Revista Hikmet Nr.3

HIKMET
Revist Shkencore, nr.3, Shtator/2013

Revista shkencore Hikmet sht nj publikim i specializuar i
Institutit pr shkencat humane Ibni Sina. Revista ka si synim krye-
sor t informoj lexuesit shqiptar dhe publikun e gjer me shken-
cat humane n botn islame, duke prfshir ktu studimet n fushat
e islamologjis, orientalistiks dhe studimeve krahasimtare. Pr m
tepr, revista synon t stimuloj studiuesit shqiptar e t huaj, q sjel-
lin risi n lmit e lartprmendura, me qllim avancimin dhe ngritjen
e nivelit shkencor dhe kulturor n vend. Prandaj, studiuesit, krkuesit,
lektort universitar dhe studentt e diplomuar n krkime t avanc-
uara inkurajohen t dorzojn punimin e tyre origjinal (t pa publi-
kuar m par n ndonj revist apo ueb site tjetr). Artikujt duhet
t shoqrohen me abstrakte, fjalt elsa dhe mund t jen n gjuhn
shqipe, arabe, perse, turke ose angleze. Revista Hikmet fton t dre-
jtn e autorit t artikujve q publikon, duke i njohur autorit t drejtn
e botimit t tyre n organe t tjera, me kushtin q revista Hikmet t
referohet si publikuesi i par i tyre.
T drejtat pr t gjith artikujt dhe shkrimet i ruajn autort. Redaksia
e ksaj reviste nuk mban prgjegjsi pr opinionet dhe qndrimet e
shprehura dhe faktet e cituara nga autort.
Revista Hikmet pranon t gjith shkrimet, prkthimet, intervistat
dhe recensimet q jan n prputhje me botkuptimin teorik dhe aka-
demik t revists. Punimet para se t botohen vlersohen nga redaksia
dhe ajo sht e lir n zgjedhjen e tyre pr botim. T gjith punimet
duhet t jen shkencore dhe t japin citatet dhe referencat e nevo-
jshme. M shum t dhna pr kriteret e paraqitjes dhe t drgimit t
artikujve pr botim mund t shihni n faqen zyrtare t Institutit pr
shkencat humane Ibni Sina:
www.ibnisina-ks.com.
Revista Hikmet del katr her n vit, dimr, pranver, ver dhe vjesht.
Dorshkrimet dhe fotot nuk kthehen.
Punimet drgoni n E-mailet:
revista-hikmet@hotmail.com, revista.hikmet@yahoo.com
Revista Shkencore Hikmet, nr. 3, Shtator, 2013
Boton: Instituti pr shkencat humane
Ibni Sina
Kryeredaktor: Abdullah Rexhepi
Redaksia: Fehim Gashi, Hatixhe Ahmedi, Fahredin Shehu, Hasan
Azari, Luljeta Veselaj, Jahja Hondozi, Agim Abdullahu, Abdullah Rex-
hepi
Redaktor gjuhsor: Ajna Aliti
Sekretar i redaksis: Senad Gushlla
Kshilli shkencor ndrkombtar:
- Dr. William Chittick, Universiteti Shtetror i Nju Jorkut, SHBA
- Dr. Shahram Pazouki, Instituti iranian i flozofs, Iran
- Dr. Turgay afak, Universiteti Medenijet, Turqi
- Dr. Husejnali Ghobadi, Universiteti Tarbiat Modares, Iran
- Dr. Hanan Tahoun, Universiteti i Kajros, Egjipt
- Dr. Sedad Dizdarovi, Universiteti i Zenics, BH
- Dr. Ahad Golizade, Instituti krkimor ndrkombtar Rumi,
Shqipri
- Dr. Seid Halilovi, Qendra pr shkenca fetare Kom, Serbi
Adresa: Rruga Rrustem Statovci, Nr. 29, kati I.
Prishtin, Kosov.
Email: instituti-ibnisina@hotmail.com
instituti.ibnisina@yahoo.com
Pasqyra e Lnds / Contents
Fjala e redaksis .....................................................................13
Prof. dr. Feti Mehdiu
Shqipria politike n Sejahatnamen e Evlija elebiut
The political Albania in the Seyahtnme of Evliya elebi ..............17
Prof. dr. Salih Trako
Ngjarjet para betejs s Kosovs n Hesht Bihishtin e Idris Bitlisit
Events before the Battle of Kosovo in Hesht Bihisht of Idris Bitlisi.....31
Prof. asc. Dr. Isa Memishi
Prhapja e alfabetit arab n Ballkan gjat sundimit t Perandoris Osmane
The spread of the Arab alphabet in the Balkans during the reign of the
Ottoman Empire......................................................................................53
Prof. dr. Adem Zejnullahu
Mitikja dhe fetarja n tri kng popullore
Mythical and religious in three folk songs.................................................69
Prof. dr. Bahaoddin Horremshahi
Gtja dh Hafezi: t bashkuar nga zemra m shum se nga gjuha q fitnin
(2)
Goethe and Hafez: united by the heart more than by the language (2)......79
MA. Sead Morina
Sadrazamet shqiptar ne Perandorin Osmane (2)
Albanian Grand Viziers in the ottoman Empire (2)....................................93
Nexhat Ibrahimi
Disa refeksione mbi sufzmin
Some refections on Sufsm ................................................................101
Dr. Elvir Musi
Koncepti dhe nivelet e paqes n Mesnevin e Mevlans
The concept and levels of peace in the Mathnawi of Maulana ......119
Prof. Asc. Dr. Mehmet anver
Vlerat Prbashkta dhe dialogu ndrfetar sipas Kuranit
Shared Values and interfaith dialogue in the Quranic perspective ....135
Prof. dr. Xhemaludin Lati
Kurani dhe linguistika moderne
Quran and the modern ingusitics............................................................149
Murteza Motahari
Islami dhe moderniteti
Islam and Modernity............................................................171
Dr. Murat Cizakca
Demokracia, zhvillimi ekonomik dhe mekasid el-sheriah
Democracy, economic development and mekasid el - sheriah............191
Kritik e Recensione
Critice & Reviews................................................................211-214
T nderuar lexues,
N dor keni numrin III t revists shkencore HIKMET t ciln po ju
prezantojm n vazhdim. Ndjejm knaqsi q kjo revist ka flluar
t shndrrohet n nj tribun serioze pr paraqitjen e rezultateve
dhe arritjeve shkencore n fusha t ndryshme, si islamistk, orien-
talistk dhe studime krahasimtare. Gjithashtu jemi munduar dhe
vazhdojm t prpiqemi q t inkurajojm studiuesit dhe t huaj,
q nprmjet publikimeve n revistn HIKMET, t kontribuojn n
avancimin e dijes n botn shqiptare.
N kt numr mund t lexoni punimin e Fet Mehdiut me ttull
Shqipria politke n Sejahatnamen e Evlija elebiut, nprmjet t
cilit, lexuesi mund t njihet me prshtypjet e nj udhtari turk, Evlija
elebiut n trevat shqiptare. Artkulli bhet m i rndsishm sido-
mos kur kemi parasysh faktn se shum t zbehta jan dijet tona pr
historin pr t ciln fet autori i Sejethamas.
Nj punim tjetr historik sht edhe ai Ngjarjet para betejs s
Kosovs n Hesht Bihishtn e Idris Bitlisit, i autorit boshnjak Salih
Trako, t cilin n shqip e ka sjell Ismail Rexhepi. Idris Bitlisi ka qen
nj administrator osman me prejardhje kurde i cili veprat e tj i ka
shkruar n gjuht arabe dhe perse. N shkrimin q do ta sjellim n
vazhdime, autori prshkruan ngjarjet q ndodhn n Ballkan para
betejs s Kosovs n vitn 1389. Vlen t theksohet se Idris Bitlisi n
historiografn turke njihet si burim i dors s par dhe shpresojm
q botmi i ktj shkrimi do t kontribuoj n zbardhjen e t kaluars
son.
Prej punimeve t ktj numri t revists HIKMET sht edhe Prhap-
ja e alfabett arab n Ballkan gjat sundimit t Perandoris Osmane,
i autorit Isa Memishi. Duke pasur parasysh t kaluarn ton si pjes e
perandoris osmane, krijuesit shqiptar prdorn alfabetn arab pr
shkrimin e gjuhs shqipe dhe si rezultat kemi nj trashgimi shum
t vlefshme t ksaj tradite, e cila akoma krkon studim, gjurmim
dhe kritk serioze. Pr at dhe mendojm se punimi n fal do t
jet nj kontribut i vlefshm n kuadr t zbardhjes s shkrimeve
shqipe me alfabet arab.
Mitkja dhe fetarja n tri kng popullore i autorit Adem Zejnullahut
sht nj punim tjetr i revists, n t cilin n mnyr t sintetzuar
trajtohen mitkja dhe fetarja n tri kng popullore shqipe. N kt
artkull trajtohen tri kng popullore si Kanga e Divit Marvon, Knga e
divdushmanit dhe Kanga e divit, t cilat kan zn vend n letrsin
popullore shqipe.
Nga mistcizmi n kwtw numwr kemi punimin e Nexhat Ibrahimit Disa
refeksione mbi sufzmin. Autori n kt artkull v n spikatje mosn-
johjen dhe paragjykimet q kan lindur nga mosnjohja e ksaj tradite
n shoqrin ton dhe i kush nj hapsir t veant rolit t sufzmit
n trojet shqiptare.
Gjithashtu duhet prmendur edhe punimi Kurani dhe linguistka
moderne i Xhemaluddin Latit, t prkthyer nga Jahja Hondozi. Ky
punim bazohet n kuptmin e rrfmit kuranor mbi gjuhn, t folurit
dhe mbi ca zbulime t linguistve t njohur Ferdinand de Sosyri dhe
Noam omski, zbulime q ndriojn disa ajete kuranore.
Nga studimet e islamistks kemi veuar shkrimin e flozoft mysliman,
Murteza Muteharit, me ttull Islami dhe modernitet, i prkthyer nga
Mimoza Hysko. Autori pasi fet pr kontributn e fes islame n zhvil-
limin shpirtrore t njeriut dhe vlerave n prgjithsi, i qaset dhe mod-
ernizmit, si nj shkoll e re e mendimit, gjykimit dhe jetess. Mutehari
n nj an duke kritkuar progresistt t cilt n emr t progresit
dhe zhvillimit jan n gjendje t shkelin do vler, n ann tjetr
gjithashtu i v n shnjestr edhe konservatort q jan t mbyllur
prball do arritje shkencore dhe kshtu fen islame e paraqet si
kriter pr ekuilibrimin e ktyre dy poleve t kundrta. Duke kritkuar
scientzmin, ky flozof mysliman, u del n mbrojtje shkenctarve dhe
dijetarve t cilt ndjekin qllime njerzore n hulumtmet e tyre,
dhe thot se jan pushtetart ambicioz ata t cilt keqprdorin re-
zultatet shkencore t tyre pr qllime individuale dhe pushtuese.
N fund falnderojm antart vendor dhe ndrkombtar t
redaksis si dhe bashkpuntort tan t cilt me punn e tyre t
palodhshme ndihmojn n botmin e revists shkencore HIKMET.
Redaksia
Shqipria e sotme n Sejahatnamen (Udhprshkrimin) e Evlija elebiut 17
KDU 32(4965):28
Shqipria e sotme n Sejahatnamen (Udhprshkrimin) e
Evlija elebiut
400 vjet m par harta e bots ishte ndryshe. Ndryshe ishin t
organizuar edhe popujt e bots dhe jetonin ndryshe. Ktu po prezantoj
shqiptart, t cilt si popull edhe sot e ksaj dite jan njlloj, porse kufjt
gjeografk brenda t cilve jeton sot ky popull, ka shum ndryshime n
krahasim me pozitn n t ciln ishte n shekullin 18, kur i vizitoi Evlija
elebiu.
Prandaj edhe n titull desha tà theksoj se ktu do t fitet pr
nj shtet shqiptar me kufj politik brenda t cilve gjendet sot. Kta
kufj jan t caktuar sipas interesave t forcave politike evropiane n
vitin 1913. Jan diskutuar n vitin 1918 por asnjher nuk jan pranuar
nga organe me relevanc ndrkombtare. Siprfaqja e Shqipris s
sotme i ka 28.748 km. katror dhe afro 4 milion banor,
1
ndrsa Kosova i
ka 10.877 km. Katror me afro 2 mil. Banor.
2

N dokumentacion zyrtar si edhe n gjeografn e bots aktual-
isht sht e shnuar me emrin Albania (Shqipri). Deri n vitin 1912, n
burimet historike e diplomatike t sulltanatit Osman emrtohet Arnautl-
luk dhe prbhej nga katr vilajete: Vilajeti i Manastirit, Vilajeti i Janins,
Vilajeti i Kosovs dhe Vilajeti i Shkodrs. Arnautlluku Shqipria para
vitit 1912 para luftrave Ballkanike, ndryshon shum nga kjo e sotm-
ja, prandaj kt t sotmen e quajn edhe Sh q i p r i p o l i t i k e.
3
1
. Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiran, 1985, fq. 1038.
2
. Po aty, fq. 534.
3
Kt emrtim sot e prdor prof. Arben Puto dhe disa historian t brezit t ri. Disa e
quajn edhe Shqipria Londineze.
18 Prof. dr. Feti Mehdiu
N vazhdim do ta prdor termin Arnautlluk, pr t qen m
besnik ndaj burimeve historike t periudhs para Luftrave Ballkanike,
s cils i referohet edhe Sejahatnameja e Evlija elebiut (1611-1678)
elebiu viset shqiptare i vizitoi dy her, s pari m 1666 dhe
hern tjetr n vitin 1672. Gjat udhtimit t tij npr Shqipri ai ka
qndruar n disa vende dhe ka prshkruar vendet vijuese:
Kalan e Delvins, Delvina, Kalaja e Gallats, Kalaja e Zhu-
latit, Kalaja e Kardhiqit, Gjirokastra, Peshkpia, Zharovina, Libohova,
Tepelena, Kalaja e uditshm e Skraparit, Prmeti, Berati, Begatit e
Tomori, Miniera e ziftit, Kanina, Kalaja e Vlors, Ishulli i Sazanit, For-
tesa e Boshtovs, Fortesa e Durrsit, Kavaja, Peqini, Elbasani, Pogra-
deci, Starova, Tirana, Lezha, Shkodra, Bushati, Spasi..
4
Vendet tjera t Arnautllukut t cilat i ka prshkruar elebiu n
Sejahatname sot jan n Kosov, Maqedoni, Greqi, n Mal t zi, etj.,
dhe nuk jan objekt i ktij kontributi.
Ky udhprshkrim i Evlija elebiut i afron opinionit shkencor
nj pasqyr pr gjendjen se si i gjeti ai vendet e prmendura. Ai ktu
jep t dhna pr objektet me rndsi strategjike, fetare, kulturore si
jan: kalat, xhamit, shkollat, hamamet, pazaret, madje paraqet edhe
veorit etnografke dhe etnologjike t ktyre viseve.
Ktu jam prqendruar t paraqes nj pasqyr t objekteve t
rndsishme t infrastrukturs fetare, arsimore e kulturore, madje edhe
strategjike, t cilat i ka prshkruar Evlija elebiu n kt pjes t Ar-
nautllkut t shekullit 17.
Ai ka prshkruar edhe veshjen dhe sjelljet e popullats pr t
cilat un nuk do t fas por, gjithsesi sht me interes pr opinionin
shkencor n prgjithsi, sidomos pr studimet etnografke dhe etnolog-
jike.
5
4
Muhabet Dhil-li Dervishi (Evlija elebi) Shqipria para tre shekujsh, prkthye
nga Sali Vuiterni, Tiran, 2000. Botimi i par ka qen n vitin 1930.
5
Un kam shfrytzuar, pr kt rast edhe dy botimet n gjuhn shqipe: T Sali
Vuiternit ... botim i vitit 2000, Tiran, dhe botimin e prgatitur nga Robert Elsie,
Duhet sqaruar paraprakisht se n Ballkan dallimi ndrmjet
xhamis dhe mesxhidit sht se n mesxhid nuk falet namazi i xhumas
as namazi i Bajramit. Pr dallim nga vendet tjera islame, ktu mesxhidi
sht nj objekt m i vogl se xhamia dhe me funksion t kufzuar.
N vazhdim do t shihet si i gjeti Evlija elebiu kto vende dhe
si ka prshkruar n Sejahatnamen e tij.
Kalaja e Delvins - kishte nj xhami pa minare mesxhid.
6

Kur del nga kalaja, n ann e djatht sht xhamia e Hunqarit, e vogl
por e dobishme.
7
Delvina - kishte edhe disa xhami, si edhe mesxhide ku nuk falet
xhumaja. Ktu kishte tri medrese.
8
Kalaja e Gallats - kishte vetm shtat shtpi dhe nj mesxhid.
9
Kalaja e Zhulatit, kishte nj xhami. Xhami kishte edhe jasht
kalas por ajo ishte e rrnuar.
10
Kalaja e Kardhiqit, kishte nj xhami me nj minare t vogl.
11
Gjirokastra, brenda kalas ndodhet xhamia e Pajazit Hanit, e mb-
uluar me rrasa.
N Gjirokastr ndodhet gjyqi i sheriatit q sht i vendosur n
pallatin q sht vakaf i Memi Beut.
12
Kishte edhe kryemyfti... Ka tet
xhamia. Ajo e Hzr agait dallohet me nj minare t bukur prej guri. Afr
kurse n gjuhn shqipe e ka prkthyer Abdurrahim Myftiu. N vazhdim do tì radhis
: Vuiterni.... 2000; Elsie... 2008.
6
Mesxhid n trojet shqiptare ka kuptimin e nj objekti q shrben sikur xhamia, ku
falen t gjitha namazet ditore, por nuk falet namazi i xhumas dhe namazi i ba-
jrameve. N botn arabe Mesxhid i thuhet xhamis.
7
Vuiterni... fq. 21; Elsie... fq. 46.
8
I njjti burim.
9
Vuiterni... fq. 24; Elsie... fq. 47.
10
Po aty: fq. 26;
11
Po aty, fq. 28;
12
Po aty, fq. 31;
banjs sht xhamia Haxhi Murat; pastaj xhamia e Teqes pa minare;
xhamia Memi Pasha. elebiu ktu prmend edhe xhamiat Nermi efendi,
Vutosh dhe Allaj Beg.
13
elebiu ktu gjeti tri medrese, si thot ai pr dijetar
14
dhe pes
shkolla fllore. Jan t njohura Medresja Memi Pasha dhe shkolla fllore
Pajazit, pran xhamis Pajazit. Ktu kishte tri teqe dhe tri kisha t vog-
la. Deri n moshn 80 vje nuk ka njeri me mjekrr.
N Gjirokastr ka vjershtor t njohur, si Bukai, Figani,
Sukuni, Fitragi, sidomos Naleshi sht i pakrahasueshm. Ka gra fsnike
q mund t krahasohen me Rabija Adevijjen.
Peshkpia, rrz nj mali t Gjirokastrs, ka nj xhami t re
dhe t bukur, e cila quhet xhamia Memi Pasha. Ka nj minare sikur
xhamia Aksa.
15
Delvinaku ka dhjet kisha. Ktu shqiptart jan t gjith t
krishter.
Libohova, kishte 200 shtpi shqiptare muslimane. Ktu kishte
nj xhami, nj mesxhid, nj hamam dhe nj han.
16
Tepelena, kalan e Tepelens e mori nn sundim Gedik Ahmet
Pasha m 897(1491). N kala kishte 40 shtpi t vogla dhe nj xhami
me minare t ult q e kishte ndrtuar Pajazit Veliu. Jashta kalas ka edhe
6 dyqane t vegjl dhe nj xhami.
17
Kalaja e uditshme e Skraparit, ka prbrenda 45 shtpi dhe nj
xhami. Xhamia Pajazit Han.
18
13
Po aty, fq. 33
14
Sipas ktij dallimi q bn elebiu: medrese pr dijetar dhe shkolla fllore, len t
kuptohet se ktu kishte edhe medrese t rangut t lart.
15
Po aty, fq. 41.
16
Po aty, fq. 42.
17
Po aty, fq. 46.
18
Po aty, fq. 48.
Kalaja e Prmetit, jasht kalas ka nj xhami t vogl, nj mesx-
hid, nj medrese, nj shkoll, nj teqe dhe nj han. Ka edhe disa hamame
familjare.
Katundi Roshnik, gjysm ore larg Prmetit pron e vezirit
Mehmet Pasha Kopryliu, ka nj xhami, nj mesxhid, nj shkoll, nj
teqe dhe nj hamam t ri t rregulluar mir.
19
Berati, - Belgradi shqiptar
20
Kalaja lidhet me rrugn para
xhamis s ndrtuar nga Hysen Pasha, n lagjn Murat elebi. N kala
sht nj xhami e kohs s Pajazitit.
Jasht kalas ka rreth 200 shtpi. Ktu sht xhamia e Pajazit
Hanit, e mbuluar me tjegulla. sht xhami e vjetr e madhe, por pa xhe-
mat.
Berati ka 5 mi shtpi, 30 lagje, nga t cilat njra quhet Lagja e
xhamis s Bardh. Ktu ka edhe 10 lagje t krishtera dhe nj ebreje.
Administrimin e jets islame e ushtrojn kadiu, shejhu-l-islami dhe nj
nekibu-l-eshraf.
E. elebiu n Berat ka gjet xhamit n vijim: Xhamia Uzkurli,
xhamia Gazi Murat Pasha, Xhamia Hynqar, e cila quhet edhe Fet- hije,
dhe ndodhet n kalan e siprme, xhamia elebi Hysen Pasha, s cils
i kushtoi edhe nj vjersh: dhe Xhamia e Mushks.
Ktu gjeti edhe disa mesxhide. N lagjn Vakuf, tre mesxhide; e
pastaj n lagjen Murat elebi, Kadi baba, Pashmakxhi, Lagja e Bardh,
Jezulli si edhe tet mesxhide tjer.
Ka tri medrese: M t njohura jan: ajo e Sulltan Pajazit Veliut
dhe ajo Uzkurli. Ktu msohen t gjitha shkencat, edhe ajo pr kndimin
e kur anit.
Ka edh shkolla fllore nga t cilat jan t njohura ajo e Pajazit
19
Po aty, fq. 49.
20
Beratin kshtu e quan edhe Sami Frashri edhe autor tjer t periudhs Osmane,
pr ta dalluar nga Beogradi.
Hanit, Uzkurli, Sheh Aziz, e Teqes, etj.
21
Berati sht vend i poetve dhe ktu ka pes hane pr udhtart.
Kanina, Kalan e Kanins e ndrtoi Sulltan Mehmeti, ku ndrtoi
edhe nj xhami t mbuluar me tjegulla dhe me nj minare t bukur. Afr
xhamis sht pallati i Gazi Sinan Pashs. N jug t kalas sht xhamia
Gazi Sinan Pasha me nj minare shum t bukur.
Kalaja e Vlors - ka disa lagje. elebiu i prmend me emr:
lagja e xhamis s Hunqarve, lagja e xhamis s Tabakve, laga e Hy-
sen Agait, lagja e Mehqemes, lagja e Tregut, me nj mij shtpi. Ktu
nn administrimin e kadiut prfshihen rreth 100 katunde. N Vlor ka
50 faltore, m e njohura sht xhamia Sulltan Sulejmani, me kube guri
mbuluar me plumb. ka edhe nj kronogram. sht ndrtuar n vitin 949
h.(1542, m.), pastaj vjen xhamia e Hysen Agait, te Tabakt. Ka tri me-
drese, pes shkolla fllore, tri teqe. Funksionon gjyqi i sheriatit. Ka ktr
hane dhe disa kroje si ai i Iljaz Pashs.
22
Kalaja e Boshtovs - ka rreth 50 shtpi pr ushtart dhe nj
xhami me tjegulla..
23
Falaja e Durrsit - ktu gjendet xhamia e Pajazit Veliut.
24

Kavaja - i ka 400 shtpi dhe ka familje fsnike sikur ajo e
Harizve dhe e bijve t Pashs. Ktu banon kadiu i Durrsit. Ktu ka
katr lagje me katr xhami me minare dhe katr mesxhide. Ka dy me-
drese, tri shkolla fllore e dy teqe. Bijt e Hazir Agait kan ndrtuar nj
banj publike.
25
Peqini - n kala ka nj xhami t vogl pa minare, kurse qyteti
Peqin ka katr xhami. Tri prej atyre jan me minare t larta. M e njohura
sht xhamia Abdurrahmnan Pasha. sht e bukur dhe ka shum xhe-
21
Po aty, fq. 64.
22
Po aty, fq. 70.
23
Po aty, fq. 79.
24
Po aty, fq. 80.
25
Po aty, fq. 83.
mat. sht e prmendur edhe xhamia Hariz zade. Ka edhe 7 mesxhide,
tri medrese, pes shkolla fllore dhe dy teqe.
26

Elbasani ka nj kala t madhe. Ktu funksionin kadiu dhe
shejhu-l-islami.
27
Ka 18 lagje islame dhe 10 lagje t krishtera. sht e
njohur xhamia e Hynqarit q ka edhe nj sahat-kull shum t bukur.
Qyteti Elbasanit ka 46 xhamia, m e vjetra sht xhamia Fatih q ndodhet
prmbi kala. Pastaj numrohen: xhamia Gazi Sinan Pasha, xhamia te
Tregu, xhamia Hasan Balli, xhamia e agait, xhamia Biakxhizade me
minare shum t bukur, xhamia e Lepurit, xhamia Sinan Beg.
Ktu ka edhe 20 mesxhide. Ka shkoll t hifzit dhe shum shkol-
la fllore. Ka 11 teqe, nga t cilat m e njohura sht Teqja e xhamis
Hynqar. Ktu elebiu ka gjet 47 mjek, tri barnatore dhe tre kirurg. Ka
tri banja publike, Banja Sinan Pasha, banja e Tregut, si edhe 16 banja pri-
vate npr pallate t familjeve bujare. sht djep i shum dijetarve; ka
poet e njerz me kompetenc n dije. elebiu pr Elbasanin ka dhn
edhe kt shnim shum interesant q dshmon pr bujarin e ktyre
njerzve: .... n kt qytet e kan pr turp t mbajn portn t mbyllur e
t hahet buka pa mik n sofr. Asnjri nga kta zotrinj nuk dshiron t i
mungoj miku a udhtari i rastit. Ata nuk mrziten nga miku, i cili mund
t ket me vete edhe shrbtor e kuaj e t qndroj nj muaj rresht. Po t
q llojn ditt e vitit ri, ata i dhurojn mikut edhe nj pal rrobe t reja.
Kam dyzet vjet q udhtoj e shetis, dhe nj virtyt t ktill si t
zotrinjve elbasanas nuk ma kan par syt, prvese te Hazir Agai
aga i jenierve - n Tarabulus t Siris.
28

Pogradeci - ka katr lagje dhe 4 xhami, nj medrese, dy shkolla
fllore, nj teqe, tre hane, nj hamam.
29

26
Po aty, fq. 84.
27
Elbasani, sipas ktij prshkrimi t elebiut, duket ka qen qendr shum e rnd-
sishme e kulturs Islame. Kishte medrese t hifzit dhe shum objekte tjera t infra-
strukturs islame. Mirpo pozita e shejhu-l-islamit duhet hulumtuar se mund t jet
hiperbolizim pr Elbasanin.
28
Po aty. Fq. 95.
29
Po aty, fq. 119. elebiu pas Elbasanit prshkruan edhe disa venede tjera, t cilat nuk
Starova - kishte katr lagje, dy muslimane e dy krishtera. Ka dy
xhami dhe dy mesxhide, nj teqe, nj medrese, nj shkoll, tre hane, nj
banj publike dhe shum banja private.
30
Tirana - ka shum xhami, hane, banja dhe dyqane.
31
Shkodra - ra nn sundimin osman n vitin 883,(1478 m.), pas nj
rrethimi 40 ditsh dhe iu dorzua n administrim Jusuf Beut. N kala
ka pak shtpi dhe vetm nj xhami. Ktu ka shejhu-l-islam dhe gjygj t
sheriatit. Shkodra ka 1800 shtpi, 10 xhami dhe 15 lagje.
Dallohet xhamia Pajazit, e cila ka edhe shum xhemat. Pastaj
vjen xhamia Hysen Beg, xhamia e lagjes Ali Beg, xhamia Kara Hysen.
Ka edhe 70 mesxhide.
32
Bushati - ka nj xhami, nj mesxhid, nj banj publike dhe nj
han. Ktu gjendet pallati i Jusuf Begollit.
33

Spai ka nj xhami, nj han e nja dhjet dyqane.
34
Objektet q gjeti Evlija elebiu n Shqipri n vitin 1672
jan prfshi n kt kontribut timin pr shkak t prkufzimit territorial n Shqiprin
e sotme - politike. Qytetet Ohri, Struga, Prespa q jan prshkruar aty, aktualisht jan
n territorin e Maqedonis.
30
Po aty. Fq. 120.
31
Po aty, fq. 135.
32
Po aty, fq. 140.
33
Po aty, fa. 143.
34
Po aty, fq. 149. Prej ktu Evlija elebiu kalon n Gjakov.
Vendi Kala Xhamia Mesxhide Medrese Teqe Kisha
Kalaja e Delvins 1 1
Delvina, Disa disa 3
Kalaja e Gallats 1 1
Kalaja e Zhulatit 1 2
Kalaja e Kardhiqit 1 1
Gjirokastra 1 8 3+5 3 3
Peshkpia 1
Libohov, 1
Tepelena 1 1+1
Kalaja e Sk-
raparit
1 1
Prmeti 1 1 1 1+1 1
Berati 1 4 disa 3+disa
Kanina, 1 2
Kalaja e Vlors 1 50 3+5 3
Kalaja e Bosh-
tovs,
1 1
Kalaja e Durrsit 1 1
Kavaja 4 4 2+3 2
Peqini 1 1+4 7 3+5 2
Elbasani 1 46 20 disa 11
Pogradeci 4 1+2 1
Starova 2 2 1+1 1
Tirana, disa
Shkodra 1 1+10 70
Bushati 1 1
Spai 1
Gjithsej: 16 149+ 107+ 47+ 25 3
Prfundim
Ktu hulumtuesi do t shoh se si e gjeti Evlija elebiu kt
pjes t trojeve shqiptare, gjegjsisht t Shqipris s sotme.
Jam prqendruar t jap nj pasqyr t objekteve m t rnd-
sishme, t cilat i prmend dhe i ka prshkruar Evlija elebiu n
shekullin 17, si jan xhamit, mesxhidet, teqet, medreset, shkollat
fllore, shkolla pr hafz, hamame, etj. Jan prezantuar edhe kalat,
banjat publike, sahatkullat, kishat dhe shnime tjera t rndsishme pr
historin n prgjithsi, veanrisht pr historin e shqiptarve.
Prshkrimi i Evlija elebiut dshmon pr nj shkall t
zhvillimit t shqiptarve nga pikpamja arsimore, fetare, kulturore, si
edhe pr pozitn strategjike q zen ky vend n Evrop.
Literatura:
Evlija elebi Sejahatnamesi, 7-8. dal neriyat, Istanbul, 1978.
Evlija elebi, Putopis, Sarajevo, 1973 ( Hazim Shabanoviq)
Shqipria para tre shekujsh, Tiran, 2000 Besa prktheu Sali Vuiterni.
Hern e par u botua n vitin 1930.
Evlija elebiu n Shqipri dhe n viset fqinje: Kosov, Mal i Zi, Ohr,
Tiran, 2008, Shtpia Botuese 55. Prktheu Abdurrahim Myftiu (e
prgatiti nga dorshkrimi autograf: Robert Elsie) Faqe 210, me faksim-
ile)
Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiran, 1985.
Sami Frashri, Kamus al alam, ikinci cild, Istanbul, 1889, s.v. Evliya
elebi.
Popularna Enciklopedija, Beograd, 1976, s.v. Evlija elebi
kran Kurdakul, airler ve yazarlar szl, Ankara, 1973, s.v. Evli-
ya elebi.
Political Albania in the Seyahatname of Evlija elebi
Summary
The time when Evlija elebiu visited Arnautllkun (Albania)
Albanian state was not on the borders where it can be found on maps of
the world today.
Albanian countries that Evlija elebiu describes in the 17th century are
ethnic Albania. In my contribution to this case, I will present Albanian
state in the political boundaries that is found today. These limits are set
according to the interests of European political forces in the early 20th
century.
Offcially it is known as the state with the name Albania but
scientifcally more accurate is to be called political Albania, because
it doesnt involve the Arnautllk that Evlija elebiu described in his
work.
Here the researchers will see how did E. elebiu fnd this part of Alba-
nia political Albania.
Political Albania - which today is known as Albania - is only one part of
the Arnautllk of Evlija elebiu . Political Albania (1913) had its board-
ers with the rest of its people that the First and the Second War left to it.:
Greece, Macedonia, Serbia and Montenegro.
I will concentrate to give an overview of the most important objects,
which E. elebiu has found and has described in his Arnautllk in the
17th century.
He describes the hamams, mosques, bridges, castles, masjids, and in
some cases he also provides data on the population and their religion.
He has described his vicissitudes during his travels in Albania. His vicis-
situdes will be part of this paper.
Keywords: Evliya elebi, Seyahatname, Albania
Ngjarjet para betejs s Kosovs n Hesht Bihishtin e Idris Bitlisit 31
KDU 28:94(496.51)(091)
Ngjarjet para betejs s Kosovs n Hesht Bihishtin e
Idris Bitlisit
1
Salih Trako
N periudhn e deprtimeve t para t osmanve n hapsirn ball-
kanike, n gjysmn e dyt t shek. XIV gjer te Beteja e Kosovs n vitin
1389 n Ballkan kan ndodhur shum ngjarje t rndsishme, t cilat,
secila n mnyrn e vet, ka qen vendimtare pr kt hapsir, si dhe pr
zgjrimin e pushtetit Osman, edhe m tutje n Europ. Kjo ishte periu-
dha e forcimit t shpejt e sulltanatit Osman, e njkohsisht e rrnimit
t Perandoris Bizantine dhe shteteve tjera feudale ballkanike, pikrisht
pr shkak t mosrregullimit t shtjeve t brendshme politike dhe sho-
qrore. Burimet e vjetra historike osmane i kushtojn pak hapsir ktyre
ngjarjeve. Vetm historiograft pararends t Idriz Bitlisit shkruajn pak
m gjrsisht dhe m qart. Mirpo, as kta nuk jane te knaqshme per
te sqaruar t gjitha ato ngjarje. Kshtu, p.sh. Ashik pasha Zade dhe
Anonimusi shkarazi e prmendin Betejn e Marics; Mehmed Neshriu, i
cili ishte bashkkohanik i Bitlisit dhe i cili shpesh shkruan m gjrsisht
se Bitlisi, n historin e tij Kitab-i Xhihan-numa, vetm nnt rreshta
ia kushton ksaj beteje. Mirpo, Bitlisi, i cili n historiografn osmane
konsiderohet si burim i dors s par dhe si i till sht vlersuar dhe
shfrytzuar, Betejs s Marics i kushton gati pes faqe. Ne ktu do t
afrojm n prkthim prshkrimin e ngjarjeve m t rndsishme para
Betejs s Kosovs nga dorshkrimi i poemes se Bitlisit Hesht Bihisht,
i cili ruhet n arkivin shtetror n Zagreb, do ti permbahemi ashtu si i
ka pershkruar ky historiograf, duke i lene anash ato pjes t tekstit, q
paraqesin barr stilistike e t cilat nuk e zgjrojn as nuk e ngushtojn
prmbajtjn e tekstit.
1
POF, nr. XX-XXI/1970-71, Sarajevo, 1974, fq. 159.
32 Salih Trako
Fjal Kye: Beteja e Kosovs, Hesht Bihisht, Idris Bitlisi
N periudhn e deprtimeve t para t osmanve n hapsirn
ballkanike, n gjysmn e dyt t shek. XIV gjer te Beteja e Kosovs
n vitin 1389 n Ballkan kan ndodhur shum ngjarje t rndsishme,
t cilat, secila n mnyrn e vet, ka qen vendimtare pr kt hapsir,
si dhe pr zgjerimin e pushtetit Osman, edhe m tutje n Evrop. Kjo
ishte periudha e forcimit t shpejt e sulltanatit Osman, e njkohsisht e
rrnimit t Perandoris Bizantine dhe shteteve tjera feudale ballkanike,
pikrisht pr shkak t mosrregullimit t shtjeve t brendshme politike
dhe shoqrore. Burimet e vjetra historike osmane i kushtojn pak hap-
sir ktyre ngjarjeve. Vetm historiograft pararends t Idriz Bitlisit
shkruajn pak m gjersisht dhe m qart. Mirpo, as kta nuk jan t
knaqshme pr t sqaruar t gjitha ato ngjarje. Kshtu, p.sh. Ashik
pasha Zade dhe Anonimusi shkarazi e prmendin Betejn e Marics;
Mehmed Neshriu, i cili ishte bashkkohanik i Bitlisit dhe i cili shpesh
shkruan m gjersisht se Bitlisi, n historin e tij Kitab-i Gihan-numa,
vetm nnt rreshta ia kushton ksaj beteje. Mirpo, Bitlisi, i cili n
historiografn osmane konsiderohet si burim i dors s par dhe si i
till sht vlersuar dhe shfrytzuar, Betejs s Marics i kushton gati
pes faqe. Ne ktu do t afrojm n prkthim prshkrimin e ngjarjeve
m t rndsishme para Betejs s Kosovs nga dorshkrimi i poems
s Bitlisit Hesht Bihisht, i cili ruhet n arkivin shtetror n Zagreb, do ti
prmbahemi ashtu si i ka prshkruar ky historiograf, duke i ln anash
ato pjes t tekstit, q paraqesin barr stilistike e t cilat nuk e zgjerojn
e as nuk e ngushtojn prmbajtjen e tekstit.
N dy punimet e mhershme t ksaj vepre {Prshkrimi i Bit-
lisit pr gadishullin ballanik, POF XII-XIII dhe Beteja e Kosovs n v.
1389 n historin e Idriz Bitlisit POF XIV-XV} sht thn se vepra
prmban tet bihishte-kapituj, n t cilt sht shkruar pr periudhn e
pushtetit t tet sulltanve t par Osman dhe jan ofruar edhe t dhna
tjera t domosdoshme pr autorin dhe veprn e tij. Ktu dshirojm t
konstatojm, se shtruarja e ngjarjeve, q kan lidhje me Ballkanin, fllon
n bihishtin e tret t historis s Bitlisit, q fet pr ngjarjet gjat peri-
udhs s sundimit t sulltan Muratit t par (1360-1389), q tregon pr
ngjarjet q kan ndodhur n prag t Betejs s Kosovs t prshkruara n
t njjtin kapitull prej faqes 284-337.
Bihishti i tret, i cili kryesisht fet pr ngjarjet n Ballkan para
Betejs s Kosovs, mban titullin Dastan-i sulltan gazi Murat-Tregimi
pr sultan Muratin. Fillon me poemn prej 48 vargjeve (faqe 248-263),
pas t cilve pason prmbajtja (ketibe) e ktij bihishti. Pas ktij (faqe
249-263) pason: parathnia (talia) n t ciln bhet fjal pr transferimin
e pushtetit tek sulltani i tret Osman, Murati i par (1369-1389); hyrja e
par (muqaddime-i ula), ku bhet fjal pr celebrimin n fron t sulltan
Muratit; hyrja e dyt (muqaddime-i thaniyah), n t ciln bhet fjal pr
sundimtart bashkkohor t huaj. Pas ktyre hyrjeve vie dastani i par
(dastani-i evvel)-ekspoze pr tradhtin e sundimtarve bizantin (n Azi
t Vogl), pr fushatn e Muratit kundr tyre dhe pushtimin e qytetit En-
kuriye (Ankara) dhe qyteteve tjera. N dastanin e dyt, prmbajtja e t
cilit ktu po me intereson m shum, fllon me ekspozen pr at se ka
n ato kohra, kishte ndodhur n Ballkan ( faqe 263).
DASTANI II (n dorshkrim faqe 263-266)
Pr fushatn e par t sulltan gaziut (Muratit t I) n pushtimin e
vendeve t pabesimtarve; pr suksesin dhe pushtimin e shum kshtjel-
lave dhe qyteteve t Rumelis me ndihmn dhe mshirn e Zotit.
Pas dymbdhjet vargjeve, n t cilat e lavdron sulltanin, Bitlisi
ekspozen e vazhdon kshtu:
Pasi sulltani e stabilizoj gjendjen me kundrshtart n Anadoll,
pasi i ndshkoi hipokritt, vmendjen e vet e drejtoi n luftn kundr
pabesimtarve kokfort t Rumelis.
Dimrin e v. 763 ( 1361-62) e kaloi n kryeqytet, n Burs, kishte
lshuar fermane dhe i kishte prcjell npr t gjitha viset q t behn pr-
gatitjet pr luft kundr pabesimtarve. N ditt e para t pranvers sul-
ltan gaziu, n fronin fatlum, sipas planit t paraprgatitur nga kryeqyteti
u nis pr n luft. N fllim t ksaj ekspedite t prfunduar me sukses u
34 Salih Trako
dha ushtarve n llogore, disa urdhra dhe plane me qllim q urdhrat
dhe ligjet t zbatohen drejt dhe t zbatohet sheriati, udhrrfyes i sho-
qris njerzore, past bekimin e Zotit. S pari, n periudhn e paraard-
hsve t tij nuk ka qen e zakonshme caktimi i kazaskerve n ushtri.
Zgjidhja e kontesteve ligjore n seciln fushat ushtarake ka qen n
kompetencat e kadiut t kryeqytetit, i cili gjendej n radht e ushtris.
Tjetra, q nga koha e gjyshit t tij Osman beut, daton caktimi i njrit,
nga m trimat e bijve t sulltanit pr kryekomandant t ushtris (emi-
ru-ul umara ve beglerbegi). Kshtu,n periudhn e pushtimeve t Os-
man beut n at pozit ishte Orhan beu, kurse n periudhn e sundimit
t Orhanit-Sylejman pasha. Mirpo, meq asnjri djal i Sulltan Gaziut
nuk ishte n moshn madhore, u pa e nevojshme q pozita e kryekoman-
dantit ( emiru-ul umera dhe sipehsalara) t zgjidhet. Po ashtu, qndrimi i
kadiut n istikamet ushtarake pr zgjidhjen e shtjeve kontestuese nuk
ishte i prshtatshm, andaj q ta kt kujdesin e plot rreth zbatimit t
urdhrave dhe normave ligjore n ushtri, u emrua n pozit t kazaskerit
Mevlana Halil Xhandarlu, i cili ishte kadi i kryeqytetit-Burss e kon-
tributet e t cilit pr kt dinasti q nga koha e gjyshit t tij (Osmanit)
dhe babait, boshtit t perandoris (Orhanit), Lala Shahini, i cili q nga
lindja deri n vdekje ishte n shrbim t sulltanit dhe gjithmon kishte
treguar prkushtim, kurse n fushn e betejave sht dalluar nga t tjert
dhe kshtu ftoi pozitn e kryekomandantit. Ai ishte i veant n raport
me t tjert q ti organizoj formacionet ushtarake dhe ti rregulloj
nevojat luftarake t lufttarve trima. Q n fllim t ktij aksioni t
sulltanit, sulltani mori komandn. Q t kaloj ushtria e madhe e Gaziut
nga Anadolli n Rumeli prmes kalimit n Galipol, sulltani urdhroi
q t prgatitn anijet e mdha dhe krkoi dhe kaika (barka) t shpejta.
Edhe pse ushtria ishte numerikisht e madhe, q dukej si shum engjj
m e madhe se pikat e ujit n det dhe m e shpejt se era e mngjesit, me
lehtsi kaloi prmes atij shtegu dhe vendet e Rumelis i bn istikame t
Gaziut, qendr t ushtris s zotit t botrave, dhe si prcaktime t fatit,
urdhrat e sulltanit i udhhoqi dhe i zbatoi n mesin e komandantve t
ushtris.
Pasi arriti sulltani n trevn ku gjendej varri i vllait m t vjetr
t tij, princi fatlum Sylejman pasha, shpejton pr ta vizituar varrin e vl-
lait me turban dhe teqen (buka). Pr shpirtin e vllait t vet urdhroi q
rreth varrit t vllait t tij t ndrtohen institucione t ndryshme publike
bamirse si dhe objekte tjera q kishin qllim t prhershm (. . . )
Pushtimet e vendeve t pabesimtarve i kishte n qytetin e fortif-
kuar t quajtur Nitur n t njjtn rajon. Ky vend kishte pasur drejtues t
pavarur ( tekur) dhe sundimtar (hakim), por zemrn e tij e kishte kapluar
frika nga forca e ushtris s sulltanit. E kishte kuptuar se kshtjella dhe
qyteti i tij nuk do t jen n gjendje pr ti br ball nj ushtrie aq t
madhe t sulltanit. Mirpo, pr shkak t menuris s tij, modestis dhe
pamundsis, para se t niste lufta, krkon mshir nga prfaqsuesit e
sulltanit dhe dorzohet, sepse trsisht ishte mbshtetur n humanitetin
dhe zemrgjersin e sulltanit t mir dhe t mshirshm. Pas dorzimit
pranoi vasalitetin dhe nga sulltani priste falje, e mshir, gj q u gzua
shum. Kshtjella dhe qyteti (kala ve hisar) ran n duar t prfaqsuesit
t sulltanit dhe kjo trev hyri nn shtetin islam. Gjith roja dhe t paaftit
ftuan mbrojtjen dhe sigurin e dshiruar.
Pasi i mori kto treva u nis pr t pushtuar kshtjelln (hisar)
dhe qytetin Qorlu. Mkmbsi dhe sunduesi kokfort dhe pabesimtar,
vendosi t luftoj me ushtrin myslimane. Edhe pse njerzit i propozuan
rrugn e paqes, t pranoj pagesn e harait dhe pozitn vasale, ai nuk
i pranoi; sikur n veshin e tij shurdhimi ishte shtuar, andaj nuk mund
t dgjonte kshillat e dobishme, dhe sikur e kishte t lindur verbrin
pr mos ti par pasojat dhe nuk mendonte pr at se ka sht e mir (
. . . ) Syri i mpreht kishte vrejtur n fytyrn e mrrolur se me siguri po
plotsoheshin fjalt e Kuranit: Ai i ka br t shurdht dhe t pamurit
u sht vrbuar. Verbria e trurit t tij, kishte treguar fundin e tij fat-
keq. Kshtu, nj dit sulltan gazi kishte urdhruar Sot kur ushtria
myslimane t flloj ta merr n shenj kshtjelln e pabesimtarve tua
bllokoi daljen dhe ti hapin dyert e qytetit() Prnjher n at betej
gjashtdhjet ushtar u vrsulen mbi rebelt dhe nj shigjet mkm-
bsin e qllon n sy. Vetm pas pendimit pr sjelljet e veta, krkoi falje
pr mashtrimin dhe tradhtin, krkon siguri , kshtu q ajo shigjet ishte
36 Salih Trako
paralajmruese pr pushtimin e qytetit. Pa dyshim, sulltani n baz t
prcaktimeve kuranore: Prkrahni ushtart mysliman n luft, pr-
caktim t cilit duhet nnshtruar, urdhroi kompensimin pas pushtimit
t kshtjells dhe n kt mnyr i trimroi lufttart e asaj beteje. Pas
ksaj, ushtria myslimane menjher u ngjit n muret e kshtjells. N
at kshtjell q i ngjante nj bjeshke u ngjitn me litar t fort. Vashat
q i ndeshn, e sidomos t rinjt i lidhen me zinxhir robrish. Thesarin,
pre t ndryshme, bizhuterin dhe ngarkesa me vler t mdha i morn
nga kshtjella. Sulltani i preu kokn komandantit t kshtjells dhe e
drgoi q ta shohin komandantt tjer pabesimtar.
Pas pushtimit t qytetit dhe kshtjells at fortifkim t pabesim-
tarve e rrnuan me themel, idhujt ,tempujt dhe kishat t pabesimtarve
kokfort i bn rrafsh me tok. Nga ajo krahin e pabesimtarve, e cila
u fut nn pushtetin mysliman, u drejtuan kah kshtjella (hisar) Misilli.
Pasi ushtria myslimane i ngriti tendat n kuf me rajonin e atij sundim-
tari, mkmbsi (tekur) duke marr msim nga rasti fatkeq i mkmbsit
t kshtjells (Qorlu), menjher i hap portat e qytetit dhe t kshtjells
s vet para ushtris s sulltanit dhe vullnetarisht ua dorzon prfaq-
suesve t sulltanit elsat e thesarit dhe elsat e fshatrave dhe qyteteve.
N kt mnyr e shptoi jetn, nderin dhe pasurin e vet ( . . . )
Pasi realizoi pushtim, u nis pr t pushtuar edhe kshtjelln
(kala ve hisar) Burgas, q gjendej nj dit udhtim larg nga Qorlus, dhe
ti zhduk pabesimatrt e atyre viseve. Paria e kshtjells Burgas largohet
nga kshtjella duke ln kshtjelln e boshatisur, njjt si trupi pa zemr
dhe shpirt pa fe. Kur ushtria myslimane arriti n kshtjell, e gjeti t
zbrazur, sikur q n Kuran thuhet: Ato trsisht jan t rrnuara dhe
t braktisura. Sulltani menjher urdhroi q at kshtjell trsisht
ta rrnojn dhe tia humbin gjurmt nga faqja e dheut. Po ashtu edhe
shtpit ti rrnojn , n mnyr q at rajon ta zbukurojn me famuj
dhe simbole myslimane dhe ta zbukurojn me ligjet e drejtsis.
DASTANI I III (f. 266-272)
Pr fushatn e Sulltan Gaziut pr pushtimin e viseve t shumta
serbe n luftn e madhe pr t ciln kishte marr vendim; pr suksesin
e pushtimit t qyteteve Edrene dhe Dimotik, n t njjtn fushat ftim-
tare.
Pas nj vjershe prej 59 vargjeve dhe hyrjes s shkurt t tekstit,
Bitlisi vazhdon ti prshkruaj ato ngjarje si vijon :
Me sakt , n kohn e Orhan beut, sulltani i trimave pr fe, princ
Sylejman Pasha, vendin e past n xhenet, kur u nis pr luft n Rumeli,
e n prcjellje t tij ishin fgurat kryesore t shtetit t Orhanit dhe lidert
fetar, disa komandant n z nga suita e Sylejman Pashs, t cilt edhe
kur hartoheshin plane dhe ndrmerreshin lvizjet e armatosura, dhe kur
sht n pyetje ndihma dhe shrbimi, dhe kur sht fjala pr prpjekjen
dhe sakrifcn, gjithmon nga vetja jepnin t trn. Ishin dy personalitete,
t cilt n mesin e vezirve fsnik dhe naibve, ishin sipas pozits dhe vir-
tyteve n vendin e par, kurse n aftsin e pushtimeve, prvojs luftar-
ake, planifkimit t matur dhe mendjes s kthjellt n mesin e lufttarve
si drita t dituris, njri ishte Haxhi Ilbeu, i cili sipas virtyteve dhe dijs
s tij n udhheqjen me shtetin dhe me ushtrin, ishte vrtet simbol i
mendjemprehtsis. Ishte br lider n do tubim dhe n shoqri, n plan-
ifkim t politiks si dhe n trimri, sepse gjithmon sht gjetur n krye
t ushtris dhe me t shpejt, sikur shpata indiane, sulmonte pabesimtart
n Rumeli. Tjetri ishte Evrenozi, i cili n gjykimet e drejta, komandimin
dhe pushtimin e vendeve ishte kopjee Asaf Salamonit, e n fushata
lufte, n pushtimin e qyteteve t pabesimtarve dhe n shkatrrimin e
shteteve e kishte tejkaluar Rrustemin legjendar ( . . . ) N kohn kur me
Sylejman Pashn kaluan detin pr n Rumeli, sipas planit t mir, kta
dy komandant t shkathet , pr do dit duke pushtuar nga nj kshtjell
ose trev, i mundn armiqt e fes dhe shtetit. Sylejman Pasha, pr shkak
t pushtimeve te viseve t ndryshme t Rumelis, e caktoi pr koman-
dant t ushtris myslimane njrin nga kta t dy. Viset malore nga qyteti
Malkare, t rrethuara me qytete e kshtjella t forta, ia kishte caktuar pr
detyr Haxhi Ilbeut q ti pushtoj. T gjitha vendet bregdetare (vilajetet)
nga qyteti (sheher) Ipsala, qytetet e mdha dhe kshtjellat e atyre vendeve
ia kishte dhn pr detyr q ti administroj Evrenoz beu. Kshtu, secili
38 Salih Trako
nga ata, nga njra an zgjeronte hapsirat myslimane dhe n betejat pr
pushtimin e hapsirave q u ishin dhn pr detyr, kishte plotsuar
trsisht detyrn e ixhtihadit. Forca dhe trimria e tyre u ngulitn n
zemrat e sundimtarve pabesimtar aq shum sa q edhe pas vdekjes
s Sylejman Pashs, me rastin e largimit t sulltanit Orhan nga froni,
n periudhn e jostabilitetit dhe kryengritjeve n shtet, si dhe n shtetet
tjera t Rumelis, q kishin hyr nn administrimin mysliman edhe
krahas asaj q kjo hapsir n krahasim me vendet dhe kshtjellat tjera
t pabesimtarve, si dhe nga numri i ushtris myslimane me numrin e
ushtrive t pabesimtarve, prbnte vetm t dhjetn e numrit t tyre.
Ata vet i kishin ruajtur kto vise myslimane nga e keqja e pabesimtarve.
Dhe pikrisht, n at koh shum her i valvitn famujt e lufts kundr
armikut. Prve tjerash, n kohn kur vdiq Sylejman pasha, zhvilluan
nj betej t madhe me sundimtart kundrshtar n tok dhe n det.
Madje, shkall shkall, n t gjitha ant edhe pse nuk patn kurrfar
ndihm nga froni perandorak, sulmuan disa krahina. E n at koh, kur
Sulltan Gaziu kishte kaprcyer detrat, pr do dit e pushtonin nga nj
kshtjell, e pr do jav pushtonin nga nj krahin. Kshtu, n vitin 762
(1360-61) Haxhi Ilbeu pushtoi nj kshtjell n brigjet e lumit Maric
q quhej Burgaz (Baba Eski) dhe at kshtjell e shndrroi n istikame
pr ushtrin e vet n at krahin. Pr do nat sulmonte nga nj nahi.
Me q ai vet ishte afr qytetit Dimotika, kurse mkmbsi, sa i prket
ushtris dhe armatimit, qart ishte m i fort se Haxhi Ilbeu. Q ta lar-
gonte Haxhi Ilbeun nga kufjt e vendit t vet do t prgatiste nj plan t
mirfllt ushtarak, dhe nj nat, si pabesimtar, ndrmerr nj sulm nga
qyteti Dimotik kundr Haxhi Ilbaut dhe ushtris muslimane. Pas ardhjes
s ushtris s pabesimtarve me sunduesin e Dimotiks, Haxhi Ilbeu
del nga qyteti, fllon luftn me armiqt dhe sunduesi i Dimotiks bie n
prangat e robris t ushtris ftimtare Nga frika pr jetn e vet, sunduesi
i Dimotiks tregoi prulshmri t madhe dhe iu nnshtrua Haxhi Ilbeut,
dhe sipas ligjeve t fes s vet jep betimin solemn, se do ti dorzoj
kshtjelln dhe shtetin . Situata ishte e till q si duket Haxhi Ilbeu do
ta falte, andaj t ngratin e mori me veti, largoi bllokadn e Dimotiks
dhe sipas premtimit kshtjelln dhe qytetin i mori dhe n mnyrn m
t leht mbisundoi me krahinn, q pr shum vite disa sulltan ishin
prpjekur ti pushtojn. I hap dyert e thesareve t vjetr t sunduesit t
mundur dhe kshtu shtiu n dor pasuri t madhe dhe t llojllojshme.
Lufttarve t vet u dha para dhe mall me vler. E informoi sulltanin
pr kt pushtim t leht dhe pr kt ngjarje t uditshme. Me q sulltani
ishte nisur t pushtoj vilajetin Qorlu dhe Misili. Meq suksesi pr kt
dshir t kamotshme t sulltanit ishte si dhurat, ai falnderoi Zotin
dhe kt , e komentoi si shenj pr pushtimin e qytetit t Edrenes, sepse
dshira kryesore e sulltanit n ekspeditn luftarake n Rumeli ishte n
at ndrmarrje luftarake n pushtimin e Edrenes. T gjitha pushtimet
tjera pasqyronin prgatitjet pr tu arritur ky qllim. Edhe pse ajo ishte
krahin e bukur, por n t sundonin sundimtart pabesimtar, ishte nj
kopsht i vrtet. Kullat n muret e qytetit t rrethuar dukeshin si kuror
trndaflash t elur, por n duar t pabesimtarve dukeshin si kopsht me
hedhurina.
Evrenoz beu ishte caktuar t marr nn sundim Rumelin dhe ai
pr do dit pushtonte nga nj qytet ose krahin. Ka ndodhur q n t
njjtn koh kur ishte pushtuar qyteti Dimotika nga Haxhi Ilbeu, Evrenoz
beu pushtoi qytetin bregdetar Keshen. Sulltani n kt rast ishte nisur
drejt Rumelis dhe shpalosi famujt e ftoreve pr t rregulluar shtjet
n t gjitha vendet dhe krahinat q gjendeshin prgjat rrugs s ushtris
ftuese dhe n t njjtn koh pushtoi vendet Qorlu dhe Misili, qytetin
Burgaz, t cilin pabesimtart e kishin ndrtuar, e shkatrroi deri n themel
dhe ia vuri zjarrin, kurse idhujt prej druri dhe guri i shkatrroi plotsisht.
Nga t dy ant e krahins sipas informatorve arrinin lajme pr pushtime.
Lajmin pr pushtimin e qytetit Dimotika, q ishte qllimi kryesor i sull-
tanit e kishte dgjuar nga emisari i Haxhi Ilbeut. Posa e pushtoi qytetin,
Keshn, Evrenoz beu u ngut t shkoj n audienc te Sulltan Gaziu. Edhe
Haxhi Ilbeu, po ashtu, posa e pushtoi qytetin Dimotika, nxiton ta puth
pragun e sulltanit. N ato rrethana sulltani urdhroi t kallet kshtjella
Burgaz, t dy ato shtylla t shtetit dhe fes, ata dy komandant t ush-
tris myslimane arritn tek istikamet e sulltanit dhe atij i solln pasuri
t ndryshme t lufts. Sulltani iu gzua shum ardhjes s tyre dhe dhu-
ratave, pushtimeve dhe ftoreve. Iden pr pushtimin e Edrens, q ishte
qllimi kryesor i ksaj ekspedite e propozoj pr shqyrtim dhe realizim.
40 Salih Trako
Menjher cakton pr kryekomandant Lala Shahinin q me emirt dhe
komandantt ushtarak dhe me t gjith ushtart me prvoj t niset drejt
Edrenes. Nga qyteti Babaeski, prej nga ishin br t gjitha prgatitjet
ushtarake t muxhahidinve, Lal Shahini u nis si skifter. Pasi mkmb-
si i Edrenes dgjoi pr lvizjen e Lala Shahinit u nis pr ti dal n prit
tek vendi Sazlu-dere me qllim q ti kundrvihet ushtris myslimane.
Aty u zhvillua nj betej e madhe n mes ushtris myslimane dhe asaj
t pabesimtarve. Gjaku i pabesimatrve dhe myslimanve sikur mishi
dhe gjaku i t afrmeve. Nga gjaku i myslimanve dhe pabesimtarve
krijohet przierja sikur mjalti i lezetshm dhe helmi vdekje prurs. N
kt betej heroike, papritmas fllon nga ana e myslimanve t fryj era e
ftores dhe pluhurin e lufts e drejton n syt e armikut, duke mos gjetur
rrugdalje tjetr prve arratisjes dhe e kthyen fytyrn e pafat n ann
e shkatrrimit. Mkmbsi i Edrenes largohet nga beteja me njmij
dredhia dhe vrapon drejt kshtjells n Edrene. Mbar ushtria e tij iku
e therur, e lar n gjak. Lufttart ftues e ndoqn deri te portat e Ksht-
jells. Muxhahidint, shum lufttar t armikut n ikje e sipr i vran
duke i futur nn kmbt e kuajve t shpejt. Nga ai vend Lala Shahini i
hipur mbi gomar e prcillte kryekomandantin e kalorsis s pabesim-
tarve si lajm t gzueshm t ushtris myslimane dhe pushtimeve t
saj dhe disfats s pabesimtarve. Me t njjtn ushtri ftuese i drejtohet
Edrenes, t ciln e rrethojn nga gjasht an dhe e lajmrojn sulltanin
pr pozitn pa rrugdalje t mkmbsit t Edrenes. Q ta realizoj
qllimin e dshiruar e lut sulltani q t vij para mureve t Edrenes.
Sulltani sipas tradits s asaj kohe, me kshilltart e vet arritn te Lala
Shahini. Kur famujt e ushtris myslimane u valviten pran portave dhe
mureve t kshtjells.
N at pranver lumi Maric ishte rritur mjaft. Mkmbsi i Ed-
renes fshehurazi i kishte prgatitur barkat . At nat familjen e vet
dhe pasurin i kishte ngarkuar n anije, hipi n t dhe e la vendin. N
mngjes, posa morn vesh pr arratisjen e mkmbsit, banort e qytetit
dhe t kshtjells e pranuan pozitn e t nnshtruarit dhe krkuan falje
nga ushtria myslimane dhe ksaj ushtria ia hapin portat e qytetit dhe
kshtjells. Ushtria rrmbeu plaka dhe pasuri t mdha. Qyteti i pasur, i
zbukuruar me vasha t bukura dhe t rinj, pushtohet dhe bije nn admin-
istratn e Sulltan Gaziut. Flamurin ftimtar e bart nga qyteti Dimotike n
Edrene dhe aty e shpalos Lala Shahini q u shprblye me mshirn dhe
kujdesin e sulltanit. Sulltani e cakton Edrenen vendqndrim t Lala Sha-
hinit dhe ushtris myslimane. Pas ksaj vendos t vizitoj qytetin Dimo-
tike dhe at krahin t bukur. Kur pa se Dimotika sht vend i bukur dhe
trheqs e cakton at vend seli t vetn dhe t hilafetit. Ky ishte vendi
i par n Rumeli q u shpall kryeqytet. Qyteti Edrene akoma nuk ishte
aq i pasur dhe i rregulluar. Mirpo, n kohn e sundimit t ksaj dinastie
sulltanore pas Dimotikes qyteti i Edrenes u b kryeqytet i sulltanatit
osman. Nn mbrojtjen e ktyre sulltanve u b vend me shum banor.
Me q mkmbsi i Edrenes, q la pushtetin dhe iku quhet Enderun dhe
pr shkak se ai vend shpesh quhej sipas mkmbsit mori edhe emrin
sipas tij. Ky emr sht nga koha e ktij mkmbsi pabesimtar q psoi
disfat. Pr shkak t qndrimit armiqsor ndaj shtetit mysliman e shtyri
vetn n pozit t palakmueshm prgjithmon.
DASTANI I KATR ( faqe 272- 276)
Pr pushtimin e krahinave dhe kshtjellave nga mkmbsit e
Rumelis, pr ftoret e komandantve t sulltanit, sidomos pr pushtimin
e qyteteve Pllovdiv, Zagore, Gumulxhine dhe krahinave pr rreth si dhe
pr hyrjen e tyre n kuadr t shtetit mysliman.
Pas njzet rreshtave t hyrjes s tekstit, ekspozimi rrjedh kshtu:
Shkurt, tregimi i vrtet pr ndrmarrjet e sulltanit t prmendur
t ksaj perandorie sht ky: Kur flloi fushatn n Rumeli arriti t push-
toj Edrenen dhe Dimotiken, t gjith titullart e shtetit t tij nxituan n
ndonjrn krahin t pabesimtarve me qllim q n rrugn e Zotit t
luftojn dhe pushtojn. Prpjekja dhe sukseset e titullarve t cekur, ishin
elsi pr pushtimin e qyteteve dhe vendeve tjera .
Sulltan Gaziu e cakton Dimoteken pr kryeqytet dhe secils njsi ush-
tarake i cakton komandantin dhe i drgoi pr t pushtuar ndonj vend.
42 Salih Trako
Tradita dhe praktika e ksaj ushtrie ftimtare ka qen q kur vendosnin
t pushtonin ndonj vend, s pari prgatitnin ushtrin pr plakitjen e
atyre vendeve. Kt ushtri e quanin ushtria e akinxhinjve. Pushtimet
n kt mnyr n rend t par dobsonin kundrshtarin. Ata disa her
gjat nats sulmonin vendet e kundrshtarve, plakitnin dhe rrnonin.
Pastaj, niseshin q t pushtonin qytetet dhe kshtjellat. Pr kt shkak
Sulltan Gaziu, q ta rregullonte dhe forconte pushtetin, vitin q e push-
toi Edrenen, Dimotiken dhe kshtjella tjera, qndroi n ato vende dhe
njkohsisht shkall shkall pushtonte vende tjera q ishin n thumb t
pushtimeve. Pr kt arsye i drgonte titullart dhe ushtrit kah veriu
i Rumelis dhe n viset malore, sikur q ishte vilajeti i Zagors dhe i
Pllovdivit. Kryekomandant kishte caktuar Lala Shahinin. Disa t tjer
i drgoi n at pjes t Rumelis, pran brigjeve detare, sikur q ishte
Gumulxhina dhe rrethina e saj. Evrenoz beun me fermanin e mhershm
e kishte caktuar komandant t ksaj ushtrie. Secila prej ktyre ushtrive
sipas tradits, s pari sulmonte dhe plakiste kto krahina. Komandantt
robruan shum t rinj dhe vasha t reja e t bukura si hna e plot dhe
mjaft pasuri ari dhe argjendi.
N v. 763 (1361-62) Evrenoz beu pushtoi qytetin e Gumulxhins
dhe n kt qytet me rrethin , t gjith banort kryene pabesimtar i
zhduk, kurse rajs s nnshtruar i cakton pagesn e harait. N secilin
vend ku e krkonte nevoja i caktonte njerzit e besueshm, muhafzt
q ta ruajn qytetin dhe kshtjelln, ndrmerr nj varg veprimesh t
mira pr fen dhe punt botore. Gjat atyre pushtimeve t vendeve
armiqsore arrin q n to t prmendet pr t mir. Kshtu, nga insti-
tucionet bamirse t tij disa edhe sot ekzistojn pr udhtart nevojtar.
Nj institucion sht n qytetin Gumulxhine, kurse nj tjetr n vilajetin
e Vardarit. Kto institucione ua trheqin vmendjen shum udhtarve.
Edhe sot n ato institucione shprbhet ushqim si pr myslimant edhe
pr pabesimtart. Pr do vit shum njerz ushqehen n ato institucione.
Pasuria aq e madhe e vakefnuar pr shprblim n botn tjetr sht e
mjaftueshme pr shprblim edhe pr t edhe pr trashgimtart e tij ( . .
. )
Njkohsisht Lala Shahini me nj grup lufttarsh, q kishin
shkuar n ann veriore, pushton qytetin Zagori dhe rrethinn e tij, i cili
sht njri ndr qytetet m t bukur dhe m atraktiv dhe m i pasuri.
Ky qytet dhe rrethina e tij me nj klim t but, me uj t pijshm, me
shum pem dhe prodhime bujqsore dhe me mjete t shumta pr jet,
sht pasqyr e mshirave t mdha t Zotit dhe dhuntive t Tij. Vashat e
bukura dhe t rinjt t atij vendi jan m shum lule n trndafla dhe n
lulet e pemve. Kur Lala Shahinit dhe shoqris s tij u shkoi prdore ta
nnshtrojn kt krahin t pasur dhe atraktive dhe kur caktoi garnizonin
n kshtjell, t ciln duhet ta ruante, Lala Shahini niset pr t shkuar te
sulltani me nj sasi t madhe prftimi, me shum robresha t bukura
dhe robr. Meritat ushtarake t Lala Shahinit iu paraqitn n mnyrn m
t mir sulltanit. Fuqia e ushtris myslimane dhe pasuria e titullarve u
b aq e madhe sa sundimtart e asaj kohe ia kishin zili. Pr shkak t ftor-
eve ndaj armiqve t fes, Sulltan Gaziu n shenj mirnjohje pr sukseset
e kishte falnderuar Zotin ( . . . )
Fitimin nga lufta, nj pjes t mir ua ndan alimve-njerzve t ditur.
Njri ndr shkenctart bashkkohor me emrin Kara Rrustem, i
cili kishte njohuri t gjer n shkencat e sheriatit dhe shtjet juridike,
duke dgjuar pr bamirsit e sulltanit dhe dashurin e tij ndaj dijetarve,
nga vendi Karaman niset pr tek selia e sundimtarit t bots. Nj dit
ua sheh pr t madhe administratorve shtetror pr pakujdesin ndaj
dhnies s nj t pests, sulltanit pr thesarin shtetror, e cila sht e obli-
gueshme sipas ajetit kuranor: Dine, kur n luft arrini te plaka, Zotit i
takon nj e pesta nga ajo. N baz t ksaj, kishte zhvilluar nj dialog t
ashpr me kazaskerin e sulltanit ( me gjykatsin suprem) Mevlana Kara
Halilin, dhe q tua hedh fajin atij dhe gjith gjykatsve shtetror pr nj
t pestn e plaks s lufts, ofron argumente nga Kurani dhe hadithi.
Kt shtje t bazuar n ligj dhe mendimin logjik, do t pranohej n
Kshillin sulltanor. Sulltani lshon fermanin t bazuar n fjalt e Kuranit
dhe Muhamedit a.s dhe kshtu Mevlana Kara Rrustemi e vendos n kom-
petenc, q pr arkn e sulltanit t ndahet nj e pesta e plaks s lufts.
Me q ather plaka e lufts ishte e lir dhe me q kishte me bollk,
44 Salih Trako
kshtu q nj t pestn t nj robi ose robreshe e caktonte shumn prej
njzet e pes ake, e kjo ishte vlera e pesdhjet e nj e drahms s
argjend, n baz t ksaj norme sht e mundshme t krahasohet, se n
far mase ka pasur plak t shumt. Kur nj rob i ri i fuqishm ose
robresh me bukuri t rrall sht shitur n ankand pr nj sasi t pa
konsiderueshme t parave, mund t kuptohet se malli tjetr kishte mim
t lir, se sa leht lufttart arrinin t plaka, pr shkak t shum ftoreve
n beteja.
Shkurt, pasi sulltani gjat ksaj kohe kishte qndruar n ven-
det e Rumelis deri n fllim t v.764 (1362-63), at dhe ushtrin e tij i
kishte marr malli pr shtpit e tyre, dshironin t ktheheshin n Burs.
T gjith ushtart, pasi ishin pasuruar me ftime lufte, dshironin t
shkonin n vendin e vet q ti vizitojn familjet e tyre dhe t pushojn.
Edhe sulltani, sipas proverbit pak luft pak aheng mezi priste t kthe-
hej. Me q konsideronte se vendi sht i sigurt nga ana e Rumelis, ai
komandantt ushtarak Lala Shahinin, Evrenoz beun dhe Haxhi Ilbeun
i caktoi q ti zhvillojn operacionet luftarake, kurse ai me ushtrin u
kthye n Anadoll. Lala Shahinin e kishte urdhrua q ta merrnin nn
pushtim qytetin dhe vilajetin e Pllovdivit, kurse komandantt tjer po
ashtu i urdhroi q t sulmojn ndonj krahin.
Kur sulltani kaloi detin dhe kur fatmirsisht u vendos n fronin e
halifatit n Burs, t gjith ushtart q me sulltanin u kthyen n shtpit
e tyre me shum ftime lufte, ishin t gzuar. Pas shkuarjes s sulltanit
n Anadoll, Lala Shahini, sipas urdhrit t sulltanit grumbulloi ushtrin
e Rumelis dhe u nis pr ta pushtuar qytetin Pllovdiv. Mkmbsi i
ktij qyteti quhej Filipol q do t thot mik i madh. Emri Pllovdiv ishte
nxjerr nga emri i tij. Me q ushtria myslimane ishte shum e fort,
kundrshtari nuk mundi ti kundrvihej, andaj u strehua n kshtjell.
Pas rrethimit t gjat, kur u bind n forcn e ushtris, Filipoli drgoi nj
emisar te Lala Shahini dhe pranoi, deshi apo nuk deshi t dorzohet, me
kushte q me Lala Shahinin t bj nj marrveshje me t ciln do t
mbrohet jeta dhe pasuria e tij dhe familjes. Lala Shahini e pranoi kt
kusht dhe Filipoli hapi dyert e kshtjells dhe me suitn e vet doli nga
kshtjella pasi u lejua pr t shkuar n vilajetin e Serbis, sepse ashtu
ishin marr vesh q ai mund t zgjedh se a don t qndroj n mesin e
myslimanve, ose t shkoj vet me familjen dhe popullin. Kshtu, atij iu
lejua t shkoj dhe gjith kjo krahin u pastrua nga pabesimtart dhe u b
vend i myslimanve ( . . . ).
Lajmi pr kt pushtim t Lala Shahinit, prmes shrbtorve i
shkoi sulltanit, e Lala Shahini la nj repart ushtarak q t mbaj rendin
n kshtjell, kurse ai me komandantt tjer kthehet n Edrene. Ishte v.
765 (1363-4) kur kt krahin t pasur e pushtuan dhe ia bashkngjiten
tokave myslimane.
Ky qytet dhe krahina jan n qendr t Rumelis. sht me plot
vendbanime dhe toka t gjra t punueshme. T gjith fshatrat e saj jan
prplot me pem dhe fruta tjera. Fusha e gjer shtrihet n mes dy bjesh-
kve. N at hapsir t gjitha tokat jan t punueshme, t mbjella me lloj
lloj t lashtash. Lumi i madh me emrin Marica rrjedh prmes qytetit. Pr
shkak t ujrave t mira dhe vetit e ktyre fushave rreth lumit, n sasi t
mdha kultivohet orizi. Gjith Rumelia furnizohet me oriz nga kto fus-
ha t plleshme. Kshtu, t ardhurat e sulltanit nga prodhimtaria e atyre
fushave orizore arrijn dyzet her, njqind mij ake osmane. Nga vjelja
e tatimeve, sulltani ktij qyteti i dhuron nj ur q lidh brigjet e Marics
n mes t qytetit, e q sht vshtir t prshkruhet kjo ur me pak fjal.
Shkurt, gjatsia e urs sht sa dy shenja shigjete, kurse gjersia e saj
sht sa dy qerre me ngarkes q mund t kalojn lirshm. Pr mirm-
bajtjen e ksaj ngrehine kishte vakefnuar, disa familje shrbtorsh dhe
robrish, dhe kishte caktuar kontributin vjetor pr mirmbajtjen e urs.
Kishte caktuar mbikqyrsin pr gjetjen e materialit ndrtimor. Kjo sht
vetm njra prej dshmive pr veprat e mira t shumta t tij ( . . . ).
DASTAN I V (FAQE 276-281)
N faqen e 276 t ekzemplarit Zagrebas t Hesht Bihishtit, prsh-
kruhet beteja e Marics si vijon:
Pr sulmin e sundimtarve pabesimtar n aleanc me despotin, sundim-
46 Salih Trako
tarin e Serbis, me qllim q ta shkatrrojn qytetin e Edrenes dhe ta
largojn ushtrin myslimane nga Rumelia; Pr suksesin e lufttarve
mysliman gjat kundrvnies se sulmit, dhe ti shkatrrojn ata sun-
dimtar satrap me nj sulm t befasishm nate, pr ardhjen e sulltanit
nga Bursa n ndihm ushtris s Rumelis si dhe pr pushtimin e ksht-
jells Bige n t njjtn ekspedit luftarake t sulltanit.
Zoti xh.sh. ka thn, e fjalt e Tij jan t vrteta, e t folurit e
Tij sht i sinqert, n Librin e Tij t qart: N qoft se tentojn t t
mundin ata q nuk besojn, (nse tentojn) t t fyejn, ose t t vrasin,
ose t t largojn, ata do t dshironin t mashtrojn Zotin, por Zoti ata
do ti mund, e Ai e di se si do ti pengoj.
sht e qart se n mes karakterit t vrazhd dhe t but, t veseve
t shmtuara t pabesimtarve dhe idhujtarve dhe prbuzjes s tyre ndaj
myslimanve, si raport i pajtueshmris s shpirtit dh trupit. shpirtat
jan sikur ushtria mercenare, nse n mes veti njihen ata afrohen, e ata
q nuk njihen largohen.
Gjithsesi, ndihmsi i tymnajs s injorancs dhe idhujtaris
gjithmon krkon aleanc me zemrat e ngurta t pabesimtarve dhe
bhet e papastr dhe ik nga zemrat e ndritura t besimtarve. Dihet q
secili anon kah lloji i vet. Kjo u dshmua edhe n rastin e mkmbsit
t Pllovdivit me Lala Shahinin kryekomandantin e sulltanit; kjo gjeti
shprehje t plot n luftrat e pabesimtarve dhe Fes s ndritur. Kshtu,
as pas paqes dhe amnistis t vrtetuar n mes komandantit t ushtris
myslimane dhe t mkmbsit t Pllovdivit, ky mkmbs personalisht
nuk i kishte pranuar ato marrveshje dhe obligime dhe nuk kishte pran-
uar ti bashkngjitet ans s sulltanit. Pas pak kohe t kaluar, n mesin
e myslimanve krkon leje, dhe me familjen e vet dhe me gjith pa-
surin largohet nga prkujdesja e sullanit dhe kalon tek sundimtari i t
mashtruarve-sundimtari i Serbis, i cili ishte despot dhe ecte rrugs t
t njjts fe q n Kuran theksohet me fjalt: Kjo sht pr at se pr
shok kan marr shejtanin si dhe pr mbrojts, n vend t besimtarve.
Posa kishte arritur te despoti, kishte flluar ta akuzoj Lala Shahinin dhe
me qllim t krkoj mshir dhe ndihm q t strehohet nn mbrojt-
jen e despotit. Fanatizmi barbar e nxiti despotin ti ofroj mbrojtje. Nga
despoti mori obligimin q n aleanc me sundimtart tjer pabesimtar
t marr pjes n luft kundr lufttarve mysliman dhe njzri ven-
dosn q t shkatrrojn ushtrin myslimane. Q ta shtrijn fen e tyre t
gabuar, t gjitha vendet e fuqishme, Bosnja, Vllahia dhe Hungaria, ksaj
radhe u bashkuan dhe bn marrveshje, duke u mbshtetur n forcn e
vet, kishin konsideruar se sht shum leht ta mundin Lala Shaihin dhe
ta largojn nga Rumelia. Me pajtueshmrin e sundimtarve t ktyre
vendeve, at ndrmarrje e konsideronin t realizueshme. Mirpo, pasi
mshira e Zotit ishte n ann e lufttarve mysliman, Zoti gjithmon e
kishte ndihmuar kt an.
Shkurt, n v. 766 (1364-65) despoti me t gjith sundimtart
pabesimtar prgatiti nj ushtri t madhe q ti kundrvihet rregullim-
it botror, ti zhdukin myslimant nga krahinat e Rumelis dhe q ta
przn ushtrin e sulltanit prtej n Anadoll. Ulrima e tyre dhe zhurma
e tupanve shkonin deri n qiell.
Posa kuptoi Lala Shahini pr kt grumbullim t pabesimtarve
dhe pasi u interesua pr numrin e ushtarve pabesimtar, konstatoi se
numri i ushtarve mysliman prbnte nj t dhjetn e numrit ushtris s
pabesimtarve. Ai nuk kishte forca t mjaftueshme q ti kundrvihet dhe
t luftoj me at ushtri, por edhe vendin nuk mund ta linte pa mbrojtje. Pr
kt arsye krkoi ndihm nga sulltani, kshtu q n Edrene priste ardhjen
e ushtris s sulltanit. Vrtet, edhe syri q qart shikon rendin e ligjit,
traditn, edhe atyre q jan me mendje t verbt e nuk mund ti shikojn
bazat e fatkeqsis dhe lumturis, u ishte dukur e pamundshme t jen
humbs ata lufttar t fort, t pa frik dhe n dyluftime lufttar me
prvoj. Mirpo, sipas rregullit dhe tradits, myslimant ishin mbshte-
tur n ndihmn e padukshme t Zotit dhe n mshirn e Tij dhe secili
lufttar me kujdes kishte dgjuar zrin e bamirsis dhe mshirs.
N kohn e Lala Shahinit arriti lajmi se ushtria e armikut t mys-
limanve ka arritur shum afr, se sht larg dy dit udhtimi deri n
Edrene n brigjet e lumit Maric. Aty i kan ngritur tendat e mdha dhe
se gjat ktyre dy tre ditve do t sulmojn qytetin Edrene, si e keqja nga
48 Salih Trako
qielli, sepse ishin prgatit me mjete pr rrnimin e mureve t qytetit dhe
se qytetin Edrene do ta rrafshojn me tok. Po q se ushtria myslimane
mbyllet brenda mureve t qytetit dhe n qoft se i rrethojn pabesimatrt
gjakpirs dhe sulmojn me gjith forcat, ather nuk do t jet e mundur
q t shptohet me arratisje, as q do t mund t gjej far shtegu nga ajo
gjendje e rnd. Pasi sulltani akoma nuk e kishte kaluar detin e n kt
katrahur ndihma e tij ishte vetm dshir e kot dhe mendim i largt, an-
daj erdhn n prfundim: dalja nga kjo situat sht q t pajtohemi dhe
me kt ushtri myslimane, q numronte 10.000 lufttar, ta largojm t
keqen e ktij konfuzioni dhe kt ngjarje s bashku ta zgjidhim duke u
mbshtetur te Zoti, me ndihmn e pajtimit dhe miqsis, sepse thuhet:
Vjersha: Kur prjeton ditt e lufts
Shpata dhe mburoja t jen vllezr
Njeriu i vetmuar prjeton t keqe t madhe
Vllezrit i ndihmojn dhe e shptojn
Edhe komandantt edhe ushtart n at u pajtuan, Lala Sha-
hini n pajtim t gjith komandantve zuri pozicionin n qendr ( . .
. ) Pasi Haxhi Ilbeu ishte komandant n at krahin, kurse n betejat
ftimtare dhe n vendimet strategjike ishte m i menuri nga t gjith,
komandantt tjer vendosen q ai me repartet e veta ushtarake t niset
si pararoj, nga armiku t robroj spiun, ti drgoj vzhguesit q n
vende t prshtatshme t vzhgojn, ti drgojn lajmin pr do gj q
atij i duket me rndsi q do ti ndihmonte ksaj ushtrie t vogl ti treg-
ohet:
Vargu:
Shum rez pr t cilat mund t gjendet elsi
Hapn edhe ather kur njeriu nuk shpreson.
Haxhi Ilbeu shaloi mbi kalin e shpejt dhe me ndihmn e Zotit
arriti deri t kufjt e istikameve t ushtris s pabesimtarve. E shikon
grupin e ashpr dhe t zi si terri i nats, m shpesh se fokt kaurrela t
armikut. Shum ushtar. Mjete luftarake t njerzve t lajthitur e kalon-
te numrin e ushtris myslimane katrcipisht, i tejkalonte dhjetra mija,
kshtu q sikur t gjith ata, supozojm, nj nat do ti merrte gjumi i
thell dhe sikur t gjith t ishin lidhur me zinxhir, ky grup I vogl i
lufttarve mysliman nuk do t ishte n gjendje ti vriste pr disa dit.
Q ti kundrvihesh me sukses nj force t tille nuk ishte e mundur n
asnj mnyr.
Pas nj analize t thell, vendosi t prmbahet dhe t vuaj, i
mbshtetur vetm n ndihmn dhe mshirn e Zotit dhe nxiton n mbro-
jtjen e Tij.
Vargu: Pa mbshtetje te Zoti, dorzim Atij dhe knaqsi me T
Edhe n shqetsim edhe n paq, e gjitha sht mashtrim dhe dhimbje
Kujdesi sht shqetsim pr shkak t vshtirsive dhe t keqes
Kthehu, mbshtetu te Zoti, sht mbshtetja m e mir
Gjith ditn dhe natn kishte vzhguar nga vendvzhgimi pozitat
e ushtris armike, duke menduar pr trimrin dhe luftn. Befas fry-
mzimi i futet ne zemr mendim. Kjo ushtri e armiqve t ashpr dhe i
sunduesve t fort, sht e bindur se ushtria myslimane sht e dobt
dhe numerikisht e vogl, dhe me shkurtpamsi vlersimin e vet e bri
n baz t mjeteve reale, konkludoi se jan ftues t sigurt dhe pr shkak
t shfrenimit dhe pasuris i rrmben mendjemadhsia pr forcn e vet
ashtu si thuhet n harmoni me fjalt kuranore: Njeriu bhet i dhun-
shm kur sheh se sht dikush. Ata tr natn kishin notuar n mkate,
d.m.th. sipas tradits s pabesimtarve, natn pinin alkool e ditn bjn
tetshe (t dehur). E vrtet e ktij sekreti t fsheht. Kujt Allahu nuk
i ka dhn drit, ai edhe nuk mund ta ket, prputhet me at vlersim,
sepse vendimi q bazohet n mendim t gabuar, patjetr duhet t psoj
disfat. Duke shpresuar n ditn e ftores, ata pr do nat knaqeshin
50 Salih Trako
duke pir alkool dhe duke u zbavitur, andaj sipas proverbit popullor: ata
gjithsesi, qet, t lodhur dhe pa gajle, do ti z gjumi n shtretrit e tyre.
Ky ishte momenti i duhur, q n rastin e prshtatshm, me ndihmn e
Zotit do ta sulmojn kt ushtri. sht e mundshme q n rrugn e fes,
n kt nat t errt ta realizojn qllimin ( . . . ) dhe me gjallrin e
sulmuesve t nats para nesh t tregohet rruga e ftores. N at moment
t rndsishme Haxhi Ilbeu bn prgatitjet dhe i ndan ndihmsit e vet
n gjasht njsi, dhe secila njsi drgohet n nj an nga gjasht ant e
istikameve t armikut. Ndodhi q nata t jet e errt. Shiu, era, klithjet
e lufttarve, t gjitha u bashkuan q t tregojn nj nat fatkeqe dhe t
errt t pabesimtarve. Vransirat e errta ishin ndihm e vetme sepse i
fshihnin lufttart mysliman, e pabesimtarve ua kishin mbyllur syt.
Pabesimtart kokfort me fat t fjetur, t dehur dhe t lodhur, befas
t zgjuar nga klithmat e lufttarve mysliman, t dehur, u zgjuan nga
gjumi pa mend e t hutuar. Dgjonin zrat e trubave t lufts nga gjasht
ant.
Pr shkak t errsirs s madhe nuk e shikonin njri tjetrin. Seci-
li mendonte se armiku nga ana e tyre po sulmon. Ai q ishte trim dhe
kishte shpatn, sulmonte duke mos kursyer asknd q haste para vetit.
Ata q nga frika e madhe nuk kishin forc q t luftonin, ose hidheshin
n lumin Maric, ose me kuaj apo n kmb iknin q t shptonin. Njri
tjetrin e vrisnin me shpat duke menduar se ishin ushtar armiq. Kta
lufttar fatzinj vrisnin njri tjetrin e nuk e dinin se ka n t vrtet po
ndodhte. Haxhi Ilbeu me at numr t vogl t lufttarve vzhgonte is-
tikamet e armikut nga kodra, dhe ai dhe luftetart e tij pan grumbull t
vrar t pabesimatrve t shtrir n istikame, kurse dora e myslimanve
as q kishte prek dorzn e shpats. Shum lufttar u vran duke u
hedhur n lumin Maric, kurse shum te tjer iknin n an t ndryshme.
Ushtart mysliman gjetn shum plak. Kuaj, mushka t ngarkuara
,kalors, qerre me material t ndryshm, qndronin pa zot, pa roje dhe
e gjitha ishte ln. Ushtart mysliman t befasuar nga ndihma e Zotit i
kafshonin gishtat me dhmb.
Pabesimtart q mbetn, u zun rob. Komandantt pabesimtar
q u kapn menjher u ekzekutuan me shpatn hakmarrse.
Nga ai istikam ngarkuan shum kuaj ,mushka dhe i drguan n is-
tikamin mysliman. Konstatuan se sasia e ftimit t lufts sht aq e mad-
he sa q ushtria numerikisht e vogl dhe suita e Haxhi Ilbaut nuk ishte
n gjendje ti bart. Natyrisht, lajmin e gzuar pr kt ftore e plqyen
n istikamet myslimane. Gjith ushtrin myslimane e shprblyen nga ky
ftim I madh i lufts.
Sado q Haxhi Ilbeu dhe suita e tij ta ken prfolur kt ngjarje e
q kishin ofruar shum fakte pr numrin e ushtarve dhe mjetet luftarake
t armikut, pjesa tjetr e ushtris nuk mund ta besonte at q nuk ishte
e zakonshme t ndodh. T gjith komandantt e ushtris e sidomos
Lala Shahini, kryekomandant me do kusht dshironin ta shikonin kt
vend fushbetej t ftores. Pr kt u pajtuan, andaj gjith lufttart n
krye me Haxhi Ilbeun shkuan n at vend, i cili tani njihet me emrin Serf
Sindigi-vend ku u vran serbt. Pan m shum se sa kishin dgjuar go-
jarisht. T gjith lufttarve u takoi pasuri e madhe dhe secili shndosh
e mir u kthye n shtpit e tyre. Mirpo, kjo ftore e jashtzakonshme,
q i takoi nderit t Haxhi Ilbeut ,shkaktoi zili te t gjith komandantt.
Edhe pse Lala Shahini n dukje iu gzua, por nga zilia q n kt ftore
ai nuk kishte aspak pjesmarrje e prfshiu hidhrimi dhe zilia deri n at
mas sa q transmetohet, nga disa njerz t asaj kohe, se Lala Shahini
nga zilia e madhe e helmoi Haxhi Ilbeun, dhe kshtu, Haxhi Ilbeu vdes
si shehid nga helmimi. E kujtimet e bukura dhe shprblimi i madh n
botn e prjetshme e bjn njrin nga ata q Kurani thot: Kurrsesi mos
i konsideroni t vdekur ata q kan vdekur n rrugn e Allahut, jo ata
jan t gjall dhe e radhitin n mesin e heronjve t rn nga helmimi
dhe hyn n rrethin e shoqris s pejgamberit, sepse sipas fjalve t tij:
Kush sht vrar pa faj ai sht shehid. (vijon)
Prktheu: Ismail Rexhepi
Events before the Battle of Kosovo in Hesht Bihisht of Idris Bitlis
Salih Trako
Summary
In the frst penetrations period of the Ottomans in the Balkan area, in the
second half of the XIV century, until the Battle of Kosovo in 1389 in the
Balkans have occurred many important events, that each in its own way,
has been crucial to this area, as well as for expansion of Ottoman power
further into Europe. This was a period of rapid strengthening of the Otto-
man sultanate, and also the collapse of the Byzantine Empire, and other
feudal Balkan countries, due to not regulated internal political and social
affairs. Old Ottoman historical sources devote less space to these events.
Only precursor historiographers to Idriz Bitlis write little more widely
and more clearly.However, even these are not satisfactory to explain all
those events. Thus, for example, Ashik Pasha Zade and Anonimus casu-
ally mention Battle of Marica; Neshriu Mehmed, who was contemporary
of Bitlis and who often writes at length then Bitlis, in his history book
Gihan-numa, only nine lines dedicates to this battle. However, Bitlis,
who in Ottoman historiography is considered as frst-hand source and as
such is valued and utilized, to the Battle of Marica he pays nearly fve
pages. Here we will offer in translation a description of the most import-
ant events before battle of Kosovo from the manuscript of the poem Hesht
Bihisht of Bitlis , which is stored in the state archives in Zagreb, will stick
to the historiographer as he has described, leaving aside those parts of
the text, which represent stylistic burden and which does not expand nor
restrict its content.
Keywords: Battle of Kosovo, Hesht Bihisht, Idris Bitlis
Prhapja e alfabetit arab n Ballkan gjat sundimit t Perandoris Osmane 53
KDU 821.222.09
Prhapja e alfabetit arab n Ballkan gjat sundimit t
Perandoris Osmane
Prof. asoc. Dr. Isa Memishi
Alfabeti arab formn prfundimtare e mori rreth viti 512 t ers
s re, kurse n vitin 540 u pavarsua plotsisht nga alfabeti nabetij, kur
mbretria arabe flloi t shtrihej n Basra dhe n Kufe. Shtrirja e alfabetit
arab ndr popujt jo arab, sht varur nga shum faktor si jan: niveli
kulturor i tyre, prdorimi, apo mos prdorimi i ndonj alfabeti m par
tek ata popuj, shkalla e pranimit t islamizmit, ndikimi i gjuhs arabe,
n mnyr drejt pr drejt apo trthorazi dhe shum faktor t tjer.
Ekzistimi i alfabeteve paraprake te disa popuj, ka ngadalsuar shtrir-
jen e alfabetit arab tek ato popuj, si sht rasti i alfabetit pahlevian n
Persi, i cili edhe pati ndikim t madh tek alfabeti arab. Dihet mirflli,
se alfabeti arab te shumica e popujve q kan prdorur kt alfabet, ka
psuar ndryshime duke e modifkuar secili popull pr nevojat e shkrimit
t gjuhs s tyre. Pr ne sht me se e domosdoshme t shohim adaptimet,
gjegjsisht modifkimet, q ka psuar alfabeti arab n gjuhn persiane
dhe at osmane-turke, pr faktin se edhe gjuht e Ballkanit, t cilat e
pranuan kt alfabet, kan qen t ndikuara direkt nga kto gjuh n
shkrimet e tyre.
Fjal Kye: Alfabeti arab, prhapja e alfabetit arab, osmanishtja, alfabeti
arab i shqipe

Alfabeti arab z fll n veri t gadishullit arabik dhe ka prejardh-
jen nga alfabeti nabetij, kurse ky i fundit nga alfabeti aramij, i cili shtri-
54 Prof. asoc. Dr. Isa Memishi
hej n Siri dhe Irak
1
.
Alfabeti arab formn prfundimtare e mori rreth viti 512 t ers
s re, kurse n vitin 540 u pavarsua plotsisht nga alfabeti nabetij, kur
mbretria arabe flloi t shtrihej n Basra dhe n Kufe.
Sipas Ibn Nadimit llojet m t vjetra t alfabetit arab jan: mek-
kewij, madinawij, basrij dhe kufj.
Qysh para hixhretit t Muhamedit a.s. nga Meka n Medina jan
t ruajtura disa fragmente t shkruara t Kuranit. Q nga kjo periudh,
aty kah viti 641, kemi edhe disa lloje t alfabetit arab n monedha.
Alfabeti arab, prkundr faktit se, relativisht sht ndr alfabetet
e reja dhe me nj sistem jo t prsosur t konsonanteve, dominoi mbi
disa alfabete m t vjetra. Sot n mbar botn jan nnt gjuh q
shfrytzojn kt alfabet, pavarsisht q nuk kan kurrfar lidhje me
gjuhn arabe.
Alfabeti arab n Siri dominoi mbi at grek dhe m von n Irak
po ashtu mbi at grek, romak dhe persian.
2

Dominimi i alfabetit arab ndr popujt q pranuan kt alfabet,
varej nga disa faktor. Fillimisht varej niveli kulturor i atij populli,
posedimi, apo mos posedimi i nj alfabeti paraprak, nga masa e islam-
izimit t atij populli, apo thn ndryshe arabizmi, apo ndikimi i Ara-
bishtes te disa gjuh n mnyr t drejt pr drejt apo trthorazi, nga
struktura e asaj gjuhe dhe disa faktor t tjer.
Ekzistimi i alfabeteve paraprake te disa popuj, ka ngadalsuar
shtrirjen e alfabetit arab tek ato popuj, si sht rasti i alfabetit pahlevi-
an n Persi, i cili edhe pati ndikim t madh tek alfabeti arab.
Alfabeti arab sht dashur tì prshtatet strukturs fonetike
1
Dr. ajl Muhamed Med xhevir, Nesheu-l-arabijji ve teavuruu aru
Ash-Shab, qrshor, 2008.
2
po aty.
t gjuhve q kan huazuar kt alfabet. Ndonse, struktura fonetike e
gjuhve huazuese ka qen ndryshe me strukturn fonetike t gjuhs ar-
abe. Andaj, popujt q kan huazuar alfabetin arab, shkronjave arabe u
kan dhn vlera t reja fonetike n krahasim me gjuhn arabe. Nse
kemi parasysh shtrirjen gjeografke dhe prdorimin e alfabetit arab te
popujt jo arab, do t vrejm nj sistem unik t grafs arabe. Shum
popuj jo arab i kan br ca modifkime, por gjithmon duke u bazuar n
grafn e alfabetit arab, pa mos ndryshuar n formn dhe karakteristikat
e tij.
N fllim t shekullit t shtat, me shtrirjen e shpejt t Peran-
doris Arabe edhe gjuha arabe me alfabetin e saj, fllon shtrirjen e saj
bashk me kulturn islame n vendet posa t islamizuara jo arabe.
Gjuha arabe q nga ajo koh doli jasht Gadishullit arabik dhe
gjeti nj shtrirje t gjer q nga Spanja e gjer n Azin e Mesme
3
duke
prfshir edhe Afrikn Veriore.
Kta popuj m von edhe vet do t jen barts t ksaj kulture
t re pr ta. Pjes e pandashme e asaj kulture ishte edhe gjuha arabe
bashk me alfabetin e saj. Te disa popuj jo arab, t cilt u bn pjes
e perandoris arabe, gjuha arabe zuri vendin e gjuhs vendore, kurse te
disa popuj tjer, edhe pse nn sundimin arab, e ruajtn gjuhn e tyre am-
tare, por vun n prdorim alfabetin arab, nga fakti se gjer ather pjesa
m e madhe e tyre nuk kishin fare alfabet t tyre. Edhe ata pak popuj q
kishin alfabetet e tyre paraprake, nj pjes e tyre e prqafuan alfabetin
arab si t tyre.
Nj dukuri tjetr q duhet cekur sht edhe ajo se shtrirja e al-
fabetit mori edhe nj korpus fjalsh, shprehjesh q n nj mnyr apo
tjetr ishin ngusht t lidhura me alfabetin.
Fjalt arabe, t cilat deprtuan n gjuht tjera, pranuan edhe dre-
jtshkrimin e atyre huazimeve, por gjithmon n prputhje me strukturn
3
Muhamed Mfak, Ath-Thefeu-l-albnijjeu f-l-ebxhedijjei-l-arabijjei,
Kuvaijt, 1983, f. 5. 5.
fonetike t gjuhs marrse dhe duke ndryshuar shqiptimin q m par
kishin pasur ato huazime n gjuhn arabe. Por, duhet thn se n t
shumtn a rasteve kuptimin semantik nuk e ndryshuan fare.
Sipas shtrirjes gjeografke dhe sipas prdorimit, alfabeti arab
z vendin e dyt n bot, pas atij latin.
4
Shtrirjen e alfabetit arab e ka
ndihmuar prhapja e fes islame. Pranimi i alfabetit arab nga popujt jo
arab, sht varur nga shum faktor. Ndr faktort kryesor ka qen ai,
se tek ata popuj apo treva, t mos ket pasur fare asnj alfabet n pr-
dorim, apo ka pasur nj e m shum t tjer n prdorim.
Alfabeti arab edhe pse relativisht konsiderohet ndr alfabetet e
reja, gjithashtu edhe me nj sistem grafe jo t prsosur, ia ka arritur q
t largoj nga prdorimi, diku m shpejt e diku m ngadal, disa alfabete
shum m t vjetra,
5
dhe t arrij nj shtrirje q sot kt alfabet ta pr-
dorin rreth 10% e banorve t bots.
6
Para se t kalojm n shtrirjen gjeografke t alfabetit arab te
popujt jo arab, vlen t theksohet se cilat ishin shkaqet kryesore t
pranimit gjegjsisht t prdorimit t tij jasht vendeve arabe.
Shtrirja e alfabetit arab ndr popujt jo arab, sht varur nga
shum faktor si jan: niveli kulturor i tyre, prdorimi, apo mos pr-
dorimi i ndonj alfabeti m par tek ata popuj, shkalla e pranimit t
islamizmit, ndikimi i gjuhs arabe, n mnyr t drejt pr drejt apo
trthorazi dhe shum faktor t tjer.
Arabt q n mesin e shekullit t shtat arritn t deprtojn n
4
Pr alfabetn arab te ne sht shkruar fare pak, pr t`mos thn aspak.
Nse lm anash ato pak informata q sjellin autort e shum Alifave dhe
gramatkave t gjuhs arabe, t cilat n princip kan t bjn m rregullat
e tt arab, etapat e prhapjes te popujt tjer, ndarja e tj n shum lloje e
nnlloje, prdorimi i tj kaligrafk dhe shum karakteristka t ktj alfabet.
5
T. Mufti Arapsko nismo, Sarajevo, 1982, f. 212
6
S. Jankovi, Arapski i zgovor s osnovama arapskog Pisma, Sarajevo, 1987, f.
51
Persi dhe me kt, gjuha arabe tre shekuj me radh ka qen gjuh zyrtare
n Persi.
Alfabeti arab sot n Azi, pos q prdoret pr shkrimin e gjuhs
arabe, prdoret edhe te kto vende: n Persi, e nprmjet persishtes, e cila
ka qen gjuh e kulturs n vendet prreth, si n Afganistan dhe Kurid-
stan. N Indi, gjat epoks s sundimit t Anglis, gjer n vitin 1831,
gjuha persiane, e cila shkruhej me alfabet arab, ka qen gjuh zyrtare.
Persiant paralel ruajtjes s alfabetit, kan ruajtur edhe drejtsh-
krimin arab.
7
Edhe pse persiant huazuan me mijra fjal me prejardhje
arabe, ata prap se prap n mnyr origjinale kan ruajtur mnyrn e t
shkruarit t ktyre huazimeve n gjuhn e tyre, por duke br ca modif-
kime pr t prshtatur shqiptimin e disa grafemave n gjuhn persiane.
Dihet mirflli, se alfabeti arab te shumica e popujve q kan pr-
dorur kt alfabet, ka psuar ndryshime duke e modifkuar secili popull
pr nevojat e shkrimit t gjuhs s tyre. Pr ne sht me se e domos-
doshme t shohim adaptimet, gjegjsisht modifkimet q ka psuar al-
fabeti arab n gjuhn persiane dhe at osmane-turke, pr faktin se edhe
gjuht e Ballkanit, t cilat e pranuan kt alfabet, kan qen t ndikuara
direkt nga kto gjuh n shkrimet e tyre.
Pr t pasur nj pasqyr sa m t qart pr modifkimet q ka pa-
tur alfabeti arab n persishte po japim ato konsonante q jan modifkuar:
/p/; // ; /zh/ ; /gj/
Nga rregullat e shqiptimit t alfabetit arab n gjuhn persiane q
duhet veuar jan edhe kto:
- konsonanti /dh/ n gjuhn e vjetr persiane sht shqiptuar
/z/.
- konsonanti /n/ para konsonantit labial /b/ shqiptohet
/m/.
7
. Sikiri Gramatka arapskog Jezika, Sarajevo, 1952.
- vokali kasra
, i cili n gjuhn arabe jep ekskluzivisht voka-

lin i, n gjuhn persiane mund t lexohet edhe e n rrokjen e
fundit t regensit t lidhjes genitive si dhe para konsonantit
/h/.
- teshtidi
edhe n gjuhn persiane ka t njjtin funksion si n

gjuhn arabe.
- Sukuni
zakonisht vihet te fjalt t cilat mbarojn me dy

konsonante t nj pas njshme dhe vihet vetm n konso-
nantin e par.
Nse fjala fllon me cilindo vokal, ather gjithsesi do t flloj
me alif.
Me alfabet arab jan shkruar e dhe disa gjuh tjera me prejardhje
nga gjuha persiane. Alfabeti arab, nprmjet fes islame, deprtoi gjer
n Kin, Burm, Malezi, Indonezi dhe Filipine.
8
Q
n shekujt e par t shtrirjes s perandoris arabe n verilindje t Afriks, n vitin
641, arabt e pushtuan Egjiptin. Menjher flloi arabizmi gradual i Koptve, kshtu
q prfundimisht n shekullin nntmbdhjet gjuha arabe zuri vendin e gjuhs Kopte
dhe alfabetit t saj. N pjesn tjetr t Afriks veriore, n Libi, Tunis, Maroko dhe n
mbar Saharn,
9
dhe n shum vende tjera t kontinentit t Afriks.
10
Me deprtimin e arabve n Spanj edhe gjuha arabe bashk me
alfabetin arab dominojn n Andaluzi dhe me kt gjuha arabe atkoh,
bhet gjuh e shkencs dhe e kulturs n Andaluzi
11
pr tet shekuj me
radh.
12
Gjat gjith ksaj periudhe gjuha spanjolle u shkrua me alfabet
8
Abdu-l-Feth Ibde, Intishru-l-i-l-arabijji f-l-lemi-sh-sherijji ve
-lemi-l-garbijji, 1910, f. 53-58.
9
Abdu-l-Feth Ibde, vep. cit. f.73
10
Rreth shtrirjes s alfabett arab shih: Abdu-l-Feth Ibde, vep. cit.; Dr.
Muhammed Sedd,Tru-l-harf-l-arabijji-l-meb, T. Mufi, vep. cit. f. 210-
228.
11
Ahmed Shhn, RihlelailArabijji minelmusnid ilelhthi, Menshrtu itih-
dilkutbillarabi, Damask, 2001, f. 32.
12
arab dhe ajo krijimtari u quajt alhamiado. Shtirja e gjuhs arabe me al-
fabetin e saj shkoi gjer n at mas sa q Bibla u prkthye n arabishte
dhe n arabishte lexohej npr kisha dhe katedrale. Gjithashtu, edhe
Tevrati i prkthyer arabisht, lexohej npr sinagoga. Me kt letrart, po-
ett, historiant dhe artistt e tri feve, flluan q veprat e tyre ti shkruanin
me kt alfabet. Me kt alfabeti Kufj deprtoi npr pallate, n xhamia,
n kisha katolike dhe n faltoret e ifutve
13
. Kjo tradit e prdorimit t
alfabetit arab n Andaluzi zgjati pr tet shekuj me radh.
Arabt n kt koh nuk u ndaln vetm n Andaluzi, por ata
vazhduan t deprtojn edhe n Franc dhe bashk me pushtimet arabe
shtrihej edhe alfabeti arab.
14
Nj rrug tjetr e deprtimit t alfabetit arab n Evrop gjat
epoks s Perandoris Arabe sht nprmjet Sicilis, n jug t Italis.
Ndikimi i arabishtes n Sicili ishte aq i madh sa q edhe sot vrehen
gjurmt me mbishkrime npr objektet e infrastrukturs, t cilat i kishin
ndrtuar arabt atkoh.
15

Alfabeti arab gjeti shtrirje n gjuht, q fiteshin n Turqin q i
takon kontinentit evropian dhe aziatik, Rusis, pjesa q shtrihet gjithash-
tu n kontinentin aziatik dhe evropian, si n Turkemistan, n brigjet e
Detit Hazar, Kumas. Gjithashtu me kt alfabet u shrbyen Azbekt, Ta-
tart, Turkment dhe Osmanlit.
Osmanishtja,
16
gjuh zyrtare gjat sundimit t Perandoris Os-
13
14
Pr prhapjen e alfabett arab n Franc dshmon edhe mbishkrimi n
varrin e Fredrikut II. M gjersisht pr kt shih Abdu-l-Feth Ibde, vep.
cit. f.108.
15
Abdu-l-Feth Ibde, vep. cit. f.107.
16
Gjuha turke e shkruar me alfabet arab sht quajtur her gjuh osmane,
sipas emrit t Perandoris Osmane, e her turko- osmane. Gjuha Osmane n
vete ngrthen elemente t tri gjuhve: gjuhs turke, arabe dhe asaj persiane.
Sipas Abdu-l-Feth Ibde gjuha osmane, sa i pr ket leksikut, ka kt
prqindje: 50 % jan fal arabe, 15 % jan fal me prejardhje persiane dhe
mane, pr alfabet kishte alfabetin arab, i cili zuri vendin e alfabetit ujgur
q prdorej n ato treva.
Dokumenti m i vjetr i shkruar n gjuhn Osmane me alfabet
arab i takon shekullit t XIII, i gjetur n Anadoll.
17

Periudha e Perandoris Osmane konsiderohet si e quan nj au-
tor arab, periudha e pjekuris s alfabetit arab n shekujt e fundit, dhe
si shprehet ai shekujt e art t alfabetit arab
18
. Autori pr kt numron
disa arsye, por ndr m kryesoret po veojm: Ai thot se, Perandoria
Osmane ishte perandori me nj siprfaqe shum t gjer dhe n gjirin e
saj prfshinte shum popuj me ngjyra dhe gjuh t ndryshme n nj om-
brell t vetme, at islame. Sundimi i asaj perandorie zgjati me shekuj
dhe ndr t tjera autori thot se kaligrafsti i sulltanit ishte i veant dhe
ai paguhej katrqind lira t arta t perandoris osmane pr nj muaj.
19
Sa i prket rregullave t prdorimit t alfabetit arab n gjuhn
turke, sipas J.H. Kramers, asnjher nuk ka pasur rregulla t prera t
drejtshkrimit.
20
Mirpo, megjithat Xhevdet Pasha konsiderohet ndr t
part q vuri rregulla t gjuhs osmane .
21
Edhe turqit, si gjith popujt
tjer, gjat prdorimit t alfabetit arab, jan ballafaquar me vshtirsit
e njjta. Prkundr faktit se alfabeti arab gjat periudhs s Perando-
ris Osmane ka pasur prdorim gjithprfshirs, mungesa e rregullave
t prera ka rezultuar me paraqitjen e vshtirsive n drejtshkrim dhe me
kt edhe paraqitja e vshtirsive n leximin e teksteve turke-osmane
me alfabet arab.
Turqit pr shkrimin e gjuhs turke me alfabet arab, morn t
gatshme konsonantet, t cilat q m par i kishin modifkuar persiant
pr nevojat e shkrimit t persishtes duke shtuar vetm konsonantin i
pjesa tjetr, do t thot 35 % jan fal me prejardhje turke.
17
T. Mufic. vep.cit. f. 225.
18
Ahmed Shhn, Tarulailarabijji, f. 17.
19
Vep.cit.. f. 17.
20
T. Mufiit vep.cit. f. 226.
21
Abdu-l-Feth Ibde, vep. cit. f.41.
cili shqiptohet her n e her k varsisht nga pozita n fjal.
Sa i prket vokaleve t gjuhs turke pos rregullave t gjuhs ar-
abe dhe asaj persiane kemi edhe disa rregulla t veanta t t shkruarit t
vokaleve t gjuhs turke me alfabet arab.
Shenjat diakritike t arabishtes q prdoren pr shkrimin e voka-
leve harekatun n gjuhn turke osmane, nse prdoren e q rrallher
prdoren, paraqesin kto vokale:
- fetheja
(tur. stn) paraqet aose e ;

- Dammaja
(tur. tr) paraqet : o; ; u; .

- Kereja
(tur. esre): i; .
Konsonantet , , dhe pos vlers konsonantike prdoren edhe
pr shkrimin e vokaleve dhe at jo vetm shkrimin e vokaleve t gjata,
por edhe atyre t shkurtrave. Andaj edhe kemi:
- Alif n fllim t fjals me konsonantin vav merr formn
dhe paraqet: o; ; u ; .
- Alif n fllim t fjals me konsonantin j merr formn
dhe paraqet: i; e nganjher edhe e .
- Konsonanti vav paraqet (si n gjuhn arabe) vokalin u:
t gjat dhe vokalet e shkurtra: o ; ; u dhe .
- Konsonanti j gjithashtu si n gjuhn arabe paraqet voka-
lin i: t gjat dhe i dhe .
- Konsonanti h zakonisht prdoret n fund t fjals e ndon-
jher edhe n mes t fjals pr t shnuar vokalet e shkurtra
e dhe a.
- Meddi ~ n gjuhn turko-osmane prdoret pr shkrimin e
vokalit a t gjat, te fjalt me prejardhje arabe dhe per-
siane, gjersa gjat t shkruarit t fjalve turke prdoret edhe
pr shkrimin e vokalit t shkurtr a.
Ka edhe shum rregulla t gjuhs s vjetr osmane -turke sa i pr-
ket alfabetit arab, mirpo duke marr parasysh qllimin e tems, mendoj
se kto ishin ato rregulla, t cilat jan implikuar edhe gjat shkrimit t
shqipes me alfabet arab nga shum autor shqiptar, t cilt n prgjithsi
jan shkolluar npr qendrat e ndryshme t Perandorie Osmane.
Historia e prhapjes s alfabetit arab n Ballkan nuk mund t
ket nj pasqyr t prbashkt.
Alfabeti arab ndr popujt e Ballkanit, si te Grekt dhe popujt
sllav, nuk gjeti ndonj prdorim t theksuar, pos n raste t veanta.
Alfabeti arab te popujt jo mysliman, gjat sundimit t Perandoris Os-
mane, asnjher nuk ia ka arritur t mnjanoj nga prdorimi alfabetet
tjera q popujt e Ballkanit i kan pasur n prdorim. N prgjithsi al-
fabeti arab, te popujt q nuk kan pranuar Islamizmin pr fe t tyre, ka
luajtur rol sekondar.
Me vendosjen e Perandoris Osmane n Ballkan gjat fundit t
shekullit t katrmbdhjet dhe fllimit t shekullit t pesmbdhjet
22
,
n t njjtn koh flloi edhe islamizimi i disa popujve t Ballkanit.
Prhapja e Islamizmit ndikoi edhe n prhapjen e shkrimit arab. Ndr
popujt e Evrops q kan shkruar gjuhn e tyre me alfabet arab, jan
spanjollt, francezt, grekt, polakt, bjellorust, holandezet, gjermant,
hungarezt, boshnjakt, kroatt dhe shqiptart. Alfabeti arab prdorim
m t gjer kishte te popujt e Ballkanit
23
e n veanti te populli boshn-
jak
24
dhe ai shqiptar.
22
N. Bozbora, Shqipria dhe nacionalizmi shqiptar n Perandorin Osmane,
Tiran 2002, f. 45.
23
W. Lehfeld, Das serbokroatche aljamiado-schrifum der bosnischhercego-
vinischien muslime, Mnchen 1976, 8-15.
24
Pr historikun dhe prdorimin e alfabett arab ndr boshnjakt shih: Teufk
Mufi O arabici i njenom pravopisu, Prilozi za orijentalnu flologiju XIV XV
/1964-65. Sarajevo, 1969, 101-119. T. Mufi Arapsko pismo, Sarajevo 1982,
Alfabeti arab te popujt e Ballkanit q nuk e kan pranuar islamin,
nuk ka pasur ndonj ndikim t madh, pos si gjuh e administrats osmane.
Alfabeti arab sht prdorur vetm n dokumentet zyrtare, n objektet e
infrastrukturs shtetrore t athershme t asaj perandorie, n objektet
fetare islame, n objektet publike etj. Kt e dshmon fakti i prezencs s
xhamive, teqeve n mbar Ballkanin, edhe pse pjesa drmuese e ktyre
objekteve u rrnua qysh me shembjen e Perandoris Osmane. Nj pjes
e objekteve t karakterit publik, si sahatkullat, hamamet e objektet tjera
pr nj koh mbijetuan, por edhe ato pak objekte q i mbijetuan barba-
rizmit sllav, me instalimin e regjimit komunist n ish Jugosllavin dhe
n Shqipri, vazhdoi rrnimi i asaj trashgimie. Por, megjithat nj pjes
e tyre i shptoi rrnimit t trsishm, dhe fal kmbnguljes s mys-
limanve t ktyre trojeve, ato mbijetuan dhe ne i kemi trashgimi t
strgjyshrve tan.
Osmanishtja ishte gjuh administrative gjat sundimit t peran-
doris osmane, arabishtja gjuh e fes, ndonse Kurnai dhe hadithi ishin
n arabisht, kurse persishtja ishte gjuh e letrsis. T gjith shtetasit e
Perandoris Osmani q kishin ambicie q t afrmoheshin n nivel t
perandoris, patjetr ju duhej t zotronin kto gjuh.
Mendoj se alfabeti arab, dhe me kt edhe gjuha osmane, gju-
ha arabe dhe m von shqipja dhe boshnjakishtja
25
do t jen gjuh t
krijimtaris s literaturs fetare dhe letrare t popullit shqiptar dhe atij
boshnjak n Ballkan.
229-239. Werner Lehfeldt, Das sebokroatsche aljamiado schriftum der
bosnisch-hercegovinischen muslime, Mnchen, 1976.
25
Me krijimin e shtet t Bosnjs dhe Hercegovins, pas shembjes s ish
Jugosllavis, popullit boshnjak edhe zyrtarisht i pranohet e drejta q gjuhn
e tyre ta quajn gjuh boshnjake. Q nga shembja e Perandoris Osmane e
gjer n vitet e shtatdhjeta t shekullit XX boshnjakt nuk kishin t drejtat
e tyre nacionale, andaj ata gjat asaj periudhe quheshin mysliman serb dhe
gjuha e tyre, zyrtarisht, ishte serbishtja, kurse n mbledhjen e dyt t asam-
bles kombtare t mbajtur m 28.09.1993 n mnyre plebishitare sht
pranuar termi boshnjak dhe boshnjakishte. Pr m shum shih I. Pai Pred-
slavenski korijeni bonjaka, Mostar, 2008.
Gjuha shqipe dhe ajo boshnjake e shkruar me graf arabe ishte
m afr gjuhs s mass s thjesht popullore, n krahasim me gjuht
orientale, t cilat ishin privilegj e shtresave t arsimuara.
Shkrimi i gjuhs shqipe dhe asaj boshnjake me graf arabe, nd-
ikoi n zhvillimin e ktyre gjuhve, meqense krijuesit shqiptar dhe ata
boshnjak gjer n at koh krijonin vetm n gjuht orientale.
Kuptohet se krijimtaria e ktyre popujve me graf arabe, ndonse
ishte n fazn fllestare, nuk ishte e nivelit t krijimtaris n gjuht ori-
entale.
Kjo tradit, edhe pse jo n nj mas aq t madhe, vazhdoi gjer
n mesin e shekullit njzet. Gjat ksaj periudhe do t krijohen shum
vepra fetare dhe letrare n kto gjuh nga shqiptart dhe boshnjakt.
Shtrirja e alfabetit arab ndr shqiptart dhe boshnjakt mund t
ndahet n tri etapa.
Etapa e par sht prdorimi i alfabetit arab n tekstet turke pr
shkrimin e emrave t prvem (antroponimeve dhe toponimeve), ter-
minologjis s ndryshme, dhe fjal tjera n shum dokumente, si jan
defteret, sixhxhilet, kanunet, kanunnamet, kararnamet, vakufnamet, fet-
fat etj. T themi se t gjitha kto paraqitje t fjalve shqipe dhe bosh-
njake me alfabet arab ende jan n dokumentet zyrtare t administrats
shtetrore t Perandoris Osmane. Dokumentet e asaj periudhe edhe sot
e ksaj dite jan t ruajtura npr arkivat e Turqis dhe t mbar Ball-
kanit. N t shumtn e rasteve dokumentet q jan ruajtur npr kto
arkiva dshmojn t kaluarn ekonomike, politike, sociale, kulturore
dhe n t gjitha sferat tjera jetsore.
Shkrimit t dokumenteve zyrtare i sht kushtuar kujdes i
veant, jo vetm pr nga prmbajtja, por edhe pr nga dukja formale.
Aktet e rndsishme jan shkruar me lloje t caktuar t alfabetit arab
nga dora e shkatht e kaligrafstve t kohs.
Pr historikun e shkrimit t shqipes dhe boshnjakishtes me graf
arab ka vler t rndsishme edhe prshtatja e alfabetit arab n shkrimet e
emrave shqip, n aktet e ndryshme t Perandoris Osmane. T studiuarit
e mnyrs s t shkruarit s fjalve t ktilla shqipe dhe boshnjake, do
t ishte me interes pr onomastik, toponomastikn dhe historiografn
e ktyre popujve dhe fushave tjera q n nj mnyr ndrlidhen me kt
lmi
26
. Mnyra e shkrimit t fjalve t ktilla i takon mnyrs s t shkru-
arit t gjuhs turke me alfabet arab.
Me vendosjen e Perandoris Osmane n kto troje fllon edhe
ndrtimi i xhamive, si n qytete ashtu edhe n fshatra. Xhamit, si dihet
n fllim t epoks islame, pos funksionit t tyre si objekte fetare, ndr
t tjera jan shfrytzuar edhe si objekte t karakterit arsimor, si lloje t
shkollave t veanta.
27

Q me vendosjen e Perandoris Osmane n kto troje pran
xhamive flloi edhe ndrtimi i mektebeve. N kto shkolla msohet nx-
nia e alfabetit arab pr leximin e drejt t Kuranit dhe m von fllon
edhe ndrtimi i medreseve. Sipas dokumenteve medreseja e par e ndr-
tuar n trojet shqiptare sht ajo e Isa Beut n Shkup e ndrtuar m 1445
kurse n Bosnje Medreseja e par sht n Sarajev e ndrtuar mes viteve
1505 dhe 1512.
Mektebet dhe medreset kan qen institucionet arsimore m t
shumta n numr gjat Perandoris Osmane.
Meqense feja islame gjeti nj shtrirje t madhe n kto treva
edhe numri i ktyre institucioneve arsimore ishte prezent n gjitha vend-
banimet si n qytet ashtu edhe n fshat.
26
I. Rexha, Onomastka protoshqiptare n arealin e Dardanis, Prishtn
2007. T. Mufi op. cit.
27
N botn arabe pr nj koh t gjat xhamit kan pasur edhe rolin e
universitet, si kemi rastn e Universitett t El- Azharit n Kairo dhe atj Ez-
Zejtn n tnis.
Ndr institucionet tjera arsimore numrojm edhe teqet,
28
bib-
liotekat
29
etj. Alfabeti arab, karshi prdorimit t tij npr institucionet
arsimore t asaj kohe ka pasur nj prdorim t konsiderueshm edhe n
epigraf dhe n artet e aplikuara.
Alfabeti arab msohej n institucionet arsimore t kohs q n
fllim t shkollimit. Msimi i alfabetit arab ishte n funksion t leximit
t drejt t Kuranit. Pr msimin e alfabetit arab npr kto instituci-
one ekzistonin edhe tekste t veanta t ashtuquajtura supare apo su-
fara, teksti pr texhvid (drejtshqiptimi i alfabetit arab) dhe gramatika t
ndryshme pr msimin e arabishtes dhe osmanishtes.
Ndrkoh me fllimin e shkrimit t gjuhs shqipe me alfabet ara-
be, do t kemi edhe disa elifba t autorve t ndryshm.
30
Prmbajtja e mbishkrimeve n epigrafe dhe n epitafe e shkruar
me alfabet arab n gjuht orientale, karshi ans formale artistike, ka
qen qllimi kryesor i vet ekzistimit t tyre. Ato mbishkrime kan
prmbajtur t dhna t rndsishme pr personin, apo pr objektin q
u sht dedikuar. Ato shpeshher kan qen kronograme. Kto krono-
grame jo rrall jan shkruar n vargje nga epigrafet e kohs.
Kto epigrafe t shkruara me alfabet arab n gjuhn osmane dhe
arabe, kan qen t vendosura n muret e objekteve fetare dhe jofetare,
si npr xhami, teqe, mektebe, medrese, biblioteka, eshme, hamame,
sahtakulla, ura, hane, mysafrhane, karavansaraje, dyqane, pallate, ka-
28
Ndr teqet m t vjetra n Ballkan konsiderohet ajo e familjes s aush
Beut. Sipas dokumenteve kjo teqe sht ndrtuar m 1439, ndoshta edhe
me hert. Pr m shum rreth teqeve n kto troje shih J. Rexhepagiq Der-
visht dhe teqet n Kosov, n Sanxhak dhe n rajonet tjera prreth Pej,
2003.
29
Biblioteka m e vjetr n kto troje gjat periudhs s Perandoris Os-
mane sht ajo Isa Begut n Shkup e themeluar m 1445 pastaj ajo e Gazi
Huser Begut n Sarajev e themeluar m 1537.
30
Ndr autort m t johur q kan hartuar elifa jan: Daut Borii, Rexhep
Voka, H. Ali Ulqinaku e shum t tjer.
zerma, monumente memorial etj.
Alfabeti arab gjat periudhs s Perandoris Osmane n Ballkan
kishte nj prdorim jo pak dominues edhe n jetn artistike. Gjersa n
epigrafe prmbajtja ishte n rend t par, n veprat artistike n rend t
par sht dukja. Stilet e shumta dhe t shumllojshme t alfabetit arab
i mundsonin artistit q npr mjet disa fjalve, nj fjale e shpeshher
edhe t nj germe t vetme t paraqes nj ornament.
Etapa e dyt e prdorimit t alfabetit arab n Ballkan sht tek
autort q krijonin n gjuht orientale n at arabe, persiane apo os-
mane-turke.
31
Ndonse shtetasit e perandoris mund t shkollohesh-
in npr gjith qendrat e Perandoris Osmane, pas mbarimit t arsimit
fllestar n vendlindje, ata vazhduan shkollimin e tyre edhe jasht. Andaj,
edhe sot kemi me qindra autor q krijuan n arabisht, persisht dhe os-
manishte.
Etapa e tret, krijimtaria shqipe dhe boshnjake me graf arabe.
Alfabeti arab gjat etaps s par dhe t dyt pr shkrimin e
fjalve shqipe sht prdorur me modifkimet q kishte psuar nga per-
siant, gjegjsisht turqit, kurse n etapn e tret pson edhe modifkime
shtes pr nevojat e shkrimit t shqipes dhe boshnjakishtes.
31
Pr kontributn e shqiptarve n letrsit orientale krahaso Hasan Kaleshi
Albansko Aljamiado knjievnost Prilozi za oriejentalnu fllologiju XVI-XVII, Sa-
rajevo, 1970, 50-54. Robert Elsie Historiae e letrsis shqipe, Pej 1997. Nehat
Krasniqi Gjurm t zanaflls s letrsis shqipe Alhamiado, Edukata Islame
17, Prishtn, 2003, 75-76.
The spread of the Arab alphabet in the Balkans during the
reign of the Ottoman Empire
Prof. asc. Dr. Isa Memishi
Summary
The Arabic alphabet got fnal form around the year 512 AD, and in
540 became independent from the Nabataean alphabet completely when
the Arab kingdom began to expand in Basra and Kufa. Scope of Arabic
alphabet among non-Arabic peoples, is dependent on many factors such
as: their cultural level, use or not use of any alphabet earlier by those
peoples, the degree of acceptance of Islam, direct or indirect infuence
of Arabic language and many other factors. The existence of previous
alphabets of some populations has slowed expansion of Arabic alphabet
to those peoples, such as the Pahlavi alphabet in Persia, which also had a
major impact on the Arabic alphabet. It is well known that most of people
who have used Arabic alphabet have changed it, by modifying for needs
of their script. For us it is essential that we see adaptations, modifcations
that Arabic alphabet suffered in Persian and Ottoman-Turkish, the fact
that the languages of the Balkans, which accepted this alphabet, have
been directly affected by these languages in their writings.
Keywords: Arabic alphabet, the spread of Arabic alphabet, Otto-
man language, the Albanian Arabic alphabet.
Mitikja dhe fetarja n tri kng popullore 69
KDU 398.8(=18):28
Mitikja dhe fetarja n tri kng popullore
Instituti Albanologjik / Prishtin
Abstrakt
Punimi trajton n mnyr t sintetizuar: mitikn dhe fetaren n tri
kng popullore shqiptare, t cilat si t tilla jan t veanta, jo vetm n
poezin ton popullore, por edhe m gjer. Ato si krijime poetike, jan
shum t vjetra, por me ardhjen e islamit n Ballkan, marrin shtresim
islam. Kngt kumtojn n mnyr t hollsishme pr dhunn e egr q
shkakton kjo qenie mitike, si prbindsh, duke ngrn njerz e shkatr-
ruar njerzimin.
Divi Marvon si qenie mitike sht i ngjashm me Polifemin e grekve
dhe me Humbabn q e hasim n traditn letrare sumero-babilonase.
Sipas ktyre kngve, divi nj dit shkon n teqn e sheh Abdullahut,
i cili ishte duke br ziqr, fllon pr ta ngrn at, por koka e tij futuron
dhe shkon n Meke e n Medin, pr t njoftuar pejgamberet. Ather Ali
Dosti - hazreti Alia, sipas porosis s Pejgamberit (Resulit a. s) si pr-
shkruhet n kng, i hip Dyldylit dhe shkon n shpell t divit, e lut q
t bie iman, t mos han mish insani, duke i ofruar nga tre desh t pjekur,
por ai refuzon, andaj Aliu r. a. me shpat ia heq kokn, liron popullin e
robruar dhe me ndihmn e Perndis e bn shehun prap si ka qen.
Fjalt kye: Divi Marvon, sheh Abdullahu, Ali Dosti, Pejgameri a.s.,
Dyldyli.
70 Prof. dr. Adem Zejnullahu
Ardhja e Perandoris Osmane n Ballkan, shnon nj kthes t re n
jetn, n historin dhe n artin ton poetik popullor. Me osmant nis nj
periudh e re, e cila karakterizohet pr shumka, n radh t par pr
prhapjen e Islamit n kto hapsira etnike, por edhe t shtresimit t
poezis popullore me elemente islame.
Feja islame me zhvillimin e saj, n vazhdimsi flloi t z vend n botn
materiale e shpirtrore t shqiptarve, por ajo u refektua gradualisht
edhe n fushn e krijimtaris poetike gojore. Kshtu, ritet dhe elementet
islame u bn pjes e pandar e jets dhe krijimtaris son shpirtrore.
Me kt rast pr objekt trajtimi po marrim Mitikn dhe fetaren n
tri kng popullore , t cilat jan t vetmet t ktij lloji n poezin pop-
ullore shqiptare, q karakterizohen pr disa veori, t cilat nuk i hasim
n strukturn e krijimeve t tjera poetike gojore. Ato n radh t par
shquhen pr lashtsin e tyre, e cila daton nga mesjeta e hershme, para
ardhjes s osmanve n Ballkan, por me deprtimin e islamit n trojet
tona, ato u veshn me nj shtresim t ri mitik t islamizuar.
N poezin popullore shqiptare kto tri kng q kndojn pr
Divin, njihen edhe me nj emrtim tjetr si: Kng t mome t zama-
nit, q nnkupton se jan krijime shum t vjetra, por t cilat edhe sot
bjn jet aktive.
Krijimet poetike gojore: Kanga e Divit Marvon, Knga e div-
dushmanit dhe Kanga e divit
1
, kan nj struktur t ngjashme ndrm-
jet veti. Ato trajtojn motivin e njjt me pak ndryshime n aspektin e
realizimit artistik.
Si dihet nga mitologjia shqiptare Divi sht nj qenie mitolog-
jike shqiptare shum e hershme e pranuar nga Lindja, e cila shfaqet si
prbindsh me trup shum t madh e me fuqi mbinjerzore. Kt lloj
qenie t prmasave t mdha e hasim edhe n krijimet gojore t popu-
jve t ndryshm t bots, duke flluar nga tradita letrare sumero-babi-
1
Shih: Prof. dr. Adem Zejnullahu, Kng popullore me elemente islame, botoi Di-
turia islame, Prishtin, 2011, f. 135 - 161.
lonase, ku me Humbabn lufton Gilgameshi, pastaj te grekt e vjetr dhe
te popujt e tjer.
T shumta jan krijimet gojore poetike, por edhe ato n proz: si
prrallat, legjendat, gojdhnat, t cilat fasin pr kto qenie t hershme
mitike, t cilat kishin prmasa t jashtzakonshme trupore gjigante, q
ushtronin dhun ndaj njerzimit. Kto qenie mitike paraqiten edhe n
krijimet gojore shqiptare, ashtu sikurse edhe tek popujt e tjer t Ball-
kanit dhe m gjer. Kshtu, Ciklopt sipas Homerit ishin vigan nga
Sicilia, q kishin vetm nj sy n mes t ballit, vigan, farktues ose
barinj, por edhe njerzngrns. I ngjashm ishte Minotauri, pastaj Poli-
femi me t cilin u takua Odiseu. I till ishte edhe Katallani, me nj sy n
ball q shpesh e hasim n prrallat popullore shqiptare. Po ashtu, edhe
Kuedra sipas mitologjis shqiptare ishte nj qenie me pamje rrqethse,
si nj gjarpr i madh me 7- 12 koka q nxjerrke fak nga goja. Dalja e
saj shoqrohej me shtrngata t mdha. N fazn e hershme t zhvillim-
it njerzor mendohej se ajo e ndalonte ujin. Ishte edhe njerzngrnse,
(sidomos vajzat e bukura), kundr s cils luftojn dhe mbysin trimat,
drangoj.
Po edhe Divi Marvon, n kngt me motiv mitik t islamizuara na
paraqitet si nj qenie gjysm - kafsh me brir e gjysm-njeri, q shkakton
tmerr duke ngrn mish njeriu. Kjo qenie, n baz t mitologjis shqiptare,
sht shum m e vjetr sesa ardhja e Islamit n trojet tona, por q m
von mori ngjyrim fetar.
Kto kng mund ti ken krijuar e islamizuar dervisht apo shehlert
e ndryshm, ngase ligjrimet poetike bjn fjal pr ngjarjen q ndodhi
n teqen e sheh Abdullahut apo t sheh Merdanit.
Kanga e Divit Marvon, sikurse edhe dy kngt e tjera t ktij lloji n
mnyr t hollsishme pasqyrojn veprimtarin keqbrse t Div Mav-
ronit, t divdushmanit apo t dindushmanit, t cilt donin q ta bjn har-
ab dynjen, ta shkatrronin njerzimin. Divi sipas kngve, kishte brir
t mdhenj me nj fuqi t jashtzakonshme. Ai, kinse i merrte njerzit,
sidomos vajzat e bukura, i drgonte n shpelln e vet dhe pastaj i hante.
N vazhdim t ktyre kngve jepet informacion i mjaftueshm se ky
keqbrs flloi me t madhe ta shkatrroj njerzimin dhe nj dit shkon
edhe n Teqen e sheh Abdullahut, (n njrn nga kto kng e hasim te
shah Merdani, ndrsa n tjetrn t sheh Kavadaci) ku kryente prkush-
timet fetare ndaj Zotit xh.sh. dhe shokve, ( tridhjet myridve) t tij:
A ktu je, sheh, hasmi i jem?
Qetu jom, div, k kom me kon?
N teqe teme ziqr po bj;
hasmi yt kurr sjom kon.
2

Divi menjher fllon pr tia ngrn trupin, ather koka e shehut,
sipas mitologjis futuron n Meke e n Medin pr ti njoftuar pejgam-
beret (n Kangn e Div dushmanit e hasim n Meqe e Medin tek Resuli
mendohet te Muhammedi a.s. n. v. i A. Z.).
Atbot sipas kngve i vetmi njeri, q mund t luftonte me divin
ishte Ali Dosti
3
( n kngn e tret t Kanga e divit, e hasim me emrin
Hali Dosti), i cili dyzet paraardhsit e tij, me bab e nn, ia kishte
vrar dikur n Anadoll. Sipas tekstit dhe hiprtekstit t ktyre kngve
n shqyrtim, fgura e Ali Dostit identifkohet me at t Alis r.a., kushrir-
it dhe dhndrit t pejgamberit Muhamed. a. s., i cili n kohn e vet ishte
shum i fuqishm dhe njri ndr lufttart m t mdhenj t prhapjes
dhe mbrojtjes s islamit n kohn e tij.
Koka e shehut i njofton pejgamberet pr krimin q sht duke br Divi
Mavron, ndaj njerzimit, por n mnyr t veant ndaj tij. Kt pamje
rrqethse, vargje e kngs popullore e paraqesin ksisoj:
Ja vllazni u paska thon,
na ka dal ni div Marvon,
2
Vepra e cituar, f. 135.
3
Ktu subjekti epik Ali Dosti nnkupton fgurn e hazreti Alis r.a, kushririt dhe
dhndrit t Muhamedit a.s. Kurse, mbiemri dost-i m. (pers.), mik, jaran, sht shto-
jc e rapsodit popullor.
aj harab dyjn po e bon,
mish tinsonit gjith tye ngran.
N teqe teme ni dit jam kon,
soll ziqr Zotit tuj b,
o ardh divi e m ka ngran,
e m ka lon ni gjys inson,
si po mshihni u ka thon.
4
N vazhdim t kngs, marrsi njoftohet se hazreti Aliu r.a lufton
kundr Divit Marvon, ku sipas tekstit dhe nntekstit t vargjeve t lart-
shnuara, veprimi i tij, kap dimensione m t gjera e m t thella sesa q
duken n shikim t par.
Ai n kt kng, por edhe n t dy kngt e tjera, del si simbol i
trimris dhe urtis, q lufton t keqen q i kanoset njerzimit dhe fes is-
lame. Aliu r.a. para se ta vriste divin keqbrs, sipas parimeve t islamit,
m par, duhej ta ftonte q t bie iman - besim, e vetm nse nuk pranon,
ather kishte lejen e Perndis q ta zhdukte.
Ali Dosti sipas porosis s Pejgamberit (Resulit a. s) si prshkruhet
n kng i hip Dyldylit (kalit me krah q njihet mir n mitologjin
dhe n folklorin e lindjes), por nuk mund ta ngrite kokn e shehut nga
vendi, n mnyr q t udhtonin s bashku, dhe tia tregonte shpelln e
divit. Ali Dosti n ato momente fllon t hezitoj, t bezdiset, duke mos
e kuptuar - pse nuk mund ta luaj kokn e shehut prej vendit, ndonse
ishte aq i fuqishm sa mund ti nxjerrke edhe drunjt nga toka. N ato
momente dramatike, sipas mitit q paraqitet n kngt n shqyrtim, nis e
fet koka e sheh Abdullahut:
Hiq marak, Ali, mos u bon,
se hak sheh jam kon tamon,
dit e nat kom knue Kurn,
4
Adem Zejnullahu, vepra e cituar, f. 136.
shum ziqr Zotit i kom b.
Dit e nat Kurn kom knue,
mu prej veni kush smunet me m lue.
5

Ali Dosti me sheh Abdullahun sipas mitologjis futurojn npr qiell
dhe arrijn tek shpella e divit, ku me an t litarit, lshohen n thellsi
t madhe, ku gjendej divi me njerzit e rrmbyer. N vazhdim t kngs,
rapsodi popullor njofton dgjuesin se divi finte n gjum t thell. Ali
Dosti e takon t shoqen e shehut, e cila me t par e njeh ( ngase e kishte
par n ndrr) ia tregon dhomn e divit, por edhe sa njerz kan mbetur
ende t gjall:
Gjashtmij vet n ket shpell jon kon,
ve gjashtqind divi na ka lon,
nat e dit tre ja dy tuj ngron.
Edhe me ni ik qi e ka pr prom,
n dynj shoqn nuk ia kish lon;
ashtu Zoti m ska me fal,
bash si dilli po rrezon.
6
Ali Dosti ia nxjerr gjumin divit, dhe sipas porosis s Perndis e fton
t vjen n din (n besim), duke i premtuar se pr do dit do ti ket nga
tre desh t pjekur, por me kusht q t mos haj m mish njeriu. Kt
ballafaqim t Aliut r.a me divin, vargjet e kngs popullore e paraqesin
n kt mnyr:
- Hazreti Alia, o melun, i ka than,
hajde ndin, hajde niman,
ka tre desh, tpjekun, tajn kam me ti ba,
pr do haje, kem me ti dhan;
5
Po aty, f. 141.
6
Po aty, f. 142.
sall, mish tinsanit, ma, mos me ngran.
77

Divi, prve q nuk pranon t vjen n din iman, por edhe i krcnohet
Aliut r.a duke i thn se:
Edhe ty n mujsha du me t ngron,
pra si n mujsha ty, Ali, me t ngron,
hyjzit n qiell sdue me i lon;
edhe diellin due me nxon,
du me e b harab dyjn.
8
Ather Ali Dosti thrret - ja All-llah! dhe me nj t rame t shpats e
shtrin divin pr toke. Sipas t tri kngve n shqyrtim, rnia me shpat e
Aliut r.a. n kokn e divit ishte aq e fuqishme sa e ndau prgjysm, por
pr pak q nuk i preu t gjitha shtresat e toks. Edhe pas ksaj goditje t
fuqishme t Aliut r.a , divi ishte gjall, i cili e provokon duke i thn se
kinse si ka br asgj, me qllim t caktuar, q ta godas edhe njher, me
rast nga nj div do t bheshin dy dhe krejt botn do ta bnin harab
(shkatrronin ), por n ato momente vjen nj urdhr q prshkruhet si
urdhr nga Zoti xh. sh , q mos ti jep goditje t tjera.
Ali Dosti pasi e vret divin, sipas kngve n shqyrtim e kryen nj
detyr t shenjt, fetare e njerzore, e lut Krijuesin e tij, q ti jep fuqi
q t gjith ata njerz t ndodhur n shpell ti qet lart n tok. Ai bn
lutje, dhe lutjen e tij, ia pranon Perndia:
Ather duvan Zoti kabull ia bon,
kraht e pllumave ia u paska dhon;
ton si pllumat po futurojn,
prpjet shpells ton po shkojn,
n ket dynje dal kokan kon,
7
Po aty, f. 156.
8
Po aty, f. 143.
u bn inson apet qysh jon kon.
9
Vargjet e fundit t kngve n shqyrtim njoftojn dgjuesin se Ali Dosti
i nxjerr t gjith njerzit nga shpella, i drgon npr shtpia t veta, por
edhe eshtrat e sheh Abdullahut i tubon n nj vend, e lut Zotin xh.sh. q
ta ringjall. Shehu me emr t Krijuesit ringjallet, bhet srish sikur ka
qen dhe shkon n teqen e vet pr ta vazhduar misionin, ndrsa hasreti
Aliu kthehet n Qerbela.
N baz t tekstit, nntekstit dhe kontekstit t kngve pr t cilat bm
fjal m lart, m duket se sht me interes pr lexuesin q ta trheqim
nj paralele ndrmjet Divit Mavron, t ktyre krijimeve poetike gojore
dhe t Humbabs n Epin e Gilgameshit.
Divi Marvon n epikn gojore shqiptare dhe Humbaba n Epin e
Gilgameshit vepr, kjo, m e vjetr letrare e shkruar dhe e zbuluar deri
m sot, mund t hetohen ngjashmri n veprimet e ktyre keqbrsve.
T dy kto qenie mitike, si Divi, ashtu edhe Humbaba, jan t dhunshm
t prmasave t mdha, ata u shkaktojn shum t kqija njerzimit,
madje bjn mkate edhe ndaj njerzve t prkushtuar ndaj Zotit xh.
sh., si ishte sheh Abdullahu, n epikn shqiptare dhe Hyjniu i Diellit
Shamashi n veprn e Gilgameshit. N kto krijime artistike paraqitet
lufta kundr s keqes, me nj prjashtim t vogl, Ali Dosti lufton vetm
kundr Divit Marvon, sikurse Muja pr ti nnshtruar zanat, ose Odiseu
kundr Polifemit, ndrsa Gilgameshi lufton me shokun e tij, Enkiduji
kundr Humbabs:
Eja, o mik, n Cedrin hynor t shkojm,
s bashku tluftojm kundr Humbans,
t hyjnive e t njerzve armikun ta mbysim!
10
N vazhdim t tr asaj q u tha m lart, do thn se kto tri krijime
9
Po aty, f. 146.
10
M gjersisht, shih: Epi i Gilgameshit, Rilindja, Prishtn, 1984, f. 46.
poetike gojore mitike t islamizuara pr divin jan t vetmet n poezin
popullore, por edhe m gjer. Elemente t ngjashme, si u tha edhe m
lart hasim edhe n veprn e Gilgameshit, n Iliadn e Odiseun e
Homerit, etj., por jo me nj struktur t till.
Kto tri krijime poetike gojore n poezin popullore shqiptare
shquhen pr nga struktura dhe kompozicioni i njjt, me pak ndryshime
n sendrtimin artistik. Ato jan krijime t hershme, q m von trsisht
u islamizuan. N to kndohet veprimtaria e sheh Abdullahut, t prkush-
tuarit ndaj Zotit xh. sh., por edhe e Aliut r.a., i cili n kto krijime poetike
ka rol t dyfsht. Ai, sipas ktyre kngve kryen urdhrat e Perndis;
lufton t keqn q i kanoset njerzimit, q identifkohet me veprimtarin
keqbrse t divit n nj an, por edhe n prhapjen dhe mbrojtjen e is-
lamit nga t pafet n ann tjetr.
N fund mund t konstatojm se n strukturn e ktyre tri kngve
popullore mitike t islamizuara grshetohen n mnyr t harmonishme
elementet prbrse tradicionale mitike si jan: fantastikja, legjendar-
ja, prrallorja etj., me ato fetare islame si prbrs kryesor, duke
sajuar nj tip t veant kngsh, q jan krejtsisht t veanta, jo vetm
n poezin popullore shqiptare, por edhe m gjer.

Mythical and religious in three folk songs
Summary
The paper addresses the synthesis: the religious and mythical in three
Albanian folk songs, which as such are unique, not only in our popu-
lar poetry, but also beyond. As poetic creations they are very old, but
with the advent of Islam in the Balkans, they took Islamic stratifcation.
Songs tell in detail about the outrageous violence that causes this myth-
ical creature, a monster eating people and destroying humanity. Giant
Marvon as mythical being is similar to the Greek Polifemin and Hum-
bab that occurs in Sumero-Babylonian literary tradition. According to
these songs, a Giant one day goes to the Masjid of sheikh Abdullah, who
was doing dhikr (remembrance of God) and begins to eat him, but his
head fees and goes to Mecca and Medina to report to prophets. Then
Hazrat Ali, by order of the Prophet Muhammad (p.b.u.h), as described
in the song, rides a horse named Dyldyl and goes to the cave of a Giant.
He asks him to believe in God and not to eat mans meat by offering
him three baked sheep but he refuses, so Ali r. a. cut his head with a
sword, releases enslaved people and with Gods help makes a sheikh
alive again.
Key words: Giant Marvon, sheikh Abdullah, Ali r. a, the Prophet
(p.b.u.h), Dyldyl.
Gtja dh Hafezi: t bashkuar nga zemra m shum se nga gjuha q fisnin 79
KDU 821.222-1.09
Gtja dh Hafezi: t bashkuar nga zemra m shum se
nga gjuha q fisnin (2)
Prof. dr. Bahaoddin Horrmshahi
(vijon nga numri i kaluar)
4. Origjinaliteti i artit
Megjith njohurit e tij t gjra dhe mjeshtrin n shkenca t
ndryshme, Gtja e konsideronte artin si shtysn dh gjn m me kup-
tim n jetn e tij, prandaj dhe dy te tretat e veprs s tij z poezia,
drama, tregimet gj q tregon interesin e tij t lindur m artin. Si edhe
Hafezit Gtes i plqen besimi n artin dhe ai sht i sinqert n shprehjen
e ndjenjave t tilla. N kujtimet, letrat dhe autobiograft e veta Gtja i
referoht shum qart fuqis s vet krijuese artistike dhe talentit t tij
t mrekullueshm (pa prmendur ktu, sigurisht, frazn q prdor un).
sht e kot t besosh s kta dy mendimtar dhe artist e shihnin artin
si nj lloj argtimi, knaqsie dhe luksi. Prkundrazi, ata e quanin at
nj krijim njerzor, ashtu si edhe krijimi i njeriut sht nj vepr arti dhe
natyr e Zotit, pra nj shprehje e bukuris s Tij. Hafezi thot:
Kush krkon rrugn e vrtet, se vlen nj grosh t jap kot!
Qoft dhe rrob kadifeje, kur art ti brenda nuk gjn dot!
Oh, sa t trash, o Zot, na ndih,
Se shes un artin tim t shenjt.
Hafez, nga goja perla nxirr,
K pena jote do prmnd,
80 Prof. dr. Bahaoddin Horrmshahi
Ai do mbetet jete mot.
Mos i vr faj zemrs s plasur,
Zbulom gurin t cmuar!
Hafez, ti fake gojtarin,
Nj ziliqar sta ka kaluar!
Kam shpres fort se fjala jote,
Nuk shuhet dot: m art mbuluar!
Zhgnjim mos pacim asnjher,
Prej vargut tnd q lng do nxjerr!
Kush ka nakar, nuk e zbeh dot,
Nj varg nj fjal magjiplot!
N fund n arrijm n momentin kur Hafezi sht n kulmin e vlersimit
t artit t tij, gj q ka ekzistuar si tradit n poezin persiane dhe arabe
(dhe ndoshta edhe evropiane). Kjo mburrje e poetve n Lindj nuk
merrt si imorale ose pompoze. Ktu Hafezi thot:
T fshehtat dhe gjykimne thell
Kush i zbuloi para Hafezit,
Kush shpleksi fjalt m kallam,
Posi m krehrin e gjat?
5. Stili artistik
Megjith katr shekujt e ndryshimit mes Hafzit dhe Gtes,
megjith ndryshimt kulturore mes Lindjes dhe Perendimit, stilet e tyre
poetike jan t krahasueshme dhe kan ngjajshmri. Tek t dy poett
vihet re nj przierje e neoklasicizmit, e romantizmit dhe e simbolizmit.
Gtja dh Hafezi: t bashkuar nga zemra m shum se nga gjuha q fisnin (2) 81
Gtja nuk sht nj njeri q shkruan vetm pr natyrn. Prkundrazi, ai
e sheh vetn si nj manifestim t natyrs. M von romantizmi e trans-
formoi marrdhnien midis natyrs e njeriut n nj t vrtt t thjesht,
madje n nj gj shum t zakonshme. Por ndr poett romantik kan
qen t pakt ata q e arritn ta shprehin kt t vrtet m forcn e
pasionit dhe n mnyr t sinqert. Ashtu si Kanti dhe Rusoi, edhe Gt-
ja ishte i ndikuar nga romantizmi q mbretronte n kohn e tij e q
prpiqej t pajtonte arsyen m ndjenjn, flozofn m fen dhe etikn
m revoltn .Kjo revolt dhe lufta kundr rregullave konvencionale
formoi brthamn qndrore t nj lvizjeje letrare q njihet m emrin
Stuhi dhe Vrull. Dy vepra t mparshme t Gtes Vuajtjet e djaloshit
Verter dhe Gci i Brlihingnit i dhan shtytje lvizjes Stuhi dheVrull.
Emri i ksaj lvizjeje u mor nga veprat e njrit prej shkrimtarve dhe
themeluesve t asaj lvizjeje. Disa shkrimtar persian e kan prkthyer
emrin e lvizjes ose Kryeng-ritje dhe ekzekutim, ose Shtrngat dhe
revot, por ky nuk sht nj emrtim i bukur dhe i qart. Ndoshta kt
lvizje e shpreh m qart Fer-mentim e ekzekutime, titull i nj libri t
pabotuar, i poetit bashkkohs Seyed Ali Mosavi Garmarodi. Pr t hed-
hur drit mbi kt shkoll mendimi dhe pr t krahasuar m Hafezin -lib-
ertin e antiracional- ngjajshmrit e sjelljes, t kulturs dhe t mendimit
t ndjeksve t ksaj shkoll, n do t bjm nj prshkrim t shkurtr t
lvizjs Stuhi dhe Vrull.
Stuhi dhe Vrull sht nj lvizje e mirnjohur e letrsis gjer-
mane q flloi gjat gjysms s dyt t shekullit t tetmbdhjet. Ndr
karakteristikat e saj kryesore mund t prmenden revolta kundr rreg-
ullave konvecione t ftohta dhe t dala boje t racionalizmit intelektual,
kundr imitimit te padobishm dhe steril t letrsis franceze. Ndjeksit
e ksaj lvizjeje admirojn natyrn, ndjenjat e kndshme dhe ndricuese t
natyrs njerzore, mbshtesin simpatin, imagjinatn dhe forcn krijuese
t cilat i shohin si themele t artit dhe t letrsis. Veprat e krijuara nn
ndikimin e ksaj shkolle mendimi jan t thjeshta, t drejtprdrejta, t
nxehta e plot simpati. N kto vepra individi shpesh ngrihet kundr
padrejtsive dhe qndrimeve hipokrite t shoqris. Gtja dhe Freder-
ik Shileri hodhn themelet e veprave letrare dhe artistike t lvizjes
si themelues dhe mbshtets t jashtzakonshm t saj . Prbrsit e
ksaj lvizjeje jan respekti pr emocionin dhe imagjinatn, respekti
pr Natyrn, natyra krijuese dhe njeriu i dashur, uniteti i ekzistencs,
kriticizmit dhe racionalizmit. T gjitha kto jan t dukshm n
personalitetin dhe n poezin e Hafezit.
N nuk kemi nevoj t vrtetojm se Hafezi e ndoqi shkolln
romantike t mendimit, megjithse diht q n letrsin krahasuese nuk
mund t gjendet nj prputhje e plot midis shkollave lindore e peren-
dimore t mendimit. Tema t tilla si dashuria, sentimentet, vuajtjet dhe
lvizjet e padukshme t shpirtit jan krejt t dukshme tek Ataari, Ara-
ghi, Molavi, Sadiu, dhe Hafezi. Kta ndoqn stilin Araghi t poezis dhe
mund t quhen si poet romantik. Nuk kemi nevoj t vrtetojm as se
Hafezi ishte nj pasues i neoklasicizmit. Elokuenca e tij, origjinalite-
ti dhe stili me pesh sht i krahasueshm me Rodkain, Firdusin dhe
poet t tjer t mvonshm si Onsori, Farrokhi, Anvari, Zahir Farabi,
Khaghani dhe t tjer. Ky neoklasicizm vazhdoi edhe pr nj shekull
pas Hafezit dhe n kulmin e tij m t mir nxori Abdorrahman Jamin.
M von neoklasicizmi u zvendsua nga stili indian.
Tani t kalojm tek elementi i tret i ngjashmris midis Hafezit
dhe Gtes: sht fjala pr simbolizmin ose aluzionin dhe metaforn. sht
fakt se vetm shum pak poet t stilit Araghi n Iran e kan prdorur
aluzionin dhe metaforn m shum se Hafezi. Mjafton t prqendrohe-
mi n dy tema t rndsishme t poezis si e dashura dhe vera, tema t
cilat un i kam prekur m par n kt ese. Studiuesit tan t vjetr kan
br dy interpretime pr kto dy tema n poemat e Hafezit. Interpretimi i
par e sheh t dashurn dhe vern n kuptimin e saj t drejtprdrejt, pra
i merr ato n kuptimin e vrtet f izik dhe toksor, kuptim sipas t cilit
e dashura sht nj vash reale e ksaj bot dhe vera nj ver e vrtet,
ferment i rrushit. Interpretimi i dyt thot se e dashura sht nj term
alegorik dhe shpirtror q aludon pr nj t dashur qiellor, hyjnor dhe
platonike dhe se vera sht nj term mistik q ka kuptimin e frutit t
afrsis s atij q do m Zotin. N studimin e par mbi Hafezin un kam
prmendur nj interpretim t tret dhe kam thn se e dashura dhe vera
jan terma letrar, domethn e dashura dhe vera jan terma t vecant
dhe prdoren si mekanizm q poeti ti jap kuptim poezis. T themi
at q sht, pomat Hafezit, t Sadiut, dhe t Molavit, por sidomos t
Hafezit i ngrthejn n vetvete t trija kto kuptim. Por ka mjaft kritik
fanatik q kmbngulin se sa her q Hafezi i referohet t dashurs ai
ka parasysh nj t dashur eterike dhe hyjnore (Zotin) dhe sa her q ai
i referohet vers ai ka parasysh thelbin e dashuris dhe t unitetit, ndr-
sa prms punishts s vers e taverns ai simbolizon clirimin nga uni
personal dhe nga dshirat mishtor. N studimet e mia mbi Hafezin un
kam qen i hollsishm rreth ksaj teme dhe shum specialist kan rn
dakord me teorin time pr kuptimin letrar t vers dhe t s dashurs.
Ajo q porsa thash lidhet me kontekstin dhe thelbin e Hafezit
dhe t Gtes, por jo me stilin e tyre artistik.
Gjat disa javve kur un merresha me studimin e veprave t
Gtes dhe posarisht me Faustin, veprn e tij m t madhe, arrita t
dalloj dy ngjashmri n personalitetin dhe n poezin e Gtes dhe t
Hafezit. Pr arsye mos zgjatjeje un do t krahasoj shkurt Faustin e Gtes
me Divanin e Hafezit dhe ndoshta n t ardhmen do t shkruaj nj ese t
veant krahasuese pr kt gj.
Pr t mos u zgjatur, ekzistojn dy lloje ngjashmrish midis Faus-
tit dhe Hafezit: 1. Personaliteti i Faustit i ngjan shum atij t Hafezit
libertin. 2. Forma e drams te Fausti ka dy lloje t pamohueshme ngja-
jshmrish t habitshme me poezin e Hafezit:
a.T dy poett prdorin dendur vargjet e thyera dhe ato t veuara. Me
fjale t tjera, kupletet ose stancat e tyre nuk ndjekin integritetin logjik
dhe unitetin e kuptimit.
b.Ata ngjajn me njri-tjetrin pr pasurin e aluzioneve t hapura ose t
trthorta deri sa ndodh q do rresht t prbj nj kng e nj kuptim
t ri.
17 vjet m par un ofrova arsye t mjaftueshme dhe bindse rreth
natyrshmris s ndarjes s vargjeve te Hafezi. Poeti i par q e thum-
boi Hafezin pr vargjet e tij t thyera ishte Shah Shoja. Ky dihet se
ishte nj konkurrent i Hafezit. Pas nj pritjeje prej 17 vjetsh shum
studiues e kan pranuar teorin time se odet e Hafezit ndryshojn nga
odet tona tradicionale, madje edhe nga ato te mjeshtrve t mdhenj si
Molavi dhe Sadiu. Ndryshe nga Molavi dhe Sadiu, do kuplet ose dy
kuplete ose vargje t Hafezit prbjn nj kng t veant. M fjal t
tjera, ndryshe nga odet tradicionale t letrsis persiane, odet e Hafezit
nuk kan unitet ose koherenc. Sipas teoris sime un kam vrtetuar
se vargjet e thyera t Hafezit u ngjajn vargjeve t Kuranit. Edhe n
Kuran baza e t msuarit sht vargu dhe vargje n Kuran nuk ndjekin
domosdoshmrish njri-tjetrin, prvese n kapitullin e Jozeft (Syreja e
Jozeft) ku prshkruhet historia e tij. Kapitujt e tjer t Kuranit nuk jan
t integruar dhe ai q do t msoj t gjith historin, pr shembull t
Abrahamit, t Moisiut, t Jezusit dhe t 25 profetve t prmendur n
Kuran duhet t lexoj kapituj dhe vargje t ndryshme. Kt tem un e
kam par n detaj n punimet e mia .
Por un duhet t fas m shum pr Faustin e cila sht kryeve-
pra m e rndsishme e letrsis botror prderisa pjesa e par dhe e
dyt e tij u shkrua prafrsisht n 60 vjet, q prej 1772 e deri n gusht
1831 (shtat muaj para vdekjes s Gtes).
Fausti sht biografa legjendare e Dr. Johan Faustit ose Xhon
Faustit, nj mjek i mirnjohur gjerman i shekullit t gjashtmbdhjet.
Sipas legjends, Fausti, q kishte vdekur n mnyr misterioze, ia kishte
shitur shpirtin e tij Satanait ose Mefstofelit n shkmbim t rinis,
forcs, shkencs dhe zotsis pr t br magji. Kto ishin rrfenja
gojore q ishin shtuar e ndryshuar shum her derisa Spies e regjistroi
historin n nj libr t thjesht n vitin 1587. Kristofer Marlou shkroi
me 1593 nj vepr dramatike duke u bazuar n prkthimin anglisht t
librit t Spiesit. Prve ksaj shum tregime, ese dhe romane popullore
dhe artistike jan botuar pr Faustin. M t fundmit e tyre jan dy ese
t Tomas Man it, njohsi i famshm i Gtes dhe bashkkohs i tij. Prej
ktyre eseve un kam prftuar n hartimin e eses sime. Spies dhe Kris-
lofer Marlou e kan portretizuar Faustin si nj bastard t pandershm e
t dnuar me t drejt pr mkatet e tij, por Lesingu fet me superlativa
pr Faustin si nj njri m ambicje heroike pr krkime n shkenc dhe
e quan at t lavdrueshm e q meriton shptim. N Faustin e tij Gtja
ndjek t njejtn teori. N versionin e tij t Dr. Faustit ai u shton legjen-
dave pararendse dashurin dhe forcn clirues t nj gruaje, dhe ajo q
rezulton sht nj przierje e legjends, realitetit, flozofs, teologjis,
mitologjis, historis dhe citateve nga Bibla dhe fabulat grekoromake
perendimore e lindore. Vepra transformohet nga nj tragjedi n nj satir
t komplikuar dhe brilante. Shum studiues t tjer, prvec Gtes, kan
shkruar shum libra dhe komentar pr Faustin dhe kto jan prkthyer
n dhjetra gjuh t tjera. Gtja e botoi kapitullin e par t pjess s par
t Faustit n vitet 70 pr t marr prshtypjet e ekspertve, por botimi
zyrtar i pjess s par t tij doli m 1808 dhe pjesa e dyt m 1833,
domethn nj vit pas vdekjs, vit n t cilin pjesa e dyt iu shtua librit.
Pas botimit te pjess se par t Faustit, Lord Bajroni e quajti Gten mbre-
tin e letrsis evropiane.
Tani me kt hyrje ne do t prpiqemi t krahasojm ngjashmrit
e tjera midis Hafezit dhe Gtes te Fausti:
Fausti i Gtes sht Gtja vet. Kjo n kuptimin q libertini te
Hafezi sht Hafezi vet. Un e kam trajtuar kt tem n detaje n vitin
1981 n nj hyrje t botimit tim t par t Hafenames (libr mbi Hafez-
in), prandaj kjo nuk i shton ndonj vler t re ksaj eseje.
Fausti (Fausti vet dhe jo Gtja) i ka rrnjt e tij n letrsin go-
jore t Gjermanis dhe t Evrops, ku trajtohet si nj bastard sharlatan.
N t njjtn mnyr libertint i kan rrnjt e tyre me par n letrsin
iraniane (q n shekullin e pest ANNO HEBRAI-CO, duke flluar nga
Historia e Beyhaqit dhe e Sanait). Por versioni m i mir i Faustit u
shkrua nga pena e fort dhe artistike e Gtes. Krejt ne t njejtn mnyr
Hafezi shkroi versionet m fn t libertinit n letrsin persiane.
c. Edhe Fausti edhe libertini jan t ngjajshm n mkatimin e tyre, n
inteligjencn, n diturin, n dashurin pr miqsi, knaqsi dhe pushtet
dhe madje n pafajsin, sinqeritetin dhe n moralin njfarsoj puritan.
Q t dy jan t etur pr t jetuar, pr t ftuar knaqsi dhe pr t
admiruar bukurin. Q t dy jan t urt dhe fetar, t paprgjegjshm,
t paknaqur, dashnor, dhe n krkim t shptimit nga mkatet e kryera.
Kur nj ushtri djajsh prgatitet t shpjer shpirtin e Faustit n
Ferr, Mefstofeli i cili sht ndihmsi i Gtes, pasuesi, studenti, e pakson
instinktin e tij djallzor, e sjell disi n form at dhe shpreh gzim e kn-
aqsi. Por prderisa Fausti ka aritur ta kthej bakrin vet n ar prmes
alkimis s vrtet t dashuris, disa engjj zbresin nga qielli n tok
dhe e shpien kufomn e tij fzike n parajs. Madje edhe Greta, njra nga
heroinat femror t Fausti, i krkon Virgjreshs Mari t ndrmjetsoj
dhe i lutet q atij ti shptohet shpirti, gj q i plotsohet, dhe trupi e
shpirti i Faustit pastrohen dhe rrshkasin n parajs, pavarsisht nga
gjith mkatet dhe blasfemit e jets s tij. Kjo na kujton neve vargjt e
mposhtm t Hafezit:
Parajsa na hap dyert, ku do shkojm, Ti nisu, rob i zotit, pr
atje! Vec mkatart zoti prdllen, Ndonse parajsa ssht pr mkatar,
Zotin nderoj, saki, ti shtjerm vr! Hafezi kur t vdes, vall a shkon,
I zhytyr n mkat pr n parajs? Mkat e zell nuk e caktojn fundin,
N qiell lart l ta pshojn fatin! O Zot, ti pa mshir, mos m lr, Virtyt
e ves m perde mos i nda, N detin e mekatit mos m ver, Se Zoti q e
dua nuk m la! Nj kurth do ngren Ditn e Gjykimit. Dnimin do ma
kthejn n mshir, Prej zemrs thell vec kam pshertir,
Ademin dhe Evn djeg m zjarr,
Dhe t kqijat do ti hedh n varr!
E Zoti do m fal at Dit
Se Satanasi t fal ska dshir,
Pa dashuri, pa helm, mos qofsh, o zemr,
Braktise botn, kur mos jem vec emr!
Do dal prsri Ftazme shenjt,
Si bri Jezu Krishti prapu bft!
6. Misticizmi dhe urtsia
N kt ese un jam prpjekur gjithmon t vrtetoj iden se Gt-
ja sht nj njri i urt e jo nj flozof profesionist. Pr kt un kam patur
arsye konkrete dhe i jam prveshur studimit t plot t jetshkimit t tij.
N kryeveprn e tij q quhet Dhimbja e Pavdeksis (ose Fati i trishtuar i
jets) Miguel de Unamuno, flozof m i madh spanjoll dhe autor i shek-
ullit t njzet si Gtja n shekullin e vet, thot: Filozofa jon sht
viziv dhe e prekshme. A mund t themi n tani se Gtja ishte m pak
flozof se Hegeli? . Arnulf Zeig thot: Ndikimi i Spinozs sht krejt
i dukshm n hapsirn dhe thellsin universale t Gtes, megjithse ai
sht ende i impresionuar nga Kanti, Lajbnici, dhe Shilingu. Besimi i
Gtes n unitetin e ekzistencs q sht nj nga teorit e tij flozofke dhe
mistike sht thn shpesh se sht n harmoni m Spinozn. Kur Gtja
fet vet pr prputhjet e mentalitetit t tij m at t Spinozs nnvizon
edhe ndikimin e etiks s Spinozs dhe msimet e tij metafzike, edhe tol-
erancn e tij universale q kontradikton m natyrn e Gtes i cili nuk gjen
qetsi asnjher. Mohimi i shkaqeve fnale, shprehja e determinizmit dhe
fakti i rndsis s tepruar q i jepte ai vlersimit dhe kritiks, keqardhjes
dhe frustracionit q rrjedh nga moskuptimi i tipareve natyror, t gjitha
kto jan gjra q Gtja i kisht msuar nga Spinoza dhe kjo pasqyrohet
n pjesn e dyt t Faustit. Gtja e kisht mbrojtur Spinozn nga aku-
zat si bukshkal dhe i pafe. N fakt ai e quante Spinozn si njrin nga
flozoft m fetar pr arsy se Spinoza besonte se sht i gjith sistemi i
Krijimit dhe se njeriu nuk ka arsye t merret m vrtetimin e ekzistencs
s Zotit . Sado q t jet ndikimi i Lajbnicit dhe Shilingut, Gtja e quante
natyrn krijues, t ndjeshm, t gjall dhe nj dukuri hyjnore. Nga ana
tjetr ai nuk plqen q ta quajn deist. Gtja ishte nj monoteist i vrtet,
por pr kt un do t fas pak m von.
Akermani, miku besnik i Gtes dhe n njfare mnyr edhe
sekretar i tij n pleqri, ka botuar nj libr n tri vllime q fet pr bisedat
e tij me Gten. Ky libr, pas autobiografve t Gtes, t cilat un i kam
prmendur n shnimet e mia, prbn nj dokument t klasit t par pr
jetn, besimet dhe personalitetin e Gtes. Me 1827 Akermani e pyeti
Gten se kush ishte flozof m i mir i kohs. Duke iu prgjigjur Gtja
tha: Padyshim q Kanti . E lezetshme sht se sipas Will Durrantit,
Gtja e kishte zt t lexonte veprat e Kantit. E sigurt sht se Gt-
ja e kishte lexuar Kritikn e Arsyes Torike t Kantit, por ai plqente
veprn tjetr t tij, Kritikn e Gjykimit, komentarin etij t tret, i cili
isht prkthyer n farsisht, sepse n kt libr Kanti vlersonte shijn,
bukurin dhe estetikn.
Ngjajshmria e Gtes me Hafezin vihet re n misticizmin dhe n
besimin e tyre n unitetin e ekzistencs. Hafezi n vargjet e mposhtme
e prshkruan n kt mnyr unitetin e ekzistencs:
Asgj se ndan k do, k dashurojn,
Hiq vellon, o Hafez dhe ngreu, nisu!
N manastir, tavern ndjenjat sndrrojn,
Mes drits nj fytyr miku gjen,
Ktu dhe nat bot ta rrfen,
E dukshme qofta qoft me mbulim,
Kur n pasqyr del ajo fytyr,
Cdo pamje tjetr ngjan si nj mashtrim.
Vini re kt od t mirnjohur:
Se bukuri e saj sht e pavdkshme.
U ndez nj dashuri gjithe prjetshme.
Prej lashtsis Hafzi-dashuruar,
Kur hijn nj dashur pat lshuar.
Duhet shtuar gjithashtu se t dy poett kan qen t interesuar pr
dashurin mistike dhe jo pr dashurin flozofke ose teorike, megjithse
ata ishin t ndrgjegjshm pr misticizmin teorik dhe e patn przier
dashurin me t. Pasi e kishin kaluar fazn e dashuris fzike ata patn
arritur n dashurin mistike q t pastron nga mkatet.
Kta krijues m instinkt artistik q e shihnin artin si shprehje
spontane dhe si vlern m t lart n botn e vlerave, e shihnin flozofn
po n t njejtn mnyr. T dy i besonin flozofs n formn e saj m t
gjall dhe nuk e plqenin flozofn e that profesionale t specialistve.
Racionalizmi i tepruar i zemronte q t dy n mnyr pothuaj instink-
tive, ndrkoh q dihet se ky sht baza e flozofs. Pushteti i etjes pr
jetn ishte kaq i fort sa ata e urryen abstraksionin dhe mundimin e pado-
bishm t vetes.
Njri mburret me arsyen dhe nj tjetr bn moral Tia lem Gjykats s
Eprme ti peshoj kto gjra .
7. Edhe mendjendritur edhe fetar
Njeri mendjehapur dhe elastik n fe un quaj at q shfaq tol-
eranc fetare mistike, q shmang fanatizmin dhe ndoshta dyshimin ose
mospranimin e mendimeve t njanshme despotike, nga njra an dhe,
nga ana tjetr at q kultivon besime humane pa arbitraritet, at q nuk
shet mend me devocionin e vet, q nuk e mundon kot veten. T dy poett
ishin skeptik dhe besonin n lirimin e besimeve fetare dhe t dashuris
nga konvenciont arbitrare.
Nj her Gtja ka thn: Ata q bjn shkenc dhe art jan au-
tomatikisht fetar dhe ata q jan injorant dhe joartistik kan nevoj
t jen fetar24. Por megjith dashurin e pastr pr natyralizmin e cila
koh pas koh e rivalizoi adhurimin e natyrs, megjith pranimin nga
ai t unitetit n ekzistencn dhe Zotin e adhuruar, Gtja nuk ishte nj i
krishter i nnshtruar dhe e kritikoi gjithmon kishn dhe priftrinjt.
Por ashtu si Hafezi q kritikoi oratorin, policin, myftiun dhe preferoi m
shum tavernat e vers sesa xhamit dhe sesionet fetar, Gtja kishte
dyshime ndaj teologjis. Kto qndrime mund t pikasen n thnien
e tij m kryesore pr kt gj: Gjat studimit t natyrs n besojm
n unitetin e ekzistencs, gjat studimit t poezis n besojm n disa
Perndi dhe jemi monoteist n etikn ton.
Liberalizmi n adhurim sht shprehje e besimit n vrtetsin
dhe legjitimitetin e feve t mdha dhe t prhapura monoteiste. Gtja
thoshte: Un nuk jam antikristian. sht fakt q un nuk jam kristian
dhe pajtohem me shumicn e atyre q e kritikojn fen, madje edhe me
ata q dyshojn n fen. Gjat viteve t rinis s tij Gtja kisht rn n
dashuri m Bibln dhe ai e respektonte n t njejtn koh edhe Islamin.
Ai e kisht studiuar prkthimin e Kuranit dhe kishte marr msim t
gjata edhe n Islam. Nse kuptimi i Islamit ka t bj m qndrimin
ton ndaj Zotit dhe nnshtrimin e plot ndaj dshirave t tij, athr n
jemi t gjith mysliman dhe do t vdesim t till .
N Divanin e tij t Lindjes Gtja thot gjithashtu: Vetm ata q jan
afr t Gjithfuqishmit Zot han, msojn, jetojn dhe bhen t pa-nev-
ojshm .
Nj vit para vdekjes Gtja e quajti veten hipsistar28 dhe me lot n sy
thirri: N do ta takojm njri-tjetrin n ato sfera t larta, pra n qiell a
parajs .
Megjithse Hafezi e dinte Kuranin prmendsh dhe lutej e agjron-t
rregullisht, liberalizmi i tij n adhurimin e fes sht shpallur n poemat
e tij t shumta q vijon:
I faln lufts shtatdhjet kombe, Kur t vrtetn sshoh, bje n gremin
T dashurat krkojn gjithandej Kush sht esll dhe ata q pin, N
sinagog qoft e nj xhami, Jeto, i thash, idile mos lakmo Dhe mu
prgjigj:
Pa streh dashurie, at mos e krko,
Po ra n dashuri, jo, tjetr gj nuk do!
Ska dhimbje dashuria dhe, n past,
Shronjs gjen,
N manastir, tavern ndjenjat sndrrojn,
Mes drits nj fytyr miku gjen,
Nj rreze magjistare qandej vjen ...
Puna m vajti sterr, shtjerm ver!
Mrgohet dshprimi
Mshir e Zotit kur mbi n t bjer!
N t njjtn koh m lutjet e prsritura pr t mkatuar dhe pasuruar
historin e mkateve personale, ai ka nj shpres t madhe t falja e Zotit:
Beson vrtet Hafezi, do nderuar. Ja, mkatart zoti ka shptuar. Hafezi
ish n bot, mkate pat, Po Zoti pat mshir, Parajss u ngjit lart!
Pr ta mbyllur esen time un do t shtoj se kta mendimtar t
shquar ishin moralist . Pr t mos u habitur si e kuptoi Gtja bukurin,
elokuencn, pastrtin e personalitetit dhe t gjenialitetit vetm prej nj
prmbledhjeje m prkthime jo t sakta, na vjen n ndihm poema vi-
juese e Molavit, n t ciln ai thot se sht Zoti ai q i bashkon shpirtrat
e njerzve.
Turqisht n ditsh, apo n ditsh indisht,
Dy turq nuk i sajdis ti miqsisht
Se tjetr gjuha, tjetr miqsia,
M fort kuptohen zemrat, q t dyja!
Prktheu: Daniela Tamo
Sadrazamet shqiptar ne Perandorin Osmane (2) 93
KDU 3328.131(=18):94(560)(092)
Sadrazamet shqiptar ne Perandorin Osmane (2)
Kryeministrat shqiptar gjat periudhs s zhvillimit t
Perandoris Osmane dhe diplomacia e tyre
MA. Sead Morina
Historiant e Perandoris Osmane, historin e Perandoris Os-
mane e ndajn n: Periudha e formimit, zhvillimit, stagnimit, dhe sh-
katrrimit.Ne n kt punim nuk do t prshkruajm kohn e formimit
t Perandoris Osmane pasi q n kt koh nuk kemi asnj sadrazam
shqiptar
1
.
Sadrazamt pr her t par jan ardh n shprehje n periudhn
e zhvillimit t Perandoris Osmane. Gjegjsisht n kohn e Fatih Sulltan
Mehmetit. Diplomacia e sadrazamve shqiptar gjat ksaj kohe sht
shum e rndsishme, pasi q n kt koh fllojn edhe zgjerimet terri-
toriale t shtetit Osman.
Periudha e zhvillimit t Perandoris Osmane fllon me Fatih Sul-
ltan Mehmetin, gjegjsisht me pushtimin e Stambollit dhe prfundon me
Sulltan Selimin II. Kjo periudh sht nj nga periudhat m t ndritshme
t diplomacis Perandorake. Gjat ksaj periudhe pr her par n krye
t shtetit Osman vjen nj sadrazam shqiptar i quajtur me emrin Davut
Pasha
2
.
Periudha e tij nuk prbn elemente pushtimi, por m shum zhvillohet
nj diplomaci brenda oborrit mbretror. Gjat ksaj kohe n diplomac-
1
Buz Ayhan, Sokulludan Damat Ferite, Osmanli Sadrazamlari, neden kitap yayinlari, Istan-
bul 2009, Fq.26
2
Kinross, Lord Perktheu Meral Gasparal, Osmanl mperatorluun Ykselii ve k, Altn
Kitaplar, stanbul, fq 162
94 MA. Sead Morina
in Turke dihen ngjarjet e Xhem Sulltanit. Ai pretendonte pr fronin
Perandorak, dhe kishte zhvilluar takime t rndsishme m Venedikun
dhe shtetet tjera krishtere n Evrop
3
.
Pas vdekjes s Sulltan Bejazidit II n krye t shtetit Osman
vjen Javuz Sulltan Selimi. Gjat kohs s tij si sadrazam ishte Duk-
kakinolu Ahmet Pasha. Mirpo ai nuk qndron shum gjat n krye t
qeveris Osmane dhe mbytet nga vet Javuz Sulltan Selimi i cili e kishte
dhndrr
4
.
Me vdekjen e Sulltan Bejazidit n krye t shtetit Osman vjen
Kanuni Sulltan Sylejmani. Gjat kohs s tij Shqiptart zn nj vend t
veant n diplomacin e Perandoris Osmane. Sulltan Sylejmani kishte
emruar katr sadrazam me origjin shqiptare. Pas shkarkimit t Piri
Mehmet Pashs nga detyra e sadrazamit, n krye t qeveris Osmane
vjen Pargall Ibrahim Pasha, nj personalitet i rrall dhe mik i rnd-
sishm i Sulltan Sylejmanit.
5
Edhe pse ishte nj katolik ai konvertohet
n Islam dhe fllon punn e tij si sadrazam i Perandoris Osmane.
Kryeministrat shqiptar gjat ksaj periudhe luajn nj rol
shum t rndsishm n krijimin e mardhnieve me shtete evropiane
dhe shtypjen e disa kryengritjeve t zhvilluara brenda Perandoris Os-
mane.
Gjat ksaj kohe, Perandoria Romake Gjermane kishte pushtuar
Spanjn, ndrsa kishte zn rob mbretin e Francs Fransuan. Nna e
Francuas kishte krkuar nga Perandoria Osmane gjegjsisht nga Par-
gall Ibrahim Pasha q t pushtohet Mohai dhe pr t br presion mbi
Sharlkenin pr t e liruar at.
Ibrahim Pasha duke e sugjeruar Sulltanin krkon q t bhet nj
gj e till dhe ai pushton Mohain duke krijuar nj mardhnie t mir
3
ahin, Bekir (1996), Osmanl Ansiklopedisi, z Yaynclk stanbul II Cilt 178
4
Buz Ayhan, Sokulludan Damat Ferite, Osmanli Sadrazamlari, neden kitap yayinlari, Istanbul
2009, Fq32
5
diplomatike e miqsore me Francn.
Nj ashtu gjat ksaj kohe u nnshkrua nj marrveshje paqeje
me Austriakt. Rol kryesor n nnshkrimin e ksaj marrveshje kishte
Pargall Ibrahim Pasha, i cili marrveshjen e nnshkroi me kto kushte:
6
1. Mbreti i Austris n protokoll do t ket vend t njjt me sadra-
zamin e Perandoris Osmane;
2. Do t paguante tatime pr tokat Hungareze Perandoris Osmane;
3. Tokat hungareze do t njihen si toka t Perandoris Osmane
7
;
Gjat ksaj kohe sht br edhe nj marrveshje shum e rnd-
sishme e Perandoris Osmane me Francn. Kjo marrveshje u b t sh-
katrrohej ndikimi i Gjermanis mbi katolikt e Evrops. Franca t kishte
nj prparsi n krahasim me shtetet tjera.
Kushtet e vendosura n kt marrveshje jan:
1. Forcimin e Francs karshi Sharlkenit;
2. Prarjen e katolikve t Evrops;
3. Kjo marrveshje do t kishte nj afat deri sa t jetonte Sulltan
Sylejmani;
4. Me kt marrveshje rregulloheshin edhe marrdhniet tregtare
n mes t Perandoris Osmane dhe Francs
8
.
Gjat kohs sa ishte n jet Kanuni Sulltan Sylejmani, Perandoria
Osmane u zgjerua dhe pushtoi shum toka Evropiane duke arritur
deri n Vjen, njashtu edhe ishujt e detit Mesdhe ishin nj kafshat
6
7
8
96 MA. Sead Morina
e dshiruar pr Sulltanin dhe sadrazamt.
Gjat gjith ksaj kohe nj rol shum t rndsishm kan luajtur
sadrazamt shqiptar duke e zgjeruar perandorin Osmane, por edhe
duke vendosur rregulla t reja n protokollin diplomatik q ishte n
at koh.
Sadrazamt Gjat Periudhs s Ngritjes s Perandoris Osmane:
1. Davut Pasha
2. Dukkakinoglu Ahmet Pasha
3. Ibrahim Pasha
4. Ajas Mehmet Pasha
5. Damat elebi Lutf Pasha
6. Kara Ahmet Mehmet Pasha
Davut Pasha
Sipas burimeve turke Davut Pasha sht sadrazami i par shqip-
tar n Perandorin Osmane. Viti i lindjes s Davut Pashs nuk dihet, por
n t gjitha burimet Turke njihet si biri i nj familjeje fsnike shqiptare e
cila e kishte drguar te birin e tyre pr shkollim n oborrin mbretror.
9
Davut Pasha qysh n rini kishte treguar shkathtsit e tij duke
u treguar ushtarak shum i mir i Fatih Sulltan Mehmetit. Davut Pasha
pasi q kishte shtypur disa kryengritje n Anadoll, ai ishte angazhuar
nga Sultan Mehmet Fatihut si Bejlerbe i Anadollit n pushtimin e Hun-
garis.
10
Pasi q pati nj sukses t jashtzakonshm n pushtime, Fatihu
at e emron Bejlerbe i Rumelis. Vlen t theksohet, se sa ishte be-
9
2009, Fq26
10
2009, Fq26
jlerbe i Rumelis ai ndihmoi ushtarakt Osmane pr pushtimin e viseve
shqiptare.
11
Pas vdekjes s Fatih Sulltan Mehmedit ishte vezir ( ministr) n
kabinetin e Sulltan Bejazidit II. Davut Pasha edhe gjat ksaj kohe tregoi
nj shkathtsi t veant e cila u vrejt shum shpejt nga Sulltan Be-
jazidi II. Ai at menjher e ngriti n pozitn e sadrazamit .
12
Davut Pasha ka shrbyer si Sadrazam prej nj periudhe prej
pesmbdhjet viteve. Prvojn q e kishte pasur si ushtarak, e kishte
ndihmuar edhe gjat kohs sa ishte kryeministr, duke treguar suksese t
njpasnjshme n luftrat q bnte Perandoria Osmane.
N vitin 1487 nj luft e zhvilluar me Memlukt ai kishte ud-
hhequr ushtrin e Perandoris duke i mposhtur Memlukt.
13
Nj ashtu edhe n malet e Bullgaris jetonin Varsakt, t cilit ishin
t lidhur me Karamant, ata kishin br nj kryengritje kundr Perando-
ris Osmane, ai kishte arritur q t i shtyp dhe t i lidhte me Perandorin
Osmane.
Pas nj karriere t suksesshme si sadrazam n Perandorin
Osmane ai pensionohet n vitin 1497 dhe fllon t jetoj n Dimetoka
q ishte n Rumel,i ndrsa tani gjendet ne pjesn Greke e cila sht larg
nga kufri Turk vetm dymbdhjet kilometra. Davut Pasha vdes n vitin
1949 ne Dimetoka duke ln pas vete nj pasuri prej nj milion duka. Ai
sillet n Stamboll dhe varroset pran xhamis Davut Pasha.
14
11
2009, Fq27
12
Tektas, Nazim, Osmanli Tarihi I, ati yayinlari, Istanbul 2009, Fq 253
13
2009, Fq27
14
2009, Fq27
98 MA. Sead Morina
Diplomacia e Davut Pashs
Shekulli i pesmbdhjet ishte nj prej shekujve q solln ndry-
shime t mdha n aspektin politik dhe ekonomik. Perandoria Osmane
n fllim t shekullit pesmbdhjet vetm sa kishte flluar me push-
timet n Ballkan, mirpo at q e dshironte nuk mund t imagjinonte
n thyerjet e mureve t Konstadinopojs. Por, Fatih Sulltan Mehmet
n vitin 1453 pushton Stambollin, por kjo bhet me ndihmn edhe t
shqiptarve. Nj nga komandantt e tij ishte Mehmet Zogaj, ndrsa pr
thyerjen e mureve t Konstandinopojs ishte krkuar ndihma e mina-
torve t Novobrdos (Artana).
Davut Pasha duke i dit fare mir shrbimet e shqiptarve n
Perandorin Osmane ai nuk e ndiente vetn inferior pr t arritur n nj
pozit e cila ishte e dyta n Perandorin Osmane.
Ai gjat kohs sa ishte sadrazam i Sulltan Bejazidit II tregoi
nj diplomaci t shklqyeshme. Ai me nj diplomaci t shklqyeshme
kishte arritur q brenda kufjve Osman t fus edhe Shkodrn, q ishte
nj nga kalat e pathyeshme t viseve shqiptare.
15
Gjat kohs sa ishte sadrazam, ai kishte nj detyr pr t mbroj-
tur kufjt e Perandoris Osmane q ishin n Rumeli nga hungarezt. Ai
me diplomacin e tij arriti q t fus prsri Adann dhe Tarsusin brenda
kufjve Osman, ndrsa arriti q t i bashkoj edhe familjen e madhe
Turke Turgutogullart duke i lidhur me Perandorin Osmane, pasi q
kjo familje vazhdimisht i sillte problem Perandoris Osmane.
16
Davut Pasha pasi q edhe vet ishte shqiptar ai kishte marr nj
urdhr nga Sulltan Bejazidi II q nj pjes t fseve shqiptare t bash-
kpunojn me Perandorin Osmane. Ky bashkpunim mos t jet vetm
n aspektin luftarak dhe ekonomik por edhe n aspektin fetar. Davut
Pasha kt krkes t Sulltan Bejazidit II pr nj koh shum t shkurtr
15
Tektas, Nazim, Osmanli Tarihi I, ati yayinlari, Istnbul 2009, Fq 254
16
Buz Ayhan, Sokulludan Damat Ferite, Osmanli Sadrazamlari, neden kitap yayinlari, 2009,
Fq27
e realizon dhe shum fse shqiptare fllojn t bashkpunojn n mnyr
paqsore me Perandorin Osmane.
17s
1.1.1. Konkludim
Davut Pasha nj ushtarak i shklqyer i Fatih Sulltan Mehmetit
m pas edhe nj kryeministr i shklqyer i Sulltan Bejazidit II tregon
m s miri pr mundsit e ngritjes intelektuale t asaj kohe. Dihet fare
mir s n shekullin e pesmbdhjet shtetet ishin t ndrtuara n baz t
bindjeve fetare. Pasi q edhe e pranoi fen Islame Davut Pasha, ai e dinte
fare mir se do t jet i barabart n aspektin e pushtetit n krahasim me
Turqit duke e prjashtuar vetm Sulltanatin pasi q ishte me trashgimi
familjare.
Davut Pashta gjat kohs sa ishte sadrazam shrbeu si nj ush-
tarak dhe diplomat i mrekullueshm duke pushtuar vende ushtarakisht,
por edhe me ndihmn e diplomacis si sht rasti i Fiseve shqiptare,
familjes s madhe Turke Turgutogular, dhe futja n ombrelln e Peran-
doris Osmane t Adans dhe Tarsusit.
Dukakinoglu Ahmet Pasha
Viti i lindje s Dukakinoglu Ahmet Pashs nuk dihet, mirpo n
t gjitha shnimet turke dihet se rrjedh nga nj familje shqiptare me
prejardhje nga Dukagjini i Kosovs.
18
Dukakinoglu Ahmet Pasha ishte
nj katolik besimtar, i cili edhe pse ishte n shkollim n oborrin mbretror
t Perandoris Osmane ai nuk e kishte nderruar fen. Por, me kalimin e
viteve ai fllon t ngritet n oborrin e Perandoris Osmane, ndoshta kjo
ndikon q ai t ndrron fen dhe t jet sa m afr Sulltanit.
Pasi q Ahmet Pasha pranon islamin ai fllon t ngritt brenda
oborrit mbretror, duke u kthyer nga nj ekspedit Ushtarake nga Irani,
17
htp://mehmetazimli.com/bildiriler/b2.pdf (25.07.2012)
18
2009, Fq32
100 MA. Sead Morina
Yavuz Sulltan Selimi at e bn Sadrazam.
19
Mirpo, detyra e tij si sa-
drazam nuk zgjat shum pasi q jeniert bjn nj kryengritje kundr
Sulltanit. Pas nj investigimi t gjat del se, prapa ksaj kryengritje
ishte Dukakinoglu Ahmet Pasha, i cili njkohsisht ishte edhe dhndr i
Yavuz Sulltan Selimit pasi q ishte martuar me motrn e tij.
Pasi q gjitha investigimet e drgonin te Ahmet Pasha, Javuz
Sulltan Selimi vendos q ta mbys me duart e veta. At s pari e thrret
n adrn e tij, e ther, dhe nga lndimet e marra ai vdes n mars t vitit
1515.
Diplomacia e Dukakinoglu Ahmet Pashs
Ahmet Pasha ishte nj nga Sadrazamt m me jetshkurt n
Perandorin Osmane. Ai edhe pse qndroi nj koh prej dy muaj e
gjysm, la gjurm n diplomacin e Shtetit Osman. Nj muaj para se t
therrej nga Javuz Sulltan Selimi kishte shfrytzuar diplomacin e vet.
Konkludim
Ahmet Pasha nuk kishte mundsi q t l gjurm t jashtza-
konshme n diplomacin e Perandoris Osmane pasi vetm dy muaj
e gjysm qndroi si sadrazam i Perandoris Osmane. Prveq ksaj
lufte, Ahmet pasha nuk ka mundur as 10% kompetencave q kishte t
i shfrytzoj. Koha e shkurtr e Ahmet Pashait bri q mos t ket nj
gjurm e cila nuk do t harrohej leht prveq vdekjes tragjike t tij.
19
htp://www.meydanistanbul.com/dukakinoglu-ahmet-pasa-biyograf, 121.html
(27.07.2012(
Disa refeksione mbi sufzmin 101
KDU 28

Disa refeksione mbi sufzmin
Nexhat Ibrahimi
1. Hyrje
T gjitha fet botrore n gjirin e vet prfshijn edhe sufzmin,
prkatsisht tesavufn, n Evrop i njohur si misticizm, prandaj sufzmi
nuk sht imanent vetm pr Islamin. Sufzmi n fakt sht nj form e
prvojs religjioze nprmjet t cilit njeriu vjen n lidhje m t ngusht
me transcendentalen, me t padukshmen, t ciln shqisat dhe vetdija
jon nuk mund ta arrij e perceptoj.
Prvoja sufste ndikon fuqishm n transformimin e njerzve q
merren me t. Ata ftojn pikpamje t reja mbi gjrat dhe ndryshe i qasen
problemeve q dita dits, gjithnj e m shum, po e ngushtojn shpirtin
njerzor. N historin islame gjithashtu u shfaq ky segment shpirtror, i
cili sipas njohsve t ksaj prvoje, sht i bazuar n shpalljen e Kuranit
dhe fjalt/praktikn e Muhammedit a.s. Synimi fnal i ksaj rruge, sipas
tyre, sht prsosuria e njeriut n t gjitha pikpamjet e tij, materiale dhe
shpirtrore.
Edhe pr shkak t natyrs s shkrimit, sepse sht i kufzuar edhe
n hapsir edhe n destinim, por edhe pr shkaqe t tjera objektive,
shqyrtimi yn nuk do t hyj n thelb t shtjes dhe nuk do t trajtoj
as faktort q ndikuan n deformimin e sufzmit gjat historis, apo as
faktort q ndikuan n mosnjohjen e mjaftueshme t sufzmit nga besi-
mtart musliman. Kjo mosnjohje ka shpn deri n akuzat m t rnda,
at t mosbesimit, nga njerz jokompetent dhe nga njerz prjashtues,
mendimet e ngurta t t cilve prjashtuan jo vetm sufzmin, por edhe
102 Nexhat Ibrahimi
kelamin, flozofn dhe t gjitha shkencat e ngjashme. Shkrimi yn sht
modest dhe synon t ofroj nj njohje t shkurtr t sufzmit.
1. Emrtimi
Sufzmi tashm sht emrtim i gjithnjohur n shkenc, ndonse
n vendet muslimane m tepr prdoret emrtimi tesavvuf. Edhe pse ka
mendime t shumta, kuptimi gjuhsor i fjals suf sht veshja me rroba
leshi, rrobat prej zhguni. Kshtu visheshin njerzit e devotshm t asaj
kohe, nga mendohet se ata e morn emrin.
1
Ka mendime se ky emrtim rrjedh nga fjala safa, q domethn
pastrti, i pastr, por ka mendime se nnkupton edhe ehlus-saff, q
nnkupton njerzit q falen n rreshtin, safn e par n xhemat.
2
Ka
edhe mendime t tjera, sikur termi suf sht prej fjals greke sofzm,
q sht mendim trsisht i paqndrueshm. Mendimi i par sht m
i pranuar dhe m i shtrir n mesin e dijetarve sufst dhe n mesin e
dijetarve n prgjithsi.
I pari q e futi n prdorim shprehjen suf mendohet se ishte
nj banor i qytetit Kufe, me emrin Ebu Hashim Uthman ibn Shariku
(vd. rreth vitit 776).
3
Sipas t tjerve kt term i pari e futi n prdorim
Xhabir ibn Hajjani (vd. 867).
4
Te ne, n literaturn e deritashme t be-
jtexhinjve, sufjt jan t njohur m tepr me emrin dervish (shprehje
persiane), q domethn: modest, i prvuajtur, i prkushtuar asaj bote
etj.
1
O. N. Topbashi sufzmin e prkufzon ndr t tjera edhe si Moral i bukur dhe edu-
kat, pastrim i vetes dhe purifkimi i zemrs, luft moralo-shpirtrore, principialitet
dhe sinqeritet, orientim, plqim dhe nnshtrim. Sipas: Osman Nuri Topbash, Tasav-
vuf ose mistika islame nga besimi n mirsi, Stamboll, 2006, fq. 29-45.
2
Shih: Darko Tanaskovi, Privlane zagonetke sufzma, n: Sufzam, Beograd, 1981,
fq. 811.
3
M. M., arif, Historija islamske flozofje; Rani sufje, II. Izdanje, Zagreb, 1990, fq.
324359.
4
Mustafa Ceri, Refeksije o porijeklu i razvoju sufzma, n: Zbornik radova prvog
simpozija zagrebake damije (m tej: Tesawwuf Islamska mistika), Zagreb, 1988,
fq. 47-48.
2. Burimet e sufzmit
Edhe m hert edhe koht e fundit jan shkruar shum libra pr su-
fzmin, por jo q knaqin q gjitha kriteret shkencore, intelektuale. Disa
jan shprflls e disa lavdrues, kshtu q pr nj hulumtues objek-
tiv e t painformuar sa duhet do t ket pasoja. Ndoshta edhe ndrli-
kueshmria e vet tems e ka br kt gj.
5
Shum hulumtues n orvatjet e tyre kan pohuar se zhvillimi i
sufzmit ka ndodhur jasht shtratit islam, se sufzmi sht trup i huaj n
Islam, duke thn madje se ndikimi shpirtror kristian, kabalist hebraik,
neoplatonist egjiptian, agnosticist, dualist iranian, e budist indian e t
tjera ka qen evident.
Hulumtues t tjer kan pranuar se ndikimet n sufzm jan t
pranishme, por sufzmi megjithat sht me prejardhje islame. Disa au-
tor thon se idet sufste i gjejm qysh n kohn e Muhammedit a.s. dhe
t shokve t tij. Madje, ata jan mbshtetur n shkolln e Muhammed-
it a.s. n xhamin e Medins, e cila quhej Sufa, kurse pjestart e saj
ehlus-sufa. Ata sahab n kt xhami msonin, por edhe luteshin dhe
meditonin, n prani t pejgamberit Muhammed a.s.
6
Ndr tentimet e para klasike pr ta argumentuar se sufzmi sht
me baz islame ka qen Ebu El-Kasim El-Kushejriu (vd. 1072) dhe
Mahxhub Ali Huxhwiriu (vd. 1063 apo 1076). El-Kushejriu, pr shem-
bull, pohon se sufzmi ka bazat e tij n Kuran dhe Hadith.
7
Ibn Halduni,
autoritet n Islam, pohon se tesavvuf sht prej dijeve sheriatike n
Islam.
8
Kt mendim e ka edhe autori bashkkohor evropian, R. Garodi,
duke thn se sufzmi ka burimin n Kuran.
9
Edhe teologu boshnjak
5 Pr burimsin e sufzmit n aspektin metafzik-flozofk shih: Martin
Lings, far sht sufzmi, Shkup, 2010, fq. 21-27.
6
M. M. Sharif, po aty, fq. 324359. Muhamed Hamidullah, Uvod u Islam, Zagreb,
1993.
7
Sipas: Eva de Vitray Meyerovitch, Antologjia e sufzmit, Shkup, 2012, fq. 17-18.
8
Ibn Haldun, Muqaddima, II, Sarajev, 2007, fq. 804.
9
Rozhe Gaarodi, Zivi islam, Sarajev, 1990, fq. 27.
104 Nexhat Ibrahimi
M. Ceriq pohon: Sufzmi ka pikmbshtetjen n Islam nse ai
nnkupton prpjekjen e vazhdueshme dhe origjinale t njeriut q m
thell t deprtoj n thelb t ekzistimit t Zotit, njeriut, shoqris,
natyrs dhe kozmosit dhe nse me sufzm shnohet prpjekja e njeriut
q, n astet e krizs s prgjithshme shpirtrore, e ringjall vetdijen pr
Zotin, veten, shoqrin, natyrn dhe kozmosin.
10
Madje edhe F. Rah-
man, dijetar me nam i shekullit XX, pohon se vetdija pejgamberike
e Muhamedit, e cila gjeti shprehje n misionin e tij, ishte e bazuar mbi
nj prvoj tejet t caktuar, t gjall dhe t fuqishme mistike, prvoj
q prshkruhet shkurt ose paralajmrohet n Kuran (XII,1; LIII, 1-12,
13-18; LXXXI, 19-25).
11
M duket e ekzagjeruar t thuhet, madje t
kmbngulet se edhe vet Muhammedi a.s. ka qen suf, apo ka prak-
tikuar elemente sufzmi. Mendoj se disa veprime t Muhammedit a.s.
m par mund t quhen aste meditimi, zuhdi, e jo sufzm/tesavvuf n
kuptimin far synohet sot.
12
Rrethanat politike, shoqrore dhe kulturore t shekullit 7 kan
ndikuar thellsisht n paraqitjen e organizuar t elementeve sufste, q
pas nj kohe t rezultoj n shkenc t caktuar. Kshtu q disa teolog
dhe jurist, me bindje t ngurta, me dyshim kan shikuar n paraqitjen
e sufstve, duke i etiketuar si t pafe.
13

Edhe prhapja e Islamit n vende t reja, me fe, tradit e kultu-
ra t tjera, ka ndikuar n formsimin e sufzmit, sepse do t shohim se
sufstt n Irak ndryshojn nga ata n Iran, Indi, Egjipt apo nga ndonj
vend tjetr. Disa ishin m racionalist, disa m spekulativ. Orientalistt
evropian shohin lidhjet e sufzmit islam me monakizmin lindor kris-
tian, me dualizmin iranian, budizmin indus etj.
14

10
Mustafa Ceri, po aty, fq. 45.
11
Fazlur Rahman, Islami, Shkup, 2010, fq. 287.
12
Zinka Mujki, Mistina misao u Islamu - Tesawwuf ili sufzam, n: Spectrum -
asopis studenata Katolikog Bogoslovnog Fakulteta u Zagrebu, fq. 135-142, sipas:
hrcak.srce.hr/fle/60608.
13
Darko Tanaskovi: Privlane zagonetke sufzma; Sufzam, Beograd, 1981.
14
Gjersisht: Rozhe Garodi, po aty, fq. 29-34. Krhs.: Shih: Darko Tanaskovi, po aty,
12-13.
R
. Nikolson mendon se ndikimet kristiane, neoplatoniste t tjera jan t dukshme n
Huazime t caktuara sigurisht q ka, por t pohohet se
sufzmi kryekput sht kopje e ndikimeve t huaja sht e paqn-
drueshme dhe mohim i fryms shpirtrore t Islamit. Pra, sufzmi
sht njri prej vlerave shpirtrore islame q mund ta fsnikroj
edhe muslimanin josufst, e edhe jomuslimanin.
3. Vendi i sufzmit n Islam
Koha kur u shfaq sufzmi kishte degjeneruar edhe n rraf-
shin fetar, edhe n rrafshin shoqror. Kjo klim ndikoi q sufzmi
n fllim, gjat dy shekujve t par, t paraqitet si prcaktim indi-
vidual spontan
15
, m tepr si kryengritje ndaj formave dhe siste-
meve t degjeneruara t jets fetare dhe shoqrore. Ky angazhim
i tij oi n identifkimin e dy mnyrave t sufzmit: 1. Sufzmi
si flozof fetare, i cili ka qen afr sunizmit ortodoks dhe afr
kulturs s vendit ku kan vepruar dhe 2. Sufzmi si fetarsi pop-
ullore, tepr liberal.
16
Sufzmi n historin e mendimit islam sht trajtuar n
mnyra t ndryshme, nga ata q e kan pranuar e deri te ata q
e kan refuzuar dhe shpallur si herezi. Nj gj sht e sakt se
sufstt e par as nuk kan mundur ta imagjinojn se pr shkak
t aktivitetit t tyre do t gjendet jasht ligjit islam, sepse synimi
i tyre kryesor ka qen q s bashku n xhami apo ndonj vend
t prshtatshm t msojn Islamin dhe gjerat tjera jetsore. T
part q ndaj tyre u solln armiqsisht ishin harixhijt dhe ima-
shkrimet apo veprimet e disa tarikateve, por nuk jan thelbsore. Reynold A.
Nicholson, Sufzam, Sarajev, 2004, fq. 26-36.
15
Fazlur Rahman, po aty, fq. 295.
16
Metin Izeti, Ethet e metafziks, pa vit e vend botimi, fq. 60-61. Shih edhe:
Fazlur Rahman, po aty, fq. 306 e tutje dhe fq. 335 e tutje.
106 Nexhat Ibrahimi
mijt n shekullin 9 h.
17
Qndrim t rrept ndaj tyre kishte edhe Ibn
Hanbeli, i cili dha fetva se sufstt duhet ndaluar. Edhe mutezlitt dhe
dhahiritt kishin qndrim negativ. Ibn Tejmije, njri prej kundrshtarve
t sufzmit, gjithashtu kishte qndrim negativ madje prjashtues ndaj
sufzmit, por kt qndrim nuk e kishte edhe ndaj kaderizmit (rendit
sufst t Abdulkadr Gejlaniut), t cilit rend i prkiste edhe vet.
18
Ehlus-suneti dhe xhemaati (hanefjt/maturidijt dhe shafijt/
esharijt) nuk kan pasur qndrim parimor kundr, kshtu q edhe
shum tarikate aktivitetin e vet e kan zhvilluar brenda ktyre medhhe-
beve, duke dhn kontribut t jashtzakonshm n akaid, fkh e shken-
cat e tjera.
19
Kryesisht jan dalluar dy forma t tesavvuft gjat historis:
1. Sufzmi sunit apo ekzoterist.- sht form e shrimit etiko-mor-
al t njeriut. Kjo form nuk sht novitet (bidah) n Islam, sepse n
shum ajete dhe hadithi krkohet dashuria dhe sinqeriteti ndaj Zotit,
pendimi, devotshmria, madhrimi i Zotit etj.
20
Megjithat, nuk mund t
themi se kemi tekste t sakta q urdhrojn kt apo at form sufzmi.
2. Sufzmi batinit apo ezoterist.- Kt form t sufzmit e iden-
tifkojn edhe hulumtuesit musliman edhe ata perndimor. Shpesh
nuk bhet dallimi mes njrs dhe tjetrs form, forms q merret me
edukimin e njeriut dhe forms (batinite) q merret me interpretimin e
simboleve e lojrave t ndryshme, madje edhe duke prdorur lodra t
ndryshme, duke thurur legjenda etj.
21
17
Sevko Omerbasi, Kratak osvrt na historju tesawwufa, n: Tesawwuf Islamska
mistika, po aty, fq. 55.
18
Nerkez Smailagi, Leksikon islama, Sarajev, 1990, fq. 306-308.
19
Sevko Omerbasi, po aty, fq. 56.
20
Imam Nevevi, Rijadus-salihin, Shkup, 2013, fq. 1-546 (shih prmbajtjen e temave
pr t identifkuar hadithit e nevojshme).
21
Omer Nakievi, Zuhd i poeci tesawwufa, n: Tesawwuf Islamska mistika,
po aty, fq. 60-61. Pr dallimet mes sufzmit ekzoterist dhe ezoterist shih burimin e
siprm n fq. 62-66.
Pr sunizmin jan t papranueshme sidomos disa qndrime t su-
fzmit, t cilat konsiderohen n pak ortodokse, si:
1. Prirja drejt panteizmit
22
, t shnuar me termin vahdetul-vux-
hud (uniteti i qenies), tregon rrugn emocionale t manifestuar n mo-
himin e qenies vetjake pr shkak t konfrmimit vetm t Zotit. (Rasti i
Hallaxhit).
2. Theksimi i prhershm maksimal i transcendencs absolute t
Zotit, i cili on deri te njfar transcendence morale. Zoti sht matan t
mirs dhe t keqes, por kur edhe disa sufst, s pari gjat ekstazs, e m
von edhe rregullisht, prpiqen ta vendosin veten matan t mirs dhe t
keqes, duke pretenduar se ritualet pr ta jan t panevojshme.
3. Zvoglimi i rndsis metafzike t personalitetit t Pejgamberit
a.s. n disa forma antinomiste t sufzmit. Sipas msimit islam, vetm
Pejgamberi a.s. sht ndrmjets mes Zotit dhe njeriut dhe do tendenc
q sufsti i caktuar pranon mesazhe nga Zoti, sht i papranueshm sado
t mundohemi ta kuptojm kt pretendim t tyre n mnyr metaforike.
23
4. Disa mendime dhe qndrime t sufzmit
Pjestart e sufzmit jan t mendimit se sufzmi paraqet thesar t
Islamit, shpirtin e tij, ann shpirtrore t brendshme t tij. Ai nuk synon
udit, mjetet misterioze psikike. Nuk e karakterizon asketizmi rigoroz,
izolimi total nga jeta, duke e munduar veten fzikisht e t ngjashme. Thel-
bi i tij sht n sendrtimin e pranis hyjnore n veprat e njeriut, pr
dashuri ndaj Zotit. Sufu si i till sht n raport t drejtprdrejt me
Zotin, pa ndrmjetsues. N kt synim ai humb unin e tij. Sufu synon
arritjen e wilajes, miqsis s shenjt ndrmjet Zotit dhe njeriut.
Ideja kryesore e sufut sht tevhidi, uniteti i Zotit, uniteti tran-
scendent i qenies s Zotit. Sufu synon gjetjen e ksaj rruge, por pa syn-
22
Titus Burkhart, Sufzam i panteizam, n: Sufzam, Beograd, 1981, fq. 101-104.
23
Gjersisht pr kto shtje lexo: Alesandro Bausani, Sufzam i pravovjerje, n: Suf-
zam, po aty, fq. 95-100.
108 Nexhat Ibrahimi
uar t bhet vet synimi. N kt rrug, kushti kryesor sht pastrimi i
zemrs nga do gj q nuk sht Zoti.
24
Krahas prsosjes s brendshme, ekziston edhe dimensioni ritual,
i jashtm i devotshmris, i cili prbhet prej zbatimit t detyrave t
prcaktuara me sheriat, ku prfaqsohen t gjitha aspektet e veprimit:
fkhut, etiks, kelamit, ibadetit. Pr sufstt ibadeti sht meditim pr
Zotin, kurse sheriati sht korniz brenda t cilit ai vepron. Sheriati n
fakt sht ligj i jashtm, prkatsisht simbol i realitetit t fsheht (haki-
tatit). Gazaliu sufzmin e kupton nprmjet prvojs e jo nprmjet pr-
siatjes konceptuale. Sufzmi nuk sht nga koka, por nga zemra, sepse
zemra e jo truri sht ai q e kupton pranin e Zotit.
25
do njohje e lidhur me prvojn fetare dhe ndjenjn n sufzm
quhet marife (gnoza), kurse ai q ka kt ndjenj quhet arif. Por arif
quhet jo ai q e ka kt ndjenj por edhe ai q e ka dhe e shpreh kt
ndjenj (hal), sepse ai e di edhe kuptimin edhe realitetin e sendit t njo-
hur. E kundrta e arift sht alimi. Njohja m e madhe n rrugn e
sufzmit sht njohja e Zotit, Njshmris, madhris dhe prkryerjes s
Tij. Sipas sufstve, ekzistojn tri lloj njohjeje t Zotit: 1. Njohja se Zoti
sht Nj, t cilt e besojn t gjith besimtart. 2. Njohja e nxjerr nga
dshmit, t ciln e besojn flozoft, kelamistt etj. 3. Njohja e cilsive
t Njshmris s Zotit, t ciln e kan t dashurit e Zotit, ata q sodisin
Zotin n zemrat e tyre, ashtu q AI u zbulon at q nuk ua zbulon askujt
tjetr n bot.
26
Sufzmi nnkupton rrugn e dashuris (mahabbah) dhe rrugn e
njohjes (marifa), me rast do t trajtohen dy shembuj:
4.1. Rruga e dashuris
Rabia bint Ismail El-Adavija jetoi n shekullin e tet n Basra
24
Zinka Mujki, po aty.
25
26
Eva de Vitray Meyerovitch, Antologjia e sufzmit, po aty, fq. 81.
t Irakut t sotm, ku ishte shitur si skllave. M von qe liruar dhe jetn e
kaloi duke jetuar n mnyr modeste dhe e trhequr nga jeta. Ajo jetonte
pr dashuri ndaj Zotit dhe nga dashuria pr T. Ajo mendon se dashuria
pr Zotin sht e vrtet vetm kur sht pa interes.
Ja disa thnie t saj interesante:
Un T dua me dy dashuri: me dashuri e cila m bn t lumtur
mua dhe me dashuri e cila njmend sht dinjitoze pr Ty. Sa i prket
dashuris pr lumturin time, kjo sht dashuri se un mendoj vetm
pr Ty dhe pr asknd tjetr. ... Asnj lavdi pr mua as pr njrn as pr
tjetrn, por lavdia pr Ty, edhe pr kt edhe pr at.
O Zoti im, t gjitha ato q Ti m ke rezervuar pr sa i prket
gjrave t ksaj bote, jepja armiqve t Tu; dhe t gjitha ato q Ti m ke
rezervuar n botn tjetr, jepja miqve t Tu, sepse Ti m mjafton.
O Zoti im, nse dshiroj T adhuroj nga frika ndaj xhehenemit,
digjm n xhehenem, dhe nse t adhuroj nga shpresa pr tu futur n
xhenet, largom prej tij; por nse T adhuroj vetm pr knaqsin tnde,
mos m privo nga bukuria Jote e prjetshme.
O Zoti im, shqetsimi im i vetm dhe dshira ime e vetme n kt
bot pr t gjitha gjrat q ke krijuar sht q t T kujtoj Ty, dhe shqet-
simi im i vetm dhe dshira ime e vetme n botn tjetr pr gjrat q do
t vijn sht q t t takoj Ty. Kjo sht pr mua si e kam thn, por Ti
bj at q dshiron. (Rabia bint Ismail El-Adevije).
27
4.2. Rruga e njohjes
Ibn al-Arabiu u lind n vitin 1165 n Murcij n Andaluzi, kurse
vdiq n vitin 1240 n Damask. sht njri prej msuesve m t mdhenj
t sufjve. Veprat e tij kryesore jan: Futuhatul-Mekkijje (Shpallja prej
27
Fragmentin e par, pr shkak se mungonte n prkthimin shqip, e prktheva nga
Eva de Vitray Meyerovitch, Antologija sufjskih tekstova, Zagreb, 1988, fq. 147, kurse
fragmentet e tjera nga prkthimi shqip: Antologjia e sufzmit, Shkup, 2012, fq. 187.
110 Nexhat Ibrahimi
Meks) dhe Fususul-Hikem (Margaritart e urtsis).
Drejtimi i tij bri nj ndikim t madh sidomos n prshpirtsi,
teologji dhe flozof. Ibn El-Arabiu fllon nga postullatet ontologjike ku
qenia e Zotit sht e pakapshme (e paarritshme).
Ibn al-Arabiu u akuzua si heretik nga nj pjes e teologve
sunit, sepse Zotin e percepton prjashtimisht si t asaj bote, krijues t
pavarur, i cili sht Njmends i do gjje. Ky perceptim sipas teologve
on n panteizm. T tjert teolog sunit mendojn se ai mbron pikr-
isht parimet m t prpikta t monoteizmit. Sepse kur thuhet se Ibn Are-
biu sht Njmendsi i do gjje kjo nuk do t thot se Zoti sht iden-
tik me krijesat, por se e krijuara sht emanuimi i atributeve hyjnore.
Uniteti hyjnor vetvetiu mbetet nga nj an kurse uniteti hyjnor sht i
dshmuar sipas tjetrit, nga ana tjetr dhe kt sipas formave t dukshme
t manifestuara n bot nprmjet sendrtimit t emrave dhe atributeve
hyjnore.
28
5. Shkollat kryesore t sufzmit
Nga periudha e zuhdit (asketizmit islam), gjat shekullit 9 dhe
10, fllon zhvillimi i teoris sufste dhe fllimi i ideve sufste dhe n kt
koh m shum kujdes i kushtohej prsiatjes dhe meditimit sesa askezs
s ngurt, si ishte rasti me Ibrahim ibn Edhemin, Rabia El-Adevijen
etj. Plejada e sufstve t rinj, si Xh. Bagdadi, i kushtojn m pak kujdes
askezs e m shum sufzmit teorik, intelektual. Sufstt e zhvillojn
dogmn e monizmit ekzistencial (vahdetul-vuxhud). Kt rrug e ndo-
qn shum prej tyre, si Dhunun Misriu (vd. 859), Bajezid Bistamiu (vd.
874), Xhunejd Bagdadiu (vd. 910), El-Hallaxhi (vd. 921) etj.
29

Ky zhvillim qiti n drit dy trende, dy tendenca n sufzm,
q kan specifkat e tyre, e q n shkencn e sufzmit quhen Shkolla e
Basrs dhe Shkolla e Bagdadit.
30
Shkolla e Basrs karakterizohet me
28
Shih: Darko Tanaskovi: Privlane zagonetke sufzma; Sufzam, Zodijak, Beograd,
1981. Mujki, Zinka, po aty.
29
Demal ehaji, Derviski redovi u jugoslovenskim zemljama, Sarajev, 1986, fq.
10 e tutje.
30
Resid Hafzovi, Temeljni tokovi sufzma, Sarajev, 1999, fq. 59. Pr shkolln e
devotshmri, asketizm dhe tendenca mistike. Mendohet se fllues i
ksaj shkolle sht Hasan Basriu, i cili kmbnguli n prsiatje (fkr),
vetprovim (muhaseba) dhe bindje t plot ndaj vullnetit t Zotit. Thua-
jse t gjitha shkollat e mvonshme thirren n t si themelues t tyre, q
tregon n rndsin dhe ndikimin q ka pasur Hasan Basriu tek ata. Ktu
bn pjes edhe femra sufste Rabia El-Adevijje, Dh. Misriu etj. Shkolla
e Bagdadit karakterizohet me tendenca spekulative dhe panteiste dhe ka
disa prfaqsues t njohur.
31
M von kemi edhe tendenca t tjera n
sufzm, por hapsira e shkrimit nuk na lejon t shqyrtohen edhe kto
tendenca me disa fjal.
32
6. Rendet sufste
Nocioni tarika, q n gjuhn shqipe do t thot rrug, shteg,
prcakton rrugn drejt Zotit, rrugn e sufzmit. Me kalimin e kohs
jan identifkuar sidomos dy kuptime kryesore t ktij termi: 1. Tregon
metod t psikologjis morale n shekullin 19 n kultivimin e do prirje-
je individuale, duke hapur rrugn drejt Zotit, duke e uar prmes etapave
t ndryshme t praktikumit t prpikt t sheriatit deri te Realiteti hyjnor.
2. Tregon trsin e riteve t trajnimit shpirtror, t kshilluara pr jetn
e prbashkt n komunitetet e ndryshme muslimane n shekullin 11 dhe
duke u prhapur ai sht br sinonimi pr vllazrin, bashksi e bazuar
mbi urdhra t veanta nn autoritetin e t njjtit msues.
33
Tarikati n fllim ka nnkuptuar teorin e sufzmit, por m von
gjithnj e m shum merrte kuptimin e manifestimeve t jashtme apo
praktike. Hyrja, qasja e nj personi n rendin e caktuar ka disa shkall, t
cilat i interesuari duhet ti plotsoj. Faza e par sht ajo e muridit, n
t ciln personi merr detyrat e para prej eprorit t tij, shehut prkatsisht
pirit. M pastaj ai zotohet (bejat) n ceremonin e pranimit. Pas uljes
para shejhut, ai bhet murshidi (udhzuesi, msuesi ) i tij. Zotimi n fakt
Bagdadit shih: Po aty, faqet 68-85 dhe 85-120.
31
Demal ehaji, po aty, fq. 11.
32
Demal ehaji, po aty, fq. 12-20.
33
Sipas: Eva de Vitray Meyerovitch, botimi boshnjak dhe shqip, po aty, fq. 51 dhe 59.
Gjersisht shih: Seluk Eraydin, Tesavvuf dhe tarikatet, Tetov, 2001, fq. 75 e tutje.
112 Nexhat Ibrahimi
nuk i bhet shejhut, por Muhammedit a.s. dhe Allahut xh. sh. do kandi-
dat duhet ta njoh, zinxhirin e prcjelljes s tarikatit prej Muhammedit a.s.
e deri te shejhu i tij.
Nxnsi para shejhut sht plotsisht i bindur, kurse msuesi
ka pr detyr ta udhheq at gjat rrugs s vshtir. Nse nxnsi i
plotson detyrat e prcaktuara, pas nj kohe ai mund ta vesh fustanin
e sufjve dhe ti qaset tarikatit. Detyrat e sufut t ri jan tu shrbej
njerzve, Zotit dhe ta mbikqyr zemrn e tij vetjake. Duhet t lirohet
nga synimet vetjake, krenaria, jeta e deritashme etj.
34
N fllim sufjt nuk organizoheshin n kt mnyr. Tarikatet
m t organizuara i gjejm m von, sikur kadiritt, me themeluesin e
tyre, Abdulkader Gejlaniun (vd. 1166), pastaj shadhilitt me Shadhiliun
(vd. 1276), mevlevitt me Xhelaludin Rrumiun (vd. 1273) dhe rufaitt,
bedevit, desukitt, jesavitt, istitt, kubravitt, suhraverditt, hal-
vetitt dhe nakshibenditt. Gjithsej jan dymbdhjet tarikate t pranu-
ara, kurse dallimet mes tyre jan t natyrs s zbatimit t rendit, e jo t
natyrs primare.
35
Jeta shpirtrore dhe meditative sufste nuk sht e veuar nga
jeta praktike. Pr kt arsye do t gjejm suf dijetar, suf artist, suf
shkenctar, suf msues, suf udhheqs politik etj. Angazhimi i tyre
sht i vrejtur edhe n aspektin psikologjik, material, social, edukativ,
misionarist etj. N ann tjetr sufzmi ka ndikuar n jetn publike, kul-
turore dhe arsimore. Sidomos n kt ka ndikuar Gazaliu, i cili bri nj
simbioz t suksesshme mes ortodoksis islame dhe sufzmit spekulativ.
7. Roli i sufzmit n trojet shqiptare
Historia islame n trojet shqiptare tregon se sufzmi n mnyr
masovike ka deprtuar n shekullin 15-16, edhe pse kemi t dhna pr
34
Sipas: Seyyed Hossein Nasr, ivi sufzam; Ogledi o sufzmu, Sarajevo, 2004.
35
pranin e sufzmit m mas m t vogl qysh m hert,
36
n disa trajta: si
fe, kultur, art, letrsi prkatsisht nprmjet sistemit politiko-ushtarak
dhe ekonomik.
37
N kt periudh t gjat kohore jan t njohura tri faza
karakteristike:
1. Faza prgatitore, n t ciln faz Islami pranohet vetm
siprfaqsisht, disa elemente t tij, faz e adaptimit n mentalitetin dhe
mnyrn e jets s muslimanve t rinj, pa vendime kategorike rreth jets
dhe ritualeve t caktuara.
2. Faza e vetprcaktimit, e cila shnon ndrprerjen me t kalu-
arn dhe pranimin e botkuptimeve t reja.
3. Faza e ndrrimit rrnjsor t jets s individit dhe bashksis
dhe ardhjes s nj cilsie t re n shoqri.
Kto faza nuk kan prerje historike, por jan t ndrthurura mes
veti, varsisht prej vendit dhe individit.
38

Ardhja e Islamit n trojet shqiptare dhe m gjer, nprmjet os-
manlinjve, gjeti nj gjendje shoqrore prplot konfikte, mosdurim fetar,
shprngulje t dhunshme, skllavrim t ndrsjell dhe separatizm t t
gjitha llojeve. Pjesrisht idet pagane e pjesrisht kristiane nuk arritn
t prmbushin objektivat e popullats, e cila ishte drrmuar nga gjend-
ja e rnd shoqrore. Ardhja e Islamit ishte prmbushje e aspiratave t
tyre, kurse elementi sufst ishte komponenta deprtuese te kto masa n
mnyra t ndryshme. Kt e patn prjetuar m hert arabt, persiant,
berbert, turqit dhe popuj t tjer n vende t ndryshme.
Mirpo, aktualiteti jon, nj pjes drrmuese, nuk mendon asgj
pozitive pr sufstt. Vet prmendja e tyre asocon n ata q shpohen me
gjilpra e thika, ata q brtasin fraza t caktuara, ata q shkruajn ha-
36
Nexhat Ibrahimi, Vepra 10, Shkup, 2009, fq. 131-149 dhe fq. 425-444.
37
Nijaz ukri, Mjesto i uticaj tesawwufa na razvoj islamske kulture u nas, n: Tesaw-
wuf Islamska mistika, po aty, fq. 141.
38
Nijaz ukri, po aty, fq. 142.
114 Nexhat Ibrahimi
jmali, ata q mbyllen npr teqe dhe nuk sjellin kurrfar dobie. Ka disa
arsye pr kt gjendje: 1. Mosnjohja e sufzmit te ne. 2. Mosnjohja e
sufzmit nga prijsit e tyre. 3. Anatemimi i tyre nga nj pjes e imamve.
4. Reklamimi i disa shejhve me gjoja qeramete. 5. Hyrja npr tari-
kate t disa njerzve q nuk e zbatojn Islamin. 6. Mosgatishmria e
organeve t Bashksis Islame ti integrojn, udhzojn dhe ndihmojn
n kaprcimin e problemeve etj.
39
Sidomos negativisht ka ndikuar inter-
pretimi negativ i Islamit nga bektashinjt, dhe jeta e dervishve t tyre
jasht normave islame. Mirpo, mbase pengesa kryesore pr qndrimin
negativ ndaj sufzmit duhet krkuar n prgjigjen pasive e jo kreative t
sufzmit n sfdat e kohs.
40
Prfundim
Sufzmi z nj vend mjaft t rndsishm n historin e mendim-
it islam. Nuk ka ndonj lvizje shkencore dhe ideore tjetr q ka ndikuar
horizontalisht dhe vertikalisht n mendimin islam sa sufzmi.
41

Prandaj, historis dhe mendimit sufst n Islam n bot (por edhe
te ne gjithnj e m shum) i sht kushtuar nj literatur e tr. Ajo
paraqet nj trashgimi me vler dhe e cila krkon hulumtime. Sufzmi
ka luajtur rol pozitiv n historin islame, si brenda bashksis duke kon-
soliduar forcat e brendshme njerzore, si jasht bashksis, duke shtrir
e prhapur Islamin prtej kufjve fzik t shtetit. Si personalitetet sufste
ashtu edhe idet e tyre meritojn kujdes dhe vmendje shpirtrore e in-
telektuale, q n kt shkrim t shkurtr nuk mund tu bhet.
Sufzmi ndr t tjera zhvillon frymn e universalizmit, t toler-
ancs mes mendimit ndryshe. Sidomos Ballkani ka nevoj pr m tepr
prshpirtsi, n mnyr q t ulen gjakrat e t gjej hapsir fryma e
mirkuptimit.
39
Nijaz ukri, po aty, fq. 147.
40
Fritz Meier, Mistini put, n: Svijet islama, prgatiti: Bernard Lewis, Beograd,
1979, fq. 121-132.
41
Sulejman Ulludag, Struktura e mendimit islam, Shkup, 2009, fq. 197.
Literatura:
1.
ehaji, Demal, Derviki redovi u jugoslovenskim zemlja-

ma, Sarajev,1986.
2.
E
raydin, Seluk, tesavvuf dhe tarikatet, Tetov, 2001.
3.
G
arodi, Rozhe, ivi islam, Sarajev, 1990.
4.
H
afzovi, Resid, Temeljni tokovi sofzma, Sarajev, 1999.
5. Hamidullah, Muhamed, Uvod u Islam, Zagreb, 1993.
6.
I
bn Haldun, Muqaddima, II, Sarajev, 2007.
7.
I
brahimi, Nexhat, Vepra 10, Shkup, 2009.
8.
I
mam Nevevi, Rijadus-salihin, Shkup, 2013.
9.
I
zeti, Metin, Ethet e metafziks, pa vit e vend botimi.
10. Lings, Martin, far sht sufzmi? Shkup, 2010.
11. Meyerovitch, Eva de Vitray, Antologija sufjskih tekstova, Za-
greb, 1988.
12. Meyerovitch, Eva de Vitray, Antologjia e sufzmit, Shkup,
2012.
13. Nasr, Seyyed Hossein, ivi sufzam; Ogledi o sufzmu, Sara-
jevo, 2004.
14. Nicholson, Reynold A., Sufzam, Sarajev, 2004.
15. Rahman, Fazlur, Islami, Shkup, 2010.
16. arif, M. M., Historija islamske flozofje, II, Zagreb, 1990.
17.
S
mailagi, Nerkez, Leksikon islama, Sarajev, 1990.
18. Spectrum - asopis studenata Katolikog Bogoslovnog
Fakulteta u Zagrebu, fq. 135-142, sipas: hrcak.srce.hr/
fle/60608.
19. Sufzam, prgatiti: D. Tanaskovi, Beograd, 1981.
20.
S
vijet islama, prgatiti: Bernard Lewis, Beograd, 1979.
116 Nexhat Ibrahimi
21.
T
opbash, Osman Nuri, Tasavvuf ose mistika islame nga
besimi n mirsi, Stamboll, 2006.
22.
U
lludag, Sulejman, Struktura e mendimit islam, Shkup, 2009.
23.
Z
bornik radova prvog simpozija zagrebake damije, Te-
sawwuf Islamska mistika, Zagreb, 1988.
Some refections on Sufsm
Nexhat Ibrahimi
Summary
All world religions in its bosom include also Sufsm respectively tasaw-
wuf, in Europe known as mysticism, Sufsm therefore is not immanent
only to Islam. Sufsm is actually a form of religious experience through
which man comes into closer connection with transcendental, with the
unseen, which senses and our consciousness cant reach and perceive.
Suf experience powerfully infuences in transforming people who deal
with it. They gain new perspectives on things and differently approach
problems which day by day, more and more narrow the human spirit.
Also in history of Islam this spiritual segment appeared , which accord-
ing to knowledgeable the experience is based on the revelation of the
Quran and the words / practice of Muhammad (p.b.u.h).The fnal aim of
this road, according to them, is the perfection of man in all his aspects,
material and spiritual. Because of the nature of the script, because it is
limited in space and in destination, but also for other objective reasons,
our review will not enter the heart of the matter and will not handle fac-
tors affecting the deformation of Sufsm throughout history, or even rec-
ognizing the factors that infuenced on not knowing enough about Sufsm
by Muslim believers. This ignorance has led to the most serious charges,
that of distrust, by incompetent people and exclusive people, whose rigid
opinions excluded not only Sufsm, but also Islamic apologetics, philos-
ophy and all related sciences. Our writing is modest and aims to provide
a brief introduction to Sufsm.
Koncepti dhe nivelet e paqes n Mesnevi 119
KDU 28
Elvir Musi
Universiteti Mevlana n Konja Turqi
Koncepti dhe nivelet e paqes n Mesnevi
Abstrakt:
Koha n t ciln jetojm sht e karakterizuar me prleshje t shumta
mendore, iracionale dhe luftarake si dhe me aktivitetet shkatrruese n
mbar botn q e godasin direkt njeriun i cili n t gjitha ato q sht
duke u shkatrruar do t duhej t knaqej shpirtrisht dhe materialisht.
Pr fat t keq, shkatrrohet dhe ai vet. Fakti se n bot mbretrojn
luftrat dhe jo paqja, pavarsisht nga fakti se njeriu n brendsin e tij
ndien nevoj shum m intensive pr paqe sesa pr shkatrrim, na on t
mendojm se thelbi i problemit i referohet moskuptimit t prkufzimit
t paqes nga ana e njeriut modern apo mbase mangsis n vet prku-
fzimet.
Mevlana Xhelaluddin Rumi, nj nga poett dhe mendimtart m t
mdhenj t cilin njerzimi arriti ta njoh prmes veprave t tij, e prcak-
ton paqen duke e ndar at n disa lloje, ndrion marrdhnien e ndrs-
jell dhe reciprocitetin e llojeve t prcaktuara si dhe nivelet e paqes ku
dhe ofron nj zgjidhje pr t krijuar nj paqe t qndrueshme, cilsore
dhe t drejt.
Fjalt kye: Mevlana, paqja, paqja e brendshme, paqja e jashtme,
paqja mes t kundrtave ...
120 Elvir Musi
Parathnie
N shekullin e luftrave q lam pas dhe n prag t mijvjearit i cili
n asnj mnyr nuk dallon nga e kaluara e tij e afrt, shqyrtimi i prku-
fzimit t paqes n veprat e mendimtarit dhe gnostikut t madh far
ishte Xhelaluddin Muhammed Mevlana, n Oksident m tepr i njohur
si Rumi, duket m se i nevojshm. Prvoja nga ndrhyrjet e kaluara
ushtarake q synojn krijimin e nj strukture t paqes mbi bazn e sh-
katrrimit t njeriut tregon se instrumentet ushtarake, n baz t parimit
zjarr mbi zjarr, mbase edhe mund ta shuajn zjarrin e lufts n nj zon
t caktuar, mirpo nuk jan n gjendje t sigurojn krijimin e nj paqeje
t prhershme dhe ka sht m e rndsishmja, nj paqe cilsore q do
t garantonte demokracin, sikurse edhe ajo at.
Mu kto prvoja na ojn n pyetjen: A sht e mundur t arrihet
paqe e prhershme dhe a jan prkufzimet ekzistuese nj orientim q
ojn kah vendosja e saj n kohn e duhur n t ciln jetojm dhe hap-
sirat ku banojm?
Prgjigjen n kto pyetje dhe t ngjashme gjat shekujve t kalu-
ar kan ofruar shum mendje brilante n historin e njerzimit, ndrsa
mungesa e nj paqeje t qndrueshme n epokn e sotme mund t inter-
pretohet n dy mnyra: Ose prkufzimi i paqes dhe metodat e krijimit
t kushteve t nevojshme pr vendosjen e nj paqeje t qndrueshme t
ciln e sugjeruan kto mendje nuk jan t plota ose njeriu modern nuk
arriti ti kuptoj ato n trsi.
Nj gj sht e sigurt, e ajo sht se shtja e lufts dhe paqes, dhe
prkufzimet e t dyjave jan t njohura pr njeriun q nga kohrat e
lashta dhe ai ka menduar
42
vazhdimisht lidhur me to, duke futur n t
menduarit e tij edhe personalitetin e vet, pikpamjet e tij mbi botn, por
42
nal Savi, Saime, Mevlana ve Bar, IX Milli Mevlana Kongresi, Seluk niversitesi,
Konya: 15-16. Aralk 1997, pp. 45-50.
edhe interesat q e nxisin n t menduarit e till.
N vend q t prpiqen ta prkufzojn luftn dhe paqen, duke e
ndriuar hap pas hapi, penges pas pengese, mendimtart shkuan rrugs
pr t ndriuar vetm me nj pishtar, me dritn e logjiks personale.
Nse duam t kontribuojm n vendosjen e nj paqeje t qn-
drueshme, t vazhdueshme dhe cilsore n kohn kur jetojm, duhet s
pari t kthehemi n t kaluarn dhe srish t prpiqemi ti analizojm dhe
ti kuptojm sugjerimet e mendimtarve t shklqyer n shekujt e kaluar,
si dhe t prpiqemi ta kuptojm thelbin e vrtet dhe burimin e paqes n
trsin e vet t dukshme.
Duke marr parasysh popullaritetin q gzon n Orient pr shekuj
me radh, e n Oksident sht i lexuar dhe i vlersuar pr disa dekada,
n mesin e mendjeve t tilla, pa dyshim, bn pjes edhe Mevlana Xhela-
luddin Rumi, njeriu q ka prjetuar nj epok n t ciln populli m s
shumti kishte nevoj pr paqe dhe toleranc.
43
Koncepti i paqes n flozofn e Mevlans
Mevlana n shkrimet e tij analizon n hollsi esencn e paqes, man-
ifestimet e saj t ndryshme, pengesat n rrugn pr t vendosur nj paqe
t qndrueshme dhe t drejt, por edhe metodat q ojn kah vendosja
e saj. Paqja n thelbin e saj nuk paraqet thjesht gjendjen pa konfikt dhe
aktiviteteve destruktive, ashtu si nuk do t thot dika q do t mund t
prshkruhej me leksemn e pajtimit dhe paqsimit.
Sipas mendimit t cilin Mevlana Xhelaluddin Rumi e paraqet n
Mesnevi, koncepti i paqes nnkupton gjendjen e mirkuptimit n mar-
rdhniet ndrnjerzore, plqimit dhe marrveshjes mes njerzve q vi-
jn nga sfera t ndryshme civilizuese, kulturore dhe t interesit dhe si t
43
Nuri imekler, Mevlna slm ve Dnya Bar, Mvlana Celaleddin Ruminin
800 llik Yubileyine Hesr Olunmu Beynelxalk Konferansn Materialllar, Dzenleyen:
Azerbaycan Milli Elmler Akademiyas Felsefe ve Siyasi-Hquqi Tedqiqatlar nstitutu,
Bak 2006, ss. 174-182.
122 Elvir Musi
tilla paraqesin pikpamje t ndryshme mbi botn.
Koncepti i paqes n Mesnevi nuk paraqet gjendjen e marrveshjes
dhe kompromisit mes diversiteteve mbi t gjitha dukurit e tjera q e
plotsojn jetn e njeriut, por mbi ato tema t cilat i prekin interesat e
tyre.
Ndryshe nga ky prkufzim i konceptit t paqes, Mevlana thekson
se deri te gjendja e konfiktit, lufts dhe mosdurimit vjen si rrjedhoj
e neglizhencs s rndsis s paqes si nj gjendje e mirkuptimit dhe
marrveshjes. Ndonjher njerzit prplasen me njri-tjetrin vetm pr
shkak t faktit se pr t njjtn zgjidhje fasin me gjuh t ndryshme.
N situata t tilla, ndonse n fakt duan t njjtn gj, pr shkak
t faktit se kt e shprehin me gjuh t ndryshme dhe n mnyra t
ndryshme, ata prballen me situata t rnda, n thelb, t shkaktuara nga
asgj. Kt qndrim Mevlana e shpreh shum qart n rrfmin Grindja
e katr personave rreth rrushit t cilin secili prej tyre e quante me emr
tjetr:
44

,
Nj njeri u dha katr personave nj drhem,
e njri prej tyre tha: Me t do t blej rrush.
Tjetri ishte arab dhe tha: Jo!
Un dua ineb,
45
jo ngr,
46
o mashtrues!
44
Mevln, ell al Dn Rm, Masnavye Manav, Reynold Nikolson, Tehrn: Amr
Kabr, 1381 (2002.), f. 374-376.
45
Rrush n gjuhn arabe.
46
Rrush n gjuhn perse.
,
, ,
I treti ishte turk dhe tha: Kjo sht imja!
Un nuk dua ineb, uzum
47
un dua.
I katrti ishte romak dhe tha:
Ato diskutime lini, estafl
48
sht pr t gjith ne!

,
Ata u futn n grindje,
ngase thelbi i fjalve u shptoi.
E goditnin njri-tjetrin me grushta,
ishin plot me padije, e me dije bosh.
,

Njohsi i sekretit, q i njeh njqind gjuh
po t ishte aty, do t mund tu jepte paqe.
E do tu thoshte: Me kt drhem,
47
Rrush n gjuhn turke.
48
Rrush n gjuhn romake.
124 Elvir Musi
un do tua plotsoj t gjithve dshirn, do tu jap t doni.
Nga vargjet e cituara kuptojm se Mevlana besonte q paqja sht
dshir e brendshme e t gjith njerzve, pa marr parasysh nga cilat
qarqe civilizuese dhe nga cili nnqiell ata vijn, por shkatrrimi i paqes
dhe qetsis mes njerzve ndodh kryesisht pr shkak t dshirave t tyre
materiale, kryesisht t ulta, por edhe pr shkak t padituris, mosnjohjes
s esencs s pozitivitetit n marrdhniet ndrnjerzore.
Nga rrfmi i msiprm, gjithashtu mund t kuptojm se vendosja
e paqes sht e mundshme dhe e realizueshme prmes arsimimit dhe
edukimit t njerzve ashtu q ti njohin synimet e tyre t vrteta, gjrat
ti emrtojn me emrin e vrtet dhe t dakordohen n lidhje me at se
n interesin e t gjithve sht t kuptojn se, n fakt, ata duan t njjtn
gj, at q t gjith do t prftojn, e ajo sht paqja dhe knaqsia n
marrdhniet e ndrsjella pozitive.
Pasi, paqja sht e karakterit engjllor, kurse lufta sht vepr e
forcave t liga. Njeriu n veten e tij duhet t gjej, zbuloj dhe t njoh
at q sht e mir dhe nprmjet arsimimit dhe msimit ta zhvilloj deri
n kufjt e duhur.
1. Paqja e brendshme
Mevlana n shkrimet e tij paraqet analizn e shkallve t ndryshme
t paqes. N qendr t do gjje qndron njeriu. Gjithka me t fllon
dhe gjithka me t prfundon. Ai sht fllimi dhe mbarimi i nj rrethi
t prsosur, i cili prfshin gjithka q sht krijuar. do gj sht krijuar
pr njeriun dhe pr hir t njeriut, e ai duhet t kuptoj se n mnyr
duhet t shfrytzoj gjith ka sht krijuar dhe n mas i lejohet nj
gj e till, sepse prdorimi i tepruar i asaj q i sht ln n dispozicion
e on n ekuilibr n vet krijimin dhe n shkatrrimin e sistemit t
harmonizuar.
Brenda njeriut si i till gjendet do gj q gjendet edhe jasht tij,
duke qen se ai sht mikrokozmos si nj pasqyr e do gjje t krijuar,
respektivisht do gjje q gjendet n makrokozmos.
Nj prkufzim shum t thjesht t njeriut e hasim n distihun vijues
t Mevlans:

O yrnek i librit t Zotit q je ti,
oj pasqyr e bukuris mbretrore q je ti.
Jasht teje nuk sht gjithka q sht n kt bot,
n veten tnde krko, gjith ka dshiron je ti!
(Rubaija 1761)
Brenda njeriut si t till thesar n t cilin ruhet gjenomi i do gjje
t krijuar n t njjtn koh hasen edhe cilsit e mira edhe t kqija,
gjegjsisht ai sht prmbledhje e kundrshtive.
Pr t mundur ta arrij gjendjen e brendshme t paqes, apo si mund
t quhet ende paqe shpirtrore, njeriu duhet s pari ta njoh fuqin perso-
nale, t dhn nga Zoti pr ti pajtuar kundrshtit dhe pr t rivendosur
rendin brenda dhe jasht vetes.
Vendosja e paqes n mes t kundrshtive nuk do t thot prishje e
njrit prej atyre dyve, ose zbutja e vetm njrit segment t personalitetit,
por nnkupton vendosjen e ekuilibrit mes kundrshtive dhe dallimeve.
Gjithher, shkaktart e ndodhive prtej vetes njeriu nuk duhet ti krko-
j jasht vetes, por brenda vetes, ngase shkaqet jan brenda tij, derisa
126 Elvir Musi
ndodhit e jashtme jan vetm pasojat e shkaqeve t brendshme t tij si
nj individ apo si nj njeri i cili n veten e tij prmbledh t gjitha karak-
teristikat e llojit njerzor:

Musai dhe Faraoni jan n qenien tnde,
kta dy armiq duhet ti krkosh brenda teje
(Mesnevi, III/1256)
Njeriu, sipas ktij prkufzimi, sht nj qenie q sht thurur nga
kundrshtit dhe n t ciln n t njjtn koh gjenden edhe e mira edhe
e keqja, e edhe synimi pr nj paqe t qndrueshme dhe prirja pr nj
luft konstante, edhe dashuri edhe urrejtja. Ai sillet ashtu si sillet edhe
brendia e tij, gjegjsisht jashtsia e tij sht vetm nj manifestim i ans
s tij t brendshme. Nse n t mbizotron paqja, ather edhe jashtsin
e tij do ta zbukuroj paqja dhe qetsia, e si shprblim pr kt do t merr
nj prgjigje nga mjedisi, i mishruar n paqe dhe qetsi. Sigurisht, n
qoft se n brendsin e tij dominon Faraoni, apo thn ndryshe simboli
i gjithkaje q sht e keqe, kurse personaliteti i tij priret kah tendenca
drejt dhuns, dhunn do ta paguaj me dhun.
Veorit n brendsin e njeriut jan dhurat nga Zoti dhe si t tilla
mund t vshtrohen edhe prmes prizmit t caktimit t Zotit,por n t
njjtn koh All-llahu i Lartsuar i dha njeriut vullnet t lir, ashtu q ai
n vetveten e tij t zhvilloj, edukoj e formsoj tipare q ai konsideron
se e bjn t lumtur.
Nse konsideron se do ta bj t lumtur bamirsia, shrbimi i
njerzve t tjer, ose thn prgjithsisht flantropia, ai n brendsin e
tij do t zhvilloj pikrisht kto cilsi.
Prndryshe, nse mendon se pr t sht m mir t bj keq, t gra-
bis, apo t kundrshtoj tr at q n shoqrin moderne konsiderohe
vler, ai edhe do t shkoj asaj rruge.
Pra, njeriu sht ai q e formson vet brendsin e tij, e prmes
edukimit sht e mundur madje t msohet ta respektoj paqen edhe ai
q sht i destinuar pr luft:

Thllzs luftarake ti msoja paqen,
kurse gjelit tregoja shenjat e vrteta t mngjesit.
(Mesnevi, IV/857)
N disa distih t tij Mevlana u bn thirjje besimtarve pr ti kush-
tuar vmendje rndsis s brendsis s tyre, gjegjsisht vetes si nj
qenie njerzore. sht interesant t theksohet se ky dijetar i madh n kto
vargje nuk i karakterizon muslimant si besimtar, e as t krishtert apo
hebrejt, por besimtarve u drejtohet n prgjithsi, duke dashur t thot
se besimtart jan prtej ndarjes s fardoqoft lloji, dhe se fet i kan
treguar rrugn njeriut si t besoj, si t formsoj n veten e tij vetit
pozitive dhe t jet i dobishm pr shoqrin.
Tashm kemi prmendur distih n t cilat Mevlana thekson se
do gj q ekziston n kt bot sht refektim i asaj q sht thurur
n brendsin e njeriut. Megjithat, ai shtjellon edhe aspektin e jashtm
t qenies njerzore, me rast shqyrton rndsin e lumturive dhe fat-
keqsive t ndryshme, knaqsive dhe vshtirsive me t cilat njeriu
ballafaqohet gjat ekzistimit material-shpirtror n kt bot, ashtu q
konkludon se t gjitha sprovat me t cilat prballet trupi i njeriut jan t
dedikuara ashtu q t vihet n dukje brendsia, gjegjsisht shpirti i tij:

128 Elvir Musi
All-llahu i Lartsuar, nxehtsin, ftohtsin, edhe vuajtjen edhe
dhembjen, e vendos n trupin ton, o ti njeri trim.
Frikn dhe urin, edhe paksimin e pasuris dhe jets,
t gjitha! Pr ta par m mir shpirtin!
(Mesnevi, II/2963)
Paqja e brendshme mund t jet e prkohshme, por gjithashtu edhe
e qndrueshme. Pr dallim nga paqja e brendshme, paqja e jashtme nuk
mund t jet e qndrueshme ose e prjetshme, sepse n at rast do t
rregullohej sistemi i krijimit, ndrsa n munges t lufts, rndsin e
vet do ta kishte humbur edhe vet paqja.
2. Paqja e jashtme
N konceptin e paqes t Mevlans, dallimi themelor mes paqes s
brendshme dhe t jashtme sht se njeriu n brendsin e tij duhet ti pa-
jtoj veorit e ndryshme kryesisht kontradiktore mes tyre, ti vendos
ato n ekuilibr dhe harmoni, derisa n botn e jashtme duhet t synoj
t kundrtn dhe t prpiqet t vendos nj harmoni mes fenomeneve t
ndryshme, si jan ngjyrat reciprokisht t ndryshme mbi plhur t cilat
vetm kur vijn n shprehje, mund t radhiten asisoj q t formojn nj
trsi t bukur.
Sa m shum q brendsia e njeriut sht e balancuar, ajo n dukjen
e tij manifestohet n formn e harmonis dhe qndrimit t qart si
ngjyra e bardhe.
Nga ana tjetr, do gj q njeriu rreth vetes e pranon si realitet n t
cilin ekzistojn dukurit e llojllojshme, do t jet i harmonizuar me rre-
thin e tij dhe n at trsi do ta njoh bukurin e bashkjetess paqsore
t dallimeve.
Prandaj, ky kolos i njohur n Orient dhe Oksident, i pyet ata q men-
dojn ndryshe:
,
Harmonia qndron n shumngjyrshmri dhe llojllojshmri,
vall, kur do t jet bot njngjyrshe?
(Mesnevi, VI/1869)
Bota sht e thurur nga kundrshtit mu ashtu sikurse edhe brend-
sia e njeriut, prandaj edhe i ngjajn njri-tjetrit, kurse kontrastet n
brendsin e njeriut dhe mjedisin e tij jan krijuar pr tu shprehur re-
ciprokisht, por edhe n mnyr q nprmjet trajnimit t vet njeriut - n
nj gjendje t ekuilibruar t formojn nj trsi t bukur dhe t prsosur.
Ajo q sipas mendimit t Mevlans, paraqet burimin e t gjitha prob-
lemeve, shkakun e t gjitha luftrave dhe arsyen e t gjitha fatkeqsive
jan paramendimet e njeriut.
Si rrjedhoj e atyre paramendimeve, ai i jep rndsi t parndsish-
mes dhe largohet nga e rndsishmja, sepse n at moment kur dikujt
tjetr nn pretekstin e mbrojtjes s mirqenies, krenaris personale i
shkakton dm ose shuan jetn e dikujt, ai e godet veten e tij, duke e ulur
rndsin e qenies personale n nivelin e segmentit kafshror r ekzis-
tencs s tij:

N imagjinat qndron edhe paqja edhe lufta e tyre,
dhe n imagjinat qndron krenaria dhe turpi i tyre.

(Mesnevi, I/72)
Paqja n bot, e vendosur mbi parimet e ekuilibrit ndrmjet t kundr-
130 Elvir Musi
tave sht e mundur vetm nse njeriu diastancohet nga t dhnit rndsi
t parndsishmes dhe e kupton at q sht me t vrtet e rndsishme.
N vllimin e dyt t Mesnevis, Mevlana thot:

Ndonjher imagjinata rreth pajtimit dhe luftrave,
nganjher imagjinata rreth emrave dhe turpeve.
Kujdes! Hiqi nga koka kto imagjinata!
Kujdes! Fshiji nga zemra kto transformime!
Paqja e jashtme t ciln e thekson Mevlana n vargjet e tij nuk i
referohet eksluzivisht paqes mes qenieve njerzore dhe kundrshtive t
mishruara n pikpamjet e tyre reciprokisht t ndryshme, shpesh edhe
t kundrta vizione t s ardhmes, interesa, tendenca dhe aspirata, por
edhe paqes s njeriut me natyrn:

Me miniern e margaritarve u pajtova,
me hnn e plot u pajtova.
Fuia e uthulls i propozoi sheqerit paqe,
fal Zotit dhe sheqeri e pranoi paqen.
(Gazel, 3303/1-2)
3. Paqja mes t kundrtave
Vetm ather kur njeriu arrin t vendos paqen brenda vetes, t kul-
tivoj cilsit pozitive n brendsin e tij dhe t njoh rndsin e di-
versitetit n botn e jashtme, bhet i gatshm ti pajtoj dy kundrshtit
themelore t cilat jan n kundrshtim reciprok, fal ngjashmris q
ekziston n dy dimensione t ndara, e q jan brendsia dhe mjedisi i tij.
Pasi, Mevlana thekson se jeta, si nj lidhje themelore e paqes s
brendshme dhe t jashtme, n fakt, paraqet rezultatin e pajtimit t ktyre
dy bazave t kundrshtis.
Natyrisht, sipas ksaj pikpamjeje, lufta themelore q zgjat n kt
bot udhhiqet n nivel t ktyre dy kundrshtive themelore.
Pikrisht, n t kuptuarit e ktij mendimi t Mevlans qndron sekreti
i vendosjes s nj paqe cilsore n bot q mund t prishet vetm me an
t lufts, t drejtuar kah kontrollimi i faktorve q e prishin at:

Jeta sht pajtim i kundrshtive,
vdekja sht fllimi i lufts mes tyre.
Lufta e kundrshtive sht kjo epok e bots,
e paqja e kundrshtive sht jeta e prhershme.
(Mesnevi, I/1293)
All-llahu i Lartsuar krijoi dhembjen dhe pikllimin n mnyr q
kto ndjenja ta fltrojn shpirtin, njerzit ti afrojn kah njri-tjetri dhe t
132 Elvir Musi
vn n pah humanizmin e tyre:

Vuajtjen dhe piklimin prandaj i krijoi Zoti,
ashtu q nga ato kundrshti t shfaqet mirsia e zemrs.
(Mesnevi, I/1130)
Prfundim
Gjendja aktuale n bot, e mbushur me luftra dhe konfikte, si dhe
e karakterizuar nga fakti se mjetet e shkatrrimit, t njohura si nj mjete
themelore pr shfrytzimin e ides s paqes, na on t rishikojm prku-
fzimet ekzistuese t paqes, por edhe t lufts, si kontrasti i saj origjinal
fenomeni i cili e shpreh deri n njohje thelbsore. N kt rishikim
t prkufzimeve ekzistuese, sht e domosdoshme t kthehemi disa
shekuj prapa dhe srish ti analizojm mendimet e mendjeve t mdha
mbi paqen. N mesin e ktyre mendjeve t mdha, duke gjykuar sipas
popullaritetit t tij si n Orient, po ashtu edhe n Oksident, bn pjes
edhe Mevlana Xhelaluddin Rumi.
Ky mendimtar i madh thekson rndsin e paqes, por gjithashtu merr
parasysh edhe rndsin e vet lufts si nj kontradikt e cila e ndrion
paqen. N poezit e tij, ai v n dukje ekzistimin e niveleve t ndryshme
t paqes, si dhe nnvizon rolin qendror t njeriut n sistemin e krijimit,
njeriut prej t cilit do gj fllon dhe me t do gj mbaron. N nivelin
e par t paqes prfshihet brendsia e njeriut, n t dytn bota e cila e
rrethon dhe n t tretn kundrshtia e brendsis dhe jashtsis s tij, t
ciln ai, pasi ta ket qetsuar veten dhe t jet pajtuar me botn, duhet ta
pajtoj n at mas q siguron vendosjen e paqes cilsore e cila her pas
here mund t ruhet t ruhet me mjete luftarake, por vetm e ruajtur, e n
asnj rast, e vendosur.
Burimet dhe referencat:
1. nal Savi, Saime, Mevlana ve Bar, IX Milli Mevlana Kongresi,
Seluk niversitesi, Konya: 15-16. Aralk 1997, pp. 45-50.
2. ell al Dn Rm, Mevln, Kolyt-e ams-e Tabrz, be tashh-e
Bad` al Zamn Forznfar, Tehrn: Amr Kabr, 1363 (1984.)
3. ell al Dn Rm, Mevln, Masnavye Manav, Reynold Nik-
olson, Tehrn: Amr Kabr, 1381 (2002.),
4. Nuri imekler, Mevlna slm ve Dnya Bar, Mvlana Ce-
laleddin Ruminin 800 llik Yubileyine Hesr Olunmu Beynelxalk
Konferansn Materialllar, Dzenleyen: Azerbaycan Milli Elm-
ler Akademiyas Felsefe ve Siyasi-Hquqi Tedqiqatlar nstitutu,
Bak 2006, ss. 174-182.
Prktheu: MA Jahja Hondozi

134 Elvir Musi
The concept and levels of peace in the Mathnawi of Maulana
Dr. Elvir Musi
Summary
The time in which we live is characterized by numerous phenomena irrational
to human mind, war and destructive activities around the world that directly
affect a man who in all that is being destroyed should spiritually and materially
enjoy. Unfortunately, gets destroyed and he himself-the fact that wars prevail
in world and not peace, despite the fact that a person inwardly feels much
more intense need for peace than for destruction, leads us to believe that the
essence of the problem consist in not understanding the defnition of peace by
modern man or the defect in the very defnitions. Mevlana Jalaluddin Rumi,
one of the greatest poets and thinkers that humanity has been able to know, in
his works defnes peace, divides it into several types, highlights the relation-
ship and reciprocity of defned types and levels of peace and offers a solution
how to establish a durable, high-quality and equitable peace.
Key words: Mathnawi, Maulana, Peace
Vlerat e prbashkta dhe dialogu ndrfetar sipas Kuranit 135
KDU 28:37
Vlerat e prbashkta dhe dialogu ndrfetar sipas
Kuranit
Prof. Asc. Dr. Mehmet anver
Prmbledhje
Midis njerzve me ide dhe sisteme t ndryshme t besimit, vler-
at e prbashkta q ekzistojn mes tyre, luajn nj rol pozitiv n afrimin
e palve dhe n miratimin e nj pikpamjeje nga pala tjetr. De-
tyra q u takon palve,sht q kto vlera t merren parasysh dhe t
nxirren n pah. Kur shikohen mesazhet, njoftimet dhe ftesat n Kuran,
drejtuar Ithtarve t Librit, na bie n sy nj qasje q merr parasysh pi-
kat e prbashkta dhe i vendos ato n plan t par. Nj nga veorit dhe
metodat e Kuranit sht vendosja e dialogut gjat procesit t thirrjes dhe
vazhdimi i ktij dialogu. Kjo sht nj metod e krijimit t nj ndjenje
t dialogut apo iniciativa pr t krijuar dhe ruajtur t hapur dialogun.
Kshtu Kurani, pjestart e feve t ndryshme mundohet ti orientoj kah
e vrteta e jo ti largoj prej saj.
Inicimi dhe mirmbajtja e marrdhnieve njerzore varet n nj
shkall t konsiderueshme nga faktort q prbjn themelin e ktyre
marrdhnieve, t cilat duhet t njihen dhe t merren parasysh. Kjo e bn
edhe m t rndsishme kt pik sidomos n aktivitetet pr prhapjen
e fes dhe edukimit, trajnime q synojn t ndikojn te njerzit. N kt
artikull, synohet t trajtohet edukimi fetar dhe feja n aspektin e komu-
nikimit, dhe njoftimit t Kuranit pr Vlerat e Prbashkta dhe afrimin e
njerzve, t cilve u drejtohet mesazhi.
136 Prof. Asc. Dr. Mehmet anver
Fjalt kye: Vlerat e prbashkta, feja, dialogu, njoftimi, komunikimi,
marrsi.
Hyrje
N kt artikull do t trajtohet edukimi dhe komunikimi fetar, si
dhe qndrimi i Kuranit pr vlerat e prbashkta me Ithtart e Librit,
thirrja q i bhet atyre, procesi i komunikimit dhe roli i tij n afrimin
e bashkbiseduesit. Religjioni sht pr njerzit. Kshtu, q objekti
apo marrsi/pranuesi i fes sht njeriu. Vendosja e dialogut dhe pro-
cesit t komunikimit me njeriun sht fllimi i procesit t ndikimit dhe
edukimit t njerzve. Dialogu bhet i mundur me njohjen mendimeve
dhe besimeve t njri-tjetrit nga ana e palve n dialog dhe respekti
pr njri-tjetrin. Duke e marr parasysh ndryshimin individual dhe sho-
qror,objektivat kryesore t fes jan mendimet dhe besimet e njerzve.
Porosit fetare synojn t mbshtesin dhe korrigjojn mendimet dhe besi-
met e njerzve,t prmirsojn gabimet apo t plotsojn mangsit. Por
shpesh sht e rrezikshme t synohet vetm njra prej ktyre qllimev-
e,psh. vetm mbshtetja e mendimeve t drejta t njerzve mund t kri-
joj dyshim, apo shpalosja e gabimeve dhe devijimeve mund ti hap
rrug kundrshtimit, ndrsa vetm theksimi i mangsive dhe t kriti-
kuarit mund ti hap rrug ndrprerjes s dialogut. Me nj t kuptuar dhe
qasje q ngrthen mirbesim dhe sinqeritet gjat dialogut,duke theksuar
mendimet dhe besimet e drejta t njerzve, vnia n pah e gabimeve dhe
mangsive n mnyr indirekte sht nj rrug m e shndetshme q on
kah caku. Duke vn n pah mendimet dhe besimet e drejta bashkbise-
duesi nderohet dhe n t njjtn koh arrihet zvoglimi i divergjencave.
Aktiviteti i njoftimit dhe prezantimit t porosive dhe parimeve
fetare emrtohet si thirrje (davet).Gjat ushtrimit t ktij aktiviteti prf-
shihen shume metoda dhe dimensione Kuranore. Njra prej tyre sht
marrja parasysh e vlerave t bashkbiseduesit, prpjekja e vnies s tyre
n pah dhe zvoglimi apo tejkalimi divergjencave.
Shkalla e ndikimit dhe ndryshimit t mendimeve, besimeve dhe
qndrimeve t personit, sht e lidhur ngusht me aktivitetet e thirrjes
dhe propagands, me shkallen e ndryshimeve t ideve t bashkbise-
duesit dhe me ekzistimin ose jo t pikave t prbashkta dhe t ngjashme.
E njjta vlen edhe gjat njoftimit t nj feje, komunikimit dhe thirrjes q
bhet ndaj njerzve.
Faktor i rndsishm n fuqin e ndikimit t thirrjes dhe arritjen
e bindjes s bashkbiseduesit sht prmbajtja e mesazhit dhe shkalla
e afrsis dhe ndryshimit me qndrimin e bashkbiseduesit. Me fjal t
tjera, fuqin bindse t komunikimit dhe thirrjes, shkalln e ndikimit t
saj n mas t madhe e prcakton prmbajtja e mesazhit dhe shkalla
e ndryshimit t saj n krahasim m qndrimin e bashkbiseduesit. Nse
opinioni i ofruar me thirrjen ndaj t adresuarit nuk prputhet, ndryshon
n mas t barabart me dallimet n besimet dhe qndrimet e bashkbise-
duesit ndaj thirrjes. Kshtu dhe pr t ndryshuar dhe tejkaluar kt dallim
duhet t zhvillohet po aq ndryshim n qndrim dhe bindje n besim. Pra
sa t jet e madhe mosprputhja n mes t dy opinioneve po aq ndryshim
nevojitet pr t zgjidhur kt mosprputhje. Nse opinioni dhe mesazhi
i ofruar me komunikim dhe thirrje prputhet n mas t madhe me ato
t t thirrurit, ather nuk do t ket nevoj pr ndryshim t mendimit
dhe qndrimit nga ana e t thirrurit .Prkundr ksaj, nse ekziston nj
ndryshim n shkall t mesme n mendimet dhe besimet e t thirrurit,
ather bhet fjal pr ekzistimin e nj vshtirsie serioze. Prandaj duhet
t bhet prpjekje pr tejkalimin e mosprputhjes. Por nse dallimi mes
dy mendimeve dhe qndrimeve shkon duke u rritur n krahasim me men-
dimet dhe porosit burimore t ofruara,ather mosprputhjet e mdha do
te dalin n shesh dhe do t haset n rezistenc t rritur. Nse informacioni
apo mesazhi i ardhur nga burimi sht kritikues dhe sulmon nj shtje
me interes t madh pr personin apo besimet dhe qndrimet e tij, ather
do t thot se sulmi bhet ndaj nj pjese t egos s tij pasi ajo q sulmo-
het sht qndrimi tij. Prandaj, individi do t rezistoj ndaj ndryshimit
t madh t krkuar dhe do t mundohet t mbroj krenarin q i takon
egos s tij, duke e hedhur mesazhin shum larg nga pika e dshiruar nga
burimi i informacionit. Pr kt arsye gjat komunikimit dhe thirrjes
duhet shmangur t kritikuarit n mnyr drejtprdrejt t mendimeve,
qndrimeve dhe besimeve t bashkbiseduesit dhe duhet larguar nga
sjelljet q do t vnin bashkbiseduesin n pozita mbrojtse.
Pozita dhe roli i Vlerave t prbashkta n Kuran
Kur t shikohen njoftimet dhe mesazhet e thirrjes n Kuran dre-
jtuar Ithtarve t Librit bie n sy prqendrimi dhe marrja parasysh e
pikave t prbashkta,vendosja e tyre n pah, trheqja e vmendjes pr
to dhe shfaqja e nj qndrimi pr krkim t konsensusit. Krkimi i pajti-
mit nuk do t thot lshim pe,por duke nxjerr n shesh ato pika t pr-
bashkta pr t cilat ndoshta bashkbiseduesit as vet nuk jan n dijeni
dhe t vetdijshm pr vrtetsin dhe pranueshmrin e tyre, t prf-
tohen zemrat dhe ata t mbahen afr Islamit,ka pr qllim t zvoglohen
dhe t sillet n minimum dallimi n mes t mendimeve dhe besimeve.
Kjo sht njra prej metodave dhe veorive t posame t Kuranit n
procesin e komunikimit,vendosjes dhe vazhdimit t dialogut.
Diskutoni me ithtart e Librit vetm me mnyrn m t mir,por
jo me keqbrsit e tjer. Dhe thoni: Ne besojm n at q na sht
zbritur neve dhe n at q ju sht zbritur juve. Zoti yn dhe Zoti
juaj sht Nj - dhe ne Atij i nnshtrohemi si mysliman
1
,n fakt
e tregon m se miri kt metod t bukur dhe t hapur. Sipas ksaj,
nse nga Ithtart e Librit ka q bjn padrejtsi dhe mizori, ndaj tyre-
me qllim t ndalimit t padrejtsive duhet t merren masat e duhura.
Por ajo q kuptohet nga trsia e ajetit dhe q paraqet qllim, sht q
gjat vendosjes s dialogut me ta,s pari duhet t identifkohen pikat e
prbashkta apo pikat q mund t jen t prbashkta, nxjerrja e tyre n
plan t par dhe krijimi i nj procesi pozitiv dhe t bukur t dialogut.
Njerzit kan tendenc pr lidhje t fort me traditat, besimet,
1
Kurani, Ankebut, 46.
qndrimet dhe sjelljet e ftuara me koh, prandaj dhe ndryshimi i tyre nuk
arrihet me kritika dhe demonizimin e tyre, por me theksimin e besimeve
dhe qndrimeve pozitive, dhe me kto veprime mund t vendoset nj
marrdhnie me idet dhe sjelljet e dshiruara. Kritika dhe denigrimi i
vlerave q i posedon personi shkakton q t lidhet edhe m shum me to
dhe t kaloj n pozita pr ti mbrojtur ato. Me fjal t tjera, informacioni i
ofruar nga burimi, njohja dhe vlersimi i besimeve, ideve dhe afrsia mes
besimit dhe sjelljeve q ka bashkbiseduesi, t gjitha mund t kontribuo-
jn q t arrihet theksimi mbi afrsit dhe ngjashmrit me bashkbise-
duesin. Kjo paraqet n nj mnyr iniciativn pr t vendosur dhe pr t
mbajtur t hapur dialogun. Dialogu n prgjithsi paraqet bashkbisedi-
min e dy personave me qndrime t ndryshme, q i takojn racave , kul-
turave dhe besimeve t ndryshme,apo vendosja e bashkbisedimit midis
palve dhe njerzve n kuadr t kritereve civilizuese. N fushn e fes
dialogu nnkupton bashkbisedimin, si n mes grupeve q i takojn
religjionit t njjt ashtu edhe n mes njerzve q i takojn religjioneve
t ndryshme, diskutimin duke mos tentuar q me forc t imponohen
idet dhe besimet pals tjetr,por n nj atmosfer t mirkuptimit dhe
tolerancs t bisedohet dhe t diskutohet rreth Vlerave t Prbashkta
dhe me bashkpunim t arrihet piktakimi te t vrtetat. Ekzistimi dhe
pranimi i Vlerave t Prbashkta ka rndsi t madhe pr vendosjen
e nj themeli t shndosh dhe mirbesimi mes palve,vendosjen dhe
vazhdimin e komunikimit t sinqert dhe fllimin e procesit t pajtimit t
qndrimeve. Prandaj n komunikimin q ka pr qllim thirrjen, dialogu
duhet t vendoset s pari pr pikat pr t cilat pajtohemi apo pr t cilat
mund t pajtohemi dhe t diskutohet rreth atyre shtjeve. T diskutuarit
q n fllim dhe krkimi i rrugve t pajtimit t mendimeve pr sht-
jet pr t cilat nuk pajtohemi, sht nj veprim q pengon marrdhni-
et dypalshe dhe vazhdimin e tyre. N vend t ngjashmrive theksimi
dhe vnia n pah t dallimeve ka ndikim negativ n marrdhniet midis
religjioneve. Askush nuk sht i knaqur me dgjimin e thnieve t dre-
jtprdrejta, se besimet e rrnjosura gjat kohs jan t gabuara. Gjetja e
pikave t prbashkta dhe vendosja e tyre n rend dite pr diskutim dhe
prpjekja e pajtimit rreth tyre sht nj metod strategjike pr drejtimin e
dialogut kah fllimi i bashkpunimit.
Ashtu si nuk sht e mundur t kundrshtohen haptas dhe dre-
jtprdrejt dshirat e mass, poashtu nuk sht e mundur t pranohen
mendimet q bien n kundrshti me besimet dhe vlerat e pranuara nga
populli. Thirrja e takimit tek Vlerat e Prbashkta dhe prpjekja e
ftimit t zemrs s bashkbiseduesit sht nj metod e rndsishme
Kuranore, pasi q Islami dhe fet e tjera qiellore pr nga natyra e tyre
posedojn Vlera t Prbashkta .Kjo gjendje dhe situat hap rrug pr
afrimin e religjioneve dhe mundson q pjestart e ktyre religjioneve
t shikojn njeri-tjetrin me m shum mirkuptim. Nj prej pikave m
t rndsishme q mund t cekim nga Kurani n kt aspekt sht:
Thuaj: O ithtart e Librit, ejani t biem n nj fjal t prbashkt
mes nesh dhe jush: se do t adhurojm vetm Allahun,se nuk do ti
shoqrojm Atij asgj (n adhurim) dhe se nuk do ta mbajm pr zot
njri-tjetrin, n vend t Allahut! Nse ata nuk pranojn, ather
thuaju: Dshmoni se ne i jemi nnshtruar Allahut!
2
N kt ajet
ithtart e Librit, thirren n nj fjal, q dihet dhe pranohet mes nesh,si e
vrtet tek i cili besohet n t njjtn form, kjo e vrtet e thne n
t njjtn sure n disa ajete paraprake sht gjendja e Ademit(a.s) i cili
sht krijuar pa bab.
Rasti i Isait pr Allahun sht si rasti i Ademit q e krijoi prej balts e
pastaj i tha: Bhu! - dhe ai u b.
sht nj e vrtet e pranuar nga Kurani dhe nga ithtart e
Librit, se Ademi(a.s) sht krijuar pa bab dhe sht njeri e nuk sht
djal i Allahut(xh.sh).Pra t krijuarit e nj njeriu pa bab nuk do t thot
se sht e nevojshme t jet djal i Allahut(xh.sh). Prkundr ktyre
argumenteve, ithtart e Librit, e posarisht t krishtert, lindjen e Isait
(a.s) nga nna Merjema, pa bab, e pranuan at si djal t Allahut(xh.sh)
dhe (hyjni) dhe kt besim llogarisin si thelbin e Krishterimit. Kshtu
ky besim vie n kundrshti me t vrtetn e pranuar prej tyre sa i prket
krijimit t Ademit (a.s), Prkunder faktit q Ademi (a.s) nuk kishte as
2
Ali Imran, 113-115.
nn, ata nuk menduan t mveshin atij cilsin e hyjnitetit. N oftse
lindja e Isait (a.s) pa bab e bn t nevojshme q ai t deklarohet si hyjni
dhe djal i Zotit, ather Ademi (a.s) i krijuar pa bab dhe nn, meri-
ton m shum t deklarohet hyjni. Por nj gj e till nuk mendohet pr
Ademin(a.s) dhe kshtu bien n kundrshti. Kurani bn thirrje ithtarve
t Librit,q n vend t pranimit pa asnj argument se Isai (a.s) sht djal
i Zotit, shoqrimit dhe ortakris me Zotin, t pranojn ngjashmrin
e krijimit t Ademit (a.s) me at t Isait (a.s),t adhurojn vetm Alla-
hun(xh.sh),q sht Nj dhe i Vetm, duke mos ia shoqruar Atij asnj
ortak dhe t mos pranojn t adhurojn asnj Hyjni prve Atij,duke br
me dije dhe duke theksuar se kjo sht e vrteta e vetme e pranuar nga
Allahu(xh.sh). N kt mnyr Kurani ofron mundsi pr ndryshimin e
pikpamjeve n nj form bindse. Kjo sht nj nga metodat Kuranore
ku tregohet n identifkimin e pikave t prbashkta dhe paraqitjen e tyre
si mjet t pajtimit gjat diskutimit dhe rndsin q i kushton fryms s
pajtimit t pikpamjeve.
Kurani ka pr qllim ti afroj antart e religjioneve t ndryshme
tek Ai e jo ti largoj ata dhe kurr nuk zgjedh rrugn e ndrprerjes s
marrdhnieve dhe t largimit me bashkbiseduesin e posarisht me
ithtart e Librit. Por prkundrazi pr afrimin e tyre dhe pr vazhdimin e
dialogut ndjek nj rrug strategjike. P.sh nj ajet kshtu paraqet qndrim-
in e Kuranit ndaj ithtarve t Librit:
(Megjithat) ata nuk jan t gjith njlloj. Disa nga ithtart e
Librit jan n t drejtn: n ort e nats lexojn vargjet e Librit t Alla-
hut dhe falin namaz. Ata besojn Allahun dhe Ditn e Kiametit, e urd-
hrojn t mirn, e ndalojn t keqen dhe nxitojn pr t br pun t
mira Kta jan ndr t drejtt. fardo t mire q t bjn, nuk do tiu
mohohet shprblimi. Allahu i di mir t devotshmit.Ky ajet na tregon
se edhe n mesin e ithtarve t Librit ka njerz, sjellja e t cilve mund
t merret si shembull. N t vrtet ktu ngrihet n maj dialogu mes
religjioneve dhe afrimi i tyre (ndoshta edhe n mnyr t nj anshme).
Kjo gjithashtu sht tregues i vetbesimit t Kur ànit. Kurani me kt
qasje t marrjes n konsiderat dhe vnies n pah t pikave dhe vler-
ave, pikpamjeve,besimeve dhe sjelljeve t prbashkta i shfrytzon
si mbshtetje pr themelimin e t drejtave t veta dhe prdor si nj
mjet t komunikimit dhe vendosjes s dialogut, pasiq qllimi parsor
i Kuranit (apo i shpalljes) sht vendosja dhe vazhdimi i komunikim-
it me bashkbiseduesin. N fakt, misioni parsor i Pejgamberit sht
njoftimi, nj komunikim i qndrueshm dhe i vazhdueshm, q mund t
prcaktohet si veprimtari dhe proces i informimit t drejtuar kah trheq-
ja e vrejtjes dhe paralajmrimit t bashkbiseduesit. Kur t shikojm n
mnyrat dhe metodat e Kuranit pr krkimin dhe identifkimin e pikave
t prbashkta me bashkbiseduesin me qllim t afrimit dhe pajtimit,
n prgjithsi mund t identifkohen tri dimensione. E para sht fusha
e shtjeve q kan t bjn me besimin; e dyta me pejgambert dhe
personalitetet e tjera t vlersuara; dhe e treta, vlerat tradicionale dhe
njohurit.
1. Fusha e shtjeve t besimeve
Kurani thekson ekzistencn e ngjashmrive dhe pikave t pr-
bashkta sa i prket disa vlerave dhe besimeve, t cilat ndahen n dy
pjes.
E para, nga aspekti i besimit n Zot: Kurani fton n besimin n
Nj Zot si emrues t prbashkt pr t dyja palt, se Zotin q pranojn
dhe besojn t dyja palt sht Nj dhe i Njjti, ashtu si thuhet qart
n ajetin e msiprm. Kjo thirrje prfshin krkesn pr mosadhurimin
e asnj Hyjnie tjetr dhe mosshoqrimin e asgjje me T, duke thirrur
bashkbiseduesin n nj besim t vrtet. Si shihet, gjat veprimtaris
s thirrjes Kurani nuk mohon trsisht besimet e bashkbiseduesit, por i
pranon ato q jan t drejta dhe ato pjes q jan prishur me koh, n nj
mnyr shum korrekte bn t ditur si qndron e vrteta n lidhje me to
dhe i rregullon ato, duke treguar nj qndrim t gjysm aprovimit. Ksh-
tu duke i vendosur n plan t par besimet e drejta t bashkbiseduesit,
preferon rrugn e afrimit t tij kah e vrteta. Nj pik e prbashkt m e
gjer sht ajo i t qenurit Zot i t gjitha botrave, Zot i Pejgamberit si
thirrs n rrugn e drejt, t atyre q dgjuan dhe u prgjigjn ftess s
br nga ai, si dhe i paraardhsve t tyre. (shiko suret l-i mrn, 3/51;
uar, 26/26; Mmin (fr), 40/27, 64; Duhn, 44/20; Mide,) Kjo e
vrtet sht br me dije nga Pejgambert e mparshm popujve t tyre,
dhe nprmjet ajeteve t msiprme Pejgamberi i prcjell ato te populli
i vet dhe tek ithtart e Librit. N kt rast na bhet me dije se ekziston
mundsia e vendosjes s nj themeli m t gjer sa i prket pikvshtrim-
it t prbashkt dhe arritjes s pikpamjes s njjt.
E dyta, nga aspekti i besimit n Libr: Q t vlersohen dhe t
prkrahen njohurit dhe porosit e saj Kurani, her pas here na trheq
vmendjen tek Librat e mparshm Hyjnor. Ithtart e Librit t cilt e
pranojn vrtetsin e ktyre dokumenteve t prmendura, Kurani
ato i shfrytzon si pikreferimi. Me fjal t tjera,njohurit e prcjellu-
ra nprmjet Kuranit pr disa cilsi t Pejgamberit,Muhamedit(s.a.v.s)
zn vend edhe n Librat e tyre,dhe pranon q nuk thot gj tjetr nga
ajo q sht thn m hert n Librat e zbritur Ibrahimit(a.s) dhe Musau-
t(a.s),Surja Al, 87/18-19. Duke u nisur nga kjo pik, nga t prmendurit
e Pejgamberit n Tevrat dhe n Inxhil, krkohet q t pranojn dhe t
besojn at. Prap n Suren Araf, 7/157 me t njjtin qllim prmenden
cilsit e Pejgamberit dhe t pasuesve t tij,t prmendura n Tevrat dhe
Inxhil.Pasiq Muhamedit(s.a.v.s) sht drguar si vrtetues i Tevratit
dhe Librave t mhershm,Surja l-i mrn, 3/50. Prandaj n kt pik
nuk duhet t ket dika t panjohur pr Ithtart e Librit dhe q sht n
kundrshti me Librat e tyre. N qoft se me t vrtet jan t lidhur me Li-
brat e tyre ather nuk ka asnj arsye t mos besojn Muhamedin (s.a.v.s)
dhe asaj q ai ka sjell.
2. Pejgambert dhe personalitetet e tjera t vlersuara
Nj tjetr pik e prbashkt e vn prpara nga Kurani, sht
edhe faktori i personaliteteve me t cilt bashkbiseduesi sht i lidhur
emocionalisht,t dashur dhe t pranuar nga shoqria,dhe nga pikpamja
historike barts t vlerave t konsideruara t shenjta.
Me kt kuptim, Kurani duke prmendur personalitetet e s shkuars ata
i ndan n dy kategori.
Kategoria e par jan pejgambert tek t cilt besojn edhe ithtart e
Librit, bile t prmendur edhe nga politeistt si t dashur dhe t respek-
tuar nga ana e tyre siq jan pejgamberi Ibrahim (a.s) dhe disa t tjer.
Kategoria e dyt jan njerzit fetar, t cilt besuan pejgambert dhe
pasuan mesazhet e ktyre pejgamberve si dhe t paraardhsve t tyre.
Prgjigja e Kuranit ndaj ftess q bjn ithtart e Librit bhuni
t krishter ose hebrenj sht se Ibrahimi (a.s) ishte hanif dhe nuk ishte
prej politeistve. Shpallja e zbritur Muhamedit (s.a.v.s) dhe ajo q sht
shpallur pejgamberve si Ibrahimit(a.s), Ismailit(a.s),Ishakut(a.s),
Jakubit(a.s),Muss(a.s)dhe Isait (a.s), librat dhe legjislacionet e tyre n
principet baz t besimit, nuk kan ndryshim, andaj dhe t besuarit n
njrin prej tyre do t thot t besuarit tek t gjith. Posarisht u trhiqet
vrejtja t krishterve se Isai(as) nuk heziton t shpreh robrin e tij
ndaj All-llahut (xh.sh) dhe t thrret popullin e tij t bj t njjtn. Pran-
daj ata q i shoqrojn All-llahut (xh.sh) ortak dhe shok n adhurim,
atyre u ndalohet parajsa pasi q kjo konsiderohet padrejtsi. Ajo q treg-
ohet n Kuranin Famlart gjendet edhe n librat e Ibrahimit(a.s) dhe
Muss(a.s), dhe nj pjes e popullit t Musait(a.s) i besoi shpalljes dhe
jetoi n pajtim me t. Posarisht n mesin e t krishterve gjenden ata
t cilt besuan sinqerisht, deklaruan dhe jetuan sipas asaj, ata meritojn
do prgzim dhe shprblim. All-llahu(xh.sh) sht Krijuesi tyre dhe i
paraardhsve t tyre.
N kt mnyr Kurani Famlart, ofron rrugn e pajtim-
it t t gjith ithtarve t Librit,bile duke i prfshir edhe politeistt,
duke krkuar pikat e prbashkta me nj pjes t gjer njerzish, me
zvoglimin e ndryshimeve dhe dallimeve t pikpamjeve ndrmjet tyre,
nxjerr n shesh seriozitetin dhe shkalln e sinqeritetit t tyre n pasimin
e besimeve dhe vlerave pr t cilat deklarohen se i prmbahen.
3. Vlerat tradicionale dhe njohurit
Kurani, n thelb mban qndrim kundrshtues ndaj strukturs
tradicionale. Prve rolit si korrektues dhe her her prmirsues t
vlerave tradicionale, feja Islame paraqitet edhe si lvizje q sjell risi
dhe n kt pikvshtrim mund t paraqitet si lvizje revolucionare.
Kurani n 51ajete t ndryshme tregon se institucioni i pejgamberis
sht institucion q i kundrvihet tradits dhe t kuptuarit tradicional, i
cili qndron larg do kritike dhe nj t kuptuar i till qndron n thelb t
mosbesimit dhe sht faktori kryesor i shoqrimit n adhurim. Pasi q
n ndrtimin dhe krijimin e njeriut ekziston bindja e t pranuarit t pav-
erifkuar se veprat e prindrve dhe t parve t tyre kan qen t drejta.
Pr kt arsye shirku (shoqrimi n adhurim ndaj Krijuesit) sht fe e
tradits dhe fe e t parve. Ky qndrim kundrshtues ndaj besimit tradi-
cional dhe tradits, sht qndrim kundrshtues ndaj lidhjes dhe pasimit
t verbr t vlerave pa hulumtuar dhe pa i verifkuar ato,duke i pranuar
traditat e gabuara t shtresuara me koh nn emrin rruga e t parve.
N shum ajete Kuranore trhiqet vrejtja n kt pik. Kur atyre u
thuhet: Ndiqni at q ka shpallur All-llahu! ata prgjigjen: Jo! Ne
do t ndjekim at udh n t ciln i kemi gjetur t part tan - Vall,
edhe ather kur t part e tyre nuk kuptonin gj e nuk ishin t ud-
hzuar?!
3
Megjithat nuk sht e mundur t thuhet se Kurani kundrshton
t gjitha gjrat dhe vijat q i takojn t kaluars dhe tradits. Ato an
dhe vlera t tradits t cilat jan n pajtim me bazat e shpalljes, Kurani i
prdor si faktor nxits, kur ato konsiderohen si t mira dhe t dobishme.
P.sh: Dhe atyre q ndjekin t Drguarin Ton, Profetin q nuk di
shkrim e lexim, t cilin ata do ta gjejn t shnuar n shkrimet e tyre,
n Teurat dhe Ungjill. Ai do ti urdhroj ata t bjn vepra t mira
dhe do ti ndaloj nga t kqijat; do tua lejoj t mirat e do tua nda-
loj t kqijat, duke i liruar nga barrt e rnda dhe vshtirsit q
kan pasur. Prandaj, ata q do ta besojn, prkrahin dhe nderojn
at, duke ndjekur dritn q sht zbritur me t, pikrisht ata jan t
ftuarit.
4
Vall, a i luteni ju Balit, ndrsa braktisni Krijuesin m t mir,
Allahun, Zotin tuaj dhe Zotin e t parve tuaj t lasht?!
3
Bekare, 170.
4
Araf, 125-126.
Pastaj tregohet se nj grup nga populli i Musait (a.s)q ishte n besimin
e drejt dhe sillej n pajtim me t vrtetn, dhe besonin All-llahun(xh.
sh), Zotin e paraardhsve t tyre. N kto ajete tregohet se ka raste kur
t part e tyre ishin n rrug t drejt dhe nxitet t prmbahen rrugs
s tyre. Prandaj ndjenjat e njerzve pr pasimin e traditave,besimeve
dhe vlerave t t parve t tyre, mund t bhet piktakim i gjeneratave
dhe shenj e vazhdimsis s rrugs s drejt, derisa njeriu t prdor
mendjen dhe t menduarit kritik mund t arrij t vrtetn dhe t qndro-
j n rrugn e drejt. Pr kt arsye Kurani i thrret Ithtart e Librit dhe
politeistt q t besojn n Zotin e t parve t tyre.
Ska zot tjetr t vrtet prve Atij. Ai e jep jetn dhe e shkakton
vdekjen. Ai sht Zoti juaj dhe Zoti i t parve tuaj t lasht!
5
, shte
njthirrje pr piktakim dhe pajtim.
Prfundim
Inicimi dhe mirmbajtja e marrdhnieve njerzore sht e
lidhur ngusht me shqyrtimin e faktorve q prbjn themelin e
ktyre marrdhnieve e posarisht veprimtarit q kan pr qllim t
ndikojn njerzit me qllim t trajnimit dhe edukimit. Krkimi nga ana
e Kuranit pr pika t prbashkta me bashkbiseduesit, si dhe ftesa
q t paktn bashkbiseduesit e posarisht Ithtart e Librit t mos bien
n konfikt dhe ti prmbahen parimeve autentike t vlerave t tyre,-
mund t konsiderohet si qndrim pajtues. Nj qasje e till t ftess
ndaj bashkbiseduesit mund t pranohet m leht nga ana e tij. Pasiq
kjo situat do t kontribuoj n zvoglimin e dallimit t qndrimeve
t brendsis s mesazhit dhe qndrimit t bashkbiseduesit. Nga ana
tjetr, pajtimi dhe paqja midis civilizimeve sht e lidhur n nj shkall
t konsiderueshme me pajtimin dhe paqen midis religjioneve, sepse n
ndryshimet kulturore t shoqrive dhe n paraqitjen e kufjve midis tyre,
religjioni luan rolin vendimtar. Prandaj dhe qndrimi i nj religjioni
ndaj ndjeksve t religjioneve t tjera dhe ndaj shkalles s afrsis s
vlerave mes tyre ka rndsi pr vendosjen dhe vazhdimin e paqes mes
5
Duhan, 8.
religjioneve dhe civilizimeve. Kshtu dhe q t mbretroj respekti dhe
paqja mes ithtarve t religjioneve t ndryshme, dhe n kt mnyre t
kontribuohet pr paqen universale, n kt pik edukatorve fetar dhe
programeve pr edukim fetar u bien detyra t rndsishme. Kto detyra
n prgjithsi qndrojn n njohjen e vlerave t religjioneve t ndryshme,
duke i shqyrtuar ato n mnyr objektive, dhe duke arritur n qndrime
m an t cilave do t respektohen religjionet e tjera. Me nj qasje t till,
shqyrtimi rishtas i shtjeve dhe programeve pr edukim fetar do t ishte
nj kontribut i dobishm pr paqen mbarbotrore. Viteve t fundit di-
alogu mes feve shpesh po vie n rend dite si nj tem e re dhe n dukje
nj koncept iri, por kur t shikohen me kujdes dhe t shqyrtohen ajetet
Kuranore sa i prket ksaj shtjeje, n t vrtet shohim se kt dialog
e ka flluar Kurani n mnyr konkrete duke vn n dukje elementet
t cilat do te krijojn themelin e ktyre bisedimeve e ato jan vlerat e
prbashkta dhe ksaj teme edhe n aspektin shkencor mund t thuhet se
i ka dhn rndsin e duhur.
Prktheu nga gjuha turke:
Senad Gushlla
Shared Values and interfaith dialogue in the Quranic perspec-
tive
Ass. Dr. Assoc.Mehmet anver

Summary
Among people with different ideas and systems of belief, shared val-
ues that exist between them play a positive role in bringing the parties
and the adoption of a view from the other side. The task that belongs
to the parties is that these values are taken into account and looked
upon .When messages, notifcations and invitations are observed in the
Quran, directed to the People of the Book we notice an approach that
takes into account the common points and puts them into frst plan. One
of the peculiarities and methods of the Quran is establishing dialogue
during the call and continuation of this dialogue. This is a method of
creating a sense of dialogue and initiatives to establish and maintain
an open dialogue .In this way Quran tries to bring near to the truth
members of different religions and not take away them. Initiation and
maintenance of human relationships, depends on a considerable scale
of the factors underlying these relationships that have to be recognized
and taken into account. This makes it even more important point to no-
tice especially in religious activities and education, trainings designed
to infuence people. This article, aims to treat religious education and
religion in terms of communication, and notifcation of the Quran and
its approach to shared values and bring closer people to whom the mes-
sage is directed.
Key words: Common values, religion, dialogue, notifcation, communi-
cation, interlocutor.
Kurani dhe linguistika moderne 149
KDU 28-23
Kurani dhe linguistika moderne
Prof. dr. Demaludin Lati
Dhe (All-llahu) ia msoi Ademit emrtimet e t gjitha sendeve
(II:31)
1
I Gjithmshirshmi,
t mson Kuranin,
e krijon njeriun,
e mson t fas (LV:1-4)
A nuk e kemi br at (njeriun) me dy sy!
Me nj gjuh dhe dy buz,
Dhe i kemi trasuar dy rrug! (XC:8-10)
N t vrtet, proceset me an t t cilave intelekti njerzor ka arritur
deri tek gjendja e tanishme e kompleksitetit dhe forms s tij t veant
t natyrshmris, paraqesin nj mister t madhe (Noam Chomski,
Language and Mind, New York, 1968)
1
Numri romak tregon numrin e kaptins, ndrsa ai arab numrin e ajetit.
150 Prof. dr. Demaludin Lati
Gjat zhvillimit t vet, duke flluar prej interesimit grek pr gjuhn
(shek. V p.e.r) e deri tek zbulimet m t reja, linguistika ka kaluar npr
nj faz t gjat. N fllim, e kuptuar ekskluzivisht si gramatik, nj
disiplin normative dhe e ngusht, e cila jep rregulla pr diferencimin
e formave t rregullta nga ato t parregulltat, si e trashguan edhe Ro-
mant, apo e studiuar brenda disiplinave t tjera: flozofs dhe logjiks,
m pas si flologji (Friedrich August Wolf, 1977) kur sht marr me
studimin e greqishtes dhe latinishtes s vjetr dhe flologjia kompar-
ative (Franc Bopp, 1816), linguistika edhe pse m von nj shkenc
m vete, sht marr me gjuht e shkruara dhe t veanta, veas apo n
mnyr komparative.
Tek m 1870, me punn e gjermanistve, e posarisht pas Jets s
gjuhve t Uitnit (Whitney), kjo disiplin duke i vendosur n rrjedhat
historike t gjitha rezultatet e deriathershme ndryshe do ta koncep-
toj gjuhn; ajo nuk sht m nj organizm i cili zhvillohet vetvetiu,
por prodhim i fryms kolektive t grupeve linguistike.
Kshtu, prcaktimi qendror i nocionit t gjuhs objekt i studimit
t linguistiks i ka kushtzuar detyrat e linguistiks. Nocioni i gjuhs
(lang) do t ndrrohet gjat evoluimit mutatis mutandis deri n kohn
kur zvicerani Ferrdinand de Sosyri (Ferdinand de Saussure, 1857
1913), e n kohn e re edhe amerikani Noam omski (Noam Chomski,
i lindur m 1928) arrijn ti sendrtojn revolucione t vrteta, jo vetm
n linguistik, por edhe n fushat tjera bashkkohore.
2
Ky punim bazohet n kuptimin e rrfmit kuranor mbi gjuhn, t
folurit dhe mbi ca zbulime t dy shkenctarve t siprprmendur, zbu-
lime kto t cilat nuk mund t tunden m n bosht dhe t cilat pr
mrekulli i ndriojn disa ajete (citate) kuranore.
Qllimi i ktij punimi sht sendrtimi i sintezs dhe njherit shman-
gia nga i ashtuquajturi sofzmi profan dhe anasjelltas, po edhe nj
rrezik t cilin tashm e ka tejkaluar qllimi i autorit.
2
Shih F. de Sosyr, Linguistka e prgjithshme, Nolit, Beograd, 1977 dhe N.omski,
Gramatka dhe mendja, Nolit, Beograd, 1972.
SHT GJUHA? GJUHA (LANG) DHE T FOLURIT (PARLE)
SOSYRI DHE OMSKI RRUGA E NDRSJELLT E FJALVE
Aftsia e t folurit sht dhunti e All-llahut dhn njeriut. N fakt,
edhe krijesat tjera kan njfar t foluri q i karakterizon ato, kan siste-
met e tyre t komunikimit.
Kurani v n pah shembullin e blets (Zoti yt e ka frymzuar
bletn XVI:68), buburrecit (Kur arritn te lugina e bubrrecit, nj
bubrrec tha: O bubrreca, hyni n vrimat tuaja XXVII:18), zogjve
(Kurse malet dhe zogjt ia nnshtruam q me Davudin t madhrojn
(All-llahun), Ne e bm kt, XXI:79).
Kshtu, bleta e cila burimin e mjaltit e gjeti n natyr, me an t lviz-
jeve t veta (sinjale) u fet shoqeve pr largsin e mjaltit nga zgjoi,
ndrsa kombinacioni tetshi dhe gjysmtetshi tregon drejtimin
(domethnien) se ku gjendet mjalti.
Delfnt jan po ta lm anash shkencn fantastike pr ta edhe
m interesant. Ata jan sisort e detit, t ngjashm me peshqit, t cilt
marrin frym me an t mushkrive. Natyralistt na shpjegojn se ata
merren vesh duke lshuar tridhjet e dy zra t ndryshm, t njjta me
fshkllima.
Delfni t cilin e plagosin peshkatart lshon mu at z q sinjalizon
dhembje, kshtu q shokt vrapojn ta ndihmojn, i qepen prreth
duke e mbajtur n siprfaqe q t mos fundoset n uj. Apo:
Nse udhheqsi i tufs s delfnve ndien ndonj rrezik, i njofton t
tjert q jan prapa tij. Kur rreziku kalon, ai srish lshon, tani nj fsh-
kllim tjetr dhe tufa vazhdon rrugn.
Por kafsht, madje edhe ato t cilat i prmend Kurani dhe t cilat ne
i njohim si m t prsosura, nuk posedojn gjuh.
Si t shpjegohet kjo? sht n t vrtet gjuha?
Sistemi i komunikimit t cilin e prdorin t gjitha krijesat tjera prve
njeriut, sht nj sistem i mbaruar, me fjal t tjera nj sistem me
an t t cilit transmetohet nj numr defnitiv i porosive t veuara,
domethnia e t cilave sht e konsoliduar. Kto porosi dhe
domethnie t tyre, kafsha nuk mund ti ndrroj e as t sajoj po-
rosi, domethnie apo fjali t reja.
sht e vrtet se bleta me ndrrimin e sinjaleve, intensitetin e
lvizjeve dhe variacioneve t tetshit dhe gjysmtetshit, mund t
sinjalizoj n mnyr t ndryshme largsit dhe destinacionet e llojllo-
jshme.
Por, raporti i ktyre dy formateve vaiable: sinjaleve dhe
domethnieve sht n nj marrdhnie t ngusht e t pandry-
shueshme.
Kt m s miri e dshmon t kryerit e saj e huallit n mnyr kryenee
kur t tjert ia dmtojn.
Sa i prket sistemit t komunikimit t njeriut gjuhs puna qndron
krejt ndryshe. Me an t nj numri t caktuar t rregullave gramatikore
dhe fondit leksikor t gjuhs me t ciln fet, njeriu mund t shqiptoj e
t kuptoj nga bashkfolsi nj numr t pakufshm t fjalive. S knde-
jmi, veoria e krijimtaris, pakryerja sht nga veorit themelore t
gjuhs s njeriut.
Nocioni i krijimtaris, pra, v n pah kapacitetin e t gjith shfrytzu-
esve t nj gjuhe q t lidhin e t kuptojn nj numr mjaft t madh fjal-
ish, t cilat kurr m par nuk i kan dgjuar e njherit, ndoshta, askush
para tyre nuk i ka shqiptuar.
3
Krijimtaria gjuhsore sht nj specifkum i gjinis njerzore. Duke
qen e njjta me t ecurit, kjo veori shfaqet n mnyr instiktive.
Veorin q e gjejm n sistemin e komunikimit tek t gjitha krijesat
3
Xhon Lajons, Revolucioni linguistk i N. omskit, Duga, Beograd, 1977.
tjera, e posedon edhe njeriu, por t gjitha krijesat tjera nuk posedojn
krijimtarin gjuhsore.
Njeriu, sikurse edhe bleta, mund ta ndrroj intensitetin: ngjyrn
e zrit, gjatsin dhe fortsin e shqiptimit. Sa pr ilustrim, po e marrim
shembullin e fjals jashtzakonisht n fjalin Ai sht jashtzakon-
isht i devotshm. Ndrsa bleta, e as cilado krijes tjetr, kurr nuk do
tia arrin t shkruaj poezi. Natyrisht as kompjuteri, si e konstaton kt
Voznesenski.
Veori tjetr themelore e gjuhs s njeriut sht e ashtuquajtura dy-
jsi e strukturs. Disa mijra gjuh n bot, t njohura e t panjohura
(Nga argumentet e tij sht edhe krijimi i qiejve dhe i toks, llojllo-
jshmria e gjuhve tuaja edhe e ngjyrave tuaja XXX:22), si dhe do
gjuh tjetr n prgjithsi, posedojn dy nivele t strukturs gramatikore:
1. At t instancs s par sintaksore dhe
2. t instancs s dyt fonologjike;
Njsi themelore n strukturn sintaksore sht fjala; fjalia, sipas ksaj
sht bashkimi i njsive (fjalve) t cilat, t marra ve e ve jan ko-
herente dhe nuk formojn asgj. Vetm kur sistemohen dhe bashkohen
sintaksorisht sajojn shprehje t kuptimta fjali.
Niveli fonologjik shrben pr t krijuar njsi sintaksore. Njsia
themelore e ktij niveli sht fonema (zri) prmbledhje e tingujve
akustik dhe e lvizjeve artikulare t nj njsie t folur (Sosyr), e cila
me shenjat e veta distinktive, donjra dallon nga tjetra.
Kshtu, p.sh. a, k dhe r jan tri fonema t ndryshme. Mirpo,
fonema r e shqiptuar normalisht, dallohet nga shqiptimi shum i shpe-
sht i r-s n mnyr t gabuar, si dallohet edhe nga r e arabishtes.
Parimisht, pr nj fonem t caktuar prdoret nj shenj grafke, por
ky rregull nuk vlen gjithnj. N frngjisht, p.sh. ch shnon fonemn
sh. Fonema m vete sht e pakuptimt.
Nga sa u tha, fjala sht bashkim i disa fonemave, t sistemuara e t
shqiptuara n mnyr ekzakte. Fjala, pra, sht ajo e cila prgjithsisht
bart kuptimin, por jo edhe gjithnj. T marrim nj shembull:
N fjalin: Errat q fryjn, fjala q nuk ka kurrfar kuptimi,
derisa dy t tjerat kan. Tani kur u njohm me veorit e saj themelore,
mund ta shqyrtojm gjuhn nga afr, e njherit do ta dallojm nga t
folurit, nga ana tingullore, fziologjiko-fzike e fjalve si dhe t shqiptu-
ara apo t shkruara si vijon:
omski, i cili i vreu cilsit e siprme, nuk u knaq me komentimin
e gjuhs nga ana e Sosyrit. Sosyri konsideron se: Gjuha sht vetm
nj pjes e caktuar, thn t vrtetn, e rndsishme e t folurit. Ajo
sht njkohsisht edhe prodhim shoqror i aftsis s t folurit dhe
tog i konventave t duhura, t pranuara nga shoqria q tu mundso-
het individve aplikimi i ksaj aftsie. I marr n trsi, t folurit sht
shumformsh dhe i llojllojshm (heterogjen), i takon si sfers individ-
uale ashtu edhe asaj shoqrore.
Pr ta kuptuar m mir kt konstatim, do ta thjeshtsojm duke
e krahasuar gjuhn dhe t folurit me semaforin. Meq, sipas Sosyrit,
gjuha (lang) sht nj sistem i elementeve gramatikore dhe fondit t
fjalve (kod), t vna dhe t pranuara n mnyr konvencionale (nga
ana e shoqris) secilit fols t gjuhs s veant, ather sistemimi i
ngjyrave n semafor: e kuqe, e verdh, e gjelbr, aktivizimi i tyre i sakt
dhe kuptimi, pastaj numri i tyre, n krahasimin ton paraqesin gjuhn.
Meqense t folurit (parle) sht realizimi tingullor i gjuhs: pr-
dorimi i rregullave t saj gramatikore dhe n mnyr virtuale i t gjitha
fjalve, ather vet aktivizimi i ngjyrave n semafor paraqet t folurit.
T folurit e Sosyrit sht shumformsh dhe i llojllojshm, individ-
ual dhe shoqror, ndrsa gjuha si struktur sht nj sistem shenjash i
cili shpreh nj ide, i vetmi pr t gjith pjestart e gjuhs prkatse. N
kt rast, t gjitha gjuht botrore jan t ndryshme njra prej tjetrs.
omski nuk e pranon kurrsesi konstatimin e fundit. Sipas tij, gjuha
sht nj dukuri e veant , aftsi, karakteristik e gjinis njerzore;
njerzve n mnyr gjenetike u sht dhuruar aftsia e t folurit, si u
sht dhuruar dashuria, pikllimi etj.
T gjitha gjuht me t cilat fitet, me t cilat fitej apo me t cilat do
t fitet n t ardhmen kan disa karakteristika universale substantive
dhe formale , komponente t do gjuhe, por edhe shenja specifke, n
prgjithsi normale.
omski, madje, shkon edhe m larg duke pohuar se ngjashmria mid-
is gjuhve sht shum m e madhe se sa llojllojshmria e tyre. Uni-
versalizimet gjuhsore jan konditat, t vna forms dhe organizimit t
do gjuhe. Kshtu, krijimtaria dhe dyjsia e strukturs t cilat i
prmendm bjn pjes n universalizime gjuhsore. Lidhur me kt,
omski fet pr nj struktur t gjer dhe t prcipt t ciln e pose-
don secila gjuh njerzore. Fjalia Zoti i padukshm e krijoi botn e
dukshme, ndonse nj fjali me nj struktur t prcipt, n strukturn e
vet t gjer ka tri fjali:
- Zoti sht i padukshm;
- Zoti e krijoi botn dhe
- Bota sht e dukshme;
Struktura e prcipt e gjuhs shfaqet nprmjet zrit (t folurit e Sosyrit
- parle) apo shkrimit. Sendrtohet:
- n mnyr lineare: me radh, n nj drejtim, n boshtin kohor kur ka t
bj me zrin apo n at t hapsirs kur ka t bj me shkrimin;
- koherente: harmonike, t folurit e njeriut normal dallohet nga t folurit
e maniakut dhe
- instiktive.
Brenda strukturs s sistemit fonologjik t gjuhs hasim po ashtu
edhe karakteristika universale (universalizime formale). N fonologjin
strukturaliste i zbuluan Trubecki dhe Jakobsoni. Duke u nisur nga ky
zbulim, omski pohon se nj numr mjaft i vogl (i shenjave distink-
tive sh.pr.) t cilat mund t caktohen nga emrtime t pavarura abso-
lute, ofron sa mund t shihet bazn pr organizimin e t gjitha siste-
meve fonologjike, dhe nj gjuh, e ndrtuar n mnyr artifciale e
cila do t shkelte disa nga kto parime (universalizime formale) nuk do
t ishte aspak shkencore apo s paku jo aq e leht dhe me sukses si do
ta msonte nj fmij normal.
4
Shumica e gjuhve prbhen nga 25-30 fonema, me variacione t
ndryshme. Krahas ksaj, n fushn semantike (kuptimore) e m shpesh
n at sintaksore, shumica e tyre da-
llojn gjinin mashkullore dhe femrore, emrin (iden) nga folja (vep-
rimi), m pastaj n t gjitha gjuht pasqyrohen madhsit fzike ashtu
si u prshtaten atyre: shum pak,
idht mbl, vshtir leht, njeri njerz, Zoti bota etj. Me do
gjuh, mund t shprehet gjithka q do folsi i saj.
Duke marr parasysh kt, nuk ekzistojn gjuh t pasura dhe
t varfra, gjuh t afrta apo t largta sistemeve t komunikimit t
kafshve, gjuh t qytetruara dhe t
prapambetura etj. Ekziston vetm terminologjia e cila sht pasqyrim
i zhvillimit qytetrues t shoqrive t veanta. Gjuha, e kuptuar kshtu,
sht e prbashkt pr t gjith njerzit. (A sht gjuha arabe, gjuh e
Kuranit, rregull q bn prjashtim me ka omski nuk do t pajtohej,
mbetet nj shtje e linguistiks pr ta studiuar n t ardhmen. Zbulimet
kompjuterike q i publikoi Reshad Halifa, ndonse sensacionale, ende
nuk e vrtetojn kt supozim. Mbi t gjitha, prmes kompjuterve kjo
as q mund t ndriohet dot).
4
Xh. Lajons, Revolucioni linguistik i N. omskit.
Qndrimet e kohve t fundit rreth universalizimeve substantive
dhe formale t gjuhs njerzore bn q omski t pohoj se mendja
sht e ngjashme me gjuhn, gjegjsisht se aftsia gjenetike e gjuhs
i prcakton universalizimet.
Posedimi i gjuhs sht i lidhur ngusht me mendjen, e jo vetm me
shkalln e lart t inteligjencs. (Personat analfabet dhe t smurt men-
tal e prdorin lirisht gjuhn). Fmiu nuk lind i predestinuar t msoj
kt apo at gjuh. Ai lind me aftsin e t folurit, i predisponuar t
shrbehet me sistemin e komunikimit.
Ngase, si t shpjegohet aftsia e fmijs, i cili me nj numr propor-
cionalisht t vogl t shprehjeve t cilat i dgjon rreth vetes dhe t cilat
mund t jen plot me gabime dhe ngatrrime, ia arrin q n nj afat mjaft
t shkurtr ti ndrtoj (e jo ti msoj) rregullat gramatikore t gjuhs
dhe ti zbatoj n mnyr shembullore?
Me kt problem sht marr Ivan Ivi, profesor n Fakultetin Filo-
zofk t Beogradit. N librin e vet Njeriu si animal symbolicum (Nolit,
Beograd, 1978), Ivi, midis tjerash shqyrton origjinat e funksionit sim-
bolik tek fmijt. Ktij funksioni, sipas tij, i prin kumtimi presemiotik
afektiv dhe praktik funksional.
Fjalt e para tek fmiu shfaqen para fardo forme tjetr t sjelljes
semiotike: gjestet komunikative (kumtuese), mentale dhe fgurat onirike,
ndrsa semiotizimi (nga gr. smeion shenj) i t folurit shfaqet aty kah
gjysma e vitit t dyt t jets s fmiut.
Tr kt argumentim, Ivi e bazon n faktin sipas t cilit inteligjenca
n mnyr ontogjenetike i prin jo vetm t folurit, po edhe semiotizimit,
i cili ashtu si t folurit sht cilsi karakteristike e njeriut.
Funksioni simbolik sht nj aftsi e prgjithshme e t ftuarit dhe e
t prdorurit, gjegjsisht e t krijuarit t shenjave, sistemeve semiotike, e
t nxjerrurit t operacioneve semiotike dhe e t ftuarit apo t krijuarit e
vrtetsive semiotike, prfundon Ivi.
sht plotsisht e sigurt se pohimet e omskit dhe ato t Ivi-it
krkojn nj shqyrtim shkencor dhe se mund t mos i pranojm men-
jher. Pr m tepr, omski pr disa prej tyre (me sa duket pa fakte
mjaft t forta) ishte kritikuar nga ana e nxnsve t tij, posarisht nga
Xhon Lajonsi, linguisti bashkkohor anglez.
Martine (Martinet) n Elments de linguistique gnrale (Paris,
1970) omskit ia privon titullin e linguistit pr arsye se e mbyti struk-
turalizmin. Ivi sht kritikuar poashtu.
Mirpo, ne shpresojm se zbulimet e tyre si dhe ato t Sosyrit, kup-
tohet se do tna ndihmojn q t kuptuarit e ksaj dhuntie t All-llahut,
dhn njeriut aftsis s t folurit do ti zgjeroj kufjt e veta.
Ktu, megjithat, nuk mund t ndalemi pasiq as prfshirja kuranore
e as ajo linguistike t problematiks s shtruar as prej s largu nuk
mbarojn me kaq.
T fasim tani pr rrugn e ndrsjellt t fjalve dhe le t vzhgojm
se far procesi realizohet gjat nj akti t t folurit. Kjo fush e dyt i
prket fonologjis, nj disiplin e veant dhe e pandashme e linguist-
ks. Ajo duhet dalluar nga fonetika.
Fonetika (angl. phonetics) merret me evoluimin e zrave dhe prsh-
krimin e tyre. Si e till, ajo pr dallim nga fonologjia, sht disiplin
historike. Fonologjia merret me fziologjin e tingujve, organeve dhe
me mekanizmin e artikulimeve t tyre, t cilat gjithmon mbesin t nj-
jta dhe t cilat i hasim tek secili fols normal. Nse jan t ngatrruara
q nga lindja apo nse ngatrrohen m von, shfaqet afazia (humbje e
plot ose e pjesshme e t folurit).
Rruga e ndrsjellt e fjalve realizohet me, s paku, dy persona
(fot.1). Pika fllestare gjendet n trurin e njrit prej atyre dy personave.
(N fotografn ton tek personi A).
Kjo, n t vrtet sht fllim i procesit psikik i cili prin, gjegjsisht
proces i cili shrben pr ta plotsuar procesin fziologjik dhe at fzik.
N tru, idet jan t lidhura me shenjat linguistike (fgurat akustike) me
an t t cilave shprehen kto ide.
Pas ksaj lidhjeje, fllon procesi fziologjik Nga goja A deri tek vesht
B transmetohen valt e zshme t formuara, t artikuluara e koherente,
ka tashm sht proces fzik. Tek personi B, procesi zhvillohet anas-
jelltas: prej veshit deri tek truri. (fot. 1 dhe 2).
N fot.3 jan t shnuara organet, t cilat marrin pjes n artikulimin e
zrave. A - tregon zgavrn e hunds; B - zgavrn e gojs; C - fytin bashk
me tingullin g ndrmjet dy pejzave t zrit; a dhe a - jan buza e siprme
dhe e poshtme; b-y - gjuha (b tregon majn e gjuhs, ndrsa y do gj
tjetr); d - tregon dhmbt e siprme; f-h - jan qiellzoret (palatalet):
pjesa e prparme (f) sht eshtrore dhe e palvizshme, kurse pjesa e
prapme (h) sht e but dhe e lvizshme; i - sht vello e qiellzoreve dhe
r sht njerithi (gjuhza).
Pa i prshkruar detajisht t gjitha organet, do t konstatojm se
donjri prej tyre merr pjes n realizimin e aktit t t folurit. Dmtimi
i cilitdo prej tyre e pamundson shqiptimin apo s paku refektohet n
t. Kshtu, pejzat e zrit - nse muskujt e tingullit (g) zgjerohen, dhe
pasi ather ajri kalon lirisht - nuk dridhen; po nse muskujt e tingullit
mblidhen, kalimi i ajrit shkakton dridhjen e tyre.
Disa organe pr fonacion i prmend edhe Kurani (XC:9, XVI:78).
Roli i ktyre organeve varet nga lvizshmria e tyre. Disa prej tyre jan
pasive gjat artikulimit (A, B, C,...), ndrsa t tjert aktive (g, b, a,
r,...).
T ndalemi pak m tepr tek zgavra e gojs (B), (gjuha, buzt dhe dhm-
bt), t ciln e prmend ky ajet kuranor:
A nuk e kemi br at me dy sy!
Zgavra e gojs i kryen dy funksione: At t prodhuesit t zrit dhe t
rezonatorit (rezonator pjes e aparatit t t folurit, ku formohet rikum-
bimi i tingujve, gjuha (si organ), sh.pr.). Nse nuk ka dridhje guturale
(grykore) pasi tingulli sht i hapur gjer (p.sh. gjat shqiptimit t fjals
bismil-lah), ather zri vjen drejtprdrejt nga zgavra e gojs. Po nse
tingulli dridhet (p.sh. gjat shqiptimit t fjals Kul huvall-llah), zgavra
e gojs kryen funksionin e saj t dyt, at t rezonatorit pr modifkimin
e zrit gutural. Myslimani mbetet i habitur me t lexuar ajetin kuranor:
Ne e kemi krijuar njeriun n formn m t bukur! (XCV:4)
Ai i cili e krijoi, po t doj, mund tia marr dhuntit. Kt e dshmojn
m s miri rastet e afazis.
...Sikur t donte All-llahu, mund tua merrte edhe t dgjuarit, edhe t
pamurit, sepse All-llahu, me t vrtet, ka mundsi pr do send (II:20)
Po sikur Krijuesi tia merrte aftsin e t folurit?!
EDHE NJ MASHTRIM I TEORIS S EVOLUCIONIT
N fllim kemi cekur disa dallime midis gjuhs s njeriut dhe sistemit
t komunikimit tek kafsht. Deri m sot jan br hulumtime t shumta
mbi gjuhn e kafshve, posarisht me antropoidt (eksperimentet e
Ladigine Kots me shimpanza), ndrsa teoria rreth origjins evolutive t
gjuhs sht fakur trsisht. Shtrohet pyetja: Pse?
sht nj fakt i pamohueshm se t gjith njerzit e msojn t folurit
pa ndonj vshtirsi, kurse eksperimentet me arritjet m spektakulare
t antropoidve kan treguar se realizimi i tyre m i madh, i arritur deri
m sot, mezi i arrin vet fllimet e aftsis semiotike, aftsi kjo e cila si
pam, tek fmiu zhvillohet aty nga gjysma e vitit t dyt t jets s tij.
N librin e tij Ret dhe orat K. Poperi (Popper) e shkoqit nj teori
sipas s cils gjuha e njeriut sht zhvilluar nga sistemet primitive t ko-
munikimit, t cilat edhe sot i hasim tek kafsht. Gjuha e njeriut, e ktill
si e posedojm ne sot, sipas Poperit, ka kaluar npr disa faza evolu-
imi, prkatsisht npr at m t ult deri tek ajo m e lart. N
fazn m t ult, njeriu pr ti shprehur emocionet e veta, shrbehet
me tinguj t pa artikuluar, ndrkaq n at t lartn shfaqen tinguj t
artikuluar pr prshkrim dhe argumentim kritik.
Mirpo Poperi, si e vren kt omski, ndonse ka folur rreth zh-
villimit evolutiv, nuk sqaron at se si erdhi deri te kalimi nga faza m
e ult n at m t lart, e as nuk na propozon mekanizmin me an
t t cilit sht br ky kalim.
Prandaj, nuk ekziston m n kt rast baza pr supozim rreth zhvil-
limit gradual t fazs m t lart nga m e ulta, por pr supozim se
hapi i evolucionit sht zhvilluar nga frymmarrja (omski).
Torpi (W.H.Thorpe) ndoqi nj rrug tjetr. Ai pohon se po t pr-
jashtohet njeriu, sht vshtir t paramendohet q t gjith sisort t
ken aftsin e imitimit t zrave. Meq kt aftsi prgjithsisht e kan
zogjt, mund t shpresohej mjaft q ata t jen gjini e cila do t duhej
ta zhvillonte gjuhn n kuptimin e vrtet t fjals, e jo sisort. Torpi
e hedh posht teorin e evolucionit, ndonse thekson se ndrmjet gjuhs
s njeriut dhe gjuhs afektive, josemiotike t njllojsis qensore
ekzistojn disa karakteristika t prbashkta tek kafsht, edhe pse ne
tash pr tash nuk mund t paracaktojm se t gjitha ato jan prezente n
ndonj kafsh specifke.
Kto karakteristika t prbashkta jan intenca, ana sintaksore
dhe propozicioni. Me intenc ktu nnkuptohet qllimi i folsit
q tia bj me dije dika personit tjetr, ana sintaksore paraqet orga-
nizim t brendshm, strukturn dhe koherencn, ndrsa propozicioni
transmetim t informacionit.
Komparacioni sekondar i t folurit t blets e cila ka gjetur mjalt
me gjuhn e njeriut q e kemi dhn n fllim, do tna zbuloj se ka
synon Torpi.
Bleta u fet shoqeve t saja me intenc: pasi bn nj rreth prqark
vetes, ajo u thot: ejani shoqe, dua tju tregoj dika!, sintaksor-
isht lvizjet e saj dhe kombinacionet e tetshes dhe gjysmtetsh-
es jan t organizuara, dhe propozicionalisht kam gjetur mjalt
n at drejtim!
Shkalla e komunikimit t saj patjetr se nuk sht as afr asaj t njeriut.
Njeriu, nprmjet t ecjes mund t transmetoj nj informacion mu ashtu
si e bn bleta. Me shpejtsin dhe intensitetin e ecjes mund t vihet n
dukje p.sh. interesimi pr ta arritur qllimin, ndrsa me an t gjuhs nje-
riu shpreh nj numr t pakufshm idesh, qllimesh e ndjenjash t reja.
FJALA E KURANIT
Pas njohurive t theksuara t linguistiks moderne, sht e udhs tu
afrohemi edhe ajeteve kuranore. Kurani, duhet theksuar q n fllim,
nuk sht libr as shkencor, flozofk e as artistik. N fakt, ai sht supe-
rior ndaj t gjitha ktyre dhe mundsive t tra t mendjes njerzore.
Mostr e paarritshme e prsosmris si nga ana e prmbajtjes ashtu
edhe nga ajo formale, Kurani, kur n disa ajete, shpeshher t shprnda-
ra n mozaikun e vet, n njrin apo vetm n gjysm ajeti prmend ndonj
fakt, t cilin shkenctart shekuj m von, pas nj pune t mundimshme
e akribike do ta zbulojn, dshiron ta paralajmroj njeriun pr at ka e
rrethon vazhdimisht dhe pran s cils kalon pa menduar fare, tia bj
prezente n vetdijen e tij, e njherit qllimi i vetm i ajeteve t tij sht
q njeriun ta forcoj dhe ta frymzoj n besimin e All-llahut.
I till sht edhe rasti me ajetet t cilat fasin mbi gjuhn e njeriut dhe
aftsin e tij e t folurit si dhunti t All-llahut dhn njeriut, dhunti kto
t cilat omski i quan misterie.
Rrfmi mbi Ademin (Kissatu Adem) ku sht prmendur ajeti:
Dhe (All-llahu) ia msoi Ademit emrtimet e t gjitha sendeve...
(II:31), duhet kuptuar n radh t par si rrfm mbi t drguarin pr-
kats, por edhe mbi njeriun, n prgjithsi mbi llojin njerzor gjinin
njerzore.
All-llahu i Lartsuar e pajisi Ademin (paqja qoft mbi t) po edhe
gjinin njerzore me gjuh t folur. (Njjt sikundr q e pajisi me cilsi
t natyrs s tij njerzore, gjurmt e t cilave do ti njohim shum leht
n faqet e historis s prgjithshme njerzore).
Kto cilsi jan mkate t Ademit (paqja qoft mbi t) dhe t
t gjith njerzve. Kurani i thekson n mnyr alegorike n ajete q
vijojn pas ktij q e cekm m sipr.
Shfrenimi seksual, vrapimi pas asaj q sht e huaj, lakmia pr pasuri,
harresa e Zotit, glorifkimi i vetvetes, lakmia pr t jetuar m tepr
dhe dshira pr pushtet e pozit t gjitha kto jan mkate-cilsi t
cilat jan prezente n do shoqri e koh.
T gjitha dokumentet mbi qytetrimin njerzor jan t teprta po qe
se lihen pas dore kto mkate-cilsi t msiprme. T ngritet njeriu
mbi kto E vendi m i bukur kthimi sht tek All-llahu sht qllimi
fnal i Islamit.
Ademi (paqja qoft mbi t) i ka ditur emrtimet e t gjitha sendeve:
formn, funksionin dhe emrat e tyre. T kesh dije mbi emrtimin (em-
rin), fllimisht do t thot t kesh ide mbi ndonj krijim (prej e krijuar
krijim) nga realiteti me rast realiteti nnkupton jo vetm botn
fzike t krijuar, po edhe at shpirtrore fktive t njeriut, m pas pr
seciln ide faktin e vetdijshm t kesh fgurn e saj akustike dhe n
fund artikulimin.
Lexuesi i kujdesshm do t hetoj se Kurani me kt ajet, de facto,
vetm me nj fjal ( el-esma ) e ka prfshir tr interesimin e lin-
guistiks moderne.
Kt e vrteton edhe ajeti i katrt i kaptins Er-Rahman:
I Gjithmshirshmi e mson (njeriun) t fas. (Al-lemehu-l-bejan).
do fjal e gjuhs s njeriut dallohet nga tjetra me zshmri (q paraqet
nj tregues t shenjs gjuhsore) dhe nga ana kuptimore (e caktuar
nprmjet t nj shenje gjuhsore). Ktu, natyrisht, bejan nnkupton
edhe shqiptimin e fjals.
Sa i prket pjess fonologjike t fjals, ajo sht shprehur n mnyr
m ekspresive n ajete, q tashm i kemi cekur, t kaptins Beled:
A nuk e kemi br at (njeriun) me dy sy!
Kurani shkon me radh: s pari i prmend syt, e pastaj gjuhn dhe
buzt.
Shenjat gjuhsore jan t kushtzuara nga percepcioni. Kt e vrejtn
qysh hert edhe t Vjetrit, kshtu q n njrin nga prkufzimet e veta t
shumta, njeriun e emrtojn si: anathron ha opope Ai q mendon
rreth asaj ka sheh.
Shqisat me t cilat Krijuesi i tij e pajisi (All-llahu juve ju nxjerr nga
barqet e nnave tuaja e ju nuk dini asgj. Ju pajis edhe me shqisa pr
t dgjuar, pr t par, edhe me zemr, mbase do t jeni mirnjohs) i
shrbejn q t ftoj prvoj nga burime t ndryshme. Pikrisht gjuha
e tij sht pasqyrim i asaj prvoje t tr, asaj marrdhnieje t njeriut
kundrejt Zotit, bots dhe gjrave prreth.
Ndrsa, pr funksionet e zgavrs s gojs, t prfshira n kt ajet,
kemi br fjal m hert.
EL LEDHI AL LEME BIL KALEM
Kjo metafor e mrekullueshme kuranore: I cili e msoi me pend
(XCVI:4) zbulon edhe nj t vrtet dhunti e All-llahut dhn njeriut.
Kjo na bn t konkludojm se t shkruarit buron nga gjuha dhe nga t
folurit. Shkrimi e zvendson t folurit; ai sht mediumi plastik i t
folurit.
Mbi kt kushtzim sa shtrihen aftsit e t folurit t njeriut
themelohet Shpallja, gjegjsisht mundsia e saj e t sjellt e
Zbritjes (Tenzil) dhe m von e kompensimit dhe ruajtjes. Pa aftsin
e t folurit, i drguari njeriu nuk do t mund ta pranonte, ta kuptonte
dhe tia prcillte at njerzimit.
Dihet mirflli se i drguari (fjala sht pr profetin Muhammed a.s.,
sh.pr.) s pari i lexonte prmendsh ajetet e shpallura, e m pas ia dik-
tonte sekretarit t tij, Zejd ibn Thabitit r.a.
T kuptuarit e Shpalljes rrjedh nga i njjti burim prej nga edhe gjuha
nga mendja. Njohja e saj sht e obliguar dhe kusht i besimit. (M
s shumti i urrej dy persona: t devotshmin i cili beson pa ditur dhe t
diturin i cili din po nuk beson, hadith).
Njeriu i Kuranit nuk gabon nga pema e njohjes, por nga pema
e prjetsis dhe e sundimit i cili zgjat. Mkatet e tij jan cilsi
konstituante t natyrs s tij, si kemi theksuar m par. Kshtu duhet
kuptuar edhe ajeti kuranor:
Nuk jan t barabart ata q dijn dhe ata q nuk dijn.
Dija, ktu ka nj zotsi t veant: ajo sht dija mbi Shpalljen.
Mosnjohja e duhur e Islamit sht nj ndr shkaqet m t mdha t
dekadencs s muslimanve. Pranimi i Shpalljes, do t thot, ka qen
i gatshm me kushtzimin e siprm. ( Me disa prej tyre ka folur
All-llahu, II:253).
Po t lihet anash njeriu, t gjitha krijesat tjera nuk kan mundur dhe
kan refuzuar ta pranojn (Shpalljen).
Ne u kemi dhn obligim qiejve, toks dhe maleve, por ato re-
fuzuan t pranojn kt se u friksuan, kurse njeriu e mori mbi vete,
XXXIII:72).
Duke e pranuar Shpalljen (obligimin), njeriu e barti me vete gjat his-
toris. Bartja e saj n kt bot sht nga detyrat dhe qllimet parsore
t ekzistencs s tij.
Shqiproi: Jahja Hondozi
Quran and Modern Linguistics
Prof. dr. Demaludin Lati
Summary
During its development, ranging from Greek interest for the language
(V century BC) to the new discoveries, linguistics has gone through a
long phase. In the beginning, understood exclusively as
grammar , a narrow and normative discipline, which gives rules for
differentiating forms of regular and irregular ones, as the Romans in-
herited , or as studied in other disciplines: philosophy and logic, then
as philology ( Friedrich August Wolf , 1977 ) - when dealing with the
study of the old Greek and Latin - and comparative philology ( Franz
Bopp , 1816 ) , linguistics - although later a science in itself - has dealt
with special and written languages, separately or in a comparative way .
Only on 1870 , with a work of German linguists, especially after the
work of Whitney Life of language
, this discipline by placing in the course of history all results achieved
until then would conceive language differently , it is not anymore an
organism that develops itself , but product of collective spirit of
linguistic groups .
Thus, the central defnition of the notion of language - linguistics ob-
ject of study - has conditioned linguistics tasks. The notion of language
will change during evolution - mutatis mutandis to the time when Swiss
( Ferdinand de Saussure, 1857-1913 ), and at the time of American
Noam Chomsky ( Noam Chomsky , born in 1928
) achieved to make true revolutions , not only in linguistics , but also in
other contemporary felds.
This paper is based on the meaning of language, speech, according
to Quranic narrative, and on some discoveries of two above mentioned
scientists, discoveries which cannot shake in axis anymore and
which prodigiously shed light to some Quran verses.
The purpose of this paper is the construction of the synthesis and
simultaneously avoiding the so-called profane sophistry and vice
versa, also a risk that the goal of the author has already exceeded.
Key words: Quran, modern linguistics, the notion of language ( lang),
language revolutions.
Islami dhe moderniteti 171
KDU 28:008
Islami dhe moderniteti
Murteza Mutehari
shtja e fes dhe e progresit sht nj prej atyre temave q
sht shtruar pr diskutim n fet tjera shum m tepr se sa tek ne
myslimant. Shum prej intelektualve t bots e kan braktisur fen pr
shkak se ata mendonin se feja dhe prparimi ishin t papajtueshme. Ata
pranuan iden se t pasurit e nj feje shkaktonte ndrprerje dhe se ajo e
pengon dhe lufton kundr lvizjes dhe ndryshimit. Me fjal t tjera, ata
e konsideruan fen si t ishte nj fksim, nj monotoni dhe ngurtsim i
formave dhe modeleve ekzistuese.
Islami dhe krkesat e kohs:
Ndrmjet t gjitha traditave dhe feve, askush nuk ka shkaktuar
nj infuenc kaq t madhe, apo nj ndikim kaq t thell mbi aspektet
e ndryshme t jets njerzore sikurse Islami. N mnyrat e tij t vep-
rimit, Islami nuk prmban vetm nj seri aktesh adhurimi, recitimi dhe
yshtjesh, dhe nuk sht vetm nj prmbledhje kshillash morale, por ai
gjithashtu merret me drejtimet themelore t marrdhnieve mes qenieve
njerzore t drejtat dhe detyrat e individve n lidhje me njri-tjetrin
n situata t ndryshme, n t njjtn mnyr q ai ka shpjeguar mar-
rdhniet e njerzve me Zotin. Pra, sht krejt e natyrshme q shtjes
s prshtatshmris dhe prputhjes me kohn duhet ti jepet m shum
vmendje n lidhje me Islamin.
Shum studiues dhe shkrimtar jomysliman, q e kan studi-
uar ligjin social dhe civil t Islamit i kan vlersuar lart ligjet islame,
si nj varg ligjesh progresive. Ata kan trhequr vmendjen dhe e kan
lavdruar karakterin e gjall dhe natyrn e qndrueshme t ksaj feje dhe
172 Murteza Mutehari
aftsin e saj pr ti prshtatur ligjet e saj me prparimin e kohs.
Bernard Shou, shkrimtari i madh liberal anglez ka thn:
Un kam pasur gjithmon respekt t madh pr fen e Muhammed-
it pr shkak t gjallris s saj t jashtzakonshme. Sipas mendimit tim,
Islami sht e vetmja fe e cila ka aftsin pr t harmonizuar dhe pr t
ushtruar kontrollin e saj mbi rrethanat dhe mnyrat e ndryshme t jets
dhe pr tu prballur me shumllojshmrin e shekujve.
Kshtu, un parashikoj, dhe tashm shenjat mund t shihen, se
nesr besimi i Muhammedit do t bhet plotsisht i pranuar n Evrop.
Teologt e mesjets vizatuan nj tablo t errt t fes s Mu-
hammedit, si pasoj e injorancs dhe paragjykimeve t tyre. Pr shkak
t shpirtligsis dhe fanatizmit t tyre, Ai n syt e tyre, dukej se ishte
kundr Krishterimit. Kam lexuar gjersisht n lidhje me kt njeri, kt
njeri t jashtzakonshm dhe kam ardhur n prfundimin se ai jo vetm
q nuk ishte kundr Krishterimit, por se ai duhet t quhet shptimtar i
njerzimit. Besoj se, nse nj njeri si ai do t ishte prgjegjs n botn
e sotme, ai do t arrinte ti zgjidhte problemet dhe vshtirsit e bots
n nj mnyr t till q do t siguronte paqen ideale dhe lumturin e
njerzimit.
Dr. Shibli Shumajil, nj arab libanez, e pranon haptas q sht
materialist. Ai prktheu Origjinn e llojeve t Darvinit n arabisht pr
her t par, duke i bashkangjitur si shtojc komentin e gjermanit Buch-
ner, pr t shrbyer si nj arm kundr besimeve fetare dhe bri t mun-
dur q ky libr t binte n dor t njerzve arabishtfols.
Pavarsisht nga t qent e tij nj materialist, ai nuk mundi ta
frenonte veten nga admirimi dhe vlersimi i Islamit dhe nuk kishte asnj
rezerv lidhur me pranimin e madhshtis s tij. Ai gjithmon foli mir
pr t, si nj fe e gjall dhe pr aftsin e saj pr t qen e prshtatshme
n do koh.
N vllimin e dyt t librit t tij Filozofa e evolucionit dhe e
prparimit (Falsafatun-nushu wal- irtika), t ciln e botoi n arabisht,
ai shkroi nj artikull me titullin Kurani dhe qytetrimi(El-Kuran
val-umran) pr t kundrshtuar artikullin e nj jomyslimani, i cili kishte
udhtuar n vendet islamike dhe e kishte vn fajin pr dekadencn e
myslimanve mbi Islamin.
N kt artikull, Dr. Shibli Shumajil tregoi me zell, se shkaku i
rnies s myslimanve ishte devijimi i tyre nga msimet shoqrore t Is-
lamit dhe jo vet Islami. Ai shprehu pikpamjen e tij, se ajo pjes e pern-
dimorve, t cilt e sulmojn Islamin, ose nuk e kuptojn Islamin, ose
prndryshe kan motive dashakeqe dhe duan ti bjn njerzit e Lindjes
cinik ndaj ligjeve dhe urdhrave, t cilat, sidoqoft, jan zhdukur prej
tyre dhe kshtu ta forcojn zgjedhn e nnshtrimit rreth qafave t tyre.
N kohn ton, zakonisht, bhet pyetja se a mund ti prshtatet
Islami krkesave t kohs. Un vet kam rn n kontakt me shtresa t
ndryshme njerzish dhe sidomos me ata q jan t arsimuar dhe q e kan
par botn e q nuk kam hasur asnj shtje tjetr q sht prfshir n
debat n nj shkall t till.
Mendime t pshtjelluara:
Ata ndonjher iu japin pyetjeve t tyre nj ngjyrim flozofk dhe
thon se do gj n kt bot i nnshtrohet ndryshimit. Asgj nuk sht
e pandryshueshme dhe e fksuar. Shoqria njerzore nuk bn prjashtim
nga ky rregull, kshtu q, si sht e mundur q nj varg ligjesh sociale t
mund t mbeten gjithmon t pandryshuara?!
Nse do t merremi vetm me aspektin flozofk t pyetjes, prg-
jigja sht evidente. Nj gj, e cila sht gjithmon n ndryshim, n nj
periudh t caktuar kohe sht e re dhe pastaj bhet e vjetr. Ajo zhvil-
lohet dhe pastaj zvetnohet. Ajo prparon dhe zhvillohet ashtu si gjrat
e ksaj bote dhe prbrsit e saj material, por ligjet e natyrs jan t
pandryshueshme. Organizmat e gjall, pr shembull, jan zhvilluar dhe
zhvillohen n baz t nj ligji t veant, t cilin shkenctart e kan qua-
jtur ligji i evolucionit: vet organizmat e gjall i nnshtrohen vazhdimisht
ndryshimit dhe zhvillimit. Por si qndron puna me ligjet e ndryshimit
dhe t zhvillimit? Sigurisht, ligjet e ndryshimit dhe zhvillimit nuk ndry-
shojn dhe nuk zhvillohen dhe me kt nnkuptojm vet ligjet. Nuk ka
ndryshim nse ligji n fjal sht nj ligj natyror, apo nj ligj i prftuar
apo i br nga njeriu, sepse sht plotsisht e mundur q nj ligj i prejar-
dhur apo i br nga njeriu t prftohet nga natyra dhe rregulli i gjrave
dhe q ata q prcaktojn drejtimin e zhvillimit t jen individ apo
grupe shoqrore njerzore.
Megjithat, pyetjet q bhen n lidhje me prshtatshmrin apo
jo prshtatshmrin e Islamit me krkesat e kohs,nuk kan vetm nj
aspekt t prgjithshm ose flozofk. Pyetja q prsritet m shpesh se
do pyetje tjetr sht se prderisa ligjet jan br n baz t nevojave
dhe prderisa nevojat sociale t qenieve njerzore nuk jan fkse dhe t
pandryshueshme, ather edhe ligjet sociale nuk mund t jet fkse dhe
t pandryshueshme.
Kjo sht nj pyetje vrtet e mir dhe e vlefshme. Ngase nj nga
aspektet e mrekullueshme t fes s qart islame, pr shkak t s cils
do mysliman inteligjent dhe i menur ka nj ndjenj krenarie dhe nderi,
sht fakti se Islami n lidhje me nevojat e pandryshueshme t individit
apo shoqris parashikon ligjet t pandryshueshme, ndrsa n rastin e
nevojave t prkohshme dhe t ndryshueshme ai koncepton nj qndrim
t ndryshueshm. Ne me ndihmn e All-llahut, do ta komentojm kt
deri n masn q na lejon kjo seri artikujsh.
Me k t jet n prputhje vet koha?
Sidoqoft, ne mendojm se sht e nevojshme t prmendim dy
gjra prpara se t fllojm diskutimin e ksaj shtje. Njra prej tyre
sht se shumica e atyre njerzve q fasin pr prparim, zhvillim dhe
ndryshim n rrethanat aktuale, mendojn se do ndryshim q ndodh n
kushtet sociale, sidomos kur ai rrjedh nga perndimi, duhet t vlerso-
het si zhvillim dhe progres, dhe kjo sht ideja m mashtruese q kan
njerzit sot.
Sipas ktyre njerzve, pr shkak se lehtsit dhe komoditetet e jets ndry-
shojn nga dita n dit, pr shkak se m t prsosurat po i zvendsojn
m t mangtat dhe pr shkak se njohuria dhe teknologjia sht n nj
gjendje prparimi, t gjitha ndryshimet q ndodhin n jetn e njerzve
jan nj lloj progresi dhe zhvillimi dhe duhet t jen t mirpritura,sepse
ky sht vrulli i kohs dhe, na plqen apo jo, ajo sht e detyruar t ket
rrugn e saj.
N t vrtet, as t gjitha ndryshimet nuk jan rezultat i drejt-
prdrejt i dituris dhe teknologjis, as nuk ekziston ndonj domos-
doshmri apo vrull n pun. Edhe pse njohuria sht n gjendje progresi,
natyra kapriioze dhe lakmitare e njeriut nuk sht pa shkak. Njohu-
ria dhe intelekti e udhheqin njeriun drejt prsosmris, ndrsa natyra
kapriioze dhe lakmitare e njeriut prpiqet ta trheq at drejt dekom-
pozimit dhe devijimit. Natyra kapriioze dhe e pangopur e njeriut sht
vazhdimisht duke u prpjekur q ta kthej dijen n nj mjet pr veten e
tij dhe pr ta prdorur at pr prmbushjen e orekseve t tij epshore dhe
shtazore. Koha ka brenda saj dekompozimin dhe devijimin n mnyr t
sinkronizuar, ashtu sikurse ajo ka brenda saj progresin dhe evolucionin.
Njeriu duhet t avancoj me prparimin e kohs, por ai, gjithashtu, duhet
edhe t luftoj kundr dekompozimit dhe devijimit t kohs. T dyja, edhe
reformimi edhe kundrveprimi ngrihen kundr kohs, me ndryshimin se
reformimi qndron kundr korruptimit t kohs, ndrsa kundrveprimi
qndron n udhn e prparimit t kohs. Nse e konsiderojm kohn dhe
ndryshimet e saj si kriteret prfundimtare t mirs dhe t keqes, ather
me far standardi ne mund t matim vet kohn dhe ndryshimet e saj?
Nse do gj duhet ti prshtatet kohs, ather me k t jet n prputhje
vet koha? Nse njeriu sht i varur n mnyr t pafuqishme nga koha
dhe ndryshimet e saj, ather cili sht roli i aktivitetit, krijimtaris dhe
konstruktivitetit t vullnetit t njeriut?
Njeriu lviz n automjetin e kohs, ndrkoh q automjeti sht
n lvizje. Ai nuk duhet t neglizhoj drejtimin dhe kontrollimin e ktij
automjeti, madje as pr nj moment. Ata q fasin shum n lidhje me
ndryshimet e kohs dhe neglizhojn drejtimin dhe kontrollin e saj e kan
harruar rolin e efektivitetit t njeriut dhe jan si kalorsi i nj kali i cili
e ka vn veten nn kontrollin e kalit.
Adaptim apo abrogim?
Pika e dyt, e cila duhet t prmendet ktu, sht se disa njerz e
kan zgjidhur vshtirsin e prshtatjes s Islamit me krkesat e kohs
nprmjet nj formule shum t thjesht dhe t leht. Ata thon se Is-
lami sht nj fe e prjetshme dhe se ai sht i adaptueshm pr do
epok dhe pr do koh. Por ne duam t dim se si bhet ky adaptim
dhe se cila sht kjo formul. Ata thon: Kur ne shohim se rrethanat
e prkohshme kan ndryshuar, ne i shfuqizojm ligjet ekzistuese dhe
vendosim ligje t tjera n vendin e tyre.
Shkrimtari i dyzet propozimeve e ka zgjidhur kt vshtirsi n
t njjtn mnyr. Ai thot se ligjet toksore t fes duhet t jen elas-
tike dhe feksibile dhe duhet t jen n harmoni dhe pajtueshmri me
prparimin e njohurive, dituris dhe prhapjen e qytetrimit. Butsia,
feksibiliteti dhe prshtatshmria e till me krkesat e kohs jo vetm
q nuk sht kundr msimeve fsnike t Islamit, por sht pikrisht n
prputhje me frymn e tij. (Zan-e-ruz, n.90, f.75)
Autori i prmendur shkruan, prpara dhe pas fjalis s m-
siprme, se pr shkak se krkesat e kohs i nnshtrohen ndryshimeve,
sepse do koh krkon ligje t reja, dhe pr shkak se ligjet civile dhe
sociale t Islamit jan n prputhje me jetn e thjesht t arabve t
xhahilijetit (periudha para-islamike), dhe jan shpesh zakone dhe tradita
aktuale t arabve para-islamik dhe nuk prputhen me periudhn e tan-
ishme, sot sht e domosdoshme q t miratohen ligje t tjera n vend t
ktyre ligjeve.
Njerzit me pikpamje t tilla duhet t pyeten, se n qoft se
domethnia e prshtatshmris s nj ligji me krkesat e nj periudhe
t veant sht aftsia e tij pr abrogim, ather ky ligj nuk e ka at
elasticitet dhe feksibilitet. Ather prse ky ligj nuk sht n prputhje
me nj periudh t veant?!
Ky arsyetim i elasticitetit dhe prshtatshmris s Islamit me
kohrat mund t krahasohet me nj njeri, i cili thot se librat dhe bib-
lioteka jan burimi m i mir i knaqsis n jet. Kur atij i krkohet t
shpjegohet, ai thot se sa her q dshiron t dfrehet, nj njeri mund
ti shes librat menjher dhe ti shpenzojn t hollat e ftuara n kt
mnyr pr t br qejf.
Ky autor thot se msimet e Islamit jan tri llojesh. Lloji i par
jan parimet e besimit, t tilla si besimi n tevhid (njsin e Zotit), n ditn
e ringjalljes etj. Lloji i dyt prbhet nga adhurimet, t tilla si prgatitja
dhe kryerja e lutjes, agjrimi, pastrimi, pastrtia dhe haxhi (pelegrinazhi
n Mek) etj., dhe lloji i tret prbhet nga ligjet t cilat kan t bjn me
jetn e njerzve.
Lloji i par dhe i dyt jan pjes e fes dhe gjrat q njerzit duhet
ti respektojn ,gjithmon jan pikrisht kto shtje,ndrsa lloji i tret
nuk sht pjes e fes, sepse feja nuk ka t bj me jetn e njerzve dhe
Pejgamberi nuk i ka sjell kto ligje pr shkak se ato nuk ishin pjes e
fes dhe nuk ishin t lidhura me obligimet e mesazhit. Por, meqense Pe-
jgamberi ishte prgjegjs, ai gjithashtu duhej t merrej me kto shtje.
Prndryshe, funksioni i fes sht vetm q ti udhheq njerzit drejt ad-
hurimit, lutjes dhe agjrimit. far ka t bj feja me jetn e ksaj bote?
Un nuk mund ta imagjinoj se dikush mund t jetoj n nj vend
islamik dhe t jet kaq injorant pr racionalitetin e Islamit.
A nuk e ka deklaruar Kurani qllimin e drgimit t t gjith pe-
jgamberve dhe t drguarve?! A ka m t qart se Kurani, n t cilin
thuhet:
Vrtet, ne i drguam t drguarit tan me argumente t qarta,
dhe ne zbritm me ata librin dhe peshoren (e drejtsis), n mnyr q
njerzit t veprojn me drejtsin .... (El Hadid: 25)
Kurani prmend drejtsin sociale si qllimin themelor t t gjith pe-
jgamberve.
N qoft se dikush nuk dshiron t veproj n prputhje me
Kuranin, pse ai duhet t kryej nj mkat akoma m t madh dhe ta
denigroj Islamin dhe Kuranin?! Shumica e fatkeqsive q u kan
ndodhur njerzve kto koh jan pikrisht pr arsyen se njerzit kan
hequr dor nga mbshtetja dhe prkrahja unike e vet etiks dhe ligjeve
t cilat jan t fes.
Pr afro pesdhjet vite ne kemi qen duke dgjuar kngn se
Islami sht plotsisht i mir, me kusht q ai t kufzohet n xhami dhe
n vendet e adhurimit dhe t mos ket lidhje me shtjet sociale. Kjo
kng u kompozua jasht kufjve t vendeve islamike, por ajo u prhap
n t gjitha ato. M lejoni ta shpjegoj kt fjali n nj gjuh m t leht,
n mnyr q t mund t v n pah qllimin e vrtet t kompozitorve
origjinal.
Shkurtimisht, kuptimi i vrtet sht se pr sa koh q Islami e
mbshtet komunizmin ai duhet t ekzistoj, por kur ai ndikon dhe pr-
plaset me interesat e perndimit, ai duhet t pushoj s ekzistuari. Ad-
hurimi i urdhruar i Islamit, sipas pikpamjes s perndimorve, duhet
t mbetet, n mnyr q kur t jet nevoja njerzit t mund ngrihen
kundr komunizmit, me justifkimin e t qenit t tij nj sistem ateist dhe
i pafe.
Megjithat, ligjet sociale duhet t pranohen, sepse ato jan flo-
zofa e jets s popujve mysliman dhe se pr shkak t tyre myslimant
kan nj ndjenj pavarsie dhe individualiteti prball njerzve t pern-
dimit dhe sepse bhet e vshtir pr tu tretur nga oreksi i pangopur i
perndimit.
Fatkeqsisht, ata q e dhan kt ide jan viktima t nj keqkup-
timi t madh.
S pari, q para katrmbdhjet shekujsh, Kurani i ka diskredi-
tuar ata q thon:
Ne besojm nj pjes dhe mohojm nj pjes. Ai ka njoftuar se ndarja
e urdhrave t Islamit sht e papranueshme.
S dyti, un mendoj se tani ka ardhur koha q myslimant t refu-
zojn t gnjehen nga kto mashtrime. Sensi kritik i njerzve ka qen pak
a shum aktiv dhe gradualisht ata do t fllojn t shquajn mes shfaqjes
s progresit dhe zhvillimit, q jan produkt i fuqis s njohuris dhe men-
dimit njerzor, nga njra an dhe shfaqjes s korruptimit dhe zvetnimit,
nga ana tjetr, pavarsisht nse ato zn fll n Perndim apo jo diku
tjetr.
Popujt e vendeve islame kan flluar ti kuptojn m tepr se sa
m par vlerat e msimeve islame dhe at q paraqet flozofa unike dhe
tepr e sigurt e jets islame, dhe urdhrat e saj, dhe ata nuk do ti braktisin
ato pr asnj lloj mimi.
Myslimant e kan kuptuar se fushata propagandistike kundr
ligjeve islamike nuk sht gj tjetr prvese nj dinakri koloniale.
S treti, ata q e iniciuan kt ide duhet ta din se Islami, kur
sht n pushtet, mund t prballet me do sistem ateist apo jo ateist dhe
se ai sht n gjendje ta qeveris nj shoqri sipas nj flozofe t caktu-
ar t jets, dhe se ai nuk ka nevoj t kufzohet vetm n xhami dhe n
vendet e adhurimit. Nse ata dshirojn q Islami t burgoset n vendet
e adhurimit dhe n kt mnyr t prgatitin terrenin pr mnyrat pern-
dimore t mendimit, ekziston do mundsi q t prgatitet terreni pr
ideologjit e tjera q jan kundr mnyrs perndimore t t menduarit.
Fakti se sot Perndimi sht duke u sulmuar n disa vende islamike sht
fryt i vet ktij gabimi.
Njeriu krijesa m fsnike
Njeriu nuk sht e vetmja krijes e gjall q jeton n shoqri.
Shum kafsh, sidomos insekte, bjn nj jet shoqrore. Ato ndjekin nj
varg rregullash t caktuara dhe kan nj mnyr jetese t menur dhe
t disiplinuar. Parime t tilla si: ndihma e prbashkt, ndarja e puns,
prodhimi dhe shprndarja, komandimi dhe bindja, rregulli dhe respek-
timi, jan n fuqi n grupet e tyre shoqrore.
Blett, milingonat dhe termitet jan favorizuar me nj qytetrim,
disiplin dhe organizim, q qenieve njerzore, q e konsiderojn veten
si krijesat m fsnike ndr krijesat e tjera, ju deshn vite, madje shekuj,
pr ti arritur.
Qytetrimi i tyre, ndryshe nga qytetrimi njerzor, nuk ka kaluar
npr periudha t tilla si: periudha primitive e xhungls, epoka e gurit,
epoka e hekurit dhe epoka brthamore. Ato e arritn t njjtin qytetrim
dhe organizim q kan tani q ditn q u solln n ekzistenc n kt
bot dhe asnj ndryshim nuk ka ndodhur n gjendjen e tyre. Vetm jeta
e njeriut, sipas Kuranit:
(... Dhe njeriu sht krijuar i dobt ... [En Nisa:28]) fllon nga zeroja
dhe shkon prpara pa u ndalur.
Pr kafsht, nevojat e kohs jan gjithmon t njjta dhe nuk
ndikojn n jetn e tyre. Dshira pr modernizim dhe dashuria pr at
q sht e re, nuk ka kuptim pr to. Bota e re dhe bota e vjetr nuk
ekzistojn. Shkenca nuk bn zbulime t reja do dit pr to dhe nuk e
prmbys mnyrn e tyre t jetess. Teknologjit e lehta dhe t rnda nuk
e pushtojn tregun e tyre do dit me produkte t reja m t mira. Pse?!
Pr shkak se ato jetojn me instinkt dhe jo me intelekt.
Njeriu, nga ana tjetr sht ndryshe. Jeta e tij sociale i nnsht-
rohet gjithmon ndryshimit dhe transformimit. do shekull, bota ndry-
shon pr njeriun. Sekreti i t qenit t njeriut krijesa m fsnike, qndron
gjithashtu n kt. Njeriu sht nj bir plotsisht i rritur dhe i pjekur i
natyrs. Ai sht krijuar n gjendjen dhe me aftsin pr t mos pasur
nevoj pr udhheqjen dhe mbrojtjen e drejtprdrejt t natyrs dhe as
pr at fuqi misterioze q quhet instinkt. Ai jeton nga intelekti dhe jo
nga instinkti.
Natyra i ka pranuar qeniet njerzore si t pjekura mendrisht dhe i ka
ln ato si qenie t pavarura dhe e ka trhequr kontrollin e saj t drejt-
prdrejt nga ata. Gjithka q nj kafsh mund ta bj n baz t instink-
tit dhe nn ndikimin e ligjeve t patejkalueshme natyrore, mund t bhet
nga nj qenie njerzore me fuqin e intelektit, nprmjet dijes dhe sipas
ligjeve pozitive dhe sheriatit, t cilit sht e mundur q njeriu edhe t mos
i bindet. Ktu qndron edhe shkaku themelor i t gjith korruptimit dhe
kryenesis s qenieve njerzore n rrjedhn e prparimit, zhvillimit,
rnies, degjenerimit, kolapsit dhe shkatrrimit.
Ashtu sikurse rrugt e prparimit dhe t zhvillimit jan t hapura
pr qeniet njerzore, po ashtu edhe rrugt e korruptimit dhe prkeqsimit
nuk jan t mbyllura pr ta.
Qenieve njerzore iu sht dhn statusi i t mbajturit mbi shpat-
ullat e tyre, sipas fjalve t Kuranit, i barrs s amanetit q qiejt, toka
dhe malet nuk mundn ta mbanin. Me fjal t tjera, qeniet njerzore
dhan plqimin q t jetojn nj jet t pavarur dhe q t pranojn prg-
jegjsin e detyrave dhe ligjeve. Pr kt arsye ata nuk mund t jen t
imunizuar nga mkati, injoranca, vetknaqsia dhe t brit e gjrave t
gabuara.
N t njjtin vend ku Kurani prmend aftsin unike t qenieve
njerzore pr t bartur barrn e besimit dhe prgjegjsis, ai vazhdon
pa ndrprerje q tiu atribuoj atyre edhe tendencn e tyre pr t qen
mkatar dhe injorant.
Kto dy mundsi t qenies njerzore, pra mundsia pr zhvillim
dhe mundsia pr rnie, nuk mund t ndahen nga njra-tjetra. Nj qenie
njerzore nuk sht si nj kafsh, q brenda jets s saj kolektive nuk
lviz as nj hap prpara, as nj hap prapa, as nj hap djathtas, as nj hap
majtas. N jetn e njeriut, nganjher ka lvizje prpara dhe nganjher
lvizje prapa dhe nse ka lvizje dhe shpejtsi, gjithashtu ka edhe ndalim
dhe ngadalsim. Nse ka prparim dhe zhvillim ka edhe shkatrrim. Nse
ka drejtsi dhe virtyt ka edhe padrejtsi, shthurje dhe degjenerim. Nse
ka manifestime t dijes dhe intelektit ka edhe shenja t injorancs dhe
epshit.
Ekziston gjithmon mundsia q ndryshimet, idet dhe vlerat e reja q
shfaqen n nj periudh t caktuar kohe t jen t pafavorshme dhe t
dmshme pr njerzimin.
Njerzit e ngurt dhe njerzit injorant:
Nj nga karakteristikat e qenieve njerzore sht tendenca e
tyre pr t shkuar n ekstreme. N qoft se nj njeri ka pikpamje t
matura, ai mundohet q ti veoj ndryshimet e llojit t par nga ndry-
shimet e llojit t dyt. Ai prpiqet q t ec prpara n koh me forcn
e njohuris, iniciativs, prpjekjes dhe puns s teprt. Ai prpiqet q ta
prshtat veten me progresin dhe prparimin e epoks s tij dhe, n t
njjtn koh, ai prpiqet ti korrigjoj drejtimet e gabuara t kohs s tij
dhe refuzon t jet n prputhje me to.
Megjithat, fatkeqsisht, jo gjithmon sht kshtu. Ekzistojn
dy smundje t rrezikshme q e krcnojn gjithmon njeriun n lidhje
me kt. Kto jan: smundja e jofeksibilitetit dhe konservatorizmit
dhe smundja e naivitetit dhe paqndrueshmris. Pasoja e smundjes
s par sht amullia, ndalimi dhe largimi nga prparimi dhe zhvillimi,
ndrsa pasoj e smundjes s dyt sht mkatimi i srishm dhe marrja
e drejtimit t gabuar.
Nj person konservativ dhe jofeksibl e urren do gj q sht
e re dhe nuk pranon asgj tjetr prvese t vjetrn, ndrsa nj person
naiv dhe i paqndrueshm e vlerson do gj q manifestohet rishtas si
t lejueshme n emr t domosdoshmris s kohs ose t moderni-
tetit dhe progresit. Nj person jofeksibl e konsideron do gj t re si
nj korruptim dhe devijim, ndrsa personi naiv e vlerson do gj t re
si qytetrim dhe si nj zgjerim t njohurive dhe diturive.
Nj person jofeksibl nuk bn dallimin mes brthams dhe
lvozhgs, mes mjetit dhe qllimit. Sipas tij, feja sht prgjegjse pr
ruajtjen e traditave t lashta. Po ashtu, sipas pikpamjes s tij, Kurani
sht shpallur me qllim q ta ndaloj rrjedhn e kohs dhe ta gozhdoj
gjendjen e bots, pikrisht ashtu si sht.
Sipas pikpamjes s tij, t recituarit e pjess s fundit t Kuranit,
t shkruarit me nj stilolaps t kuq, t prdorurit e nj kutie tradicionale,
t brit banj n nj banj publike tradicionale, t ngrnit me dor, t
prdorurit e kandilave me vaj pr ndriim, t qndruarit analfabet dhe i
paarsimuar, t gjith kto duhet t konsiderohen si ushtrim i fes. Nga
ana tjetr, progresisti naiv, dshiron t njoh madje edhe modn dhe ide-
t e reja q jan shfaqur n perndim dhe i pason ato menjher, duke i
quajtur modernizim dhe krkesa t kohs.
Edhe konservativi dhe progresisti naiv pajtohen me supozimin
se do situat e prftuar n kohn e shkuar ka qen pjes e urdhrave
dhe riteve fetare. Dallimi qndron n kt: personi konservativ nxjerr si
prfundim se ato rite duhet t mbahen dhe t ruhen, ndrsa progresisti se
feja sht e lidhur pashmangshmrisht me adhurimin e t kaluars dhe
dshiron ngulitjen dhe ngecjen.
N t kaluarn e afrt, problemi i papajtueshmris ndrmjet
shkencs dhe religjionit ka qen nj tem diskutimi dhe polemikash t
forta n mesin e njerzve t perndimit. Ideja e mospajtimit mes shkencs
dhe fes lindi kryesisht pr dy arsye. Njra prej tyre ishte se kisha kishte
mbrojtur mendimin se shtje t caktuara t shkencs dhe t flozofs s
vjetr ishin shtje fetare dhe, nga pikpamja fetare duhet t pranoheshin
si dogma, por m pas prparimet shkencore treguan se ato ide ishin t
gabuara. Prve ksaj, kjo ishte edhe pr shkak t faktit se shkencat e
ndryshuan dhe reformuan krejtsisht mnyrn e jetess.
Konservatort fetar dshironin ta futnin formn e jashtme ma-
teriale t jets nn sundimin e fes, ashtu si kishin br me shtjet
flozofke, duke u dhn atyre nj nuanc fetare. Naivi dhe injoranti,
gjithashtu, mendonin se shtja qndronte ashtu dhe imagjinonin se feja
e shikonte jetn materiale t njerzve si t kishte nj form dhe model t
veant. Dhe kur forma materiale e jets duhej t ndryshohej sipas men-
dimit t shkencs, shkenca shpalli se feja ishte shfuqizuar.
Jofeksibiliteti i grupit t par, s bashku me injorancn e t dytve, solli
iden e gnjeshtrt se shkenca dhe feja ishin t papajtueshme.
Shembujt n Kuran
Islami sht fe e cila lviz prpara dhe on prpara. N mnyr
q tiu kujtoj myslimanve se ata duhet t jen gjithmon n nj gjend-
je ngritjeje, zhvillimi dhe evolucioni, por n kuadrin e Islamit, Kurani
i krahason pasuesit e Muhammedit (s.a.v.s.) me nj far q sht mb-
jell n tok. Kjo far rritet n formn e nj gjetheje t vogl t njom
dhe pastaj forcohet dhe qndron e ngritur mbi krcellin e saj. Ajo kalon
npr faza me shpejtsi dhe fuqi t till saq bujqit habiten dhe gzohen
pr t.
Ky sht shembull pr at shoqri s cils i drejtohet Kurani.
Zhvillimi sht nj nga ato qllime drejt t cilit Kurani udhzon.
Kurani vendos bazn e nj shoqrie e cila sht vazhdimisht n gjendje
ngritjeje, shtrirjeje, zgjerimi dhe zhvillimi.
Uill Durant ka thn se asnj fe nuk i ka mbledhur pasuesit e saj
me nj forc t till si ka vepruar Islami. Historia e shfaqjes s Islamit
tregon se sa energjik dhe i fuqishm ishte Islami n krijimin dhe pr-
parimin e shoqris s re.
Islami sht kundr konservatorizmit jofeksibl dhe kundr na-
ivitetit injorant. Rreziku q e krcnon Islamin vjen edhe nga sfera e
grupit t par, edhe nga sfera e grupit t dyt. Konservatort me mendje
t ngurta dhe ata q duan t tregojn se do gj e vjetr i takon Islamit,
kur n fakt ajo mund t mos ket aspak lidhje me fen e pastr islame, iu
kan dhn progresistve naiv nj shkas pr ta menduar Islamin kundr
zhvillimit n kuptimin e tij t vrtet. Nga ana tjetr, imitimi, adhurimi i
mods, imitimi i perndimit dhe bindja se prosperiteti i popujve lindor
qndron n t qenit e tyre fzikisht dhe shpirtrisht, s jashtmi dhe s
brendshmi, t perndimizuar iu jep njerzve naiv iden se ata duhet
t marrin t gjitha zakonet, mnyrat dhe traditat e perndimit dhe se t
gjitha ligjet e tyre civile dhe sociale duhet t bhen n prputhje me lig-
jet perndimore. Ata e bjn grupin konservator ta shoh me pesimizm
do gj t re dhe ta konsiderojn si nj rrezik pr fen e tyre, pavarsin
e tyre dhe statusin e tyre kombtar dhe shoqror.
N mes t gjith ksaj, sht Islami i cili mund ta prmirsoj gabimin e
t dy grupeve.
Qndrimi i konservatorve i nxit edhe m tej msymjet dhe sul-
met e progresistve, ndrsa budallallqet e progresistve i bjn konser-
vatort edhe m t patundur. sht e uditshme se progresistt, n dukje
t civilizuar, mendojn se koha nuk mund t bj gabime dhe shkarje. A
mos mendojn ata se ndryshimet e kohs nuk shkaktohen nga njeriu, por
nga disa qenie t tjera? Q kur dhe n ciln dat njerzimi u b plotsisht
i pagabueshm dhe kshtu i bri ndryshimet e kohs t lira nga do ga-
bim apo shkarje?
Ashtu sikurse njeriu bn zbulime t reja n do periudh pr t
mirn e njerzimit nn ndikimin e prirjeve t tij shkencore, morale, este-
tike dhe fetare, po ashtu, ai sht edhe nn ndikimin e egoizmit, ambicies,
epshit dhe lakmis pr pasuri dhe shfrytzim. Ashtu sikurse njeriu sht
i suksesshm n brjen e zbulimeve t reja dhe n gjetjen e mnyrave
dhe mjeteve m t mira t jetess, ai sht gjithashtu, koh pas kohe, i
prir pr t br gabime dhe shkarje. Megjithat, progresisti egoist nuk i
kupton kto fjal. Ai prsrit gjithnj klishen e tij se bota sot sht ajo
q sht.
Ajo far sht madje edhe m uditshme sht se kta njerz
mendojn pr themelet e jets n t njjtn mnyr q ata mendojn pr
kpuct, kapelat dhe rrobat e tyre. Ashtu si kpuct dhe kapelat q dikur
kan qen t reja dhe pastaj jan grisur dhe q kan vler vetm kur jan
t reja dhe duhet t blihen pikrisht kur dalin nga fabrika, por duhet t
faken kur vjetrohen, po kshtu jan t gjitha realitetet e gjithsis. Ideja
e ktyre progresistve naiv, n lidhje me t mirn dhe t keqen e nj
gjje, nuk sht gj tjetr vese t qent e saj e re apo e vjetr. Sipas tyre
feudalizmi feudal do t thot nj njeri i fuqishm, q duke e quajtur
veten pronar n mnyr t paligjshme dhe me forc, e ka rehatuar veten
e tij, ndrkoh q qindra duar punojn n mnyr q t ushqejn gojn
e tij, sht i keq, jo n vetvete, por pr shkak se ai tani sht br i
vjetruar dhe bota sot nuk e pranon at. Tani nuk sht m koha e tij dhe
ai konsiderohet si i vjetrsuar. Natyrisht, n fllim kur nj gj e till u
shfaq pr her t par dhe ishte dika krejt e re n skenn botrore, ai
ishte i mir.
Sipas tyre, sht dika e keqe q ti shfrytzosh femrat pr shkak
se bota sot nuk e miraton dhe nuk e toleron m kt gj, por dje, kur bota
nuk e njihte t drejtn e trashgimis pr grat, nuk e pranonte t drejtn
e tyre pr pronsi dhe nuk i kushtonte ndonj vmendje mendimeve dhe
pikpamjeve t tyre, kjo gj ather ishte e mir sepse kishte hyr rishtas
n sken.
Sipas ktyre njerzve, pr shkak se kjo epok sht epoka e
hapsirs kozmike dhe, si rrjedhim, sht e pamundur t braktissh ud-
htimin me aeroplan dhe t udhtosh me mushk, t injorosh elektricite-
tin dhe t ndriohesh me nj kandil me vajguri, t shprfllsh fabrikat e
mdha t tjerrjes dhe t prdorsh rrotn e tjerrjes me dor, ta bsh syrin
e verbr prpara makinave gjigante t shtypit dhe t shkruash me dor,
po ashtu sht gjithashtu e pamundur q t shmangsh vallzimet, q t
mos marrsh pjes n larjet n det dhe n piknik, q t mos dehesh, t
mos krcesh, t mos luash poker, t mos veshsh funde sipr gjunjve,
sepse t gjitha kto gjra jan fenomene q i prkasin kohs moderne.
Nse nuk bhen kto gjra, kjo nnkupton nj kthim n kohn e udhti-
mit me mushk.
Sa shum individ jan shkatrruar dhe sa familje t panumrta
jan shuar nga shprehja shenjat e kohs.
Ata thon se kjo sht epoka e shkencs, era e atomit, epoka e
satelitve dhe epoka e raketave. Shum mir! Ne gjithashtu e falndero-
jm All-llahun q po jetojm n kt koh, n kt epok dhe n kt er
dhe dshirojm q edhe ne t mund t prftojm gjithnj e m shum
dhe n nj mnyr gjithnj e m t mir nga shkenca dhe arti. Shtrohet
pyetja: a jan shterur t gjith faktort e tjer nxits dhe motivues prve
burimit t dijes? A jan t gjith fenomenet e ktij shekulli vetm rezultat
i prparimit shkencor dhe i asgjje tjetr? A pretendon shkenca se natyra
e shkenctarit individual sht nnshtruar plotsisht, sht br e bindur
dhe e humanizuar?
Shkenca nuk e bn nj pohim t till pr shkenctarin individual
dhe kjo sht arsyeja se prse nj grup shkenctarsh dhe studiuesish
mund t ndrmarrin krkime dhe t bjn zbulime me pastrtin dhe
sinqeritetin m t madh t qllimit, ndrsa grupet e njerzve t etur pr
pushtet, ambicioz dhe adhurues t paras i prdorin rezultatet e puns
s tyre shkencore pr t arritur qllimet e tyre t mynxyrshme. Ankesa
pr t ciln shkenca e ngre zrin m s shumti sht se ajo gjithmon
bhet objekt shfrytzimi nga natyra e shthurur e njeriut. Shqetsimi dhe
fatkeqsia e kohs son sht pikrisht kjo gj.
Shkenca merr nj hap prpara n fushn e fziks dhe zbulon ligjet
e drits, por nj grup spekuluesish e prdorin t njjtin zbulim si mjet pr
t br flma me rezultate shkatrrimtare t paparashikueshme. Shkenca
e kimis prparon dhe zbulon se si t bj komponime t reja, por pastaj
disa njerz fllojn t mendojn se si t prftojn nga ky prparim dhe ata
shpikn nj katastrof pr shpirtin e njeriut, q u quajt heroin. Shkenca
gjen rrugn e saj n zemr t atomit dhe e v nn kontroll fuqin e tij t
mrekullueshme, por prpara se t hartohet ndonj plan pr prdorimin e tij
pr t mirn e njerzimit, njerzit e uritur pr sundimin e bots prodhuan
bombn atomike dhe pastaj e hodhn at mbi njerzit e pafajshm.
Kur u organizua nj festim pr nder t Ajnshtajnit, dijetarit t
madh t shekullit t 20-t, ai vet u ngjit n katedr dhe tha: Pr nder
t kujt po e organizoni kt kremtim? Pr nj prej atyre talenteve q ka
dhn kontribut pr prgatitjen e bombs atomike?!
Ajnshtajni nuk e shfrytzoi kapacitetin e tij intelektual pr pr-
gatitjen e nj bombe, por ambiciet e nj grupi tjetr e shfrytzuan gjenial-
itetin e tij.
Substancat narkotike, bomba atomike, ky apo ai lloj flmi, nuk
mund t pranohen kurr vetm pr shkak se ato jan shenja t kohs.
Nse bomba m e prsosur do t hidhej mbi njerzit e pafajshm nga nj
pilot model, nprmjet nj kompleti instrumentesh t bra me mjeshtri,
barbaria e aktit nuk do t ishte aspak m e vogl.
Prktheu nga anglishtja: Mimoza Hysko

Islam and modernity
Murteza Mutahari
Summary
The subject of religion and progress is one of those subjects which has
been brought up in other religions much more than. It has been for us
Muslim. Many of the worlds intellectuals have abandoned religion
on because they thought that religion and progress were incompat-
able. They entertained the idea that having a religion entailed the dis-
continuance and stopping of, and struggling against, movement and
change. In other words they considered religion to be a fxedness, a
monotony and solidifcation of existent forms and patterns. Amongst
all the traditions and religions, none has produced so much infuence
or as deep an impact on the different aspects of human life as Islam
has done. In its procedures Islam is not content only with a series of
acts of worship, recitings and incantations and a collection of moral
exhortations, but it also deals with the fundamental directions that
relationships between human beings should take, and the rights and
duties of individuals in respect of each other in various situations, in
the same way as it has explained the relations of men with God. So it
is only natural that the question of suitability and harmony with the
times should he given more attention with regard to Islam.
Demokracia, zhvillimi ekonomik dhe mekasid el-sheriah 191
KDU 28:327
Demokracia, zhvillimi ekonomik dhe mekasid el-sheriah
Murat Cizakca
1. Hyrje
shtja e demokracis, zhvillimit ekonomik dhe mekasid el-
sheriah duhet shqyrtuar nga perspektiva e disa shkencave shoqrore.
Le t fllojm nga aspekti i shkencave politike. Pr ta br kt, para se
gjithash, na duhet nj prkufzim i sakt i demokracis. Dy studiuesit Ray
dhe Ahlmark propozojn se nj shtet mund t konsiderohet demokratik
nse:
Lidert e ekzekutivit dhe legjislativit jan t zgjedhur sipas
konkurrencs dhe zgjedhjeve t ndershme;
T paktn dy parti t pavarura politike garojn n kto zgjedhje;
T paktn gjysma e popullats s rritur votojn n kto zgjedhje;
Partia politike n pushtet sht ndrruar t paktn nj her
prmes zgjedhjeve t lira;
Prderisa Ray dhe Ahlmark pajtohen me kto kushte, un konsta-
toj se ato nuk jan t mjaftueshme, andaj bazuar n prvojn e Turqis,
un shtoj me sa vijon:
Nse partit politike jan n gjendje t veprojn t lira dhe nuk
shuhen apo krcnohen pr tu shuar;
Si dhe nse plotsohen parakushtet e demokracis si n vijim:
192 Murat Cizakca
a) Sundimi i ligjit t jet suprem, duke siguruar barazi pr
t gjith qytetart para ligjit dhe obligimi i shtetit pr tiu
nnshtruar ligjit;
b) Shteti t respektoj t drejtat mbi pronn;
c) Gjyqi t jet i pavarur nga dega e ekzekutivit dhe legjisla-
tivit;
d) Legjislativi t jet superior ndaj ekzekutivit;
e) Lirit baz (liria e mendimit, adhurimit, ndrmarrjes etj.) t
respektohet nga shteti;
f) Ushtria t jet nn autoritetin e qeveris civile t zgjedhur n
mnyr demokratike.
A i plotsojn shtetet islame kto kushte? Turqia pjesrisht i
plotson kushtet e Ahlmarkut por jo t gjitha kushtet e mia. N
vetm katr shtete arabe (Palestin, Jemen, Algjeri dhe Sudan) presi-
dentt zgjidhen n baz t kandidatve konkurrues me terme t kufzuara
presidenciale. Por sikur t aplikonim nj test m rigoroz, duke i kom-
binuar kriteret e mia me ato t Ahlmarkut, asnj shtet islam, prfshir
edhe Turqin, nuk mund ta kalonte. Dikush mund t thot, Ather?
rndsi ka kjo? Pr tiu prgjigjur ksaj pyetje, sht e domosdoshme
t kuptojm plotsisht prse demokracia sht aq me rndsi dhe far
bota islame sht duke humbur nga mungesa e saj.
Dukshm, gjja m atraktive e demokracis sht se i lejon
njerzit ta ndrrojn qeverin e tyre pa gjakderdhje. Kshtu, n disa
zgjedhje, do katr apo pes vjet, votuesit shkojn n kutit votuese,
lshojn disa letra dhe qeveria ndrrohet ose ri-zgjidhet.
Por ka edhe konsiderata tjera, m pak t dukshme por me gjas
m t rndsishme, si pr shembull korrelacioni mes demokracis dhe
zhvillimit ekonomik. N mesin e 20 shteteve m t pasura n vitin
2003, sipas Prodhimit Kombtar Bruto (GNP) pr frym, 19 syresh ishin
demokraci kapitaliste. I vetmi shtet jo demokratik, Brunei, dukshm u fut
n list fal popullats s vogl dhe pasuris s madhe t nafts. Nse pa-
suria e qytetarve sht masa m e rndsishme e suksesit ndrkombtar,
ather demokracit kapitaliste jan pa dyshim shtetet m t suksesshme.
Le ta shohim ather prse sht kshtu.
2. Demokracia dhe zhvillimi i luftrave
T fllojm me lidhjen mes demokracis dhe zhvillimit t
luftrave. Shtetet demokratike t cilat i kemi konsideruar ktu, jan ato
t cilat i plotsojn kushtet e cekura m lart n periudhn pas Water-
loo (1815). Kto kombe nuk ishin patjetr m njerzore se sa tjerat. N
fakt, agresioni i tyre ndaj popujve vendas q ato kolonizuan sht mjaft i
ditur, gj q sht pr keqardhje, megjithat kjo nuk sht ajo far do t
diskutojm ktu. Ne do t fokusohemi drejt ne lidhjen mes demokracis
dhe lufts.
Thuhet se gjithsej 70 luftra ishin zhvilluar mes viteve 1816-
1991, nj periudh prej 175 vjet q nga fundi i luftrave Napoleone deri
n kohn moderne. Kto luftra u zhvilluar mes 353 palve, shteteve
armiqsore. N mes t atyre palve, t vendeve n luft, prderisa nj
jo-demokraci luftoi nj demokraci n 198 raste, dhe nj demokraci luftoi
nj jo-demokraci n 155 raste, nj demokraci kurr nuk luftoi kundr nj
demokracie tjetr. Nga kjo mund t konkludojm se shtetet demokratike
nuk i shpallin luft njra tjetrs. Implikimet ekonomike t ktij vshtrimi
duhet t jen t qarta. Luftrat jan tmerrsisht destruktive, aq m tepr
n ditt e sotme kur kemi arm m t fuqishme. Prandaj n nj bot t do-
minuar nga demokracit, luftrat destruktive dhe ushtrit masive me ar-
matim jashtzakonisht t shtrenjt mund t shmangn. Fondet e kursyera
n kt mnyr mund t kanalizohen n projekte zhvillimore humane dhe
ekonomike. Ekziston nj lidhje e fort mes demokracis dhe zhvillimit
ekonomik. Por, pr t arritur n nj gjendje t lumtur ndrshtetrore dhe
pr tiu shmangur luftrave, numri i shteteve demokratike duhet t rritet
194 Murat Cizakca
dhe demokracia duhet t bhet sistemi dominues i politiks botrore.
Prderisa qndron kjo ide, ngjarjet e fundit kan treguar se si arrihet
kjo, sht vrtet me rendsi. N t vrtet, Iraku i tregoi bots nj msim
t rndsishm se demokracit duhet zgjeruar n mnyr demokratike.
Apo se demokracia s pari duhet dshiruar nga popullata, dhe se nuk
mund t imponohet nga nj fuqi e huaj, aq m pak nga nj e dhunshme.
3. Masakrat
Gjat periudhs 1900-1987, 170 milion civil u mbytn pr arsye
politike e jo n fushbeteja. Shtetet totalitare dhe autoritare mbytn 160
milion, prderisa shtetet demokratike mbytn kryesisht prmes bom-
bardimeve ajrore rreth 2 milion. Kshtu q 98% e viktimave ishin civil
t mbytur nga diktatort e tyre.
Nse ia shtojm bombardimet amerikane t civilve n Vietnam
dhe Irak, shifra mbase do t zvoglohej pak n rreth 95%. Kshtu vijm
n konkludim se qeverit mbysin civil. Por numri i njerzve t mbytur
nga qeverit demokratike sht shum m i vogl. Rreth 95% e civilve
t mbytur ishin mbytur nga diktatort. N vazhdim japim detajet e disa
prej masakrave t shekullit t XX, ku shtetet jo-demokratike mbytn
qytetart e tyre: Perandoria Osmane mbyti rreth 1 milion armen (ka
mospajtime rreth numrit dhe motiveve), Unioni Sovjetik mbyti rreth
62 milion, Kina komuniste mbyti rreth 35 milion, Gjermania naziste
mbyti 22 milion, regjimi Pol Pot n Kamboxhia mbyti 2 milion (nga nj
popullat prej 7 milionsh), n Ruand brenda 3 muajsh 1 milion civil
nga 7 milion u mbytn dhe s fundi Serbt n Bosnje mbyten 200,000,
dhunuan 40,000 dhe zhvendosn 2 milion mysliman. Numri total i atyre
t masakruarve nga regjimet komuniste ngrit shifrn n rreth 110 milion,
rreth 2/3 e 170 milionve t mbytur gjat viteve 1900-1987.
Athua prse regjimet komuniste ishin aq vrasse?! Ekzistojn dy
arsye: e para shteti kontrollonte gjith fuqin ekonomike dhe politike,
dhe s dyti t gjitha institucionet e shoqris civile, t cilat mund t in-
formonin, kritikonin dhe protestonin ishin t heshtura.
Kshtu q sa m tepr q fuqia e nj shteti modern koncentrohet n
duart e nj grupi t posam, dhe sa m shum q lirit politike jan t
kufzuara, mundsia pr krime sht m e madhe. Mbytja e 170 milion
njerzve sht si nj epidemi moderne. Ilai kundr ksaj epidemie sht
ndarja e fuqis s ekzekutivit, legjislativit dhe gjyqit, themelimi i sun-
dimit t ligjit dhe prhapja e lirive themelore.
4. Kriz urie
M par supozohej se demokracia ishte nj luks t cilin vetm t
pasurit mund ta prballonin, kurse shtetet e varfr duhej ti prqendronin
burimet e veta pr tiu shmangur uris. Amartja Sen, nj laureat i mimit
Nobel n ekonomi, ka hedhur posht kto argumente. Ai tregon se kriza
e uris s madhe Bengale e vitit 1943 q la t vdekur 3 milion njerz,
ndodhi kur India ishte nn sundimin britanik. Por pasi India u b nj
demokraci e pa varur, nuk ka ekzistuar m asnj kriz urie n Indi. Ksh-
tu Sen ka ardhur n prfundim se vendet e pavarura demokratike me liri
t shtypit nuk prjetojn uri.
Pr m tepr, jo vetm demokracit e pasura perndimore por
edhe demokracit e varfra rishtazi t pavarura si India, Botsuana dhe
Zimbabve me sukses i jan shmangur uris. Urit ndodhin ose n
kolonit e sunduara nga fuit e huaja si Irlanda dhe India ose n shtetet
e qeverisura nga komunistt, apo n shtetet e qeverisura nga diktatort.
Uria m e fundit serioze ndodhi n Sudan dhe n Koren Veriore, t dyja
kto vende diktatoriale. Kshtu, shkenctart politik dhe ekonomistt,
kan vrejtur se:
1. Q nga Napoloni, asnjher nuk ka pasur luft n mes t dy demokra-
cive.
2. Shtetet demokratike nuk vrasin civilt e tyre. Ata vrasin civilt armiq
gjat lufts me jo-demokracit. Por numrat jan dukshm m t vegjl se
sa krimet e bra nga diktatort kundr qytetarve t tyre.
196 Murat Cizakca
3. Urit kurr nuk ndodhin n qeveri t pa varura demokratike q kan
liri t shtypit.
Kto jan arsyet m t dukshme prse demokracit jan t ndrlidhura
me zhvillimet ekonomike.
Por, ekzistojn gjithashtu edhe arsye tjera njjt t rndsishme,
edhe pse jo aq t dukshme. Nj nga m t rndsishmet sht edhe
evoluimi i institucioneve
1
. Kjo sht nj pikpamje q kemi siguruar
nga ekonomit e reja institucionale. Institucionet kan nj ndikim t
madh n koston e transaksionit dhe prmes kostos s transaksionit edhe
n prodhim dhe rritje. Kur nj institucion i ri, oft i reformuar apo im-
portuar nga nj kultur tjetr, ul koston e transaksionit, kjo refektohet
n grafkn totale t nevojs dhe furnizimit me nj lvizje t djatht q
qon n rritje. Pr m tepr, sipas Teorems s Coase, n nj regjim me
zero kosto t transaksionit, negociatat mes grupeve do t rezultonin me
maksimizim t pasuris. Nga kjo del se fardo ulje n koston e tran-
saksionit duhet t qoj n shtimin e negociatave t pasuris. Nse kjo
qndron drejt, ather rndsia e reformave institucionale apo e huaz-
imit kros-kulturor t institucioneve duhet t jet e qart: n cilindo rast
kostot e transaksionit jan t ulta me nj ndikim pozitiv t dukshm n
prodhim dhe rritje.
Diktatort n modernizim shpesh huazojn institucionet pern-
dimore dhe ia imponojn ato drejtprdrejt popullats. Por kjo paraqet
metodn m t keqe t huazimit t institucioneve. Sepse, sipas Bekrovi-
ty dhe Pistor, nj huazim i till institucionesh elit-imponues e kros-kul-
turor vuan nga efekti negativ transplantues i plot. Si pasoj, efkasiteti
i institucioneve t importuara sht i penguar. Por efektiviteti (legaliteti)
i institucioneve sht me rndsi, pr shkak se ndikon n rritjen e GNP-
s pr frym. Berkonvitz dhe Pistor kan vlersuar se nj pr qind rritje
n efektivitetin (legalitetin) e institucioneve shton GNP-n pr 4.75 pr
qind. Pr m tepr, legaliteti shpjegon afrsisht 83 pr qind t mospr-
1
Fjala Institucion ktu nnkupton ligje, rregulla, praktika, zakone apo elemente tjera
n jetn politike apo sociale t nj populli sqarim i prkthyesit.
puthjes n zhvillimin ekonomik. Vrtet kto t dhna t habitshme qojn
drejt nj dileme: po qe se institucionet jan t importuara n mnyr ndr-
kulturore dhe t imponuara nga nj elit modernizuese apo diktatoriale,
ato do t humbasin efkasitetin e tyre dhe ndaloj rritjen. Prandaj, sht
shum m mir sikur institucionet t importoheshin nga vet popujt
dhe pasi t aplikoheshin ato me sukses, sistemi ligjor do t prgjigjej
dhe prfundimisht institucionet e importuara do t inkorporoheshin
n ligje. Mnyra m e sigurt e huazimit t institucioneve nga posht e
sipr sht prmes nj procesi demokratik, i cili funksionon si n vijim:
njerzit, zakonisht ata q jan n kontakt me kultura t tjera, msojn pr
institucionet e ktyre kulturave; ata shprehin admirimin ndaj tyre prmes
nj shtypi t lir dhe partit politike fllojn nj gar pr ti inkorporuar
ato institucione n sistemin ligjor. Shkurt, demokracia kontribuon drejt
evolucionit efektiv t institucioneve, e cila jo vetm q nuk zvoglon
koston e transaksionit por gjithashtu prmirson ligjshmrin dhe rritjen
ekonomike.
Tani do ti kthehem nj perspektive sociologjike. Nj mendimtar
i njohur polak, Piotr Sztompka (1998) ka treguar se si demokracit insti-
tucionalizojn mosbesim. Ato e bjn kt duke themeluar institucione,
t cilat shfaqn si agjenci pseudo siguruese dhe minimizojn rrezikun q
na shfaqet duke iu besuar t tjerve, posarisht atyre q na qeverisin. Ky
minimizim i rrezikut ndodh me an t ndarjes s kompetencave, t cilat
kontrollojn dhe monitorojn njra tjetrn. Si rezultat, fuqia e investuar
n qeveri demokratike dobsohet. Pr shkak se rreziku ekzistues n sho-
qri ksisoj minimizohet n mnyr t efektshme, njerzit n demokraci
i besojn njri tjetrit m shum. Kjo, edhe nj her, zvoglon koston e
transaksionit dhe prmirson rritjen.
Historia e ekonomis gjithashtu mund t na shrbej me t dh-
na mjaft t rndsishme rreth demokracis dhe zhvillimit ekonomik. T
kujtojm se dy perandorit e mdha t Mesdheut, s pari ajo Bizantine
e pastaj edhe ajo Otomane, i dhan t drejta qytet-shteteve t vogla t
Italis kuazi-demokratike, si Gjenova dhe Venecia. Prse perandorit e
198 Murat Cizakca
fuqishme ti japin privilegje tregtare dhe fskale qytet-shteteve t vogla,
n t vrtet, far i bri kto entitete t vogla ekonomikisht aq t fuq-
ishme?! Prgjigja qndron n mnyrn se si kto shtete ishin qeverisur.
Pr ta mbijetuar rivalitetin e fort ndr-shtetror, princrit e tyre huazo-
nin nga tregtart dhe n shkmbim kishin pr obligim t dgjonin ank-
esat e tyre. Kshtu q, kto qytet-shtete u bn kuazi-demokratike dhe
qeveriseshin kryesisht nga elita tregtare. Pra, sunduesit n kto shtete
u bn t ndjeshm ndaj nevojave t tregtarve dhe miratuan ligje q
plotsonin nevojat e tyre. Kjo mund t na nxis q t pyesim:far sakt-
sish krkojn tregtart? Sigurisht, ata do t donin t drejta t sigurta mbi
pronn, taksa t ulta, liri ekonomike dhe ndrhyrje minimale t shtetit
n biznes. Argumenti sht ky: kur kto kushte t jen plotsuar si dhe
kur parlamentet tregtare t ken themeluar institucione t nevojshme pr
tregtart, ather mund t prisnim rritje ekonomike. Pr m tepr, kto
fakte nuk jan t kufzuara vetm pr t shkuarn e largt, ato jan po aq
relevante edhe sot. Kjo argumentohet nga t arriturat e Singaporit dhe
Hong Kongut gjat shekullit t njzet.
Duke u kthyer n mesjet dhe epokn pri-moderne, Venecia
dhe Gjenova u bn aq t pasura dhe t fuqishme sa q madje okupuan
Kostandinopojn m 1204, dikur kryeqyteti krenar i Perandoris
Bizantine. Hulumtimet m t fundit tregojn se kur turqit osmanlinj u
shfaqn n Anatolin perndimore, aty u zhvillua nj simbioz n mes
t ardhacakve t rinj dhe grekve vendas, t cilt gjetn n t part
mbrojtje efektive ndaj Italianve. Shkurt, simbioza mes grekve dhe
turqve osmanlinj ka luajtur nj rol t rndsishm n themelimin e shte-
tit t hershm Otoman. Por, prkundr ngritjes s ksaj fuqie otomane,
Gjenova dhe Venecia vazhduan t lulzojn. Madje edhe otomanet nuk
mund ti shkatrronin ato, prkundrazi otomant vazhduan politikn e
vjetr shekullore bizantine duke iu ofruar atyre pavarsim. Kjo ngase
kta tregtar italian vazhdimisht sillnin argjend pr t fnancuar defcitin
tregtar n portet otomane. Njkohsisht, qytet-shtetet kuazi-demokra-
tike tregtare po bheshin edhe m t pasura prderisa otomant, t dhn
pas t ardhurave taksore sikurse edhe Bizantint, po i pengonin ndr-
marrsit e tyre.
Ishte Franca dhe Anglia t cilat uln qytet-shtetet italiane n
parndsi. Ne do t fokusohemi ktu n Anglin. Kjo ngase Franca
dhe Anglia gjat shekullit t XVII kan ndjekur politika diametrikisht
t kundrta; prderisa e para u b nj monarki absolute, kjo e fundit
gradualisht u b demokraci. Franca prfundimisht shprtheu n
revolucionin m t prgjakur n histori duke iu dhn diktaturs s Na-
polonit pr tu mposhtur m von plotsisht nga Anglia dhe aleatt e saj.
Anglia, pr dallim, u b superfuqi e shekujve XVIII dhe XIX.
Ather si u bn anglezt aq t fuqishm? Un kam nj prg-
jigje t thjesht: duke i kontrolluar mbretrit e tyre. Kontrolle t tilla
burojn nga nj dokument q daton nga viti 1215 i njohur si Magna Car-
ta. Por, demokracia moderne angleze u lind m 1688 me Revolucionin
e Famshm. Gjat lufts civile angleze n mes t shekullit t XVII, u
b ndarja e kompetencave si dhe u themelua nj gjyq i pa varur. Por
ishte Revolucioni i Famshm, q bri legjislaturn superior ndaj ekze-
kutivit. Kur Williami i Portokallit dhe Maria iu prkuln parlamentit,
sundimi i ligjit u themelua. Kur Mbreti dhe Mbretresha deklaruan se do
t bindeshin si do qytetar, ligjet u miratuan n Parlament.
Themelimi i Banks s Anglis m 1694 simbolizon zgjerimin e
sundimit t ligjit n shtjet fskale. Q nga kjo dat e ktej, huazimet e
brendshme angleze qen disiplinuar n mnyr strikte dhe mund t kry-
heshin vetm n baz t ligjeve t rrepta bankare. Shkurt, fuqit e Mbretit
u kufzuan ashpr. sht m rndsi, ai nuk mund t shkelte m t
drejtat mbi pronn t kreditorve t tij.
Rezultatet qen mahnitse. Anglia e udhhequr nga kta sundim-
tar tashm t dobsuar e kontrolluar nga institucionet vendore, u b nj
parajs e sigurt pr investitor. Kursimtart, si anglez ashtu edhe botror,
nxitonin pr ti dhn kredi mbretris angleze. Prderisa para 1688
mbretria mund t huazonte vetm nj milion pound me 30% interes, pas
1688, mund t huazonte 17 milion pr 3% interes. Me nj mundsi pr t
200 Murat Cizakca
huazuar shuma aq t mdha me tarif aq t vogl, Anglia shum shpejt
flloi t transformoj kt potencial fnanciar n triumfe ushtarake dhe
doli si superfuqi e shekullit t tetmbdhjet dhe nntmbdhjet.
Pr m tepr, Anglia do t del si kombi i par industrial pas 1750-
ve duke i dhn bots termin revolucion industrial. Historiant ekono-
mist, gjat i kan debatuar arsyet prse revolucioni industrial s pari
ndodhi n Angli. Ktu do t argumentohet se parakushtet pr demokraci
qen plotsuar pr her t par nga Revolucioni i Famshm dhe se pa
kt arritje, Anglia do t kishte dshtuar s bri kombi i par industrial
n bot.
Tani, le t hedhin vshtrimin drejt botn islame. N t vrtet,
far u b me botn islame?! Para se gjithash, as demokracia e as kapi-
talizmi nuk bien n kontradikt me Islamin. Prderisa, si u tha m lart,
vendet m t zhvilluara sot jan demokraci kapitaliste, kjo nnkupton se
ka vend pr optimizm pr botn Islame.
Le t shohim, para se gjithash, pozitn e Islamit kundrejt
demokracis. Dihet mjaft mir se kur u krkua q ta prcaktoj nj
pasardhs, Pejgamberi Muhammed (a.s.) refuzoi. Kjo sht nj porosi e
leht e dhn n shtratin e tij t vdekjes, se ai favorizonte demokracin
dhe se myslimant duhet t zgjidhnin liderin e tyre. Prandaj, mospajtimi
i tij pr t prcaktuar nj pasardhs mund t interpretohet si miratim i
nj principi t rndsishm demokratik. Sunna e kalifve t devot-
shm prmban porosi t ngjashme gjithashtu. Diktatura hierarkiale bie
n kundrshti mu me frymn e Islamit. Kjo ngase qeverisja e vrtet,
hakimijah, i prket Allahut, dhe fardo q i takon Allahut nuk duhet t
uzurpohet nga njeriu. Madje edhe ndalimi i interesit sht indikacion i
qart i demokracis. Partneriteti dhe kontrata/marrveshja konsiderohen
t zen vend mu n zemr t Islamit. Kshtu, nse partneriteti dhe kon-
trata zn vend mu n zemr t Islamit dhe i tr sistemi ekonomik duhet
t bazohet n kto, ather rrjedhimisht kto koncepte refektohen edhe
n sistemin politik. Sistemi politik islamik duhet pra t karakterizohet
me partneritet dhe vllazrim. Si parim, nj sistem i till nuk mund t jet
hierarki dhe kohzgjatja e liderit duhet t jet jetshkurtr. Kjo ngase nuk
do t ishte normale q njri nga vllezrit t qeveris vazhdimisht, ndrsa
t tjert t qeveriseshin vazhdimisht. Nj sistem (demokraci) prmes s
cilit qeveritart rregullisht dhe vazhdimisht ndrrohen (prmes zgjedh-
jeve) do t ishte si i till n harmoni me frymn e Islamit.
Pavarsisht nga kto fllime t mbara dhe kto tendenca pr
demokraci, diktatura e dominoi botn islame, kjo me gjas pr shkak
t infuencs sasanide dhe bizantine. Dihet mjaft mir se Emevit ishin
posarisht mjaft t infuencuar nga bizantint, kurse Abbasit nga traditat
dhe institucionet Sasanide. N t vrtet, kur Muavija lvizi kryeqytetin
n Damask, pr shembull, ai e bri Survilianusin, guvernatorin e mpar-
shm t Damaskut, kshilltar t tij kryesor. Shkurt, myslimant duhet t
heqin dor nga kto ndikime jo-islamike dhe tu kthehen origjinave t
tyre. Kjo n t vrtet nuk sht shum e vshtir. Sepse, zgjedhjet si
parim i demokracis, mund t ndiqen prap deri n vitet e para t Islamit.
Pr m tepr, si syneti i Pejgamberit (a.s.) si ajo e kalifve t devotshm
dhe flozofa politike islame i mbshtesin proceset demokratike. Por t
shkohet n ekstremin tjetr dhe t krijohet nj republik e stilit francez
duhet shmangur gjithashtu. Nj kombinim i monarkis me demokraci
sht po ashtu plotsisht e mundur si sht demonstruar nga monarkit
demokratik mjaft t suksesshme evropiane. Nj monarki q siguron
nj simbol uniteti pr kombin dhe e cila vullnetarisht dhe gradualisht
ia lshon fuqin degve t legjislativit dhe ekzekutivit t zgjedhura n
mnyr demokratike si dhe nj gjyqi t pavarur do t ishte plotsisht e
mundur gjithashtu.
Sa pr kapitalizmin, le t kujtojm se me prjashtim t Kuranit,
pjesa m e madhe e Sheriatit ishte shkruar nga njerzit. Dhe shum nga
juristt e mdhenj ishin tregtar. Le t kujtojm n veanti se vet Pejgam-
beri Muhamed (a.s.) ishte tregtar. Pr m tepr, Ebu Bekri ishte treg-
tar i plhurs dhe Osmani ishte nj importues i drithrave. Kshtu q,
nuk sht pr tu befasuar prse Islami favorizon tregtart, t drejtat mbi
202 Murat Cizakca
pronn, tregtin e lir dhe ekonomin e tregut. Muhammed el-Shejbani,
Goitein, Udovitch, Rodinson, vrtet, shum mendimtar t mdhenj t
Islamit, ofshin mysliman, krishter apo ifut, pajtohen n kt pik.
Konkludimi im sht se myslimant kan zbuluar kapitalizmin rreth
nj mileniumi para Adam Smithit dhe se ka ekzistuar nj kapitalizm
shum dinamik dhe i suksesshm islamik. Kapitalizmi perndimor u
zhvillua nga ky kapitalizm islamik diku gjasht qind vite m von duke
ia huazuar institucionet e saj dhe mu sikurse pararendsi i tij islamik,
ishte formuar me nj ndalim t rrept t kamats. Kshtu, q t dy kan
origjinn e njjt si flozofkisht ashtu edhe institucionalisht. Kto dy
sisteme flluan t ndahen gjat shekullit t tetmbdhjet nn ndikimin
e pozitivizmit evropian. Kapitalizmi evropian i pas shakullit t XVIII e
braktisi interesimin mesjetar rreth moralit dhe etiks dhe kshtu flloi t
dalloj nga pararendsi i tij islamik, i cili i mbajti vlerat e tij morale.
Pr shkak se nj sistem ekonomik i cili i favorizon tregtart, t
drejtat mbi pronn, tregtin e lir dhe ekonomin e tregut, kryesisht njihet
si kapitalizm. Autori nuk heziton ta quaj kt sistem ekonomik islamik
si t till edhe pse ky term sht mjaft i ndrlidhur me Perndimin. Mua
nuk m vjen mrzi gjithashtu ngase kapitalizmi islamik ia kalon atij
evropian pr t paktn 600 vjet. Shkurt, Perndimi ka msuar pr t dhe
pastaj e ka huazuar kt sistem ekonomik nga myslimant. Perndimi
pastaj e quajti kapitalizm. Pasi se sistemi burimisht qe parapar nga
myslimant, nuk ka arsye prse t mos e prdorim emrin i cili iu dha m
von n mnyre universale. Pr tu siguruar se kta dy kapitalizmi nuk
ishin identik dhe prderisa e prdorim termin duhet t jemi t vetdi-
jshm rreth dallimeve, duhet shpjeguar disa gjra.
Kapitalizmi ekonomik ndalon kamatn por lejon tregtin e lir,
proftin legjitim dhe grumbullimin e kapitalit. Gjithashtu mbron t dre-
jtat mbi pron (Hifz el-mal) sikurse shprehet art n makasid el-sheri-
ah. Por gjithashtu ia trheq vrejtjen myslimanve t pasur se ata kan
pr tu prgjigjur pyetjes n vijim n ditn e gjykimit: si e keni ftuar
pasurin dhe ku e keni harxhuar at?
Me kusht q pasuria t jet ftuar prmes rrugve hallall dhe e shpenzuar
pr nevojat e familjes s tij dhe pr t mirn e shoqris, sheriati apro-
von grumbullimin e kapitalit. Madje el-Gazali e konsideron mbledhjen e
mallrave pr plotsimin e nevojave si lloj ibadeti. Pasuria, pr shembull,
sht e domosdoshme pr kryerjen e pelegrinazhit. Si pasoj, grumbul-
limi i kapitalit, sipas Gazaliut, bhet nj lloj adhurimi. Thn shkurt, ka-
pitalizmi islamik lejon grumbullimin e kapitalit, i kushtzuar me norma
etike dhe vet-kontroll vullnetar si dhe rishprndarjen e pasuris. Zekati
dhe vakf jan dy institucione prmes s cilave myslimant e shprndajn
kapitalin e tyre vullnetarisht. Fal ktij kapitalizmi unik dhe etik, diku
600 vjet para kapitalizmit perndimor, myslimant ishin n gjendje t
bashkojn ekonomit botrore t Mediteranit dhe Oqeanit Indian. Pr m
tepr, ata arritn t mbajn me sukses kt lidhje pr m se nj milenium.
N t vrtet dominimi i myslimanve t tregtis s Oqeanit Indian nuk u
sfdua aq shum nga Portugezet gjat shekullit t gjashtmbdhjet, por
m tepr nga holandezt dhe anglezt gjat shekullit t shtatmbdhjet.
Dominimi portugez me efekt qe parandaluar nga nj aleanc mes sull-
tanve Osmanlinj, Gujeratit dhe Achenes.
Pr m tepr, ekzistonte nj lidhje e rndsishme n mes t kapi-
talizmit m t hershm islamik dhe atij t m vonshm perndimor. Lidh-
ja mes kapitalizmit islamik dhe kapitalizmit perndimor qe siguruar nga
huazime institucionale. Perndimi duke huazuar nga bota islame teknika
partneriteti si sht ndarja e proftit dhe humbjes; kombinimi i kapitalit
t nj mori kapitalistsh, ra bel-mal, si dhe transferimi i ktij kapitali tek
agjenti; aksionet, esham; teknikat pr transferimin e paras kesh, hawa-
la, dhe eqeve, saqq; zvendsimi i shkmbimit me para; dhe, natyrisht,
vakf pa t cilin, formimi i kapitalit njerzor do t ishte i pa mundur.
Si prfundim, shtetet m t pasura dhe m t suksesshme sot jan
demokraci kapitaliste. N demokraci kapitalizmi dhe lirit jan para-
kushtet esenciale t nj shoqrie t pasur dhe t avancuar.
204 Murat Cizakca
5. Mekasid el-sheriah
A jan n kundrshti kto vlera me Islamin? Aspak jo. Pr ev-
idenc le t konsiderojm mekasid el-sheriah, q nnkupton qllimet
dhe synimet e Sheriatit si i ka identifkuar Imam El-Gazaliu n fllim t
shekullit t XII. Konsidero citatin e m poshtm t Gazaliut:
Objektiva kryesore e Sheriatit sht promovimi i mirqenies s
shoqris, e cila ngrthen n vete ruajtjen e fes s tyre, jets, intelek-
tit, familjes dhe pasuris. fardo q garanton sigurin e ktyre pes
gjerave i shrben interesit publik dhe sht e dshiruar.
N vijim do t paraqesim nj ri-interpretim modern t mekasid
el-sherias. Pr ta br kt jam i inkurajuar nga nj rregulli i fkhut i
njohur si istishab, e cila preferon nj qasje pozitive drejt nj problemi
t ri dhe e konsideron ndalimin si prjashtim. Mekasidi n t vrtet i
kshillon qeverit mysliman t s ardhmes nse duhet aplikuar apo
refuzuar nj politik. Si e till ajo mund t konsiderohet si pararendse e
t ashtu quajturit Optimumi i Paretos i parashikuar nga Pareto n fllim
t shekullit t XVII.
Si dihet, pes komponentt e mekasidit jan: hifdh el-akl, hifdh
el-din, hifdh el-mal, hifdh el-nefs dhe hifdh el-nasl, apo mbrojtja e in-
telektit, fes, pasuris, vets dhe familjes. Duke prftuar nga ndriimet
e Paretos, ne mund t themi se fardo politike e cila kontribuon n
njrn nga kto komponent pa e shkelur ndonjrn nga katr tjerat, do
t ishte e dshiruar. Kjo na shpie drejt Optimumit t Gazaliut.
Nga pes komponentt, hifdh el-akl tradicionalisht sht inter-
pretuar si detyr e shtetit pr t mbrojtur arsyen dhe mendjen e qytet-
arve t tij dhe ka marr formn e ndalimit t alkoolit dhe drogs. Au-
tori plqen ta interpretoj hifdh el-akl si detyr e shtetit pr t mbrojtur
lirin e mendimit prfshir ktu edhe lirin e shtypit. N t vrtet, ne
kujtojm, far t mire ka akl nse nuk lejohet t shpreh produktin m
t rndsishm t saj, mendimin? Kjo sht e mbshtetur nga tradita e
Pejgamberit a.s. dhe Omerit r.a., kur dihet mjaft mir, se kur Pejgamberi
a.s. jepte ndonj deklarat, shokt e pyesnin nse ajo ishte shpallje apo
opinion i tij personal. Nse ishte kjo e fundit, ather do t pasonte nj
diskutim. N fakt, vendimi pr t gropuar hendeqe prreth Meks ishte
rezultat i nj diskutimi t till. Gjithashtu, sht raportuar nga Ibn Abasi
se kur Omeri r.a. pat zbuluar se Damasku ishte goditur nga nj epidemi,
ai konsultoi disa grupe nga armata e tij para se t merrte vendimin pr t
mos hyr n qytet. Prfundimi sht i qart, nse shokt mund t deba-
tonin lirshm me vet Pejgamberin a.s. apo me nj kalife t fuqishm si
Omer bin Hatab, liria e t menduarit ka ekzistuar dhe sht praktikuar q
nga origjina e Islamit.
Komponenti tjetr, hifdh el-din, tradicionalisht sht interpretuar
si detyr e shtetit pr t mbrojtur Islamin. Hifdh el-din do t interpretohet
ktu si nj detyr e shtetit pr t mbrojtur lirin e t adhuruarit. Shumica
e shteteve islame kan minoritete t ndryshme myslimane dhe jo-mys-
limane kshtu q ekziston nevoja pr ta mbrojtur lirin e t adhuruarit.
Ky sht nj kusht sine qua non pr ekzistenc n harmoni. Pa nj har-
moni t till as demokracia as zhvillimi ekonomik nuk mund t arrihet.
N t vrtet, nj marrveshje n mes t elitave q prfaqsojn grupe
n konfikt apo rivale, konsiderohet t jet absolutisht esenciale pr
demokracin. Prderisa liria e t adhuruarit nuk garantohet, lidert fetar
rival nuk mund t arrijn marrveshje dhe dshtimi pr t arritur kt, do
ta rrnonte demokracin.
Hif el-mal tradicionalisht sht interpretuar si e drejta e mysli-
manit pr ta mbrojtur pasurin e tij. Kjo mund t interpretohet gjithashtu
edhe si detyr e shtetit pr t mbrojtur t drejtat mbi pron, nj kusht
absolutisht me rndsi pr demokracin dhe zhvillimin ekonomik. Pr
m tepr, pa t drejta efektive mbi pasurin, kapitali i mbledhur i bots
myslimane do t fshihej nn jastk, gjendje kjo shpesh dhe fuqishm e
dnuar nga Kurani.
Hif el-nefs tradicionalisht sht interpretuar si detyr e mysli-
206 Murat Cizakca
manit pr t mbrojtur shndetin e tij dhe ndalimi nga vetvrasja. Nj
interpretim alternativ pak a shum n linj me demokracin dhe zh-
villimin ekonomik do t ishte detyra e shtetit pr t mbrojtur t drejtat
njerzore. Prderisa nuk ekziston nj defnicion standard dhe gjithprf-
shirs pr t drejtat njerzore, kto t drejta kan t bjn me t drejtat
e qytetarve kundrejt shtetit. Mbrojtja e qytetarve t pa armatosur nga
fuqia madhshtore e shtetit modern prmban esencn e t drejtave t
qytetarve. far krkohet ktu sht formimi i nj shteti i cili sht
pr t mbrojtur vendin nga armiku, por n t njjtn koh i aft pr
ta kontrolluar vetveten n mnyre q t respektoj t drejtat baz t
qytetarve t pa armatosur. Koncepti i sundimit t ligjit, nj sine qua
non tjetr i demokracis moderne ia mundson qytetarit q t padis
shtetin e gjithfuqishm n rast se ky i fundit ka shkelur ligjin.
Hifdh el-nesl tradicionalisht sht interpretuar si detyr e shtetit
pr t mbrojtur gjeneratat e s ardhmes. N jetn e prditshme kjo ka
marr formn e ndalimit t zinas, shkeljen e kurors, dhe t dnimeve t
ashpra, hudud, pr keqbrsit. Kshtu hifdh el-nesl prputhet me op-
timumin e Gazaliut q sht relevant mbi kohn dhe hapsirn sepse
sht i llogaritur pr gjith periudhat.
6. Prmbyllje
Duke u nisur nga principi se t ardhurat pr banor tregojn suk-
sesin e nj shoqrie, shtetet m t suksesshme jan demokraci, shtetet
kapitaliste gzojn lirin e mendimit, adhurimit dhe ndrmarrjes. Islami
as nuk e kundrshton demokracin e as nuk e pengon at. Prkundrazi,
bazuar n sunetin e Pejgamberit a.s. dhe ndalimin e interesit, mund t
nxirret se Islami promovon at.
Sa i prket kapitalizmit, duhet t theksohet se sistemi ekonomik i zhvil-
luar nga myslimant dikur ka paraqitur nj nga sistemet kapitaliste m
t hershme, m t suksesshme dhe m dinamike q kishte par historia.
Kapitalizmi Islamik i cili kishte lulzuar nga shekulli i VII deri n shek-
ullin e XIII ishte aq i suksesshm sa q kishte lidhur ekonomin botrore
t Mediteranianin me Oqeanin Indian dhe pat mbajtur kt lidhje nga
shekulli i VIII deri n shekullin e XIII. Perndimi ia kishte lakmi ktij
sistemi duke ia huazuar institucionin baz.
Lirit e t menduarit dhe adhuruarit; pasuria dhe t drejtat tjera
njerzore prbjn parimet tjera pa t cilat shoqrit e avancuara bash-
kkohore nuk mund t imagjinohen. Duke prftuar nga zbulimet e Wil-
fredo Pareto, nj ekonomist mjaft i njohur italian (1848-1923), ky arti-
kull ka paraqitur optimumin e el-Gazaliut.
Kshtu, t gjitha konceptet baz dhe institucionet e shoqrive t
suksesshme moderne ose jan n ujdi ose jan zhvilluar nga Islami. Nga
kjo konkludojm se feja Islame nuk prmban ndonj penges pr jetes
moderne. Prkundrazi, me kusht q myslimant ti interpretojn msimet
baz n mnyr t drejt, Islami mund t jet nj burim i fuqishm i in-
spirimit pr krijimin e pasuris dhe lumturis.
Prktheu nga anglishtja: Jeton Mehmeti
Kritik e Recensione
Romani Kraht e thyer vjen n shqip 211
Jo se vepra e Xhubranit sht
e panjohur n trsi pr nj pjes t
lexuesve, vemas n radht e atyre,
t cilt vet shkruajn, por kritika
jon, asnjher nuk ka dhn nj
vshtrim domethns, pr kt au-
tor botror, kundruall prkthimit
t pakt, pr nj shprndarje m
masive t veprs s tij. Kjo, ndosh-
ta pr shkak t paragjykimeve t
shumta, por edhe se veprat e tij
kan nj ndjeshmri m mistike,
andaj nnkuptohet, meq neve na
mungojn njerz me prgatitje t
till.
Kujtojm se, vepra e Xhubranit
sht e prkthyer n Shqip: Nehat
S. Hoxha Rilindja, Jezusi, biri i
njeriut, Kuvendi franeskan Gja-
kov, n prkthim t P. Lorenci,
Profeti, Toena, Tiran, n prk-
thimin e M. Rakipaj, gj q mund t
duket pak, krahasuar me rndsin,
t ciln e ka opusi i tij, si letrar ash-
tu edhe ai aplikativ, sepse vetm
Profeti sht prkthyer n mbi
dyzet gjuh botrore dhe konsid-
erohet libri i katrt n bot pr kah
prhapja dhe lexueshmria, ndrsa,
ai si poet konsiderohet, pas Shek-
spirit dhe Lao Tze-s, poeti i tret
m i lexuar i t gjitha kohrave,
andaj konkludimi se asnjher nuk
Romani Kraht e thyer vjen n shqip
Xhubran Halil Xhubran
KRAHT E THYER
Titulli n origjinal:

Prktheu nga arabishtja: MA Jahja Hondozi
Botoi: Shtpia Botuese Logos/A
212 Xhubran Halil Xhubran
sht b analiza e duhur e veprs
s tij, sht shum i drejt.
Dr. Suheil Bushrui
nga Instituti pr hu-
lumtimin e veprs
s Xhubranit, pran
Universiteti Mary-
land n SHBA, ka
prgatitur nj libr
t jashtzakonshm
n mbi 372 faqe
lidhur me veprn e
Xhubranit, respek-
tivisht biografn e
plot t tij dhe libri
titullohet Kahlil
Gibran, Man and
Poet . Shpesh edhe emri i tij sht
shkruar si Khalil, Kahlil, dhe tek
ne Halil dhe dallimet mes Gibran
dhe Xhubran, kurse emri i plote i
tij sht Xhubran Halil Xhubran.
Gj q sugjerohet pr ta kuptuar
m mir lvizjen e tij nga lindja
n SHBA, prkrahjen q e gjen
nga Znj. Marry Elizabeth Haskel,
pastaj edhe prkrahja nga nj
mike tjetr Barbara Young, e cila i
kushton nj libr t tr biografk,
This Man from Lebanon , jeta e
tij dyvjeare n Paris n klasn e
artistit t famshm Auguste Rodin,
ndikimet e flozofs s William
Blake dhe Friedrich Nietzsche,
n njrn an dhe nga Ibn Sina,
Ibn Rushd, Al Gazali n ann
tjetr, e kompletoi
tendencn e tij
artistike dhe
flozofke, e kshtu
me radh.
Veprat e Xhubranit,
t cilat karakter-
izohen me begati
leksiku, ndjeshmri
transcendentale dhe
lirik t artikuluar
n mnyr t iltr,
gj q kjo e fundit e
popullarizoi shum,
(sepse fet me
gjuhn e popullit), jan mesazhe
sa artistike- shpirtrore po aq edhe
t ksaj bote, deri te ato politike.
Veprat e tij jan si vijon:
Nimfat e lugins, 1906, Shpirtrat
rebel, 1908, Kraht e thyer, 1912,
Lot dhe buzqeshje, 1914, Proce-
sione, 1919, Stuhit, 1920, jan
shkruar n gjuhn arabe, kurse:
I marri, 1918, Paraardhsi,1920,
Profeti, 1923, Rra dhe shkuma,
1926, Mbretria e imagjinats,
1927, Jezusi, biri i njeriut, 1928,
Zott e toks, 1931, Endacaku,
1932) dhe Kopshti i profetit, 1933,
jan veprat e tij t shkruara n
Romani Kraht e thyer vjen n shqip 213
gjuhn Angleze.
Vepra Kraht e thyer sht novel
autobiografke, e cila fet pr
dashurin e par t autorit. Ajo
sht rrfm romantik i nj djaloshi
dhe nj vajze, t cilt i lidh dashu-
ria platonike, (larg nga knaqsit
fzike).
Heroi i romanit sht nj djalosh
18 vjear, i cili rrfen tregimin e
dashuris s tij, si nj ndjenj e
shenjt dhe e paprsritur, t ciln e
prjetoi n lidhje me nj vajz, Sel-
ma Kerame. Kjo vajz, ndrkaq,
fejohet dhe martohet me nj person
tjetr t pasur, duke iu nnshtruar
kshtu pa vullnetin e saj, ligjeve
dhe traditave t kohs. Autori fet
n vetn e par.
Vepra sht edhe nj tregim ku
autori nprmjet fatit t heroins,
akuzon shoqrin patriarkale, vik-
tim e s cils ishte Selma Kerame.
Meq nj recension si ky nuk lejon
q t hyhet n detaje pr t anal-
izuar s paku nj vepr t tij ashtu
si e meriton ajo, konsiderojm se,
prkthimi i M.A. Jahja Hondozit i
veprs Kraht e thyer, botuar m
1912, sht m se i mirseardhur
pr lexuesin ton, gjithmon duke
pas parasysh se neve n prgjith-
si na mungojn prkthimet letrare
dhe prkthimi i ksaj vepre duhet t
paraqes eveniment t rndsishm
kulturor, posarisht n Kosov.
E mos t fasim pr vshtirsit, t
cilat i has prkthyesi gjat puns s
tij andaj vetm ai, i cili merret me
prkthime e vemas me prkthimin
e poezis e kupton vshtirsin dhe
frikn e t shkruarit, si thot
Jacques Derrida, respektivisht
kaprcimi n nj territor t ri t pa-
zbuluar.
Lexuesit ton i ofrohet nj libr i
cili e zbulon nj bot krejt t re le-
trare, flozofke dhe shpirtrore.
Personalisht, sa her kam lexuar
nj rresht t Xhubranit, n gjuhn
Kroate, Serbe Angleze, Shqipe
etj., sikur doher m ka prekur
gishti suptil i rrezes s ndritshme
t shpirtit t Xhubranit, dhe asn-
jher nuk m ka ln indifer-
ent dhe konkuldoj; Secili q ka
ndjeshmrin e nj fmije, assesi
nuk mund e t mos i dridhet zemra,
nga fjala e shkruar n kt mnyr
dhe e cila, guron nga kroi hyjnor.
Ne, nuk mjafton vetm ta faln-
derojm prkthyesin pr punn e
lodhshme, por duhet ta promovo-
214 Xhubran Halil Xhubran
jm n kt mnyr nj lloj t till t artit, i cili m (fal ktij prkthimi),
nuk sht larg nesh.
Fahredin Shehu
Instituti pr shkencat humane Ibni Sina
Revista shkencore
Hikmet
3
Abstraktet n gjuhn angleze i prktheu
Senad Gushlla
Korrektor:
Autort e punimeve
Dizajni grafk:
Rexhep Rexhepi
Prishtin, 2013

Revista Hikmet Nr.3

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Revista Hikmet Nr.3

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HIKMET

Revist Shkencore, nr.3, Shtator/2013

, i cili n gjuhn arabe jep ekskluzivisht voka-

edhe n gjuhn persiane ka t njjtin funksion si n

zakonisht vihet te fjalt t cilat mbarojn me dy

(tur. stn) paraqet aose e ;

(tur. tr) paraqet : o; ; u; .

ehaji, Demal, Derviki redovi u jugoslovenskim zemlja-

You might also like