandra],
natn e tret, hallv t ngroht dhe mel me
mjalt,
natn e katrt, sup me bollgur [bulgur orba]
dhe qebab veshkash,
natn e pest, plnc [shirden], djath dhe buk,
natn e gjasht, plnc [shirden], djath e buk,
natn e shtat, byrek guzelma, sup dhe byrek,
natn e tet, qebab dhe sup lakre,
natn e nnt, sup trahanaje,
natn e dhjet, qebab me misr t pjekur dhe
natn e njmbdhjet, qebab me sup jarina, e
kshtu me radh.
Beeskija, f. 54.
? far gjellsh osmane gatuhen ende n
vendin tuaj? Ciln prej tyre keni ngrn
koht e fundit?
e t guximshm. Megjithat, mes tyre ata i thon
vetes zataznicis [zatonici], q n gjuhn e tyre do
t thot: ata q sfidojn njerzit [...]
Deliu i par q kam par ishte n Adrianopoj
[Edrene] [...]. Ai kishte kt pamje. Pjesa e poshtme
e kaftanit t tij dhe pantallonat e tij t gjata e t
varura, t quajtura shallvare nga turqit, ishin punuar
me lkurn e nj ariu t ri, me pjesn me qime nga
jasht. Nn shallvare, mbante kpuc ose izme t
shkurtra prej safiani t verdh, me maj dhe shum
t larta tek thembrat, me sholl me gozhd dhe t
rrethuara me mamuze t gjata e t gjera. N kok
kishte nj kapele si ato t kalorsve polak ose
gjeorgjian, q varej mbi nj shpatull. Ajo ishte prej
lkure leopardi me pulla. Deliu kishte lidhur mbi t,
n pjesn e ballit, krahun e madh t nj shqiponje,
q e bnte t dukej i frikshm. Dy krah t tjer ishin
lidhur me sumbulla t shklqyeshme mbi mburojn
e tij, q ai e mbante varur mbi rrip. N krah kishte
nj shpat [cimeterre] dhe nj kam,
113
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
ndrsa n krahun e djatht mbante nj dajak
[busdeghan], domethn nj topuz [...]
Disa dit m von, kur ai u largua nga Adrianopoja
[...], e pash t ngiste nj kal t bukur turk, t
mbuluar me lkurn e plot t nj luani t madh
[...]; topuzi i varej tek shala dhe n dorn e djatht
mbante nj hesht t gjat [...]
Pr m tepr, isha kureshtar ta pyesja nprmjet nj
prkthyesi [dragomani], se cilit populli i prkiste
dhe far feje praktikonte. Ai u prgjigj me menuri,
duke m treguar se ishte me kombsi serbe [...];
prsa i prket besimit t tij, ai tha se kur ishte me
turqit thjesht bnte sikur i zbatonte ligjet e tyre,
sepse ai ishte i krishter prej lindjes, n zemr dhe
me zgjedhjen e tij t lir. Dhe pr t m bindur
plotsisht, ai recitoi n greqisht dhe sllavisht Lutjen
e s Djels, Lutjen e Virgjreshs Mari dhe Simbolin e
Besimit.
Nicolay, f. 226-227.
Fig. 51. Lufttar osman deli (shekulli i 16-t)
Nicolay, f. 228.
114
? Krahasoni prshkrimin me figurn dhe bni
nj list me tiparet e lufttarit deli. Nse ishte
i krishter, prse luftonte ai n ushtrin osmane?
A mund t krahasohen lufttart deli me qent
e luftrave t t gjitha kohrave? Gjeni nj
shembull nga nj periudh dhe vend tjetr.
IV-18. Institucioni i vllamit n kufirin
boshnjak (1660)
[...] pardje ushtria myslimane [...] mori shum plak
lufte para qytetit t Splitit. Megjithat, gjat rrugs
s kthimit, atyre u zun pusi n malin e Prologut
dhe qafn e tij. T dyja palt u prplasn me njra-
tjetrn [...]
Kur t gjith kalorsit dhe kmbsort tan, duke
krcyer si kaproj mbi tokn e thepisur shkmbore,
mbrritn n fushbetej, dhe kur t pafet na
pan, sulmuan si nj tuf derrash.
[...] [Ushtria myslimane pati nj fitore t madhe]
[...] nj mij e gjashtdhjet koka armiqsh u
pren, shtatqind e katr u zun rob. [...] Nga ana
jon, shtatdhjet heronj vdiqn si martir...
[...]
Nj lufttar i kufirit [gazi] kishte fshehur nj bandit
t krishter n nj moalishte. Kur trimi dhe ai i
pafe q po fshihte u paditn tek pashai, pashai u
zemrua dhe urdhroi:
-Ma sillni ktu menjher at burr dhe robin q
po fshihte.
Kur mbrritn t dy n vendin e ekzekutimit, pashai
urdhroi:
- Xhelat, shpejt! trimi u prkul mbi qafn e robit,
e duke thirrur e qar tha:
- Aman, vezir i madh, ky rob dhe un jemi br
vllam n fushbetej, ne jemi vllezr me bes.
Nse ti e vret, ai do t shkoj n parajs me besn
time dhe ky do t ishte nj dm i madh pr mua;
dhe nse vdes un, besa e robit, duke qen se ai
sht vllai im prej gjaku, do t m mbetet mua dhe
q t dy do t shkojm n ferr. Prsri un humbas.
Ai u hodh mbi robin e vet dhe nuk deshi t ngrihej.
Pashai i guximshm pyeti:
- Hej, gazi, a sht n rregull ky njeri?
Lufttari i kufirit [serhat gazi] u prgjigj:
- Kur n kt zon kufitare trimat tan zihen rob nga
t krishtert dhe ather han e pin n nj tavolin

me ta, ata bhen vllezr gjaku me t krishtert dhe
bjn betimin e besnikris. I krishteri i betohet
myslimanit se do ta liroj at nga robria e t
pafeve dhe myslimani i jep fjaln e tij t krishterit
duke thn: Nse ti do t kapesh rob nga ne, un
do t liroj nga turqit. Kshtu ata i japin besn
[ahd- emam] njri-tjetrit duke thn: Besimi yt
sht imi dhe besimi im sht yti. Ashtu? Po,
kshtu sht. Pastaj pijn nga gjaku i njri-tjetrit.
N kt mnyr, nj i krishter dhe nj mysliman
bhen vllam. Dikur, ky njeri i shptoi jetn ktij
myslimani. Tani, ky i pafe, n duart e ktyre njerzve,
sht rob. Nse vllami i tij e fsheh dhe e shpton,
ai ka prmbushur fjaln e tij dhe besn. Kshtu do
ta marr srish besimin e vet dhe do ti kthej atij
t tijin. Nse ky i krishter do t vritej tani, ai do t
shkonte n parajs, dhe myslimani do t shkonte n
ferr me besimin e t pafeut. Edhe pse nuk sht e
shkruar as n librin e shenjt mysliman dhe as n at
t krishter, sht shum e zakonshme n kt kufi.
Kur pashait i treguan gjith kt histori, ai tha:
- Lirojini q t dy.
T dy burrat u larguan nga syt kmbt. Gjithsesi,
ne t gjith mbetm t shtangur nga kjo bised.
Evlija 1996, f. 145-148.
? Mendoni se vllami sht nj form e zgjuar
pr t mbijetuar n nj zon kufitare, apo nj
mnyr tradhtare pr tu miqsuar me armikun?
IV-19. Krkes osmane pr nj doktor nga
Raguza (1684)
Ju falemi, o t nderuar miqt tan t guximshm e
t vlefshm, ju princi dhe bejlert e Raguzs, nga
un, kapiteni i Gabelas dhe Neretvas dhe agallart
e tjer t Gabelas.
Agai yn i vjetr, Abaz Sagravii, sht smur, ai ka
gazra dhe sht enjtur posht belit. Nuk kemi ndonj
zanati ktu q t na thot se far smundjeje
ka dhe q t mund ta kuroj me sukses; kshtu q
nprmjet ksaj letre, ju krkojm me mirsjellje
t na drgoni doktor Nikola Boljahniin nga Stoni.
Miovic-Peric, f. 285.
PERANDORIA OSMANE
N mnyr i zbehte dallimet fetare e
?
politike t jetuarit n kufi? A duhet t ket
shkuar doktori nga Raguza pr t kuruar agan
osman?
IV-20. Letra e Simun Kozii Benjas, peshkop i
Modrusit, drejtuar paps Leo X (1516)
[..] ju njoftoj, Shenjtria juaj, se jemi n trysnin
e mjerimit t mundshm nga t gjitha ant [...];
njerzit tan jan t detyruar t bjn marrveshje
paqeje me turqit dhe tu paguajn atyre hara. [...]
Dhe ju lutem, dgjojeni zrin ton n kt
gjendje t dshpruar. Shqyrtojeni mir shtjen
ton t drejt, pranoni krkesat tona, ti Zot i
gjithpushtetshm, Trini e shenjt, Besim i Shenjt,
pr t cilat kemi ruajtur t paprekur besnikrin
ton deri tani, n prndjekjen dhe ankthin m t
vshtir. T gjitha zemrat jan t hapura ndaj teje
dhe dshirat sekrete t secilit nuk t jan fshehur. Ju
keni par mjerimin e popullit tuaj dhe e dini se nuk
mund t durojm m prball fytyrs s armikut. S
fundmi, duke mos pasur asnj faj, jua them hapur:
kam frik, Baba i dashur, se bashkatdhetart tan
t varfr, pr shkak t varfris dhe dshprimit,
mund t detyrohen t luftojn krahas turqve dhe
t grabisin t krishter t tjer.
Gliga, f. 84-85.
Cili ishte rreziku m i madh i shprehur
?
n letrn e peshkopit t Modrusit? del
n pah n letr: shqetsimi pr shptimin e
bashkatdhetarve apo rreziku i t krishterve
jasht Kroacis?
IV-21. Letra e Fran Krsto Frankopanit pr
Gaspar Kolnicin (1670)
Urimet m t mira pr ty, Kolnic, kapiten prijs! Lavdi
Zotit, q burrat tan arritn dhe jan t pajisur mir.
Mora nj letr nga kryetari [Zrinski] pr t shkuar
atje dhe pr t prgatitur kryengritjen; do t punoj
dit e nat q kryengritja t nis sa m shpejt q t
jet e mundur. Burrat e mi dhe un jemi gati dhe
115
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
mezi pres ti shoh helmetat tona t przihen me
allmat; dhe betohem pr Zotin, ushtria austriake
[krilaki] do t shkatrrohet. [...] Kt radh ne do
t vendosim si dhe kur do t godasim; dhe nse
sht e nevojshme, do ti bj vet nj vizit pashait
boshnjak, pr t prcaktuar shtjen dhe pr t
rn n nj mendje pr fillimin e aksionit. Kam
besim tek Zoti se do t kemi sukses; vetm nse
e godasim armikun drejt e n kok, nse nuk i
lejojm gjermant [Plunderhosens (gjermanisht) =
pantallonagjert] t vijn n vete. Nse kryetari
m dgjon mua [...], do gj do t shkoj mir dhe
un do ti marr prsipr t gjitha prgjegjsit, sepse
un di si t merrem me gjermant.
Mijatovic 1999, f. 90.
Kjo letr ka t bj me t ashtuquajturin
komploti Zrinski. Peter Zrinski dhe Fran
Krsto Frankopani ishin fisnik t rndsishm
kroat, q kishin poste t rndsishme n Kroacin
e qeverisur nga habsburgt n vitet 1660. Edhe pse
q t dy, kishin luftuar m par me guxim kundr
turqve, ata mbetn t paknaqur nga planet e
habsburgve pr prforcimin e absolutizmit n
kurriz t ifligjeve t privilegjuara, dhe planifikuan
rrzimin e habsburgve, me ndihmn e Francs
ose osmanve. U ekzekutuan si komplotist m
1671. Zrinski dhe Frankopani u shpalln m von
lufttar t hershm pr pavarsin e Kroacis dhe/
ose Hungaris.
? Analizoni politikat e ndjekura nga Frankopani,
duke patur parasysh se vetm dy vjet prpara
se ti shkruante kt letr Kolnit, ai kishte shkruar
nj poem: Ejani vllezr t dashur, ngrihuni
n kmb/ Duhet t shkatrrojm brirt e
hns turke/ Pr besimin e krishter, pr hir t
kalorsis/ Pr hir t bots dhe nderit ton/ Mos
e kurseni jetn.
IV-22. Kng pr sulmin kroat mbi Kladush
Tadija Senjanini fillon t flas:
Ka pasur shum e shum heronj t mdhenj,
Dhe tani vetm pesdhjet kan mbetur.
Ejani vllezr, n qytetin fushor t Kladushs, T
grabisim kulln e Orusit.
116
Le ta shohin jeniert turq,
Se si jan serdart e Kotorit! At q than, nuk e
mohuan,
Kshtu q shkuan n qytetin fushor t Kladushs,
Deri n kulln e kapitenit Orus.
Ata grabitn, i morn gjithka nga kulla e bardh,
I przun djemt e vajzat turke,
Ushtruan dhun n gjith Kladushn. Ata vun
prpara qet e shndosha, Ata vun prpara
shum kuaj turq, Dhe u kthyen n Ravni Kotari.
Ata festuan pr nj muaj,
Por mund t festonin pr nj vit t tr, Aq
shum pasuri kishin marr.
Miljatovic 1974, f. 102.
? Krahasoni sulmin kroat mbi Kladushn
osmane, me sulmet osmane q prshkruhen
n burimin I-10. A u solln t krishtert m mir
se myslimant?
IV-23 Marko Krajlevii pi ver gjat muajit t
Ramazanit
Sulltan Sulejmani shpalli kto ligje:
Asnj burr t mos pij ver gjat Ramazanit.
Asnj burr t mos vesh rroba jeshile.
Asnj burr t mos mbaj nj shpat t kalitur.
Asnj burr t mos krcej me nj vajz turke.
Markoja krceu me t gjitha vajzat turke.
Markoja mbajti shpat prej metali t kalitur.
Markoja veshi pelerin t gjelbr t ndezur.
Markoja piu shum ver gjat Ramazanit
madje i detyroi t gjith klerikt mysliman,
dhe haxhilert e shenjt, t pinin me t!
[...]
Kur mori vesh kt histori Sulltan Sulejmani,
Thirri dy lajmtar, dhe u tha atyre q ti thonin
Marko Kraljeviit, se un, Sulltan Sulejmani,
thrras Markon para gjyqit tim!
[...]
Sulltan Sulejmani i foli atij ashpr:
Marko Kraljevi, biri im, ti e di mir,
q un kam dhn kto udhzime t prera [...].
Kam dgjuar nga disa burra t ndershm gjra
jo t mira pr ty.

Ata thon se ti nuk u je bindur urdhrave t mia
[...].
Dhe Marko Kraljevii iu prgjigj sulltanit:
O babai im i dashur, sulltan Sulejmani!
Nse un pi ver gjat Ramazanit,
Besimi im ma lejon kt: un nuk jam mysliman.
Dhe nse un i nxis klerikt dhe haxhilert
Pr t pir me mua, sht sepse un i kam inat
Burrat esll q m shohin teksa jam duke pir
Shtpia ime nuk sht tavern: le t mos vijn po
t duan!
Dhe nse un vesh nj pelerin t gjelbr, e bj
sepse Jam i ri dhe e di q m shkon.
Nse mbaj nj shpat prej metali t kalitur,
sht imja, e bler me para t ndershme.
Dhe nse m plqen t krcej me vajza turke-
Un nuk jam i martuar. O sulltan! Edhe ti
Ke qen dikur nj djal i ri, pa halle dhe pa gra!
Dhe nse un e shtyj prapa kapelen time,
e bj sepse fytyra m skuqet,
kur flas me nj mbret.
Sa pr mbajtjen e shpats t lir n mill -
Kam frik se pr kt gj mund t debatohet!
Por, nse dikush do t filloj nj znk,
Kush t jet m afr meje, do ta ket pisk punn!
Serbi, f. 209-215
? Prse sulltani urdhroi ato ndalime? A ishin
t motivuara nga feja apo ishte thjesht nj
prpjekje nga ana e shtetit pr t mbajtur nn
kontroll individt e shthurur? Cila ishte sjellja
e heroit t balads ndaj autoritetit t sulltanit?
nxjerr n pah kjo sjellje lidhur me legjitimitetin
e sunduesve?
IV-24. Letr e Petar Petrovi Njegoshit, drguar
Ali Pash Rizvanbegoviit (rreth vitit 1834)
Un, Petar Petrovii, peshkop i Malit t Zi dhe
Kalors i Carit t Rusis, i drgoj prshndetjet
m t ngrohta vllait tim t gjakut, Ali Pashs,
Kalorsit t Carit t Turqis dhe vezirit t gjith
Hercegovins. Po ju shkruaj q tju bj me dije, se
e mora letrn tuaj n t ciln m shfaqnit dshirn
tuaj q populli juaj dhe i imi t ruanin paqen me
PERANDORIA OSMANE
njri-tjetrin dhe q e keqja t shfarosej nj her e
mir. M kan uditur fjalt tuaja, sepse un kam
respektuar at pr t ciln ne ram n nj mendje
n Dubrovnik dhe nuk kam lejuar asnj ushkok
(rebel) hercegovinas t hyj n vendin tim, ndrsa
ju keni vendosur patrulla me ushtar t cilt po u
presin kokat malazezve, po sulmojn dhe vrasin
barinjt, dhe u marrin gj e plak. Ata gjithashtu
bjn padrejtsi dhe krijojn paqndrueshmri
t ligjit si asnjher m par, dhe pr m tepr,
ju u bni atyre dhurata kur ju sjellin kokn e nj
malazezi. Kurr nuk sht dgjuar q njra pal t
ruaj paqen dhe t mbaj besn, ndrsa tjetra ta
shkel me kmb kt bes pr paqen dhe t bj
ka do. Un po i nnshtrohem asaj q kemi rn
dakord, dhe ju, nse keni dshirn e mir, duhet
t caktoni njerz t ndershm dhe jo hajduk
(kaak), t cilt e shtypin popullin e gjor. Vetm
n kt mnyr mund t rivendoset paqja mes
nesh, nse ju vrtet e doni kt gj. Tani, ju lutem,
m ktheni prgjigje se mendim keni n lidhje me
zvendsimin e ushtarve.
Petar Petrovi Njego, Letra t zgjedhura f.129.
Statusi i Grahovos ishte shqetsimi kryesor
n lidhje me kufijt, n kohn kur metropoliti
Petar II, Petrovi Njegoshi (1813-1851) erdhi n
pushtet. Pas nj sr konfliktesh dhe marrveshjesh
t dshtuara, kontradiktat u zgjidhn n bisedimet
e mbajtura n Cetin, n nntor t vitit 1838. Aty u
nnshkrua nj traktat paqeje ndrmjet t drguarit
t vezirit t Bosnjs dhe Hercegovins dhe Krahins
s pavarur t Malit t Zi, pavarsia politike e s cils
ishte mohuar vazhdimisht nga pashallart osman,
dhe banort e Grahovos ishin t detyruar tu paguanin
taksa autoriteteve turke. Kontradiktat e vazhdueshme
midis Malit t Zi dhe Hercegovins i detyruan
metropolitin Petar II dhe vezirin e Hercegovins,
Ali Pash Rizvanbegovi-Stoeviin t rihapnin
negociatat pr zgjidhjen e konflikteve kufitare. Pas
tri dit bisedimesh n Dubrovnik, n shtator t vitit
1842, ata nnshkruan nj marrveshje paqeje n t
ciln theksohej se palt nnshkruese ishin Krahina e
pavarur e Malit t Zi dhe Pashallku i Hercegovins.
N kt mnyr, Ali Pasha e njohu pavarsin e Malit
t Zi, ndrkoh q veziri i Bosnjs e kishte br kt
m par. Me kt rast, Njegoshi dhe Ali Pasha u bn
edhe vllezr gjaku. Shpesh her ata shkmbyen letra
t mbushura me premtime pr miqsi t prjetshme.
117
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME

IV-25. Ndikimi i t krishterve tek myslimant

shqiptar ? Si mund t ndikonin t krishtert dhe
myslimant tek njri-tjetri? Gjeni shembuj
Fqinji i tij i krishter ka ndikuar mbi shqiptarin t tjer t ndikimit t ndrsjellt.
mysliman. Ai pi ver dhe e ka shum qejf birrn
un pata mundsin t gjeja birr me shishe nga
Mynihu dhe ai bnte be pr Shn Mrin.
Fraser, f. 258

IVe. Aspekte nga jeta e grave

IV-26. Martesa mbretrore n shekullin e 15-t IV-27 Grat shqiptare (rreth vitit 1810)

[...] Sulltan Murati67 grumbulloi nj ushtri, me t
ciln kishte si qllim t pushtonte gjith tokn e
despotve [vilajetin]. Kur e dgjoi kt gj, despoti
Gjuraq Brankovii68 nisi t drguarit e tij edhe
njher tek sulltani. I drgoi ata me shum dhurata
dhe me nj mesazh: Prika e vajzs sime sht gati,
drgoni nj njeri t marr skllaven, gruan tuaj.
Pashallart i than sulltanit: Duhet ta pranosh
ofertn. [...] Q nga Shkupi, ata drguan gruan
e Isak-beut [...] dhe vajtn drejt e n Smederevo.
Brankovii drgoi gra t aristokracis jomyslimane
pr tu takuar me ta dhe organizoi nj mirseardhje
t pazakont. Ata i shoqruan t ardhurit n
Smederevo me respekt t madh [...] Ata bn nj
list t pajs s vajzs s re. M pas ia dhan listn
Uzbek agait. Thuhet, se ather Brankovii tha:
Un nuk ia dhash pajn vajzs sime, ia dhash
perandorit. Nse ai ka dshir (do), mund tia jap
ksaj skllaveje t tij; nse jo, ai mund tia jap ndonj
skllaveje tjetr t tij.
Pr ti rn shkurt, ata e uan vajzn n Edrene.
Perandori nuk organizoi nj dasm pr t, duke
thn: Pse duhet br nj dasm pr vajzn e nj
spahiu t pafe?
Elezovi, f. 18.
Un nuk kam ndonj dshir t madhe t flas pr
moralin e shqiptarve. Grat e tyre, t cilat jan
pothuajse t paarsimuara dhe nuk flasin asnj gjuh
tjetr prve t tyres, konsiderohen si bagtia e tyre
dhe prdoren si t tilla (por t llojit m t mir),
t detyruara t punojn dhe ndshkohen shpesh
nga goditjet. N t vrtet, ata kan prbuzje dhe
madje neveri pr femrat e tyre, dhe nuk ka asgj n
prirjet e tyre rastsore q mund t quhet ajo ka ne
e thrrasim pasion t mbl.
Megjithat, t gjith ata q munden, martohen,
sepse kjo sht shenj mirqenieje, martohen,
meq kan dshir t ken n shtpi nj skllave.
Megjithat, si n shumicn e vendit, femrat nuk jan
aq t shumta n numr sa seksi tjetr; zakonisht
nusja nuk sjell prik tek burri i saj, por burri tek ajo;
ai sht i detyruar t grumbulloj rreth 1000 gurush
[piastra], para se t krkoj t martohet.
Broughton, f. 136.
? Pr arsye grat e prmendura n kt burim
trajtoheshin kaq keq? mendon autori pr
kt? Mundohuni t kuptoni se cila ishte ideja
e tij mbi martesn normale?

? Prse martesat midis dinastive prdoreshin IV-28. Solidariteti ndrmjet grave t krishtera
pr t lidhur shtetet me njri-tjetrin? far
zgjedhjeje mund t bnin princeshat n kt flijimi i Shn Filoteas (1589)
aspekt? A prdoreshin grat dhe vajzat? Si e
sheh kronikani osman martesn e Muratit me Gjat asaj kohe [...] grat e burgosura n Athin
Marn? lloj mentaliteti del n kt burim? vinin nga vende t ndryshme. Fjalt nuk mund ta
prshkruajn t ndjern e dashur Filoteja, mirsin
67
Murati II (1421-1451).
68
Shih tekstin I-8, veanrisht shnimin n fund t faqes, numr 18.

118
 PERANDORIA OSMANE

e saj, zemrgjersin e saj, si dhe ngacmimet dhe
rreziqet q ajo kishte prjetuar pr t shptuar dhe
liruar ato gra t skllavruara. [...] Katr nga grat e
skllavruara kishin dgjuar mbi reputacionin e gruas
s shenjt dhe kur gjetn mundsin, u arratisn
nga pronart e tyre, t cilt po i detyronin q t
ndryshonin fen, dhe vajtn ta gjenin at. Ajo, me
interesimin dhe mirsjelljen q e karakterizonte, i
mirpriti dhe i msoi t tregoheshin guximtare, t
prballonin rreziqet dhe t mos ankoheshin pr
skllavrin e tyre ; madje u prpoq shum q ti
kthente n shtpit e tyre. Kur morn vesh se far
kishte ndodhur, pronart e ktyre grave vajtn
tek shtpia e saj, e morn me forc dhe e nxorn
para guvernatorit mysliman, i cili e futi n burg.
Gruaja karizmatike, q n ato aste ishte gjithashtu
mshirplot, ishte gati t sakrifikonte veten e saj
pr t mos tradhtuar ato gra t gjora, dhe kshtu t
rastin e esnafeve t tjera. Nse ndonjra nga grat
do t vdiste, askush nuk lejohej t merrte mjetet e
puns, t cilat do t shprndaheshin vetm ndrmjet
grave t esnafit. N rastin kur ndonj i/e huaj do
t tentonte t praktikonte t njjtn mjeshtri
(prodhimin e sapunit), pa lejen e ktyre grave, duke
shkelur kt marrveshje dhe urdhrin e kishs, ai
ose ajo do t ndshkoheshin si nga kisha, dhe nga
autoritetet turke dhe duhet ti paguanin shumn
prej dhjet gurush, esnafit dhe pesmbdhjet
gurush, kishs. Ne po e themelojm kt esnaf
ku nuk do t bjn pjes burrat, dhe ky do t jet
nn kujdesin dhe mbshtetjen e klerikve dhe t
fisnikve. Pas ksaj, u hartua ky dokument, i cili
u miratua prej meje, n pranin e klerikve dhe
fisnikve t nderuar t qytetit ton t Trikis dhe u
prfshi n kodikun e shenjt: 1738, 27 korrik.
Giannoulis, f. 45.

zbatonte n praktik far thonin fjalt e Ungjillit.

Synaxaristis, f. 325-326.
? mekanizma krijuan grat e Trikis pr t
mbrojtur interesat e tyre?
M 19 shkurt, Filoteja vdiq pr shkak t
plagve q i kishin br. Ajo u shenjtrua
dhe u b nj nga mbrojtset shpirtrore t Athins.
Fig. 52. Zonja e Athins (1648)

? Prse vepronte Filoteja n kt mnyr? A

konsideroheshin si krime veprimet e saj nga
ligjet osmane?

IV-29. Akti themeltar i Esnafit t Grave

Sapunprodhuese n Triki, Thesali (1738)

Grat e Esnafit Sapunprodhues Stamuloja, Vasilikia,

Margaroni, Arkontoja, Venetoja, Angeloja, Pagona,
Triantafillia, Kaidoja dhe Ekaterina u paraqitn
prpara meje, n cilsin e kryetarit dhe prpara
klerikve t nderuar dhe fisnikve t qytetit t
Trikis, dhe deklaruan se ishte nj tradit e vjetr
q burrat nuk duhej t prfshiheshin n kt shoqri
a t praktikonin kt mjeshtri. Kshtu, ato u morn
vesh njzri dhe na krkuan q t ratifikonim kt
marrveshje dhe ta prfshinim n kodikun e shenjt;
dhe nse n t ardhmen nj grua do t dshironte
t hynte n shoqri, nj vajz a kunat e tyre, pr t
punuar n prodhimin e sapunit, duhej t paguante
shumn prej pes gurush, sikurse ndodh dhe n Asdrachas, fig. 71.

119
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
IV -30. Divorc n nj fshat afr Sofjes (1550)
Ky procesverbal, mbajtur n regjistrin e kadiut,
vrteton se jomyslimani Pejo, i biri i Radulit, q
jeton n fshatin Birimire pran Sofjes, u paraqit
para gjykats s shariatit, n pranin e gruas s
tij Stojana, e bija e Nikolls dhe bri deklaratn e
mposhtme, me vullnetin e tij t plot:
Un i dhash divorcin t siprprmendurs
Stojana, sipas zakonit ton t rrem69; q sot e
tutje, ajo sht e divorcuar. Pas ksaj deklarate, e
siprprmenduara Stojana, e cila ishte e pandehur,
e konfirmoi at dhe kjo deklarat u regjistrua me
miratimin e saj.
[...]
Fig. 53. Grua turke me fmij (1568)
Nicolay, f. 142.
69
Ktu do t thot, sipas zakonit t krishter.
120
Dshmitar: Hajdar beu; elhak Ali, i biri i Sulejmanit,
shprndarsi i thirrjeve pr gjyq; Seid Kasumi, i biri
i Seid Mehmetit muteveli; prkthyes: Sinani, i biri i
Abdullahut, etj.
Turski Izvori, 2, f. 104.
Kjo shtje sht e veant, sepse divorci u
ligjrua n gjyqin e kadiut, i cili ishte gjyq q
zhvillohej pr myslimant. N shumicn e rasteve,
divorcet ndrmjet t krishterve shpalleshin vetm
n gjyqet pr t krishtert.
? Si mendoni, prse Pejo dhe Stojana donin q
divorci i tyre t bhej zyrtar edhe n gjyqin
e kadiut, edhe n gjyqin e krishter?
Fig. 54. Grua turke me veshjen q dilte n
qytet vizatim francez (rreth viteve 1630)
Hegyi, Zimanyi, f. 149, fig. 149.

IV-31. Rasti i nj gruaje qipriote q merr
divorcin duke u konvertuar n islam (1609)
marr nga regjistri i kadiut
Husna, e bija e Muratit, grua armene, thot para
burrit t saj, Mergerit, i biri i Kulukut, armen: Ai
gjithmon m trajton me egrsi. Nuk e dua. Ai e
mohon kt gj. M pas, Husna konvertohet n
islam. Pasi ajo merr emrin Aishe, burri i saj ftohet t
konvertohet n islam, por ai nuk pranon. Kshtu q
u dha urdhri q Aishja t ndahet prej tij.
Jennings 1993, f. 141.
? A mendoni se konvertimi i Husns ishte i
sinqert apo kjo ishte nj mnyr pr ti
shptuar nj burri mizor?
Fig. 55. Vajz malsore e Shqipris s
Veriut (fillimshekulli i 19-t)
? Analizoni veshjet e ktyre grave. Cilat jan
elementet e veanta osmane? Gjeni foto
t tjera grash dhe vajzash nga pjes t tjera t
Europs gjat s njjts periudh. Krahasoni
mnyrn se si vishen ato.
PERANDORIA OSMANE
IV-32. Regjistrimi tek kadiu i divorcit t nj
burri mysliman dhe nj gruaje t krishter
(1610)
Jusufi, biri i Mehmetit nga Lefkosha, thot para gruas
s tij Mereme, e bija e Ilias, nnshtetas jomysliman
[zimije]: Gruaja ime Mereme sht e pafe [qafire].
Kur un e ftova t konvertohej n islam, ajo nuk
pranoi, prandaj un e ndava at tri her. Tani un
jam i divorcuar. Ajo sht nj e divorcuar.
Jennings 1993, f. 141.
Ligji mysliman lejonte nj burr mysliman
t martohej me nj grua jomyslimane, e
cila mund t mbante besimin e saj. N kt rast t
veant, Jusufi prdori si nj argument m shum,
ndryshimin n besimin fetar, pr t justifikuar
divorcin. Vini re, gjithashtu, procedurn shum t
thjesht q ndiqej pr t divorcuar myslimant.
? A ishte divorci pr myslimant m i leht se
pr t krishtert?
IV-33. Tradhtia bashkshortore e nj jenieri
me nj grua myslimane n Stamboll (1591)
sht e pamundur pr mua t mos flas mbi historin
e nj gruaje turke, e cila pati marrdhnie me nj
jenier t ri, Mustafan. Ajo ishte e re dhe e bukur.
Nj pasdite, Mustafai e ftoi at pr tu argtuar dhe
un i gjeta disa qirinj dhe vern m t mir. Pr mua,
vera ishte shum e mir, pr vet faktin se ishte
nga Bohemia. Gruaja kishte nj burr shum plak,
i cili kishte shum pak besim tek ajo. Ajo nuk dinte
se si t vinte tek vendi i takimit n kohn e duhur,
kur e kishte ln takimin, pak prpara perndimit
t diellit (zakonisht rreshteri yn dilte pr tu falur
gjat ksaj kohe). Prandaj ajo i tha burrit t saj q
do t shkonte pr t br banj. Gjithashtu, ajo
mori me vete dy grat e saj shrbtore, t cilat si
zakonisht i mbanin rrobat n legen t mdhenj prej
bakri, t mbuluara me qilima, dhe kur po kalonin
prpara ndrtess son, i vinin asaj nga pas. Banja
publike e gruas s bukur nuk ishte larg; Ruka, gruaja
e sulltanit turk, e kishte ndrtuar kt banj dhe
ua kishte ndaluar burrave t hynin n t. Nse ky
121
NDARJET SHOQRORE DHE JETA E PRDITSHME
urdhr shkelej, ata i priste vdekja. Gjat kohs q po
ecte para ndrtess son, gruaja ia bri me shenj
jenierit se do t vinte n takim. Burri i saj dyshues
e ndiqte nga pas dhe kur ajo hyri n banjn publike,
ai qndroi prpara ndrtess, duke pritur q ajo t
mbaronte. Po kush sht i zoti t zbuloj dredhit
e nj gruaje? Ajo kaloi para shtpis son me nj
veshje ngjyr t gjelbr, por n banjn publike ajo
ndrroi rrobat dhe veshi ato q kishte sjell me vete;
dhe pasi i la shrbyeset e saj ta prisnin atje, ajo doli
nga banja publike dhe takoi jenierin e veshur me t
kuqe. Ai e mirpriti dhe e ftoi n apartamentin e tij,
e argtoi n mnyr t shklqyer dhe pasi hngrn
drek, e nxori nga porta e pasme. Ajo vajti tek banja
publike pr s dyti, u la dhe vajti n shtpi me burrin
e saj. Un nuk mund t moj dredhin e asaj gruaje
aq sa e meriton, dhe shum her un dhe jenieri
qeshnim, sa her e kujtonim.
Mitrovic, f. 107-108.
Venceslas Bratislav von Mitrovici ishte
shoqruesi i ambasadorit austriak n
Stamboll n vitin 1591 dhe ishte nj vzhgues i
kujdesshm i shoqris osmane.
? Cili ishte qndrimi i autorit ndaj tradhtis
bashkshortore?
IV-34. Komente t zonjs Mari Uortlei
Montagu mbi grat osmane (1717)
Un kurr nuk kam par n jetn time kaq shum
koka me flok t bukur. Kam numruar njqind e
dhjet kaurrela tek nj grua, t gjitha natyrale.
Dhe duhet thn, se ktu t bukurat jan m t
shumta se tek ne. sht e habitshme t shikosh
nj grua ose vajz q t mos jet shum e bukur.
Ato kan ndrthurjet e tipareve m t bukura n
bot dhe zakonisht sy t mdhenj t zinj. Mund tju
siguroj me vrtetsi, se Oborri i Anglis, q un e
vlersoj si m t bukurin n botn e krishter, nuk
mund t paraqes kaq shum bukuri sa kemi ktu
nn mbrojtjen ton. Zakonisht ato u japin form
vetullave dhe si greket, ashtu dhe turket kan zakon
122
ti nxijn syt rreth e rrotull n brendsi, q kur i
sheh nga larg ose nn dritn e qiriut, t krijohet
prshtypja se u shtohet thellsia e ngjyrs s zez.
Mendoj se shum nga zonjat tona do t gzoheshin
fort po ta msonin kt sekret. [...]
Lidhur me moralin ose sjelljen e mir, un mund t
them, si Harlekini, se ndodh e njjta gj si dhe me ju;
grat turke nuk mkatojn m pak se t krishterat.
Tani q un jam familjarizuar disi me traditat dhe
zakonet e tyre, nuk mund t mos adhuroj ose
maturin e rrall, ose budallallkun e skajshm
t t gjith shkrimtarve t cilt kan folur pr to.
sht e thjesht t shohsh se ato kan m shum
liri se ne; asnj grua, e fardo rangu shoqror qoft,
nuk mund t dal n rrug pa dy mbulesa: njra q
mbulon t gjith fytyrn e saj, prve syve dhe tjetra
q i mbulon t gjith kokn dhe i varet deri n mes
t kurrizit. Edhe format e tyre mbulohen nga dika
q quhet ferexhe, pa t ciln nuk del asnj grua. [...]
N dimr, ajo sht prej plhure, ndrsa n ver,
prej materiali t thjesht ose mndafshi. Ather,
mund ta merrni me mend se sa leht maskohen
ato, nuk ka mundsi t dallosh zonjn e madhe nga
shrbtorja dhe sht e pamundur dhe pr burrin
m xheloz t njoh gruan e tij kur e takon at. Dhe
asnj burr nuk merr guximin t prek ose t ndjek
nj grua n rrug.
Kjo maskarad e vazhdueshme u jep atyre lirin
e plot pr t ndjekur paraplqimet e tyre, pa u
rrezikuar se mund t zbulohen. [...] Gjithashtu ato
nuk kan arsye q ti druhen inatit t burrave t
tyre. Ato gra q jan t kamura, kan n duart e
tyre t gjith pasurin q e marrin me vete n rast
divorci, plus nj shtese q burri sht i detyruar tu
jap. [...] sht e vrtet, ligji u lejon burrave t ken
katr gra, por nuk ka raste q nj burr serioz t
vendos ta prdor kt mundsi ose q nj grua
e nj rangu t lart t prjetoj nj gj t till. Kur
nj burr nuk sht besnik, dhe kto gjra ndodhin,
ai e mban dashnoren e tij n nj shtpi m vete
dhe e takon at sa m fshehtas q t mundet, ka
ndodh dhe me ju. [...]
Pra, si e sheh motr e dashur, sjelljet e njerzve nuk
ndryshojn kaq shum sa na bjn t mendojm
shkrimtart e ndryshm q udhtojn n kto
vende.
Montagu, f. 70-72.

Zonja Montagu ishte gruaja e ambasadorit
britanik n Perandorin Osmane. Letrat e saj
tregojn jo vetm talent letrar, por edhe mprehtsi
dhe njohje t brendshme t shoqris osmane.
PERANDORIA OSMANE
? Duke patur parasysh ngjarjen e treguar nga
Mitrovici (burimi IV-33), vlersoni nse zonja
Montagu kishte t drejt n lidhje me prparsit
q ka veshja myslimane pr grat q shkelin
kurorn bashkshortore. Prse zonja Montagu e
krahasoi situatn e grave osmane me at t grave
britanike? Ishte thjesht shpirti i kontradikts apo
ajo kishte argumente t qndrueshme pr kt?
Bni nj list me dallimet midis grave me status
t ndryshm shoqror n Perandorin Osmane.
Cilat ishin shkaqet kryesore t ktyre dallimeve?
Besimi fetar? Statusi shoqror? Sjellja vetjake?
123
KAPITULLI V:
Aspektet e krizs

Shum historian bien n nj mendje se gjat fundit t shekullit t 16-t Perandoria Osmane filloi t
dobsohej dhe se rnia e saj zgjati m shum se tre shekuj, deri n fund t shprbrjes s perandoris, n
fillim t shekullit t 20-t. T tjer studiues, q nuk pajtohen me kt tez, prcaktojn si fillimin e dobsimit
t Perandoris ose vitin 1683, kur rrethimi i dyt i Vjens nga osmant dshtoi dhe kur Perandoria filloi t
humb luftrat dhe territoret n Europ, ose fillimshekullin e 19-t, kur Perandoria Osmane u prfshi si nga
ana ekonomike, dhe nga ajo politike n sistemin botror t mbizotruar nga bota perndimore. Tema e
rnies s Perandoris Osmane, edhe pse sht trajtuar gjersisht n studimet historike t shekullit t 20-t,
nuk sht dika krejt e re. Kjo tem shfaqet shpesh n shkrimet e shekullit XVI XVII, ku dijetart osman
argumentonin se rendi i vjetr i mir i epoks s art t Sulejmanit I (1520-1566) ishte shkatrruar nga
trazirat dhe korrupsioni. Historiant e kan hedhur posht kt ide, duke e paraqitur si nj mjet ideologjik t
prdorur nga elita osmane n prplasjet e brendshme t saj. Studimet e kohve t fundit nxjerrin gjithashtu
n pah se Perandoria Osmane arriti ta kaprcente krizn e fundshekullit t 16-t dhe fillimshekullit t
17-t nprmjet nj procesi modernizimi, monetarizimi dhe burokratizimi, i cili, n fakt, ishte i ngjashm
me ndryshimet q ndodhn n monarkit m t rndsishme europiane dhe aziatike t fillimit t epoks
moderne. Kshtu, kto studime mbshtesin tezn se shekujt e 17-t dhe 18-t nuk ishin periudha t nj
rnieje t vazhdueshme, por periudha t nj modernizimi t ndrlikuar, madje n shum aspekte, ishin
periudha zhvillimi dhe rritjeje.
Ky kndvshtrim nuk prjashton pranin e elementeve t krizs. Popujt q jetonin n Perandorin
Osmane, sikurse dhe popujt e tjer, n gjith botn e fillimit t kohs s re ishin nn ndikimin e kufizimeve
t ashpra dhe trysnive t mdha. Para s gjithash, mbijetesa fizike ishte shpeshher e pasigurt. T mbjellat
ishin t pambrojtura ndaj katastrofave natyrore. Zjarret shkatrronin si pasurin e vn mnjan, edhe mjetet
e domosdoshme pr ekzistenc; smundjet e papritura binin shpesh tek njerzit, t cilt, nga ana tjetr,
nuk kishin njohurit apo mjetet e domosdoshme pr ti kuruar ato. Pr shumicn e familjeve, taksimi ishte
nj sfid e madhe. Luftrat e jashtme u bn m t shtrenjta dhe dobsuan financat osmane. Pr t rritur
t ardhurat, autoritetet rritn taksat dhe zhvlersuan paran, megjithat kto mnyra nuk mjaftuan pr t
balancuar buxhetin e perandoris. Shitja e posteve zyrtare dhe ryshfetet e drejtprdrejta ishin mnyra pr
t trhequr kapitalin privat n funksionimin e shtetit, por ato bn q t krijoheshin nj varg lidhjesh t
parregullta, t cilat u lejonin grupeve t vogla t zyrtarve dhe ndrmjetsve t tyre t zhvatnin burime si
nga shteti, ashtu dhe nga taksapaguesit.
Ky kapitull dokumenton shtjellimin e krizave t ndryshme dhe prpjekjet pr t hartuar zgjidhje t
mundshme pr kto kriza. Njra rrugzgjidhje e mundshme ishte rivendosja e rendit t vjetr, ndrsa nj
tjetr ishte krkimi i rrugve dhe mnyrave pr t braktisur sistemin osman. Burimet n kt kapitull paraqitin
nj larmi zgjidhjesh t mundshme pr krizat e ndryshme, sikurse dhe pasojat serioze t disave prej ktyre
zgjidhjeve.

Va. Fatkeqsit natyrore

V-1. Zia e buks n Stamboll (1758) filloi dhe n kryeqytet dhe buka filloi t paksohej.
Prpara do furre buke qndronin disa qindra burra.
At vit njerzit erdhn n Stamboll, pasi n zonat e Ata i merrnin bukt gjysm t pjekura. Njerzit
tjera kishte rn zia e buks. Kshtu q zia e buks e moshuar, grat dhe banort e tjer [rajat]

125
ASPEKTET E KRIZS
mbeteshin t uritur. [...] Pr kt arsye, njerzit
filluan t blinin sasi t mdha orizi. Si pasoj filloi
t paksohej edhe orizi. Duke patur parasysh se
muaji i agjrimit po afronte dhe se myslimant nuk
duhet t vuajn gjat ktij muaji, n muajin Shaban
u lshua nj urdhr q i garantonte dy ok70 oriz
do personi. Megjithat, ditn e fundit t muajit
Shaban, disa qindra gra t liga u futn me forc
n dyqanin e nj tregtari orizi, zimmi71. Njra prej
tyre nxori nj thik t madhe dhe sulmoi tregtarin
zimmi. Ai u largua me vrap dhe ato filluan t grabitin
orizin. Komandanti i jenierve, Nalband Mehmet
pasha, pasi mori vesh pr kt incident, shkoi n
vendngjarje pr t ndalur grabitjen. Jo vetm q
nuk mundi ta ndaloj grabitjen, por grat edhe e
mallkuan dhe e shan at. Ather komandanti
drgoi korrierin e tij, Kuzuxhu Mehmet agn tek
veziri i madh. Kur u kthye, Kuzucu Mehmet aga
raportoi: Kur shkova tek ai dhe i tregova kishte
ngjar, ai ishte duke dgjuar disa muzikant. Nuk u
shqetsua fare. Ai thjesht m tha t shkoja tek vendi
n fjal me rojen e jenierve. Shkuam atje. Grat
sapo e pan, u shprndan. Pas ktij skandali, ditn
tjetr, komandanti i jenierve u shkarkua nga detyra
dhe roja i jenierve [...] u emrua komandant. Fal
errave t forta, dy dit m pas zbarkuan anije t
mbushura me oriz dhe kshtu q pati prsri oriz.
emdanizde, f. 16-17.
Rezervat ushqimore t qyteteve shum t
mdha si Stambolli shpesh vareshin nga t
mbjellat e provincave t ndryshme. Pavarsisht nga
prpjekjet e autoriteteve osmane, periudhat e uris
dhe t panikut ishin t pamnjanueshme, dhe onin
drejt rritjes s mimeve dhe trazirave publike, t cilat
mund t shkaktonin edhe probleme n aspektin
politik. Prgjat periudhs s fillimit t kohs s re,
grevat e uris, shpesh t udhhequra nga grat, ishin
t zakonshme jo vetm n Perandorin Osmane, por
edhe n Europn Perndimore,
70
Mas peshe osmane rreth 1.283 kg
71
Nnshtetas jomysliman.
126
? Prshkruani mekanizmat ekonomik dhe
psikologjik t prdorur pr t prballuar
periudhat e krizave n Stamboll.
Pse ishin grat pjesmarrset kryesore n grevat
e uris?
A do t kishin mundur ato t plakisnin dyqanin
e nj tregtari mysliman orizi? A do t kishin
ndrhyr autoritetet m shpejt dhe m me forc
n kt rast?
V-2. Trmeti n Stamboll (1766)
[...] n ditn e tret, e cila ishte data 12 e muajit
Zilhixhe dhe 14 e muajit maj, e enjte [...] gjysm
ore pas lindjes s diellit, nj trmet i madh filloi
papritmas. Pr shkak t forcs s tij, njerzit i
humbn t gjitha shpresat pr jetn dhe ngrin, pa
br kurrfar lvizjeje. T gjitha ndrtesat, njerzit
dhe kafsht u shkatrruan. Ata q shptuan, u
penduan pr mkatet e tyre dhe iu rikthyen besimit.
Pas katr minutash, trmeti ndaloi. Pas largimit t
tymit, u vu re se Xhamia e Pushtuesit ishte shembur
plotsisht. Xhamia e sulltan Bajazitit dhe ajo e
Mihrimahut ishin dmtuar rnd. Hani i shitsve t
sheqerit, sheshi i faljeve [Dua Mejdani] n pazarin e
mbuluar, sikurse dhe tregu i kapelebrsve dhe zona
e Bezistanit ishin dmtuar. Ishin dmtuar gjithashtu
edhe Pallati i Vjetr, muret e Stambollit [kalaja e
Shtat Kullave], Hani i Vezirit, Tregu i Skllevrve,
si dhe hane dhe xhami prej tulle dhe guri, sikurse
edhe disa shtpi prej druri. Edhe disa prej ndrtesave
n Galata dhe Uskudar ishin dmtuar. Edhe ato
ndrtesa q dukeshin t paprekura, kishin psuar
dme q u vun re m pas. Pallati i Ri, gjithashtu
psoi disa dmtime n struktur dhe mure. Doli se
4 000 njerz vdiqn. Dhe meq Stambolli ka formn
e nj trekndshi, nuk do ti mungojn trmetet
dhe zjarret.
emdanizde, f. 85-86.
? Prse xhamit psuan m shum dme se
ndrtesat e tjera n Stamboll?

V-3. Murtaja n Bukuresht (1813)
N muajin tetor, vdekja prfshiu qytetin, n mnyr
t papar n asnj vend tjetr. Qyteti dukej sikur
do t shprthente, kshtu q ata u larguan dhe
u shprndan nga ti onin kmbt. Vendi mbeti
i shkret. E far mbeti pr t par? Ngado q t ktu n Bukuresht, si mund ta them, kishte njerz q
ktheheshe do t dgjoje: Largohu, hape rrugn,
po kalojn kujdestart e kishs me t vdekurit,
tet ose ndoshta dhjet t vdekur njri mbi tjetrin,
t ndjekur nga nj turm njerzish t rreckosur dhe
fmij q qanin. Kta t fundit u vinin kishtarve
pas npr lagjet e varfra, derisa askush nuk mund
ti ndihmonte m me asgj; dhe pastaj dergjeshin
t vdekur n rrug, derisa kishtart e varrmihsit t
vinin pr ti hequr me karrocat e varrimit. Ndrsa ne
t gjallt, e konsideronim veten tashm t vdekur
dhe vinim vrdall si t hutuar. M pas, ata filluan t
varrosnin njri-tjetrin n kopshtet e tyre, derisa edhe
kto u mbushn plot. Aty ku binte smundja, vetm
nj ose dy nga dhjet veta mund t mbeteshin
gjall. Nganjher nuk shptonte asnj njeri. Dhe
vetm pak mbaheshin ende n kmb; disa i kishin
mbijetuar vet smundjes, disa t tjer prej nafors.
Priftrinjt vdiqn npr kishat e tyre. Disa t tjer
u larguan. Kishat e shenjta mbetn pa njeri q ti
drejtonte dhe njerzve u thyhej zemra kur i shihnin
Vb. Kriza politike n Stamboll
V-4. Zgjidhjet q jepen n ditarin e Koi beut
pr krizn e shtetit osman (rreth 1630)
E kam shkruar kt trajtes dhe ia kam drguar t
madhrishmit sulltan, q ai t marr vesh problemet
dhe arsyet e ndryshimeve t ksaj bote, pasi duhet
q me vullnetin e Zotit, tu gjej nj rrugzgjidhje.
N kt mnyr, sulltani mund t ndreq gjrat.
Duhet ta kemi t qart, s pari, se baza pr rregullin
e perandoris dhe t njerzve jan rregullat fetare
dhe ligji fetar, sheriati.
S dyti, sulltani duhet t trajtoj me mirsi dhe
t kujdeset pr t drejtat e t gjitha shtresave, t
dijetarve q merren me shtjet e nnshtetasve
t cilt besojn n Zot dhe t lufttarve q jan rendin e vjetr dhe jepnin pak zgjidhje praktike.
gati t japin jetn e tyre n luft [gaza]. Gjithsesi,
PERANDORIA OSMANE
ato n kt gjendje. Lagjet e varfra mbetn bosh.
Vdekja ishte e tmerrshme dhe e pranishme kudo,
nga gushti deri n janar. Pas janarit, epidemia filloi t
shuhej, por asaj nuk i shptuan as familjet e mdha,
ndoshta prve atyre bojarve q u mbylln brenda
mureve t shtpive dhe ruheshin me ushtar. Ndrsa
i varrosnin t vdekurit, por kishte raste kur qent i
hngrn disa nga trupat e varrosur jo shum thell
npr kopshte nga frika e smundjes. Si n fshatra,
ashtu edhe n qytete, banort q vdisnin i hanin
qent, se nuk kishte njeri q ti varroste. [...]
Dhe npr spitale grumbulloheshin pirgje me 100
trupa njerzish t zhveshur, t rinj, pleq, fmij, t
pasur e t varfr, dhe kta trupa fillonin e fryheshin.
M pas, ata hapnin gropa dhe i hidhnin trupat njri
mbi tjetrin, romt, bojart, hebrenjt dhe arment,
t gjith n nj vend.
Corfus, f. 340-341.
? far ndryshimesh kombtare, shoqrore
apo fetare kishin rndsi n kto situata t
skajshme? do t thoshte t ishe i vdekur pr
s gjalli n qytetin e pllakosur nga murtaja? N
mnyr katastrofat bnin q humanizmi t
lihej mnjan?
ai duhet t ndshkoj dhe ti trajtoj ashpr t
padenjt. Gjithashtu, ai duhet t vzhgoj dhe t
zbatoj ligjet e sulltanve t mparshm, t cilat
jan ende n fuqi. Shpresohet q n kt mnyr
gjrat t prmirsohen dhe t vihet rregulli dhe t
rivendoset prestigji i shtetit. Rendi i takon sulltanit.
Koi beu, f. 19.
Gjat gjysms s dyt t shekullit t 16-
t dhe gjat shekullit t 17-t, filluan t
lvrohen gjersisht shkrimet politike osmane, n
t cilat prshkruheshin shenjat e krizs politike dhe
jepeshin sugjerime pr prmirsimin e gjendjes.
Megjithat, shumica e kshillave prqendroheshin n
masat q duhet t ndrmerreshin pr t rivendosur
127
ASPEKTET E KRIZS
? A kishte lidhje kshilla e Koi beut me
shkaqet konkrete t krizs apo ishte tepr
e prgjithshme? kshilla mund t kishin qen
m t prshtatshme?
V-5. T drguarit e princit moldav Kostandin
Mavrokordati argumentojn se n Stamboll
sht e nevojshme t korruptosh shum
njerz (1741)
Madhria Juaj, ju na qortoni pr dhuratat q kemi
dhn, por nuk mund tia kishim dal mban nse
nuk do ti kishim dhn ato; megjithat, nuk ishte
e drejt q t mos japim asnj dhurat, pasi jemi
n nj koh kur si Porta e vezirit t madh, ashtu
dhe t tjert rrotull tij jan shum t babzitur; dhe
gjithkush, madje edhe m pak i rndsishmi prej
tyre, sht br si lubi. Kur t krkojn dika, n
fillim e bjn me butsi, m pas fillojn dhe shajn
duke prdorur pushtetin e tyre, dhe n fund t
krcnojn; kshtu q sht e pamundur t bsh
ndryshe. Qeveri si ajo gjat sundimit t Ibrahim
Pashs72, nuk ka m tani n kt Perandori; pas
vezirit t madh, do zyrtar i lart i pallatit t jashtm
Vc. Luftrat, kryengritjet dhe trazirat n popull
V-6. Fshatart largohen drejt qyteteve (1665)
Banort e fshatit Kokre dhe Gogjakovo n rrethin
[kaza] e Prilepit doln prpara gjykats s sheriatit
bashk me vojvodn Ibrahim, i cili sht vojvoda i
zons [has] s Prilepit, njra nga pronat e vezirit ton
t madh] [...] dhe deklaruan se fshatrat e zons s
siprprmendur jan t lira dhe askush nuk duhet t
ndrhyj atje. Gjithsesi, guvernatori i prgjithshm
[bejlerbeu], guvernatori [sanxhakbeu] dhe zyrtart e
tjer, bashk me shum njerz dhe kalors t tyre,
qndrojn atje dhe prve se marrin ushqim falas,
si p.sh. dele, qengja, mjalt, vaj dhe prodhime t
tjera, patn guximin tu krkonin fshatarve para
pr taksat e papaguara [tekalif-i shaka], edhe pse
72
Ibrahim pash Nevshehirli, vezir i madh, 1718-1730.
128
sillet si vezir i pavarur. Kryetari i lajmtarve [aush-
basha] sht po aq i fuqishm sa dhe zvendsi i
vezirit t madh [kethuda] dhe kreu i klerikve [reisi]
sht po njlloj i fuqishm. Ata q ndjekin vezirin
e madh jan lubi sikundr ata q jan n pallatin e
jashtm: Hajatin e dini si sht, zvendsi i tij nuk
e ka problem ti flas drejtprdrejt agait t vajzave
[darisadet]; ish sekretari [iazegi], Ali-efendiu, flet n
vend t tij dhe gjithka varet prej tij; Molla Esadi
sht kandidat pr zyrn e myftiut, Pirizadeja sht
kshilltar privat, Kara Halif Efendizadeja sht tepr
i vlersuar, Amegi ka shum pushtet dhe sht m
i afrt me vezirin e madh sesa izrieli me agan e
vajzave. Pa prmendur ktu ata q jan m pak t
rndsishm si aushzadeja, Sairbeu dhe disa t
tjer, t cilt nse nuk i paguajm, do t pickojn
si grerza dhe do t hapin plag fatale.
Murgescu, f. 165-166.
? Krahasoni rekomandimet e Koi beut me
realitetin e prshkruar nga t drguarit e
princit moldav. A ishin ryshfetet nj fenomen
i rastsishm apo nj sistem m vete? A kishte
mundsi t mos jepje ryshfete? rrezikoje nse
e bje kt?
ata nuk e kan t drejtn pr t br nj gj t till.
Pr kt arsye, nnshtetasit [rajat] nga fshatrat
Veperani, Peshtani, Dunje dhe Kalen, q bjn
pjes n zonn e siprprmendur dhe jetojn atje
q nga kohra t lashta, u larguan nga fshatrat e
tyre m 1662, 1663 dhe 1664, dhe u vendosn n
qytetet dhe fshatrat e rrethit [kaza] ton. Vojvoda i
tyre shkoi dhe u krkoi t ktheheshin mbrapsht dhe
pasi ata nuk pranuan, drgoi nj raport ku krkonte
t lshohej nj urdhr i drejt.
Prandaj u lshua ky urdhr, me kusht q n t
ardhmen, ktyre banorve t mos u bihet m n
qaf pr taksat e papaguara, pa patur nj urdhr
pr kt; banort q u larguan nga fshatrat e
siprprmendura dhe jan shnuar n regjistrat

[deftert] pr zonn duhet t shprngulen dhe t
kthehen n fshatrat dhe vendet nga t cilat kan
ardhur dhe t vendosen srish atje.
Odbrani, I, f. 282-283.
Prse u larguan fshatart nga fshatrat e tyre?
?
Si vepruan pas ksaj zyrtart? A ishte i drejt
veprimi i tyre?
V-7. Kryengritja e Mehmet aga Bojaxhi-
oglu-s n Qipro (rreth 1680)
[...] nj histori e kryengritjes s agait t famshm
Mehmed Bojaxhi-oglu, q me sa duket ka ndodhur
rreth 1680-s. Kt histori e kam dgjuar drejt e
nga zotria i nderuar, zoti Benua Astier, konsulli i
Francs, i cili deri kt vit, 1788, n mnyr dinjitoze
ka drejtuar esnafin e nderuar t tregtarve francez
n Qipro [...]. Kto jan fjalt e thna prej tij: Msova
dika nga tradita popullore dhe mora gjithashtu
informacion t muar nga goja e nj turku t
moshuar 97 vje dhe nj greku pothuajse t s
njjts mosh, t cilt kishin qen t dy dshmitar
okular t nj kryengritjeje q ka ndodhur n kt
ishull rreth 80 vjet m par dhe ka zgjatur plot shtat
vjet. Ather Qiproja, ashtu si dhe Rodi dhe ishujt
e Arkipelagut [Egjeut], qeveriseshin prej admiralit
osman [Kapudan pasha]. Taksa vjetore [harai] q
i detyrohej Ports mblidhej nga nj mbledhs i
veant taksash [haraxhi]; maiishet-i mblidhej pr
admiralin; dhe taksa n natyr [nuzuli] shkonte pr
llogari t guvernatorit q e kishte drguar admirali
[]
Agallart e Levkosias, t cilt her njri, e her
tjetri nuk i paguanin kto detyrime, filluan t
hahen e t grinden; m pas, ata rrokn armt dhe
sulmuan njri-tjetrin, derisa Mehmet aga Bojaxhi-
oglu i mposhti t gjith dhe u shpall udhheqs i
tyre dhe qndroi si kryengrits pr shtat vjet. Ai
i pagoi do vit mbledhsit t taksave t drguar
nga Porta shumn e caktuar, pr t ciln deri n
at koh mbledhsit t taksave i ishte dashur t
lutej, dhe mbajti nj pjes pr nevojat e veta. Ai
caktoi si administrator n do krahin [kazilik]
njerz besnik t tij. Kur Porta mori lajmin se aga
Bojaxhi-oglu nuk pranonte t nnshtrohej, drgoi
PERANDORIA OSMANE
n Qipro me ushtri, olak Mehmet pashn, pr t
rivendosur rendin si m par. Ata hyn n Levkosia,
por pas disa muajsh, kur pashai u prpoq t
vendoste nn kontroll Bojaxhi-oglun, kryengritsit
e detyruan t largohej nga Levkosia dhe t trhiqej
n pronn [ifligun] e Qubat-oglus, ku qndroi
bashk me ushtrin pa br asnj lvizje. U morn
masa q lajmi pr gjendjen n t ciln ndodhej
ushtria t mos arrinte n ministri. Megjithat, jo
shum shum koh m pas, lajmi mbrriti atje dhe
menjher iu dha urdhr ifut-oglu Ahmet pashs
t nisej nga Karamania pr n Qipro me ushtri
pr t liruar olak Mehmet pashn, dhe t hiqte
qafe udhheqsin e kryengritsve. Ahmet pasha
veproi si ishte urdhruar, zbarkoi n Akanthu, dhe
marshoi drejt e n Kithraia, pr t shtn n dor
mullinjt, n mnyr q kryengritsit t mos kishin
mundsi t bluanin drithin dhe kshtu t ndalonte
furnizimet pr n Levkosia, e cila ishte dhe qendra
e kryengritjes. Aty qndroi pr dy muaj, dhe olak
Mehmeti erdhi ta takonte. [...]
Qyteti mbeti pa buk dhe pashai q kishte
grumbulluar shum forca dhe mendonte se askush
nuk do t guxonte t dilte n krahun e kryengritsve,
i propozoi Bojaxhi-oglus q t trhiqej, duke
i drguar nj letr n t ciln i siguronte jetn.
Kryengritsi, duke par se pashai kishte m shum
forca n qytet, u arratis natn, bashk me nj grup
rojesh t besuara, dhe shkoi s pari n Levkara dhe
m pas n Levka, ku zvendsi [qehajai] i pashait e
zuri n befasi, vrau 28 vet nga njerzit e tij dhe zuri
32 t tjer rob. [...] I ndjekur nga t gjitha ant nga
trupat e pashait, n fshehtsi t plot, ai u drejtua
pr n Amokostos, duke shpresuar se atje do t
mund t gjente strehim, por para se t arrinte n
kshtjell, portat ishin mbyllur dhe ushtria e pashait
u hodh mbi t dhe ushtart e pakt q i kishin
mbetur. Ai mundi t largohej vetm me gjasht
burra pr n Pila, m pas n Larnaka, duke patur si
qllim t shkonte n Lemesos, por u kap n rrethin e
Koilanonit dhe u soll n Levkosia, ku pashai e vari po
at nat. N mngjes, ai bashk me ndjeksit e tij, u
pan t ishin varur t gjall prej mjekre n engela.
Kshtu prfundoi kjo kryengritje pas shtat vjetsh.
T gjith mbshtetsit e tij dhe disa udhheqs t
tjer t kryengritjes u kapn dhe u vran.
Qiproja nn regjimin turk, f. 32-35.
129
ASPEKTET E KRIZS
Cilat ishin alternativat e mundshme kur
? njerzit ngrinin krye kundr Perandoris
Osmane? do t kishit br ju n vend t tyre?
Krahasoni fatin e kryengritsve t ndryshm n
Perandorin Osmane. Sa e mundshme ishte q
t negocioje me autoritetet?
V-8. Raport, drguar paps, lidhur me
kryengritjen n iprovcit (1688)
Kjo thuhet pr kryepeshkopin [katolik] e Bullgaris,
Joan Stefan Knezhevi dhe Georgi Pejaeviin:
Pasi ishte bindur dhe nxitur nprmjet nj letre
personale nga perandori Leopold pr t ndihmuar
shtjen e krishter, kryepeshkopi i lartprmendur
drgoi, me trupat bullgare, kushririn e tij, Georgi
Pejaeviin, pr n Karansebesh dhe Siklovar, pr t
takuar gjeneralin Veterani. Gjat rrugs [Pejaevii]
u bashkua me ushtrin serbe dhe bashk me forcat
e pricipats s Vllahis morn Orshovn dhe u pren
kokat pothuajse t gjith turqve.
Por kur n vitin 1688, i lartprmenduri Georgi, bashk
me trupat bullgare, katr kapitent e Kopilovecit,
katr t iprovecit dhe t tjer, bashk me akit
[husart] donin t shkatrronin kulln e Tjokjolit73,
ata u tradhtuan nga nj dezertor, dhe mijra
bullgar u vran n nj betej t prgjakshme e cila
filloi pran Kulovics, n t ciln ata u shpartalluan
trsisht. Pas betejs, pjesa e mbetur e trupave u
trhoq nga iproveci dhe pr njfar kohe, ata
mbrojtn me sukses qytetin nga Tjokjoli, pa dashur
t dorzohen, edhe pse ai [Tjokjoli], duke prdorur
faktin se ishte i krishter, tentoi ti joshte ata duke u
premtuar poste dhe pasuri n Transilvani. N fund,
qyteti u mor nprmjet nj sulmi nga turqit dhe
hordhit tartare q arritn atje. do gj u shkatrrua
dhe u dogj, dhe njerzit u vran. Thuhet se pasuria
e madhe e grumbulluar gjat qindra vjetve dhe q
ishte shumuar gjat periudhs s gjat t paqes u
nxor nga qyteti me 100 karroca. Por asnjri nga t
krishtert atje nuk mund t shptonte gj tjetr
prve jets s tij, dhe ishin t pakt ata q ia doln,
sepse edhe kjo qe shum e vshtir.
Spisarevska, f. 201-202.
73
Imre Tjokjoli, udhheqs i qndress s fisnikris hungareze kundr habsburgve. Me trupat e tij (kurucz), ai luftoi n krah
t osmanve n luftn e viteve 1683-1699.
130
Pasi osmant u mundn n dyert e Vjens
(1683), ushtrit habsburgase pushtuan Budn
(1686) dhe Beogradin (1688), duke krijuar iden se
rnia e Perandoris Osmane n Europn Juglindore
ishte e shpejt. Komuniteti katolik rreth iprovcit
n Bullgari u prpoq t prfitonte nga prparimi i
trupave habsburgase, por kryengritja dshtoi dhe
ky komunitet u shkatrrua, ndrsa ata q shptuan
u larguan n Vllahi dhe Transilvani.
Pse ngritn krye bullgart? Prse Tjokjoli dhe
? trupat e tij t krishtera e shtypn kryengritjen
bullgare?
V-9 Serbt largohen nga frika e prndjekjeve
osmane (1690) dshmia e (Dhjakut)
Atanasije Gjakon Srbinit
Dhe serbt hipn n anije [...] Ishin rreth dhjet mij
anije dhe t gjitha u larguan prpjet rrjedhs s
lumit Danub, dhe arritn n qytetin e Buds, i cili
ishte nn sundimin e perandorit [habsburgas]. Dhe
kshtu Zoti lshoi mbi tokn serbe t tri plagt nga
t cilat Davidi prjetoi vetm nj n qytetin e tij: n
fillim vdekje, pastaj shpat dhe mbytje n uj dhe
skllavri dhe uri t tejskajshme. Kshtu q popullit
serb nuk i mbeti rrug tjetr, por t hante mish qeni
dhe mishin e njerzve t vdekur prej urie. E gjitha
kjo ndodhi kur isha atje dhe syt e mi kan par
trupat e vdekur t serbve gjithandej npr rrugt
e Beogradit. Fshatrat dhe rrugt e tij ishin plot me
t vdekur, t pavarrosur. Ata q kishin mbetur t
gjall n kmb, ishin shprfytyruar, nuk u kishte
mbetur asnj bukuri njerzore, ishin nxir nga uria
dhe fytyrat u ishin br si ato t etiopianve. Ata
vdiqn dhe vetm m pak se nj e dhjeta e tyre
mbijetoi.
Agapova-Ili, f. 134-135.
N vitet 1688-1689, sikurse dhe bullgart
katolik nga iprovci, shum serb ortodoks
bashkpunuan me habsburgt. Megjithat, m 1690,
osmant edhe nj her fituan mbi ta dhe ripushtuan
Beogradin. N kto kushte, nj numr i madh serbsh
ortodoks u arratisn dhe u vendosn n territore t
kontrolluara nga habsburgt, duke gzuar privilegje
t mdha [Slloveni dhe Hungari].

? Prpiquni t veoni pjest ku Atanasije
Srbini i referohet Bibls dhe ato pjes
ku ai rrfen historin e tij. Cilat jan faktet e
padyshimta historike?
V-10. Raport i guvernatorit t prgjithshm
venecian pr Dalmacin, n lidhje me ndikimin
q Shepan Mali kishte n Malin e Zi, 1767
Mjaftoi vetm nj letr e ktij reformisti, t
ashtuquajtur Shepan Mali, drejtuar banorve t
Malit t Zi, ku u bhej thirrje q t bashkoheshin
dhe t pajtoheshin me njri-tjetrin, q kta t
fundit t pranonin dhe ti bindeshin krkess
s tij Nuk mund t mos bsh habi dhe mos ta
admirosh kt personazh i cili ka arritur nj repu
tacion t till. Thjesht sht e pakuptueshme se
si nj popull i lir, i cili nuk njeh dhe nuk pranon
asnj rregull, papritur nuk i bindet m atij ligji q e
konsideronte mbi do ligj tjetr n tok a n qiell
ligjin e gjakmarrjes, thjesht nga shtysa e nj letre.
Fakti se ky popull la mizorit, t cilat ishin aq shum
t ngulitura tek ai, sht krejt i paimagjinueshm.
Sipas meje, respekti i ktij populli pr dinastin
ruse sht aq i madh saq vetm hija e saj mjaftoi
pr ta verbuar dhe pr ta detyruar t ndryshoj
natyrn e vet.
Petrovi, f. 93.
Shepan Mali sundoi n Malin e Zi nga viti
1767 deri n vitin 1773. Ai kishte ardhur n
Malin e Zi nga Dalmacia n vitin 1766 dhe ishte mjek
popullor. N kt koh pati zra n Malin e Zi q
cari rus, Pjetri III (i cili u vra prej gruas s tij, Careshs
Katerin II), ishte gjall dhe q ishte larguar nga Rusia.
Shepani pretendonte se ai ishte cari rus. Shumica e
njerzve e besuan at dhe e pranuan si sundimtarin
e tyre, sepse ai i shmbllente portretit t varur n
nj nga manastiret e Malit t Zi, t carit rus, Pjetrit III.
Perandoria Osmane trembej se mos shfaqja e ktij t
ashtuquajturi cari rus, mund t shrbente si shkndij
pr fillimin e nj revolte n Ballkan dhe, pr kt arsye,
drgoi nj ushtri me 50 000 vet kundr Malit t Zi n
vitin 1768, por psoi disfat. Qeveria ruse drgoi n
Malin e Zi n vitin 1769, princin Georgi Dologorukovin
pr t larguar Shepanin. Dologorukovi dshtoi n
misionin e tij, pasi Shepani gzonte mbshtetje
t gjer tek malazezt. Pashai i Shkodrs arriti q
nprmjet shrbtorit personal t Shepanit, ta vriste
at n vitin 1773.
PERANDORIA OSMANE
V-11 Kryengritja moldave kundr
osmanve (1711)
Dhe m pas princi Dumitrashko [Dumitrashkovoda]
thirri bojart e tij, ata q kishin qndruar me t, mes
t cilve mund t prmendim kancelarin [logofatin]
Nikolai Kostin, gjyqtarin [vornicin] Joan Sturcan,
gjyqtarin Jordaki Rusetin, dhe Ilie Katargulin,
mbajtsin e thesarit [vistiernicin], dhe u tha se kishte
thirrur rust dhe se ata ishin tashm duke kaluar
lumin Prut n Zagarance.
Kur dgjuan kto fjal, t gjith bojart u gzuan
dhe t lumtur i than princit [vodas]: sht gjja m
e mir q mund t bnit, madhria juaj, sepse kishim
frik se do t dorzoheshit tek turqit. Dhe ne kishim
menduar, se nse ju do t dorzoheshit tek turqit,
ne do tju braktisnim dhe do tju pruleshim rusve.
Dhe tani ata ishin t knaqur. Vetm gjyqtari Jordaki
Ruseti tha: Ju keni marr nj vendim t nxituar,
madhria juaj, duke u krkuar ndihm rusve. Do
t kishte qen m mir t kishit pritur, madhria
juaj, pr t par se far mimi ka ndihma e tyre.
Princi Dumitrashko u prgjigj me kto fjal: Nuk
kishte m koh pr t pritur, pasi kisha frik se turqit
do m kapnin. Shumica prej jush tashm m kan
braktisur, ndrsa ju t tjert nuk mendoni ashtu si
un.
M pas, princi Dumitrashko i hipi kalit dhe vajti t
takohej me rust n lumin Prut [...].
M pas moldavt, sapo pan rust dhe ngaq ishin
msuar t plakitnin kur fillonin rrmujat, ca me
urdhr e ca pa urdhr nisn ti vrisnin e ti kapnin
robr turqit, n Jashi e n zona t tjera, kudo q
mund ti gjenin, n t gjith vendin. Dhe iu morn
parat, pasurit, kuajt, rrobat, qet, delet, mjaltin,
vajin dhe gjithka tjetr q mund t gjenin. Dhe
dyqanet e ushqimeve u zbrazn n rrug, q edhe
fmijt t merrnin dika. Edhe plakat morn rrush
t that, fiq e kikirik. Edhe ata turq q nuk i vran,
i uan gjysm t zhveshur si skllevr tek princi. Disa
prej tyre u strehuan nga shokt. M pas, kta turq
u shrbyen atyre q i strehuan.
Neculce, f. 540-542.
131
ASPEKTET E KRIZS
Lufta ruso-turke e viteve 1710-1711 zgjoi
shpresat e ortodoksve t Europs Juglindore,
duke menduar se Pjetri i Madh (1682-1725), i cili kishte
thyer Suedin n vitin 1709, do t mund ti lironte
nga sundimi osman. Princi moldav, Dimitrie Kantemiri
(1693; 1710-1711) u bashkua me rust, por nuk mundi
t parandalonte disfatn e tyre prfundimtare n
betejn e Stanileshtit (1711).
? A i bindeshin plotsisht bojart princit apo
ata kishin planet e tyre politike? Krahasojeni
kt me burimin II-21.
Cilat ishin arsyet pr dhunn kundr turqve gjat
kulmit t kryengritjes? A ishin dakord t gjith
moldavt e krishter me dhunn e ushtruar?
Cilat mund t ken qen arsyet q disa prej tyre
i ndihmuan turqit?
V-12. Ditari i nj oficeri habsburgas q
prshkruan rrethimin e Dubics (1788)
M 22 gusht, beteja pr marrjen e Dubics ishte
akoma m e ashpr. Loudoni74 u habit nga qndresa
e atyre q mbronin qytetin e Dubics, prandaj ai
dha urdhr q qyteti t digjej. N orn 11, nisn
shprthime vdekjeprurse topash, q i vun flakn
qytetit. Menjher pas shuarjes s zjarrit nga ata
q e mbronin at, 24 njerz u avitn n muret e
qytetit, duke synuar t hidhnin nj sasi me lnd t
djegshme n muret prej druri, por mbrojtsit i vun
re dhe i zbrapsn. Hedhja e lndve t djegshme
vazhdoi edhe n datn 23 gusht. Pr ti penguar
mbrojtsit n prpjekjet e tyre pr t shuar zjarrin,
filluan goditjet me topa n drejtim t qytetit. Kalaja
e Dubics u dogj prgjat gjith nats ndrmjet 23
dhe 24 gushtit dhe zjarri i topave vazhdoi papushim.
M pas, m 25 gusht, dy bateri, me tre topa secila,
u vendosn pran mureve t kshtjells. Zjarri u
prqendrua n hyrjen e kshtjells dhe goditja me
topa oi n shkatrrimin e kshtjells s Dubics.
Por edhe pas ksaj, t rrethuarit nuk u dorzuan.
Beteja vazhdoi m 26 gusht, ku nga pas mureve t
mbetur t kshtjells, mbrojtsit u prgjigjn me t
shtna armsh dhe topash. Ata q sulmonin qytetin,
74
Komandati i ushtris habsburgase.
132
hapn zjarr me t gjitha mjetet. M pas, rreth ors
tet t mngjesit, t shtnat nga kshtjella u shuan.
Rreth ors nnt, nga kshtjella u drgua dikush n
shtabin e kampit austriak pr t biseduar. Ai krkoi
armpushim dhe austriakt pranuan. N emr t
trupave t garnizonit, ai propozoi tu dorzonte
kshtjelln, por me kushtin q mbrojtsit t liheshin
t lir t largoheshin. Austriakt nuk pranuan dhe
krkuan nj dorzim pa kushte. Burri krkoi tri or
koh pr ta biseduar kt me trupat e tij, ka iu
lejua ta bnte. Pas tri orsh diskutimi, komandanti
osman [beu] erdhi me tet shoqrues dhe dorzoi
zyrtarisht kshtjelln.
Kshtjella e Dubics, ose t themi m mir, rrnojat
prej guri, u pushtuan dhe ran n duart e ushtris
austriake.
Sljivo, p. 91-92.
? A luftuan mir osmant n Dubic? Gjithsesi,
prse u dorzuan ata?
V-13. Mungesa e siguris gjat udhtimit
npr Shqipri
Njher kaluam nj ast drithrues. Gjendeshim
n nj vend t shesht, kur papritmas, pas shpine
u shfaqn gjasht shqiptar t armatosur gjer n
dhmb. Ushtart e pararojs u trhoqn kapistrn
kuajve dhe i kthyen mbrapsht, hoqn pushkt nga
krahu dhe qndruan mbi yzengji, gati pr do t
papritur. Mund t them se teksa kta malsor
afroheshin, dora ime krkonte n xhep revolverin q
kisha aty. Ushtart u shprndan, sikur do bheshin
gati pr t qlluar. Por shqiptart, edhe pse dukeshin
si luftarak, nuk kishin aspak qllime t tilla. Madje
u knaqn nga frika q i pushtoi turqit, t cilve as
q ua hodhn syt, edhe pse mua m buzqeshn
dhe m prshndetn teksa kaluan.
Fraser, f. 237-38.
? A favorizonte mbajtja n mas e armve,
zhvillimin e Europs Juglindore n shekujt
e 18-t dhe 19-t? Argumentoni n mbshtetje
dhe kundr ksaj ideje.

V-14. Bastisja e Kazanlikut nga Topal
Ibrahimi (1809)
Nj bastisje e till u krye nga kaakt [daglit]
n prill t 1809-s, n qytetin e Kazanlikut75, nn
udhheqjen e Topal [alaman] Ibrahimit, i cili n
astin q hyri n qytet [...] mblodhi prijsat [ajan] e
zons dhe kryetarin [myftarin] e banorve [rajave]
pr t marr vesh se sa taksa paguante qyteti dhe
kujt. [...] M pas, Topal Ibrahimi u tha atyre se nuk do
ta shkatrronte qytetin ose nuk do ti vinte zjarrin,
nse ata do t mblidhnin t njjtn sasi taksash
pr t dhe nse do t drgonin nj lajmtar t
shpejt n Stamboll pr t ndrmjetsuar pr nj
ferman me Sulltan Mahmudin, n mnyr q ai vet
(Topal Ibrahimi) t mblidhte taksat pr dhjet vitet
e ardhshme.
[...] Por pasi mori parat e mbledhura, Topal Ibrahimi
i tha kryetarit t qytetit, Stojan Nikolovit: Po t
jap kt letr (e cila ishte e hapur) pr Mustafa
Bajraktarin, i cili sht tani vezir n Stamboll dhe
nse pr 40 dit ju nuk m sillni fermanin, do ta bj
qytetin shkrumb e hi. Deri ather do t qndroj ktu
me njerzit e mi dhe do t pres afatin. Ndrkoh,
duhet ti urdhroni njerzit tuaj t na ushqejn me
byrek dhe pula. Shpresoj q e kuptove.
[...] Ditn kur skadoi afati i dhn, Topal Ibrahimi,
i zemruar tej mase q kryetari e kishte gnjyer,
doli vetm dhe vrau n rrug me shigjet Kristo
Tomovin. Kjo u mor si sinjal pr t vrar t krishtert,
t cilt ishin ngujuar brenda shtpive t tyre.
Stambolski, f. 28-30.
Gjat dekadave t para t shekullit t 19-
t, mjaft udhheqs ushtarak, disa prej t
cilve kishin funksionin e taksa- mbledhsve, filluan t
vinin sundimin e vet mbi disa provinca osmane, duke
prfituar nga fakti se pushteti qendror u dobsua nga
lufta me Rusin dhe nga kryengritjet e jenierve n
Stamboll, dhe nuk mund t siguronte autoritetin e tij.
sht ironik fakti se Mustafa Bajraktari, i cili kishte nisur
karriern e tij si ajan, n Bullgarin Veriore dhe ishte
br vezir i madh (1808), ishte vrar n Stamboll, n
nntor t vitit 1808, pra 5 muaj para se Topal Ibrahimi
t drgonte kryetarin e Kazanlikut tek ai.
75
Qytet n Malet Ballkan, n Bullgarin Qendrore.
76
Guvernatori habsburgas (bani) i Kroacis (1848-1859).
77
Boka Kotorska quhej zona rreth gjirit t Kotorrit, sot pjes e Malit t Zi, por q n vitin 1849, ishte pjes e Dalmacis s
sunduar nga Austria.
PERANDORIA OSMANE
? Shpjegoni mnyrn gjysmligjore t
plakitjes s prdorur nga Topal Ibrahimi.
Prse ai thjesht nuk e sulmoi dhe plakiti qytetin?
A ishte ai nj bandit i zakonshm apo nj njeri me
ambicje politike? Cilat ishin dallimet ndrmjet
vendasve t fuqishm dhe kaakve?
V-15. Letr e Petar Petrovi Njegoshit,
drguar Josip Jelaiit76
(3 qershor 1849)
Mbeta tejet i habitur nga letra juaj e dats 1 prill t
ktij viti. Nuk ka patur asnj sulm me arm nga ana
e malazezve n drejtim t Boka Kotorskas77, madje
edhe turbullira t vogla ka patur tepr rrall, prve
rasteve kur njerz t armatosur kan prishur qetsin
familjare, gjra q kan ndodhur gjithmon. Un
prher jam sjell ashtu si po sillem edhe tani, po
bj t pamundurn q qetsia midis Bokas dhe
Malit t Zi t ruhet e paprekur. N do veprim jam
udhhequr nga interesat e Malit t Zi, dhe kam
qen i prkushtuar me nj dashuri vllazrore pr
ju qysh n fmijrin time. I dashur Imzot, i gjith
populli i Bokas do ti konfirmoj fjalt e mia njzri.
Njego, f.135.
V-16. Ndrthurja e fatkeqsive n rrfimin
e msuesit bullgar Todor nga Pirdopi, afr
Sofjes (1815-1826)
Le ta din dhe t vrasin mendjen t gjith ata q
po e lexojn ose po e dgjojn kt histori, se far
donte t tregonte Zoti me zemrimin e tij tani, dika
q nuk ka ndodhur kurr m par, q nga krijimi i
ksaj bote. N vitin 1814, Zoti drgoi nj ndshkim
a murtaj nga lindja n perndim dhe gjysma e
njerzve vdiqn. Kishte patur edhe m par epidemi
murtaje, por asnjra prej tyre nuk kishte marr kaq
shum jet. Q ather deri m 1820, gjat sundimit
133
ASPEKTET E KRIZS
t t mallkuarit Sulltan Mahmud78, Zoti na dha paqe
[...] Dhe n mars t viti 1821 u shfaq nj djall nga
Janina, i quajtur Ali Pasha, i cili ngriti krye kundr
sulltanit. Sulltani grumbulloi nj ushtri prej 500 000
vetash pr t luftuar me t, por ishte e pamundur
q ai t mposhtej, pasi kshtjella e tij ishte shum
e fort. Ushtria e sulltanit qndroi atje pr nj koh
shum t gjat dhe dogji shum fshatra dhe qytete,
mori peng dhe vrau shum t krishter, ka oi n
rritjen e mimit t miellit n 60 gurush pr nj kile79.
Kjo oi drejt nj urie shkatrruese mes njerzve t
varfr. M pas, m 25 mars, u shfaq nj tjetr djall
nga Vllahia, Vllah beu80, i cili mblodhi nj ushtri, nisi
nj kryengritje dhe filloi t plakiste fshatrat. M pas,
nga t gjitha ant e Turqis Europiane [Rumelis] u
drguan ushtri pr t luftuar kundr tij. Ata dogjn
shum fshatra prgjat Danubit, sikurse dhe vran
dhe zun rob shum njerz.
M pas, i mallkuari sulltan dha urdhr dhe patriarku
Grigori Nepitashi u trhoq zvarr nga kisha gjat
meshs dhe u var ditn e dyt t Pashkve. Shum
njerz u vran at dit, disa u varn, ndrsa t tjer
u masakruan: 21 peshkop dhe ndihmsit e tyre,
murgj, priftrinj, dhjak. M pas, ata filluan t vrisnin
t krishtert. Vetm Zoti e di se sa t krishter u
vran; ishin disa bullgar, shum grek dhe shqiptar
[arnaut] t gjith t vrar n Stamboll. Grat dhe
fmijt u mbytn n det.
M pas, nj ushtri doli nga Stambolli dhe u drejtua n
More, ku vrau shum njerz npr fshatra. Banort
e Mores u prpoqn t largoheshin nprmjet
detit dhe u grumbulluan n nj ishull, megjithat
shum prej tyre u vran atje.
Georgieva, Tzanev, f. 356-357.
? Vlersoni shpjegimin e dhn nga Todori prej
Pirdopi n lidhje me fatkeqsit e ndryshme
t fillimshekullit t 19-t. A jeni n nj mendje
me t?
78
Mahmudi II (1808-1839).
79
Njsi mase osmane q luhatet n vende t ndryshme nga 25-400 l.
80
Do t thot Princi i Vllahis; nuk sht e qart nse i referohen Aleksandr Ipsilantit, i biri i nj ish-princi t Vllahis, i cili
udhhoqi kryengritjen greke kundr turqve, apo Tudor Vladimireskut (1780-1821), udhheqsit t revolucionit n Vllahi, n vitin 1821.
134
V-17. Lutje drejtuar sulltanit pr t emruar
Hysen Gradasheviin n postin e vezirit
Pashallar, dinjitar t prkushtuar t Ports s lart,
msues, kadiler, deputet dhe studiues, si dhe
njerz t tjer t mir, kajmekam, prijs, kapedan,
komandant ushtarak, bejler me trashgimtart e
tyre, si dhe krer t tjer t pashallkut, zejtar dhe
tregtar, kryepleq fshatrash, si dhe shum njerz t
tjer, banor t Sarajevs dhe rrethinave, e po ashtu
edhe banor nga i gjith vilajeti i Bosnjs erdhn
prpara Gjykats s Sheriatit, dhe shpalln arsyen
e ardhjes s tyre n kt gjykat, t formuluar si
m posht:
N mnyr q t arrihet paqja dhe siguria
pr robrit e Zotit, pr t ndaluar trazirat dhe
parandaluar kryengritjet, t cilat kan filluar t
shprthejn n Bosnj, krert dhe udhheqsit e
pashallkut, si dhe t gjith ne, t mbledhur ktu
sot, kemi zgjedhur shklqesin e tij, t nderuarin
Hysen beun, ish-kapedanin e Kalas s Gradaacit
n Bosnj, si Vezir dhe Pasha. Kt gj e krkon koha
dhe situata n t ciln gjendemi, sepse veprat dhe
morali i tij jan vlersuar gjithmon nga t gjith.
T gjith, t pasur e t varfr, kan qen t knaqur
me t, e kan dashur dhe respektuar. N mnyr
q t vendoset siguria e plot dhe paqja si pr t
pasurit ashtu edhe pr t varfrit, n mnyr q n
Bosnj, n t ardhmen t parandalohen trazirat dhe
kryengritjet, po i drgojm kt peticion Sulltanit t
madhrishm, duke i krkuar q t tregoj mshir
ndaj robrve t tij dhe t miratoj zgjedhjen ton
dhe t caktoj Hysen beun n postin e prfaqsuesit
t Ports s Lart n Bosnj dhe ti jap titullin e
Vezirit. T gjitha krahinat e vilajetit t Bosnjs do t
drgojn krkesat e tyre. Vrtetsia e ksaj deklarate
garantohet prej ksaj gjykate.
BDA,Hatt-i Humajun Tasnifi,N 21148, 22154li;
 PERANDORIA OSMANE

V-18. Leopold Ranke shkruan pr Hysen mnyr, do ta kishte liruar Shkodrn dhe do t
Gradasheviin kishte br q lufta t merrte nj rrjedh t re.
Por ksaj i druhej edhe veziri i madh. Ai synonte ti
Boshnjakt e morn Kosovn lehtsisht dhe u bnte pr vete boshnjakt, dhe me politikn e tij
pritn kudo si lirimtar; vetm n Pej hasn pak dinake, ti bindte q t trhiqeshin, prandaj drgoi
kundrshti prej shqiptarve dhe trupave t vezirit prfaqsuesit e tij pr t dgjuar krkesat e tyre.
t madh. Por trimi Ali pash Vidajlii, krahu i djatht Boshnjakt parashtruan tri krkesa pikspari,
e i besuari i kapedan Hysenit, me shpejtsi arriti ta n Bosnj t ruhej po ajo form administrimi, pa
marr Pejn. Veziri i madh, i cili ndodhej n Shkup, br reforma; s dyti, q veziri i Bosnjs t zgjidhej
drgoi nj pjes t trupave t tij pr tu br ball gjithmon prej radhve t vendasve, ka do t
boshnjakve, por edhe kto trupa u thyen, dhe pas thoshte t pranohej dhe t hidheshin bazat pr
ksaj shqiptart kaluan n ann e boshnjakve. pavarsin e Bosnjs; dhe s fundi, q kapedan
Sikur ushtria boshnjake t kishte vazhduar n kt Hyseni, t caktohej menjher veziri i Bosnjs.
Ranke, f. 314-315

135
 Osmansko carstvo

Bibliografia
Marija Agapova-Ili, Iustrovana istorija Beograda BOA,CA 3126(=BabakanlikOsmanli Arivi Cevdet
[Histori e ilustruar e Beogradit], Beograd 2002. Adliye 3126).

Fra Bono Benic, Ljetopis Sutjeskog samostana

Metin And, Turkish Miniature Painting. Sixty-
[Kronika e Manastirit t Sutjesks], Sarajev, 1979.
eight Miniatures in full colour and one hundred and
seven black and white illustrations [Piktura turke n
Nicolaus H. Biegman, The Turco-Ragusan
miniatur. Gjashtdhjet e tet miniatura me ngjyra
Relationship. According to the Firmans of Murad III
dhe njqind e shtat ilustrime bardh e zi], botimi IV,
(1575-1595) Extant in the State Archives of Dubrovnik
Stamboll, 1987.
[Marrdhniet turko raguziane sipas fermaneve t
Muratit III (1575-1595) t cilat ruhen n Arkivin e
Ivo Andri, The Development of Spiritual Life in
Shtetit n Dubrovnik], Hag Paris, 1967
Bosnia under the Influence of Turkish Rule [Zhvillimi i
jets shpirtrore n Bosnj nn influencn e sundimit
Rudjer Boskovic, Dnevnik putovanja iz Carigrada
turk], Durham and London, 1990.
u Poljsku [Ditari udhtimit nga Kostandinopoja n
Poloni], Zagreb, 1951.
Ch. A. Antoniadi. Archeio Eggrafon Skyrou [Arkivi
i dokumenteve t Ishullit t Qipros], Athin, 1990.
Lord Broughton, Travels in Albania and Other
Provinces of Turkey in 1809 and 1810. [Udhtime n
Spyros Asdrachas (red.), Hoikonomikidomi ton
Shqipri dhe provinca t tjera t Turqis n 1809 dhe
valkanikon choron sta chronia tis othomanikis
1810.] Londr, 1855.
kyriarchias [Struktura ekonomike e vendeve t
Ballkanit n periudhn e sundimit osman, n shekujt
Bulgarska Istoricheska Biblioteka [Biblioteka
XV XIX], Athin, 1979.
historike bullgare], IV, Sofje, 1931.
Aikpaa-zde, Tevarih-i l-i Osman [Historia e
Dimitrie Cantemir, Descrierea Moldovei [Prshkrim
Dinastis Osmane] (redaktuar nga Nihal Atsiz) n
i Moldavis], Bukuresht, 1973.
Osmanli Tahirleri, Stamboll, 1945.
Dimitrie Cantemir, Opere complete [Vepra t plota]
mer Ltfi Barkan, Trkiyede Toprak Meselesi.
(red Virgil Cndea), VIII/II, Bukuresht, 1987.
Toplu Eserler 1 [shtja Agrare n Turqi, Prmbledhje
1], Stamboll, 1980.
Cltori strini despre rile romne [Udhtart
e huaj pr tokat rumune], I-IX, Bukuresht, 1968-
Mula Mustafa Sevki Baeskija, Ljetopis (1746-
1997.
1804) [Kronik (1746-1804)], Sarajev, 1968.
Cellzde Mustafa, Selim-nme [Prkushtim Selimit]
Gustav Bayerle, Pashas, Beys and Efendis: a
(redaktor Ahmet Uur, Mustafa uhadar), Ankara,
historical dictionary of titles and terms in the Ottoman
1990.
Empire [Pashallart, bejlert dhe efendilert: fjalor
historik i ofiqeve dhe shprehjeve n Perandorin
Constituiile Aprobate ale Transilvaniei [Kushtetut
Osmane], Stamboll, 1997.
atemiratuaratTransilvanis],Kluzh, 1997.
N. A. Bees, Bibliograhische Notizen und Nachrichten,
Ilie Corfus, Cronica meteugarului loan Dobrescu
Byzantinisch-Neugriechische Jahrbcher, 70
[Kronika e mjeshtrit Joan Dobrescu], Studii i articole
(1928-1929), f. 526-528.
de istorie, VIII, 1966.

137
bibliografija
Yildrm Dursun, Trk Edebiyatnda Bektai Tipine
Bal Fkralar [Anekdota rreth arketipit bektashi n
letrsin turke], Ankara, 1976.
G. Elezovi, Turski izvori za istoriju Jugoslovena
[Burime turke pr historin e jugosllavve], Beograd,
1932.
Evlija elebi, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim
zemljama [Shnime udhtimi. Pjest pr tokat
jugosllave], Sarajev, 1996.
Evlija elebi Seyahatnmesi [Udhtimet e Evlija
elebiut] (eds. Ycel Dali, Seyit Ali Kahraman,
Ibrahim Sezgin), vll. V, Stamboll, 2001.
Foster John Fraser, Pictures from the Balkans.
[Tablo nga Ballkani] New York, 1906.
Tahsin Gemil, Relaiile rilor Romne cu Poarta
Otman n documente turceti (1601-1712)
[Marrdhniet e tokave rumune me Portn Osmane
n dokumenet turke (1601-1712)], Bukuresht, 1984.
Tsv. Georgieva, V. Kitanov, Documenti za istorijata
na bulgarskija narod prez 15-17 Vek [Dokumente
pr historin e Bullgaris n shekujt XV-XVII], 1.
Blagoevgrad, 1991.
Tsv. Georgieva, D. Tzanev (eds.), Hristomatija
po Bulgarska Istorija [Krestomaci pr historin e
Bullgaris], vll. 3, Pleven, 1982.
Ferdo Gestrin, Milko Kos, Vasilij Melik, Zgodovinska
itankaza 6. razredosnovnihol, Ljubljan, 1971.
G. Giannoulis, Codikas Trikkis [Kodeksi i Trikit],
Athin, 1980.
VedranGliga, GovoriprotivTuraka[Fjalime kundr
osmanve], Split, 1983.
Gvahi, Pendnme [Libri i Kshillave] (red M.
Hengirmen), Ankara, 1983.
Klara Hegyi, Vera Zimanyi, The Ottoman Empire
in Europe, [Perandoria Osmane n Europ] Budapest,
1989.
138
Hezarfen Hseyin Efendi, TelhslBeynf Kavnin-
il-iOsman[Prmbledhjemeshnime e Hezarfen
Hseyin Efendiut pr ligjet e Shtpis s Lavdishme
t Osmanve] (red Sevim lgrel), Ankara, 1998.
Frdric Hitzel (red.), Enfants de languet Drogmans,
Stamboll, 1995.
ColinImber, Ebus-Suud: TheIslamic Legal Tradition
[Tradita ligjore islamike], Stanford, 1997.
Halil Inalck, The Ottoman Empire. The Classical
Age1300-1600 [Perandoria Osmane. Periudha klasike
1300-1600], Londr, 1973.
Halil Inalck (red.) Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter
Sancak-iArvanid [Kopje e defterit t provincs Arvanid
nga viti 835 i Hegjirs], botimi II, Ankara, 1987.
Istoria tou Ellinikou Ethnous [Historia e kombit
grek], t. 11-12, Athin, 1975.
Ronald C. Jennings, The Judicial Registers (er
Mahkeme Sicilleri) of Kayseri (1590-1630) as a
Source for Ottoman History [Regjistrat gjyqsor t
Kajzerit (1590-1630) si burim pr historin osmane
(tem doktorature e pabotuar], 1972, Universiteti i
Kalifornis, Los Angeles; Mikrofilmat e universitetit,
Ann Arbor, Michigan).
Ronald C. Jennings, Christians and Muslims in
Ottoman Cyprus and the Mediterranean World,
1571-1640, [T krishtert dhe myslimant n Qipron
dhe Tokat e Mesdheut Osmane] Nju Jork Londr,
1993.
David Jones, A complete history of the Turks,
[Historia e plot e turqve] Londr, 1719.
Esther Juhasz (red.), Sephardi Jews in the Ottoman
Empire. Aspects of Material Culture, [Hebrenjt
Sefardi n Perandorin Osmane, Aspekte t Kulturs
Materiale] Jerusalem, 1990.
Ahmet Kala (red.), Istanbul Ahkam Defterleri.
Istanbul Finans Tarihi I (1742-1787) [Defteri i Stambollit
me dekretet e Kshillit Perandorak. Historia financiare
e Stambollit I (1742-1787)], Stamboll, 1998.

Koi Bej Risalesi [Memorandumi i Koi Beut] (red.
Ali Kemal Akst), Stamboll, 1939.
Ioannis Koliopoulos, Ioannis Chassiotis (red.),
H neoteri kai synchroni Makedonia [Maqedonia e
kohve t reja dhe bashkkohore], vll.I, Maqedonia
gjat sundimit osman, Athin-Selanik n.d.
Benedikt Kuripesic, Putopis kroz Bosnu, Srbiju,
Bugarsku i Rumeliju 1530 [Udhtim npr Bosnj,
Serbi, Bullgari dhe Rumeli 1530], Sarajev, 1950.
Le voyage dOutremer, de Bertrandon dela
Broquiere, Beograd, 1950.
Bernard Lewis (red.), The World of Islam. Faith,
People, Culture. [Bota e Islamit. Besimi, Njerzit,
Kultura] Londr, 1997.
Siz Harry Luke, Cyprus under the Turks, 1571 - 1878,
[Qiproja n nsundimin turk,1571-1878] Londr, 1969
(botimi i par: 1921).
Makarios Melissenos (Melissourgos), The chronicle
of the siege of Constantinople April 2 to May 29
1453, Book III, 3-13 inclusive, Chronicon Maior, in
The fall of the Byzantine Empire. A Chronicle by
George Sphrantzes 1401-1477. [Kronika e rrethimit
t Kostandinopojs nga 2 prilli deri 29 maj 1453, libri III,
prfshir 3-13, Chronicon Maior, n Rnia e Perandoris
Bizantine. Kronik nga George Sphrantzes 1401-1477.]
Prkthyer nga Marios Philippides, Amherst, 1980.
I. Menounos, Kosma tou Aitolou. Didaches kai
viografia [Kozma Etolu, msimet dhe biografia],
Athin,1980.
Konstantin Mihailovi iz Ostrovice, Janiareve
uspomene ili turska hronika [Kujtimet e jenierve
apo Kronika turke] (red. ore ivanovi), Beograd,
1966.
Andjelko Mijatovic, Uskoci i krajisnici [Uskott
dhe kufitart], Zagreb, 1974.
Andjelko Mijatovic, Zrinsko-Frankopanska urota
[Komploti i Zrinskit dhe Frankopanit], Zagreb, 1999.
Vesna Miovic-Peric, Narazmedju[N vijn ndarse],
Raguz, 1997.
PERANDORIA OSMANE
Adventures of Baron Wenceslas Wratislaw of
Mitrowitz. What he saw in the Turkish metropolis,
Constantinople; experienced in his capacity; and
after his happy return to his country, committed to
writing in the year of our Lord 1599. [Aventurat e
Baronit Wenceslas Wratislawi Mitrovics. far pa ai
n metropolin turk, Kostandinopoj; at q prjetoi
vet dhe pas kthimit n vendin e tij e hodhi n letr, n
vitin e Zotit 1599.] Prkthyer nga origjinali Bohemian
nga A. H. Wratislaw, Londr, Bell & Daldy, 1862;
prkthimi greqisht: I Konstantinoupolis kata ton
16o aiona (1591-1596), prkthyer nga Ioannis Ep.
Dryskos, Athin, 1920.
Lady Mary Wortley Montagu, The Turkish Embassy
Letters [Letrat e ambasads turke] (red
Anita Desai & Malcolm Jack), Londr, 1994.
Bogdan Murgescu (koord.) Istoria Romniei n
texte [Historia rumune n tekste], Bukuresht, 2001.
Ioan Neculce, Opere, Letopiseul rii Moldovei i
O sam de cuvinte [Vepra. Kronika e Moldavis dhe
disa thnie] (red Gabriel trempel), Bukuresht ,1982.
Mehmet Neri, Kitab- Cihannma [Nj dritare n
historin botrore] (red. F.R. Unat & M. A. Kymen),
Ankara, 1957.
Nicolas de Nicolay, Dans lempire de Soliman le
Magnifique (red.Marie-Christine Gomez-Graud,
Stphane Yrasimos), Paris, 1989.
Odbrani tekstovi za istorijata na makedonskiot
narod [Tekste t zgjedhura pr historin e popullit
maqedon ], I-II, Skopje, 1975.
Osmanski Izvori za Isljamizatzionnite Protzesi na
Balkanite [Burime osmane pr proceset e islamizimit n
Ballkan] (red Eugeni Radushev et alia), Sofje, 1990.
Peevi Ibrahim Efendi, Peevi Tarihi [Historia e
Peevit] (red Bekir Stk Baykal), vll. II, Ankara,
1992.
A.Philippidis-Braat, La captivit de Palamas chez
les Turcs: Dossier et commentaire, Travaux et
mmoires, 7 (1979), f. 109-222.
139
bibliografija
Radovan Samardi, Beograd i Srbija u spisima
francuskih savremenika XVI-XVII vek [Beogradi dhe
Serbia n shnimet e bashkkohsve francez n
shekujt XVI-XVII], Beograd, 1961.
Hans Schiltberger, Travel Notes, [Shnime udhtimi]
Sofje, 1971.
The Serbian Epic Ballads. An Anthology. [Baladat
epike serbe. Antologji] Prkthyer n vargje anglisht
nga Geoffrey N. W. Locke, Beograd, 1996.
Stanford, J. Shaw. The Jews of the Ottoman Empire
and the Turkish Republic, [Hebrenjt e Perandorise
Osmane dhe Republiks Turke] Houndmills, 1991.
Galib Sljivo, Bosna i Hercegovina 1788-1812 [Bosnja
dhe Herzegovina 1788-1812], Banja Luka, 1992.
George Sphrantzes, The fall of the Byzantine Empire
(Chronicon Minus), in The Fall of the Byzantine Empire.
A Chronicle by George Sphrantzes 1401-1477. [Rnia
e Perandoris Bizantine (Chronicon Minus) n Rnia e
Perandoris Bizantine. Kronik nga George Sfrances
1401-1477.] E prkthyer nga Marios Philippides,
Amherst, 1980.
Y. D. Spisarevska, Chiprovskoto vastanie i
Evropejskijat svjat [Kryengritja e Qipros dhe bota
europiane], Sofje, 1988.
Hristo Stambolski, Avtobiografija. Dnevnitzi.
Spomeni [Autobiografi. Ditare. Kujtime], Sofje,
1972.
Bernard Stulli, Zidovi u Dubrovniku [Hebrenjt
n Raguz], Zagreb, 1989.
Synaxaristis Neomartyron [Prmbledhje bio-grafish
t martirve t rinj], Selanik, 1984.
emdaniz de Sleyman Efendi,Tari-i-mrit-
tevarih [Histori] (red Mnir Aktepe), Stamboll, 1978.
Taylesaniz de Hafiz Abdullah Efendi Tarihi.
Istanbulun uzun drt yili (1785-1789) [Historia e
Taylesanizde Hafiz Abdullah Efendiut. Katr vitet
e gjata t Stambollit (1785-1789)] (red Feridun
Emecan), Stamboll, 2003.
140
Sture Theolin, The Swedish Palace in Istanbul,
[Pallati suedez n Stamboll] Stamboll, 2000.
Maria Todorova, Podbrani Izvori za Istorijata na
Balkanskite Narodi XV-XIX vek [Prmbledhje me
burime pr historin e popujve t Ballkanit n shek.
XV-XIX], Sofje, 1977.
Turski Iavori za Istorijata na Pravoto v Bulgaskite
Zemi [Burime turke pr historin e s drejts n tokat
bullgare] (red Bistra Tzvetkova], vll. 2, Sofje, 1971.
Cyryla Vazvazova-Karateodorova (red.) Nepre-
sahvashti Izvori. Documentalni Materiali za Istorijata
na Plovdiv i Plovdivsko [Burime t qndrueshme.
Dokumente lidhur me historin e Plovdivit dhe krahins
s Plovdivit], Plovdiv, 1975.
P. Zerlentou, Systasis tou Koinou ton Mykonion
[Kushtetuta e komunitetit t Mikonos], Hermoupolis,
1924.
Johann Georg Von Hahn, Udhetim Neper Viset
e Drinit dhe te Vardarit, Perktheu: Pjeter Radiqi,
Botues "GEER" & Nikolle Lleshi, Tirane, 2001.
Kasalica Vladislav, Kulturna batina Crne Gore
(Trashgimia kulturore e Malit t Zi), Tivar, 2008.
Petrovi Petar Njego, Izabrana pisma (Letra t
zgjedhura), Beograd, 1984.
Petrovi Rastislav, Rusija i Crna Gora u doba
vladike Vasilija i epana Malog, Zbornik radova
Rusija i junoslovenske zemlje u XVIII veku,
(Rusia dhe Mali i Zi n kohn e peshkopit Vasilije
dhe Shepan Malit n dokumentet e "Rusia dhe
vendet sllave t jugut gjat shekullit t 18-t"),
Beograd, 1986.
Hartat
Harta 2: The Periodical Historical Atlas of Europe
[Atlasi Periodik Historik i Europs], Christos Nussli
2002, www.euroatlas.com
 koordinatori

Koordinatort

Koordinatori i prgjithshm

Kristina Koulouri, kryetare e Komisionit pr Msimdhnien e Historis t CDRSEE, sht profesore e

Historis Moderne n Universitetin e Peleponezit (Greqi). Ka lindur m 1962 n Athin, kreu doktoraturn
n Paris I-Pantheon, Sorbon, n janar t vitit 1990. N vitin 1994 ka fituar mimin Nicolas Svoronos pr
krkimet dhe botimet shkencore n fushn e historis. Ka qen antare e grupit pr projektin e Kshillit
t Europs T Msuarit dhe Msimdhnia e Historis s Europs n shekullin e 20-t (1996-2000). Ajo ka
qen antare e komisioneve shkencore pr autorizimin e teksteve t historis n shkollat e mesme greke;
koordinatore e projekteve pr historin e teksteve shkollore dhe pr historin e Komitetit Olimpik Helen.
Gjithashtu sht autore e disa librave dhe artikujve pr msimdhnien e historis, historis s historiografis,
teksteve shkollore, kujtess kombtare dhe identitetit kombtar dhe historis s sporteve. Botimet kryesore:
Dimensions ideologique de lhistoricit en Grece (1834-1914); Les manuels scolaires dhistoire et de geographie,
Frankfurt, Peter Land, 1991; Sport et societ bourgeoise. Les associations sportives en Grce 1870-1922, Paris,
LHarmattan, 2000; Clio in the Balkans. The Politics of History Education, Thessaloniki, CDRSEE, 2002 (editor);
Athens, Olympic City, 1896-1906, Athens, IOA, 2004 (editor).

Libri i puns 1 Perandoria Osmane

Halil Berktaj, historian, aktualisht profesor i asociuar dhe drejtues i Programit t Historis n Fakultetin e Arteve
dhe Shkencave Sociale n Universitetin Sabanci (Stamboll, Turqi). Ai ka lindur m 1947. Studimet universitare
i kreu pr shkenca ekonomike n Yale University (1968) dhe ka kryer doktoraturn n fushn e historis n
Universitetin e Birmingamit. Ka punuar n Fakultetin e Shkencave Politike n Universitetin e Ankaras, n
Universitetin Teknik t Lindjes s Mesme n Ankara dhe n Universitetin Bogazic n Stamboll. Ai ka vizituar nj
sr universitetesh t huaja: n kuadr t Burss s Kshillit Britanik, Kolegjin Uolfson, Cambridge pranver
1990; Fullbright Fellowship, Harvard, 1997 (i asociuar me Qendrn pr Studime Europiane dhe Qendrn pr
Studime t Lindjes s Mesme); NEXUS Senior Fellow, Qendr pr Studimet e Prparuara n Sofje (Bullgari),
2002-2003. Ai sht zvendskryetar i Komitetit t Msimdhnies s Historis t Qendrs pr Demokraci dhe
Pajtim n Europn Juglindore (Selanik, Greqi); antar themelues dhe ish-zvendspresident i Asambles s
Qytetarve t Helsinkit (Turqi). Gjithashtu, sht antar i bordeve kshilluese redaktoriale n kto organe:
Revista e Studimeve Fshatare, Revista e Ndryshimit Agrar, Revista e Studimeve t Europs Juglindore dhe
Detit t Zi. Botimet kryesore (n turqisht): Ideologjia republikane dhe (historiani) Fuat Koprulu; Nga fisi
n feudalizm, Fundi i nj Ere dhe (n anglisht): Qasje t reja ndaj shtetit dhe fshatarsis n historin
osmane (1991, n bashkpunim me Suraija Faroqhi). Interesat aktuale studimore: Historiografia, qasje
krahasimore pr nacionalizmat n Ballkan, ndrtimi fillestar dhe riprkufizimi qemalist i kujtess kombtare
turke mes traumave kombndrtuese dhe spastrimeve etnike t fillimshekullit t 20-t.

Bogdan Murgesku, ka lindur m 1963 n Bukuresht, sht profesor n Fakultetin e Historis n Universitetin e
Bukureshtit; i sht akorduar bursa Herzog Roman nga Fondacioni Aleksander von Humboldt n Berlin (1998-
2000) dhe ka dhn msim si Profesor i Ftuar n Universitetin e Pitsburgut (2002) dhe n Universitetin e Europs
Qendrore n Budapest (2004). Gjithashtu, sht president i Degs s Bukureshtit dhe zvendspresident n
rang kombtar i Shoqris Rumune pr Studimet Historike, koordinator kombtar i konkursit t krkimeve
historike ISTORIA MEA-EUSTORY dhe antar i Komitetit Ekzekutiv t Rrjetit EUSTORY. ka botuar nj sr
studimesh akademike dhe disa libra pr historin e Rumanis, pr marrdhniet osmano-rumune, pr
historin ekonomike e sociale t shekujve XV-XX dhe historiografin e kohve t fundit. Gjithashtu ka drejtuar
botimin e 5 vllimeve, midis t cilave Rumania dhe Europa: Modernizimi si tundim, Modernizimi si krcnim
(Bukuresht 2000) dhe Historia rumune n tekste (Bukuresht 2001).

141
koordinatori

Libri i puns 2 Kombet dhe shtetet n EJL

Mirela-Luminita Murgesku sht profesore e asociuar n Fakultetin e Historis n Universitetin e Bukureshtit;

sht gjithashtu drejtore ekzekutive e Qendrs pr Studime Historike, Ekonomike e Sociale, Bukuresht,
dhe antare e Komitetit t Msimdhnies s Historis t Qendrs pr Demokraci dhe Pajtim n Europn
Juglindore, Selanik. Ka marr pjes n nj sr projektesh ndrkombtare n fusha si analiza e teksteve
shkollore, msimdhnia e historis, historiografia, kultura historike dhe nacionalizmi, dhe i jan akorduar
bursa prej Fondacionit Andrew F. Mellon, Deutscher Akademischer Austauschdienst (DAAD) dhe Maison
des Sciences de lHomme dhe Fondacionit Europian t Shkencs. Prve studimeve t shumta akademike
dhe kapitujve npr libra, ka redaktuar katr vllime dhe ka botuar Midis t krishterit t mir dhe rumunit
t guximshm. Roli i shkolls fillore n ndrtimin e identitetit kombtar rumun (Jashi, 1999) dhe Histori nga
anta e shkolls. Kujtesa dhe librat e shkolls gjat viteve 1990-t, Bukuresht 2004.

Libri i Puns 3 Luftrat Ballkanike

Valeri Kamenov Kolev, ka lindur m 1960 n Plovdiv, Bullgari. Ka marr titullin Master n Histori dhe nj
master tjetr n anglisht nga Universiteti i Sofjes, 1986. sht lektor i Historis Moderne Bullgare (1878-1944)
n Universitetin e Sofjes prej 1988 dhe n Akademin Kombtare t Arteve t Bukura n Sofje, q prej vitit
1999. Doktoraturn n histori e ka marr m 2001. sht antar i Bordit Redaktorial t revists historike
Minalo (q prej vitit 1994). sht antar i komiteteve t kurrikulave n histori dhe edukim qytetar n
Ministrin e Arsimit dhe Shkencs. sht bashkautor i tekstit t Historis pr klasn e 10-t. Fushat kryesore
t interesit jan: shteti dhe qeverisja lokale, jeta politike e sociale, dhe politika e jashtme.

Libri i Puns 4 Lufta II Botrore

Kreshmir Erdelja ka lindur n Zagreb m 1968. Ka studiuar Histori e Gjeografi n Universitetin e Zagrebit,
ku sht diplomuar me temn Qndrimi i Shtetit t Pavarur t Kroacis (NDH) ndaj shkrimtarve dhe
letrsis. Interesi i tij kryesor akademik sht historia e shekullit t njzet. punon si msues historie n nj
shkoll fillore n Zagreb. sht prfshir n shkrimin e teksteve shkollore t historis. sht autori i tekstit
t historis dhe i nj prmbledhjeje me lexime pr klasn e shtat t shkolls tetvjeare dhe vitit t par
t shkolls s mesme.

142
Kontribuesit

Boro BRONZA, Milan RISTOVIC,

Hulumtues n fushn e historis, Banja Luka, Profesor, Fakulteti i Filozofis n Universitetin e
Bosnj e Hercegovin. Beogradit dhe kryetar i Shoqats pr Historin
Sociale, Serbi e Mal i Zi.
Helian DEMIRI,
Lektor n Universitetin Aleksandr Xhuvani, Araks SAHINER,
Shqipri. Doktor shkencash n fushn e historis, Kryetar i
Departamentit t Shkencave Sociale n Shkollat
Ljupka HRISTOVA, MEF, Turqi.
Msuese historie, Maqedoni.
Andrei SORA,
Nikola JORDANOVSKI, Redaktor revistash historike, Bukuresht, Rumani.
Kandidat pr titullin doktor n Shkolln Pasuni-
versitare pr Studime Sociale, Varshav, i lindur n Vladimir Georgiev STANEV,
Maqedoni. Kandidat pr titullin doktor n Universitetin e Sofjes,
Departamenti i Historis, dhe msues historie n
Niyazi Mustada KIZILYUREK, Shkolln e Matematiks n Sofje, Bullgari.
Profesor i asociuar n Universitetin e Qipros, De-
partamenti i Studimeve Turke. Igor STOJAKOVIC,
Msues historie dhe bashkautor i teksteve t his-
Angelos KYRIAKOUDIS, toris pr shkollat tetvjeare, Zagreb, Kroaci.
Msues historie, Qipro.
Lina VENTURA,
Bogdan Florin POPOVICI, Profesor i asociuar n Departamentin e Politikave
Dega e Qarkut t Brasovit t Arkivave Kombtare, Sociale dhe Arsimore, Universiteti i Peloponezit,
kandidat pr titullin doktor n Institutin e Historis Greqi.
t Bukureshtit, Rumani.

Boo REPE,
Profesor n Departamentin e Historis, Universi-
teti i Lubljans, Slloveni.

143
Lista e msuesve t Historis

Kresimir Alajbeg, Zagreb Codruta Matei, Bukuresht

Arzy Aydin, Stamboll Valentina Maver, Lubljan

Marilena Bercea, Bukuresht Mire Mladenovski, Shkup

Hristo Berov, Sofie Nada Molerovik, Shkup

Radu Cerkez, Bukuresht Sorin Oane, Ramnicu-Valcea

Emina Dautovic, Beograd Nuket Oren, Stamboll

Bojana Dujkovic, Banja Luka Valentin Maxim Oros,

Irena Lilkova Garkova, Kluzh Mutlu Ozturk, Stamboll

Plovdid Entela Jorgji, Tiran Adrian Papajani, Tiran

Alma Kasaruho, Tiran Maria Philipidou, Pafos

Hayrettin Kaya, Stamboll Nicu Pohoata, Bukuresht

Yordanka Hristova Karaguerova, Sofje Jelka Razpotnik, Lubjan

Snjezana Koren, Zagreb Vassiliki Sakka, Athin

Davor Koznjak, Zagreb Ljupka Smilanovska, Shkup

Eliza Kyriakou, Nikozia Nevenka Sres, Lubjan

Angelos Kyriakoudes, Limasol Angela Tongal, Stamboll

Maria Kyriazi, Selanik Fatmiroshe Xhemali, Tiran

Anastasia Kyrkini-Koutoula, Athin Nenad Zarkovic, Beograd

Margita Madunic, Zagreb Maria Zografaki, Ksanthi

144
HARTA 2: PERANDORIA OSMANE DHE EUROPA RRETH VITIT 1600

146
PERANDORIA OSMANE

147
JEPNI VLERSIMIN TUAJ PR KT LIBR!

Mendimi juaj si lexues sht me shum rndsi pr ne, n mnyr q t vlersojm punn e br
dhe t planifikojm nismat tona t ardhshme. Qendra pr Demokraci dhe Pajtim n Europn Juglindore
(CDRSEE), s bashku me nj numr kolegsh dhe bashkpuntorsh kan kryer nj pun t madhe
dhe kan shfrytzuar burime t muara pr projektin Msimdhnia e Historis Moderne t Europs
Juglindore, rezultat i t cilit sht ky libr q keni n duar. N mnyr q t vlersojm frytshmrin
e metods s prdorur, dobin e ksaj siprmarrjeje dhe vlern e puns son, do t dshironim q t
jepnit vlersimin tuaj pr kt projekt. Ju lutemi, na jepni opinionin tuaj t sinqert, duke na kushtuar
pak koh dhe kujdes nga ana juaj.

Pasi ta lexoni kt libr ose ta keni prdorur n klas, ju lutemi, shkoni n faqen ton t internetit,
dhe tek seksioni Librat e Puns t Historis plotsoni nj formular vlersimi. Formularin e vlersimit
mund ta gjeni n adresn: http://www.cdsee.org/jhp/index.html

Nse dshironi, mund t na shkruani n adresn elektronike: info@cdrsee.org dhe komentet tuaja
do ti drgohen drejtprsdrejti njrit prej koordinatorve t PHP-s.

Gjithashtu, mund t na shkruani edhe n adresn postare:

Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe (CDRSEE)

Krispou 9, Ano Poli, 54634 Thessaloniki, Greece

149