Nermin Vlora Falaski

PELLAZGËT - ILIRËT
ETRUSKËT - SHQIPTARËT
■ —i

■ ■ ■

i ; ' :"' ; • h -; ■ ■■!

..i i <: .

- J'

Nermin Vlora Falaski

 5. Prona gjuhësore dhe gjenetike - Probabilitetet e
monogjenezës së fjalëve;
Linguistic and Genetic Hereclities - Probability of
Monogeneses of Words;
Patrimonio Linguistico e Genetico - Probabilita
della Monogenesi delle Parole, Botimet TOENA, Tiranë
1997. (Në tri gjuhë paralelisht: shqip, anglisht dhe
italisht).

Sipas Nermin Vlora Falaschi-t "Stërgjyshërit e

shqiptarëve të sotëm, kanë banuar qysh në kohën
parahistorike në pjesën më të madhe të botës që njihej aso
kohe, me ç'rast kanë zhvilluar një qytetërim shumë të
rëndësishëm dhe kanë ngritur vepra me vlera të
jashtëzakonshme
Pellazgët, si popull shumë i lashtë, banonin në
periudhën parahistorike në Greqi, në Arkipelag, në brigjet
e Azisë së Vogël dhe të Italisë [...].
Trakasil, frigasit, lidët, karientët, etruskët, epirota-
sit, ilirët, italiotët (sanitët dhe oskët) dhe shqiptarët e
sotëm në përgjithësi konsiderohen se janë degë kryesore
të pellazgëve."
"Nuk ka dyshim se pellazgët, - konstaton Nermin
Vlora Falaschi, - kishin formuar një perandori të ndriçuar.
Ata, me anijet e tyre të shpejta, kanë arritur në vende të
ndryshme të botës së atëhershme dhe kudo kanë lënë
gjurmë diturie [...].
Pellazgët, kur kanë arritur në veri dhe kanë parë një
det me baltë, atë e kanë quajtur 'Deti Baltik'.
Kur e kanë kapërcyer Danubin dhe kanë gjetur
vende të mbuluara me borë, ato i kanë quajtur po me këtë
emër, emër ky që ka mbetur sot e kësaj ditë në të gjitha
gjuhët e botës.

8
 Kështu, kur thuhet 'BOREAL' kuptohet për vendin e
ftohtë, të erës së ngrirë, por rrënja e kësaj fjale është
'BORA' e shqipes pellazgjike."
Sipas autores, shqipja që flitet në Shqipëri ishte
gjuhë e përbashkët e pellazgëve, ilirëve dhe e etruskëve të
lashtë, prandaj nëpërmjet saj mund të rindërtohet edhe
historia e tyre.
Lidhur me etimologjinë e disa emërtimeve kapitale
autorja jep këto shpjegime:
PELLG. në italishte PELEAGO, që do të thotë "det
i thellë", ka dalë nga vet emri i pellazgëve, të cilët
quheshin edhe "popuj të detit".
Pastaj, Nermin Vlora Falaschi konstaton:
Emrat LLIR dhe ILIRIA e kanë ruajtur domethënien
e tyre me kuptim:
"njerëz të lirë në vendin e të lirëve".
Pa ashtu, emri "JON" [jonë], 'Deti Jon [ë])', dc
thotë: "deti i ilirëve".
[Deti Adriatik dhe Deti Jon i solëm nga ilL
quheshin më një fjalë: Deti Jonë].
Etruskët veten e quanin REZNA, që do të thotë:
'Rrezet e Atdheut Iliri'.
Disa studius kanë shkruar se etruskët ishin me ori-
gjinë nga LIDIA [një krahinë në Anadollin Perëndimor].
Kjo krahinë ndodhej afër vendeve të qytetërimeve jonike
dhe ka dalë nga emri: LIDHJA’.
- lidhja me qytetërime të tjera.
Ja, pra, tash ne mund të themi se pellazgët, 'popujt e
detit', ishin lundrues të lirë në 'detin e tyre' dhe autoktonë
të vendeve ku më vonë erdhën grekët.
Përkitazi me krijimin e emërtimit të territorit të
ilirëve të Siujdhesës Ballkanike - të Ilirisë, autorja vë në
pah se edhe fëmijët e nipat e tyre ishin të lirë dhe ndërtuan
Atdheun e të lirëve (ILIRIA), që në kohët e lashta arrinte

9
 deri në Danub. Por, pjesa më e përparuar, si në pikëpamje
ekonomike, ashtu edhe në pikëpamje kulturore, ishte Iliria
e Jugut, Shqipëria e sotme në kufinjtë e saj etnikë, ku,
zatën, i kryenin studimet e veta edhe perandorët e shquar
lë Perandorisë Romake - Cezari dhe Augustini.
Duke pasur parasysh thëniet e TUKLDIDIT, në
veprën e tij "HISTORIA", Nermin Vlora Falaschi
konkludon se Deti Adrialik më parë quhej "DETI JON".
Sipas TUKIDIDIT, gjithashtu, ’Epidamno (Durrësi) është
një nga qytetet në të djathtë, kur hyn në ujërat e thella të
Detit Jon. Aty afër banon fisi ilir i taulantëve.'
Duke u mbështetur në mendimet e A.V.PEARSON-
il. autorja nënvizon se shqipja është çelës për interpreti-
min c disa mbi.shkrimeve të Kretës së lashtë. Pastaj, lidhur
me këtë fenomen citon edhe një mendim tjelër:
'Shumë emra vendesh, malesh, lumenjsh, persona-
zhesh legjendare, nuk mund lë shpjegohen me etimologji
greke. Vetëm një gjuhë ka qenë në gjendje deri tash të
hedhë dritë mbi emrat e këtyre vendeve, e kjo gjuhë është
shqipja'.
"Sidoqoftë, - citohet N. Jokl-i, - vërejmë se trashëgi-
met linguistike që vijnë nga gjuhët e lashta të Ballkanit, si
ajo e ilirëve dhe e trakasve, janë të lidhura ngushtë me
gjuhën shqipe."
Por ajo që ia shquan vlerën dhe peshën shkencore të
këtyre studimeve është interpretimi i disa mbishkrimeve
nga Perugia e Italisë. Fjala është për disa tulla guri me
mbishkrimet etruske të vendosura si motiv zbukurues mbi
mur në hyrjen e universitetit. Këto mbishkrime të etruskë-
ve të lashtë zonja Falaschi i shpjegon me shqipen e sotme.
•"Këto fjalë, - sipas autores, - janë të mrekullueshme;
janë kaq të thella, kaq lakonike, kaq shqiptare, jo vetëm
në interpretimin e tyre, por edhe në formën thelbësore,

I
10
ashtu që muncl të themi se sot shkruhet dhe flitet, pak a
shumë, në këtë mënyrë."
"Greqishtja e vjetër dhe latinishtja, - nënvizon
autorja, u ndryshuan gjatë shekujve, kurse ilirishtja mbeti
praktikisht njëlloj. Me të drejtë, glotologu i mirënjohur
Gustav Mayer në 'Nouva Antologia' (1885) shkruan:
'Shqiptarët duhet të quhen ilirë të rinj, ashtu siç grekët e
sotëm quhen grekë modern'
Ilirishtja ose shqipja, - thekson autorja, - nuk u hele-
nizua edhe pse e përdori shkrimin grek për shumë kohë;
nuk u romanizua, nuk u sllavizua e as nuk u turqizua. për
arsye se shqiptarët me dashuri lë madhe dhe me një fana-
tizëm lë paparë e ruajlën kulturën dhe traditën e vet të
lashtë dhe pse malet vigane lë Ilirisë (Shqipërisë) e ruajlën
këtë popull vigan.
Kjo vlen sa i përket ruajtjes së gjuhës në Iliri, më
saklë në Shqipëri. Mirëpo, shtrohet pyetja si u përhap iliri-
shtja në Gadishullin Apenin?! Kësaj pyelje i përgjigjet
Herodoti, i cili thotë:
"Etruskët e flisnin gjuhën e një populli lë lashtë, që
jetonte në krahinën e Mesdheut para ardhjes së grekëve",
që do të thotë se etruskët ishin pellazgë, në të vërtetë ilirë,
të cilët, para se të vendoseshin grekët në Gadishullin
Ballkanik (12 shekuj para e.s.), jetonin në jug të Ilirisë.
Për më tepër, romakët etruskët i quanin TOSCI (TUSCl).
Këta ishin toskë. Prandaj, edhe krahina në Gadishullin
Apenin, ku u vendosen etruskët, u quajt Toskana, e kështu
quhet sot e kësaj dite. Aq më tepër, SENEKA e
përshkruan shkuarjen e etruskëve në Itali në këtë mënyrë:
"Etruskët numëronin me 'saecula' historinë e vet dhe
mendonin se "Saeculom' i parë fillonte në shekullin 12-11
para K."
Kurse për gjuhën etruske TIT LFVIO thotë:

11
 "Kam arsye të besoj se në atë periudhë fëmijëve
romakë u mësohej letërsia etruske, ashtu sikurse u mëso-
het sot ajo greke".
Nermin Vlora Falaschi jep një hartë në të cilën janë
shënuar me pika vendbanimet e pellazgëve. Sipas kësaj
harte, pellazgët-ilirët jetonin në radhë të parë, në Gadishu-
llin Ballkanik dhe në ishujt e Detit Mesdhe dhc të Detit
Egje, nga janë përhapur në Gadishullin Apenin deri te
Alpet; në ishujl Elba, Sicilia, Sardenja, Korzika. në
Anadoll etj.
Na e tërheq vëmendjen sidomos mendimi i autores,
sipas së cilës: gjuha ilire, nëpërmjet gjuhës elruske, ka
ndikuar në latinishten, e nëpërmjet të saj në gjuhët e tjera
që janë krijuar nga latinishtja.
Nermin Vlora Falaschi na jep edhe një tablo të
zhvillimit historik të pellazgëve-ilirëve-shqiptarëve gjatë
historisë dhe për rolin e tyre në të kaluarën e njerëzimit.
Përkitazi me këtë ajo shkruan:
"Fitimet tokësore të popujve shkojnë e vijnë. Fitimet
shpirtërore mbesin të vulosura në kohë si dritë e vërtetë
që nuk shuhen gjatë shekujve, por bëhen energji, shkencë,
dituri. Kështu ndodhi me pellazgët, me bijtë e tyre ilirët e
me nipat e tyre etruskët."
Autorja gjithashtu na jep edhe një mendim të thellë,
të drejtë dhe të qartë:
"Dhuna dhe egërsia i fshehin kulturat në shkurë të
helmuara. Por, kultura është dritë që, edhe kur të duket e
fshehur, nuk asgjësohet dhe, shpejt ose vonë, del dhe
vezullon në një trevë kulture të zhvilluar me fisnikëri të
vërtetë...
Në kulluasin e madh të kohës mbetet pjesa
bërthamore e një kulture të fshehur me dhunë dhe kjo vjen
e ndriçon përsëri në çastin e përshtatshëm. Nëse

12
trashëgimia pellazgo-etruske ishte zbërthyer nga roma-
kët, ajo cliti të lulëzonte përsëri në tokën TOSKE të etrus-
këve, duke ndriçuar Botën rilindase me ato mendje
madhështore si gjeniu botëror Leonardo da Vinçi, një bu-
rrë shteti si Nicolo Machiavelli, një eksploator si Amerigo
Vespucci, një artist i mrekullueshëm si Michellangelo, një
shkencëtar i ndritur si Galileo e shumë të tjerë. "
Pastaj, sipas autores, "'Toka e etruskëve', e ardhur
nga toka toske e ilirëve, bëri të rimishtrohet kultura e
lashtë në kopshtin e misterit dhe arriti me fërtymë e hov
për ta habitur mbarë botën me dritën e madhe të saj."
Nermin Vlora Falaschi i zë në gojë edhe Skender-
beun, vëllezërit Gjon, Pal e Andre Gazulli, Mikel Maru-
linin, Marin Barletin, Leonik Tomeun, Marin Beccike-
min, Miha! Artionin si dhe gjenitë, humanistël dhe dijeta-
rët të shquar botërorë, që dolen nga gjiri i popullit
shqiptar.
Autorja i inlerpreton disa mbishkrime etruske, në të
vërtetë i shpjegon ato me shqipen e sotme dhe kështu
argumcnton ndërlidhjen e tyre qenësore.
Nermin Vlora Falaschi i vë në pah edhe mendimet e
tre dijetarëve bashkëkohorë, mendime këto që janë të
ngjashme me ato të autores.
Kështu, sipas RlZBEZZO-s ekzistojnë përkime të
shumta ndërmjet onomastikës venete, japuge, ilire dhe
shqipe.
Sipas ELIA LATIES-it, nuk ka arsye të mos
pranohet origjina ilire e popujve italik.
Ndërsa, ALFREDO TROMBETTI është i mendimit
se fiset ilire ishin të përhapur në gjithë Gadishullin Italik
(Apenin), nga Venediku e Pugla e deri në Kalabri.
Zatën, Kalabria e mori emrin nga fisi ilir kalabrët, të
cilët ishin shpërngulur nga Dardania në jug të Gadishullit
Apenin.
13
 Vend të posaçëm Nermin Falaschi u kushton mbish-
krimeve ose shtyllave të varrezave të etruskëve, ku figu-
ron, zakonisht, shprehja "HAIRE".
Për shembull:
"TEI TOKE TEIMADHE NA T HAIRE."
Kjo shprehje filozofike dhe figurative në shqipen e
sotme do të thuhej:
"TË QOFTË ME HAIR NATA E MADHE (E GJA-
TË) (JETA NË VARR OSE NË BOTËN E AMSHUE-
SHME)".
Kjo shprehje dëshmon se etruskët, më saktë
pellazgët-ilirët ishin monoteistë, të cilët i besonin Zotil
dhe jetës në të dy botët. Vdekjen fizike në këtë botë e
konsideronin lindje shpirtërore në botën e amshueshme.
Prandaj, tek shqiptarët sot e kësaj dite është ruajtur
shprehja: "ka ndërruar jetë” = ka vdekur fizikishl, kurse
shpirtërisht ka kaluar në botën e amshueshme.
Shprehja "HAIR" përdorej edhe tek ilirët antikë të
Ballkanit. Kjo fjalë ndodhej edhe në portet e qyteteve-
shtete, për t'i thënë "qoftë me hair" ardhja e mysafirëve.
Pra, ilirët kishin zakon të shkruanin mendime
filozofike mbi varrezat dhe në fund të mendimit vinin
fjalën "HAIRE", si për të thënë: "qoftë për të mirë".
Në shqipen e sotme fjala "HAIR" është fjalë kuptim-
plote:
- mbarësi që sigurohet me punë, lumturi;
- mirësi e dikujt, dobi:
- njeri (djalë) i hairit, sahati i hairit;
- i pa hairin dikujt e diçkaje, përfitoi, pati dobi prej
tij e prej saj;
- s'bën hair - nuk sjellë dobi, nuk sjellë ndonjë të
mirë;
- s'ia kam parë hairin;

14
 - bëfsh hair ur. të vajt mbarë;
- mos bëft hair! malik;
- hair qoftë! (hair të bëhet);
- u bëftë i hairit! ur. u bëftë mbarë (për fëmijët);
- ia pafsh hairin! uron;
- mos ia paftë pikën e hairit! mallk.;
- të qoftë për hair! ur.
Mirëpo, lidhur me termin "haire" para shkencës
shtrohet një pyetje mc interes lë madh. Ne kemi menduar
se kjo shprehje është fjalë arabe, e cila, në arabishten e
sotmc, ka kuptime të shumta:
- punë legjitime, e drejtë;
- i dobishëm, i vlefshëm;
- i mirë;
- punë e shkëlqyeshme, por krahasohet edhe me
vepër mëshire, bamirësie;
- shkencë, dituri, për l'u lutur, për t'u falur, adhurim;
- lutje, falje, drejtësi, nder. të mirë, mirësi, favor;
- "Hajr-yl-vera ose Hajr-yl-berijje"*. i dobishëm i
popullit, i njerëzimit;
- profeti Muhanuned.
Mos vallë kjo dukuri është e rastit, apo diçka tjetër,
diçka që është e thellë, madje-madje shumë e thellë. Si
është e mundshme që mendimi filozofik i ilirëve të lashtë:
"TEI TOKE TEI MADHE NAT HAIRE" të jetë në
hannoni me ajetet e Kur'anit fisnik?!
Mos është futur kjo shprehje kuptimplote e pellaz-
gjishtes-ilirishtes-shqipes së moçme në arabishte nëpër-
mjet të ilirëve të dyndur nga Ballkani për në Azi në kohë
të lashta, sikurse, siç pohon Nermin Vlora Falaschi, ndo-
dhi që nëpërmjet ilirëve-etruskëve futeshin shumë fjalë
ilire-shqipe në gjuhen latine dhe në gjuhët tjera që lindën
nga latinishtja?!
15
 Sidoqoftë, edhe fjala "HAIRE", sikurse pellaz-
gjishtja dhe arabishtja kuranore, është hyjnore. Kjo fjalë
hyjnore tani përdoret në të gjitha gjuhët e botës islame,
sepse kjo shprehje më së shpeshti përdoret në Kur'an.
Substrati i arabishtes së solme letrare është, pa
mëdyshje, arabishtja kuranore, e arabishtja kuranore, siç
dihet, është gjuhë hyjnore. Po ashtu, edhe gjuha
pellazgjike-ilire-shqipe e lashtë është gjuhë hyjnore nga
se edhe shkrimtari i shquar antik Homeri pellazgët i ka
quajtur popullsi hyjnore.
Prandaj, lidhshmëria e shqipes, e cila është gjuha
më e moçme, me arabishtën, e cila është gjuhë mesjetare,
verëhen në karakterin e tyre hyjnor.
Për ilirët dhe Ilirikun, Nermin Vlora Falaschi, thotë:
"Kemi të hëjmë me një popull, historia e të cilit
fillon nëpër shpella, zhviUohet gradualisht e përparon në
fusha të ndryshme dhe përhapet nëpër tokat limitrofe. E
përmirëson tregtinë me anë të vijave detare, tokësore,
lumore, që e vënë atë në kontakt me Lindjen e përparuar
e me pasuritë e Evropës Qendrore. Iliriku ishte qendër
kalimi i domosdoshëm për këmbimet tregtare e kulturore.
Kjo qe një nga arsyet kryesore që iu dha mundësia asaj t 'i
zhvillonte pasuritë natyrore, duke i dhënë jetë një
teknologjie të zhvilluar, sidomos nëfushën e metalurgjisë.
Dhe, si fryt i kësaj lindën në Ilirinë e Jugut qendra të
ndryshme që u bënë fort të rëndësishme, si Butrinti,
Apollonia, Durrësi etj. ”
Autorja në fjalë në veprat e veta bënë fjalë edhe për
zhvillimin e metalurgjisë, sidomos në Ilirinë Jugore,
pastaj për çështjet kombëtare, për shkrimtarët antikë (Tit
Livio-n, Ciceron-in) si dhe për shumë studiues arbëreshë
të Italisë: për Girolamo de Rada, Angleo Masci, Vincenzo
Dorsa, Bernardo Bilota, Marchano etj., të cilët kanë

16
treguar lashtësinë e popullit shqiptar me anën e barazi-
meve etimologjike etj., si dhe kanë bërë fjalë për push-
timet romake në liiri.
Nermin Vlora Falaschi flet edhe për përkimet ndër-
mjet gjuhës etruske dhe shqipe dhe për fjalët ilire që
gjenden në gjuhën baske, izraelite, palestineze etj.
Duke pasur parasyh një mbishkrim të shekullit III
para e.s., të skalitur në një petë plumbi, zbuluar në afërsi
të Campiglia Marttima (Lovorno) e që ruhet në Muzeun
Arkeologjik të Firencës, më 10 rreshta e nja 50 fjalë, tekst
ky që përmban formulën magjike të mallkimit, ku
përseritet fjala karakteristike: "DHAPIKUN”, studiuesja
Nermin Vlora Falaschi konkludon se "ky mallkim gjendet
akoma në gjuhën shqipe më kuptim:
"të dha pikën " ose
"të raftë pika
Në përpulhje me mallkimin e duke u mbështetur në
studimin "Les Etrusques commencent a larler" të dijetarit
francez Z. Mayan-it. Falaschi thotë:
"Mallkimi 'SHEMNISTI', që do të thotë 'ta nisa
shemjen' [shembjen], përdorej nga etruskët. Për më tepër,
këto mallkime etruskët i skalitnin nëpër fysheke prej
druri, e më vonë prej metali dhe ua hidhnin armiqve të
vet."
Po ashtu, vihet në pah konstatimi i Mayan-it, sipas
të cilit, fjalë ilire ka edhe në gjuhën baske, hebreje, si dhe
në shumë gjuhë të tjera. Ndërsa për filistinët [pale-
stinezët], thuhet më tutje, se i takonin një fisi ilir në
përhapje, fis ky që pas ndaljes një kohë në ishullin e
Kretës, shkon në Kanan, ku stabilizohet. Prandaj, "vendi
[Palestina; palestinezët rrjedhin nga qyteti Palesta në
Himarë - Shqipëria e Jugut] e mori emrin prej tyre. Ata
izraelitëve të nënshtruar ua ndaluan punimin e hekurit;

17
 izraelitët hekurin mund ta përdornin vetëm për vegla
bujqësore. Për fabrikimin e veglave dhe për prerjen e
meremetimin e tyre, duhej të kërkonin leje prej filistinëve.
Kjo informatë ndodhet në Librin e Shenjtë: (I Samuel
13,19-22).", - konstaton Nermin Vlora Falaschi.
Përkitazi me sa u tha autorja thekson:
"Michael Frant, në 'Qytetërime Mesdhetare’, shkru-
an se filistinët kanë lënë mjaftë gjurmë në gjuhën e vendit.
Kjo mund të shihet duke vështruar një hartë gjeografike të
izrailitëve ku gjenden emra që kanë kuptim në shqipe."
"Për ta mbyllur këtë 'sintezë shembujsh'- Nermin
Falaschi përfundon - të marrim 'Stelën e Lemnos', për të
cilën është folur shumë, por që është konsideruar, deri
tash, e 'pakuptueshme', dhe ta interpretojmë me anën e
shqipes. Këtë e konsiderojnë si të vetmin mbishkrim
etrusk të njohur jashtë Italisë. I përket shekullit VI para
e.s. dhe gjendet në Muzeun e Athinës. Përmban një mbi-
shkrim bustrifcdik që shfaqet i ndërlikuar dhe i vështirë.
Ëshlë vajtim zie shumë therrës, ku shpesh përseritet
shkronja "th", që përfytyron qarjen, ankthin, vajtimin.
Interpretimi i tij dëshmon dhimbje të mbarë farefisit."
Nga veprat në fjalë të Nermin Vlora Falaschi-t
mund të mësojmë shumë gjëra interesante për lashtësinë e
shqiptarëve, për rolin e shqipes, si gjuhë më e vjetër,
gjuhë kjo që shërben sot si çelës për dëshifrimin e mbish-
krimeve etruske; mund të mësojmë se kultura etruske
ishte bazë e kulturës romake, më saktë e gjuhës latine.
Gjykuar sipas këtyre veprave të Nermin Vlora
Falaschi-t, kultura ilire, më saktë kultura e stërgjyshërve
të shqiptarëve, është bazë e shumë kulturave të tjera të
krijuara më vonë. Prandaj, veprat e sipërcekura të Nermin
Vlora Falaschi-t janë pa mëdyshje vepra të cilat meritojnë
me respekt të veçantë të studiohen hollësisht, të shqyr-
tohen seriozisht, të analizohen me sy kritik nga studiusit e
18

I
fushave interdisiplinare dhe secili dijetar, nga lëmia e vet,
të jepë gjykimin e vet shkencor dhe kritik përkitazi me
këto vepra, ku janë shtruar shumë probleme shkencore të
cilat, deri me tash, nuk janë ndriçuar sa duhet.
Që në fillim duhet konstatuar se rezultatet shken-
core të Nermin Vlora Falaschi-t janë në harmoni të plotë
me librat e shenjta.
Kështu, sipas Bibles në kohë të hershme "mbarë
toka kishte vetëm një gjuhë clhe fjalët e njëjta".
Këtë të vërtetë e pohon edhe Kur'ani.
Cila. pra, ishte kjo gjuhë mbarënjerëzore?!
Kjo ishte, natyrisht, gjuha hyjnore e profetëve, të ci-
lën e kemi quajtur "gjuha-nënë", më saktë kjo gjuhë ishte
pellazgjishlja - ilirishtja - shqipja e moçme.
Latinishtja, greqishtja, e ashtuquajtura sllavishija e
vjetër dhe osmanishtja ishin gjuhë artificiale, ishin gjuhë
administrative të perandorisë romake, bizantine dhe
osmane.
Në këtë mënyrë, kur "vdiqen" këto perandori, "vdi-
qën" edhe gjuhët e tyre administrative. Prandaj, latini-
shtja, greqishtja, sllavishtja dhe osmanishtja sot janë gju-
hë të vdekura.
Rezultatet shkencore të Giuseppe Catapano-s, e në
mënyrë të veçantë dy veprat e tij:
1) Thot-parlave albanese (1984) [Thoti fliste shqip,
para 12.000 vjetëvej.
2) Antichita della Lingua albanese (1988)
[Lashtësia e gjuhës shqipe], janë mbështetje të fuqishme
në të mirë të konstatimeve të Nermin Vlora Falaschi-t.
Të ashtuquajtura hieroglifet e Thotit, të prezentuara
në veprën e Giuseppe Catapano-s "Thot-parlava albana-
se", janë, në të vërtetë, ajetet e All-llahut dërguar profetit
të Vet, Thot.
19
 Do të thotë, këto hieroglife përfaqësojnë Librin e
shenjtë që i është dërguar profetit Thot para 12.000
vjetëve në gjuhën e Tij - në gjuhën shqipe.
Ky është fakt i padiskutueshëm, sepse përmendet
edhe në Bibel dhe në Kur'an.
Për më tepër, këto hieroglife figurojnë në fillim të
disa sureve (kaptina) të Kur'anit.
Mu për këtë arsye fjalët shqipe që figurojnë në Bibel
dhe në Kur'an s'janë tjetër pos fjalë hyjnore të bartura nga
librat e shenjta më të hershme, fjalë këto që All-llahu ua
ka dërguar profetëve të Vet: Adem, Thot, Ibrahim, Musa
(Mojsi), Isa (Jezui) dhe Muhammed.
Mirëpo, këto shenja enigmatike të Kur'anit deri me
tash nuk ka qenë në gjendje askush t'i dëshifroi dhe t'i
kuptoi, edhe pse All-llahu këto shenja misterioze në
Kur'an i quan ajete të veta. E këto ajete (hieoroglife) të
All-llahut dërguar profetit Thot i ka dëshifruar, shpjeguar
dhe komentuar me mjeshtri të jashtëzakonshme Giuseppe
Catapano.
Hieroglifet e Thotit shërbejnë si "Çelës" për dëshi-
frimin e librave të shenjtë, pra, edhe të Kur'anit, dhe
anasjelltas.
Prandaj, si hieroglifet e Thotit, ashtu edhe ajetet e
Kur'anit janë kuptimplotë dhe kanë lidhshmëri hyjnore
ndërmjet tyre.
Giuseppe Catapano, në veprën e vet "Antichita della
Lingua albanese" dëshmon se nga profeti Ibrahim e deri
te profeti Isa (Jesui), të gjithë profetët ishin pellazgë-ilirë.
Siç dihet, nga gjenealogjia e profetit Ibrahim rrjedh
edhe profeti Muhammed.
S'është, prandaj, e rastit që autorë të ndryshëm
(Evlija Çelebiu etj.) arabët dhe shqiptarët i konsiderojnë
vëllezër. Madje në gjuhën arabe ka shumë fjalë me
etimologji shqipe.
20
 Për më tepër, vetë emërtimi arab ka etimologji
pellazgo-ilire-shqipe të lashtë, e jo etimologji arabe, sepse
gjuha arabe është gjuhë mesjetare e jo antike.
AR - ar:ë - a = tokë dhe
AB - uj:ë - i
Do të thotë ar+ab = arë dhe ujë.
Ky emërtim fillin e ka nga koha e profetit Ibrahim
(Abraham), i cili si hiks (jkës - emigrues - muhaxhir) nga
Mesopotamia, ku jetonin pellazgët-ilirët-shqiptarët e la-
shtë, vendoset në Kanan (Palestina dhe Arabia e tani-
shme), në kohën e të cilit buron, te Mekeja e sotme, buri-
mi i ujit Zemzëm - burim i shenjtë. Kjo ndodhë në shekujt
XXII-XXI para e.s.
Atëherë, Ar-ab do të thotë toka me ujë (burim) (të
Zemzemit). Prej kësaj kohe emërtimi Kanan fillon gradu-
alisht të zëvendësohet me emrin Arab-ia.
Pra, që nga koha e profetit Ibrahim banorët që jeto-
nin rreth Abu (Uji) Zemzemit (ku sot ndodhet Mekeja)
filluan, kuptohet dora-dorës, të quhen arabë. E pas she-
kullit VII të e.s., të gjithë popujt ilirë të Gadishullit Ara-
bik, të Azisë së Vogël, të Afrikës Veriore, të Gadishullit
Pirenej (Spanja), dhe të ishullit Sicilia, popuj këta që e
përqafuan islamin (monoteizmin) muhamedan apo kura-
nor, për dallim nga islami isaian ungjillor, islami musaian
tevrator dhe islami ibrahimian, u quajtën arabë, kurse kul-
tura e tyre kulturë arabe.
Një anonimus anglez më 1879 pohon se shqiptarët i
takojnë racës më të vjetër të Evropës.
Sipas anglezit B.D.Hughes (1830) është vështirë të
përkufizohet vendi i quajtur tani Albania. Në fillim ishte i
kufizuar në trevën e vogël Albanopolis (tani Elbasan) në
Iliricum-in Jugor, i cili më vonë u quajt Epiri i Ri. Mirëpo,
gjatë qeverisjes së pafuqishme të Perandorisë Bizantine
21
 emri Albania u zgjerua mbi pjesën më të madhe të Ilirisë
(Iliricum) [emërtimi Ilirikum ishte sinonim i emrit Biza-
ntia] dhe të Epirit. Kështu sot kufinjtë e saj [Albanisë]
shtrihen:
- në veri mbi Bosnjën;
- në lindje mbi Maqedoninë dhe Thesalinë;
- në jug mbi Gjirin e Artës;
- në perëndim mbi Detin Jon dhe Adriatik.
Çështë e vërteta, Perandoria Bizantine ishte peran-
dori e ilirëve e jo e grekëve mesjetarë, siç mbizotëron
mendimi, sepse në Mesjetë nuk ka pasur grekë-helenë.
Grekët-helenët antikë, numri i të cilëve ka qenë i vogël,
janë zhdukur qëmoli. Grekët e sotëm janë, në të vërtetë,
konglomerat i etnosit shqiptar, vllah dhe turk.
Ami Bouë (1840), ndërkaq, ka shkruar se shqiptarët
ishin stërnipërit e ilirëve të lashtë (Les Schkipetares
desendant des anciens Illyriens).
Kurse E.L.Clark (MCM) ishte i mendimit se
shqiptarët i takojnë racës pellazgjike dhe racës ilire.
Në veprën dy vëllimshe të John E.Blunt-it (1878),
përkitazi me shqiptarët, ndërmjet të tjerash, thuhet:
"Për shqiptarët pak dihet në botën e qytetëruar.
Shqipëria, e cila ndodhet në Ilirinë dhe Epirin e Vjetër, në
Mesjetë, nga turqit, quhej Arvanasi, më vonë Arnavutluk,
nga grekët Arvanitia; por në gjuhën amtare të shqiptarëve
ajo quhet Skiperi, ose 'toka e shqipeve'".
Lordi anglez G.C.B.Broughton (1855), ndërkaq, i
dallon albanët evropianë, të cilët jetonin në Ilirinë Jugore,
d.m.th. në Albanopolis ose Albasano dhe albanët aziatikë,
të cilët jetonin në Albani (Kaukazi), në mes të Iberisë e
Detit Kaspik. E prej albanëve aziatikë, të cilët quheshin
edhe arnavudë doli sinonimi modern arnaud për gjithë
shqiptarët (pellazgët, ilirët, shqiptarët), pa marrë parasysh
se a ishin të Azisë apo të Evropës (1855).
22
 Sipas D.K.Jovanoviqit (1880) shqiptarët janë popu-
lli më i vjetër i Siujdhesës Ballkanike.
Shkencëtari serb Stojan Novakoviqi (1906) shqip-
tarët i konsideroi ilirë.
Ndërsa anglezi Edwin Pears (191 1) pohoi se shqip-
tarët ose arnautët janë pasardhës të racës më të vjetër të
Gadishullit Ballkanik, më saktë janë pasardhës të racës
ariane.
Është interesant pohimi i Redaktorit të Sallnamës
(Vjetarit) të Vilajetit të Kosovës, për vitin 1896/97), i cili,
ndërmjet të tjerash, shkroi:
"Tashmë shkruam për shqiptarët (arnutët), me emrin
pellazgë, që shtriheshin në një pjesë të Anadollil (Azia e
Vogël) dhe të Rumelisë (Ballkani).
Historia i njeh shqiptarët:
- ata të Anadollit dhe
- ala të Rumelisë, si një komb më të vjetër.
Zatën, besimet, folklori, doket e zakonet e madhëru-
ara të pellazgëve janë identike me ato të shqiptarëve dhe,
në gjuhën e vjetër të shqiptarëve. hasim fjalë pellazgjike.
Sipas pohimit të grekëve [fjala është për historianët dhe
kronistët grekë nga Homeri e këtej, të cilët, pas vendosjes
së tyre në Ballkan, i gjetën pellazgët - ilirët si në Ballkan
dhe në ishujt e Detit Mesdhe dhe Egje, ashtu edhe në
Anadoll, ku grekët ardhacakë krijuan, me kohë, koloni të
veta, dhe jetonin bashkërisht me banorët autoktonë [pella-
zgët-ilirët), të cilët, gradualisht, greqizohen në ato vise ku
u vendosen grekët] pellazgët, d.m.th. shqiptarët e vjetër
ndaheshin, kryesisht, në katër degë:
1. Ilirët, [fjala është për ilirët e periudhës së pas ar-
dhjes së grekëve në Ballkan, sidomos prej shekullit 8 para
e.s. e këtej], të cilët jetonin në territorin i cili shtrihej nga
kufijtë e Greqisë së Vjetër dhe ngushticës së Adriatikut,
23
në veri, ku përfshiheshin viset e Shqipërisë së sotme, të
Bosnjës, Hërcegovinës dhe të Dalmacisë.
2. Maqedonasit, që jetonin në trevën e cila shtrihej
nga Pindusi deri te malet e Sharrit dhe të Rodopeve, si dhe
nga Uji i Zi e deri te arkipellagu, ku përfshiheshin trevat e
Selanikut, Manastirit, Shkupit e Serezit.
3. Trakasit, që jetonin nga hapësira tokësore e cila
shtrihej nga Danubi, në veri, deri në Edrene, në jug.
4. Frigasit, që shtriheshin nga brigjet e Anadollit
[perëndimor] deri në trevat e Ankaras dhe të Sivasit. Në
këlë mënyrë, pellazgët pas shpërnguljes në Azi të Vogël e
gjetiu, u përzien me popuj të tjerë, me ç'rast emrin dhe
kombin e humbin.
Vetëm nga një pikë e pellazgëve, që mbetën pa u
asimiluar, u krijua kombi shqiptar, e kjo pikë ishte nga
dega e ilirëve. Me një fjalë, kjo degë ishte ajo kategori, e
cila e ruajli emrin, gjuhën, kombësinë, doket dhe moralin,
e që jeton në trevat e Shqipërisë (Arnavutluk) së sotmc.
Shqiptarët u krijuan nga ilirët e lashtë. Gjuha e pellazgëve
të vjetër është gjuha e shqiptarëve. Më vonë, duke qenë
nën sundimin romak, osman etj., u bënë ca ndryshime në
emrin, doket e zakonet, kombësinë dhe në gjuhën e
pellazgëve."
Hoxha Hasan Tahsini (1812-1880) për qëllimin dhe
rëndësinë e "Akademisë së Dijetarëve Shqiptarë" (Cemi-
yet-i Ilmiyye-i Arnavudiyyë), ndër të tjera, shkroi në
"Revistae Shkencave" (Mecmua-i Uluiriy.
"Të gjithë njerëzit e qytetëruar kanë përparuar duke
shkruar e lexuar [studime shkencore] në gjuhën e vet,
kurse ata njerëz që nuk kanë lexuar dhe shkruar në gjuhën
e vet kanë mbetur injorantë dhe barbarë. Shqiptarët,
ndërkaq, i kaluan, deri me tani, më se 3.000 vjet që nuk

24
janë duke e përdorur shkrim-leximin në gjuhën e vet
amlare. Përkundrazi, duke u qytetëruar (mësuar dhe
shkruar) në gjuhë të huaja studimet e shqiptarëve shkuan
huq (kot) dhe kurrfarë dobie shqiptarët nuk patën prej
tyre. Për këtë arsye, ata që vërejtën këtë dukuri, këtë
situatë, d.m.th. ata që panë se ishte nevojë jetësore dhe
ekzistenciale të lexojnë e të shkruajnë në gjuhën shqipe,
formuan këtë Akademi si imperativ të kohës."
S'do mend se shqipja e lashtë (pel 1 azgjishtja,
ilirishtja) duhet të ketë qenë gjuhë e shkrim-Ieximit para
latinishtes, greqishtes, hebraishtes, arabishtes, persishtes,
por që ka mbetur në harresë.
Pra, edhe mendimi i Hoxha Tahsinit është në
përputhshmëri të plotë me Biblen dhe Kur'anin, që u
cituan më sipër.
Me një fjalë. shqipja para 3.000 vjetëve jo vetëm që
ishte gjuhë e të folurit të popujve në vise të ndryshme të
botës, por ishte edhe gjuhë administrative, kuptohet, para
latinishtes, greqishes, sllavishtes dhe osmanishtes.
Në shkrimin e dy autorëve serbë L. Kovaçeviq dhe
L. Jovanoviq (1893) hasim në këtë shënim me interes:
"As serbët me kroatët, e as bullgarët nuk ishin gjith-
monë në vendet e tyre të sotëm të Gadishullit Ballkanik.
Në te qëmoti ishin grekët, ilirët dhe trakasit. Këta ishin tre
popuj indoevropianë, të ngjashëm, megjithatë të veçantë
[...]•
Në shekullin IV para e.s. (400-376) keltët nga veriu
i sulmuan ilirët, me ç'rast i pushtuan tokat veriore të
ilirëve [...].
Meqë ardhacakët romakë ishin më të arsimuar nga
banorët më të vjetër - ilirët, trakasit dhe keltet, këta filluan
t'i pranojnë gjuhën (latinishten) dhe zakonet e tyre, kurse
gjuhën amtare dhe doket e vjetra filluan t'i harrojnë.
25
 Atë çka e bëri latinishtja nëpër gjithë Gadishullin
Ballkanik, atë e bëri ndikimi grek në viset jugore, rreth
bregdetit të Egjeut dhe Jonit, ku, ai qëndroi në këmbë dhe
filloi të fuqizohej.
Në këtë mënyrë pak nga pak autoktonët (ilirët dhe
trakasit) u greqizuan dhe u latinizuan (romanizuan).
Vetëm disa fise ilire ende e ruajtën gjuhën e vet
kombëtare dhe kombësinë, por edhe ata morën shumë
fjalë dhe zakone romake. Këta ishin banorët e maleve të
vështira për depërtim nga deti deri të lumenjtë Limi i
Epërm dhe Drini i Bardhë dhe i Zi. Pasardhësit e tyre deri
me sot, me emrin shqiptarë (Shkipetari) ose arbër
(Arbanasi), e kanë ruajtur gjuhën e vet të vjetër ilire. Ilirët,
keltët dhe trakasit e tjerë u shkrinë, më pak në grekë, e në
numër të madh, në romakë pushtues."
Historiani turk Sylejman Kylçe (1941) ka konsta-
tuar se si pjesëtarë të pellazgëve në faqen e dheut kanë
mbetur vetëm shqiptarët.
"Nuk janë të paktë ata historianë apo shkencëtarë, -
shkruan Spiro N. Kondo, - që bëjnë fjalë për popullin e
lashtë pellazg- Këtë popull e kërkojnë dhe e vendosin në
vise të ndryshme të botës. Dhe, me të vërtetë, pellazgët i
gjejmë në shumë vende të Evropës, në ishujt e Mesdheut,
në bregdetin verior të Afrikës, në vise të Azisë së Mesme,
të Azisë së Vogël e gjetiu. Jo pa vend, Enciklopedia e Ma-
dhe Greke edhe Fjalori Elefherudhqi (Athinë) përmendin
edhe formacionin e nje 'Perandorie pellazgjike'".
Që edhe mbishkrimet e trakasve shpjegohen me
shqipen na dëshmon edhe bullgari akademik Vladimir
Georgievi, i cili është i njohur me studimet e tij të shumta
nga lashtësia e trakasve dhe pikërisht ky thotë se disa mbi-
shkrime të vjetra mund të dëshifrohen vetëm nëpërmjet të
gjuhës shqipe.
Ja një shëmbul!
26
 Është gjetur një unazë me mbishkrim DA-LE-ME
dhe ai këtë e shpjegon me shqipe:
DA-DHA dhe DA-LE-ME = Më del zot: mbromë.
Kjo unazë është gjetur në varr të një princi.
Këto probleme shkencore kaq të rëndësishme janë
hetuar dhe janë marrë, pak a shumë, në shqyrtim nga
studiusi austriak Karl Treimer.
Ky dijetar i spikatur në kumtesën e tij "Kontributi il-
iro-shqiptar kulturës evropiane", ndër të tjera, vuri në pah:
"Ne shohim se Skenderbeu është një hero kombëtar,
në lë vërtetë ndërkombëtar, është një mbrojtës me sukses
i Evropës, është një gjeni strategjik, politik e organizues.
Në atë kohë, kur Skenderbeu qëndroi larl e lart si yli
ndriçues, ylli i Rrasisë dhe i Bizantit ranë në det. Është
gjeni pse kombi heroik shqiptar, këtu në këtë truall, të
bashkuar me kombet e tjera të Ballkanil, nuk është tjetër,
pos produkt i natyrshëm i një intelekti të potencuar, një
shpirti kryesor. Dhe ashtu është, sepse kombi shqiptar
është stërnip ilirian. Ky intelekt e ky shpirt janë trashëguar
prej ilirëve të moçëm, që e kanë mbajtur dhe e kanë
shpëtuar jo vetëm Perandorinë Romake, por edhe atë
Osmane; madje edhe në parahistori ata ishin kulmi i
kulturës evropaine. Mu këtu duam ta tregojmë këtë gjë.
Si mund të vërtetojmë teoritë e këtilla, - pyet Trei-
mer, - kur dijmë se historia nuk na ofron fakte materiale?
Këtë e vërtetojmë në saje të dy disiplinave shkencore:
- arkeologjisë dhe
- linguistikës.
Dokumentet tona, përgamentet tona janë thellë në
tokë dhe për ato themi se ende janë memece, ose janë në
gojën e kombeve fqinje. Për këto të dytat themi se janë të
gjalla. Prandaj, këto të fundit kurrsesi nuk mund të
mohohen pse ato janë huazime.[...].
27
 Çka fshihet pas emrit keltik e gjerman për hekurin
(iron, Eisen)?"
I njëjti dijetar, në kumtesën e tij "Ilirët, qëndresa
dhe rëndësia e tyre" ka shkruar:
"Tek ilirët, komb ky i vjetër e me kulturë të Perën-
dimit, sigurisht nuk mund të thuhet se ka munguar krejt
shkrimi [...]. Kjo gjuhë [e ilirëve] ka qenë e gjallë edhe në
vende të tjera të Ilirisë, që mundën të mbroheshin nga
pushtimi i keltëve: siç supozohet, më përjashtim të Ilirisë,
në Stiri e në disa pjesë të Panonisë.
Para katastrofës së dyndjeve kelte, rreth 500 vjet
para Kr., treva ilire shtrihej deri në Danub e bile edhe në
veri të tij.
Dhe vet fakti që emri i hekurit në keltishten dhe
gjermanishten është ilirisht, siç thonë të gjithë, tregon, që
ekspansioni protohistorik i ilirëve në shekujt e kulturës së
Lauzivës dhe të Halshtatit duhet t'i ketë prekur të dyjat
këto kombe.
Emri gjerman është ilirisht; pranë Sofisë gjendet një
banjë termike që në kohën e vjetër quhej Germania, dhe
ky emër ilir kthjellet me anën arm.jerm. = ngrohtë dhe gr.
Me shqipën e sotme fjala gërm-an-ia mund të
shpjegohet në këtë mënyrë:
gër/n-it: 1. Kruaj a gërryej diçka; brej. 2. Trazoj që
të ndizet (për zjarrin), shpurrit.
an: ë, -a.
ia: prapashtesë.
Atëherë: gërmania: ana ku gërmitët toka nga zjarri i
brendshëm dhe nxehet uji = banjë tërmike.
Duhet ditur se çdo emër, e sidomos çdo emërvend,
në gjuhën pellazge-ilire-shqipe antike përfaqësonte një
fjali. Do të thotë emrat antikë ishin kuptimplotë.

28
 Pra, ilirët para periudhës La Tene shkonin deri në
Gjermaninë Veriore, ku ndër banjat e atjeshme duhet të
ketë pasur edhe një tjetër Gërmania. Gërmania, 769 mb.
Kr., është Wurmi i sotëm. Ky monument i vjetër gjuhësor
ruhet në fjalën shqipe zjarm deri në ditët tona [...].
Duhet ta kemi parasysh faktin se në fillim indo-
evropianët [pellazgët] kanë qenë një fis [popullatë] me
ekonomi kolektive, dhe ngritjen e tyre në shkallë më të
lartë të kulturës mund ta kenë arritur në rrugën e ndërtimit
lë gjuhës (mbishtresimrt), atëherë edhe afërsia gjuhësore
(e afërta) e tyre me hadidët [hititët] dhe (më e largëta) me
semitët [hebrenjtë, arabët etj.], ndoshta i ka rrënjët në të
tilla procese parahistorike.
Lidhja që i bashkonte indoevropianët e lashtë, për-
veç gjuhës ishte edhe kultura: shkalla e ekonomisë - tran-
shumanca me bujqësi primitive, - zakonet e njëjta dhe
mënyra e jetesës së njëjtë [...].
Epoka e madhe e përhapjes së indoevropianëve
[pellazgëve] duhet të ketë qenë para vitil 1.200 p.Kr.
Atëherë, popujt indoevropianë [pellazgët] mësyjnë
Dardanelet (Trojën), rrëzojnë Hatushën (shpartallimi i
hititëve), kalojnë qafën e Kaiberit dhe hyjnë në Penxhab
[Indi].
Mbetën në errësirë ato që ndodhnin në atë kohë në
Perëndim [...]. Ilirët në Perëndim kanë qenë bartësit dhe
përhapësit e kulturës së lashtë të hekurit [...].
Shihet qartë se protohistoria e ilirëve gërshetohet
me protohistorinë e keltëve, të italikëve si dhe me atë të
gërmanikëve, dhe këtu është puna që të arrinë në disa
përfundime më të shëndosha, natyrisht deri ku e lejon
materiali."
Mandej, - Treimeri, - konstaton:
Para tridhjetë vjetëve një gjuhëtar i dëgjuar, Herman
Gyntert, shkroi:

29
 'Është një gjë e vështirë të rrokiin me një vështrim të
përgjithshëm historinë e ilirëve: ata u përfituan në lindje
të zonës kelte, në vendin midis lumit Odër dhe Pyllit të
Bohemisë, e që nga Harci deri në krahinën e Vjenës një
drejtim verilindor për së gjati. Tash për tash nuk mund të
shpjegohet se si lindi kaq shpejt një popull i ri e me një
gjuhë të përcaktuar mirë, në një trevë aspak të mbyllur në
vetvete a të njësuar gjeografikisht e duke pasur një
popullsi të përzier me shumë elemente të tjera
Ilirët kishin formuar [...], në një kohë të shkurtër
dhe duke u shtrirë në territore e në qarqe kulturore të
idryshme, një kombësi më vete, e cila shtrihej në
erritorin që nga rrethet e Vjenës e gjer në veri e
veriperëndim; ku ka pasur kontakte gjuhësore bile edhe
me disa popuj fqinj dhe pak më në jug me baltët: në
Gjermaninë Lindore dhe në krahinën e sudetëve, pra në
veri të Danubit, u formua bërthama e fisit ilir.
[Duhet të ketë qenë bërthama e re, pas shpërnguljes
së mëhershme të një kategorie të pellazgëve-ilirëve nga
Ballkani për në Evropën Qëndrore dhe Veriore].
Kjo vërtetohet edhe me mjetet e arkeologjisë; hyn
këtu i ashtuquajturi tip i Lausicës, i cili duhet të lidhet
patjetër me kombësinë ilire të Evropës Lindore.
Ilirëve u përket edhe i ashtuquajturi rreth i
Aunjericës.
Kjo kulturë ilire në periudhën e bronzit shkon që
nga Alpet e gjer në pjesën lindore të Gjermanisë Veriore,
dhe duket se në një kohë të caktuar arrinte gjer në Detin
Baltik, i cili quhej edhe Galfi Venedik.
Ndërsa në fillim treva e ilirëve nga fillimi i
periudhës së bronzit shtrihej thellë nga perëndimi, deri të
lumi Verra, ata aty nga mesi i mijëvjeçarit të dytë e
zbrazin përseri këtë zonë të Gjermanisë Qëndrore me
Turinginë e Saksoninë si dhe Boheminë Jugperëndimore;
30
aty turren kudo keltët, të cilët ishin formuar në Gjerma-
ninë Jugore."
Karl Treimer konstaton edhe këtë:
"Ka diçka që të bën të mendosh, që më të rinj të jenë
popujt (gjuhët) kentum, pra grekët, italikët, keltët dhe
gjermanët.
Me këta duket se përveç fisit të veçantë të venetëve
në buzë të Adriatikut kanë qenë bashkë edhe tokatët në
Azinë Qëndrore. Që të dy këta janë shuar, por ekzistencën
e dikurshme të tyre e tregojnë me anë të gjurmëve
gjuhësore që na kanë lënë.
Venetët, më saktë venetët e Adriatikut, për ilirët
ndër të tjera ka rëndësi edhe fakti se kanë qenë fqinj me
këta në Istri, dhe kjo shkaktoi një ngatërresë për raportin e
dikurshëm nacional, d.m.th. gjuhësor.
Dëshmitë që kemi për këta popuj të zhvilluar na bën
të pranojmë që kemi të bëjmë me një popullsi të një lloji
të veçantë, me tipare gjuhësore disi midis italikëve dhe
gjermanikëve mbase edhe mjaft afër me maqedonasit [...].
Pra, stërgjyshërit e keltëve, italikëve dhe gjermani-
këve, - këta së pakut pjesërisht, gjendeshin nën supri-
macinë e ilirëve.
Këtë e shohim nga huazimet që në kohë shumë të
lashta (1000-500 para Kr.) u përhapen të këto kombe. Nuk
mund të themi se këto fjalë paraqesin analogji spontane e
të rastit."
Albanologu i shquar austriak Karl Treimer shkon
edhe më tutje. Sipas këtij dijetari edhe formulat e betimit:
- "Vallahi",
- "Billahi",
- "Tallahi", formula këto që sot përdoren në gjithë
botën islame, kanë prejardhje hyjnore dhe datojnë nga
koha e pellazgëve-ilirëve-shqiptarëve të moçëm, pra, këto
i përkasin kohës adamiane e jo asaj muhamedane.

31
 Përkitazi me këto formula Karl Treimer, përveç
tjerash, shkroi edhe këtë:
"Fjala shqipe 'be', afërsisht si arabisht - 'be', 'për
Zotin', formulë betimi, bashkë me 'besë', përbënë paralele
me emrin topik ilir 'Bi-lumium' në veriperëndim të Imo-
tskit në Dalmaci, duke kaluar nëpër një 'bi-,b'oithe' (emër
hyjnie 'Aithaj, dhe del kështu si njëfonnim autokton, prej
të cilit kanë dalë si huazime kelte e gjermane fjalët
'oeth-Eid'. Në këtë mënyrë vihemi në dijeni të ceremonive
solemne nga jeta publike e popullit të vjetër të ilirëve, të
historisë ose më mirë të parahistorisë së tyre."
Kështu, prandaj, sipas Karl Treimerit "të parët e
shqiptarëve lë sotëm kanë qenë bartësit e një shteti të
madh e të fuqishëm dhe krijuesit e kulturës evropiane të
hekurit, pra të një kulture të karakterit të lartë. Rezultatet
e tyre u morën prej kombeve lë tyre dhe e bënë Evropën
atë që është sot."
"Tapu Tahrir Defterleri", siç dihet, janë burime
kryesore për ndriçimin e historisë së Perandorisë Osmane.
Këto deftere, në të vërtetë, janë burime të rëndësishme për
ndriçimin e historisë së njerëzimit në përgjithësi që nga
paraqitja e profetit Adem e deri në ditët tona.
Perandoria Osmane në pikëpamje territoriale, insti-
tucionale, sistemore dhe kulturore ishte trashëguese e Pe-
randorisë Bizantine;
Perandoria Bizantine ishte trashëguese e Perando-
risë Romake;
Perandoria Romake ishte trashëguese e Perandorisë
së Aleksandrit të Madh të Maqedonisë;
Perandoria e Maqedonisë ishte trashëguese e Peran-
dorisë Pellazgjike.
Perandoria Osmane, Bizantine, Romake dhe Maqe-
done shtriheshin në tri kontinente - në Evropë, në Azi dhe

32

I
në Afrikë, Perandoria Pellazgjike, ndërkaq, shtrihej në
katër anët e rruzullit tokësor.
Kështu pra, "Tapu Tahrir Defterleri” mund të
konsiderohen dëshmi të gjalla të qytetërimeve të vdekura.
Kështu, përmes këtyre deftereve pasqyrohet "gjuha-
nënë" si gjuhë e parë në rruzullin tokësor.
Pasqyrohen edhe gjuhët e tjera:
- "gjuha-bijë" (shqipja);
- "gjuhët-mbesa"(armenishtja, persishtja, anglishtja,
arabishtja etj.) dhe
- "gjuhët-stërmbesa" (turqishtja, kinezishtja, japo-
nishtja etj.).
Po ashtu, në këto deftere figurojnë simbolet, she-
njat, shkronjat të krijuara nga profetët, kuplohet sipas
udhëzimeve të All-llahut, nëpërmjet të të cilave pasqy-
rohet gjuha, filozofia dhe sistemi shoqëror, kulturor, poli-
tik dhe ekonomik i profetëve si krijues të qytetërimeve
dhe të popujve.
Ndonëse "Tapu Tahrir Defterleri" janë me rëndësi
të madhe për shkencën, numri i të cilëve fatbardhësisht
është mjaft i madh, deri me tani janë publikuar vetëm disa
sosh (në Turqi, ish-JugosIIavi, Shqipëri).
Mirëpo, këto deftere të publikuara kanë mungesa të
mëdha, sidomos emërvendet (toponimet dhe mikrotoponi-
met), që figurojnë në to, janë lexuar kryesisht gabimisht
dhe nuk janë identifikuar, kurse etimologjia e tyre fare
nuk është zënë në gojë.
Prandaj, pa e ditur etimologjinë e emërvendeve, që
kanë lidhje me botën bimore, shtazore, shpendore dhe me
veprimtari të njerëzve të qytetëruar të kohëve të lashta dhe
mesjetare - me bujqësi, blegtori, zejtari, xehetari, tregti
etj., emërvendet nuk mund të lexohen drejt ngase janë të
paraqitura me simbole-shenja enigmatike për njerëzit e
sotëm, madje-madje edhe për osmanologët më të shquar.
33
 Kështu është për arsye se ato nuk mund të lexohen
dhe shpjegohen nëpërmjet të greqishtes, latinishtes,
hebraishtes, persishtes, arabishtes, e më së paku të
turqishtes, anglishtes, gjermanishtes...
Kështu është edhe për shkak se topinimet dhe
mikrotoponimet antike dhe mesjetare kanë domethënie në
"gjuhën-nënë", e cila tani nuk ekziston.
"Gjuha-nënë" nuk është tjetër pos adamishtja, më
saktë pellazgjishtja-ilirishtja-shqipja e moçme.
Megjithatë, toponimet dhe mikrotoponimet antike
dhe mesjetare të Evropës, të Azisë dhe të Afrikës mund të
lexohen dhe shpjegohen.
Mund të lexohen dhe shpjegohen vetëm nëpërmjet
të "gjuhës-bijë" (shqipes), e kursesi nëpërmjet lë
"gjuhëve-mbesa" dhe "gjuhëve-stërmbesa". "Gjuhët-
mbesa" dhe "gjuhët-stërmbesa" janë të reja, janë, pra,
shumë më të reja sesa që janë emërvendet antike dhe
mesjetare të rruzullit tokësor.
Ndërkaq, katibët (sekretarët) e Perandorisë Osmane,
të cilët i kanë shkruar këto deftere, kanë qenë shumë të
ngritur dhe në të shumten e rasteve kanë qenë shqiptarë
ose me prejardhje shqiptare. Këto shënime figurojnë edhe
në defterët në fjalë.
Pa e njohur morfologjinë e emërvendeve ato as nuk
kanë mundur të shkruhen drejt në ato kohë, e as do të
mund të lexohen drejt sot. D.m.th. njohja e morfologjisë
së emërvendeve është kusht i domosdoshëm për t'i lexuar
(dorëshkrimet) dhe kuptuar drejt këto deftere. Me një
fjalë, pa e kuptuar domethënien e emërvendit ai nuk mund
të dëshifrohet assesi.
Për këtë arsye, rëndësia kaq e madhe e dëshifrimit
dhe të kuptuarit të këtyre deftereve me inspiroi prej vitesh
që t’i përvishëm një pune të tillë delikate.

34
 Brenda 30 vjetëve pune intensive arrita ta përgadis
për shtyp një "Tapu Tahrir Defteri" të tillë duke e bërë
transkribimin, përkthimin, komentimin dhe analizën e saj
në turqishten e sotme.
Fjala është për "Tapu Tahrir Defteri, No.17" të cilin
e titullova:
"Defteri i Sanxhakut të Viçitrinës i vitit 1487 dëshmi
e gjallë e qytetërimeve të vdekura".
Në këtë defter është përfshirë Ballkani Qendror
(Kosova, Sanxhaku, trevat nga Krushevci, Nishi deri në
Sofje dhe pjesa më e madhe e Maqedonisë së sotme).
Nga dëshifrimi i toponimeve dhe të mikrotoponi-
meve të këtij defteri e kam përpiluar fjalorin krahasues:
"Gjuha-nënë" (pellazgjishtja, ilirishtja) - "gjuha-bijë"
(shqipja e sotme) - "gjuha-mbesë" (anglishtja) - "gjuha-
stërmbesë) (turqishtja e sotme).
Në rast se do të dëshifrohen dhe komentohen drejt
lë gjitha defteret osmane të shekullit XV dhe XVI, deftere
këto që përfshijnë territore të Evropës, të Azisë dhe të
Afrikës, atëherë mund të rikonstruktohet gjuha dhe
qytetërimi i pellazgëve dhe i ilirëve antikë dhe mesjetarë
dhe do të dëshmohet në mënyrë të padiskutueshme ekzis-
timi i Perandorisë Pellazgjike dhe të perandorive ilire
(Maqedone, Romake, Bizantine, Osmane).
Pra, këto deftere osmane i vërtetojnë dhe i fuqizojnë
tezat e dijetarëve botërorë, e në mënyrë të veçantë tezat e
Nermin Vlora Falaschi-t, Giuseppe Catapano-s dhe të
Spiro Kondo-s, si dhe pohimet e Bibles dhe të Kur'anit.
Sa për ilustrim do t'i ceki disa emërvende të cilat e
pasqyrojnë gjuhën pellazge-ilire-shqipe antike.
Emri gjeografik MESOPOTAMIA - Kurdistani -
Anadolli Lindor - Iraku i sotëm, del nga pellazgjishtja-
ilirishtja-shqipja e vjetër:
35
 - mes, - i m.sh. - e, -et. Pika e vendi në qendër të
diçkaje, pjesa e diçkaje që ndodhet në largësi të barabartë
ose gati të njëjtë me të gjitha anët e skajet e saj: qendër,
mesi i fushës (vendit), etj.
- o, o (oshtë, ashtë, është).
- pot, - i m.sh. -a, -at. Brez, brez toke.
- am/ë, -a f.sh. -a, at. Vendi ku nis një rrjedhë uji,
burim; shtrati i një rrjedhe uji. Ama e lumit.
- ia - prapashtesë pellazgjike-ilire-shqipe.
Kështu, MES-O-POT-AM-IA = Vendi i brezit (rri-
pit) tokësor që ndodhet në mes të amës së lumenjve (Tigër
dhe Eufrat).
Emri BALTIK del nga:
- ball/ë, -a. l.Dhë i përzier me ujë. 2. Tokë në
përgjithësi.
- ik - prapashtesë pellazgjike për disa emra gjeo-
grafike.
Prandaj, BALTIK'. Vendi (toka) me ujë (me baltë).
Madje edhe në suedishten e sotme ka shumë fjalë
me etimologji shqipe.
Madje edhe në kohën e Perandorisë Romake me
emrin Dakia ANALUMASE quhej territori i sotëm i
Serbisë Verilindore dhe e Bullgarisë Veriperëndimore,
d.m.th. ana nga derdhja e Moravës së Madhe në Danub në
drejtim të Lindjes, përgjatë krahut të djathtë të Danubit.
Ky toponim shpjegohet me shqipen e sotme: ana-lumit
[Danub]. Mu për këtë shkak në rumanishten e sotme,
sipas një llogarie të shkencëtarëve vlleh-rumunë, afro
40% ka fjalë shqipe, e intonacioni i rumanishtes është
shumë i afërt me atë të shqipes. D.m.th. rumanishtja e
sotme nuk është tjetër, pos ilirishtja - dakishtja e
romanizuar.

36
 Ndërkaq, territori në mes Danubit e Savës (Sremi)
quhej Panonia e Dytë ANALUMASE.
Analoge me këtë e kemi ANAMALJN'. Anamali,
trevë në veri të Liqenit të Shkodrës.
Në Dakinë ANALUMI-t ekzistonin kështjellat:
- VARIANE: var-i-anë = anë e varrit, anë e
varrezave;
- UT: zhyt. Ut kokën n'ujë = zhyt kokën në ujë.
Po ashtu, në kohën e Perandorisë Romake, forti-
fikata në Siri SERIANË, del nga: serrë,-a (shkëmbinj të
lartë e të thepisur, gërthatë) + anë = anë.
Kështu SERIANE: ana e serrave.
Edhe ky fakt dëshmon se Perandoria Pellazgjike
kishte shtrirje shumë të gjerë.
Derisa problemin pcllazgjik, siç pamë, e kanë
zgjidhur në mënyrë fatlume shumë dijetarë eminentë
botëror gjatë shekujve XIX e XX; derisa Spiro Kondo në
librin e vet: "Shqiptarët dhe problemi pellazgjik", botuar
në greqisht dhe shqip (1962,1964), e ka ndriçuar këtë
çështje detajisht dhe në shumë pikëpamje, Akademia e
Shkencave e Shqipërisë, përkitazi me këtë çështje,
shkruan: "Gjatë Rilindjes Kombëtare pikëpamja se nga
pellazgët e ka prejardhjen populli shqiptar u përkrah si
mbështetje për të treguar lashtësinë e tij. Pikëpamjet e
sotme më të rëndësishme mund të përmblidhen në dy
qëndrime kryesore:
1. Në Ballkan e në Mesdhe ka jetuar një popullsi e
tejlashtë me emrin Pellazg, që shërbeu si bazë për formi-
min e popullsive të mëvonshme të kësaj treve; gjuha e ty-
re pellazgjishtja është gjuhë e panjohur.
2. Në kohën e tejlashtë në Ballkan e në Mesdhe nuk
ka pasur një popullsi të njëjtë dhe as një emër të njëjtë për
të gjitha këto treva, prandaj emërtimet Pellazg e pellaz-
37
gjishte janë të pasakta." (Fjalor enciklopedik shqiptar,
Tiranë, 1985, 816).
Në bazë të të gjithave që u tha mund të konklu-
dojmë se Nermin Vlora Falaschi ka krijuar një metodo-
logji të re në dëshifrimin, shpjegimin dhe zbërthimin e
shkrimeve të lashta, metodologji kjo e cila shkencëtarët i
frymëzon dhe i trimëron për t'u marrë me këto çështje
delikate, por humane dhe qytetëruese.
Prandaj, i dëshirojmë shëndet dhe entuziazëm në
punën e mëtutjeshme të saj.

Korrik, 1998 Prof. dr. Skënder Rizaj

Prishlinë

38
 DY FJALË RRETH KËTIJ BOTIMI

Nermin Vlora Falaski (Falaschi) vjen para lexuesve

shqiptarë në Kosovë me një veprimtari të bujshme letrare,
publicistike, arkeologjike, historike e gjuhësore. Botimi i
rreth 40 veprave nga fushat e lartpërmendura bënë që këtë
shkrimtare e shkencëtare opinioni lexues ta quaj me të
drejtë Elenci Gjikë e këtij shekulli. Vepra e saj i është e
njohur opinionit gjuhësor në italisht, anglisht, spanjisht
dhe frengjishl. Natyrisht, një pjesë e madhe e kësaj
veprimtarie u botua edhe në gjuhën shqipe në Romë ku
jeton dhe punon autorja. Për gati gjysmë shekulli kjo
veprimtari hyri tinzishl në Kosovë dhe Shqipëri, meqë
sistemet moniste e kishin ndaluar qarkullimin e veprës së
saj dhe të vetë autores.
Në Shqipëri dhe në Kosovë, Nermin Vlora Falaski u
njoh shumë vonë. Dhe kjo, mbas shembjes së kështjellës
së komunizmit në Evropën lindore. Nga e gjithë
veprimtaria e saj letrare e shkencore, në vitin 1992 në
Kosovë iu botua romani E nesërmja e kohës, ndërsa më
1997 në Shqipëri vepra më e re nga opusi shkencor Prona
gjuhësore clhe gjenetike. Dhe asgjë tjetër nga ky
personalitet të cilin çdo komb në botë do të dëshironte ta
kishte në gjirin e vet.
Kësaj radhe, tek ne, këtu në Kosovë, për herë të parë
arritëm të përgatisim dhe ta botojmë veprën shkencore të
kësaj krijueseje në një vëllim të veçantë, ku gjetën vend të
pesë librat e botuar nga kjo fushë, që nga viti 1984 e deri
më sot. Kjo veprimtari e gjerë e botuar në italisht, anglisht
39
e shqip bëri për vete personalitete të ndryshme shkencore
në Evropë dhe Amerikë përkatësisht në gjeografinë
gjuhësore angleze e spanjolle. Duke u nisur nga Roma, aty
ku këto vepra u botuan për herë të parë, morën rrugën e
pafund në Evropë, Amerikë dhe Amerikën Latine, për çka
edhe mori shumë mirënjohje, dekorata dhe shpërblime të
ndryshme.
Në përgatitjen e vëllimit Pellazgët, Ilirët, Etruskët,
Shqiptarët, kemi ruajtur origjinalitetin e veprave të botu-
ara sipas viteve, shpesherë me ndonjë përsëritje, por gjith-
një duke i ruajtur origjinalitetin, tekstet ashtu siç janë
shkruar, me ndonjë qortim të vogël gjuhësor, i cili ka
shpëtuar gjatë botimit në shtypshkronjat italiane ku u
botuan veprat 1, 3 dhe 4 në gjuhën shqipe e ku kjo nuk
është zotëruar si duhet nga qortuesit. Por, kur kihet
parasysh që tërë veprimtarinë e saj letrare e shkencore
Nermin Vlora Falaski e shkroi në gjuhën italiane, dhe që
për 46 vjet iu mohua vizita atdheut, atëherë vetvetiu
përpjekja e parë që veprat t’i përkthejë vetë në gjuhën
shqipe flet shumë. Andaj, besoj se lexuesit do të kenë
mirëkuptim për ndonjë trajtë që do ta takojë në një ose
formë tjetër në këta pesë libra shkencorë.
Ky botim që hedh dritë mbi qytetërimet e lashta
mesdhetare përkatësisht gjuhët e vdekura të popujve të
Mesdheut, rrugë kjo shumë e vështirë, që Nermin Vlora
Falaski me këmbëngulje e ndjek qe një çerek shekulli,
gjithnjë e prirë nga mendimi se shkenca është këmbim e
jo ndeshje mendimesh të cilin aq shumë e përmend në
veprat e saja e që i paraprinë si yll ndriçues në rrugën e saj
të mundimshme shkencore, atëherë synimi është i qartë
dhe s’do koment më të gjerë.

H. Hasani
40
 QYTETËRIME TË
LASHTA MESDHETARE
Romë, 1984
 ISMAIL QEMALIT

Nga "KUJTIMET"

“U largova nga Janina me keqardhje, me 1864,

meqë Qyteti kishte për mua rëndësi të dyfishtë. Atje kisha
kryer studimet e mia, në nji krahinë ku në çdo hap njihnja
gjurmat e atij qytetërimi të lashtë pre-Elenik ose Pellaz-
gjik, që raca Shqiptare i ka të gjitha të drejtat ti reklamoi
dhe që qe burimi nga ku shpërtheu qytetërimi Grek. Midis
kujtimeve interesante t'asaj kohe, ësht vizita që bëra në nji
vend, që ma vonë u provua se ishte Tempulli i famshëm i
DODONËS. Dihej se orakulli i parë i lashtësisë, ai i
Dodonës, duhei të ishte në ato rrethe, por askush nuk e
kishte caktuar vendin me saktësi. Gjatë nji shetitjeje në
pronën e nji miku, afër fshatit Melingues (Janinë) më
treguan disa gërmadha arkeologjike fort të vlefshme dhe
të vendosura në nji mënyrë që më kujtuan për shkrimet e
positës së Dodonës: mali Tmarus që mbizotëronte mbi
gërmadhat, lisat shekullore dhe nji pus shum i lashtë,
bënë që ta ndjenja vehten në qëndrën ku ndodhej Dodona.
Dhjetë vjet më vonë, nji mision shkencor francez që kishte
vajtur në Janinë, deklaroi se qenia e vendit të Dodonës në
atë krahinë mund të konsiderohej vetëm nji andër. Aso
kohe unë ndodhesha në Vlorë me nji mik të fëminisë,
Kostantin Karapanos, dhe i shpjegova atij përshtypjet e
mia mbi gërmadhat e Melingus. Ai, si njeri i shkathtë dhe
plot inciativë që ishte, ifilloi gërmimet dhe pruri në dritë
Tempullin dhe shumë të dhëna me vlerë të madhe arke-
ologjike

43
 PELLAZGËT - ILIRËT
ETRUSKËT - SHQIPTARËT

nga tregimet e Homerit, Herodotit,

Tuqididit deri në studiuesit bashkohor
 KAPITULLII

Nji shumicë e madhe mbishkrimesh Etruske inter-

pretohen me anë e ilirishtes, që ësht shqipja e sotme. Në
këtë fushë shkenca po mbështetet mbi arkeologjinë, his-
torinë dhe në mënyrë të veçantë mbi linguistikën: idioma
ësht dëshmuese e pakontestueshme.
Me ndihmën e studiuesve të lashtësisë the të tjerëve
që vinë më vonë, deri t'atyre të ditëve tona, të përpiqemi
tani ta rindërlojmë historinë e Pellazgëve, llirëve,
Etruskëve dhe arsyet e gjuhës së tyre të përbashkët që
ende sot flitet në Shqipëri, 80 km në bregun lindor
t'Adriatikut.
Si bazë të studimit tonë, duhet të kemi gjithmonë
parasysh këto fjalë themelore të gjuhës ilire, të cilal rrojnë
akoma sot në shqipen moderne:
PELLG, në italisht PELAGO, që do të thotë "det i
thellë", nga vet emri i Pellazgëve, të cilët i quajnë edhe
"Popujt e Detit".
ILIR dhe ILIRIA e kanë ruajtur domethënien e tyre:
"njerëz të lirë në Vendin e të lirëve".
JON, "Deti Jon", ishte deti i Ilirëve.
REZNA e quanin vehten e tyre Estruskët, që do të
thotë: "Rrezet e Atdheut Iliri".
LIDIA: disa studiues kanë shkrojtur se Etruskët,
janë origjinarë nga Lidia. Kjo krahinë ndodhej afër
vendeve të qytetërimeve Jonike dhe do të ket qenë LID-
HJA me qytetërimet e tjera.
45
 Ja pra, tani ne mund të themi se Pellazgët, "Popujt e
detit”, ishin lundrues të lirë në "Detin e Tyre" dhe autok-
ton të vendeve ku më vonë erdhën Grekët.
Edhe fëmijët e nipërit e tyre ishin të lirë dhe ndër-
tuan Atdheun e të Lirëve (ILIRIA), e cila në kohërat e
lashta arrinte deri në Danub. Por pjesa më e përparuar, si
nga pikpamja ekonomike ashtu edhe kulturore ishte lliria
e Jugut, Shqipëria e sotme në kufijtë e saja etnike.
Nuk duhet të harrojmë se personalitete të rëndë-
sishme Romake, si psh. Giulio Cesari dhe Perandori
Augusto, i perfeksionuan studimet e tyre në shkollat e
mirënjohura të Ilirisë Jugore.
Mbas këtyre përcaktimeve të domosdoshme, mund
ta zhvillojmë lani argumentin, me ndihmën e studiuesve
ë lashtësisë dhe të tjerëve deri në ditë tona.
Kjo landë ësht shumë e madhe, por ne do të zhvillo-
jmë vetëm pjesën thelbore, në mënyrë që lexuesi të
përvetësoi pikal kryesore të së kaluarës sonë, rrënjël e së
cilës humbasin në mjegullën e kohës.
HOMERI, i cili rrojti në shekkullin IX Para K.,
tregon:
"Pellazgët ishin nji popull autokton që banonte në
tokat pjellore të Larisës, Argos e Kretës".
Në Iliadën e në Odhisenë gjindën informata të tjera
që i përkasin gjuhësisë. Midis autorësh të ndryshëm që
kanë trajtuar këtë argument nji nga më të cilsuarit ësht
Spiro Konda. Në veprën e tij: "Shqiptarët dhe Problemi i
Pellazgëve", ai mbështet tezin e prejardhjes drejtpërsë-
drejti të Shqiptarëve nga Pellazgët: dokumentimet e
ndryshme janë me përmbajtje barazimesh filologjike, to-
ponomastike, mitologjike. Ai shkruan se toponima të tipit
MALEA, MALIA, MALEIAON, rrjedhin nga fjala MAL.
Kurse të tjerë të tipit GYRES, GYROPETRA, e kanë
46
rrënjën e tyre në fjalën GUR. (Këto fjalë, shkruan Konda,
gjinden shpesh në tekstet e autorëve të lashtë, si psh. në
veprat e Homerit, në format TOU MALIA (ODHISEA cv.
308) dhe MALEIAN OROS (ODHISEA cv. 287).
Nji fjalë që takohet shpesh në ILIADË dhe që ruhet
akoma në gjuhën shqipe ësht fjala "PYLL". Në ishullin e
Lezbos, ku banonin Pellazgët gjindet nji mal me pyll të
dendur dhe që e ka ruajtur emrin origjinal: PYLLAJON.
Po nga ky ishull ishte edhe heroi PYLLAJONI, koman-
dant i shigjetarve Pellazgë (ILIADA rap. II, v 1014).
Fjalët MAL, GUR, PYLL, përmenden shpesh në
Odhisenë dhe na japin të kuptojmë se Ulisi, gjatë udhë-
timeve të tijë për eksplorim, në të kërkuar vende të pasura
për të kolonizuar, ndeshej në shkëmbinjë në zona me
gurë, por edhe në vende plot pyje.
Në kohërat e lashta, Deti Adriatik njihej si "DETI
JON", që do lë thotë: DETI i ILIRËVE. Këtë lajm e kemi
nga TUQIDIDI në veprën e tij madhështore "HISTORIA",
ku shkruan për themelimin e qytetit Epidamnos (Durrës):
"Epidamno ësht nji nga qytetet në të djathtë, kur
hyn në ujërat e thella të Detit Jon. Aty afër banon
fisi ilir i Taulentve".

Autorë të ndryshëm kanë shkrojtur mbi Pellazgët e

shpesh me teorira kontradiktore. Vetëm në nji pikë opin-
ioni tyre ka qenë i njizëri: në të mohaur çfardolloj afërsie
gjenetike midis Pellazgëve dhe popujve Helenikë ardhur
më vonë. Tashmë ësht vërtetuar se Pellazgët ishin autok-
tonë dhe Grekët imigrantë.
HERODOTI, at i historisë, na jep lajme shumë
interesante. Ai rrojti në shekullin VI Para K., kur shkrimi
ishte konsoliduar, prandaj rrëfimet e tij janë interesantë:

47
 "Grekët mësuan nga Pellazgët artin e punimit të
bronzit, të themelimit të qyteteve e të fortifikimeve".
Akoma sot, muret e ngritur me masa të mëdhaja
guri quhen: "mure pelazgjike".

Në këtë përmasë, Herodoti informon se Pellazgët e

ngritën murin rrethues t'Akropolit t'Athinës e se Grekët
morën prej tyre mitet e perënditë dhe se në kohërat e
lashta Greqia quhej PELLAZGJL
Ky lajmi tjetër i Herodotit ka të bëj me idiomën. Ai
shkruan se ka zbuluar gjurma të Pellazgëve në Dodonë
t'Epirit dhe se vendasit flisnin nji gjuhë që ai nuk njihte.
Tani të anaiizojmë elementin e rëndësishëm gjuhë-
sor të Pellazgëve, të Ilirëve e të Etruskëve. Por së pari
duhet të përpiqemi të kuptojmë emigrimet e përhapjet e
tyre, për të qenë në gjendje të shpjegohet kultura e gjuha e
përbashët.
Autorë të ndryshëm informojnë se DORËT ishin
ilir. Të shohim se çfar shkruan Tuqididi mbi këtë popull të
shquar:
"Përveç disa përjashtimeve të vogla, banorët e Ko-
rinthit ishin Dorët, njifis Ilir. Dorët u shtynë në veri
e në drejtime të tjera duke kryer nji rol të rëndë-
sishëm në përhapjen e kulturës në Botë".
Studiuesi HAN KRAHE ësht interesuar për gjuhën
e Dorëve dhe midis informatash të ndryshme interesante
kemi edhe këtë:
"Nji numër i madh fjalësh të dialektit dorik nuk
mund të shpjegohet me greqishten, por shpjegohet
me ligjet gjuhësore të ilirishtes"
Për ta konfermuar këtë teori, ësht i nevojshëm të
përmendim se nji nga fiset e Dorëve ishte ai i Heraklidve,
me në krye HYLLON.
48
 Në shekullin e kaluar, studiuesi austriak VON
HAHN ishte konsull në Janinë, ku e pati këtë ngarkim për
shumë vjet me radhë. Ai tregoi interes të madh për të
dhënat arkeologjike në Shqipëri, për gjuhën e dialektet e
ndryshme të Vendit. Kështu vendosi ta studioi gjuhën, me
ndihmën e Kostantin Kristoforidhit dhe me 1854 botoi nji
libër në Vienë: "ALBANISCHE STUDIEN", ku midis
tjerash shkruan:
"Shqiptarët janë autokton meqë rrjedhin drejt prej
Ilirëve, ashtu si edhe popujt e Maqedonisë dhe të
Epirit, të gjithë pasardhës të Pellazgëve prehis-
torikë".
Ai shkruan se ka qenë në gjendje ta përkrahë këtë
tezë me ndihmën e barazimeve etnonimike, toponimike,
midis ilirishtes dhe shqipes.
A. V. PEARSON e konsideron shqipen si çelësin
për interpretimin e disa mbishkrimeve të Kretës së lashtë.
L. BENLOW: "La Grece avant les Grecs" (Paris
1877, fq. 10) shkruan:
"Shumë emra vendesh, malesh, lumejsh, person-
azhesh legjendarë, nuk mund të shpjegohen me
etimologjinë Greke. Vetëm nji gjuhë ka qenë në
gjendje deri tani të hedhi dritë mbi emrat e këtyre
vendeve, e kjo gjuhë ësht shqipja”.

NORBERT JOKL, në "REALLEKXIKON DER

VORGESCHICHTE" (1924, fq. 186), shkruan:
"Sidoqoftë, vërejmë se trashëgimet linguistike që
vinë nga gjuhët e lashta të Ballkanit, si ajo e Ilirëve
dhe e Thrakëve, janë lidhur ngushtë me gjuhën
shqipe".
Përsa i përket çështjes gjuhësore, pata nji eksperi-
encë të mrekullueshme në Perugia t'Italisë. Në hyrjen e
49
Universitetit, mbi mur, në të djathtë e të majtë, janë
vendosur si motiv zbukurues, tulla guri me mbishkrime
etruske. U ndala dhe i lexova ata, duke i kërkuar ndihmë
njohjes shkollore të greqishtes së vjetër. Habitja e gëzimi
im u bënë të mëdha, kur kuptova se isha në gjendje të
kuptoj, jo vetëm fjalë të izoluar, por fraza të përsosura, me
anën e shqipes. Këtu kemi disa nga mbishkrimet e
Perugia-s:

/rt W
ETRUSKE SHQIPE
ARCA ZINI TANNIA ARKA ZINI (i)
TANNIA (s)

VTHTEH-flJ
LA VETI AV. (AVLLI) LA VETIT AVLLI

50
 L/\ FISI FARI LA LA FISIN FAREN LA

LAN VETI LANE LAN VETIN LAN

URIA URIA

HWU
LA VAIN LA VAIN

/JJ^ OJVA
AIO VKM M

AVLE SCELI
<w AVLLI SHKELI
MADNOIA LEYE DA MADHNIA LEJE DHA

51
 Këto fjalë janë të mrekullueshme; kaq të thella, kaq
lakonike, kaq shqiptare, jo vetëm në interpretimin e tyre,
por edhe në formën thelbore mund të themi se sot
shkruhet dhe flitet, pak a shumë, në këtë mënyrë.
Greqishtja e vjetër dhe latinishtja u ndryshuan gjatë
shekujve, kurse ilirishtja mbeti praktikisht njilloj. Me të
drejtë, glotologu i mirënjohur GUSTAV MEYER, në
"Nuova Antologia" (1885, f. 535) shkruan:

"Shqiptarët duhet të quhen "ILIRËT E RINJ", ashtu

si Grekët e sotshëm quhen "GREKËT MODERN".

Ku duhet kërkuar misteri i ruajtjes së gjuhës ilire?

Në lë vërletë, ajo nuk u helenizua, megjithse përdori
shkrimin grek për shumë shekuj; nuk u latinizua mbas
zaplimit të Romës me 168 Para K.; nuk u sllavizua, si tek
fqijt e tjerë, kur Sllavët zbritën në jug, rreth shekullit të
gjashtë; nuk u turqizua gjatë pesë shekujve të zaptimit
Otoman.
Këtë gjë të mrekuilueshme e kreu dashuria e shqip-
tarit për kulturën, për traditat, për nevojat shpirtërore edhe
me ndihmën e maleve vigane, që mbrojtën nji popull me
të kaluar vigane.
Ky koncept ka vleftë përsa i përket mbrojtjes së
gjuhës në Shqipëri, por si mund të shpjegohet përhapja e
kësaj gjuhe në gadishullin e Apenineve?
Edhe njiherë po na vjen në ndihmë Herodoti:

"Etruskët flisnin gjuhën e nji populli ta lashtë, që

jetonte në krahinat e Mesdheut para ardhjes të
Grekëve"

Ne e dimë se ai popull ishte populli Pellazg.

52
 Le ta vështrojmë hartën gjeografike që tregon
përhapjen e Ilirëve në gadishullin e Apeninve, rreth vitit
1200 Para K. Vendet ku u vendosën Ilirët janë shënuar me
pika. Dikush mund të thotë se nuk duhej shënuar me pika
vendbanimi i Etruskëve, meqë nuk figuron në hartat
zyrtare. Nuk mund ta dimë se ku ndodhet gabimi, por
neve po mbështetemi në të folmen e Etruskëve, që ishte e
njejta e Ilirëve, prandaj nuk duhet ta lëmë atë jashtë sferës
ilire. Në fakt, mbishkrimet etruske interpretohen me anën
e ilirishtes e nuk ësht i pakuptim që Romakët ti quanin
Etruskët TOSCHI (Tusci), duke ditur se ata flisnin të
njëtën gjuhë TOSKE të Ilirisë Jugore.
SENECA na e konfermon ardhjen e Etruskëve në
Itali, si e pamë edhe në hartën gjeografike, me këto fjalë:

"Etruskët numëronin me "Saecula" historinë e tyre

dhe mendonin se "Saecolum" i parëfillonte në vitet
1200-1100 Para K.

Për ta mbrojtur pikëpamjen tonë, mund të na vi në

ndihmë edhe TITO LIVIO, i cili jetoi ashtu edhe si
Seneca, në fund të Erës së vjetër e në fillim të Erës sonë.
Ja pra se çfar shkruan TITO LIVIO mbi gjuhën etruske,
duke përmendur shekullin e FV Para K.:

"Kam arsye të besoj se në atë periudhë fëmijëve

romakë iu mësohej letërsia etruske, ashtu si sot që u
mësohet ajo greke".

53
 .............. ".■ V
%

n
rn

“;’z &
.0

•' .Lo
n

Ësht e qartë se gjuha ilire, me ndërmjetësinë e

gjuhës etruske, nuk ka munguar të influencoi gjuhët e
tjera, si psh. latinishten dhe ato që rrjedhin nga kjo gjuhë.
Tani të shohim disa mbishkrime në Itali, të cilat
interpretohen me anën e shqipes:
54
Në Val Cainonica

3L
o

0 3X3
etkuske SHQIPE

LE LF.NF. <të> LE LENE

3CI I Hl V
VINI RE VIN1 RE

ifXIXOOX
ENO HINE ENE HINE

f yi f 3DY VREIU
VREIU

55
 kapitulli n

Fitimet tokësore të popujve shkojnë e vinë. Fitimet

shpirtërore mbesin të vulosura në kohë si dritë e vërtetë që
nuk shuhet gjatë shekujve, por bëhet energji, shkencë,
dituri. E kështu ndodhi për Pellazgët, për bijtë e tyre Ilirët
e për nipërit e lyre Etruskët.
Dhuna dhe egërsia i mshehin kulturat nën shkurra të
helmuara. Por kultura ësht dritë që, edhe kur duket e fshe-
hur, nuk asgjësohet dhe shpejt a vonë del dhe vezullon në
nji trevë kulture lë zhvilluar me fisnikëri të vërtetë.
Pa dyshim, në kulluesinë e madhe të kohës mbetet
pjesa bërlhamore e nji kulture të mshehur me dhunë dhe
kjo vjen e ndriçon përsëri në çastin e përshtatshëm. Nëse
trashëgimi Pellazgo-Ilire-Etruske ishte zberë nga Ro-
makët, ai diti të lulëzoi përsëri në tokën TOSKE të
Etruskëve, duke ndriçuar botën Rilindase me ato mendje
madhështore si gjenia botërore Leonardo Da Vinçi, nji
burrshteti si Nicold Machiavelli, nji eksplorator si Ame-
rigo Vespucci, nji artist i mrekullueshëm si Michelangelo,
nji shkenctar i ndriçuar si Galileo e shumë të tjerë.
Toka toske e Etruskëve, ardhur nga toka Toske e
Ilirëve, bëri në mënyrë që të rimishërohet kultura e lashtë
maturuar në kopshtin e misterit dhe arriti me fërtymë e
hov, për ta habitur botën mbarë me dritën e madhe të sajë.
Në të njëjtën kohë, po ajo dritë shpërtheu dhe u
përhap edhe nga toka e lashtë e Ilirisë: Gjergj Kastrioti

56
Skenderbeu, duke përmbledhur rreth tij principatat e
Shqipërisë në nji shtet të vetëm, për 25 vjet i mbajti krye
turrjeve të Osmanllive. Deri pas vdekjes së Skenderbeut,
me 1468 shokët e tij i mbajtën Vendin të lirë akoma për
11 vjet. Rrethimet e Krujës e të Shkodrës u bënë të
famshëm dhe frymëzuan Evropën që po dilte nga Mesjeta
në dritën e Rilindjes.
Skenderbeu, me guximin e tij të jashtzakonshëm,
me mprehtësinë e tij mendore, me konceptin e nji
burrshteti në bashkimin e forcave ishte nji pararendës për
kohërat e tij: si i tillë u adhurua në mbarë botën.
Vllezërit GJON, PAL e ANDREA GAZULI kanë
lojtur nji rol të madh në veprimtarinë e Skenderbeut. Të
tre ishin ambasadorët e tij dhe kanë kryer në mënyrë të la-
vdërueshme misionet e tyre. Andrea Gazuli ishte nji nego-
ciator i mprehët, e me 1462 bëri nji marveshje me Repub-
likën c Raguzës dhe doli zot që ti viheshin në dispozite
Skenderbeut limanet dhe anijet e Republikës së Raguzës.
Më vonë i takon PAL GAZULIT të fitoi të drejtën
nga republika dalmate për përdorimin e bazave të ishujve
Lezina e Kurzola.
Familja GAZULI ishte nga Shkodra dhe migroi në
Venedik me shumë bashkatdhetarë të tjerë, mbas rënies së
kështjellës me 1479. Në qytetin e lulëzuar të Lagunës u
formua nji qendër vëllazrore Shqiptare fort aktive, me
shkollën, spitalin, shtypshkronjën e vet. Për këto realiz-
ime punuan artistë të famshëm: pjesa e përparshme e
shkollës u dekorua nga piktori i mirënjohur VIKTOR
KARPAÇI (II Carpaccio) i cili u frymëzua nga qëndresa
heroike e Shkodrës. Karpaçi ka kryer vepra artistike të
vlefshme edhe brenda shkollës Shqiptare.

57
 GJON GAZULI u emërua profesor i matematikës e
astronomisë në Universitetin e Padova-s, ku i kishte kryer
studimet. Ai fitoi famë të madhe në fushën e astronomisë.
Republika e Raguzës i dhuroi nji shtëpi, ku kaloi vitet e
fundit të jetës së tij, kushtuar krejtësisht studimeve shken-
core që ishin aq të rëndësishme për meteorologjinë, për
lundrimin e në përgjithësi për ekonominë e asaj kohe.
Duke përpunuar teoritë e Tolomeut që e konside-
ronte Tokën qendrën e Universit, Gjon Gazuli kishte
arrilur në përfundime të kundërta, të përgjashme me ato
që më vonë do të shpikën nga KOPERNIKU.
Gjoni kishte ndërtuar edhe vegla me koncepte të
reja për kalkulimin e lëvizjes së planeteve.
Në vitin 1451, Andrea Gazulin e kishin dërguar me
mision tek Papa Nikola V, që li kërkonte Atij të hiqte
tatimin që Raguza i paguante Vatikanit. Me 1458, Math-
ias Korvinus, bir i heroit Hungarez Hunjadi, e ftoi Andrea
Gazulin si arsimtar, në Universitetin e Budës.
Nji tjetër humanist Shqiptar ësht MIKEL MARULI,
familja e të cilit kishte emigruar në Ancona t'Italisë.
Ludovico Ariosto shkrojti këtë epigraf për Marulin:
"Edhe në mërgim e ndjeu presencën e lirisë”.
Veprat e tij pedagogjike u botuan shumë herë në
gjithë Evropën, deri në ditë tona.
Në vitin 1480, kur Sulltan Mehmeti i II zbriti
n'Otranto, Maruli ishte Akademik në Napoli, ku rronte
edhe djali i Skenderbeut, Gjon Kastrioti. Së bashku orga-
nizuan nji grup të përbërë prej kalorësve dhe luftuan
kundër Sulltanit, derisa nuk i hodhën në det Osmanllijt.
MAREN BARLETI, tjetër shqiptar i mërguar në
Venedik, ka shkrojtur shumë vepra, por dy prej tyre janë

58
botuar në të gjitha vendet Evropiane. E para e ka titullin:
"BELLUM SKODRENSE", ku flet mbi rrethimin e fundit
të Shkodrës, ku ai vetë kishte marrë pjesë.
Vepra tjetër e rendësishme ësht, "HISTORIA DE
VITA ET GESTIS SKANDERBEGI", ku në figurën e
heroit Shqiptar, Barleti mishëron cilësirat që çdo popull
andrron të gjejë tek qëveritarët e tij. Janë të shumta iderat
e ndriçuara që figurojnë në këtë vepër. Nji nga më intere-
santet ësht ajo që i përket gruas në shoqëri: ajo ësht në
gjendje të zbatoi detyra luftarake e shtetërore dhe njikohë-
sisht të jet nji nanë e mirë për fëmijët e sajë.
Me interesë lë madhe edhe nga pikpamja moderne
paraqiten fjalimet e Skenderbeut:
"Koncepti i lirisë nuk mund të ndahet nga ai i
dashurisë për Atdhe, për njeriun e lirë, për jetën,
për fëmijët, për shoqërinë".
..."Liria ka hyrë shumë thellë në zemrën e çdo
Shqiptari... Lirinë nuk iua prura unë: e gjeta këtu
midis jush".
Veprat e Marin Barletit u shtypën në Venedik nga
vëllezërit: "Bernardinus et Matteo Veneti qui vulgo dicun-
tur ALBANESOTl". Këtë lajm na e jep Marc Antonio
Sabellico.
Në periudhën e Rilindjes hasim me nji tjetër Shqip-
tar me famë Evropiane: LEONIK TOMEU, emigruar nga
Durrësi në Venedik. Ai i përfundoi studimet humanistike
në Firenze. Me 1497 u ftua si profesor filozofie në Uni-
versitetin e Padova-s, ku, midis tjerash pati si nxënës edhe
KOPERNIKO-n.
Tomeu përpunoi nji kalkulim të përsosur mbi
meridianet e mbi paralelet, por kryevepra e tij përbahet
nga: "DHJETË DIALOGET", ku trajton tema filozofike,
morale, historike e letrare. Ka shkrojtur edhe: "HISTO-
RIA E JETËS DHE E VEPRAVE T'ARISTOTELIT" dhe
59
 "VJERSHA TE NDRYSHME", ku e lartëson njeriun e
lirë dhe bukuritë e Natyrës. Pak kohë para vdekjes, me
1531, botoi: "DE VARIA HISTORIA".
Në Venedik Tomeu kishte themeluar shkollën Aris-
totelike dhe i kishte dhanë hov Qëndrës Shqiptare.
MARIAN BEÇIKEMI, të cilin e quanin "SHKOD-
RANI", njihet si shkrimtar, pedagog, historian dhe orator.
"PANEGJIRIKAT" e tij ishin të famshëm në periudhën e
Rilindjes. Edhe ai e perdori artin e tij të shkrimtarit të
talentuar për ta egzaltuar Skenderbeun e ndeshjet heroike
të Shkodres, të cilat i kishte jetuar kur ishte fëmijë.
Beçikemi shkrojli edhe mbi PLINIO-n e mbi CICE-
RON-in e qe arsimtar në shkollën Shqiptare të Venedikut.
Mandej u ftua të japi mësime në Universitetin e Padova-s
Në Venedik Beçikemi kishte filluar karierën poli-
like, duke kryer misione si ambasador në Francë e në
Napoli. Por u largua nga kjo karierë, që po i dilte me
sukses, kur Republika Venedike ndërmori marveshje paqe
me Sulltanin: kujtimi i masakrave të Shkodrës ishte
akoma tepër gjallë ne të!
Nga mezi i shekullit XV, me zgjimin e interesit për
mendimin klasik, nji shumicë e madhe dijetarësh u nisën
nga Italia, drejt djepeve të qytetërimeve të lashtësisë, për
të kërkuar dorëshkrime e dokumente. Disa prej tyre er-
dhën edhe në Shqipëri, si psh. Giovanni Lascaris, nga
Oborri i Lorenzo il Mangifico. Këta vizituan edhe qytetin
e lashtë ARTA, ku u takuan me familjen e MIHAL
ARTIOTIT. Prindërit e tij ishin intelektualë të shquar dhe
kishin nji bibliotekë me vlerë të madhe.
Këto takime e bindën familjen Artioti ta dërgoi
djalin 15 vjeçar n'Itali, për ta paisur me mendimet e
Rilindjes.

60

■
 MIHAL ARTIOTI, mbasi i kreu mësimet në Firenze
e në qytetet e tjera Evropiane, shkrojti tre grupe veprash të
rëndësishme: "Vepër kritiku e komenti", "Vepër polemiko-
fetare", "Vepër edukuese".
Më vonë vajti në Rusi, ku e kishte ftuar Princi i
Moskës që kishte nevojë për "nji letrar të ndriçuar e
studioz të famshëm". Në Moskë Artioti themeloi nji
shkollë humanistike dhe nji shtypshkronjë dhe u bë i
mirënjohur në rrethet kulturore. Por iderat e tij moderne
provokuan ndërdyshje në mjedisin e Moskës e kështu e
mënjanuan atë në kështjellën Volokolamks, ku nuk i dha-
në leje të lexonte dhe as të shkruante dhe ku e mbajtën
deri sa vdiq, me 1556. Pak kohë më parë, mbasi kishte
mbushur 80 vjeç, i kishte kërkuar leje Carit për tu kthyer
n'Atdhc, por leja nuk ishte pranuar.
Veprat e tij do të botohen ne Rusi vetëm me 1859,
mbas nji censurimi të kujdesshëm. Shumë kohë më parë
ishin botuar n'Itali, Francë, Gjermani dhe Greqi.
Mihal Artiotin, biografët e kanë quajtur:
"Personalitet i shquar e i famshëm"... "njeriu me kulturë të
madhe" dhe për vuajtjet që pësoi gjatë internimit, u kon-
siderua "MARTIR I QYTETËRIMIT".
Në Duomon e Milano-s admirohet "L'ALTARE
ALBANESE", firmosur "ALEXIO DE ALBANIA". Au-
tori, ANDREA ALEKSI, lindi në Durrës me 1421. Edhe
atij iu desh të emigroi nga shkaku i zaptimit Osman.
Skulptor me namë, kreu vepra të rëndësishme, si
psh. truporet në "Loggia dei Mercanti" të Anconës. Ai ka
punuar shumë në Firenze, në Venedik e në Dalmaci, ku,
midis tjerash ka dekoruar Duomon dhe Baptisterin e
Sebenikut. Punoi deri në moshën 80 vjeçare: vepra e
fundit qe varri i tij në Split, ku vdiq me 1503.

61
 Midis artistëve Rilindas prej origjine Shqiptare
duhen përmendur MARK BAZAITI, ONUFRI DHE I
BIRI NIKOLLA NGA ELBASANI, VIKTOR KARPAÇI
nga Korça dhe tre brezat e artistëve Shqiptarë që njihen si:

"GLI ALBANESI DI VICENCA”.

62
 KAPITULLl III

Mbas nji përtritjeje Rilindase të larmishme, të iexo-

jmë tani disa mbishkrime Etruske e të dialogojmë me to
në gjuhën e tyre:
Në Artimino (Firenze)
Nc Artimmo (Firenzc)

rvt/ L'i ?/?i

ETRUSKE SHQIPE

ku le nisemi ku lcjm nisemi

Në Feltrc

zi pa nale zi pa nalue

Në Adria (mbi nji vazo)

VJ13X
ke plu ke plu

63
 Këta mbishkrime kanë nji forcë magjike. Estetika e
nji objekti tregon pamjen e jashtme të saj, por shkrimet na
japin brendinë: ata janë simbole që përhapen në kohë, për
t’u realizur në të Gjithmonshmin: këtu fillon të fleksi
drita, të flakoi e mira në zhvillimin e vrullshëm të dijeve
njerëzore.
Për të na e konfermuar çka kemi shkrojtur deri tani,
të ndigjojmë edhe mendimin e tre studiuesve të shquar
modern:
RIBEZZO pra-
non konkordanca të
shumta midis onoma- j
stikës Venete, Japi- ,
xhe, Ilire e Shqiptare.
ELIA LATTES l
afermon se nuk ka ar- j
sye që mos lë admeto- g
lx AI ? E A
het origjina Ilire e t
popujve Italikë.
ALFREDO I
TROMBETTI kon- J
fermon se fise Ilire u
përhapën në gjithë I
gadishullin Italik, nga
Venediku në Puglia e .
në Kalabri. *
Mbas këtyre
sqarimeve, të shohim tani disa mbishkrime të zbuluar në
Shqipëri. Mbishkrimet janë të shumtë e shpesh të gjatë.
Ne do të interpretojmë disa prej tyre nga më sintetiket:
HAIRE: kjo fjalë gjindet shpesh në portat e
qyteteve-shtet, për ti thanë "qoftë me hair” ardhja e mis-
afirit. Por edhe në shtyllat e vorrezave. Ilirët kishin zakon
64
të shkruanin mendime filozofike mbi vorrezat dhe në fund
të mendimit, vinin fjalën HAIRE, si me thanë: qoft për të
mirë.
Në figurë lexojmë:

TEI TOKE TEI MADHE NAT HAIRE

Popujt e lashtë përdornin shkrimin bustrofedik,

duke filluar të shkruajnë nga e djathta në të majtë dhe
duke e vazhduar frazën
nga e majta në të
djathtë, pa i ndërpre
fjalët. Kur i mungonte
vendi, fjalët i shkur-
tonin. Kështu, në këtë
mbishkrim, fjala MA-
DHE paraqitel vetëm
= me letrat MH.
-— Në vëllimin ILI-
7 RIA I, botuar më 1971,
nga Akademia Shken-
, core e Tiranës, kam gje-
— tur nji fjalë që duket si
\ punim mozaiku. Kon-
a cepti përbëhet nga këto
T6 ITOCT6IMHM0C / fjalë: EBNA ARSIM
k X /\IP£ z MATAN, dhe ësht
shkrojtur me karakteret
e shkrimit të kohës,
ngjitur njëri me tjetrin
%
në këtë mënyrë:

65
 EBNARSIMATAN

ku shkronja A e fjalës së parë i shërben edhe të

dytës dhe shkronja B e së dytës, e përsos të tretën.
Ilirët dhe Etruskët shkruanin zakonisht pa ndërpre-
rje, prandaj çdo shkrim kërkon analizë, të posatshëm, për
ta vendosur vendin e saktë të ndarjes, në mënyrë që fraza
të ketë nji kriter logjike.
Nuk po zgjatemi mbi mbishkrimet në Shqipëri,
meqë interesa më e madhe ëshl për alo që gjinden n’Itali
dhe që interpretohen me anën e shqipes. Prandaj na duket
e nevojshme të analizojmë, qoftë edhe se shpejti, se kush
ishiri Ilirët dhe pse e si u zhvilluan në fusha të ndryshme.
Për kryerjen e këtij ndërtimi, do të na ndihmojnë zbulimet
arkeologjike në Shqipëri dhe studiuesit e ndryshëm.
Përfundimet e studimeve të kryera tash rishtazi, na
kanë dhanë mundësinë ta njohim evoluimin e grupcve
ilire dhe të njohim gjuhën e tyre. Kemi lë bëjmë me nji
popull, historia e të cilit fillon nëpër shpella, zhvillohet
gradualisht e përparon në fusha të ndryshme dhe përhapet
nëpër tokat limitrofe. E përmirëson tregtinë me anën e
vijave detare, tokësore, lumore, që e vejnë atë në konlakt
me Lindjen e përparuar e me pasuritë e Evropës qëndrore.
Iliria ishte qendër kalimi i domosdoshëm për
shkëmbimet tregtare e kulturore. Kjo qe nji nga arsyet
kryesore që i dha mundësi asaj të zhvilloi pasuritë naty-
rore, duke i dhanë jetë nji teknologjie të zhvilluar,
veçanërisht në fushën e metalurgjisë. Dhe si pasojë,
lindën në Ilirinë e Jugut qendra të ndryshme që u bënë fort
të rëndësishme, si Butrinti, Apollonia, Durrësi etj.
Emrat e këtyre vendeve e ruajnë akoma formën
fonetike të ilirishtes, e cila ka mbetur e pandryshuar në
traditën orale të shqipes.
66
 ALEKS BUDA, në veprën e tij: "ELIRËT E JU-
GUT", shkruan:
"Zhvillimi i shpejt i linguistikës së barazuar indo-
evropiane, i dha mundësi linguistve të sigurojnë nji
bazë leksikale të Ilirëve e veçanërisht onomastike,
dhe të vendosin disa partikularitete bazore fonetike
e morfologjike, për të caktuar vendin e ilirishtes
tnidis gjuhëve indoevropiane të lashta. Aplikitni i
këtyre kritereve dhe përvetësimi i formave karakter-
istike të ilirishtes, i dha, /në në fund mundësi glo-
tologëve të vendosin nji tjetër parim të rëndësishëm,
që ësht ai i vazhdimërisë së ilirishtes në nji gjuhë
tjetër aktuale që është Shqipja”.
Nga ana tjetër, meqë gjuha Etruske rizullton se
mund të interprelohet me anën e Shqipes, provohet se kjo
gjuhë e fundit ësht vazhdimi i Ilirishtes.
Zhvillimi i metalurgjisë, tjetër element afërsie me
Etruskël, bëri në mënyrë që Iliria e Jugut lë shquhej edhe
në rrahjen e monedhave. Monedha të rrahura në lliri u
zbuluan në të gjitha qendrat kryesore si Durrësi, Apollo-
nia, Shkodra, Bilisi, Amantia, Epiri, etj. Por nga zbulimet
më interesante spikon "THESARI i LUBICES". Nji sasi e
madhe monedhash të zbuluara me 1965: janë ruajtur fare
mirë dhe padyshim, i kishin fshehur gjatë luftrave kundër
Maqedonisë, meqë i përkasin shekullit të IV Para K.
Përsa i përket çështjes monetare, TITO LIVIO
shkruan se mbas zaptimit Romak (168 Para K.) tre qytete
të mëdhaja të jugut, Durrësi, Apollonia e Butrinti, mbetën
të lirë dhe vazhduan të rrahin monedha ilire dhe romake.
Në fakt, situata e tyre "Status civitatis liberae" i ipte këtë
privilegj.
Në Ciceron-in lexojmë se Durrësi ishte ende qytet i
lirë me 56 Para K. Studimet e mëtejshme kanë konfer-
67
muar se Durrësi dhe Apollonia vazhduan të rrahin mon-
edha për shumë kohë dhe se monedhat ilire qarkuilonin
kudo, deri në malet e Karpacve.
Në kohën e Perandorit Settimio Severo, që ishte
zgjedhur nga vet legjonarët ilirë, monedhat e Apollonisë
arritën kulmin e lulëzimit të tyre, si nga pikpamja artis-
tike, ashtu edhe nga pikpamja e sasisë.
Me hypjen mbi fron të Perandorit AUGUSTO, au-
tonomia e Durrësit mbaron dhe qyteti bëhet koloni.
Përkundrazi, Augusti e vë Apolloninë në nji shkallë
akoma më të lartë: "Civitas libera et immunis".
Rishtazi, afër Lezhës u zbulua nji depo me 123
sopata prej bronzi, të gjithë me të njejtën peshë dhe të
papërdorura. I përkasin shekullit X Para K., periudhë
premonetare e sigurisht shërbenin për shkëmbime.
Shumë nga studiuesit Arbëreshë t'Italisë, si psh.
Girolamo De Rada, Angelo Masci, Vincenzo Dorsa,
Bernardo Bilota, Marchano' etj. kanë treguar lashtësinë e
popullit Shqiptarë me anën e barazimeve etimologjike.
Ilirët kishin prirje industriale e tregtare, ashtu si
edhe Etruskët. Dhe që të dy palët, luftonin vetëm ku ishte
e nevojshme.
Luftërat e Ilirëve të njifarsoj rëndësie janë ato
kundër Maqedonisë. Këto duhen konsideruar si luftëra
civile, meqë të dy popujt ridhnin nga e njëjta farë.
PASHKO VASA, në veprën e tij: "E vërteta mbi
Shqipërinë dhe mbi Shqiptarët", (Paris 1879) përmend nji
seri konstatimesh në planin e barazimit toponomastik,
etnografik, filologjik dhe afermon se sipas studiuesve të
lashtësisë, emri i parë i Maqedonisë ishte "EMATHIA".
Pa dyshim, ajo do të ketë qenë nji nga krahinat më të
mëdhaja të llirisë.

68
 Lufta filloi me 423 Para K., kur Mbreti Perdikas i
Maqedonisë deshi ta nënshtroi Linçestinë, me ndihmën e
Mbretit të Spartës, Brassidas.
Linçestia, afër liqenit të Ohrit, ësht tokë pjellore dhe
e pasur me miniera argjenti e bakri. Banorët e saj i
kërkuan ndihmë Ilirisë, dhe se bashku i dëbuan Maqedon-
asit. Por këta e përsëritën dyndjen me 339: kësaj here
Ilirët i imponuan atyre tatime të randa për siguri paqe.
Konditat ishin aq të randa dhe nuk ia dolën dot në
krye kësaj situate të vështirë as Aleksandri II, me 369 dhe
as Perdikasi II, me 360 Para K., mundën ta lirojnë Vendin
nga ky nënshtrim.
Përshkrimel e Tuqididit mbi këto dy luftërat e fun-
dit, janë interesante për ta kuptuar jetën publike të Uirëve
që përbëhej nga nji formë federative e zhvilluar.
Në vitin 359 Para K. Mbreti i Maqedonasve, Filipi
II, e sulmon përsëri Linçestinë me taktikën e tij të fallan-
gjeve në vija të tërlhorta dhe e fiton luflën kundër Mbretit
të Ilirëve, Bardhylit. Tokat e pasura të Linçestisë i merr
Maqedonia, por kjo situatë nuk vazhdon për shumë kohë:
Mbreti Glauko i Ilirëve, me 323, e sulmon Maqedoninë, i
liron tokat lindore dhe e rindërton Shtetin Ilir.
Por paqa nuk vazhdon për shumë kohë: me 317 Para
K., Epiri bëhet shkak kontestimi midis dy antagonistve.
Mbreti Glauko, i cili ka nga ana e tij përveç qyteteve të
mëdhaja semiautonome si Durrësi dhe Apollonia, edhe
forcat Epirote e Spartane, arrin të vë mbi fronin e Epirit
Mbretin Pirro.
Në këtë mënyrë, Mbreti Glauko jo vetëm se e largon
influencën e Maqedonisë nga Epiri, por edhe i siguron
kufijt jugorë të Ilirisë. Kështu kurorëzon aktivitetin e tij
ushtarak e politik dhe i jep Vendit nji periudhë të madhe
paqe.
69
 Kur hyp mbi fron mbreti AGRON, kujdeset në
mënyrë të veçantë në përforcimin e ushtrisë.
Historiani POLIBIO shkruan: "Agroni, bir i Pleu-
ratit, kishte fuqira tokësore e detare shumë më të mëdhaja
se paraardhësit e tij".
Për këtë arsye, fuqia e madhe ilire fillon ta bezdisi
Romën: ajo don të zotëroi Mesdheun dhe nuk e pranon
dot nji shtet që vazhdon të bëhet gjithmonë më i fortë.
Mbas vdekjes t'Agronit, hyp mbi fronin e Ilirisë
Mbretëresha TEUTA. Romakët filluan të shpifin se "pira-
tët e Mbretëreshës isterike", shkojnë e vjedhin në bregun
perendimor t'Adriatikut. Nji nga ambasadorët-ultimatum
vrilet në Iliri e kështu pëlcet lufla me 229 Para K.
Selim Islami në veprën e tij: "Shteti Ilir", citon këto
fjalë nga "Sludies on Greek and Roman Historik" të
Badian-it:
"Studiuesit nuk kanë munguar të përcaktojnë
shkakun e luftës në frikën e përhershme që i frymë-
zonte Romakve kjo fqinje e tyre e fortë. ...Ndërhyrja
e Romës duhet kërkuar në rrezikun që përfaqësonte
kjo fqinje, aleat i Maqedonisë, për aspiratat e saja
mbi Greqinë e dobësuar. Fitimet në perëndim ia
kishin hapur oreksin Romakve dhe e kishin përfor-
cuar tendencën e tyre në të mos pranuar ta ndajnë
Mesdheun me fuqira të tjera, kurse përforcimi i
Shteti ilir bëhej pengim për ambiciet e tyre".

Roma e sulmoi Ilirinë me nji flotë prej 200 anijesh,

nji armatë prej 20 mijë legjionarësh e 200 kalorës.
Mbas nji ndeshjeje të egër, të dy palët kërkuan arm-
pushim. I levërdiste Romës, për të luftuar kundër Maqe-
donisë dhe kishte nevojë edhe Mbreti GENCI, për ta
riorganizuar Shtetin.
70
 GENCI vendosi si kryeqylet të vetëm Shkodrën, u
përpoq për nji strategji ekonomike të centralizuar, me
anën e unifikimit monetar: tash e tutje, monedhat do t'i
rrihnin vetëm në Shkodër. Por iniciativa e tij u realizua
vetëm pjesërisht, meqë disa nga qytetet nuk pranuan të
marrin pjesë. Nga ana tjetër, mundimet e Gencit u bënë të
kota, pse Roma sulmoi për të tretën herë dhe kësaj here
me sukses: mbas 61 vjet lufte, me 168 Para K., Iliria
dorëzohet dhe Roma e ndanë atë në tre krahina.
Uiria nuk u nënshtrua nga Roma, por e ruajti iden-
titetin e vet brenda Perandorisë, me autoritetin e kulturës
dhe me trimërinë e ushtarëve. Dhe mund të konsiderohet
se së pakut tre nga Imperalorët e Romës ishin me origjinë
ilirë FABIO VALERIO SEVERO, Perandor i perëndimit,
që vdiq me 307; MASSIMO D’AIA. Perandor i Lindjes,
që vdiq me 313 dhe juristi i madh. Perandori GIUSTINI-
ANO II.

71
 KAPITULLIIV

Tani që interpretuam fraza të tëra të gjuhës Etruske

me anën e Shqipes, ësht mirë të hapin nji fjalor për të
patur nji tjetër vërtetim të konkordancës midis dy
gjuhrave.
Të marrim si shembull fjalorin e Romolo Staccioli-t
dhe ti barazojmë fjalët. Duhet të kemi parasysh se këto te-
rminologjira, në shumicën e tyre kanë frymëzime mistike.
Ësht interesant të konstatohet se, megjithse me nisje
të ndryshme, njana me ndërmjetësinë e doktrinës klasike
dhe tjetra me ndërmjetësinë e gjuhës shqipe, kuptimi i
shumicës së fjalëve korospondon.

ETRUSKE SHQIPE STACCIOLI

AM jam me qenë
APA hapa ati
AR ar me bë
ARLM arim majmun
ATI ati nëna
CVER, KVER kryer peshqesh
CLEVA kreva dhuratë
VENDH vend perëndeshë skëteri
VESAN vesa mëngjezi
ZAL zal dy
ZERI zeri rit, akt xhuridik
ZILAH zyrtar magjistrat
72
HEK heq me vu?
HUPNI hypni ambient vorrezash
THAM tham me vu, me themelue?
THAMNA thanuna kal
THAP jap me kushtue?
THEZ thesar me bë nji dhuratë
IC, IK ik pse, edhe
ICA, IKA ika kjo
ILU ulu peshqesh ose falje
IPA ipa përemër relativ
KAPE kape emër vazoje, qerre?
KAPI kapi emër vazoje, qerre?
KAPU kapu skifter
LARTH lart emër
LAUTUN lutun emër familjeje
LEU leu luan
LUP lyp vdekje
MATAN matan sipër
PUIA gruia bashkeshorte
PUT pus pus
SPUR shpur qytet
SVAL gjall gjall
TA kta kta
TRUNA truni qeveri
FALA fala qielli
FLER fler dhuratë?

Dëshiroj të nënvizoj dy fjalë interesante që gjinden

në librin e Staccioli-t, duke cituar përshkrimin e tij;

"Nji mbishkrim i shekullit III Para K., skalitur në nji

petë plumbi zbuluar afër Campiglia Marittima
(Livorno), ruhet në muzeun arkeologjik të Firences,
73
 me 10 rrjeshta e nja 50 fjalë. Teksti përmban for-
mula magjike mallkimi, me përsëritjen e fjalës
karakteristike: "DHAPIKUN".
Ky mallkim gjindet akoma në gjuhën shqipe me
kuptimin: "të dha pikën" ose: "të raftë pika".
Studiuesi francez, Z. MAYANI, në veprën e tij:;
"Les Etrusques commencent a parler", na shkruan për nji
tjetër fjalë mallkimi: "SHEMNISI", që do të thotë ta nisa
shemjen. Këto mallkime Etruskët i skalitnin nëpër
fysheke prej guri, e më vonë prej metali dhe ia hidhnin
armiqve lë tyre.
MAYANI shkruan se fjalë ilire gjinden në gjuhën
Baske, në gjuhën Izraeliane e në shumë gjuhë të tjera.
Në librin e tij lexohet nji lajm mbi Filistinët, tjetër
fis ilir në përhapje, mbasi u ndal ca kohë në ishullin e
Kretës, vajti në Kanaan, ku u stabilizua. Vendi e mori
emrin prej lyre. Izraelilëve të nënshtruar ata ua kishin
ndaluar punimin e hekurit: mund ti përdornin vetëm për
vegla bujqësore. Për fabrikimin e veglave dhe për mpre-
hjen e meremitimin e tyre, duhet ti kërkonin leje Fil-
istinëve. Kjo informatë gjindet në Librin e Shejtë: (I
Samuel 13, 19-22).
MICHAEL GRANT, në "Qytetërime Mesdhetare",
shkruan se Filistinët kanë lanë mjaft gjurma në gjuhën e
Vendit. Kjo mund të konstatohet duke vështruar nji hartë
gjeografike të Izraelit: gjinden emra qe kanë kuptim në
gjuhën Shqipe.
Hekuri aso kohe kishte rëndësi të madhe: mund
edhe ta konsiderojmë se ishte, pak a shumë, bomba atom-
ike e Kohës!
Prandaj, edhe Etruskët përdornin të njëjta mënyra
me Romakët e nënshtruar, si na e tregon PL.INIO il
GIOVANE: Mbreti i Chiusi-t, PORSENNA, kishte de-
74
tyruar Romakët ta përdornin hekurin vetëm për punimet
bujqësore.
Kishte mjaft analogjira midis Ilirëve dhe Etruskëve.
Nji nga karakteristikat e tyre kryesore ishte aftësia në
lundrim: këtë e kishin trashëguar nga stërgjyshët e tyre
Pellazgët, të cilët cndc sot quhen "POPUJT E DETIT".
Kurse historia na mëson se Popujt Italikë nuk ishin popuj
detarë dhe kishin vështirësi të luftonin në det.
Ilirët dhe Etruskët ishin shumë te aftë në punimin e
metaleve: edhe këtë eksperiencë e kishin trashëguar nga të
parët e tyre.
Nji tjetër analogji e rëndësishme ësht pikpamja e të
dy palëve në konsiderimin e gruas, jo vetëm "DOMINA"
e shtëpisë, si tek Romakël, ose e mënjanuar në harem, si
lek Grekët, por si pjesëmarrëse në jetën shoqërore të
Vcndit.
TEOPULO, historian Grek i shekullit IV Para K.,
flet keq për namin e grave Etruske e PLAUTO i drejtohet
atyre me shprehje fyese. Por para se të mirret në konsid-
erim ky mentalitet prapanik, duhet mos harruar ndjenjat
negative të Grekëve kundër Etruskëve. Nga ana tjetër,
shprehjet sarkastike të komediografit të madh Latin,
PLAUTO, i përkasin nji periudhe rivaliteti midis Romës
dhe Qyteteve Elruske (254-184). Sidoqoftë, në të gjitha
rafigurimet, e gjejmë gruan Etruske afër të shoqit. Kjo do
të thotë se "Puia" etruske kishte të drejta të barabarta me
bashkëshortin e saj. Pra, si për Ilirët edhe për Etruskët,
gruaja ishte shoqja e jetës në të gjitha fushat.
Nji tendencë e përhapur kudo ësht që çdo manifes-
tim artistik i lashtësisë të konsiderohet me prejardhje
Greke. Nuk duam ti shmangemi respektit për mendimet e
ndriçuara që i dha botës Greqia, por nuk duhet edhe të
harrojmë se ata zaptuan vende të pasura, ku kishte
qytetërime të lulëzuara e shfrytëzuan pasurit e tyre.

75
 Këndvështrime të drejta bëhen fort të vështira kur
kemi të bëjmë me forma fanatike Helenocentrizmi. Por
kur konsiderojmë përhapjen e shkrimit, ahere vlera e
Helenve bëhet e pa kontestueshme: ata e morën alfabetin
e Fenikasve, e përmirësuan dhe e përhapen kulturën e tyre
dhe atë te tjerëve me anën e shkrimit. Por edhe e shumfi-
shuan rëndësinë e tyre, duke konsideruar "barbarë" ata që
nuk ishin dhe nuk flisnin greqisht. Pa dashur t’i japim
mendimeve të ndryshme ngjyrime tepër emocionale, që
rrezikohen të shumfishohen dhe të bëhen të ndërthurur,
dëshirojmë vetëm të përmendim se ne mësuam nga Hero-
doti e Tuqididi se Grekët morën shumë nga Pellazgët.
Kur me 495 Para K., Persianët shkatërruan LIDIA-n
(Lidhja), dhe ishujt e qytetërimeve Jonike, shumë intelek-
tualë, artistë dhe artizanë gjetën strehim në vendet fqinje:
erdhën edhe në Iliri, duke pru me vehte dituri dhe eksperi-
encë. Të dhënat arkeologjike na dëshmojnë nji takim
harmonik midis qytetërimeve Ilire dhe Jonike.

76
 KAPITULLI V

Për ta mbyllur në bukuri këtë "sintezë shekujsh", të

marrim "Stelen e Lemnos", për të cilen ësht folur shumë
por që ësht konsideruar, deri tani, e "pakuptueshme" dhe
ta interpretojmë me anën e shqipes. (riprodhimi grafik
ësht nxjerur nga libri i Staccioli-t)

LA -STELE Lemno

■ \VA / Bzz,
2
,o/ | A rYFE> J~ ANT o
£ g,. A'1o‘UV:O®?lU
o* V\f M
o — o “3

BB
■£> XM
c m

o
~3
o _o
-

(cLa vStxectoZt}
/

77
 Këtë e konsiderojnë si të vetmin mbishkrim etrusk
të njohur jashtë Italisë. I përket shekullit VI Para K. dhe
gjindet në muzeun e Athinës. Përmban nji mbishkrim
bustrofedik që çfaqet e ndërlikuar dhe e vështirë. Ësht
vajtim zie shumë therës, ku shpesh përsëritet lctra "TH"
që parafytyron qarjen, ankthin, vajtimin. Interpretimi i tij
dëshmon dhimbje të mbarë farefisit.
Shqipe:

ZI AZI
MARAZMAF1
ZI APK FEIS AFIS oh!
FIS ah! oh! ZER O NA oh!
S1 FAI?2
AKERTAF’ ARKAZIoh!
FAMA LA.
ZI API ZER
Oh! NAIMORI
NA IP HOPAIE4 ZI MATH Ah! Oh!
SI FAI?
A FIS
ZI APK A FIS
MARAKUN A FIS
Ah! oh! NAI RON FARAN oh!
SI FAI EPI E ZI?
Oh! ARKA AI!
THIK HOQE:
LOT AI FISI HOQI
AS I APE ZER O ZAI5 oh!
FEIS Ah! Oh!
TI oh! FER6 oh! NA.
2
1 Shami kokc e zezë 4
për çfarë faji?
3 shtrat 6
hopthi
5 shaj na therc
78
 Shpesh na ndodh në jetë të kalojmë afër gjërave, pa
na e tërhequr aspak vërejtjen, por disa herë na duket se ata
na thërrasin dhe na tregojnë nji veçori të vogël që na e
ndez kurreshjen. Atëhere na ndodh të gërmojmë në
shekujt e kaluar, për ta kuptuar brendinë e atij misteri të
heshtur, kushtet e këtij zhvillimi të vrullshëm, që nuk jemi
në gjendje ta shpjegojmë, por e dimë dhe shpesh nuk e
kuptojmë dot pse e dimë dhe pse na tërheq. Këtu shkenca
duhet ti kërkoi ndihmë intuitës, për të nxjerrë në dritë të
vërtetën historike.
E vërtela historike? Po ku qëndron e vërteta his-
lorike ndërsa gjithmonë ka vlerë vetëm versioni i më të
fortit?
Qytetërimet e të mundurve fundosen, për të ngritur
lart atë të fituesve.
Nc këto kushte, e vërteta historike qëndron në nji
garë të furishme për shpërthimin e kulturës në zërin e
heshlur të tokës, e cila len të dalin në dritë provat e
pakontestueshme të nji kulture me epërsi lë plotë. Kur
pasionet e njerëzve mënjanohen dhe zhurma e armëve
humbet në jehonën e vet, atëhere, dalngadalë lulëzojnë
pjesë historike e dokumenta, që, me piksimin stilistik
gjuhësor të tyre, e ndriçojnë të vërtelën historike.

19
 • ÇullNjC

o o

(»4.0 \b> o
I '»c?huu

c
Sf^/
•<H<0
o
z
0

r &
Rititio L/
UJ

o
6

r<UM <<*»»»•■■’* -ol <r

>i6R5

OT«RA^ Xynee*t ic-

J>UA>72O

iTflVCfl
M K
Z?_DRlA)T I CO

prW,^. . o

• TXtJl
KOKÇ« 4

Ç\v*'
J
O^tv^ o

himaha

VtMlQl i
o
* r o
Ç7
s •JAMiNfl

M4 R
J OIS I o
'<s -Z*o«4c>r*«^

SHQIPËRIA
Lokalitetet arkeologjike: emrat e sotëm - emrat e lashtë

80
I
K-

’. ■

- - V -i
I. - -
Edhe në Iliri, banorët e parë kanë gjetur strehim
nëpër shpella. U zbuluan shumë nga këto shpella dhe në
mënyrë të veçantë në afërsi të Trenit, pranë Liqenit të
Ohrit. Në shpellën e Spiles kjo pikturë fort e bukur kryer
midis periudhës Neolitike dhe Encolitike (6000-5000 vjet
para K.)

81
 5
■’ t; r.’**

; /;;■/ /

••::■< - 4 j. , ’
.■ t

Këto banesa mbi palafita, zbuluar në Maliq, i

përkasin perudhës Neolitike: tani njeriu del nga shpella
dhe fillon të ndërtojë banesa më të përsosura dhe më të
sigurta. Afër Maliqit u gjetën shumë vegla pune prej guri
dhe kocke.

82
 • :. • ■ ..

< ISBk <

■ MaaHS ::.■/■'

. .? ■ > ..v ;-r’ r : ' M ■ ■ Stf

;\ z 'i '
> ..
■ ::k.•'■■'<<

f: ■ •••.- ;••< -r^r

®!
j

KAMNIK: vazë prej terracote të Neolitikut të von-

shëm me motive spirale

83
 ■2 I -

■ : •

\/■

.
V '.; • k - : ■-.

■ • •. ■.

• - .■ • ■ '

' ;'•■■■■ : ■

KAMNIK: enë prej terracote antropomorfe që tre-

gon rëndësinë e gruas te Ilirët. Periudha Neolitike e
vonshme.

84
 ' ■ ■ ■

-
■ ■,

V.;. - "
V ■ ■ ■'■■■,

v;

KAMNIK: furrë në miniaturë për të fërguar grurin.

Brenda janë gjetur disa kokrra gruri, përzier me hirin. I
përket periudhës së Bronzit, (afër 4000 vjet para K.)

85
 !<-■

Vazë bikonike, me stil tipik ilir, zbuluar në Tiranë

dhë fibula (karfica) ilire prej bronzi, me pesë figura grash
të stilizuara, zbuluar në Mat.

86
 V - ’

J«S1.
- ; v . ?<>.
wm

Xp;
IfL .
'T.' ‘

• ’ ‘ • - .'. ..•■•' r ' • . • ’ 1 i

MAT: përkrenare ilire prej bronzi, punuar me për-

sosmëri, e shekullit VI para K.

87
 ÇUKË (Sarandë): hark ilir i shekullit IV para K. Të
njëjtën teknikë e përdornin edhe Etruskët, por nuk njihej
nga grekët.

88
 -

■^&s
i ■ ■< ■ 77:-
77 ■"'
.777
• 7
! : 7 ■ B
■ • z . • •!■ j ;

L -.
■■ •■ 7

■ >'

7 ••

' 7 ' 7-
7- ■ ' 7-

Në periudhën Eneolitike, të vdekurit i varrosnin në

tumula, me krytarin e familjes në qendër dhe pjestarët e tjerë i
vinin përqark, në formë të rrumbullakët. “Varri i familjes”
rrethohej me gurë. Me përmirësimin e teknologjisë, edhe varret
marrin një pamje më të përsosur. Në Gradishtë, afër Peshko-
pisë, u zbulua ky varr me dy shtresa, që i përket shekullit III
para K. Kolonatat janë të stilit Jonik dhe në të djathtën e në të
majtën e ndërtesës gjenden, një basoriliev me përkrenare ilire
dhe një tjetër me mburojë ilire. Duhet nënvizuar se në të
njëjtën periudhë edhe Etruskët ndërtonin varreza të tilla. Një
nga këto është varri i Castel D’Asso-s, afër Viterbo-s.

89
 17-1 /■-■ :"

L-
■•;:■ ■ ■ ; ■■ '-■■
{■1.7”

r
•■>

i ■ ■

I
__ , - J&fe ■ ■/■ :,‘v : ■ ■'•:■?

■ j-H ■
' • - ‘

P-
■11" ; ''
;■ V-: ■ : ■

tt. ■" ....

Që në periudhën e Bronzit, metalurgjia pati zhvillim

të madh në Iliri. Nëpër varreza janë gjetur objekte zbuku-
rimi me vlerë jashtzakonisht të madhe nga çdo pikpamje që
dëshmojnë prirje artistike dhe zotësi teknike.
Këta xhevahirë të zbuluar në varrin monumental të
Gradishtës përbëhen prej një paftë (shokë) brezi që paraqet
skenë luftimi; vathë prej filigrani të artë e me gurë granate,
ku figuron kokë zezaku; një medaljon i artë me fytyrë gruaje
dhe një tjetër që ndoshta përfaqëson EROS-in duke zbritur
prej diellit.
90
 ■ "•'■qy

DURRËS: këta xhevahirë prej ari të shekullit III

para K., e tejkalojnë bukurinë e tyre për t’u bërë simbol
më parafytyrim mistik që përhap paqë shpirti. Ajo paqe e
krijimtarisë që vjen nga Gjithësia dhe realizohet në
meditim, në mendime që e ndjekin njëri tjetrin, si dallgë
lumi të furishëm, me turrje të pandërprerë dhe pa mundësi
kthimi.

91
 7??
j
<•..? - .■

KORÇË: gur varri që tregon rëndësinë c metalurgjisë në Iliri, ku

minierat e argjenlit e të bakrit shfrytëzohcshin me zgjuarësi dhc me
përfitim. Studiuesi angicz Nicholas Hammond, në vcprën e lij: “History
of Macedonia” (Oxford, 1972) shkruan: “Rruga tregtare më e rëndë-
sishmc c asaj kohe kalonle nga Maqcdonia c sipërmc në Shqipërinë qcn-
drore nga këcimi i Canonit. Vijat e komunikimit rrugor c detar i jepnin
rëndësi Shqipërisë së mcsmc e në mënyrë lc veçanlë limanevc të Dur-
rësit, të Vlorës dhc lë grykës së Drinit. Por kishtc edhc një rrugë tjelër. që
dukc u nisur nga gryka c Drinit, kalonte nga Kukësi c nga Prizreni dhc
arrinte në Kosovë ku gjindcshin minicrat e bakrit që nga periudha
Encolilike. Si pasojë, kishtc më shumë malira lë importuara në Shqipëri
scsa në Maqedoni. Për këtë arsyc nga pikcpamja ckonomikc e atëher-
shme Shqipëria ishte një krahinë c pasur. Një kontribul të veçantë i
jepnin minierat e bilumil lë Selenicës dhe sasiral e mëdhaja të drunjvc
dhe lë bakril. Për më shumë, Shqipëria përfitonte nga pozita c saj gjeo-
grafike midis qyletcrimcvc lë Mcsdheut Lindor dhe lë pasurivc të
Evropës qendrorc”

92
 Në Shqipëri gjinden gjurma fortifikimesh që prej 5000
vjetësh duke filluar nga muret pellazgjike e deri te kështjellat e
shumta. Një shembull e kemi në kështjellën ilire të Krotinës,
DYMAL, muret rrethuese të së cilës paraqiten me shtatë nisha
dhe në njërin prej tyre është ruajtur një tullë guri me
mbishkrimin:
DYMALITANVE DYMALTAN
Sa fuqi shprehëse vetëm në dy fjalë të shekullit III
para K.!
93
 I

■ ■•■■V. 5]

..j
•>■;:■ ■<-■ ■■■

•_
'::Wj
.• : ■ t’p. ■ . .
■■■: ■ ’■■'.

.. ■■ '■;-

. ■ ■.' j

■ 3
•" : \ ’
»•' •' j-I

ANTIGONEA: trupore prej bonzi e shek. II para K.

që përfaqëson perëndinë e detit Posejdonin, një frymëzim
stilistik me prejardhje greke. Format e tij janë perfekte,
anatomia respekton rregullat e harmonisë, por në përgji-
thësi i mungon tensioni brendor. Mund të thuhet se Posej-
doni na tregon bukurinë e tij por nuk komunikon.

94
 —-
■

L' H

y
I ■ *

AMANTIA: përsosmërinë estetike të Posejdonit ta

barazojmë tani me këtë trupore ilire prej bronzi të shek.
IV para K. që përfaqëson një boksier. Nuk mund të thuhet
se është i bukur, por e gjithë përmbajtja tregon një qëllim:
muskujt e zhvilluar, shikimi i mprehtë, trupi i gatshëm për
mësyerje, bëjnë në mënyrë që kjo trupore të ketë fuqi
komunikuese. Vetëm në këtë mënyrë arti e arrin bukurinë
e përsosur.

95
 :^7
t f -- .
■■: ' ■ ■ ■ ■ ■■■■' ■

ELBASAN: trupore prej bronzi të një bariu ilir i

shek. I para K.

96
 'ASf'

; Mliis -

i;

- ■

■■ ■ ■ '/'-"i-

SHKODRA: figurinë prej bronzi të një shigjetari.

Në kundërshlim me bariun, i cili paraqitet i palëvizshëm
në trup, por me sy të imtë, shigjetari ka lëvizje dhe
kuptohet lehtë se ku e ka synimin. Veshja është tipike e
ilirëve dhe ato palat e fundit, më vonë, do të transformo-
hen në “fustanellën” e Shqiptarëve.

91
 ■ ■ , t

■?■■?/.--■•■■?/-'.■., ..."

■-:/-;x'T^/ . <':W-T. T,-. . ■ ■-

V : '

AMANTIA: pamje e përgjithshme e stadiumit të

shek. IV para K. Të gjitha qytetet e Ilirisë kishin stadiume
të mëdhaja.

K
, , "■ •

t
16-.
■/r : ■< '

ANTIGONEA: qendia kulturore e këtij qyteti të

lashtë (shek. V para K.)

98
 I
I

.' /-'X'K /’■ 'Aj

■

■ "Vi' l
V;

'./■-ia-i's
Bsa /S

siil
> ja t
1
BUTRINT: qendra kulturore dhe teatri i përkasin
shekullit të IV para K. Peristili dhe banjot publike janë të
shek. II para Erës sonë.

99
 'M' ■ ■■ ■ . .■ s
■ •■.
■ ■ '

T.
■

\ ■ :•

-y
J .;. <
»5?

BUTRINT: është një nga qytetet më të lashta dhe më të

bukura të Ilirisë. Një kanal e lidhë atë me Detin Jon dhe
favorizon shkëmbimet tregtare e mirëqenien e saj. Pjesa e
epërme e qytetit ishte mbrojtur nga tre radhë mure të përfor-
cuara me kulla dhe me shtatë porta. “Porta e madhe” ka një
lartësi prej pesë metrash dhe është e ruajtur mjaft mirë. Nja
200 metra prej Portës së Madhe gjendet “Porta e luanit”, e cila
e merr emrin nga një basoriliev që gjendet në arkitravin e saj
dhe që tregon një luan duke ngrënë kaun.

100
 ? ;■ :■'■:

fe? - : -
<■

i ■■■ ■

.■ '■ '.■-

Lo-; - >;/■ . • Y’1

■ ■ / * . •?x 7'' •-..
! :■ ■■ ■ ■■:
■

.. •••p. .

i ■ ■■■■■r

"

■■■''
//.-■.

■ <
■ ■ ■■;

?.-■■
•?

.<
■■■ .
': ■- ■--.■

. ■

■ •
. ..- ■/ ' -

- ■■ - > ■ '■ ■-"■.■-

L;;:
' ' - : c

< a
■■ .

... . -

BUTRINT: kjo kokë fort e bukur e APOLLO-s,

“Perëndia e Butrinto-s” është e shkollës praksiteliane të
shek. IV para K.

101
 !^F. F -■< ■ F • ■££■■?■•'• •
v> .. ~ :■. ■'

_• f < : ■ ' ■
.»ij'S “S'sX- T

-? •.

L'fe-K?
X-
- V ■

8®?SWs
K®f . o„o
■
■?"?
:

pdfei
:. ; . ■ . 'V
v •.'■ ' V; • C

» r.’. .. 1 •*.
VJ ■';,-. 1
I te? ?■<
j

, ■ ■

BUTRINT: edhe kjo trupore e madhe është e shko-

Ilës praksiteliane dhe quhet “HERKULEA E MADHE”,
(shek. IV para K.)

102

■
 ' '• - _ . .. ,

■ ■■
v -.

L.... .1 _ . < r;

BUTRINT: kokë djaloshi punuar në mermer, i shek.

II para K. Kjo kryevepër mund të konsiderohet si pasojë e
takimit të arteve ilire, greke e romake: estetika harmoni-
zohet me brendinë dhe realizohet me kapacitet shprehës
që ka forcë komunikuese.

103
 ■

■;n-(
/v’,

.. • • v

BUTRINT: baptister paleo-kristian i shek. V. Gër-

madhat e këtij monumenti madhështor na dëshmojnë se
qyteti e ka ruajtur rëndësinë e vet akoma për shumë
shekuj të Erës sonë. Dyshemeja është punuar me mozaik
shumëngjyrësh dhë është ruajtur mjaft mirë.

104
 DURRËS: Arti i punimii të mozaikut kishte arritur
shkallë shumë të lartë në Iliri që në kohërat e lashta. Në këtë
kryevepër kemi një dëshmi të shek. V para K. Mozaiku
paraqitet me shumë ngjyra dhe nga përsosmëria e punimit të
luleve, të vizatimeve me formë spirale, e në mënyrë të
veçantë nga bukuria e shprehjes së fytyrës së gruas, mund të
çmohet vlera e madhe arkeologjike e kësaj kryevepre.

105
 hh

DURRËS: Midis thesareve artistike të këtij limani të

rëndësishëm t’Adriatikut, meriton nji vërejtje të posaçme kjo
anforë e shek. III para K., pikturuar me ngjyrë të kuqe e të
zezë: gruaja me fletë ësht “PERËNDESHA VEND”, e cila
shoqëronte në parais ata që vdisnin për atdhe. “VEND” ka
kuptimin e “ATDHEUT” edhe tek Etruskët, ku figura e saj
ësht e riprodhuar në shumë piktura dhe vazo.

106
 ■ .
*
1
£
. •'-
! ■■■■•■ -
X

B 7

DURRËS: basoriliev sarkofagu me kokë gruaje i

periudhës të Perandorit AUGUST. Mund të vërehet
takimi harmonik i tre kulturave që asokohe bashkëjetonin
në Iliri

107
 v /
!
l ,■ ■ /■■- ■■■ •

■ i
;•—• ■'-:r‘
. «

■W?
4/
‘ •/;

. ■ .

- 7 -
■

■. °.
. ■••■■ ■
.• • * ■

■•■■•. ■■ ' • ■ ■ - ■ j
1 - ■■■ ' • •

■ ;

......

’ • • '

■ : ■ ■■■■■

• . • • . ■ • -1

DURRËS: magjistar romak i shek. II para K.

108

■
 ■ ■ SH
jëi :

\ '■.^;:VU

: . ■ - ■

V.

APOLLONI: ninfeu i qytetit (shek. IV para K.) dhe

çeshmja monumentale konsiderohen monumente arkitek-
tonike nga më të vlefshmet të pellgut të Mesdheut.

109
 ■

<
• '■'..■■■■■■

APOLLONI: Lumi Vjosa kishte rëndësi të madhe

për ekonominë e qytetit prandaj u bë vend adhurimi. Kjo
figurë e madhe e skalitur në gurë, përfaqëson “Protektorin
e Lumit”: sytë i ka të flakët dhe largpamës. Balli me
rrudha i jep fuqi mendimit dhe muskujt janë të gatshëm
për mësyerje.

110
 v'/
, .. 1 ■ • ;

: - ;. ; f:
•r^ /
■ v y. ■
i ■ • ■
i'/J :a
'C/-
‘}
u
’ |

?v:
•? i
ssasM
■■ ■ ;

•.
... .... ■ i.. . .J

APOLLONI: basoriliev i shek. II para K. ku duket

Atllasi që mban mbi supe Globin e Tokës. Artisti ka
dashur dhe ka mundur të përfaqësojë peshën e Planetit me
ndërmjetësinë e muskujve të Titanit, në gjendje të bartë
peshë të jashtkufishme.

111
 r ’

‘ •

•
- ■

...

Emaiaiaii
APOLLONI: kokë e mrekullueshme e shek. III para
K. Çdo pjesë e fytyrës ka përsosmëri të veçantë,
megjithëse nuk ka asnjë karakter idealizues. Përmbajtja
brendore shfaqet me ndërmjetësinë e shprehjes së fytyrës
dhe nuk ekzagjerojmë të themi se me këtë kryevepër jemi
në gjendje të dialogojmë.

112
 ■ "■■■"■

■ • -?;J
"■■:'O

'■■■.'.■■ /'■ ■.:'-!

j- ■ 7'J
:■ ' ■ ' ' -
•; •■••?*•• ,/N

APOLLONI: bust i Demostenit punuar në mermer i

shekullit II-III të Erës sonë. Përsosmëria e kësaj vepre dhe
përmbajtja e saj, arrijnë një nivel të lartë bukurie shpre-
hëse. Fuqia dhe pasuria e mendimit kullojnë nëpërmjet të
mesazhit pa forma retorike.

113
 ftt

!/J - ./
vk ’ y
.■■.'■..
::Hr JZ JM'. • < I 1 ■<> \
• ■■ ■. '

. • ■.■.■•/./ r:.V: .,
'■ < V ^7 •
t' -•■ ■.-'.
:v 1 tc
■ < /

rc.:.;-■-•/ ■•:.. .■-: ■ :• •

■'j / ? ;; >>
’ - .‘ v

”5‘ ;f’’. .. .

" ■

V >•
\W-' •■ d
::
•

4<’
.'*■ ':•■ ..
:.j
„VJ,

..,"/ '-un.
■

: -
.:>•
. . :
4 ■
J
. i
jifi 7-iiJjJL.

APOLLONI: odeon romak i shek. II para K., për

koncerte dhe përfaqësime teatrale. Në fund duket kolonata
e portikut me 17 nisha.

114
 . ■

. ■ :

■ ■<■ H

■ '
■■■ ■ -v:
.-■;■■■
,s. :.OW

. : /■.■.r' ' -

i.yso ■ ' ■ . ■.;• ■

■^JSMOES. 4 ’. "
•*
.. I
' /V .1

APOLLONI: truporet që më parë gjendeshin brenda

nisheve të Odeonit, tani ndodhen në muzeun e qytetit.

115
 ■ • v;

■■•.'■- &■ ’

■ ■

■ ■ -LS
! AaA •>

APOLLONl: një trupore e vogël gruaje e shek. V

para K. Artisti ka kryer punë fort të vlefshme dhe koha
duke ia lëmuar format, ia ka shluar misterin. Nën dukjen
statike të veprës gjindet dinamika e vërtetë e saj, ku,
protagonisli i vërtetë është uji që ndodhet në qypin që ajo
mban mbi kokë.

116
 ;..?■ ■ ■ ■■-.■-• *.

L'c.;. ;
... ...

TREN: në këtë kokë fëmije të shckujvc tc parë të Erës sonë.

dallojmë karakteristikal tipike të fëmijës shqiptar lë sotëm. Por fakti
misterioz qëndron në afinitelin c kësaj veprc. mc figurën e gruas që
sapo e pamë: ndoshta 6 shckuj i ndajnë këta dy artistë, por ëshië lehtë
të parafytyrohel suazi me gruan. që mban për dore këlë fëmijë. Kur
paraqilen fenomene lë liila, na kujtohet Lconardo Da Vinçi dhe tcoria
e lij mbi Universin makrokozmë dhe njeriun mikrokozmë, i cili ka
mundësi të përvctësojë nga Çcshmja e Madhc c gjithësisë, të gjilha
elementet e shkencës e të diturisë, si e provojnë këta dy arlistë që
brcnda një kohe prej shekujsh, kanë marrë të njëjtin frymëzim
kozmik.

117
 ,.W w.. 1
z; . 44¥4; «■. ■
•R
’: W

4■ ■>Jfe a
■fc. ■ .*>• -f

1
■JkK?
444,
¥'.;■ ■-:,■. “ _..

¥
«■■¥<;, ■ ¥■

4'C . ' ' U' ’V*

¥■¥

•4.4
•
4,- -.Ç
4k'4, -" ■’•' •
..■V , ,,' '
• ■ ■ y
0 ■ " 4K
' ■ ■■■-■ ;.

: • VV'1

' ¥ ,¥,
4
■';

■
4.¥.
: J ■.■
4 •;
oiOll ... ¥■ :4?;
.. .i1 '■■?-.¥,;:• ■¥ 'V. , /■;. . ';¥vW
>4 ■r4'.-' 'i ■¥•,•" ¥■ •. < 'W;-
i’ " -. •-■ ■'■■''■A'.4
F i l' ; 44 ■. 44*
------------------------------------------------ IMflH

APOLLONl: qendra kulturore dhe në fund një kishë

kristiane e shek. XFV. Mandej, për pesë shekuj Shqipëria
do të mbesi nën robërinë Osmane.

118
 •a

■ ■. ..'

. . '• - : ■ <-•■■.■ .. •- i

■. • ■ ■ ■

Në këta shekuj të zaptimit Osman, Shqipëria do të

njohë një periudhë lirie, me heroin Kombëlar Gjergj Kastri-
oti Skënderbeu, nga 28 nëntori 1443 e deri 1 1 vjet mbas
vdekjes së tij më 1468. Mandej, zaptimi i kështjellës së
Shkodrës, mbas një qëndrese me trimëri të jashtëzakon-
shme, do të hapë një periudhë errësie që fillon më 1479.
Nuk do të mungojnë, kohë pas kohe kryengritje të ndry-
shme, që do të shuhen nga ajo ushtri që aso kohe ishte më e
forta në botë.
119
 F ...

.. .. . ...

?
■.'■:■:■ ■■

/
...

'■ -■
' ■ •
■.

■ .".-
Sfi '•
■■■'.■■■. ■ ■

. ■ ■■ .-.-■■ ■■"

"■■: ■■

!■ v' ■ '

: ' : > .. ...... ■ ■?

r:/ .. - ...

Por mbas pesë shekujsh robërie, më 1912, një tjetër

28 nëntor do jetë për Shqipërinë ditë gëzimi: Ismail
Qemali, me shokët, do ta proklamojë pavarësinë dhe lirinë
e Shqipërisë.

120
 FENICIO CRECO ETRUSCO ETRUSCO TRASLIT-
OCCIDENT ARCAICO MOOERNO TERAZIONE

A A A
a (B)
"i D D c
G (D)
E
V
I I \ tr Z
B B 0 b e II
® ®O Q O 3 (TH)
q. I I i
>1 >1 K
L L
rnA M
n N
ffl (S)
o o (O)
q Q p
M M M s
CP 9 ? Q
p- q d R
w s$ S $
•t t r T
Y Y V u
x X S
<p (D <D (PH)
Y Y vk X (CH)
8 F
(d* 4/moua cLeepli Ltru.sck't-" eLL

121
 BIBLIOGRAFIA

“Atlas of World History”, Anchor, New York 1974.

BENOTTI MARIO, “L’Arte Medica degli Etruschi”,
Ediz. Lucumone, Roma 1983.
CRISTOFANI MAURO, “Etruschi”, De Agostini. No-
vara 1981.
D’AVERSA ARNALDO, “La Lingua degli Etruschi”,
Paideia, Brescia 1979.
DE GHANTUZ CUBBE GIOVANNI. “Nel Semitico la
chiave dell’ Etrusco”, Roma 1983.
DUCATI PERICLE, “ L’arte Classica”, UTET Torino
1920.
GATTI ENZO, “Gli Elruschi”, Frama Sud. Chiaravalle C.
le 1979.
GATTI ENZO, “Gli lliri”, Frama sud, Chiaravalle C. le
1981
GRANT MICHAEL, “Le Civilta Mediterranee”, Bom
piani, Milano 1983.
“ILIRIA”, Akademiae Shkencave, 12 vol., Tiranë 1971-
1983.
ISMAIL KEMAL BEY VLORA, “Memorie”, tradotte,
commentate e integrate da Nermin Falaschi, Ediz.
Noi Pubblicisti, Roma 1978, dalPoriginale “The
Memoirs of Ismail Kemal Bey”, Constable, London
1920.
KARAISKAJ GJERAK, “5000 vjet Fortifikime në
Shqipëri”, “8 Nëntori”, Tiranë 1981.

122
MAYANI ZACHARIE, “Les Etrusques commencent a
parler”, Arthaud, Paris 1961.
MELANI VASCO e NICOSIA FRANCESCO, “ Itinerari
Etruschi”, Tellini, Pistoia 1971.
PALLOTTINO MASSIMO, “Etruscologia”, Hoepli, Mi-
lano 1963.
PITTAU MASSIMO, “La lingua dei Sardi Nuragici e
degli Etruschi”, Dessi, Sassari 1981.
PONTRANDOLFI GASPARE, “Gli Etruschi e la loro
Lingua”, Bastogi, Foggia 1981.
PRENUSHI MIKEL. “Konlribut Shqiptar në Rilindjen
Evropiane”, “8 Nëntori” , Tiranë 1981.
PRIULl AUSILIO, “ Preisloria in Valle Camonina”,
Museo Didaltico d’Arte e Vita Preistorica, Brescia
1979.
RESSULl NAMIK, “Storia della Letteratura Albanese”,
F. lli Fabbri, Milano 1970.
SCHIRO GIUSEPPE, “Storia della Letteratura Albanese”
Nuova Accademia, Milano 1959.
STACCIOLI ROMOLO, “H Mistero della Lingua Etr-
usca”, Newton Compton, Roma 1977.
STEINB ART HILTRUD, “ Im Anfang war die Frau”,
Fischer Verlag, Frankfurt a. M. 1983.
“STUDIME HISTORIKE”, Akademia e Shkencave (20
vol.), Tiranë 1980 -1983.
“THE ANATOLIAN CIVILIZATIONS”, The Turkish
Ministry of Culture and Tourism, Istanbul 1983.

123
 ETRUSKISHTJA
GJUHË E GJALLË
Romë, 1989
 Më 1874 prifti erudit Emidie Luci pohoi:

"Pellazgët ishin banorët më të lashtë të Italisë... Si

rrjedhim, popujt vendas Umbrët, Auzonët, Oskët, Brucët,
Rutidët dhe Enotrët janë emrat e parë të italianëve, që në
të vërtetë nënkuptojnë një popull të vetëm origjinal...
Pellazgët, që Homeri i quante Hyjnorë, të cilët ndërtuan
shumë lagje të Latinëve, të Sabinëve, të Auzonëve, të
Oskëve, të Enotretëve, të Lukanëve, të Brucëve dhe të
Hazilëve pak nga pak u përmbysën dhe u privuan edhe
nga nderimi që u përkiste atyre duke pasë qenë qytetërue-
sit e parë të Italisë dhe krijues të artit dhe të zejtarisë.

126

1
 KAPITULLII

HYRJE*

Për ta rindërtuar historinë e lashtë, nuk ekziston

arkiv dokumentar më i rëndësishëm, madje i domos-
doshëm, sesa gjuha e popujve.
Shpesh ndodh të përshkruhen qytetërimet si entitete
që mvarën nga vetvetja, pa kërkuar lidhje të përhershme
që ekzislojnë mes tyre. Kjo është sikur të thuhet që valët e
detit përcjellin njëra tjetrën pa marrë parasysh lidhjen e
tyre të pandërprerë. Kjo është sikur të dëshirojmë t'i japim
emër secilës valë dhe ta dallojmë atë nga të tjerat përgjith-
monë.
Ëshlë mëse e vërtetë se çdo valë e vogël mund të
tregojë disa veti dalluese, por si tërësi ato përbëjnë dete,
oqeane. Dhe këto oqeane janë të detyruara nga dukuritë
kozmogjene ciklike me radhë nën ndikimin e po të njëj-
tave valë të oqeaneve, të forla dhe të padukshme, nga
drejtimi i erërave dhe jo më pak nga tundjet krijuese të
mendimit.
Mendimi, për shembull, është i mjaftueshëm për ta
vërtetuar ndërvarësinë midis energjive të ndryshme të
Natyrës: Pitagora, i cili u lind në Samos më 570 p.e.s.,u
arsimua në Egjipt dhe që jetoi në Itali, ishte në pajtim të
plotë filozofik me mendimin e Lao-Cesë, gati bashkëko-
hës në Kinën e largët. Por, sipas të gjitha gjasave, asnjëri
* Librin Etruskishtja gjuhë e gjallë (1-VHI) nga gjuha angleze
c përktheu Burim Rexha.

127
nga këta të dy nuk dinte për ekzistimin e tjetrit, por fara e
diturisë, depertimi evolutiv i njerëzimit në atë kohë ishte i
zënë, i nxjerrë nga i njëjti burim pa marrë parasysh sesa të
largët gjeografikisht ishin që të dy. Edhepse të largët,
megjilhatë ishin të lidhur jo vetëm nga i njëjti burim, por
edhe nga një valë e pavetëdijshme telepatike.
Kjo dukuri mund të sqarohet duke përsiatur rrelh
tezës së Leonardo da Vinçit, sipas së cilës njeriu është
mikrokozmos i aftë për të nxjerrë dituri nga Burimi i
Madh i dilurisë që ekziston në makrokozmosin e
përgjithshëm.
Alfredo Trombeli e ka mbështetë monogjenezën e lë
gjitha gjuhëve. Tani, nuk ka asnjë dyshim se me qëllim që
të vlerësojë gjerat brenda dimensionit të vërtelë lë tyre do
lë jetë e nevojshme që ta zhveshim veten nga çdo
paragjykim, marrveshje dhe fraksionizëm, e gjithashtu të
gjitha këto së bashku e kanë kufizuar kulturën, jo rrallë
duke sprapsur, por megjithalë e kanë ngjeshur në një
rrcthim lë ngushtë në emra të ndryshëm, madje të paqen-
drueshëm dhe të papajtueshem mes lyre. Si pasojë duhet
të jelë e nevojshme që të kërkojmë një analizë të fakteve
lë sipërshënuara dhe përtej mendjengushtësisë së njeriut,
sikur ania kozmikc që shikon lërë Globin dhe të jemi në
gjendje lë gjykojmë pa paragjykime.
Si duket Trombeti kishte menduar t'ia arrijë një
qëllimi të tillë.
Për secilën gjë që nga fëmijëria ka kërkuar njohjen
e Turqishtes, Shqipes dhe Frengjishtes dhe më vonë ka
mësuar Greqishten e re (moderne), Italishten, Anglishten
dhe Spanishten si shtesë të Greqishtes dhe Latinishtes së
vjetër, do t'i duket e natyrshme t'i nëndajë gjuhët në dy
degë kryesore: në ato të Lindjes dhe në ato të pellgut të
Mesdheut (Mediteranit) e sidomos në ato të regjionit
Euro-mesdhetar.
128
 Për sa i përket degës së Lindjes, mund të vërehet se
turqit, me origjinë nga Lindja e Largët kanë ruajtur fjalët
esenciale të përbashkëta me popujt që kanë qëndruar atje,
por e kanë pasuruar gjuhën e tyre derisa kanë bashkëjet-
uar, në mënyrë paqësore, apo pas pushtimeve me per-
sianët dhe arabët si dhe me popujt Euro-Mesdhetarë në
terriloret e të cilëve ata kanë mbetur përgjithmonë. Si
pasojë e kësaj, duke e njohur lurqishten është e mund-
shme të kuptojmë psh. fjalët e gjuhëve: Japoneze. Kore-
ane, Persiane, Arabe, madje edhe të Ki-Swahilit, "Lingua
Franca" të Afrikës Lindore.
Sa u përket gjuhëve Euro-Mesdhetare, rrënja e tyre
e përbashkët mund të gjendel në idiomën më lë lashtë të
pellazgëve, detarëve (lundruesve) të lirë të njohur
gjithashtu edhe si "Popull i Detit", që janë ngalrruar apo
edhe ballafaquar me popujl që sipas të gjitha gjasave ishin
në të vërtetë fise të ngjashme të prejardhjes së njejtë të
ndarë nga dallimel mes tyre në një periudhë më të von-
shme dhe artificialisht të emërtuar, se sa nga ndryshimi i
origjinës.
Pellazgët ose më saktë fiset pellazgjike u shtrinë në
një sipërfaqe të gjerë, nga Danubi në Anatoli dhe
Palestinë. Atdheu i pellazgëve dhe ndoshta më i vërleti
ishte Iliria apo "Vendi i njerëzve të lirë" (Iliria, në shqip: /
= of, lir = free).
Sipas Herodotit, territori i okupuar nga fiset e
ndryshme helene fillimisht është i njohur si Pellazgia dhe
nga banorët e saj, ardhacakët kanë mësuar mes tjerash, se
si të ndërtojnë mure të larta dhe të përpunojnë metalet.
Gërmadhat e mureve ciklopeane apo pellazgjike
ende shihen në të gjitha territoret në të cilat dikur jetuan
Pellazgët duke përtrirë edhe Italinë. Arti i përpunimit të
metaleve, të hekurit në veçanti, ishte veti karakteristike e
129
fiseve pellazgjike: Filistinët ishin mjaft të shkathtë në këtë
zeje (Samueli i I, 13, 19-22), si dhe Ilirët dhe që të vijnë
në çështjen tonë, Etruskët, të cilët përfituan shtretërit e
pasur të xehes së hekurit të ishullit të Elbes. Në ato kohëra
për të dominuar me hekur është sikur sot manipulimi me
atom apo gjenetikë, ashtu që homo faberi i asaj kohe ishte
në të vërtetë një shprehje e lartë e homo sapiensit.
Mirëpo, ajo që e vërteton pa asnjë dyshim origjinën
e përbashkël lë të gjitha këtyre fiseve, që megjithatë
kishin kontakle të shpeshta duke iu falënderuar aftësive të
lyre lë lundrimit, e cila ju mundësoi jovetëm ndërrimin e
mallrave, por gjithashtu edhe të ideve, është gjuha e cila
përveç ndryshimeve të parëndësishme dhe të qarla lë
dialekteve, duket nga paleografia të ketë qenë e njejtë në
tërë atë hapësirë të gjerë nga Deti Egje (një shembull
është dhënë nga stelat e Lemnosit) në Iliri (mbishkrimet
nga Durrësi, në Kosovë), te Venetët, te Mesapët, dhe
natyrisht të Etruskët, me llojin e shkrimit gati identik në lë
gjitha dokumentet epigrafike.
Tit Livi raporton në "Analet" (IX, 36) e tij se edhe
në shek. e IV ab Urbe condita, aristokratët e rinj romakë
kanë mësuar letërsinë Etruske dhe e kanë përdorur për të
përfunduar studimet e tyre në Caere (Cerveteri) në Etruri.
Nuk ekziston asnjë dyshim se në mbarim të shekullit të
parë gjuha etruske ende shkruhej dhe flitej diku-diku dhe
jo për asgjë. Perandori Klaudius u përkushtua që të
shkruaj një studim të thellë mbi Literaturën etruske, por
që për fat të keq ka humbur.
Kështu që mendimi i përgjithshëm se literatura
etruske është shuar, nuk është i vërtetë, pasi ajo lulëzoi në
Romë dhe u bë pararendëse e gjuhëve latine si dhe e atyre
neolatine, gjithashtu me rrugët e etruskishtes, shkrimi i
lashtë pellazgjik u bë barrë e atij latin, i përshtatur dhe i
130
përmirësuar nga shpirti praktik i romakëve. Dhe nu
duhet harruar se një numër i madh i të urtëve të shumtë
aristokratë nga shteti romak ishin më origjinë etruske.
Në anën tjetër, Roma madhështinë e saj ia kishte
borxh jo vetëm pellazgo-etruskëve, sepse nga fiset e
Ilirisë ishin ushtarakët më trima e gjithashtu edhe një
numër i perandorëve, siç ishin: Konstantini i Madh, Diok-
leciani, Aureliani (i njohur si Restitutor Orbis), dhe në
Bizanl, juristi i madh Justiniani dhe shumë të tjerë. Është
e drejtë të përkujtojmë se Jul Cezari sipas llogarisë së tij
në "De Bello Civili" shkoi të përfundojë sludimet e tij në
Durrës, ashtu sikur i nipi i tij Oktaviani që i përfundoi
studimet në Apoloni, qytete këto që sot gjenden në
Shqipëri.
Lulzimi kulturor dhe ekonomik i veçantë i Ilirisë
Jugore sipas Prof. Nikolas Hamondit nga Universiteti i
Kembrixhit, është arritur me kryqëzimin e tri rrugëve të
rëndesishme të komunikacionit në atë zonë; asaj
bregdelare, lumore dhe tokësore, të cilat i kanë lidhur
pasuritë natyrore të Perëndimit me Lindjen e zhvilluar.
Kjo është vërtetuar nga trashigimia shumë e pasur arke-
ologjike që ekziston në këtë rajon. Ky rindërtim historik,
i përmbledhur, por i domosdoshëm, na ndihmon që të
kuptojmë ngjashmëritë evidente të paleoskripteve të gje-
tura në Evropën Mesdhetare dhe nga mundësia kon-
sekuente që të interpretojmë ato me anë të gjuhës së
përbashkët të fiseve pellazgjike, gjuhë kjo që për mrekulli
është ruajtur në të folmen e sotme shqipe. Kjo ngjarje e
jashtëzakonshme, mjaft mahnitëse në shikim të parë,
mund të shpjegohet me dy arsye: e para, duke iu falën-
deruar strukturës gjeografike të Shqipërisë, e formuar nga
bjeshkë të larta gati të pakalueshme, ku popullsia ka
mbetur gati e papërzier, siç e ka vërejtur shumë mirë
131
Luigji M. Ugolini ("Shqipëria Antike" vol. I); dhe e dyta,
duke iu falënderuar vetë krenarisë dhe pavarësisë së
veçantë të shqiptarëve. Prova është gjetur në faktin se
edhe pas disa shekujve grupet e shqiptarëve që kanë
shkuar në vende tjera i kanë ruajtur traditat dhe gjuhën e
të parëve, siç është rasti me "Arbëreshët" e Kalabrisë e
Siçelisë apo me "Arvanitasit" e Greçisë si dhe me rastet
më të freskëta të vendosjeve në SHBA, Egjipt, Suedi,
Australi dhe kudo tjetër.
Kështu duke pasur si bazë të punës gjuhën e një
populli të këtillë të lashlë i cili e donte kulturën dhe
zejtarinë dhe nderonte hyjneshën e quajtur Uridia (në
shqip: uri = hunger, dia - knovvledge), që e proklamonte
veten të lirë (nga kjo edhe emri I-liria, Illyria), si dhe duke
përdorur gjuhën që edhe sot përdorët nga shqiptarët, le të
fillojmë të lexojmë dhe kuplojmë porositë të lëna për ne
nga Elruskët.
Kur zbulohel ndonjë gjurmë e materialeve arke-
ologjike dhe nëse paraqet vlerë të madhe, ne arrijmë të
njohim lëvozhgën e civilizimit. Por, kur mesazhi i gdhen-
dur në gurë ose i shkruar në varrezë mund të kuptohet, ne
atëherë kemi prekur shpirtin, natyrën e brendshme të një
populli, popuil ky që shpeshherë, në këtë mënyrë i ka
shprehur ndjenjat njerëzisht të afërta me ne, siç janë
dhembja, shpresa, bindja në vazhdueshmërinë e jetës.
Territori ku jetonin Etruskët quhej Etruria, që
dmth. "vendi i njerëzve intelegjentë, njerëzve me tru" (E
= of, truria = brain). Etruskët megjithatë veten e quanin
Rese (në shqip: re?e=ray), ndoshta donin ta thonin idenë e
rrezatimit të tyre nga mëmëdheu Illyria. Është e rëndë-
sishme të vërejmë se rrënja e kësaj fjale pellazgo-etruske
paraqitet në disa gjuhë të Evropës: përveç së në shqip reze

132
 dhe në anglishl ray, mund të gjenden edhe në italishte si
raggio, në frengjishte si rayon, në spanishte si rayo.
Duke lexuar mbishkrimet Etruske, do të gjejmë dhe
analizojmë fjalë tjera evropiane me origjinë të përbashkët
Pellazgo-Etruske.

I.
* •/;. /
t.
/>/

l : 1
*
/y ■•■•• ■■■ -■•—•■
f f

OV<JAl=KHARUN, shqip Kah run, 0HflV= VANTH, shqip vend

133
 KAPITULLIII

VARREZAT "VEND-KAHRUN" NËTARQUINIA

Në Tarquinia midis fushave të gjelbërta, kodrave të

lulëzuara, të ullinjve shekullorë dhe luleve shumëngjyrë-
she, gjenden shumë varreza Etruske.
Shprehja "e shurdhet si varri" nuk vlen këlu, pasi
varrezat flasin, përkundrazi, jo vetëm kur mendimi për-
jetësohet me anë të një komenti epigrafik, por edhe kur
simboli (emblema) i zëvendëson fjalët. Një lule, një figurë
gjeometrike, qielli i yjëzuar, një kafshë, të gjitha zbulojnë
simbolin që paraqet një ide dhe e nxit meditimin.
Një nga varrezat më interesante në Tarquinia si për
paleografinë e pasur dhe për simbolet e llojllojshme, që të
mahnisin dhe ngazllejnë dhe me ilustrime që flasin
shumë, është varreza VANTH (në shqip Vend, vetvendi,
mëmëdheu).
Sa për të filluar, le ta lexojmë dhe interpretojmë
këtë mbishkrim interesant.

134
 II XX vqvi • ifl
Pell- Elr Shqip Italisht Anglisht

= FEL Fal Offcrto Offercd

I H A = ANI ana da parlc on thc side
? flB =NAS nash, di noi. of ourselves
33 = FE me fc con fede with faiih
? VJ = LUS lus: prcgo: I pray:
R J D = CLAN klanvc ai familiari to thc rclativcs
l P = AI ai cgli hc
= I AFRS i afcn vicino closc
yq VI = IU RU iu ru si conscrvd remained
xx = XXII 22? 22 anni? 22 (ycars?)

Dy karakteristika e dallojnë këtë dedikim për të

dashuril që kanë ndërrue jetë.
Fjala (nie) ru në shqip dmlh. me ru. Rune
është"diçka e ruajtur tnirë” dhe është e njohur se "runet"
janë mbishkrime të gdhendura në dru në Gjermani,
Norvegji, Islandë, Suedi. Skotlandë, Danimarkë, Bosnje,
Rumani me karakteristika të ngjashme me ato të
etruskëve. Janë shumë të rralla ekzemplarët e tillë që kanë
mbetur për shkak të joqëndrueshmërisë së drurit.
Gjithashtu dhe historiani romak, Publius Cornelius Taci-
tus, na jep një llogari për "runet” në veprën e tij
"Gjermania".
Veçori e kësaj varreze të jashtëzakonshme është se
përveç hyjneshës me krahë Vend, e cila çmohej shumë
nga Etruskët për shkak të misionit të saj, për t'i shoqëruar
martirët e atdheut për në parajsën e heronjve, na paraqitet
gjithashtu edhe Zoti (hyjni) me krah Kahrun (apo
Kharun), që domethënia e kësaj fjale është: kah run, pra
kah pakufishmëria, përjetësia.
135
 Ka të ngjarë që etruskët parafytyronin kalimin në
botën tjetër të shoqëruar me sopatën dytehëshe të Kahrun-
it për të qarë errësirën tokësore dcrisa hyjnesha Vend e
ndriçon rrugën për në jetën e amshueshme. Të dytë kishin
krahë të mëdhenjë për të fitue hapësirë të pakufijshme.
Kahrun-i në gjuhën latine e më vonë në gjuhën angleze u
bë Charon.
Afër kësaj varreze gjendet edhe një tjetër me dy
porla të pikturuara dhe dy detajet e njëjta të Vend-it dhe
Kharun-il në anë të tyre. Numri i shkruar në atë që duket
si figurë latine dhe prania e zotit mashkull tregojnë
ndikimet romake që don ta theksojë rëndësinë e mashku-
llit. Në të vërtetë është e njohur se autoriteti që gëzonte
gruaja në shoqërinë Pellazgo-etruske ishte shumë më e
madhe se sa tretmani që i bëhej gruas nga romakët e
veçanërishl nga grekët.
Në po të njejtën varrezë Vend-Kahrun, përballë
hyrjes, është slolisur një mbishkrim mural në vargje të
dyfishta ku duken dafinat e përdredhura të gërshetuara me
një rryp të kuq në të mbyllur: i tërë vizatimi sendërtohet
në një "8" horizontale. Në fillim 8-ja paraqitet e madhe,
pastaj shkon duke u zvogëluar dhe përfundon në degën e
kthyer përpjetë. Është c njohur se figura (shenja) 8 gjith-
monë ka qenë simbol i pakufishmërisë, dhe ky vizatim
mund të ketë domethënien e rrugës që duhet të ndjekin të
vdekurit për të mbërrijtur, duke udhëtuar mbi pakufijtë
gjithnjë e më të vegjël, të tërësia univerzale e fundme.

136

L
 : ? V J 31 'ol/N A.? fl 1/1ll/l /3
xIK x X > JI Ja J fl 11 ? VJ1JJ- VA <Z)
Pell-Etr Shqip Italisht Anglisht

Jkfl = ANI Ana Da parte On the siclc

?flM=NAS Nash, di noi of ourselvcs
OHQfl = ARNO Arno Creatore Creator
33 = CE që chc \vhom
7.VV = LUS lus prego I pray
= THANKHEI ihanjc oralmente orally
ZV 4 = LUS lus prego I pray
Itfl = ATI ati il padrc thc falhcr
8 =A che ha who has
HJ=LA la iasciato left
i 4H = FILS fisin i parenti thc rclatives
XlXXK = XXXIX 39? a 39 (anni?) (al the age of) 39?

Në këlë mbishkrim fjala ARNO meriton shqyrlim të

veçantë. Fillimisht kishte domethënien Krijues, dhe
ndoshta kjo shpjegon emrin e lumit përgjatë të cilit u
zhvilluan qytetërime të mëdha, si ai i Firencës. Megjithatë
do të kemi rastin të vërejmë edhe mbishkrime tjera me
këtë fjalë ku duhet patur parasysh se sikurse që ka
ndryshuar domethënia e fjalës latine/hber gjithashtu edhe
fjala ARNO në shqip e ka humbur rëndësinë e saj të
mëparshme dhe tani e ka domethënien e thjeshtë të
RINDREQËSIT.
Në anën e djathtë të mbishkrimit mural të përmen-
dur, qëndron edhe një tjetër, gjithashtu i stolisur me dafina
të përdredhura dhe që tregon 8-shen horizontale.

137
 •".'■'rV.—’

L
; •.:■.//xxxxX'Sj! jp. -x a i ifi ~5 x ‘i i
:<■■'■. .. •■

<■■■?• -.
i. '■
^•--5;. ."T-; ,-y : • ?7?. '.SH.-. f2>:-
Vr 2 j'C. ■•.. -jLui’. i.^-' ••7 -.

ioqflj-emnfl
AXXXX-2JnflOJfll1A-2VJJJ
Pcll-Elr Shqip Italisht Anglishl

(Hfl= ANI Ana Dalla partc On thc sidc

2flH=NAS nash di noi of ourselvcs
R J = LA la lascio hc lcfl
• °fl= ROI roi di viverc living
33 = FE Me fe Con fedc Wit/i failh
?VJ = LUS lus-in prcgano pray
I 1fl= API api il fratcllo maggiore the older brother
340 = A LC a loc c il fratello minore and the younger
brolhcr
? JIAR= a FILS a fisi e i parenli and the rclalives
/\XXXX = XXXXV 45? 45 (anni?) 45 (years?)

Mund të vërehet se simboli A interpretohet ose si

fjalë ndihmëse (është, bëj, ka) ose si lidhëse (dhe, dhe
gjithashtu). Sot, në idiomën dialektike të shqiptarëve të
Veriut (gegëve) shkronja A e shkruar për qartësi me
akcentin hundor (a) ka domethënien e është, ka, derisa pa
akcent tregon lidhsën (ka, dmth. e lidhësës). Shqiptarët e

138
jugut (toskët) si dhe gjuha letrare e shprehin zërin verbal
”is” me është, derisa shkronja a mund të përdorët si
alternativë e e dhe ka domethenien dhe, dhe gjithashtu në
gjuhën angleze.
Dy fjalët FE dhe LA që shpesh gjenden tjetërkund,
mund të kërkohen në këtë përkujtim.
Fjala Pellazgo-IIire FE është e njëjtë me etrusk-
ishten dhe ende paraqitet në spanishte, duke u bërë faith
në gjuhën angleze, fade në italishte, foi në frengjishte.
Mbishkrimi etrusk që e tregon fjala LA mund të gjendet
gjithkund, por një numër i tyre paraqitet në pllaka të vogla
të ngjilura në muret e hyrjes në Universitetin e Perugjias
si psh.

RJ:IW|?R:R4 = la fisi fari la

që dmth. ”la të afërmit, la fisin”, apo tjetra:

VnVfl J = LA VYN
që nëse e themi fjalë për fjalë dmth. ”la në mjerim të
përhershëm ”.
Duke shikuar se si ruhen rrënjet, mund lë vërehet se
fjala LA e paraardhësve tanë, e pandryshuar në shqipe, ka
ndërruar në left në anglishte, lascio në italishte, laissë në
frengjishte.
Mbishkrimi i ardhshëm është i lexueshëm pjesër-
isht, në varrezën Vend-Kahrun.

........... kNVmWA/1fl
139
 Pcll-Etr Shqip Italishl Anglisht

Mfl= ani Ana Dalla parte On the sidc

£Rh = nas nas di noi of ourselves
P J = LA la lascid (he, she) lcfl
IOR = ROI roi di vivere living
3 3 =FE Me fe Con fede With faith
ZVJ = LUS lus prego I pray
ARZNAL arzuhal Preghiera scritla Wrilten prayer
Tfi= AP ap data givcn
R=A a ë staia has been
2 3VI = NES nesh da noi by us.
...Msvm = MURN... Murn... Hanno riccvuto... Was received...
Është për të ardhur keq që është e pamundur të
deshifrohen shkronjat që pasojnë fjalën MURN dhe të
zbulojnë se çka "kanë marrë".
Në këtë mbishkrim e vlen ta vërejmë fjalën ARZ-
NAL, që sot është arzuhal që dmth. "lutje e shkruar" apo
"përulje".
Është e nevojshme të kthehemi le fjala ARNO për të
kuptuar shpirtin mislik të Etruskëve, duke shqyrtuar së
paku dy mbishkrime tjera të adresuara Krijuesit ARNO:
njëra në Firencë, ku ky emër edhe sot është në përdorim të
mirë dhe të rëndësishëm, dhe tjetra në Siena.
Lidhshmëria që shfaqet qartë nga qëllimi identik i
lutjes nuk mund të huqet dhe vërteton bashkimin shpir-
tëror që ka ekzistuar ndërmjet fiseve të ndryshme të
paraardhësve tanë, përkundër fatit që i detyroi ata të
vendosen larg nga atdheu i tyre i paharruar. Duke përfillur
vlerën e traditës dhe të ndjenjave të përkushtimit që
ushqenin për origjinën e përbashkët, na duket e drejtë të
pushojmë pak dhe të mendojmë përkatësisht përqëndro-
hemi në mbishkrimin shprehës që mund të admirohet në
muzeun arkeologjik të Firencës, ku një sarkofag paraqet

140
një basrelief me personazhet në pozitë të mendimit të
thellë, një kompozim mjaft i ndryshëm nga paraqitjet e
zakonshme të skenave të luftës.

I
H.
ir
is

agf’
i } X'
i’..

■ . -OL:
i. 1

(WiW)W)'?irvow
141
 Pcll-Etr Shqip Italisht Anglishl

OW<3fl = ARNO Arno Creatore/i The Creator/s

1213=1 = FEISI fisit dclla stirpe of thc lineage
M3 3 =CEN qen erano were
VD = CU ku dove where
l?3H = FESI feksi sorgc la luce light arise
fl?IJfl= A LISA a lisa e sono lc qucrci and the oaks are.

Ekzistojnë gjasa që mbishkrimi ka për qëllim të

tregojë vendin mitik të origjinës së elruskëve, sepse duket
të jetë në lidhje me shenjtoren e famshme të Dodonës që
edhe sot është e rrethuar me lisa dhe që gjendet në Epir,
kështu që ndodhet në anën ku lind dielli në krahasim me
Etrurinë.
Në kapakun e sarkofagut të Muzeut Arkeologjik të
Sienës shtrihet një figurë madhështore, që meriton vë-
mendje, derisa përfundi basreliefit figurat e njerëzve
shfaqen në gjendje meditimi.

t
l t'•

.•ne^TDVZH^Aviiyv^zovi^
142
 Pell-Eti Shqip Italisht Anglisht

e>'/'fi=arno Arno Creatore Creator

I
32 = se se poichë since
w=n në nellc in thc
<y= yi yj slelle stars
P W = NA na per noi for us
= YE je sci, you are
dmV3=CUME kumlime commemorazione commemoralion
AZjq = RESA lc Rezcvc degli Elruschi
lë of the Etruscans
(meriti) (you deserve)

Një lipar interesant i mbishkrimeve të përmotshme

të Etruskëve është përdorimi i shprehjes LA ROI (e cila
është saktësisht e njejtë me gjuhën shqipe) që do të thotë
se (cti, cijo), lajetën, në vend që të thotë ka vdekur (në

/ V
143
 Pell-Etr Shqip Italisht Anglisht

R J = LA La Lascid (He, she) left

10A = ROI roi di vivere living
R1 = pa pa senza vvithoul
(V Y= VUI vuj soffrire suffering

shqipe vdiq). Kjo mënyrë e shprehjes së ndrrimit të jetës e

ka padyshim domethënien e lëshimil të mburojes tokë-
sore, me iutjet e të afërmeve se detyrat e ardhshme të të
vdekurit mund të bëhen më të lehta me lutjet e tyre. Sikur
në vend të LA ROI etruskët të përdornin ndonjë term
ekuivalent me atë "vdiq", do të thoshte pranimin e fundit
definitiv, gjë kjo të cilën besimi i tyre në jetën qiellore
nuk e përmbante.
Shprehja LA ROI është gjetur gjithashtu në një urnë
në Muzeun Nacional të Giusit.
Të afërmit duket të jenë të qetë sepse i afërmi i tyre
e la jetën pa vuajtje, la mënjanë trupin e vdekshëm pa
vuajtje. Këtë ata deshën t'ua përcjellin pasardhësve të tyre
dhe porosia e tyre e shkurtë përmban një filozofi të thellë.
Gjithashtu edhe mungesa konstante e emrave ka një
rëndësi kozmogjenike të saktë e të caktuar.
Në fund të shëtitjes sonë magjepse, varreza mad-
hështore Vend-Kahrun e Tarquinas me porositë e saja të
shkruara dhe të vizatuara na ka pasuruar brenda vetvetes
duke na mundësuar që të kuptojmë në hapësirë të kufizuar
mendimet dhe punën e besuar neve nga koha, për të dhënë
një dëshmi të kohës.
Paraardhësit tanë kanë kapërcyer shekujt, mileni-
umet, me qëllim që të na e tregojnë historinë e tyre. Ishte
i mrekullueshëm dëgjimi i të gjitha këtyre mbishkrimeve
ashtu si dëgjimi i rrëfimeve të treguara pranë oxhakut nga
gjyshja.
144

I
 Hyjnesha Vend dhe Kahrun që gjenden në të dy anët
e hyrjes, na e kanë dhuruar mirëseardhjen. Ato na kanë
lejuar të lexojmë porositë e të mbrojturve të tyre, dhe ne
ndjehemi krenarë për këta paraardhës tanë që na bëjnë të
ndjehemi si fëmijët, vetëm duke i dëgjuar ato rrëfime dhe
duke ëndrruar botërat e largëta dhe planetet që rrotullohen
përgjithmonë në pakufi.
Dhe duke dalë nga kjo varrezë në ajër të pastër ne
ndjehemi më shpirtmirë... dhe ndoshta kemi lerë më
shpirtmirë.
Jo shumë larg nga varreza Vend-Kahrun është edhe
një varr tjetër i bukur me vizatime murale dhe disa mbish-
krime. Në anët e dy dyerve të vizatuara shihen dy figura.
Personi në të majtë të derës anësore, Kahruni, ëshlë
identifikuar lehtë, jo vetëm nga pamja e jashtme e tij, dhe
sopatës dytehëshe në duart e tij, por gjithashtu edhe nga
mbishkrimi i lexueshëm pranë kokës së tij.
Porosia epigrafike lexohet

x|4hi r

4 4 *
// h
$

. .

h vq/u
vj,r? vjz

145
 Pcll-Etr Shqip Italisht Anglisht

f* = KHA Kah Verso Towards

vivq = run run la conservazionc the prescrvation
AV<- = KHUN kund luogo the place
V* =KHU ku dove ë vvhere
21 < = lis lis la fiera casala the proud clas is.

Në anën tjetër, personi në të djathtë të derës nuk

është i identifikueshëm sepse mbishkrimi është shkatrruar
gati krejtësisht. Nuk do të ishte e drejtë ta inicojmë ndonjë
hipotezë, megjithatë nuk ka dyshim se paraqet figurën e
një mashkulli të hijshëm, mjaft e kundërt me Kahrunin e
zemëruar edhe pse janë të veshur ngjashëm.
Në këtë mbishkrim fjala LIS nuk është shumsi i
emrit siç e kemi shikuar më parë dhe këtu e ka domethe-
nien elnografike të pasardhësve të të njejtit fis. LIS si
ndajfolje e merr vlerën e atributit personal, kështu që psh:
ESHT LIS, dmth. "njeri krenar, i ndershëm, i shëndoshë”
dhe shpreh gjithashtu: "krenarinë e fisit”, sikurse në sh-
prehjen: LISI I GJINISË, LISII GJAKUT.
Te shqiptarët dera është simbol i fisit. Shpesh
themi DERA E MADHE = fisi i madh ose JU MBYLL
DERA = fisi i tij është zhdukur (shkymë). Kështu që dyert
e vizatuara në këtë varrezë mund të simbolizojnë fisin,
mirëpo nuk mund ta hedhim edhe hipotezën se dyert kanë
domethënjen e kalimit nga një jetë në tjetrën. Përballë
hyrjes, në fund të shkallëve është një derë tjetër e ng-
jashme me të parën, e zbukuruar me një kornizë të
lulëzuar. Në të dy anët është vizatuar "Charoni". Përmbi
figurën që gjendet në të djathtë fjala KHARUN lehtë
dallohet, derisa tjetra është fatkeqësisht e palexueshme.

146

L
 O rfW«/
II '
I i • 11

ll
Piik më tutje është një varrezë e gjerë e zbukuruar
me vizatime murale të temave të ndryshme, e quajtur në
mënyrë të pashpjeguar "Varreza të lugatit" ose "dragoit".
Është një punim i skalitur thellë dhe i vizatuar në mur me
mjeshtri të rrailë.
Secili mur tregon një temë të ndryshme së bashku
me një mbishkrim të shkurtër, shumë nga të cilët janë
shkatërruar me kalimin e kohës dhe ndoshta nga jomjesh-
tria dhe mungesa e kujdesit të zbuluesve. Fatmirsisht disa
mbishkrime janë ende të lexueshme dhe mund të interpre-
tohen.
Është një lloj ngushëllimi meqë jemi në gjendje t’i
lexojmë vetëm tri nga të shumtat. Bukuria prishet me
kalimin e kohës dhe porositë e atyre që deshën të njofto-
jnë pasardhësit e tyre për këto ngjarje të njerëzimit janë
padyshim të paarritshme. Në anën tjetër koha e shtrin mbi
to një shtresë të lashtësisë, të mbëshjtellur me mister.
Le ta lexojmë këtë mbishkrim të gdhendur në lapi-
dar:
147
 < . ... : ■ -

s ■'’V'-Q-
' JE- ’ 4 f. i O
<■■' ■
i
.

7-.'^ W®. S■ j

fegt J®ri... -
’ ~ " ,

/ - :
, - Jfepsf. i* •• \Sç,,~. ■/

■
y- .. i ? v. ■. .. . . .

N C 1 O \A I A
I

Pell-Etr Shqip Italisht Anglisht

= NE Në Ncll’ In
ITHNIA idhnia afflizione the affliclion.

Kjo porosi murale gjendet saktësisht mbi kokën e

figurës në të djathtë, sipas të gjitha gjasave, figura e një
gruaje. Fatkeqësisht mbishkrimi përballë fytyrës së saj
nuk është i lexueshëm. Në anën e djathtë të gruas është
figura e një mashkulli të shëndoshë, në anën e të cilit
mund të dallojmë gjurmët e disa shkronjave që shkojnë
nga koka teposhtë për në brryla, por këto nuk janë të
lexueshme.
Në të vërtetë do të ishte interesante ta dinim dialo-
gun mes këtyre dy figurave të ndara me një dru në degët e
të cilit lëviz një njeri i vockël, ndoshta për të simbolizuar
shpirtërat e të vdekurve të fisit.

148
 Në murin tjetër është një vizatim i madh i cili është
i prerë dhe i ngrimcuar aq sa ta devijojë përshkrimin e një
të rëndësishmje e cila është dashur t'u tregohet pasard-
hësve, por është fshehur me kalimin e kohës, i ruan disa
shkronja.

1 i >V V
»' f

_ . r-r r ».?

...

- -
■■

. V 1 .’v' -
■ •

. Jfc ji :
. ■- •

‘■S ;

3 f^vov
Pcll-Eir Shqip Iialishl Anglisht

V =U U Sia Let il
31 "iVO=THUSTE thashtë raccontato... be told...

Kështu ne nuk jemi në gjendje të kuptojmë qartë

porositë që është dashur t'i dijmë; diçka që, mjerisht na
është dukur neve... dhe është fatkeqësi e madhe.
Koha e ka lejuar këtë vizatim madhështor që të
arrijë te ne në dimensionin metafizik, ku koka e gruas së
bukur është ende e pacenuar midis të tjerave të zbehta
vetëm për të na e treguar një fjalë të urtë që është dashur
të bëhet prijse për ne.
149
 ■

■ V T 3

'L' 'T •

• ;r--

Pell-Elr Shqip Italisht Anglisht

M1a=apn Apun Apcrto Opcn

3 = c... kah al (verso) lo
xJ 3 A = FEL fal perdono pardon
3* = KHE ke ottieni you oblain
J31 = FEL fal perdono pardon.

Fjala FAL, fel, në shqip e ka domethënien e lutjes,

faljes. Kështu, ndokush e përshëndetë dikend apo e për-
fundon letrën me shprehjen SHUMË TË FALA, dmth.
shumë lutje, tëfala, shumë dhurata për ty.
Në këtë mbishkrim, fjala FEL, sigurisht e ka vlerën
e faljes. Megjithatë, kjo porosi, në këtë mbishkrim të
shkurtër të besimit, mund të ketë domethënie të trefishtë,
siç është "Bëhu i hapur ndaj lutjeve, faljeve, ofertave dhe
do të marrësh lutje,falje, oferta".

150
 KAPITULLI ni

MUZEU ARKEOLOGJIK NË TARQUINIA

Muzeu Arkeologjik i Tarquina-së është thesar

zbuluar. Secili tregim ngrit admirimin dhe godiljen. Sëcili
zbulim tregon me simbole një pjesë të historisë që zhvil-
lohet nga një objckl në tjetrin duke treguar bukurinë e arlit
që jelon plot gjallëri.
:.....

f».I.. . ■ - :

151
 Dy luajt me flatra janë të gjallë dhe të fuqishëm,
duke hapëruar përpara, sikur të ishin gati ta lansojnë
vetveten kah hapësirat e pakufijshme. Derisa ne i admiro-
jmë ata dhe vazhdojmë t'i admirojmë, largohemi duke i
imagjinuar se ata veç kanë fluturuar për në botëra shumë
të largëta.
Është interesant të vërejmë se e njëjta shprehje
artistike e mallëngjimit për lartësi, tentimit kah lartësitë,
ekziston në Iliri, siç është treguar me kalin me flatra lë
shek. të IV p.e.s. të zbuluar afër qytelit lë Kolonjës në
Shqipëri.

Në muzeun e Tarquina-së ndjejmë se mendimi

transmetohet te ne përmes rrëfimit të sarkofagut. Në katin
përdhesë, në mes të sallës së parë, qëndron një sarkofag i
bukur i bardhë. Në kapak gjendet një grua e shtrirë dhe
prapa kokës së saj, duke pushuar zverkun në të njëjtin
jastek, është një bust i fëmijës me nga një luan në secilën
anë. Katër anët e sarkofagut janë zbukuruar me figura të
152
‘i
gdhendura (të punuara në basrelief) me mjeshtri të jashtë-
zakonshme.
Përfundi kapakut është gdhendur një mbishkrim i
bukur dhe interesant, që mëgjithatë, përgjithësisht gjendet
në shumicën e sarkofagëve.

Pcll-Etr Shqip Italisht Anglisht

„ 33=CE Qc Era She was

^VOJ = LOUR lodhur sfinita cxhausted
=
mvt<wn PARTUNUS nga pjellje dai parti by childbirth
«4 = LA la lascid she left
e*'fl = RISA risi gioventii youth
flPIIJ =LIMA dhima sofferenze distress
HflJ>=CLAN klan nei familiari in her relatives
Zfloriflq = RAMOAS ra mosh calati nell’atë grown old
J£W«l>V> = CUCLNIAL Kukumal(pirg) Un mucchio A mound
4 J l*T = ZILKH zije di lutto of grief
153
 wfl+a> = CEKHAN që qan che (fa) piangere that makes them weep.
3 =E E E And
19 = RI ri rimane remains
ZftOMM = TENOAS te nc da noi with us
R=A a anche also
4K = FIL bir il figlio herson
3>=CE qc che whom
A=A ë she has
Z.R04 = LOAS lash lasciato lefl
♦ = KH koha lempo (= all'eta di) lime (at the age of)
IDOCX = XXXII 32(?) 32(anni?) 32(?)

Gjithashtu kjo porosi që ka vuajtur gjatë duket se i

takon një periudhe të vonshme, jo vetëm për shkak të
pranisë së figurës që duket se është romake, por gjithashtu
edhe për shkak të latinizimit të disa fjalëve siç janë FIL
(në latinishte filus = hir (djalë), dhe posaçërisht PAR-
TUNUS (/x//7//.ç=lindja e fëmijës), e cila sa është e 1
mundur të gjykohet nga shqipja moderne që është qartë e
lidhur me të gjitha fjalët tjera, nuk duket të ekzistojnë në
gjuhën e lashtë Pellazgo-ilire.
Në të djathtë të sarkofagul dominues të mëparshëm
aty është shtrirë një kapak guri që nuk do të vërehej po të
mos ishte e gdhendur porosia në të, porosi kjo që shkak-
ton një gjendje të vajtimit të thellë për të riun, ndoshta
25-vjeçar, i cili e mori në varr rininë e tij të shkaktuar nga
një sëmundje.

JAIHJ3V ?nAJ^J^
AXX^Jl'AAV'lVJ^VJI
Pell-Etr Shqip Italisht Anglishl

33= CE Qe Era He was

8VOJ=lour lodhur sfinito consumed
fl «J = LA la lascid he left

154
 = RISAL risi la giovenlu youth
nflj3= CLAN klan la famiglia thc clan
J81HJ 3Vd = CUCLNIAL Kukumal Dal tumulo From the tumulus
’tnfl0 = THANKH Ihatë secco bare
^VJlT = TI LUS ti lus per lui pregare to pray for him
VJ = LUPU lypi chicsto requcsted
R= A a ha hc has
Z4Ui=FILS fisit ai parcnti his relatives.
A*X=XXV 25(?) 25 (anni?) Aged 25 (?)

I riu ka kërkuar nga të afërmit të lutën për të: të

gjilhë ne, në një mënyrë jemi pasardhës të tij, duke lexuar
këtë mbishkrim, ndjejmë një nevojë që t'i drejtojmë një
lutje për paqe të përjetshme për këtë të ri që vdiq para
kohe.
Në dhomën përballë, i vendosur nën dritare, gjendet
një tjetër kapak prej guri. Edhe pse ngjyrë hiri, i thjeshtë
dhe i ngjashëm me të mëparshmin, ornamentet në të dy
skajet janë shumë pak të dukshme. Mbishkrimi i gdhen-
dur duket të jetë i fisnikruar nga ana letrare dhe përmba-
jtja, por fatkeqësisht e pamundur për t'u lexuar në tërësi:
figurat (karakteret) janë pjesërisht të dëmtuara dhe guri
është i coptuar dhe nuk do të ishte në rregull që të
provojmë t'ia qëllojmë kuptimit.

I
•IOVirA-Wirf7J»Jf?VIMMJA0<lF7JIOqAJ:?aMAKR>
____ eievmiamjr MO„.lHm
155
 Pell-Etr Shqip Ilalisht Anglisht

D=C Qe Era Hc was

R\tR = ANA ana dalla parte on the side
x.rm = nas nash: di noi: of ourselves
RJ = LA la lascid he left
Ioq = ROI roi, di vivcre, living,
JdQflflJ=LARTHAL i Larti l’Altissimo, thc Highcst,
JRVIffiPl = MATIUAL i Maturi il Saggissimo the Wisest
fljy> = CCLA kckrah nelle braccia into arms
l-f=TI Tij, Sue, His
irflUR = ANATI anaTij al lalo Suo al His side
I 05/ = VOI vej, melterlo (yoglia) let him bc placcd
J = LAFTNI Lavdi Lode Praise

M|<J3^ = CERIM kerkim richiesta rcqucstcd

3t = TE te verso toward
I8 fim = MAHl Madhi la Grandc thc Grcat
R? =SA Za Vocc Voicc
OH9VH= MUTHITH mu thith csscrc reccpita bc accepled

Në fund të dhomës së dylë është një sarkofag me

figurën e mashkullil të shtrirë në kapak. Baza i ka disa
basreliefe të pastërta, megjithatë të mjegulluara nga retë e
kohës, andaj të duken më shumë si fantazma.
Me qëndrimin e tij të patrazuar, statuja duket se
shprehë lumturi të plotë dhe me siguri do ta mbanim këtë
përshtypje po të mos ishte porosia në skaj të kapakut, që
është thirrje dëshpërimi drejtuar ARNO-së, krijuesit që
pasoi pasi i humbi të gjithë anëtarët e familjes së tij,
ndoshta për shkak të ndonjë sëmundjeje epidemike.

Drama e dhembshme hapet me këtë vajtim prekës:

'7 ke dënuar etërit të jetojnë, o krijues"

156
 • 4’% *

:A F

Pcll-Etr Shqip Italishi Anglishl

DAINOA Denovc Hai condannato You have condemned

t fl'lfl = APAT apat i padri thc fathers
\V9 = RUI ruj a sopravviverc to survive
J R109 R 4 = LAROIAL duke facendo lasciare making them leave
la rojljen di vivcrc living
*3S = FEKH duke fik e spcngendo and eslinguishing
R T R = ATA ata lor them
l 9 = CRI Qc i ri Era giovane Was young
I q = AI ai colui he who
3JR0 = cale ka lc che c nato was born
Z flWO = ONAS jonash. dai nostri. to us.
onqa = arno Arno, Creatore, Creator,
'p = AI ai egli He
'OSflJ = LAROI la roi, lascid di vivere, left living

157
 ATIMIA a timia anche la mia also my
RtV1 = PUIA gruaja, mogiie, wife,
ftne = apa apa il fralello maggiore, thc older brother

?IVR= AVIS a fis e i parenti and the relatives

<UT = TER tër tutli all
?3U=NES nesh di noi of us

Varri i perëndive Vend-Kahrun, si varret e tjera të

Tarquina-së janë mbajtur si vende të shejta.
Rregulli, pastërtia që i shquan ato, tregon se sa
paraardhësit tanë të largët janë dashur nga ata që përku-
jdesëshin për këtë kulturë dhe se sa të etshëm janë ata për
t'ua shfaqur vizitorëve.
Me sy mahnitës vizitori i pranon porositë, i lexon
mbishkrimet dhe mëson t'i dojë ata të cilët jetuan dhe
vuajtën si ne, aq shumë kohë para nesh...
Filli i jetës i atyre që kanë qenë është ngusht i lidhur
me fillin e jetës së atyre që janë, si dhe me të atyre që do
lë jenë... dhe do të jenë gjithnjë dhe përgjithmonë, në
misterin e madh të krijuesit.
Gjithashtu edhe Muzeu i Tarquin-as, i shikuar mirë
në të gjitha detajet, me krenari i shfaq porositë shumë-
mileniumshme dhe me krenari i tregon simbolet e shkru-
ara të stërgjyshërve tanë.
Është më se i njohur postulati që thotë se "asgjë nuk
krijohet dhe asgjë nuk zhduket". Me të vërtetë, e gjithë kjo
bëhet një energji e re.
Dhe duke iu falenderuar energjisë se idiomës
Pellazgo-Ilire që ende jeton në të folmen e sotme të
shqiptarëve, ne kemi qenë në gjendje që të komunikojmë
më të kaluarën e largët ku gjenden rrënjet tona të
çmueshme.

158
 Në tërësi, a nuk është gëzim përfundimi i bashkimit
të farefisit?
"Lacus a non lucendo” e kishte shprehi të thoshte
Marcus Fabius Quintilian, që me ironi aludonte në shpër-
dredhjet verbale që kërkonin rrënjet e fjalëve. Më të
vërtetë a nuk është e saktë se "druri i shenjtë (rrjedhë) jo
nga për të bërë dritë”, ishte përfundim i gabueshëm i
shumë gjuhëtarëve që nuk i kursyen mundimet e tyre duke
tentuar ta zbulojnë "çelësin" e idiomës etruske duke nd-
jekur fjalë shtrëmbëruese që rrëshqasin tutje dhe në të
shumtën e rasteve shkaktojnë humbjen e qëndrimeve.
Vetëm ata që kanë pasë intuitën të mbështetën në
gjuhën shqipe me sukses ia kanë arritur qëllimit.
Lidhur me këtë, një pjesë e mirënjohjes i përket
Prof. Zacharie Mayani nga Universiteli i Sorbonës në
Paris, i cili për këtë qëllim e mësoi shqipen dhe i thelloi
njohuritë e tij të mëdha në Shqipëri, dhe si pasojë e kësaj
pati sukses që ta nxjerr të vërtetën në dritë.
Një personalitet tjetër me kulturë të gjerë është Prof.
Skënder Rizaj nga Universiteti i Prishtinës (Kosovë) i cili
me ndihmen e gjuhës shqipe me sukses i interpretoi
mbishkrimet e zbuluara në Turqinë Perëndimore, ku në
lashtësi jetuan fiset Pellazgo-Ilire.
Dhe nuk do të harrohen studimet e thella të Prof.
Guiseppe Catapano-s, i cili duke iu falënderuar metodës
së njejtë ka hedhë dritë të re mbi idiomën e mbrendshme
(esoterike) të pjesës tjetër të Mesdheut, të Faraonëve të
Egjiptit (FARA-farë, depozitë, ONE=e jona)

159
 KAPITULLIIV

MUZEU ARKEOLOGJIK I VlTERBO-së

Gjiihashtu Muzeu Arkeologjik i Viterbo-së është i

pasur me zbulime me vlera të mëdha, si dhe me porosi
epigrafike me përbërje filozofike të mrekullueshme.
Duke hyrë, në murin e anës së djathtë gjendet një
sarkofag i çuditshëm me figurën e njeriut të shtrirë mbi
kapak. Në nivel të këmbëve gjendet një mbishkrim shumë
i shkurtër.

160
 Ky mbishkrim i shkurtër, megjithatë, kërkon ko-
mentim të thellë, sepse përfshin një koncept të gjërc:
CAE-I sot mund të interpretohet me këtë kuptim: "Bëhu
mirëdashës, ndaj tij o Zot".
Në të vërtetë CAE (qaje në shqip) thjeshtë do të
thoshte ”qaje për" (loto për), mirëpo domethënia c
mbrëndshme c saj është shumë më e rëndësishme. Nuk
kërkohet nga Zoli të lotojë, por dhembshmëri, mëshirë
dhe mirëdashje.
Kjo është nxjerrë nga ajo "I" e vetmuar që pason
fjalën CAE dhe ka domethënien e "Zotil".
Në "Komedinë hyjnore" (Parajsa, XXVI, 133-134)
Danteja e vërtetonte këtë në këtë mënyrë:

"Para se t’zbrisja n’ankthet skëterrorë,

e nalta e mirë 1 quhej përmbi tokë

dhe Jacopo dclla Lana, bolonjasi i letrave të shek. XIX i

cili ishle i pari që e shënoi në letërsi "Komedinë hyjnore".
komentoi:
...kjo është, në një kohë Zoti quhej "I". Emri i parë
që Adami e përdori përZotin ishte ”1".

Është më rëndësi të vërejmë se në turqishte, si dhe

në japonishte dhe në gjuhën koreane dhe, ndoshta në
gjuhët e tjera të Lindjes "i" ka kuptimin "mirë”. Në lurqi-
shte fjala "i adam" do të thotë "person i mirë”, i respek-
tueshëm, bujar”.
Kështu që gjithmonë është e domosdoshmc të
mundohemi që të analizojmë mbishkrimet duke i vendo-
sur mirë në lidhje me kohën dhe rrethanat në të cilat ato
fjalë janë përdorur, duke iu shmangur ndaljes në kuptimin

161
e tyre të mëvonshëm apo, edhe më keq, që t'i pranojmë
bashkëtingëllimet tërheqëse siç duket të ketë ngjarë në
këtë mbishkrim, të asimiluar me shpejtësi në emrin e
përvetshëm romak "Caisus”.
Mbishkrimi pasues paraqitur në një sarkofag tjetër
në Muzeun e Viterbo-së, është një mendim që shprehë
dimensionet kozmike të fjalës LARTH (në shqip larf), e
kjo është lart, në qiell.

ZVIA A J-1400
Pcll-Elr Shqip Italishl Anglishl

J=
LARTH Larl In alto Higher
WR= ARI ari. ai rivato has rcachcd
NAS
ZÇ|U= ncsh di noi than us
4=
LARTHAL më lart piu in alto much higher
=
PALS pafl. possa vcdere may be. sec,
LARTHAL më lart piu in alto cven higher
U(U> = CLAN klan i familiari: thc clan:
VSARG=THANKH tanë lutti i all thc
= FIUS vijucs discendenli dcsccndants

V4VJ = LUPU lypin, chiedono, requesl

Pl = A a, anche, also,
^VI^ = F1US vijucs discendenli descendanls
^44'4R>= CALKHLS kallitur lemprati, tempcrcd.

Me qëllim të vërtetimit të lidhjes që ekziston në mes

të qytetërimeve Euro-Mesdhetare, është e domosdoshme
të shqyrtojmë fjalët identike që përsëritën në vende të
ndryshme, me të njëjtin kuptim.
Psh. fjala SHI të cilën do të shohim në Vietrbo,
domethënia e të cilës është shi, është i shprehur shumë

162
 mirë gjithashtu edhe nga kumbimi onomatopoetik
(emrimi sipas tingullit), mund tc gjendet gjithashtu në një
mbishkrim të bukur në iidhje me ndërtimin dhe mirëmba-
jtjen për përdorimin e fontanës që është gdhendur nc një
shtyllë prej guri të paraqitur në Guarnaci të Muzeul Arke-
ologjik të Volterra-së.

I
l
I

i 3y^ (:A 19

I
I

Pell-Etr Shqip Ilalisht Anglisht

UIUESHI Uji e shi Acqua e pioggia Water and rain

CALE kales dal passaggio through thc passage
SHI CINA shi në çini piovc nel rains into
contenitore the containcr
CSHMES çeshmes della fontana of the fountain
ULESH ulësh pendenle sloping

163
THUTH r/ëthilh che assorbe that absorbs
NAPER ncpcr attraverso through
LESCAN lcskran filtri filters
LEUEM lejen il permesso pcrmission
THUI thui chicdi ask
të marrë per attingere to draw wather
uj(?) l'acqua (?)
ARASHA rashja i’abbassamenlo ihc loxvering
THEN qëthen dello scavo of the excavation
U MASE u masc c stato calcolalo \vas calculated
LAEI që të lcj perchë lasci lo lcave
URE urë il collegamenlo thc connection
CSH çeshmes alla foniana to the fountain
THEN SHU thcn shumc scavato mollo cxcavalcd very much
ME LATHA mc ledhi con argini with cmbankments

Për hirë lë sqarimit ky mbishkrim i gjatë mund të

rekonstruktohet në këtë mcnyrë:

Uji dhe shiu pikon nga kalinii në vazën e pjerrët të

j'ontanës, që i thith ato pënnes J'illrave.
Kërko leje për të nxjerr ujë. Thellësi e gënnimit
është logaritur ashtu që të bëjë të lirë lidhjen me
j'ontanën e gënnuar thellë ndënnjet ledheve.

Duke u kthyer në Muzeun e Viterbo-së mund të

vërehet ky mbishkrim i gdhendur në stelë që është shumë
i rëndësishëm, sepse, në vend që të paraqesë përmbajtjet e
zakonshme të funeraleve, na tregon lutjet e një bujku që
lutet për shi dhe si pasojë dëshiron që t'i mbushet drith-
niku.
Q [W| Afei A /ZEL./\f E.MK l-A©1Z)

164
 Pcll-Elr Shqip Italishl Anglishi

0^1 = THMI Timi Al mio To my

Ç\PR@IR= ARATHIA aratia cainpo farin
F ElA = FELA falc dona bëstovv
F £rcvA = VESHNA vreshtna, vignc, vincs,
= SHI shi pioggia rain
A =A a e and
= MATHI madhi grandc a large
C^Am = MASH mash granaio. granary.

Termi FELA, është urdhnorja e fjalës fal që dmth.

lutje, falje, ofertë, siç e kemi parë edhe në varrezën e
Ogre-së (kuçedër, dragua etj.) në Tarquinia.
Një fjalë tjelër që e vlen ta përmendim është edhe
fjala MATHL i madh dhc ka edhe kuptimin c të madhit.
Është një fjalë e vjclër e Pellazgcve, rrënja e së cilës
përmes Etruskëve hyri te latinël (magnus, magnitudo) dhe
ka mbetur në gjuhët e sotme Evropiane (magnificenl,
magnifico, magnifique, etc.).
Si shkallë superiore, kjo fjalë është zbuluar përsëri,
siç është psh. në njërën nga pllakat e ngjitura në muret e
hyrjes së Universitetit të Perugjias.

Ijm ^4VA
IOVH fX M

Pcll-Elr Shqip Italisht Anglishl

3 J\IR = AVLE Avlli 7Ve//’avello lnto thc gravc

IJ3O?=SCELI shkcli sccsc, descended,
Rl OVQfl M = MADNOIA Madhnia il Grandisimo thc Grcatcsl
3X'3J = LEYE leje permeso pcrinission
0 4= DA dha diede. gave.

165
 Duke shqyrtuar fjalën MATHI, është interesant ta
hedhim një shikim në një mbishkrim të lashtë Ilir të
zbuluar në Durrës të Shqipërisë ku është i shprehur vetëm
me bashkëtingëllore.
Le të shikojmë pra këtë koncept filozofik të thellë,
që sikurse gati të gjitha mbishkrimet e Ilirisë, dhe jo
vetëm ato që kanë të bëjnë me epitafet e funeraleve, por
gjithashtu është përdorur si përshëndetje, apo mirëseard-
hje që përfundojnë me fjalën HAIR.E, "për të mirë".

^TeiTOCTeiMHMOC
V- x AJP€ ,4

166
 Pcll-Elr Shqip Italisht Anglishl

T£|=TEI Tei Oltrc Beyond

TOC = TOC toc, la tcrra. the carlh.
T € l = TEI tei, oltrc bcyond
MH (abbr. di) inaclhe la grandc the great
UOC = NOC nat: notlc: night:
XAiP€= HAIRE Hair pcr il Bcne. for the Good.

Veçoria më interesante e këtyre mbishkrimeve është

paraqitur me figurat të cilat janë jashtëzakonisht të ng-
jashme me ato të Etruskëve dhe të cilat në mënyrë të
pagabucshme c zbulojnë origjinën e përbashkët.
Poashtu mund lë vërehet se fjala HAIRE gjendet
edhe në greqishte (%atpE), në anglishte (hail), në gjer-
manishle (heil), në lurqishte (hayir) elj. Gjithnjë e ka
kuplimin e mirëdashjes.
Në dilët lona në Shqipëri kjo fjalë ka mbijeluar si
emër femre: Hairie, sikurse Liri (e që është Liherty në gj.
angleze) dhe nga kjo korespondon emri Iliri që është i
gjinisë mashkullore.
Kur flasim për fjalën LIRI e cila e përkujton atdheun
e lashtë lë Pellazgo-Ilirëve, në Muzeun e Akademisë
Etruske në Kortona, Toskanë, qyteti ku sipas traditës,
Pellazgët janë vendosur si kanë ardhur në Itali (në shqip
KORRA - korrjet, TONA-ro/zrz) gjendet një urnë (vazo)
me këtë mbishkrim:

Pcll-Etr Shqip Iialishl Anglisht

OANIA Ania LA nave Thc ship

ft= A a ë is
3ipn = NAIE naje pcr noi for us

167
 3^1 = IRE irë corraggio courage
mj = LIRI liri e liberta and liberty.

Në Muzeun e Viterbo-së ne e kemi shqyrtuar

mbishkrimin CAE-I. Ky rekomandim i njejtë i mirëdash-
jes gjendet në një gur varri të zbuluar në Shqipëri.

FAI E KAI6 I €
A N k LËA/6 /TH
X p I £ T£ XAI P €

Pcll-Elr Shqip Ilalisht Anglishl

r ai = gai Gajle Dispcrati Bc in dcspair

e. = e c c and
= KAIE qajc: piangilo: wccp for him:
11 = IE je sei yuo arc
AMK = ANK nie ankth, angosciato, anguished,
l_E.Ue= lene lcnc affidalo enlrust hun
VTH = ITH në ilh, alla tcrra calda lo thc warm carih
Xf»| = HRl hiri alla grazia celcstc lo the celcstial gracc
€. =E e e and
TC =TE tc al lo
XAlPc = Hairc Hairi Bcne. thc Good.

Ky mendim i thellë filozofik sipas të gjitha

gjasave i përket fillimit të epokës sonë: fjalët, të shkru-
ara nga e majta në të djathtë, tani janë mjaft mirë të
ndara dhe shkronja T(G) e panjohur në Pellazgo-
11 irishte, padyshim është huazuar nga grekët.
Termat sikurse LENE janë gjetur gjithashtu në Lug-
inën Camonica, derisa HIRI shfaqet shpesh në mbishkri-
met Mesapike.

168
 Mund të thuhet se ky epigraf i gjetur në Shqipëri ka
të bëjë praktikisht me tërë Italinë; gjithashtu, nga veriu
(psh. në fjalën LENE), në qendër (CAE) dhe në jug
(HIRI). Si pasojë e kësaj ky epigraf, tani më interesant për
përmbajtjen e tij kozmogjenike, paraqet rëndesi të
veçantë, ngase vërteton unitetin e pamohueshëm etnolin-
guistik dhe kulturor të fiseve të ndryshme me origjinc
Pellazge.
Le t'i shqyrlojmë lani këlo shprehje duke filluar nga
Italia veriore dhe duke marrë si shembull këtë lulje për
lindje të gëzueshme lë fëmijëve të gdhendur në Luginën
Camonica.

Pcll-Elr Shqip Italisht Anglisht

3L=le Lc Nasccrc Bc born

3 VI 3 J - LENE lcnc lascialo. let il.

Ndërsa për Italinë Qendrore komenti i përmbajtjes

së mbishkrimit CAE-I në Viterbo duket i mjaftueshëm.
Le të zbresim, pra, në Italinë jugore, ku në
mbishkrimet Mesapike, të gjitha, veçanërisht të bukura,
shpesh paraqitel termi HIR, gjithashtu në kuptim të ofer-
tës, dhuratës, të dyja të dhëna dhe të pranuara.
Në Ceglie Messapico, afër Brindizit, gjendet një
mbishkrim kushtuar Afërditës (në shqip AFER=DITA) që
është trupi i fundit qiellor që zhduket në agim.

ANAAPRODITALAHONATHEOTO
RIDDAHIRAKATHITHEOTORIDDAO
ATORASKEOXORRIHIBILIVA

169
Pell-Mesap Shqip Italisht Angiishl

ANA Ana da parle On thir behalf

APRODITA Afërdita di Afrodite lo Aphroditc
LAHONA lchona la puerpcra thc \vife after childbirlh
THEOTORI Theotorit di Teodoro of Theodorc
DDA dha diede gave
HIRA hira offerte offerings
KA ka verso to
THI li. tc. you.
THEOTORI Thcotori Teodoro Theodorc
DDAO ndau sparli shared
ATO atë in queil’ in that
RAS rast occasionc occasion
KEO ka dal from
KORRI korri raccolto thc harvcsl
HI hir un’offerta an offering
BILIVA per bijcn pcr la figlia for their daughtcr

Në Vaste, afër Leçes është zbuluar ky himn i

mrekullueshëm për mirëdashjen hyjnore.

KLOHIZISDHOTORIAMARTAPIDOVASTEIBASTA
VEINANARANINDARANDHOAVASTISTABOOS
XOHEDONASDAXTASSIVAANETOSINDHTTRIGONOXO
ASTABOOSXOHETDHU-HDAZJMAIHIBEILUHI
INDIREXXORIXOAKAZAREIHIXOHETDHIHITOEHIDHI
DAZOHONNIHINDHTVASTIMA
DAXTASAKRADHEHEIHIINDHIARDANNOAPOXXONNIHIA
IMARNAIHI

Pcll-Mcsap Shqip Italishl Anglisht

KLO Kjo Qucsta This

Hi hir grazia celeste celestial grace
ZIS zilish invidiabile enviable
DHOTORIA do të ria sarei rimaslo I \vould have remained
MARTA ta mar, a prendere, to take,

170
 PIDO do pi voglio bcre I wanl to drink
VASTEI vaslakun l'abbondanza thc abundancc
di frutti of fruits
BASTA bashta nel giardino in thc gardcn
VEI vci collocato located
NAN n’anë a lato on thc sidc
ARAN ares, dcl campo, of thc farm
IN ne nclla in
DARANDHOA dardhorc piantagionc di pcri (he pcar-grove
VASTI vastaku l’abbondanza ihe abundancc
di fruli of fruits
STABOOS s’ta bosh non si svuota docsn'l empty,
XOHE kohë tcmpo timc
DO do vuolc wanls
NAS ncsh, da noi, from us,
DAXTAS dashuri, amore, lovc.
SI si come as
VAAN vanc andarono went
ETOS ctcl i padri thc fathers
IN në nclla in
TRIGONOXO trinuan l’ararono ploughcd it
A a c and
STABOOS s ’la bosh, non si svuota, docsn't cnipty,
XOHET kohet i tempi thc right limes
DHIHI dili ha sapuato did know
DAZI dashi il volcrc the |Will
MAIHI Madhi dcl Grandc of ihe Great
BEI bei (e) ha fato and madc
LIIHI lindi nascere be born
IN nc nella on
DHI dhe lcrra the earlh
REX re, nuvole, clouds,
XORI korri, il raccolto, the harvest,
XOA koha il tempo the timc
KA ka ha has
ZAR zar fortuna luck
EIHI c hirin c grazia celeste and celestial grace
XOHET kohët i tcmpi the right times
DHIHI diti ha sapuato did know
- TOEIHI tu e hir, dando grazia celeste giving celestial grace

171

=
DHI dhc terra soil
DA dha ha dato has givcn
ZOHONNI Zoti, il Signore, thc Lord,
HI hir grazia celcstc celestial gracc
IN në nclla onto
DHI dhe, terra, the soil
VASTIMA vazhdima continuita, continuity,
DAXTAS dashuri. amorc. love.

Një sqarim i shkurtër i dobishëm për lë treguar

rëndësinë që kanc këto mbishkrime Mesapike (MES-
niesi, HAP=z hapur) për shumë dijelarë lë cilct i kanë
analizuar këto gjerësisht, pa arritur, megjithatë, ta zbulo-
jnë kuptimin e tyre, përkundër disa përpjekjeve të her-
pashershme të suksesshme që janë arritur me ndihmën e
gjuhës shqipe.
Fatkeqësisht shumica e këtyre zbulimeve nga lë
cilat janë nxjerrë këto mbishkrime duket lë kenë humbur.
Megjithatë, dijetari i parë që pati rastin t'i shikojë ato
gjithashlu u përkujdes që t'i transkribojë në karaktere
latine.
Transkriptimet lona janë marrë nga libri "Le lingue
dell'Italia oltre il latino” i Vittore Pisani-t i cili ishte
mbëshletur në punimin e Ribezzos "Corpus Inscrip-
tionuin Messapicarum”, studimin e Krahes "Die Sprache
der Illyrier”, librin e Whatmough's-it "Prae-Italic Di-
alects" dhe në punimin më të kompletuar të Parllangël-it
"Studi Messapici” të publikuar më 1960.

172
 KAPITULLI V

MUZEU ARKEOLOGJIK I VATIKANIT

Muzeu Arkeologjik i Valikanit është një objekt

magjepës. Bukuria dhe harmonia e bëjnë kuiturën më lë
ngrilur se në tjetër vend me zbulimet e vendosura në
rrethinë madhështore që ia rrit vlerën secilit objekt në atë
kornizë shumëdimensionale.
Çdo gjë dukct se përplitet dhe derisa e adhurojmë.
ne jetojmë, gëzohemi dhe vuajmë me paraardhësit tanë.
Koha ndalet, por ndjenjat vazhdojnë të jetojnë, kur i
lexojmë këto mbishkrime dhc ndjenja nuk ndërron me
kalimin e shekujve.
Mbishkrimi ndoshta më i bukuri dhe më i lex-
ueshmi, i takon një urne që në shikim të parë duket
dekoraliv, ku përshkruhet fluturimi i mjellmave farfël-
luese. Në pjesët anësore, urna është kornizuar me lule të
stilisura e ndikuar nga figura e njeriut, këmbët e
kryqëzuara lë cilat janë bazë që mbajnë dekorimin në
tërësi. Ky dekorim bëhet korniza e një mendimi filozofik
dedikuar një figure të bukur të një femreje që shtrihet në
jastëk dhe vështron brenda hapësirës së pafundme.
Larg nga brengat e jetës, brenda një urne të dekoruar
me gdhendje dhe e rrethuar me lisa, atje pushon farefisi i
dashur për zemrat tona. Kjo urnë ngrit shumë arsye të
interesimit, jo vetëm për shprehjet e saja aq të ngjashme
me shqipen moderne, jo vetëm për ndjenjat e paqes që do
173
të dëshironim t’i dëgjonim edhe në ditët e sotme, jo vetëm
për bukurinë e saj që ka mbetur e paprekur që nga kohërat
e largëta, por mbi të gjitha, sepse e jep një konfirmim të
qartë të traditës dhe kulturës së përbashkët përgjat tërë
rajonit Euro-mesdhetar.
Edhe ky mbishkrim epigrafik, si gjithë të tjerët,
mund të interpretohet me mënyrat në idiomat e pellazgëve
mitikë që ka mbijetuar në shqipen e tashme.

l y’
■ ■:

.I • '
,-J
■ ' - ?.
'v / .

z v/

174
 Pcli-Etr Shqip Ilalisht Anglishl

= LARCE Largë Lonlano Far axvay

MfiV>TVT=TUTNASH tutnash dagli spavcnii frorn fcars
flQÇU = LATHA lala tra ornamcnti amid carvcd
scolpili ornamcnts
U = LISA a lisa e querci and oaks
J >7 = SCL shkcli c scesa dcsccnded
Ç\C1SH = AFRA e afra la vicina thc kindred.

Në këtë mbishkrim lë shkurtër, por lë rëndësishëm

gjithashtu mund të vërehën tri fjalë të pranishme në
Chiusi. Firence dhe Perugjia: TUT, LISA dhe SCELI.
E kemi pa më parë mbishkrimin në Perugja se fjala
SCELI (në shqip shkeli), e cila këtu është shkruar vetëm
me bashkëtingëllore SCL, metodë kjo që ështc e zakon-
shme.
Ne Muzeun Nacional të Chius-it gjendet një
mbishkrim mjaft i gjatë, në një urnë, me fjalën TUT
(frikë, ankth). Padyshim na duket e përshtatshme që të
sqarojmë se forma TUTNASH dmth. saktësisht prej
frikës. Në të vërtetë, edhe sot shqipja nuk ka nyje, por
lakime në të dy format (lë caktuar dhe të pacaktuar, të
shquar dhe të pashquar). Psh. në anglishte për ta bërë të
shquar fjalën BOOK përdorët nyja (THE BOOK). Derisa
në shqipe nga forma e pashquar emrore libër, kalojmë në
formën e shquar libri.
Duke u kthyer te termi LISA, rëndësia romantike
dhe magjike e tij e lidhur për kujtim të shenjtërores
legjendare të Dodonës, djepit të kulturës pellazgjike, është
komentuar derisa është ekzaminuar sarkofagu në Firencë
ku "krijuesit e fisit të cilët ishin atje ku ngritet drita dhe
janë lisat" janë lutur.
Tani le ta shohim mbishkrimin në CHIUSI me
fjalën TUT.

175
 Fatkeqësisht është një porosi jashtëzakonisht pikë-
lluese që na zbulon dorëheqjen e Etruskëve, para një fundi
të tmerrshëm që nuk e kurseu as rininë (RINIA).

-rv-r
Aimq maA...j

Pcll- Etr Shqip Iialisht Anglisht

0J = LO Loc // fratcllo minore The younger brother

=TREPY ireti si ë perduto is lost
TVT=TUT tul spavento fear
IAn = NAI nai in noi in us
OR'l^PAN pan hanno visto was seen
. . . J = L... L... L... L...
4 mB^= REMZ Ramë, Siamo caduti, We fell,

176
 An = NA na noi \vc
3?39= RESE Rcze Etruschi, Etruscans,
3®=THE dhe e anchc and also
0IHiq = RINIA rinia. la gioventu. the youlh.

Në Muzeun e Vatikanit gjendet një urnë në basrelief

që përshkruan një skenë gjuetie, me kuaj, qej dhe një derr
të egër si viktimë. Figura e shtrirë në kapak sigurisht ka
qenë gjuetar i mençur, pasi iu është përcjellë brezave lë
ardhshëm.
Megjilhatë porosia zbulon një dhembje lë pakufi-
jshme.

177
 ' Z/1 K /3
Pcll-Elr Shqip Italisht Anglisht

OAN Joni II noslro Our kindred

10n3>A-r= TRENOI irenoi fcce impazzire madc insanc
3H = NE ne noi us
7*6^1= INASPRESH ashpërsishl. aspramenle. harshly
(by dying).

E vërejtshme në këtë mbishkrim është fjala OAN,

që sot në gjuhën shqipe është joni (i e bën të shquar), duke
iu referuar të dashurve të vdekur, e jona, që na takon ne.
Shembull tipik i kësaj fjale OAN është emri i Detit Jon.
Deti Jon ishte njëfar "Mare Nostrum" e Pellazgëve: sipas
Tuqilidil JON ishle edhe Deti i tashëm Adriatik sepse
brigjet e lij në lashtësi banoheshin vetëm nga fiset
Pellazgo-Ilire, kështu që ata e konsideronin atë si një 1 loj
liqeni që iu takonte atyre.
Një fjali tjetër që vlen ta shikojmë është
INASPRESH, në shqip ashpërsisht, në anglisht harshly,
në italisht aspramente, gjithashtu e ka kuptimin shumë e
dhimbshme.
Në muzeun e njejtë, një objekt i bukur dhe shumë
interesant, mjaft i rrallë, një hijenore cilindrike, na bën të
meditojmë për formën jo të zakonshme të tij dhe për
mesazhin e mjerueshëm të zbuluar në të.

„.J AIM Mfl in?VJ IA *Hfi £>■•10'5/9.1

178
 Pell-Etr Shqip Italishl Anglisht

A J = LA Lanc Lasciarono Lefl

IOS = ROI roi di vivcrc living
i-Vlfl THANKH lanë lulte (Ic) all
FILUS fillus reclute (thc) recruils
Mflm= MASH inosh in cla in agc
JAlVt=NIAL dial. giovanile. of boyhood.

Sot në shqipe shumësi i fjalës la bëhet lanë. Në

kohët e lashta kjo nuk merrej gjithmonë parasysh.
Megjithatë, kemi shembuj edhe në gjuhët e tashme të
fjalive në formën njëjse në vend të shumësit, posaçërisht
kur kemi të bëjmë me shumësin kolektiv të llojit të njejtë.

179
 Ky mbishkrim i shkurtër gjendet në një pllakë të
thjeshtë.

J AO^ A J - OH^R
Pell-Etr Shqip Italishl Anglisht

arno Arno. Creatorc, Creator,

fi J = LA la lascid (he, she) lefl
jpoq = ROAL roi-ploljen il picno dclla viia thc pcak of lifc.

Sot do të thoshim: "Zoti im (O Zot), ai (ajo), na la

ne, në kulm të jetës!" Është thirrje dëshprimi që nuk e
shpjegon mendja dhe e mohon arsyeja.
Në këtë dhe mbishkrimin tjetër në vend të së zakon-
shmes LA ROI (la jetën) është gdhendur LA ROAL.
Sufiksi AL mund të shpreh një lloj superlativi ose intensi-
fikimi, siç ishte LARTHAL në krahasim me LARTH. Për
sa i përket "jetës" një intensifikim i tillë nuk mund të
shprehet me një fjalë të vetme, si në shqipe ashtu edhe në
anglishte, kështu që duhet të arrihet një interpretim i afërt
duke thënë "kulini i jetës".
Le ta shikojmë tani pllakën e dytë me fjalën ROAL,
e klasifikuar nën numrin 20712.

....*Jrto<w j
180
 Pcll-Elr Shqip Italisht Anglishl

flJ = LA La Lascid Lcft

2. IA = ris risi, giovcntu, youlh,
A4 = LA la lascid lefl
JfiO<=i=ROAL roi-plotjen il pcni della vita. the peak of lifc

Fjala RIS, e zbuluar në Tarquini si RISA, është

ekuivalente me fjalën RINI të zbuluar në Chiusi:
RISI=RINI, RISIA=RINIA, pra të njejta me RINI dhe
RINIA.
Një guri tjetër tregon fjalën shumë lë njohur CAE, e
paraqitur këlu qartë në shumës si: CAINE.

£3

i 3Hm

Pell-Etr Shqip Italishl Anglishl

3UlfiD=CAINE Qajnë Piangono Thcy weep

OmAA l=IRAMO... i ramë... il cadulo... the fallen...

Përfundimisht kjo pllakë përmban një porosi të

shkurtër drejtuar ARNO-së, e cila fatkeqësisht nuk mund
të lexohet në tërësi, sepse kanë mbetur vetëm disa frag-
mente (pjesë) të gurit.

181
»

.! _______ ffl
. •*■ - -,rrr________ r-,- -U- ~~ -•

. ..„0OH<)R

Pcll-Eir Shqip Italisht Anglishi

fiOUflfl= ARNOA (Nga) Arnoia Dal Crcatorc By ihc Crcalor

2 3 A3 = caes qacsh sei pianto you are mourned.

Siç kemi vërejtë edhe në Muzeun e Viterbos, termi

CAE, këtu të skajuara për njëjsin e personit të dylë, për
formën e tashme pësore dëftore (CAES), ka domethënie
më të gjerë e më të thellë se sa vajtim.
Ndoshta kuptimi i saj mund të interpretohet më mirë
nëse i mospërfillim fjalët në mes që mungojnë duke thënë:

"Nga krijuesi ti merr mëshirë, mirëdashje, dhimb-

suni".

182
 KAPITULLI VI

STELA E LEMNOS

Stela e famshme e zbuluar në Tshullin e Lemnosit.

në Detin Egje, përballë qytetit të Trojës (në shqip TROJE
= territore) e ka të gdhendur një vajtim prekës e të
përshpirtshëm, në përsëritje konstanle lë shenjave "TH"
dhe "H" për të paraqilur vajin dhe dënesën e të afërmve të
pangushëlluar.
La stgle x>« Lemno

2 B=,
r'p&i -TAurJ'

O -J

fel
~m" —_ -7-,

CD o
□ ZZX

(cU 7? xStAeCCC’/c)
^-3° /
s
183
 Pell-Etr Shqip Italisht Anglishl

1ZR|Z=ZI AZI Zi a zi Lutlo a lutto Gricf and grief

ZfiSfl^ = MARAZ maraz, angoscia, anguish,
^fl^ = MAF maf, velo nero, black veil,
£iflrr = zi APKH zi ape lulto hai dato grief you gave
FElSflFtS = FEIS A FIS fisve a fis, ai parcnli, to the kindrcd
,_____ _
o„ parcnte, oh kinsman,
3 = E FIS TH H e fis, th, h e (il) parcnte, and the
th, h, kinsman, th. h.
®iA^o^3z = zer o zer, oh. affcrrato. oh, seized, oh
NAI TH nai. th. noi ha. th, us has, th.
SIFAI SI FAI Si faj? Pcr quale For what
colpa fault?
= AKER Acër, Una fossa, A grave,
TAT=TAF lafl un trono a thronc
^A = AR ar, d’oro, of gold,
® IZ = ZI TH zi, th. lutto, th. grief. th.
FAMA Fama La Fama Fame
B1= PA pa, vide, he saw,
1Rl$ = ZI AP zi u ap lutlo si c gricf was
divulgalo. sprcad.
0«taz = ZERO Zero Afferrato c Scizcd
I NAI nai a noi from us
IHO~1 = MORI mori: porlato via: taken away:
11*1 = NA IP na ip ci assale us assails
3IR1O0= HOPAIE hopthi ncl petlo in the brcast
OG^0^tZ= ZI MATH zi madh, lutto grandc, great grief,
HTH h, th. h, th. h, th.
SI FAI Si fai? Pcr quale For whal
colpa fault?
l-s = AFIS A, fis, E, parente, And, kinsman,
S'/Jrv = zi APKH zi ape, lutto hai datlo, grief you gave,
FIS =FIS fis, parente, kinsman,
AP A4 MARAKHN marakun. (e) afflizione and affliction.
AFOAO = a FIS A O A, fis, E, (il) parente And, the kinsman
a, oh! a, oh! ah, oh!
r n i = nai nai a noi to us
1OS= RON ron fa vivcre lives on
= HARAN O faren, oh! la stirpe, oh! the lineage, oh!

184
 ' i = SI FAI Si fai Pcr quale colpa For \vhat faui
= epi epi ha dato gave
\Z3= EZI e zi? anchc lutto? also gricf?
9Ao=OAR Oh! ar, Oh! oro, Oh’. gold,
kft=AI ai egli he
^(T = TIKH thik coltello knife
3^ O^ = HOKE hoqë, soffri, suffered,
TOL=LOT lot lacrime tears
IZHIA= AI FSI ai fisi qucl parente ihat kinsman
C4O^=HOKI hoqi, ha sofferto, suffered,
= AS as ncanche not cvcn
3’1 Al = I APE i apc profferi uttcrcd
aqaz= ZER O zerin, oh! voce. oh! sound.oh!
= ZAI H shai, h (nc) insulto. h, nor offcnsc, h.
Ora£lH3 = EFIS e fis, c, parente, and, kinsman,
TH H ih,
’ ’h. ih. h, th, h.
6 1 =TH ti, h, lu, h, you. h,
o FER O thcr, oh! straziati, oh, lacerated, oh,
$~\= NA na. (hai)noi. you have us.

Fjala FIS që dmth. farefisni, të afërm apo FEIS që

dmth. të të afënnve) paraqitet 8 herë në stelën e Lemnosit.
Në mbishkrimin e dytë të varrezës Vend-Kahrun në Tar-
quinia, është gjetur në shumës, FILS, të afërmit, saktësisht
ku fjala e fundit thotë: ATI A LA FIS, ati (babai) i la të
afërmit. Gjithashtu është gjetur edhe në mbishkrimin e
tretë të së njejtës varrezë, prapë në shumës. FE LUS API
A LC A FILS, që dmth. "me besim luten vëllau i madh,
vëllau i vogël dhe të afërmit".
Në Muzeun e Firencës është gjetur një mbishkrim
madhështor me fjalën FEISI që flet për dritat dhe lisat.
Gjithashtu edhe në Universitetin e Perugjias e kemi
parë fjalinë LA FISI FARI LA: "la të afërmit, la klanin".
Së fundi mund të gjendet në një urnë në Siena.

/32Hljn*/3nrTn^3l:An^(2
185
 Pell-Etr Shqip Italisht Anglisht

ANA Nga ana Da parte On behalf

om3H = FEMI femive, dei figli, of the sons,
13H = NEI ne, noi, we,
92131]^= FILIFISA farefisi la stiroc thc clcn and the
c i parenti. relatives

Siç e kemi pa, Slela e Lemnos është e përbërë nga

mbishkrimet e zgjatura bustrofedike, leximi i të cilave,
përveç katër rreshtave të parë, është mjafl i vështirë,
mjaflon që t'i gjejmë se ku do t'i ndajmë fjalët e veçanta.
Kështu që është e qartë se interprelimi i tyre mund l'iu
nënshtrohet përmirësimeve megjithatë duke lënë përmba-
jtjen e lyre të paprekur.
Në çfarëdo mënyre, më shumë se kërkimi, rrjedhsh-
mërisë së fjalisë dhe përsosshmërisë gramalike, duke
interpretuar këtë vajtim të përshpirtshëm dramatik që i
përket shek. të VI p.e.s., është bërë një përpjekje me
qëllim që të përshtatet me gjuhën e pandehur primitive, e
përdorur për ceremoninë vajtuese të qarjes dhe të mbarë-
vajtjes, siç mund të parafytyrohet në vendosjen e gruas me
vellë të zezë.
Përveç fjalës FIS, në Stelën e Lemnos gjenden fjalë
që janë përdorur edhe tjetërkund. Në mesin e tyre, vë-
mendje të veçantë meriton fjala FER ose THER, e paraqi-
tur në fund të vajtimit, sepse ky term ka shumë të ngjarë,
që edhe atëherë ashtu si edhe tash, e ka domethënien e
I
njejtë me pre, por gjithashtu e ka kuptimin edhe të ther-
rjes. Në këtë rast domethënia metaforike është: "na e ke
gris zemrën tonë".
Psh. THERE PULEN nuk duhet të kuptohet si
"preje pulën", por si "therre pulen”. Kjo domethënie vlen
edhe kur i referohemi dikujt që është dënuar me vdekje-

186
me prerje të kokës, si dhe dikujt që është asgjësuar
mentalisht.
Është me rëndësi të vërejmë ngjashmërinë ndërmjet
ther dhe tear.
Në lidhje me këtë, është e domosdoshme ta citojmë
një mbishkrim venedikas të zbuluar në kodrat Euganei, jo
larg Venedikut, me një fjalë të pamëshirshme për tradhëti
të larlë.
Është një pllakë katrore me basrelief ku shihet një
karrocë me dy kuaj të ngritur lart, të ngacmuar nga dy
persona, njëri prej të cilëve siç dukej ishte i ngarkuar me
detyrën që ta zbatojë ekspedilën ndëshkuese kundër një
tradhëtari, sa mund lë kuptohet nga fjalia e vështirë që e
kufizon në të tri anël basreliefin.

Pcll-Etr Shqip Italisht Anglishl

3T ATE Atc Colui che Hc who

3X=XE qc cra (godeva) was
3Hl= I FE i fe di fcde trusted
104^= IKHNOI idhnoi afflisse afflicted
^ftORX = KROAN Kryen: il Capo: the Chief:
31OIM'*< = MNIIOUE mënjanoje, isolato, isolatc hiin,
= KAPE kape, acchiappalo, capture him,
l^3©=THERI there, decapitalo, behead him,
31= SE se perchë because
O+= kho e do. lo vuole. he wants it.

187
 I

Pas vajtimit të përshpirtshëm, të tmerrshëm, të Ste-

les së Lemnosit dhe fjalisë së vështirë të mbishkrimit
venedikas, me gëzim mund t'i shikojmë dy amforat të cilat
u ofrojnë gëzim dhe kënaqësi qenieve njerëzore me verën
që përmbanin.
Të fillojmë e të shqyrtojmë amforën për verë të
shek. IV p.e.s. të ruajtur në Muzeun e Vatikanit dhe le të
na rrokë euforia që përcillet në ne nëpërmjet "shpirtit" të
asaj pijeje e cila sikur në ditët e sotme edhe atëherë i bënte
shokët e tavolinës të ndjeheshin të çlodhur dhe të
shoqëruar.

188
 ■<.;< • '

- ■ ■

•..... :<■<<<•;: -1

Pell-Elr Shqip Italisht Anglisht

AUW1=mia Mija La mia My

fl$l4 = RISA risia gioventu youth
55^= A KHS la kesh. lu abbia. may you have.

Kjo fjali është si një doili për paraardhësit tanë, te të

cilët vera e amforave ua përcillte atyre gjallërinë e saj,
duke i bërë ata të ndjeheshin të rinj.
Amfora tjetër, ndoshta e një date më të hershme,
ruhet në Muzeumin Chiusi.

189
 ■

te ■.';

»*

? .
_______

Pcll-Etr Shqip Italisht Anglisht

O>iqA=ARNO Arno Creatore Crealor
32 = se sc del of
3<lO= ORE ore tempo thc time.
"Ti, o verë, je krijuese e kohës dhe për shkak se bën
të jetojnë kohë të mira, dhe e përtrin atë, ti e meriton të
quhesh ashtu": ky mund të jetë interpretim i fjalëve të
amforës.
Megjithatë, mund të jetë një përkushtim ndaj
ARNO-s, i cili bën njerëzit të lumtur me përmbajtjen e
amforave.
Cila do të jetë zgjedhja, amforat janë të bukura dhe
fjalët e tyre janë me të vërtetë njerëzore, edhe atëherë
sikur tani, ato do ta përsërisin vetveten përgjithnjë.

190
 KAPITULLI VII

MREKULLITË E TJERA TË ETRURISË

Tani është vërtetuar se Pellazgët ishin detarë të

shkathtë, aq shumë sa e merituan të quheshin "populli i
detit". Poashtu edhe pasardhësit e tyre, Ilirët, Trakët,
Etruskët, Dorët elj. ishin popuj detarë dhe u bënë të
rëndësishëm duke pasur epërsi në det dhe përfundimisht
duke siguruar tregtinë detare.
Ekzistojnë disa epigrafe etruske në lidhje me detin
dhe anijet.
Mjaft çuditëse është se këto mbishkrime janë gjetur
në Firencë, Siena, Kiusi, Kortona, vende këto që janë larg
detit.
Meqë e kemi parë mbishkrimin e mrekullueshëm të
Kortonës që deklaron krenarisht: "Ania është për ne sim-
hol i trimërisë dhe lirisë". Por, jo të gjitha porositë na
japin neve ndjenjën e krenarisë dhe vetbesimit. Krejt i
ndryshëm është mbishkrimi i gdhendur në një urnë në
Muzeun e Firencës, ku ka humbur e gjithë siguria dhe
Etruskët duken të shtruar që ta pranojnë shortin e fatit të
tyre.
Në të vërtetë, simbas Senekës, Etruskët, të vendosur
në Itali rreth vitit 1200 p.e.s., të bindur se kombi i tyre do
t'i mbijetonte dhjetë shekuj, tani fundi fatal ishte duke iu
afruar.

191
 j'- •\

i-
{

••

■A ■
. * -----

'rR'-vmD22rn Vo3r:R!MAO

Pcll- Etr Shqip Italishl Anglisht

OANIA Ania La nave The ship

VOa^i = FEOU theu, si ë infranla was wreackcd,
3in=ME më me me
AISID2 = SCIRIA shkriu ha consumalo has consumed
= FAT... fat... il fato... fate...

Të vërejmë se fjala FAT ekziston edhe sot, dhe në të

njejtin kuptim në shqip, në anglisht, në italisht, në
frangjisht.

Në Siena, në kapakun e një urne veçanërisht të

bukur, shquhet ky mbishkrim.

192
 ;• / .. '■:<

1 r -------------- .,~i ■

n/<3 <51 n 8 v j: in
Pcll-Elr Shqip Italisht Anglishi

OANIA Ania: La navc: Thc ship:

TV*T=TUT tut spavento fcar
13!\= NEI në in in
An8VJ = LUFNA luftna gucrrc wars
i4aT=TETI deli di mare al sca
nn = na na noi us
A T = SA za ha preso. look.

Në këtë porosi shumë njerëzore, ne njohim, përveç

fjalës ANIA, edhe fjalët TUT, NA, ZA.

Gjithashtu në Siena në një urnë tjetër është një

mbishkrim i dhimbshëm, me një luan në basrelief që i bën
roje gruas së shtrirë në kapak.

193
 -.AIHAO

Pcll-Etr Shqip Italisht Anglisht

P ITIBO= OANIA Ania La navc Thc ship

= SF1ANTI sfilinli afflisse afflicled
f\\J \H = FILIANIA bijania la figliolanza the children
99 ftTryi = MARC maiTë prendendo (lei) laking her
\an= nai nai a noi. from us.

Porosinë e fundit për anijet ne na tregon në një

sarkofag në Kiusi këtë ngjarje të vajtueshme, e cila, siç
duket e mbyll këtë histori të lavdishme të këtij populli.

194
 r
/ /7 -1
ii

A2inmvT 1 j^o.mnno
Pcll-Elr Shqip Ilalishl Anglishl

fiinfio= OANIA Ania La navc The ship

1JH@=THELI ihclh affondo sunk
CUMNISA Kumniza i Chiusini the peoplc of Chiusi

Nga basreliefi që paraqel skena të luftës kuplojmë

se fundi ishte afër për shkak të katastrofave lë luftës.
Personi i shtrirë në kapak mund lë simbolizojë fundosjen
e të gjithë banorëve të Kiusit.
Shumë urna kanë porosi të dhimbshme, por kjo nuk
i bën këto porosi më pak interesante edhe në Siena.
Paraardhësit tanë deshën që ne të dijmë për dhemb-
jet e tyre, të cilat dëshirojmë t'i njohim, me qëllim që të
komunikojmë më mirë me ata, të ndjehemi më afër tyre,
të meritojmë të jemi pasardhës të denjë të popullit që e
kanë ndriçuar botën.

195
 Këtu është komemorimi i personit të vdekur, pa
vuajtje të gjata dhe fati tokësor i të cilit mbaroi brenda
kësaj urne.

Pell-Elr Shqip Italisht Angiisht

FASTITI Fashtiti Si c spcnto He passed

in pace a\vay in peace
13'12.3 = E SPEI e shpejt. c rapidamnete and speedily.
amvD=cuME Kumtimc Commemorazione Commc
moration
= RESA lë Rezave dcgli Etruschi of the Etruscans
31=PE Pe II filo The thread
(della vita') oflife
JAQ 0 = 0 NAL u nal si ë fcrmato ended
Q^M=SHEC shek ncll'urna in the urn.

196
 Edhe një herë, në Siena, një urnë e vogël mban
përkushtimin për një vajzë që iu është marrë prindërve në
rininë e hershme të saj.

»-
n'

Pcll-Elr Shqip Iialishl Anglisht

J FL Fle, Dormc, Slccps,

fllJH = FILIA bija, la figlia, the daughter
jq=FL fle dormc slceps.
qpm= MAR marrë presa laken away
0qy"j=PURO puro pura. purc.

Përsëri në Muzeun e Sienës gjendet një urnë e bukur

e dekoruar në basrelief, në qendër të së cilës e gjejmë
hyjneshën Vend të shoqëruar nga një grup njerëzish.

197
 Në kapak është një grua duke pushuar, e cila në
anën e saj mban një flakadan në dorën e djathtë dhe, duke
vëshlruar butësisht në një fëmijë.
Tërë kompozimi tregon një shprehje lë caktuar të
dashurisë ndaj fëmijëve. Etruskët (RESA) kanë dashur ta
përkujtojnë këtë grua dhe fëmijën e saj duke ia besuar të
dy këla hyjneshës së lyrc Vend.

Z1
■ .,

■ ■ ■

j
/ ‘

>. *

m v)
Pell-Etr Shqip Ilalisht Anglisht

3mv3 = CUME Kumiimc Commcmorazione Commemoration

fl2 4S = RESA të Rczave degli Etruschi. of thc Etruscans.

198
 Në Muzeun Arkeologjik në Guarnaci të Volterras,
është kjo stelë, tërësisht origjinale për nga forma e saj dhe
mbishkrimi aq i thjeshtë dhe kuptimplotë.

■J

m vj 2 a m! m
MIM JfY'l

Pell-Elr Shqip Iialisht Anglisht

lm=MI Mu A me To me
My fllTl = MA FELUSH ma falsh lu voglia donarc may you givc
= RUTLNISH rysnin I’cspcrienza ihe experience
= A FLESLA a flatera anche delle ali. also of thc vvings.

199
 Padyshim, për atë që pushon nën pllakë, pandehet se
dëshiron të fluturojë kah hapësirat e pafundme, dëshirë
kjo që në njëfarë mënyre është e përbashkët për tërë
njerëzimin.
Fjala Pellazgo-Etruske FLESLA në shqip është
shndërruar në flatra, e lidhur ngusht me fjalën fluturuar
(angl. to fly) e cila e trajton atë angleze to float, to
fluctuate, në italiane fluttuare, në atë frenge jlotter, në
alë gjermanenë atë spaniolle fluctuar.
Në Kortona, në një urnë mund të lexohet ky
mendim që në njëfarë mënyre na bën të përfytyrojmë
konccptin lonë të parajsës: "Të vdekurit e dashur na kanë
lanë ne, por tani pushojnë në kopshtet e Arnos (Krijuesit),
të rrethuar me lisa përrallorë".
/=i?i
Pell-Etr Shqip Italishl Anglishl
,0^flj=LAROI Laroi Lascio di viverc Lcft living
= CUPSLNA kopshna nci giardini in thc gardens
onq&= arno Arno dell Crcatorc of the Creator
A= A a chc hanno having
flT.1 J= LISA lisa querci. oaks.

Në Muzeun e Firencës "Vegimi" shfaqet. Është një

kompozim monstruoz i një luani që ulërin, me bisht në
formë lë gjarpërit që kthehet la kafshojë dhinë që del nga
shpina e luanit.
Ky katalla (monstrum) prej bronzi, punim zejtar i
shkëlqyer, ndoshta ka patur për qëllim të paraqesë të
mirën dhe të keqen. Është një mbishkrim i shkëlqyer që i
referohet të keqes që gjendet e fshehur, e gatshme të
sulmojë papritmas.

200
 I .

Jl

Pcll-Eir Shqip Ilalishl Anglishl

Mm-t=TINSH Tincsh Di nascosto Secretely

□=c kap acciappa seizes
JH = FIL fill subitamente. suddenly.

Kjo statujë e bukur prej bronzi gjindet në Muzeun e

Firencës. Qëndrimi dhe veshja do të zbulonin një gjykatës
romak, por mbishkrimi në skaj të tallaganil është e
shkruar në etruskishte me shkronja të vërteta etruske. Ky
personalitet i rëndësishëm që tani njihet si "Ligjëruesi",
siç duket ligjëron një nxitje shpresëdhënëse.

201
202
 \ V' ■

Vv.' ■'..<■ 'J''

• .’•

jttTf’JMY1A?DM'M5S348-V13:3

M3I>1 A^^*M2KllOV-r

Pcll-Elr Shqip Italishl Anglisht

A=A A E And
IM3 AM= VAESHI veshi vcstili clad
3m= me me con with
HlJ3-t=TELISH lclish annaliira, armour,
3H = FE fc, fede, faith,
J 012 3 3 = FE SIAL fc ziar, fcdc di fuoco faith of fire,
l V\Yt3l 3 = CIENSHI kicnshi siano lct them bc
U 30 = CEN ccnc sollclici eager

203
M3S3 J 8 = FLERESH vlerësh di valori of valours
3 aT = TEC tek, unici, uniquc
JMHfl2 = SANSHL Zanash dalle Musc by the Muses
atiirnT=TPNiNE lë prinë guidati guidcd
|0VT=TUOI l’uroi augurando \vishing
M3t1 = NESH ncsh da noi from us
2 |V= KHIS qisi cacciar via to drivc away
M0UH = FLICSH frikësh le paure. the fears.

204
 KAPITULLI VIII

SHQYRTIMET PËRFUNDIMTARE

Gjithmonë kemi menduar dhe shkruar se kultura i

lakon tërë njerëzimit, pa marrë parasysh se nëse gjatë
kalimit të shekujve ajo ka lulëzuar më shumë në një
hapësirë se sa në një tjetër të planetit tonë.
Janë faktorët klimatikë, historikë, politikë që e
ndryshojnë drejtimin e zhvillimit të ngjarjeve sipas
ndryshimeve gjeografike ose kozmike, duke e ndryshuar
drejtimin e kulturës, ndonjëherë, në mënyrë të furishme, e
ndonjëherë gradualisht, me valë, kah rrugët e ndryshme,
apo në rrugë të ndryshme.
Koncepti i univerzalitetit të kulturës nuk është të
përvetësohet si tërësi. Mendimet paraprake si dhe fanatiz-
mat shpesh e mjegullojnë mendjen duke na bërë shkurt-
pamës dhe të njëanshëm.
Ekzistojnë njerëz, si Kristofer Kolombo, të cilët
ende edhe në kohën tonë janë objekt polemike për
përkatësinë e tyre të një shteti apo shtetit tjetër, ajo e
përfshin tërë universin dhe i është paracaktuar Zotit,
shkencës, kudo që janë ata. Shkencëtari duhet të jetë
qytetar i botës.
Kështu që duke e liruar veten tërësisht nga nacional-
izmi i tepërt i cili nganjëherë zvetnohet në propagandë
duke e qoroditur të vërtetën, le të mundohemi të arsyeto-
jmë më mendje të paanshme dhe të kthjelltë për ato që
kemi zbuluar gjatë këtij studimi.
205
 Natyrisht, do të jetë e mirëseardhur çdo kritikë
konstruktive: shkenca është ndërrim, jo ndeshje e pikë-
pamjeve.
Së pari na dukel e përshtatshme ta bëjmë të qartë
faklin se mbishkrimet etruske mund të kuptohen vetëm
përmes gjuhës shqipe, dhe kjo është një pyetje e lehtë për
t’u përgjigjur sepse idioma që sot quhet "Shqipe" nga
vendasil nuk ëshlë tërësisht shqipe por pellazgjike.
Kjo gjuhë e pellazgëve përrallorë për disa faklorë do
të jetë e përshtatshme për t'i zhvilluar si shtesë të atyre
tashmë lë shqyrluar, është ruajlur në po atë vend që sol
quhel Alhania nga të huajtë dhe Shqipëri nga vendasit.
Një detaj i vogël mund të jetë i dobishëm për të
kuptuar domethënien dhc ndoshta arsyen e fjalës Shqipe,
fjalë kjo që rrjcdh nga fjala SHQIPTUAR që dmth. shqip-
tim i mirë.
Megjithatë, duke vazhduar punën tonë ne nuk duhet
të mbyllemi brenda një kafazi. Ne duhet ta kemi si mjet lë
vetëm gjuhën, e cila flitet jo vetëm në Shqipëri, por edhe
në regjionin e Kosovës (Dardania e lashtë) ku jetojnë jo
më pak se dymilion e gjysmë shqiptarë, në Maqedoni (në
lashtësi quhej E MATHIA që dmlh. Më e madhja). në Mal
lë Zi, në Greqi, në Itali dhe pak a shumë gjilhkund në bo-
lë, ku si tërësi nja tetë milion njerëz e përdorin këtë gjuhë.
Siç e kemi vërejtë, Prof. Zacharie Mayani, ligjërues
në Universitetin e Sorbonës, e ka shqyrtuar gjërësisht çë-
shtjen e lidhjes linguslike ndërmjet Etruskishtës dhe Shqi-
pes në tre punime të tij "Les Etrusques commencent a par-
ler", "Les Etrusques parlent" dhe "Lafin du mystëre Etru-
sque". Këta libra të viteve 1960-1970 janë përkthyer në
shtatë gjuhë, edhe pse ende jo në italishte. Megjithatë, në
ata tre libra gjendet një pjesë e madhe e shkencës dhe e
njohurisë.
206
 Le të mundohemi tani t'i kthehemi origjinës.
Për këlë na ndihmon Prof. Giuseppe Catapano me
krijimet e tij të shumta, e në veçanti me studimin e tij të
shkurlër, por përmbajtësor "Lashtësia e gjuhës shqipe”
("The antiquily of the Albanian language") në të cilin i
vërteton gjurmat e Pellazgëve në lerritoret e banuara nga
egjiptasit c lashtë. nga fenikasit, nga karlagjenasil dhe nga
babilonasit.
Për qytetërimin pellazgjik, Catapano mbështetë këtë
mendim:
"Disa mendojnë se origjina e këtij qytetërimi është
semitike, e sjellur në Egjipt nga Azia. Të tjerët, psh. Sir F.
Patrie kanë sugjeruar se ky qytetërim misterioz mimd të
ketë zbritur nga Kaukazi. Përfundimisht shumica e
shkencëtarëve mendojnë se populli që i përket këtij
qytetërimi vërtet superior ka ardhur nga Atlantisi, konti-
nenti i fundosur, i përmendur nga Platoni në Critias dhe
Timaeus".
Fjala ATLAS, rrjedh nga Atlantis, thotë Catapano,
ka kuptim në gjuhën Pellazgjike, që sot mund të kuptohet
me mënyrat e shqipes: AT = ati (babai), LASHT = i lashtë
(antik).
Ai beson se monumentet madhështore, piramidat
dhe gjurmët e shkrimit të zbuluar në Meksikë dhe në Peru
kanë veçori të përbashkëta me qytetërimet egjiptiane,
kartagjenase dhe babilonase.
Për atë çka i përket qytetërimit para-kolombian,
konfirmimi del edhe nga studimi im mbi qytetërimin
CHIBCHA të Kolombisë, të cilin e mbarova gjatë qën-
drimit tim pesëvjeçar në atë vend.
Krijimi im Çaste kolombiane që pati nderin të përk-
thehej në gjuhën spanjolle nga njëri prej intelektualëve më
të mëdhenj të Kolombisë; dhe ish President i Republikës,
207
Carlos Lleras Restrepo, e nxjerr në dritë ekzistencën e
adhurimit të përbashkët për Diellin, Hënën dhe Ujin nga
Chibchas-it, siç kanë bërë edhe popujt e Mesdheut, tregon
alfabetin e parë të mbështetur në stilizimin romak të
bretkocës dhe më vonë të alfabetit, jo shumë i ndryshëm
nga i joni, poashtu mbështetur në stilizimin antropomorfik
të majmunit, si dhe të karaktereve në trajtë pyke dhe se
fundi disa hieroglife me ngjajshmëri të pabesueshme me
shkronjat greko-latine: në fund të fundit këto janë pel-
lazgjike-
Përgjegjësi i Katedrales së Tunja-së në Kolombi,
Dr. Cayo Leonida Penuela flel për një album që e kishte
gjetur në një bibliotekë në Paris me kopje të vërteta të
hieroglifeve afrikane shumë të ngjajshme me ato të zbulu-
ara në territoret e fiseve të ndryshme chibcha, simbole
këto që ai ua përshkruan fenikasve, pra kjo do të thotë
Pellazgëve.
Vërtetë do të ishte interesante sikur të mundemi të
zbulojmë përmes shkrimeve lidhjen që ekziston ndërmjet
këtyre popujve të ndarë nga një largësi shumë e madhe.

Grafikc Çibça c transformuar në vazdimësi.

vi fp vi /]|vt vp
c5<3C?3
Hieroglifi Pandi: ngjajshmëri me shkronja greko-latine

208
 l f ’-i f l H
i& Grafikë inc figura në
formë majmuni.

Mitclogjia e Chibchas, sikur edhe ajo e Mesdheut,

fillon nga gjërat esenciale lë jetës siç janë: uji, dielli, hëna,
pra në njëfarë mënyre polilogjike të fillimit dhe të
mbarimit të çdo gjëje, ku paraqenia dhe qenia përfshijnë
procesin e barrësisë së botës.
Chiminigagua, krijuesi për Çibçasit (Chibcha)
përmban në figurën e tij sferike të padukshme dritën të
shpërndarë nga dielli (Sua në idiomën çibçase, sipas
fjalorit të At Lugos).
Uji është buiimi i jetës që i krijon dhe i zhvillon të gjitha
krijesat. Bërthama krijuese e jetës qëndron në lagunë dhe këndej
erdhi çifti i parë njeiëzor, me qëllim që ta popullzojë tokën dhe
alje u kthyen pasi mbaruan misionin.
Nën emra fisnor të ndryshëm, territori i çibçave i
shtrirë ndërmjet Perusë dhe Meksikos, pati një qytetërim i
cili fatkeqësisht është zhdukur, ruan disa monumente të
mbetura të cilat, megjithatë, nuk na dhanë informata të
mjaftueshme për të na bërë të mundur ta rindërtojmë
historinë e popullit, duke përjashtuar pjesërisht qyte-
tërimin Maya.

209
 Në shqip inaja do të thotë niajë, kulm, dhe mund të
vërehet një koincidencë interesante ndërmjet domethënies
së kësaj fjale dhe lartësisë së qytetërimit të arritur nga
Mayasit.
Edhe një rastësi tjetër për të vëshlruar këtë, është se
Maj në shqip quhet edhe muaji Maj, për lë treguar periud-
hën më lë rëndësishme të vitit, ai që e shënon stinën e
lulëzimit dhe kjo gjilhashtu është një rrënjë që paraqitet
gati në lë gjitha gjuhët evropiane.
Sa i përket Çibçave, fatmirësisht disa shkollarë, siç
janë kolombezi At Lugo de Miguel Triana me përkushtim
të madh qe në gjendje që pjesë-pjesë t’i bashkojnë disa
gërmadha, aq sa për ta çmuar atë pjesë të vogël të të
arriturave çibçase, që shpëtuan nga vandalizmi i konkuis-
tadorëve.
Pas këtij digresioni të shkurtër ne mund të vërejmë
se si filozofisë parakolombiane të çibçave nuk u
mungonte afërsia me konceptin lonë shkencor për lindjen
e jetës në tokë, duke treguar se si popujt edhe pse
gjeografikishl shumë të largët mund të kenë afërsi duke
qenë lë pajtuar sipas menlalitetit.
Padyshim se Dielli është adhuruar nga të gjithë
njerëzil në një shkallë ose tjetër të evulimit të tyre.
Duke u kthyer përsëri te Mesdheu, është me rëndësi
të përkujtojmë se njëri nga përkrahësit më të zjarrtë të
kultit të Diellit ishte psh. perandori romak me origjinë
Ilire, Lucius Domitius Aurelian, i cili e meritoi titullin e
Restitutor Orbis, Rivendosësit të botës. Ai e solli në
Romë kultin e Sol Invictus, Diellit të patundshëm që
kremtohej më 25 Dhjetor.
Tani, t'u kthehemi paraardhësve tanë, Pellazgëve, që
sipas Catapanos nuk është e drejtë ta injorojmë hipotezën
në lidhje me ekzistimin e qendrës së përbashkët diku në
210
Oqeanin Atlantik, ndërmjet Afrikës dhe Amerikës, përttj
shtyllave të Herkulit.
Duke shkuar gjurmëve të hulumtimeve të Cata-
panos ne mësojmë se teksti më i vjetër hieroglif në
posedimin tonë daton që nga dinastia e V dhe VI, pra, pas
mbretit të parë të "racës njerëzore" MENE (në shqip ME
NE). Në vazhdim Catapano thotë se Perëndia (në shqip
THOT = fjala) ishte më i madhi zhvillues i kohëravc të
lashta dhe zbulues i lë dy alfabeteve, atij hieroglif dhe
fonetik, në kohën e "Kronologjisë hyjnore", periudhë kjo
e cila ka humbur në errësirën e kohës.
Thot, si "Zot" mund të ketë qeverisur Egjiptin e
Epërm dhe të Ultë shumë më parë se epoka paleolite dhe
duhej të ishte përcjellur nga MAT, hyjnesha e drejlësisë.
Mat në shqip do të thotë, i urtë, i drejtë. Pra, kjo ëshlë
fjala që e kemi gjetur në një mbishkrim në Muzeun e
Tarquinias në formën eprore MATfUAL, nië i urti, saktë-
sisht në atë që tholë:

"Më i larti, nië i urti, në krahë të tij, në anën e tij

nuind ta vendos atë..."

Kjo vazhdueshmëri e gjuhës e ka freskinë e ujit

vërshues dhe tërheqjen rrënqethëse të rizbulimit të rrënjve
tona të lashta dhe të tanishme.
Kjo ishte saktësisht ajo gjuhë e përdorur nga Pel-
lazgët, paraardhësit tanë të përbashkët, që sipas Herodotit,
kanë qenë të parët që kanë jetuar në territoret, më vonë të
okupuara nga Helenët.
Straboni gjithashlu na tregon se të gjithë shkrimtarët
e lashtë antikë pajtoheshin me mendimin se Pellazgët
ishin populli më i lashtë. Në veprën e tij "Gjeografia" ai

211
pohon se Pellazgët ishin populli i Epirit, që gjithashtu e
dinte se aty ndodhej Dodona, qendra fetare Pellazgo-Ilire.
Duke përkujtuar Strabonin, Catapano shkruan:
"Ilirët mund të identifikohen me Dardanët dhe
Etruskët, të quajtur më vonë Thyrrhenian nga Grekët me
qëllim tëpërkujtimit të Tyrrhenosit birit të Ati-të (në shqip
Ati = habai) i cili kishte ardhur nga Lydia (në shqip
Lidhja) në Itali me shumë njerëz. Tyrrhenian-et u quajtën
nga romakët Trusci ose Tusci: rrënja është tru (në shqip
tru, mendje)".
Sidoqoftë rnund l'i përfytyrojmë Pellazgët si një dru
shuinc të vjetër, trungu i të cilit i ka zgjeruar degët e veta
në drejlime të ndryshme të Mesdheut duke përfshirë Ital-
inë dhe Ballkaninë (në shqip BALL=KAN), Azinë e
Vogël me qytetërimet Joniane (të përkujtojmë JON = e
jona) dhe ne atëherë do të kemi pamje komplete të
energjisë jctësore dhe shtytjes së qytetërimit sjellë
njerëzimit nga paraardhësit tanë "hyjnorë", Pellazgët.
Në mesin e shumë dokumenteve lidhur mc historinë
e lashtësisë, ekziston një studim interesant me titull
"Epoca Eroica" c shtjelluar nga prifli Emidio Luzi në një
fjalim lë mbajtur më 17 Maj 1874 në Shoqatën Historiko-
Arkeologjike të Marches. Duke folur për Pellazgët Dr.
Luzi thotë:
"Pellazgët... ishin banorët më të lashtë të Italisë dhe
e përshkruan tërë vendin duke luftuar, duke sunduar edhe
si priftërinj. Duke ardhur këtu, të ndarë në shumë fise, ata
u vendosën në vende të ndryshme të Gadishullit, duke ia
dhënë emrin e kapitenit të tyre secilit regjion të pushtuar.
Si pasojë, popujt vendas, si Umbrët, Ausonët, Oskanët,
Brutët, Rutulët dhe Enotrët janë emrat e parë të italianëve
që më të vërtetë nënkuptojnë një popull të vetëni origjinal,
i ndarë vetëm në qeverisje edhe pse i ngjashëm në zakonet
e tyre".
212
 Dr. Luzi pranon që këto informata i ka marrë ngl
vepra e Guarnacit, Demster-it, Strabonit dhe William
Puc-it.
Studimi i kryer nga ky prift i dijtun, paraqet mjaft
hollësi, pra jo vetëm mjaft interesant. Mcgjithatë, duke
pasur parasysh se këtu kemi të bëjmë më së shumti me
paleografi, edhe ne i rindërtojmë afërsitë e atyre popujve
përmes gjuhës së tyre të përbashkët dhe, edhe pse nuk
dukct e përshtatshme që të hyjmë në të gjitha hollësirat,
kjo paraqitet si e domosdoshme që të citojmë një pjesë
tjetër të fjalimil lë Luzit që hedh dritë mbi temat me të
cilat merrcmi ne:
"Pellazgët, të quajtur Hyjnorë nga Homeri, të cilët
ndërtuan shumë lagje të Latinëve, të Sabinëve, të Au-
zonëve, të Oskëve, të Enotreve, të Lukanëve, të Brucëve
dhe të Hazilëve, pak nga pak u përnibysën dhe u grabitën
edhe nga nderimi që u përkiste atyre duke pasë qenë
qytetëruesit e parë të Italisë dhe krijues të artit dhe të
zejtarisë".
Nga ana tjetër, a nuk ishte vetë Herodoti ai që na
informoi se Greqia para ardhjes së Helenëve quhej Pel-
lazgji dhe se ishin Pellazgët ata që u mësuan të posa-
ardhurve përpunimin e metaleve, ndërtimin e mureve e
madje edhe alfabetin?
Poashtu edhe në Rumuni ekzistojnë mbishkrime
pellazgjike që janë të kuplueshme me mënyrat e shqipes,
sepse Trakët, banorët e lashtë të atij territori, ishin njëri
nga fiset më të mëdha Pellazgjike.
Fjala BALL është shumë e zakonshme në Rumani
dhe paraqitet në kompozime të ndryshme, si psh. në
BALCRAS = nie krahasue (në shqip ballëkrahës) apo
BALAS = në ballë. Por fjala në të cilën përmbahet BALL
e që ka lidhje më të ngushtë me këtë studim është BA-
213
LLUS, për shkak të termit LUS, që e kemi vërejtur në
shumë mbishkrime në Itali. BALL-LUS domethënë "Unë
lutem në ball të..."
Në varrezën Vend-Kahrun të Tarquinas fjala LUS
paraqitet si FE-LUS = me besim unë lutem, apo si KE-
LUS = ti i ke lutjet (tona).
Nuk duket lë jetë zbuluar në Rumani ndonjë
mbishkrim i gjatë Trakas, dhe në lë vërtetë ato shumëherë
janë vetëm loponime apo edhe nuk kanë më shumë se dy
fjali. Prej tyre vlen të përmendim vetëm dy që janë
interesante, mcqë tash cdhe i kemi pa në Stelën e Lemnos:
ZA-ka = ka za (famë) dhe ZER-ula = e zura nga poshtë.
Në këtc mënyrë ne kemi qenë në gjendje të vërleto-
jmë sc nc hapësirë të gjerë të Mesdheut, sikurse edhe në
pasdhe është përdorur gjuha e njejtë.
Nc veprën e madhc "Roli i Pellazgo-Iliro-
Shqiptarëve në krijimin e kombeve dhe kulturës" të Prof.
Skcndcr Rizajl nga Universiteti i Kosovës në Prishtinë, ka
informata të mjaftueshme dhe të hollsishme për Pellazgël,
në cilim të saktë lë secilit burim të informatave. Përveç
Jugosllavisë, Prof. Rizaj i ka krye hulumtimet e tij edhe
në Azi të Vogël duke iu falënderuar njohjes përfekte të
gjuhës shqipe, turke dhe sllave, kështu që qe në gjendje të
realizojë një vepër origjinale me vlera të mëdha.
Nuk ëshlë nevoja që të hyjmë më thellë në këtë
sludirn aq të hollsishëm me më shumë se 500 faqe, por
duhet të përmendim së paku disa mendime të shprehura
nga Rizaj.
Ai pohon se historiani turk Sulejman Kulça përkrah
idenë se Shqiptarët janë sot banorët e vetëm të vërtetë të
familjes Pellazgjike. Në vazhdim Rizaj thotë se studiuesi
kroat i Ilirëve, Aleksandër Stipçeviq, është kategorik në
pohimin se cilido ekspert që dëshiron të jetë i saktë në
214
studimin e Ilirëve duhet doemos ta njohë gjuhën shqipe.
Ai e mbështet këtë se Ilirët nuk i përkasin vetëm të
kaluarës, sepse në Ballkan elementi ilir ende jeton.
"Kështu që, shton ai, është e pamundur të shkruhet histo-
ria e popujve ballkanikë pa e njohur gjerësisht nën-
shtresën kulturore Ilire".
Dhe për këtë arsye ai saktësisht mendon që Ilirët
edhc sot paraqesin temë me interes të vazhdueshëm për
Evropën në tërësi.
Dihet që Herodoti ka shkruar se si i ka zbuluar
gjurmët Pcllazgo-Ilire në Dodonë dhe se si ka vërejtur se
populli i Epirit, sikurse ata të Korinthit dhc të Pelo-
ponczit, kanc folur një gjuhë shumë të panjohur për të. Në
anën tjetër, disa autorë mbcshtesin atë sc Dorët ishin fis
Ilir, lë cilët më vonë u helcnizuan (DOR në shqip dmth.
doro).
Në lidhje me Dorët, Tuqitidi na informon se ata
ishin dclarë lë shkëlqyer dhc sc lundronin për në Vcri dhe
në drcjtime tjcra duke dhënë kontribut të rëndësishëm për
të sajuar kulturën e botës.
Pas hulumtimeve të thella dijetari Hans Krahe për-
fundon:
"Një nuniër i konsiderueshëm i fjalëve të dialektit
Darian nuk mund të kuptohet me anën e greqishtes, derisa
mund të sqarohen me mënyrat e rregullave linguistike te
Ilirishtes".
Dijetari austriak Von Hahni i cili për shumë vite
ishte konsul në Janinë, kishte një interesim të madh për
zbulimet arkeologjike në Shqipëri, sikurse edhe për
gjuhën dhe traditat e vendit. Pasi vizitoi rajone të
ndryshme dhe mësoi dialektet e shqipes, më 1854 botoi në
Vjenë një libër interesant "Albanische Studien" ("Studime
shqiptare") ku në mes të tjerave pohon:
215
 "Shqiptarët janë autokton sepse rrjedhin drejtpër-
drejtë nga Ilirët, sikurse edhe populli i Maqedonisë së
Epirit, të gjithë të rrjedhur nga Pellazgët parahistorikë".
L. Benlov në veprën e tij "La Grëce avant les
Grecs" botuar në Paris më 1877, shkruan:
"Vetëm një gjuhë ka qenë deri tani në gjendje të
hedh dritë në emrat e këtyre vendeve, e ajo është shqipja".
Norberl Jokli në librin e tij të vitit 1924
"Reallexikon der Vorgeschichte" i zgjeron shqyrtimet e
tij mbi Ilirët dhe Trakët:
"Sido që të jetë, ne vërejmë se trashigimitë gjuhë-
sore që rrjdhin nga gjuhët e lashta të Ballkanit, siç janë
ato të Ilirëve dhe të Trakëve, janë ngusht të lidhura me
gjuhën shqipe".
Pcr la përfunduar mendimin e disave nga shumë
dijetarë që u morën me problemin Pellazgo-Iliro-Etrusk,
nuk mund tc kalojmë anash pa i përmendur tre hulumtue-
sil italianë më mc ndikim në këtë fushë: Ribezon i cili po-
hon bashkëtingullimin e dukshëm ndërmjet gjuhëve Ve-
nedike, Japygiane, Ilirishte dhc Shqipe; Lattes i cili mbë-
shtel atë se nuk ekziston asnjë arsyc që të mos pranojmë
origjinën Ilirike të popujve lë Italisë, dhe së fundi, Trom-
betti i cili vërteton për fiset Ilire të përhapura gjatë tërë
gadishullit Ilalik, nga Venediku në Apulia e në Brutium.
Si shtesë dëshmive të këtyre dijetarëve të shquar
janë gjithashlu edhe provat arkeologjike për të konfirmuar
afërsinë ndërmjet Toskëve (Tusci) të Etrurisë dhe Toskëve
në Shqipërisë, afërsi kjo e cila nuk është vetëm gjuhësore,
por gjithashtu shihet edhe nga sjellja shoqërore, monu-
mentet, monedhat, skulpturat dhe idetë. E vlen të përkuj-
tojmë se edhe sot shqiptarët e jugut quhen Toskë, ndërsa
ata të Veriut quhen Gegë. Territori ku jetojnë Toskët dhe
Gegët ishte në një kohë Iliria jugore.
216
 Tani, falë disa zbulimeve arkeologjike do të jemi në
gjendje të vërtetojmë afërsinë si dhe ngjashmërinë e afërt
të evolumit të liirëve dhe Etruskëve, me synim që të
vërtetojmë origjinën e përbashkët pellazge.
Shumë varreza monumentale dykatëshe të zbuluara
në Shqipëri përngjajnë në mënyrë të çuditshme me var-
rezat Etruske lë njëkohshme duke paraqitur të njejtat
veçori. Psh. në Gradishtë, afër Lushnjes, në Shqipërinë
Qendrore, ëshlë kjo varrezë madhështore e shek. IV p.c.s.
duke strehuar brenda këla xhevahirë madhështorë.

:r

h •

217
 I-- ‘ j

i
. r
..
-la ■ 1
I •
■)
■ ■ •

-d..
k-
• '? -
-' ’ ' /■ •'''r.-.J-X-M--

I r- A' i- ■ - j ■

■ • ■■■•?.- ; .

i . . - .-■•■V'---../. ■■■ ■■ . ■■■.'

; . .
■ ... i

■ . j

Madje edhe loponimi Gradishta ekziston në Etruri,

jo shumë larg Tarquinisë, me një ndryshim të vogël:
Gravisca.

Pak më në jug, afër Cerveterit, mund të shihet një

varrezë monumentale, shumë e ngjashme me atë në
Shqipëri.

218
 Ëshlc e njohur se Ilirët, si edhe Etruskët, ishin
veçanërisht të shkathtë në përpunimin e metaleve. Lidhur
me këtë çështje është me rëndësi të vërejmë një pllakë të
gdhendur për nder të farkatarëve të hekurit e zbuluar në
Korçë, Shqipëria jugore. Dukc krahasuar basreliefin në
këtë monedhë Etruske të Populonis mund të vërehet se
mjetet, si edhe stolitë e kokës, janë krejtësisht të njejta.
Në të vërtetë, ngjarjet e tilla nuk ndodhen vetëm
rastësisht: në origjinën e tyre është gjithmonë një shtytje e
përbashkët që zhvillohet në të vërteta të pakundër-
shtueshme. Mjafton t'i vështrojmë, t'i krahasojmë, pa
anshmëri.
Qytetërimi madhështor i Etruskëve ka qenë themeli
dhe në një pjesë të madhe prijës, mësues, për romakët në
krijimin e perandorisë së tyre.
219
 Monumentet Etruske sot janë në të shumtën e
rasteve të panjohura, sepse duke ndryshuar zbukurimet
ato u bënë romake dhe pastaj shumë prej tyre të krishtera.
Vetëm varret, të paprekura, na e kanë transmetuar
vërtetësinë e atij qytetërimi madhështor.
220
 Në anën tjetër, Iliria, e shkelur nga pushtues të
ndryshëm dhe në pjesë të madhe e okupuar nga popullsi të
reja, e ka humbur shtrirjen territoriale, por ka ruajtë
shembëlltyrën e së kaluarës madhështore, falë gojtarisë së
zbulimeve të pasura dhe gjurmëve monumentale, të
dhunosura dhe pjesërisht të rrënuara, por prapë të vërleta
dhe të njohura. Nëse koha dhe më shumë pamëshira e
luftërave kanë shkatrruar një pjesë të madhe të këtyre
provave, megjilhatë nuk ka pasë shtytje të ndonjë kulture
dërmuese. Ndodh kështu që jo larg nga zemra e një qyteti
Ilir mund të shohësh një kishë paleo-kristiane apo një
kështjellë mesjetare.
Nga kjo pamje e qytetit të Butrintit, në Shqipërinë
jugore, është e mundshme të shohim se si teatri i shek. të
IV p.e.s., shtyllat e jashtme dhe banjot publike e kanë
ruajtur të pandryshuar stilin e tyre Ilir gjatë vazhdimit të
pushtimeve të mëvonshme.

221
 Në Apolloni, qytet ku i përfundoi studimet e tij
Oktavian Augusti, hyrja dhe fontana e shek. të IV p.e.s. që
gjenden në fund të ujësjellësit, kanë mbetur të pandry-
shuara dhe që është njëri nga monumentet më të bukura të
Mesdheut.

■ * —-ud

Nuk më duket e nevojshme që në këtë studim të

shkurtër të ekspozohem edhe me gjurmë të tjera Ilire të
zbuluara në Shqipëri, e që janë të ngjashme me ato
Etruske, por është vështirë që mos të paraqesim së paku
një zbulim nga Durrësi, qytet në të cilin studio Jul Cezari
dhe të cilin Ciceroni e definoi Mirabilis Urbs. Këtu
shohim disa xhevahirë aq të rafinuara, sa që duket se ata
simbolizojnë fisnikërimin e artit dhe venitjen e ëndrrës.

222
 * * *

Në rradhët e mëparshme i kam paraqitur pak më

gjerësisht rezultatet e hulumtimeve të mia të kryera ndër-
mjet viteve 1977-1988.
Dëshiroj të përsëris se çdo këshillë si dhe çdo
kritikë konstruktive për mua do të jenë të mirëseardhura.
Pushtimet tokësorc të njerëzve përtrihen në fate të
ndryshuara. Pushtimet shpirtërore mbyllen përgjithmonë
në një dritë të vërtetë që nuk mund lë venitet dhe ajo
projektohet në materializimin e energjisë së njohurisë.
Dhe, zëri i lëshuar i nënës Tokë bën që të ngritën
dëshmitë e pakontestueshme për ta ndriçuar shkencën dhe
për ta vënë përpara të vërtetën. Për Hyjneshën e Madhe
Nënën Tokë, Dhemitra (në shqip dhe = toka, mitra) dua
t’i drejtoj një mendim mirënjohës për atë që i ka qitë në
dritë aq shumë mrekulli të fshehura me mijëra vite.
223
 Dhemitra u quajt Demeter nga Grekët. Në të vërtetë
Herodoti na vërteton se Grekët i huazuan nga Pellazgët
mitet dhe perënditë. E njejta hyjneshë u bë Ceres të
romakët. Dhemitra kishte një vajzë të quajtur Korra, që
në shqip dmth. të korrat dhe u bë Kore ose Persephone të
Grckët dhe Proserpina te romakët. Dhe sa për ne, në
formën e të korrurave të ofruara nga Nëna Tokë kemi
zbuiime arkeoiogjike të bukura dhe porosi epigrafike
prekëse.
Me mirënjohje ndaj Dhemitres, unë i përshëndës
lexuesit e mi me këtë mbishkrim Mesapik të ardhur nga
Fasano, afër Brindisit, duke i ftuar ata që ta vendosin
vetcn nën gunën e saj mbrojtëse dhe duke shpresuar se ajo
do të na dhurojë mrekulli tjera arkeologjike, duke na
ofruar mundësinë që të njohim dhe t'i duam çdo herë e më
shumë paraardhësit tanë të përbashkët.
Dhe gjithashtu të na bëjë që të duhemi ndërmjet
veti, me qëllim të arritjes së paqjes, aq të dëshiruar
ndërmjet të gjitha krijesave të botës:

TABARADAMATRAS

Pclasgo-Mcssapic Shqip Ilalisht Anglisht

TABARA Tabara II tabarro Thc tabard

DAMATRAS Dhcmitrës di Dhcmitra of Dhcmitra

224
 IDIOMA PELLAZGE
NË EVROPËN MESDHETARE*

Gjatë tre mijëvjeçarëve të funciit shumë studiues

janë munduar të shpjegojnë origjinën e gjuhëve të
ndryshme duke u mbështetur në rrënjën e fjalëve, duke
fituar kështu rezultate pak të kënaqshme.
Në të vërtet, nëse hasim një mal të cilit i u janë prerë
drurët rrafsh me tokë, disa shekuj më parë, do të arrijmë
me vështirësi të njohim llojin e trungjeve të ndryshme.
Përmes të të njejtit princip, paraqitën vështirësi
pothuaj të pakapërcyeshme për të deshifruar dhe kuptuar
dokumentat epigrafike, posaçërisht ato të territoreve euro-
mediterane, nëse i drejtohemi vetëm rrënjëve të fjalëve.
Pra, është shumë e dobishme të thellohemi në rrën-
jël e fjalëve sipas një metode multi-disiplinare të kra-
hasimit sespse gjendet gjithmonë afinitet dhe vazhdimësi
në zhvillimin e gjuhëve. Dhe, sigurisht, deri sa na mun-
gojnë burime të tjera të informimit, gjuhët e popujve kanë
arkive më të rëndësishme dokumentare.
Pikërisht duke hulumtuar rrënjët e fjalëve sipas
udhërrëfyesit të eruditëve që nga kohërat më të errëta, si
Homeri, Herodoti, Thuciditi, deri tek studiuesit e sotëm,
kam arritur që të deshifroj dokumentat epigrafike të
Evropës mediterane.
* Ky studim u mor nga revista “ESTUDOS ORIENTAIS"
hotuar në gjuhën frënge në Lisbonë inë 1990. Në gjuhën shqipe e
përktheu Dr. Gjyltekin Shehu

225
 Për fillim, jam mbështetur në tezën e monogjenezës
të të gjitha gjuhëve, të përkrahur nga prof. Alfredo Trom-
betli të Universitetit të Bolonjës. Mandej, duke lexuar
vepra të tjera të studuesve të tjerë e sidomos tri librat e
Prof. Zacharie Mayani të Sorbonnës (Etruskët fillojnë të
flasin, Etruskët flasin, dhe Fundi i Misterit etrusk), jam
bindur se duhet t'i kthehemi idiomës së "Pellazgëve
hyjnorë", idiomës e cila mbijeton ende në të folurit popul-
lor dhe dialektal të gjuhës shqipe.
Herodoti na ka rrëfyer mjaftë mirë se para ardhjes së
helenëve, territori që sot quhet Greqi, ishte i njohur si
"Pellazgji". Ai, shton gjithashtu se duke i falenderuar
pellazgëve, helenët mësuan mënyrën e përpunimit të met-
aleve, të ndërtojnë mure mbrojtëse, vendbanime dhe
përveç saj, i muarën mitet dhe hyjnitë e pellazgëve.
Kush ishin pra pellazgët, të njohur gjithashtu si
"Popuj të detit"?
Të përpiqemi ta konsiderojmë Antikitetin si një Iloj
spirale së cilës s'jemi në gjendje t'ia dallojmë thellësinë
më të largët. Ndërkaq, duke u afruar kjo spirale kah epoka
e jonë, për një shkailë, do të vërejmë se pellazgët, praktik-
isht kanë përshkruar dhe civilizuar tërë Mediteraninë.
Është interesant, se nuk është fjala në rastin tonë që
të zbulojmë pikën e saktë të kësaj spirale historike që ka
të bëj me shfaqjen e pellazgëve. Më tepër, për ne është me
rëndësi të merret parasysh gjuha e tyre që ne e konstato-
jmë, se praktikisht ishte e folur në të gjitha territoret e
Evropës mediterane dhe sipas gjasës më së tepërmi edhe
në Veri.
Dokumentet epigrafike paraqesin një dëshmi të
padiskutueshme të faktit se në të gjitha këto territore, flitej
një gjuhë e përbashkët, kuptohet me diferencat e pae-
vitueshme të dialekteve dalë nga influenca e milijeut-
226
ambientit, e kjo gjuhë e përbashkët, ishte idiomë e pellaz-
gëve.
Plini Plak na shpjegon se shkronjat e alfabetit janë
sjellur në Itali nga pellazgët, ndërsa Diodori nga Sicilia,
bashkëkohanik i Jul Qesarit, pohon se pellazgët kanë
shpërndarë alfabetin e tyre, pastaj miratuar në tërë
Evropën, padyshim me adaptimet e nevojshme. Diodori
është i mendimit se ky alfabet, ne na është i njohur si
"Pellazgjik", kishte qenë i përdorur nga të gjithë poetët
para-homerikë.
Nuk kisha dashtë të zgjatëm më tepër me citate,
meqë mund t'i gjeni në librin tim të dytë mbi civilizimet
mediterane: L'Etrusco Lingua Viva, dmth. (Etrurishtja
gjuhë e gjallë). Kisha dashtë më tepër që të konstatoj siç
tregojnë dokumentet epigrafike se idioma e pellazgëve ka
mbijetuar në formë popullore dhe dialektale të gjuhës
shqipe të sotme, duke kaluar përmes ilirëve, pasardhës
direkt të pellazgëve.
Me anë të etruskëve, një fis pellazgo-ilirian, gjuha
pellazgjike ka ndikuar në gjuhën latine dhe, si rrjedhim,
në gjuhët neo-latine.
Duke lexuar fjalitë dhe fjalët që vijojnë, vetë do të
konstatoni elementet e përbashkëta të gjuhëve tona, provë
e universilatetit të origjinës së tyre.
Për të filluar këtë demonstrim, do të lexojmë një
mendim filozofik të shkruar në njërin nga varret më
madhëshlor të Tarkinisë në Latiumin verior. Bëhet fjalë
për një pikturë në muri, që paraqet profilin e një zonje,
mjaf mirë të ruajtur, megjithëse piktura duket e dëmtuar
për rreth.
Sipër kokës së Zonjës lexojmë, nga e djathta në të
majtë si rëndomë. Këto fjalë, për fat të mirë, janë ruajtur
bukur, e që përveç saj mund të shifet gjithashtu mbi
mbulesën e librit tim të cituar më parë.
TXl
 •' *

Pellazgc Shqip Italishl Anglishl

V51R = APN Apun Apcrto Open

0 =C... kah al(vcrso) to
Ja-R = FEL fal, perdono, pardon,
B = KHE kc olticni you oblain
J 3H=FEL fal. pcrdono. pardon.

Në këtë mbishkrim leht konstatojmë që fjala pel-

lazgo - etruske APN, është bartur gati e pandryshuar në
gjuhët e ndryshme evropiane, kurse fjalët të tjera kanë
mbijetuar vetëm në të folurit e shqiptarëve, si dëshmi e
prejardhjes së tyre të drejtpërdrejt nga Pellazgo-ilirët.
Në shqipe pellg quhet deti i thellë, i njejt sikur
mbiemri i gjuhës frenge i cili do të thotë det i madh.
Fjala pellazge-/LZ7?/, në shqipe e ka kuptimin libertë
dhe / LIR do të thotë / lirë (fr. libre), do të thotë që nga kjo
fjalë vendi "Libres navigateurs" (i lundërtarëve të lirë),
nga buron emri ILIR.IA (Illyrie), një territor i shtrirë
përafërsisht prej Danubit deri në Azi të vogël.
228
 Ekzistojnë shumë mbishkrime etruske mc fjalën I
LIRl, shpcsh në lidhje me anijet, ANIA.
Sipas mendimit tim, më e bukura nga këto
mbishkrime gjendet mbi një sarkofag në muzeun e
Akademive Etruske, në qytetin e vjetër të Cortono-s, në
Toskanë. Ky mbishkrim thot:

Pcllazgc Shqip Ilalisht Anglisht

OANIA Ania La nave Thc ship

- =A a ë is
HAn = NAIE najc pcr noi for us
39l=JRE irë coraggio courage
19U = LIR1 liri. e libcrta. and liberty.

Forma foljore a shtrembërim i asht, ende në për-

dorim në mesin e "gegëve", në veri të Shqipërisë; ndërsa
"toskët" e jugut e përçiorin është.
Fjala IRE, që në shqipën e sotme shënon vazhdi-
misht kuptimin trim (i guximshëm), jeton gjithashtu në
gjuhë të tjera të sotme, ku megjithatë ka ruajtur vetëm
kuptimin të degraduar të zemërimit (inatit): në frengjishte
dhe në englishte ire, në portugalisht, në italisht dhe në
spanjolishte ira.
Me këtë rast sprovojmë në dy supozime: në luftë,
njeriu trim mund të jetë shumë i irascible (gjaknxehtë-
zemrak), dhe ire është pra, atribut i vlerës, kurse në paqë
s’ka nevojë për këtë lloj guxim agresiviteti.
LIRI është sigurisht, fjala më e bukur e këtij
mbishkrimi. Në shqipe ka ruajtur formën e saj pellazgo-
ilire: liri. Përmes latinishtës libertas, vjen libertë në

229
frengjisht, liberdade në portugalisht, liberta në italisht,
liberty në anglisht. Për sa i përket libertas, studiuesit janë
të bindur se kjo fjalë është autoktone nga Roma. Ky është
një gabim sepse fjala LIRI është përdorur para se romakët
të jenë shtrirë për të ndikuar te popullata tjera, siç e
dëshmojnë këtë mbishkrimet më të vjetra.
Në të vërtet, duhet llogaritur faktin se sikur helenët
që i kanë mësuar të gjitha nga pellazgët, kështu romakët
janë bërë të mëdhenj falë mësuesve të tyre etruskëve,
pasardhës direkt të pellazgëve.
Tito Livi na shpjegon që ende në shekullin IV: "ab
Vrbe Condita" (që korrespondon më shekullin IV para
K.); studcntëve romakë u mësohej Letërsia etruske
sikurse në kohën e tyre që iu mësohej ajo greke. Këshlu
pra, duke i u falenderuar etruskëve, gjuha e pellazgo
ilirëve ka mund të ndikojë në gjuhët evropiane moderne.
Në këtë pikëpamje, është interesante të përkujtojmë
një pjesë të veprës Epoca Eroica, botuar më 1847 nga një
shkencëtar italian, abati Emidio Luzi që thot kështu:

... Pellazgët kanë qenë banorët më të vjetër të Italisë

sonë... Në të vërtetë, vendasit Ombrienët, Osonët,
Oskët, Britët, Rutualët dhe Enotrienët janë emra të
parë të italianëve, që shënonin një popull të vetëm
të të njejtës origjinë... pellazgët, quheshin "hyjnorë”
nga Honieri, kishin ndërtuar fshatra të Latiumit...
pak nga pak janë shkatrruar dhe frustruar aq edhe
nga nderi që kanë qenë civilizuesit e parë të Italisë
dhe krijuesit e arteve dhe të mjeshtrive...

Ekziston një veçori interesante mbi onomastikën e

Corton-ës, sipas disa autorëve, kryeqyteti i parë i pellaz-

230
gëve në Itali. Në të vërtet, s'ka dyshim që emri i këtij
qyteti, një nga më pitoreskët në Toskanë, i vendosur në
qendër lë një lugine shumë pjellore, ka ruajtur dome-
thënien origjinale të tij, duke marrë me mend se në shqipe
korr dmth (rëcolte në frengj) dhe tona (notre frenj.). Pra,
KORR-TONA është një emër që korrespondon me re-
alitclin krejtësisht shqip, aq edhe pa ndonjë tjetër forme
dialektale.
Për ta kuptuar më mirë vjetërsinë dhe të vërtetën e
emrit të këtij qyteti, duhet ta përkujtojmë mitologjinë
DHEMITRA (që ka kaluar në Demeter tek grekët dhe
CERES te romakët), Nëna madhe tokë (la Grande Mëre de
la Terre) e cila kishte një vajzë të quajtur KORRA (la
Corëe ose Persëphone greke dhe Proserpina romake):
ende sot në gjuhën shqipe DHE quhet toka dhe MITRA (la
matrice fr.), kështu siç e kanë parë, KORRA tregon la
rëcoltc (fr.) te prodhimeve të tokës.
Në dokumentet epigrafike të fiseve ilire mesape,
banorë të Italisë së jugut, hasim shpesh mesazhe kushtuar
Dhemitrës dhe Aferditës, perëndeshës, që bëhet më vonë
Aphrodita për grekët dhe Venera në Romë. Kuptimi i parë
i këtij emri ka mbijetuar në gjuhën shqipe ku AFER do të
thot prochc de (fr.) dhe DITA, jour (fr.). Fjala është për
një emër mjaft të përshtatshëm në trupin qiellor që është i
fundit e që zhduket në agim.
Pra, në këtë rast, Aferdita është emër femror, mjaftë
i shpeshtë në Shqipëri kurse Dhemitra nën Perandorinë
bizantine është transformur në emra mashkullor: Deme-
trios, Dimitri, etc.

ARNO = KRIJUESI

Dokumentet epigrafike që fillojnë me fjalën ANIA

(navire në fr.) janë mjaft të shumtë, sidomos në Toskanë,

231
ndërsa fjala ARNO (kreator) që është paraqitur në lumin e
Firencës dhe të Pizës, e hasim pothuaj kudo në lokalitetet
antike të mbarë Etrurisë.
Në muzeun arkeologjik të Sienne-s, ekziston një
sarkofag me një njeri të shtrirë mbi kapak, duke shikuar
nga qielli. Një basorelief mbi ballin e sarkofagut paraqitën
njerëz duke medituar, më në qendër Perëndesha me krah
VANTH ose VEND F (La Patrie - Atdheu).
Në buzë të kapakut mund të lexojmë:

:3 fflvd-3N PvfIyloVfl A
Pcllazgc Shqip Italisht Anglishl

OYI^fl= ARNO Arno Crealore, Creator,

B2 = SE se poichc since
H=N në ncllc in the

232
 17= YI yj stelle stars
Pl \/l= NAna per noi for us
as = ye je sci, you arc,
3^/9 = CUME kumtime commemorazionc commemoration
A?3<\ = RESA Rezave, dci Raggi. of thc Rays.

Siç shifet qartë, në këtë dokument të gjitha fjalët ja-

në pellazgo-ilirike, dhe janë ruajtur njësoj në gjuhën shqi-
pe, ndërsa rrënjë e dy të fundit ka mbijetuar gjithashtu në
gjuhët tjera evropiane. Në shqipen e sotme ARNO ka hu-
mbur këtu e tutje kuptimin e saj të parë, të krijuesit -
kreatoril dhe tregon vetëm kuptimin restaurator-restaurus.
Një koment të vogël e kërkon gjithashtu fjala RESA,
dmth. rreze, fjalë e cila është përdorur nga etrurët për të
përcaktuar vetveten. Psehi (arsyeja) i kësaj fjale mund t'i
atribuohet dy supozimeve: e para se etruskët konsiderohe-
shin si "Shkëndia" të vendit me origjinë nga Iliria; për-
ndryshe sikur një shprehje krenarie për të qenë rreze që
"shëndrisin" dritën e civililizimit. Përveç kësaj, emri
"Etruskë" i dhënë nga popujt fqinjë mund të shpjegohet
nga superioriteti i tyre i pranuar intelektual, meqë TRURI
dmth. në gjuhën shqipe, tregon tru (cerveau fr.) frymë,
nderkaq E TRURI, përcakton personin, që ka tru intelig-
jent.
DISA MBISHKRIME TË SHKURTËRA ETRUSKE

Në VAL CAMONICA, një luginë e rëndësishme në

Lombardi, gjenden mbishkrimet sintetike dhe kuptim-
plote siç janë:

t3'W3L
233
 Pcllazge Shqip Italisht Anglisht

3U=LE Le Nasccre Be born

3'1?J = LENE lenc lascialo lct

Bëhet fjalë për një lutje fetare që fëmija të lind i

shëndoshë.
Një mbishkrim tjetër, i gravuar (gdhendur) mbi një
gurë në Val Camonica.

Pcllazge Shqip Italisht Anglisht

>nabV=VREIU Vreiu Badati Beware

Trashigimi i kësaj formule pellazgo-ilire ka mbetur

identike në të gjitha dialektet e shqipës.
Në qytetin Adrie, në Venedik është zbuluar një vazo
nga dheu i pjekur, sigurisht një urne hiri, me ketë
mbishkrim:

VJ13X
Pcllazgc Shqip Italisht Anglisht

3X=KE Ke Hai You have

V4A= PLU plu polvere powder

"Ti përmban pluhur" domethënë hirë

PLU është pikërisht bazë e të gjitha fjalëve të të

njejtit kuptim në të gjitha gjuhët neo-latine.

234
 I

Në muzeun arkeologjik të Vatikanit gjendet një

amforë e verës e shekullit IV para erës sonë, që na
dëshiron një rini të amshueshme:

BBP ■
\

»•
■ ■ !

■■■•
■\ ■

ll
/ ■

I v.;

. ■ ■■

I ■••• . A - \ .,-•.
i' ' • . -.■ ■■ : '

■J. ■ .s
____ -sia ■'< ' 'V' :

Pcllazge Shqip Italisht Anglisht

RUUA=MIIA Mija La mia My

fiSlA = RISA risia gioventu youth
= AKHS ta kesh. lu abbia. may you have.

"Uroj që të kesh një rini të amshueshme"

Mund të vërejmë që fjala MIIA, ka mbetur pothuaj e
pandryshuar në gjuhët e sotme evropiane.
Statuja e bronzit që quhet "Kimerë" dhe që gjendet
në Muzeun Arkeologjik të Firencës tregon këto fjalë të
shkruar mbi shputën e përparme të djathtë.
235
 j 2 3 nn 1'1-
Pcllazge Shqip Ilalisht Anglisht

MYU>=TINSH Tinësh Di nascosto Secrctcly

D=C kap acchiappa scizes
= FIL fill. subitainente suddenly.

Përbërja e kësaj vepre është madhështore në aspek-

tin artistik, aspak nuk është më i vogël as në pikëpamje
emotive. Fjalët mbi shputë të luanit përshtatën në mënyrë
të përkryer në agresivitetin e të keqes që "papritas zën në
msheftësi"!
Në këtë mbishkrim gjendet fjala pellazgjike CAP,
shkurtesë në C që është akoma prezente në gjuhët mod-
erne: capturar, caturare, capturer, capture, kaptur etj.
Në Muzeun Arkeologjik të qytetit të vjetër Viterbo,
pak në veri të Romës, gjendet një sarkofag i madh, i
ruajtur shumë mirë me një mbishkrim të vogël të vetëm:

236
 Ky epigraf CAE.I, jashtëzakonisht konciz, tneriton
një komentim të thellë, pasi që në vete përmban një
koncept me lë vërtet me interes.
CAE.I. në stilin modern të të shprehurit mund të
përkthehet:
"O Perëndi, epja atij miresinë tënde", por në të
vërtct, fjala CAE, ose më mirë me thënë kaie ose qaje në
gjtihën e solme shqipe kuptohet fjalë për fjalë "qaj për te".
Megjithatë, duhet zbuluar domethënien më të përshtat-
shme me gjendjen e situatës, sepse aspak s'kërkohen lotët
e Perëndisë (që të derdhë lotë Perëndia) por nga ai kërko-
het mëshirë, ndjesë, më në fund dashamirësi.
E gjithë kjo është e konfirmUar nga kjo "I" e vet-
muar që e ndjek fjala CAE e që ka kuptimin Zot.
Në Komedinë Hyjnore (la Divina Comedia), Parajsi
XXVI, 133-134 Dante Aligheri na paraqet fjalët vijuese,
të cilat së pari po i citojm në italishte që t'i mbetem besnik
tekstit:

Pria ch'io scendessi all'infernale dinbascia.

"I" s'appellava in terra il Sommo Bene

E tani, provoj t'i përkthej këto dy vargje në shqipe:

Para se të zbritnja në ankthin e sketerës

"I" quhej mbi tokë i të Mirës - Supreme.

Pra, Dante nuk është i vetmi që e ka dhënë këtë

shpjegim të "I" së "Bien Suprëme", dhe mund ta pranojmë
se CAE. I, do të thotë pikërisht mirësisë nga Perëndia.

237
 Fjala KAIE në Shqipëri

Kur flitet për Shqipërinë, nuk duhet menduar për

shtetin e vogël të tanishëm, të izoluar gjatë shumë sheku-
jve, dhe më në fund të coptuar. Por është e nevojshme të
shikohet lliria e vjetër jugore, një vend jashtëzakonisht i
zhvilluar për hir të tri rrugëve të komunikacionit të cilat
përshkonin kalimin e vërtet të obliguar në mes të Orientit
të evoluar dhe pasurive natyrore të Evropës qendrore.
S’duhet aspak harruar që Jul Qesari ka studiuar në
shkollat e qytetit të Durrësit, siç thot ai vetë në veprën e tij
De Bello Civili. Pra, pas pushtimit të Ilirisë, shumë per-
sonalitete romake i kishin zgjedhur qendrat e lulëzuara
kulturore të këtij regjioni për t'i plotësuar njohurit e tyre.
Në mesin e tyre, mund të përkujtojmë Caius Ottavius,
perandorin e ardhshëm Augustin, që i kishte kryer
studimet në qytetin Apollonia.
Përveç saj, Iliria i dha më vonë Romës dhe Bizantit
shumë perandorë, në mesin e të cilëve Konstantinin e
madh, Dioklecianin, juristin me famë - Justinianin.
Tani do të lexojmë një dokument epigrafik intere-
sant me fjalën CAE ose më mirë me thanë KAIE, të
zbuluar në Durrës.
PAI E KA 16 I 6
ANK L CA/6 ITH
Z pl 6 Te XAI P6

Pcllazge Shqip Italisht Anglisht

VA1=GAI Gajlc Dispërati Be in despair

E= E e e and

238
 KAIE kaje (qaje) piangilo wcep for hiin
t€ =IE je sci you are
XXM< = ANK me ankth, angoscialo, anguishcd,
LE.VJC = LENE lcnc lascialo lcave him
\TH = ITH në ith, nel calorc to thc warmth
dclla terra, of thc carth,
X P I = HRI hiri alla grazia to the cclestial
celeste grace
€ =E e c and
= TE tc al lo
XAl PC = HAIRE Hairi. Bene. thc Good.

Në këtë epitaf me përmbajtje kosmogonike do të

japim tani dinamizmin e gjuhës së folur duke zhvilluar
formën origjinale lapidare:

Vuajtje (sfilitje) ty dhe qaj për të, pasi që ti je i

sëkëlldisur... dhe lën të mirën supreme të tokës në
mëshirën hyjnore dhe në të Mirën e Lartë.

Pothuaj të gjitha dokumentet epigrafike të Lirisë

mbarojnë me fjalën HAIRE, për t’u dëshiruar mirëse-
ardhjen udhëtarëve.
Tani kemi shqyrtuar një epitaf me fjalën KAIE, që
përfundon me urimin HAIRE; mund ta analizojmë një
mbishkrim tjetër varri që mbaron me të njejtën fjalë:

(shiko figurën në faqe 166)

Pell-Etr Shqip Italisht Anglisht

T 6 I = TEI Tei Oltre Beyond

TOC=TOC toc, la terra, the earth,
T €.1 = TEI tei, oltre beyond
MH= MH (abbr. di) madhe la grandc the great
MOC=NOC nat: notte: night:
XR|P€ = HAire Hair per il Bene. for the Good.

239
 Në këtë mbishkrim poashtu do të japim dinamiz-
imin e një proze "poetike":

Shunië niatanë tokës, shumë matanë natës së

madhe, që kjo të jetë e Mirë e Lartë.

Nëntoka e Shqipërisë është shumë e pasur me

mrekulli arkeologjike multi mijëvjeçare që vazhdojmë për
t'i zbuluar.
Pasi që kemi folur për qytetin e vjetër të Durrësit, të
cilin Ceceroni e kishte emruar "Mirabilis Vrbs", ja një
vështrim të shkurtër të artit lokal të shekullit të III të para
erës sonë:

(shiko figurën nëfaqe 223)

Dhe mandej, siç kemi përmendur Apolloninë, e cila

është konsideruar "qytet i të gjitha mrekullive”, dhe ishte
shumë i pëlqyer nga perandori August, të shikojmë
fontanën e shekullit IV para Krishtit që gjendet në fund të
një ujësjellësi.

(shiko figurën nëfaqe 222)

Por, qytetin ilir që e preferoj më së shumti është

Butrinti, ku do të ju tregoj teatrin e shekullit IV para J.K.,
për stilin dhe banjat publike:

(shiko figurën nëfaqe 221)

Tani, duke i falenderuar dëshmive epigrafike si

edhe arkeologjike, ju do të keni idenë si është zhvilluar

240
Iliria' do të kthehemi në Itali ku do ta vizitojmë Muzeun
Arkeologjik Guarnacci de Volterra, nc Toskanë.
Në këtë muze të shquar, me dëshirë do të lexojmë
mbi një gur në formë kubike mbishkrimin e funksionimit
të fontanës e lë vehemi në dijeni për teknologjinë e
përdorur për ndërlimin e saj:

(shiko figurën dhe tabelën nëfaqe 163-164)

Mund të vërehet lehtë ngjashmëria e këtyre fjalëve

të gjuhës se pellazgëve, dmth. të ilirëve dhe të etruskëve,
me shqipën e sotme.
Në fakt, këto fjalë etruske janë pothuaj identike dhe
shpeshherë tërësisht identike me fjalët e shqipës.
Ja, tani dinamizmin letrar të këtij mbishkrimi tejet
interesant pasi që ai vërteton teknologjinë e lartë hidra-
ulike të etruskëve:
Uji dhe shiu rrjedhin sikur shiu në enën e anuar nga
fontana, e cila i absorbon duke kaluar pënnes fil-
trave. Kërko leje për të marrë ujë. Vithisja e tokës
(ulja) është gërrnuar për të lënë një koneksion
(lidhje-urë) me fontanën, është thelluar shumë
thellë në mes pendash.

Stela e Lemnos

Një nga monumentet më të rëndësishme të Antikës

në pikëpamje epigrafike, dhe sipas gjasës gjithashtu një
nga më të vjetrat, është Lapidari i Lemnos-it, i cili tani
gjendet në Muzeun Arkeologjik të Athinës. Thuhet se i
takon shekullit VI të p.e.s., por nëse e shikojmë mirë

241
 formën bustrofedike të kompozicionit dhe nëse analizo-
jmë çdo fjalë të lapidarit, fitohet përshtypja se është fjala
për një gjuhë shumë më lë parme se të tjerat që i njohim të
kësaj epoke, në mënyrë absolute pellazgjike.
Këshlu, mund të marrim me mend se ky monumenl
epigrafik është njëri ndër më të vjetrit të Evropës mediter-
ane.
Bëhet fjalë për një këngë vajtimi ku përsëritja e
shenjave TH e H duket se paraqesin psherëtima dhe qarje
me dënesë per vdekjen e një prindi, me sa duket në luftë.
Ja pra një tekst nga Stela e Lemnos:

(shiko figurëndhe tabelën nëfaqe 184-185-186)

Siç keni mundur të konstatoni, bëhet fjalë për një

mënyrë e të shprehurit shumë naive. Mund të thuhet se
gjuha ishte në formim e sipër, dhe është shumë me rëndësi
për la vlerësuar si tejet të moçme. Duke lexuar mesazhin
e Lemnos-it, kemi përafërsisht të njejtën përshtypje, shi-
het përmes ekografisë një foetus, në zanafille të formimit
të saj, kështu që me shkrimet etruske dhe ilire, fëmija
duket tashmë se ka lindur. E tërë kjo, kuptohet duke
përdorur metodën krahasimtare me gjuhën shqipe, sepse,
aty s’ka gjasa të jetë ndonjë gjuhë tjetër e cila do t'i
interpretonte më mirë këto shkrime etruske.
Tani po e sjellim në mënyrën e të folurit të sotëm,
një këngë vajtimi pikëlluese:

Pikëllim, vërtet pikëllim,

Ankth, gratë nie vello të zeza nibi kokë
Pikëllim i ke sjellur prindërve tu, O prind!
Ai është prind yni, Ah! Oh!
I shtangur, Oh! është për ne,
Po, për çfarë gabimi? të shtyri
242
 Balli i tij i artë, i ftohtë si akull, Ah!
Ka qenë me famë,
Pikëllimi u ndi gjithkund
Ne na ka goditur
Me një goditje na kap pikëllim i madh?
Oh! Oh!
Për çfarë gabimi?

Ishe prind yni.

Pikëllim, na solli ky prind
Gjithashtu hidhërim
Po, prind është, prind, Oh!
Fisi rron, falë atij.
Por, për çfarë gabimi, na solle aq pikëllim?
I
Oh! ai qe burri i artë
I ka vuajtur plagët e thikës
Ai kurrë s'është ankuar, oh!

I Ti, prindi ynë, ah! oh!

Ti, oh! ferr.
1
i Ti e ke kthyer jetën tonë!

Krejt mbishkrimet e Portugalisë së jugut

Është shumë interesante dhe dalluese që në Portu-

gali, matanë Kolonave të Herkulit, gjenden dokumente
epigrafike të shkruara në gjuhën e pellazgëve, me një
alfabet pothuaj të njejtë me atë që e njohim në Egje,
Ballkan dhe në Itali.
Në realitet, kemi gjetur aty vetëm tri shkronja pak të
dallueshme me ato të Mesdheut, bile: dheA.
Megjithatë me anë të logjikës, me të njejtin kuptim,

243
përsëritet në çdo mbishkrim dhe me analogji me shenjat
fenikase, tarantine dhe etruske të jugut është e mundur të
bëhel korrespondenca e tyre me shkronjat klasike të pel-
lazgëve, respektivisht: l,W, dhe CJ .
Sidoqoftë, ky fakt është një demonstrim i aktivitetit
detar të pellazgëve.
Pra mund të pohojmë pa frikë demanti që
mbishkrimet Portugale që do t'i lexojmë pra janë
gjithashtu të proviencës pellazgjike përkatësisht, sikur ato
që i kemi parë deri më tani interpretohen përmes dialek-
teve të gjuhës shqipe.
Përveç saj, aty hasim shumë fjalë, tashmë të studi-
uara më parë në mbishkrimet tjera të Ilirisë dhe të Italisë.
Sidoqoftë, për çdo stelë të Portugalisë, si të lexueshme, ne
do t'i qasemi krahasimit të fjalëve dhe analizës të kon-
ceptcve filozofike të gdhendura në gurë.
Do të fillojmë nga lapidari nr. 16 që paraqitet
kështu:

/M i/

Pellazgc Shqip Italisht Anglisht

0= 0 U Da loro From thcm

A=A c (he) is
fl|=ZA za preso laken
1 oq = ROP rob schiavo slave

nij sentito heard

n
Prej tyre ai ka qenë zënë rob: këtë e kemi dëgjuar:
ir

244
 Këtu, tashmë i njohim dy fjalë: folja A (est) - jam,
që përsëritet shpesh në shumë mbishkrime dhe veçanër-
isht në lapidarin e Lemnos-it, kështu fjala ZA (marr, kap)
gjendet në të njejtin lapidar.
Tri shkronjat në fund, lë shkruara mbrapsht, posht,
e që lexohen, në dialektin e Shqipërisë veriore dhe të
Kosovës korrespondojnë me fjalën nij që do të thot kemi
dëgjuar.
Ja tani Lapidari nr. 22.

O •- \\

0<q iqqf ujq oM YYA4AAI

Pellazge Shqip Italisht Anglisht

fl(= IA Ia L’ho I have

filfl=APA apa dedicato dedicatcd
4 Y= YYNORIZ Yjnoris ai Celestiali to the Cclestial Beings
^14= NI në in in
Oq = RO ro vita life

Nga ky mbishkrim e njohim tashmë fjalën YU, ujë,

(shumës, nga Yll), një fjalë të cilën e kemi hasur në
? sarkofagun e Siennës e që thotë" Krijues, pasi që në yje, ti
je për ne, ti meriton komemoracionin e etruskëve", në
245
anën tjetër Yjnor tregon "ndoke që i takon yjeve", d.m.th.
në qiell, pra qiellor. E njejta fjalë në femërore bën Yj-
neshë, domethënë Perëndeshë.
Ky mbishkrim mbaron me fjalën RO, jetoj në
shqipe, që shpesh e hasim në mbishkrimet etruske. Një
shembull i shkurtër që mbanë këtë fjalë është sjellur nga
Muzeu Arkeologjik i Chiusi-t, në Toskanë:

loq/a J =LA ROI PA VUI

dmth.: "Ai ka pushuar së jetuari pa vuajtur"

Të shohim tani Lapidarin nr. 3 1:

<b,
lA

Pcllazge Shqip Italisht Anglisht

0 0W A ft = ARNOA Arnoa Dal Creatore From thc Creator

RM^ = IZNA isona protczionc protcction
H=I i a lui to him
U0Xr=TKON takon spctta is due
^d> = THI thi insupcrabile peerless

246
 Fjala ARNO është e njohur, pasi që atë e kemi parë
në shumë cpitafe të Italisë. Në këlë mbishkrim fjala
ARNOA, paraqitet si ablativ (rrjedhore) dhe tregon "nga
ana e Krijuesit".
Shkurazi, është interesant të konstatohet difuzioni i
fjalës ARNO nga Mediterani deri në Atlantik.
Tani do ta rikonstruktojmë këtë mbishkrim në di-
namizmin e të folurit të sotëm: "Ai ka të drejtë të jetë i
mbrojtur nga Krijuesi, pasi që është i pakrahasueshëm".
Kujdes në një veçorz : THI, në shqipe ka kuplimin,
fjalë për fjalë clerr i egër, por në kuptimin figurativ
përdorët për t'i thënë dikujt se është "njeri i vërtet, i
pakrahasueshëm, guximtar etj".
Këtu është lapidari No. 34. : pra, një fjalë e shkur-
tur, e lehtë për ta interpretuar, origjina e saj pellazgjike
ëshlë gjithnjë e gjallë, tërësisht identike në shqipen e
sotme.

Pellazgc Shqip Italisht Anglishl

= HARO Haro Dimentica Forget

Të shqyrtojmë tani lapidarin nr. 36

247
 Pcllazgc Shqip Italisht Anglisht
I
Urdhri L’ordine The ordcr
fllA = NA na a noi to us
ARTHI ardhi arrivalo arrived
0=0 nga dalla from the
^H = hi hiri Grazia Cclcste Celestial Gracc
H£= DU dhun costrizionc constriclion
A^ = pa pa senza without
Duke vështruar mirë mbishkrimin e gdhenur mbi
këtë copë guri në formë gjysmë-rrethi, mund të merret me
mend se fjalia do të kishte vazhduar, pasi që në fund,
vërehet me vështirësi fillimi i shkronjës tjetër.
Mbishkrimi përfundon me dy fjalë DHUNA PA
(shtrëngesë) ndërkaq mund të mendohet sidomos PA
DHUN, dmth. (pa shtrëngesë, lirisht). Dy fjalët e këtij
epigrafi janë të njohura mirë nga epigrafët etruskë dhe
niesapë: HIRl dhe PA.
Tani do të interpretojmë këtë mbishkrim ashlu siç
ëshlë, pa marrë parasysh nëse ka ndonjë fjalë tjetër viju-
ese: "Urdhëri na ka ardhur nga HZRI" - (hirësia), hyjnore,
pa dhunën e askujt.
Por, vallë, ne kur nuk do të dinim për çfarë lloji të
urdhërit, (ligji) bëhet fjalë.
Ja, lapidari 39.

A1,1oW*<100Uu1A
248
 Pcllazge Shqip Italishl Anglishl

Oow MA= AHNOO Ankojmc Lamcntercmo Wc shall rcgret

4 A = RZ rëzimin la caduta (he fall
= SA sa finchë as long as
= RONA rona vivremo we shall livc

Saktësisht, ky mesazh i është drejtuar njerëzve të

cilët më gjatë do të kalonin para epitafit: ata duhet të men-
dojnë gjatë tërë jetës së tyre mbi rënien që kanë pësuar
stërgjyshërit e tyre.
Këtu, mund ta njohim fjalën RONA, të ndërtuar nga
RO (të jetojë) dhe NA (ne).

E tani, do të shqyrtojmë lapidarin nr. 44.

...
Pellazgc Shqip Italisht Anglisht

? A = AZ As Neanche Not even

MHA= ANIN anin la navc the ship
. ..0 = 0... o... o... o...

Këtu, bëhet fjalë për diç që ka ndodhur, së cilës "as

anija më" s'ka mund t’i bëj ballë, ose të shpëtojë.

249
 A do të mundemi ndonjëherë t'ia qëllojmë këtyre
mesazheve (porosive) të thyera nga koha dhe pakujdesi i
njerëzve?
Sidoqoftë, ne s’paku e dijmë fjalën ANIA, këtu në
formë lë akuzativit, shpeshherë që haset në Itali.
Tani kemi lapidarin nr. 48, tejet i bukur në pikë-
pamje artistike, aq edhe simbolike, dhe e pastër nga
aspekti linguistik. Gjithashtu, ky epigraf është formuar në
idiomën e pellazgëve, siç dëshmon fakti që mund ta
kuptojmë me ndihmën e shqipes.
Ja, pra, çka thuhet mbi personazhin e shtrirë në
qendër të kompozicionit.:

oPflAo —•
250
 Pcllazge Shqip Ilalisht Anglishi
3 4^1 IPRAPE Iprapc Hai rcspinto You havc rcpulscd
=PUZI pusi imboscate ambusches
1o = op op d’improvviso suddenly
*~j OX^^= TAHON lakon inconlrale met
£4 flIH THIMLJIAH ndihmuar aiutalo supportcd
O P + O = ORZIA urtsia dalla saggeza by wisdom

251
 cr
o
ww
P tx
o
A I A.

t> g <3
2 4 2 -8

J 14L l^
8 2-a/~

27/

jL1s >l
_a

• £ ✓*

?2
*** ) 4?
^/sc
«0 •
•Sd
d< S

<2

252
 BIBLIOGRAFIA

Anamali, Skender, Articoli vari in ILIRIA, Tirana 1971-87.

Antico Testamento, / Samuele.
Benlow, L., La Grëce avant les Grecs, Parigi 1877.
Berlitz, Charles, e Sawinsky, Herbert, Atlantis, New York
1984.
Bemardini Marzolla, Piero, L’Etrusco: una Lingua Ritrovata,
Milano 1984.
Bianchi Bandinelli, R. e Giuliano, A., Etruschi e Italici prima
del dominio di Roma,
Milano 1973.
Buda, Aleks, articoli vari in ILIRIA, Tirana 1971-87.
Buonamici, G., L’Interpunzione Sillabica, “Studi Etruschi”
XVI, 1942.
Cabanes, Pierre, L’Epire de la mort de Pyrrhos a la conquëte
I romaine, Clermont -Ferrand 1976.
Catapano, Giuseppe, Antichitë della Lingua Albanese, Roma
1988.
Idem, THOTparlava albanese, Roma 1984.
Cristofani, Mauro, Etruschi, Novara 1981.
D'Aversa, Arnaldo, La Lingua degli Etruschi, Brescia 1979.
De Ghantuz Cubbe, Giovanni, Nel Semitico la Chiave
dell'Etrusco, Roma 1983.
De Rada, Girolamo, Antichita della Nazione Albanese, 1864.
Devoto, Giacomo, / fondamenti della storia linguistica,
Firenze 1951.
DIELLl (The Sun) Boston USA, numeri varT dal 1909 al 1988.
Domi, Mahir, articoli vari in ILIRIA, Tirana 1971-87.
Dragan, G. Costantino, Dacia's Imperial Millennium, Roma
1985.
Idem, II Mondo dei Traci, Atene 1985.
Ducati, Pericle, L’Arte Classica, Torino 1920.
Dumitrescu, Vladimir, Une enclave illyrienne an Sud-Ouest de
la Romanie, Iliria IV, Tirana 1976.
Encyclopaedia Britannica, ediz. 1967.

253
Erodoto, Historiae.
Falaschi Vlora, Nermin, Antiche Civilta Mediterranee:
Pelasgi, Iliri, Etruschi, Albanesi, Roma 1984.
Idem, Iscrizioni Proto-Italiche, Firenze 1986.
Idem, Considerazioni sulla Civilta Pre-Colombiana Chibcha,
Roma-Bogota 1980.
Idem, Momenti Colombiani, Roma-Bogota 1978.
Idem, Palaeography shovvs a linguistic continuity from the
Pelasgians, Thracians, Illyrians, Etruscans to the Albanians,
Warwick GB 1988.
Idem, Pelasgi, Traci, Etruschi nella Paleografia Euro-
Mediterranea, Spoleto 1987. Fernandëz de Piedrahita, Lucas,
Conquistas del Nuevo Reino de Granada, Bogota 1881.
Ferri, N., Stelat e Periudhës antike të Pejës, Prishtina 1988.
Galti, Enzo, Gli Etruschi, Chiaravalle (CZ) 1979.
Idem, Gli Iliri, Chiaravalle (CZ) 1981.
Georgiev, Vladimir, La Lingua e l'Origine degli Etruschi,
Roma 1979.
Gli Etruschi in Maremma (a cura del Monte dei Paschi di
Siena), Milano 1981.
Grant, Michael, Le Civilta Mediterranee, Mfiano 1983.
Hammond, Nicholas, Epirus, Oxford 1967.
Idem, History of Macedonia, Oxford 1972.
Idem, Illyria, Rome and Macedonia, Oxford 1968.
ILIRIA, Tirana, numeri vari dal 1971 al 1987.
Islami, Selim, articoli vari in ILIRIA, Tirana 1971-87.
Jokl, Norbert, Reallexikon der Vorgeschichte, Vienna 1924.
Keller, Werner, La Civilta Etrusca, Milano, 5a ediz.
„\ : r?: ____ : o
Luzi, Emidio, Epoca eroica del Piceno, Fermo 1874.
MacNamara, Ellen, Gli Etruschi, Milano 1975.
Marenesi, E.L.. Popoli antichi e nioderni, Mdano 1866.
Mayam, Zacharie, Les Etrusques commencent a parler, Parigi
1961.
Idem, Les Etrusques parlent, Parigi 1965.
Idem, La fin du mystëre etrusque, Parigi 1972.
Melani, Vasco, e Nicosia, Francesco, Itinerari Etruschi, Pis-
toia 1971.
Meyer, Gustav, Etymologisches \Vdrterbuch der Albanesis-
chen Sprache, Strasburgo 1891.
Minervini, Domenico, Origine e Lingua degli Etruschi,
Guatemala 1986.
Morandi, Alessandro, Le ascendence indoeuropee nella lingua
etrusca, Roma 1984.
Mustilli, D., La Civilta Preistorica dell'Albania, Roma 1940.
Oscott, F.L. e G.B., Gli Etruschi parlano, Roma 1984.
Pallottino, Massimo, Elementi di Lingua Etrusca, Firenze
1936.
Idem, Etruscologia, Milano 1963.
Parlangëli, Studi Messapici, Milano 1960.
Pellegrini, G.B., e Prosdomici, A.L., La Lingua Venetica,
Padova 1967.
Pincherle, Mario, / Pelasgidi chiamarono divini, Ancona
1979.
Pisani, Vittore, Le Lingue dell'Italia Antica oltre il Latino,
Torino 1964.
Pittau, Massimo, La Lingua dei Sardi Nuragici e degli Etr-
uschi, Sassari 1981.
Platone, Timeo e Crizia.
Quilici, Lorenzo, Roma Primitiva e le Origini della Civiltci
Laziale, Roma 1979.
Ribezzo, R., A che punto siamo con la interpretazione
dell'Etrusco, 1953.
Idem, Nuove Ricerche per il Corpus Inscriptionum Messapi-
carum, Roma 1944.
Rivet, Paul, Les Origines del Hombre Americano, Mexico
1943.
Rizaj, Skender, Roli i Pelazgëve-llirëve-Shqiptarëve në kri-
jmin e kombeve dhe të kulturave, Prishtina YU (in corso di
stampa).
Russell, Bertrand, Storia della Filosofia Occidentale, vol. I,
Milano 1966.
Sestieri, C. Pellegrino, Esplorazioni Archeologiche in Albania,
Roma 1941.
Simon, Fray Pedro, Noticias Historiales, ediz. 1882.
Staccioli, Romolo, Gli Etruschi, inito e realta, Roma.
Idem, Lazio Settentrionale, Roma.
Idem, II “Mistero” della Lingua Etrusca, Roma 1977.
Steinbarl, Hiltrud, Im Anfang War die Frau, Francoforte s.M.
1983.
Strabone, Geografia.
Studime Historike, (20 vol.), Tirana 1980-83.
Thummann, Johan, Untersuchungen iiber die Geschichte der
ostlichen europaischen
Vblker, Lipsia 1774.
Tito Livio, Annales.
Triana, Miguel, Al Meta, Bogota 1913.
Idem, La Civilizacion Chibcha, Bogota 1921.
Trombetti, Alfredo, La Lingua Etrusca, Firenze 1928.
Ugolini, Luigi, Albania Antica, vol. 1, Roma 1927.
 LASHTËSIA E
GJUHËS SHQIPE
Sipas dokumenteve epigrafike
nga Egjeu deri në Atlantik

Romë, 1991
 KONSIDERIME GJUHËSORE

Prof. Irma Loli

Në kohën kur lexon librin "Gjuha Etruske-Gjuhë e

Gjallë", të bien në sy edhe pika të tjera takimi në
elementet gramatikorë midis shqipes dhe etruskishtes,
sidomos disa prej tyre që shqipja i ka deri diku të
dallueshme nga gjuhët e tjera indoevropiane.

Dihet që në shqipen është ruajtur mënyra dëshirore

me trajtat e saj të veçanta foljore dhe me formantin
karakteristik "fsh" (apo variantin e tij SH). Në dokumentet
epografike të etruskëve, dalin tri forma foljore të
ngjashme me ato të dëshirores së shqipes së sotme, të tria
më "SH-në" karakteristike:
U THUSTE (f. 30), FELUSH (f. 86), CLENSHI (f. 91).
Këto trajta të lashta foljore (që edhe nga autorja janë
interpretuar si dëshirore), mund të ndikojnë më tej disa
mendime të shprehura për këtë mënyrë nga studiues të
ndryshëm.
1) Dikur Meyer-i dhe Pekmezi kanë shprehur
mendimin se trajtat foljore të dëshirores shqipja i ka
huazuar nga latinishtja (më saktë, nga trajtat foljore të më
së të kryerës së lidhores). Autorë të tjerë, shqiptarë dhe të
huaj, me të drejtë s'e kanë pranuar këtë mendim.
259
 Sh. Demiraj, në veprën e tij "Gramatika Historike e
Gjuhës Shqipe", 1986, ka sjellë argumente të mjaftë që e
kundërshojnë prejardhjen latine. Këtyre argumenteve
mund t'u shtojmë pandrojtje edhe praninë e trajtave
foljore të dëshirores, (të ngjashme me të shqipes), në
mbishkrimet etruskc. Tashmë dihet se cila nga popullsitë
(etruske apo latine) historikisht është më i vjetër, po ashtu
kuplohet edhe se cila nga gjuhët përkatëse.
Ekzistenca e formave të ngjashme në gjuhën shqipe
dhe në gjuhën etruske dëshmon për trajta foljore të
përbashkta, të trashëguara nga e njëjta vatër e lashtë, nga
kanë zënë fill të dy gjuhët: etruskishtja dhe para-ardhësja
e shqipes, ilirishtja. Si rrjedhim, smund të flasim për
huazim të shqipes nga latinishtja. Për shqipen, trajtat
foljore të dëshirores janë më të lashta se çdo formë foijore
e latinishtes.
2) Sh. Demiraj mendon se "gjuha shqipe apo "nëna"
e saj e ka humbur dëshiroren e lashtë indoevropiane" dhe
se "dëshirorja" e periudhës së dokumentuar të gjuhës
shqipe, pas gjithë gjasash, është një' zhvillim i brendshëm
i kësaj gjuhe: (vepër e cituar, f. 897). Përkundrazi, siç e
pamë më sipër, ekzistenca e trajtave foljore të ngjashme,
për mos të thënë të njëjta, për dëshiroren në shqip dhe në
gjuhën etruske, është treguese e një burimi të përbashkët,
nga i cili i kanë trashëguar të dyja gjuhët këto trajta
foljore. Ky burim i përbashkët për etruskishten dhe
ilirishten (nëna e shqipes), e kemi pranuar tanimë që është
gjuha pellazge.
Që këtej na del se trajtat foljore të dëshirores në
përdorim në shqipen e sotme, (për të cilat Sh. Demiraj e
pranon se kanë një vjetërsi relativisht të madhe), duhet të
jenë të trashëguara, pra i përkasin dëshirores së lashtë
indoevropiane dhe nuk duhet të jenë zhvillime të
260
mbrendëshme (qoftë edhe vetëm në shqip) rezultati do të
ish: trajta të ndryshme foljore si në shqip edhe në
etruskisht. Mirëpo, ngjashmëria e trajtave në të dy gjuhët
na nxit të mendojme dhe të kërkojmë më tej në shkrimet e
lashta të etruskëve.
3) Trajta foljore CIENSHI afron me trajtën e
shqipes "qença" që sot vërehet vëtëm në disa të folme
jugore. Sh. Demiraj mendon se trajtat e tipit si "qença",
"rënça", "shtënça" etj. nuk janë shumë të vjetra, meqë nuk
janë të mbarë shqipes dhe meqë krahas këtyre formave
ekzistojnë edhe "qofsha", "rafsha", "shtifsha" që janë të
mbarë shqipes. (vepra e cituar, f. 898).
Por po të marrim parasysh edhe gjuhën etruske, del
që ky tip formimi nuk duhet të jetë edhe fort i ri.

II

Në libër kemi edhe dy fjalë: THANKHEI (f. 18) dhe

THANK (f. 37, 45, 63), që mund të jetë edhe e njëjta fjalë
e shkruar jo njësoj; por mundet që forma e dytë të jetë
edhe THANKA e shkruar e cunguar, përsëri sipas
shkruesve të lashtë etruskë.
Për nga ndërtimi të sjellim ndërmend mënyrën
habitore të shqipes, siç vëren edhe Sh. Demiraj (në veprën
e cituar, f. 906), mënyra habitore në gjuhën shqipe është
një mënyrë e veçantë, sidomos nga tipi i ndërtimit dhe
deri-diku edhe nga funksionet që kryen.
Por, në ditët tona, në të folmen e gegërishtes
verilindore kemi një trajtë foljore të vetes së tretë, njëjës
të mënyrës diftore. Janë trajtat. MARKE (merrke),
VRAJKE (vriske), ARDHKE (vinke), etj.
J. Gjinari në (BUSHT, 1963-4 f. 186) vëren se
"Formimi i kësaj trajte nga tema e pjesores me mbaresen
261
KE, që s'është tjetër veçse trajtë e foljes KAM, tregon se
kjo formë e së pakryerës është krejt e ndryshme dhe nuk i
përket atij sistemi të së pakryerës së mbarë gegërishtes.
Kjo ka bërë pjesë në një sistem të veçantë të së pakryerës,
sepse sot nga ky sistem nuk ka mbetur vetëm trajta e vetes
së tretë njëjës që është bërë edhe si trajtë e vetme, por
dalin aty-këtu si gjurmë edhe trajta të vetave të tjera:
PIKESH (pija), BAJKESH (bajshe), GUXOJKESH
(guxoja), MARKESHIN (merrnin), PUNOKSHEN
(punonin)".
Pra, kemi dy formime paralele të ngjashme nga tipi
i ndërtimit, por që ndryshojnë nga pikpamja stilistike,
konotative: mënyra habitore është e ngarkuar
emocionalisht, shpreh përveç kuptimeve kohore të
caktuara edhe modalitetin e habisë: e përkryera e
gegërishtes verilindore është asnjënëse për nga kuptimi
modal, shpreh vetëm kuptimin kohor.
Habitorja sipas I. Ajetit "ka moshë të madhe", sipas
Sh. Demirajt" e ka zanafillin në periudhën parashkrimore
të shqipes" (vepra e cituar, f. 917).
Format e së pakryerës së gegërishtes verilindore, po
të nisemi nga çka vëren J. Gjinari, nuk duhet të jenë dhe
aq të reja, në të kundërtën, duhet të jenë të vjetra derisa
kanë ardhur duke u ngushtuar në përdorim dhe janë
zëvendësuar me forma të tjera, më të reja.
Pra, të dy formimet e veçanta të gjuhës shqipe janë
të vjetra dhe ka shumë të ngjarë që të kenë lidhje origjine
me trajtat e ngjashme të tipit THANKEI, THANKH, që
ashtu si etruskishtja duhet të ketë pasur edhe ilirishtja. Por
këto në zanafille duhet të kenë qenë neutrale nga
pikpamja e ngarkesës emocionale (si trajtat e gegërishtes
verilindore) dhe shërbenin për të treguar një veprim të
kryer në të shkuarën. Këtë e dëshmon edhe shoqërimi i
262
I

I kësaj trajte dy herë nga trajta tjetër foljore LUPU A (një e

kryer e përmbysur) që duhet të jetë vënë pranë për të
!
përforcuar atë çka na kumton trajta THANK, d.m.th. kemi
dy ndërtime foljore (jo shumë të ndryshme njëra nga
I tjetra: THANK+KH (A) dhe LUPU+A) që emërtojnë
veprime të kryera në të shkuarën, por pa ngarkesën
emocionale, pa konotacionin modal përveç kuptimit
kohor. Pra do të kishim THANKH dhe THANKHEI me
vlerën e kohëve të sotme foljore që tregojne të shkuarën:
THA, THOSHTE, KA THËNË.
Ky tip i veçantë formimi duhet të ketë ardhur duke
e ngushtuar përdorimin me vlerën kohore të së shkuarës,
për arsye se gjuha shqipe ka krijuar edhe trajta të tjera
foljore për të emërtuar veprime të kryera në të shkuarën
me mbaresa vetore të veçanta dhe të dallueshme qartë. Në
përdorim mbeti vetëm veta e tretë njëjës në një zonë të
ngushtë të Shqipërisë verilindore.
Ka të ngjarë që atëhere kur kuptimi kohor filloi të
zbehet, u mbishtresua një kuptim modal, pra një ngarkesë
emocionale që lidhej me qëndrimin e folësit ndaj veprimit
të kryer, qëndrim që shprehte habi. Të shenjuara nga ky
kuptim jo i zakontë, këto trajta të veçanta foljore
mbijetuan dhe krijuan një mënyrë të pashoqe në gjuhët e
tjera indoevropiane, mënyrën habitore.

m
Në thënien, ose urimin e shkruar në një anforë:
"MHA RISA A KHS", na bie në sy trajta foljore KHS
(kesh). Kjo na e tërheq vëmendjen qoftë me formën, qoftë
me kuptimin koha dhe modal që shpreh.

263
 1) Në formën e kësaj trajte foljore kemi mbaresën
vetore "sh" që është mbaresa e vetes së dytë njëjtës të së
tashmes së mënyrës lidhore. Por në shqipen e sotme,
mënyra lidhore del e pajisur me formatin "të" (të punoj, të
lexoj etj.). Mendimi i gjuhëtarve është që pajisja e trajteve
foljore lë lidhores me "të" duhet të ketë ndodhur shumë
shekuj para Buzukut e te "Meshari" i Gj: Buzukut kemi
gjurmë (32 raste përdorimi) të shfaqies të trajtave të
lidhores pa formantin "të".
"Në do kush me ardhunë mbas meje, aj "lanë"
vetveten e marë kryqnë e ti, e muo ndjekë" (f. 359);
"As përpara gjyqitë mos bdonjsh të shtrembënë" (f.
193).
"...e përpara dverbënit mos "vesh" kun gja të
përpiqetë" (f 193).
Mungesa e fomantit "të" te Buzuku është quajtur,
me të drejtë, si tipar arkaik e prania e trajtës KHS (kesh)
pa "të" te etruskët e përforcon me tej këtë mendim. Siç
shihet, edhe këtu kemi nji element tjetër që i bashkon këto
dy gjuhë.
1) Për nga kuptimi "KHS" mund të interpretohet
edhe "do të keshe", pra me kuptimin kohor të së ardhmes
së diftores, por mund të interpretohet edhe "paç", pra me
kuptimin modal të dëshirës, me vlerën e mënyrës
dëshirore.
Vështruar nga pikpamja e shqipes së sotme, e kemi më të
lehtë ta interpretojmë si një e tashme e lidhores që shpreh
dëshirë. Kjo për arsyen e thjeshtë se në gjuhën e sotme
shqipe koha e tashme e mënyrës lidhore përdoret
gjërësisht me vlerën e modalitetit të dëshirueshmërisë,
edhe pse shqipja ka një mënyrë të posaçme, dëshiroren, që
e shpreh më së miri këtë modalitet. (p.sh: "Të bëhesh 100
vjeç", por edhe "U bëfsh 100 vjeç".
264
 Te Buzuku ndeshemi me përdorimin e së tashmes së
lidhores dhe me vlerën e kohës së ardhme, përdorim që në
shqipen e sotme nuk është ruajtur (ndonëse vërehen
gjurmë në tipe të veçanta fjalësh): "Kelqinë qi u kam me
pim, ju "tapini" (f. 337):
"E grishi Abraami atë vend: Zotynë "ka me pam". E
djerve sod e këtë aj vend grëshitetë: Zotynë "të shohë" (f.
233)".
Që, lidhorja është perdorur me vlerën e kohës,
bindemi nga pranëvënia e kostruktiti kam + paskajore
(kam me pim, kam me pam) që gjithashtu ka vlerën e
kohës së ardhme të diftores.
Edhe shumë autorë të juaj janë të mendimit se
lidhorja në zanafillë ka qenë një e ardhme.
(P.sh. Hirt: "the subjunctive originally was a
future".
Goodwin regards the subjunctive as originally and
essentially a "future".
Miss Hahn: "...the Indo-European subjunctive and
optative actually were, both of them, futures and nothing
else, and thus often interchangeble, but with the general
distinction that the former tended to be used for more
vivid futurity, and the optative for more remote futurity or
potentiality".
Citimet janë bërë nga.J. Gonda: "The Character of
Indo-European Moods").
Atëhere, po të nisemi nga kuptimi më i vjetër i
lidhores, edhe interpretimi i KHS, si vjen "do të kesh",
është i mundshëm e i pranueshëm. Është e qartë që kjo do
të jetë një trajtë foljore indoevropiane, për nga forma dhe
kuptimi, e trashëguar në gjuhën etruske e doemos edhe në
ilirisht, nga një fazë më e hershme gjuhësore, pra nga
gjuha pellazge.
265
 IV

Në faqen 35 kemi të riprodhuar një mbishkrim

etrusk me logje fjalësh interesante.
1) Togun CUCLNIAL unë do ta interpretonja më
fortë si të përbërë prej dy fjalësh: CU CLNI+AL. CU
është një ndajfolje - lidhës "ku" që e ka edhe shqipja.
CLNI është ndoshta CLANI (e shkruar pa gërmën
A, mbase për ta dalluar nga fjala e mësipërme CLAN në
mbishkrim, me kuptimin e familjes, familjarve). Atëhere
CLANI është një trajtë foljore që afrohet me trajtat foljore
të çamërishtes: KLAN-KLAJNE (qan-qajnë), trajta që di-
kur kanë qenë të shkruara në gjithë trojet shqipfolëse (kuj-
tojmë te Buzuku trajtat "klofshinë" "klenëkë" etj.). Por në
mbarë shqipen grupi "kl", duke kaluar nëpër një "kj" (te
Bogdani gjejmë p.sh. "kjanëka") u palatalizua në "q".
Nga ana tjetër, po në mbishkrimet etruske kemi
edhe trajtat CAE (f. 45), CAES (f. 66) CAINE (f. 65), ku
grupi CL tashmë del i palatizuar. Atëhere kemi ose dy
mënyra shkrimi (C CL) për të njëjtin tingull, ose dy
mënyra shqiptimi.
Në këtë tog AL duhet të jetë sufiksi që i është
prapavendosur foljes CLNI. Këtë sufiks e kemi vërejtur
t'u prapavendoset mbiemrave LARTHAL, MATIUAL
dhe emrave RO(I)AL, RISAL. Me të tri pjesët e ligjëratës
(emri, mbiemri, folja), vlera e tij duhet të jetë po ajo që ka
vërejtur autorja, "një vlerë supeiiative ose përforcimi e
zmadhimi" (f. 64). Prania e një elementi të tillë nuk
vërtetohet në shqipe dhe as ilirishtja s'duhet ta ketë pasur.
Ai është një element për gjuhët aglutinative dhe jo për
gjuhët fleksive, siç ishte etruskishtja, siç është shqipja:
gjuhë flektive duhet të ketë qenë edhe ilirishtja dhe si i
tillë nuk duhet të jetë trashëguar (indoevropian) nga fazat
më të hershme.
266
 A mund të jetë një huazim nga gjuhët e Anadollit,
po të kemi parasysh ç’thotë Z. Mayani: ..."gjuha etruske
me siguri ka përevetësuar fjalë vendëse si në Anadoll..."
(Fundi i Misterit Etrusk, botimi shqip, f. 1 19).
2) Në grupin CE KHAN, fjala KHAN ka të ngjarë të
lidhet më fortë me formën e njëjtë të shqipes "kane". Këtu
gërma (dhe tingulli), një KH e fortë e ndjekur nga çfardo
tingulli tjetër, mbetet i pandryshuar, pa asnjë mundësi
shndërrimi në tingull palatal.
3) Në këtë mbishkrim të bie në sy edhe një tjetër
fjalë e lashtë e shqipes: rrënja MOAS. Në shqipe kemi
MOSHË, i MOSHUAR. Por edhe në rumanisht gjemë të
njëjtën rrënjë: MOS (plak) dhe MOASA (plakë): lexohen
MOSH dhe MOASHE. Përveç fjalëve të tjera të
përbashkëta të cituara në faqen 99, mund të shtojmë edhe
këtë fjalë. Shihet që si në shqip, edhe në rumanisht, kjo
fjalë ka një vjetërsi të madhe. Që të tria gjuhët duhet të
kenë trashëguar nga i njëjti burim, ai i pellazgëve.

PËRFUNDIM

U mundova të bëj më të qarta disa ngjashmëri

gramatikore midis shqipes dhe ilirishtes, për t'i bërë
akoma më të tejdukshme lidhjet e forta që ekzistojnë
midis këtyre gjuhëve. Një thellim i mëtejshëm dhe një
material epigrafik është në të mirë të të dy gjuhëve:
ndihmohet dëshifrimi i etruskishtes, por ndriçohen edhe
periudha të hershme të zhvillimit historik të gjuhës
shqipe, sepse plotësohet në njëfar mënyre boshllëku i
krijuar nga mungesa e materialeve të shkruara në lirishte.

267
 PROGRAMI KULTUROR I RADIO VATIKANIT
MBI LASHTËSINË E GJUHËS SHQIPE

SHQIPTARËT JANË AUTOKTON-BANUES MA

TË PARË-TË VENDEVE KU JETOJNË SOT, APOR
TARDHUNA VONË NË KËTO TREVA ? KUSH JANË TË
PARËT E TYNE MA TË LASHTË?

Mbi këtë themë, të Premtën me 16 Qërshuer 1989,

nëpërmes të mikrofonave të Rradjos së Vatikanit, Zonja
fisnike Nermin Vlora Falaschi, e marrun në intervistë nga
z. Gjon Gjomarkaj - Drejtor i Seksjonit të Gjuhës Shqipe
të R. V. - u ka folun shqiptarve dhe të gjith ndigjuesave
mbrrënda dhe jashta Atdheut.
Po e riprodhojmë tekstualisht, ktë transmetim:
"Ndigjues të dashtun,
Kemi sod në Studio, të përnderuemen Zojën fisnike,
Nermin Vlora Falaschi, bije e Familjes së përmendun të
Ismail Qemal Bey Vlores, bashkëshorte e Ambasadorit
italjan Dr. Renzo Falaschi.
Zonja Vlora Falaschi asht shkrimtare e njoftun,
auktore e dheta e dheta librash, fituese e shumë çmimeve
letrare, studjuese e gjurmuese e qytenimeve ma të lashta,
e në mënyrë të veçantë, të popujve o fiseve Ilire, Etruske,
Trake, Dardane, Pellazgje, etj. e folmja e të cilve - thohet
se - decifrohet vetëm e vetëm në përmes të gjuhës shqipe.
Mbasi jo të gjith shkrimtarët e studjuesat e
qytetnimeve të lashta janë d'akord me ketë thëzë, po i
sjellemi vizitueses së ndërueme me pyetjet:
Pyetja - "Zonja Nermin Vlora Falaschi, Ilirët,
Etruskët, Trakët, Pellazgjit, Dardanët etj. janë fise të nji
Populli, apor popuj të ndryshëm t'ardhun n'Europë, apor
autokton-vëndas të parë-të këtyne trevave?"
268
 Përgjegjëjcr. Kamë lexuar shumë shkenctarë që
miren me çeshtjen e prejardhjes të popujve të lashtë dhe
çdonjeri prej tyre shpjegon e dokumenton tezin e tij.
Historia e njerëzisë ësht si nji spirale, ku nuk mund
të dallohet saktësisht pika ku spiralia bahet e ngushtë, për
të na dhanë mundësin t'i dallojm veçoritë përkatëse.
Prandaj, kur bëhen gërmime mbi prejardhjen e nji populli,
çeshtja paraqitet e ngatërueshme, meqë njerëzit shkojn
atje ku ka kushte jetese më të mira dhe vijnë nga të gjitha
anët, por jo gjithë së bashku, në të njajtën kohë.
Kemi shembullin e Shteteve të Bashkuara
t'Amerikës, që sot kanë afro 300 milion banorë, prej
racave dhe etnive të ndryshme. Por, mund të themi me
siguri se këto 300 milion banorë nuk kanë vajtuar atje të
gjithë së bashku, sapo u zbulua kontinenti i Amerikës.
Ata erdhën ndal-ngadal, nga drejtime të ndryshme
dhe gjithë se bashku formuan nji kulturë, nji gjuhë të
përbashkët.
Nuk ka dyshim se e njejta gjë ka ndodhur edhe në
kohrat e lashta. Grupe fisesh të ndryshme kanë kërkuar
troje më të përshtatshme për jetesë dhe i kanë populluar
brigjet e Mesdheut, duke formuar nji gjuhë, nji kulturë të
përbashkët.
Nga ana tjetër, gjuha e popujve ësht arkivi
dokumentor më i randësishëm, veçanërisht kur mungojnë
dokumenta të tjera, si në periudhën e lashtësisë.
Sot neve jemi në gjendje ta zbulojmë gjuhën e të
parëve tanë dhe kulturën e tyre, me ndihmën e
dokumenteve epigrafike. Këto mbishkrime të gdhendura
mbi gurë, na dëshmojnë se në Mesdhe e në mbarë
Evropën, flitej nji gjuhë e përbashkët, d.m.th. gjuha e
Pellazgëve, të cilët Homeri i quante "Hyjnor".

269

!
 Plini, plaku, në shekullin e parë shpjegon se gërmat
e alfabetit fonetik i prunë n'Itali Pellazgët.
Edhe sipas Diodorit të Siçilisë, Pellazgët qenë të
parët që e prunë në Evropë alfabetin, duke ia përshtatur
gjuhës së vendit sitemin e shkronjave, me disa ndryshime
e përmirësime.
Diodori i Siçilisë na përcakton se këtë alfabet të
njohur me emrin "Pellazg", e përdorën gjithë poetët para
Homerit. Në vitin 1875, dy arkeologë francez zbuluan në
ishullin Pellazg të Lemnos (Egje), gjurma të nji shkrimi
parahelen. Gjurmë të tilla ma me shumicë janë pikësuar
në Etrurinë Pellazge, pranë qendrave Mesape e gjilhashtu
në vendbanime të tjera Pellazge, si p.sh. Iliria, Dardania,
Paionia, Maqedonia, Trakia, Troada, Azia e Vogël, Kreta,
Arkadia, Atika, Biotina, Tesalia, Etolia, Akarnania,
Amfilokia, ishjut e Lezbos, Samatrakës, Imbros, Kios,
Samos etj...
Nji randësi të veçant kanë studimet e nji prifti të
ditur italian, Emidio Luzi, i cili në veprën e tij "Epoca
Eroica", botuar në vitin 1874, shprehet në këtë mënyrë:
"Pellazgët qenë banorët e parë t'Italisë sonë, të
cilën e përshkruan duke luftuar. duke mbretëruar dhe
duke predikuar. Erdhën tek ne të ndarë në fise të
ndryshme, u vendosën në shumë troje të Gadishullit, duke
i dhanë çdo krahine të zaptuar emrin e kapidanit të tyre.
Pra dëshmohet se anasit Umbri, Ausoni, Oskei, Bruzi,
Rutuli dhe Enotri janë emrat e para të Italianve, të
përbërë prej të njajtit popull, por të ndarë vetëm në
qeveri, megjithse kishin tradita tëpërbashkta."
Pos tjerash, ky prift nënvizon se:
"Pellazgët... që Homeri i quante "Hyjnor", që
ngritën lagjet e Latinve, të Sabinve, të Auzonve, pak nga
pak u përmbysën dhe u grabitën edhe nga ndermi që i
270
përkiste atyre, dnke pas qenë qytetëruesit e parë t'Italisë
dhe krijues të artit e të zejtarisë."
Si përfundim të këtij studimi, mund të themi se
Pellazgët ishin vetë Ilirët, ato fise njerzish të lirë që u
shpërngulën në gadishullin e Apenineve. Përsa i përket
fisit të Etruskëve, Seneka na thot se ata kanë ardhur me
1200 paraK.
Në kohrat e lashta, Greqia quhej Pellazgji, na
shpiegon Herodoti (490-424 para K.) dhe se kur erdhën
Helenët në ato troje, shkruan ai, mësuan prej Pellazgëve
artin e punmit të metaleve, të ngritjes të banesave dhe të
shkrimit. Për më shumë, përvetësuan edhe mitet e
perëndit e Pellazgëve. Ky fakt vërtetohet nga shenjtorja e
lashtë e Dodonës, kryeqendra shpirtërore e Pellazgëve.
Straboni (66 para K. - 24 pas K.), në veprën e tij
"Gjeografia", shkruan se të gjithë studiuesit janë të nji
mendimi në të konsideruar Pellazgët si popullin më të
lashtë që njihet.
Prandaj, duke e vështruar me vemendje Spiralen e
Madhe të Kohës, ne fillojmë të diktojmë Pellazgët e lirë
nga të cilët rrjedhin popujt e Mesdheut, d.m.th.
indoevropianët, e pikë së pari Shqiptarët.
Pyetja\ "Populli shqiptar, si mbas mendimit t'Ueje,
pasëardhës i te cilit kombe o fis prejë ketyne, asht?
Përgjegjëja’. Sipas mendimit tim, duke u mbështetur
mbi shkrimet e studiuesve ma të shquar e në mënyrë të të
veçantë mbi dokumentet epigrafike Euro-Mesdhetare që
kam studiuar trembëdhjetë vitet e fundit, ky problem më
duket krejt i qartë.
Pellazgët ishin lundrues të aftë, të lirë, prandaj
vendbanimin e tyre e quajtën Iliri, që do të thotë
vendhanimi i njerzve të lirë.

271
 Iliria fillonte nga Danubi dhe shtrihei deri në
Azinë e Vogël. Por pjesa më e zhvilluar e sajë ishte
Iliria e Jugut, që mund të themi se përfshinte trojet nga
Kosova deri në Çamëri. Prandaj, çeshtja e ngatërimit të
emrit Iliri, u shkaktua nga disa shkrimtarë grekë, të cilët
e përshtatën këtë emër me shqyptimin e gjuhës së tyre
dhe e shkrojtën "'IXXopioc". Ma vonë, Romakët e
qujtën "Illyria". Kështu kuptimi i fjalës LIRI e ndryshoi
krejt thelbin e veçorisë që kishte dhe me shumë pak
seriozitet e urtësi iu dhanë emra që nuk kishin
botkuptimin e plotë të LIRISË, ashtu si e donin
Pellazgët.
Më parë folëm mbi lashtësinë e qytetërimeve që na
duken si spirale. Meqë ësht vështirë të arrihet e të
zbulohet fundi i spirales, duhet të kemi nji piknisje për ti
bazuar iderat tona. Dhe kjo piknisje fillon me Pellazgët.
Dukc i konsideruar Pellazgët si trungun kryesor të
qytërimeve të ma vonshme, nga ky trung na dalin dy degë
të rëndësishme: Ilirët e Trakët. Nga dega e Ilirëve kemi
fiset e ndryshme që erdhën në Itali, si psh. Etruskët,
Venetët, Piqenët, Daunët, Mesapët, etj...
Dikush mund të thotë se si ësht e mundur të
vërtetohet ky tezë. Përgjegjëja ësht e qartë, meqë jo vetëm
shkenctarë të ndryshëm e kanë mbështetur këtë tezë, por
sidomos dokumentet epigrafike janë dëshmira që nuk
mund të hidhen poshtë në asnji mënyrë. Nga veriu deri në
jugë t'Italisë, në Shqipëri, Kosovë, Turqi, Stela e Lemnos,
etj..., të gjitha këto mbishkrime janë shkrojtur në gjuhën e
Pellazgëve dhe me alfabetin e tyre. Dhe kjo gjuhë e lashtë
shumëmijvjeçare ësht ruajtur në dialektet e shqipes së
sotme.
272
 Meqë jemi në radion e Selisë së Shejtë, dëshiroj të
lexoj nji nga mbishkrimet ma të bukura që kam zbuluar në
muzeun Arkeologjik të Vatikanit. Ata që e flasin gjuhën
shqipe, nuk do të kenë vështirësi ta kuptojn:

LARGË TUTNASH
LATA A LISA
SKELIAFRA

"Largë prej tutnash, midis zbukurimeve e lisave,

pushon e afra e zemrës sonë."
Këto gërmine duhen bërë me urtësi të madhe, duke
e konsideruar çdo zbulim si nji bar, nji ilaç, që duhet të
mirret në sasira të vogla, për t’i dalë në krye zbulimit
përfundimor.
Shpresoj se do të këmi rast ta thellojmë këtë çeshtje,
me durim e me pa anësi.
Po, patjetër, ndigjues të dashtun, kemi me e vazhdue
këtë argument e nga mikrofonat t’one, ka me u fulon e
përndëruemja Zoja Vlora Falaschi mbi origjinën mij-
vjeçare të Popullit Shqiptarë: ma i lashti n'Europe.

273
 PROGRAMI KULTUROR I RADIO VATIKANIT
MBI LASHTESINË E GJUHËS SHQIPE

VAZHDIMI I TRANSMETIMIT

Që nga lashtësia ma e hershme, qytetërimet kanë

pasur dinamizmin e lidhjes njëri me tjetrin, si unazat e nji
zinxhiri që shumzohet sa herë që i shtohet nji element i ri.
Gjatë kalimit të mijëra vjetve, zinxhiri i evolumit u bë ma
i gjalë e ma i përsosur, e kështu do të ndodhi edhe gjatë
shekujve të ardhshëm.
Disa studiues e ndjejnë nevojën t'i venë nji cmër çdo
unazc të këtij zinxhiri. Ndoshta mund edhe të jetë nji punë
e përsosur nga pikapamja teknike, por emrat e shumta i
japin nji përmasë të ngatëruar studimit, edhe shpesh
ndodh që. duke munguar sinteza ose përmbledhja, historia
e ngjarjeve të ndryshme ngatërohet dhe çdo njëra prej
ngjarjcve e mcrr rrugën e vet.
Ky ësht shkaku që shumica prcj nesh nuk jemi në
gjcndje la ndërtojmë, së pakut në vijat kryesore, historinë
e filozofinë e lë parve tonë.
Hcrën tjetër thamë sc historia e lashtësisë ësht si nji
spirale, fillimi i së cilës nuk shihet në asnji mënyrë. Po,
pse të mundohemi për diçka që e dimë me siguri se nuk
jemi në gjendje ta zbulojmë:
Duhet arritur në nji pikë ku spiralia na lejon të
dallojmë diçka, dhe këtë pikë e gjejmë, padyshim, te
Pellazgët që quhen edhe "Popujt e Detit".
Ne Shqiptarët e dimë se "pellg" do të thotë uj i
thellë, nga ku vjen shprehja popullore: "u bënë rrugat
pellg", ku shiu i fortë i mbush gropat e udhava me uj.

274
 Kështu, pra, kuptohel lehtazi se Pellazgët, jo vetëm
se ishin lundrues të aftë, me anijet c tyre të përsosura e të
shpejta, por sidomos ishin të lirë. Ata lundronin nëpër
detra, zbulonin troje të reja, fitonin ekspericnca të
ndryshme që jau kalonin popujve të tjerë.
Ata, nëpër tregjet e ndryshme të botës mirreshin me
shitblerje, e duke u pasuruar ekonomikisht, e ndjenin
nevojën edhe për pasurime shpirtërore. Kështu filion
zbulimi i shkrimit, i arteve dhe e kullurës në përgjithësi.
Merita ma e madhe e këtij populli ësht LIRIA.
Po mos të ishin të lirë, nuk do të kishin qenë në
gjendje të arrinin caqe aq të mëdhaja dhe me dritën e tyre,
ta ndriçonin botën e lashtë. Ne e pamë herën tjetër se
vendi i tyre quhej Uiri, dhe që shtrihej nga Danubi dcri në
Turqinë e sotme, ku janë zbuluar mbishkrime pellazgjike
që kuptohen me anën e shqipes.
Pellazgët ishin paraardhësit e fiseve të ndryshme
Ilire, dhe Uirët, paraardhësit e Shqiptarve. Këtë fakt na e
dëshmojnë autorë të ndryshem.
Të marrim si shembull L. Benlow-in, i cili, në
veprën e tij: "Greqia përpara ardhjes të grekve", botuar
me 1877 në Paris, shkruan:
"Shuntë emra të vendeve, të maleve, të lumejve, të
personazheve legjendarë, nuk mund të shpjegohen me
etimologjinë greke. Vetëm nji gjuhë ka qenë në gjendje të
hedhi dritë mbi emrat e këtyre vendeve, e kjo gjuhë ësht
shqipja".
Këtë tezë e përkrahin shumë autorë të tjerë që do t’i
citojmë kur të vij rasti.
Tani, le të kuptojmë diçka mbi Ilirët, pasardhësit e
Pellazgëve, meqë ishin ata që e ruajtën thelbin filozofik të
fjalës LIRI, dhe në saje të nji botkuptimi të tillë, ata
arritën ta qyteterërojnë Vendin e tyre, me shkolla të
275
persosura me qendra kulturore lë ndryshme dhe me nji
tregëti fort të lulëzuar.
Në veprën e Prof. Nicholas Hammond: "Historia e
Maqedonisë", botuar në Oxford me 1972, ai e shpjegon
kështu lulëzimin e shumanshëm të Ilirisë:
"Vija tregtare më e randësishme e asaj kohe kalonte
nga Maqedonia e sipërme në Shqipërinë e mesme,
nëpërmjet të malit Canon. Vijat e komunikimit rrugor e
detar, i ipnin randësi të madhe Shqipërisë qëndrore në
mënyrë të veçantë limaneve të gjirit të Vlorës, të Durrësit
dhe të lumit Drin. Mandej, kishte edhe nji rrugë tjetër që,
duke u nisur nga limani i Drinit, nëpër Kukës e Prizren,
arrinte në Metuhi e në Kosovë, ku kishte miniera bakri që
prej periudhës eneolitike. Si pasojë, kishte ma shumë
mallra të importuara në Shqipëri se sa në Maqedoni. Dhe
për këtë arsye, nga pikpamja ekonomike e asaj kohe,
Shqipëria ishte nji vend i pasur. Këtë pasuri e ndihmonin
edhe minierat e asfaltit të Selenicës ashtu si bakri dhe
pyjet e dendura. Por Shqipëria përfitonte edhe nga fakti
se gjindej në gjysmën e rrugës, midis qytetërimeve të
Mesdheut lindor dhe të burimeve të pasurive t'Evropës
qëndrore."
Ësht interesant të nënvizohet se sa shumë fjalë
pellazge e kanë ruajtur kuptimin e tyre, në gjuhët e
ndryshme indo-evropiane. Por shpesh ka ndodhur që
mënyra e shkrimit dhe si pasojë e shqiptimit të fjalës,
kanë bërë që mos ta kuptojmë prejardhjen e asaj fjale.
Fjalën LIRI e gjejmë në disa dokumenta epigrafike
Etruske t'Italisë. Pa dyshim, nji nga ma të bukurat është
ajo që gjindet në nji sarkofag të qytetit të lashtë etrusk
KORTONA.
Ja si paraqitet mesazhi me fjalën LIRI:
"ANIA A NAJEIRE LIRIn.
276
 Pa dyshim, të gjithë Shqiptarët e kanë kuptuar
lehtësisht formën epigrafike të shprehjes: "Ania ësht për
ne guxim e liri".
Këto janë shprehje që mallëngjejnë pa masë. Sa
bukur tingëllon gjuha e Pellazgëve, shkrojtur afro tre-mijë
vjet më parë prej Etruskëve, nipërit e Pellazgëve dhe që
sot ësht ruajtur në të folmen e dialekteve të Shqipes!
Si e thamë, ky mbishkrim gjindet në qytetin etrusk
KORTONA. Edhe ky emër shpjegohet me shqipen e
sotme dhe përbëhet nga dy fjalë të bashkuara: KORRA
TONA, d.m.th. të korrat tona.
Ne e dimë se hyjnesha DHE-MITRA ishte nëna e
madhe e Tokës. Ajo kishte nji vajzë me emër KORRA. Ja
pra që kemi mëmën Tokë, që jep të korrat në muajin e
korrikut.
Hyjnesha DHE-MITRA kishte randësi të veçantë
tek fiset ilire të Mes-hapve, në jugë t'Italisë.
Mbishkrimi TABARA DAMATRAS na dëshmon
se ata kërkonin mbrojtjen e DHE-MITRES. Në jug
t'Italisë kemi mjaft mbishkrime që i kushtohen DHE-
MITRES e AFËR-DITËS.
Këto dokumente do ti analizojmë nji herë tjetër.
Randësia e tyre dëshmohet nga interesi që kanë treguar
për to shkenctarë të ndryshëm si psh. Pisani, Ribezzo,
Krahe, Whatmough, Parlangëli, etj.

n
Historia e të parëve tanë të lashtësisë, ka ngjyrime
emocionale të larmishme, me nji veçanti të shënuar që
është burim i pashtershëm evoluimi, dhe kjo veçanti ësht
gjuha e përbashkët e popujve euromesdhetarë që sot ësht
ruajtur në të folmen e shqipes.
277
 Nji gjë e tillë nuk lejon zbrazëti morale dhe as
shpirtërore. Nji gjë e tillë ësht pasuri brendore dhe
dëshmon unitet të gjërë etnokulturorë.
Në Shqiptarët kemi ruajtur pjesën më të randë-
sishme të të parve tonë të lashtësisë: Kemi ruajtur gjuhën
e tyre.
Por, edhe të tjerët, si psh. Italianët, megjithse
idiomën e pellazgëve e kanë ndryshuar mjaft, duke i
dhanë nji përmasë ma të madhe muzikore asaj gjuhe, i
kanë vazhduar dhe i kanë ngritur lartë, në mënyrë
jashtzakonisht të mahnitshme, artet e ndryshme të të
parve tanë të përbashkët.
Vjershtari e filozofi indian TAGORE, shkruan:
"Ne i afrohemi Diellit të Madh, kur jemi të mëdhenj
në përvujtëri."
Pra, me përvujtëri të madhe duhet ti bëjmë këto
gërmime, në mënyrë që kultura mos tc bëhct propogandë,
por dashamirësi e bashkim.
Propaganda ësht politikë e politika e ndihmon artin
kur bëhet investim. Dhe për ti arritur qëllimit, politika ka
ncvojë për nxitje popullore, ashtu si e ka shkrojlur
folozofi i mirnjohur Bcrtrand Russell:
"Të gjitha përparimet janë bërë prej atyre që kanë
ditur të marin vendime jo-popullore. Por populli çmon
vendimet popullore".
Të përpiqemi edhe ne që, ky depërtim i ynë nëpër
mjegull të shkujve, të sqarohet dalngadal e të çmohet nga
vetë populli.
Tani le të përshkojmë gjurmat e studiuesve të
ndryshëm që kanë shkrojtur mbi Pellazgo-Ilirët, në
mënyrë që ky land interesant, të na sqarohet plotësisht.
HOMERI shkruan se Pellazgët ishin nji popull
autokton që rronte në vendet pjellore si Larisa, Argos e
Kreta.

278
 Këtu na duket i rastit të bëjmë dy vërejtje
interesante. Vërejtja e parë ësht se në kohë të Homerit, në
shek. IX para k., ai na jep të kuptojmë se Pellazgët ishin
tërhequr në këto troje, mbas ardhjes së elenve, përndryshe
nuk do të kishte kuptim lë shkruante se ata ishin autokton
vetëm në këto vende.
Vërejtja e dytë ka të bëjë me emrin KRETA, e cila
në lashtësi quhej KANDIA, d.m.th.: KANË-DIA.
Sikurse e shtruam në numrin e maparshëm, emrat e
shumta e ngatërojnë historinë. Studiues të mavonshëm
kanë shkrojtur mbi qytetërimin e lulëzuar Miçen, ndoshta
duke mos i dhanë randësi se qytetërimi Miçen shtrihej
deri në Kretë, ose KANDIA. KAN-DIA i përshtatet
qytetërmil të lulëzuar t'atij vendi, ma shumë se emrat e
mavonshme.
Homeri, në veprën "Odisea", shkruan se Kreta ose
ma mirë KANDIA, ishte ishull i 100 qyteteve. Atje rronin
fiset e ndryshme të Pellazgëve, por fisi ma i madh e ma i
randësishëm nga çdo pikpamje ishte ai i DORËVE.
Nuk duhet të harrojmë se dijenia kishte randësi të
madhe në Iliri. Ata adhuronin perëndeshën URIDIA,
d.m.th. njerëz me uri për dijeni.
Në Durrës u zbulua nji copë guri mc këtë
mbishkrim:

"EPNA ARSIM MATAN"

Maja e gurit ësht thyer. por sigurisht atje do të ishte

shkrojtur fjala HAIRE, meqë të gjitha mbishkrimet e
shkrojtura me alfabetin e pellazgëve, që këtu n'Itali quhet
e etruskëve, mbarojnë me uratën HAIRE. Ësht interesante
të vërtetohet se kjo fjalë e Pellazgo-IIirëve, ësht ruajtur në
greqisht: HERE, në anglisht: HAIL, në gjermanisht:
279
HEIL, në turqisht: HAJIRLL Por për çudi, deri tani nuk
ësht gjendur në asnji dokument epigrafik t'Italisë...
Në Shqipëri e gjejmë edhe si emër femnore shumë
të bukur: HAIREE.
Tani ne e dimë nga shkrimet e Herodotit, (sh. VI
para K.), se trojet ku ma vonë erdhën Helenët quheshin
Pellazgji. Ne dimë se ata mësuan prej vendasve zejtarinë
e punimit të metaleve, të ngritjes të mureve fortifikuese. të
themelimit të qyteteve, por përvetësuan edhe perënditë e
mitet.
Pos tjerash, Herodoti shkruan se ka zbuluar në
Dodonë t'Epirit gjurmat e Pellazgëve dhe se banorët e
atjeshëm filisnin nji gjuhë që ai nuk e kuptonte.
Nga Tuqididi, trakas i shek. V para k., mësojmë
gjëra fort të randësishme. Ai shkruan:
"Perpos disa përjashtimeve të vogla, banorët e
Korintit ishin DORËT, nji nga fiset ilire. Dorët u shtynë
në veri e në drejtime të tjera, duke luajtur nji rol të
randësishën në përhapjen e kulturës në botë".
Edhe fjalën DORË-DORA, ne Shqiptarët e
kuptojmë fare mirë. Nga ana tjetër, shkenctari Hans
Krahe, i cili ka bërë studime mbi të folmen e fisit të
DORVE, shprehet pikërisht me këto fjalë:
"Nji numërfort i madh fjalësh të dialektit dorik, nuk
mund të shpjegohet me greqishten, por shpjegohet me anë
të ligjeve gjuhësore të ilirishtes".
Nji tjetër lajm interesant që kemi prej Tuqididit,
ësht se qyteti i Durrësit u themelua nga fiset ilire të Dorve,
me 626 para k. afër qytetit të nji fisi tjetë ilir: Taulantët.
Pa dyshim, interes të veçantë na tregon edhe nji
lajm tjetër që na jep Tuqididi. Ai shkruan se qyteti i
Durrësit, ose i Epidammos, ose i Durrakium-it, gjindet në
anën e djathtë, kur hynë në ujërat e thella të Detit JONË.
280
 Kështu mësojmë se Adrialiku në lashtësi ishte
"DETI JONË I LLIRËVE".

III

Shkenca ësht këmbim e jo ndeshje mendimesh.

Idcrat kanë gjithmonë vlerën e tyre, edhe në ato raste kur
na dukcn se nuk na hyjnë në punë. Ato duhet t’i vejmë me
nji anë, meqë nji ditë do të kemi nevojë për to.
Shpesh e përmendëm faktin që emrat e shumta e
ngatërrojnë historinë e lashtësisë. Për ta vërtetuar këtë
tezë, të marrim si shembull vetëm disa nga emrat e
hyjneshave të mirënjohura të lashtësisë, si psh. DHE-
MITRA, AFËR-DITA, KORRA. Por kujdes, meqë këto
konsiderime duhet ti bëjmë duke patur parasysh se
përpara arritjes të Helenve, ai Vend quhej Pellazgji dhe
flitej gjuha e tyre. Vetëm me këtë pregatitje mendore do të
jemi në gjendje të vërtetojmë se shumë shpesh ka ndodhur
që grekët t'i përvetësonin emrat e personazheve të shquara
dhe t'ia shtonin nji emër tjetër të gjuhës së tyre të gjinisë
mashkullore.
Duke e analizuar emrin DHE-MITRA, e cila në të
folmen pellazgo-iiire ashtu si edhe në shqipen e sotme, e
ka kuptimin e "tokës pjellore", meqë mitra ësht organi ku
formohet fëmija, nga ku na del "Dheu-Nanë" dhe e bija e
saj KORRA, d.m.th. të korrat që na jep dheu.
Në greqishte, ky emër pëson nji ndryshim të vogël,
përsa i përket shqiptimit, meqë bëhet DEMETER, por e
merr gjininë mashkullore.
Edhe në ditët tona, ësht vështirë të gjindet nji grua
me këtë emër. DHE-MITER. Nuk ka dyshim se Pellazgo-
Ilirët, ashtu si edhe Etruskët, e kishin gruan në konsideratë
të madhe, jo vetëm pse ishte në gjendje të krijonte jetë të
281
 re, por edhe për kontributin e sajë nc ekonominë e Vendit.
Prandaj, emrat e hyjneshave në përgjithësi ishin të gjinisë
femrore.
Randësinë që kishte gruaja në Iliri na e dëshmojnë
edhe mbishkrimet mbi gur të Teatrit të Butrintit e
gjithashtu edhe dokumentet epigrafike të Dodonës. Këto
mbishkrime do li analizojmë nji herë tjetër.
Tani, e kishim fjalën mbi emrin DHE-MITRA, e
cila e ka kuptimin e saj të përsosur në gjuhën shqipe,
prandaj nuk ka dyshim se rrjedh drejt prej pellazgo-
ilirishtes.
Në Greqi gruaja nuk kishte të drejtat e njejta të
burrave: ajo kishte nevojë për nji "kirios", që mund të
ishte babai, vëllai ose bashkëshorti. Prandaj, ka ndodhur
shpesh që emrat e hyjneshave të Pellazgëve, grekët ti
ndryshonin në emra mashkullore.
Përsa i përket emrit KORRA. grekët e quanin
KORE, dhe i kishin shtuar nji emër të dylë me prcjardhje
helene. Kështu tani na ndodh që kur e kërkojmë nëpër
libra e gjejmë si kore, ose si Persefone.
Latinët, DHE-MITREN e quanin "CERES" që vjen
nga çereali, d.m.th. drithrat. Edhe Italianët i jipnin
kuptimin e të drilhrave dhe e quanin atë "CERERE".
Emri i Korrës e ruante karakterin origjinal, por i
ngjitej prapa nji emër tjetër. Kështu, si e pamë, për Grekët
ishte KORE-PERSEFON, kurse për Latinët e Romakët
bëhcj CORA-PROSERPINA.
Si mund të konstatohet lehtësisht, emri KORRA
mbetet si bazë dhe e ka kuptimin e sajë të plotë në shqipen
e sotme, si psh. të "Korrat e muajit të korrikut", "të korrat
e drithrave", etj. Kurse emrat e tjera që i ngjiten asaj, për-
sa na duket neve, sot për sot nuk jemi në gjendje t'i japim
atyre nji kuptim, në të folmet e gjuhëve të ndryshme.
282
 Tani ta anlizojmë emrin AFËR-DITA. Ësht emri i
yllit të fundit që zhduket në të gdhirë, dhe krijon nji
skenar bukurie të madhe që vezullon në qiell e që
shkallëzohet me rrezet e ndritshme të saja, duke përhapur
ngjyrime emocionale të forta.
Për Pellazgo-Ilirët përfaqësonte bukurinë e agimit,
që jep shpresa të reja, me ditën e re që po fillon. Prandaj
mund të themi se thelbi i bukuris s'AFËR-DITËS, për
Pellazgët, Ilirët, Etruskët, Trakët, kishte nji permasë
filozofike shpirtërore, kurse, më vonë, për Romakët
përfaqësonte bukurinë fizike të gruas.
AFËR-DITËN Grekët e quanin AFRODITË,
Latinët: VENUS dhe Romakët VENERE.
Vetëm duke i analizuar këto tre emra, kuptohet
lehtësisht se sa i vështirë ësht hulumtimi i ngjarjeve të
lashtësisë.
Mcqë e kemi fjalën mbi Afërditën, hyjneshën e
bukurisë, le të lexojmë nji mbishkrim që i përket asaj e që
gjindet afër Brindizi-t në Ceglie Messapico.
Le ta lexojmë së pari ashtu si paraqitet mbishkrimi
me shqiptimin e asaj kohe dhe jam e bindur se Shqiptarët
në përgjithësi do ta kuptojnë:

UANA APRODITA LAHONA THEOTORI

DDA HIRA KA THI.THEOTORI DDA ATO
RAS KEO KORRI HIBILIVA ",

Tani, le t'i japim nji dinamizëm modern këtij

mbishkrimi epigrafik:
"Për ta nderuar AFËRDITË, lehona e Theodorit dha
hira (për sevape) nga të korrat, për ta falënderuar
Afërditën, e cila bëri në mënyrë që e bija të lindi shëndosh
e mirë.
283
 IV

Fiset e ndryshme të Pellazgëve, u përhapën kudo në

Mesdhe, duke sjellur kudo qytetërim, me eksperiencat e
tyre të shumanshme.
Kur njeriu fiton eksperienca, bëhet i vetdishëm dhe
i ndëgjegjëshëm se pavarësia politike nuk mund të ketë
jetë të gjatë, po qe se nuk farkëtohet edhe autonomia
ekonomike.
Ata i kanë ra kryq e tërthor botës e përvëç
mbarvajtjes ekonomike me mardhaniet e shitblerjes, janë
pasuruar dhe evoliuar nga çdo pikpamje, me forcë të
pamposhtur.
Në lashtësinë e hershme, nuk priteshin monedhat,
por kishte mënyra të tjera për shitblerje. Në Torovicë, afër
Lezhës, u zbuluan 123 sopata prej bronzi: të gjitha ishin të
reja dhe kishin të njajtën peshë. Këto sopata i përkisnin
periudhës paramonetare, d.m.th. para shekullit të X të
Erës së vjetër.
Sopata me të njajta karakteristika janë zbuluar edhe
në jugë t’Italisë dhe i përkasin të së njajtës periudhë. Pra,
nuk ka dyshim se këto sopata kishin vlerën e monedhave:
ishin nismëtaret e lëvizjes monetare të mavonshme.
Përforcimi ekonomik si pasojë krijon lulëzimin e
kulturës. Atje ku ekonomia e Vendit paraqitet dinamike,
mishërohen dinamizma të tjera që, duke e ngjitur të
përpjetën, krijojnë nji trevë kulture të zhvilluar.
Ky ësht nji këndvështrim i drejtë përsa i përket
Ilirisë, që pati mundësi të lulëzojë nga çdo pikpamje. E
njëjta gjë ndodhi edhe me fisin pellazgo-ilir të Etruskëve,
të cilët e quanin REZE veten e tyre. Por të tjerët
vendbanimin e Etruskëve e quanin ETRURI.

284
 Fjala REZE ka të bëjë me rrezet e diellit, ndoshta
për të vërtetuar se ata vinin nga trojet e Pellazgo-Ilirëve
dhe ishin rrezet e diellit t'Atdheut të tyre.
Fiset e tjerë që i quanin ata banorë nga Etruria, pa
dyshim e çfaqnin mendimin se emri i vendit të Etruskëve
kishle lidhje me trurin. Ai ishte nji fis me tru, d.m.th. i
zgjuet dhe që me aktivitetin e tij të etshëm, ishte nismëtar
e shpërthimit të kulturës.
Nëpër dokumentet epigrafike të ndryshme, ne hasim
shpesh fjalën REZE, me të cilën e cilësonin Etruskët
veten e tyre, por nuk kemi takuar në asnjërin prej këtyre
dokumenteve fjalën ETRURI. Prandaj, me të drejtë mund
ta konsiderojmë këtë fakt si nji pikësim stilistik gjuhësor
të fiseve të tjerë në gadishullin e Apeninve, të cilët i
konsideronin Etruskët më të aftë në zhvillimin e
vrullshëm të kultivimit të dijeve njerëzore.
Seneca shkruan se Etruskët kanë ardhur në vitin
1200 para K. Sigurisht ai bazohet në dokumente që e
vërtetojnë këtë fakt, meqë Seneca ishte njeri me kulturë të
madhe. Dhe ky lajm na bën të bindemi se kur erdhën
Etruskët në gadishullin e Apeninve, nuk ishin njerëz
sido-kudo, por kishin prue me vete nji pajë kulture të
madhe, përndryshe nuk do të ishin në gjendje të
përparonin aq shumë, brenda nji periudhe relativisht të
shkurtër për shkallëzimin shkencor, dhe të kishin nji
influencë aq të madhe mbi pushtuesit e tyre Romakët.
Shpesh lexohet se Etruskët nuk kanë ardhur nga
Iliria dhe nuk janë as pellazgë, por prejardhja e tyre ësht
nga LEDJA. Ja si emrat mund ta ngatërojnë historinë, kur
nuk jemi në gjendje ti japim nji shpjegim të arsyeshëm
ndonji emri. LEDJA, që në shqip do të thotë LEDHJA e në
italisht LEGARE, d.m.th. se në të dy gjuhërat ka të njëjtin
kuptim. Për më shumë, LEDJA gjindet në nji nga qëndrat
285
 ma të lulëzuara lë qytetërimit "JONE", prandaj ka të bëj
me Pellazgo-Ilirët.
Kur shkruhct traseja e historisë së nji populli, ka
randësi të madhe mbështetja mbi kuplimin e fjalëve, kur
ata kanë nji kuplim, meqë gjuha e popujve na e dëshmon
plotësisht lidhjcn midis tyre. Dhe për të bërë nji studim të
tillë, duhet të njihen gjuhëra të ndryshme, për barazimet c
rastit.
Këtë laktikë e zbatoi me zotësi të madhe Z. Mayani,
Prof, në universitetin La Sorbonne të Parisit. Ai, me
dijenin dhe me inluitën e tij e kuptoi se në Shqipen e
sotme rron gjuha e Pellazgo-Ilirëve, dhe jo vetëm se
vendosi ta mësojë shqipen, por vajti në Shqipëri, për
perfeksionimin e gjuhës e për gërmime të matejshme dhe
si pasojë botoi tre libra mc tituj: "Etruskët fillojnë të
flasin", "Etruskët flasin" dhe "Mbarimi i misterit Etrusk".
Meqë Mayani na lajmëron mbarimin e misterit
etrusk, ne ta mbarojmë takimin tonë sot duke lexuar dy
nga mbishkrimet e shumta që gjinden në Universitetin c
Peruxhës dhe që kuptohcn krejtësisht me anën e shqipes:

"LA FISI FARI LA"

që do të thotë se ai që vajti, e la farefisin.

Nji tjetër mbishkrim thotë:

"A VLE SCELIMADNOIA LEYE DA "

Me shipen e sotme, si e kuptoni ju vetë, nuk ka gati

asnji ndryshim.

286
 V

Si e shtruam në bisedimet e maparshme, shkrimi

dhc kuptimi i fjalëve në mënyrë korekte ka randësi
determinuese.
Tani ne e kemi kuptuar se prejardhja e popujve
Euro-Mesdhetar ësht pellazgjike, dhe e vërtctuam mc disa
shembuj se gjuha, ashtu si dhe shkrimi ishin të
përbashkta.
Kur zbulojmë epigrafitë e lashtësisë në Shqipëri,
dhe i kuptojmë me anën e shqipes, ësht gjë krejt e
natyrshme. Por mesazhet mijëvjeçar të shkrojtur mbi gur
që gjinden psh. n'Itali dhc që interpretohen me anën e
shqipes, bëjnë përshtypje të madhe.
Nji nga fjalët që hasim më shpesh n'Itali, ësht fjala
ARNO. Sot kjo fjalë ka nji kuptim të thjeshtë në Shqipëri.
Ne themi po arnoj çorapet, xhaketën, pantallonat, ose
tencqen, etj... Por në lashtësi fjala ARNO do të ketë patur
nji kuptim të randësishëm. Këtë e nxjerim nga fakti se
mbishkrimet me fjalën ARNO kanë nji përmasë
shpirtërore të thellë dhe me kuptim respekti, në çdo njërin
prej mbishkrimeve të shumta që gjinden pothuajse në të
gjitha krahinat c Italisë.
Gati çdo herë që lexojmë fjalën ARNO, qoftë në
sarkofagje ose në mbishkrimet murale, pranë gjindet edhe
hyjnesha me krah VEND, e cila mbahej në konsideratë të
madhe nga Etruskët, meqë Ajo i shoqëronte martirët e
Atdhcut, në Parajsin e Heronjve.
Prandaj, kuptimi i fjalës ARNO në lashtësi, do të
kishte të bëjë, pa dyshim, me Krijesën. Kështu që e kemi
konsideruar të arsyeshëm ta interpretojmë: KRIJUESE.
Nji nga mbishkrimet ma të bukura, që përmban
fjalën ARNO, gjindet mbi nji sarkofag, në Muzeun
Arkcologjik të Sienës.
287
 Sarkofagu në përgjithësi paraqitet me cilësira
stilistike plot harmoni, ku Hyjnesha me krah VEND,
gjindet midis personazheve të ndryshme, në pozitë
meditimi. Figurat na paraqiten në reliev dhe janë
përpunuar me mjeshtri të madhe.
Mbi mbulesën e sarkofagut të Sienës, admirohet nji
personazh plot dinjitet, dhe me nji veshje karakteristike që
i përket njeriut të rangut të lartë.
Ja se çfarë po çfaqin Hyjnesha VEND dhc ata që
gjinden me të, në bazë të sarkofagut:

"ARNO SE NE YJ NA YE KUME RESA "

Dëshiroj t'i kushtojmë disa çastc vetëm nji pjese të

këtij mbishkrimi, atje ku thot: "SE NE YJ NA JE".
Besoj se ësht për t'u çuditur e për t'u mallëngjyer,
meqë ësht nji shprehje perfekte shqiptare! Kush ësht ai
shqiptar që nuk i kupton këto fjalë dhe këtë shprehje, që
ndoshta vetëm shqipja e ka?
Sidoqoftë, duke i dhanë dinamizmin jo epigrafik
këtij mbishkrimi mund ta interpretojmë kështu:

"KRIJUES, MEQË NË YJ NA JE, TI E

MERITON KUMTIMIN E REZEVE"

Lumi që kalon nga qyteti i bukur i Firenze-s, e ka

emrin ARNO dhe ne e dimë se qytetërimet ma të
randësishme kanë lindur afër lumejve. Përsa i përket
qytetit të Firenze-s, nuk mund të mohohet se me anë të
artit dhe të mendimeve filozofike, e ka ndriçuar botën.
Edhe në Muzeun Arkeologjik të Firenze-s, gjindet
nji sarkofag që i ngjet atij të Sienës, me përjashtim të
mesazhit epigrafik që ësht krejt ndryshe nga pikpamja
filozofike dhe etno-kulturore:
288
 "ARNO FEISI CEN KU FEISIA LISA

Duke ia hequr formën epigrafike, këtë tekst c

interpretojmë: "KRIJUESIT E FISIT QENË KU FEKSI
DRITA DHE ASHT ME LISA"
Ky mbishkrim, ndoshta ka të bëjë me Dodonën, e
cila gjindet në lindje, përsa i përket Firenze-s, ësht
rrethuar me lisa dhe ka qenë qendra shpirtërore e
Pellazgëve.
Pa dyshim, ky mbishkrim ësht me prejardhje prej
dialektit gegë. Nga ana tjetër, nji sasi e madhe
mbishkrimesh t'Italisë i gjasojnë të folmes të dialektit
gegë. Karakteristika ma e dukshme ësht zanorja A
hundore. Duket se folja "ësht" u formua ma vonë.
Edhe në Muzeun Arkeologjik të Vatikanit gjinden
disa mbishkrime të bukura me fjalën ARNO. Po marim si
shembull nji nga mbishkrimet ma të shkurtëra, që mos t'i
lodhim tepër dëgjuesit tonë. Por do të bisedojmë përsëri
mbi dokumentet epigrafike me fjalën ARNO, që pothuaj
se gjindet gati në të gjitha muzeumet arkeologjike t'Italisë.
Tani le ta lexojmë mbishkrimin e Vatikanit:

"ARNOA CAES"

Pa dyshim, të gjithë Shqiptarët e kanë kuptuar këtë

mbishkrim që thotë:
"NGA ARNOIA QAESH” që do të thotë se krijuesi
ka mëshirë për ty. Këtu nuk ka të bëjë me lotët e syve!
Në lashtësi, kur u zbuluan metalet, "Homo Faber"
konsiderohej "Homo Sapiens", meqë metalet ishin të
konsideruar si teknologji e lartë dhe nji pakicë kishte
mundësi të punonte metalet.
289
 Sot, "Homo Faber", nuk konsiderohet njeri i privi-
ligjuar, mcqë shkenca ka përparuar dhe sot "Homo Sapi-
ens" ësht ai që studion atomin, shkencat e gjenetikës etj.
E njajta gja do të ketë ndodhur edhe me fjalën
ARNO gjatë këtyre mijvjetëve të fundit.

VI

Jeta në përgjithësi ndahet në tri etapa: e kaluara, e

tashmja dhe e ardhëshmja.
E tashmja ësht tepër e shkurtër, dhe e ardhëshmja e
pasigurt. Të vetmen siguri e gjejmë shpesh vetëm në të
kaluarën meqë pikërisht në këtë të fundit, koha e përdi-
tëshme i ka humbur të drejtat, prandaj ajo na përket krej-
tësishl, meqë askush s’ësht në gjendje të na e rrëmbejë.
Të parët tanë, ashtu si na ndodh edhe neve, kanë
shkrojtur ose i kanë vizatuar emocionet e tyre, me gaz në
gojë, ose me lot në sy.
Ky fakt ka nji veçanti psikologjike të shënuar,
megjithse në vështrimin e parë duket krejt e logjikshme
shprehja e vajtimit ose e gëzimit të të parëve tanë.
Ngulitja e teksteve mbi gur, mbi pllakë bronzi ose
pikluruar mbi mur, ka nji domethanie që e tejkalon
dukurinë në sipërfaqe, duke u futur në valët trasmetuese të
mendimit, për tia u lanë trashëgim nipërve eksperiencat e
tyre të ndryshme, ashtu si edhe faktin se jeta na dhuron të
mira, por shpesh na e copton zemrën me hidhërime
tronditëse.
Këto valë trasmetuese të mcndimit të të parëve tanë,
ne i trashigojmë brez pas brezi.
Në numrin e mëparshëm e kishim përpunuar fjalën
ARNO, duke nënvizuar se sot, në gjuhën shqipe ajo ka nji
kuptim më të thjeshtë, se sa e kishte në lashtësi. Në të
290
folmen e shqipes, sot, ARNO do të thotë të ndreqish
diçka, kurse në kohërat e lashta ARNO e kishte kuplimin
e nji krijese të mbinatyrshme, prandaj, atij që ishte në
kondit të krijonte gjëra me përmasa të jashtzakonshme, i
përkiste respekti, adhurimi e lutja e të tjerve.
Tani na duket e arsyeshme të përmendim dy
mbishkrime të tjera me fjalën ARNO.
I pari gjindet në nji varr forl të bukur të qytetit
Tarquinia, dhe ësht zbuluar dy vjet me parë, d. m. th. në
vitin 1987.
Interesin e këtij varri, ku gjindet hyjnesha VEND,
bashkë me KAH-RUN (Caronte), e kam përshkruar me të
gjitha hollësirat në librin tim të fundit mbi Qytetriniet e
Lashta Mesdhetare, me titull:
"Etruskishtja gjuhë e gjallë"
Tre nga muret e këtij varri janë stolisur me piktura
murale simbolike, të cilat, i japin ambietit nji përmasë
misteri që na del para syve befas, nga vet misteri i së
kaluarës!
Njëri nga mbishkrimet e zbukuruara në këto piktura,
i drejtohet ARNUESIT, me këto fjalë:

"ANI NAS ARNO CE LUS THANKEILUS

ATAALA FILS XXXIX"

Këto fjalë të marruna nji nga nji, kuptohen

lehtësisht me anën e shqipes. Shprehja që mund të na
shkaktojë ndonji dyshim, ësht fjala THANKEI. Por, duke
e lexuar në tërësi tekstin, arrijmë të kuptojmë se ësht
mënyra dialektore e afro tremijvjetëve më parë të
THANEJES. Në këtë dokument epigrafik, dëshmohet se
lutja asht kryer edhe me "thanëje" d.m.th. me lutje orale.

291
 Po ta ndërtojmë këtë mbishkrim në shqipen e sotme
letrare, na del në këtë mënyrë:
"Nga ana e të tonve, krijues që lus, duke e bërë
lutjen edhe me zë të lartë, lus për Atin që e la fisin në
moshë 39 vjeçare"
Ësht për tu çuditur se sa i afroht ky mbishkrim disa
dialektcve të gegërishtes. Këto mbishkrime kanë vleftë të
madhe, meqë, pos tjerash, na mësojnë të kemi kujdes e ti
ruajmë dialektet e ndryshme të gjuhës sonë. Dialektet janë
pasuria e nji gjuhe.
Tani të shkojmë në Chiusi, ku në muzeun
arkeologjik gjindet nji vazo prej terakota, me nji
mbishkrim lapidar që ka të bëj me ARNON, dhe që na
shtyn ta ndalim mendimin tonë mbi të dhe të meditojmë
mirë, meqë, pa dyshim, ky mbishkrim ka nji domethënie
kozmogonike.
Në pjesën e lartë të vazos lexojmë:

"ARNO SË ORE"

Ora e ka kuptimin e "KOHËS" filozofike dhe jo të

sahatit.
Këtë mbishkrim ne mund ta interpretojmë vetëm në
këtë mënyrë:

KRIJUES I KOHËS"

Në këtë shprehje me përmbajtje brendore të thellë,

takojmë filozofinë e Gjithësisë. Këtu hasemi me njërin
prej atyre fenomeneve që vetëm shpirti i njeh, kurse goja
nuk e gjen dot fjaiën e përshtatshme për ta shpjeguar atë
ashtu si duhet.
Ja pra, si e thamë në fillim, botëkuptimi i këtij
mbishkrimi ka të bëjë me atë siguri të së kaluarës, ku koha
292
e përditshme na përket plotësisht, meqë ësht në thelbin e
qenies sonë.
Ka nji thellësi të madhe në shprehjen:

"KRIJUES I KOHËS" që mund edhe të thuhet:

"ZOTËRUES I KOHËS".

Mua me bën përshtypje të veçantë ky mbishkrim,

meqë librit tim të parë me vjersha, që u botua këtu në Itali,
ia kisha vënë titullin: ”IL SIGNORE DEL TEMPO”,
d.m.th. "ZOTËRUESI I KOHËS”, ashtu si mbishkrimi i
vazos që gjindet në Muzeun Arkeologjik të Chiusi-it.
Asokohe, d.m.th. në vitin 1967, as nuk mendonja
fare se nji ditë do të kisha interes të madh për dokumentet
epigrafike të lashtësisë.

vn
Fjalët janë si valët e detit: çdo njëra prej tyre e ndjek
tjetrën e të gjitha së bashku formojnë dete dhe oqeane.
Disa oratorë flasin me nji stil aq të cilësuar, dhe në
të vërtetë formojnë atë harmoni të valëve të detit, kur
rrezet e diellit pasqyrohen mbi to, duke i dhanë ndriçim,
mallëngjim dhe mister të jashtëzakonshëm.
Gjërat e bukura të natyrës janë mallëngjyese, ashtu
si fjalët me përmbajtje të thella që zhyten deri në fund të
shpirtit, e na japin mundësi të kuptojmë përtej bukurive që
shohim me sy.
Të njëjtën përmbajtje magjike kanë edhe mbish-
krimet e të parëve tanë, të cilët duke kapërcyer mijëra
vjetë, na flasin me stilin e tyre, me dialektin e tyre dhe na
përqafojnë me ndjenjat e tyre. Kështu ndodh midis nesh
nji takim epigrafiko-telepatik, me ngjyrime emocionale të
293
forta, sa fjala nuk ka mundësi ti përshkruaj por zemra dhe
shpirti i përvetësojnë me sytë të ngulitur përtej horizontit,
ndoshta për ta shpuar misterin e për ti dhanë mundësi
mendjes të kuptojë dhe fjalës të shpjegojë këtë ndjenjë që
e tejkalon logjikën.
Meqë me parë e shpjeguam fjalën ARNO, duke
thanë se në lashtësi do të ketë patur nji kuptim shumë më
të lartë se sa ai i sotmi në gjuhën shqipe. Sot do të
përpiqemi ti shpjegojmë ato dokumente epigrafike me
fjalën CAE ose QAJE.
Ne sot në shqip atë mbishkrim do ta lexonim "çae",
por njikohësisht duhet mbajtur në konsiderim se në
alfabetin e Pellazgëve, që në Itali quhet alfabeti etrusk,
letrata "Q" dhe "J" nuk egzistonin, prandaj ishte e
natyrshme që të quajturit të shkruhcj kështu.
Kur isha në Prishtinë, e vura re se emrat që mbar-
onin me "çiç", si psh. Jankoviç, kosovarët i shkruanin
Jankoviq, d.m.th. me letrën "q" në fund, por i shqiptonin
Jankoviç.
Siç duket, në dialektin e kosovarëve, edhe kur iu
shlua alfabetit letrar "q", ata vazhduan ta shqiptojnë "ç",
ashlu si e bënin të parët e tyre në lashtësi. Nga ana tjetër,
edhe në dialektet e ndryshme të gegërishtes, ende sot, letra
"q" shqiptohet "ç".
Ky shpjegim ishte i nevojshëm, për ta kuptuar arsy-
en e shkrimit të fjalës CAE, që ne e shqiptojmë QAJE.
Në Muzeun Arkeologjik të Viterbo-s, gjindet nji
sarkofag i madh, me nji trupore të shtrirë mbi kapakun e
tij. Në nji anë të sarkofagut figuron ky shkrim i vogël:
CAE. I.
Ajo letra "I" e vetmuar shpesh u interpretua si gërma
fillestare e mbiemrit, kurse për fjalën CAE u tha se ishte
emri romak CAIO.
294
 Pikë së pari duhet konsideruar se ky sarkofag i
përket nji periudhe para Romake. Këtë na e dëshmon
mënyra e shkrimit nga e djathta në të majtë.
Romakët e bënë shkrimin ma të thjeshtë, duke e
hequr formën bustrofedike që shkonte nga e djathta në të
majtë e mandej nga e majta në lë djathtë, pa ndërprerje
ashtu si e bëjmë edhe neve sot. Prandaj, ky mbishkrim
nuk ka të bëjë në asnji mënyrë me emrin romak CAIO.
Tani që e sqaruam këtë çështje, ta analizojmë
mbishkrimin CAE. I. të Viterbo-s.
Si e thamë ma sipër, CAE do të thotë: QAJE. Letra
"I" e ka kuptimin e Perëndisë. Këtë na e shpjegon Dante
Aligheri, në veprën e tij madhështore "La Divina
Commedia", në "Canto XXVI të Parajsit".
Për ta kuptuar ma mirë, ta citojmë pikërisht Kanton
XXVI të Dantes, së pari në gjuhën origjinale, mandej në
shqip:

"Pria ch'io scendessi all'infernale anibascia,

'I' s'appellava in terra il Sonuno Bene".

Tani ta përkëthejmë në gjuhën shqipe këtë koncept

fort interesant të vjershtarit të famshëm italian, të
shekullit XIII:

"Para se unë të zbrisja në ankthin eferrit,

7' quhei në tokë e Mira ma e Madhe".

Këtë koncept të letrës "I", na e shpjegon fare mirë

edhe studiuesi Bolognes i shekullit të XIV, Jacopo della
Lana, i cili qe i pari që përmblodhi dhe komentoi në tërësi
veprën e Dante Alighieri-t.

295
 Edhe këtu besoj se ësht i rastit të citohet origjinali i
konceptit të letrës "I" dhe mandej të përkthehet në gjuhën
tonë:

"...Çoe in soa vita Deo s'appellava T.

II primo nome per lo quale Adamo nomino Iddiofu T."

Këtë citim, në gjuhën shqipe e përkëthejmë kështu:

”...d.ni.th.,në jetën e tij Perëndia quhei T.

Emri i parë nie të cilin Adanii e quajti Perëndinë ishte T”.

Ja pra se si ky mbishkrim i vogël, por me nji bot-

kuptim filozofik fort të madh dëshmon nji lutje të gjatë.
"QAJE I", ësht krejtësisht lapidar, prandaj përmban
nji thellësi me domethanëje që nuk ka mbarim. Nuk do të
thotë se i kërkohet Perëndisë ta qajë atë me lot, por të jetë
i mëshirshëm, ti kuptoi gabimet që njeriu mund të bëjë me
hir a pa hir, meqë njeriu ësht i dobët dhe shpesh as nuk e
kupton se ësht duke gabuar, prandaj, "mos e dëno tepër
oh! Perëndi."
Shprehjen QAJE e gjejmë shpesh në muzeumet e
ndryshme t’Italisë, po ashtu edhe në nji mbishkrim të
bukur që u zbulua rishtazi në Durrës. Të gjitha paraqesin
interesa të vëçanta, prandaj do të analizojmë çdonjërën
prej tyre.
Por ësht interesant të citoj këtu mendimin që shpreh
Zef Rakacolli në nji letër të bukur që më dërgoi nga
Shqipëria:
"Sa hallka lidhëse kanë humbur e vazhdojnë të
humbin me fjalët që shndërrohen e dalin nga përdorimi!"
Të mos e kishte shkruar Dante, nga do ta dinim sot
se dikur 'T’ ishte Zoti?
296
 Kjo I, ose Y, a nuk është AI, AY?
Hallka AI, I është një nga hallkat më të lashta të
shqipes. Prej tyre vjen nyja shquese e emrave mashku-
llorë, si edhe nyja e përparme e mbiemrave të nyjshëm
mashkullorë (lis ai = lisi; lisi ai lartë = lisi i lartë).
Duke mënjanuar interpretimin fare të cekët të
sarkofagut në Viterbos CAE I = Caius (sa lehtë u janë
pranuar grekëve dhe latinistëve shumë interpretime të
cekëta dhe sa me vështirësi u dëgjohen shqiptarëve edhe
interpretime shumë më të argumentuara!), duke mënja-
nuar atë interpretim dhe duke dhënë interpretimin tuaj aq
të bukur dhe aq të mundshëm, ku keni vënë dorë në një
thesar gjuhësor.
Si mund të shpjegohet italishtja I = Zoti, përveç se
me etruskishten, dhe si mund të shpjegohet etruskishtja I
përvëç se me një rrënjë të përbashkët me shqipen AI, I"?

VIII

Mbasi komentuam mbishkrimin CAE. I. të Viterbos

dhe duke u mbështetur mbi Kanton XXVI të Parajsit të
Dante-s dhe të studiuesit bolonjes Jakopo della Lana, ne
tani e dimë se shprehja CAE. I. i drejtohet Perëndisë, për
t'i kërkuar që të jetë i mëshirshëm ndaj personit që ata
kanë dashur dhe që e ka lanë këtë botë.
Tani ai ësht në duart e 'T'-së. d.m.th. të së "MIRËS
MA TË MADHE", që ësht vet Perëndia.
Fjalën QAJE e gjejmë edhe në nji dokument
epigrafik zbuluar këto vitet e fundit në Durrës.
Ësht interesant të nënvizohet se fjalën QAJE, në
Itali e gjejmë gjithmonë të shkrojtur me letrën "c", që
ndoshta shqiptohej si ç-ja e gegërishtes. Kurse në

297
mbishkrimin e Durrësit e gjejmë të përpiluar me letrën
"K": KAIE. Ky fakt na dëshmon se në lashtësi, Ilirët,
fjalën "QAJE" e shkruanin me letrën "K" e jo me "Q" dhe
as me "C" si në Etruri.
Sidoqoftë, le ta lexojmë këtë mbishkrim të bukur të
Durrësit, me shprehje të larta filozofike, ku na paraqitel
fjala KAIE, dhe t'i bëjmë komentimet e rastil.
Si e thamë ma parë, mbishkrimet e Uirisë mbaronin
gjithmonë me fjalën "HAIRE", nji bekim i thellë e
kuptimplotë dhe me përmbajtje urate, për të gjitha të
mirat.
Në Hiri e kishin zakon ta shkruanin shprehjen
uruese HAIRE edhe nëpër tulla prej guri, në kufijt e
Qyteteve-Shtet. Janë zbuluar disa prej tyre që i përkasin
shekullit të VI para K.
Me këtë mirseardhje të bukur, Uirët i uronin
udhtarëve që vinin në qytetet e tyre, qoft për tregti, ose për
tjetër arsye, që ardhja e tyre të ishtc me HAIR.
Mbas këtij komentimi të nevojshëm ta lexojmë tani
së bashku atë mbishkrim mbi varr, zbuluar në Durrës.
Së pari e kcmi për detyrë ta lexojmë atë mbishkrim,
ashtu si e kishin shkrojtur Ilirët, në dialektin e tyre. Do të
shohim se me pak vëmendje, nuk do të kemi vështirësi ta
kuptojmë këtë mesazh të bukur, qoftë edhe në formën
dialektore të Ilirëve, e cila ësht ruajtur afro e njëjta edhe
në shqipen e sotme.

GAI E KAIEIE
ANK LENEITH
HRI E TE HAIRE

Para sc ta bëjmë interpretimin e këtij mbishkrimi

dialektor në gjuhën letrare të sotme, duket e nevojshme të

298
shpjegohet fjala e parë e këtij mbishkrimi: "GAI". Dikush
mund edhe të ketë vështirësi ta kuptojë atë.
Fjala "GAI" ësht shkurtimi i shprehjes "GAJLE",
ose dëshpërim. Dikush mund edhe të mendojë se ësht
fjalë turke, ashtu si ka ndodhur me HAIRIN e me fjalë të
tjera.
Jo, në asnji mënyrë këto fjalë nuk janë marrë prej
turqishtes, por përkundrazi: Turqit i kanë gjetur në Azinë
e Vogël, ku më parë banonin fiset e ndryshme të
Pellazgëve, dhe i kanë përvetësuar.
Turqit ishin fise nomade, të cilët u nisën nga qendra
e Azisë, dhe duke u afruar në trojet tona, muarën fjalë prej
persishtes, prej arabishtes dhe prej gjuhës së vendit ku u
vendosën definitivisht, duke formuar nji nga perandoritë
ma të mëdhaja.
Pra, shumica e fjalëve të përbashkta që kemi me to,
ësht me prejardhje pellazge. Ata mbishkrimet ilire të
Shqipërisë, i përkasin shekujve VI, V. IV, III, II, I, para
K., prandaj janë autoktone qindpërqind.
Turqit filluan të vijnë në Ballkan andej nga shekulli
XIII-XIV të Erës sonë, prandaj nuk kanë të bëjnë me fjalët
që përdoreshin mijëra vjet më parë, e që ende sot na e
dëshmojnë të vërtetën, meqë janë gdhendur mbi gur afro
dymijë vjet para arritjes të Turqve.
Mbas këtyre pak fjalëve sqaruese, tani jemi në
gjendje ta ndërtojmë këtë mbishkrim të Durrësit, në të
folmen e shqipes së sotme, pikërisht në këtë mënyrë:

"DËSHPROHU E QAJË, MEQË JE ME

ANKTH, POR LENE NË TOKËN E
NGROHET TË HIRIE TË HAIRI"

299
 HIRI, në këtë mbishkrim e ka kuptimin mistik,
prandaj interpretimi më i përshtatshëm ësht "Përkrahje
Hyjnore".
Kështu që, si në përmbajtjen e mbishkrimit, ashtu
edhe të folmes të shqipes së sotme, ky interpretim i dytë
duket ma i përsosur:

"DËSHPROHU E QAJË: JE ME ANKTH. POR

DORZOJA TOKËS SË NGROHËT,
PERKRAHJES HYJNORE DHE HAIRIT".

Ky mbishkrim aq njerëzor, ësht hartuar në dy faza.

E para na paraqitet ngushëlluese dhe e dyta mistike.
Dokumenti epigrafik i Durrësit ësht jashtzakonisht
interesant dhe me njisi magnetike të fortë. Ne shpresojmë
se do të na binë në dorë dokumente të tjera me përmbajtje
të plota si ky, kështu që të kemi mundësi ti njohim sa ma
mirë të parët tanë.
Në Muzeun e Vatikan-it gjinden katër mbishkrime
me fjalën QAJE. Ata janë të gdhendur mbi nji copë guri.
Njërin prej tyre, ku thoshte: "NGA KRIJUESI
QAHESH", e lexuam më parë, tani, për të mos e tepruar
me fjalën "QAJE", të lexojmë vetëm nji tjetër, ku me dy
fjalë shprehet hidhërimi për njeriun e dashur që ka ra, ose
që ka vdekur.
Mbishkrimi i gdhendur mbi nji copë guri të thyer,
shprehet thjeshtësisht me këto dy fjalë:

"CAINEIRAMO".

të cilën, në shqipen e sotme e themi:

"Të gjithë e qajnë të ramin, ose dëshmorin e
Atdheut."
300
 IX

E depërtuam mjaft fjalën "QAJE", si në dokumentet

epigrafike të ndryshme t'Italisë, ashtu si edhe në mbi-
shkrimin me përmbajtje brendore të thellë të Durrësit, që
pikërisht shprehej kështu:

"DËSHPROHU E QAJË, MEQË JE ME

ANKTH, POR DORËZOJA TOKËS SË
NGROHËT, PËRKRAHJES HYJNORE DHE
HAJRIT"

Ky mbishkrim ësht nji burim historik që na kumton

edhe sovranitetin e bashkësisë të nji populli që qe i zoti të
bëjë përçapjen kryesore për mbarvajtjen kulturore dhe
ekonomike, me marëdhaniet e ndryshme me popujt e
tjerë, duke i ra kryq e tërthor botës, për ta mbjellur farën e
përparimit.
Lashtësia e gjuhës shqipe, që ësht po ajo që flisnin
pellazgo-ilirët, nuk mund të ketë nji datë fillestare, jneqë
ajo ësht e lashtë sa bota. Këtë na e dëshmojnë
dokumentent epigrafike që kemi analizuar e që do të
analizojmë vazhdimisht.
Përpos mbishkrimeve dhe reperteve arkeologjike
me vlerë të madhe, në Shqipëri gjinden gjurma
fortifikimesh që prej 5000 vjetësh, duke filluar nga muret
pellazgjike deri në kështjellat e shumta që e pasurojnë
natyrën me histori.
Nji shembull e kemi në kështjellën ilire të Krotinës,
"DYMAL", muret rrethuese të së cilës paraqiten me shtatë
nisha dhe në njërën prej tyre ësht ruajtur nji tullë guri me
mbishkrimin:

301
 "DYMALITANVE DYMALITAN".

Sa fuqi të madhe shprehëse në këto dy fjalë të

shekullit III para K.!
Si e shtruam edhe në pjesët e mëparshme, të gjitha
mbishkrimet i lexuam me alfabetin e Pellazgëve dhe i
kuptuam me anën e dialekteve lë gjuhës shqipe, e cila, sot
për sot ësht gjuha e vetme që i ka ruajtur karakteristikat e
pellazgo-ilirishtes.
Ne duhet të kemi gjithmonë parasysh, si na e
shpjegoi Plini, se gërmat e alfabetit, të parët që i prunë
n'Itali ishin Pellazgët.
Gjithashtu, nuk duhet të harrojmë se Diodori i
Siçilisë na e dëshmon se Pellazgët patën qenë të parët që
e futën n'Evropë sistemin e shkronjave të tyre dhe se këtë
alfabet të njohur mc emrin Pellazg, e përdorën gjithë
poetët para Homerit.
Sot do të analizojmë dy mbishkrime me fjalën
"SHI" dhe "UJ". I pari gjindet në Muzeun Arkeologjik të
Viterbo-s, dhe ka të bëjë me nji lutje që shiu ta ndihmojë
lëvrimin e tokës dhe të bëjë që të prodhojë vreshta të
pasura.
Mbishkrimi i Viterbo-s mbi nji stelë paraqitet
kështu:

"THIMIARATHIA FELA VESHNA SHIA

MATHI MASH"

Kurse në shqipen e sotme ne kishim me thanë:

"TIMES ARATI, ose tokës së lëvruar, FALI

VRESHNA, SHI E MASH TE MADH, ose kasollja ku
ruhet gruri të jetë i inadh".

302
 Si mund ta gjykoni dhe ju vetë, megjithse kanë
kaluar mijëra vjet, e megjithse mbishkrimi paraqitet në
formë lapidare, kuptohen lehtësisht si fjalët të marruna nji
nga nji ashtu edhe koncepti që shpreh.
Mbishkrimi i dytë që do të analizojmë sot me fjalët
"UJ" e "SHI", gjindet në Muzeun Arkeologjik Guarnacci
të qytetit të lashtë toskë Volterra.
Këtu kemi të bëjmë me nji levizje të madhe
revolucionare të mendimit. Mbishkrimi nuk ka përmbajtje
mistike, si ata që kemi lexuar deri tani, por dëshmon nji
teknologji të përparuar, në ndërtimin e nji çeshmes, me të
gjitha veçorit e saja teknike.
Në Muzeun e qytetit Volterra, mbi nji gur me formë
katrore, lexojmë këto fjalë:

"UIU E SHI KALE SHI ÇINA ÇESHMES.

LEUEM THUI... të marrë uj,
ARASHA THEN U MASE LAEI URE
ÇESHMES THEN SHU ME LATHA ".

Edhe këtu, pikë së pari duhet të nënvizojmë me

vendosmëri se fjala "çeshme" nuk vjen nga turqishtja,
ashtu si mund të jenë të bindur shumë shqiptarë, meqë në
shekullin e gjashtë para Erës sonë, turqit nuk gjindeshin
në Mesdhe dhe veçanërisht në Volterra. Edhe fjala
"çeshme" ësht nji nga ato të shumta që Turqit i
përvetësuan, kur erdhën në trojet e Pellazgëve. Tani që e
sqaruam prejardhjen e fjalës "çeshme", e cila pa dyshim
do të krijonte ngatrresa tek ata shqiptarë të bindur mbi
origjinën turke të kësaj fjale, ta ndërtojmë këtë mbishkrim
të dialektit etrusk, në të folmen e shqipes zyrtare të sotme:

"UJ E SHI. KALON SHIU NË ÇINI TË

ÇESHMES QË ZBRET E QË THITH NËPËR
303
 LESKRAN, ose filtër, THUI TA KËRKOI
LEJEN... për të marrë uj.
RASJA DHE THELLËSIA U MATEN QË TI
LEJ URË, ose kalesë, ÇESHMES,
TË THELLUAR SHUMË ME LEDHI,
d.m.th. me mura mbrojtëse".

Këtu kemi të bëjmë me nji shpjegim të qartë të

teknologjisë së përsosur që kishin arritur të parët tanë.
Megjithatë, në vështrim të parë, sapo del para syve ky
mbishkrim, fjalët që bëjnë pështypje fort të madhe janë
"UJI” e "SHIU".
A ka vallë nji tjetër gjuhë në botë që i thotë "UJ” ujit
dhe "SHI” shiut?

Rrjedhëshmëria e mbishkrimeve që kemi lexuar

deri tani vezullon si dielli në qiell dhe ësht i çiltër
interpretimi i tyre me anën e dialekteve të shqipes.
Shumë shkenctarë kanë bërë hulumtime mbi këtë
argument, e pothuaj se të gjithë kanë arritur në të njëjtin
përfundim, mbi bazën e përvojës së tyre të fituar mbas
gërmimesh të larmishëm.
A.V. Pearson e konsideron shqipen si çelësin për
interpretimin e disa mbishkrimeve të Kretës së lashtë.
Ne e përmendëm më parë se në lashtësi emri i
Kretës ishte KANDIA, që do të thotë se ata ishin të paisur
me dijeni. Nga ana tjetër, edhe Homeri në veprën e tij
"ODHISEA", e quan Kretën: "Ishulli i 100 qyteteve” dhe
shton se banorët më të cilësuar ishin Dorët.
Por ne e cituam më parë edhe Hans Krahe-n, i cili
thoshte:
304
 "Nji numër i madh fjalësh të clialektit dorik nuk
mund të shpjegohet me anën e greqishtes, por
shpjegohet me ligjet gjuhësore të ilirishtes".

Të njëjtën tezë e ka përvetësuar edhe shkenctari i

mirënjohur Norber Jokl, në veprën e tij: "Realleksikon
Der Vorgeschichte", botuar në vitin 1924. Ai shkruan:

"Sidoqoftë, ne vërejmë se trashëgimet linguistike që

vijnë nga gjuhërat e lashta të Ballkanit, si ajo e
Ilirëve dhe e Trakasve, janë lidhur ngusht me
gjuhën shqipe ".

Nji nga nji do t'i përmendim autorët më të shquar, të

cilët e kanë mbrojtur tezin e rrjedhjes së gjuhës shqipe
drejtpërsëdrejti prej pellazgo-ilirishtes. Por do ti bëjmë
kur ti vijë radha, për mos t'i mbledhur citimet gjithë se
bashku, për mos ta lodhur tepër mendjen.
Sot do të merremi me disa mbishkrime të shkurtëra
etruske, që gjinden n'Itali e që kuptohen vetëm me anën e
shqipes. Janë mendime me nji, me dy ose me tri fjalë, por
vijnë prej se largu si tasht ere, si flladi i pranverës, duke
na prue në zemër mesazhe me gjallëri të mahnitshme.
Në veri t'Italisë, e pikërisht në Val Camonica,
gjindet nji mbishkrim me dy fjalë dhe me dy figura
fëmije. Shkrimi që paraqitet nga e djathta në të majtë
thotë: "LE LENE". d.m.th. se i lutet Perëndisë në formë
epigrafike: "TË LEJ LENE".
Po aty gjindet edhe nji mbishkrim tjetër, formuluar
si shumica prej tyre, nga e djathta në të majtë, vetëmse na
trishton kur e lexojmë, e kur shohim se në fund të
shkrimit që thotë:

305
 "ENO HINE

Na del para syve nji figurë e stilizuar fëmie. Duket

se atje e kishin zakon t'i digjnin të vdekurit, prandaj kjo
enë hine do të thotë se ena ësht nji hinore, ose urnë për të
ruajtur hirin e të vdekurve.
Në Vai Camonica kemi zbuluar dy mbishkrime të
tjera, edhe këta të përbërë prej dy fjalësh. Njëra prej tyre
thotë:

"VREIU

dhe ësht paisur me dy pemë të stilizuara. Ndoshta atje

kishte pyje të dendura dhe i këshillonin njerëzit që të
kishin kujdes kur të hynin në atë pyll.
Mbishkrimi tjetër në Val Camonica thotë:

VINIRE"

por meqë nuk ka asnji vizatim për të na ndihmuar se pse

duhet vënë re, nuk jemi në gjendje ta kuptojmë arsyen e
mbishkrimit që na jep ndonji këshillë të mirë, pa dyshim,
por ne sot nuk e kuptojmë.
Por nuk ka dyshim se këto mbishkrime janë
shkrojtur me nji shqipe aq të qartë dhe në të vërtetë i
afrohen shumë shqipes zyrtare të sotme.
Përballë nji fenomeni të tillë, si nuk mund të habitet
njeriu? Mijëra vite kanë kaluar, kanë ndodhur gjëra
tragjike, luftëra, tërmete, epidemira të ndryshme. Vendi
ësht sulmuar gjatë shekujve prej barbarëve nga çdo lloj
race, që e kanë djegur e shkatërruar Shqipërinë, ia kanë
rrëmbyer tokat, duke vra e duke pre pa mëshirë, por,
306
prapseprapë shqiptari e ka ruajtur gjallë gjuhën e të
parëve, që, si e dimë ishin pellazgo-ilirët.
Si ësht e mundur që njeriu të ketë dyshim ose vetëm
rezervë, përballë provave kaq të qarta? Fatkeqësisht, këto
dyshime i kanë edhe disa shqiptarë të cilët, në vend që të
ndihmojnë që të përhapet kjo tezë që, piksëpari është për
të mirën e kulturës në përgjithësi, e veçanërisht në favor e
në nder të gjuhës shqipe.
Shqiptarët, midis stuhirave të ndryshme të historisë,
kanë qenë në gjendje ta ruajnë pas mijëra vjetësh, gjuhën
e atyre që e kanë ndriçuar botën me kulturë, gjuhën e
Pellazgëve, të nismëtarve të vërtetë të revolucionit të
mendimit, me anën e përhapjes të dijeve njerëzore.
Tani, disa shqiptarë presin që ndonji akademik i
huaj ta konfermoi zyrtarisht se shprehjet "UJ", "SHI",
"VREIU", "ANIA", etj... etj... i përkasin gjuhës shqipe!
Akademiku që disa shqiptarë prisnin na u paraqit,
për fat të mirë. Ai ishte Zacchari Mayani, i Univensitetit të
Paris-it "La Sorbonne" i cili botoi tre libra për ta
mbështetur çështjen e rrjedhjes së gjuhës shqipe nga
pellazgo-ilirishtja. Ai e mësoi shqipen, për të qenë në
gjendje të interpretojë dokumentet epigrafike t'Italisë, dhe
e bëri me mjeshtëri të madhe e me zell të jashtzakonshëm.
Ai ishte i huaj e nuk ishte në gjendje të zotëronte
disa shprehje dialektore që ne shqiptarët i kuptojmë, meqë
jemi rritur midis atyre që flisnin dialektet e ndryshme të
shqipes. E në të vërtetë, nuk ka ndryshime të mëdhaja në
dialektet e shqipes, po t'i barazojmë ato me dialektet e
gjuhërave të tjera.
Ne shqiptarët, me vetë sakrificat tona, duhet ta
imponojmë ketë të vërtetë: mos të presim gjithmonë prej
të tjerëve!

307
 Ne shqiptarët duhet ta nxjerrim në dritë këtë të
vërletë për të mirën e kulturës që, shpesh gëlltitet prej
propogandës të ma të fortit. Por duhet edhe t'i nderojmë
gjithë ata bashkatdhetarë që kanë vuajtur gjatë shekujve e
na kanë lanë trashëgim nji gjuhë, simbol i vërtetë i nji
bashkësic etno-kulturore.
Unë personalisht i jam mirënjohese Drejtorit të
Sektorit të Gjuhës Shqipe të Radio Vatikan-it, mikut
fisnik Gjon Gjomarkaj, i cili e mori përsipër ketë
iniciativë në favor të kulturës e në favor të gjuhës sonë të
bukur.

XI

Në pjesën e mëparshme lexuam disa mbishkrime të

shkurtëra, të cilët na shpjegonin diçka vetëm me nji, me
dy, ose me tri fjalë.
Sa i qartë ishte mbishkrimi që thoshte:

"VREIU"

Kjo ësht forma pësore e shqipes: kemi plot shembuj

që shprehen në këtë formë, si psh. RUIU, AFROIU,
LARGOIU, etj...
Sot do të vazhdojmë leximin e fjalëve të tjera fare të
shkurtëra që gjinden në muzeume të ndryshme t'Italisë.
Pothuajse të gjithë paraqiten të shkrojtura nga e djathëta
në lë majtë, dhe fjalët nuk janë të ndara njëra prej tjetrës,
kështu që çdonjëri prej koncepteve i ësht ngjitur tjetri,
duke formuar shkrimin bustrofedik.
Deri tani kemi hasur pak mbishkrime me kuptimin
e çdo fjale të ndarë prej tjetrës. Njëri prej tyre ishte
mbishkrimi i Durrësit, që thoshte:
308
 "DËSHPËROHU E QAJË, MEQË JE ME
ANKTH, POR DORËZOJA TOKËS SË
NGROHËT, PËRKRAHJES HYJNORE
DHE HAJRIT".

Kurse mbishkrimi tjetër i Shqipërisë, zbuluar në

Kosovë, paraqitej me fjalë të ngjitura njëra me tjetrën dhe
thoshte, si besoj se e mbani mend, kështu:

"PËRTEJ TOKËS, PËRTEJ TË MADHIT

NATË QOFTË ME HAJËR"

Na bën mirë, kohë pas kohe, ti përsërisim disa nga

mbishkrimet që kemi lexuar më parë, në mënyrë që të
kenë lidhje me të tjerët që do të zbulojmë gjatë
bisedimeve tona.
Sot e kishim programuar të lexonim disa nga
shprehjet e shkurtëra, të vulosura mbi gurë nga të parët
tanë. Njëri nga këto mbishkrime gjindet në muzeqn e
qytetit Adria, mbi nji vazo prej terakote dhe shprehet
pikërisht kështu:

"KE PLU"

Jam e bindur se nuk mund të ketë asnji shqiptar në

botë që mos ta kuptojë shprehjen: KE PLU, ose KE
PLUHUR.
Duket se edhe këtu kemi të bëjmë me nji urnë për të
ruajtur hirin e të vdekurve. Por, në vend që të shkruaj
"ENO HINE" si e vërejtëm në Val Camonica, këtu hirin e
quan pluhur; dhe nuk ka dyshim se hiri ësht pluhur.
Pa dyshim, ësht interesant të vërtetohet vazhdi-
mësia e fjalës pellazgo-ilire PLU, në gjuhët e ndryshme.
309
Në shqip bëhet Pluhur, në ilalisht: Polvere, në latinisht:
Pulvis, në frengjisht: Poussiër ose Poudre, në spanisht:
Polvo, në anglisht: Powder.
Dikush mund edhe të thotë se kjo fjalë rrjedh nga
latinishtja. Kjo gjë nuk ësht e mundur: mbishkrimi i
përket nji periudhe përpara se të ekzistonte njcriu,
prandaj, lashtësia e kësaj fjale ësht e pa kontestueshme.
Këto mbishkrime janë të gjuhës etruske, e cila si e
dimë, rrjedh prej pellazgo-ilirishtes, si na e dëshmojnë
dokumentet epigrafike.
Kjo gjuhë që sot flitet vetëm në Shqipëri, gjatë
shekujve ka pësuar disa ndryshime ose shqiptime të reja,
si ësht e natyrshme që të ndodhi në të gjitha gjuhët.
Në lashtësi, Romakët e morën gjuhën e Etruskëve
dhe gjatë shekujve me shkallëzimin e randësisë së tyre,
formuan latinishten. Por latinishtja ishte gjuhë tepër e
lëvruar, të cilën mund ta flisnin vetëm ata që ishin të
paisur me kulturë të lartë. Kështu, gjuha e popullit u bë
italishtja dhe gjuhët e tjera neolatine.
Për ta shpjeguar më mirë çeshtjen e rrjedhjes së
këtyre gjuhëve nga pellazgo-ilirishtja, të mbështetemi mbi
disa autorë të shquar, si psh. Seneca, i cili shkruan:

"Etruskët e numëronin me 'saecula' historinë e tyre

dhe mendonin se 'Saeculum' i parë kishte filluar
midis viteve 1200-1100 para K.

Në këtë periudhë, si dihet fare mirë, nuk kishte as

romak, as latin.
Nji dëshmi tjetër na vjen nga Tito Livio, që
praktikisht jetoi në fund të Erës së vjetër dhe në fillim të
Erës sonë, po ashtu si edhe Seneca.

310
 Tito Livio na jep këtë informatë, mbi idiomën e
Etruskëve, në shekullin e IV para K. Ai shkruan:

"Kam të drejt të besoj se në atë periudhë, studentëve

Romakë i mësohej rregullisht letërsia etruske, ashtu
si sot i mësohet atyre ajo greke".

Nuk ka dyshim, pra, se pellazgo-ilirishtja, me

ndërmjetësinë e etruskishtes ësht zhvilluar në latinishte
dhe në gjuhët që rrjedhin prej saj. Për ta mbështetur këtë
tezë tonën edhe mbi nji tjetër shtyllë mbartëse, le t'i
citojmë edhe fjalët e Herodot-it:

"Etruskët e flisnin gjuhën e nji populli të lashtë, që

jetonte në krahinat e Mesdheut, para ardhjes të
Grekëve".

Sidoqoftë, ne tani e dimë fare mirë se ai populli

ishte ai i Pellazgo-Ilirëve.
Këtë fakt na e dëshmojnë edhe tre autorë italian të
mirënjohur, të cilët kanë rrojtur në fillim të shekullit tonë:
Ribezzo pranon konkordance të shumta midis
onomastikës Venete, Japixhe, Ilire dhe Shqiptare.
Elia Lattes afermon se nuk ka asnji arsye që mos të
pohohet origjina Ilire e popujve Italik.
Alferdo Trombetti, Profesor në Universitetin ma të
lashtë të botës, ai i Bolonjës, njeri me kulturë të
jashtzakonshme, i cili më vonë u emërua Senator,
konfermon se fiset Ilire u përhapën në tërë Gadishullin
Italik, nga Venediku në Puglia e në Kalabri.
Trombetti ishte glotolog i famshëm dhe mbas
germimesh e studimesh të thella mbi gjuhët e ndryshme,

311
kishte arritur ta mbështeti tezin e monogjenezës, ose e nji
rranje të përbashkët, të të gjilha gjuhëve.
Ësht nji tezë me interes të madh fakti se gjuhët e
ndryshme të botës, të kenë nji prejardhje të përbashkët.
Dëshiroj edhe unë ta kuptoj sistemin mc të cilin Trombetti
arriti në këtë përfundim. Por, tash për tash jam në gjendje
t'i ndaj familjet gjuhësore në dy trungje të mëdhaja: gjuha
e Pellazgëve ose Indo-Evropiane, dhe gjuhët Aziatike.
Turqishtja më ka ndihmuar shumë të kuptojë fjalë të
gjuhës japoneze dhe koreane, por kam patur vështirësi me
gjuhën kineze. Kurse gjuhët arabe dhe ato të Afrikës në
përgjithësi, në nji farë mënyre, kuptohen me anën e
turqishtes. Turqit, nga nji anë kanë marrë prej tyre dhe nga
ana tjetër ia kanë lanë shprehjet e të foimes së tyre, gjatë
udhëtimit, në zaptim e sipër të këtyre trojeve.
Tezi i monogjenezës të të gjitha gjuhëve, me
intereson pa masë. Por tashpërtash jam tepër e zanë në
zbërthimin e atyre Euro-Mesdhetare, prandaj do të më jetë
e pa mundur ta dëshifroj këtë argument me interes të
jashlzakonshëm të Trombetti-t.
Sot e kishim programuar të flisnim mbi shkrimet e
shkurtëra, por përmendëm vetëm fjalën ”KE PLU”, meqë
patëm nevojë për disa shpjegime. Ato qenë të nevojshme:
tani që i sqaruam pikat kryesore, në pjesën e ardhëshme
do të lexojmë mjaft dokumente epigrafike të shkurtëra,
por të përsosura në domethënien e tyre.

XII

Si e premtuam në pjesën e maparshme, sot do të

lexojmë mbishkrime të shkurtëra etruske që kuptohen me
anën e shqipes, e cila, si e përsëritëm shpesh, ësht gjuha e
vetme, përsa mund ta konstatojmë ne, që i ka ruajtur
karakteristikat e të folmes pellazgo-ilire.
312
 Në Artimino, afër Firenze-s, kemi këtë mbishkrim:

"KU LE NISEMI"

Këtu kemi të bëjmë me nji mbishkrim që dëshmon

botkuptimin kozmogonik të Etruskëve. Nji mendim i tillë
shkrojtur mbi nji varr, na shpjegon se "nga vendi ku kemi
lindur, që është kjo botë, po s'andejmi do të nisemi për nji
botë tjetër".
Misticizmi i Etruskëve nuk i lejonte atyre të
mendonin se çdo gjë mbaron në këtë botë. Kur shkruanin
"NISEMI", pa dyshim, aso kohe të gjithë e kuptonin se
"për ku niseshin". Kurse ne mund ta imagjinojmë se jeta e
tyre vazhdonte në nji tjetër përmasë.
Në FELTRE, midis Triestes e Venedikut, lexojmë
këtë shprehje zije:

"ZI PA NALE"

Ky ësht nji mbishkrim i trishtueshëm, që na e

trasmeton edhe neve trishtimin e madh të kësaj familjeje,
e cila ka vuajtur zira të vazhdueshme. Dhimbja e
dëshpërimi janë aq të mëdhaja, sa nuk kanë patur as
mundësi të bëjnë nji lutje të shkrojtur, duke qenë
krejtësisht të hutuar nga çfar i ka ndodhur.
Ky mbishkrimi tjetër që gjindet në hyrjen e
Universitetit të Perugia-s, ku kemi lexuar edhe
mbishkrime të tjera, si psh. "LA FISI FARI LA", ose "LA
VAJIN", shprehet me këto fjalë:

"LAN VETILANE URIA "

Kur thotë se e la vetin, sigurisht do të ketë kuptimin

se e la trupin, prandaj tashma nuk ka "URI", dhe nuk ka
313
nevojë ta ushqejë veten: nuk ka ma nevojë për të "hangër"
bukë.
Mund ti japim interpretime të ndryshme këtij
mbishkrimi, ose ma mirë domethanjes mistike të tij, por,
çdonjëri prej nesh ta analizojë personalisht. Nji pikë mund
të ketë randësi nga pikpamja gjuhësore, ose mund të jetë
thjeshtësisht vetëm nji koincidencë. Fjala "HANGËR", në
anglisht e ka kuptimin e urisë. A ka të bëj vallë me
"URINË" e gjuhës shqipe?
Nji tjetër mbishkrim i Perugia-s thotë.

"ARKAZINI TANNIA"

Këtu nuk kemi nevojë as për shpjegim dhe as për

komentim, me përjashtim të fjalës TANNIA, në vend që
të thotë TONIA, si kishim me e thanë ne në gjuhën shqipe
të sotme.
ARKA ZINI TONIA, pa dyshim do të thotë se ajo
pjesë varri i përket familjes së tyre. Ende sot disa familje
e pregadisin vendin e varrimit të tyre dhe të pasardhësve.
Fatkeqësisht, shumica e këtyre mbishkrimeve janë
zbuluar nëpër varreza, prandaj janë me përmbajtje të
hidhëruara. Megjithatë, na shpjegojnë mjaft gjëra
interesante. Na japim të kuptojmë mbi besimin e tyre të
fortë në nji jetë tjetër ma të mirë se jeta e kësaj bote.
Vdekjen nuk e quajnë me emrin e vet, por shkruajn: "LA
ROI" d.m.th. e la të rrojturit në këtë botë, për arritje ma të
përsosura.
Nji tjetër veçori e vërejmë se në asnjërin prej këtyre
mbishkrimeve gjinden emrat e njerëzve. Shkruajnë vetëm
lutjen dhe lavdërimin e personit, ose të ngjarjeve
historike, si psh. ato që flasin për ngjarjet që kanë ndodhur
me anije. Por emri i personit nuk përmendet fare.
314
 Ndoshta në besimin e tyre e kishin për bestytni t'i
shkruanin emrat, meqë Perëndia i njeh dhe i gjykon ai
velë. Nga ana tjetër, edhe në fenë muslimane, nuk vihen
emrat nëpër vorret e njerëzve, por vetëm disa shprehje të
Kuranit.
Në njërin prej sarkofagjeve të shumta të Chiusi-t,
lexojmë:

"LA ROIPA VUI"

Ne kishim me thanë sot: "vdiq pa vuajtur".

Të dashurit e atij personi, ndoshta e konsideronin si
nji dhuratë të qiellit, ose si përkrahje hyjnore faktin që i
dashuri i tyre të kishte kaluar në jetën tjetër pa mundime.
Kush nuk do ta konsideronte po ashtu, edhe sot, nji
ngjarje të tillë?
Në njërin prej varrezave ma të bukura e ma të
mëdhaja të qytetit të lashtë Tarquinia, tekstet nuk janë
ngulitur mbi gur ose mbi pllakë bronzi, por paraqiten të
shkrojtur pranë pikturave murale të kryera me mjeshtëri të
madhe. Nji nga mesazhet ma të shkurtëra thotë.

"NEITHNIA"

Ne sot do të thonim "NË IDHËRIM", por baza e

fjalës ësht "Idhnia", edhe sot.
Poshtë mbishkrimit, ësht pikturuar me ngjyra figura
e nji gruaje, e cila po i thotë këto fjalë nji burri të madh e
të fortë. Ky po e ndigjon gruan me vemendje dhe pranë tij
gjindet mbishkrimi me përgjegjen që i jep asaj, por
fatkeqësisht, koha ka bërë në mënyrë që mos të mund të
lexohet përgjegjëja e tij, meqë e ka mbuluar me njolla
lagështie. Mjerisht nuk do ta dimë kurrë atë përgjegje që
shoqëron nji punim të pikturuar me zotësi dhe harmoni!
315
 Në të njajtin vorr, ku dhomat e mëdhja janë të ndara
nga koridore të gjata, dhe kudo gjinden piktura me
mesazhe të ndryshme, në njërin prej mureve paraqitet nji
skenë lufte, përsipër së cilës ësht shkrojtur kjo shprehje
lapidare:

"U THUSHTE"

d.m.th. u THASHTË, ose të flitet gjithmonë për këtë faqe

historike të lavdërueshme.
Edhe ne u urojmë atyre me gjithë zemër, që ajo
ngjarje e randësishme të jetë ë përhershme, dhe gjithë ata
që e lexojnë atë mbishkrim, ta dinë se Etruskët kanë kryer
diçka që vlen të kujtohet për gjithmonë.
Por ne do ta kujtojmë për gjithmonë, jo vetëm atë
ngjarje të randësishme, në të vërtetë ne nuk do ta harrojmë
kurrë gjithë veprimtarinë e qytetërimit të tyre të lulëzuar.

XIII

Në Tarquinia, midis fushave të gjelbëra, kodrave të

lulëzuara, që, si valët e detit ngrihen e ulen në nji hapërisë
ta madhe, duke krijuar nji skenar të mahnitshëm dhe që
me ngjyrat e ndryshme të luleve, asgjesohen andej kah
horizonti, duke lanë nji hulli paqe të madhe.
Atje gjinden shumë vorreza ertruske me bukuri të
madhe nga pikpamja artistike, arkitektonike dhe
epigrafike.
Njëri prej këtyre vorrezave më interesante është ai i
Hyjneshës me krah "VEND” dhe i "KAH-RUN-it.
Sapo hyn brenda, në anën e majtë të portës, gjindet
figura e Hyjneshës, pikturuar në mur me ngjyra të
ndryshme. Në madhësi, Ajo e zen murin nga dyshemeja
316
deri në tavan. Përposht kainbëve të Hyjneshës gjindet e
shkrojtura "VEND".
Në anën e djathtë të portës, na paraqitet "KAH-
RUN-i". Edhe ai ësht pikturuar mbi mur, me të njëjtat
masa, ngjyra dhe harmoni të Hyjneshës. Edhe këtu,
përposht kambëve lexojmë: "KAH-RUN".
Sipas Mayani-t, Hyjnesha "VEND" kishte randësi të
madhe tek Etruskët, meqë Ajo ishte Hyjnesha e "VENDFT
TË DASHUR", d.m.th. e Mëmëdheut. Ajo vetë i
shoqëronte martirët e Atdheut, në parajsën e herojve.
Kishte krah të mëdhenj për të fluturuar dhe në dorë
mbante nji vravrashkë, për ta ndriçuar rrugën. Kurse
"KAH-RUN-i", edhe Ai me krah të mëdhenj e kishte për
detyrë t'i hapi portat e ndryshme me shpatën e tij
dytehëshe, që e mbante gjithmonë me vete.
Tre muret e këtij vorri janë stolisur me piktura e
vizatime simbolike, me ngjyra të ndryshme dhe të gjalla.
Përposhtazi gjindet mbishkrimi që i ësht kushtuar Atij që
pushon në atë vend. Afro çdonjëri prej këtyre mesazheve
fillon me këto dy fjalë:; "ANI NASH".
Ky vorr u zbuiua në vitin 1987 dhe ata që e zbuluan,
duke pa se mbishkrimi fillonte me të njëjtët fjalë,
menduan se vorri i përkiste familjes "ANI NASH".
Por ne Shqiptarët e dimë se nuk ka të bëjë me
mbiemrin e nji familjes, por ësht forma dialektore e
shprehjes: "nga ana e jonë, ose prej nesh". Aso kohe letra
e alfabetit "J" nuk ekzistonte.
Në vëllimin tim të dytë mbi Qytetërimet e Lashta
Mesdhetare. me titull; "L'Etrusco Lingu Viva"
(Etruskishtja gjuhë e gjallë), i kam përmbledhur,
fotografuar dhe interpretuar këto mbishkrime, fjalë për
fjalë, në etruskisht, shqip, italisht dhe anglisht.
Ësht interesant të konstatohet se në këto
mbishkrime, se si disa prej fjalëve e kanë ruajtur origjinën
317
pellazgo-ilire, në gjuhët neolatine e bilc deri në gjuhën
angiishte.
Lc të analizojmë këtu dy nga shembujt ma
interesantë:
"LIRI" thuhet në gjuhët pellazgo-ilire, etruske dhe
shqipe; në italisht bëhet LIBERTA', në latinisht:
LIBERTAS: në frengjisht: LIBERTE' dhc në anglisht:
LIBERTY.
Fjaia tjetër që do të analizojmë sot dhc që e ka
ruajtur rranjën e saj të lashtësisë, ësht fjala "APUN", e cila
e ruan formën origjinale në gjuhët e lashta dhe në shqipe,
kurse në italisht bëhet: APERTO, në latinisht APERTLJS,
në frengjisht: OUVERT, në anglisht: OPEN.
Nji nga mbishkrimet që fillon me fjalën APUN,
gjindet në Tarquinia në nji nga vorrezal ma të bukura
‘Ttalisë, por që vendasit mc pa-drcjtësi e quajnë:
Dell'Orco", d.m.th. vorri i mostrit. Se si dhe se pse kanë
irritur ta turpërojnë në këtë mënyrë nji varr momumental
të stolisur me piktura murale në dhomat e në koridoret e
ndryshme me të cilat ësht paisur nji vepër kaq
madhështore, nuk ësht lehtë të shpjegohet.
Njërin nga mbishkrimet që gjinden brenda këtij
varri, unë e kam vënë mbi mbulesën e librit tim lë fundit,
bashkë mc pikturën murale që paraqct profiiin c nji gruas,
punuar me mjeshtri të madhe. Sipër kokës së gruas, nja
dhjetë centimetra ma lartë, gjindet ky mbishkrim, me
përmbajtje filozofike:

"APUN KAH FAUA KE FAUE"

Por tani të kthehemi përsëri në vorrin "VEND" dhe

"KAH-RUN" dhe të lexojmë mbishkrimin që gjindet në
pjesën e majtë të murit, ku hyjnesha dhe KAH-RUN-i
318
janë pikturuar, njëra në fillim të mbishkrimit dhe tjetra në
fund. Ky ësht mbishkrimi i vetëm i këtij ambienti që nuk
fillon me fjalët "ANl NASH", megjithse e gjejmë atë
shprehje pak ma poshtë.
Së pari ta lexojmë atë ashtu si paraqitet në formën
dialektore, mandej e përpunojmë ashtu si do ta thonim ne
sot në gjuhën tonë. Sidoqoftë, me pak vemendje, çdo
shqiptar e kupton lehtësisht edhe përbërjen e saj në
formën primitive. Ja, pra si paraqitet ky mbishkrim:

nFEL ANINAS FE LUS KLAN AIIAFERS IU RU

xxir.
Si mund ta gjykoni edhe ju vetë, ndryshime
shqiptimit të fjalëve janë fare të vogla. Ne sot nuk the.
FEL, por FAL; nuk themi ANI NASH, por ANA NESh,
ose ma korekt: PREJ NESH: nuk themi I AFËRS, por I
AFËRT. Përsa i përket këtyre ndryshimeve të vogla, unë i
konsideroj me shqipen zyrtare, ose letrare, por kush mund
të na sigurojë se ende sot nuk përdoren të njëjtat shprehje,
në ndonji nga dialektet e Shqipes?
Sidoqoftë, ta radhisim këtë mbishkrim në të folmen
e shqipes së sotme:

nU FAL NGA ANA JONË ME FE LUTJA:

KLANVE, ose pjestarve të gjakut të tij, AII
AFËRTIU RU XXII vjet"

Shprehja "IU RU" ësht krejtësisht shqip: nuk besoj

se mund ta gjejmë ketë formë shprehjeje në nji gjuhë
tjetër.
Në pjesën e maparshme, në Val Camonica lexuam
fjalën "VREIU", e cila bashkë me "IU RU" dhe shumë të
319
tjerë më "IU", janë qindpërqind shqiptare, dhe vazhdojnë
të përdoren, pa dallim dialckti, në shqipen letrare të
sotme.
Më parë e përmendëm, "KAH-RUN-in dhe detyrat
që i janë përcaktuar. Por fjala RUNE ka edhe nji veçori
tjetër të randësishme, sidomos përsa i përket popujve në
veri t'Evropës. RUNE i quanin ata tekstet e tyre të shejta,
të cilët i shkruanin mbi dërrasa dhe ata duhet të ruheshin
me kujdes, kështu që emri i tyre mbeti: "RUNE".
Mbi "RUNE-t" ka shkrojtur edhe historiani romak
Publio Cornelio Tacito, në veprën e tij "Gjennania".
Fatkeqësisht kanë mbetur fare pak ekzemplarë të
shkrimeve RUNE, meqë si e thamë, ishin shkrojtur mbi
dërrasa dhe druri nuk e duron lagështinë.
Si mund të konstatojmë, këto fjalë kanë lidhje njëri
me tjetrin, si në thelb, ashtu edhe në përmbajtje.
Yjnesha "VEND" i shoqëronte martirët e "VEN-
DIT" tyre të dashur në parajsen e herojve.
KAH-RUN-i ia hapte portat, për t'i shoqëruar ata në
nji përmasë jete të përhershme, KAH RUHEN për
gjithmonë personat e meritueshëm.

XIV

Në pjesën e maparshme thamë se "RUNE" ishin

shkrimet e shejta të popujve t'Evropës qëndrore dhe të
veriut. Edhe sot, ato mbishkrime të rralla që kanë mbetur
të shkrojtura mbi dërrasa, i quajnë "RUNE".
Të gjithë artikujt që kam lexuar mbi këtë argument,
shpjegojnë mjaft gjëra mbi RUNE-t, duke e përdorur
vazhdimisht këtë fjalë, por deri tani askush nuk ka
menduar të përpiqet e ta kuptojë domethanien e fjalës
RUNE.
320
 Sidoqoftë, tani ne e dimë se çfar janë "RUNE" et, e
dimë se KAH-RUN-i i përcillte ata që e kishin lanë këtë
botë, në nji përmasë jete KAH-RUHEN cilësirat e mira të
shpirtit të njeriut. Ai, me shpatën dytehëshe, i hapte dyert
njerën pas tjetrës, për të arritur në vendin KAH RUHEN
vlerat e larta.
Emri i këtij personazhi u muar nga Latinët, të cilët e
quajtën CHARON (në shqip: KAH-RON), kurse në
gjuhën italishte u trasformua në CARONTE. Edhe këtu,
domethania e emrit KA RONTE ësht e njëjta.
Dante Aligieri e përmendë shpesh CARONTE-n, si
personin që i shoqëronte të vdekurit në bregun tjetër të
lumit, me barkën e tij.
A e dinte vallë Aligieri origjinën e kësaj fjale:
Unë personalisht nuk besoj se e dinte, ashtu si nuk e
dinë ende sot ata që studiojnë e shkruajnë mbi RUNE-t!
Por për fat të mirë, shqipja i ka ruajtur këto fjalë e
kështu ne jemi në gjendje t'i kuptojmë dokumentet
epigrafike të lashtësisë dhe ti komentojmë.
Pak më tej nga vorri VEND-KAH-RUN, gjindet
edhe nji tjetër, që ësht mjaft ma i vogël, por plot me
stolisje.
Sapo hapet porta e jashtme, na del para syve nji
shkallë që zbret posht shumë thellë. Në fund të shkallës,
përballë, gjindet nji derë bojkafe brenda nji suazi të madh,
të pikturuar me forma gjeometrike që ka ngjyra të
ndryshme. Në çdo njerën prej flegrave të derës, na
paraqitet me ngjyra nji figurë personi. Njërin prej tyre e
njohim me-njiherë, meqë ësht KAH-RUN-i, dhe e njohim
jo vetëm se mban në dorë shpatën dytehëshe, por edhe nga
shkrimi që gjindet mbi mur, përsiper kokës së tij.
Kurse figura në të majtën e derës dhe shkrimi që e
shoqëron atë, janë të damtuara, prandaj nuk ësht e mundur
321
të përcaktohet se kujt i përket. Megjithatë, ato pjesët e
kostumit të tij me ngyra të forta që i kanë shpëtuar
damtimit, paraqiten të veshur e mbathur mirë.
Kishte me qenë e dobishme po të ishim në gjendje
ta lexonim edhe atë mbishkrim që mbaron me letrat SO.
Por, meqë mbishkrimi i KAH-RUN-it ësht ruajtur mirë, ta
lexojmë atë ashlu si paraqitet e mandej ta interpretojmë në
të folmen e shqipes së sotme:

"KAH RUN KHUN KHU LIS"

Edhe kështu si ësht shkrojtur mijëra vjet ma parë,

me pak vemendje, jemi në gjendje të kuptojmë se çfar do
të thotë. Por për të qenë ma të qartë për ata që kanë
vështirësi me format dialektore, ta shkruajmë në shqipen
letrare të sotme. Sidoqoftë, ma parë të themi dy fjaië mbi
kuptimi që ka këtu fjala "LIS" që mos të ngatërrohet me
fjalën "LISA", dhe njikohësisht ta shpjegojmë edhe
kuptimin simbolik të fjalës "DERA".
Fjala "LIS" këtu nuk ësht në formën e shumësit
"LISA", si e lexuam në mbishkrimin e Firenze-s që
thoshte:

"KRIJUESIT E FISIT QEN KU FEKSI DRITA DHE

KA LISA"

Këtu e ka kuptimin etnografik, si psh. "NJERI LIS",

njeri që ka cilësira vetiake të veçanta. Kurse, kur përdoret
për mburrjen e fisit, thuhet: "LISII GJINISË".
DERA, në gjuhën shqipe, e ka edhe kuptimin e
familjes: ne themi: "IU MBYLL DERA" kur ndodh nji
fatkeqësi e madhe në nji familje dhe shuhen pjestarët ma
të randësishme të asaj familjeje.
322
 Por DERA e këtij vorri, si na e thotë mbishkrimi, ka
të bëjë me kalesën nga nji jetë në tjetrën. Ne kështu do ta
thonim në shqipen e sotme letrare:

"KAH RUHEN KUND (ose vend) KU (gjindet) LISI

(i Gjinisë)”.

Nuk duhet të harrojmë kurrë se format e shkrimit

lapidar janë gjithmonë ma të shkurtëra: nuk ka vend për t'i
plotësuar frazat. Kështu bëhej në lashtësi e kështu bëhet
edhe sot.
Tani që vizituam disa nga vorrezat ma të bukura të
Etruskëve, ku takuam yjneshën me krah VEND, e cila i
shoqëronte martirët e mëmë-dheut në parajsen e herojve,
dhe KAH-RUN-in, që i hapte dyert njerën pas tjetrës për
ti lejuar atyre që e meritonin, të arrinin në vendin që i
përkiste.
Tani që lexuam edhe mbishkrimin e fundit që flet
për vendin ku gjindet LISI I GJINISË, të analizojmë dy
reperte arkeologjike me vlerë të madhe e me bukuri
vezulluese.
Njëri nga repertet ësht skulptura e dy kuajve me
krah që gjindet në muzeun arkeologjik të qytetit
Tarquinia, dhe tjetri ësht kali me krah i shkullit IV para
K., zbuluar në Kolonjë te Shqipërisë.
Dy kuajt e Tarquinia-s, si dhe ai i Kolonjës, janë të
paisur me larmi tematike që shpërthen në shkallëzimin
poetik të nji dinamizmi të gjallë dhe na dëshmon se me
krahët e tyre të gjëra e të hapura, ato po nisen për në
hapsira të pakufizuara.
Nuk mund të ketë njeriu asnji ndërdyshje, duke
vështruar këta dy reperte arkologjike se arti, në të dy
brigjet e Adriatikut kishte arritur përmasa fort të larta.
323
 Pararendësit e këtij qytetërimi të lulëzuar, ne e dimë
se kanë qenë Pellazgët yjnor, të cilët i kishin mësuar
nipërve dhe stërnipërve të tyre zejtarinë, artin, alfabetin
dhe nji gjuhë të përbashkët.
Dhe ne tani, me epërsi shpirtërore dhe me pa anësi,
e kemi për detyrë t’i mënjanojmë dinakët, të cilët për
interesa vetiake nuk lejojnë hulumtime të çiltërta. Ne
duhet ta vendosim përpara reflektorve të forta këtë
qytetërim të të parëve tanë të përbashkët që u bë shkak e
arsye e arritjeve të mëdhaja të ditëve tona.

XV

Ne e dimë se kemi Toskët e Italisë dhe Toskët e

Shqipërisë së jugut.
Shpesh e kam pyetur veten mbi arsyen e këtij emri
të përbashkët. Por, shpesh më kanë pyetur edhe të tjerët se
si, se pse dhe se kur ka ndodhur që këto dy vende mjaft të
largëta njëri prej tjetrit, të quheshin në të njëjtën mënyrë.
Duke bërë disa supozime, ndoshta mund edhe të
jemi në gjendje të japim nji shpjegim që na duket mjaft i
logjikshëm, por nuk duhet ta konsiderojmë se e kemi
zgjedhur këtë problem krejtësisht.
Nga Seneka mësuam se Etruskët kishin ardhur në
Gadishullin e Apenineve në shekullin XII-XI para K.
Etruskët e quanin veten e tyre RESE, ndoshta pse
konsideroheshin të ndriçuar si rrezet e diellit, ose për të
nënvizuar se ishin rrezet e Vendit të tyre Iliria. Ky lajm i
emrit RESE ësht i pa kontestueshëm, meqë e gjejmë të
shkrojtur në të gjitha repertet arkeologjike.
Fiset e tjera ilire në Gadishullin e Apenineve, e
quanin vendbanimin e Etruskëve ETRURI, meqë e
konsideronin atë si vendin e njerëzve me tru. Ky kuptim
324
ka analogji edhe me emrin RESE. Të jesh i ndriçuar, do të
thotë të jesh njeri me tru, me mend, ose me nji fjalë, njeri
i zgjuar.
Deri këtu e gjejmë logjikën e analogjisë midis
emrave REZE dhe E-TRURI.
Ma vonë, kur Romakët i zaptuan ato krahina,
Etrurinë e quajtën TUSHA, nga ku, ndalngadalë me anën
e shqiptimeve të ndryshme TUSH u ba TUSKA e ma
vonë TOSKANA.
Por ky argument bahet edhe ma interesant kur
mendojmë se TUSHA në gjuhën shqipe ësht emri i nji
zogu me pupla të zeza e me sqep të verdhë, i cili këndon
ma bukur se bilbili. Në italisht këtë zog e quajnë merlo, që
ndoshta ka të baj me emrin tjetër të këtij zogu në shqip, që
ësht mëllinja.
Por TUSHA, si në Shqipërinë e jugut ashtu edhe në
atë të veriut dhe në Kosovë, ësht emër femror. Pikërisht
në Romë gjindet nji zonjë Shkodrane, e cila e ka emrin
TUSHA. Edhe njëra prej kushërirave të mija që rron në
Tiranë, e ka emrin TUSHA VLORA.
Në këtë pikë të depërtimit të kësaj fjale, na duket e
arsyeshme të bajmë nji konsiderim, që na duket krejt i
logjikshëm:
Roma ishte përbërë nga popuj me prejardhje të
ndryshme, prandaj nuk ishte e mundur që të gjithë t'i
shqiptonin fjalët në të njajtën mënyrë. Nga ana tjetër,
gjuha, ose e folmja e njerëzve ësht diçka e gjallë, prandaj,
me hir a pa hir, pëson ndryshime të vogla ose të mëdhaja,
sipas periudhës historike ose sipas shqiptimit të grupit
sundimtar.
Kështu, sipas mendimit tim, emri TUSHA, me
kalesën e kohës u ba TUSKA, TOSKA e TOSKANA.

325
 Përsa i përket Shqiperisë, kur Romakët e zaptuan
Ilirinë mbas 51 vjetëve luftash të rrcpta. (229-168 para
K.), e vunë re se Ilirët e flisnin të njajtën gjuhë të
Etruskëve, që ata i quanin TUSHK, ose TOSK, e kështu i
quajtën në të njajtën mënyrë edhe popujt e Ilirisë të sapo
zaptuar.
Ky ësht opinioni personal i im, e mund të
konsiderohet si njëri prej tezave të ndryshme, nëse nuk do
të kcmi lajme të tjera ma bindëse.
Për ta thelluar plotësisht këtë çështje, duhet të kemi
gjithmonë parasysh se edhe sot në Itali, vendet ku banuan
Etruskët në përgjithësi, dhe jo vetëm në Toskana, quhen
TUSHA. Dhe si e konstatuam më sipër, emri TUSHA ka
kuptim vetëm në gjuhën shqipe.
Po pse mund të pyesi dikush? Pergjëgjeja vjen
vetvetiu: pse atje ësht ruajtur idioma e Pellazgo-Ilirëve,
kurse në vendet e tjera ka pësuar ndryshime të mëdhaja
ose të vogla.
A duhet të mburremi për këtë fakt? Jo, ma mirë mos
ta bëjmë nji gjë të tillë. Shqiptari, me karakterin e tij të
forlë, nëse nga nji anë ka merita të vërteta për ruajtjen e
gjuhës të të parëve të mbarë Mesdheut, nga ana tjetër kanë
lojtur rol të randësishëm edhe faktorë të tjerë gjeografikë,
klimatikë, historikë etj...
Në të vërtetë, mburrja ëshl kompleks inferioriteti,
ose fillimi i dekadencës, gjëra këto që e damtojnë
kulturën.
Kultura ka nevojë për KURESHTJE të madhe e për
gërmime të vazhdueshme, përtej kufijve shtetëror, meqë
kultura i përket mbarë njerëzisë.
A thua vallë se valët e mendimit kanë nevojë për
pasaportë, për t'u hedhur në të kaluarën, në të tashmen ose
në të ardhshmen? Jo në asnji mënyrë.
326
 Ne duhet të jemi të dijshëm për këtë pasuri
gjuhësore fort të çmueshme që kemi patur fatin ta ruajmë,
por të jemi të dijshëm me urtësi e me thjeshtësi të madhe.
Ësht për tu çuditur kur disa shkenctarë të shquar
zihen e grihen meqë teza e tyre në diçka që kanë zbuluar,
nuk përputhet plotësisht.
A nuk përputhet vallë për çështje politike, për
çështje prestigji apo vetëm për çështje xhelozije?
Shkenctar i vërtetë ësht ai që punon në favor të
kulturës dhe të përparimit në përgjithësi dhe jo për të bërë
propogandë. Shkenctari i vërtetë e ka për detyrë ta
përmirësojë botën, e prandaj duhet të punojë për të mirën
e mbarë njerëzisë.
Nji gja e pa kuptueshme, ta quajmë nji mosmarrë-
veshje ka ndodhur midis dy profesorave të Universitetit la
Sorbonne të Paris-it.
Njëri prej tyre ishte Mayani, i cili zbuloi se me anën
e gjuhës shqipe, kuptohet etruskishtja. Ai e studioi
shqipen dhe botoi tre libra, për ta përkrahur këtë çështje.
Këto libra u përkthyen në shtatë gjuhë, por jo në italisht.
Etruskologu i mirënjohur italian Pallottino, në fillim
duket se ishte i nji mendimi me Mayani-n, por mbasi foli
me kolegun e këtij të fundit, edhe ai profesor në
Universitetin e Sorbonne-s, e hodhi poshtë me forcë tezën
e Mayani-t.
Tani ësht vështirë të kuptohet se çfarë ndodhi midis
dy profesorëve të Sorbonne-ës Mayani e Block, për ta
detyruar Pallottino-r të marri nji pozitë aq negative
kundër Pellazgëve, Ilirëve dhe interpretimit të gjuhës
etruske me anën e dialekteve të shqipes.
Sa keq ësht kur ndodhin gjëra të tilla që e pengojnë
përparimin e kulturës, që ësht vetë përparimi i njerëzisë.

327
 E kisha në mend sot të lexomin mbishkrimet e
bukura me fjalën "ANIA", por kaloi koha me këto
shpjegime të ndryshme, që besoj se do të jenë të dobishme
për të zbërthyer ketë çështje gjuhësore të rëndësishme, jo
vetëm për shqiptarët, por për të mirën e kulturës në
përgjithësi.
Por, nuk dua ta mbarojmë takimin tonë të sotshëm
pa lexuar së pakut nji mbishkrim të vogël.
Të shkojmë në qytetin muze të Toskanës, që ësht
Siena, dhe ta lexojmë atje këtë mbishkrim epigrafik
kuptimplotë që thotë:

"CUME RESA"
(Kuma Reze)

dhe me këtë "KUMTIM TË RREZEVE" i përshëndes me

dashamirësi gjithë Shqiptarët në botë.

XVI

Në pjesën e maparshme e kisha vendosur tju flisnja

mbi dokumentet epigrafike me fjalën "ANIA", por nga nji
shpjegim në tjetrin, kaloi koha dhe nuk u ba e mundur t’i
lexonim këto mbishkrime fort interesante nga pikpamja
gjuhësore, historike, ndjenjësore.
Meqë herën tjetër u përshëndetem me nji mbishkrim
të shkurtër të qytetit Siena, që thoshte "KUME RESA"
d.m.th. se i drejtohej dikujt, i cili i meritonte "KUMTI-
MET E RREZEVE", ose të Etruskëve, le të ndalemi edhe
pak në muzeun arkeologjik të këtij qyteti të lashtë e të
lexojmë nja dy mesazhe me fjalën "ANIA".
I pari na paraqitet pikërisht kështu:
328
 "O ANIA TUT NEILUFNA TETINA ZA "

Ësht për t'u habitur! A ka vetëm nji fjalë në këtë

mbishkrim që nuk kuptohet menjiherë me anën e shqipes?
Po ta kisha gjetur këtë mbishkrim në Shqipëri, nuk do të
më bante asnji përshtypje, por ësht gdhendur mbi nji
sarkofag prej guri nja dymijë e pesëqind vjet ma parë dhe
gjindet në njërin prej qyteteve ma të lashta të Tushës.
Ti analizojmë fjalët nji nga nji:
"ANIA" na paraqitet në të gjitha mbishkrimet me
zanoren "O" përpara saj. Mund të ishte artikulli, ose
forma dialektore, meqë toskët e Italisë, shpesh e përdorin
zanoren "O" në fillimin e të folmes së tyre.
Mandej vjen fjala "TUT", të cilën e kemi hasur
shpesh në mbishkrimet e maparshme, në format e saja të
ndryshme, si: TUT, TUTNA, TUTNASH, që e ka të
njajtën kuptim të FRIKËS.
Njëri nga mbishkrimet ma interesante me këtë fjalë
ësht ai i Vatikanit që thoshte:

"LARG, TUTNASH LATA A LISA SHKELIE

AFRA"

Fjala "LUFNA", ose "LUFTNA", që na duken të

dialektit të gegërishtes, bahet "LUFTRA" në atë të
toskërishtes.
Fjala "TETI" sot ësht ndryshuar në "DETI", kurse
fjala "NA ZA", e ka edhe kuptimin e: na zuri.
Ky mbishkrim, pa dyshim i përket dialektit të
gegërishtes, ashtu si shumica dërmuese e mbishkrimeve të
lashtësisë. Duket se Pellazgo-Ilirët flisnin dhe shkruanin
në gegërisht.

329
 Tani, këtë mbishkrim që thotë: ANIA TUT NE
LUFNA TETI NA ZA, ta shqiptojmë në toskërisht:

"ANIA FRIKE NE LUFTA DETl NA ZURI".

A ka vallë mundësi që dikush të ketë dyshim se ky

mbishkrim ësht qind për qind shqip?
Mbishkrimi në fjalë gjindet i gdhendur mbi kapakun
e nji sarkofagu, duke filluar nga e djathta në të majtë, dhe
i bije rrotull kapakut, nga fillimi i pjesës përballore, deri
në fund të pjesës së majtë. Baza e këtij sarkofagu ësht
stolisur me nji riliev që paraqet diellin e që mban gjysmën
e hanës nga nji anë dhe gjysmën nga ana tjetër.
Mbishkrimi tjetër i Siena-s me fjalën "ANIA' edhe
ai ësht i gdhendur në pjesën përballore të kapakut.
Përsipër gjindet truporja e nji gruaje, e cila ësht ulur mbi
kapak dhe mbështetur mbi nji jastëk. Kokën e ka të
mbuluar me nji shall të madh që i zbret deri në supet.
Shalli dhe fustani takohen dhe me anën e palëve të shumta
të fustanit, i japin harmoni veshjes.
Mbi bazën e sarkofagut ësht përpunuar në riliev,
figura e nji luani të madh, të fortë e të rreptë. Sarkofagu,
në përgjithësi paraqitet i hijshëm dhe harmonik. Butësia e
figurës së gruas mbi kapak dhe forca e luanit mbi bazën e
tij, formojnë kontrast të madh, që ndoshta simbolizon
bukurinë e ambëlsinë e jashtme të gruas dhe guximin e
forcës shpirtërore të saj, që i ngjasin atij të luanit.
Mbishkrimin e përbërë me këto fjalë, më duket se e
kuptojmë lehtësisht:

"OANIA SFIANTIFILIANIA MARE NAI"

Ky mbishkrim nuk ësht i qartë si tjetri, megjithse

kuptohet mirë. Këtu kemi fjalën "FILIANIA" që sigurisht
330
ësht italianizimi i fjalës "BIJANA". Por sot nuk thuhet ma
në italisht FILIANIA, por FIGLIOLANZA.
Ky mbishkrim i përket, pa dyshim, nji periudhe të
ma vonshme, kur gjuha e re fillon të influencoi atë të
vjetrën, por ende nuk e ka marrë formën e italishtes.
Këshlu që, FILIANIA ësht gjysëm iliro-etruske e gjysëm
italishte.
Ky mbishkrim na dëshmon se e ama e këtyre
fëmijëve, së cilës ia kanë bërë truporen mbi kapakun e
sarkofagut, i dha dëshpërim të madh atyre kur ania u
fundos edhe ajo bashkë me të.
Ta interpretojmë tani këtë mbishkrim:

"ANIA SF/LINTI, ose e dëshpëroi BIJANIN, ose

bijtë, DUKE E MARE ATË PREJ NESH"

Sa hirmadh e plot dhimshuri ësht ky mbishkrim!

Si në lashtësi ashtu edhe sot, emocionet e njeriut
kanë mbetur të njëjta: kur vdes nana, e merr me vete
pjesën ma të mirë të qenies sonë. Thyhen kornizat
mbartëse të nji fuqije brendore dhe plaga e madhe e le
blanë deri në fund të jetës sonë.
Tani do të shkojmë në qytetin CHIUSI, të cilin
Etruskët e quanin KUMNISA, për të lexuar nji tjetër
mbishkrim që fillon me fjalën ANIA.
Për Pellazgët ANIA ësht fjalë e randësishme, meqë
ata ishin, si e dimë, lundrues të aftë dhe kishin anije të
prefeksionuara e të shpejta, me të cilat i ranë kryq e
tërthor botës. Kudo që vajtën, u banë nismëtarët e
lëvizjeve të ndryshme të përparimit.
Ja se çfar na thotë mbishkrimi i këtij sarkofagu të
Chiusi-it, ose të KUMNISES, si e quanin atë në lashtësi:

331
 "OANIA THELLI CUMNISA"

A ka nevojë për interpretim ky mbishkrim? Nuk ka

asnji nevojë ta përsërisim se "ANIA I FUNDOSI
KUMNISAT".
Mbi kapakun e sarkofagut gjindet nji trupore burri,
i mbuluar krejtësisht me nji çarçaf të bardhë. Vetëm koka
e mbështetur mbi nji jastëk dhe e kthyer nga ana e atyre që
e vështrojnë, paraqitet jashtë çarçafit. Sytë i ka të hapur
dhe duket se po i shpjegon vizituesve, me anën e figurave
të kompozuara në riliev, mbi frontin e sarkofagut,
historinë e asaj lufte që i fundosi KUMNISAT.
Herën tjetër do të lexojmë përsëri mbishkrime që
flasin mbi ANIA, duke u përpjekur ta shpjegojmë
përmbajtjen e tyre, me logjikën dialektike të fakteve.

XVII

Me logjikën dialektike të fakteve, shpresoj se i kemi

analizuar të gjitha mbishkrimet deri këtu e së fundi edhe
ata që na tregonin ngjarje me fjalën "ANIA".
Meqë kjo fjalë ësht simboli i të parëve tanë,
Pellazgo-Iliro-Etruskët; meqë me ANIRAT e tyre të
shpejta e zhvilluan tregtinë, ekonominë, artin dhe kulturën
në përgjithësi; dhe meqë me ANIRAT e tyre të shpejta ata
luftuan kur ishte nevoja dhe i fituan betejat kundër
armiqve të përparimit, në fushata të ndryshme, besoj se e
kemi për detyrë të lexojmë edhe nja dy mbishkrime të
tjera me fjalën ANIA, për t'i nderuar e falenderuar para-
ardhësit tanë, që akoma sot janë në gjendje të na mësojnë
diçka.
Në muzeun arkeologjik të qytetit të lulëzuar
Firenze, gjindet nji urnë prej guri i stolisur në midis vetëm
332
me tetë petëlat e nji luleje të madhe, e cila gjindet brenda
nji suazi në formë katrore. Në pjesën e lartë të kornizës,
gjindet ky mbishkrim:

"OANIA FEU ME SCIRIA FAT..."

Shpjegimi i kësaj ngjarjeje vazhdon edhe në anën

tjetër të suazit, por fatkeqësisht ësht damtuar dhe nuk
lexohet dot, prandaj do ta interpretojmë deri ku ësht e
mundur të lexohet.
Fjala e parë ësht ANIA, dhe ajo nuk ka nevojë për
shpjegim.
Fjala e dytë ësht FEU, që do të thotë "THEU".
Duket se në të folmen e kësaj krahine, nuk përdorej ose
nuk shqiptohej dot letra "TH".
Në mbishkrimin e Chiusi-t, ne e pamë se letra TH
përdorej, meqë e lexuam atje ku thoshte:

"ANIA THELLI KUMNISAT"

që don të thotë se ANIA i shpuri thellë në det, ose i

fundosi ata.
Prandaj, në këtë mbishkrim të Firenze-s, megjithse
ësht shkrojtur FEU, e ka kuptimin e "THEU". Këtë e
kuptojmë edhe nga vazhdimi i shpjegimit që thotë:
"ME SCIRIA FAT", ose: mua ma shkriu fatin.
SCIRIA, pa dyshim, ësht forma primitive e fjalës së
sotme "SHKRIU".
Por fjala "FAT", për çudi, ka mbetur e njajta edhe
në gjuhët e mavonshme si shqipja, italishtja, frengjishtja,
latinishtja, spanishtja dhe anglishtja.
Ja pra se çfarë thot ky mbishkrim, deri në pikën ku
ësht ruajtur mirë:

333
 "ANIA THEU, ose u t/iye, MUA MA SKRIU
FATIN".

Nuk ka nevojë për zell të madh, për ti kuptuar këto

mbishkrime: mjafton vetëm pak arsyetim.
Disa kohë më parë e përmendëm qytetin c lashtë të
Toskanës KOR-TONA dhe e shpjeguam se ky emër
kishte të bëjë, pa dyshim me të "KORRA-TONA". E tham
edhe se KORRA ishte e bija e Hyjneshës "DHE-MITRA",
d.m.th. e DHEUT-NANË, që i jep të korrat në muajin e
korrikut.
Prandaj, ne e dimë tani origjinën pellazgjike të emrit
të këtij qyteti fort të lashtë dhe fort të rëndësishëm.
Në disa dokumente ësht shkruajtur se KORR-
TONA ishte kryeqyteti i parë i pellazgëve, në gadishullin
e Apenineve, që sot ësht Italia.
Sidoqoftë, natyra gjeografike dhe gjeologjike e këtij
qyteti, me nji shkamb të lartë, në majën e të cilit gjindet
kështjella, dhe ma poshtë, duke e zbritur tatpjetën, gjinden
shtëpirat dhe banesat e ndryshme. Në këmbë të shkambit
na paraqitet nji fushë e gjërë, e cila mbrohet nga shkambi,
dhe i plotëson krejtësisht nëvojat c jetesës, me tokën e saj
pjellore.
Në kohë lufte njerëzit tërhiqeshin mbi shkamb, dhe
në kohë paqe, i lëvronin arat dhe ushqeheshin me të
"korrat" e tokës.
Ësht për t'u çuditur se si bota, në të rrotulluar
vazhdimisht gjatë shekujve, na i përsërit gjërat që ishin,
që janë, dhe që do të jenë në të njajtën përmasë thelbore,
ku vetëm teknologjitë e reja na gabojnë, në nji far mënyre,
duke na bërë të kujtojmë se tani jeta ësht krejt ndryshe nga
lashtësia.

334
 Pa dyshim ndryshon panorama, duke i dhanë
natyrës herë nji dukjc dhe herë nji tjetër. Por filozofia e
jetës, në vijat e saja kryesore, mbetet e njajta, po ashtu si
mbesin të njajta edhe ndjenjat e njerëzve. Mbi këtë
pikpamje, diçka kemi mësuar përsa i përket ndjenjës së
njerëzve në përgjithësi e veçanërisht në përmasën
kozmogonike.
Sot ka automobila, që duke kaluar nëpër rrugët e
ngushta të KORR-TONES, ngjiten deri në kështjellë.
Sot ka traktora që e lëvrojnë tokën, dhe aparate
vaditëse që i japin uj tokës.
Qëllimet janë të njajta: të ngjitësh mbi shkamb, ose
ta lëvrojsh tokën, por mundimi "ndoshta" ësht paksuar.
Dhe fjala "ndoshta" nuk u përdor rastësisht, meqë përpara
kishim nevojë për energji fizike, qoftë për t'u ngjitur mbi
shkamb, qoftë për ta ushqyer tokën.
Sot, energjia që harxhohet mund edhe të jetë e
njajta, meqë na duhet të punojmë ma shumë, për t'i blerë
të gjitha aparatet që na e lehtësojnë punën!
Sidoqoftë, mbas këtyre konsiderimeve të vogla që
mund të na shpien shumë larg, ma mirë të shkojmë dhe ta
vizitojmë Muzeun e Akademisë Etruske të KORR-
TONES, ku mund të lexojmë nji mbishkrim me fjalën
ANIA jashtzakonisht të bukur, meqë përmban nji mesazh
optimist, ku thotë:

"ANIA ËSHT PËR NE GUXIM E LIRI"

Sarkofagu e mban këtë mbishkrim në bazën e

kapakut. Përsipër gjindet statuja e nji burri, ulur mbi të,
mbështetur me nji krah në jastëk dhe krahu tjetër arrin
mbi prehnin e tij, ku mban në dorë nji pjatë të mbushur
me diçka.
335
 Baza e sarkofagut tregon në riliev figura burrash në
stërvitje gjimnastike, ose duke luftuar: nuk kuptohet mirë.
Ky mbishkrim ësht fare i qartë, dhe në formën e saj
dialektore na paraqitet kështu:

"OANIA A NAIE IRE LIRI"

Shprehja "IRE" sot nuk përdoret shpesh, por e ka

kuptimin e guximit. Mund të themi: "Njeri irë madh", që
do të thotë njeri që ka shumë guxim, ose njeri me vlerë të
madhe".
Ky dokument epigrafik me përmbajtje optimiste, pa
dyshim i përket nji periudhe kur Etruskët ishin faktorë të
gjithpushtetshëm në trojet e tyre.
Ma vonë, megjithse u banë mbretër dhe mjeshtër të
Romakëve, u shua dalngadalë etnia e tyre, si me thanë: iu
mbyll dera.
Por ky mbishkrim ësht i mrekullueshëm, meqë
mban fjalën e bukur "LIRI", pasuri fort e çmueshme për
çdo popull, për çdo njeri. Ta përsërisim, pra, edhe nji
herë:

"ANIA ËSHT PËR NE GUXIM E LIRI".

XVffl

Deri tani lexuam dokumente epigrafike fort

interesante nga çdo pikëpamie të gjuhës së trashëguar nga
Pellazgo-Ilirët.
Kjo gjuhë ende sot ësht ruajtur, jo vetëm në format
dialektore të shqipes, por i ka konservuar rrënjët ose nji
numër të madh fjalësh, edhe në gjuhët e tjera t'Evropës.
336
 Ne shqiptarëve, fatkeqësisht, na ëshi bërë zakon të
themi se nji fjalë e shqipes rrjedh prcj greqishtes, nji tjetër
prej latinishtes dhe shumë të tjera prej turqishtes. Dhe
këtij zakoni të keq, nuk i shpëtojnë dot as disa ambientc
akademike.
Nji gjë e tillë do të thotë ta shtyjsh portën me
fërtymë dhe ta hedhish shkencën e vërtetë jashtë logjikës
dhe jashtë arsyetimit.
Me nji mentalitet të tillë, gjuha shqipe na del krejt
jetirne!
Përpara se të vinin Grekët në trojet e Pellazgëve dhe
përpara se Romakët t'i zaptonin krahinat e Etruskëve, a
ishin vallë njerëzit të shtemët, shurdh-memec e pa gjuhë?
Në qoftë se mendojmë kështu, ahere duhet ta
pohojmë se e kemi vënë shkencën brenda nji suaze me
pasqyrë shformuese!
Homeri na dëshmon se Pellazgët ishin autokton në
tokat pjellore të Larisës, Argos dhe të Kretës. Dhe ky
ishull i fundit, të cilin Homeri e quan "Ishull i 100
qyteteve", në lashtësi e kishte emrin: "KAN-DIA", si e
shpjeguam ma parë.
Nga Herodot-i ne mësuam se trojet ku ma vonë
erdhën Helenët, quheshin Pellazgji. Dhe prej Pellazgëve,
shkruan ai, Helenët mësuan jo velëm artin e punimit të
metaleve dhe të ngritjes të mureve, por mësuan edhe
alfabetin, që ma vonë ia përshtatën gjuhës së tyre. Po
ashtu përvetësuan edhe hyjnitë si dhe mitet në përgjithësi.
Në çfarë gjuhe ky popull autokton i stërviti dhe i
qytetëroi Helenët të sapo arritur?
Këtu përgjegja na del kallëp, meqë Pellazgët flisnin
gjuhën që ne lexojmë nëpër dokumentet epigrafike që deri
tani kam zbuluar në Itali, Shqipëri, Greqi, Portugali, në
Zagreb dhe në Rumani, dhe që ësht gjuha shqipe.
337
 Spiro Konda, në veprën e tij: "Shqiptarët dhe
problemi pellazgjik", e përkrah prejardhjen e shqiptarëve
drejtpërsëdrejti prej Pellazgëve, me dokumentime të shu-
mta barazimesh filologjike, toponomastike, mitologjike.
Konda shkruan se toponima të tipit MALEA,
MALIA, MALEIAON, rrjedhin nga fjala "MAL". Kurse
të tjera të tipit GRYES ose GURES, si GYROPETRA, e
kanë rranjën e tyre në fjalën "GUR" dhe gjinden shpesh në
tekstet e autorëve të lashtë, si psh. në veprën e Homerit:
" Odhisea".
Nji fjalë që hasim shpesh në "Iliade-n" dhe që ruhet
akoma në gjuhën shqipe ësht fjala PYLL.
Në ishullin e Lesbo-s, ku banonin Pellazgët, gjindet
nji mal me pyje të dendura dhe që e ka ruajtur emrin
origjinal: "PYLLAJON", po nga ky ishull ishte edhe heroi
PYLLAJONI, komandant i shigjetarëve Pellazgë. Këtë
lajm e gjejmë në Illiade-n, (rapsodia II, v. 1014).
Tash për tash, nuk kam patur mundësi t'i lexoj
dokumentet epigrafike të Greqisë me përjashtim të
STELËS SË LEMNOS, ku ësht gdhendur nji vajtim i
hidhërueshëm, me shkronjat e alfabetit të Pellazgëve.
Mbishkrimi ësht i gjatë, prandaj sot nuk do të kemi
kohë t'i analizojmë fjalët nji nga nji. Por këtij mbishkrimi
vlen t'i kushtohet kohë, vemendje dhe arsyetim, meqë
përmbajtja e tij përban themelet ku ma vonë janë formuar
muret e ndërtesës gjuhësore, jo vetëm të shqipes, por
nëpërmes të ilirishtes, trakishtes dhe etruskishtes, edhe të
gjuhëve të ma vonshme.
Sidoqoftë, do t'i përsërisim në shqipen e sotme fjalët
ose shprehjet me kuptim të kufizuar dialektor.
Mbi Stelën e Lemnos ësht gdhendur profili i nji
luftëtari me shigjetë në dorë.
Nji pjesë e mbishkrimit është gdhendur në anën e
Stelës përsipër kokës së tij dhe lexohet e kuptohet

338
lehtësisht. Por pjesa e shkrimit gjatë Stelës, shkrojtur në
formë bustrofedike, paraqitet e vështirë në lexim prandaj
ka mundësi të bahet ndonji gabim. Por meqë çdo gja në
këtë botë mundet dhe duhet përmirësuar, prandaj edhe
shkrimi i Stelës së Lemnos nuk mund të përjashtohet nga
ky rregull.
Këtë mbishkrim unë e kam tejshkruar nga alfabeti
pellazgjik, në alfabetin latin, për t'ia lehtësuar leximin
atyre që nuk e njohin atë alfabet të lashtë.
Këtu kemi të bëjmë me nji vajtim zie fort prekse, ku
letrat "TH" e "H" përsëriten vazhdimisht, për ta theksuar
të fshamin dhe ankthin e farefisit. Këto dy letra unë i kam
tejshkruar në mënyrën si shprehen sot këto dy mënyra
ankimi, d.m.th. me thirjen "AH"! dhe "OH"!
Mbishkrimin e Stelës së Lemnos unë do ta lexoj
ashtu si ësht shkrojtur, duke vënë në kllapa vetëm disa
fjalë me përmbajtje dialektore të pakuptueshme prej të
gjithë shqiptarëve.
Megjithatë, jam e bindur se çdo shqiptar do të jetë
në gjendje ta kuptojë këtë mbishkrim fort të lashtë dhe ta
realizojë se si kjo gjuhë e Pellazgo-llirëve është ruajtur në
dialektet e shqipes.
Pikësimi stilistik gjuhësor i këtij mbishkrimi, në
formën e saj primitive, na tregon se krejt farefisi po e
vajtojnë këtë, të afërmin e zemrës së tyre, heroin e vrarë
me thikë, që nuk ësht ankuar dhe as ka sharë njeri, por që
ia ka bërë jetën ferr atyre që ka lanë prapa tij, të cilët po e
qajnë e po e vajtojnë atë, dhe që nuk janë në gjendje ta
kuptojnë se për çfarë faji e kanë merituar nji fatkeqësi kaq
të madhe, me humbjen e nji pjesëtari të familjes së tyre,
që ishte mburrja e farefisit.
Kjo ësht përmbledhja e tekstit: tani po e lexoj ashtu
si paraqitet në formën origjinale:
339
STELA E LEMNOS

ZI A ZI
MARAZ
MAF (shami koke e zezë)
ZI APE £ n^A/,
A Gl
iss
U") 1 k
FEIS A FIS lo i I t I F E I I * *»J » (2=5
EFIS AH! OH! U 11 3^2
O “3
ZER O NAI (na zuri o) -
ZI MATH
SI FAJ? (për çfar faji?) £ — ■
iS
AKER (acar = i ngrirë)
TAF AR (froni prej ari).
ZI OH!
FAMA PA,
ZIRI AP ZER OH! (ziri e hapi zërin, u përhap)
NAI MORI
NA IP HOPAIE (na hip hopthi, befas)
ZIMATH AH! OH!
SI FAJ?
AH! FIS, ZI APE FIS
MARAKUN A FIS AH! OH!
NAI RON FARAN OH!
SI FAI EPI E ZI?
OH! AR AI!
THIK HOKE!
LOT AI FISI HOKI
AS I APE ZER O ZAI (shaj)
EFIS AH!OH!
TI FER O NA (ti na e bëre jetën ferr!)

340
Interpretimi:

"Zi a zi, maraz, maf. Zinë ia hape fiseve o fis e fis ah! oh’.
Na zuri zi i madh, për çfar faji?
Acar, i ngrirë, ësht froni prej ari: zi oh!
e ne na mori befas zi i madh ah! oh!
Fama pa Ai, ky zi i madh ah! oh!
për çfar faji?
Ah! fis, ti zinë e hape o fis,
po ashtu edhe marakun o fis ah! oh!
Ti që na e rron farën oh!
për çfar faji na vure në zi?
Oh!, Ai qe njeri i artë!
Të keqen e thikut e hoqe ti!
Por edhe lot ai fisi hoqi,
as e hapi zërin oh! as shau njeri oh!
Ti fis ah! oh! na mjerove
e na e bëre jetën ferr!".

XIX

Sot do të shkojmë pak ma larg, andej nga Oqeani

Atlantik dhe do të lexojmë dhe komentojmë disa
mbishkrime që gjinden afër atyre brigjeve, dhe që lexohen
e kuptohen me alfabetin e me gjuhën e Pellazgëve dhe që
fati bëri në mënyrë që të takohem me to.
Ja si ndodhi:
Në maj të vitit 1989, në Firenze u mbajt nji
simpozium mbi studimet Trake.
Kishin ardhur delegatë nga vende të ndryshme,
kështu që gjithsej ishim dyzet përfaqësues, dhe çdonjëri
prej nesh e paraqiti tezën e tij.
341
 Mbasi ligjërova edhe unë, mbi zbulimet që kam
bërë gjatë kctyre trembëdhjetë vjetëve të fundit, mbi
dokumentet epigrafike euro-mesdhetare, lidhur me
idiomën Pellazgo-llire-Trako-Btruske, m'u afrua delegati
i Portugalisë, Prof. Antonio Tavares dhe më tha:
"Në Portugalinë e Jugut janë zbuluar mbishkrime të
ndryshme, që nga viti 1700, të shkrojtura nga e djathta në
të majtë, si këto që na keni treguar juve tani. Edhe
alfabeti, me ndonji përjashtim të vogël, më duket se ësht i
njëjti. Deri tani askush nuk ka qenë në gjendje t’i
interpretojë ato mbishkrime. A mejtoni se me metodën
tuaj do të ishte e mundur t'i kuptonim ato?"
Mandej më ftoi të marr pjesë në simpoziumin që do
të mbahej në Universitetin e Lisbonës mc 20-21 tetor të
atij viti.
Unë, mbasi e pranova me kënaqësi ftesën për të
ligjëruar në Universitet, i tregova interes të madh për
dokumentet epigrafike në fjalë dhe iu luta që t'i kopjonte
ato dhe të mi dërgonte.
Po qe se metodi im do të ishte në gjendje t'i
shpjegonte mbishkrimet e Portugalit të Jugut, ky fakt do
të kishte interes të madh shkencor, meqë do të na
konfermonte se nga Egjeu deri në Atlantik flitej nji gjuhë
e përbashkët.
Mbas pak javësh i mora ato mbishkrime. Gjëja e
parë që më bëri përshtypje ishte alfabeti, i cili, me
përjashtimin e letrës "I" pellazgjike, shkruhej me letrën
"I" të alfabetit fenikas.
Mbishkrimet ishin gdhendur mbi stelë të ndryshme.
I vjen natyrisht njeriut të filloi nga diçka që duket me e
lehtë. Kështu fillova të lexoj shkrimin e stelës 34, e cila
përbëhej vetëm nga nji fjalë:

342
 HAR.O

Nji fjalë e vetme, e shkurtër, "HARO", e përfshirë

në nji mister që e përçante hapësirën dhe detyronte për
meditim.
"HARO", a do të thoshte vallë HARO vuajtjet e
kësaj bote, tani që po jeton në nji jetë ma të mirë?
Ndoshta.
Ky zbulim i parë me entuziazmoj dhe kështu iu vura
punës me zel 1 për t'i kuptuar edhe mbishkrimet e tjera ma
të gjata.
Mbishkrimi pak ma i gjatë se i pari ishte ai i stelës
44. Fjalët e para lexoheshin fare mirë, dhe kuptoheshin
lchtësisht, kurse pjesa e fundit e mbishkrimit ishte
zhdukur fare, nga shkaku i gurit të thyer.
Në këtë stelë nr. 44, më bëri përshtypje fjala
"ANIA", e cila gjindet shpesh në dokumentet epigrafike të
Etruskëve, dhe ne shqiptarët e njohim fare mirë kuptimin
e fjalës "ANIA".
Ja pra si paraqitet ky mbishkrim, fatkeqësisht i
cunguar:

ASANINO ...

Këtu fraza mbetej e pambaruar, por megjithatë, ne e

kuptojmë se ka ndodhur diçka e rëndësishme, që "AS
ANIN" e shmangu dot. Ndoshta lufta, stuhia ose diçka
tjetër, nuk qenë në gjendje t'ia ndryshojnë drejtimin
anijes.
Ky mesazh do të mbetet i sakatosur për gjithmonë,
por meqë ësht vulosur mbi gur, na bën të besojmë se ishte
lajmërimi i nji ngarjeje pozitive, për të cilën Ata
krenoheshin, si psh.:
343
 "AS ANIN NUK MUJTEN TA ZAPTOJN" ose "AS
ANIN NUK QEN NE GJENDJE TA FUNDOSIN"

Misteri do të mbesi, por deri atje ku shkrimi

lcxohet, e ne e kuptuam me anën e shqipes.
Me këlë rast dëshiroj të përmendim edhe nji herë
mbishkrimin Etrusk ma të bukur me fjalën "ANIA" që
gjindet, si e përmendëm herat e tjera, në Muzeun
Arkcologjik të Korlonës dhe që me mburrje të madhe
thotë:

"ANIA ËSHT PËR NE GUZIM E LIRI"

Ja pra sa interesant ësht të vërtetohet se fjala

"ANIA" përdorej nga Deti Egje deri ne Oqeanin Atlantik.
Kjo fjalë e cila ka mbetur krejtësisht e pandryshuar
në gjuhën shqipe, ndoshta ka pësuar ndryshime të vogla
në gjuhët e tjera evropiane dhe ndoshta rrënja mund edhe
të jetë e njejtë. Psh. në italisht bëhet NAVE, në anglisht
NAVY, në frangjisht NAVIR.E etj.
Vazhdimësia e fjalës ANIA në gjuhët e tjera ësht
vetëm nji supozim: ajo duhet studiuar në mënyrë përfun-
dimtare. Tash për tash, ne na intereson fakti se jemi në
gjcndje të provojmë me vendosmëri se kjo fjalë nuk ka
pësuar asnji ndryshim të vogël në shqipen e sotme.
Kjo ësht nji tjetër provë e çiltërt mbi vazhdimësinë
e gjuhës sonë nga pellazgo-ilirishtja, d.m.th. nga ajo gjuhë
që flitej në lashtësi, në mbarë trojet e qytetëruara të
Mesdheut.
Provat e shumta që kam patur mundësi të zbuloj
dhe që dëshmojnë krejtësisht se dokumentet epigrafike të
lashtësisë kuptohen vetëm më anën e gjuhës shqipe, ka
shumë simpatizues, por edhe mjaft mohues. Vetëm se
344
mohuesit e kësaj teze, deri tani, nuk kanë qenë në gjendje
të paraqesin nji tjetër alternativë. Midis tyre, fatkeqësisht
gjinden edhe disa shqiptarë!
Kur ndigjoj fjalët e mohuesve të tezit tim, më bije
në mend nji shkrim i filozofit Carl Gustav Jung, drejtuar
mikut të tij Rhine, ku shprehet pikërisht me këto fjalë:
"HORROR NOVI", ose "TMERRI PËR GJENË E
RE" ësht aq i madh tek njeru, sa nga frika që mos ta
komprometoj zgjuarësinë e tij modeste, ai preferon ta
padisë të marrosur personin që e shqetëson shpirtin e tij".
Kështu mendon Jungi, por ne nuk duam të mirremi
me polemika. Shpesh e kam nënvizuar se kultura ësht
rrahje dhe jo ndeshje mendimesh.
Sidoqoftë, në numrin tjetër do të lexojmë mbish-
krime ma të gjata dhe ma interesante të Portugalit Jugor.

XX

Si e premtova në pjesën e mëparshme, sot do të

lexojmë nja dy mbishkrime të tjera pak ma të gjata, të
Portugalit Jugor.
Këto janë ruajtur ma mirë se epigrafet që lexuam
herën tjctër, e prandaj na ndihmojnë të kuptojmë me ma
qartësi, idenë e të parëve tonë të përbashkët, dhe se kur e
pse vendosën t'i gdhendin mbi stelë ngjarjet e tyre të
randësishme.
Pa dyshim, kishin randësi të madhe për Pellazgo-
Ilirët-Etruskët ato ngjarje. Por edhe për neve janë
jashtzakonisht të çmueshme, meqë na dëshmojnë gjuhën
e përbashkët në Mesdhe e na vërtetojnë se ata ishin, në
përgjithsi, të shkolluar, përndryshe nuk do të kishte
nevojë të shkruheshin ngjarjet e randësishme të mjedisit të
tyre, po qe se askush nuk do të ishte në gjendje t'i lexonte.
345
 Për me shumë, ato mbishkrime janë fort të çmuara
për ne, meqë na tregojnë jo vetëm mbi botën kozmogo-
nike të tyre, por edhe na ndihmojnë ta kuptojmë edhe
ndjenjen e tyre emocionale, në kohë paqe ose lufte.
Unë u habita kur i lexova këto epigrafe të Portugalit,
jo vetëm se i kuptova ato me anën e shqipes, por edhe për
faktin se zbulova fjalë e koncepte që kisha lexuar në
shkrimet e Etruskëve.
Tani ta lexojmë mesazhin e stelës 39, e cila
paraqitet pikërisht në këtë mënyrë:

"ANHOO RZ SA RONA "

Koncepti i këtij mbishkrimi ësht i plotësuar, por për

shkak të vendit të kufizuar, fjalën "REZIM" e kanë
shkurtuar, pikërisht ashtu si e bëjmë edhe ne sot, kur
sipëraqja që kemi në dispozicion për të shkrojtur ësht e
vogël.
Tani t'ia japim dinamizmin e të folmes së sotme
këtij mbishkrimi:

"DO TA ANKOJM REZIMIN SA TE RONA" ose

"DO TA ANKOJMË REZIMIN DERISA TË ROJMË"

Fjala "RONA", në format e ndryshme si psh. "RO",

"ROI", gjindet shpesh në mbishkrimet etruske.
Mbishkrimi ma i shkurtër me fjalën "RO" ësht mbi
nji sarkofag të Muzeut Arkeologjik të Chiusi-t, në këtë
mënyrë:

"LA ROIPA VUJ"

d.m.th. se vdiq pa vuajtje.

346
 Randësia e fjalës "RO" dëshmohet edhe nga nji
mbishkrim tjetër i Portugalit Jugor.
Ësht ai i stelës nr. 22, që na bën përshtypjen se e ka
shkrojtur nji shqiptar në dialektin e tij dhe që ky dialekt
ësht fare afër shqipes së sotme.
Stela 22 na paraqitet në këtë mënyrë:

"IA APA YJNORIZ NI RO"

Këtu, dikush mund ta ketë dyshimin e fjalës "APA",

ashtu si e pata edhe unë sapo e lexova këtë epigraf. E
pyeta veten nëse "APA" ka të bëjë me foljen "JAP", (me
dhanë), apo me kuptimin "HAPA-HAPUR".
Mbasi e lexova disa herë këtë mbishkrim, e vendosa
se ka të bëjë me të "JAPURIN", si formë dhurate, prandaj
e interpretova në ketë mënyrë:

"IA DHUROVA YJNORIS KUR RONJA, KUR ISHA

NËJETË".

Përveç fjalës "RO", kemi, në këtë mbishkrim edhe

fjalën "YJNORIS", e cila gjindet në njërin nga
mbishkrimet ma të bukura të Etruskëve. Ësht ai i Muzeut
Arkeologjik të Siena-s, që thotë:

"ARNO, MEQË NË YJ NA JE, TI E MERITON

KUMTIMIN E REZEVE"

"REZE" e quanin veten e tyre Etruskët, si e kemi

shtruar edhe herat e tjera.
Fjala "YLL" shumzohet dhe bëhet "YJ", mandej
"YJNESH ose YJNOR" dhe kur i drejtohet të gjithëve se
bashku bëhet "YJNORIS", si e lexuam në stelen 22 të
Portugalit Jugor.
347
 Dëshiroj t'ia u kujtoj dëgjuesve të dashur shqiptarë,
brenda e jasht Atdheut, se fjala "ARNO" në lashtësi kishte
nji kuplim ma të lartë se ai që ka sot në gjuhën shqipe. Kjo
gjë kuptohet jo vetëm nga emri i lumit Arno që kalon nga
Firenze e nga Pisa, por edhe nga mbishkrimet e shumta
etruske ku "ARNO" adhurohet me fjalë lavdëruese.
Fjalën "ARNO" do ta lexojmë edhe në stelën nr. 31
të dokumenteve epigrafike të Portugalit Jugor.
Besoj, pra, se me të drejtë e vendosa, mbasi lexova
ato mbishkrime, se "ARNO" e kishte kuptimin e
"KRIJUESIT".
Pararendësit tonë të çmuar e kanë ndezur shkëndijën
e dijenisë dhe neve na takon, me vetëdije të madhe, ta
shkallëzojmë e ta ndriçojmë me çdo mjet, larminë
tematike të Pellazgo-Iliro-Etruskëve.

XXI

"Verba volant, scripta manent", thojshin Latinët.

Dhe në të vërtetë fjalët flutorojnë, kurse shkrimet
mbesin, ashtu si kanë mbetur që prej mijëra vjetësh këto
mbishkrime të paraardhësve tanë të përbashkët, të cilët ne
po i lexojmë vazhdimisht. Nuk ka dyshim se në historinë
e njerëzisë, shpikja e alfabetit dhe e shkrimit ka qenë
lëvizje revolucionare ma e madhe e mendimit. Pellazgët,
sipas mendimit të shkrimtarëve të lashtësisë dhe të
studiuesve të mavonshëm, kanë qenë nismëtarët e kësaj
lëvizjeje intelektuale. Në hajër të tyre, neve sot kemi
shkrime të gdhendura mbi gur, me anën e të cilëve jemi në
gjendje ta shpjegojmë mbas kaq shekujsh me logjikën
dialektike, vijushmërinë e nji qytetërimi që e ka ndriçuar
botën.

348
 Dituria ësht dritë: e thotë vetë fjala. Dhe me anën e
rrezeve të dritës që e përhapën Pellazgët në mbarë
Mesdheun, bota ka qenë në gjendje të bëjë përçapje të
mëdhaja shkencore.
Në numrat e maparshme, e kishim fjalën për
simpoziumin që u mbajt në Universitetin e Lisbone-s dhe
për dokumentet epigrafike të zbuluara në Portugalin e
Jugut, në vitin 1700.
Dcri tani, me ndihmën e shqipes, ne interpretuam
katër prej tyre dhe i komentuam gjërësisht. E nënvizuam
edhe faktin e interesës së madhe që kanë këto
mbishkrime, të cilët na japin mundësinë ta kuptojmë
periudhën e lashtësisë dhe të vendosim se ata flisnin nji
gjuhë të përbashkët nga Egjeu deri në Atlantik. Dhe gjuha
në fjalë, ka patur mundësi të mbijetoi në të folmen e
shqiptarëve.
Për ta dëshmuar këtë të vërtetë, më poshtë do të
lexojmë edhe stelën 31 të Portugalit, ku do ta gjejmë
përsëri fjalën "ARNO", që tashma e njohim fare mirë,
meqë e kemi takuar edhe në mbishkrime të tjera. Dhe tani
e dijmë se fjala "ARNO" sot përdoret vetëm në Shqipëri,
dhe se e ka humbur kuptimin e lartë të "KRIJUESIT" që
kishte në lashtësi, për t’u ndryshuar në ndreqës, arnues,
arnues të diçkaje.
Bota shkon përpara, ashtu edhe shkenca me shpikje
të reja. Arnuesin nuk e konsideron ma krijues, por vetëm
ndreqës. Sidoqoftë, të ndreqish ose të arnojsh diçka,
prapseprapë do të thotë të krijojsh nga e vjetra diçka që
mund të vazhdojë të përdoret. Sot si sot, moda na ka
bindur se pantallonat me arnime kanë nji veçanti të
shënuar, jo pse janë të detyruar t'i arnojnë nga varfëria,
por vetëm pse ësht KRIJUESA e modës.

349
 Ja pra, në nji mënyrë a në nji tjetër, fjala "ARNO"
edhe sot përputhet me "KRIJUESIN"!
Tani ta shofim se si na paraqitet shkrimi i stelës 31,
gdhendur mbi nji gur në formë ovale:

"ARNOA IZNA I TKON THI"

Në këtë mbishkrim kuptohen lehtë fjalët ARNOA, I

TAKON e THI. Dikush mund të ketë vështirësi me fjalën
IZNA, sot ISONA, e cila nuk përdoret shpesh, por që
gjindet në fjalorin e gjuhës shqipe, si sinonim i fjalës
mbrojtje.
Nji tjetër vërejtje i duhet kushtuar fjalës "THI", e
cila nuk ka të bëjë me derrin e egër, me thiun, por në këtë
mbishkrim e ka kuptimin figurativ. Njeriu THI ësht njeri i
fortë, i qëndrueshëm, i paepur.
Forma dinamike e këtij mbishkrimi shtrohet kështu:

"NGA ARNOIA MBROJTJEATIJ I TAKON

MEQË ËSHTNJERIIPAEPUR. "

Ky mbishkrim që lavdëron dike me kualifikimin

figurativ të thiut, ësht interesant, meqë e cilëson atë si
oservator të mirë të natyrës. Neve sot do të thonim: ësht i
fortë si luani.
Luani ësht i fortë, nuk ka dyshim, por duket se thiu
ka veçori të ndryshme nga pikpamja e guximit dhe ndo-
shta nga ajo e presionit psikologjik kundrejt armikut të tij.
Në Parkun Nacional të Uganda-s, personalisht pata
nji eksperiencë interesante nga kjo pikëpamje, dhe munda
ta vërtetoj paepërsin e thiut.
Dita po ngrysej dhe ne, mbas nji shëtitjeje të gjatë
me automobil në atë park plot me pasuri vegjetale e me
çdo lloj kafshe, po ktheheshim në hotel.
350
 Në mbramje luani del me gjuajt dhe kafshët e tjerë
zhduken krejtësisht, kështu që ambienti duket shkretëtirë
e gjelbër.
Kjo atmosferë heshtejeje na dëshmon se diku luani
po gjuan, prandaj e ndalim automobilin dhe presim për të
parë se çfarë do të ndodhi.
Në atë heshtje të madhe të nji livadhi të gjelbër që
shtrihej deri në horizont, as flladi i lëvizte gjethët.
Befas doli nga shkurra e dendur nji thi me qëndresë
agresive. Prapa nji shkurre tjetër ishin mëshehur dy luanë.
Njëri prej tyre, me qimet e shpinës të ngritura, iu afrua
thiut, i cili, pa lëvizur nga vendi tij, vazhdonte ta
vështëronte me sy kërcënues luanin që i qëndronte
përballë, kurse luani tjetër priste prapa shkurrës, për t'i
ardhë në ndihmë shokut, sapo ai ta sulmonte thiun.
Luani nuk pati guxim ta përballoi thiun. Bashkë me
luanin e fshehur, vajtën gjetkë, për të kërkuar nji viktimë
ma të dobët se thiun.
Kjo ishte eksperienca që pata dhe që i vajti mirë,
kësaj here thiut, meqë ishte i ri dhe i fortë, ashtu si
personazhi i stelës 31, i cili krahasohet me thiun.
Na kanë mbetur tre mbishkrime të tjera të Portugalit
Jugor, që do ti lexojmë nji herë tjetër.

xxu
Deri tani depërtuam dhe analizuam pesë nga
mbishkrimet e Portugalit Jugor. Na mbeten edhe tre të
tjerë, të cilët do ti lexojmë e do ti interpretojmë, ashtu si
kemi bërë me pesë epitafët e parë. Stela nr. 16 ësht e
përbërë nga nji tullë guri në formë katrore, dhe përmban
nji mbishkrim që kuptohet mirë me anën e gegërishtes:

351
 "O AZA ROP...NH"

Letra "O" fillestare, mund të na e ngatëroi pak

mendimin, por duhet të kemi gjithmonë parasysh se
shpesh zanoret "O" dhe "U", shqiptoheshin dhe
shqiptohen ende sot në të njajtën mënyrë, ashtu si edhe
bashkëtinglloret "V" e "B". Këtë karakteristikë të fundit e
gjejmë edhe sot, e veçanërisht në gjuhën spanishte.
Prandaj, ajo letra "O" mund të lexohet "U" ose "JU",
d.m.th. atyre. Por zanoren "O" shpesh e gjejmë edhe me
kuptimin "NGA". Kështu, mbishkrimi e stelës nr. 16, na
del e përpiluar në këtë mënyrë:

"IUASHTZA ROB...E KEMINIJ".

Besoj se këtë shprehje do ta kuptojnë gjithë

shqiptarët, qofshin gegë ose toskë.
Letra "NII", shkrojtur me dy "I", ësht për ta zgjatur
të parën, meqë në alfabetin e Pellazgëve, letra "J" nuk
ishte zbuluar ende.
Si mund ta gjykoni edhe ju vetë, ky epitaf nuk ka
nevojë për komentime të tjera, prandaj të lexojmë tani se
çfar ësht shkrojtur në stelën 36 të Portugalit Jugor,
mbishkrimi i së cilës, si ata të tjerët, fillon nga e djathta në
të majtë dhe ësht kompozuar në formë gjysëm hane:

"UURTHINA ARTHI O HI DU PA..."

Në shqipen e sotme kishim me thanë:

"URDHINA ERDHINGA HIRIPA DHUN..."

Shkrimi vazhdon, por guri ësht thyer, prandaj nuk

do të jetë e mundur të plotësohet mesazhi i këtij
352
dokumenti epigrafik mjaft interesant. Por të ishte e
mundur të lexohej edhe pjesa tjetër e mbishkrimit,
ndoshta do ta kuptonim se çfarsoj "URDHERI" kishin
marrë nga "HIRI", ose nga përkrahja Hyjnore.
"Dulcis in fundo" na mbetet mbishkrimi i tretë dhe i
fundit i Portugalit Jugor. Ësht ai i stelës nr. 48, me e
bukura nga pikpamja artistike, meqë në qendër gjindet i
stilizuar nji figurë njeriu, i cili paraqitet përballë. Ësht i
veshur si me fustanella dhe i rrethuar krejtësisht nga
mbishkrimi, me përjashtim të bazës, ku mbështeten
kambët e tij.
Mbishkrimi i stelës 48 lexohet e kuptohet mirë me
anën e shqipes. Vetëm tri letrat e fundit, që ndoshta mund
edhe të jenë shprehje brohoritëse, si mund të imagjinohet
nga teksti i mbishkrimit, nuk lexohen mirë, prandaj jemi
të dctyruar ti përjashtojmë nga interpretimi.
Kur na del përpara pengesa e nji dyshimi, nuk duhet
të na zej "HARROR VACUI", ose tmerri i zbraztësisë.
Ma mirë mos ta marrim në konsiderim nji fjalë që nuk e
kuptojmë, se sa ti japim nji shpjegim të gabueshëm me
kryeneçësi.
Pa dyshim, stela nr. 48 na paraqitet fort e hirshme
dhe teksti na dëshmon nji ngjarje pozitive.
Ta lexojmë, pra, këtë mbishkrim që flet për fitore e
për urtësi:

'7 PRAPE PUZI OP TAHON THIMUIAH

ORZIA..."

Dinamizmi në prozë i këtij mbishkrimi në formë

jodialektore, zhvillohet në këtë mënyrë, duke iu drejtuar
Heroit, i cili qëndron në mes të stelës 48, dhe ësht i
rrethuar me këto fjalë lavdëruese:
353
 "TI E PRAPE PUSIN QË TAKOVE BEFASl,
NDIHMUAR NGA URTESIA..."

Me këtë mbishkrim të stelës 48, i mbaruam

dokumentet epigrafike të Portugalit Jugor që kam patur
mundësi të zbuloj deri tani.
Por këto janë dokumente jashtzakonisht interësant,
meqë na dëshmojnë se nga Deti Egje e deri në Oqeanin
Atlantik, në lashtësi, flitej nji gjuhë e përbashkët, me
përjashtim të disa veçorive të vogla, që nuk na penguan ti
lexojmë e ti kuptojmë ato mbishkrime.
I lexuam me alfabetin e Pellazgëve dhe i kuptuam
me anën e Shqipes, ashtu si i kishim kuptuar në pjesët e
maparshme mbishkrimet Etruske dhe Ilire, me anën e
gjuhës sonë.
Gjithë fjalët që kemi analizuar, gjinden në fjalorin e
gjuhës shqipe, prandaj nuk ka mundësi për dyshime ose
për përmasa të tjera.
Zgjuetësia e njeriut duhet të kërkojë, të gjejë dhe
mandej të veprojë, përndryshe bie viktimë i "HORROR
NOVI-t".

XXIII

Ësht e nevojshme të përsëritet deri në pasosmëri se

zgjuarësia e njeriut duhet të kerkojë, të gjejë e mandej të
veprojë, që të mos bie viktim i "Horror Novi-t", d.m.th. i
tmerrit për gjërat e reja.
Vepra e fundit e profesorit të Universitetit
Cambrige, Colin Renfrew, me titull: "Arkeologjia dhe
gjuhësia", botuar me 1989, i konfermon plotësisht tezat
që kemi trajtuar në pjesët e maparshme.

354
 Pikë së pari ai shkruan se gjuhësia ësht karakteri-
stika ma e randësishme e krijimtarisë së njeriut dhe se
shumë pak gjëra janë ma vetiake se sa gjuha që flitet. Dhe
me plot të drejtë Autori afermon se identiteti "etnik" i
njeriut mvaret ma shumë nga gjuhësia, sesa nga çdo tjetër
karakteristikë fizike dalluese. Dhe, me të drejtë ai shton
se, nëse jemi të interesuar ta njohim origjinën e botës
moderne, e duhet së pari ta kuptojmë natyrën e shoqërive
të së kaluarës, që përbënin organizmin shoqëror të
popullsive të lashta, ashtu si edhe atë të autoidentifikimit
të popujve. Këtë fakt e dëshmon edhe vetë Colin Renfrew,
pikërisht me këto fjalë:
"Arsyeja e botimit të këtij vëllimi ësht që të provoj
se arkeologët, me përjashtime të pakta, iu janë shmangur,
këto vitet e fundit, të marrin në konsiderimin e duhur,
dëshmitarinë e gjuhësisë, për ta ndërtuar të kaluarën".
Mandej ai nënvizon se në njizet vitet e fundit,
arkeologjia e ka vështruar me vemendje ma të veçantë
punën e studiuesve të gjeneratave të maparshme, të cilët u
përpoqën ma shumë ti shpjegojnë ndryshimet që vërehen
mbi dokumentimet arkeologjike, duke marrë parasysh në
mënyrë të veçantë shpërnguljet e popujve.
Mandej ai shton pikërisht këtë mendim:
"Neve sot vërtetojmë se disa nga tipat e çeramikes
të studiuara me hollësi në të kaluarën, nuk janë domosdo
provues të sigurt veçorie të nji grupi njerëzish, meqë ato
vazo mund të kenë qenë objekt tregtije, ose modë e
përvetësuar, pa patur ndryshime dhe lëvizje popullsije".
Ne e kemi përmendur shpesh këtë veçori.
Për më shumë, ësht për tu çuditur se si afermohet
akoma në ditë tona se zbulimi i nji tipi vazoje, psh. në
Itali, duhet të ketë ardhur domosdo nga Greqia, nga
Shqipëria, ose nga ndonji vend tjetër.
355
 Edhe vetë autori i vëllimit: "Arkeologjia e gjuhësia"
thotë se në kohërat e lashta kishte marëdhanije të shumta
me vendet e ndryshme të botës. Si dihet ata ishin lundrues
të shquar, prandaj mallrat shkonin e vinin nga nji vend në
tjetrin. Dhe këtë fakt ne e kemi përmendur shpesh, kur
kemi folur mbi Pellazgët, "Popujt e detit". Kemi
nënvizuar edhe faktin se Iliria, aso kohe, u zhvillua në
mënyrë të veçantë, meqë gjindej midis qytetërimeve të
lulëzuara të Lindjes dhe pasurive të Evropës Qëndrore.
Mallrat shkonin e vinin nëpërmjet të tri vijave
komunikuese të Ilirisë: vija detare, vija tokësore dhe vija
e lumejve.
Sot nuk patëm kohë të bëjmë përkthimin e ndonji
mbishkrimi. Por besoj se kohë pas kohe, ësht mirë të
bëhen komentet e duhura, për ta kuptuar ma mirë landën
që po trajtojmë.
Në pjesat e tjera do ta rrahim përsëri argumentin e
gjuhësisë, e cila përkrahet pa kondita nga studiues të
gjeneratave të reja.

xxrv
Gjuhësia e nji populli, në çdo mënyrë, ka randësi të
madhe, por veçanërisht në gërmimet që jemi duke bërë
për të interpretuar dokumentet epigrafike të lashtësisë,
ësht pa dyshim gjëja ma kryesore. Prandaj do të ndalemi
pak, për të komentuar mendimin e disa glotologëve, para
se të fillojmë përsëri me interpretimin e mbishkrimeve.
Në pjesën e maparshme e kishim fjalën mbi veprën
e shkencëtarit Colin Renfrevv: "Arkeologjia e gjuhësia".
Dëshiroj të përmendim edhe ndonji kalesë tjetër të këtiji
vëllimi, që më duket se na e hap rrugën e studimit që jemi
duke bërë mbi paleoshkrimet.
356
 Ky autor prqiqet të nxjerri në dritë se cila ësht e
vërteta historike për bazën e gjuhësisë dhe nga ku vinin
këto gjuhëra. Mandej ai shtron këtë pyetje të rëndësishme:
"A ishte vallë nji grup i vetëm etnik që u
shpërngul"?
Fakti se gjuha rrjedh dhe përhapet nga nji grup i
vetëm etnik, i afrohet dhe e konfermon tezën që kemi
përkrahur deri tani, duke provuar se mbishkrimet e
lashtësisë janë shkrojtur në gjuhën e Pellazgëve dhe kjo
gjuhë, me ndërmjetësinë e Ilirëve, ësht ruajtur në dialektet
e shqipes.
Monogjenezën e të gjitha gjuhëve e përkrah, në
mënyrë të veçantë studiuesi i mirënjohur Alfredo
Trombetti.
Unë, personalisht, po përpiqem ta kuptoj tezën e
monogjenezës të gjuhëve të ndryshme, por tash për tash,
kam arritur vetëm t'i ndaj ata në dy trungje kryesore:
gjuhët indoevropiane dhe gjuhët aziatike, megjithse në
gjuhët aziatike kam takuar shpesh afërsira me ato
indoevropiane.
Deri tani, përsa i përket dokumenteve epigrafike të
lashtësisë, nji pikë mbetet e saktë: fakti se, duke filluar
nga Deti Egje dhe deri në Oqeanin Atlantik, të gjitha
mbishkrimet që kemi lexuar, i kemi kuptuar dhe
interpretuar me anën e dialekteve të shqipes.
Këtë intuitë, si e dimë, e pati edhe profesori në
Universitetin La Sorbonne të Paris-it, Zachari Mayani, i
cili botoi tre libra për të provuar se vetëm shqipja na vjen
në ndihmë për ti kuptuar ato mbishkrime që disa
arkeologë i quajnë "misteriozë".
Për t'i arritur qëllimit të shpërthimit të atyre
dokumenteve, studiuesi nuk duhet të jetë i kondicionuar
nga helenocentrizmi. Nuk mjafton vetëm njohja e greqi-
357
 shtes së vjetër, për ti përballuar këto probleme të ndëiii-
kuara. Nevojiten gërmine në dishiplina të shumanëshme
dhe veçanërisht në atë të gjuhësisë. Por gjithmonë duhet
patur parasysh se parimet që e qeverisin marëdhanien
midis gjuhësisë dhe arkeologjisë, duhet të jenë universale.
Për ta përkrahur tezën që kemi ndjekur deri tani mbi
interpretimet e mbishkrimeve të lashlësisë me anën e nji
gjuhe të përbashkët, që ësht ajo e Pellazgëve, besoj se ësht
i rastit të përmendem edhe nji tjetër studiues anglez, Sir
William Jones, i cili ishte orientalist dhe prandaj kishte
studiuar edhe gjuhën sanskrite. Ma vonë i kreu studimet
në jurisprudencë dhe u emërua gjykatës në Kalkuta të
Indisë, në vitin 1786.
Në nji fjalim që ai mbajti në shoqatën aziatike të
Bengalit, përmendi nji vërejtje që kishte bërë dhe që
mund të konsiderohet si pika e nisjes për studimet e
gjuhësisë historike, dhe veçanërisht të gjuhëve indoevro-
piane. Në fjalimin e tij ai tha:
"Gjuha sanskrite, cilado qoftë lashtësia e saj,
përbahet prej nji strukture të mrekullueshme: ma e
përsosur se greqishttja, ma e artikuluar se latinishtja dhe
ma e rafinuar se të dyja së bashku. Megjithatë, ka afërsi
me njërën dhe me tjetrën, si në rrënjët e foljeve ashtu edhe
në format gramatikore. Dhe këto afërsira janë aq të forta
sa, në të vërtetë, asnji filolog mund ti shqyrtoi ato, pa u
bindur se rrjedhin nga nji burim i përbashkët".
Sir William Jones vërejti se këto gjuhë kanë të bëjnë
njëra me tjetrën dhe shpjegimi i këtij fakti, shkruan ai,
nuk mund të jetë tjetër veçse prejardhja e tyre nga nji
rrënjë e përbashkët. Dhe për ta provuar këtë fakt, na
paraqet nji tabell, ku folja anglishte "BEAR" (lexohet:
BER), që në shqip ësht BIER, barazohet me sanskri-

358
tishten, me greqishten dorike (Dorët ishin nga fisi i
Ilirëve), me latinishten, me gjermanishten e lashtë.
Por, midis këtyre gjuhëve nuk gjindet barazimi me
gjuhën shqipe, e cila ësht ajo që i afrohet ma shumë se të
tjerat. Në fakt BER dhe BLER ësht e njëjta fjalë, që
cilëson foljen e pa rregullt me "PRUE".
Sidoqoftë, ne kemi interpretuar fraza komplete me
anën e shqipes, por edhe kjo fjalë e vetme na e zgjeron
horizontin.
Ka shumë analogjira midis fjalëve të persishtes dhe
të gjuhëve të tjera evropiane. Kur isha në Iran, në fund të
viteve të pesëdhjetë, i kisha vu re këto karakteristika.

XXV

Nuk do të lodhemi kurrë në të përsëritur me

vendosmëri se gjuha ësht gjëja ma e randësishme dhe ma
karakteristike e gjithë krijimtarisë së njeriut, meqë gjuha
dhe identiteti janë lidhur ngusht njëri me tjetrin dhe se
shumë pak gjëra janë ma vetiake se sa gjuha që flitet: vetë
etnia e nji populli mvaret nga gjuha.
Sot si sot kemi ende dy mundësira vërtetimi në këtë
fushë, plotësisht praktike: ajo e gjuhësisë tradicionale,
bazuar mbi studimin e fjalorit, të gramatikës dhe të
ndryshimit të tingujve, dhe ajo e arkeologjisë tradicionale,
bazuar mbi raporte të formave të reperteve të zbuluara në
krahasim me grupet etnike, të cilëve supozohet se i
përkasin repertet.
Si e tham edhe ma parë, parimet që i qeverisin
marrëdhanjet miois gjuhësisë dhe arkeologjisë, duhet të
jenë krejtësisht universale.
Sir William Jones, orientalist i mirënjohur, kishte
vërejtur analogjira aq të shumta midis gjuhëve të ndry-
359
shine, dhe shkruante se këto nuk mund të ndodhnin
rastësisht dhe se, në njifarë mënyre, këto gjuhë kanë të
bëjnë njëra me tjetrën, dhe se shpjegimi i vetëm që mund
t’i jipet këtij fenomeni ësht se kanë nji burim të
përbashkët.
Në përgjithësi, shkencëtarët anglosakson që kemi
përmendur rishtazi, e përkrahin tezën e origjinës të gjuhë-
ve indoevropiane me prejardhje prej sanskritishtes, më
përjashtimin e tezës së Prof. Gordon Child, i cili përkrah
nji origjinë anatolike, duke konstaluar se gjuhët indoevro-
piane kishin arritur në Evropën qëndrore dhe të veriut, ve-
tëm në periudhën e vonëshme të bronzit. Por këta studiu-
es përpiqen të nxjerrin në dritë lashtësinë e gjuhëve an-
glosaksone, duke i filluar gërmimet e tyre, në përgjilhësi,
nga mesi i Evropës, megithëse, kohë pas kohe e përmen-
din edhe afërsin me gjuhët e Ballkanit. Të flitet në përgji-
thësi, mbi gjuhët e Ballkanit, nuk ka kuptim, po të mos
përmenden popujt që e përbënin atë në lashtësi, si psh.
Pellazgët, Ilirët, Trakët, Hititët, Trojanët, Etruskët, etj.
Historia në përgjithësi, e veçanërisht gjuhësia, fillon
në Evropë me këto fise. Këta ishin nismëtarët e
qytetërimeve të lulëzuara Mesdhetare, që ma vonë u
përhapën edhe në veri të Evropës.
Barazimi i fjalëve që bëjnë këta shkencëtarë, me
gjuhën sanskrite, ësht krejt korekte. Por edhe gjuha
shqipe, e cila rrjedh drejtpërsëdrejti nga pellazgjishtja, ka
fjalë të përbashkëta, qoftë me gjuhën sanskrite, ashtu si
edhe me gjuhët gjermanike dhe angleze.
Të marrim nji shembull të vogël por të randësishëm,
që i përket kozmogonisë: në sanskritisht dhe në persisht
"HOD" quhet Perëndia; "GOTT" në gjermanisht; "GOD"
në anglisht dhe "ZOT" në shqip. Pra, nuk ka dyshim se
këto tri fjalë rrjedhin nga i njëjti burim i sanskritishtes,
por kanë pësuar ndryshime të vogla shqiptimi.
360
 Shkenctari i mirënjohur shqiptar, Spiro N. Konda,
në veprën e tij madhështore, me titull: "Shqiptarët dhe
problemi pellazgjik", e përkrahë, jo vetëm prejardhjen e
gjuhëve indoevropiane prej sankritishtes, por edhe vetë
qytetërimin e Pellazgëve ai e përcakton me rrjedhje prej
Indisë.
Po i citojmë pikërisht fjalët e tij:
"Kemi punuar vite të tëra me radhë. Duke u
mbështetur në vërtetimet dhe dëshmitë historike, që
përfshihen në këtë vepër, ne vërtetuam nga njëra anë se
shqiptarët bëjnë pjesë në bashkëfisërinë japatike dhe nga
ana tjetër se këta janë pasardhës të vërtetë të Pellazgëve,
të cilët, sipas dëshmisë të Strabonit (kap. 621, 3, 15-25),
"ISHIN NJI FIS I MADH". Dhe ky "fis i madh i
Pellazgëve", stërgjyshët e Shqiptarëve të sotëm, pasi u
nisën nga India, në kohërat prehistorike, u përhapën kudo,
në Maqcdoni, në Epir, në Iliri, në gjithë Greqinë, në ishujt
e detit Mesdhe, në Itali, në Egjypt, në bregdetin e Libisë,
në Etiopi dhe në Spanjë, siç duket qartë nga përmbajtja e
kësaj vepre, (Shiko veçanërisht tabelën përmbledhëse
XVIII, të të gjithë veprës, faqe 362-368), duke formuar
mbretërinë e tyre të madhe, të cilin me të drejtë gjurmo-
njësit e ri e quajnë "PERANDORI PELLAZGJIKE".
Sot po ndalemi këtu. Në numrin që vjen, do të
flasim përsëri mbi Spiro Kondën dhe mbi veprën e tij
jashtzakonisht të përpiktë.

XXVI

Nuk ka dyshim se Pellazgët kishin formuar nji

perandori të ndriçuar. Ata, me anijet e tyre të shpejta,
arritën në vendet e ndryshme të botës së atëhershme dhe
kudo lanë gjurma diturie.
361
 Ne kemi interpretuar mbishkrimet e vendeve të
Mesdheut me anën e dialekleve të shqipes, por meqë nuk
na ka ra në dorë ndonji mesazh i vendeve të veriut të
Evropës, nuk mund ta vërtetojmë, me ndonji dokument të
shkrojtur, së pakut sot për sot, faktin se Pellazgët kishin
arritur deri në trojet ma në veri të Kontinentit të Vjetër.
Por këtu na vjen në ndihmë onomastika.
Pellazgët, kur arritën në veri dhe panë nji det me
baltë, e quajtën "Deti Baltik". Kur e kapërcyen Danubin
dhe gjetën vende të mbuluara me borë, e quajtën po me
këtë emër, e cila ka mbetur edhe sot në të tëra gjuhët.
Kështu që kur thuhet "BOREAL", e ka kuptimin e vendit
të flohët, të erës së ngrirë, por rrënja e kësaj fjale ësht
"BORA" e shqipes pellazgjike.
Ne i kemi përmendur edhe shkrimet e shejta të
Evropës së veriut që shkruheshin mbi dërrasa dhe që
juheshin "RUNE", d.m.th. se ishin të dhana të
andësishme që duhet RUNE, ose që duhet të ruhen me
kujdes. Por siç dihet, druri nuk e duron lagështinë dhe
kalbet lehtësisht. Prandaj edhe ato mbishkrime janë
zhdukur gati krejtësisht, me përjashtim të disa copave
dërrase, ku ende dallohen disa letra të alfabetit, që ësht po
ai i pellazgëve, por ësht vështirë të kuptohen domethaniet
e tyre, pa patur rrezik të shtrembërohet e vërteta.
Dihet fare mirë se klima ma e përshtatshme ishte ajo
e Mesdheut, prandaj po aty u formua kjo "Perandori
Pellazgjike" që e ndriçoi mbarë botën, duke lanë gjurma
të pashlyeshme, të cilat qenë arsyeja e rritjeve të
mëtejshme e deri të zbulimeve të randësishme të ditëve
tona. Ata kishin vënë themele të shëndosha, ashtu si
muret e tyre ciklopike, ose pellazgjike mbi të cilët u
ndërtuan qytetërimet e mavonëshme.
Përsa i përket Perandorisë Pellazgjike, kemi disa
lajme të randësishme në vëllimin e dhjetë të Fjalorit
362
Enciklopedik të Eleftherudhaqit (faqe 559-560), ku
vërehet:
"PERANDORI PELLAZGJIKE: Nji term i krijuar
nga gjurmonjësit e rinj, që prej vitil 1926 kur FORRER-i
ja dolli të lexonte mbishkrimet e njohura por të
pakuptueshëm të HETTEASTVE, në Bogaz KIOI, të
Azisë së Vogël. Bogaz Kioi ësht fjalë turqishte e do të
thotë pikërisht: Fshati i Fytit, d.m.th. i ngushtë.
Të njajtin lajm, mbi perandorinë e Pellazgëve e
kemi edhe nga Gjerasim Kapsati, në "Gjeografia e
vjetër". Kurse Enciklopedia e Madhe Greke, në vëllimin
nëntëmbëdhjetë, faqe 873, shkruan pikërisht këto fjalë që
i kemi nxjerrë nga vëllimi "Shqiptarët dhe problemi
pellazgjik", i Spiro Kondës:
"Pra, stërgjyshërit e Shqiptarëve të sotëm, d.m.th.
Pellazgët, kanë qenë ata që kanë banuar që nga kohët ma
të largëta parahistorike, në vendet ma të shumta të botës
që njihej atëhere, duke zhvilluar nji qytetërim shumë të
randësishëm dhe duke ndërtuar vepra të ndryshme arti dhe
qytetërimi, siç janë, sipas artikull-shkruesit të "Fjalorit të
Historisë dhe të Gjeografisë", prej S. P. Vutira, (Vëllimi i
pestë, viti 1888, faqe 287 Kostantinopojë) MURET
PELLAZGJIKE, të quajtura zakonisht ciklopike, të cilët
gjinden në çdo vend të Evropës dhe të Azisë, të banuar
nga Pellazgët e lashtë".

XXVII

Në pjesën e maparshme cituam nji kalesë fort

interesante të veprës së çmuar të Spiro Kondës: "Shqip-
tarët dhe problemi pellazgjik", dhe pikërisht atë që gjindet
në faqen 369 të kësaj vepre dhe që përmend fjalët e
Enciklopedisë së madhe Greke, ku pohohet se Pellazgët
janë stërgjyshërit e Shqiptarëve.
363
 Në pjesën e maparshme folëm edhe mbi
Perandorinë Pellazgjike. Aso kohe, botëkuptimi i fjalës
"perandori", sigurisht kishte të bëjë me thelbin etno-
kulturor dhe jo me bashkimin e kombësive të ndryshme,
nën influencën e ma të fortit prej tyre, si mendohet në ditët
tona.
Pellazgët, ne mund ti konsiderojmë si babain e
madh të qytetërimeve të mavonëshme Ilire, Greke, Trake,
Egjypte dhe si gjyshin e Etruskëve, Mesëhapëve, Vene-
tëve, Pikenëve dhe Daunëve të Italisë.
Si dihet, Etruskët e quanin "RESE" veten e tyre,
ndoshta pse ishin të ndriçuar si rrezet e diellit, ose për të
afermuar rrezatimin e tyre nga mëmëdheu Iliri. Por
ndoshta e quanin veten e tyre RESE, meqë donin të
afermonin këto dy pika kryesore së bashku; si prejardhjen
e tyre nga Iliria, ashtu edhe mburrjen për kulturën e tyre të
ndriçuar.
Ne kemi lexuar mjaft dokumente epigrafike të
Etruskëve dhe i kemi kuptuar me anën e gjuhës së
Pellazgëve, e cila, si e dimë, ësht ruajtur në të folmen
popullore të shqipes.
Këtë veçori na e konfermon edhe Spiro Konda, në
faqen 237 të veprës së tij: "Shqiptarët dhe problemi
pellazgjik".
Ai shprehet pikërisht me këto fjalë:

"PËR NE, PROBLEMIETRUSK NUK MUND TË

ZGJIDHET JASHT PROBLEMIT TË
PËRGJITHSHËM PELLAZGJIK, SIPJESË PËR-
BËRËSE E TIJ. NE JEMI THELLËSISHT TË
BINDUR SE "ENIGMA ETRUSKE" MUND TË
ZGJIDHET PËRFUNDIMISHT VETËM PO TË
JETË SE GJYRMONJËSISHKENCOR NISET
364
 DHE MBËSHTETET NË "GJUHËN SHQIPE", NË
KËTË BAZË TË SIGURT PËR ZGJEDHJEN E
TËRË PROBLEMIT PELLAZGJIK".

Ky citim ësht me të vërtetë i mrekullueshëm dhe

dëshmon përgatitjen shkencore të thellë të Autorit.
Për çudi, shpesh na ndodhin në jetë gjëra që nuk
jemi në gjendje ti shpjegojmë, si psh. fakti që Spiro
Konda. në vitin 1961 ta ketë përvetësuar të njajtën tezë, që
unë ma vonë, rastësisht do të zbuloj në vitin 1978, duke
mos patur fare dijeni mbi veprën e tij, e njëjta gje ka
ndodhur edhe me Z. Mayani-n, ashtu si edhe me Skender
Rizajn: çdonjëri prej nesh, duke ndjekur nji rrugë të
përcaktuar, ka arritur në të njëjtin përfundim.
Nga ana tjetër, në lashtësi, nji gjë e tillë ka ndodhur,
midis tjerash, edhe në lamin e filozofisë: Pitagora, i cili
kishte lindur në ishullin e Samos, nji nga ishujt e
qytetërimeve "JONE", i kishte kryer studimet në Egjypt,
banonte në Krotone të Italisë dhe shkruante në greqisht.
Parimet filozofike të këtij mendimtari të madh, përpu-
theshin krejtësisht me ato të filozofit të mirënjohur kinez
LAO TSE. Dhe, në të vërtetë, nuk mund të themi se këta
dy mendimtarë të jashtzakonshëm, kishin mundësi të bi-
sedonin me njëri tjetrin dhe ti këmbenin mendimet e tyre.
Gjëra të tilla kanë ndodhur edhe në fusha të tjera të
shkencës, sidomos në kohërat e kaluara, ku persona
gjeografikisht larg njëri prej tjetrit, kanë shpikur të njajtën
gjë. Kështu, kanë lindur polemika midis shteteve
përkatëse, meqë çdonjëri e donte për vete kurorën e asaj
shpikjeje.
Besoj se në të gjitha fushat e përparimit ka të bëjë
shumë edhe intuita: kush ka intuitë për nji gjë e kush për
nji tjetër.
365
 Këtu më kujtohet Leonardo da Vinçi, i cili thoshte
se Universi ësht MAKROKOZMË dhe njeriu ësht
MIKROKOZMË. Në Univers gjindet gjithë dijenia dhe
shkenca, prandaj njeriu, duke qenë mikrokozmë, ka
mundcsi të përvetësojë shkencën e Gjithësisë.

xxvni
Gjuha etruske ësht bërë mjet studimi që prej shumë
shekujve. Njëri nga gjurmuesit më të njohur ka qenë
Perandori Kaludio, i cili kishte shkrojtur njizet vëllime
mbi këtë poppull fort të qytetëruar, por këto gjurmime,
për fat të keq, janë zhdukur krejtësisht, dhe nuk dihet se
pse.
Sidoqoftë, kemi edhe dëshmira të studiuesve të
tjerë, si të lashtësisë ashtu dhe të periudhave të ma
vonshme, të cilët na ndihmojnë ta kuptojmë qytetërimin e
madh të këtyre nipërve të denjë të Pellazgëve.
Nji dëshmi interesante, përsa i përket gjuhësisë
etruske, na vjen edhe nga Tit Livi. Këtë autor unë e kam
cituar shpesh, kur kam folur mbi argumentin e gjuhësisë.
Tani dëshiroj ta përsëris me vetë fjalët e S. Kondës, i cili
e ka lëvruar me shumë se unë këtë pikë mbi gjuhësinë e
Etruskëve.
Ja se çfarë shkruan ai në faqen 230 të veprës së tij
"Shqiptarët dhe problemi pellazgjik"'.

"PËR KËTË ARSYE ËSHTË SHUMËI

VËSHTIRË EDHE PËRCAKTIMIME SAKTËSII
NDIKIMIT TË PANDRYSHUAR TË GJUHËS
ETRUSKE MBI LATINËT: JO VETËM SE KANË
QENË MA PARË NË QYTETËRIM, POR EDHE
366
 PËR NJI KOHË TË MJAFTË (ndoshta nga shekulli
VII gjer në V para e.r.) KANË QENË ZOTËR TË
LATIUMIT, DHE SIPAS NJI DËSHMIE TË
PRERË TË TIT LIVIT (ABURBE CONDITA; (9,
36, 3) AKOMA EDHE NGA FUNDII SHEKU-
LLIT TË KATËRT PARA E.R., EDUKONIN RI-
NINË ROMAKE NË SHKOLLAT E TYRE, (sikurse
edukoheshin ma vonë fëmijët e romakëve në shkol
lat greke) DHE U MËSONIN ROMAKËVE JO
VETËM DITURINË, POR EDHE MJESHTËRITË
NDRYSHME. AJO QË QUHET E SIGURT ËSHT
SE SHUMË EMRA TË PËRVEÇËM ROMAKË,
JANË MARRË NGA ETRUSKËT. VETË EMRAT
E TRIBUVE TË VJETRA TË ROMËS: RAMNES,
TITIES, LUCERES, JANË TË NJI ORIGJINE TË
ETRUSKËVE, SIPAS DËSHMISË SË VARIONIT,
I CILI, NË VEPRËN E TIJ "MBI GJUHËN
LATINE", (v 55), POHON SE "TË GJITHA KËTO
FJALË VOLNl, 1 CILI KA SHKRUAR TRAGJEDI
ETRUSKE, I QUANTE ETRUSKË. DHE VETË
EMRIROMA, EDHE VETË EMRII
PËRGJITHËSHËM "URBS", JANËNDOSHTA
ETRUSK".

Spiro Konda, në veprën e tij përmend edhe vëllimin

e etruskologut italian Massimo Pallottino, me titull;
"Qytetërimi i Etruskëve", dhe thotë se ky libër që u
gjykua shumë i randësishëm dhe u përkëthye në
frengjishte nga Reymond Block, (anëtar i vjetër i shkollës
franceze në Romë, me titull "La Civilisatin Etrusque",
(Paris 1949). M. Pallottino, Profesor dijetar, historian,
arkeolog dhe linguist, shkruan Konda, "studionjës i
zellshëm", vë si qëllim të veprës së tij "zgjidhjen e
367
problemit Etrusk". Kështu, duke patur parasysh përpjekjet
e bëra prej studionjësve para tij për zgjedhjen e "Enigmës
Etruske", Pallottino thotë se këto mund të përmblidhen në
tri teoritë e mëposhtme:
1) Sipas teorisë së parë, Etruskët kanë ardhur nga
Lindja.
2) Sipas teorisë së dytë, të shkollës së Niebuh dhe
Muller, Etruskët kanë ardhur nga veriu.
3) Sipas teorisë së tretë, që ësht edhe ma e reja,
Etruskët janë nji popull autokton (vetvendas) i Itaiisë.
mendim ky edhe i Dionis Alikarnasit.
Por duke i shqyrtuar e duke i shoshitur tri teoritë,
thotë Konda, autori përfundon se asnjëra prej tyre nuk ja
arrin zgjedhjes përfundimtare të problemit, duke
konstatuar se "Problemi Etrusk" mbetet ende i
pazgjedhur.
Por pikërisht këtu Spiro Konda shkruan se "Enigma
Etruske" mund të zgjidhet përfundimisht duke u
mbështetur në "gjuhën shqipe".
Edhe ne jemi krejtësisht të nji mendimi me Spiro
Kondën.

XXIX

Sot do të flasim përsëri mbi origjinën pellazgjike të

Shqiptarëve, duke u mbështetur në veprën shkencore të
Spiro Kondës, vepër në të cilën përshkruhen veçoritë dhe
citohen burimet, me pikësime të plota.
Konda, me humor fort të përshtatshëm thotë: "Për
fat të mirë, në kohën e Homerit s'qe krijuar ende (siç
ndodh sot) komisioni mbi shuarjen e emrave të huaja, kur
sigurisht, edhe kjo dëshmi historike mbi Pellazgët do të
humbiste në thellësinë e shekujve, si nji fjalë barbare!"
368
 Duke u përpjekur ta gjejë kombësinë e parë qe e
përdorte fjalën "GUR" dhe të popullit që e fliste atë,
Konda arrin të vërtetoi se ai popull ishte pellazgë dhe se
fjala "GUR" përdoret në shqipen e sotme, prandaj Shqip-
tarët janë pasardhësit e drejt-përsëdrejti të pellazgëve.
Ai shkruan edhe se në Greqinë e vjetër paraho-
merike, përpara zbritjes të Akejve, d.m.th. përpara vitit
1500 para K., atje banonin pellazgët: (shih Kap. HI, fq.
90). Dhe këtë tezë të tij, ai e vërteton me anën e dhjetë
dëshmive fortë bindëse.
Le të analizojmë, pra, sot vetëm pesë prej tyre, dhe
pesë të tjerët do ti vërejmë në numrin tjetër.

ARGOS PELLAZGJIK

Në dëshminë e parë, Konda citon Homerin, në

Këngën II, fq. 681-685, të Iliades, dhe thotë:
"Tani prapë ata që banonin në ARGOS
PELLAZGJIK... quheshin mirmadonë, helenë dhe akej;
Komandanti i pesëdhjetë anijeve ishte Akili"
Mandej ai shton pikërisht këto fjalë:
"ARGO-i quhet prej Homerit "PELLAZGJIK" dhe
jo "AKAIK". Kjo tregon se pushtonjësit Akej, e
respektuan emrin e vjetër të qytetit".
Mandej, Konda, duke u mbështeut në Librin VIII,
kap. 44 të Herodotit, na e jep dëshminë e dytë, kështu:
"Në kohën kur Pellazgët kishin vendin e quajtur sot
Greqi, athinasit ishin pellazgë duke u quajtur KRANOI.
Në kohën e kreokopit u quajtën KERKOPID".
Kur do ti vie radha, do të flasim edhe mbi emrin
ATHINA, që sipas Kondës dhe autorëve të tjerë, e ka
kuptimin në gjuhën shqipe.

369
 Për ta vërtetuar dëshininë e tretë, autori citon përsëri
Herodotin, (Libri VII, Kap. 95):
"Banorët e ishujve, të armatosur si grekët, kishin
dhanë shtatmbëdhjetë anie; dhe këta, fis PELLAZGJIK, u
quajtën mua vonë "FIS JONIK".
Në dëshminë e katërt, duke përmendur Librin I,
Kap. 57 të Herodotit, Konda e citon këtë autor kështu:
"FISI ATIK ish pellazgjik, por sapo u kthye në atë të
helenëve, e ndrroi edhe gjuhën".
Dëshmitë e pakontestueshme që na paraqet Konda
janë dhjetë, por sot do ta përmendim vetëm edhe atë te
pestën, në mënyrë që mos ti lodhim tepër dëgjuesit tonë të
dashur. Besoj se citime të tepërta na lodhin, kështu që nuk
i mbajmë mend mirë ato.
Deri këtu, Homeri e Herodoti na folën qartë mbi
Pellazgët, prandaj nuk ka asnji mundësi që dikush të
formojë nji komision që t'i përgënjeshtrojë dëshmitë e
këtyre shkrimtarëve të mëdhenj të lashtësisë, të cilët Spiro
Kondo i ka studiuar dhe analizuar hollësisht dhe me
pasoje jashtzakonisht pozitive.
Ja pra tani, po e mbarojmë takimin tonë të sotëm,
duke cituar edhe dëshiminë e pestë, të cilën Konda e ka
nxjerrë nga Libri I, Kap. 3 i Tuqididit:
"Para helenit Deukalion, ky emër (Hellas) aspak
nuk ekzistonte; popuj veç e veç të tjerë, dhe populli
pellazgjik i dhanë vendit emrin e tyre, në nji gjërësi të
madhe".

370
 XXX

E vërteta historike nxirret në dritë duke i ngjitur së

bashku unazat e ndryshme të ngjarjeve, për ta formuar
zinxhirin e madh të historisë. Dhe në gjurmimet që po
bëjmë ne, unazat e vlefshme janë deshmitë historike të
shkrimtarëve të lashtësisë, si Homeri, Herodoti, Tuqididi,
të cilët nuk kishin paragjykime mbi kufinjë politikë të nji
shteti a të nji tjetri, prandaj i përshkruanin ngjarjet ashtu si
paraqiteshin.
Ma vonë, me Polibin, (210 para K.), me Strabonin
(58 para K.), përshkrimet e lajmeve të tyre, sidomos përsa
i përkiste Ilirisë, iu përshtatën ma shumë interesit të
sunduesve sesa paanësisë të së vërtetës.
Besoj se pesë dëshmitë e para që na dha Konda, me
shkrimet e autorëve të lashtësisë, ishin të qarta dhe
bindëse. Prandaj, për ta plotësuar edhe ma mirë këtë
vërtetim, sot do të përmendim edhe pesë dëshmitë e tjera,
meqë si u tha edhe ma sipër, ato janë dhjetë.
Në dëshminë e gjashtë, Konda përmend përsëri
Herodotin, (Libri VII, Kap. 94), ku ky Babai i madh i
historisë, shprehet në këtë mënyrë:
"Jonët, sa kohë banonin krahinën e quajtur sot
"ARKAIA", në Peloponez dhe para se të vinin në
Peloponez DANAU dhe KSUTHI, quheshin siç thonë
helenët "PELLASGE AIGIA-LEES", dhe në kohë të Jonit
e të Ksuthit, quheshin "JONE".
Dëshmia e shtatë na paraqitet përsëri me dokume-
ntimet e Herodotit (Libri II, Kap. 56), ku ai shkruan:
"Më duket se kjo grua nga vendi që quhet sot Greqi,
dhe ma parë quhej "PELLAZGJIA", iu shit thesprotëve".
Këto dy lajmet e fundit janë jashtzakonisht
sqaruese, meqë nga nji anë vërtetohet se Pellazgët dhe
371
Jonët ishin i njëjti popull, dhe nga ana tjetër kuptohet se
në kohën e Herodotit, kur shkruanin për Greqinë, kishin
nevojë të përmendnin se ai vend përpara quhej Pellazgji.
Nji gjë e tillë ndodh kur diçkaje i ndryshohet emri, dhe për
ca kohë duhet përmendur edhe emri i maparshëm, deri sa
të gjithë ta kenë përvetësuar emrin e fundit.
Si duket, në kohën e Herodotit (484-425 para K.),
kishin ende nevojë të shkruanin se ky vend që sot quhet
Greqi, përpara quhej Pellazgji. Ky lajm ne na del kallëp
për gërmimet tona, dhe me shumë të drejtë mund të themi:
"GREQIA PELLAZGJIKE".
Sa për dëshminë e tetë na vjen në ndihmë edhe
Straboni (kap. 220-221) dhe shkruan:
"Të gjithë pothuaj thonë se Pellazgët, popull i
vjetër, ishin shtrirë në tërë Greqinë e sidomos në
EOLASIT të THESALISË".
Për dëshminë e nëntë, Pausanias (Arkadika, Lib. III
1,4 dhe 6), që ishte pak ma i vjetër se Herodoti, meqë,
kishte vdekur me 470 para K., (data e lindjes nuk dihet), i
jep historisë së Pellazgëve nji përmasë mitologjike. Ai
shkruan:
"A) Arkadët thonë se në këtë tokë PELLAZGU lindi
i pari, në Arkadi.
"B) Meqense Pellazgu u bë mbret dhe vendi e mori
emrin "PELLAZGJIA".
Edhe dëshmia e dhjetë na paraqitet në formë
mitologjike, (Pindari "Carmina", Fragmenta Selecta, 182,
Lipsae, 1862, 1,240). Midis tjerash Pindari (522-442 para
K.), shkruan:
"Njeriun toka e lindi e para dhe kështu solli nji
dhuratë të bukur... ose Arkadia PELLAZGUN HYJNOR,
më parë se hana".

372
 Pindari, si dihet faie mirë, ishte nji poet i madh,
prandaj edhe këtu i ka dhanë Pellazgut nji lindje hyjnore,
deri përpara edhe vetë hanës!
Por ne tani mund të themi me plotë bindje dhe duke
u mbështetur mbi dokumentë të randësishëm, se emri i
Greqisë ishte Pellazgji, dhe se këta stërgjyshërit tanë të
përbashkët, që themeluan Ilirinë, d.m.th. vendin e popujve
të lirë, ishin ata që e qytetëruan gjithë botën e atërshme,
me gjuhën e tyre, me shkrimin e tyre. Prandaj ne sot, me
anën e gjuhës së tyre, që ende rron në dialektet e shqipes,
i kemi kuptuar dokumentet epigrafike nga Deti Egje deri
në Oqeanin Atlantik.

XXXI

Deri këtu depërtuam shkrimet e autorëve të

lashtësisë, të cilët me prova të qarta na dëshmuan se
Pellazgët ishin banuesit e parë të trojeve ku ma vonë
erdhën Grekët. Nga shkrimet e Homerit kuptohet randësia
etno-kulturore e "Pcllazgëve Hyjnor", si i quante ai vetë.
Tani do të bisedojmë mbi disa fjalë të thjeshta, si
GUR, MAL, PYLL, që përdoren vazhdimisht në veprat e
Homerit, por që janë ruajtur në vendet e ndryshme ku
kanë qenë Pellazgët dhe që dëshmojnë nji bashkësi etno-
kulturore të gjërë e të çiltër, të gjithë popujve të
Mesdheut.
Këto janë dëshmi të randësishme dhe jo shkrime
sidokudo, që si ësht langu, e cila e merr formën e enës ku
vihet langu. Por kur ena thyhet, langu derdhet, avullon
dhe nuk mbetet asnji shenjë nga çfarë përmbante ena e
thyer.
Përpara se ta përballojmë çeshtjen e GUR, MAL,
PYLL, dëshiroj të kemi edhe nji dëshmi të randësishme të
373
Virgjilit, të veprës së tij të mirënjohur "ENEIDA", VIII,
vargu 602-603. Ai shkruan pikërisht këto fjalë:

'THUHET SE TË PARËT NËITALI KANË

BANUAR PELLAZGËT".

Kjo dëshmi, pa dyshim, ka nji randësi të madhe, në

lamin qc jemi duke trajtuar dhe na hap horizonte të gjëra.
Si dihet, Virgjili ka lindur në vitin 70 para K.,
prandaj kishin kaluar afro njimijë vjet nga koha e
Homerit, por mendimi i studiuesve vazhdonte ta pohonte
tezën se Pellazgët ishin banuesit e parë të vendeve të
Mesdheut dhe se po ala kishin ngritur mure e qytete,
kishin sjellur kudo alfabetin e tyre dhe gjuhën e tyre.
Faktin e shkrimit dhe të gjuhës së përbashkët ne e
kemi vërtetuar me anën e dokumenteve epigrafike që
kemi lexuar e interpretuar në përgjithësi me anën e të
folmes dialektore të shqipes. Por, në të vërtetë, kemi hasur
cdhe shumë fjalë jodialektore, d.m.th. fjalë të shqipes
letrare. Nji nga shembujt ma interesantë ësht mbishkrimi
"VREIU" që gjindet në Val Comonica. Shprehje të tilla i
ka vetëm shqipja. Të marrim disa shembuj: VREIU,
AFROIU, LARGOIU, BASHKOIU, et. Si e shohim, kjo
ësht nji nga shprehjet që janë ruajtur në formën origjinale,
si të toskërishtes, ashtu edhe të gegërishtes, dhe deri të
shqipes letrare.
Ka shumë shembuj të tjerë si ky, mbi të cilët kemi
folur ma parë ose do të flasim nji herë tjetër. Sot e kishim
në mend të përmendnim disa fjalë të thjeshta, si GUR,
MAL, PYLL. Por meqë nuk do të kemi kohë sot t'i anali-
zojmë që të tre, le ta marrim fjalën GUR, e cila ësht fjalë
shqipe jo-dialektore, meqë sot rron vetëm në gjuhën tonë,
dhe të shohim sesa e përhapur ishte në lashtësi, qoftë në
formë onomastike, toponomastike dhe në forma të tjera.
374
 Përmbledhjen e fjalës GUR e ka bërë me mjeshtëri
të madhe Spiro Konda, (Shqiptarët dhe problemi
pellazgjik, Kap, III, fq.91), veçantitë e shënuara përkatëse,
si kuptohet lehtas nga numri i shumtë i faqeve. Ne do të
bëjmë vetëm nji përmbledhje të vogël dhe nëse nuk na
mjafton koha, do ta vazhdojmë në numrin që vijon.
Pikë së pari duhet të kemi parasysh se fjala GUR
shpesh shkruhet me letrën "O" ose "Y", d.m.th. me veshje
greke. Ja psh., në Kretën e vjetër kishte qytete që quheshin
GORTIS (i gurtë) ose GYRTONE (gur tonë). Kjo fjalë
nuk i përket vetëm eteokretasve, meqë ndodhet edhe në
shumë vende të tjera.
T'i numërojmë së pari ato që gjinden në vendet e
ndryshme të Greqisë së sotme.
Në Arkadi u gjetën emrat e qytetit GORTYS, të
lumit GORTYNIOS dhe të emrave vetiakë GORTYS.
Në PELLAZGJIKON-ARGOS (Thesali), gjindet
qyteti GYRTONE (gur tonë) dhe po ashtu quhet e bija e
mbretit të lapithëve Flegys dhe vëllai e mbretit GYRTON.
Për sot po ndalemi këtu. Do ta vazhdojmë këtë
argument në numrat e tjera.

xxxn
Ne e dimë se fjala GUR ësht shqipe, meqë Grekët
gurin e quanin ITHOS, dhe disa herë petra ose laas. Në
disa shkrime e gjejmë së bashku, në këtë formë: GUR-
PETRA. Prandaj, nuk ka dyshim se fjala GUR ësht me
prejardhje pellazgjike dhe sot përdoret vetëm në gjuhën
shqipe.
Në Spartë përmendet emri i nji gruaje: GYRTIAS (i
gurtë asht?), dhe të nji senatori: GYRIDAS (guri
dashur?). Ky i fundit ësht emër i përshtatëshëm për nji
375
 senator, që duhet të jetë i fortë si guri, por duhet të jetë
edhe i dashur nga populli.
Emrat GYRTIAS dhe GIRLDAS përmenden edhe
prej Polibit dhe prej Plutarkut, rreth shekullit II para K.
Por këta emra janë formuar në kohën e Pellazgëve, para se
të zbrisnin Akejt në Greqi. Këta emra u ruajtën gjatë
njimijenjiqind vjetëve, si emra familjesh fisnike pellazge,
të trashëguara brez pas brezi.
Në Azinë e Vogël, fjala GUR paraqitet edhe këtu
me veshje greke, si psh. GYRTIADES, GYRTIOS, e
GYRTAKIDES.
Në shqipen e sotme këta emra ne do t’i shqiptonim:
GURTAIDI, GURTIOSI e GURTAKIDI.
Homeri, në Iliadën, Kënga X v. 427-431, na
numëron fiset e ndryshme që kanë banuar në Azinë e
vogël. Ai shkruan:
"Unë pra edhe këto do ti numroj nji nga nji dhe me
përpikmëri; pranë detit gjinden Karsit dhe Paionët, me
shigjeta të përkulura, dhe Lelegët e Kaukonët dhe
PELLAZGET HYJNOR, pranë Thimbrës ishin Likianët
dhc Myset kryelartë dhe Frigët kuajzbutës dhe Meonët që
luftonin mbi kuaj"
Midis gjithë këtyre fiseve që numëron Homeri,
vetëm Pellazgët ai i quan Hyjnor. Tani, duke konsideruar
se fjala GUR gjindet vetëm në gjuhën shqipe nuk ka
dyshim se kjo fjalë ishte pellazgjike, por pa dyshim, në
Azinë e Vogël përdorej edhe nga fiset e tjera. Dhe ndoshta
me të drejtë, mund t’i konsiderojmë popullsirat e tjera, si
fise të ndryshëm,të shkëputur nga Pellazgët.
Nga ana tjetër, edhe në Itali kishte fise të ndryshme
të shkëputur nga Iliria, si e thamë më sipër. Kështu mund
të themi se edhe fiset e ndryshme të Azisë së Vogël, ose të
Anadollit, si u bë zakon të quhet tani,rrezatoheshin nga
Pellazgët, ashtu si ata të Italisë nga Iliria.
376
 Edhe në Etruri gjinden emra qytetesh e kështjellash
me fjalën GUR, si psh. GORTONA (gur tona?),
GYRTONION (gur të jonë?), GORTINAIA (i gurti prej
naje?) dhe GOURASION, emri i nji kështjelle në Etruri.
Nuk ka dyshiin se nga fjala GOURASION, ësht
formuar GARNIZONI i shqipes, GUARNIGIONE e
italishtes dhe GARRISON-i anglishtes. Ësht krejt e
natyrshme që kështjellat, garnizonet dhe banesat të
ngriheshin me gurë, dhe të ishin të ngurta.
Tani të hcdhim nji sy mbi shkrimet e disa autorëve,
përsa i përket çështjes Pellazgjike në Itali:
Sipas Dionis Alikarnasit, në voL XXVIII, 3, Tyren
(Toskë) u quajtën Pellazgët që u vendosën në Itali, dhe
mandej shton:
"Elaniku Lesbiani thotë se Tyrenët (Toskët) që
quheshin ma parë Pellazgë, pasi erdhën dhe banuan në
Itali, e morën emrin që kanë sot, d.m.th. Toskë"
Mbi banimin e Pellazgëve në Itali, dëshmon edhe
Virgjili, si e pamë edhe ma sipër, kur thotë: "THUHETSE
PELLAZGËT TË PARËT BANUAN NËITALI"
Po këtë tezë e përkrahë edhe AULUS GELIUS-i,
në: "Noctes Aticae, 1, 10":
"Thuhet se Silvanit, Perëndisë së fushave dhe
bagëtive, i bënë fli Pellazgët, që banuan të parët, dikur,
në viset latine".
Ne e dimë se latinët gurin e quanin LAPIDEM,
prandaj edhe në Itali fjala GUR ësht me prejardhje
pellazgo-Ilire.
Në pjesën e ardhëshme do të flasim përsëri mbi
fjalën GUR, kështu që me anën e kësaj fjale të jemi në
gjendje t'i ndjekim gjurmat e të parëve tanë të përbashkët,
që ishin Pellazgët Hyjnor.
 XXXIII

Me anën e fjalës "GUR", ne i ndjekim gjurmat e

Pellazgëve në nji sipërfaqe të gjërë të botës së lashtë,
megjithse shpesh kjo fjalë na paraqitet me veshje greke
ose latine, por rrënja dhe baza e kësaj fjale ësht GURI i
pellazgëve, që sot përdoret vetëm në gjuhën shqipe.
Spiro Konda, në tabelën VIII të veprës së tij: "Shqi-
ptarët dhe problemi Pellazgjik", na paraqet toponime dhe
emra të tjera në Greqinë e vjetër dhe gjetiu që kanë si
rranjë fjalën GUR.
Konda shkruan se gjinden në Ishullin Paros, në
Greqi, dhe në qytetin Paros, përballë këtij ishulli ashtu si
edhe në nji tjetër qytet të Greqisë po me këtë emër, që ka
kuptimin e shqipes "PARE", d.m.th: i pari, i maparshmi,
vende që duan të kujtojnë të parët e tyre. Shprehja
PAROS përdoret edhe në ditë tona në rrethin e Korçës,
me kuptimin e të parit, i të maparshmit, kurse në greqishte
kjo fjalë do të përkthehej PROTE. Në këto vende të
ndryshme të Greqisë gjinden shumë emra me fjalën GUR.
Përveç vendeve që quhen PAROS (të parët), në
tabelën VIII lexojmë edhe nji seri të shumtë vendesh ku
ende sot gjindet fjala GUR. Po e shtrojmë tabelën në fjalë
ashtu si na paraqitet:

"AZI E VOGËL, AZl E VOGËL, SPARTA (Greqi),

TENOS (Greqi), ARKADIA (Greqi), SPARTA
(Greqi), ETOLIA (Greqi), DODONA (Epir), THE-
SALI, THESALI, THESALI, KRETA, KRETA,
KRETA, KRETA, KRETA, ARKADI, ARKADI,
ARKADI, MAQEDONI, TIRENI (Itali), LLOKRID
(Greqi), AZI E VOGËL (Frigji), AZl E VOGEL
(Frigji)”.
378
 E shkrojta ketë tabelë ashtu si e ka rradhitur vetë
autori, me përjashtimin e fjalës PAROS që kishte nevojë
për nji shpjegim squarues. Në fakt, PAROS ose i të parës,
i të parëve, që do të thotë i Pellazgëve, si e dëshmon vet
Herodoti, (VII, 95), nuk ka dyshim se ësht fjalë shqipe.
Shkencat e përpikta nuk kanë nevojë të përdridhen
në labirinte të errëta, fjalët fluturojnë, asgjesohen, nëse
nuk bazohen mbi shkrime të qarta, me themele të
shëndosha.
Besoj se në punën tonë jemi duke vënë themele
shkencore për ndërtimin e matejshëm të nji argumenti me
vlerë të madhe historike dhe shpirtërore, që ka pësuar
përdridhje të ndryshme gjatë shekujve, por tashma, mc hir
a pa hir, do ta gjejë vendin që i përket, meqë sot njerëzia
ka nevojë për kulturë të vërtetë dhe jo për propogandën e
nji kombësie ose të nji tjetri.
Nuk ka dyshim se vëllimi: "SHQIPTARËT DHE
PROBLEMI PELLAZGJIK" i Spiro Kondës, ësht vepër e
përsosur nga çdo pikpamje. Ai i tregon, i shpjegon, i
provon dhe i dëshmon faktet prandaj ësht i rastit të
konsiderohet si nji nga veprat më serioze në fushën e
popujve të lashtë e të gjuhës së tyre.
Paragrafin e fundit të faqes 95, ku ai i mbaron
shpjegimet e ndryshme të fjalës GLJR, e mbyll në mënyrë
të qartë, pa ndërdyshje, në këtë mënyrë:
"Pra kombësia e parë e fjalës GUR ësht vetëm
pellazgjike dhe çdo kundërshtim kundër këtij konkluzioni
ësht pa bazë. Të tridhjetepesë emrat toponimike, emra
burrash e grash që gjetmë gjer këtu, dhe që kanë për bazë
fjalën pellazgjike GUR (shumsi i GURTË), dhe trajtat e
ndryshme të saj, janë tridhjetepesë dëshmitarë që
dëshmojnë dhe vërtetojnë se atje ku ndodhen këto emra,
atje janë prezent Pellazgët. Në këtë konkluzion na solli
379
studimi ynë ”Mbi gjurmat e Shqiptarëve të vjetër ose të
Pellazgëve”. Nga kombësia e parë e fjalës GUR del edhe
kombësia e parë e shqiptarëve të sotëm, që ësht patjetër
P ELLAZGJIKE. Pra edhe emri i vjetër i shqiptarëve ësht
pellazgjik, d.m.th. Shqiptarët quheshin në fillim pellazgë
dhe tiren dhe tuskë”.
Metoda e Kondës ësht pa dyshim metodë e
arsyetimit dhe e gjurmimit me baza multidisiplinare, por
shpesh ndodh në jetë, si e shkrojti filozofi Jung, se
"HORROR NOVI" d.m.th. tmeri për gjënë e re, "ësht aq i
madh tek njeriu, sa nga frika që mos ta koprometoi
Zgjutësin e tij modeste, ai preferon ta padisi të marrosur
atë që e shqetëson shpirtin e tij".
Ne nuk duam ta shqetësojmë shpirtin e askujt, por
vetëm e vetëm të dialogojmë me shkenctarët që intereso-
hen për popujt e lashtësisë.
Duhet ta kemi gjithmonë parasysh se kultura ësht
takim dhe jo ndeshje mendimesh.

XXXIV

Më duket se biseduam mjaft mbi prejardhjen e

fjalës GUR dhe e vërtetuam origjinën e saj pellazgjike.
Kjo fjalë sot përdoret pa përjashtim, në të gjithë dialektet
e shqipes, ashtu si edhe në gjuhën letrare.
E kishim në mend të bisedonim sot për fjalët MAL
e PYLL, por, për ta pushuar pak mendjen tonë, do ta lëmë
këtë argument për nji herë tjetër dhe sot do të merremi me
nji çeshtje që s'ka të bëjë as me malin dhe as me pyllin.
Në sallat e "Fondazione Europea Dragan", më 26
prill 1990, u bë paraqitja zyrtare e vëllimit tim të dytë mbi
Qytetërimet e lashta Mesdhetare, me titull "Etruskishtja
gjuhë e gjallë".
380
 Mbas fjalëve përshëndetëse të Presidentit, e mori
fjalën relatori Prof. Leo Magnino, president i Akademisë
Arkeologjike Italiane dhe drejtor i revistës "La Cultura
nel Mondo". Ai bëri arsyetime të vlefshme dhe sqaruese
mbi tezën që përkrahet në libër, ku dëshmohet se që nga
Deti Egje e deri në Oqeanin Atlantik, në lashtësi flitej nji
gjuhë e përbashkët, si e dëshmojnë gjithë dokumentet
epigrafike.
Nuk ka dyshim, tha Prof. Magnino, se në Mesdhe
lulëzoi qytetërimi Pellazgjik, që u përhap ma vonë edhe
në vendet me veçanti të shënuar, duke thanë se s'ka asnji
dyshim se linguistika ësht edhe mbetet shprehja ma e
randësishme e krijimtarisë së njeriut, meqë pak elemente
janë ma vetiake se gjuha që flitet. Në fakt, identiteti
"etnik" i çdo njeriu mvaret ma shumë nga gjuha që ai flet,
se sa nga çdo karakteristikë tjetër.
Mandej, Profesori shprehu mendimin se vëllimi
"Etruskishtja gjuhë e gjallë", paraqet elemente të reja dhe
të randësishme, meqë provon me barazimin e përplotë të
çdo fjale marrë veçanërisht, tezen e pakundërshtueshme të
bazimit mbi dialektet e shqipes, për t'i zbërthyer
dokumentet epigrafike të lashtësisë.
Leo Magnino, mbasi shprehu fjalë lavdëruese mbi
vëllimin "Etruskishtja gjuhë e gjallë" dhe mbi autoren e
kësaj vepre, fjalë lavdëruese që nuk ësht i rastit t'i përsëris
unë vetë, e mbylli relatën e tij me këto fjalë:
"Ësht fatkeqësi që disa linguistë dhe arkeologë
zyrtarë të mos e marrin në konsiderimin e duhur tezën që
paraqet me aq qartësi Nermin Vlora Falaschi, megjithse
nuk kanë elemente që ta kundërshtojnë ose ta
zëvendësojnë studimin që ajo ka kryer këto trembëdhjetë
vitet e fundit."
Sidoqoftë, arkeologu i shquar italian, Massimo
Pallottino, në nji letër që i shkrojti nji profesoreshe, e cila
381
kërkonte mendimin e tij mbi vlerën e veprës Etruskishtja
gjuhë e gjallë, shprehet në këtë mënyrë:
"Natyrisht nuk dua të shpreh nji gjykim mbi këto
gjurmime të huaja nga vija e studimeve tona. Mundem
vetëm të çmoj interesin që paraqitet në landën e trajtuar
prej autores dhe për zgjuatësinë e impenjimit të saj".
Mandej e mora fjalën unë, dhe nënvizova mendimin
e Prof. Magnino-s, se pa dyshim linguistika ësht shprehja
ma e randësishme e krijimtarisë së njeriut, meqë ësht
"identiteti etnik" i çdo personi. Dhe vazhdova duke thanë
se qytetërimet janë si valët e detit që nisen nga horizonti,
e ndjekin dhe e kapërcejnë vazhdimisht njëra tjetrën, duke
krijuar energjira të reja e gjithmonë ma të reja, dhe duke
prue në breg nji mesazh, mandej nji tjetër e nji tjetër, deri
në pasosmëri. Por horizonti mbetet nji pikë e palëviz-
shme, përtej të cilës syri nuk ka mundësi të shtyhet.
Kështu, duke vërejtur qytetërimet ma të lashta,
sidomos nga pikpamja gjuhësore, horizontin tim e quajta
PELLAZGJIKE dhe duke ndjekur valët e mendimit të
studiusve të ndryshëm të lashtësisë, ashtu si edhe atë të
atyre ma të afërta, e mora mesazhin e atyre valëve të
mendimit dhe u binda që, në relatë me kandin e
projektimit tonë, horizonti me qytetërim ma të lashtë, sot
për sot, ësht pikërisht ai i Pellazgëve.
Nuk do të lodhem kurrë në të përsëritur se kultura
ësht takim dhe jo ndeshje mendimesh. Prandaj, kur bëhen
gjurmime shkencore, duhet të hidhen poshtë kufizimet e
kufijve dhe të kombësive, për të mos qenë të kondicionuar
nga paragjykime. Kultura dhe veçanërisht gjurmimet kanë
nevojë për "qytetar të botës", studiues të çveshur nga
paragjykimet fatkeqe, që e ndalojnë përparimin e
qytetërimeve.

382
 Mbas këtyre fjalëve, citova disa nga autorët e
lashtësisë, si Homerin, Herodotin, Tuqididin, Virgjilin,
Pindaron, Pausanian, Plinin Plakë, Diodorin e Siqilisë
etj., në mënyrë që të pranishmit në sallë t'i përvetësonin
ma me lehtësi tekstet e dokumenteve epigrafike të
projektuara me diapozitiva.

XXXV

Sot po vazhdojmë të përmendim edhe disa veçori të

randësishme, për t'i theksuar edhe ma mirë kalesat e
ndryshme të paraqitjes të vëllimit "Etruskishtja gjuhë e
gjallë", që u bë në sallat e "Fondazione Europea Dragan",
më26prill 1990.
Për t'iu shpjeguar të pranishmëve afërsinë e pellaz-
gjishtes me dialektet e ndryshme të shqipes dhe shpesh,
edhe me vetë gjuhën letrare, se pari projektova nji
mbishkrim që gjindet në Val Kamonika të Italisë, afër
Milanos.
Mbishkrimi paraqitet, me fjalën VREIU, të
shkrojtur nga e djathta në të majtë, ashtu si shumica
dërmuese e epigrafëve të lashtësisë.
Mbas foljes "VRE" ësht stilizuar nji dru me gjethe
që e ndan atë nga prapashtesa "IU", mbas së cilës vjen
përsëri nji tjetër dru i stilizuar. Besoj se ky mbishkrim
mund të interpretohet si lajmërim që të vërehen, ose të
kenë kujdes, kur të hyjnë brenda vendit ku gjinden drujtë,
ose pylli.
Ja pra, fjala "VRE-IU" përdoret në të gjitha krahinat
e Shqipërisë, ashtu si edhe në gjuhën letrare, njisoj si
fjalët:
LARGO-IU, AFRO-IU, BASHKO-IU, "VRE-IU"
etj.
383
 Nji mbishkrim tjetër me prapashtesën "IU" gjindet
edhe në stelën nr. 16 të Portugalit të Jugut. Teksti
paraqitet tërësisht në formën dialektore të gegërishtes, e
pikërisht në këtë mënyrë:

OAZA ROP (e kemi) NII

d.m.th:
IU ASHT ZANË ROB (e kemi) NIJ

ose në gjuhën letrare:

IU ËSHTMARRË ROB (e kemi) NDIGJUAR.

Ne sot nuk mund ta dijmë se kush i ësht marrë

ROB, djali, burri apo ndonji fis, por na intereson të
nënvizojmë formën dialektore të "IU" që bëhet "OA",
d.m.th.: "IU ASHT".
Kur interpretojmë këto mbishkrime, duhet të kemi
gjithmonë parasysh se këto janë format primitive të së
folmes, por megjithatë ne e kuptojmë me anën e shqipes,
edhe në formën primitive që flitej disa mijë vjetë më parë
nga Pellazgët: kjo gjë ka randësi të madhe.
Kështu, me këtë dokument epigrafik të zbuluar në
Portugalinë e Jugut, me atë që gjindet në Val Kamonika
dhe duke konsideruar edhe "Stelën e Lemnos" të Greqisë,
që e kemi përmendur në nji nga numrat e maparshme, ne
mund ta vërtetojmë se që nga Deti Egje e deri në Oqeanin
Atlantik flitej nji gjuhë e përbashkët.
Nuk ka dyshim se ne nuk bazohemi vetëm mbi këto
dy mbishkrime, për ta afirmuar tezën e gjuhës së përba-
shkët: kemi zbuluar shumë e shumë fjalë të tjera që i
gjejmë në Itali, Shqipëri, Jugosllavi, Greqi, e në Portugali.

384
 Nji nga fjalët ma të përhapura ësht "ARNO", e cila,
sot, në gjuhën shqipe e ka hurnbur vlerën që kishte në
lashtësi, si e dëshmojnë mbishkrimet e shumta që gjinden
me shumicë, sidomos në Itali, ku në qytetin Firenze dhe
Pisa kalon lumi me emrin "ARNO". Dhe nga teksti i
mbishkrimeve të shumta, dëshmohet se kjo fjalë e kishle
kuptimin e lartë të "KRIJUESIT".
Në numrin që vijon do të bisedojmë se në sa shumë
dokumente epigrafikc e në sa vende të ndryshme gjindet
fjala "ARNO".

XXXVI

Në numrin e fundit e kishim fjalën për shprehjen

"ARNO", e cila sot në gjuhën shqipe do të thotë të
ndreqish diçka, si psh: arnoj çorapet, pantallonat,
teneqenë etj., por teksti i dokumenteve të lashtësisë na
dëshmon se aso kohe fjala ARNO e kishte kuptimin e
Krijuesit.
Si e përmendëm ca kohë ma parë, kur biseduam
mbi këtë fjalë, të arnojsh diçka shumë të damtuar, ësht
sikur ta krijojsh përsëri atë. Sidoqoftë, ne nuk jemi në
gjendje ta shkallëzojmë randësinë që kishte "ARNO" në
lashtësi, në barazim me hyjnorët e tjerë, por duke u ba-
zuar mbi dokumentet epigrafike që e përmendin shpesh
e kudo, mund ta vërtetojmë se AI mirrej në konsiderim
të madh, ndoshta ma shumë se edhe vetë perëndesha me
krah "VEND", e cila i shoqëronte martirët e atdheut, në
parajsin e herojve. Ma shumë edhe se "KAH-RUN"-i,
të cilin Latinët ma vonë e quajtën "KARON" dhe Italia-
net "KARONTE", dhe që i hapte dyert, për t'i shoqëruar
të vdekurit në jetën tjetër, "KAH RON" përgjithmonë.

385
 Nga "KAHRON"-i e kanë marrë emrin sidomos
mbishkrimet e lashta të Gjermanisë dhe të popujve në veri
t’Evropës. Këto mbishkrime të gëdhendura mbi dërrasa i
quajnë "RUNE", d.m.th. se janë të shejta, prandaj duhet
"RUNE".
E kishim fjalën te Krijuesi, të cilin në lashtësi e
quanin "ARNO". Meqë ka shumë mbishkrime me ketë
fjalë, ta komentojmë sot njërin nga ma të bukurit, nga ma
të qartët, nga ma të përsosurit nga pikpamja estetike dhe
mitologjike: sarkofagu i Muzeut Arkeoiogjik i Siena-s, në
Toskana. Mbi kapak na paraqitet nji figurë madhështore
gjysëm i shtrirë dhe në bazë gjindet Perendesha "VEND"
me disa personazhe të tjerë, në pozë meditimi. Në bazë të
kapakut lexohet ky mbishkrim, të cilin e kemi analizuar
ca kohë ma parë, por besoj se ësht mirë ta përsërisim edhe
në këtë rast:

"ARNO SE NE YJ NA YE KUME RESE"

dhe në shqipen e sotme:

"KRIJUES, MEQË NË YJ NA JE, TIE MERITON

KUMTIMIN E RREZEVE (Etruskëve)"

Në këtë mbishkrim i duhet kushtuar nji vërejtje të

posaçme fjalës "Yj", të cilën do ta gjejmë në mbishkrime
të ndryshme të Italisë, Shqipërise e të Portugalisë.
Për ta provuar se sa popullor ishte "ARNO" të
lexojmë tani edhe nji mbishkrim tjetër që gjindet në
Tarkuinia, në veri të Romës dhe nji tjetër në Muzeun e
Lisbonës (Portugali). Me këta tre shembuj vërtetohet jo
vetëm se sa i madh ishte trualli ku adhurohej ARNO, por
edhe kultura dhe gjuha e përbashkët në troje aq të largëta
njëri prej tjetrit.
386
 Në nji nga varret etruske ma të bukura të Tarkui-
nias, ku në të djathtë të hyrjes gjindet Perendesha
"VEND" dhe në të majtë "KAH-RUN"-i, të pikturuara me
ngjyra, me madhësi nga dyshemeja deri në tavan, dhe
përballë derës së hyrjes lexohet ky mbishkrim mural:

"ANINAS ARNO CE LUS THANKEI LUS

ATIA LA FILS XXXIX"

në shqipen e sotme:

"NGA ANA E JONË KRIJUES QË LUS ME

THANJE d.m.th. oralisht.
LUS ATIN QË LA FISIN NË MOSHËN 39
VJEÇARE"

Besoj se këtë mbishkrim e kuptojnë gjithë shqip-

tarët.
Tani të vemi në Portugali dhe të lexojmë stelën Nr.
31, ku gjindet mbishkrimi me fjalën ARNO.

- flRNOA
= IZ N A
= I
•rcnr^ = TKON
= THI

"ARNOA IZNA I TKON THI"

në shqipen e sotme:

387
 NGA KRIJUESI ISONA, d.m.th. mbrojtje I
TAKONATIJ MEQË ËSHT NJERI THI,
d.m.th. NJERIBURR, TRIM, IPAEPUR"

Ne sot nuk themi "njeri thi”, por "njeri luan”. A nuk

e njihnin vallë luanin të parët tanë, apo e konsideronin
thiun ma të fortë se luanin?

XXXVII

Si e thamë ma sipër, me 26 prill 1990, u paraqit

zyrtarisht në Fondazione Europea Dragan të Romës,
vëllimi i dytë i Qytetërimeve të lashta Mesdhetare, me
titull: L'Etrusco Lingua Viva" (Etruskishtja gjuhë e
gjallë).
Unë, në këtë vepër, mbas 13 vjet gërmimesh të
vështira, parashtroj tezën e nji kulture e të nji gjuhe të
përbashkët në trojet e Mesdheut, nga Deti Egje deri në
Oqeanin Atlantik, duke u mbështetur në mbishkrime të
gdhendura mbi gurë, mbi pllakë bronzi ose mbi shtatore të
ndryshme, pesëmijë vjet e ca ma parë e deri në fillim të
Erës së Re. Këto dokumente të randësishme, si e kemi
përsëritur shpesh, kuptohen me anën e dialekteve të
shqipes, por edhe nji shumicë dërmuese fjalësh, përdoren
në gjuhën letrare të sotme. Disa shembuj si psh: VREIU,
ARNO, FAREFISI, YLL, GUR, etj., i kemi analizuar në
pjesët e maparshme. Dhe këto fjalë, nuk ka asnji dyshim
se kuptohen edhe përdoren ende sot në gjuhën shqipe.
Nuk besoj se do të jetë ruajtur aq mirë idioma e
Pellazgëve në ndonji gjuhë tjetër që flitet sot, në çfardo
kënd të botës.
Sot do të analizojmë mbishkrimet e lashtësisë që
përmbajnë fjalën "YLL” dhe që gjinden në vende të
388
ndryshme, midis Deiil Egjc deri në Oqeanin Atlantik.
Njërin prej tyre e lexuam ca kohë ma parë mbi sarkofagun
e Siena-s dhe që i drejtohej ARNOS:

"Krijues, meqë në "YJ"je për ne, ti meriton

kumtimin e Rrezeve (Etruskëve)".

Në këtë mbishkrim fjala YLL na paraqitet në

shumësin "YJ". Dhe ne dimë se YJNESHA e ka kuptimin
e Perëndeshës dhe YJNORI, atë të Perëndisë. Sidoqoftë,
kemi të bëjmë me qenije të superfuqishme qiellore, që i
përkasin përmasës së yjeve.
Tani, le të bëjmë nji arsyetim të vogël mbi fjalën
YJNESHË ose YJNOR, që unë e quajta Perëndeshë ose
Perëndi. A kanë vallë të njëjtën kuptim kozmogonik këto
dy fjalë?
Në gjuhën shqipe, sot, Yjnorët, Perëndia dhe Zoti e
kanë të njëjtën kuptim. Vetëm se ZOTI ka nji prejardhje
shumë ma të lashtë dhe ësht ruajtur në shumë gjuhë indo-
evropiane.
Ne e dimë së tempulli i Pellazgëve ishte Dodona, ku
adhurohej ZEUS-i.
ZEUS-i, bëhet "ZOT" në shqip, "HOD" në sanskri-
tisht, persisht dhe hindisht, "GOD" në anglisht, "GOTT"
në gjermanisht.
Për ta sqaruar pak ma mirë këtë problem, të marrim
veprën e Collin Renfrew "Arkeologjia e gjuhësia" dhe të
citojmë mendimin e tij në faqen 19:
"Nga fundi i shekullit XIX, gjithë studimi i kësaj
lande hyri në nji fazë të re, që ishte linguistike dhe jo
arkeologjike, por linguistike në nji mënyrë të ndryshme.
Në përgjithësi kishte bindje se ngjasjet midis gjuhëve të

389
ndryshme indoevropiane duhet të shpjegoheshin me
prejardhjen e tyre nga nji gjuhë e vetme ançestrale, ma të
lashtë se greqishtja, se latinishtja, se sanskritishtja e deri
me të lashtë se vetë RIGVEDA (tekst i shejtë i
sanskritishtes). Kjo gjuhë arkaike, të cilën mund ta
quajmë gjuhë proto-indoevropiane, ka mundësi të
rindërtohet duke studiuar çka ka të përbashkët midis
fjalëve fisore të ngjashme në gjuhët e ndryshme".
Pra, unë po mundohem të nxjerr në dritë fjalët e
përbashkëta në gjuhët e ndryshme, për të shpjeguar
burimin fillestar, të të folmes, por si e kemi vërtetuar deri
më sot, gjuha që i ruan me ma besnikëri këto fjalë ësht
shqipja. Ndoshta duke i zgjeruar studimet, mund edhe të
hasim afërsira fisërore edhe me gjuhët e tjera. Në atë rast,
nuk do ta kursejmë fjalën dhe do t'i komentojmë ata me
ndërgjegje të plotë. Tash për tash jemi në zonën
euromesdhetare dhe kemi akoma shumë punë për t'i
zbërthyer të gjitha problemet.
Tani, të kthehemi përsëri dhe ta komentojmë fjalën
YLL, e cila, si e pamë, përveç se në Itali, gjindet në
Shqipëri e në Portugali. Nuk ka dyshim se mund të gjindet
edhe në vende të tjera, por ne nuk i kemi zbuluar ende dhe
na duket nji gjë e mrekullueshme që t'i kemi hasur në
mbishkrimet që gjinden aq larg njëri prej tjetrit e
veçanërisht duke patur parasysh vështirësinë e mjeteve
komunikuese të lashtësisë.
Mbasi përmendëm mbishkrimin që gjindet në Siena
me fjalën YLL, tani të lexojmë atë që gjindet ma larg se
mbishkrimet e tjera me këtë fjalë, d.m.th. atë të stelës n.
22 të Portugalit Jugor:

"IA APA YJNORIZ NE RO"

390
d.m.th.:

"M APA OSE DHUROVA "YJNORISË" KUR RONJA"

Në këtë stelë të Portugalit Jugor, të zbuluar me

1700, kemi formën e përgjithshme të YJNORVE, të
Perëndive që gjinden në qiell. Ësht interesant të
vërtetohen dallimet e ndryshme të kësaj fjale. Ja psh., në
Apolloni të Shqipërisë gjindet nji tempull i vogël,
përpunuar me mjeshtëri të madhe e me bukuri të
jashtzakonshme, mbi bazën e të cilit lexohet:

FIMIA XIYNERON XAIRE" (shihf 420)

ose:
"FËMIA QË U NDA PREJ NESH,
TANI "HYJNERON" NË QIELL
"QOFTË ME HAJER"

Qyteti i Apollonisë gjindet në jug të Shqipërisë, por

fjala [H]YJNERON ësht shkrojtur me tingëlloren "H"
përpara, ashtu si e shqiptojnë gegët. Kurse mbishkrimet e
tjera me fjalën "YLL" paraqiten kudo në formën e
toskërishtes, d.m.th. pa letrën "H".
Mund ta konsiderojmë këtë fakt, se në nji qytet të
randësishëm të lashtësisë si Apollonia, pa dyshim vinin
shkrimtarë e artistë nga vende të ndryshme të Ilirisë e të
Mesdheut e prandaj shpreheshin në formën dialektore të
tyre.
Sidoqoftë, paraqet interes të madh shkencor që fja-
lën YLL e cila përdoret në shqipen e sotme edhe letrare, ta
gjejmë në dokumentet epigrafike të vendeve të ndryshme,
në format "YJ", "YJNORIS" dhe ”[H]YJNERON".

391
 XXXVIII

Sot do të arsyetojmë mbi disa dokumente epigrafike

ctruske të Italisë, duke filluar me foljen "RROJ", të cilën
e kam hasur nja njizet herë. Meqë shpesh gjindet nëpër
sarkofagje, ësht e natyrshme që të ketë të bëjë me njerëzit
c dashur që e kanë lanë këtë botë dhe prandaj shpesh na
paraqitet në formën "LA ROI", d.m.th. "E LA TE ROI"
ketë botë.
Filozofia kozmogonike e Etruskëve nuk e pranonte
vdekjen si mbarimin e çdo gjëje, por e konsideronte si
vazhdimin e RROJTJES në nji përmasë tjetër, andaj:

"KAH RUN KUND KU LIS"

d.m.th.:

"ATJE KAH RUHEN VLERAT E

MEDHAJA, KUND ose VEND KU GJINDET
LISII GJINISË, LISII GJAKUT"

Ky mbishkrim gjindet në nji varr të bukur të qytetit

të lashtë Tarquinia. Sapo zbret shkallët, na del përpara nji
portë e pikturuar boj kafe, brenda nji kornize të stolisur
plot ngjyra. Në të djathtë ësht pikturuar KAH-RUN-i, me
veshjen e tij karakteristike: ai e hap portën dhe e shoqëron
atë që "LA ROI", andej kah ruhen të mirat.
Ky shpjegim i vogël, megjithse e kemi përmendur
ca kohë ma parë, ishte i detyrshëm, për ta shtruar ma mirë
botkuptimin filozofik të Etruskëve.
Në Muzeun Arkeologjik të Chiusi-t, (Toskana)
gjindet mbi nji sarkofag prej mermerit të stolisur me
skena luftarake, mbishkrimi ma lakonik me fjalën "LA
ROI". Në mbulesën e sarkofagut është shkrojtur vetëm:
392
 "LA ROI PA VUJ"

Ky mbishkrim ësht aq i qartë, sa që nuk ka as nevojë

të shpjegohet domethania e tij: kuptohet fare mirë se ai
ndrroi jetë pa vuajtur. Nji gjë e tillë ishte e randësishme
aso kohc, si ësht po ashtu edhe sot!
Mbishkrimet e tjera me shprehjen LA ROI janë
mjaft të gjatë dhe kanë nevojë për komentime, meqë
brenda tyre gjinden fjalë të tjera që duhen nënvizuar, pse
kanë inleresa të veçanta.
Në qytelin e lashtë Tarquinia, ku gjindet nji numër i
madh varresh me mbishkrime e stolisje murale të shumta,
në njërin prej tyre, atje ku në të djathtë të hyrjes gjindet
Perëndesha me krah VEND dhe në të majtë KAH-RUN-i,
lexojmë këtë mbishkrim mural të gjatë:

"ANINAS "LA ROI". FE LUS APIA LOC A FILS

XXXXV"

Ta zbërthejmë, tani, këtë mendim mural, shkrojtur

nja dymijë e pesëqind vjet ma parë në të folmen primitive
të kohës dhe ta rindërtojmë në shqipen e sotme:

"(Ishte nga) ANA NESH, e jonë, ai që "LA ROI", ose

vdiq,
ME FE LUSIN API (vëllai i madh), EDHE LOCI
(vëllai i vogël),
EDHE FISI. AIISHTE DYZETEPESË VJEÇAR".

Në gjuhën shqipe, zanorja "A" përdoret në shumë

mënyra. "A" me theks hundore, në gegërishte shqipto-
het si folja "Ësht" e toskërishtes, përdoret për të shpre-
hur "OSE", "EDHE" etj.

393
 Në këtë mbishkrim i duhet kushtuar nji vërejtje të
posaçme fjalëve "FE" dhe "LA", meqë gjinden në shumi-
cën dërmuese të epitafëve.
Fjala pellazgo-ilire "FE" (besim), mbetet krejt e
pandryshuar në etruskishte, shqipe dhe spanishte. Kurse
bëhet "FEDE" në italishte, "FAITH" (feith) në anglishte e
"FOI" (fua) në frengjishte. Baza e fjalës ësht gjithmonë
ajo e pellazgëve "FE".
Mund të vërtetohet lehtësisht se, sa ma shumë
largohemi nga vendi origjinal i kësaj fjale, aq ma shumë
ndryshohet shqiptimi i saj. Kjo mvaret sidomos nga
alfabeti i komplikuar i disa gjuhëve, si psh. anglishtja, që
fjalën "FE" e shqipton FEITH, por e shkruan FAITH dhe
kështu vështirësohet përcaktimi i kuptimit dhe i origjinës
së fjalës.

XXXIX

Tani të vazhdojmë leximin e epigrafeve të tjera

etruske me fjalën "LA ROI".
Në Muizeun Arkeologjik të Tarquinia-s, gjindet nji
kapak i thjeshtë tabuti, punuar me shtresë guri dhe ka
masën e nji njeriu normal. Nuk ka asnji stolisje, por
përmban nji mbishkrim mjaft të gjatë, me fjalën "LA
roih.
Deshiroj të vë në dukje disa nga fjalët e këtij
mesazhi, meqë na japin përshtypjen se po ndigjojmë nji
njeri që po shprehet në njifarsoj forme dialektore të
gegërishtes. Këto fjalë janë:

C CLA TU d.m.th.: KE KRAHËT E TIJ,

ANA TI VOI ANA E TIJ TA VEJ
LAFTNI LAVDI,
394
CERIM KËRKIM,
TE MAI-Il SA TË I MADHI ZA,
MUTHITH M'U THITH.

Nji tjetër fjalë që përsëritet shpesh në mbishkrimet

etruske ësht fjaia "LART' dhe shkruhet "LARTH".
Fjalën "LART", në këtë epitaf e gjejmë në formën
supeiiative "LARTHAL", që do të thotë: "MA I LARTI".
Kjo formë ësht zhdukur krejt sot në gjuhën shqipe.
Dikush mund edhe të më pyesi, me të drejtë, se si
arrita ta vendos domethanien e kësaj fjale. Dhe unë
përgjigjem se arrita ta kuptoj thjeshtësisht duke bërë
barazime me gjithë tekstet e mbishkrimeve të tjerë të
Etrurisë, ku përdoren shprehjet me prapashtesën "AL".
Po në të njëjtin mbishkrim që do të lexojmë më
poshtë, si shprehja "LARTH-LARTHAL" = LARTË, MA
I LARTË, gjindet edhe nji fjalë tjetër: "MATUIAL"
d.m.th. MA I MATURI, kështu që kompozimi i shprehjes
na del: "MA I LARTI, MA I MATURI".
Tani, le ta lexojmë se pari këtë mbishkrim në
formën e saj primitive, si ësht shkrojtur mbi kapakun e
tabutit dhe mandej ta ndërtojmë në shqipen e sotme:

"CANA NASH "LA ROI". LARTHAL

MATIUAL C CLA TIANA TI VOI
LAFTNI... CERIM TE MAHISA MU THITH..."

d.m.th.:

"QE NGA ANA E NESH (jonë) ai që "LA ROI

(vdiq). MAILARTI, MA IMATURI, KE
KRAHËT E TIJ TA VEJ ME LA VDI...
KËRKOJMË TËIMADHIZA (te i Plotfuqishmi)
që ta THITHI, (të përvetësojë lutjen tonë).
395
 Këtu duhet të bëjmë disa shënime të nevojshme, për
ta shkoqitur hollësisht temën që jemi duke trajtuar.
1) Pikë së pari nuk duhet të pretendojmë se mbas
mijëra vjetësh, të gjitha fjalët të shqiptohen në të njëjtën
mënyrë të shqipes së sotme. Gjuha ësht nji gjë e gjallë,
prandaj, me hir a pa hir, pëson ndryshime vazhdimisht
dhe duke u ndryshuar pasurohet, sidomos nga pikpamja e
teknologjisë.
2) Dikush mund të më pyesi, pse letrën "C" të
etruskishtes unë e lexoj "K". Përgjegja ësht e lehtë: si në
kohë të Etruskëve, ashtu edhe sot, në alfabetin italian letra
"C" shqiptohet "K" ose "C".
3) Në gjuhën shqipe ne shkruajmë ashlu si flasim,
meqë kemi 36 letra në alfabetin tonë që, në të vërtetë, ësht
përpiluar fare mirë. Kurse shumica e gjuhëve e kanë bërë
të komplikuar shkrimin e tyre. Psh., zanoren "A" anglezët
e shqiptojnë "EJ", zanoren "I", "AJ", etj. Se si ka ndodhur
nji gjë e tillë ësht për t'u çuditur!
4) Këto mbishkrime që jemi duke trajtuar, janë
zbuluar, shumica prej tyre, qindra vjet ma parë, por kanë
mbetur në harresë, meqë askush, me përjashtim të Z.
Mayani-t, të Skender Rizajt e pak studiuesve të tjerë, e
kanë marrë në konsiderim gjuhën shqipe dhe pa dyshim,
me rezultate pozitive. Dhe këto pasoja të frytshme kanë
ndodhur vetëm me ata që kanë patur intuitën t'i barazojnë
këto mbishkrime me gjuhën shqipe. Të tjerët e kanë mbyll
hesapin duke u mbështetur në "misterin elrusk", qoftë
përsa i përket prejardhjes, e keq e ma keq, përsa i përket
gjuhësisë. Kështu janë botuar mijëra libra plot pyetje, por
pa asnji përgjegje konstruktive.

396
 XL

Ka disa gjëra që kur i sheh njeriu me sy, menjiherë

japin përshtypjen e diçkaje të vuajtur, ku jeta nuk ia ka
kursyer grushtat dhe stuhirat atmosferike janë munduar
t'ia dobësojnë deri format karakteristike të jashtme.
Këtë përshtypje e bën tabuti prej guri, me nji
shlatore të shtrirë mbi kapak dhe me figura në basoriliev
mbi bazën e tij, që duken si hijet e vetes së tyre, të
mbuluar nga mjegulla e kohës.
Mandej, kur e lexon mbishkrimin e gjatë, që për
çudi ësht ruajtur mirë, e kupton se në atë kompozim
vazhdon të rrojë akoma nji pjesë e vuajtjes origjinale, e
cila i trasmetohet edhe në formë telepatike vizitorëve të
Muzeut Arkeologjik të Tarquinias, kur kalojnë përpara
kësaj vepre.
Ta shtrojmë, tani, mbishkrimin ashtu si paraqitet:

"DAINOA APATRUI LA ROIAL FEKH

ATAC RL AI KA LE ONASH ARNO:
AI "LA ROF'A TIMA PUIA, APA... A
FIS, TER NESH"

Ky dokument epigrafik ësht ulërimë dëshpërimi

mbetur gjallë gjatë shekujve, dhe jehona e këtyre fjalëve
na plagosë akoma.
E kemi për detyrë ta bëjmë të njohur nji vuajtje aq të
madhe që ka pësuar nji nga para-ardhësit tonë. Ndoshta do
të ia lëmojmë pak plagën, duke ia pakësuar dhimbjen me
simpatinë e me dashamirësinë tonë.
Përpara se ta fillojmë interpretimin, dëshiroj të jap
nji shpjegim të vogël mbi fjalën arkaike "APA", e cila e
ka kuptimin e babait, por edhe të vëllait të madh. Kurse
397
"LOCI" ësht vëllai më i vogël. Këto shprehje përdoren,
ende sot në disa krahina të Shqipërisë dhe gjenden edhe
në Fjalorin e Gjuhës Shqipe.
Ja pra, tani ta modernizojmë këtë tregim therës:

"IDËNOVE APAT (etërit), DUKEI

RUAJTUR NGA VDEKJA, POR BËRE
QË TA LENË PLOTRROJTJEN (rininë)
DUKEIFIKUR ATA. QEIRIAI QË
KA LINDUR PREJ NESH OH! ARNO
(Krijues) "LA ROI" PO ASHTU EDHE
GRUIA IMEAPA (ati saj) DHE FISI,
TËRË PREJ FAMILJES SONË"!

Mbasi vuajtëm me këto Apa, baballarë, për zinë e

familjes së tyre, të shkojmë tani në Kortona dhe të
lexojmë nji mbishkrim tjetër me shprehjen "LA ROI", e
cila na bën të parafytyrojmë nji jetë tjetër, midis lulishteve
e lisave.
Ja pra mbishkrimin që lexojmë mbi këtë urnë të
Kortonës:

"LA ROr CUPSLNA ARNO A LIS"

d.m.th.:

"AI "LA ROI", (e la jetën), POR TANI GJINDET

NËPËR KOPSHTET E ARNOS (Krijuesit) TË
RRETHUAR ME LISA"

Ka shumë mbishkrime etruske me fjalën "LA ROI",

por nuk më duket e rastit t'i lexojmë të gjithë. Disa
shembuj që kemi komentuar deri këtu, na dëshmojnë për
398
kuptimin e kësaj fjale. Për mos t'u bërë tepër monoton, të
komentojmë edhe nja dy mbishkrime të Portugalit Jugor
dhe t'i japim fund këtij argumenti, të cilin e kemi zhvilluar
pa kursim.
Ne e njohim tekstin e stelës 22, ku thoshte:

"IA DHUROVA YJNORIS NE "RO", (kur rronja).

Tani ta lexojmë stelën 39 të Muzeut Arkeologjik të

Lisbonës, me parë në formën primitive, ashtu si paraqitet
e mandej në shqipen e sotme:

"ANHOO RZ SA "RONA ""

d.m.th.:

"DO TA ANKOJMË REZIMIN DERISA TË

"RONA" (sa të rrojmë)".

XLI

Nji mbishkrim të mirë mbi Pellazgët e mbi

pasardhësit e tyre na e jep Enciklopedia "NOUVEAU
PETITE LAROUSSE", botuar në Paris me 1950. Në
faqen 1599 lexojmë:
"PELLAZGËT", popull fort i lashtë që banonte në
kohërat parahistorike në Greqi, në Arqipel, në bregdetin e
Azisë së Vogël e të Italisë... Në përgjithësi konsiderohet
se Trakët e lashtë, Frigët, Lidët, Karienët, Etruskët,
Epirotët, Ilirët, Italianët (Samnit dhe Oskë) dhe Shqiptarët
e sotëm, janë degët kryesore të Pellazgëve".
Këtu kemi nji pasqyrë fare të qartë të situatës,
prandaj nuk ma merr mendja sesi disa shqiptarë dhe të
399
huaj, përpiqen ta minojnë prejardhjen e lashtë të popullit
tonë. Dëshmitë historike, gjuhësore dhe arkeologjike
flasin qartë. Kush përpiqet ta shtrembërojë të vërtetën, i
bën dam vetes dhe dinjitetit të tij.
Në pjesën e maparshme përmendëm fjalën "LOC":
njëri gjindet në Muzeun Arkeologjik të Zagrebit dhe tjetri
në Chiusi t'Italisë.
Në Muzeun e Zagrebit gjindet nji mumje, të cilën e
kanë sjellur nga Egjipti. Mumja ësht mbështjellur me nji
çarçaf (liber linteus) dhe përmban nji mbishkrim të gjatë
me alfabetin dhe gjuhën etruske, që ësht po ajo e
Pellazgëve. Por fatkeqësisht, ata që e kanë vënë mumjen
brenda çarçafit me shkrime, duket se nuk i kanë dhanë
vleftë shkrimit, por kanë patur ma shumë kujdes që mos të
prishej mumja. Kështu e kanë pre çarçafin nga lartë deri
poshtë, rrypa, rrypa, me të cilat e kanë lidhur mirë e mirë
mumjen.
Tani ësht vështirë të lexohet përmbajtja e tekstit të
çarçafit, me përjashtim të disa fjalëve ku rrypat janë pak
ma të gjëra, ku, prapseprapë diçka e kuptueshme del në
shesh.
Psh. unë munda ta lexoj këtë mbishkrim të vogël e
të cungët:

"MU LOC
HILARE

LA ETIM"

d.m.th.:

"MUA LOCIN (djalin e vogël)

ME HILE
400
 ME LE JETIM"

Gruaja brenda çarçafit ndoshta ishte e ama e djalit të

vogël, por mund të ishte motra, kujdestarja, ose nuk kishte
të bëj fare me atë mumje, por fëmija e konsideron se ia ka
bërë me hile të vdesi e ta lë atë të vetmuar në këtë botë.
Fatkeqësisht, tragjedira të tilla familjare ndodhin shpcsh’
Mbishkrimi tjetër me fjalën LOC, pa dyshim i
përket periudhës së dekadencës të Etruskëve, si e
dëshmon vetë mesazhi i gdhendur mbi nji urnë:

"LOC TREPI, TUTNAI PAN

L... REMZ NA RESE THE RINIA

d.m.th.:

"LOCI U TRET (u humb). TUT (frikën) NA E

PANË TË TJERËT
L... RAMËNA RREZET (Etruskët), PO ASHTU
EDHE RINIA"

Në këtë dokument epigrafik fare të qartë, përveç

fjalës LOC, gjinden edhe fjalë të tjera që kanë mbetur
krejt të pandryshuara në gjuhën shqipe, si psh.: TRET,
TUT, PAN, por fjala që bën përshtypje ma të madhe ësht
"RINIA".
Përballë nji fenomeni të tillë, ësht për t'u çuditur se
si ka ende njerëz që e konsiderojnë të vështirë këtë
argument.
Ësht e vërtetë se shpesh njeriu i gjykon faktet me
sytë e ballit dhe jo me sytë e mendjes.

401
 XLII

Sot po bëjmë nji përjashtim të vogël: në vend që t'i

bëjmë neve barazimet e mbishkrimeve, të përmendim dy
autorë për të cilët nuk kemi folur deri tani, por që janë
marrë me argumentë që na përkasin së afërmi, përsa i
përket gjuhësisë dhe Ilirëve.
Njëri prej tyre ësht Franz Bopp, i cili ka lindur në
qytetin Meinz të Gjermanisë, me 14 shtator 1791.
Në historinë e linguistikës, ai konsiderohet si nji nga
themeluesit kryesor të nji dishipline të re të shekullit XIX,
që ësht linguistika barazuese indoevropiane. Kurse në
historinë e albanalogjisë, ai konsiderohet si sludiusi i parë
që vuri bazat e morfologjisë barazuese, ose komparative
të gjuhës shqipe.
Në moshën 25 vjeçare, Franz Bopp botoi veprën e
parë të tij me titull: "Mbi sistemin e zgjedhjes të Sanskri-
shtes në barazim me atë të Greqishtes, të Latinishtes, të
Persishtes e të Gjermanishtes".
Gjatë gjurmimeve, për ta zgjëruar sa ma shumë
landën që kishte studiuar, ai e konsideroi të domosdoshme
edhe studimin e gjuhës shqipe. Kështu, hyri në historinë e
albanologjisë si studiusi i parë që argumentoi në mënyrë
shkencore dhe bindëse karakterin indoevropian të gjuhës
shqipe dhe që e vendosi pozitën me randësi të saj në
familjen e gjuhëve indoevropiane.
Studiuesin Franz Bopp e ka trajtuar në mënyrë të
veçantë Anila Omari, e cila shkruan se në fillim të viteve
të pesëdhjetës, F. Bopp-i filloi përsëri gjurmimet mbi
gjuhën shqipe, me qëllim që t'i përsosi studimet e tij mbi
gjuhët evropiane që bënin pjesë te gjuhët e familjes
indoevropiane. Dhe në këtë drejtim u dha hov gjurmi-

402
meve mbi gjuhën shqipe, sidomos mbasi lexoi veprën e
konsullit austriak në Janinë, J. G. VON HAHN, botuar në
vitin 1853, me titull: "STUDIME SHQIPTARE"
Ky studim përmbante edhe nji gramatikë të diaiektit
toskë, me fjalor shqip-gjermanisht. Kështu, Franz Bopp,
për dialektin toskë u mbështet në veprën e Hahn-it e për
gegërishten, mbi atë latino-shqiptare të Frang Bardhit
(1638) dhe po ashtu mbi: MËSIMET GRAMATIKORE
TË GJUHËS SHQIPE" të F. M. Da Lecce-s (1716).
Mbas këtyre studimeve, F. Bopp-i arrin të
përfundojë se shqipja, nga përbërja e saj gramatikore,
gjithashtu edhe në bazë të fjalorit, ësht me prejardhje
fonetike të sanskritishtes.
Vepra e Bopp-it ia hapi rrugën studimeve të
mavonshme të shqipes të kryera nga Franz Mihaloviq,
Gustav Mayer, Norbert Yokl, Holger Pedersen etj.
Përsa i përket kufijve të Ilirisë, kemi disa të dhëna
interesante të Aleksander Stipçeviq-it, lindur në Zara të
Jugoslavisë, me nji tetor 1930.
Në veprën e tij "ILIRËT", Stipçeviq shkruan:

"AUTORII PARË QËIA CILËSOIILIRËVE

GJITHË BREGDETIN ADRIATIK LINDOR
ISHTE TEOPOMPO DI CHIO (shek. IV para K:),
SIPAS TË CILITILIRËT RRONIN QË NGA
ALPET LINDORE DERI TE MALET
AKROKERANE (sot Llogora), NË JUGË-TË
VLORËS DHE NGA ADRIATIKU DERINË
DANUB.
APPIANO IALEKSANDRISË, DY SHEKUJ
MA VONË, E KONFERMON TEZËN E
TEOPOMPIT, DUKENA TREGUAR SE
GREKËTI QUANINILIR POPULLSITË QË
403
 BANONIN NË VERI TË MAQEDONISË E TË
TRAKISË, NGA KUFIJTË E KAONISË (Epir)
E TË TESPROCISË (Epir), DERINË DANUB"

Mandej, autori Stipçeviq shkruan se, duke u bazuar

mbi tezën e këtyre dy autorëve dhe të tjerëve që kanë
studiuar mbi Ilirët, mund të arrijmë në këtë përfundim:

"GREKËT, PËR ARSYE SE KISHIN NJOHJE

DIREKTE OSE INDIREKTE ME ÇDONJËRIN
PREJ FISEVE QË BANONIN NË VERI TË
TROJEVE TË TYRE, I QUANIN "ILIR"
GJITHË POPULLSITË QË BANONIN MIDIS
DETIT A DRIA TIK NË PERËNDIM, TË
ALPEVE LINDORE DERINË DANUB NË
VERl, DANUBIN, MORAVINË NË LINDJE
DHE TOKAT ELENIKE NË JUGË".

xun
Aleksandër Stipçeviq-i, në veprën e tij "ILIRËT", i
përmcnd nji nga nji emrat e fiseve të ndryshme ilire, duke
filluar nga Epiri, ku, ai shkruan, se banonin fiset ilire
ATINTAN, MOLOS, KAON, TESPROT. Mandej ai
përmend fiset ilire që banonin në trojet e Shqipërisë së
sotme, duke nënvizuar se ma të randësishmit prej tyre
ishin TAULENTËT dhe ANKEJT. Këta të fundit, thotë
ai, sipas disa burimeve, dëshmohet se vendbanimi i tyre
shtrihei nga Durrësi deri në Ulqin.
Stipçeviq-i i përmend nji nga nji fiset e ndryshme
ilire deri në Dalmaci e në Istri, por nuk besojmë se ësht i
rastil ta përmendim këtu çdo njërin prej tyre, me
përjashtim të DARDANVE, për të cilët ai shkruan
pikërisht këto fjalë:
404
 'TVë veri të fisit të Paonve gjindeshin Dardanët, të
cilët në shekullin e pestë para K. okuponin nji sipër-
faqe tokësore shumë të madhe, që i tejkalonte plotë-
sisht tokat e çdonjërit prej fiseve ilire. Në fakt, si-
përfaqja e trojeve të Dardanve përfshinte afro krejt
Serhinë e sotme, ose për ta pikësuar me ma qartësi,
Dardanët banonin nji krahinë që përmblidhte
Maqedoninë e sotme të veriut, krahinën e Kosovës e
të Metuhisë, nji pjesë të madhe të Serbisë perën-
dimore, (nga Morava në perëndim), nji pjesë të
Serbisë lindore, deri në pjesën e sipërme të luniit
Pek (Pingus) dhe arrinte deri në Timok (Timakus)".

Por Stipçeviq-i nuk e përmend fare se Dardanë ishin

edhe vetë Trojanët. Nga ana tjetër, DARDANELET e
kanë marrë emrin nga vetë Dardanët. Dhe ne e dimë se në
gjuhën shqipe, shumsi i truallit bëhet TROJE.
Homeri në "ILIADËN", kur flet për popujt që luf-
tuan në ushtrinë trojane kundër Grekëve, përmend edhe
Dardanët dhe i cilëson "me origjinë Ilire", të kryesuar nga
Enea, i biri i Ankasit, i cili, sipas legjendës, mbas
shkatërimit të Trojës, e themeloi qytetin Lavinio, në jug të
Romës.
Nuk ka dyshim se Aleksandër Stipçeviq-i ka
shkrojtur nji vepër të mirë e mjaft të përsosur mbi Ilirët,
me plot hollësira mbi ngjarjet e ndryshme historike dhe i
ka përmendur fiset e ndryshme ilire nji nga nji dhe trojet e
banimeve të tyre. Por nuk ka dyshim se në gjurmimet
historike ai vë në dukje ma shumë ngjarjet e Ilirisë së
veriut dhe nuk përmend fare disa veçori të randësishme
kulturore dhe historike të Ilirisë Jugore, e cila përfshinte
Shqipërinë e sotme, brenda kufijve të saja etnike.

405
 Pikë së pari, Durrësin ai e konsideron "koloni
Greke". Por ne e dimë nga burime të sigurta dhe sidomos
nga shkrimet e Tuqididit se Epidamno (Durrësi) u
themelua në vitin 627 para K., nga fisi ilir i DORVE, të
cilët u nisën nga Korinti dhe vajtën të thmelojnë banesën
e tyre të re pranë fisit ilir të Taulentëve, afër Durrësit, në
Ilirinë e Jugut.
DORËT, po të ishin Grekë, nuk besojmë se as
Taulentët dhe as fiset e tjerë ilirë, do t'i pranonin ata me
krah të hapur!
Faktin që Dorët ishin fis ilir, përveç emrit: DOR-
DORA, na e dëshmojnë autorë të ndryshëm.
Ja se çfarë thot Tuqididi për fisin e Dorëve:

"Me disa përjashtime fare të vogla, banorët e

Korintit ishin DORËT, nji fis ilir. Dorët u shtynë në
drejtim të veriut e po ashtu edhe në drejtime të
tjera, dhe lojtën nji rol të randësishëm në përhapjen
e kulturës në botë".

Nga ana tjetër, studiuesi Hans Krahe, ka kryer

gërmine të shumta mbi foljen e Dorëve, duke arritur në
përfundimin se:

"Nji shumicë e madhe fjalësh të dialektit dorik, nuk

mund të shpjegohet me greqishten, por shpjegohet
vetëm me ligjet e linguistikës të ilirishtes.

XLIV

Kur citojmë autorë të ndryshëm që kanë bërë

gjurmime mbi Ilirët dhe idiomën e tyre, nuk do të thotë se
duam ta hedhim poshtë veprën e Aleksandër Stipçeviq-it

406
me titull "Jlirët", botuar në Itali, në vitin 1966, nga shtëpia
botonjëse ”11 Saggiatore”.
Kjo vepër mund të konsiderohet e përsosur,
sidomos nga pikpamja e përshkrimit të trojeve ku banonin
fiset e ndryshme ilire. Por, pa dyshim, vepra ka edhe
shumë cilësira të tjera, megjithse disa veçori të
randësishme historike, kulturore e gjuhësore të Ilirisë janë
lanë pasdore. Dhe pikërisht për këtë arsye ne dëshirojmë
t'i plotësojmë këto të meta, duke përmendur edhe
gërmimet e shkenctarëve të tjerë. Tani, si ësht e mundur
që të vinin të huajt për t'i themeluar kolonitë e tyre në
trojet e Ilirëve dhe mos të kishte asnji ndeshje midis tyre?
Si ësht e mundur që vendasit t'i prisnin ata me krahë të
hapur, po të mos kishin afërsi fisërore, si në fakt e kishin
me DORËT?
Kështu, Durrësi, Apollonia e Butrinti nuk mund të
quhen "koloni Greke", si pretendon Stipçeviq-i, meqë ato
paraekzistonin si qytete ilire. Dhe këtë e dëshmojnë
repertet arkeologjike të ndryshme, stadiumet ilire të
shpërndara kudo, ashtu si edhe dokumentet epigrafike, që
i dallojnë Grekët nga Ilirët. Kur fisi ilir i DORËVE u nis
nga Korinti, ku banonte me fiset e tjera ilire, erdhi dhe
themeloi një qytet tjetër në vendin e tij, Iliria, afër fisit të
plotfuqishëm të TAULENTËVE. Dhe po qe se të
sapoardhurit të ishin të huaj, jemi të bindur se reaksioni i
tyre do të ishte krejt ndryshe.
Nuk ka dyshim se ma vonë, kur këto qytete lulëzuan
nga çdo pikpamje, erdhën në Iliri dijetarë e artistë të
ndryshëm si nga Greqia, ashtu edhe ma vonë nga Roma
dhe nga vendet e tjera. Çdonjëri prej tyre mori diçka nga
kultura e Ilirisë, por edhe solli diçka nga kultura e vet.
Përsa i përket Ilirisë së Jugut, mund të themi se në
veprën e Stipçeviq-t, mungon nji pikësim me randësi nga
407
 pikpamja historike, përsa i përket luftrave midis Ilirisë
dhe Maqcdonisë, që mund të quhen lufta civile, meqë të
dy popujt ishin dcgët e të njëjtit trung.
Pashko Vasa, në veprën e tij: ”E vërteta mbi Shqi-
përinë", botuar në Paris me 1879, bën nji seri vërejtjesh
konstalimi në fushën komparative, toponomastike, etno-
grafike e filologjike, duke afirmuar se sipas historianëve
tc lashtësisë, emri i parë i Maqedonisë ishte "EMATHIA".
Prandaj, sipas të dhënave të Pashko Vasës dhe të
autorëve të tjerë, Maqedonia mund të konsiderohet si nji
nga krahinat ma të mëdha të Ilirisë.
Lufta midis këtyre dy fiseve të nji gjaku filloi në
vitin 423 para K., kur Mbreti Perdikas i Maqedonisë, me
ndihmën e Mbretit spartan Brasidas, vendosi ta grabisi
Linçcstinë, në veri - lindje të Liqenit të Ohrit. Linçestia,
përveç tokës fort pjellore, kishte edhe miniera argjenti e
bakri.
Por banorët e Linçestisë nuk kishin as dëshirë dhe as
interes të përfshiheshin në tokat e Maqedonasve e prandaj
kërkuan ndihmën e fiseve të tjera ilire dhe i dëbuan
zaptuesit e vendit të tyre. Megjithatë, Maqedonasit e
sulmuan përsëri Linçestinë në vitin 393 para K. dhe kësaj
hcre u mundën randë prej Ilirëve, të cilët i detyruan atyre
tatime të forta për paqë dhe konditat që i vunë
maqedonasve ishin aq të randa dhe nënshtruese, saqe nuk
ia dolën dot në krye kësaj situate mbretërit maqedonas
Aleksandri II, me 369 para K. dhe Perdikasi II me 360
para K.
Përshkrimet e Tuqididit mbi këto dy luftat e fundit,
janë fort interesante, sidomos për ta kuptuar jetën publike
lë llirëve që përbahej nga nji formë federative e zhvilluar.

408
 XLV

Sidoqoftë, situata e nënshtrimit të Maqedonasve nga

fiset e tjera ilire vazhdon deri në vitin 359 para K. Në atë
kohë kishte hipur mbi fronin e Maqedonisë Mbreti Filipi
II. i cili e kishte organizuar ushtrinë e tij me nji taktikë të
re, që përbëhej prej fallangjeve të vendosur në vija të
tërthorta.
Tani në Iliri mbretëronte Bardhyli, të cilin me të
drejtë ose jo, disa autorë e kanë konsideruar uzurpator të
fronit dhe, si duket, ishte edhe fort i moshuar. Kështu
Filipi II e sulmon përsëri Linçestinë, me taktikën e tij që
nuk njihej ende aso kohe, e fiton luftën kundër Bardhylit.
Tokat e pasura të Linçestisë bien në duart e maqedonasve,
dhe ky zaptim, vazhdon deri në vitin 323 para K., kui
Mbreti Glauko i Ilirëve vërsulet mbi Maqedoninë, i liron
tokat lindore dhe e rindërton Shtetin Ilir.
Por kjo situatë zgjat vetëm 6 vjet, deri me 317, dhe
kësaj here tensioni midis Ilirëve e Maqedonasve
shkaktohet nga Epiri.
Mbreti i Ilirëve Glauko, kësaj here kishte nga ana e
tij, përveç qyteteve të mëdhaja semiautonome, si Durrësi
dhe Apollonia, edhe forcat Epirote dhe Spartane, dhe me
ndihmën e tyre, arrin ta vë mbi fronin e Epirit Mbretin
Pirro.
Në këtë mënyrë Glauko, jo vetëm ia arrin qëllimit ta
largoi influencën e Maqedonisë mbi Epirin, por edhe t’i
sigurojë kufijt jugorë të Ilirisë. Kështu e kurorëzon
aktivitetin e tij ushtarak dhe politik dhe i jep Ilirisë nji
periudhë paqe që zgjat plot 80 vjet. Gjatë asaj periudhe
Iliria lulëzon plotësisht në të gjitha fushat, si nga
pikpamja ekonomike ashtu edhe kulturore. Por kur hyp
409
mbi fron Mbreti Agron, kujdeset në mënyrë të veçantë ta
përforcojë ushtrinë e Uirisë.
Nji gjë e tillë fillon ta bezdisi Romën, e cila don të
zotëroi në Mesdhe dhe nuk pranon nji shtet tjetër që
vazhdon të bëhet gjithmonë ma i fortë nga pikpamja
ushtarake.
Mbi forcat ushtarake të mëdhaja të Agronit, gazetari
Polibio shkruan:

"Agroni, bir i Pleuratit, kishte fuqira tokësore e

detare shumë ma të mëdhaja se para-ardhësit e tij”.

Mbas vdekjes të Agronit, hyp mbi fronin e Ilirisë

mbretëresha TEUTA. Edhe ajo kishte plot ambicje edhe
teritoriale për Vendin e saj dhe as kërkonte t'i mëshihte
këto plane.
Romakët filluan të bezdisen nga nji situatë c tillë që,
keq e ma keq për ta ishte provokuar nga nji grua.
Si dihet nga dëshmitë e ndryshme, por edhe nga
dokumentet epigrafike, gratë e Ilirisë dhe të Etrurisë
kishin të drejta të barabarta me burrat, kurse në Greqi e në
Romë, gratë nuk i gëzonin fare këto të drejta.
Romakët filluan ta fyejnë Teutën, duke e quajtur
"Mbretëresha histerike" dhe të shpifin "se piratët e
Mbretëreshës histerike", shkojnë e vjedhin në bregun
perëndimor të Adriatikut.
Situata u bë edhe ma e keqe, kur njëri nga
ambasadorët-ultimatum të Romës, u vra në Iliri dhe kjo u
bë pretekst që Roma ta sulmonte Ilirinë me nji fllotë prej
200 anijesh, nji armatë prej 20 mijë legjionarësh e 200
kalorës.
Selim Islami, në veprën e tij "Shteti Ilir", citon këto
fjalë nga vepra e Badian-it: "Studime mbi historinë Greke
e Romake"'.
410
 "Studiuesit nuk kanë munguar ta përcaktojnë
shkakun e luftës në frikën e përhershme që i
frymëzonte Romakët kjo fqinje, aleat i Maqedonisë,
për aspiratat e saja mbi Greqinë e dobësuar.
Fitimet në perëndim ia kishin hapur oreksin
Romakëve dhe e kishin përforcuar tendencën e tyre
në të mos pranuar ta ndajnë Mesdheun me fuqira të
tjera, kurse përforcimi i Shtetit IIir bëhej pengim
për ambicjet e tyre”.

Sidoqoftë, mbas nji ndeshjeje të egër, të dy palët

kërkuan armpushim. I leverdiste Romës për të luftuar
kundër Maqedonisë, dhe kishte nevojë edhe Mbreti Genci
për këtë armpushim, i cili mbas vetvrasjes së Teutës
kishte hipur mbi fronin e Ilirëve, për ta riorganizuar
Shtetin.
Genci vendosi si kryeqytet të vetëm Shkodrën, u
përpoq për nji strategji ekonomike të centralizuar, me
anën e unifikimit monetar: tash e tutje, monedhat do t'i
rrihnin vetëm në Shkodër. Por iniciativa e tij u realizua
vetëm pjesërisht, meqë disa nga qytetet-shtet nuk pranuan
të marrin pjesë. Nga ana tjetër, mundimet e Gencit u bënë
të kota, pse Roma sulmoi për të tretën herë dhe me sukses:
mbas 61 vjet lufte, me 168 para K., Iliria dorëzohet dhe
Roma e ndanë atë në krahina të ndryshme.
Sidoqoftë, më vonë, nji numër i madh perandorësh
Romakë ishin me prejardhje ilire. Më të rëndësishmit prej
tyre mund të konsiderohen:
1) Lucius Domicius Aurelianus (Restitutor Orbis),
lindur në Panoni (212-275);
2) Diokleciani (iliriku), lindur në Salona, sot
Spalato ose Split (255-313);

411
I

3) Kostantini i Madh, lindur në Naiso, Dardani

(274-337);
4) Xhustini i parë, lindur në Bederiana, afër Shkupit
(450-527);
5) Xhustiniani i Madh (Flavius Petrus Sabbacius
Giustinianus), lindur në Taurisium, afër Shkupit, (482-
565);
6) Xhustini i dytë (vdiq me 578).

412
 PRAPASHTESË

Në shtator të vitit 1990 vajta në Shqipëri me

automobil, ku qëndrova nji muaj dhe pata mundësi të
vizitoj qytetet arkeologjike më të rëndësishme të
Shqipërisë Jugore, po ashtu edhe muzetë me pasuri
arkeologjike të jashtzakonshme.
Gjithsej bëra 1000 kolometra. Natyra ishte e paisur
me ngjyrat e ndryshme të së gjelbërës. Ullishtet e shoqë-
ronin udhakun në të dy anët e rrugës me gjethët që xixë-
llonin nën rrezet e diellit dhe me krenari tregonin kokrrat
e ullijve plot harmoni. Afër Vlorës ato shtoheshin e
bëheshin pyje ullishtesh dhe kur vështronje përpara, kishe
përshtypjen se po i hapnin krahët për të të përqafuar e për
të dhënë mirseardhjen në Vlorën kreshnike.
Këtu bukuria mirrte përmasa të shumanshme, që
shpirti i gëzonte aq tepër, por që pena nuk e ka fuqinë e
duhur që ta shpjegoi atë me përsosmëri! Përtej ullishteve,
në kontrast ngjyrash, shtrihej bregdeti magjik i Vlorës, me
valavitjen e ujit të Adriatikut. Kontrasti i ngjyrave i jipte
rrahje zemre natyrës yjnore, e cila mirrte frymë e
gjallërohej me flladin e ëmbël që vinte nga deti e që i
lëvizte gjethët me pëshpëritje muzikore, duke na treguar,
her pas here, edhe lëkundjen e valëve, në nji kontrast
harmonik midis tyre.
Befazi paraqitet pamja madhështore e Kaninës, me
kështjellën historike në majë. Kur e vështron nga poshtë,
sa e lartë duket! Por edhe kur ngjitesh në majë çdo gjë
413
 përposhtë zvogëlohet dhe syri përqafon pamje me bukuri
të plotfuqishme, ku pasuria shpirtërore dëshmon,
shpjegon, tregon lashtësinë fisnike të nji populli, ushqyer
brezpasbrezi me nji pasuri që nuk perëndon.
Bukuria e natyrës shoqërohet në harmoni të plotë
me pasurinë arkeologjike të Shqipërisë: këtu gjindet
shpjegimi i shumë pyetjeve që ne i bëjmë vetes, por që
edhe të tjerët, të huajt, nuk arrijnë ta shkoqisin misterin që
e bën Shqipërinë tërheqëse, por edhe të pakuptueshme.
Për ta vazhduar bisedën mbi bukuritë natyrore të
Shqipërisë, nuk do të mjaftonin faqet e librit, prandaj t'i
kthehemi përsëri argumentit tonë mbi dokumentet
epigrafike e të lexojmë disa prej tyre që kam zbuluar në
Durrës, Tiranë. Apoloni, Butrint.
Epitafët e Shqipërisë që kemi lexuar deri tani ishin
shkrojtur me alfabetin pellazgo-ilire-etruske. Tani do të
lexojmë disa prej tyre ku janë përdorur edhe letrat e
alfabetit grek, por gjuha ësht ajo e ilirëve, meqë edhe ata
kuptohen me anën e shqipes.
Në Durrës kemi mbishkrimin e tabelës 1 që, si ata
që kemi hasur më parë në Etruri, Shqipëri, Portugali, ka të
bëj me "yje". Edhe letrat e alfabetit janë krejtësisht
pellazgjike. Kurse në tabelat e mbishkrimeve 2-3-4, ësht
përdorur alfabeti grek, por teksti është në gjuhën shqipe.
Këta mbishkrime, sipas specialistëve, i përkasin shekujve
HI-II-I para K.
Apoilonia ësht qyteti që ka pasurira arkeologjike të
shumta e me shtresa kulturash që kanë vazhduar deri në
mesjetë.Sidoqoftë, nga dokumentet epigrafike dëshmohet
se, si në shekullin IH para K. (tabela 5) ashtu edhe në
shekujt II-IV pas K. (tabela 6), vazhdonin të shkruanin me
alfabetin pellazgo-ilir, edhe me tekstin në gjuhën e tyre, e
cila ka mbijetuar në dialektet e shqipes.
414
 Por kemi edhe mbishkrime të tjera në Apolloni
(tabelat 7-8-9-10-1 1), ku ësht përdorur alfabeti grek, por
teksti ësht në gjuhën shqipe.
Tani ta vizitojmë muzeun e bukur arkeologjik të
Tiranës e të lexojmë dy mbishkrime që në vështrim të
parë, gjithkush do t'i konsideronte greke, meqë është
përdorur ai alfabet (tabelat 12-13), por duke i shkoqitur
mirë fjalët, ne i kuptojmë ato me anën e shqipes.
Për ta plotësuar këtë parakalim dokumentesh
epigrafike, të hedhim nji sy në Muzeun Arkeologjik të
Berlin-it (Gjermani) dhe të lexojmë mbishkrimet e dy
sarkofagjeve të shek. IH para K. (tabellat 14-15). Do të
mund të vërtetojmë se edhe atje jemi në gjendje t'i
lexojmë ato me alfabetin e pellazgëve dhe t'i kuptojmë me
ndihmën e shqipes.
Kam besim se tani mund të bindemi, me anën e
këtyre dëshmive të shumta, se nga Deti Egje deri në
Oqeanin Atlantik flitej nji gjuhë e përbashkët, ajo e
"Pellazgëve Yjnor".

415
 Tabi-la 1

Durrës Sh.II-I para K

i
CYNOlA
B€N€ToY
XAIPC
Ilirisht Shqip
€YNolA=EYNO!A E YJNOJA
B€N6 = BENE BËNE
ToY =TOV TUAJN
XAIP6 =HAIRE HAJËR

'£■ yj^O/A Shpirtin (o Percndi) BËNE.

TË TUAJN. Ç)OFTË ME HAJ Ë.R. ”

416
 Tabela 2

Durrës Sh. III-1 para K.

ANNAfA
TAAYk IA
XAIP£
Ilir/sht Shq/p
AN = AN ANË
NAfA = NATA NATA
taay = TLAI TË LAJ
KIA = KIA KJA
XAIP€ = HAIRE HAJËR
HNA E NAT£S, OS£ Në JbREJT/H T£

PADUKMESH, PO TE LEJ DUKE <PA . ÇoFtË. ME HaJER”

417
 Tabela 3

Durrës Sh.II-I para K.

i cnikAAoY 7
y xai p<~. i I

Ilirisht Shqip

HPAKAC = ERAKLE ERAKLI

YAAC =YDAC UDHAK
C n IKAZIOY =EPIKAD0Y EPIKADOI
XAIPC =HAIRE HAJËR

"ERAKLI UDHAK, U B£ I DENJË PER. NJI EPOPE,

U BË MADHESHTOR.
ÇDOFTË. ME HAJËR. ”

418
 TABI’LA 4

A YzAP A
XAIP £
I NTE R PRE1TIM I :
4. Te lidhurme. botën £ mëtejshme ?
z. Të LlDHURA me pisin tonë ?
3. £ M E R ?

419
 Tabisi.a 5

Apolonia Sh.III para K.

/l/p/sht SHQiP

FIMIA = FlMlA FËMIA

XIYNEPON =HIYNERON HYJNËRON
XAIpE =HAIRL HAJËR

INTEFÇPRETIMI I KËTIJ MBISHKRIM TË .SKALITUR

M£ ALFABETIN E PELLAZÇVE :

' Femia Ç>Ë lU DORËZUA këtij tempulli

të BUKUR, TANI YJNËRON, PpA I pë'rket

PËKMASëS YJNORE. QoFTË ME HajËR

420
 Tabf.la 6

Apolonia Sh.IIHV pas K

_ tgmpsHl'AKi

XAIPE

Ilir/sht 3HÇIP

EM =EB/A EPESËZ
Xf>m =HRSK HIRSIH
TAM... =TAIA... TARVXH...
...XAIPE = HAIRE (?) ...HAJËR (?)
/HTERPRPTtMt :

^EF’P'A HIRSINXIN, TAMAH, TC PAfUND....

(QOFTËr ME. HajER)

421
 TABELA7

Apolonia Sh.IIHI para K.

T{
r^A A HN
L XAIPe li
—&

KAAHN XAIPE
Ilirisht ■SHQIP

KAAHN-KALEN KA LENË
XAIPE -XAIRE HAJER
K'ALENË, KA LINDUR NË NJI PERMAS
TJETËR. POFTË ME HAJËR.”

422
 Tabrla8

Apolonia Sh.III para K.

1
Ilir/sht ■Shçhp

AEoN =LEON LEUN

TËI =TEI TEJ
XAIPF =HAIRE HAJËR
KA LEUN : KA LINDUR TEJ, NE BOTËN

TJLTËR. <(poFTËi me: Haj ër. ”

423
 TABI£LA 9

Apolonia Sh.IIHI para K.

AHËRDITA HAJËR

424
 Tabela 10

Apolonia Sh.II para K.

APkE ^oYPIE 4>HAIE

XAIPE E
Jl/r/sht ■SHQ/P

APkE =ARKE ARKË

+OYPIE=FOYRIE FOLË-RIJE
+HAIE=FELIE FALJEJE
XAIPE=HAIRE HAJER
"Arkë, TeMPULL folë-rijc e faljejel.
Qoftë Mf Hajër.”

425
 TABELA 1 1

Apolonia

OMniOC nPAKTI
KOC CTA XAIPO
/HR/SHr SHQIP

owioc =OYLPIOÇ OLlMPlAK

FTPAKTIKOC =PRAKTiKoç PRAKTIKOÇ
CTA =ETA JETA
XAIPC =HAIRE HAJËR

/vT£ftPR£ r/M r:

"Ti, ATLETË pë MERË

PJESË NË LOJRAT

.OLIMPIAKE, PRAKTIK’OFSH
qjlTHË JETËN E QOFTË

ME HAJËRA

426
 TABELA 12

Tirana

XAIPE
AEONTEKOEETA
/lir/sht

XAIPE = HAIRE HAJËR

AEON = LEON LEUN
TE = TE TE
KOE = KOE KU ËSHT
ETA = ETA JETA
IhtEÇPRETIMI :
"AT/\ TANf KAN LINDUR /)TJEl KU ËSHT JETA
E VERTETË. Qoftë Hajer.”

427
 Tabei.a 13

Tirana
OlTONIC€IAIbJ-T€K MU-ANAPON
kU NNINHÇ XAPIN-AI TU AA
/ZMV-S//7- ^Shqip
OirONIE =OITONIC OH! I TONI
e = E E
i = I I
AIU = £>lO DlTURI
T€K = TCK TEK
NU) = N0 NEl
AN = AN AN
APON = LPON LIRON
IKU) = IKO IKU
MNIMH = MNIMC ME ND1HME
6 - £ £
XAPIN = HARtN HAJ RIN
Al = Al Al
TIU = T0 T’U
AA = LA LA

IhTCRPRETIMI:

"OH' I TONI E I DITURI, TEK NE AN£ LlRON? NJI

ANË ZBRAZiiTIE, Al IKU MEL SHUMË NOIHMA

DHE HAJRIN Al TU T’l^ LA, T'U DOREZ.UA”.

428
 Tabf.la 14

Berlin, urne etrusKe prejardhje Kiusi.

3IMI3IJ... ...J3
AITAI1B
Etrusk/sht Shçhp

..J3 EL... ?
=LI Ll
^IMM =FIMIE FËMIE
110 =HPI HIPI
AlfA =ATIA ATIA

/NTTRPP tZTtM /:

... Ll F&AIE. I HIPI ATIA."

429
 Tabf.la 15

Berlin ? me origjinë prej Vulçit (Etruri),

mbi nji stele ”të shek. III pa**a- K.

VOLCA N! POCOLOH
Etrusk/sht SHp/P

VOKANHVOLKANI vullkani
P0 =P0 PO
COLOM =KOLOM KULLON

430
 ALFABETET

Pellazço Shqip Italian Anglez Grek

R/>a a a ■ apple
A
8 b b b - bcai
B
tI z dura di (ozzo ts - tse tse fly

□ >J C c dolce di cecio ch - chair

& <3 d d d - day zs

@©o dh • th dolce inglcsc di this th - this

393 3 e - ebb £,H

c • c muta franccsc di petit Frcnch silent c

8=1 / / / “ fl'< <P

g dura di ghiro g - golf r
V comc gh di ghianda gutld

W X* gjQ h h aspirau comc h - honre X. r

in inglcse homc

i ■ niece I
j semiconsonantica di y • year
Jonio

k c dura di chicco k • kitc K

L Jd / i l - law A
// • / palatalc paljtal /

m m nt nt nr ■ man M
Hnnn^ n n n • not N
nj • comc gn di gnucco n - nciv

OD o o o O ■ orangc o. n
P P p - pony n
1 • come ch(i) di chiaro q ■ qucue

431
 = red p
• r forte strong sounding r

2? s dura di sasso s • pass £

sh • sc dolcc di sceria sh = she

>r<r / / t - top

th • th dura inglesc di thick th - thick

H YV u u u • rulc

q v U u = ualid

z dolcc di zero z “ haze

xh g dolcc di genio g = gentle

Y y • u lombardo Frcnch u or Gcrman

7? z s dolcc di rosa S “ rose

zh • j franccsc di jour S “ pleasure

■ ch tcdcsco di recht ch = Scottish loch X

432
 SHQIPJA
ÇELËSII GJUHËVE
Romë, 1994
 HYRJE

Nji nga poetët më të shquar të Italisë, Giovanni

Pascoli, shprehet me nji fjalë të urtë që i përshtatet
zbulimeve të reja mbi dukumentet epigrafike që janë
paraqitur gjatë këtyre 15 vjetve të fundit, mbi tre vëllimet
e para ashtu si edhe në këtë libërz të vogël që po del në
dritë, mbi interpretimin e dokumenteve epigrafike me
ndërmjetësinë e gjuhës shqipe.
"E reja nuk shpiket, zbulohet".
Sot po përmbledhim disa nga mbishkrimet më
interesante që gjinden sidomos në Shqipëri, duke u
përpjekur ta bëjmë këtë argument sa më të qartë, me
ndihmën e disa epigrafëve edhe jasht shtetit. Por qëllimi
kryesor dhe arsyeja e parë e paraqitjes të këtyre pak
faqeve bazohet në nji të re mbi të rejat e tjera: nji shumicë
e madhe mbishkrimesh greke, kuptohet me anën e
shqipes!
Arsyet mund të jenë të shumta e të ndryshme. Ky
është nji studim më vete. Neve na takon t'i përmbledhim
ato dhe t’a kuptojmë përmbajtjen e tyre, megjithse në
njifarsoj mënyre e kemi trajtuar edhe atë argument, me
ndihmën e autorëve të ndryshëm të lashtësisë.
Depërtimi, leximi dhe analiza e dokumenteve
epigrafike, të lashtësisë shpesh mund të bëhet edhe punë
shumë e dhimbshur, por edhe e dhembshur. Ka nevojë për
vërtetim, qëndrushmëri, energji, nuhatje dhe sidomos për
"përkrahje hyjnore" të veçantë!
435
 Disa nga mbishkrimet e këtij libri të vogël janë
botuar në vëllimet e mëparshme, por asnjëri nga ata me
alfabetin e mëvonshëm grek nuk është paraqitur deri sot.
Në qoftëse këto pak faqe do të kenë fatin të vlerësohen në
nji mënyrë a në nji tjetër, do të vërtetohet jo vetëm
vijushmëria e studimeve të mëparshme, por edhe me nji
kundërpeshim të saktë, duke i shpjeguar me logjikë
dialektike faktet, do të jetë nismëtarja e nji lëvizjeje të re
mendore.
Traseja e rrugës së ndjekur deri tani dëshmon nji
unitet të gjërë etnokulturor, dhe shpresojmë se gërryerjet
sipërfaqsore që shpesh pësojnë zbulimet e reja, mos të
bëhen shkak përdhunimi i nji bukurie kaq të mahnitshme
dhe plot ngjyrime emocionale.

436
 PJESA E PARË

Nuk duhet ta harrojmë kurrë, por ta kujtojmë

vazhdimisht se pasuria gjuhësore e popujve është dëshmia
më kryesore e krijimtarisë së njeriut. Nuk ka asnji dyshim
se gjuha dhe identiteti i nji populli janë lidhur ngusht
midis tyre, prandaj edhe vetë etnia e nji populli i përket
gjuhës që ai flet.
Atkualisht kemi dy mundësira praktike vërtetimi në
fushën e zbulimit të etnisë: atë të gjuhësisë, me
ndërmjetësinë e arkeologjisë, duke i barazuar format e
ndryshme të reperteve që i përkasin grupeve të veçanta
fisore. Por, sidoqoftë, parimet që qeverisin marrëdhënijet
midis linguistikës e arkeologjisë, duhet të përpunohen
vazhdimisht dhe me përmasë botërore.
Nji shumicë e madhe shkenctarësh e përkrahin
monogjenezën e gjuhëve, veçanërisht në këta dy shekujt e
fundit. Përsa i përket këtij argumenti, kam cituar shpesh
glotologun e mirënjohur italian Alfredo Trombetti. I të
njëjtit mendim janë edhe studiues të tjerë, si psh. Sir
William Jones, orientalist i shquar, i cili kishte vërejtur aq
shumë analogjira midis gjuhëve të ndryshme sa që ishte
bindur se nuk mund të ishin në asnji mënyrë vetëm
koincidenca të rastit. Prandaj, ai mendonte se, në nji
mënyrë a në nji tjetër, këto gjuhë të ndryshme kishin nji
afërsi midis tyre, dhe ky fenomen mund të shpjegohej
vetëm me prejardhjen e tyre nga nji burim i përbashkët.

437
 Nji tjetër përkrahës i monogjenezës së gjuhëve është
profesori Colin Renfrew, i Universitetit Cambridge
(Angli). Ai, në veprën e tij "Archaelogy and Linguistics",
botuar me 1989, midis lajmeve të tjera interesante nga
pikëpamja shkencore, nënvizon pikërisht këtë mendim:
"Arsyeja kryesore e botimit të këtij vëllimi është fakti që
të provohet se arkeologët, në këto vitet e fundit, kanë
munguar të marrin në konsiderimin e duhur dëshminë e
linguistikës, për rindërtimin e së kaluarës".
Në botën tonë ka gjithmonë nji horizont që kufizon
dhe nuk lejon shtytjen e shkrimit tonë përtej tij. Dhe,
përsa i përket lashtësisë, horizonti ynë janë PELLAZGËT,
popujt e detit, lundrues të lirë, të cilët e quajtën ILIRI
(vend i njerëzve të lirë), trojet e banuara nga njerëzit e tyre
të lirë.
E vërteta historike e veçanërisht ajo gjuhësore dalin
në dritë duke i ngjitur se bashku, njerën me tjetrën, unazat
e ndryshme të ngjarjeve, për formimin e nji zinxhiri të
madh, në përmasën e tij më të gjerë, me shumë kujdes e
me zgjuarsi të veçantë, në mënyrë që kultura mos të
tejkaloi në banalitetin e propagandës. Dhe, për t'i mbetur
besnik këtij parimi, ia vura themelet gjurmimeve të mija
mbi Pellazgët, duke i vëndosur së bashku, njërën pas
tjetrës, unazat e çmuara të lajmeve me prejardhje prej
shkrimtarësh të mirënjohur të lashtësi si HOMERI,
HERODOTI, TUQIDIDI, VIRGJILI, PAUSANIA etj.,
deri tek studiuesit të aftë e të lirë të ditëve tona.
Nëse duam ta përballojmë me baza shkencore dhe
me pa anësi këtë studim, duhet të kemi kujdes që mos të
bëhemi viktimat e "Horror Novi-t" (tmerri për gjënë e re).
T'a analizojmë me urtësi dhe pa paragjykime, jehohën e
lajmeve të çmuara, të ardhura nga lashtësia, kur emri i
vendeve nuk konsiderohej i huaj nga fiset sapo të ardhur
438
dhe nuk ndjehej nevoja e këmbimit të këtyre emrave, me
paragjykim të posaçëm që t'i jipet historisë nji drejtim
kombëtar.
Dihet fare mirë se para ardhjes së Helenve, trojet që
sot njihen si Greqi, quheshin PELLAZGJI. Të shohim,
tani, se si e konfermojnë këtë të vërtetë autorët e
lashtësisë.

HOMERI (Iliada II-v. 681-685):

"Asokohe, ata që banonin në ARGOLIDEN
PELLAZGJIKE [...] quheshim Mirmidon, Helen dhe
Akej".

Në këtë citim është i rastit të vërehet se Homeri e

quan pellazgjike Argolidën dhe jo Akej. Ky fakt dëshmon
se zaptuesit e kishin respektuar emrin e vjetër të vendit.

HERODOTI (Historia, Libri VIII, kap. 44):

"Në kohë kur Pellazgët banonin në trojet që sot
quhen Helladë, athinasit ishin pellazgë, të fisit të Kranoit
[...] por kur u helenizuan, e ndërruan edhe emrin e tyre".

ESKILI, në tragjedinë e tij "Lutjet", ka shkrojtur

këto fjalë të Mbretit të Argos, drejtuar korit: (vargjet 327
etj.):

”Fol e përgjegju pa asnji frikë:

un jam bir i Palaiktonit
lindur nga toka: Pellazgu unëjam.
Mbret i Vendit. [...]

Kori (Danaidët):

439
 "O Mbret i Pellazgëve [...]
Ti, o bir i Palaiktonit,
Mbret i fisit pellazgjik, [...] (vargjet 347 etj.)
Argivët quhen prej Danaut "PopuU Pellazgjik".
Strofat e fjalëve të shqiptuara prej Mbretit,
kuptimplotë efortë bindëse,
i kishte dëgjuarfisi i Pellazgëve.
Qoftë Zeusi ai që do ta kryej veprën! (V. 623-624)
Toka e pellazgëve
kurrë mos u shkatrroftë
me zjarr e me flakë. (V. 633)

HERODOTI (Historia, Libri VII, kap. 95)

"Banuesit e ishujve, [...] kishin dhënë njizeteshtatë
anije; edhe këta i përkisnin fisit të Pellazgëve, të cilët u
quajtën më vonë: "fis JONIK"."
(Shënim i aulores: sipas kësaj lc dhënc të Hcrodolit, kur themi
"kultura Jonike" ose "Dcti Jon", fjalë që kanë kuptim vetëm në
gjuhën shqipc, duhet të kemi parasysh se janc sinonimet c
"kulturës Pellazgjike" dhc të "Dctit Pcllazgjik", osc pcllazgo-
Ilire).

TUQIDIDI (Libri I, Kap. 3):

"Përpara helenit Deukalion, ky emër (HELLAS) nuk
gjindej fare: popullsi të tjera e veçanërisht populli
pellazgjik ia dhanë vendit emrin e tyre".

PAUZANIA (Arkadia, Libri VIII, 1,4 e 6):

Arkadët thonë se Pellazgu ishte njeriu i parë që
lindi në tokën e Arkadisë. Dhe meqë Pellazgu u bë mbret,
Vendi u quajt PELLAZGJI prej tij".

PINDARI ("Karmina", Fragmente Selekta, I, 240):

440
 "Duke sjellur nji dhuratë të bukur, Toka lindi së
pari njeriun [...] d/ie Arkadia (lindi) PELLAZGUN E
SHEJTE, shurnë mëparë se hënën".
(Shënim i aulorcs: kjo e dhënë ka shije poetike, megjithatë,
shkenctarë lë mëvonshcm kanë shpjcguar se hëna është
formuar nga copa të shkëpulura prej Globit tonë).

VIRGJILI (Eneida, VIII, vargjet 602-603):

"Thuhet se banorët e parë të Italis ishin Pellazgët".

Mund të zgjatemi edhe më shumë me citimet mbi

pellazgët, dhe do të përfundojmë gjithmonë në të njëjtën
mënyrë: se qytetërimet në përgjithësi fillojnë me
PELLAZGËT E SHENJTË:
Sidoqoftë, për t’u lidhur në mënyrë më bindëse me
Ilirët, Trakët, Etruskët etj., mund t’i vërtetojmë këto të
dhëna të Enciklopedisë "NOUVEAU PETIT
LAROUSSE’’ (Paris 1950, faqe 1599): -
"PELLAZGËT, popull shumë i lashtë që banonte në
periudhën parahistorike në Greqi, në Arkipelag, në
brigjet e Azisë së Vogël dhe të Italisë [...]. Në përgjithësi
konsiderohet se Trakët e lashtë, Frigët, Lidët, Karientët,
Etruskët, Epirotët, Ilirët, Italiotët (Sanitët, Oskët etj) dhe
SHQIPTARËT e sotëm, janë degët kryesore të
Pellazgëve".

ENCIKLOPEDIA E MADHE GREKE (vëllimi

XIX, faq. 873) shprehet pikërisht me këto fjalë:
"[...} PRA STËRGJYSHËT E SHQIPTARËVE TË
SOTËM, PELLAZGËT, KANË BANUAR QË NË KOHËT
PARAHISTORIKE NË PJESËN MË TË MADHE TË BOTËS
QË NJIHEJ ASO KOHE, DUKE ZHVILLUAR NJI QYTE-
TËRIM SHUMË TË RËNDËSISHËM DHE DUKE NGRI-
TUR VEPRA ME VLERA TË JASHTZAKONSHME".

441
 Mbi origjinën e Pellazgëve ka kryer studime të
rëndësishme shkrimtari francez Robert d'Angely, i cili në
veprën e tij "Les Pelasges", (Paris 1990) shkruan se forma
primitive greke "pelargos" ishte me prejardhje nga
pellazgjishtja "pielharg", e cila në shqipen e sotme e ka
kuptimin e "pjelljes": (pjellje e bardhë); d'Angely e
shpjegon këtë kështu: "pielh [b]ardh" (letra "b"
konsiderohet si nji epentesë e mëvonshme). Kështu, sipas
teorisë së tij, kuptimi i kësaj fjale është: "lindur i bardhë".
Teza e Robert d'Angely-s mund të shpjegohet edhe
me origjinën boreale të popujve të veriut, meqë baza e
kësaj fjale është "bora" e pellazgëve, e cila mbijeton në
shqipen e sotme. Dhe sipas disa teorive të studiuesve të
ndryshëm, pellazgët ndoshta u detyruan të zbresin në
tokat e Mesdheut, nga shkaku i ndryshimit të aksit të
Globit.
Kostantino Dragan, në veprën e tij "GEOCLIMATE
and HISTORI", (Romë 1987), provon se si në lashtësinë e
hershme klima në veri të Evropës ishte e butë: qindra e
mijëra tonelatash qymyrguri që nxirren çdo vjet nga Ishujt
Svalbard, dëshmojnë se atje do të ketë pasur pyje të
dendura, që nuk pajtohen me klimën arktike të sotme.
Nji tjetër dëshmi e kemi nga skeletet e shumta të
dinosaurove, të zbuluara në Siberinë e veriut, që na
shpjegojnë se në kohëra të iashta, ato vende ishin të
pajisura me nji klimë tropikale. Prandaj, mund edhe të
pranohet hipoteza se Pellazgët mund të kenë zbritur nga
Veriu në Mesdhe.
Nga ana tjetër, emri i tyre ka lidhje edhe me namin
që kishin si lundrues të aftë. Në shqipen e sotme, Pellazg
ka lidhje me "pellgun": "U bënë rrugët "pellg", thot
populli, kur bije shiu me fërtymë dhe mbushen gropat me
ujë. Pra, "pellg" sinonim i ujit të thellë, dhe populli që
lundron në ujëra të thella është populli pellazgjik.

442
 Inxhenieri Mario Pincherle, në studimin e tij të
stërholië: "Dhe i quajtën të "SHENJTË"", (Ankona,
1979), duke u bazuar mbi dëshminë e disa reperteve të
zbuluara në Kartagjenë, shpjegon sesi Pellazgët përdornin
njifarsoj busulle, në formën e shkopit të Mërkurit, e cila
qortonte automatikisht devijimin që i provokonte era
anijeve. Me këto mjete, Pellazgët, ashtu si edhe
pasardhësit e tyre Fenikasit, kishin mundësi të lundronin
edhe natën, edhe kur nuk shihej fare toka, edhe ndoshta ta
përshkonin Oqeanin Atlantik, si e dëshmon Barry Feel, në
veprën e tij: "America before Christ". Dhe në këtë mënyrë
mund të shpjegohet miti i Amerindve të jugut, sipas të
cilëve, njohuritë e ndryshme jau kanë sjellur në kohëra
shumë të lashta, njerëz të bardhë me mjekër dhe të pajisur
me urtësi të veçantë.
Ky fakt, ndoshta, mund edhe të na shpjegoi sesi
kartografi turk Piri Reis, me ndihmën e hartave të
Aleksandrisë, ka arritur të përvijësojë Amerikën, shumë
kohë më parë se të "zbulohej" zyrtarisht.
SPIRO KONDA (Shqiptarët dhe problemi
Pellazgjik, Tiranë 1964, faqe 237), e përfundon analizën e
tij të stërhollë me këto fjalë: "Problemi Etrusk nuk mund
të zgjidhet jasht problemit të përgithshëm pellazgjik, duke
qenë pjesë përbërëse e saj. Ne jemi krejtësisht të bindur se
"Misteri Etrusk" mund të zgjidhet përfundimisht vetëm
nëse shkenctari mbështetet mbi gjuhën shqipe, themel i
sigurt për t'a zgjedhur mbarë probelmin pellazgjik".
Shum autorë të tjerë e përkrahin këtë tezë, që nga
lashtësia deri në ditë tona. Meqë nuk është e mundur të
citohen të gjithë, të mbështetemi mbi disa dokumente
epigrafike, për t’a vërtetuar çka u përmend më sipër. Në
këtë mënyrë do të mund të vërtetojmë se nga Egjeu deri në
Atlantik, flitej gjuha e Pellazgëve dhe shkruhej me
443
alfabetin e tyre. Dhe njikohësisht, do të verifikojmë që kjo
gjuhë pellazgjike, për mrekulli, është ruajtur në dialektet
e ndryshme të shqipes.
Nji nga fjalët që hasim më shpesh në dokumentet
epigrafike të lashtësisë, nga Deti Egje, deri në Oqeanin
Atlantik, është fjala "'ARNO", e cila asokohe nuk e kishte
kuptimin e arnimit që ka sot, por kishte kuptimin e
"KRIJUESIT". Në të gjitha gjuhët ndodh shpesh që
shprehjet të vlerësohen ose të çvlerësohen gjatë shekujve.
Nuk ka dyshim se fjala ARNO është deklasifikuar,
megjithse, në të vërtetë, kur ARNON diçka e krijon atë
përsëri.
Në Muzeun Arkeologjik të Siena-s (Toskana, Itali),
gjindet nji sarkofag i përpunur me mjeshtëri të madhe:
mbi mbulesën e tij admirohet nji personazh plot dinjitet,
dhe në fazë meditimi të thellë. Mbi bazën e këtij
sarkofagu na paraqiten në basoriliev personazhe të tjerë,
me Perëndeshën "VEND" (Atdhe) në qendër. Edhe ky
grup personazhesh paraqitet në përsiatje të thellë. Mbi
bazë të kapakut gjindet mbishkrimi që do të lexojmë më
poshtë.
Para se të analizojmë këtë mbishkrim, dëshiroj të
përmendet edhe nji herë se Etruskët e quanin veten e tyre
"RESE" dhe se Perëndesha "VEND" i shoqëronte
dëshmorët e atdheut, në parajsin e heronjve.

444
 Shembulli 1.

f
‘ ., • ■ ■

M.ISl

/o. 5
■A.<•
■ •/< >•

Pell-ilir-etr Shqip Italisht Anglisht

OVl^K= ARNO Arno (Krijues) Creatore, Creator,
a?= se se poichë since
VI = N në nelle in the
IY= YI yj stelle stars
Afi= NA na per noi for us
3Y= YE je tu sei, thou art
amvo = CUME kuma commemorazione comemoratione
(e mbushur plot me Elruskc)
9Z3q = RESA Rczc dei Raggi of (hc Rays

Forma dinamike në shqipen e sotme:

"ARNO (Krijues), meqë në yje ti na je, është
kumuar, vendi (është mbushur aq plot derisa nuk nxë më)
me REZE ((Etruskë), për hirin tënd".
Tani, të hidhemi deri në Lisbonë e të lexojmë
mbishkrimet e stelës Nr. 31, zbuluar në Portugalinë e
Jugut:

445
 Shembulli 2.

‘■ZA

Pcll-ilir-etr Shqip Italisht Anglisht

A0M4a= ARNOA Arnoa (nga) Arnoi Dal Creatore From the Creator
+ IZNA Isona (mbrojtje) protczionc protection
= I i a lui lo hiin
UOi+= TKON takon, spelta, is due,
THI thi insuperabile peerless

Shënim: fjala "thi", në formë figurative, e ka

kuptimin e njeriut të guximshëm, ashtu si sot themi "njeri
luan".
Forma dinamike i këtij dokumenti epigrafik në
shqipen e sotme:
"Nga ARNO (Krijuesi), atij i takon mbrojtje, meqë
është njeri i paepur".
Në mbishkrimin e Siena-s kemi lexuar edhe nji
tjetër nga fjalët më të përhapura në pellgun e Mesdheut:
"YJ", të cilën e gjejmë në format e ndryshme të lakimit, si
do të vërtetohet më poshtë.
Në APOLONI, mbi këtë tempull të bukur të shek.
UI para K.:

446
 Shembulli 3.

}
::W
'■■ njT1 ■.

■
I: I
li
t' t
: . • rt,-
t

<
I
.~ ; >1» A

FIMIA XIVHEPOM XAIP5

Pcll-ilir-etrus Shqip Italisht Anglisht

F(M(A = FIMIA Fëmia II bimbo The child

XIYWEPOki= HIYNERON hyjnëron ë divinizzato. is deified.
XAIPE= HAIRE Hajër SiaperilBenc Bc it for the Good

"Fëmia që i është dorëzuar këtij tempulli, tani

Hyjnëron: qoftë me Hajër".
Për ta bërë më të qartë ketë mbishkrim me fjalën
"HYJNËRON", i cili paraqitet me letrën "H" përpara,
mund të themi se është nji nga karakteristikat e
gegërishtes, dialekt i cili padyshim mbizotëron në
shumicën dërmuese të dokumenteve epigrafike të
lashtësisë.
Në mbishkrimin e Siena-s, fjala YJ nuk e kishte
letrën "H" përpara, ashtu si nuk e ka mbishkrimi i
Durrësit, i cili i përket shek. U-I para K.:
447
 Shembulli 4. GYMOIA feEKlE TOV
XAlPE
Pell-ilir-elrus Shqip Italisht Anglisht
EXNJO(A = EYNOIA E Yjnoia (shpirtin) Deificala, Deify her,
BENE bëne falla make her
TOY= TOY tuajn (tëndin). tua. hine.
XA!Pe= HAIRE Hajër Sia pcr il Benc Bc it for the Good

"Të lutem (oh Perëndi), Yjnoia shpirtin e bëre t'i

përkasi përmasës Suaj (të Qenieve Yjnore). Qoftë me
Hajër".
Edhe mbi shtyllën Nr. 22 të Portugalit të Jugut
lexohet nji tjetër mbishkrim që i përkët botës yjnore:
Shembulli 5.

0<q iq uff OM YYA4AAI

Pell-ilir-etr Shqip Italisht Anglisht

(M= IA la L'ho I have

APA apa (dhash) dedicato dedicated it
YYNORIZ Yjnoris; ai Celesti to the Celestial Beings
-1H= IN në in in
09= RO ro (kur ronja) vita life

"la dhurova YJNORIS kur rronja, kur isha në jetë".

448
 Ka shumë mbishkrime me fjalën "YJ", por nuk
duhet të lihen pasdore edhe fjalë të tjerë me interes të
madh.
Tani ta shqyrtojmë fjalën CAE ose KALE, e cila në
shqipen e solme na paraqitet e palatizuar: QAJE.
Në Muzeun Arkeologjik të Viterbo-s (Itali) gjindet
nji sarkofag i madh, që mban mbi mbulesë nji shtatore të
shtrirë, e cila është e madhe sa vet kapaku dhe nën të
lexohet ky mbishkrim: |. 3AJ = KAE I.
Ky cpigraf kaq i përmbledhur, ka nevojë për nji
shpjegim të gjatë, meqë përmban në vete nji koncept të
thellë. Në fakt, fjala CAE ka përpara saj zanoren "I", e cila
e ka kuptimin e Perëndis, si na e dëshmon Dante Aligjieri:
Le t'a lexojmë së pari në gjuhën origjinale, në
mënyrë që të jemi sa me shumë të qartë.
LA DIVINA COMMEDIA (Paradiso, Canto XXVI,
versi 133-134):

"Pria ch'io scendessi all' infernale ambascia

"I" s'appellava in terra il Sommo Bene".
shqip:
"Para se të zbrisnja në ankthin e ferrit
"I" quhej në tokë e Mira më e madhe”.

Në Durrës është zbuluar nji epigraf, i cili ka afërsi

mendore e shpirtërore me atë të Viterbo-s: KAJE = qaje, në
shqipen e sotme. Në alfabetin pellazgo-illiro-etrusk, letra
"q” nuk ekzistonte fare: ajo është formuar në kohëra
shumë të mëvonshme.
Në mbishkrimin e Durrësit, fjalët janë të ndara njëra
prej tjetrës. Kjo na dëshmon se dokumenti epigrafik i
përket fundit të Erës së vjetër, ose fillimit të Erës sonë,
kur latinishtja ishte formuar dhe alfabeti i saj shumë më

449
 dinamik, e kishte hequr formën bustrofedike të shkrimit,
d.m.th. letrat e ngjitura njëra me tjetrën me shkrimin e
tekstit, nga e djathta në të majtë dhe pa u ndarë, nga e
majta në të djathtë.

Shembulli 6.
ta i e kA ie t e
A n k LfA/e ith
XPI e Te xa i p <=.

Pcll-ilir-etrus Shqip Italisht Anglisht

TAl= GAI Gajle Dispërati Be in daspair

€ = A e e and
KAl€= KAIE qaje: piangilo: vveep for hiin:
ve= ie je sei thou art
AWkC= ANK ankth. angosciato. anguished.
LEWE= LENE Lene Lascialo Leave him
ITM= ITH ilh alla terr calda, to the warm hearth,
XP l = HRI hiri alla grazia celeste to the celeslial grace
e U= ETE e te e al and to the
XAlpe= HAIRE Hajri, Bcne Suprcmo Supreme Good

"Shqetësohu e qaje (atë), meqë je me ankth të madh,

por dorëzoja ithit (gjirit të ngrohët të Dheut), Hirit dhe
Hajrit".

450
 PJESA E DYTË

Nuk ka dyshim se edhe në periudha të mëvonshme

të kenë vazhduar t'i shkruajnë tekstet me përmbajtje
shpirtërore e kozmogonike në gjuhën dhe me alfabetin e
pellazgëve, si ndodh edhe sot që në raste të tilla të
përdoret, shpesh, latinishtja.
Nji shumicë e madhe dokumentesh epigrafike që
gjinden në Shqipëri, janë shkrojtur, jo vetëm me alfabetin
pellazgo-ilir, por edhe me alfabetin e mëvonshëm grek,
megjithse gjithmonë në gjuhën pellazgo-ilire, meqë
kuptohen me anën e shqipes. Nji gur varri, midis shumë
tjerash, në Muzeun Kombëtar të Tiranës, është provë e
pashlyeshme:

Shembulli 7.
OiTONI6-€IAIU-T€K h/UZWAPOM
IK(J MNIMHC /ZIPIN AI TU AA
Pell-ilirishte shqip Italisht Anglisht

OITOW(€= OITONIE Oh! i loni Oh! il nostro Oh! ours

€1 = EI ei e il and
A1U= DIO diu (dituri) Sapientc wisc (man)
TEVC= TEK tek dal from
PbJ= NO ne nostro our
AU= AN anë lato sidc
AFO|J= LRON liron libero free
IKU IKO iku se ne andd has gone
MPIMH MNIME me ndihme con I'aiuto with thc help

451
 E e del of the
XRP|/V= HARIN Hajrin: Bene Supremo: Supreme Good:
fll TU = AITO Ai t'u egii a Te to Thee he
M = LA la si ë lasciato has left himself

"Oh! Ti që ishe i joni dhe i ditur, tek ne tani ke liruar

nji anë, nji zbraztësi të madhe. Ai, njeriu ynë i dashur, iku
me shumë ndihma dhe me HAJRIN, AI ty o Perëndi T'U
dorëzua".
Shembulli 8. (Durrës, Shek. III-1 para K.)

ANNAfA
TAAYklA
XAIPC

Pell-ilirishte Shqip Italisht Anglisht

AN Anë Dal lato On the side

NATA nata della nottc of the night
TAM= tlay të la (të lë) ti lascio I leave you
Klfl = KIA kia (qa). piangendo. crying.
Yftlff = XAIRE Hajcr Sia per il Bene Be il for the Good
"Nga ana e NATËS, ose në drejtim të së paduksh-
mes, po të lë duke qa. Qoftë me Hajër".
Shembulli 9. (Apoloni, Shek. III para K.)

f % A A. H N {
L XAIPE J

452
 Pell-ilirishte Shqip Italisht Anglishl

kaav<m= KALEN Ka lenë. Ë nata. Shc is born.

XA|PE= haire Hajër Sia per il Bcne Bc it fbr thc Good.

Këtë mbishkrim lapidar mund ta interpretojmë në

dy mënyra:

1) "Na ka lënë për gjithmonë. Qoftë me Hajër"

ose
2) "A ka lindur tani në nji përmasë tjetër, në jetën e
vërtetë. Qoftë me Hajër".
Por, duke e barazuar me mbishkrimin tjetër të
Apolonisë, i cili është skalitur mbi nji stelë të shek. IU
para K., mund të bindemi se interpretimi i dytë është më
korekt, meqë ka të bëjë me ndjenjen kozmogonike të
Pellazgëve, Ilirëve dhe Etruskëve.
Ja pra, si paraqitet ky dokument epigrafik:

Shembulli 10. (Apoloni, Shek. III para K.)

fAEONTED.
1XAIPE i

1
Pcll-ilirishtc Shqip Italisht Anglisht

A Eom = LEON Leun (lindur) Ë nato He is born

T E| = TEI tei nell'aldila. in the great Beyond.
XAIPE= HAIRE Hajër Sia per il Benc Be il for the Good

453
 "Njeriu ynë i dashur, tani ka lindur tej e përtej, në
Botën tjetër. Qoftë me Hajër".
Edhe ky dokument tjetër epigrafik që gjindet në
Tiranë, na dëshmon për lindjen atje ku është "jeta e
vërtetë".

Shembulli 11. (Tiranë,Shek. ?)

asomt^koeeta

Pell-ilirishte Shqip Italisht Anglisht

XA\9E= HAIRE Hajër, Pcr il Bene For the Good

aeow= LEON Leun (lindur) ë nalo hc is born
TE= TE le (alje) la therc
koe= koe ku është dov’ë \vhere is
ETA= ETA Jeta la (vera) Vila thc (true) Life

"Qoftë me Hajër: Ti ke lindur tani atje ku është "jeta

e vërtetë"".
Dëshiroj të paraqes sa më shumë shembuj të
mbishkrimeve që gjinden në Shqipëri, të shkrojtura me
alfabetin grek, por që kuptohen vetëm me anën e shqipes
së sotme dhe jo me greqishten. Ky fakt ka rëndësi të
veçantë, meqë është dëshmi e mirëfilltë se në lashtësinë e
hershme përdorej gjithkund vetëm gjuha e pellazgo-
ilirëve, dhe kjo gjuhë ka mbijetuar vetëm në dialektet e
shqipes së sotme. Prandaj, për ta kuptuar lashtësinë në
formë shkencore, duhet të bazohemi mbi rregullat
gramatikore të ilirishtes, para-ardhëse e shqipes. Këtë të
vërtetë e konfermojnë autorë të ndryshëm, që unë kam
përmendur, edhe në tre vëllimet e tjera mbi "Qytetërimet
e lashta Mesdhetare".
454

i
 Ta lexojmë, tani, këtë mbishkrim që mund edhe të
jetë nji urim për nji atlet të famshëm, që ta vazhdojë këtë
disiplinë edhe në "jetën e vërtetë". Mbishkrimi paraqitet
në formë dëshirore:
Shembulli 12. (Apoloni, shek ?)

■ tet

0>ATT10C HPAKTI
KOC CTA XAIPO
Pcll-ilirishte Shqip Italisht Anglisht

OXLPloc= OYLPIOC Olimpikofsh Olimpionico, Olympic champion,

PPAKnKOC= PRAKTIKOC praktikofsh chc tu possa may
practicarc you practice
E*ta = eta jela. pcr tutla la vita. for all your life.
XAI?€= HAIRE Hajër Sia per il Bene Be it for thc Good

"Ti Atlet që ke marrë pjesë në të gjitha lojërat

Olimpike, e praktikofsh atë për "Jetë" dhe qoftë me
Hajër".
Shembulli 13. (Apoloni, Shek U para K.)
APXE +OYPIE ^HAIE
U- XAIPE ___
Pell-ilirishte Shqip Italisht Anglisht

A?KE = ARKE Arkë Arca (scrigno) Ark (coffer)

FOYRIE foleje nido nest
6HAI£= FELIE faljeje. di preghiera. of prayer.
XA|VE= HAIRE Hajër: Sia per il Bene Be it for the Good

455
 II
Arkë foleje dhe faljeje. Qoftë me Hajër".

Shembulli 14. (Durrës, Shek, II-I pra K.)

FhWacyaac
CnikAAoY 7
y XA/P€
Pell-ilirishte Shqip Italishl Anglisht

HPAKA€=ERAKLE Erakli, Eracle, Hcracles,

XAAC = YDAC udhak viandante vvayfarer
ETT (^AAOX' = EPIKADOY epikadoi che ha fatto epoca. nelcworthy.
xaiP£= haire Hajër Sia per il Bene Bc it for the Good

"Erakli udhacak, u bë i denjë për nji epope, u bë

madhështor. Qoftë me hajër".
Në Apoloni kemi dy mbishkrime monofjalësh, me
mbaresën e përhershme "Hajër", të shek. 111-11 para K. I
pari, nuk ka dyshim se përmend Afërditën. I dyti, mund të
jetë emër, por edhe mund të ketë shpjegim tjetër, që do ta
komentojmë.

Shembulli 15. (Apoloni, tullë guri)

A+POZ\ICIA
XAIPf
Pellazgo-ilirishte Shqip Italisht Anglisht
A<^?OZUCIA= AFRODICIA Afërditës Afrodite Aphrodite
XAI?E= haire Hajër per il Bene fortheGood

"I kushtohet Afërditës dhe qoftë me Hajër".

456
 Shembulli 16. (Apoloni, tullë guri)

A YZ\P A
XAIP £
Pcll-ilirishte Shqip Italishl Anglisht

lydra Lidhura congiunti. connected.

= HAIRE Hajër SiapcrilBenc Be it forthe Good

Interpretimi:

1) të lidhura me botën e mëtejshmë?

2) të lidhura me fisin tonë?
3) ose uratë:

"Qofshim të gjithë të lidhur me Yjnorin e qoftë

gjithmonë për të mirë e për Hajër"?

457
 PJESA E TRETË

Për ta cilësuar sa më mirë këtë tezë, le të bëjmë nji

parakalim dokumentesh epigrafike, të cilët i kam zbuluar
personalisht, nëpër trojet që shtrihen nga Deti Egje deri në
Oqeanin Atlantik.
Ta fillojmë parakalimin tonë me dy mbishkrime
interesante të Ilirëve, shkrojtur me alfabetin e tyre dhe që
kuptohen lehtësisht me anën e shqipes.
Ky mbishkrim i parë është jashtëzakonisht intere-
sant, meqë i përket nji periudhe të vonshme (shek III-IV
pas K.), kur latinishtja ishte formuar krejtësisht, por
shkrimet që kishin të bëjnë me botën shpirtërore vazh-
donin t'i shprehnin në gjuhën dhe alfabetin e pellazgo-
ilirëve. Një gjë e tillë është edhe dëshmi se kultura e
Ilirëve ishte akoma e gjallë në shekullin e katërt pas
Krishtit.
Mbishkrimi është skalitur mbi një stelë të vogël,
maja e së cilës, fatkeqësisht është thyer. Nuk ka dyshim se
atje do të ketë qenë shkrojtur fjala "HAIRE", e cila nuk
mungonte në asnjërën prej tyre.
Ta lexojmë pra këtë mbishkrim që është nji
dokument i vlefshëm historik, përveçse shpirtëror:

Shembulli 17. (Apoloni, Shek. III-IV Pas K.)

458
 Ilirisht Shqip Italisht Anglisht

= EBM Epmë Dammi Grant mc

HP«5M= HRSM hirsim grazia gracc
T AH = TAM tamah (të pafund) infinita infinilc
(...,= HAIR ?) (Hajër?) (Pcr il Bene ?) (For the Good ?)

"Epmë hirsim tamah, të pafund. (Qoftë me Hajër)".

Shembulli 18. (Durrës, Shek. EE-I para K.)

X AJP€ / n

Pcll-ilirishte Shqip Italisht Anglisht

T O = TEI Tej Oltre Beyond

toc= TOC tokc [la] terra, [the] earth,
TC’ = TEI tej oltre bcyond
MH = MH madhe [la] grande [the] great
WOC= NOC natë. notte. night.
XA\?C= HAIRE Hajcr Sia per il Bene Be it for the Good

459
 Në këtë mbishkrim, kemi dy vërejtje interesante.
Fjala "NOC" dhe jo "Nat", na bën të mendojmë se shkrimi
është mjaft i vonshëm dhe ka filluar të pësoi influencën e
iatinishtes (nox, noctis). Fjala "MH", në këtë bishkrim
është shkurtimi i fjalës MADHE, e cila gjindet në shumë
mbishkrime të tjera, si në Iliri, ashtu edhe në Etruri dhe në
vende të tjera. Ta vërtetojmë këtë fakt me disa
mbishkrime etruske.
Në Viterbo, afër Romës, kemi këtë epigraf, i cili
përveç fjalës MADHI, përmban edhe fjalën qind-përqind
shqipe të ditëve tona: "SHI", por që në lashtësi përdorej
edhe nga qytetërimet para Kolombiane ÇIBÇA
t'Amerikës Latine. Sipas fjalorit të gjuhës çibça të At
Lugo-s, nga Spanja, ai popull shiun e quante: "KSIU" dhe
lotët: "UPA KSIU, d.m.th: "shiu i syve". Për çudi edhe U
PA ka të bëjë me shqipen.
Sidoqoftë, studimin mbi qytetërimet Çibça e kam
trajtuar në dy vëllimet e botuara në fund të viteve
shtatdhjetë. Këtu i përmenda vetëm pse na e dha rastin
fjala SHI. Megjithatë, është nji nga dëshmitë e
monogjenezës së gjuhëve.
Tani të lexojmë mbishkrimin e Viterbo-s me fjalën
MADH e SHI e mandej do të analizojmë edhe atë të
Perugia-s:

Shembulli 19.

Elruskishle Shqip Ilalisht Anglisht

® r* l = THMI T'imit A1 inio To my

APA®IA= ARATHIA arratia campo farm
FtLA = FELA fale dona bestovv
P£MMA= VESHNA vreshta vigne, vines,
Ml = SHI shi pioggia rain

460
 A= A A(cdhc) e(anche) and (also)
A©\ = MATHI madhi un grande a largc
Tam= mash mash (stan) granaio granary
"O Perëndi, të lutem bë që ara ime të thithi
gjithmonë ujë, të jetë e paisur me vreshta të shumta e të
ketë nji mash, ose stan bagëtie të madhe".
Mbi këtë dokument epigrafik që gjindet në
Universitetin e Perugia-s, e gjejmë mbiemrin MADH në
shkallën më të lart të saj:

Shembulli 20. IJ1JI 'JJVA

1 O\/I<1 AM

Etruskisht Shqip Italisht Anglisht

3JVA = AVLE Avlli NeH'avello Into the grave

\J3 02 = SCELI shkcli, scese, descendcd,
AlO^GAVt= MADNOIA madhnia il Grandissimo the Greatest
vraJ= leye leje permcsso permission
AG = DA dha diedc granted
"Njeriu ynë i dashur zbriti në avlli, ose në varrin e
rrethuar me gardh muri, meqë MADHNIA i dha leje".
Ky mbishkrim dhe disa të tjerë të Perugia-s, janë aq
të ngjajshme me shqipen e sotme, sa kuptohen edhe më
mirë se shqipja e shkrimtarëve Mesjetarë, si psh. Buzuku
etj.
T'i lexojmë, pra, disa prej tyre dhe do të habitemi se
nuk janë shkrojtur në shqipen e sotme, por në etruskishten
e lashtë, me më shumë se dymijë vjet më parë. Gjithë
epigrafet që do të lexojmë, gjinden në koridorin e hyrjes të
Universitetit: janë tulla guri të ndryshme të zbuluara në
rrethet e Perugia-s dhe të vendosura me radhë në të dy
anët e murit të hyrjes:
461
 Shembulli 21.

Etruskisht Shqip Italisht Anglisht

AJ= la La Lascid (He) lcft

FISI far tribu (his) tribc
I3AH = FARI c fisi, e famiglia, and family,
A4= LA la lascid (he) left

"E la farefisin".

Shembulli 22. H J V /A J
Etruskisht Shqip Italisht Anglisht

A J = LA La Lascid (He) left

^«YV= VYN vajin dolore straziante heartrending grief

"La vajin: po qajmë e po vajtojmë".

Shembulli 23.
fll<W3 W 1+ V.vUJ
Etruskisht Shqip Italisht Anglisht

WAJ= LAN Lan Hanno lasciato They left

VfV = VTI veten, se stessi, themselves,
VIA4 = LAN lan hanno lasciato they lefl
3= E edhe anche also
= URIA urinë la fame starvalion

"E lanë veten e tyre (në varr), e lanë urinë".

Shembulli 24.
VA-\T -AJ
462

■
 Etruskisht Shqip Italisht Anglisht

A4= LA La Lascid (Hc) lcft

n3H= FETI veli se stcsso himself
vA= AV avli ncU’avello in thc grave

"E la veten në avlli: në varrin e rrethuar me gardh

muri".
Këto ishin disa nga epigrafet etruske skalitur mbi
tulla guri, të vendosura në muret e hyrjes të Universitetit
të Perugia-s.
Të hedhim nji sy edhe disa mbishkrimeve etruske të
vendeve të tjera të Italisë, për ta provuar edhe më shumë
ngjajshmërinë e tyre me shqipen e sotme.
Në qytetin Adria t’Italisë, lexohet ky mbishkrim mbi
nji vazo:

Shembulli 25. VJ'l 3»

Elruskisht Shqip Italisht Anglisht

3->l= KE Ke Contieni You contain

yH= PLU plu (ose pluhur) polvere (ceneri) dust (ashes)

"Ti je vazo hiri, ti përmban pluhur".

Në Feltre t’Italisë gjindet ky epigraf i shkurtër, por

me përmbajtje të madhe tragjike:

Shembulli 26.

Etruskisht Shqip Italisht Anglisht

Sl= SI Zi Lutto Grief

f = PA pa senza \vithout
MALE= NALE nale (ndalim) fine end
463
 "Kemi pësuar nji ZI pas tjetrit, pa ndalim".

Dëshiroj të lexojmë disa mbishkrime që gjinden në

Val Camonica afër Milano-s. Është për t’u habitur se sa
shumë i ngjasin shqipes së sotme. Deri fëmijët janë në
gjendje t'i kuptojnë këto shprehje.
Para se t'i iexojmë ato dokumente të vlefshme që,
për çudi, nga veriu i Italisë e deri në Toskana, i kanë
karakteristikat shumë më të njillojshme me shqipen, sesa
ato që ndodhen në Italinë e Jugut, të përmendim dy nga
autorët më të shquar të lashtësisë, të cilët do të jenë
dëshmi shkencore edhe për disa studiues të ditëve tona,
(fatkeqësisht edhe shqiptarë), që duan ta hedhin poshtë
tezën e zbërthimit të gjuhëve të lashtësisë me ndihmën e
shqipes:
HERODOTI: "Etruskët e llasin gjuhën e nji populli
të lashtë që banonte në vendet e Mesdheut, shumë më
parë se të vinin Grekët".
GUSTAV MEYER: (Antologjia e RE, 1885, faqe
535):
"Gjuha shqipe duhet të quhej "ilirishte e re", ashtu si
greqishtja e sotme quhet "greqishte moderne"".
T'i lexojmë, tani, këto shprehje të Val Camonica-s
dhe jo vetëm të meditojmë mbi to, por të përpiqemi të
jemi të sinqertë me veten tonë e me historinë:

Shembulli 27. Val Camonica

Etruskisht
$3'13
Shqip
J i Anglisht
Italisht
31
3L LE Le (mc le) nasccre Be born,
LENE lene lascialo lel it

•f
O Perëndi: lëne të lejë fëmija shëndosh e mirë".

464
 A mund të ketë nji shqiptar që mos ta kuptojë këtë
mesazh, i cili, për më shumë është i paisur me dy figura
fëmije, si me qenë në formë ideogrami?
Më poshtë do të lexojmë edhe nji mbishkrim tjetër
të kompozuar me letrat e alfabetit etrusk dhe me dy figura,
prandaj kuptimi bëhet plotësisht bindës:

Shembulli 28. Val Comonica

Elruskisht Shqip Italisht Anglishl

3PV= VRE Vre Guardati Bevvarc

yi= iy iu da cid of it

"Vre-iu"

Në këtë epigraf kemi një shprehje që ruhet jo vetëm

në njërin prej dialekteve të shqipes, por edhe deri në
gjuhën e njësuar letrare, si psh: AFRO-IU, LARGO-IU,
BASHKO-IU, etj. Këto janë dëshmira të pakundër-
shtueshme, prandaj, para se të shprehen mendime
negative, të arsyetohet mirë mbi këto dokumente
epigrafike kaq të vlefshme dhe pastaj të shprehen
mendime të kundërta, por duke shpjeguar se cili është
sistemi tjetër më i përsosur për t'i kuptuar këto mesazhe.
Çdo gjë mund të hidhet poshtë me lehtësi, por, oh! sa
mundim na duhet për ngritjen e saj!
Më poshtë po paraqesim dy dëshmira të tjera të Val
Camonica-s, të cilat nuk kanë nevojë për komente, meqë
flasin vet dhe flasin në gjuhën që përdorin sot shqiptarët:

465
 Shembulli 29 . Val Comonica
3 <| I H I V
Etruskisht Shqip Italisht Anglisht

IUIV= VINI Vini Prestalc Pay

IQ = RE rc attcnzione attention

"Vini re".

Shembulli 30. Val Camonica

5 d H IXO'A 2
Etruskisht Shqip Italisht Anglisht

0^3= ENO Enë Vaso Vase

3*\\X = HINE hini=hiri per ceneri for ashes

• "Enëhini"

Në Artimino (Firenze), gjindet nji mbishkrim i

shkurtër, por me përmbajtje, si do të thonim sot,
atdhedashurie. Epigrafi shprehet me këto fjalë të
gegërishtes:

Shembulli 31.

Etruskisht Shqip Italisht Anglisht

KX = KY Ku Dove Where
VE= LE le nasciamo, we are born,
NIIEMI nijemi di li ci sentiamo there we belong

Atje ku kemi le, (lindur) nga ai vend e ndjejmë

ii

veten tonë".

466
 Nuk ka dyshim se këto mbishkrime janë jasht-
zakonisht të qarta dhe nuk ka nevojë për përpunimc të
vështira për ta kuptuar domethënien dhe përmbajtjen e
tyre, si ndodh në disa epigrafe të tjera, më në jug të Tos-
kanës. Më poshtë do t'i lexojmë e komentojmë edhe ato.
Tani, mund edhe të habitemi për afërsinë e
etruskishtes me gjuhën shqipe, meqë këto nocione nuk
mësohen (ndoshta me qëllim) nëpër shkollat e ndryshme
të botës. Dhe mbi autorë të ndryshëm e të shumtë që e
kanë provuar këtë tezë, shkruajnë vetëm ata që e
përkrahin shkencën e vërtetë, pse janë të lirë nga
dogmatizmat stereopatike, me qëllime propogandistike.
Fatkeqësisht, duke heshtur të vërtetën me
kryeneçësi, për nji arsye a për nji tjetër egoiste, disa të
ashtuquajtur shkenctarë, sillen brenda nji gardhi, duke ia
u mbajtur dorën njëri tjetrit dhe studimet e tyre
përfundojnë me pika pyetjeje të shumta ose me fjalën
"Mister": (Misteri Etrusk)!! Varret zbulohen, hapen dhe
flitet vetëm për pjesën artistike të reperteve, me fjalë të
pregatitura me mjeshtëri, por linguistika, historia e vërtetë
e të parëve tanë varroset përsëri dhe kësaj here nën pirgun
e haresë, në mënyrë që mos të dali në shesh e vërteta e
pamohueshme.
Tani bota është zvogëluar me mjetet e shpejta të
komunikimit dhe njerëzit kanë më shumë lidhje midis
tyre. Prandaj, me vështirësi mund të fshehet e vërteta.
Tani historia, arkeologjia, gjuhësia duhet të zënë vendin
që u përket: mjaft më me ato pasqyrat shformuese në
drejtim të propogandës të më të fortit. Kultura ka nevojë
për drejtësi dhe këtë drejtësi mund t'ia japi nji komision
shkencëtarësh të vërtetë, për t'i nxjerrë në dritë të vërtetat
historike, arkeologjike dhe, veçanërisht gjuhësore.
Kuptohet lehtazi se nuk mvaret prej nesh të mos të
kemi pasione; por mvaret prej nesh mbizotërimi i tyre.
467
 Koha kalon shpejt, dhe do lë vijë dita që të gjitha
gjërat do t'i përkasin të së kaluarës, me përjashtim të
dëshmisë se si e kemi përdorur kohën tonë.
E përdorshim kohën tonë vetëm për t'a nxjerr në
dritë të vërtetën, se vetëm ajo mund të na e ndriçojë
rrugën për hapa të mëtejshme. Dhe, si e thonin Ilirët:
QOFTË ME HAJËR.

468
 PJESA E KATËRT

Nji mbishkrim jashtzakonisht interesant, zbuluar në

Shqipëri, i cili është ruajlur shumë mirë dhe që lexohet
lehtësisht, jep përshtypjen se i përket periudhës Bizantine,
të cilën e dëshmojnë disa karakteristika përbërëse t'asaj
periudhe. Dhe pa dyshim ka rëndësi të madhe, meqë edhe
në nji kohë aq të vonshme, ende përdorej gjuha shqipe,
megjithse alfabeti kishte pësuar disa ndryshime,
veçanërisht në paraqitjen estetike. Le t'a lexojmë pra së
bashku, këtë dokument epigrafik fort të vlefshëm dhe të
përpiqemi t'a kuptojmë mc anën e shqipes, ashtu si kemi
vepruar deri lani me mbishkrimet e tjera:

Shembulli 32 (Apoloni)

469
 Ilirishl-Bizanlin Shqip Italisht Anglisht

UAA€A4U= OADELFO O Adelfo, O Adelfo, O Adelphy,

1CATTO= ICAPO i çapok estenualo exhausted
AHKIAHT= DEMIANT dhemiet, dai dolori, with thc pains,
fceUh= ETHNE ethet dalle fabbri with thc fevers
KOTI= KOTI (që) keti, (che) hai tu, (that) you suffer,
Mvhhh= mneme me ndihme con gli aiuti with the hclp
H = E e c and
XAP\M= HARIN hajrin il bnc lovc
B TUW = ETON e ton nostro of us
V.H= KE ke hai you have
haire Hajrë II Bene Supremo the Suprcmc Good

"O Adelfo i çapko, (i lodhur dhe i mbetur pa fuqi),

nga dhimbjet e nga ethet, ti, me ndihmat e me Hajret tona
ke fituar HAJERA".(Shënim: në greqisht Adelfo: vëllai?)
Po e mbarojmë këtë vëllim të katërt mbi
Qytetërimet e Lashta Mesdhetare me dy dokumente
epigrafike të shkurta dhe të qarta, të cilët gjinden në
Muzeun Arkeologjik të Berlinit, të skalitur mbi dy
sarkofagje. Mbishkrimi i parë, përveçse në gjuhën
shaqipe, ka mbijetuar edhe në gjuhët e tjera evropiane,
kurse i dyti i përket plotësisht gjuhës sonë:

Shembulli 33. (nga Vulçit, Itali)

VOLCANirOCOLOf^
Pellazgo-Etrusk Shqip Italisht Anglisht

V0lCAH= VOLCANI Vullkani II vulcano The volcano

Co= PO po sta is
C0LOM= COLOM kullon colando pouring

470
 Shembulli 34. (nga Kiusi, Itali)

Pcllazgo-Etrusk
AltAHB
Shqip Italishl Anglishl

'4= LI Li II vaiolo, The smallpox,

FIMIE fëmie bambino child
110 = HPI hipi ha colpito has struck
ai+a= atia atia lui him

Forma dinamike e mbishkrimit të parë e ka ruajtur

mjaft mirë formën origjinale të pellazgo-iliro-etruskish-
tes, kurse i dyti mbijeton vetëm në gjuhën shqipe:

"Li fëmie i hipi atia, d.m.th e zuri liae fëmijve".

"Dulcis in fundo" thojshin latinët dhe ne po e

përfundojmë këtë studim të fundit me "ëmbëlsirën" e nji
mbishkrimi zbuluar në Durrës që përmban nji uratë të
thjeshtë por kuptimplotë kushtuar nji Dardani, pagëzuar
sot Kosovar që, si në lashtësi edhe në ditë tona është dhe
mbetet vëllau ynë fisnik, Dardan nga fisi i Ilirëve, popull
i madh dhe i ndriçuar që shtrihej deri në Azinë e Vogël
dhe që ende sot ruhet emri i dhënë prej tyre
DARDANELEVE:

Shembulli 35.^^ p
AN €
y/\lPe
471
 llirishl Shqip Italishl Anglishl

DARDANE Dardane, Dardana, Dardanian,

XA\?€= XAIRE Hajër Sia pcr il Benc Bc il for thc Good

Si mund të vërtetohet nga kjo përmbledhje

shkrimesh e po ashtu edhe nga ato që gjinden në tre
vëllimet e tjera, ngjajshmëria e fjalëve dhe e koncepteve
të këtyre dokumenteve epigrafike të lashtësisë së hershme
me gjuhën shqipe është e pamohueshme. Prandaj, për t'i
dhënë nji përmasë shkencore me shkallëzime më të gjëra,
por edhe për t'a vendosur shkencën gjuhësore në
përmasën e së vërtetës, do të ishte mirë që të formohej nji
komision ndërkombëtar, pa asnji formë paragjykimi, për
t'a studiuar këtë çështje të rëndësishme mc vullnetin e
seriozitetin e duhur.

472
PRONA GJUHËSORE
DHE GJENETIKE
Probabilitetet e monogjenezës
embrionale të fjalëve

Tiranë, 1997
 DISA SHQYRTIME PËR HYRJE

"Megjithëse nuk gjendet ende një dru evolutiv i

përsosur i familjeve gjuhësore, megjithatë jemi në
gjendje, që tani, ta barazojmë drurin gjenetik nie
anë të të dhënave që njihen në drurin e linguistikës.
A ka gjasime?
Mund të vërehet se, megjithëse druri i gjuhëve nuk
është i përplotë, gjasimet niidis gjuhëve bëjnë,
padyshim, përshtypje të madhe".

Luigi L. Cavalli Sforza (1996)*

Standford University
California

Besoj se mund të pranohet pa druajtje

përgënjeshtrimi se gjendet një mendje ose zgjuarsi
kozmike që, me gjasë, mund të përvetësohet nga "gjëndra
pineale", dhe të ketë aftësinë të vërë në lidhje çdo qenie
me Gjithësinë, edhe duke qenë të ndërgjegjshëm se asnjë
gjë, megjithëse paraqitet e logjikshme, nuk ka mundësi
gjithmonë ta shpjegojë plotësisht e përfundimisht
vetveten.
Pra, a është me të vërtetë e arsyeshme që të ndiqet
fjala e urtë e Latinëve: "Nihil credendum nisi prius
intellectum"? (asgjë nuk duhet të besohet para se të
kuptohet).

Ai figuron midis 25 shkencëlarëvc më me famë në botë.

475
 Edhe në këlë parim, "relativiteti" është i domos-
doshëm, meqë përgjithësim do të thotë mënjanim, jo
vetëm të veçorisë, por edhe të pakapshmërisë mendore.
E çfarë të themi për kohën, e cila zgjerohet deri në
pasosmëri në çaste dhimbjeje dhe që, përafërsisht,
asgjësohet në momente lumturie? Koha, që ka mundësi ta
shprehë konceptin e metamorfozës së fenomeneve të
ndryshme të jetës, ku arkaizmi shndërrohet në moder-
nizëm dhe, duke i kapërxyer ndalesat e ndryshme, para-
qitet përsëri në modernizëm të mëtejshëm?
Në të vërtetë, vlerat shpirtërore dhe kulturore,
megjithëse formohen në atë cak që quhet "kohë", por pa
dyshim, kanë mundësi të kalojnë tej e përtej, me
ndërmjetësinë e asaj prone të madhe që është "mendja", e
cila nuk ka pengesa kohe dhe hapësire.
Shkolla formon themelet e dijenisë. Më vonë njeriu
ndërton mbi ato themele përfitimet e mëtejshme. Shpesh
ndodh që nxënësi ta tejkalojë mjeshtrin e vet, edhe pse
ndërkohë janë përvetësuar zbulime të reja të dijenisë,
krejtësisht të panjohura nga paraardhësit.
Nuk ka dyshim se gjenden mendje "paraprijëse të
kohës" që, gjatë pcriudhës shkollore nuk janë vlerësuar si
duhet prej mësuesve të tyre, por që, më vonë në jetë
tregojnë vërtetimin e tezës së tyre të miratuar nga vetë
shkenca. Në këtë fushë kemi dëshmira të stuhishme:
gjeniu i madh dhe zbuluesi i radios, GUGLIELMO
MARCONI (1874-1937), pati nota të këqija në shkollë,
ironia e fatit, posaçërisht në fizikë! Edhe i madhi
ALBERT EINSTEIN (1879-1955), nuk u konsiderua i
aftë në fizikë. E çfarë të themi për poetin dhe shkrimtarin
e mirënjohur, GIOSUË CARDUCCI (1835-1907), docent
i italishtes në Universitetin e famshëm të Bolonjës që, në
shkollë, pati nota të këqija në italishte? I njëjti fat i takoi
476
edhe burrit të shtetit të famshëm dhe oratorit të zjarrtë,
WINSTON CHURCHILL (1874-1965), veçanërisht në
hartimet e gjuhës angleze!
Bujë të madhe bëri edhe çështja e tregtarit dhe të
arkeologut të pasionuar HEINRICH SCHLIEMANN
(1822-1890), zbuluesi i thesarit të Trojës, thesar të cilin
Muzeu i Berlinit as nuk deshi ta blejë, por e bleu Greqia,
e cila diti ta çmojë vlerën e madhe të atij thesari që, për
çudi, më vonë ia shiti po Muzeut të Berlinit që, ndërkohë
ishte penduar dhe e pagoi atë me një çmim shumë më të
lartë. E kështu, shumë e shumë të tjerë.
Historia na ka mësuar se midis qenieve njerëzore
gjenden individë që janë "paraprijës të kohës", të cilët i
kanë luftuar dhe njollosur bashkëkohësit e tyre, por që,
më vonë, vetë koha ua ka dhënë vendin që ata meritonin.
Dijenia, pa dyshim është vrapimi nga një zbulim në
tjetrin, për t'iu afruar sa më shumë asaj përsosmërie që,
ndoshta, kurrë nuk do të mund të arrihet. Prandaj, duhet
shumë kujdes dhe urtësi të madhe, për mos t'u ngurosur
mbi zbulimet e arritura, por për t'i konsideruar ato vetëm
"shkallëzime hedhjesh" ndaj përvetësimeve shkencore
gjithmonë më të përsosura.

RADIOKARBONI OSE KARBONI 14 (C-4)

Në fushën e fizikës u zbulua, disa vjet më parë,

metoda e RADIOKARBONIT që, më vonë, u tregua
shumë me vlerë në fushën e arkeologjisë. Kjo metodë jep
mundësi të njihet data e mbeturinave të lëndëve organike
që u përkasin mijëra vjetëve më parë dhe konsiderohet
zbulim revolucionar, meqë vë në dyshim datat e reperteve
të ndryshme, dhe në mënyrë të veçantë të atyre datave të
parahistorisë së njerëzisë të vendosura deri tani. Çfarë
477
 është, pra, "karboni 14"? Në përmbledhje mund të themi
se studimet e kryera nga fizika atomike kanë mundur të
vërtetojnë se planeti ynë, që prej mijëra e mijëra vjetësh
bombardohet rregullisht nga njëfarësoj pluhuri subatomik
që quhet "neutron".
Midis reaksioneve të ndryshme fizike dhe kimike në
shtresat e sipërme të atmosferës, formohet njëfarësoj
pluhuri, në përmasë të të cilit gjendet edhe një tip karboni,
"karboni 14", i cili përhapet jo vetëm në ajër, por edhe
mbi tokë, në oqeanet, ashtu si edhe mbi çdo organizëm
bimor ose frymor që jeton mbi dhe.
Mbas vdekjes së organizmit, ndalon thithja e
radiokarbonit prej indeve organike, në formë substance
radioaktive dhe pëson një proces ndryshimi që quhet:
"rënie radioaktive" (decadimento radioattivo). Kjo rënie e
cila paraqitet me një ritëm të vazhdueshëm, u zbulua nga
WILLARD LIBBY, Çmim Nobel i vitit 1960, të merituar
posaqërisht për zbulimet e tij mbi radiokarbonin.
GLYN DANIEL, editorialist i revistës "ANTI-
QUITY", një nga botimet ndërkombëtare më të njohura në
fushën e shkencave të arkeologjisë, ka shkrojtur: "Datimi
me anë të karbonit është revolucioni i madh i shkencës
parahistorike i shekullit XX".
Nuk ka dyshim se kjo fitore e mendjes së njeriut do
të na shpjerë në caqe shumë të rëndësishme përsa i përket
të kaluarës sonë të hershme, meqë duket se potencialitetet
e radiokarbonit do të na lejojnë të datojmë shembuj me
prejardhje deri 60.000 vjeçare para K. Me këtë sistem
hapet një fazë e re në studimin e qytetërimit të farës
njerëzore, që nga lashtësia më e hershme deri në ditët
tona, duke e zbehur teorinë e mirënjohur të OSCAR
MANTELIUS: "Lindja dhe Evropa", ku ai shprehet
pikërisht me këto fjalë:" Kur popujt e Evropës nuk njihnin
478
ende asnjë formë qytetërimi, Lindja e veçanërisht krahina
e Eufratit dhe e Nilit, kishin arritur që prej kohe një
përparim kulturor të veçantë. Qytetërimi që gradualisht u
zhvillua në kontinentin tonë ishte për një kohë të gjatë
vetëm një refleks i zbehtë i kulturës lindore".
Në kundërshtim me tezën e MANTELIUS-it,
metodat e reja të datimit me ndërmjetësinë e radiokarbo-
nit, me metodën e racimizimit dhe me ndihmën e dendro-
kronologjisë (dendro=dru në greqisht) e kanë përmbysur
krejtësisht këtë tezë, duke lejuar që të vërtetohet se ndër-
timet prej guri e monumentet më të lashta gjenden posaçë-
risht në Evropë. Dhe për shkak të këtyre zbulimeve, rën-
dësia e Evropës jug-perëndimore, ose jug-Danubiane në
lashtësi vajti duke marrë përmasa gjithmonë më të mëdha,
falë edhe zbulimeve të reja që e kanë sqaruar më shumë
këtë pikëpamje.
Docenti i mirënjohur në Universitetin Cambridge,
COLIN RENFREW, i cili është cituar disa herë në këtë
studim, ka shkrojtur:
"Pesë mijë vjet para K. organizimi shoqëror në
Ballkan ishte kompleks dhe i shumëllojshëm, me zakonet
e veta, me artin e vet, me metalurgjinë dhe me "shkrimin"
e vet. Nuk kishte nevojë për ndihmën e Lindjes së afërme
për zhvillimin e këtyre gjërave; dhe nuk duhet çuditur që
një pjesë prej tyre u zbuluan në Ballkan dhe një pjesë
tjetër u zhvillua po në ato qendra. Këto zbulime të fundit
e vendosën moshën e erës së Bronzit evropian që erdhi më
pas dhe që mund të shpjegohet vetëm me përmasë
Evropiane".
(COLIN RENFREW: "Before Civilization. The
Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe", Cam-
bridge University Press, 1979).

479
 GUIDO RAVASI, në shkrimet e tij: "Preistoria
Europea", tregon se nga megalitët e ishujve britanikë deri
tek shoqëritë e lashta metalurgjike në Evropën jug-
perëndimore, nga qytetërimi neolitik i gadishullit iberik
dhe tek bota kulturore e trakasve, gjithë këta janë aspektet
e ndryshme për zhvillimin e kulturës në Evropës. Dhe
këto të gjitha dëshmohen nga metodologjitë shkencore të
reja, me datime shumë më të lashta nga "datimet
tradicionale". Prandaj, tregon ai, është e ligjshme të
vendoset sc qytetërimi evropian u zhvillua në mënyrë
autonome dhe origjinaie.

GJUHËSIA ME ANË TË BIOLOGJISË

Shpesh herë në jetë zbulimet e reja bëhen fort

tronditëse. Pikërisht një gjë e tillë më ndodhi, befas, disa
muaj më parë, kur pata mundësinë të lexoja librin e fundit
të Prof. L.L. CAVALLI SFORZA. Ai jep mësime
biologjie në Universitetin Standford të Kalifornisë. Është
i pajisur me një mendje fort të hapur ndaj gjithë
zbulimeve të reja dhe përvetëson një kulturë shumë të
madhe e shumëdisiplinore. Por, duket se është i pajisur
edhe me pasuri brendore, meqë pranon, pa vështirësi,
gabimin e ndonjë teorie të tij të mëparshme.
Pregatitja ime kulturore humanistike kishte bërë
deri tani që ta përpunoja gjuhësinë duke u bazuar, sido-
mos, me ndihmën po të atij formacionit tim. Metodën e
radiokarbonit, ndoshta, e kisha vënë po në atë përmasë,
meqë për çudi e pranova pa tronditje. Por, zbulimi i
etapave të ndryshme të filologjisë me mënyrat e ndryshme
të biologjisë, më dha njëfarë shqetësimi të fortë.
Kisha njohuri për DNA ashtu si edhe për GJENITË,
por nuk kisha asnjë dijeni mbi GENOMËN dhe, për çudi,
480

&
 nuk kisha arritur të mendoja se gjuha kishte mundësi lë
transmetohej nga qelizat nervore të një individi në atë të
tjetrit. Sidoqoftë, megjithëse hyrja në atë përmasë më
kushtoi mundim, por u bë për mua një eksperiencë e
mahnilshme dhe pasuri e madhe.
Këto lloj "dhune kulturore" na bindin se nuk jemi ne
vetë që e vendosim atë që duhet bërë, por që vetë jeta e ka
planifikuar detyrën tonë. Përndryshe, është vështirë lë
shpjegohen mundimet e shumta që duhet të përballohen
për t'i ndjekur vazhdimisht zbulimet e reja, për t'i
përvetësuar ato dhe, së fundi, për t'ia dhuruar atyre që, më
kryeneçësi, përpiqen të bredhin gjithmonë në të njëjtin
gardh. sikur Rruzulli mbarë të ketë ndalur po në atë pikë
të arritur prej tyre.
Pjesa e parë e këtij studimi zhvillohet me ndihmën e
autorëve klasikë, mandej gjatë shekujve vazhdon ine
studiues të tjerë dhe, së fundi, me pajisjet e zbulimeve të
reja, dëshmitarë të pamohueshëm për mbrojtjen e teorive
të njëjta të të lashtëve, paraqitur me mjete moderne më të
përsosura.
Ky studim u pregatit për dy ligjërata në Univer-
sitetin JOHANNES GUTENBERG të qytetit MAINZ në
Gjermani. Më 2 nëntor u mbajt në gjuhën shqipe, me
kërkesë të kolonisë së madhe shqiptare që punon në atë
qytet historik. Më 4 nëntor po të vitit 1996, u mbajt
anglisht, për docentët dhe për studiuesit e atij Universiteti
me prestigj, i cili mban emrin e zbuluesit të parë të
shkronjave lëvizëse që e bënë të mundur përhapjen e
shtypit.
I Ky studim, edhe duke mos patur asnjë ambicje të
vendosë glotokronologjinë, u ndal në disa pika që
I trajtojnë monogjenezën e gjuhëve, por, si u nënvizua në
I
fillim, nuk ka asnjë ambicje të bëhet "diktat", por thjesht
481
dëshiron të paraqesë vëzhgimet njëzetvjeçare të një
studiueseje të zjarrtë, e cila është e gatshme për çdolloj
dialogu dhe veçanërisht, nëse ka të bëjë me një tryezë të
rrumbullakët, të përbërë nga studiues që e duan te
vërtetën.
Shkenca i përket mbarë njerëzisë, kudo që të kenë
shpërthyer burbuqet e para, në një periudhë a në një tjetër
të historisë. Histori që, me hir a pa hir, ka të bëjë edhe me
gjuhësinë, ashtu si të gjitha gjërat e farës njerëzore.
Ndryshimet e mëdha që kanë ndodhur në botë pas
Luftës së dytë Botërore, falë revolucionit teknologjik, janë
duke i përmbysur me shpejtësi strukturat e deritanishme.
Në këtë fazë të historisë njerëzore, veprimi me
"koherencë" do të thotë të kesh një synim të saktë, meqë
të ndjekësh atë që shpie në drejtimin e kundërt të
"koherencës", është "inkoherencë e madhe", veçori kjo e
disa oportunistëve të sunduar nga një miopi e
pashërueshme, që ende nuk janë në gjendje të kuptojnë se
"koherenca nuk përfshin vetëm individin, por mbarë
përmasën shoqërore në hovin e saj në drejtim të fitimeve
gjithmonë më të reja dhe në interes të evoluimeve të
mëtejshme, nga çdo pikëpamje e kënd vështrimi.

482
 IDIOMA PELLAZGO-ILIRO-TRAKO-ETRUSKE

TRASHËGIMIA NË GJUHËN SHQIPE

SHQYRTIME DHE ZBULIME MBI

MONOGJENEZËN EMBRIONALE TË FJ ALËVE

"Damnat quod non intelligit" (E dënoj, meqë nuk e

kuploj) thoshin Lalinët, kur kishin të bënin me njerëz të
cilët pranonin vetëm tezën e tyre dhe çdo gjë të re që
zbulohej nga të tjerët e hidhnin poshtë. Nuk ka dyshim se
në fushën e zbulimeve duhet me qenë të ndërgjegjshëm se
çdo zbulim, qoftë edhe më i mahnitshmi, do të jetë, pa
tjetër. një molekulë fort e vogël, e zbulimeve të tjera që do
të bëhen gjatë shekujve, prandaj, çdo e re që del në dritë,
sado e përpiktë që të jetë, duhet të konsiderohet me
maturinë e duhur ashtu si po përpiqem ta bëj në këtë
studim, duke analizuar dhe shkallëzuar arritjet e
shkencëtarëve më të shquar të lashtësisë, për të ardhur
deri tek ata të ditëve tona dhe, njëkohësisht, duke
interpretuar dokumentet epigrafike Euro-Mesdhetare, të
shkrojtura me alfabetin fonetik, me atë alfabet fonetik të
zbuluar nga "PELLAZGËT YINOR".
Për realizimin e një shkence të përpiktë, duhet të
ruhemi me çdo mjet, si e shtrova më lart, nga fenomeni aq
i përhapur: damnat quod non intelligit që, pa dyshim, e ka
frenuar dhe e frenon shkencën, por ashtu si edhe duhet të
ruhemi nga horror novi (tmerr nga gjëja e re). Vetëm me
zbatimin e këtyre dy parimeve kryesore, ne do ta lirojmë
mendjen nga veshjet paragjykimore, të cilat na e errësojnë
atë, ashtu si edhe trurin dhe e kufizojnë tepër vështrimin
tonë, duke na detyruar të bredhim gjithmonë e përgjith-

483
 monë në të njëjtin gardh, në "gardhin e përgjithësimeve".
Asnjë punë nuk bëhet me lot të ftohtë, meqë shkencat e
përpikta kërkojnë depërtim, vijueshmëri, kundërpeshim,
për t'i shpjeguar ngjarjet me një logjikë të fortë dialektike.
Dhe, nëse na ndodh që mos ta kuptojmë menjëherë
zbulimin e ri, mos ta dënojmë studiuesin me fërtymë e me
fjalë të rënda, si është bërë zakon, por si thoshin Latinët:
"in dubio pro reo" (në dyshim, në favor të të pandehurit),
ose së paku a "in dubio abstine" (Kur dyshon, shmangu)
dhe, ndoshta, një ditë do të bindemi edhe ne mbi
pozitivitetin e asaj teorie, e cila na dukcsh e gabueshme.
Koha është mjeshtër.
Si e shpjegova më lart, ne tashti, po i vihemi punës
për ta zbuluar gjuhën dhe shkrimin e të parëve tanë të
përbashkët, të "Pellazgëve Yjnor", ashtu si dhe të
pasardhësve të tyre Ilirët, Trakët dhe Etruskët, duke u
bazuar mbi shkrimet e studiuesve të mirënjohur dhe duke
i ndjekur gjurmët e tyre të trashëguara nga mendimtarë të
tjerë gjatë shekujve, prej lashtësisë së hershme deri në ditë
tona. Për t'u dalë në krye këtyre zbulimeve, një ndihmë të
madhe do të na vijë nga dokumentet epigrafike të të
parëve tanë të cilët, nga Egjeu deri në Atlantik,
shpreheshin në të njëjtën gjuhë dhe duke i lexuar ata me
alfabetin e tyre, d.m.th. me atë të Pellazgëve. Por, kujdes,
shumë kujdes, sidomos duhet patur shumë, shumë kujdes
që të mos bëhemi viktima të damnat quod non intelligit,
si, fatkeqësisht, ndodh shumë shpesh.
Përsa i përket alfabetit të parë fonetik, i cili quhet
"pellazgjik" meqë u krijua prej tyre, DIODOR SIQILIOTI
na informon se poetët para Homerit shkruanin po me atë
alfabet. Dhe nga i njëjti burim mësojmë se së pakut dhjetë
shekuj para K. përdorej po ai alfabet i Pellazgëve. Diodori
nënvizon se, të parët që e sollën alfabetin e tyre në Itali e
484
në Evropë, duke bërë disa përmirësime dhe përshtatje,
ishin vetë Pellazgët.
Edhe PLINI PLAK e konfirmon lajmin se Pcllazgët
ishin ata që e sollën në Itali alfabetin fonetik.
VIRGJILI, në ENEIDEN, VIII, v. 62-63, ashtu si
dhe shumë autorë të tjerë që do të përmendim më poshtë,
shkruan:
"Thuhet se banorët e parë të Italisë sonë ishin
Pellazgët".
Ne e dimë nga historianët e lashtësisë se, para se të
vinin Grekët, ato troje quheshin PELLASGJI. Burimet na
dëshmojnë edhe se Grekët mësuan nga Pellazgët artin e
punimit të metaleve, të ngritjes së mureve, përvetësuan
ortografinë e tyre ashtu si edhe hyjnitë e tyre, si psh.
DHE-MITRA (Nëna DHE), AFËR-DITA, ylli i fundit që
perëndon në të gdhirë. Më vonë Afërdita u quajl
VENERE, VENUS, nga Latinët.
PELLLAZGËT YJNOR, të cilët quheshin edhe
"POPUJT E DETIT", meqë ishin lundrues të aftë dhe të
lirë, vendbanimin e tyre të parë e quajtën ILIRI
(Vendbanimi i njerëzve të lirë), i cili në veri shtrihej nga
Mesdheu deri në lumin Danub. Edhe në Itali, në Lacio,
gjendet lumi LIRI, mali LIRI dhe fshati LIRI, emër i
ruajtur gjatë shekujve, me prejardhje të fiseve të
ndryshme pellazgo-ilire, si psh. Etruskët, Venetët,
Pikenët, Mesëhapët, Daunët, etj. të cilët u rrezatuan në
Gadishullin Italik.
Por, në Itali, gjenden edhe disa vende që ende e
ruajnë emrin e banorëve të tyre të parë, si janë "LE ISOLE
PELASGIE" (Ishujt Pellazge), në jugë të Siçilisë, vende të
magjepsura për pushime detare. Afër Firences është fshati
PELAGO, ashtu si gjendet edhe vendbanimi mjekues "LE
TERME PELASGIE", në veri të Italisë, nja njëzet
485
 kilometra përpara se me arritë në qytetin Padova, në trojet
e Shën Pellazgut, që ende kujtojnë të parët tanë të
përbashkët. Në malin modenez ndodhet lokaliteti që mban
emrin PIEVE PELAGO. Po vallë, çfarë lidhjeje mund të
kctë emri Pellazg me teologun britanik PELAGIO (Pela-
xhio) i cili vdiq në Palestinë më 432, ashtu si edhe me dy
papët që mbanin po atë emër? Shën PELAGIO i Parë e
mbajti pontifikatin nga viti 555-560 dhe Papa PELAGIO
i Dytë, nga viti 578-590. Po princi vizigot PELAGIO, i
cili vdiq më 737, a kishte të bëjë, vallë, me popullin
Pellazgjik?
Pellazgët, si e thashë më parë, ishin lundrues të aftë,
meqë si duket kishin një busollë të mirë që i lejonte ata të
lundronin edhe natën. Këtë veçori e ka vërtetuar ing.
MARIO PINCHERLE në veprën e tij: "Dhe i quajtën
"UJNOR" (Ancona, 1979).
HERODOTI, (Historia, Libri VIII, kap. 44),
shkruan:
"Kur Pellazgët banonin në trojet që sot quhen
Hellade (Greqi), Athinasit ishin Peilazgë nga fisi Kranoi,
por kur u helenizuan, e ndërruan edhe emrin e tyre".
Në këtë citim të Herodotit, e kemi për detyrë të
nënvizojmë dy veçori të rëndësishme nga pikëpamja e
gjuhësisë:
1) Fjala KRANOI-KRENOI. në gjuhën shqipe ka të
bëj me KRENARI që, pa dyshim, do të thotë se Athinasit,
(më vonë Akei), i përkisnin një fisi të cilët që aso kohe
kishin të drejtë të konsideroheshin KRENAR.
2) Në Egjipt, befasi shpërtheu lulëzimi i një kulture
të madhe, me prejardhje të filozofisë dhe të teorisë së
Pelasgut të madh "THOT", të cilin e quanin edhe ATI I
MADH. Emri THOT ka të bëjë me të folmen, me ditu-
rinë: FJALA E SË VËRTETËS, FJALA E NDRIÇIMIT
486
MENDOR. Më vonë, studiuesit më të shquar i kanë kryer
studimet e tyre në shkollën c THOT-it, si psh. MOISIU,
PITAGORA, PLATONI, etj.
Përsa i përket Moisiut, dhe shkollës filozofike të
THOT-it, kemi këtë njoftim interesant nga autori i
mirënjohur:
STRABONI, (GJEOGRAFIA, libri XVI): "Moisiu
ishte prift në tempujt e Thot-it".
Dhe, po në të njëjtën vepër STRABON-i shkruan:
"Platoni banpi trembëdhjetë vjet në Egjipt".
BIBLA, Përkthyer dhe shtjelluar në gjuhën shqipe
nga DOM SIMON FILIPAJ, (Ferizaj, 1994, f. 1554):
"Kështu Moisiu mësoi tërë diturinë e Egjyptasve
dhe ishte shumë i zoti në fjalë (orator:) e në vepra".
Po të arsyetohet mbi emrin paragrek, d.m.th.
pellazgjik të kryeqytetit të sotëm të Greqisë. ATINA ose
ATHËNA, na del shumësi i THOT-it: (të) THËNA.
Aulorë të ndryshëm e përkrahin teorinë e THOT-it me
shumësin e saj (A=asht) "THENA", duke u mbështetur
mbi gjuhën shqipe. 1 njëjti barazim bëhet edhe me emrin
FARAON: FARA e JON. Në alfabetin e pallazgëve nuk
gjendej shkronja "J", prandaj, përdorej forma "ON":
FARA ON = fisi jonë, prejardhja jonë. etj. Gërmime më të
përpikëta mbi THOTIN i ka kryer Prof. GIUSEPPE
CATAPANO në vëllimin: "THOTI FLISTE SHQIP",
(Roma, 1984).
Tani, për mos t'i traumatizuar shumë ata që nuk
duan lë shtyhen tepër larg në shekujt e kaluar, përtej
kulturës greko-romake, le t'i mënjanojmë pak autorët e
lashtësisë, për t'u kthyer vëmendjen lajmeve më të reja,
me prejardhje enciklopedike:
NOUVEAU PETIT LAROUSSE (Paris, 1950, f.
1599):
487
 "Pellazg, popull shiunë i lashtë që jetonte në
periudhën para historike në Greqi, në Arkipelag, në
brigjet e Azisë së Vogël dhe të Italisë... në përgjithësi,
konsiderohet se Trakët e Lashtë, Frigët, Lidët, Etruskët,
Epirotët, Ilirët, Italiotët (Sanitët, Oskët, etj.), dhe
"SPIQIPTARËT E SOTËM", janë degët kryesore të
Pellazgëve"
Është interesant të vërehet se në këtë suazë emrash
ku paraqiten degët e ndryshme të popujve me prejardhje
pellazgjike, vetëm "Shqiptarët e sotëm" njihen si të vetmit
dhe autentikë mbijetues të atij qytetërimi pellazgjik
shumë të lashtë, i cili u bë i vetmi fener pluskues i
popujve me të cilët pati kontakte, duke lundruar nëpër
dete të ndryshme dhe duke lënë hulli dituric të madhe. E
nuk duhet të habitemi se gjuha e të parëve tanë të
përbashkët, fort të lashtë, ka mbijetuar në djepin e tij të
qemotshëm, e mbrojtur nga malet viganë dhe të
paarritshëm të Ilirisë, ku këmba e pushtuesit kishte
mundësi të shkelte vetëm trojet bregdetare, por jo ato
male të rrepta që, si nëna të guximshme, kanë mbajtur dhe
mbrojtur në gjirin e tyre gjuhën e të parëve.
Për të vërtetuar çka u tha më lart, kemi një tjetër
dëshmi shumë të rëndësishme, e cila kësaj here na vjen
nga ENCIKLOPEDIA E MADHE GREKE, (Vëllimi
XIX, f. 873).
"Pra, stërgjyshët e Shqiptarëve të sotëni, Pellazgët,
kanë jetuar në periudhat para-historike në pjesën më të
madhe të botës që njihej asokohe, duke zhvilluar një
qytetërim shumë të rëndësishëm e duke ngritur vepra me
vlerë të jashtëzakonshme".
Meqë sapo cituam përfundimet e një enciklopedie
greke, e cila trajton problemin e Pellazgëve, le të qënd-
rojmë edhe pak në atë truall për të lexuar se çfarë shkruan
488
një jurist dhe orientalist i mirënjohur grek, N.P. ELEFTE-
RIADHI, në veprën e tij GREQIA PELLASGJIKE PARA
- HELENE, (Athinë, 1931, f. 124):
"Pra, sipas dëshmive të të lashtëve, ata të njëjtët
popuj që banuan veçanërisht në trojet greke, banuan
shumë kohë më parë bile shumë më parë se të shpërthente
Lufta e Trojës, në mbarë Italinë, në Sicili, në Azinë e
Vogël, në Gadishullin Iberik, në Francën Jugore dhe në
shumë vende të tjera, ku flitej e njëjta gjuhë pellazgjike
shumë kohë më parë se të arrinin Grekët në trojet e tyre të
sotme".
Në faqen 132 të së njëjtës vepër lexojmë:
"Kështu, Pellazgët përbënin një "Botë të Madhe
Pellazgjike”, prej së cilës qytetërimi grek, zhvilluar në një
periudhë shumë të mëvonshme, është një karakteristikë e
asaj bote origjinale dhe të ndriçuar"
Dhe në faqen 133 të kësaj vepre lexojmë:
"Prandaj, edhe gjuha greke u formua në strukturën
e saj përmbajtëse, nga gjuha shumë e pasur Pellazgjike".
Nuk ka dyshim se studimi i Elefteriadhit është
shumë i rëndësishëm, megjithëse midis popujve të ndry-
shëm pellazgjikë, ai ka harruar të citojë popullin më të
afërt, d.m.th. ILIRËT, të vetmit që, me ndërmjetësinë e
pasardhësve të tyre, shqiptarët, e kanë ruajtur gati të
pandryshuar gjuhën e të parëve të tyre, gjuhën e
PELLAZGËVE YJNOR.
Në studimin e tij, Elefteriadhi përmend luftën e
Trojës. Le të përfitojmë nga rasti për të nënvizuar se edhe
fjala TRUALL-TROJE, është me prejardhje iliro-
shqiptare.
Duke përmendur fjalën TROJE, nuk mund të mos
lidhemi me tekstin e atyre autorëve, të cilët e përkrahin
tezën e monogjenezës së gjuhëve, të gjithë me prejardhje
489
 pellazgjike, ose si u quajt nga mesi i shekullit të kaluar,
INDO-EVROPIANE.
Fjala shqipe e lartpërmendur TRUALL-TROJE, në
italisht bëhet TERRITORIO, në frengjisht TERRITOIRE,
në anglisht TERRITORY, etj.
Ky është vetëm një shembul! i vogël i rastësishëm,
meqë u citua lufta e Trojës e ka mundësi që mos të jetë
mjaft bindës për ndonjë studiues, veçanërisht nëse ai
përpiqet ta trajtojë linguistikën duke u bazuar mbi
dokumentet epigrafike bilingue (shkrojtur në dy gjuhë të
ndryshme), si psh. etruskisht-latinisht etj. Për ta trajtuar
argumentin e vështirë të gjuhësisë, nuk mjafton vetëm
njohja e greqishtes ose e latinishtes, por, përpos gjuhëve
evropiane, duhet të njihet, së pakut, një gjuhë aziatike
ashtu si duhen edhe sado pak dijeni mbi sanskritishten.
Vetëm në këtë mënyrë kemi mundësi të zhytemi nëpër
shekuj, për ta gërmuar të vërtetën. Ndryshe, do të bredhim
brenda një gardhi të kufizuar ku, të gjitha dokumentet
epigrafike do të na duken emra të personazheve, të bijve
ashtu si dhe të nipërve të tyre!
Veçoria e përmendjes së emrave fillon të vërehet
vetëm në mbishkrimet e shekujve të parë të Erës Sonë. Të
mëparshmit përmendnin vetëm mendime filozofike, me
përmbajtje kozmogonike, ku përjashtoheshin emrat e
DHE-MITRËS=Nëna-DHE (mitra: organi ku formohet
fëmia) dhe të AFËR-DITËS, ylli që perëndon në të gdhirë.
KORRA ishte e bija e DHE-MITRËS, e cila ka li-
dhje me të KORRAT që bëhen në muajin e KORRIKUT:
NËNA DHE, e cila lind prodhimet që KORREN në
KORRIK.
Fjalët që kanë lidhje midis tyre, dikush mund t'i
quajë edhe mitologji, në qoftë se nuk e thellëson idenë ose
simbolizmin dhe, me mendjelehtësi i hedh poshtë, duke i
490
quajtur ato mitologji. Por duhet të kemi gjithmonë
parasysh se mitologjia shërbente për t'u shpjeguar
historinë njerëzve të paditur, si bëhet edhe sot me fëmijët.
Por fjalët, ato fjalë që kanë një kuptim të tyren, ato nuk
mund të përzihen me Mitologji.

Sidoqoftë, në Toskëri të Italisë gjendet një qytet i

bukur, i cili e ka emërin KORTONA=(të) KORRA-
TONA, një nga kryeqytetet e Pellazgëve dhe, më vonë të
Etruskëve. Në kështjellën-muze të KORTONËSË gjendet
një sarkofag me një mbishkrim jashtëzakonisht interesant
nga çdo pikëpamje:

PELL-ETR SHQIP ITALISHT

ai Mo= OANIA ANIA La nave

A=A A
—Rn = NAIE NAJE pcr noi
^/= IRE IRE coraggio, fierezza
IJ = LIRI LIRI liberta.

Ndërtimi dinamik i këtij dokumenti epigrafik që na

paraqitet me fjalët e së folmes gati të përsosura të shqipes
së sotme:
"Anija është për ne irë, d.m.th. guxim, krenari dhe
liri".
Fjala ANIA, pa dyshim ka një prejardhje të
përbashkët në gjuhët indoevropiane, si psh:

PELLAZGO-DLIRISHTE: "ANIA"
ETRUSKISHTE: "OANIA"
SHQIPE: "ANIA"
HEBRAISHTE: "ONIA"
491
 SANSKRITISHTE: ”NAU”
PORTOGALISHTE: ”NAU” ose NAVIO
PERSISHTE: ”NAV”
ITALISHTE: ”NAVE”
ROMANISHTE: "NAVA”
SPANJISHTE: "NAVIO"
LATINISHTE: "NAVIS".
ANGLISHTE: "NAVY" (rrënjëe
përbashkët).

Në fjalorin e gjuhës shqipe fjala IRË shpjegohet me

shprehjen "njeri irëmadh", i guximshëm, krenar. Kurse
"IRA" në italisht e "IREUSE" në frengjisht e kanë
kuptimin e zemërimit, të inatit. Një gjë e tillë mund edhe
të na bindë se në kohë lufte, "IRA" është pozitive, kurse
në kohë paqe e ndryshon krjetësisht përmbajtjen e saj. Po
për çudi edhe në sanskritishte "IRAS" e ka kuptimin e
qëndrimit armiqësor. Fjala IRE në latinisht dhe në
sanskritisht e ka kuptimin e foljes: "me shkue". Mund të
jetë se "njeriu i guximshëm është ai që shkon përpara".
Sidoqoftë, në këtë mbishkrim kemi fjalët ANIA, A=asht,
IRË dhe LIRI, të cilat janë shprehje krejtësisht shqipe.
Fjala NAJE, megjithëse është gati krejtësisht e zhdukur,
prapë se prapë tingëllon si shprehje e gegërishtes. Nga ana
tjetër, nuk duhet të harrojmë, se në përgjithësi,
dokumentet epigrafike të lashtësisë na paraqiten në
dialektin e gegërishtes, duke filluar nga vetë folja
"A"=Asht, d.m.th. folja e qenies.

Në Itali, pothuajse të gjitha onomastikat që

mbarojnë me "ONA" si KORTONA, SULMONA,
VERONA, GEMONA, ARONA, ANCONA, CETONA,
BIBBONA, CREMONA, etj. etj. kanë prejardhje
pellazgjike.
492
 SHQYRTIME DHE INTERPRETIME

Para se të përmendim disa autorë që e përkrahin

monogjenezën e gjuhëve dhe ta vërtetojmë këtë tezë duke
analizuar dokumente të ndryshme epigrafike, të cilat gjen-
den në hapësirën që fillon nga Deti Egje, deri në Oqeanin
Atlantik, ashtu si edhe përtej kësaj hapësire, të ndalemi
edhe një herë te DHE-MITRA, për të lexuar se çfarë
shkruan DIODOR SIQILIOTI, në librin e parë, 1,12,14:
"Teoria kozmike e Pellazgëve themelohet mbi Dhe-
Mitrën, d.m.th: "Nëna e Madhe e të Gjithëve".
Si dihet, shqiptarët e veriut quhen GEG, dhe ata të
jugut TOSK. Edhe në Itali gjendet një krahinë e
rëndësishme, banorët e së cilës quhen TOSK. Në ilirishte
dhe si pasojë edhe në gjuhën shqipe "TOK" e ka kuptimin
e dheut. Shumë autorë përkrahin tezën se TOK-TOSK
është fjalë sinonime e DHEUT, zhvilluar në shekujt e më-
vonshëm, me të njëjtin kuptim të NËNËS-TOKË=TOSK.
Përsa i përket monogjenezës së gjuhëve, e në
mënyrë të veçantë të afinitetit midis pellazgjishtes,
ilirishtes, trakishtes dhe etruskishtes, e konsideroj të
domosdoshme të citoj një glotolog shqiptar, SPIRO
KONDA, i cili, pa dyshim është një nga më të zotët e më
të përgatiturit studiues në fushën e gjuhësisë që njihen
deri më sot.
Mbasi dha mësime për një kohë të gjatë në
Universitetin e Athinës, u kthye në Shqipëri, e midis

493
 tjerash, në vitin 1964 botoi një studim të tij që, pa dyshim,
mund të konsiderohet kryevepër. Spiro Konda "SHQIP-
TARËT DHE PROBEMI PELLAZGJIK" (Tiranë, 1964,
f. 237):
"Problemi Etrusk nuk muncl të zgjidhet jashtë pro-
blemit të përgjithshëm pellazgjik, cluke qenë një pjesë ese-
ncicile e saj. Ne jemi plotësisht të binclur se Misteri
Etrusk, mund të zgjiclhet përfundimisht, vetëm nëse studi-
uesi mbështetet mbi gjuhën shqipe, bazë krejtësisht e sig-
urt, për zgjidhjen e problemit të përgjithshëm pellazgjik".
Por, megjithëse duket e pakuptueshme, disa studi-
ues shqiptarë dhe bashkëkohës të Spiro Kondës, docentë
të shquar universiteti, kanë shprehur mendime aq të
ndryshme, duke na lënë të dyshimtë dhe të zhgënjyer.
Në kundërshtim me veprën fort të dokumentuar të
Spiro Kondës, glotologu shqiptar i mirënjohur, EQREM
ÇABEJ, shprehet pikërisht me këto fjalë, në veprën e tij
ELEMENTE TË GJUHËSISË DHE TË LETËRSISË
SHQIPTARE (Tiranë, 1936, f. 3):
"Nuk clo të mund t'i kënaqim ata që encle sot kanë
një besim të plotë mbi origjinën pellazgjike të gjuhës
sonë. Përkunclrazi, ka ardhur koha që, sëpakut nëpër
shkolla, mos t'ia mbushin kokën fëmijëve me hipoteza të
tymosura që i përkasin mesit të shekullit të kaluar"\
Shpresojmë se ata, të cilët ende e ndjekin shkollën e
të nderuarit Eqrem Çabej ta kenë qortuar këtë gabim tepër
të madh, dhe të kenë kuptuar se shkencat e përpikta kanë
më shumë nevojë për gërmime sesa për modën politike të
një periudhe a të një tjetre. Nëse nuk ndodh ky qortiin i
rëndësishëm, dikush mund edhe të kujtojë ato fjalët e urta
të kinezit KONFUCI, ku ai shprehet në këtë mënyrë:
"Vetëm të diturit e mëclhenj clhe injorantët e më-
dhenj nuk e ndryshojnë mendimin e tyre"\
494
 Përsa më përket mua, do t'i vazhdoj gërmimet që
kam filluar tash e njëzet vjet më parë, si indipendente, me
parimin e përhershëm të mënjanimit të politikës, por
vctëm duke ndjekur hullinë e autorëve të ridryshem, nga
lashtësia deri në ditët tona dhe, në mënyrë të veçante atë
të dokumenteve epigrafike, fenerë ndriçues të pamohu-
eshëm, me bindjen më të plotë se shpejt a vonë, e vërteta
del gjithmonë në dritë. Atë të vërtetë që unë synoj, me
mënjanimin e çdo forme të interesit vetjak, por vetëm për
një dashuri të madhe ndaj së vërtetës, ndaj kulturës e
sidomos ndaj të parëve tanë të përbashkët.
Sidoqoftë, të gjitha cJOftimet ndërtuese dhe pozitive
janë të mirëpritura, pa asrijë forrrië rezerve, por jo
shfuqizimet dhe anullimet të plota me përmasa
frymëzimesh diktatoriale!
Tani, për ta nënvizuar sa me qartë tezen që po
përkrahim, le t'i hedhim edhe një sy tjetër autorëve të
lashtësisë dhe të lexojmë shkrimet që kemi trashëguar prej
tyre:
HORODOTI (Historia, Libri VII, kap. 95):
"Banuesit e ishujve kishin dhënë njëzet e shtatë
anije. Edhe këta i përkisnin fisit të Pellazgëve, të cilët u
quajtën më vonë FISI JONIK''.
Fjala JON mbijeton plotësisht ne s’hqipen e sotme.
ESKILI, në tragjedinë e tij LUTJET, ka shkrojtur këto
fjalë të Mbretit ARGOS, drejtuar korit: (vargjet 327 etj.):

"Fol e përgjigju pafrikë,

Unë jam bir i Palaiktonit,
lindur nga toka: PELLAZGU unë jam.

Kori (Danaidët):

495
 "O Mbret i Pellazgëve,
ti o bir i Palaiktonit,
Mbret i fisit pellazgjik, (vargjet 347 etj...)
Argivët quhen prej Danaut "Popull Pellazgjik"
Strofat e fjalëve shqiptuar prej Bretit,
kuptimplotë e j'ort bindëse.
i kishte dëgjuar fisi i Pellazgëve.
Qoft Zeusi ai që do ta kryei veprën! (V. 623-624)
Toka e Pellazgëve kurrë mos u shkatëroftë
me zjarr e meflakë. (V. 633).

TUKIDIDI (Libri I, Kap. 3):

"Para Helenit DEUKALION, ky emër (HELLAS)
nuk gjendej fare: popullsi të tjera, veçanërisht populli
PELLAZGJIK, ia dhanë vendit emrin e tyre".

PAUSANIA (Arkadia, Libri VIII, i, 4, 6):

"Arkadët thonë se PELLAZGU ishte njeriu i parë që
lindi në tokën e Arkadisë. Meqë PELLAZGU u bë mbret,
vendi u quajt PELLAZGJI, për nder të tij".

PINDARI (Karmina, Fragmenta Selecta, I, 240)

"Duke sjellur një dhuratë të bukur, Toka lindi së
pari njeriun dhe Arkadia (lindi) PELLAZGUN YJNOR,
shumë kohë më parë se Hënën".

Kjo e dhënë ka shije poetike, ndoshta edhe mito-

logjike, por megjithatë, shkencëtarë të mëvonshëm kanë
shpjeguar se hëna është formuar prej copave të shkëputura
të Rruzullit tonë.
HOMERI përmend Pellazgët midis aleatëve të tjerë
të Trojanëve (ILIADA, II, 840-843) dhe tregon se AKILI
i lutej "ZEUSIT PELLAZGJIK" të Dodonës: (Iliada, XVI,
496
223). HOMERI i përmend Pellazgët si "POPULL I
KRETËS”: (ODHISEA, XIX, 177).
Mund të zgjatemi edhe më shumë me citimet mbi
PELLAZGËT dhe do të përfundojmë gjithmonë në të
njëjtën mënyrë: Qytetërimet në përgjithësi fillojnë me
PELLAZGËT YJNOR.
Tashti, për ta sqaruar afërsinë gjuhësore midis
Ilirëve dhe Etruskëve, të marrim dy mbishkrime të një
vendi dhe të tjetrit, që kanë të bëjnë me qarjen dhe të
përpiqemi t’i kuptojmë ata.
Në muzeun arkeologjik të qytetit Viterbo (Lacio),
gjendet një sarkofag i madh, ku figuron mbishkrimi CAE.
I (lexohet KAE.I.):

I.3A3
Mbi përmbajtjen e këtij mbishkrimi është folur dhe
shkrojtur shumë, për të arritur, më në fund, si gjithmonë,
se CAE (KAE) është emëri CAIO (Kaio) dhe letra 'T’,
fillestarja e shkronjave të mbiemrit. Kjo teori, ndoshta,
mund edhe të kishte vlerë po qc se mbishkrimi t'i përkiste
periudhës romake, por ai mbishkrim na paraqitet i
shkrojtur nga e djathta në majtë dhe është shumë më i
hershëm, d.m.th. është etrusk. Prandaj, nuk kemi asnjë
mundësi ta interpretojmë atë si emër romak CAIO dhe as
shkronjën 'T', si fillestaren e mbiemrit.
Ky mbishkrim, pa dyshim, ka qenë më i vështiri nga
të gjithë ata që unë kam interpretuar, nga Egjeu në
Atlantik. Në tekstet e ndryshme ku bëra gërmimet e mia,
ose nuk përmendej fare, ose dilte si emër romak KAIO,
gjë që nuk ma mbushte aspak mendjen. Prandaj, u
përpoqa me vendosmëri të kuptoj diçka sidomos mbi
shkronjën 'T', meqë CAE, më tingëllonte në vesh si
QAJE, por nuk mund ta pohoja, deri sa mos të arrija ta
497
zbërtheja edhe atë "I" të veçuar e cila pa dyshim e
plotësonte kuptimin dhe duhet të ishte një veçori e
rëndësishme e saj.
Për çudi, në jetë shpesh na ndodh që edhe kur neve
nuk e kërkojmë diçka, ajo vetë vjen e na gjen ne. Nuk e di
nëse formohet njëfarësoj telepatie. Nuk më shkonte në
mend se ndihma do të më vinte nga DANTE ALIGHIERI,
megjithatë e mora librin e tij dhe e hapa në kapitullin e
Parajsës. Atje më doli para syve kuptimi i shkronjës "I".
Në vcnd që të gëzohesha, u zemërova me veten time, se
kuptimin e letrës "I” unë e dija jo vetëm nga turqishtja,
por edhe nga Libri i Shenjtë.
Ja pra, ta fillojmë me Danten "LA DIVINA
COMMEDIA" (Paradiso, canto XXVI, versi 133, 134):

"Pria ch 'io scendessi all'infernale ambascia,

"1" s'ppellava in terra il Sommo Bene".

Në shqip:

"Para se unë të zbrisnja në ankthin eferrit,

"I" quhej mbi dhe e Mira më e Madhe”.

Shpjegimi i këtij mbishkrimi, plotësisht hermetik,

na del:
"Kai (qaje), ki mëshirë për të o Perëndi dhe vendose
në Dritën e Përjetëshme".

Në sanskritishte "I" e ka kuptimin e përmasës së

përgjithshme dhe të pafund. "I" quhet edhe Hyjnorja më e
lashtë e Hindisë. "I", ose edhe ADITI (e diti? dituria)?
Në hebraishte, shkronja "I" simbolizon çdo forcë
ndriçuese, simbolizon dritën e përjetshme.
498
 Në turqishte, "I" do të thotë MIRË, ADAM, do të
thotë NJERI, EVË është SHTËPIA dhe ANA është
NËNA.
Njohja e turqishtes është një pasuri e madhe
gjuhësore, të cilën kam fatin ta përvetësoj, që në moshë të
fëminisë së parë. Turqit, kur u nisën nga stepat e
Mongolisë, pa dyshim flisnin një gjuhë që kufizohej në
nevojat jctësore të tyre. Duke qenë luftëtarë e zaptues, në
endjet e tyre u ndalën në Persi (Iran), ku e pasuruan
gjuhën e tyre me fjalë të sanskritishtes. Më vonë, duke
përshkuar trojet arabe, në periudhën e lulëzimit të kulturës
Islamike, mësuan edhe atje fjalë të reja. Mandej, duke
banuar për një kohë të gjatë në Anadolli, troje të lashta të
fiseve të ndryshme Pellazgjike si të Dardanëve, të
Trojanëve, të Hitëve, etj. dhe, së fundi, mbas zaptimit të
KOSTANTINOPOLI-t, (Stambollit), me 1453, e
pasuruan gjuhën e tyre edhe me fjalë të popujve të lashtë
të Perandorisë Bizantine. Prandaj, studiues të ndryshëm
habiten, kur gjejnë nëpër dokumentet epigrafike pellazgo-
iliro-etruske, fjalë të përbashkëta me gjuhën turke.
Një interes të veçantë na paraqet fjala në gjuhën
turke "UGUR", (urim), meqë pajtohet po me këtë kuptim
edhe në gjuhë të tjera, të hapësirës EVROPIANE, fjalë e
cila përdorej që në kohëra shumë të lashta. Ta analizojmë
këtë fjalë:

ETRUSKËT: "AUGURE", (ata që parashikonin fatin e

njeriut),
ILIRO-SHQIPTARËT: "UGUR" (Njeri Ugurmirë, ose
njeri ugurzi)
LATINËT: "AUGURE" (të njëjtin kuptim të
etruskishtes),
ITALIANËT: "AUGURI" (Urime)
499
TURQIT: "UGUR" (Ugurlu insan: njeri që sjell të mirën).
(Ugursuz insan: njeri që sjell të keqen).
ANGLEZËT: "AUGUR" (Augur well: që sjell, që tregon
mirën); Augur ill: që sjell, që tregon të keqen)
FRANCEZËT: "AUGURE" (Me kuptimin e mësipërm)
SPANJOLLËT: "AUGURAR" - DESEAR = Urime
PORTUGEZËT: "AUGURE" - DESEO FELICIDAD =
Urime
GREKËT e LASHTË: "AUGE" (Dritë, rreze. AUGE në
italisht: LAVDI)
(GREKËT MODERNË: "EFKI", nuk ka të bëjë me gjuhët
e tjera)
RUMUNËT: "URARE" (Si AUGURARE në italisht dhe
si URIMI ynë).
Si mund të vërtetohet lehtësisht, kjo fjalë duhet të
ketë origjinë pellazgjike dhe është përdorur dhe përdoret
ende sot në hapësirën evropiane, duke përfshirë edhe
turqishten që, pa dyshim, e ka përvetësuar nga kulturat e
mëparshme, kur i ka zaptuar ato troje.
Tashti, mbasi komentuam këto fjalë të ndryshme, të
cilat na ndihmojnë të hyjmë në përmasën e monogjenezës
së gjuhëve, le t'i kthehemi përsëri fjalës "CAE. I" të
Elrurisë me përmbajtje kozmogonike, dhe të kalojmë në
trojet e Ilirisë së Jugut, përtej Adriatikut, e pikërisht në
qytetin c Durrësit dhe të lexojmë një mbishkrim me të
njëjtën përmbajtje filozofike, ashtu si edhe me fjalën
KAIE (Qaje):

r a i e kaic ( r
A N l< L C v f / T H
XPI 6 76 p6

500
 ILIRISHT SHQIP ITALISHT

r ai= GAI GAJRET Sopporla

E E c
KfllE = KAIE KJAJE (gcgërishl) piangilo
IE = IE JE sci
ANK (mc) ANKTH angosciaio
L£N£ = LENE LENE lascialo, affidalo
I TH = ITH ITH alla lerra cakla
xn = HRI HIRI alla Grazia Cclcslc
s= E E c
rc = TE TE al
X(W = XAIRE HAJRI Bcne Suprcmo

Përmbajtja e këtij mbishkrimi është aq e ngjashme

me shqipen e sotme, sa që, me vështirësi, njeriu beson se
kanë kaluar më se dymijë vjetë. Fjala KAIE është ruajtur
në gegërishte, kurse dialekti tosk e ka palatalizuar alë dhe
shqiptohet QAJE.
Në përgjithësi, dokumentet epigrafike të lashtësisë
paraqiten në formë bustrofedike, me fjalë të pandara njëra
prej tjetrës, nga e djathta në të majtë dhe, pa ndërprerje,
nga e majta në të djathtë. Por ky mbishkrim i Durrësit,
fillon nga e majta dhe shkon në të djathtë, ashtu si
shkruhet sot me shkronjat latine. Kjo veçori na bind se
origjina e këtij epigrafi është mjaft e vonshme, d.m.th.
prej shek. III-I para K.
Përmbajtja dinamike në shqipen e sotme ndërtohet
kështu:
"Ki gajret, durim, e kjaje (qaje) se je i dëshpëruar e
me ankth, po lene të pushoi në ith (në tokën e ngrohët):
(në Gjirin e Dhe-Mitrës:) te hiri, d.m.th. te përkrahja
hyjnore, e te Hajri":
Fjala "GAI" i këtij mbishkrimi, ka mundësi të
kundërshtohet prej ndokujt, prandaj meriton një shpjegim
të përsosur:
501
 GAI në pellazgo-ilirisht, GARJ në sanskritisht do të
thotë: Bërtitje e fortë, ulërimë, GAJRET në turqisht do të
thotë: Ki durim (në raste dhimbjeje shpirtërore ose fizike:
GAJRET ET:" mbaje veten, duroje dhimbjen")
Në fillim, kjo fjalë ndoshta ishte vetëm "GAI"
mandej, në sanskritishte është bërë "GARJ" dhe në
turqisht "GAJRET". Në të vërtetë, këtë fjalë turqishtja e
përdor shpesh me prapashtesën "ET=KI" që pikërisht do
të thotë: KI DURIM (GAJRET ET). Nuk jam në gjendje,
sot si sot, të them nëse sanskritishtja ka një prapashtesë të
tillë, meqë turqishten e flas që në fillim të jetës, kurse nuk
kam praktikë të foluri me sanskritishten. Prandaj, çdo
ndihmë, përsa i përket sanskritishtes, do të jetë e
mirëpritur.

502
 MONOGJENEZË EMBRIONALE E GJUHËVE?

KOSTANTINO DRAGAN, në studimin e tij

interesant mbi TRAKËT: ”IL MONDO DEI TRACI";
Athinë 1985, f. 87: nënvizon tezën e studiuesit rumun I.
RUSSU, pikërisht me këto fjalë: if

"Shqipja, Rumanishtja dhe Bullgarishtja, janë tri

hipotezë të së njëjtës gjuhë: Shqiptarët janë Trakë, të cilët
e kanë ruajtur gjuhën e lashtë, Rumunët janë Trakë të
romanizuar dhe Bullgarët janë Trakë të sllavizuar".
Nuk ka dyshim se trakët, bashkë me Ilirët, ishin fiset
më të lashta pellazgjike. Mbi argumentin gjuhësor të tyre,
ka bërë gërmime shkencore të përpikta studiuesi gjerman
JOHAN THUNMANN, në veprën e tij: UNTERSU-
CHUNGEN UBER DE GESCHICHTE DER OSTLI-
CHEN EUROPEISCHEN VOLKER, Lipsia, 1774. Ai
shprehet pikërisht me këto fjalë:
"Sidoqoftë, trashëgimia e arritur deri tek ne nga
gjuhët e lashta ballkanike, si ilirishtja dhe trakishtja, ka
lidhje të ngushtë me gjuhën shqipe. Kjo lidhje e dyfishtë
mund të sqarohet vetëm duke pasur parasysh ekzistencën
e raporteve midis Ilirëve e Trakasve".
Dhe lidhja e raporteve midis ilirishtes e trakishtes,
ashtu si edhe e etruskishtes, bazohej nga prejardhja e tyre
e përbashkët pellazgjike. Kultura Trake, në kundërshtim
me dy të tjerat, u zhvillua me shumë si kulturë orale.
Megjithatë, në këtë veçori, ne mund të vërejmë degëzimet
e para të monogjenezës së gjuhëve.
503
 Duke bërë gërmime për të zbuluar mbishkrime të
rcja. nga Egjeu deri në Atlantik dhe, rastësishl, në Egjipt,
cdhe përtej, jo vetëm për ta zbërthyer përmbajtjen e tyre,
por cdhe për të vërtetuar monogjenezën e gjuhëve të
ndryshme, e cila përkrahet nga autorë të mirënjohur, në
Muzeun Arkeologjik të Athinës hasim me një shtyllë
shumë të lashtë, e cila përmban një mbishkrim
bustrofedik lë shkrojtur me alfabetin pellazgjik dhe me
përmbajtje vajlimi. Kjo shtyllë është zbuluar në Ishullin e
Lemnos dhe, në përgjithësi konsiderohet shumë i vështirë
interpretimi i mbishkrimit që përmban. Prandaj, deri më
sot, asnjeri nuk e ka marrë përsipër t'i vihet kësaj pune.
Kështu, "Shtylla e Lemnos" nuk është lexuar fare. Por,
duke e vështruar me vëmendje atë mbishkrim, që nga
fjalët e para, kuptohet se është shkrojtur në gjuhën
pellazgo-ilire dhe në përgjithësi, përsa i përket hapësirës
Euro-Mesdhetare, kuptohet vetëm me anën e shqipes.
Pikë së pari, t'i analizojmë dy radhët e para të këtij
mbishkrimi e të përpiqemi ta kuptojmë përmbajtjen:

(Shiko Stelën e Lenmos nëfaqe 183)

PELLAZGJISHT SHQIP ITALISHT
12 = zi ZI Lutlo
fl = A A ë
I Z= zi ZI lulto
MARAZ MARAZ angoscia
MAF MAF vclo ncro.

Në këto dy radhët e para, mund të vërtetohet

lehtësisht idenliteti i fjalëve pellazgjike me ato të shqipes
së sotme. Në këtë mënyrë shpreheshin pellazgët në kohën
e Shtyllës së Lemnos, e cila është nje nga dokumentet më
të lashta dhe, po me ato fjalë shprehen shqiptarët e sotëm.
504
 Ky mbishkrim me karakter krejtësisht bustrofedik,
ku dallohen vazhdimisht shkronjat "TH" e "H", për të
paraqitur ankthin dhe fshamjet e zemrës, si kishim me e
shkrojtur ne sot "AH", "OH", paraqet një vajtim të
vrazhdë, për vdekjen e fisit të lyre, i cili kishte qenë edhe
hero i madh e krenari për mbarë farefisin.
Në këtë dokument epigrafik shumë të gjatë, fjala
"FIS" përsëritet tetë herë dhe fjala "ZI" shtatë herë.
Më përjashtimin e dy radhëve të para, pjesa tjetër e
mbishkrimit në katër anët e shtyllës, paraqet vështirësi të
jashtëzakonshme në leximin dhe interpretimin e tij,
prandaj ka mundësi që të haset ndonjë gabim. Këshlu që
qortimet e specialistëve janë të mirëpritura dhe jo vetëm
përsa i përket Shtyllës së Lemnos, por edhe atyre të
tjerave që figurojnë në këtë studim. Shkenca e vërtetë
kërkon bashkëpunim në harmoninë dhe në dashurinë e
kulturës, për ta nxjerrë në dritë atë të vërtetë që na ndriçon
e na pasuron.
Tani, le ta lexojmë këtë vajtim të gjatë e të
prekshëm:

PELLAZ-ILIR SHQIP ITALISHT

/2= ZI ZI Lulto
fl= A A ë
)Z= ZI ZI lutto
MARAZ MARAZ angoscia
^Atf = MAF MAF vclo ncro.
i I Ar ^r= ZI APK ZI APE Lurtlo hai dato
FEI5AFI5= FEIS A FIS FISVE A FIS ai parcnti o parente
E FIS TH H E FIS AH! OH! c parente ah! oh!
01^0932 = ZERONAITH ZUR O NA TH afferrato ci ha, oh!
jl fAI = SIFAI SI FAJ? pcr qualc colpa?
Wfl = AKER ACAR Gclido
^AT= TAF TAFT trono
flfl= AR AR oro

505
 0/? = ZITH ZIAH! lutto, ah!
FAMA FAMA Faina
flfl = PA PA vide
'IflfJ = SI AP SI AP (çdo hap:) ad ogni passo.
0^Z= ZER O ZURI, O Afferralo, O
lfl^= NAI NA noi
lfl0*1 = MORI MORI Preso
1/ A'l = NA IP NA IP ci assalc
_?IA7O0=
. _ HOPAIE ____
HOPI ____ ,_____
all'improviso
e a> ^/
a z = Zl MATH H TH ZI I MADH AH! OH! luilo grande ah!oh!
5I Ffll = SI FAI SI FAJ? pcr qualc colpa?
A? FI5= A FIS AFIS O parcnte,
SIAPKH SI e HAPE potuto causare
F/5= FIS FIS parcnlc
= MARAKHUN MARAKUN I'afflizione?
AF(5flO = AFISAO A FIS A O O parcnte, a, o
Nfll = NAI RON NA E RON ci fai vivcre
OpA^fl = FARAN O FARËN O la slirpc, o,
lrt?/2 = SIFAI SI FAJ per qualc colpa
I Z-J I T 3= EPI EZI EPE E ZI? hai dato anche lutlo?
(flflfl0= OARAI OIART, AI! O, d'oro egli era!
^IT = TIKH THIK Collello
HOKE HOQE soffristi.
T0L = LOT LOT Lacrime
AI FISI AI FISI qucl parcntc
I > 0& = HOKI HOQI soffra,
efl= AS AS ncanchc
31fl/ = I APE E API apri (alzd)
0Q?2 = ZERO ZERO la voce, o,
SAI H SHAI OH! insulti, ah!
O0p^ijg = EFEISTHO EFISVEAH!OH! E ai parenli, ah! oh!
e ~= TH
FERO
TI, OH! Tu, oh!
THERROH! spine, oh!
0437 = NA NA anoi!
AM =
Ky vajtim i gjatë i ka të gjitha karakteristikat e
vajtores, ajo-formë që përdorej dhe përdoret ende sot në
disa vende, ku mirren me qira disa gra për ta vajtuar të
vdekurin. (Ital: prefiche).
506
 Forma e shprehjes është primitive, megjithatë, është
për t'u habitur se si mund të zgjidhet e të kuptohet ky
mbishkrim, mbas mëse tremijë vjetësh, me anën e shqipes
së sotme.
Në këtë mbishkrim, ndoshta, më mirë se në shumë
të tjerë, kanë të drejtë autorët e ndryshëm, të cilët me
bindje të pamohueshme kanë shkrojtur se "shqipja është
çelësi i gjuhëve të lashta".
Le ta shtrojmë, tani, këtë vajtim në formën dina-
mike letrare të shqipes së sotme. Do të vërejmë se grama-
I*
tika është lëvruar, por fjalët dhe përmbajtja filozofike janë
ruajtur:

"Zi, është me të vërtetë zi,

oh! maraz, fatkeqësi.
Gratë në kokë me maf të zi!
Në zi e vurefisin, ofis.
Ai është fisi ynë, ah! oh! zi!
E shkëputën prej nesh, fatkeqësi,
për çfarë faji, o njerës?
Acar, si akull froni tij i art, ah!
përfamën e tij ishim kryelart, oh!
Zi, zi, në mbarë botën,
na u shkëput, na theri kokën!
Pa prit na rëmbeu ky zi, ah!
për çfarëfaji, nuk e di, oh!
Fis i ynë ishte ai,
po pse nafuti kështu në zi?
Në zi e në dëshpërim, ah!
na lafisi në vajtim, oh!
Ai e ka ruajturfarën tonë,
po për çfarfaji nuk na don?
Ah! Oh!
507
 Oh! i art ai njeri,
plaga thiku, mjeri,
vuajti në heshti,
as nuk shau atje në vetmi!
Ah! Oh!
Ti, fis na there ah! oh!
Ti, jetën me ferra na e bëre, ah! oh!

Unë u mundova ta zbërthej këtë mbishkrim të gjatë

bustrofedik dhe u përpoqa t'ia kuptoj përmbajtjen, me të
vetmin qëllim që t'i nderoj jo vetëm të parët tanë të
përbashkët, por, në përgjithësi, edhe mbarë kulturën, duke
u zhveshur krejtësisht nga paragjykimet dhe nga frika e
horror novi-t. (Tmerr për gjënë e re).
Fjalën "ZI" e gjejmë edhe në këtë mbishkrim tjetër,
aq të shkurtër, sa edhe kuptimplotë, mbi një stelë të
muzeut arkeologjik të qytetit Feltre (Itali):
5 I P M-A L 1=
ETRUSKISHT SHQIP ITALISHT ANGLISHT

>1= ZI ZI Lutto Gricf

p= p PA Senza Without
nale NDALJE Sosta Rest

"Kemi pësuar zj pa ndalje, pa pushim"l

Duhet të kemi gjithmonë parasysh se pasuria

gjuhësore e popujve është i vetmi arkiv dokumentar i
pamohueshëm, sidomos kur mungojnë prova të tjera
cilësore dhe, po ashtu, është dëshmia kryesore e
krijimtarisë së njeriut.

508
 Aktualisht, kemi dy mundësi praktike për të zbuluar
se kujt i përket një popull: atë të gjuhësisë, me
ndërmjetësinë e dokumenteve të ndryshme epigrafike,
ashtu si edhe atë të arkeologjisë, me ndihmën e reperteve
të shumta të fiseve të ndryshme, rrezatuar gjatë shekujve
në pikat e ndryshme të rruzullit.
Një numër i madh studiuesish e përkrah tezën e
monogjenezës së gjuhëve dhe në mënyrë të veçantë gjatë
këtyie dy shekujve të fundit, kur përparimi teknologjik i
komunikimeve i ka lehtësuar udhëtimet dhe takimet me
popujt e tjerë, deri tek ata popuj më të largët prej nesh.
Kam cituar shpesh studiuesin e mirënjohur italian,
ALFREDO TROMBETTI, i cili është një përkrahës i
bindur i kësaj teze, ashtu si edhe të rrjedhshmërisë së
popujve të Italisë prej bregut lindor të detit Adriatik, i cili
aso kohe quhej JON: dmth. deti i Pellazgo-Ilirëve, si na e
dëshmon vetë TUKIDIDL në veprën e tij madhështore:
HISTORIA, ku shkruan për themelimin e qytetit të
Durrësit nga fisi ilir i Dorëve, me 629 para K.

"Epidamni është një nga qytetet, në të djathtë, kur

hyn në ujërat e thella të Detit JON. Aty afër banonfisi ilir
i Taulantëve".

Prejardhjen Pellazgo-Ilire të popujve të Italisë,

përveç ALFREDO TROMBETTI-t, e përkrahin edhe
glotologë të tjerë të inirënjohur italianë si ELIA LATTES,
dhe FRANÇESKO RIBECO. Ata janë shprehur pikërisht
me këto mendime: ALFREDO TROMBETTI konfermon
se fise llire u përhapën në gjithë Gadishullin Italik, nga
Venediku në Pulia e në Kalabri.
ELIA LATTES pohon se nuk ka arsye që mos të
pranohet origjina Ilire e popujve Italikë.
509
 FRANÇESKO RIBECO, Prof. në Universitetin e
Bolonjës dhe anëtar i Akademisë LINÇEI, ish AKADE-
MIA MBRETËRORE e Italisë, në veprën e tij: "NUOVE
RICERCHE PER DL COPRUS ISCRIPTIONUM MES-
SAPICARUM", botuar në vitin 1944, pranon konkor-
danca të shumta midis onomastikës Venete, Japixhe, Ilire
dhe Shqiptare.
Këta tre gjuhëtarë kanë jetuar në periudhën e
fundshekullit të kaluar dhe mesit të shekullit tonë.
Një meritë të veçantë i duhet pranuar edhe Prof.
ZACHARIE MAYANI-it docent në Universitetin la
SORBONNE të Paris-it, i cili në vitet 1970 ka botuar tre
vëllime, për të përkrahur prejardhjen ilire të Etruskëve
dhe interpretimin e shkrimeve të tyre me anën e gjuhës
shqipe. Për t'i dalë në krye sa më mirë këtyre
interpretimeve, e ka mësuar gjuhën shqipe në Paris dhe
mandej ka vajtur në Shqipëri për ta përsosur sa më mirë
atë gjuhë. Tre vëllimet e Prof. Majanit i kanë titujt: "LES
ETRUSQUES COMMENCENT A PARLER" (Etruskët
fillojnë të flasin); "LES ETRUSQUES PARLENT" (Etru-
skët flasin), dhe "LA FIN DU MISTERE ETRUSQUE"
(Fundi i Misterit Etrusk).
Kemi autorë të ndryshëm që, me vendosmëri e
përkrahin monogjenezën e gjuhëve. Midis tyre të marrim
dy shembuj, të cilët i janë kushtuar këtij argumenti me
vendosmëri:
SIR WELLIAM JONES, orientalist i mirënjohur, i
cili në udhëtimet e tij të shumta dhe banime në vende të
ndryshme, kishte vënë re analogji aq të shumta midis
gjuhëve të ndryshme, sa ishte bindur se ato nuk mund të
ishin, në asnjë mënyrë, thjeshtësisht analogji të rastit.
Prandaj, kishte vendosur se, në një mënyrë a në një tjetër,
ato gjuhë duhet të kishin një afërsi midis tyre dhe që ky
510
fakt nuk mund të shpjegohej ndryshe, por vetëm me një
burim prejardhjeje të përbashkët.
Një tjetër përkrahës i bindur i monogjenezës së
gjuhëve është Prof. COLIN RENFREW, i Universitetit të
mirënjohur Cambrige, (GB).
Në veprën e tij: ARCHEOLOGY AND LINGUIS-
TICS, botuar me 1989, midis lajmeve të tjera të
rëndësishme nga pikëpamja gjuhësore, ai nënvizon këtë
bindje të tij:
"Arsyeja kryesore e botimit të kësaj veprës sime
është që të vihet në pahun bindës se arkeologët e këtyre
viteve të fundit, nuk e kanë marrë në konsiderimin e duhur
dëshminë e LINGUISTIKËS, për ndërtimin e së kaluarës".
Ja pra, duhet pasur gjithmonë parasysh se pasuria
gjuhësore e popujve është dëshmia më kryesore e krijim-
tarisë së njeriut. Nuk ka dyshim se gjuha dhe identiteti i
një populli janë lidhur ngushtë midis tyre, meqë edhe
etnia vetë e një populli i përket gjuhës që ai flet.
Në rruzullin tonë ka gjithmonë një horizont
kufizimi që nuk lejon shikimin përtej asaj vije. Kështu,
përsa i përket lashtësisë, horizonti ynë janë PELLAZGËT
YJNOR, popuj të detit, lundrues të lirë, të cilët i quajtën
ILIRI (Vendi i njerëzve të lirë), trojet e banuara prej tyre.
Më sipër e shtrova se njohja e gjuhës turke është
pasuri e madhe dhe e shpjegova arsyen. Tashti mund ta
plotësoj këtë parim, me të dhënat që vijojnë. Jeta
diplomatike e tim shoqi ka bërë që unë të udhëtoj e të jetoj
në të gjitha kontinentet, me përjashtim të Australisë. Në
vitin 1958-59 ishim me shërbim në Teheran (Iran). Atje
pata fatin, me njohjen e turqishtes, por edhe të shqipes
dhe të gjuhëve të tjera evropiane, ta kuptoja gjuhën e
vendit dhe, në një mënyrë a tjetër të shprehesha në farsi
(persishte), meqë gjuha kishte shumë fjalë të përbashkëta,
511
jo vetëm me turqishten, por edhe me të folmet e tjera
evropiane. Ja disa shembuj: në turqisht ATESH i thonë
zjarrit; në farsi ATASH; në turqisht MEJDAN e quajnë
sheshin, në farsi MAJDAN; në turqisht PENIR e quajnë
djathin, në farsi PANIR; në turqisht HAZËR do të thotë
është GADI, ashtu si edhe në farsi HAZËR; e njëjta
shprehje përdoret edhe në gjuhën tonë. Në turqisht TAZE
do të thotë FRESK, ashtu si edhe në gjuhën tonë. Këta
ishin vetëm disa shembuj të përbashët me turqishten. Nuk
po zgjatein më shumë, meqë nuk kam ndërmend të
përpiloj një fjalor. Të shohim tashti ndonjë fjalë të
përbashkët me gjuhët e tjera: në shqip ne themi BJERE,
në farsi BJAR; në gjermanisht MUTTER i thonë nënës,
MADAR edhe në farsi, në anglisht MOTHER. Në italisht
PADRE është babai, PEDER është në farsi. po ashtu edhe
në turqisht, në të folmen më letrare. Por atin, turqit, e
quajnë BABA, në shprehjet e përditshme, ashtu si
pikërisht në gjuhën kineze: BABA, në shqip: BABA, në
italisht: BABBO. Por anglishtja e ka ruajtur formën
sanskrite të babait: FATHER.
Lista e fjalëve të përbashkëta midis sanskritishtes,
persishtes, kinezishtes dhe turqishtes, ashtu si edhe një
shumice të madhe të gjuhëve evropiane është e gjatë, por
nuk e konsideroj, tash për tash, të arsyeshme t'i
përmendim të gjithë në këtë pjesë të shqyrtimit, por
vetëm, nuk duhet të lemë pas dore këtu një nga fjalët e
përbashkëta shumë të rëndësishme: ZOT, GOD, HOD.Në
shqip neve themi ZOT-ZOTI; në farsi HOD (h=g) në
gjermanisht GOTT, dhe në anglisht GOD.
Interes të veçantë tregon përshëndetja në gjuhën
persiane: HOD AFES, që do të thotë: ZOTI TË QOFTË
AFËR. Kjo shprehje është krejt e përbashkët me shqipen:
HOD=ZOT dhe AFES=AFER. Kemi edhe një shprehje
512
tjetër në persishle, ose farsi, ose me prejardhje sanskrite, e
cila dëshmon me të vërtetë origjinën pellazgjike, ose
indoevropiane të gjuhëve të ndryshme e veçanërisht të
iliro-shqipes. Kjo shprehje ëshlë HEILI HUB që sot do të
thotë MIRË SHUMË (shumë mirë). HEILI=e mira. Duke
e analizuar fjalën HEILI na del shprehja e shkrimeve ilire
XAIRE (HAIRE): Në fakt, të gjitha epitafet që hasim sot
në Shqipëri me prejardhje ilire, qofshin ata më të lashta
pellazgo-ilire, ose ata të mëvonshmit të shkrojtur në
greqisht, por që kuptohen me anën e shqipes, të gjithë
mbarojnë me shprehjen HAIR (sot: qoftë me hajër). Në
përgjithësi, është bërë zakon, fatkeqësisht, të konsiderohet
nga pjesa dërmuese e glotologëve, se fjala HAIR është
huazuar nga arabishtja ose nga turqishtja. Nuk ka gabim
më të madh: në kohën e Pellazgëve dhe të Ilirëve nuk
kishte as turq dhe as arabë. Ata që e përkrahin mc lehtësi
të madhe këtë tezë, nuk mendojnë se në kohë janë duke
kapërxyer, së pakut, afro tre mijë vjet.
Shprehja HAIRE, të cilën e hasim në të gjitha
dokumentet epigrafike të Ilirisë, të cilat lehtësisht mund të
vërehen në muzetë e ndryshme të Shqipërisë, gjendej
edhe në kufijtë e qyteteve shtet, për t'ia uruar mirëse-
ardhjen atyre që vinin nga jashtë.
Të shohim tani se në cilën gjuhë tjetër ka mbijetuar
shprehja HAIRE. Në greqisht e dëgjojmë shpesh nëpër
kisha dhe shqiptohet KERE (me alfabetin e tyre shkruhet
XEPE), në gjermanishte HAEL dhe shiptohet HAJL. Në
anglisht HAEL dhe shqiptohet HEIL.
Në fund të këtij studimi do të vendosim fjalët e
shumta të përbashkëta midis gjuhëve të vendeve të
ndryshme të botës, të cilat gjenden në një hapësirë
gjeografike aq të largët midis tyre dhe, me çudi të madhe
do të vërtetojmë se sa fjalë dhe shprehje të përbashkëta
513
kishin këta popuj midis tyre. Dhe kështu do të kuptojmë
se sa lundrues të aftë ishin Pellazgët, të cilët lundruan deri
në vendet më të largëta të botës, duke sjellë dijeninë e
tyre, fjalë që në sanskritishte është: ADITI ose "I": (e
përjetshme e pa mbarim) dhe në shqip: I DITI (i dituri),
fjalë të cilat i analizuam edhe më lart.
Tash për tash, mos të zgjatemi me barazimet
gjuhësore në hapësirat e mëdha të Globit dhe të lexojmë
disa dokumente epigrafike nga Egjeu deri në Atlantik, ku
vërehen fjalët e përbashkëta YJ, ARNO, RREZE, etj. Pikë
së pari, ta fillojmë me ata që gjenden sot në Shqipëri dhe
që janë me prejardhje pellazgo-ilire, por që kuptohen me
anën e shqipes:
Mbi këtë tempull të bukur të shek. III para K. të
qytetit-shtet ilir të Apolonisë, kemi një mbishkrim që ka
të bëjë me fjalën YJ (HYJNERON) dhe FEMI (FIMIA):
Ta lexojmë:

514
 PELL-IL-ETR SHQIP ITALISHT ANGLISHT
Fl|*H4= FIMIA Fëmia II bimbo Thc child
YlYNfP0n/ = HIYNERON Hyjnëron ë divinizzato is deified
yfyJPÇ= HAIRE Hajër Siaperilbene Be it for the Good

"Femia që i është dorëzuar këtij Tempulli, tani

HYJNËRON": QOFTË ME HAJËR.

Mbasi lexuam një nga mbishkrimet e bukura të

Ilirisë që, pa dyshim është praktikisht si e folmja e shqipes
së sotme, i përmbledhur në thelbin kuptimor të shprehjes,
tani të lexojmë një tjetër të Durrësit, i cili i përket
shekullit 11-1 para K. dhe që ka të bëjë me YJ (Yjnërim), si
ai i mëparshmi:
CYNOIA
B€N€ToY
XAIPO
PELL-ILIR SHQIP ITALISHT ANGLISHT

6= E E E And
C'fNdl R= YNOIA yjnoia deificala deify her
6>€Ne= BENE bënc falla make her
TQY= toy tuajn Tua Thine
M| P£ = HAIRE HAJËR Sia pcr il bene Be it for the Good

"E YJNOLIA (shpirtin o Perëndi) dhe bëne që t'i

përkasi përmasës Suaj. QOFTË ME HAJËR".

HERODOTI na shpjegoi se para ardhjes së

Grekëve, ai Vend quhej PELLAZGJL Dhe, kur erdhën
Grekët, mësuan prej Pellazgëve zejtarinë e punimit të
metaleve, të ngritjes së mureve, mësuan shkrimin, të cilin
515
e lëvruan dhe, për një kohë të gjatë e bënë shkrimin
divulgativ, deri sa u zbulua alfabeti latin, më i lehtë e më
dinamik.
Sot. në muzetë e ndryshme të Shqipërisë gjenden
dokumente epigrafike të shumta të shkrojtura me alfabetin
e mëvonshëm grek, por ata kuptohen vetëm me anën e
shqipes.
Sidoqoftë, ata do t’i përmendim më poshlë. Tashti e
kishim fjalën për epigrafët që kanë të bëjnë me YJ,
ARNO dhe RREZE.
Duke qenë në pjesën ku po përpiqemi ta nxjerrim në
dritë monogjenezën e gjuhëve, e cila përkrahet nga autorë
të ndryshëm, të hidhemi tani në bregun tjetër të Adriatikut
dhe në muzeun e qytetit Siena në Toskanë të lexojmë
mbishkrimin etrusk fort interesant të një sarkofagu shumë
të bukur, ku gjenden së bashku fjalët që po analizojmë:
YJ, ARNO, RREZE.

i -■'■

1 ■ ;

lif ' '

t ■
2
t"*?
I

516
 Si mund të vërtetohet, pikë së pari, nga vetë figurat
që gjenden mbi sarkofag, dhe që na paraqiten në pozë
mendimi të thellë, ashlu si edhe nga vet njeriu i shquar që
gjendet mbi mbulesën e tij, ky epitaf, pa dyshim, duhet të
jetë me përmbajtje kozmogonike:

ETRUSKISHT SHQIP ITALISHT ANGLISHT

OW)fl= ARNO ARNO Creatore Crcalor
32= SE sc poiche sincc
lA = N në ncllc in thc
iy= yi yj stelle stars
flVk= NA na pcr noi for us
av= ye je sei thou art
5Vhyj= CUME kunilime commemorazionecommemoration
(\?^= RESA Rcza-ve dci Raggi of thc Rays.

Fjala ARNO, e cila sot në shqip e ka humbur vlerën

që kishte në lashtësi, KRIJUES, por megjithatë, arnimi
është krijim i diçkaje që nuk hyn më në punë, por që, duke
e arnuar është rikrijuar. ARNO, quhet edhe lumi që
gjendet në Firence. Dihet se qytetërimet kanë lindur
gjithmonë afër lumenjve.
Pra, tashti ta ndreqim formën dinamike të këtij
mbishkrimi, i cili, për shqip-folësit kuptohet me pak
vështirësi.
Në këtë mbishkrim gjenden së bashku fjalët YJ,
ARNO, RREZE. Le ta lexojmë e arsyetojmë së bashku
dhe me lehtësi do të bindemi se ky mbishkrim që është
shkrojtur prej Etruskëve të TOSKANIS, kuptohet vetëm
me ndihmën e gjuhës shqipe. Dhe këtë alfabet pellazgo-
ilir, forma primitive e alfabetit që ende sot e përdorin
Grekët, e kemi studiuar nëpër shkolla të gjithë ne që kemi
zgjedhur liceun klasik dhe kemi qenë të detyruar ta

517
mësojmë greqishten e lashtë. Ja pra përmbajtja e këtij
dokumenti epigrafik:
"ARNO, (Krijues), meqë Ti, për ne i përket botës
Yjnore, ne, të gjithë REZET, (Etruskët) të mbledhur së
bashku, po kumtojmë për Hirin tënd".
"ARNO": këtë fjalë nuk e kam gjetur në asnjë gjuhë
tjetër, me përjashtim të shqipes. Nëse dikush do të më
sugjerojë diçka më të përshtatshme, do t'i jem shumë
mirënjohëse.
"YJ": edhe kjo fjalë, sot, i përket vetëm gjuhës
shqipe, megjithëse ishte e përhapur në të gjitha
mbishkrimet e lashtësisë, nga Egjeu deri në Atlantik, si
për shembull në Gadishullin Iberik, si do të kemi rastin ta
vërtetojmë më poshtë.
Yj-YJNOR-HYJNERON, janë shprehje që kanë
mbijetuar vetëm në gjuhën tonë, me prejardhje pellazgo-
ilire, dhe i hasim në dokumentet epigrafike të Etrurisë,
kurse në gjuhë të tjera të lashta kemi:
ASTRA,= qielli në sanskritishte,
ASTRO-ASTRI; "YJET" në italishte,
ESTRELLA, (Estreja): "YJET" në spanjishte,
ESTRELA, (Estrela), "YJET" në gjuhën portugeze,
STAR-STARS, në anglishte,
ASTRO-ASTERI, quhen "YJET" edhe në greqishte
STEA e VEDETA, po ashtu edhe në rumanishte
SETAREH quhen "Yjet" edhe në persishte.
STERN në gjermanishte.

Duke arsyetuar mbi fjalën "YJ", e cila përdorej,

përsa kam zbuluar deri tani, nga pellazgët, ilirët, etruskët
dhe sot mbijeton vetëm në gjuhën shqipe, mund të
konsiderohet, me të drejtë, se kjo fjalë i përket periudhës
para-indoevropiane.
518
 "R.REZE": kjo është një nga fjalët që hasim edhe sot
në të gjithë gjuhët Indo-Evropiane, me ndryshimet e vogla
të rastit dhe të shqiptimit të çdonjërës prej tyre. P.SH:

PELLAZGO-ILIRISHT: "REZE"
ETRUSKISHTE: "RESA"
SHQIPE: "RREZE"
RUMANISHTE: "RAZA"
ITALISHTE: "RAGGI"
LATINISHTE: "RADII"
ANGLISHTE: "RAYS" (Shqiptohet "rejsë")
FRENGJISHTE: "RAYONS" ("Shqiptohet "Rejon")
SANSKRITISHTE: "RAVI".
SPANJISHTE: "RAYO" (Rajo)
PORTUGEZE: "RAIO"

Kjo fjalë nuk haset as në greqisht, as në turqisht, as

në arabisht dhe as në gjuhën kineze, mesa kam zbuluar në
gërmimet që kam bërë këto 20 vitet e fundit. Edhe këtu,
çdo ndihmë është e mirëpritur, megjithëse nuk ka asnjë
dyshim se kjo fjalë na dëshmon plotësisht teorinë indo-
evropiane, ose pellazgjike të të folmeve tona. Shprehja
"indo-evropiane" ka filluar të përdoret nga mesi i shekullit
të kaluar. Më parë fenomeni i gjuhëve të përbashkëta
quhej "pellazgjike".
Si e shtruam më sipër, në Gadishullin Iberik
gjenden mbishkrime si ato të Ilirisë dhe të Etrurisë, të cilat
janë shkrojtur me alfabetin e Pellazgëve dhe kuptohen me
ndihmën e shqipes.
E kishim fjalën mbi Yjet. Le ta lexojmë edhe këtë
stelë të Portugalit të Jugut, stela nr. 22, ku gjendet një
tjetër mbishkrim që i përket botës yjnore:

519
 CH 1^14^ oW YYA4AAI
PELLAZ. SHQIP ITALISHT ANGLISHT

fll = IA IA L'ho A havc

^=
A1A= APA APA dedicato dedicated it
^1OA1f= YJNORIZ YJNORIS alle Divinit... to the DEITIES
OfV{= NI NË in in
0^ = RO RO vita lifc

"la dhurova YJNORIS kur rroja, kur isha në jetë".

520
 GJUHË INDOEVROPIANE
OSE PARAINDOEVROPIANE

Gjuha e popujve është arkivi dokumentar më i

vlefshëm. Mbi këtë argument ka shkrojtur edhe gjuhëtari
danez R. RASKU. Ai shprehet këshlu:
"Asnjë tjetër mjet, për ta njohur prejardhjen e
popujve dhe lidhjet e tyre në lashtësinë e hershme, nuk
është i rëndësishëm sa gjuha, kur mungojnë dokumente
historike".
Problemi e prejardhjes së popullil shqiptar dhe të
gjuhës së tij, e trajtoi për herë të parë, mbi baza
shkencore, historiani gjerman JOHAN THUNMANN
(Leipzig, 1774). Ai u mbështet në faktet historike,
gjeografike dhe, duke përdorur materialet gjuhësore,
vërtetoi se Shqiptarët ishin me prejardhje ilire, të cilët i
konsideroi të afërt me trakët. Mandej, nga fundi i shek.
XLX, teoria e lidhjes së shqipes me trakishten u pranuan
nga shumë glotologë. Dhe këtë teori e paraqiti me
argumentime më të përsosura albanologu G. WEIGAND,
në veprën e tij: "Sind die Albaner die Nachkommen der
Illyrier oder der Traken" ("Ballkan Achiv" 1927, III, f.
227-251"). Këtë vepër e shqipëroi A. XHUVANI dhe u
botua në revistën DITURIA me 1918, nr. 8, f. 291; nr.
9-11, f. 333-334.
Por, në vitin 1863, linguisti Gjerman AUGUST
SCHLEICHER, botoi një dru gjenealogjik të gjuhëve të
ndryshme, me prejardhje indoevropiane, ku gjuha shqipe
521

i
I
 paraqitet krejt në fillim. Këtë argument clo ta trajtojmë në
një kapitull tjetër, meqë ka rëndësi të veçantë.
Konsulli austriak në Janinë, J.G. VON HAHN, i cili
e mësoi shqipen me Kostantin Kristoforidhin, në veprën e
tij "STUDIME SHQIPTARE", (1854), ”z konsideron
Shqiptarët pasardhësit e Ilirëve, bashkë me Epirotët e
Maqedonasit, duke i lidhur këto popullsi me PELLAZGËT
PARAHISTORIK."
Përsa i përket problemit Pellazgjik parahistorik, një
studim me interes të veçantë e ka kryer Mahir DOMI,
botuar në "ILIRIA” (1983-I-f.5-20), me titull "Probleme të
historisë së formimit të gjuhës shqipe, arritje dhe detyra”,
ku, midis tjerash, ai shkruan:
"Pa dyshim gjenden izoglosa fonetike midis shqipes
dhe trakishtes. Po në këto si edhe në përkimet leksikore
merr pjesë edhe ilirishtja... Sidoqoftë, një vëmendje të
veçantë i duhet kushtuar edhe substrateve para-historike,
protoindoevropiane, ose jo-indoevropiane, që mund të
kenë vepruar mbi ilirishten e, nëpërmjet të saj, të kenë
lënë gjurmët e tyre edhe në gjuhën shqipe. Është komp-
leksi i çështjeve të lidhura me gjuhën që është quajtur
"PELLAZGJIKE", dhe me substratin e ashtuquajtur
"MESDHETAR". Këto probleme të paleontologjisë gjuhë-
sore që paraqesin vështirësi të madhe, duhen parë me
kujdes, duke u identifikuar reliktet përkatëse, duke u
përcaktuar burinii dhe rrethana e përhapjes së tyre... Për
të marrë zgjidhje të drejtë, procesi i formimit të gjuhës
shqipe, duhet parë në mënyrë të shumanshme dhe në
aspekte të ndryshme të tij, duke pasur parasysh të dhënat
gjuhësore, historike, arkeologjike, etnografike".
M. DOMI e shpreh fare mirë dhe me pak fjalë
çështjen e formës primitive dhe embrionale të të folmeve
të ndryshme dhe, unë jam krejtësisht i një mendimi me të.
522
Vetëm një gjë nuk arrij ta kuptoj: në Shqipëri ka
dokumente epigrafike të shumta, nga ato më të lashtat
pellazgjike, deri ata të periudhës ilire dhe të kohëve më të
vonshme ku, alfabeti i mëparshëm pellazgjik me ndërmje-
tësinë e greqishtes, është bërë gjuhë divulgative, dhe çdo
kush është në gjendje t'i lexojë ato pa asnjë problem. Pra,
duke patur në dispozitë një pasuri epigrafike aq të madhe,
pse kjo pasuri është lënë pas dore dhe gjuhëtarët shprehen
gjithmonë e vetëm me fjalë abstrakte dhe nuk e vënë në
zbatim atë që kanë kuptuar e zbuluar?
DOMI e ka përvetësuar plotësisht pjesën teorike të
prejardhjes së gjuhëve, kuptohet lehtësisht, mos tjetër,
edhe vetëm nga paragrafi që kam cituar. Por nuk
shpjegohet përse, duke patur në dispozitë një pasuri aq të
madhe dokumentesh epigrafike brenda kufijve të
Shqipërisë, ai nuk i është vënë edhe studimeve të tyre. Por
t'i vihej kësaj pune, pa asnjë dyshim, ai do të kishte vënë
në dukje pjesën më të rëndësishme dhe praktike të
prejardhjeve gjuhësore të cilat ai, me zotësi të veçantë i
trajton teorikisht. Teoria duhet të mbështetet edhe mbi
praktikën, për t'u realizuar plotësisht.
Unë, personalisht dua të trajtoj pjesën praktike,
duke u bazuar sidomos mbi dokumentet epigrafike. Tani
të shkojmë në Etruri, ku do të gjejmë epitafe me fjalën
"SHI".
Në Muzeun Arkeologjik GUARNACCI që qytetit
Etrusk Volterra, gjendet një lapidar mbi një kub guri, ku
lexohen, midis tjerash, fjalët SHI, UJ, ÇESHME, URË,
etj. Ta lexojmë e ta komentojmë:

523
 .• / /A

: O'/0

IVO ■

^3

PELL-ETR SHQIP ITALISHT ANGLISHT

lH3V/y= UIU ESHI UJI ESHI Acqua c pioggia Watcr and rain
3J^1= CALE KALON passa pass
IM= SHI SHI pioggia (d)rain
flW>= CINA (, në), ÇINI
, ncl contcnitorc inlo thc containcr
1)*M) = ÇSHMES (të)ÇESHMES dclla fontana of the fountain
>13^= ULESH ULËSH pcndentc sloping
GVO= THUTH THITH assorbc (that) absorbs
SJ1RIA= naPER NËPËR altraverso through
LESCAN LESKRAN filtri filters
*»3'OJ= LEUEM LEJOHEM pcrmcsso pcrmission
IV0= THUI THUAJ domanda ask
.....— ... të iiicuv
iv prcndcrc
Di pi
marë UJ?. L/i acqua? lo
viivjvi v civcjuci; draw water?
iu tuiccvv v

A^A*lfl = ARASHA RRAFSHIMI l'abbassamento thc sinkagc

THEN (që)THEN dcllo scavo of the excavation
i?AV’ny= umas U MAS ë stato calcolato was calculated
HAJ= LAEI (që të) LEJ pcrchc lasci to leavc
3^ = URE LJRË ponte (a) bridgc
M3= CSH ÇESHMES alla fontana to the fountain

524
 THEN THELLUAR acavalo excavated
SHU SHUM malto very inuch
3^ = ME ME con with
LATHA LEDHI argini cnbankments

Ky mbishkrim i gjatë, ku hasim shumëm izoglosa të

përbashkëta midis etruskishtes dhe ilirishtes dhe që, sot si
sot, mund të ndërtohet përmbajtja e kuptimi vetëm me
anën e shqipes, nuk ka dyshim se paraqet një interes të
madh në temën leksikore që po trajtojmë.
Nuk mund të themi nëse gjenden ose ku gjenden
nënshlresat parahistorike ose protoindoevropiane dhe
joindoevropiane të këtij mbishkrimi, por, pa dyshim jemi
në gjendje ta kuptojmë përmbajtjen e tij dhe, në
përgjithësi, një shumicë fjalësh t'i barazojmë me fjalët e
gjuhëve që fliten shumë larg prej trojeve të pellazgo-
ilirishtes dhe të etruskishtes. Ky mbishkrim, po të ishte
shkrojtur me alfabetin latin dhe jo pellazgjik, do të
bindeshim pa asnjë dyshim se ishte përpiluar në gjuhën
shqipe.
Dikush mund të thotë edhe se të gjitha fjalët janë
vetëm koincidenca. Dhe ne i përgjigjemi: një koincidencë
që i shtohet një tjetër koincidence dhe shumë e shumë të
tjerave, nuk mund të quhel më "koincidencë". Tani, ta
shtrojmë formën dinamike të sotme të këtij mbishkrimi të
gjatë dhe mandej të komentojmë fjalët e përbashkëta me
gjuhët e tjera:
"Uji e shi, kalon shi në çini të çeshmes që shkon
ulësh, nga poshtë, duke thithur nëpër leskran, ose filtër.
Lejonië thuaj (të niarë ujë?). Për rrafshimin që e thyen
tokën u morën masat në niënyrë që të lejë, ose të formoj
njëfarsoj ure për kalesën e ujit në çeshme, e cila është
thelluar shumë dhe mbrohet me ledhi".

525
 Në këtë dokument të gdhendur mbi një gur të madh,
në formë kubi, kemi shumë tjalë që ende sot mbijetojnë
në gjuhën shqipe. Dhe përsa i përket shqipes, nuk mund të
kemi asnjë dyshim. Tashti, të shohim edhe në cilët gjuhë
të tjera gjenden disa nga këto fjalë. Të fillojmë me
SHIUN, e cila është tingull onomatopeik:

ILIRISHT: "SHI"
ETRUSKISHT: "SHI"
SHQIP: "SHI-SHIU".
ARABISHT: "SHI-SHITA".
Tani ta analizojmë fjalën "UJ" që do të ketë qenë një
nga fjalët e para të përdorura prej njeriut, sapo ka filluar të
flasë. Në gjuhën:

ILIRE: "UJ"
SHQIP: "UJ"
ETRUSKE: "UJ"
KINEZE: "JU" (Shkronja "J" kalon përpara letrës "U")
TURQISHTE: "SU"
SANSKRITISHTE "AP"
ROMANISHTE: "AP" (Me prejardhje pellazgo-trake?)
PERSISHTE: "AB".
ARABISHTE: "MA"
HEBRAISHTE: "MAYIM" (si arabishtja, me prapash-
tesën YIM)
SUAHILI: (Uganda etj): "MAJI" (ata e shqiptojnë
"maxhi").

Duke e barazuar fjalën UJ me gjuhë të tjera që kanë

prejardhje indoevropiane, ndoshta edhe me arabishten dhe
hebraishten, të cilat konsiderohen gjuhë semite, megji-
thëse "YI" mund edhe të jetë keqshqiptimi i fjalës "UJ",
526
sidoqoftë, vetëm shqipja dhe etruskishtja e ruajnë formën
primitive, të cilën e gjejmë të skalitur mbi gurin e Muzeut
të Volterra-s. Pra, nuk ka dyshim, se ajo fjalë është me
prejardhje pellazgjike dhe që, në vendet e largëta si Kina,
Persia etj. ka pësuar ndryshim në shqiptimin e saj, si
ndodh shumë shpesh me fjalët kur kalojnë nga një gjuhë
në tjetrën. Po, për çudi, në gjuhët me prejardhje latine UJI
është ndryshuar krejtësisht. Latinisht quhet AQUA,
italisht: ACQUA, në spanjisht: AGUA, në frëngjisht EAU
(shqiptohet "O") dhe merr forina krejt të ndryshme në
gjuhët anglosaksione.
Në citimin e M. Domit ne lexuam se: "Një
vëmendje të veçantë i duhet kushtuar edhe substrateve
(nënshtresave) parahistorike". Ja pra, këto dy fjalë të
përbashkëta në hapësirat e ndryshme të Globit, kanë të
përbashkët, në mos tjetër, shprehjen me anë të dy
shkronjave të alfabetit. Sanskritishtja ka edhe sinonime të
tjera të UJIT, gjë që nuk ndodh në gjuhë të tjera. Ndoshta
këtu mund edhe të kemi të bëjmë me paleontologjinë
gjuhësore. Sidoqoftë, origjina është me prejardhje
pellazgo-iliro-etruske dhe, sot si sot, jeton vetëm në
gjuhën shqipe, forma primitive e fjalëve të sipërpërmen-
dura dhe që, dëshmi e pamohueshme është mbishkrimi i
kubit të qytetit Etrusk Volterra.
"URË-URA, fjalë kjo që sot mbijeton vetëm në
gjuhën shqipe, por kam lexuar në disa artikuj se kjo fjalë
gjendej edhe në gjuhën aramaike, e cila flitej nga Krishti.
URA ka qenë edhe emri i një dinastie mbretërore të
Mesopotamisë. Sidoqoftë, këto të dhëna nuk jam në
gjendje t'i vërtetoj, prandaj po u kufizohem vetëm atyre
fjalëve që jam në gjendje t’i dokumentoj. Por, nëse duam
të arsyetojmë sado pak mbi shkrimet e autorëve të
ndryshëm, nuk ka dyshim se edhe gjuha aramaike do të
527
 ketë qenë me prejardhje pellazgjike. Nga ana tjetër, autorë
të ndryshëm e përkrahin tezën se FILISTENËT ishin një
nga fiset Ilire, që, mbasi luftuan kundër Egjiptasve, vajtën
dhe themeluan shtetin Filistin (Palestin), ku më vonë
erdhën Hebrejt.
Më duket e arsyeshme të përmend këtu se në
rumanishte fjala "URNA" do të thotë lëvizje, prandaj,
mund të nënkuptohet se në mënyrë translate, ka të bëjë me
lëvizjen nga një anë në tjetrën të lumit ose të udhës. Ky
është vetëm një supozim që më erdhi në mend duke e
barazuar fjalën hebraishte të urës, e cila quhet
"GHESHER", me turqishten: GEÇER, që do të thotë
kalon. Ja pra, URA shërben për kalimin nga një anë në
tjetrën të çdo gjëje.
Një nga fjalët më të rëndësishme që hasim në
mbishkrimin e kubit të Volterra-s, është fjala "ÇESHME",
e cila mbijeton sot vetëm në gjuhën shqipe dhe turqishte.
Fatkeqësisht, shumica dërmuese e Shqiptarëve janë të
bindur se këtë fjalë, shqipja e ka huazuar nga turqishtja,
ose keq e më keq, nga arabishtja, ku nuk ekziston fare dhe
që çeshmen arabët e quajnë shubur. Përveç etruskishtes,
shqipes dhe turqishtes, fjala ÇESHME nuk gjendet në
asnjë gjuhë tjetër. Turqit e kanë gjetur kur kanë ardhur në
trojet e banuara prej fiseve të ndryshme pellazge, ashtu si
edhe një shumicë të madhe fjalësh të përbashkëta ine
gjuhën shqipe, fjalë që lexohen nëpër dokumentet
epigrafike të Ilirisë, të Etrurisë dhe të Portugalit të jugut.
Pra në gjuhën:

ILIRE: ÇESHME
ETRUSKE: ÇESHME
SHQIPE: ÇESHME
TURKE: ÇESHME
528
 Asnjë gjuhë tjetër nuk e përdor këtë fjalë: as
greqishtja, as arabishtja, as sanskritishtja dhe as gjuhët
neo-latine ose anglo-saksone. Nga ana tjetër, edhe fjalët e
lartpërmendura, d.m.th. SHI, UJ, URË, nuk i gjejmë as në
greqishte, gjuhë që flitet në një truall aq afër Vendit tonë.
Prandaj, mos ta fyejmë gjuhën e të parëve tanë, duke e
varfëruar atë, me gjasme huazimet nga gjuhë të tjera që
nuk janc aspak të vërteta.
Mbishkrimi etrusk i Volterra-s gdhendur mbi gurë,
është një dokument epigrafik me rëndësi të veçantë,
meqë, në kundërshtim me shumicën dërmuese të
epitafëve të tjerë, me përmbajtje kozmogonike, ky i fundit
na dëshmon një teknologji të përparuar. Dokumente të
tilla janë shumë të rralla dhe ne mund të krenohemi se ky
mbishkrim lexohet vetëm me anën e gjuhës sonë.
Deri këtu analizuam vetëm disa fjalë të kubit të
Volterra-s, nga më kryesoret. Çdokush që e flet shqipen,
është në gjendje ta vërtetojë personalisht pjesën tjetër të
mbishkrimit.
Tashti të kthehemi përsëri në qytetin VITERBO të
Lacio-s, ku lexuam mbishkrimin me fjalën "CAE"
"KIAE". Atje, kësaj here nuk do të kemi të bëjmë me lot,
por me tri fjalë të rëndësishme në gjuhën tonë: "SHI"
"MATHI" dhe "MASH". Ky mbishkrim paraqitet i
shkrojtur nga e majta në të djathtë, gjë që dëshmon se i
përket një periudhe shumë më të mëvonshme se ai i
Volterra-s, ashtu si edhe ai me fjalën KAIE, të cilët
lexohen në formën më të lashtë, nga e djathta në të majtë.
Ja si na paraqitet ky dokument:

529
 PELL-ETR SHQIP ITALISHT ANGLISHT

0(^1= THMI T'MIA Ai inici To iny

flfflQI/) = ARATHIA ARATIMI coltivazioni farm
FELA FALI dona bestoxv
FfM)M= VESHNA VRESHNA vignc vines
Ml = SHI SHI pioggia rain
fl= A A c and
MATHI MADHI grande a large
H fl M = MASH MASHË granaio granary.

"Aratimeve të mia fali (o ZOT) vreshta, shi edhe

mash gruri të madh".

Këtu hasim përsëri me fjalën "SHI", që lexuam mbi

gurin e Volterra-s, fjalën FELA, e cila sot shqiptohet
FALI, me MATH, sot: MADHI dhe MASH ose
MASHËNA, vendi ku ruhet gruri dhe të korrat e tjera.
Është interesant të nënvizohet se fjala "MATHI",
sot MADHI, nga etruskishtja ka kaluar në latinishte
MAGNUS, dhe në gjuhë të tjera në veri të Evropës. Ta
shqyrtojmë:

PEL-ILIRO-ETRUSK: "Math"
SHQIP: "Madh"
LATLNISHT: "Magnus"
ITALISHT: "Magno"
FRENGJISHT: "Magnum"
ANGLISHT: "Magnum".
GREQISHT: "Megalos"
KENEZISHT: "D...de" (made-madhe?)
SANSKRITISHT: "MAHAT" (të ma-d-hat? Zhduket
shkronja "D"?)
RUMANISHT: "MARE"

530
 Fjalën MADHI, në formën e shkallës më të lartë,
MADNOIA, e gjejmë mbi një gur të vendosur në murin e
hyrjes të Universitetit të qytetit Peruxhia, në këtë formë:

fX loVOfl M
3734
PELL-ETR SHQIP ITALISHT ANGLISHT

AVLE AVLLI Nell'avcllo Into thc grave

IJ^Z = SCEL SHKELI scese descendcd
MADNOIA MADHNIA il Grandissimo thc Greatest
373J= LEYE LEJE permesso permission
fi(3 = DA DHA diede gavc.

"Në avlli shkeli, zbriti, meqë MADHNIA (i Madhi

Zot) i dha leje".

531
 GJENITË DHE GJUHA

EVOLUIMI BIOLOGJIK
DHE EVOLUIMI GJUHËSOR

Në vitin 1996, Luigi Luca CAVALLI-SFORZA, i

cili ka cihënë mësime në Universitetet Cambridge, Parma,
Pavia, dhe tashti është Profesor i gjenetikës në
Universitetin Stanford të Kalifornisë, rishtazi botoi një
libër shumë interesant, sidomos nga pikëpamja gjuhësore,
përsa i përket studimit që jam duke bërë. Ky libër me
titull; "GENI, POPOLI E LINGUE" (Adelphi, 1996), më
bëri të kuptoj jo vetëm se gjuhësia studiohet me anë të
biologjisë, por në veçanti më bindi se rrezatimi i kulturës
ka hyrë në përmasat e viteve 2000.
Në faqen 226, Cavalli-Sforza bën këtë pyetje:
"Pse është e ligjshme të mendojmë se ka mundësi të
bëhet një krahasim bazor midis evoluimit biologjik dhe
atij gjuhësor?"
Duke e përmbledhur me pak fjalë mendimin e tij,
arrihet në përfundim se ka analogji të rëndësishme midis
evoluimit të gjenit edhe të gjuhëve. Përsa i përket gjenit,
është vërtetuar se atij i duhet një hapësirë kohe shumë të
madhe, duke kaluar nga një individ në tjetrin e
gjeneratave pasardhëse për t'i gjetur karakteristikat e
njëjta në të gjithë pjesëtarët e popullsisë, meqë
GENOMA, pasuria trashëguese, gjenet, shumë e fshehur
dhe e mbrojtur nga influencat e jashtme. GENOMA

532
 trashëgohet vetëm nga prindërit tek fëmijët, kurse
ndryshimet e gjuhës janë shumë më të shpejta se sa ato të
biologjisë dhe mund të kalojnë nga një individ në tjetrin,
pa pasur midis tyre asnjë formë trashëgimie. Prandaj
kuptohet lehtësisht përse gjuhët mund të ndryshojnë
shumë më shpejt se genomat. Në fakt, nëse një fjalë, ose
një grup fjalësh kanë mundësi të mbijetojnë njëmijë vjet,
gjeneza mund të mbesë e pandryshuar gjatë miliona ose
miliarda vjetësh.
Cavalli-Sforza e mbështet tezën se të gjitha gjuhët
moderne kanë përbërje strukturale pak a shumë të
barazueshme dhe, nga ky parim nuk përjashtohen gjuhët e
grupeve etnike që jetojnë në një përmasë ekonomike
"primitive", por gjuha e tyre, shkruan ai, nuk është aspak
më "primitive" se gjuhët tona.
Në faqen 234 të të njëjtit vëllim, po citoj një kalesë
fort interesante, që e mbështet tezën që kam paraqitur
gjatë këtyre njëzet viteve të fundit:
"Eshtë ndoshta diçka e jashtëzakonshme se, me
gjithë ndryshimet që ka pësuar gjenetika dhe gjuhësia, të
ketë mundësi ende sot, në mozaikën e gjenetikës dhe të
gjuhësisë së botës moderne, për ndërtimin e një druri
gjenealogjik përsa i përket dy evoluimeve".
Në përmasën e këtij citimi, mund të nënvizohet me
të drejtë pjesa ku Cavalli-Sforza përmend tezën e dy
autorëve: ERIC MINCH dhe ALBERTO PIAZZA, të cilët
kanë vizatuar një përmbledhje, ose dru gjenealogjik të
formimit të gjuhëve indoevropiane ku, në fillim të
grafikës gjendet gjuha shqipe. Mandej, me radhë vijnë
gjuha armene, ajo greke, keltike, baltike, sllave,
gjermanike, italike, indiane dhe iranike.
Përpara se ta paraqesim grafikën me prejardhjet
gjuhësore, të ndalemi për disa komente.

533
 1) Vizatimi paraqitet me gjuhën "ALBANESE", si
fillimi i të folmeve, nga ku kanë shpërthyer gjuhët e tjera.
Unë do ta quaja Pellazgo-Ilirishte, meqë fjala "Albanese"
nuk ekzistonte, por duket se në studimet e tyre ata u
bazuan mbi emrat që përdoren sot: emra aktualë për
shprehje teknologjike moderne:
2) Edhe fjala "ÇELTË" (gjyrë e çeltë) e ka kuptimin
vetëm në gjuhën shqipe, ashtu si edhe "BALTA"
(Baltike). Sa për emrat e tjerë, t’i mënjanojmë tash për
tash, meqë nuk kam dokumentime të mjaftueshme për
transformimin e tyre.
Në faqen 244 të veprës: "GENI, POPOLI E
LINGUE" të autorit L.L. Cavalli-Sforza, mund të vështro-
het ky vizatim interesat nga pikëpamja e prejardhjes së
gjuhëve:

Shqip Armen Grek Çeltik Baltik Sllav Gjerman Itali Indian Iranik

Cavalli-Sforza shkruan se me 1863, linguisti

gjerman AUGUST SCHLEICHER botoi një dru të
gjuhëve indo-evropiane që u afrohet shumë atyre të
sotmeve. Por në atë kohë, shkruan ai, mungonin metodat

534
sasiore, të aplikimeve biologjike, të cilat u zbuluan shumë
më vonë, në mesin e dytë të shekullit tonë. Ka mundësi që
Schleicher të jetë influencuar nga shkallëzimet e
ndryshme të CHARLES DARWIN-it, për ta shpjeguar
teorinë e origjinës së organizmave.

DARWIN, në veprën e tij: "ORIGJINA E FARAVE

NJERËZORE"; në kapitullin XIV, botuar me 1859,
shkruan:
"Po të njihej druri biologjik i grupeve të fiseve të
ndryshme të njerëzve, do të ishte e mundur të njihej edhe
ai i gjuhëve".

Sidoqoftë, druri gjenealogjik paraqitur nga AU-

GUST SCHLEICHER, në përmbajtje, nuk ndryshon tepër
535
 nga grafika e ALBERTO PIAZZA-s dhe ERIC MINCH.
Vetëm se na paraqitet me veshje më të përsosur si nga
pikëpamja gjuhësore, ashtu edhe nga pikëpamja estetike.
Mbi këtë dru të bukur, lulëzojnë gjuhë të ndryshme
dhe ne jemi ndoshta në gjendje t'i kuptojmë ato dhe në
njëfarë mënyre t’i përvetësojmë, poqe se u kushtojmë
atyre pak vëmendje.
Ndoshta SCHLEICHER është frymëzuar nga shkri-
met e DARWIN-it, por mund edhe të ketë patur një intuitë
të vetën, si ndodh shpesh në zbulimet e rëndësishme
shkencore. Ja si paraqitet druri gjenealogjik i linguistit
gjerman A. SCHLEICHER, zbuluar nga Prof. Skender
RIZAJ, i Universitetit të Prishtinës.
Por kjo provë u bë për herë ta parë në vitin 1988,
kurse analiza e parë sasiore e plotë e gjasimeve midis
gjuhëve indoevropiane u krye më 1992 nga statistiku J. B.
KRUSKAL e nga gjuhëtarët J. DYEN dhe P. BLACK.
Në faqen 209 bëhet fjalë për "protogjuhët" dhe në
atë përmasë citohet gjuha shqipe dhe, në njëfarë mënyre
edhe gjuha greke, meqë disa linguistë janë të bindur se,
para se të vendoset fisëria midis grupeve gjuhësore, të
grupeve familjare ose nënfamiljare, do të ishte mirë të
ndërtohej "protogjuha" që do të thotë fjalët e gjuhës së
përbashkët në origjinë.
Në kapitujt e mëparshëm unë i shtrova disa fjalë të
përbashkëta në gjuhët e ndryshme, të cilat kanë të njëjtin
kuptim. Gjatë këtij studimi do të përmendim shumë e
shumë të tjera, në mënyrë që të sqarohet sa më mirë
problemi i monogjenezës së gjuhëve, pa pasur pretendime
për zbulimin e glotokronologjisë së tyre, me prejardhje
disa miliona vjetësh ose me ndërmjetësinë e "DNA"-se
ashtu si edhe të metodave të tjera. Në këtë fazë të
studimit, besoj se kemi nevojë për nja 20 fjalorë, për

536
njohjen e autorëve klasikë ashtu si dhe të tjerëve gjatë
shekujve, por sidomos për shumë, shumë arsyetim, ashtu
si edhe shumë intuitë, intuitë të madhe. Intuitë që, pa
dyshim e kanë të gjithë autorët që merren me gjuhësi, e
cila kuptohet nga mundimet që ata bëjnë për t'ia arritur
qëllimit. Të tjerët mundohen me ndihmën e alkimirave
shkencore të koklavitura të çdo lloji dhe, duke mos qenë
në gjendje ta zgjidhin problemin me forma të sofistikuara,
më në fund e përfundojnë me përgjithësime të pakup-
tueshme.
Cavalli-Sforza, në f. 215 të veprës së sipërcituar
shkruan:
"Megjithëse nuk gjendet ende një dru evolutiv i
përsosur i familjeve gjuhësore, megithatë, jemi në
gjendje, që tani, ta barazojmë drurin gjenetik me anë të të
dhënave që njihen në drurin e linguistikës. A ka gjasime?
Mund të vërehet se, megjithëse druri i gjuhëve nuk
është i përplotë, por gjasimet midis gjuhëve bëjnë, pa
dyshim, përshtypje. të madhe".
Midis autorëve të ndryshëm që përmenda më lart,
në vëllimin e Cavalli-Sforzës gjejmë edhe dy prej tyre të
cilët, me vendosmëri e kanë përkrahur tezën e monogje-
nezës së gjuhëve. Njëri është Sir William Jones dhe tjetri
Prof. Colin Renfrew.
Ky i fundit, në fillim e mbrojti tezën se të gjitha
gjuhët moderne indoevropiane kanë një prejardhje të
përbashkët nga Turqia. Por, si ALBANIA, edhe TURQIA
në vetvete nuk kishte kuptim në periudhat e lashtësisë,
meqë turqit arritën në ato troje në shek. XI dhe me 1453 e
zaptuan Stambollin. Prandaj, kur ai përmend Turqinë, nuk
ka dyshim se ka njëfarsoj dijenie për fiset e ndryshme të
Pellazgëve, si Trojanët, Hititët, Dardanët etj. të cilët
banuan në ato troje historike, duke zhvilluar dhe përhapur
një kulturë shumë të lulëzuar.
537
 Renfrew cakton edhe datën e rrezatimit të
popullsive që flasin gjuhë indoevropiane dhe e vendos atë
me 7000-7500 p.K.
Kjo teori bëri mjaft rrëmujë në botën shkencore,
shkruan Cavalli-Sforza dhe u ndesh me ato të Marija
Gimbutas-it, e cila përkrah origjinën Kurgan të
indoevropianëve me një datë të caktuar prej 6000 vjetësh.
Personalisht, unë jam i një mendimi me Cavalli-
Sforzën, i cili nuk e pranon datën e origjinës së gjuhëve
indoevropiane caktuar me anë të glotokronologjisë.
Popujt lëvizin vazhdimisht, nga një anë në tjetrën të botës,
atje ku gjejnë mënyra jetese më të përshtatshme, prandaj,
besoj se nuk gaboj kur them se lëvizja e popullsive është
njëfarsoj motu perpetuo, njësoj si valët e detit, që nuk ka
asnjë mundësi t'i jipet emri një vale a një tjetre. Prejardhja
e populllsive nga një vend a nga një tjetër më kujton vitin
1978, kur në Bogota të Kolombisë po bëja gërmime mbi
qytetërimin parakolombian ÇIBÇA. Një autor përkrahte
me vendosmëri, në veprën e tij prej mëse 500 faqesh, se
popullsirat ÇFBÇA kishin ardhur nga ngushtica e
Beringut, kurse një tjetër autor, me të njëjtën vendosmëri
caktonte prejardhjen e tyre nga Polinesia. Si njëri ashtu
edhe tjetri, pa dyshim, kishin të drejtë, meqë ato popullsi
do të kenë ardhur si nga ngushtica e Beringut, ashtu si
edhe nga Polinesia.
Sidoqoftë, një pikë mbetet kryesore dhe e
pakundërshtueshme:
"Alfabetin fonetik e kanë zbuluar Pellazgët dhe e
kanë përhapur në vendet e ndryshme të botës ku ata kanë
arritur me anijet e tyre të shpejta dhe të përsosura".
Nuk ka asnjë dyshim se evoluimi i gjuhëve është
argument me interes jashtëzakonisht të madh. Ajo ka
mundësi të pasurohet edhe pa ndërmjetësinë e shkrimit,
në formë kulture gojëdhanash, trashëguar brez pas brezi.

538
Por vetëm shkrimi e ka mundësinë t'i japë gjuhës një
përmasë kulture me shkallëzime të shumanshme dhe të
shpejtuara. Falë shkrimit, shkencëtarët e viteve '90 kanë
arritur të bëjnë zbulime të shumta, duke u mbështetur mbi
gjenetikën, mbi DNA-në dhe mbi biologjinë. Evokiimi
kulturor është pasojë e mbledhjes së informimeve
gjithmonë më të reja me ndërmjetësinë e librave, ku
materializohen gjithë teknologjitë moderne:
Në vëllimin "GENI, POPOLI E LENGUE", (f. 253)
autori shkruan:
"Kultura i ngjan pasurisë gjenetike meqë, si në
njërën ashtu edhe në tjetrën ndodh një kalesë njoftimesh
nga një gjeneratë në tjetrën. Genoma trasmetohet me anë
të dyfishimit të DNA-së; informimi kulturor kalon nga
qelizat nervore të trurit të një individi në atë të një tjetri".

539
 NGA ILIRISHTJA NË SHQIP

PËRMBLEDHJE HISTORIKE PËR TA KUPTUAR

MISTERIN E MBIJETESËS SË GJUHËS

Gjuha është baza e kulturës për mbarë njerëzinë,

është përtërim biologjik dhe evoluim, meqë bazat anato-
mike dhe fiziologjike që e realizojnë atë, janë zhvilluar
nga pikëpamja gjenetike, me përzgjedhje natyrore. Gjuha
është edhe mjeti kryesor i kulturës. Pa dyshim, kultura
është një pasuri gjenetike, e cila zhvillohet me kalesën e
informimeve nga një gjeneratë në tjetrën.
Në kapitujt e mëparshëm kemi nënvizuar se
biologët mbështesin tezën se "GENOMA" transmetohet
ndërmjet dyfishimit të DNA-së, duke bërë në mënyrë që
informimi kulturor të kalojë nga qelizat nervore të trurit të
një individi në atë të tjetrit.
Në kapitujt e mëparshëm kemi mundur të
vërtetojmë se, me ndërmjetësinë e gjuhës SHQIPE, fjalë
që ka të bëjë me SHQIPTIM dhe jo me SHQIPONJË,
mund të interpretohen dokumentet epigrafike Euro-
Mesdhetare. Kemi iexuar dhe komentuar disa mbish-
krime, ashtu si edhe fjalë të veçuara, që përdoren në një
hapësirë gjeografike shumë të madhe.
Tani, nuk mund t'i shmangemi një pyetjeje: pse
gjuha e Pellazgëve, të pasardhësve të tyre Ilirë dhe
Etruskë ka mbijetuar posaçërisht në SHQIP? Përgjigja
mund të ishte thjeshtësisht: nga shkaku i transmetimit të
gjeneve nga një gjeneratë në tjetrën. Por tani, kemi të
540
drejtë që përsëri t'i bëjmë vetes një pyetje tjetër: por për
çfarë arsyeje etruskishtja u zhduk krejtësisht dhe ilirishtja
mbijetoi? Pyetje fort e ligjshme: etruskishtja i dha shtytjen
kulturës latine dhe "gjenet" e saj pësuan një ndryshim të
madh, kurse ilirishtja, mbas rrezatimeve të para, u mbyll
në vetvete, nën shtytjen e zaptuesve nga jashtë, e mbrojtur
nga male të pakapërcyeshine, pa patur mundësi për
ndryshime evolutive të shumta. Ka mbijetuar, duke e
ngrirë kulturën e vet, ndryshe nga kulturat e tjera që u
shteruan krejtësisht.
Më sipër vërtetuam se "GJENET" e gjuhës mund
edhe të ndryshojnë shumë shpejt, kurse "GENOMA"
kërkon më shumë kohë. Ndoshta kjo mund edhe të jetë
shpjegim i mjaftueshëm.
Kulturën e marrim nga të tjerët, për t'ia kaluar edhe
ne të tjerëve. Por, mbas zbulimit të shkrimit, kultura
merret drejtpërsëdrejti edhe nga njerëzit që kanë jetuar
shumë shekuj para nesh. Iliria pati një zhvillim të madh
kulturor, falë alfabetit fonetik zbuluar nga Pellazgët, që e
përmirësuan dhe e përhapën nxënësit e tyre Grekë,
mandej në Iliri çdo gjë u mbyll si brenda një guacke, nga
shkaku i dyndjeve të vazhdueshme, dyndje që kanë
mundur t'ia ndryshojnë karakteristikat gjeografike, por ia
kanë ruajtur, si vetëmbrojtje të ligjshme, të folmen e
lashtë të të parëve të tyre Pellazgo-IIire.
Këto pak arsyetime, shpresoj se do të na ndihmojnë
ta kuptojmë më mirë misterin e mbijetesës së gjuhës
shqipe gjatë mijëra vjetësh, gjuhë që ka pësuar ndryshimet
që i kërkon nevoja e këmbimit të kohës dhe të mbijetesës.
Tani, për të qenë në gjendje ta kuptojmë sa më mirë
misterin e mbijetesës së kësaj gjuhe, të përpiqemi të
bëjmë një përmbledhje të shpejtë të historisë së saj gjatë
tremijë viteve të fundit.
541
 Kur mendoj për Shqipërinë e sotme, atë Shqipëri në
shkallë aq të zvogëluar, më kujtohet një fjalë e urtë e
poetit të madh indian R. TAGORE:
"Yjet niik kanë turp të duken si xixëllonja".
Kjo gjë ndodh duke e barazuar Ilirinë e madhe dhe
të zhvilluar, me Shqipërinë e vogël të sotme, të copëtuar,
të plaçkitur, të lënduar edhe nga ngjarjet e pesëdhjetë
viteve të fundit të një komunizmi të pamëshirshëm, që
përdori çdo formë dhune, për ta ndryshuar nacionalizmin
në internacionalizëm dhe për të zhdukur çdolloj
qytetërimi të mëparshëm. Vite të pafund që dua t'i harroj,
sidomos gjatë këtij studimi. Është më me vend të bëhet
një pamje e përgjithshme historike e Shqipërisë gjatë
shekujve, për t'i përvetësuar sa më mirë karakteristikat
kryesore të saja.
Iliria e lashtë, me prejardhje Pellazgjike, ishte vendi
i njerëzve të lirë ("i lir"), e cila shtrihej gjatë Ballkanit
Perëndimor. Përbëhej nga një shoqëri fisore e zhvilluar,
me një mbret të vetëm për gjithë Ilirinë. Do të përmend
vetëm tre të fundit të këtij vendi që, mbasi arriti majën e
qytetërimit, më të shquarën e asaj kohe, me shkolla të
përpikëta, ku u arsimuan njerëzit më të rëndësishëm,
mandej, si ndodh për të gjitha gjërat e kësaj bote, edhe për
Ilirinë filloi dekadenca.
MBRETI GLAUKO e ngriti Ilirinë në një nga
nivelet më të larta nga çdo pikëpamje dhe Vendi gëzoi
tetëdhjetë vjetë paqë dhe mirëqenie. Pasardhësi i tij,
MBRETI AGRON, kishte ambicje ushtarake dhe nga sa
na tregon STRABON-i, ai e bëri Ilirinë aq të fortë nga
pikëpamja ushtarake, sa nuk e kishte bërë asnjëri prej
para-ardhësve të tij. Ndoshta ai kishte frikë nga një
pushtet i ri në Mesdhe që, sa po shkonte dhe po rritej,
duke gëlltitur trojet rreth e përqark. Roma aso kohe ishte
542
duke bërë luftat PUNIKE, por nuk i hiqte sytë nga një
vend aq i zhvilluar si Iliria. Megjithatë, deri këtu nuk
ndodhi asgjë e keqe midis dy fqinjëve. Por kur Mbreti
Agron vdiq, e veja e tij, Mbretëresha TEUTA hipi mbi
fronin e Ilirisë. Ajo ishte një grua energjike dhe bëri
reforma të shumta, të cilat nuk i pëlqyen Romës. Për më
shumë, ashtu si Greqia, edhe Roma nuk e konsideronte
gruan të barabartë me burrin, prandaj e morën Teutën me
sy të keq dhe e quajtën "Mbretëresha histerike". Kështu
filluan intrigat politike, diplomatike dhe, më në fund, me
229 para K. Roma e sulmoi Ilirinë me forca ushtarake të
mëdha dhe, mbas një ndeshjeje të përgjakshme, vendosën
të bëjnë armëpushim. I leverdiste Romës ky armëpushim,
meqë ishte e zënë me luftërat Punike. Por i leverdiste edhe
Ilirisë për t'u riorganizuar më mirë.
Mbretëresha TEUTA vrau veten nga dëshpërimi i
një armëpushimi që ajo e konsideroi të turpshëm. U
zëvendësua nga MBRETI GENCI, i cili ishte një politikan
i vlefshëm, diplomat i shquar ashtu si edhe naturalist. Ai
zbuloi cilësitë terapeutike të bareve dhe veçanërisht të
"sanës", të cilën e quajtën GENCIANA, për nder të
zbuluesit të këtij bari të vlefshëm.
GENCI vendosi që kryeqyteti i ri i Ilirisë të bëhej
Shkodra, larg nga bregdetet e vendit nën njëfarësoj
sundimi Romak dhe u kërkoi qyteteve-shtet të Ilirisë që,
tash e tutje, monedhat të priteshin vetëm në Shkodër.
Fatkeqësisht, nuk gjeti përkrahjen e duhur për këtë
politikë të re të Ilirisë, meqë disa nga qytetet-shtete nuk e
pranuan këtë politikë monetare të re të Gencit dhe
vazhduan t'i prisnin monedhat çdonjëri për veten e vet.
Kështu, politika e Gencit u gjymtua dhe Roma përfitoi,
duke e sulmuar atë dy herë të tjera dhe, më fund e zaptoi
në vitin 168 p. K. mbas 61 vjet luftë.
543
 Roma, për ta siguruar sundimin e saj mbi gjithë
Ilirinë, e ndau atë në tri krahina dhe, megjithëse i
respektoi traditat e vendit, u bë shkak i përçarjes dhe
shkatërrimit të një kulture të madhe!
Kultura e të mundurve shkatërrohet nga fituesit.
Vetëm "toka nënë” është në gjendje t'i ruajë në gjirin e
vet, deri sa të mundet, ato mbeturina arkeoiogjike dhe
epigrafike, të cilat do të dëshmojnë një ditë, mbi atë
lulëzim të madh të kohëve të kaluara. Eksperienca na
mëson se kur një qytetërim shkatërrohet nga një tjetër, në
fillim eksporton "kulturën", duke i dërguar mendjet më të
zhvilluara në hapësirat e fituesit, por më vonë nuk i
mbetet tjetër gjë veçse eksportimi i "krahëve” për punë të
rëndë dhe të pamëshirshme.
Sidoqoftë, edhe mbas zaptimit, shkollat e Ilirisë ua
ndriçuan mendjen shumë personaliteteve të Romës. Nga
më të rëndësishmit mund të citohet JUL ÇEZARI, i cili u
formua në shkollat e Durrësit, si e tregon ai vetë në veprën
e tij "DE BELLO CIVILI". Bukuria e Durrësit e asaj kohe
frymëzoi CICERONLN, i cili e cilësoi atë qytet të theme-
luar prej fisit Ilir "DORE" me shprehjen e mirënjohur:
"MIRABILIS URBS", (qytet i mrekullueshëm), diçka e
pabesueshme për një qytetar krenar romak, për të cilin
shprehja "URBE", përdorej vetëm për Romën dhe për
asnjë tjetër qytet.
Një tjetër personalitet i madh i Romës që ka
studiuar në shkollat e Ilirisë e pikërisht në qytetin-shtet të
Apollonisë, është AUGUSTI, i cili e deshi atë vend gjatë
gjithë jetës së tij.
Sidoqoftë, Iliria i dha Romës e Bizantit disa peran-
dorë, midis të cilëve mund të përmendim: AURELIANI,
(214-275), me titull: "Restitutor Orbis". DIOKLECIANI
(255-313), KOSTANTINI I MADH (274-337), JUSTINI
544
 I PARË (450-528), JUSTINIANI I MADH (482-565),
JUSTINII DYTË (vdiq me 578).
Ngjarje të ndryshme tragjike pësuan ato troje deri sa
arritën kulmin e fatkeqësisë me zaptimin Osman, zaptim
që do të zgjatej për pesë shekuj. Një vezullim lavdie e pati
Shqipëria nga viti 1443 më 1479, me heroin kombëtar
GJERGJ KASTRIOTI SKENDERBEU, i cili mblodhi
gjithë krerët e Shqipërisë dhe së bashku e mbajtën të lirë
Shqipërinë për më shumë se një çerek shekulli, duke
përballuar në rnënyrë fitimtare, me forca të pabarabarta,
ushtrinë më të fortë të asaj kohe. Gjergj Kastrioti vdiq nga
malaria me 1468, por në valët e tij fitimtare, të tjerët
mundën të durojnë akoma njëmbëdhjetë vjetë, kur, së
fundi u dorëzua edhe qëndresa e fundit e rezistencës
Shqiptare, kështjella e Shkodrës. Ata që mundën të
shpëtojnë, vajtën në Venedik, ku themeluan një shkollë
shqipe, një spital dhe një shtypshkronjë.
Me 1480, mbas zaptimit të Shqipërisë, ushtria
Osmane u drejtua nga Italia, dhe zbriti në Otranto, ku u
mund dhe u shty përtej Adriatikut. Midis atyre që luftuan
në Otronto kishte edhe një grup shqiptarësh, me në krye
1 GJONIN, birin e Skënderbeut.
Italia shpëtoi, por Shqipërisë së shtypur nuk i mbeti
gjë tjetër, përveç eksportimit të njerëzve më të shquar,
duke i dhënë Perandorisë Osmane 36 VIZIRË (Krye
Ministër).
Më në fund, më 1912, Shqipëria e fitoi përsëri lirinë
e vet, me në krye demokratin e madh ISMAEL QEMAL
VLORËN dhe Vendi filloi t'i shërojë plagët e tija
shumëshekullore.
U hap një periudhë me ngjarje të rëndësishme që e
ndiqnin njera-tjetrën me vrull të madh dhe Shqipëria
ndryshonte pozitivisht nga një ditë në tjetrën. Ishte
545
formuar një kulturë multi-disiplinare falë studentëve të
ndryshëm që kishin mbaruar nëpër universitetet e vendeve
Evropiane. Urdhri i ditës ishte; "emancipimi i gruas",
meqë një grua e prapambetur rrit fëmijë të prapambetur.
Në këtë pikë të ndryshimeve të mëdha dëshiroj të
flas për eksperiencat e mia, në mënyrë që të kuptohet sa
më mirë, mënyra e arsimimit të vajzave në Shqipëri. Gjatë
viteve të para të jetës sime, kisha mësuar shqipen, turqish-
ten, frengjishten dhe greqishten moderne. Në moshën
pesë vjeç e gjysmë, më dërguan në një institut privat,
shkolla e QIRIAZIT, ose e DAKOS, nja 15 km. larg Tira-
nës, ku mësova italishten dhe anglishten. Ishte e dety-
rueshme për ne fëmijtë të loznim plot një jave, duke folur
vetëm me një nga gjuhët që mësonim: frengjisht, anglisht,
italisht, por, më në fund vinte edhe java e së folmes shqip:
e mbaj mend akoma gëzimin që kishim gjatë asaj jave,
kur mund të shpreheshim lirisht në gjuhën tonë!
Kalova plot pesë vjet në këtë shkollë, derisa Qeveria
vendosi t'i shtetëzojë shkollat në Shqipëri, kështu vajta në
liceun klasik të Tiranës.
Ndërkohë, një tjetër fatkeqësi pësoi Shqipëria:
zaptimi fashist. Ishte diçka e tmerrshme: sikur të të dalë
përpara një prag, kur po shkon me vrapin e 150 km. me
automobil!
Më mirë mos ta kujtoj fare atë periudhë që, si
reagim, solli në Shqipëri një komunizëm nga më të egrët
që mund të mendojë njeriu, komunizëm që zgjati për plot
gjysëm shekull!
Tani, më në fund, Shqipëria mundi dhe diti të
zgjedhi demokracinë që, midis vështirësirash të shumë-
llojshme, po e vë në këmbë Vendin, duke ia fituar të
drejtën e një vendi në Evropë.

546
 Vend që i takon, që nga Koha e Ilirisë së madhe dhe
të përparuar që qe e zonja të rrezatojë gjithkund kulturën
e saj të ndriçuar, me prejardhje pellazgjike.
Shpresoj se ia arrita qëllimit të vë në dritë, së pakut,
një xixëll mbi Ilirinë dhe në trashëgimtaren e saj fare të
vockël, Shqipërinë, veçanërisht për ata që nuk kanë patur
mundësinë të njohin as ekzistencën e Vendit tonë që,
fatkeqësisht mbeti i fshehur nga sytë e botës së qytetëruar
gjatë këtyre pesëdhjetë viteve të fundit, kur në botë u bënë
zbulime shkencore të shumanshme.
Oh! Sa më tepër që e thellon njeriu një studim, aq
më shumë e kupton se është vetëm një fillestar. Unë,
mbas njëzet vjet studimesh, e ndiej veten vetëm si një
fillestar, përballë gjërave të reja që po zbulohen dhe që do
ta vazhdojnë hovin në shekujt e ardhshëm, me anë të
biologjisë dhe të metodës të "Karbonit 14", ashtu si edhe
të sistemit të "Racimixacionit", sistem në gjendje të
zbulojë moshën e reperteve arkeologjike.
Ne mund të bëjmë vetëm atë që na vjen prej dore,
duke përdorur mjetet shkencore më të përparuara të kohës
sonë, me bindje të fortë se: "GUR, GUR, BËHET MUR",
dhe duke u përpjekur t’i shtojmë sa më shumë GURË,
KËSHTJELLËS që do të ngrihet në shekujt e ardhshëm.
Në të vërtetë, sekreti i jetës nuk qëndron në faktin që ne të
bëjmë atë që duam, por pa dyshim, ta duam me forcë të
pamposhtur atë që bëjmë. Vetëm me dashuri të madhe
dhe sakrifica të shumta, në rrymën e shekujve, do të
mbesë ajo hulli e vogël drite të zbulimeve tona.
Në këtë studim kemi zbuluar mjaft fjalë të
përbashkëta të kulturave tona euro-mesdhetare, po ashtu
si edhe të kulturave të Lindjes së Largët. Nuk ka dyshim
se çdonjëra prej këtyre fjalëve nuk mund të ketë kaluar
nga qelizat nervore të një individi në atë të tjetrit, si u
547
tregua më sipër. Përsa e madhe qoftë dashuria jonë për
punën që po kryejmë, tashti na duhet t'ia bëjmë vetes një
pyetje: pra, nëse kalesa e kulturës nuk ka kaluar
drejtpërsëdrejti, atëhere si mund të shpjegohet afiniteti
gjuhësor, sidomos afiniteti filozofik në një hapësirë
gjeografike aq të madhe si është ajo midis Kinës dhe
Evropës?

LEONARDO DA VLNÇI shkruan:

"Rruzulli është makrokozmos dhe njeriu mikrokoz-
mos, prandaj ai i ka të gjitha mundësitë t'i përvetësojë
nga vetë Rruzulli shkencat dhe dituritë".
Duke marrë parasysh këtë parim të Leonardit, mund
edhe të arrihet t'i jepet një shpjegim ndajafërsisë midis
filozofisë së Pitagorës që ishte përgatitur mc njohuritë e
THOTIT të MADH dhe të filozofisë së LAO TSE-ut,
bashkëkohor i tij, i shkolluar në Kinë.
Simbas disa studiuesve, "Parimi Qiellor" i LAO
TSE-ut, mund të jetë një përshtatje kineze e doktrinave
indiane. Për më shumë, në frymëzimet e tij kozmike u
vërtetokan xixëllime të mendimit të Pitagorës.
Përgjigja që mund t'i jipet këtij fenomeni, d.m.th.
ndajafërsisë filozofike të të dy mendjeve aq larg gjeogra-
fikisht midis tyre dhe pa asnjë mundësi marrëveshjeje me
njëri-tjetrin, mund të ketë qenë ai xixëllim që përve-
tësohet drejtpërsëdrejti nga shkenca e dituria e mbarë
Rruzullit, ashtu si mund të ketë ndodhur e njëjta gjë edhe
në përshtatjet kineze me doktrinat indiane.
Në pavetëdishmërinë e njeriut ndodhen vibracione
misterioze të arritura nga eksperienca të mëparshme dhe
që kushtëzohen dhe shtypen nga faktorë të edukimeve të
paslindjes. Doktrina e SOKRAT-it dhe e PLATON-it
përpiqet t'i nxitojë këto përshtypje për t'i sjellë ato në
548
 sipërfaqe. Nëse mundohemi të përmbledhim esencën e
parimit të niciatorëve të mëdhenj të njerëzisë, arrijmë në
përfundim se, pavarësisht nga largësia gjeografike, men-
dimet e tyre janë të lidhura me ndajafërsi koncepti bazor.
Pra, një mendimtar që gjendet larg ka mundësi të kuven-
dojë në formë telepatike, duke thithur nga ai burim i
pafund i energjisë kozmike që i rregullon parimet
kryesore të jetës.
Nuk është lehtë të arrihen ato skaja majesh, poqe se
mungojnë shtytjet e përshtatshme dhe, nuk ka dyshim se
ashtu si"Parimi Qiellor" i LAO-TSE-ut dhe si doktrina e
SOKRAT-it dhe e PLATON-it janë thelbi i distiluar në
zjarrin e një shpirti të madh hermetik të farkëtuar me
përtëritjen e shkallëzimit shpirtëror të gjithpushtetshëm.
Tani, duke u përpjekur ta lidhim së bashku
mendimin, i cili nuk ka asnjë formë kufiri dhe gjuhën, e
cila ndjek gjurmat evolutive të mendimit, mund edhe të
guxojmë dhe të vërtetojmë mbi vendosjen dhe rrezatimin
e gjenealogjive si ajo e gjenetikës, ashtu dhe si ajo e
gjuhësisë së popujve që duhet të jenë rrezatuar paralelisht
me ndërmjetësinë e migracioneve të pandërprera dhe të
evoluimeve, për të arritur, gjatë miliona vjetësh në format
e ndryshme të shprehjeve të sotme, të cilat, ka mundësi se
do t'i quanim vetëm dialekte në periudhën e të folmeve të
para të njerëzimit.
Oratori i mirënjohur romak, MARCUS FABIUS
QUINTILIANUS, përsëriste me ironi: "Lucus a non
lucendo" ("pyll i shenjtë që nuk ndriçon") duke iu drejtuar
atyre që me kryeneçësi ngulnin këmbë për t'i zbuluar
rrënjët e vështira të fjalëve.
Zbulimi i rrënjës së fjalëve, nëse nga një anë mund
të na duket mundim shterp, por shpesh na ndihmon në

549
hartimin dhe barazimin e fjalëve në gjuhë të ndryshme, si
patëm mundësinë ta vërejmë në kapitujt e mëparshëm.
Relativiteti, pa dyshim, është i ligjshëm edhe në
fushën e gjuhësisë që, në të vërtetë, na detyron për një
kompromis edhe me historinë.
CARL GUSTAV JUNG, në një letër drejtuar mikut
të tij RHINE, shprehet në këtë mënyrë përsa u përket atyre
që e hedhin poshtë me fërtymë çdo lloj zbuiimi të ri:
"HORROR NOVI" (tmerr për gjënë e re) tek njeriu është
aq i madh sa, nga frika se po komprometon zgjutësinë e tij
të ulët, preferon ta quajë të marrosur atë që ia bezdis
shpirtin"!
Fatkeqësisht, ky fenomen ka ekzistuar gjithmonë e
do të vazhdojë deri sa njeriu ta ketë kuptuar se çdo
zbulim, edhe më i ndriçuar, deri tek ata të LEONARDO
DA VINCIT, do të jetë vetëm një zbulim paraprak i atyre
që do të bëhen në shekujt e ardhshëm. Përsa i përket këtij
fenomeni, është e rastit dhe interesant një fjalë e urtë e
filozofit francez FRANÇOIS MARIE DE VOLTAIRE:
"Je në partage pas vos opinions, mais je me batterai
pour que vous puissiez les exprimer".
(Nuk jam i një mendimi me ju, por do të luftoj me
çdo mjet që të mund t'i shprehni ato).
Le ta mbarojmë këtë kapitull me një shtambë vere
shumë të bukur që gjendet në Muzeun Arkeologjik të
Vatikani-t dhe përmban një mbishkrim URIMI për të
gjithë ata që e lexojnë. Mbishkrimi mbi anforë paraqitet i
shkrojtur nga e djathta në të majtë, prandaj i përket, një
hapësire kohe shumë të lashtë:

550
 '..i:
f
Sj
.
v'l'■ .
■■ ■

-
■ •. ./;••• J
' ■ -■ <

5Y/WIWIW
PELL-ETR SHQIP ITALISHT ANGLISHT

fl(l\A4= MIIA MIJA La mia My

RISIA RISIA giovent tu youlh
AKHS TA KESH abbia may you have.

"Të uroj ty që po lexon mbishkrimin mbi anforën e

verës sime, ta ruajsh për gjithmonë rininë tënde, ashtu si
të gjitha risitë e MIJA që janë të përjetshme".

551
 SHËNIME PËR AUTOREN

Nermin Vlora Falaski (Falaschi) lindi në Tiranë më

18 prill 1921. Mësimet e para i mori në Tiranë, në
shkollën “Motrat Qiriazi” dhe më vonë vijoi studimet në
Institutin Femëror të quajtur “Nëna Mbretëreshe". Qysh
në fëmijëri kishte prirje për t’u marrë me krijimtari. Gjatë
shkollës së mesme përktheu mjaft vjersha nga gjuha
frenge dhe italiane në gjuhën shqipe të cilat u emetuan në
emisionet e Radio Tiranës. Pas kryerjes së kësaj shkolle u
martua me diplomatin italian Renzo Falaschi dhe u
vendos në Itali. Atje kreu studimet e larta në qytetin e
Sienës. E paisur me dituri të thella u dha pas krijimtarisë
letrare e shkencore. Zotëron gjuhët e huaja: italisht,
frengjisht, anglisht, spanjisht, turqisht, greqisht etj. Fusha
e veprimtarisë së saj shtrihet në atë letrare, historike,
arkeologjike, linguistike dhe pubiicistike. Me kulturën e
saj të gjerë, ka shkruar dhe botuar rreth 40 libra: vjersha,
ese, romane, udhëpërshkrime dhe studime e hulumtime
gjuhësore. Kontributi i saj është i dukshëm sidomos në
leximin e shkrimeve etruske nëpërmjet gjuhës shqipe.
Përpjekjet e saj të mëdha kanë hedhur dritë mbi lashtësinë
e gjuhës shqipe dhe prejardhjes së saj nga pellazgo-
ilirishtja. Nermin Vlora Falaski - kjo figurë e shquar e
kulturës kombëtare, edhe pse krijoi në gjuhën italiane,
objekt studimi e frymëzimi kanë qenë përherë shqiptarët,
tradita dhe kultura e tyre, lashtësia dhe gjuha e tyre. Vepra
e saj është përkthyer e botuar në vende të ndryshme të
botës. Ajo ka ligjëruar në universitetet më të njohura në
553
 Angli, Portugali, SHBA, Kinë, Kolombi, Çekosllovaki,
Spanjë, Itali dhc Kosovë. Ka një bashkëpunim të gjerë me
gazetat dhe revistat e Italisë, Portugalisë, Francës, SHBA-
së, Anglisë, Spanjës, Kolombisë, Kosovës etj. ku janë
botuar studimet e saja mbi qytetërimet e lashta
mesdhetare, të cilat më vonë i gjejmë të botuara në
vëllime të veçanta. Biografia e saj është botuar në
Enciklopedinë e Madhe të Kembrixhit International
Who’s Who of intellectuals të vitit 1978. Për veprimtarinë
e saj kulturore e shkencore ka fituar çmime të ndryshme si
ai i Kryeministrisë Italiane për personalitete të shquara të
kulturës evropiane. Rektori i Senatit Akademik Medicea
në Firenze i ka dhënë titullin Onorevole Senatore
Academico në vitin 1989. Ndërsa qeveria e Kolombisë,
për veprimtarinë e saj të gjerë kulturore e shkencore i dha
dekoratën e lartë Oficial de la orden di San Karlos në
vitin 1981. Në vitin 1986 Universitet Benson në Arizonë
(SHBA) e nderoi me çmimin Honoris Causa. Në vitin
1995, Presidenti i Republikës së Shqipërisë e nderoi me
dekoratën e lartë Naini Frashëri të Klasit të Parë.
Krijimtaria e Nermin Vlora Falaskit ndahet në dy
periudha kohore. E para fillon që nga gjysma e dytë e
viteve gjashtëdhjetë dhe përfundon në fillim të viteve
tetëdhjetë. Kjo periudhë përfshin krijimtarinë letrare në
poezi, në prozë, në publicistikë etj. Ndërsa periudha e dytë
nis në fillim të viteve tetëdhjetë, pra aty ku mbaron
periudha e parë, dhe vazhdon deri në ditët e sotme, ku
përfshihen shumë e shumë studime, të botuara në shumë
revista me renome botërore, e të cilat më vonë i gjejmë të
botuara në vëllime të veçanta, në libra të ndryshëm, ku
spikat interesimi i saj për qytetërimet e lashta mesdhetare,
prej nga rezultojnë katër libra si dhe shumë studime të
tjera nga fusha e linguistikës shqiptare.
554

I
J
 E tërë kjo ka bërë që për veprimtarinë e Nermin
Vlora Falaskit të shkruhen artikuj e studime nga
shkrimtarë e studiues të kohës. Ajo është quajtur me të
drejtë Elena Gjika e kohës sonë. E tërë kjo i përket
biografisë së Nermin Vlora Falaskit si studiuese dhe
shkencëtare. Ndërsa një kaptinë të veçantë në biografinë e
saj zë edhe krijimtaria letrare, që i përket filleve të
veprimtarisë së saj. Nga viti 1967, kur për herë të parë u
paraqit para lexuesve me vëllimin e saj me vjersha,
Nermin Vlora për gati dy dekada botoi disa vëllime me
poezi, tre romane, dy libra me përshtypje udhëtimi etj. Për
këtë pjesë të krijimtarisë letrare u laurua dy herë me
çmimin “Viareggio” në Romë, poashtu dy herë mori
çmimin për “Përhapjen e kulturës” nga Kryeministria e
Italisë, dhe dekoratën nga Instituti Leonardo da Vinçi në
Bogota të Kolombisë. Të gjitha këto flasin për një
krijuese të denjë të kulturës shqiptare që bëri emër në
shtypin e kohës në Evropë, Amerikë, Amerikë Latine etj.
Veprat e saj të shkruara në gjuhën italiane përjetuan
shumë përkthime në gjuhë të huaja, sidomos në atë
angleze, frenge dhe spanjolle. Njëherit pjesa më e madhe
e tyre u përkthye edhe në gjuhën shqipe.
Këtu më poshtë po japim listën e veprave botuar
sipas viteve, qofshin ato shkencore, letrare, publicistike,
linguistike si dhe të veprave që u shkruan dhe u botuan
për personalitetin e saj si krijuese dhe intelektuale.

1967 - IL SIGNORE DEL TEMPO (poezi), Bolonjë.

Libri u botua në gjuhën italiane me një parathënje
nga Prof. Ernest Koliqi. Po në këtë vit ky vëllim
poetik botohet edhe në Romë në dy gjuhë paralel:
italisht e shqip. Në gjuhën shqipe e ka përkthyer
Adalbert Fekeçi.
555
1968 - IL BIVIO (roman), Romë, italisht.
1971 - EX (roman), Romë. Ky roman më 1978 përkthehet
nga Adalbert Fekeçi në gjuhën shqipe dhe botohet
në Romë, por me një titull tjetër: E NESËRMJA
E KOHËS. Ky roman po me këtë titull dhe nga i
njëjti përkthyes më 1992 u botua edhe në
Prishtinë.
1973 - DALLA MEZZALUNA ALLA LUNA (poezi),
Romë, italisht.
1973 - ORME DI SANGUE (roman), Romë, italisht.
1973 ■ LA CINA. Pennellate d’impressioni, Romë.
Përshtypje udhëtimi nga Kina. Italisht.
1973 - COMUNITA E AUTONOMIA (konsiderime mbi
“Kujtimet” e Ismail Qemalit) në tri gjuhë: italisht,
shqip, anglisht.
1976 - LA GRU CORONATA (përshtypje udhëtimi nga
Uganda), Romë. Italisht.
1978 - MOMENTI COLOMBIANI (studim në vargje),
Romë. Botim në dy gjuhë paralel: italisht e
spanjisht.
1978 - MEMORIE. Ismail Kemal Bey Vlora, Romë.
Përkthyer dhe botuar në dy gjuhë paralel: italisht e
shqip nga N. V. Falaschi.
1979 - CONSIDERARE IN CIVILTA ÇIBÇA
(Përshtypje), Romë. Italisht.
1980 - LA DOLCE ATTESA (poezi - libër), Romë.
Botim në tri gjuhë paralel: italisht, anglisht, shqip.
1981 - COMMIATO, COLOMBIA. Addio, choua
(poemë - libër), Romë. Botim në pesë gjuhë
paralel: italisht, spanjisht, anglisht, frengjisht,
shqip.
? - GIARDINI DEI RICORDI (poezi - libër, Romë.
Botim në 14 gjuhë paralel.
556
1984 ANTICHE CIVILITA MEDITERRANEE.
Pelasgi-Iliri-Etruschi-Albanesi, (studim), Romë.
Botim në tri gjuhë paralel: italisht, shqip, anglisht.
1989 - L’ETRUSCHO LINGUA VIVA. Antiche civilita
Mediterranee II (studim), Romë. Botim në dy
gjuhë paralel: italisht, anglisht.
1991 - LASHTËSIA E GJUHËS SHQIPE. Sipas
dokumenteve epigrafike nga Egjeu deri në
Atlantik (studim), Romë. Qytetërime të lashta
mesdhetare III. Botim vetëm në gjuhën shqipe.
1994 - SHQIPJA ÇELËSI I GJUHËVE (studim), Romë.
Qytetërime të lashta Mesdhetare IV. Botim vetëm
në gjuhën shqipe.
1997 - PRONA GJUHËSORE DHE GJENETIKE.
Probabilitetet e monogjenezës së fjalëve (studim),
Tiranë. Botim në tri gjuhë paralel: shqip, italisht,
anglisht.

Botime për Znj. Nermin Viora Falaschi

1991 - JETA E RE, revistë letrare (numër tematik

kushtuar krijimtarisë letrare të Nermin Vlora
Falaskit) Nr. 8, Prishtinë.
1992 - Hasani, Hasan: NERMIN VLORA FALASKI
(Biseda), Prishtinë.
1993 - Hasani, Hasan: MUZGU I HYJNESHËS
(Monodramë), Prishtinë.
1997 - Hasani, Hasan: HARFË E ANTIKËS (Kurorë
sonetesh), Prishtinë.

557
 PËRMBAJTJA

Faqe

Nermin Vlora Falaschi ndriçuese e qytetërimeve të

vdekura ....................................................................................... 7
Dy fjalë rreth këtij botimi............................................. 40

QYTETËRIME TË LASHTA MESDHETARE

Ismail Qemalit nga “Kujtimet” e tij ..45

Kapitulli I........................................ ..47
Kapitulli II ...................................... .58
Kapitulli III.................................... .65
Kapitulli IV..................................... ..74
Kapitulli V...................................... ..79
Bibliografia...................................... 122

ETRUSKISHTJA GJUHË E GJALLË

Hyrje.......................................................... 127
Varrezat “Vend-Kahrun” në Tarquina .... 134
Muzeu arkeologjik në Tarquina............. 151
Muzeu arkeologjik i Viterbo-së............. 160
Muzeu arkeologjik i Vatikanit............... 173
Stela e Lemnos......................................... 183
Mrekullitë e tjera të Etrurisë................... 191
Shqyrtimet përfundimtare....................... 205
Idioma pellazge në Evropën Mesdhetare 225
Bibliografia............................................... 253

558
 LASHTËSIA E GJUHËS SHQIPE

Konsiderime gjuhësore................................................ 259

Programi kulturor i Radio Vatikanit mbi lashtësinë e
gjuhës shqipe................................................................ .268
Programi kulturor i Radio Vatikanit (vazhdim) .274
Prapashtesë......................................................... .413
Alfabetet ........................................................... 431

SHQIPJA ÇELËSII GJUHËVE

Hyrje........... .435
Pjesa e parë . .437
Pjesa e dytë .. .450
Pjesa e tretë . .458
Pjesa e katërt 469

PRONA GJUHËSORE DHE GJENETIKE

Disa shqyrtime për hyrje............................................ 474

Idioma pellazgo - iliro - trako - etruske. Trashëgimia në
gjuhën shqipe.................................................................... 483
Shqyrtime dhe interpretime....................................... 493
Monogjenezë embrionale e gjuhëve.......................... 503
Gjuhë indoevropiane ose paraindoevropiane........... 521
Gjenitë dhe gjuha. Evokiimi biologjik dhe evoluimi
gjuhësor................................................................................ 532
Nga ilirishtja në shqip. Përmbledhje historike për ta
kuptuar misterin e mbijetesës së gjuhës............................... 540

SHËNIME PËR AUTOREN 553

559
 Nermin Vlora Falaski
PELLAZGËT - ILIRËT - ETRUSKËT - SHQIPTARËT

Radhitja kompjuterike
Mirushe Kastrati

Korrektore
Mimoza Hasani

Realizimi kompjuterik
Blerim Hasanaj

U shtyp në shtypshkronjën:
PROGRAF