KOSTE qEI(RßZT

Kolana historike
 . KOSTE qernrzl

Plani i tretö i copötimit

tö Shqipörisö
:

Kolana Jristorfke

r-J
E
E
fr-
-l
Tiranö zor3
Kostö Qekrezi
Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö
Kolana historike

Redaktor: Naim Zoto

Nö ballinö: Konferenca e Jaltös, shkurt ry45:

nga e maita nö tö diathtä: Winston
Churchitl, Franklin D' Roosevelt
dhe JosePh Stdlin'

Botues: "Naimi"-ShtöPi botuese

dhe studio letrare
info.naimi@Yahoo'com
www.botimenaimi'com
ISBN: 978-9928-109-49-1

Botimi i parö: CA.Chekrezi, Washing@n D' C'' r95r

Copyright i kötii botimi @: "Naimi"

 Shqiptaräve tö Amerikäb dhe djelmurisä
kombätare, si udhäheqäs tö pagabuar,
pör tövajtur pas gjurmöüe tö störgjyshäye tanö
tä shkäIqyer qö pörmend l(y libän
ua dedikoj me dsshuri dhe besö kötö histori,
 PTANI I TRET€
r HtFfimn IE $il|llpEnl$

Autor Bolonier:
C. A. CHEKRTZI

qtp
dlb

IVASHINCTON. D,

1061

Frontespici i botimit tö parä tö librit.

 Parathönie

Kur po dalin nö dritö köto radhö janö mbushur

plot gjashtö vjet qö kur u shtröngova tö largohem
nga Shqipöria e Lirö dhe, pothuaj, nga gdo pörzierje
direkt nö göshtjen shqiptare.
.
Megjithatö, gjatö kösaj kohe e kam mbajtur
gishtin nö damarin e lövizjes shqiptare qö nga r"-.u
e kryeqytetit tö Shteteve tö Bashkuara (fshati ku jetoj
öshtövetöm tri milia larg nga Shtöpiae Bardhö);iam
mbajtur letörkömbim me nJe rreth tö ,rgushtö miqsh,
jam takuar dhe falosur me delegatöt e qeverisö sö
Tiranös pranö Kombeve tö Bashkuara; kim botuar
disa artikuj mbi göshtjen tonö nö gazetat amerikane
dhe nö dy raste kam botuar e pörhapur dy qarkore,
me datö r5 maj ry47 dhe r qershor r95o.
_ Sllas detyrös sö gazetarisö, nö radhöt e para tö sö
cilös kam shörbyer mö se 3o vjet, artikuj u.rglirht dh"
tö dy qarkoret ua dörgova pör njoftim dhe komentim
redaksive tö "Diellit'l tö cilin unö e böra tö pörditshöm
mö r9r5, dhe tö "Lirisö'l tö cilön e rrita nga djepi
qysh mö r94r. Por asnjöra nga köto ay gurlt" ,r,rL
pati bujarinö as tö pörmendö se mori ato artikuj ose
qarkoret nö falö. Dhe kjo, ndoshta, vjcn ngaqö köto
dy fletore, qö thonö se pörfaqösojnö mendimin e
shqiptaröve tö Amerikös, nuk pranojnö asnjö botim
qö mund tö cenojö monopolin qö kanö vcndosur
organizatat e tyre. Ku öshtö koha kur unö pranoja pör
botim kritikat mö tö ashpra dhc atakimet mö tö egra
kundörvetes sime nö shtyllat e "Lirisö"!...
Ndörkohö, niö tog miq e dashamirö mö
köshillonin qö tö nxjerr njö gazetö tö tretö kötu nö
Amerikö; dhe shumö janö ata qö mö kanö shtytur tö
ngreh edhe njö organizatö tö tretö. Por eksperienca
ime mö ka bindur se nö kötö qarkun e kötushöm
nuk mund tö mbahet mö tepör se njö gazetö ose niö
organizatö.
Nga ana tjetöx dhe si pörgjigje nö döshirat e
kötyre atdhetaröve, janö shtuar nö kohön e fundit
edhe dy gazeta tö tiera me qytetin New York si
qendör botimi. Pörveq kötyre, japin dhe marrin njö
tog fletushka qö dalin pa rregull nga qendra dhe
zyra tö paqena, pörveq njö numri "buletinesh" qö na
vijnö kohö mö kohö nga vende tö largöt si Australia,
Argjentina dhe Kanadaja.
Botimi i kaq organeve me tendenca tö kundörta
öshtö njö simptomö e padyshimtö e löngatös sö röndö
nga e cila vuan gjithö göshtja shqiptare.
Pör gjithö köto arsye, arrita nö pörfundimin se
erdhi tashmö koha qö tö qoj edhe niöherö zörin tim
nö mbrojtje tö atdheut tö pörbashköt me botimin e
kötij libri.
 Shpresoj dhe lutem tek i madhi Zot qö ky botim
t'i dalö nö krye tö qöllimit pör tö cilin po del nö dritö:
tö tregojä gjendjen e vörtetö tö Eöshties shqiptare-

Kostö Qekrezi*
Lyon ViIIage, Virginia, gusht t9 5t.

*Faländerim

Publikisht iu shpreh miröniohien botuesre tä librave "Ruzvelti

dhe rusöt" dhe "Ditaret e (iano-s" (Doubleday &Co), "Drekö
nö Shtöpinö e Bardhö" (Harper & Collins), "Dilema e Greqisö"
(f. B. Lippincott & Co), tö cilät patön miräsinö tö mö lejonin tö
citoja lirshöm nga botimet e tyre.
 KAPITULLI I

Njömbödhjetö vlet krizö

kombötare

_ Pothuajse dhjetö vjet mö parö (tetor r94r) u

ktheva nö Amerikö nga njö kamp pörqenclrimi
(Concentration Camp) nö Francö, pas
ry vret
shörbimi nö Shqipöri dhe mörgimi nö Europö.
Nö njö kamp pörqendrimi njeriu ka nö
dispozicion törö kohön e duhur pör stuclime dhe
mendime. Kjo ishte aq e vörtetö pör mua sa edhe pör
tre shqiptarö tö tjerö qö gjeta atje: profesor Skönäer
Luarasi, oficer Mehmet Shehu, pa gradö tö caktuar
nö atö kohö por tani Major-Gjeneral dhe Ministör i
Punöve tö Brendshme nö qeverinö e Enver Hoxhös;.
kapiten i (Luftös sö Spanjös) Hulusi Spahiu, sot
Major-Gjeneral nö Shqipöri. Njö i katört, Vangjel
Dhimitriadhi, nuk kishte qöndrim tö caktuar pohlik.
Ata tö tre tö paröt e shkonin kohön me studime tö
thella tö filozofisö Marksiste-Engelsiane pör tö qenö
 Kostö Qekrezi

gati qö t'i aplikonin nö sovjetizmin e Shqipörisö. Sa

pör mua, mendja mö vintc rrotull rreth qöshtjes se
si mund tö shpötohet Shqipöria nga zbatimi i Planit
tö 'Iretö pör Copötimin e saj. Sepse qysh nö atö
kohö ishtc pöshpöritur se Anglia ia kishte premtuar
Greqisö krahinat e Korgös dhe Gjirokaströs, si
shpörblim tö qöndresös sö popullit grek kundör
Italisö fashiste, dhe si protestim kundör qöndrimit
dredharak tö Zogut kundrejt Fuqive tö Peröndimit
nö kohön para shpalljes sö Luftös sö Dytö Botörore.
Gjatö kohös qö isha i mbytur nö Vörnet de
I'Ariege (köshtu quhej kampi i internimit) mendja
ime ishte kthyer ndajAmerikös: ndaj shoköve tö mi
midis shqiptaröve tö Amerikös dhe ndaj qevcrisö
amerikane me anö e tö cilös shqiptaröt e Amerikös
e shpötuan Shqipörinö nga Plani i Dytö i Copötimit,
me ndörhyrjen dramatike tö Prcsidentit Woodrow
Wilson nö janar r9zo.
Nga informatat qö kisha nö atö kohö, dukej
sheshit se Vatra, e vetmja organizatö politike nö
Shtctet e Bashkuara, ishte larguar krejt nga programi
i saj historik. Nön drejtimin dhe influencön e
Faik Konicös, ajo ishte börö njö vegöl e sundimit
tö tiranisö zogiste. Dhe, kur Zogu u zbua prej
legjioneve kömishö-zeza tö Musolinit, Federata aq
e shkölqyer dhe e madhe nö kohöt e shkuara, por
tani e zvogöluar dhe e demoralizuar, kishte zbritur
nö shkallön e turpshme tö njö agiencie tö Duges
sö Italisö fashiste. Kjo ishte lodra mö tragjike qö u
 lt

luajt nö kurriz tö shqiptaröve tö Amerikös. 'fi5 vetmit

protestime kundör politikös antidemokratike tö
"Beut tö Konicös" dolön nga shryllat e "Emigrantit",
tö botuar asokohe nö Worcester, Mass., dhe, pas vitit
r93o, nga shtyllat e "Republikös" sö Peshkop Nolit.
Nga köto pika fillimi arrita nö pörfundimin, kur
isha akoma nö Vörnet de lAriege dhe nö shoqörim tö
pörditshöm me Skönder Luarasin, Mehmet Shehun
dhe Hulusi Spahinö: jaVatratö kthehej nöprogramin
e saj origjinal demokratik, ose, pörndryshe, duhej
ngrehurdoemos nöAmerikö njö organizatöe re, e cila
tö mundohej tö fitonte simpatinö dhe pörkrahjen e
qeverisö amerikane nö favor tö Shqipörisö, nö kohön
e Presidentit Woodrow Wilson. Pör qudi, ky plani im
nuk u pölqye nga shoköt e mi tö internimit Luarasi,
Shehu dhe Spahiu, pör arsye se, sipas mendimit
tö tyre, Presidenti Roosvelt nuk ishte mö i mirö se
Musolini ose Flitleri!
"Dhe ju", u thashö shoköve tö mi nö internim,
"besoni me tövörtetö se Stalini qö mbahet nö fuqi me
anö masakrash mund tö barabitet me Roosveltin, qö
erdhi nö fuqi me votat e lira tö popullit amerikan?".
Me sy tö zgurdulluar, Mehmet Shehu m'u turr tö mö
godiste me grusht, duke börtitur marrözisht: "Mos e
zör nö gojö nö njö kohö Rusveltin tönd me Stalinin
tonö tö madh!".
Se si do tö kishte pörfunduar kjo zönkö e
papritur mes nesh, po tö mos kishte hyrö nö mes
Skönder Luarasi, as ma merr mendja se qäo tö kishte
t2 Kostö Qekrezi

ngjarö, sikur unö t'ua kisha raportuar autoriteteve

antikomuniste tö kampit incidentin e sulmimit tö
Mehmet Shchut kundör meje.
Kur u qetösuan pak nervat, u thashö tö treve
shoköve tö internimit, nö qoftö se mund tö quheshin
shokö: "Presidenti Roosvelt nuk mund tö jetö "i imi"
nö asnjö kuptim tö falös: sepse ai öshtö kryetar i
Republikös sö Shteteve tö Bashkuara dhe unö jam
thjesht qytetar i Shqipörisö. Ajo qö mö habit öshtö
qö ju, prej race shqiptare, tö vini njö diktator tö huaj
mö lartö se Shqipöria".
Me gjithö köto, kur arrita nö Amerikö e shfaqa
planin tim tö hartuar nö Vörnet de lAriege nö
mönyrö publike, mö 16 nöntor r94r, pörpara njö
shumice tö madhe qö u mblodh nö Peabody
Playhouse, Boston, Mass. Pas pranimit tö tii me njö
zö, me pörjashtimin e njö grupi faikistösh tö cilöt u
ngritön tö dalin jashtö nga salla e mbledhjes, si njö
shenjö protestimi nö kohön e votimit, si edhe tö
zörit tö njö tö riu qö mö pyeti se kur do tö vendoset
"regjimi i popullit" nö Shqipöri, vajta tö takohem,
sipas porosisö sö mbledhjes, me Imzot Nolin, pör
tö körkuar pörkrahjen e tij. Peshkopi u tregua fort
i rezervuar pör arsyen se "nuk merrej me politikö".
Ndaj fundit ai mö köshilloi qö tö merresha vesh me
Faik Konicön rreth rolit qö mund tö luante "Vatra"
nö zbatimin e planit tim. Me tö ndjerin Faik u takova
nö Washington disa ditö mö vonö nö ish-legatön
shqiptare. Nö atö rast Faik Konica mö tha haptazi se
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö r3

"Vatra" nuk mund ta ndryshonte politikön e saj, qö

ishte krejt filo-italiane, dhe qö ishte lönö nö atö kohö,
sa pör formö, nö duart e njö tjetör tö ndjeri qö nuk
kishte zotösi politike: Vasil Panit. Pörveg asaj, Faik
Konica nuk mö la asnjö dyshim se ai ishte, natyrisht,
krejt kundör idesö sö ngritjes sö njö organizate tö re
nö Amerikö.
Kur u ndava nga ish-Ministri i Zogut mö shkoi
nö mendje njö falö e urtö qö pördoret nö Shqipörinö
e Veriut: "Nö don tö bösh ndonjö punö tö dobishme,
shko dhe pyet kundörshtarin tönd dhe böi tö
kundörtön e asaj qö tö köshillon ai'l
Ishte nön köto kondita qö u ngreh bujarisht dhe
botörisht nö Boston mö z8 dhjetor r94r, organizata
demokratike e "Shqipörisö sö Lirö" (Free Albania).
Program i saj i caktuar ishte: bashköpunim me
aleatöt dhe veganörisht me qeverinö e Shteteve tö
Bashkuara.
Nö ndjekje tö kösaj politike, organizata e re
hyri nö bashköpunim mö tö ngushtö me agjencitö e
ndryshme tö qeverisö amerikane.
Me anön e Zyrös sö Informatave tö Luftäs (OWI,
Office of War Information), "Shqipöria e Lirö,,u vu
shpejt nö radhön e kombeve tö shtypur nga Nazi-
fashistöt, pör tö pörfituar nga lehtösitö e dhöna prej
qeverisö sö Washingtonit pör t'u drejtuar popujve tö
tyre pärtej Oqeanit falime dhe thirrje radiofonike.
anö tö Zyrös sö Shörbimeve Strategjike (OSS,
__Me
Office of Strategic Services), ne tö ,,Shqipörisö sö
 I(ostö Qekrezi

Lirö" gelöm rrugön pör hyrjen ßhehurazi nö Shqipöri

tö dyzina agjentösh shqiptarö dhe shqiptaro-
amerikanö qö uvunö nö kontakt me I'brcat Luftötare
tö Qlirimit, tö cilat "Dielli" i quante nö atö kohö
"rcbclö" kundör ltalisö, me nönkuptimin qö qcveria
e ngrehur nö Shqipöri prej ltalisö fashiste ishte e
vetmja fuqi legale e shtetit shqiptar.
Dhe brenda nö Departamentin e Shtetit,
"Shqipöria e l-irö" krijoi njö qark tö gjerö miqsh dhe
pörkrahösish tö indipendencös sö Shqipörisö, tö cilöt
u bönö shkak qö ai Departament tö botonte nö favor
tö saj disa deklarata me röndösi ndörkombötare si
ajo e ro dhjetorit r94z dhe e z8 nöntorit 1944. Dhe
nö maj 1945, menjöhcrö pas mbarimit tö luftös nö
Europö, Departamenti i Shtetit dörgoi nö Shqipöri
njö mision diplomatik nön kryesinö e Ministrit
Joseph E. Jacobs (mö vonö ambasador i Amerikös nö
Qekosllovaki dhe Kore). Por, nö tö vörtetö, dörgimi i
kötij misioni ishte njä gap krejt i jashtözakonshöm,
dhe unö e kam pör lavdi qö u böra shkak pör nisjen
e tij pör nö Shqipöri. Siq do tö shpjegohet nö faqet e
mötejshme, misioni döshtoi nö mönyrö tö turpshme
dhe skandaloze. Nö gjithö köto mund tö shtohet, giö
qö nuk öshtö botuar gjer tani, se "Shqipöria e Lirö"
ishte nö marröveshje e sipör me z-yrat kompetente
pör t'i siguruar qeverisä shqiptare njö ndihmö prei
4o.ooo.ooo dollarö pör riorganizimin e shtetit tö
porsarilindur shqiptar, pöweq ndihmave tö tjera qö
populli ynö do tö merrte dhe ishte duke marrö nga
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 15

organizata UNRRA, si edhe nga ana e Kryqit tö Kuq

Ndörkombötar.
Ajo qö duhet theksuar posagörisht öshtö qö
giithö köto pörfitime iu siguruan Shqipörisö pu
konditö ndörhyrjeje a trazimi anglo-amerikan "rrrlö
nö
punöt e brendshme tö saj, nga sa di unö dhe nga sa
dinö zyrtaröt e Departamentit tö Shtetit me tö cilöt
bashköpunoja ngushtösisht nö atö kohö, gfarödo qö
mund tö ketö botuar nö kötö mes Zyraepropagandös
e qeverisö sö Tiranös. Pörkundrazi, pörpjekjet tona
tö pörbashköta kishin pör qöllim tö pö{ashtonin qdo
ndörhyrje angleze, greke ose jugosllave.
Po ashtu, köto pörfitime iu siguruan Shqipörisö
kur "Vatra" e luftonte törbimisht "Shqipörine Lire':
Nö fakt, pör tö penguar veprimet e organizatös" sö re
demokratike, "Vatra" rroku edhe njöherö flamurin
e monarkisö, duke deklaruar me anö tö ,,Diellit', se
"nuk böhet Shqipöri pa Zogun".
Fatkeqösisht, bashköpunimi i frytshöm i
organizatös sö re me qeverinö amerikane u pre si me
görsh_örö nö Maj 1945, kurunö u detyrova tö largohem
nga "Shqipöria e Lirö" (pör arsye qö do tö shpjegohen
mö vonö), tamam nö kohön kur ai bashkepunim
pritli dhe duhej tö jepte pemöt e tij mö tö qmueshme
nö dobi tö Shqipörisö. Ky ishte njö fatalitet krejt i
papritur, i pamenduar dhe i papandehur.
Qö atöherö, "Shqipäria e Lirö,1 si edhe ,,Vatra',,
e humbön krejt vlerön e tyre, duke hequr dorö nga
roli i tyre si organizata shqiptaro-amerikane f,ö
 Kostö Qekrezi

duhej tö shörbenin se urö afrimi midisAmerikös dhe

Shqipörisö. Pörkundra zi, qötö dyja ndonöse luftonin
törbimisht njöra-tjetrön, u bönö agjenci propagande
e qeverisö sö Enver Hoxhäs. Kj o ngjau, pör fatkeqösinö
mö tö madhe, pikörisht nö kohön kur qeveria e
Tiranös, e köshilluar dhe e shtytur nga agientöt e
Mareshallit Tito tö Jugosllavisö, mori vendimin fatal
tö hapö luftön mö tö egör propagandistike kundör
Amerikös. Gjatö kösaj periudhe kritike as "Vatra",
as "Shqipöria e Lirö" nuk ngriti asnjö zö protestimi
kundör veprimit tö nxituar tö qeverisö sö Enver
Hoxhös, as edhe kur kjovendosi, krejt padrejtösisht,
t'u heq qytetösinö amerikane shqiptaröve qö ishin
börö qytetarö amerikanö me döshirön e tyre tö lirö
prej njö kohe tö gjatö por qö kishin mbetur brenda
kufijve tö Shqipörisö nga shkaku i luftös. Midis
giithö tö tjerave, qöndrimi i "Shqipörisö sö Lirö"
dhe "Vatrös" nö kätö pikö i afrohej, me tö vörtetö,
tradhtisö kundrejt Amerikös.
Nö kötö mönyrö u kriiua kötu nö Amerikö edhe
njöherö njö situatö si ajo qö gieta unö kur u ktheva
nö Shtetet e Bashkuara mö r94r pör tö ngrehur
organizatön e "Shqipörisö sö Lirö". Por me niö
ndryshim mö tragiik se ai i kohös sö shkuar: sepse'
nö kohön kur, me anön e shpalljes sö Doktrinös
sö Presidentit Truman, Amerika hyri nö luftö tö
hapur kundör pörhapjes sö komunizmit, "Shqipöria
e Lirö" dhe "Vatra" gjetön rastin tö luajnö rolin e
breshkös qö vajti te nallbani pör t'i körkuar qö ta
 mbathö edhe atö me patkonj, ashtu si ajo kishte
parö qö po u böhej kuajve. Si pörfundim, shqiptaröt
e Amerikös, pörgjithösisht, arritön nö shkallön sa
tö duken nö sytö e autoriteteve amerikane si shokö
dhe bashköpunötorö tö terroristöve komunistö qö
ndiqen kömba-kömbös nga FBI (Federal Bureau of
Investigati on - Zyra Federale e Hetimeve).
Sikur ky qöndrim i "Vatrös" dhe "Shqipörisö sö
Lirö" t'i sillte ndonjö dobi qöshtjes shqiptare, ndoshta
askush nuk do tö kishte ndonjö kundörshtim.
Por nga gjithö shenjat duket sheshazi se köto dy
organizata qö pandehön se pörfaqösojnö mendimin
e pörgjithshöm tö shqiptaröve tö Amerikös nuk i
kanö dhönö asnjö röndösi faktit se Amerika, brenda
kufijve e tö cilös jetojnö zyrtaröt dhe anötaröt e atyre
qö janö 9oo/o qytetarö tö kötij vendi, öshtö njöra
nga tö dy Fuqitö e Mödha qö rregullojnö fatin e
kombeve tö vegjöI, pör mirö ose pör keq. po ashtu,
zyrtaröt e "shqipörisö sö Lirö" dhe ,,vatrös,, nuk
duket t'i kenö vönö ndonjö röndösi pyetjes. se qdo
t'i ngjasö Shqipörisö kur Amerika dhe aleatöt e saj
tö dalin tö fituar nö tö Luftön e Tretö Botörore ose
si do tö mundim tö shpötojmö Toskörinö nö rast qö
konflikti i sotömAmerikano-Sovjetik mbaron ne nfö
marröveshje miqösore midis Shteteve tö Bashkuar
dhe Rusia Sovjetike? Sikur ta lömö mönjanö rastin
fatal tö luftös, a thua se Rusia, pör tö cilön Shqipäria
öshtö njö mijö milje larg nga kufiri i saj mö i aferm
dhe pa asnjö lidhje tokösore me tö, do tö vörö si
r8 Kostö Qekrezi

konditö tö marröveshjes miqösore qö Shqipöria tö

mbetet nön "pushtetin" e Enver Floxhös dhe me
Korqön i Gjirokaströn brenda kufijve tö saj?
Kjo öshtö pyetja kryesore, ietike dhe e
piköllueshmc qö duhet tö ketö parasysh gdo minutö
tö ditös qdo shqiptar qö kujdeset pör tö ardhmen e
vendit tö lindjes sö tij. Kötö pyetje ua vura pörpara
edhe delegatöve tö qeverisö sö f iranös pranö
Kombeve tö Bashkuara. Sig do tö duket mö vonö,
pörgjigjet e tyre nuk ishin aspak siguruesc.
Duke pörfituar nga ky degjenerim dhe
demoralizim i shqiptaröve tö Amcrikös, qö tundnin
botön njöheröe njö kohö, kanöardhur kötu nö Shtetet
e Bashkuara njö togö agjentösh dhe pörfaqösues
komitetesh dhe shoqörish e tö ikurve dhe tö zbuarve
nga Shqipöria pör tö zönö vendin dhe pör tö luajtur
rolin pranö qeverisö amerikane qö njöherö e njö
kohö e luante "Vatra" dhe, mö vonö, "Shqipöria e
Lirö'i Midis tö ardhurve öshtö dhe niö peshkop i ri
me idenö qö njö ditö tö zörö vendin e peshkopit tö
plakur. Dhe vizitori i fundit nuk öshtö tietör veqse
vetö Zogu pör tö marrö komandön, sigurisht, tö
fuqive antikomuniste nön hijen dhe mbrojtjen e
Amerikös. Kötu pörfundoi politika mendjemadhe
antiamerikane e "Vatrös" dhe "Shqipörisö sö Lirö"!
Komitetet dhe shoqöritö e tö ikurve janö duke
botuar organet e tyre: gazeta, fletore dhe buletine,
nö mönyrö qö nö kötö periudhö tö pörqarjes mö
tö pashembullt nö historinö e Kombit Shqiptaa
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 19

mendja e shqiptaröve tö mörgimit öshtö trazuar dhe

prishur krejt. Nö köto botime duhet shtuar edhe zöri
i zyrös sö propagandös sö qeverisö sö Tiranös qö gjen
jehonön e saj nö shtyllat e "Diellit" dhe tö "Lirisö,,.
Dhe kötu vjen pyetja qö öshtö nö majö tö gjuhös
sö qdo shqiptari: ku qöndron e vörteta, dhe cili nga
köta organe i afrohet sö vörtetös?
Asnjöri prej tyre. sepse secili midis tyre mbron
tezön e vet, nuk boton asnjö gjö qö nuk i jep dorö,
por pörkundrazi shtremböron gdo fakt dhe ngjarje
pör ta pajtuar me piköpamjen e vet.
Nga kjo ngatörresö e tmerrshme mendimesh
dhe piköpamjesh nuk mund tö dalö asnjö e mirö;
asnjöe mirö pör qöshtjen e Shqipörisö. T'ö vetmit qö
mund tö dalin tö fituar janö armiqtö e kombit tone
dhe ata shqiptarö qö kanö börö zakon tö peshkojnö
nö ujöra tö turbullta.
Nö njö gjendje tö kötillö, pra, duhet njö mendje
frlozofi qö tö körkojö e tö zbulojö fillin e sö vörtetös
pörmes lömizhdrave tö pördredhura; dhe unö,
me anö tö analizimit tö tij gjakftohtö, tö arrijö nö
pörfundime tä kthjellöta. Fort do tö mö pölqente tö
isha filozofi qö lypin rastet e sotme tragjike. por nga
natyra e punöve si janö sot, gjendem nö pozitön e
filozofit pa qenö filozof.
Megjithatö, nö masön e gjykimit qö mö ka dhönö
Zoti, pör hir tö dashurisö sö Atdheut dhe, para sö
gjithash, me döshirön time qö tö gjej njö riugö tö
mesme dhe tö caktoj njö program tö pörbashköt
 Kostö Qekrezi

rreth tö cilit tö mblidhen giithö ata qö vönö interesat

e Kombit pörmbi gdo interes, ideologji, döshirö
e ambicie personale, po dal edhe njöherö tö goj
kushtrimin kundör tradhtisö qö na rrethon nga tö
giithö anöt dhe tö propozoj mönyrön e shpätimit tö
Shqipörisö.
Köto ianö arsyet qö mö shtyjnö tö pörgatis dhe tö
vö nö shtyp kötö libör, pör tö analizuar nö faqet e tij
situatön e sotme tö qöshtjes shqiptare, sidomos nö
lidhje me planin e tretö tö copötimit qö ka körcönuar
dhe pör körcönon edhe sot törösinö tokösore tö
Shqipörisö.
Posaqärisht, könduesit do tö gjeinö nö faqet
e kötij libri pörgjigjet e duhura nö pyetiet mö tö
piköllueshme qö kanö mbetur nö heshtje gjer tani
si, pör shembull:
Kush e köshilloi aPo e nxiti qeverinö e Tiranös
tö mos njohö traktatet e vjetra midis Shqipörisö dhe
Amerikös, kur gjithö qeveritä e tjera tö Ballkanit,
komuniste ose jo, i kishin pranuar qö mö parö?
Kush i mbolli minat nö kanalin e Korfuzit qö
shkaktuan mbytien e dy luftanijeve angleze, pör tö
cilat Shqipöria u dönua prej Giykatös Ndörkombötare
tö Hagös t€ paguaiö afro goo.ooo lira angleze si
dömshpärblim?
Kush kishte interes tö shtyjö qeverinö e Tiranös
qö tö zboiö misionin diplomatik amerikan nö
mönyrö qö Shqipöria tö mbetei kreit e izoluar nga
Peröndimi?
 Plani i tretä i copötimit tö Shqipörisö 2l

Q'pörgapje böri "Vatra" ose "Shqipöria e Lirö" pör

tö nxjerrö nö dritö tö vörtetön rreth akuzäs qö iu bö
prof. Harry T. Fultz (ish-Drejtor i Shkollös Teknike
tö Tiranös), se gjoja ky organizoi njö komplot kundör
qeverisö sö Enver Hoxhös"?
Si qöndron evörteta rreth gjendjes söbrendshme
tö Shqipörisö, dhe g'tö mira ose q'tö köqija i ka börö
vendit tonö "Pushteti i Popullit"?
Nö g'rrethana u propozua dhe u pranua rezoluta
e Senatorit Claude Pepper, me tö cilön i falet Tosköria
Greqisö, dhe g'pörqapje böri "Vatra" ose "Shqipöria e
Lirö" pör tö ndaluar votimin e saj?
Q'plane dhe intriga ßhihen prapa Komitetit
"Shqipöria e Lirö" qö kryeson Hasan Dosti? Q'lidhje
ose marröveshje tö fshehtö ka me Zogun? A ka tö böjö
ardhja e Zogut nö Amerikö me kötö marröveshje tö
ßhehtö? S'kuptim tö vörtetö ka ardhja nö Amerikö e
Peshkop Mark Lipes?
S'ka asnjö dyshim se organet e shqiptaröve tö
Amerikös, "Dielli" dhe "Liria", i kanö nö majö tö
gjuhös ose tö pendös pörgjigjet nö gjithö köto pyetje.
Po ashtu i dinö köto pörgjigje dhe organet e tö ikurve
dhe tö mundurve nga forcat e Komitetit tö Qlirimit
Kombötar. Por, si duket, askujt prej kötyre nuk i jepet
tö kallözojä dhe tö botojö tö vörtetön. Eshtö lehtö,
sidomos, tö kuptohet qöndrimi i organeve e tö ikurve.
Ajo qö s'mund tö kuptqhet dhe qö ua ka prishur
mendjen shqiptaröve öshtö se pör q'arsye "Dielli" e
"Liria", qö botohen nö njö vend ku shtypi öshtä mö
 Kostö Cekrezi

ilirö se nö qdo vend tjetör tö botös, vazhdojnö tö

mbajnö heshtjen mö tö thellö kundrejt qöshtjeve qö i
pörkasin jetös sö Shqipörisö si Shtet dhe I(omb.
. Qö kur isha unö nö krye tö "Shqipörisö sö Lirö"
ishin börö shumö pörpjekje me iniciativön time pör tö
bashkuar tö dy organizatat. Po ashtu, pas largimit tim,
janö börö pörpjekje nö qdo kuvend pör t'ia arritur atij
qöllimi, gjithnjö pa asnjö pörfundim, mcgjithöse qö tö
dyköto organizata kanö mbajturnjöpolitikö tö njöshme
e tö pörbashköt si kundrejt qevcrisö arhcrikane, ashtu
edhe kundrejt qeverisö sö Tiranös. Atöherö, q'i ka
ndaluar qö tö mos plotösojnö bashkimin?
Nö tö vörtetö, bashkimi öshtö dukur prej kohe si
i domosdoshöm pör sa i pörket "Shqipörisö sö Lirö",
mbasi kjo falimentoi si organizatö qö kurse hoqi
dorö nga programi i saj origjinal. Por öshtö fort e
dyshimtö nöse njö bashkim i tillö do t'i sjellö ndonjö
dobi "Vatrös'] mbasi edhe kjo ka marrö tatöpjetön po
pör atö arsye: qö u largua nga programi i saj historik,
pör t'u börö vegöl dhe monopol i disa personave,
tö cilöt mundohen ta mbajnö tö gjallö pör interesa
tö veta me anö thirrjesh histerike dhe me shpallje
fushatash qö kanö pör qöllim tö vetöm tö ndjellin
dollarö nö arkön e Federatös.
 KAPITUIII II

Tre planet e copötimit

tö Shqipörisö

Gjatö jetös sö saj shekullore, Shqipöria ka kaluar

pörmes njö vargu periudhash kritike. Por krizat
mö tö mödha i ka kaluar, nä sytö tanö, sidomos nö
köto dyzet vjetöt e fundme tö jetös sö saj pothuajse
gjysmörisht indipendente.
Tri kanö qenö köto kriza qö kanö körcönuar
ekzistencön e saj: mö r9rz, rgr9, Lg3g.
'Iö dy tö parat u kapörcyen me shumö a pak
sukses, po tö marrim parasysh se,' nga kanosja e
zhdukies sö saj tö krejt, doli prapö se prapö njöfarö
soj Shteti, ndonöse me krahina tö mödha e tö
begatshme tö mbetura pörjashta.
Köshtu, mö r9rz, dy ose tre muaj pas njohjes
triumfale tö autonomisö sö Shqipörisö me katör
vilaj ete ngaana eTurqisö, aleatöt Ballkanike ( Bullgari,
Greqi, Mali i Zi, Serbi) vendosön copötimin e saj tö
24 Kostö Qekrezi

krejt. Tö gjithö e dinö se qysh u anulua ai plan i Parö

i Copötimit.
Por öshtö rasti tö pörmendet se, sado qö Austria
ishte ajo qö mori iniciativön pör tö shpötuar gjysmön
e Shqipörisö nga thonjtö e fqinjöve, ishte Anglia ajo
qö me anön e Ministrit tö saj pör Punöt e Jashtme, Sir
Edward Grey, gjeti dhe imponoi formulön e ngritjes
dhe njohjes sö Shqipörisö sö Parö Independente.
Por tre vjet mö vonö (prill 1915), po nö atö qytet
ku ishte njohur ndörkombötarisht independenca e
Shqipörisö, u nönshkrua njö traktat i ri, i famshmi
Traktat i Fshehtö i Londrös.
Me anön e atij traktati copötohej pör herön
e dytö Shqipöria nö favor tö Greqisö, Italisö, Malit
tö Zi dhe Serbisö, me vendim tö katör Fuqive tö
Mödha (Angli, Franc6, Itali dhe Rusi) qö kishin
garantuar indipendencön dhe neutralitetin e Shtetit
Shqiptar. Dhe mö zo janar r9zo, Konferenca e Paqes
e mbledhur nö Paris mori vendimin e fundit pör tö
vönö nö veprim dispozitat e Traktatit tö Fshehtö tö
Londrös.
Siq dihet, kötö herö shpötimi i Shqipörisö erdhi
nga ndörhyrja e Presidentit Wilson tö Shteteve
tö Bashkuara, i cili u kishte deklaruar luftö tö
pamöshirshme gjithö traktateve dhe marröveshjeve
tö ßhehta. Por, kur erdhi puna pör tö shpötuar
Shqipörinö nga Plani i Dytö i Copötimit, Woodrow
Wilson nuk u könaq duke denoncuar Traktatin e
Fshehtö tö Londrös. Pörkundrazi, ai mori pörsipör tö
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 25

mbrojö Shqipörinö dhe indipendencön e saj nö bazö

tö Parimit tö Kombeve.
Po nö kohön (janar ryzo) qö Presidenti Wilson
merrte anöp e Shqipörisö nö tö tri NotatAdriatike tö
famshme, nö Lushnjö ishte mbledhur njö Kongres
i pörbörö nga patriotöt mö tö njohur tö asaj kqhe.
Ndonöse nuk kishte asnjö dijeni (pör kötö jam
siguruarnga i ndjeri Qazim Koculi, njönga pjesötaröt
mö syhapöt tö Mbledhjes) mbi qöndrimin dhe
deklaratat e Presidentit Wilson, Kongresi i Lushnjös
mori njö tog vendime qö pajtoheshin pikö pör pikö
me parimet e Presidentit tö Shteteve tö Bashkuara.
Por, sa vleftö do t'u mbetej atyre vendimeve tö
Kongresit pa ndörhyrjen dramatike tö Woodrow
Wilsonit, ajo ishte njö göshtje tö cilös nuk i mbetet
vend pör bisedim nö kötö vepör tö shkurtör. Fakti
öshtö qö Shqipöria e kaloi me sukses edhe atö krizö
qö neve na dukej gati e pakapörcyeshme nö dhjetor
r9r9.
Shqiptaröt e kanö pör zakon, dhe ky öshtö njö
faktor psikologjik, qö tö mallkojnö Fuqitö e Mödha
pör intrigat dhe pabesitö e tyre, dhe tö shthuren nö
sharje kundör fqinjöve tö tyre tö "panginjur" dhe
"gjakpirös'l sepse köta janö munduar tö zhdukin
racön arbörore me planet e tyre "satanike". por
shqiptaröt harrojnö se qdo komb e ka brenda nö
trupin e tij krimbin e löngimit dhe tö vdirjes sö vet.
Prandaj, ndoshta nuk u pölqen tö shkojnö nö mendje
faktin seatavetö ose udhöheqösite tyre u japin shkak
26 Kostö Qekrezi

tö huajve dhe fqinjöve qö tö pörfitoinö nga grindjet

dhe mosmarrövcshiet c niö kombi tö pörqarö. Pör
shembull, sa ishin ata qö döshironin dhe ishin gati
tö luftonin pör njö Shqipöri indipendcnte mö r9rz,
dhe sa ishin qö kundörshtonin atö ide?
Po ashtu, gjatö kohös qö polli krizön e 1920-
ös, shqiptaröt ndoshta kanö harruar se ishte njö
udhöheqös prej racös sö tyrc, Ilsat Pashö Toptani,
qö jo vetöm shkaktoi shpartallimin dhe döshtimin e
Shqipörisö sö Parö, por ishtc edhe nö favor tö aplikimit
tö Traktatit tö l"shehtö tö Londrös, me konditö qö ai tö
mbetej zot i Shqipörisö sö Mesme. 'Ah, po, ai ishte
tradhtar!" do tö protcstojnö shumö zöra.
Por kush e böri tradhtar atö bir babe dhc nönö
shqiptare?
E vörteta öshtö qö nuk ka komb qö tö mos ketö
nxjerrö tradhtarö nö niö kohö ose nö njö tietör'
Por, ndör kombet e tierö tradhtitö mbulohen prej
shumicös sö madhe besnike qö öshtö gjithmonö gati
tö mbroiö Shtetin dhe institutet e tij kombötare'
Fatkeqösisht, duket sikur nö Shqipöri tradhtaröt janö
tö zotöt ta böinö shumicön pör vcte, ose, sö paku,
tö duket se e kanö shumicön me vete, nö mönyrö tö
provohet sikur shumica öshtö duke hapurvarrin me
duart e veta.
Ishte nön köto kondita qö mahisi giatö regiimit
tö Zogut dhe u shpif kriza e tretö mö 1939' Ajo
krizö, qö vazhdon edhe sot e kösaj dite, pörfundoi
nö formulimin e Planit tö l-retö tö Copötimit' Pör tö
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 27

dytön herö, brenda nö njözet e pesö vjet, ishte prapö

qeveria angleze ajo qö mori iniciativön e erröt tö
krasitjes sö trupit tö Shqipörisö me anön e zotimit
qö i dha mbretit tö Greqisö se krahinat e Korgös dhe
Gjirokaströs do tö njiheshin si pjesö tö mbretörisö
helenike nö fund tö Luftös sö Dytö Botörore e qö
thuhej se böhej pör liri e drejtösi.
Forma dhe falöt ekzakte tö kötii premtimi nuk
dihen, mbasi e gjithö marröveshja duhej mbajtur
krejt e ßhehtö, nga fiika e qortimit tö opinionit
ndörkombötar dhe veganörisht tö opinionit tö
Amerikös dhe tö Presidentit Roosvelt. Por greköve
nuk u durohej dhe köshtu ata i shpallön körkimet
e tyre qysh nö vitin r94r, pikörisht kur Greqia ishte
e okupuar prej gjermanöve dhe Shqipöria prej
italianöve.
Hapat qö prunö punön gjer nö atö pikö pörböjnö
pjesö tö dramös ose mö mirö tö tragjedisö sö madhe
qö u luajt nö kurriz tö Shqipörisö nö periudhön e
fundme tö regjimit zogist, sig do tö shpjegohet nö
kaptinö qö vijon.
 KAPITULLI III

Regiimi Zogist-Fashist
dhe Komunistöt

Nö gdo tragjedi dramö pörfotyrohen, zakonisht

a
tre aktorö kryesorö: njö "hero", njö "heroinö" dhe njö
"horr". I pari mundohet tö shpötoiö heroinön nga
dredhitö e fatit ose nga intrigat e poshtra tö horrit
qö pörpiqet tö shtojö rrezikun e saj. Pör shembull, nö
dramön e njohur "Otello" tö William Shakespeare-
it, pörkthyer nö shqip prej F. S. Nolit, gjenerali i zi i
Venetikut öshtö heroi, e bukura Desdemone heroinö
dhe i famshmi Jago luan rolin e horrit.
Por nö tragjedinö e giallö tö Shqipörisö qö gjeti
kulmin e saj ditön e sö Premtes sö Zezö, 7 prill ry39,
körko sa tö duash pör tö gjetur se cili öshtö hero
dhe cili horr. Pör niö gast u duk sikur Zogu do tö
luante rolin e heroit, por, ndai fundit, edhe ai vraPo
tö shpötojö kokön e vet dhe arkat e arit qö mori me
vete, duke e lönö heroinön nö möshirön e horrave'
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö

Pör tö kuptuar qartazi rolin qö luajti secili,

öshtö nevojö tö shpjegohen rastet nön tö cilöt mori
formö komploti i drejtuar kundör indipendencös sö
Shqipörisö.
Qö regjimi i Zogut do tö mbaronte nö mönyrö
violente atö e dinte i madh e i vogöl; sepse njö regiim
i bazuar nö forcö nuk mund tö rrözohet veqse me
anö tö forcös. Nö rastin e kötij regjimi forca vinte jo
aq nga brenda se sa nga jashtö, d.m.th., nga Italia
Fashiste, tö cilös i jepte dorö tö mbante Zogun nö
fu_qi-
1e gdo mjet qö kishte nö dispozitön e saj.
Nö fakt, brenda dhjetö vjetöve tö parö tö regjimit
zogist ishin börö katör lövizje kryengritöse. pör tö
p€rballuar köto plasje tö brendshme, Zogu nuk
shpiku dot ndonjö mönyrö tjetörveqse tö futet thellö
e mö thellö nön mbrojtjen e Musolinit. Köshtu qö
gdo lövizje e brendshme mbaronte me njö traktit
tö ri ose marröveshje tö ßhehtö midis Tiranös dhe
Romös nö njö shkallö tö tillö qö independenca e
Shqipörisö arriti tö mbetet vetöm si nje
falä, njö
teori, njö hije dhe jo njö realitet.
Köshtu, nö fushön e politikös sö jashtme, regjimi
i Zogut mori njö qöndrim tö tillö qö nuk mundej vegse
tö egörsonte dhe armiqösonte Fuqitö e peröndimit,
tö
mö!h1e tö vogla. Pör shembull, delegacioni shqiptar
nö Lidhjen e kombeve ishte porositur qö tö voionte
lfhazi ashtu siq votonte delegacioni i Duges, dhe
ll "je tog raste Italia mbeti nö pakicö me votön e saj
dhe me atö tö delegacionit tö Zogut. Edhe nö pikön
3o Kostö Qekrezi

kritike tö invadimit brutal tö Ethiopisö prcj forcave

fashiste, dclegacioni i Zogut hodhi votön gdo herö
nö favor tö ltalisö, fort guditörisht, pa marrö aspak
parasysh se agresioni i Italisö nö atö rast krijonte
njö precedent tö sigurt pör shkeljen e ardhme tö
Shqipörisö nga ana e legiioneve kömishözcza,
ashtu sig ngjau vetöm katör vjet pa konfliktit rreth
Ethiopisö. Njö njeri si Zogu, qö pandehet se öshtö i
zgjuar, duhet ta kish kuptuar atö rrezik pör veten e
tij, nö mos pör Shqipörinö. (Kur u takova me tö nö
Paris nö gusht r9i9, e preka kötö pikö nö bisedim e
sipör clhe nuk u habita aspak kur Zogu mö tha se u
ishte clrejtuar Fuqive tö Peröndimit, pör tö körkuar
nclihmön e tyre kundör pörgatitjeve ushtarake qö po
bönte Italia pör ditön 7 prill, por qö ato bönö veshin
e shurdhör).
Nga ana tietör, nö sheshin e politikös sö
brendihme, vetöm fashistöve dhe simpatizuesve tö
Italisö u dögjohej zöri dhe u shkonte fala nö punöt
e Shtetit. Kushdo qö guxonte tö kritikojö Fashizmin,
qoftö eclhe vetöm si teori, konsiderohej si armik i
regjimit zogist dhe nö shumö raste damkosej si
"kämunist", pör t'i börö qejfin Duqes, natyrisht,
mbasi eclhe Musolini i ndiqte si komunistö ata qö
kunclörshtonin regjimin e tij. Nö bazö kallözimesh,
shumö herö pa emör, ministrat e Brendshöm tö
Zogut,sidomös i famshmi ndjekös i qdo liberali dhe
tö riu, Musa iuka, urdhöronin kapjen dhe burgosjen
me dyzina djemsh tö rinj dhe studentösh nön akuzön
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö

se ishin "bolshevikö". Nö kötö mönyrö, kundörshtaröt

e regjimit profashist tö Zogut arritön ta kenö si pör
lavdi tö fshehtö titullin "komunist,,.
Sikur njeriu tö bazohej nö raportet e ministrisö
sö Brendshme do tö arrinte nö pörfundimin se gati
giithö rinia evenditadhuronte Leninin clhe Stalinin.
Prova e kundört doli nö dritö me rastin e lövizjes
sö Fierit, nö tö cilön rolin kryesor u thirra ta luaj
unö. Nö pörpjekjet e mia pör tö mbledhur tok clhe
pör tö organizuar gjithö elementet kunclörshtare
tö regjimit, hyra nö kontakt edhe me ,,Grupin
Komunist" tö Shqipörisö. Habitja ime clhe e shoklve
tö mi ishte e madhe kur kryetaröt e atij grupi ma
dhanö listön e anötaröve tö tyre. Lista pErmbante
ekzaktösisht 73 (shtatödhjetö e tre) emra. Shumica
e tyre ishin nönoficerö (tetarö, rreshterö, kapterö)
dhe ai qö mbante gradön mö tö lartö ishte vetöm
nöntoger. Tö tjeröt ishin mösues tö shkollave fillore.
qö nuk dinin nga gänö zihej pushka. por edhe ata
73 nuk ishin komunistö tö vörtetö, por idealistö tö
shkrehur qö pandehnin se qdo problem i Shqipörisö
do tö zgjidhej automatikisht nö minutön qö iö vihej
nö veprim regjimi sovjetik nö vendin tonö.
eö nuk
ishin komunistö tö vörtetö provohet nga fakti!ö kur
erdhön nö fuqi komunistöt e vörtetö, tö kryesuar
prej Enver Hoxhös, kryetaröt e atij grupi origjinal
komunist u vunö nö pushkö dhe nö iitur, ä,rk" fiit.ru.
nga themeluesi i atij tö pari ,,Grup komunist,, tö
Shqipörisö, Llazar Fundo. (Mbjellösi i vörtetö i farös
32 Kostö Qekrezi

komuniste nö Shqipöri, Kostandin Boshnjaku, u

pushkatua nö Prill ry45).Dhe nö törö kötö kohö,
Lur Ministria e Brendshme e Zogut ndiqte kömba-
kömbös si "komunistö" rininö e Shqipörisö, Enver
Hoxh, studionte nö Europö me bursö tö dhönö nga
regjimi zogist!
Nö kötö piköpamje, prä, mund tö thuhet se
regjimi i Zogrtt ishte duke pörgatitur sheshin
pör ardhien nö fuqi tö regjimit komunist, duke e
rntyta rininö e vendit qö tö körkojö zgjedhien e
pro-bl"*"rre tö Shqipörisö növendosien e sovjetizimit
antinacionalist.
Por, sikurse ishte e ditur qö tö rinitöqö
clamkoseshin si "Komunistö" nuk ishin nö gjendfe
tö krijonin ndonjö lövizje kundör regiimit tö
Zogut, puna ishte krejt ndryshe pör sa i pörkiste
"pJrörirö" sö vendit, nö tö cilön pörmblidheshin
bejleröt, bajraktaröt dhe arhondöt' (Nö Korgö
familiet mö
fija "parösi'; pördorei pör tö shenuarortodoks; nö
Ä" it R.t"ncö, brenda komunitetit
Berat ajo fialö pördorej pör tö sheniuar familjen e
pörhapur tö Vrionasve; nö Vlore me falön "parösi"
rnettlätt"shin "agallaröt" e pasur; nö Shqipörinö e
Veriut, "parösia" e vendit pörböhej prej bajraktaröve
tö fiseveiö ndryshäm). Käto "patösi" tö pörbashköta
kishin kohä q6 ishin penduar pör pörkrahjen qö i
kishin dhönö Zogutkur u kthye nö fuqi mö r9z4 me
ndihmön e;ugosllavisö dhe tö Greqisö pör tö rrözuar
regjimin e g;aihte muajshöm tö Imzot Nolit' Vetöm
 Plani i tretö i copätimit tö Shqipörisö 33

gjashtö muaj pas emörimit tö Zogut si "President i

Republikös", "tö paröt e vendit" kuptuan se ambicia
e atij njeriu kalonte gdo kufi. Dhe ata vendosön qö
t'i vinin njö kufi para se tö shkonte puna mö tutje.
Nö njö mbledhje tö ßhehtö, qö u mbajt nö Korgö nö
korrik 1925 me iniciativön e Mufit Bej Libohovös,
u biseduan mjetet dhe mönyrat pör tö kufizuar
fuqinä e Zogut si President i Republikös. Por, pör fat
tö keq, qeveria e Tiranös mori dijeni tö mbledhjes
dhe tö qöllimeve tö saj, dhe Zogu, duke vepruar me
shpejtösinö e tij tö zakonshme nö raste tö tillö, i flaku
nga ofiqet qö mbanin gjithö bejleröt pjesötarö tö
mbledhjes sö Korgös. Qö atöherö bejleröt morön njö
qöndrim opozite tö fshehtö dhe tö padeklaruar, pör
arsye qö mund tö kuptohen lehtö. Fakti öshtö se nö
lövizjen e Fierit - qö u organizua dhjetövjet mövonö
- kishim nö radhöt tona mö tepör bejlerö se ushtarö.
Vrionasit e Beratit ishin nö vijön e parö. Dhe njö
nga arsyet pör tö cilat Fieri u zgjodh si kryeqendör
e lövizjes ishte sepse ai qytet i vogöl ishte pothuajse
njö qiflig i Vrionasve.
Pas döshtimit tö lövizjes sö Fierit, döshtim i cili
u shkaktua nga paaftösia e disa oficeröve tanö pör
tö börö lidhjet e duhura me bajraktaröt e Veriut,
parösia e vendit, dhe jo vetöm bejleröt, arriti nö
pörfundimin logjik qö, mbasi Zogu mbahej nö fuqi
me anön e pörkrahjes qö kishte nga Italia fashiste,
e vetmja rrugö pör ta hequr qafe ishte qö ata, si tö
paröt e vendit, tö bönin njö marröveshje direkte me
34 Kostö Cekrezi

qeverinö e Romös. Ndörmjetös pör kötö marröveshje

ishin Shefqet Bej Vörlaci i Elbasanit dhe Mustafa
Merlika i Krujös.
Marröveshja u plotösua nö dhjetor 1938. Nö bazö
tö saj, qeveria e Romös zotohej qö tö pushonte sö
dhöni ndonjö pörkrahje Zogut, köshtu qö t'u jepej
rast "tö paröve tö vendit" ta rrözonin nga fuqia me
mjetet e tyre, dhe jo me anön e ndoniö ndörhyrjeje
ushtarake nga ana e qeverisö italiane. Nga ana e tyre,
"tö paröt evendit" zotoheshin qö tö ftonin nö fronin
e Shqipörisö njö kushöri tö mbretit tö ltalisö, si pör
shembull, Dukön DAgosta ("Mbret pör mbret"
thoshin midis tyre, Duka dAgosta do tö bönte njö
figurö mö tö mirö si mbret se sa "Maloku i Matit").
Nö kötö mönyrö, qeveria e Romös do tö kishte lidhur
Zogu me Dugen qysh nö nöntor 1926. Nö fakt, gjatö
periudhös ry26-ry38 qeveria e Romös kishte arritur
nö pörfundimin se Zogu nuk ishte njeri qö mund
t'i vihej besö: dhe atö mendim kishin gjithö ata qö
patön tö böjnö me Malokun e Matit.
Miröpo, kur erdhi koha qö tö vihej nö veprim ajo
marröveshje, Duq:ja i pabesö "ua hodhi tö paröve"
tö vendit tonö. Nö vend tö ruaitjes sö parimit tö
indipendencös shqiptare nön njö mbret italian,
Musolini kishte patur giithniö pör qöllim qö ta
okuponte Shqipörinö, duke pördorur si vegla "tö
paröt evendit". Kjo provohet pörtej gdo dyshimi nga
shönimet e qarta tö Kontit Qiano nö Ditaröt e tii (The
Ciano Diaries), qö u botuan anglisht mö 1946 prej
 Plani i tretö i copötimit tä Shqipörisö 35

shoqörisö botuese Doubleday+&Co. Konti Qiano,

dhöndör i Duqesdhe Ministöri tij pör Punöt eJashtme,
nuk lö asnjö dyshim mbi kötö pikö. Qiano shkruan
se nö marröveshje me shqiptaröt kundörshtarö tö
Zogutqeveria e Duqes kishte njö qöllim tö vetöm: tö
zhdukö indipendencön e Shqipörisö nö kohön qö i
jepte sigurime tö plota ShefqetVörlacit dhe Mustafa
Krujös se do tö respektonte indipendencön e saj.
Kötö dredhi tö poshtör tö Duqes e kuptuan,
ndaj fundit, edhe ata qö kishin börö marröveshjen
e ßhehtö me tö. Por e kuptuan tepör vonö. Kur,
pra, qeveria e Romös i dorözoi Zogut mö 5 tö prillit
ultimatumin me anön e tö cilit körkonte qö qeveria
e Tiranös tö pranojö trupa ushtarake italiane nö
limanet e Vlorös, Durrösit dhe Sarandös, midis
konditave tö tjera, Zogu ia parashtroi parlamentit
körkesat e qeverisö sö Romös. Me njö zö parlamenti
i hodhi poshtö körkesat e ltalisö. Midis aryre qö
votuan "kundör" ishin dhe ata qö kishin pölqyer
mö parö marröveshjen me Dugen. Pörnjöherö u
duk sikur Kombi Shqiptar ishte krejt i bashkuar me
qöndresön e tij kundör Italisö.
Por shih se q'shkruan Konti Qiano nö ditaröt
e tij: gjatö gjithö kösaj kohe, Zogrt po bönte gmos
pör tö ardhur nö marröveshje me qeverinö e Romös.
Sipas shönimeve tö Qiano-s, Zogu ishte gati tö
pranonte gdo körkesö tö Italisö, me konditö qö ai tö
mbante fronin. Miröpo, Musolini kishte vendosur
qö tö zaptonte Shqipörinö dhe Zogunuk i hynte mö
36 Kostö Qekrezi

nö punö. Prandaj, Dugja refuzoi gdo marröveshje

me Zogun. Pörkundrazi, ai urdhöroi qö trupat e tij
tö mbledhura nö Bari dhe Brindizi tö zbresin me
skelat e Shqipörisö dhe 4oo aeroplanö tö fluturojnö
mbi'Iiranön pör tö terrorizuar popullsinö e sai. Nö
atö rast aq tö vöshtirö Zogu böri njö gjest trimörie; i
dha urdhör ushtrisö qö t u bjerö italianöve. Disa nga
kundörshtaröt e tij duan tö thonö se Zogu e dha ata
urdhör pör tö fituar kohö pör ikien e tij nö tö ngrysur
tö asaj dite aq tragjike pär Shqipörinö. Sidoqoftö, e
vörteta, italianöve u ishte mbushur mendja se Zogu
nuk do tö ikte pa luftuar.
.}t
Ja se q'shkruan Konti Ciano mbi kötö pikö:
mars rg3g. Lajmet nga Tirana vörtetoinö faktin qö
Zogu po bön gjithö pörgatitiet pör kundörshtim. Kio
s'mö pöIqen aspak, mbasi mua mä duket si punö
e rrezikshme qö ne tö shkrehim pushkän e parö
nö gjendjen e tashmö tö turbull dhe tö ndezur tä
Europös.
z prill, t939. Plani ynö äshtätö ndaloimä ikien e
Zogut pär nö Mat, I<y ai mund tö organizoiä qöndresön
kundär fuqive tona.
8 prill ry3g. Gjithö frika ionö se mos Zogu
qöndronte pör luftö nä malet e Shqipörisö u zhduk
kur mösuam se aivrapoi töfutet nö Greqi'!
Köshtu mbaroi roli i Zogut nö tragjedinö mö tö
madhe tö Shqipörisö nö ditöt tona. Eshtö koha tani
qö tö kthehemi nö qöndrimin e "tö paröve tö vendit"
qö ranö nö kurthin e pörgatitur prej Duges, duke
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 37

inht* g*-thlrt *e lrjr qiflik i Vrionn*ve.

Pas {lcshl,ilnit ta levltJns ao l"jorit *deshlirlr I r:ili u-
slrkaltlm nga paa{kai:r e diss oficsrrve t' att* pr:r tr:
hetr: lidhjr:t 4 rluhurr tn* lhjrakt:rrtt c Veriul'.* l]arc-
sia * vr:rrrliL, tllte jo vrtent tlojlerrl, rrlijti lrs Irf,rftlll-
rliluiu logjik q*r, nlbnsi ffogu rrtbnlrrtj tte fut;i nl{: nllrill a
pnrkrnhJc* qü kishte ncs ]tsria F$stislt, r Tetr:rn{r
t"tlg€ pcr I' a heqrtr {$f*t ishte tl' tttfl, 6i tr }arct o
Y{r!dit. te lrenin trjrr rrtnrttve*hje rlirek{e In$ tlee€rin
e llumts. Ndennietrs prr hete ürarruvcshjß i.shirr lihef-
qct Bej V*rlaci i Ulhasanit rlhe Mtrltgfn lUtrlika i
I(rujes.

ItlAl{RSVSli}lJA u*rlatsstl:t tt* l}lrjetor llll}$. Nt"

hnre lo nrj, t1*veria e lkxnea zotohej qe tc püshriirtü s,r
dlrsni nonie perhrnhja frogut, ktshtu qt t' u jepei rast'
"ts purcvr te rrndit" t'n rrsrsnin ngn fuqi* me misttl
t lyre, dhe ju tlltt tlnen e nqtttjq nderhyrjeje ushtelinko
Irg;r *fi* * rlev*ris italiarru. Ngn rnn'e 1-t11', "'tc lnrut e
vetr(lit" totoheshin qs te ft$ni* n*" {ronirl * $}rqip*ris
tlir kttclteri te rubretit t' lt*lis ai, 1rcr slttntbell, llukun
l)' Äosta. ("Mbret lter nrLrct'n, thoslrilr nrirlis tyrt'
Ilukn tl' Auttg da ls lrenle rrjs figure m* tt ntirt si
rnbrot s* :* {'}latuhu i lHatit."} Nc hete lrrell.Yr{:, qe-
veriu e llnmta rtu l* ki*lrte nje slrigut irn te plotc xe
Shqlperin do te rltntlrorrlt trtsttike lt* aliitncrlt tnc Iiltlin
qc hishtc lidfrur &rgu mr:: Dttr;en qych ne N*nt*r lt)lii'
Hr fakt, gjntr perindh*:s ltlä&1938 qeveril e ltonttt
kislrtn grrijlur rr pßrfuuditnln se ?ogu ttuk ishLn njeri
rgr trtunt t'i tihoJ lrcet: rlhe nte:rtendint kirhin gjillt
ata qe pntcn t* lrtjitr nre llllrlohulr e frlntit.
ltirpu. krlr arrlhi kolr:r qe lr vihsj tlrr velrr itrr aju
i:.r

Faqe e skanuar nga botimi origjinal.

38 Kostö Qekrezi

kujtuarse do tö tregoheshin mö tö zgjuar se Musolini.

Sipas shönimeve tö bollshme tö Kontit Qiano mbi
kötö pikö, s'mbetet asnjö dyshim qö pendimi dhe
döshpörimi i tyre ishte i sinqertö.
l'ronditjen mö tö madhe e ndjenö kur dögjuan
nga goja e Qianos se qeveria e Romös nuk kishte
aspak ndörmend tö lejonte hipjen nö fronin e
Shqipörisö tö njö princi italian.
Pörkundrazi, Duqja kishte vendosur qö tö
zhdukej krejt indipendenca e Shqipörisö, e cila, pas
kösaj, do tö böhej pjesö e mbretörisö italiane. Shefqet
Bej Verlaci ishte nga tö paröt qö protestuan, por ata
qö e kundörshtuan mö rreptösishtvendimin e Duges
ishin kreröt katolikö tö Shkodrös.
Shih tani si e pörshkruan Konti Qiano
ceremoninö e paraqitjes sö kurorös sö Shqipörisö
mbretit tö Italisö Viktor Emmanuel III:
"Ceremonia u zhvillua nä pallatin mbretöror (tö
Romös). Shqiptaröt duken tä döshpöruar. Veganörisht
Verlaci duket mö i döshpäruar se tö tieröt dhe mezi
i nxjerr nga goja fialöt e paraqities sä kurorös.
Shqiptaröt prisnfn qö mbreti ose Mussolini t'u iepte
ndonjö zotim pör respektimin e indipendencäs sä
vendit tö tyre'!
Pritja e tyre ishte e kotö.
Bejleröt, bajraktaröt dhe arhondet qö njö herö
e njö kohö ishin aq kryelartö u bönö tani qirakö
tö Duqes dhe tö Jakomonit (ky i dyti u emörua si
zövendös nö Tiranö i mbretit tö ltalisö).
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö

Dhe kur Italia vendosi t'i bjerö Greqisö pör

hesap tö sai, disa muaj mö vonö, Duqja e futi edhe
Shqipörinö nö luftö. Ishte ky akt i fundit qö böri
qeverinö angleze t'u zotohej greköve se Korqa e
Gjirokastra do tö böheshin tö tyret nö fund tö luftös.
Dhe köshtu mori formö tö pörfunduar Plani i Tretö i
Copötimit tö Shqipörisö.
Köndonjösit e paanshöm le tö qöndrojnö tani e tö
mendohen thellö-thellö se kujt duhet t'i ngarkohet
pörgjegjösia mö e madhe pör serinö e fatkeqösive qö
u pörshkruan nö kötö kapitull.
Le tö sqarojmö tani edhe njö pikö tö fundit.
Marröveshjen e fshehtö midis Duges dhe Shefqet
Verlacit pör tö pörmbysur Zogun e mösova nö Paris
natön e r Janarit rg3g, kur erdhi nö kryeqytetin
e Francös Mustafa Merlika-Kruja pör tö bindur
refugjatöt shqiptarö tö "Bashkimit Kombötar" qö tö
iknin nga Franca e tö vinin nö Itali pör tö qenö gati
"tö merrnin pjesö nö pörmbysjen e Zogut".
Disa javö mövonö erdhi nö Paris Dr. Qemal Jusufati,
Drejtor i Pörgjithshöm i Kryqit tö Kuq Shqiptar. Ia
kallözova kötii tärö planin dhe iu luta qö tö kthehej pa
vonesö nö Tiranö pör ti lajmöruar Zogun mbi fatin qö
ishte pörgatitur nö Romö, duke shtuar se shpötimi i
vetöm mund tö vinte nga njö bashkim i pörgjithshöm
nö bazö tö njö amnistie tö plotö dhe tö formimit tö njö
qeverie me tö vörtetö kombötare. Gjer sot e kösaj dite
nuk e di nöse Dr. Qemali ia shpuri Zogat falöt e mia.
Fakti öshtö qö Zogu nuk böri asgjö mbi kötö pikö.
 I(APITULLI IV

Shqipöria nö sytö dhe gojön

e "Tö Mödhenive"

Sa röndösi mund tö ketö Shqipöria nö balancön

e politikös ndörkombötare?
Shkrimtari filoshqiptar Edgar Ansel Mowrer
tregon njö anekdotö mjaft interesante mbi kötö pikö.
"Njö ditö'l shkruan ai nö librin e tij "Germany Puts
the Clock Back'l "gjatö liqenit tö Ohrit njö qiraxhi
mö dha njö mösim nö fushön e politikös. Shqiptaröt,
mö tha, janö populli mö i madh nö botö sepse "ne
zaptuam törö dheun pör Aleksandrin e Madh'i Qö
atöherö jam munduar tö mos harroj se, nö sytö e
veta, gdo popull e quan veten tö pashoq".
Tö kötij mentaliteti duketse janöedhe megalomanöt
tanö qö besojnö se Shqipöria öshtö boshti i Ballkanit,
nö mos i törö Ewopös. Dhe nga veprat dhe deklaratat e
tyre, "shoköt e Tiranös lönö tö kuptohet se ata besojnö
qö Shqipöria mikroskopike öshtö e destinuar tö luajö
njö rol kryesor nö planet globale tö Xha Stalinit. Por e
 4r

vörteta öshtö qövendi ynö i vogöI, mö i vogli nö Ballkan,

mö i vogli nö Europö dhe mö papörfillshmi nö botö,
duhet tö shikojö mirö se ku shkel, para se tö hedhö
njörön kömbö pörpara tjetrös.
Kjo provohet nga fakti qö rrallö e tek Shqipöria
zihet nö gojö prej tö Mödhenjve tö botös; dhe kur
zihet nö gojö prej tyre, ndoshta, öshtö pör mö keq se
sa pör mö mirö. Prandaj, öshtö punö interesante qö
tö gjurmohen falöt dhe deklaratat e tö Mödhenjve
mbi Shqipörinö, sidomos nö kohän qö kjo ishte e
shkelur nön thundrat e okupatoröve tö huaj.
Njö nga zbulimet mö tö dukshme öshtö se tö
parön deklaratö mbi rinjohjen e indipendencös sö
Shqipörisö sö sakrifikuar mö 7 Prill, 1939, e pat börö
Josif Stalini nö Qershor r94r. "Kötö informatö na e jep
nö formö zyrtare ish-Sekretari i Shtetit, Edward R.
Stettinius, libri i tö cilit "Roosvelt and the Russians"
(Roosevelti dhe Rusöt) u botua mö 1949, pak kohö
pas vdekjes sö autorit.
Lidhur me bashköfialimin qö pati Ministri i
Punöve tö Jashtme tö Anglisö, Anthony Eden, me
Stalinin nö Moskö, qershor r94r, d.m.th., pak mö
tepör se njö muaj pas sulmimit tö Rusisö Sovjetike
nga ana e Hitlerit tö qmendur, Edward R. Stettinius
thotö: Gjeneralisimi Stalin, midis shumö gjörave tö
tjera, i tha ministrit anglez se "Shqipöria duhej tö
fitonte prapö indipendencön e saj". Stettinius nuk
pörmend se q pörgjigje dha ministri anglez; as qö
bön ndonjö koment nga ana e tij.
 Kostö Qekrezi

Pas asaj deklarate tö shkoqur tö gjeneralisimit

rus, deklarata qö u mbajt krejt e fshehtö, se ndoshta
nuk i jepte dorö as qeverisö sö Moskös as asaj
sö l.ondrös qö tö botohej nö atö kohö, göshtja e
Shqipörisö u zu nö gojö nö mönyrö tö törthortö nö
njö darkö qö u dha nö Shtöpinö e Bardhö mö 9 Janar
1942. Mysafiri i nderit nö atö gosti ishte kryeministri
i Anglisö, Winston Qurgill.
Se si erdhi nö bisedim qöshtja shqiptare, atö e
pörshkruan me shumö gusto shkrimtari i shquar
amerikano-jugosllav Louis Adamiq (i cili ishte ftuar
prej Zonjös Eleanor Roosevelt), nö librin e tij "Dinner
At'l"he rvVhite House" (Darkö nö Shtöpinö e Bardhö):
-Nävazhdim tö muhabetit pas darke, kur servirej
shampanja, Lt zunö nö gojö njö tok personalitetesh,
si ish-mbreti Karol i Rumonisö, ish-mbreti Pjetör
i Jugosllavisö e tö tjerö, njö nga tö ftuarit pörmendi
emrin e Zogut duke pyetur se ku gjendej ai njeri.
-"ZogLt!" thirci Presidenti Roosvelt me shumö
interes, dhe, duke iu drejtuar me gisht kryeministrit
Churchill tha: "Winston, e harruam Zogun!'!
-Kryeministri i Anglisö i mblodhi buzöt sikur
desh tö thoshte: Dhe, se e harruam, q'u bö?
Ne tä tjeröt, shkruan Louis Adamig, filluam tö
kuptojmä se si qändronte puna dhe mezi mbaheshim
qö tö mos qeshnim.
:'Shqipöria öshtö me anön tonö, me luftön'i
tha Presidenti dhe kruajti kokän. "MLte mö duket
se gjendet kätu nö Washington njö ministör a
 ?lani i tretä i copötimit tö Shqipärisä 43

pärfaqösues i Shqipörisö. Duhet ta thänasim qö tä

nönshkruajö deklaratän e Kombeve tä Bashkuara'!
-Atöherö tä gjithö ia thirrön tö qeshurit, pörveg
Churchillit dhe Zonjös Roosvelt. Disa prej nesh,
dhe midis tyre edhe Presidenti, s'mbaheshin dot sö
qeshuri. Zonja Roosve/t e kishte buzön nö gaz, por
dukej e shqetäsuar. Fytyra e Kryeministrit tö Anglisä;
buzö tö puthitura, faqe tö fryra, ishte skuqur: edhe ai
donte tö qeshte, por e mbante veten.
-Tek po qeshja mendohesha: Käta dy njeröz kanö
shumä gjera nö dorö...
Janä si dy perandorä! Shtetet e tyre mund tä quhen
se janö demokratikö, por gjörat qö nuk dinö popujt e
Amerikös dhe tö Anglisä mund tö mbushinvällime tö
tärö - dhe ndoshta nuk kanö pör t'i mösuar kurrö...
Ajo puna e deklaratös sö Kombeve tö Bashkuara
öshtö fort pär tö qeshur, por edhe fort e tmerrshme...
I thotä njöri perandor tjetrit rreth tryezös sä bukös:
"Pa shiko, paskemi harruar Zogun!'! Shaka e madhe!
Q'gjö tjetör kanö harruar?...
(Pör shkak tö disa shönimeve tö pahijshme
qö pörmbahen nö atö libör rreth personit tö
Kryeministrit tö Anglisö, Churchilli e hodhi nö giyq
autorinAdamiq dhe e fitoi).
Kjo ishte frytn" qö mbretöronte nö Washington
rreth nj ö faze tö qöshti es shqiptare, kur unö u paraqita
nö Departamentin e Shtetit brenda atij muaji tö
janarit, pör tö pörfaqösuar organizatön "Shqipöria e
Lirö'l e cila ishte formuar njö javö mö parö.
 Kostö Qekrezi

Pas njö viti pune papushim, njö tjetör köngö

filloi tö dögjohej rreth Shqipörisö nö hollet e
Departamentit si edhe nö zyr at e tj era. Prova gj endct
nö deklaratön e bujshme qö löshoi Sekretari i Shtetit,
Mr. Cordell Hull, mö ro Dhjetor 1942.
Siq dihet pörgjithösisht, me atö deklaratö qeveria
amerikane i jepte popullit shqiptar shugurimin mö
solemn se tö drejtat e tij pör liri dhe indipendencö
njiheshin törösisht nga ana e Amerikös e cila, nga
ana tjetör, nuk e kishte njohur nö asnjö mönyrö
aneksimin e Shqipörisö prej Italisö.
Duke i dhönö röndösinö e duhur kösaj deklarate
tö qeverisö amerikane, qeveritö e Anglisö dhe Rusisö
Sovjetike shpejtuan tö böjnö deklarata analoge nö
favor tö indipendencös sö Shqipörisö. Vetöm se
Ministri i Punöve töJashtme töAnglisö, Mr. Anthony
Eden, shtoi, ndaj fundit, njö paragraf qö u interpretua
si vörtetim i qenies sö Planit tö Tretö tö Copötimit tö
Shqipörisö.I'eksti i paragrafit nö falö ishte ky:
"Qeveria e Madhörisä sö Tij e väshtron gäshtjen e
kufive tö Shtetit Shqiptar nö mbarim tä luftös, si njä
problem qö ka pär t'u konsideruqr nö Konferencön e
Paqes'!
Sa herö qö u pyetön me insistim prej delegatöve
tö "Shqipöria e Lirö'l nö Washington dhe Londör,
nöse deklarata e z. Anthony Eden kishte kuptimin
se göshtja e Korgös dhe Gjirokaströs mbetej e hapur
pör bisedim, zyrtarö anglezö refuzuan vazhdimisht
qö tö pörgjigjen "po" ose "jo".
 Pörgjigja e zyrtaröve tö Departamentit tö Shtetit,
nga ana tjetör, ishte qö Amerika nuk öshtö pjesätare
kurrsesi nö ndonjö manöveshje tä fshehtä ose tö
hapät qö i pörket kufijve tä Shqipärisö.
Sa pör zyrtaröt e Ambasadös Sovjetike nö
Washington nö gdo pyetje qö u ishte parashtruar
nga ana jonö, pörgjigja ishte gjithmonö e njöjtö: kio
ambasadö nuk merret me göshtjen e Shqipörisi!.
Shkuan dy vjet pas kötyre deklaratave - dy vjet
tö mbushur me polemika tö ashpra midis "LIRISE"
dhe "DIELLIT" rreth göshtjes sö pozitös sö Zogut nö
mörgim. Nö bazö tö njö letre tö Komitetit Ballkanik
tö Londrös, tö cilön e kishte falsifikuar pjesörisht
Sotir Martini, Ministör i Oborrit (siq) tö Zogut,
organi i "VATRES" börtiste me insistim se Beu i Matit
ishte akoma "mbret i Shqipörisö" dhe se "Shqipöria
s'mund tö böhet pa Zogun".
Köto polemikado tö kishin marrö fund, sigurisht,
sikur Departamenti i Shtetit tö sqaronte göshtjen
nöseAmerika vazhdonte ta njihte si kryetartö Shtetit
Shqiptar. Pörfattö keq, Departamenti refuzoi tö böiö
njö deklaratö tö tillö tö prerö.
Köshtu, prä, kur me rastin e festimit tö
indipendencösshqiptare nö Nöntorr944 Departamenti
i Shtetit löshoi njö deklaratö tö re tö mbushur me fialö
entuziaste pör Shqipörinö, göshtja e regjimit pör tö
ardhmen mbeti e varur, si me thönö, nö erö.
Nga sa mund tö dihet nö bazö tö dokumenteve
pak a shumö zyrtare, göshtja e Shqipörisö u zu nö
46 Kostö Cekrezi

gojö pör tö fundit herö, para se tö mbaronte lufta, nö

Konferencön e Jaltös (Shkurt, ry4).
Nö niö bisedim tripalösh (Stalin, Roosvelt,
Churchill), mö 4 tö atij muaji, rreth qöshtjes se cilat
nga Fuqitö kryesore duhej tö varej pörgjegjösia e
ruajtjes sö paqes, Marshalli Stalin mbrojti tezön
se vetöm Fuqitö e Mödha, mbi tö cilat ra barra mö
e madhe e luftös, duhet tö merren me detyrön e
ruajtjes sö paqes nö botö.
"Do tö jetö qesharake'i tha Marshalli Stalin, "qe
tö besohet se niö vend i vogöI si Shqipöria tö vihet nö
njö radhö me "T're tö Mödhenjtö'! Dhe pak mö vonä e
sqaroi duke e hapur mendimin e tii duke shtuar:
"Jugosllavia, Shqipöria dhe kombet e vegjöl si
käto nuk meritojnö tä rrinö nö niö tryezö me ne tö
tjeröt.
A jini tä mendjes qö Shqipöria tä pörfillet nä niö
shkqllö me Shtetet e Bashkuara? Q'ka börö Shqipöria
nö kötö luftä qä tö meritoiö niö poezi tö tillö?'!
Nä käto deklarata-pyetie tö Marshallit Stalin,
Presidenti Roosvelt dhe Kryeministri Churchill u
pörgjigjen se, megjithöse tö "Tre tö Mädhenjtö" do
tö merrnin pörsipör, natyrisht, pörgiegiösinö mö tö
madhe pör paqe, prapö se prapö tä dreitat e kombeve
mö tö vegjöI duhen respektuar.
(Bisedimet e sipärpörmendura midis "Tre tä
Mödhenjve" janö marrö nga libri i ish-sekretarit tö
Shtetit, Edward R. Stettinius, "Roosvelt and the
Russians'i pa ndonjö koment nga ana e autorit).
 Ajo qö öshtö pör tö vönö re nö köto shkömbime
mendimesh tö "Tre tö Mödhenjve,,mbi Shqipörinö
öshtö pika qö, gjer nö atö kohö, nuk dihei ie
lete
marrö ndonjö vendim i prerö mbi tö arclhmen e
Shqipörisö.
Dhe gudia öshtö se nö Konferencön e Teheranit,
qö u mbajt nö muajt Nöntor-Dhjetor 1943, me tö
cilön u caktuan zonat ushtarake nö Ballkan (Greqia
nö zonön angleze, Jugosllavia nö zonön e pörbashköt
anglo-sovjetike), Shqipöria nuk u zu nö gojö.
Nga ky mungim i pashpjegueshöm-rrodhi mö
vonö konflikti midis Fuqive tö peröndimit dhe Rusia
!9vl5tike rreth göshtjes se nö cilön anö do tö mbetej
S,hqipöria pas mbarimit tö luftös. Dhe pörsöri,
munä
tö thuhet se, po nga shkaku i atij mungimi, vetö
Fuqitö e Peröndimit e lehtösuan ardhje., .,e fuqi
te
Komitetit tö Qlirimit Nacional me Enver Hoxhön nö
kry".
 KAPITUttI V

Komiteti Nacional i (lirimit

ne veprlm

Nö barangön nr. 48 tö kampit tö pörqendrimit tö

Francös Jugore, Vörnet de lAriege, ku mblidheshin
komunistöt e Luftös sö Spanjös, köngöt jepnin e
merrnin pothuajse gdo ditö, shumö herö dy herö nö
ditö. Dhe qdo herö qö kaloja andei i mbaja veshö,t
ulnternacionales",
tö ngrehur pör tö kapur tinguit e
himnit ndörkombötar tö mirönjohur. Asnjöherö tö
vetöm nuk kapa ndoniö tingull qö t'i afrohej' Mö
nö fund, pyeta njö nga tö tre "shoköt" shqiptarö qö
mböshtilleihin ne atö barangö sö bashku me shoköt
e tyre tö Spaniös: "Pörse nuk ia thörrisni ndonjö
herä
"Internacionales?".
"Sepsetinguit e saj, m'u pörgjigj ai, janö tö njohur
edhe näör "gomeröt e Francös", ndör köto mushkat
qö ruajtön kötö kamp... Por kemi ujdisur köngö tö
re;a me kuptim tö ßhehur, si könga e Gieneralit
numbrowski dhe veqanörisht "La Carmela'qö
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö

tingöllon si köngö dashurie, kurse ndjenjat qö

shfaqen nö tö janö tö idealit tonö".
"Tö idealit komunist?"
"Sh-sh... mos e zör nö gojö atö f alö, tö lutem'l mö
pöshpöriti bashköfolösi im, duke hedhur sytö mö tö
djathtö e mö tö möngjör.
"Si?'; i thashö me gudi, "Nuk jeni komunistö?
Por autoritetet e kampit ju kanö vönö nö baranga tö
veganta si komunistö!..."
"Se q'böjnö autoritetet e kampit, ajo öshtö puna
e tyre. Por, pas Luftös sö Spanjös erdhi urdhör nga
qendra qö paskötaj tö quhemi dhe tö mbahemi si
"demokratö" tä thjeshtö...".
Kjo ka qenö, me tö vörtetö, njö nga dredhitö e
afta me anön e tö cilave komunistöt e fshehur nön
rrobön "demokratike" mundön tö törheqin nö anön
e tyre njö tog elemente tö etur pör demokraci.
Nö ndjekje tö asaj rruge dredharake, organizatat
komuniste tö gdo vendi morön emrin "Komitet
Nacional i Qlirimit". Termat "nacional" dhe "i
glirimit"- falö magjike pörgdo popull qö öndörronte
pör njö "komb tö lirö" qö do tö gözonte paskötaj
njö regjim "thjesht demokratik"; köto pörbönin
thirrjen mö törheqöse shpirtörore pör gjithö njeräzit
e shtypur nga diktaturat fashiste a naziste ose nga
regjimet brutale dhe tö korruptuar qö ishin asokohe
nö fuqi nö pjesön mö tö madhe tö Europös.
Pör mö tepör, Komitetet Nacionalqlirimtare tö
vendeve tö ndryshöm ishin tö lidhur ngushtö midis
5o Kostö Cekrezi

tyre dhe vepronin nön direktivat e njö qendre tö

vetme qö gjendej nö Moskö. Krejt kundörta ngjante
e
me partitö e tjera tö cilat, duke qenö esencialisht
"nacionaliste", punonin vetöm pör interesin e vendit
tö tyre; dhe jo vetöm qö nuk kishin ndonjö lidhje
me partitö analoge tö vendeve tö tierö, por ishin
shpeshherö nö kundörshtim tö rreptö me ato.
Ky ishte njö nga faktoröt qö ndihmuan Pa
hesap veprimet e Komitetit Nacional tö Qlirimit nö
Shqipöri, me njö ndryshim fort tä rändösishöm: qö nö
Shqipöri nuk gjendej asnjö parti tjetör e organizuar,
ashtu si gjendeshin parti tö organizuara nö vendet e
tjera tö Ballkanit. Arsyeja e kösaj mungese esenciale
gjendej nö urrejtjen qö ushqente regjimi i Zogut
kundrejt qdo partie. Dhe gudia öshtö qö Zogu nuk
lejoi kurrö qö tö formohej as edhe ndoniö parti e tij.
Pör kötö ka dy shpjegime: I pari qö Zogu kishte frikö
se mos partia mund t'i körkonte ndonjö ditö hesap
pör veprimet e tij tö parregullta; dhe i dyti qö Zogu
nuk kishte ndörmend tö mbahej nä fuqi me anö
tö forcave konstitucionale tö vendit, por me anön
e ndihmös dhe pörkrahjes sö fuqive tö jashtme (Tö
Jugosllavisö qö mö ry24 gier mö 19z6 dhe tö Italisö
Fashiste qö mö ry26 gjer mö 1939).
Köshtu, pra, kur mori fund regjimi i tii, nö
Shqipöri nuk ekzistonte asnjö parti ose grup i
organizuar - me pörjashtimin e getave tö fshehta
tö Komitetit Nacional tö Qlirimit. As ata qö morön
qeverinö nö dorö, nä prill 1939, nön mbrojtjen e
 Plani i tretä i copötimit tö Shqipörisö 5r

fashizmit nuk kishin ndonjö lidhje nö mes tö tyre.

Kjo u provua nga kundörshtimi i rreptö qö plasi pak
mö vonö midis grupit tö Shefqet Vörlacit dhe atij tö
Mustafa Merlike Krujös. Ndaj fundit, u formua edhe
njö farö "Partie fashsite'l por ajo ishte mö tepör sa
pör sy e faqe se sa pör veprim tö vazhduar.
Duke pörfituar nga kjo situatö, ata qö nuk ishin
as me Shefqet Vörlacin as me Mustafa Krujön,
organizuan njö grup tö ri me emrin "Balli Kombötar']
nö tö cilin hynö mbeturinat e "Bashkimit Kombötar"
tö formuar nö mörgim si edhe tö disa grupeve
lokale. Por, ashtu sig tregon edhe vetö f ala "ball'l kjo
organizatö e re nuk ishte njö parti homogjene, por
njögrup mö i madh i pörbörö nga grupe mö tövegjöI,
nö radhöt e tö cilöve gjendeshin bejlerö, agallarö,
arhonde, klerikö dhe ßhatarö. E vetmja pikölidhje
midis kötyre grupeve ishte: tö luftonin grupin pro
fashist Vörlaci-Kruja. Dhe kjo shpjegon, gjer nö njö
masö se si disa nga kreröt e "Ballit" pranuan tö marrin
pjesö nö kabinetet e formuar gjatö okupacionit
italian. Qöllimi i tyre ishte tö mbanin larg nga
qeveria Vörlacin dhe Krujön, qö akuzoheshin si
kryeshkaktarö tö shkeljes tradhötore tö Shqipörisö
nga ana e Italisö dhe, nö kötö mönyrö, tö pakösonin
efektet fatkeqe tö pushtimit.
Nö fakt, Balli ndiqte nö kötö kohö njö politike dy
faqe: bönte sikur bashköpunonte me italianöt, por,
nga ana tjetör, sabotonte atje ku i mundej, veprimet
e autoriteteve italiane me anö qetash tö armatosura.
52 Kostö Qekrezi

Fatkeqösisht pör Ballin - dhe pör popullin

shqiptar nö köto geta ishin futur ose pranuar edhe
njö tog elemente tö pandershöm. Kötö e vörteton,
mjaft naivisht, njö kryeartikull anglisht i botuar nö
numrin Korrik-Gusht r95r tö gazetös "Flamuri", ku
pörmbahen köto vija tö vörejshme:
Ishin disa (nga tö Ballit) qö köshillonin njö
veprim tö pörbashköt me gjithö elementet pa ndonjö
dallim, me nieröz tö mirö dhe nieröz tö köqij, me
aventurierö dhe tradhötorö... Ngjarjet dhe klithmat
histerike tö njerözve (tö Ballit) qö kishin döshtuar
pör faqe tö zezö, u bönö shkak qö tö dalin pärpara
njö togö aventuriere dhe tö marrin pjesö nö luftön
kundör komunistöve... Köta aventurierö punonin
pör interesat dhe ambiciet e veta dhe nö döm tö
qöshtjes kombötare.
Incidentörisht, ata aventurierö vodhön, dogjön,
vranö dhe qnderuan emrin e "Ballit" nö sytö e popullit
shqiptar.
Nga ana tjetöa gjithö elementet e tjera - dhe
köto pörbönin shumicön e madhe tö popullit - qö
nuk ia donin shöndetin as Verlacit, as Mustafa
Krujös, qö nuk pölqenin aspak politikön me dy faqe
tö Ballit dhe qö urrenin emrin e Zogut, u törhoqön
dalöngadalö ndaj Komitetit Nacional tö (lirimit, i
cili premtonte se, me ardhjen e tij nö fuqi, Shqipöria
do tö böhej menjöherö "lulja e Ballkanit'l ku do tö
mbretöronte liria, drejtösia, barazia, völlazörimi dhe
do tö sigurohej "bukö pör tö giithö". Nö tö vörtetö,
 53

köto ishin gjörat qö öndörronte qdo popull i shtypur

prej njö kohe tö gjatö nga regjimet e korruptuar qö
punoninvetöm pör interesime tyre ose pör interes tö
disa klasave tö caktuara.
Megjithatö, nö fillim tö veprimit tö tyre, getat
e armatosura tö Ballit ishin nö bashköpunim tö
ngushtö dhe luftonin bri pör bri me qetat e Komitetit
Nacional tö Qlirimit. Veg asaj, kreröt e dy palöve
mbajtön njö tog mbledhje tö ßhehta pör tö caktuar
njö program tö pörbashköt.
Kjo situatö vazhdoi gjer nö fillim tö vitit
1943, kur morön vend dy ngjarje me röndösi tö
jashtözakonshme ; Konferenca eTeheranit dhe nj ohj a
e qeverisö sö Marshallit Tito nga ana e Amerikös,
Anglisö dhe Rusisö, me insistimin e kösaj tö fundit.
Konferenca e Teheranit caktoi, siq dihet, zonat
e veprimeve ushtarake nö Ballkan. Me vendimin
e saj, u njoh si zonö ruse: Bullgaria, Rumania dhe
Hungaria; Greqia mbeti nö zonön angleze dhe
Jugosllavia do tö pörfillej si zonö e pörbashköt anglo-
ruse. Por Shqipöria nuk u zu me gojö aspak dhe
köshtu mbeti si njö shesh i lirö pör intriga aq nga
ana e Anglisö, sa edhe nga ana e Rusisö pör ta börö
atö vend pör vete.
Njohja e qeverisö sö Marshallit Tito, nga ana
tjetör, i vuri vulön fatit tö Shqipörisö. Duke qenö
se qeveria e Titos ishte e para dhe mö e forta qeveri
komuniste nö Ballkan dhe Shqipöria ishte kufi me
Jugosllavinö, Marshalli mori pörsipör tö törheqö
54 Kostö (ekrezi

Shqipörinö nga ana e bllokut komunist, me anö tö

bashköpunimit tö ngushtö midis Komitetit Nacional
Qlirimtar tö Shqipörisö. Me kötö qöllim parasysh,
Marshalli Tito ishte duke mbajtur qö prej kohe nö
Shqipöri agjentöt e tij, midis tö cilöve ishin dy figura
misterioze qö njihen vetöm nön emrat Miladin
dhe Dushan. Disa duan tö thonö se köta tö dy nuk
ishin vetöm köshilltarö tö Enver Hoxhös, i cili nö
kötö kohö kishte marrö komandön e pörgjithshme
tö forcave tö Komitetit Nacional tö Shqipörisö qö
paskötaj do tö njiheshin si "Partizanö'] por qö, nö
fakt, ishin drejtuesit e vörtetö tö lövizjes partizane
nö Shqipöri.
Po ashtu, Komiteti Nacional i Shqipörisö kishte
lidhje tö ngushta edhe me partizanöt e Greqisö dhe
Bullgarisö, por jo aq tö ngushta sa ato qö mundön tö
farkojnö Miladini dhe Dushani.
Nö kötö mönyrö, Balli Kombötar qö priste tö
ndihmohej prej anglezöve dhe amerikanöve, mbeti
nö pozitön mö tö keqe, veqanörisht sepse pörkundrejt
kötyre shpresave tö Ballit, partizanöt pördorön dy
argumente tö forta propagande:
r) Qö Anglia dhe indirekt Amerika, ishin nö
favor tö kthimit tö Zogut nö Shqipöri, dhe populli e
dinte se g'priste nga njö kthim i atillö;
2) Qö Anglia dhe indirekt Amerika, ishin nö
favor tö aneksimit tö Toskörisö nga ana e Greqisö.
Köto dy argumente patön njö forcö bindöse tö
posagme pör popullin ngaqö as qeveria e Londrös, as
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 55

ajo e Washingtonit, nuk e gjetön t'arsyeshme gjatö

gjithö asaj kohe tö sqarojnö, pörtej gdo dyshimi,
pozitön e tyre kundrejt atyre dy pikave qö pärkisnin
fatin e pritöm tö Shqipörisö.
Nga kjo piköpamje mund tö thuhet, pa frikö
pörgönjeshtrimi, se vetö anglo-amerikanöt e shtynö
Shqipörinö nö krahöt e bllokut komunist, gjö pör tö
cilön do tö pendoheshin, por kur ishte tepör vonö.
Pör köto arsye, s'mbetej asnjö dyshim se nga g'anö
do tö röndonte shumica e madhe e popullit shqiptar
nö konfliktin midis Ballit dhe Komitetit Nacional
tö Qlirimit, veganörisht kur ky i fundit zotohej ta
zbresö Parajsön nga qielli pör ta vendosur nö tokat e
mjeruara tö Shqipörisö.
Sa pör Ballin, edhe ai u mundua nga ana e
tii tö lidhej, sidomos, me forcat e rezistencös
antikomuniste tö Greqisö. Pör kötö qöllim po
dörgohej nö Greqi Dhimitör Fallo-ja, njö gazetar
korqar. Por ata tö Komitetit Nacional u treguan se
kishin njö shörbim spiunazhi shumö mö tö aftö. Para
se Dhimitri Falloja tö dilte nga toka shqiptare pör tö
marrö udhön e Greqisö, partizanöt i zunö pusi dhe e
lanö tö vrarö nö vend.
Qö atöherö filloi seria e vrasjeve midis anötaröve
tö tö dy grupeve, vrasje völlavrasöse qö si ajo siishte
parö gier nö atö kohö nö ShqiPöri.
Nga ana tj etör, porsa e ndeiu veten e tij tö siguruar
nga piköpamja ndörkombötare, Komiteti Nacional
i (lirimit u hapi luftö tö rreptö e tö pamöshirtö si
56 Kostö Cekrezi

ballistäve, ashtu edhe okupatoröve tö huaj italianö

dhe gjermanö. Ndaj fundit tö vitit 1944, forcat e
Komitetit Nacional, tö udhöhequra tani haptazi prej
gjeneralit Enver Hoxha, e spastruan Shqipörinö nga
italianöt, gjermanöt dhe ballistöt.
Ky ishte, nö tö vörtetö, njö triumf i pashembullt
pör forcat popullore. Nö falöt e korrespondentit
Peter Furst tö gazetös "Stars and Stripes", organ i
Fuqive Armate (Armed Forces) tö Amerikös, i cili
vizitoi Tiranön nö fund tövitit 1945:
"Pörkundrazi t'asaj qä ngjau pör gdo komb tjetör
tö okupuan Shqipöria e liroi krejt veten e saj nga
okupata armike pa ndonjö ndihmö ose ndörhyrje
ushtarake nga ana e Fuqive Aleate'l
Kjo duhet t'i japö fund qdo akuze, ankimi a
rönkimi tö ballistöve se gjoja köta e humbön luftön
nga shkaku i ndörhyrjes sö fuqive tö jashtme. Fakti
i pamohueshöm öshtö se nö Shqipöri nuk vuri
kömbö asnjö ushtar i huaj, amerikan, anglez, rus ose
iugosllav pör tö ndihmuar forcat e Qlirimit.
Shkurt, Balli e humbi luftön se nuk mundi ose
nuk diti ta böjö popullin pör vete.
 KAPITULLI VI

"Pushteti i Popullit" nö fuqi

Por, triumfi i shkölqyer i forcave tö Qlirimit öshtö

vetöm njöra anö e medaljes. lishtö kohö qö tö hedhim
njö sy nö anön tjetör.
Nö mbrömje tö ditös z7 Nöntor t944, d.m.th., nö
vigjiljen 33-tö tö indipendencös shqiptare, morön
fund brenda nö Tiranö pörpjekjet mö tö tmerrshme
dhe mö tö gjakshme midis forcave glirimtare dhe
mbeturinave tö ushtrisö sö dörmuar gjermane qö
ishte prapsur nga Greqia dhe po körkonte shpötim,
duke u törhequr pörmes tokave tö Shqipörisö.
Nätö ditö tö paharrueshme pör popullsinö e
kryeqytetit, Tirana jepte pamjen e njö kasaphane tö
tmerrshme, nö tö cilön gjaku i ushtaröve gjermanö
u trazua me gjakun e kundörshtaröve shqiptarö tö
Komitetit Nacional tö (lirimit, ballistö, zogistö,
liberalö, fajtorö ose tö pafajshöm. Tö ndezur nga lufta
dhe tö etur pör hakmarrje, partizanöt u vörsulön
58 Kostö Cekrezi

nöpör kafenera dhevende tö tjera publike dhe private

pör tö vrarö qdo njeri qö ishte shönuar qö mö parö si
"armik i popullit" dhe pör tö arrestuar njö tog tö tjerö
pör tö cilöt ishte vendosur, po ashtu, qö mö parö, qö tö
shkonin nöpör formalitetet e "Gjykatös sö Popullit'l
pör t'u börö shembull pör tö gjithö kundörshtaröt e
regjimit tö ri. Shumö nga köta fatzinj, qö nuk ikön
siq kishin börö shoköt e tyre, do tö kishin thönö nö
zemrön e tyre: "Pagka! Edhe köta qö po vijnö tani
janö shqiptarö si ne tö tjeröt. Fundi i fundit do tö na
burgosin pär disa ditö dhe pastaj do tö na lirojnö!".
Ky ishte gabimi i tyre tragjik. Sepse ata nuk
kishin kuptuar se forcat e Komitetit Nacional ishin
organe tö njö revolucioni pörmbysös e gjithö sistemit
tö vjetör, politik, shoqöror, ekonomik, pör tö vönö nö
vend tö tij njö sistem krejt tö ri.
Qdo njeri qö ka mösuar diqka nga historia e
shkuar öshtö i shtrönguar tö pranojö se nö kohö
revolucioni politik, shoqöror dhe ekonomik,
dönimet dhe ekzekutimet, si dhe masakrat kötu-
atje, janö shfaqje tö pandashme tö pörmbysjes sö
krejt sistemit tö vjetör.
Nö revolucionin e Francös, qö filloi nö vitin
1789 dhe vazhdoi pör nja dhjetö vjet, u dönuan, u
ekzekutuan dhe u masakruan me qindra mijöra
njerö2, tö fajshöm e tö pafajshöm; dhe nö pörmbysjen
edhe mö tö madhe qö shkaktoi Lenini me Trockin nö
Rusi, mö r9r7, viktimat e revolucionit numörohen
me miliona. Tö vetmet vende qö kanö shpötuar nga
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipärisö 59

tmerret e revolucionit janö Shtetet e Bashkuara,

Anglia dhe Shtetet e Skandinavisö, ku ndryshimet
nga njö sistem nö njö tjetör janö.börö me anö tö votös
dhe jo tö pushkös ose tö litarit.
Kurvjen puna pastaj nö Ballkan, mund tö thuhet
se asnjö ndryshim politik ose shoqöror, sado i vogöI,
nuk ka ndodhur pa gjakderdhje, shpeshherö krejt
tä panevojshme. Njö nga falöt e urta popullore tö
Ballkanitöshtö se "nukböhetdasmö pa therur mi3h";
aq mö fort nuk mund tö shkulet njö sistem i vjetörpa
u shfarosur ata qö e mbanin nö fuqi dhe növeprim.
Ishte gjö pör t'u pritur, pra, se duke ardhur nö
fuqi pas njö sörö luftörash tö rrepta kundör regjimeve
tö shkuara, kundör atyre qö ishin börö shkas pör
shkeljen e Shqipörisö nga Italia fashiste, kundöratyre
qö kishin bashkäpunuar me ltalinö dhe gjermanöt,
kundör bejleröve dhearhondöve qö e kishin pördorur
Shqipörinö si qiflig tö tyre, Komiteti Qlirimtar nuk
mund tö bönte ndryshe vegse tö zhdukö shkaktaröt
e mjerimeve shekullore tö popullit. Qdo veprim
tjetör do tö ishte engjöllor. Pör fat tö keq, popujt e
Ballkanit gjenden mö larg se gdo komb tjetör nga
sera e kerubimeve dhe serafimeve.
Nö dritön e kötij interpretimi historik, njö numör
i madh, nö mos shumica e madhe e dönimeve,
brrgimeve dhe ekzekutimeve tö kryera nga qeveria e
Enver Hoxhös mund tö gjejö njö farö justifikimi. Pyetja
öshtö se sa larg ka tö drejtö tö vejö qeveria dhe sa kohö
duhet tö vazhdojö sundimin.me anö tö terrorizmit.
6o Kostö Qekrezi

Pör tö parashtruar njö shembull se g'pörgjigje

i duhet dhönö asaj pyetjeje, ndoshta mjafton tö
kujtojmö fundin tragjik tö tre djemve tö rinj: Kol
Berishös, katolik nga Shkodra; Mustafa Gjinishit,
mysliman nga Peqini i Elbasanit; Loni Adam,
ortodoks nga Progri i Korqös.
Gjatö kohös qö vazhdonte botimin e saj nö Tiranö
gazeta imc e pörditshme "Ora" $929-;932), köta tre
graduate tö Shkollös 'l'eknike tö T'iranös, hynö nö
shörbim tö gazetös si ndihmös reporterö. Qö tö tre
hiqeshin si komuniste dhe kötö nuk e ßhihnin nga
mua. Por, nö fakt, ishin komunistö idealistö, nga
ata qö besonin se qdo problem i Shqipörisö do tö
zgjidhej automatikisht me triumfin e komunizmit
nö Ballkan.
Niö ditö i mbörtheva qö tö tre nö zyrön e gazetös
pör t'i pyetur se g'prisnin nga komunizmi.
"Nön regjimin e Zogut", u pörgjigj Gjinishi, mö
i shkathöti ndör shoköt, "s'ka asnjö shpresö pör ne
tö rinjtö, sepse regjimi i tii mbahet mö kömbö me
pörkrahjen e Italisö fashiste dhe köshtu ai s'ka nevojö
pör shörbimet tona. Pörkundrazi, komunizmi ka
pör program tö zhdukö diktaturat si kjo e Zogut...
Prandaj nuk shikojmö shpötim tjetör veq triumfit tö
komunizmit".
Nö ndjekje tö kötii ideali - ideal i gabnrar,
mbasi baza e komunizmit öshtö diktatura - qö tö
tre hynö nö radhöt e Komitetit Nacional Qlirimtar
pör tö arritur nö shkalla mjaft tö nalta. Mustafa
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 6t

Gjinishi shörbente si komisar politik pranö Fuqive

Qlirimtare, kur u vra me tö pabesö. Kol Berisha ishte
pjesötar i delegacionit tö Qeverisö sö Enver Hoxhös
pranö aleatöve nö Bari tö Italisö mö 1944. Pör Loni
Adamin s'kam ndonjö shönim tö vegantö.
Por, mö 1946, kur qeveria e Enver Hoxhös e
hodhi maskön e demokracisö duke dalö pörpara
giithö botös si diktaturö komuniste, Kol Berisha
dhe Loni Adam u arrestuan dhe u plasön nö burg,
ku vdiqön brenda vitit nga mundimet, vuajtjet dhe
keqpördorimet.
Q'krim kishin börö köta tö tre filiza tö rinj e plot
shpresö qö tö meritojnö njö fund aq tö tmerrshöm?
Asnjö krim ose faj veq shprehjes sö mendimit tö
tyre qö regjimi i ri duhet tö ketö parasysh kryepari
interesat e Shqipörisö dhe jo tö Jugosllavisö ose tö
Rusisö. (Nätö kohö qeveria e Hoxhös s'kishte asnjö
lidhje me Moskön, porvepronte sipas direktivave qö
merrte nga Beogradi).
Qö atöherö, me qindra, nö mos me mijöra njerö2,
janö ekzekutuardhe me mijöra tö tjerö janö burgosur
po pör atö arsye pör tö cilön gjetön vdekjen tragjike
Gjinishi, Berisha dhe Adami; pör dashurinö e tyre
mö tö madhe kundrejt Shqipörisö qö nuk i lejonte tö
ishin besnikö tö verbör tö politikös sö Jugosllavisö ose
Rusisö Sovjetike. Kötö formö ka marrö, pra, diktatura
komuniste e Enver Hoxhös qö e quan veten, mjaft
aftösisht, "pushtet i Popullit'] mbasi fala "pushtet"
ka kuptimin e "forcös" dhe tö "shtröngatös".
6z Kostö Qekrezi

Me pörjashtimin e diktaturave pör njä kohö tö

shkurtör, tö imponuara nga raste tö j ashtözakonshme,
gjithö diktaturat qö vendosin tö pörjetösojnö veten e
tyre nö fuqi me anö tö forcös dalin nga njö kanal i
ndytö dhe i fölliqur: me ndryshimin qö diktaturat
ideologjike qoßhin fashiste, naziste ose komuniste,
veshin rrobat e idealizmit pör t'ia arritur qöllimit tö
tyre mö me efektivitet.
Sa pör regjimin komunist, baza e tij themelore
öshtö parimi i forcös, i shtröngatös, i mospranimit tö
asnjö kritike - qoftö edhe pör shaka - dhe i spastrimit
tö gdo kritikonjösi tö veprimeve tö qeverisö nö fuqi.
Nö fakt, regjimet komuniste nuk janö tjetör vegse
kopje besnike tö njöri-tjetrit dhe veprojnö nö njö
mönyrö tö njöshme.
Kötö ma kishte shpjeguar, pa lönö asnjö pikö
dyshimi, ministri i tanishöm i Punövetö Brendshme,
Mehmet Shehu.
"Pör tö rrönjosur komunizmin nö gdo vend qoftö
dhe, sidomos, nö Shqipöri'l tha Shehu nö muhabete
sipör nö sheshin e pörqendrimit tö Francös (r94r), "do
tö jetö e nevojshme tö shfarosen tö giithö elementet
kundörshtare, nö mönyrö qö tö mbeten vetöm ata qö
besojnö pa asnjö rezervö nö dogmön komuniste".
"Dhe nö qoftö se shumica e popullit öshtö
kundör?" - e pyeta.
'Atöhere shumica duhet shfarosur," u pörgjigj
Shehu. Dhe asnjö nga shoköt e tjerö tö tij nuk e
kundörshtoi.
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 63

Sipas lajmeve qö na vijnö kohö pas kohe nga

Shqipöria, duket se atö öshtö duke börö nö kötö kohö
Ministri i Brendshöm i "Pushtetit tö Popullit" pör
lavdinö mö tö madhe tö Marksit, Leninit dhe Stalinit.
Por atöherö, q'mbeti nga predikimet e Komitetit
Nacional tö Qlirimit para se tö vinte nö fuqi, se
Shqipöria do tö böhej lulja e Ballkanit, ku do tö
mbretöronte liria, barazia, völlazörimi - dhe bukö
pör tö gjithö?
Detyra historike e lyp qö ai qö merret me
pörshkrimin dhe komentimin e ngjarjeve tö njö
periudhe tö mbushö, me sa t'i mundet, tö dy anöt e
defterit.
N'anö tö kredisö shönuam aty mö parö glirimin
triumfal tö tokave shqiptare me anö tö forcave
popullore, pa ndonjö ndihmö ose ndörhyrje
ushtarake nga ana e aleatöve. Nga tö giithö kombet
e shkelura, tö mödhenj e tö vegjöI, vetöm Shqipöria
e arriti atö kulm lavdie. Eshte krejt qöshtje tjetör qö
vendi ynö u lirua nga pushtimi i huaj pör tö hyrö nön
zgjedhön e njö ideologjie tö huaj.
Nö radhön e dytö tö shtyllös sö kredisö vjen
zhdukja e gjurmöve tö fundme tö feudalizmit dhe
tö jetös primitive patriarkale. Fshirja nga faqja e
tokös shqiptare e klasös sö bejleröve, arhondöve
dhe bajraktaröve qö kishin sunduar vendin prej
shekujsh nö njö mönyrö ose nö njö tjetöa u krye aq
efektivisht saqö, edhe me zhdukjen e regiimit tö ri,
tö mos mbetet mundösi qö ajo klasö tö fitojö ndonjö
64 Kostö Qekrezi

ditö pozitön qö kishte gözuar mö parö, sö paku jo nö

shkallön e kohös sö shkuar.
Po ajo ngjau edhe me mbeturinat e influencös sö
klerit mysliman, katolik, bektashian ose ortodoks.
Nö kötö pikö, qeveria e Komitetit Nacional shkoi mö
tej se Kodi Civil, monumcnti mö i gjallö i regjimit
zogist, mbasi ajo mori masat e fundit pör tö shlyer
qdo influencö qö i kishte mbetur klerit pörmbi
shumicön injorante tö popullit.
Duke pördorur njö shemböllim, mund tö thuhet
se regjimi i ri e kapi popullin prej supesh - disa duan
tö thonö pör gryke - e tundi dhe e shkundi gjersa i
körcyen sytö pörjashta, duke i thönö: "Böhu burrö
nö tö drejtön tönde; pusho tö jesh bujk dhe skllav
i bejleröve, agallaröve, bajraktaröve dhe arhondäve
dhe moseshiko möveten si myslimanose i krishterö,
por si njö popull i thjeshtö'i
Nö radhön e tretö vjen njö reformö fort e vonuar:
emancipimi i gruas. Pör tö parön herö nö historinö
e Shqipörisö, ndoshta qö nö kohön e mbretörimit
tö'feutös, seksit femöror iu njoh e drejta e barazisö
me seksin mashkull, me anö tö dhönies sö votös nö
njö shkallö me burrat, me anö tö geljes sö zyrave dhe
ofiqeve töshtetitpörfemrat qö kanö zotösinö eduhur
pör ato shörbime, me anä tö formimit tö batalioneve
tö vajzave, ku, natyrisht, u bönö shumö abuzime tö
shömtuara.
Nj ö tj etör ndryshim radikal öshtö reforma agrare,
tö cilön gdo regjim evinte nö krye tö programit tö tii
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 65

dhe pastaj harronte tavinte növeprim. Nön regjimin

e Zogut, pör shembull, u hartua nö seksionin e
financave tö Köshillit tö Shtetit, qö kryesoja unö nö
atö kohö, njö ligj i Reformös Agrare nö baza mjaft
liberale sa tö mund tö zgjidheshin problemet mö
kryesore tö bujkut. Por Zogu e pördori atö ligj vetöm
pjesörisht duke zbatuar kundör disa kundörshtaröve
tö tii.
Regjimi i "Pushtetit tö popullit', e zgjidhi
radikalisht problemin: i Iiroi gjithö bujqit"äuke
ndarö midis ryre tokat e shtetit sa edhe te tejleröt.
Por, sig mund tö pritej nga dogmat komuniste, kötö
herö marrösit e tokave, se bishku me pronaröt e
tokave tö lira, u bönö bujq tö shtetit.
Ka edhe reforma tö tjera qö meritojnö tä
pörmenden, por mund tö thuhet me njö
falö se
regjimi i ri kreu gjithö reformat e premtuara, dhe
shpesh tö harruara, prej gjithö regjimeve tö kohös
sö
shkuar, me ndryshimin se gdo reformö u vu nö veprim
jo aq pör tö mirön e popullit, sesa pör t,u
konfirÄuar
pikö pör pikö me dogmön socialiste-komuniste.
Silas a-saj dogme, shteti öshtö zot i gjithö pasurisö
sö vendit dhe shteti rregullon gdo veprim
düe sjellje
tö qytetaröve tö tij nö qdo piköpämje: politike,
shoqörore, ekonomike, fetare- ane AÄiljare. Ng;
ana e tij, shteti vepron me anö tö njö partie tö vetme
qö mund tö marrö emra tö ndryshöm, nö Shqipöri
quhet "Parti e Punös'] por qö nö qdo rast nuk Arnte
gjö tjetör vegse Partia Komuniste.
66 Kostö Qekrezi

Nö njö regjim tö tillö, pra, nuk mund tö böhet

$alö as pör liri, as pör lumturi, as pör völlazörim,
as
pör barazi. Sa pör "bukö pör tö gf ithö'l do tö kemi rast
tö böjmö falö mö tutie.
Kur shumica e madhe e popullit shqiptar i ra
pas Komitetit Nacional tö Qlirimit dhe brohoriti
ärdhien e tij nö fuqi dhe pastai e legalizoi me votat
e tij nö zgiedhiet e Dhietoritry4, as r nö 1o'ooo veta
.r,,,t t ithi" as idenö mö tö vogöl se Shqipöria do tö
futej nä kallöpin komunist. Atö e dintevetöm qarku
mö i ngushtö i Env"r Hoxhös dhe Mehmet Shehut'
Mbi atE pikö nuk kishin diieni as, ndofta, shumica e
pjesötarlve tö qeverisö qö u formua nö Pörmet' Mai
tö1944.
 KAPITULTI VII

Trashögimet historike tö "Vatrös"

Giithö sa u thanö mö sipör mbi transformimin

e Komitetit tö Qlirimit nga njö grup demokratik,
siE e shpallte veten nö sy tö popullit gjatö luftös,
kanö qenö tö njohura nga zyrtaröt e "Vatrös" dhe tö
"Diellit". Po köshtu mund tö thuhet edhe pör zyrtaröt
e "Shqipörisö söLirö" dhe tö "Lirisö'] ndonöse nö njö
shkallö mö tö kufizuar.
Duke i lönö pör mö tutje komentet mbi
qöndrimin e kösaj organizate tö dorös sö dytö tö
shqiptaröve tö Amerikös, del pörpara vetvetiu pyetia
se g'e böri "Diellin" tö deklarojö herö pas here se
governa e Enver Hoxhös duhet pörkrahur roo pör
qind dhe pa asnjö rezervö ose kritikö? Kötö politikö
vazhdoi "Dielli" edhe pas deklarimit tö governös sö
Tiranös si njö diktaturö komuniste. Nö fakt ishte
organi i "Vatrös" ai qö botoi njö biografi tö gjatö tö
Enver Hoxhös, tö dörguar nga Tirana, ku provohet
68 Kostö Qekrezi

se Envcr Floxha ishte komunist edhe nö kohön kur

studionte nö Evropö me bursö tö qeverisö sö Zogut.
Dhe ironia pak si e trashö dhe e pagölltitshme
e qöndrimit qö mori "Dielli'l qysh nö formimin e
Qeverisö sö Komitetit Nacional, ishte se ndörsa
organi i "Vatrös" e vuri governön e l-loxhös pörmbi
dhe pörtej qdo kritike, editori i saj, (Qamil) Panariti,
e ktheu törö mjeshtörinö e tij kundör qeverisö
amerikane. Nö fakt, Panariti nuk i ka kursyer kritikat
e tij as kundrejt Presidentit tö Shteteve te Bashkuara,
tö cilin e ka akuzuar herö pas here se öshtö duke
grabitur dhe marrö nöpör kömbö tö drejtat e popullit
amerikan. Ashtu si mund tö mbahet mend, Panariti
vajti aq larg sa tö deklarohet nö favor tö progresistit
Henry A. Wallace nö zgjedhjet presidenciale tö
vitit 1948 dhe köshilloi shqiptaröt tö votojnö pör atö
kandidat tö cilin tö dy partitö kryesore Demokratike
dhe Republikane e akuzonin se ishte börö vegöl e
Partisö Komuniste tö Amerikös. Kötö e kuptoi mö
vonö edhe vetö Henry A. Wallace, kur u hoq krejt
nga Partia Progresiste pas ndörhyrjeve tö Shteteve
dhe tö Kombeve tö Bashkuara pas luftös sö Koresö
dhe, qö atöherö, e ka mbyllur gojön. Por jo Panariti,
i cili öshtö duke vazhduar atakimet e tij kundör
Presidentit Truman dhe qeverisö sö tij.
Nö lidhje me kötö qöndrim tö Diellit, vlejnö tö
pörmenden falöt e njö zyrtari tö naltö amerikan
i cili mö tha njö ditö: 'Aq na bön nöse "Dielli", ose
"Liria" pörkrahin qeverinö e Enver l{oxhös. Ajo qö na
 69

duket krejt pa vend (utterly absurd) öshtö qö asnjöra

dhe as tjetra gazetö nuk ka gjetur rastin qö tö thotö
njö falö tö mirö pörAmerikön nö konfliktin tonö me
Rusinö Sovjetike".
Por vörtet ky öshtö njö nga misteret e thellö tö
rrugös qö ndjek "Vatra" dhe "Dielli'l rrugö qö as vetö
zyrtaröt pörgjegjös nuk e dinö se ku do t'i shpjerö ato
dy institute tö moqme tö ngrehura prej shqiptaröve
tö Amerikös. Sepse, si mund tö shpjegohet qö Dielli
tö kritikojö ashpörsisht nö qdo numör tö tij veprimet
e qeverisö amerikane dhe tö mos hapö gojön pör
tö gjetur ndonjö tö metö tö diktaturös komuniste
tö Shqipörisö? Dhe kjo ndodh kur 95 pär qind e
anötaröve tö "Vatrös" janö qytetarö amerikanö.
Nö gjuhön kishtare tö Imzot Nolit kjo öshtö njö
situatö e shtangshme dhe e mahnitshme.
Njö nga shpjegimet mund tö gjendet, ndofta,
nö faktin qö Vatra öshtö akoma nön influencön
e dy trashögimeve qö kundörshtojnö njöri-
tjetrin: trashögimi demokratike dhe trashögimi
autokratike.
Nön tö parin, qö vazhdoi qysh nga fillimi i saj
dhe deri nö 1925, Federata u rrit, u madhua dhe u
lulözua sa arriti numrin e 5ooo anötaräve.
Nö dritön e zhvillimit tö saj historik, krimbi
i vdirjes hyri dhe zu vend nö trupin
e Vatrös me
ardhjen e Faik Konicös nö kryesinö e saj. Duke
qenö demokrat prej temperamenti dhe jo aq prej
gjaku (völlezörit e tij ishin shembuj tö sjelljes
7o Kostö Qekrezi

demokratike nö Shqipöri), Beu i Konicös suprimoi

shtyllön kryesore tö sistemit demokratik: opozitön.
Kjo ngjau kur me vendimin e vet, pör arsye tö vetat
dhe pa marrö parasysh döshirön e shumicös sö
anötaröve, e lidhi fatin e Federatös me atö tö Zogut,
tö "malokut gjenial" sig e quajti me atö rast, tö cilin e
kishte luftuar dhe fölliqur deri atöherö me mönyrön
e njohur faikjane.
Kur dolön kundörshtime nga degöt e ndryshme,
Faik Beu mori kalemin e kuq nö dorö dhe i fshiu njö
nga njö nga rradhoi i Federatös. Qysh atöherö dhe
pör r5 vjet me radhö "Dielli" u bö njö organ publiciteti
i regjimit tö Zogut me Faik Konicön si Ministör nö
Washington.
Nö prill tö vitit 1939, kur Musolini i dha köpucöt
nö dorö Zogttt, "Dielli" u kthye si pa tö keq nö favor
tö mbretit tö ri tö Shqipörisö, Viktor Emanuelit tö
Italisö, se ashtu urdhöroi Beu. Me dorön e vet Faik
Konicös, Dielli dönoi si tradhtar djaloshin dardhar
Vasil Laqi, sepse qölloi me revole "madhörinö e Tij"
shkurtabiqe, Viktorin e Italisö.
Kur pörsöri u formua "Shqipöria e Lirö" me
program qö tö luftojö pretendimet e Zogut, "Dielli" i
frymözuar kötö herö nga ortaköria e re Konica-Noli
ngriti prapö flamurin e Zogut, duke deklaruar se
"nuk böhet Shqipöria pa Zogun".
Pör tö tretön herö brenda tri vjetöve "Dielli"
naltösoi tri regjime, pör t'i flakur njöri pas tjetrit nö
gjirizin nga i cili i kishte futur dhe nxjerrö.
 Plani i tretö i copätimit tö Shqipörisö 7r

Federata e hodhi mönianö Zogun nö mörgim si

"köpucö tö vjetör" me gojön e peshkopit, kryetarit
tö saj tö nderit nö njö mbledhje historike qö u
mbajt nö z3 qershor tö vitit r.944 nö Hotel Slatler
tö Bostonit. Nö kötö mbledhje merrnin pjesö njö
delegacion zyrtaräsh amerikanö tö ardhur nga
Washingtoni, Imzot Noli, kryetaröt e "Shqipörisö
sö Lirö", dr. Nicholas Prift dhe D. Theodhore Kotelly
nga Detroit. Misioni i delegacionit amerikan ishte
tö deklarojö zyrtarisht se gdo bisedim pör tö njohur
Zogunsi mbret duhej lönö mönjanö.
Atö deklaratö e kundörshtoi Peshkopi me
argumentin se po tö heqim dorö nga Zogu do tö
heqim dorö edhe nga kufijtö e Shqipörisö dhe nö njö
qast Peshkopi u ngrit tö ikte nö shenjö proteste. Por,
nö atä qast, njö nga zyrtaröt amerikanö deklaroi se nö
Shqipöri ishte formuar njö qeveri e re nön kryesinö
e Enver Hoxhös (Kötö informatö ma kishin dhönö
zyrtaröt amerikanö nö formö konfidenciale).
Peshkopit iu gel fytyra dhe menjöherö, sikur
ta kishte pörgjigjen nö majö tö gjuhös, tha pa u
menduar fare: 'Atöherö ne heqim dorö nga Zogu
pör tö pärkrahur qeverinö e re".
'Jo, -tha zyrtariamerikan, -nuk do ta pörkrahni
sepse sipas informatave tona ajo duhet tö jetö njö
qeveri pro-komuniste, nö mos komuniste".
"Paqka - u hodh Peshkopi pörsöri, -ata janö
djemtö tanö (theyare our boys)". Dhe köshtu brenda
njö minute Zogu u flak mönjanö nö favor tö Enver
72 Kostö Cekrezi

Iloxhös. Po s'ka asnjö dyshim se zyrtaröt amerikanö

morön shönim deklaratön e Peshkopit dhe, ndofta
nö bazö tö atij shönimi, Hirösia e'Iij arriti tö pörfillej
si pro komunist.
Megjithatö, mundet qö ai incident tö mos kishte
ndonjö pasojö sikur akuzimi si komunist (dhe jo
si pro komunist) tö mos i ishte börö Peshkopit nja
dhjetö vjet mö parö prej anös sö njö zyrtari tö Naltö
tö qeverisö sö Zogut. Ai zyrtar i naltö nuk ishte gjö
tjetör veqse shoku dhe miku i vjetör i Peshkopit,
Ministri i Shqipörisö nö Washington, Faik Konica.
Sig mund tö mbahet mend, kur u kthye nga Europa
nö Amerikö nö r93o, Peshkopi u mbajt nö Ellis
Island. Arsyeja ishte kallözimi qö böri pranö qeverisö
amerikane Iraik Konica se Peshkopi ishte komunist,
ndofta sepse l-lirösia e Tij kishte kaluar njö kohö tö
gjatö nö Moskö, ku ishte, siq thuhet, nö kontakt tö
ngushtö me zyrtaröt e Kominformit (Organizata
ndörkombötare komuniste).
Por edhe kallözimit tö Faik Konicös tö cilin
autoritetet e emigracionit nuk e morön parasysh
nuk do t'i mbetej asnjö rändösi sikur "Dielli", organi
i Federatös ku Peshkpi ka qenö mevite kryetar nderi
i saj, tö mos kishte marrö qöndrimin e pörkrahjes
roo pörqind dhe moskritikimit tö regjimit tö Enver
Hoxhös.
Qöndrimin e heshtjes sö plotö e mbajti "Dielli"
jo vetöm kundrejt veprimeve tö qeverisö sö Enver
Hoxhös qö i pörkisnin jetös sö tö ardhmes sö
vjet nri: plrrt frrej ;rnr$ sr nj,. ZII tru'i h lrirll,. [r tre-
lrnrilr sl] Z']fut.
Äy r,yrtgr i rnltr: rruk ullrkr l.jetur vr:1sr: sh(rhu rltrn
Iniku i vjut"r i l)eshkotrril, illilristri i.qihqilrrri;q nr
Washirrgtnn: Faik Xorritar. Ili rlrrrnt l.', rn{rahcl trrr:nt,
kur u-kethye ng$ Curoir.,r rr' Amorikr lne ll}il{}. I"nsh"
lrryi u.rnbujt n' Sllir l*lanrl. Aresy:r e uli rrrl*limi islrt*
kallzirni qe bcri pr&n{ qeveris Btncrikone }hik Korrite*
rr Perhkopi i*lrtc Kornunill,, ndcfla nclr.re lllrwin *
Tij kislife halunr rje kth* tr gjat+: rrr lrlo$ht ku i*lrln,
ufu thuhet. ne leonlnkt tr ,rgushte nle lyrtar€t c liornir-
fpnnit (tlommlmlst Inteumtlnrnrl, crg*nir.ltn l(*rrtrr.
niste Ntlerkombctsrel.
Pcr edlrs halkimil te Fnik l(urritr.,"g, tr cilirt rutu"
ritetet * emigraciunit nuk e lnu{rrrr lf,rrnx}.sh. rrduftn
nuk tlo t' i mbttej n.lnjr: r*rrdesi. sikur Dllll,l,t, or-.
geni I l;"ednraf"r:* i tc eik's Pes,lrkopi kr qrnc tjr.h rnr-
rndlte ai ltryetar rrtleri rlh* lrrentlor i nf[u. tr lrtrtä kishle
nlrrr* qendf,irnil e pnrhrnlijns l{lü lrcr lüil rllre urus-
kritihirnit t* r*sjinrit t' Iilrvcr ll*xhrs.
Qettdrirnirr u lrxlrtj*s sc plrrlte e mbajti I]llüLl,t jo
lntertr kurrdr*jL yqprirnr:vr,. lc rlnveri.l s' I{rrvnr lluxlr":i
q' i prrkltnin jet*n dhe s" priLrncs .r* $ihr1i1r ri*, gnr
e vnshdoi edhe nc kchr:n kur 'l'irann i alrpnlli hrltrn
rnt t' eldrr prüIlaxän4istike Anrnrihr:9.
Siq tr-*lir:ntta ltr K*pli.nerr I, l)l$Ll,l rlrrk nrul'i a$'
lrje zc kur güvern$ e Il.rrhus un lrwli 4ytctcsin :lnraf,i-
166ns xtyre $lrqiptart've [' Anlrrikus t1* mhetr:n rrc lihqi.
pßri rgs *lrkuhu i luftr"s lxrr q' ishin berc qyt*trrr tr
Sfttet*v* l* $n*hku;rr prsj njr hr:hs tn gjlLr. r:rgulli+irt,
clhq lnn rlsshirrn n tyrr t+: lirr..
I'o nnhdu, orgflni i VÄl'lt{;$ nuk rrxuri ,Ll!r},, pipr'tinl

:rat

Faqe e skanuar nga botimi origjinal.

74 Kostö Qekrezi

Shqipörisö, por € vazhdoi edhe kur Tirana i shpalli

luftön mö tö egör propagandistike Amerikös.
Sig u shönua nö kaptinön e parö, Dielli nuk nxori
asnjö zö kur Guverna e Hoxhös ua hoqi shtetösinö
amerikane atyre shqiptaröve töAmerikös qö mbetön
nö Shqipöri nga shkaku i luftös, por qö ishin börö
qytetarö tö Shteteve tö Bashkuara prej njö kohe tö
gjatö, rregullisht dhe me döshirön c tyre tö lirö.
Po ashtu, organi i "Vatrös" nuk nxori asnjö
pipötimö kur governa e Tiranös refuzoi tö njohö
traktatet e vjetra midis Shqipörisö dhe Amerikös,
kurse gjithö shtetet e tjera i kishin pranuar si konditö
tö njohjes sö tyre nga Amerika. Nö kötö rast "Dielli"
dinte, ose duhej tä dinte qö ishte Jugosllavia ajo qö
köshilloi Enver Hoxhön tö mos pranojö traktatet
e vjetra, qö ajo vetö i kishte pranuar, me qöllim qö
ta izolonte Shqipörinö dhe ta linte nö möshirö tö
Beogradit.
Nga ana tjetör njö köshillö e urtö e dhönö nö köto
dy raste qeverisö sö Tiranös nga njö burrö shteti i
moqöm dhe i provuar, ndoshta do t'i kishte ndaluar
ato dy fatkeqösi qö e bönö tö pamundshme njohien e
qeverisö sö Tiranös nga ana e Shteteve tö Bashkuara
dhe nö Kombet e Bashkuara.
Pörsöri "Vatra" e kishte pör detyrö qö tö körkonte
shpjegime nga governa e Tiranös rreth komplotit
qö gjoja kishte pörgatitur nö Shqipöri ish drejtori i
Shkollös Teknike tö Tiranös Harry Fulltz. Peshkopi
duhei ta dinte se profesori Fulltz, njö edukator
 75

i thjeshtö dhe pa pretendime politike, s'mund

t'i hynte kurrö njö intrige tö tillö. Veq asaj, duke
e akuzuar si komplotist njö pjesötar tö misionit
diplomatik amerikan nö Shqipöri (dhe prof. Fulltz
ishte pjesötar i atij misioni), klika komuniste e Enver
Hoxhös kishte pör qöllim tö diskreditonte qeverinö
amerikane. Po ashtu "Vatra" dhe "Dielli" duhej tö
kishin kuptuar se tövetöquajturin "Komplot" e ngriti
vetö governa e Hoxhös kundörAmerikäs. Heshtja nö
raste tö tilla nuk öshtö neutralitet, ose paanösi sig
duan tö thonö disa. Pörkundrazi, öshtö pölqim dhe
aprovim i plotö.
Po ashtu me rastin e minave qö u mbollön nö
Kanalin e Korfuzit dhe shkaktuan mbytjen e dy
luftanijeve angleze nö tetor tö1947, "Dielli" duhej tö
kishte botuar njö fakt tövetöm: qö mbjellja e minave
öshtö njö punö teknike dhe mjaft e komplikuar dhe
qeverisö sö Tiranös i mungojnö tekniköt si edhe
mjetet pör njö vepör tö tillö. Sepse e vörteta öshtö
qö minat u mbollön nga tekniköt jugosllavö, pörsöri
mö qöllimin qö tö pritej filli i fundit i shpresös sö
njohjes sö Shqipörisö nga ana e Anglisö. Miröpo, po
tö botonte njö gjö tö tillö, "Dielli" do tö akuzonte
mikun dhe mbrojtösin e Enver Hoxhös nö atö kohö:
Mareshal Titon.
Natyrisht mbjellja e minave u bö me dijeni dhe
me leje tö governös sö Tiranös sö cilös nuk i shkoi
mendja, sig duket, se do ta paguante shtrenjtö atö
aventurö tö paligjshme pör tä cilön Shqipöria u
76 Kostö Qekrezi

dönua prej Gjykatös Ndörkombötare tö Flagös t'i

paguajöAnglisö 2.5oo ooo USD.
Me rastin e döbimit tö misionit diplomatik
amerikan nga Shqipöria, Departamenti i Shtetit
thotö se e hoqi vetö atö mision, kurse ata tö Tiranös
mburren se e zbuan. "Vatra", duke vepruar me anö
tö Peshkopit, e kishte pör detyrö tö köshillonte
governön e Tiranös tö mos merrte njö masö tö tillö
nga e cila do tö pörfitontö vetöm Jugosllavia, pasi
qevcria e ßcogradit ishte ajo qö po mundohej ta
böntc tö pamundshöm gdo afrim midis Shqipörisö
dhe Amerikös.
Le ta mbyllim kötö listö tö mungimeve nö detyrö
me qöshtjen e 17 kreröve mö tö njohur tö regjimeve
tö kaluara qö u dönuan me vdekje nö Prill tö viti
1946. Midis kötyre ishin: Kol Tromara, ish kryetar i
"Vatrös", Bahri Omari, ish-editori "Diellit'] dheAqif
Pörmeti, ish-komandant qö "Vatra" organizoi dhe
dörgoi nö Shqipöri nö r9zo.
Porsa mora lajmin e dönimit tö tyre nö atö kohö,
kur kisha prerö qdo lidhje me "Shqipörinö e Lirö",
vajta enkas nö New York, thirra dy nga vatranöt: z.
Qemal Veseli dhe z. Shefqet Bönga. Atyre u thashö
qö t'i luten Peshkopit tö ndörhyjö pör shpötimin nga
vdekja tö atyre tre vatranöve tö shönuar qö kishin
qenö edhe shokö tö Peshkopit. Pörgjigjja qä mö prunö
nga ana e Imzot Nolit ishte se "Peshkopi s'mund tö
prishej me governön e'firanös pör tre politikanö tö
falimentuar".
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 77

Dikush do tö thotö nö kötö pikö se g'vlerö mund

tö kishte ndörhyrja e Vatrös ose e Peshkopit nö
secilin prej rasteve tö radhitur mö sipör, kurse ata
tö Tiranös kishin vendosur tö kryenin programin e
tyre pa marrö parasysh protestimet, nga gdo anö qö
t'u vinin.
Nuk öshtö ashtu aspak. Fakti öshtö qö duke mos
dögjuar asnjö zö protestimi nga ana e dy organizatave
tö Amerikös, atyre tö Tiranös iu mbush mendja
se tö giithö shqiptaröt e Amerikös aprovonin me
brohori veprimet e tyre. Ajo qö nuk duhet harruar
nö kötö pikö öshtö se propaganda e Moskös dhe e
Jugosllavisö (para se Mareshalli Tito tö prishej me
Moskön) tingöllonte vazhdimisht nö vesh tö atyre
tö Tiranös se populli amerikan öshtö nö pörgjithösi
kundör politikös antikomuniste te Presidentit
Truman, qeveria e tö cilit u mbajtka nö fuqi vetöm
mö pörkrahjen e reaksionaröve imperialistö dhe
luftö-farkonjöwe (Warmongers) tö Wall Street-it.
Kjo ishte njö lloj propagande qö qarkullohet ditö
pas dite, nö forma tö ndryshme nga gazetat, radiot
dhe deklaratat e udhöheqösve tö Komunizmit
Internacional. Kur ja, pra, ata tö Tiranös panö se
veprimet e tyre gjenin njö pörkrahje roo pör qind
nga ana e "Diellit" dhe e "Lirisö", arritön tö besojnö
se puna ishte me tö vörtetö ashtu si e paraqiste
propaganda e qendrös komuniste, pörndryshe do tö
thoshin me mendjen e tyre se si do tö kishte guxim
minoriteti i vogöl shqiptar i Amerikös t'i japö njö
78 Kostö Qekrezi

pörkrahje aq tö hapöt governös sö Tiranös. Kjo sepse

ata vetö nuk lejonin asnjö demonstratö tö kundört
nö vendin qö sundojnö, nuk u ka shkuar nö mendje
se ka vende tö lira si Amerika ku gdo minoritet dhe
qdo qytetar fill i vetöm ka tö drejtö tö ngrihet dhe tö
protestojö me terma tö rrepta kundör veprimeve tö
qeverisö sö vendit.
Duke i mböshtetur mendimet e tyre mbi köto
baza tö rreme, ata tö Tiranös iu kthyen popullit
shqiptar pör t'i thönö me anö tö radios dhe tö shtypit
tö tyre tö palirö: "Pa shikoni pak se edhe shqiptaröt e
Amerikös janö me ne loo pör qind". Me tövörtetö; kjo
ishte mönyra efektive pör tö mbyllur gojön e popullit
shqiptar qö ka qenö tradicionalisht pro amerikan.
Ky, pra, öshtö dömi moral, aq tragjikisht i madh
qö iu bö Shqipörisö dhe popullit tö saj, mund tö
thuhet edhe regjimit tö Enver Hoxhös nga "Vatra"
dhe "Shqipöria e Lirö", duke mos nxjerrö asnjö zö
protestimi kundör gabimeve dhe veprimeve tö
paudha tö governös sö Tiranös. Vörtet ky mund tö
jetö njö nga shkaqet kryesore qö ajo qeveri mbeti
e panjohur dhe Amerika dhe Shqipöria mbeti e
papranuar nö Kombet e Bashkuara. Ishte detyrö e dy
organizatave tö Amerikös qö t'u tregonin urtösisht
sesi mund tö fitohei njohja e Amerikös dhe pranimi
i Shqipörisö nö OKB dhe jo tö duartrokisnin si
pör t'u thönö atyre tö Tiranös "E keni mirö djem!
Vazhdoni nö rrugön qö keni marrö!". Sepse nuk
duhet harruar se diktaturave u duhet mbajtur dora
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö

dhe se popullit shqiptar i ishte mbyllur goja, ndai

u binte shqiptaröve tö Amerikös detyra t'i thoshin
Hoxhös: "Ndalu pak sö paku, sepse do tö na vösh tö
gjithöve ne tö Amerikös nö pozitön mö tö keqe!".
Mbi kötöpikö evlen qö tö sjell pörpara dyshembuj
konkretö. Nö Maj tö 1928, kurpo böheshin pörgatitjet
pör tö shpallur Monarkinö dhe pör kötö arsye duhej
terrorizuar populli qö tö mos kishte askush guxim
pör tö protestuar kundör hipjes sö "Malokut tö Matit"
nö fronin e Skönderbeut, u arrestuan nö Tiranö dhe
u dörguan para gjyqit politik katör njeröz tö akuzuar
si komplotistö pör tö vrarö Zogun: Anastas Pandeli,
ish kryetar i "Vatrös'l dy bullgarö dhe njö shqiptar
tjetör. Si drejtor i gazetös "Telegraf" tö asaj kohe, unö
botova njö kryeartikull rreth arrestimit tö Anastas
Pandelit, pörtö deklaruar me forcö se njö ish-kryetar
i Federatäs sö Madhe töAmerikös nuk mund tö ishte
komplotist dhe se do tö ishte njö njollö pär regjimin
tö dönojö ish-kryetarin e njö organizate qä i kishte
sjellö aq shörbime tö qmuara göshtjes kombötare. Tö
dy bullgaröt dhe ai shqiptari tjetör u gjykuan shpejt
e shpejt dhe u dönuan me vdekje, pa ndonjö provö
bindöse pör fajäsinö e tyre. U ekzekutuan mevarje nö
litar nö sheshin para Parlamentit, pör t'u pörmendur
pjesötareve tö atij trupi se g'fat i priste po tö gelnin
gojön kundör shpalljes sö monarkisö. Anastas
Pandeli u lirua pa shkuar nöpör gjyqe me kusht qö tö
largohej nga Shqipöria. Legata Amerikane i dha njö
vizö dhe e pörcolli pör nö Amerikö. Me tö mbörritur
8o Kostö Qekrezi

nö Boston, Pandeli u mburr se ai ishte po aq fajtor

sa edhe ata qö u ekzekutuan. Disa muaj mö vonö njö
nga pjesötaröt e gjyqit politik, i tmerrshmi Shefqet
Bej Frashöri, mö tha duke skörmitur dhömböt "nö
i rrömbeve nga duart atö tradhötor. Ne e kishim
dönuar me vdekje para se tö fillonte gjyqi".
Pak kohö pas gjyqit tö bullgaröve u arrestuan pör
tö njöjtön arsye dy patriotö tö njohur, Ismail Haki
Deveja dhe l{ysen Nikolica, tä akuzuar se kishin
ngritur njö tjetör komplot kundör Zogut, kur ky tö
vizitonte Korgön!... Akuza ishte sheshazi qesharake,
mbasi nuk ekzistonte ndonjö plan vizitö e Zogut nö
Korqö. Kötö ia thashö ministrit tö brendshöm tö asaj
kohe, Koqo Kotös, i cili mö tha me firtyrö tö egörsuar:
"Nöse ekziston ndonjö plan i tillö, atö e di unö dhe
unö kam pör detyrö qö t'i var ata tö dy. A merr vesh?
Do t'i var!".
Ato ditö ndodheshin nö Tiranö edhe dy nga
njerözit mö tö shönuar tö Shqipörisö: Lef Nosi i
Elbasanit, ish-pjesötar i Köshillit tö Naltö tö vendosur
prej Kuvendit tö Lushnjös, dhe Fazlli Frashöri, njö
nga bejleröt mö liberalödhe mö demokratö tövendit.
Kötyre tö dyve u kallzova se q'mö tha Kogo Kota. pas
njö bisedimi tö gjatö u vendos qö Fazlliu tövizitonte
Zogun dhe kryeköshilltarin e tij, Abdurahman
Krosin, pör tö mösuar nöse ishte caktuar fati i dy tö
arrestuarve para se tö dörgoheshin nö gjyq. Pörgjigjja
qö mö pruri Fazlliu ishte se nuk ishte marre akoma
ndonjö vendim i tillö. Mbi kötö unö mora parasysh
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipärisö

tö botoj nö gazetön "Telegraf" njö korrespodencö

qö dukej sikur kishte ardhur nga Korqa. Nö atö
thuhej se nö dokumentet e zöna prej Prefekturös sö
Korgös nuk gjendeshin prova tö mjaftueshme pör tö
dörguar nö gjyq dy veteranö patriotö si Ismail Flaki
Deveja dhe Hysen Nikolica. Dy ditö mö vonö tö dy tö
arrestuarit u liruan, pa u dörguar nö gjyq. Por, kur u
takova pörsöri me Kogo Koten, Ly -ö foli mö egör se
herön e parö: "Kötö do ta paguash ti... Do ta shohösh
se g'ka pör tö ngjarö!".
Trembödhjetö ditö pas shpalljes sö monarkisö u
arrestova me urdhär tö Kogo Kotes, si kundörshtar
i regjimit dhe u dönova me njö vit burg prej gjyqit
politik. Me ndörhyrjen e LegatösAmerikane u lirova
pas z8 ditö burgimi, por gazeta "Telegraf" u mbyll
pörgjithmonö.
Nga pjesötaröt e.dramös sö naltpörshkruar, Lef
Nosin dhe Fazlli Frashörin i ekzekutoi governa e
Hoxhös dhe Koqo Kota vdiq nö burgun e Tiranös, i
cili, pör ironi tö fatit, u ndörtua prej vetö Kotes, kur
ky ishte Ministör i Punöve Botore.
Sidoqoftö, nga köto dy shembuj konkretö tö
dobisö sö kritikave nga ana e shtypit, kritika tö
shprehura pör hir tö drejtösisö, duket sheshazi sesa
fuqi kanö protestimet kur böhen mö urtösi dhe
arsye.
Vallä, sa mö tepör fuqi do tö kishin kritikat dhe
protestimet kundrejt governös sö Enver Hoxhös
sikur tö böheshin nga tö dy organet e shqiptaröve
8z Köstö Qekrezi

tö Amerikös dhe, veganörisht, nga ana e njö burri

shteti dhe kryefetari, sig ishte Peshkop Noli.
Por sikur tö mos mjaftonte heshtja kur e
kishte pör detyrö morale qö tö fliste, fatkeqösisht
Peshkopi u dha vetö rast autoriteteve amerikane qö
ta konsideronin si komunist. Prova pör kötö gjendet
nö Congressional Record.
Nö dy numra tö kösaj gazete zyrtare tö Kongresit
tö Shteteve tö Bashkuara, nä datön 3r Korrik dhe r
Gusht r95r kongresmeni Harold H. Velde i shtetit
Ilinois botoi njö raport tö pörgatitur prej dr. Glen
A. Mclain, 45 Chase Street, Quinry, Mass. Nö atö
raport "Dielli" pörmendet jo vetöm si njö gazetä "jo
vetöm pro komuniste por edhe anti-amerikane dhe
Peshkop Noli akuzohet se e pördor Kishän shqiptare
pör tä denoncuar Amerikön, formön e qeverimit tö
saj, zyrtaröt e saj dhe politikön e saj tö jashtme".
Po ashtu, nö njö vend tö dukshöm tö raportit,
botohet tekstualisht telegrami qö Peshkopi i
drejtoi Synodhit tö Shqipörisö rreth pranimit tö
Kishös Ortodokse tö Amerikös nö gjirin e Kishös sö
Shqipörisö.
Raporti i dr. Glen A. Mclain öshtö shkruar mjaft
keq dhe plot gabime, por akuzat qö bön janö tö
qarta dhe tö shkriföta. Ajo sö cilös i jepet mö shumö
röndösi öshtö hyrja e Kishös Ortodokse tö Amerikös
nö Kishön e Shqipörisö, tö cilön governa e Tiranös
e organizoi nö mönyrö tö tillö qö tö pajtohet me
programin dhe dogmön komuniste.
 Plani i tretö i copötimit tä Shqipörisö 83

Kio puna e Kishös öshtö njö problem i madh qö

prek interesat mö tö gjalla tö shqiptaröve töAmerikös.
Sepse, po tö jetö se autoritetet amerikane tö marrin
ndonjö masö nö bazö tö raportit tö dr. Mclain dhe tö
pörkrahösit tö tii, kongresmenit Velde, Peshkopata
e Amerikös qö drejtohet nga Peshkop Noli do tö
konsiderohet si njö organizatö fetare komuniste
dhe nö kötö mönyrö tö gjithö besniköt e saj do tö
pörfillen si komunistä. Dhe ironia e madhe öshtö qä
nö programin e tyre themelor, komunistöt, si ateistö
qö janö, kanö pör qöllim tö zhdukin qdo organizatö
fetare pasi vetö profeti i madh i tyre, Nikollaj Lenin,
e ka theksuar se "Feja öshtö opiumi pör popullin".
Qö nuk i zhdukin fetö menjöherö e böjnövetöm pör
arsye oportuniteti, pasi nuk e ndjejnöveten e tyre sot
pär sot aq tö fortö sa tö shkulin njö institucion aq tä
fortö sa feja. Pörndryshe nuk do tö kishin lönö asnjö
kömbö prifti, hoxhe apo hahami. Kjo öshtö duke u
provuar nö Shqipöri me kishön Katolike, pasi ky sekt
öshtö mö i vogli, por edhe mö i gjalli dhe i organizuar
mö mirö se tö tjeröt nö Shqipöri. Governa e Tiranös
e ka paralizuar krejt, duke ekzekutuar njö pjesö dhe
duke burgosur pjesön tjetör tö klerit katolik.
Qö autoritetet amerikane janö duke marrö masa
kundör Peshkopatös sö Nolit, prova gjendet nö
ardhjen ne Amerikö tö Peshkopit tö ri, Mark Lipes.
Eshtö afEr mendsh qö pa pölqimin e autoriteteve
tö Shteteve tö Bashkuara, Peshkop Lipa nuk do tö
kishte rast tö vinte nö Amerikö pör tö kryesuar njö
8+ Kostö Qekrezi

Peshkopatö qö nuk ekzistonte. Niö provö tjetör

öshtö se nö raportin e dr. Mclain göshtjes sö Imzot
Lipes i jepej njö vend mjaft i gjerö dhe njö pörkrahje
e plotö.
Qö Peshkop Lipa u dörgua prej Patriarkanös
sö Stambollit pör tö pörqarö shqiptaröt e Amerikös
ky öshtö njö argument pär ta luftuar, por mjaft i
galö pör t'i dalö nö krye asaj lufte. Sepse nga cila
anö tjetör mund tö vinte njö peshkop i ri, vegse
nga Patriarkana, e cila, pör mö keq dhe jo pör mö
mirö, vazhdon tö jetö krye dhe burim spiritual i tö
gjitha kishave ortodokse. Ai qö do tö ngrihet dhe tö
thotö "pörse tö mos vijö nga Shqipöria" harron se ne
flasim pör kohön e tashme kur marrödhöniet midis
Shqipörisö dhe Amerikös janö krejt tö prera. Nga
ana tjetör, kur tö plotösohet jeta mbi dhe e Peshkop
Nolit, nga pritet tö vijö zövendösi i tij? Sipas ligjit
kanonik, duhen dy Peshkopö pör tö dorözuar njö
tö tretö: ku do tö gjenden ata dy peshkopö kötu nö
Amerikö? Veq kösaj, nö törö gjeräsinö dhe gjatösinö
e Shteteve tö Bashkuara nuk gjendet asnjö kandidat
shqiptar qö tö ketö tö gjithö cilösitö e duhura pör
peshkop.
Sa pör ata qö e körkuan nga Patriarkana qö tö
dörgojö Imzot Lipen dhe tö cilöt Dielli i ka akuzuar
padrejtösisht si epiriotö dhe andartö, e vörteta öshtö
qö atavepruan nö atö mönyrö kryesisht pör tö larguar
nga vetja e tyre dyshimin se janö prokomunistö.
ilshtö njö fatkeqäsi e madhe kjo, por gjö qö nuk
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 85

mund tö mohohet se e törö bota öshtö ndarö sot mö

dysh: nä komunistä dhe nö antikomunistö.
Veg asaj, ata qö ftuan Peshkop Lipen tö vijö nö
Amerikö ishin shköputur nga Peshkopata e Nolit pör
njö kohö tö gjatö. Nö öshtö se atyre u ra ndörmend
tö sjellin njö peshkop tö dytö dhe tö ngrenö njö
peshkopatö tö re, kjo öshtö barra e tyre. Gjithsesi,
e vetmja gjö qö mbetet nö dyshim öshtö se Imzot
Lipa do tö veprojö si agjent pörqarös i Patriarkanös
apo thjesht si klerik shqiptar. Qö Patriarkana, nga
e cila nuk i ka ardhur ndonjö e mirö Shqipörisö
gjer sot e kösaj dite, e priti me gözim rastin qö tö
fuste nö zjarr komunitetin shqiptar tö Amerikös,
kötö nuk mund ta mohojö askush. Por nga ana
tjetör s'mund tö mohohet po ashtu se vetö Peshkop
Noli i geli shtegun Athinagores sö Stambollit,
duke mbajtur larg nga peshkopata e tij njö pjesö tö
klerit dhe tö komunitetit ortodoks dhe duke vönö
Kishön e Amerikös nön juridiksionin fetar tö kishös
komuniste tö Pashko Vodicäs. Duke ditur tashmö
se nga anojnö simpatitö e Amerikös, mund tö ketö
pasoja tö paparashikueshme pör gjithö qöshtjen
shqiptare.
Eshtö njö situatö pör tö ardhur keq, njö situatö qö
po mahiset tepör e mö tepör dita ditös nga polemikat
e ashpra, tö vrazhda dhe tö pamenduara.
 KAPITULLI VIII

Metamorfoza e "Shqipörisö sö Lirö"

Nga gjithö sa u thanö nö kapitullin e parashkruar,

njö pjesö e madhe e mungimeve nö detyrön morale
tö "Vatrös" kundrejt governös sö Enver Hoxhös i
hidhet edhe "Shqipörisö sö Lirö", ndonöse nö njö
masö tö kufizuar. Kufizimi rrjedh qö, pas largimit
tim nga kjo organizatö qö u krijua me iniciativön
time, zyrtaröt qö morön pörsipär administrimin
e saj nuk kishin aftösinö dhe eksperiencön e atyre
tö Federatös. S'mund tö böhej, pör shembull, asnjö
krahasim midis eksperiencös nö fushön politike tö
Imzot Nolit dhe tö dr. fohn T. Nasse. Nga köta tö dy, i
pari ishte ish-kryeministör i Shqipörisö dhe i rrahur,
sig thonö, me vaj e uthull nö gdo fazö tö göshtjes
shqiptare, kurse i dyti ishte njö mjek i mbaruar nö
tij dhe qö s'mund tö kishte veqse njö ide tö
degön e
mugöt mbi zhvillimet ndörkombötare tö qöshtjes
shqiptare. Veq asaj profesioni dhe klientela e tij e
 Plani i tretö i copötimitlö Shqipörisä 87

gjerö si pediatör i gmuar dhe popullor nuk i linte

kohö qö tö merrej me administrimin e organizatäs.
Nga ana tjetör, dr. Nasse ishte njö nga ata tö
rinjtä idealistö tö gatitur pör gdo sakrificö, por qö
nuk ishin nö gjendje tö vleftösonin sakrificat e tyre
pa njö udhöheqje eksperte.
Pothuajse tö kösaj kategorie ishte shumica e
madhe e anötaröve tö "Shqipörisö sö Lirö", idealistö
tö rinj e tö moqöm qö ishin hequr nga Federata
qysh nö kohön e administratös autokratike tö Faik
Konicäs. Prej natyrös sö tyre köta ishin liberalö
demokratö, opozitarö tö regjimit zogist qö mbronte
Beu i Konicös nö atö kohä, armiq tö papajtueshöm tö
kurvörimit tö Shqipörisö nö duart e Italisö Fashiste
dhe kundörshtarö tö rreptö tö riniohies sö Zogut si
"Mbret nö mörgim". Nga njö brumö i tillö, i gjallö dhe
i shöndetshöm priteshin vepra tö mrekullueshme.
Atovepra nuk munguan tö realizohen qysh qö fillim
tö formimit tö organizatös sö re. Mund tö thuhet
pa frikö se kjo organizatö liberale demokratike fitoi
simpatinö, mirödashjen dhe pörkrahjen e qeverisö
amerikane qysh nö yryshin e saj tö parö.
Nö fakt, "Shqipöria e Lirä" nuk kishte mbushur
as njö javö tö ekzistencös sö saj formale (29 dhjetor
r94r) kur Departamenti i Shtetit deklaroi nö njö
Buletin tö posaqöm me datön 4 Janar rg42 se
"Shqipöria do tö pranohej si pjesötare e Kombeve tö
Bashkuara nö njö shkallö me Danimarkön, me anö
tö njö organizate tö pörshtatshme nö mungesö tö
88 I(ostö Qekrezi

njö qeverie nö mörgim'l Shih NewYork Times nö atö

datö. Buletini nö f alö u löshua pas takimit qö pata me
zyrtaröt e Departamentit tö Shtetit, tö cilöt e kishin
aprovuar formimin e njö organizate si "Shqipöria e
Lirö" qö nö Nöntor r94r, "pör tö mos lönö Shqipörinö
pa pörfaqösim" nö Shtetet e Bashkuara tö Amerikös.
Sikundör dihet ajo njohje zyrtare e Shqipörisö
nuk u realizua pör dy arsye:
l. Qö Zogu, me tö mösuar se g'po pörgatitej nö
Washington, vrapoi tö körkojö pranimin e
Shqipörisö nö l(ombet e Bashkuara nö emrin
e tij si "sovrani i Shqipörisö".
z. Qö Peshkop Noli dhe lraik Konica vrapuan
tö pajtohen mes tyre, duke u bashkuar me
Zogun vetöm e vetöm pör tö prerö yryshin e
"Shqipörisö sö Lirö".
Se nö q'baza tö guditshme u formua kjo ortaköri
Noli-Konica, provohet pör bukuri nga paragrafi
i poshtöm i nxjerrö nga njö letör qö i shkroi Faik
Konica njö mikut tö tij nö Londör. Ky paragraf u
botua bashkö me njö intervistö dhe fotografi tö
Faikut nö tö pörjavshmen "Time" tö New york -ut
nö datö 18 Maj ry42. (Fjalöt nö kllapa janö shpjegime
tö autorit tö kötij libri)
"Jue dini qöndrimin tim meth pompozitetit tö
paqendruar tä fgurös sö Zogut dhe epshimit tö tij
ndaj tradhötisö. Zogu mö äshtä dukur si njö natyrö
kurioze e dy karaktereve shekspriane: Dogberry
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipärisö 89

(palago) dhe Jago (tradhötar). Por Peshkop NoIi, tö

cilin e vizitova sö fundmi nö Boston, mundi tö ma
heqä dyshimin. Noli beson se mund tö ketä marrö
mjaft mösime nö shkollön efatkeqäsisä dhe po tä jetö
se ka pärkrahjen e qeverise angleze mund tö luajä
prapö njä rol tö röndäsishäm si sim bol i indipendencös
sö Shqipärisä. Shumä anätarö tä Vaträs mendojnö se
njä grup i formuar nga Peshkop NoIi, Zogu dhe unä
do tö mund tä tärheqö pölqimin e popullit".
Se q'ngjau pas kösaj atö e dinö tö gjithö shqiptarät
e Amerikös. Megjithatö "Shqipöria e Lirö" vazhdoi
tö jetö e vetmja organizatö qö gözonte besimin dhe
pörkrahjen e qeverisö amerikane gjatö kohös sö
Luftös sö Dytö Botörore.
Me anön e saj Departamentit tö Shtetit iu
mbush mendja qö tö böjö deklaratän e ro Dhjetorit
1942 me termat e tö cilös iu bö e njohur gjithö botös
se Shtetet e Bashkuara e njihnin pörsöri Shqipärinö
si shtet tö pavarur. Ajo deklaratö u bö shkak qö
qeveritö e Moskös dhe tö Londrös tö dalin e tö böjnö
deklarata analoge. Po köshtu Departamenti i Shtetit
löshoi deklaratön e dytö tä z9 Nöntorit 1944 nö tö
cilön lihej tö kuptohej se Shqipöria ishte pothuajse
anötare e Kombeve tö Bashkuara.
Fshehurazi, meanön esajudörguan nö Shqipöri
niö togö me agjentö shqiptarö dhe shqiptaro-
amerikanö pör tö hyrö nö kontakt dhe pör tö
ndihmuar getat shqiptare qö u kishin hapur luftö
italianöve dhe mö vonö gjermanöve.
 Kostö Qekrezi

Giithö köto janö tö ditura e nj ohura pörgj ithösisht.

Ajo qä nuk dihet öshtö se kur dhe pör gfarö arsye
erdhi prishja dhe largimi im nga "Shqipäria e Lirö".
Nö formö tö pörmbledhur, konflikti im me
shoköt e "Shqipörisö sö Lirö" vörtitet rreth göshtjes
sö qeveria e Enver Hoxhös kishte mundösi tö njihej
nga ana e Shteteve tö Bashkuara, nö formön qö
kishte marrö nö Kongresin e Pörmetit. Nö kötö
pikö köndonjösit duhet tö sjellin prapö nö mendje
deklaratön e zyrtarit amerikan nö mbledhjen e 23
qershorit ry44nä Hotel Statler nö Boston:
"Nuk do ta pörkrahni qeverinö e Hoxhös sepse
sipcs informatave tona ajo duket si njö qeveri
prokomuniste, nö mos komuniste'! Asaj deklarate
iu pörgjigj Peshkop NoIi me fialät " Pa g'ka, ata janö
djemtä tanä"
Nuk duhet harruar, gjithashtu, se ai bisedim
u bö nö kohön kur vazhdonte lufta dhe qeveria
amerikane gözonte te drejtön tö jepte urdhra tö asaj
natyre.
Pa i dhönö asnjö röndösi atij paralajmörimi,
"Dielli'l pasi e flaku Zogun "pa tö cilin nuk böhej
Shqipöria'l u hodh nö ekstremin tjetör me deklaratön
se "governa e Enver Hoxhös duhej pörkrahur roo pör
qind, pa rezerva dhe pa kritika". Me kötö mönyrö
organi i Federatös u kthye pörsöri nö organin
autokratik tä Faik Konicös, me ndryshimin qö, po tö
rronte nö atö kohö Beu aristokrat, do t'i kapte pör jake
Nolin, Qerimin dhe gjithö getön e tyre dhe do t'i fl akte
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 91

iashtö Federatös, sepse askujt nuk mund t'i besohet

qö Faik Konica do tö ishte pörkrahös i njö qeverie "tä
popullit". Sidoqoftö, qöndrimi ekstremist i Diellit
pati jehonön e vet edhe nö Köshillin e "Shqipörisö
sö Lirö". Köshtu, nö niö mbledhie tö pörbashköt
tö Komitetit dhe tö Köshillit tö asaj organizate, qö
u mbajt nö Nöntor 1944, shumica e pjesötaröve u
deklaruan nö favortö pörkrahjes sö qeverisö sö Enver
Hoxhös roo pär qind, pa rezerva dhe pa asnjö kritikö.
Arsyetimi pör kötö qöndrim ishte se mbasi "Vatra"
mori mö parö atö qöndrim, "Shqipöria e Lirö" do tö
binte poshtö nö sytö e qeverisö sö Tiranös dhe do tö
humbiste favorin e saj, po tö mos merrte njö qendrim
si atö tö Federatös.
Kötij arsyetimi mjaft tö guditshöm iu pörgiigja
me köto falö:
"Pör tö larö surratin e saj tä ndotur nga pörkrahia
qä i kishte dhönö Zogut gjer nö mbledhien e z3
qershorit ry4j nö Hotel Statler, "Vatra", njö shoqöri
autokratike dhe varangjeliste, e pa tö nevojshme
qö tö deklarojö roo pör qind pörkrahje pör qeverinö
e Hoxhäs. Por, ne, tö "Shqipörisä sä Lirö'i qä kemi
uamen"
Iuftuar gdo diktaturö, nuk na ka hije tö themi
pör gdo veprim tö qeverisö sö re, nä qoftä se ajo mem
formö diktature, qoftö edhe diktaturö popullore. Duke
qenö esenciclisht demokratö, organizata jonö duhet
tö ruajä tö drejtön e kritikös kundrejt gdo veprimi
tä Enver Hoxhös. Sa pär argumentin se "Vatra" do
ft rttojö favorin e qeverisö sö re, unö po ju them se
92 Kostö Qekrezi

öshtö njä argument i galä, pasi unö jam i bindur

nga eksperienca ime e gjatö nä fushön e politikös
shqiptare se po ta lavdärojmä qeverinö pör veprat e
saj tö mira dhe ta kritikojmö pör gabimet, qeveria do
tö bindet nö sinqeritetin tonä dhe do ta shikojö me
sy tö shtrembör "Vaträn" pör qöndrimin e saj servil,
qöndrim tö cilin Federata e ka mbajtur kundrejt
gjithö regjimeve te kohös sö shkuar. Veg asaj, po tö
jetö se ne tö "Shqipörisö sä Lirö" nuk do t'i tregojmö
qeverisö se cqysh mund tö Jitojö njohjen e saj nga ana
e Amerikös nö bazö tä kontakteve direkte qö kemi me
Departamentin e Shtetit, qeveria e re e Shqipärisö, qä
nuk ka kontakte me botön e jashtme, do tä bjerö nö
gabim pas gabimi'!
Me gjithö qö köto deklarata tö miat nuk munguan
tö böjnö pörshtypjen e duhur tek pjesötaröt e
mbledhjes sö pörbashköt tö Komitetit dhe Köshillit
tö "Shqipörisö sö Lirö'l göshtja nuk shkoi nö votim,
duke pritur zhvillime tö reja.
Por, ndörkohö, kur unö po mundohesha nö
Washington tö gj ejanjö formulöpörnjohjeneqeverisö
tö re tö Shqipörisö, vura re se korrespondencat e mia
ngakryeqyteti i Shtetevetö Bashkuara nukbotoheshin
tek "[.iria'] ose botoheshin me ndryshime. Kjo me
shtröngoi tä kthehem ne Boston nö muajin Shkurt
1945 dhetöthörraspörsöri njömbledhjetöpörbashköt
tö Komitetit dhe tö Köshillit tö Organizatös. Nö atö
mbledhje konflikti midis meje dhe shumicös mori
njö formö tö ashpör dhe tö shömtuar. Ankimit tim,
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 93

pör mosbotimin e korrespodencave tö mia nga

Washingtoni, kundörshtaröt e mi u pörgjigjön duke
mö akuzuar se unö isha shkaktari pör mosnjohjen e
"qeverisö sö re tö popullit'l duke lönö tö kuptohej se
unö e kisha nö dorö njohjen e saj nga ana e Shteteve
tö Bashkuara, porse e pengoja atö me anö tö kritikave
tö mia, duke e ciläsuar qeverinö e re si komuniste.
Pörgjigjja ime ishte se nuk isha unö ai qö e
cilösoja qeverinö si "komuniste", por ishte qeveria
amerikane, e cila, nö bazö tö informatave tö saj,
kishte arritur nö pörfundimin se qeveria e formuar
nö Pörmet ishte prosovjetike dhe antiamerikane.
Prandaj, i thashö mbledhjes, öshtö e domosdoshme
qö t'ia böjmö tö njohur qeverisö sö re piköpamjen
tonö pör t'i kallözuar se cilat janö pengimet e njohjes
sö saj nga ana eAmerikös.
Mbi kötö pikö bisedimet u bönö mjaft tö nxehta
dhe, duke mos marrö rrugö tjetöa körkova nga
mbledhja tö thörrasä Kuvendin e Organizatös.
Kuvendi u mblodh ne 20 Maj 1945. Nö falimin
tim, me tö cilin gela mbledhjen, e paralajmörova
Kuvendin se po tö gjente ndonjö mungim nö
pörpjekjet e mia pör njohjen e qeverisö, unö nuk
do tö isha kandidat pör asnjö ofiq tö organizatös. Po
ashtu, e paralajmörova se, po tö vendoste qö gazeta
e organizatös nuk do tö kishte tö drejtö tö kritikojö
veprimet e qeverisö sö re, duke ndukur nö kötö
mönyrö lirinö e shtypit, unö do ta quaja veten jashtö
organizatös.
 Kostö Cekrezi

Nga votimet e para qö u bönö mbi qöshtje tö

ndryshme, u duk sheshazi se kundörshtaröt e kishin
formuar shumicön para se tö mblidhej Kuvendi.
Megjithatö, qöndrova nö mbledhje deri nö kohön e
zgjedhjeve kur dola jashtö, pör tä mos u kthyer mö.
Pör kötö jam kritikuar ashpörsisht nga njö pjesö e
mirö e anötaröve tö organizatös si dhe nga disa miq
amerikanä, zyrtarö ose jo, tö cilöt ishin tö mendimit
se duhej tö luftoja deri nö fund, sa ta pörgaja dhe ta
paralizoja Kuvendin. Pörgiigjja ime kundrejt kötyre
ka qenö: "si demokrat duhej t'i bindesha shumicös
dhe porsa pashö se shumica ishte kundör meje,
nuk me mbetej vegse tö qändroja ne parimet e mia
demokratike".
Me atö mönyrö desha tö jap njö shembull
demokratizmi tö vörtetö, duke u länö fushö tö lirö
kundörshtaröve qö ta siguronin njohjen e qeverisö
me mjetet dhe me zotösinö e tyre.
Pas largimit tim nga mbledhja, Kuvendi pörmbysi
dhe hodhi poshtö vendimet themelore te Kongresit
tö z8-zg Nöntorit r94r. Midis kötyre ishte edhe pika
kryesore qö organizata do tö bashköpunonte me
qeverinö e Amerikös pör tö mirön e Shqipörisö. Nö
vend tö atij parimi Kuvendi vendosi, ndonöse nö
mönyrö indirekte, se organizata "Shqipöria e Lirö" do
tö ndiqte politikön e Rusisö Sovjetike tö interpretuar
nga qeveria e Enver Hoxhös tö cilön Kuvendi e cilösoi
tö palajthitshme dhe tö pakritikueshme nö tö giithö
veprimet e saj.
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 95

Kjo ishte njö metamorfozö e plotö dhe njö

ndryshim total nga forma demokratike nö formön
autokratike, si ajo e "Vatrös". Se g'mirösi i pruri kjo
metamorfozö e "Shqipörisö sä Lirö" qeverisö sö Enver
Hoxhös dhe qöshtjes shqiptare nö pörgiithösi, atö e
dinö tashmö tö gjithö shqiptarät e Amerikös. Fakti
öshtö se njö pjesö e madhe e anötaröve u larguan nga
organizata.
Sa pörakuzön qö mö ishte börö, se unö e pengoja
njohjen e qeverisö sö re nga ana e Shteteve tö
Bashkuara, vetöm njö provö tö kundört:
Nö Shtator tö atij viti, pra, pesä muai pas largimit
tim nga "Shqipöria e Lirö", rastisa tö ndodhem nö
njö mbledhje nö ryrän e Seksionit tö Ballkanit tö
Departamentit tö Shtetit, nö tö cilön merrte pjesö
edhe Mr. Joseph Jacobs, kryetar i delegacionit ryrtar
tö qeverisö amerikane nö Shqipöri. Söshtja e bisedimit
ishte nöse duhej njohur ose jo qeveria e Enver Hoxhös.
Mr. Jacobs dhe unö ishim nö favor tö njohjes dhe kur
njö zyrtar i Departamentit tha: "Si mund ta niohim
kur ajo öshtö komuniste?" (Nö atö kohö qeveria e
Hoxhös nuk ishte deklaruar ende si komuniste duke
vazhduar tö mbajö veten si qeveri demokratike).
"Le ta pranojmö - ndörhyra unö - se aio öshtö niö
qeveri komuniste. A nuk i keni nj ohur qeveritö e tj era
komuniste tö fugosllavisö, Bullgarisö, Rumanisö dhe
Polonisö? A öshtö e drejtö qö t'i mohoni Shqipörisö
njohien, sepse ajo öshtö me e vogöl dhe mö e
pafuqishme se fqinjöt e saj?".
96 Kostö Qekrezi

Mr. Jacobs e pörkrahu me forcö argumentin tim

dhe u vendos qö misioni diplomatik i kryesuar prej
tij tö kthehej nö Shqipöri pör tö hyrö nö marröveshje
me gov€rnön e Hoxhös mbi konditat e njohjes.
Me largimin e tij nga Shqipöria nö 1946, kur u
zbulua gjoja komploti i pörgatitur prej profesorit
Harry Frulltz pör tö rrözuar qeverinö e Hoxhös, kjo
qeveri humbi pörkrahösit e saj mö tö sinqertö, pör
arsyen e vetme se köshtu i leverdiste Mareshallit
Tito.
 I(APITULII IX

Bashköfalimet me delegatöt
e Tiranös

Nö Shtator tö vitit 1946 arriti nö New York i pari

delegacion i qeverisö sö Tiranös pranö Kombeve tö
Bashkuara. Delegacioni kryesohej nga Tuk Jakova,
niö ish-zdrukthötar nga Shkodra. Se qysh niö
marangoz pa mösime dhe pa eksperiencö nö degön
e diplomacisö, si dhe pa dijeni tö ndonjö gjuhe
ndörkombötare mund tö dörgohet pörjashta dhe,
sidomos, nö njö mbledhje tö pörbörö nga njerözit
mö tö shkölqyer nö fushön e diturisö botörore, kjo
öshtö njö fazö e posagme e "Pushtetit tö Popullit".
Natyrisht, edhe kjo ka shpjegimin e saj dhe shpjegimi
öshtö se regjimi i Enver Hoxhös ka besim vetöm nö
njerözit e qarkut tö tii tö ngushtö dhe qöndron larg
nga gdo pördorim i intelektualöve tö vendit, tö cilöt
i ka flakur nö burgje dhe bodrume ose thiesht i ka
pörjashtuar nga qdo shörbim i shtetit. Dhe öshtö
98 Kostö Cekrezi

e vörtetö qö nja nga dogmat e komunizmit öshtö

zhdukja e krejt intelektualöve tö kohös sö shkuar,
mbasi ata konsiderohen si "fara e keqe" e mbjellö
nga rcgjimet nacionaliste dhe kapitaliste. Növend tö
tyre gdo regjim komunist po mundohet tö krijojö njö
klasö tö re intelektuale tö ushqyer mendörishtvetöm
me doktrinön e Karl Marksit dhe tö interpretuara
prei Leninit dhe Stalinit.
Me'l'uk Jakovön pata njö bisedim tö gjatö nö
Ilotel New Yorker. Kur, nö falim e sipör, u prek
göshtja c marrödhönieve tö qeverisö sö l-loxhös me
Mareshallin f ito tö Jugosllavisö i thashö bashköfolösit
tim sc isha nö frikö se qeveria c'l'iranös po binte
thellö e mö thellö nön influencön, nö mos nön
kontrollin c Beogradit. "shpesh kini me mbarue, i
thashö Kolonelit, tue zbritun Shqipnin nö shkallön
e njö krahine tö Jugosllavisö, ose pörndryshe kini me
u prish krejt me'Iiton".
"Marrözi! -u pörgjigj me njöfarö rreptösie
oratorike. -'Iö dy qeveritö tona janö tuj bashköpunue
mbi bazön e barazisö. Na kena qöndrue me'fiton
dhe ai me na derisa tö realizohet programi ynö i
pörbashköt'l Nuk e pyeta Kolonelin se cili ishte
programi i pörbashköt i tö dy qeverive, se tani
ishte njö gjö e njohur prej kohösh. Posagörisht nö
atö periudhö f irana dhe Beogradi ishin lidhur fort
ngushtö si edhe mö Sofen, nö luftön e döshtuar
qö i kishin hapur Greqisö nö Maqedoni me qetat
partizane.
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 99

'Ashtu ju duket juve nö kötö kohö, -shtova unö,

-por jam krejt i bindur se ajo qö i ndodhi Zogut ka
pör tö ndodhö edhe me ju. Edhe ai filloi tö luajö lojra
me Jugosllavinö nö 1924, pör me u hudh nö krahöt e
Italisö Irsahiste nö 1926".
I kallzova atöherö I'ukut se nö pjekjen time tö
parö meAhmet Zogw, pas kthimit tim nö Shqipöri
nga Amerika, i kisha thönö Zogutse "marreveshja e
ngushtö e tij me Beogradin e kishte börö Shqipörinö
si njö provincö töJugosllavisö, duke i shtuar körkesat
e qeverisö sö Beogradit dita-ditös':
'Ajo söshtö e vörtetö! -protestoi Ahmet Beu.
-Marröveshja ime me Beogradin mböshtetct mbi
baza bashköpunimi tö sinqertö".
"Sesa tö sinqerta janö ato baza, kjo dcl tö provohet
shpejt" - i thashö Zogut i cili ndörroi temön e
bisedimit.
'Ajo qö i ndodhi Zogutnuk mundet me ndodh tek
na - mö deklaroi TukJakova me njö tö qeshur sardonike.
-Zogu ishte fashist dhe tradhötar dhe kujdesej vetöm
pör interesat e veta, ndörsa ne dhe qeveria e shokut
Tito, jemi tueveprue sö bashku pör interesat ma t'mira
tö popujve tanö. Njö garrie si ajo qö pörshkruani ju
öshtö e pamundshme, krejt e pamundshme".
Siq dihet, ajo qö iu duk Tirk Jakovös si krejt e
pamundshme nö shtator töry46 u bö nö fakt taman
nö dyvjet (aq kohö sa i kishte marrö edhe Zogut pör
t'u prishur me Jugosllavinö). Nö fund tö Qershorit
1948 Kominformi (Komunist Information), qö zuri
 Kostö Qekrezi

vendin e Kominternit tö shpörndarö, e fshiu Titon

dhe Partinö Komuniste tö Jugosllavisö nga lista e
pjcsötaröve tö tij. Pa humbur fare kohö dhe ndofta
pa u menduar mirö, qeveria e Tiranös preu gdo
marrödhönie mö "shokun"'Iito, tö cilin e akuzoi se
ishte munduar ta bönte Shqipörinö njö krahinö tö
Jugosllavisö.
Bisedimi meTukun kaloi nga ajo pikö nö qöshtjen
mö tö röndösishme dhe mö tö ngutshme tö njohjes
sö qeverisö sö Tiranös nga ana e Amerikös dhe tö
pranimit tö Shqipörisö nö Kombet e Bashkuara.
Nö formö tö prerö i thashö Kolonelit se
qdo pörpjekje pör realizimin e dy döshirave tö
pörgjithshme ishte e kotö dhe pa asnjö dobi, sa kohö
qö qeveria e Tiranös ngulte kömbö nö vendimin
e saj tö mospranimit tö traktatevc tö vjetra mö
Amerikön.
"Po ato traktate i kanö lidhun regjimet e kaluem
- u hodh Koloneli - pärse t'i pranojmö na tani?"
"Se ashtu lypi.t rregullat e tö Drejtös
Ndörkombötare, sipas tö cilave njö qeveri nuk mund
tö hedhö poshtö njö traktat pa pölqimin e anös tjetör.
A e dini se shoku juaj Tito i ka pranuar tö gjitha
traktatet e kohös sö kaluar?"
"Giithö tö tjeröt, me sa jam fialosun, -vijoi Tuku
-mö kanö thanö se na kemi tö drejtö dhe jo qeveria
amerikane".
"Nuk e di se cilöt janö ata tö tjeröt - i thashö, -
por sigurisht nuk mund tö jenö njeröz tö störvitur
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö

nö Ligjin e Kombeve dhe nö rregullat diplomatike.

Po tö them Kolonel, se kötö qöshtje e kam biseduar
shpesh me miqtö tanö amerikanö, zyrtarä ose jo.
Pasi e rrahöm qdo pikö nga tö gjitha anöt unö arrita
nö njö pörfundim tö cilin ia böra tö njohur Gjeneral
Enver Hoxhös me radiogram. Pörfundimi öshtö ky:
qe qeveria juaj tö deklarojö se i pranon traktatet
ne parim, por rezervon tö drejtön qö tö körkojö
ndryshim ose zövendösimin e tyre me traktate tä rini.
Jam nö pozitö, pra, qö tö tö them konfidencialisht
se kjo öshtö formula e fundit qö mund tö pranojö
qeveria amerikane si konditö tö njohjes sö qeverisö
suaj. Nga ana tjetär pranimi i traktateve nö formön
e mösipörme öshtö edhe konditö pör pranimin ö
Shqipörisö nö Kombet e Bashkuara, nö kartön e tö
cilave thuhet qiltazi se do tö pranohen si piesötare tö
asaj organizate ato kombe qö respektoinö detyrimet
e tyre ndörkombötare.'Kallzoia köto sende Enverit
kur tö kthehesh nö Tiranö dhe mos e lini veten qö tö
gönjeheni nga tö tjeröt qö iu paskan köshilluar se i
keni punöt mirö".
Tuk Jakova, tö cilin nuk e pashö mö, qöndroi
nö mendim disa minuta dhe mö nö fund vendosi tö
mos e gelte goiön
PasTukut erdhön njö sörä delegatösh tö tjerö dhe
nö qdo rast qö pata tö takohem me ta, ua tingöllova
nö vesh ato argumente si edhe tö tjera qö i pörkisnin
politikös sö jashtme tö Shqipörisö, ndonöse isha
i bindur nö kötö mes se cdo bisedim ishte i kotö.
 Kostö Qekrezi

Dukej shcshazi se qeveria e'firanös kishte vendosur

tö mos luajö nga pozita e saj ckstremiste ,,tö pölqyer',
roo pör qind nga "Vatra" dhc "shqipöria e Lirö'l
Por bashköfalimct e mia mö tö nxehta u bönö
me delegacionin e krycsuar nga Mihal prifti,
ndihmös Ministör i Punöve tö Jashtme dhe nga tö
gjilha shcnjat, njeriu mö i besuar i Enver I Ioxhös pör
politikön e jashtme.
Me atö lab tö zgjuar, por fanatik nö besimet e tij
komuniste, u takova nö I'{otelin Governor Clinton
(Vjeshtö r95o); herön e parö nö prezencön e tö cly
shoköve tö tij, Behar Shtylla dhe Vilson progri, clhc,
herön e dytö, vetöm ne tö dy.
Nö takimin e parö i shkuam tö gjitha fazat clhe
incidentet e ndodhura rreth marrödhönics, ose mö
mirö rreth mosmarröveshjeve midis qeverisö sö
T'iranös dhe asaj tö Washingtonit.
"Si e keni hallin qö po luftoni aq törbimisht
Amerikön?" - i pyeta
"Se Amerika na hapi luftön mö parö u pörgiigj
-
njöri prej Wre - tue mos njohur qcverinö tonCähl
tue mos na pranuar nö Kombet e Bashkuara'1
"Si dhe kur ju paska hapur Amerika luftö
?,'_ i
pyeta i habitur.
"Pse nuk ke dögjuar zotrote pör kompllotin
qö kishte pörgatitur profesori I{arry trulltz pör tö
pörmbysur qeverinö e popullit?".
I shikova tö tre nö sy para se t'u thosha:
Shikoni kötu: Fulltzin e njoh qö nö r9z5 dhe e
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö

di qe ai öshtö krejt i pazoti pör komplote. Qdo nieri

tjetör mundet, por Fulltzi kurrö. Or, juve iu jepte
dorö qö tö zbulonit njö komplot tö tillö qö ta bönit
popullin tö urrejö Amerikön".
'A doni tö thoni me kötö se nuk njihni vendimin
e Gjykatös sö Popullit qö e gjeti Fulltz-in fajtor?" - u
hodh njö tjetör.
'Ato, qö ju i quani Gjykata tö Popullit, nuk
janö vegse njö formö tjetör e gjyqit pör faje politike
tö regjimit tö Zogut. Pjesötarö tä kötyre gjykatave
janö njeröz qö nuk kanö as idenö mö tö mugöt se
qfarö öshtö ligji dhe drejtäsia dhe vendimet e tyre
i formulon qeveria para se tö hapet gjyqi. Veqan
gjykatat tuaja nuk janö vegse kopje tö giykatave tö
qdo shteti komunist".
I shikova edhe njö herö nö sy qö tö tre duke pritur
ndonjö pörgjigje ose ndonjö koment.
"Po mirö - u hodh mö nö fund njö prej tyre, -
pör g'arsye nuk na njeh Amerika dhe pörse Pengon
hyrjen tonö nö UN?"
Vijö pas vijö ua shpjegova edhe köryre situatön
ashtu si ia kisha pörshkruar Tuk Jakovös.katör vjet
mö parö dhe delegatöve tö tjerö pör ta mbaruar me
köto falö:
"Gabimi juaj öshtö qö vini ideologjinö pörpara
interesave mö jetike tö Shqipörisö. Sa kohö qö ishit tö
lidhur me Titon, ndiqnit politikön e tij aq verbörisht
sa qö nuk kuptuat kallöpet nö tö cilat ju futi ai, jo pör
hir tö ideologjisö, por pör interesa thjesht nacionale
Lo4 Kostö Qekrezi

tö Jugosllavisö. Ai ju böri qö tö prisheni krejt me

Amerikön dhe Anglinö, ai ju futi nö aventurön
dizastroze tö Korfuzit, ai ju böri qö tö mbeteni krejt
tö izoluar nga bota e jashtme. Dhe, pasi u prishöt me
tö, pörsöri pör arsye ideologjike hytö nö njö kallöp
mö tö madh... Por ajo qö mö gudit mö tepör öshtö qö
si nuk qöndruat njö herö tö mendoheni se Amerika,
tö cilön ju mundoheni ta pörqmoni, öshtö njöra nga
dy fuqitö mö tö mödha tö botös dhe se pa votön e
saj ju nuk mund tö dilni tö fituar nö asgjö, krejt nö
asgjö. Pör shembull, si prisni qö tö zgjidhet göshtja e
kufijve jugorö tö Shqipörisö pa votön e favorshme tö
Amerikös? Mö thoni pak, ju lutem, si do t'ia dilni nö
krye kösaj pune?"
Kötö herö u hodh vetöm Mihal Prifti pör tö
deklaruar:
"Ne jemi kurdoherö gati dhe nö pozitö qö tö
mbrojmö indipendencön dhe törösinö tokösore tö
Shqipörisö'i
"Me anö tö armöve?" - i pyeta.
"Me anö tö armöve ose me gdo mjet tjetör" - u
pörgjigj ndihmösi i Enverit.
"Dua t'ju besoj, por e kam tö vöshtirö, pasi Rusia
öshtö r mijö milje larg nga Shqipöria e rrethuar prej
armiqsh nga gdo anö e könd tö saj'l
"Miröpo g'mund tö presim nga Amerika, kur ajo
i ka njohur Greqisö Korqön dhe Gjirokaströn?"
"Kush ia ka njohur Greqisö? Qeveria amerikane
apo senati i Amerikös? Senati öshtö njö trup krcjt i
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö

veqantö dhe i ndarö". Dhe nö kötö pikö u shpjegova

delegatöve se nö Amerikö qeveria pörböhet nga tre
departamente tö veganta: ekzekutivi, legjislativi
dhe gjyqösori. Mbarova duke u dhöne informata
dhe qkoqitje tö plota mbi rezolutön e Senatorit
Pepper, ashtu si shpjegohet nö kaptinön e posaqme
qövijon.
Nö takimin e dytö me Mihal Priftin m'u dha rast
tö flas mö haptazi mbi disa pika qö nuk u prekön nö
bashköfalimin e parö.
Pika kryesore ishte natyrisht sesi do t'i vejö
filli Shqipörisö tö rrethuar anembanö nga shtete
antisovjetike. Ndihmösit tö Enver Hoxhös pör punöt
e jashtme i shfaqa lakuriq mendimin tim. I thashö se
njö qeveri si ajo qö öshtö sot nö Tiranö öshtö fatalisht
e ekspozuar nö komplote tö jashtöm, veqanörisht pse
nuk öshtö e njohur nga disa prej fuqive mö tö mödha
tö botös. Shtova se me mönyrön me tö cilön öshtö
duke vepruar ajo qeveri, po e ndjell vetö rrezikun e
rrözimit tö saj.
"Q'lloj veprimi rekomandoni iu?" pyeti
bashköfolösi im.
"Nuk e di nö öshtö tepör vonö, por qeveria iuaj
duhet tö gjejö me doemos njö mönyrö afrimi me
fuqitö e Peröndimit, sidomos me Amerikön'i
"Mendimi juaj mö gudit fort - tha zövendös
ministri i punöve tö jashtme, - sepse ju jeni i vetmi
qe po ma shfaqni njö mendim tö tillö. Por, sidoqoftö,
unö po ju them se qeveria jonö ka politikön e sai tö
 Kostö Qekrezi

caktuar dhe nuk do tö largohet nga aio pör asnjö

arsye, ose pör shkak tö ndonjö influencc tö jashtme.
Ne jemi kundör fashistöve dhe imperialistöve tö cilöt
po pörgatitin njö luftö tö tretö botörore".
Pas kösaj deklarate gdo bisedim tjetör ishte
ikotö. Si njö passhönim, mö duhet tö shtoi se
köto bashköfalime me delegatöt ndofta do tö
pörgönjeshtrohen nga ana e tyre, por detyra historike
mö böri qö t'i raportoj nö köto faqe, jo tekstualisht,
mbasi nuk kishte mönyrö qö tö mbahej njö rekorcl,
por nö pörmbajtjen e ryre tö pörgjithshme.
 KAPITULLI X

Rezoluta e senatorit Pepper

Njö nga qöshtjet mö kontroversale qö öshtö lönö

nö derön ö shqiptaröve tö Amerikös öshtö "Rezoluta
e Shqipörisö sö jugut", e propozuar prej senatorit
Claude Pepper dhe e pranuar pa kundörshtime nga
Senati i Shteteve tö Bashkuara nö Qershor tö vitit
1946. Pyetja öshtö nöse shqiptaröt e Amerikös e
kishin nö dorö tö ndalonin atö votim aq tö dömshöm
pör Shqipörinö.
Faktet janö köto: Nö r9 Shkurt 1946, dhjetö muaj
pas largimit tim nga organizata "shqipöria e Lirö'l u
ndodha nö NewYork, ku u ftova tö marr pjesö nö njö
festim tö Kishös sö Shön Kollit. Nö döfrim e sipör,
dikush pruri njö gazetö tö mbrömjes, nö tö cilön
botohej lajmi se senatori Claude Pepper i shtetit
Florida kishteparaqitur nj ö rezolutö meanön etöcilös
körkohej pölqimi i SenatitAmerikan pör aneksimin
e Korgös dhe Gjirokaströs (Epiri i Veriut) nga ana e
 Kostö Qekrczi

Greqisö. Nö mes tö festimit i mblodha tö gjithö ish-

bashköpunötoröt e mi nö "Shqipörinö c Lirö" si dhe
disa nga anötaröt e "Vatrös" qö ndodhcshin atje dhe
i köshillova me ngutösi tö bönin tri gjöra:
r. 'I'ö organizonin njö mbledhie tö pörbashköt
vatranö dhe lirianö pör tö protestuar
pranö Scnatit Amerikan kundör votimit tö
rezolutös,
z. fö formonin niö delegacion, pörsöri tö
pörbashköt, i cili tö shkonte nö Washington
pör t'u paraqitur pörpara Komisionit tö
Punöve tö Jashtme tö Senatit ku kishte
mbetur rezoluta nö atö kohö.
j. pörgatitnin njö Memorandum tö shkurtör,
'1.ö

por tö ngjeshur me data, fakte dhe numra

mbi gjendjen demografike te krahinave te
Korgös dhe tö Gjirokaströs.
Mbledhja e parö e pörbashköt, nö fakt, u mbajt
tö nesörmen nö sallön e Kishös sö Shön Kollit dhe
pör tö kryer tö tri köshillat e mia u hap njö fushatö
pör fondet qö do tö lipseshin. Köshtu u duk sikur
puna hyri nö rrugö tö mbarö duke u afruar anötaröt
e dy organizatave qö ishin nö luftö tö egör midis
tyre. Miröpo prishja erdhi pothuajse qö nö fillim
pör njö gabim qö thuhej se ishte börö nö raportin
e mbledhjes. Nö raport thuhej sö fondi do t'i
dorözohej Imzot Nolit qö ta pördorte pör shpötimin
e'Ibskörisö, por ata tö "Shqipörisö sö Lirö" insistonin
se raportuesi nuk e kishte dögjuar mirö dhe se
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö ro9

duhej tö kishte shkruar se fondi do t'i dorözohej njö

komisioni tö pörbashköt, i ctli do tö kryesohej nga
Noli, ndörkohö qö imzot Noli pörmendej si depozitar
i fondit. Kjo shkaktoi njö pörqarje mö tö madhe nga
ajo qö ekzistonte nö atö kohö midis dy organizatave,
mbasi ata tö "Shqipörisö sö Lirö'l tö cilöt pretendonin
se kishin dhönö pjesön mö tö madhe tö fondit, nuk
pranuan nö asnjö mönyrö qö tö hollat tö binin nö
dorö tö Peshkopit.
Nga fundi i debateve, fondi iu dorözua i töri Imzot
Nolit, i cili u porosit tö vinte ne Washington pör t'u
takuar me Senatorin Pepper si dhe me pjesötarö tö
tjerö tö Kongresit. Senatori Pepper e priti Peshkopin,
por e mbajti nö kömbö dhe e dögjoi vetöm pör disa
minuta. I hidhöruar nga ajo pritje jo fisnike, Noli e la
Washingtonin pa u takuar me asnjeri tjetör.
Tani vijnö dy pyetje:
l. q'e böri senatorin Pepper qö tö nxjerrö pörpara
Senatit njö rezolutö tö tillö, kur gjithö bota
amerikane e dinte qö ai ishte njö liberal i vörtetö,
pörkrahös i politikös sö afrimit töAmerikös me
Rusinö Sovjetike dhe i bashkuar nö mendime,
nö mos nö veprime, me ish-nönpresidentin e
Shteteve tä Bashkuara, HenryA. Wallace? Fakti
öshtö se pör shkak tö atyre mendimeve Claude
Pepper humbi votimet evitit 1948.
2. Q'ebörisenatorPepper, iciliöshtöprej natyrös
sö vet bujar dhe demokrat, qö ta presö aq keq
Imzot Nolin?
 Kostö (ekrezi

Pörgjigjja nö pyetjen e parö öshtö kjo: Nö shtetin

c Floridas jetojnö me mijöra grckö qö merren me
peshkimin e rrezikshöm tö sfungjerit dhe po ashtu
gjenden nö atö shtet disa nga dcgöt me tö forta tö
shoqörisö greke tö pörhapur 'AFIIIRA'. Me anön
e kryetarövc tö kötyre dcgöve shoqeria epirotike
mundi t'i mbushöm medjen senatorit, siq do tö
shihet mö tutje, sc pör tö mirön e paqes nö Ballkan
"Epiri i Veriut duhej t'i kthehej Greqisö".
Pörgjigjja nö pyetjen e dytö öshtö se agjentöt e
AIIIIM-s e kishin paralajmöruar senatorin, siq u
kuptua mö vonö, se Imzot Noli ishte prokomunist
dhe se nuk öshtö as shqiptar, pasi leu nö Thrakö.
Mjafton tö shtohet nö kötö pikö se pör arsyet e
mösipörmevajtja e Nolit nö Washington nuk mund
tö sillte asnjö pörfundim tö mirö.
'läkimin e Imzot Nolit me Claude Pepper e
mösova disa ditö mö vonö dhe menjöherö u drejtova
tek zyrtaröt e Departamentit tö Shtetit, tö cilöve u
thashö se kio puna e rezolutös öshtö duke marrö njö
formö tö shömtuar, prandaj duhej ndaluar me njö
formö ose mö njö tjetör. Njö prej tyre mö tha falöt
e möposhtme, tö cilat ia pörsörita zvl Ministrit tö
Jashtöm Mihal Priftit.
"7ä tjeröt mund tä mos e dinä, por ju duhet ta
dini se Departamenti i Shtetit nu.k mund t'i japä
urdhra Senatit, i cili, pörkundrazi, gäzon tö dreitön
konstitucio nale tä shqyrtojö, tö kritikoiö dhe tö
pengojö veprimet e Departamentit. Nö fakt, sikur tö
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö

ndärhyjmä ne nä veprimet e Senatit, sidomos nä kötä

göshtje tö Shqipörisö, puna mund tö marrö rrugö mö
tö keqe sesa pär mirä'!
'Atö e di, - i thashö, - por mua mö duket se
Departamenti e ka nö dorö t'i thotö Senatit se nuk
öshtö koha pör tö biseduar njö qöshtje tö tillö dhe
sidomos pa na dhönö ne shqiptaröve tö drejtön qö tö
shfaqim piköpamj en tonö".
"Pör kötö mund tö keni tö drejtö tha z.yrtari, -
-
por pa ndalu pak. Pörse tö mos vini ju tek senatori
Pepper pör t'i paraqitur situatön e vörtetö tö
Shqipörisö sö Jugut?"
"Qötö mö mbajö edhe mua nö kömbö dhe tö mos
mö lörö tö mbaroj q'kam pör t'i thönö?" - e pyeta.
Zytarimö tha dukö qeshur:'Ajo mund t'i ngjante
vetöm Peshkop Nolit, por edhe sikur tö ngjasö edhe
pör ju, njö njeri qö lufton pör tö drejtat e vendit tö tij,
duhet tö jetö i gatitur pör gdo situatö".
Nö pasdreken e ditös sö nesörme u prita nö sallön
e takimeve tä senatit prej Senatorit pepper, i cili mö
dha mö tepör se njö gjysmä ore pör Ci shp;"g.ru,
piköpamj en demografi ke tö Toskörisö.
"Senator, -i thashö, -nö korrik tö 1944, kur isha
kryetar i "shqiprisö sä Lirö'l Departamenti i Shtetit
mö körkoi njö Memoriale mbi göshtjen e kufijve tö
Shqipörisö, veganörisht pörsa i pörkiste kufijve tö
jugut. Memoranden ia dorözova Departamentit
brenda javös. Nö atö tregova se Shqipöria u nda
pörgjysmö kur iu caktuan kufijtö e r9r3. pjesa mö e
 Kostö Qekrezi

madhe e sai mö njö popullsi aför r milion frymösh

mbeti nö Jugosllavi dhe nia roo mifö shqiptarö tö
tjerö nö Greqi.
Pörveq kötij minoriteti qö na grabiti, Greqia
körkon tani, ashtu si propozoni edhe ju, Korqön dhe
Gjirokaströn, popullsia e te cilave pörböhet sipas
statistikave prej nia z5o ooo frymö nö numra tö
rrumbullakosura. N ga köto, r4o ooo janö myslimanö,
tö cilöt nuk mund tö pandehet se duan Greqinö nö
asnjö mönyrö, 8o ooo janö ortodoksö, njö nga tö
cilöt jam eclhe unö, dhe 3o ooo janö grekö, tö njohur
prej Shqipörisö dhe tö regjistruar si tö tillö pranö
Liatti"r se trombeve. Nga tö 8o ooo ortodoksö mund
tö gjenclen clisa qö duan Greqinö, por siq shihet nga
köto shifra, shumica e madhe e popullsisö sö Korgös
dhe Gjirokaströs io vetöm qö öshtö shqiptare, ptr
edhe nuk pranon asesi tö shköputet nga Shqipöria'
Pas n,ö jave pasi dorözova Memorandenö
nö l)epartamentin e Shtetit pör kufijtö jugorö tö
Shqipörisö, kryetari i zyrös sö Ballkanit me ftoi ta
vizitäj pör tö mö thönö se ekspertöt e Dcpartamentit
e pölqyen punön time. Ai dokument senator,
gjendet
iuett e Departamentit tö Shtetit dhe po tö
"e "tt
döshironi mund ta shqyrtoni dhe analizoni nga ana
iuaj.
Senatri Pepper qöndroi disa minuta nö mendime'
Pör nder (honestly) -mö tha mö nö fund -nuk e
clija deri tani si qöndronte puna' Kur ia paraqita
Senatit Rezolutön e aneksimit mua mö dukei nga
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö u3

sa mö kishin thönö se isha duke i börö njö shörbim

sigurimit tö paqes nö Ballkan"- tha senatori.
"Miröpo -i thashö unö, -si do t'i böhet punös
tani? A do tö vazhdoni tö kömböngulni qö rezoluta
tö pranohet prej Senatit?"
"Pör nder, po ju them pörsöri se nuk di se qfarö tö
them"- tha senatori.
'A ka mönyrö - e pyeta, - qö ta hiqni rezolutön?"
Pasi u mendua pak Claude Pepper tha: 'Jo, atö
nuk mund ta böj".
"Kjo mund tö kuptohet lehtö - i thashö, - pora do
tö na jepni rast dhe kohö nö shqiptaröve qö tö dalim
para Komisionit tö Punöve tö Jashtme tö Senatit pör
tö kundörshtuar rezolutön tuaj?"
"Oh, -tha senatori -ajo öshtö e drejta juaj. Sa
kohö doni? Njö muaj, Dy muaj?"
"Dy muaj janö tö mjaftueshme -i thashö -por
dua tö sigurohem nga ju senator se brenda kötyre dy
muajve do ta lini rezolutön tö "flerö" nö Komisionin
e Punöve tö Jashtme tö Senatit".
"Pör atö keni falön time".
"'Ihankyou, Senator, thankyou'l -i thashö, duke
i dhönö dorön.
Qö nga salla e Senatit vajta drejt e nö
Departamentin e Shtetit, ku u kallzova zyrtarövc
pörfundimet e takimit tim me Senatorin Pepper.
"Por edhe ne - mö informoi ai qö me köshilloi
tö takohesha mö Senatorin - nuk kemi ndjenjur
duarkryq. Me telefon i thamö senatorit Conally,
n4 Kostö Qekrezi

kryetar i Komisionit tö Punöve tö Jashtme tö Senatit

qö nuk öshtö aspak e drejtö qö tö dalö rezoluta nga
ai Komision para se tö paraqiten shqiptaröt tö japin
piköpamjen e tyre. Dhe senatori Conally na dha
falön se do tö prcsö gdo delcgacion shqiptar. Dhe
tani shko dhe mblidhi shqiptaröt e tu, nö qofsh i
zoti, dhc shpjeri pörpara senatorit Conally. D tö jctö
shumö mö mirö sikur tö vijnö nö Washington njö
delegacion i pörbashköt i "Shqipörisö sö Lirö" dhe
"Vatrös".
Me gözim nö zemör tö nesörmen mora trenin
pör nö New York. Pa humbur kohö i mblodha
bashköpunötoröt e mi tö vjetöa midis tö cilöve ishin
James Viso, Asllan Dragoti dhe Shaqo Duka. Kötyre
u kallözova drejtimin e ri qö mori qöshtja e rezolutös
dhe i luta qö tö lajmöronin Vatrön me anö tö miqve tö
tyrevatranö qö tö formohej sa mö shpejt delegacioni
qö do tö vinte nö Washington. Njökohösisht e
lajmörova me njö letör tö vegantö edhe kryetarin e
"Shqipörisö sö Lirö", dr. john Nasse, mbi nevojän e
njö veprimi sa mö tö shpejtö. Por shkoi njö muaj,
shkuan dy muaj dhe asnjö delegacion nuk erdhi-nö
Washington nga organizatat e paralizuara, nö mos
tö vdekura, nga polemikat dhe ngröniet mes tyre. Nö
Qershor Rezoluta doli para Senatit dhe u miratua pa
asnjä kundörshtim.
Gabimi qö böra unö ishte qö nuk dola vetö para
Komisionit tö Punöve tö Jashtme pör tö mbrojtur
tezön e Shqipörisö sonö tö Jugös. Por atö gabim e böra
 Plani i tretö i copätimit tö Shqipörisö u5

nga frika se mos ata tö "Vatrös" apo tö "Shqipörisö

sö Lirö'l ose tö dyja sö bashku, do tö dilnin tö mö
akuzojnö se u grabita tö drejtat e tyre si organe
pörfaqösuese tö shqiptaröve tö Amerikös.
Ndoshta u zgjata tepör mbi kötö göshtje, por
ishte nevojö e domosdoshme qö tö dilnin tö gjithö
faktet nö dritö, pasi delegatöt e qeverisö sö'Iiranös,
si dhe njö pjepö e madhe e shqiptaröve tö Amerikös
ia hedhin fajin e votimit tö rezolutös qeverisö
amerikane. Por e vörteta öshtö se Departamenti
i Shtetit ishte aq kundör votimit tö rezolutös, sa
edhe gjithö ne tö tjeröt, por na lanö krejt nö baltö dy
organizatat tona.
 I(APITULLI XI

Vazhdimi i regiimit komunist

Nö njö korrespodencö tö derguar nö prill tö r95r

ngaAthina, nö gazetöneshönuartö Prisit "Le Monde"
shkrimtari fröng Marc Marceau bönte disa vörejtje
shumö tö röndösishme mbi situatön ndörkombötare
tö Shqipörisö.
Sipas mendimit tö tij, e vetmja gjö qö e mban nö
fuqi regjimin e Enver Hoxhös öshtö mosmarröveshia
e fqinjöve tö Shqipörisö rreth qöndrimit qö duhet tö
mbajnö kundrejt kötij shteti tö vogöl nö mes tyre- Sa
kohö, thotö M. Marceau, qö Jugosllavia mendohet
tö vörö nö fuqi titoistöt e Shqipörisö, qö Italia kuiton
se mund tö shtjerö prapö atö vend nön kontrollin e
saj dhe Greqia vazhdon tö körkojö krahinat e Korgös
dhe tö Gjirokaströs, Enver Hoxha öshtö i sigurt tö
qöndrojö nö fuqi pör niö kohö tö pacaktuar. Kjo
mosmarröveshje midis fqinjöve, shton shkrimtari
fröng, ia ka prishur mendjen popullit shqiptar, saqö
nuk sheh rrugö tjetör, veqse t'i iapö törö pörkrahjen
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö rr7

etij regjimit tö Enver Hoxhös, i cili gjen rast nö kötö

mönyrö qö tö zhdukö kundörshtaröt e tii.
Edhe mö rishtazi, njö gazetar i njohur amerikan
z. Ferdinant Kuhn, i cili böri njö shätitjc tö gjatö
nö verön e shkuar (rgSr) gjatö "Perdes se l-lekurt",
shkruante si vijon mö poshtö nö artikujt e tij:
"Njö togu grekäsh u hanö duart pör tö shtänö
nö dorä atö pjesö tö Shqipörisä qö ata e quainö
Epir i Veriut. Sfkur regjimi komunist tö pörmbysei
nesör nö Shqipöri, greköt e shohin si punö tö lehtö
qö tä marshojnö dhe tä grabitin tokat e lakmuara
brenda z4 oräsh, sado qö tö mundohen t'ul mbainö'
dorän Aleatät e Peröndimit. Nga I<y shkak fuqitö e
P e röndimit nuk g uxoj nö tö or g anizo i nö ni ö kry eng ritj e
antikomuniste brenda Shqipärisö. Se po tö ietö qö
greköt hyjnö nö Shqipöri, atäherö iugosllavöt dhe
bullgaröt do tö böjnö kundärmarshime dhe ziarri ka
pär t'i rönö gjithö Ballkanit'!
Mendimet e shfaqura nga köta korrespodentö tö
huaj janö pjesörisht tö bazuara nö logjikön e fakteve.
Nga ana tjetör njö shkrimtar i ri amerikan, Richard
Mowrer, bönte disa vörejtje, pothuaj tö kundörta,
nö njö korrespondencö qö dörgonte nga Trieste.
Pasi shpjegonte se Shqipöria mbahet me ushqimet
qö lundrat shqiptare ngarkojnö nö Trieste, duke i
shkömbyer mö produkte shqiptare, ai pohonte se
aleatöt qö kontrollojnö Triesten janö nö gjendje ta
fikin jetön e Shqipörisö si njö dritö kandili. Mjafton
r8 Kostö Qekrezi

qö tö mos i lönö lundrat shqiptare tö sjellin ose tö

heqin mall nga 'Irieste. Por, shton ai, aleatöt nuk
kanö ndörmend qö ta böjnö njö gjö tö tillö sot pör
sot, se nuk u jep dorö tö krijojnö njö situatö tö rc
nö Shqipöri mes konfliktit mö tö madh qö kanö mö
Rusinö Sovjetike. Mc falö tö tjera, aleatöt (dhe me
termin "aleate" kuptohet Amerika dhe Anglia, tö
vetmct fuqi qö mbajnö forca ushtarake nö I'rieste)
nuk duan tö hapin njö plagö tö re nö konfliktin e tyre
me sovjetöt.
Ndörkohö, duke pörfituar nga kjo situatö, Rusia
po e pörforcon dita me ditön pozitön e qevcrisö sö
Enver l-Ioxhös.
Sipas informatave tö fundit dhe tö konfirmuara,
pör tö parän herö nö historinö e saj tö re, Shqipöria
öshtö pajisur me njö flotö prej njözet e ca luftanijesh,
nö mes tö tö cilave ro shkatörruese, tö dhöna prej
Rusisö nga pjesa e flotös italiane qö iu dorözua pas
luftös, me 25 tanke dhe me njö skuadör aeroplanösh,
tö gjitha koto dhurata nga ana e Moskös.'Ihnket dhe
aeroplanöt janö armö tö paqmueshme pör tö shtypur
gdo lövizje tö brendshme, kurse flota hyn nö punö
pör tö mbrojtur anödetin nö mönyrö qö tö ndalohet
qdo zbarkim armösh ose njerözish nga jashtö.
Se sa i kanö kushtuar popullit shqiptar köto
armatime tö pazakonta, ajo nuk dihet me siguri,
pasi disa thonö se janö dhurata tö thjeshta nga ana
e Rusisö, kurse tö tjerö thonö se u blenö me mall tö
dörguar nö Rusi, ose nö satelitöt e saj.
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö

Por sado tö vleßhme qö mund tö ienö köto armö

pör tö forcuar pörkohösisht pozitön e qeverisö sö
Tiranös, fakti öshtö qö Shqipöria gjendet e izoluar
nga Rusia, duke qenö e rrethuar nga fqinjö qö ianö
armiq tö sovietöve.
PEr t'i dörguar ndihma Shqipörisö Moska ka
vetöm dy rrugö: Me anö tö detit, me vapore qö nisen
nga Odesa, qö öshtö rooo milje larg Morös ose
Durrösit, dhe me anö tö aeroplanöve. Por aeroplanöt
duhet tö fluturoinö pörmbi toka greke ose jugosllave
dhe nö rastin e duhur, qeveritö e Athinös dhe tö
Beogradit, mund tö ndalojnö kalimin e tyre' Gier sot
aeroplanöt rusö shkojnö nö Shqipöri duke fluturuar
mbi tokön jugosllave. Por nö marröveshie me
qeverinö e Beogradit, aeroplanöt duhet tö qöndroinö
mö parö nö n|ö aerodrom tö veqantö pär kontroll
.rgo e autoriteteve jugosllave. Nga ana tjetör, nö
"tt"
rJrt te ashpörsimit tö konfliktit midis Lindjes dhe
Peröndimii, aleatöt fanö nö giendie tö ndalojnö atö
lövizje tö vaporöve rusö, pasi flotat e tyre tö bazuara
nö Trieste dhe nö limanet e Italisö e kanö Adriatikun
nön kontrollin e tyre. Me falö tö tiera, nö rast tö
afrimit tö shpalljes sö luftös dhe para sö täfillojnö
hostilitetet, Shqipöria öshtö e destinuar tö shköputet
automatikisht nga blloku sovietik dhe qeveria
komuniste e Tiranös tö marrö fund meniöherä' Nö
öshtö se forcat sovjetikö ruse do tö mund tö shtypin
nö kufijtö e
Jugosllavinö ose Greqinö pör tö arritur
Snqipe.ite dhe pör tö dalö nö Adriatik, ky öshtö niö
 Kostö Cekrczi

zhvillim qö nuk mund tö parashikohet. por eclhe

nö atö rast, anödeti i Shqipörisö do tö jetö gjithniö
nön topat e flotave aleate dhe ndofta nön okupatön
e tyre.
Por sikur ta Iömö mönjanö rastin e Luftös, sa
kohö do tö mund tö mbahet nö fuqi regjimi i sotöm
prosovjetik i Shqipörisö?
Siq ju shpjegova mö sipör, vazhdimi i regjimit
-komunist varet krejt nga vendimet clhe dispozitat qö
do tö marrin aleatöt. po tö jctö sö muncl ia .,auat A
qö tö marrö fund lufta e ftohtö midis aleatöve dhe
Rusisö Sovjetike, regjimi prosovjetik i Shqipörisö ka
pör tö marrö fund qö nö ditöt e para tö mbarimit tö
konfliktit, duke qenö se kjo gjenclet e rrethuar nga
fqinjöqö janö tö lidhur mealeatöt, si Italia, Greqiadf,e
Jugosllavia. Nuk öshtö nevojö qö njeriu tö jctö profet
ose diplomat i shquar pör tö kuptuar se aleat8t nuk
mund tö pranojnö tö lönö njö fole komunistösh nö
mes tö kampit pro aleat. F'undi i fundit, as Stalini, as
Molotovi, as Vishinski dhe as ndonjö tjetör cliplomat
sovjetik nuk ka hapur gojön ndonjöherö nö ndonjö
nga konferencat ndörkombötare pör tö körkuar ose
insistuar se Shqipöria öshtö pjesö e pandarö e bllokut
sovjetik. Nö fakt, Rusia nuk ka asnjö traktat aleance
ose pörkrahjeje tö heshtur, ashtu sig ka me tö gjithö
satelitöt e saj tö tjerö. Kjo öshtö provö qö vetö qäveria
e Moskös parashikon se mund tö vijö dita, se mund
paraqitet nevoja qö Rusia tö heqö clorö krejt nga
lö
Shqipöria.
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö

Por atöherö do tö pyesö ndokush, pör q'arsye po e

forcon Rusia pozitön e qeverisö sö Tiranös? Pör arsye
prestigii dhe pör inat tö aleatöve. Prestigji sovjetik
nuk e lejon Moskön qö tö lörö tö shköputet nga
blloku sovjetik njö tokä qö hyri njöherö nö qarkun e
tii. Fakti öshtö se Shqipöria mund t'i hynte nö punö
Rusisö sa kohö qö Jugosllavia bönte pjesö nö bllokun
sovjetik. Fakti tjetör öshtö, sig u shpjegua mö parö,
qö nö kohön e bashköpunimit ruso-jugosllav ishte
qeveria e Beogradit ajo qö kishte nön kontroll
qeverinö e Tiranös dhe jo Moska.
Me falö tö tjera, Lyqi i zgjidhjes sö problemit tö
Shqipörisö duhet körkuar kryesisht nö Beograd. Nö
tövörtetö prapa gdo ndörrimi me forcö tö regjimit nö
Shqipöri ka qenö gjithnjö qeveria e Beogradit. Edhe
kur Musolini vendosi tö pushtojö Shqipörinö nö
prill tö 1939, Ministri i tij i Punöve tö Jashtme, Konti
Qiano, e pa tö nevojshme qö tö gönjejö qeverinö e
Beogradit ashtu si pati gönjyer bejleröt. Vetö Konti
Qiano shkruan nö ditaret e tij se kur u takua me
Ministrin e Jugosllavisö nö Romö, Kristig, dhöndri
i Duges e siguroi pörfaqösuesin e Jugosllavisö se
Italia nuk kishte ndörmend tö cenonte pavarösinö e
Shqipörisö, porse qöllimi i saj i vetöm ishte tö flakte
jashtö Zogun. Nga ana tjetör, qeveria e Romös nuk
e pörfilli aspak me kötö rast Greqinö, fqinjön tjetör
tokösore tö Shqipörisö.
Nga rrjedh kjo röndösi e posagme e Jugosllavisö
nö punöt e brendshme tö Shqipörisö?
L22 Kostö Qekrezi

Nga dy arsye: E para, öshtö fqinja mö e fortö

kufizore e Shqipörisö dhe, e dyta, ngaqö Jugosllavia
ka nö tokat e saj dhe gjatö kufirit tö Shqipörisö gati
r milion kosovarö dhe dibranö qö janä luftötarö
tö dorös sö parö. Nön komandön e Isa Boletinit
kosovaröt u matön dy herö me ushtrinö turke nö
rgrr dhe rgrz dhe herön e dytö dörmuan turpörisht
hordhitö e Sulltanit.
Prandaj, kurdoherö qö t'i japö dorö qeverisö
sö Beogradit pör tö rrezuar regjimin nö fuqi tö
Shqipörisö, mjafton t'u japö leje kosovaröve dhe
dibranöve pör ta kryer atö mision. Kjo ngjau
pikörisht nö t924, kur, me mobilizimin e dibranöve
Ahmet Zogu mundi tö kthehet nö T'iranö brenda
ro ditöve pör tö rrözuar governön e Imzot Nolit,
ndörsa kosovaröt, nön drejtimin e Bajram Currit,
ishin kundör. Eshtö e vörtetö se nö atö kohö qevcria e
Beogradit i dha beut tö Matit ndihma dhe lehtösira
tö tjera, por punön mö tö madhe e kryen dibranöt
e tö dy anöve tö kufirit. Dhe nö gdo rast öshtö fare
e lehtö qö ndörhyrjeve jugosllave t'u jepet ngjyra e
lövizjeve tö brendshme, pasi nuk ka mönyrö pör t'i
dalluar kosovaröt dhe dibranöt e Shqipörisö sö lirö
nga dibranöt dhe kosovaröt e mbetur nö Jugosllavi.
Ekzistenca e atij milioni shqiptarösh pörgjatö
kufirit jugosllavo-shqiptar öshtö shkaku i dobösisö
sö Shqipörisö sö pavarur dhe kanö plot tö drejtö ata
qö thonö se Shqipöria e sotme öshtö si njö trup sakat
pa Dibrön dhe Kosovön.
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö 123

Sa pör tö dy fqinjöt e tjerö, Italinö dhe Greqinö,

köto nuk gözojnö njö pozitö tö tillö. Italia öshtö
munduar gjithmonö tö vörö dorö mbi Shqipörinö
vetöm me intriga dhe me mashtrime. Edhe me rastin
e Zogut mund tö thuhet me siguri dhe, pör hir tö sö
vörtetös, se ai nuk kishte pör qöllim tö lcjonte Italinö
tö shtjerö nö dorä Shqipörinö. Qöllimi i Zogut ishte
qö tö pärfitonte nga pozita e fortö e Duqes pör tö
qöndruar nö fuqi deri ditön kur tö hapej shtegu pör
shköputjen e plotö nga ltalia. Gabimi i tij ishte se ai
besoi se ishte me i zoti dhe me i zgjuar se Musolini.
Kötö mentalitet tö Zogut e dinin mirö ata tö Romös
ndaj e ruanin mirö si macja me miun, duke pritur
rastin ta zövendösonin ose ta flaknin jashtö.
Nö pörfundim mund tö thuhet me bindje se
regjimi i Enver Hoxhös do tö marrö fund pörsa i pörket
ndörhyrjes sö jashtme, kur aleatöt e Peröndimit t'i
japin leje Titos qö tö rrezojö qeverinö e Tiranös me
anö tö kosovaröve dhe dibranöve, por jo qä ta shtjerö
Shqipörinö nön kontrollin e tij. Anglia dhe Italia nuk
mund ta lejojnö njö gjö tö tillö.
Nö rastin e kundört, prä, po tö jetö se regjimi i
Titos do tö rrözohet me mjetet dhe mönyrat qö ka
Moska nö dispozitän e saj, atöherö Enver Hoxha ka
pör tö dalö shumö mö i fortö nga sa ka qenö deri
tani.
 I(APITULt XII

E ardhmia e Shqipörisö

Pörveg dy hipotezave qö u shpjeguan nö faqen

e parashkruar dhe qö kanö tö böjnö me ndörhyrjen
e forcave tö jashtme pör tö rrözuar qeverinö e Enver
Iloxhös, gjendet edhe njö e tretö: qö ndörrimi i
regjimit mund tö böhet me anön e popullit shqiptar,
pa u pörzjerö forcat e jashtme. Natyrisht, kjo öshtö
rruga e drejtö dhe e vörtetö. Nöse populli nuk e
do regjimin e vendosur prej Komitetit tö Qlirimit
Nacional, öshtö e drejta e popullit, dhe e askujt tjetör,
tö ngrihet pör ta pörmbysur.
Kjo öshtö zgjidhja ideale, por mjerisht ideali dhe
realiteti janö dy gjöra tö ndryshme. Realiteti öshtö
qö i ashtuquajturi "pushtet i popullit" mbahet nö
fuqi me anö tö forcös dhe tö terrorit (E kundörta,
d.m.th., qö qeveria e lloxhös gözon besimin dhe
pörkrahjen e shumicös sö madhe tö popullit, nuk
mund tö provohet kurrsesi, pasi autoritetet e saj i
 125

kanö mbyllur kufijtö pör vizitorö dhe investigatorö

tö paanshöm. Vetöm vizitorö komunistö, ose pro
komunistö pranohen nö kötö kohö brenda kufijve tö
Shqipörisö).
Nö forcön dhe nö terrorin duhet shtuar edhe
mungesa e bukös sö pörditshme. premtimi i kohös sö
kaluar "Bukö pör tö gjithö'l u provua tö jetö njö
falö
krejt e zbrazöt. Ka mjaft bukö ndofta pör qeveritaröt
dhe anötaröt e Partisö. Pör popullin pörgjithösisht
rezervohen vetöm kotheret e mbetura nga tryezat
e hierarköve. Nö fakt, regjimi i ri e shkatörroi krejr
ekonominö e vendit pör arsye thjesht ideologjike nö
njö shkallö tö tillö saqö shumö nga sendet ushqirnur"
qö prodhoheshin növend tani mund tö importohen
nga jashtö.
Nö kondita tö tilla, pra, nuk mund tö pritet
qö njö populli tö garmatosur, tö shtypur dhe tö
ngordhur pör bukö, t'i ketö mbetur mjaft ambicie
ose energji sa tö ngrihet kundör njö qeverie qö ka nö
dispozicionin e saj njö polici tö shtetit dhe njt polici
tö ßhehtö (atö tö partisö), njö ushtri tö shtetii dhe
njö ushtri tö posagme tö Partisö, pörveg aeroplanöve,
tankeve dhe luftanijeve me tö cilat e pajisi atörisht
Xha Stalini.
E vetmja mundösi qö mbetet öshtö qö populli
T lr-dihmohet nga jashtö moralisht, sö paku, pör
t'i dhönö shpresö se, po tö guxojö nclonje dite tö
ngrejö krye kundör qeverisö, nuk ka pör t,i munguar
pörkrahja nga jashtö.
126 Kostö Qekrezi

Kötö kishte ndörmend Mit'hat Frashöri kur

formoi, nö Gusht tö 1949, komitetin "Shqipöria
e Lirö". Qyrh nö fillim ky komitet pörböhei nga
dy grupe: Balli Kombötar dhe Zogu' Por Mit'hat
Frashöri ndörroi jetö nö New York ('letor Lg49),
pa mö dhönö mundösinö ta kundörshtoja Pör
shpördorimin e emrit "shqipöri e Lirö'l me tö cilön e
pagözova organizatön qö u themclua nö Boston qysh
nö Nöntor tö vitit r94r. Dhe aksidentalisht, edhe i
ashtuquajturi Bllok Nacional i Vörlacit me qendör
nö Romö i dha emrin "lAlbanie Libre" (Shqipöria e
Lirö) organit tö tyre nöry46.
Pas zhdukjes sö Mit'hat Frashörit nga skena e
lövizies sö iashtme antikomuniste, Balli Kombötar
u qa mö dysh me rastin e emörimit tö llasan Dostit
si kryetar i Komitetit, nö mönyrö qö Zogu, i fshehur
prapa perdes, tö mbetej si element kontrollues i
veprimeve tö Komitetit. E vörteta öshtö se sa kohö
rronte Mit'hat Frashöri, kundörshtar i papajtueshöm
i Zogut dhe trashögimtar i traditave historike tö
familjes patriotike tö Frashörllinjve (Abdyl' Sami,
Naim), Zogu ishte i destinuar qö tö mbetej praPa
perdes pörgjithmonö.
(Dihet qö Mit'hat Frashöri u kandis tö hyiö ne
bisedime me Zogun pas insistimit tö dy agientöve tö
mirönjohur angleze, tö cilöt besonin se Zogu öshtö i
domosdoshöm).
Pörkundrazi, nön kryesinö e l{asan Dostit, me
tö cilin kam bashköjetuar dy vjet e gjysmö nö burgun
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö

eZogut, Komiteti nuk mundetveqse tö böhetvegöl e

beut tö Matit. Prova e kösaj öshtö qö Zogu gjeti shteg
pör tä ardhur nö Amerikö dhe pör t'u vendosur nö
Long Island, ku bleu njö giflig baronial me fondet
e grabitura nga arka e shtetit qö tö jetö sa mö pranö
qendrös sö Komitetit tö NewYorkut.
(Nö kohön e shkuar, kur kryesoja organizatön e
"Shqipörisö sö Lirö", Zogra kishte körkuar disa herö
pör tö ardhur nö Amerikö, por, pas protestimeve
tona, viza amerikane iu refuzua nö gdo rast).
Köshtu, pra, pör shkak tö qöndrimit tö tyre tö
quditshöm antiamerikan prokomunist, "Shqipöria e
Lirö" dhe "Vatra" ia dorözuan edhe njö herö Zogut
kyqet e fatit tö Shqipörisö. Dhe meqö ai e di se ku u
dhemb dhömbi shqiptaröve tö Amerikös, Maloku i
Matit ka pöshpöritur nö veshöt e disave se gjoja kur
ishte nö Washington (Gusht r95r) paskösh marrö
sigurime tö plota nga qeveria amerikane se Korga
dhe Gjirokastra nuk janö mö nö rrezik..
Eshtö e tepört tö theksohet se kjo öshtö njö nga
gönjeshtrat e zakonshme tö Zogut. Fakti öshtö se
Toskörisö do t'i hiqet rreziku vetöm e vetöm kur
qeveria amerikane tö böiö njö deklaratö publike
mbi atö pikö dhe njö deklaratö tö tillö mund ta
shköputö nga qeveria amerikanövetöm forca morale
e shqiptaröve tö Amerikös.
Duke qenö se köta shqiptarö janö mö sö
shumti nga krahinat e Korgös dhe tö Gjirokaströs
kanö interesin mö tö gjallö dhe tö drejtön mö tö
t28 Kostö Qekrezi

pushtetshme qö tö flasin me gjuhön e sinqeritetit nö

emör tö vendit tö tyre tö lindjes.
Sikundör u shpjegua nö njö kapitull tö shkuar,
shqiptaröt e Amerikös patön rastin mö tö shkölqyer
pör tö vlerösuar tö drejtat e tyre kur Senatori Pepper
na dha dy muaj afat qö tö dilnim para Komisionit
tö Punöve tö Jashtme tö Senatit pör tö kundörshtuar
Rezolutön e tii. Atö rast e humbön tö dy organizatat
qö thonö se pörfaqösojnö tö gjithö komunitetin
shqiptar tö Amerikös.
frshtö koha, pra, dhe nuk pret mö, qö shqiptaröt
e Amerikös tö ngrihen dhe tö körkojnö nga
udhöheqösit e tyre tö heqin dorö nga njö rrugö qö
shpic vetöm nö shkatörrim. Sado c madhe dhe e
kuptueshme qö tö jetö simpatia e tyre kundrejt
regjimit tö tanishöm tö Shqipörisö, pör arsyet se i
ka pasur rrönjöt nö popull, shqiptaröt e Amerikös
duhet tö marrin parasysh veganörisht nön konditat
e sotme, jo vetöm fatin e organizatave tö tyre, por aq
mö tepör edhe fatin e Shqipörisö. Fundi i fundit, a ka
njeri me mend satö besojö, qoftöedhe pörnjö minutö
tö vetme, se Imzot Noli, John Nasse, Qerim Panariti
dhe Dhimitri Trbicka do tö mundin tö shtröngojnö
qeverinö amerikanö tö ndryshojö programin e saj
antikomunist, sa tö njohö qeverinö e Tiranös. Nga sa
dihet, göshtja e njohjes sö qeverisö sö'Iiranös öshtö
defter i mbyllur.
Nga ana tjetör, shqiptaröt e Amerikös duhej
tö kishin kuptuar prej kohösh qö linver l-loxha me
 Plani i tretö i copötimit tö Shqipörisö rz9

shokö nuk kanö asnjö nevojö pör pörkrahjen e tyre.

Ata e kanö lidhur fatin e tyre dhe atö tö Shqipörisä
mö politikön e Rusisö. Nöse shqiptaröt e Amerikös e
pölqejnö ose jo rrugön qö kanö marrö ata, aq u bön
atyre. Por pärkrahja morale qö kanö pasur deri tani
nga ana e "Vaträs" dhe e "Shqipörisö sö Lirö" u ka
hyrö nö punö pör t'i mbushur mendien popullit se
edhe shqiptaröt e Amerikös e pölqejnö roo iör qind
politikän prosovjetike tö qeverisö sö Enver Hoxhös.
Pörkundrazi, Shqipöria si shtet dhe komb ka
nevojön mö tö madhe dhe mö tö ngutshme pör
pörkrahjen e shqiptaröve tö Amerikös pranö aleatöve
tö Perändimit dhe, sidomos töAmerikös, pör rastin e
peshimit tö balancös ndörkombötare kundör Rusisö.
Si kolonia mö e madhe e shqiptaröve nö mörgim,
vetöm komuniteti shqiptar i Amerikös mund tö luajä
njö rol tö tillö, veganörisht sepse influenca morale e
shqiptaröve tö Amerikäs nö popullin shqiptar öshtä
me e fortö se qdo influencö tjetör e jashtme.
Pör kötä arsye shqiptaröve tö Amerikös u bie barra
qö tö luajnö edhe njö herä rolin historik qö u takon:
r. Tä ndörhyjnö pranö qeverisö amerikane pör tö
siguruar kufijtö e shtetit shqiptar, nö mönyrö
qö ta böjö batall "Planin e Tretö tö Copötimit
tö Shqipörisö'i
2. T'u vörö kufi ambicieve dhe dallavereve tö
Zogut dhe tö Ballit Kombötar qä pörfaqösojnö
dy grupe tö diskredituara nö sy tö popullit
shqiptar.
130 Kostä Qekrezi

Pör t'i dalö nä krye kötij qöllimi tö dyfishtö

shqiptaröt e Amerikös duhet tö marrin iniciativön
pär tö mbledhur njö kongres nö tö cilin tö marrin
pjesä tö gjithö shqiptarät e märgimit me anö tö
organizatave tö tyre. Thirrja pör mbledhjen e
Kongresit öshtö mirö qö tö vijö nga ana e "Vaträs"
dhe e "Shqipörisö sä Lirö".
Nö rast se ato nuk do tä duan tö ndörmarrin atä
i
inisiativö naltäsisht patriotike, atöherö bie barra
Kolonisö sö madhe nö Amerikö. Nö fakt, qendra e
lövizjesshqiptare nuköshtö mö nö Boston, pornö New
York, ku janövendosur kryeqendrat mö tö röndösishme
tö lävizjes sö re: dy pjesöt e Ballit Kombötar dhe
organizata qö öshtö duke ngriturZogu.
Nö kongresduhen ftuartö marrinpjesöpaanösisht
tö gjithö shoqöritö politike tö shqiptaröve nö mörgim
qö kanö roo ose mö tepör anötarö. Posaqörisht duhet
tö marrin pjesö "Vatra'] "Shqipöria e Lirö", dy pjesöt e
Ballit Kombötar, Zogu, i cili, po tö döshiroiö, le tö dalö
vetö para Kongresit, Blloku Nacional Indipendent i
Romös, ni ö delegat i tö mörguarve nä Greqi, nj ö delegat
i tö mörguarve nö Jugosllavi, madje, edhe qeveria e
Tiranös mund tö ftohet tö dörgojö njö delegacion tö
saj. Qdo delegat duhet tö paguajö shpenzimet e veta,
por Komisioni qö do tö marrö detyrön tö organizojö
Kuvendin duhet tö lehtösojö ardhien e delegatöve tö
jashtöm me anö tö qeverisö amerikane.
äshte koha t'i lämö mönjanö möritö dhe
antipatitö tona pör hir tö shpötimit tö Shqipörisö,
 Plani i tretö i copötimit tä Shqipörisö 131

duke marrö parasysh se tö giithö kemi börö plot

gabime gjer tani dhe tö giithö iemi faitorö nö nfä
masö ose nö niö tjetör pör fatkeqösitö e Shqipörisö.
Pikörisht qöllimi kryesor i Kongresit tö jetö njö afrim
midis grupeve qö luftojnö sot egörsisht niöri-tjetrin
dhe tö shtrohet njö program i pörbashköt.
Eshtä e tepört tö theksohet sö njö mbledhje e tillö
meelementö kundörshtarö nuköshtöaqe gölltitshme.
Por nuk duhet harruar se, po tö mos ishte börö aq e
pamundshme njohja e qeverisö sö Tiranös nga ana e
Amerikös pör shkak tö gabimeve qö u numöruan nö
faqet e kötij libri, nuk do tö gjendeshim sot nö hallin
qö tö thörrasim pör bashkim ata me te cilöt nuk kemi
dashurtö bashköpunojmö nö kohön e kaluar.
Natyrisht pika kryesoree programitte Kongresit do
tö jetö qö tä gjenden mjete dhe mänyra pör shpötimin
e Shqipitrisö dhe sigurimin e kufijve te saj me anö tö
aleatöve tö Peröndimit dhe sidomos tö Amerikös.
Pör ta nxjerrö nö krye atö qöllim, Kongresi duhet
tö kthehet nö burimet e kulluara te Kongresit tö
Lushjös. Me falö tö tjera, Kongresi duhet tö zgjedhö
ndaj mbarimittö punöve tö tj era njö Köshill Kombötar
(National Council) si ai qö doli nga gjiri i mbledhies
sö Lushnjös (Köshill i naltö) qö tö mund tö bashkoiö
tö gjithö elementöt e shöndoshö tö Shqipörisö dhe
me atö mönyrö tö sigurojö indipendencön e saj.
Köshilli Kombötar duhet tä veprojö nö masön qö
lejojnö rastet si qeveri nö mörgim e akredituar pranö
aleatöve tö Peröndimit. Kjo nuk öshtö aq e zorshme
 Kostö Qekrezi

sa duket, mbasi dy nga fuqitö kryesore tö botös,

Amerika dhe Anglia, nuk e kanö njohur qeverinö e
Hoxhös dhe janö prandaj krejt tö lira qö tö njohin
njö qeveri tjetör shqiptare nö mörgim tö dalö nga
gjiri i kongresit tö gjithö shqiptaröve tö mörgimit.
Pikörisht Zogu öshtö duke pörfituar nga kjo situatö
krejt e posagme. Argumenti i tij, dhe argument
mjaft i fortö, öshtö qö, pasi Amerika dheAnglia nuk
e kanö njohur dhe nuk kanö ndörmend ta njohin
qeverinö e Hoxhös, ai "gözon tö drejtön tö njihet
pörsöri si mbreti i Shqipörisö nö mörgim'l me njö
qeveri qö do ta formojö sipas qejfit tö tij, megjithöqö
Komiteti "Shqipöria e Lirö'l nö tö cilön öshtö pjesötar
ai dhe njö copö e Ballit Kombötar, pörfaqöson njö
pakicö fare tö vogöl tö shqiptaröve tö mörgimit.
Ky öshtö problemi mö i madh qö ka pör tö
pörballuar kongresi. Po tö jetö se tö dy organizatat
e Bostonit nuk do tö böjnö gjö nö kötö pikö, ose, nö
mungesö tö tyre, kolonia e New Yorkut nuk do tö
marrö pörgjegjösinö pör t'i dalä zot deryrös historike
qö i öshtö lönö nö prag tö derös, atöherö shqiptaröt
e Amerikös pörgjithösisht do tö böjnö mirö tö heqin
dorö krejt nga lövizja kombötare, pör t'u lönö fushö
tö lirö organizatave mö tö reja, tö forrnuara tashmö
sö fundmi nga emigrantö politikö tö ikur nga tirania
komuniste e Shqipörisö, me Zogun dhe Ballin
Kombötar nö krye.

Fund
 Tryeza e löndös

Parathänie ...............5

Kapitulli I
Nj ömbödhjetö viet krizö kombötare........................9

Kapitulli II
Tre planet e copötimit tö Shqipörisö......... .............23

Kapitulli ilI
Regjimi Zogist-Fashist dhe Komunistöt................28

Kapitulli Iv
Shqipöria nä sytö dhe gojön e "Tö Mädhenjve"......4o

Kapitulli V
Komiteti Nacional i Qlirimit nö veprim.................48

Kapitulli VI
"Pushteti i Popullit" nö fuqi...... .............j7
 135

Kapitulli VII
Trashögimet historike tö "Vatrös'i................ ..........67

Kapitulli VIil
Metamorfoza e "Shqipörisö sö Lirö"........................ 86

Kapitulli D(
Bashköf alimet me delegatöt e Tiranös.. ................gT

. Kapitulli X
Rezoluta e senatorit Pepper...... ............ro7

KapitulliXl
Vazhdimi i regjimit komunist. .............u6

Kapitulli XII
E ardhmja e Shqipörisö.............. ...........r24
lllilliilllll