INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E

KULTURORE T SHQIPTARVE SHKUP

Shaban Demiraj figur e shquar

e albanologjis dhe ballkanologjis
(sesion shkencor 21 nntor 2014)

- 8-

Shkup, 2015
 Boton:
INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE E KULTURORE T SHQIPTARVE
SHKUP

Vllimi 8 2015

Biblioteka: SCUPI

Pr botuesin:
Dr. Skender Asani

Kryeredaktor:
Dr. Zeqirija Ibrahimi

Kshilli redaktues:
Dr. Shefqet Zekolli
Dr. Sefer Tahiri
Dr. Mixhait Pollozhani
Mr. Hidajete Azizi
Sekretar i redaksis: Mr. Agron Salihi

Redaktor teknik: Naser Fera

Copyright ITSHKSH, 2015
T gjitha t drejtat jan t rezervuara pr botuesin.
ISBN 9786084653240

www.itsh.edu.mk
INSTITUTI I TRASHGIMIS SHPIRTRORE
E KULTURORE T SHQIPTARVE SHKUP

Shaban Demiraj figur e shquar

e albanologjis dhe ballkanologjis
(sesion shkencor 21 nntor 2014)

- 8-

Shkup, 2015
 5

TRYEZA E LNDS:

DY FJAL PR KT VLLIM ........................................................... 7

QEMAL MURATI: GJUHTAR KLASIK Q I PESHON
RND FJALA..................................................................................... 9
XHEVAT LLOSHI: VSHTRIMET E PROF. SH. DEMIRAJT
PR LEKSIKUN E SHQIPES............................................................. 15
EMIL LAFE: PROF. SHABAN DEMIRAJ PR KULTURN
E GJUHS DHE NORMN LETRARE ........................................... 23
DIMITAR PANDEV: BAZA TEORIKE E GJUHSIS
BALLKANIKE T SHABAN DEMIRAJT........................................ 33
BARDHYL DEMIRAJ: VEPRA SHKENCORE E SHABAN
DEMIRAJT ME MUNDSIT POTENCIALE DHE REALE
T RIBOTIMIT T SAJ .................................................................... 39
HAKI YMERI BINA: NJ BISED ME PROF. SHABAN
DEMIRAJN LIDHUR ME FONIN [] N REALITETIN
LINGUISTIK MAQEDONAS ............................................................ 51
NEXHIP MRKURI: GJUHSIA E PRGJITHSHME
DHE KNDVSHTRIMET BASHKKOHORE PR
EPIRIN DHE MESAPT ................................................................... 57
XHEMALUDIN IDRIZI: DISA FJAL PR KONTRIBUTIN
E SHABAN DEMIRAJT PR GJUHSIN BALLKANIKE.............. 69
BARDHOSH GAE: KONTRIBUTI I PROF. SHABAN
DEMIRAJT N STUDIMIN E LETRSIS SHQIPE ....................... 89
MYRVETE DRESHAJ-BALIU & BEGZAD BALIU:
PROFESOR SHABAN DEMIRAJ: SHTJE T METODS....... 101
KUJTIM KAPLLANI: NDERIMI I PROF.SHABAN DEMIRAJT
PR ALBANOLOGT..................................................................... 119
HYSEN MATOSHI: SHABAN DEMIRAJ - LETRAR................... 127
ZEQIRJA NEZIRI: NDIHMESA E AKADEMIK SHABAN
DEMIRAJT PR AFIRMIMIN E LETRSIS ARBRESHE ....... 133
6

AGIM POLOSKA: GJUHA SHQIPE N KONTEKST

BALLKANIK N GJUHSIN BALLKANIKE T AKADEMIK
SHABAN DEMIRAJT ...................................................................... 145
ASLLAN HAMITI: NDIHMESA E PROF. SHABAN DEMIRAJT
PR BALLKANOLOGJIN ............................................................. 153
MIRUSHE HOXHA: MNYRA DSHIRORE N
MORFOLOGJIN HISTORIKE T GJUHS SHQIPE
NGA SHABAN DEMIRAJ .............................................................. 159
VALBONA TOSKA: SHTJA E RIMARRJES S KUNDRINS
N ,,GJUHSIN BALLKANIKE T SHABAN DEMIRAJT........ 167
ISMET OSMANI: STUDIME T PROF. SHABAN DEMIRAJT
N LM T TRASHGIMIS KULTURORE ............................ 173
MUSTAFA IBRAHIMI: SHABAN DEMIRAJ PR ETNOSIN
ARBRESH DHE PR RNDSIN E GJUHS ARBRESHE . 177
BERTON SULEJMANI: TERMINOLOGJIA GJUHSORE
N TEKSTET MSIMORE PR SHKOLLAT TONA T
MESME T PROF. SHABAN DEMIRAJT ..................................... 187
BUKURIE MUSTAFA: STUDIUES ME KONTRIBUTE
THELBSORE N FUSHN E MORFOLOGJIS HISTORIKE
T SHQIPES DHE T BALLKANOLOGJIS ................................. 199
HIDAJETE AZIZI: NJ BALLKANIZM NGA PIKPAMJA
E PROF. DEMIRAJT....................................................................... 207
ZEQIRIJA IBRAHIMI: GJUHSIA BALLKANIKE
NJ SHEMBULL PR BALLKANISTIKN .................................... 219
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROFESOR
SHABAN DEMIRAJT ...................................................................... 227
 7

DY FJAL PR KT VLLIM

Instituti i Trashgimis Shpirtrore e Kulturore t Shqiptarve

n Shkup n frym t takimeve e tubimeve tradicionale
shkencore, m 21 nntor 2014 e organizoi konferencn
shkencore me tem Shaban Demiraj figur e shquar e al-
banologjis dhe ballkanologjis.
Si tashm dihet, prof. Shaban Demiraj i mbylli syt dhe u
nda nga kjo bot m 30 gusht 2014, ndrsa kjo ishte nj arsye
m shum q t kujtohej personaliteti dhe vepra e rn-
dsishme e ktij kolosi t albanologjis dhe ballkanologjis.
Me kt rast u mblodhn n Shkup njohsit m t mir t
veprs dhe figurs s prof. Demirajt nga Shqipria, Kosova
dhe nga Maqedonia, disa nga t cilt ish student e bashkpu-
ntor t tij, ndrsa disa t tjer nxns dhe admirues t veprs
s tij. Ata i shpalosn kundrimet e tyre pr veprn e Profesorit
dhe hapn shtigje t reja t studimit t saj. Mes tjerash, n
kt konferenc mori pjes edhe i biri i Profesorit, po ashtu
albanolog Bardhyl Demiraj, i cili prve si prfaqsues i
familjes, pati edhe kumtesn e tij q po botohet n kt v-
llim. Madje, ai n shenj mirnjohjeje ndaj organizimit ton
prve kumtess na e dorzoi pr botim edhe nj bibliografi
t zgjeruar t veprimtaris shkencore t prof. Shaban Demi-
rajt, q sdo mend se e ka pasuruar vemas kt vllim t
SCUPI-t.
8 HYRJE

Kumtesat e ktij vllimi jan nj edhe nj mirnjohje pr pu-

nn e madhe q ka ln pas vetes profesor Shaban Demiraj,
por edhe nj dshmi se emri dhe personaliteti i tij mohet nj-
soj si n Shkup, ashtu edhe n Tiran dhe Prishtin. Madje,
vepra e tij i ka tejkaluar edhe prmasat e kombtare dhe sht
br pron edhe e gjuhve t tjera, pr ka dshmon edhe kjo
konferenc dhe emrat e pjesmarrsve n t. N kt kontekst,
njri nga referuesit e ksaj konferenc do t shprehet se Prof.
Demiraj, ashtu si Sokrati, ishte i mundur vetm n Ballkan. Ai
do t mbetet nj sokrat i kohs son.
Punimet e ksaj konference i prshndeti edhe ministri i Ar-
simit dhe Shkencs t Republiks s Maqedonis, z. Abdila-
qim Ademi, prfaqsuesi i Ambasads s Republiks s Shqi-
pris n Shkup, z. Ahmet Lala, drejtori i Institutit, dr. Sken-
der Asani, si dhe miku i prof. Demirajt nga Shkupi, prof.
Remzi Nesimi.
Konferenca Shaban Demiraj figur e shquar e albanologjis
dhe ballkanologjis ka ndriuar aspekte deri tash t pastudiuara
t veprs s Profesorit, ndrsa ka hapur edhe mundsi t reja q
vepra e rndsishme e Profesorit t jet gjithnj e m shum e
pranishme n opinionin shkencor e arsimor jo vetm shqiptar,
sepse ajo sht nj kapital q e ka nderuar jo vetm autorin e
saj, por edhe kombin t cilit ai i prkiste.

Shkup, shkurt 2015 Redaksia

 9

QEMAL MURATI,
ITSHK Shkup

GJUHTAR KLASIK Q I PESHON RND FJALA

Pak koh m par albanologjia shqiptare mbeti edhe pa klasi-

kun e saj t fundit. M 30 gusht 2014 iku albanologu dhe
ballkanologu i shquar i radhve t para, profesor Shaban De-
miraj. U nda nga kjo jet n moshn 94-vjeare, si mund t
themi me merakun pr ndryshimet e shumprfolura n
drejtshkrimin e gjuhs shqipe. E mbi ndryshimet shum t
diskutuara pr gjuhn standarde shqipe, profesor Shaban De-
mirajt (n nj intervist dhn pr Top Channel n korrik t
vitit 2012, ather kur smundja po rndonte shndetin e tij.),
jepte kto fjal porosi pr Kshillin Ndrakademik pr gjuhn
shqipe: T ecet me mendt n kok, t bhen ato ndryshime
q prishin m pak pun, ky komision ka lnd t punoj,
megjithse po punon ngadal, po kto ndryshime n gjuh
nuk bhen kshtu, i teket njeriut ta shkruaj antar apo antar.
Nuk bhen kto me nisma teke, se ather krijohet nj anar-
ki. Natyrisht, ky qndrim i prof. Shaban Demirajt duhet t
mbahet si vath n vesh nga t gjith ata q kan marr ka-
zmn rrnimtare kundr gjuhs shqipe, sepse vjen nga filologu
m i ditur e m punmbar i shqipes, e jo t marrin turrin
pseudofilologt e ti vrsulen kodit drejtshkrimor t shqipes
sikur ta kishin gjetur at n zullum.
Ndihmesa e prof. Demirajt veanrisht sht e dukshme pr
pastrimin dhe pasurimin e gjuhs letrare shqipe. Pr kt gj
dshmon edhe prfshirja aktive e tij n organizimin dhe
zhvillimin e Kongresit t Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe, por
dhe prpjekjet e tij t mpastajme. Do t jet gjithmon a-
10 QEMAL MURATI

ktuale thirrja kuptimplote q ai bnte duke prkujtuar 25-

vjetorin e Kongresit t Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe, ku u
vendos prfundimisht prdorimi i nj gjuhe letrare t prba-
shkt pr t gjith shqiptart: T prpiqemi t gjith pr t
shptuar nga rreziqet q po i krcnohen gjuhs son t bu-
kur, e cila sht jo vetm thesari m i muar q kemi trash-
guar nga t part tan, por edhe shenja dalluese kryesore e
kombit shqiptar.
E, kur binte puna t bnte nj bilanc t prdorimit t shqipes
s sotme letrare n prag t shekullit XXI, n 25- vjetorin e
Kongresit t Drejtshkrimit, prkatsisht nse vendosja e gjuhs
letrare t prbashkt q kemi sot n prdorim, ka qen nj
veprim i arsyeshm apo jo, prof. Demiraj ngrinte dy pyetje t
tilla: Si ka funksionuar kjo gjuh e standardizuar deri sot dhe a
do ti qndroj dot kohs n t ardhmen? Pr tu dhn vet
nj prgjigje t argumentuar: Prvoja e ktyre dhjetvjearve
t fundit e bn t mundur q ti jepet nj prgjigje pohuese
pyetjes nse vendimi i vitit 1972 ishte i drejt dhe i marr n
kohn e duhur. Edhe ata q patn shprehur rezerva ose kun-
drshtim pr vendimin, tashm duhet t jen bindur se shqipja
e sotme letrare, e cila n t vrtet sht fryt i puns s madhe
t disa breza intelektualsh shkrimtar, gjuhtar dhe
shkenctar t ndryshm etj. i ka plotsuar mir krkesat
bashkkohore t nj gjuhe letrare. Natyrisht, nevoja pr
zhvillimin dhe prsosjen e saj t mtejshme mbetet nj kr-
kes e vazhdueshme prsiaste prof. Demiraj. Porse, zhvillim
dhe prsosje nuk do t thot q n gjuh t mund t bhen
ndrhyrje arbitrare nga nj tifozllk krahinarist, si po preten-
dohet n kta dy dhjetvjeart e fundit.
GJUHTAR KLASIK Q I PESHON RND FJALA 11

I lidhur fort pas gjuhs shqipe

I lidhur fort pas gjuhs shqipe, ai i ka sjell ksaj gjuhe pr-

mendoret m t mira, vepra themeltare me vlera t padisku-
tueshme shkencore. Prejardhja e gjuhs shqipe ishte obsesioni
kryesor i tij, t ciln profesor Shaban Demiraj e lidh ngush-
tsisht me historin dhe jetn e popullit shqiptar. N kt -
shtje madhore, ai ka parashtruar pikpamjet kryesore t stu-
diuesve t huaj e vendas, t cilat her kan qen t karakterit
historik, her gjuhsor e her gjeografik, pr t paraqitur m
pas dhe pikpamjet e veta t argumentuara n form sinteti-
zuese. Temat e trajtuara pr historin e shqiptarve nprmjet
gjuhs shqipe kan si bosht kryesor tek ai objektivitetin shken-
cor. Pr sa u takon prpjekjeve t disave pr t sqaruar gjuhn e
pellazgve me an t mbishkrimeve etruske dhe kto t fundit
me an t gjuhs shqipe, prpjekjet e tilla pr prof. Demirajn
jan t bra shpesh me paragjykime joshkencore dhe nuk e
kaprcejn pragun e fantazis apo t dshirs pr t mbrojtur
nj tez t pambrojtur, duke br krahasime me fjal t shqipes
s sotme, pa marr aspak parasysh se fjalt e shqipes s sotme,
edhe kur jan t trashguara, n kohn e pellazgve apo t e-
truskve kishin prbrje fonetike t ndryshme nga ato t shqi-
pes s dokumentuar. Dhe sjell si shembull pr kt mendimin e
shprehur nga disa studiues shqiptar se emri i Toscana-s n Itali
lidhet me emrin tosk t Shqipris Jugore. Ndaj hamendsi-
meve t tilla prof. Shaban Demiraj mban qndrim t fort kri-
tik dhe na jep modelin se si duhet t punohet n shkenc me
argumente e jo me fjal boshe e me etimologjizime qesharake
q nuk i hyjn n pun askujt.
N rrafshin e ndrndikimeve gjuhsore, nj fush po kshtu e
plqyer e tij, ai ka ln postulate me vler pr gjuhn shqipe:
12 QEMAL MURATI

Ndikimi gjuhsor, n shumicn e rasteve, kufizohet n fu-

shn e fjalorit. M pak t prekshme jan struktura gramatikore
dhe sistemi fonologjik. Kur ndikimi i huaj prek thell edhe
kto dy fusha t nj gjuhe, ather ajo merr rrugn e bastar-
dimit e me koh edhe mund t zhduket fare. Si nj autoritet
shkencor dhe njeri gjithmon i drejtpeshuar, me prgatitje
filologjike t admirueshme par excellence, krkonte q edhe
ata q operojn me materien e gjuhs t jen t drejtpeshuar,
ti njohin mir ligjsit e saj, t merren me pasurimin, t
mbajn nj qndrim t prkor ndaj huazimeve, e jo t mer-
ren me serbizimin, maqedonizimin, romanizimin apo me
greqizimin e saj, sepse kjo nuk do t ishte nj gj e dobi-
shme: Nuk mund dhe nuk duhet t nxirret prfundimi q
gjuha e shqiptarve t Kosovs, t Maqedonis e t Malit t
Zi duhet serbizuar apo maqedonizuar, ashtu si nuk sht
rasti t flitet pr nevojn e romanizimit apo t greqizimit t
t folmeve t Shqipris. Prdorimi i termave t till jo vetm
q u jep shkas polemikave t panevojshme dhe t pabuk, por
edhe nuk mbshtetet nga gjendja e vrtet e gjuhs shqipe, t
folur e t shkruar prktej dhe prtej kufijve t shtetit shqip-
tar. Nuk sht fjala pr nj qndrim purist t tepruar, por pr
nj qndrim t drejtpeshuar.
Pr evolucionin e shqipes dhe ndikimin q ka psuar n rrje-
dh t kohve, argumenton me maturi e qndrim kritik: Pr
sa i takon gjuhs shqipe, e cila sht zhvilluar nga evolucioni i
njrs prej gjuhve t lashta indoevropiane t Ballkanit, nuk
sht e teprt t pohohet se sht nj nga t papriturat e
historis q ajo e ka ruajtur mvetsin e saj, me gjith trysni-
n e fuqishme, q sht ushtruar mbi t n rrym t shekujve.
Ktu kam parasysh sidomos ndikimin e madh t latinishtes, t
greqishtes, t gjuhve sllave fqinje, t turqishtes etj. Madje,
GJUHTAR KLASIK Q I PESHON RND FJALA 13

serbishtja dhe maqedonishtja e kan vazhduar ndikimin e tyre

mbi t folmet periferike t shqipes edhe gjat shekullit XX. Si
rrjedhim, shqipja mbahet me t drejt si nj ndr gjuht m t
ndikuara t Evrops.
N gjykimet e veta prof. Demiraj nuk sht kurr absolut, q
sht nj cilsi tjetr e dijetarit t vrtet, e pr ti mbshtetur
ato sjell edhe mendimin e ndonj autoriteti tjetr shkencor, me
referencn t kihet parasysh edhe pohimi i...: Edhe ndryshi-
met fonetike midis dialekteve t gjuhs son nuk jan t tilla,
q t mund t pengojn prvetsimin e shpejt t shqipes stan-
darde edhe nga banort e Veriut. T kihet parasysh pohimi i
Pedersenit rreth tetdhjet vjet m par (shih Ylli i Mngje-
zit, vol. 2, 31 tetor 1917, f. 235), q Ndryshimi midis t dy
dialekteve t gjuhs shqipe sht shum m i vogl sesa
ndryshimet dialektore, q vihen re n shum gjuh t tjera; nga
pikpamja praktike ndryshimi midis dialekteve t gjuhs shqipe
nuk ka asnj rndsi (Gjuha shqipe Probleme dhe disa figura
t shquara t saj, Tiran, 2003, f. 288).

I mbetemi borxh pr shumka

Prof. Shaban Demiraj sht nga ata pak t rrallt gjuhtar kla-
sik t albanologjis dhe t ballkanologjis q i peshon rnd
fjala. Atij t gjith i mbetemi prjetsisht borxh pr dika.
Brezat e shumt t studentve i mbeten borxh pr leksionet e
tij me t cilat i ngriti e i formoi, studiuesit pr veprat e tij
themeltare shumdimensionale, pr metodn shkencore dhe
t menduarit kritik, ku qndroi i patundur n krye t shqipes
e t studimeve shqiptare. Mjeshtri pasionant i gjuhs shqipe,
Shaban Demiraj, gjuhtar dhe njeri me dimensione t gjera, i
ka ndenjur shqipes ndr kmb e ndr krye. T gjith ata q
14 QEMAL MURATI

shqipen e quajn gjuh t tyre t nns, t mos heqin dor

nga mbrojtja e saj prsiaste prof. Demiraj.
Vepra e profesor Sh. Demiraj, i gjith kontributi i vllimshm
prej 10 000 faqesh q mban autorsin e tij, shquhet pr pa-
surin e informacionit, pr arsyetimin rigoroz, pr analizn
kritike t dokumenteve, pr vshtrimin kompleks t dukurive
historike n ndrlidhjet e tyre t shumanshme dhe me faktort
veprues t brendshm e t jashtm. Fakti q analizat dhe ar-
syetimet e ktij gjuhtari t shquar qndrojn n baz t puns
s studiuesve t gjuhs shqipe qofshin shqiptar a t huaj, flet
mbi t gjitha pr objektivitetin shkencor t trajtimit t histo-
ris s gjuhs shqipe (Mimoza Karagjozi Kore).
Figura dhe ikja e tij sht cilsuar me epitetet m t larta:
Gjuha shqipe ka humbur pasionantin e saj m t madh. Sha-
ban Demiraj, gjuhtar i klasit t par, autoritet shkencor elitar,
nj nga prfaqsuesit m t shquar t fushs s gjuhsis bren-
da dhe jasht Shqipris, Kur njeriut i flet vepra, etj. E, kur
njeriut i flet vepra, ai mbetet i pavdekshm. Pa e tepruar fare,
mund t thuhet se profesor Shaban Demiraj sht nj nga
prfaqsuesit m t shquar t gjuhsis shqiptare, dalzots me
kompetenc t rrall n fushn e ideve t morfologjis histo-
rike, t etimologjis, t gjuhs letrare shqipe dhe t gjuhsis
ballkanistike. Ai mbetet ajka e gjuhsis shqiptare. Figurs s
prof. Shaban Demirajt do ti shkonin fjalt q E. abej i tho-
shte pr Aleksandr Xhuvanin: Personaliteti i tij prmban
an njerzore t forta, ai ka qen i rrafsht e i thjesht n jet
e n marrdhniet e tij me t tjert. Modele t tilla madh-
shtie e thjeshtsie t njkohshme t shkrira tek i njjti person
historia nuk i prsrit shpesh, prandaj ky dijetar i klasit t par
do ta na mungoj gjithmon, por jo dhe vepra e tij drejtim-
dhnse.
 15

XHEVAT LLOSHI,
Tiran

VSHTRIMET E PROF. SH. DEMIRAJT

PR LEKSIKUN E SHQIPES

N lmin e gjuhsis shqiptare prof. Sh. Demiraj ka dal q

m 1953 si autor n fillim me trajtesa pr gjuhn e disa
shkrimtarve t s kaluars dhe pr shqipen e shkruar deri n
fund t shek. XIX. Prej tyre ai prgatiti m 1962 dispensn
Historia e gjuhs s shkruar shqipe prej dy pjessh.1
Te J. Variboba2 jan vn n dukje 54 fjal me veorit e tyre
kuptimore dhe 16 shprehje, duke i krahasuar edhe me autor
t tjer pr t dshmuar natyrn arkaike t gjuhs s Varibo-
bs. Te S. Frashri3 nxirren n dukje prpjekjet e tij pr pasu-
rimin e zhvillimin e shqipes si gjuh kulture, sidomos npr-
mjet neologjizmave dhe me shfrytzimin e ndajshtesave t
larme. Edhe n prpjekjen e par4 pr nj vshtrim prgjith-
sues mbi veprat e autorve t shek. XIX, para s gjithash sht
hulumtuar puna pr mnjanimin e huazimeve dhe pasurimin
me neologjizma e me rikuptimsime t fjalve nga gjuha e
folur, po edhe me rastet e prfshirjes s fjalve prej njrit dia-
lekt t shkruar n tjetrin. Te veprat e autorve arbresh t
Italis5 leksiku sht par si pasqyr e t folmeve t katundeve
arbreshe, po edhe si prpjekje pr ta pasuruar ligjrimin am-
tar. Ndrkaq, ktu vrehet q ata kan marr fjal prej
shkrimtarve bashkkohor shqiptar dhe ndonj prej t fol-
mesh s Shqipris, porse neologjizmat nuk i kan pranuar
prej njri-tjetrit. Ishte e natyrshme q do t binte n sy nj
mori huazimesh nga italishtja dhe greqishtja.
16 XHEVAT LLOSHI

N vitet 1960 prof. Sh. Demiraj, pa u shkputur prfundi-

misht nga shkrimtart e s kaluars,6 kaloi gjersisht n fushn
e morfologjis s shqipes jo vetm me punime studimore, por
edhe me tekste pr shkolln e mesme dhe t lart. sht e
kuptueshme q vshtrimet leksikore ather do t ishin t
rastsishme. Ndrsa n dhjetvjearin pasues vmendja krye-
sore do t ndalej te gramatika historike e shqipes. Prfundi-
misht, ai e rroku n horizontin m t hapt e m t thelluar
historin e gjuhs shqipe, duke ardhur m 1988 te libri Gjuha
shqipe dhe historia e saj, m 1994 te Gjuhsi ballkanike dhe te
Fonologjia historike e gjuhs shqipe m 1996. Ky shqyrtim i
gjer historik i gjuhs nga ana e prof. Sh. Demirajt n mnyr
t natyrshme do t prfshinte edhe leksikun e saj.
Duke e par shqipen si gjuh indo-europiane,7 e ka nisur
pikrisht me fjalorin, pr t vn n pah se gjuha jon ka rua-
jtur nj pjes jo t vogl t fjalve t trashguara, deri te nj
shifr rreth 2000, pa numruar fjalt e prejardhura prej tyre.
Ndryshimet fonetike kan ecur sipas ligjsive s sistemit fone-
tik t saj.
N rrethin m t ngusht ballkanik, shqipja pranohet se sht
nj ndr gjuht ballkanike m tipike.8 Nga ana leksikore bien
n sy sidomos 60-70 fjal t vjetra, t prbashkta pr shqi-
pen e rumanishten; ndrkaq, ato jan t trashguara dhe jo t
veuara n shqipen. T ngjashme jo vetm nga domethnia,
por edhe nga tipi i ndrtimit, jan nj numr jo i vogl fra-
zeologjish ndrballkanike, t cilat me prhapjen e tyre d-
shmojn se jan relativisht t vjetra.
Pamja trsore e historis s shqipes n kt punim sintetizues
do t prmbante tashm nj kapitull t veant (kap. VI) pr
shtresimin kohsor t fjalorit t ksaj gjuhe. Para s gjithash
dshiroj t nxjerr n pah se prof. Sh. Demiraj ka marr qn-
VSHTRIMET E PROF. SH. DEMIRAJT 17

drim t shprehur lidhur me trashgimin indo-europiane t

leksikut t shqipes. Me t drejt ai fjalt e burimit t hershm
i.e. i quan se jan trashguar nprmjet nns s saj. Shu-
mica e studiuesve t mparshm kan folur pr etimologjit
i.e. t fjalve t shqipes, duke e kaprcyer nj periudh mjaft
t gjat kohore. Pr ta konkretizuar kt paqartsi, do t sillja
shembullin e italishtes. Nuk mund t flitet pr etimologjit
i.e. t leksikut t italishtes, duke kaluar drejtprdrejt te indo-
europianishtja. Etimologjit italiane shkojn pas te latinishtja
dhe nga latinishtja mund t kalohet m prapa te prejardhja i.e.
Demiraj ka prdorur shpesh n thonjza fjaln nna e saj,
duke nnkuptuar ilirishten. Po edhe sikur nj studiues t mos
e pranoj prejardhjen nga ilirishtja, sepse dihet q ka teza t
nryshme pr kt pik, prsri vlen koncepti i nns s
shqipes dhe vetm prej asaj mund t shkohet pas te burimi i.e.
Rrjedhimisht, s pari vijn fjalt q kan psuar dukuri t
lashta fonetike, pastaj vijn fjalt q nuk u jan nnshtruar
ktyre ndryshimeve. Kto t dytat ose jan krijuar brenda
ilirishtes, ose jan huazime nga gjuh t tjera. N kt rastin e
fundit, krahasimi do t bhet me greqishten e vjetr dhe lati-
nishten (duke ln mnjan shtjen e substratit). E quaj t
rndsishme ta v n dukje kt qndrim t Demirajt, sepse
edhe sot shpesh lexojm, pr shembull, pr huazimet nga
greqishtja e vjetr n shqipen, ndrkoh q Sh. Demiraj e ka
formuluar qart: Huazimet nga greqishtja e vjetr dhe nga
latinishtja q kan deprtuar n ilirishte dhe q nprmjet
ksaj kan kaluar edhe n shqipe, kan psuar m shum
ndryshime t karakterit fonetik, sesa huazimet q vet shqipja
i ka marr drejtprdrejt nga gjuht e tjera.9
Pr mendimin tim, sht koha t ndrmerret nj rishikim
trsor i gjithkaje q sht hulumtuar pr shqipen si gjuh
18 XHEVAT LLOSHI

i.e. dhe, mbi bazn e prfundimeve t qndrueshme t arritu-

ra, t ndrtohet nj tablo e ilirishtes, apo qoft edhe gjuhs
nn. Po sjell vetm nj shembull. Sipas N. Joklit, fjala nat
sht nj tem me -i- prej nj baze *nakti. Athere kjo sht
piknisja i.e. pr ilirishten, e cila mund t krahasohet me lat.
nox, gr. , got. nahts, lit. naktis. Kurse nga ilirishtja, npr-
mjet asimilimit t grupit -kt- sht kaluar te shqipja nat.
Kjo do t thot se nat do t krahasohet me burimin e vet ilir
dhe jo me latinishten etj. Pr fonetikn kjo do t thot se ka
pasur nj grup -kt- n ilirishten, i cili ka psuar asimilimin,
duke kaluar n shqipen.
Vmendjen e Demirajt kt radh e kan trhequr si fjalt e
trashguara, q kan dal jasht prdorimit para formimit t
shqipes, ashtu edhe fjalt e prejardhura n ilirishten, q jan
prcjell si t tilla. sht e vrtet, q kto jan shtje tejet t
vshtira pr ti zgjidhur, por sht merit e autorit se i ka ce-
kur dhe kshtu ka hapur rrug t reja hulumtimi. Ndrkaq,
jepet e zgjeruar lista e fondit t fjalorit i.e. t shqipes. Duke e
uar m tej iden e pranis konkrete t ilirishtes, studiuesi
edhe pr huazimet ngulmon q t dallohen huazimet n iliri-
shten prej huazimeve, q ka br shqipja drejtprdrejt nga
gjuht, me t cilat ka qen n kontakt. Pranimi se element
nga greqishtja e vjetr ishin t pranishm n ilirishten, dome-
thn si periudh jo m von sesa shek. V i ers s re, shrben
si nj argument, q paraardhsit tan kan pasur kontakte m
t hershme me grekt e vjetr, ndonse ndikimi i ksaj mbi
ilirishten do t ket qen i kufizuar. Shembulli m i njohur
sht fjala mokn/mokr, e cila vrteton se evolucioni -->
-o- ka ndodhur n ilirishten dhe ka prekur edhe shtresn m
t vjetr t huazimeve greke, ndrsa rotacizmi dshmon se ka
ndodhur prpara dyndjeve sllave.
VSHTRIMET E PROF. SH. DEMIRAJT 19

Pa u zgjatur m hollsisht pr kt shtje, e cila na del tashti

n nj drit t re dhe interesante, po prmend se nocioni i
romanizimit t shqipes duhet ndryshuar n romanizimi i
ilirishtes dhe, pr pasoj, do t riformulohej thnia e mpar-
shme, duke u br kshtu: ilirishtja i shptoi romanizimit t
plot dhe jo shqipja, e cila iu nnshtrua ndikimeve t mte-
jshme sidomos nga sllavishtja e turqishtja, si dhe besoj q du-
het ta mendojm q me koh ka humbur huazime latine t
latinishtes, ndrsa ka shtuar huazime prej italishtes e veneti-
shtes. Kshtu, n rast se nuk do t ishte ndrprer ndikimi i
turqishtes, nuk do t ishte e papritur q nj huazim latin si
fytyr do t ishte zvendsuar me surrat, qytet me shehr,
kasaba, i varfr me fukara etj.
Po ktu bn pjes tema e huazimeve kishtare. Krishterimi
erdhi n trevat shqiptare nga Perndimi, domethn latinisht,
pas shek. III t ers s re. Athere fjal si benedicere, maledi-
cere nuk jan kuptuar nga ata fols si t prbra, madje jan
dgjuar kryesisht n vetn e par benedicam. Pr pasoj, be-
koj nuk vjen nga benedicere, si e japin gjith autort e eti-
mologjive, por nga benedicam. Me sa duket, pr shkak t nj
theksimi m t fort n rrokjen nistore, s pari jan rrgjuar
dy rrokjet e para dhe m pas i jan prshtatur zgjedhimit pas
tingullit -k-. Dhe npr kt proces kan ardhur te shqipja
bekoj, mallkoj. Pr pasoj, brenda ilirishtes duhet ndrtuar nj
trajt ilire e ndrmjetme: lat. benedicam ilir. * - shq.
bekoj. Prfundimisht, mendoj se pohime t tilla, si: n gju-
hn shqipe ndeshen disa fjal prej burimi latin, q i prkasin
nj faze relativisht t vjetr t larinishtes, do t ishte histori-
kisht m e drejt t rifomuloheshin kshtu: n gjuhn shqipe
ndeshen disa fjal t trashguara prej ilirishtes me burim latin,
q i prkasin nj faze relativisht t vjetr t latinishtes.
20 XHEVAT LLOSHI

Me nj metod sistematike m tej Demiraj ka vshtruar me

radh huazimet greke, romane, sllave, turke, si edhe ndr-
kombtarizmat. Natyrisht, pr pika t veanta ktu mund t
bhen vrejtje. Pr shembull, janicar nuk sht huazuar prej
turqishtes, por nprmjet greqishtes dhe prandaj del n at
trajt fonetike edhe te arbresht, ashtu si edhe fjala coh.
Gjithashtu nuk qndron mendimi se autort e letrsis orien-
taliste, t quajtur bejtexhinj, kan shum fjal turke, arabe e
persiane, q ishin fare t panjohura pr masat e gjera popullo-
re. Historikisht, letrsia orientaliste te ne n fillim nuk ka qen
aspak shqip, madje edhe emrat e letrarve q prmend E. e-
lebiu n shek. XVII nuk u prkasin aspak poetve shqiptar.
M pas, me rnien hap pas hapi t Perandoris Osmane, orien-
talistt e huaj u larguan nga trevat tona dhe n letrsin orien-
taliste shqiptare nisin t deprtojn fjal t shqipes. Shkurt, te
bejtexhinjt nuk ndeshen shum fjal t huaja orientale, por
prkundrazi, n krijimet e tyre sipas estetiks orientale nisin t
deprtojn fjal shqipe dhe prandaj ato nuk shrbejn si dshmi
pr gjendjen e leksikut t shqipes prgjithsisht.
Pavarsisht prej ktyre vrejtjeve, n punimet e Sh. Demirajt
kemi nj pasqyr m t prditsuar t prbrjes historike t
leksikut t shqipes, ku jo vetm jan prthithur arritjet m t
qndrueshme t autorve t mparshm, por ato jan edhe m
t sistemuara dhe n nj varg pikash jan uar m tej. Pr m
tepr, kto tashti e bjn edhe m t argumentuar trajtimin e
shtjes madhore t prejardhjes s shqipes dhe, si rrjedhoj e
saj, shtjen e vendit dhe t kohs s formimit t gjuhs son.
Librin Gjuhsi ballkanike t vitit 1994 Demiraj e ribotoi t
plotsuar dhe t prditsuar m 2000. Kreu i fundit u kushto-
het bashkprkimeve n fushn e fjalorit. Tashm krkimet
zgjerohen n disa an, domethn huazimet romane e greke
VSHTRIMET E PROF. SH. DEMIRAJT 21

shqyrtohen kundrejt disa gjuhve ballkanike njhersh, por

edhe fjalt sllave q kan deprtuar n shqipen, n rumani-
shten dhe n greqishten. Do t shtoja me kt rast, se ndryshe,
pr shembull, nga greqishtja, jo vetm kontaktet u prkasin
periudhave t ndryshme, por bashk me kt jan t
ndryshme edhe gjuht sllave jugore gjat ktyre periudhave.
Prandaj ka dallime t ndjeshme ndrmjet tri gjuhve t msi-
prme, q kan ndier ndikimin, i cili me epitetein sllav
mbulon shtresa jo t njta fjalsh si gjuh dhe si kronologji.
Vshtrimet e prof. Sh. Demiraj pr leksikun e shqipes i japin
atij nj vend n leksikologjin historike t shqipes, n t ciln
jo vetm ka br risistemimin e dijes s mparshme, por edhe
ka dhn ndihmesa t veanta, duke hapur shtigje t reja hu-
lumtimi n kt fush.

SHNIME DHE REFERIME

1. N Bibliografin e prgatitur nga E. Lafe dhe botuar n

Gjuha jon, 1996, nr. 1-4, f. 15-26, kjo dispens vendoset
n vitin 1968 dhe e ribotuar n Prishtin m 1970, por botimi
i par i shaptilografuar sht i vitit 1962.
2. DEMIRAJ, SH. (1953): Disa shnime t krahasuara mbi
gjuhn e Jul Varibobs. BSHSH, nr. 1, f. 66-75; nr. 2, f. 16-
31; nr. 3, f. 39-50.
3. DEMIRAJ, SH. (1955): Gjuha e Sami Frashrit. BSHSH,
nr. 3, f. 191-234.
4. DEMIRAJ, SH. (1956): Historia e gjuhs s shkruar shqi-
pe. Shekujt XVIII-XIX.
5. DEMIRAJ, SH. (1956): Historia e gjuhs s shkruar t
arbreshve t Italis (shekujt XVI-XIX).
6. Te Fan Noli dhe gjuha e tij (SF, 1982, nr. 1, f. 87-91) do
t vinte n dukje se Noli ndrton mjaft fjal t reja, n pjesn
22 XHEVAT LLOSHI

m t madhe kalke gjuhsore, ndrsa ishte treguar shum do-

rmbar me fjalt e prbra. Ndrkaq, qndron vrejtja q i
ishte br, pr prdorimin e tepruar t fjalve t huaja.
7. DEMIRAJ, SH. (1988): Gjuha shqipe dhe historia e saj.
SHBLU, f. 35.
8. DEMIRAJ, SH. (1983): Shqipja gjuh ballkanike, n
Gjuha jon, nr. 1, f. 38-45.
9. DEMIRAJ, SH. (1988): Gjuha shqipe dhe historia e saj.
SHBLU, f. 93.
 23

EMIL LAFE,
Tiran

PROF. SHABAN DEMIRAJ PR KULTURN E

GJUHS DHE NORMN LETRARE

Prof. Shaban Demiraj sht themeluesi i lnds s morfologji-

s n Universitetin e Tirans. Me tekstin e tij Morfologjia e
gjuhs s sotme shqipe (Demiraj 1961), q sht ribotuar
edhe n Kosov, kan studiuar breza t tr studentsh t
degs s gjuhs shqipe e t gjuhve t huaja. Ata jan prgati-
tur si msues, redaktor, krkues shkencor, prkthyes etj.
dhe prej ktij teksti kan msuar teorin dhe praktikn e
morfologjis s shqipes letrare. Veori themelore t tekstit t
prof. Sh. Demirajt jan: s pari, prpunimi teorik m i thelluar
e m i plot i kategorive gramatikore t shqipes dhe, s dyti,
prcaktimi m sistemor e m i mir i norms letrare gramati-
kore, duke marr parasysh zhvillimin e gjuhs s shkruar
shqipe n kohn kur u botua teksti.
Prcaktimi i norms morfologjike n periudhn e paslufts ka
kaluar npr disa shkall. S pari, dy gramatikat e Kostaq Ci-
pos t vitit 1949: Gramatika e shqipe e Institutit t Shken-
cave dhe Gramatika e gjuhs shqipe pr shkollat shtatvje-
are (klasat V, VI, VII). Ndonse nga i njjti autor, norma le-
trare te gramatika shkollore sht m e prcaktuar, kurse te
gramatika e Institutit t Shkencave K. Cipoja ka dhn her-
her nj shumsi formash, duke prfshir edhe forma thjesht
dialektore, madje edhe t arbrishtes. N mnyr t veant
pr sistemin foljor kto i ka vn n dukje studiuesja Adelina
erpja (erpja 2012). M tej vjen Ortografia e gjuhs shqi-
24 EMIL LAFE

pe e vitit 1951 (Ortografia 1951), e ripunuar gjat viteve

1953-1954 (Projekti 1954) dhe e zbatuar te Fjalor i gjuhs
shqipe i botuar at vit (Fjalor 1954). Nj hap t ri shnon
Ortografia e gjuhs shqipe e vitit 1956 (Ortografia 1956).
Teksti i prof. Sh. Demirajt shnon nj hap t rndsishm
prpara, pasi sht konceptuar dhe hartuar si gramatik (mor-
fologji); n t jan vshtruar e trajtuar n mnyr sistemore t
gjitha pjest e ligjrats dhe jan br prpjekje pr kodifiki-
min e format e tyre letrare.
Prof. Sh. Demiraj ka drejtuar punn e grupit hartues t vllimit
Morfologjia t asaj q njihet si Gramatika e Akademis.
N kt vllim1 prof. Sh. Demiraj ka hartuar edhe kreun Fol-
ja, q sht jo vetm kreu m i vllimshm i veprs, por edhe
m problemori pr sa i prket larmis s formave dhe proble-
meve t tjera. Mbi kt gramatik jan mbshtetur edhe veprat
e mvonshme normative. Arritjet e gramatiks s re t Akade-
mis iu dhan pa vones edhe shkolls me tekstin e hartuar nga
S. Demiraj e N. Cikuli pr shkollat pedagogjike, botimi i par
1973 (Demiraj 1973/b). Pr sa u takon foljeve, duhet prmen-
dur doracaku i Zgjedhimi i foljeve i Zijadin Munishit (Pri-
shtin, 1998), i cili shkruan n parathnie se sht mbshtetur
te klasifikimi i foljeve n Gramatikn e Akademis; po ashtu
edhe doracak t tjer pr foljet e gjuhs shqipe2.

1
Vllimi u hartua n dor t par e u diskutua n vitin 1972; u botua si
libr m 1976.
2
Stefanllari, Rozeta; Hintz, Bruce: 541 Albanian Verbs fully conjugated in
all tenses in an easy-to-learn format. Albatros. Tiran, 2006, 653 f.; Bega,
Bato; Bega, Sokol Bega: Albanian verbs the art of conjugation. Albanian as
a Second Language (A.S.L.). Printed in Albania by Pegi. Tirana, 2007,
265 f. + CD.
PROF. SHABAN DEMIRAJ PR KULTURN E GJUHS 25

Krahas ksaj pune pr tekstet dhe veprat shkencore, q jan

tashm t mirnjohura, prof. Sh. Demiraj ka dhn nj ndi-
hmes t shnueshme edhe n diskutimet pr normn letrare
e pr gjuhn letrare shqipe n prgjithsi. Ai ka qen nj
mbrojts i vendosur e parimor i shqipes letrare t njsuar dhe
disa her ka sjell argumente bindse se kjo gjuh letrare q u
sanksionua n Kongresin e Drejtshkrimit (1972), nuk sht
nj krijim arbitrar e artificial i ideologjis sunduese t kohs,
por kurorzim i nj procesi t gjat t prpunimit dhe t lvri-
mit t vet gjuhs letrare. Ky proces q u zhvillua me nj in-
tensitet m t lartn vitet e paslufts me zhvillimin e madh q
morn arsimi, kultura e shkenca, i dha dor gjuhsis shqiptare
t prpunoj dhe t hartoj veprat e nevojshme kodifikuese pr
drejtshkrimin, gramatikn, fjalorin dhe terminologjin.
N kumtesn q mbajti n Kongresin e Drejtshkrimit prof.
Sh. Demiraj vren me t drejt se prcaktimi i rregullave t
drejtshkrimit mbshtetet n prgjithsi n gjendjen e krista-
lizuar t norms drejtshkrimore n nj koh t dhn, ose n
prirjen e fiksimit t ksaj norme, kur ajo nuk sht kristalizuar
ende. N rastin e fundit vendosja e norms drejtshkrimore
paraqitet mjaft e vshtir dhe krkon nj pun t kujdesshme,
t mbshtetur n nj studim t thelluar, ku kjo apo ajo shtje
e veant t shqyrtohet n lidhje t ngusht me shtjet e tjera
t ngjashme. (Demiraj 1973/a, f. 323). Duke mbajtur kt
pikpamje, ai nuk i ka miratuar hapat e nxituar t disave pr
nj reform t thell t drejtshkrimit si kusht pr t mos u
shtuar zrat kundr standardit, q mund t shkojn edhe deri
n prmbysjen e tij.
Duke kaluar n shtje konkrete, n kt kumtes prof. Sh.
Demiraj vlerson si m t prligjura si nga ana morfologjike,
ashtu dhe nga ana fonetike, ortogramet t jashtmve, t nder-
26 EMIL LAFE

shmve, t vdekshmve etj. n krahasim me t jashtmve, t

ndershmve, t vdekshmve etj., q prmbante Projekti i vitit
1967; ai shprehet se prcaktimi i ktyre formave (pr t cilat
vrehen edhe sot mjaft luhatje) sht m fort shtje e grama-
tiks sesa e drejtshkrimit. Duke pasur parasysh edhe kt v-
rejtje, n ripunimin e Projektit ato u lan jasht pr tu tra-
jtuar nga gramatika.
N Projektin 1967 ishte propozuar q trajta e shkurtr i e p-
remrit vetor n rasn dhanore, kur ndiqet nga nj trajt tjetr e
shkurtr ose nga pjesza u, t shkruhet j, si n pozicion prokli-
tik, ashtu edhe n pozicion enklitik, d.m.th.: ja morn kngs
merrja kngs. Kshtu njsohej mnyra e shkrimit t ksaj tra-
jte. N kt mes duhet prmendur se pr shkrimin me ja ose ia
n pozicion proklitik ka pasur shum luhatje ather, kurse n
pozicion enklitik shkruhej gjithnj ja (merrja, jepja, thuaja etj.
dhe jo merria, jepia, thuaia). Komisioni nuk ka qen i njz-
shm dhe i bindur pr kt zgjidhje, por ka dashur t marr
edhe mendimin e publikut. Prof. Sh. Demiraj ishte ndr ata q
argumentuan se drejtshkrimi n kt rast duhet t zbatoj pari-
min morfologjik, d.m.th. t ruhen struktura dhe njsia e trajta-
ve. Gjat ripunimit t Projektit, kjo rregull u ndryshua n at
q kemi sot, d.m.th. shkruajm ia dhe, ia mori, por merrja,
jepja. Kjo rregull, q ka fituar tashm qndrueshmri dhe nuk
vihet m n diskutim, dshmon se edhe n drejtshkrim nuk
mund t zgjidhen t gjitha shtjet duke ndjekur me rreptsi
vija t drejta.
Dihet se n fillim t viteve 90, pra menjher pas kthess
politike n Shqipri e n rajon, shprtheu nj val kundr-
shtimesh pr gjuhn standarde dhe pr Kongresin e Dre-
jtshkrimit. N kt atmosfer n nntor 1992 u mbajt n Ti-
ran konferenca Gjuha letrare kombtare dhe bota shqiptare
PROF. SHABAN DEMIRAJ PR KULTURN E GJUHS 27

sot. Nj nga argumentet e forta t kundrshtarve t stan-

dardit ather (po edhe sot), sht mungesa e paskajores. Prof.
Sh. Demiraj trajtoi pikrisht kt tem n konferencn e vitit
1992 (Demiraj 2002/a), duke e vshtruar problemin edhe
historikisht, edhe n rrafshin e gjuhs letrare. Ai vuri ndukje
se zgjerimi i funksioneve t mnyrs lidhore prbn nj prirje
t qart t zhvillimit konvergjent t strukturs gramatikore t
dy dialekteve t shqipes dhe kjo sht karakteristike edhe pr
gjuh t tjera t Ballkanit. Nj tjetr zhvillim konvergjent
krahas ksaj sht krijimi i forms pr t shkuar/ pr t shkue,
q prdoret me shumicn e funksioneve karakteristike t pa-
skajores. Duke pasur kto mundsi, d.m.th. format e lidhores
dhe formn e pashtjelluar pr t shkuar, vren prof. Sh.
Demiraj, mungesa e paskajores s tipit me punue, e cila n
burimet e shkruara dshmohet vetm pr dialektin verior, nuk
e ka penguar shqipen letrare t kohs son ti plotsoj t gji-
tha krkesat e nj gjuhe kombtare t zhvilluar, dhe kt e
dshmojn qart jo vetm veprat e autorve shqiptar, por
edhe prkthimet e shumta nga gjuht e huaja. N vijim t
argumentimeve t tij prof. Sh. Demiraj arrin n prfundimin
se futja e paskajores s tipit me punue n shqipen letrare t
njsuar do t ishte gjuhsisht e panevojshme. Pr m tepr,
nj gj e till nuk do t ishte n prputhje me sistemin baz t
ksaj letrarishteje standard.3 (Demiraj 2002/a f. 59).

3
Q t mos merret ky pohim n mnyr absolute, ai shton se kur vjen
puna pr t karakterizuar sa m mir nj personazh, q n gjuhn e
prditshme flet dialektin verior, prdorimi i formave dialektore, ndr to
edhe i ksaj paskajoreje, sht i pranueshm dhe i prligjur. Pr kt ai
krkon q trajtimi i forms s pashtjelluar e tipit me punue n gramatikat
shkencore t zr nj vend m t gjer. (Po aty).
28 EMIL LAFE

Tems s shqipes letrare prof. Sh. Demiraj i sht kthyer katr

vjet m pas te artikulli Shqipja e sotme letrare dhe e ardhmja
e saj, i botuar te prmbledhja Shekulli 21 (Demiraj 1996).
Disa ide, pohime e prgjithsime t tij duhen pasur parasysh,
veanrisht n rrethanat e debateve t vijueshme pr kt
problem. S pari, shtja se kjo gjuh letrare e njsuar n
Shqipri u vendos n rrethanat e diktaturs komuniste. Me t
drejt ai vren se gjuha letrare e njsuar u vendos si vullnet i
prbashkt i gjith shqiptarve dhe se ishte Konsulta e Pri-
shtins (prill 1968) ajo q ia hapi rrugn Kongresit t Dre-
jtshkrimit, se pa vullnetin e shqiptarve n ish RF t Jugoslla-
vis (me t ciln Shqipria n at koh ishte n marrdhnie
t acaruara), shqipja letrare e njsuar nuk mund t fitonte kt
prmas mbarkombtare. Prandaj teoria e zgjidhjes s
dhunshme nuk i prgjigjet s vrtets. S dyti, shqipja letrare
e njsuar nuk u krijua n Kongresin e Drejtshkrimit, por sht
rezultat i nj procesi t gjat e t vijueshm zhvillimi, kristali-
zimi dhe kodifikimi nga ana e gjuhtarve. S treti, fakti q
shqipja letrare e njsuar i ka qndruar provs s kohs n t
gjith hapsirn e zbatimit t saj, tregon se ajo sht ndrtuar
mbi baza t drejta shkencore, duke u mbshtetur n elementet
e prbashkta t strukturs s gjuhs dhe duke integruar ele-
mente t veanta dialektore funksionale (p.sh. emrat si m-
sues, shikues, mbiemrat si i arsyeshm, i punueshm etj.). S
katrti, dialekti i jugut ishte m homogjen dhe m i lvruar
sidomos nga shek. XIX, kur fillon lvizja e Rilindjes.
Duke hedhur vshtrimin drejt s ardhmes prof. Sh. Demiraj
shprehet me bindje se shqipja standarde do ti prballoj gji-
thnj e m mir krkesat e shoqris shqiptare n zhvillim,
por pr t arritur kt, duhet t punohet m shum pr ta
br m t qndrueshme dhe pr ta pasuruar me fjal e
PROF. SHABAN DEMIRAJ PR KULTURN E GJUHS 29

shprehje nga gjuha popullore (detyr n radh t par e

shkrimtarve), dhe me formime t reja e veanrisht me terma
t fushave t ndryshme t shkencave, tekniks dhe arteve. N
kt mes mbetet si detyr e prhershme ruajtja e veantis
kombtare t shqipes dhe mnjanimi i fjalve, shprehjeve e
ndrtimeve t huaja t panevojshme.
N konferencn Shqipja standarde dhe shoqria shqiptare
sot me rastin e 30-vjetorit t Kongresit t Drejtshkrimit,
prof. Sh. Demiraj iu rikthye disa shtjeve thelbsore t shqi-
pes standarde (Demiraj 2003). Edhe nj her argumentoi se
shqipja standarde mbshtetet mbi baza shkencore dhe sht
kurorzim i nj procesi letrar gjat t cilit varianti letrar jugor
prthithi edhe elemente t varianteve letrare veriore, duke
ln mnjan her-her elemente t vetat n gjith struktu-
rn e gjuhs, dhe kshtu arriti t ngrihej n shkalln e nj
gjuhe letrare t njsuar e t prbashkt. Fakti q territori i
bazs dialektore t shqipes standarde sht m i ngusht sesa
territori i dialektit verior nuk sht dika e panjohur edhe pr
gjuh t tjera, p.sh. italishtja, frngjishtja, gjermanishtja. Prof.
Sh. Demiraj, duke analizuar strukturn e prgjithshme t gju-
hs shqipe (sidomos n rrafshin fonetik e gramatikor) vren se
mbizotrojn elementet e prbashkta. I vetmi ndryshim
ndrmjet dialekteve tona n rrafshin gramatikor sht mun-
gesa e paskajores s tipit me punue. Por kjo nuk ka prbr
nj penges n funksionimin e shqipes standarde dhe me kt
rast ai risjell dhe prforcon argumentet e parashtruara n
kumtesn e konferencs s vitit 1992 (Demiraj 2002/a).
Dihet se me koh prof. Sh. Demiraj iu prkushtua studimit t
gramatiks historike dhe t historis s gjuhs shqipe. Por ve-
prat tij pr shqipen e sotme letrare dhe trajtesat e tjera t ksaj
fushe mbeten themelvnse e orientuese. Ato shquhen pr
30 EMIL LAFE

arsyetimin dhe argumentimin e qart e binds, pr gjuhn e

rrjedhshme, pa ndrlikime t panevojshme intelektualiste. Kjo
i bn t lexohen gjithnj me prfitim t drejtprdrejt. Merita
e prof. Sh. Demirajt n fushn e norms letrare dhe t kultu-
rs s gjuhs sht e dyfisht: nga njra ai sht hartues dhe
drejtues i veprave kryesore normative n fushn e morfolo-
gjis s shqipes letrare dhe, nga ana tjetr, ai sht ndr
mbrojtsit e vendosur t shqipes letrare, duke treguar me ar-
gumente shkencore e bindse drejtsin e zgjidhjeve dhe t
vendimeve q ka marr gjuhsia shqiptare n kt fush n
kohn e duhur.

Literatura

erpja 2012 = erpja, Adelina: Dallime t formave foljore n

dy gramatikat e vitit 1949 t Kostaq Cipos. Gjurmime alba-
nologjike Shkencat filologjike 41/42/2011/2012, f. 161-
169.
Demiraj 1961, I, II = Demiraj, Shaban: Morfologjia e gjuhs
s sotme shqipe. Universiteti Shtetror i Tirans, Tiran,
1961, Pjesa I, 96 f.; Pjesa II, 304 f.
Demiraj 1973/a = Demiraj Shaban: Rreth disa shtjeve gra-
matikore n rregullat e drejtshkrimit t shqipes. - Kongresi i
Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe 20-25 nntor 1972. II. Re-
daksia: Androkli Kostallari (redaktor prgjegjs), Mahir Domi,
Eqrem abej, Emil Lafe, Jani Thomai, Xhevat Lloshi, Niko-
leta Cikuli. Akademia e Shkencave e RP t Shqipris Insti-
tuti i Gjuhsis dhe i Letrsis. Tiran, 1973, f. 323-329.
Demiraj 1973/b = Demiraj, Shaban; Cikuli, Nikoleta: Gra-
matika e gjuhs shqipe, 1. Tiran, 1973.
Demiraj 1996 = Demiraj, Shaban: Shqipja e sotme letrare dhe
e ardhmja e saj. - in: Shekulli 21 Mendime dhe opinione.
PROF. SHABAN DEMIRAJ PR KULTURN E GJUHS 31

Ideja dhe sponsorizimi i botimit Dino Asanaj. Gjonlekaj Pu-

blishing Company. New York USA, 1996, f. 119-122.
Demiraj 2002/a = Demiraj, Shaban: Gjuha letrare shqipe e
njsuar dhe shtja e paskajores. - Konferenca Shkencore
Gjuha Letrare Kombtare dhe Bota shqiptare sot Tiran,
20-21 nntor 1992. Redaksia: Jorgo Bulo, Emil Lafe, Seit
Mansaku, Enver Hysa. Akademia e Shkencave e Shqipris.
Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis. Shtpia botuese Shken-
ca. Tiran, 2002, f. 56-59.
Demiraj 2002/b = Demiraj, Shaban: Rreth foljeve fyej e fjej
dhe disa formave t tyre. Gjuha jon 22/2002, 1-2, 82-84.
Demiraj 2003 = Demiraj, Shaban: Rreth disa shtjeve thelbsore
t shqipes standarde. - Konferenca shkencore Shqipja standarde
dhe shoqria shqiptare sot. Tiran, 11-12 nntor 2002. Reda-
ksia: Jorgo Bulo, Emil Lafe, Seit Mansaku, Enver Hysa. Akademia
e Shkencave e Shqipris. Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis.
Shtpia botuese Shkenca. Tiran, 2003, 30-35.
Fjalor 1954 = Fjalor i gjuhs shqipe. E punoi nj komision i
prbr nga K. Cipo (kryetar), E. abej, M. Domi, A. Krajni,
O. Myderrizi. Instituti i Shkencavet Sekcioni i gjuhs e i le-
trsis. Tiran, 1954, 648 f.
Ortografia 1951 = Ortografia e gjuhs shqipe. Punuar prej A.
Xhuvanit, K. Cipos dhe E. abejt. Instituti i Shkencavet.
Tiran, 1951, 27 f.
Ortografia 1956 = Ortografia e gjuhs shqipe. Komisioni: Ale-
ksandr Xhuvani, Eqrem abej, Androkli Kostallari dhe Mahir
Domi. Buletin pr shkencat shoqrore 10/1956, 4, f. 38-65.
Projekti 1954 = Projekti i ortografis s gjuhs shqipe, hartuar
nga Aleksandr Xhuvani, Eqrem abej, Mahir Domi. Instituti
i Shkencavet. Tiran, 1954 44 f. (me shaptilograf).
 33

DIMITAR PANDEV,
Fakulteti i Filologjis Bllazhe Koneski Shkup

BAZA TEORIKE E GJUHSIS BALLKANI-

KE T SHABAN DEMIRAJT

Linguistiks ballkanike Demiraj i hyn, para s gjithash, nga po-

zicionet e indoevropeistiks strukturore-funksionale diakro-
nike, e cila e ndjek zhvillimin e gjuhve indoevropiane gjat
kalimit t tyre nga sintetizmi n analitizm. Pr Demirajn bal-
lkanistika sht form e paraplqyer e indoevropeistiks, ndrsa
gjuht ballkanike gjuh me nj shkall t lart analitizmi.
N t vrtet, kalimi nga sintetizmi drejt analitizmit n lin-
guistikn strukturore-funksionale sht i pranuar si proces
zhvillimor i prgjithshm i brendshm, i cili n mas m t
vogl ose m t madhe i prfshin t gjitha gjuht indoev-
ropiane. Doemos, ky proces sht i prforcuar edhe nga pro-
ceset zhvillimore t jashtme, q ndodh me gjuht ballkanike,
n kt kontekst pra edhe me gjuhn shqipe.
Sa pr krahasim: Qasja strukturore-funksionale drejt zhvilli-
mit historik t gjuhs shqipe, si dhe ndaj gjuhve t tjera ball-
kanike, e Demirajt gjen paralelen n qasjen gjegjse n shiki-
met m t reja t proceseve ballkanistike n studimet e Zuza-
na Topolinjsks dhe korrespondojn me ato gjegjse n m
shum qendra linguistike evropiane (t Mosks etj.).
Duke u prcaktuar pr kt qasje, Demiraj u kushton vmen-
dje t domosdoshme qasjeve t ndryshme ndaj problematikave
gjuhsore ballkanike n dy shekujt e kaluar, q nga koha e
Jernej Kopitarit, pastaj Afanisj Selishevit, deri te studimet
34 DIMITAR PANDEV

strukturore-funksionale bashkkohore t cilat ndrlidhen me

teorit e formuara n shkolln linguistike t Prags.
T precizojm: Qasja strukturale tregon pr zhvillimin paralel
t dukurive gjuhsore, edhe at nga paralelet n leksik, pr-
mes paraleleve n gramatik, q sht vatr funksionale the-
melore e proceseve ballkanistike, me perspektivat e paraleleve
n fonetik.
Q t formohet ky shikim n zhvillimin e gjuhve, nuk ka
qen gj e thjesht, sikurse nuk ka qen e thjesht q t kup-
tohet thjeshtimi i strukturs gramatikore, pavarsisht nga
shkaqet q e kan sjell at, si progres n zhvillimin dhe/ose
perspektivn e zhvillimit, vemas nse dalse kan qen shi-
kimet thjesht filologjike dhe veanrisht klasike-filologjike,
do t kishim thn, pr strukturn jashtzakonisht t mrekul-
lueshme t gjuhve klasike.
Demiraj u takon atyre linguistve t cilt duke shnjuar kre-
don e tyre linguistike, nuk i minimizojn paraardhsit e tyre,
por prkundrazi e theksojn kontributin e tyre n ndriimin e
problematiks q bhet prcaktim i tyre. N kt drejtim, me
interes sht raporti midis Hyrjes n Linguistikn ballkanike
t Demirajt dhe elaborimi i shtjeve t ndryshme gjuhsore,
prkatsisht ballkanizmave. Do ta kishim definuar si raport
midis teorive t paraqitura socio-linguistike (para paraqitjes s
socio-linguistiks) dhe prshkrimeve strukturore-funksionale
t treguara t gjuhve n bot dhe, n kt kontekst, t gju-
hve n Gadishullin Ballkanik (para paraqitjes s strukturali-
zmit):
1. Pikpamjet e Kopitarit n gjuhn si mjet pr komunikim n
kontekst t filozofis s gjuhs t Humboltit. Pamja gjuhsore
ballkanike n bot, prkatsisht modeli ballkanik i bots (T.
Civjan) q paraqet kalim nga kognitivistika n kulturologji.
BAZA TEORIKE E GJUHSIS BALLKANIKE 35

Raporti i Demirajt ndaj ides origjinale t Kopitarit dhe ndaj a-

ktualizimit t ideve t Kopitarit (nj form gjuhsore, me tri lloje
gjuhsore t materialit gjuhsor) kundrejt Ilievskit: nj form
gjuhsore e grshetuar n nj materie t trefisht gjuhsore, Ru-
dolf Filipoviq: raporti teori gjuhsore materiali gjuhsor.
Demiraj korrespondon me teorin pr gjuht n kontakt t
Vajnrajhut dhe t Rudolf Filipoviqit, e cila ndrlidhet me at
t Andre Martines dhe me linguistikn funksionale t Prags,
sidomos me teorin pr interferencn gjuhsore.
N kohn e Humboldit, fjala sistem ka pasur domethnien e
paradigms, ndrsa fjala organizm ka shprehur sistemin. Ilie-
vski sht m afr kuptimit fjal pr fjale, ndrsa Demiraj pra-
n kuptimit q vjen si detyrim nga linguistika historike. Fjala
shqipe LND sht m afr t dhns gjuhsore, prkat-
sisht faktit gjuhsor, pra lnds/lndve.
N nj t kuptuar t ktill, nocioni material gjuhsor pr-
puthet me rndsin q ka n linguistikn historike, e cila
paraplqen materiale gjuhsore, prkatsisht t dhna gjuh-
sore para gjuhve, prkatsisht para sistemeve. Edhe me tezn
e Humbodit pr objektivitetin e gjuhs dhe pr vazhdimsin
e forms s gjuhs. Kjo ide e Humboldit korrespondon me
teorin e meta-gjuhs ballkanike t Civjanit. Idet e Civjanit
korrespondojn me idet e Topolinjsks, e ato jan ide t
pranuara n linguistikn reale.
2. Pikpamjet e Miklloshiqit, t cilat gjejn mbshtetje n
ballkanistikn e Vajgandit, por edhe n neolinguistikn italia-
ne, prkatsisht n linguistikn gjeografike me kahe idealiste,
n teorin pr substratin trako-ilir.
3. Pikpamjet e Shuhardit dhe t Kurtenes pr kryqzimet
gjuhsore (kye n teorin e Koneskit, i cili i formulon edhe
si sinteza gjuhsore).
36 DIMITAR PANDEV

4. Pikpamjet e Sandfeldit, i cili e afirmon teorin pr gjuht

me prestigj. Kjo teori korrespondon edhe me teorit gjegjse
pr raportin gjuh individ, gjuh shoqri tek Jasperseni.
Teoria pr gjuhn greke si gjuh me prestigj, e pranishme
edhe n filologjin sllave, por edhe n bazn e gjuhs s
shkruar dhe, patjetr, n planin e gjuhs s individit, prkat-
sisht t idiolektit t folsit, teori prej s cils del edhe t kup-
tuarit se kontakti midis gjuhve realizohet tek folsi, q n
baz sht qasje kognitivistike.
5. Pikpamjet e Selishevit, i cili i ka parasysh kushtet e pr-
bashkta dhe raportet e ndrsjella t hapsirs gjuhsore bal-
lkanike n t kaluarn dhe n t sotmen (me t ciln gj
ndrvihen njra n tjetrn teorit pr substratin dhe pr bilin-
guizmin).
Nga aspekti strukturor funksional, interesin ton do ta ki-
shim drejtuar kah ideja pr gramatikalizimin n gjuht ballka-
nike, e lindur tek Sandfeldi dhe e kuptimsuar tek Jesperseni.
Demiraj i kushton vmendje adekuate gramatikalizimit (t
kohs s ardhshme) n kontekst t tendencs pr prcaktim
formal t kohs s ardhshme, do t kishim prgjithsuar, n
gjuht indoevropiane, si veori strukturore-funksionale edhe
n gjuhn shqipe edhe n gjuht tjera ballkanike. Citojm:
Shembuj pr gramatikalizime t tilla ka n t gjitha gjuht
evropiane. (Shaban Demiraj,
/Gjuhsi ballkanike/, 1994, Shkup, f. 121). Interesin e tij
Demiraj e zgjeron edhe n shprehjen e veprimeve q mund t
realizohen pas nj asti t caktuar n t kaluarn, pr t ciln
gj jep shembuj prkats nga anglishtja, gjermanishtja, itali-
shtja dhe gjithsesi shqipja.
Nga aspekti funksional-strukturor pr zhvillimin e gjuhve
ballkanike interes paraqet teoria pr ndarjen aktuale n
BAZA TEORIKE E GJUHSIS BALLKANIKE 37

gjymtyr t fjalis, e cila, ndrkaq, nuk mund t prgjithso-

het te t gjitha gjuht indoevropiane. E apostrofojm kt
pohim t Demirajt (dyfishimi, prkatsisht anticipimi i ln-
ds... nuk gjendet n t gjitha gjuht i.e., bile edhe n ato
gjuh i.e. t cilat gjat evoluimit t tyre historik kan krijuar
edhe forma t reduktuara (t patheksuara) t premrave veto-
r, si p.sh. n gjuhn serbokroate, eke, polake.
Dyfishimin e objektit Demiraj e lidh me nj tjetr teori, q
sht karakteristike pr ndrtimin e rrfimit dhe t fjalis,
prkatsisht me teorin e redundancs, me rast duhet pasur
parasysh se redundanca sht me rndsi n strukturn e gju-
hve indoevropiane, prkatsisht fleksive.
Por, do t kishim shtuar jo edhe tek ato aglutinative! Raporti
midis fleksionit dhe aglutinacionit, ndrkaq, sht nj ndr
temat ky t afiksacionit n linguistikn strukturale, bile edhe
pr sa u prket gjuhve klasike, si sht latinishtja, me t
ciln gj prekemi me nj tem t dashur t Sosirit.
Demiraj, ndrkaq, vmendje t veant i kushton aglutina-
cionit n strukturn e fjals shqipe, vemas n lidhje me ad-
mirativin: (Mnyra admirative n gjuhn shqipe ka lindur si
rezultat i aglutinacionit t forms s prmbysur t kohs s
shkuar t pacaktuar, aty, f. 186). Si aglutinative Demiraj i
promovon premrat shqip t tipit di-kush, di-sa, si dhe fjalt
premrore: kush-do, ndo-kush dhe e thekson ngjashmrin
e tyre me premrat gjegjs t rumanishtes.
Nga aspekti strukturor-funksional, me interes sht pohimi se
aglutinacioni paraqitet n forma n t cilat m s shumti qn-
dron fleksioni.
Theksojm, raporti midis fleksionit dhe aglutinacionit n
strukturn e fjals, sidomos n neologjizma t cilat jan sfid e
jets bashkkohore dhe sfid edhe pr indoevropeistikn a-
38 DIMITAR PANDEV

ktuale, edhe pr linguistikn funksionale aktuale, e cila v-

mendje t veant u kushton ngarkesave funksionale t fjalve
t pandryshueshme n diskurs.
Baza e gjer indoevropeistike (strukturale-funksionale) e librit
Gjuhsi ballkanike t Shaban Demirajt i jep nj tingllim
bashkkohore. N t vrtet, nuk jan t pashikueshme vetm
studimet e thella kognitive-kulturologjike t pamjes ballka-
nike pr botn, por edhe struktura morfemore e fjals, e bess
n gjuht ballkanike.
 39

BARDHYL DEMIRAJ,
LMU Mnchen

VEPRA SHKENCORE E SHABAN DEMIRAJT

ME MUNDSIT POTENCIALE DHE REALE
T RIBOTIMIT T SAJ

Hyrje

U largua edhe shtrgu i fundit me kt prqasje, t hua-

zuar prej krijimeve t poetit t madh lirik Lasgush Poradeci, u
cilsua ndarja e Shaban Demirajt (01.01.1920 - 30.08.2014)
prej nesh. sht n fakt nj largim i prhershm fizik i perso-
nit n fjal, por q mngon ti rishfaqet shumkujt koh pas
kohe e rast pas rasti i sendrtuar pazgjidhshmrisht n veprn
q la pas, ka vjen me thn, sa her q na duhet a duam t
dim, t njohim e msojm kumtin e tij pr njrn a tjetrn
shtje q ka t bj sidomos me gjuhn shqipe, historin e saj
dhe kulturn e shkrimit shqip n prgjithsi. Lidhur me ven-
din e tij n historin e albanologjis si shkenc komplekse
rajonale sigurisht q edhe pse deri sot nuk sht thn e
shkruar pak e kalimthi sht ende hert t skaliten e limo-
hen fjalt e fundit, meq, si pr kdo studiues albanolog, do
mtuar ende koh e mot derisa t prpunohet n detaj, sa e
si duhet, produkti i tij shkencor.

1. Tipare t prgjithshme t veprs s Shaban Demirajt

Sa i prket prurjes dhe vlersimit t veprs s Shaban Demirajt

n historin e albanologjis, koht e motet detyrimisht shu-
mfishohen, e kjo pr arsye n dukje fare t thjeshta:
40 BARDHYL DEMIRAJ

S pari: Shaban Demiraj ka shkruar e botuar shum; aq shum

sa nj studiues n kohn ton e ka vrtet t vshtir t rrok e
studioj n mnyr intensive gjith veprn e tij, pa investuar
koh q varjon nj deri disa vjet. Jan rreth 10.000 faqe t
botuara ose n dorshkrim, t shprndara n: a) 16 vepra
shkencore (pa bashkpunim) dhe b) 8 syresh n bashkpunim
me autor t tjer; c) 19 tekste msimore pr shkolln e lart
dhe t mesme; d) 7 transkriptime veprash letrare t autorve
t vjetr dhe romantik shqiptar; e) tri prkthime; f) rreth
250 punime t mirfillta shkencore; s bashku me g) nj nu-
mr t madh artikujsh me karakter kryesisht divulgativ; gj)
recensionesh e relacionesh nga m t ndryshmet; pa marr
parasysh ktu at h) korrespondenc t pasur me koleg e miq
shqiptar e t huaj. Madje nuk mungojn as krijime t tij le-
trare-poetike, t hedhura n letr e botuar dikur n mosh
fijane, e q nuk i prmend kurr m pas, se me s duket nuk
ishte as i bindur m pas pr vlern e tyre t mirfillt.
S dyti: Shaban Demiraj ka qen aktiv n angazhimin e tij
intelektual-shkencor pr nj periudh bukur t gjat; diku aty
te 70 vjet, ka parakupton natyrshm q nj pjes e mir e
veprave t tij pra jo vetm ato punime n form artikujsh
shkencor e divulgativ t mos ken m qasje n rrethet e
studiuesve albanolog (sidomos syresh t rinj), pasi mungojn
ndrkoh krejtsisht n tregun bashkkohor t letrsis
shkencore albanologjike. Do theksuar fort ky fakt, edhe pse
shum vepra t tija si rrallkujt n albanologji kan prje-
tuar fatin t ribotohen dikur qoft n Tiran ashtu edhe n
Prishtin e Shkup4.

4
Mund t sjellim ktu sa pr shembllzim, ndr t tjera, botimin e veprs
monumentale: Gramatik historike e gjuhs shqipe. Botim i Universitetit
t Tirans. Shtpia Botuese 8 Nntori. Tiran 1986, f. l167 (me nj
VEPRA SHKENCORE E SHABAN DEMIRAJT 41

S treti: Shaban Demiraj ka shkruar dhe botuar vepra e studi-

me n disa gjuh; prpos se n shqip, t paktn n t gjitha
gjuht ndrkombtare (anglisht; italisht; gjermanisht; frn-
gjisht); madje nuk mungojn syresh as n maqedonisht etj.5 E
n kohn ton sht vshtir t gjesh nj studiues shqiptar
albanolog q sht n gjendje t lexoj, e jo m t shkruaj
rrjedhshm, n t gjitha kto gjuh ndrkombtare.
S fundi: Shaban Demiraj ka prkujdesur e mbarshtruar nj
spektr t gjer fushash studimi albanologjik: mjafton t nu-
mrojm ktu shtje t prshkrimit dhe klasifikimit sistema-
tik t shqipes letrare bashkkohore; t studimit filologjik,
transliterimit dhe transkriptimit t autorve t vjetr, sikurse
edhe syresh t shek. XIX; pr t vijuar sidomos me probleme
t mprehta t sistemit fonologjik dhe t gramatiks historike
t gjuhs shqipe, sikurse edhe t historis s saj e t popullit
shqiptar. Jan bash kto shtje q ngrthejn doemos qer-
thullin kryesor t aktivitetit t tij shkencor, d.m.th. fusha t
gjuhsis, q parakuptojn pa e ekzagjeruar aspak nj formim
shkencor albanologjik afatgjat, qoft ky pr t nxn e pr-
typur objektin, qllimin dhe perspektivat e studimit diakronik
t shqipes, ashtu edhe pr t marr guximin me vn sinor

prmbledhje anglisht); dhe Shtpia Botuese Rilindja. Prishtin 19882, f.

1047; apo botimin bio-bibliografik Eqrem abej nj jet kushtuar
shkencs. Shtpia Botuese 8 Nntori. Tiran 1990, f. 272; Shtpia
Botuese Akademia e Shkencave t Shqipris. Tiran 20082, f. 322.
5
Khs. ndr t tjera: Historische Grammatik der albanischen Sprache (kurze
Fassung). Botuar nga sterreichische Akademie der Wissenschaften;
Philosophisch historische Klasse. Schriften der Balkan-Kommission.
Verlag der sterreichischen Akademie der Wissenschaften. Wien 1993, f.
366; Balkanska lingvistika = Gjuhsi ballkanike. Shtpia botuese Logos
A. Shkup 1994, f. 294 (me nj prmbledhje anglisht).
42 BARDHYL DEMIRAJ

orientues n hetimin e shtjeve t ndryshme t historis s

gjuhs shqipe.
Lejohem t ndalem shkurt pikrisht n kt pik t fundit,
pasi bhet fjal pr nj formim shkencor q arrin ta arrij ve-
tm ai dikush, i cili i ka vn vetes nj qllim jetsor n jet:
bash njohjen dhe studimin me prkushtim t gjuhs shqipe
dhe t historis s saj. Par nga kjo perspektiv, nuk sht,
pra, aspak rastsi, por thjesht dhe vetm domosdoshmri q t
vetmen vepr me karakter n dukje thjesht bio-bibliografik
Shaban Demiraj jo pa qllim ia kushton kolegut t tij, t ma-
dhit Eqrem abej, duke e titulluar thukt: Eqrem abej
Nj jet kushtuar shkencs (Tiran 1990, 20082). Pr m
tepr, nuk sht poashtu aspak rastsi por thjesht dhe vetm
domosdoshmri q, fal ktij prkushtimi jetsor, Shaban
Demiraj kundroi shqipen dhe evolucionin e saj n koh e
hapsir nga disa perspektiva: a) si gjuh sa indoeuropiane, b)
aq edhe ballkanike, madje pa cenuar aspak c) mvetsin e saj
si nj gjuh e gjall bashkkohore q gjllin sa e unifikuar aq
edhe n varietete, t kushtzuara kto qoft nga mjedisi hi-
storik-gjeografik ashtu edhe ai social-kulturor i bartsve t
saj; sikurse nuk heziton aspak d) t rrmih te rrnjt e saj, te
njra apo tjetra rrnoj gjuhsh t atyre popujve q gjllinin
dikur n trevat e Ballkanit antik.

2. Dy fjal mbi projektin e ribotimit t veprs shkencore t

Shaban Demirajt

Nj ribotim qoft edhe selektiv i veprs shkencore t Shaban

Demirajt, sidomos i atyre studimeve monografike q kan si
objekt studimi gjuhn shqipe n fazat e ndryshme t zhvillimit
t saj diakronik, prkatsisht t matriksit t kulturs etnike-
gjuhsore t asaj bashksie q ka prdorur gjithher e prdor
VEPRA SHKENCORE E SHABAN DEMIRAJT 43

ende sot e ksaj kt gjuh si mjet t prbashkt komunikimi

n koh e hapsir sht nj plotsim sa i nevojshm aq edhe i
domosdoshm i formimit t plot shkencor-universitar n
kto fusha t albanologjis historike; nj formim, i cili pr fat
t keq po prjeton n kohn ton nj depresion t thell t
krkimit shkencor n hapsirn jetike gjithshqiptare, meq
sht tkurrur deri aty ku vrtet nuk vete dot m tej. Nuk
prjashtojm me kt rast as programet e degve albanologjike
n universitetet shtetrore, t cilat i bjn vend kalimthi
ndonj lnde t historis s gjuhs thjesht dhe vetm n nive-
lin II <Master>, madje edhe aty me zgjedhje, q vjen me
thn shqip: me rnie t lir vetvrasse. Fakt sht gjithashtu
q studiues shqiptar me interesa t posame n studimin dia-
kronik t shqipes i numrojm sot me gishtat e njrs dor,
ndrkoh q mosha mesatare e atyre pak studiuesve t mir-
fillt n gjuhsin historike t shqipes shkon aty te 55-60
vje. Ribotimi i veprs s Shaban Demirajt do t ndihmoj
kshtu n nj mnyr a nj tjetr n formimin e prshpejtuar
e, pse jo, edhe autodidakt t nj brezi t ri studiuesish, q
kan vrtet interes t merren me hetimin diakronik t shqipes,
por q u mungon sigurimi i materialit shkencor baz, ashtu si
mtohet sot me t drejt t jet vepra e Shaban Demirajt.

3. Domosdoshmria e ktij ribotimi me parametrat e sotm t

botimit shkencor

Ribotimi i veprs shkencore t Shaban Demirajt sipas pa-

rametrave t sotm t botimit shkencor sht br ndrkoh
thuajse nj conditio sine qua non, meq nj numr botimesh
t derisotme, sidomos veprat e dy dhjetvjearve t fundit
jan shtypur me nj sasi t konsiderueshme gabimesh marra-
mendse. E kjo nuk sht thjesht dhe vetm pasoj e mnja-
44 BARDHYL DEMIRAJ

nimit t puns redaksionale n shum shtpi botuese bashk-

kohore, e cila do t mund t shmangte n mas t madhe
vetm gabime te natyrs ortografike. N kto botime pesho-
jn shum m shum shtmangie t karakterit shkencor q
sendrtohen kryesisht n leximin e gabuar t shembujve t
marr nga gjuh t tjera, t huaja, klasike e t vdekuara, hapax
legomena e sidomos nga leximi po aq i gabuar kompjuterik i
formave t rindrtuara pr protoshqipen dhe indoeuropia-
nishten, t cilat realizohen vetm me fonde (= <fonts>) spe-
ciale pr shenja e simbole specifike n gjuhsin historike, ose
me kombinime (= <macros>) t sajuara nga vet autori. Kt
situat aspak fatlume t botimit e prkeqson edhe rrethana
po aq fatkeqe e mungess s kuadrit t specializuar n kto
fusha dhe e personelit t paaft pedagogjik n universitete, q
n shumsin e rasteve i prcjell kto gabime n auditor si
fakte gjuhsore t mirqena n lndt prkatse gjat formimit
universitar.
Domosdoshmria e ribotimit t veprave (t paktn e atyre)
kryesore t Shaban Demirajt konsiston edhe n faktin q au-
tori u sht kthyer her pas here e rast pas rasti punimeve t
tij t mparshme, a) duke prmirsuar vise-vise mendime t
mparshme, b) duke pasuruar, prkatsisht kundrshtuar me
ndonj argument t ri teza t ndryshme, qofshin kto vetjake,
ose syresh t studiuesve t tjer pr probleme nga m t
ndryshmet q lidhen me historin e gjuhs shqipe dhe rindr-
timin e fazave t ndryshme e evolucionit t saj n koh e ha-
psir.
Nj vend t veant n aktivitetin shkencor intelektual t
Shaban Demirajt zn edhe botimet e tij n gjuh t huaj.
Duke qen nj njohs dhe zotrues shum i mir i disa gju-
hve ndrkombtare, ai ka mundsuar e br t njohur me
VEPRA SHKENCORE E SHABAN DEMIRAJT 45

veprn e tij n t njjtn koh edhe rrethet intelektuale-

albanologjike jasht hapsirs kompakte shqipfolse me pro-
bleme t historis s gjuhs shqipe dhe t etnogjenezs s
shqiptarve n koh dhe hapsir, duke prcjell tek ta nj-
hersh edhe mendimin albanologjik shqiptar. Ribotimi i k-
tyre veprave n gjuh t huaj, t cilat n shumicn e tyre
drmuese nuk jan m n qarkullim n tregun ndrkombtar,
do t ndihmoj formimin e studiuesve t rinj albanolog t
huaj pr ato probleme t mprehta n hetimin e gjuhs shqipe
dhe t etnogjenezs shqiptare, duke i prditsuar ata sidomos
me mendimin albanologjik t shkencs shqiptare n hapsirn
kompakte shqipfolse.

4. Mundsit potenciale t prgatitjes pr shtyp t veprs s

Shaban Demirajt

Dshirojm ti kumtojm lexuesit n kt rubrik nismn dhe

gjendjen aktuale t projektit afatgjat q sht ndrmarr tash
dy vjet prej shkruesit t ktyre radhve pr ribotimin e veprs
shkencore dhe biobibliografike t Shaban Demirajt. Nuk
mund t lem pa prmendur ktu edhe shkasin e par q nxiti
kt ndrmarrje fanmir. Me kt rast duhet t rikthehemi aty
te viti 2011, kur miku dhe kolegu yn prof. Xhevat Lloshi iu
prgjigj pozitivisht pyetjes pr nj kshill, drejtuar atij prej
nj shtpie botuese n Shkup, s cils ai i propozoi bash bo-
timin e veprs komplete t Shaban Demirajt. Gjat bisedime-
ve t para me botuesin, sigurisht q u miratua n parim syzimi
i saj vullnetmir, edhe pse iu b e qart q nj ribotim i men-
jhershm i ksaj vepre n at gjendje q paraqitet ajo n
momentin aktual, do t ishte m shum se kundrproduktiv,
madje n shum pikpamje dezinformues; dhe se nevojitej nj
investim i madh jo vetm n koh, por sidomos n gjetjen e
46 BARDHYL DEMIRAJ

forcave t prshtatshme shkencore bashk me prkushtimin e

nevojshm profesional pr ta br kt vepr t botueshme
sipas parametrave t sotm t botimit t mirfillt shkencor.
Meq pr arsye t cekura me lart (shih II) nuk kish si t
arrihej n nj mirkuptim t menjhershm dypalsh, ky ba-
shkpunim u la m pas n harres, njlloj si ndodh sot e za-
konisht me shtpit botuese n hapsirn kompakte shqiptare.
Gjithsesi kjo nxitje dhe dshir e mir pr t par nj dit n
tregun shkencor shqiptar veprn shkencore t kompletuar t
Shaban Demirajt i mbeti shkruesit t ktyre radhve vath n
vesh, dhe ndikoi q duke qen edhe specialist i mirfillt n
historin e gjuhs shqipe , t ndrmarr me iniciativn pri-
vate pr realizimin e ktij projekti, q pr vet kushtet e veta
t puns dhe t angazhimit t tij profesional, sikurse edhe pr
rrethanat n t cilat jetojm, nuk mund t ishte vese afatgja-
t, duke u planifikuar si i till n tri faza, q lidhen fillimisht
me digjitalizimin dhe m pas duke prgatitur pr shtyp ribo-
timin e ksaj vepre.
Faza e par e puns, q ka t bj me digjitalizimin e veprs,
thuajse sht prfunduar n dor t par pr 14 monografi,
ndr t cilat vetm vepra madhore Gramatik historike e
shqipes (1986 1167 f.) sht e vetmja e skanuar n versionin
<pdf.>; ndrsa t tjerat jan digjitalizuar n versionin
<word.doc(ument)>. Realizimi i ksaj faze u realizua sigu-
risht po ndonj donator t jashtm por thjesht dhe vetm me
mundsit financiare q i vihen n dispozicion shkruesit t
ktyre radhve si barts i postit t nj profesori ordinar n nj
universitet elitar n RFGJ (: Universiteti Ludwig-Maximilian
i Munihut), e n kt mnyr arrin t angazhoj me pagesn
prkatse forca ndihmse, kryesisht student t Degs s Al-
banologjis n at universitet.
VEPRA SHKENCORE E SHABAN DEMIRAJT 47

Puna e mirfillt redaksionale, pra faza e dyt e prgatitje pr

shtyp pr do vepr, ka t bj me korrekturn drejtsh-
krimore t tekstit t rrjedhshm, prkatsisht me verifikimin
shkencor-gjuhsor t shembujve t marr pr krahasim nga
gjuh t ndryshme indoeuropiane, sikurse (e sidomos) me
korrekturn e paraformave t rindrtuara pr faza t ndryshme
t padokumentuara t zhvillimit gjuhsor (para)historik; nj
pun kjo, me t ciln sht obliguar vetm shkruesi i ktyre
radhve. E ritheksojm pikrisht kt pik t fundit si them-
bra e Akilit n botimet e derisotme shqip t autorit n fjal,
sigurisht jo vetm pr sosh t prftuara n periudhn kur nuk
funksiononte ende teknologjia kompjuterike e botimit t li-
teraturs shkencore me sisteme shenjash dhe simbolesh speci-
fike q prdoren n fushat e indoeuropianistiks, ballkanolo-
gjis, dialektologjis etj. sht pikrisht kjo pun e vshtir
me karakter tejet profesional me tekstin, q mendojm dhe
besojm se do ta liroj dikur veprn shkencore t Shaban
Demirajt: a) s pari nga ato kritika dashamire q i jan br
derisot e i bhen her pas here e rast pas rasti prej studiuesve
vends dhe t huaj, e b) s dyti nga ajo qesndisje profesionale q
u bhet ndrkoh shum studimeve albanologjike t kohs son,
n t cilat merren en bloc, pra si t mirqen, shembuj (t botuar
mirfilli gabim) prej veprs s Demirajt, duke ua prcjell si t
tilla edhe lexuesve t interesuar sikurse (madje sidomos) edhe
studentve t degs prkatse n universitetet shtetrore. Sa koh
q nj procedur e till, q vjen me thn copy and paste, v-
shtir se do t jet e mundur n nj t ardhme t afrt n n al-
banologjin shqiptare, sht shum m efektiv botimi i prmir-
suar i vet veprs origjinale t Shaban Demirajt.
Faza e tret dhe e fundit e projektit ka t bj me formatimin
e tekstit sipas parametrave t botimeve moderne pr tekste
48 BARDHYL DEMIRAJ

shkencore-universitare, duke iu prmbajtur nj formati dhe

nj design-i pr t gjith veprn, pr t ciln do t flasim
konkretisht n paragrafin e mposhtm (shih 4).
Ritmika e puns s deritanishme lejon t hamendsojm me
nj lloj probabiliteti deri diku t besueshm fundvitin 2017, sa
i prket prgatitjes pr shtyp (vetm) t veprave shkencore t
Shaban Demiraj. Prshpejtimi i ktij procesi varet kryekput
me mundsin reale t botimit t veprs, s cils po i prku-
shtohemi m posht n paragrafin e fundit.

5. Mundsit reale t botimit t veprs s Shaban Demirajt

Lidhur me sa u tha m lart, ribotimi i ksaj vepre parakupton

e krkon ende sot e ksaj dite jo thjesht dhe vetm dshirn e
mir pr ta nxjerr n treg nj dshir kjo q sigurisht ende
nuk mungon!!! ; por pa dyshim edhe kohn dhe energjin e
duhur t personit a personave q duan angazhuar n pr-
gatitjen e veprs pr ribotim, e sidomos formimin shkencor
prkats t atyre forcave ndihmse q do t mundsojn rea-
lizimin e projektit n fjal. E ata specialist q jan ndrkoh
t formuar dhe t aft pr t ndrmarr nj pun t till
sikurse cekm m lart numrohen sot pr sot n hapsirn
gjithshqiptare me gishtat e njrs dor; pr m tepr ata kan
ndrkoh planet e veta t puns krkimore-shkencore.
Ritheksojm kshtu fazn e tret dhe t fundit t prgatitjes
pr botim t veprs, prkatsisht t sigurimit t nj botuesi
serioz dhe t ndershm q do t marr prsipr botimin e saj.
Sa i prket ksaj faze t projektit n fjal, mund t konsidero-
jm tash t prfunduar punn vetm me tri vepra t para, t
cilat pjesrisht i kishte rishikuar me korrigjimet dhe shtesat
prkatse autori n gjallje t vet, e q sigurisht mungonin e
mungojn prej kohsh n tregun shkencor gjithshqiptar: 1.
VEPRA SHKENCORE E SHABAN DEMIRAJT 49

Gjuha shqipe dhe historia e saj (SHBLU, Tiran 19881; ShB

Onufri Tiran 20132, 422f.) ; 2. Prejardhja e shqiptarve
n dritn dshmive t gjuhs shqipe (ASHSH, Tiran 19991;
parashikuar pr ribotim nga ShB Onufri pr vitin (?) 20142,
345f.) dhe Gramatik historike e gjuhs shqipe (version i
shkurtuar) (ASHSH, Tiran 20021, (?) 20152, 520f.), pr t
ciln nuk kemi hyr ende n bisedime me at shtpi botuese.
Bjm fjal ktu, pa dyshim, pr botime q synonin e synojn nj
rreth deri diku m t gjer lexuesish, me shpresn dhe dshirn e
mir se duke arritur nj qarkullim t knaqshm t librit ndr
lexuesit e interesuar, do t kishim mundsi t mblidhnim mjete
financiare t nevojshme pr ti investuar ato n botimin e atyre
veprave, q jan t destinuara pr nj rreth edhe m t ngusht
lexuesish. Fakt sht q ekonomia e egr n tregun shqiptar t
librit n kohn ton i ka shumfishuar kto shpresa t botuesit,
d.m.th. t shkruesit t ktyre radhve me shifrn zero.
Nj fat aspak fatlum rrezikojn ndrkoh t prjetojn serio-
zisht edhe ato vepra t tjera, q pritet t prgatiten pr botim
vitin/vitet n vazhdim, sa koh q shkruesi i ktyre radhve
nuk ka mundur t gjej e siguroj ende mbshtetjen aq t
nevojshme financiare, qoft prej institucionesh shtetrore
prkatse n Shqipri, Kosov e Maqedoni, ashtu edhe prej
ndonj sponsori privat e dashamirs, q sht i prirur t ndi-
hmojn mbarvajtjen e albanologjis si shkenc kulture kom-
btare gjithshqiptare. Urojm q ky artikull sikurse edhe
botimi i akteve t tubimit Shaban Demiraj figur e shquar
e albanologjis dhe ballkanologjis (Shkup, m 21.11.2014)
do t mund t kontribuoj n sensibilizimin dhe gjetjen e
rrugve dhe t mundsive t financimit t ktij projekti t
botimit t veprs s Shaban Demirajt, n mnyr q edhe ky
shtrg i fundit t jet gjithher i pranishm mes nesh.
 51

HAKI YMERI BINA,

Shkup

NJ BISED ME PROF. SHABAN DEMIRAJN

LIDHUR ME FONIN [] N REALITETIN
LINGUISTIK MAQEDONAS

Prfundimin e vlersimit botuar n revistn Jehonan vitin

1995 pr veprn Gjuhsi ballkanike t akademikut Shaban
Demiraj, t ksaj vepre madhore dhe shum t rndsishme
pr gjuhsin shqiptare, ballkanike, po edhe m gjr, e pr-
fundoja me fjalt:vepr madhore shkencore q vjen n ndi-
hm, jo vetm pr studiuesit shqiptar, por edhe pr t huajt
q merren me ballkanistik dhe linguistik n prgjithsi,
prandaj ajo duhet prkthyer edhe n gjuh t tjera, vemas n
gjuht ballkanike, e me shum arsye edhe n maqedonishte,
prve vlers s saj shkencore edhe pr qndrimin e drejt
shkencor t profesorit ndaj ksaj gjuhe. Prfundova vlersi-
min me kt fjali, ndoshta me nj ik ngjyre politike, pr at
koh, me nj qllim t zbutjes s pezmit t madh t maqedo-
nasve q e shprehn n t gjitha organet e shtypit kundr A-
kademikut dhe kryetarit t Akademis s Shqipris, pr
shkak t potencimit t nj krkese para opinionit maqedonas,
pr m tepr t drejta pr shqiptart e Maqedonis. Me gjith
kt, pr fat t mir, vepra u prkthye n maqedonishte, u
botua n Shtpin botuese Llogos-A, ndrsa promovimi i
saj nuk u b n Akademin e shkencave t Maqedonis, pa-
varsisht krkess dhe lutjes q i bra Akademikut Bozhidar
Vidoeski pr t`u br edhe promotor i saj, pr shkak t pre-
sionit q kishte nga t tjert, nuk pati sukses, prandaj promo-
52 HAKI YMERI

vimi u b n Fakultetin Filologjik t Shkupit, n prani t

qindra profesorve t ktij fakulteti.
Pas nj kohe m erdhi nj letr nga Akademiku i nderuar n
t ciln prve falnderimeve q m`i shprehte pr prkthimin
e veprs dhe punn e kryer lidhur me promovimin e saj,
shprehte edhe nj dshir pr t kuptuar di m tepr pr
problemin e fonems // t gjuhs maqedonase, me siguri pr
shkak t mosdhnies s statusit fonemik t fonit [] n gjuhn
standarde maqedonase, ktij foni t prmendur n kt nn-
qiell t Ballkanit, n krye t hers nga linguisti slloven Kopitar
(m 1829), m von nga A. Shleicheri (1850) dhe Micloshii
(1870), ndrsa n mnyr m t theksuar nga Kristian San-
dfeldi m 1930, n veprn themelvnse t gjuhsis ballka-
nike Linguistique balkanique, problems et rezultats. Prandaj
n kt letr t shkurtr m drejtohet me kto fjal: Pr
pun t pranis s fonems // n maqedonishte do t kisha
dshir t dija dika m shum dhe pikrisht nse ajo ka ka-
rakter t kufizuar dialektor.
Problemi i fonems // n maqedonishte m ishte i qart,
pavarsisht mosmarrveshjes q kishin nj numr relativisht i
madh gjuhtarsh maqedonas, pr mosprfshirjen e ksaj fo-
neme n sistemin fonemik t gjuhs standarde t tyre. Profe-
sori dr. Velko Siljanovski i ndjer krkonte me kmbngulje
nj revidim t puns q kishin br t part, para tij, n krye
me Bllazhe Koneskin e madh, t cilt fonit [] nuk ia pranuan
forcn fonemformuese n gjuhn standarde maqedonase. N
nj situat t ktill, pr t`iu prgjigjur krkess s Akademi-
kut, Shaban Demiraj, vendosa t`i prmbahem t vrtets n
punimin"Fonema // n gjuhn dialektore maqedonase t
dr. Bozhidar Vidoeski, dialektologut me fam n linguistikn
maqedonase. Kshtu vendosa ta shkruaj letrn, drejtuar pro-
NJ BISED ME PROF. SHABAN DEMIRAJN 53

fesorit, me at njohje q kisha un pr kt dilem, mbshte-

tur me mendimin e nj autoriteti t shkencs filologjike ma-
qedonase, me kto fjal:

I nderuar profesor,
Pr t`u prgjigjur n pyetjen Tuaj po Ju drgoj punimin e dr.
Bozhidar Vidoeski, " //
- Fonema // n gjuhn dialektore
maqedonase nga i cili po Ju prkthej vetm paragrafin e pare,
q t shihni se `thot autori pr kt problem q n fillim t
punimit:
"Prve vokaleve /i,e,a,o,u/ q na dalin n territorin e tr
gjuhsor maqedonas, areal m t gjer z fonema //. At e
njohin t gjitha t folmet lindore t Mqedonis, t gjitha t
folmet veriore, pjesa m e madhe e territorit t Kostur-
Fllorins, ndrsa n Maqedonin Perndimore- rajoni i
Gostivarit (Pollogu Verior), rajoni i Dibrs, i Strugs, i Ohrit
dhe i Presps pa fshatrat juglindor. Si fonem marginale me
distribucion t kufizuar haset n ant e Velesit, n t folmen e
qytetit t Shkupit s bashku me ate t Bllats...".
Nga kjo q na e ofron dialektologu i dgjuar maqedonas, dr.
Bozhidar Vidoeski, shihet qart se kjo fonem nuk ka karakter
t kufizuar dialektor, por prkundrazi mbulon mbi 90% t
territorit t Maqedonis. Mirpo, ajo edhe pse ka nj prdasi
territoriale t gjr, ka karakter t kufizuar prdorimi. Si du-
ket, mu pr kt shkak, ktij tingulli zanor, nuk iu dha status
foneme n koh t konstituimit t gjuhs standarde maqedo-
nase, ndoshta pa t drejt, pavarsisht forcs s vogl fjalfor-
muese t ksaj foneme . Nga ana tjetr, kur sht fjala pr
nj numr t vogl fjalsh t tipit: 'rkulec, 'rt, 'rz, za'rti, za'rka
etj (lexo: rkulec, rt, rz, zarti, zarka etj) ose pr ca fjal t
54 HAKI YMERI

huazuara nga turqishtja si psh: k'smet (lexo: ksmet), s'klet

(lexo: sklet) n vend t grafems <> n gjuhn standarde
prdoret apostrofi pr ta shenuar fonemn //, e jo si shenj
pr t shenuar aferezn (rnien e tingullit). Prej ksaj shohim
se prania e fonems //, megjithat tolerohet, por nuk shpre-
het me grafem t veant. Prandaj, n gjuhn standarde ma-
qedonase mund ta ndrtojm kt skem t sistemit vokalik,
edhe me fonemn diskutabile`():

u(i) .y(u)

e(e) `() o(o)

a (a),

s cils krahasuar me skemn vokalike t shqipes standarde i

mungon vetm zanorja [y], respektivisht fonema /y/:

(i), (y) (u)

(e) () (o)
(a)

Ndryshimet shihen sheshit n numr fonemash zanore, me-

qense maqedonishtja ka nj fonem zanore m pak se shqi-
pja, asaj i mungon zanorja [y]. Ndryshimi esencial n kto dy
skema vokalike t t dy gjuhve standarde t maqedonishtes
dhe t shqipes qndron n funksionimin e fonit [], me t
cilin realizohet fonema // n t dy gjuht.
Ky fon n maqedonishte realizon nj fonem e cila ka vetm
funksion fjalformues, si n rastet e lartprmendura, por jo
NJ BISED ME PROF. SHABAN DEMIRAJN 55

edhe funksion formformuese (funksion gramatikor) ose pr

t ruajtur ndonj element tradite karakteristike si n disa gjuh
t tjera sllave .
N linguistikn maqedonase lidhur me statusin e ksaj fonme
// ka mjaft dilema. Dikush pr qllime politike (pr t`i ikur
afris s maqedonishtes me bullgarishten) ose nga vetdija e
shtrembruar, e shumica nga oportuniteti mbajn qndrim q
nuk prkon me realitetin gjuhsor. N aspekt t thjeshtsimit
t sistemit dhe funksionimit sa m t leht t tij, un mendoj
se sht br nj hap, ndoshta pak para kohe, por megjithat i
qlluar. Them parakohe sepse ky fon ende sht gjall dhe
funksionues, por me tendenc zbehjeje t mtejme t forcs
fonemformuese. Shikuar n kt aspekt t thjeshtsimit t
drejtshkrimit, puna e t parve t linguistiks maqedonase, n
krye me t madhin Bllazhe Koneski, sht pr t`u admiruar.

Kjo ishte pr profesorin e madh, ajo q do t them m posht

edhe ca fjal sht pr nj grup linguistsh shqiptar q n
asnj mnyr nuk pajtohen pr ndonj intervenim, sado pak
t vogl, me qllim zvoglimi t denduris s madhe t ksaj
foneme, aty ku ajo paraqitet si parazitare, bashk me numrin e
madh t rregullave drejtshkrimore (me mbi 85% t rregullave
t drejtshkrimit t zanoreve t shqipes lidhen me kt fone-
m). Ajo sht m e shpesht se edhe fonema |e|. Provojeni
kt n tekste t gjata me komjuter q t bindeni se ajo q
thuhet n t gjitha Fonetikat e gjuhs shqipe nuk sht e vr-
tet.
Realiteti linguistik i maqedonishtes assesi nuk mund t bara-
zohet me at t shqipes, sepse kjo fonem ka funksion shum
t kufizuar n maqedonishte, madje edhe m t kufizuar se n
dialektin geg, e t mos flasim pr realitetin e dialektit tosk,
56 HAKI YMERI

ose t gjuhs standarde shqipe ku ajo ka: funksion fjalformues

(leksikor), funksion formformues (gramatikor), funksion
mbshtets, prdorim pr ruajtjen e tradits, po edhe nj fun-
ksion, po e them me pak hezitim, funksion suprsegmentar.
PRANDAJ HEQJA ARBITRARE E FONEMS //, NJ
HEQJE E PAKONTROLLUAR MIR N SHQIPEN
STANDARDE, SHT PLOTSISHT E PAMUNDUR
DHE JOSHKENCORE.
 57

NEXHIP MRKURI,
Universiteti Ismail Qemali Vlor

GJUHSIA E PRGJITHSHME DHE

KNDVSHTRIMET BASHKKOHORE
PR EPIRIN DHE MESAPT

Gjuhsia e prgjithshme dhe si pjes e qnsishme e kurseve

n rrafshin universitar dhe pasuniversitar ka gjetur vend duke
synuar tek modeli i Britanis s Madhe, e cila ka edhe katedr
t posame. do brez gjuhtarsh nuk e fillon punn nga ze-
roja, por mbi bazn e gjendjes q gjuhsia ka trashguar deri
n at epok apo kultur. Mendimi historik pr gjuhn kon-
siston n studimin e kohzgjatjeve, periudhave t pandriuara.
Realizohen botime n vite nga breza gjuhtarsh. Brez gju-
htarsh q nxjerrin n pah prirje, hedhin drit pr tu ba-
shkuar me botimet q bjn kolegt n Europ dhe me tej,
ln trashgimni.
Edhe gjuhsia si shkencat e tjera sjell referime nga koleg t
huaj pr pikat e takimit t krkimit pr at trev ku jeton.
Duke qn njerz t kohs dhe t vendit t tyre marrin pjes
n kulturn n t ciln jetojn dhe punojn. Jetsimet dhe
qllimet praktike u kan paraprir shpesh formulimeve teorike
n botime t ndryshme duke prcaktuar qerthullin e fakteve
duke formuluar pohime t rndsishme.
sht shkruar nga autort e gjuhsis s prgjithshme pr
kndvshtrimin sinkronik dhe diakronik dhe cili sht par-
sor. Pati shkolla gjuhsore q i vlersuan t dy kndvshtri-
met. sht i drejt mendimi se nuk mund t kemi nj ndarje
58 NEXHIP MRKURI

absolute midis sinkronis dhe diakronis6. Ka autor q kan

mshuar m shum nga gjuhsia diakronike si: E.abej7,
Sh.Demiraj,I.Ajeti etj.
Mjaft probleme, hipoteza t ngritura n konferenca shkencore
nga fqinjt po edhe m tej, qen shtys pr prof.Sh.Demirajt
pr tiu prkushtuar studimit diakronik t shqipes dhe se n
vitin 1980 nuk mund t shkruante m E.abej. N kt de-
kad dhe n vitet q e pasuan do t vrejm nxitjen edhe d-
shirn e tij pr t ndriuar m tej disa probleme t historis t
ksaj gjuhe t lasht t Ballkanit m disa vepra t plota, t cilat
kan zn vend n tavolinat e studiuesve,dhe ligjratave t
pedagogve dhe studentve n Universitete brenda vendit si
edhe n ato t Europs. Duke folur pr E.abej, prof.Sh.
Demiraj realizon nj historik t shkurtr t gjuhtarve q pu-
nuan m shum n fushn gjuhsis diakronike N kto vite
studimet albanologjike jasht Shqipris po psonin nj rnie t
dukshme. N.Jokli, albanologu m prodhimtari i viteve njzet e
tridhjet t ktij shekulli, u zhduk n mnyr tragjike nga na-
zistt gjerman n vitin 1942, H.Pederseni, tashm i plakur,
nuk merrej m prej kohsh me gjuhn shqipe2.
Disa studiues t tjer t shqipes n vende t tjera t Europs
nuk kishin as kushtet e nevojshme, as prgatitjen e duhur pr
t ndrmarr studime t gjera nga fusha e historis s shqipes.
Kjo zbrazti e krijuar n kt fush studimesh duhej mbushur.
Vendi ku mund t bheshin prpjekje t suksesshme pr kt
qllim ishte katedra e gjuhs shqipe; prgjegjsi i katedrs s
gjuhs shqipe pr mse tri dekada, pran Universitetit t Ti-
rans, ku filloi t punonte krahas gjuhtarve t tjer.

6
Rrokaj,Sh. Hyrje n gjuhsin e prgjithshme. Tiran, 2000.f.75.
7
Demiraj,Sh. Eqerem abej. Tiran,1990,f.33.
GJUHSIA E PRGJITHSHME DHE KNDVSHTRIMET 59

N kt mnyr, krahas thellimit t mtejshm t studimit

sinkronik t shqipes, duke botuar vepra t prbashkta, filloi
edhe studimi diakronik i ksaj gjuhe, i cili mori nj hov t
dukshm gjat mijvjearit q lam pas dhe fillimin e ktij
mijvjeari me punn e palodhur dhe t frytshme t E.abejt
dhe t disa gjuhtarve t tjer, q ecn n gjurmt e tij; si
bashkkohsi, kolegu, prof. Sh.Demiraj.
Studimet diakronike t shqipes gjat ktyre dhjetvjearve t
fundit nuk jan konceptuar t shkputura nga problemet e
studimit sinkronik t ksaj gjuhe. Prkundrazi, ato jan kon-
ceptuar dhe trajtuar n mnyr t till q t ndriojn m
mir edhe gjendjen e shqipes s sotme dhe t ndihmojn k-
shtu edhe pr t prcaktuar sa m drejt standardin, duke u
mbshtetur edhe n rrugn q ka ndjekur evolucioni i fakteve
dhe i dukurive t gjuhs shqipe.
Pr m tepr, si n studimet e prof. Sh.Demirajt, gjat ktyre
dhjetvjearve t fundit, sqarimi historik i dukurive gjuhso-
re t shqipes sa her paraqitej rasti, sht vshtruar edhe n
prqasje me dukurit e ngjashme t gjuhve t tjera, sidomos
t gjuhve ballkanike. N kt mnyr arritjet e gjuhsis s
re shqiptare kan br t mundur edhe zhvillimin e mte-
jshm t nj bashkpunimi shkencor t frytshm midis stu-
diuesve shqiptar dhe albanologve, ballkanologve dhe in-
doeuropianistve n vende t ndryshme t bots. E n kt
pik prof.Demiraj i ka uar m tej me mjaft botime sidomos
n vitet 80 e ktej.
Me interes sht edhe rruga(metoda) e ndjekur nga prof. De-
miraj n studimet e tij diakronike. Si n studimet pr fonetikn,
gramatikn dhe dialektologjin historike, ai sht mbshtetur
n parimin q, duke u nisur nga faza e dokumentuar e shqipes
dhe duke shfrytzuar t gjitha mjetet e mundshme, ngjitet
60 NEXHIP MRKURI

shkall-shkall, n fazat m t hershme t saj. Ka raste pr

probleme t veanta q ndjek t ndrsjelln, por n vazhdimsi.
Pra, baza e metods s tij hulumtuese sht krahasimi i bren-
dshm, duke u nisur nga e njohura pr t zbuluar t panjohu-
rn. Pr tia arritur sa m mir ktij qllimi, ai sht mbshte-
tur edhe n krahasimin me gjuht e tjera indoeuropiane, por
krahasimin e jashtm ai e ka shfrytzuar si nj mjet plotsues.
Gjithashtu n shqyrtimin historik t fjalve ose t dukurive t
shqipes ai ka marr n vshtrimin edhe prhapjen e tyre gjeo-
grafike duke u dhn prgjigje mjaft pyetjeve si : a jan t
mbar shqipes, apo kan pasur nj shtrirje t kufizuar diale-
ktore apo nndialektore.
Viti q lam pas shnoi botimin e veprs shum t mirpritur
Epiri, Pellazgt, Etruskt dhe Shqiptart. Ka pasur mjaft
botime pr Epirin, pellazgt, etruskt dhe mesapt. Tek fqin-
jt tan n Itali jan zhvilluar disa konferenca shkencore pr
vite me radh nga krkues dhe profesor t Universiteteve.
Po kshtu mund t themi edhe pr n Greqi. Ka pasur jo pak
botime edhe nga autor shqiptar m qllimin e mir pr t
gjetur vazhdimsin nga pellazgt - ilirt - arbrit dhe shqip-
tart. T gjitha kto botime jan shfletuar me shum kujdes
edhe ato botime q u prkasin 100 vjet edhe m shum.
Si nnvizon vet autori: n kt vepr t re kushtuar krye-
sisht banorve dhe gjuhs amtare t Epirit gjat shekujve, u pa
e nevojshme q nj kapitull dhe pikrisht Kreu I ,tia kushtoj
problemit t pellazgve dhe etruskve. Nj kapitull i till u pa
i nevojshm, sepse n veprn e porsaprmendur, problemit t
pellazgve i ishte kushtuar pak hapsir, ndrsa ai i etruskve
nuk ishte prekur fare.8

8
Demiraj,Sh. Epiri, Pellazgt, Etruskt dhe Shqiptart.Tiran, 2008,f.3
GJUHSIA E PRGJITHSHME DHE KNDVSHTRIMET 61

Shum pyetje i jan drejtuar vite m par profesorit po edhe

n Konferencn e zhvilluar n Universitetin e Vlors, pr
botime t ndryshme pr pellazgt si nj popull paragrek n
Gadishullin e Ballkanit apo pr t sqaruar gjuhn e pellazgve
me an t mbishkrimeve etruske e kto t fundit me an t
gjuhs shqipe.
Autori gjen vendin dhe shkruan ndr t tjera se prpjekje t
tilla t bra shpesh me paragjykime jo shkencore dhe nuk e
kan kaprcyer pragun e fantazis apo t dshirs pr t
mbrojtur nj tez pa shfrytzuar t paktn sht shkruar nga
specialist t njohur. Vazhdon m tej autori: mjafton t pr-
mendim ktu , sa pr shembull, mendimin e shprehur nga disa
studiues shqiptar se emri toscana s n Itali lidhet me emrin
tosk t Shqipris Jugore. Prandaj ndaj prpjekjeve t tilla n
kt vepr sht mbajtur qndrim kritik.9
Shpjegohet nga autori pse i ka ln shum faqe n kt vepr
t re Epirit:prandaj n kt vepr u sht kushtuar edhe m
shum hapsir temave q n nj mnyr apo n nj tjetr
lidheshin me problemin e Epirit.
Nj gj e till u pa e nevojshme edhe pr arsye se n literaturn
e botuar pr Epirin, sidomos nga autor grek, bien n sy pr-
pjekjet pr ta paraqitur at si nj trev burimesh greke, megji-
thse prpjekje t tilla bien n kundrshtim me dshmit e au-
torve t vjetr grek dhe nj gj t till e ka vn n dukje,
ndr t tjer edhe studiuesi i njohur anglez Hammond. 10
Burimin e emrit Epir dhe prdorimin e tij n nj periudh t
caktuar historike e shikon n shtrirjen hapsinore t fiseve
kryesore si sht prdorur kur shqipja ka qen e dokumentuar
nga Barleti, Frang Bardhi. M tej trajton mendimet, argu-
9
Po aty, f.4.
10
Po aty, f.4.
62 NEXHIP MRKURI

mentet e t huajve pr Epirin. Prqendrohet tek dallimet mi-

dis mbishkrimeve dhe gjuhs amtare popullore. Si ka evoluar
kuptimi i fjals barbar11 nga autort e vjetr grek dhe kup-
timi i vrtet. Cilat jan argumentet pr origjinn greke t
epirotve dhe vrejtjet prkatse. Vrejtjet i shtrin edhe pr
emrat e disa perndive.
Trajton gjer monumentet e kulturs dhe gjuhn amtare t
Epirit t lasht. Gjen argumente pr mos qndruar mendimet
e Vajgandit pr origjinn trake t shqiptarve, si ka ndikuar
kultura greke. Kjo e fundit shihet tek Epiri i lasht duke e
ballafaquar me mendimin e argumentet e sjell nga nj tjetr
studiues Hammond. I jep prgjigje pyetjes se a e ka zvend-
suar gjuha shqipe greqishten n Epir.
Rruga e zgjedhur pr argumente sa m pak t diskutueshme e
vazhdon me pushtimet romake n Ballkan dhe n Epir, kur u
b zvendsimi i latinishtes nga greqishtja n Perandorin Bi-
zantine. Mesjeta si periudh a ka pasur gjuh amtare, dhe po-
pullsia shqipfolse ka qen e ardhur ? Gjuhn amtare t ksaj
periudhe e kndvshtron me huazimet e vjetra greke dhe latine
si ka ndikuar gjuha greke n popullsin jugore t Epirit.
Duke u afruar n vite argumenton disa mendime t shprehu-
ra12 nga D.Nicol mbi shtegtimet e arbreshve gjat shekullit
XIV.

11
Ka zn vend n fjalort e tipeve t ndryshme me shnimin hist.
Emr me t cilin grekt dhe romakt e vjetr quanin me prbuzje t huajt
q nuk flisnin gjuhn e tyre dhe q i mbanin si t pazhvilluar; shih m
gjer dhe kuptimet e tjera deri tek barbarizm Fjal dhe shprehje e
huazuar pa nevoj nga ndonj gjuh tjetr.Fjalor i Gjuhs s Sotme Shqipe
.Tiran,1980,f.100.
12
Demiraj,Sh. Epiri, Pellazgt, Etruskt dhe Shqiptart.Tiran, 2008,f.68.
GJUHSIA E PRGJITHSHME DHE KNDVSHTRIMET 63

Duke u afruar n koh u drejtohet defterve osman. Tek

kta defter ndalet tek emrat tipik shqiptar : Lek, Gjon. Ky
i fundit emrtohet mbarshqiptar. Krahas ktij emri shikon
edhe prhapjen e emrave: Gjergj, Pal e Pjetr. Emrat tipik
shqiptar: Bardhi, Dreri i krahason me emrat dhe tinguj q i
mungojn greqishtes n viset jugore t Epirit. Ka disa faqe pr
ndikimin n onomastikn e Epirit.
Trajtimi nga lashtsia deri tek dokumentet e shkruara i lejon
autorit t arrij n prfundime:
Dallon shtresat e popullsis q prdornin emrin Epir. Emri
Epir me burim nga greqishtja Epeiros sht prdorur kryesisht
nga grekrit pr t emrtuar viset n perndim t trevave
greke13. Ky emrtim ka pasur shtrirje edhe n disa qarqe pe-
rndimore, si edhe nga disa shqiptar t shkolluar, por popul-
lsia vendse nuk e ka prdorur emrtimin.Pozicioni gjeografik
jepte mundsin t banohej q nga pellazgt dhe t kalonin
aty fise greke dhe fise t tjera para se t vendoseshin banort e
mirfillt t Epirit.
Duke u ndalur tek shpjegimi i fjals barbar14 d.m.th. t huaj ,
pra, ata flisnin nj gjuh t ndryshme nga greqishtja e jo nj
dialekt i greqishtes15. E quan t pambshtetur mendimin e disa
dijetarve grek dhe t Jeriekut duke nnvizuar q ende gjat
periudhs s sundimit romak, bizantin banort e trevs s
Epirit mundn ti rezistonin procesit t helenizimit. Procesi i
zvendsimit pak nga pak i gjuhs amtare t vendasve mori
prpjestime m t mdha sidomos gjat krijimit t shtetit
grek. Studiuesit e ardhshm, duke ecur n kt rrug t elur
nga prof..Sh.Demiraj do t vrtetojn edhe at q ka ln n

13
Fjalor i Gjuhs s Sotme Shqipe .Tiran,1980,f.100.
14
Demiraj,Sh. Epiri, Pellazgt, Etruskt dhe Shqiptart.Tiran, 2008,f.93
15
Demiraj,Sh. Epiri, Pellazgt, Etruskt dhe Shqiptart.Tiran, 2008,f.94.
64 NEXHIP MRKURI

mes profesori i gjuhsis s prgjithshme R.Robins, cili ka

shkruar:Duke ln mnjan dialektet e folura , grekrit e
kulturuar ishin t vetdijshm se gjuha e poemave homerike,
Ilids dhe Odises nuk njsohej me asnjrin prej dialekteve t
kohs.16
Duke shfletuar arkivat autori nuk ka gjetur ndonj dshmi pr
shprngulje shqiptarsh apo arbreshsh. Dshmohen shpr-
ngulje nga viset e Epirit kryesisht n shekullin XIV pr n vise
t ndryshme t Greqis dhe n More, ku ka edhe sot nj nu-
mr t madh arvanitsh a m sakt thot autori arbresh, q
veanrisht gjat dy shekujve t fundit kan ardhur duke e
humbur gjuhn amtare t trashguar.
Prhapja e emrave grek si :Jani, Jorgo, Pavllo t prshtatur
sipas strukturs gramatikore t shqipes ka shpjegimet e veta si
zon kufitare e me ndikim t fuqishm t kishs ortodokse
greke.
Regjistrimet osmane t emrave t vendbanimeve t shekujve
XVI-XVII dshmon se banort e tyre mbartin n prgjithsi
emra m trajta t vjetra shqiptare si :Gjon ,Lek, Gjin,Gjik,
Gjer, Pal etj.
Hipotezat e ngritura nga disa dijetar q shqiptart e sotm
jan pasardhsit e nj popullsie tjetr t vendosur n kto tre-
va, nuk ka mbshtetje historike dhe gjuhsore. Augmentet e
paraqitura pr kt hipotez nuk mbshteten, nnvizon autori
n dialektologjin historike t gjuhs shqipe, por edhe nga
huazimet e hershme prej greqishtes s vjetr dhe prej latini-
shtes q jan t prbashkta pr t gjitha t folmet e shqipes.17
Kan kaluar vite dhe n takime me profesorin e Gramatiks
historike, pjesmarrs n konferencn Vlora n rrjedhat e
16
Robins,H.R. Historia e gjuhsis. Dituria, 2007,f.30.
17
Po aty,f.94.
GJUHSIA E PRGJITHSHME DHE KNDVSHTRIMET 65

kohs, apo n takime t tjera t shpallte si fush pr studiue-

sit : mesapt dhe gjuha e tyre.
T duket n fillim sikur ktij problemi i ka kushtuar pak faqe.
N t vrtet si nnvizon autori: duke qen se gjat gjith
kapitujve t ksaj vepre jan br krahasime edhe n gjuhn e
mesapve, u pa e nevojshme q n fund t botohet si shtojc,
edhe kapitulli kushtuar gjuhs s asaj popullsie t lasht t
Italis Juglindore. 18
N kt kapitull kryesisht sht ndalur n mbishkrimet mesa-
pe; si i kan interpretuar dhe argumentuar kto mbishkrime.
Cili sht mendimi i Herodotit mbi origjinn e mesapve? Sa
bindshm pr nj gjuhtar q e ka konsoliduar veten n gju-
hsin diakronike m shum se 60 vjet ? Argumentet i shikon
n detaje edhe pr De Simones , Hamp-it , Pellegrinit, Suf-
flay-t dhe Hammondit pr origjinn ilire t mesapve.
Bashkprkimet midis mesapishtes dhe shqipes i trajton duke u
mbshtetur n fonetikn historike e kryesisht n evolucionin
o>a n mesapishte dhe n gjuhn shqipe, evolucionin m n
mesapishte dhe n shqipe, aspirimi i mbylltoreve t aspiruara
dhe theksimi nistor n mesapishte dhe gjuhn shqipe. Nuk l
pa trajtuar nse ka qen mesapishtja n gjuht e tipit saten.
Autori rendit ata gjuhtar, t cilt e kan pohuar pa rezerva
lidhjet midis mesapishtes dhe ilirishtes, si Hamp(1957,f.74).
Citon autori:Nuk mund t ket asnj dyshim q mesapishtja
dhe ilirishtja jan gjuh motra, megjithse t ndara nga nj
gjysm mijvjeari ndryshimi dhe q n vija t prgjithshme
far themi pr mesapishten, ndoshta vlen barabar edhe pr
ilirishten. Pr ta br m t qart pohimin ton12, - citon m
tej autori,- duhet t kuptojm me ilirishte vetm gjuhn q

18
Demiraj,Sh. Epiri, Pellazgt, Etruskt dhe Shqiptart. Tiran, 2008,f.5.
66 NEXHIP MRKURI

flitej n Adriatikun Lindor dhe n Dardani ndoshta aq larg n

veri sa t shumtn deri n Danub dhe jo n kuptimin e gjer
t adaptuar nga dijetar t till si Pokomy dhe t kritikuar me
t drejt nga Whatmough-i(Word 6, 242-1950)
Edhe dijetar t tjer kan shkruar pr origjinn ilire t mesa-
pve si Sufllay n dhe Hammond in. Ndonse n dhjetvje-
art e par t shekullit XX, Sufllay do t shkruante se fise ilire
t shprngulur nga Bregdeti Ballkanik rreth shekullit IX para
ers son u vendosn n Italin Jugore n Abroce dhe Pulje.
N gjysmn e dyt t shekullit XX studimet pr mesapishten
u shtuan dhe nxorn n drit prkime n sistemim fonetik
dhe gramatikor.
Mbshtetsit e origjins ilire t mesapve kan pohuar gjitha-
shtu se ka edhe disa bashkprkime thelbsore midis mesapi-
shtes dhe shqipes sidomos n fjalor. Autori ndalet m shum
tek dukurit fonetike pr t vrtetuar nj shtje t diskutue-
shme lidhur me tipin saten apo kentum t ktyre dy gjuhve
duke arritur n prfundimin se nuk qndrojn mendimet pr
karakterin kentum pr ilirishten dhe mesapishten.
Argumenti q sjell sht vrtetuar edhe nga gjuhtar t tjer
q grykoret qiellzore indeoeurpoiane jan qellzuar edhe n
disa gjuh indoeurpiane, ku prfshihen edhe mesapishtja, ili-
rishtja, shqipja, gjuht baltike etj.
Dallon katr dukuri t prbashkta fonetike midis mesapishtes
dhe shqipes:19
1. Evolucioni i /o /-s shkurtr indoeuropiane n /a/
2. aspirimi i bashktinglloreve mbylltore t aspiruara
indoeuropiane
3. Evolucioni /m/>/n/ n pozicion fundor.

19
Demiraj,Sh. Epiri, Pellazgt, Etruskt dhe Shqiptart.Tiran, 2008,f.187.
GJUHSIA E PRGJITHSHME DHE KNDVSHTRIMET 67

4. Theksimi nistor n disa toponime shumrrokshe t

lashta: Brindisi, Taranto, Otranto etj.
Parashtrimi i msiprm pr mesapishten e lejon autorin t
arrij n prfundimin: Gjuha e mesapve ka qen e
ndryshme nga greqishtja; prandaj tregimi i Herododit sht i
pasakt gjuhsisht (si edhe historikisht) me gjith ndryshimet e
mdha t shkaktuara nga evolucioni i pavarur i mesapishtes
dhe i shqipes n rrjedh t shekujve n dy zona t ndryshme
dhe pa kontakte midis tyre n kto dy gjuh mund t vrehen
disa bashkprkime t rndsishme t cilat dshmojn se me-
sapt e lasht dhe strgjyshrit e shqiptarve duhet t ken
pasur nj origjin t prbashkt etniko- gjuhsore.20
Pavarsisht nga argumentet e msiprme autori e l problemin
t hapur duke pritur nj zgjidhje prfundimtare nga hulumti-
met shkencore t mtejshme n vitet q do t vijn.
Pra, kto hulumtime shkencore t ken si baz krahasimin e
brendshm, duke u nisur nga e njohura pr t zbuluar t pan-
johurn. Pr tia arritur sa m mir ktij qllimi, krahasim me
gjuht e tjera indoevropiane, por krahasimin e jashtm si nj
mjet plotsues.
Individ si prof. Sh.Demiraj i cili iu prkushtua analizs s thell
s fakteve t reja gjuhsore dhe ato t prmendura nga autor t
huaj ose kolegve vendas l trashgim shum botime t domo-
sdoshme pr nivelet e msimdhnies n Universitet. Kto boti-
me jan trashgimni e vyer edhe pr gjuhsin e prgjithshme.
Botimet pr universitart dhe pasuniveriart e bn q t radhitet
tek trashgimtart e mrekullis q veansia, bukuria dhe do-
methnia e gjuhs njerzore q prej m tepr se dy mijvjea-
rsh vazhdon t ngjall n mendjet e hapura dhe krkuese.21
20
Po aty,f.189.
21
Cituar sipas R.Robins, L.Bloommfield. Language. London,1935,f.7.
 69

XHEMALUDIN IDRIZI,
Shkup

DISA FJAL PR KONTRIBUTIN E SHABAN

DEMIRAJT PR GJUHSIN BALLKANIKE

Shkurtimore

Profesor Shaban Demiraj sht figur e shquar e shkencave

albanologjike. Puna e tij n kt fush pamdyshje sht e
gjer dhe e frytshme.Me interes mjaft t madh sht libri i
shkruar nga profesor Shaban Demiraj kushtuar shtjes s
gjuhsis ballkanike n botimin Gjuhsi Ballkanike botuar nga
Logos A n bashkpunim me Katedrn e Gjuhs dhe Letrsis
Shqiptare n Fakultetin Filologjik t Shkupit (botuar n shqip
dhe maqedonisht prkthyer nga prof.dr. Haki Ymeri), me
rast thekson se duke pasur parasysh zhvillimin e studimeve
krahasusese mbi gjuht ballkanike sidomos pas botimit t ve-
prs s Kristian Sandfeldit m 1930, mu duk e arsyeshme t
prgatis pr lexuesin shqiptar nj vepr sintetizuese mbi gju-
hsin ballkanike, ku pasqyrohen edhe ndihmesat e gjuhta-
rve t ndryshm n kt fush studimesh.
1.Akademik Shaban Demiraj pamdyshje sht personalitet i
shquar i shkencs, arsimit e kulturs shqiptare, nj figur e
shquar e shkencave albanologjike, me nj pun shumvjeare,
t gjer e t frytshme At e dallon veprimtaria e tij kumtuese
dhe botuese, brenda dhe jasht vendit, sidomos n fushn e
albanologjis. Kontribut t rndsishm ndrmjet tjerash, dha
edhe n prgatitjen dhe edukimin e disa brezave t msuesve
t gjuhs dhe letrsis shqipe.
70 XHEMALUDIN IDRIZI

Akademik Shaban Demiraj lindi n Vlor , m 11 janar 1920.

N vitin 1948 prfundon studimet n Institutin e Lart Peda-
gogjik 2-vjear t Tirans, ndrsa at 4-vejar n vitin 1954.
Ka qen nxns i gjuhtarve t shquar Kostaq Cipos e Ale-
ksandr Xhuvanit dhe m von edhe i Eqrem abejt. Aftsit
e tij n kt sfer ndikojn n emrimin e tij si pedagog n
ish-Institutin e Lart Pedagogjik. N vitin 1957 emrohet n
Fakultetin Histori-Filologji t Universitetit t sapokrijuar n
Tiran. Titullin profesor e meriton n vitin 1972.
Me krijimin e Akademis s Shkencave t Shqipris, m
1989 akademik Shaban Demiraj zgjodhet ndr antart e par
t saj, ndrsa gjat viteve 1962-1989, shrben si prgjegjs i
Katedrs s Gjuhs Shqipe. N vitin 1977 i jepet titulli i lart
Msues i Popullit, mandej m 1979 nderohet me mimin
e Republiks t klasit II dhe m 1989 me mimin e Re-
publiks t klasit I.
Akademik Shaban Demiraj sht njri prej studiuesve m t
shquar t albanologjis t shekullit XX, njihet autor i shum
veprave shkencore n fush t albanologjis, sidomos n fu-
shn e gjuhsis dhe n kt kontekst ai ka dhn vepra kul-
more n kt sfer, q prgjithsisht e ka ndihmuar zhvillimin
e gjithanshm t gjuhsis e t veprimtaris krkimore shken-
core n kt fush. Provn e par e jep me tekstin e gjuhs
shqipe pr shkollat e mesme pedagogjike (1953). Ndr kto,
prmendim edhe: Morfologjia e gjuhs s sotme shqi-
pe(1961) dhe e ribotuar n Prishtin (1971), shtje t si-
stemit emror t gjuhs shqipe(1972), Sistemi i lakimit n
gjuhn shqipe(1975), Morfologjia historike e gjuhs shqi-
pe(I e II, 1973 e 1976) dhe ribotuar n Prishtin (1980),
Gramatika historike e gjuhs shqipe(1986) e ribotuar n
Prishtin (1988), Gjuha shqipe dhe historia e saj(1988) dhe
DISA FJAL PR KONTRIBUTIN E SHABAN DEMIRAJT 71

ribotuar n Prishtin (1989). Studime t tij me interes t ve-

ant jan ato pr filologjin e arbreshve. Nj libr t posa-
m (m 1990) i ka kushtuar jets dhe veprs s dijetarit ton
t madh e kolegut shumvjear t tij, prof.dr. Eqrem abej-
Akademik. Ndrsa m 1994 boton n Shkup (shqip e maqe-
donisht) veprn Gjuhsi ballkanike dhe m 1996 Fonolo-
gjia historike e gjuhs shqipe.
Ja far thoshte ai koh m par, n nj bised t tij, q mbe-
tet aktuale edhe sot:
T gjith duhet t prpiqemi q ta prsosim vazhdimisht
shqipen ton letrare, e cila i ka prmbushur gjithnj dhe m
mir krkesat e nj shoqrie me zhvillim t pandrprer. T
gjith duhet t prpiqemi ta zhvillojm e ta pasurojm at
dhe, njkohsisht, ta ruajm nga ndikimet e gjuhve t tjera
dhe sidomos nga vrshimi i fjalve t huaja t panevojshme,
dukuri kjo, q koht e fundit ka marr prmasa shqetsuese.
Dhe, me kt rast, nj pun t madhe mund dhe duhet t
bjn sidomos arsimtart, shkrimtart dhe gazetart, t cilt
ndikojn drejtprsdrejti mbi brezin e ri dhe mbi masat e gjera
t lexuesve.
2. Me interes mjaft t madh sht libri i shkruar nga akademik
Shaban Demiraj kushtuar shtjes s gjuhsis ballkanike n
botimin Gjuhsi Ballkanike botuar nga Logos A n bashk-
punim me Katedrn e Gjuhs dhe Letrsis Shqiptare n Fa-
kultetin Filologjik t Shkupit ( botuar n shqip dhe maqedo-
nisht prkthyer nga prof.dr. Haki Ymeri), me rast thot q
duke pasur parasysh zhvillimin e studimeve krahasusese mbi
gjuht ballkanike sidomos pas botimit t veprs s Kristian
Sandfeldit m 1930, m duket e arsyeshme t prgatis pr
lexuesin shqiptar nj vepr sintetizuese mbi gjuhsin ballka-
nike, ku pasqyrohen edhe ndihmesat e gjuhtarve t
72 XHEMALUDIN IDRIZI

ndryshm n kt fush studimesh. Ai m tutje thekson se

hartimi i nj vepre t ktill ishte i nevojshm edhe pr t
vn n dukje n mnyr m t plot se deri sot t dhnat e
shqipes q dshmojn pr tiparet ballkanike t saj.( Sh. Demi-
raj, Gjuhsi ballkanike, Shkup, 1994 f.5).
N kt punim do t them vetm disa fjal q i shtron autori
pr gjendjen e sotme gjuhosre n gadishullin e Ballkanit
(kreu III). Ktu akademik Shaban Demiraj thekson pozitn
gjeografike t gadishullit t Ballkanit si nj ur ndrlidhse
midis Evrops dhe Azis s Vogl qysh nga koht e hershme e
deri n Mesjetn e vonshme q sht br aren e dyndjeve
nga popuj t ndryshm . Ky fakt ka br q nga koh n koh
t ndryshoj edhe gjendja e tij gjuhsore. Thekson faktin se
n ndryshimin e gjendjes gjuhsore t ktij gadishulli nj rol
t rndsishm ka luajtur edhe vet evolucioni i gjuhve, q
jan folur ktu gjat periudhave t ndryshme historike. Krejt
kjo ka ndikuar q n kt gadishull sot fliten nj numr jo i
vogl gjuhsh t ndryshme duke prfshir ktu edhe nj gjuh
joindoevropiane, turqishten. Kshtu ai thot se kur krahasohet
gjendja e sotme gjuhsore n kt gadishull me at t periu-
dhs antike, bie n sy se prve greqishtes (s re ) dhe gjuhs
shqipe, q jan vazhdueset e greqishtes s vjetr , prkatsisht
t ilirishtes, gjuht e tjera jan zhvilluar ktu si pasoj e pu-
shtimeve, prkatsisht e dyndjeve t popujve gjat periudhash
t ndryshme historike. Thekson rumanishten si gjuh q sht
prftuar nprmjet romanizimit t dakve t vjetr, ndrsa pr
bullgarishten e maqedonishten dhe serbokroatishten e sllove-
nishten thot se jan zhvilluar pas dyndjeve t sllavve pas
shekujve VI-VII n Ballkan, kurse turqishtja sht shfaqur n
kt trev pas pushtimeve t Perandoris Osmane n shekullin
XIV-XV. Prve ktyre gjuhve, n Ballkan fliten edhe gju-
DISA FJAL PR KONTRIBUTIN E SHABAN DEMIRAJT 73

h t tjera nga grupe m t vogla popullsish, gjuha e romve,

armenishtja etj.
Mbi gjendjen e sotme gjuhsore t Gadishullit Ballkanik ai me
t drejt e mbshtet faktin se n t gjitha trevat e ktij gadi-
shulli ka ishuj gjuhsor t ndryshm. Kt fenomen e
mbshtet n faktin e shprnguljeve t masave pak a shum t
gjera popullsish nga nj vend n tjetrin pr arsye ekonomike
ose politike. Kshtu, si pasoj e ndikimeve t ndrsjella midis
gjuhve t Gadishullit t Ballkanit, si edhe i ndikimeve t
kushtzuara nga fatet e prbashkta historike t popujve t
gadishullit, n kto gjuh jan prftuar nj varg tiparesh t
prbashkta q nuk ndeshen n gjuh t tjera indoevropiane,
ose edhe kur ndeshen n ndonj gjuh tjetr, ktu ato jan
nj zhvillim i brendshm ballkanik. Si element t prbashkt e
thekson prapavendosjen e nyjes shquese. Konstaton se tipare
t prbashkta jan zhvilluar n gjuhn shqipe, rumanishte,
bullgarishte,maqedonishte dhe greqishte, ndrsa n serbo-
kroatishte, megjithse edhe kjo sht zhvilluar n truallin bal-
lkanik, tiparet e prbashkta t gjuhve ballkanike jan m t
pakta dhe jan t kufizuara sidomos n viset jugore t saj.(
Gjuhsi Ballkanike, 1994, f..50).
3. Ktu autori na jep nj pasqyr t qart n lidhje me vendet
ku fliten gjuht ballkanike dhe paraqet nj statistik , prkat-
sisht numrit t vetve q i flasin kto gjuh. Pr gjuhn shqipe
thekson se strgjyshrit e shqiptarve gjuhn e vet e emrto-
nin me mbiemrin e tyre arbneshe e arbreshe ose me nda-
jfoljen arbnisht/arbrisht dhe thekson se kto fjal e kan
burimin te emri i fisit ilir t Arbanve q banonin n lindje t
DURRSIT ( Kt fis ilir e prmend pr her t par Ptolo-
meu, gjeografi grek i Aleksandris n shekullin II t ers son.
Ai prmend ndr t tjera fisin Albanoi dhe qytetin Albanopo-
74 XHEMALUDIN IDRIZI

lis abej Studime gjuhsore III, 1974, f. 65). T huajt pr t

emrtuar popullin shqiptar pr baz kan arban, alban ( ndr
dokumente latine ndeshen trajta me lb dhe rb (albanenses,
arbanenses); italiant, francezt etj. Prdoren trajtat me lb
(albanese,albanais etj.) grekt prdorin trajtn arvanit-as ( me
shndrrimin e b n v t greqishtes), sllavt trajtn arban-
as, por dikur prdorn trajtn Rabn <arbn ( me metate-
zn e njohur ar -> ra) dhe trajta turke arnaut mbshtetet n
trajtn greke arnavit.
N lidhje me fjaln shqip, t ciln e gjejm pr her t par te
Buzuku dhe at vetm nj her, thot se ajo duhet t ket
pasur kuptimin e qart, kthjellt, tro q duhet analizuar,
erdh dhe zvendsoi trajtn arbnisht, arbrisht, dhe prej saj u
formuan edhe fjalt shqip-tar, Shqipni/Shqipri etj.
N lidhje me prejardhjen e gjuhs shqipe ai e mbron mendi-
min m t prhapur dhe m t mbshtetur se gjuha shqipe
sht prftuar nga evolucioni i ilirishtes, prkatsisht nga njri
ose disa dialekte t saj, tez t ciln e kan mbrojtur Thun-
manni: 1774,245 v., Leake-u: 1811 v., Xylander-i : 1835 ,
311 v., Hahn-i: 1853, 1 213 v., Mikloshii: 1870/1, 8, Me-
yer-i 1888, 804, Pederseni 1900,299 v., abej: 1972/2 pas-
sim, Cimohovski: 1976, 184 v., Humbschmid-i: 1982, 79,
Olberg-u : 1977, 626 , Katii-i 1976, 185, Mihaescu: 1982,
57 v., etj. Kt mendim e mbshtet , ashtu si e mbshtesin
edhe shum gjuhtar t tjer , edhe nga fakti q toponimet e
vjetra t ktyre trevave paraqiten n gojn e shqiptarve me
trajta fonetike , q jan prftuar n pajtim t plot me ligjsit
e evolucionit t sistemit fonetik t gjuhs shqipe, duke trajtuar
emrat e vjetra t qyteteve Durrs, Shkodr, Lesh, Vlon,
Vlor, Ishm etj. Nuk i mbshtet hipotezat sipas t cilave
thuhet se shqipja sht bij e trakishtes (Nj mendim t ktill
DISA FJAL PR KONTRIBUTIN E SHABAN DEMIRAJT 75

kan mbrojtur Hirti , 1898 179 v., Weigand-i BA III, 273 v.,
Barii , 1955 31 v. etj.) apo at t ashtuquajturs dako-
mizishte (Georgiev , BE II, 18 v.). Pr kto thot se jan hi-
storikisht dhe gjuhsisht t paprmbajtura.
Pr shndrrimin e shkallshkallshm t ilirishtes n bijn e saj,
shqipen, e mbshtet iden se duhet t jet kryer midis sheku-
jve IV VI t ers son , n fazn e fundit t ndikimit t fu-
qishm latin mbi ilirishten dhe ardhjes s sllavve. Pr at q
ky proces sht kryer para ardhjes s sllavve n Ballkan d-
shmojn disa dukuri specifike t shqipes si ngulitja e theksit
mbi nj rrokje t caktuar t tems, lakimi n ball t fjals
(mbiemrat e nyjshm, premrat pronor t dy vetave t para
im, yt, yn, juaj, dhe t vets s tret - i tij, i saj, i tyre , Sha-
ban Demiraj: 1986, 316, v., 417,v., 477, v., ; 1988, 72 v.,)
dhe metafonia n shumsin e emrave mashkullor ( sht fjala
pr raste t tipit dash-desh, ka qe, djal- dje(l)m etj. dhe n
kohn e tashme t mnyrs dftore ( sht fjala pr raste t
tipit dal del, marr merr, ngas nget etj. ). Ktu ai thot se
lakimi n ball t fjals te mbiemrat e nyjshm sht shfaqur
n nj koh kur gjinia asnjanse ishte akoma e gjall n kt
gjuh. ( Mbiemrat e nyjshm dikur kishin forma t veanta
edhe pr gjinin asnjanse, kryesisht n numrin njjs i mir-
e mir t mir, ndrsa gjurmt e ksaj gjinie ruhen ende
edhe te mbiemrat e emrzuar t tipit t keq-t, t folurit etj.
Demiraj, Gjuhsi ballkanike f. 53). N kohn e kontakteve
me gjuht sllave kjo gjini vem ishte dobsuar shum q e
dshmon edhe mungesa e gjurmve t gjinis asnjanse n
huazimet sllave t shqipes, prkundrejt pranis s gjinis a-
snjanse n fjalt e trashguara dhe n fjalt latine . N gjuht
sllave gjinia asnjanse sht e pranishme edhe sot, emrat e
huazuar sllav n gjuhn shqipe jan integruar vetm n gji-
76 XHEMALUDIN IDRIZI

nin mashkullore ose femrore. Konstaton se mungesa e me-

tafonis n huazimet sllave t shqipes, prkundrejt prania e saj
n fjalt e trashguara dhe n huazimet latine dshmon pr-
fundimin e ksaj dukurie me rrug fonetike qysh n periu-
dhn parasllave t shqipes (Demiraj, vepra e cituar , f.54).
Lidhur me gjuhn e shkruar shqipe, autori thekson rrethanat
historike q tregojn shkakun e paraqitjes s vonshme t gju-
hs s shkruar shqipe, Shqipria n mnyr t vazhdueshme
ka qen nn pushtimin e t huajve, ndrsa si gjuh shkrimi
administrate n kto vise pushtuesit kan prdorur greqishten,
latinishten dhe sllavishten.
Historia e letrsis njeh Mesharin e Buzukut (1555) si libr t
par t shkruar n gjuhn shqipe. Por, prve ksaj, ai thekson
se ka t dhna q dshmojn se gjuha shqipe ka qen e
shkruar t paktn qysh disa shekuj para Buzukut, gj t ciln e
vrtetojn jo vetm gjuha e prpunuar e Buzukut dhe e Ma-
trngs (1592), por edhe njoftime t tilla si ato t murgut
francez Guillelmus (1332 ) , i cili thot: Sado q shqiptart
kan nj tjetr gjuh , krejt t ndryshme nga latinishtja, me-
gjithat ata kan n prdorim dhe n t gjith librat e tyre
shkronjn = alfabetin latin ., (Mendimi i shprehur n veprn
latinisht Directorium ad passagium facienda libri I, pjesa B) ,
Barletit (1504) etj. N veprn De opsidione Scodrensis1504
f.8 ai shprehet kshtu: Por pak koh m par na ran n dor
disa fragmente m fort sesa anale, q bjn fjal m fort pr
rindrtimin e ktij qyteti sesa pr ndrtimin e tij nga str-
gjyshrit tan. N t vrtet n kto sht shkruar n gjuhn
popullore se nj far Roza me motrn e vet, Fa, kishin qen
themeluesit e par t qytetit t Shkodrs , prandaj kshtjella e
saj quhet Rozafa
DISA FJAL PR KONTRIBUTIN E SHABAN DEMIRAJT 77

Autori n kt pjes thekson t shkruarit e gjuhs shqipe n

dy dialektet kryesore deri n vitin 1972, prkatsisht n va-
riantin verior ( gegrishten) dhe n variantin jugor (toskri-
shten), kur u vendosn normat e nj gjuhe t vetme me
Kongresin e Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe. Thekson Franc
Boppin (1854) i cili vrteton se gjuha shqipe bn pjes n
familjen e gjuhve indoevropiane duke zn vend m vete
ashtu si greqishtja. Jep t dhna se shqipja , si pasoj e zhvilli-
mit evolutiv t saj, sht si nj gjuh sintetike analitike me
nj sistem lakimi n t dy trajtat (e pashquar dhe e shquar) si
edhe me nj sistem zgjedhimi t pasur n forma kohore dhe
mnyrore, mandej me nj sistem prej 36 fonemash, ngulitja e
hershme e theksit mbi nj rrokje t caktaur t tems, ndrsa te
foljet theksi bie mbi rrokjen e fundit t tems, kurse te emrat
ai mund t bjer mbi do rrokje, megjithse n shumicn e
rasteve bie mbi rrokjen parafundore dhe nuk bie mbi for-
mantet gramatikore ( prjashtimet jan t kufizuara , si p.sh. te
shumsi i emrave t tipit: lm-lm-enj, lum lum-enj,
plaf-plf-enj, baba baba-llar, sheh- sheh-ler etj.)
N lidhje me dukurit ballkanike kryesore t gjuhs shqipe i
veon kto karakteristika: 1.Prania e zanores ;
2.Prapavendosja e nyjs shquese ; 3. Formimi i kohs s ar-
dhme me foljen ndihmse dua n form t ngurosur; 4. Ri-
marrrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t
premrave vetor; 5. Mnjanimi i pjesshm i paskajores etj.
Thekson edhe disa bashkprkime me rumanishten n fushn
e gramatiks, si p.sh. prapavendosja e prcaktorve t pave-
tmjaftueshm dhe n fjalor.
4. Lidhur me greqishten e re na jep t dhna se ajo flitet n
Greqi (9.400.000 vet) dhe n Qipro ( 500.000 banor), si
edhe si minoritete greke n Shqipri (58.758 vet), Turqi
78 XHEMALUDIN IDRIZI

(1000.000 vet), Itali (30.000 vet), emigrant grek n

SHBA (380.000 vet), Kanada ( 40.000 vet), Australi (80.000
vet) etj. ( T dhnat autori i ka nxjerr nga Lopashov, 1990,
10. Shifrn pr minoritetin grek n Shqipri e ka marr nga
vjetari 1990, 35 ).
Na sjell t dhna se greqishtja e re sht prftuar nprmjet
evoluimit t greqishtes s mesme q n shekullin XV t ers
son. Kjo gjuh ka nj dokumentim shkrimor shum t pasur
( edhe greqishtja e vjetr dhe e mesme kan nj dokumentin
shkrimor shum t pasur). Greqishtja e re pr shkrimin e vet e
prdor alfabetin e vjetr grek , i cili sht mbshtetur n alfa-
betin e vjetr t fenikasve t plotsuara edhe me shkronja t
posame pr zanoret. N Greqi, gjat dy shekujve t fundit n
prdorim kan qen dy gjuh letrare: letrarishtja popullore
(dhimotiqi) dhe letrarishtja e plotsuar (katharevusa). N vitin
1976 e sidomos n vitin 1982 , me nj vendim qeveritar po-
thuajse mnjanohet fare nga prdorimi katharevusa n shkollat
e larta , ku prdorej n mnyr mbizotruese. Shkaku i mn-
janimit t saj thot se ishte nj gjuh e prpunuar dhe e mbu-
shur me fjal arkaike, e cila ishte e vshtir pr tu kuptuar
nga masat e gjera popullore.
Greqishtja sht gjuh e familjes s gjuhve indoevropiane
dhe z nj vend m vete ashtu si gjuha shqipe.sht gjuh
sintetike- analitike me nj sistem lakimi me dy trajta ( t pa-
shquar e t shquar) dhe me nj sistem zgjedhimi relativisht t
pasur n forma kohore dhe pjesrisht edhe mnyrore . Greqi-
shtja e re ka vetm mnyrat dftore, urdhrore dhe lidhore, si
edhe pjesoren e shkuar, ndrsa nga mnyrat vetm dftorja
sht e pasur n forma kohore: e tashme, e pakryer, aorist, e
kryer dhe m se e kryer analitike , e ardhme dhe e ardhme e
DISA FJAL PR KONTRIBUTIN E SHABAN DEMIRAJT 79

s shkuars (analitike); kjo e fundit shrben edhe si mnyr

kushtore ( Demiraj, vepra e cituar, f.58).
Kur bhet fjal pr theksin , greqishtja e re , ashtu si edhe
greqishtja e vjetr, karakterizohet me nj theks t lir, q
mund t lviz nga nj rrokje n tjetrn edhe gjat lakimit t
nj fjale ( te emrat), ndrsa te rreshtort dhe mbiemrat theksi
nuk lviz. Theksi n greqishten e re mund t bjer edhe mbi
mbaresn rasore ashtu si ndodh n greqishten e vjetr. N
fjalt shumrrokshe theksi zakonisht bie mbi nj nga tri rro-
kjet e fundit.
Prve q greqishtja e re ka ruajtur fondin e fjalve t trash-
guara nga greqishtja e vjetr dhe e mesme, ajo ka huazur edhe
nga gjuh t tjera si italishtja ( kryesisht nga dialekti venecian),
sllavishtja, turqishtja etj.
Lidhur me dukurit kryesore ballkanike t greqishtes i veon:
1. Mnjanimi i forms s rass dhanore; 2. Formimi i kohs s
ardhme me foljen ndihmse dua n trajt t ngurosur; 3. Ri-
marrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t p-
remrave vetor;4. Mnjanimi i paskajores nprmjet zven-
dsimit t saj nga format vetore t mnyrs lidhore etj.
Demiraj ktu thekson nj karakteristik t veant t greqi-
shtes, q ndryshe nga gjuht tjera ballkanike , nyjn shquese e
ka t paravendosur. Gjithashtu , ndryshe nga shqipja dhe ru-
manishtja , prcaktort e pavetmjaftueshm i prdor kryesisht
t paravendosur.
5. Pr gjuhn rumanishte na jep t dhna se at e flasin afro
21.000.000 vetsh dhe se shumica e ktyre vetve banojn n
Rumani. Rumanishten e flasin edhe jashta kufijve t Ruma-
nis, si n Rusi ( rreth 200.000 vet), n Serbi ( rreth 55 000
vet), n Hungari ( rreth 10 000 vet) n SHBA ( rreth 50
000 vet ), n Kanada (rreth 25.000 vet) , n Argjentin (
80 XHEMALUDIN IDRIZI

rreth 15 000 vet), etj. Prve ktyre ai prmend edhe aro-

munt , t cilt sipas tij dikur llogariteshin n rreth 300.000-
350.000 vet n vise t ndryshme t Ballkanit, sidomos n
Greqi ( 150.000 vet), n ish Jugosllavi (100.000 vet) , n
Bullgari (40.000 vet), n Shqipri (65. 000 vet), etj. ( er-
niak 1990, 193.Si pohohet edhe atje kto jan t dhna t
prafrta, sepse tashti mendohet q numri i prgjithshm i
aromunve arrin n 110.000 vet , nga t cilt n Shqipri
15.000.(Demiraj , vepra e cituar f.59).Thekson se rumunt
veten e quajn romn. Kjo fjal vjen nga rom-an. Gjuhn e
vet e quajn romneshte, ndrsa popujt e tjer i quajn me
emra t ndryshm, si: vllah ose vallah, oban etj.
Gjuha rumanishte sht gjuh neolatine e cila sht prftuar
nga evoluimi i latinishtes popullore t Ballkanit Lindor. Ky
evoluim i shkallshkallshm mund t ket zgjatur disa shekuj.
Mendohet se ky process sht zhvilluar aty brenda shekujve
V- VIII. (Kt e mbshtet n burimin ILR II,15; Costeanu:
1969, 11 v., ku jepen edhe mendime gjuhtarsh, q e shohin
disi m t von formimin e gjuhs rumune). Pr vendin se ku
sht kryer ky evolucion i prmend t tria hipotezat . Pr disa
dijetar ky evolucion sht kryer n trevat n jug t lumit
Danub. Sipas disa dijetarve t tjer banort q mbetn n
veri t Danubit e q nuk arriti ti trheq perandori Aureliani
prbn brthamn kryesore t popullit t sotm rumun.Teza e
tret sht ajo q disa dijetar t tjer, duke gjykuar si t
pambshteshme edhe mendimin e par dhe t dytin, kan
mbajtur nj qndrim t ndrmjetshm q duket se sht edhe
m i mundshm. Sipas ktyre dijetarve rumunt e sotm jan
formuar si popull si n veri ashtu edhe n jug t lumit Danub.
Edhe rumanishtja dokumentohet me shkrim aty nga shekulli
XVI, por nuk mungojn dshmi pr shkrimin e saj edhe para
DISA FJAL PR KONTRIBUTIN E SHABAN DEMIRAJT 81

ksaj kohe. Si arsye pr paraqitjen e vonshme t shkrimit t

rumanishtes duhen krkuar n mospasjen e nj administrate
shtetrore vendse, po edhe n prdorimin e sllavishtes si
gjuh shkrimi.
Rumanishtja e sotme sht nj gjuh sintetike-analitike me
nj sistem lakimi shum t reduktuar n forma rasore, por me
dy trajta ( t pashquar dhe t shquar) dhe me nj sistem zgje-
dhimi relativisht t pasur n forma kohore sintetike dhe ana-
litike. N kt gjuh dalin me forma sintetike koha e tashme,
e pakryera , e kryera e thjesht, si edhe m se e kryera e
mnyrs dftore. Prej mnyrave prve mnyrs dftore pr-
doren edhe mnyrat lidhore,urdhrore dhe e ashtuquajtura
mnyr kushtore (Demiraj ,vepra e cituar f.61).
Kjo gjuh ka 29 fonema me 7 zanore dhe 22 bashktingllore.
Karakteristik e ksaj gjuhe n sistemin zanor sht ekzistimi i
dy zanoreve t ngjashme - e gjuhs shqipe, njra( a) prej t
cilave sht e ngritjes s mesme, ndrsa tjetra ( i ) e ngritjes s
lart. Zanoret tjera t saj jan a,e,i,o,u. Kjo gjuh nuk e ka
ruajtur kundrvnien zanore t gjata zanore t shkurtra , q
ka pas karakterizuar latinishten. Gjithashtu dallon shum n
theksimin e fjalve nga latinishtja. Ndryshe nga latinishtja n
gjuhn rumanishte theksi mund t bjer edhe n rrokjen fun-
dore t fjalve, po edhe mbi mbaresat (te foljet).
Rumanishtja , prve q ka ruajtur nj fond fjalsh t trash-
guara nga latinishtja popullore, n t kan deprtuar edhe nj
numr i madh fjalsh nga gjuh t tjera, si nga gjuht sllave (
kryesisht nga bullgarishtja), turke, greke, hungareze, gjermane
dhe romane perndimore etj.( Pr kt autori thot se mund
t gjeni m tepr te Suhaev: 1990, 163 v.).
Nga dukurit ballkanike kryesore t rumanishtes veohen: 1.
Shfaqja e zanores - ;2. Njsimi i formave t rasave gjinore e
82 XHEMALUDIN IDRIZI

dhanore ;3. Prapavendosja e nyjes shquese; 4. Formimi i ko-

hs s ardhme me an t foljes ndihmse dua ; 5. Rimarrja
e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t premrave
vetor; 6. Mnjanimi i pjesshm i paskajores nprmjet pr-
dorimit t dendur t mnyrs lidhore etj.
Me shqipen rumanishtja ka disa bashkprkime t rndsi-
shme n fushn e gramatiks ( lakimi n ball t fjals dhe
prapavendosja e prcaktorve t pavetmjaftueshm dhe n
fushn e fjalorit).
6. Pr gjuht sllave t Ballkanit thot se jan serbokroatishtja,
bullgarishtja, maqedonishtja dhe sllovenishtja, q t gjitha kto
bjn pjes n grupin e gjuhve sllave jugore. Nga kto gjuh
autori vren se vetm bullgarishtja dhe maqedonishtja kan
m shum tipare ballkanike, andaj mund t quhen edhe gjuh
ballkanike. Pr serbokroatishten mendon se ajo paraqitet m
pak e ballkanizuar, ndrsa pr sllovenishten thot se nuk ka
fare tipare ballkanike. Flet mbi formimin e gjuhve sllave n
gadishullin e Ballkanit aty nga shekulli VI-VII t ers son.
Evoluimi i ktyre gjuhve n truallin ballkanik ndikoi ndaj
ktyre gjuhve sa q ato u larguan shum nga gjuht sllave t
grupit lindor e perndimor. Gjithashtu ndryshime jan zhvil-
luar edhe midis vet gjuhve sllave ballkanike, bullgarishtes
dhe maqedonishtes n njrn an dhe serbokroatishtes e sllo-
venishtes n ann tjetr.
7. N lidhje me gjuhn bullgarishte konstaton se ajo 85% flitet
nga popullsia n Republikn e Bullgaris (rreth 8.000.000
vet), ndrsa jashta kufijve t Bullgaris n Greqi ku thot se
ka rreth 20.000 bullgar (Lopashov, 1990, 10). Thekson pr-
ftimin e bullgarishtes nprmjet evolucionit t gjuhs s folur
sllave t vendosur n pjesn juglindore t Ballkanit pas she-
kullit VI t ers son, ndrsa emrin e ka marr nga fisi turko-
DISA FJAL PR KONTRIBUTIN E SHABAN DEMIRAJT 83

tatar i bullgarve, t cilt erdhn e u mbishtresuan mbi po-

pullsin e pjess lindore t Ballkanit n vitet tetdhjet t
shekullit VII t ers son. ( Ata ishin t organizuar ushtara-
kisht nn drejtimin e t parit t tyre, Asparuhut, ndrsa St.
Mladenov thot se nga gjuha e bullgarve t Asparuhut n
bullgarishte kan mbetur vetm 11 fjal- Gjuhsi ballkanike
f.64- marr nga Stojanov 1977, 20).
Kur flet pr shkrimin e bullgarishtes thekson vllezrit Cirili
dhe Metodi si misionar bullgar nga rrethet e Selanikut n
Moravi, t cilt n vitin 863 e prkthyen bibln n t folmen
e tyre amtare (dialektin sllav t krahins s Selanikut), i
shkruar me alfabetin cirilik, t formuar nga Cirili dhe Metodi
mbi bazn e alfabetit grek.
Sa i prket gjendjes s bullgarishtes s sotme, paraqitet si nj gju-
h analitike-sintetike, q e ka humbur prej kohsh sistemin e
lakimit, ndrsa tek emri ka zhvilluar kundrvnie trajt e pa-
shquar- trajt e shquar , krijon nyjn e prapme shquese. Kjo
gjuh e ka ruajtur sistemin e zgjedhimit foljor t gjuhve sllave.
Jep t dhna mbi alfabetin e saj prej 28 fonemash, 6 zanore (
a, e ,i,o,u,) dhe 22 bashktingllore. Zanorja - sht e
ngjashme me shqipen dhe rumanishten. Bullgarishtja ka theks
t lir. Si edhe n gjuht e tjera sllave,fjalia nuk mund t fil-
loj me fjal t patheksuar (ktu bn prjashtim maqedoni-
shtja).
Fjalori i bullgarishtes prbhet kryesisht nga fjal t burimit
sllav. N t kan deprtuar shum fjal nga turqishtja, greqi-
shtja, rusishtja etj.
Veon dukurit ballkanike kryesore t bullgarishtes si: 1. Pra-
nia e zanores -;2. Prapavendosja e nyjs shquese; 3. Formimi
i kohs s ardhme nprmjet foljes ndihmse dua ; 4. Ri-
marrja e kundrinave nprmjet formave t patheksuara t p-
84 XHEMALUDIN IDRIZI

remrave vetor; 5. Mnjanimi i paskajores nprmjet formave

t kohs s tashme t prira nga pjesza - da.
8. Maqedonishtja flitet n Republikn e Maqedonis ( prdor
t dhnat statistikore t vitit 1981) , nga 1.910.000 banorsh
67% ( ose 1.280.000 vet) flisnin maqedonisht ( Der Fischer
Welt Almanach 1990,f.323). Prve ktu ajo flitet edhe jashta
kufijve t Maqedonis, n Greqi ( rreth 150.000 vet) (Lopa-
shov,1990,10), n Shqipri (rreth 4700 vet) (Vjetari statisti-
kor ,1990,f.35) etj.
Pr maqedonishten thot se sht konsideruar si nj dialekt i
bullgarishtes. Mirpo, pas Lufts s Dyt Botrore nga disa
dijetar , sidomos maqedonas, maqedonishtja sht trajtuar si
gjuh m vete me variantin e saj dialektor perndimor ( ktu
e citon Bllazhe Koneskin, 1967/1,14). Kjo gjuh karakterizo-
het nga nj sistem prej 31 fonemash , nga t cilat 5 jan zano-
re (a,e,i,o,u), q ndryshe nga bullgarishtja nuk e ka zanoren -
, ka nj theks t ngulitur rregullisht mbi rrokjen e tret nga
fundi n fjalt shumrrokshe dhe nuk bie kurr mbi rrokje
fundore( dallon nga bullgarsihtja q ka theks t lir). N ma-
qedonishte theksi mund t lviz vetm n fjalt shumrro-
kshe kur ktyre u shtohet ndonj formant gramatikor, pr t
rn rregullisht mbi rrokjen e tret nga fundi, si p.sh. make-
donci makedonci-te. Gjuha maqedonase gjithashtu ka kri-
juar forma analitike t s kryers t ndrtuara me foljen ndi-
hmse kam , si p.sh. imam begano kam ikur, imav begano,
kisha ikur etj. Maqedonishtja, pr dallim nga bullgarishtja , ka
edhe nj sistem prej tri nyjash t prapme, q shrbejn pr t
treguar sendin e emrtuar afr ose larg folsit, ose pa mos e
prcaktuar pozicionin e tij n raport me folsin , p.sh. ovek-
ov, ovek-ot, ovek-on (= njeri-u afr, larg apo pa dallim
DISA FJAL PR KONTRIBUTIN E SHABAN DEMIRAJT 85

pozocioni), kniga-va, kniga-na, kniga-ta (=libr-i afr,larg

apo pa dallim pozicioni).
Kur flet pr dukurit ballkanike gjuhsore kryesore thot se
jan t njjtat q i kemi n bullgarishte me prjashtim t za-
nores -.
9. N lidhje me serbokroatishten na jep nj pasqyr se ku fli-
tet ajo si n Republikn e Serbis, n Republikn e Kroacis,
n Republikn e Bosnjs e Hercegovins, n Republikn e
Malit t Zi dhe sipas statistikave t vitit 1981 n ish Jugosllavi
flitej nga 18.310.000 vet . Mirpo , me shprbrjen e Jugo-
sllavis nga gjuha serbokroatishte u formuan kto gjuh: ser-
bishtja, kroatishtja, bosnjakishtja dhe gjuha e malit t zi ( v-
rejtja jon). Serbokroatishtja sht nj gjuh sllave jugore e
cila u formua nga evoluimi i gjuhs s folur t fiseve sllave t
jugut, serbe dhe kroate , q u vendosn n viset perndimore
t gadishullit t Ballkanit n fillim t shekullit VI t ers son.
Pr emrat serb dhe kroat thot se (deri n shekullin VIII t
ers son nuk ka t dhna pr kto dy fise sllave , Schaller:
1975, 69) dokumentohen pr her t par n sllavishten e
vjetr kishtare, n trajtat Srbin dhe Hrvate q m von me
metatez dalin n Srb dhe Hrvat.
Gjat historis serbt kan qen kryesisht nn ndikimin e Pe-
randoris Bizantine dhe t kishs ortodokse, ndrsa kroatt
nn ndikimin e bots romane perndimore dhe t kishs ka-
tolike t Roms. Kroatt prdorin alfabetin latin, ndrsa ser-
bt cirilik. Shkrimet e para serbe i kemi pas shekullit IX. Nj
hov m t madh mori pas shekullit XII me formimin e shtetit
t par serb nga Stevan Nemanja nga fundi i shekullit XII.
Kjo gjuh shkruhej mbi baza dialektore deri me vnien e ba-
zave themelore t serbishtes letrare nga Vuk Karaxhiqi t nj
86 XHEMALUDIN IDRIZI

gjuhe t prbashkt t mbshtetur mbi bazn e t folmes s

Bosnjs q bn pjes n dialektin shtokav.
Edhe serbokroatishtja sht nj gjuh sintetiko-analitike. Ai
vren se ko gjuh ka nj sistem lakimi dhe nj sistem zgjedhimi
t pasur, por q edhe n kt gjuh format rasore jan zvog-
luar. Karakterizohet me nj sistem prej 30 fonemash, 5 zanore
dhe 25 bashktingllore. Ka nj theks t lir, q n disa raste
mund edhe t lviz brenda formave flektive t s njjts fjal.
Edhe n kt gjuh, si n gjuht tjera sllave, fjalia nuk mund t
filloj me nj fjal t patheksuar.
N serbokroatishte dukurit ballkanike jan t kufizuara. Duhet
prmendur formimin e kohs s ardhme me an t foljes ndi-
hmse dua ( t zgjedhueshme por t reduktuar) t ndjekur
nga paskajorja e foljes themelore ja u dati/ da-u. N ser-
bokroatishte vrehet pjesrsiht edhe mnjanimi i paskajores.

Prfundim

N kt pjes akademik Shaban Demiraj paraqet nj pasqyr

t pozits gjeografike t Gadishullit t Ballkanit si nj ur
ndrlidhse midis Evrops dhe Azis s Vogl qysh nga koht
e hershme e deri n Mesjetn e vonshme. Thot se Gadishulli
i Ballkanit sht br aren e dyndjeve nga popuj t ndryshm
, gj q ka br q nga koh n koh t ndryshoj edhe gjen-
dja e tij gjuhsore. Thekson faktin se n ndryshimin e gjendjes
gjuhsore t ktij gadishulli nj rol t rndsishm ka luajtur
edhe vet evolucioni i gjuhve, q jan folur ktu gjat pe-
riudhave t ndryshme historike. Krejt kjo ka ndikuar q n
kt gadishull sot t fliten nj numr jo i vogl gjuhsh t
ndryshme duke prfshir ktu edhe nj gjuh joindoevropia-
ne, turqishten. Kshtu ai thot se kur krahasohet gjendja e
sotme gjuhsore n kt gadishull me at t periudhs antike,
DISA FJAL PR KONTRIBUTIN E SHABAN DEMIRAJT 87

mandej thekson se bie n sy q prve greqishtes (s re ) dhe

gjuhs shqipe, q jan vazhdueset e greqishtes s vjetr , pr-
katsisht t ilirishtes, gjuht tjera jan zhvilluar ktu si pasoj e
pushtimeve, prkatsisht e dyndjeve t popujve gjat periu-
dhash t ndryshme historike. Thekson rumanishten si gjuh
q sht prftuar nprmjet romanizimit t dakve t vjetr,
ndrsa bullgarishtja e maqedonishtja dhe serbokroatishtja e
sllovenishtja jan zhvilluar pas dyndjeve t sllavve pas sheku-
jve VI-VII n Ballkan, kurse turqishtja sht shfaqur n kt
trev pas pushtimeve t Perandoris Osmane n shekullin
XIV-XV.
Akademik Shaban Demiraj me t drejt konstaton se si pasoj
e ndikimeve t ndrsjella midis gjuhve t Gadishullit Ballka-
nik , si edhe ndikimeve t kushtzuara nga fatet e prbashkta
historike t popujve t gadishullit, n kto gjuh jan prftuar
nj varg tiparesh t prbashkta q nuk ndeshen n gjuh t
tjera indoevropiane, ose edhe kur ndeshen n ndonj gjuh
tjetr , ktu ato jan nj zhvillim i brendshm ballkanik. Si
element t prbashkt, ve tjerash, e thekson prapavendosjen e
nyjes shquese. Konstaton se tipare t prbashkta jan zhvilluar
n gjuhn shqipe, rumanishte, bullgarishte,maqedonishte dhe
greqishte, ndrsa n serbokroatishte, megjithse edhe kjo sht
zhvilluar n truallin ballkanik, tiparet e prbashkta t gjuhve
ballkanike jan m t pakta dhe jan t kufizuara sidomos n
viset jugore t saj, ndrsa pr sllovenishten konstaton se ajo nuk
ka fare tipare t prbashkta gjuhsore ballkanike.
 89

BARDHOSH GAE,
Universiteti Ismail Qemali Vlor

KONTRIBUTI I PROF. SHABAN DEMIRAJT

N STUDIMIN E LETRSIS SHQIPE

Dijetari yn i madh Shaban Demiraj, krahas kontributit t

shquar n lmin e albanologjis dhe balkanistiks, qysh n
fillimet e veta t veprimtaris shkencore dshmoi talentin e tij
edhe n studimin e letrsis popullore dhe asaj t kultivuar.
Qysh n studimin e par t tij mbi Jul Varibobn dhe veprn
e tij Gjella e Shn Mris s Virgjr e n botimet m pas,
prof. Shaban Demiraj, dshmon se, vepra e tij diturore her-
her grshetohet mes shkenctarit t gjuhs dhe talentit t
studiuesit t letrsis shqipe.
Kjo prirje e Prof. Shaban Demirajt shfaqet qysh n traskripti-
met, prkthimet dhe prshtatjet e mjaft veprave t autorve t
huaj e atyre shqiptar si te romani Martin Iden i Xhek
Londonit, apo pajisja me shnime e veprave t Naim Frash-
rit: Lulet e Vers, Bagti e Bujqsia, dhe Sami Frashrit:
Shqipria ka qen, sht dhe do t bhet. N fjalorin
Enciklopedik Shqiptar 1985, krahas zrave pr Gustav Maje-
rin e Holger Pedersenin, studiuesi yn ka hartuar edhe zrat
pr Pjetr Bogdanin, Lek Matrngn dhe Jul Varibobn.
Jeta dhe krijimtaria letrare e Jul Varibobs, e ka trhequr qysh
hert Prof. Shabab Demiraj. S bashku me nj varg studimesh
t tjer mbi Frang Bardhin dhe Fjalorin e tij, Pjetr Bogdanin,
Lek Matrngn, hulumtohet jo vetm pr vlerat leksikogra-
90 BARDHOSH GAE

fike e dialektologjike t krijimtaris s tij, por edhe pr kon-

tributin e tyre n fushn e folklorit e t etnografis shqiptare.22
Ndriimin e jets dhe krijimtaris letrare, t Jul Varibobs,
dijetari e ka br n disa kndvshtrime, qysh me botimin s
pari t studimit Disa shnime t krahasuara rreth gjuhs s
Jul Varibobs, n numrat 1-3 t Buletinit t Shkencave
Shoqrore, Tiran 1953, apo studimin tjetr: Rreth botimit
t par t vitit 1762 dhe traskriptimit t saj prej V.Librandit
n Buletini i Universtitetit t Tirans 1956, nr. 3 (fq. 262-
270), duke u mbshtetur edhe n mjaft studime t tjera, si ai i
Viens Stratikoit, Maksimilian Lambercit, Mikele Markianoit
etj. Me mjaft interes pr letrsin dhe kulturn ton sht
edhe prcaktimi i prejardhjes s Varibobve t ngulur n
Mbuzat. Ashtu si Lamberci edhe Demiraj pranojn se n
Mallakastr, buz Vjoss, ndodhet nj katund me emrin Vari-
bob, prej nga mendohet se kan mrguar t part e Jul Vari-
bobs. Duke i ndjekur nga afr kto hulumtime, gjat ekspe-
ditave etnofolklorike q kemi kryer n vitet 1996, 1998 dhe
2003, n katundin Mbuzat, kemi vn re mjaft element t
jets tradicionale q ofrojn pika takimi me ato t Mallaka-
strs, si jan: dasmat, vajtimet, urimet dhe element t tjera
folklorike e etnografike.
Duke gjurmuar jetn dhe veprn letrare t Jul Varibobs, di-
jetari yn, ndrion natyrshm edhe mjaft elemente t jets
zakonore e tradicionale t ngulmimit arbresh t Mbuzatit, t
cilat, s bashku edhe me t folmen e tij japin mjaft t dhna,

22
Disa nga artikujt e Prof. Shaban Demirajt jan: Frano Bardhi veprimtar i
shquar i kulturs shqiptare, Kultura Popullore, nr. 1/1980; Me rastin
e 295 vjetorit t vdekjes s P.Bogdanit, Gazeta Z.P 1984, Jul
Variboba, Buletini i Universitetit t Tirans, 1958/1; Dyqindvjetori i
veprs letrare artistike shqipe, Nntori 1962/9, fq. 166-173.
KONTRIBUTI I PROF. SHABAN DEMIRAJT 91

pr mrgimin prej Toskris n ato brigje. N prcaktimin e

jets zakonore t Mbuzatit, studjuesi me t drejt v n dukje
se: Dim gjithashtu, se, arbresht e Mbuzatit i kan ruajtur
disa zakone t mome t sjella nga Shqipria. Ndr dasmat
prshembull,, ushtrojn vallet shqipe, e npr vdekje, rreth t
vdekurit gjmojn valtimet, si sht zakoni edhe n shum
vise t Shqipris23
Prof. Shaban Demirajn n studimet e veta, prher e ka tr-
hequr letrsia e rilindjes son kombtare dhe sidomos pikata-
kimet e romantizmit shqiptar me at europian. Krahas arti-
kullit Jeronim De Rada poet e patriot i shquar, dijetari
yn sht ndalur gjat edhe n studimin e hulumtimin e ve-
prs s Gavril Dara i Riu Knga e Sprasme e Bals, t ciln
e ka pajisur me shnime dhe botuar disa her. Me stilin e tij
konciz e sintetik, pr nevojat e shkolls son, ai zbrtheu su-
bjektin e poems, frymn e saj romantike, personazhet dhe
tr kontekstin romantik t saj.
N studimin e ksaj vepre madhore t romantizmit arbresh,
autori nxit edhe studiuesit e tjer se, vlerat e mdha t poems
Knga e sprasme e Bals, duhen kndvshtruar edhe n
rolin e veant q ka luajtur poezia popullore arbreshe n t
ciln sht ngjizur frymzimi i poetve romantik pr t thu-
rur veprat e tyre. Me t drejt prof. Shaban Demiraj pohon:
Ajo q e shquan si artist t madh sht se ai (Gavril Dara i
Riu-B.G), duke u mbshtetur n poezin popullore, ka ditur
t marr prej saj, jo thjesht formn e jashtme t saj, por t
futet thell n t e t njoh zemrn e madhe t popullit, t
ciln na i zbulon pastaj me mjeshtri t rrall, me mendimet,
ndjenjat dhe veprat e heronjve t tij
23
Prof. Shaban Demiraj: Gjuha shqipe probleme dhe disa figura t
shquara t saj, Tiran 2003, fq. 183.
92 BARDHOSH GAE

Ashtu si Jul Varibobs dhe veprs s tij Gjella e Shn Mris

s Virgjr, edhe poems Knga e Sprasme e Bals t Dars,
studjuesi yn erudit u kthehet disa her n studimet e veta.
N artikullin Rreth poems Knga e sprasme e Bals t
botuar n gazetn Drita, 24 nntor 1985, talenti i poetit
Dara zbrthehet jo vetm n pikatakimet e vargut t tij me
frymzimin popullor, por edhe n nj aspekt tjetr t rnd-
sishm, n shkrirjen dhe ndrthurjen e elementve historik e
atyre legjendar, i cili ne artin e vet e talentin e tij ringjall n
syt e lexuesve Motin e Madh t Sknderbeut me gjmimet e
tij npr Europ.
Krahas transkriptimit t poems Knga e Sprasme e Bals t
Gavril Dara I Riu n gjuhn e sotme shqipe (1961) dhe para-
thnies s saj, prof. Sh.Demiraj I thellon m tej studimet e
veta pr ta ndriuar edhe m mir talentin e ktij shkrimtari t
shquar arbresh, me artikuj t tjer si: Rreth autorsis s
poems Knga e sprasme e Bals, botuar n Studime Filo-
logjike24; n t ciln, nprmjet gjurmimeve t reja, sjell
mjaft t dhna e argmenta mbi autorsin e ksaj poeme, si
dhe mjaft dorshkrime t panjohura t Gavril Dars (I Riu),
t pabotuara deri n koht tona, si sht edhe poema me
titull Ana Maria, nj princesh shqiptare e pafat n Shqip-
rin e viteve 1460-1485. Nga mjaft studime, dihet tashm, se
disa poet arbresh, midis tyre edhe Gavril Dara i Riu, nn
shembullin e romantizmit europian, kujtimet e tyre i paraqit-
nin si frymzime t bardve popullor t kohs. Ky model
krijimtarie i prhapur n Europ nga ndikimi i fuqishm i
poetit skocez Makferson (1736-1796) me poemn e vet
Kngt e Osianit, si poezi t lashta t mbledhur n mal-
24
Sh.Demiraj: Rreth autorsis s poems Knga e sprasme e Bals n
Studime Filologjike, nr. 3-4 Tiran 1983, fq. 63-74.
KONTRIBUTI I PROF. SHABAN DEMIRAJT 93

sit e Skocis, bri q edhe Gavril Dara i Riu, poemn e vet

ta vinte n gojn e bordit popullor Bal, vargjet e para t s
cils kishin humbur npr mjegullat e kohs.
N nj kndvshtrim t ri, n studimin e vet hulumtues, prof.
Sh.Demiraj bn prpjekje q t ndrioj kt pyetje, nse
krijuesi i vrtet i poems Knga e sprasme e Bals ka qen
apo jo vet Gavril Dara i Riu nprmjet analizs s gjuhs s
tij. Nprmjet vshtrimit krahasues me kngt e poems, Pa-
rathnien dhe Pasthnien, shnimet plotsuese, sipas tij kjo
vepr fund e krye sht shkruar nga nj dor
Mbi t gjitha, n krijimtarin e ktij poeti arbresh, nj ndi-
kim t fuqishm ka poezia popullore arbreshe, sidomos n
gjuhn dhe stilin e Dars, tradit kjo e mbartur thell edhe
nga vatra familjare e tij n katundet arbreshe t Siili. Gjuha
e prdorur prej tij n poem paraqitet me disa tipare arkaike,
t disa t folmeve arbreshe. Kshtu, fjalori i pasur i poetit n
tr krijimtarin e tij dshmon qart, se Dara, jo vetm e ka
njohur mir gjuhn amtare, por ka krijuar edhe fjal t reja, t
cilat e kan pasuruar gjuhn shqipe.
N mendimin kritik dhe letrar t dijetarit ton, nj vend t
veant z edhe jeta dhe vepra letrare e Naim Frashrit,
Gjergj Fishts, Fan Nolit, Ali Asllanit e poetve t tjer. N
artikujt mbi poetin Naim Frashri: Naimi pishtar i madh,
Naimi pishtar i pashuar, apo at me titull: Motivi pa-
triotik n veprn e Naim Frashrit, krahas aspekteve t pa-
suris artistike, Shaban Demiraj e kndvshtron kt poet
edhe si misionar e apostull t kombit t vet, pr t ndriuar
rrugn e kulturs e t qytetrimit t shqiptarve. Me t drejt
shkenctari yn nnvizon, se, shtysa kryesore e vetmohimit t
Naimit pr t hartuar veprn e vet, ishte dashuria e pakufi-
shme e tij pr Shqiprin dhe shqiptart. Krijimtarin e pasur
94 BARDHOSH GAE

e t larmishme t ktij poeti, ai e vshtron t lidhur ngusht

me veprimtarin e tij t gjer n shrbim t shtjes shqiptare.
Duke analizuar motivin patriotik n veprn letrare t Naim
Frashrit, studiuesi v n dukje edhe optimizmin e madh t
poetit pr t ardhmen e Shqipris. Kt optimizm poeti e
shihte n prparimin dhe mbrothsin e shqiptarve, n ba-
shkimin dhe sakrificat e tyre, pr ta par atdheun e tyre zon-
j mes vendeve t tjera shoqe t Europs.
Akademik Shaban Demiraj, duke thelluar m tej mendimin e
tij gjuhsor e letrar, poetin e madh Gjergj Fishta e kndv-
shtron edhe n nj aspekt tjetr, at t ndihmess s tij n
shkrimin dhe lvrimin e gjuhs shqipe.25
Duke admiruar artin poetik t Gjergj Fishts, sidomos krye-
veprn e tij Lahuta e Malcis, si dhe artikujt estetik n
revistn Albania t Faik Konics, Demiraj i v n dukje se,
Gjergj Fishta, si prfaqsues i shoqris Bashkimi dhe Ndre
Mjeda, si prfaqsues i shoqris Agimi, luajtn nj rol t
madh n Kongresin e Manastirit 1908. Aq m shum Gjergj
Fishta, si kryetar i Komisionit t Alfabetit n kt Kongres,,
q me t drejt prof. Demiraj, kt alphabet e quan vepr t
Gjergj Fishts, poetit e gjuhtarit erudit.
Pr raportet e shkrimtarit dhe poetit me gjuhn shqipe, n
studimet e tij Prof. Demiraj ndalet edhe te nj figur tjetr
madhore e letrsis shqipe, Fan S.Noli, Ktij mjeshtri t ta-
lentuar veprash origjinale n proz e poezi, si dhe prkthi-
mesh gjer m sot t paarritshme26

25
Shaban Demiraj: Ndihmesa e Gjergj Fishts pr shkrimin dhe lvrimin
e gjuhs shqipe, n Revista Gjuha jon, nr. 3-4, Tiran 1991.
26
Prof. Shaban Demiraj Gjuha shqipe probleme dhe disa figura t
shquara t saj, Tiran 2003, fq. 293.
KONTRIBUTI I PROF. SHABAN DEMIRAJT 95

Te Noli, Prof. Demiraj, shikon Prpunuesin m t shquar t

shqipes letrare, andaj n ngurimin e tij qortues, krkon q,
autor t till t letrsis shqipe, si sht fenomeni Noli, du-
het t studjohen edhe n prpjekjet e tyre t mdha, si dhe
pasurin q i kan sjell gjuhs shqipe. Sipas tij, veprat origji-
nale t Fan S. Nolit, por edhe prkthimet e tij, dshmojn nj
pun mjeshtrore t ktij shkrimtari pr gjuhn amtare. Sido-
qoft, mendimi dhe meraku i Demirajt, se Noli ka qen nj
mjeshtr i rrall n prdorimin e mjeteve t larmishme stili-
stike, krkon q kjo an e gjuhs s tij t meritonte edhe stu-
dime t posame, si mund t veprohet edhe me autor t
tjer si Kuteli, Xoxa e Marko.27
N studimet e akademikut Shaban Demiraj, nj vmendje t
veant t trheqin edhe nj varg artikujsh e punimesh n nde-
rim t mjaft dijetarve t shquar si: Koptar, Hahn, Bopp, Mi-
klosich, Meyer, Weigand, Sandfeld, Selishqev, Mihaesku, Salta.
Krahas ktyre, mjaft me interes jan edhe studimet e monografi-
t pr prof. Aleksandr Xhuvanin e Prof. Eqerem abej.
Monografia e Prof. Shaban Demirajt Eqerem abej, sht
nj nga veprat e vyera, shkruan me mirnjohje t thell e a-
dhurim pr Kurorn e Albanologjis shqiptare, dijetarin Eqe-
rem abej. E ndrtuar si monografi, n kt vepr, ringjallet
jeta e vepra e nj dijetari t madh, i cili iu prkushtua shken-
cs shqiptare me vetmohimin e tij deri n harrimin e vetvetes.
N t tet kapitujt dhe shtesn e saj, kjo vepr monografike,
pasqyron ndihmesn e Prof. abejt, n zbrthimi e proble-
meve kye t historis s gjuhs shqipe, marrdhniet e saj me
gjuht e vjetra t Ballkanit, nn dritn e t cilave jepet edhe
prejardhja dhe formimi i popullit shqiptar. N faqet e ksaj
27
Sh. Demiraj: Fan S.Noli dhe gjuha e tij, Studime Filologjike,
1982/1, fq. 87-91.
96 BARDHOSH GAE

monografie, me t drejt vihet n dukje se, Prof. abej, duke

shfrytzuar arritjet e albanologjis, prejardhjen ilire t shqipes
e ngriti n nj teori t plot, duke u mbshtetur fuqishm jo
vetm n lmin e gjuhsis, por edhe n argumentat q pr-
cjellin arkeologjia, historia, folklori, etnografia e fusha t tjera
t jets njerzore.
Duke nxjerr n drit kontributin e jashtzakonshm t Prof.
Eqrem abej n studimin e shqipes, monografia pasqyron
edhe mjaft arritje t ktij dijetari, sidomos n fushn e studi-
meve etimologjike, si dhe n at t fonetiks e t gramatiks
historike.1 N kt drejtim, kontributi i abejt sht mjaft i
muar, shkenctari skrupuloz, duke qmtuar npr dialektet e
shqipes, n tekstet e autorve t vjetr, zbulon mjaft fjal t
fondit t shqipes, duke paraqitur dhe etimologjin e tyre.
Krahas studimit dhe botimit t veprs monumentale Mesha-
ri, i Gjon Buzukut, nj vend t veant z edhe prkushtimi
i ktij shkenctari me shtje t gjuhs s sotme, me drejt-
shkrimin, formimin e fjalve dhe kulturn e gjuhs.
Libri Eqrem abej i Prof. Shaban Demirajt, nxjerr n drit
n mnyr monografike jetn dhe veprimtarin e ktij
shkenctari t madh, personalitetin e tij njerzor dhe shkencor
q po ndiqet nga t tjer breza shkenctarsh. Me mjaft inte-
res jan edhe vlersimet e personalitetit t Eqerem abejt prej
studiuesve t till t njohur si: Pedersen, Jokli, Kremer,
Lamberci, Devotoja, Georgievi etj.28
Nga nj lexim i shpejt i disa studimeve, artikujve e kumtesa-
ve t Prof. Shaban Demiraj, kuptohet vetvetiu se krahas kon-
tributit t vyer si gjuhtar, ai shfaqet edhe si nj njohs i thell
i kulturs popullore shqiptare. N studimet Elemente gjuh-

28
Shaban Demiraj: Eqrem abej, monografi, Tiran 1990.
KONTRIBUTI I PROF. SHABAN DEMIRAJT 97

sore arkaike n kngt e kreshnikve29 apo Dy fjal pr

gjuhn dhe stilin e Selim Hasanit30, shprehet qart pikpamja
e tij se gjuhsia dhe folklori jan dy fusha shkencore n t cilat
rezultatet e njrs dije i shrbejn edhe tjetrs.
Sipas Demirajt, n eposin e kreshnikve, t bien n sy fakte
dhe dukuri gjuhsore, t cilat dshmojn faza t ndryshme t
evolucionit t shqipes, sidomos t folmeve n t cilat kan
br jetn folklorike. Kjo pasuri letrare e artistike, duke u
prcjell npr shekuj nga njri brez n tjetrin, ka mbartur
edhe ndryshimet q kan psuar t folmet veriore t shqipes.
Rapsodt dhe bardt popullor, npr rrjedhat e shekujve t
fundit, edhe pse jan prpjekur t ruajn n vetvete frymn
dhe motivet kryesore t kngve t kreshnikve, si njerz t
talentuar t ktij arti popullor, me aftsin e tyre krijuese, u
kan ngjizur vargjeve edhe mbishtresime, n prputhje me
krkesat gjuhsore t kohs. N kt frymzim artistik po-
pullor, Demiraj heton edhe disa elemente arkaike, n fjalor
dhe strukturn gramatikore t tyre, t cilat shprehin e ruajn
elemente gjuhsore t nj faze m t vjetr t shqipes. Mi-
dis tyre, mjaft fjal t Ciklit t Kreshnikve prkojn edhe me
ato t prdorura, prej autorve t vjetr t letrsis shqipe si:
Budi, Bardhi e Bogdani. Pikrisht, prania e ktyre elementeve
arkaike t gjuhs shqipe n eposin e kreshnikve t shtyn n
mendimin se kto kng kan nj jet t gjat folklorike,
duhet t ken nj zanafill relativisht t hershme parashkri-
more

29
Shaban Demiraj: Elemente gjuhsore arkaike n kngt e
Kreshnikve, Kultura Popullore, 1983/2, fq. 59-63.
30
Shaban Demiraj: Dy fjal pr gjuhn dhe stilin e Selim Hasanit n
Knga popullore e Selim Hasanit, Tiran 1987, fq. 312.
98 BARDHOSH GAE

Edhe n artikullin Dy fjal pr gjuhn dhe stilin e Selim

Hasanit, nj nga raspodt e famshm t kngs polifonike t
Labris, Prof. Demiraj bn prpjekje t argumentoj se, bar-
dt dhe poett e shquar popullor krahas talentit t spikatur
artistik shquhen edhe si njohs e lvrues t mir t gjuhs
amtare N vargjet poetike t ktyre rapsodve si Selim
Hasani, si dhe n thesarin e muar t folklorit ton, studiuesit
mund t gjejn nj pasuri t madhe fjalsh t rralla e shprehje
popullore, t cilat prcjellin n krijimtarin poetike t tyre
edhe nj varg fjalsh e trajtash fonetike e gramatikore q
paraqesin nj inters t madh, jo vetm pr leksikologun e dia-
lektologun, por edhe pr historianin e gjuhs shqipe31
Disa her n studimet e tij prof. Demiraj prqendrohet n
kontributin e poetve e shkrimtarve n pasurimin e gjuhs
shqipe. N studimin e tij: Roli i shkrimtarve pr zhvillimin
e shqipes letrare n t kaluarn dhe sot32, duke u mbshtetur
edhe n prvojn e gjuhve t tjera t Europs, edhe gjuha
shqipe dshmon se, gjuha letrare apo gjuha e standardizuar
sht fryt i puns s disa brezave lvruesish t saj.
Krahas rolit t gjuhtarve q jan marr me kualifikimin e
normave t shqipes s sotme letrare, sipas tij, nj rol t rnd-
sishm kan luajtur edhe njerzit e shkolluar, si dhe shkrimta-
rt e poett, si: Kristoforidhi, Naimi, Samiu, Konica, Fishta,
Mjeda, Noli, Poradeci, Kuteli, etj. Pr zgjedhjen e dialektit
baz t gjuhs s pbashkt, studiuesit e gjetn at pothuajse
t gatshme, ashtu si e kishte prgatitur esteti e shkrimtari Faik
Konica. Duke vn n dukje rolin e Konics n prpunimin e

31
B. Gae: Knga popullore e Selim Hasanit, Tiran 1987, fq. 313.
32
Sh.Demiraj: Roli i shkrimtarve pr zhvillimin e shqipes letrare n t
kaluarn dhe sot, n Letrsia shqipe dhe gjuha letrare, Akademia e
Shkencave dhe Arteve e Kosovs, Prishtin 1998, fq. 25-28.
KONTRIBUTI I PROF. SHABAN DEMIRAJT 99

gjuhs letrare shqipe, Demiraj argumenton se ai u mbshtet

gjersisht n traditn e krijuar nga shkrimtart e mparshm,
nga Kristoforidhi dhe rilindasit e tjer.
N kushtet e sotme t zhvillimit t shoqris shqiptare, prof.
Demiraj kmbngul me t drejt, se rsosja e mtejshme e
shqipes son letrare krkon prpjekje nga t gjith njerzit e
pens, jo vetm me fjal e shprehje t bukura t t folmeve
popullore t veriut e t Jugut, por edhe me fjal t reja t
krijuara sipas gjedheve t fjalformimit t gjuhs shqipe, e
gjithashtu edhe pr t mnjanuar prdorimin e fjalve e
shprehjeve t huaja t panevojshme.
Edhe n kt aspekt t studimeve shkencore t akademik
Shaban Demirajt, dshmohet se, historiani i gjuhs shqipe, e
ka t nevojshme q pr nevoja t hulumtimit t tij, t studi-
meve t tij gjuhsore, t njoh thell edhe folklorin e letrsin
e kultivuar, duke i kndvshtruar e krahasuar ato me kulturn
letrare t popujve t Ballkanit, si bn dijetari yn.
 101

MYRVETE DRESHAJ-BALIU & BEGZAD BALIU,

Fakulteti i Edukimit Prishtin

PROFESOR SHABAN DEMIRAJ:

SHTJE T METODS

Rezyme: Kumtesa jon do t trajtoj karakterin metodologjik

t hulumtimit dhe studimit t Profesor Shaban Demirajt. O-
bjekt i saj do t jen nj varg shtjesh t ktij karakteri, nga
fillimet, n veprimtarin krimore-shkencore t Profesor
Shaban Demirajt, si: shtjet e kritereve t hartimit t veprs
s tij, t metodave studimore, t raporteve t ndrthurura
historike dhe t reflektimit t tyre n studimet e prgjithshme
albanologjike. Do t bhet nj prerje e modeleve t tij duke
filluar me prshkrimet deskriptive t gjuhs s arbreshve t
Italis, pr t vazhduar me sistemet gramatikore t shqipes dhe
t gjuhve ballkanike, pr t prfunduar me krkimet lingui-
stike t fazs s fundit n fush t historis s gjuhs shqipe.
Fjalt kye: Shaban Demiraj, gjuhsia shqiptare, metodologjia
e studimit, prshkrimi, ndrtimi i sistemit, evoluimi, vlersimi
Dy dekadat e fundit sht diskutuar shum, sado m shum
n shtypin ditor, se sa n at shkencor pr shkollat gjuhsore
q e kan ndikuar gjuhsin shqiptare. N t vrtet, duke
diskutuar pr ndikimin e shkolls socrealiste kryesisht n le-
trsin shqipe, jan prjashtuar a mnjanuar disa faktor t
tjer t rndsishm n dijen albanologjike, sikur jan: trash-
gimia individuale shkollore e studiuesve shqiptar (Aleksandr
Xhuvani, Eqrem abej, Selman Riza, Mahir Domi, Idriz
Ajeti, Remzi Parnaska etj.); formimi i tyre rinor dhe pr-
kushtimi i mpastajm (Androkli Kostallari, Jorgji Gjinari); si
102 MYRVETE DRESHAJ-BALIU & BEGZAD BALIU

dhe i ashtuquajturi prodhim i brendshm i shkolls shqip-

tare (Shaban Demiraj, Emil Lafe, Seit Mansaku, Ethem Lika,
Gjovalin Shkurtaj, Tomor Osmani, Kolec Topalli, David Lu-
ka etj).
Albanologjia e gjysms s dyt t shekullit XX u karakterizua
me disa veori t rndsishme edhe pr arritjet dhe fatet e saj
n kontekstin historik, organizues dhe metodologjik t studi-
mit. E para, me shkuarjen nga kjo bot t nj lagjeje indo-
evropianistsh e ballkanologsh, barts t dijes gjuhsore edhe
n fush t albanistiks, si: Holger Pederseni, Norbert Jokli,
Gustav Vaigandi, Maksimilian Lamberci etj.; e dyta, me insti-
tucionalizimin e saj n Tiran dhe n Prishtin mbi bazat e nj
brezi studiuesish shqiptar t formuar n shkolla t ndryshme
europiane dhe me ndikim, pavarsisht ndrhyrjeve ekstra-
politike, dhe e treta, me formimin e nj brezi t ri pedagogsh
e studiuesish brenda institucioneve t reja arsimore e shkencore
t bots shqiptare, emrat e t cilve u shquan m lart.
Brezi i albanologve t ksaj periudhe do t nxjerr krye n
rrethana t rndsishme t zhvillimeve politike, arsimore,
shkencore dhe kulturore t viteve 50, kur u prjashtuan pr-
faqsuesit m t rndsishm t shkolls s strukturalizmit:
Sosyr, Jakobson, Trubeckoi, pr shkak t koncepteve bor-
gjeze33, dhe u zvendsuan me prfaqsues ideologjik t

33
N lidhje me kt tem publicistika gjuhsore shqiptare zakonisht i
referohet Sesionit t par t Institutit t shkencave t vitit 1952 kushtuar
veprs s Stalinit mbi gjuhsin dhe problemet gjuhsore shqiptare n
dritn e veprave t tij. N kt rast, po i referohemi mendimit t njrs
prej studiueseve sovjetike, e cila m tej do t ket ndikim t dukshm n
studimet shqiptare, dy artikujt e t cils pr fonologjin dhe pr gjuhsin
krahasimtare paraqesin traktate politike tipike t kohs. N artikullin e vitit
1949, t prkthyer pr nevoja t brendshme ve tjerash thuhet:
Strukturalizmi sht nga korrentet (rrymat, vj.) m reaksionare n
PROFESOR SHABAN DEMIRAJ: SHTJE T METODS 103

shkolls ruse t kohs34. N vitet 60 kur u institucionalizua

teoria e prejardhjes s popullit shqiptar dhe e gjuhs shqipe
me metodn e gjuhsis krahasuese, por jasht prpjekjeve t
kornizave staliniste t diktuara nga qarqet akademike dhe po-
litike e ideologjike t kohs35, duke i dhn kshtu fund
kthimit t metodave folklorike e mitike36; si dhe n vitet 70
kur u realizuan disa nga projektet nacionale, me ndihmn
edhe t nj brezi t rinjsh, si: Shaban Demiraj, Idriz Ajeti,
Emil Lafe, Jup Kastrati, q n t vrtet ishin brez i formuar
n dy dekadat e fundit n Shqipri dhe n Kosov. Ky brez

linguistikn e sotme borgjeze. Kjo teori beliciste formaliste sht drejtuar

krejtsisht kundr marksizmit n shkencn e gjuhs (...). (Desnickaja:
1949, 1 drsh.); Sistemi teorik dhe organizativ i strukturalizmit n
linguistik lidhet pazgjidhmrisht me emrat e njerzve, q i kan rn
mohit atdheut t tyre me emrat e shkenctarve kozmopolit borgjez
Roman Jakobson dhe Princ Trubeckoi (Desnickaja: 1949, 1 dsh.);
Koncepsjoni i strukturalizmit mbshtetet n teorin idealiste dhe
antihistorike t De Susurit mbi gjuhn si sistem i pavarur shenjash(...).
(Desnickaja: 1949, 1 dsh.)
34
Shih gjithashtu, vlersimet e Desnickajes n artikullin e viteve 1952, t
prkthyer pr nevoja t brendshme: Studimi historik i thell i ligjeve t
zhvillimit t gjuhs, i specifiks s saj, q formojn sistemin gramatikor dhe
fondin kryesor t fjalvet t trashguara qysh n koht e lashta, - kjo sht
rruga e zhvillimit t shkencs linguistike marksiste (Desnickaja: 1952, 5
drsh.); N vargun e problemeve q sot trheqin vmendjen e linguistve
sovjetik, nj vend t math z shtja e metods historike krahasonjse n
studimet linguistike (Desnickaja: 1952, 1 drsh.); N veprn e tij gjeniale
Marksizmi dhe shtjet e gjuhsis J. V. Stalini ka vn n dukje
gjithashtu rndsin pozitive q ka metoda historike krahasonjse.
(Desnickaja: 1952, 2 drsh.)
35
Shih, Stalin, 1979 (513-551) = Stalin, Josip V. Marksizmi dhe shtjet
gjuhsore, n Vepra t zgjedhura, Tiran.
36
Shih reagimet pr recensimin e veprs s Spiro Kondos nga Selman
Riza, Eqrem abej etj., (Baliu: 2010, 2015)
104 MYRVETE DRESHAJ-BALIU & BEGZAD BALIU

do t dallohet pr prpjekjet e tyre q t krijojn metodn

kombtare t krkimeve (Shqipri)37 dhe prvetsimin e me-
todave bashkkohore evropiane (Kosov)38.
N kt rrjedh t zhvillimeve albanologjike nn ndikimin e
shkollave gjermane, frenge, ruse, italiane etj., sht formuar
edhe personaliteti shkencor dhe intelektual i Profesor Shaban
Demirajt. Bibliografia e botimeve t tij, si dhe prirjet kon-
ceptuale, metodologjike dhe shkencore na e mundsojn t

37
Shih, ve tjerash, diskutimet e Profesor abejt n fund t viteve 60 dhe
fillim t viteve 70: Objekti lind shpeshher edhe metodn, prandaj edhe
gjuhsia historike shqiptare n disa fusha problemesh mund t arrij t
ndrtoj nj metod krkimore vetjake (abej:1977, 288); N hetimin
e tyre gjuhsia shqiptare nuk i quan monopol t vetin fushat krkimore t
ksaj disipline; n gar fisnike me prfaqsuesit e shkollave linguistike t
vendeve t ndryshme ajo njeh dobin e nj bashkpunimi t frytshm n
kt deg t dijes. Si do disiplin shkencore q gjendet n fillimet e saj,
gjuhsia shqiptare ka edhe ajo t metat e veta, sidomos n pun t
metods, po ndrkaq ajo bn prpjekje - dhe duhet t bj edhe m
shum - pr tu liruar nga modelet e huaja. N prsosjen e metodave
qndron prparimi i vrtet i shkencs. Gjuhsia jon duhet m shum se
gjer m sot jo t niset nga jasht e t hyj brenda, jo duke ia prshtatur
studimit t shqipes disa parime e kritere t fituara me lexime n fushat e
gjuhve t tjera, duke veshur me lnd shqiptare disa rregulla t marra s
andejmi; po duhet t niset nga t dhnat konkrete t shqipes e nprmjet
tyre t mbrrij n konstatime q t ken vler (abej: 1976, 234).
38
Shih para se gjithash veprat e ktij brezi n Prishtin: Shefki Sejdiu nga
semiologjia te kognitivistika, Besim Bokshi nga strukturalizimi te
distribucionalizimi, Ruzhdi Ushaku nga filologu te linguisti, Rexhep
Ismajli nga semiologu te strukturalisti, si dhe prkthimet e ksaj kohe n
gjuhn shqipe dhe serbokroate, t cilat patn ndikim t drejtprdrejt n
qasjes metodologjike t tyre: Martinet, 1974; Dekarti, 1975; De Saussure,
1977; Fuko, 1971; Hjelmsev, 1980; Derrida, 1973; Ducrot-Todorov,
1984, Barthes, 1987 etj.
PROFESOR SHABAN DEMIRAJ: SHTJE T METODS 105

vm n pah paradigmn kronologjike-historike t puns s

tij, si dhe modelet shkencore t gjedhes s tij.
N rastin e par arrijm t prshkallzojm arritjet prkatsisht
fazat e ngritjes blumiane t personalitetit t tij dhe zhvillimet
historiko-kulturore t kohs, ndrsa n rastin e dyt arrijm
t bjm tipologjin e sintezave t tij. N t vrtet, n rastin
e par nxjerrin krye prmasat jo vetm arsimore, kulturore,
shkencore e politike t kohs, por edhe prirjet individuale apo
trashgimia shkencore dhe brenda tyre metodologjike e for-
mimit t tyre t hershm, dhe t atyre n formim. N rretha-
na t nj organizimi dhe funksionimi sistematik t institucio-
neve t asokohshme shqiptare, pr Profesor Shaban Demirajn
nuk ishte i leht as formimi shkencor as zgjedhja e metods s
puns shkencore. Megjithse zyrtarisht n shkolln shqiptare
instalohen konceptet e shkolls moskovite pr gjuhsin, n
Tiran diktojn konceptet e tyre Aleksandr Xhuvani me
filologjin klasike evropiane, Eqrem abej me gjuhsin kra-
hasuese historiko-gjuhsore gjermane, Selamn Riza me
kryqzimin e pashembullt t filozofis dhe filologjis pern-
dimore, Mahir Domi me shkolln franceze, Jup Kastrati me
shkolln italiane, Androkli Kostallari me metodologjin ba-
shkkohore t shkolls moskovite, etj. Prve me metodolo-
gjin e krkimit shkencor, bashkkohsit e tij do t shquhen
edhe me individualizimin e fushave gjuhsore t studimit:
Xhuvani n fush t leksikologjis historike, Domi n fush t
sintakss, abej n fush t historis s gjuhs dhe etimologjis,
Riza n fush t gramatologjis, Kastrati n fush t historis s
albanologjis dhe t gramatologjis, Kostallari n fush t leksi-
kografis, teoris s gjuhs dhe standardologjis etj.
N kt rrjedh fillon dhe realizohet edhe formimi arsimor e
shkencor i Profesor Shaban Demirajt, i cili duke qen m-
106 MYRVETE DRESHAJ-BALIU & BEGZAD BALIU

simdhns dhe studiues njkohsisht, ai zgjedh gramatikn si

dije pr nxnie dhe t njjtn e realizon si arritje e vazhdue-
shme shkencore. N rastin e par ajo realizohet si dije doktri-
nare, prandaj edhe me metodn sinkronike, pr nevoja t
nxnies s saj nga brezi i ri, ndrsa n rastin e dyt ajo reali-
zohet si dije historiko-gjuhsore, prandaj me metodn dia-
kronike, madje sikur shprehej vet ai me metodn sintetike
brenda diakronis. Te rrafshet sinkronike, (Demiraj: 1985:
28), Profesor Demiraj shihte dy parimet themelore: (Demiraj:
1985, 27), e para, theksonte ai: Dukurit e veanta duhen
vshtruar n lidhjet e tyre t shumanshme jo vetm brenda
strukturs gramatikore, por edhe brenda sistemit gjuhsor t
shqipes n trsi. Prandaj dukurit morfologjike dhe sintakso-
re duhen par jo vetm n lidhjet e tyre t ngushta e t ndr-
sjella brenda strukturs gramatikore si trsi, por edhe n li-
dhjet dhe kushtzimet me dukurit e nnsistemeve t tjera t
gjuhs shqipe. (Demiraj: 1985, 29); ndrsa e dyta: kto lidhje
dhe kushtzime t shumanshme t dukurive morfologjike dhe
sintaksore duhen vshtruar n evulucionin e tyre t vazhdue-
shm. Kto dy parime themelore duhen zbatuar me rreptsin e
duhur shkencore si n krahasimin historik t brendshm, ashtu
edhe n krahasimin historik t jashtm. (Demiraj: 1985, 29)
Ktu prvijohet edhe modeli i gjedhes s tij mes bashkkoh-
sish, disa prej elementeve t s cils ktu vetm po i thekso-
jm n mnyr t prgjithsuar:
- me sintezat e para studimore pr struktura t caktuara gra-
matikore (shih Habitorja), ai liron modelin e krkimit nga
filozofia dhe polemika e pafundme e modelit t Rizs;
- me gramatologjin e tij, prkatsisht Gramatikn historike
t shqipes realizoi sintezn e madhe shkencore dhe e liroi at
nga modeli deskriptivitist i Profesor Jup Kastratit. Pr m tej,
PROFESOR SHABAN DEMIRAJ: SHTJE T METODS 107

ai realizoi projektin m t madh n fush t gramatologjis n

studimet shqiptare, q nga Boppi e deri n shekullin XX, nj
projekt, i cili vshtir t mund t prsritet edhe n shekullin
XXI, pavarsisht veprs mjaft gjithprfshirse t Profesor
Kolec Topallit;
- me Fonologjin historike t shqipes Demiraj realizoi ve-
prn historiko-gjuhsore q nuk po realizohej pr m shum
se shtat dekada, q nga Pederseni e deri te abej, pr t mos
thn, ai solli analizn dhe sintezn e fonologjis shqipe, n t
ciln pavarsisht arritjeve q kishte, ato ose mbeteshin n ni-
vel t kapitujve kryesor, si Guturalet e Pedersenit, ose reali-
zoheshin n prmasa prgjithsuese pr nevojat universitare, si
Fonetika historike e shqipes, e Profesor abejt;
- me monografin Gjuha shqipe dhe historia e saj ai bri
sintezn dhe analizn e madhe, si dhe zgjodhi metodn anali-
tike dhe sintetike pr ta liruar historin e gjuhs shqipe nga
metodat pozitiviste dhe zhvillimet e jashtme t gjuhs shqipe,
sado sinteza t tilla baz ishin br prpjekje t shfaqeshin
fillimisht te vepra e abejt (shih, abej: 1976/1977, I-VI)
dhe t pak studiues t m pastajm (Ajeti: =1994; Ajeti,
1997/2002, I-V etj.). N kt sintez t madhe pr dijen
albanologjike ai shihte tri probleme themelore, prkatsisht tri
tema t mdha: a) prejardhjen e shqiptarve; b) vendbanimin
ballkanik t strgjyshrve t tyre; c) emrtimin e tyre gjat
shekujve; (Demiraj: 1999, 36), ndrsa pr shkak t mungess
s dokumenteve pr periudhat m t hershme ai preferonte t
ndiqte metodn q tashm e kishte parathn paraardhsi i tij
Profesor abej, pra t ndjek zakonisht rrugn e ngritjes
shkall-shkall nga e njohura n t panjohurn (Demiraj:
1999, 36), dhe t ciln sikur do ta shohim m tej do ta paoj
edhe pasardhsi i tij Profesor Kolec Topalli: T gjitha kto
108 MYRVETE DRESHAJ-BALIU & BEGZAD BALIU

rrethana bjn q studimi i historis s gjuhs, dhe n veanti

i strukturs s saj gramatikore, t marr si piknisje gjuhn e
sotme, duke u nisur nga faza e saj e dokumentuar, dhe, duke
u ngjitur shkall-shkall n fazat e saj m t hershme, t li-
dhet me gjuhn indoeuropiane, (Topalli: 2011, 107)
Sigurisht, edhe nuk sht e rastit pse kjo vepr (pra, Gjuha
shqipe dhe prejardhja e saj) konsiderohet nj prurje deri m
sot unike n historin e albanologjis. (Demiraj: 1988, 3) E
veanta e saj prcaktohet pikrisht n perspektivat e ndryshme
t hulumtimit t tij diakronik, prkatsisht n mnyrn se si
prthithen e ngjizen n nj mas t prbashkt rezultatet e
arritura prej saj. E kjo sht Shqipja nj gjuh sa indoevro-
piane aq edhe ballkanike, pa cenuar aspak edhe mvetsin e
saj si gjuh e gjall bashkkohore. (Demiraj: 2013, 3), pr t
shkuar m tej me konstatimin se ajo, pra shqipja, sht pa-
sqyr e jets shpirtrore e materiale e ksaj bashksie nn ndi-
kimet q vinin e vijn prej Lindjes dhe Perndimit. (Demiraj:
2013, 3) dhe pr t prfunduar me konstatimin lapidar, por
aspak romantik pr rrethanat historike dhe gjendjen e sotme:
pr shqipen dhe hapsirn kompakte shqipfolse si pik e
Arkimedit. (Demiraj: 2013, 3). I theksuam kta tre faktor,
jo pr tu prfshir n diskutimet mbi prmasn Lindore dhe
Perndimore t qytetrimit shqiptar, as pr t sforcuar tezn e
homogjenitetit t shqipes historike, por pr t reflektuar nj
dimension krejt t tret: diskutimet mbi metodat shkencore t
qasjes n Historin e Kosovs dhe madje n Historin kom-
btare, si faktor kompelementar me zhvillimet e njko-
hshme, q viteve t fundit sillen si metoda bashkkohore nga
disa studiues t huaj, ndrkoh q Profesor Demiraj kto
koncepte i ka faktorizuar si modele krkimi shkencor n katr
dekadat e fundit n disa monografi gjuhsore t tij.
PROFESOR SHABAN DEMIRAJ: SHTJE T METODS 109

Kushti i par i prcaktimit t objektit t gramatiks historike

t shqipes (Demiraj:1985, 28), shkruante Profesor Demiraj,
sht, q ajo duhet t synoj t hedh drit edhe mbi evolu-
cionin e strukturs s saj gramatikore n periudhn parashkri-
more. (Demiraj: 1985, 28) Madje, synimi i fundit duhet t
jet q ajo ta gjurmoj kt evolucion qysh nga koha e for-
mimit t ksaj gjuhe. Me fjal t tjera, duhen br prpjekje
pr t ndriuar tr historin e evolucionit t strukturs gra-
matikore t shqipes, si edhe pr t deprtuar sadopak edhe n
parahistorin e saj, (Demiraj: 1985, 28) E, ky synim mund t
arrihet vetm () duke u mbshtetur n disa parime dhe
metoda rreptsisht shkencore. (Demiraj: 1985, 28) Pr m tej,
kto arritje, Profesor Demiraj i mbshteste n burimet e
brendshme: ato t shkrimtarve t vjetr arbresh, t folmet
e ndryshme t shqipes, t folmet e arbreshve t Greqis, t
Italis, amrishtes, labrishtes etj. (Demiraj: 1985, 28) dhe n
burimet e jashtme: dukurit e ngjashme gramatikore q nde-
shen edhe n gjuh t tjera me t cilat shqipja (prkatsisht
<nna> e saj) ka pasur kontakte t gjata historike, si jan
greqishtja, latinishtja. (Demiraj:1985, 28)
N kt rrjedh profesor Demiraj, ashtu si edhe bashkkohsit
e tij, i jepte prparsi metods s studimit t shkolls gjuhso-
re-historike me metodn krahasimtare. Duke qen se evo-
lucioni i strukturs gramatikore t shqipes (ashtu si edhe t
do gjuh tjetr) sht i kushtzuar kryesisht nga veprimi i
faktorve brenda-gjuhsor, - shkruante Demiraj, - sht e
natyrshme q n studimin diakronik t dukurive gramatikore
si metod themelore t zbatohet krahasimi historik i bren-
dshm, kurse krahasimi historik i jashtm do t shrbej ve-
tm si nj mjet ndihms n ato raste kur merren n shqyrtim
dukuri q ndeshn edhe n gjuh t tjera, sidomos ballkanike,
110 MYRVETE DRESHAJ-BALIU & BEGZAD BALIU

ose q jan shpjeguar nga disa studiues si ndikime nga gjuh t

tjera. (Demiraj: 1985, 30)
Nj vend m vete dhe arritje t veanta n fush t albanolo-
gjis n studimet e Profesor Demirajt paraqesin studimet e tij
pr marrdhniet ndrmjet shqipes dhe rumanishtes, t cilat n
t vrtet jan hapi i par i tij drejt ballkanologjis. Njohs i
mir i ktyre gjuhve Profesor Demiraj arriti t caktoj n
mnyr t qndrueshme disa nga fenomenet dhe dukurit q
ndrlidhin strukturat fonetike dhe morfologjike e sintaksore t
shqipes dhe t rumanishtes. Fjala sht pr studimet Rreth
ndrtimit t gjinis s emrave n shums n shqipe vshtruar
edhe n prqasje me rumanishten, Rreth nyjave t prparme
t shqipes, vshtruar edhe n prqasje me rumanishten etj.
N kt rrjedh Profesor Demiraj ka botuar edhe disa studime
t nj karakteri m t hapt n fush t ballkanistiks, t cilat
nuk shihen vetm n kontekst t marrdhnieve gjuhsore
shqiptare dhe rumune, po edhe n kontekst t gjuhve t tjera
t Ballkanit. Njohsi i spikatur i morfologjis historike t
shqipes, Profesor Demiraj, shum her strukturn gjuhsore
(kryesisht morfologjike) e ka par edhe n dritn e marrdh-
nieve t saj me gjuht e tjera t Ballkanit. Fjala sht pr stu-
dimet: A ka ndikime t huaja n strukturn morfologjike t
shqipes?, Vendi (topika) i trajtave t patheksuara t prem-
rave vetor n gjuhn shqipe dhe n gjuh t tjera, Rreth
rimarrjes s kundrinave n gjuht ballkanike, Vendi i for-
mave t patheksuara t premrave vetor n shqipe dhe n
disa gjuh t tjera, Rreth s kryers posesive n shqipe dhe
n gjuh t tjera, Rreth rimarrjes s kundrinave n shqipe
dhe n gjuh t tjera etj.
Nj krkim m vete n studimet e Profesor Demirajt n fush
t ballkanologjis, paraqesin temat me karakter gjuhsor e
PROFESOR SHABAN DEMIRAJ: SHTJE T METODS 111

historik njkohsisht. N studimet albanistike dhe ballkanisti-

ke t studiuesve shqiptar, Profesor Demiraj bashkon n
mnyr sintetike konceptet teorike dhe metodat gjuhsore q
para tij kishin shnuar bardt e ballkanistiks: Eqrem abej
dhe Idriz Ajeti. Krkimeve t tij ai nuk u dha as vetm kara-
kter thjesht historik, as vetm karakter thjesht gjuhsor pr
fenomene t caktuara gjuhsore apo historike. Si asnjri prej
gjuhtarve tan, ai e vuri mendimin e tij gjuhsor n interes
t historis dhe periudhn historike n interes t veorive
gjuhsore t kohs, pr t sjell m n fund edhe rezultatet e
synuara. Studimet: Shqipja n marrdhniet e saj me gjuht
fqinje n lashtsi dhe n mesjet, Rreth marrdhnieve t
shqipes me gjuht e tjera, Rreth disa problemeve t studi-
meve ballkanologjike, Rreth tipareve t prbashkta t
gjuhve ballkanike etj., dshmojn m s miri ann meto-
dologjike t trajtimit t marrdhnieve gjuhsore ballkanike
n dritn e historis, si hapsir dhe n dritn e zhvillimit t
tyre si struktura fqinjsore. Nj arritje m vete dhe m t ha-
pt pr karakterin historik dhe etnik t Ballkanit paraqet stu-
dimi Romanizimi n Europn Juglindore kohzgjatja,
prmasat dhe pasojat, n t cilin jan diskutuar disa shtje
me rndsi historike: prbrja etnike e Ballkanit n prag t
pushtimeve romake, gjurm t popujve t ndryshm indoeu-
ropian n Ballkan, t ardhur gjat shekujve t mparshm,
pushtimi romak i Ballkanit, romanizimi i Dalmacis dhe i
Dakis, arumunt dhe etnosi i tyre, mosromanizimi i grekve
dhe i shqiptarve, pasojat e sundimit romak n Ballkan etj. Po
ktu jan diskutuar edhe mendimet e shum studiuesve pr
kto shtje, si: vlersimet e Thunmanit, Hampit, apo edhe
shtjet e natyrs gjuhsore sikur jan: huazimet e vjetra latine
t shqipes, gjurmt e sundimit romak n gjuhn greke, hua-
112 MYRVETE DRESHAJ-BALIU & BEGZAD BALIU

zimet nga greqishtja e vjetr si dshmi e autoktonis s shqip-

tarve etj.
N krkim t veorive gjuhsore dhe ndonjher edhe histo-
rike t gjuhs shqipe, si dhe prqasjes s saj me gjuht e Bal-
lkanit ve e ve, Profesor Shaban Demiraj arriti q t bj
edhe njrn prej sintezave t veanta. Disa vjet para se t bo-
tonte monografin e tij pr gjuhsin ballkanike, ai botoi nj
studim t gjer dhe sintetizues njkohsisht Shqipja gjuh
ballkanike, t cilin e kishte menduar edhe si kapitull m vete
n njrn prej veprave m t rndsishme t tij Gjuha shqipe
dhe historia e saj.
Kshtu me studimet e gramatiks krahasuese njher t shqi-
pes e t rumanishtes e pastaj t gjuhve t tjera, Demirajt i
shkoi prdore t realizonte njrn prej veprave, t ciln m n
fund nuk arritn ta realizojn as paraardhsit as bashkkohsit
e tij: Gjuhsia ballkanike, nj sintez kjo emblematike e
dijes shqiptare n kt fush dhe madje jo vetm t saj39.
Ndrsa, me dy veprat e fundit Profesor Demiraj arriti t ka-
lonte krkimet e tij nga hulumtimet gjuhsore, n t vrtet
brendagjuhsore, n krkime linguistike, brenda t cilave pa-
varsisht metods, nuk arrin asnjher t lirohet prej sinteza-
ve prvijuese gjuhsore. Dhe sht mir q nuk lirohet prej
tyre, sepse duke ruajtur, respektivisht duke analizuar sistemin
gramatikor t gjuhs shqipe ai ka ruajtur njkohsisht edhe
rrjedhn e evolucionit t saj prej prmbysjeve pozitiviste a
thyerjeve mitike t zhvillimit kronologjik-historik t shqipes.
Kontributi i Profesor Shaban Demirajt n fush t gjuhsis
shqiptare sht i veant dhe tashm i vlersuar edhe nga a-

39
Kemi parasysh ktu njrn prej veprave m t popullarizuara t ksaj
natyre n hapsirn ballkanike Balkan i balkanologija: uvod u studije
Jugoistone Evrope (2013), t autorit Predrag Mutavgjiq.
PROFESOR SHABAN DEMIRAJ: SHTJE T METODS 113

spekti i qasjes s tij n metodologjin e krkimit shkencor, si

nj trashgimi e rndsishme e albanologjis s gjysms s dyt
t shekullit XX. N gjuhsin shqiptare, sigurisht vendin m
t merituar z pr sintezat e mdha t tij n fush t morfolo-
gjis dhe fonologjis historike, si dhe n fush t historis s
gjuhs shqipe, t vendit t formimit t saj e t prejardhjes s
popullit shqiptar.
N sintezat e tij pr morfologjin, fonologjin dhe historin e
gjuhs shqipe jo rrall jan prfshir edhe veori krahasuese t
gramatiks s shqipes me gjuht e tjera t Ballkanit, prandaj nuk
sht e rastit q krkimet e tij ti kulmoj edhe me nj vepr,
n t ciln gjuha shqipe, sigurisht m par dhe m shum se
gjuht e tjera do t trajtohen n kuadr t marrdhnieve t
tyre historike t arealit ballkanik dhe brenda zhvillimit t stru-
kturave gjuhsore t familjes s gjuhve ballkanike.
Vepra e tij Gjuhsi ballkanike ka prmbushur nj zbraztir
mjaft t madhe n gjuhsin shqiptare, ndrsa ktu t gjitha
dukurit gjuhsore n gjuhsin ballkanike jan shtruar me
nj akribi t rrall shkencore, si di ti shtroj metodologji-
kisht vetm Profesor Demiraj, hap pas hapi: n fillim historia
e dukuris, pastaj gjendja e deritashme e studimit t ksaj du-
kurie, m pas analiza vetjake krahas kritiks dhe n fund
rrumbullakimi i sintezs, ku n tr kt gjuha shqipe dhe
dukurit e saj zn vendin kryesor. N kt vepr t Profesor
Demirajt edhe njher dshmohet mendimi, q m par i
pranuar se: ballkanistika pa shqipen del gati e pamundshme
(Ismajli: 1996, 37-39).
Le t thuhet m n fund se veprat e periudhs s fundit
Gramatik historike e gjuhs shqipe, Gjuha shqipe dhe
historia e saj, Gjuhsi ballkanike, Fonologjia historike e
gjuhs shqipe, Prejardhja e shqiptarve n dritn e dshmi-
114 MYRVETE DRESHAJ-BALIU & BEGZAD BALIU

ve t gjuhs shqipe, Epiri, pellazgt, etruskt dhe shqipta-

rt, prbjn boshtin e nj monografie t re aq t dshirue-
shme n studimet shqiptare Hyrje n indoeuropianistik, pjesa
shqipe e s cils n parim sht formsuar n Studimet eti-
mologjike t abejt, (1976: I, II) te veprat e Bardhyl Demi-
rajt (1997a; 1997b) etj40.
N Historin e gjuhsis (Robins: 1997; Eko: 2008, 262-
284), albanologt m t shquar shqiptar t gjysms s dyt t
shekullit XX, m par dhe m leht se sa n kt kapitull
(249-291), mund t vendosen n kapitullin q trajton gjuh-
sin e shekullit XIX (292-342). Nga aspekti metodologjik
dhe teorik n kuptimin klasik t fjals n kt kapitull, si pr
metodat ashtu edhe pr realizimet do t mund t vendosnim
edhe Profesor Demirajn, nj rilindas dhe nj konceptualizues
n kuptimin e plot t fjals (Herder: 2012, 5-155; Sapir:
2012, 157-2013; Fuko: 1971, 325-339).

Literatura

Ajeti: 1994 = Ajeti, Idriz. Shqiptart dhe gjuha e tyre, Pri-

shtin.
Ajeti: 1997/2002 = Ajeti, Idriz. Vepra, I-V, Prishtin.
Baliu: 2000 = Baliu, Begzad. Gustav Majer dhe albanologjia,
Prishtin.
Baliu: 2010 = Baliu, Begzad. Krkime albanologjike - sprov
pr nj histori t albanologjis, Prishtin

40
Mbshtetur n arritjet e gjertanishme t dijes ballkanike, vepra e
Profesor Shaban Demirajt nuk do t mbetej prapa botimeve t ksaj natyre
n rajon. (Shih, veprat e studiuesve Kapovi: 2008; Mutavgjiq: 2013;
Stanishiq: 2006 etj.)
PROFESOR SHABAN DEMIRAJ: SHTJE T METODS 115

Baliu: 2010 = Baliu, Begzad. Referenca albanologjike -

sprov pr nj histori t albanologjis, Prishtin
Baliu: 2015 = Baliu, Begzad. Hulumtime albanologjike -
sprov pr nj histori t albanologjis, Prishtin.
abej: 1976/77, abej, Eqrem. Studime gjuhsore, I-VI,
Prishtin
De Saussure: 1977= De Saussure, Ferdinand. Kurs i gjuhsis
s prgjithshme, Prishtin
Demiraj: 1970 = Demiraj, Shaban. Historia e gjuhs s
shkruar shqipe, Tiran.
Demiraj: 1972 = Demiraj, Shaban. shtje t sistemit emror
t gjuhs shqipe, Tiran.
Demiraj: 1973/76 = Demiraj, Shaban. Morfologjia historike e
gjuhs shqipe I-II, Tiran.
Demiraj: 1975 = Demiraj, Shaban. Sistemi i lakimit n gjuhn
shqipe, Tiran.
Demiraj: 1976 = Demiraj, Shaban. Gramatika e gjuhs shqipe
(morfologjia - bashkautor dhe redaktor, Tiran.
Demiraj: 1986 = Demiraj, Shaban. Gramatik historike e
gjuhs shqipe, Tiran.
Demiraj: 1988 = Demiraj, Shaban. Gjuha shqipe dhe historia
e saj, Tiran.
Demiraj: 1990 = Demiraj, Shaban. Eqrem abej Nj jet
kushtuar shkencs, Tiran.
Demiraj: 1994 = Demiraj, Shaban. Gjuhsi ballkanike, Tiran.
Demiraj: 1996 = Demiraj, Shaban. Fonologjia historike e
gjuhs shqipe, Tiran.
Demiraj: 1997b = Demiraj, Bardhyl. Albanische Etymolo-
gien. Untersuchungen zum Albanischen Erbwortschatz, in der
Serie "Leiden Studies in Indo-European", Bd 7, Editions
Rodopi, Amsterdam - Atlanta.
116 MYRVETE DRESHAJ-BALIU & BEGZAD BALIU

Demiraj: 1997a = Demiraj, Bardhyl. Sistemi i numrimit t

gjuhs shqipe. Vshtrim diakronik, Verlag der Akademie der
Wissenschaften Albaniens, Tirana.
Demiraj: 1999 = Demiraj, Shaban. Prejardhja e shqiptarve n
dritn e dshmive t gjuhs shqipe, Tiran.
Demiraj: 2003 = Demiraj, Shaban. Gjuha shqipe Probleme
dhe disa figura t shquara t saj, Tiran.
Demiraj: 2008 = Demiraj, Shaban. Epiri, pellazgt, etruskt
dhe shqiptart, Tiran.
Desnickaja: 1949 = Desnickaja, Agnia V. Kundr formalizmit
n gjuhsi. Botuar n Izvestia Akademiji Nauk SSSR, v.
VIII, fash. 4. Cituar nga prkthimi shqip n dorshkrim, n
Arkivin e Institutit t Gjuhsis, Tiran.
Desnickaja: 1951 = Desnickaja, Agnia V. Metoda historike
krahasuese dhe studimi i historis s gjuhs. Buletini i Aka-
demis s Shkencave t BRSS Seksioni i Letrsis dhe i
Gjuhs, Vll. X, fashikulli 4. Prkthimi anonim n gjuhn
shqipe, n dosjen E/16-2, nr. Inv. 424, Arkivi i Institutit t
Gjuhsis, Tiran.
Eco: 2008 = Eco, Umberto. N krkim t gjuhs s prkryer
n kulturn europiane, Tiran
Fuko: 1971 = Fuko, Mishel. Rijeci i stvari, Beograd.
Herder: 2012 = Herder, Johan Gotfrid. Rasprava o poreklu
jezika, Novi Sad.
Hjelmsev: 1980= Hjelmslev, Louis. Prolegomena teoriji jezi-
ka, Zagreb.
Ismajli:1996 (37-39) = Ismajli, Rexhep. Ballkanistika, prejar-
dhja e shqipes, hipotezat e Hampit, Ora, Prishtin.
Jashari-Bello: 2007 = Jashari, Ali & Dhimitri Bello. Antologji
pr gjuhsin e prgjithshme dhe filozofin e gjuhs, Kor.
PROFESOR SHABAN DEMIRAJ: SHTJE T METODS 117

Kapovi: 2008 = Kapovi, Mate. Uvod u indoeurop-

sku. lingvistiku. Pregled jezika i poredbena fonologija, Zagreb.
Lyons: 2001 = Lyons, John. Hyrje n gjuhsin teorike, Ti-
ran.
Mutavgjiq: 2013 = Mutavgjiq, Predrag. Balkan i balkanologi-
ja: uvod u studije Jugoistone Evrope, Beograd
Robins: 2007 = Robins H., Robert. Historia e gjuhsis,
Tiran
Sapir: 2012 = Sapir, Edvard. Herderova rasprava o poreklu
jezika, Novi Sad.
Schmitt Frantz: 2012 = Schmitt, Oliver Jens Frantz, Eva
Ane. Historia e shqiptarve Gjendja dhe perspektiva, Tiran.
Stalin, 1979 (513-551) = Stalin, Josip V. Marksizmi dhe
shtjet gjuhsore, n Vepra t zgjedhura, Tiran.
Stanishiq: 2006 = Stanishiq, Vanja. Uvod u ondoeuropsku
filologiju, Beograd.
Topalli, 2011 = Topalli, Kolec. Fonetika historike e gjuhs
shqipe, Tiran
 119

KUJTIM KAPLLANI,
Tiran

NDERIMI I PROF.SHABAN DEMIRAJT

PR ALBANOLOGT

Demiraj sht klasiku i fundit, si do ti quante prof. I. Ajeti

themeluesit e gjuhsis moderne shqiptare. A. xhuvani, A.
Hadri, A. Kostallari, E. abej, M. Domi, Sh. Demiraj etj.
tashm bjn pjes n panteonin e perndive antike - rendi-
tur e przier me yjet! Krijimtaria e prof. Demirajt prbn nj
libr t gjer tryeze. Un kam pasur nderin t shkruaja nj
faqe t tr t s prditshmes Shekulli m nj janar 2000,
me rastin e 80-vjetorit t lindjes. Akademia e Shkencave e
Austris i ka botuar veprn Histori e gjuhs shqipe (Histo-
rische Grammatik der albanischen Sprache) m 1993. Pr kt
studiuesi kroat Kadii- antar i Akademis s Austris- i
shkruante prof. Shabanit (q e kishte prgatitur vet botimin
n gjermanisht): Akademiku Zolta dhe un jemi t mendi-
mit se ky botim do t ishte i denj pr do akademi.
Tashm do t ecij n drejtim t kundrt: i bindur se t gjith
do t flasin pr arritjet e profesorit, un nuk do t flas pr to;
por pr vlersimin e tij pr t tjert. Kshtu ai ka dshmuar jo
vetm shpirtgjersin, etikn e shkenctarit; por edhe respe-
ktin pr bashkkombasit - duke ua br t qart dhe sa m t
kuptueshme krijimtarin e tyre. Duke i prmbledhur tri n
nj, do t mundohem shkurt t prmend vlersimin e tij pr
shkenctart E. abej, F. Mikloshi dhe G. R. Solta. Ai i
kushtoi pengun e nderit dijetarit E. abej me nj prmbledhje
dinjitoze (1990), njherazi plotsoi etjen e bashkkombaseve,
120 KUJTIM KAPLLANI

sidomos t lexuesve t zakonshm; t cilt nuk mund ta kup-

tonin dot at. Vepra e abejt, vren I. Kadare, ndonse ka t
bj me gjrat themelore t kombit shqiptar, sht e paarritshme
leht pr lexuesit e gjer. Ajo ka nevoj pr nj ndrmjets t
denj q t arrij trsisht te lexuesi. Libri pr abejn,- nnvi-
zon I. Kadare n parathnie,- i shkruar me dije, qartsi dhe fi-
snikri nga prof. Sh. Demiraj, e kryen m s mir kt rol. Ky
libr sht nj akt kulturor dhe moral i admirueshm.
Iden pr t shkruar kt libr, si shprehej prof. Demiraj, ia
kishte shtir n mendje publicisti Arshin Xhezo. M von,-
shtonte profesori,- kur msova se ai kishte biseduar me I.
Kadaren pr ti br parathnien; u mrekullova. Kadareja e
kishte njohur m par abejn nga bisedat me L. Poradecin,
m pas ka msuar t tjera pr Lasgushin nga t thnat e prof.
abejt. N veprn E. abej redaktori A. Xhezo arriti t
bashkonte nj shkenctar me nj poet, q e shikojn realitetin,
si thekson Kadareja pr dyshen abej- Poradeci, ... nga dy
optika t ndryshme: nga truri i kthjellt dhe i thell i dijetarit
dhe nga truri madhrisht i mjegulluar i poetit.
N kt botim me karakter popullor prof. Demiraj thekson
arritjet e rndsishme t abejt n fushn e studimeve etimo-
logjike. Nderon studimet e shklqyera t G. Majerit, t N.
Joklit dhe vren se me pun t palodhur shkenctari yn arriti
ta pasuronte pasqyrn e fjalve themelore indoeuropiane t
shqipes. abej mundi ti argumantone si t burimit vendas
disa etimologji q Majeri i trajtonte si huazime dhe nj pjes
t mir t atyre q kishin mbetur pa prgjigje, i argumentoi t
burimit ilir. Duke trajtuar prmbajtjen e librit, vren se n dy
vllimet e para prfshihen frytet e nj pune t palodhur 40-
vjeare pr etimologjin e shqipes; n vllimin II prfshihen
Hyrje n historin e gjuhs shqipe, Parashtesat dhe prapashte-
NDERIMI I PROF.SHABAN DEMIRAJT PR ALBANOLOGT 121

sat dhe Shumsi i singularizuar n gjuhn shqipe; n vllimin

IV prfshihet gjith u shkrua nga abej pr historin e
brendshme e t jashtme t gjuhs son; vllimi V prfshin v-
zhgimet e studimet e abejt pr Buzukun dhe gjuhn e tij dhe
i gjashti prmbledh shkrimet e tij pr folklorin, letrsin; biseda
pr gjuhn shqipe, vlersime pr A. Xhuvanin, M. Lambercin,
N. Joklin, A. Leotin; si edhe diskutime rreth kumtesave t ko-
legve n kongrese e bashktubime t tjera pr probleme t
gjuhsis ballkanike, t albanologjis dhe t onomastiks. Nn-
vizohet se vepra e abejt sht e paarritshme pr nga formimi
shkencor, pr thellsin e mendimit, pr kmbnguljen dhe pr
arritjet e nj pune m se gjysmshekullore.
Gjuhtari i shquar me origjin sllovene, Frantishek Miklo-
shii, sht themeluesi i filologjis sllave moderne. Ai ka dh-
n ndihmesa t shquara edhe n filologjin romane, n bal-
lkanologji dhe n albanologji. Pr ndihmesat n fushn e al-
banologjis prof. Demiraj (S. F. 1991, n.1) prmend studimet
Albanische Forschungen (Gjurmime shqiptare), ku trajtohen
Elementet sllave t shqipes me nj Hyrje; II Elementet roma-
ne n shqipe; III Forma e foljeve t huazuara n shqipe dhe
n disa gjuh t tjera. Probleme lidhur me shqipen ai ka bo-
tuar edhe n Elementet sllave n rumanishte, Mbi ndikimin e
turqishtes n gramatikn e gjuhve t Europs Juglindore etj.
N studimin e tij pr elemenmtet romane t shqipes, pasi pa-
raqit 920 fjal me burim latin dhe italian, bn disa vrejtje
interesante pr fonologjin e elementeve romane t shqipes.
Edhe n studimin e tret, kushtuar forms s foljeve t hua-
zuara t shqipes dhe t disa gjuhve t tjera; ai ka parashtruar
disa vlersime pr formn e huazimeve, n prgjithsi. Demi-
raj thekson se ai sht ndr t part gjuhtar q i kushtohet
studimit t thelluar t disa shtjeve t rndsishme t zhvilli-
122 KUJTIM KAPLLANI

mit historik t sistemit gjuhsor t shqipes. Pr kt prmend

prpjekjet pr t shpjeguar zhvillimin e sistemit fonologjik t
shqipes n fjalt e saj t trashguara e t huazuara nga gjuht
sllave dhe latine e italiane. Ai ka vn n dukje se gjat zhvil-
limit historik zaoret e patheksuara t shqipes jan dobsuar
shkallshkallshm: n fillim jan rrudhur n dhe m pas n
mjaft raste (sidomos n fillim t fjals) kan rn fare. Nja dy
shembuj: lat.: altare> ltr > ltr, amicus > mik > mik, ca-
ballus > kval > kal; inganare > ngnjej > gnjej etj.
Gjithashtu, ka vrejtur se kjo zanore e braktis vendin e saj
burimor pas bashktinglloreve r, l dhe del para tyre, si: christia-
nus > krshten, placere > plqej etj. Ai ka vrejtur se n fillim
dhe n mes t disa fjalve shfaqet nj n, si: consolare > ngushl-
loj, cicala > gjinkall etj. Bashktinglloret e pazshme t, p, k pas
n-, m- jan zshmuar, si: contra > kundr, parentem > prind,
mancare > mngoj etj. O e theksuar e ndjekur nga -n fundore
ka dhn ua n toskrisht dhe ue n gegrishte, si: cydon-ium >
ftua- ftue, dracon-ein > dragua-drague etj.
Ka mundur t shpjegoj sak zhvillimin historik t mjaft fjal-
ve, si ato ku nj bashktingllore a nj rrokje ndrzanore ka
rn, si: fides > fede > fe, padulem > pyll etj. N fushn e
gramatiks historike vren se shqipja foljet nga sllavishtja i ka
huazuar n trajtn e paskajores m -iti, si: serb. globiti> shq.
gjobit, grabiti > grabit etj. Nga greqishtja i ka huazuar n
formn e aoristit sigmatik m -s, si: > naktos,
> gremis etj. Me t drejt mendon se foljet e tra-
shguara nga turqishtja kan deprtuar n trajtn e s kryers
s thjesht duke iu shtuar -is e s kryers s thjesht t greqi-
shtes, si: brakt-is< brakmaq>aor. braktym, bezd-is < be-
zmek,< aor. bezdim etj.
NDERIMI I PROF.SHABAN DEMIRAJT PR ALBANOLOGT 123

Sipas prof. Demirajt Mikloshii ka dhn dy mendime me

interes: 1) emrat e huazuar nga latinishtja kan deprtuar n
trajtn e kallzores njjs, si: leon-em >lu luan-i, sanitat-
em > shndet etj. 2) Pr morfemat eptimore i dhe -u n e-
mrore njjs thot se jan t ngjashme me ato t s kryers s
thjesht: erdh-i, prek-u.
Mikloshii ka paraqitur nj list huazimesh: 316 t burimit
sllav, 920 roman; duke paraqitur edhe nj list prapashtesash
q kan deprtuar n shqipe nprmjet sllavishtes dhe gjuhve
romane. Ai u ka kushtuar vmendje t posame edhe dukuri-
ve t prbashkta t gjuhve ballkanike dhe elementit t vjetr
t prbashkt t shqipes dhe t rumanishtes.
N rrjedhn e studimeve gjithnj e m shum sht prvijuar
mendimi se n qendr t marrdhnieve gjuhsore ndrbal-
lkanike qndron shqipja (ilirishtja),jo greqishtja. Ky nuk sht
prfundim kryesisht i studiuesve shqiptar, por m shum i
studiuesve m t zellshm t gjuhsis botrore. Prof. Demiraj
prmend akademikun Georg Renatus Solta, autor i EIN-
FHRUNG IN DIE BALKANLINGUISTIK MIT BE-
SONDERER BERUCKSICHTIGUNG DES SUB-
STRATS UND DES BALKANLATEINS, Darmstadt,
1980, X (Hyrje n gjuhsin ballkanike me nj vshtrim t
posam t substratit dhe t latinishtes ballkanike. Wissen-
schaftiche Buchgesellschaft)41. Solta pranon emrtimin gjuhsi
ballkanike,duke pasur parasysh afrsin tipologjike,e cila n
rastin e gjuhve t Ballkanit e ka burimin

41
) Albanische walachische und bulgarische Sprache,Jahrbcher der Lite-
ratur, 46, Band. Wien, 1829.
) Linguistique balkanique. Problms et rsultats, Paris, 1930; botuar m
par danisht m 1926, Balkanphilologien.
) Studime filologjike, Tiran, 1988, 1, f. 203- 207.
124 KUJTIM KAPLLANI

te fqinjsia gjuhsore-gjeografike. N kreun e dyt, vren

prof. Demiraj, autori shqyrton fjalt e substratit t rumanishtes
dhe lidhjen e tyre me shqipen. Nga gjuht e vjetra t Ballka-
nit, ndr t tjera, shqyrton trakishten dhe ilirishten, ilirishten,
peonishten, dardanishten; prmend dhe t ashtuquajturn
pellazgjishte. Vmendje t veant u ka kushtuar fjalve t
mome t rumanishtes q nuk jan prej burimi grek, latin,
sllav e turk; t cilat prgjithsisht, kan gjegjset e tyre n
gjuhn shqipe. Parashtron edhe pikpamjet e gjuhtarve t
ndryshm, pra edhe t abejt, pr burimin e tyre n rumani-
shte dhe n shqipe. Prmend se disa prej ktyre fjalve mund
t burojn prej nj substrati paraindoeuropian.
Vmendje t veant u ka kushtuar fjalve t mome t ru-
manishtes q nuk jan prej burimi grek, latin, sllav e turk; t
cilat prgjithsisht, kan gjegjset e tyre n gjuhn shqipe. Pr
kto shtje ka mbajtur qndrim objektiv, duke u qndruar
besnik mendimeve t shkenctarve G. Hanit, G. Majerit, H.
Hirtit, N.Jokli, G. Vajgandi, H. Barii, E. abej, V. Georgie-
vi etj. I prmbahet mendimit se vendbanimet e sotme t
shqiptarve i prkasin nj hapsire t vjetr t ngulimit t tyre,
t paktn q nga antikiteti klasik. Prkrah edhe mendimin e
gjuhtarit rumun Mihescu, sipas t cilit strgjyshrit e shqip-
tarve dikur banonin n treva m t gjera se ato t sotmet. N
paragrafin pr ballkanizmat n sistemin fonetik autori ndalet
n shtjen e zanores n shqipe, rumanishte dhe bullgari-
shte; si edhe n shfaqen e rotacizmit n shqipe (toskrishte)
dhe n rumanishte. Trajton shkurt edhe formimin e numro-
rve 11-19 n shqipe, rumanishte dhe n gjuht sllave t
Ballkanit, si edhe rimarrjen e kundrinave nprmjet formave
t patheksuara, t folurit enumerativ, paraplqimin pr para-
taksn; rrudhjen e paskajores etj.
NDERIMI I PROF.SHABAN DEMIRAJT PR ALBANOLOGT 125

Kto dukuri, vren autori, nuk kufizohen aspak n gjuht

ballkanike, por n to dshmohen nprmjet shembujsh tipik.
N prfundim, vren se q nga fundi i antikitetit greqishtja ka
ardhur duke u ballkanizuar gjithnj e m shum. Gjuha ven-
dimtare e Ballkaneve duhet t jet pikrisht shqipja, pran s
cils mund t vendosen rumanishtja dhe bullgarishtja.
 127

HYSEN MATOSHI,
Instituti Albanologjik Prishtin

SHABAN DEMIRAJ - LETRAR

Dy ndr figurat m t shquara t gjuhsis shqiptare t she-
kullit XX, personalitete me t cilat u identifikua krijimi i ka-
paciteteve tona kombtare pr studimin e gjuhs shqipe, E-
qrem abej dhe Shaban Demiraj, fillimet e tyre i bn fushn
e letrsis. I pari si studiues dhe i dyti si autor i krijimeve le-
trare. Nse pr abejn dihej m shum, n rend t par, pr
faktin se kontributet e tij studimore n fushn e historis s
letrsis, kritiks letrare dhe studimeve krahasimtare i kishte
botuar me koh, pr sprovat autoriale letrare t Akad. Shaban
Demirajt pakkush do t dinte deri n koht e vonshme. Njo-
hja e ktij dimensioni t veprimtaris s tij kulturore u prje-
tua si nj ngjarje, si nj rikthim n fillet e rrugs s tij t be-
gat intelektuale e shkencore prgjat disa dekadave, gjat s
cils morfologu i madh i gjuhsis shqiptare, me arritjet e pa-
mueshme n fushn e albanologjis, e kishte eklipsuar kt
pjes kontributesh.
Kjo kumtes bazohet n tri krijime letrare t Shaban Demi-
rajt, t cilat besoj t mos t vetmet e autorit ton. Pohimet se
n arkivin e tij ruhen m shum krijime letrare t periudhs s
rinis dhe niveli i tyre artistik, si dshmi e nj pjekurie shpre-
hse letrare, e mbshtesin kt hipotez, por edhe dshir
tonn, pr m shum shkrime autoriale edhe n kt fush.
Kuptohet nuk presim q kjo veprimtari ta zhvendos vmen-
djen nga kontributi i tij parsor, sepse Shaban Demiraj, me-
gjithat, do t mbetet njri ndr klasikt e gjuhsis shqiptare,
asociacioni i par i emrit t tij.
128 HYSEN MATOSHI

Gjithsesi botimi i trashgimis letrare t Shaban Demirajt,

prtej rndsis q ka pr njohjen komplete t puns s tij
disadekadshe shkencore, kulturore e autoriale, sht me in-
teres edhe pr procesin letrar shqiptar, i cili n periudhn e
botimit t ktyre fakteve letrare nuk shquhej pr ndonj shu-
msi autorsh, pastaj edhe pr faktin tjetr se ato vinin n nj
kontekst interesant autorsh kulmor e prirjesh t ndryshme
stilistike n letrsin shqipe.
Sot e kemi fjaln pr sprova poetike t shkruara n moshn e
re t autorit, n kohn kur ishte nxns i Medreses s Tira-
ns, ndrsa jan t titulluara 25-vjetorit n Vlor dhe 28
Nntorit, botuar n gazetn Jeta e re42 t Vlors, m 1937
prkatsisht m 1938, q t dyja t botuara n ditn e Pavar-
sis s shtetit shqiptar. Krijimi i tret letrar sht poema Lin-
djes profetike, shkruar n Vlor dhe botuar n revistn
Kultura islame, nr. 8 dhe ribotuar tani s voni n vllimet
q prfshijn t gjith numrat e ksaj reviste, e cila doli gjat
viteve 1939 - 1944.
Veantia e nj autori letrsie ndrtohet mbi mjete shprehse, mbi
prirjet e kumtimit letrar t bots ideore e emocionale t tij. Pik-
risht simbioza ndrmjet botkuptimeve dhe ndjenjave shprfaqet
n kto tri krijime dedikuese. Fryma solemne, kremtuese, lavd-
ruese, e shkruar me nj stil t lart t ligjrimit poetik, me nj
fjals t zgjedhur, me nj kompozicion t menduar mir, jan n
fakt vetm disa nga veantit autoriale q i bjn kto krijime
modele t ods, si lloj i liriks, n poezin shqipe.

42
T dhnat pr ekzistimin e poezive t tjera t Shaban Demirajt, sikundr
edhe tekstet e ktyre dy poezive, u morn nga shkrimi i Duro Mustafait
Akademiku Shaban Demiraj ka qen edhe poet, botuar n gazetn
Telegraf t Tirans, t dats 22 tetor 2014, por t cilat m par, prkatsisht
m 14 janar 2014, ishin botuar n versionin elektronik t gazets Dielli.
SHABAN DEMIRAJ - LETRAR 129

Objekti letrar q e motivon autorin ndrlidhet pashkputshm

me prbrsit e tij identitar. N rend t par sht Vlora
vendlindja e autorit dhe vendlindja e Pavarsis s Shqipris,
ajo q e rrmben mendjen dhe zemrn e poetit; pastaj sht
flamuri, shenja e kombit, sinteza e identitetit, rrugtimi histo-
rik i kombit npr t kaluarn e vshtir, perceptimi kohor i
autorit dhe shpresa e tij pr t ardhmen. Shtresimi botkupti-
mor, n t cilin atdhedashuria z vendin qendror, ka gjetur n
dellin krijues t Demirajt t ri nj z kumbues, i cili, ndonse
shprehet n konditat e poetiks tradicionale letrare, vjen i
artikuluar n nj format t realizuar artistikisht. Jo rrall ngjan
q odat dhe himnet t ngufaten nga nj ligjrim i prmbytur
n patos, duke e shprqendruar vmendjen nga gjetjet e du-
hura ligjrimore poetike. Prqendrimi vetm te prmbajtja
dhe lnia e forms s shprehjes n plan t dyt sht e meta
m e madhe e tyre. Megjithat, kur flasim pr kto krijime
letrare t Shaban Demirajt, vrejm se kemi t bjm me nj
autor q ka kultur t gjer shprehse, q e kupton thellsisht
karakterin e veant t ligjrimit letrar, duke gjetur shptimin
nga rndomsia n nj kumtim imagjinar me vizionarin e
pavarsis, me Ismail Qemalin q tashm kishte mbyllur syt:
Kndoni, vlonjat, rreth Varrit Historik,
Kurorn i thurni liruesit Kombtar,
I tregoni Plakut tonin melodik,
Lumturin, q ndien sot populli shqiptar.
I thoni q shkuan njzet e pes vjet,
Q dor` e Tij Flamurin lartsoi,
Dhe shqiptart sot falnderjen e vrtet,
U bjn` atdhetarve, q kjo tok ndrioi.
Poezia atdhetare nuk mund t kuptohet pa dimensionin
frymzues pr sakrificn sublime. sht nj frymzim q bu-
130 HYSEN MATOSHI

ron nga dashuria djaloshare pr Atdheun. Ndonse n temn

e atdhedashuris sht shkruar mjaft, letrsia shqipe do t ishte
e varfr pa kto vargje lapidare, q t kujtojn lirikat e Naimit
dhe t Asdrenit t ktij krahu motivor:
T gjith pr rreth Flamurit ju lidhuni me bes,
Pr nderin e Atdheut kushdo me gaz t vdes,
Kushdo me gaz t vdes pr nderin e Atdheut,
Si bn` burrat e motit n koh` t Sknderbeut,
Dhe, kur t jeni lidhur me besn Shqiptare,
Prej sulmit t armikut mos u frikoni fare,
Pse Bes` e Arbreshve nuk e lejon tradhtin,
Por burrrisht mbron Nderin, Atdheun dhe Lirin.

Tani m lejoni t shtroj pyetjen: A mund t ishin vargjet e

ktilla nj stacion kalimtar i rrugtimit intelektual t Shaban
Demirajt dhe vetm nj shkreptim arti n qiellin e tij shken-
cor? M par mund t thuhet se ai do t ket mbushur faqe t
tra me sprova poetike pr t arritur kt nivel, q, pak a
shum, ishte niveli i poetve bashkkohs t tij. Njfar evo-
luimi gjithnj n ngritje i vlerave artistike t ligjrimit poetik
t autorit vlonjat vrehet madje edhe n kto poezi q kemi
para vetes e q mbajn datat e viteve 37, 38 dhe 40. Pa asnj
dyshim poema Lindjes profetike43 prbn kryeveprn e tij n
kt vazhd, krijimin poetik m t arrir t shkruar ndonj-
her pr nder t lindjes, jets dhe veprs s Pejgamberit Mu-
hamedit a.s. Fjala sht, gjithashtu, pr nj vepr t shkruar
me dashuri dhe mjeshtri artistike. Ligjrimi poetik sht
konceptuar nprmjet disa pyetjesh q i bhet Engjllit, t
cilat kan nj prgjigje t vetme:

43
Kultura Islame, nr. 8, Tiran, prill 1940, f. 297-300.
SHABAN DEMIRAJ - LETRAR 131

Engjll i bekuar nga i madhi Zot!

sht ky gzim? Pse po kndon sot?
A mos sht dita, q Ti je krijuar?
Dhe lvdon Krijuesin? Qoft lavdruar!
- Jo nuk sht dita, q un jam krijuar
Por nga an e Zotit jam i urdhruar,
Q t gjith kt dit tshkoj duke knduar
Profetin e fundit, qoft i bekuar!
Mbasi qindra vjet m par mu si sot
Muhammed Profeti urdhroi n bot!
Mu si sot ka lindur Drit e gjithsis,
Urdhroi n bot i dashtm i Perndis.44

Prgjithsisht mund t thuhet se krijimtaria letrare e Shaban

Demirajt prbn nj dshmi t simbiozs s mundshme ndr-
mjet artit dhe shkencs, e cila sht provuar n prmasn bo-
trore, ta zm, n emrat m t shquar t dijes dhe t artit,
sikundr jan: Omar Khajami, Leonardo da Vini, Volfgang
Gte, Umberto Eko etj. Pra, shembujt e zn ngoje dshmo-
jn se kto veprimtari njerzore nuk jan prjashtuese t nj-
ra-tjetrs; prkundrazi, domethnia e tyre realizohet, n
mnyr m t plot, n ndrveprim. Fundja, me t drejt -
sht thn se Arti pa shkencn sht nj varfanjak, ndrsa
shkenca pa artin sht barbari.
Fatmirsisht, arti i Shaban Demirajt sht diturak, njkohsisht
shkenca e tij sht shprfaqje e nj universi kreativ.

44
Kultura Islame, nr. 8, Tiran, prill 1940, f. 298.
 133

ZEQIRJA NEZIRI,
Fakulteti i Filologjis Blazhe Koneski Shkup

NDIHMESA E AKADEMIK SHABAN

DEMIRAJT PR AFIRMIMIN
E LETRSIS ARBRESHE

Kam nderin e knaqsin e veant dhe jam shum i lumtur

q marr pjes n kt manifestim q i kushtohet profesor
Shaban Demirajt. Profesor Shaban Demiraj edhe pse vokacion
t studimit ka pasur fushn e gjuhsis, nj ndihmes t -
mueshme ka dhn edhe pr letrsin shqipe, sidomos pr
letrsin arbreshe. Katr jan studimet e profesor Shabanit t
viteve t pesdhjeta e t gjashtdhjeta q kan t bjn me
temn n diskutim afirmimin e letrsis arbreshe. Dy prej
tyre lidhen me Jul Varibobbn dhe dy me Gavril Darn e Ri.
Bhet fjal pr dy autor t rndsishm t letrsis arbreshe
e shqiptare q i prkasin dy periudhave t ndryshme letrare: i
pari Iluminizmit, ndrkaq i dyti Romantizmit Shqiptar.
1. N njrin prej studimeve kushtuar Varibobbs merret me
Librandin dhe me botimin prej tij t Jul Varibobbs; ndrkaq
tjetri ka t bj me prezantimin e Jul Varibobbs si poet arb-
resh i pararilindjes kombtare.
1.1 N kt studim (Gjella e Shn Mriis Virgjr e Jul Va-
ribobs rreth botimit t par t 1762 dhe traskriptimit t saj
prej V. Librandit) analizon punn botuese dhe interpretimin
gjuhsor t vjershave t Varibobbs nga Librandi, botuesi i
par i Gjells, i cili prkrah shum t metave q i vren
profesor Shabani ka meritn se sht autori i par, i cili ndr-
mori nj nisjativ t ktill: ta botoj kt vepr t rndsi-
134 ZEQIRJA NEZIRI

shme t letrsis shqipe t shekullit XVIII, e vetmja vepr

letrare e botuar tek arbresht e Italis.
1.2. Ndrkaq, n studimin e dyt (Jul Varibobba (1762)) bn
prezantimin e personalitetit krijues t Jul Varibobbs, me ka
edhe mbetet autori i dyt nga shqiptart, pas Namik Ressulit,
q shkroi pr jetn dhe veprn e ktij autori t mueshm t
letrsis arbreshe dhe t Iluminizmit shqiptar.
2. N dy studimet pr Gavril Darn e Ri rrihen shtje t
autorsis dhe t transliterimit e t prshtatjes s poems
Knga e sprasme e Bals. sht me rndsi t theksohet se
prshtatja e qlluar e ksaj poeme n gjuhn e sotme e profe-
sor do t luaj nj rol shum t rndsishm n njohjen e au-
torit dhe n afirmimin e veprs s tij.
Studimi i profesor Demirajt i shtrir n nj sasi prej 16 faqesh,
t shoqruara me nj rezyme tri faqesh n frngjisht cilsohet
me prpjekjen pr saktsi e korrektsi t pashembullt t
shkenctarit q prcaktojn pikpamjen e studiuesit pr argu-
mentimin e lidhjeve logjike t shkakut dhe pasojs: krijuesit
dhe veprs s tij. Kt e arrin me shfrytzimin e nj biblio-
grafie t pasur (kuptohet t autorve t lejuar ather) q ishin
marr me veprn e Varibobbs.
Kur flet pr autorsin e Dars, t ciln ai ia ka bartur perso-
nazhit, profesor Shabani kt pikpamje t Dars e sheh si
ndikim t osianizmit e t makfersonizmit, domethn, si pi-
kpamje t prgjithshme romantike. Te Varibobba, n ann
tjetr, n rrafshin e subjektit shtron n diskutim shtjen e
origjinalitetit krijues t tij, q e gjen n: lirizmin, humorin,
koloritin arbresh dhe n mjetet letrare. Me an t ktyre
faktorve synohet t dshmohet se Varibobba bn riprodhi-
min e ngjarjeve biblike.
NDIHMESA E AKADEMIK SHABAN DEMIRAJT 135

Punimi sht ndrtuar n kt mnyr: nis me prshkrimin

historik t shprnguljeve arbreshe n Kalabri, vendosjen n
Kozenc dhe n Mbuzat. Pastaj kalon n shpjegimin e origji-
ns s familjes s Varibobbs, q fonetikisht, sipas Lambercit e
lidh me katundin Varibop t Mallakastrs. Pas ktij njoftimi t
prgjithshm historik kalon n bashkkohsi tek personi i Julit
dhe i familjes s tij dhe prfundon me analizn e Gjells me
ka Juli mbetet poeti m i shquar kalabrez i letrsis shqipe t
shekullit t tetmbdhjet.
Si zakonisht punimi ndahet n dy pjes: (1) jeta dhe (2) vepra
e Varibobbs. Teknikisht pjesa e jets shtrihet n tri faqe e
gjysm, kurse pjesa e veprs n 12 faqe e gjysm.
N pjesn e jets ndalet n kto pika: vendlindja (prshkruhet
ambienti arbresh) dhe origjina e familjes s tij (sipas Lamber-
cit), datlindja, gjenealogjia familjare, shkollimi, jetesa jepet
anekdota e prshpirtshmris, konflikti n Kozenc (anekdota
e ktij konflikti), strehimi n Rom, botimi i librit dhe vdekja
(prap anekdoteske).
N pjesn e analizs s veprs ndalet n kto pika: komenti i
parathnies, anekdota e Skiroit (Zef) pr nj dorshkrim tje-
tr, ribotimi nga Librandi (1897 dhe 1928), organizimi i ve-
prs, personazhet (fshatart, shenjtort, shn Mria, Krishti,
Josifi, prgjithsimi i personazheve t tjer); komentet dhe
vlersimet e studiuesve (Majeri, De Rada, Dora dIstria, Zef
Skiroi, M. Markianoi, Stratikoi, Lamberci), vlersimi i veprs,
figuracioni dhe metrika.
Duke pasur piknisje Stratikoin ndalet n shtje t origjina-
litetit si njrn ndr kategorit m t diskutueshme letrare
ather, q prpiqet ta shpjegoj n dy mnyr: nga aspekti i
brendis dhe nga aspekti i shtjellimit t porosis poetike. Ktu
njkohsisht ngre edhe tezn e huazimit, apo t prvetsimit
136 ZEQIRJA NEZIRI

t lnds nga autor t tjer. Tez kjo tepr e pranishme deri

n deklasim n studimet e athershme letrare jo vetm shqip-
tare, por edhe botrore.
Sipas pikpamjes s par nga aspekti i brendis, n kontekst t
pikpamjeve teorike t kohs, si zakonisht, n mnyr t pr-
gjithsuar thuhej pr secilin krijues, se ka prkthyer ose para-
frazuar kt apo at autor ose vet t tij. Por profesor Shabani,
kt pikpamje t veten e jep n mnyr kushtore, t hamen-
dshme dhe jo bindse, edhe pse synon tjetrn. Duke dialoguar
me Stratikoin sa i prket tezs s origjinalitetit profesori sht
i mendimit se: Ka shum t ngjar q t paktn nj pjes e
ktyre vjershave t jen nj prkthim a parafrazim vjershash
fetare italiane. Po nnvizoj kondicionalin ka shum t ngjar
q t paktn pr t kaluar te dilema q studiuesit i paraqitet
rreth ksaj shtjeje, pr t ciln sht e domosdoshme t
gjenden edhe argumente. E kta gjenden te titujt e disa vjer-
shave q jan n latinisht ose italisht si dhe n shprehjet e vet
Varibobbs, ku shnimi prierr arbrisht interpretohet si
prkthim, ose parafrazim, ndrkaq vjersha na del e huazuar
apo e parafrazuar sigurisht nga ndonj vjersh analoge italia-
ne (Demiraj, 1958: 133).
Sipas pikpamjes s dyt origjinaliteti i Varibobbs shihet n
pasqyrimin e figurs s shn Mris dhe t Krishtit. Kjo -
shtje argumentohet me dy faktor. Kt origjinalitet profesori
e nxjerr si pasoj t dy traditave letrare n t cilat sht for-
muar Varibobba si poet iluminist arbresh e shqiptar: njra
sht tradita e jashtme, pra italiane, e cila prvijohet prmes
Jaccopone da Todit (nj poet latin i shekullit t 13 t,
1230-1306); kurse tjetra sht tradita kombtare, domethn
arbreshe, e cila na del m e fuqishme se ajo italiane. Duke
prmendur anekdotn e De Rads, pr poetin (si duket m
NDIHMESA E AKADEMIK SHABAN DEMIRAJT 137

shum pr rapsodin) Domenico Piro (q ka jetuar nj shekull

prpara Varibobbs, 1664-1696) profesori yn, duke prdorur
lidhsen e ndrsjell prmbyllse por bind n kt t fundit:
Por edhe n nj rast t till nuk duhet kuptuar se Variboba
ka qen nj kopjonjs i thjesht, q ska futur asgj t tijn n
vjershat e veta (Demiraj, 1958:135).
Pasi ka zbrthyer kto nyja t personalitetit poetik t Jul Va-
ribobbs, profesor Shabani kalon n argumentimin e origji-
nalitetit krijues t tij. Kt e sheh n veorit artistike t
Gjells s famshme. Kto jan: lirizmi, humori, koloriti arb-
resh dhe mjetet letrare (nnkupto figurat stilore). Me an t
ktyre faktorve synohet t dshmohet se Varibobba bn ri-
prodhimin e ngjarjeve biblike.
(a) Elementin e lirizmit e gjen n ninullat, kngt oka-
zionale dhe vajtimet arbreshe,
(b) Humorin e gjen n dy parathniet e vllimit;
(c) Kurse koloritin arbresh n toponimin (mali i Poli-
nit ose sheshi i Andonit) dhe n zakonet e vdekjes
(prgatitjen e Josifit);
(d) Ndrkaq kur sht fjala pr mjetet letrare aty jan
epiteti, krahasimi, apostrofi, prshkrimi metaforik
dhe similituda.
N fund flitet pr metrikn, ku citohet vlersimi i De Rads
se rima dhe vargu t Varibobbs jan modern pr kohn
(Demiraj, 1958: 139), por ktu nuk e kemi t qart n sht
fjala pr vargun e kngs arbreshe, apo pr at t poezis
italiane. Profesori i shmanget De Rads dhe duke prkrahur
vlersimin e Lambercit sht i mendimit se vargu i Varibobbs
i sht prshtatur metriks italiane (Demiraj, 1958: 139).
N kt drejtim si argument sillet lloj-llojshmria e vargjeve
dhe rimave t poetit, t cilat nuk jan punuar sa duhet. Pr
138 ZEQIRJA NEZIRI

m tepr, gjithnj n kontekst t formimit italian t Varibob-

bs, prqafohet mendimi i Francesco Taianit (1915), q i du-
ket se ssht pa vend kritika e tij dhe si argument prafro-
hen shenjat gjuhsore. F. Taiani mendonte se Varibobba pr
ta gjetur rimn e bastardonte m shum gjuhn. Kt pik-
pamje t Taianit profesor Shabani e v n dyshim, kur the-
kson: Ndofta edhe shum nga barbarizmat (...) i ka prdorur
kryesisht pr pun t rims (Demiraj,1958: 140). N fund
fare profesori nnvizonte se te Varibobba gjejm vargje t
bukura e t goditura.
Natyrisht nga perspektiva gjysmshekullore e ktij studimi
lindin pyetje t shumta dhe t natyrave t ndryshme. Njra
prej tyre do t ishte sht e diskutueshme n modelin e ktij
studimi? Para se t jepej nj prgjigje e fardoshme pason
pyetja shoqruese: vall kjo mnyr e paraqitjes dhe e studimit
t veprs s autorve t tradits s Pararilindjes dhe t Rilid-
njes sht dukuri vetm e profesor Shabanit, apo sht parim i
prgjithshm i studimit t letrsis shqipe, n kt koh, pra
n kohn e ndrtimit t shkencs shqiptare t letrsis?
Fillimisht i prgjigjemi pyetjes s fundit: kjo metodologji ka
qen e prgjithshme dhe dominuese n t gjitha letrsis e
popujve t Ballkanit dhe bukur mir edhe n t gjitha letrsit
evropiane dhe ky model i studimit t autorve dhe t veprave
t tyre letrare prvijohet gati deri n fund t viteve t tet-
dhjeta t shekullit t kaluar. Prandaj, n kt drejtim, edhe
profesor Shabani nuk bn prjashtim dhe kjo dshmon se -
sht n rrjedh t pikpamjeve teorike t studimit t letrsis
n kt koh. Pavarsisht se q n vitet e tridhjeta t shekullit
XX, si dhe m hert, kah fundi i shekullit XIX dhe sidomos
n kohn e botimit t ktij studimi ishin paraqitur pikpamje
t reja dhe zhvilloheshin diskutime t nj natyre tjetr, njri
NDIHMESA E AKADEMIK SHABAN DEMIRAJT 139

prej t cilve ishte mnyra s jetess s letrsis q prfundon

n prkufizimin: sht ajo q letrsin e bn tjetr dhe gji-
thmon t freskt e interesante pr lexuesin dhe studiuesin? Si
nnpyetje pastaj lind nevoja e gjetjes s prgjigjes n pyetjen
pse n veprat letrare nuk sht studiuar ajo q ato i bn
ndryshe dhe t tjera prej njra tjetrs, por sht krkuar q
ato si struktur poetike t jen t prhershme, t dhna nj
her e prgjithmon dhe t pandryshueshme?
Tani kalojm n nj shtje shum t ndjeshme, q e hasim
edhe sot npr kritika e studime t ndryshme. Fjala sht pr
unitetin dhe fragmentaritetin kompozicional t veprave letra-
re. Sa pr ilustrim po marrim nj citat nga profesor Shabani: i
gjith vllimi i vjershave t Varibobs nuk do marr si nj
vepr me unitet t plot artistik. Ajo do par m tepr si nj
vllim poezish, q prve nj poeme t gjat epike lirike t
ndar n dy pjes si dhe nj numri poezish t tjera lirike e
lirike epike, t lidhura ngusht me t, ngrthen edhe disa
vjersha t tjera, q nuk lidhen aq ngusht me poemn e lar-
tprmendur dhe q pr kt arsye e dobsojn mjaft unitetin
artistik t veprs (Demiraj,1958:129).
Prkufizime t ktilla sot lexojm edhe pr Milosaon e De
Rads, ose pr Baln e Dars, si dhe pr shum e shum vepra
t tjera t cilat synohet t studiohen sipas modelit aristotelian
t veprs letrare, i cili krkonte unitetin e fabuls, t veprimin
e t funksioneve t personazheve, prkundr parimit t mun-
gess s tij, respektivisht t morcelimit q u paraqit n veprat
letrare t shekullit XVIII.
N teorin e studimit historik t llojeve letrare sht e ditur se
formacionet, si dhe lvizjet letrare lindin duke u kundrshtuar
midis tyre: Humanizmi kundrshtoi Mesjetn, Baroku Hu-
manizmin e kshtu m tej. Bashk me to jan paraqitur edhe
140 ZEQIRJA NEZIRI

pikpamje t ndryshme ose t kundrta ndaj ndrtimit t su-

bjektit t veprs letrare. Prkundr ktij ndryshimi n stru-
kturn kompozicionale t veprave letrare, studimi i ktyre
veorive sikur ka vendnumruar: gjithmon sht krkuar t
bhet sipas modelit t Poetiks s Aristotelit dhe aty ku mjetet
e studimit kan ndeshur n penges jan gjetur edhe argu-
mente: shmangiet nga praktika aristoteliane jan par si man-
gsi ose si dobsi e krijuesit. sht harruar me kt rast se Va-
ribobba me De Radn, p.sh. kan krijuar n t kundrtn e
praktiks aristoteliane, ndaj edhe nuk e kan zbatuar parimin e
unitetit, por t fragmentarizmit.
Ose rasti tjetr q na del n shembullin e Varibobbs, edhe
pse profesor Shabanit i ka shptuar ta prmend veorin sti-
lore t ktij poeti t madh arbresh: prdorimi me t madhe i
formave t prkdhelis, q jan tipare t letrsis iluministe:
kujtoni ktu, Heloizn e Rusoit ose Gavroshin e Hygoit,
Kandidin e Dideroit ose Emilin e Volterit, i ksaj kohe sht
edhe Vrteri i Gtes. Edhe shn Bambini i Varibobbs, n
syt e shn Mris mbetet Bambimth, faqefinth, q fle n
djepthin prej kashte q ia kishte br Zepa. Kjo pse Jul Va-
ribobba ka krijuar duke pasur parasysh modn le charme de
petit t Iluminizmit dhe jo manirin e kolosales baroke. Ai ka
krijuar sipas msimit t parabols katekizmike t shekullit
XVIII: A sht Jezui i plot n dukje t madhe apo n du-
kje t vogl e ka pyetur prifti nxnsin. Ky i sht prgji-
gjur: Jo, se edhe n thrrmijat m t vogla Jezu Krishti sht
i plot. Edhe vjershrimi i Varibobbs Gjella e shn Mris
Virgjr sht nj vepr letrare me unitet t plot artistik, por
q sht ndrtuar me bashkimin e thrrmijave t vogla: kn-
gve heterogjene, sipas numrit dhe llojit t vargjeve ose t
rimave.
NDIHMESA E AKADEMIK SHABAN DEMIRAJT 141

Do t ndalemi paksa n metodologjin e puns s profesor

Shabanit, e cila njkohsisht sht edhe pikpamja e t gjith
studiuesve shqiptar t periudhs s fillimit t gjysms s dyt
t shekullit XX, t kohs kur shkenca albanologjike, n pr-
gjithsi dhe ajo e letrsis shqipe, n veanti hodhi themelet e
ndrtimit t saj si disiplin shkencore kombtare. Meq sht
studimi i par i tipit monografik n miniatur pr Jul Vari-
bobbn, ai shrben edhe si model pr ta par prsafrmi
mnyrn e studimit t personalitetit t krijuesit dhe t analizs
s veprs letrare ather. N kt kontekst, kto studime t
prof. Shabanit bjn pjes midis studimeve t para t tipit
monografik t paraqitjes e t studimit t veprimtaris s Jul
Varibobbs e t Gavril Dars s Ri. Ato pr nj koh t gjat
do t shrbejn si model i shtrirjes e shtruarjes s lnds stu-
dimore, i njohjes prsafrmi t autorit e t veprs, si dhe e
mnyrs s studimit t personalitetit t krijuesit dhe t analizs
s tekstit letrar.
Do theksuar se, pr arsye t ditura historike, si e thekson edhe
Floresha Dado, shkenca letrare e albanologjis edhe disa de-
cenie prapa ktij studimi, prkundr prurjeve t reja botrore
teorike e metodologjike studimore n fushn e letrsis nuk
do t jet n gjendje ti shmanget pozitivizmit historik t H.
Tenit (fundi i shekullit XVIII), t cilin do ta modifikoj me
komponentin shoqror.
Nuk sht vendi dhe momenti t ndalemi n qndrueshmri-
n ose jo t pikpamjeve t ktilla. Ne vetm po theksojm se
ky studim i profesor Shabanit ka luajtur nj rol shum t rn-
dsishm pr afirmimin e Jul Varibobbs si njrin ndr poett
m t mdhenj arbresh.
Studimet e profesor Demirajt t shtrir n nj sasi t koside-
rueshme faqesh cilsohen me prpjekjen pr saktsi e korre-
142 ZEQIRJA NEZIRI

ktsi t pashembullt, prpikmri e prkushtim t jashtzakon-

shm t shkenctarit n prcaktimin e pikpamjeve t stu-
diuesit pr argumentimin e lidhjeve logjike t shkakut dhe t
pasojs: krijuesit dhe tekstit t tij. Kt e arrin me shfrytzi-
min dhe konsultimin e nj bibliografie t pasur t gjith atyre
q jan marr me veprn e Jul Varibobbs ose t Gavril Dars
s Ri. Kjo shihet sidomos n prshtatjen e shklqyeshme t
poems Knga e sprasme Bals t Gavril Dars s Ri. Sa pr
ilustrim po prmendim nj citat me rastin e ribotimit t fundit
(2010) t ksaj poeme. N parathnien e ktij botimi ve tje-
rash thekson: e pash t nevojshme q ti rishikoj me kujdes
botimet e mia t mparshme, sepse aty ktu kishte ndonj
ndryshim jo t parndsishm t karakterit fonetik (Demiraj
2010: 11).
Si prfundim trheqim vmendjen se kto studime t akade-
mik Shaban Demirajt kan luajtur nj rol shum t madh e t
rndsishm n afirmimin e veprave t ktyre dy autorve.
N aspektin praktik programor kto dy studime t viteve
1953, 1956 dhe 1958 t profesor Shaban Demirajt u inkorpo-
ruan pastaj n t dy historit e letrsis shqipe (1959) ose
shqiptare (1983) dhe edhe sot qarkullojn e jan t pranishme,
n mnyra t ndryshme, n mjediset universitare e akademike,
prkundr faktit se m 1984, nn prkujdesjen e profesor Italo
Fortinos, doli vepra e plot e Jul Varibobbs, e cila u shoq-
rua, n vitin 2005, me botimin kompjuterik t Vienco Bel-
montos. Flasim, pra, pr dy studime q kan luajtur nj rol
shum t madh e t rndsishm n afirmimin e ktyre dy
autorve t letrsis arbreshe, n edukimin e arsimimin letrar
t disa brezave, si dhe t komunikimit t lexuesit shqiptar me
veprat e tyre. Kjo vetvetiu nnkupton edhe meritn e madhe
t profesor Shabanit pr afirmimin si t Jul Varibobbs, ashtu
NDIHMESA E AKADEMIK SHABAN DEMIRAJT 143

edhe t Gavril Dars s Ri n mjediset akademike, pastaj edhe

midis nxnsve e studentve, sidomos me prshtatjen e shkl-
qyeshme n gjuhn e sotme t Bals s Gavril Dars s Ri, nj
metodologji, e cila, sa i prket prshtatjes meriton t ndiqet
nga studiues t tjer.

Burimet:
DADO, Floresha (2008), Eqrem abej dhe historia e letrsi-
s sot, Panorama, Tiran, 27. 08. 2008.
DARA I RIU, Gavril (2010), Vepra, Toena, Tiran.
DARA JUNIOR, Gabriele (2007), Knga e sprasme e Bal-
ls, Palazzo Adriano.
DEMIRAJ, Shaban (1953), Disa shnime t krahasuara rreth
gjuhs s J. Varibobs, Buletin pr Shkencat Shoqrore, nr. I,
II, III.
DEMIRAJ, Shaban (1956), Gjella e Shn Mriis Virgjr e
Jul Varibobs rreth botimit t par t 1762 dhe traskriptimit
t saj prej V. Librandit, Buletin pr Shkencat Shoqrore.
Tiran, 3.
DEMIRAJ, Shaban (1958), Jul Varibobba (1762), Buletin i
Shkencave, Tiran, 1: 125 144.
NEZIRI, Zeqirja (2008), Vjershrimi i Varibobbs, Logos-5,
Shkup.
 145

AGIM POLOSKA,
Fakulteti i FIlologjis Bllazhe Koneski Shkup

GJUHA SHQIPE N KONTEKST BALLKANIK

N GJUHSIN BALLKANIKE T
AKADEMIK SHABAN DEMIRAJT

Kt vit mbushen plot 40 vjet nga vizita e par e Akademik

Shaban Demirajt pran Katedrs s Gjuhs dhe t Letrsis
Shqipe n Fakultetin Filologjik t Universitetit Shn Qirili
dhe Metodi n Shkup, dhe 20 vjet nga botimi i veprs s tij
monumentale Gjuhsi ballkanike, Logos A, Shkup, 1994.
Ky sht nj rast i mir q t rikujtohen dhe rishqyrtohen
aspektet e ndryshme t veprimtaris s tij dhe kontributit t
madh q ka dhn n zhvillimin dhe lvrimin e gjuhs shqipe
n t gjitha sferat e saj (etimologjin e gjuhs shqipe, morfo-
logjin dhe gramatikn historike t shqipes, leksikologjin dhe
leksikografin etj.) N kumtesn ton do t prqndrohemi
n kontributin e tij q dha pr afirmimin e gjuhs shqipe n
veprn e tij monumentale Gjuhsi ballkanike.
Duke iu falnderuar njohurive t tij shum t thella n fushn
e teoris s gjuhsis s prgjithshme, ballkanologjis dhe in-
doevropeistiks, Akademik Shaban Demiraj me autoritetin e
tij t madh n Shqipri dhe m gjer, gjuhs shqipe i siguroi
vend t merituar n familjen e gjuhve bashkkohore evro-
piane. Duke u nisur nga veprimtaria e tijshum e gjer dhe e
thell shkencore, Akademik Sh. Demiraj radhitet nj ndr
figurat m t shquara t gjuhsis dhe kulturs shqiptare alba-
nolog, ballkanolog dhe indoevropeist. Akademik Shaban De-
miraj bn pjes n grupin e pedagogve dhe shkenctarve t
146 AGIM POLOSKA

shquar, i cili n shkencat albanologjike dhe ballkanologjike z

vend t merituar pr kontributin dhe meritat q ka dhn n
afirmimin e gjuhsis dhe kulturs shqiptare n qarqe komb-
tare dhe ndrkombtare. Pikpamjet, qndrimet dhe gjykimet
e tij gjuhsore karakterizohen me nj akribi t rept shkenco-
re.. N kt kontekst, duke iu falnderuar humanizmit, sin-
qeritetit, ngrohtsis dhe mirkuptimit pr t gjitha shtjet
q kan t bjn me gjuhn shqipe, si n aspektin sinkronik
po ashtu edhe n aspektin diakronik, akademik Sh. Demiraj, u
mundsoi shum studiuesve (albanologve, romanistve, slla-
vistve, turkologve e t tjerve) q gjuhn shqipe ta prfshi-
jn (kyin) edhe n materialet dhe studime e tyre shkencore.
N kt drejtim, kontributi i tij sht mjaft i madh, sidomos
n fushn e ballkanistiks, t ciln e ngriti n nj shkall m t
lart. N mnyr t veant kt e dshmoi me veprn e tij
monumentale Gjuhsi ballkanike, botuar n Shkup , n
vitin 1904, e cila nj vit m von (1995) doli edhe n gjuhn
maqedonase.
Duke u nisur nga perspektiva e sotme shtjet e gjuhs shqi-
pe, q trajtohen n kt vepr, edhe sot mbeten aktuale. Ato,
gjithashtu paraqesin baz pr studim, analiz, interpretim dhe
elaborim t shum shtjeve aktuale q kan t bjn me di-
glosin, bilinguizmin dhe shumgjuhsin (huazimeve) n
hapsirat ballkanike, interferencat leksikore dhe gjuhsore t
gjuhve ballkanike, sidomos pr rolin dhe statusin e gjuhs
shqipe n kontekst ballkanik, aspekte t ndryshme t socio-
linguistiks dhe etnolinguistiks etj. Vepra Gjuhsia ballkanike
e akademik Sh. Demirajt mbetet burim i pashtershm pr t
gjith ata q n mnyr t drejtprdrejt ose trthorazi merren
me gjuhn shqipe dhe me gjuht tjera ballkanike.
GJUHA SHQIPE N KONTEKST BALLKANIK 147

Profili linguistik i akademik Sh. Demirajt pr studimin e gju-

hs shqipe n kontekst ballkanik, mund t shihet prmes
kontributit t tij q ka dhn n:
- fushn e etimologjis s gjuhs shqipe,
- morfologjis historike t gjuhs shqipe;
- projekti ballkanologjik i gjuhs shqipe
- angazhimi leksikologjik dhe leksikografik, dhe
- studimi i gjuhs s sotme shqipe, apo gjuhs standarde

Kto pes fusha interesimi t akademik Sh. Demirajt asnjher

nuk na dalin t izoluara, por prkundrazi ato plotsojn nj-
ra- tjetrn, grshetohen dhe paraqiten si nyj e shndosh n
veprimtarin e tij shkencore.
Studimet ballkanologjike t akademik Sh. Demirajt n shken-
cn e gjuhs shqipe, kryesisht shtrihen n dy drejtime,
E para, shtjet aktuale q kan t bjn me gjuhn shqipe n
kontekst ballkanik i trajton nga aspekti diakronik dhe sinkro-
nik, duke zgjidhur nj varg shtjesh t rndsishme t kon-
takteve lekikore dhe gjuhsore t gjuhve ballkanike.
S dyti, pjesmarrja e tij n shum konferenca shkencore
kombtare dhe ndrkombtare, linguistike dhe ball-
kanologjike, me karakter evropian dhe botror, n mas t
madhe, ka dhn kontribut dhe rezultate t dukshme pr a-
firmimin e shkencave albanologjike dhe ballkanologjike.
Interesimi i tij pr shtjet ballkanologjike jan ngusht t li-
dhura me vendin e gjuhs shqipe n familjen e gjuhve indo-
evropiane dhe veanrisht me veprn e tij kapitale Gjuhsi
ballkanike. Prmes ksaj vepre, akademik Sh. Demiraj i ka
studiuar, analizuar dhe zbuluar mekanizmat zhvillimore t disa
njsive leksikore, t ashtuquajtura ballkanizma, t cilat me
shekuj jan penetruar dhe prdorur n disa gjuh ballkanike,
148 AGIM POLOSKA

me shum impulse interferencuese n mjediset shum-

gjuhsore ballkanike.
Gjith materiali leksikor dhe gjuhsor n kt vepr mbar-
shtrohet nga aspekti etimologjik, leksikor, fjalformues, se-
mantik dhe gramatikor. Gjithashtu, n t autori me nj akribi
t rept shkencore i mbarshtron dhe analizon problemetet
m t rndsishme t gjuhve ballkanike, t kontakteve, gr-
shetimeve, bashkprkimeve, paralelizmave dhe ndikimeve
ndrgjuhsore dhe ndrleksikore t gjuhs shqipe me gjuht
tjera ballkanike (greqishten, latinishten, rumanishten, gjuht
sllave t jugut maqedonishten serbishten dhe bullgarishten,
turqishten etj.), t cilat n t kaluarn nuk kan pasur ndonj
zgjidhje fatlume.
Rndsi t veant autori u kushton distribuimit t ballkani-
zmave n gjuhn shqipe, sidomos interesimi i tij pr statusin e
tyre n rrafshin diakronik dhe sinkronik, respektivisht edhe t
gjuhve tjera ballkanike n Shqipri dhe m gjer. N kt
kontekst, autori i ka prkufizuar faktort jashtgjuhsor, q
kan ln gjurm t thell n struklturn leksikore dhe gra-
maikore t gjuhs shqipe, duke dhn referenca dhe biblio-
grafi t pasur nga gjuhsia ballkanike. Leksikut t gjuhs shqi-
pe, si nj sistem i hapur, autori, duke qen besnik dhe duke
mbajtur llogari pr metodat dhe metodologjin bashkkohore
t studimit t shkencs s gjuhsis, i qaset n prputhshmri
me rezultatet e arritjeve m t reja t studimit t gjuhsis s
prgjithshme.
N kt mnyr akademik Sh. Demiraj (dhe sidomos E. a-
bej) i vuri bazat e studimit t gjuhs shqipe n kuadrin e gju-
hve ballkanike. N do gjykim, prpjekje, mendim apo v-
rejtje t tij mund ta vrejm akribin dhe parimin e shndosh
gjuhsor me domethnie prmasash universale, q sht rrn-
GJUHA SHQIPE N KONTEKST BALLKANIK 149

josur thell n ballkanistikn bashkkohore. N veprn

shkencore t akademik Sh. Demiraj jeton dhe pulson nj e-
ksperienc (prvoj) ekzistenciale dhe historike e njeriut ton
dhe popullit ton. Andaj kam guzimin t them se vepra e tij
Gjuhsia ballkanike sht nj monument i shndosh pr
hulumtimin dhe studimin e gjuhs shqipe dhe gjuhve tjera
ballkanike.
Shikuar nga perspektiva e sotme vepra e tij edhe sot mbetet
aktuale, koherente, kompakte dhe pragmatike, kshtu q pi-
kpamjet dhe interesimi i tij zgjojn interesim t posam pr
shkencn e gjuhs shqipe edhe n opinionin m t gjer ma-
qedonas n Shkup. Shum shtje q trajtohen n kt vepr,
n shum qendra ballkanologjike dhe m gjer, mbeten bur-
rim i pashtershm pr hulumtime m t thella gjuhsore. N
lidhje me kt shumica e gjuhtarve (albanolog, sllavist,
romanist, gjerrmanist, ballkanolog etj.) pandrprer u ri-
kthehen dhe vazhdimisht i analizojn huazimet, dhe sidomos
ballkanizmat q i ka trajtuar akademik Sh. Demiraj n veprn
e tij Gjuhsi ballkanike. Prmes ktyre ballkanizmave zbu-
lohen interferencat e llojllojshme leksikore dhe gjuhsore, q
jan karakteristike pr arealin gjuhsor ballkanik dhe n kt
kontekst disa gjuhtar me t drejt gjuhn maqedonase e
konsiderojn si gjuh m t ballkanizuar nga gjuht sllave
jugore. Nga gjuht m t vjetra (greqishtja dhe latinishtja) q
jan folur n Gadishullin Ballkanik, n shum gjuh t arealit
ballkanik prdoren disa fjal, si sharr, shtrig, trngallo (shq.,
maqed. arom.) me burrim nga lat.
Gjat puns s tij shkencore, frytdhnse dhe t vazhdueshme,
Akademik Shaban Demiraj i transmetoi njohurit e fituara nga
msuesi i tij E. abej, nj figur e jashtzakonshme q ndikoi
drejprdrejt n angazhimin dhe intelektin e tij shkencor. N
150 AGIM POLOSKA

kt kontekst, me eksperiencn dhe angazhimin e tij filologjik

aftsoi nj plejad t tr studentsh, puntor shkencor,
ligjrues, profesor etj., q t merren me pun t pavarur hu-
lumtuese-shkencore dhe zgjoi interesimin e gjall pr tu
marr me ]shtje t ballkanologjis. Puna shkencore e tij ka
qen e lidhur ngusht me veprimtarin e shum qendrave dhe
institucioneve shkencore n Tiran, Gjirokastr, Kor,
Shkodr, Prishtin, Tetov, Shkup, Sofje, dhe n qendrat
tjera shkencore q merren me albanologji, balkanologji dhe
indoeuropianistik.

LITERATURA E SHFRYTZUAR

1. abej, E. Studime etimologjike n fush t shqipes, II, (A-

B), Tiran, 1976; Studime gjuhsor, I, (A-O), Prishtin,
1986; II, (P-ZH), Tiran, 1976.
2. Demiraj, SH., Gjuhsi ballkanike, Logos A, Shkup, 1904.
3. Vidoeski, B., Kontaktet gjuhsore t maqedonishtes dhe
shqipes (n rrafshin dialekor) si faktor pr diferencimin diale-
ktor t gjuhs maqedone, Shqyrtime albanologjike, 2, Shkup,
1996.
4. Argirovski, M.: Grcizmite vo makedonskiot jazik, IMJ
Krste Misirkov, Skopje, 1998.
5. Bari, H.: O uzajamnim odnosima balkanskih jezika, Bi-
blioteka arhiva za arbanasku starinu, jezik i etnologiju IV,
Lingvisti~ka serija 1, Beograd, 1937.
6. Basotova, Q.: Latinizmite vo makedonskiot jazik, doktor-
ska disertacija, Fond na Filozofskiot fakultet vo Skopje, Sko-
pje, 1993.
7. Ilievski, P.: Balkanski lingvistiki studii, IMJ, Skopje, 1987.
8. Koneski, B.: Istorija na makedonskiot jazik, Kultura, Sko-
pje, 1981.
GJUHA SHQIPE N KONTEKST BALLKANIK 151

9. Renik na makedonskiot jazik I, II, III, IMJ, 1961.

10. Fjalor i gjuhs s sotme shqipe, Akademia e shkencave e
RPS t Shqipris; Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis, Tiran,
1980.
11. Papahagi, T.: Dictionaruldialectului Aromn, Editura A-
cademie Republicii Socialiste Romnia, Bucuresti, 1974.
 153

ASLLAN HAMITI,
Fakulteti i FIlologjis Bllazhe Koneski Shkup

NDIHMESA E PROF. SHABAN DEMIRAJT

PR BALLKANOLOGJIN

Akademiku Shaban Demiraj sht nj nga figurat m t

shquara t albanologjis, t shkencs e t kulturs shqiptare n
prgjithsi. Ai ka botuar shum studime, monografi dhe arti-
kuj pr gjuhn shqipe, pr historin dhe gramatikn e saj, pr
figura t shquara t kulturs shqiptare, pr gjuht ballkanike si
dhe gjuht e tjera indoevropiane, me theks t veant mbi
marrdhniet e tyre me gjuhn shqipe.
Shkrimet e profesor Demirajt shquhen pr akribi shkencore,
maturi e mjeshtri t rrall. Prve n shqip, shum nga ve-
prat e prof. Shabanit jan botuar edhe n disa gjuh t bots,
vemas n anglisht, gjermanisht, maqedonisht etj. Ve ksaj,
ka marr pjes n shum kongrese, simpoziume e takime
ndrkombtare. Me fjal t tjera, akademik Demiraj z vend
t posam n shkencat albanologjike, ballkanologjike e n
gjuhsin krahasuese indoevropiane.
Profesor Demiraj i dha nj shtys t fuqishme studimeve al-
banologjike. Vepra e tij prbn nj vazhdim t puns s Gu-
stav Meyer-it, Norbert Jokl-it, Eqrem abejt, Selman Rizs
dhe shum albanologve t tjer. Rezultatet shkencore t ktij
gjuhtari t njohur shqiptar, kryetar i Akademis s Shkencave
t Shqipris gjat viteve 1993-1997 prfaqsojn vlera refe-
ruese ndr shum vepra t rndsishme t albanologjis e t
gjuhsis ballanike e evropiane.
154 ASLLAN HAMITI

N nj intervist akademik Shaban Demiraj tha: "Parimi im

sht: "puno dhe hesht", i dua heronjt e heshtur, prej t ci-
lve ke 't marrsh e t prfitosh pa qen t njohur n poli-
tik apo gjetk". "Gramatika historike", e botuar e prmble-
dhur edhe n gjermanisht nga Akademia e Austris, "Fonolo-
gjia historike e shqipes", "Prejardhja e shqiptarve", "Gjuha
shqipe dhe historia e saj", botuar edhe nga Universiteti i Ka-
labris, "Gjuhsi ballkanike" botuar edhe n maqedonisht e
shum e shum vepra me vler t qndrueshme profesorin e
nderuar e vn n piedestalin m t lart t shkenctarve
shqiptar e q ka nj ndr rolet kryesore n studimet albano-
logjike.
Akademik Demiraj ndihmes t madhe ka dhn edhe n
fushn e studimeve ballkanologjike. M vitin 1994 Katedra e
Gjuhs dhe e Letrsis Shqiptare e Fakultetit t Filologjis n
Shkup pati nderin dhe knaqsin t prkujdeset pr botimin
n shqip t veprs kapitale Gjuhsi ballkanike. Kt vepr
madhore pr gjuhsin ballkanike nga shqipja n maqedonisht
e prktheu prof. Haki Ymeri, pedagog dhe leksikograf i njo-
hur n hartimin e fjalorve shqip-maqedonisht e anasjelltas
dhe m 08. qershor 1995 n lokalet e universitetit t pruroj
kt libr, botuar nga Logos A nga Shkupi.
Prurimi u b n pranin e nj numri t madh pedagogsh t
fakultetit (shqiptar, maqedonas e t tjer), intelektual e
shkenctar t shumt, student dhe dashamirs t tjer t
librit e t kulturs n prgjithsi. N fillim fjaln e mori de-
kani i fakultetit t Filologjis Bllazhe Koneski, prof. Atanas
Vangellov, i cili i prshndeti t pranishmit dhe i uroi mir-
seardhje akademikut Shaban Demiraj e m pas veprn q
promovohej e vlersoi lart. Fjal miradije tha edhe prof. Haki
Ymeri, duke e cilsuar si vepr kapitale pr gjuhsin. Fjal
NDIHMESA E PROF. SHABAN DEMIRAJT 155

rasti mbajti edhe prof. Petar Atanasov (rumunolog). Ai ndr t

tjera tha se akademik Shaban Demiraj me kt vepr ka br
nj pun kolosale pr gjuhsin ballkanike. N fund fjala iu
dha edhe akademik Shaban Demirajt, i cili pasi u falnderua
pr punn e respektin q kan treguar ndaj tij e veprs tha se
libri Gjuhsi ballkanike sht rezultat i nj pune shum-
vjeare. Edhe ksaj radhe, si gjithnj me modesti, tha: nuk
pretendoj se do gj e kam zbrthyer prfundimisht. M tepr
kt duhet kuptuar si nj prpjekje pr ti shtruar shtjet m
kryesore me t cilat preokupohet gjuhsia ballkanike, q pastaj
gjuhtart t merren m hollsisht.
Edhe nga gjuhtart maqedonas Gjuhsia ballkanike e aka-
demik Shaban Demirajt e prkthyer n maqedonisht sht
vlersuar lart dhe sot e ksaj dite shrben si vepr referuese, si
pr qndrimin e drejt dhe shpjegimin shkencor t shtjeve,
ashtu edhe pr faktin se n dallim nga disa studiues t tjer,
autori pranon se maqedonishtja sht gjuh sllave m vete. Jo
vetm pr kt vepr, por edhe pr veprimtarin e pasur
shkencore kolegt tan u mahnitn kur pan nj mal veprash
t albanologut ton, t ekspozuara n dollapt e biblioteks s
Katedrs dhe me nj lakmi t papar shprehn dshirn t
kishin edhe ata nj studiues kaq t madh.
N parathnien e librit, prof. Demiraj thot: Duke pasur
parasysh zhvillimin e studimeve krahasuese mbi gjuht ballka-
nike sidomos pas botimit t veprs s Kristian Sandfeldit m
1930, mu duk e arsyeshme t prgatis pr lexuesin shqiptar
nj vepr sintetizuese mbi gjuhsin ballkanike, ku pasqyro-
hen edhe ndihmesat e gjuhtarve t ndryshm n kt fush
studimesh. Hartimi i nj vepre t till ishte i nevojshm edhe
pr t vn n dukje n mnyr m t plot se deri sot t
dhnat e shqipes, q dshmojn pr tiparet ballkanike t saj.
156 ASLLAN HAMITI

Por hartimi i ksaj vepre paraqiste edhe vshtirsi t shumta,

q kishin t bnin jo vetm me przgjedhjen e lnds, por
edhe m shum me shpjegimin e shtjeve n mnyr sa m
t argumentuar. Uroj q kjo vepr t ndihmoj sadopak pr
zhvillimin e mtejshm t studimeve krahasuese n fushn e
ballkanistiks.
Hartimi i nj vepre t till nga nj gjuhtar shqiptar me pr-
gatitje t lart shkencore, me njohjen 14 gjuhve (ballkanike e
joballkanike) ishte i nevojshm jo vetm pr t plotsuar
mungesn e nj vepre sintetizuese objektive, pa paragjykime e
pa ngjyrime politike pr gjuht ballkanike; por edhe pr t
uar prpara studimet n kt fush, pr t plotsuar ose pr
t saktsuar t dhnat e pakta q jepeshin nga disa studiues t
huaj pr shqipen dhe pr shqiptart.
Kjo vepr madhore shpreh pikpamjet e nj dijetari shqiptar
pr rolin e madh q ka pasur gjuha shqipe n krijimin e du-
kurive t prbashkta n gjuht ballkanike, nj rol i cili jor-
rall i sht mohuar shqipes n disa artikuj krahasues autorsh
t huaj.
Akademiku yn ka br przgjedhjen e duhur t lnds dhe
n mnyr t argumentuar i shpjegon shtjet. Ato jan bin-
dse, t qndrueshme saq vshtir se mund t mos pranohen.
Studimi prmbledhs e pr gjendjen e sotme shterues Gju-
hsi ballkanike sht ndar n XII krer. N fillim jepet hi-
storiku i studimeve, duke veuar ndihmesn e Kopitarit, Mi-
kloshiit, Vaigandit, Sandfeldit, Selishevit, rrethit gjuhsor t
Prags etj. Se far temash t diskutueshme, me teza t
ndryshme e shpeshher kundrthnse, t errta, me shum t
panjohura e tejet t vshtira pr t dhn arsyetime bindse e
argumente shkencore t qndrueshme ka trajtuar prof. Demi-
raj n veprn Gjuhsi ballkanike, mund t shihet nga pa-
NDIHMESA E PROF. SHABAN DEMIRAJT 157

sqyra e lnds s ksaj vepre. T tilla jan, si prpjekjet pr

shpjegimin e burimit t ballkanizmave: teza e ndikimit t gre-
qishtes, t latinishtes, t substratit. Gjendja gjuhsore e Gadi-
shullit Ballkanik n lashtsi: popujt dhe gjuht q fliteshin n
Gadishullin Ballkanik para dyndjes s fiseve indoevropiane;
grekt e vjetr dhe gjuht e tyre; fqinjt verior t grekve
maqedont dhe gjuha e tyre; fqinjt veriperndimor t gre-
kve t ashtuquajturit epirot dhe gjuha e tyre; ilirt
shtrirja e tyre toksore; gjuht e viseve lindore t Ballkanit
trakishtja, dakomizishtja dhe karakteri i tyre satem; gjendja
gjuhsore e Gadishullit Ballkanik pas pushtimit romak.45
Pas vrojtimit t gjendjes s sotme gjuhsore n Gadishullin
Ballkanik (f. 49-70) dhe t dhnave t shumta pr shqipen,
greqishten e re, rumanishten, bullgarishten, maqedonishten e
serbokroatishten, nj kapitull i veant (kreu IV) i kushtohet
bashkprkimeve ndrmjet gjuhve ballkanike n fushn e
fonetiks, duke shtjelluar gjersisht theksin n gjuht ballka-
nike, shfaqjen e zanores // n kto gjuh si dhe dukurin e
rotacizmit n toskrishte krahasuar edhe me at t rumani-
shtes. N krer t veant shtjellohen bashkprkimi i rasave
gjinore e dhanore n gjuht ballkanike, prapavendosja e nyjs
shquese, format e kohs s ardhme, rimarrja e kundrinave,
mnjanimi i paskajores, disa bashkprkime t tjera midis gju-
hve ballkanike, duke veuar n kapitull m vete bashkpr-
kimet midis shqipes dhe rumanishtes, pr t vazhduar n
kreun e fundit pr bashkprkimet n fushn e fjalorit n
gjuht ballkanike.
Vepra ka edhe nj prmbledhje n anglisht n m shum se
30 faqe (f. 201-234) ku n mnyr t ngjeshur jan paraqitur

45
Shaban Demiraj, Gjuhsi ballkanike, Logos A, Shkup, 1994, f. 6-13.
158 ASLLAN HAMITI

t arriturat e ktij studimi krahasues, q plotson e kaprcen

studimet e derisotme pr gjuhsin ballkanike.
Tekstin e gjuhsis ballkanike, si edhe t gjitha studimet e
tjera t akademik Shabanit, i prshkon objektiviteti dhe rrep-
tsia shkencore. Shkrimet e profesorit jan disa nga veprat m
t mira albanologjike q e ngritn n nj shkall t re cilsore
gjuhsin shqiptare dhe mendimin shkencor.
N to pasqyrohet jo vetm puna kmbngulse dhe kultura e
gjer, por edhe prkushtimi i jashtzakonshm shkencor dhe
logjika e argumentit, forca krijuese dhe origjinaliteti i spikatur,
qndrimi kritik e parimor. Ato shnojn arritje shumplan-
she, qortojn nj numr tezash e hipotezash t hedhura pr-
para tij nga studiues t ndryshm dhe shtrojn nj numr jo t
vogl tezash t reja vetjake, t argumentuara me nj logjik t
pakundrshtueshme.
Me veprimtarin shkencore, akademiku yn dha ndihmes t
madhe pr t ndriuar shum shtje t errta t gjuhsis
shqiptare e ballkanike, pr t hedhur drit mbi dukuri t pr-
bashkta gjuhsore e kulturore midis popujve ballkanik si
dhe pr t ngritur shkencat albanologjike krahas studimeve t
tjera evropiane.
Vepra e akademik Shaban Demirajt sht nga ato q koha nuk
ua bjerr, por ua shton vlerat. Duke lexuar shkrimet e albanolo-
gut e ballkanologut t madh, jo vetm q njihemi me t vrte-
tat shkencore pr shqipen dhe shqiptart, pr popujt dhe gjuht
e Ballkanit, por ato na shrbejn edhe si udhrrfyes e pika
referimi pr punn ton dhe t gjeneratave q do t vijn.
 159

MIRUSHE HOXHA,
Fakulteti i FIlologjis Bllazhe Koneski Shkup

MNYRA DSHIRORE N MORFOLOGJIN

HISTORIKE T GJUHS SHQIPE NGA
SHABAN DEMIRAJ

Trajta sintetike e mnyrs dshirore n sistemin foljor t shqi-

pes paraqet trajt t posame pr t shprehur modalitetin e d-
shirs. Ky tip strukturor nuk ka shoqe n asnj gjuh indoe-
vropiane do t shprehet profesor Shaban Demiraj, duke br
hyrjen n kapitullin e mnyrs dshirore t Morfologjis histo-
rike t gjuhs shqipe46. N gjuht tjera indoevropiane mnyra
dshirore e dikurshme sht zvendsuar nga mnyra lidhore,
ose sht przier me mnyrn lidhore.
Vshtirsit e trajtimit t formantit t posam t s tashmes t
dshirores s shqipes47 kan t bjn me sqarimin e zanafills
s tij, pra me vet origjinn e ktij formanti foljor t shqipes.
Profesor Shaban Demiraj do t argumentoj se dshirorja e
shqipes sht nj formim i brendshem i shqipes.
Proesi i formimit t mnyrs dshirore t shqipes duhet t
ket filluar me prfitimin e forms s vets s dyt njjs. Pa-
staj, mbi kt baz duhet t jet ndrtuar forma e vets s dyt

46
Demiraj, Shaban, 1979, Morfologjia historike e gjuhs shqipe, Enti i
teksteve dhe i mjeteve msimore i Krahins Socialiste Autonome t
Kosovs: Prishtin
47
Bhet fjal pr formantin -sh- pr foljet me tem t dshirores n
bashktingllore, dhe t formantit fsh- pr foljet me tem n zanore.
Formanti karakteristik n vetn e tret njjs pr temat foljore n zanore
sht formanti f-.
160 MIRUSHE HOXHA

shums. M von duhet t jen ndrtuar format e tjera vetore

t shumsit dhe ajo e vets s par njjs. Dshirorja (e ta-
shme) e shqipes duhet t jet prfituar nga kontaminimi i s
kryers s thjesht t dfotres me t tashmen e lidhores sht
piknisja kryesore e profesor Demiraj.
Supozimi sht dshirorja (e tashme) t jet ndrtuar mbi ba-
zn e s kryers s thjesht t dfotres, q n thelb sht nj
koh e trashguar, dhe jo mbi bazn e s kryers s thjesht t
lidhores, q duhet t mos ket ekzistuar. Kt e dshmon
prania e f-s t dshirores e foljeve me tem n zanore (p.sh.
krkofsha), si dhe fakti q kuptimi kohor i dshirores takohet
me nj nga kuptimet e njohura t s kryers s thejsht t
mnyrs dftore. Duhet pasur parasysh edhe se e kryera e
thjesht n gjuhn shqipe prdoret edhe me kuptimin e kohs
s ardhme dhe kjo ndodh edhe n fjali kryesore, edhe n fjali
t varura kushtore dhe lejore t ndrtuara me lidhzn nn-
renditse po ose edhe po.
Supozimi tjetr sht q e kryera e thjesht, n nj faz t
hershme t zhvillimit t shqipes, t jet prdor edhe pr t
uruar kryerjen e nj veprimi n t ardhmen, duke e paraqitur
ate si t prfunduar, n mnyr analogjike me rastet kur folsi
e paraqet si t kryer nj veprim q nuk e ka nisur ende. Me
zhvillimin e brendshm gjuhsor, duhet t jet ndjere nevoja
e perdorimit m t qart t s kryers s thjesht me vlrn e
dshirores. Pr kt arsye duhet t jet zvendesuar, ne veten
e dyte njjes, q sht veta m e prdorur e dshirore, mba-
resa vetore e s kryers s thjesht me mbaresn sh t lidho-
res s tashme, duke prfiuar n kt mnyr forma t reja t
tipit : hap-sh-, kendof-sh. Jo vetm n gjuhn shqipe, e
tashmja e lidhores sht prdor edhe me vlern e mnyrs
dshirore dhe ky fakt do ta ket mundsuar edhe prdorimin
MENYRA DESHIRORE NE MORFOLOGJINE HISTORIKE 161

e mbaress sh t lidhores. Mbi bazn e ktij formimi t ri,

shprehet profesor Shaban Demiraj (dhe njejt supozon edhe
Pedersen), do t jen ndrtuar pastaj forma e vets s dyt
shums (hap-sh-i, kerko-fsh-i), format e vets s par e t
tret shums (hap-sh-im, hap-sh-in, kerko-fsh-im, kerko-
fsh-in) dhe forma e vets s par njjs (hap-sh-a, kerko-
fsh-a). Ndrkoh q forma e vets s tret njjs (hap-t, ker-
ko-f-t) duhet t jet ndrtuar me an t mbaress vetore t.
Pra, formanti me prapashtesn trajtformuese -sh/-fsh duhet
t jet ndrtuar, me kalimin e shekujve, n nj formant t
posam, i cili e dallon temn e dshirores (s tashme) nga
temat e tjera t foljes. Pr vetn e tret njs ky formant sht
formanti f- pr foljet me tem n zanore dhe formanti zero
pr foljet me tem n bashktingllore (hap-t, krko-f-t).
Parashtrohet pyetja: Pse disa folje e kan formuar dshiroren
nga tema e pjesores? Prgjigja n kt pyetje mbetet e pasqa-
ruar deri n mas t duhur. Bhet fjal n radh t par pr
foljet q e formojn pjesoren me formantin n, si: vn
vna; z zn - zna; jap dhn dhna etj.
Analogjia ka luajtur nj rol t dukshm n rindrtimin e d-
shirores s shum foljeve. P.sh., format e dshirores s tipit
ven--a, dhn--a jan forma analogjike. Kjo, sado q
modeli, q ka shrbyer pr kt rindrtim analogjik, sot mund
t mos jet aq i kapshm. Disa nga foljet me pjesore n n,
n dshirore dalin me dy variante. Variant i cili nuk formohet
nga tema e pjesores, duhet t jet varianti m i vjetr. Q do
t thot se, psh, qo-f-sha apo ra-fsh-a jan m t vjetra se
format me prhapje dialektore, psh, qen--a, rn--a dhe
shtn--a. Sa pr krahasim, fjala ha, e cila e formon pjesoren
me formantin n (ngrn), e ndrton dshiroren (hngr-
sh-a) nga tema e s kryers s thjesht (hngr-a).
162 MIRUSHE HOXHA

Mbi bazn e pjesores duhet t jen ndrtuar format sekondare

t dshirores, q ndeshen n t folmet jugore, si rruash, rrua-
she, rruati.
Hoistoria morfologjike do t theksoj edhe se n disa t
folme fundorja sh, prkatsisht -s e dshirores duhet t jet
zhdukur para formantit t dshirores, ose t jet shkrir me te,
duke dhn p.sh, trajtat paa, godia etj.
Mbi pikrisht bazn e forms sintetike t dshirores, forms s
pashoqe n gjuht tjera indoevropiane, sht ndrtuar e kryera
analitike e dshirores me prdorim t kufizuar. Kjo form
analitike sht ndrtuar me an t dshirores s tashme t fol-
jes ndihmse kam (prkatsisht jam) dhe pjesores s foljes
themelore, si p.sh. paa lar (qofsha lar).
Referencat e ,,Morfologjise historike te gjuhes shqipe,, jane
studimet e Gustav Meyer nga njra an, i cili formn e tipit
kndofsha e nxjerr nga m se e kryera e lidhores latine e tipit
cantavissem - dhe, nga ana tjetr, studimet e Bopp, Pedersen,
Domi, Mihaescu etj., sipas t cilve dshirorja e shqipes sht
nj formim i brendshm i ksaj gjuhe.
N rrafshin e dilemave rreth origjins latine t dshirores s
tipit kndofsha q e parashtron Meyer, njera nga pyetjet kye
t profesor Demiraj, sht: Si do t ket qen e mundur q
m se e kryera e lidhores n latinishten vulgare ballkanike t
jet interpretuar si nj e tashme e dshirores n gjuhn shqipe?
N cilin rast m se e kryera e lidhores latine do t mund t
interpretohej si nj dshirore e tashme n gjuhn shqipe?
Le t nisim nga prgjigjja n pyetjen e fundit:
M se e kryera e lidhores latine do t mund t interpretohej si
nj dshirore e tashme n gjuhn shqipe, vetm nse n gjuhn
shqipe n kohn e kontakteve t saja me latinishten ndjenja e
dallimit formal t mnyrs dshirore ishte shum e fort.
MENYRA DESHIRORE NE MORFOLOGJINE HISTORIKE 163

Ndrkoh q kalimi nga kuptimi i m se t kryers s lidhores

latine n kuptimin e kohs s ardhme, e q e shpreh e tashmja
e dshirores s shqipes, sipas profesor Demiraj, sht pothuajse
i pamundur. Bhet fjal pr kalimin e nj kohe relative n
kohn e tashme, jo n kohn e ardhme pr shembull48. Sipas
profesor Shaban Demiraj, mendimi i Meyerit sht i pamb-
shtetur edhe pr arsye t karakterit fonetik: format proparo-
ksitone t tipit cantavissem nuk duhet t ken ekzistuar n
baz t ligjeve t prozodise latine (n latinishte theksi binte
detyrimisht mbi rrokjen e parafundit kur kjo ishte e gjat),
gjithashtu, ruajtja e v-s midis dy zanoreve sht n kundr-
shtim me t dhnat e fonetiks historike t shqipes49. I pam-
bshtetur fonetikisht mbetet edhe evolucioni a- : -c-. As
forma e rregullt cantavissem nuk mund t jepte formn kn-
dofsha ne gjuhen shqipe, argumenton profesor Demiraj, sepse
v-ja midis dy zanoreve duhet t kishte rn, kurse zanorja e
theksuar i- duhej t ishte ruajtur50.
Duke i marr parasysh faktet evidente, dshirorja e shqipes re-
zulton t jet nj formim i brendshem i shqipes sado q men-
yra e formimi te saj mbetet e pasqaruar deri n mas t duhur.
Si baz do t merren mendimi i Boppit dhe i Pedersenit, se
dshirorja e shqipes e ka burimin tek e kryera e thjesht e
lidhores51, pr ta dshmuar pastaj prejardhjen e deshirores n
t kryern e thjesht t dftores.

48
Pr krahasim, profesor Demiraj merr rastin e rastin e rumanishtes,
trashgueses s drejtperdrejt t latinishtes vullgare ballkanike, e cila sipas
studijuesit Sandfeld do t dshmoj se n kt gjuh, m se e kryera e
lidhores latine ka marr vlern e m se t kryers s mnyrs dftore.
49
Demiraj, Shaban, ibid., f. 315.
50
Ibid.
51
Ibid., f. 316-323.
164 MIRUSHE HOXHA

Kjo dshmi nis me argumentimin e tri shtjeve, duke filluar

nga vrejtja e par: A ka ekzistuar me t vrtet nj e kryer e
thjesht e lidhores, e ndrtuar sipas modelit t s tashmes t
lidhores dhe q sht dalluar nga formimi korrespondues i
mnyrs dfotre vetm n vetn e dyt dhe t tret njjs,
ashtu si ndodh n prgjithsi n kohn e tashme t ktyre dy
mnyrave? Vrejtja e dyt: Si t argumentohet prania e mba-
ress s vets s par a, q sht karakteristike pr t kryern
e thjesht t dftores (psh hap-a), krahas mbaresave tjera t
dshirores q prkojn me ato t kohs s tashme? Dhe, v-
rejtja e tret: A sht shpjeguar bindshm mendimi se disa
folje e formojn dshiroren nga tema e pjsores?
sht shum e dyshimt, n mos e pamundur, do t argu-
mentoj profesor Demiraj, q t ket ekzistuar n gjuhn
shqipe nj e kryer e thjesht e lidhores, n menyren si e
koncepton Pedersen. Kuptimi i nj kohe t till sht i papa-
jtueshem me modalitetin e lidhores: e kryera e thjesht e
shqipes e paraqet veprimin t prfunduar, kurse menyra li-
dhore e paraqet veprimin si t mundshm. Kjo duhet t jet
dhe arsyeja q n shumicn e gjuhve indoevopiane t jen
prfituar kryesisht koha e tashme e lidhores dhe, pastaj, mbi
bazen e ksaj, e pakryera e lidhores, si dhe format analogjike
t s kryers dhe t m se t kryers.
Sipas profesor Demiraj, i pambshtetur sht shpjegimi i dh-
n nga Pedersen pr ndrtimin e dshirores s disa foljeve nga
tema e pjesores, nse kuptimi i deshirores ne fjalin e varur
sht takuar me at t formave perifrastike t tipit kam li-
dhur52, ndrkoh q duhet marr n vshtrim supozimin e
Pedersen se bashkimi me pjesoren ishte edhe m i leht,

52
Ibid., f. 317
MENYRA DESHIRORE NE MORFOLOGJINE HISTORIKE 165

sepse e kryera e thjesht n shum raste prkon me pjesoren:

lidh-a, lidh-ur53.
Si prfundim, Morfologjia historike e gjuhs shqipe nga
profesor Shaban Demiraj do t ritheksoj se vjetrsia e dshi-
rores s gjuhs shqipe, zanafilla e saj, dshirorja e shqipes s
dokumentuar sht prfituar shum shekuj para Buzukut e
Matrngs. Megjihate, format e dshirores t tipit punofsha
nuk mund t jen kijuar para se t shfaqej tingulli parahiatit
v- te e kryera e thjesht e foljeve me tem n zanore. Pra,
zanafilla e formave t ketij tipi duhet krkuar pas shfaqjes s
ktij tingulli antihiatizues - n periudhn paslatine t shqipes.

Referencat:

Demiraj, Shaban, 1979, Morfologjia historike e gjuhs shqipe,

Enti i teksteve dhe i mjeteve msimore i Krahins Socialiste
Autonome t Kosovs: Prishtin.
Bop, Franc, te: Shaban Demiraj, 1979, Morfologjia historike e
gjuhs shqipe, Enti i teksteve dhe i mjeteve msimore i Kra-
hins Socialiste Autonome t Kosovs: Prishtin.
Meyer, Gustav te: Shaban Demiraj, 1979, Morfologjia histo-
rike e gjuhs shqipe, Enti i teksteve dhe i mjeteve msimore i
Krahins Socialiste Autonome t Kosovs: Prishtin.
Pedersen, Holger, te: Shaban Demiraj, 1979, Morfologjia histo-
rike e gjuhs shqipe, Enti i teksteve dhe i mjeteve msimore i
Krahins Socialiste Autonome t Kosovs: Prishtin.

53
Ibid.
 167

VALBONA TOSKA,
Fakulteti i FIlologjis Bllazhe Koneski Shkup

SHTJA E RIMARRJES S KUNDRINS N

,,GJUHSIN BALLKANIKE T SHABAN DEMIRAJT

Opusi i gjer dhe niveli i lart shkencor i veprave t akademik

Shaban Demirajt, gjuhtarit q deprtoi thell n esencn e
problemeve m t rndsishme t gjuhsis shqiptare dhe jo
vetm t saj, flasin pr prkushtimin e tij t madh dhe pr
seriozitetin n trajtimet plot kompetenc.
Nj prej kontributeve t tij shum t rndsishme gjithsesi
sht edhe ai i dhn n fushn e balkanologjis, kontribut ky
q i siguroi vend t merituar edhe n kulturn dhe shkencn
evropiane. Vepra ,,Gjuhsi ballkanike paraqet nj sintez t
studimeve t shum temave mbi gjuhsin ballkanike, si ja-
n: gjendja gjuhsore n Gadishullin Ballkanik, disa bashk-
prkime n fushn e fonetiks dhe n kuadr t rasave gjinore
dhe dhanore, prapavendosja e nyjs shquese, format e kohs s
ardhme, rimarrja e kundrinave, mnjanimi i paskajores, si dhe
disa bashkprkime t tjera.
Rimarrjen e kundrins, n kt vepr, prof. Shaban Demiraj e
trajton n kreun VIII, n kapitullin q paraqet nj trsi stu-
dimi sinkronik dhe diakronik t ktij tipari t prbashkt sin-
taksor t gjuhve t arealit ballkanik.
N fillim prof. Sh. Demiraj hedh drit mbi historikun e ksaj
dukurie, duke konstatuar se kjo dukuri sintaksore, q sht
prhapur ku m shum e ku m pak n t gjitha gjuht bal-
lkanike, sht vshtruar n prgjithsi si nj ballkanizm, sado
q ajo sht shfaqur edhe n gjuht romane perndimore.
Vlen t theksohet edhe konstatimi se nj zhvillim m t
168 VALBONA TOSKA

madh kjo dukuri sintaksore ka marr sidomos n shqipe dhe

maqedonishte54.
N vijim prof. Demiraj shqyrton rimarrjen e kundrins s drejt
n gjuhn shqipe, t shprehur nprmjet vetorve t dy vetave t
para, duke e trajtuar si nj dukuri t prgjithsuar, kur ajo
shprehet me an t formave t theksuara, pavarsisht nga topika
e tyre para apo pas foljes kallzues. N kt prdorim kundrina e
drejt prfaqson remn e kumtimit. Kurse n rolin e tems s
kumtimit n kt rast ajo shprehet rregullisht vetm nprmjet
formave t patheksuara t premrave vetor t dy vetave t para
n rasn kallzore: m, t, na, ju55.
Ndryshe qndron puna, thot dijetari yn, me kundrinn e
drejt t shprehur nprmjet fjalsh t tjera (prve premrave
vetor t dy vetave t para), kur prfaqson temn e kumtimit,
ather shprehet ose vetm nprmjet forms s patheksuar t
premrit vetor t vets s tret, njjs apo shums (e, i) ose
njkohsisht edhe me formn e plot t saj, q mund t jet nj
emr, nj togfjalsh emror a nj fjali e nnrenditur, apo nj
premr fardo (prjashtuar vetort e dy vetave t para).56
Rreth rimarrjes s kundrins s zhdrejt, Demiraj thot se n
shqipen e sotme kundrina e zhdrejt rimerret pavarsisht nga
topika e saj para apo pas foljes kallzues. N kt prdorim ajo
prfaqson remn e kumtimit, kur shprehet nprmjet premra-
ve vetor t dy vetave t para (p.sh. Po t flas ty (e jo atij). Ty po
t flas. Mi jep mua ato (dhe jo atij). Mua mos mi kallzo ato
gjra)57. Rimarrja e kundrins s zhdrejt n shqipen e sotme

54
Demiraj, Shaban, Gjuhsi ballkanike, LogosA, Shkup, 1994: 127
55
Ibid.: 128
56
Ibid.
57
Ibid. :129
SHTJA E RIMARRJES S KUNDRINS 169

bhet jo vetm kur prfaqson remn, por edhe kur prfaqson

temn e kumtimit, vazhdon prof. Demiraj.
Si faktori kryesor q i ka dhn shkas rimarrjes s kundrinave
t shprehura nprmjet premrave vetor t dy vetave t para,
Demiraj e konsideron synimin e folsit pr t vn n dukje
sa m shum gjymtyrn plotsuese kryesore t kallzuesit, kur
ajo ka prbr gjn e re t kumtimit, remn.
Duke u nisur nga fakti q rimarrja e kundrins paraqet pjes
prbrse t strukturs morfo-sintaksore t gjuhve ballkani-
ke, kt dukuri, dijetari yn, nuk e shqyrton n form t izo-
luar vetm n njrn nga kto gjuh, por mban llogari pr t
edhe n gjuht e tjera. Prandaj, n paragraft n vijim, jepet
nj pasqyr e rimarrjes s kundrinave n rumanishte, bullgari-
shte, maqedonishte dhe n greqishte dhe sillen argumente pr
kohn e shfaqjes s saj n gjuht prkatse, duke pasur pa-
rasysh faktin se prkrah tipareve t prbashkta, ky ndrtim n
gjuht prkatse ballkanike ka edhe karakteristika specifike, si
n mnyrn e prdorimit, ashtu edhe n domosdoshmrin e
prdorimit t tij.
Studimi vazhdon me prezantimin e mendimeve t ndryshme
mbi burimin e rimarrjes s kundrinave n gjuht ballkanike,
duke shprehur mendim t argumentuar kritik pr hipotezn e
Mikloshiit dhe t Leskien-it mbi ndikimin e substratit, pr
mendimet e Ilievskit, Boissin-it, Budagovit dhe t Lopasho-
vit, si dhe pr teorin e gjymtirimit aktual t fjalis.
Kapitulli mbaron me vshtrimet e autorit si duhet t shpjego-
het rimarrja e kundrinave n gjuht ballkanike dhe n gjuht
romane perndimore.
Prfundimet e akademik Shaban Demirajt se rimarrja, pr-
katsisht anticipimi i kundrinave nprmjet formave t pathe-
ksuara t premrave vetor n gjuht ballkanike, n thelb,
170 VALBONA TOSKA

ssht gj tjetr vese nj prdorim ridondant i mjeteve le-

ksiko-sintaksore pr qllime t caktuara kumtimore.; Kun-
drvnies morfo-sintaksore kundrin e dyfishuar kundrin e
padyfishuar, n thelb, i prgjigjet edhe nj kundrvnie me
karakter kumtimor.; Kto dy kundrvnie sjan gj tjetr
vese dy an t ndryshme t nj dukurie t vetme, n v-
shtrimin q secila nga t dy gjymtyrt e njrs kundrvnie
nuk mund t mendohet e shkputur nga gjymtyra gjegjse e
kundrvnies tjetr dhe prfundimet se nj dukuri e till
nuk mund t shfaqej, n rast se n gjuht, ku ajo sht pr-
ftuar, nuk do t ishte zhvilluar prirja pr nj qartsim sa m t
madh t kumtimit gojor nprmjet prdorimit ridondant t
mjeteve leksiko-gramatikore ose thjesht gramatikore, para-
qesin nj konstatim se rimarrja e kundrinave dhe mjetet gju-
hsore q e shprehin at duhet shqyrtuar jo vetm n kuadr
t gramatiks formale, por edhe n kuadr t perspektivs dhe
funksionit komunikativ t ligjrimit.
Thn shkurt, shtja e rimarrjes s kundrinave n ,,Gjuhsin
ballkanike t prof. Shaban Demirajt paraqet nj analiz gjith-
prfshirse t gjuhve t lidhjes gjuhsore ballkanike, n t ci-
ln bhet nj studim i brendshm i ksaj dukurie n gjuht
prkatse, duke shqyrtuar kohn e paraqitjes, rrugn e zhvilli-
mit, nivelin e gramatikalizimit dhe karakteristikat e prdorimit
t saj.
Kontributi i akademik Shaban Demirajt n sqarimin e rrugs
q ka prshkuar dukuria e rimarrjes s kundrinave, kontributi
i tij n dshmimin q shqipja, si nj nga gjuht m t vjetra n
Ballkan, ka nj rol domethns n bartjen e ksaj dukurie, si
dhe prezantimi i rimarrjes s kundrins n gjuht ballkanike
n nj platform t prbashkt, pa dyshim q paraqet nj pi-
knisje pr studimet e mtejme n kt drejtim. Kjo m s
SHTJA E RIMARRJES S KUNDRINS 171

miri dshmohet me faktin q edhe studimet bashkkohore pr

rimarrjen e kundrins si dukuri ballkanike, n fakt u referohen
konstimeve t prof. Shaban Demirajt. Edhe pse n kto stu-
dime rimarrja e kundrins shtjellohet me nocione t termino-
logjis bashkkohore, si p.sh. Rimarrja e kundrins s drejt
varet nga prezenca ose mosprezenca e fokusit/fokusimit t
objektit (Kallulli) ose Rimarrja e kundrins s drejt n gju-
hn shqipe varet nga topikalizimi i kundrins s drejt n tra-
jtn e shquar, prkatsisht nga lidhja mes strukturs s tekstit
dhe situats kumtuese q e ka krijuar at (Fridman), prap se
prap edhe kto qasje i referohen pikrisht strukturs infor-
mative t ligjrimit, apo, atyre, q akademik Shaban Demiraj
n studimet e tij, i emrton me termat tradicional tem ~
rem; situat prdorimi; situat ligjrimi; synimi i folsit pr ta
vn n dukje sa m shum gjymtyrn plotsuese kryesore t
kallzuesit kur ajo prbn gjn e re t kumtimit; (dukuria
sht prftuar n n fillim npr) fjali emfatike; dshira e fol-
sit pr ta konkretizuar e pr ta prcaktuar m mir prmba-
jtjen kuptimore t atyre premrave, t cilt kan nj kuptim
shum t pacaktuar; theks logjik.
shtja e rimarrjes s kundrinave, veanrisht n fushn e in-
terferencave gjuhsore, mbetet nj shtje shum interesente
pr studiuesit, ashtu si mbetet i pamohueshm fakti q dijetari
yn i nderuar Shaban Demiraj kt dukuri e pasqyroi shkenc-
risht dhe me nj pesh t madhe argumentimi.
 173

ISMET OSMANI,
Fakulteti i Filologjis Bllazhe Koneski Shkup

STUDIME T PROF. SHABAN DEMIRAJT N

LM T TRASHGIMIS KULTURORE

Prof. Shaban Demiraj sht nj ndr gjuhtart q i solli

shkencs gjuhsore shqiptare, por edhe asaj ballkanike, vlera t
mdha shkencore. Prof. Sh. Demiraj, n studimet e tij n fu-
shn e gjuhsis shqiptare l nj trashgimi t vyer shkencore.
Ndr studimet e tij shquhen veprat monumentale ku veo-
hen: Gramatika historike e gjuhs shqipe, Gjuha shqipe
dhe historia e saj, Epiri, Pellazgt, Etruskt dhe Shqiptart,
Fonologjia historike e gjuhs shqipe, Prejardhja e Shqip-
tarve n dritn e dshmive t gjuhs shqipe, Gjuhsi bal-
lkanike etj. Ndr studimet e prof. Shaban Demirajt, trheqin
vmendjen edhe artikuj t shumt studimor t botuar n re-
vista t ndryshme.
Ndr studimet e tij q ln gjurm t pashlyera n fushn e
gjuhsis shqiptare, jan edhe veprat n fushn e gramatiks
dhe fonetiks historike, ku autori rrah problemet historike t
shqipes duke mbshtetur apo hedhur posht me argumente
gjuhsore teza t ndryshme q kan t bjn me gjuhn gju-
hn shqipe dhe me historin e gjuhs. Kontributi i tij n fu-
shn e gjuhsis historike, prkatsisht n fushn e morfolo-
gjis historike, lidhjet e shqipes me gjuht tjera fqinje, sht
nj ndihmes e vyer e prof. Shaban Demirajt pr t dshmuar
autoktonin e shqiptarve n kto troje. Nprmjet studimeve
t tij zbardhen t dhna t dokumentuara t zbuluara nga fazat
174 ISMET OSMANI

e hershme t gjuhs shqipe. Kshtu, prof. Shaban Demiraj jep

nj kontribut t veant pr etnogjenezn e shqiptarve.
Studimet e tij mbi historin e gjuhs duke filluar tek autort e
vjetr, te rilindsit e deri n ditt tona, trajtohen n mnyr t
grshetuar dhe t dokumentuar. Kshtu, n studimet e tij n
mnyr t qart vihen n dukje marrdhniet e shqipes me
gjuht e tjera, q sht nj kontribut i vyer i prof. Demirajt n
studimin e marrdhnieve t shqipes me pellazgjishten, me
greqishten, me latinishten, me sllavishten, pr shtje q li-
dhen me Epirin dhe me mesapt, t cilt e vendosin shqipen
n shtratin e saj iliri. N dy veprat e tij "Gjuha shqipe dhe
historia e saj" (1988) dhe "Gjuhsi ballkanike" (1994), e pr-
kthyer edhe n maqedonisht, prof. Sh. Demiraj synon t v
shqipen ilirishten n kontekstin historik dhe gjeografik t
Ballkanit. Ndrsa, n dy veprat tjera "Prejardhja e shqiptarve
nn dritn e dshmive t gjuhs shqipe" (1999) dhe "Epiri,
pellazgt, etruskt dhe shqiptart" vihen n spikam tezat mbi
lidhjet historike t shqiptarve me popuj tjer. N kt t
fundit Epiri, pellazgt, etruskt dhe shqiptart, prof. Sh.
Demiraj, prpiqet ti zbardh shum probleme t cilat kan
mbetur t pasqaruara, si jan etruskt, pellazgt dhe mesapt
dhe lidhjet e tyre me shqiptart. Prof. Shaban Demiraj, n
kt vepr trajton pellazgt dhe lidhjet e tyre me etruskt dhe
shqiptart. Lidhur me prejardhjen pellazgjike t shqipes, autori
arrin n prfundimin se pellazgjishtja ka qen nj gjuh e
ndryshme edhe nga greqishtja, edhe nga shqipja. N kt ve-
pr porf. Demiraj, prpiqet t jet objektiv n qndrimet e tij,
i zhveshur nga notat e patriotizmit, gj q i bn m t besue-
shme dhe m t qndrueshme qndrimet e tij.
Prof. Shaban Demiraj, n vazhdn e studimeve t tij mbi gju-
hn, trajton edhe tema nga fusha e dialektologjis, duke dh-
STUDIME T PROF. SHABAN DEMIRAJT 175

n nj kontribut t madh pr sa i prket dialektologjis histo-

rike, dialekteve aktuale t shqipes, marrdhnieve mes tyre, t
folmeve arbreshe e, posarisht edhe pr vendlindjen ka br
disa hulumtime rreth gjuhs s fshatrave t bregut n drits e
arritjeve gjuhsore. T gjitha analizat dhe arsyetimet n kt
fush qndrojn n baz t puns s studiuesve t gjuhs
shqipe qofshin shqiptar a t huaj, mbi t gjitha flet pr nj
objektivitet shkencor t trajtimit t historis s gjuhs shqipe
dhe t dialekteve t saj.
N fund, duhet veuar edhe qndrimin e tij t palkundur
rreth shtjes shum t debatuar aktualisht, mbi standardin e
shqipes. Prof. Demiraj n mnyr t argumentuar dhe t qart
prmes studimeve teorike e praktike v n dukje domosdo-
shmrin e standardit, i cli hodhi themelet e drejtshkrimit, si
nj gjuh e njsuar qysh n 1908 dhe u kurorzuar m tej me
Kongresin e Drejtshkrimit. Vepra e prof. Demirajt sht nj
kontribut i vyer, q do t vijoj t formoj me dije brezat e
ardhshm si dhe do t jet nj hapsir e madhe referimi pr
kdo q do t merret me shtje t albanologjis.

Literatura

1. DEMIRAJ, Shaban (1968), Historia e gjuhs s shkruar

shqipe, Tiran.
2. DEMIRAJ, Shaban (1956), Leksikologjia dhe fonetika e
gjuhs shqipe, Tiran.
3. DEMIRAJ, Shaban (1960), Morfologjia e gjuhs s sotme
shqipe, Tiran.
4. DEMIRAJ, Shaban (1973, 1976), Morfologjia historike e
gjuhs shqipe I, II, Tiran.
176 ISMET OSMANI

5. DEMIRAJ, Shaban (1986), Gramatika historike e gjuhs

shqipe, Tiran.
6. DEMIRAJ, Shaban (1988), Gjuha shqipe dhe historia e saj,
Tiran.
7. DEMIRAJ, Shaban (1990), Eqrem abej-nj jet ku-
shtuar shkencs, Tiran.
 177

MUSTAFA IBRAHIMI,
UEJL - Tetov

SHABAN DEMIRAJ PR ETNOSIN

ARBRESH DHE PR RNDSIN
E GJUHS ARBRESHE

Duke ecur n hullin e elur nga dijetar paraardhs shqiptar

dhe nga albanolog t huaj t mirnjohur t cilt u morn me
historin dhe parahistorin e popullit shqiptar, Shaban De-
miraj do ta shqyrtoj kt problematik duke marr n vshtrim
kohn kur dhe ku sht formsuar etnosi shqiptar si nj etnos
m vete.
Kontribut t muar do t jap edhe lidhur me emrin e lasht
t popullit dhe t gjuhs son dhe sidomos pr vijimsin e
etnonimit arbr duke ditur se specialiteti i ngusht i Akade-
mikut Demiraj sht ai i historianit t shqipes.
N studimet e tij, Demiraj sjell edhe t dhna t rndsishme
pr rndsin e t folmeve arbreshe n historin e gjuhs
shqipe, duke theksuar se t dhnat e arbrishtes kan nj rn-
dsi t dyfisht pr historin e gjuhs shqipe. N njrn an
shrbejn pr t pasuruar trashgimin evropiane t gjuhs
shqipe dhe n ann tjetr pr t kuptuar m mir prirjet e
evolucionit t gjuhs shqipe.

1. Formsimi i etnosit arbresh

Koha e formsimit t etnosit arbresh sipas Demirajt paraqitet

mjaft e ndrlikuar, pasi njohurit pr strgjyshrit e drejtpr-
drejt t tyre jan ende t mbuluara nga nj mjegull t den-
dur. Pr kt arsye pr prejardhjen e etnosit arbresh jan
178 MUSTAFA IBRAHIMI

parashtruar shum mendime dhe sht br objekt studimi

nga shum studiues (shih abej 1972; Demiraj 1999). Si shu-
m studiues t huaj dhe t vendit, edhe Demiraj pajtohet se
nprmjet nj shqyrtimi t vet dshmive t gjuhs shqipe
mund t pohohet se strgjyshrit e pandrmjetm t arbre-
shve kan qen ilirt e jugut (Demiraj 2003:88) ose ilirt e
mirfillt (Illyroi proprie diti si i quan ata historiani romak
Pomponius Mela (Katiiq 1976:158).
Sipas Shaban Demirajt, pyetjeve ku dhe kur sht formsuar
etnosi arbresh smund t ndriohet, pa sqaruar edhe pyetjen se
cilt kan qen strgjyshrit e pandrmjetm t arbreshve.
Kjo do t ishte shum leht t prgjigjej, pohon m tutje De-
miraj sikur t kishim dshmi historike t qarta apo materiale t
shkruara nga popullsia a fiset, q banonin n lashtsi n trojet e
banuara sot nga shqiptart. Megjithat, n kt rast, n munge-
s t dshmive t tilla t drejtprdrejta, jan shfrytzuar dshmi
t trthorta kryesisht t karakterit historik dhe gjuhsor. Stu-
diuesi Demiraj, pr kt shtje mbshtet studiuesit e huaj,
sidomos Johannes Thunmann dhe Hahni t cilt prkrahin
tezn e prejardhjes ilire t shqiptarve t sotm.
N studimet e veta, Shaban Demiraj na sjell edhe shum d-
shmi q na jep gjuha shqipe pr nj prani t hershme t tyre
n brigjet lindore t Adriatikut dhe t Jonit, si jan:
1. N gjuhn shqipe ka nj numr jo aq t vogl huazi-
mesh nga greqishtja e vjetr, q kan deprtuar drejtprdrejt.
Pr kt dshmojn disa ndrrime t lashta fonetike, si sht
ndrrimi a>o te huazimi mokn()/mokr() nga trajta e dia-
lektit dorik makhana. N kt huazim bie n sy edhe lvizja e
theksit nga rrokja fundore e greqishtes n rrokjen nistore, kjo
vjetrsi dshmohet edhe nga evolucioni /kh/>/k/. (Demiraj
2003:91).
SHABAN DEMIRAJ PR ETNOSIN ARBRESH 179

2. Deprtimi i nj numri t madh huazimesh latine n

gjuhn shqipe, q kan hyr q nga shekulli II p.e. sht d-
shmi e qart e kontakteve t hershme dhe t gjata midis str-
gjyshrve t shqiptarve dhe romakve n brigjet lindore t
Adriatikut e t Jonit. Nj prfundim t till vrtetohet edhe
nprmjet disa ndrrimeve t lashta fonetike, q kan psuar
huazimet latine t shqipes, si jan: /o/>/e/ (p.sh. pomum
>pem, hora>her etj.) dhe ndrrimi /au/>/a/ (psh.gau-
dium>gaz, agrum>ar) etj.
3. Nj tjetr dshmi pr pranin hershme t shqiptarve
n brigjet e Adriatikut dhe Jonit na japin edhe emrat e disa
vendbanimeve t lashta, si Durrsi, Shkodra, Leshi, Ishmi,
Vlona/Vlora etj. q kan pasuar ndryshime fonetike n prpu-
thje t plot me ligjsit e evolucionit fonetik t gjuhs shqipe.
4. Edhe ndarja dialektore e shqipes sht nj dshmi e
pranis s hershme t shqiptarve n trojet e tyre t sotme.
Mjafton t kihet parasysh se rotacizmi /n/>/r/ dhe /a-
/>/-/ nuk jan shfaqur n huazimet sllave t shqipes por i
takojn periudhs parasllave t gjuhs son. (shih edhe Hamp
1966:98).
Si rrjedhim i krejt ksaj, Demiraj mbshtet mendimin se str-
gjyshrit e pandrmjetm t shqiptarve duhet krkuar tek
ilirt e jugut.
Profesor Demiraj, megjithat parashtron edhe nj pyetje mjaft
interesante, se si sht e mundshme q strgjyshrit e shqipta-
rve ti kan shptuar procesit t romanizimit, kur dihet se
trevat e Iliris s Jugut u pushtuan shum hert nga romakt
dhe mbetn pr nj koh t gjat nn sundimin e tyre? Kurse,
nga ana tjetr, strgjyshrit e rumunve, dakt, megjithse u
pushtuan m pas dhe nuk qndruan gjat nn sundimin ro-
mak, u romanizuan. Nj nga argumentimet e Demirajt pr
180 MUSTAFA IBRAHIMI

kt shtje sht se nj pjes e mir e strgjyshrve shqiptar

q kan jetuar npr qytetet bregdetare, kan qen romani-
zuar, por banort e viseve malore, mundn ta ruanin gjuhn
dhe identitetin e tyre etnik. (Demiraj 2003:93; shih pr kt
edhe Pellagrini 1995:198). Ndr faktort tjer, Demiraj pr-
mend edhe karakterin konservues i ktij etnosi, si shembull i
merr arbresht n Itali dhe Greqi t cilt edhe pas disa she-
kujsh e kan ruajtur gjuhn amtare deri n ditt tona, sepse
kan br nj jet t izoluar.
Se kur duhet t jet kryer ky proces kalimi nga paraarbresht
a ilirt e jugut n at bashksi etnike, q u quajt e arbreshe /
e arbreshe? Shaban Demiraj n ndihm merr disa dshmi
gjuhsore mbarshqiptare n sistemin fonologjik dhe n stru-
kturn gramatikore, si jan shfaqja e zanoreve /y/ dhe //.
Sipas Demirajt, q t dyja jan shfaqur para kontakteve t
shqipes me sllavishten, d.m.th para shekujve VI-VII t ers
son. N nnsistemin bashktingllor duhet prmendur shfa-
qja e bashktinglloreve mbylltore qiellzore /q/ dhe /gj/ dhe
e bashktinglloreve afrikate /c/ - /x/ dhe // - /xh/, gji-
thnj para kontakteve t shqipes me sllavishten.

2. Rreth trajtave t etnonimit Arbr

Pyetjes pr vijimsin e etnonimit arbr n jetn e prditshme

dhe dokumentet e ndryshme, ashtu si Eqrem abej edhe
Shaban Demiraj, u jan prgjigjur se kjo ka ndodhur me
mnyrn e jetess s popullit shqiptar (n fise dhe n nj ho-
mogjenitet t pamjaftueshm pr t shtrir dhe mbajtur gjall
nj emr etnik t prbashkt). Ndryshe nga abej, Demiraj e
studiues t tjer dhe sidomos M. Pirraku, q e vejn n
dyshim nj emr t mundshm pr tr popullin, Osman
Myderrizi homogjenitetin e mundshm e gjen te rreziku nga
SHABAN DEMIRAJ PR ETNOSIN ARBRESH 181

ndrhyrjet e sllavve n mesjet: Kundrshtimi e frkimi i

pandam me kta t huaj (sllavt) zgjoi ndjenjn e solidarsis
etnike ndr fise t ndryshme ilire t Epirit, t Maqedonis e t
Iliris e si konsekuenc duel edhe pranimi i nj emri t pr-
bashkt, pr tu paraqitur si nj fuqi e bashkuar kundra tyre.
Profesor Shaban Demiraj mendon se trajta latine: Arbanum,
Albanum (-r->-l-) lidhet me trajtn m t hershme Ar-
ban, por mendon gjithashtu se me sa duket trajta me nisto-
ren /-al/ ka pasur nj prdorim m t dendur ndr banort e
prtej Adriatikut, sepse ndr italiant dhe nprmjet ktyre
edhe ndr popujt e tjer t Evrops, sht prhapur me nisto-
ren /-al/. I vetmi problem i paqartsuar nga kto trajta, sipas
Demirajt sht burimi i trajtave greke Alvanoi (a Albanoi?),
Arvanon (a Arbanon?), arvanitis, q dshmohen n shekujt
XI-XII.
Sipas tij Vuku e mori emrin arnaut nga turqishtja dhe e shnoi
n pajtim me gjuhn popullore, q sht n pajtim edhe me
mendimin e Sh. Demirajt pr dy trajta paralele t emrit arbr
n gjuhn popullore dhe n gjuhn e shkruar edhe t krahut
oksidental.
Kur jemi ktu, te disa procese gramatikore e fonetike, sht
interesant nj mendim i Shaban Demirajt pr trajtn m t
vjetr sllave Rabn dhe arbanas. Sipas tij trajta m e vjetr
sllave sht Rabn, -sht krijuar m hert, pra kur jan
takuar strgjyshrit e shqiptarve dhe sllavve, ndrsa trajta
arbanas sht pranuar nga forma librore dhe njerzit e shkol-
luar n vise evropiane. Nj pyetjeje t mundshme, sepse kt
trajt Rabn e kan vetm dokumentet serbe, e jo edhe ato
bullgare, kur dihet se shenjat m t mome sllave jan pik-
risht t ndikimit bullgar, do t mund ti prgjigjeshim n in-
teres t saktsimit t problemit n fjal. Trajta Rabn u kri-
182 MUSTAFA IBRAHIMI

jua, jo kur sllavt u dynden n trojet shqiptare, por kur jeto-

nin n fqinjsi me ta dhe natyrisht kmbenin marrdhniet
materiale dhe shpirtrore t tyre.

3. Kontributi pr t folmet e arbreshve t Italis

Edhe pse Shaban Demiraj nuk sht marr drejtprdrejt me

studimin e dialekteve t shqipes, n studimet dhe hulumtimet
e tij, u sht qasur e referuar dendur t dhnave t dialekteve
t shqipes. N mnyr t veant, ai u sht referuar t dh-
nave t t folmeve arbreshe t Italis. T parin vshtrim mbi
t folmet arbreshe t Italis, Sh. Demiraj na e ka dhn n
tekstin Historia e gjuhs s shkruar shqipe, (botuar n for-
m dispense m 1962 nga Katedra e Gjuhs Shqipe e Fakul-
tetit t Historis dhe t Filologjis), ku trajton gjer historin
e gjuhs s shkruar t arbreshve t Italis dhe, n fakt nis me
nj hyrje t titulluar Nj vshtrim mbi t folmet arbreshe t
Italis (Demiraj 1962:1-51).
Me aq literatur sa dispononte, Sh.Demiraj arrin t na jap
nj ide mjaft t qart t situats dialektore t diaspors arbre-
she t Italis. Ai thot: T folmet e arbreshve t Italis pa-
raqiten si ishuj t vegjl gjuhsor me kontakte t pakta midis
syresh. Ato, megjithat kan disa ndryshime nga t folmet e
Shqipris, jan t folme t gjuhs shqipe: struktura gramati-
kore e tyre sht po ajo e gjuhs shqipe dhe fjalori i tyre, me-
gjithse sht ndikuar mjaft nga italishtja dhe nga greqishtja, e
ka ruajtur fondin themelor t fjalve t vjetra shqipe. (Demiraj
1962:1). Me kt, t folmet arbreshe kan karakter arkaik,
duke ruajtur ende disa tipare t shqipes a arbrishtes s periu-
dhs s mesme, q me kalimin e kohs ose jan zhdukur fare
n t folmet e Shqipris, ose jan ruajtur pjesrisht n ndonj
nndialekt konservator, si sht amrishtja. (Demiraj 1962:1).
SHABAN DEMIRAJ PR ETNOSIN ARBRESH 183

Shaban Demiraj dallon dy lloj arkaizmash: arkaizma leksikore

dhe arkaizma kuptimore. Si arkaizma leksikore, prmend: del-
mer, prders, gjegj, prier, mu ndot mu duk etj., kurse si
arkaizma kuptimore sjell: gjell jet, petk pron, bot dhe
tok, ndlkomj kuptoj, el ndez, onj gjej etj.
Shaban Demiraj paraqet dhe tiparet arkaike n sistemin fone-
tik t ligjrimeve arbreshe t Italis, duke renditur: a) Ruajtja
e grupeve t bashktinglloreve kl, gl n disa t folme. b)
Ruajtja e tingullit l n fjal t tipit: gol, bil, ndales.
Tipare arkaike, sipas Demirajt arbresht kan ruajtur edhe n
fushn e formave gramatikore, si: a) Rrjedhorja e shquar shu-
m me mbaresn shit: thirmshit, turqshit. b). T ashtu-
quajturn ras vendore: nd dhet, nd kamaret etj.
Me interes sht edhe konstatimi i Demirajt, se konstruktet e
t folmeve arbreshe kan nj karakter m sintetik q vihet
re sidomos n t prdorurit e rass rrjedhore pa parafjal m
shum se n shqipen e sotme. P.sh. u ngre Kostantini varrit...
Vashn e dua tarbresh gluhje e zakonshi....
Edhe pse nuk ishin realizuar asnj nga ato krkime e studime
q do t ndrmerrnin m von studiuesit arbresh dhe
shqiptar, si dhe albanolog t huaj, megjithat Demiraj n
tekstin Historia e gjuhs s shkruar shqipe n shnimet e tij
sado t shkurtra pr t folmet arbreshe, arrin t fiksoj ato
gjra q ishin t mbshtetura e t faktuara mir. Edhe pas bo-
timeve t shumta shum qndrime t Demirajt mbetn ashtu
si i kishte paraqitur ai. Kshtu, ai thot se t folmet e ka-
tundeve arbreshe t Italis n prgjithsi kan karakteristike
gjuhsore t prbashkta, por ato kan edhe ndryshime midis
tyre. Kto ndryshime, i shpjegon n kto dy fakte: a) Bano-
rt e katundeve arbreshe t Italis kan prejardhje t
ndryshme. Disa e kan origjinn prej visesh t Shqipris ju-
184 MUSTAFA IBRAHIMI

gore, disa t tjer prej visesh t Shqipris veriore dhe disa t

tjer prej kolonish arbreshe t Greqis. b) Gjat zhvillimit t
tyre historik, t folmet e katundeve arbreshe t Italis, duke
mos pasur kontakte t ngushta midis tyre, kan psuar edhe
ndryshime q nuk kan shkuar paralelisht. Ai prmend ktu
grupet kl, gl q ruhen n Horn e Arbreshve e gjetk n
Sicili, si dhe n Molise etj., por n viset tjera jan asimiluar n q,
gj. Vlersimi i tij pr kt fenomen sht si vion: Themelonjsit
e katundeve Hora e Arbreshve, Pallac Adrianit etj, kan qen
shprngulur prej visesh t Shqipris, ku grupet e bashktingl-
loreve kl, gl n kohn e shprnguljes s tyre ruheshin t paevo-
luara, kurse themelonjsit e katundeve t tjera si Makji, Shn
Mitri, Mbuzati etj. kan qen prej visesh t Shqipris ku kto
grupe bashktinglloresh n kohn e shprnguljes s tyre kishin
evoluar n q, gj. (Demiraj 1962:4).
Mbi bazn e t dhnave t kohs, Demiraj thot se n diasporn
arbreshe t Italis ka edhe katunde me origjin gege, si Va-
karico, Kavallerico et. (Demiraj 1962:4) dhe se ato kan disa
trajta fonetike karakteristike t gegrishtes, p.sh. ruajtja e zanores
a para bashktinglloreve hundore. Pr kt dukuri, Demiraj jep
dshmi n verprat e ndryshme, si dshmia e Zef de Rads n
gramatikn e tij, n veprn e Jul Varibobs prej profesorit arb-
resh V.Librandi, nga katundi Vakarico, i cili i ka br ndryshime
t shumta fonetike gjuhs s Varibobs, duke paraqitur si nj
przierje t toskrishtes me gegrishten. (Demiraj 1962:4).

Prfundim

Profesor Shaban Demiraj, me studimet e tij shkencore ka ar-

ritur t jep nj kontribut t jashtzakonshm pr shtje t
shumta q lidhen me formsimin e etnosit arbresh, trajtave t
ktij emrtimi dhe mbi t gjitha edhe pr t folmet arbreshe.
SHABAN DEMIRAJ PR ETNOSIN ARBRESH 185

Sa i prket kalimit nga para-arbresht n etnosin arbresh,

sipas Demirajt ka qen i shkallshkallshm dhe sht br n-
prmjet nj varg ndryshimesh n gjuhn e tyre. Ky ndryshim
sht kryer gjat periudhs midis fazs s fundit t ndikimit
latin dhe para dyndjes s sllavve n Ballkan, d.m.th. aty midis
shekujve IV-VI t ers s re. (Demiraj 2003:97).
Pr trajtat e shumta q lidhen me etnonimin Arbr, profe-
sor Shaban Demiraj pohon se trajta latine Arbanum, Alba-
num (-r->-l-) lidhet me trajtn m t hershme Arban,
duke theksuar se trajta me nistoren /-al/ ka pasur nj prdo-
rim m t dendur ndr banort e prtej Adriatikut. I vetmi
problem i paqartsuar nga kto trajta, sht burimi i trajtave
greke Alvanoi (a Albanoi?), Arvanon (a Arbanon?), arvanitis,
q dshmohen n shekujt XI-XII. Kurse nga dy trajtat q
prdorin sllavt Rabn dhe Arbanas trajta m e vjetr sllave
sht Rabn, e cila sht krijuar m hert, pra kur jan ta-
kuar strgjyshrit e shqiptarve dhe sllavve, ndrsa trajta Ar-
banas sht pranuar nga forma librore dhe njerzit e shkolluar
n vise evropiane
N mnyr indirekte Shaban Demiraj sht marr edhe me
studimin e t folmeve arbreshe t Italis. T parin vshtrim
mbi t folmet arbreshe t Italis, t cilt i konsideron si ishuj
t vegjl gjuhsor, ku t folmet e katundeve arbreshe t Ita-
lis n prgjithsi kan karakteristike gjuhsore t prbashkta,
por ato kan edhe ndryshime midis tyre, sidomos n fjalorin e
tyre, i cili sht ndikuar mjaft nga italishtja dhe nga greqishtja,
por duke ruajtur fondin themelor t fjalve t vjetra shqipe.
186 MUSTAFA IBRAHIMI

Literatura:

SHKURTAJ, Gjovalin. (2006). Ligjrimet arbreshe Gjuha

e buks dhe gjuha e zemrs (shqyrtime dialektologjike dhe
sociolinguistike n ngulimet arbreshe t Italis). Tiran.
DEMIRAJ, Shaban. (1962). Historia e gjuhs s shkruar
shqipe. Tiran.
DEMIRAJ, Shaban. (2003). Gjuha shqipe Probleme dhe
disa figura t shquara t saj. Globus R: Tiran.
DEMIRAJ, Shaban (1986), Gramatika historike e gjuhs
shqipe, Tiran.
DEMIRAJ, Shaban (1988), Gjuha shqipe dhe historia e saj,
Tiran.
BALIU, Begzad Etnonimi arbr shqiptar - Emri kombtar
shqiptar n studimet e profesor abejt. http://www.sa-
kra.ch/etnonimi_arber.htm
 187

BERTON SULEJMANI,
Universiteti Shtetror i Tetovs

TERMINOLOGJIA GJUHSORE N TEKSTET

MSIMORE PR SHKOLLAT TONA T
MESME T PROF. SHABAN DEMIRAJT

Gramatika dhe pasqyrimi i terminologjis s saj n tekstet to-

na58 shkollore ka qen vazhdimisht element i rndsishm,
madje me rol parsor gjat hartimit t tyre. Shpjegimi i sakt e
i qart i termave gjuhsor n tekstet tona shkollore ndikon
drejtprdrejt jo vetm n formimin gjuhsor t nxnsit, por
edhe n prvetsimin e sakt t dijeve. Por, kur terminologjia
gjuhsore e teksteve shkollore ndrlikohet a nuk prputhet
me terminologjin gjuhsore t teksteve universitare,59 ather
ato bhen t paqarta e t pakuptueshme pr nxnsit, e m
von (ata q studiojn gjuhn) edhe pr studentt. Thn
shkurt, ndrlikohen dijet gjuhsore, n prgjithsi. Problemet
rreth terminologjis gjuhsore n tekstet tona shkollore jan
t shumta e t mdha, por, me kt rast, do t vm n pah
terminologjin q prof. Shaban Demiraj e ka prdorur n
tekstin shkollor:
1. Gramatika e gjuhs shqipe (FONETIKA MORFO-
LOGJIA) pr shkollat e mesme, Enti i botimeve shkollore i
Republiks Socialiste t Serbis Reparti Prishtin, 1968.

58
Me termin tekstet tona shkollore, kupto tekstet n gjuhn shqipe q
prdoren n t gjitha trevat shqiptare e m gjer.
59
E kemi fjaln pr terminologji unike n t gjitha tekstet e jo n ato
shkollore t quhen fjali t prbra e n ato universitare periudha.
188 BERTON SULEJMANI

Periodizim t gjuhsis shqiptare n prgjithsi kan br

gjuhtar si Domi,60 Kostallari,61 eliku62 t cilt zhvillimin e
gjuhsis shqiptare e kan lidhur me periudha historike: para
lirimit dhe pas lirimit, ndrkoh q periodizimin vetm t
terminologjis gjuhsore e bri Lirak Dodbibaj63. Mahir Do-
mi64, thot se zhvillimi i gjuhsis shqiptare pas lirimit njeh
tri etapa: etapa I (1944 1954) ku veon tekstet e Kostaq
Cipos Gramatika shqipe, Tiran, 1949 dhe Sintaksa, Ti-
ran, 1952; n etapn II dhe III veon kto tekste: Morfolo-
gjia e gjuhs s sotme shqipe- Shaban Demirajt, Tiran
1961, Fonetika e gjuhs s sotme shqipe- Stefan Priftit,
Tiran, I-1959, II-1962 dhe Sintaksa e gjuhs shqipe- M.
Domit (Tiran, 1970). Hartimin i tekstit Fonetika dhe gra-
matika e gjuhs s sotme letrare shqipe (n tri pjes) e kon-
sideron si kurorzim e sintez e gjith puns s br gjer
ather... dhe ... si gramatik normative q prgjithson arri-
tjet e rndsishme t shnuara pr kristalizimin dhe njsimin e
gjuhs letrare dhe e shpie edhe m tutje kodifikimin e saj65.
Edhe Kostallari66 pr peridhn pas lirimit67 dallon kto faza:
60
Mahir Domi, Gjuhsia shqiptare n 35-vjetorin e lirimit, SF, nr. 4, 1997.
61
Androkli Kostallari, Mbi arritjet kryesore t gjuhsis son dhe mbi disa
drejtime t zhvillimit t saj t mtejshm, SF, nr. 2, 1976.
62
Mehmet eliku, Tri vepra madhore t gjuhsis shqiptare n gjysmn e
dyt t shekullit XX, Seminari ndrkombtar pr gjuhn, letrsin dhe
kulturn shqiptare, nr. 24/1, Prishtin, 2005.
63
Lirak Dodbibaj, Zhvillimi i terminologjis gjuhsore shqipe nga Rilindja
deri sot, Konferenca e par e Studimeve Albanologjike (Tiran 15 21
nntor 1962), Tiran 1965.
64
M. Domi, vep. e cituar., f. 5.
65
Po aty, f. 8.
66
A. Kostallari, vep. e cit. f. 5.
67
Edhe pse zhvillimin e shkencs s gjuhsis, Kostallari e ndan sipas
periudhave historike: para dhe pas lirimit.
TERMINOLOGJIA GJUHSORE N TEKSTET MSIMORE 189

faza I (1945 1955), faza II (1955 1975) dhe faza III (1975
e m tutje). Pr dallim nga kta dy t part, eliku bn nj
periodizim m ndryshe t gjuhsis shqiptare. Ai gjithnj niset
nga periudha e paslirimit. Faza e par prfshin vitet 1945
1962 dhe e dyta 1962 199068.
Lirak Dodbibaj dallon dallon dy faza t zhvillimit t termino-
logjis gjuhsore: ... nj faz t kryeme, e cila mund t kon-
siderohet si nj kapitull i prfunduem n kt fush t aktivi-
tetit gjuhsor, dhe nj faz t dyt t re q asht n trajtim e
sipr69. Sipas ktij gjuhtari, faza e par fillon n periudhn e
Rilindjes Kombtare Shqiptare dhe mbaron n vitin 1945
(periudha e pas lirimit). Sipas tij kjo faz e prfunduar dhe e
njjta mund t studiohet historikisht, terminologjia e s cils
kufizohet me terma t nj gjuhsie fillestare, pra me ato t
gramatikave t filloreve dhe t mesmeve. Ndrsa, faza e dyt,
sipas ktij gjuhtari, nis me themelimin e ish-Institutit t
Shkencave dhe Universitetin e Tirans, periudhe e cila kara-
kterizohet me plotsime dhe zgjerime t terminologjis gju-
hsore, e kjo si rezultat i shtimit dhe i zgjerimit t studimeve
gjuhsore.
Flutura itaku70 ka br nj periodizim tjetr t zhvillimit t
gramatografis dhe t terminologjis gramatikore. Ajo e ndan
n dy periudha. Periudha e par prfshin gramatikat t botuara
deri n vitin 1975 dhe periudha e dyt q nga vit 1976 e deri
m sot. Periudhn e dyt e fillon me botimin e par t Gr. s
Akademis, vllimi I, Morfologjia. N kt periudh, sipas

68
M. eliku, vep. e cit. f. 243.
69
L. Dodbibaj, vep. e cit. f. 184
70
F. itaku, Prpjekje pr periodizimin e gramatografis shqiptare,
materialet e punimeve t Seminarit XXX Ndrkombtar pr Gjuhn,
Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, Prishtin, gusht, 2011, f. 261.
190 BERTON SULEJMANI

itakut, prfshihen gramatikat t hartuara sipas modelit t Gr.

s Akad., q nnkupton gjithashtu edhe prdorimin e termi-
nologjis s ksaj gramatike.
Megjithat, mendojm se nj grup t veant brenda ksaj
periudhe do t prbnin gramatika ose pjes t gramatikave t
gjuhs shqipe q nuk marrin pr gjedhe Gr. e Akad. Aty do t
hynin Gramatika e autorve Buholc-Fidler, nj pjes e gra-
matiks s Becit, pikrisht pjesa hyrse e sintakss q fillon me
ndarjen e fjalis s thjesht n prbrs, si: GE, GF, GEP,
pastaj Gramatika e elikut, e Memushajt, nj pjes e Grama-
tiks s Dhimajt, t cilat n pika t caktuara nuk prputhen
me terminologjin e Gr. s Akad. Diskutimet rreth dallimit
sintaksor t termit togfjalsh dhe sintagm mendojm se kan
marr fund. Dua t them se para 10 vjetve, disa gjuhtar
mendonin se sht e njjta gj, d.m.th. mendonin se sht
ndrruar vetm termi dhe tani po quhet me termin sintagm.
Kjo gj vese sht tejkaluar dhe pajtohemi se nuk jan t
njjta, pra nuk kemi t bjm me zvendsimin e termit to-
gfjalsh n sintagm. Madje, mendojm se termi togfjalsh
duhet t largohet nga tekstet e sintaksave t gjuhs shqipe dhe
i njjti do t ishte mir t prdorej vetn n fushn e leksiko-
logjis. A do ta quajm sintagm, grup emror grup foljor,
mbetet q t diskutohet n ndonj simpozium t veant i cili
do ti kushtohej terminologjis gjuhsore. Kt po e ilustro-
jm edhe me at q prof. M. eliku n librin e tij Sintaks e
gjuhs shqipe (prbrsit sintaksor) vshtrim i ri teorik,
Tiran, 2012, n vend t termit sintagm, propozon t pr-
doret termi prbrs sintaksor.
Nga kjo q u tha m lart, mund t vijm n prfundim se
gramatikat e prof. Shaban Demirajt, edhe sipas periodizimit t
gjuhsis shqiptare, edhe sipas zhvillimit t terminologjis
TERMINOLOGJIA GJUHSORE N TEKSTET MSIMORE 191

gjuhsore, i takojn fazs s dyt t periudhs s pas lirimit,

prkatsisht periudhs s dyt pas vitit 1945 (kjo e fundit sipas
L. Dodbibajt, shih m lart).
Terminologjin q prof. Shaban Demiraj e ka prdorur n
tekstet shkollore (pra n gramatikn q e prmendm n fillim
t ktij punimi) do ta krahasojm me terminologjin e Gr. s
Akad. dhe ndonj tekst tjetr q i takon periudhs pas botimit
t ksaj vepre kolosale, pr t ciln, pa kurrfar hamendje
mund t themi se ka qen dhe sht (fjaln e kemi pr Gr. e
Akad.) si nj balon i fryr nga e cila jan ushqyer t gjith
autort q kan hartuar tekste shkollore dhe universitare pas
vitit 1976. Po e fillojm me kt pyetje:
Sa pjes t ligjrats prfshihen n librin shkollor Gramatika
e gjuhs shqipe (Fonetika Morfologjia)? Nga ajo q sho-
him, n kt tekst shkollor jan prfshir 11 pjes t ligjrats.
Autori, pjest e ligjrats i ndan n dy grupe t mdha sipas
mundsis ose pamundsis pr t marr forma t ndryshme
gramatikore. Disa prej tyre gjat prdorimit n fjali marrin
forma t ndryshme gramatikore, d.m.th. lakohen emrat, nyjet,
mbiemrat, numrort, premrat ose zgjedhohen (foljet). Kto
quhen pjes t ndryshueshme t ligjrats. Kurse ndajfoljet,
parafjalt, lidhzat, pjeszat dhe pasthirrmat prdoren kurdo-
her n forma gramatikore t ngurosura, d.m.th. as lakohen,
as zgjedhohen; prandaj ato quhen pjes t pandryshueshme t
ligjrats71. Deri te gramatikat e Demirajt, kuptohet duke i
prfshir edhe kto vet, nyja sht konsideruar si pjes e
veant e ligjrats. Zvoglimi i pjesve t ligjrats nga 11 n
10 e konsiderojm si nj kaprcim t rndsishm n historin
e gramatografis shqiptare. N Gr. e Akad. sqarohet se n kt
71
Shaban Demiraj, Gramatika e gjuhs shqipe (Fonetika dhe Morfologjia)
pr shkollat e mesme, f. 34-35, Prishtin, 1968
192 BERTON SULEJMANI

tekst nyjat e prapme do t trajtohen si mbaresa t trajts s

shquar t emrit. Kurse pr nyjat e prparme, n munges t
nj termi m t prshtatshm, do t prdoret vetm konven-
cionalisht termi nyj. Ato n t vrtet kryejn funksione
morfemash.72 Pr sa i takon fjalzs nj, t pranuar si nyj e
trajts s pashquar, kjo n thelb sht nj premr i pacaktuar
i prdorur para nj emri t pashquar.73
N tekstin shkollor t Demirajt pr numrort q tregojn sasi
t caktuara frymorsh, sendesh etj., quhen numror theme-
lor74, ndrsa n Gr. e Akad quhen numror t mirfillt75.
Ndrsa, numrort rreshtor q Demiraj i trajton te klasa e
numrorve, nga Gr. e Akad. e kndej ata trajtohen n kuadr
t mbiemrave marrdhnior (n botimin e vitit 1976 jan
quajtur mbiemra t ndrmjetuar).
N gramatikn e Demirajt numri i rasave sht gjasht, edhe
at: emrorja, gjindorja, dhanorja, kallzorja, thirrorja e rrje-
dhorja. Me botimin e Gr. e Akad. zvoglohet numri i rasave
n pes. Thirrorja skonsiderohet si ras e mirfillt.
Pr klasifikimin e emrave ndr lakime do t mbshtetemi n
nyjn e sprasme shquese q ata e marrin n rasn emrore t
numrit njjs76. N Gr. e Akad. e kndej, kjo shtje quhet e
zgjidhur prfundimisht dhe kriter pr klasifikimin e emrave n
lakime merret mbaresa e trajts s shquar njjs e rass emrore.
Kategorit gramatikore (t cilat prof. Sh. Demiraj i quan
kuptime gramatikore) t emrit n tekstin e prof. Shaban De-

72
Pr m tepr shih n Gramatikn e gjuhs shqipe 1, ASHSH, IGJL,
Tiran, 2002, f. 37-38.
73
Po aty, f. 38.
74
Sh. Demiraj, vep. e cit. f. 95.
75
Gr. e Akad. vep. e cit. f. 204.
76
Sh. Demiraj, vep. e cit. f. 52.
TERMINOLOGJIA GJUHSORE N TEKSTET MSIMORE 193

mirajt jan: ajo e gjinis, numrit e rass, d.m.th. kategorin

gramatikore t shquarsis dhe t pashquarsis nuk e konside-
ron si kategori t veant gramatikore. N Gr. e Akad. ajo
radhitet bashk me kategorit e tjera gramatikore t emrit.
N vend t termit mbiemra t emrzuar (i cili prdoret n Gr.
e Akad.) q nnkupton kalimin e mbiemrit n klasn e emrit
pa ndryshim t jashtm fjalformues, pra pa ndajshtesa, n
tekstin shkollor t cilin po e studiojm prdoret termi t sub-
stantivuarit e mbiemrave ... mbiemrat shpesh her substanti-
vohen, d.m.th. prdoren si emra.
N gramatikn e Demirajt, n klasn e mbiemrit, prktsisht
mbiemrave prcaktonjs dftor dhe prcaktonjs pronor
dalin edhe premrat q dalin n bashkvajtje me emr, si: Ky
libr sht me vler. Shkolla jon ka shum nxns. Nga Gr.
e Akad. trajtohen vetm si premra, pa marr parasysh se a
dalin bashk me emra ose jo.
Mbaresat e rasave t gjinores, t dhanores dhe t rrjedhors s
shquar shums, n gramatikn e Demirajt (m posht vetm
gram e ...), ishte me vet. Kjo gj me botimin e Gr. s Akad.
u vendos prfundimidht t ishte ve, dhe, nga kjo del q
shquarsia dhe pashquarsia t dallohen jo prmes mbaress,
por prmes mjeteve t tjera gjuhsore.
N gram e ... pr m se t kryern (q e gjejm n gramatikat
pas Gr. s Akad.) e foljeve prdoret termi e kryera e plot.
N vend t termit bashktingllore t shurdhta, te Demiraj
prdoret termi bashktingllore t pazshme.
Mbiemra cilsonjs n gram. e ..., ndrsa n Gr. e Akad.
mbiemra cilsor.
Premra t pakufishm n gram. e ..., premra t pacaktuar n
Gr. e Akad e kndej.
194 BERTON SULEJMANI

Kuptimet gramatikore t foljeve, emrave, premrave etj. n

gram. e ... sot kategorit gramatikore t foljeve, emrave, p-
remrave etj.
N tekstet e autorit n fjal, prdoret termi foljet moskalim-
tare n vend t termit folje jokalimtare i cili prdoret n Gr. e
Akad e tekstet tjera pas tij.
Te gram. e ... ndajfoljet ndahen n katr grupe kryesore:
ndajfolje mnyre, sasie, kohe dhe vendi. N Gr. e Akad. nda-
jfoljet jan pes lloje, kto katr plus ndajfoljet e shkakut.
Nngrupet e lidhzave bashkrenditse n gram. e ... i gjejm
me kto terma: shtonjse (sot kpujore), veonjse (sot ve-
uese). Ato nnrenditse i gjem m kt terminologji: ftil-
lonjse (sot ftilluese), rrjedhore (sot rrjedhimore).

Shtojc

Terma t nxjerr nga gramatika e prof. Shaban Demirajt q

sot ose nuk prdoren ose termi ka psuar ndonj ndryshim t
vogl t s njjts fjal:

Termi i Demirajt n
tekstin shkollor (1968)
numror themelor
gjindorja (rasa gjindore)
mbiemra t substantivuar
kryera e plot
bashktingllore t pazshme
Mbiemra cilsonjs
Premra t pakufishm
Kuptimet gramatikore
Foljet moskalimtare
Lidhza shtonjse
termi i Gr. s Akad.
numror t mirfillt
gjinorja (rasa gjinore)
mbiemra t emrzuar
m se t kryera
bashktingllore t shurdhta
mbiemra cilsues
premra t pacaktuar
kategorit gramatikore
foljet jokalimtare
lidhza kpujore
TERMINOLOGJIA GJUHSORE N TEKSTET MSIMORE 195

Lidhza veonjse lidhza veuese

Lidhza ftillonjse lidhza ftilluese
Lidhza rrjedhore lidhza rrjedhimore.
Tekset shkollore t prof. Shaban Demirajt nj gjedhe e mir
pr tekstet q do t botoheshin tani e n t ardhmen. E ndiej
t nevojshme q brenda ktij punimi ti them ose m mir tu
bj nj porosi hartuesve t gramatikave t shkollave tona fil-
lore e t mesme q t marrin si gjedhe tekstet e autorit n
fjal, posarisht pr shtjet e drejtshkrimit dhe t dre-
jtshqiptimit t gjuhs shqipe. Po e ilustrojm me disa elemen-
te t marra nga libri i profesorit.
shtje drejtshkrimore n tekstin e prof. Sh. Demirajt n te-
kstin shkollor Gramatika e gjuhs shqipe (Fonetika Morfo-
logjia) pr shkollat e mesme (Prishtin, 1968), ashtu si e
prmendm m lart, pas do njsie msimore jepen edhe rre-
gulla drejtshkrimore. N pjesn e morfologjis fillon me dre-
jtshkrimin e fjalve t prbra edhe at tregon se duhet t
shkruhen njsh fjalt e prejardhura, me parashtesa ose prapa-
shtesa, si: prshndet, prgzoj, shqep, shkul, strgjysh, str-
mbes, nnkryetar, nndrejtor, mosardhje, mosbesim, i padi-
tur, i papun, papunsi etj.77 N vazhdim jepen edhe kto
rregulla drejtshkrimore: fjalt e prbra dhe fjalt e prngjitu-
ra, si rregull, shkruhen m njsh, pa i ndar n pjest e tyre
prbrse si: kryeministr, kryeqytet, kryengritje, udhheqs,
mmdhe, atdhe, atdhedashuri, atdhedashs, sypish, drit-
shkurtr, vetdije, vetvendosje etj.78
Rreth drejtshkrimit t emrave. N kapitullin e kushtuar emrit
jan prfshir kto rregulla drejtshkrimore:

77
Shaban Demiraj, Gramatika e gjuhs shqipe (Fonetika dhe Morfologjia)
pr shkollat e mesme, f. 28, Prishtin, 1968
78
Po aty, f. 29.
196 BERTON SULEJMANI

Drejtshkrimi i emrave t prvem emrat e njerzve, ka-

fshve, vendeve etj., shkruhen kurdoher me shkronj t ma-
dhe: Ded, Drit, Murro, Balash, Shqipri, Durrs, Shkum-
bin, Trebeshin, Sazan etj.
Vrejtje rreth drejtshkrimit t disa emrave t gjinis mashkul-
lore, femrore e asnjanse a. Emrat e gjinis mashkullore
burr, djal, kal, lum, lm shkruhen me zanoren n
fund; b. Edhe emrat e gjinis asnjanse t tipit djath, uj,
drith, dyll, brum, mjalt gjalp shkruhen me zanoren n
fund; kto fjal do t shkruhen me n fund edhe kur pr-
doren si emra t gjinis mashkullore; c. Emrat e gjinis fem-
rore t tipit flutur, kumbull, motr, kodr, vegl, thnegl etj.,
nuk shkruhen me n fund, d.m.th. nuk shkruhen flutur-,
kumbull- etj.
I paraqitm vetm disa pr t treguar se n tekstin e prof.
Dermirajt pas do njsie msimore, jepen edhe rregullat dre-
jtshkrimore t asaj njsie. Kjo praktik nuk do t ishte e keqe
q edhe n tekstet e sotme, pas do njsie t ket rregull dre-
jtshkrimore e drejtshqiptimore sepse n kt mnyr, mendo-
jm se do t ngrihej niveli i zotrimit t standardit t shqipes.

Prfundim:

Nse mbshtetemi n periodizimin e gramatografis dhe ter-

minologjis gjuhsore t br sipas F. itakut, e cila dallonte
dy faza, at para botimit t Gr. s Akad. dhe at pas botimit t
saj, n fazn e tret t gramatografis shqiptare, fillet e s cils
tanim jan t dukshme, do t ishte mir t rihartoj nj gra-
matik shkencore tradicionale, terminologjia e s cils do t
ishte plotsisht e standardizuar dhe e cila do ti merrte parasysh
t gjitha gramatikat si dhe studimet e bra deri m sot lidhur
me shtjet e gramatiks tradicionale. Nse do t arrihej q t
TERMINOLOGJIA GJUHSORE N TEKSTET MSIMORE 197

hartohej nj tekst i till, ather do t ishte mir q t bnim

edhe nj unifikim t termave gjuhsor pr tekstet shkollore.
Pse dhe kjo gj t mos i ngjaj projektit nj abetare pr t
gjith shqiptart, edhe pse e njjta (tani pr tani) su b reali-
tet pr t gjitha trevat shqiptare, duke i prfshir edhe shqip-
tart n Maqedoni.

Bibliografi:

Hajdaraj, Adem, shtje t terminologjis s sintakss s

shqipes, botuar n materialet e Seminarit XIX Ndrkombtar
pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, f. 439 442,
Prishtin-Prizren, 2000.
itaku, Flutura, Togfjalshat e qndrueshm n terminolo-
gjin gramatikore, botuar n materialet e Seminarit XXIX
Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare,
f. 59 67, Prishtin, 2010.
itaku, Flutura, Termat e gramatiks n rrafshin konceptor,
botuar n materialet e Seminarit XXVII Ndrkombtar pr
Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, f. 131 147, Pri-
shtin, 2008.
itaku, Flutura, Ndihmesa e Selman Rizs pr terminologjin
gramatikore, botuar n materialet e Seminarit XXVII Ndr-
kombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, f. 55
65, Prishtin, 2009.
itaku, Flutura, Gramatika praktike n prqasje me Gramati-
kn e Akademis (me theks t veant n terminologji), bo-
tuar n materialet e Seminarit XXVII Ndrkombtar pr
Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, f. 397 408, Pri-
shtin, 2013.
Elezi, Shptim, Terminologjia gjuhsore n tekstet shkollore,
botuar n materialet e Seminarit XXX Ndrkombtar pr
198 BERTON SULEJMANI

Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, f. 209 213, Pri-

shtin, 2011.
Rexhep, Osmani, Sintaksa e Justin Rrots, nj model pr
tekstologjin shqiptare, botuar n materialet e Seminarit XXX
Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare,
f. 489 503, Prishtin, 2011.
Zymberi, Abdullah, T prdorurit e leksikut t huaj n disa
gramatika tona, botuar n materialet e Seminarit XXVIII
Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare,
f. 133 137, Prishtin, 2009.
erpja, Adelina, Nj vshtrim pr gramatikat shkollore t
shqipes t periudhs 1913 1944, botuar n materialet e Se-
minarit XXVIII Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe
Kulturn Shqiptare, f. 629 639, Prishtin, 2012.
epani, Anila, Gjymtyrt e fjalis n traditn e gramatikave t
shqipes, botuar n materialet e Seminarit XXVIII Ndrkom-
btar pr Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, f. 539
547, Prishtin, 2012.
 199

BUKURIE MUSTAFA,
ITSHK Shkup

STUDIUES ME KONTRIBUTE THELBSORE

N FUSHN E MORFOLOGJIS HISTORIKE
T SHQIPES DHE T BALLKANOLOGJIS

Albanologjia dhe ballkanologjia shkencore te profesor Shaban

Demiraj kan gjetur studiuesin m t ditur e m t prku-
shtuar, n t cilat fusha ai punoi pa u ndalur nj jet t tr
njeriu dhe ku ka dhn kontribute thelbsore. Nga ky kn-
dvshtrim, Demiraj ka arritur q problemet dhe shtjet gju-
hsore ti shtrij n nj hapsir m t gjer t gjeografis
gjuhsore, gjithnj duke u nisur nga gjuha shqipe dhe duke u
br pik referimi shkencor edhe pr shtje e probleme gju-
hsore t sllavistiks, ashtu si edhe t ballkanistiks.
Analiza e tij studimore prqendrohet n rrethin gjuhsor t
ballkanistiks, duke treguar kujdes gjat argumentimit t -
shtjeve t veanta gjuhsore, por pa iu larguar mbshtetjes
shkencore t trajtimit t problemeve. Pr t kuptuar persona-
litetin e nj shkenctari, si ishte Demiraj, t pranuar edhe nga
rrethet e huaja gjuhsore sht mnyra e trajtimit t proble-
meve gjuhsore t mbshtetura n argumente e dshmi, por
gjithnj n funksion t nj t vrtete, pa vlersime e gjykime
subjektive, q shkencs mund ti jap nj drejtim tjetr. N
kt pik, ai gjendet me studiuesit e huaj, pr t cilt sht i
rndsishm studimi i argumentuar i shtjeve gjuhsore, i
nisur nga problemet e gjuhs s tij, pr tu zgjeruar dhe ven-
dosur n nj bashksi m t gjer gjuhsore, si sht ai i gju-
hsis ballkanike. Interesimi i vazhdueshm i Demirajt, q nga
200 BUKURIE MUSTAFA

fillimi pr zhvillimin historik t gjuhs shqipe dhe trajtimi i

shtjeve gramatikore historike t saja, mundsoi trajtimin e
hollsishm t problemeve t hapura n lm t gjuhsis s
prgjithshme t rrethit jo vetm albanologjik, por edhe bal-
lkanistik.
Historia e zhvillimit t ballkanistiks dhe t dukurive ballka-
nike sht i njohur dhe i trajtuar nga studiues t ndryshm
dhe si t till kan pasur tendenc t pasqyrojn probleme
komplekse gjuhsore n lidhjen e gjuhve q prbjn kt
rreth gjuhsor. Studimet gjuhsore t zhvilluara nga Demiraj,
kontribuojn n sqarimin e lidhjes t dukurive t prbashkta
t ksaj bashksie gjuhsore prmes studimit t krahasuar t
gjuhve, nga t cilat dalin mendime e ide t prmbajtura
shkencore. N kt kontekst gjuhsor, Demiraj arrin t tra-
jtoj historin e dukurive gjuhsore npr gjuh t veanta,
pr t arritur n nj vepr sintetizuese, si shprehet vet De-
miraj pr librin e tij Gjuhsia ballkanike/
, e cila e prkthyer dhe e botuar n Shkup n
vitin 1994, u b i njohur e i rndsishm jo vetm pr stu-
diuesit e hulumtuesit shqiptar, por gjithashtu edhe pr rre-
thin shkencor maqedonas. Prkthimi i ktij libri lehtson t
kuptuarit, i afrohet lexuesit maqedonas, pr t mos pasur ke-
qinterpretime, kur shtrohen shtje t ndjeshme, si sht
gjuha, ngase jo gjithmon, t shkruarit n nj gjuh apo refe-
rimi n nj gjuh tjetr t huaj, bart rrezikun e keqkuptimit
dhe fakti tjetr i rndsishm sht trajtimi i maqedonishtes
dhe i historikut t saj si gjuh ballkanike.
Pr mnyrn se si trajtohen probleme t caktuara gjuhsore
dhe historiku i dukurive ballkanike n libr, duhet marr n
konsiderat si referues pr pyetje, t cilat krkojn sqarime me
teza t mbshtetura dhe t argumentuara. Vlera e librit, si dhe
STUDIUES ME KONTRIBUTE THELBSORE 201

e studimeve t Demirajt, mbshtetet n qndrim t matur li-

dhur me trajtimet gjuhsore n rrethana kur mungojn d-
shmi e dokumente konkrete, si jan gjuht e vdekura bal-
lkanike, maqedonishtja e vjetr dhe gjuha e epirotve79, duke
mos dashur t spekuloj n vlersimet historike e gjuhsore.
do dukuri ballkanike nga Demiraj trajtohet n hollsi pr
donjrn nga gjuht dhe idet e ndryshme t lindjes, t ndi-
kimit dhe t prhapjes, t cilat i jep n funksion t diskutimit,
t sqarimit e t argumentimit shkencor. Kshtu, dukurit bal-
lkanike q i ka maqedonishtja dhe bullgarishtja, i bjn ato t
ndryshojn nga dega e tyre gjuhsore dhe t afrohen me gju-
ht tjera, si rumanishtja, shqipja, greqishtja, me t cilat nuk
kan nj prejardhje apo origjin. Dukuri t caktuara ballkani-
ke, Demiraj i vren si m intensive n gjuhn maqedonase
perndimore, duke e dalluar n t njjtn koh nga ajo bul-
lgare, si sht mnjanimi i paskajores, pr t ciln Demiraj
flet edhe n kumtesn e tij, dshmon mnjanimi i paskajo-
res n gjuht ballkanike? gjat konferencs shkencore Shqipja
dhe gjuht e Ballkanit, t mbajtur m 10-11 nntor t vitit
2011 n Prishtin.
Studimet e Demirajt rreth dukurive ballkanike ka nxitur inte-
resimin edhe te sllavisti i shquar Petar Hr. Ilievski, i cili merret
me problemin e zhvillimit historik t gjuhs maqedonase n
librin (Studime
linguistike ballkanike) t vitit 1988. Ilievski i interesuar pr
fatin e paskajores n gjuht ballkanike e sheh t arsyeshme t
trajtoj shtjen e infinitivit t dyt /
n dakorumanishten dhe n shqipen, pr t
ciln flet gjuhtari i ballkanistiks M. A. Gabinski. Edhe vet

79
Demiraj, 1994, 37.
202 BUKURIE MUSTAFA

Ilievski, shpreh mospajtimin lidhur me tezn e Gabinskit dhe

e arsyeton kundrshtimin nga nj numr i madh i ballkanolo-
gve dhe albanologve. M i vendosur, sipas Ilievskit, ishte
Sh. Demirajt, t cilit edhe i referohet: Kto forma foljore
(me ba dhe pr t br) t ardhur nga nj pjesore, por me
vler t paskajores, nuk kishin mundur t formohen n nj
gjuh ku ka qen e panjohur vetdija pr paskajoren80. Teza
se shqipja nuk ka pasur paskajore, q del nga nj grup auto-
rsh, si Hahni, Meyeri, Weigandi e Gabinski, Demiraj i pr-
mend edhe n librin e tij Gjuhsia ballkanike81, duke i he-
dhur posht kto mendime dhe n mnyr t argumentuar
tregon rrugn e mnjanimit t paskajores n gjuhn shqipe.
Ilievski, po n kt libr, shtron shtjen e ndikimit t greqi-
shtes n mnjanimin e paskajores n gjuht q kan qen n
kontakt m t afrt me greqishten dhe me kt rast srish
drejtohet te Demiraj, pr t forcuar mendimin e tij dhe duke
thn se Sanfeldi ka mbivlersuar ndikimin grek82. Lidhur me
shfaqjen e dukurive ballkanike dhe ndikimeve gjuhsore, dalin
teza t ndryshme, duke krijuar ndasi t ithtarve t njrs apo
tjetrs ide. Mbrojtsit mbi ndikimin grek t dukurive ballka-
nike, mbshteten n iden se greqishtja si gjuh kulture dhe
kishtare, ka pasur nj pozit mbizotruese n Ballkan, ndrkaq
kundrshtimi i Demirajt qndron n karakterin popullor t
dukurive ballkanike dhe se gjuha greke ka qen e panjohur
pr masat e gjera popullore ballkanike83. Mirpo, ndryshe

80
,
, 1988, 206.
81
Demiraj, 1994, 154.
82
,
, 1988, 200.
83
Demiraj, 1994, 159.
STUDIUES ME KONTRIBUTE THELBSORE 203

qndron puna me maqedonishten e bullgarishten, te t cilat

mnjanimi i paskajores dhe zvendsimi me lidhoren, merret
si nj nga dukurit q e dallon nga gjuht tjera sllave dhe me
kt rast Demiraj pajtohet me gjuhtart q mendojn se b-
het fjal pr ndikim t jashtm, duke u mbshtetur n zhvil-
limet konkrete t bullgare-maqedonishtes84.
Kur bhet fjal pr dukurit ballkanike dhe kontaktet gjuh-
sore, srish merren parasysh sqarimet e Demirajt dhe me kt
rast e gjejm shpesh n bibliografin e studiuesit t ri Marjan
Markoviq, i cili merret me problemet morfosintaksore n
gjuhn arumune n kontekstin ballkanik. N punimin e tij
-
85/ Pr fun-
ksionet gramatikore t parafjalve n t folmen maqedonase
dhe n arumanishten e Ohrit, Markoviqi trajton interferencn
gjuhsore t arumanishtes dhe maqedonishtes dhe gramatika-
lizmin e disa parafjalve n kallzore, dhanore e gjinore n
disa dialekte e t folme t maqedonishtes. Shfaqja e ksaj -
shtje, merret si rezultat i kontaktit t gjuhve ballkanike. Nga
ana tjetr, prmes ksaj vrtetohen ndikimet dhe dukurit
ballkanike pr t cilat flet Demiraj e q i vren n maqedoni-
shten perndimore dhe pr problemin konkret Dermiraj
shprehet: Edhe n bullgarishte-maqedonishte mund t su-
pozohet m fort nj zhvillim i pavarur, megjithse n kt rast
nuk sht pr tu prjashtuar krejt nj ndikim i mundshm
nga ana e gjuhve fqinje, rumanishtes dhe greqishtes86. N
punimin tjetr, po t Marjanoviqit, me titull

84
Po aty, 162.
85
http://www.rastko.rs/cms/files/books/488988dc2de35
86
Demiraj, 1994, 97
204 BUKURIE MUSTAFA

/ Lidhorja n arumanishten87, srish n bi-

bliografi e gjejm emrin e Demirajt. Kjo edhe nj her vrte-
ton rndsin e botimit dhe prkthimit t librit Gjuhsia
ballkanike, duke u prfshir edhe n shtje t historikut t
studimeve q bn Sh. Demiraj pr zhvillim e ballkanistiks,
kshtu gjuhtarja Violeta Nikollovska te libri i saj -
88/ Gjuha maqe-
donase me kultur t t shprehurit, lexuesit i drejton te libri i
Demirajt (1994).
Trajtimin e shtjeve historike t gjuhs shqipe Demiraj nuk i
sheh si t veuara, por gjithnj n nj kontekst m t gjer
gjeografik-gjuhsor. Ai e vendos at n nj kontekst ball-
kanik, duke trajtuar shtjen e burimit ballkanik si: procese
shum komplekse89, ndrsa pr dukurit e prbashkta bal-
lkanike, thot se: duhen br hulumtime gjithnj e m t
thelluara n seciln nga kto gjuh (gjuht ballkanike), si edhe
prpjekje pr ti shpjeguar ato n nj mnyr sa m t argu-
mentuar shkencrisht90.
N kumtesa, si dhe libra t tij, ai thot se puna n fushn e
ballkanistiks nuk ka mbaruar, por q ende ka pr tu hulum-
tuar dhe mendon se sadopak studimet e tij do tu ndihmoj
studiuesve dhe studimeve krahasuese t ballkanistiks.
Profesor Shaban Demiraj me veprat dhe kontributet e tij thelb-
sore ka ln gjurm n gjuhsin shqiptare, ashtu si dhe n gju-

87
, ,
,
, 2014
88
,
, , 2012, 18.
89
Demiraj, 2002, Tiran, 62.
90
Po aty, 64.
STUDIUES ME KONTRIBUTE THELBSORE 205

hsin ballkanike, si njri nga studiuesit m kompetent n fushn

e morfologjis historike t shqipes dhe t ballkanologjis.

Bibliografia:
Demiraj, Shaban. Gjuhsi ballkanike, Logos-A, Shkup, 1994.
, . , -, ,
1994.
Demiraj, Shaban. Gramatik historike e gjuhs shqipe, Tiran,
2002.
Demiraj, Shaban. dshmon mnjanimi i paskajores n gjuht
ballkanike?, Konferenc shkencore: Shqipja dhe gjuht e Ballkanit,
Prishtin, 10-11 nntor 2011.
, . .
,
, 1988.
, . ,

, , 2014.
, .
,
http://www.rastko.rs/cms/files/books/488988dc2de35, 15.12.2014.
, .
, , 2012.
 207

HIDAJETE AZIZI,
ITSHK Shkup

NJ BALLKANIZM NGA PIKPAMJA

E PROF. DEMIRAJT

Shaban Demiraj, nj emr q patm nderin ta njohim q nga

fillimet e studimeve gjuhsore e q jo rastsisht na shoqroi
gjat tr studimeve n vijim, duke qen se vepra e tij ishte
dhe mbetet nj vepr e pashmangshme pr shkencn
gjuhsore, me t drejt konsiderohet si autoritet shkencor
elitar dhe me po kaq t drejt u laurua me titullin e lart
Msues i Popullit e Mjeshtr i Madh i Puns.
Duke qen nj gjuhtar i madh, profesor e akademik, pas nj
pune t palodhshme edhe n mosh t shtyr, ai na la
trashgim nj varg veprash, t cilat n qarqet shkencore
shqiptare, me merit do t quhen edhe monumentale e enci-
klopedike. Kontributi i tij i jashtzakonshm n lmin e gju-
hsis dhe t kulturs son kombtare n prgjithsi, do t
shfaqet sidomos n fushn e gjuhsis historike, pas ka edhe
do t cilsohet si njeriu q bri histori n gjuhsin shqiptare.
Me veprat si Gramatik historike e gjuhs shqipe, Gjuha
shqipe dhe historia e saj, Fonologjia historike e gjuhs
shqipe do t trajtoj historin e shqipes duke prcaktuar k-
shtu, vendin e shqipes mes gjuhve indoevropiane. Nj ndi-
hmes jashtzakonisht e madhe pr argumentimin e autokto-
nis s shqiptarve do t shfaqet me veprn e tij Prejardhja e
shqiptarve, nn dritn e dshmive t gjuhs shqipe. shtja
e prejardhjes s shqiptarve si dhe prfundimi q del nga kjo
vepr se shqiptart jan vends n trojet ku jetojn sot dhe
208 HIDAJETE AZIZI

pasardhs t strgjyshrve q kan jetuar pandrprer n to,

vshtrohet kryesisht n dritn e dshmive t gjuhs shqipe me
an t analizave faktike e t argumentuara. Ky bagazh i madh
shkencor me vler kombtare, i cili doli si fryt i pens s tij,
shton n pesh edhe me kontributin e dhn pr pastrimin
dhe pasurimin e gjuhs letrare shqipe, ndihmes kjo e cila
dshmohet me prfshirjen e tij aktive n organizimin dhe
zhvillimin e Kongresit t Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe dhe
me kontributin e tij t pandrprer n kt drejtim, me kon-
tributin pr filologjin e arbreshve si dhe me shum studime
t tjera. Si i till, ky kontribut i solli shkencs gjuhsore
shqiptare vlera t mdha, prandaj edhe sot e gjith ditn i re-
ferohet, jo vetm brenda por dhe jasht vendit, elita e gjuh-
sis s sotme dhe e gjuhsis historike.
Mirpo, me nj maturi t pashoqe dhe tani m me nj pjekuri
shkencore, figura e tij do t bhet edhe m e njohur pr
shkencn gjuhsore edhe n Ballkan e Evrop, sidomos pr
kontributin e shquar q dha pr zhvillimin e studimeve kra-
hasuese mbi gjuht ballkanike. Fal prof. Demirajt, fusha e
studimeve t ballkanistiks pasurohet me nj vepr t kara-
kterit sintetizues mbi gjuhsin ballkanike, nj vepr me shu-
m vler dhe e pashmangshme pr kt fush. N veprn
Gjuhsi ballkanike, me nj gjuh t thjesht e t kuptue-
shme, por t nj shkenctari me prvoj, me nj modesti t
rrall por me nj interpretim t thell, me argumente t qn-
drueshme e bindse, duke u mbshtetur n njohurit e mdha
e t thella q kishte, jo vetm pr historin e gjuhs shqipe
por edhe t gjuhve ballkanike, prof. Demiraj dshmon pr
tiparet ballkanike t gjuhs shqipe dhe pr vendin e saj brenda
lidhjes s gjuhve ballkanike.
NJ BALLKANIZM NGA PIKPAMJA E PROF. DEMIRAJT 209

Duke studiuar kt vepr takohemi me prballjet e Demirajt

me teori e qndrime t shum studiuesve, si Kopitar, Miklo-
shi, Meyer, Weigand, Pedersen, Jokl, Skok, Georgiev, a-
bej, Sandfeld, Selishev etj., t cilat prshkojn tr veprn e
q ia rrisin vlern edhe m shum. Pikat ky t trajtimit n
kt vepr, evidentimi i tipareve ballkanike dhe sidomos bu-
rimi i tyre nga nj gjuh substrat apo nga ndikimi i ndrsjell
midis gjuhve fqinje gjat marrdhnieve t tyre shekullore,
sipas prof. Demirajt, duhet t hetohen nga pikpamja e pr-
puthjes ose jo, t secilit ballkanizm ve e ve, me prirjet e
evolucionit t sistemit gjuhsor pr seciln gjuh n kohn e
shfaqjes s tij91. Jo rrall vihet n dukje edhe fakti se nj gj e
till sht jashtzakonisht e vshtir, jo vetm pr gjuht me
nj dokumentim shkrimor t von, si sht shqipja, por edhe
pr gjuht me dokumentim m t hershm92.
shtja e cila do t trajtohet ktu ka t bj pikrisht me
kontributin e prof. Demirajt pr nj ndr ballkanizmat e
shumt q karakterizojn gjuht ballkanike. Objekt studimi
do t jet nyja e prapavendosur shquese n gjuhn shqipe dhe
n gjuhn maqedonase.
Se nyja shquese e prapavendosur sht radhitur ndr ballkani-
zmat m tipik, megjithse ndeshet edhe n gjuh t tjera
indoevropiane jasht Ballkanit, tashm sht e njohur dhe
shtje q nuk krkon diskutime t mtejshme. Por, nuk -
sht arritur n nj mendim t prbashkt pr sa i takon buri-
mit dhe rrugs s prhapjes s ktij ballkanizmi n gjuht e
ashtuquajtura ballkanike. Pr kt shtje, prof. Demiraj, n
cilsin e nj studiuesi t mirfillt, dha nj kontribut me
shum interes.
91
Shaban Demiraj, Gjuhsi Ballkanike, Shkup, Logos A, 1994 f. 102
92
Po aty. f. 102
210 HIDAJETE AZIZI

Para se t nxjerrim n pah pikpamjet e Demirajt pr pranin

dhe procesin e prapavendosjes s nyjs shquese n kto dy
gjuh, ne do t dalim me nj pasqyr t prgjithshme e cila
del si rezultat i trajtimit sinkronik e prqass t nyjs shquese
n gjuhn shqipe dhe n at maqedonase, prkatsisht si re-
zultat i analizs pr formn dhe funksionin e nyjs shquese n
kto dy gjuh. Gjat ksaj analize, sht konstatuar se ndr-
mjet shqipes e maqedonishtes dalin n siprfaqe mjaft prkime
e paralelizma, sa i prket morfologjis e funksionit t nyjs
shquese, por edhe dallime t cilat do t trajtohen edhe nga
aspekti diakronik, duke iu referuar burimeve dhe arritjeve me
shum vler t studiuesit ton t madh, akademik Demirajt.
Nga studimi krahasues n rrafshin sinkronik pr nyjn shquese
n gjuhn shqipe dhe n gjuhn maqedonase jan konstatuar
kto prkime: n rrafshin funksional sht konstatuar se, n t
dyja kto gjuh, informacioni identifikues apo shnimi i refe-
rencs sht funksioni i cili mbetet parsor. Pra, nyja shquese,
si operator i referencs, shrben si sinjalizues siprfaqsor i
referentve t veant e t identifikuar nga realiteti. P.sh.: nj
njeri njeri-u; nj vajz vajz-a. / -;
-; n rrafshin morfologjik, n t dyja
gjuht, informacioni identifikues sht gramatikalizuar prmes
nyjs shquese t prapavendosur e cila nuk prdoret ndaras, por
i bashkngjitet leksems me t ciln prdoret: njeriu, vajza /
, ; n rrafshin motivues sht konstatuar
se motivet pr prdorimin e ktij sinjalizuesi, si motivi i pr-
dorimit t nyjs n funksion anaforik (Dje pash nj grua me
nj djal. Djali n dor mbante... /
. ...), prdorimi i
nyjs i motivuar nga prvoja individuale (Ku i lash syzet? /
?) dhe pr t sinjalizuar referent
NJ BALLKANIZM NGA PIKPAMJA E PROF. DEMIRAJT 211

unik (Ata flisnin pr universin. /

.), prdorimi i nyjs n funksion deiktik, pr t
referuar element q jan prezent n aktin e t folurit (Shikoi
zogjt sa t bukur jan! /
!) si dhe prdorimi i nyjs n funksion kataforik (E
lexova librin t cilin ma propozove. /
.), jan t pranishm n t dyja kto
gjuh, q do t thot se motivet pr prdorimin e nyjs
shquese t prapavendosur jan t njjta; nga aspekti i gjenezs
s nyjs s prapavendosur shquese sht konstatuar se n t
dyja gjuht, nyja shquese sht prftuar nga evolucioni i
premrave dftor n prdorim anaforik (n gjuhn shqipe,
pr gjinin mashkullore: a-i/a-y > -i, -u; pr gjinin
femrore: a-j-o > -a; pr gjinin asnanse: a-ta > -t/-t93
dhe n gjuhn maqedonase, pr gjinin mashkullore: >
; pr gjinin femrore: > ; pr gjinin asnjanse:
> .).94
Dallimet t cilat jan konstatuar gjat analizs s nyjs shquese
t prapavendosur n gjuhn shqipe dhe n gjuhn maqedo-
nase jan si n vijim: n rrafshin funksional, n gjuhn shqipe
dhe n at maqedonase, prve funksionit parsor, atij t sin-
jalizimit t referencs q u prmend m par, nyja e prapa-
vendosur del edhe m funksion dytsor, n prdorim me em-
rat e prvem dhe me emrat me kuptim t prgjithsuar. N
gjuhn shqipe sht konstatuar se nyja shquese sht prgji-
thsisht e gjeneralizuar, si n funksion prgjithsues, ashtu
edhe n bashkvajtje me emrat e prvem, n t gjitha ato
funksione sintaksore ku prdoren edhe emrat e prgjithshm

93
Shaban Demiraj, Gramatik historike e gjuhs shqipe, Tiran 2002, f. 173
94
Blazhe Koneski, Istorija na makedonskiot jazik, Skopje, Kultura, 1967 f. 150
212 HIDAJETE AZIZI

me nyj shquese. Pr shembull, n funksion prgjithsues,

nyjn shquese e takojm si n funksion t kryefjals: Njeriu
nuk sht i gjithdijshm, ashtu edhe n funksion t kundri-
norit: Prindin duhet respekuar! Fmijs duhet ti kushtohet
shum vmendje! e n funksion t prcaktorit: Lkura e ze-
brs sht e bukur. Edhe te emrat e prvem nyja e prapa-
vendosur prdoret po n kto funksione, si bie fjala: Teuta na
befasoi. Do ta befasojm Teutn. Do ti bjm befasi Teuts.
Do t takohemi afr shtpis s Teuts. Ndrkaq, n maqe-
donishten, prdorimi i ksaj nyje nuk sht e prgjithsuar
ashtu si n gjuhn shqipe, as n funksion prgjithsues, sepse
prdorimi i saj n kt funksion nuk sht i domosdoshm,
pra ka mundsi t mosprdorimit, si bie fjala:
. !
!
, e as me emrat e prvem, megjithse
n raste m t rralla edhe mund t prdoret, kryesisht me
ngjyrim ekspresiv. P.sh.: ;
;
. . Por, me
ngjyrim ekspresiv n kuptim pozitiv, prkatsisht te disa emra
diminutiv q mbarojn me e dhe q shprehin intimitet,
takojm edhe: , etj. si dhe me kuptim
negativ, si: ;
95 e t ngjashme; n rrafshin morfologjik jan kon-
statuar dallime pr sa i prket inventarit t formave me t cilat
paraqitet nyja shquese n t dyja gjuht. N kt kontekst,
gjuha shqipe sht m e pasur se maqedonishtja pr shkak se

95
Blazhe Koneski, Gramatikata na makedonskiot jazik, Skopje, Detska
radost, 1999 f. 228
NJ BALLKANIZM NGA PIKPAMJA E PROF. DEMIRAJT 213

n shqipen, pr gjinin mashkullore, takojm dy forma me t

cilat realizohet nyja shquese: -i (djal-i) dhe u (dhe-u)
ndrkaq pr gjinin femrore dhe asnjanse takojm vetm
nga nj form, prkatsisht a (vajz-a) pr gjinin femrore
dhe t (t ecur-it) pr gjinin asnjanse. Maqedonishtja n
kt rast, pr t tria gjinit ka vetm nga nj form me t cilat
realizohet nyja shquese, prkatsisht (-) pr gji-
nin mashkullore, - (-) pr gjinin femrore dhe
(-) pr gjinin asnjanse. Mirpo, nga ana tje-
tr, maqedonishtja na del m e pasur pr sa i prket lokalizi-
mit hapsinor. Prkatsisht, n gjuhn shqipe nyja e shquar
sht neutrale dhe nuk ka forma t ndryshme pr t prca-
ktuar edhe lokalizimin hapsinor, pr dallim nga maqedoni-
shtja, e cila ka tri forma pr nj funksion t till. Morfologjia e
nyjs shquese, n kt rast, n maqedonishte, ka nj paradig-
m me tri forma, t cilat reflektojn me tipare t trefishta dei-
ktike-anaforike, prkatsisht me format -, - dhe
(-, -, -) nga premri , pr
referent q jan pran, -o, - dhe (-,
-, -) nga premri , pr referent q jan
larg dhe , - dhe (-, -,
-) nga premri dftor , pr referent q jan
neutral pr nga aspekti i lokalizimit hapsinor. Edhe prania e
nyjs s paravendosur n gjuhn shqipe, e cila nuk i bashkn-
gjitet leksems me t ciln prdoret dhe e cila, edhe pse e ka
burimin te premri dftor nga i cili rrjedh edhe nyja shquese e
prapavendosur, n shqipen del si morfem shumfunksionale
(me emra q shprehin lidhje farefisnore: i ati, e ma etj.; me
emra n rasn gjinore: e Agimit, i puns etj.; me emra t gji-
nis asnjanse dhe t gjinis femrore: t folurit, e qeshura etj.;
me emra q emrtojn ditt e javs: e hn, e mart etj.; me
214 HIDAJETE AZIZI

mbiemra: i mir, e bukur, t shpejt etj.; me premra t

ndryshm: i (e) tij, i sati etj. dhe me klasa t tjera t fjalve)
por jo edhe me funksion shques si dhe mungesa e saj n gju-
hn maqedonase sht nj tipar q dukshm dallon kto dy
gjuh nga njra tjetra; nga aspekti i gjenezs s nyjs shquese u
konstatua se n t dyja gjuht, nyja shquese e prapavendosur e
ka gjenezn nga premri dftor n prdorim anaforik, megji-
that n kt pik hetohet edhe nj dallim me rndsi kur
kihet parasysh shkalla e gramatikalizimit t ktij dftori, pra
lidhja aktuale e formave t nyjs shquese me format gjegjse t
premrit dftor prkats nga i cili sht prftuar. N gjuhn
shqipe kjo lidhje sht shum m e zbeht se sa n maqedo-
nishten, ku kjo lidhje sht mjaft e qart, gj q flet pr faktin
se procesi i gramatikalizimit t nyjs shquese sht m i mo-
m se sa n gjuhn maqedonase.
Tani, po ti shikojm prmbledhtas kto tipare t prbashkta
dhe t atyre q dallojn kto dy gjuh nga njra tjetra, shikuar
nga kndvshtrimi i prof. Demirajt, mund t arrijm n dy
konstatime.
Konstatimi i par sht se nyja shquese e prapavendosur n
kto dy gjuh duhet t trajtohet si nj tipar ballkanik pr
shkak t ndarjes s hapsirs s prbashkt. Kt edhe m te-
pr e vrteton fakti q maqedonishtja s bashku me bullgari-
shten, t cilat edhe trajtohen si gjuh ballkanike, jan t vet-
met gjuh nga grupi i gjuhve sllave t cilat n sistemin e tyre
gjuhsor kan zhvilluar nyj shquese.
Konstatimi i dyt flet pr dy aspekte. I pari ka t bj me a-
spektin e ndikimit t gjuhve ballkanike mbi maqedonishten,
prkatsisht mbi bullgarishten, n procesin e prfitimit t ktij
tipari ballkanik, ose t gjuhs (a gjuhve) substrat, mbi t ciln
(a t cilat) ato jan mbishtresuar, e q lidhet me faktin q n
NJ BALLKANIZM NGA PIKPAMJA E PROF. DEMIRAJT 215

gjuht e tjera sllave simotra, prve n bullgarishte, nuk sht

zhvilluar nyja shquese, ndrkaq, aspekti i dyt ka t bj me t
dhnat pr vjetrsin e ktij tipari n gjuhn shqipe, n kra-
hasim me maqedonishten, e q lidhet me faktin e reduktime-
ve t mdha fonetike t formave rasore t premrave dftor
prkats n gjuhn shqipe pr dallim nga maqedonishtja, ku
kto reduktime jan shum m t vogla.
Me kto fakte, dhe me faktin q n gjuht sllave, sipas prof.
Demirajt, prapavendosja e nyjs shquese dokumentohet m
von se n shqipe dhe n rumanishte dhe duke e mbshtetur
mendimin se pr nj zgjidhje sa m t sakt t ktij problemi
sht e nevojshme t sqarohet m par se sa e vjetr sht
prapavendosja e nyjs shquese n seciln nga gjuht ballkani-
ke,96 prof. Demiraj hedh posht edhe hipotezat q shpalosen
nga ana e studiuesve, si Piotrovski, Miljetii, Glbovi etj. pr
burimin sllav t ktij ballkanizmi. N kto rrethana, Demiraj
do t shprehet kshtu: ...n rast se burimi i dukuris n
shqyrtim duhet krkuar patjetr n nj gjuh t vetme, athe-
r ktu vijn n vshtrim ose shqipja, ose rumanishtja.97
Pr shqipen dhe rumanishten prof. Demiraj shpreh mendimin
se nyja shquese mund t jet nj zhvillim i pavarur n kto
gjuh dhe se krijimi i saj duhet vshtruar si nj zhvillim i
brendshm i secils prej tyre, i prftuar n pajtim t plot me
rregullsit e prapavendosjes s prcaktorve t pavetmjaftue-
shm n to, rregullsi kjo e dikurshme e gjuhve i.e. pr t
mos e filluar frazn me nj fjal t patheksuar. Vjetrsin e
nyjs s prapme n gjuhn shqipe prof. Demiraj e shpie para
fillimit t dokumentimit t saj shkrimor, d.m.th. para shekullit
XVI, madje edhe para periudhs s shprnguljeve t arbre-
96
Shaban Demiraj, Gjuhsi ballkanike, Shkup, Logos A, f. 102
97
Po aty. f. 102
216 HIDAJETE AZIZI

shve t Italis (XV) e Greqis (XIV), gj q e lidh me faktin

e evolucionit t njjt fonetik t formave rasore t nyjave t
prapme edhe n shkrimet m t vjetra edhe n t folmet e
arbreshve t Greqis, q do t thot se zanafilla e formave
rasore t nyjs s prapme sht relativisht mjaft e vjetr. Ma-
dje, kt vjetrsi e shpie edhe para prfundimit t dukuris s
rotacizmit, prkatsisht para shekullit VII-VIII, duke u mb-
shtetur n faktin se procesi i prngjitjes s formave rasore t
nyjave t prapme me format rasore gjegjse t emrit sht
zhvilluar para se t pushonte s vepruari dukuria e rotacizmit,
si pr shembull: zan-i ~ zr-i, pen-i ~ per-i etj,98 si dhe n
faktin e mungess s parashtess deiktike t dftorve, ashtu
si takohet n maqedonishten, q do t thot se ato jan pr-
ftuar, para se dftort t merrnin kto parashtesa deiktike.
Duke u mbshtetur n kt vjetrsi, prof. Demiraj parashtron
pyetjen, nse kjo dukuri sht nj fakt gjuhsor i vet shqipes,
apo kjo e ka trashguar at nga nna e saj, ndrkaq si pr-
fundim, ai anon nga e dyta. Ndrkaq pr vjetrsin e prapa-
vendosjes s nyjs shquese n gjuht sllave, Demiraj shprehet
se n gjuht sllave t Ballkanit nyja e prapavendosur nuk du-
het t jet fort e hershme, me faktin q, sipas tij, gjurm t
nj nyje t till nuk ndeshen n shkrimet e Qirilit e t Meto-
dit, q do t thot se ajo n bullgarishte ka zn t shfaqet
pas shekullit IX t e.r. Prve ksaj, prof. Demiraj ka parasysh
edhe faktin q akoma nuk sht zbuluar q n bullgarishten e
vjetr t ket pasur edhe ndonj nyj t prparme,99 ashtu si
e ka shqipja sepse edhe shtja, nse treguesi i shquarsis n
ndonj nga gjuht ballkanike ka qen m prpara i paraven-
dosur ose jo, sht nj fakt me rndsi pr zgjidhjen sa m t
98
Po aty. f. 103
99
Po aty. f. 102
NJ BALLKANIZM NGA PIKPAMJA E PROF. DEMIRAJT 217

sakt t ktij problemi. Sipas ksaj, lindja e nyjs shquese n

gjuht sllave, prkundrejt mungess s saj n gjuht e tjera
sllave, sipas Demirajt, mund t shpjegohet si nj zhvillim i
brendshm i atyre gjuhve duke krijuar kundrvnien trajt e
shquar/e pashquar me mjetet e brendshme, prkatsisht n-
prmjet premrave dftor prkats, por nn ndikimin e gju-
hs (a gjuhve) substrat, mbi t ciln (a mbi t cilat) ato jan
mbshtetur, ose nn ndikimin e gjuhve ballkanike rreth e
rrotull e n kt rast ka parasysh shqipen e rumanishten, ndi-
kimi i t dyjave ose njrs nga kto, sepse n kto dy gjuh
prapavendosja sht m e hershme se n maqedonishten. Pr
rumanishten, prof. Demiraj nxjerr n pah t dhnat e studi-
meve t deriathershme se nyja shquese shfaqet n rumani-
shten e prbashkt pas shekullit VII, por edhe se zhvillimi i
nyjs duhet t ket qen nj fakt i kryer para shekullit X si
dhe mendimet e veta se pr vjetrsin relativisht t madhe t
nyjs shquese n rumanishte dshmojn edhe reduktimet e
mdha fonetike, q kan psuar format rasore....100
Ndrkaq, ndikimi nga gjuht e vjetra t Ballkanit si ilirishtja e
trakishtja, sipas Demirajt, mbetet nj hipotez e pavrtetue-
shme sepse nuk ka dokumentim q do t dshmonte pr pra-
nin e nyjs prepozitive a postpozitive n ato gjuh, por edhe
hipotez e cila nuk duhet t prjashtohet kategorikisht101. Si
rrjedhim, burimi i prapavendosjes s nyjs shquese n gjuht
ballkanike edhe pr prof. Demirajn mbetet shtje e pazgji-
dhur bindshm.

100
Po aty. f. 103
101
Po aty. f. 106
 219

ZEQIRIJA IBRAHIMI,
ITSHK Shkup

GJUHSIA BALLKANIKE NJ SHEMBULL

PR BALLKANISTIKN

Studimi, t themi pa modesti, monumental Gjuhsia ballka-

nike i prof Shaban Demirajt, prve rndsis s madhe gju-
hsore q e ka dhe sfids s vazhdueshme q ua bn gjuhta-
rve ballkanik, paraqet edhe nj sfid tjetr, q autori i saj
mund t mos e ket menduar n kohn kur e ka krijuar kt
vepr duke u prqendruar e thelluar n argumentimet filo-
logjike t dhna aty, por q sot mund t interpretohet n nj
dimension tjetr dhe t na shprfaq nj aspekt krejt tjetr t
rndsishm t ksaj vepre.

Ballkani tjetri i Perndimit

Viteve t fundit, vemas pas prfundimit t Lufts s Ftoht,

pas shprbrjes s ish Jugosllavis dhe rnies s sistemit ko-
munist n shtetet ballkanike, Ballkani filloi t perceptohet nga
Perndimi si nj zorr qorre e Evrops, si nj zon e proble-
meve, luftrave, masakrave e si nj zon q e ka vshtir ti
pranoj vlerat qytetruese perndimore.
N kt drejtim bn fjal vemas studimi i autores bullgaro-
amerikane Maria Todorova Ballkani imagjinar, e cila n
hyrje t ksaj vepre shprehet kshtu: Ballkanizimi jo vetm
q ka marr kuptimin e copzimit t njsive politike t mdha
e t qndrueshme, porse sht br sinonim i kthimit n
220 ZEQIRIJA IBRAHIMI

gjendje tribale, t prapambetur, primitive, barbare.102 Dhe,

pr shkak se ky fakt sht sforcuar detyrimisht nga mediat dhe
opinioni i prgjithshm perndimor, pr nj qytetar ordiner t
Perndimit kjo ka marr nuanca aksiomatike dhe gati t pal-
kundura. N kt drejtim Todorova bn elaborime edhe m
t hollsishme, duke shpjeguar se si jan krijuar kto stereoti-
pa, ndonse ato mbeten t paargumentuara sa duhet. Fjala bie,
si argumenton edhe Torodova, luftrat ballkanike kan kri-
juar imazhin e zons luftarake e konfliktuoze, ndrsa harrohen
disa shifra q e demantojn fuqishm kt fakt. Kshtu, nse
dy luftrat ballkanike shnojn vrasje t shumta, q kan ln
pas vetes viktima q e kan ndihmuar stereotipin e tjetrit,
ato megjithat nuk as jan t prafrta me shifrat e vrasjeve q
kan ndodhur vetm n nj jav t vetme n Luftn e Gjirit.
Ose, prball vrasjeve n luftn e Bosnjs, q kapin shifra deri
n 250.000 njerz, kto megjithat nuk jan asgj n krahasim
me luftn e Vietnamit, ku u vran m shum se tre milion
njerz. Kto, por edhe shum shembuj t tjer q nuk po i
prmendim pr shkak t hapsirs s ngusht dhe natyrs s
kumtess, jan dshmi e bollshme se nuk mjaftojn shifrat e
vrasjeve q Ballkani t prligjet si zona e luftrave dhe konfli-
kteve q e tmerrojn botn.
Madje, n kt drejtim duke ndrtuar nj apologji pr Bal-
lkanin sht edhe nj artikull q filozofi boshnjak nga
Shkupi Ferid Muhiq e ka botuar n revistn Shenja. Ai pasi
argumenton n stilin e Todorovs se, megjithat, dmet m t
mdha ndaj qenies njerzore nuk jan kryer n Ballkan, porse
diku tjetr, duke prmendur Spanjn e inkuizicionit, Japonin

102
Maria Todorova, Ballkani imagjinar, Instituti i Dialogut dhe
Komunikimit (e prktheu nga anglishtja: Bashkim Shehu), Tiran, 2006,
fq. 13.
GJUHSIA BALLKANIKE NJ SHEMBULL PR 221

e bombs atomike, holokaustin e Gjermanis, vjen n kon-

statimin se n Ballkan edhe vrasjet, edhe krimet, por edhe
dashurit kan logjikn e tyre q nuk gjendet askund tjetr n
bot. Prandaj ai deklaron: Mbase Ballkani sht vendi i fun-
dit n t cilin ekziston akoma apejroni i fundit autentik an-
tropologjik, ajo protoplazm, ai brum primordial (i kryeher-
shm) n t cilin ruhet akoma bashksia burimore e t gjitha
elementeve nga t cilat sht gatuar njeriu.103 Kjo do t thot
se homo balkanikusi sht njeri q nuk vret pr asnj projekt
ideologjik apo ideal t dikujt, pa mos e urryer viktimn. Nse
bhet nj paralele mes ushtarit amerikan q e hodhi bombn
atomike n Hiroshim dhe nj vrassi serb n Srebrenic,
dallimi sht se i pari thjesht e realizoi nj urdhr n emr t
nj projekti t madh pa pasur ndonj urrejtje t veant ndaj
japonezve posht, ndrsa i dyti e bri at dhun, sepse
ndjente urrejtje t madhe deri n patologji ndaj boshnja-
kve mysliman. Kjo mund t interpretohet edhe n terma t
dashuris.
Duke e shtuar argumentin e tij, prof. Muhiqi para do kohe ka
nxjerr n drit edhe nj vepr, t botuar n gjuhn maqedo-
nase, q n gjuhn shqipe prkthehet Gjak n mjalt. Me
kt i referohet emrit t Gadishullit bal n turqisht mjalt
dhe kan po ashtu n turqisht gjak. Qndrimi i prof. Muhiqit
sht se stereotipi i Ballkanit, q tashm jehon n Perndim,
sht krejt i padrejt dhe tendencioz. N t vrtet kur flasim
pr dhunn, na vijn ndr mend shum autor q ia pr-
shkruajn Ballkanit at si t jet tipari kryesor identifikues i tij,
si sjell nj citat edhe Mark Mazower n veprn Ballkani,
me fjalin e Rebecca West-it se gjithka q dija ishte se

103
Ferid Muhiq, Apologjia e Ballkanit, Shenja nr 34., Shkup, fq. 65-67.
222 ZEQIRIJA IBRAHIMI

ballkanasit sbnin dot pa dhun...104. Madje, Mazower-i

prmend edhe raportimin q kishte br Trocki n kohn e
Lufts s Par Ballkanike, kur duke udhtuar npr Ballkan,
n baz t dhuns q e kishte par n ato zona, kishte mundur
t konstatoj Ja, m n fund Lindja!105.
Se Ballkani sht nj Lindje e Evrops ose nj Orient tjetr,
kt e pohon edhe Maria Todorova, ajo duke marr pr baz
kriteret e orientalizmit q i ka vendosur Eduard Said-i n
veprn e famshme Orientalizmi.106
Por, me kto konstatime nuk pajtohet n asnj mnyr prof.
Muhiqi. Ai madje konstaton se Evropa as nuk do t quhej
ashtu po t mos ishte Ballkani. Sepse, si e dim, edhe emri i
saj lindi n Ballkan n mitologjin greke. Vetm n Ballkan
sht i mundur Sokrati, Platoni, Aristoteli, pa t cilit nuk do
t bhej filozofia.
Prandaj, duke u nisur nga kto q u than m sipr, me t
drejt mund t konstatojm se Ballkani le q nuk sht zorra
qorre e Evrops, por ai sht vet Evropa, Ballkani sht kr-
thiza e Evrops, madje Evropa nuk do t ishte e mundur pa
Ballkanin. Shprehur n terma t prof. Muhiqit, do t thoshim
se Ballkani sht modeli i suksesshm i primordiales, i njer-
zores107. Rrjedhimisht, nuk ka asnj arsye pr inferioritet dhe
faj q ne kemi rastisur t jemi banor t Ballkanit, ndonse
nuk do t kishim thn edhe se duhet t mburremi q jemi
ballkanas. Kjo nuk ka qen zgjedhja jon, andaj kujtojm se

104
Mark Mazower, Ballkani nj histori e shkurtr (e prktheu: Klodian
Borii), Skanderbeg Books, Tiran, 2010, fq. 21.
105
Po aty, fq. 26
106
Ky libr sht botuar edhe n gjuhn shqipe nga SHB Logos-A n
Shkup n vitin 2009 me prkthim t prof. Xevat Lloshit.
107
Shih artikullin e cituar.
GJUHSIA BALLKANIKE NJ SHEMBULL PR 223

duhet ta vlersojm drejt at q jemi pa qen t ndikuar nga

paragjykimet dhe stereotipat perndimore mbi Ballkanin.

Gjuhsi ballkanike model evropian i bashkjetess

Pasi q kemi shpjeguar se si na sht imponuar inferioriteti i

t qenit banor i Ballkanit, kujtoj se tash mund ta kuptojm m
sakt e m drejt rndsin q ka vepra Gjuhsi ballkanike e
prof. Shaban Demirajt. Dhe, n kt drejtim ne kujtojm se
jan dy dimensione kaq t rndsishme q duhet t vihen n
pah: e para sht njohja q prof. Demiraj ia bn maqedoni-
shtes si gjuh sllave m vete dhe, e dyta, modeli i studimit t
afrive gjuhsore, q mund t shrbejn edhe pr studime t
tjera ballkanike.
Sa i takon shtjes s par, si tashm e dim, maqedonishtja u
kodifikua si gjuh m vete vetm pas Lufts s Dyt Botrore,
kur edhe u formua njsia federale e Maqedonis. Por, konte-
stimi ndaj ksaj gjuhe ka vazhduar. Bullgart ende e konside-
rojn si dialekt t bullgarishtes, ndrsa vet maqedonasit sot i
kan hyr zbulimit t gjuhs antike maqedonase, q me t t
lidhen mbase pr ti shptuar ktij pretendimi bullgar. Dhe,
sado q maqedonasit e sotm e kan ende problem shtjen e
gjuhs e t historis (q i konteston Bullgaria), shtjen e au-
toqefalis s kishs (q e konteston Serbia) dhe shtjen e i-
dentitetit dhe t emrit (q i konteston Greqia), shqiptart jan
t vetmit q kan qasje krejt miqsore ndaj maqedonasve.
Kt m s miri e dshmon sidomos studimi i lartprmendur i
prof. Demirajt. Ai, prve shqipes, greqishtes s re, rumani-
shtes, serbo-kroatishtes dhe bullgarishtes, e ka vendosur edhe
maqedonishten si gjuh m vete sllave, duke e analizuar edhe
at n pikpamje t tipareve t prbashkta ballkanike q i
kan krijuar gjuht n kontakt n Gadishullin Ballkanik.
224 ZEQIRIJA IBRAHIMI

Prandaj, n frym t asaj q Perndimi e promovon si vler,

pra bashkekzistencn, fqinjsin e mir dhe respektimin e
tjetrit, mbase m mir se pakkush tjetr n kt hapsira e
dshmojn shqiptart dhe, n kt rast, e dshmon vepra
Gjuhsi ballkanike e prof. Shaban Demirajt.
Ndonse disiplina e gjuhsis ballkanike nuk sht shpikur s
pari nga prof. Demiraj, ngase at edhe m par e kan vn re
gjuhtar si Sanfledi, Kopitari etj.,108 ajo q duhet t theksohet
dhe prshndetet sht fakti se prof. Demiraj ka prfshir m
shum gjuh n kt analiz krahasimtare, pa br asnj dallim
ose prjashtim t ndonj gjuhe pr fardo arsye. Dhe, kjo
qasje pastr shkencore pa asnj tendenc mbase sht arsyeja
q prof. Demirajt ia ka dhn at rndsi t madhe q ka emri
i tij jo vetm pr albanologjin e ballkanologjin, por edhe
m gjer pr mbar gjuhsin.
Ndrkaq, kur flasim pr aspektin e dyt t ktij shqyrtimi, do
t kishim thn se vepra Gjuhsi ballkanike mund t shr-
bej si nj model i mir pr studimin edhe t fushave t tjera
t jets shoqrore t popujve t Ballkanit. Tashm shumkush
e di dokumentarin e bullgares Adela Peva me titull E kujt
sht kjo kng?, q sht dshmia m mir se si jan t ple-
ksura mes vete kulturat ballkanike. Bhet fjal pr nj kng,
t ciln e gjen te secili komb n Ballkan dhe secili prej tyre
ngulmon se ajo kng sht e kombit t tij. Duke e pasur para
vetes nja shembull t till, si dhe veprn e prof. Demirajt, na
vijn n mend se sa jan t ndrthurura mes vete kulturat
kombtare t popujve ballkanik. Duke filluar nga veshja,
ushqimet, orendit shtpiake, artet, jeta shoqrore, familja,
ritet zakonore, festat etj., jan material i bollshm q mund t

108
Shaban Demiraj, Gjuhsi ballkanike, Logos-A, Shkup, 2006, fq. 46.
GJUHSIA BALLKANIKE NJ SHEMBULL PR 225

sjell n sken vepra t tipit Ushqimet ballkanike, Veshja

ballkanike, Urat n Ballkan, Epidemit dhe smundjet n
Ballkan, Historia e arsimit n Ballkan, Letrsia e Ballka-
nit, Ritet e motmotit n Ballkan, Jeta religjioze-
shpirtrore n Ballkan, Shprnguljet dhe zhvendosjet e po-
pullsis n Ballkan, Shtpia ballkanike, Familja ballkani-
ke, Prralla ballkanike, Barsoleta ballkanike, libra me
kng ballkanike etj.
Kur gjith ksaj ia shtojm faktin e rndsishm se krkesa e
Bashkimit Europian sht pikrisht integrimi dhe gjetja e pi-
kave q na bashkojn (e asaj q n bot njihet si common
ground) e jo e atyre q na ndajn, kujtojm se modeli i Gju-
hsis ballkanike sht mjaft i qlluar pr secilin studiues tje-
tr, q i distancuar nga paragjykimet e stereotipat perndimore
pr Ballkanin, por edhe nga paragjykimet dhe urrejtjet ndr-
ballkanike, do t na sillte vepra q do t ishin po kaq t rn-
dsishme pr historin e shkencs e t kulturs jo vetm n
suaza ballkanike, por edhe m gjer.
Kundruar kshtu do t mund t themi se prof. Shaban Demi-
raj, duke shkruar m shum si shkenctar sesa si shqiptar, me
kt vepr i ka paraprir kohs se tij dhe ka dhn shembullin
m t mir se si nj studiues i mirfillt mund t prodhoj
vepr q shkon prtej stereotipave t t tjerve mbi popujt e
Ballkanit. Prandaj ai meriton mirnjohje jo vetm nga shqip-
tart, madje jo vetm edhe ballkanasit. Nse kt do ta kishim
interpretuar me fjalorin e prof. Muhiqit, do t thoshim se
prof. Demiraj, ashtu si Sokrati, ishte i mundur vetm n Bal-
lkan. Ai do t mbetet nj sokrat i kohs son, prej t cilit edhe
Perndimi mund t marr msim dhe ta ket model pr
shembujt e bashkekzistencs, t ciln e ka br kryefjal t
kohs son.
226 ZEQIRIJA IBRAHIMI

Burimet dhe referimet:

- Demiraj Shaban, Gjuhsi ballkanike, Logos-A, Shkup,

2006
- Muhiq Ferid, Apologjia e Ballkanit, Shenja nr 34.,
Shkup
- Mazower Mark, Ballkani nj histori e shkurtr (e pr-
ktheu: Klodian Borii), Skanderbeg Books, Tiran, 2010
- Todorova Maria, Ballkani imagjinar, Instituti i Dialogut
dhe Komunikimit (e prktheu nga anglishtja: Bashkim She-
hu), Tiran, 2006.
 227

BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T
PROFESOR SHABAN DEMIRAJT109

I. Vepra shkencore

a) Pa ndonj bashkpunim
1. shtje t sistemit emror t gjuhs shqipe. Botim i
Universitetit t Tirans. Tiran 1972, f. 296 (me nj
prmbledhje frngjisht).
2. Sistemi i lakimit n gjuhn shqipe. Botim i Universitetit
t Tirans. Tiran 1975, f 275 (me nj prmbledhje
frngjisht).
3. Gramatik historike e gjuhs shqipe. Botim i Universitetit
t Tirans. Shtpia Botuese 8 Nntori. Tiran 1986, f.
l167 (me nj prmbledhje anglisht); Shtpia Botuese
Rilindja. Prishtin 19882, f. 1047.
4. Gjuha shqipe dhe historia e saj. Botim i Universitetit t
Tirans. Tiran 1988, f. 321 (me nj prmbledhje
anglisht); Rilindja. Prishtin 19892, f. 290.
5. Eqrem abej nj jet kushtuar shkencs. Shtpia
Botuese 8 Nntori. Tiran 1990, f. 272; Shtpia
Botuese Akademia e Shkencave t Shqipris. Tiran
20082, f. 322.

109
Kjo list e botimeve dhe referimeve t autorit sht botuar pr her t
par (me shum gabime) n vllimin e akteve t konferencs Akademik
Shaban Demiraj dhe kontributi i tij n arsimin dhe shkencn shqiptare
(bot. Bardhosh Gae et al.) Triptik, Vlor 2011 181vv. Regjistrimi i
bibliografis s punimeve, edhe pse n shumicn e tyre drrmuese jan
realizuar nga autori, mund t konsiderohet deri diku i ezauruar deri n
vitin 2002. Regjistrimet e bra pr vitet 2002-2008 jan thjesht rastsore.
Korrekturn e domosdoshme t tekstit e kreu Bardhyl Demiraj.
228 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

6. Historische Grammatik der albanischen Sprache (kurze

Fassung). Botuar nga sterreichische Akademie der Wi-
ssenschaften; Philosophisch historische Klasse. Schriften
der Balkan-Kommission. Verlag der sterreichischen
Akademie der Wissenschaften. Wien 1993, f. 366.
7. Gjuhsi ballkanike. Shtpia Botuese Logos-A, n
bashkpunim me Katedrn e Gjuhs dhe t Letrsis
Shqiptare t Universitetit t Shkupit. Shkup 1994, f. 277
(me nj prmbledhje anglisht).
8. Balkanska lingvistika = Gjuhsi ballkanike. Shtpia bo-
tuese Logos A. Shkup 1994, f. 294 (me nj prm-
bledhje anglisht).
9. Fonologjia historike e gjuhs shqipe. Botim i Akademis
s Shkencave t Shqipris. Shtpia Botuese Toena.
Tiran 1996, f. 332 (me nj permbledhje anglisht).
10. La lingua albanese origine, storia, strutture. Centro
Editoriale e Librario Universit degli Studi della
Calabria. Rende Italia 1997, f. 302.
11. Prejardhja e shqiptarve n dritn e dshmive t gjuhs
shqipe. Botim i Akademis s Shkencave t Shqipris.
Shtpia Botuese Shkenca. Tiran 1999, f. 284 (me nj
prmbledhje anglisht).
12. Gramatik historike e gjuhs shqipe (version i ri i
prmbledhur). Botim i Akademis s Shkencave t
Shqipris. Shtpia Botuese Lilo. Tiran 2002, f. 510
(me nj prmbledhje anglisht).
13. The origin of the Albanians (linguistically investigated),
Akademia e Shkencave e Shqipris. Tiran 2008, f. 246.
14. Epiri, Pellazgt, Etruskt dhe Shqiptart. Akademia e
Shkencave e Shqipris. Infobotues. Tiran 2008.
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 229

15. Gjuha shqipe dhe historia e saj. Botim i tret - i prmi-

rsuar. Prgatitur pr botim nga Bardhyl Demiraj. Shtpia
Botuese Onufri. Tiran 20133, f. 422. (me nj prm-
bledhje anglisht).
16. Prejardhja e shqiptarve n dritn e dshmive t gjuhs
shqipe. Botim i dyt - i rishikuar. Akademia e Shkencave
e Shqipris. Universiteti Shtetror i Tirans (f. 344 me
nj prmbledhje anglisht).

b) N bashkpunim me t tjer
1. Sh. Demiraj K. Prifti. Kongresi i Manastirit ngjarje e
rndsishme e lvizjes kombtare shqiptare. Shtpia
Botuese 8 Nntori. Tiran 1968, f. 71
2. Gramatika e gjuhs shqipe. vll. II, Morfologjia. Botim i
Akademis s Shkencave t Shqipris. Tiran 1976,
[Botimi I]. Kreu I Njohuri t prgjithshme, f. 30 dhe
Kreu VII Folja, faqe 98; Tiran 19952, f. 452; Tiran
20023, f. 452.
3. Sh. Demiraj K Prifti. Kongresi i Manastirit ngjarje e
rndsishme e lvizjes kombtare shqiptare (ribotim i
prmirsuar). Shtpia Botuese 8 Nntori. Tiran,
19782, f. 118; ASHSH, Instituti i Historis; Tiran 20043,
f. 204; ASHSH Instituti i Historis, Tiran 20084, f. 206.
4. La formazione dellEuropa linguistica. Le lingue dEuropa
tra la fine del I e del II millennio. A cura di Emanuele
Banfi. Shtpia Botuese La Nuova Italia. Firenze 1993.
(Kreu: La lingua albanese, f. 413-424).
5. Le lingue indoeuropee. A cura di Anna Giacalone Ramat
e Paolo Ramat. Shtpia Botuese II Mulino, Bologna
1994. (Kreu XVI: Lalbanese, f. 507-530).
230 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

6. Langues indo-europennes. Sous la direction de Frano-

ise Bader. CNSR Editions. Paris 1994. (Kreu XI:
Lalbanais, f. 223-234). Ribotuar n 19972.
7. The lndo-European Lauguages. Edited by Anna Giaca-
lone Ramat and Paolo Ramat. Routledge, London and
New York. (Kreu 16: Albanian, f. 480-501).
8. . & . : , -
Y y
2012, f. 206.

II. Tekste msimore

a) Pa ndonj bashkpunim
1. Pr shkolln e lart
1. Leksikologjia dhe fonetika e gjuhs shqipe (Pr studentt me
korrespondenc). Konspekt leksionesh. Tiran 1956, f .58.
2. Historia e gjuhs s shkruar t arbreshve t Italis.
(Shek XVI-XIX). Konspekt leksionesh. (Dispens).
Tiran 1956, f. 77; Tiran 19622, f. 77; Tiran 19673, f.
77; Prishtin 19704, f. 77.
3. Historia e gjuhs s shkruar shqipe. Shekujt XVIII-XIX.
Konspekt leksionesh. (Dispens). Tiran 1956, f. 89;
Prishtin 19702, f. 88.
4. Morfologjia e gjuhs s sotme shqipe. Pjesa e 1-r, Uni-
versiteti i Tirans, (Dispens). Tiran 1960, f. 95; Tiran
19642, f. 97; Tiran 19673, f. 97; Tiran 19704, f. 97.
5. Histori e gjuhs s shkruar shqipe.
a) Histori e gjuhs s shkruar t arbreshve t Italis; b)
Lvrimi i gjuhs shqipe gjat shekullit XIX. (Dispens).
Botim i Universitetit t Tirans. Tiran 1962, f. 99 1968,
f. 99; Prishtin 19702, f. 87.
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 231

6. Morfologjia e gjuhs s sotme shqipe. Pjesa e 11-t.

Universiteti i Tirans. (Dispens), Tiran 1963, f. 96-
304; Tiran 19672, f. 96-304; Tiran 19693, f. 96-304;
Tiran 19704, f. 98-304.
7. Morfologjia e gjuhs s sotme shqipe. [Ribotuar si libr
n nj vllim nga Universiteti i Prishtins]. Enti i Teks-
teve dhe i Mjeteve Msimore i Kosovs. Prishtin 1971,
f. 403.
8. Morfologjia historike e gjuhs shqipe (pjesa I). Botuar nga
Fakulteti i Historis dhe i Filologjis i Universitetit t
Tirans. Tiran 1973, f. 184.
9. Morfologjia historike e gjuhs shqipe (pjesa II). Botuar
nga Fakulteti i Historis dhe i Filologjis i Universitetit t
Tirans. Tiran 1976, f. 219.
10. Morfologjia historike e gjuhs shqipe. Pjesa I dhe II. Ri-
botuar nga Fakulteti Filozofik i Universitetit t Prishtins.
Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Msimore i KSA t
Kosovs. Prishtin 19792, f. 403; Prishtin 19893, f. 403.
2. Pr shkollat e mesme.
1. Gramatika e gjuhs shqipe. Pjesa I. Morfologjia. Drejtoria
e Botimeve Shkollore. Tiran 1962, f. 228; Tiran 19662,
f. 236.
2. Gramatika e gjuhs shqipe. Pjesa I. Fonetika, Morfolo-
gjia; Botimi 2-t. Drejtoria e Botimeve Shkollore. Ti-
ran, 1962, f. 230; Tiran 19642, f. 236; Shtpia Botuese
e Librit Shkollor, Tiran 19683, f. 172.
3. Gramatika e gjuhs shqipe. Pr shkollat e mesme peda-
gogjike. [Ribotim]. Shtpia Botuese e Librit Shkollor.
Tiran 19703, f. 260.
4. Gramatika e gjuhs shqipe. Fonetika, morfologjia. Dora-
cak pr shkollat e mesme. Enti i Teksteve dhe i Mjeteve
232 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

Msimore i KSA t Kosovs. Prishtin 1968, f. 218;

Prishtin 19692, f. 219; Prishtin 19713, f. 218.

b) N bashkpunim me t tjer
1. Letrsia klasike (greke dhe latine). Pr klasn e par t
shkollave t mesme (botim i dyt). Botim i Ministris
sArsimit. Prgatitur nga Mahir Domi dhe Shaban
Demiraj. Tiran 1953, f. 296.
2. Gramatika e gjuhs shqipe. I. Pr shkolln e mesme
pedagogjike. Nga Shaban Demiraj dhe Nikoleta Cikuli.
Shtpia Botuese e Librit Shkollor. Tiran 1971, f. 344.
3. Gramatika e gjuhs shqipe. I. Pr Shkolln Pedagogjike.
Nga Shaban Demiraj dhe Nikoleta Cikuli. Shtpia Botu-
ese e Librit Shkollor. Tiran 1973, f. 318.
4. Libri i gjuhs shqipe. 1. (Pr shkollat e mesme pedago-
gjike dhe t gjuhve t huaja). Nga: Shaban Demiraj, Ali
Jashari, Virgjini Lafe dhe Liljana Harito. Shtpia Botuese e
Librit Shkollor. Tiran 1984; Tiran 19852; Tiran 19873
(maket); Tiran 19894, f. 184; Tiran 19945, f. l34; Tiran
19956 (ribotim i prmirsuar red. E. Likaj), f. 135.
5. Libri i gjuhs shqipe. 2. Pr shkollat e mesme pedagogjike
dhe t gjuhve t huaja. Tiran 1985; Tiran 19872,
Tiran 19883; Tiran 19944, f. 172; Tiran 19955, f. 175.

III Transkribime dhe prshtatje veprash letrare

1. Naim Frashri. Bagti e Bujqsija. Redaktuar sipas

botimit t par dhe pajisur me shnime nga Shaban
Demiraj. Ndrmarrja Shtetrore e Botimeve. Tiran
1956, f. 32.
2. Naim Frashri. Lulet e Vers. Redaktuar n baz t
botimit t par dhe pajisur me shnime nga Shaban
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 233

Demiraj. Ndrmarrja Shtetrore e Botimeve. Tiran

1956, f. 67; Tiran 19612, f. 76; Prishtin 19723, f. 88.
3. Gavril Dara (i Riu). Knga e sprasme e Bals Prshtatur
n shqipen e sotme dhe pajisur me shnime pr nxnsit
e shkollave t mesme nga Shaban Demiraj. Drejtoria e
Botimeve Shkollore. Tiran 1961, f. 92; Tiran 19652, f.
89; Prishtin 19763, f. 111.
4. Sami Frashri. Shqipria ka qen, esht e do t
bhet. Redaktuar e pajisur me shnime nga Shaban
Demiraj, Tiran 1962, f. 110.
5. G. Dara (Junior). Il canto ultimo di Bala. Tiran, 1966,
f. l17.
6. Gavril Dara (i Riu). Knga e sprasme e Bals. Trans-
kribuar n baz t botimit t Katanxaros t vitit 1906 dhe
prshtatur edhe n shqipen e sotme nga Shaban Demiraj.
Shtpia Botuese Naim Frashri. Tiran 1994, f. 227.
7. Gavril Dara (i Riu). Knga e sprasme e Bals Prshtatur
n shqipen e sotme dhe pajisur me shnime pr nxnsit
e shkollave t mesme nga Shaban Demiraj. Drejtoria e
Botimeve Shkollore. Toena (me fallsifikim t dhnash, si
gjoja e prgatitur pr botim nga Jorgo Bulo), Tiran
20054, f. ...; ASHAK, Prishtin 20065, f. 260.

IV. Prkthime

1. Imlach, Gladys M. Jeta dhe lundrimet e Kristofor

Kolombit. Ismail Malosmani Botonjs. Tiran 1944, f.
113. (Prkthyer nga anglishtja).
2. Jack London. Martin Iden (Martin Eden). Prkthyer
nga anglishtja. Shtpia Botuese Naim Frashri. Tiran
1959, f. 439; Tiran 19672, 428; Tiran 19753, f. 426;
Tiran 20024, f...
234 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

3. Tales from Shakespeare (Tregime prej Shekspirit) te-

t drama t prmbledhura ne proz. By Charles and Mary
Lamb. G. Bell & Sons, LTD. (dorshkrim). London.
1927. Faqe 162. Prkthyer nga anglishtja n vitin 1944 (e
pabotuar).

V. Artikuj-kumtesa

1. 25 vjetorit n Vlor. N: Jeta e Re, nr. 59, 28

nntor, 1937, f. 4.
2. 28 Nntorit. N Jeta e re, nr. 149, 28 nntor.
3. Nikolla Vasiljevi Gogol (1809-1852). N: Arsimi
popullor, nr. 2-3, 1952, f. 66-70.
4. Disa shnime t krahasuara mbi gjuhn e Jul Varibobs
(1. Fonetika, II. Morfologjia, III. Leksiku, IV. Vrejtje
rreth disa elementeve ku gjuha e Varibobs prpjekje me
t folurat e gegrishtes). N: Buletin pr Shkencat
Shoqrore, 1953, nr. 1, f. 66-75; nr. 2, f. 16-31; nr. 3.
f. 39-50.
5. Edukata nprmjet msimit t letrsis. N: Arsimi
popullor, nr. 10, 1953, f. 13-19.
6. Gavril Dara i Riu (me rastin e 70-vjetorit t vdekjes).
N: Nntori, nr. 12, 1955, f. 78-80.
7. Gjuha e Sami Frashrit (Leksiku. Derivatet. Vrejtje rreth
parashtesave. Mbiemrat e substantivuar. Kompozitat.
Konkluzion). N: Buletin pr Shkencat Shoqrore,
nr. 3, 1955, f. 191-234. (Prmbledhje frngjisht).
8. Gjella e Shn Mris virgjr e Jul Varibobs. Rreth
botimit t par t vitit 1762 dhe transkriptimit t saj prej
V. Librandit. N Buletin i Universitetit Shtetror t
Tirans. Seria Shkencat Shoqrore, nr. 3, 1956, f.
262-270. (Prmbledhje frngjisht).
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 235

9. Disa shnime rreth lvrimit t gjuhs shqipe gjat

shekullit XIX (Fjalori. Ortografia. Prpjekje pr t afruar
t dy dialektet e shqipes n t shkruar. Disa vrejtje rreth
formave. Konstruktet. Prfundime). N: Buletin i
Universitetit Shtetror t Tirans, Seria pr Shkencat
Shoqrore, nr. 4, 1958, f. 120-137. [Vijon n vitin
l959, nr. l, f. 49-79].
10. Jul Variboba (1762). N: Buletin i Universitetit
Shtetror t Tirans. Seria pr Shkencat Shoqrore,
nr. l, 1958, f. 125vv.
11. Disa shnime rreth lvrimit t gjuhs shqipe gjat
shekullit XIX. N: Buletin i Universitetit Shtetror t
Tirans. Seria pr Shkencat Shoqrore, nr. 1, 1959, f.
49-79. [Vijon nga nr. 4 i vitit 1958].
12. Prpjekjet pr vendosjen e nj alfabeti t vetm pr
shkrimin e gjuhs shqipe. N: Arsimi popullor, nr.
10, 1961, f. 49-52. (Prmbledhje frngjisht).
13. Dyqindvjetori i botimit t veprs s par letrare artistike
shqipe Gjella e Shn Mris virgjr e J. Varibobs.
N: Nntori, nr. 9, 1962, f. 166-173.
14. Si t prmirsojm studimin me korrespondenc t
arsimtarve. N: Msuesi,*30 mars, 1962, f. 2-3.
15. Dua t theksoj dy gjra t rndsishme. [Mbi prgatitjen
gjuhsore t nxnsit dhe ngritjen profesionale t
msuesit.] N: Msuesi, 9 tetor, 1964, f. 3.
16. Forma gramatikore perifrastike pr + emr foljor i gjinis
asnjanse n trajt t pashquar. N: Konferenca e Par
e Studimeve Albanologjike, 15-21 nntor 1962, Tiran
1965, f. 213-220.
17. Diskutim rreth kumtess s A. Kostallarit Mbi disa
veori t strukturs semantike t kompozitave pronsore
236 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

t shqipes. N: Konferenca e Par e Studimeve

Albanologjike, 15-21 nntor 1962, Tiran 1965, f.
359-360.
18. Diskutim rreth kumtess s D. G. Svane-s Lvizjet n
fushn e sistemit foljor t shqipes. N: Konferenca e
Par e Studimeve Albanologjike, 15-21 nntor 1962,
Tiran 1965, f. 375-376.
19. G. Dara il Giovane. = Gavril Dara i Riu. N: Albania
nuova Anno XIl, nr. 1, 1965, f. 12-13 .
20. A propos du changement de genre des substantifs au
pluriel dans lalbanais confront aussi evec le roumain. =
Rreth ndrrimit t gjinis s emrave n shums n
shqipe, krahasuar edhe me rumanishten. N: Studia
albanica, nr. 2, 1966. f. 97-111.
21. Pochi cenni sulla vita e sull opera di Gabriele Dara
(Iunior). = Disa shnime mbi jetn dhe veprn e Gavril
Dars t Riut. N: G. Dara (Iunior), Il canto ultimo
di Bala (Poema albanese) Tiran 1966, f. 3-20.
22. Rreth ndrrimit t gjinis s emrave, n shums n
shqipe vshtruar edhe n prqasje me rumanishten. N:
Studime filologjike nr. 4, 1966, f. 83-97, (Prmbledhje
frngjisht).
23. Shaban Demiraj & Dodi Anastas: Nj kontribut me vler
pr kristalizimin e gjuhs letrare. Diskutim rreth Rre-
gullave t drejtshkrimit t shqipes. N: Msuesi 21
korrik, 1967, f. 2.
24. A propos du changement de genre des substantifs au
pluriel dans lalbanais, coufront aussi evec le roumain
N: Actes du Premier Congrs International des tudes
Balkaniques et Sud-Est Europennes, VI, Lingustique,
Sofia 1968, f. 371-384.
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 237

25. Diskutim rreth kumtess s Oda Buchholz Zur Frage

der Verdoppelung der Objekte im Albanischen. = Mbi
shtjen e prsritjes s kundrinave n gjuhn shqipe
N: Actes du Prenmier Congrs International des tu-
des Balkaniques et Sud-Est Europennes. VI.
Linguistique. Sofia 1968, f. 726-727.
26. Demiraj, Shaban & Prifti, Kristaq. Kongresi i Manastirit.
N : Jeta e re, Prishtin, nr. 6, 1968. f. 1212-1224.
27. Le Congrs de Manastir = Kongresi i Manastirit. N:
Studia albanica, nr. 2, 1968, f. 79-87.
28. Rreth mbaresave t shumsit t emravet asnjans n
gjuhn shqipe. N: Studime filologjike, nr. 2, 1968,
f. 137-148. (Prmbledhje frngjisht).
29. A propos du changement de genre des substantifs au
pluriel dans lalbanais, coufront aussi evec le roumain.
N: Actes du Premier Cougres International des tudes
Balkaniques et Sud Est Europennes, VI, Lingustique,
Sofia 1968, f. 371-384.
30. A propos des dsinences du neutre pluriel en albanais. =
Rreth mbaresave t shumsit asnjans n shqipe. N:
Deuxime Confrence des tudes Albanologiques. Tira-
n 2-18 janar 1968, Tiran 1970, vll. III, f. 157-167.
31. Diskutim mbi kumtesn e Eqrem abejt Ngulimet
arbreshe n Itali dhe gjuha e tyre. N: Konferenca e
Dyt e Studimeve Albanologjike, Tiran 12-18 janar
1968, Tiran 1969, vll. III, f. 319-320.
32. Diskutim mbi kumtesn e Vittore Pisanit. Larticolo
posposto in albanese e questioni connesse = Nyja e
prapme n shqipe dhe shtje t lidhura me t. N:
Studia albanica, nr. l, 1968, f. 143-145.
238 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

33. Diskutimi mbi kumtesn e Vittore Pisanit Nyja e

prapme n shqipe dhe shtje t lidhura me t N:
Konferenca e Dyt e Studimeve Albanologjike , Tiran
12-18 janar 1968, Tiran 1969, vll. III, f. 325-327.
34. Emrat prejfoljor asnjans dhe togjet me vler foljore t
formuara me pjesmarrjen e tyre (punim historik). N:
Studime filologjike, nr. 2, 1969, f. 39-74. (Prmb-
ledhje frngjisht)
35. Rreth disa problemeve t paskajores n gjuhn shqipe
(punim historik). N: Studime filologjike, nr. l,
1969, 181-120 (Prmbledhje frngjisht).
36. Rreth kategoris s shquarsis e t pashquarsis n gjuhn
shqipe. N: Studime filologjike, nr. 4, 1969, f. l45-
159. (Prmbledhje frngjisht).
37. Rreth klasifikimit t foljeve n zgjedhime. N:
Studime filologjike, nr. 3, 1969, f. l93-201. (Prm-
bledhje frngjisht).
38. Rreth mbaresave t shumsit t emrave asnjans n
gjuhn shqipe. N: Konferenca e Dyt e Studimeve
Albanologjike. Tiran 12-18 janar 1968. Tiran 1969,
vll. III, f. 131-139.
39. Rreth mbaresave t shumsit t emrave asnjans n
gjuhn shqipe. N: Prparimi, Prishtin, nr. 4, 1969,
f. 279-290.
40. The change of gender in Albanian nouns = Ndrrimi i
gjinis s emrave n gjuhn shqipe. N: Albanian
life, Iford, nr. 2, 1969, f. 14-16.
41. The introduction of the Albanian alphabet. = Vendosja e
alfabetit shqip. N: Albanian life, Iford, nr. 2,1969, f.
4-6.
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 239

42. De la perte de linfinitif en albanais. = Rreth zhdukjes s

paskajores n shqipe. N: Studia albanica, nr. 2, 1970,
f. 125-136.
43. Diskutim mbi kumtesn e Eqrem abejt: Les colonies
albanaises en Italie et leurs parlers = Ngulimet shqiptare
n Itali dhe gjuha e tyre. N: Deuxime Confrence
des tudes Albanologiques. Tiran 1970, vll. III, f.
397-398.
44. Diskutim mbi kumtesn e Vittore Pisani-t: Larticolo
posposto in albanese e questioni connesse = Nyja e
prapme n shqipe dhe shtje t lidhura me t. N:
Deuxime Confrence des Etudes Albanologiques.
Tiran 1970, vll. III, f. 401-403.
45. Rreth formave t s ardhmes n gjuhn shqipe. N:
Studime filologjike, 1970, nr. 3. f. 69-84. (prmbledhje
frngjisht); Jehona, Shkup, nr. 7-8, 19702, f. 41-55.
46. Rreth kategoris s shquarsis e t pashquarsis n gjuhn
shqipe. N: Jehona, Shkup, nr. 7-8, 1970, f. 20-38.
47. Rreth ndajfoljzimit (adverbializimit) t disa formave
gramatikore dhe t disa togjeve t tipit parafjal + emr.
N: Studime filologjike, nr. 1, 1970, f. 137-150.
(prmbledhje frngjisht).
48. A propos des formes du futur en albanais = Rreth
formave t s ardhmes n gjuhn shqipe. N: Studia
albanica, nr. 2. 1971, f. 137-151.
49. De la catgorie du dfini et de lindfini en albanais =
Rreth kategoris s shquarsis e t pashquarsis n gjuhn
shqipe. N: Studia albanica, nr. 1, 1971, f. 41-55.
50. Habitorja dhe mosha e saj (punim historik). N:
Studime filologjike, nr. 3, 1971, f. 31-49. (Prmble-
dhje frngjisht).
240 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

51. Kuptimet kryesore t kohve t mnyrs dftore n

gjuhn shqipe. N: Studime filologjike. nr. 4, 1971,
f. 49-62 (Prmbledhje frngjisht).
52. Le systme des articles en albanais. Confront a celui du
roumain = Sistemi i nyjave n shqipe, krahasuar me at t
rumanishtes. Kumtes e mbajtur n Universitetin e Cluj-
it (Rumani) n tetor 197l (18 faqe dorshkrim).
53. Rreth formave t s ardhmes n gjuhn shqipe. N
Prparimi, Prishtin, nr. 5, f. 385-400.
54. Rreth ndrrimit t gjinis s emrave n shums n shqi-
pe, vshtruar edhe n prqasje me rumanishten. N:
Probleme t historis s gjuhs shqipe. Prishtin 1971,
f. 355-374.
55. Rreth zhdukjes s paskajores n gjuhn shqipe. N:
Studime filologjikc, nr. l. 1971, f. 71-77 (Prmbledhje
frngjisht).
56. The forms of the future in Albanian. = Rreth formave t
s ardhmes n gjuhn shqipe. N: Albanian Iife,
Iford, nr. 6, 1971, f. 44-45.
57. integrimi i gjinis asnjanse. N: shtje t sistemit
emror t gjuhs shqipe, Tiran 1972, f. 307-318.
58. De lorigine des formes du futur en albanais = Rreth
formave t s ardhmes n gjuhn shqipe. N: Cer-
cetri de lingvistic. nr. 1. Cluj. 1972, f.21-31.
59. Disa vrejtje rreth foljeve jam, kam e thom dhe rreth
alternimit -e-/-ie ~ -i- n sistemin foljor t shqipes
(punim historik). N: Studime filologjike, nr. 1.
1972, f. 13-33. (Prmbledhje frngjisht).
60. Kuptimet kryesore t kohve t mnyrs dftore n
gjuhn shqipe. N: shtje t fonetiks dhe t
gramatiks s shqipes s sotme. (Prmbledhje studimesh
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 241

e artikujsh), Tiran 1972, f. 254-274. (Prmbledhje

frngjisht).
61. Demiraj, Shaban & Dodi, Anastas. Nj kontribut me
vler pr kristalizimin e gjuhs letrare. N: Problemet
e gjuhs letrare shqipe dhe t drejtshkrimit t saj.
(Studime dhe artikuj). Tiran, vll. II, 1972, f. 452-457.
62. Rreth klasifikimit t foljeve n zgjedhime. N:
shtje t fonetiks dhe t gramatiks s shqipes s
sotme, Tiran 1972. f. 218-230.
63. Rreth ndajfoljzimit (adverbializimit) t disa formave
gramatikore dhe t disa togjeve t tipit parafjal + emr.
N: shtje t fonetiks dhe t gramatiks s shqipes
s sotme, (Prmbledhje studimesh e artikujsh ). Tiran
1972, f. 68-84. (Prmbledhje frngjisht).
64. Rreth ndrrimit t gjinis s emrave n shums n shqipe
vshtruar edhe n prqasje me rumanishten. N:
shtje t sistemit emror t gjuhs shqipe. Tiran
1972, f. 319-336.
65. integrimi i gjinis asnjanse. N: Studime rreth
historis s gjuhs shqipe. Akademia e Shkencave e
RPSSH. Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis, Tiran 1973,
f. 272-318.
66. Disa vrejtje rreth foljeve jam, kam e thom dhe rreth
alternimit -e- ~ -ie- ~ -i- n sistemin foljor t
shqipes. N: Studime rreth historis s gjuhs shqipe,
Tiran 1973, f. 349-374.
67. Habitorja dhe mosha e saj. N: Studime rreth historis
s gjuhs shqipe Tiran 1973, f. 398-418.
68. Kuptimet kryesore t kohve t mnyrs dftore n
gjuhn shqipe. N: shtje t fonetiks dhe t
gramatiks s shqipes s sotme Tiran 1973, f. 254-272.
242 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

69. Rreth disa shtjeve gramatikore n Rregullat e drejt-

shkrimit t shqipes. N: Kongresi i drejtshkrimit t
gjuhs shqipe (20-25 nntor 1972), Akademia e
Shkencave e RPSSH, Instituti i Gjuhsis dhe i Letrsis,
Tiran 1973, vll. II, f. 323-329.
70. Rreth formave t s ardhmes n gjuhn shqipe. N:
Studime rreth historis s gjuhs shqipe Tiran 1973, f.
375-392.
71. Rreth ndrrimit t gjinis s emrave n shums n gjuhn
shqipe, vshtruar edhe n prqasje me rumanishten.
N: Studime rreth historis s gjuhs shqipe Tiran
1973, f. 319-336.
72. Rreth risive kryesore n sistemin e rasave t gjuhs shqi-
pe. N: Studime filologjike, nr. 2, 1973, f. 65-93.
(Prmbledhje. frngjisht).
73. Rreth shumsit t emrit kal. N: Studime filolo-
gjike, nr. 3, 1973, f. 77-82. (Prmbledhje frngjisht).
74. Rreth zhdukjes s paskajores n gjuhn shqipe. N:
Studime rreth historis s gjuhs shqipe Tiran 1973, f.
419-426.
75. Veorit e lakimit n sistemin premror t gjuhs
shqipe. (vshtruar historikisht). N: Studime filolo-
gjike, nr. 4, 1973, f. 67-93. (Prmbledhje frngjisht).
76. Rreth risivet kryesore n sistemin e rasavet t gjuhs
shqipe. N: Studime filologjike, nr. 2,1973, f. 65-
93. (Prmbledhje. frngjisht).
77. Veorit e lakimit n sistemin premror t gjuhs shqi-
pe. (Vshtruar historikisht) N: Studime filologjike,
nr. 4, 1973, f. 67-93. (Prmbledhje frngjisht).
78. A propos de quelques questions grammaticales dans les
Rgles de 1orthographe albanaise = Rreth disa
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 243

shtjeve gramatikore n Rregullat e drejtshkrimit t

shqipes. N Le Congrs de lorthographe de la
langue albanaise, Tirana 1974, f. 363-369.
79. Diskutim rreth kumtess s Jorgji Gjinarit. N: Ku-
vendi i Studimeve Ilire. (Tiran 15-20 shtator 1972) II,
Akademia e Shkencave e RPSSH, Tiran 1974, f. 310-
315.
80. Rreth disa shtjeve gramatikore n Rregullat e
drejtshkrimit t shqipes. N: Kongresi i drejtshkrimit
t gjuhs shqipe (20-25 nntor 1972) II. Instituti
Albanologjik i Prishtins. Prishtin 1974. f. 407-411.
81. Rreth disa shtjeve themelore t morfologjis historike
t shqipes. N: Gjurmime albanologjike, Seria e
shkencave filologjike 11-1972. Prishtin 1974, f. 69-84.
82. A propos de trois innovations dans le systme de la
dclinaison en albanais. N: Studia albanica, nr. 2,
1975, f. 87-93
83. De la question du neutre en albanais.= Rreth shtjes s
gjinis asnjanse n shqipe. N: Akten des Interna-
tionalen Albanologischen Kolloquiums, Innsbruck 1972,
zum Gedchtnis an Norbert Jokl, lnnsbruck 1977, f.
235-245.
84. Diskussionsbeitrag = Ndihmes pr diskutim. N:
Akten des Internationalen Albanologischcn Koltoqui-
ums lnnsbruck 1972, zum Gedchtnis an Norbert Jokl
Innsbruck 1977, f. 402-404.
85. Rreth kategorive gramatikore t mnyrs dhe t kohs n
gjuhn shqipe. N: Studime filologjike, nr. 3, 1977,
f. 101-129 (Prmbledhje frngjisht).
86. De la perte de linfinitif en albanais. = Rreth zhdukjes s
paskajores n shqipe. N: Actes II Congrs
244 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

intemational des tudes du Sud-Est. Europennes

(Athnes 7-13 mai 1970. T. IV. Linguistique et litte-
rature). Athnes 1978, f. 45-51.
87. Rreth nyjave t prparme t shqipes, vshtruar edhe n
prqasje me rumanishten. N: Gjurmime albano-
logjike. Seria shkencat filologjike VII, 1977; Prishtin,
1978, f. 65-74. (Prmbledhje frngjisht) [Numr
kushtuar Akademikut Prof. Dr. Idriz Ajeti me rastin e
60-vjetorit t lindjes].
88. Alfabetarja e gjuhs shqipe. (Me rastin e 100-vjetorit t
botimit). N: Nntori, nr. 5, 1979, f. 203-210.
89. Ndihmesa e Sami Frashrit n lvrimin e gjuhs shqipe.
N: Studime filologjike, nr. 3, 1979, f. 3-12 (Prm-
bledhje frngjisht).
90. Veprimtaria pedagogjike dhe arsimore e profesor Eqrem
abejt. N: Studime filologjike, nr. l, 1979, f. 199.
[Pjes nga fjala e mbajtur n mbledhjen jubilare organi-
zuar me rastin e 70-vjetorit t lindjes s Eqrem abejt).
91. Aleksandr Xhuvani si vazhdues i veprs s Konstandin
Kristoforidhit. N: Studime filologjike, nr. 1, 1980, f.
63-67 (Prmbledhje frngjisht).
92. A ka ndikime t huaja n strukturn morfologjike t
shqipes? N: Gjuha jon, nr. 2, 1989, f, 87-91.
93. Rreth diftongimit t *-o-s n gjuhn shqipe. N:
Studime filologjike, nr. 2, 1981, f. 69-86. (Prmb-
ledhje frngjisht).
94. Rreth vendit t prcaktorve n gjuhn shqipe.Studime
filologjike, nr. 2, 1981, f. 69-86. (Prmbledhje
frngjisht).
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 245

95. Fan Noli dhe gjuha e tij. N Studime filologjike, nr.

1, 1982, f. 87-91 1982, f. 27-34. (Prmbledhje
frngjisht).
96. La place des dterminatifs en albanais vue historiquement
et en comparaison avec les langues romanes. = Vendi i
prcaktorve n shqipe vshtruar historikisht dhe n
prqasje me gjuht romane. N: Festschrift fr
Johannes Hubschmid zum 65. Geburtstag. Franke-
Verlag-Bermud. Mnchen 1982, f. 225-236.
97. Rreth s ashtuquajturs kategori e mass n gjuhn shqi-
pe. N: Studime filologjike, nr. 2, 1982, f. 37-49.
98. Shqipja gjuh indoeuropiane. N: Gjuha jon, nr. l,
1982, f. 5-12.
99. Vendi (/topika) i trajtave t patheksuara t premrave
vetor n gjuhn shqipe dhe n gjuh t tjera. N:
Seminari ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin dhe
Kulturn Shqiptare. Prishtin, 1982, f. 173-178.
100. Albanian: an Indo-european Language. N: Albanian
Life Iford, nr. l, 1983, f. 5-12.
101. Elemente gjuhsore arkaike n kngt e kreshnikve.
N: Kultura popullore, nr. 2, 1983, f. 59-64. .
102. Kolokuium n Paris me tem Letrsia shqiptare dhe
identiteti kombtar [ku nga Shaban Demiraj u mbajt
kumtesa Ndihmesa e letrsis n zhvillimin e gjuhs let-
rare shqipe]. N: Studime filologjike, nr. 4, 1983.
103. Lapport de la littrature dans le dveloppement de la
langue albanaise. = Ndihmesa e letrsis n zhvillimin e
gjuhs shqipe. Kumtes e mbajtur n Paris m 1983 (7
faqe dorshkrim).
246 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

104. La place des dterminatifs en albanais. = Vendi i pr-

caktorve n shqipe. N: Studia albanica, nr. 2, 1983,
f. 97-113.
105. Rreth emrit t lasht t popullit dhe t gjuhs son.
N: Gjuha jon, nr. l, 1983, f. 17-24.
106. Rreth rimarrjes s kundrinave n gjuhn shqipe. N:
Studime filologjike nr. 3, 1983, f. 31-51.
107. Rreth rimarrjes s kundrinave n gjuht ballkanike.
N: Studime filologjike, nr.4, 1983, f. 26-47
(Prmbledhje frngjisht).
108. Shqipja gjuh ballkanike. N: Gjuha jon, nr. l,
1983, f. 38vv.
109. Vendi i formave t patheksuara t premrave vetor n
shqipe dhe n disa gjuh t tjera. N: Studime
filologjike, nr. l, 1983. f. 3-18 (Prmbledhje frngjisht).
110. Dshmi e qndress (Me rastin e 295-vjetorit t vdekjes
s Pjetr Bogdanit). N: Zri i popullit, 7 dhjetor,
1984, f 2-3.
111. Prirjet kryesore n strukturn morfologjike t shqipes s
sotme letrare. N: Studime filologjike, nr. 4; 1984, f.
71-77 (prmbledhje frngjisht).
112. Theksi n gjuhn shqipe (Vshtrim historik). N:
Studime filologjike, nr. 2, 1984, f. 23-37 (Prmbledhje
anglisht).
113. Labanais dans ses relations avec les langues voisines daus
lautiquit et au moyen-age. = Shqipja n marrdhniet
e saj me gjuht fqinje n lashtsi dhe n mesjet. Kumtes
e mbajtur n Kongresin V t A.I.E.S.E.E. n Beograd m
1984, (14 faqe dorshkrim).
114. Lalbanais dans ses relations avec les langues voisines dans
lantiquit et au moyen ge = Shqipja n marrdhniet e
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 247

saj me gjuht fqinje n lashtsi dhe n mesjet. N:

Studia albanica, nr. 2, 1984, f. 139-147.
115. Harallamb Mihjesku (= Haralambie Mihescu).
Nekrologji. N: Studime filologjike, nr. 4, 1985, f.
179-181.
116. La lingua albanese nella sua evoluzione storica. = Gjuha
shqipe n evolucionin e saj historik. Kumtes e mbajtur
n: Istituto di Studi Albanesi pran La Facolt di Lettere e
Filosofia dell Universit degli Studi di Roma La Sapi-
enza m 1985, (19 faqe dorshkrini).
117. Les tendances principales dans la structure morpholo-
gique de lalbanais lpoque actuelle. = Prirjet kryesore
n strukturn morfologjike t shqipes n kohn e sotme.
N: Studia albanica, nr. 1,1985, f. 109-112.
118. Prirjet kryesore n strukturn morfologjike t gjuhs s
sotme letrare shqipe. N: Gjuha jon, nr. l, 1985, f.
56-62.
119. Prirjet kryesore n strukturn morfologjike t gjuhs s
sotme letrare shqipe. N: Gjuha dhe letrsia n shko-
ll, nr. 13, 1985, f. 65-72.
120. Gjuha shqipe dhe historia e popullit shqiptar. N:
Shkenca dhe jeta, nr. 5, 1985, f. 48-50.
121. About the origin of the Possessive Perfect in Albanian
and in some other languages = Rreth s kryers posesive
n shqipe dhe n disa gjuh t tjera. N: Festschrift fr
Johann Knobloch. Innsbrucker Beitrge zur Kultur-
wissenschaft. Band 23. Innsbruck 1985, f. 81-85.
122. [Zrat e hartuar pr Fjalorin Enciklopedik Shqiptar ].
Budi, Pjetr, f. 124; Majer (Meyer), Gustav, f. 658;
Matrnga, Luk, f. 680; Pedersen, Holger, f. 814;
248 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

Variboba, Jul, f. 1153. N: Fjalori Enciklopedik

Shqiptar. Tiran, 1985.
123. Poezia e gjuhs son (far po krijoj) [Bised me Prof.
Shaban Demiraj, q punon prej vitesh n fush t
gjuhsis]. N: Zri i popullit, 9 mars, 1985, f. 2-3.
124. Rreth poems Knga e Sprasme e Bals (N 100-
vjetorin e vdekjes s Gavril Dars (i Riu). N: Drita,
24 nntor, 1985, f. 10-11.
125. Gjuha shqipe dhe historia e popullit shqiptar. N:
Shkenca dhe jeta, nr. 5, 1985, f. 48-50.
126. Singularizimi i shumsit t emrave n gjuhn shqipe
(Vshtrim historik). N: Studime filologjike, nr. 4,
1985, f. 13-22.
127. Aleksandr Xhuvani si vazhdues i veprs s Kostandin
Kristoforidhit. N: Studime filologjike, nr. 1, 1986, f.
127-131.
128. Frang Bardhi veprimtar i shquar i kulturs shqiptare.
N: Kultura popullore , nr. 1, 1986, f. 141 -146.
129. On some Balkan linguistic phenomena in Albanian =
Mbi disa dukuri gjuhsore ballkanike n shqipe. [Kum-
tes e mbajtur n Universitetin e Kopenhags dhe n at
t Aarhus-it m 1986], (18 faqe dorshkrim).
130. Reension pr librin: Rruga e formimit t fleksionit t
sotm nominal t shqipes. (Libr i Besim Bokshit,
Prishtin 1980, f. 395). N: Studime filologjike, nr. l,
1986, f. 173-182.
131. Rreth apofonis n gjuhn shqipe. N: Studime
filologjike, nr. 3, 1986, f. 12vv.
132. La singularisation du pluriel des noms daus la langue
albanaise. = Singularizimi i shumsit t emrave n gjuhn
shqipe. N: Studia Albanica, nr. 2, 1986, f. 127-138.
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 249

133. Some questions of the history of the Albanian language,

= Disa shtje t historis s gjuhs shqipe. N:
Albania Today, nr. 4, 1986, f. 53-55.
134. The Albanian language in its evolution. = Gjuha shqipe
n evolucionin e saj. [Kumtes e mbajtur n Universite-
tin e Kopenhags dhe n at t Aarhus-it (Danimark)
m 1986], (17 faqe dorshkrim).
135. Sur lapophonie dans la langue albanaise. = Rreth apo-
fonis n gjuhn shqipe. N: Studia albanica nr. 2,
1987, f. 125-140.
136. The time and place of the formation of the Albanian
language and its historical relation with other languages.
N: Albania Today, nr. l, 1987, f. 117-127.
137. Roli i shkolls son pr njsimin e gjuhs letrare shqipe
(Referat i mbajtur n konferencn shkencore kushtuar
100-vjetorit t Msonjtores s Par Shqipe n Kor).
N: Gjuha jon, nr. 2, 1987, f. 5-13; si edhe n:
Revista pedagogjike, nr. 2, 1987, f. 79-86.
138. Roli i shkolls son pr njsimin e gjuhs letrare shqipe
(Referat i mbajtur n konferencn shkencore kushtuar
100-vjetorit t Msonjtores s Par Shqipe n Kor).
N: Studime filologjike, nr. 1, 1987, f. 33-38.
139. Dy fjal pr gjuhn dhe stilin e Selim Hasanit. N
librin: Knga popullore e Selim Hasanit Botim i
Akademis s Shkencave t RPS Shqipris. Prgatitur
nga Bardhosh Gae. Tiran, 1987, f. 212-215.
140. Recension pr librin Rruga e formimit t fleksionit t
sotm nominal t shqipes. (Libr i Besim Bokshit,
Prishtin 1980, f. 395). N: Studia albanica, nr. l, 1987,
f. 167-177.
250 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

141. Recension mbi studimin monografik t Ethem Likajt

Analogjia gramatikore n strukturn morfologjike t
gjuhs shqipe (Tiran 1984). N: Gjuha jon, nr. 4.
1987, f. 99-103.
142. Risi karakteristike t gjuhs shqipe. N: Gjuha jon,
nr. l, 1987, f. 5-15.
143. Roli i shkolls son pr njsimin e gjuhs letrare shqipe.
N: Studime filologjike nr. 1, 1987, f. 33-38.
144. Ndihmesa e Eqrem abejt n fushn e gramatiks
historike t gjuhs shqipe. N: Studime filologjike, nr.
3, 1988, f. 65-68.
145. Die Beziehungen der albanischen Sprache zu den b-
rigen Balkansprachen. = Lidhjet e shqipes me gjuht tjera
ballkanike [Kumtes e mbajtur n Institutin e Sllavistiks
t Universitetit t Vjens, m 31.05.1988], (21 faqe
dorshkrim).
146. Die Stellung des Albanischen in der Indogermania. =
Vendi i shqipes n rrethin e gjuhve indoeuropiane. [Kum-
tes e mbajtur n Institutin e Sllavistiks t Universitetit
t Viens, m 01.06.1988], (20 faqe dorshkrim).
147. Reension mbi librin Einfhrung in die Balkanli-
uguistik mit besonderer Bercksichtigung des Substrats
und des Balkanlateins Wissenschaftliche Buchgesell-
schaft, Darmstadt, 1980, x + 261f. Hyrje n gjuhsin
ballkanike, ... t Georg Renatus Solta. N: Studime
filologjike, nr. l, 1988, f. 203-207.
148. Formime karakteristike n sistemin foljor t gjuhs
shqipe. N: Gjuha jon, nr. 3, 1989, f. 5-11.
149. Johann Georg von Hahn dhe kontributi i tij n fushn e
Albanologjis. N Shqipria e re, nr. 4, 1989, f. 3-5.
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 251

150. Reension rreth librit t Georg Renatus Solta-s:

Einfhrung in die Balkan-linguistik mit besondeer
Bercksichtigung des Substrats und des Balkanlateins.
Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1980, x +
261 f. Hyrje n gjuhsin ballkanike.... N: Studia
albanica. nr.2. 1989. f. 173-177.
151. The Congress which sanctioned the unification of the
alphabet of the Albanian language (on the 80-th
anniversary of the Congress of Manastir). = Kongresi q
sanksionoi njsimin e alfabetit t gjuhs shqipe.... N:
Albania Today, nr. 6, 1989, f. 44-46.
152. Prof. Mahir Domi prfaqsues i shquar i shkencs
shqiptare. (Me rastin e 75- vjetorit t lindjes). N:
Gjuha jon, nr. 2, 1990, f. 14-19.
153. T jemi gjithmon nxns... (Bised me Msuesin e
Popullit Shaban Demiraj). N: Msuesi, 25 shtator,
1990, f. 3.
154. Das Problem des Ursprungs der albanischen Sprache. =
Problemi i prejardhjes s gjuhs shqipe. [Kumtes e
mbajtur n Konferencn Shkencore Ndrkombtare me
temn Stand und Aufgaben der Albanologie heute,
organizuar nga Universiteti i Kln-it (Gjermani), 3-5
tetor 1988]. N: Stand und Aufgaben der Albanologie
heute, Berlin 1991, f. 111-120.
155. Ndihmesat e Gjergj Fishts pr shkrimin dhe lvrimin e
gjuhs shqipe. N: Gjuha jon, nr. 3-4, 1991,
(1994), f. 5-10.
156. Ndihmesat kryesore t Frantishek (Franz) Mikloshiit n
fushn e albanologjis dhe t ballkanologjis. N:
Studime filologjike, nr. 1, 1991, f. 191-197 (Prm-
bledhje anglisht).
252 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

157. Limportanza delle parlate degli Arbresh dItalia per la

storia della lingua albanese. = Rndsia e t folmeve t ar-
breshve t Italis pr historin e gjuhs shqipe. [Kumtes
e mbajtur n Congresso Internazionale di Studi Albanesi
n Palermo m 1990], (10 faqe dorshkrim).
158. Die Stellung des albanischen im Kreise der indogerma-
nischen Sprachen. = Vendi i shqipes n rrethin e gjuhve
indoeuropiane. [Kumtes e mbajtur n Universitetin e
Bonn-it n nntor 1992], (18 faqe dorshkrim).
159. Franz Miklosis main contributions in Albanology. =
Ndihmesat kryesore t Franc Mikloshiit n albanologji.
N: Studia albanica, nr. 1-2, 1992, f. 3-9.
160. Gjuha letrare shqipe e njsuar dhe shtja e paskajores.
N: Gjuha jon, nr. 3-4, 1992, f. 36-39.
161. Miklosis main coutributions Albanology. = Ndihmesat
e Franc Miklosiit n albanologji. N: Mikloiev
Zbornik, Ljubjana 1992, f. 415-422.
162. Prof. Kostaq Cipoja prfaqsues i nderuar i gjuhsis
dhe kulturs shqiptare. (1882-1952). (Prkujtimore)
N: Gjuha jon, nr. 3-4, 1992, f. 79-85.
163. Rndsia e arbrishtes pr historin e gjuhs shqipe.
N: Gjuha jon, nr. 1-2, 1992, f. 19-24.
164. Studimi i gjuhs shqipe n Itali (dje dhe sot). Tiran,
1992 (7 faqe dorshkrim).
165. ber einige Sprachbesonderheiten des Albanischen. =
Mbi disa veori gjuhsore t shqipes. Kumtes e mbajtur
n Institutin e Sllavistiks l Universitetit t Vjens, m
25.06.1992]. (21 faqe dorshkrim).
166. E kemi pr detyr q t vm n vend gabimet e s
kaluars. Intervist me Shaban Demirajn, Kryetar i Akade-
mis s Shkencave. N Rilindja, 17 gusht, 1993, f. 8.
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 253

167. Pr historin e popullit shqiptar: gjuha tregues i padis-

kutueshm. N: Mbrojtja nr.. 9-10, 1993, f. 38-39.
168. Su alcuni problemi dellevoluzione storica della liugua
albanese. = Mbi disa probleme t evolucionit historik t
gjuhs shqipe. Universit della Calabria. N: Quaderni
del Dipartimento di linguistica. 7 Serie Albanistica 1 Studi
Albanesi (Rende-S. Demetrio C, 7-8 giugno 1991).
Aktet e Seminarit t Par Ndrkombtar pr Studimet
Shqiptare (Rende-Shn Mitr, 7-8 qershor 1991]; a cura
di Francesco Altimari, Rende (Cs), 1993, f. 93-103.
169. Albanese. N: Le lingue indoeuropee. A cura di:
Anna Gracalone Ramat e Paolo Ramat. Societa Editrice
11 Mulino. Bologna, 1994, f. 507-530. Nuova
edizione.
170. Limportanza delle parlate arbreshe dltalia per la storia
della lingua albanese. N: I dialetti italo-albanesi.
Studi linguistici e storico-culturali sulle comunita arb-
reshe. A cura di Francesco Altimari e Leonardo M.
Savoia. Biblioteca di cultura 448 Bulzoni Editore,
Roma, 1994, f. 121-128.
171. On two ancient Greek loanwords in Albanian and Ru-
manian. Mbi dy huazime t greqishtes s vjetr n shqipe
dhe n rumanishte. N: Septime Congrs Interna-
tional dtudes du Sud-Est Europen. (Thessalonique
29 aout 4. septembre 1994) Athnes, 1994. Prm-
bledhjet e kumtesave, f. 140. (Origjinali i plot 6 faqe i
pabotuar).
172. Pr veprimtarin shkencore t Prof. Selman Rizs. N:
Gjuha jon, nr. 1-4, 1994, f. 11-16.
173. Sami Frashri one of the founders of the contem-
porany standard Albanian = Sami Frashri nj nga
254 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

themeluesit e shqipes s sotme standarde. [Kumtes e

mbajtur n nj Konferenc Shkencore Ndrkombtare
organizuar nga Katedra e Gjuhs Shqipe pran Uni-
versitetit t San-Petrburgut me 20-27 qershor 1994 me
rastin e 90-vjetorit t vdekjes s Sami Frashrit dhe n
prkujtim t gjuhtares ruse A. V. Desnickaja] (5 faqe
dorshkrim).
174. A ka pasur nj tradit shkrimi t gjuhs shqipe para
Buzukut? N: Meshari i Gjon Buzukut monument i
kulturs shqiptare (1555-1995) Art Club Ulqin 1995, f.
35-41. [Kumtes e mbajtur n Sesionin shkencor dt. 19
maj 1995 n Ulqin, me rastin e 450- vjetorit t botimit),
f. 35-41.
175. About the main objectives and difficulties of the
Albanian Academy of Sciences. = Rreth objektivave dhe
vshtirsive kryesore t Akademis s Shkencave t Shqi-
pris. [Diskutim i mbajtur n Akademin e Shkencave t
Rumanis n vitin 1995}. (5 faqe dorshkrim).
176. Diskutim rreth referimeve t Bahri Becit, Jolanda
Mindak-ut, Victor Friedmann-it dhe Istvan Schutze-it.
N: Seminari XVII Ndrkombtar pr Gjuhn,
Letrsin dhe Kulturn Shqiptare, Tiran 16-31 gusht
1995, Tiran, 1995, f. 33-38.
177. Flet Shaban Demiraj Gjuha, trashgimi m i muar q
na lan t part. [Intervist e tij]. N: AKS, nr. 27,
8-9 korrik, 1995, f. 8.
178. Njohuri t prgjithshme (Kreu 1); Folja (Kreu VII).
N: Gramatika e gjuhs shqipe, vll. I. Morfologjia.
Akademia e Shkencave e RSH. Instituti i Gjuhsis dhe i
Letrsis. Tiran, 1995, f. 29-41; 259-355.
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 255

179. Rndsia e veprs s Buzukut pr studimet historike t

gjuhs shqipe. N: Seminari XVII Ndrkombtar pr
Gjuhn, Letrsin dhe Kulturn shqiptare, Tiran, 1995,
f. 365-369.
180. Roli i shkrimtarve pr zhvillimin e shqipes letrare n t
kaluarn dhe sot. N: Gjuha jon, nr. 1-4, 1995, f.
33-35.
181. Conservations et innovations dans les parlers des
Arbresh dItalie et de Sicile. = Konservime dhe risi n
t folmet e arbreshve t Italis dhe t Sicilis. N:
Praktika tou ellino-alvanikou symposium. Botim i
Qendrs s Studimeve t Evrops Juglindore. Athin,
1996, f. 11-21.
182. J. Kopitars main contributions in albanology. =
Ndihmesat kryesore t J. Kopitarit n albanologji. N:
Kopitarjev Zbornik. Mednarodni Simpoziju Ljubjani
1994; Jernej Kopitar in njegove doba Simpozij...
Ljubjana, 1996, f. 19-28.
183. Problemi i prejardhjes s gjuhs shqipe. N Perla nr.
l, janar-mars 1996, f. 28-40.
184. About the common traits of the Balkan Languages.
N: Studia albanica, nr. 1; 1995-1998, f. 65-87.
185. A propos des innovations principales dans le systme
consonantique de lalbanais par rapport l`indoeuropen.
= Rreth disa risive kryesore n sistemin bashktingllor t
shqipes n krahasim me indoeuropiauishten. N: Studi
i cercetri lingvistice (Bucarest), nr. 1-4, 1997, f. 111-
116.
186. About the common traits of the Balkan languages. =
Rreth tipareve t prbashkta t gjuhve ballkanike.
(Referat 25 faqe dorshkrim).
256 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

187. Disa mendime rreth procesit t diftongimit n gjuhn

shqipe. [Mbajtur n tubimin e organizuar me rastin e 80-
vjetorit t lindjes s Akademikut Idriz Ajeti, viti 1997 6
faqe dorshkrim].
188. Personalitet poliedrik i gjuhsis shqiptare [Shkrim pr
gjuhtarin e shquar Idriz Ajeti]. N: Rilindja, nr.
1322, 21 tetor, 1997.
189. Prof. A. V. Desnickaja. (Prshndetja e Prof. Shaban
Demirajt n Konferencn Ndrkombtare t Sant
Peterburgut me rastin e 85-vjetorit t lindjes dhe 5-
vjetorit t vdekjes, n maj 1997]. (2 faqe dorshkrim).
190. Prof. Akad. Idriz Ajeti n 80-vjetorin e lindjes. [Referat
i mbajtur n tubimin e organizuar nga Akademia e
Shkencave e Shqipris n Tiran m 20 tetor, 1971.] ( 5
faqe dorshkrim).
191. Sami Frashri, nj ndr themelvnsit e shqipes s sotme
letrare. N: Perla nr. l, 1997, f. 33-38.
192. Eqrem abej dhe shkolla albanologjike austriake. N:
Rilindja, nr. 1520, 27 qershor, 1998, f. 10.
193. Shkolla fillore nr. l, Vlor. [Mesazh drguar n gusht
1998 shkolls fillore, ku ka filluar s pari her msimet
Shaban Demiraj.] ( l faqe dorshkrim).
194. Nderim t thell pr lagjen time n Vlor. [Mesazh
drguar n gusht 1998 lagjes, ku lindi dhe u rrit]. ( 1 faqe
dorshkrim).
195. Emrtimi i shqiptarve n shekuj. N: Perla, nr. 3,
1998, f. 21-49.
196. Roli i Eqrem abejt n zhvillimin e gjuhsis shqiptare.
[Kumtes e mbajtur n Sesionin Shkencor Jubilar t
organizuar m 12 gusht 1998 me rastin e 90-vjetorit t
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 257

lindjes s atij gjuhtari.] N: Studime filologjike, nr.

3-4,1998, f. 81-83.
197. Roli i shkrimtarve pr zhvillimin e shqipes letrare n t
kaluarn dhe sot. N: Letrsia shqipe dhe gjuha letrare.
Simpozium i mbajtur m 1-2 nntor 1966, Prishtin
1998, f. 25-28.
198. Rreth emrit t Durrsit. (Vshtrim gjuhsor historik).
N: Studime filologjike, nr. 1-2, 1998, f. 31-42.
199. Rreth dy huazimeve t vjetra t gjuhs shqipe. N:
Eqrem abej personalitet i shquar i shkencs dhe i
kulturs shqiptare, Tiran, abej, 1998, f. 53-59.
200. Shqipja e sotme letrare n prag t shek. XXI. N:
Gjuha jon, nr. 1-4, 1998, f. 21-24.
201. Rreth disa hidronimeve t lashta t Shqipris. N:
Studime filologjike, nr. 3-4, 1999, f. 13- 43
(Prmbledhje anglisht).
202. Rreth shtjes s romanizimit t Gadishullit Ballkanik.
N: Studime historike, nr. 3-4, 1999, f. 7-19.
203. Selman Riza, gjuhtar dhe atdhetar i shquar. N librin
Selman Riza, gjuhtar, dhe atdhetar i shquar t Engjll
Angonit. Botimet Toena. Tiran 1999. Parathnie, f. 5-8.
204. Alcune note su Giulio Variboba e sulla sua opera. = Disa
shnime mbi Jul Varibobn dhe veprn e tij. [Kumtes e
mbajtur n katundin Mbuzat t Kozencs (Itali), n
prkujtim t poetit arbresh Jul Variboba, m 1999]. (4
faqe dorshkrim).
205. Disa zhvillime paralele n evolucionin e shqipes dhe t
iranishtes. N: Perla, nr. l, 1999, f. 13-23.
206. Dy fjal nderimi pr Prof. Selman Rizn. N: Gjuha
jon nr. 3-4, 1999, f. 19-20.
258 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

207. Dy fjal pr nj vepr me vlera shkencore. N: Fatmir

Agalliu Gjuha e Fan Nolit n veprat origjinale. Tiran.
l999. [Parathnie. f. 7-9].
208. Kongresi i Manastirit dhe rndsia e tij. N: Studime
filologjike, nr. 1-2, 1999, f. 5-10.
209. Mesazhi im pr intelektualt e rinj sht t punojm me
atdhetarizm e prkushtim (Intervist e Shaban Demirajt)
Msuesi, nr. 39, 17 nntor, 1999, f. 5.
210. Rndsia e alfabetit t Shoqris Bashkimi (1999).
[Diskutim] (3 faqe dorshkrim).
211. About the redoubling of the objects in Albanian and in
the other Balkan languages = Rreth rimarrjes s
kundrinave n shqipe dhe n gjuht e tjera. Ballkanike.
[Kumtes e mbajtur n nj Konferenc shkencore Ndr-
kombtare n Selanik, 1999] - N: Balkanlinguistik.
Synchronie und Diachronie [Botim i Departamentit t
Gjuhsis t Fakultetit t Filozofis t Universitetit
Aristotel t Selanikut]. Thessaloniki, 2000, f. 59-63.
212. A propos de la romanisation des anciens peuples de la
Peninsule Balcanique. N: Studia albanica, nr. 1,
2000, f. 1-6.
213. E ndiej veten shum t gzuar dhe mirnjohs. (Fjala e
mbajtur n mbledhjen solemne t organizuar n
Prishtin, m 15 tetor, 2000, me rastin e 80-vjetorit t
lindjes s Shaban Demirajt]. (3 faqe dorshkrim).
214. Ikn i fundmi i t shquarve linguist. Prof. Mahir
Domi. [Autor t shkrimit: Ylli Popa, Jorgo Bulo, Shaban
Demiraj, Zija Xholi]. N: Koha jon, nr. 222, 21
shkurt, 2000, f. 26.
215. I dashur msues. [Letr drguar ish msuesit t tij t
shkolls fillore, zotit Musa Muho, m 4 prill 1977]. N:
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 259

Musa Muho, Dallgt joniane t jets, Tiran, 2000, f.

87-89.
216. Mirnjohje t thell qytetit tim t lindjes. Vlors. [Fjala e
mbajtur n mbledhjen solemne,. m 20 tetor 2000, kur
shpallet Qytetar Nderi i qytetit t Vlors 3 faqe,
dorshkrim].
217. Ndihmesat e Naim Frashrit pr lvrimin e gjuhs
shqipe. N: Naim Frashri 100 vjet pas. Akademia e
Shkencave dhe e Arteve e Kosovs & Akademia e
Shkencave e Shqipris, Prishtin 2000, f. 25-30.
218. Pasion pr shkencn dhe lirin. N: Engjll Angoni,
Selman Riza gjuhtar dhe atdhetar i shquar (Recension
pr librin). N: Universi shqiptar i librit, nr. 1, 2000.
219. Rreth disa bashkprkimeve midis mesapishtes dhe
shqipes. N: Studime filologjike, nr. 3-4, 2000, f.
91-103 (Prmbledhje anglisht).
220. Rreth emrit t qytetit t Shkodrs. Kumtes e mbajtur
n Seminarin IV Shkodra n shekuj, Shkodr 2000). (3
faqe dorshkrim).
221. Rreth emrit t Pultit. (Kumtes e mbajtur n Seminarin
V Shkodra n shekuj). Shkodr 2001. (6 faqe dor-
shkrim).
222. Rreth risive kryesore n sistemin zanor t gjuhs shqipe.
N: Shqyrtime Albanologjike 6. Shkup, 2000, f. 23-
28 (Prmbledhje anglisht).
223. Shqipja nj gjuh indoeuropiane lindore n lidhje t
hershme me gjuht indoeuropiane perndimore N:
Perla, nr. l, 2000, faqe 90-96.
224. Shqipja e sotme letrare n prag t shekullit XXI. N:
Konferenca Shkencore kushtuar 25-vjetorit t
260 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

Kongresit t Drejtshkrimit t Gjuhs Shqipe, Tiran 12

dhjetor 1977, Shkenca, Tiran, 2000, f. 39-43.
225. Dy fjal pr Osman Haxhiun. [Parathnie pr
monografin e Bardhosh Gaes mbi Osman Haxhiun,
shkruar m 2001]. (5 faqe dorshkrim).
226. Fjala e mbylljes. N: Konferenca shkencore Vlora
n rrjedhat e kohs, Tiran 2001.
227. Gjuha shqipe sht zhvilluar nga njri apo disa dialekte t
Ilirishtes s Jugut. N: Flaka, Shkup, nr. 6713, 10 janar,
2001, f. 8.
228. Ndihmesat kryesore t prof. Jup Kastratit. N: Diana
Kastrati, Bibliografia e Botimeve t Prof. Dr. Jup
Kastratit, Shkodr 2001, f. 157-159.
229. Pak fjal rreth gramatiks s Ilia Dilo Sheperit. N:
Ilia Dilo Sheperi, Gramatika dhe sintaksa e gjuhs
shqipe, (ribotim), Tiran, 2001, f. l.
230. Prof. Mahir Domi personalitet i shquar i arsimit,
kulturs dhe shkencs shqiptare. N: Studime
filologjike, nr. 3-4, 2001. f. 19-23.
231. Rreth huazimeve prej burimi turk, arab dhe persian n
gjuhn shqipe. N: Univers. Tiran, nr. l, 2001, f.
l5-30. (Prmbledhje anglisht).
232. Rreth emrit t qytetit t Vlors dhe lashtsis s tij.
N: Vlora n rrjedhat e kohs. Universiteti
Teknologjik Ismail Qemal Vlora, Shoqata kulturore
Ismail Qemal Vlora, Bashkia e Vlors. Tiran 2001.
Toena. f. 15- 22.
233. Rreth evolucionit t grykoreve (guturaleve)
indoeuropiane n gjuhn shqipe. [Kumtes e mbajtur n
Konferencn Shkencore Ndrkombtare n prkujtim t
gjuhtares ruse A. V. Desnickaja n Sant Petersburg n
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 261

maj 1997]. N: Studia Linguistica et Balcanica, nga

Instituti i Studimeve gjuhsore i Akademis s Shkencave
t Rusis Nauka, Sant Petersburg, 2001, f. l18-122.
234. Rreth gramatiks s Kristoforidhit. [Kumtes e mbajtur
n Konferencn Shkencore Ndrkombtare Kristofori-
dhi, figur e ndritur e Rilindjes Kombtare Shqiptare, e
organizuar nga Universiteti Aleksandr Xhuvani dhe
Bashkia e qytetit Elbasan, 21 mars 2001]. (8 faqe do-
rshkrim).
235. Rreth qiellzorzimit t bashktinglloreve grykore n
gjuhn shqipe [Kumtes e mbajtur n Konferencn
Shkencore Ndrkombtare n prkujtim t albanologes
ruse A. V. Desnickaja, n Sant Petersburg, maj 1997].
N: Studime filologjike, nr. 1-2, 2001, f. 5-13.
(Prmbledhje anglisht).
236. Arbn/Arbr. N: Historia e Popullit Shqiptar I.
Tiran, Toena 2002, f. 346-348.
237. na kujton e na mson 28 Nntori i vitit 1912. [Fjala
e mbajtur n mbledhjen solemne t zhvilluar n Vlor me
rastin e 90-vjetorit t Shpalljes s Pavarsis. n nntor
2002 2 faqe dorshkrim]
238. Fjala e mbylljes n Konferencn shkencore me tem:
Vlora n rrjedhn e kohs. N Buletin Shkencor nr.
2, .f. 371-372. Universiteti Teknologjik. Ismail Qe-
mali Vlor.
239. Gavril Dara. Jeta dhe vepra. [Studim i prgatitur pr
parathnien e re t librit Knga e Sprapme e Bals] (17
faqe dorshkrim).
240. Gjuha letrare shqipe e njsuar dhe shtja e paskajores.
N: Konferenca shkencore Gjuha letrare kombtare
262 BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT

dhe bota shqiptare sot. Tiran 20-21 nntor 1992.

Tiran 2002, f. 56-59.
241. Il rapporto tra conservazione e innovazione nella lingua
albanese. N: Variazioni linguistiche in albanese. A
cura di Addolorata Landi. Pubblicazioni dell Universita
degli studi di Salerno, f. 25-42. Napoli. Edizioni Scien-
tifiche Italiane, 2002.
242. Ku dhe kur sht formzuar etnosi arbresh (shqiptar).
[Kumtes e mbajtur n Konferencn shkencore me tem:
Vlora n rrjedh t kohrave]. N: Buletini shken-
cor nr. 2. prill 2002, f. 3-10. [Universiteti Teknologjik
Ismail Qemali, Vlor]
243. Mesapt dhe gjuha e tyre. Prgatitur brenda vitit 2002
dhe drguar pr botim n revistn e Universitetit Tek-
nologjik Ismail Qemali, Vlor (6 faqe dorshkrim).
244. Ndihmesa e Joklit n prcaktimin e kronologjis s disa
dukurive t vjetra t gjuhs shqipe. [Kumtes e mbajtur
n Simpoziumin ndrkombtar kushtuar N. Joklit n
Shkodr, qershor 2002] (4 faqe dorshkrim).
245. Romanizimi n Europn Juglindore. Kohzgjatja,
prmasat dhe pasojat. [Bised e zhvilluar n Akademin e
Shkencave m 2002] (12 faqe dorshkrim).
246. Sullorigine dei Messapi. = Mbi origjinn e mesapve.
N: Studi in onore di Antonino Guzzeta. Cattedra di
Lingua e Letteratura Albanese. Universit di Palermo,
Helix media Editore, Palermo 2002. f. 131-135.
247. Shoqria nuk mund t prparoj pa zhvillimin e
gjithanshm t arsimit, kulturs dhe shkencs. N:
Ligji dhe jeta, nr. l. 2002, f. 37-40.
248. Rreth disa shtjeve thelbsore t shqipes standarde
[Kumtes e mbajtur n Konferencn Kombtare t
BIBLIOGRAFIA E BOTIMEVE T PROF. SHABAN DEMIRAJT 263

Gjuhs Shqipe. Nntor 2002]. N: Studime filolo-

gjike, nr. 3-4, 2002, f. 37-42.
249. Rreth disa ndihmesave t rndsishme t Milan Shuflajit
n fushn e albanologjis. [Kumtes e mbajtur n Konfe-
rencn ndrkombtare pr Shuflajin n Tiran n vitin
2002].
250. V. Cimochovski rreth dy risive n sistemin emror t
shqipes. N: Studime filologjike, nr. 1-2, 2002, f.
103-109. (Prmbledhje anglisht).
251. Rreth disa ndihmesave t Milan Shuflajt n fushn e
albanologjis. N: Studime filologjike, 1-2, 2003, f.
81-87.
252. Rreth autorsis s poems Knga e sprasme e Bals.
N: Studime filologjike, 3-4, 2003. f. 63-74.
253. Rreth huazimeve turke n gjuhn shqipe. N:
Studime filologjike, 3-4, 2004, f. 19-28.
254. Kongresi i alfabetit t gjuhs shqipe dhe vendi i tij n
kulturn shqiptare, (n bashkpunim me Kristaq Priftin).
n: Studime filologjike, 3-4, 2008. f. 5-16.
255. Rreth emrave t fshatrave t Dropullit e t Vurgut dhe
t banorve t tyre gjat shekujve. N: Studime
filologjike, 1-2, 2008, f. 73-90.
CIP -

". ",

811.18(062)
811(497)(062)

SHABAN Demiraj - figur e shquar e albanologjis dhe

ballkanologjis : (sesion shkencor - 21 nntor 2014). V. 8 /
[kryeredaktor Zeqirija Ibrahimi]. - Shkup : Instituti i trashgimis
shpirtrore e kulturore t Shqiptarve, 2015. - 263 . ; 21 . -
(Biblioteka Scupi)

. - . -
Bibliografia e botimeve t profesor Shaban Demirajt: . 227-263

ISBN 978-608-4653-24-0

) - ) -
COBISS.MK-ID 98178058