Mathieu Aref

aa

SHQIPERTA
(Historia dhe Gjuha)
ose odiseja e pabesueshme e njö populli parahelen

Pörkthyer nga:
Iliriana ANGONI

?teja[
 Titr,rlti origiindit:
ALBAME (Hi*oire et hqrr)
oa I'incruyable ofussie d'an pryk p&&nQue

Botimi i Parö:
Plcied 2002

oPteiad

Pör*.thyer nga:
Illriana ANGONI

Redaktor:
Dihver BA)üIAKU

Arti grafik:
Agron SEJAMINI

CIP Katdogimi nä botim BK Tiranö

Mathieu, Aref SHQIPEnIR fttistoria dhe Gjuha)

populli parahelen/Mathieu Aref;
ose odisea e pabesueshme e njö
pörkth.Iliriana Angoni - Tiranö
Plejad,2007
608 f; 21 cm
Titulli i origjinalit: Albanie ftIistoire et langue)
ou l'incroyable odyssäe d'un peuple präbellönique
ISBN 978-99943-903 -9 -7
 TABELA E LENDiiS

Panthönie

r. HrsToRrA E LASHTiT: STEnCIVSHäRrT E SHQrpTAnEve

- enigme
Pellazgöt parahelenö ose zgjidhja e njö Ll
- Homeri dhe poemat e pra epike.......... 54
- Thrako - Iliröt : störgjyshörit e drejtpördrejtö tö shqiptaröve..... 66
- Kronologjia e parahistorisö sö Europös.. 95
- Kronologjia e Greqisö arkaike, klasike, he1ene......... 99
- Kronologjia e botöve egjeo-kretase dhe mikeniane..................... 101
- Kronologjia e Italisö sö lashtö...... 103

II. SHQIPERIA
- Historia mijövjegare. 106
- Shqiptaröt e Mesjetös deri nö shekullin XX............. 1,19

- Shqipöria : aspekt i pörgjithshöm................ 1,31

- Aspekti etno - kulturor..... t37

- Fo1k1ori.................. 147
- Kronologjia üiro - shqiptare. L7I
- Kosovaröt dhe serböt t96
- Histori e shkurtör e sllavöve tö jugut....... 208

III. GJUHESIA
Pellazgöt dhe gjuha e tyre.......... 229
Gjuha : paraqitje dhe mendime tö pörgjithshme gjuhösore......... 239
Indo- europianizmi 252

3
- Pörputhjet gjuhösore pellazgo - shqipe.... 283
- Homografet dhe homofonet te Homeri................ 338
- Pörputhjet pellazge dhe thrako - i1ire........ 345
- Ndikimi i pellazgjishtes sö lashtö mbi gjuhön greke,
tjera.......
latine dhe gjuhöt e 356
- Toponime dhe oronime... 368
- pörgjithshem..........
Fjalö tö vjetra tö tipit tö 380
- tij...........
Fondi i vjetör pellazgdhe leksikologjia e 410
- Pellazgo - shqipja... 433
- Ndikimet e nönshresös pellazge
(mbi gjuhön baske, ermene, anglo - saksone, kelte e gjermanike)..... 478
- Pellazgo - shqipja dhe greqishtja............. 481
- Pellazgo - shqipja dhe latinishtja............. 502
- Pellazgo - shqipja dhe etruskishtja......... 515
- Pellazgo - shqipja dhe thrako - ilirishtja, mesapishtja........ 523
- Pellazgo - shqipja dhe keito - gjermanikja, letonishtja,
lituanishtja dhe rumanishtja......... 533
- Pellazgo - shqipja dhe ndörfutje tö ndryshme......... 545
- Basköt dhe gjuha e ryre........ 567

rV. BIBLIOGRAFI

V. HARTA. FOTOGRAFI
 PARATHENIB
Ky libör do tö befasojö shumö lexues. Ai nuk nguron tö ndörmarrö
njö qöndrim kreft tö kundört ndaj asaj, qö, me sa duket, öshtö njö e
vörtetö e ndörtuar. A mos ka qenö i mbivlerösuar vendi i Greköve nö
historinö e Gadishullit Ballkanik dhe, me sa duket, vetvetiu e pa nxjerrö
piköpyetje, ne jemi mösuar ta ngjisim deri nö periudhön Mikeniane e
madje edhe mö tej dhe ta vendosim pothuajse natyrshöm si tö ketö
qenö faktori thelbösor i historisö sö kötij rajoni) Tö varur, pas shumö
shekujsh kulture klasike, nga imazhi qö Helenöt i japin sö kaluarös sö
tyre, a mos, pör shkak tö tyre, kemi harruar se kultura tö tjera, tö cilat
nuk ishin aspak Greke, kanö ekzistuar nö kete pjesö tö Europös dhe
mund ta kenö ndihmuar atö, duke i dhena fizionominö qö tashmö öshtö
e saja, pikörisht nö momentin kur "mrekullia greke" shfaqi njö
qytetörim, trashögimtarö tö tö cilit, nö shumö aspekre, ne ende jemi?
Ka njö farö kohe, qö njö hulumtues amerikan i eshtö vönö kösaj pörgapjeje
ikonoklase: kjo ne na ka kushtuar njö libör tö bujshöm "Athina e zezö",
ku peröndesha e bardhö me sy ngjyrö deti, Peröndesha e diturisö,
mbrojtöse e Athinös, ka njö tö kaluar afrikane dhe ku helenizmi
papritmas e gjen veten borxhli ndaj pjesösh tö töra tö qy'tetörimit nö
Egjipt ose nö Feniki.
 Nö kötö vepör, Aref Mati hulumton nö njö tjetör drejtim dhe
ravijEzon njö botö tjetör, atö Pellazge, sö cilös Greköt i detyrohen pör
njö pjesö jo tö vogöl tö sö kaluarös sö tyre. Por kösaj here ajo nuk duhet
körkuar jashtö apo matanö deteve, ajo duhet tö ketö qenä aty, nö Ballkan,
pörpara Greköve, dhe kötyre, kur mbörritön, nuk u mbeti gjö tjetör
vegse tö depörtonin e tö merrnin atö gfarö ajo u ofronte.

Duke mbrojtur kötö vizion tö sö kaluarös mö tö lashtö tö Greqisö,

Aref Mati, nö thelb, nuk bön gjö tjetör vegse pörsörit atö qö greköt, apo
tö paktön ata mö mendjemprehtöt, e kanö thönö qysh prej shumö kohösh
midis tyre. Sigurisht qö pör ata ka qenö mö e pörshtatshme, qö nö sytö
e athinasve tö epokös klasike tö thonö se Greköt kanö qenö giithmonö
aty, se ata kanö qenö autoktonö nö kuptimin e miröfilltö tö f alös, d.m.th.
pasardhös tö tö mogmöve, qö kishin lindur aty qysh nö kohö qö nuk
mbahen mend, nga toka e vetö Atikös, ashtu si bimöt qö toka e saj
pjellore i bön tö lulözojnö. Por ata qö i kapörcyen köto pörfaqösime
dashamiröse mitike, si historiani Herodot, e dinin se historia e sö
kaluarös sö rajonit nuk ka qenö njö kalim i thjeshtö dhe nö vijö tö drejtö,
i cili, duke u nisur ngazanafilat, e pörfundonte pa diskutim vijimösinö
pär bashkökohösit e tij. Evokohet pör Athinön, por edhe pör shumö
vende tö tjera, njö popullsi e lashtö mö e kahershme se banoröt aktualö,
qö ishte popullsia Pellazge. Dhe ata qö kanö shqyrtuar identitetin e
kötyre Pellazgöve ishin mö se tö detyruar qö ta niihnin faktin se ata
nuk ishin Grekö dhe se nuk mund tö ishin Grekö. Sipas niö arsyetimi
mbi gjuhön, qö ata mund tö kenö folur, Herodoti arrinte nö pörfundimin
se ata ishin barbarö, njö rrjedhim sipas kuptimit tö miröfilltö tö nocionit

gjuhösor, pse ata flisnin njö idiomö tjetör, tö ndryshme nga greqishtja.
Por, gjithashtu, öshtö pranuar se köta barbarö, (barbarö meqenöse ptitia
ka qenö qö tö shihnin tek ta vetöm nieröztö egör pa asniö qytetörim),
pra gjithsesi köta kishin jetuar nö tokön e tyre dhe mund tö kenö Patur

6
ndikim dhe t'i kenö dhönö Greköve pasardhös elemente jo tö pakta nga
kultura e tyre. Kuptohet qö köta Grekö do ta kenö damkosur Herodotin
pörtradhti ndaj helenizmit dhe do ta kenö denoncuar pör dashaligösinö
e tij - gjö do tö böhet objekt i njö trajtese tö vogöl tö Plutarkut - c cila e
shtyn atä tö njohö cilösitö e barbaröve, dhe kjo, sipas aryre, i zhvlcröson
bashköpatriotöt. Por Herodoti ka patur shumö tö drejtö : Greköt nuk
kanö qenö tö paröt mbi kötö tokö dhe, nöse ka patur tö tjerö mö parö,
atäherö öshtö mö se e qartö se u detyrohen atyre pör njö pjesö tö
röndösishme tö qytetörimit. Körkimet e gjuhötaröve tö kohöve rona
mbi greqishten - duke cituar vetöm köta - e tregojnö gjerösisht, se :
gjuha greke, kjo gjuhö qö pörcaktcnte helenen kundrejt barbaröve, duke
pörfshirö shumö terma, qö nuk janö aspak greke, tö cilat pörcaktohen,
pör shen:bull, si parahelene dhe qö emörtojnii krejt florön dhe faunön
mesdhetare, qö Greköt i kanö zbuluar duke mbörritur nö tokön e
Heladös. Kjo murd tö thuhet edhe pör rermat pa.ra-indo-europiane, tö
cilat tö gojnö drejt asaj qö mund tö trajtohet si niä nönshtresö c lashtö e
popujve tö vendosur nö rajon pörpara se folösit indo-europianö - si
p.sh. greköt - tö fillonin tö pörhapeshin aty. I(öto mund tö jenö edhe
fjalö tä shpjegueshnre nöpörmjet indo-europianes, por qö nuk i pörkasin
fjalorit grek dhe nuk paraqesin trajtime fonetike rö pritsirmc pör kötö
gjuhö. Dhe, pikörisht kötu, ne gjejmö tö famshmit pellazgö, pör tö cilöt
flet tradita : megjithöse nganjöherö öshtö dashur, qö, nga ndonjö pörgapje
jo e bazuar, ta pörcaktojnö me termin pellazg kötö shtresö gjuhösore,
indo-europiane, por jo greke, dhe e cila mund tö tö kthejö särish nö
popullsi tö vendosura nö köto vise, tö cilat tashmö do tö kenö pördorur
njö tö folur tö tipit indo-europian, por qö nuk do tö ketö qenö helcne.
Vepra e Aref Matit ngulitet nö vijimösinö e kötij hulumtimi dhc
nuk öshtö pa paraardhös shkencorö. Ashtu si edhe ara, ai hulumron
kötö pjesö jo tö vogöI, kundrejt asaj qö öshtö greke qö e fsheh helenizmin,
kötö pjesö tjetör pa tö cilön nuk do tö kishte patur mrekulli greke. Por
 kötö ai e bön qartö, duke prop ozuar nl,ö tezö: se duhen börö vrojtime
nga ana e Shqipörisö pör tö kuptuar köta pellazgö misteriozö, pör tö
konceptuar atö gfarö kanö zbuluar köta grekö duke mbörritur nö Heladö
dhe qö i böri ata ashtu si ata u bönö. Kjo mund tö tö habisö. Qfarö mund
tö ketö qenö e pörbashkör, tö cilön Herodoti e quanre tö röndösishme,
midis kötyre paraprijösve tö greköve nö tokön e vendit tö tyre dhe kötij
populli tö sotöm, pra shqiptaröve, qö aktualiteti i mövonshöm e böri tö
dalö nö problematikön e francezövel Shqiptaröt nö s1tö tanö na janö
dukur si njö nga popujt dytösorö nö kuüjtö e kombeve tö mödha, tö
cilöt bönö historinö. Dhe, megjithatö, a nuk janö rrönojat e kötyre iliröve
qö kanö pushtuar Ballkanin nö antikitet, por qö nö ndryshim me greköt
apo latinöt - si tö thuash nuk na ka lönö asnjö döshmi tö drejtpördrejtö
mbi gjuhön e tyre dhe qö vetöm arkeologjia - mjaft e zhvilluar nö
Shqipöri pas Luftös II botörore - fillon ta nxjerrö nga errösiral Sigurisht
qö gjuha e sotme shqipe ka evoluar shumö qysh prej kohöve antike;
sigurisht qö vendi, megjithöse ka qenö fanatik nö ruajtjen me krenari tö
personalitetit tö tij pörballö racave tö tjera, öshtö pörballur me vizitorö
tö shumtö njöri pas tjerit apo edhe me pushtues rö shumtö. Por nuk
öshtö e papörligjur qö tö pörpiqesh tö nxjerrösh gjithgka sa mundesh
pör tö njohur Shqipörinö, qytetörimin e saj, gjuhön e saj, nga e cila
arrijmö tö sqarojmö kötö tö kaluar ballkanike qö na ka shpötuar. Por
lipset ta njohösh edhe mö kötö vend dhe, madje do tö thoja, ta dashurosh
atö. Ndörkohö qö kjo njohje dhe kjo dashuri pör vendin e shqiponjave
nuk i mungon Aref Matit, sepse edhe ai vetö öshtö me zanafillö shqiptare.

Aref Mati e njihte shumö mirö gjuhön shqipe. Kjo mund tö duket e
thjeshtö, por nuk öshtö köshtu: njohja e gjuhös shqipe nuk öshtö shumö
e pörhapur nö Francö, as nö vendet e tjera europiane. Pothuajse kurrö,
asnjöri prej atyre qö kanö patur prirje ndaj historisö antike tö Gadishullit
Ballkanik nuk e ka praktikuar kötö gjuhö: nö propozimet e tyre
^t^
nuk e kanö futur kötö fakt pör tö rindörtuar tö kaluarön. Mbi tö gjitha,

8
gjuha shqipe a mos öshtö njö gjuhe pör tö cilön na jepet e drejta tö quhet
si "e mövonshme" pörbri greqishtes dhe latinishres, rö döshmuara mjaft
mirö pör Antikitetin, dhe kjo deri aty sa ne rö rrezikojmö tö harrojmö
se ka patur krah tyre, dhe nö rastin honkret pörpara tyre, popuj qö
flisnin gjuhe tö tjera, por ndör keto gjuhe, gjuhöt e emörruara "barbare"
sot ne tö mos mundemi t'i arrijmö? I tille öshtö rasri nö veganti pör
köta ilirö : pör tö krijuar njö ide pör tö folurön e tyre nuk ka mönyrö
tjetör, vegse duke u oryarur tö ngjitemi nö vazhdön e kohörave, duke u
nisur nga gjuha e sorme shqipe, pör t'u pörpjekur tö rigjejmö nö gjurmöt
gjuhösore qö mund tö vlerösohen si tö löna nga iliröt, si dhe nö veganti
nö emrat e pörvegöm ose emrat e vendeve qö ne njohim pör hapösirön
gjeografike ku ky popull ka banuar (i cili ka mundur madje tö shtrihet
matanö zonös sö populluar nga iliröt e epokös klasike tö greköve ose tö
epokös romake, gjö qö öshtö e mundur tö sqarohet nöpörmjet gjuhös
shqipe). Metoda gjuhösore duhet tö jetö rigoroze: ajo duhet tö krijojö
lista termash dhe tö ravijözojö etimologjinö e tyre. prej nga edhe rrjedh
njö aspekt kategorik, qö öshtö i nevojshöm pör njö pjesö tö veprös, pjesö
qö paraqitet nö formön e listös sö fjalöve, bashkö me interpretimin qö
öshtö propozv',r pör ato. Gjithsesi, kjo öshtö njö pörgapje e nevojshme
dhe mund tö ngazöllejö qö njö dokumentacion i tillö tashmö öshtö ofruar
dhe öshtö futur nö debatin shkencor.

Por ka edhe pjesö tö tjera, ku Aref Mati trajton historinö e vendit tö

tij, tö zakoneve tö tij. Dhe köto pörböjnö faqet nga mö törheqöset tö
kösaj vepre, aro mö pasionantet, ku autori na pörshkruan vendin, na
bön tö kuptojmö gjeografinö e tij plot kontraste, na kujton historinö e
tij drithöruese, na bön tö marrim pjesö nö njö festö vendase ose tö
admirojmö zakonet e kösaj apo asaj krahine. Kjo, ndoshta, mund tö
duket sikur qöndron shumö larg njö pörgapjeje historike, njö hulumtimi
mbi historinö mö tö lashtö tö kösaj pjese tö Europös, e cila mund tö dalö
nga njö dijetar me mendje tö ftohtö, qö punon nö qetösi dhe nö heshtje
nö kabinetin e tij. Por, ashtu siE e shpjegon shumö mirö Aref Mati,
pörgapja shkencore nuk mund tö jetö e njöjtö pör sektoröt, nö tö cilöt ne
jemi aq mirö tö dokumentuar, si Greqia ose Roma e lashtö, si dhe pör
kötö botö tö pjesös sö brendshme tö Gadishullit Ballkanik, mbi tö cilin
burimet tona janö tö rralla - dhe jo gjithmonö tö informuara mirö.

Historiani duhet tö shndörrohet nö gjeograf, nö gjuhötar, nö folklorist

dhe nö shumö specialitete tö tjera, nga tö cilat secila sjell dritön e saj dhe
mundöson pör tö arritur nö siguri absolute, pa dyshim io pa u gabuar,
por tö paktön pör tö ngritur njörin cep tö mbulojös - dhe pör tö arritur
tö shohösh se pörkrah qytetörimeve klasike kanö ekzistuar edhe PoPui
tö tjerö, tö cilöt kanö patur edhe ata vendin e tyre nö histori. Eshtö ky
thelbi i veprös sö Aref Matit pör Shqiptaröt dhe störgjyshörit e tyre tö
lashtö. Ne nuk na mbetet gjö tjetör, vetöm t'i urojmö tö japö ndihmesön
e tij pör tö ngjallur interesin dhe dashurinö pör njö vend, qö ende mbetet
tejet i panjohur.

DOMIINIK BRIKEL
(Dominique Briquel)
Profesor nö Universitetin e Parisit - Sorbonö

10
 I.
HISTORIA E LASHTü:
STERGJYSHERIT E SHQIPTAREVE

PELLAZGET PENEHELENE
OSE ZGJIDHJA E NJE ENIGME

Falö disa autoröve tö lashtö, ndör ta Flomeri, Hesiodi,

Hekate i
Miletit, Helanikos i Mitilenit apo Herodoti, arrihen tö njihen
mö mirö
Pellazgöt; banoröt e parö tö botös ballkano-danubiane
si dhe tö Egjeut,
qö ishin aty pörpara mbörritjes sö Greköve. pra,
duke u nisur nga
shkrimet e ryre' kam arritur tö rindörtoj rebusin e zanafirave
tö popujve
parahelenö, tö shkoj shkallö-shkallö deri nö vetö
burimet e qytetörimit
helen dhe tö dekriptojprurjen kulturore tö semito-egjiptianöve
(Danaos,
Kadmos...). sö fundi, kjo mö ka dhönö mundösinö
re ue; ravijözimin e
veprös qö keni nö dorö, pikösynimi i sö cilös öshtö
tö provojö pör kötö
popull pellazg,gfarö tashmö öshtö zbuiuar nga autoröt
e lashtösisö, dhe,
si rrjedhojö, pör tö mböshtetur tezön e paraekzisrencös
sö pellazgöve
kundrejt Helenöve tö parö, ky i fundit popull semito-egjiptian,
i cili
pushtoi vendin e ryre_@anaos Egjipti"rri debo'ng" pellazgöt
Argäri,
dhe mbretin e tyre pelasgos ; themelimi i Tebös
nga Fen"ikasi Kadmos
; pushtimi i Peloponezit ngaAsiriani pelops erj.).
Köshtu, pör tö pörcaktuar probremin e zanafrrave
tö qytetörimit
grek dhe, me pikösynimin pör tö sjellö sqarimet
e nevojshme, tö
pörcaktuara nga provat dhe argumqntet pörkatöse,
unö kam kryer

t1
studime tö shumta, hulumtime dhe analiza tä hollasishme nö pesö fusha
tö ndryshme: Flistori, Arkeologji, Antropologji, Gjuhösi, Mitologii/
poemat epike. Secila prej kötyre fushave ndihmon njöra-tjetrön.
Deri mö sot, pjesa mö e madhe e diietaröve tö lidhur me köto fusha
janö tö tö njöjtit mendim, tö paktön pör niö fakt tö vetöm, por fakt
thelbösor: katör shekuj tö erröt tö Greqisö parahelene (vitet 1200-800
para Krishtit) nö tö vörtetö nuk na kanö lönö giurmö nö letörsinö e
shkruar apo mbetiet e rrönoiave, nuk na bäjnö tö ditur ndonjö gjö pör
historinö e kösaj periudhe. Katör shekuj heshtje dhe njö shköputje e
vörtetö me qytetörimin (grek) pasues: kötu historia ka ngelur nö vend.
Pör pjesön qö mbeteto kundörshtitö lulözojnö.
Kjo hamendösohet, ose, ndonjöherö midis rreshtash, arrin tä zbulosh
apo rö dekriptosh qanö kötö apo atö tregues ndör shkrimet antike ftIomeri,
Hesiodi, Hekate, Hellanioni, Herodoti ose Tuqididi ...).Pra, mö öshtö
dashur tö lundroj nöpör ujöra tö turbullta, duke u pörpjekur qö nö magmön
e shkrimeve tö ndryshme, studimeve dhe piesös tjetörtö mbetur
materiale,

tö zbuloitreguesin mö tö vogöl ndrigues dhe verifikimin e saktösisö sö tii,

ose pör tö zhbiruar kontradiktat e shumta dhe tö ndryshme, polemikat,
pavörtetösitö apo manipulimet qö piketohen nö shkrimet e shumta tö
lashtösisö, madie edhe nö ato tö kohös sonö.
Nö tö vörretö, shumö shekui tö mbetur nö heshtje e ndajnö fundin e
qytetörimit tö mbiquajtur Mikenian (datö e hamendösuar e luftös hipotetike
te Trojes 1 193-1 183 para Krishtit) dhe qytetörimit qö kanö njohur
Greköt,
duke filluar nga fundi i shekullit MI para Krishtit, por qö e pati kulmin e
tij vetöm nö shekullin V (shekulli i anö i Perikliut). Duhet shönuar pör
fillestaröt se emri Mikenian, i cili i öshtö dhönö njö qrtetörimi mö tö
möparshöm se ai i Greköve, öshtö nje shpikje moderne, qö daton qysh me
,b.rlirrr.t arkeologjike tö kryera nö 'Mikenö" nga Shlieman (L822-t890)'
Gjithsesi, as nä tabelözat mikeniane, as nö Po€mat homerike nuk gjenden
giurmö tö njö qrretörimi tö ngjashöm me arö ftelen) qö do tö shfaqet pas
shekullit Vtr nö Greqi,Itali, Azi e Vogöl ose nö Egje'

t2
 Greköt j,u'ft fryr i njö pörzierjeje shumö tö hollö midis Pellazgöve
autoktonö dhe pushtuesve rö parö semito-egjiptianö (Danaos, Kadmos,
Pelops... te gjithö eponime heronjsh tö huaj). Ja njö pörmbledhje e
studimeve dhe e hulumtimeve tö kryera nä fushat nö vijim (shiko
'Greqia parahelene : Pellazgör ose zgjidhja e njö enigme'):
I - Historia
II - Arkeologjia
III - Antropologjia
ry - Poemat epike dhe Mitologjia
V - Gjuhösia

I - Historia
Tö gjithö autoröt e lashtö, ndör tö cilöt Homeri, Hesiodi, Hekare i
Miletit, Akusilaos, Hellanikos, Herodoti, Tuqididi ose Efori, na böjnö
tö ditur shkurtimishr, por mjafrueshöm, se, pörpara mbörritjes sö
greköve, vendi qö do tö böhej Greqi ka qenö i banuar nga pellazgöt.
Ata, gjithashru, pohojnö se köta Pellazgö nuk ishin Grekö, por
"barbarö", d.m.th. nuk flisni' greqisht dhe, sö fundi, se ata u lanö
trashögim greköve njö pjesö tö madhe tö kulteve dhe tö peröndive tö
tyre. Asgjö mö shumö se kjo nuk do tö mjaftonre pör tö na bindur, se
pörpa|a mbörritjes sö hele'öve ka ekzistuar njö qyterörim i madh jo-
grek. äshtö kuptimi i kösai fjale tö iamshme -"mbörritje"- tö cilön nuk
e kanö kupruar mirö tö gjithö autoröt modernö. äshtö thönö gjithgka
kundör käsaj teme. Deri nö zbulimin e tabelözave rö mbiquajtura
nrikeniane, "tö deshifruara" nga ventris dhe Kadvik, kishte shumö
dyshime pör to. Por, qysh kur köta dy dijetarö shpallön sc Lineari B
mikenian ishte nö greqishten e vjetör, gjithgka u pörmbys nö favor tö
tezös sö vijimäsisö sö dy qyrerörimeve (mikeniane dhe greke), dhe kjo
pavarösisht katör shekujsh heshtjeje törösore. Kötö teori po e zbuloj
me argumenre, pör tavörretuar nö mönyrö qö askush tö mos dyshojö qö
i|o gf.arö u quajt mikeniane nuk ishte gjö tjetör vegse pella zgjishtja e

L3
lashtö (gjuha), nga e cila ka dalö pjesörisht greqishtja e lashtö. Pörveg
kösaj, njö tjetör argument mböshtet kötö tezö tö fundit: sipas Herodotit
F.57 - VIII, 44 - VII, 95) Jonianöt ishin Pellazgö tö kthyer nä helenö
duke pörshtatur gjuhön greke! Quditörisht, Tuqididi, shovinizmi i tö
cilit nuk ka nevojö tö tregoher, pohon se Pelopsi (pushtuesi i
Peloponezit) ishte njö i huaj i ardhur nga.F'zia (I, 5); hera e vetme qö ai
pörmend zanafillön e huaj tö njö prej greköve tö tiitö lashtö.
Midis argumenteve tö tjerö historikö po pörmendim atö tä zanafillös
sö Dorianöve, tö cilöt nuk janö cituar nga Homeri (rreth viteve 800,
750 ose 7OQ paraKrishtit )), por pas tii, dhe qö Herodoti nö shekullin
V ffI, 53,54 - VIII, 73) itrqton si pasardhös tö Danaos Egjiptianit'
Megjithatö, duhet shönuar se ata janö pörmendur nö vijimäsi vetöm
duke filluar nga Pindari (510-43s) dhe se Eskili (525-456) i pörmend
veröm njö herö. Kjo zanafillö semito-egjiptiane pohohet edhe nga
Tesramenti i vjetör (libri i Makabeve I, xII / 6 - 23) si dhe nga burime
tö tjera tö ndryshme, tö cilat e pörforcoinö kötö mendim tö fundit" Nga
ana rietör, kömböngulja shumö herö e pörsöritur, sipas sö cilös ekzistonte
njö pushtim dorian rrerh virir 1100, öshtö i papörligjur dhe pör kötö
nuk gjendet asnjö njoftim historik e asnjö gjurmö materiale: arkeologjia
nuk ka gjetur asnjö rrönojö qö tö provojö ekzistencön e ketij "pushtimi".
Nö mönyrö tö pakundörshtueshme, öshtö Tuqididi (I, t2) nö fillesön e
kötij gabimi: "tetödhietö vjet pas rönies sö Illionit (Troja), dorianöt me
heraklidöt pushtuan Peloponezin" (1183 - 80 : 1103 para Krishtit ?).
Köshtu bön qö tö pörputhen fundi i "shekujve tö erröt" me mbörritjen
e dorianöve (greköt e vörtetö pör tö). Kjo nisje nga njö pistö e gabuar
pörvijon vazhdimisht. Kjo tezö öshtö e gabuar plotösisht'
Midis argumenreve tö riera tö lashta, qö shkojnö kundär qytetörimit
grek, ja edhe mendimi i Flavius Jozefit, lindur nö vitin 32 ose 38 pas
Krishtit, i cili nö veprön e tij "Kundör Apionit" (Belle Lettres L972,
faqe 4) pohon: "Nö rö vörtetö, kam gjetur se ndör greköt gjithgka öshtö
e mövonshme dhe daton, sig thotö njö fjalö, e djeshmja aPo e

14
pardjeshmja: me kötö unö nönkuptojthemelimin e qyrereve, shpikjen
e arteve dhe hartimin e ligjeve, por nga tö gjitha g1örat, mö e vonshmja,
apo qö ndör ta mungon, öshtö meraku pör tö shkruarit".
Köshtu, asnjö tregues, madje edhe mö i vogli, nuk ka provuar
ekzistencön e greköve para shekullit VIII. Nö fakt, gjithgka, qö me tö
vörtetö prek qytetörimin grek, e thönö ramam öshtö krijuar pas shekujve
tö quajtur "rö crrör": fillimi i kultit i Apolonit (Delfit, Delos). Homeri
e vörteton ververiu, kjo sepse ai nuk mund tö pörmendte atö qö nuk e
njihte kur ishte gjallö, si dhe atä gfarö ndodhi pas tij.
sö fundi, shtrrj se Homeri nuk i ka cituar helenöt as si popull dhe as
si komb grek. Ky emör ka qenö pörmendur veröm njö herö nö lliadön,
Könga II, 684 (rrö mos po böhet lalö edhe njö herö pör njö futje tö
gabuar tö mövonshme). "Mö pas vijnö ata tö Argosit pellazg- tä gjithö
popujt e Alopes, tö Alosit dhe tö Trakisö, - ata tö Fties dhe tö Heladös
me gra tö bukura tö quajtura lvlirmidonö, Helenö, Akenö". Köta helenö
zinin njö pjesö tö Thesalisö (Argosi pellazg).Kjo nö kötö epokö u pörkiste
ende pellazgöve. Homeri, pra, ka folur vetöm pör akenö, danaenö dhe
argianö, si kamp kundijrshtar i trojanöve. Ai i pörmend pellazgöt nö
Greqi, nö Azinö e Vogöl dhe nö Kretö. Pör tö, zeusi (Iliada xvl, 234)
öshtö pellazg dhe dodonas (Dodona nö Epir, kryeqytet kurti i
Pellazgöve). Ja disa nglarje qö kanö ndodhur pas shekullit vIII, pra pas
Homerit:
oDjegia e kufomös ("inhumation') te mikenianöt.
oPördorimi i hekurit, i panjohur nga mikenianet, (Epoka e Bronzit).
oPörshtatja e alfabetit fenikas, i pörpunuar duke i shtuar zailorer
(fundi i shekullir VIII), i vönö nö pördorim rreth shekulli \'[/vl. Sipas
Herodotit (v. 58 - rr, 49), alfabeti u fut nö Greqi (Beoti) nga Kadmos
fenikasi. Eubianöt e Kalkisö do ta kenö futur nö Kumes rreth vitit z5c
(mbishkrinrer nö kupön e Nestorit); hiatus i röndö, sepse Eubea nuk e
njihte alfaberin nö kötö epokö. Disa mendojnö se greköt dhe fenikasit
kanö bariuar pörbri njöri-tjetrit (Kumes, El Mina,
eipro...?), nö niö

15
vijimösi tö mjaftueshme, prej nga edhe kanö huazuar alfabetin e tyre.
oEpopetö e p^r^ (Iliada dhe Odiseja), tö transkriptuara nö gjuhön
greke, duke nisur nga fundi i shekullit VI para Krishtit (epoka e
Pisistratit dhe e bijve tö tij, Hipiasit dhe Hiparkut), mö parö bönin
pjesö nö traditön gojore. Te panathenöt, pisistraditöt imponuan pör
herö tö parö poemat epike tö recituara nga rapsodöt.
o Ndönimi i tempujve tö parö prej guri, reth shekullit VII.
oPushtimi kolonial guditörisht fillon nö Peröndim (iugu i ltalisö),
pastaj nö Lindje (Azia e Vogöl). A tö kenö qenö köta fenikasit e
Kartagjenas (tö themeluar nö vitin 8L4 para. Krishtit), aPo nga
veriperöndimi i Sicilisö (tö vendosur rreth shekullit IX), tö cilöt do tö
kenö zbarkuar nö Pitekusö (rreth vitit775 para Krishtit) pörpara se tö
pushtonin qytetin Kumes nö Kampanja (rreth 400 km ngaKartagiena)
dhe qö prej aty u nisön (drejt Lindjes) pör pushtimin e Peloponezit?
Pushtuesit semito-egjiptianö, pör tö cilöt flasin autoröt e lashtö, a
zbarkuan drejtpördrejt nga skajet e Fenikisö (Tir, Sidon, Biblos, El
Minal), apo nga Egjipti?
oDelfi, tö cilin Homeri nuk e njeh, kerthiza e botös, böhet vendi i
shenjtö karakteristik grek dhe omfalos, nön tiraninö e Klistenös (rreth
viteve 600-5Z0 para Krishtit). Delfi dhe Delos: praktikumet e Para tö
kultit.
oStili gjeometrik (pogeri, qeramikö, urnet funerale...): kulmon midis
viteve 770 dhe 750 (Le{kandi, Diflon...) - mönyra gjeometrike zbulon
njö kömbim tö pushtimit tö tokös. Stili Diflon öshtö njö kalim i mönyrös
gjeometrike nö gjeometrinö e mövonshme.
oAni orientalizues (rreth viti725 para Krishtit).
tMonedha (fundi i shekullit VI).
ostilet arkitekturore (shfaqja sö bashku me mbörritjen e helenöve):
stili dorik (shekulli VII), stili jonik (shekulli VI) dhe stili korintas
(shekulli V).
oArti,i ri luftarak: armatim i ri (hoplit't etj.)

T6
 rMe mbörritjen helenöve, ddja nö skenö e Polisit dhe Amfiktonisö:
e
dy elemente thelbösore tö qytetörimit grek, tö cilat Homeri nönkuptohet
se nuk i njeh fare.
oShfaqja e peröndive tö reja, midis tyre Dionisi dhe Pani; mbretörit-
poetö, ndör ta Orfeu dhe Muza (nismötarö tö qytetörimit grek, sipas
vetö greköve); ose tö heronjve tö rinj, midis tyre Herakli dhe Tezeu, i
cili sipas disa autoröve ishte krijuesi i sinocizmit athinas.
oGreköt e nisin historinö e ryre me Lojörat Olimpike, tö themeluara,
me sa duket, nö vitin 776 para Krishtit. Por kjo datö, (ashtu si dhe tö
tjerat), sipas autoröve tö shumtö tö kohöve tö sorme, ndör tö cilöt J.C.
Pursat (Greqia Paraklasike, Seuil, 1995) duhet kthyer tö paktän 60 vjet
prapa, d.m.th. rreth vitir 216. Pelopsi, nga i cili do tö kenö rrjedhur
Atridöt, do tö ketö qenö themeluesi i kötyre lojörave. Miröpo Homeri
nuk i pörmend Lojörat Olimpike. Diodori i Sisilisö pohon se Pelopsi
nuk ishte as grek, as frigjian dhe as pasardhös i dardanöve, por ishte njö
peröndi kombötare te asirianät, pushtues i mbretörisö sö Izraelit (viti
721para Krishtit). simerianöt i dhanö fund mbretörisö frigjiane rreth
vitit 690 para Krishtit dhe vetö köta u döbuan nga medesöt. Sö fundi,
emri "Pelopides" ka qenö pörmendur pör herö tö parö nö shekullin V
nga Eskili (Agamemnoni 1600, Koefori 503).
oMidis viteve 800-250 para Krishtit, popullsia e Atikös u katörfishua;
pati ndryshime shoqörore shumö tö dallueshme.

II - Arkeologiia

Qyrh nga fillimi i epokös sö Paleolitikut, territoret e Ilirisö (qysh nö

kohöt e lashta, prej dy brigjeve tö Danubit deri nö Epir) ishin tö banuara
nga njeriu, sig edhe e provojnö zbulimet e shumra, ndör tö cilat shpella
e Kaprinas (nö Kroaci), qö daton prej rreth 160.000 vjet, shpella e

* Usbur kärnbäsor i arynutosar röndö nö epokön e Greqisö sö Lasbtä

L7
Gajtanit (nö Shqipöri, pranö Shkodrös) etj. Eugjen Pitardi nö vitin 1916
pohonte: "Tashmö e kam thönö diku tjetör, mö duket se Shqipöria i
pörmbys dokumentet mö tö röndösishme arkeologjike dhe
antropologjike pör sa i takon zanaftllave tö popullsive tö lashta tö
Gadishullit tö Ballkanit; popullsi, tö cilat nö agimin e historisö i shohim
tö figurojnö nön emrin Ilirö ["Popullsitö e Ballkanit, skica
antropologjike, Neuchatel / Paris" l. Pothuajse 100 vjet mö vonö: gfarö
profecie! Nö tö vörtetö, zbulimet e realizuaraprej arkeologöve shqiptarö
qysh nga Lufta II Botörore janö tö njö röndösie tö pallogaritshme.
Körkimet arkeologjike, deri mö sot kanö qenö kryesisht tö lidhura me
vendet mitike, aty ku lindön qytetörime tö mödha tö arritura deri nö
ditöt tona falö realizimeve tö tyre monumentale: Sumeri, Egjipti, Greqia,
Roma.... Nö Shqipöri nuk ka tö tilla. Koha, dhe pse jo edhe njeriu, i ka
fshirö apo dömtuar gjurmöt e shumta tö qytetörimit, tö paktön köshtu
öshtö nö dukje. Por ja se si guröt e Deukalionit dhe tö Pirrhas, mbetje
rrönojash, pa qenö krijesa tö gjalla, na böjnö tö pörjetojmö tö kaluarön e
lavdishme, duke u ngjitur nöpör qytetörimet qö kanö paraprirö
qlrtetör:imin grek, ndör tö cilöt qytetörimi i mbiquajtur Mikenian.
Sa pör Pellazgöt, ata kanö lönö rrönoja megalitiker ndörtime tö
quajtura ciklopike apo pellazge, tä dallueshme edhe deri nö ditöt tona.
äshtö fiala pör mure gjigande tö ndörtuara me blloqe guri tö stönnödha,
tö pa lidhura me llag dhe tö latuara nö faqet e tyre tö jashtme. Köto
ndörtime ciklopike gjenden e rigjenden kudo nö pellgun mesdhetar
(Greqi, Azi e VogöI, Egje, Itali, Palestinö...) ku jetonin Peliazgöt dhe
Tursanöt (Tirrenöt apo Etrusköt). Köto etni pcliazge janö nö zana{iliön
e tö gjithö monumenteve parahelenö tö Greqisö sö l,ashtö, ose mö saktö
mikeniane, ndör tö cilöt muret e famshme tö Tirintit. Pelargikoni i
Akropolit tö Athinös öshtö njö shembull i qartö i tyre. Vörejmö se kjo
ishte njö fortesö e lashtö parahelene e zaptuar nga pushtuesit heienö.
Nö shekullin V, nö kohön e Perikliut, u ngritön ndörtesa madhöshtore,
tö tilla si ato tö Fidias @artenon, Erekteion).

18
 Arkeologjia na zbulon se kultura e bakrit nö Shqipöri pörfshin tö
gjithö mijövjegarin III. P.sh nö shtretörit stratigrafikö tö Maliqit II,
vörehen mö mirö aspektet e kösaj kulture kalkolitike. Kjo i bashköngjitct
grupeve tö tjera ballkanikö, ndör tö cilöt Sakulta-Krivodol-Bubanj-Hum
ose Suplevec-Bukarno Gumo tö Pelagonisö. Tö gjirha f.azat eNeolitikut,
duke u nisur nga njö nönshtresö e lashtö, pörböjnö njö fenomen
krejtösisht evolues, pa ndonjö shköputje apo mosvijimösi me ftz.at
paraardhöse. Ndodh e njöjta gjö pör periudhat nö vijim: e Bronzit dhc
e Hekurit. Periudha e Maliqit III a do tö ketö qenö bashkökohore me
grupin Armendohori tö Pelagonisö dhe mef.azön mö tö vonshme @ronzi
i Lashtö) tö Thesalisö dhe tö Maqedonisö dhe Maliqi III b (fundi i Bronzit
tö Lashtö) a do tö pörkonte me fazön e fundit tö Heliadikös sö Lashtö?
Duke filluar nga kjo epokö, ndeshen prodhime vendore, qö kanö tö
böjnö me tipet eMinoanit töMesöm (ushta me gjinish tö tipit sikladik),
thikat me njö teh (tip egjeas), rasa tö tipit Keftiu tö zbuluara nö Pazhok.
Pörveg kösaj, tumula tö shumta, varre nö formö rrethore (Bronzi i
Lashtö) kanö ravijözuar nö tokön shqiptare.
Disa pohojnö se kulturar e Bronzit tö Lashtö, rö tilla si ato tö Badenit,
Kostalac ose Vucedol, kanö dalö nga popullsi Neolitike, tö cilave iu
vishet nö pörgjithösi ky tip tumule. äshtö pikörisht nö kötö epokö qö
hasen tumula nö Shqipöri, nö Epir dhe mö vonö nö krahinat e Greqisö
tö mbiquajtura mikeniane. Njö kupö e tipit tö Vafio dhe njö shpatö
mikeniane janö zbuluar nö njö nga tumulat e Pazhokut.
Si rrjedhojö, krahinat e zönangapellazgo-iliröt nuh kanö qenö aspak
tö izoluara nga pjesa tjetör e botös ballkano-danubiane dhe egjcase. Ajo
qö bie nö sy dhe qö öshtö unike nö Evropö, öshtö fakti se shqiptaröt e
sotöm kanö rrjedhur prej njö popullsie autoktone, qö ka lulözuar nö tö
gjithö hapösirön ballkanodanubiane (Pellazgö, Thrakö, Ilirö, Panonianö,
Dardanö, Tesprotö, Molosö, Epirotö, Maqedonö..); tte Egje (Karianö,
Lisianö, Kuretö..); nö Azinö e Vogöl (Frigjianö, Trojanö, Lidianö,
Mushkinö); nö Itali (Etruskö, Venetö, Japigö, Mesapö, Moskö); madje

T9
nö Palestinö (Filistinö, Girgashitö, Jebuzianö) dhe nga köta mö tö lashtöt
qysh nga periudha neolitike (rreth viteve 6500/6000). E mbrapsur prej
shumö pushtimesh, kjo popullsi pörfundimisht öshtö pörqendruar dhe
vendosur nö malösitö e Ilirisö sö Jugut (Shqipöria e sorme, Epiri).

III - Antropologiia

Arkeologjia vörteton vijimösinö anropologjike dhe etno-gjuhösore

tö kösaj etnie pellazgo-iliro-shqiptare qysh nga Neolitiku. Pörveg kösaj,
antropologjia ka mböshtetur provar paleonrologjike, arkeologjike,
historike dhe etno-gjuhösore. Nö tö vörtetö, shqiptaröt e soröm paraqesin
vegorinö e rreguesit cefalik (S5-90) mö tö lartö nö Evropö
ftIiperbrakicefaliVkokö rrumbullake) dhe njö planocipitalia e theksuar
(shtypje e kavitetit tö prapmö dhe rö poshtöm te kafkes). Riplei, nö
sistemin e tij tö klasifikimit e trajtonte formön e kokös si treguesin mö
tö vlefshöm nö shqgrrtimin e racave. Zhakde Morgan pohon (Njerözimi
arkeologjik, Paris 19'21): "Dokumentet mö tö lashta arkeologjike qö ne
zotörojmö nö lidhje me köta kolonä, na böjnö tö mendojmö se imigrimi
i tyre u bö gjatö mijövjegarit tö katört para erös sonö, duke ardhur nga
Europa Kontinentale. Pastaj Pellaziöt do tö kenö luajtur rolin e tyre,
duke sjellö me vere dijet pör metalin. Duke zönö tö gjirhö Heladön
evropiane, köto fise do tö kcnö pörparuar deri nö ishujt dhe territoret
aziatike... fisi tjetör mö i vonshöm do tö kerö qenö autor i kulturös
mikeniane dhe nga njö trung me fiset qö nö atö kchö ietonin nö Trakö
dhe pörgjatö lumit tö Danubit. Köta kolonö nuk ishin hr:lenö, e rhönö
mö saktö ishin thrako-frigjianö".
Kjo brakicefali öshtö, gjithashtu, ajo e "malösoröve" tö mbiquajtur
"kokö rrumbullaköt" tö mijövjegarit V dhe IV, tö cilöt populluan
pjesörisht Lindjen e Aförme dhe tö Mesme, tö tillö si Sumerianöt (popull
jo semit), Hititöt, Elamitöt. Kjo karakteristikö öshtö väneruar nga
görmimet arkeologjike tä realizuara nö nekropolet mö tö lashta, tä

20
zbuluara nö njö hapösirö qö shkon prej Danubit tö Sipörm deri nö Azinö
e Vogöl, duke kaluar nöpör Ballkan dhe, nö veganti, nö krahinat e
populluara sot nga popullsi tö trungut pellazgjik (etni shqiptare). l)he,
pör tö pörfunduar kötö kapitull, vö nö dukje se C.H. dhe C.B. F{aues
(Kreta, paraardhöse e Greqisö, Londör L9O9),kanö vendosur analogjitö
e nxjerra nö pah midis ka{kave brakicefale tö krahinave tö rraditös
doriane (Kretö dhe Peloponez) dhe kafkave shqiptare. Ky z.bulim
mböshtet njö herö e pörgjithm onö zanafilön pellazgo-ilire tö popullsivc
tö mbiquajtura doriane, me zanafillö nga veriu i Greqisö, ndörkohö qö
prijösit apo mbretörit e tyre, minoritarö nö vend (mbreti i Spartös Agis
fV, nö shekullin III para Krishtit, pohonte se ary kishte tre pörlakö pör
njö spartiat) ishin me zanafillö semito-egjiptiane, sig e provojnö
argumentet e shumta qö unö kam trajtuar.

IV - Poemat epike dhe mitologiia

Homeri vendoser midis viteve 800-200 para Krishtit ftronologjia e

pranuar mö zakonisht). Disa e vendosin mö pörpara (rreth viteve 9c0-
800 para Krishtit). Pörkundrazi,rör,jerö mendojnö qö öshtö shumö mö
i vonshöm (rreth viteve 700-670 para Krishtit), duke e pohuar madje
qö ai do tö ketö shkruar epitafin e mbretit frigjian Midas (i cili ka vdekur
rreth vitit 625). Sö fundi, tö tjerö poliojnö se ai nuk ka ekzistuar kurrö.
Sa pör Iiiadön dhe odisenö, poemat parahelenike (rreth shekullit
XII para Krishtir, Epoka tö Errta)) "tö ripörshrarura" pör ne'ojat e
kauzös sö pushtuesve rö rinj grekö nö epokön e sulmeve tö para (rreth
shekullit vII para Krishtit) kundör pellazgöve, trojanöve ose frigjianöve
tö Azisö sö VogöI, böhet fialö qö nö zanafillö, prej nga del edhe njö farö
dykuptimösie qö konsiston nö pörzierjen e njö legjende tö lashtö me
elemente tö njö periudhe tö mövonshme. Futja e elemenrevc tö ndryshöm
tö mövonshöm dhe modifikimet e ngatörrojnö edhe mö shumö
pörmbajtjen e tyre. Duke u nisur nga tradita gojore, köto dy poema

2T
epike u kopjuan nö 6'juhön greke dhe u pörhapön nö epokön e tiranisö
sö Pisistratit (600-527 para Krishtit). Por ndörfutje elementesh tö
gabuara dhe pörpur:Limet reshtön vetöm nö periudhön aleksandrine
(shekulli III, madje sheliulli II para Krishtit), epokö nö tö cilön ato u
kopjuan pörfundimisht ashtu si i njohim sot.
Flavius lozefi shkruan pör kete göshtje (Kundör Apionit): "Eshtö
shumö mö vonö dhe e vöshtirö qö ata [greköt] tö niihnin shkrimin...
askund nö Greqi nul< gjendet ndonjö shkrim qö tö njihet si mö i lashtö
se poezia e Homerit. Miröpo öshtö e qartö qö ky poet öshtö edhe mö i
vonshöm se Lufta e Trojös. Dhe pör vetö atö, thuhet se nuk i ka lönö
poemat e tij me shkrim, por tö pörcjella nö kujtesö. Mö vonö ato u
formuan duke bashkuar köngöt, prej nga vörehen edhe mospörputhje
tö shumta"
Legjenda e Deukalinoit u krijua pör tö fshirö plotösisht tö kaluarön
pellazge, njö pörmby.tie qö fshin gjithgka, nö mönyrö qö tö fillohet nga
zero. Köshtu, si me magji, dolön nö dritö Heleni i Deukalionit dhe i
Pirrhas: Helen. Eponim i störgjyshit tö greköve. De Zhubainvil e thotö
me forcö: "Ndörfutja e njö pörmbytjeje nö fund tö historisö pellazge
öshtö pasojö e natyrshme e pushtimit tö Greqisö nga raca helene, historia
e sö cilös fillon me pörmbytjen e Deukalionit".

V - Giuhösia

Gjuhösia öshtö pengesa. Eshtö kjo, pa dyshim, qö i ka goroditur

shumö gjuhötaröt, arkeologöt dhe historianöt. Nö tö vörtetö, janö tö
rrallö ata qö kanö marrö nä konsideratö dy pika thelbösore:
- Pellazgöt, tö cituirr sö tepörmi nga autoröt e lashtö, ishin paraardhösit

e greköve nö atö tokö qö do tö böhej Greqi. Pör fat tö keq, disa e trajtojnö
se emri "pellazgö" ishte vetöm njö emör "gjinor", qö em.örtonte popullsi
tö shpörndara dhe qö nuk kanö midis tyre asnjö lidhje etno-gjuhösore.
Pra nuk ka qenö vendosuras njö pörputhje midis pellazgöve, lelegöve,

22
karianö're,ligurve, trojanöve, errusköve, thraköve, frgjianöve dhe iliröve,
duke pörmendur ata qö ishin mö tö shquarit. Pörveg kösaj, asnjö pörqasje
nuk öshtö börö midis kötyre {iseve tö ndryshme (dhc jo etni) dhc
pasardhösve tö fundit tö tyre: pra shqipraröve tö soröm.
- Duke qenö pranuar se Peilazgöt ishin njö popull autokton dhe
helenöt njö popull pushrues, atöherö si mund rö shpörfillet röndösia e
trashögimisö qö köta pellazgö i lanö heienöve: mitologjinö (perönditö,
peröndeshat, heronjtö), kultin (Homeri thotö se Zeusi ishte pellazg),
njö pjesö tö madhe tö kulturös dhe gjuhös sö tyre. Kjo c fundit nuk
öshtö pa peshö: greqishtja e lashtö ngjason (fonetikö, sinraksö...) tö
ngatörr()het me dialektin gegö tö Shqipörisö sö Veriut. Nöse vihesh tö
lexosh me kujdes ato qö auroröt e lashtö kanö dhönö si tö vörrcta, do tö
kuptosh se nuk mund tö fshihet me njö tö rönö tö lapsit fakti se (cf.
Herodoti) Jonianöt ishin pellazgö tö kthyer nö helenö, duke pörshtatur
gjuhön e tyre. Greköt, pra, nuk mund t'i anashkalonin Pellazgöt pa
huazuar tö paktön njö pjesö tö kulturös dhe gjuhös sö tyre. Ja pörse njö
pafundösi antroponimesh, eponimesh, toponimesh, oronimesh dhe
fjalösh tö tjera i kanö mbijetuar stuhive tö kohöve dhe arrijnö tö
shpjegohen me gjuhön e sorme shqipe, dhe jo me gjuhön grekc. Köshtu
gjuha e Pellazgöve ka mbetur pothuajse e paprekur, e mbrojt'r kundrejt
pushtimeve tö shumta pörgjatö mijövjegaröve, ndör malösitö e
pamposhtura tö Shqipörisö. Ja disa shembuj pär kötö:

'F Athinir, fortesö e miröfilltö e pellazgöve - E thöna, E thana :

premtinri ndör Pellazgöt (cf. Herodoti I, 5(), 57,58 - II, 5l - V, 64).
'r Mikena (nö greqisht Mikenai), kryeqytetit legjendar i Atridöve (
vjen nga fjala shqip "Arörir" !) : mik : rrönjö (...miqesi) e gjuhös
shqipe.
'e Korint(nö greqisht Korinthos), qyrer i lashtö dhe i pasur rregrar,
: :
rival me atö tö sparrös dhe tö Athinös Korr, Korra rrönja nö gjuhön
shqipe do tö thotö me korr, me vjel. Mö gjerö pördoret kjo rrönjö pör tö
 oKoreo,
shprehur njö arritje (korr fitore). Kjo öshtö nö zanafillö tö emrit
qö öshtö peröndesha e tö vjelave, pörpara se ajo tö merrte emrin Persefoni.
Kulti i saj shpesh ishte i lidhur me kultin e nönös sö saj, Demetran.
't Tirynthe (Tirinti), q;r'tet legjendar i Argolidös'me mure tö fortö",
thotö Flomeri, : Thurrösöt : popullsi e njö hapösire tö fortifikuar.
Rrönja "thur", e cila do tö pörkthehej rrethoj, ndörtoj njö mur rrethues.

KAMNIK: Vazo antropomorfe (terakotö e pikturuar) - Neoliti i hershöm

(nga " Sh qipöri a arkeolo giike +Tiranö' 1 97 1)

24
 * Argianöt, banorö tö Argosit ftryeqyteti i Argolidö$; ky 9yrer,
ashtu si Mikena, sipas Homerit ishte i pasur nö ar : An<hi : argjendar
dhe mö gjerö
*qyteti i argjendaröve".
/' Zevs, zot i plotfuqishöm i Olimpit, fillimisht zot i qiellit dhe i
fenomeneve atmosferike (bubullima, shkreptima, vetötima, stuhia) tö
cilin Homeri e cilösonte si "pellazg" (Iliada XVI,234). Nä Dodonö,
Zersi i jepte pörgjigjet e tij falö "föshförimös" sö gjetheve tö lisave
(föshfArime e kthyer nö "zörin" e Zeusit : Za,Zan (gegörisht). Porfiri
pohon se Pitagora (me zanafillö pellazgo-tursane) e quante Zeusin uZ^n".
+ Aldli (nö greqisht do tö thotö Akhilleus : pabuzö !) heroi mö i
shquar i Iliadös : "aq i lehtö" . "Aspeitos": A shpejt, d.m.th. "i shpejti"
ftIomeri e cilöson si "i shpejti").
* Helena : gruaja e Melenaut e rrömbyer nga Parisi : E lena : e
löna, e braktisura.
'h Ajaks, hero legjendar (Iliada) qö dalldisi dhe, duke kujtuar se vrau
njö trupö luftötarösh, kishte vrarö njö kope deshösh : gj"ks (shqiptimi
i fialös "gjakösor").
'F Atride, pasardhös i Atres : atörir (g"gö) : etörit, störgjyshörit.
"' Odise, epopeja homerike ("udhötimi" i Uliksit) : udhösia.
" Uliksi (Odiseja), heroi kryesor i Odisesö : udhözi : udhötari.
Uliksi eshtij emöri 'larin" qö vjön nga fjala shqip "ulice" (ulicari)
* Penelopa, bashköshonja e Uliksit, e cila gdo ditö shtörrjet pölhurön
qö ka endur : penö e lyp : ajo qö lyp fillin (penin, perin).
'r Telemak, biri i Uliksir dhe i Penelopös : tö leu mec (gegörisht) :
tö lindi djalö!
'r- Laerte, babai i Uliksit : le urtö : ka le i matur, ose i virtytshöm.
't Demeter, peröndesha e pjellorisö dhe e tö vjelavc, peröndesha e
"tokös ushqyese" : dhö motör : tokö-motör.
'$ Thetys (Tetis), perändesha e detit : deti.
/" Thetis, nöna e Akilir dhe njö nga
Nereidat : deti.

25
 'r- Themis, peröndesha e drejtösisö : tö mys (gegörisht) : tö mbys,
nö kuptimin mö tö gjerö, vendos drejtösi.
'r' Monument, vepör e pörcaktuar pör tö pörkujtuar njö kujtim, njö
nglarje: mani ment (gegörisht) : mbani mend.
'F Skeptri (nö greqisht "skeptron'), ky simbol i Zeusit (sipas Homerit

Zeusi öshtö pellazg) eshte njö shkop dhe nö njörin prej skajeve ka njö
kokö, ose njö "tq"p" shqiponje : skep (gegörisht) : sqepi.
* Aleksandri i Madh III (nö greqisht "Aleksandör" do tö thotö "ai
qö ka lindur pör tö ruajtur njerözit") : Ka le si (n')andörr ose Ai leu si
(n') andörr (gegörisht) apo mö gjerö "bir i andrrös". Nö tö vörtetö, nöna
e tij, Olimpia (princesha epirote, pra' pellazgo-ilire, emri i sö cilös nö
gjuhön shqipe do tö thotö "ajo qö öshtö bekuar nta perönditö", pra "O
e pa nö öndörr se njö kafshö e guditshme (dragua apo gjarpör
lumtja')
gjigand) u shndörrua si njö fantazmödhe e barsi. Priftörinjtö e Dodonös
(kryeqytet kulti i pellazgöve) ketö önderr e interpretuan si mö poshtö:
"Fömija qö do tö lindösh do tö jetö me prejardhje nga Zeusi. Ai do tö
shkölqejö dhe fama e tij do tö shffihet deri nö kufijtö e botös".... Emri
pellazgo-shqiptar Aleksandör e mbart mö sö miri kuptimin e kösaj
legjende, ndörkohö qö emri i interpretuar nga ana fonetike (nga gjuha
pellazgenö atö greke) nga greköt sipas gjuhös sö tyre (ai qö ruan njerözit)
nuk i pörafrohet. Megjithatö, niö legjendö tjetör ngjan tö jetö ngatörruar
pör kötö: ajo e lindjes sö Parisit, biri i Priamit, mbretit tö Trojös. Pas
njö öndrre qö pa nöna e tij Hekuba, Parisi u quajt gjithashtu, Aleksandör
(emri i parö). Nö tö vörretö, kur ishte shtatzönö ajo pa nö öndörr qö
kishte lindur njö pishtar tö zjarrrö. Ajo mendoi se kjo öndörr ishte
preludi i njö flake qö do tö pörpinte qytetin e Trojös. Duke u druajtur
nga ky parashikim i keq dhe nga frika se mos kjo öndörr do dilte e
vörtetö, ajo e la birin e saj nö malin Ida, ku e strehoi bariu Agelaus, i cili
e quajti Paris. Kur u rrit, Parisi arriti tö zbulojö prejardhjen e tii dhe u
paraqit nö oborrin e mbretit Priam. Motra e tij Kasandra, profetja e
mirönjohur (emri i saj shpiegohet me giuhön pellazgo-shqiptare: Qes

26
andörr (gegörisht) d.m.th ajo qö shpjegon öndrrat!, e njeh völlain e saj dhe
thörret: Ai ka le si n'andörr d.m.th ai ka lindur si nö öndörr (nönkuptohet
ky qö lindi nöna e saj). Tö mos harrojmö qö trojanöt (teukröt), dardanöt
dhe frigjianöt e Azisö sö Vogöl ishin pellazgö aurenrikö.

Pörfundimi dhe sinteza.

Köshtu del se gjurmöt e para tö qyterörimit grek stricto sensu u

shfaqön vetöm nö shekullin vIII para Krishtit. Mö parö, nö veganti
periudha e mbiquajtur mikeniane (t+so-t 2oa paraKrishtit) dhe ajo e
Epokave tö Errra qö vjen mö pas (1200-8oo para Krishtit), njö qytetörim,
njö kulturö dhe njö etni, tö ndryshme nga ato tö helenöve, tashmö
ekzistonin edhe pörpara mbörritjes sö helenöve.
Sig e kemi parö nö fillim tö kapitullit, shumö rregues (arkeologjikö,
antropologjikö, etno-gjuhösorö, etj.), argumentet qö i mböshtesin,
vörtetojnö se qltetörimi parahelen ishte ndryshe nga ai i greköve. Ng"
ana tjetör, njö mori toponimesh, oronimesh, antroponimesh,
teonimesh, etnonimesh ose eponimesh nuk shpjegohen aspak me gjuhön
greke, por arrijnö tö dekriptohen vetöm falö gjuhös sö sorme shqipe, e
vetmja qö ka shpötuar nga pellazgjishtja e iashtö nöpörmjet gjuhös
thrako-ilire. Gjitha.shru, mund tö qömtojmö nga tö clhöna tö gmuara qö
na japin autorö tö shumtö antikö grekö dhc qö shpesh janö kal'ar pa u
vönö re ose kuptimi i thellö ose i fshehur i ka shpötuar plotösisht auroröve
tö shumtö tö kohöve tona. Nö kötö rnori tö dhöna.sh antike, ja edhe disa
shembuj kuptimplc,tö. Nö tö vörtetö, nöse ky qytetörim parahelen (1450-
800 para Krishtit) ka qenö grek, do tö kishte parur vetö'r emra grekö
ose tö shpjegueshöm prej greqishtes. Nuk öshtö aspak njö rast i tilia,
.sig
e kam shpalosur gjatö giithö veprös sime. Nöse e nisim nga üiiimi i
historisö sö Greqisö, e thönö mö saktö, do tö sholiim se greköt c nisir.r
zanafillön e ryre etnike nga legjenda (platoni, Aristoti dhe tö tjerö jo
mö pak tö shquar e besonin) e Pörmbpjes sö Deukalionir, qö pcrpiu

27
gjithgka (d.m.th. nönkuptohet, qytetörimin parahelen tö pellazgöve)
nö mönyrö qö tö lindte qytetörimi i tyre. Megjithatö, viti 776 para
Krishtit daton si rrjedhojö me Lojörat Olimpike dhe, gjithashtu, me
fillesön e cgrtetörimit tö tyre. Por kronistöt e kohöve tö sotme e gojnö
ketö datö nga fundi i shekullit VIII. Pörveg kösaj, nismötaröt e
qytetörimit grek, sipas traditös antike, ishin Orfeu dhe Muza. Miröpo
köta nuk janö pörmendur nga Homeri (rreth viteve 750-650 para
Krishtit). Pra ata ishin tö njö kohe mö tö vonshme se ajo e Homerit.
Greköt janö pörpjekur qö fillesön e qytetörimit tö tyre ta ngjisin
nöpör shkallön e epokave sa mö lart qö tö jetö e mundur. Datat parahelene
tö dhöna nga Herodoti dhe autorö tö tjerö antikö janö tö pasigurta.
Vetöm duke u nisur nga Soloni (rreth viteve 640-558 para Krishtit)
fillon tö ketö disa data tö sakta. Pörveg kösaj, köta autorö, ngjarje tö
mövonshme i kanö vendosur nö njö tö kaluar tö largöt dhe i kanö
riinterpretuar legjendat pellazge (interpretime greke) duke u nisur nga
tö dhöna vendase. Duhet shönuar qö disa mite tö pörfytyruara nga greköt
dhe romaköt fshihnin njö döshirö tö qartö pör tö aneksuar viset, pör tö
pörvetösuar popujt pellazgjikö dhe pör ta börö pör vete tö kaluarön e
tyre tö lavdishme. Ja mendimet e tre historianöve tö shquar
bashkökohorö nö lidhie me kötö göshtje @oren, Braudel, dhe Snodgras),
tö cilöt, bashkö me tö tjerö, tö pörmendur tashmö, si Gloc, Zharde,
G.Puason, M.R.Sauter ose Sartio, si dhe tö tjerö jo mö pak tö shquar,
böjnö pjesö nö ata historianö tö rrallö qö kanö dhönö disa tö vörteta
befasuese ose kuptimplote dhe, nö kötö rast, japin ndihmesön e tyre
pör göshtjen tonö. S'öshtö aspak e nevojshme tö them se i miratoj
plotösisht tö gjitha sa kanö shkruar. Nö tö vörtetö, disa tö meta ekzistojnö
nö analizat e tyre globaie, si mendimi se mikenianöt mund tö kenö
qenö störgjyshörit e greköve. Pörveg kösai, ata nuk kanö vendosur ndonjö
lidhje etno-gjuhösore midis pellazgöve, thrako-iliröve dhe shqiptaröve
tö sotöm. Pör ata, Pellazgöt ishin thjesht para-helenö qö u zhdukön
plotösisht (trup e shpirt, giuhö dhe etni). Po kjo nuk i pengon qö t'i

28
 kuptojnö misterer e historisö greke me kthesat e saj tö shumöfishta,
manipulimet ose tö pavörtetat dhe tö kenö qenö gati pranö pikösynimit,
por pa arritur ta prekin:
Klod Boren (Greköt dhe Mesdheu lindor, puF r9g7): .,Eshtö ky
boshllök qö, si rrjedhojö, körkon tö mbushö pak a shumö erudicioni
antik...' Nuk ka dyshim qö rreth kösaj epoke ffundi i epokös
gjeometrike, rrerh vitit 750 para Krishtirl ndörfuten dhe pörpjekjet
e
para pör tö hedhur njö urö midis kötyre dy epokave tö röndösishme
tö
sö kaluarös greke. Njö nga pörpjekjet e ndjekura ishte sigurisht
qö tek
prijösi individöt tö körkojnö tö "dalin nga fati i ryre,'si dhe nö körkim
tö legjitimitetit pör tö vendosur pushtetin e ryre tö pörzmadhuar,
pörpunimin e gjeneanologjive tepör fiktive... Ndörkohö öshtö ravijözuar
ideja e njö shköputjeje tö thellö nö historinö antike greke, kjo
pothuajse
nö gdo aspekt bie nö fund tö Epokös sö Bronzit.... Nö fakt kjozgjedhje,
qö daton pörreth vitit 1200, rregon se erudicioni modern
öshtö lönö tö
gabohet, tö ngörthehet nga njö ripushtim i rremö i sö kaluarös
mitike, i
pörpunuar nö rrjedhön e shekujve nga dijetarö antikö, tö kujdesshöm
pör t'i dhönö bashkökohösve tö tyre zanafilla njökohösisht tö
largöta
dhe tö pranueshme, por nö harmoni me perceptimin historik
qö
pördoret sot dhe, mö e mira, duke ua propozuar kötö me anö
tö poetit....
Por ekzistojnö, gjithashtu, tregues qö paraqesin se shumö rröfenja
ishin
tö sajuara me qöllim qö tö simbolizonin dhe tö ngulitnin
atö qö b""hkerita
apo gruper döshironin tö besonin nö lidhje me tö kaluarön
e tyre... kjo
öshtö e pranishme nö njö varg episodesh... zanafilla e tö
cilave duket se
möton tö körkojö thelbösoren nö körkesön e pavetödijshme, por
tö ndjerö
nö disa grupe dhe individö tö shekujve vIII-vI dhe tö
pörsJritur nö gdo
shekull, pör tu vendosur si pörballö bashkösise se tyre edhe
pörballö sö
'kaluarös sö vegantö'....
Fernand Brodel (Kujtime tö Mesdheut, Botimet de Fallois,
r99g):
"Köta popui tö parö egjeas (pellazgöt e traditös greke) lönö jo
mö pak
gjurmö tö thella. Analizat gjuhösore pör kötö i"rt j"rre
tö prera. Tö

29
ardhurit e rinj, [Brodel nönkupton kötu greköt] nöse e kanö ruajtur
gjuhön e ryre, kanö börö shumö huazime nga ata qö mundön. Kösisoj
gjuha greke pörfundimisht trashögoi njö numör tö madh fjalösh, tö cilat
janö tö huaja pör tö. Janö toponimia dhe onomastika qö e tregojnö kötö,
madje me zötö lartö: edhe qytete me famö si Korinti, Tirinti, Athina
ose mali i Parnasit, nön orakullin e Delfit, nö zemör tö Heladös dhe qö
.,körthiza eborös", nuk kanö emra grekö. Aq mö shumö, nuk ianö
öshtö
grekö disa emra heronjsh homerikö, si Akili, Uliksi: sa keq!... Edhe mö
kuptimplote öshtö zanafillajo-greke e fjalöve tö shumta qö vijnö nga
lömi i bujqösisö: gruri, vreshti, fiku, ullishta, tröndafili, jasemini,
zambaku, manxurana... Ose nga lundrimi: arti i lundrimit öshtö njö
nga dhuratat mö rö gmuara, edhe se vreshtat dhe ullishtat, qö Helada
jo-greke i böri pushtuesve indo-europianö, tö pamösuar me detin: dhe
as rhalasa e as pontos nuk janö fjalö me zanafillö greke!... A ka patur
ndonjöherö njö pushtim dorian? Pyet me qesöndi njö historian serioz".
Nö tö vörterö, sipas disa autoröve tö lashtö, Pellazgöt, ashtu si tö
gjithö fiset e tö njöjtit trung: iliröt, liburnöt dhe filistinöt, ishin zotö tö
deteve dhe zotöronin niökohösisht flotö luftarake dhe marinö tregtare;
pörveg kösaj, fjala thalasa shpjegohet me fjalön shqipe l.,.llazl Sllavöt,
tö
.ilet ,roL ishin lundörtarö apo detarö, edhe ata e huazuan kötö fjalö nga
popujt ilirö, tö cilet i pushtuan nö shekujt VI dhe VII pas Krishtit.

Antoni Snodgrans (Greqia Arkaike, Hashet, 1980/ t986): "Giatö

vijimösisö pörzgjatur, fakti qö tö bie mö shumö nö sy öshtö, dhe mbetet,
sö

,riri^ perflitttrttr"e e popullsisö gjatö shekullit VIII nö tö gjithö

"
Greqirre.... Nderri-., e para tö qöndrueshme tö vendeve tö shenjta
filluan nga fundi i shekullit VIII apo rnö saktö paköz mö vonö. Faza
vendimtare e lulözimit tö qytetit grek daton nö shekullin vtr dhe, pörveg
kösaj, pörkon me idenö se fenikasit mund tö kenö ushtru ü aty
ndikimin
.,yr.... Nö epokön historike, greköt, tö ngörthyer nö grindie pör tokat'
vazhdimisht körkonin me ngulm tö kaluarön legjendare nö mönyrö
qö

30
 tö pörligjnin pretendimer e ryre... E gjirhö kjo, madje edhe r,nö shurnö,
kryhet nö Greqi nö njö hapösirö tö shkurtör kohore prej njöqind vitesh,
mö saktö midis fillimit tö shekullit vIII dhe dhjetövjegaröve tö parö tö
shekullit VII"...

Nga ana tjetör, greköt e nxjerrin etninö e ryre nga veriu i Greqisö.
Asgjö nuk provon se ara vijnö nga ky veri. Si mund tö vinin
p."j
andej, kur dihet se Danaos (Egjiptiani, biri i Belos dhe völla "t"
uin;"r. i
Egjiptos) kishte mundur Argosin, kryeqyteti i pellazgöve dhe
e kishte
döbuar mbretin e saj Pelasgos; se Kadmosi (renikasi, emri i tö cilit
shpjegohet nga gjuha semiro-arabe Kadem, qö do tö thotö
mbörritösi,
tö cilit greköt i shtuan prapashtesön e tyre tö famshme ..os,)
pushtoi
Beotinö dhe themeloi rebön (I(admenöt janö pörmendur vetöm
njö
herö nö Iliadö, rV, 385; madje sipas disa autoröve kjo
öshtö njö ndörfutje
e mövonshme) dhe se Pelopsi (Asiriani, emri i tö cilit nönkupton
"fytyrön e lyer mö baltö", gjö qö ka tö ngjarö tö nönkuptoja i
,"rike,;
pushtoi Peloponezin? Duhet tö shönojmö se pelopsi ert re
trajtuar si
njö themelues i Lojörave olimpike. Si,rrjedhojö, . fitto'me pelopsin
qytetörimi i vörtetö helenl
Nö tö vörrerö, nö lidhje me kötö duhet thönö se aurorö tö shumtö
antikö
grekö prireshin tö zvogölo nin zanafllön e ryre semito-egjiptiane
dhe
ndikimet e Lindjes sö Aförme. Ara, ose e anashkalo jne
zanafilß'e ryre ose
e fshehin plotösisht atö öshtö shembull
fruqididi njö i pörkryer ndör köta
autorQ. Gjithsesi, disa tekste antike kanö kalua, poth.r"jr"
pa u vönö rc
qoftö sepse nuk öshtö dashur tu besohet, qofte pr.
irrre a".n.r, t,i fshehin
apo tö shmangin pörhapjen e ryre, qoftö se i kanö
hequr nga padija ose pör
mangösi hulumtimesh. disa shembuj nga köta:
Ja
Diodori i sicilisö pohon se pelopsi nuk ishte as frigjinan
as pasardhös
i Dardanos, por ishte peröndia kombötare e
Asirianöve, tö cilöt pusfituan
Frigjinö, dhe se egjiptianöt mburreshin se athinasit
ishin me prejardhje
nga njö koloni egjiptiane e saisit dhe se u ishin
nönshtruar princörve

31
egjiptianö, ndör tö cilöt Kekropsi dhe Erektori, mbretörit e parö
egjiptianö, ishin pushtues tö Athinös. Ai pohon gjithashtu se Pani dhe
Sileni, tö trajtuar nga greköt si peröndi, ishin priiös tö njö ushtrie tö
Osiris-it. Pör sa i takon Polienit, ai ia vesh Panit pördorimin strategjik
tö krahöve mbrojtös tö trupave ushtarake kryesore tö Egjiptit. Niö
legjendö greke e bön Panin njö buall tö shenjtö, niö peröndi qö nderohej
njökohösisht nö Arkadi dhe nö Egjipt. Platoni te Timea pranonte njö
lidhje gjenetike midis greköve dhe egjiptianöve, si dhe midis athinasve
dhe saisve (nö peröndim tö deltös s€ Nilit). Nä Menexenö Q45 c, d) ai
pohon se athinasit janö etnikisht me tö Pastör sesa tebainöt dhe
peloponezianöt e kolonizuar nga lindoröt. sipas Herodotit, (I,29,62)
Solorri (nga vitet 640-558 para Krishtit) u prit si njö i aförm nga
egjiptianöt e saisit, kryeqyreti i Egjiptit (664-525 para Krishtit) nö kötö
epokö, pör shkak tö lidhjes qö bashkonte athinasit me egiiptianöt.
Siraboni pohon se banoröt e $rtetit tö Saisit nö Egiipt körkonin me
ngulm lidhjen e tyre fisnore me mbretin e lashtö tö Athinös, ndör tö
cilet edhe Kekropsi i famshöm (cf. Herodoti VII, t4L/ VIII' 44,53)
Isokrati, megjithöse njö panhel en i ziarnö, e 1ö tö dalö nö dritö
pushtimin e huai tö Greqisö (Lövdata e Helenit, 68): "Mö parö Barbaröt,
iatkeqe nö tokön e tyre, gjykohej se ishin priiös tö q;rteteve greke.
D"naosi, duke u larguar fluturimthi nga Egjipti, pushtoi Argosin'
Kadmos i Sidonit mbretöroi nö Tebö". Mö nö fund, duhet shönuar se
Eskili ishte nö zanafillön e njö trilogjie qö lidhei me pushtuesit semito-
egjiptianö : supliantöt, egjiptianöt, danaidöt. Quditörisht, dy tragieditö
. f""ai, tö tij nuk r" j"rre parcjellö. Pör tö komentuar tekstet e paragrafit
tö mösipörm po filloi me Kekropsin, gjeneanologiia e zakonshme e
trajton atö si mbretin e parö legiendar tö Athinös (gjysmö njeri-giysmö
gjarper). Sig e kemi vöreitur, autorö tö shumtö antikö e kanö traituar
si

ägtiiri"" me zanafillö nga qyteti i saisit. Miröpo öshtö interesante se si

Herodoti e vendos arö pas mbretit Kranaos. Ja gfarö pohon ai
(V[I,
.,Athinasit, nö kur Pellazgöt zotöronin vendin qö quhet
44):
"poten
32
 Greqi, ishin pellazgö tö emörtuar kranaenö fnönshtehs rö Kranaos,
Pellazgu] dhe, nön mbretin etyreKekrops, ata do tö quhen kekropidö;
kur pushteti kaloi nö duarr e Erekteut, ata e ndryshuan emrin dhe u
quajtön Jonianö". Kranaosi ishte me plot tö drejtö njö mbret pellazgi
rrözuar nga froni prej pushtuesve helenö. pörveg kösaj, ,ig e trego'
emri i tij, ai rrjedh nga rrönja pellazgo-shqipe
ftre, qö nö dialektin gegö
do tö thotö kokö, kreu, fillimi, i cili ka krijuar krena, krenar dhe kresor
- kryesor). Ky emör i greqizuar pörfundoi duke zövendösuar emrin e
mbretit p ellazg: Krena-os.
Herodoti, tö paktön, öshtö i logjikshöm dhe vörteton kötu atö gfarö
ai ka pohuar diku tjetör (I, 56, 57, 5g, / II50, 5i., 146/ V,26, 64/
V[.
94'95) d'm.th se Greqiapörpara mbörritjes sö greköve ishte e populluar
nga Pellazgöt, nga tö cilöt rridhnin jonianöt dhe athinasit, tö
kthyer nö
grekö pas helenizimit tö tyre. Dihet shumö mirä qö athinasit
i pörkisnin
pellazgöve qö ndörruan pelargikonin, muri i parö rrerhues
fortifikues i
Athinös, dhe qö janö nö fillimin e ndörrimeve tö para fortifikuese
tö
epokös parahelene: ndörtimeve tö quajtura gjithashtu ciklopike.
sidoqoftö, historia e Kekropsir na sqaron atö qö ka kaluar pörpara
dhe
prapa. Legjenda e shpjegon mirö atö qö ka ndodhur me tö
vörtetö. Me
mbörritjen e tij nö Athinö, plasi njö grindje (uftö) qö vuri pörbailö
Athinön (peröndeshö pellazge e miröfilltö, e marrö nga helenöt)
dhe
Poseidonin (peröndi greke, e miröfilltö, e personifik,r", og"
Kekropsi,
pushtues semito-egjiptian) pör zotörimin
Athinös (lufta miJs pellazgöve
dhe pushtuesve helenö pör zotörimin e ketii qyteti).
Shönojmö nö katö
rasr, se Poseidoni öshtö nö fillesat e mbretörve tö shumtö
dhe heronjve
semito-egjiptianö me Danaosin dhe Egjiptosin, dhc
Azhenor (dega
fenikase me Kadmosin dhe Feniksin). peröndi dhe heronj
tö tjerö janö
vendosur nö köte renditje: perseu, Heraklesi, Dionisi,
niipi,
Lakedemoni (themeluesi i Spartös) etj.
Duke lidhur logjikön me realitetin e fakteve, Herodoti, vetmi
i ndör
autoröt antikö, e vendos mbretin pellazg,Kranosin, si
tö parin mbret

33
tö Athinös, para Kekropsit qö disa e trajtojnö si mbretin e parö grek tö
Athinös. Nö tö vöftetö, para Kekropsit nuk ka patur mbretör grekö nö
Athinä, qytet pellazg emri i te cilit nuk shpjegohet me gjuhön greke
por me p"ll"rgo-thqipen: E thöna, E thana, gka do tö thotö Premtim, i
zgjedh,rr, qö do tö thoshte qyteti i pellazgöve, qytet i premtuar Athinös.
fe." $ogograföt, kronograföt, mitologöt, kozmologöt grekö etj) qö kanö
ngritur nö fron Kekropsin si mbret tö parö tö Athinös, kanö dashur tä
mbulojnö zanafillön e vörtetö tö Helenöve. Atöherö, pör tö börö kötö,
ata pörfunduan nö shpikjen e legjendös sö Deukalionit dhe Pirrhas fta
tö ngjarö tö jetö mit i lashtö parahelen - parodi e pörmbytjes sö
Gilg;eshit - e kthyer nö dobi tö kauzös greke) tö cilöt, sig e kemi
pörrö.itrrr, janö tö shpötuarit nga pörmbysja qö shkatörroi gjithgka dhe
ng" rititrai niö etni e re, ose niö popull i ri. Pör mö tepör, femijet
".il"
eäale nga ky Eift mitik dhe tö dalö nga ky boshllök apo kjo zhdukje,
jane veg-se Heleni (i cili kishte tre fömijö: Doros, Eolos dhe Kzutos),
.,helenöve" (störgjyshörit e presupozualt tö greköve)
pr.; ,rg, doli emri i
ih. A*fiktioni, prej nga vien termi "amfiktoni ose lidhja arnfiktonike"
(Amfiktion öshtö nö zanarllllötö kriiimit dhe tö ndärtimit tö tempuive,
,e .ilr, gjithsesi dolön nö dritö vetöm nga fundi i shekullit VIII
dhe
e njeh
kultet . f"re apoloniane qö nisön nö Delfi - tö cilin Homeri nuk
- dhe nö ishullin e Delos). Duke u nisur nga kjo, u sajua
gjeneanologjia
e pushtuesve parahelenö: historia e Greqisö fillon
me kötö legjendö.
nga froni
Le tö kthehemi te Kranaosi. Ky mbret pe\lazgi rrözuar
ishte martuar me Pedias, qö lindi trivaiza:Kranaen,
Kranaikmen dhe
historinö e
Atthisön, sö cilös i dha emrin e saj Atikös. Pör tö shkrirö
ngadhönjimtaröve helenö me atö tö pellazgöve autoktonö,
Amfiktionin
.ielrre dhender tö Kranaos! Nga ana tietör, legjenda na thotö se
R-iiktiorri (völlai i Helenit, emör eponim i greköve) e kishte döbuar
mbretin Kranaos. Pra, nga kjo del qartö pushtimi i parö
i Athinös nga
asai tä Kranaosit'
greköt. Legjenda e Kekropsit do t'i jetö mbivendosur
gjasave, i ngatörron edhe mö shumö pistat' Köshtu'
fakti qö
e cila, sipas

34
Kekropsin (egjiptiani i Saisös) e bönö "mbrerin e parö tö Athinös",
provon pushtimin e ketij qyreri nga kolonöt semito-egjiptianö. Si
rrjedhojö, pas Kekropsit aty nuk mund tö kishte njö mbret (Kranaos,
pellazgu) qö kishte dalö nga njö popull i nönshtruar! Pothuajse gjithshka
qö i takon historisö sö paraardhösve tö greköve öshtö börö nga ky lloj
manipulimi.
Megjithatö, öshtö e qartö se mbretörit apo prijösit dorianö ishin me
zanafillö semito-egjiptiane (Herodoti, VL,53/ VIII,73 - Makabö XII, 1
- 23. etj.), sa pör popullin dorian, ai ishte me zanafillö ilire. Böhet fjalö
pör perieköt (qytetarö tö lirö, tö klasös sö ulöt) pasardhös tö popullsive
paradoriane (nö kötö rast pellazgo-ilire). Ndörsa sparriaröt ishin
pasardhösit e vörtetö tö pushtuesve semito-egjiptianö. äshtö kjo zanafillö
pellazgo-ilire e popujve tö pushtuar qö i ka detyruar disa autorö anrikö
dhe tö kohöve tö sotme tö thonö se dorianöt rrjedhin nga popullsitö qö
vinin nga veriu. Pörveg kösaj emri Dorö, Doröt shpjegohet nö bazö tö
gjuhös shqipe, dhe do tö thotö "dorö apo njö grushr" (kuptimi i parö)
dhe "kategori, grup, klasö, mjedis" (kuptimi i dytö), ndörsa emri
Hiperboreanö shpjegohet me \alön Epör boröt qö do tö thotö "pörrej,
mbi döborön". Pörveg kösaj, mbreti i parö legjendar (pörpara pushtimit
tö Peloponezit) i Spartös, Oibalos ose Oebalos, gruaja e tij Bateia, si
edhe biri i tyre Tindari, mbanin emra tö miröfilltö ilirö
Le tö kthehemi nö kötö Veriun e famshöm, tö cilin greköt e trajtojnö
(pa tö drejtö) si vendin e zanafillös sö tyre, qö nuk öshtö gjö vjetör veEse
Iliria eJugut dhe Epiri i Veriut, dy krahina qö gjithmonö kanö qenö tö
banuara (madje deri nö ditöt tona) nga popullsi thrako-ilire (Epiri, emör
gjithashtu i pörkthyer nöbazö tö gjuhös shqipe me epör - epöri dhe qö
do tö thotö "ajo qö öshtö sipör apo pörtej", qö nönkupron se öshtö matanö
Greqisö"). lvlbretöria e tö vdekurve e mitologjisö greke konceptohej e
lokalizuar nö njö vend verior tö largöt (Hiperbore), ndörkohö qö nö tö
vönetö ishte nö kufi tö Epirit! Ky ishte vendi i tö pörtejmes: pragu i
botös sö tö gjallöve. Duhej kaluar lumi Akelosi pör tö hyrö aty. Disa

35
autorö antikö pohonin se Greqia mbaronte nö lindje tö lumit Akelos.
Por pjcsa mö e madhe e historianöve dhe e gjeograföve antikö, nga tö
cilöt edhe Efori, e niste Greqinö nga peröndimi, pikerisht nö Akarnani,
vendi i parö qö gjendet nö kufi me Epirin. Mö tej nö veri, Epiri nuk
bönte pjesö nö Greqi, tö paktön nö epokön klasike (cf. Efori, Straboni,
VI[,I, 3). Megjithatö, gjatö kösaj epoke klasike, Akarnania dhe Etolia
nuk ishin shumö tö helenizuara dhe kishin mbetur pör pak kohe jashte
botös greke. Epiri öshtö börö pjesö e Greqisö shumö vonö (shekulli ru).
Sö fundmi, pör greköt e shekullit V,Iliröt dhe Maqedonöt ishin Barbarö
(atökohö kjo fialö nuk kishte ende kuptimin qä i japin sot, por, sipas
autoröve antikö, emörtonte etnitö e ndryshme nga greköt, ata qö nuk
flisnin gjuhön e tyre).
Homeri tek Iliada dhe Odiseja flet vetöm pör danaenö, akeanö,
argjianö dhe jo pör grekö. Helenöt (fis i Thesalisö jugore tö quajtur po
ashtu Argosi pellazg), nö epokön e tij nuk formonin ende njö popull
ose njö komb (Tuqididi, i, 3). Homeri pohon nö Iliada se "Zeusi öshtö
pellazg dhe dodonas" (XVI, 234). Pikörisht köta pellazgö ishin tö trajtuar
nga tö gjithö autoröt antikö grekö si banoröt e parö tö Greqisö pörpara
se tö arrinin helenöt. Tashmö tö shohim edhe njö fjalö qö öshtö kuptuar

gabim ose öshtö fshehur. Nö tö vörtetö, greköt, meqenöse nuk ishin

autoktonö, kanö mbärritur nga ndonjö pjesö tjetör. Meqenöse nuk kanö
ardhur nga veriu fianö munduar tö na böjnö tö besojmö tö kundörtön)
ata nuk janö gJetjetör vegse tö huaj tö ardhur nga diku tjetör. Eshtö kjo
{jalö'diku tjetör' qö öshtö shumö e vöshtirö pör ta pörcaktuar saktösisht.
Por legjendat, tö cilat nuk janö vegse fakte historike tö zbukuruara, tö
idealizuaru apo tö metamorfozrlar^, na japin disa tregues tö vlefshöm
mbi etnitö e par^ tö huaja qö kanö pushtuar vendin e pellazgöve:
Danaenöt (egjiptianöt nga tö cilöt rrjedhin dorianöt), kadmenöt
(fenikasit) dhe pelopidöt (asirianö). Midis popujve tö Greqisö arkaike,
jonianöt, etolianöt dhe arkadianöt rridhnin nga Pellazgöt, popullsi
vendase qö u nönshtruan nga pushtuesi helen: ata mund tö pretendojnö

36
sö janö autoktonö. Miröpo Herodoti e shpjegon mjaft mirö seJonianöt
(i onö : i jonö) ishin Pellazgö, tö cilöt, pasi hasön ndör grekö dhe mösuan
gjuhön e tyre, u bönö tö gjithö helenö. Jonianöt ("i onö" nw gjuhwn
shqipe), ishin pra njö grupim i popullsisö pellazge qö pörshtatön
q;rtetörimin e pushtuesve helenö, duke e asimiluar kulturön e tyre dhe
duke e integruar etninö e tyre (Herodoti I, 56, 57,58 / VIII,44).
Gjithsesi, Homeri i pörmend vetöm njö herö jonianöt (Iliada, XnV
685) dhe dorianöt ftöta tö fundit janö cituar veröm nö Krctö dhe jo nö
Greqi: Iliada XlX,177). Megjithatö, köto dy citime janö trajtuar nga
specialistöt e Homerit dhe kritiköt aleksandrinö si ndörfutje tö
mövonshme. Köshtu, gjithgka tö bön tö besosh se periudha homerike
ka qenö pörpara lindjes qyretörimit grek, e thönö tamam, e referuar nga
sö
shumö logografö tö shquar apo historianö tö periudhös klasike, madjc ka
qenö e fundit tö periudhös arkaike. Por poemat epike dhe nö veganti Iliada
shfaqin vegorinö e pörzierjes sö ngjarjeve tö lashta me aro mö tö vonshme si
dhe me ato bashkökohore tö Homerit. Köshtu poemar homerike i japin
personazheve tö epokös homerike ritet bashkökohore tö Homerit.
Kundörvönia joniano-doriane haset nö tö gjithö historinö greke, ku
gjithgka i ndan: Jonianöt rrjedhin nga Pellazgöt autoktonö dhe dorianöt
janö semito-egjiptianö. Ja pörse kjo kundörvönie midis dy etnive tö
ndryshme - njöra e pörbörö nga elemente vendase tö helenizuara (madje
tö pörziera ) dhe tjetra plotösisht e huaj (Herodoti, vur/73 vI, 53) ka
-
ravijözuar pjesön mä tö madhe tö historisö sö lashtö greke: pushtimi i
Athinös pellazge, joniane prej semito-egjiptianöve (helenä tö vörtetö);
luftö e pamöshirshme (lufta e Pelopon ezir, cf.. Tuqididi, I.ufta e
Mesenikut) pör tö arritur pushtetin suprem; mosmaröveshje politike,
luftörat pör influencö, pör themelimin e kolonive etj. Tö rrallö janö ata
qö kanö pörcaktuar sensin e kötij anragonizmi tö mprehtö midis dy
pörbörösve etnikö tö popullit grek : pör tö vrojtuar dhe zbuluar gjithgka
qö i vinte pörballö njöri-tjetrit keto dy grupe etnike tö quajtura si tö njö
trungu, tö cilat pör mö tepör zhvillonin luftöra tö pafundme völlavrasöse.

37
Sö fundi, mund tö nxjerrim pörfundimin se poemat hqmerike pörböjnö
njö fidanishte qö na jep disa saktösime tö rralla si dhe zbulime mbi
periudhön arkaike, atö tö Greqisö qö Po lindte. Nö veprön e tij
(Greqia...PUF/L939) Robert Kohen shpjegon mirö atö qö poemat
homerilre i frymözojnö cilido hulumtuesi modern. Nö tö vörtetö, ky
autor pohon qö epoka homerike ka qenö e konceptuar midis viteve
750 dhe 650 para Krishtit, qoftö nga njö bashkösi rapsodösh tö Kios,
qoftö nga njö poet i vetöm ftIomeri), qofte edhe se ka qenö pjesö e njö
tradite parahelene (legjendö), e cila öshtö marrö dhe öshtö ripunuar sipas
nevojave tö kauzös helene tö periudhave tö para tö kolonizimit tö Azisö
sö Vogöl dhe nö veganti tö Triadös. äshtö kio teza e fundit, qö unö
mböshtes, argument nö mböshtetje tö saj nö veprön time tö ardhshme.
Kjo öshtö hipotezae mbajtur nga shumö autorö modernö, ndör tö cilöt
Emil Miro, J. Berard, Finlei... dhe öshtö bojkotuar nga ata qö gjithmonö
i kanö thurur lavde hipotezös tö Pranuar nö pörgjithösi.

,ll
rf l.

Ekspansioni i indo - euroPianöve

38
 Köshtu, sipas pjesös mö tö madhe tö autoröve anrikö, Pellazgtt dhe
fiset e tyre tö shumtö tö njö rrungu luzmonin nö rajonin ballkano-
danubian dhe nö pellgun mesdhetar pörpara mbörritjes sö helenöve (cf.
Herodoti I,56,58/ II, 50, 52/ VII,14/I,46/ VIII, 44; Tuqididi I, 3, etj):
nö Ballkan, duke pörfshirö tö gjithö pjesön e jugut, ndör tö cilat Thesalia,
Atika, Arkadia, Argolida ose Lakonia @ellazgöt, arkadianöt, dolopöt,
perreböt, lapithöt, driopöt, enianöt, iliröt, traköt, peonianöt, dardanöt,
triballöt, tesprotör, molosöt, kainöt, Gjetöt, daköt, misianöt etj.) Kreta
(Pellazgöt, cf. I{omeri XIX, 177/Herodori I, 56, 57,58/ VIl,94,95/I,
t7,2...); ishujt e Egjeut (pellazgö, tirenian, karianö, leleg, lisianö); Azisö
sä vogöl /pellazgö, trojanö, teukör, lidianö, japodö, dardanö, frigjianö,
moskö. enetö, paflagonö, kaukonö etj.); Itali (pellazgö, ligurö, erruskö,
mesapö, japigö, pis'enianö, daunianö, venetö etj); gadishulli Iberik (iberö,
baskö); Kaukaz ftolkidianö, kaukazianö etj.; Qipro (driopöt); Palestinö
(fi listinöt, girgashitöt, jebuzianöt...) etj.
Nöse nulc vendos njö lidhje rnidis pellazglve,thrako-iliröve, frigjia-
növe me shqiptaröt e sotöm, kjo duket e pak.rpdmtö dhe habitöse! Nö
tö vörtetö, ky öshtö gabimi qö kanö börö disa, d.m.tb duke e trajtuar
emrin pellazgsi njö emör gjinor qö pörmbledh popuj rö ndryshöm dhe,
pör mö tepör, duke arritur nö pörfundimin se ky popull parahelen pa
dyshim qö ishte zhdukur, ndörkohö qö ai pörvijon nö Shqipöri nöpörmjet
thrako-iliröve tö fundit, pasardhös tö etnisö pellazge. Pra, me njö tö
rönä tö lapsit zhduket röndösia e kötyre pellazgöve dhc rörtho razi janö
frenuar apo ndaluar hulumtimet nö lidhje me kötä.
Megjithatö, duhet ditur se popujt e lashtö, pör tö foiur mö saktö
secili shtet, ishte i ndörtuar dhe i pörcaktuar me kufij tö pärpiktö (me
ferra, mure rrethues, roje kufitare etj.!), si ato qö ekzistojnö nö kohöt
tona. Pör sa i takon pellazgöve, böhet fjalö pör njö popull tö pörbörö
nga 'tribu' (fisa) tö panumörta, tö cilöt kishin emra rö ndryshöm, por
qö flisnin midis ryre tö njöjtön gjuhö, madje kishin edhe tö njejtat tradita.
Fjala tribu nö kuptimin e saj tö vörtetö pörcakton njö nönndarje tö tö

39
njöjtit dhe tö vetmit popull qö ka tö njöjtön gjuhö, besötytni tö njöjta,
tradita tö njöjta, tö njöjtin organizim shoqöror, qö jeton nö tö njöjtin
vend apo qö zhvendoset i gjithö sö bashku. Nö lidhje me numrin e
madh tö popujve me zanafillö pellazge, Herodoti citon shembullin e
traköve (popull pellazg, i miröfilltö), i cili, sipas tij, ishte "populli mö i
shumtö nö numör nö tö gjithö botön, pas indianöve" (V, 3). Megjithatö,
Plini (Historia natyrore, libri IV) pohon se iliröt (völlezör tö njö race
me thraköt) formonin dymbedhjetö fise dhe treqind kombe. Ata i quajnö
skritari dhe si vendndodhje tö tyre caktojnö viset pranö Kolkinumit
(Dulcigno, ka tö ngjarö Ulqini i lashtö, qytet shqiptar i marrö nga
malazezör). Ptolemeu kujton se nö epokön e tij (shekulli II pas Krishtit)
banoröt e qytetit tö Albanopolis (sot Zgördhesh, pranö Krujös nö
Shqipöri), quheshin arbanitö ose albanitö dhe skirtonö (qö pörqaset me
Skritarin e Plinit dhe me fialön Shqiptar, emri kombötar i shqiptaröve).
Tö mos harrojmö se greköt ishin njö pakicö drejtuese, e cila kishte
pushtuar njö vend qö i pörkiste popullsive autoktone parahelene, prej
sö cilös ata absorbuan njö pjesö tö madhe tö kulturös dhe gjuhös sö tyre,
sig e pörcaktuam nö kapitujt e mösipörm.
Fillimisht Pellazgöt e parö ishin njö popull gjahtar - vjelös neolitik,
pastaj barinj dhe mö pas bujq - blegtorö dhe, mö nö fund, metalurgö tö
shkölqyer dhe ndörtues tö mrekullueshöm fortesash dhe muresh rrethues,
tö quajtur ndryshe ciklopikö ose pellazgjikö. Zbulimi i metalit ishte shenjö
e pararendösit tö q;rtetörimit pellazB, 9ö u quajt ndryshe danubianr proto-
danubian, proto-ilir, egjeas, mikenian etj. Nö fakt, mikenöt (emör i shpikur
nga arkeologöt modernö) ishin njö popull parahelen, pra pellazgö dhe jo
grekö. Egjeasit (emör i dhönö nö mönyrö tö padrejtö nga historianöt
popullsive tö ishujve tö detit Egje) ishin gjithashtu popuj pellazgö, tö tillö si
lelegö, karianö, lisianö, kretas etj. Köta tö fundit, ka tö ngjarö tö kenö qenö
pörzier mö vonö me popullsi tö tjera mesdhetare.
Pörveg sqarimeve tö sjella nga argumentet historike arkeologjike
ose antropologjike, ekzistojnö prova tö tjera tö dukshme tö pörhapjes

40
dhe tö lulözimit tö pellazgöve nö dy ekstreme tö Europös, dhe ato janö
ngalömi i gjuhesise. Rasti i ibero-basköve, kaukazianövedhe armenöve
nö lidhje me kötö öshtö kuptimplotö. Emri i iberöve shpjegohet nga
gjuha pellazgo-shqiptare: i parö. Nö tö vöftetö, iberöt, tö grumbulluar
qö nö antikitetin e hershöm nö gadishullin tö quajtur Iberik, do tö kenö
arritur pörpara tö tjeröve, d.m.th. tö paröt qö u nisön apo qö u ndanö
nga grupi zanafillor. Madje arrihet tö nxirret njö numör i
konsiderueshöm fialesh tö fjalorit bask (aförsisht 90) dhe toponime tö
shumtatö shpjegueshme nö bazötögjuhös sö sotme shqipe. Gjuha baske
e ndörton foljen nö bazö tö njö rrönje me anö parashtesash apo
prapashtesash, duke pörfshirö vepruesin, kundrinön, pösuesin si dhe
veprimin, ashtu si nö gjuhön shqipe etj. (cf. studime gjuhösore).
Pörveg tö tjerave, Benlou nuk ka gabuar: "Flasen nö Spanjö njö varg
emrash qö mbarojnö me nda, ndo, ua qö janö tipike liguro - ilire:
Kolenda, Asendo, Bondua... Garone (Garunda)". Lahovari, duke ecur
nö tö njöjtin drejtim, shpjegon: "Fakti qö ky emör kolektiv gjendet
[emra qö mbarojnö me ista, este], pörveg Ilirisö, edhe nö vende me
toponimi jo-ariane, duhet tö mjaftojö pör tö provuar, pörveg kösaj, edhe
karakterin para-arian, ose tö njö periudhe shumö mö tö vonö, por
supersticioni indo-europian i böri studiuesit tö mbyllin sytö para shumö
gjörash, megjithöse tö dukshme... Midis gjermanishtes sö hershme,
etruskishtes dhe gjuhöve ballkanike parasllave, moderne dhe tö lashta,
si dhe midis baskes dhe gjuhöve tö Kaukazit,po ashtu edhe gjuhöve tö
Ballkanit, udhekryq i ndikimeve aziatike dhe mesdhetare do tö böhet
edhe ekzistencae lidhjeve fonetike mö tö ngushta, tö cilat as nuk t'i
merr mendja".
Nö lidhje me kötö gjuhö, qö zö njö hapösirö tö störmadhe, ja edhe
mendimi i autoröve tö tjerö modernö. Karlo Batisti (polemica erruske
nö studimet etruske, VIII) pohon: "Nga mbetjet e shumta para-indo-
europiane nö toponomastikö dhe leksik, mbi tö gjitha nö Alpet dhe
pörgjatö kurorös sö Apenineve, vazhdojnö tö mbijetojnö tipet e
fialöve

4l
qö gjenden nö Iberi dhe nö Azinö e VogöI". Thomopopulos pellazgjika,
1912) pranonte analogji tö shumta midis shqipes dhe etruskishtes. Ja
njö tjetör mendim, ai i Buonamigit (Studime etruske, l92l): "Qyth
prej I920unö kam formuluar hipotezön se etrusköt i pörkasin njö shtrese
shumö tö hershme, qö do t'a quaja thrako-frigjiano-ilire". Alfred Ernut
(Elemente etruske nö fialorin latin, 1930) döshmon nga ana e tij, pasurinö
e elementeve etruskö nö fialorin latin dhe pohon se autoröt antikö latinö
nuk kanö denjuar tö pohojnö ekzistencön e shumö fjalöve etruske. L
Sesi (1927) pohon se etruskishtja öshtö njö idiomö anariane, egjease,
ashtu si ajo lidiane,lisiane, pellazgjishtia e parahelenöve me "fonema jo
zanafillore, por qö mbajnö vulön indo-europiane". Hubshmidt
hamendöson njö shtresö gjuhösore tö pörbashköt pör tö gjithö hapösirön
mesdhetare tö mbuluar me njö shtresö hispano-kaukaziane,e cila do tö
ketö ndikuar edhe nö veriun e Europös.
Rreth vitit 610 para Krishtit, njö fis thrako-ilir vendoset nö krahinön
e Uratrusö nö epokön e mbretit Medes Siaksar. Ky fis quhej Haikan,
sipas emrit tö prijösit tö tij Haik, themelues i mbretörisö qö mbajti mö
vonö emrin Armeni dhe simbol i popullit armen. Emri i Haik-ut mund
- dialekti gegö) ose hik, qö do
tö ngatörrohet me fialön shqipe hek (heik
tö thotö..tö ikösh, t'ia mbathösh, tä nisesh" (cf. nö studimin
Konkordanca Gjuhösore janö rreth 40 fialö armene qö deshifrohen
nöpörmjet gjuhös shqipe). A duhet tö ketö marrö arratinö ky fis thrako-
ilir pör tö shpötuar nga digka (pör tö shmangur njä ndöshkim, pör shkak
vrasjesh apo thiesht "niset" pör aventurö etj.)?
' Sa pör gjuhön e lashtö kaukaze, me morfologiinö dhe strukturön
gramatikore tö sai, ajo i ngjan gjuhös shqipe. Autorö tö shumtö antikö,
ndör tö cilöt straboni (Libri vI,/ 4/2), Apiani (III, 8, 4) ose Ptolemeu
kanö pörmendur shqiptaröt (albaniens) e Kaukazit.Ky i fundit pohon
se nö epokön e Kaukazit ishin tö ndarö nö njözetegjashtö
tii, shqiptaröt e

popullsi, nga tö cilat secila fliste dialektin e saj, ose shqipen e vegantö.
Straboni pörmend köto u:i popullsi tö bashkuara tö Kaukazit- "Armenöt

42
dhe popujt e njohur nön emrin shqiptarö dhe iberiköt qö banonin prapa
Kolkidös, kishin nevojö vetöm pör praninö e njö guvernarori romak"...
Nga ana tjetör, nuk harrojmö qö köta qö quhen me njö emör Popujt
e Detit, tö njohur nön kötö emör qysh nga viti 1190 (filistinö ose pelesetö,
turshas ose tiras, teukrö ose zekerö, lisianö ose lukus, dardanö ose
dardanu, karianö ose uesheshe d.m.th njeröz tö LJasos nö Karia etj.)
nuk ishin gjö tjetör vegse popullsi proto-ilire arkaike, tö cilat, duke
filluar nga viti 220Q paraKrishtit, zunö rajonin lindor tö jugut tö Europös
(Iliri, Epir, Thesali, Peloponez, deti Egje, Anatoli etj.). Filistinöt
(pelesht-im nga Bibla, emri i pellazgöve i shtremböruar nga semitöt)
ishin pellazgö tö vönetö (shpellagji, emri zanafillor : popull i shpelles').
Dardanöt dhe teukröt ishin fise trojane. Dardanöt e Azisö sö Vogöl nuk
ishin tjetör vegse dardanö, fis ilir i Ballkanit, (Kosova e sotme). Köta tö
fundit, bashkö me teukröt, janö me zanafillötrojane, nga rö cilöt Dardani
dhe Teukro ishin störgjyshit legjendarö. Pörveg kösaj, analet hitite i
pörmendin dardanöt si aleatö tö Trojös. Frigjianöt (pellazgo-shqiptaröt
: frigji qö do tö thotö "frigoher" d.m.th. nö kuptimin e gjerö tö fjalös
"tö shpötuarit nga shkatörrimi" aluzion pör törmetet, shpörthimet
vullkanike apo pörmbytjet qö do tö kenö ndodhur nö kötö zonö nö
mijövjegarin III dhe ID, qö vinin nga Ballkani, ku u quajtön brigöt
(Herodoti VII73/ VII, 45/VII, 185). Lidianöt u quajtön meonianö
(Herodoti I,7/VII,74). Atabanonin nö Mesia, vend thrak, pörpara se
tö kalonin nö Azinö e vogöI. Mushkitö (mosköt) janö nga i njöjti rrung
pellazg. Köta tö fundit gjithashtu kanö kaluar nö Azinö e Vogöl prej
Europös ballkano-danubiane. Ata ishin kalorös dhe rritös tö shkölqyer
kuajsh apo mushkash. Nö tö vörretö, emri i tyre shpjegohet nöpörmjet
gjuhös pellazgo-shqiptare: Kjo fjalö rrjedh nga shqipja mushkö dhe nö
kuptimin e gjerö tö fjalös do tö thotö "rrirös mushkash". Analet asiriane
shönojnö dyndje popullsish mushkish, qö do tö kenö prekur deri kufijtö
e Eufratit tö Sipörm. Sa pör misianöt, Herodoti (I,17I) pohon se ara
bönin pjesö nö tö njöjtön etni, ashtu si lidianöt, karianöt (Lidos, Misos

43
dhe Kar ishin vällezör, thotö ai) dhe lelegöt (emri i lashtö i Karianöve).
Tö mos harrojmö, se, sipas Herodotit (I, 94), etrusköt (tirrenöt) janö
me zanafillö nga Lidia, ata u larguan pör nö Itali rreth shekullit XIII
para Krishtit. Ja gfarö mendon Straboni (libri 9 tö lidhje me tö qenöt
nga njö trung pellazgo-etrusk: "Nuk öshtö pör tu habitur nöse gjen nö
Italinö e lashtö [epoka etruske] legjenda qö pörkojnö njöherazi me
Pellazgöt dhe trojanöt, sepse köta tre poPuj rridhnin nga i njejti trung
etnik".
Köshtu, ne kemi prova bindöse se tö giithö köta popuj ianö tö lidhur
midis tyre nöpörmjet tö njöjtös gjuhö, anö tö nlöjtat kulte, tö njöitön
kulturö dhe tö njejtat ngjarje. Onomastikanaiep njö ndihmö tö madhe
pör tö gjetur gjurmöt e tö gjitha kötyre popullsive tö lashta pellazge.
Nö tö vörtetö, toponimia dhe oronimia e shumö vendeve tö Europös
zbulojnö ekzistencön e sö njöjtös gjuhö tö pördorur nö njö epokö tö
hershme, prej Atlantikut deri nö Detin eZidheprej brigjeve tö Danubit
deri nö Mesdhe (cf. studimi imMbi pörputhjet gjuhösore). Pörveg kösal,
emra tö shumtö (antroponine' etnonime, eponime etj.) tö Greqisö
parahelene, tö mbörritura te ne falö Poemave epike, epigrafeve dhe
shkrimeve antike, nuk shpiegohen aspak nga gjuha greke, Por nga gjuha
pellazgo-shqiptare, njö lloj fosile e giallö dhe e vetmja gjuhö parahelene
qö i mbijetoi stuhive tö kohöve. Nö lidhje me piesön mö tö madhe tö
kötyre popullsive parahelene, ja edhe disa shönime plotösuese dhe
mendimi i disa autoröve antikö dhe tö kohöve tö sotme qö e mböshtesin
apo e pörkrahin thelbin e studimeve dhe analizavetö mia mbi Pellazgöt
dhe fiseve tö tjera tö tö njöjtit trung.
Herodoti (I, 56) mendon se e gjithö Greqia quhej "Pellazgli" pörpara
mbörritjes sö greköve ary. Pör Tuqididin, banoröt e Lemnosit, tö Atikös
si dhe bizaltianöt, krestonianöt, edonianöt nö epokön e tij ishin pellazgo-
tirrenö (IV, 109). Sipas Eskilit, perandoria pellazge, pörpara mbörritjes
sö Danaos, kishte si kryeq;rtet Argosin dhe si kufi lindor Algosin dhe
Srimonin. Euripidi quan "pbllazgö" banoröt e Argosit, Efori e traitonte

44
 si "pellazg" Peloponezin para,helen. Herodod (vII, 9a) popullsinö e
bregdetit Aegialos, e cila mö vonö mori emrin Akaia, e trajtonte si
pellazge. Simonidi pohon se perreböt pörfaqösonin trungun pellazgtö
popullsisö thesaliane. Pör atö, banoröt e krahinave tö Girtonit, peneas,
osas, Pelionit, Demetrias, Larisas, Skotusas, Mopsionit, Atraksit dhe
tö buzöliqenit Nesonide, Boibeisit, ishin njö pörzierje e perrheböve
dhe
lapithöve. Dolopöt sö bashku me pellazgöt trajtohen se janö banoröt e
parö tö ishullit tö Skiros (vend fqinj i Thesalisö, vend pellazg, i miröfilltö
). Pauzani (Korinthiaka, Argolis, r/rr, 22). tr"jto' Aigosin si njö
mbretöri tö Pelasgosit, ku gjendet varri i tij dhe se Akropoli i kötij
qlteti u quajt Larisa, sipas emrit tö bijös sö tij, dhe se pellazgöt, kudo
ku jetonin, i quanin qyrerer e tyre Larisa. Straboni (Vm, I,3,30_ 3, 31
/ rr, 3,31) pohon se emri "olimp" öshtö njö nga roponimet dhe
oronimet e shumta tö Peloponezit me zanafillö"thesaliane". Ai pohon
se epirotöt janö me zanafillö pellazge.pör atö, rhraköt,
iliröt dhe epiroröt
banonin pörbri Greqisö (vII, z, f . per Eforin dhe pseudo-skilaksin,
Greqia.shkontc nga gjiri i Ambrakisö deri nö grykat e peneas rhesaliane.
Gjatö periudhös helene, banorör e Kiosit, Lesbosit, Lemnosit dhe
Imbros
shönoheshin si pellazgö. Megjithatö, auroernonimia .,helenöt,,
döshmohet vetöm nö fiilim tö shekullit vI (mbishkrirn atik).
Karl otfrid Myler öshtö njö nga autoröt e rrallö tö kohöve tö sorme,
qö e k*pr..i rö^dösinö e qyterörimir; pellazg nä li'djen e Greqisö.
Ja
gfarä pohon ai: "Me mö shurnö merrdjemprehtösi tö depörtohet
nö
historinö e Greqisö, mö shumä vömendje r'i irushtoher elernentit pellazg
tö sakrifikuar deri rnö tani". Nieburi zbulor ai-s'-ven lir;-esr>re tö
zhdukjes
sö q:retörimir pellazg, körö l*htösi rä habirshnre tö pciiazflcve
pör tu
identifikuar nö tö gjitha gjörat me p'shtu.esir . venc{it tö ryre. T'ö dy
autoröt e lartpörmendur e vendosin varrön zanafillore tö pellazgöve
nö
veri-peröndim tö Greqisö, d.m.th nö Epir dhe nö Ilirinö .;,rg,rr.
Maks Myleri, nö veprat e tij tö mitologjisö krahasuese, ka paraqitur
se gjeneza e mitologjisö helene öshtö krijuar nö thelb
me anö tö njö

45
interpretimi metaforik, poetik ose me shndörrimin e emrave tö lashtö
teoforö tö peröndive pellazge nö sensin e etimologjisö populo-vulgare.
Pör kötö autor, panteoni grek nö pjesön mö tö madhe i detyrohet njö
materializimi tö teologjisö abstrakte tö pellazgöve parahelenö.
Robert Koheni pohon me siguri: "Duher kujtuar se ara (greköt) u
futön nö udhön e pörparimit vetöm kur u vunö nö zotörim tö
trashögimisö parahelene, d.m.th. tä thesarit tö tyre material e intelek-
tual... Tö grumbulluar pör shekuj me radhö nga individö, qö sigurisht
ishin tö njö zanafille tö ndryshme me ta... nöse bön bilancin pör atö qö
helenöt iu detyrohen paraprijösve tö tyre... bota parahelene ishte
pafundösisht mö e madhe se sa do tö jetö bota klasike greke... shihet
fare lehtö gjithgka qö greköt iu detyrohen kötyre parahelenöve gjeni...
thuhet nuk do tö ishte e pamundur "tö tregosh cili ishte themeluesi i
parö i qytetörimit grek: do tö mjaftonte t'i hidhje njö vöshtrim listös sö
e pushtuesve".
fialöve parahelene, tö cilat kanö kaluar nö gjuhön
Nö tezön e tij mbi Liguröt dhe Pellazgöt,lozei Karst pohon: Nöse
köta dijetarö [Gustav Mejer, H.Petersen, H.Barig, Norbert Jokl ] nuk
kanö mundur tö pörrhithin shumö material, kio vjen nga neveria qö
kanö pör tezat pellazge rö Georg von Hahn (Studime Shqiptare, 1854)
dhe paraprijösve tö tjerö, ndörsa öshtö anashkaluar plotösisht elementi
par a-arian nö Shqipöri".
Emil Miro pohon se premisat e historisö sö Greqisö, e thönö saktö,
vendosen midis shekujve VIII dhe nö fund tö shekullit VI. Ai vendosi
tö paraqesö provat nö mböshtetie tö asaj se vePra e Homerit i shörbente
irrt"rer"rr. politike tö Greqisö qö po lindte. Ai gjithashtu mendon se
Homeri do t'i ketö nxierrö krejtösisht nga thesari poetik i grumbulluar
pörpara tii prej njö populli rapsodösh dhe nö tö njöitön kohö do ta ketö
kthyer nö vepör tö tij.
Mishel Breali e nglit thurjen e Iliadös dhe tö Odisesö sö Homerit nö
shekullin VII, madje nö shekullin VI. Viktor Berardi mendon se köto
poema epike nuk kanö arritur tö realizohen vetöm pörpara shekullit

46
 vII. Zhan Berardi nga ana e tij pohon: "... öshtö njö fakt i sigurr, se,
sido qö tö jetö Odiseja, ajo gfarö na paraqet sot kjo vepör, pörmban
elemente tö epokave tö ndryshme... Nga shekulii IX deri nö shekullin
vII köra detarö fenikas kanö patur njö rol tö röndösishöm nö rilindjen e
cpokös arkaike greke, pra, nga fundi i shekuilit IX, kur rhemeluan
Kartagjenön".
Autorö tä shumtö antikö ftritikö aleksandrinö tö epokös helene) dhe
rnr:dernä pohojnö se "rregulluesit" kanö vazhduar punön e tyre
tö
ndörfutjes dh* cö manipulimit deri nö fund tö shekullii vI,
madje edhe
rnö vonä. vikror Berard, pol Mazon, Mauris Kruzet dhe
tö tjerö autorö
rnodernö i veshir, Homerit vetöm njö pjesö tö dy poemave,
qö kanö
mbörrirur deri te ne me emrin e tij.
A. zharde pohon: "vetö greköt nuk dinin asgjö mbi historinö
zanafillore rö vendeve qö do tö böhen Greqi... Tuqididi,
ndörsa studion
me-shpejtösi Greqinö, nxjerr nga Homeri ie ahenat
dhe argumentimin
e tij". Nö m'ngesö tö njö historie tö shkruar ... historia
mö e lashtö
greke merr me lehtösi formön e gjeneanologjive...
Nga köto
gjeneanologji mitike öshtö körkuar tö nxirren tö
dhönat historike, duke
'shönuar se tö mogmit, nöpörmjet tö qenöt nga njö trung i heronjve,
kalö dashur tö paraqesin pöraförsinö e popujve dhe tö
racave...
Historianöt janö pärpjekur tö böjnö historiie e dialekte'e
greke,
historinö e fiseve greke: kjo öshtö tö harrosh qö
gjuha öshtö e pavarur si
nga raca dhe nga kombösia". Megjithate ai eshte
i bindur se nö epokön
r'.ec'rhsiks, njö qytetörim i tillö, i cili döshmon
njö qeramikö identike,
shtrihej nö rö gjithö Greqinä e veriut, nga krahin"
* orko-enisö rieri
nö kufijtö e h{aqedonisö dhe tö Thesalisö shumö
mö e pyllözuar,se sa
sot' pra mö pak e depörtueshme, dhe se pör njö
kohe ie gjatö ishte e
zönä nga popullsi barinjsh, ka tö ngjarö pelrazgö.
Ai shton"se figurat e
turpshme tö zbuluara nö shtresön e parö th"raräne,
tä kujtojnö thönien
e Flerodotir (iII, 51) ku ai ia vesh pellazgöve
tipi' e hermesit itifalik.
prej tö ciiöve e huazuan greköt.

47
 Pagi (Gjurmö trake nö Adriatik, 1907) nxjerr lidhjet etnike dhe
gjuhösore midis popujve ilirö dhe popuive dorianö.
Sö fundi, duke u nisur nga gjithö köto kerkime, studime dhe analiza,
unö kam shtjelluar dhe jam thelluar nö dy volume tö tjera tö mia pör
botim (Greqia parahelene: Pellazgöt ose zgjidhja e njö enigme) se :
1) Pellazgöt dhe fiset e shumtö tö tö njöitit trung janö tö paröt popuj
evropianö tö njohur dhe tepör tö cituar nöpör shkrimet antike, qofshin
ato greke, latine apo mö tö lashta, d.m.th. analet ose tekstet hitite,
ugaritike, asiriane ose egjiptiane.
2) Qytetörimi grek i mbivendosur ndai atij tö Pellazgöve me shumö
prurje semito-egjiptiane (gjuha, organizimi shoqöror, perönditö dhe
kultet orientale, ndörtimi i tempujve etj').
3) Elementet fillestare tö qytetörimit grek shfaqen nö tö vörtetö vetöm
nga shekulli vil pörpara Krishtit. Asnjö rregues, sado i vogöI, nuk ka
döshm,-rar apo mböshterur ndonje shfaqje tö Helenöve nö kötö periudhö.
4) Poemat, tö ashtuquajtura tö Homerit, ianö njö fond i lashtö i
pörcjellö gojarisht dhe se logograföt i kanö ripunuar dhe i kanö sjellö
perf.rndimisht nö formö nö kohön e Pisitratit, nö shekullin VI para
Krishtit (rreth viteve 546-527). Unö personalisht jam i bindur se
Homeri nuk ka shkruar asgjö. Disa madie pohoinö se ishte i verbör dhe
tö tjerö se ai kishte shkruar epitafin e Midas, i cili ka vdekur rreth
vitit
676 paraKrishtit. Flomeri, nöse ka ekzisttrar, si poet epik qä
ishte,
thj.it do t'i ketö könduar köto poema nlla wteti nö qytet. Rilindja e
fillimisht ka qenö e lidhur me zhvillirnin tregtar dhe kolonial
"pop.re vjetör epike,
,e p.rrhr.r.rve helenö. Ajo do tö shfrytözojö njö legiendö tö
tö
qö do tö pasurohet me fakte dhe veDra ose me ngiarie bashkökohore
Homerit ose tö homeriköve (bashkösia e rapsodöve tö Kios)' Pra öshtö
fjala pör njö rithurje fragmenresh parahelene tö pörziera me elemente
historike mö tö vona tö shumö shekujve. Poemat e para epike u kriiuan
nö Eolidö (Azi e vogöl) ndörsa mbörritia e greköve tö parö
mori formö
qö tö lindö
nö Joni, aty ku l.rfter"t midis greköve dhe vendasve bönö

48
dhe tö rilindö legjenda e Luftös sö Trojös. pör disa aurorö, ndör tö cilöt
Emil Miro, Fromeri banonte nö qytetin e Smirnös dhe shkonte shpesh
nö oborrin e vogöl tö pasardhösve tö Agamemnonit nö Kim6; mvza e
tij paraqiste bömat e mödha tö pelopidöve tö epokös.
5) Gjuhesia moderne, plot mangösi dhe fragmenrare, e ka fshehur
faktorin pellazg, duke e zövendösuar pa tö drejtö me sistemin indo-
europian. Tashmö ajo duhet t'i vihet seriozisht gjuhös shqipe (e vetmja
gjuhö e mbijetuar nö Evröpö nga kjo gjuhö e lashtö, me tö vörtetö njö
fosile e gjallö) me qöllim qö tö kuptoja me mirö zanafrllön dhc misrerer
e gjuhöve parahelene. Fakti se duhet tö bazohesh nö trilogjinö
sanskritisht - greqisht - latinisht, ka goroditur gjuhötarö tö shumtö, tö
cilöt nuk kanö börö asnjö lidhje midis kötyre gjuhöve parahelene me
zanafirrö pellazge (gjuha pellazge e lashtö, gjuha ligure, gjuha thrake,
gjuha frigjiane, gjuha erruske, gjuha ilire, duke pörmendur veröm aro
kryesoret) dhe gjuhös sö sorme shqipe, e vetmja qö ka shpötuar nga
köto giuhö parahelene. Megjithatö, duhet shönuar se disa gjuhö rö sotme,
qö kanö rrjedhur nga idioma tö lashta, tö tilla si ajo baske, kaukaziane,
armene, sumeriane ose elamite, as qö janö studiuar apo as nuk janö
marrö nö konsideratö.
6) Ajo, qö nö mönyrö tö pörgjithshme dhe artificiale quhet gjuha
mikeniane, nuk öshtö gjö tjetör vegse gjuha pellazge e lashtö, nga e cila
greköt kanö huazuar shumö. Nöse Ventrisi dhe Kadviku besuan se nö
gjuhön mikeniane zbuluan nje lloj "greqishte rö lashrö", rrodhi sepse
kjo e fundit, nö pjesön mö tö madhe, ka dalö nga kjo gjuhö perlazge.
ventrisi, pavarösisht "zbulimit'tö tij, nuk e modifikoi perspektivön
qö ne pohojmö pör hisrorinö greke. "Deshifrimi" i "Linearit B" paraqet
njö karakter tö pjesshöm dhe tö njöanshöm tö dokumentacionit tö ofruar
nga trajtesat e tij. Fjalöt dhe emrat e pördorur nö kötö shkrim, tö
frymözuara nga "Lineari A' i kretasve, nuk janö tekste letrare dhe nuk
na lejojnö tö njohim as qytetörimin as historinö e kösaj epoke. Nö tö
vörtetö, böhet fialö shpesh pör reperrorö dhe inventarö llogaritjeje tö tö

49
gjitha llojeve tö prodhimeve tö papörpunuara ose tö pörpunuara, nga tö
cilat emrat rrjedhin nga fjalö ose emörtime me ztnafl,Jlö tö huaj tö
mbiquajtura mikeniane. Gjithsesi prurja filologjike ose gjuhösore
mbetet tepör e kufizuar. Shönojmö, po ashtu, se emrat parahelenö tö
peröndive tö mitologjisö tashmö figuronin nö tabelözat kretase tö epokös
sö pallateve Q70A-170A para Krishtit).
7) Arkeologjia dhe antropologjia sjellin prova plotösuese pör
vijimösinö e kulturös pellazge nö tokön e Shqipörisö sö sotme. Deri nö
mes tö shekullit XX görmimet arkeologjike janö drejtuar vetöm nö
zonat me emör ose tö trajtuara si tö tilla: Greqia, Azia e VogöI, Kreta,
Italia, Egjipti, Lindja e Aförme etj. Prandaj deri nö njö epokö tö vonshme
nuk ka tö tilla nö Shqipöri, vend i cili nö planin arkeologjik ishte trajtuar
si tokö e askujt, e braktisur dhe e palövruar nga qytetörimi. Gjithsesi
gjörat filluan tö ndryshojnö nga pushteti komunist pas viteve '50. Nö
tö vörtetö u hapön kantiere tö mödha dhe zonat arkeologjike u görmuan
me imtösi. Mö nö fund nga kjo u zbulua se Shqipöria kishte njö tö
kaluar plot jetö si nö rrafshin paleolitik, neolitik apo kuprolitik edhe
nä atö tö Bronzit dhe tö Hekurit. Mbetje tö shumta, qö datojnö nga
fillimi dhe mesi i mijövjegarit II, ngjasojnö tö ngatälrroiren me ato tö
rajoneve tö tjera ballkanike, qö datojnö nä tö njöjtön epokä. Megjithatö
nö varret janö zbuluar epigrafe qö pörmbajnö shkrime nö gjuhön mesape
(gjuha e njö etnie pellazgo-ilire tö Italisö sö juglindjes) qä zbulojnä emra
tö pörbashköt pör tö dy popujt tö vendosur nö tö dyja anöt e Adriatikut.
Pra, falö kötyre zbulimeve tö qmuara arkeologjil;.e, rialiohet se Shqipäria
e sotme nuk ka qenö aspak e izoluar nga bota ballkano-danubiane.
italike, egjease. Köto zbulime (objekte tö ndryshme, shpata, maska
varrimesh qö datojnö ngaepoka mikeniane, madje para-mikeniane) kanö
börö gjithashtu tö mundur tö zbulohet qö shqiptaröt e sotöm rriedhin
nga njö popullsi autoktone, vijimösia kulturore e sö cilös nuk ka qenö
shköputur pör asnjö gast dhe as nuk öshtö ndörprerö qysh prej antikitetit
tö hershöm. Antropologjia, shkencö relativisht e vonshme, nuk ka

50
mbetur prapa. Nö tö vörtetö, qysh prej njöqind vjetösh, tö gjirha studimet
dhe körkimet kanö provuar tendencön brakicefale madje
hiperbrakicefale tö shqiptaröve (treguesicefalik mö i lartö se 85, madje
90). Nö kapitujt e möparshöm kemi vörejtur se CH dhe CB Hauis
kanö vendosur analogji tö dallueshme midis kafkave brakicefale tö
krahinave me traditö doriane (Kretö dhe Pelop onez) dhe kafkave
shqiptare. Gjithashtu, kemi vörejtur se populli dorian (nö veganti
perieköt) ishin me zanafillö ilire.
Disa historianö (mbi tö gjithö ara antikö) duke pasur rmerr pör
boshllökun e mbetur nga "katör shekujt e errät" (1200-300 para Krishtit)
kanö gjetur nö poemat homerike nyjön e duhur pör tö lidhur kötö
boshllek, nö mönyrö qö ta ngjisin historinö greke katör shekuj mö sipör.
Köshtu, pör tu dhene atyre njö ekzistencö tö möparshme dhe "rö
pranueshme", "akenöt" e Homerit i nxjerrin me prejardhje nga
"mikenianöt" e hamendösuar, emör i sajuar nga arkeologöt modernö.
Ja pra historia e pellazgöve, njö nga popujt mö tö vjetör tö njohur tö
Europös, e panjohur nga shumica, madje nga disa autorö tö rrallö, por
qö, prapöseprapö, öshtö zanafilla e qytetörimeve mö tö mödha europiane:
greke dhe romake.

*xu
Yfu *
l!4 +F.-drrffi
fdt+ . ,l
>-'\} <
{{,
t ,-,1
{- "':i.i 1

'\i-.

Shpörnguliet e ndryshme indo-europiane sipas katör specialistöve

51
 PELLAZCET

Popull parahclcn mntljc parahistorik:

cnrri i fiss'c tö dnltt ngn i njcjti trung cntno-giuhösor

rlcgir pcrönrlinrorc dcgr cgicrrsc dcga lindore

r l -t t{ i;1' l.l:l.l:(; i:'l' 'IllRAKi:1'

Thcsprotöt {Epirotöl) Kurilnöt Frigiinnöt

Mrrlosöt Lisinnöt Trojanöt
Krtooöt Kretasit lllosköl
l)otkrnöt Lcshianitl Lirlianöt
Thcsilianöt Mizianöt
Argianöt E,lrusköt
l)erdlnöt
llanonianirl
Venclöl
Liburnöl
llalnratöt....

illcsapinnöt Nlnqedonöl
.lapigöl (ictöl
l)aunianöt. Duköt

l.iguröt Egicanöt tlititöl (prijösitl

llrcrCt ((ladish. ibcrik) fropuj tö l)clit (iirgashitöt (Palcslinl!f
Filistinö nrr zanafillö ilirc. .lebuzianöl ( l':r lcst inö)
lö r'cndosur nö ltllcslinit
llasküt

.fonianöt (Pcllaz.gü:rutoktonG tö kthycr nö hclenö

prsi hanit ntösuar grcqishtcn. sipls llckrtc. llcrodoti, ctj..)
I'ericköt. llilo{öt. I'cncslöt (ctni ilirc rutoklone tö nönshtnram ttg:r Dorinnöt)

52
Kcllöt Kittkazianö (Thrakö)
Arvcnöt Shqiptrrr'ö tö Kaukazit
(lalöl Arnrenö (Frigiitnö)
Druidöl llnrshush (Afgrrnistan)
Disa clni nrinoritirrc
nö Azcrhairhan. ctj.

I'asarrlhös tö drcjtpGrdrcjtö tö Zanafilil c drcjtptrrlrcjtö tö

THRAKO-ILTRöVE (;RNKi:VE

Shqiptarö l) Senrito-cgiiplilnö : I zrnnfill:r

Shqipöri
Kosor'ö Ilanrenö(Egiiptianö) ) c
lipiri Ahenö (Asirinnö) ! Doriunör'c
lllaqcdoni Kldlucnö (Fclrihar) |
Nht iZi l)orilnö (störgir slrör t(t r itrtclö
Rajoni i Thrnktrs t( |lclcnör'c): Pcloponcz..iugrr i
(sot nc Bulgrrri. Grcqi dhc Turqi) Az.is€ sö !hgö1. Krctü....

2),lortia'ttö =. Atikij (nrl(r tirr.iilt

Thcsali. Arkarli. lgic. Qipro. Azi c

\irgöl (.foni), ct.j, qö r'r'icrtlrirr rrg:r

llcllazgöt

53
 Homeri dhe poemat e para epike

Veprat e p^r^qö njihen nga bota antike janö ato tö Homerit dhe tö
Hesiodit. Köto janö tö vetmet, sepse Flerodoti (shekulli V para Krishtit)
na thotö se nuk njihte tö tjerö poetö para kötyre.
Homeri dhe Hesiodi kanö jetuar, sipas Herodotit 0I, 53), "katörqind
vjet para tij", pra rreth vitit 850. Sipas tij, tö dy poetöt duhej tö ishin
bashkökohös. Gjithsesi, öshtö pranuar njözöri qö Hesiodi ka lindur nö
Askra rreth vitit 750 paraKrishtit madje nö vitin 7Q0 para,Krishtit. Si
tö shpjegohet ky shekull diferencö? Misteri qöndron se askush nuk
öshtö i zoritöjapö data tö sakta. Por kjo nuk na pengon tö reflektojmö,
tö ndörmarrim hulumtime apo tE analizoimö tekstet antike. Duke
pranuar se Herodoti gabohet nö lidhje me "katör shekujt" duke e ndarö
nga köta dy poetö, se data e lindjes Hesiodi-t öshtö mö pranö realitetit
dhe sö fundi se Homeri ishte bashkökohös i kötij tö fundit (pavarösisht
tö tjerave, kjo do tö ketö qenö e mundur madje edhe me pesödhjetö vjet
ndryshim), ne mund tö pörshtatim kronologjinö e "ulöt" pör sa i takon
datös sö epokös kur jetoi Homeri, d.m.th. vitin 800-250 para Krishtit
(mö e mundshmja, ndryshimi midis dy skajeve) madje viti 700 para
Krisbtit (sipas disa autoröve). Disa autorö modernö pohojnö se Homeri
nuk ka ekzistuar, ndör tö cilet Abe d'Obinjak (HAMENDEsnrlr
akademike ose disertacion mbi Iliadön - L7l5).
A ishte i verbör Homeri? Askush nuk e vörteton dhe askush nuk
öshtö nö gjendje ta hedhö poshtö. Gjithsesi, verböria te tö lashtöt lidhej
me largpamösinö e tyre shpirtörore, me hyjnizimin dhe me dhuntinö
poetike: njö poet i madh duhej patietör tö ishte i verbör! Por öshtö
pranuar njezerise Homeri ishte i verbör dhe se nuk mund t'i shkruante
poemat e tij. Pör mö tepör, shkrimi qö do tö böhej "greqishtja" e epokös
klasike nuk ekzistonte ende, ose ishte nö"ngife". Shkrimi u shfaq nö
Joni (Azi e Vogöl) rreth shekullit VII para Krishtit. Por aty nuk ka
patur shkrime pörpara shekullit VII. Poemat e Homerit nö tö vörtetö u

54
 transkriptuan nga logografet, vetöm nö epokön e "pisistratit", nö
shekullin vI, dhe u kopjuan nö formön e ryre tö sotme vetöm nö epokön
"aleksandrine", rreth shekullit III dhe II para Krishtit. Nöse ne i
pörmbledhim tö gjitha köto, do tö vörehet se köto poema rröfejnö pör
njö epope (Iliada) dhe aventurat (odisea) qö do tö kenö ndodhur nö
shekullin XII para Krishtit, poema tö könduara nga Homeri nö shckullin
IX ose nö shekullin vIII (rreth katör shekuj mö vonö), tö kopjuara pör
herö tö parö nön Pisistratin nö shekullin VI dhe mö nä fund plotasisht
e pörkryer nö epokön aleksandrine, d.m.th pothuajse nöntö
shekuj pas
luftös hipotetike tö Trojös! äshtö krejt normale qö njö vepör c tillö,
histori apo legjendö, tö ketö mberur e paprekur dhe tö na ketä mbörritur
pa kurrfarö zbukurimesh, pa rregullime, pa manipulime. Ajo ka
kaluar
ndör duar tö shumta dhe me ndikim, tö cilöt e kanö .,ripunuar,'sipas
shijes sö tyre pör t'i shörbyer interesave tö veganta, kolektive
apo
kombötare. Kötö askush nuk mund ta mohojö. Nö tö vönetö,
shumö
studime serioze e tregojnö kötö. sepse, nö fund tö fundit, edhe ,.Bibla
e
Shenjtö" ka pösuar kete lloj meramorfo ze (cf.. kapitulli qö i
kushtohet
kösaj teme nö "Manipulimet e historisö"- vepra e ardhshme).
Nö zanafilö tö pörcjelljes sö poemave homerike gjendet Likurgu,
legjislator spartiat i qytetit tö tij, soloni, legjislato-r arhinas,
tirani
Pisistrati (vitet 546-527 paraKrishtit) dhe biri i tij, Hiparku.
Köta dy
tö fundit, me sa duket, do tä kenö luajtur rolin kry-eso..
G.iirh..si, disa
e venö nö dyshirn ekzistencön e Lihurgut.
Näse ai ka ekzistuar, aröherö
ka tö ngjarö se ka jetuar pörpara Homerit. Sipas riisa autorör,e,
soloni
do tö ketö vendosur qö nö festön fetare tö "panathenöve,,,
tö recitoheshin
nga rapsodöt veprat e Homerit. pörkundrazi, plaroni
pohon nö veprön
e tij "Hiparku": Hiparku, mö i madhi dhe mö i diiuri
i dfemve tö
Pisistrarit, dha shumö prova tö shquara tö mengurisö
sö tij: pikerisht ai
i solli pör herö tö parö nö Atikö veprar e Homerit dhe mö
pas i detyroi
rapsodöt t'i recitonin, duke i zävendösuar nö festön panathenöve
e atö
gfarö böhet edhe sot. ciceroni nö "De orar.re,, (III,
34) saktöson se

55
Pisistrati do t'i ketö mbledhur veprat e Homerit tö mbetura andej-
köndej dhe do tö ketö börö botimin e parö tö tyre.

Ku do tö ketö jetuar poeti ynö epik? Ka tö ngjarö nö njö port jonian

tö Azisö sö VogöI. Nö cilin? Mileti? Asgjö nuk öshtö e sigurt. Simonid
d'Amorgos e quante "njeriu i Kios" dhe Pindari "njeriu i Kios dhe
Smirnas". Thuhet shpesh se Homeri, i cili "ka lindur nö Smirna, ka
ardhur nö Kios dhe ka vdekur nö Ios", niö nga Cikladat. Dihej qö ai
kishte lönö pasardhös ose "vijuesit" ("homeriköt'), ndör tö cilöt ata
kryesorö do tö kenö jetuar nö Kios. Platoni i ka pörmendur shumö
herö köta homerikö.
Pindari, nö "Nemenenö e dytö" na thotö: "Imitojmö homeriköt, köta
poetö epikö, tö cilöt me köngöt e tyre rö qepur njöra-tjetra, körkojnö qö
preludin e tyre ta nisin me Zeusin". Izokrati shkruan nö "Mburrja e
Elenös": "Disa nga homeriköt tregoinö se Helena iu shfaq niö natö
Homerit dhe e urdhöroi tö thurte niö poemö pör luftötaröt qö kishin
luftuar kundör Trojäs". Sö fundi, shtatö qytete debatoinö pör tö Pasur
nderin si vendlindie tö Homerit.
Homeri recironre ose deklamonte poemar e rii duke u endur nga
njöri qytet nö tjetrin. Ai ndiqte njö 6aditö "goiore", e cila rröfente njö
episod tö lu{tös sö Trojös dhe bömat e lavdishme tö heronjve tö saj tö
hylnizuar (Iliada) si dhe aventurat e Uliksit pas kösaj lufte (Odisea).
por köto epope tashmö n,iiheshin nga rapsodöt e periudhave mö tä
hershme se Homeri. Nö zanafillö, ka tE ngjarö se ishte fjala pär Poema
tö shkurtra tö dallueshme nga njöra-tietra <ihe qö ishin börö pör tu
könduar mö shpesh ndör princat, prijösit e luftörave, gjatö gostive, ndör
festa etj... . Köto poema (Iliada dhe odisea), tö tilla si ne i njohim sot
(12.OOO deri 16.000 vargje secila) nö fakt nuk mund tö köndoheshin pa
shköputje. Nö kötö epokö, rapsodöt viheshin tö köndonin pjesö nga 300
deri nö 4OO vargie pör njö temö tö caktuar, ose niörön poemö, mö tö
röndösishmen, prej 1.OCO deri 1.500 vargje, por tö ndjekura me pushime

56
tö rregullta. Ng" kjo del se, pör tö könduar 12.000 deri 16.000 vargje,
do tö ishte njö hap qö disa nuk guxonin t'a kapörcenin. pörkundrazi,
nö Panathener, rapsodö tö shumtö zövendösoheshin rregullisht pör tö
recituar poemar e Iliadös dhe tö Odisesö.
Eshtö e sigurt se Homeri nuk ka qenö döshmitar i bömave tö heronjve
tö tij. Aförsisht katör shekuj e ndajnö atö nga fundi i luftös sö Trojös,
nöse ajo ka ekzistuar me tö vörtetö. Poeti ynö antik ka ngjallur
kundörshti tö shumta si pör datön edhe pör vendin e lindjes, madje
edhe pör ekzistencön e tij. Ja, pra, gfarö dimö ne kalimthi pör rapsodin
tonö grek. Pjesa tjetör öshtö vegse hipotezö dhe hamendösim.
Sa pör gjuhön homerike, ajo pörfshin dialekte tö lashta akene dhe
arkado-qipriote; ajo nö thelb ashte e formuar nga njö pörzierjee gjuhös
eoliane dhe jonianer por themeli gjuhösor öshtö "jonian", i cili ka pösuar
disa modifikime tö tilla, si zhdukja e digamas, shkurtime tö shumta
etj... Gjithashtu, öshtö fjala pör njö gjuhö joniane qö pörfshin fjalö
kretase, qipriote dhe futje tö huaja tö ndryshme. Gjithsesi, kjo gjuhö
homerike öshtö artificiale dhe kurrö nuk ka qenö e folur si e tillö nö
asnjö pjesö tö botös greke.
Tö gjichö helenistöt dhe historianöt e kohöve tona, madje dhe ata
antikö, e döshmojnö praninö e mbivendosjeve tö ndryshme,
kundörshtive tö shfaqura dhe anakronizmave (p.sh. Homeri pörmencl
pördorimin e hekurit qö ekzistonte nö epokön e tij, por qö nuk
ekzistonte nö luftön e Trojös, ose bronzin dhe bakrin qö ishin nderkohe
nö pördorim). Tö gjitha köro modifikime dhe mbivendosje tö tjera kanö
filluar nö epokön e solonit dhe pastaj nö arö tö pisistratit, dhe janö
vetöm "kritiköt aleksandrinö" qö pörfundimisht i kanö ndörtuar rö d1.
veprat tö tilla sig i njohim ne sot. Dikush, tö cilit ia kam harruar emrin.
ka thönö se "poetöt e parö epikö" kanö qenö "rregulluesit e parö". Eug,jen
Laser nö hyrjen e tij tö Iliadös (GF / Flamarion) thotö nö lidhje me arö:
"Ndörhyrja e njö poeti gjenial, i cili dallohej nga kapja e rcmavc
tradicionale, öshtö e pakundörshtueshme". por poemar e Homerit, pör

57
arsye tö pörsosjes sö tyre, na böjnö tö ngremö pyetjen: A mos Poemat
kishin dalö nga njö letörsi mö e lashtö, p.sh. nga ato tö kretasve apo tö
pellazgöve) Apo böhet fiale per njö kompozim shumö mö tö vonshöm,
mö tö pörpunuar, mö elegant, tö retushuar apo pör njö shkrim mö tö
spastruar tö dalö nga njö ose dy poetö gjenialö tö fundit tö epokös arkaike,
para klasike? Gjithsesi, kretasit e kishin nje lloj shkrimi, d.m.th. njö
gjuhö tö shkruar, dhe, ka tö ngjarö, njö letörsi. Fatkeqösisht ne nuk
zotörojmö asnjö gjurmö tö saj. Ata do tö kenö qenö nö gjendje tö thurnin
poema ose köngö tö tilla si ato qö hasen tek lindoröt (hititöt, babilonasit,
kanaenöt) ose tek egjiptianöt.
Unö nuk do tö trajtoj kötu gjuhön, stilin apo bashkimin e poemave
tö Homerit. Kjo gje eshte börö shumö herö nga specialistö tö shquar.
Pra parapölqehet tö preket njö tjetör aspekt mö konkret dhe mö
mösimdhönös, do tö doja tö flisja pör "pörmb aitien" dhe pör "kuptimin",
nganjöherö tö fshehur, qö shpaloset nö pjesön mö tö madhe tö paragraföve
tö kötyre poemave. P oeziagjithmonö ka paraprir ö pr ozön. Ishte tradita
e könduar, ashtu sig ka qenö rasti pör Testamentin e Lashtö köngöt e
gostive, tö festimeve, tö tö korrave, tö dasmave (I(antika e kantikave)
ose köngöt e vajtimit dhe tö luftös (nö njö numör tö madh nö Biböl). A
nuk ka ne Bibel njö pörzierje giinish dhe stilesh letrare: bashkim
dokumentesh heteroklite, törösisht tö larmishme (köngö, thönie,
proverba, fjalö bekimi ose mallkimi)l Profetöt, pör tö patur mö shumö
pörjetösi, a nuk ua shpallön ligjet njerözve nö emör tö "mandatit hyjnor"
tö tyre? A nuk pörfaqöson Dekalogu ligjet, tö cilat Testamenti i Vjetör
ia vesh dorös söZotit, sipas dy versioneve tö Eksodit QO/ L,21) dhe tö
Deutoronomir (5/1,30)? Ky öshtö procesi i lindjes sö gdo kulture
zanafilTore. Pentateuki u pörpilua pörfundimisht vetöm rreth shekullit
VI para Krishtit dhe ka qenö i shkruar tö paktön nga tre redaktorö tö
ndryshöm! Egjiptianöt, asirianöt dhe hititöt nuk kanö börö kurrö aluzion
me "popullin hebre" pörpara shekullit IX. Njö fenomen i ngjashöm
ndodhi nä Italinö antike. Etrusköt (rreth shekullit XIII, ashtu sig e pohon

58
Herodoti, ose rreth viteve 1.050 ose 850 para Krishtit) kishin alfabetin
e ryre, gjuhön e tyre dhe njö qyretörim tepör tö pörparuar. Miröpo
gjuha latine i mori 'germar e fisnikörisö" sö saj dhe statutin e gjuhös
mbizotöruese vetöm nga shekulli III para Krishtit! äshtö ky momenti
kur filloi tö arrihej bashkimi itaiik fala pushtetit pörqendnres tö Romös.
Sö fundi, pas Homerit, nga mesi i shekullit VIII, jonianöt e Azisö sö
vogöl pörshtatön alfabetin fenikas apo lidian sipas disa auroröve. Por
ky shkrim u pörshtat nga athinasit vetöm rreth vitit 4e3 paraKrishtit.
Kösisoj poemat e Homerit u könduan gojarisht gjatö njö periudhe shumö
tö gjatö. Teogonia e Hesiodit bazohetnö fakret e rreguara nga Homeri.
P'r poemat e njörit dhe Teogonia e tjetrit u kopjuan veröm nö epokön
e Pisistratir (546-527 para Krishtit). v'lfi re "prolegomenör" (1795)
körkon tö tregojö se para shekullit vII shkrimi ishte i panjohur pör
greköt dhe se poemar e Homerit tö thurura nga köngötarö tö ndryshöm
popullorö dhe tö pörcjeila gojarisht as nuk ishin bashkuar, as nuk ishin
hartuar pörpara shekullit vI. Pörveg kösaj, ja edhe paragrafi, ai i njö

APOLLONIA: obelisk i ngritur AI'O[ LONIA : parnic ballore e i\g;nonoterlve

nö shckullinIII pas Krishtit (selia e buleuterionit)
para murit kodrina e shenitö - shekuili 160-l80 pas Krishtit

59
historiani hebreo-grek, Jozefi, i cili shörben si bazö te "Prolegomenöt"
e Volfit: "askund nö Greqi nuk gjendet ndonjö shkrim mö i lashtö i
njohur, se sa poezia e Homerit. Miröpo, öshtö e qanö qö ky poet öshtö
shumö mö i vonshöm se sa lufta e Trojös. Dhe vetö ai, thuhet se nuk i la
poemat e tij me shkrim, por tö pörcjella nö kujtesö dhe ato mö vonö u
ndönuan nöpörmjet bashkimit tö köngöve; dhe nga kjo vörehen aty
kundörshti tö shumta". Shihet qartö se historia e popullit helen ka
ndjekur pothuajse tö njöjtön rrugö me atö tö popullit hebre.
Pör neofitöt*) öshtö e domosdoshme tö shönohet se Flomeri, nö asnjö
moment tek Iliada apo te Odisea, nuk i pörmend Helenöt si popull qö
formon njö "komb grek". Ky emör gjendet i pörmendur njö herö nö
Iliade (II, 684) si i tribusö sö Ftisö, mbretöria e Akilit. Tuqididi öshtö i
*... Provön mö tö mirä e
prerö pör ketö göshtje nö librin I, kapitulli 3:
gjejmö te Homeri. Megjithöse ka jetuar shumö pas luftös sö Trojös, ai
nö asnjö vend nuk e ka dhönö vendin e helenöve si njö törösi grekösh".
Fakt tjetör i röndösishöm pör t'u shönuar: Homeri nuk e njihte njö nga
faktet mö tö röndösishöm tö fillesave tö qytetörimit grek, mö saktö:
trilogjinö "Eolianö-Jonianö-Dorianö". Nö tö vörtetö, rreth shekullit VIII,
madje mö vonö, greköt u vendosön nö Azinö e Vogöl (Eolidö,Joni dhe
Doridö). lvlegjithatö, köto tri popullsi, sipas vetö greköve, janö nö
zanafillön e cgrtetörimit grek strictu sensu : etnia dhe gjuha (tri dialektet,
eolian, jonian dhe dorian). Ary, nö Azinö e Vogöl, u shfaq shkrimi,
trashögimia e fenikasve ose e popujve qö ata gjenden nö vend (lidianö,
frigjianö, lisianö...). Qytetörimi i tyre mö pas u pörcoll nö Greqinö
kontinentale dhe nö ishujt.
Pörveg kösaj, Homeri nuk e ka pörmendur kurröJoninö dhe e vetmja
herö ku ai citon emrin e jonianöve öshtö tek Iliada, känga XIII, 685:
"Beotianöt, jonianöt me tunika, lokrianöt" etj. Nga ana tjetör, ky varg

'9 Neofi.töt - fillutaröt.

60
 öshtö trajtuü nga shumö kritike si njö ndörfutje e pörcaktuar pör tö
lajkatuar mendjemadhösinö e athinasve.
Dy kolonitö e tjera greke tö Azisö sö vogöI, Eolida dhe Dorida, nuk
janö cituar aspak nga Fromeri. pör atö, Eolida
ishte ishulli i Eolisö (zot
i erörave) d.m.th. "stromboli" nö Itali (odiseja x, I, 55). Sa pör emrin
e dorianöve, ai öshtö pörmendur vetäm njö herö tek odiseja,
könga
xrX, 177: "... Shikon pörbri njöri-tjetrit akenöt, kidonianöt, rrimar
eteokreras, dorianöt nö tri grupe dhe pellazgöt hyjnorö." por
edhe aty
öshtö fjala pör njö ndörfutje tö mövonshme dhe njö anakronizöm
tö
sigun' Pör mö tepör, se ai gjithashtu nuk e njeh legjendön e ..Kthimit
tö
Heraklidöve", e cila öshtö vegse njö shpikje e mitologöve grekö,
sig e
pohojnö aurorö tö shumtö dhe analistö modernö.
Pör sa i takon dorianöve, janö ngritur shumö pyetje pör
kötö göshtje.
Homeri nuk i njeh ata sepse ara nuk ekzistonin nö epokön e luftös sö
Trojös (Tuqididi -r,lz,- na thotö se ata kishin pushtuar peloponezin
80 vjet pas luftös sö Trojös, gjö qö na gon nö vitin r 10o para
Krishtit)?
Por, nöse ne kemi parasysh datön e Tuqididit, atöherö Homeri
duhej
tö dinte pör ekzistencön e tyre, madje t'i njihte'personalisht,
,"pr" ,i
kishte lindur nö shekullin IX ose vIII, pra pas vitit l loo para
Krishtit!
A tö ketö dashur t'i mbetet besnik tekstit tö lashtö qö nuk i ka
pörmendur
ata? sido qö tö jetö rasti, ai ka pördorur kaq shumö
anakronizma sa tö
vjen pyetjase pörse tö mos i pErmendte edhe köto, a mos
kjo sepse ara
ishin njö nga pjesötaröt mö tö röndösishöm tö "qytetörimit grek,,
dhe,
pör mö tepör, ka tö ngjarö tö bashkökohösve tö tij? pörndryshe,
mund
tö mendoher se: ose dorianöt kanä arritur nö Greqi pas
Homerit (arsye
e pranueshme e mosnjohjes nga ana e tii) ose emri i
dorianeve öshtö
"fabrikim" pas-homerik ose plotösisht i sajuar.
Homeri, gjithashtu, nuk e njeh emrin e pelopone zit, tö cilin ai
e
quan Argosi aken, si dhe legjendat tragjike qö kanö lidhje pelopsin,
me
heroi eponim i Peloponezit dhe i Spartös. "Argosi pellazg',pör
atö ishte
Thesalia. Themelimi i'qytetit tö Spartös eshte i panjohu"r je,
te si dhe

61
ekzistenca e dorianöve: me sa duket bashkimi nö shekullin IX (gjö qö
nuk öshtö provuar aspak) i katör fshatrave doriane nö luginön e Eurotas:
Limnai, Mesoa, Kinosura dhe Pitani. Gloci, nö lidhje me kötö na thotö:
,,Njö sinocizöm bashkoi katör fshatrat; qyteti qö lindi u quait Spartö".
Sa pör Perseun, biri i Zeusit dhe i Danaes, Homeri nuk dinte asgiö
pör
legjendön sipas sö cilös ai, qysh se kishte lindur, ishte vendosur bashkö
tij Akrisiosi e kishte löshuar
me nönön e tij nö njö arkö, tö cilön gjyshi i
nö det dhe qö dallgöt e hodhön nö ishullin Serifos, ku mbretöronte
Polidiktesi. Ai, gjithashtu, nuk e nieh legjendön sipas sö cilös Perseu
preu kokön e Meduzös, pa u parö nga gorgonöt e tjerö. Tö vetmet herö
t.rr p.rset, öshtö pörmendur te odiseja gjenden nö Köngön l1I,4t4/
444 dhe te Iliada, könga XIV, 320. Nö tö dy rastet thiesht öshtö
pörmendur nö niö vijimösi gjeneanologiie.
Nö Köngön XXW, t/14 (autenticiteti shumö i dyshimtö) tö Odisesö
dhe askund tjetör Hermesi nuk öshtö peröndi e Cilenit, as udhöheqös i
shpirtrave, qö mban nö dorö shufrön e artö. Homeri nuk e njeh fare birin
e tij, Pan, peröndi e shpörfyryruaf, monstmoze dhe e
llahtarshme. Ja pörse,
nö kuptimin e gjerö tö falös ky emör ka personifikuar "frikö", prej
nga

,rj.r, dh" fjala "panik"! Legjenda e Panit do tö ketö qenö bashkökohöse me

mbretin Midas tö Frigjisö (rreth vireve 738-675 para Krishtit).
Pas eolianöve, ionianöve, dorianöve, helenöve (si popull ose si
komb
grek) apo emrit "Peloponez", Homeri, gjithashtu, nuk nieh mitin sipas
ie .ili, T.reu böhet mbret i Athinös "niösuesi i Atikös". Pörveg kösaj,
ky njösim öshtö krijuar shumö mö vonö, nö epokön historike tö Greqisö
,iri.to sensu. Niö legiendö tregon se giatö beteiös sö Marathonös (viti
490 para Krishtit) athinasit pohonin se e kishin parö Tezeun! Tek
Odiseja, könga XI, vargu 32L deti 325, Homeri pörmend Arianön
tö

rrömbyer nga Tezeu dhe paragrafi pörfundon me köto fialö: "e thönö
,rre p"re ,tg" Diorriri, aio vdiq e goditur nga Artemisa, nä ishullin
e

Dias, e rrethuar nga dallgöt". Köto vargje janö tö dyshimta, sepse Dionisi
nuk öshtö pörmendur kurrö nö piesät autentike dhe tö lashta tö odisesö'

62
 Emri Athinö öshtö pörmendur nö Iliadö vetöm nö mönyrö sporadike
nö Köngön II, vargjet 546,55L dhe 558, tö cilat janö trajtuar si ndörfutje
"arhinase", sepse böhet fjalö pör njö anakronizöm tö dukshöm. Nö tö
vöftetö, zotörimi i salaminös ka qenö debatuar ashpör midis Athinös
dhe Megarös. Ky varg zbulon pretendimer e Athinös pör ishullin c
Ajaksit nö epokön e Solonit (rreth viteve 640-55g para Krishtit). Na
Köngön [v, 328 ai pörmend Menesrean dhe nönshtetasir e rij "athinasit",
me pörvojö nö beteja. Pör sa i takon odisesö, Athinasit nuk pörmenden
aty' Pörkundrazi, Athina öshtö e pörmendur nö köngöt rrr,27g,3o7/
VIII, 80/x1,323. Por Athina e epokös homerike nuk kishte tö böntc
fare me Athinön e Greqisö. Ajo as qö ishte e krahasueshme me qyrerer
e mödha tö epokös homerike: Mikena, Argosi, pilosi ose Tirinti.
Pör atö, Athinasit dhe prijösi i tyre, Menesreu, rridhnin nga Erckteu,
peröndia gjarpör dhe biri i Hefaistos dhe i rokös. Ai nuk pörmend as
Kranaonin as sekropsin (apo Kekropsin), tö cilöt, pj.r" *e e madhe e
autoröve i pörcaktojnö si mbretörit e parö tö Athinös. pra, köta mbretör
duhet tö kenö jetuar pas Homerit. pör Herodotin, athinasit dhe jonianöt
ishin me prejardhje nga Pellazgöt ffIII, 44).per Tuqididin (II, 15) ishte
Tezeu ai qö e beri Athinen kryeqytet tö Atikös. por Tuqididi pohon se
Akili dhe shoköt e tij "ishin pikörisht helenöt e parö,'. Duhet t'i
nxjerrösh köta tö tundit me prejardhje nga Heleni, mbreti i Ftias dhe
biri i Deukalionit dhe i Pirrhas, i cili i kishte shpötuar pörmbytjcs sö
pörbotshme.Ky mit i Deukalionit (qö i ngjan atijtö Noes sö Biblög ka
qenö ndörnrar nö njö epokö relativisht tö mövonshme. Legjenda guditörisht
i njeh atij tre djem, Dorosin, Eolosin dhe Ksutosin, tö lindur nga nimfa
orseis. Zbulohet se kötatö fundir (gfarö rasrösie!)
ianö störgjyshörit e törösisö
sö Greköve: dorianöt, eolianöt, jonianöt dhe akenöt. Sipas mendimit
tim,
ky miti i fundit ka lindur bashkö me shfaqjen e greköve nö epokön historike
tö Greqisö, e thönö saktö, kur e körkon nevoja pär tö gjetur njö zanafillö ..tö
pranueshme" pörtö tri dialektet greke: eoliane, joniane dhe doriane.
Köto
ianö pikörisht tri dialektet qö gjenden nö Azinö e vogöI, gjatö kohös sö

63
migrimeve tö para greke - rreth shekullit Vtr para Krishtit, glö qö pörkon
plotösisht me tri krahinat e pushtuara nga Greköt nö Azinö e Vogöl: Eolida,
Jonia, dhe Dorida!
Tradita homerike (Iliada XXI, 565 - 57L..' trupi i tij öshtö i
ndjeshöm') nö tidhje me Akilin, biri i Tetit dhe i Peleut (mbreti i Ftias
nö Thesali), heroi mö i madh i greköve, ndryshon nga traditat e
mövonshme. Pör atö (Homerin), Akili nuk ka qenö rritur nga nöna e
tij Teti dhe Feniksi, biri i Amintorit dhe i Kleobules ose Hipodamisö.
Ai nuk e njeh fabulön sipas sö cilös Akili u la nga Tetis nö ujörat e
Stiksit, qö e bönö "tö paprekshöm", pörveg thembrös.
Ai nuk e njeh ekzilin e Edipit (xxm, Oso) dhe legjendön e sakrificös
sö lfigjenisö. Orfeu dhe biri i tij Muza janö kreitösisht tö panjohur pör
tö. Nö tö vörtetö, kjo öshtö krejt normale, sepse köta poetö legjendarö
do tö kenö jetuar pas Homerit. Herodoti (II, 53) nä lidhje me ta na
thotö : "Poeröt [saktösisht, Orfeu dhe Muza] qö thuhet se kanö ekzistuar
pörpara kötyre nlerözvefHomerit dhe Hesiodit], pör mendim tim janö
tö mövonshöm". Sipas traditös klasike, orfeu dhe Muza ishin
"nismörarör" e q;rtetörimit grek. Janö paraqitur lidhje tö shumta nga
njö trung, fetare dhe mistike tö Orfeut me Dionisin dhe kötö paraqitje
e böjnö nö shekullin VI. Herodoti (IV, 95) na thotö se pör shkak tö disa
ngjashmörive, prej Pitagorös ata i bashköngjiteshin Egjiptit. Pör sa i
takon Dionisit, emri i tij nuk öshtö pörmendur askund nö pjesöt e lashta
tö poemös sö Homerit. Tö gjitha pörmendjet pör Dionisin janö vetöm
ndörfutje tö mövonshme. Si rrjedhojö, ai nuk e njeh as emrin e Priapit,
peröndia itifalike, biri i tö njöjtit Dionis dhe i Aförditös. Edipi pörmendet
vetöm njö herö nö Iliadö (xxIII, 679) dhenjö herö tek odiseja (xI,271,
2go). versioni qö ai pörmend nö lidhje me fundin e Edipit (pör atö
Edipi vdes nö njö luftim) öshtö krejt ndryshe nga ai i pörshtatur nga
Sofokliu nö Edipi nö Kolonö (legjendö sipas sö cilös Edipi nxori sytö
pasi kishte zbuluar se ishte martuar, pa e ditur, me nönön e tijJokasta
- e quajtur Epikasta nga Homeri, e cila nga tmerri u var).

64
 Flomeri, gjithashtu, duket se nuk e njeh legjendön e Bashkös sö Arrö.
Nö tö vörtetö, argonautöt dhe Jasoni janö pörmendur vetöm njö herö
tek Odiseja, Könga XII, vargjet 69 -72. Gjithsesi, köto vargjet e fundit
janö mbajtur si tö dyshimta nga kritiköt e Greqisö antike.
Te Homeri nuh ka patur asgjö pör sa u takon manifestimeve
panhelene, tö cilat Greqia i njohu nö fund tö epokös arkaike dhe nö
fillimtö periudhös klasike: lojörat olimpike, pitike, istmike ose nemense.
Pjesa mö e madhe e autoröve antikö pohojnö se lojörat olimpike kanö
qenö themeluar nga Pelopsi. Tö tjerö, ndör köta edhe Timeu, mendojnö
se mö saktö themeluesi i tyre öshtö Herakli. Pra, kjo öshtö njö göshtje e
diskutueshme. Sido qö tö jetä, Homeri nuk i njihte as njörin as rjerrin
nga köto dy versione. Gjithsesi, dimö se lojörat olimpike kanö qenö
themeluar nö vitin 776 para Krishtit. Datö kjo gjithashtu e
diskutueshme, por nö pörgjithösi e pranuar pör shkak tö mungesös sö
provave tö mjaftueshme.
Mikenasit kryenin djegien e tö vdekurve rö tyre. Miröpo Homeri
pörmend vazhdimisht djegien e kufomave tek akenöt (kufomat e
djegura). I-Iomeri nö asnjö rast nuk bön aluzion me "maskar e varrimir"
prej flete tö artö, kaq e zakonrö re mikenöt.
Sö fundi, shönojmö se ai kurrö nuk ka pörmendur emrin Maqedoni.
Nö tö vörtetö, Maqedonia öshtö njö "formim" shumö mö i vonshöm nö
historinö antike tö kötij rajoni. Emri i sa1 zanafillor ishte "Emathia"
ose "Emathi" (Homeri - Iliada/XIV, 226). Pör Strabonin (VII/fr.11)
dheJustinin (VII, I) Emathia fillimisht kufizohej me ultösirön e begatö
bregdetare tö luginös sö poshtme tö Haliakmonit. Por nö epokön romakc
ky term pörcaktonte tö g.iithö ultösirön e Maqedonisö sö poshrme nö
peröndim tö Aksios deri te kodrinat. Emathia ishte gjithashtu emri i
njö qyteti tö Maqedonisö, tö cilin Straboni e vendos buzö detit.
Megjithatö, nö identifikimin e kötij qyreti tö kohös sö strabonit ka njö
luhatje midis dy qytetesh: ky ishte emri i lashtö i Thesalonikit (Selaniku)
sipas Zonaras dhe Tit-Livit (43,7-44,44) ose sipas Tuqididit (IV, iOZ)

65
emri qö mori Oisimi, koloni thesaliane, gjendet pranö Nea Peramos,
port i vogöl nö jugperöndim tö Kavallös. Pör sa i takon popullsisö sö
lashtö tö Emathias, Straboni pohon: "Popullsitö qö ndajnö territorin e
saj ishin epirotöt, iliröt dhe mbi tö gjitha botieanöt ose botienöt dhe
thraköt". Numörimi i kötyre popujve "pellazgö" mö bön ta dekriptoj
kötö emör nö bazö tö gjuhös shqipe: "E madhia" qö do tö thotö "e madhja"
dhe nä kuptim mö tö gjerö "ultösira e madhe".
Kur studiohen me holiösi tekstet homerike shihet mirö se disa
peröndi kanö qenö futur nö "mitologji" shumö mö pas Homerit.
Megjithatö öshtö mö se e dukshme tö shohösh te Poseidoni "mbrojtösin"
e akenöve dhe, mbi tö gjitha, störgjyshin ose paraardhesin e shumö
gjysmö-peröndive ose heronjve me zanaftllö "tö huaj", dhe nö veganti
egjiptiane dhe fenikase.
Pra öshtö e qaftö se Homeri nuk ka qenö i pranishöm nö lindjen e
Greqisö stricto sensu dhe nuk i njihte tö giitha sa lidheshin mö pas me
qytetörimin grek dhe gfarö ishte thelbösore pör Historinö antike dhe
zanafilön e popullit grek. Kjo i jep tö drejtö Eöshtjes pellazge, pör sa i
takon krijimit relativisht tö vonshöm tö Heladös, rreth shekullit VIII
para Krishtit. Si rrjedhojö, kjo hedh poshtö edhe mö shumö mendimin
qö disa kanö nö lidhie me ekzistencön mö tö hershme tö pretenduar apo
tö lashtösisö sö qytetörimit grek.

Thrako - iliröt, paraardhösit e dreitpördreitö

tö shqiptaröve tö sotöm

Qyrh nö treqindvjegarin e fundit tö mijövjeEarit tö dytö, thrako-

iliröt pörfaqösonin njö popullsi homogjene nga ana etnike dhe gjuhösore,
pavarösisht disa ndryshimeve dialektore. Ky entitet i parafundit etnik
i dalö nga Pellazgöt antikö, nga epoka klasike deri nö {und tö epokös
helene, pörfshinte nö thelb katör degö: iliröt (duke pörfshirö aty
dardanöt), thraköt, epirotöt dhe maqedonöt. Por ky grup thrako-ilir

66
ishte i pörbörö nga njö mori emrash tö vendosura nga fise rö shumra,
konkurrente apo kundörshtare, tö shpörndara nga pak kudo nöpör
Gadishullin Ballkanik, Egje, Azinö e Vogöl dhe nö rajonet danubiane:
ja pörse disa kanö besuar se böhej fjalö pör etni tö ndryshme!
Vetöm njö pjesö e iliröve tö Veriut, ndör tö cilöt autariatöt e ardianöt,
si dhe iliröve töJugut, ndörtö cilöt labeatöt, enkelenör, raulanrör, parrinör,
dasaretöt, atintanöt dhe amantöt (Shqipöria e sotme), dardanöt, danteletöt
e triballöt (kosovaröt e soröm), kaonöt, molosör, dodonöt dhe tesprotör
(epirotöt e sotöm), traköt ndör tö cilöt brigöt, besöt, oresrör, peonöt,
edonöt, pellagonöt, penestöt, linkestöt dhe agrianöt (shqiptaröt e
Maqedonisö sö sotme) i kanö rezistuar asimilimit etno-kulturor dhe
integrimit territoriai nö pörfitim tö pushtuesve tö njöpasnjöshöm (grekö,
romakö, bullgarö ose turq). Vetöm midis fiseve tö tjera ilire, venetöt,
liburnöt, istrianöt, dalmatöt, japodöt dhe panonianöt u integruan dhe u
asimiluan nga popujt e tjerö, tö tillö si romakö, sllavö (nö veri ose nö jug
tö Danubit) dhe hungarezöt. Malösitö e pamposhtura dhe relievi tepör
i thyer i Shqipörisö (artösia mesarare öshtö mö e larta e Europös, rreth
700 m dhe malet mö tö larta kulmojnö pothuajse 2800 metra) dhe viset
rreth saj (Kosovö, Maqedoni peröndimore dhe Mali i Zi) dhe Epiri
(Greqia e veriut) i kanö börö tö mundur kötyre popullsive tö ruajnö
pothuajse tö paprekura, kulturön, gjuhön, zakoner, doket dhe kostumet
e lashta tö tyre. Köto male kanö qenö njö mbrojtje e vörtetö e gjuhös
dhe e kulturös pellazge. Ja pörse unö e cilösoj si fosile tö gjallö gjuhön e
sotme shqipe, pikörisht dialektin gegö tö Shqipörisö sö veriut.
Prandaj iliröt antikö, madje parahistorikö, jetonin nö njö hapösirö tö
störmadhe: nö tö dy brigjet e Danubit qö quhej Istros nga greköt - ky
emör rrjedh nga gjuha shqipe, I shrri d.m.th i shtrirö, i madh - deri nö
kufijtö e Epirit dhe tö kufirit verior tö vargmalit tö Pindit; nga pjesa
peröndirnore e Ballkanit deri nö faqen lindore tö Alpeve, madje nö
bregdetin italian tö Adriatikur (nga venetia deri nö Mesapi duke kaluar
nöpörJapigi); kufiri iindor me Thraken nuk ka qenö kurrö i pörcaktuar

67
dhe as i njohur me saktösi, ka shumö tö ngjarö pör arsye tö vöshtirösisö
sö dallimit tö tyre nga iliröt. Köto dy etni ishin shumö tö aförta si nö
rrafshin gjuhösor edhe nö atö kulturor dhe morfologjik. Pörveg kösaj,
shumö toponime dhe oronime tö Thrakes shpjegohen me saktösi
nöpörmjet gjuhös shqipe, ndör tö cilat emri i lumit tö madh (a30 km) qö
pörshkon Bullgarinö dhe Greqinö pör tu derdhur nö detin Egje: Strimoni
antik (nö greqisht Strimonas) ose Struma (nö bullgarisht), i cili rrjedh
nga gjuha thrako-ilire e mbijetuar nö gjuhön e sotme shqipe (gegörisht)
"Shtrömua" qö do tö thotö i shtrembör, gjarpörues.
Epiri (duke pörfshirö Thesprotinö e lashtö, Molosinö dhe Kaonin€)
kishte si kufij Ilirinö nö veri, detinJonian nö peröndim dhe Greqinö nö
jug (gjiri i Ambrakisö) vargmali i Pindit nö juglindje dhe nö verilindje
vendin e elimiotöve, cordöve dhe orestöve (popuj thrako-ilirQ dhe mö
tej nö lindje Maqedoninö.
Traköt (duke pörfshirö kötu daköt, getöt, tribailöt dhe mesianöt) zinin
tö gjithö pjesön lindorc tö Ballkanit deri nö Detin eZi, d.m.th. , sipas
Strabonit, tö gjithö pjesän juglindore tö Gadishullit Ballkanik: nö pjesön
e saj mö peröndimore, Thraka fillonte duke nisur nga lumi Strimon
[Shtrem, shtremue, shtremon qö nö dialektin gegö do tö thotö i
shtrembör, i pördredhur, i devijuar, i shtremböruar, si dhe folja me
shtremböru - nö tö vörtetö Strirnon öshtö njä lumö tepör i pördredhur
apo gjarpörues!], kufiri i tö cilit vende-vende ka qenö shtyrö nga
Maqed.onöt mö nö lindje nö lumin Nestos; Danubi kufizonte pjesön e
tij veriore dhe Pont Euksini (Deti i Zi) te gjithö pjesön lindore, pjesa
perändimore ishte e zönö nga iliröt dhe epirotöt; greköt zinin jugun e
Gadishullit Ilalikanik.
Pör sa i takon Greqisö, nö epokön klasike (shekulli V para Krishtit)
ajo fillonte nö jug tö Epirit, d.m.th nga gjiri i Ambrakisö deri nö kepin
Male ftulmi jugor i Peloponezit) dhe nga Deti Jonian deri nö faqen
jug-peröndimore tö Maqedonisö, e thönä nö vija tö pörgiithshme äshtö
njö vijö qö shkon prej gjirit tö Ambrakisö deri nö gryköderdhjen e Penesö

68
 (rreth 400 km gjatösi dhe 300 km gjerösi) duke pörfshirö köshtu edhe
Thesalinö, qö dikur quhej "Pellasgiotidö" dhe pörpara pushtimit helen,
ashtu si pjesa tjetör e Greqisö, i pörkiste pellazgöve. Ja gfarö pohon nö
lidhje me kötö historiani i shquar G. Gloc ftIistoria grcke, pUF, 1938):
"Greqia nuk öshtö vegse njö pjesö.....tokash tö böra greke. Ky öshtö njö
vend shumö i vogöI... . Tö lashtöt pörfshinin Thesalinö, duke e
^ty
pöriashtuar si zakonisht Epirin dhe gjithmonö Maqedoninö, dhe me
plot tö drejtö Thraken. Pra, Greqia klasike öshtö pothuajse törösia e
zonave qö gjenden nö jug tö njö vije qö hiqet nga gjiri i Ambrakisö deri
nö gryköderdhjen e Penesö". Ky pohimi i fundit pörputhet me aro rö
autoröve antikö, Eforit dhe Pseudo-skilaksit. Kurse straboni (libri vII,
7, 1) thoshte pothuajse 2000 vjet mö parö: ja.pra popujt
fllirö] , tö cilöt
e meritojnö tö pörmenden midis atyre qö kanö si kufi Istros dhc malet
e Ilirisö dhe tö Thrakes dhe qö zönötö gjirhö bregun e Adriatikut
qysh
nga fundi i gjirit [venetia] si dhe bregdetin tö pörcaktuar si i *4ie i
Pont-Euksinit (Dedt tözi),nga Isrros (Danubi) deri nö Bizant"..Hekate
i Miletit, pör göshtjen e Peloponezit thotö se ai ishte i banuar nga
barbaröt [Pellazgöt] pörpara se tö banohej nga greköt. Madje
-urrd ie
thuhet se e gjithö Greqia nä kohö tö lashta ka patur njö popullsi barbare,
nöse arsyerohet thjesht duke u nisur nga fakte tö döshmuara nga
tradita...
thrairöt, iliröt dhe epirotöt, deri nö ditöt tona[kötu böhet
$ala par epokön
e Strabonit (viti 5s Para Krishüt / 21,25) pasKrishtit, d.m.th,
fillimet
e periudhös sö pas Krishtit I qö banonin pörbri Greqisö. Dikur
ishte
edhe mö e sigurt, se sa nö kohön tonö, se ka qenö b"rr.r", nga
barbaröt
"
njö pjesö e madhe e territorit qö pör momentin formon nö mönyrö tö
pakundörshtueshöm Greqinö...".
äshtö pranuar prerö se iliröt, traköt, thesalianöt e parö dhe fise tö
.
tjeratö shumtatö r*rngur pellazg zinin kötö krahinö, tL'paktön qysh nö
periudhön e Neolitikur. pr:r paleontorogät pohojne se ky territor
i
störmadh ka qenö i banuar qysh nö fillim tö Kuaternarit. pörveg
fshatrave buzö liqenit dhe objekteve tö tjera prej guri tö latuar
apo tö

69
lömuar öshtö periudha e Epokös sö Bronzit, e cila na jep numrin mö tö
madh tö mbetjeve arkeologjike.
Homo Sapiensi, sigurisht ka shkelur nö tokön e kötij rajoni, prej
nga u shfaqön banoröt e parö tö Europös, historikisht tö njohur si
pellazgö ( : shpellagi, kjo pörkthehet nö shqip "nierözit e shpellave'-
Zeusr,pellazgu sipas Homerit, cf Iliada XVI/234, a nuk kishte lindur
nö shpellö? ); lelegöt (: le lesh, njeri me qime - böhet fjalö pör njeriun-
majmun?"); Liguröt (: lökurö, njeri i mbuluar me lökurö); Iberöt (: i
parö, nönkupton tö paröt qö lanö grupin pellazg störgjyshor pör tu
*tö ikurit
vendosur nö atö qö do tö böhej Iberia); frigjianöt (: frikgji,
nga frika'- pa dyshim rrjedhojö e njö pörmbysjeje tö pörbotshme ose
krahinore); lisianöt (: liqen, liqet, popull i detit, i liqenit ose thjesht i
ujit), etj. E gjithö kjo familie e fiseve pellazge ka kriiuar degön thrako-
ilire dhe sö fundi atö tö shqiptaröve tö sotöm. Köto etnonimi tö formuara
nö mönyrö tö vegantö nga epitete, a nuk zbuloinö njö zanafillä tö lashtö
tö tö gjitha kötyre fiseve kaq tö pörcaktuara?
Gfithashtu, e gjithö kjo öshtö vörteruar nga görmimet arkeologjike
janö zbuluar
tö kryera nö Shqipöri, si p.sh. nö jug tö vendit (Sarandö) ku
vegla pune prej stralli qö datojnö nga periudhat levaluaziane dhe
musteriane. Qytetörimi eneolitik izonaveilire tö MaliqII, Nezir, Hisar,
Glladnicö ose Ohri, p.sh. vijon dreitpördreit dhe pa shköputje nga
qytetörimi neolitik, tö dhönat arkeologjike, antropologjike dhe
p"l"onrologjike tö tö cilit provoinö karakterin autokton tö kösaj familie
ie madhe pellazge, qö ka lulözuar nö Europön Kontinentale, nö Azinö
e Vogöl, Kretö, Egjeu dhe tö gjithö hapäsirön mesdhetare'
Megjithatö, piesa mö e madhe e etnologöve, arkeologöve'
parahistorianöve ose paleontologöve shqiptarö tö pasluftös e trajtojnö
ierritorin e Shqipörisö sö sotme si djepin e etnisö ilire dhe e ngjisin atö
deri nö paleolitik, gjithsesi pavendosur lidhie me q;rtetörimin danubian
madje thesalian, megjithöse e thönö mö saktö tö dyia tö pöraförta me
territorin e Ilirisö sö ardhme! A tö ishte pör arsye p^rtiz^ne apo politike

70
(pör tö rnos lönduar fqinjöt jugosllar'ö dhe grekö) qö köta di.ietarö
shqiptarö (tö dalö nga njö regjim udhöheqös, autorirar dhe despotik dhe
qö ka tä ngjarö tö ishin tö detyruar tö pörshtatnin njö ideologji tö
udhäheqösve tö tyre politikö) nuk e kanö vendosur kötö lidhje tö
vörtetuar, megjithöse ky problem ka qenö studiuar nö mönyrö tö vcaantä
nga specialistä tö shumtö evropianö? Ka tö ngjarö, qö, pör tö njejtat
arsye, köta dijerarö shqiptarö nuk i kanö guar mö tej körkimet e ryre
dhe, mö saktö, hulumtimet mbi Pellazgöt.
Shönojrnö se territori i sotmö i Shqipörisö ishre pör Iliröt antikö
qendra e industrisö sö tyre metalurgjike. Kjo zonö minerare, e pasur nö
mineral hekuri dhe bakri, ekziston ende edhe nö ditöt rona nö krahinat
e veriut tö Shqipörisä (Irdat, Mirditö, Kukös) dhe nö jug (Korga).
Megjithatö, öshtö inreresanre tö theksosh se austriaköt e paraluftös i
emörtonin farkötaröt e Austrisö sö sipörme (krahinö danubiane) me
mbiemrin cilösor "ilirö"!
Autorö tö shumtö, tö dokumenruar mirö, kanö dhönö tö vörteta
drithöruese, duke pohuar se populli ilir apo pellazg pati luajtur njö rol jo tö
vogöl nö lindjen e q;rtetörime;ve tö para dhe tö aryrt: tö juglindjes sö Europös.
Ja gfarö thotö nö lidhje me kötö z"Majani (Fundi i "misterir" etrusk
- Maluan/1970): "Iliröt ishin njö popull proto-danubian. Ata bönin
pjesö nö popujt e njö trungu, mö saktö tö lidhur nga njö gjuhö bazö e
pörbashköt, se sa gdo gjö tjetör. Nö kötö familje ishin tö integruar, nö
shkallö tö ndryshme, pörbri iliröve, nö kuptimin mö tö saktö, epirotöt,
maqedonöt, Thraköt, frigjianöt, etrusköt, veneröro liburnöt, piscnianöt,
japigöt, dardanöt, trr:janöt, lidianöt, kretasit pjesörisht, teukröt, filistinöt,
jebuzianöt dhe tö tjerö. Gjithsesi, tipari kryesor qö dallon para sö gjithash
popullsinö ilire nö fialö, sigurisht qö öshtö gjuha e saj... shqipja c sorme
ka ruajtur lalöt bashkökohore tö Iliadös dhe tö Numa pompilus... .
Qyrh nga antikiteti, gjuha lidiane, epirore dhe maqedone ia lanö venclin
gjuhös greke. Vetöm ilirishtja e jugut (shqipja) i rezisroi',.
Xhon Geipel (Antropologjia e Europös,I97L) deklaron se qysh nö

7l
epokön e hershme tö Hekurit, Greqia ishte e zönö nga iliröt dhe shton:
"Njerözit e 'Halstatit' flisnin njö formö tö ilirishtes. Giuha e farkötaröve
austriakö mendohet se ishte ilirishtja, gjuhö qö i pörket grupit indo-
europian dhe fragmente thelbösore tö tö cilave mbijetojnö nä gjuhön
shqipe". Diku tjetör ai shton: "Nga veriu, Sllavöt kapörcyen ultösirat
hungareze, zbritön deri nö iindje tö Adriatikut dhe nöpörmjet luginave
tö Ballkanit deri nö Greqi, ku arritön nö fillim tö shekullit VII pas
Krishtit. Nö Balikan ata eliminuan dialektet e vjetra ilire, thrake dhe
frigjiane tö folura nga autoktonöt, tö cilöve iu imponuan gjuhöt e tyre,
forma tö lashta tö pörziera tö sllovenishtes, kroatishtes, serbishtes,
maqedonishtes dhe bullgarishtes".
Xhorxh Puason pohon nö librin e tij "Popullsia e Europös" (1939):
"Diskutohet ende karakteri etnik i popullsisö Aunieticiene... Disa autorö
shohin ndör köta proto-sllavöt; kjo öshtö ajo gfarö besonte Zaborovski
dhe qö ende mböshtetet nga autorö tö ndryshöm tö racös sllave. Por
roli i Aunieticienitnö evolucionin e popullsive ariane [$alö sinonim i
indo-europianes] tö Europös Lindore öshtö shumö i röndösishöm meqö
mund t'imvishet njö populli i cili nga gjuha e tii ka lidhje tö veganta
me Arianöt e Azisö [ populli sllav]. Mendimi mö i pörhapur öshtö se ata
do tö jenö tö trungut tö Iliröve. Njökohesisht i nxjerrin pasardhös edhe
venetöt verilindjes sö Italisö, degö e iliröve, si dhe venetöt e brigjeve tö
e
Balltikut, qö nö kötö rast nuk do tö kenö qenö Sllavö, por njö popullsi
mö e hershme se mbörritja e Sllavöve nö kötö rajon dhe qö unö
personalisht i trajtoj si trungu i letonöve lituanezö... Sidoqoftö, mö duket
se ky popull ka luajtur njö rol tö madh jo vetöm nö zhvillimin e
qytetörimit tö Bronzit nö Europö, por gjithashtu nö formimin etnik tö
njö numri popujsh arianö... Dhe mund tö vijohet tö besohet, sö bashku
me shumö parahistorianö, se prej detit Adriatik njohuritö mbi hekurin
u zhvilluan nö Iliri prej nga u shpörndanö mö pas nö pjesön tjetör tö
Europös Qendrore, Veriore dhe Peröndimore".
Filologu gjerman Krahe i vendos iliröt nga njöra anö midis Danubit tö

72
mesöm, Italisö (venetöt, japigöt, pisenöt, mesapöt), Epirit dhe, nga ana tjetör,
nö Azinö e Vogöl ( pör{shirö $/reti i Trojöt, nö Kretö dhe nö Palestinö.
Pik pranon se njö popull nö qendör tö Europös kishte börö pörpara
nö Rusi deri nö Krukaz, ku kishte mösuar njohuri mbi hekurin dhe i
pajisur me kötö metal tö ri u kthye nö Europön Qendrore duke krijuar
köshtu qytetörimin e Halshtatit. Ai mböshtetet nö shfaqjen nö Rusi tö
objekteve tö ndryshme prej bronzi tö qendrös sö Europös, pikörisht nö
Hungari, vend i zönö xokohe nga panonianöt, tö cilöt ishin popull ilir.
N. Lahovari (Popujt evropianö, 1946) shönon se gjuhöt baske dhe
shqiptare rua.inö tipare tö qarta tö sistemit vigezimal, i cili eshte ligjösi
nö gjuhöt paleo-kaukaziane, sumeriane dhe ato elamite. Megjithatö ai
pohon se toponimia e Austrisö dhe e Gjermanisö jugore zbulon njö
popullsi etrusko-mesdhetare deri nö Kolonjö (Gjermani) dhe nö malösitö
nö veri tö Meinit. Gjithashtu, ai vören se nö planin antropologjik
shqiptaröt janö populli mö brakicefal i Europös, me njö rregues cefalik
mö tö lartö deri nö86/87. Straboni, nö Gjeografinö e tij thekson se
"Albanoi" ishte njö fis "ilir".
Thomopulos (Pellazgjika), pohon se Shqiptaröt janö pasardhösit e
vörtetö tö pellazgöve.
G. Batisti pohon nga ana e tij se "Iliröt danubianö ishin nö zanafille nje
popull para indo-europian dhe qö gjuha e ryre i bashköngjitej qendrös kreto-
egjease, por qö ka pösuar njö mbivendosje dialektesh indo-europiane".
Man mendon se gjuha shqipe rrjedh nga ajo eJafetit (biri i Noes), e cila
do tö ketö krijuar gjuhön sumeriane, elamite, aziatikedhe kaukaziane.
Nö lidhje me kötö pohimin e fundit tö Manit öshtö interesanre rö
vöresh qö njö emörtim "Peleg" öshtö pörmendur nö Gjenezö (XI, 18):
"E gjithö toka kishte njö gjuhö rö vetme dhe tö njöjtat $alö.... Sem krijoi
Arpashad, dy vjet pas Pörmb).tjes, ky i fundit krijoi Shelah, i cili nga
ana e tij krijoi Heberin, i cili krijoi Pelegun dhe'ky kri.ioi Rehun...
Terash, qö do tö krijojö Abraham, Nashor dhe Haran". Nuk dihet mö
shumö pör kötö Peleg tö pörmendur nö mönyrö misterioze nö Biböl !

73
 Barbarish (Albanika) u jep shqiptaröve zanafillö ilire, ashtu si edhe
ligurve.
NorbertJokl pohon: "Sidoqoftö ne vömö re se trashögimia giuhösore,
qö vjen nga gjuhöt e lashta tö Ballkanit, si gjuha ilire dhe thrakishtja,
öshtö e lidhur ngushtö me gjuhön shqipe".
H. Shuhardt ka vönö nö dukje analogji tö dallueshme midis gjuhös
shqipe-thrake-ilire dhe armenishtes sö lashtö.
Buonamigi pohon se ekzistojnö njö numör i madh barasvlerash nö
rrafshin fonetik midis gjuhös etruske dhe gjuhös shqipe. Shqipja paraqet
njö löndö tö dobishme pör pörqasjen me etruskishten".
Miklosig mendon se "nö tö gjithö Ballkanin janö shqiptaröt qö kanö
ruajtur elementet glotologjike vendore".
Shnaider öshtö i prerö nö mendimin se Pellazgöt nuk kanö qenö njö
racö e imigruar por autoktone, mö e hershme se periudha kuaternare
dhe se gjuha e tyre e ruajtur nö njö nnönyrö pothuajse tö paprekur, nuk
do tö ishte tjetör vegse shqipja e sotme. Ndör tö tjera, ai pohon me kötö
rast se shqiptaröt nga fundi i shekullit XIX betoheshin ende mbi guröt.
"Tö mos harrojmö se R.oma e kishte pörshtatur kötö betim mbi gur, qö
pa dyshim e kishin sjellö etrusköt, kjo degö e vjetör e pellazgöve
peröndimorö".
Pol Guerin: "Pellazgöt, banoröt zanafillorötö Greqisö dhe tö Italisö,
duket se kishin ardhur nga Lindja dhe i pörkisnin racös indo-europiane.
Me tö mbörritur nö Danub, njö palö kapörcyen kötö lumö dhe depörtuan
nö gadishullin helen, tö tjeröt u ngjitön pörgjatö Savös, e cila i goi nö
Itali. Prej aty, dy degö: njöra lindorja nö Greqi, tjetra peröndimorja nö
gadishullin italik. Ka tö ngjarö qö Pellazgöt ta kenö prekur Danubin
rreth viteve 2000 para Krishtit".
Sipas Larive dhe Flöri, Pellazgöt pörböjnö popullin tö njohur si mö i
lashti i Maqedonisö, Greqisö dhe Italisö.
Hirt dhe Kregmer pohcjnö se gjuha maqedone ishte e njö familjeje
me atö ilire.

74
 M.A. Piganiol vören se etrusköt kanö ndjekur me pörpiköri rugön
e pellazgöve.
Haberlandt pohon se nö Shqipöri gjenden pothuajse tö gjitha
kostumet qö pördoren nö Ballkan. Ai shton se ndikimi i popullsive tö
lashta thrako-ilire dallohet me lehtösi nö kostume, nö riter dhe zakonet
e Ballkanit, tö Europös Qendrore, tö Italisö söJugut (nga Roma deri nö
Kalabri dhe nö Sicili), tö Epirit, tö ishujve tö Egjeut, tö Thrakes, pörreth
Dardaneleve, nga Deti Marmara deri Galipoli dhe nga pak kudo nöpör
Azinö e VogöI.
Iliröt e epokös klasike greke (shekulli v) tashmö ishin tö njohur pör
karakterin luftarak dhe luftönxitös, madje gjaknxehtö (si pasardhösir e ryre,
shqiptaröt). Karakteri i tyre krenar, i pavarur, i panönshtrueshöm, i
vrullshöm dhe rebel qysh nga kohörat e mugötirös si dhe pörgarja e tyre
nuk kanö favorizuar pör krijimin e njö enriteti politiko-shoqöror.
Megjithatö, infrastruktura dhe relievi i thyer i vendit nuk ka qenö i
volitshöm pör grumbullimin e fiseve tö ndryshme tö strukur nö skutat e
tyre malore. Nga ana tierör, ajo gfarö rregon Herodoti (shekulli v para
Krishtit) nö lidhje me thraköt (popull pellazgi njö trungu me iliröt) eshte
shumö kuptimplote. Nö tö vörretö, nö librin e tijV,3, Körkimi ai pohon:
"Populli thrak, pas indianöve, öshtö populli mö i shumtö nö numör nö
botö. Nöse traköt do tö kishin veröm njö prijös dhe nöse do tö merreshin
vesh midis tyre, ata do tö formonin njö popull tö pamposhtur dhe sigurisht
mö tö fuqishmin ngatö gjithe popujt sipas mendimit tim; por kjo gjö öshtö
e pamundur dhe krejtösisht e paarritshme pör ara, prej nga rrjedh edhe
dobösia e tyre. Ata mbajnö emra tö ndryshöm sipas krahinave, por pothuajse
tö gjithö kanö tö njöjtat zakone".
Ja edhe mendimi i ruqididit (rv, 126) nö lidhje me Iliröt: "Köta
barbarö ju frikösojnö sepse nuk i njihni... äshtö e vörtetö qö afrimi i
barbaröve ka pörse t'i frikösoje ara qö janö tö informuar keq. pamja qö
ofron moria e tyre öshtö mbresölönöse, me zor durohen ulörimat e
tyre dhe ata kanö njö mönyrö shumö körcönuese tö tundjes sö armöve tö

75
tyre nö ajar... (ry, 125)... tregohet se iliröt e kishin tradhtuar Perdikasin
dhe ishin vönö nö shörbim tö Arrhabaiosin - meqö gjithsecili i druhej
ndörhyrjes sö kötyre luftötaröve tö frikshöm, e gjithe bota ishte e
mendimit qö tö luftonte nö törheqj. (I, 24):"Epidamni... vendi pörreth
öshtö i populluar nga barbarö tö racös ilire, nga taulantöt".
Nö lidhje me karakterin luftarak tö thrako-iliröve - ja gfar9 thotö
Aleksandri, sipas biogra{it tö tij Arrien (Anabase n ,7 , 5): "Pör ata qö janö
barbarö [o helenofonö], ne radhitim thraköt, peonianöt, iliröt, agrianöt,
popujt mö tö fonö dhe mö luftarakö tö Europös, kundrejt racave mö tö
plogöshta dhe mö tö buta tö Azisö [ persöt ]; ndör tö tjera öshtö Aleksandri
qö udhöheq kundör Dariusit". Aleksandri i Madh fliste dy dialektet e tij,
me zanafillö maqedone dhe epirote (thrako-ilire).
Ja gfarö tregon Plutarku (|eta e Aleksandrit V, 8): "Atöherö
Aleksandri e fyeu: ja miqtö e mi, thotö ai, njeriu (babai i tijFilipi U) qö
pörgatitej pör tö shkuar nga Europa nö Azi dhe i cili, duke kaluar nga
njöri shtrat nö tjetrin, ra nö kokörr tö shpinös! Pas kösaj fyerjeje qö e
böri, ngase e kishte zönö vera, ai mori nönön e tij Olimpia, e vendosi nö
Epir dhe vetö u törhoq nö Iliri fvend, gjuhön e tö cilit ai fliste]'. Polibi
(Historia) i ka cituar sö tepörmi iliröt. Ja disa pjesö. (II, 1, 2): Mbreti i
iliröve, Agroni, qö ishte biri i Pleuratit, zotöronte nö tokö dhe nö det
njö fuqi ushtarake shumö mö tö madhe se ndonjö prej paraardhösve tö
dj... (II, 1,3): Ndörsa köta tö fundit (etolianöt), duke parö atö qö kishte
ndodhur, ishin shastisur nga trimöria e jashtözakonshme e iliröve... (If
1, 7): Kjo ekspeditö e iliröve i habiti dhe i tmerroi popullsitö greke tä
vendosura ndör brigje... (II, 1, 11): Megjithatö, iliröt, duke i vendosur
anijet e tyre katör me katör... i treguan krahöt armikut tö tyre, duke
lehtösuar kesisoj sulmet e tyre. Por, ndörkohö, anijet akene, pasi ishin
ngqrkuar, u gjendön tö bllokuara nö njö pozicion tö vöshtirö, me maiön
e tyre tö bllokuar te ana e njö anije, tek e ciia ishin bashkangjitur tri tö
tjera. Ushtaröt qö ishin nö bord tö kötyre tö fundit löshoheshin nö urön,
e sulmonin dhe dilnin firimtarö falö epörsisö sö tyre numerike... Duke

76
 u krenuar pör kötö fitore, Iliröt tashmö vijuan rrerhimin e Korkyrös
[Korfuzi] törösisht me atö lehtösinö e ryre dhe sigurinö e suksesit... ry,
II, 109): pra, duke vlerösuar se pör kötö lloj sherüimi asgjö nuk e bönte
pöneg tipit tö anijes qö ndörtonin Iliröt, u vunö tö ndörtoheshin njöqind
lembo'F), nismö e paparö nö historinö e shtöpisö mbretörore rö
Maqedonisö..."
Apiani (vitet 95-160 pas Krishtit) pohon nö lidhje me zanafillön e
tribuve ilire (Luftörat Ilire, libri X, 2): "Thuhet se ky vend e ka emrin
nga lliri, biri i Polifemit. ciklopi polifem dhe gruaja e tij Galatea,
kishin nö tö vörtetö tre djem: Keltin, Ilirin dhe Galin; tö tre e lanö
sicilinö dhe rnbretöruan ndör popujt, tö cilör per kötö arsye u quajtön
keltö, ilirö dhe galatö. Midis mireve tö shumta, qö kanö mbizotöruar
ndör shumö popuj, öshtö ky shpjegim qö mö duket mö i pranueshmi.
Iliri kishte gjashtö djem: Enkelin, Autariaeusin, Dardanin, Maedusin,
Taulasin dhe Perrheabusin; ai kishte edhe vilza: parron, Daorron,
Dasaran dhe tö tjera, prej nga erdhön taulantöt, perrhaeböt, enkelöt,
autariansör, dardanör, parthenöt, dasaretöt dhe darsöt. Autariati
kishte
njö djalö, Pano'iusin oie paeonin, ky i fundit kishte dy djem;
skordikusin dhe Triballin, prcj nga rrodhön edhe dy kombet qö mbajtön
emrat e rvre. Por unö do t'ia lija köto göshtje arkeologöve". Ky tekst
öshtö shumö bindös. Ai tregon shumö mirö (pesö shekuj pörpara
mbörrities sö sllavöve, bullearäve dhe hunga rezö'tenö tsallkan) numrin
e madh tä fiseve ilire qö kanö jetuar nö njö territor shumö
tö gjerö, qö
shl;onte nga brigjet e Danubir deri nö kufijtö veriorö tö Greqisö
dhe
nga Adriatiku deri nö Derin e Zi.
KEshtu, nä lidhje rne köta t.hrako-ilirö clirr: pasarclhösir e ryre
shcliptarö, ngjarjet qö ndodhön giatE njözet e pesö shekujve
rö kaiuar
vörtetojnö, mbi tö gjitha, döshminö e Flerodoti, e cila merr kötu
tö
gjithö vlerön e saj historike ... dhe profetike.

e lloj anijeje e kobirue tö

lasbta

77
 Iliröt, ashtu si edhe völlezörit e trungu tö tyre, liburnät dhe venetöt,
("Enetöt e Herodotit" - I, L96/ V,9) praktikonin prej njö kohe shumö
tö gjatö piraterinö dhe i binin kryq. törthor detrave tö Botös sonö tö
Vjetör: Mesdheun dhe mbi tö gjitha detin Adriatik, tö quajtur fillimisht
deti Jonian (deti "i onö" , qö nö shqip do tö thotö "deti i jonö, deti ynö"

MITE.,
1.

ai.
l.I

-rl"
rJ
l.t
:t
.
l'
*i I
E'tä 'l
!-i

rc-.r

üt .:t

fl

Antigonea (Giirokastör: shekulli II paraKrishtit)'

rrenoia tE niö shtöpie banimi me radhö kolonash
(sipas *Shqipöriairkeologiike" - Tiranö - 1971)

78
 - hjc i fryrnözoi mö pas edhe romaköt pör ta quajtur "mare nosrrum,).
Ky det, pothuajse i pörmbyllur, ishte i tyre dhe pa dyshim edhe streha
e disa popujve tö detit, ndör tö cilöt bönin pjesö filistinöt, turshas
(etnrsi'.öt) dhe teukröt (trojanöt).
Nö tö'rörrerö, filistinöt prej shekullit XII para Krishtit kjo (filistinö)
-
bsirtü etnorrinr, e pellazgöve (shpellagji, shpeilash) i shtremböruar
nga
ari:r fc'rnerike nga hebrenjtö (peleshtim, "rm" : prapashtese
tipiie
(pLST : peleser, gjuha egjiptiane rrj"tö,
cL:':aikc) 'si cllie nga egjiptianöt
"
kisirrc njö ait.:rt''e;rö pörbörö vetöm me bashkötingelloie, pe-Le-Se-T)
- lantj llirin"ö e julpt ku gjenden toponime palaiste (rpir) duke qöndruar
nö Kretö, pörp;r; se r.ö sulmonin nö Egjipt,
eipro dhe tö pushtonin atö
c1ö do tö böhej LJalestinö. Njö tjetör toponim
mböshiet praninö c
filistinöve (pcilazgöve) io vetöm nö Adriatik, por gjithashtu edhe
nö
kötö rajon tö ultösirös dhe tö deltös sö lumit po, fossa filistina
pranö
q,r,'retit Adria.I)isa autorö tö kohöve rö sorme, ndör
tö cilet F. Altheim
clhe \r. de vit, shohin aty praninö ose kalimin e filisrinöve
(popull
thrako-ilir i miröfilltö), Sö fundi, mund tö pörmendim njö tjetör
t'ponim, spina (shqipja e sorme gjithmonö e ka fjalen shpina, qö do
tö
tirotö shpinö, kurriz): Spina, si tö thuash, ka formu", pj"re'
e prapme
(kurrizin) tö Etrurisö (populr pelrazg).8 gjithö kjo vöräon
praninö nö
epokön e hershme dhe tö mesme, tö pelrazgöve dhe tö
thrako-iliröve nö
körö r;-rion. Gjithsesi, disa autorö tö kohöve tö sorme
mend.jnö qö topo'imia
fossa filisri'a rridhrc nga njö emör i pön eEöm ,.Filisros,,
(a bahet
$alc rne tü
vönerö pör ilirä helofonö apo tö helenizuar?), hisroria'
i ddbuar nga Di.rnisi
i v.jeter, diani i sirakuzcs. unö po ju krrjtoj köto
lala rijöherüsh pr.o{crik.
dhr kuptimplc'rre rö K. C'ltfridMl'ler: "sa rne mö shunii rneurl;ernprehtij.;i
tö tleFör.ohcr nö histori'ti e Greqisö, aq mö shurnö
rö '.örhecl vörnencijen
elernenti peilazg i sakrifikurrr deri mö rani,,.
Elizistcjnö *r:ce sot r*osrnarröveshje midis historianive rnbi
njö
t'unH rö pörbashi<rjr uö r:rrrisker.e, iliröve dhe pcilazgöve. P.r
c gjrrhi;
kjo tashrnö öshrd thi;nö nö shckriliin \iI para Krirhrir nga
ilekate i
Miletit, nga Hellanikosi i Mitilenit, Tuqididi (IV, 109) dhe mbi tö gjitha
nga Herodod (I, 57): Tirrenöt (etrusköt) dhe Pellazgöt bönin pjesö nö tö
njöjtön törösi etnike. Ja gfarö na thotö Dominik Brikel nö librin e tii
"Pellazgöt nö Itali" (Shkolla franceze nö Romö, pallati Farneze-1984):
"Tradita pellazge shfaqet aq e lidhur nö zonön padane't) dhe ne do tö
kemi rastin ta vörejäö kötö nö törösinö e krahinave tö tiera nö praninö
e etrusköve. Pellazgöt ianö tö paröt e etrusköve. Midis kötyre dy
koncepteve ekziston vetöm njö dallim kronologjik"'
Megjithatö nö shekullin VI dhe V para Krishtit, Hekate i Miletit,
Feresidi dhe Hellanikos iMitilenit hapösirön detare midis dy gadishujve
(ballkanik dhe italik) e quanin me emrin "Gjiri Jonian". Pra ky det
shtrihej nga gjiri i sotöm i Venecias deri nö Kanalin e Otrantos. Por
greköt morön termin "i onö" pör tä emörtuar shumö mö vonö (rreth
shekullit tö Augustit) detin qö gjendei nö iug tö kanalit tö Otrantos,
hapösira qö gjendej midis Italisö jugore dhe Greqisö. Ky det pörfshin
ishujt e Korkyrös (Korfuzi), Leukadön,Itakön, cefaloninö, Xantön dhe
Kiterön. Gjithsesi, autorö tö tierö, si Pauzani N,22,3 - VII, 14, 13), do
tö vazhdojnö, pör arkaizöm,tö pördorin termin Jonian pör tö emörtuar
detin Adriatik. Ja pörse kjo pjesö e detit quhet sot deti Jonian.
Na öshtö thönö krejt e kundörta nö lidhie me kötö det. Disa ia veshin
kötö emör njöJoniani i Isa apo Lisa (ishulli i sotöm i Vis-it, nö hapösirön
e Splitit nö Kroaci). Lumi Adria tashmö njihei nga Hekate i Miletit'
Sipas Teopompus "Adrias" (emör i qytetit nö veri tö grykäs sö
lumit
Po, skaji .\r.rio, i Adriatikut) do t'i ketö dhönö emrin detit fqinj. Ai e
njöjöson me Tartaron, i cili buron nö jugJindje tö liqenit tö Gardös dhe
ato
lag qytetin e sotöm tö Adrias, zona etö cilit dhe emri pörjetösojnö
tö q1'tetit antik (Straboni VIVI,5,9 - II 5, 20)'
Äsk,rsh nuk e ka zbuluar kötö hiatus'r): k)'det nuk mund tö quhei
ta besojmö,
me emrin e njö Joniani tö vegantö, sig kanö dashur tö na böjnö

"'t Rajon nö Italinö e aetiut.

80
 Pra nuk
emrin e armiqve tr: be111 tä dorianöve: lonianöt'
apo me
mvishet
iitn'4 deti pörreth br-egut peröndimor
mundtu "';;;;';ti*i
töPeloponezit!Nötö"ö't"tö'nöshekulli"VUdheVlparaKrishtit'
nga dorianöt g]etön strehö
nö
pjesa mö e madhe t ;""i""0"" tö döbuar E{esi'
tlit*"lt'an n!ö qy'"te'i'i tö shkölqyer $ttileti'
C"ql' Si rriedhojö' nösc O:f::l
Azinö e Vogöl, kt'
tö cilin -n n"tl U""t"
Fose...), "e
qene te binciur se emri
i kötii deti rridhte nga ar I nJe
do tö kishin nuk do ta kishin
nga emri etnik i ionianöve ' ^'^ p'^dyshim
Joniani ose
trffi:i:ä:*nr, rho,r"r me zanafiilö ilire
öshtö Egnatus, nga i
cili ka

marröemrinviaEgnatia(rrugaEgnatia)'straboni(libriVII'7/4'7/8'
e rra[e qö na zbulon kuptimin
e
nie autoröt
fr. 1.0, 13,zt)öshä "ga e' shpikösit tö tii
p^g""u^r meemrin
emrit tö kösa! rruge tö famshme' 'ö u ndörtua nö
Knaeus pgrr^'i"',li'i f p'otot'u[iJr"1"s' Kio ltt'ge
vitet146-1'ZOparatrri't't;t'EmriEgnati"""'kshpieg3hetmeasniö i giatö
"i n'ei"'L' qö do tö thotä i madh'
giuhö tletör, 0"";;;h;;es1 n'shtat" tö madh ose nga
dhe qö ,t",'"ro"""tl;;*;t""'n ti'nt" njö

niö familie me shtate tö

derdhur
nga
(PiH grumbullimi kryesore) dhe
Kjo rrugö
"i"i;;;;""e'i retJ dv rrugö bash\ohesf1"*:
Apolonia 1a.ge;i; dvtösor)' u qualt rruga
*e t.i (rre Käai"rr", Peqini i sotöm; kjo pjesö
kilometra *tt"It'
kaluar duke
dh; io'*o"" niö tö vetme de,ri nö
e Kandavias)
bosht rrugor lidhte provincat ll"Y:^':
nöpör Thor"to"iki*)' Ky
Italine" Kio ishte' ti't: :h:lith '
pörzglaqe e
Perandorisö Romake me
B'i"dt' nö bregdetin italian
rrugös Apia, qa fiat"" nt-e" m" @rindisin)

te Äari"tittut, kundreit ilirisö Jugut'

sö
na jlpin shkriT".'"::
epigrafet ngiiten
Giurmöt e Para historike qö shfaqet nö Greqt
erös sonö (nkri*i alfabetik
deri nö shekuliin vII para

e mdngeslse'
;;*t"*;r* * thkencin e gluhL\isö' Kötu nö kuptimin
o)Selaniku
g1
 para fu'dit tö .sh.erru,it vIII dhe,
tö glitha,nö f'rimet e s'errurit
VII). Nö tö vörictö, Iliröt nuk
"
rhi.'rbi
arrabetit p.rnzg -
-e
Homeri, T.i*l", "r:Ti:J:i:1ä.ä:"ff3i1il:
i cili fliste pör nje gjuhö
r"e perenoürre (Iiiada
234)' Kur ata de-shön I,401.,406/ XVI
re ,;rtiru"nin gjuhön
e tyre, huazuan nö
germar c arfabetit tö gj*höve filrinr
mö tö pördorura tö epokös,
greqishtja dhe nrö pas ndör tö cilat
ratinishtj", .pig.afet (nuk
miröfillta te shkruara) jr"ö gjenden tekste tö
gdh;;;ur me anö tö dy arfabeteve. por'iröt
fillua' ta ndörtojn.
i5i11 .
,rr"-o"rir;r.o-shoqörore (paralelisht
Epokön e artö rö Greqisö me
kl"rii.l;;öm duke rilr.r. rrg" it
Krishtit deri nä'"it .t ,rtu vpara
'ioa p*" rririrtit, crata. porshtiäir
tö Ilirisö nga romair;t, pörfunciimtar
ta cileve-r;;rlr"ri ., kisirin
njö duzinö perandorö arrn"n mö shumö se
dh" *"Cr"rnr" gjeneralö.
pikön e frrndit' kujtoj Nö lidhje me kötö
p"'"rrdoää" d*.raet rt
mösuarose e "
kanöperfekrio.r,.r", "
urrrte romakö kanö
Li"r"r.
e sorrne)' nö veqanti.nö ".r;.,
Dyrrachiu- Tot;ögut (shqipöria
dhe nö 'Apoiloni Qria"-* i"rrösi i sotöm)
; r*rrrn,
e,.?T
'.re4 isp*'i"r.*,,
betejän e rii kunc*lll.:u",r;ü;; c"ur;J{ailoi nö r)u*ös
se ra mundre atö nö
betejön e Farsa.lös (r,iri Thesati, nö
48 p"* X.,*rlj. C,;tirrrnrr, C;."r*i u syrgjynos
nö Durrös. Katula e quante
Durrösin ,"lr.rrr" e Ac.lriatikr"rt.
.oi"r', iliröt, on" ,;i ,ine,u., ,,,;,o,i,,"
,, #:hijlfi"ll":,t::n"T',
etyretöpaarrirsh;]ry;:i;'l;Jü:riT,"fi
vetöm nö mönyrö spotadike ,?i";:::::,';,ä":
per te lufruar l.undör pushtuesve
tö
k"it"" n'r"n r'r'* ,* äi",, iil*
ä'"fäil'll];lJl,liiuh't törösishi

(straboni nö sheku'in
T'ff:f'iff;i.ilxi5:
Khuä n;;;
<the
rrerh vitev
Im; r para

pörhapösve rö tjerö tö 1oo-rl3'^,:i*,x'rriäJf;-f::l1T

"
Arbanoi), tö cili'tö huajt _
greköt dhe romaköt _ ;mrit ndör cö cilöt
do ,.; qr*;"e iürö, (tö
paktön ata qö nö strehöt e
82
tyre malore u kishin mbijetuar pushtimeve tö ndryshme) arvanos,
arvanitis, albanoi, albani, arnaut, arbör, arbön, arven, arban, albön,
alban, albanensis, albanais dhe tö tjera variante. Albanoi-öt, tö
pärmendur nga köta shkrimtarö antikö, zönö njö rajon qö gjendet sot
midis Durrösit dhe Dibrös: zona e Krujös dhe ajo qö gjendet midis
lumenjve Mat dhe Erzen. Kryeqyteti anrik i kösaj zone, sipas kötyre
autoröve, ndör tö cilöt Ptolemeu, ishre Albanopolis (sot Zgördheshi, jo
shumö larg Krujös). Duhet saktösuar se shqiptaröt asnjöherö nuk e kanö
pördorur kötö emör pör tö emörruar etninö e ryre: midis ryre ara e
quajnö veren shqiptar, domethönö bir ose famije tö shqiponjös. Nö lidhje
me kötö shönojmö se ushtaröt e Pirros (shekulli III para Krishtit) c
quanin mbretin e ryre "shqiponja" dhe njö ditö vetö mbreti ia ktheu se
ata ishin "fömijöt" e saj. Ekziston gjithashtu njö tjetör interpretim i
kösaj etnonimie: Shqiponja ishte njö nga simbolet e Zeusit, peröndia
pellazge, e miröfilltö (cf. Homeri,Iliada ){yI,2i4). Shqiptaröt do tö kenö
qenö pra "bij tö Zeusir", pra "bij tö Shqiponjös". Nga ana tjetör, pcröndia e
ryre e qurltur zot, tö kujton gjithashtu emrin hyjnor tö T.eusit.Mcgjithatö,
fiala Shqip, pörpara se tö böhej ernonimia (shqiptar) gjithmonö ka emörtuar
"gjuhön shqipe" (gjuhö shqipe : gjuhö e pastör, e qarrö).
Duhet shönuar se flamuri shqiptar (emblema e Skönderbeut nö
shekullin XV) kishte njö shqiponjö dykrerösh e tö zezö (e zeza
simbolizon hidherimin, fatkeqösitö dhe vuajtjet e popullit shqiptar);
dykreröshe sepse simbolizon gegöt e veriut dhe tosköt eJugut; nö sfond
öshtö ngjyra e kuqe (e kuqe qö simbolizon gjakun e derdhur nga
Shqiptaröt gjatö shekujve pör tö mbrojtur atdheun e tyre). Sö fundi
shönojmö se kjo emblemö (shqiponja) i rifilluar prej pushtuesve sllavö
(mö pas nga Austriaköt dhe vendet e tjera tö Europös) gjatö pushtimit
tö vendeve ilire, tö cilat shtriheshin nga tö dy brigjet e Danubit deri nö
Epir dhe nga deti Adriatik deri nö Detin eZi.
Pörveg dinastive ilire, tö pörmendura nö kronologjinö e kötij
kapitulli,
ekzistojnö ilirö tö shquar qö gjenden shumö rrallö tö pörmendur (edhe
si ilirö edhe si shqiptarö) nö analöt e historisö. Nö tö vörtetö, janö tö
shumtö ata qö u shkombötarizuan nö m.önyrö qö tö bönin karrierä nö
vende tö tiera duke ofruar shörbimin e tyre ose duke shfrytözuar cilesitö
apo talentet e tyre nö pörfitim tö kombeve tö huaja. Ambiciozö,
guximtarö, tö zellshöm besnikö dhe nismötarö,at'akanö diturtö shquhen
apo tö vlerösohen falö cilösive tö ryre si udhöheqös, strategö ose takticienö
si dhe nga personaliteti i fortö i tyre, ndjenja e tvre pör miqösinö,
mikpritjen dhe fialön e dhönö (besa e famshme). Kösisoj, kjo i ka guar
tö ushtrojnö funksione tö larta ose tö ushtrojnö zanate nga mö tö
ndryshmet nö vende tö shumta (cf. lista e emrave tö shquar).
Pra, .kanö börö karrierö (perandorö. gieneralö mbretör, PaPö,
guvernatorö, arkitektö, skulptorö, piktorö, mercenarö...) ndör greköt,
romaköt, venetöt, bizantinöt, turqit, egiiptianöt (1+8 r'jet dinasti
shqiptare: nga Mehmet Ali deri te Faruku I) madje ndör francezöt (nön
Karlin VIII, Fransua I, Henri IV, Napolon Bonaparti...), ndör
habsburgöt @Iaksirniiiani I), ndär tudoröt (Henri VIID, ndör burbonöt
(Karli III, mbreri i Spanjäs dhe duka i Parmös), etj.
Nö lidhje me kötö, ia disa vörejtje tö Pukvilit, konsull i pörgjith.shöm
i Francös nö Janinö (Udhatim nö Greqi, Paris 1826): "Nö tö giithö
kohärat shqiptaröt, tö cilöt mund tö quheshin "pellazgö kaukazianö",
themelonin koloni tö tyre, pa u pörzier me kombe tö tjera dhe kalonin
si mercenarö nö shörbirn tö princave qö donin t'i paguanin"' Por
shqiptarät janö tö regjistruar si ushtarö mercenarö io vetöm nö
Mbretörinö e Dy Sicilive; ara i sheh rö pörzier nö li;ftörat tona civile, nö
kohen e fraksionit tö Gyizeve dhe nön flamurin e verä Ilcnrit IV, tä
cilin pjesötaröt e lidhjes e qortuan se kishte marrö shqipt;rir. K.c,mini
pörmend me lövdata kalorösinö e ryre tö lehtö. "Isliin ar;r, thotö ai,
nieröz trima edhe tö fortö nö luftö". Zhakde Volter (Rer.italic'script.t.
XXIID i paraqet si shkatörrimtarö. Ata gjenden nä betejän c Frirntrsö
kundör Karlit vIII, mbreri i Francös. Autori i Shekullit tö Lugjit xV
[volteri, Pörmbledhje e shekullit tö Luigjit XV] na i paraqet tö radhitur

84
nön flamurin austriak dhe "gjithmonö po aq ushtarö tö mirö sa edhc
paraardhösit e tyre".

Europa e giuhöve

Perönditö, mbretörit, heronitö, shenitoröt, pepöt ose figura tö

shqu ara me zanafillö pellaz go-thrako- ilire dhe shqiptare :

Greqia antike

I Zeusi dhe peröndi tö tjera tö mitologjisö, ndör tö cilat Rea, Afördita,

Flera, Artemisa, Hadesi, Mnemosini ctj. Kör;o ernra kanö kuprim c{hc
shpjegohen nö bazö tö gjuhös shqipe.
I Akili (heroi mö i madh i iliadös, emri i tij shpjcgohet nöpörmjet
gjuhön shqipe).
I Emrat e shumö heronjve dhe heroinave, ndör tö cilöt
Agamemnoni. lr,{enelau, Ajaksi, Aleksandri (Parisi), Uliksi (Odiseja),
Penelopa, Kasandra, Amazonar,I)ardani (biri i Zeusit dhc themelucsi
i'IrojEs) etj.

85
 I Pirro I, Neoptolemeu ftiri i Akilit), themeluesi i mbretörisö sö
Thesprotisö (qö u bä mö pas Epiri).
I Pitagori i Sarnos (biri i njö Tursani, Tirrhenian / Pellazgi Lemnos).
I Aleksandri i Madh, i cili, pörkrah gjuhös greke $ingua franka'f) e
epokös), nuk rreshti sö foluri gjuhön e tij amtare (nöna e tij Olimpia
ishte njö princeshö epirote) dhe atö tö babait (maqedonishten).
I Pirro II (mbreti molos i Epirit : shqip quhet "Burri") i cili i ka
dhönö pa dashje shqiptaröve etnoniminö e tyre Shqiptar (bij ose fömijö
tö Shqiponjös). Ushtaröt e tij epiro-ilirö e quanin atö Shqiponjö. Ai ua
ktheu njö ditö se ata ishin bijtö e tij ose "biitö e Shqiponiös". Tö mos
harrojmö se ndör iliröt, shqiponja pörfaqösonte simbolin e vetö etnisö
sö tyre. PörveE kösaj, Teusi kishte si emblema shqiponjön, skeptrin,
dhe vetötimön. Flamuri shqiptar paraqet nö niö sfond tö kuq njö
shqiponjö dykreröshe (njö kokö pör Gegöt e Veriut dhe njö tjetör pör
Tosköt e Jugut: dy elementet kryesorö pörbörös tö etnisö shqiptare) etj.

Roma antike

Etrusköt, qytetärimi parö i madh nö Itali, pörbönin degön

i
peröndimore tö pellazgöve. Romulusi shpjegohet me gjuhön shqipe:
"rromulak" d"m.th. "ai qö ka kokö tö rrumbullaköt" dhe nö kuptimin
mö tö gjerö, "brakicefal". Ndör tö tjera, fjalö tö shumta etruske
shpjegohen falö gjuhös shqipe (aförsisht 25A fialö tö studiuara nö
kapitullin "gjuhösia"). Tradita etruske i vishte niö jetögjatösi prej 100C
vjetösh qytetörimin etrusk. Sipas traditös ajo duhet tä ietö shuar ditön e
vdekjes sö Cezarit, nö Idat e Marsit (15/03/44 para Krishtit), gjö qö
kujton ditön e mbörritjes sö tyre nö Itali nö shekullin XI (rreth vitit
!044 paraKrishtit). A tö jetö kjo data e mbörritjes sö tyre nö Itali apo
ajo e marrjes sö pushtetit? Ka shumö tö ngjarö qö tö jetö ngjarja e fundit,

.
Pönierje e gluhöve greke, spanjolle, italiane franceze e pördorur nä rajonm e Leuantes

86
eciia,sipaskörkimevetöshumtatömianölidhiemekötö,(cfkapitulii
meqö autoröt antikö grckö
mbi Etrusköt), cio tö ishte mö e pranueshmja'
mö heröt se sa shekulli xlII
c ngjisin mbörritien e ryre na itali shurnö
para Krishtit.

Perandoröt romakö

5t - 96 Domittis Aureliani (Domitiani) - ilir'

235-238MaksiminI(ngaMesiaePoshtmcoscRipa,Thrasika).
qö böhct
Ai rrjedh nga fisi trakas i Bcseve' Disa autorö mendoinö
sä q'aitur "Anarki
gale ier njabot. Ai öshtö perandori i parö i periudhös
ushtarake" tö shkaktuar nga iliröt'
(Panonia e Poshtme)'
249 - 25I l)cciusi' i ii"d*t nö Bubaiia
2fi - 26A valeriani, babai i Galianit (Etrusk), i lindur nö Trakö'
260_268Galiani(etrusk-mbiemörEgnatuscmbajturtlganönae
tii).
268-3:-|Periudhaequajture..Perandorövellirö,'.PorkaPatur
tö tjerö dhe nö veqanti nö Perandorinö romake
tö Lindjes dhe nö
Perandorinö Bizantine.
268 - 270 Klaudi iI (etrusk) i quaitur
Godku'
?70-275Aureliani(ili4_IlindurnösirnriunrnöPanoni-
Restitutororbis(Restauruesiibotäs).Ngrdhönjyesiimbrctörcslrös
qö ckzis';ojnö edhe sot -
Zenobö tö Paimiräs - rrethoi Roniän lne mul'e
perandori i parc qö u shenltörr':a p;rra vrici';ies'
276-2'82Irrol.rusi(iiir),ilincuruösirmiuninöPanoni.
282 *'283 Karusi (iiir)'
284 Numeriani (biri i Karusir:)'
285 - 287 Diokletiani
/ili,), i lindur nö Salone (Split) nö l)almaci'
persekutoi tö krishtcröt.
nö Daia nö Pailoninö'
287 - 305 Maksimian I Flcrkuli (ili4, ; lirrdur
bashköpunötor i I)iokletianit.
 306 Severi (Flavius Valerius Severus) - babai ilir i Kostandinit.
306 - 337 Konstandini I i Madh (ilir, i lindur nö Nish).
363 - 364 Joviani (ilir).
364 - 375 Valentiniani I (ilir) i lindur nö Kibala nö Panoni'
375 - 392 Valcntini II (ilir nga Panonia).

Perandoröt Bizantinö

491 - 518 Anastasi I (ilir, i lindur nö Durrös).

51g - 527 Justini I (ushtarak ilir) i lindur nö Bederiana nö Iliri.
527 - 565 Justiniani I, i mbiquajtur i Madhi (ushtarak ilir), i lindur
nö Tauresium nö Dardani.
1081 -. 1185 Dinastia e Komnenöve: 6 perandorö'

Papö

402 Inogcnti I (ilir, i lindur nö Latium) - Papa i 40'e

- 4I7
LTOO - 1221 Klemenri XI (Xhan FranEesko Aibani, familje e shquar

me zanafillö shqiptare, ndör tö cilöt piktori Albane dhe köshtjellaröt e

Vila Albanitnä Romö): PaPa i243'ö'

Shenjtorö ose personalitete fetare

283 -'296 ShEn Ka;us ose Gajus (ilir nga Dalmacia)'

316 "- 3g7 Shön Manini :
ilirian flga sabaria nö Pancni. Ky ushtar
ilir i ushtrisö rornake, 1ö garnizon nw Amians ose ku ishte pagözuar,
sipas iegjendws do ta ketö ndarö mantelin e tij me njö tö varför. Ai ishte
Peshkop i Turit nö vitin 3Tl.Yarrii tij dhe bazilika ku prehej u bönö
vend mbrojtje dhe pelegrinazhi mö i nderuar nö giithö Galisrv dhe mö
vonö kulti i tij u pörhap nö tö giithö Francön. Mö shumö se 500 komuna

88
 öshtö mö i shpeshti nö
mbajnö emrin e ti, . Ky emör dhe mbiemör
(statistika tö vitit
Francö, rreth 268000 kundrejt 111000 pör Durand
tggg).Ithtari i Shön Hilerit öshtö mbrojtösi i mullisöve -

347_42oShönJeronimi(ilirngaDalmacia)-Pörkthyesiiparöi
Biblös nö latinisht (autor i Vulgatös)'
Bojaxhi (Qmimi
IglO -1997 Nönö Tereza,lindur me emrin Gonxhe
jet6n e saj tö varförve
Nobel pör Paqen nö vitin L979) Aio i pörkushtoi
nö vatikan mö 19/10/
tö Indisö. E fortlumturuar nga Gjon Pali II
,.

2003.

Emra tö tierö tö shquar me zanafillö ilire

dhe mbi tö giithö shqiPtarö

,s spartak (viti 71 para Krishtit, gladiato r me z?inaftllö thrake)'

nö aeganti nö ltali,
Shkrimtarö d'be humanistö me zanafiIlö sbqiptare,
ndör tä cilöt:
",r Leonik Tomen (1456-1531).
Marin BeEikemi (1468-1,526), i quajtur nga Italianöt Marino
di

Skutari d.m.th. "Marini nga Shkodra (qytet shqiptar)"'

*' Gion Gazuli (Padova, Raguza)'
'F Mikel Barleti.
" Maksim Artioli.
'r Mihal Aleksi.
IvIark Antoni Sabellico.
",|.MarinBarleti,biografiiSkönderbeut(shekulliXVI).
'r-leronimdeRada,arböreshiltalisösöJugut(1814-1903)'
't- Gavril Dara i Riu, arböresh'
,r Viktor Eftimiu, shkrimtar rumull me zanafillö shqiptare,lincli nö
vitin 1g89 dhe vdiq nö niö kamp pörqendrimi nö T'ergu-Jint ctj.

89
 Piktorö tö shumtö, skulptorö, arkitektö, artistö... (nö
veganti nö Mesjetö;
Rilindjen italia.ne tö vigensas, padoaas, wnecias; epoka
bizantine, etj.)
janö shqiptarö ose me zanafillö shqiptare,
ndör tö cilöt:
"' J"n Kukuzeli (rreth roTo - 1oz5) mjeshtör i kishözös nö pallatin
perandorak nö Kostandinopojö. Kompozitor
(muzikö fetare bizantine)
me zanafillö shqiptare dhe shpikös i njö shkrimi
tö ri (sistemi
kukuzelian) dhe e "sistemit tö *etheve" (raporter
harmonike pör
gama tö ndryshme). Muzikologjia moderne
i detyrohet shume aiij,
'r Miko Tivarasi (shekulli XV) arkitekti qö konceptoi manastirin
e famshöm tö Dubrovnikut (Raguza).
'r- Andrea Aleksi (lindur nö Durrös rreth vitit 1425) arkitekt,
skulptor (kishöza e Shön Katerinös e sebenikut nö Dalmaci;
bashlcia e
Splitit, baziljka e Shön Nikolös e ishullit tö Rabit, baptisteri,
pallati
peshkopal dhe portiku i qytetit Trogir nö veri te Spütit
... etj.
'l- Karpagio vitore (viktor Karpagi 1460-1525): njö nga piktoröt
mö tö shquar, i quajtur ,.Shqiptari i Vigensas".
't Familje artistösh tö quajtur "shqiptaröt e urbinit,,, ndör tö cilöt
Frangesko Albaneze (1567-1611) dhe bijtö e tij; Gjon
e Hieronim
(Xhirolamo), tö cilöt me veprar e ryre zbukuruan veneciön,
vingen-
cön dhe Padovön.
'äAleks Tarketa qö gdhendi altarin e katedrales sö Milanos (Altari
shqiptar).
'r Xhovani Batista Albanezi ( rreth viteve ,.573-t630).
'r Frangesko Albani, i quajtur Alban (157g-1660).
't Xhirolamo Albanezi (l5ga_1,663).
'r- onufri Nikollö, i mbiquajtur onufrio, piktori mö i madh
shqiptar i ikonave (shekulli XVD.
't Dhimitri i Linit.
't Mihal (ose Mahal) i Jermös (rreth vitrt 1662).
'r David selenica - ndörtoi kishön e Shön Kollit nö voskopojö.
'r völlezörit Konstandin dhe Athan as zografi (1,744-1,7gg),

90
 specialist i pikturös fetare.
'F Progon Zguri, arkitekt nö zanaftllä tö ndörtimit tö Shön
Klementit dhe tö Shön lr{örisö sö Ohrit.
'r- Pjetör Dahni, arkitekt.
'f Aleksandör Moisiu (i829-1880/1935), arrisr, autor, komedian
qö ka luajtur nö skenat e reatrove tö shumtö europianö (i drejtuar nö
veganti nga Maks Rainhardt nö Teatrin e Berlinit)..
'r Tefta Tashko Kogo (19L0-1,947) köngötare e shquar shqiprare
qö ka könduar nö operat e mödha europiane, njihcj me emrin "Bilbili i
Shqipörisö".

Bun'a sbteti, reoolucionarö, gjeneralö, fi.snikö ose familje mbretörore

me zanafillö sbqiptare:
't Lala Shahin Pasha (rreth vitit 1360) bejlerbeu i parö i peran-
dorisö, guvernatori i Rumelisö.
" Lala Mustafa Pasha, pushtues i venetianöve nö Famagustö
(Qipro) t/08/1857.
'r Engjöll de Komnen, me prejardhje nga familja fisnike shqiptare
qö emigroi nö Francö nö shekullin XV.
'r Mörkur Bua, gjeneral kavalerie i ushtrisö franceze, nön Luigjin
XII.
't- Markezi i Shön Anzh (vdekurnö Pavia 23/02/ 1,575), pasardhös
i drejtpördrejt i Skönderbeut.
't Markezi C'Auleta i quajtur Anron Kastrior Skönderbeu.
'r Helen d'A.nzhu (Francö), gruaja e Tanush Topias, zr.,t i viscve
Durrös-Krujö.
'$ Gjeneral Arnault ("Arnaur" öshtö emri qö piirdorin tr.rrqir pör
tö emörtuar shqiptaröt). nö ushtrinö franceze nön Fransua l.
'r- Mehmet Pasha Arnaut (rreth vitit 1632), Veziri i Madh i
Perandorisö Otomane.
* Qiprilliu (Köprülü), iamilie e röndösishrnc turkc me zana!ilrö
shqiptare, pesö pjesötarö tö sö cilös ishin vczirö tö Möclhcnl tir
cr1
Perandorisö Otomane prej vitit 1656 deri nä vitin 1710 dhe tö tjerö
qö kanö qeverisur Turqinö deri nö ditöt tona.
'rFazil Ahmet Pasha, Yezft iMadh i Perandorisö Otomane (1661-
1676).
'! Mustafa Hysein, Veziri i Madh i Perandorisö Otomane.
* Mehmet Ali (1769-1849) mökömbös-mbreti i Egjiptit, themelues
i njö dinastie shqiptare qö ka mbretömar pörreth 150 vjet, me shumö
figura tö shquara, ndör tö cilöt mbreti i fundit Faruk I qö abdikoi nö
vitin 1952, pasgrushtit tö shtetit tö kryer nga njö juntö ushtarake e
drejtuar nga gjeneralöt Neguib dhe Naser.
* Marko Bogari, hero i Pavarösisö greke (zanafillö epiro-shqiptare)
dhe mbrojtös i Misolongjit (1786-1S23).
* Gjika (Ghika), emri i njö familjeie princörore rumune me
zanafillö shqiptare, ndör tö cilöt Aleksandör Giika (princi i Moldavi-
Vllahisö - I795-1862),lvlonsenjor Vladimir Giika (1573/ t7-5-L954) dhe
Elena Gjika (shkrimtare, poeteshö), e cila (rreth vitit 1866) nän
pseudonimin "Dora d'Istria" beri nje studim tö thellö pör identitetin
shqiptar nöpörmjet köngöve popullore.
'r Konti DurazzoJeronim, Luis, FransuaJozef (1740-1'509), urna
qö pörmban zemrön e tij öshtö vendosur nö Panteon (Francö)' Senator
nö Perandorinö e Parö. Emri itiiDurazz.o öshtö transkriptimi itaiian i
emrit tö portit shqiptar f)urrös.
'f Frangesko Krispi (1s18/190I), shok i Garibaldit, president i
Köshillit itaiian(1 887 -189 I).
'r' Mustafa Kemal, i quajtur, Ataturku (1881-193S), burrö shteti,
themelues i Turqisö moderne (me zanafillö shqiptare nga e öma), etj.
'r Habib Burgiba, burrö shteti lindur nö Manastir (Tunisi), öshtö
me zanafillö shqiptare nga nöna e ti.i. Ai pati interes tö pwrcaktojö se
cmri i qytetit tö lindjes öshtö i njejtö me atö tö qytetit Manastir (sot
"Bitola') nö Maqedoni, qytct ku kanö jetuar gjithmonö shumö shqiptarö.

92
 Arkitektö tä sbquar tö perand.orisä Otomane:

'rSinan lvlimar (14s9-15gg) qö ndörtoi xhaminö

mö tö bukur tö
stambollit (sylejmanie, nö viter 1550-L557). xhaminö Shehzadc
tö
Stambollit, xhaminö selimije rö Edirnit
ftryevepra e tii), xhaminö c
Bardhö (]eni Xhami) dhe rreth 36C monumente
tö tjera.
't Sedcfqar Mehrnet Bigakgi i Erbasanit, arkitekt i xhamisö sö
Hipodromit ose Atmejdan.
't Arkitektö shqiptarö, qö kanö projektuar sisremer e akueduktöve
(ujösjellösve) tö Srambollit.
't Mehmet Aga qö ndörtoi nö vitet 1609 - 1617, xhaminö e rimöt
(Blu) tö Stambollit ose xhamia e Sulltan Ahmetit.
'r Mehmet Mustafa Aga dhe Hoxhö Kasem qö ndörtuan xhaminö
Valide tö Sulltanijös sö Gallatös (Stamboll _1g23).
NB
- shumö emra tö tjerö ilirösh apo shqiptarösh tö shquar
kanö mbetur
tö panjohur. Kötu ne kemi pörmendur vetöm
ara, pör tö cilöt burimet e
informacionit janö mö tö sig'rta. Natyrisht qa kaia
tjerö qö unö nuk i
qn i njoh mö pak ose qö nuk i kam pörmendur
1i' pör mungesc tö
dhönash tö sakta a tö paverifikueshme. p.sh. nö
lidhje me Napoleon
Bonapartin' me sa duket störgjyshat e tij gjenovezö
kanö qenö me
zanafillö shqiptare. Disa tregues tö fshehtö d.rk.t
se e ravijözojnö kötö:
ai öshtö i vetmi monark francez qö ka krijuar
njö,,Regjimenr shqiptar,,
nö mes tö ushtrisö franceze (cf A. Bop Shqipöria
- dhe Napoloni,/
Hachette - 1914). Ai öshtö ma*ö vesh me Ali pashö
Tepelenön (i quajtur
gjithashru Pashai i Janinös ose "Ali söpata")
dhe, .re saje tö kötyre
marrödhönieve, ky i fundit arriti tö pörfitojö
nö mönyrö te heshtur nje
farö imuniteti nö körö rajon ballkanik qö tashmö
isite fugi baruti. A
ishte Bonoparti nö dijeni tö zanafillös se iij
shqiptare) Shtolme ndör tö
tjera se nipi i tij, princi Luiz-Lysieni Bonapart
ka shkrua, *ui Etrurinö
dhe mbi tö gjitha mbi shqiptaröt (shqiptaröt
nö tokön e otrantos/

93
Londör 1S85)! Tö mos harrojmö se Korsika ishte nö varösi tö etrusköve
tö famshöm, tö cilöt kanö lönö gjurmö tö shumta nö ishull: köngöt
polifonike, zakoner dhe doket (hakmarrja ...) ose karakteri i vegantö i
korsikasve qö pörqaset me atö tö shqiptaröve tö sotöm. Niö tjetör figurö
e shquar nuk figuron nö morinö e emrave tä lartpörmendur: Pikaso.
f" tJ ngjarö, sipas disave, qö störgjyshörit e tii tö kenö qenö shqiptarö
gjithmonö njö
-" ,"rr"fillö nga Aziae Vogöl peröndimore, ku ekziston janö me zanafillö
pakicö e fuqishme shqiptare (rreth 5 milion turq
,hqipt"r.). äshta kjo gjithgka qö mund tö them lidhur me köto dy
figura tö shquara.
't.!
i4
r ",Ä
"i,
;l

,t d
k
a :{r
i' .l

'*tr 4

Maliq' (Korgö): terakota e pikturuar - Neolitiku i vonshöm

(lpoi;'Shqipörio Arkeologiike" - Tiranö - 1971)

94
 Parahistoria e Europös

Popujt e parö rö rrungur pellazg:pellazgöt, Liguröt, Lelegöt,

Karianöt,
Lisianöt, Iberöt, Egjeasit, Filistinöt, Trojanöt, Etrusköq
Frigjianöt,
Thrako - Iliröt etj.
zona danubiane, Mesdheu verior, Jug-Lindja dhe territori i
Shqipörisö sö sorme dhe nö veganti vendet pörqark saj.
Shenja 'r : Mbetje rrönojash tö gjetura nö Shqipöri ose ngjarje
qö kanö tö böjnö me tö.

700 000 - 120000 Bifasöt e parö nö Europö (Abevillien) _

Pördorimi i zjarrit, vatrat e parar Shpclla e
Eskalös (rreth vitit 650 OO0), Terra Amata
(rreth vitit 380 000) - Vendbanim nö
shpellö (Tautavel rreth vitit 450 OOO).
't- Zonö ilire parahistorike e zbuluar:
shpella e Kaprinas (sot nö Kroaci) qö daton
qysh prej mö shumö se 160 OOO vitesh
(epoka paramusreriane).
120 000 - 35000 Paleolitiku i mesöm - Njerözit e parö
modernö: Neandertal, Cro Magnon _
Yarrezat e para (Izrael,lOO 0OO) - pikturar
e püa nö shkömb (petroglife). Teh stralli
(Levalluazian, rrerh 60 OOO) _ Motivc tö
gdhendura (kockö e gdhendur nö Bako
Kiro nö Thraka rreth 50 O0O).
'r Gjurmö tö para njerözimi tö zbuluara
nö Ilirinö e Jugut (Shqipöria e sorme
):
Gajtan, Gruemir, Dukagjin, rrözö malit
Dajti (Veri); Xarö, Shön Möri (]ug).

95
I
35 000 - 10000 Paleolitiku i hershöm - Solutrean, Mag-
dalean, aurinjacian - Zhdukia e njeriut tö
Neandertalit (rreth 35 000). Shfaqja e
Homo Sapiens (rreth 35 000).
Fundi i periudhös akuilnajore (10 000) -
Pördorimi i obsidianös'F) - qelq i zi
vullkanik i ishullit tö Melos dhe i Anatolisö
* (Shpella e Frankthit, nö Ermioni rreth
t1 OO0)- Lende lisi tö Pasura me amidon:
ushqirni i popuive tö parö evropianö'
(Pellazgöt : ngrönös tö lendeve tö lisit, sipas
autoröve tö parö tö Greqisö antike !).
'f) Xarö, Shön Möri, Cakran, rrözö Malit
Dajt.
10 000 - 6500 Periudha pas - -
Fillesat e
akullnaiore
bujqösisö dhe tö drithörave nö Bailkan dhe
ne raionin danubian (rreth 6500) - Pogeri
me kordele (kultura danubiane) dhe Poqeri
e pikturuar (rreth 6 000) - Shtöpitö e para
me kashte dhe mure tö mbuluara me qerpig
(I.{ea Nikomedia - Ballkani i Jugut)'
'i Zonamesolitike tö zbuluara nö Shqipöri:
BlazI (krahina e Matit). Nö Veri dhe nö
Vlushö I nöJug; shpellat e Fushö-Muhörit,
Velga, Treni, SPileia etj.
6 500 - 2500 Neolitiku - Skulpturat e Para prej guri nö
Ballkan (I-epenski Vit) - Shfaqia e ndör-
timeve megalitike nö Europön perön-
dimore (5 000/4 000).
Statujat e para nö argjilö (kultura danu-
biane nö raitnin e Hungarisö sö Sotme /
Sicegvar-Tuskoves). Fillimet e metalurgjisö
nö iuglindje lö Europös (nö vitet 5 000-3
96
 500) - Rrönojat e Sesklo,
Dimini, Eretria.
Ndönimi i shtöpive prej druri ftIornstat_
Hornle / dru i vjetör: 3 586) - kultura e
vreshtarisö nö lidjön e Mesme rreth viteve 5
000 dhe prodhimi i verös rreth vireve 2 5OO.
Pördorimi i arerijs (parmenda zanafillore prej
druri e törhequr nga njö gomar apo njö ka,
rreth vireve 4 000 - kulmi i qytetörimit
danubian - Kulmi i qytetörimit minoan
(IKretö. Siklada, rreth Z6eO/ 2000).
Pärhapja e kulturös pellazge rreth vitit
2640 para Krishtit
* Zona neolitike tö
zbuluara nö Shqipöri: I
Lashtö - Kolsh I, Blacö II, Cetushi, Burim,
Podgorö, Vashötemi, Barg I, Vlushö II,
Tren I. i Mesöm : Kolsh II, Blac III,
Cakran, Dunavec. I Vonshöm : Maliq I,
Barg II, Dersnik, Velgö, Kamnik.
'r_fsha1 buzö liqenit i zbuluar
nö Maliq.
2250A - 1900 Eneolitiku - Epoka e Bakrit _ Staruja
mermeri (Sikladö, rrerh 25Oo) _ Tö parat
lidhje metalesh rreth 2000 /tgOO (bakör +
kallaj : bronz)-Varna.
Shfaqja e dyndjes se parö tö mbiquajtur
.
ild:*-ll"oiane (Helladikö e tashte n) _
Helladikö e Lashtö III (rrönoja tö Lernös)
Qytetörimi danubian i Aunieticit (Unetic"
rrerh 1900/ M5O).Zbutla e kalit (rreth 2OOO,
nö EuropönJuglindore) - prodhimi i verös
nö Evropön juglindore (rreth 2OOO).
Monumente megalitike nö jug tö Britanisö
sö Madhe: Averböri (2500), Stounhenxh
(2100).

97
 * Zonakalkolitike tö zbuluara nö Shqipen;
Nezir II, Bllac IV, Gradec, Burimas, Maliq
II, Tren II.
1900 - 9c0 Antikiteti i Hershöm - Epoka e Bronzit
- Kulmi i qytetörimit kreto-egjeas -
Pörgjithösimi i zbutjes sö kalit - Gardhet
dhe arözat e para - (rreth1800) - Ndörtimi
i pallateve tö para (Kretö) - Shfaqja e
shkrimit tö mbiquajtur Lineari A (Kretä
rreth 165C) - Qytetörimi danubian i
Lusacös (Lausic, rreth 1450 - t250) -
Qytetörimi danubian i fushave tö urnave
(rreth t25O - 900)' Kulmi i qytetörimit tö
mbiquajtur mikenian (rreth 1450/L200) -
shfaqja e linear B te Mikenianeve - Nö jug
tö Gadishullit Ballkanik shfaqja e

mbretörive tö vogla tö qeverisura duke

fiiluar prei kalave tö fortifikuara dhe
pallatet, ka shumö tö ngjarö pellazge
(Mikene, Argos, Tirinti, Tebö, Pilos"')'
Shpönhimi i vullkanit Santorini rreth 1656
sipas analizave tö mbetieve tö Groenlandäs
dhe 1475 sipas vlerösimeve tö tjera -
ZhduHlae q)'tetörimit kretas rreth 1400 -
Sikladika e lashtö: \{betje tö Milos, Paros
(Parikia), Kea (Aghia Irini) - Shfaqja e
objekteve tö para metalike (rreth 1i50)'
't Zonatö Bronzit (3 Epoka) tö zbuluara
nö Shqipöri: Bronzi I : Shtoi, Dedai,
Gajtan I, Shkodör, Qinamak, Nezir IIIa,
b, Pazhok, Maliq IIIa, Tren III, Luaras,
Piskovö. Bronzi II : Nezir III c, Mat,
Cetah II, Pazhok, Maiiq III c, Yaizö,
98
 :
Vodhinö, Qukö, Kaikai' Bronzi III
Gaitan II, Qinamak' Könetö' Pazhok'
Gärmenj, Maliq IIId' Tren IV'
Luaras'
nö Shqipöri
Piskovö,'Bad56' -;"tte zbuluar
"tumule' tä shumta (nga latinishtja
tö
"tumulus" d.m'th "kodrinö") disa pre!
15 - 30
cilave arriinö nlä diametör prei
metra. Ja dhe ato kryesoret
:

Helshami'
"" Kusha,Ivanaj, Golem' Krumö'
Brugi' Urakö'
Qinamaku, Pe'lati, Lag'
Bushkash, Karica' Klosi nä
Veri; Pazhok'
Bafkai' Y{z'a
Ktrg i Zi, Vodhinö, Bodrishta'
nö Jug.
o (veriu i Shkodrös)'
N.t iopole : Kalldrun
Dushk (nö veri tö Lushnies)' 'rZbulime
sö
oblektesh qö datojnö p.rei,epokös
*biq.,"itt'r mikeniane (thika' söpata'
maska, kordha, vazo'kocka" ")

KRONOL,oGJIA E GREQISä AnKAlt<E'

KLASIKE DHE HELENIKE
kretase'
< 12OO Periudha parahelene : qytetörinret: egieo-
Pellazge (mikenase)'
L2OO -gOO
peri;dha e ndörmietme e quajtur "shekuit e erröt"'
periudhö' e cila öshtö
Historia mbetet memece pertete
obiekt i kundörshtive tö shumta'
8OO - 479 Periudha
arkaike e Greqisö stricto ttltl'-
8OO 750 not-"'"pike
(Homeri) - Hesiodi (rreth 700)'
-
776 Loiörat e Para OlimPike'
760 _600 shf;;; rr,ui-i,
aifabetik, Lufta lelantine nö Eube
"
 midis Eretrias dhe Kalkisit. Fillimet migruese (koloni)
nö peröndim: Kumes V4l),Sirakuzö ?33),Korfuz (733),
Selimonte (650), Apolloni (600), Massilia (600), Agrixhe-
nto (580) ... Fillimi i migracioneve drejt Lindjes: Sinop
(650), Bizant (rreth 660), Sirene (630), Herakle i Pontit
(s6o) ...
657 - 522 Tiranitö kryesore - Korinth: Sipselo (657-627),
Periandör
(627-585);- Sikione: Orthagora (650), Klisthenö (600570); -Megarö:
Theagenö (650-600?); - Argos: Fidon (rreth 650); - Athinö:
Pisistrat (561,-527); - Milet: Amfitre (fundi VUI)'
Thrasibui (fundi V4; - Samo: Polikrat (532-522);- Efes:
Pitagorö (rreth 600); Arhontatkryesore: arhont - mbret;
polemarku dhe arhont eponim. Athina kishte nöntö
arhontö, ndör mö tö famsh-rnit ishin Soloni (59+593),
Thernistokliu (493), Aristidi (4S9), Euklidi sokratik (403 -
4A2).
640 Themelimi i Naukratis I, emporioni grek nö Egjipt.
621- 620 Drakon; legjisiacioni kriminal.
508 Reforma e Klistenit, legjislator athinas.
499 - 494 RevoltaJoniane (qytete greke nö Azinö e Vogöi).
49Q - 479 Luftörat medike. Disfata Perse nö Marato-nö (490), nö
Salaminö (480), nö Plate (a7i) dheMikala (479).

478 * 336 Periudha klasike

478 - 477 Konlederata athinase e Delosit.
478 - 431 Hegjemonia e Athinös.
454 Kalimi nö Athinö i thesarit tö lidhjes sö Delosit.
447 - 438 Ndörtimi i Parthenonit nga lktinos dhe Kalikrati.
443 - 429 Perikliu, zot i Greqisö.

100
 43L - 404 Lufta e Peloponezit midis Spartös dhe Athinös - Rrönimi
i Athinös.
430 - 426 Murtaja nö Athinö.
403 Pörshtatja e alfabetit jonian nö Athinö.
404 - 371 Hegjemonia e Spartös.
373 Shkatörrimi i tempullit tö Apollonit nö Delfi.
362 Mantine: Sparta e mundur nga Teba. Vdekja e
Epaminondasit.
351 Demosteni, armik i betuar i kolonializmit maqedon.
338 Beteja e Keroneit: Filipi II mund Greqinö.

336 - 146 Periudhahelenistike

336 - 323 Mbretörimi i Aleksandrit tö Madh.
280 Formimi i lidhjes Akene kundör Maqedonisö.
188 Futja nö Spart€ e lidhjes Akene.
L48 - L46 Romaköt pushtojnö Greqinö dhe Maqedoninö.

146 - 395 Periudha Romake

395 - 1453 Periudha Bizantine

RnoNorocjrA E BoTäs KRETo-EGJEASE DHE MTKEANE

6500 Ngulime neolitike nö Knoso.

4750 Kolonizimi i Cikladös.
3200 Lindia e qytetörimit parahelen tö sikladave:
Tö pörböra nga shumö ishuj, ndör tö cilöt Delos, Naksos,
Paros, Melos (Milo), Andros, Siros, Thera. Por lulözimi
i kötij qltetörimi fillon me epörsinö e Melo, falö qelqit
tö zi (obsidianö). Nö ishujt e tjerö tö kösaj törösic sikladike
ishin nö kulmin e lavdisö sö ryre dhe tö röndösisö ekono-
mike: Naksos (zumpara - pör lemimin e mermerir -

101
 plumb, argjend), Paros (mermer), Sifnos (ar, mermer).
Pogeritö me larzim (flakada).

3000 - 2800 Arritia e elementöve brakicefalö nö Kretö. Klanet dhe

dinastitö lokale. Varret nö Tolos. Pallati i parö i Mallias.
Shfaqjae vazove tö pikturuara dhe tö pjekura. Troja I.

2400 - 2000 Minoani i Lashtö - Periudha para-palatiale nö Kretö.

2300 - Kulmi i qyretörimit egjeas tö Trojös II.
2200 - Kulmi i qytetörimit minoan.
Lidhje jo tö drejtpördrejta me Egjiptin nön dinastinö VlI.
Ato u zhvilluan me rö vörtetö nö planin tregtar dhe
artistik vetöm nö dinastinö XVru (1500 - 1380 para
Krishtit). Prodhimi i bronzit me kallaj. Rönia e Tholos.
Djegia e Trojös II.
2000 - 1580 Minoani i Mesmö - Epoka e pallateve tö paratö paforti-
fikuara (Knosos, Faistos) dhe pallati i dytö nö Mallia.
Kultet eksatike: vende tö shenjta tö natyrshme dhe
Shpella tö shenjta. Lineari A, shkrimi silabik zivendöson
atö me piktura(disku i Faestos gjuha e tö cilit duket tö
jetö njö proto - joniane, pra pellazglishtja e lashtö).
Kulmi i polikronit (Kamares). Katastrofa e pörgjithshme
dhe shkatörrimi i pallateve tö para: fundi i Mallias. Nö
Egje öshtö periudha e Sikladös sö Mesme (2000-1200).
1580 - 1400 Minoani i Vonshöm -Kulmi i pallareve tö reja (Knosos,
Faistos, Hagia Triada).Hegjemonia e Thalasokracisö
kretase. Epörsia e Knosos (1550 - 1450). Shpönhimi nö
Ishullin e Teras (L520 para Krishtit). Themelimi i
Kidonias nga Minos ()) rreth 1450 - 1400.
Shfaqja e varreve nö formö kupole. Shkatörrimi i Knosos
dhe qyteteve lindore. Fundi i Thalasokracisö kretase.

102
 Rönia e Melos (mospördorimi i obsidianas). Sikladika e
Vonshme.
1400 - 115C Kulmi i qytetörimit mikenas. Ndörtimi monumental i
pallateve tö fortifikuara me megaron (Mikenö, Tirinti,
Pilos, Athinö)" Prijösit mikenö bönin njö jetö aristokrare
tä shfrenuar:festirne, gjueti, luftöra, rrömbirne, plagkitje.
Mikenau bö qendra e botös egjease. Mikenasit pördornin
Linearin A pör tö shkruar llogaritö e tyre mbi tabeiöza
argjile (Lineari B). Shkatörrimi i Trojös (1183 para
Krishtit). Por mikenasit u zhdukön shpejt, pallatet e tyre
shkatörruan (1150 para Krishtitl)

KRONCLOGJIÄ E TTALTSä SE reSHr;,

< 10c0 Qytetörimet: neolitik $v{olfcta, Stentineio, Remedelo),

Terramarröt (lugina e lumit Pc) - Vilanovianöt.
Shek. X- IX Mbörritia e Etrusköve (shekulli XIII sipas Herodotit).
753 T'hemelimi i Romös prej Rernus dbe Romulus (ctruskö).
753 -715 Romulusi (etrusk) mbret i Romäs.
715 - 509 Periudha mbretörore "shtatö rnbretörit legjen.iarö"
nä Romö.
715 - 673 Numa Pompulus (etrusk).
673 - 642 Tullus l{ostilius - Horacöt (romakö) rnundön kuriasöt
(albinöt).
640 - 616 Ankus Martius (sabin).
616 - 579 Tarkini i L.ashtö (etrusk).
s78 - 534 Servius Tullius.
534 - 510 Tarkini Madhöshtori (etrusk).
Shek" VI - V Kulmi i qytetörimit etrusk.

103
509 - 27 Periudha Republikane
Rönia e mbretörimit dhe themelimi i Republikös.
Luftörat e Plebenjve kundör Patricäve.
Mbizotörimi i Romös dhe ripushtimi hap pas hapi i
gadishull Italik.
494 - 471 Krijimi i tribunöve tö Plebeut.
406 - 396 Dhjetö vjet luftö me Veis-in (qyt"t etrusk).
343 - 34t Lufta I samnite.
340 - 338 Lufta latine.
336 - 304 Lufta e dytö samnite.
321 Fitorja e samnitöve mbi romanöt.
310 Shpanallimi i etrusköve (iqeni Vadimon)..
295 - 290 Paqja me etrusköt dhe samnitöt.
285 - 282 Lufta kundör galöve.
280 - 278 Fitorja e Pirros: Heraklesi, Auskulum dhö Sicili.
275 Shpanallimi i Pirros nä Benevento. Paqja növitin272.
264 - 241 Lufta I Punike kundör Kartagjenös.
Roma pushton Sicilint,, Korsikön, Sardenjön dhe depör-
ton nö Galinö cizalpine.
229 - 219 Lufta I Q29) dhe lufta lI QI9) kundör Ilirisö.
218 - 2Ot Lufta II Punike - Fitorja e Hanibalit (Trasimenö, Pulje).
Fitorjae Skipionit nö Afrikö Q'ama-202).
215 - 205 Lufta l!t5-205),lufta II kundör Maqedonisö QOO-I97).
2OO * 190 Lufta kundör galöve nö Italinö e Veriut.
172 - 168 Lufta III nö Maqedoni, e kthyer nö provincö romake.
168 Lufta III dhe e fundit kundör Ilirisö, e cila böhet njö pro-
vincö romake (prej Danubit deri nö Epir).
t49 - 146 Lufta III Punike - pushtimi dhe shkatörrimi i Karta-
gjenös.
L46 Nönshtrimi i Greqisö - shkatörrimi i Korintit.

104
t33 - 1,23 Reformat shoqörore: völlezörit Tiberius, Kajus Grakus.
Pushtimi i Spanjös.
106 - 86 Marius - shtatö herö konsull.
88- 79 Sila mund Mitridatin - reforma e kushtetutös.
73-71 Revolta e skllevörve (Spanaku).
60 Triumvirati I: Pompeu, Krasusi dhe Cezari.
58- 51 Lufta e galöve: Gergovi, Alesia (52); Galia e pushtuar.
44- 27 Vrasja e Cezarit (44) - Triumvirati i dytö: Oktaviani
(Peröndim), Antoni (Lindje), Lepidusi (Afrikö).
Shpanallimi i Antonit dhe Kleopatrös (Aktium viti 31
para Krishtit). Pushtimi i Egjiptit.

27 - 476 Periudha Perandorake - Oktaviani böhet perandori i

parö me emrin August, Odoakri (mbret gjerman i heru-
löve) me fundin e Perandorisö romake nö vitin 476 pas
Krishtit.

105
 I.
sHQIPäRlA

HISTORIA MIJEVJEQARE
(ETNI, VENDET PELLAZGE)

Qfarö öshtö Shqipöria? Kush ianö shqiptaröt?

cilat janö zanafTlla,
historia, gjuha, kultura e tyre? Ne nuk giejmö pörgiigje koherente tö
bashkuara nö njö pörmbledhie pör tö tilla pyetie, aq mö pak nö njö tekst
janö tö sigurta,
tö vetöm. Nö tö vörretö, köto pörgjigje, nö atö masö ku ato
janö tö shpörndara dhe tö izoharanga njöra-tietra. Tö rrallö janö ata qö
kanö marrö nö konsideratö törösinö e rezultateve tö te gjitha studimeve
qö lidhen me problemarikön qö paraqesin Pellazgöt. Miröpo, krejt
,rdryrh. me shtete tö tjera tö Europös, Shqipöria dhe shqiptaröt janö tö
pandashöm dhe tö pashköputshöm: rne etninö e tyre, gjuhön, kulturön,
r"korr"t dhe doket e ryre, ata jetojnö nö tö niöjtin vend störgjyshor
qysh nga kohöt parahistorike. Nuk ndodh e njejta me greköt, romaköt
itr" .r"i tö tjera shumö mö tö vonshme si sllavöt, bullgaröt (me gjuhön
e tyre) ose finlandezör, esronezöt, hungarezöt dhe gjuhöt e tyre fino-
ugore. Mundet, nö mönyrö skematike dhe duke u bazuar nä zbulimet
p"l.orrtologjike, antropologjike dhe arkeologjike, tö ravijözosh gjurmöt
e zhrrillimit tö kötii populii qysh nga mugötira e kohörave.
Fakti qö bie
mö shumö nö sy öshtö vijimösia etno-kulturore e zbuluar midis
periudhave tö ndryshme: paleolitiku, neolitiku, kalkolitiku, Epoka
e

106
Bronzit, Epoka e Hekurit. Kjo nuk e pengoi, pörbri njö zhvillimi lokal
dhe pikörishtpellug,shfaqjen e prurjeve materiale tö reja tö mbledhura
gjatö shtegtimeve tö ndryshme tö tyre ose aförsia mö popujt e tjerö. Tö
mos harojmö qö njerözit e kösaj epoke (nga parahisroria deri nö
Perandorinö Romake) nuk e kishin nocionin e kufijve ashtu sig ai
ekziston tani (nö shekullin v para Krishtit, nö epokön e artö tö Greqisö
ishte grek cilido qö fliste greqisht). Aty mbizotöronin individi, klani,
prijösi, shoqöria dhe toka, nö tö cilön ata jetonin me kulturön, gjuhön,
zakonet dhe doket e tyre. Homo Sapiensi, i cili shkeli tokön e kötij
rajoni ballkano-danubian, a ishte ky Homo-pellazgu? ua lömö
paleontologöve ta pörcaktojnö dhe tö thonö
fialön e fundit pör kötö
göshtje.
Qyth nga fundi i shekullit XIX pjesa mö e madhe e antroporogöve
kanö vörtetuar harakterin brakicefal madje hiperbrakicefal
ftokö aq e
gjerö sa e gjatö, d.m.th rrumbullake) tö shqiptaröve, treguesi cefalik i tö
cilöve arrin 85-90, njö nga mö tö lartöt e Europös. Gjithashtu öshtö
pranuar njözärise ata kanö njö planokcipitali
ftaviteti i pjesös sö poshtme
dhe tö pasme: kafka e pasme e shtypur).
Ja tri mendime tö shkölqyera nö lidhje me etninö e malösoröve me
kokö rrumbullake, tö cilöt do tö kenö kolonizuar Lindjen e Mesme
duke ardhur nga Ballkani, pra tö njö trungu me pellazgöt, njö nga popujt
mö tö vjetör tö Europös. Aleksandör Moret (Flistoria e lashtö, puf 1941):
"Tö paröt mbörritön (njeröztö tipit alpin ose malösorö) besohet tö kenö
qenö elamitöt dhe sumeria'öt, nga mijövjegarit V-vI ... Tö tjerö
brakicefalö nuk e kanö kötö hundö karakteristike, por thjesht paraqesin
njö kokö rrumbullake, hundö tö drejtö dhe tipare tepör tö theksuara; tö
tillö paraqiten disa sumerianö dhe banoröt e Deltös sö Egjiptit rreth
viteve 3000. Malösoröt janö shpikösit e mundshöm tö metaleve (bakri
dhe bronzi), nö Lindjen e lashtö; nga ana tjetör ata futön pördorimin e
kalit dhe tö rrotös... Köto tö dhena pörkojnö afersisht me mbörritjen e
malösoröve, tö paktön tö fiseve metalurgö tö kösaj race nö zonönlindore".

t07
 zhakde Morgan (Njerözimi parahistorik, Renaissance de livre, Paris
t92l)z "Ne kemi parö se nuk mund tö thuhet asgjö pör popullimin e
ishuive tö Lindjes mesdhetare, pörpara kohöve kur territoret ishin tö
kolonizuar a nga nierözqö zotöronin industrinö neolitike. Dokumentet
mö tö lashta arkeologjike qö ne zotörojmö nö lidhje me köta kolonö na
böjnö tö mendojmö se migracionet e fyre u bönö duke ardhur nga Europa
kontinentale dhe nö rriedhön e mijövjegarit tö katört Para erös sonö.
Pastaj do tö kenö luajtur rolin e tyre Pellazgöt, duke sjellö me vete
njohuritö pör metalet. Duke pushtuar tö gjithö Heladön Europiane,
köto fise do tö kenö pörparuar deri nö ishujt e territoreve aziatike....
Dy tipe janö tö pranishme rreth mijövjegarit tö dytö para Krishtit: nlöri
dolikocefal ... tjetri brakice{al, mö i vonshöm qö do tö ketö qenö autori
i kulturös mikeniane dhe do tö ketö qenö nga njö trung me fiset, tö cilöt
nö ato kohö banonin nö Thrakö dhe nö brigjet e Danubit. Köta kolonö,
e thönö mö saktö, nuk do tö kenö qenö helenöt, por thrako-frigjianöt".
A. Severins (Greqia dhe Lindja e Aförme para Homerit, Bruksel
t96O): "Pörpara arritjes sö hitites, popullsia e rrafshinös kapadokiane
fliste gjuhön "hari". Ka tö ngjarö se ishte ky emri qö morön pushtuesit
indo-europianö tö ardhur nga Ballkani. Nö Anatoli, köta tö fundit janö
mbivendosur ndaj popullit vendas pa e shkatörruar atö. Kio ishte njö
gjuhö e vdekur, tö cilön hititöt nuk e kuptonin aspak dhe qö mbiietoi
nö disa formula fetare".
tri etapat e etnogjenezös historike tö kötii populli
Ja pra, me hollösi,
(Pellazg, Ilir dhe Shqiptar).

1) Pellazgöt

janö
Shqiptaröt rrjedhin drejtpördrejt nga iliröt dhe vetö köta, iliröt,
trashögimtarö tö pellazgöve, tö cilöt Herodoti (Vm, 44) nö shekullin V
para Krishtit, i cilöson si autoktonä dhe pohon se kishin ardhur pörpara
greköve nö gldishullin Ballkanih dhe nö Egie (I, t7t,173 -v,26 -vfi,

108
 95). Ai me autorör e tjerö anrikö pohon gjithashtu se pellazgöt janö
zanafila e themelimit tö Athinös, pör tö cilön ndörtuan ,.pelargikon,,
ftrerodoti v, 64), i pari mur rrethues fonifikues i Akropolitf se ata
janö nä zanafillön e etnisö joniane (Herodoti, r, 56,
57 vII, 94, 95):
Pellazgöt u bönö jonianö duke pörshtatur gjuhön greke (,.I onö,, qö
do
tö thotö i jonö); se mbretörit dorianö ishin me zanafillö egjiptiane
ftIerodoti vI, 53 - Bibla/ I Makabe xII, 5 deri 23) dhe sö fundi se
Pellazgöt u kanö dhönö greköve peröndi tö shurnta (Herodoti II,
50, 51,
52,146). Jonianöt a nuk cilösohen si autoktonö (tö lindur nga Toka)?
Pörveg kösaj, kjo a nuk shpjegon, pjesörisht, kundörshtinö e pörjetshme
midis jonianöve (pellazgö auroktonö, por tö helenizuar) dhe dorianeve
drejtues (pushtues semito-egiiptianö tö pelopon ezir,pragrekö tö vörtetö))
Homeri nö Iliadö (xvl, 234) a nulc thotö se Zeusi öshtö ,.pell azg dhe
dodonas" (Dodona, nö Tesproti, ishte i pari vend i shenjtö parahelen
kushtuar Zeusit)?
Ernri Pellazg i öshtö dhönö njezeÄkötyre popullsive parahelene nga
autoröt antikö. Megjithatö Herodoti
N, zo- vII,94, g 5 - r,r46-vIII,44)
dhe Tuqididi (Iv, 109 -I, 3) nö epokön e ryre pohojnö (v para Krishtit)
se Fellazgöt zinin gjithmonö territoret e Greqisö kontinentale
dhe tö
Egjeut. Disa pellazgö q'heshin gjithashru pellazgö-Aigialenö, pellazgö-
Kranaenö, Pellazgö-Tirrhenö, pellazgö-Tirrsenö/Tursanör ose pcllazgöt
e Arkadisö, Kreids ose tä ishujve tö Egjeut etj.
Rasti i Arkadisö öshtö inreresant pör tu shönuar. Nö tö vörtetö
shkrirnet e lashra pohojnö se pelasgos, treroi epcrnirn i pellazgöve
ka
li'dur nö Arkadi dlre se dialekti arkariirri öshtö iijiom" lne e lashtö c
Greqisö antike. Atr e r-r:ajtojnä Arka<irnö si gjysr;rö-pellazgc.
Arkadianöt
deri nö epokön e Hekurit ruajtön njö kulturö mikenia'e. Kjo
öshtö
krahina e vetme e Greqisö qö ia ka darö mlranö t.i ruajö dhe t.i
formulojö
si tradita störgjyshore eclhe shurnö kohö pas pushtimit
tö helenöve. Dcri
nö epokän e Herodotit (rr,17r/ VIII, zi) nö shekullin
v para Krishtit,
arkadianöt nö skutat e ryre malore jetonin krejt ndryri"
,rg" greköt

109
dhe trajtoheshin si populli mö i lashtö i Greqisö. Viktor Berardi pohon
se kultet arkadiane nuk ishin me zanafillö helene. Nö tö vörtetö izolimi
i kötij rajoni dhe relievi i tij i thyer tö kujton shumö mirö rajonet nö
veri tö Greqisö, ndör tö cilat iliria öshtö njö shembull kuptimplotö. Ja
pörse Arkadia mbeti nö pjesön mö tö madhe strehö ndaj pushtimit dorian
dhe ruajti pör njö kohe te gjatö gjuhön, zakonet, mitet dhe kultet e saj.
Dialekti arkadian nuk shfaqet nö letörsi. Ai njihet veröm nga
mbishkrimet e ruajtura thjesht si njö tjetör dialekt, ai qipriot. Nö tö
vörtetö Qipro ka mbetur e izoluarr dhe e mbrojtur ndaj ndikimit tö
pushtuesve helenö, tö cilöt e pushtuan shumö vonö. Pörkundrazi, shumö
kohö pörpara mbörritjes sö greköve, ajo ishte e banuar nga mikenasit
dhe filistinöt (njö popull i njeitö), tö cilit i pörcollön gjuhön dhe kulturön
etyre.Ja pörse dialektin arkadian e ngarörroinö pör atö qipriot dhe prej
tö cilit gjuhötaröt shpikön arkado-qiprioten, tö cilin pa u turbulluar e
emörtuan me "greqishte e lashtö" ose "mikenishte" ftjo nuk äshtö gjö
tjetör vegse "pell azgjishtjae lashtö", pör ta dalluar nga dialektet e tjera
greke (doriane, joniane, eoliane), tö mbetura pakshumö larg greqishtes
a

sö lashtö). Sö fundi, shönojmö se heroi legjendar Evandri, i lindur nö

Arkadi, u nis nö krye tö njö kolonie Arkadianösh pör tu vendosur nö
Itali (Latium/Mali Palatin), rreth gi'xhtödhjetö viet para luftös sö Trojös.
Ai do tu ketö mösuar vendasve shkrimin, ligjet e reia dhe kultin e
peröndive hyjnore.
Pellazgöt e lashtö bönin pjesö nö njö familje tö madhe etnike qö
lulözonte anö e mbanö hapösirös mesdhetare : Lelegöt, Ligurät, Karianöt,
Lisianöt, Lidianöt, Frigjianöt, Filistinöt,Jebusianöt, Teukröt (froianöt),
Dardanöt, Etrusköt, Mesapöt, Japigöt, Japodöt, Thraköt dhe sö fundi
Iliröt, duke pörmendur kötu mö tö shquarit. Ende edhe sot shumö autorö
(historianö dhe gjuhötarö) ngulmojnö t'i copözojnö köto etnonimi dhe
t'i trajtojnö ato si etni tö ndryshme. Nö tö vörtetö ata kanö rönö nö
grackön e njö sllogani tö löshuar pak kohö mö parö nga autoröt e shekullit
XIX, do-ethönö qö emri "Pe\lazg" öshtö niö emör gjenerik, i cili

110
 emörton popullsitö e shpörhapura nö Greqinö parahelene dhe duke i
shtuar pör köto popullsi fialen ..tö zhdukura',.
Njökohösisht, me asimilimin njöri pas tjetrit tö disa fiseve tö tyre tö
integruara krejtösisht ndör pushtuesit e rinj (grekö nö Lindje dhe romakö
nö Peröndirn), Peliazgöt u törhoqön (pörgjatö gati dy mijö vjetöve)
nö
skuiat pak tö arritshme apo aspak tö arritshme dhe larg gdo qytetörimi
inö Arkadi, m:ilösitö shkömbore tö ishujve
tö Egjeut, Alpet shqiptare,
Prndi erj.). Megjithatö nö fund fare grupimet mö tö mödha tö tyre ishin
traköt nö lind;e dhe iliröt nö veriperöndim tö Ballkanit: tö paröt u
zhdukön qchö r,ga asimilimi (nga greköt, bullgaröt, serböt ose turqit)
qoftö dukc'inr,:gruar nö hapösirön ilire dhe duke u bashkuar köshtu
rne r,.öllcz.örit e:ö njöjrös racös ndör malösitö e ashpra tö tyre. Iliröt,
pörkundrazi, janö tö mbijetuarit e fundit tö pellazgöve tö törhequr
nö
skutat e malösive tö tyre (Alpet e sotme shqiptare, Mali i Zi,Kosova,
Maqedonia peröndimore, Epiri...) Gjithsesi, vetö emri i tyre e
nxjerr
nö pah lashtösinö e ryre: fjala pellazgö nö gjuhön shqipe shpjegohet
me
t njeröztö shpellave ose rö guvave, apo shpellagji. Klemer (rrenja
shqip
shpella : shpellö, guvö), pörveg kösaj, i ka dhönö greköve fjalön
. ,yr"
"spelaion" (g"rä) prej nga vjen fjala jonö"1 "speleologji,'.
Miröpo zeusi
("pellazgu", sipas Homerit) a nuk kishte lindur nö njö shpellö
nö Kretö?
A nuk u rrit ai nga huretöt ("ku rret, ku rreröt, ku rrit, ku rritöt",
qö nö
shqip do rö thotö: "aty ku ai u rrit" duke nönkuptuar Zeusin),
emör i
cili ka dalö nga Kreta? Homeri nö Iliada i q.r"r, pellazgöt hfnorö, i
citon'ö karrrpe tö kundörta (akenöt, danaenör, argjianöt nga njöra anö
dhe trojanär nga ana tjetör). I\{egjithatö ai ka bashk,rr. rr..rt
rrc.,janörre,
ale.rtöt qö i pörkasin nö kuptimin e ngushtö tö
fialös sö njöjtös familje
et^ike. Nö tö vö*etö, nga ana e Azisö sö vogöl ne gjejmö (sipas
renditjes):
trojanöt, Pellazgör, dardanöt, kaukonöt, pafl agonöt, alizorröt,
mizianöt,
frigjianöt, meonianöt, karianör, lelegöt, lisianer; nsa rn.
e Bailkanit:
thraköt, peonianöt , iliröt dhe sikonöt.

+' A utor i e ha fi a län. pör gj u hön frö nge.

il1
 Pör sa u takon Greköve, dhe pör taravijözuer nga vijnö ata, mund tö
themi se nga njöra anö'Jonianöt" ishin pellazgötö helenizuar, gjö qö
öshtö vörtetuar nga autoröt antikö, ndör tö cilöt Herodoti (I, 57 / VIIJ',
44/ Vtr,94,95) dhe se nga ana tjetör, "Dorianöt" (pakicat udhöheqöse, tö
cilat kanö qeverisur njö popullsi pellazgo-ilire me zanafillö nga veriu i
Greqisö - köta pra nuk janö Greköt qö vijnö nga i famshmi Veri, sig kanö
pohuarshpesh), qö ishin Grekötö miröfiIltö, me zanafillö semito-egiiptiane
(danaenö dhe kadmenö), pushruan vendin e pellazgöve ngatö cilöt huazuan
njö pjesö tö madhe tö gjuhös sö tyre dhe tö kulturös sö tyre.
Gjithsesi, ja edhe zanaftlla e dy prej pushtuesve mö tö dögiuar tö
vendit tö pellazgöve rö pörmendur nga autorö tö shumtö antikö (pörveg
Tuqididit shumö shovinist) ndör tö cilöt Hekate i Miletit, Eskili,
Sofokliu, Hellanikosi i Mitilenit dhe Herodotit. Danaosi, biri i Belos
(mbret i Egjiptir dhe völla i Agenorit, mbret i Fenikisö) dhe völla binjak
i Egjiptos, pushtöi Peloponezin (Pellazgjinö e lashtö qö kishte kryeqytet
Argosin, ku mbretöronre Pelasgosi, heroi eponim i Pellazgöve) dhe u
vendos nö Argos. Nga Danaosi rrjedhin drejtpördreit Abas, Akrisios,
Danae, Perseu, Alkmeni dhe Heraklesi. Kadmosi, biri i Agenorit
(mbreti i Fenikisö) pushtoi nga ana e tij Beotinö dhe themeloi Tebön.
Ky, sipas Herodotit (1.,49/V,57,58,59), futi alfabetin fenikas nö Greqi'
Nga Kadmusi rrjedhin drejtpördrejt Feniksi, Ciliksi, Semeleu, Dionisi,
Europa, Laios dhe Edipi.

Köta dy monarkö tö huaj dhe Pelopsi asirian kanö nxjerrö mbretör

tö periudhös monarkike tö Greqisö arkaike (I(ekropsi, Eriktoniosi,
Erekteu, Tezeu etj.). Aty ende legjenda dhe historia bashkohen dhe
pörmbushen nö mönyrö tö pörkryer. Aty, gjithashtu, gjendet hallka qö
i kishte munguar historianöve dhe gjuhötaröve tö shumtö'
Pörveg faktit se Pellazgöt ishin banoröt e parö tö Ballkanit dhe tö
Egjeut pörpara mbörritjes sö greköve, dallohet edhe sot, dy mijö viet
mö vonö, se etnonime tö shumta, antroponime, teonime, toponime

r12
 oseoronime tö Greqisö parahelenike dhe arkaike nuk shpjegohen aspak
me greqishren, por me gjuhön e sotme shqipc, gjuhö
le trashögohet
drejtpördrejt nga thrako-iliröt, pasardhös ta karyre '.p"["rgö.,"
hyjnorö,,, c
pörsöritur kjo shumö herö nga Homeri nö Iliada. pe.ueg kösai,
sot
paleontologjia, arkeologjia, anrr.pologjia, epigrafia apo fonorogjia
a nuk i
kanö vörtetetuar tö gjirhö köta elementö historikö, gjfsme legjcndarö
dhc,
mbi tö gjitha, kanö mböshtetur lidhje tö shumta etno-gjuhösorc)

2) Iliröt

Nö Antikitet, iliröt dhe thraköt tö shumtö nö numör, tö shpörhapur

nö tö gjithö hapösirön ballkano-danubiane (panoni, Karinthi,
Istria,
Ve_neti, Dalmaci,Japodi, Dardani, Thrakö,
Dahi etj.) qvsh nga shekuili
VII para Krishtit quheshin njöherazi ..pop.rj tö p",,,"r,r.,, nga
aurorör
antikö, ndör tö cilöt mö tö dögjuarit janö Hekat"., i
Mil"tit, Hellanikos i
Mitilenit, Herodoti dhe Tuqididi. Nga ana tjetör iliröt cilösoheshin,
nö
gjuhön e ryre' popull i lirö, i pavarur: böhet
fiarö pör njö epitet tö kthyer nö
njö emör gjenerik pör tö emörruar köt. popullsi tö
lira dhe rö pav:1rura.
Köshtu pör tö huajt, nö veganti grekör, ky ,,emörrim,,
u kthye nö njö
etnonimi. Pörkundrazi tö gjitha popullsitä perazgequhen
midis ryrc me
emrin e fiseve pörkatöse, prej nga rrjedhin emonimi
ie,,"r" tö shumta.
Gjithsesi disa autorö shqiptarö janö pörpjekur pör
te poh,r", sc emri
i tyre ka si zanafillö tjalön yil. unö mendoj ," ky
peÄndim öshtö i
gabuar sepse nuk mböshtetet nö as'jö
tö dhönö historike dhe se nuk
gjendet kuptimi i pranueshöm. Nö tö vörtetö,
öshtö cligka e rastösishme
tö bazohesh vetöm nö epitetin e pörfshirö
nö emrin e mbretit ilir tö
quajtur Bardhyli d.m.th. ylri i baidhö. pra,
nuk mund ta zbatosh pör
emrin Yil (d'm'th' p.opulli y'') dhe qö nga
ana tjetör nuk nönkupton
ndonjö digka tö madhe. Pörveg kösaj,
ky mbret ka mbretöruar nö
shekullin IV para Krishtit, ndörkohö qö
ilire, ishin njohur si njö popull
i pavarur d.m.th. i lirö, shumö shek,rj mö parö. pra
gjuhösia vjen nö

1,13
ndihmö tö historisö pör tö vörretuar njö emörtirn historik.
Prej shekullit VII para Krishtit deri nö pushtimin romak
(viti 168
tö
para Krishtit) iliröt kanö ndörtuar mbretöri tö r'örteta dhe principata
,hrr-r" tö pörqendruara iillimisht nö pallate tö fortifikuara ose kala,
pikörisht sig kirhin börö störgiyshörit e tyre, tö q'ajtur pa tö drejtä
tö
Likeniane. Giatö kösaj periudhe lavdie banoröt e kötyre territoreve
störmödha, megjithöse tö giithö kishin dalö nga i niöjti trung
etnik,
ishin tö ndarö nö njö nurnijr tö rnadh fisesh dhe klanesh, tö cilöt mbanin
emra rö ndryshöm. Gjithashtu kundörshtitö e tyre shekullore
dhe

rivalitetet e ryre tö pörhershme ishin zanafilla e shkrirjes sö principatave

qenö shpesh
apo e mbrereri*," kundörshtare. Köto shpörbörie pör ata ka
tö rrezikshme, ma.lje fatale.Mbi tö gjitha, nö Ilirinö e Jugut,
ku öshtö
parö tö linde njefarä grumbuilimi cihe bashkimesh
fisnore, nganjöherä
janö ndörtuar rö tilla mbretöri si aio e Grabos (vitet 440-423 p,'a
Krishdt), ajo e Bardhylit I (vitet 3g3/355 para Krishtit) i cili luftoi
me

Filipin it te tr.t"q.a.,rirö, alo e birit tö tii Kleitos (viti 335 paraKrishtit)

i cif tuftoi me Aleksandrin e Madh, aio e Pirros II (vitet 307-277
p,'a
Krishrit, rnbreti molos i Epirit) i cili luftoi ngadhniyeshöm ushtritö
231-229 pata
romake nö ltali, si clhe ajo e mbretöreshös Teuta (vitet
aio e
Krishtit) e cila u iuti tmerrin radhöve tö ushtrisö romakc, apo
Gentit (r,itet 181-168 para Krishtit), mbreti i fr.:nclit i kesai
periudhe
tö Adriar'iktrt ishin
pararornake. Nö tö giiÄ" kohöt, forcat e tyi'e detare
t-".ri i greköve dhä nö veganti i fqinjöve pörballö: romakäve. Duke u
druajtur pär niö paqöndrulshmöri r.ö sundirnir ri: r,,re,
köt. tö funclit
sulmeve
vendosän tö ndärhyfnä pör t'i dhönö fund kötyrr: irir:aterive,
ose provokacione't e tö kryt'" nga köta
pop'ri iiirö (iitru::nät' dalmatöt'
j*pie, ...). Tri iuft:a iu deshön romakövc pör t'i mposhtur iliröt: viter
22g,ztg dhe 168 Para Krishtir:'
tö giitha vendet ilire u
Köshtu p", p.rn shekuish pushimi relativ'
plagkitönngahordhitöromake(töarmatosuratöPoIEmilit).Ilirötu
törhoqön nö malet e tyre tö pamposhtrrra
tö Ilirisö sö Jugut, ndörsa

LT4
 mbisundimi i Romös mbeti nö njö breztö ngushtö bregdetar, madje i
kufizuar nö disa qytere nö ultösirö. Ja pörse iliröt u rigrupuan pör tu
strehuar nö foletö e ryre tö shqiponjave : malet e Alpcve dinarikc dhe
mbi tö gjitha tö Alpeve shqiptare Qvlali i Zi, Shqipöria, Maqedonia
peröndimore, Kosova) dhe malösitö e Epirit. eyrh prej asaj kohe, ata
pör shekuj me radhö zhvilluan luftöra guerile si dhe luftime tö ashpra
kundör pushtuesve tö njöpasnjöshöm.
Pas pushtimir romak (viti 168 para Krishtit deri nö vitin 395) territori
i tyre shumö i madh (prej brigje'e tö Danubit deri nö Greqi dhe nga
Adriatiku deri nö Detin e zi) u zvogöluavajtueshöm. sig shihet, pjesa
mö e madhe e popullsive ilire tö Ilirisö sö veriut u asimiluan nga pushtues
tö ndryshöm tö njöpasnjöshöm (sllavö, bullgarö, hungarezö ...) dhe pjesa
mö e madhe e atyre qö shpötuan u srrehua nö Ilirinö eJugut. Ndör köto
vende thrako-ilire tö zönanga sllavät, bullgaröt ose hungarezör, krycsisht
vetöm Dakia (Rumania e sotme) e populluar nga dako-getöt (popullsi
thrako-ilire) u romanizua nö masö tö madhe. Ja pörse gjuha rumune
öshtö njö pörzierje e gjuhös thrako-ilire (disa thonö e trakishtes, gjö qö
nö kuptimin e ngushtö öshtö e njöjta) dhe e latinishtes. Nö tö vörtctö,
ajo pörmban mö shumö se njaqind fjalö qö shpjegohen me lehtösi
nöpörmjet gjuhös sö sorme shqipe (duke iu referuar studimit nö lidhic
me tö).
Rreth shekullit II pas Krishtit, emri "Albanes" (nga emri i njö fisi nö
qendör tö Shqipörisö, i cituar nga Klaud prolemeu, Straboni..., Albanoi)
u shfaq nö skenön gjeopolitike tö kötij territori kaq tö lakmuar nga
fuqitö e mödha qö kishin patur sukses dhe pak a shumö ishin v.endosur
aty: Romaköt (mö shumö se pesö shekui), Bizantinöt (pothuajse nöntö
shekuj) dhe Otomanöt (aförsisht pesö shekuj).
Qyrh nga mbörritja e romaköve, Iliria (Iliria e Jugut) e rhönö mö
saktö (Illyrii, proprie dicte, sipas plinit tö Lashtö dhe pomponius Mela)
hyri nö njö letargji tö thellö dhe legjendare qö zgjarirrethpesö shekuj.
Pas mbizotörimit romak (168 deri 396, aförsisht 563 vjet) vendi
ra (si

115
rrjedhojö e rönies sö Perandorisö Romake dhe e copözimit qö vijoi mö
pas) nön goditjen e pushtetit administrativ tö Perandorisö Bizantine
(395 -1347 ,aförsisht 952vjer). Pastaj pas rönies sö Perandorisö Bizantine
ishte radha e Otomanöve (1479-1908, aförsisht 429 viet). Si rrjedhojö,
shuma e pörbashköt e pushtimit tö huaj öshtö 1944 vjet!
Gjatö pushtimeve romake, bizantine e turke köta iiiro-shqiptarö u
rizgluan pör tö zbritur nga bastionet e tyre malore vetöm me qöllimin
pör tä luftuar kundör mösymjeve sporadike dhe tö ndryshme. Gjithsesi,
duhet shönuar se tokat shqiptare shpesh ishin pushtuar, plagkitur dhe
copözuar, por populli asnjöherö nuk ishte nönshtruar dhe nga kjo rrjedh
edhe pörjetösia e etnisö sö tij, gjuhös dhe kulturös sö tij, tö cilat i kanö
ndjerö sl:.umö pak ndikimet e huaja: fakt ky, i vetöm nö Europö. Pörse,
pra, i<a ndodhur kjo pörgjumje befasuese dhe e gjatö e njö populli tö
lidhur kaq vendosmörisht. me pavarösinö dhe kulturön e tij? Pör
mendimin, tim iliro-shqiptaröt ishin mösuar tashmö me kötö topitje
dhe e kishin vendosrir pör tö bere njC jctö c'rbash nö strehöt e tyre tö
paarritshme, d.m.th tö shköputur nga shoqöria; duke jetuar nö njö
autarki dhe duke patur gjuhön c tyre, kulturön mijövjegare, ligjösi
zakonore drastike dhe njö organizim klanor tö palökundur. Por kjo
nuk i ndaloi aspak pör tö jetuar nö fushat pörreth, mbi tö gjitha ndörkohö
qö ato ishin tö qeverisura nga bashkatdhetaröt e t1rls tö lidhur me
administratön perandorake dhe ka tö ngjarö se zotöronin pushtete tö
röndösishrne ose farc thjesht duke pörfituar nga ciashamirösia e pushtetit
vendor perandorak. Nö tö vörtetö, tö mbrojtur nö malet e tyre tö
pamposhtura dhe nga bashkatdhetar6t e pushtetit vendor, eta ka tä
ngjarö qö tö mos e kcnö nevojön pör tö hequr dorö nga paval'l;sia e tvre.
Köshtu, tö tärhequr nö skutat e tyre malore ata jetonin ni: njö farö
autonornie, madje nö mbretöri tö vogla tö pavarura. Gjithashcu, duhet
shönuar se iliro-shqiptarö tö shumtö u shkombötarizuan, tö ciiöt falö
aftösive tö tyre, forcös sö karakterit ose talenteve tö tyre, zunö vende tä
shquara nö tö dy Perandoritö qö ndoqön njöra-tjetrön (Perandor€ tö

tL6
shumtö romakö dhe bizantinö, dy papö dhe njö pafundösi gjeneralösh,
guvernatorösh, piktorösh, skulptorösh, arkitektösh dhe fisnikö jo mö
pak tö shquar.
Krejt ndryshe nga ajo qö thuhet nö lidhje me kötö, kjo letargji duket
se ka qenö pör pjesän mö tö madhe njö siguri pör ruajtjen pothuajse tö
pacönuar tö kulturös, gjuhös dhe tö zakoneve e dokeve tö iiiro-
shqiptaröve. Nö mönyrö paradoksale krenaria e tyre dhe shpini i tyrc
kundörshtues dhe i pavarur, janö shfaqur veröm pör t'i börö ballö
körkesäs mö urgjente: pör tö dörrmuar armikun dhe pör tö mos e iejuar
qö ta nönshtrojö. Nö kötö epokö, vullneti pär tö krijuar njö shtet kaloi
nö plan tö dytö, sepse popullit i duhej tö luftonte, sö pari pör tö mbrojtur
trojet e tö paröve tö tij si dhe pör tö mbrojtur vlerat e tyre tradicionale.
Nga fundi i Perandorisö romake dhe nö fillim tö erös bizantine,
Ballkani vuajti nö mönyrö sporadike nga sulmet e hordhive barbare tö
ardhura nga Lindja: hunör, avarör, alenöt, sllavöt, bullgaröt dhe
hungarezöt, duke pörmendur kötu vetöm mö tö röndösishmit. pushtuesit
e parö qö qöndruan gjatö janö fiset silave qö u shpörndanö nöpör Bailkan
rreth vitit 580, ndörkohe qe ushtritö bizantine ishin duke luftuar me
avaröt. sipas Menandrit, numri i tyre arrinre 10c 000 burra. Njö tjetör
shkrimtar, Jani i Efesit, bashkökohös i Menandrit pohonre: ..Ata
rrönuan, dogjön, plagkir:ön dhe pushtuan vendin [Illyricuml dhe u
vendosön aty pa u druajtur, si tö ishin nö tokat e tvre". Slla,,röt, me
kalimin e kohös do tö gllabörojnö pak nga pak pjesön mö tö madhe tö
territorit tö störmadh rhrako-ilir (nga f)anubi deri nö Epir dhc nga
Adriatiku deri nö l)etin ezi1. shumö ilirö, pör t'i shpötuar shtvpjes
sllave, u strehuan nö.maiet e tö paröve e tö tyre. Pjesa tjerör u asimilua
dhe u sllavizua plotösisht. äshtö kjo arsyeja pörse te silavöt rigjenden
kostume tö shumta, zakone (rapsodi, midis tyre elemente kulturorö) si
dhe disa mbetje gjuhösore ilire. Disa aurorö sllavofilö mcndojnö tö
l;undörrön! Sa keq, sepse historia ja ku öshtö pör rö ku'dörthönö se si
sliavät, tö ardhur nö Azi, ishin njö popull pushtues qö kishin döbuar

1.17
thrako-iliröt, popull autokton. Gjithsesi qyterörimi iliro-shqiptar,
pavarösisht pushtimeve romake dhe bizanrine, ndoqi dalöngadalö
zhvillimin e tij, veg qyretörimit tö ndodhur pörbri tö pushtuesve romakö
dhe bizantinö. Kjo periudhö quhet Kultura e Komanit (rrönojat
ekzistojnö ende nö malösitö e veriut dhe nö qendör tö vendit). Nga
udhötimi i tij nö veri tö Shqipörisö, Degrandi solli nö Francö objekte tö
shumtö qö datonin nga kjo periudhö $duzeu i Shön Zhermenit nö Lajö).
Tashmö unö do tö ravijözoj vijimin e kösaj historie deri nö Luftön e
Dytö Botörore. Kötu nuk böhet fjalö pör tö rithönö nö detaje historinö
e Shqipörisö sö sotme, por pör tö vönö nö dukje faza tö ndryshme tö
zhvillimit politiko-shoqöror tö popullit shqiptar. Tabela kronologjike
e kötij kapitulli öshtö pörcaktuar deri nö fund tö shekullit XX me rönien

e komunizmit.

{f.

Otomanöt pas tyre

mbi Selxhuköt 1326.

Krahinat e Europös ende tö

pushtuara nga turqit nö vitin 1878.

118
 3) Shqiptaröt: historia e Mesietös deri nö shekullin XX

Qyrh nö fillim do tö hap njö parantezE nölidhje emrin Shqipöri ose

Shqiptar tö pörmendur nga straboni (rreth vitevc 58 para Krishtit deri
21'/25 pas Krishtit) nö shekullin i para Krishtit dhe Klaud Ptolemeu
(rreth viteve 100-170 pas Krishtit). Ky nga crnri i njö {isi ilir,
'rjcdh
Albanoi, qö gjendej rreth qytetit Albanopolis (Zgördheshi i sotöm nö
krahinön e Krujös). Nga ana tjetör, ende edhe sot njö lirahinö nö veri tö
Tiranös (midis lumenjve N{at dhc Erzen) quhet Alböni (dialekti gegö)
ose Arböri (dialekti roskö). Por ky emör Aibanoi me varianret c tij tö
ndryshme (Arbanites, Arvanites, Arvanitis, Arv'inos, Arban, Arbani,
Arbanon, Arnavut, Arnaut, Arböri, Arbör, Arböni, ,\rbön, Albön,
Albanenses, Albani, Albanois ose Albanais) nö tö vörtetö ülloi tö
pörhapej atöherö kur territoret shqiptare u bönö fusha armiqösisii dhe
njö zonö "bllokuese" midis Bizantit dhe pushtuesve rö rinj sllavö, rreth
fillimeve tö shekullit VII tö erös sonö. Shkrimtarö tö shurntö rö shekullit
XI, ndör tö cilöt Mikel Ataliati dhe Zhan skilccs, e kanö dhcnö gjerösisht
kete lloj pörballjeje dhe kanö folur pör köto fise malösore shqiptare.
Köto janö kancelaritö anzhuane fienge (Karli I d'Anzhu, völlai i Shön
Luigjit, u shpall mbret i shqipöristi nö vitin 127?),tö cilat nö shekuilin
XII pörquan emrin A.lbanois ose Albanais, i ciLi u pörhap me shPejtösi,
si njö re pluhuri nöpör Europö.
Pas zotörimit tö Perandorisö R.ornake nö fr"rnd tö shekullit IV (nö
vitin 395 shqipöria ra nön Perandorinö e I.indjcs) vend* shqiptare
ishin e para vönie peng micüs Perandorisö Romake tö Lindjes dhe mö
pas e Perandorisö Bizantine, nga e cila varej shqipöria, dhc e pushtuesve
tü rinj tö Azisö Qendrore, ndör tö cilör Hunöt e Atilös (a3a-a53) dhe
mö nö fund fiset sllave (rreth vitit 580). rö cilöt körkonin tö zmadhonin
zotärimin e t)'re nö Ballkan. Nö tö vörtetö, pörgjatö tctö shekujve, kanö
qenö tö shumta mösymjet serbe che bullgarr:, gjithsesi pa arritur tö
vijojnö nö mänyrö tö qöndrueshrne.

119
 Veg kuadrit tö administrimit bizantin, disa qyteteve shqiptare, ndör
tö cilat Arqipeshkövia e Durrösit (e quajtur *comes''nö Ulqin, "prior"
nö Krujö dhe "primas ose proteion" diku tjetör) do tu jepej njö pushtet
administrativ vendor dhe do tö formonin, si tö thuash, "communae
civitates" nö krye tö tö cilave gjendeshin prijös tö zgjedhur nga
"consiliari" tö dalö nga Kuvendet e qytetaröve. Gjatö gjirhö epokös sö
Mesjetös köta prijös u pörpoqön qö ky pushtet vendor tö respektohet
njöherösh si nga sovranöt e huaj edhe nga princat lokalö: siguria e njö
tradite tö gjatö pavarösie dhe e zakoneve demokratike.
Pörveg mösymjeve serbe dhe buligare, venetöt dhe normanöt kishin
vendosur tö nguleshin nö kötö vend. Tö paröt (Venecia ishte njö zotörim
bizantin prejvitit 579 derinö vitin 912) sifuqi ekonomike e mbi tö gjitha
detare, dhe tö dytöt pör tö shuar etjen e ryre prej pushtuesi (disfata tö shumta:
1081, 1083, 1107 me Robert G)'iskard dhe Bohemondin mö pas nö vitin
LI49 me mbretin norman Roxheri II i Sicilisö). Pör arsys tö vendndodhjes
strategjike, Shqipöria shpesh u prek nga fuqitö peröndimore dhe nö veganti
nga Kryqtaröt, tö cilöt nö udhön etyrc pör nöJerusalem nuk hezitonin ta
sirkelnin vendin prej peröndimit nö lindje dhe ta plagkitnin (1096, Kryqözata
I - dhe L271,KryqezataYü.dhe e fundit).
Nön pushtimin bizantin, iliro-shqiptaröt filluan tö bashkoheshin
dhe tö ndörgjegjösoheshin pör rolin qö ata mund tö luanin nö krijimin
e njö entiteti politik. I)uke pörfituar nga rönia e Bizantit, filloi tö lindö
njö shoqöri feudale. Nö tö vörtetö, nga fundi i shekullit XII feudalöt
shqiptaröt u ndanö dhe krijuan principata tö pavarura. Köslitu u krijua
shteti i parö feudal, i ciii kishte si qcudör kryesore qytetin e Krujös,
rnegjithöse themelirni i körij qy'teti ngjiret deri nö shekuilin VIII. Midis
viteve 1.190-12t6 trojet shqiptare u qeverisön nga principata tö pavarura.
Progoni sundoi midis viteve 1190-1199, si dhe Arhonti i Durrösit,
duke patur si kryeqytet Krujön. Ky qytet vazhdoi njö traditö tö lashtö
tö metropolit tö vogöI, ndörsa mö pas, nö shekullin XIV dhe nö shekullin
XV, do tö luajö njö rol thelbösor nö historinö heroike tö vendit. Ai do

1.20
 tö bashkojö rreth veres pjesön mö tö madhe tö fisniköve mö tö
mödhenj
tö krahinave tö ndryshme shqiptare. Köshtu tregtia u shtri
nö tö gjirhö
vendin dhe lidhjet diplomatike u vendosön me pjesön mö tö
madhe tö
vendeve peröndimore, ndör tö cilat Franca dhe vatikani.
Ja njö shembull
ndör tö tjeröt: nön sundimin e Luigjit XIV dhe shumö mö pas,
Franca
siguronte nga shqipöria pjesön mö tö madhe tö drurit tö nevojshöm
pör
ndörtimin e anijeve.
Prej vitit 1257 deri nö vitin 125g popullsitö shqiptare u ngritön
kundör bizantinöve. populli shqiptar nuk rreshti sö luftuar, jo
pör
pavarösinö e tij nö kuptimin e soröm tö fjalös (sig mund
tö mendohet,
sepse ky nocion ka lulözuar vetöm shumö mö pas duke
filluar nga
Skönderbeu), por mbi tö gjitha pör lirinö e tij: tö jetojö i lirö
me kulturöi,
gjuhön dhe traditat e tij.
Nö shekullin XIV filloi tö shfaqej njö pushtet i ri feudal: Topiajt
nö
qendör (Krujö, Durrös dhe krahinat tö pörfshira midis
lumenjve Mat
dhe shkumbin), Balshajt nö veri dhe nö Shkodör, Muzakajt
dhe Shpatajt
nö jug. Pastaj shumö mö vonö Kastriotöt, Dukagjinöt,
-e
Aranitöt dhe tö
tjerö jo mö pak tö shquar, u dalluan nö luftörat tyrckundör
turqve.
Fatkeqösisht vringöllimar e armöve u dögjuan jo shumö
rarg prej aty:
otomanör tashmö ishin nö kufijtö e Shqipörisö.
Nö tö vörtetö, pas rönies sö perandorisö Bizantinc hordhitö
shkatörruese tö ushtrisö oromane u hodhön furishöm
nö Ballkan qysh
prej fundit i shekullit XIV. Ary, sörish dhe mö shumö sc
kurrö,
shqiptaröt iu kthyen strehöve tö tyre nö male pör tö organizuardhe
pör
tö vazhduar luftörat e ryre tö mundimshme pör
lirinö ähe p",r"rösinö c
tokös sö tö paröve.
Turqit selxhukidö u zövendösuan nö vitin 1290 nga osmanilinjtö,
krijuesi i tö cilöve ishte osman I (othman), qö do
rö thotö fitimtari
(1258-1324).Mö29/o5h 453 sulltan Mehmeti II mori
Kostanclinopojön
dhe i dha fund Perandorisö Bizantine.
Por pushtimi i Ballkanit filroi nö vitin 1354. Njö luftö
e ashpör lilloi

r21
kundör thraköve nö lindje tö Ballkanit (Galipoli), serböve, boshnjaköve,
bullgaröve dhe mö pas hungarezöve. Njö lidhje ballkanike anti-turke u
mund me 28/06/ 1389 nö Kosovö (Fusha e Möllenjave). Sulltan Murati
I gjeti vdekjen aty, i vrarö nga njö shqiptar.
Rreth vitit 1385, ushtritö otomane filluan tö rrönojnö territore
albanofone tö banuara nga katolikö nö zonat e veriut dhe ortodoksö nö
ato tö jugut. Ato do tö pushtojnö qytetin e Shkodrös dhe tö ulqinit nö
veri. Pas njö vijimösie sulmesh dhe pushtimesh, turqit pörfunduan duke
sulmuar qendrön e Shqipörisö dhe pushtuan Krujön nö vitin 1415. Nö
vitin 1423 ata morön peng katör bijtö e Gjon Kastriotit (princi i Krujös
dhe i Matit) nga prijösit kryesorö ushtarakö tö krahinös. Pörpara
"jö
nisjes sö bijve si peng pranö Sulltanit nö Stamboll, ai mori djalin mö tö
vogöI, Gjergjin, dhe e törhoqi mönjanö pör t'i treguar malet, luginat,
lumenjtö dhe tokön e tö paröve, duke i thönö : "vöshtro biri im kötö
tokö dhe Atdheun tönd dhe mos e harro kurrö". I rrethuar sörish nga
Turqit nö vitin 1430, atii iu desh tö dorözohej pörpara numrit tö madh
tö tyre dhe forcave tö ilarrit.
Gjatö viteve tö ekzilit, Gjergj Kastrioti (lindur nö vitin 1405), u bö
njö kalorös i pörkryer e trim, gjithsesi ishte i ushqyer me dashurinö pör
tokön mömö dhe ruajti nostalgjinö pör mömödheun e tij, duke shoshitur
vuajtjet e tö paröve tö tij tö shkaktuara nga pushtuesit e ndryshöm.
Disa vite mö vonö, falö zgjuarsisö sö tij, karizmit, guximit, shpirtit tö tij
luftarak dhe bömave tö tii, Gjergji fitoi besimin e Sulltanit i cili e quajti
SKANDER BEG (zoti ose senjor Aleksandör) d.m.th. "zotEri i denjö
pör bömat e Aleksandrit tö Madh". Nö vitin 1443, Skönderbeu i
shoqöruar nga treqind luftötarö shqiptarö, braktisi ushtrinö otomane
(tö angaz.huar kundör trupave hungareze tö Huniadit) dhe hyri nö
e d;. Mö 28 nöntor tö po atij viti ai shpartalloi turqit dhe
ngriti
"tdherrn
flamurin e kuq me shqiponjön dykreröshe nö maiö tö kalasö sö Krujös,
prej nga shpalli rivendosjen e principatös sö lirö tö Shqipörisö. Nö vitin
t+++ ikrijua nö Lezhö Lidhja Kombötare, e cila ribashkonte princat e

t22
 tö gjitha krahinave shqiptare. Nö vitin 1451 Skönderbeu
u marrua me
Donika Aranitin. Nö prrshimet e ruftimeve kundör rurqve, ai
pati
mundösinö tö shkonte nö ndihmö tö tr.upave tö mbretit
tö Napolit.
Qöndresa dhe lufta e popullit shqiptar kundör rurqve nö'drejtimin e
Skönderbeut qe fort e lavdishme. Köshru, gjar.ö njözetepesö
viteve,
batalioneve turke, pavarösisht numrit tö tyre tö madh (nganjöherö
deri
nö njöqindmijö burra) dhe fuqisö sö tyre ushrarake,
iu deshle törhiqeshin
e tö thyheshin pörpara rezistencös, kömbönguljes,
guximit, dhe zotösisö
strategjisö sö pazakontö tö ushtrisö sö vogöl nö numör tö
Gjergj Kastriotit,
trupat e sö cilös nuk i kalonin tö dhjetö mijö burrat. Kalaja
e Krujös u
muar vetöm pas vdekjes sö Heroit (17/L/1469). Ardhja
e skönderbeut
nö krye tö shtetit tö ri shqiptar pati njö jehonö tö
madhe dhe u vlerösua
shumö nga vatikani dhe fuqitö e mödha europiane
tö kohös. Me bömat
e Skönderbeur, pas atyre tö Akilit, Aleksandrit
tö lvladh dhe tö pirros
(bashkatdherarör e tij pellazgö) u shkrua njöra nga
epoperö mö tö bukura
tö historisö sö hapösirös shqiptare. Fama e ketij prl"ii
trim arriti edhe
nö Fra'cö, ku, pör nder tö tij janö shr-,ruar njö gjysmö
ciuzine dramash.
zhak de Lavardö shkroi njö biografi tö shkölqyer, (Historia
e Gjergj
Kastriotit, i quajtur Skönderbeu, mbrer i Shqipörisö, 1,576),
e cila e
{.rymözoi Ronsarcin nö arö pikö sa kompozoi sonatön
e möposhtmc
(nö fröngjishten e vjetör):

Sonet pör Zhak de Lavardö, zot i plesis-tsurrrr

Epiri nuk ka vetörn kuaj tö mirö,

Pör tö rrörnbyer grnimct e garave olimpike,
Por ka luftötarö tä njö gjaku tö lashtö,
Qe mburren se öshrö ai i Akilit trim.

Ka Pirron, döshmitar i plagkitjcve tö shumö qy-rereve!

Dhe qö nö fund si varr pati murin e lashtö A..gi"r,,

123
 Dhe Skönderbeun, plot urrejtje pör popullin skith,
Qö zhduku nga e gjithö Azia Ungjilhn.

- O Epirot i madh! O Shqiptar trim!

Dora jote njözetedy herö Turqit shpartalloi
Ti, tmerri i fushöbetejös sö tyre, ti, tmerri i bedenave tö tyre.

Ti do tö kishe vdekur i pörpirö nga Fati,

Nöse vepra e mengur e Lavardinit,
Nuk do tö kishte rithönö betejat e tua, duke tö dhene köshtu
pavdekösinö.

Historia u pörsörit edhe njö herö. Me gjithö rezistencön e vendosur

tö köti, populli krenar dhe guximtar, turqit ia dolön mbanö tö krijojnö
pika kyge dhe tö vendosin guvernatoröt e tyre, nö krahinat mö tö
arritshme tö vendit. Gjithsesi, ata kurrö nuk arritön r'i pushtonin
krahinat malore apo ato rnö pak tö arritshme tö Shqipörisö, vend i
njohur si njö nga mö maloröt nö Europö.
Unö do tö hap njö parantezö nö lidhje me ndikimin e diasporös
shqiptare. Nö tö vörtetö duhet shönuar se Perandoria Otomane u la njö
autonomi tö gjerö prijösve tradicionalö tö fiseve dhe nö veEanti fiseve
gege nö veri tö Shqipörisö. Ata pörfituan njö lloi trajtimi favorizues, tö
njohur nön emrin e Tridhietö qeverive ftIykumeti). tö zbatuar nö shumö
vende, ndör tö cilat Kurdistan, Armeni, Turkmenistan (krahina e Sivas
dhe Adanas)dhe Shqipöri. Pör niö kohö te gjatö shqiptaröt ibrmuan njö
nga shtyllat kryesore tö shtetit otoman (njö numör tö madh veziräsh tö
rnödhenj, vezirö, arkitektö, fisnikö, guvernatorö etj.) dhe arritön njä
trajtim tö vegantö nga ana e sulltanöve tä njöpasnjöshöm, tö cilöt i
mbushön me privilegje pör t'i afruar. Shumö mö vonö ata gjithashtu
luajtön njö rol tö madh nölövizien e "Xhon-Turqve" (rinia turkö) dhe
nö revolucionin turk -Nijazi- (1922), me Mustafa Kemal, i mbiquajtur

124
 Ataturku, nöna e tö cilir ishte me zanafillö shqiptare.
Tö kalitur ndör pesömbödhjetö shekuj lufte getash dhe betejash
kundör pushtuesve tö njöpasnjöshöm, me njö guxim proverbial, me njö
döshirö tö fortö pör tö qenö tö lirö, me njö dashuri tö pashuar pör atdheun
e tyre, shqiptaröt kanö ditur ta ndalin shrypjen dhe t'i pörballin rreziqet
ekötij pushtimi tö ri, i cili, pavarösisht disa periudhave qetösie, vazhdoi
pör pesö shekuj.
Por pushtimi oroman ishte ndryshe nga dy pushtimet e tjera (romak
dhe bizantin) dhe pati pasoja tö pallogaritshme pör tö ardhmen e vendit.
Nö tö vörtetö, islamizimi i shqiptaröve (mö shumö se dy, tö trerat e
popullsisö) izoloi edhe mö shumö vendin nga pjesa tjetör e Europös.
Pör kötö arq/e, Fuqitö e Mödha europiane tö shekullit XIX dhe tö fillimit
tö shekullit XX, nga frika se po shihnin tö vendosej aty njö shtet
kryesisht i besimit islamik dhe pör tö pörmbushur körkesar e vendeve
nö kufi (kryesisht ato orrodokse) u pörpoqön ta copözonin kötö rerriror
etno-fetar, madje ta ndajnö midis fqinjöve qö ishin nö kufi me tö (Greqia
dhe serbia, nö veganri). Por falö perandorisä Austro-Hungare ze dhe
forcös sö atdhedashurisö tö shqiptaröve, vendi i rezistoi tö gjitha
pörpjekjeve qö u bönö pör ta shuar kötö entiter shqiptar: bastion r fundit
ipellazgöve anrikö.
Lufta pör mbijetesö dhe identitet vijon pörgjatö mijövjcgaröve. Malet
e pamposhrura tö shqipörisö kanö qenö fortesa dhe streha
e fundit e njö
linje tö gjatö fisnore prej popullsish parahelene: pellazgöt dhe pasardhösi.c
e tvre thrako-ilirör, ndör tö cilöt shqiptaröt e soröm, janö
tö mbijetuarit
e {undit. vendi i tyre i störmadh (nga Danubi deri nö Epir dhe
nga
Adriatiku deri nö Detin e zi) u zvogölua vajtueshörn na pertitim ic
pushtuesve tö ndryshöm, kryesisht sllavö dhe grekö. shqiperia
dhe
krahinat e saj nö kufi pörböj'ö sot mbetjet e fundit tö kötij territori
thrako-ilir dhe tö popullit pellazg.
Gjithsesi, shönojmö se störgjyshörit thrako-ilirö, pellazgöt dhe
fiset
nga i njöjti rrung me ta, pra lelegöt, Liguröt, frigjianöt, thraköt, erruskör,

125
karianöt, lisianöt dhe egjeas tö tjerö gjendeshin nä kontakt tö
drejtpördrejtö me popujt pushtues, por ata pjesärisht u pörthithön ose
u zhdukön nga pushtuesit e njöpasnjöshöm. Disa i mbijetuan zhdukjes
sö pörgjithshme dhe mundön tö ruanin kulturön, zakonet, doket dhe
mbi tö gjitha gjuhön e tyre duke gjetur strehö nö vise tö paarritshme, tö
ashpra dhe malore. Ata gjenden pothuaise kreitösisht tö shköputur nga
qytetörimi pörreth deri nö pörthithjen ose shuarjen e plotö, nön
presionin e pabesö dhe asimilues tö pushtuesve grekö. Gjithsesi, disa
fise mbijetuan aty-kötu deri nö njö epokö tö mövonshme, madje edhe
sot, nö veganti nö disa ishuj tö Egjeut, Arkadisö, Atikös, Thrakös lindore,
Epirit, Maqedonisö etj.
Tö törhequr nö strehöt e tyre malore dhe larg qendrave kryesore tö
qytetörimit (Athina, Roma, Bizanti) dhe shtabeve ushtarake, thrako-
iliröt dhe pasardhösit e tyre, shqiptaröt, ndryshe nga tö paröt e tyre
Pellazgöt e lashtö, mundön ta mbroinö njö farö autonomie politiko -
shoqörore - kulturore dhe tö ruajnä thelbin e kulturös sö tyre,
pavarösisht pushtimeve tö shumta dhe tö ndryshme'
Sö fundi, ajo qö karakterizon mö shumö kötö vend tö vogöI, öshtö
fakti se ai öshtö sulmuar shumö herö, öshtö rrönuar, plagkitur dhe
pushruar, por populli i tij kurrö nuk öshtö nönshtruar. Historia ja ku
öshtö pör ta provuar kötö: pavarösisht tö gjitha pushtimeve, kötyre
ndarjeve apo aneksimeve, kötyre fatkeqösive apo sulmeve, shqiptaröt
gjithmonö ekzistojnö dhe vazhdojnö tö ndjekin traditat si dhe njö kulturö
dhe gjuhö shumö herö miiöviegare.
Nga ana tjetör, edhe sot nö agimin e shekullit XXI, shihet se
shqiptaröt (nö Kosovö, Maqedoni, Mal i Zi) nuk reshtin sö körkuari
territoret e pushtuara (dikur nga popuj tö ardhur nö vende tö tjera) ose
tö dhöna falö traktateve apo marröveshjeve tö detyruara nga Fuqitö e
Mödha tö fundit tö shekullit XIX dhe fillimit tö shekullit XX.
Kjo vijimösi nö kömbönguljen e tyre pör tö mbrojtur tokön e tö
paröve, ky shpin luftarak pör tö mbetur tö lirö dhe tö pavarur, kjo

126
 ndjenjö shqiptarie e pashuar apo kjo krenari e lindur sepse rriedhin
nga popullsi tepör tö lashta ka pasur tö vermen rrjedhojö, atö tö ruajtjes
sö gjuhös sö tyre, unike nö Europö, tö etnisö sö tyre (mö brakicefaluöse
nö Europö), kulturös, zakoneve dhe dokeve si dhe tö folklorit tö tyre
(rapsodö ose kosrume me zanafillö ilire gjenden nö vise tö shumta
ballkano-danubiane).
Köshtu, me shumö lehtösi mund tö vörejmö se pas mö shumö se pesö
mijö vitesh, pellazgjishtja e lashtö pörjeton pörgjithmonö nö shqipen e
sotme. Kjo e fundit öshtö me tö vörtetö njö fosile e gjallö, döshmi e asaj
qö dikur ka qenö gjuhö e popullsive parahelene pörpara mbörritjes sö
greköve mö Ballkan, Egj., Azi e vogöl dhe ky popull i lashtö öshtö
gjithmonö aty i gatshöm, mbi shkrepat dhe trojet mijövjegare. Kötu po
e mbyll parantezön.
Pör sa i takon vijimösisö sö historisö politike shönojmö se pas vdekjes
sö Skönderbeut, otomanöt pushtu an zyrtarisht dhe pör njö
kohö tö gjatö
Shqipörinö, eysh nga viti 1479 dhe deri nö vitin 1908. por lövizjei pör
pavarösinö e vendit dhe luftörat kundör pushtuesit nuk reshtör
deri nö fillim tö shekullit XX. Njö luftö e ashpör u zhvillua nö"rp"k viter
t905-19r2 deri nö kryengritjen e pörgjithshme tö 2g Nöntor r9r2, data
e shpalljes sö Pavarösisö sö Shqipörisö, pör tö cilön Ismail
eemal bej
vlora ishte njö ndör nismötaröt kryesorö. Nön mbrojtjen e perandorisö
Austro-Hungareze u krijua njö shtet i ri nö vitin 1913 dhe kufijtö e
rinj u caktuan nga Konferenca e Londrös eg / 07 / 19 L3) . por shqiptaröt
u ndjenö tö zhgönjyer sepse Fuqitö e Mödha kishin {avorizuar Greqinö
dhe Serbinö, pa mbajtur parasysh realitetin etnografik, megjithöse ky
ishte shumö i qartö nö tö gjithö kötö rajon ballkanik.
shqipöria mbeti pengu politik i Fuqive tö Mödha. Intrigat filluan nga tö
gjitha anöt. Dolön nö pah mosmarröveshjet midis Austro-Flungarisö dhe
Italisö. shqipöria u bö fushöbeteja e tyre dhe vatra e ngatörresave
ndörkombötare. Nö vitet lgr2-Lgl3filluan Luftörat Ballkanike. Mö
z mars
1914 u vendos nö Durrös (i caktuar nga Fuqitö e Mödha si kryeqyteti
i

127
Shqipörisö) Vilhelm fon Vid, princi gjerman qö i pörkiste familjes sö
mbretöreshös Elizabet tö Rumanisö: ai ishte caktuar nö krye tö shtetit tö ri
shqiptar. Por pas marrjes sö Vlorös nga kryengritösit shqiptarö, mö Z shtator
1914 princi e la me shpejtösi Shqipörinö.
Krijimi i shtetit shqiptar u pa me sy tö keq nga greköt dhe serböt.
Kundörshtitö hegjemonike ishin tö tilla, saqö Shqipöria u be nje fushö e
vörtetö beteje midis Austro-Hungarezöve dhe Italianöve. Nö plan
ndörkombötar shpörtheu Lufta e Madhe (kjo luftö filloi mö 28 korrik
me deklaratat e luftös tö Austrisö kundrejt Serbisö). Nö tetor tö vitit
Lgl4[talia pushtoi portin e Vlorös dhe ishullin e Sazanit.
Megjithatö marröveshjet e lidhura nga Traktati i Londrös mö 26/
04/ l9L5 parashikonin shpörbörjen e Shqipörisö (te keshilluar nga
marröveshje sekrete, sipas zbulimeve qö vijnö nga burime bolshevike).
Njä numör sulmesh tö njöpasnjöshme u kryen anembanö Shqipörisö:
greköt pushtuan jugun e Shqipörisö; ushtria serbe sulmoi Shqipörinö
qendrore dhe ushtria malazszepushtoi Shkodrön; nö vitin 1916 ushtria
austro-hun g reze pushtoi Shqipörinö veriore dhe ushtria italiane hyri
nö Gjirokastör. Pastaj ishte radha e ushtrisö franceze, e udhöhequr nga
Franshet d'Esperei, i cili pushtoi qytetin e Korgös deri nö vitin 1918. Mö
10 janar tgl6ushpall Republika e Korgös nga Themistokli Görmenji.
Mö t8/01/ t9L9 uhap nö Paris "Konferenca e Paqes". Fillimi i kösaj
periudhe tö pasluftös u shpall nö mönyrö tö kobshme pör territoret
shqipfolöse: serböt pushtuan Kosovön dhe krahinat kufitare tö pjesös
lindore tö Shqipörisö (sot böjnö pjesö nö Maqedoni) dhe mö nö fund
malazezöt pushtuan njö pjesö tö Shqipörisö sö Veriut,
Nö janar tö vitit 1920 njö komitet i bashkimit kombötar u mblodh
nö Kongresin kombörar tö Lushnjös dhe njö köshill regjence u vendos
nö Tiranö, e cila u bö zyrtarisht kryeqyteti i Shqipörisö. Mö 5 qershor
1920 shqiptaröt rrethuan italianöt nö Vlorö (Valona). Nö gusht, italianöt
pörfunduan duke nönshkruar njö marröveshje me qeverinö e Tiranös
dhe pranuan tö törhiqen nga Vlora. Kjo fitore forcoi pozicionin

t28
ndörkombötar tö Shqipörisö. Nö dhjetor tö vitit 1920 $o u pranua nö
Lidhjen e Kombeve (Kombet e Bashkuara).
Nö vitin 1921, Konferenca e Ambasadoröve, e mbledhur nö Paris,
miratoi kufijtö e rinj tö Shqiprerise, tö vendosura mö parö nga Fuqitö e
Mödha. Por köto vitöt njözet ishin gjithashtu tö vöshtirö; greköt i dhanö
njö goditje tö fortö etnisö shqiptare tö Epirit, duke transferuar nö Turqi
ftundrejt mö shumö se njö milion greköve tö Anatolisö, rrjedhojö e njä
pazarimidis dy ve"d.".) me qindra mijöra shqiprarö, nön pretekstin se ata
ishin myslimanö, pra turq. Ky spastrim etnik kaloi pa u vönö re nö historinö
e kötij rajoni (disa dhjetövjegarö mö vonö Serbia pörsöriti, por nö mönyrö
tö pörgjakshme, njö tjetör "spastrim etnik" tö shqiptaröve nö Kosovö).
Traktati i Lozanös (1923) i ktheu kufijtö e Greqisö nö aro tö vitit
L9L2. Mö 16 qershor 1924 Fan Noli (prift, poer, shkrimtar dhe
pörfaqösues i shqiptaröve nö SHBA) nuk e njohu rezultatin e z.gjedhjevc
tö dhjetorit tö vitit 1923 (rö arritur nga njö koalicion nö favor tö Ahmet
Zogut) mori pushtetin (grusht shteti me ndihmön e pörkrahösve pro-
komunistö) dhe pörmbysi qeverinö e Vrionit. Disa muaj mö vonö
(dhjetor 1924) ai heq dorö nön presionin e lövizjeve pro-z.ogiste.
Köshtu Ahmet Zogr (Ahmet Bej Zogolli) mori pushtetin dhe u bö
presidenti i republikös nö vitin t925.Me 27 nöntor 1926 ai nönshkroi
paktin e miqösisö dhe tö sigurisö me Italinö dhe mö 22 nöntor 1927 ai
nönshkroi paktin e dytö (traktati i aleancös mbrojtöse) me njö
vazhdimösi prej njözet vjetösh. Mö 25/08/1928 ai u shpall mbret i
shqiptaröve me emrin zogul dhe e qeverisi vendin deri mö 7 prill t939
ditön e pushtimit tö Shqipörisö nga trupar e Musoiinit. Fatkeqösisht
kjo periudhö e shkurtör nuk i dha mundösi mbretit tö realizonte disa
projekte tö mödha, tö parashikuara pör modernizimin e vendit. Ai u
largua me familjen e tij pör njö kohö tö gjatö nö ekzil dhe fillimisht u
vendos nö Paris ku ndrojjetö me 9/04/t961.
Lufta e dytö botörore (L939/I945) e nisur nga Hitleri, shpörtheu
mö 1 shtato r 1939 (pushtimi i Polonisö). Rezistenca filloi tö organizohej

129
nö tö gjithö vendin. Mö 8 nöntor L94I r krijua nö fshehtösi partia
komuniste shqiptare. Forcat e lira jo-komunisre emöruan Shefqet
Vörlacin si kryetar tö qeverisö. Kjo qeveri jetöshkurtör u zövendösua
nga:rjo e Mustafa Krujös.
l.ulia kundör pushtuesit u ashpörsua dhe u pörhap kudo nö vend.
Mö 8 shtator 1943Italia kapitulloi.
Komandanti italian refuzoi t'u dorözohej forcave shqiptare. Pjesa
mö e madhe e ushtaröve italianö u dorözuan re forcat naziste qö hynö
nö Shqipöri. Gjithsesi, komunistöt patön sukses dhe imponuan
pushtetin e tyre nö döm tö forcave tö tjera tö Rezistencös shqiptare
(Legaliteti, Balli Kombötar etj.).

Möz2tetor 1944, nö Beratin e gliruar, u

krijua "Qeveria demokratike
e Shqipörisö". Tirana u glirua mö 17 Nöntor 1944. Qeveria u vendos
aty mö 28 nöntor 1944. Shkodra, qyteti i fundit i mbajtur nga gjermanöt,
u glirua mö 29 nöntor 1944, drta e fitores pörfundimtare mbi forcat
pushtuese naziste.

Enver Hoxha, komandanti suprem i ushtrisö vendosi tö dörgojö dy

divizione pör tö ndihmuarJugosllavinö e Titos nö luftön e saj pör glirim
kombötar. Köto trupa u shpörndanö nö Maqedoni, Kosovö, Mal iZi
dhe nö Bosnjön e Jugut.

Lufta e Dytö Botörore pörfundoi me rönien e Berlinit dhe

kapitullimin pa kushte tö Gjermanisö mö 8 Maj 1945. Nö Shqipöri u
vendos pushteti kornunist, qö mori fund me rönien e komunizmit nö
tö g;ithö Europön Lindore, si dhe nö Shqipöri (1990).

130
 SHQIPE,RIA: ASPEKTI I Pfr,RGJITHSHEM

Vendndodhia gieografike

Shqipöria gjendet nö gadishullin e Ballkanit, midis Malit tö Zi dhe

Kosovös (krahinö autonome e Serbisö, sot nön mbrojtjen e Kombeve
tö Bashkuara) nö veri dhe veri-lindje, Maqedonisö nö lindje, Greqisö nö
iug dhe detit Adriatik e detitJon nö peröndim. Ajo öshtö midis 390 38'
dhe 420 39'gradö gjerösi veriore dhe 190 16' dhe 2L0 4'gjatösi lindore.
Pozicioni i saj gjeografik öshtö njö nga mö strategjiköt nö Europö: ajo
pörmbyll ngushticön e Otrantos (72 km) dhe öshtö njö urö kalimi rnidis
Europös Peröndimore, Ballkanit dhe Lindjes.
Sipörfaqja e saj öshte 28 748 km katror. Gjatösia e pörgjithshme e
kufijve rö sai öshrö | 272km nga tö cilar 472 km janä kufi detarö,271
km me Greqinö dhe529 km meJugosllavinö dhe Maqedoninö. Me njö
vöshtrim, gjatösia e pörgjithshme e saj nga veriu nö jug öshtö 340 km
dhe gjerösia e saj nga peröndimi nö lindje öshtö7L/ t50 km. Nö peröndim
Shqipöria laget nga deti (pothuajse 37 o/o e perimetrit tö pörgjithshöm).
Bregdeti paraqitet nö dy aspekte: bregdeti Adriatik, mö i gjati dhe qö
ka njö lartösi tö ulöt dhe atö tö bregdetit jonian qö öshtö shumö i thyer,
ku malet bien thikö mbi det. Nö kötö zonö detare gjenden tokat mö

1.31
pjellore tö vendit. Megjithatö disa fusha gjenden edhe nö brendösi tö
vendit nö formön e atyre pa dalje nö det (fusha e Elbasanit dhe ajo e
Dropullit) ose nö formö ultösirash qö datojnö qysh nga shembjet e tokave
tö periudhös sö Kuaternarit (fusha e Korgös p.sh.). Nö planin gjeologjik
dallohen katör krahina natyrore: Alpet e Veriut (mali i Jezercös, i cili
arrin deri 2 693 m) Malösitö e qendrös ftrahinö e pasur me liqene
tektonike), malösitö jugore Q.495 m nö majön e Papingjit) dhe ultösira
perändimore (fusha, laguna, shrresa ranore, duna dhe plazhe me rörö
tö imöt), hambari i vendit shtrihet pörgjatö mö shumö se 200 km nga
veriu nö jug dhe nö disa pika depörton deri nö 60 km nö drejtim rö
lindjes.
Klima öshtö e tipit mesdherar nö bregdet (adriatik dhe jonian) dhe
kontinental nö brendösi; remperarurat maksimale absolure rö shönuara
nö verö janö +44 nö pjesön peröndimore dhe nö dimör -26 nö pjesön
malore ne lindje tö vendit. Mesatarja vjetore e reshjeve öshtö nga 1 350
mm (> 22Q0 mm/vit nö Alpet e Veriut).
Relievi öshtö malor (rreth 76 o/o e vendit) nö veri (Alpet shqiptare)
dhe nö jug dhe mjaft e sheshtö nö peröndim (fusha dhe ultösirapörgjatö
bregdedt). Lartösia mesatare öshtö 708 m, mö e larta e Europös. Franca
ka njö lartösi mesatare tö pörgjithshme prej 342 m ose 297 m pa
Korsikön. Mali Korab arrin lartös:lrrö275t m (nö verilindje tö Peshkopisö
nö kufi me Maqedoninö dhe Kosovön): maja e rrerö mö e larrö e Ballkanir.
Pyjet zönö pothuajse 40 o/o tö vendit. Vendi laget nga lumenj tö
shumtö, pörroska dhe pörrenj. Liqenet malore janö tö shumtö: liqene
akullnajorö (malösi tö larta, liqene me zanafillö karstike (kodrina),liqene
tektonike (Shkodra, Pogradeci, Prespa), liqene fushore (tip lagunash).
Ujörat e brendshme paraqesin rrerh 1 350 km karor. Liqeni mö i
madh öshtö ai i Shkodrös me njö sipörfaqe prej 360 km katror, liqeni i
Ohrit öshtö liqeni mö i thellö me286 m dhe ai i Prespös öshtö mö i larti
me njö lartösi prej 853 merrash. Nö krahasim liqenin Burzhet, mö i
madhi i Francös ka njö sipörfaqe prej 43,3 km2, njö thellösi prej 145 m

132
dhe njö lartösi prej 23t m. Drini (Shqipöria e Veriut) öshtö lumi mö i
gjatö (280 km). Lumi Shkumbin (11a km) pörshkon Shqipörinö nga
lindja nö peröndim dhe ndan Shqipörinö e Veriut nga ajo e Jugut: vijö
ndarjeje midis dy entiteteve etno-dialektore (dialekti gegö nö veri dhe
ai toskö nö jug). Lumenjtö e tjerö kryesorö janö: Drini i Bardhö, Mati,
Ishmi, Erzeni, Buna nö veri si dhe Semani i formuar nga Devolli dhc
Osumi, Vjosa, Kalasa, Bistrica dhe Pavllo nö jug.
Fauna e Shqipörisä öshtö e larmishme dhe mjaft e pasur. Dallohen
specie tö shumta kafshösh tö egra tö tilla si rröqebulli, ariu, ujku, dhelpra,
gakalli, derri i egör, kamoshi, dreri, lepuri, lundra, Kunadhja si dhe
zogtöegör (thöllöza, shkurta, turrulli, fazani) dhe shpendö ujorö (rosa,
pata, pelikant,bajzaetj.). Pörveg Flora öshtö e pörbörö nga mijöra bimö
pörfaqösuese tö pjesös mö tö madhe tö florös ballkanike. Pothuajse 3 %
e bimöve janö zanafillore dhe tipike tö krahinave malore tö brendösisö
sö vendit.
Shqipöria öshtö njö nga vendet e rralla tö Europös qö ofron njö larmi
tö madhe relievi, klimash dhe peizazhesh nö njö hapösirö kaq tö vogöI.
Kur nö zonatveriore a nö brendösi tö vendir bie borö (nö janar, shkun)
nö fushat e vrinös nö jug vazhdojnö tö vilen limonöt dhe ponokailiet!

Burimet ekonomike dhe industriale

Nöntoka e Shqipörisö, pavarösisht sipörfaqes sö saj tö vogöI, fsheh

burime tö röndösishme minerale, gati mö shumö se tridhjetö lloje (lcndö
djegöse, bituminoze dhe metale). Aty gjendet naftö (aförsisht 2c milion
ton rezerva naftö) gaz natyror (prodhimi nö vitin t994: Slmilion mr),
linjit, krom (vendi i tretö nö botö), bakör, nikel (vendirT-t|nö botö)...
Industria hidro-energjetike öshtö shumö e zhvilluar (eksporrimi i
energjisö elektrihe nö vendet fqinje). Pör rezervat e saj hidro-energjetike
Shqipöria vendoset nö vend tö dpö nö Europö, pas Norvegjisö. prodhimi
i energjisö elektrike nö vitin 1993 ka qenö 3,43 miliard kwh, ndör tö

133
cilat 95 o/o
hidro-energjetike. Ekzistojnö industri tö tjera: e naftös
(rafineri), siderurgjike (uzina geliku, farkötari...), mekanike, ushqimore
(pörpunimi i panxharit tö sheqerit, frutave etj.).
Disa linja hekurudhash V42 km nö vitin 1996) lidhin Tiranön me
Durrösin, Shkodrön dhe me Malin eZinö kufi me njö degözim pör nö
Milot dhe Klos, prej Durrösit nö Vlorö nöpörmjet Kavajös dhe Fierit
dhe nga Durrösi 5ßr nö Pogradec nöpörmjet Elbasanit. Rrugöt janö rreth
174 00 km (lees).
Bujqösia, blegtoria dhe peshkimi janö mjaft tö zhvilluara. Aty
kultivohen gruri, misri, panxhari i sheqerit, perime, pambuku, duhani,
elbi, orizi, mashurkat (fasulet e thata pörböjnö njö nga ushqimet kryesore
tö shqiptaröve), mani, vreshta, pemö frutore, etj. Kultura e ullirit öshtö
njö nga mö tö vjetrat e Europös.
Kötu ushtrohet rritja e deleve, dhive, derrave, gjedhöve eti. Shfrytö-
zimi i pyjeve öshtö shumö i röndösishöm. Shqipöria eksporton bimö
medicinale (mö shumö se 3 200 varietete). äshtö pör tu shönuar se
industrializimi i vendit ka filluar nö njö shkallö tö lartö vetöm pas Luftös sö
Dytö Botörore. Gjatö regjimit komunist shkömbimet tregtare ishin tö
bazuara mbi kömbimin. Me ardhjen e demokracisö nö vend nö fillim tö
viteve '90 vendi ishte i deryruar tö paguante nö valutö per importet. Gjithsesi
nö fillim tö shekullit >OO gjendja ekonomike mbeti mjaft e doböt.

Popullsia dhe demografia

IShqipöria ka rreth 3 500 banorö sipas llogaritjeve tö fundit

OO0
(1995). Nö vendet fqinje, ndör tö cilat Mali i Zi, Kosova, Maqedonia
dhe Greqia @piri, Rumeli, Atikö...) jetojnö bashkösi tö vjetra shqiptare
qö arrijnö aförsisht 3 0C0 000 banorö.
I Ekziston njö pörqendrim i fonö shqipfolösish ose turqish me
zanafillö shqiptare nö Turqi (mö shumö se 4 000 000 sipas disa burimeve).
Gjithashtu nö Italinö jugore (Kalabri, Sicili, Molise, Abrucio..)

t34
emigrantöt shqiptarö, tö quajtur arböreshö janä vendosur qysh nö
shekullin XV, pas pushtimit tö vendit tö tyre nga otomanöt.
I Nöpör botö ekzistojnö bashkesi te shpörndara, mö pak apo mö
shumö tö röndösishme: Shtetet e Bashkuara (mö shumö se 40c Oco),
Beigjikd, Zvicör, Australi, Lindja e Afört (Siri, Liban), Egjipt etj.
Bashkösia shqiptare nö botö i kalon 10 OOO 000 vetö.
r sig e kemi parö nö kapitullin e möparshöm thrako-iliröt dhe
shqiptaröt, kanä iuzrnuar kudo nö botö qysh nö Antikitetin e hershöm
pör lö paröt tihe nö periudha pas Krishtit pör tö dytöt. Kjo diasporö
shumö vendeve i ka dhönö personalitete tö .shquara, ndör tö cilöt
Aleksandri' e lvladh, i mbiquajtur Maqedonasi, Pirro II i Epirit,
priftöreshtn e tempullit tö Arnonit nö Siva (oazö nö shkretötirön
egjiptiane nö peröndim tö deltös sö Nilit), njö faraon me zanafillö crruske,
rnö shumö se dyrnbödhjetö perandorl; romaki: dhe bizantinö, Spanakun,
dy Papö $nogenti I, Klementi X!, shönJerorrlmi*, njö mori kardinalösh
nö vatikan, Albanin (piktor i madh italian), arkitektin mö tö maclh tö
Perandorisö otomane, arkitekt Sinanin, mb:":törit e iundit tö Egjiptit
fta ekzistuar pör 148 vjet dinastia shqiptare, dcri nö virin 1952), Nönö
Terezön dhe emra tö tjerö jo rnö pak tö shquar"
I Kemi pörpara njö vend qö ,me njö anö, öshcö i hapur nö bregdet
nga peröndimi (rmgö shkömbimi, komunikacioni dhe depörtimi) cihe,
nö tjetrön anö, shurnö i mbyllur nö pjesön e tij linciore, pothuajse tö
paarritshme pör tö huajt dhe mbi tö gjitha pör pushtuesit, tö cilör nö tö
kaluarön kanö hasur nö r'öshtirösi shumö tö mödha pör tö depi'rruar aty
dhe akoma mö shumö pör t'u vendosur aty. Janö pikerisht kl;to fise
maläsore qö e bönin tö sigurt vi.iimösinö pellazgo - ilire, etnirö ,jhc
kultur'än, zakoner dhe doket, folklorin dhe mbi tö gjitha gjuhi:n.
r l)endösia e popullsisö öshtö 125,9 (banorö/ km2). Nö Fra'cö
dendösia öshtö 106, 5 (nö sipörfaqen e pörgjithshrne) por nö se mbahet
parasysh fakti qö popullsia f.rancezejeton nö rö r.örretö nö 2cc c00 kml
ky densitet shkon nö 289. Krahasimisht ajo e Italisö öshtö 155g.

135
 I
Treguesi i lindjeve öshtö 3,03 femije pör gdo grua (1990), pörqindja
(pör 1OOO banorö) e lindjeve öshtö 23, 8, ajo e vdekshmörisö öshtö 5,4
(vdekshmöria foshnjore : 28,3 pör 1000 lindje). Jetögjatösia öshtö 70
vjet (burrat) dhe 76 (gratö). Treguesi i lindjeve nö Francö öshtö 1, 7
(1997),vdekshmöria foshnjore öshtö 5 dhe jetögjatösia öshtö78/82.
I PNB'i) öshtö 620 $ (1995) nö vit pör njö banor. Nö Francö kjo öshtö
24eeo$ (Lees).
Qytetet kryesore tö Shqipörisö (pörllogaritje e vitit 1996) janö:
I
Kryeqyteti, Tirana (350.000 banorö), Durrös (85.400 banorö), Elbasan
(83.300 banorö), Shkodör (81.900 banorö), Vlorö (23.800 banorö), Korgö
(65.400 banorö), Fier (45.200 banorö).
lTirana e ka marrö emrin e saj nga fjala Tirreni, emör qö greköt i
dhanö Etrurisö nö Itali, vendi i etrusköve. Njö nga dy dialektet shqiptare
öshtö toskörishtja e jugut (ajo e veriut öshtö gegörishtja). Emri Toskö
pörqaset me emrin e Toskanös (krahinö nö ltali), qö öshtö emri modern
i Etrurisö sö lashtö, popullsia e tö cilös ishte me zanafillö pellazge: ishte
Tuski pär latinöt, pör greköt :Tursenöt, Tirsenöt ose Tirrenöt dhe Tursha
pör egjiptianöt.
IVendi öshtö i ndarö nö 26 rrethe.
lshqipöria sot nuk öshtö shtet fetar por shtet laik. Komunistöt nö
periudhön e pasluftös e kishin ndaluar ushtrimin e tö gjitha feve dhe
kishin shpallur ateizmin zyrt^r. Shqipöria öshtö e krishterö qysh nö
shekujt e parö (epoka e Shön Palit), por pör shkak tö pushtimit otoman
o/o
nö shekullin XV vendi u islamizua pak nga pak dhe arriti deri nö 65
tö popullsisö pörpara luftös sö dytö botörore. Katoliköt ianö 72 o/o e
o/o.
popullsisö dhe ortodoksöt 23
lFlamuri shqiptar formohet nga njö shqiponjö dykreröshe ezezönö
njö sfond tö kuq.

r-) 'IE ardharat ojetore.

136
 ASPEKTET ETNO . KULTURORE

Paleontologji, arkeologii, antropologji

Sipas hulumtimeve tö fundit tö kryera nö Shqipöri njeriu ka banuar

nö gadishullin e Ballkanit qysh nga Paleolitiku. Pra, njeriu i shpellave
ka banuar nö kötö rajon dhe nö veganti nö zonön bregdetare tö Adriatikut
(160 000 vjet: shpella e Kaprinas, sot nö Kroaci). Studimet
paleontologjike, arkeologjike ose epigrafike na lejojnö t'i vendosim
gjurmöt e para tö qytetörimit rreth Neolitikut (SOOO - 3000 vjet).
Pellazgöt (njerözöt e shpellave) dhe thrako-iliröt, pasardhösit e
drejtpördrejtö tö tyre dhe störgjyshörit e shqiptaröve, banonin nö kötö
rajon ballkano-egjeas, duke pörfshirö Kretön dhe Azinö e vogöI, shumö
mö parö periudhös Eneolitike (3 000-2 000), sig e döshmojnö görmimet
nö Maliq, Kamnik, Nezir, Hisar, Ohör, Troja I dhe II. Aurorör antikö
grekö, ndör tö cilöt Hekateu i Miletit, Hellanikos i Mitilenit, Herodoti,
Tuqididi, Efori, Diodori i Sicilisö ose Straboni, pohojnö se pellazgöt,
popull barbar, d.m.th qö nuk flisnin greqisht, zinin Thesalinö,
Peloponezin, Azinö e VogöI, Kretön dhe ishujt e Egjeut shumö kohö
pörpara mbörritjes sö akenöve (greköve).
Nö tarracat qö larrösohen nö tö dy anöt e rrjedhös sö mesme tö lumit
Mat dhe nö zonön e Qinamakut (nö veri) si dhe nö zonare pazhokut

137
dhe Kugi i zi (nö jug), arkeologöt shqiptarö kanö zbuluar njö mori
tumulash dhe objekte tö shumta, ndör tö cilat armö prej bronzi (shpata,
mburoja, p^rzmore, thika, kama, pörkrenare ...) pogeri, qeramika,
figurina ose punime kockash qö datojnö nö Epokön e Bronzit (e quajtur
epoka mikeniane) madje tö epokös neolitike. Ndörsa nö varret e grave
janö zbuluar zbukurime tö shumta: komga, byzylykö,vathö, gjerdanö,
karfica, kurora etj. Armöt dhe stolitö prodhoheshin nga mjeshtörit
farkötarö, nga mö tö dögjuarit tö rajonit ballkano-danubian: pirustöt.
Nö Dodonö (kryeqyteti i kultit tö pellazgöve) nö Epir midis
artefakteve tö tjera janö zbuluar edhe njö shpatö e tipit mikenian.
Shönojmö gjithashtu se zbulimi i varreve shumö mö tö bukur pranö
Trebenishtös (buzö Ohrit) ka nxjerrö skelete, tö cilat kanö maska prej
ari tö tipit mikenian.

Söfundi rrönojat arkeologjike tö Maliqit dhe tö Trenit vörtetojnö

karakterin ilir tö qytetörimit tö epokös sö Bronzit nö Shqipöri: vrzo
bashkekohore me epokön e Bakrit, numri i tö cilave shtohet nö epokön e
Bronzit. Pörveg kösaj, format dhe motivet gjeometrike tö kötyre vazove
janö tö karakterit tipik ilir. Janö zbuluar i njöjti tip aftefaktesh nö lokalitetet
qö gjenden nöJugosllavi, tö tilla si zona eZecovit dhe Ptujit.
Zharde pohon nö lidhje me kötö: "Nö epokön neolitike, njö qytetörim
i njöjtö qö döshmon tö njöjtön qeramikö, shtrihet nö tö gjithö Greqinö e
Veriut, nga rajoni i Orkomenös deri nö kufijtö e Maqedonisö.... Köto
popullsi me sa duket ishin - Pellazge. Ndörkohö qö gjenden p.sh. figuratö
turpshme nö shtretörit e kulturös sö parö thesaliane, nuk duhet tö lömö pa
pörmendur se sipas Herodotit (III, 51) greköt e morön nga Pellazgöt
hermesin itifalik... Thesalia zor se tbhtö mö greke se Etolia dhe Akarnania...
Ashtu si Etolia dhe Akarnania öshtö njö krahinö kufitare, si tö thuash njö
shteg midis Greqisö dhe botös barbare.... Pör historianöt grekö Greqia nga
peröndimi fillonte nö Akarnani @fori, Straboni Vm, 1, 3), Epiri mö nö
veri nuk bönte pjesö aspak nö botön klasike.

138
 Nö planin antropologjik, shqiptaröt karakterizohen nga njö
hiperbrakicefali ndör tö cilat treguesi cefalik luhatet midis g5 dhe mö
shumö se 90. Megjithatö antropologöt kanö zbuluar nje planokcipitali
(shtypje tö pjesös sö pasme te kafkes) nö pjesön mö tö madhe tö
shqiptaröve (Toskö dhe Gegö). sipas c. stefanos "Epiri ka njö tregues
cefalik pothuajse tö njöjtö me atö tö shqiptaröve dhe nö pörgjithösi pjesa
peröndimore e Greqisö paraqet brakicefali mesarare, madje nganjöherö
edhe hiperbrakicefali".
Tö gjitha studimet antropologjike tö kryera qysh prej njöqind vjetösh
vörtetojnö pörkatösinö e etnisö tö shqiptaröve tö sotmö ndaj asaj tö
pellazgo-thrako-iliröve tö tjerö. Nö tö vörtetö studimi i ka{kave tö
zbuluara nö nekropolet antike pohojnö identitetin e karakterit tö tyre
brakicefalö reciproke dhe pör arsye shumö tö forta n,iö vijimösi etnike,
e cila shfaqet edhe nö fusha tö tjera, si nö planin gjuhösor aq edhe nö
planin kulturor, historik dhe arkeologjik.

Giuha,letörsia

Gjuha shqipe öshtö gjuha mö e vjetör e Europös. Ajo rrjedh nga gjuha
ilire dhe ajo thrako-frigjiane (te nje trungu me gjuhön etruske)
ll"na
trashögimtare e pellazglishtes sö lashtö, nga e cila greköt huazuan
njö pjesö
tö gjuhös sö tyre, greqishten e lashtö. Nga ajo rrjedhin drejtpördrejt
gjuha
joniane dhe ajo arkado-qipriote. Gjithsesi gjenden
njö n,rmeii madh falesh
tö ndryshme si dhe oronime, toponime, antroponime ose teonime
pellazge
dhe thrako-ilire nö gjuhe te ndryshme tö vdekura apo tö gjalla:
hitite,
etruske, latine, kelte, baske, armene, gjuhö tö Kaukazi,, gj,rhe
baltike,
irlandishte e vjetör, anglishte, gjermanishte e hershme (.f ,t.rJm"
gjuhösore
tö veprös qö keni nö dorQ eti.
shqipja pörbön njö degö krejtösisht mö vete tö gjuhöve tö quajtura
indo-europiane dhe nuk rrjedh nga asnjö gjuhö tj.ie, e njohur.
Ne nuk zotörojmö gjurmö tö ilirishtes sö lashtö, pörveg disa epigrafeve

t39
tö rrallö (transkriptime fonetike tö gjuhös sö tyre me anö tö germave
greke dhe mö pas ladne) tö pörböra nga ernra tö pörvegöm dhe toponime
tipike ilire. Nä tö vörretö prijösit ilirö pördornin greqishten dhe mö pas
latinishten (gjuhö ndihmöse) nö marrödhöniet e ryre me botön e jashtme,
ndörkohö qö populli fliste gjuhön e tij. Ky öshtö njö monument i madh
apo gjurmö e prekshme qö pellazgo-iliröt u lanö trashögim brezave tö
ardhshöm: vörtet njö fosile e gjallö. Z.Majaninö lidhje me kötö pohon:
"Gjithsesi shqipja öshtö njö gjuhö mahnitöse ku nganjöherö miafton tö
pörkulesh pördh6 pör tö kapur njö purtekö z*i ... filologjike. üshtö kjo
gjuhö ku, pa mundimin mö tö vogöI, nganjöherö ju bien nö dorö zbulime:
fjalö arkaike qö janö bashkekohöse me Iliadön dhe Numa Pompilius".
Sig e pamö nö parafrafin e möparshöm, iliröt ishin njö populi
autokton, tö cilöt kanö vazhduar nö pörjetösi kulturön, gjuhön dhe
traditat e trashöguara tö pellazgöve tö lashtö. Ata ua pörcollan kötö
trashögimi kulturore pasardhösve tö tyre tö dreitpördrejtä: shqiptaröve.
Megjithöse nuk gjenden aspak gjurmö tö shkruara tö gjuhös shqipe
pörpara shekullit XIV, öshtö i pakundörshtueshöm mendimi se
shqiptaröt e sotöm flasin tö njöjtön gjuhö me störgjyshörit e tyre,
pavarösisht disa pörpunimeve dytösore tö pashmangshme qö pösoi nga
stuhitö e kohöve. Nö tö vöftetö, gjuhötaröt e parö tö shekullit XIX,
ndör tö cilöt Ksilander, Ramus, Shlaiger dhe mbi tö gjithö Franc Bop
(Mbi gjuhän shqipe nö lidhjet e saj tö pöraförsisö, 1854) kanö treguar se
gjuha shqipe öshtö dukshöm njö gjuhö indo-europiane, por qö nuk ka
asnjö degözim me kedo gjuhe tjetör tö njohur.
Gjuhötarö tö shumtö e bashköngjisin gjuhön shqipe me grupin indo-
europian tö Veriut tö Europös pör shkak tö zhvillimit strukturor. Por
köta tö t'undit janö tö prerö: t'i bashköngjitösh njö giuhö njö familjeje
ose njö grupi gjuhösh nuk do tä thotö se böhet fialö pör niö degözim,
por pör njö zhvillim strukturor. Köshtu, nö gjuhöt indo-europiane tö
Veriut, germa o e shkurtör äshtö shndörruar nö a, ndörsa nö giuhöt e
J.rg,rt öshtö ruajtur germa o. Ja pra, pör kötö arsye ata e bashköngjitin

140
 gjuhön shqipe te gjuhöt e veriut. ,.narö,:
Ja njö shembull i qartö, lala
öshtö natö (shqip),lacht (gjermanisht), naktus (lituaiisht)
pör gjuhöt e
grupit tö veriut si dhe nox, nocris (latinisht), nukros (greqishQ
per
gjuhöt e grupit töJugut. Raportet e gjuhös rhqip"
*" gl,riö. e Veriut rö
Europös kanö Qenö studiuar nga gjuhöt"re ie ,h,r-te,
ndör tö cilöt
Pedersen, Hoger dhe albanologu i shquar
Norbe*Jokr. A nuk duket
e gjithö kjo normale, kur dihet se rajonet e
sipörme dhe tö mesme rö
Danubit kanö qenö djepi apo vatrazanafillore e pellazgo-iliröve,
ose rö
paktön njö nga etapar e shtegtimeve tö ryre prej
Atrantikut (viset baske)
deri nö Detin e Zi (Ituukazi))
Xhon Geipel, midis auroröve tö tjerö modernö, ka nxjerrö
disa tö
vörteta tö pakundörshtueshme nö librin e tij ..Antropologjia
e Europös,
(Njö histori etnike dhe gjuhösore, Roberr Lafont, -r97;f,..pavarösisht
sulmeve, shqiptaröt ..... nö tö vörtetö, mbetön
tö izoluar nö malösitö e
thella tö tyre dhe e ndjenö shumö pak ndikimin
e pushtuesve, megjithöse
njö farö numri {alösh greqisht, latinisht, sllavisht
dhe turqisht kanö
kaluar nö gjuhön e ryre... pushtimi sllav nö Ballkan
gjatö shekujve vI
pas Krishtit solii zhdukien e diaiekteve
shqip ne rajoiet e Bosnjös dhe
Malit tE zi, por e rhenö sa.ktö, gjuha sllave nuk arriti
kurrö tö zinte
rrönjö nä shqipöri... Gjuira shqipe traitohet se
ka njö strukturö
gramatikore dhe njö farö fjalori tö gluhös
thrako-frigji*", . cila öshtö
zhdukur kudr nö Balikan',. I)he, pör tö pöriund,Jar, j^
gfarö thotö
l'iorbe't J*ki: "Nö gdo aspekt vömö re se rrashögimia
gjuhösore, e
pörcjeliö nsa gjuhöt e lashta tö Barikanrt. si
giuha ilire dhe ajo thrake,
öshtö e lidhur ngushtö mer gjuhön shqipe,..
Gjr-rl^ötari fuieje (dhe rE tjerö
;o m# pak rö shquer) n-: iibrin c ti,i
"Gjuhöt i'do-e..rropiane", duke rnos nruncrur
tä ve'dosö zanariilön e
vörte_tö tö pellazgöve dhe as karakterin
pararendö.s tö gjuhes sö tyre,
nuk ka rnundur tö vendosö lidhjen
-. g,lrrhen ilire dhe"aq mö pak me
po megjithatö edhe ai ka nxjerrö disa tö vörreta
:l:ip.",
"Iliröt kanö luajtur njö roi shumö tö röndösishöm,
befasuese:
por ende tö pörcaktuar

t4l
keq, nö qendör tö Europös dhe kanö vepnrar nö tri drejtime: drejt
botös gjermanike, me rö cilön lidhjet dhe shkömbimet kanö qenö tö
p^r.rhi,rr"; drejt Italisö, ku popuj tö shumtö ilirö ishin vendosur (*"di.
öshtö hamendösuar edhe se populli i Umbrias kanö qenö njö degö ilire)...
ata gjithashtu duhet tö kenö luzmuar nö njö periudhö tö hershme nö iug
tö Ballkanir, ku emra tö shumtö vendesh shönojnö njö kolonizim tö
lashtö ilir tö mbuluar nga pushtimi helen. Duhen trajtuar gjithashtu
filistinöt si me zanafillö ilire, tö cilöt emörtuan Palestinön (greqisht:
Palaistine). Rrönja dhe fjalöformimi janö emra tö miröfilltö ilirö".
Gjithsesi, mbetet e turbullt göshtja e pellazgjishtes sö lashtö: "Krahinat
qö pushtuan greköt kishin qenö tö banuara pörpara mbörrities sö ryre
pop"llsi prej njö race tö paniohur si dhe me njö gjuhö tö panjohur,
"g"
pe, ie .ile, t dimö vetöm emrar: Pellazgö, Lelegö, Karianö etj. Sipas
" jo
mbetjeve toponimike tö ngulimeve tä tyre, köta PoPuj flisnin gjuhe
indo-europiane. Nö bazö tö döshmive tö tö lashtöve, gjuha pellazge
(emör i paqartö qö duket tö ketö qenö pördorur pör giuhö tö ndryshme
p"r"-h"l.rr") ishte ende nö pördorim nö shekullin V para Krishtit nö

tregdetin e Thrakes, nö iug tö Propontidös dhe nö disa ishui, Imbros,

Lemnos, Samothrakö dhe deri nö Kretö"'
Pör tö pörfunduar, ja dhe ky paragraf, ajo gfarö mendon Z'M.fiani
nö njö ,,ndi* tö tif mbi Etrusköt dhe fiset nga i njeiti tmng Thrako-
Iliröt: "Flerodoti, sipas njö tradite, e traitonte Anatolinö si pikönisien e
tö
etrusköve pör nö ltali. Rreth vitit 1300 para erös sonö, köto vende
Anatolisö ishin tö populluara pjesörisht nga iliröt dhe thraköt tö ardhur
nga Ballkani. Köshtu brigöt maqedonä u bönä frigiianö nö Anatoli.
Dardanöt ballkanas u vendosön nö Troadö. Ata tlisnin dialekte ilire:
nfö giuhö indo-europiane mö vete, as greke as latine' Nga kio
shpjegohet

p'ö; latinistöt dhe helenistöt nuk kanö mundur ta deshifroinö

etruskishten. Ata e körkojne gelösin nö köto gjuhö klasike. Miröpo ai
gjendet diku tjetör... Vetöm gjuha ilire na lejon tö qarkojmö miaftueshöm
Lpösirön e kötij hulumtimi, nö mönyrö qö tö kapen afritö me gjuhön

142
 etruske... Sö fundi, burimi ynö kryesor, natyrshöm qö mbetet
gjuha
shqipe, e vetmja gjuhö ballkanike e gjallö, baza e se ciles ka
mbetur
ejuha ilire". Nö tö vörtetö duhet shönuar qö gjuhötaröt e parö tö shekullit
XIX dhe tö filiimit tö shekullit XX i kanö bazuar hulumtimet e ryre
paraprake nö veganti nö afrinö SANSKRITISHT GREeISHT
- -
;"ATINISH f. Ja pörse edhe ky problem etno-gjuhösor ka mbetur nö
,c{hö pa krye. .{.m.th. nuk ka mbajtur p"raryrhiö qenit
mö e hershme
e peliazgjishres iö lashtö kundrejt gjuhös greke,
madje edhe asaj sanskrite
rihe ndikimi i saj i sigurt mbi disa gjuhö
tö mövonshme. pön eg tö tjerave,
nä kötö piken e fundit duhet shönuar roli qö gjuha ilire
ka ushrruar
mbi gjuhöt balllanike.
Pör sa i talicn letörsisö shqipe, ajo öshtö relativisht e vonshme.
shkrirnet e pärä nö gjuhön shqipe datojnö nga shekujt XIV dhe
XV.
shkrimtaröt e parö ishin Gjon Buzuku, pal Engjölli, Marin
Barleti,
P-jetör Budi, Frang Bardhi, pjetör Bogdani. Gjithsesi,
Bokardus, murg
francez, vepra e tö
cilit, nö mönyrö krejt paradoksale u shkrua nga
Guljelm Adae (Arqipeshkvi i rivarit), pohonte nö vitin 1332:
"Megjithöse kanö njö gjuhö krejt ndryshe nga
gjuha latine, shqiptaröt
nö librat e tyre pördori' germar larine". Ky pohim
na bön tö mendojmö
se kjo gjrüö ka qenö e shkruar shumö
mö parö se shekulli XIV.
Shkrimet e para shqipe shpesh ki.shin njö karakte r fear
(pörkthime
tö Biblös, Mesharit etj.), ndonjöherö poetik ose liriko-epik
dhc
ndonjöherö didaktik (abetare,
fialorö...). Kjo zgjati deri nö shekullin
xvlil pas islamizimit tö vendit dhe shfaqie, *e leuir.l"ve lerrare me
ndikim oriental.
R'rnantizmi shqiptar u shfaq nö shekullin XD(. Nö kötö
epokö shihet
tö lincö njö letörsi e njö niveli tö lanö:Jeronim
de Rada Söngöt e Milosaos).
NdT Frashöri (Bagöti e Bujqösi - Lulet e verös - Historia e skenderbe,rt),
Andon Zako Qajupi @aba Tomorri). Kjo periucrhö ka
patur nö v"eEanti.:
poetöt lirilcö (Ndre fu{jeda, Asdreni, Zef serernbe,
Gavril Dara, Mihar
Grameno eti ); $uhötaröt (T)hirnitör Kamarda, Konsrandin
Kristo{ori<{hi,);

143
mendimrarö, eseisrö, eruditö, ndör tö cilöt Naum Veqilharxhi, Teodor
Haxhi Filipi dhe, mbi tö gjithö, sami Frashöri, i cili u bb ideologu i levizjes
kombötare shqiptare (Shqipöria g'ka qenö, g'öshtö dhe g'do tö böhet; vepör
e quajtur "Manifesti i Rilindjes Shqiptare').
Pas Pavarösisö sö vendit nö vitin 1912, autoröt shqiptarö vazhduan
rö frymözohen nga "Rilindia Shqiptare". Por njö letörsi me karakter
patriotik, anti-feudal, revolucionar nisi me shkrimet e Fan Nolit (1882-
1965), prift, shkrimtar, poet, publicist, eseist, pörkthyes (Sheksipiri,
Servantesi, Ibseni...) dhe historian (Skönderbeu). Fan Noli ishte
gjithashtu kritik muzikor me "Bethoveni dhe Revolucioni Francez"
qö fitoi admirimin e Bernard Shout, Sibeliusit dhe Tomas Manit. Poeita
lirike ishte gjithmonö e gjallö, falö poetöve Lasgush Poradeci dhe Migjeni
(Vargjet e lira, Lg3s),dhe tö tjerö jo mö pak tö shquar. Sa pör poezinö
liriko-epike ajo e arriti kulmin e sai me Poetin-frat Giergj Fishta pahuta
e Malcis). Ky i fundit u vra gjatö luftös sö dytö botörore dhe vepra e
tij
u ndalua nga komunistöt pör shkak se i pörkiste etnisö gege tö Veriut
dhe, mbi tö gjitha, pör shkak tö vrullit patriotik dhe glirimtar tö poemave
tö tij, tö cilat binin ndesh me ideologjinö komuniste. Romani nuk mbeti
pas me Foqion Postolin dhe Haki Störmillin midis romancieröve tö
tjerö tö shquar tö kösaj ePoke.
Pas luftös pör glirim kombötar e luftös sö dytö botörore u shfaq njö
breziri poetösh me Memo Meton (poet döshmor), KoleJakovön, Ll2;zar
Siliqin, Aleks Qagin, Shefqet Musarajn.
Letörsia shqipe e gjysmös sö dytö tö shekullit XX u Pasurua nga njö
numör i madh autorösh liriko-epikö tö njö niveli tö lartö: Dritöro Agolli
(Devoll, Devoll, 1964),Ismail Kadare (Pörse mendohen köto male,
tg 64), LlazarSiliqi (Prish tina, 79 49),Fatos Arapi (Alarme tö pörgiakura,
lg66)1,Kole Jakova (Heronjtö e vigut, tg53 - cuca e Maleve, L97I),
temat e tö cilave frymözoheshin nga vitaliteti historik i popullit shqiptar
ku janö tö shumta simbolet dhe metaforat Poetike. Tö mos harroimö
lömin e novelös dhe tö tregimit tö ilustruar, tö shkölqyer, ngaDhimitör

L44
 Shuteriqi, Anasras Kondo ose Teodo
r Lago, duke pörmendur köt'
vetöm disa nga mö tö shquarit.
Mö pas romani shqiptar zuri dalöngadalö
njö vend rö röndösishöm nö
letörsinö shqipe.Ary trajtohej fati i njeriut, mjedisi shoqöror
dhe gjithgka
qö bönte pjesö nö tö, si raporc",
*ur".i"l. dhe shpinöro.". ary gjithashtu
trajtoheje kaluara historike,che körkime
perspektive nö tö ardhmen.
Köshtu romaner e Ismail Kadaresö ^k.rre
prr.r, njö jehonö
ndörkombötare me "Gjenerarin e ushtrisö
sö vdekur,,, mö pas ,.f)auilet
e shiur" dhe tö tjera. Vepr a e tij
öshtö e p"rhr"rrhrrr", d'k" parur
gjithmonö mjaft sukses. Äutorö ie
tj"ra, jo mö pak tö shquar, kanö
patur gjithashtu sukses tö madh,
re ulle,i ori afili (Komisari
Memo), Jakov Xoxa (]uga e bardhö, "ro
Lumi i vdekur),"Neshat
Besnik Mustafaj erj.
Tozaj,
Shönojmö se gjuha franceze
ka rindur pas njö nglizjejetö gjatö,
dygjuhösia vijoi aförsisht pör pesöqind ku
vjet (epoka garo-romake). por
e braktisön gjuhön etyrenö
Garöt
pörfitim tö ratinishtes. Mbörritja e Fmnköve,
popull gjermanik, e ndörlikoi edhe
mö shumö gjendjen. Gjuhötaröt
trajtojnö "Betimet e strasburgut" i
tö shpallura nö g+znga dy nipat
sharlemanjit (Luiz gjerm"niku -an e
dhe Siarl tullac) si shkallöt e vörteta
lindjes sö gjuhös frönge tö shkruar. tö
Megjithatö, qysh nga fundi i shekuilit
frengjjftt u be gjuha e mbreri' poirht. X
Fransua I, i cili nö r.itin 1539
nxorri urdhöresön e viners-cofterers
qö paracaktonte pördorimin
e gjuhö.s
frönge nö dokum entet zyftare
dhe nö dokumenrcr e drejtösisö,
zövendösuar nö kötö mönyrö duke
gjuhön latine.
Pör sa i takon retörsisö
tojor" nö S'qipöri, ajo ngjitet deri nö
antikitetin mö tö hershöm dhe
po"mat e pörmendura tö Fiomerit, ja
janö pär ta döshmuar ku
kötö. Raisodet ilirö vazhdo;"n
,n f.in
artin e tyre poetik gojol ne shoqerinö
shqiptare. Kj; r.9orr "orirro -.
pellazgo-ilire u pörg'a gjithashtu tipi*e
i" pop.rlt sllavö qö pushtuan Iririnö
nga fundi i shekullit.ut
o: Krishtit. Kjo tradite e pasur gojore gjendet
gjithashtu nö proverb"r, fj"la,
e urra, iegjite, köngöt e
akreve heroike

t45
 tö Shqipörisö ashtu edhe nö itrg tö
sai'
ose poemar e kreshniköve, si nö veri
Nökulturänpopuiloreshqiptarerigjendetgjithashtutharmiisökaluarös
se saj mitik"il"gl.rtd"'- tilt; historike'
Nö zakonet fetare nuk mungon
feia qä ushtrohet' PörveE
p^gÄirr^,tr.rhegi*i pellazge kio' cilado qoftö
vlen mö pak se shqiptarizmi i tij'
kösai, ende etihe ,ot ftj" pe' fe shqiptll
se i'i be'i*"ve fetare
(islam' ortodoks'
Ja pörse, pavaräsisht "kti""*a' as luftöra fetare as prörplasie pör
katolik), nö Shqipöri nuk ka patur kurrö
giö e rrallö tö shohösh myslimanöt
shkak tö ushtrimit tö kultit; nuk öshtö
si dhe anasjelltas!
tö respektoinö festat e tö krishteröve
shqiptar i shekullit XIX'
Vaso Pashko (i825-1'892), shkrimtar
thoshte:"FeiaeShqiptareve,cshtashqiptaria"'Gjithashtuekzistoinö
me tej se pushtimi otoman i fundit
köngö historike, p.' ie nuk shkoine
tö shekullit XiV.

Söpatö bronzi
thiif t"to-almate (Shelcan)
Epoka e Bronzit

I
'l'urnulm ilir nö Pazhok (Elbasan)
F,p,ck:r e Mcsrne e Brouzrt

Poec balte (Pazhok)

viti tsoo para Krishtit
(Sipas "Shqipöria arkeolagjike" - Tiranö - 1971)

146
 Folklori shqiptar

Traditat popullore shqiptare kanö mbetur pak tö ndjeshmc ndaj

prurjeve tö jashtme, mbi tö gjitha nö krahinat malore tö vendit. Larmia
e kötyre tradirave, dhe nö veganti larmia e k.stumeve, köngöve
dhe
valleve öshtö jashtözakonisht e pasur. Ato pasqyrojnö z.akoner e mogme
tö pellazgöve antikö dhe tö pasardhösve tö tyre tö drejtpördrejtö,
thrako-
iliröve.
Folklori shqiptar öshtö jo veröm i pasur dhe i rarmishöm, por formon
njö homogjenitet tö tille sa öshtö befasues qö tö ketö arritur deri nö ditöt
tona pa shumö stolisje dhe me shumö pak pörpunime tö shkaktuara
nga kjo ekzisrencö mijövjegare. Falö kösaj törösie homogjene
nö kulturön
popullore, tö bashkuar me njö lloj paprekshmörie tö maleve tö
pamposhtura tö Shqipörisö, vargu etno-kulturor i popullit pcllazgo-
ilir nuk öshtö shköpurur dhe jeton pörjetösisht nö etninö e sotme
shqiptare: ky popull i lashtö ka qenö mbrojtur nga shkornbötarizimi
dhe nga shpörbörja e pörgjithshme.

Kostumet kombötare

Haberlandt I Die volker Europas und ihre volkstümliche Kultur

(Popujt e Europös dhe kultura e tyre popullore), shtutgart
- rgzgl
pohon: "Nö Shqipöri gjenden pothuajse tö gjitha kortrrr.,"t!ö
pördoren
nö Ballkan. Ndikimi i popullsive tö lashta thrako-ilire dallohet
lehtö
nö shumö kosrume, zakone e rite tö Ballkanit, Europös
eendrore, Itaiisö
sö Jugut (nga Roma deri nö Kalabri dhe Sicili), pörreth f)ardaneleve,
Detit Marmara, Thrakes, Epirit, ishujt e Greqisö dhe nga pak kudo
nöpör Azinö e vogöI". Kjo qö pörshkruan Haberland,
p". ditur, nuk
öshtö gjö tjetör vegse hapösira e madhe etnike e pop.rllsirre
pellazge tö
Parahistorisö Europiane. Nö tö njöjtön hapösirö dh. ne
veganti nö
Shqipörinö e veriur, baroni Franc Nopge, .rrrolog hungarez,
ka zhvilluar
studime dhe hulumtime tö shquara
[Albanien,-Ba.rt"rr, Trachten und
147
Geräte Nordalbaniens (Shqiptaröt, ndörtimet, kostumet dhe orenditö
e Shqipörisö sö Veriut, Laipzig 1925)1.

Kostume tö shumta pörvijojnö njö traditö shumöviegare. Nö tä

r,örtetö, disa veshje tö veriut tö Shqipörisö (Malösi) ngatörrohen me ato
tö mbajtura nga gratö e Etrurisö, Kretös ose Mikenös dhe qö rigjenden
nö Ballkanin e pushtuar qysh nö lashtösi nga popullsi me zanafillö
pellazge, tö tilla si thesprotöt, panonianöt, dardanöt, triballöt, daköt,
mesianöt, maqedonöt ose iliröt (shumica e kötyre territoreve tö zöna
sot nga greköt, sllavöt, bullgaröt, hungarezöt, turqit, ciganöt...).
Shembulli mö mbresölönös öshtö xhubleta, lloj kostumi i formuar
nga njö jelek i shkunör (krahol), njö pörparöse, njö copö e quajtur
kördhoköi dhe nga njö {und nö formö kloshi tö gjerö me pala tö thella
vertikale, gjö qö dalloher shumö lehtö nö ikonografinö etruske. Ky fund
ishte i zbukuruar me kordele dhe me copa zhguni. Niö tjetär kostum
mc zanafillö thrako-ilire öshtö i pörhapur nö tö giithö Shqipörinö me
variante lokale dhe rigjendet nö Shpat, Mirditö, Dardhö, Mat, Zerqan
ose (,ermenikö. Me nje fjale, mund tö themi se nö Shqipöri gdo fshat i
madh apo i vogöl ka kostumin e tij.
Pör sa u takon burrave, kostumet e tyre nö pörgjithösi mund cö
pörmblidhen fillimisht me tö famshmin tirq (emärtimi mö i lashtö), qö
äshtö njö lloj pantallonash tö ngushta (tö zbukuruar me gajtan tö zi nö
tö dy anöt dhe nö &ez)iprodhuar nö tö shumtön e rasteve me zhgun tö
leshtö tö bardhö ose tö zbördhulöt, qö nö veganti mbahet nga shqiptaröt
e veriur dhe tö Kosovös. Kio veshie pörviion njö traciitil tö vjetör
pellazgo-ilire dhe mund ra ngarörrosh me braie*) e galäve. Pijlvet kösaj,
kjo flala e fundit shpjegohet nga thrako-ilirishtja brekö, brekushe. Tirqit
vishen me njö kömishö, njöbrez, njö ielek (xhamadani) dlre ujö lloi
o'r:pillga",
tunike (xhurdi) tö zezE.Köpucöt e malösoröve tö veriut qtihen

4 llojpantallond te galät dbe popajt glermanihö.

148
lloj köpuce sportive e thurur prej njö cope tö vetme lökure, buzöt e sö

cilös janö mbledhur dhe ngjitur te kömba duke formuar faqen e köpucös,
e cila shtröngohet pörreth kömbös me disa rripa. Opingat mbaheshin
kudo nö tö gjithö vendin. Pörveg kösaj, nö disa krahina, burrat mbajnö
nganjöherö edhe dollakö.
Veshja mö e spikatur eJugut öshtö fustanella e famshme, e cila vishet
edhe nga epirotöt e veriut tö Greqisö. Eshtö fjaia pör njö ltoj fundi
burrash me rrudha dhe i kollarisur, shoqöruar me brezindhe pantallonat
deri te gjunjöt. Njö shembull i braies (tirq ilir) nö Gali, kjo vcshje
guditörisht gjendet edhe nö Skoci (i famshmi kilt{')). Kjo tö kujton
gjithashtu kiloron bavareze. Ekzistojnö kostume tö tjera burrash, ndör
mö tö zakonshmit öshtö ai i quajtur brekushe, njö lloj pantallone prej
leshi ose pambuku, shumö mö i fryrö se tirqit. Edhe ato mbahen me
kömishö, brez, jelek me möngö apo pa möngö.
Ja njö tjetör vegori e lashtö: Shqiptaröt, si ata tö veriut dhe ata tö
jugut tö vendit, kanö mbajtur gjithmonö njö feste tö bardhö ose tö
zbördhulöt (qeleshe) qö ngjan me njö lloj "pilos" antik (mikenian!): kjo
tö kujton festen frigjiane qö gjendet nö basorelievet e shumta tö
Antikitetit. äshtö me vlerö tö vömö nö dukje se frigjianöt ishin njö
popull me zanafillö pellazge dhe nö veganti thrake. Sipas rajoneve, kjo
feste mcrr forma tö shumta pak a shumö tö hershme: gjysmö.sferikc,
tronkokonike (Alpet shqiptare tö verilindjes, Mirditö, Mat dhe qendör)
ose konike nö pjesön tjetör tö vendit.
Ky ndikim ka kapur si Veriun e Europös (Hiperboreanör e greköve
: Epör boröt qö do t€ thotö nö shqip "ata qö banojnö pörtcj borös)
nöpörmjet keltöve, fis tö njö trungu me iliröt. Nö tö vörtetö, kostumcr,
disa rite dhe zakone (kelti, tiparet fizike...) si dhe mbetjet gjuhösorc tö
Highlanders'r-'i-) e galo-skocezöve gjenden nö Shqipöri, provö e
ekzistcncös tö njö lidhjeje midis kulturös danubo-ilire dhe asaj keltc.

*t Pjesö e oeshies popullore te sleocezöt, fund burrash me kuadrate dhe pala.

x''t)
Malösoröt"

t49
 Sipas Apianit (Iliria 2, Maqedonia II) Keltos (etnonimi e keltöve),
Ilirios (etnonimi e iliröve) dhe Galos ose Galas (etnonimi e Galöve)
janö völlezör me prindör Galatean dhe Polifemin (ciklopi ose gjigandi
i egör). Apiani e mböshtet kötö legjendö tö Theokritit (shekulli III para
Krishtit / e glashta dhe e njömbödhjeta
Idile). Polibi pohon (Historia,
II,7, iliröt ishin nga i njöjti rrung etnik. Nö tö vörtetö,
5) se keltöt dhe
lidhjet gjuhösore ekzistojnö midis gjuhös shqipe dhe gjuhöve me zanafillö
kelte (galishtja, irlandishtja, anglishtja...) madje nö disa raste edhe
gjermanishtja. Simboli etnik (Breiz) te bretonöt shpjegohet nga fjala
shqip Bres (gegörisht) ose Brez (toskerisht) nö kuptimin e brezit
pasardhös. Fjalö tö tjera ta kujtojnö kltö degözim: door* (d.rd, hungry,t't
(hangör), wail:F>r'r (vaj, vajtim)r s€e )t>f:t:r (sy), bake'rtrvr'r)F (bukö),
cow>r*>r;r)r>r (kau) etj.

Vallet popullore

Njö valle mitike öshtö vallja gjithmonö e luajtur te shqipraröt e

Kosovös: "pirrikja", e cila öshtö valle luftötarösh kretas, e krijuar nga
kurretöt (rojet mitike tö Zeusit foshnjö) : Kosovaröt ende edhe sot
vallözojnö me shpatat qö i vringöllojnö nö ajör. Nö tö vörretö kurretör,
tö cilöt i kanö dhönö emrin e ryre Kretös (Ku rretö, ku rrerör, nö dialektin
gegö, do tö thotö "ku u rrit", duke nönkuptuar Zeusin), luajtön njö rol
tö röndösishöm gjatö femijerise sö shkurtör tö Zeusit: pär tö penguar
Kronosin qö tö zbulojö vendin ku fshihej biri i tij, ata i fshihnin tö
qarat e foshnjös me vringöllimat e shpatave tö tyre si dhe gjatö kohös qö

") Kötu ösbtö fiala pir sbqiptimin e hötyre fjal*,te qö pätkon me atä tö gjubös shqipe, pra
dor (derä).
i'>!') ( ( ",
prA.: hangri
o*', ' ", pra: ueil ftangi+) aajtoj)
;.'r'r) ..,.o, pra: si (s1,)ftiaj,
y.-y.-'trf :, ,,o,r,
prd, beik pukö)
*-tp;g:1;r*r) n rrr,
,pro, kau (kau)
I)U
pinte qumöshtin e Amalteas (dhia qö ushqeu Zeusin e vogöi: "e rnielta"
qö do tö thotö nö shqip {oshnia qö "pi qumbsht")'
Dorianöt, gjatö qöndrimit tö tyre nö I(retö, e shpien nö Spartö kötö
valle luftötarösh. Aleksandri i Madh (njä tjetör thrako-ilir i shquar)
pörpara se rö löshohej kundör persöve körceu vallen pirrike. Jul cezari,
i cili qöndroi nö Ilirinö eJugut (Shqipöria e sotme)dhe i joshur nga kjo
valle e böri tö njohur atö nö Itali. Albanologu Thelioczi pohon se iliröt
vallözonin me shpatö nö ciorö. ashtu si böinö shqiptarEt sot (nö veEanti
nö Kosovö dhe nö Shqipörinö e Veriut).
Ary has lloje tö shumta vailözimesh: Edo krahinö ka vallen e saj' Nö
Veri ekzistojnö valle qö körcehen me njö valltar tö vetöm, me Cy ose
me tre valltarö (dy burra dhe njö grua ose dy gra dhe njö burrö). Pörveg
kösaj, nö malösitö e Shqipörisö sö Veriut vallözohet nö heshtje logu
(valle e "fushös sö mbyllur'), pa shoqörim muzikor, por vetöm me
ritmin trupore : vallözim i lashtö me rezonanca antike tö
e iövizjeve
atyre kohöve kurvendi ishte vazhdimisht nön pörgjim dhe ku duhei tö
ishe i matur pör tö mos törhequr vömendjen e pushtuesit tö huaj' Nö
verilindje körcehct kapuga dhe filxh ani, lloje vallesh humoristike. Vallet
nä grup, tö cilat nö veEanti körcehen nga katör valitarä, janö mbi tö
gjitha tö pörhapura nö jug tä vendit. Por rrotullorja, njö lloj rrumbullake,
körcehet kudo nö Shqipöri, natyrisht me disa variante. Törkusalla
körcehet nga shqiptaröt e Italisö (arbäreshöt) dh., öshtö fjala pör njä
valle nö grup dhe me figura tö shumta.
Uniteti i traditös shqiptare gienller nö fushat folklorike, kulturore
dhe artistike, ndör tö cilat elementöt e pörbashköt tö ktrjtojnö traditat e
zakoneve tö störgjyshtrve, börnat heroike apo ngjarjet historike, etj.

Muzika dhe köngöt tradicionale

Pör i takon muzikös, trashögimia pellazgo-ilire ka mbetur c gjallö

sa
nö Ilirinä e Veriut (sot e pushtuar nga popullsitö mc zanafillö sllave)

151.
 pastaj nö Ilirinö eJugur (shqipöria e sorme dhe krahinat nö kufi). Autorö
tö shumtö antikö döshmojnö se mjeshtrit ilirö zinin njö vend nderi nö
artin muzikor (liriko-epik), qö nga antikiteti i hershöm (Iliada dhe
odiseja janö njö shembull befasues). Kulti i muzave, legjendat dhe mitet,
shumö tö gjalia nö Iliri ifrymözonin poetöt epikö, rapsodöt dhe bardöt*)
ose muzikantör shötitös. Köngöt epike dhe köngöt e kreshniköve tö
könduara nga rapsodöt shqiptarö ruajnö ashtu si nö antikitet, kujtimin
gojor tö ngjarjeve heroike, individuale, familjare ose fakte historike.
Ekziston njö repertor i pasur lirik ftöngö tö larmishme) tö komp ozv^ra
si köngö dashurie, fejesash, dasmash si dhe elegji tö könduara, köngö
per femijö ftöngö djepi), köngö pör ngjarje tö ndryshme (luftö, ekzil,
revoltö, pavarösi,..). Ekzistojnö gjithashtu köngö humoristike dhe
satirike (bejte dhe shpoti). sö fundi köngöt rituale nuk mbeten pas. Ato
i gjejmö nö veganti nö repertorin liturgjih tö shqiptaröve katolikö dhe
ortodoksö. Nö Shqipöri gdo ngjarje festohej me njö köngö.
Duke e skematizuar, themi se ekzistojnö dy lloje muzike tipike
shqiptare: nö veri muzika homofonike (gegöt) me köngöt e tyre
karakteristike Majekrahi, dhe nö jug muzika polifonike (tosköt), me
grupe köngötarösh me dy deri nö katör zön.Kötu nö mönyrö paradoksale
gjejmö tö njejten kundörshti qö ndan dy komunireret, tö cilat pörbejnö
etninö shqiptare (Toskö dhe Gegö), pamja fizikee tö cilöve (mö e vörtetö
dje dhe gjithmonö e mö pak sot, pör shkak tö pörzierjeve tö ndryshme
ndöretnike ose tö huaja) dhe dialektet janö gjithashtu tö ndryshme!
Ja instrumenter me njö tel ose me mö shumö tela mö tö pördorura:
gifteii, giri, bakllama, jongari, kalushuni; dhe ato me hark: lahutö,lauri.
Instrurnentet frymore pörböhen nga lloje tö shumta fyejsh me njö ose
me dy pipa (bicule), pipöz dhe instrumenre tö tjera si curle, gajde.
Instrumentet me goditje janö: lodra, poSi, qypi, tumbullaci, da1ja,
daullja. Duhet shönuar se polifonia pellazgo-ilire öshtö pörcjellö nö

't') Poet i lashtö kelt qö händonte bömat e heronjae

152
 ose ndör popuj tö lashtö peilazgo-etruskö (Korsikö),
llendet peilazgo-
iberikö (Vendet Baske) dhe pellazgo_ilirö (Epi4.
Muzikologöt modernö döshmojnö se niveli artistik
i köngöve
shqiptare öshtö njö nga shembujr mö karakteristikö
tö muzikös
tradicionale ballkanike.
Mesjeta e Hershme duket se mbetet e heshtur
nö lidhje me historinö
dhe muzikön e kösajperiudhe. Gjithsesi
nö shekullin IV njö muzikant
iliro-shqiptar, Niketa Ramezianes dallohet pör kompo
zimine hynit
tö famshöm "Te deum Laudamus" dhe tö di." kerrgäve. pastaj
arrin
pushtimi Bizantdhe karojnö disa shekui pa patur
äh. zbulimin mö
tö vogöl nö kötö fushö. Megjithatö rreth viteve ",
lo1o-t075 Gjon
Kukuzeli, lindur nö Durrös, shfaqet si njö mjeshtör
i shquar nö muzikön
bizantine. Ai u bö mjeshtri i kishözös nö pallatin
perandorak tö
Kostandinopojös, por u törhoq nö manasririn
e malit Atos, ku iu
pörkushtua studimeve muzikore. pörveg
talentit tö tij si kompozitor,
köngötar dhe teoricien ai u dallua si reformator
gjenial,i cili hapi rrugön
drejt njö zhvillimi tö ri muzikor. Ai ishte kÄp
o.itori mö i shquar
muzikös fetare bizantine (psalme, lavde...).
Pushtimi oroman duket se nuk ka qenö aspak
fatlum pör lulözimin
e muzikantöve tö rinj. Nö shekullin
xvlll veprimtaria muzikore fillon
tö zhvillohet falö krijimit tö grupeve muzikore,
bandave muzikore ose
orkesrrave sirnfonike. vetöm arkivat kishtare
kanö ruajtur gjurmö tö
kösaj veprimtarie muzikore ku zbulohet
identiteti i disa himnograföve
tö tillö si Gjergj Papazimo, Grigor Manasi
(shekulli xvIID dhe Krisanthi
Maditi, peshkopi i vjetör i Durrösit (filrimi i
shekullit xllg. Ky i fundit
u daliua nö muzikö dhe muzikorogji
duke botuar stuclime mbi muzikön
bizantine, duke krijuar koret kishtare dhe
duke pörgatitur irhtarö tö
shumtö. Njö shkollö muzike u krijua nö
shkodör nö vitin 1828. palok
Kurti i kösajepoke ka lenö disa kompozime vokale
dhe instrumentale.
Nö shekullin XX Thoma Nasi u shqua pör'eprimtarinö
e madhc
muzikore dhe nö vitin r92o krijoi ;varrön,,,
ansambör orkestrar

153
 burrö
insrrumentesh frymore. Nö kötö periudhö Fan Noli, klerik, Poet'
me tema
shteti dhe muzikant, komp ozoi nö ekzil poemat simfonike
et
tipike shqiptare. Ai botoi niö studim muzikor me titull [Beethoven
1" R"\rol*ion frangaise "Berhoveni dhe Revolucioni
ft ancez").

Artet skenike dhe kinematografike'

Qyrhpreivitittg4Tderinövitet'60,regiimikomunistidhaniö i
krijimi
,hryre tö re veprimtarive muzikore dhe artistike nö Shqipöri:
tö mesme
orkeströs filarmonike, i liceut artistik, shkolla tö shumta
eti.). Kio
artistike dhe institutin e Lartö tö Arteve, teatrin e operös
Prenk Jakova'
periudhö nxierr kompozitorö tö tillö si Kristo Kono'
tirh D"i", P. Dungtr, Tonin Harapi, Nikolla Zoraqr' Kozma Ltra'
-Grimci,
nf.[o prod"rri, A. V. Nova, P. Gaci eti. Nö vitin 1963 Tish
Daia shfaqi baletin e parö shqiptar "Halili dhe
Hairia" sipas dramös sö
Kolö Jako;ös dhe me koreografi tö Panajot Kanagit'
etj'
tö parö
Ne -"r, tö vitit !947 arrthet realizimi i filmit dokumentar
nö Shqipöri. Nö vitin
shqiptar: kjo öshtö lindja e artit kinematogra{ik
f f ii t rilot et njö studio kinematogra{ike
nö Shqipöri "Shqipöria e Re"'
"Fömiiöt e sai" u realizu?-
Filmi i parö me metrazh tö shkurtör i titulluar
gjatö "T^na" (sipas romanit
nö vitin t957 dhefilmi i parö me metrazhtö
tö F. Giatös) u realizua nö vitin 1958'

Artet figurative, dekorative dhe arkitekturore'

Artifigurativdhearkitekturajanötrashögimtaretönjötraditetö
e lashtö dhe pasardhösit e
lashtö auroktone qö ngiitet deri te Pellazgöt
kanö zbuluar objekte
ryre rhrako-ilirö. Ne fai'kt görmimet arkeologiike
para Krishtit):
qe .lrkolrre deri nö p"ri;he" neolitike (6 OOo viet
qeramikö objekte kulti zanafillore (cakran-Dunavac),
^rrrropo*Jr{e, (Maliq-Kamnik, tö cilat
orendi tö pikturuara me motive gjeometrike

154
 datojnö qysh nga neolitiku i v.nshöm), objekte
prej barte tö pjekur
Qvlaliq). Nö Epokön e Bronzit ky arr u zhvillua rra .,rilimeri pör tö arritur
njö pörkryerje zanafillore (L.rp" me vegjö...) te
1ö ciiat u pörcollön ndör
fiset ilire tö Epokös sö Hekurir. Tumulai"
,brrlu"r, ,rg" p"k kudo nö
vend dhe nö rrethinat zbulojnö qeramika tö
shumr* -. forma tö
ndryshme (Barg, pazhok, Kug i 2i...). Armöt e
zbulu ara janö rö
gdhendura me morive anrropomorfe. pörveg
disa kolonive tö pakta
greke nö bregdetin adriatik, ku öshtö ruajtur
karakteri i tyre helen
purrös, Apolloni, orikum, Butrint), iliröt
nga ana e tyre kanö zhvilluar
njö art zanafillor: porra antike me hark tö tieksuar
portat gjigande @imal - Zgördhesh), teatro, hipodrome
- 1g,rt . e Aitoit),
(Amantiaj,
varre monumentale (selcö e poshtme), sraruja
pörkujtimore, armarime
tepör tö zbukuruara etj.Mozaiku mö i lashte
öshtö zbuluar nö Durrös
(shekulli III para Krishtit).
Me ardhjen e kristianiznrit, Mesjeta e Hershme
zbulon rhesare tö
röndösishme paleokristiane (toka e mbuluar
me mozaikö tö bukur _ qö
paraqesin bimö, lule, vresht a, zogj,peshq,
bletö - nöpör bazilikat . prr",
Lin nö brigjet e liqenit tö ohrit, bapiisteri i Butrintit...). por
nö shqipöri
shihet tö rilindö njö kulturö drq,r", midis
shekujve vr ar. vIII: ajo e
Komanit. Kjo kulturö dallohet'ga"
punimi i metareve (bronz,argjend
dfre a1), vathö, punime nö kockö ctre objekte
tö tjera te )b.rk.rr,rara me
vizatime, tö cilat tregojnö figurön e gr.rr.r,
kaiit etj.
Arkitektura mesjetar-e ösrrtö e stilit bizan'n nö j'g
tö vendit dhc e stilit
romak nö veri: kated'alja e perrhondit (shekulli
x4, riirt e Shön Nikollös
nö Mesopotam (shek'lli xm), Kisha e "
Shön Mörisö nö pojan (.shekulii
xtrD, kisha e shön lr4ähillit dhe Kisha e shön Triadös
ne Berat (shekutii
XV! etj. Gjenden ikona tö shkölqyera qö datojnö nga shekuiü
xJIIdhe
Xrv si dhe piktura murare (manastiri i pojanit t'261-i3zil).
Nö vitin 1j73,
anisti Gj.rgr Araniti krijon epitafin e mbiquajt,r,
i Gilaveriicös,
kryevepör me njö vlerö shumö tö madhe "pitufi
anisdke dhe historikc. Iriganjöherö
arti autokton shqiptar ndörthuret me stiiin
bizantin ose .rie'tai.

155
 Pushtimi turk, shumö shpejt e ndaloi pak zhvillimin kulturor dhe
artistik nö tö giithö vendin. Por duke filluar nga shekulli XVI lindi njö
lloj rilindje kulturore. Piktori i madh Onufri, me zanafillö nga Berati,
i cili punonte nö Elbasan, krijoi disa kryevepra dhe nö veganti pikturat
murale dhe ikonat nö Berat, Elbasan ose nö Kostur tö Greqisö. Biri i
tij, Nikolla e zövendöson (shekulli xu dhe fillimi i shekullit xvID
dhe ndjek veprön e babait tö tii. Ai ka realizuar afresket e manastirit tö
Shön Gjergjit tö Arbanas nö Bullgari. Nö vitin 1726David Selenikasi
picturoi brendshmön e kishös Shön Nikolla nö Voskopoi. Ndörsa
Shpataraku realizoi nö vitin 1744 ikonostasin e manastirit tö Ardenicös.
Nö vitin l77O AnastasZograftpikturoi "Kryqözimi" nö Kishön Burimi
i Krishtit, udhös duke shkuar pör nö Korgö. Pikturat e ikonostasit tö
katedrales sö Elbasanit janö realizuar nö vitin 1828 nga Mihal Anagnosti.
Vendet e kultit mysliman fillojnö e shfaqen nö fillim tö shekullit
XVI: xhamia e Plumbtö nö Shkodör (ndörtesö unike e ndörtuar me gur
dhe me oborr tö pörmbyllur) öshtö njö imitim i artit arabo-mysliman
(L774),xhamia e Et-hem Beut nö Tiranö (1794), xhamia e mbretit nö
Elbasan (1492) xhamia e Mirahorit nö Korgö $496) dhe teqeja e
Helvetisö nö Berat paraqesin elemente tö artit popullor shqiptar (shekulli
XVIID.

Banesa tradicionale

Shtöpitö nö krahinat maiore tö veriut tö vendit janö tö tipit alpin: nä

formö dreitköndore, tö ndörtuara me gur, me njö gati me shurnö pierösi
tö mbuluara me pllaka tö mödha guri. Nö jug dhe nö bregdet shtöpitö
janö nö pörgjithösi tö tipit mesdhetar. Ndörtesa mö karakteristike nö
Shqipöri öshtä Kulla, e cila sipas rastit dhe klasös shoqörore tö pronarit
mund tö pörcaktohet köshtjellö, kryekullö, apo giflig. Kjo lloj banese, e
fortifikuar öshtö tipike nö veri tö Shqipörisö dhe nö veqanti nä krahinat
e Matit, Mirditös, Lumös, Kukösit ose nö Kosovö. Shtöpitö borgieze

156
 (qytetare) datojnö nga shekulli xIX dhe hasen nö qytetet e mödha tö
Shqipörisö.
Nö shekullin XVIII dhe XIX nö shqipöri dhe nö veganti nö jug mori
hov njö arkitekturö zanafillore dhe popullore: Berari me shtöpitö e tij
me gardak, katedralja (1s50) dhe rrugöt (shtruar me kalldröm) e tij e
böjnö kötö qytet njö muze tö vörtetö arkitekture. Arkitektöt, artistöt
dhe gdhendösit shqiptarö ishin tö njohur nö tö gjithö Ballkanin. I)uhet
shönuar se nö kötö epokö prodhimi i armöve i.shte tepör i zhviliuar dhe
gözonte njö famö tö shkölqyer: pistoletat, pushköt, jataganöt me
zbukurime tö ndryshme dhe tö realizuara nö filigran nö shkodör,
Prizren dhe Elbasan. Tö gjitha zbukurimet me gurö dhe metal (ar dhe
argjend) tö kösaj periudhe ruajnö tö njöjtat morive tö kulturös shqiptarc
tö lv{esjetös sö Hershme.

Doket dhe zakonet, kultura popullore dhe aspekte etnike

Pörpara se tö shpalosim aspektin etno-kulturor, öshtö interesanre tö

dimö se si tö huajt i shihnin apo i gjykonin shqiptaröt pörpara Lu{tös
II
Botörore, d.m.th pörpara ardhjes sö komunizmit
[pörpara sc komunizmi
tö kishte ideuar tö famshmin njeriu i ri, kjo kulturö masash, tö cilön
pjesa mö e madhe e vendeve tö Lindjes (perdja e hekurt) u pörpoqön
ta
nxitin gjatö pothuqse 45 vjetöshl.
Nö tö vörtetö ekzistojnö disa ndryshime (me pörjashtime) midis
shqiptaröve tö lindur pas luftös dhe atyre tö lindur para ardhjes se
komunizmit, rrerh fundit tö Luftös II Botörore. Tö rinjtö nuk kanö tö
njöjtat vlera dhe orienrime si tö paröt etyre.Nö edukimin dhe arsimin
qö ata kanö marrö, shumö pjesö tö historisö, apo nocione rö filozofisö,
metafizikös dhe tö fushave rö tjera kanö qenö plotösisht tö fshehura.
Pesödhjetö vjet komunizöm me gjirhö atö qö solli, shtröngese ideologjike,
mashtrime, kufizime, pengimi i lirisö (sö
fialös sö lirö, pronös private
etj) e kanö ravijözuar individin dhe e kanö tjetörsuar rg, shoqörore
"rr*
157
dhe psikologjike mönyrön e tö jetuarit dhe tö menduarit ose tö sjelljes:
kjo öshtö e qartö si drita e diellit dhe ne i kemi ndjerö qysh me rönien
e komunizmit nö fillim tö viteve '90. Do tö duhet shumö kohö qö
shqiptaröt tö rigjejnö, si tö thuash, gjenet e tyre zanafillorö tö vöna nö
pörgjumje gjatö pesödhjetö viteve tö fundit.
Ja pra njö shpalosje e vrojtimeve dhe e vlerösimeve tö disa studiuesve
(shekulli XIX dhe nö fillim tö shekullit XX) gjatö udhötimeve tö ryre tö
gjata nö Shqipöri dhe nöpör krahinat shqip{olöse: tä cilat edhe mö shumö
na japin nö mönyrö konkrete tö dhöna mbi shqiptaröt e kohöve tö mogme.
Berard (1393): "Ekziston nö gadishullin Ballkanik njö popull qö kurrö
nuk ka jetuar as vetöm, as pör veten, por roli i tij pörgjatö shekujve ka
qenö qö t'i japö pa reshtur kombeve fqinje löndön humane. Shqipöria
ka qenö burimi ku greköt dhe romaköt, bizantinöt dhe turqit kanö
marrö njöri pas tjetrit. Herö-herö nö formön e njö lloii protoplasmik,
dua tö them nö njö masö jo tö organizuar, rac shqiptare ka mbushur
boshllöqet e krijuara nga luftörat ose nga rönia e botös orientale.
Pörkundrazi ndonjöh erö ajo öshtö lartösuar, öshtö personifikuar si njö
njeri i madh, dora e tö cilit, qoftö Mehmet Aliu, Skönderbeu, Pirro,
Ali Pashö Tepelena, tö pörhapur nö gdo skaj tö botös dhe tö cilöt lanö
vulön e tyre ndör popujt e pörkulur pörpara gjenisö sö tyre".
Burkart (1921): "Nö Ballkan, Shqipöria nö pak kohö, me ndihmön
pa interes tö disa shteteve peröndimore, mund tö vijojö udhön e saj dhe
madje nö pak kohö tö rimarrö vendin e saj, tö cilin furtunat e historisö
sö saj ia kanö rrömbyer... Kam mbetur i befasuar nga lehtösia me tö
cilön jemi kuptuar, shqiptari dhe francezi. Shpirti i tyre öshtö i njö
karakteri peröndimor, shumö i gjallö dhe shumö kureshtar, kanö
karakter tö sinqertö dhe gazmor, tö gatshöm pör tö besuar dhe pör tö
lidhur miqösi.'
Gabriel Flanoto 0913) nö parathönien e librit "Shqipöria e paniohur"
tö Gabriel -LuizZharc shkruan: "Ky popull gjithmonö i ri, öshtö njö
popull shumö i lashtö".

158
 Gabriel - Luiz Zhare: "Vendi dhe njerözit tö cilöt kanö luajrur njö
rol shumö tö röndösishöm nö historinö tonö tö sö kaluarös, rö sormes
dhe tö sö ardhmes, gjithsesi kanö mbetur tö panjohur... Njö popullsi
luftötare, energjike, e pavarur dhe e törhequr, malösorö tö shkathöt dhe
guximtarö, burra tö gjithö tö armatosur me pushkö... tö cilöt para gdo
gjöje duan tö jenö tö lirö, tö jeto.inö sipas zakoneve rö tyre tradicionale
dhe t'i kundörvihen gfarödo lloj pushteti tö huaj... rö tillö i shfaqeshin
udhötarit köta banorö tö malösive tö Shqipörisö sö Veriut... dhe deri nö
vitin t9I2 madje nuk ishin marrö vesh midis tyre,itille eshte ky komb
me tö cilin Turqisö iu desh tö merrej pör shekuj me radhö dhe me tö
cilin tashmö do t'i duhet rö merrer Europa - sepse nö Shqipöri
mbizotöron fryma kombötare mbi gjithgka, madje edhe mbi fenö...
atajanö ndryshe nga myslimanöt dhe kjo racö e hedh poshtö aksiomön
sipas sö cilös "nö Orient fetö janö kombe dhe kombet janö ferö".
Xhustin Godart (L922): "Far i veganrö dhe tragjik; shqiptaröt,
viktimat shekullore, megjithatö tö paepur, .tö Perandorisö Otomane
nuk kanö qenö trajtuar si nönshtetas rurq nga Fuqitö e Mödha. Ata
mund tö thoshin sa tö donin qö kanö rezisruar shumö mirö
mbizotörimit, duke ruajtur zakoner, fenö, gjuhön, racön, personalitetin
dhe mö nö fund ajo qö dallohet nga tö gjithö tö tjerat, por fuqitö e
Mödha e panö mö tö udhös qö t'i shpörfillin, qoftö pör t'i braktisur,
qoftö pör t'i zhvatur, qoftö pör r'i dhönö si monedhö kömbimi atij qö
ka körkesö tö fortö ose atij qe jep gmimin mö tö mirö apo mö tö shtrenjtö
nö tregjet ndörkombörare... Ajo do tö törheqö udhötarö, turistö, artistö
tö tö gjithö botös, miq tö lirisö do tö vinö kötu nö shtegtim; vend i
trishtö, i padrejtösisö dhe i vuajtjeve pör shekuj me radhö, ajo do tö
böhet toka e premtuar e optimizmit".
Rozher (L922): "Shpirti shqiptar, por jemi ne qö kemi nevojö pör
trimörinö e tij, besnikörinö e tij... Respekti pör fialön e dhönö. besa, e
ka böre proverbiale ndershmörinö e shqiptaröve. Ata e trajtojnö
mikpritjen si njö rit tö shenjtö. Ata nuk dinö si ta falönderojnö mikun
qö e ka nderuar duke kaluar pragun e shtöpisö sö ryre".

t59
 Sipas Bihan: Tushöt e Kaukazit kanö shumö pörqasje me shqiptaröt
dhe nö veganti nö zakonet e tyre störgjyshore si dhe orenditö prej druri
tä disa fiseve gjeorgjiane ishin tö ngjashme me aro tö shqiptaröve".
Pukvil (1805): "Pörveg rimörisö, gjö qö öshtö e natyrshme pör
shqiptaröt, ata kanö edhe njö karakter tepör tö giltör".
Dumon (1872): "... ata (shqiptaröt) japin dhe harrojnö, marrin dhe
pörsöri harrojnö: tö lumtur qö japin dhe tö lumtur qö marrin". Dhe nö
lidhje me Epirin (1872): "Shiher kudo nö Epir vetöm njö lloj ndörtimi
dhe köto janö muret tö quajtura pellazge ose ciklopike. Nö kötö krahinö
ato janö mö tö shumtö se nö gdo vend tjetör tö botös sö lashtö; pör
arkeologun paraqet njö interes tö madh niö udhötim nö köto vise. Nö
njö luginö tö vetme tö Paramithisö gjenclen dhjetö ose dymbödhjetö
mure rrerhues tö kötij lloji. Ato, gjithashtu, janö po aq tö shpeshta nö tö

MALIQ: Figurö nö terakotö

(sipas "Sbqipöria arkeologjike" - Tiranö - 1971)

160
 dy brigjet e lumit Aous (Aheious); nö tö gjithö Epirin numörohen me
qindra. Kjo arkitekturö madje ka lenö qyrere tö tjera nö kötö vend, si
qyteti i Kastricös ku murer, rrugör, themelet e shtöpive na trcgojnö se
duhet tö ketö qenö njö qytet ciklopik... Shqiptari dallohet menjöherö:
koka e vogöI, hundö fine, sy tö gjallö, tö hapur nö formö bajame, qa{ö te
gjarö, trup tö hollö, kembe tö gjata dhe tö formuara, duke tö kujtuar
köshtu tipin e grekut tö parö, atö qö sraruja arkaike ka paraqitur nö
mermeröt e Eginös'.
Ja gfarö i shkruante Lord Bajroni mö lI/ tl/ rsog nönös sö tij nö lidhje
me Ali Pashö Tepelenön: "... ka qenö njö luftötar i madh ... Bonaparri i
dörgoi nje kuti duhani me portrerin e tij. Ai i pörgjigjet se kutia e
duhanit ishte shumö e mirö, por nuk donte tö fliste pör portretin sepse
atij nuk i pölqente asnjö tjetör mö shumö se sa origjinali".
Dora d'Istria (1886,.shkrimtare rumune me zanafillö shqiptare dhe
qö rridhte nga familja e shquar Gjika) shprehet: "shqiptari ka njö natyrö
aristokrate".
D'Esturnel de Konstant (1920): 'Shqipöria mö duket ajo qö öshtö,
njö vend i braktisur nga qytetörimi, por i privilegjuar nga natyra".
A. Bop (Shqipöria dhe Napoloni, t9L4):.,Ishin harruar lidhjet e
ngushta tö viteve 1612-1619 tö Dukös sö Neversit tä mbajtura me bcjleröt
shqiptarö, tö cilöt ai kishte körkuar t'i störviste nö kryqözatön e tij
kundör turqve.... Nön mbretärimin e l.uigjit Xrv dhe Luigjit XV Franca
kishte dörguar nö Durrös njö punonjös tö konsullatös sö selanikut nö
mön,vrö qö rö lehtösonre transportin e telegrameve tö mbrctit.... Dihet
vetöm se arsenali i Tulonit merrre nga kjo krahinö e jugut tö Shqipörisö
druröt mö tö mirö qö pördoreshin nö ndörtimet e anijeve rona...
efarö
do tö ishin bere shqiptarör, nö qoftö se projektet e ravijözuara nöpörmjer
njö njohje kaq tö plotö tö karakterit orientar nga Donzeloti dhe nga
Minoti tö kishin arrirur tö realizoheshin, nöse garda shqiptare qö ata
patön öndörruar pör njö moment t' ia jepnin perandorisö tö kishte qenö
dekretuar? ... Lerra e Minotit ministrit tö Luftös: nöse kjo mönyrö ia

16T
dilte mbanö, Perandori [Napoloni] nuk do tö kishte Patur pranö tij
ushtarö mö besnikö, mö tö pörkushtuar, mö tö matur dhe mö tö
palodhur... ME25.t2.l8o7 nön emrin'Regiimenti shqiptar", ai ngriti niö
trupö ushtarake qö pörfshinte tri batalione prej nöntö kompanish. Me niö
shtatmadhori prej 14 oficerösh dhe niö numör tnrpash prei3254 burra'.
po e pörfundoj kötu kötö mori pörshkrimesh me disa pjesö tö nxjerra
nga shkrimet shumö domethönöse tö Albert Dymont tö marra nga
Revista e dy Botöve e datös 1/ll/I872;
,.Nuk ka nö Europö racö mö tö lashtö se shqiptaröt. Asnjö döshnd
klasike nuk flet pör epokön kur ata arritön nö Ballkan: ata duhet tä
kenö qenö vendosur aty qysh nö kohö shumö tö hershme, pörpara se
pushtuesit sllavö tö zbrisnin nga Danubi: ata, pa dyshim, kanö qenö aty
shumö shekuj mö parö".. Nön kötö emör, Ilirö, ata pörfshijnö popullsitö
e shumta nö numör qö banonin nö veri tö Epirit, midis Adriatikut dhe
Maqedonisö. Shqiptaröt, tö cilöt dikur zinin hapösira shumö mö tö mödha
- nä tö vörtetö g,ienden emra qyretesh qö i pörkasin gjuhös sö tyre nö
zona ku shihen veröm serbö ose bullgarö - janö mbetjet e ftindit, sipas
tö gjitha gjasave, tö kösai popullsie zanafilore... Shqiptaröt e malösive
kurrö nuk i janö nönshtruar ndonjö tö huaji. Greköt e lashtö i pushtuan
veröm skajet, atje ku ata kishin qyfete tö röndesishme si Apolonia dhe
Durrösi. Romaköt i lanö köto fise tö lira; as perandoröt e
Kostandinopojös as dinastitö e Rashive nuk patön pretendime pör t'i
qeverisur. Sot shqiptaröt njohin pushtetin e Portös sö Lartö, por jetojnö
sipas nrönyrös sö ryre... Peröndia öshtö njö gjeni bamirös, por
jo i niö
naryre tö plotfuqishme: Perönditö mund tö jenö tö shumta; öshtö kjo qö
shpjegon pavendosmörinö ndaj besimit fetar, gjö qö tö befasorr kaq
shumö nö Shqipöri, ku shpesh öshtö e vöshtirö tö dish nöse njö banor
öshtö i krishterö apo rnysliman. Nga kjo kuptohet edhe lehtösia rne tö
cilön u kthyen nö rnyslimanö gjysma e Pashallökut tö Shkodr€s nö
shekullin XVI si dhe ndörrimet apo heqja dorö nga feja nö niö nunrör
kaq tö madh. Shqipöria öshtä jofetare ose mö mirö nuk mendon pör

r62
fenö... myslimanöt shkojnö tö vizitojnö priftin e krishterö, shkojnö nö
panegjiriköt e Shön Gjergjit, mbi tö gjitha nö festön e Krishtlindjeve
ndezinqirinj te Shön Nikolla... Me tö mbaruar gosria, plaku merr guzlan
dhe luan edhe ai ndörkohö qö tö rinjtö luajnö e ka kush e ka ose
symbyllazi apo mblidhen pör kolon, nö kötö valle tö lashtö ku burrat
mbahen pör dore dhe tö japin idenö e kalimit tö viktimave nöpör
labirintin e Kretös. Kösisoj gjithgka tö sjell kujtimin e pörshkrimeve
homerike... Dihet mjaft mirö se cila ka qenö historia e kötij populli; ai
kurrö nuk öshtö pörzier apo mahnirur nga ndonjö racö tjerör, qö mö pas
ta imitonte; nuk öshtö parö kurrö pör njö kohö tö gjatö qö t'i imponohcj
ndonjö qytetörim i huaj... Nö kapitujt e parö tö kötyre srudimeve, populli
kaq i panjohur, i cili ruan imazhin mö tö piotö tö asaj gfarö kanö qenö tö
paröt e racös greke dhe latine, do tö meritoje gjithmonö vömendjen e
historianit; ai do tö mbeter si döshmitar i gjallö i njö tö kaluare, pör tö
cilön besohet se öshtö zhdukur. Nöse öshtö köshtu nö lidhje me zanafillat,
shkenca duhet tö mbetet pör njö kohö tö gjatö e pasigurt, tö paktön ajo
tö thotö se asnjö kornb nö Europö nuk ka zakone mö tö lashta; gjithashtu
t'ua shpjegojö si gudi atyre qö do tö fillojnö t'i srudiojnö si ciijetarö tö
miröfilltö se pör köto fise tö malösive mund tö mendohet se kanö qenö
mbetje tö kösaj race misteriozatöPellazgöve, racö qö e rigjejmö nö lindjen
e dy qytetörimeve mö tö larta tö botös sö r'jetör [qytetörimi grek dhe ai
romakl, si tö lindurit e parö nga naryra, fömijöt qö do tö krijojnö qö nö
fiilim, qysh se u davaritön mugötirar e kaosit, pra ara qö krijuan perönditö
rnö tö nderuara antike, Detin dhe kupön qiellore."
Ne kemi hedhur njö v€shtrim tö gjerö mbi disa tipare rö karakterit
ose m.bi sjelljen e shqiptaröve dhe njö pamje tö pörgjithshme mLri vendin
dhe historinö e tij tö lashtö, falö vrojtimit tö vömendshöm tö udhötarä'ze
tö shumtö tö shekullit XIX dhe fillimit tö shekullit XX.
Nuk mund tö flasösh pör doket dhe zakonet pa pörmendur rö
famshmin Kanun, niö lloj ligji apo rregullash zakonore. Lek
(Aieksandör) Dukagjini (shekulli XV), njö fisnik bashkökohäs i

163
Skönderbeut, i pörpiloi pör t'i imponuar bashkatdhetaröve tö tij njö
drejtösi dhe ligje tö miröfillta shqiptare dhe pör tu börö tö mundur qö
t'i shpötonin ligjit turk (sharia otoman). Kanuni u kodifikua nö vitin
L9I3 nga murgu shqiptar Shtjefön Gjegovi i urdhrit Frangeskan. Ai
pörfshin l2Libradhe 1263 nene. Ky kanun, i quajtur dikur zakoni ose
tradita e vjetör gojore, ishte nö zbatim nö veganti nö malösitö e Shqipörisö
sö Veriut $vlalösi dhe Malösi e Madhe). U desh pra tö böhej me shkrim
törösia e normave, kodeve dhe zakoneve tö tö mogmöve (e llojit E Drejta
Zakonore) qö bön tö mundur tö vihet rregull dhe pör tö qeverisur tö
gjitha aspektet e jetäs nö malösi (mikpritja, familja, martesa, fejesa,
vdekja, administrimi i pasurisö sö pörbashköt, organizimi shoqöror,
krimet, hakmarrja etj.): njö lloj kodi civil dhe penal i parakohshöm.
Gjithsesi, guri themeltar i ketij sistemi ligjesh zakonore öshtö respekti
pör dinjitetin njeräzor dhe besa e famshme (respekti pör fialön e dhene):
Libri VIII i öshtö kushtuar krejtösisht kösaj. Besa öshtö e shenjtö te
shqiptaröt dhe shtrihci nö fusha tö ndryshme, sig ishin: lidhjet
individuale ose tö bashkösisä, kontakter tregtare, huaja, depozitat,
dorözimi dhe bashkösia e pasurive, mbrojtja reciproke, marröveshja
pör armöpushim, vönia nö provö, kontrata me shkrim etj. Mosmbajtja
e fjalös sö dhönä rrezikon döbimin, shkishörimin nö rastet mö tö lehta
ose dönimin rne vdekje 4ö rastet mö tö rönda. Kush döbohej nuk mund
tö jetonte rrrö nö fshatin e tij. Duhet shönuar edhe njö fakt shumö i
röndösishöm: kanuni nuk bön asnjö dallim mes burrave dhe as midis
birrrit dhe gruas: "gdo njeri öshtö i barabartö paruZotit".
Tö mos harrojmö hakmarrjen qö öshtö tipike nö traditön shqiptare,
e cila ka qenö pörcjellö (pör {at tö keq) me kalimin e kohös nö vendet e
tjera ose popujt e rajonit (I(alabri, Sicili, Sardenjö, apo Korsikö). Nö
Kanun thuhet shprehimisht, se "fyerja ndaj nderit nuk shlyhet me tö
mira materiale, por me gjak ose me falje (e biseduar nga ndörmjetösit)".
Hakmarrja öshtö e kodifikuar me pörpiköri nga njö mori modalitetesh:
p.sh. burri nuk duhet tö vritet nö prani tö gruas sö tij; vrasösi duhet tö

164
jetö i pranishöm nö varrimin e viktimös sö tij; gdo burrö i familjes qö ka
arritur moshön pör tö mbajtur armön lejohet tö kryejö hakmarrjen dhe
kjo, hakmarrja, vijon deri nö shtatö brezaetj. Me pak $alö, jetanjerözore
shlyhet nga njö jetö tjetör njerözore, e zgjedhur nga familja e agresorit
Ky Kanun öshtö njö uaditö pothuajse unike nö Ballkan. eysh nga
kohet mö tö hershme dhe deri nö ardhjen e mbretit zog nE vitin 192g
(ai ia doli mbanö kötij veprimi tö veshtirö) jeta e popullsise ishte e
organiztar nöpörmjet ligjeve zakonore, tö pörcjella gojarisht deri nö
shekullin XV dhe pastaj u ranskriptua nga Lek Dukagjini, i cili i dha
edhe emrin kanun (ky emör tö kujton rö drejtön "kanon" tö tö krishterövc).
Gjithsesi ekzistojnö versione tö ndryshme dhe nö shqipörinö c
Jugut ky
lloj corpus juris ose edrejtazakonore quhet "z,.kona" pra "zakoni rrad.itat"
(p.sh ai irdriz sulit) si dhe nö veri qysh nö kohön e Lek Dukagjinit ruan
emrin "kanun" (p.sh. ata tö Kurbinit, Bendes, Tamadhös, Marraneshir,
Qermenikös, Dibrös), etj. Ky kanun i ka rrönjöt nö tö kaluarön e largöt tö
traditave pellazgo--ilire, rö cilar vetöm Shqiptaröt kanö mundur t'i ruajnö
deri nö ditöt tona. As kristianizmi as islami, as komunizmi nuk mundön
t'i fshinin ato. Nö tö vör'tetö dyzetöe pesö vjet komunizöm kanö shönuar
njö ndalesö nö kötö traditö tö njö epoke tjetör, por pör fat tö keq me rönien
e a'utoritetit tö Shtetit dhe zakoneve, pas rönies sö komunizmit clhe
falimentimit tö sistemit ekonomiko-shoqöror, kanuni ka filluartö zbatohet
dhe hakmarrja öshtö rishfaqur nö shqipöri, nö vesanti nö veri dhe Lindie
iö vendit.
Ja njö tjetör traditö, mijövjegare, e verme nö Europö dhe qö gjithmonö
ka ekzistuar nö shqipöri, ajo e grave-burra dhe vajzave-$em, e thönö
ndryshe e Amazonave tö antikitetit parahelen. pörveg kösaj ky emör
shpjegohet nöpörmjet gjuhös shqipe E ma zane d.m.th. ajo ose ai qö
kap apo zörobl
Le tö kthehemi pör njö moment nö historinö legjendare tö kötyre
amazonave' grave lu{tötare, gjahtare dhe gjithmonö me kalö, tö
mitologjisö parahelenike. Ato do tö kenö jetuar nö Azinö e VogöI, nö

165
Thrakö dhe nö Kaukaz (vend i banuar nga popullsitö e trungut pellazg).
Greköt nuk e njohin kuptimin e saktö tö emrit Amazonö dhe shpjegojnö
nga ana fonetike [mazos : g1i, amrzos (a : parashtesö mohuese greke)
: pa gji ! I : "ato qö nuk kanö gji apo qö u mungon njeri gii ! Nö kötä
mönyrö ata kanö sajuar kete legjendö, duke menduar se ato e prisnin
ose e digjnin gjirin e djathtö pör tö lehtösuar pördorimin e armöve tö
tyre tö luftös dhe nö veganti tö harkut. Kjo öshtö shumö e dyshimtö,
pör shkak se kryerja e kötij procesi barbar (prerja e gjirit) qö pörmban
rreziqetö sigurta, tö cilat midis tö tjerave, septicemit). Sa mö shumö, nö
tö gjitha paraqitjet figurative tö Amazonave nuk dallohet asnjö gjurmö
e ndonjö sakatimi tö tille.
Ato rigjenden tek Iliada e Homerit, ku janö aleate tö trojanöve.
Mbretöresh^ e tyrc Pentesilea u vra nga Akili. Shönojmö kalimthi se
trojanöt, armiq tö betuar tö greköve, ishin njö etni me zanafillö pellazge
ashtu si thraköt dhe frigjianöt, edhe ata deatö tö trojanöve. Njö legjendö e
mövonshme nxjerr se ato luajnö rolin e tyre nö bömat e Heraklit dhe tö
Tezeut. Aleksandri i Madh, i cili do ta ketö takuar mbretöreshön e ryre.
Nö Shqipöri, qysh nga adoleshenca, njö vashö mund tö betohej pör
dölirösinö dhe mund tö hiqte dore nga tö qenit femör. Kjo zgjedhje
shpesh ishte e diktuar nga rrethanat shoqörore. Mund tö böhej lale per
t'i shpötuar njö martese tö lidhur, ose kishte vaiza olö rriteshin si djem
nöpör familjet ku nuk kishte meshkui. Nö tö vörtetö kanuni e vö si
kusht se vetöm burrat kanö tö dreitön e trashögimit dhe mungesa e njö
djali tö aftö pör tö marrö pörgjegiösitö e gnderon familjen, prej nga
krijohet mundösia qö i lejon vashave tö marrin armöt, tö böhen kryetare
familje dhe tä kryejnö tö gjitha funksionet tradicionalisht tö leiuara
vetöm pör burrat. Ky ndryshim shprehej me njö lloj maskimi tö
shoqöruar nga njö ndryshim nö mönyrön e sjelljes, tö ecjes madje tö
kthimit tö emrit nö gjininö mashkullore. Ky ndryshim ishte i
kuptueshöm, i pranueshem dhe plotösisht i njohur nga mjedisi dhe i

4 Helmim i gjakut

166
prenueshöm nga kanuni, qö vajza apo gruaja vepronre si burrö duke
kryer tö njöjtat detyra si dhe ushrronte tö njöjtat pörgjegjösi dhe tö
njäjtat funksionc.

Proverba

Prc'verbat shprehin ndjenja nga mö tö ndryshmet dhe nganjöherö

janö pasq;'rimi i shpinit tö gjirhö popullit. Zgedhjaqö öshtö börö kötu,
kuptohet se nuit öshtö e plotö, por pörcakton mbi tö gjitha prirjen e
shqiptarit ndaj ndershmörisö, ekzalton guximin dhe trimörinö
nganjöherö me njö frymö liriko-epike. Por mö e shpeshtö öshtö shprehja
e njö morali popullor rnbushur me mosbesim, shpotitje, menguri ku
zbulohet njö farö etike, drejtösie dhe ku r:,Jihet njö farö zgjidhje,
pasqyrim i njö varfärie tö p€rhershrne apo shekullore.

a Fömija pa nönö si nata pa hönö.

o Tö bösh e rö zhbösh öshtö njö hiE.
o Barkmadh, trupvogöI.
a Vetöm mali me rnal nuk takohen.
o Budallenjtö janötö mengur;ürsakohö qö nuk kanö thönö marrözira.
o Dardha e ka bishtin mbrapa.
o Fugia bosh bön zliurmö mö shumö.
o Druri i shtrembör tshtö i mirö pör tu djegur.
o Nga tröndafili lind gjembi, nga gjembi lind tröndafili"
o Burrö e grua, mish e thua.
o Trimi nuk di tö gönjejö.
a Dy nuse nö njö derö dhe shkalla mbetet pa fshirö.
a Shumö zhurmö dhe paköz punö.
O Bashkö me tö thatin digjet dhe i njorni.
o Tjetrit shikoi punön dhe jo gunön. .

a Bleta e di si böhet mjalti.

1.67
 . Fjala e dhene mbahet.
o Moti duket qysh nö möngjes.
o I vuajturi e njeh vuajtjen e tjetrit.
o Ujöt fle, armiku s'fle.
o Tö ther natön dhe tö qan ditön.
o Gönjeshtra i ka kömböt e shkurtra.
o Besa e shqiptarit si purteka e arit.
a Mö mirö tö dalö syri se sa nami.
a Besa e burrit e röndö si guri.
o Kur qesh osmanliu, shqiptari vuan.
o Nga ferra e vogöl del lepuri i madh.
o Sytö flasin mö shumö se goja.
o Pär njeriun e lumtur edhe gjeli i tij bän vezö.
a Priftin nuk e bön mjekra.
o Miku i mirö njihet nö kohö tö vöshtira.
o Plaga e röndö shörohet, por jo emri i keq.
a Nö fshatin e budallenjve, i zgjvari quhet pör budalla.
o Kur bön dasmö i varfri gahet daullja.
o Njeriu pa mend öshtö si njö mal i zhveshur.
o Qeni leh atje ku ha.
o Kur je i ftuar te ujku duhet t'i bösh shoqöri qenit.
O Mendja s'blihet me para.
o Jo gdo giö qö fluturon hahet.
o E vörteta gjithmonö del nö shesh.
a Edhe breshöri öshtö i vlefshöm nö kohö thatösire.
o Näse pranon lövdatat e armikut, prit qortimet e mikut.
a Kapiteni i mirö njihet nö furtunö.
a Toka tö jep shumö, por mö shumö puna.
a Fjala tund malet.

168
 Fetö

Shqiptaröt, sig e kemi parö nö kapitullin e möparshöm, nö pörgjithösi

janö njö popull me bindje jo tö forta fetare. Nö tö vörrerö,
para Luftös
feja trajtohej si digka e dorös sö dytö, madje si digka jo e domosdoshme:
shqiptarizmi dhe ndjenja kombötare p.sh. ishin mbi gjithgka. Fetö
(islamizmi, bektashizmi, katolicizmi, ortodoksia madje ebreizmi) jo
vetöm qö bashköjetojnö nö mönyrö paqösore por edhe respektohen
nö
mönyrö tö ndörsjellö, sikur tö ishte $ala pör njö udhöheqje tö vetme nön
drejtimin enjözotitö pörbashköt (ndikim, i paverödijshöm ose gjenetik,
paganizöm ose politeizöm i tö mogmöve tö tyre pellazgo-ilirö?). Ka
tö
ngjarö qö ata duhet ta kenö shpikur ekumenizmin pörpara !

Myslimanöt ishin rreth 65 o/o e popullsisö nö fund tö Luftös sö Dytö

Borörore, katoliköt 12 o/o dhe ortodohsöt 23 vo. Myslimanöt janö nö
pjesön mö tö madhe tö ritit sunit. Megjithatö rreth lo o/o e tyre
kanö
kaluar nö sektin bektashian, nje lloj riti shiit me ndikim tö krishterö.
Ky sekt i afört me atö tö jenigeröve dhe dervishöve rufai, ka qenö krijuar
nga Haxhi Bektashi, vali me zanafillö nga Nishapuri. vepra
e tij
kryesore öshtö vilajetnami (libri i shenjtö). Nö shekullin XV ky
sekt
mori njö zhvillim tö madh. por kjo lidhje pöraförsie, ajo e jenigeröve,
u
shpörnda nga Turqit nö vitin 1,g26 dhe u ndalua plotösisht nö vitin
1925. Qysh nga fillimi i shekullit XIX, emigracioni preku edhe kufijtö
e perandorisö turke. shqipöria u bö njö vend i parapölqyer. Ky
sekt me
rite prejelementesh tö ndryshme dhe me rregulla te buta dhe qö
beson
nö metempsikozön nuk ndryshonte aspak midis feve törhoqi
njö numör
tö madh shqiptarösh.
Ky sekt pörfshin shumö lloje: helveti, rufai, saadi, kadiri, tixhani.
Kreu hierarkik mbahet nga Dedeu i Madh, qö zakonisht e ka rezidencön
nö Turqi. Nö krye tö zonave tö körii sekti gjendet njö
Dede qö emöron
zyrtafisht njö Baba (megjithatö i pörcaktuar nga besimtaröt) pör
secilön

t69
 q,
tr
cl
grs
>)
(t) .t,
Fq
CI
c
(ll
t-. .5
v,

at)
tr
) r{Cl
t4
(t) v,
o.g Gt

th

F
(r,
FA -l
!{) :o.=e
.g goä
e-Ä6a
E
-!aJ u ()
:=crcr()
HHHH
illlllll

170
teqe. Nö vitin 1923, gjatö Kongresit mysliman tö Tiranös, bektashinjtö
i shköputön pörfundimisht lidhjet e ryre me myslimanöt sunitö.
eyteti
i Krujös ka qenä i pari dhe mö i röndösishmi nga shtatö vender e
pelegrinazhit tö Bektashinjve nö botö sepse Sari Sadik, ithtar i Haxhi
Bektashi, öshtö varrosur aty. Nga viti 1924 derinö vitin 1967 Tirana
ishte qendra botörore e Bektashinjve. Porpushteti komunist i dha fund
kötijsekti. Mö29/12/ 1962, shqipöriau tßpörfundimisht njö shtet ateist.

Kronologiia iliro - shqiptare dhe ngiarie tö tiera historike

Kemi vörejtur se territori i Ilirisö sö lashtö ishte i banuar qysh nga

paleolitiku, sig e provojnö zbulimet arkeologjike dhe speleologjike:
shpella e Kaprinas, qö daton qysh prej 160 ooo vitesh (sot gjendet nö
Kroaci), shpella e Gajtanit (pranö Shkodrös, nö veri tö Shqipörisö) dhe
tö tjera jo mö pak tö dögjuara. Ja vijimi i kösaj historie:
Shenja * pörcakton zonat arkeologjike tö zbuluara nö Shqipöri

I - Antikiteti i Hershöm: Epoka e Hekurit

1200 - 800 Disa arkeologö e quajnö kötö periudhö Epoka e Hershme

e Hekurit.
'r Gajtan, Bardhoc,Shtoj,Könetö,Qinamak,Melgush,
Tren,Torovicö,Mat,Görmenj,Belsh,Patos,Kugi i zi,
Bag,Yajzö
't Rehovö,Benjö,Podan,Piskovö,Vodhinö,Baj kaj i
800 - 650 Qytetörimi i Hekurit tö Mesmö (Hekuri I sipas disa
arkeolog).
6s0 - 450 Qytetörimi i Hekurit tö Vonshöm.
Köto dy periudha pörkojnö me Qytetörimin e Halshtatit
(krahinö e Danubit tö Sipörm).

171
 Pördorimi i hekurit u pörhap kudo nö Europö. Iliröt
janö trajtuar si pararendösit e kötij qrtetörimi.
Belsh, Mat, Kug i zi, Qinamak, Margölig, Borovc,
' Kalivö, Butrint
450 - 52 Qytetörimi i Hekurit II: Tena
'FAmantia, Dyrrachion, Apolonia, Klos, Butrinti, Da-
mastion, Phoinicö, Quka Ajtojte, Olimpi, Gurzezö,
Bilis, Zgördhesh (Albanopolis) Persqop, Lissos, Antigo-
nea
Pör kujtesö:

1193 - 1183 Data e hamendösuar pör luftön e Trojös (froja VIIVID

700 - 680 Dyndja e greköve nö Azinö e Vogölnö veri - lindje
fillimisht (rajoni i Trojös antike).
Kjo luftö kundör vendasve (Pellazgö, Frigjianö, Karianö,
Lisianö...) öshtö nö zanafillö tö mbivendosjes sö epopeve
tö lashta pellazge tö marra dhe tö pörpunuara sipas nevo-
jave tö kauzös greke gjatö pushtimit tö sulmuesve hele-
nö. Kjo öshtö Troja VIII e arkeologöve.

YIII deri 479 Para Krishtit Periudha arkaike e Greqisö.

478 - 356 Periudha klasike e Greqisö.
V
Shekulli Epoka e artö e Greqisö (Shekulli i Perikliut 495 - 429).
356 - 146 Periudha helenistike e Greqisö.

776 Fillimi i olimpiadave nö Greqi.

753 Themelimi i Romös nga etrusköt (Pellazgöt).
660 Themelimi i Bizantit.
600 Themelimi i Marsejös.
509 Romaköt glirojnö Romön dhe themeloinö Republikön.
49Q - 479 Luftörat medike.

172
 490 Fitorja e greköve nö Maratonö kundör Medöve..
43L - 404 Lufta e Peloponezit.
404 Shpartallimi i athinasve p^r^Sparrös.
382 - 336 Mbretörimi i Filipit II tö Maqedonisö (356-336).
356 - 323 Mbretörimi i Aleksandrit (IIf tö Maqedonisö, i mbi-
quajtur Aleksandri i Madh Q36- 323).
717 - 709 Mbretörimi i mbretit frigjian Midas (zanafillö pellazge)-
Emri i tijshpjegohet me anö tö fialös shqipe Mik dash(i)
mik i dashit, (qö nönkuptohet "pan,). Nä tö vörtetö
legjenda e Pan-it daton qysh prej epokös sö Midas.

Prej shekullit vIII deri nö pushtimin romak fiset thrako-ilire nö

Ballkan dhe nö rajonet danubiane ishin tö shumra nö numör dhe mö tö
röndösishmet ndaheshin gjeografikisht si mö poshtö:

'rlliria e Veriut: Panonianör, Venetöt, Istrianöt, Japodöt,

Liburnöt, Breusöt, Dalmatöt, Autariatör, Triballöt,
Agrianöt
'Flliria e Linrijes (nder tö cilat mbreröritö e Dardanisö, tö
Peonisö): Dardanöt, Peonianöt, Lincestöt, Orestöt,
Elimiotör.
'flliria e Ji'gr:r (N4bretöria ilire): Daorsöt, Ardianöt,
Labeatöt, Pirustöt, Taulantöt, Enkelöt. Albanöt, penesröt,
Partinöt, Bylionöt, Amanröt, Atintanöt.
't Epi ri 11{1, retäri a) : K aonöt, N,folosör, Tesprotöt,
A ianranät, Kascpeanöt,A mt,raki otör, Dr..iopöt.
I)odonör", Fellazgör (sipas I{ercC,:tit).
'r"Thraka. l'hraköt, Daköt, Getör. BriS;öt, ()domantöt,
Sikonöt, Besör, Doberöt, Edonöt, Ocirisöt, paitöt,
Bitinianät, Amazonar, Satröt, Trausöt.
'r- lv{aqedonia: Maqedonasir, Pellagonöt, Eordöt, prieröt,
Botianät.

173
 t Thesalia: Lapithöt, Perrheböt, Enianöt, Magnetöt,
Pagasianöt
'f Fosida: DrioPöt

Pörveg kötyre, sipas Herodotit, Aigialianöt, Arkadianöt, Kranaenöt,

Tirrenöt e Kalkidikös, tö Etrurisö, tö Lemnosit, tö Imbros dhe tö
Samothrakös si dhe Kaukonöt ishin pellazgö.

vII - 168 Shtete tö pavarura : mbretöritö ilire dhe epirote

VII Galaurosi, mbreti i Taulantöve (sipas Polienit, 12)' Pas
mbretörimit tö Galaurosit nuk ekzistojnö mö gjurmö tö
shkruara, as gjeneanologii deri nö shekullin V para
Krishtit.
627 Themelimi i Epidamnit (f)yrrachion/Dyrrachium,
Durrös) nga kolonöt (tregtarö) korfiotö (nga Korfuzi)'
5gg Themelimi i Apolonisö (Pojan) nga kolonöt korintas
589 Themelimi i Orikos (Orikum, Orik) nga kolonöt
eubianö.

Shekulli V Federata e fiseveilire ndör tö cilat Enkelöt, Taulantöt,

Ardianöt, Kaonöt, Molosöt...'
450 - 4OO Themelimi i qyreteve tö shumta ilire ndör tö cilat
Amantia, Klosi, Damastion,Butrinti
Prerja e monedhös ilire.
440 - 423 Grabos I, mbreti i Taulantöve'
Lufta civile nö Durrös (437).
423 Sirrhas, mbret ilir.
Arrhabaios, mbreti i Lincestöve (ilirö) luftoi lavdishöm
Perdikas dhe Lakedemonianöve tö Brasidas'
423 - 385 Mbretörimi i Taripit, mbreti i Molosöve'
Koinoni (Lidhia) e Molosöve'

t74
 400 * 3oo Federata e disa fiseve ilire: Ardianöt, Kaonör,
Taulantöt, Enkelöt, Molosöt
3e3 - 358 Bardhyli I, mbreti ilir qö bashkoi vendin.
Duke filluar nga viti 384 paraKrishtit, Iliröt kishin
sovranitetin e ryre nö njö pjesö rö mbretörisö sö Maqe-
donisö. Mbreti Perdikas III vdiq nö fushön e betejös
Julce luftuar me Iliröt (359).
I-ufta kundör Filipit II tö Maqedonisö .
_157 (,lrabos II, mbret ilir.
345 F leurati, mbret ilir.
Pleurias, mbreti ilir.
345 - "]11 Mbretörirni i Aleksandör molosit nö Epir.
344 Fiiipi II sulmon Dardaninö dhe Ilirinö.
335 Kieitos (biri i Bardhylit I) mbret ilir, lufton kundör
Aleksandrit tö Madh
335 - 3C0 Glaukias, mbret i Taulantöve.
3QQ - 27A Themelimi i qyteteve tö Lisos dhe Antigoneas. Nö 3OZ
Pirro rirnori fronin molos mö ndihmön e Glaukias.
?_95 I3ardhyl. II, mbret i Iliröve.
295-272 Mbretörimi i Pirros II, mbret molos i Epirit. pirro
nrundi Romaköt nö Herakle (2SO) dhe nö Auskulum
QZg\ U" pördori elefantöt e tij tö famshöm. Ky sukses i
fituar me kaq vöshtirösi öshtö zanafilla e shprehjes ..si
fitorja e Pirros".
280 \ifonunios, mbrct ilir.
27A "N{itilc,s. nibret ilir.
Lufta kundör Aleksan.drit, bir i pirros"
?,50 - 231, Agrcni. mbret i Ilirisö dhe bir i Pleuratos.
232 Ksinoni (Lidhja) e Epirotöve.
23r - 2.7_9 T'euta, rnlrreröresha e Iiiröve dhe bija e Agr,rnit (biri i
saj Pines ishte shumö i vogöl pör tö qeverisur).

17{
 Fitorja ilire nö Medion kundör Etolianöve tö Akarnanisö.
Teuta pushton Foenice (Epit) - Ajo u mund nö vitin
229 nga,Romaköt.
229 - 218 Demetrios i Farit, pasuesi i saj pörpiqet tö rifitojö
pavarösinö, Por u mund nga Romaköt nö vitin 218. Shtet
vasal i aneksuar nga Maqedonöt.
229 Lufta I iliro - romake.
2t9 Lufta II iliro - romake.
2I7- 205 Skerdiliaidas lufton kundör zotörimit maqedonas.
2t3 Filipi V i Maqedonisö ndörhyn nö Iliri.
205 - 181 Pleurati, mbret ilir dhe biri i Skerdiliaidasit.
181 - 168 Genti, biri i Pleuratit, mbreti i fundit i iliröve.
168 Lufta III iliro - romake: pushtimi dhe copözimi i Ilirisö
nga Romaköt @ol Ernili).

Pör kujtesö :

298 Galet nö Maqedoni, Thrakö dhe Greqi.

278 Marrja e Delfit dhe pushtimi i Azisö sö VogöI.
264 - 146 Luftörat punike (3) midis Romös dhe Kartagjenös.
241 - 224 Roma pushton Etrurinö.
t46 Pushtimi i Greqisö nga Romai<ät.
52 Shpartallimi i Versingetoriksit nga Cezari nö Alesia.

148 Formimi i provincös romake tö Maqedonisö.

97 - 85 Shpartallimi i ekspeclitave ushtarake romake
nö Dardani.
49 - 3t Iliria e jugut behet fushöbetejö pör luftörat e Cezarit.
45 Romaköt formojnö provincön Illyricum.
34 - 33 Ushtria e Oktavian Augustit pushton Dalmacinö'
30 Themelimi i kolonive romake nö Durrös, Bylis, Butrint'

176
 27-14 Mbretörimi i Augustit.
Jliril e vitit 168 para Krishtit deri nö vitin 395 pas
Krishtit böhet provincö romake.

II - Antikiteti i vonö dhe Mesieta deri nö shekullin xv (Skönderbeu)

6 - 9 Revolta ilire, e drejtuar nga mbreti Baton kundör
Romaköve.
t?t - Ia7 Marrjae Dakisö nga Romaköt.
166 Sulmet e Gjermanöve nö Danub.
258 Franköt dhe Alamanöt kalojnö Rinin dhe rrönojnö
Galinö dhe Spanjön.
325 Köshilli i Nises.
375 Fitorja e Hunöve kundör rnbretörive tö Visigotöve
dhe
Ostrogoröve.
378 Visigotöt pushtojnö peröndimin e Ballkanit.
390 - 405 ShönJeronimi (ilir) pörkthyesi i parö i Bibrös
nö latinisht
(Vulgate),r)
395 Ndarja e perandorisö Romake Iliria i takon
- Bizantit
(Perandoria romake e Lindjes), visigotöt
mc Ararikun
nö krye pushtojnö dhe plagkitin Ballkanin
(Iliri,Maqedoni, Greqi). Diokletiani krijon
prefekturön
e Illyricum, Bizanti e ndan Ballkanin
nö 25 provinca,
ndör tö cilat karör janö ilire: Dardani, Epir*
Verus
(preveza), Epirus Nova dhe prevalis
@urrös) (Shkodör).

395 - 1347 Iliria: Provincö bizantine

399 Kryengritja e Iliröve kundör perandorit
Honorus.
406 Suevöt, Vandalöt dhe Alamanöt kapörcejnö
Rinin. Nö
vitin 434 Atila böhet mbret i Hunöve.
441 Hunöt e Atilös sulmojnö Maqedoninö dhe
Dardaninö
(Kosova e sotme).

177
451 Ata luftojnö nö Gali: Atila shpartallohet nga Teodori I
dhe Aetius.
453 Vdekja e Atilös, törheqia e Hunöve.
46t Ostrogotöt pushtoinö Ballkanin.
476 Fundi i Perandorisö rornake tö Peröndimit'
529 Sulmi i Antöve.
540 Sulmi i Hunöve.
568 Srllmi i I.ombardöve dhe Avaröve.
580 Ngulimet e Paratö disa fiseve Silave nö jug tö f)anubit
(Iliria, Tharka dhe Maqedonia).

Shek. VI Pasojö e frikös nga sulmet, shfaqja e fortifikimeve tö

slrunrta: numörohen rreth !67 nö Ilirinö e Jugut'
602 Pörmenclja e fundit e emrit Ilir te "Mirakula Sancti
Demetri" tö Selanikut.
Albön tö mbiquaitur
600-1000 Qyretörimi mesjetar i Arbörve ose
tä Komanit (per arsye tö rrönoiave tö gietura nö kötö
qytet) :

'f K"om*rr, Shurdhah,Lezhö,Kruiö, Mat, Mirditä, Bukel,

Pogradec, Rehovö, Piskovä, Butrint, Rapckö' Grabovö'
680 Proto-Bullgaröt vendr:sen nö Danub pasi i<anö
shpartalluar Bizantöt: Krijimi i Perandorisö sö Parö
Bullgare.
7tt Araböt pushtoinö SPanf ön.
732 Ndaria e peshkopör'e shqiptarö nga lövizja romake'
756 Themelimi i Emiratit tö Spaniäs' Nö vitin 80C
Sharlömaniö kurorözohet perandor'
825 Myslimanöt Pushtoinö Kretön'
830-83 t Araböt marrin Palermon.
845 Rrethimi i Parisit nga Vikingöt'
846 Sulmi sarasin mbi Romön.

178
850 Araböt pushtojnö Korsikön.
851-1018 Mbizotörimi bullgar nö Ballkan.
Krijimi i Demös nö Durrös dhe i Nikopolisit.
852-996 Pushtimi bullgar i nje pjese tö Albanisö.

Shek. IX Pushteti bizantin mbetet tepör i rezervuar nö shqipöri

deri nö shekullin IX. Duke nisur nga kjo datö pushteti
bizantin forcohet gjithmonö e mö shumö nga frika e
sulmeve qö vinin nga Veriu.
863 Cirili dhe Metodi fillojnö tö kristianizojnö Sllavöt
(h4oravia e Madhe).
864 Khani i Bullgaröve, Borisi I böhet ortodoks.
869 Marrja e Maltös nga Araböt.
885 Rrethimi i Parisit nga Normanöt.
896 Hungarezöt (Ir4agjaröt) kapörcejnö Karpatet dhe
vendosen nö rrafshinön danubiane.
900-972 Sarasinöt nö Provensö.
1040-1081 Emri "Albanais" fillon tö pörhapet nö shkrimet
bizantine, mbi tö gjitha fale Mihal Ataliatit dhe Ana
Komnenas.
1054 Skizmi midis Kishös sö Lindjes (ortodokse) dhe Kishös
sö Peröndimit ftatolike).
1081-1185 Dinastia bizantine e Komnenöve Q,anafille shqiptare).
1081 Robert Giskard bön sulmin e parö normand nö Shqipöri.
1083 Normandöt e mundur nö Durrös.
IL07 Sulmi i dytö normand nö Shqipöri.
1108 Normanöt lene Shqipörinö.
LL49 Trupat e Rozherit II mbret normand i Sicilisö, sulmojnö
dhe plagkitin disa qyrete tö bregdetit shqiptar, por
munden dhe luftojnö duke u törhequr pas ndörhyrjes
sö forcave bizantine nö Durrös.

179
 Prej shekullit XII feudalöt shqiptarö e ndajnö Shqipörinö
qendrore nö shumö principata.
tl90-1t99 Mbretörimi i Progonit, Arhondi i Arbörisö.
1198-1208 Mbretörimi i Gjonit, biri i Progonit.
L208-121.6 Mbretörimi i princit Dhimitri.
1204-1318 Despotati i Epirit.
1.257-t258 Kryengritjashqiptare kundörBizantinöve.
1150 Themelimi i Moskös.
1158 Manuel Komneni pushton Antiokön.

XIII
Shek. Hegjemonia e Anzhevinö.
L2A4 Marrja e Kostandinopojös nga Kryqtaröt.
1250 Mamluköt nö Egjiptit.
1266 Karli I d'Anzhu, völlai i Luigjit IX (Shön Luigjit) böhet
mbreti i Sicilisö (1266 - 1285).
1248-1254 Kryqözata VII - Shön Luigjit nä Egjipt, i shpartalluar
nga Mansurah.
I27e KryqözataVIII e fundit e organizuar nga Shön Luigji
dhe Karli I d'Anzhu. Vdekja e Shön Luigjit nö Tuniz.
L272 Karli I d'Anzhu shpall mbretörinö e Albanias ("Regnum
albaniae").
1290-1299 Fillimi i dinastisö sö Osmanlinjve qö zövendösuan Turqit
selxhukide. Themelues kishin Osman lGazi (Othman
rreth 1258-1326) krijimi Emiratit tö parö turk tö pavarur
nö peröndim tö Anadollit.
1291 Lindja e Konfederatös helvetike (Lidhja e pör'irershme:
Uri, Shvic dhe Untervald).
Rönia e Shön Zhn d'Akrit dhe fundi i Sirisö franke.
1304 Pushtimi i Durrösit nga Filipi i Tarentes - Rikrilirni i
mbretörisö se Albanias.
L336 Kryengritja e malösoröve shqiptarö.

180
L334 Tanush Topia böhet zor i Krujös dhe i krahinave qö
gjenden midis lumenjve Mat dhe Shkumbin; Balshajt
nö Veri; Muzakajt dhe Shpatajt nö Jug.
1343-1347 Mbreti serb Stefan Dushani pushton Shqipörinö. Fundi
i mbizotörimit bizantin.
1355 Krijimi i principatave rö shumta shqiptare rö pavarura.
1359-1388 Mbretörimi i Karl Topias.
1385 Karl Topia shpartallon ushtrinö e Balshös (fusha e
Savrös/Myzeqe).
Ushtritö oromane fillojnö rö shkatörrojnö territorin
shqiptar.
1362-7389 Mbretörimi i Muratit I.
L37L-1375 Pushtimi i Serbisö nga Turqit.
I37l Shpanallimi i forcave aleate ballkanike kundör
Perandorisö oromane (beteja e Maricas).
1387 CariLazar i Serbisö, Balshajt (Shqipöri) Gjergj Tirko
(Bosnje) mundin Turqit nö Plosnik.
28/06/1389 Nö Kosove (Fusha e Möllenjave) shpartallimi i koali-
cionit ballkanik kundör Turqve.
Sulltani Murati I gjen vdekjen (u vra nga njö shqiptar).
1389 - 1402 Ndörmbretörimi i Bajazitit I.
1.393 Turqit sulmojnö Shkodrön dhe Ulqinin.
t394 Pushtimi i Bullgarisö nga Turqia.
1"405 Lindja e Gjergj Kastriotit, i quajtur nga turqit
Skänderbeu ('ZotöriaAlcksandör',, d.m.th. ,.i denjö pör
bömat e Aleksandrit tö Madh").
I4t3-1421 Mbretörimi i Mehmetit L
141.5 Turqit pushtojnö Krujön.
1.4L7 Turqit pushtojnö Vlorön, Kaninön dhc Beratin.
1.4L9 Turqit pushtojnö Gjirokaströn.
1423 Turqit marrin peng katörfömijöt e Gjon Kastriotit (babai
i Skönderbeur)..

181
1430-1432 Gjon Kastrioti dhe Giergj Araniti vihen nö krye tö
kryengritjes sö feudalöve shqiptarö kundör Turqve.
1433 Araniti mund ushtrinö turke (grykat e Laberisö).
1443 Skönderbeu kthehet nö atdheun e tij. Flamuri i
Kastriotit: (shqiponja dykreröshe e zezÄ nö sfond tö kuQ
valövitet mbi kalanö e Kruiös QS/)'1/1443).
1443-1468 Skönderbeu iufton me lavdi ushtritö turke gjatö 2'viteve.
Pör shtete tö shumta nö numör, Shqipöria böhet roia e
Europös Peröndimore.
1444 Kuvendi i Lezhös nön mbrojtjen e Skönderbeut. Nö vitin
1445 turqit u mundön nö Mokör dhe nö Domosdovö.
1446 Turqit e mundur nö Dibör. Nö fillim tö vitit 1448 Sulltan
Murati II vjen vetö nö krye tö njö ushtrie prej tOO OOO

ushtarösh dhe mundet nga Skönderbeu.

23/07/1448 Skönderbeu mundi Venecianöt nö brigjet e Drinit, nö
' rrethinar e Shkodrös.
142t-1451, Mbretörimi i Muratit II.
1422 Rrethimi i Kostandinopoiös.
1430 Otomanöt pushtojnö Selanikun, 1446;lanosh Huniadi
regjent i Flungarisö.
1.451.-1481 Mbretörimi i Mehmetit II.
t460 Pushtimi i Moresö.
29/05/1453 Rönia dhe marrja e Kostandinopojös nga turqit.
1450 Nö Krujö shpartallimi i dytö i turqve tö udhöhequr nga
Sulltan Murati IL
1455 Shpartallimi i turqve nö Berat.
1456 Shpartallimi i turqve nö fushön e Oranikut, pranö
Dibrös.
1457 Shpartallimi i turqve nö Albulenö (80 000 turq kundör
2C OOO shqiptaröve.)
1.461 Skönderbeu shkon nö ndihmö tö mbretit tö Napolit.

182
 Nö krahinat e veriut sundojnö Dukagjinöt, nö qcndör tö
vendit Kastriotöt dhe nö jug Aranitöt.
1466 Shpanallimi i turqvc nö Krujö. Skönderbeu merr lövdata
nga Papa i Romös.
1467 Shpartallimi i turqve nö Krujö.
17/01/1468 Vdekja e Skönderbeut
1474 Shpartallimi i turqve nö Shkodör.
1476-1478 Rrethimi i Krujös nga Sulltan Mehmeti II.
1477 Shpartallimi i turqve nö Krujö.
t478 Lek Dukagjini, pasuesi i Skönderbeut, i muntlur nga
turqit nö Krujö.

III - Pushtimi otoman

29 / A5/ 1453 Marriae Kostandinopoiös:

rönia e Perandorisö Bizantine
1479 deri 1908Pushtimi pörfundimtar i Shqipörisö nga turqit : fiiiimi i
luftörave tö gjata dhe tö ashpra popullore.
1481 Me ndihmön e Ferdinandit tö Sicilisö, Gjon Kastrioti (i
riu) ringriti pörkohäsisht principatön e Kasriotör'c
1485 Gjon Kastrioti (i riu) iö Shqipörinö dhc vendoset nö ltali.
Shqiptarö tö shumtö, pjesa mö e madhe nga jugu i Shqipö-
risö, ernigrojnö nö Itali (Italabri dhe Sicili).
Lulözimi ekonomik cihe kuituror: sh{aqja e shkrirntaröve
tö shumtö. Gjuira shqip''6 tashrnö öshtö shkruxr nga äna
fonetike qoftö nö latinisht qoftö nö greqisht, njö rnurg
francez i quajtur Brokardus pohon si provö nö r'itin
1332r "Shqiptaröt, megjithöse kanö njö gjuhü krcjt
ndryshe nga ajo e Latinöve dhe e Keltöve, nö librat e
tyre pördorin gennat lati.ne".
1.431 Dönimi dhe ndöshkimi eZhana d'Ark.
1462 Pushtimi i Bosniös.

183
L477 Vdekja e Karl Temerarit.
1492 Kristofor Kolombo nö Antile.
1498 Vasko de Gama zbulon rrugön e Indisö.
1499 Pushtimi i Lepanres.
ß2A-1566 Mbretörimi i Sulejmanit I (I mrekullueshmi).
1494-1506 Kryengritja e udhöhequr nga Gjergj Kastriotit (nipi i
Skönderbeut). Krahina tö shumta tö Shqipörisö pörfitojnö
njö farö auronomie ndaj pushtetit otoman kundrejt njö
haragi simbolik. Aty böjnö pjesö Mirdita, Mati, Malösia
e Madhe, Dukagjini, Himara.

Shkrimtaröt e parö, poetöt dhe humanistöt shqiptarö:

1462 Pal Engjelli, Lekö Matranga pörkthyen nö dialektin toskö

njö katekizöm latin.
1508-1510 Marin Barleti shkruan (nö Romö) nö latinisht Jeta dhe
bömat e Skönderbeut"
1555 Gjon Buzuku shkruan nö dialektin gegö dhe boton
"Missel"'t)
1566-1622 Pjetör Budi, prift katolik shqiptar, hanoi njö katekizöm
dhe njö ritual romak.
1606-1643 Frang Bardhi shkruan dhe boton lalorin e parö latinisht-
shqip (15 000 fjalö) dhe njö apologji pör Skönderbeun.
1625-1,684 PjetörBogdani hartoi njö trajtesö filozofike-teologjike
dhe njö gramatikö shqipe.
'15t6-1517 Pushtimi i Sirisö dhe Egjiptit nga Otomanöt.
151,6 Karl Kint böhet mbret i Spanjös.
t52l Sulltan Sulejmani I "I Mrekullueshmi" pushton
Beogradin.
1526 Sulmi mbi Hungarinö L54l: pushtimi i Hungarisö.

*)Meshari

184
 1,571 Flota turke mundet nö Lepante (Spanjö, Venecia,
DonZhuani i Austrisö).
1609 Döbimi i Mauröve tö Spanjös.
1594 Princa dhe fisnikö tö krahinös sö Matit thörresin njö
kuvend tö pörgjithshöm (köshilli i luftös) pör t.i körkuar
armö tö huajve dhe ndihmö (mö kot) vendeve peröndi-
more pör tö vazhduar luftön e armatosur kundör turqve.
Shek. XVII-XVffi
r perandoria oromane
nö grahmat e fundit: fillimi i
rönies sö saj
1632-1639 Krijimi i njö shkolle fillore nö Kurbin, pranö Krujös
(1632) dhe tö njö rice nö Blinisht pranöLezihös.
, Frang
Bardhi boton njö fialor latinisht _ shqip.
1740-1822 Ali Pashö Tepelena: njö tjetör figurö
e luftös
popullit shqiptar pör pavarösi. Nö
sö "m-bl"rrr"tike
vitin 1744, nö
Voskopojö themelimi i "Akademisö sö Re,,.
t76l GrigorDurrsaku pörkthen nö shqip ,,Tesramentin e
Ri,,.
1767 Zövendösimi i patriarkatit tö Ohrit me arö tö Stambollit.
4/07/r776 Pavarösia e Shteteve tö Bashkuara tö Amerikös.
1783 Marrja e Krimesö nga Rusöt.
14/07 / r78e Rönia e mbretörisö nö Francö - Revolucioni francez.
1785 Pasha Karamahmut Bushatlliu pushton Malin eZi.
t786 Bashkimi i prijösve shqiptarö, malazezödhe boshnjakö
nö Podgoricö :"Konfederata llire,'e drejtuar
nga
Karamahmuti.
1788 Ali Pasha merr Janinön.
1797-1854 Naum Veqilharxhi pararendösi i ,.Rilindjes Kombötare
Shqiptare": Rilindja Kombötare
1769-1849 Mehmet Ali: fillimi (1s05) i 150 viteve tö crinastisö
shqiptare nö Egjipt (deri nö vitin r952:Faruku
I, mbreti
i fundit)' Ai trajtohet si themeluesi i Egjiptit modern.

185
1809 Lord Bajron viziton ShqiPörinö'
1863 Krijimi i Bankös otomane.
1869 Pörurimi i kanalit tö Suezit'
arböresh i Italisö'
1814-1903 Jeronim de Rada: poet
1820 Ali Pashö Tepelena i rrethuar nö kalanö e tij tö Janinös
vdes nö virrr_ L822,si pasoiö e sulmit tö
fundit tö trupave
turke.
1822 Kryengritia kundör turqve e drejtuar nga ZylykarPoda'
1,827 Turqirmunden nö Navarin nga njö flotö franko-anglo-
ruse.
dhe tö Sirisö'
t832-1837 Mehmet Ali pushton iugun e Anadollit
jugore kundör
1833 Kryengritja nö Shqipörinö qendrore dhe
p"rttrilit rurk; bashkimi i fisniköve tö krahinave kryen-
administrative'
gritese nö Berat pör tö shpallur pavarösinä
1835 ä"*re Kazazinö krye tö niö kryengritjeje nö Shkodör'
e Beratit'
1837 Forcat turke munden nga kryengritösit
t844-t912 "Rilindi a Shqiptare " - Zgiimi i intelektualöve'
Veqilhanrhit'
1845 Shtypjae alfabetit tö dytö shqiptartö Naum
1846-1900 N"i; Frashöri: poet, mendimtar dhe patriot shqiptar'
Sami Frashöri: shkrimtar dhe erudit
shqiptar'
1850-1904
1804-1815 Perandoria I nön NaPoleonin I'
zgiedha otomane' Nö
1830 Pavarösia e Greqisö, e gliruar nga
Francö, revolucioni i korriku t
(27' 28' 29)' Malrria e
Algjerit nga Francezöt'
Aumalit'
1843 fvf"rri" e Smalas tö Abdel Kader nga duka i
1848 Revolucion i ftancez- abdikimi i Lui-Filipit'
francez nö Sedan
1870 Lufta franko-giermane - Shpanallimi
(ot/oe/1870).
turke'
t894-t896 Kryengritjet armene tö shtypura nga forcat
1869 fi."gtitie tö shumta kundör turqve: Shkodör' Tiranö'
186
 Mat, Prizren, Pejö, dhe Gjakovö.
Krijimi i Vilajetit tö Shkodrös.
1.871-1940 GjergjFishta, prift katolik dhe poeti mö i madh epik
shqiptar.
1876 Nönshkrimi nä Raihshtadt (Bohemi) i traktatit sekret
midis Austro-Hungarisö dhe Rusisö pör ndarjen (midis
tyre) tö gadishullit ballkanik nö rastin kur do tö prishej
"status quo".
r876-1877 Görmimet e para nö Dodonö (vendi i parö i shenjtö
parahelen nö Greqi qö u pörkiste pellazgöve) tö
ndörmarra nga Karapano.
r877 Protokolli i marräveshjes i nönshkruar nö Londör pör
njohjen e kombeve tö ndryshme tö pörfshira nö peran_
dorinö Otomane me pörjashtim tö kombit shqiptar.
Greqia rnerr Thesalinö dhe jugun e Epirit.
Krijimi i komitetit qendror pör mbrojtjen e tö drejtave
tö kombösisö shqiptare nön presidencön e Abdyl Frashö_
rit (1839/t892)Ky trromitet i mbledhur nö Stamboll
kishte midis tö tjeröve nga pashko Vasön, Sami Frash_
rin, Jani Vreron, Zija Prishtinön.
03/03/1878 Traktati i Shön Stefanit i jep fund lu{törave ruso-rurke
(i rishikuar mö 16/e6 nga Kongresi i Berlinit). Krijimi
i
shtetit Bullgar. Ky traktat i jepte disa territorc sl,gftare
Bullgarisö (I(umanovö, Kaganik, Tetovö, Körgovö,
Go.s_
tivar, Dibör, Srrugö, Pograciec, Korgö erj.) Serbrsö (njö
pjesö tö sa'xhakut tö prishtinös deri nö rrerhinar r.;jila-
e
nit dhe Mitrovicös) dhe Malit töZi elavö, Guci, Vcr_
mosh, Kelmend, Krajö, Anamal, Hot, Grudö, Tir.,ar.,
Uiqin). Kongresi i Berlinit ndan pörfuntlimisht nga Shqi-
pöria njö pjesö tö madhe tö territorit tö sai tö lashtö
nö
pörfitim tö Serbisö dhe tö Malit tö Zi.

187
r0/06/ r878 Formimi i Lidhjes sö Prizrenit: organizimi politik i
krijuar me nismön e njö komiteti tö fshehtö tö pörbörö
nga patriotö tö shquar shqiptarö ndör tö cilöt Abdyl
Frashöri dhe Sami Frashöri, Pashko Vasa dheJani Vreto.
Njö memorandum qö shpall pavarösinö iu drejtua
Sulltanit si dhe Fuqive tö Mödha tö kohös.
23/07/1880 Nö Gjirokastör Abdyl Frashöri boton Programin e tij
kombötar dhe pörgatit themelet e niö shteti tö ri tö lirö
dhe tö pavarur.
r878 Pavarösia e Serbisö, Malit töZi dhe e Rumanisö.
Autonomia e Bullgarisö.
1881 Perandoria otomane i jep Greqisö Thesalinö dhe njö
pjesö töEpirit.
07 /03/ 1887. Krijimi i shkollös sö parö shqipe nö Korgö.
1899 Kongresi i Pejös bön thirrje pör mobilizim tö
pörgjithshöm tö territoreve shqiptare.
1902 Kryengritja kundör turqve nö Mirditö (Shqipöria e Veri-
ut). Fundi i shekullit XIX dhe fillimi i shekullit XX:
zhvillimi i kulturös shqiptare me personalitete tö shqu-
arate kombit: Kostandin Kristoforidhi, Thimi Mitko,
Naum Veqilharxhi, Jeronim de Rada, Pashko Vasa,
Spiro Dine, Zef Jubani, völlezörit Frashöri (Abdyl,
Naim dhe Sami), Andon Zako Qatupi etj.

IV - Shqipöria e gliruar nga zgjedha otomane -

Shqipöria moderne (shekulli XX)

1908 Kongresi iManastirit - Fillimi i punimeve per njejesimin

e alfabetit shqiptar (toskö dhe gegö) dhe krijimi i alfabetit
pörfundimtar me 36 germa, tö marra nga alfabeti latin.
Revolucioni Xhonturk nö tö cilin merr pjesö Ataturku

188
 dhe me tö bashkohen personalitete shqiptare dhe turke
me zanafillö shqiptare.
01-10-1909 Krijimi i shkollös sö parö Normale nö Elbasan.
28-tt-1912 Pavarösia e Shqipörisö nön drejtimin e Ismail
eemal
Vlorös. Deri nö fund tö Luftös sö parö Botörore fati i
Shqipörisö varej nga Fuqitö e Mödha nö Ballkan:
pavarösia e saj u mohua, madje u körcönua.
t9t2-1913 Dy luftörat Ballkanike nö pörfitim tö Greqisö, Bullgarisö
dhe Serbisö, territoret e tö cilave u zmadhuan nö
kurriz
tö Shqipörisö. Serbia pushton Kosovön dhe Maqedoninö.
Greqia pushton Epirin dhe merr Gjirokaströn.
30-05-1913 Konferenca e Londrös. Fuqitö e Mödha caktojnö kufij
tö rinj pör Shqipörinö. Njö shtet shqiptar, megjithöse
tepör i sakaruar (gjysma e territorit etnik) lindi
mes vösh_
tirösish: disa muaj mö vonö shpörtheu Lufta I Botörore
duke e kthyer Ballkanin dhe Shqipörinö nö njö fushö
tö
madhe beteje. Shqiptarö tö shumtö, pör t.i shpötuar
shty-
pjes serbe, emigruan nö Turqi e Egjipt, nö Lindjen
e
Aförme etj.
7/03/reL4 Princ Vidi i emöruar zyrtrisht,.Mbrer i Shqipörisö,,
(Marröveshja e Konferencös sö Londrös).
3/09/r9t4 Njö kryengritje popullore döbon princ Vidin nga Shqi_
pöria @urrös).
191,4-t918 Lufta I Botörore.
1.914 Jugu i Shqipörisö pushtohet nga rrupat greke. Italia
pushton ishullin e Sazanit dhe portin e Vlorös. _
Emig-
rimi i shqiptaröve rö shumtö nga Kosova drejt Tr.rrqire.
- Kolonizimi hap pas hapi i Kosovös nga Serbia.
1915 Ushtria serbe sulmon Shqipörinö qendrore dhe
ushtria
malazeze pushton Shkodrön. ,

189
7916 Ushtria Austro - Flungareze pushton Shqipörinö e Veri-
ut. Ushtria italiane hyn nö Gjirokastör' Ushtria france-
ze pushton KorEön.
1O/ 12/ tgl6 Shpallet "Republika e Korgös" nön drejtimin e Themis-
tokli Görmenjit.
Ferrero shpall pavarösinö dhe
Qershor 1917 Nö Gjirokastör, gjenerali
bashkimin e Shqipörisö nön mbrojtjen e mbretit tö Italisö.
1918 Ushtria francezee dreituar nga Franchet d'Espere push-
ton pör shumö muaj qytetin e Korgös' Krijimi i "Komi-
tetit tö mbrojtjes kombötare tö Kosovös"' Fillimi i lö-
vizjes sö "Kagaköve".
19/11/1918 Nö Kongresin e Tiranös shqiptaröt shpallin zbatimin e
marröveshjeve tö vitit 1913 dhe denoncojnö niö marrö-
veshie sekrete (tö nönshkruar nö Londör mö26/04/
1915) tö zbuluar nga sovjetiköt dhe greköt' Kio marrö-
veshje parashikonte copötimin e plotö tö Shqipörisä'
lrt5-1916 Beteia e Dardaneleve.
Tetor L9l7 Revolucioni Rus.
25/10/t9r8 Bolsheviköt marrin pushtetin nö Rusi'
aLlQ/19t8 Krijimi i niö mbretörie tö Serböve, Kroatöve dhe Sllo-
venöve.
t9t8-1922 Arratia e Mehemetit vI. Abdyl Mexhidi merr titullin
Kalif, i fundit i dinastisö otomane'
2e/t0/t923 Shpallja e Republikös Turke (Ataturku)'
1924 Vdekja e Leninit.
t9/01/reLg Konferenca e Paqes nö Paris' Kolonizimi nga Serbia
dhe Malii.Zii niö piese tö madhe tö territoreve shqiptare
(Kosovö dhe piesörisht nö Mal tö ZidheMaqedoni)
28/06/r9r9 Traktati i Versajös. Krifimi i Lidhies sö Kombeve (SDN
sor oNU).

190
t92Q Tirana zgjidhet kryeqytet i Shqipörisö. Traktati i Sevrös.
Hapja e Kongresit tö Lushnjös. - Esat Pashö Toptani
vritet nö Paris. - Ndörhyrja e ushtrisö jugosllave nö
Shqipöri. Pranimi i Shqipörisö nö Lidhjen e Kombeve.
Qlirimi i Vlorös. Largimi i italianöve. "Dekreti mbi
kolonizimin e krahinave jugore" e shpallur nga mbre-
töria serbo-kroato-sllovene. Nö tö vörtetö öshtö fjala
pör toka shqiptare tö pushtuara.
1921 Konferenca e Ambasadoröve (Paris) miraton kufij tö rinj
tö Shqipörisö tö vendosur mö parö. Formimi i qeverisö
sö Hasan Prishtinös. Revolta e Gjon Markut nö Mirditö
(Shqipöria e Veriut).
L92Q-7921 Spastrimi etnik nö Epirin eJugut: Greqia shpörngul mö
shumö se 400 000 shqiptarö nö shkömbim tö 1 O0O OOO
greköve tö Turqisö (nön pretekstin se ishte fiala pör "mys-
limanö", nönkuptohet "turq"!).
1922 Ahmet Zogu u böhet president i Köshillit.
1923 Traktati i Lozanös i kthen greköt nö kufijtö e ryre rö
virit I9I2. A.Zogu detyrohet tö japö doröheqjen.
t924 Fan S. Noli (poet, shkrimtar, pörfaqösues i shqiptaröve
tö SHBA, nö parlamentin shqiptar) formon njö qeveri
tö re. Serböt kryejnö plagkitje dhe vrasje nö Kosovö. A.
Zoga merr pushtetin. Revolta popullore kundör regjimit.
1925 A. Zogu u bö presidenr i Republikes.
22/1r/1927 Aleanca e nönshkruar me Italinö pör njö viiimösi prej
njözet vitesh.
0r/09/1928 A.Zogu shpallet "Mbret i Shqiptaröve".
I93L Mbretöria jugosllave shpall ligjin mbi kolonizimin e
krahinave jugore.
1937 Klubi kulturor serb i Beogradit vendos njö projekt pör

L9L
 shpörnguljen e detyruar tö shqiptaröve tö Kosovös dhe
tä Maqedonisö drejt Turqisö dhe Shqipörisö.
1938 Marröveshja turko-jugosllave pör kalimin e shqiptaröve
nö Turqi.
29, 3A/ 09 / lg38Konferenca e Munihut.
07 /04/ L939 Premtja e shenjtö (e zezö) - Italia sulmon dhe pushton

Shqipörinö. - Largimi iZogut I. - Italia sulmon me njö

armarö tö madhe kundör shqipörisö: 50 000 burra, 200
luftanije, 600 avionö. Ushtria shqiptare e pörbörö nga
15 000 burra, pör mö tepör e drejtuar nga instruktorö
italianö, nuk mund t'i rezistoje forcave italiane. Viktor
Emanueli III merr kurorön mbretörore tö Shqipörisö.
23/08/1939 Pakti i mossulmimit gjerrnano-sovietik (Ribentrop-
Molotov).
28/ I0/ t940 Pas ultimatumit tö saj, Italia sulmon Greqinö duke u
nisur nga Shqipöria: por greköt pörfundojnö duke push-
tuar Gjirokaströn dhe Dyzet Shenjtoröt (Sarandön).
t941. Gjermania pushton Jugosllavinö. Niö pjesö e tokave
shqiptare tö Kosovös riböhen shqiptare.
08/tL/L941 Krijimi i Partisö Komuniste Shqiptare.
L6/09/1942 Krijimi i "Frontit nacional-glirimtar" nö Pezö.
L943 Italia nönshkruan kapitullimin dhe lE Shqipörinö.
Gjermanöt pushtojnö Shqipörinö (11/ 09 / 43).
02/02/ L943 Sovjetöt fitojnö lavdishöm kundör ushtrive gjermane nö
Stalingrad.
06/06/1944 Zbarkimii Aleatöve nö Normandi.
29/ ll/ 1944 Qlirimi i plotö i Shqipörisö nga forcat e vetme tö rezis-
tencös popullore. Kjo luftö shkaktoi humbjen e rreth
28 OOO shqiptaröve, qö pör rreth 1 000 000 banorö janö
pothuajse 3olo e popullsisö sö pörgjithshme.22000 Pani-

t92
 zanö shqiptarö ndihmojnö Jugosllavöt nö luftön e tyre
kundör nazistöve.
8/0s/1945 Rönia e Berlinit. Kapitullimi pa kushte i Gjermanisö.
rt/0r/1946 Shpallja e Republikös Popullore tö Shqipörisö. Kosova
dhe Rrafshi i Dukagjinit shpallen krahinö auronome
Republikös Popullore tö Serbisö. Territore tö tjera
shqiptare ndahen midis Maqedonisö dhe Malit ü Zi.
t4/03/ re46 Zbatimi i Kushtetutös Shqiptare.
t948 Shqipöria i bashkohet Rezolutös informative rö parrive
homuniste dhe tö parrive punötore. Ngatöresa meJugos-
llavinö.
1951 Pörndjekja ndaj besimraröve.
1955 Shqipöria pranohet nö Kombet e Bashkuara. Traktati i
Varshavös i ratifikuar nga Shqipöria.
25/05/t956 Yizitazyrtare nö Tiranö e Nikita Hrushovit.
r0/09/1960 Spasrimi nö gjirin e Komitetit eendror tä partisö sö
Punös. Ramiz Alia böhet sekretar i partisö.
09/04/1e61 Vdekja e ZogI, ish mbretit tö Shqipörisö, nö paris.
26/04/1e6t Konflikti me B. Sovjetik. Moska törheq tckniköt e saj
dhe ndörpret gdo bashköpunim me Shqipörinö.
r0/12/t96r Shköputja e marrödhönieve diplomar:ike me BRSS"
1961, Aleanca me Kinön.
1966 Plenumi IV i Komitetit eendror rö ppJ dönon dhunön
kundör shqiptaröve rö Kosovös nga forcat e sigurimit
jugosllav. Aleksandör Rankovig shkarkohet nga
funk-
sionet e tij.
29/12/1967 Kushtetuta e re: shqipöria böhet zyrtarisht shtet ateist.
1968 Manifestime anri-serbe tö shtypura me dhunö nga forcat
serbe tö Prishtinös. Shqipöria heq dorö nga Traktati i
Varshavös.
1970 Elektrifikimi i plotö i Shqipörisö.

193
1972 Dialekti toskö z.y'rtarizohet si giuhö zyft^re.
r973 Trazirö nö Plenumin IV tö Komitetit Qendror tö Partisö
sä Punös sö Shqipörisö qö mböshtet luftön e lclasave.
Arrestime tö shumta dhe burgosje tö drejtuesve tö kul-
turös.
t974 Nön pushtetin e Titos, Kushtetuta jugosllave i iep njö
autonomi tö gjerö shqiptaröve tö Kosovös, i kthyer nö
njö element konstituiv i Federatös Jugosllave. Plenumi
V i Komitetit Qendror tö PPSH vendos zhdukjen fizike
tö drejtuesve tö shumtö ushtarakö'
r975 Plenumi VII rifillon politikön e sai tö spastrimit'
1977 Shköputja e marrödhönieve diplomatike me Kinön.
Shqipöria denoncon doktrinön e "Tri Botöve'.
a7 /07/re78 Ndalja e gdo ndihme ekonomike nga Kina.
28/ L2/ 1978 Kuvendi Popullor miraton njö Kushtetutö tö re:
Shqipöria do tö quhet tashmö "Republika Popullore
Socialiste e Shqipörisö".
1,s/04/1979 Njö törmet i tmerrshöm trondit Shqipörinö: 100 000 tö
pastrehö dhe L7 000 shtöpi e ndärtesa tö shkatörruara'
1980 Vdekja e Josif Broz Titos.
1981 Manifestime masive nö Kosovö qä körkojnö rivendi-
kimin e statusit tö Kosovös Republikö: politika jugos-
llave i shtyp ato egörsisht.
r8112/regr "Vetövrasja" (l) Mehmet Shehut, kryeministör i Shqi
"
pörisö.
14/aL/ 1982 Adil Qargani emörohet kryeministör.
1,1/A4/ß8s Vdekja e Enver Hoxhös (lindur mö ß/A8/ 1908)'
Zövendösohet nga Ramiz Alia (tindur mö 18/1c / 1925)'
0t/02/re87 Ramiz Alia zgjidhet President i vendit.
28/08/ 1987 Gjendje lufte me Greqinö, e cilakashpallur rivendikimet
e saj ndaj Korgös dhe Giirokaströs.

194
1989 Miloshevig heq statutin e autonomisö sö Kosovös dhe
pörforcon pushtetin e serböve.
09/11/1989 Rönia e Murit tö Berlinit.
1990 Fundi i diktaturös komuniste dhe fillimi i dernokracisö
nö Shqipöri
- Reforma tö shumta (pranimi me ligj i
pronös private ). Nö Kaganik zbatimi i Kushteturös sö
Republikös sä Kosovös. Eksod i shqiptaröve rö shumtö
drejt Peröndimit.
tL/12/t990 Rivendosja e sistemit tö pluralizmit. Krijimi i Partisö
Demokratike mö L2/L2.
20/02/1991 Pörmbysja e statujös sö Enver Hoxhös nö Tiranö.
L99l Shqiptaröt e Kosovös shpallin pavarösinö e tyrc me anö
tö referendumit. Bashkimi Europian njeh shpörbörjen e
Shtetit federal jsugosllav.
15/03/ l99l Rivendosja e marrödhönieve (tö shköputura qysh nö vitin
1939) me SHBA.
30/04/1991 Ramiz Alia rizgjidhet President i Republikös.
12/06/ L99l Partia e Punös (ish komuniste) shndörrohet nö "Partia
Socialiste e Shqipörisö".
22/L0/L991 Parlamenti shqiptar njeh "Republikön e Kosovös, shtet
sovran dhe tö pavarur", si dhe qeverinö e tij tö pörkoh-
shme tö drejtuar nga Bujar Bukoshi.
06/A4/ß92 Doröheqja e Ramiz Alisö.
09/04/t992 Sali Berisha zgjidher President i Republikös.
16/12/L992 Shqipöria, kandidate pör nö NATO.
25/04/1993 Vizita e Gjon Palit II.
20/IL/t993 Leka I döbohet nga Tirana.
24/ t0/ 1994 SHBA heqin embargon e shitjes sö armöve kundrejt gjash-
tö vendeve tö Lindjes, ndör tö cilat edhe Shqipöria. Trak-
tati i bashköpunimit dhe miqösisö (Francö-Shqipöri).
05/OL/t995 Manovr^t e paraderare me SHBA.

t95
27/10/1996 Fitorja e Demokratöve nö zgjedhje bashkiake.
L5/01/1997 Falimentimi i firmave piramidale (VEFA e tö tjera,300
000 viktima).
24/07/1992 Rexhep Mejdani pason Sali Berishön nö Presidencö.

"Kosovaröt dhe Serbät":

historia e dy popuive fqinie, por kreit tö ndryshöm.

Janö tö shumtö ata qö nuk e njohin apo e njohin nö mönyrö tö gabuar

historinö e Kosovös dhe tö Shqipörisö, por edhe ato tö vendeve tö tjera
ballkanike, ndör tö cila edhe Serbia. Ja pörse, aty-kötu pörhapen tö
pavörteta tö panumörueshme, informacione tö shtremböruara dhe
kesisoj tö gabuara ose tö gönjeshtörta. Pör tö kuptuar mö mirö se gfarö
po ndodh nö kötö fillim tö shekullit XXI, unö do tö pörmbledh
shkurtimisht historinö e lashtö dhe tö vonshme tö kötij rajoni tö
mbiquajtur "fugi baruti" qysh nga shekulli XIX. Fillimisht, pörpara se
tö kaloj njöri pas tjetrit elementet thelbösore (historilce, kulturore, etno-
gjuhösore...), tö cilat bien nö sy ndörsa studion me hollösi historinö e
ndörthurur tö Serböve dhe tö Kosovaröve nö veganti si dhe tö Ballkanit
nö pörgjithösi, le tö shqyrtojmö shkaqet e konfliktit qö pörfshiu
Jugosllavinö nö fund tö shekullit XX.
Atöherö si arriti Serbia nö kötö krizö tö fanatizmit etno - fetar dhe
antagonizmit shekullor me popullsinö shqiptare tö Kosovös? Pör tö
kuptuar se Efarö ka ndodhur, duhet ngjitur shumö lart nö histori. Kjo
öshtö njö nga rajonet e vetme tö Europös ku kaosi etno-kulturor
mbretöron qysh nga shekulli XVI i erös sonö. Qyth prej qindra vitesh
prozelitizmi'9 fetar dhe ekzaltimet e pareshtura patriotike tö dreituara
nga priftörinjtö ortodoksö, mö pas nga shumö poetö popullorö dhe sö
fundi nga intelektualöt sllavofilö, ngulitön dy lloje mitesh: fillimisht
atö rö "tokös sö shenjtö", "qö iu pörket" atyre, ndörkohö qö öshtö fjala
pör popullsi tö imigruara shumö vonö (shekulli VII i erös sonö) nö

196
 Ballkan dhe tö vendosur kötu dhe rreth kishave dhe manasrireve tö
tyre (tö kthyera mö vonö nö vende tö shenita tö vörteta) pas krishterimit
tö tyre, duke filluar nga shekulli IX nga völiezörit Ciril dhe Metodc. Si
rrjedhojö köta tö fundit u bönö apostujt e ortodoksisö botörore. Mö pas
"shpartailimi" i Serbisö nö vitin 1389 nga Turqia nö Kosovö (beteja e
ashtuquajtur e Fushös sö Möllenjave) ku krejt ndryshe nga sa e
parashtrojnä serböt, köta tö fundit nuk ishin tö vetmit qö morön pjesö
nö kötö betejö tö madhe kundör rurflve, pasi midis luftötaröve tö tjerö
kishte shqiptarö, hungarezö dhe bullgarö. Pörveg käsaj kemi sörish rastin
tö shönojmö se gjatö kösaj beteje tö famshme, sulltani turk i kösaj
periudhe, Murati I (1362-1339), u vra nga njö luftötar shqiptar dhe jo
serb! Turqit mö pas e pushtuan Ballkanin pör pesö shekuj me radhö.
Köshtu nglarjae fundit (shpanallimi nö Fushön e Möllenjave u shndörrua
nga Serböt nö "simbol kombötar".Ja pra se si ata pörfunduan duke
formuar kötö parullö tö dyfishtö, e cila e ktheu Kosovön n.iöherösh nö
"djepin kombötar" tö tyre dhe "mitin kombötar" tö tyre). äshtö fjala
pör dy parime tö mböshtetura nga ultranacionalizmi serb, i cili pörvijon
kötö reminishencö tö njö epoke tjetör! äshtö pör tö ardhur keq kur nö
fillim tö shekullit XXI vören qö serböt ende jetojnö me mitet e tyre,
dogmat fetare, simbolet kombötare, me emblemat qö u ka kaluar koha
dhe me tö lcaluarän e tyre tö largöt: vatör e pörjetshme e tö gjitha llojeve
tö diskriminimit. Le tö shohim tashmö mö nga aför misteret e historisö
tö kötyre popujve fqinjö, por gjithsesi krejt tö ndryshöm.
Le tö fillojmö me serböt. Askush nuk mund tö mos e dijö se historia
e tyre öshtö relativisht e vonshme nö rapon me atö tö shqiptaröve tö
Kosovös, zanafilla e tö cilöve ngjitet deri te pellazgöt parahelenikö.
shkrime tö shumta antike, arkeologjia, paleontologjia, antropologjia,
etnologjia, toponimia, gjuhösia dhe studime tö ndryshme moderne
döshmojnä tö vörtetön historike tö pellazgöve tö lashtö dhe pasardhösit
e tyre thrako-iliröt, ndör rö cilöt shqiptarör, kosovaröt dhe epirotöt janö
pasardhösit e fundit. Shkatörrimi shumö i vonshöm i arkivave tö Kosovös

t97
(shkatörrimet dhe djegiet sistematike tö böra nö mars dhe prill tö vitit
1999) kanö pör qöllim tö fshijnö tö giithö kujtesön störgjyshore tö
kosovaröve dhe tö zhdukin prova tö shumta historike dhe dokumente
komprometuese gl|t serböt. Por kjo tentativö nuk e fsheh dot aspak historinö
e popullit kosovar, qö gjendet nö dokumente tö tjera dhe manuale historike,

tö cilat ekzistojnö nö vende tö shumta, ndör tö cilat Franca'

Nga shekulli I dhe II tö erös sonö, duke ardhur nga stePat ruse ose tö
Azisö Qendrore, tributö e ndryshme sllave fillojnö tö dynden dreit
Europös Lindore dhe pastaj Europös Qendrore. Ata pörparoinö pa u
ffembur drejt Peröndimit, por shpejt do tö törhiqen dhe do tö detyrohen
nga gjermanöt tö fushojnö nö veri tö Danubit dhe nö Karpate. Tö joshur
nga pasuria e tokös ballkanase, disa fise tö quaitura mö vonö Sllavö tö
jugut, ndör tö cilöt Serboi, rreth vitit 580, kapörceinö Danubin me
dyndje tö njöpasnjöshme, duke depörtuar fillimisht nöpörmiet
inkursionesh sporadike dhe pastaj shkalle-shkallö pörfundoinö duke u
vendosur nö luginat e Danubit tö poshtöm dhe nö veganti nö atö tö
Savös. Rreth vitit 635,'serböt u vendosön nö Thesali, pastaj nö rajonin
e Moravös iugore. Fise tö tjera u löshuan mö pas pör tö pushtuar
peröndimin, d.m.th. brigjet e Adriatikut tö banuara kryesisht nga
popullsi ilire (Venetöt, Istrianöt, Japodöt, Liburnöt, Dalmatöt,
Autariatöt, Panonianöt ...) Nö tö vörtetö pörpara mbörritjes sö sllavöve,
popullsitö e rnrngur thrako-ilir zinin njö territor tejet tö madh, qö
shtrihej nga Danubi deri nö Epir nga njöra anö dhe nga Adriatiku deri
nö Detin ezi nga.ana rierör. Greköt, nga ana e tyre, zinin pjesön jugore
tö gadishullit ballkanik.
Por nön presionin nö rritie tö lövizjeve tö popullsive sllave, tö gjithö
köta popuj ilirö pörfunduan qoftö duke u integruar me pushtuesin, qoftö
duke vazhduar tö jetojnö nö tokat e tyre störgjyshore ku gjenden ende
edhe sot (Kosova, Mali i Zi, Maqedonia), qoftö duke gjetur strehö
pörfundimisht nö malet e tyre tö pamposhtura tö vargmalit dinarik
dhe Alpet e Ilirisö sö Jugut (sot "Alpet shqiptare"), pranö fiseve tö tjera

198
ilire tö njö trungu (Shqipöria e sotme). Qyrh me mbörritjen e tyre,
sllavöt e Jugut (Serböt, Sllovenöt, Kroatöt, Boshnjak-Herzegovinöt...)
u ndanö fillimisht gjeografikisht. Kroatöt dhe sllovenöt zunö rajonet e
veriut dhe tö peröndimit tö Ballkanir, territore nän zotörimin e
I'erandcrisö sö lashtö Romake tö Peröndimit, ndörkohö qö serböt u
venctosön nö territoret e Perandorisö sö Lindjes. Kjo do tö shpjegojö
rnö vonö pörkatösinö fetare tö secilit prej kötyre grupeve, por kötij
qytetätini iu desh rreth dy shekuj pör tu shfaqur. Midis tö gjitha fiseve
sliave, fisi sertr (serboi) ishte mö fitimtari. Ata u krishtöruan nö
shekullin lX nga dy prifrörinj grekö sllavofolös, cirili dhe Metodi. Köta
tö fundit perkthyen Biblen nö gjuhön sllave, fillimisht duke nisur me
görmat e vogla tö alfabetit grek, i cili u quajr glagolitik, pastaj cirilik
pas pörcicrimit iö germave t€ mödha tö sh*:it, gjithashtu greke. Nö
periudhön e kötyre prifterinjve, peshkopar.r e Ohrit u bö njö vatör e
röndösishrne e kulturös greko-sllave. Ajo u z,i',,*rrdäsua nga patriarkati
i Regit i krijuar nö vitin 1346.Por sllavöt e jugut dall.hen midis tyre
nga fetö pörkatöse: Kroatöt dhe sllovenör pranuan fenö e perandorisö
sö Peröndimit (riti romak) d.m.th nga katolicizrni, ndörsa serböt nga
ortodoksia, atö tö Perandorisö sö Lindjes (riri bizanrin). sö {undi njö
numör i madh i bosnje-hercegovinasve ftatolikö ose orrodoksö) u
kthyen nö myslimanö nön pushtimin oroman"
Megjithatö ndörmjet shekujt IX dhe XV serböt krijuan disa
principara, ndör tö cilat ajo e "RaI, Ra3ka ose Rashi" (Serbia e vjcrör) nö
krahinön e Novi Paz.arit (nö veri tö kufijve tö Kosovös) dhe ajo e clin'srisö
sö "Nemaniq", themeluesi i sö cilös ishte Etian Nemanja, i cili nrbretäroi
nö vitet LlTt-t196. Kisha kombötare serbe u themeiua nö vitin 12x9.
shön Sava, vällai i stefanit II arriti tö bente bashkimin kombötar. Megjithatö
mbretöria serbe arriti nön mbretörimin e stefan D(, IJroI f,v* Dushani, i
quajtur i Madhi (1308-1355), nö vitin 1346 u shpall car i tö gjithö serböve,
greköve, bullgaröve dhe shqiptaröve nga patriarkati i Peg-i .
Mbretöria e fundit serbe u zhduk nö vitin 1a59. Gjuha serbe rrjedh

199
nga sllavishtja e vjetör, vetö kjo me zanaf/'lö aziatike. Por ekzistojnö
kundörshti nö lidhje me zanafillön, si atö gjuhösore dhe atä etnike tö
Sllavöve. Disa pohojnö zanafillön e tyre alanike, alarodiane apo indo-
iraniane. Sllavishtja öshtö njö nga gjuhöt e fundit tö shfaqura nö Europö
rreth shekullit V, si sllavishte peröndimore (polonisht, kashube, gekisht,
sllovakisht) dhe ajo lindore (ruse, ukrainase, bjelloruse) dhe nga fundi
i shekullit VI (Danubi i poshtöm) sllavishtja jugore @allkani rreth
shekullit VII), ndör tö cilat serbishtja, kroatishtja dhe sllovenishtja.
Gjuha maqedone, nöndialekt qö rrjedh nga serbishtja dhe bullgarishtja,
öshtö shumö mö e vonshme. Gjuha boshnjake nö pjesön mö tö madhe
rrjedh nga serbishtja. Tö gjitha dialektet sllave do tö jenö formuar duke
u nisur nga njö nönshtresö azianike (stepat ruse, Azia qendrore, Iran
ose Baktrianö), e cila do tö ketö pösuar ndikime tö forta vendore si
pasojö e shtegtimeve tö shumta tö hordhive tö para sllave, tö mbörritura
mö vonö prej skajit lindor tö Europös (shekulli I dhe II i erös sonö).
Köto ndikime i kanö ushtruar kryesisht duke filluar nga gjuhöt baltike
apo kelto-gjermane dhe ato tö dialekteve tö vjetra ballkanike, tö tilla si
ilirishtja, trakishtja ose dako-gete. Gjuha sllavone öshtö gjuha e parö
sllave "e shkruar" rreth shekullit IX dhe X.
Megjithatö gjuhötarö tä shumtö, jo vetöm sllavofilö, gjejnö mönyrön
pör tö nxjerrö nö pah gjuhön sllave nö gdo studim tö tyre gjuhösor ose
ta marrin si "referim" serioz, madje me tö njöjtön shkallö barazie me
gjuhöt e tjera, dukshöm mö tö lashta, si gjuha greke, latinishtja ose
gjuha kelte! Ky gabim i röndö ka si zanafillö pörzierjen ose mbivendosjen
e gjuhöve tä shumta si nö rrafshin kronologjik edhe nö atö tö zanafillave:
nje mishmash i vörtetö. Kösaj i shtojmö dhe niohjen jo tö mirö tö gjuhös
shqipe dhe mospranimin e tö qenit tö saj nga njö trung me pellazgjishten
e lashtö dhe pasardhöset e saj tö drejtpördreita: gjuha frigjiane, tharke,
ilire. Gjuha shqipe öshtö mbiquajtur gjuhö indo-europiane, ndörkohö
qö ajo rrjedh nga pellazglishtja e lashtö, gjuhö parahelene madie para-
indo-europiane. Ajo öshtö njö gjuhö e miröfilltö europiane, krejt ndryshe

200
nga gjuha sllave. Pellazgjishtja e lashtö dhe etruskishtja kanö ndihmuar
nö formimin e gjuhöve greke dhe latine. shqipja pörbön njö degö tö
vetme dhe krejt mö vere nö törösinö e gjuhöve tö folura qysh nö kohö tö
hershme nö Europö. Nö zanafille kjo gjuhö ngjitet tek ajo e pördorur
nga thrako-iliröt, pasardhös tö drejtpördrejtö tö pellazgöve Ajo nö tö
vörtetö ka mbetur e paprekur qö nga koha e pushtimit romak tö
territoreve ilire nö vitin - 168 para Krishtit, sepse duke filluar nga kjo
epokö pjesa mö e madhe e iliröve u srrehua nö malet e tyre tö
pamposhtura, duke ruajtur köshtu fondin gjuhösor tö pellazgjishtes sö
lashtö, tö cilön pjesa mö e madhe e gjuhötaröve (ata qö nuk e njohin) e
trajtojnö ende si njö gjuhö tö zhdukur! Ekzistenca e toponimeve tö
shumta, tö pörhapura nga Pirenejtö deri nö Kaukaz, shpjegohet me
lehtösi falö gjuhös sö sorme shqipe dhe moria e antroponimeve,
eponimeve, oronimeve, etnonimeve qö gjenden nö mitologjinö tö
mbiquajtur greke, tö cilat gjuha shqipe arrin t'i deshifrojö me lehtösi,
vörtetojnö tö qenöt nga njö trung tö pellazglishtes sö lashtö dhe gjuhös
shqipe. Plus kösaj, shtojmöse Sllavöt eJugut (serböt, kroatöt, sllovenöt...)
gjatö fqinjösisö sö tyre tö gjatö me popullsitö aurokrone ilire, kanö
asimiluar pjesörisht kulturön (gjuhön, epopetö, zakoner, kostumet) e
popujve ilirö.
serböt zunö rrönjö nö Kosovö veröm nga fundi i shekullit XIII, nö
njö mjedis tö populluar nö pjesön mö tö madhe nga shqiptaröt. Turqit e
kanö sunduar kötö vend duke filluar qö nga fitorja e ryre nö Kosovö nö
vitin Ky mbizotörim do tö vazhdojö aförsisht pör pesö shekuj.
1389.
Megjithatö turqit filluan t'i islamizojnö nö masö popujt e rajonit veröm
nga shekulli XV dhe pikörisht boshnjaköt dhe shqiptaröt. Duke e njohur
shumö mirö karakterin e shqiptaröve tejet krenarö, rö pavarur, besnikö
dhe luftarakö, turqit vepruan me shhathtösi pör t'i hthyer nö fenö e
Islamit: ata i lanö tö lirö tö punonin tokat e ryre, tö pördornin gjuhön e
tyre dhe kulturön e ryre dhe mbi tö gjitha pör tö mbajtur armöt. Njö
lalö e unö shqiptare nö lidhje me kötö thotö: A nuk gjendet pranö

201
shpatös sö feja e shqiptarit? Pör mö tepör shqiptaröt (l<.rejt ndryshe
tij
nga serböt) nuk kanö qenö kurrö fanatikö ndaj fesö, ka tö ngjarö pör
arsye tö traditave tö tyre pagane tö trashögu^t^ n1a pellazgo - iliröt
antikö. Nö Shqipöri apo gjetiu, shqiptaröt kurrö nuk janö grindur pör
shkak tö pörkatösisö ryre fetare ftatolicizmi, ortodoksizmi ose islamizmi)'
sö

Kjo prirje vazhdon ende edhe sot. Nö köto kushte shqiptaröt u miaftuan
.,rutelö administrative" rurke, e cila nuk i pengonte aspak qö tö
me njö
ekzistonin si shqiptarö; at^e kanö ruajtur shqiptarizmin e tyre'
Kjo liri, sado relative, nuk i pengoi shqiptaröt tö rebeloheshin shumö
herö deri nö pavarösinö e tyre Q8/t1,/t9L2). Nö tö vörtetö, njö nga
episodet mö tö shquara tö luftörave tö tyre kundör zgiedhös otomane
ndodhi gjatö mbretörimit tö Gjergi Kastriotit (1405-146s) i mbiquajtur
Skanderbeg. Megjithatö kjo nuk i pengoi disa shqiptarö, tö cilöt nga
karizmae tyre ose nga aftesitö e tyre tö arrinin deri nö funksionet mö
tö larta tö Perandorisö Otomane, tö tillö si gjeneralö tö shumtö, admiralö,
guvernatorö ose fisnikö (vetö Ataturku kishte prejardhje shqiptare)!
Pörvqg kösaj, pör shkak tö cilösive tö tyre kavalereske dhe pasionit tö
tyre pör z natine armöve, shqiptaröt gjenden kudo nöpör Europö (nö
ng.iarjet dhe ushtritö e shumö mbretörve). Nö tö vörtetö Fransua I kishte
nö shörbim tö tij njö gjeneral tö quajtur Arnaut, qö nuk ishte emri i tii
i vörtetö por njö emörtim gjinor, me tö cilin turqit emöronin nö
pörgjithösi shqiptaröt: Arnaut (ndryshim i emrit tö huazuar nga
greqishtja nö format Arvanitis, Arvanos ose Arvanite, qö emöron
shqiptaröt nö pörgjithös). Napolon Bonaparti krijoi niö regjiment
shqiptar, nga i cili dolön heronj tö shumtö tö pavarösisö greke, ndör tö
cilöt Marko Bogari, shqiptari suljot (Epiri i Jugut). Por shqiptaröt e
kösaj epoke shpesh kanö börö karrierö tö tillö sig janö tri arkitektöt, tö
cilöt kanö ndörtuar ndörtesa me famö: arkitekt Sinani (xhamia
Sulejmanie, Shehzade nö Starnboll dhe ajo e Selimje nö Edirnö), Mehmet
Aga (xhamia Blu nö Stamboll)dhe Mehmet Isai (Taxh Mahai, nö Indi)
eri. Niö nga shqiptar€t mö tö shquar, iashtö Turqisö ishte Mehmet Ali

202
Pasha, i cili la nö Egjipt njö dinasti prej aförsisht 150 vitesh, nga e cila
mbreti Faruk I ishte i fundit qö u döbua nga revolucioni egjiptian nö
virin L952. Duke mbetur tek njerözit e shquar, rö mos harrojmö qö
shqiptaröt, p.rv"g kardinalöve tö shumtö, i kanö dhönö Vatikanit Papön
e 40-'ö dhe tö 243-'ö: Papa Inogenti I u zglodhnö vitin 401 dhe Klementi
XI u zgjodh nö vitin 1200. Shön Jeronimi ishte me zanatillö ilire. Sö
fundi, shönojmö (pör tö kuptuar mö mirö karakterin artificial dhe
oportunist tö kthimit tö shqiptaröve nö fenö islamike) se nö fillimet e
periudhös kristiane, pjesa mö e madhe e ryre (pjesa tjetör e popullsisö
kishte mbetur pagane) u krishtörua nö shekullin II, d.m.th mö shumö
se shtatö shekuj para serböve!
Cilöt janö störgjyshörit e kosovaröve? Shqiptaröt e sotöm rrjedhin
drejtpördrejt nga Iliröt dhe Kosovaröt nga Dardanöt (Dardanos öshtö
störgjyshi i Trojanöve). Köta dy popuj völlezör bönin pjesö nö njö töresi
etnike tejet tö madhe tö quajtur "thrako-ilire", e cila rridhte drejtpördrejt
nga Pellazgöt dhe Lelegöt, nga tö cilöt gjithashtu rridhnin nga Traköt,
Teukröt (Trojanöt), Frigjianöt dhe Liguröt. Köta pellazgö (tö paktön
3000 vjet para Krishtit dhe qö ka shumö tö ngjarä tö rridhnin nga
popullsitö autoktone tö periudhös Neolitike) janö pörmendur midis
popujve tö parö qö pushtuan atö vend qö mö vonö do tö böhej Greqi, si
dhe Azinö e Vogöl dhe ishujt e Sikladös dhe tö Egjeut, pörpara mbörritjes
sö Greköve sig e pohojnö edhe auroröt mö tö lashtö antikö (Hekate i
Miletit, Herodoti, Helanikos i Mitilenit, Tuqididi..). Etrusköt bönin
pjesö nö tö njöjtin grup etnik. Nö tö vörtetö Herodoti (1,,57,94) dhe
Tuqididi (n/, 109), duke pörmendur vetöm dy mö tö shquarit, i pörqasin
Pellazgöt me Tursenöt, Tirsenöt ose Tirrenöt. Pitagora ishte biri i njö
pellazgo-turseni tö Samos! Italia e jugut ishte gjithashtu e populluar
nga popuj tö shumtö me zanafillö pellazge,ndör tö cilötJapigör, Mesapör,
Daunianöt apo Pisenianöt. Megjirhatö, duhet shönuar se iliröt dhe traköt
i kanö dhene Romös perandorö tö shumtö, ndör tö cilöt Aureli, probusi,
Diokletiani, dhe Konstandini si dhe perandorö tö shumtö bizantinö,

203
ndör tö cilöt Anastasi, Justini dhe Justiniani. Tö gjitha köto dhe shumö
tregues tö tjerö qö pör mungesö vendi nuk mund t'i pörmend kötu,
döshmojnö vörtetösinö historike tö pellazgöve dhe tö pasardhösve tö
tyre iliröve dhe si rrjedhojö tö shqiptaröve. Ndörkohö qö serböt, tö cilöt
kerkojne zotörimin e Kosovös, mbörritön nö Ballkan vetöm rreth
shekullit VII pas erös sonö dhe se qytetörimi i tyre nö tö vörtetö u zhvillua
vetöm ndörmjet shekujt IX - Xm.
Iliröt bashkökohös tö greköve tö epokös klasike (shekulli V para
Krishtit), ishin njö popull i cilösuar "i pavarur" (i lirö, sig e kemi parö
tashmö). Nö tö vörtetö autoröt antikö grekö i quanin ata "fise tö pavarura"
me cilösimin "Barbarä", d.m.th. qö nuk kanö pösuar ndikim nga giuha
dhe kultura greke. Greköt themeluan shumö pak zona tregtare, ndör
tö cilat Epidamni, Apolonia dhe Orikos nö bregdetin ilir tö Ilirisö sö
Jugut, jo larg kolonisö sö tyre tö Korfuzit. Por ata nuk ndörmorön
aventura pörtej qytetit tö Epidamnit (Durrösi i sotöm). Sipas Polienit
(IV, D, mbreti i parö ilir i pörmendur ndör shkrimet antike ishte
Galauros (shekulli VII para Krishtit). Por duke nisur nga shekulli IV
para Krishtit flitet pör disa mbretör ilirö, ndör ta Bardhyli, Glaukias,
Agroni, Pleurati, Genti (mbreti i fundit ilir i shekullit II para Krishtit)
dhe mbretöresha e shquar Teuta (shekulli III para Krishtit) emri i sö
cilös, emör tipik ilir rrjedh nga Teutame ose Teutamos, babai i mbretit
tö Pellazgöve, Letos i pörmendur nga Flomeri (Iliada II, 840-843). Tö
mos harrojmö qö heronj tö shumtö, peröndi ose mbretör qö disa i
trajtojnö si grekä janö nö tö vörtetö me zanafillö pellazge ose thrako-
ilire, tö dllö si Zeusi,Afördita, Artemisa, Akili, Olimpia, Aleksandri i
Madh, Pirro ... madje Athina! As edhe ky emör nuk mund tö shpjegohet
me anö tö gjuhös greke, por vetöm me anö tö gjuhös shqipe. Nö tö vörtetö
"e thana" ose "E thöna" nönkupton "premtimin". Ky shpiegim öshtö
vörtetuar nö mönyrö jo tö dreitpördrejtö nga Herodoti 0, 57 - VIII,
44), i cili pohon se banoröt e parö tö Athinös ishin Pellazgöt, tö cilöt
ndörtuan murin rrethues tö Akropolit ("pelargikon") dhe se Pellazgöt

204
 u quajtön "jonianö" [nö shqip "I oni" dmth. "i jonö"] pasi pördorön
gjuhön greke. Pörveg kösaj te Homeri, Zeusi cilösohet si Dodonas dhe
pellazg(Iliada xvl,234),etj! Plus kösaj shtojmö se toponime tö shumta
tö Europös dhe tö Azisö sö Vogöl shpjegohen falö gjuhös shqipe.
Ilirät, intra muros, njohön njö {,e.rö fame politike deri nö vitin 16g
para Krishtit. Nö kötö periudhö e pushtuan romaköt, e plagkitön dhe
copözuan territoret ilire qö ishin katandisur si mos mö keq. Mö pas
gjendja u pörkeqösua me rönien e perandorisö Romake nö vitin 476
dhe mö pas gjatö Perandorisö Bizantine. Nö köto periudha tö turbullta
pörfiruan Sllavöt, tö cilöt nö.shekullin vII pushtuan Ballkanin.
Nö planin etnik, morfologjik dhe antropologjik, shqiptaröt (Shqipöri,
Kosovö, Maqedoni, M^lizi apo Epiri) dallohen qarrö nga fqi"jet e tyre
sllavö dhe grekö. Shqiptaröt e veriut quhen "g.gö" dhe ata tö jugut 'roskö,,.
secili nga köto grupe ka dialektin e tij. Shqiptaröt kanö vegorinö se
kanö njö brakicefali (koke aq e gjerö sa edhe e gjatö) dhe planokcipitali
ftaviteti i prapmö i kaflcös) tepör tö theksuar. Gegöt e veriut, ndör tö
cilöt böjnö pjesö kosovarör, janö nö pörgjithösi trupmödhenj dhe
bardhoshö, krejt ndryshe nga greköt qö janö mö trupvegjöl dhe mö
ezmerö. Nga ana tjerör fjala"gjigand" nö greqisht (ghias, ghigas) rrjedh
nga fiala shqip Gegö, Gegös. A nuk ishin trupmödhenj dhe bardhoshö
Akili dhe N{eneiau? Ky raion me relie'rö thyer, ka qenö mö pak i
prekur nga niö pörzierje racash, krejt ndryshe nga zonat nö kufi tö
Greqisö apo aro rö gjendura nö boshtet e mädha tö komunikimit Lindje-
Peröndirn. ja pör.se bazat e gjuhös shqipe lianö rnbet'r tö mbrojtura
rrga ndörhyrjet e huaja dhe nga perzierjerc inöciha gjuhösore.
shqipöria
ka ruajtur pothuajse tö paprekura gjatö rnö shurnii _se rrjezcrepesö
shekujve nö maler e pamposhtura rö Alpevc shqiptare: njö lbsile e gjallö!
Pra kjo öshtö njö gjuhö autoktone krejr ndryshe nga aj. sllave, j"re
aztanike (AziaQendrore, Iran ose Baktrian), e cila bön pjesö nä gjuhöt
e fundit tö shfaqura nö Europö bashkö me gjuhön b,rlig"r. dhe
atö
hungareze (magjare).

205
 Pör tö pörfunduar na duhet tö kuitojmö se zanafilla e dreitpördrejtö
jugosllav nö
e krizös # sotme i ka rröniöt nö krijimin shtetit federal
vitin 1946, i cili mblodhi etni tö shumta antinomike nä njö komb tö
vetöm, tö pörbörö nga gjashtö Republika: serbia me dy krahinat e saj
(Vojvodina dhe Kosovö- Metohi), Sllovenia, Kroacia,
",rrono-.
Bosnje-Hercegovina, Mali i Zi.Pxtai rrazitat e Par^tö mödha filluan
me siperbörjen e kösaj federate nö vitin 1990. Sllovenia, Kroacia
dhe

M"q.Jori" shpallön pavarösinö e tyre. Nö vitin 1995 martöveshia e

Deitonit e pörlunduar nö Shtetet e Bashku ^ra tö Amerikös i dha fund
luftös midis serböve, kroatöve dhe boshniaköve. Megjithatö Serbisö i
mbetet Mali i Zi dheprovinca Vojvodinös, ndörsa Kosova kalon nön
e

administrimin e Kombeve tö Bashkuara'

o/o
Por pör sa i takon Kosovös (provincö e populluar deri nö 90 nga
,hqiptare) gjendja u pörkeqösua nä vitin 1989, kur Miloshevigi anuloi
nö menyrö ie ,rle"rrrh-e starutin Tito nö vitin 1974)
e saj (tö dhönö nga

tö krahinös auronome. Gjatö dhietö viteve, nön dreitimin e udhöheqösit

tö tyre paqösor Ibrahim Rugova, kosovaröt tö privuar nga tö drejtat
e

,yr. .irril.-mö elementare i rezistuan nö mönyrö paqösore pushtimit

slrb: ata krijojnö rrether-e mbijetesös-paralele. Pörfundimisht kjo
gjendje e dyfishtö kriioi njö radikalizöm nö giirin e nacionalistöve
kosovarö. Rugova politikisht shtyhej nga krahu i tij i maitö.
Köshtu u
krijua Urhtrl Qlirimtare e Kosovös. Pas aförsisht njä vit lufte tö
me hapjen
armarosur klandestine , ni1 rcezeshprese u shfaq nö horizont
e bashköbisedimeve tö Rambuiesö (6-20 shkurt tö vitit
1999). Por sa

keq, ar), nuk pati kurrfarö marröveshie, secila nga pjesöt

u ngul nö
pori.iorr.t e sai. Pas kösai humbieie, peröndimoröt i kthyen
atyre niä
k.rndörshtaröt pa i dhönö tö drejtö asnjörit dhe duke u dhönö
döshtuan
shans tö fundit nö Paris (15-18 Mars). Por mö kot, diskutimet
nö teffitorin e tyre
sepse serböt hodhön poshtö ardhjen e forca tö huaja
per garantimin e ,riö tö miröfilltö tö Kosovös dhe si rriedhojö
"rrtorromie tö sigluar
refuzuan tö firmosnin protokollin e marröveshjes, gjithsesi

206
 nö minutön e fundit nga kosovaröt mö 1g mars 1999.
Eshtä pör tö ardhur keq kur konsraron qö nö kötö tragjedi tö
tr'errshme e gjithö bota u tall prej Miloshevigit, i cili duke pörfituar
nga "pauza" e Rambujesö i dha dorön e fundit pörgatitjeve
pör
"spastrimin etnik", gjö qö kishte njö kohö tö gjatö qö ishte
pörpunuar.
}:^oköf'rtö qö nö fillim, mö tepör nga mböshtetja popullore e
paprecedent
r':ö histcrinö e*ropiane (asnjö diktator
n.rk ka paiur njö u.t i- kaq tö
njözösizöm), ai krijoi reaksione ndörkombötare, mori p"r"lajmörime
nga Kombei e lla.shkuara dhe körcönime prej NATo,
e cila mö 24
Mars pdr{undoi duke hedhur forcat e saj balistike dhe ajrore
kundör
ve'd'dodhjeve ushtarake tö vendit, pikave ,tr"t"gjik. dhe
disa
i'frastr,rktu'ave, nö m,önyrö qö tö dobösonte kapacitetin e tij
dömtues.
Fatkeqösishr'än presionin e ushtrisö dhe plagkitjeve tö
milicisö serbe
(masakra, dhunime l.olektive, shtöpi tö shkatörruara
dhe tö djegura,
körcä'ime pör uri erj....) kosovaröt pörfunduan duke marrö
arratinö,
me qincira e mijöra prej tyre lanö tokön e tö paröve
dhe u shpörndanö
nöpör botö.
Ajo clr" öshtö rnö paradoksale nö kötö luftö etnocidi, öshtö
se ndörsa
pör Peröndimoröt, maoje pör shumö kombe demokratike,
Miloshevigi
öshtö njö kriminel lufte, pör njö nurnör tö madh
serbösh dhe pör disa
komunistö tö vjetör tö papenduar ai ishte dhe mbetet
figura e patriotit,
niadje e heroit!Ja se si ky popull arriti tö pörqafbjö
,r"^r*rkötij diktatori
cihe kasapi tö Ballkanit, pör tö cilin per fat re k"q nuk islrte hera
e parö.
P_"r sa i takon "spastrimit etnik" duhet
.. shönuar se böher fjarö pör njö
ideologji qö öshtö shpalosur nö katör faza nö r,ijimösi:
vegoria et.no-
fetare ka krijuar njö nacionalizöm tö shfrenuar
tö drejtuar nga priftörinjtö
orrodoksö, rapsodör e vjetör populrorö dhe interekr"ae,
1-narö modernö
(f.aza e parä, e fshehtö dhe pönhithare),
teoricienöt ({aza pEryatitore),
drejtuesit e pushtetit ({.aza e ndörrrijetme, ndör
tö ciröt bönte rje.sö
Miioshevigi dhe ushtaraköt e tii) drre ekzekutue
sit (faza e fundit, e
ndörmarrö nga ushtria dhe milicia speciare
me ndihmön aktive ose

287
joaktive tö njö pjese tö popullsisö). Mböshtetia morale popullore e dhönö
Miloshevigit pörcakton mö sö miri niö herezi kolektive tö shkaktuar
nga kjo pavetödije kolektive, e kriiuar fshehtas pörgiatö shekujve.
tutilorir"lrlg öshtö serbi i fundit qö zbatoi kötö doktrinö tö spastrimit
etnik. periudhön midis Kjo tezö ishte pörpiluar nö vitin 1936 nga
dhe kalimi e tyre
eubriliovigi, ku parashikohej döbimi i shqiptaröve
nga lvo
masiv nö Shqipöri dhe Turqi. Kjo temö rinisi nö vitin L939
Andrig dhe mö vonö nga Dobriga Kosig. Nö tö vörtetö nö kötö periudhö
Gjithsesi,
pati shperngulje masive tö popullsive tö Kosovös dreit Turqisö.
qö kaluan
nö fillim tö shekullit (vitet OZZ-Lg26\,ishin tö paröt greköt
tö detyruar tö
nö spastrim etnik. Nö tö vörtetö ata kryen niö deportim
,r"rit 450 000 shqiptaröve (myslimanö) tö Epirit tö jugut nö kömbim
,'döbuar" (ortodoksö) tö Azisö sö vogöI. Ky
kundrejt greköve tö
,.p"z"rliök; i urryer midis Greqisö dhe Turqisö ka kaluar nö heshtie nö
e historisö. Nuk flitet mö as pör gjenocidin e niö
te gjithe l.rr"rr.r"l.,
nga turqit nö vitin 1915'
-iäott e giysmö armenöve tö masakru^r u pörsörit
pikärisht nö emör tö kösaj politike dhe fetare!Madie fenomeni
iir.',rit. mö pas kundör ebrejve nön regiimin nazist'
sig e kemi parö,
Fatkeqösisht ky indoktrimin ultranacionalist, ashtu
qysh prei shekujsh'
öshtö i ngulitur thelle nö ndörgjegjen e shumö serböve
Letöshpresoimöqöpopulliserbdotözgjohetdhedotökuptojöseka
dhe
q"rrö t*.rrasisht i rnanipuluar nga doktrinistöt shovinistö
ultranacionalistö tö sö dieshmes dhe sö sctmes'

Histori e shkurtör e Sllavöve tö Jugut

äshtö e qartö tributö

se
*sllave"me siguri qö nuk mlnd t'i lidhösh
meniökulturöarkeologjiketöpörcaktuarpörparashekullitVtöerös
Sllavöve, tö identifikuar
sonö. Vetöm me kötö datö, gruPet e Para tö
arkeologiikisht u shfaqön nö Ukrainö dhe nö
Rusi (p' th' nö zonat
dreit
*o9"lor. tö pripetit). ile t ere epokö fillon ekspansioni i Sllavöve

208
 Europös lindore dhe qendrore pastaj mö vonö drejt Adriatikut
dhe
Ballkanit. Por disa flasin pör ta nö rrjedhön e dy shekujve tö parö
tö
erös sonö.Nö rö vörtetö historianöt e shekullit I pas Krishtit nö veri tö
Kaukazit, nö sarmatie deri nö urale shönojnö popujt si mö poshtö;
Serbois, serbis (serbet), Subenois (sllovenöt), Floroavis ose
Fla^,ars
ftroatöt), Szici (gekät) ... Disa historianö dhe gjuhötarö pohojnö se sllavöt
e parö tö shfaqur nö verilindje tö Kaukazit ishin njö popull aziatik qö
flisnin njö gjuhö alarodiane tö grupit vanik (rajoni i riqenit van).
"Harvatör" (Kroatät e ardhshöm) ishin tö njö trungu iranian (emri
i
tyre nönkupton nö persishten e vjetör "Aleatö") ata kanö emigruar
nga
veriu i Detit tö zi deri nö Europön ku rhemeluan
eendrore, shtetin e
"Kroacisö sö bardhö" nö rajonin e Krakovisö.
Plini I Lashti, Taciti dhe ptolemeu i quanin sllavöt ..vencdis,': qö
nuk ka tö böjö fare me venetöt, tö cilöt ishin tö rrungur ilir. Kötu
ngjashrnöria öshtö veröm fonetike scpse nö tö vörtetö böhct
fjalö pör njö
deformim tö emrit "vendes" (emörtim gjermanik) i gjuhös slla.,",
por
identiteti kulturor ishte gjermanik ose i glermanizu", , pr.j ,rg"
,r1.r,
edhe ngatörresa e madhe midis venetöve dhe vendes.
Taciti i vendos
sllavöt nö lindje tö Karpateve. Nö shekulrin vI pas Krishtit, prokopi
dheJordani pörmendin "skla'en.is" rö vendosur nö Danubin
e poshtöm
pastaj nö Alpet lindore. Ara u vendosön nö territoret
e braktisura nga
Gjermanöt (obodritö, sorbö, pomeranö...). por ata hyjnö
nö historinö
e kötij rajoni veröm nö epokön karolingiane.
Nö tä vönetö sharlömanjö,
nö vitin 805, ndörton "Limes sorbicus", vijen kufitare
tö kalimit tö
franköve lindorö. paralelisht me kötö mösymje mbi territorer
e
pushtuara mö parö nga gjermanöt,atau ngulön nö njö rajon
tö pörfshirö
midis Danubit dhe savös dhe nö peröndim deri nö veri
tö Ilirisö.
Nö shekullin vII (rreth vitit 635) tö erös sonö Ballkani ishte
börö pre
e hordhive sllave. Nikolas Lahovari (popujt
europianö, 1946) mendon
se serböt u vendosön pörfundimisht nö rajonin
e Morarrös, nö luginön e
Danubit dhe nö verilindje tö Serbisö sö sorme vetöm nga
shekulli xII

209
pas Krishtit dhe se Kroatöt e kapön shumö mö vonö Adriatikun. Pör sa
i takon hungarez.öve) ata ianä me zanafilö "magiar"' Ata karrö zönö
territorin e "Panonisö" antike. Panonianöt ishin njö fis ilir' N' Lahovari
ende
na rhotö nö lidhje me ra: "Rreth vitit 800 (pas Krishtit) gjenden
tö tierö,
magjaröt rnidis Donit dhe vollgäs. Nön presionin e nomadöve
peg"rr.gö't e, hungarez-öt tö ndarö nö shtatö fise, me tö cilät
u bashkuan
nö rrugä dreit
edhe tri fise turko-tartare, kabaröt, u vunö dalöngadalö
Besarabi.
peröndimit.. Nö Eerekun e rretö tö shekullit IX ata gjenden nä
i
Nderkoire perandoröt e Bizantit, tö shqetösuar nga pörparimi
dhe qö kishin
bullgaröve, f,rqia e tö cilöve ishte asokohe nä kul.min e sai
b"rhk.r", njö plesö tö Panonisö me Khanatin e tyre danubian, kärkuan
fqinje'
ndihmön e magiaröve kundör kötyre truPave tö rrezikshme
Flungarezöt, aleatö tä bizantinöve, kösisoj depörtuan nä Panoni
shpejt i dhanö
nöpörmjet qafave tö Karpateve tö Veriut nö vitin 896 dhe
f.rrr,l
-birotärimit bullgar nö veri tö Danubit dhe pushtuan territoret
ku paraardhäsit e tyre dhe niö pjesö e degös sö tyre' avaröt' kishin
mbretöruar dhe ku kishin lönö pasardhös tö shumtö, pavarösisht
shpartallimit tö tyre nön goditjen e {rankEve"'"
ket-ö ndihmuar
sipas joi"danesir politika e perandorit Justinian do tö
ne terheqjen e kötii pushtuesi tö ri. Nä luftö me popuit
gjermanikö' nö
njö
Itali dhe gjetiu, nä tö vörtetö ai mendoi tö giente alearö me vlerE dhe
tö nevoishme te sllavöt dhe i thirti ata pör |rdihmö'
Käta
kundörpeshö
,r"itrr"r, tE vinin pör ndihmö, por nä vetrd qö tä luftonin gjermaftöt
e perandorisä.
bönö atö qä bänin gjermanöt: pushtuan edire
'ta "okat
N.LAFlovnnrpohonngaanaetij:..Egjithäbotasllave,kaqsa
ekziston, bazohet sot mö shumö madje eche se bota anglo-gjermane
(Racat e Historisö) nga
ose latine, nö njö bazö giuhäsore". E. PITARD
,,Ne mund tö pohojmö dhe nö kötö pikö nuk duhen parä
ana e rii vören:
gabim r. ,,.rk öshtö nö baza etnike alo gfarö sot mban
emrin e rusöve -
i,r"rr.", e n,Jryshme - dhe tä polakut, tö cilat u morön nga Sllavät e
bashkäsi zanafiile ... dhe do tö
Jugut, ata midis tyre nuk kanö asnjö

2r0
ishte shumö vöshtirö qö "Sllavöt e Veriut"... t'i quaje si völlezör tö njö
e
gjaku me köta popui'....M.R. Sauter (Racat e Europös) pohon nBa ana
e tij "Zanafilla e sllavöve, popull indo-europian, öshtö ende e
mistershme. Ka tö ngjarö qö misteri vjen pjesörisht nga moria e kösaj
zanafille. Sido qö tö jetö, ky popull ka nisur tö dallohet ndörmjet shekujt
II-VpasKrishtit".
Pörsa i takon Rusöve, pör ta unö nuk do tö böj ndonjö studim tö
hollösishöm sepse janö pak larg nga rajoni qö mö intereson nö veganti:
Ballkani dhe Europa Qendrore. Vatrat zanafillore tö pellazgöve tö lashtö,
iliröve dhe traköve. Do tö citoj thjesht köto dy thönie tö antropologut
SAUTER (Racat e Eur<.,pös, 1952): "Duhet tö
dhe paleontologut M.R.
pajtohemi me mendimin e Kun se "Rusia" öshtö njö vend i ri nga
piköpamja migrimeve dhe tö pushtimeve humane, ndörsa e krahasojmö
e
me pjesön tjetör tö Europös: nga fenomenet demografike ajo ngjan me
saktö me SHBA dhe Kanadanö"; d.m.th. qö imazhi racor i popullsive
tö saj öshtö plot me shndörrime... Gjuhötaröt pranojnö se gjuhöt sllave,
ashtu si e gjithö pjesa tjetör e gjuhöve baitike (etonishtja dhe lituanishtja),
pörböjnö njö grup relativisht tö largöt nga grupet e tjera indo-europiane
tö folura nö Europö..."
Pra öshtö e sigurt se sllavöt nuk janö njö popull hbtorikisht antik.
SiE öshtö vörejtur, ata janö njohur shumö vonö. Ne nuk gjejmö as edhe
njö gjurmö nö antikitet, mbi tö gjitha nö rajonin e pushtuar sot nga
Sllavöt e Jugut: serböt, kroatöt, sllovenöt, boshnjaköt, maqedonöt dhe
mö nö fund bullgaröt, tö fundit qö arritön dhe qö janö etnikisht tö
ndryshöm. Nö tö vörtetö bullgaröt janö me zanafillö turko-mongole
ose turaniane. Ata pördorön gjuhön sllave me disa nuanca dhe pörqafuan
fenö ortodokse (atö tö serböve, nönkuptohet). Por gjuha bullgare kaloi
nivelin e gjuhös letrare vetöm nö shekullin XIX. Buligaria, e cila nö
antikitet zihej nga thraköt, pas pushtimit romak, u pushtua nö masö
nga sllavöt, tö cilöt i imponuan asaj gjuhön e tyre dhe pör mö tepör ia
imponuan atö njö tjetör pushtuesi, bullgarit tö ardhur nga stepat ruse.

211
Mösymjet e hunöve, bullgaröve dhe tö avaröve duket se kanö qenö njö
faktor vendimtar i ekspansionit sllav, i cili si pasojö e shkatörrimeve tö
böra nga hordhi tä ndryshme nö Europö gjeti njö terren pjesörisht tö
pärgatitur.
Qytetörimi i Sllavöve tö Jugut ka gjurmö njöherösh nga njö fond i
lashtö sllav dhe i traditave vendase tö rajoneve qö ata pushtuan, nö
veganti aro thrako-ilire. Gjuhöt qö i rezistuan pushtimit tö sllavöve nö
Ballkan janö shqipja ftastioni i fundit i Ilirisö antike dhe e vetmja gjuhö
parahelenike e krahinös), gjuha magjare nö Hungari (ka tö ngjarö sepse
öshtö mö i vonö dhe mö pas se gjuha sllave), rumanishtja (gjuhö romane
me prurje tirelbösore dako-gete tö trungut ilir) dhe sigurisht edhe gjuha
greke. Xhorxh PUASON nö librin e tij "Popullsia e Europös" pohon:
"Qöshtja e zanafillös dhe e z.hvillimit tö sllavöve öshtö njö nga mö tö
errötat tö historisö dhe tö parahistorisö... Nö arkeologji, karakteri i
tyre i miröfilltö shfaqet vetöm nö atö qö qtrhet qytetörimi "Burguolls",
i cili daton shumö shekuj pas erös sonö".
Ja 9Iärö nathonö F. GIRAND dheJ. SHMIDT (Mite dhe Mitologji)
nö iidhje me sllavöt: "Vetöm nö Kiev dhe nö bregcletin e detit Baltilc (nö
ishullin Rugen) gjenden te sllavöt gjurmö tö njö hierarkie pak a shumö
tö pörcaktuar tö peröndive fuqiplota, me disa idhuj, priftörini dhe rite"
Nö törösi, mitologjia sllave nuk kamundurtö gjejö njö shprehje materiale
tö mjaftueshme pör tu saktösuar nö figura tö pörcaktuara. Ajo mbeti e
paqartö dhe e pasaktösuar ashtu si peizazhi i pjesös mä t€ madhe tö
zonave tö banuara nga raca sllave".

Giuha sllave pörfshin tri grupe kryesore:

1) Nön termin "sllavishtja lindore" gienden tö gmpuara gjuhöt e

folura nö ish-Bashkimin Sovjetik : rusishtja e madhe ft'clkorus) o.se
letörsia ruse mori mjetin e tö shprehtrrit. Rusishtja e madhe öshtö giuha
mö e pörhapur e kötij rajoni lindor tö Europös, pas gjermanishtes;

212
 "rusishtessö bardhö" ftjellorusishtes) dhe "Rutene" ose rusishtja e vogöl
(gjuha ukrainase, ruteniane, maloruse).
2) Grupi sllav peröndimor pörfshin nö thelb tre popuj: polaköt,
eeköt
dhe Sllovaköt.
3) Grupi sllav jugorpörfshin Serbör, Kroatöt, Sllovenöt, Boshnjaköt,
Hercegovinöt, Malazezöt, Maqedonöt dhe Bullgaröt.
Por sllavöt nö shekullin IX pas Krishtit pörshtatön alfabetin ..cirilik,,
tö shpikur nga dy völlezörit tö lindur nö Greqi (selanoki) : cirili (gz9-
869) dhe Metodi (825-885). pör nevojat e ungjillezimit tö tyre
nö vendcr
sllave, ata pörkthyen nö gjuhön sllave Biblön, fillimisht me ..germa
rö
vogla" tö alfabetit grek gjö qö goi nö alfabetin glagolitik qö e merr emrin
nga fiala "glagol", e cila nö sllavishten e vjetör do tö thotö "fjalö".
Kjo
ende pördoret nga katoliköt dalmatö nöpör librat e ryre liturgjika.
N4e
pas böhet ai "alfabeti cirilik" i krijuar duke u nisur nga ..görmat
kapitalc
greke". Nö shehullin XVIII pjetri i Madh reformoi joliturgjik
qö dallohej prej atij tö pördorur nga Kisha. Shönojmö "tr"u"ri'
se mbretörit e
Francös merrnin bekimin nö Reims, mbi njä ungjill tö pörkthyer
mc
germa glagolitike nga shönJeronimi (me zanaftllö ilire)! Nö kötö
epokö,
besimi i ri i krishterö mböshteti shkrirjen e elementöve ernikö
dhe aryre
kulturorö hererogjenö. Krishterimi solli me vere njö nivel mö tö lartö
qytetörimi. Nö fushön e fesö, traditat kulturore krijonin njö
konfiguracion tö pörbörö. Rajonet qö e ndjenö mö shumö ndikimin
austriak u kthyen nö katolikö (slroveni, Kroaci) dhe nö katö rast
pörshtatön alfabetin latin pör tö shkruar gjuhön. Sllavöt e tjerö jugut.
tö
tö hapur ndaj ndikimit grek dhe rus, nö pjesön mö tö madhe
pörqafuan
fenö ortodokse. Mö pas nö shekujt XIII dhe XV sundimi
otoman furi
fenö myslimane nö Bosnje, Kosovö dhe Maqedoni si dhe
nö pjesön c
mbetur nö Shqipöri dhe pjesön skajore lindore tö Thrakös (sot ,.Turqia
Europiane'). Pör sa i takon ciganöve dhe Vlleh,re, ata kanö
mbörritur
nö Ballkan nön Perandorinö Bizantine dhe mö pas nön
otomanöt. Ata
pördorön gjuhön e vendit ku u ngulön prej kohCsh tö hcrshmc.

213
 Kjo pörmbledhje nö lidhje me sllavöt ka tö böjö mö shumö me sllavöt
e Jugut, tö cilöt ndörmjet shekujt VII - XII, pushtuan piesön mö tö
madhe tö Ballkanir, nö veganti territoret e banuara qysh nö mugötirön
e kohörave nga pasardhösit e pellazgöve: thraköt dhe iliröt.
Köto territore
u katandisön keqe mQ keqnga pushtimet e njöpasnjöshme dhe sllavizmi
i pjesös mö tö madhe tö vendbanimeve tö para dhe mö tö lashta tä kötij
rajoni. Nö tö vörtetö i vetmi qö ka mbijetuar öshtö territori i Shqipörisö
sö sotme, pa llogaritur krahinat ilire nö kufi, tö marra
nga vendet {qinje,

ndör tö cilat serbia, Maqedonia dhe Greqia. Kjo giendje öshtö miratuar
nga traktate tö shumta tö ratifikuara nö shekuit XIX dhe XX: nö döm
te popullit tö lashtö shqiptar, i vetmi para greköve, i cili ka zönö njö
,"r.i.o, störgjyshor qysh mö shumö se 4O0O vjet mö parö. Sllavöt dhe
bullgaröt janö popujt e fundit, tö cilöt kanö pushtuar kötö raion iliro-
shqiptar. Nö tö vörtetö pör sa i takon Shqipörisö, turqit nuk e pushtuan
...*ikirh,,, po, "nga ana administrative dhe ushtarake" duke e
islamizuar pjesörisht dhe me kalimin e kohös. Nga kjo nuk duhet
tö

nxjeffim perfundim e nxituar se pör kötö arsye turqit kanö "pörzier'

pjesön *e te madhe tö popullsive ballkanike. Elementi etnik nuk
hyri
nö lojö. shqiptaröt e islamizuar, rreth 7Qo/o,kanö ruajtur
"genet"
"rp"k
e iliröve tö lashtö tö tyre, karakteret e tyre, traditat, kulturön,
giuhön,
kanö
kostumet dhe kanö nrajtur tö njöjtön morfologji fizike. Boshnjaköt
qenö tepör tö islamizuar ngä turqit por nö planet etnike, {izike
dhe

,no.iologjike ata nuk pörqasen aspak me turqit! Gjenden "biondö dhe

truprnöJhenj" tä sfuumtö nö numör, niöherazi te shqiptaröt dhe
janö
bosirnjaköt, karakteristika etnike qä nuk gienden te turqit, tö cilöt
janö
trupvegjöl dhe zeshkanö. Nö tö vörtetö shqiptaröt nö planin etnik
janö tö "tipit alpin" ose
te ';tipit dinarik" dhe nä njö numör mö tö vogöl
alpirro-dinarik. Pör sa u takon turqve, ata nö pjesön mö tö madhe ianö
..tipit mesdherar" i theksuar, pavarösisht pörzierjes shumö tö madhe
tö
(skaii
tä racave. Gjithsesi vetöm rajonet kufitare tö Turqisö Europiane
juglindor i Trakös antike) kanö pösuar pörzietietö shumta racash dhe

214
kanö favorizuar ngulitjen eturqve tö irnigruar (lr4aqedoni, Bullgari dhe
Dobrudja rumune). Makiavelizmi dhe shovinizmi i serbäve duan tö
na böjnö tö besojmö se FEJA : If-\CEN ! Me sa di unö, turqit , iranianöt,
afganöt, sudanezöt ose senegal.ezät nuk janö "Arabö" : ata ianö
"myslimanö", kjo öshtö e gjitha. Tö fesh "rnysliman" nuk öshtö
KOMBESI. Megjithatö öshtö kjo aio qö e ka börö "idcologjinö serbe" ta
cilösojö "kombin boshnjak" "MYSLIMAN" dhe kj<i vctöm pör tö shuar
etjen e ultranacionalizmit, shovinizmit dhe racizmit. Pörfundimi i kösaj
politike dhe i kösajideologjie öshtö konkretizuar nö "etnocidin" rnizor
nö Bosnje, nö njö luftö tö provckuar nga serböt dhe qö vazhdoi dcri nö
vitin 1991 dhe pörfundoi mc marräveshjen e Deitonit mö (21/ l1'/ 1995) .
Qyrh me anulimin Q3/03/ t989) ngalvliloshevig tö autonomisö sö dhönö
nö vitin 1974 nön regjimin e Titos, Kosova nuk ka reshtur sö qeni
objekt represionesh tö dhunshmc serbe, tö cilat i privuan shqiptaröve
tö drejtat e tyre civile mö elenrentare.
Sö fundi fianar-prill 1999),nacionalizmi i shfrenuar dhe shovinizmi
etno-fetar nö Serbi kanö qenö kaq evidente sa göshtja e "zanafillave"
öshtö nö kulmin e sajdhe gjithmonö aktualitet: kjo u pa me "spastrimin
etnik" nö Bosnje dhe ende e shohirn nö Kosovö, ku popullsia shqiptare
nga ushtria dhe milicia serbe u deporttra, u döbua nga toka e tij
störgjyshore dhe toka u dogj me z-1arr e me hekur dhe u la me gjak.
Le tö pärnrbledhim historinö e ketij problemi: Nö shekullin IX pas
Krishtit, Cirili dhe N,letodi priitörini greka) kanö ':ngjillö:'.uar tö gjithö
Ballkanin dhe lcrishtöruan tö giithö popuiisinö sllave tö krairinös duke
krijuar njä Lfngjili tö perkthyer nö gjtthän slla"e, täla nja alfaberi tö ri
qä rridhte drejtpördrejt nga greqishtja. Ata ngritön kötu "peshkcpata",
rrdör rö cilat mö e shquara ajo e Ohrit (qyret, nö kufirin lindor tö
Shqipörisö) pastaj ai i PeEit dhe tö tjerö. Ja pörse "tö gjithö sila-rct c
botijs" e trajtojnö kötö "tokö" (nö zanatiiiö "iliro-shqiptare") si vcndi i
"stärgjy'shörve" tö tyre dhe "djepi i qytetörimit tö tyre"; ndtrkohe qA
öshtö evidente se Koso'ia, veriu dhe perönclimi i Maqerdonisö kanö qenö

215
tö populluara nga iliröt dhe traköt qysh nga kohöt mö tö hershme. Kjo
krahinö ka qenö quajtur "DARDANI" (nö shqip : "Vendi i dardhave')
qysh nö antikitetin e hershöm deri nö pushtimin romak. Ja pörse serböt,
vetöm pör tö pörligjur kötö aneksim, e trajtojnö se Kosovaröt (shqiptaröt
e Kosovös) mbörritön aty nga Shqipöria qö gjendet nö kufi nö shekullin
XIV gjatö kohös sö pushtimit turk!Disa sllavö madje guxojnö tö thonö
se böhet fjalö pör njö popullsi me zanafillö turke! Besimi i tyre i gabuar
öshtö i dukshöm. Kjo gjendje u pörkeqösua pör shkak tö proselitizmit
fetar dhe mbi tö gjitha pör shkak tö shovinizmit tö disa shkrimtaröve
tendenciozö qö kanö mburrur köto lloj tö pavörtetash dhe vijojnö ta
böjnö kätö pa u druajtur.
Pjesa mö e madhe e studimeve arkeologjike, antropologjike,
paleontologjike, epigrafike, onomastike, toponimike dhe etnologjike
provojnö se Kosovaröt gjenden aty ku janö sot, tö paktön qysh pör mö
shumö se 3000 vjet dhe jo si nö rastin e Sllavöve vetöm qysh nö shekullin
VII pas Krishtit.
Nga tö gjitha popullsitö ilire tö sllavizuara, duke filluar nga shekulli
VII deri nö shekullin XII pas Krishtit, janöMalazezör qö kanö mö shumö
"pöraförsi etnike" me shqiptaröt: Ata janö trupmödhenj, truplidhur dhe
morfcriogji e tyre si dhe karakteri i tyre pörqasen me ato tö "gegöve"
^
tö veriut tö Shqipörisö ("gjigandöt" e mitologjisö). Malazezör, ashtu si
shqiptaröt kanö treguesin cefalik mö tö lartö nö Europö (hiperbrakicefali
tä theksuar: 85/9C). Prova tö tjera tö sjella nö veprön qö keni nö dorö e
vendosin pörkatösinö e kosovaröve dhe dibranöve tö Maqcdonisö nö
etninö thrako-ilire.
Sö fundi, pör tö pörfunduar ketö kapitull mbi sllavöt, do tö pörmendja
kötö thönie tö röndösishme tö KUN: "As gjuha, as feja, gjithsesi as tipi
i pörgjithshöm i qvtctörimit nuk ka kurrfarö lidhje me problemin racor
nö Jugosllavi, meqenöse nö brendösi tö kösaj mbretörie gjendet pika e
pörqendrimit tö tö giithö zonös dinarike". Ne do tö shohim nö shtesön
e ködj kapitulli ngjarjet kronologjike tö ndodhura nö rajonin e Ballkanit

216
 dhe nö veganri atö tö pushtuar nga Sllavöt e
Jugut.
Nuk mund ta mbyllim kötö kapitull pör sllavöt pa folur pör hunöt,
avaröt dhe alaenöt. Tö gjitha köto fise aziatike u löshuan pör pushtime
drejt peröndimit dhe janö zan*filla e popujve tö shumtö tö Europös
Lindore (popullsitö Fino - ugore, sllave, magjare...) pak a shumö tö
pörzier me popullsitö autoktone tö veriut, tö qendrös dhc tö jugut tö
Europös (gjermanöt, keltöt, iliröt).
Pasi u döbuan nga Kina, hunöt (popull kalorösish, nomadö tö Azisö
qendrore dhe tö jugut tö siberisö) depörtuan nö stepat e Rusisö sö
Jugut.
sipas historianit Halfen, nö fillim tö shekullit v ata themeluan njö
perandori tö störmadhe qö zinte gjysmön e Europös: Nga Kauka zi deri
nö Elbö. Eshtö interesanre tö vöresh nö manualet e historisö se gjithgka
qö njihet pör hunöt, öshtö ATILA mizor dhe gjakatar! pör shkak tö
natyrös sö tyre nomade pör ata ishte e vöshtirö tö krijonin ngulime. pör
tö vendosur pushtetin e tyre ata ndörmerrnin sulme tö shpejta dhe tö
pörgjakshme. Nö vitin 451, ushtritö e bashkuara rö Aetius (Romak)
dhe tö Torismond (visigot, biri i reodorik I) i zmbrapsön sulmet e
Atilös (rreth viteve 395-453) nö filiim nö betejön e orleanit pastaj asaj
tö mbiquajtur Fushat "karalonike" (Trojane). por .,rd&j.rr.* tij
-.
perandoria e Hunöve u shpörbö. vetöm disa grupe nomade vepronin
nö Ballka-n dukc ngritur shqetösimin dhe duke shtuar tensionin nö
Perandorinö e Lindjes. Tö {erö u rigrupuan nö rrafshinat ruse, ku themeluan
shtete tö reja. Sa pör Hunöt "Heftalirö" ose "cvetahuna',, nuk ishte
fjaia
pör proto-mongolö ose proro-turq, por thjesht pör iranianö.
Avaröt, nö shekullin IV pörsöritön avenrurön e hunör,e, pjesöt
mbetura tö tö cilöve ata i kishin asimiluar. pas shkatörrimir tr:
perandorisö sö tyre nga turko - rartarör nö vitin 552, atau pörhapön
nö
masö nö Europön lindore. Tö vendosur nö fushön canubianc
che nö
fushat e Tiscas, tö pörforcuär nga hunöt ,Jhe bullgarör, ara ndörmoriin
qysh nö mes tö shekullit \rI njö mösyrnje nö krahöt e pcr;1n{Jorivc
tö
Romäs dhe tö Bizantit dhe fcrmuan njö bashkasi me ,,skievc'ois,,.
Arr

217
u mposhtön nön goditiet e Sharlömanje (lOt-lSO1'
Alenöt janö pörmendur pör herö tö parö nö shekullin I
nga Seneka

nö tragjedirre "Tieste". Nö shekullin III ata kanö lönö giurmö nö

"1ii historianö
lindj. ie Donit, nö Kazakisran, nö veri tö detit Aral. Por disa
Marcellin,
i trajtojnö ata se bönin pjesö nö etninö e Sarmatöve. Amnien
janö tö bukur
historian i shekullit I pohon nö lidhje me alenöt: "Ata
verdhö.. Kanö njö
dhe trupmödhenj dhe floköt etyrevijnö nö nglytötö
e sulmit dhe
vöshtrim mö tepör luftarak sesa mizor... Pör shpejtösinö
Alenöt ngjasoinö se
karakterin luftarak ata nuk bien poshtö hunöve".
mbretöruan nö
kanö qenö tepör tö pörafört me aorsöt. Köta tö fundit
Azinö qendrore,,..h,h"k.,llit I dhe II. Emri alain
(AL.LAN'AI) do
tö ketö zövendösuar arö rö aorsöve (AN'TS'AI).
Nga fundi i shekullit
u ngulön nö
I ata u pörhapön drejt rajoneve Pontike dhe Krimesö dhe
nöpör Europön
,"jonin e Dnieprit' Nön shtytjen e Flunöve ata u dyndön
Nö vitet 406-408
peröndimore. Nö vitin 380 lckalizohen nö Panoni.
tapörcejnö Galinö dhe kalojnö nö spanjö dhe nö
Afrikön e veriut (rreth
viit a29).Ne gjejmö gjurmö tö kalimit tö tyre nö Gali nöpör toponimet
Alinktum' Alan
. -öporlt-., ntirrn]rr, Aleniö' Alenvil, Alen' Alenö'
nö veri tö ish -
...! Gj.nd.n gjithashtu nö Poloni, nö Kaukaz dhe
autorö tö tierö pohoinö se serböt dhe kroatöt
nuk
Jugosllavisö. Ja pörse
duhet tö jenö me zanafillö sllave por
"alanike". Pörsa i takon gjuhös
giuhöt e quaitura indo-europiane tö grupit
azianik'
sllave aio bön piesö nö
Kötotöfunditjanötö-tipit..Satem,'mepörjashtimtöqiuh-estokariane.
NöEuropöpjesamöemadheegjuhövejanötötipit..Centumo.Ky
shfaqia mö e vonä e sllaväve
pörjashtim i g,uhös sllave shpjegohet nga
,re i.rrope. G. Prr",on nö lidhfe me
kötö pohon: "Disa diietarö tö
ata sllavö, mböshtetin se ekzistenca e
popullsive
,rdryrhe-, pikörisht
,ll^'*nöliniljetöEuropösöshtöshumöelashtö,portädhönate
pör kötö mendim"'
parahistorisö nuk i""e a'p"k tö favorshme
ka specialisrö rö shumtö qö e traitoi"g ti djepi
^clith^one i gjuhöve
e mogalishteve tö Pripetit,
silave ngjan tö jetö i lokalizuar nö rajonin

2r8
 dikur i quajtur Poldezi dhe qö sor bön pjesö nö Rusinö tö quajtur c
bardhö. Ja gfarö na thotö G.Puason nö iidhje me zanafillön e sllavöve:
"Por nuk öshtö mö e thjeshtö dhe mö e mundshme tö pranojmö se
Sarmatöt e Kaukazit janö me tö vörtetö sllavö dhe se e kanö pörfunduar
sllavizimin e rajonit tö Pripetit, tö filluar tashmö nga Skithöt. Ata do ta
kenö sjellö nö Europö kötö vegori gjuhösore tö asimilimit tö ringujve
guturale't), tö panjohur deri atöherö nö grupin arian tö Europös sig jam
pörpjekur ta paraqes sipas Filiponit; pörkundrazi, ajo öshtö pikörisht
nö grupin aziatik".
Xhon Geipel (Antropologjia e Europös), tö cilin unö nuk e mböshtes
gjithmonö nö disa nga piköpamjet e tij, bön njö analizö shumö tö drejtö
pör sa i takon etnisö sö sorme qö gjendet nö Shqipörinö e veriut, nö Mal
tözi dhe nö njö pjesö tö Bosnjös dhe zanafilla e sö cilös ngjitet deri tek
Iliröt; kjoanalizö vörreron atö gfarö unö kam pohuar nö njö paragraf tö
mösipörm, d.m.th. tipin e ryre dinarik. hiperbrakicefalinö e tyre dhe
zanafillön e lashtö e etnisö sö tyre: "Prejardhja e mundshme e individöve
trupmödhenj qö jetonin nö peröndim tö Ballkanik mund ü rav4özohej
me saktösi. Malazezöt dhe njö numör i boshnjaköve dhe shqiptaröve
numörohen midis rnö tö mödhenjve dhe mö tö {ortöve nga banoröt e
Europös. Nö disa pjesö tö Malit tö Zi, shtati mesatar öshtö nga r,75 dcil
1, 85 cm d.m.th e njöjtö me arö tö shumö islandezöve dhe skocezöve tä
malösive. N{egjithöse malazezöt dhe bos}rnjakät sot äasin dialekrc sllave,
nuk ka pikö dyshimi qö tö paröt e tyre kishin njö trup tö licjhur nö
Ballkan, shumö kohe pt:rpara epokös se depörtimit tä gjuhövc slla'e qe
pörcaktoher. duke filluar nga shekulli vI pas Krishtit. Rajcne tö shunrra
ballkanike mbeten edhe sot shumö tö vöshcirö pör tu depörr.uar. .Ary
gjenden bashkösi tö panuniörra tö luginave, ku njerözit jerojnö nd n;i:
izolim relativ si ndärnrjet fshatrave ashtu edhe nö iiclhje me botön c
jashtme. lvle tö drejtö mund tö hamendösojrnö se nö enklava,
individöt

,tt
grykorö

2_19
e fonö dhe trupmödhenj duhet tö kenö jetuar tö izoluar qysh Prei kohösh
tö motshme dhe madje qysh nö epokön akullnajore.... Disa popullsi
malösorösh pas vargmalit dinarik (Shqiptar dhe Malazez) janötö fundit
ndör Europianöt, tö cilöt i kanö nofullat tö mbivendosura njöra mbi
tjetrön nö mönyrö tö pörpiktö, d.m.th. kur mbyllet goja dhömböt e
sipörm dhe tö poshtöm vihen nö kontakt tö pörkryer. Kjo vendosje
dhömbösh mbeti karakteristikö e Europianö tö shumtö (ashtu si edhe
sot tö gjuetaröt dhe nierözit qö jetojnö nga vielia e bimöve) deri nö
Mesjetö". Midis argumenreve tö tiera, kjo vörteton ekzistencön e
möparshme tö Iliröve dhe Shqiptaröve nö kötö rajon si dhe zanafillön
gjysmö shqiptare töMalazezöve (tö sllavizuar duke filluar nga shekulli
X pas Krishtit). Pörveg kösaj Kun mendon se "gjuhöt indo-europiane
kanö qenö pördorur dikur nga njö tip i vetöm race, sicioqoftö i pörbörö
dhe se ky tip racor ishte njö paraardhös nordik". Kun shton mö nö
fund se elementi nordik rigjendet, duke mbizotöruar kösaj here te
Gjermanöt. e parö, ashtu si te Iliröt e Parö". Ja pörse nö njö kapitull
kushtuar keltöve dhe njö tjetör gjermanöve, unö pohoj disa ngjashmöri
midis gjuhöve tö ryre dhe gjuhös sö sotme shqipe. Sö fundmi, kjo vörteton
tipin nordik ose dinarik tö heronjve tö Homerit: biond, tö fortö dhe
trupmödhenj. Si rrjedhoje kjo vörreron gjithashtu dekrip timin gjuhösor
tö emrave tö MitologjisE nöpörmjet giuhös sö sotme shqipe. Kjo
gjithashtu vlen edhe nö kuptimin e shkrimeve tö Herodotit, duke
pohuar qö Pellazgöt ua pörcollön Greköve emrat dhe hyinitä e tyre.
Kjo alkimi u ka shpötuar gjuhötaröve tö shumrö, anrropologäve,
etnologöve ose helenistöve tö shquar !
Dhe disa fjalö pör Bosnjö - Hercegovinön, meqenöse sot ajo öshtö
njö shtet krejtösisht mö vete, pasi ka kaluar njö periudhö lufte tragiike.
Nö tö vörtetö nuk ka "etni" boshniake nö kuptimin e plotö tö fialös
sepse böhet fjalö pör popullsi tö pörziera tö Sllavöve dhe tö Kroatöve.
Megjithatö njö shtet i pavarur u krijua ary me gjithö tö mirat aPo tö
köqijat nö vitin 1322. Por vendi ra nön sundimin turk deri nö vitin

220
 1828: Traktati i Shön stefanit (03/03) dhe traktati i Berlinit (13/07).
Nö vitin 19t8 Boshnjaköt vendosin tö bashkohen me serböt. Kötu po
ndalem sepse objekti i kötij libri nuk öshtö tö ravijözoj historinö c tö
gjithö popujve tö rajonit ballkanik, por thjesht pör tö vendosur faktet
thelbösore qö kanö pörvijuar "zanafillat" e popujve qö e formojnö
atö.
Pör mö tepör sepse problemi i"zanaftllave" pörbön edhe sot njö
konflikt
tö pörhershöm: secili körkon qö t'ia veshi vetes störgjyshörit ..e
lashtö,
prestigjiozö dhe ka shumö tö ngjarö autoktonä',!
Historia e Europös lindore jo vetöm qö öshtö e ndörlikuar dhe e
ndörthurur, por ajo öshtö e ngatörru ar nga burime tö shumra
informacionesh kontradiktore. Shpresoj se e ardhmja dhe körkimet
e
sö ardhmes do tö na sqarojnö edhe mö shumö. po e pörfundoj
kötö
paragraf me thönien e M.R. Saurer: "sidoqoftö disa gjurmc mongoloide
tö bartura nga Hunöt, Avarör pastaj Magjaröt janö ngulitur
me shpejtösi
nö masön e bardhön". unö mendoj qö shenja shumö e theksuar
e kalimit
tö tyre nö kötö pjesö tö Europös, gjendet mbi tö gjirha tö sllavöt
e vönetö
(p.rh. njö pjesö e madhe e rusöve), disa bullgarö dhe magjarö,
ndör tö
cilät tipat fizikö janö tö lehtö pör tu dalluar.
sa pör Skithöt, popull antik qö zinte rapnin veri-peröndimor
tö detit
t'Ezi, do tu kushroj njö paragraf tö vegantö nö veprön time tö ardhshme.
Nö tö vörtetö nuk mund tö trajtohen Skithöt si tö ishin störgjyshörit
e
sllavöve veröm sepse kanö banuar nö territoret ku sot banojnö
sllavöt;
nö tö njöjtön mönyrö Iliröt, tö shfaqur pörpara mijövjegarit
tö parö para
Krishtit, nuk mund tö jenö störgjyshörit e serböve, kroatöve ose
sllovenöve, rö a*itur nö kötö rajon nö shekullin vllv[ pas
Krishtit !
Megjithatö duhet shönuar se iliröt janö shumö mö tö lashie
se skithöt.
Nga ana tjerör nuk mund tö trajtohet se bullgaröt janö pasardhös
tö
Thraköve antikö vetöm sepse kanö zönö territorer e ryre nga
shekujt
vlyvlll pas Krishrit, ndörkohö qö Thrakät kanö qenö vendosur ary
shumö mö parä Luftös sö Trojös. sidoqö tö jetö Historia
,.f.ror p*
nuk shpik.

221
 Sllavöt: kronologii e shkurtör e ngiarieve kryesore' zanafillave
deri nö shekullin XV

Shekulli I dhe shekulli II pas Krishtit:

Sllavöt e parö nisin tö shfaqen nö Europön lindore dhe nö
veri tö
ose
Kaukazit 1uiigl.t e Donit dhe buzö Detit tezi).Kötaianö nomadöt
barinjtö qö jetoinö nö fise. Ata u ngulön mö shumö midis Karpateve'
Vistulit dhe Pripetit.
Grupet sllave ndahen köshtu :
Peröndim: Polakö, Qekö, Sllovakö, Sorabö'
Lindje: Rusö, Bjellorusö, Ukrainas (ose Rutenö)'
mö vonö disa marrin emraMaqedonö'
Jug: Sllovenö, Serbo - kroatö,
Boshnjakö dhe Malazezö.

äshtö
Gjuha slaoone (sltaoishtja e ojetör), gjuhö e sbhruar e sllaztötte,
dösbmuar ztetöm ngafillimi i shekullit IX

Shekulli IV - VI
Nö shekullin vI Prokopi dhe Jordanes flasin pör Sklavenoi qö
midis Elbes
banojnö nö Danubin e poshtöm. Ata vendosen nö Saksoni,
dhe saalös, ku deri nö shekullin vII quhen Sorabö.
Fise tö ndryshme

sllave shfaqen: Oboritö, Sorbö, Vendö (tö quaitur

gabimisht Venedö
nö histori vetöm nga
ose venetö) dhe Pomeranö. Gjithsesi, Qeköt hynö
epoka karolingiane. Fillimi i ekspansionit sllav nö Europön lindore
ih" q.rrdror. lrre lindje tö Karpateve
deri nö lJrale' Danubi i poshtöm)'
(popull azianik
Serböt e vendosur nö fillim nö veriperöndim tö Kaukazit
qöfletnjögiuhöalarodianetögrupitvanik)vendosennöSaksoni.

midis biive
395: Vdekia e perandorit Theodhos, ndaria e Perandorisö
tö tii, Arkadius (Lindje) dhe Honorius (Peröndim)'

222
 Shekulli VII - VIII

Serböt fillojnö tö vendosen nö Ilirinö Veriut, ndör tö cilat Panoni

e
dhe Dalmaci, edhe nö Thesali, Maqedoni, nö veri tö Drinit dhe pörhapen
nga pak kudo nöpör Ballkan. U deshön dy shekuj pör tö ngulur aty,
deri nö epokön e krishterimit tö tyre nö shekullin IX.
Njö pjesö e Serböve ose Sorabö mbeti vasale i mbretit tö Franköve.
Krijimi i njö principate sllovene: Shteti Karantanija.
Störgjyshörit e Kroatöve, Flarvatöt, vendosen nö Krakovia, rreth
mesit tö shekullit VII. Rreth shekullit VIII pas sllavizimit tö tyre, ata
ngulen nö Panoni dhe nö Dalmaci. Bullgaröt tö mbörritur nö shekullin
VIII nö rajonin e Ballkanit nisin tö sllavizohen me shpejtösi.
Pörpara se tö vendosen pörfundimisht aty, ata kishin krijuar (veriu
i Thrakisö) shtetin e parö sllavo - bullgar nö vitin 681 nön mbretörimin
e Khan Asparuk. Nö tö vörtetö Bullgaröt, te dale nga fiset Hunö, törhiqen
nö stepat e Rusisö jugore dhe pörzihen me Ujguröt duke themeluar niö
perandori bullgare qö arriti kulmin e saj nön Kufrat (vdiq mö 679).Kazaröt
e shkatörrojnö kötö mbretöri. Njö pjese e Bullgaröve themelojnö njö shtet
mbi Danub, njö tjetör nö Vollga. Mongolöt e zhdukin nö shekullin XIII.
Pjesa tjetör mbeti nön Kazaröt. Prej viteve 201 -TglKarohngianöt mposhtön
Avaröt. Köta tö fundit u zhdukön rreth vitit 822.

Shekulli IX
Viti 805:
Sharlömanjö ndörton "Limes sorbicus" (vijön kufitare midis lövizjeve
tö Franköve lindorö). Lidhja e fiseve tö Sllavöve tö jugut shndörrohet
nö principatön e RAS (Rasa, Rasha, Raska ose Rashi). Cirili dhe Metodi,
dy murgj grekö sllavofolös krijojnö "alfabetin glagolitik", i cili u
thjeshtözua dhe mö pas u quajt "cirilik". Krishterimi i Serbäve (tö
bashkangjitur Perandorisö bullgare). Peshkopata e Ohrit böhet njö
qendör e röndösishme fetare, mö pas vatr^ e kulturös greko - sllave.

223
 Nga fundi i shekullit IX: shfaqja e Magjaröve ftIungarezöve). Arpad,
prijösi i fiseve hungareze kapörcen qafön e Karpateve nö vitet 895 -
896. Ai mbretöroi nö "gjarpörimet e Karpateve". Köshtu Hungarezöt
vendosen hap pas hapi nö luginat e Transilvanisö dhe tö Danubit tö
Mesöm. Nö vitin 830 Voislav böhet Zhupani i madh i Serböve. Boris i
Bullgarisö böhet i krishterö (viti 86a). Kristianizmi i Bullgaröve (864 -
865). Themelimi i Kishös sö parö lindore autoqefale. Krishterimi i grupit
rus.

862 - 9I2 : dinastia e Princave tö Novgorodit tö Kievit

893 - 1018 : perandoria e parö Bullgare
896 : fitorja e Simeonit tö Madh (I(han i Bullgaröve) kundör Bizantit

ShekulliX-XV:
942 - 908
Hungarezöt zhdukin shtetin sllav tö Moravisö sö Madhe (Bohemö,
Moravi, Silezi dhe rajoni i Krakovias).
9t3
Simeoni I i Madh rrethon Kostandinopojön pör t'u kurorözuar aty
Perandor i Bullgaröve. Lindja e shrcteve kombötare.
Simeoni I i Madh shpallet Car nö vitn92t.
Tomislav krijon njö shtet kroat nö vitin 925.Biri i tij Dragoslav
böhet mbret i Kroacisö.

912 -
tL57
Dinastia e duköve tö Mödhenj tö Kievit.
Nön sundimin e Simeonit (893 - 927),biri tö Boris I (852 - 889),
Bullgaria böhet e pavarur, pas shpartallimit tö ushtrive perandorake nö
vitin 896. Nö vitin 924 Serböt böhen vasalö tö Bullgaröve.
Aneksimet bullgare pörzmadhojnö Perandorinö.
Shpartallimi i Hungarezöve nga Otoni i Madh, mbreti i Giermanöve,

224
mö t0/08/955 nö Lehfelf (pranö Augsburg). eyrh atöherö ndikimi i
Sllavöve fqinjö favorizon ngulimin e Hungarezöve.
973
Themelimi i Peshkopatös sö Pragös.
948
Themelimi i Dioqezave tö Havelberg, Brandeburg dhe oldenburg.
966
Pagözimi i Dukös Miesko tö Polonisö (960 - gg2), themeluesi i
dinastisö sö Piastöve.
Etnia polake vegohet nö gjirin e bashkösisö sllave.
988
Pagözimi i princit tö madh rus Vladimir I (980 - 1015).
997 - t0t4
Mbretörimi i Samuelit @ullgari).

Shekulli X
Flungarezöt shkatörrojnö Moravinö e Madhe dhe aneksojnö
sllovakinö, e cila u bö Hungaria e Sipörme. Themelimi i arqipeshkvive
tö Gnesen (1000) dhe Grau (1001): Kishat polake dhe hungareze i
shpötojnö ndikimit gjerman. Nö vitin 1003 Hungarezöt pushtojnö
Transilvaninö. Nö vitin 1018 Bizanti mund Bullgarinö dhe e mban tö
pushtuar deri nö vitin 1185 : fundi i Perandorisö sö parö bullgare. Nö
shekullin X princat serbö vendosen nö Dioklea $raali i Zi). pörpjekja e
Mikelit tö Zetös pör krijimin e njö shteti. Formohen fise rö tjera. vllahöt
emigrojnö nö verilindje ftullotat e Nishit). shpanallimi i Bizantinöve
nga Turqit nö Melasgerd (la7\. stefan voislav lufton kundör Greköve
(1040).

1054 - 1074
Mbretörimi i Pjetri Kreshimir IV. Nö vitin 1102 fisniköria njohin
sovranitetin hungarez.

225
 1091
Pegeneköt murrden nga Aleks Komnena (beteja e Levunoit).
1166 - t371.
f)inastia serbe e Nemanigit, ndör tö cilöt Stefan Nemania (1168 -
1,196).Biri i tij, Stefani i Nemanijg e pason (1.196 - 1,227). Zhvillinri
^tö.
i serbäve nön tutelön bizantine.

Nö vitet 1186 dhe 1241, dy carö sundojnö nö Bullgari: Gjon Aseni

dhc Gjon Aseni II.
Perandoria e dytö bullgare, 1'187-1393.

1219: Themelimi i Kishös kombötare serbe - Shön Sava, völlai i

Stefanit II, arrin bashkimin kombötar.

1 189
Stefan Nernanja ia bashköngiitZetön Rashös.
L238 - 1,240 : Mongolöt mundin Rusinö.
1242
Rusi Aleksandör Nevski ndal kalorösit "Porte-Glaive"'
1.296
Pörmendet pör herö tö parö crna Gora (emri serb i Malit tözr).
L3L7 - r5A5
I)inastia e princave tö rnödhenj tö Moskös.
|J2C - 1333
l.adislas I Lokietek rindörton bashkirnin e Pclonisö'
1.331. .- 1355

Stefani Dushan ix kurorözohet nö shkup perandor i serbijve,

creköve, BuiiS,aröve dhe shqiptaröve. Kulmi i Perandorisö serbe"
1,355 -ß67
Mbretörimi i lStefan Uroshit \''. Feudalizimi i PeranCorisö dhe krijirni
i principatave (Despotateve).

226
 Fundi i dinastisö sö Nemanigit.
Lazari i Rashös lufton mö kot me Turqit.
L37t - 1396
Pas betejös sö Maricas (1393) aneksimi hap pas hapi i Bullgarisö nga
Turqit.
Is/06/1389
Shpartallimi i Serbäve nga Turqit nö Kosovö (Fusha e Möllenjave).
Turqit nö Sofia (1382) dhe nö Törnova (1,392).
1396
Fundi i Bullgarisö sö pavarur. Mbizotörimi turk deri nö 1828.

1396 - 1878
Mbizotörimi turk nö Serbi

Shekulli XIV - XV

Fillimi i Callimeve midis Rusöve - te Vegjöl (ose Ukrainasve),

tsjellorusöve dhe Rusöve - tö Mödhenj.
1422 :Rrethimi i parö i Kostandipojös nga'Iurqit.
1443-1468 Kryeltrlrla kombötare nö Shqipöri kundör Turqvc
(Gjergj Kastrioti, i mbiquajtur Skönderbeu).
29 lCs/ t4s3:Rrethimi dhe marrja e Kostandinopojös;
Fundi i Perandolisö sö Lindies.
1452 :Rönia e despotatit: Shteti i fundit serb.

1878:f,'raktati i shön Stefanit (3 mars) dhe Kongrcsi i Beriinit (il/

a6 - ß/a7): serbia, lvlali i Zi, Ruilgaria dhe li,irrnania behen shrerc tö
Pavalurar.

227
 (sipas "Shqipöria arheologjike'- Tirana - 1971)

228
 ilI
PELLAZGäI oHr cJUHA E TvRE
Kemi mbörritur keshtu nö Eöshtjen thelbösore, e cila shpesh ka qenö
anashkaluar pör arsye tö njohjes sö gabuar ose tö mosnjohjes sö fenomenit
pellazg si dhe mospasjes apo pamjaftueshmörisö sö studimeve spccifike
apo tö sakta nö lidhje me historinö dhe gjuhö n pellazge. Shumö pak autorö
modernö e kanö prekur dhe ata qö e kanö prekur janö shumö larg me
pörfundimet e ry*re, qoftö se nuk kanö qenö tö njö mendimi, qoftö se e kanö
hedhur poshtö ose nuk kanö qenö tö aftö tö luajnö rolin e ryre pörpara
historisö sö ngritur dhe mjafrueshmörisö sö pörhershme, autoritarizmit
ose sektarizmit tö njö numri tö madh specialistösh ose studiuesish.
Atöherö,gfarö gjuhe flisnin Pellazgöt? Pörpara se t'i pörgjigjemi kösaj
pyetjeje öshtö e udhös tö kalojmö me njö vöshtrim tö shpejtö disa tö
vörteta fillestare tö dhöna nga njö numör aurorösh antikö dhe disa aurorö
tö kohöve tö sotme, tö cilöt nö mungesö tö hulumrimeve specifike, tö
hollesishme si dhe tö pörgjigjeve bindöse janö pörpjekur nöpörmjet
analizash tö hollösishme madje kömböngulöse tö arrijnö tö depörtojnö
nö misterin e pellazgöve. Do tö vihen nö dukje faktet e möposhtme :
- Autoröt mö tö lashtö anrikö (kronologjikisht shumö mö pranö
Pellazgöve se sa tö tjerö qö kishin jetuar pör njö kohe te gjatö pranö tyre
tö tillö si p.sh. Dionisi i Halikarnasit, Polibi ose Srraboni) pohojnö me
Hekaten e Miletit, Hellanikos i Mitilenit, Herodoti apo Tuqididi nö
krye, se "Pellazgöt banonin nö kötö vend qö do tö behej Greqia pörpara
mbörritjes sö Helenöve"; se Pellazgöt flisnin njö gjuhö barbare, d.m.th.
jo greke, se ata ishin me zanafillö tö njö etnie joniane meqenöse Herodoti
na thotö (Vm, 44 I, 56 - VII, 94,95), banoröt e parö tö Athinös
fty
emör shpjegohet vetöm nga gjuha shqipe *E thana" qö do tö thotö
"premtimi': (Drtet i paracakruar nga fati - nönkuptohet - i pellazgöve)
ishin Pellazgöt qö ndörruan murin e parö rrethues tä Akropolit rö saj

229
(pelargicon) dhe se me mbörriden e kötyre tö
Helenöve pördorön gjuhön e

fundit dhe u quajtönJonianö (nö shqip "I onö, I oni" nönkupton "i jonö').
- Formimi i gjuhös greke u bö hap pas hapi nöpörmjet ekspansionit
territorial tö pushtuesve helenö. Köta tö fundit pörfunduan duke
asimiluar njö pjesö tö madhe tö gjuhös sö popullsive autoktone.tö
nönshtruara, e thönö ndryshe Pellazgöt. Ja pörse ne shohim tö shfaqen
shumö dialekte nö hapösirön e pushtuar mö parö nga Pellazgöt, tö cilöt
disa parapölqejnö t'i quajnö Mikenianö (emörtimi artificial i shpikur
nga arkeologöt modernö) ose popullsi egjease, parahelene : dialekti
jonianö nö Atikö, Eube, Azi e Vogöl (]oni), disa ishujtö Egjeut; arkado-
qipriot nö Arkadi, Qipro dhe Pamfili; eolian nö Thesali, Beoti, Azi e
Vogöl @olidö), ishujt nö verilindje tö Egjeut, ndör tö cilöt Lesbos; dorian
nö Fosidö, ndör tö cilöt Delfi, nö Lokridö, Etoli, Doridö etj.
- Kur dihet se Jonianöt janöPellazgö tö kthyer nö "jonianö" duke
pranuar gjuhön e pushtuesve helenö (Herodoti I,56,57; VIII 44; VII
95) dhe se Arkadianöt (Arkadia öshtö njö nga vatrat e Pellazgöve ku
sipas Homerit duhet tö ketö lindur Zeusi - "pellazgu"), lnsularöt e Egjeut
dhe Eolianöt (Herodoti VII, 95) janö gjithashtu Pellazgö, nuk mund tö
mos na shkojö mendja pör pellazglishten e lashtö, gjuhö e popullsive tö
nönshtruar^ nga pushtuesit helenö. Nö tö vörtetö öshtö pranuar qö
dialekti arkado-qipriot öshtö mö i lashti ndör dialektet greke dhe se
dialekti jonian öshtö mö i afeni mö tö. Pörveg kösaj gjuha e Homerit
cilösohet jonishtja e vjetör dhe grafia e teksteve homerike öshtö joniane.
Köshtu tö gjithö köta tregues tö shumtö vörteto.inö ndörfutjen e kösaj
pellazgjishteje tö lashtö, nö formimin pikörisht tö dy dialekteve mö tö
vjetör grekö (arkado-qipriot dhe jonian). Gjuhetaröt modernö e trajtojnö
"mikenianen" parahelene si gjuhön mömö tö kötyre dy dialekteve. Por
sa keq, ata nuk kanö börö asnjö pörqasje midis kösaj mikeniane hipotetike
dhe pellazgjishtes sö lashtö, nga e cila kanö dalö thrako-ilirishtia dhe
ajo frigjiane. Pörveg kösaj janö tö shumtö ata qö as nuk kanö ditur as
nuk kanö mundur tö vendosin njö farö pörputhie (pasi e kanö studiuar
nö mönyrö tö gabuar dhe veganörisht dialektin gegö tö Shqipörisö sö
230
Veriut) me gjuhön e sorme shqipe, e vermja qö ka shpötuar nga kjo
gjuhö mömö parahelene. Nö tö vörtetö nö lidhje me köte ja edhe mendimi
i dy gjuhötaröve tö shquar francezö.
P. shantören $\4orfologjia historike e greqishtes c. Klinckseck,
1964): "Nö parnje tö parö, dialekti mikenian radhitet pörbri dialekteve
qö i kemi quajtur jugorö, d.m.th. törösia e formuar nga dialekti joniano-
atik dhe arkado-qipriot... Köshtu, dialekti mikenian mund tö
pörfaqösonte nje gjendje tö lashtö tö dialekteve jugore qö krijuan atö
arkado-qipriote dhe joniano-atike... vetöm duhet shönuar se dialekti
shumö arkaik muncl tö paraqesö disa tipare.shumö tö lashta qö gjenden
gjithashtu nö dialektin eolian... Miröpo historianöt i körkojnö
gjuhötaröve tö zbulojnö disa gjöra tö prehistorisö sö Helenöve, ndörsa
gjuhötaröt nga ana e ryre pör tä shkokla'iiur faktet e ofruara nga
dialektologiia do tö kenö nevojö pör tö dhöna historike bindöse".
A. Meje (I.{jö vöshtrim i shkurtör mbi historinö e gjuhös greke -
Klinckseck,1965): "Nuk dihet asgjö pör gjuhöt e folura nö gadishullin
grek pörpara dyndjes helene. Pellazgöt nuk janö vetöm njö emör...
Qytetörimi qö ndikoi mbi atö grek öshtö qytetörimi i botös egjeasc, pör
tö cilin nuk njihet gjuha... Por nuk duhet t'i veshim indo-europianes
atö qö ka mundösi tö jetö mö saktö egjease... Gjithsesi huazimi i alfabetit
fenikas döshmon, pse jo, nje ndikim tö fortö tö Fenikasve ndaj Flelenöve,
tö paktön böhet fjalö per njö paralelizöm zhvillimi".
- Arkeologjia, midis zbulimeve specifike, na nxjerr nö dritö
ngjashmöri tö shumta midis ndörtimeve tö ndryshme parahelene, rö
fortifikuara, tö quajtura ciklopike ose pellazge, tö shpörndara nö vende
mjaft tö largöta nga njöri-tjetri: Greqia kontinentale (Mikenas, Asrgos,
Tirinti..'), Azia e vogöI, Lindja e Aförme, Italia, Kreta etj. Körkimet
paleontologjike dhe arkeologjike döshmojnö se popullsitö neolitike
madje paleolitike banonin nö Greqi dhe mbi tö gjitha nö Shqipörinö e
sotme, ku janö zbuluar zonatneolitike dhe paleolitike ndör tö cilat ajo
e Xarös, Shön Mörisö dhe Dajtit, fsharra ndör tö cilöt ai i Maliqit dhe
rajoni i liqenit tö Prespös dhe ohrit, gjurmö qö datojnö nga periodat

231
neolitike dhe eneolitike ndör tö cilat a1o ePazhokut, Maliqit, Nezirit
dhe Burimasit nö Shqipöri, Glladnicö dhe Hisar nö Kosovö dhe zonatö
pasura nö metale nö veri tö Shqipörisö, ndör tö cilat ajo e Mirditös, Mat,
Kukös, Kosovö dhe Dibör nö Lindje dhe ajo e Korgös nö Jug. PörveE
kösaj, köto rajone tö fundit ishin tö njohura nga punimet e metaleve,
ndör tö cilat bakri, bronzi dhe mö pas hekuri.
Homeri pohon nö Iliadö (XVI, 234) se "Zeusi öshtö dodonas dhe
pellazg". Ai i cilöson pothuajse gjithmonö Pellazgö hyjnorö, tö cilöt i
vendos nö tö dy kampet (trojan dhe akeo-danaen). Rapsodi ynö i shquar
nuk i pörmend aspak Helenöt dhe as si "popull" grek as si "komb"
grek. Pör tö pörcaktuar Greköt e ardhshöm ai pörmend vetöm Akenöt,
Danaenöt dhe Argianöt. Por kur thellohen dhe kalohet nö studime tö
hollösishme, anrhzat dhe kerkimet zbulojnö se Akenöt kishin njö
zanalillötö turbullt (Silisiane, tö Lindies sö Aförme?), se Danaenöt ishin
semito-egjiptianö, Kadmenöt fenikas, Pelopidöt nga Lindja e Aförme
(Asirianöt ?) dhe Argianöt ishin vegse banorö tö Argos (Pellazgö tö kthyer
nö "danaenö" gjatö pushtimit tö qytetit nga Danaos Egjiptiani); se
mbretörit dorianö shpallnin me krenari zanafillön e tyre semitike
(Herodoti VI, 53 dhe Testamenti i Lashtö, I Makabes XII, L9-23)..-
Shqiptaröt dhe störgjyshörit e tyre thrako-ilirö nuk janö marrö
parasysh nga njö numör i madh historianösh e parahistorianösh,
arkeologösh, etnologösh ose gjuhötarösh, madje edhe nö niö prani
gjeografike dhe historike tö pörhershme nö Ballkan dhe shumö herö
mijövjegare dhe mbi tö gjitha njö gjuhö tö trajtuar si giuhö e vetme nö
Europö dhe qö pörbön njö degö me tö ndör gjuhöt e mbiquaitura indo-
europiane. Edhe mö keq akoma: duke mos e mösuar dhe studiuar atö,
gjuhötaröt e kanö lönö mönjanö.
Duke u nisur nga njö numör postulatesh dhe duke u bazuar mbi
elemente tö vlefshme, tö dhöna nga historiografia e Greqisö antike, mö
öshtö dashur tö ndörmarr studime tö shumta dhe hulumtime, tö analizoj,
kritikoj, tö qömtoj, "tö lexoj me hamendösim" nöpör shkrimet mö tö
lashta, nö thelb greqisht dhe latinisht - dhe t'i drejtohem njö
232
 dokumentacioni serioz dhe tö sigurt nö fusha tö ndryshme. Ja pra udha
e mbushur me tö papritura, rrugötimi intelelctual dhe pörqasja
shkencore, tö cilat mö kanö lejuar tö konceptoj mö mirö shtrembörimet,
tö papriturat dhe pamjen e fshehur tö historisö parahelene.
Studimet dhe hulumtimet tö kryera nö disiplina tö shumta (histori e
lashtö, arkeologji, antropologji ose etnologjt) tö paraqitura nö veprön qö
kemi nö dorö dhe nö atö qö do tö dalö se aförmi (Greqia parahelene : Pellazgöt
ose zgjidhja e njö enigme) pörböjnö njö punim tö störmadh, duke sjellö njö
sqarim tö ri dhe elemenre tö reja pör sa i takon vörretösisö historike tö
Pellazgöve dhe pasardhösve tö ryre tö sotöm, Shqiptaröve. Gjuhösia me nö
fund ka pörsosur tö dhönat qö gjenden ary: pörpara shfaqjes sö Greköve nö
shekullin VItr para Krishtit, aty ekzistonte njö qytetörim qö unö do ta
quaja pellazg, nö mungesö qö t'i ktheja emrin e tijtö vörtetö dhe qö disa e
kanö quajtur deri mö sot "egjeo-kretas, mikenian ose parahelenik". Ky
qytetörim kishte gjuhön e tij : pellazgjishtja e lashtö, nga e cila gjuha shqipe
e sotme öshtö e vetmja gjuhö e mbijetuar nö Europö.
Pa gjuhön shqipe, me tö vörtetö njö fosile e gjallö, pa zbulimin e
monumenteve parahelene tö gjetura njösoj nö vende tö shumtö tö pellgut
mesdhetar, pa morinö e toponimeve tö sotme tö pörhapura nöpör Europö
dhe Azinö e vogöl dhe qö deshifrohen falö gjuhös shqipe dhe sö fundi
pa pörmendjen e Homerit, i cili pohon se Zeusi ishte pellazg si dhe
pohimet e autoröve tö tjerö antikö ndör tö cilöt Herodoti dhe Tuqididi,
sipas tö cilöve Pellazgöt ishin banoröt e parö tö Greqisö pörpara
mbörritjes sö Greköve dhe qö flisnin njö gjuhö barbare, ne pa asnjö
dyshim do tö vazhdojmö t'i trajtojme Greköt jo vetöm qytetöruesit e
parö europianö por vazhduesit e qytetörimeve qö i patön paraprirö ata.
Nö tö vörtetö ary öshtö pika e doböt: ary ka nje shkeputje nö periudhön
e quajtur "Epoka tö errtö" (1200-goo/z5o) dhe "periudha arkaike" (soo/
750-480) tö Greqisö, e rhönö mö saktö dhe shumö mö parö nö atö tö
quajtur "mikeniane" (1450-1200). pra, pärveg huazimeve gjuhösore,
nuk zbulohet ndonjö vijimösi historike, as kulturore, as rradicionale,
as e kulteve midis pushtuesve tö parö Helenö dhe paraardhösve tö tyre.

233
Nö tö vörtetö kjo vijimösi ka tö böjö vetöm me döshmitö e vetme tö njö
kaluare tö lavdishme d.m.th. tö fiseve tö ndryshme autoktone tö trungut
pellazgtö zmbrapsur nga mösymjet helene nöpör strehöt tö izoluara
ose tö paarritshme (Arkadi, Epir, Maqedoni,Iliri...). Midis kötyre fiseve,
tö mbetura veg qyrerörimit grek, vetöm Iliröt (störgjyshörit e Shqiptaröve
dhe Kosovaröve tö soröm) dhe Epirotöt mundön tö ruajnö trashögimine
e tyre kulturore dhe gjuhösore, tö cilöt kishin rönö nö pörgjumje gjatö
mö shumö se 25 shekuj, falö strehimit tö tyre nö malet e pamposhtshme.
Kötu unö nuk do tö rinis studimet dhe analizat e paraqitura shumö
herö nö lidhje mö kötö temö nö veprön e titulluar ("Greqia parahelene:
Pellazgöt ose zgjidhja e njö enigme"), por do ta drejtoj lexuesin nö
paragrafö tö ndryshöm qä flasin pör kötö.
Vetöm do tö shönojmö se Greköt kanö arritur nö njö vend (qö mö
vonö u bö Greqia), i populluar nö mönyrö tö vegantö nga fise tö ndryshme
pellazge dhe aty kanö futur prurje kulturore krejt tö ndryshme madje
tö reja: patriarkatin, djegien e kufomave, ndörtimin e tempujve,
shkrimin al{abetik me zanafillö fenikase, tö cilit ata i shtuan z^notet,
heqjen e mbretörimit, shfaqjen e peröndive tö reiandör tö cilöt Dionisi,
njö art tö ri luftarak ( hoplitat, f.alangat..), amfiktoninö"'), polisin,
kolonizimet, kriiimin i niö forme tö re qeramike etj. Nö planin
mitologjik, kulturor si dhe gjuhösor ata kanö börö huazime tö mödha
nga Pellazgöt autoktonö. Ja pörse ne i rigfejmö sot edhe emrat e peröndive
dhe tö heronjve si dhe emra tö vendeve, tö cilöt shpiegohen jo nga
gjuha greke por nga gjuha shqipe dhe nö veEanti nga dialekti gegö i
Shqipörisö sö Veriut. Greköt i kanö ruajtur ato tö paPrekura falö logograföve
dhe autoröve anrikö, tö cilöt i kanö pörjetösuar ato pörfundimisht duke i
transkriptuar fonetikisht (njelloj) nö shkrimet e tyre.
Deri mö sot, pörveg shkrimeve tö mbiquajtura tö Linearöve A dhe
B, tö cilat fatkeqösisht nuk janö tekste letrare si dhe tö shkrimit etrusk
(stela e Lemnosit, midis epigraföve tö tjerö antikö), ne nuk zotörojmö

't) DEutetöt e shteteve, tä cilöt formonin kösbillin

234
asnjö tekst qö tö jetö tipik pellazg (Mikenianöt dhe Etrusköt, gjithsesi
janö etni tö trungut pellazg). Por Pellazgöt i kanö lönö, greköve nö
mönyrö tö mjaftueshme, njö pjesö tö gjuhös dhe tö trashögimisö sö tyre
kulturore dhe atö tö kultit, tö cilöt shpesh kanö marrö me pörpiköri
emrat e vendeve apo tö peröndive pellazge: ne madje mund tö dallojmö
midis asaj qö u pörket greköve dhe asaj qö ishte tipike parahelene, pra
pellazge. Pra, me tö drejtö kjo öshtö ajo qö ka qenö fshehur dhe qö i ka
shpötuar shumö parahistorianöve, historianöve dhe gjuhötaröve. äshtö
ruajtur madje mirö tö shqiptuarit e kösaj fjale tö paracakruar nga fati:
Pellazg apo pellazgjik. äshtö parapölqyer tö thuhet "parahelenö, para
indo-europianö, mikenianö, egjeas ose egjeo-kretas"! Madje öshtö pohuar
se tö gjitha köto popullsi parahelene si dhe gjuha e ryre ishte "zhdukur"
plotösisht. Nö kötö mönyrö nönkuptohet se mbyllet debati duke thönö
"pörveg greqishtes jo shpötim", duke pörjashtuar köshtu gjithö kötö
vullnet tö doböt pör tö hulumtuar ekzistencön e njö gjuhe trashögimtare
tö kösaj tö folure qysh pörpara shfaqjes sö Greköve. Trajtohet se böhet
fialö pör njö pörvojö tö pandryshueshme dhe tö papörsöritshme: me
pak fjalö, njö fjalö e ungjillit tö pakundörshtueshöm! Köshtu pjesa mö e
madhe e dijetaröve, tö bindur se Greköt ishin pasardhösit e parahelenöve
(egjeo-kretas dhe mikenianö), e kanö trajtuar Linearin B, qö pretendohet
tö quhet mikenian, si njö variant grek tö Linearit A, linear kretas. Köshtu
böhet me lehtösi ryö pörzierje midis Akenöve dhe Mikenöve. pör mö
tepör, duke mos ditur se gjuha e sotme shqipe, nö veganti dialekti gegö,
öshtö e vetmja gjuhö trashöguese e kösaj qö rrjedh drejtpördrejt nga
Thrako-Iliröt dhe nga tjetör duke qenö fshehur fakti se Greköt
^na
kanö börö huazime tö shumta ngapellazglishtja e lashtö, ata kanö shpallur
se "Lineari B" mund tö jetö vetöm njö formö e lashtö e gjuhös greke.
Pörveg kösaj, gudia öshtö se gjuha greke e lashtö öshtö mö aför dialektit
gegö tö sotöm se ndaj gjuhös sö sorme greke! pör tö mos thönö pastaj se
kjo greqishte e lashtö, e pretenduar, ishte pellazgjishte e pastör, meqenöse
kjo gjuhö trajtohej nga tö lashtöt si njö gjuhö barbare fio grekej, por
edhe se kjo greqishte e lashtö kishte börö huazime tö shumta nö gjuhön

235
pellazge. Pörveg kösaj rajonet qö bänin pjesö nö Greqi stricto sensu,
Arkadianöt, tö strehuar nö malet qö ishin tö vöshtira pör tu arritur,
kanö ruajtur pör njö kohö shumö tö gjatö ritet dhe zakonet, kulturön
dhe gjuhön e störgjyshörve tö ryre tö lashtö Pellazgö. Pörveg kösaj, ja
pörse disa pohojnö se gjuha arkadiane ishte mä e iashta nga dialektet qö
kanö ndihmuar nö formimin e gjuhös greke, ndör tö cilat dialekti eolian,
jonian dhe dorian ishin dialekret kryesore. Mö vonö kur ra Qipro nö
zorörimet greke, dialektin arkadian u zövendösua me dialektin qipriot
(i trashöguar gjithashru nga Pellazgöt e lashtö, tö quajtur tö giithö sö
bashku Mikenö), i cili pör shkak tö izolimit tö tii i rezistoi pör njö kohö
tö gjatö ndikimit grek, pärveg dialektit arkadian. Ja pörse disa gjuhötarö
kanö krijuar kete idiomö tö katört, tö cilön ata e quajnö arkado-qipriote.
Pör fat tö keq ky i fundit me ngritjen nö pushtet tö greköve u zövendösua
dhe u pörz1e nö masön e tri dialekteve tö tjerö, ndör tö cilöt dialekti
ionian mori nfö röndösi tö madhe.
Pörse dialekti gegö öshtö mö pranö greqishtes sö lashtö) Sepse
pellazgjishtja e lashtö, falö Thrako-Iliröve, pasardhös tö drejtpördrejtö
tö Pellazgöve tö strehuar dhe tö izoluar nö malösitö e tö paröve tö tyre
öshtö pörvijuar te shqiptaröt e soröm (Shqipöria e Veriut dhe Kosova).
Köta e kanö ruajtur kötö gjuhö tö paprekur. Nga ana tretör dialekti
toskö e ka ndjerö shumö mö tepör ndikimin e mövonshäm tö kulturös
greke (stricto sensu). Miröpo Giigandöt (Gigas) e mitologjisö, tö
mbiquajtur greke, janö shhrirö me Gegöt e Shqipörisö se Veriut. Nö tö
vörterö, sipas mitografisö, Gjigandet giithmonö jepen me malet e Veriut
tö Greqisö. Kjo revoltö e Gjigandöve kundör Zeusit dhe peröndive tö
olimpit öshtö njö legjendä pas-homerike qö krahasohet me njö episod
historik: njö pörpjekje e malösoröve barbarö (jo helenö) pör tö pushtuar
bastionet qö u ishin marrö völlezörve tö tyre tö niö trungu (Pellazgöve)
nga pushtuesit e parö helenö. Njö tjetör legjendö, revolta e Aloadöve
(v1[ezerit binjakö: Efialtösi dhe Otosi) öshtö njö version popullor
(simotör) i revoltös sö Gjigandöve. Pörveg kösaj legjenda na thotö se
Gjigandöt, tö lindur nga Gaia (Ge, "dhe" toka) dhe nga gjaku i Uranit,

236
 ,anö qenier e para dhe janö shumö mö tö möparshme se peröndirö. Tö
gjitha köto luftöradhe luftime vdekjepruröse (ritan
-2"u, / Gjigand-
zets, ciklopö, Kronos/ uliksi - polifemi, etj.), tö mbiquajtura
legjendare, nö tö vörtetö kanö lidhje me kalimin ng"
qyr"teri*in"ilrrg
nö atö Helen: luftörapörpushtet midis qytetörimit
1gr;k; dhe atij b"rb"i
(pellazg). Köto luftime, rö nisura nga mösymjet
heleie, gjith*rht., ridhen
me kundörshtinö e dy sistem.rre, m"tri"rk"l
lr"u"rgeij ar" patriarkal
(Greket). Nö lidhje me kötö shönojmö se nö
vendin e shenjtö nö pito,
ku u vendos Apoloni dhe pörpara se rö merrre emrin
e Derfit, aty
strehohejperöndesha Gaia (Gä "dhe').sö
- fundi sherrojme se nö gjuhön
pellazge Gaia ose Gö (toka, bija e
Kaosit, madje nöna dhe gruaja e
uranit) u zövendösua shumö heröt me p.llazgo-krerasen
Rea (,. e reja,,
e cila mö vonö u helenizua). Titanöt,
Gjigandöt, Ciklopöt dhe
Hekatonkiröt simboli zojnö forcat e furishme
,"e ,r"ryrer-'
Pauzani (Vm, 1,2) pohon se pelasgos
(heroi i pellazgöve)
ishte "i pari njeri", qö do tö thotö qartö "porri*
se njö etni, e cila rridhte nga
njö
qytetörim neolitik dhe.prehistorik
mbijetoi nö Arkadi deri nö periudhön
klasike. Kjo vörteton
#thashtu arö qö kanö pohuar aurorör e parö antikö
grekö nö iidhje me pellazgöt, tö
tille autorö si Hekate i Miletit,
Hellanikos i Mitilenit, Herodoti ose
T'uqididi, barrorat plrn tö vendit
qö do tö mbante emrin HELLADä "
ose GREeL Njö tjeter?akt mböshtet
la.shtösinö dhe vörrerösinö historike
tö pellazgöve: pellazgöt qysh nö
kohö tö herslrme iarlf njohur si ngrönös
tö len,Jeve tö risit. Miröpo ,r..
"iisi" ishte pikörisht simbo"l i peilazgöve
**: :n
i kultir tö Peliazgöve,.orakurii i interpre';onre
, nö Dodone, kry"qyr"ti

gjörat falö föshföritjeve

(zöri i.Zeusit) tö gjetheve tä lisit.
cjitha.hru le e dime se rendet e
ngränshme ishin ushqimi kryesor
i botös sö rashtö pörpara se tö shfaqej
eryrit.-fan'eg kösaj pelrazgöt ushtronin sakrificat njeröz,ore,
miröfilltö i njerözve tö parö. Titani ofion zakon i
c{o tö ketö mbretöruar nö
olimp me Eurinomin (qö do tö thotö "udhötare.
m"dh"j nö greqisht
dhe "vashöz me famö" nö-shqip)
pörpara. shfaqies sö peröndive.
legjenda e ofionit eshte üdiut Miröpo
L.L;,i" p"ir^.g,e rrr;;*i,. Athene
237
(xIV, 45,639,640) pohon se Pellazgöt praktikonin ilijimin pör
'.Pelorian" dhe se tö gjithö Pellazgöt kishin lindur nga Ofioni, ai vetö
.,Pelor" (i njöjösuar me njö gjarpör tö magjishöm). Fiala e fundit a
njö
nuk shpjegohet vetöm nEpörmjet gjuhös shqipe "Piellor" (rrjedh nga
folja me pjelle : me lind, me kriju) qö do tö thotö edhe pjellor, prodhues
d.m.th. ai qö kriion, prodhon?
Greköt e parö mbörritön nö Pellazgji me gjuhön dhe kulturön e fyre
Thrakö,
dhe i nönshtruan popullsitö autoktone tö trungut pe\lazg(Pellazgö,
vetöm mö
Frigjianö, Lidianö, Maqedonas dhe Tesprotö, duke pörmendur
kulteve dhe kulturös
te r,]on,rriq dhe gierthithön njö pjesö tö madhe tö gjuhös,
sö ryre. Ndörsa ata qö u veguarl ngapörzietia
kulturore dhe mbizotörimi
gr.t k"r,a ruajtur origlirr4it.tin, zakonet e tyre tö lashta dhe niö Pastörti
Jh,rrne tö madhe gi.rhöror.. Kio öshtö mö se e dukshme: gjuha shqipe öshtö

"fosile e gjallö" e kösaj pellazgjishteie tö lashtö'

iffi-t
ri'qr,

efU--f.tit (Zgördhesh): muri-rrethues

tri hulla vroltimi
'lttjit
dhe tö shekullit IV para Krishtit
* i971)
"strqipöria arheologitke" - Tirana

238
 I
Giuha : paraqitie dhe mendime tö pörgfithshme giuhösore

Disa (pör tö mos thönö pjesa mö e madhe) e gjuhötaröve (gjuhösia,

disiplinö moderne, e cila daton veröm qysh prej shekullit XIX!) kanö
menduar pör njö heterogjenitet tö gjuhöve tö botös mesdhetare
dhe nö
vega'ri atö egiease, ndörkohö qö nö fillim ishte fjala vetöm pör
fise me
emra tö - dhe jo nö thelb tö ndryshöm - qö pördornin tö
'dryshöm
njöjtin fond gjuhösor nö dialekte tö ndryshme. Le tö *.r**i vesh
pör
fjalön "dialekr": böhet fialö pör tö njöjtön gjuhö qö pörparon
nö mönyrö
tö pa'arur me risitö e saj, specifikat e saj apo pörvojat
e saj zanafillore
nö njö rajon tö pörcaktuar ose njö vend tö vegantö. p.sh.
haseshin nö
detin Mesdhe ose nö veganti nö detin Egje, popuj tö shumtö: pellazgöt,
Lelegöt, Karianöt, Lisianöt, Teukröt, Etrusköi, Liguröt,
Liburnöt ose
Iliröt duke pörmendur kötu vetöm ata mö tö shquarit. Kjo
duket se i ka
ngatörruar specialistöt (gjuhötarö, etnologö, arkeologö,
prehistorianö
ose historianö). Ata kanö menduar pör popuj
tö ndryshöm, ndörk.hö
qö ishte fjala pör njö populr tö vetöm me emörrime
tö ndryshme dhe
dialekte tö shumtö!
Ja gfarö na thotö njö nga pionieröt e gjuhesisö moderne, Antuan
Mejet nö veprön e tl "Hyrje nö studimin krahasues
tö gjuhöve indo-
europiane"' "". d)' gjuhö janö quajtur tö njö trungu
krrr lto rezurtojnö
njöra dhe rjetra nga dy evorucione tö ndryshm.le
,e njöjtös gjuhö rr:
folur qysh mö parö',.
Por vetö Meje si dhe paraardhösit e tij, drre akoma
mö shurnö itrrtaröt
e tij' pothuajse n*k e kanö njohur pe[azgjishten
e las]rtö, e cila pörfshi.it-
dialekte tö shumtö, ndör tö cilöt dialektin thrakc-trigjiarL,
ilir, epirot
dhe shqipen e sotrne' Mö tö paktö tö numör janc
shurnö tö ndryshme), tö cilöt kanö börö pörqasje "u, (tö disipiinave
etr,ike ose gjuhösor,.,
midis kätyre fiseve tö ndry5fi6e dhe qö k*r,u f,rl,.r.
tö'jöjrön gjuhi:: ci:
öshrö mjeti i vetön: pör njö kuptim me
te mirö tö kötij fondi gjuhösor
tö paktön pör "lokalizimin" e tij midis gjuhöve
'se tö para i'dc,_

2,t9
europiane (disa refuzojnö nö mönyrö kategorike ta krahasojnö
.,pellazgjishten' me indo-europianen!). Pothuajse shumica e giuhötaröve

,e aed;"r nuk kanö börö pörqasiet e nevojshme si dhe krahasimet e

domosdoshme, nga njöra anö tö'pellazglishtes sö lashtö', thrako-
frigjianes, ilirishtes, etruskishtes, shqipes sö sotme dhe nga ana tietör
d"ie". tö tyre idhull, tö mbiquajtura indo-europiane, ndär tö cilat
qartö se ata janö
äj"n" g..k., latinishtja, dhe sanskritishtja. Duket
qö ata niohin mö mirö
ferpj.t rrt tö studiojnö dhe tö krahasojnö atö
i.-rh. gjuhön greke, latine, kelte, gjermanike aPo sllave' duke
pörmendur kötu vetöm ato mö tö niohurat dhe qö nö raport me gjuhön
janö
pellazge ishin vetöm giuhö tö möpastaime dhe pörveg kösaj
relativisht mö tö vonshme. Megjithatö Ksilander, Ramus Rask, Shlaiher
apo Franc Bop kanö paraqitur zanafillön indo-europiane
tö gjuhös
,hqip.. M"dj. Bop pohon se "gjuha shqipe nuk ka asnjö lidhie zanafillore
böhet
me giuhö tietör'. Nönkuptohet qö nuk ka lidhje, meqenöse
"snje ka mbijetuar.
fjalö per {e nenshtresö tö lashtö, nga e cila vetöm niö giuhö
jo
Ky pohim i Bopit ka qenö me vend, pörveg kösaj ai ka qenö shumö
afritö e
lorg ,rder mediiimet dhe studimet e tii me qöllim qö tö gjeiö
dhe
d.rf,rhrrr. qö ekzistojnö midis pellazgjishtes sö lashtö, thrako-ilires
kötö gjuhö veg
shqipes. GJithashtu edhe ithtaröt e tij kanö klasifikuar
dhe e kanö lönö mönjanö.
nga tö
Gjithsesi latinistö tö shumtö pohoinö se gjuha latine dallohet
para Krishtit dhe
Iolrrrat e tjera italike, vetöm l-rg" fitli*i i shekullit VI
tö vörtetö si
veröm nö shekullin III epigrafi arkaik mori niö zhvillim
dhe latinishtja mori statutin e sajtö tö folurit
mbizotörues (cf' Dangel,
etruske tö fialorit
Historia e gjuhös latine). Alfred Ernout (Elementet
e saj etruske:
latin, 1930) ,hpr.h.t rre lidni. me latinishten dhe huazimet
...'.. Pasuria e elementeve etruske nö fialorin latin; pörkundrazi, autoröt
fjalöve etruske"'
latinö nuk duan ta pranoinö ekzistencön e kaq shumö
Pörsa i takon gj,'t,e, greke, nö tö vörtetö shkrimi
i saj alfabetik öshtö
dhe dokumentet
shfaqur vetöm rrg. *.rii shekullit VIII para Krishtit

244
 *letrare"
nuk dolön nö dritö para shekullit VMeverini pohon kötö nö
lidhje me gjuhön greke: "Miröpo nö kohön e lashte fjalori grek
pörmbante njö mori fjalösh qö nuk shpjegohen aspak as
me gjuhön
greke as nga ndonjö gjuhe tjetör tö njohur indo-europiane;
ato janö tö
huazuara nga popullsitö parahelene, tö cilat tashme iJin
rö vendosura
nö köto vise... u shqyrtuan nö fillim emrar e pörvegöm
gjeografikö dhe
tö njerözve, emra qö mö mirö se emrar e pörbashköt, kane
ruajtur kudo
kujtime shumö tö hershme tö njö tö kaluare tö pashkruar,,. Nö
tö vörretö
si nö planin e anrroponimeve dhe atö tö toponimeve jo vetöm
tö
Ballkanit por edhe tö rajoneve tö rjera, tö tilla si Azia e vogöI,
Krera,
Italia, Alpet dhe rajoni danubian, gjuha shqipe arrin tö
dekriptojö emra
tö shumtö rö pörvegöm dhe emra vendesh.
Köshtu greqishtja dhe latinishtja i morön respektivisht
görmat e ryre
nö shekullin vI dhe III para Krishtit. Kjo mböshtet
faktin se gjuha
greke dhe latine janö gjuhö pas-pellazgjike dhe
nuk mund r.i paraqitösh
si "etalone" dhe r'i referosh pör gfarödo.
Pjesa mö e madhe e gjuhötaröve, pörkund,razi,
i kanö studiuar
gjerösisht dhe nö mönyrö metodike gjuhöt sllave,
tö cilat nuk mund tö
trajtohen si tö lashta, meqenöse böhet
lale per gj,.rhe edhe mö tö vonshme
(shekulli vI dhe shekulli X pas Krishdi
pei gjuhet s[ave tö jugut)!
Ndörkohö qö gjuha ilire, njö nga mö tö lashtat tö iuropös
öshtö pothuajse
plotösisht e panjohur, ashru si edhe trashöguesj"
r"1 e drejtpördrejtö,
gjuha shqipe. Pör kötö qöndrir'tö
padrejtö, töbazu "
rkeq, absurd dhe
qö konsiston si i thonö njö
!ale, G vendosösh parmendär, pr." q.rr"
d.m.th tö vendosösh gjuhön greke dhe latine
p"r" ..p"llargjirlrr.r,, .rrre
do tö thoja kötö: öshtö sikur ie trajtosh
katin dytc or. tä tr.te tö njö
ndönese tö madhe sikur tö ishin themelet "
e saj tö vönetö! Eshte e vönetö
qö populli ilir ka jetuar nö njö gjendje
Lorrr"tor. qysh prej vitit 16g
para Krishtit lcur hordhitö e armatosura
romake . prrrhr,rn' dhe e
copözuan territorin e tij tö störmadh
qö shkonte og" brigl"t e Danubit
deri nö Epir dhe nga dy brigjet e Adriatikut
deri"ne Tirakö. Kujtoj

241
 edhe njö herö se ky popull gjeti strehö nö malet e tö paröve tö tij, male
. tö paarritshme, duke ruajtur köshtu gjuhön dhe traditat e tii gojore.
Po, f"tkeqösisht, pavarösisht gfarö kishr:e Patur nö antikitet, kulturön
dhe shkrimin e tii, ai nuk ka patur njö "traditö tö shkruar" deri
nö

shekullin XIV, madje deri nö shekullin XV tö erös sottö.

Pör tu rikthyer nö temön time {illestare, tö fillimit tö ketij
kapitulli,
tö
kätu mö poshtö do tö jap teksue tö nxjerra nga niö prej pionieröve
ai ka
gjuhösisö qö provon r. ** sa shpörfillje dhe mungesö njohurie
-tr^jru^,
problemet gjuhösore, pa ndörmarrö paraprakisht hulumtime
tö thelluara dhe tö studiuara "me themel" tä elementöve tö ndrysh€m
qö tö ndihmojnö nö niohjen e disa gjuhöve tö lashta'
"Raionet
Meje (Gjuhöt c botö$ pohon nö lidhje me gjuhöt parahelene:
pörpara
qö zunö greköt (emri indigjen: Helenö) ishin tö banuara
mbörritjes sö tyre nga popullsi tö njö race dhe gjuhe tö panjohur
dhe
etj' Sipas
pör tö cilen ne dimö vetöm emrin: Pellazgö, Lelegö' Karianö'
gj.rrrrrörre tö mbeturatoponimike tö ngulimeve tö
tyre' köta PoPui flisnin
pellazgjishtia
gl"he io indo_europi"rr". Sipas döshmive tö tö lashtöve,
("*e, i paqartö qe Juket tö ketö qenö pördorur pör giuhö tö ndryshme
p"r"h.l.rr.i ishte ende nö pördorim nö shekullin V para Krishtit
nö

trigi"t e Thrakös clhe nö jugtö Propontidös dhe nä disa ishui si Imbros,

prezos (Kreta lindore)
L.Ärror, Samothrakö dhe deri nö Kretö. Nö
gjuhö tö
fanögjetur disa mbishkrime me germa greke por nö niö
p"rrjJlrr, e cila pa dyshim rrjedh nga "Eteokretasit"'
PjesamöemadheeithtarövetötijikanötrajtufthänieteMeiesdhe
tö sigurta tö
ato tö gjuhötaröve tö tierö sikur tö ienö thänie
röndösinä e kör.;,-re thönie'e.
p"k,rrrdishtueshme, p" r, ,iq.tösüar fare prör
ilire: "Nö
Nö tö niöitin libör Meie shton nö lidhje nre giuhön
duke börö niö farö lidhieje
veriperöndim tö gadishullit tö Ballkanit dhe
nöpör korrrirr.rrtlidis botös greke, botös
italike dhe asaj gjermanike,
nöperiudhöneantikitetitshtrihejgrupiimadhlLlR.KyöshtögruPi
qönjihetshumöpak.Disambishkrimeshumötöshkurtrashpeshtö

242
katandisura nö emra tö pörvegöm dhe tö deshifruar keq, disa shönimc
shpjeguese si dhe njö numör mjaft i madh emrash njerözish dhc vendesh
janö gjithgka qö ka mbetur. Ilirät kanö luajtur njö rol shumö tö
röndösishöm nö qendör tö Europös, por ende tö pörcaktuar jo mirö dhe
tö cilöt kanö vepruar nö tri drejtime: kundrejt botös gjermanike me rö
cilön lidhjet dhe shkömbimet kanö qenö tö pafundme; kundrejt Italisö
ku popuj tö shumtö ilirö janö vendosur (madje supozohet edhe se
Umbröt ishin njö degözim ilir); kundrejt botös helene, ku pushtimi
dorian duhet tö ketö shtyrö elementet ilire. Ky grup gjuhösh, pörveg
gjuhös ILIRE (nga e cila ka njö mbishkrim nö alfabetin grek, tö pörbörö
nga tri fjalö, ü gjetur pranö Shliodrös, nö Shqipöri), pörfshinte gjuhön
venete (rreth 200 mbishkrime nö shkrimin "errusk-verior", nö shckujt
VI para Krishtit dhe I pas krishtit nö rajonet e Estit, Mantovas, Padovas
dhe Triestes si dhe nö luginön e Plavös) dhe rreth shekullit VIII para
Krishtit dhe e sjellö nö Italinö e jugut mesapishtja, gjuha e Japigöve
(rreth 200 mbishkrime tö shkurtra nö alfabetin grek, nö Pulia dhe
Kalabri, duke filluar nga shekulli IV). Toponimia dhe onomasrika
tregojnö se Iliröt ishin shumö tö pörhapur nö veri-peröndim dhe kanö
lene gjurmö tö shumta tö ngulimeve rö tyre nö vendet gjermanike.
Gjithashtu duhet tö kenö qenö nö lulözim qysh nö kohö tö hershme nö
jug tö gadishullit tö Ballkanit, ku emra tö shumtö tö vendeve shönojnö
njö kolonizim tö lashtö ilir tö mbuluar nga pushtimet helene. Gjithashtu
ka tä ngjarö se duhen trajtuar si tö njö zanafille ilire edhe Filistinöt, tö
cilöt i dhanö emrin Palestinös (greqisht Palaistine)".
Dhe Meje (Gjuhet e botös) pör tö pörfunduar nö lidhje me gjuhön
shqipe thotö: "Shpesh öshtö menduar se shqipja e sotme (emri vendas
Shkip; etnik shkiptar) öshtö vijimi i ilirishtes sö lashtö. Kjo nuk öshtö
e sigurt, madje as qö rrjedh nga njö gjuhö e tö njöjtit grup. Por öshtö
pozicioni i saj gjeografik qö e radhit nö kötö vend. Midis dialekteve
indo-europiane, gjuha shqipe öshtö njohur shumö mö vonö: dokumentet
e p^ra nö formö doröshkrimesh janö njö formulö pagözimi sipas ritit

243
romak (1462) dhe njö $alor i vogöl i hartuar nga Arnold fon Har{ i
Kolonjös Qa96);tekstet e para tö shrypura janö libri i lutjeve dhe meshari
tö pörkthyera nga Gjon Buz-uku (1554-1555), vepra - katekizma, rituale
etj - tö Pjetör Budit (16I8-L621) dhe njö {idor latinisht-shqip fr.omö, 1 635).
Shkrimi romak u pördor pasi u prördor pör toskörishten alfabeti grek..."
Sö fundi, te "Hyrje nö studimin krahasues tö gjuhöve indo-
europiane' , ja pangrafii vetöm kushtuar nga Meje gjuhös shqipe: "Gjuha
shqipe öshtö njohur vetöm duke filluar nga shekulli XV dhe nö format
e mbörritura nö njö gjendje shumö tö pörparuar zhvillimi: njö pjesö e
madhe e$alorit pörböhet nga lalö tö huazuara nga latinishtja, greqishtja,
turqishtja, sllavishtja dhe italishtja".
Köto tekste tö Mejesö pörfaqösojnö piköpamjet mö "nö modö" dhe
pörböjnö njö provö tö dukshme tö mosnjohjes pothuajse tö plotö, nga
pjesa mö e madhe e gjuhötaröve, tö Pellazgöve, Thrako-Frigjianöve,
Iliröve dhe pasardhösve tö tyre, Shqiptaröve.
Nöse analizohen tekstet e Mejesö, tö pörmendura mö sipör, vören
kundörshti tö mödha, mospörputhje apo paaftösi.
0 Ai i trajton me tö drejtö Pellazgöt si njö popull parahelen, i cili ka
banuar nö vendin qö do tö böhej Greqi, por iu mohon atyre tö gjithö
törösinö etnike dhe gjuhösore pörderisa pohon se emri "peliazg" ishte
vetöm njö emör gjenerik i pördorur pör tö emörtuar gjuhö tö shumta
parahelene.
Kjo provon se nuk öshtö marrö mundimi tö ndörmerren hulumtime
dhe studime serioze mbi köto gjuhö tö laslrta, tö löna mönjanö.
Gjithsesi, ai pranonle se nö shekullin V para Krishtit "gjtrha pellazge"
flitej gjerösisht nö rajone tö shumta tö Greqisö. Kötrr paradoksi dhe
kundörshtia, ka tö ngjarö pör shkak tö mosnjohjes nga ana e tij tö gjuhöve
tö aförta me pellazgjishten e lashtö, flasin qartö. Sö fundi, sepse si mund
tö ishte'fpellazgjishtja" njöemörtim gjenerik qö emörton gjuhö tö shumta
dhe mbi tö gjitha "tö panjohura" ose tö pakuptueshme, ndörkohö qö
böhej fialö pikörisht pör njö dhe "veröm" njö gjuhö, bashkökohöse c

244
 Herodotit, e folur nga fise tö shumta nö dialekte tö ndryshme? Ai
pörmend mbishkrime me germa greke por "nö gjuhö tö panjohur,', tö
cilön pör thjeshtösi ai ia vesh gjuhös eteokretase! pörveg kösaj, madje
edhe nö ditöt tona, kur njö gjuhötar pengohet ngazana{lla e njö gjuhe,
ai e shpall ipso facto "gjuhö e panjohur'ose "e zhdukur'! si munlet qö
Pellazgöt, Lelegöt, ose Karianöt (popuj tö njö rrungu, shumö tö lashtö
dhe tepör tö cituar nga autoröt e parö antikö) mund tö jenö "popuilsi
e
njö race dhe gjuhe tö panjohur" ndörkohö qö gjuha e ryre ende pördorej
nö disa rajone tö Greqisö, Egjeut, Azisö sö vogöI, Italisö dhe Kretös, jo
vetöm nö shekullin v para Krishtit por edhe deri nö njö epokö edhe mö
tö vonshme?
2) Ai i pörmend Iliröt dhe u cakton ar'-re, jo p a arsye,njö territor
shumö
tö madh nö kufi me botön greke, italike dhe gjermanike. Ai i jep njö rol
nga mö tö shquarit, nga Gjermania deri nö pelopon ez (mesa duket
bashkö
me Dorianet) dhq nga Italia nö lindje tö Ballkanit. Ai madje i lidh,
me tö
drejtö, si tö njö rrungu me Filistinöt. por atöherö si mund tö shpörfillet
gjuha e njö populli kaq tö röndösishöm, kaq tö njohur, si ky qö pörshkruan
ai? Nö mungesö tö hulumrimeve rö hollösishme ai thjesht
mjaftohet duke
pohuar se ky "grup i störmadh etnik öshtö nga ara qö njihen mö
pak,,!
Pörse ai dhe ithtarör e tij tö shumtö nuk kanö körkuar ta njohin
mö mirö)
Köta dijetarö tö shquar nuk mund ta humbin kohön e ryre duke u
mai-r.ö
me njö etni clhe nje gjuhe qö ata e trajtojnö, pa dyshim, si tö pörbörö
clhe
hibride! Pra kjo fiasko öshtö rrjedhojö e rrezikshme dhe pothuajse
e
pörgiithshme pör punimet e köryre gj'hötaröve, tö cilöt janö tö prirur
vetöm
ndaj gjuhöve tö shkruara dhe tö njohura (sanskrite, grckc, latine,
kclte,
gjermanike, sllave, erj...).
3) Meje, nö tö dy librat e tii qö kam cituar, i kushton gjuhös
shqipe
vetöm njözet rreshra, tö cilat qoftö edhe tö thöna kalimthi
iane shuÄö
pak nö raport me "studimet e tij gjuhösore". Kulmi öshtö kur
ai vetö
dyshon pör pörkatösinö e gjuhös shqipe ndaj gjuhös ilire. Meje
c pranonte
haptas mosnjohjen e tij tö plotö pör gjuhöt e trungur
pellazgd.m.th

245
thrako-frigjianen, ilirishten dhe shqipen. Si shumö tö tjerö pörpara dhe
pas tij ai nuk dyshoi as edhe pör njö gast nö fund tö fundit se shqipia
öshtö e vetmja Bjuhe mbijetuese europiane nga köto gjuhö qö
pretendohen se janö "tö zhdukura". Do tö doja tö dija se si dhe nö gfarö
mönyre dhe nö glarö baze materialesh köta gjuhötarö tö parö kanö
mundur tö shpallin drejtpördrejtö se gjuha greke dhe pastaj ajo latine
janö gjuhöt störgjyshore rö gjuhöve rona moderne perändimore?
Ndörkohö qö nö zanafillö tö kötyre dy gjutröve ka qenö gjuha etruske,
pellazge,thrako-frigjiane dhe mö pas gjuha ilire. Ata shpesh janö lejuar,
pa tö drejtö, tö pohojnö qö kjo apo ajo giuhö ishte ose nuk ishte gjuhö
indo-europiane! Pön,eg kösaj, kur flitet pör giuhön indo-europiane duhet
ditur se nuk öshtö fjala pör njö gjuhö tö miröfilltö dhe se kjo fialö qö
pörcakton njö grup gjuhösh tö folura nö Europö (greqisht, latinisht,
gjuhöt kelte, gjermanike, rornake dhe sllave) dhe nö Azi (iranishte e
lashtö, sanskritisht, tokariane...) dhe lidhjet qö ekzistojnö midis tyre,
öshtö pra njö shpikje e miröfilltö e gjuhötaröve tö Parö dhe filologöve tö
shekullit XIX. Megjithatö, ata porhua;se e kanö börö "gjuhö mömö"!
Gjuha greke e ka marrö emörtimin e sai si indo-europiane vetöm
falö prurjes gjuhösore tö pörbörö nga niö numör i shumtö elementesh
pellazge. Nö tö vörtetö njö keqkuptim shumö i madh rnbiieton ende
sepse historianö tö shumrä, arkeologö, ose gjuhötarö ngulmojnö tä
besojnö se störgjyshörit e Greköve vinin nga "veriu i Greqisö". Qdo
historian apo hulumtues, i deniö pör emrin e tij, e di mirö se nö veri tö
Greqisö ekzistonin popuj tö shumtö qö rridhnin nga i niöjti trunB etnik.
Böhet fjalö pör Dardanöt, Peonianöt, Tesprotöt (tä kthyer mö vonö nö
Epirotö) dhe Iliröt. Köta tö fundit si tokö zanafillore kishin rajonet
.lanubiane tö qendrös sö Europös dhe kanö lulözuar nö peröndim dhe
nö jug tö Europös. Ne e dimö se Iliröt dhe Thrako-Frigjianöt pörbönin
dy degöt rnö tö röndösishme etnike tö Pellazgöve parahelenö. Tö gjithö
aurorör anrikö tö shekullit VI dhe V para Krishtit ndör tö cilöt Hekate
i Miletit, Herodoti dhe Tuqididi kanö pohuar se Pellazgöt ishin njö

246
popull autokton dhe barbar (dhe me gjuhä jo greke) qö banonin nö
kötö vend pörpara mbörritjes sö (]reköve. Atöherö si mundet qö Greköt
ta kishin zanafillön nga njö rajon ku nuk flitej gjuha grckel Kjo ideologji
ishte fakti i disa autorö pas-klasikö, qö u pörpoqön ta fshehin zanafillön
semito-egjiptiane tö disa prej mbretör.re clhe hr:ronjve e tyre. Megjithatö
ne dimö se disa grekö, tö tillöJonianöt ishin Pellazgö "rö hclenizuar"
si
gjatö kolonizimeve greke (cf Herodori I, 56 - VIn, aa). Kjo tö kujton
atö qö ndodhi nö lr{alin e Zi, ku populisia iliro-shqiptare u sllavizua
nga kolonöt Serbö, si edhe gjetkö pjesa mö e madlie c Ilirisö Antike
duke nisur nga shekulli VII pas Krishtir: nö se böhen hamcndösime pör
kötö realitet nuk do tö vihej nö dyshim zanafilla iliro-shqiprare e
Malazezöve si dhe pöraförsitö e shumra etnike dhe kulturore midis
Boshnjaköve qö janö tö njö rrungu me ra, kroatöve ose sllovenöve edhe
vetä köta iliro-shqiptarö.
Greköt, duke arritur nö kötö vend qö do tö mbante emrin e ryre, gjetön
aty popullsitö autoktone dhe njä gjuhö barbare rö trungut pellaz.g. Köta
pushtues bartön gjuhön e ryre semito-egjiptiane qö u pörzje dhe u mbivendos
ndaj asaj pellazge tä lashtö. Homeri pörmend praninö e Pellazgöve nö
Thesali, Arkadi, Kretö dhe Trojö. Flesiodi p-ohon se sipas renditjes
kronologjike, Pellazgöt tashmö ekzistonin kur mbörritön "Akenör" dhe
"I)orianöt". Shäno'imö se prijös tö shumtö ose rnbrctör "tö huaj" ishin nö
krye tö qpeteve apo shumö viseve: I)anaos Egjipriani nö Argos prcj nga ai
daboi ose nönshrroi Pellezgär. Ka.imc,s Fenikasi nö T'ebö, N,{inics f)) nö
Or:komenä, Kekrops Egjiptiani nö ,\thinä, Pelopsi qö vinte nga. hzia e
Vogöl nö Peloponez dhe tö ijerö, Iiodros .se lv{eiantos... PErsa u takon
Iliröve asnjö autor antik. nuk e ka mohuar ekzistcncön e kötij populli, as tö
qenit nga njö trung me Thraköt ose me Pellazgör. Liburni:t, Enctöt ffcnctöt
e ardhshöm) dhe Dalmaröi, me vöilezörit e ryre tö racös iiirc bönin pjesö nö
tö gjrthö kötö törösi tö Tha.lasokracisö mesdherare, ndör tö cilät me tö shquarit
ishin Pellazgöt, Filistinöt, Teukröt,'I'rojanöt, Turshas (Etrusköt),
Eteokretasit dhe rö tjerö Popuj rä Detit.

247
 Nö lidhje me Thalasokracinö po japim kötu atö gfarö thotö d'Arbua
*Marina kaq mburrur e Greköve ishte vetöm njö vijimösi
de Jubainvil: e
e marinös sö Pellazgöve, tö ndöshkuar nga shpartallimi pör tö mbetur
nö harresö. E njöjta gjö mund tö thuhet pör arkitekturön, skulpturön
dhe pogerinö. Helenöt pushtues filluan duke jetuar nöpör shtöpitö e
ndörtuara pör aristokracinö e mundur pellazge nga muratoröt dhe
skulptoröt pellazgö dhe kur kötyre pushtuesve iu deshön shtöpi tö tjera,
ishin sörish muratoröt pellmgö qö i ndörtuan ato.. Dhe megjithatö, pa
dashur tö pushtohemi nga pamjet, pa dashur tö kufizohemi nö kuadrin
politik, do tö shkojmö deri nö fund göshtjeve dhe do tö depönojmö deri
nö realitetet e jetös do tö mund tö themi se ishte marina pellazge, e cila
nö shekullin V para Krishtit ende mbizotöronte nö detin Egje nön emrin
marina greke."
Gjuha shqipe, nöpörmjet gjuhös pellazge, thrako-frigjianes, etruske
dhe ilire, öshtö gjuha mö e lashtö nö Europö, pra ka "ekzistuar" para
greqishtes, latinishtes ose keltishtes. Pör mö tepör ne nuk mund tö
pohojmö tö kundörtön. Do tö shohim pak mö tej, nö veprön qö keni nö
dorö, pörputhjet gjuhösore qö "pellazgjishtja" ka patur me gjuhöt e
Europös danubiane ose egjease. Ende guxohet tö thuhet se öshtö fiala
pör njö gjuhö tö pörbörö nga gjuhö tö shumta tö tjera! Pavarösisht kösaj,
gjuhötaröt nuk e njohin mirö faktin se kjo gjuhö öshtö unike dhe krejt
mö r'ete nö klasifikimin e gjuhöve tö quajtura indo-europiane.
Gjuha shqipe, ashtu si pjesa mö e madhe e gjuhöve tö botös, nö tö
vörtetö ka trashöguar fjalö qö vijnö nga vende tö ndryshme me tö cilat
ajo ka qenö pör njö kohö tö gjatä nö marrödhönie tö ngushta. Madje nö
mönyrö tö ndörsjellö ka marrö fjalö fillimisht me zanafillö pellazge tö
shndörruara nga greqishtja ose latinishtja! Por fondi gjuhösor i kösaj
gjuhe äshtö ai fond, i ciii nö Europö ka ruajtur numrin mö tö madh tö
termave ose rrönjöve tipike pellazge.
Qdo gjuhö ka rrönjöt e saj, fonetikön, sintaksön dhe gramatikön e
sa.i, tö cilat ndikimet gjuhösore tö huaja nuk mund t'i ndryshojnö. Nö

248
 kötö sens krahasohen gjuhöt dhe jo nga numri i fjalöve rö fuüra apo tö
huazuara. Miröpo krejt ndryshe me traditön gojore parahelene, tekstet
eshkruara greke, pra me zanaftllömö tö vonshme dhe si rrjedhojö pas-
homerike, tö cilat nuk pörmbajnö funksione dhe as aribute tö lidhura
me perönditö. Ne e gjejmö shpjegimin e ryre nö vetö emörtimin e
antroponimeve re "zemörimi i Akilit" dhe nö "Kthimin e uliksit,,
(epopetö e para tö traditös gojore). Falö gjuhös shqipe ne arrijmö
t.i
pörkthejmö. P.sh. Odhys.. €us : Udhös (Udhötar); Aspeit... os :
A'shpeit (i shpejti) ose Akhile.. us - Aq i lehtö, duke pörmendur kötu
vetöm dy ngaheronjtö mö tö shquar tö Homerit: odisean dhe Akilin.
Poemat homerike pörböhen nga rröfenjat e epokave tö ndryshme:
periudha mikeniane ose egjeo-krerase, periudha parahelene (Epokat e
erröta) dhe epoka arkaike (fillimi i qytetörimit helen). por pjesa
mö e
madheengjarjevetö referuarastricto sensu janö tö pandashme me periudhön
homerike. Köto poema pörmbajnö njö mori epitetesh rö ..natyrös,,, tö
zanafillöstipikeparahelene: Akili i shpejti, Akili kömbölehti, Mikenöt
me
rrugö tö mödha ose Mikenöt mbuluar nö ar, etj...
Finlei dhe snodgras pohojnö se nuk ka asgjö tö pörbashket midis
Greqisö sö Homerit dhe Greqisö parahelene. Metrika e Flomerit
duket
e pazbörthyeshme me anö tö rirmit normal tö gjuhös greke. pörveg
kösaj disa gjuhötarö pohojnö se zanafilla e hekzametrit n.rk
öshtö me
zanafilTö greke. Shumö aurorö tö kohöve tö sotme mendojnö
se deri nö
Epokön e Bronzit nuk ka parur shköputje me tö kaluarön dhe se
shköputja e vörtetö filloi me mbörritjen e Helenöve. Nö tö
vörtetö
pushtimi helen dhe fillimi i helenizimit tö popullsive pellazge
kanö
filluar me atö qö öshtö quajtur pa tö drejtö "dyÄd1^dorilne,, qö
disa e
krahasojnö me "Kthimin e Heraklidöve".
eyrh nga shekulli vm
gjithgka ndryshoi nö kötö rajon. Sipas disa popuilsia e
Atikös do tö jetö katörfishuar nö vitet goo-z5o"rr..orogc.,e,
para Krishtit, d.m.th.
pör pesödhjetö vite. Lövületmigruese fillojnö nö vitet
775 paraKrishtit,
nö epokön kur "polis" öshtö njö shtet nö embrion. wga
fundi i shekullit

249
vIII u zhvillua njö art i ri lufte: shfaqia e "hoplite"*) 0<ömbösoria e
ushtrive greke). Njö erö e re kulti filloi pör Greqinö. Nuk ekzistojnö
ngjashmöritö e pörkryera midis Panteonit mikenian dhe atii tö Greqisö
historike. Ikonografinö mikeniane qö parapölqente figurön "femörore"
(matriarkatin) e pasoi figura "mashkullore" (patriarkati). Köto ianä
fillimet vörteta tö qytetörimit grek.
e
Pushtimet e reia dhe ngulimi i etnive tö reja nö Greqi kanö maskuar
atö gfarö ekzistonte pörparambörritjes sö tyre, gka mund tö krahasohet
me Egjiptin e soröm tö mbiquajtur arab dhe mysliman. Megjithatö,
araböt e kanö pushtuar kötö vend vetöm nö shekullin VIII tö erös sonö'
Mö parö dhe gjatö aförsisht 2500 viteve, njö tjetör etni, niö tjetör kulturä,
njö tjetör gjuhö dhe njö tjetör besim lulözonin aty'
Le tö kthehemi te giuha greke. Gjithqka qö u shpjegua dhe pör tö
cilat u vunö bazat nuk i ka penguar disa gjuhötarö ose deshifrues tö

MAT: Kostum PoPullor

*) körnbösoria e Greqisä sö lashtö

250
 gjuhöve tö lashta tö pörpunojnö hamendesite e ryre dhe tö imponojnö
pörfundimet e tyre apo diktatin e ryre. Njö farö Mikel ventri, i cili nö
vitin 1935 iu vu punös tö deshifronte Linearin B, njö shkrim nga fundi
i periudhös mikeniane. ventri bazohet veröm dhe nö mönyrö tö vegantö
nö gjuhön greke apo mö saktö nö "greqishten e lashrö": Asnjö krahasim
(kjo as qö i shkon ndör mend) me gjuhöt parahelene, tö tilla si
pellazgjishtja e lashtö apo ndonjö gjuhö tjetör e njö trungu (shqipja) apo
gfarödo lloj gjuhe anatoliane tö tillö si p.sh. gjuha hitite. por Ventri
nuk njihte as pellazgjishren e lashtö dhe as ndonjö gjuhö tjetör tä njö
trungu, tö tillö si ilirishtja ose shqipja e veriut (dialekti gegö) dhe shqipja
e jugut (dialekti toskö) dhe megjithatö ka gjetur pörqasje midis gjuhös
greke dhe Linearit B. si mund tö gjenden pörqasje midis njö gjuhe greke
qö ka lindur vetöm nö shekullin vIII para Krishtit dhe gjuhös tö Linearit
B qö do tö jetö folur nga Mikenöt qysh nga shekulli XV deri nö fund tö
shekullit XII para Krishtit) Aq mö tepör kur disa pohojnö se pörpara
mbörritjes sö Greköve, Pellazgöt zctöronin vendin qö do böhej Greqia
(cf. autoröt antikö)! Tö gjithö gjuhätaröt ose helenistöt qö njohin ose
kanö nocione mbi albanologjinö, pohojnö se ekzistojnö analogji tö
shumta midis "greqishtes sö vj,:rör" dhe dialektit tö Shqipörisö sö Veriur,
"gegörishtes", e cila ende trashöqon terma dhe fjalö cö shumta parahclcne
(pellazge) tö trashöguara rnö vonö nga gjuha grekc-. se nö g'mö'yrö gjuha
greke (gjuhö e mövonshme se gjuha pellaz4e) ka huazuar kaq sh'rnö'ga
pellazgjishtja e lashtö, pör kötö detyrimisht ventri mund tö gjente rrctöm
"pörqasje" midis gjuhös greke dhe Linearit I3. Ky deshiti-im i rrashö dhe
ky
pseudozbulim i japin edhe nrö shurnö röndösi mböshtetösve rö ..lashtösisö',
tö qytetörimit grek, duke e pörzniadhuar edhe rnö shumö hapösirö' e tij.
Dhe deri mö sot öshtö kj.r ideoloqji qö rnbisundon nö rnjcdiser helclo{rie
dhe ato tö historiografisö sö Greqisö s* lashtt.
Ka ende kohö pör t'i riparö nga fillinri cicti ni: funci tö gjir.lra nociorri:r
e sotme mbi atö qö q'het gjuhö indo-europianc. lv[c q[llirn
qii tö gojmi)
pörpara njohuritö tona mbi gjuhör parahclcnc clhc biiz.al c giuhi:sisö

.251
moderne öshtö e domosdoshme qö gdo hulumtues tö mösojö pikesepari
gjuhön rhqip", mö nö veganti fondin e saj tö lashtö, ilirishten, tö pörfaqösuar
nga dialekti gegö (dialekti i Shqipörisö sö Veriut), nö vend qö tö kufizohet
vetöm nö gjuhön greke, latine, kelte, gjermanike, sanskritishte etj. Shönoj
sö fundi se gjuha shqipe megjithöse shkruhet me gerrna latine, sot tbhtö
pranuar se öshtö me zanafillö ilire dhe si nje gjuhe krejtösisht mö vete, e cila
ka ruajtur karakterin e saj zanafillor parahelen.

Indo-europianizmi

Sig e kemi parö tashmö, nocioni i "gjuhös indo-europiane" nuk

nönkupton pa tjetör etni indo-europiane. Pörveg kösaj, ky nocion öshtö
krejt i turbullt dhe arbitrar dhe öshtö vetöm njö "neologjrzöm" i krijuar
nga hamendösimet, pörfytyrimet apo f.antazia e disa filologöve dhe
gjuhötaröve tö shekullit XIX. Kundörshtitö rreth zanafillös sö popujve
europianö ekzistojnö ende. Köto kanö variuar me kalimin e kohös dhe
gdo tezö apo hipotezö ka zglatur vetöm pör njöfarö kohe dhe öshtä
rrözuar nga njö antitezöose hipoteza tö reja, tä cilat autoröt dhe ithtaröt
e tyre i kanö besuar ose ende i besojnö se janö mö tö mirat ose mö tö
pranueshmet! Sa shumö dijetarä kanö thirrur si teveqel "eureka"!
Nö tö vörtetö deri mö sot asnjö diietar nuk ka mundur tö shpaiosö
prova tö pakundörshtueshme mbi zanafillön e popujve indo-europianö'
Ka njö paqartösi tö plotö pör shkak tö pistave tö shumta tö gabuara dhe
tö huazuara qysh me lindjen e gjuhösisö moderne, arkeologjisö,
etnologjisö dhe antropologjisö: njö hamendösim, njö pistö apo njö zbulim
rrözonnjö tjetör! Pör tö njohur tö vörtetön ose tö paktön pör t'iu afruar
asaj mö shumö, disa dijetaröve iu mungon ndonjö apo shumö hallka nö
vargun e maclh dhe tö gjatö tö popujve tö Europös.
Pörpara shfaqjes sö shkrimit dhe tö epigrafisö (sumeriane rreth virit
32OO paraKrishtit, egjiptiane rreth vitit 3000 para Krishtit, hitite rreth
mijevjegarit II, fenikase rö döshmuar rreth shekullit IX para Krishtit,

252
 alfabetit grek rreth shekullit vIII, por shkrimer e para tö
döshmuara
rreth shekujve vII dhe vI, latinishtes rreth shekullit vI por shkrime
tö döshmuara nö shekullin III, etj.) pörveg gravurave nö
shkömb dhe tö
disa shenjave simbolike tö shpörndara dhe pak domethönöse,
ne nuk
kemi asnjö provö tö shkruar nö lidhje me historinö e popujve
tö
parahistorisö. Kjo arrihet a posteriori dhe shumö mö vonö,
kur tö lashtöt
na zbulojnö njö pjesö tö historisö sö tyre dhe tö legjendave
tö sö kaluarös.
Pör sa i takon kötyre tö fundit, ato rrjedhin nga njö traditö
gojore e
pörcjellö nga njö brez nö tjetrin dhe shpesh ie ,hrrderruara
ose tö
shpörfyryruara pör shkak tö kohös qö ndan faktet e sö kaluarös
nga
regjistrimi nöpörmjet tö shkruarit; pa folur pör manipulimet
ose fshehjet
e ndryshme (antike apo moderne), tö cilat e kanö errösuar
edhe mö
historinö e lashtö tö popujve europianö.
Hulumtuesit modernö, nö körkimet e tyre duhet tö bazohen
nö
shkrimet antike, analiz,at e böra nga autoröt e lashtö ose
modernö si
dhe mbi körkimet e realizuara nga hulumtues tö tjerö
nö fusha krejt tö
ndryshme, tö lidhura me remön e trajtuar dhe nö veganti
gjuhösia,
historia e lashtö, arkeologjia, anrropologjia, ernologjia, toponimia,
onomastika, qeramikologjia, paleontolo g1ia, etj.
Megjithatö studimet themelore tö gjuhösisö moderne
bazohen nö
metodat krahasuese dhe pörputhjet gjuhösore midis pjesös
mö tö madhe
tö gjuhöve tö Europös (greqisht, larinisht, keltisht,
gjermarrike, romake,
sllave, etj.) edhe shumö gjuhe tö Azisö (r"rrrkrit, avesrik,
iranian,
tokarian, eti)si dhe me lidhjet ose ngjashmöritö qö ekzistojnö
midis
kulturave tö tyre. Pra duhet pro',r.r., tö pörcaktohen
analogjitö e
ndryshme midis disa gjuhöve nö mönyrö qö tö njihet
uniteti i tyre i
lashtö dhe pör t'i rilidhur köto gjuhö me populrsitö
e pörcaktuara.
Gjithmonö öshtö körkuar djepi i kötyre gjuhöve, po, k.rrriö.shtitö
janö
tö tilla sa öshtö e vöshtirö t'i pajtosh tö gjitha köto
mendime: lokali zimet
shkojnö nga Baltiku deri nö Azinöqendrore, duke
kaiuar nga rajonet
danubiane, srepar ruse, Ballk ani, Aiiae Vogöl
dhe Egjeu!

253
 Por qö tö mund tö kemi nie giykim tö drejtö, tö paanshöm, nö
mungesö tö atij tö pörkryer dhe pör tö pörcaktuar njö vijimösi homogjene
dhe tö ndörlidhur duhet tö kesh nö zotörim maksimumin e elementeve
bindös, tö pakundörshtueshöm ose tö paktön Prova tö prekshme ose
hamendösitö e provave tö mböshtetura nga analistö tö thelluar si dhe
elemente tö reja tö provuara dhe mbi tö gjitha burime tö sigurta dhe tö
kontrollueshme.
Fatkeqösisht nuk ndodh köshtu pör shumicön e hulumtimeve apo
strrdimerre shpesh tö fshehura nga mungesa e saktösisö apo tö pörpikörisö
ose sö fundi tö devijuara nga ndörhyriae elementeve ideologjikö, apo
tendenciozö.
Cilat janö tezat e ndryshme ose hipotezat nö lidhje me zanafillön e
popujve indo-europianö? Ja pra niö pörmbledhie e shkurtör, ku unö me
gjirhö döshirö kam eliminuar hipoteza nga mö fantazueset.
Paru sö gjithash po shönoi se pionieröt e gjuhesisö moderne dhe
themeluesit e saj tä shkulit XIX janö si mö poshtö: Sosyr, Ankötil-
Dyperon, Uilliam Xhons, Fridrih fon Shlegel, Franc Bop, Ramus C'
R;tk, Jakob Grim, August Shlaiher, Adalbert Kyhn, Adolf Piktet'
A.F.Pot, Marcel Breal, Maksimilian lvlyler, Gustav Mejer, Pol Kregmer,
tö shquar
eri. ... Nö gjysmön e parö tö shekullit XX midis gjuhötaröve mö
janö Antuan Meje, Albert Karnoi, F{ans Krahe, Norbert Jokl, vitore
Pizrni,Xhakomo Devoto, Dumezil etj " "
1) Teoria e parö doli nö shekullin XIX me punimet Para
e tö realizuata
e Azisö
nga themeluesit e gjuhösisö. Ajo solli Proto indo-europianen
(irafshina e Palmiiit, Baktrian eti.). Vetöm me shfaqjen e arkeologiisö
in. te antropologjisö, giuhötaröt filluan tö ravijözojnö zgjidhje tö tiera
dhe koncepte tö reia.
z) Teoria tjetör, e kundört me hipotezön e möparshme: "Indo-
Europianöt" do tö kenö rrjedhur nga popullsitö europiane parahistorike
(drejtimi i migracionit: Europö - Azi). Giithsesi kjo teori nönkupton
tri variante:

254
 - Zanalilla nordike (Skandinavi, Gjermania veriore, Lituani ose
Poloni). Disa nga ithtaröt e saj kanö qenö ideologöt e parö tö "Indo-
Gjermanizmit", tezö nacionaliste e "racös ariane" (tezö ekstremiste) qö
mbrohejngaAugust Fridrih Pot,Jozef Artur de Gobino, Adolf Pikte,
Maks Myler, Karl Otfrid Myler,Viktor Hehn, Ludvig Gaiger, Karl
Penka etj. Teoria nordike klasike (jo raciste) ndahet grosso modos, nö
dy teza ndör tö cilat njö ishte plotösisht nordike (veriu i Gjermanisö,
Skandinavisö) dhe tjetra vendosej midis "nordikes" dhe "danubianes"
(Gjermania e mesme dhe rajonet balto-sllave). Köto dy teza janö
mbrojtur nga, Gustav Kosina (nö versionin e tij tö parö) J. Teilor,
F{erman Flirt, Mateus Muh, Harold Bender, Osmund Mengim,
Xhakomo Devoto,Julius Pokorni, Stjuarr E. Man, Hans Krahe,Janosh
Irtlakai, Vitold Mancak.
- Zanafilla danubiane @avari, Gjermania e Jugut, rajoni danubian
peröndimor dhe qendror); öshtö kultura neolitike e quajtur "Europa e
Vjetör". Ajo mböshtetet nö njö material arkeologjik shumö tö pasur
dhe mbrohet nga Mateus Muh, G. Kosina, (versioni i dytö), P. Xhill,
Kregmer, N. Lahovari, Ernst Mejer, P. Thieme, R.A. Krosland,
Xhakomo Devoto, Ram Kandra, Igor Diakonof.
Kjo tezö mbrohet nga arkeologö tö shumtö, etnologö dhe gjuhötarö.
Ajo ka meritön se bazohet nö elemente tö shumta arkeologjike tö
bashkölidhura dhe tö pörbashköta pör rajonet danubiane, ballkanike
egjease dhe anatoliane dhe nö njö material gjuhösor tö röndösishöm, nö
veganti toponimik. Unö mendoj se köta "Danubianö" bönin pjesö nö
degön peröndimore tö njö "grupi" qö mbetet ende pör t'u ripörcaktuar.
Kjo degö do tö ketö krijuar kulturön e "Helladikös sö lashtö III" dhe qö
rreth vitit 2300 paraKrishtit do tö ketö depörtuar nö Ballkan, Egje dhe
Anatoli (Pellazgö, Thrako-Frigjianö, Hititö, tö gjithö tö dalö nga grupi
"perrazgjiki lashtö'). Dega "tjetör" do rö ketö qenö orientale dhe do tö
ketö depönuar nö Azi, nöpörmjet Kaukazit dhe do tö lcetö qenö zanafilla
e formimit tö elitave tö Kasitöve dhe Hurritöve. Disa autorö i

25s
bashköngjisin köta tö fundit me tö famshmit "Arias". Emör me zanafillö
sanskrite qö duket tö ketö emörtuar "Indo-Europianöt" lindorö dhe tö
Iranit e tö Indisö, karakteristikat etnike dhe fetare tö tö cilöve janö tepör
tö ndryshme me ato tö degös peröndimore tö Indo-Europianöve.
- Zanafila pontike (jugu i Rusisö, ukraina, veriu i Kaukazit) tö
mbrojtur nga Oto Shrader, S. Rainah, Sigismond Zaborovski, Albert
Karnoi, Harold Pik, Gordon Qaild, Ernst Vahle, Georges Puaso, FI.
Jensen, Benvenist, Kristofer Houks, Stjgart Pigot, Aleksandör Brjusov,
Pia Lavioza-Xamboti, Fric Shahermejer.
3) Njö tjetör teori qö del nga arkeologa lituane Marija Aljeikaite
Gimbutas: ajo privilegjon "kulturön e stePave ruse tö quajtura tö
Kurganöve". Edhe nö kötö rast öshtö arkeologjia qö i vjen nä ndihmö
gjuhösisö. Gimbutasi bazohet nö piesön mö tö madhe nö körkimet
arkeologjike tö ish - BRSS, punimet e sö cilös mbetön pothuaise tö
panjohura pör dijetaröt peröndimorö, pör shkak tö mungesös sö
dokumenteve tö pörkthyera. Kjo tezö konsiston nö trajtimin e kulturave
tö Rusisö jugore si njö törösi kulturore homogjene dhe e vazhdueshme
gjatö njö periudhe shumö tö gjatö (I.{eolitike/Epoka e Bronzit). Köto
kultura do tö jenö pörhapur drejt Lindjes d.m.th. drejt Azisö dhe drejt
peröndimit duke pörthithur kulturön danubiane tö "Europös sö Vjetör".
Nga kjo "shkrirje" do tö ketö lindur njö kulturö e re e pötzier.
Kultura matriarkale e rajoneve danubiane, sipas protagonistöve tö kösaj
teorie do t'i ketö hapur rrugö perparimittö popujvetö stepavetö mbiquajtur
*Kurganö", tö cilöt vijnö nga Azia qendrore dhe shkalle-shkallö drejt
peröndimit @altik dhe deti i Veriut) dhe drejt jugut (Danubi dhe veriu i
Detit tö Zi).Körapopuj tö stepave, tö kulturös patriarkale, do tö kenö qenö
"bartösit" e gjuhöve indo-europiane nö Europö!
Kjo teori, e cila pajton dy kultura tö ndryshme dhe dy teori tö
kundörta duket paköz e njöanshme dhe jo shumö larg "tezös"
nacionaliste dhe nö veganti sllavofile. Ky diversion nö misteret e
parahistorisö, nöpörmjet rikoshetös, a öshtö e destinuar tö provojö se

256
shoqöria "patriarkale" e mbiquajtur "alcene' (nö kundörshti me atö
pellazge,tö quajtur "marriarkale" kishte lidhje tö ngushta me kötö popull
tö stepave? A nuk fshihen nö kötö mönyrö plotösisht ndörfutjet semito-
egjiptiane nö qytetörimin pellazg, nga pörzi,erja e tö cilit kanö lindur
Akenöt ose Helenötl Vetö käta teoricienö pohojnö qö köta popuj tö
stepave ruse, banös tö "kulturös indo-europiane" gjatö udhös qö böjnö
kanö gjetur popullsi tö tjera jo indo-europiane rö vendosura nö
kontinentin e vjetör, te tille si Liguröt, Iberöt, Sikulöt, Etrusköt,
Pellazgöt, etj! Atöherö cilöt tö tjerö trajtojnö ata si indo-europianö!
Megjithatö Marija Gimbutasi e emigronte popullin e saj tö Kurganöve
drejt Europös peröndimore me tri dyndje rö njöpasnjöshme, tö cilat
shkonin nga viti 4400 deri 29QO paraKrishtit. Köto tö dhöna do tö kenö
qenö rezultat i pörcaktimit tö njö datimi tö stilit "Karbone 14 i
rikalibruar"*) i kryer duke i shtuar nje mijevjegar datave klasike, tö
cilat tashmö janö trajtuar si tejet tö pasiguna dhe arbitrare!
Gi Reshet nö veprön e tij "Fjalori i arkeologjisö", ka patur njö
reflektim tö drejtö nö lidhje me kötö reori: "Teprimi nö köto hipoteza,
si nö planin kronologjik edhe nä atö tö shtrirjes sö Kurganöve, e bön
teorinö mö pak tö besueshme, sa mund ta hedhin poshtö nö tö gjithö
törösinö e saj". Megjithatö kjo teori u rimor qysh atöherö nga H. Tomas,
Draga/Garasanin, Karcl, Tovar, Bokoni, Sherrat, Diebolt., Dumezil,
Parpola, Serxhönt, Malori, Kortlandt, Maknik, Kosko, Huld, Bader,
Flarman etj.
Pör mendimin tim kjo ka ndocihur nga Peröndimi, d.m.th. nga
Ballkani köta'indo-europianö" kalojnö nö Azinö e Vogöl dhe jo nga
Kaukazi ose "stepat ruse". Nö tö vörtetö autorö tö shumtö janö tö tö
njöjtit mendim me mua, d.m.th se köta "indo-europianö" ishin me
zanafilö thrako-frigjiane, d.m.th. pellazge. Tö tjerö pohojnö se nö kötö
valö emigrimi bönte pjesö elita e popullit hirit.

8 Karboni 14 ösbtä izotopi radioaktio i karhonit me anö tö tö cilit pärcahtobet datimi i

mbetjeoe arkeologjike apo drurit etj.

257
 4) N,ö teori e katört, mö hibride dhe pak a shumö e bashkölidhur,
bazvar nö tö qenöt njöherösh kulturö danubiane e "Europös e vjetör"
dhe kulturä e "Kurganöve", pohon se proto indo-europianöt ishin
njöherösh popui tö Europös danubiane dhe ata tö stepave ruse dhe se
köta tö fundit tö kenö krijuar njö degö iraniane tö proto indo-
europianöve, ndör tö ciiöt pasardhösit do tö kenö qenö Skithöt. Kjo tezö
ka qenö ajo e Marija Gimbutas gjatö hulumtimeve tö para tö saj! Kjo
teori u zhvillua nga autorö tö tjerö ndör tö cilöt Trubeckoi (1939), Bosh
- Ginrpera (1961 / 64),Uord Gudinaf (1970) Aieksandör Hoysler (19S 1)
dhe shumö hulumtues tö tjerö rusö ndör tö cilöt Borkoski (1930), Pasek
(194U45), Grakov (197L),Kuzmina (1985/88) ose Telegin (1990).
5) U shtuan edhe dy tezatötjera : zanalillaanatoliane (I(olin Renfru)
dhe z.anafilla jug-kaukaziane (Gamkrelize, V. Ivanov).
Bernard Serxhönt (Indo-Europianöt, Paior /1955) - faqe 397-4AC)
ithtar i teorisö sö Gimbutasit na thotö: "Sö fundi, qö tö traitohen
zanafilat e pörpikta, tö pörcaktuara nga körkimet arkeologjike, tö
kulturave tö Gjermanöve, Greköve, Balto-Sllavöve, Indo-Iranianöve,
Thraköve, gjithmonö duhet drejtuar nö zonön e stePave' nö kulturön e
Kurganöve, ndörkohö qö pör Anatolianöt, Keltöt, Liguröt, Italiköt, vetö
kulturat e stepave japin eiementin sintezö tö popujve, element qö öshtä
nö zanafillön e tyre. Kjo konvergjencö öshtö e dukshme: pörveg asaj tö
Kurganöve aty nuk ka kulturö parahistorike qö tö pörkojö me
shpörndarjen e popujve tö gjuhös indo-europiane, tö nisur nga njö qendör
e pörcaktuar. Lidhjet e vörejtura midis grupeve indo-europiane dhe
grupeve tö tjera giuhösore shkojnö nö tö niöitin drejtim, sido qö ianö
mö pak vendimtare (sepse mö parö duhen njohur mirö gjuhöt e zhdukura
tö Europös para indo-europiane pör tö hedhur poshtö provön). Sicloqoftö
keto lidhje böhen me shumö gjuhö tö Lindjes dhe tö Europös ose tö
Azisö Peröndimore. Pra öshtö e logjikshme tö identifikohen indo-
Europianöt nö f.azön qö i paraprin dhe nö fazön e shpörhapjes sö tyre,
me qyretörimin e Kurganöve... Njöherösh öshtö ende objekt diskutimesh

2s8
- me kulturön e madhe neolitike me z^nafillö danubiane, Kuseteni-
Tripolje, qö mbulon Rumaninö dhe Ukrainön peröndimore datohet
faza e Kurganöve I qysh nga fillimi i mijövjegarit V pörpara Krishtit.
Dhe nö faqen 4Q4 ai shton: "Indo-europianizimi i Europös sö lashtö
fillon nö mijövjegarin V".
B. Serxhönt, ashtu si mendojnö mösuesit e tij, öshtö kategorik pör sa
i takon ekzistencös mö tö hershme tö popujve tö stepave (I(urganöt) nö
ndörtimin e etnive dhe gjuhöve indo-europiane: 'nuk ka rjerör", thotö
ai (me paköz arrogancö). Pörveg kösaj ai nxjerr njö rezervö, tö cilön
gjithsesi nuk e gjykon shumö vendimtare: "mö parö duhej tö njiheshin
mirö gjuhöt e zhdukura rö Europös indo-euroipane pör tö arritur
kundörprovön'. Nuk ka patur as studime serioze dhe pär mö tepör
kundörprova! Nöse tö gjirhö teoricienöt do tö kishin mösuar gjuhön
shqipe (gjuhö pellazge dhe parahelenike, jo e zhdukur) ata sigurisht do
t'i kishin rishikuar piköpamjer e tyre. Fatkeqösisht nuk ka ndodhur
edhe nuk ndodhöt köshtu.
Nö tö vörtetö disa autorö modernö (gjysma e dytö e shekullit XX
numöron shumö pak albanologö ndör tö cilöt pjesa mö e madhe nuk
janö me zanafillö shqiptare) nuk e zotörojnö plotösisht gjuhön shqipe
(mbi tö gjitha dialektin gegö, duke pörjashtuar dijetaröt e regjimit
komunist shqiptar) dhe nuk i njohin lidhjet e saj me pellazgjishten e
lashtö, ilirishten, trakishten ose erruskishten dhe janö bashkuar
verbörisht me teoritö qö bazohen mbi elemente tö bazuara keq, rö rreme
ose thjesht tö pjesshme. Kötu nuk do tö analizoj apo tö pörmend rö
gjitha konrradiktat e ndryshme, gabime faktesh apo tö gjykimit.
Nuk mjafton tä pörsöritösh pohimet e disa auroröve nö modö, pa
ditur paraprakisht tö marrösh masar paraprake tö nevojshme apo pa i
provuar ato nö mönyrö serioze apo qoftö t'i verifikosh. Janö tö shumtö
arkeologöt, historianöt ose gjuhötaröt e shquar, tö cilöt janä lejuar tö
gjykojnö, tö pohojnö ekzistencön e provave apo mos ekzistencön e
provave tö prekshme apo tö böjnö tö besosh pör zgjidhje tö

259
pakundörshrueshme ndörkohö qö nö tö vörtetö öshtö lala pör pörfundime
personale apo partizane qö tö gojnö nö pörfundime tö rastit duke tö
dhönö pörshrypjen e niö kohezioni tö pörkryer.
Ja njö shembull i mungesös sö verifikimit dhe pörqasjes
midis disa
etnive ose gjuhöve: na pohohet sc gjuha etruske nuk pörqaset me esnjö
gjuhe tjetör "indo-europiane" tö njohur. Disa specialistö kanö nxjerrö
shpejt pörfundimin se kjo gjuhö nuk ishte "indo-europiane" dhe pör tö
shuar problemin kanö shpallur se böhej fialö pör njö gjuhö parahelene,
para indo-europiane ose'gjuhö e zhdukur" (termi i kohe$. Megjithatö
pjesa mö e madhe midis tyre ndajnö tö njöjtin mendim pör tö pohuar se
Etrusköt janö me zanafillö nga ishuit nö veri tö Egjeut dhe brigjet e
veriperöndimit tö Anatolisö (Troada e lashtö) ose tö Lidisö. Ata nuk
mund tö böjnö ndryshe sepse Hekate i Miletit (shkuli VI para Krishtit)
dhe vetö Herodoti (shekulli V para Krishtit) pohojnö se Tirrenöt
@trusköt) kishin emigruar nö Itali gjatö shekullit XIII pör arsye
tö njö
zie buke qö kishte pllakosur Lidinö. Autorö tö tjerö antikö vörtetojnö
mendimet e Herodotit 9,,57,94). Vetö köta autorö pohojnö se ishujt e
Lemnosit, Imbros, Sarnos dhe tö Lesbos ishin tö banuar nga Pellazgo-
Tirrenöt. Tuqididi (IV, 109) pohon se köta Pellazgö banonin qysh nö
kohö tö hershme nö Lemnos dhe nö Atikö". Pörveg kösaj nö Lemnos,
tö pushtuar vetöm nö fund tö shekullit VI nga Greku Miltiadh (cf.
Herodoti vI, 140) u zbulua stela e famshme qö mban emrin e tij. Kjo
stelö e gdirenclur nö gjuhön lemniane ngjan pör gudi me stelän arkaike
etruske tö Aule Feluske. Sipas autoröve tö shumtö, kultura e Lemnianöve
öshtö e afört me atö tö Trojanöve. Etrusköt njiheshin nga Egjiptianöt
..Tursha", etni qö bönte pjesö nö "Popujt e Detit", ashtu si
nön emrin
edhe völlezörit e tyre tö njö trungu "Filistinöt". Shumö gjuhötarö i
trajtojnö gjuhöt "anatoliane" si tö ndryshme nga Etruskishtia dhe
pellazgjishtja e lashtö, ndörkohö qö autorö tö shumtö antikö ndör tö
cilöt Hekate i Miletit, Helanikos i Mitilenit, Herodoti apo Tuqididi
pohojnö a{rinö etnike midis Pellazgöve, Etrusköve, Thraköve,

260
Trojanöve, Mosköve, Frigjianöve ose Lidianöve. Pörvcg kösaj, disa thonö
qö gjuha lidiane öshtö njö dialekt anatoiian i afön me gjuhön hitite. Por
askush, pör mungesö studimesh tö zgjeruara dhe tö hollösishme, nuk
ka guxuar t'i drejtohet verifikimeve apo pörqasjeve midis kötyre
popujve tö ndryshöm, as nuk ka börö aluzionin mö tö vogöl pör
pörputhjet e shumta gjuhösore qö ekzistojnö midis kötyre gjuhöve tö
ndryshme. A tö jetö kjo pör shkah tö numrit tepör tö madh tö kötyre
fiseve dhe tö etnonimeve tö ryre tö ndryshme? A öshtö thjesht pör arsye
tö mosnjohjes sö kötyre gjuhöve? Ky gabim kolektiv tö gon nö rrugö pa
krye. Nö lidhje me kötö öshtö thönö krejt e kundöna.
Ja edhe njö herö ajo gf.arö mund tö lexohet nö lidhje me pellazgöt nö
"Indo-Europianöt" e Bernard Serxhent: "Autoröt tö cilöt e kanö studiuar
kötö "gjuhön" e fundit kanö zakon ta quajnö "pellazgjishtja" pör shkak
tö traditave greke qö i bajne Pellazgöt njö popull kryesor nö Greqi: por
Pellazgöt nö tö vörtetö janö njö popull shumö i pörcaktuar, i shoqöruar
shpesh me Tursenöt, ka tö ngjarö tö njöjtö me Filistinöt dhe pördorimi
i emrit tö tyre pör tö emöftuar njö popull kryesor grek öshtö njö
pörgjithösim poetik pa prova; pra, nö mönyrö absolute duhet tö
pörjashtohet pördorimi i kötij termi ngarörrues @ernard Serxhent: lndo-
Europianöt,7995, faqe 141)". Dhe tö thuash se me kösi lloj mendimesh
disa autore (dhe ithtaröt e tyre) böjnö historinö!
Ja pra se si prej njö kohe tö gjatö varrosen nga injoranca pothuajse
totale, Pellazgöt dhe popujt qö lidhen me ta. vepra qö keni nö dorö, nö
pjesön mö tö madhe öshtö e destinuar tö sjellö pakez dritö mbi köta
popui dhe kötö gjuhö, njöherösh tö njohur keq dhe tö nönvleftösuar, nö
mönyrö qö tö rivendosim tö vörtetön nö lidhje me vönetösinö historike
tö popullit dhe tö gjuhös pellazge, falö provave tö qarta, studimeve tö
thelluara, analizave tä shumta dhe sö fundi pör tö eliminuar ose pör tö
diskredituar arsyetime tö ngjashme rne aro qö vörcjtöm.
Pör aq kohö sa disa aurorö nuk do tö jenö tö bindur se "grupi gjuhösor"
anatolian ka dalö nga ai i rajoneve ballkanike madje danubiane, pör aq

261
sa ata nuk do ta njohin gjuhön pellazge si bazön e gjuhöve europiane
(greqishtja, latinishtja...) dhe pör aq sa ata nuk do ta pranojnö tö qenöt
e Shqiptaröve nga njö trung pellazgo-ilir, historia e ketij rajoni do tö
mbetet e erröt madje e mbushur me dyshime dhe njöanshmöri.
Kemi parö nö kapitullin e möparshöm se sa mahnitshöm Meje e
shpörfill gjuhön shqipe dhe nuk bön as edhe verifikimin mö tö vogöl
apo pörqasje midis gjuhöve tö trungut pelLazg, tö tilla si pellazgiishtja,
thrakishtja, ilirishtja, gjuhöt anatoliane dhe giuhös shqipe. Megjithöse
ky ishte njö nga gjuhötaröt mö tö shquar tö fillimit tö shekullit XX.

Po rinis leximin e librit "Indo-Europianöt" tö Bernard Serxhönt,

mö saktösisht nö lidhie me ilirishten dhe gjuhön shqipe (faqe 41):
"Qfarödo qoftö ideja e supremacisö gjermanike, me gjithö kortezhin
ideologjik qö e shoqöroi, pörfundoi dhunshöm nö vitin 1945... Ng"
pena e gjuhötarit tö madh Hans Krahe mund ende tö lexohet nö vitin
1949 se "Iliröt"- entiter sö tepörmi artificial dhe i mbivlerösuar nön
shkrimet e tij, ashtu si ai vetö duhet ta ketö konceptuar disa vite mö
vonö - kanö pushtuar Europön dhe kanö sjellö aty "gjakun nordik"
ripörröritös (I(rahe, 1949,14,15): sidoqoftö e gjithe kjo öshtö niöfanrazi.
Köta ilirö mitikö janö kötu reflektimi i dobösuar i Gjermaneve dhe
Indo-Gjermanöve tö epokös sö madhe tö nacionalizmit gjerman" (faqe
93): "Gjuha shqipe i bashköngjitet tö njejtit grup ashtu si gjuha sllav
dhe baltike, duke qenö pak mö shumö se ky kötu apo ai atje" . Pastaj
(faqe 94): "Terrirori i gjuhös shqipe pörkon gjerösisht me atö tä ilirishtes
sö lashtö dhe natyrshöm öshtö mbajtur nga tö gjithö si njö burim tö
dhönash dhe nö veganti nga törösia specialistöve shqiptarö si pasardhöse
e

e kösaj gjuhe. Kjo megjithatö nuk öshtö aspak digka e sigurt. Janö rreth
pesömbödhj i etö shekuj midis kötyre "dokumenteve" tö fundit mbi gjuhön
ilire dhe shkrimeve tö para nö gjuhön shqipe, pesömbödhjetö shekuj giatö
tö cilöve ka patur Ilvi:ile tö röndösishme tö popujve brenda Ballkanit.
Pörkimi i vendndodhjes nuk provon asgiö... ajo gfarö tregon se bartösit e

262
gjuhös shqipe janö tö mbivendosur ndaj njö popullsie me tö hershme sllave
- pra qö ngulimi i ry-re äshtö i mövonshöm se Mesjeta e Flershme',....
Kj. gjö te ky autor pörcakton njö injorancö tö plotö jo vetöm tö
historisö sö shqiptaröve dhe tö territorit tö tö paröve tö ryre por edhe tö
gjuhös shqipe nö veganti dhe tö gjuhesise nö pörgjithösi. Sepse nö fund
tö fundit libri i tij a nuk flet pör gjuhesine) Disa e trajtojnö gjuhön
shqipe me z-anafillö "indo-europiane'dhe e radhitin atö nö njö grup
unik dhe krejt mö vete (nö mungesö tö njohurive mö tö mira pör tö!)
dhe pör rnö tcpör pohojnö se ajo rrjedh drejtpörsödrejti nga ilirishtja e
lashtö. Por B. Serxhent duhet t'i ketö njohur shumö pak "klasiköt" e
tij dhe nuk i ka thelluar studimet e tij dhe duket se nuk i ka verifikuar
burimet e tij. Megjirhatö, duke e lexuar atö, vörej se ai dukshöm priret
nga kauza "sllave". Shihet mirö se ai öshtö "al,-=rgjik' ndaj gjithgkaje qö
nuk öshtö me zanafillö "Kurgane apo sllave". pän'eg kösaj a nuk pohojnö
disa Sllavö se shqiptarör janö me zanafillö turkel si mund tö thuhet me
zö tö lartö njö anormalitet i tillö, d.m.th. se shqiptaröt kanö arritur nö
Ballkan pas Sllavöve d.m.th. nö'Mesjetön e Hershme" dhe se nuk kanö
pasur kurrö dalje nö detin Adriatik (Iliröt dhe Librirnöt a nuk ishin
zotö tö vörtetö tö Adriatikut deri nö shekullin II para Krishtit?) dhe sö
fundi tö hedhösh dyshirn mbi zanafillön e tyre ilire) Ndörkohö qö
populli ilir zinte pak a shumö njö territor qö shkonte nga brigjet e
Danrrbit deri nö Epir dhe prej dy brigjeve tö Adriatikut deri nö Trakö!
Ajo qö autori ynö nuk di, öshtö se janö pikörisht sllavöt ata qö i döbuan
prej andejdhe i zmbrapsön nö strehöt e ryre malore rö sorme (Shqipöri,
Kosovö, Maqedoni). Gjithashtu ai nuk e di apo shpall se nuk e di se
masa e störmadhe e Iliröve (Panonia, Liburnia, Istria, Dalmacia,
Dardania...) ka qenö e asimiluar dhe e sllavi z,rar ngafiset sllave ndörrnjet
shkulit vI edhe IX "pas" Krishtit. Iliröt qö i kanö rezistuar kötij
sllavizimi u srrehuan nö malet e ryre tö lartö tö pamposhtshme tö Alpeve
shqiptare dhe rajoneve pörreth. Köshtu ata mundön tö ruajnö pothuajse
tö paprekur gjuhön, kulturön dhe zakonet e tyre. por B. Serxhent duket

263
se nuk e di fare se shoqöria e pushtuesve sllavö ka qenö e padepörtueshme
nga ndikime tö ndryshme tö popullsive autoktone ilire. Ja gfarö thoshte
nö vitin 1929 Haberlandt (Popujt e Europös dhe Shtutgardi i tyre
kulturor - popullor): "Nö Shqipöri gjenden pothuajse tö gjitha zakonet
qö qarkullojnö nö Balikan. Ndikimi i popullsive tö lashta thrako-ilire
öshtö i thjeshtö tö dallohet ndör shumö kostume, rite e zakone tö
Ballkanit, tö Europös Qendrore, tö Italisö sö Jugut (nga Roma deri nö
Kalabri dhe Sicil) pörreth Dardaneleve, detit Marmara deri nö Galipoli,
Thrakö, Epir, ishujt e Greqisö dhe nga pak kudo nö Azinö e VogöI,
deri nö vitin 1925 (per Greqinö) daton shkembimi i popullsive midis
Greqisö dhe Turqisö". Dhe sö fundi iaglaröpohon Xhon Geipel (1969):
"shqiptaröt pavarösisht pushtimeve .. nö tö vörtetö mbetön tö izoluar
nö malet e thella tö tyre dhe e ndjenö shumö pak ndikimin e pushtuesve,
megjithöse njö farö numri lalösh greqisht, latinisht, sllavisht dhe turqisht
kanö kaluar nö gjuhän e ryre. Shtrirja sllave nö Ballkan giatö shekullit
VI pas Krishtit goi nö zhdukien e dialekteve shqiptare nö rajonet e
Bosnjös dhe Malit töZi, por e rhönö saktö, gjuha sllave nuk zuri kurrö
rrenjö nö Shqipöri.... Ashtu si fqinjöt dhe völlezörit e tyre tö sö njöjtös
racö, Malazezöt dhe Boshnjaköt qö tashmö flasin serbisht, Shqiptaröt
dhe mbi tö gjithö Gegöt qö ishin mö tö izoluarit pörbejnö nö mönyrö
tipike njö popull trupmadh, me kokö tö rrumbullaköt, me fytyrö tö
gjatö dhe me hundö pörpjetö. Tö gjithö köta individö dhe gjigandöt e
Jugosllavisö pörvijojnö dukshöm njö rörösi tiparesh fizike vendore
jashtözakonisht tö lashta". E gjithö kio flet shumö dhe i jep pörgjigie pa
dredhia thönieve tö rrema tö njö farö numri autorösh, e pakta
tendenciozä ose tö indoktrinuar.
Asnjö historian me nivel, nuk mund ta mohojä mbörritjen mö tö
vonshme tä Sllavöve nö Ballkan: ata shfaqen rreth shekullit VI pas
Krishtit apo mö saktö shekulli vII pas Krishtit, ndörkohö'qö emri i
Iliröve (Peonianöt e Homerit), störgjyshörit e drejtpördrejtö tE
Shqiptaröve öshtö döshmuar qysh prej shekullit VI para Krishtit nga

264
historianöt mö tö lashtö dhe gjeografö grekö tö tille si Hekate i Miletit,
Hellanios i Mitilenit, Herodoti, Tuqididi, Polibi, Straboni dhe tö tjerö
jo mö pak tö shquar.

Me duhet njö libör i törö pör tö kapur pikö pör pikö gabimet, pohimet
e rreme, tö pavörtetat, manipulimet ose anormalitetet qö mbushin disa
manualö.
Ne jetojmö nön diktaturön e numrit mö tö madh. Nö tö vörtetö sa t'i
largohesh formulös "i rregullt nga ana gjuhösore", del si figurö e njö
komiti ose trajtohesh si "persona non grara", i papölqyeshöm.
Tashmö i mbetet brezavetö rinj t'i ndörmarrin köto beteja tö ashpra,
duke nisur me pushtimin e kösaj tö vörtete tö patjetörsueshme (tö
paraqitur gjerö e gjatö nö kötö vepör) dhe pör ta rivendosur kudo ku do
tö jetö e nevojshme. Kötu unö po le njö boshllek me qöllim qö gjuhötaröt
e rinj tö mund tö rregullojne shenjimet dhe tö ritrajtojnö disa teza qö e
kanö guar gjuhesinö nö kötö rrugö pa krye ku ajo gjendet sot.

265
 "Indo-europianizmi? ""

Gjuhösia moderne ka mbetur nö qorrsokak pör shkak tö njö

ideologjie koköforte, e cila jo vetöm qö nuk po i rivö nö diskutim apo
nuk po i ripörtörin tezat (dogmat)) e pörpunuara prej fundit tö shekullit
XIX, por nuk denjon as tö vörö gjörat nö vend. Ajo vazhdon tö bazohet
nö themele qö kanö mbetur tö pandryshuara qysh nö fillesat e kösai
disipline relativisht tö vonö, tö cilöt bazohen nö hollesi tö miröfillta
gjuhösore apo shpesh tö rastösishme qö nuk e njohin apo nuk marrin
mundimin ta njohin historinö dhe zanafillön e popujve qö flasin apo
kanö folur gjuhö, tö cilat ata gjithmonö nuk i kanö identifikuar mbi
baza reale.

Nö tö vörtetö unö mendoj se do tö duhej tö ritrajtoheshin disa teza

,dhe tö shkohej mö tej
me njö rishikim tö themeleve kryesore tö kösaj
disipline, me qällim qö tö spastrohen hulumtimet mbi "Gienezön e
gjuhös sö folur". Kjo punö do tö duhej tö böhei nö mönyrö tö
ndörgjeg,ishme dhe kolegjialisht, pa ndjenja personale, pa shovinizöm,
me paanshmöri, pa dogmatizöm dhe me ndihmön e disiplinave tö tjera,
me qöllim qö njö gjuhö, njö dialekt, njö nönshtresö apo thjesht njö fjalö
tö vendoset nö kontekstin e saj historik dhe mbi tö gjitha atö kronologjik.
Ky rishikirn öshtö i domosdoshöm duke patur parasysh studimet e
fundit dhe hulumtimet e realintaranö fusha tö lidhura ngushtö, tö tilla
si historia e lashtö, arkeologjia, etnologjia, antropologjia ose
paleontologjia. Nö tö vörtetö köto hulumtime, ndai tö cilave unö kam
dhönö ndihmesön time modeste nxjerrin nö pah rendin qö öshtö pranuar
nö pörgjithösi apo rendin e vendosur.

Köshtu, e thönö saktö, del qö historia e Greqisö öshtö relativisht e

.)
Kjo pjesä öshtö njö dokumsnt shtesö i hätij libri i botuar n84 tutori nü 20 prill 2006

266
 vonö: askush nuk e provon ekzistencön e kösaj Greqie (ajo histori qö
ne kemi mösuar nö shkollö apo nö universitet) pörpara shekullit vIII
para Krishtit, gjö qö e ul shumö kronologjinö e historisö sö lashtö greke.
Kjo nuk öshtö litotö1) qö pördoret kur thuhet se pushtuesit grekö kanö
pushtuar njö vend, i cili nuk ka qenö i tyre dhe qö e thönö me saktösi u
pörkiste Pellazgöve, njö popull autokton, tö cilin ata e nönshtruan dhe
prej tö cilit kanö huazuar pjesön mö tö madhe tö kulturös sö tyre
(mitologji, poema epike, rapsodö) dhe mbi tö gjitha gjuhön e tyre (nö
fillirn joniane dhe arkado-qipriote dhe mö pas doriane). pra edhe
Ja
"gjuha e tyre"! Pellazgöt e quajtur edhe 'popuj tö Detit, Egjeanö, Mikenö
ose Filistinö" (dhe me njö mori fisesh, ndör tö cilöt Karianö,
Lisianö,
Ligurö, Iberö, Kaukazianö, Thrakö, Tirrenö, Frigjianö, Trojanö,
Dardanö, Ilirö, Epirotö, Maqedonö... dhe mö vonö Keltöt etj.) zinin
njö
pjesö tö madhe tö Europös qendrore dhe jugore, mö saktö
tö Azisö sö
VogöI, tö Iberisö dhe tö Kaukazit.

vetöm tö pellazgöve nö Europö janö Shqiptaröt e sormö,

Pasardhösit e
gjuha e tö cilöve (nönkuptoher, me pörjashtim te
fialave tö futura apo
neologjizmave tö huaja) flitet sot ashtu sig öshtö folur
qysh prej mö
shumö se 30oo vjetösh! Nö tö vörretö farö maleve tö tyre
tö pamposhtura,
G qenit luftötarö, guximit, krenarisö, vullnetit pör tö mbetur tö
lirö
dhe tö pavarur, si rrjedhojö tö "izolimir rö ryre', (pör
tö vermen herö
digka pörfituese!) shqiptaröt kanö *.*d.r, tö ruajnö
pothuajse tö
paprekur etninö etyre (populli mö "brakicefalik" i
Europes), gjuhön e
tyre (njö lloj "fosile e gjallö'), kulturön, doket dhe zakonet
dhe mbi tö
gjitha kosilmet e ryre qö gjenden kudo nö vender e lindjes
europiane. .

Köshtu, kjo gjuhö parahistorike (pellazgjishtja e rashtö

shqipe) arrin tö deshifrojö apo tö dekriptojö ,o,
ir"j .rg" gjuha
,oporri,,'" tö sh,rmt"
dhe oronime nö Europö, Azi e VogöI, Kaukaz,
*"i;" nö Azi si dhe tö
I)
Figurö retorike qö pärdoret pör tö zbutur shprebjen e njä mendimi.

267
shpjegojö pjesön mö tö madhe tö 4ntroponimeve, tonimeve, eponimeve
tö mitologjisö tö mbiquaitur greke dhe tö Poemave tö mbiquajtura
homerike!
Autoröt antikö grekö na kanö lönö shkrime domethönöse, tö cilat
provojnö se Greköt ishin njö popull pushtuesish qö pushtuan "vendin,
icili do tö böhej Greqia" dhe se Pellazgöt ishin'banoröt e parö tö vendit".
Midis äutoröve tö tjerö tö lashtö grekö, Hekate i Miletit, Hellanikos i
Mitilenit dhe mbi tö gjitha Herodoti e kanö thönö qartö se Jonianöt
ishin Pellazgöt e kthyer nö grekö pasi ishin helenizuar. Flerodoti pohon
gjithashtu se mbretörit Dorianö (dhe jo populli, i cili ishte me zanafillö
äir.) pohonin se ishin me zanafillö egiiptiane. Megjithatö Tuqididi,.mö
shovinisti nga autoröt grekö, pohonte se Pelopsi (fiale qe nö greqisht
do tö thotö
;tytyree ndorur" - aluzion pör gehren e tij tö zeshköt - i ka
dhönö emrin e tii Peloponezit) ishte "niö i huaj i ardhur nga Azia"
-

Pörveg mbretörve tö Athinös (Kekropsi, Eriktonios, Erekte, etj.),

p"rönäi't. (Poseidon, Dionisi'..), gjysmö-peröndive apo heronjve
duhet kujtuar se
ip.rr"rr, Herkuli...), tö giithö me zanafillö egjiptiane,
K"d*o, (fjale qe rrjedh ngasemitikjakadem''' [E : kyqömbö-
rrin, mbörritösi, pra imigruesi apo pushtuesi), qö ishte themeluesi i
(ai qä do tö
Tebös greke, dihet mirö se ka qenö niö fenikas i miröfilltö
pör tu
ketö sjellö nga Feniki "alfabetin" e famshöm). Giithashtu öshtö
shönuar se tempuit e parö tö ndörtuar me "gurö ndörtimi"
(sipas
vetöm
Egjiptianöve, Asirianöve...) ianö ngritur nö Greqi dhe nö Sisili
a.rt. riu.r"r nga shekulli vII para Krishtit sipas shkrimeve' Polisi,
tö
Amfiktioni etj. Asgiö me tö vörtetö e "lashtö" nö kötö histori greke,
se shekulli
cilön nä mönyrö tJgabuar e kanö ngfitur deri edhe mö tei
XXV p"r" KiirhtitiPar sa i takon linearit B, ky nuk ishte gjö tietör
;pellazg",nga i cili rriedh gjuha joniane dhe arkado-qipriote! Sö
vegse
ilire tö
fundmi duhet shönua, se "dialekti" dorian ka dalö nga popullsi
e parö
nönshtruara (Perieköt, Hilotöt, Penestöt"') nga pushtuesit
Dorianö (Helenöt e vörtetö). Ja pra, me pak fiaIö zanafrlla semito-

268
 egjiptiane e Greköve, pohim (prova dhe referenca nö mböshtetje
tö sai)
qö ravijözohet nö dy librat qö kam botuar.

-fatalNjöpörtjetör mospörputhje (nöse guxoj ta quaj köshtu), madje gabim

sa i takon tö kuptuarir tö zrnafi[g, ,e gj.rhe;e, krahasohet
gjuha bako-sllave, serbo-kroatishtja dhe bullgariJtja (gjuhöt
e fundit
tö shfaqura nö Europön lindore pas shekulit vil
pas ririö;,ry me gjuhöt
e tjera ballkanike shumö mö tö lashta (shqipja
eshte nja gjuhö autoktone
qö ngjitet deri mö lart se periudha Neolitike),
greqishtjalgjuhö qö ngjitet
deri nö shekullin VII para Krishtit dhe e ,hkr.r", .r.rä-
nga fundi i
shekullit vII dhe mö e shumra nö shekullin vI), latinishtja
(gjuhö e
shhruar vetöm duke filluar nga shekulli III para
Krishtit) apo gjuha
rumune (gjuhö me zanafillö thrako-ilire, mbi tö cilön
ka patur nja nJikim
tö madh latin pör arsye tö pushtimit tö gjatö romak).
Nö tö gjitJra köto
studime nuk öshtö parur aspak parasysh tö qenet
e kahershme dhe
vörtetösia historike e secilös prej kötyre gjuhöve.
A mund tö thuhet sot
se njö fjalö e tillö e lashtö latine ka
njö zaiafillö {.ranceze(gjuha romane
e mövonshme)l sigurisht qö jo sepse
öshtö fjala periu kundörtön.
Eshtö e pamohueshme qö nö gdo gjuhä ekzistojne ""ta-
fjarö tö futura
(continuum e pör shkak te pushtimeve tö
pörfundimrare' nBa kontaktet e pörhersh*.,
ie.t ot rt me apo
dhe shkömbimet e ndryshrne rregrare ose
-igr..ionet e ndryshme
kurturore) por secila nga
köto gjuhö sapo t'i qömtojö apo t'i heqö
fialöt e furura dh. r.ologj izmat
e huaja qö e prishin, ruan njö fond tö pastör
gjuhösor qö e dallon nga tö
tjerat dhe mhi tö gjitha rra bön tö mun.r,r, te'fit
rojrrre, tö mböshtesim
apo tö vendosim sper:ifikön e.saj apo origjinaliterin
e saj.

Gjuha greke nuk öshtö kaq e lashtö sa kanö

dashur tö na böjnö tö
besojmö qysh prej 2500 vjetösh.-
Nä tö vörtet' tjetör gabim ka
hedhur rrönjö nö tö trajtuarit nö planin historik 'jö
iialrr" *e tö qenöt
tö kahershöm rö Greköve duke i pörqasur "n
ara me hipotetiköt ..Mikenö,,
(xvyxll para Krishtit), tö cilei nuk kanö ekzistuar kurrö
me kötö

269
emör (tö shpikur nga arkeologöt modernö, ndör tö cilöt Shliman).
Megjithatö Listorianöt e parö grekö (Hekate i Miletit, Helanikos i
Mitii"rrit, Herodoti dhe Tuqididi) i kanö cituar Pellazgöt si njö popull
qö i ka paraparirö Greköt (tö quaitur ndryshe "Mikenö'tö
autoröve
modernö
,rrod.rr,e!). Pörkundrazi si dhe nö mönyrö paradoksale, autoröt
nuk kanö dashur tö besoinö nö tä vörtetön historike apo unicitetin
e

popullit pellazg:.,emör gjenerik qö emörton popullsi tö ndryshme dhe

pak
,e ,na.rt.rr" pu lönö giurmön mö tö vogöl historike dhe aq mö
pohon
gjuhösore!Megjirhatö, midis autoröve tö tjerö tö lashtö, Herodoti
," u kanö lönö trashögim greköve niö piesö tö madhe tö giuhös sö
"r"
tyre,tömitologjisödhetökulturössötyre.Homeriteklliadaanuki
Peröndive"?
.ile-r, Pellazgöt si "Hyjnorö" dhe giuhön e tyre "gjuha e
Atöheröpörsekalohennöheshtjetögjithökötatregues'ProvaaPo
a nuk e kanö zbuluar
argumenre tö prekshme? Vetö köta autorö modernö
tfegues tö paktön
gabimin monumenral tö Tuqididit, tö kriiuar nga njö
interesant dhe ekuivok, i cili ta börö tö besohet se
ky "pushtimi dorian"
zbuluar nö
hipotetik (pärveg kösaj asnjö giurmö arkeologjike nuk öshtö
sö Troiös (Troia VIIVII
atö periudiö) kishte ndodhuigO vjet pas luftös
. d'm.th. nö shekullin XII! Pra, Tuqididi ka kapörcyer
",k.ologöve) para Krishtit), ku historia
shend e verö "katör shekujt e erröt" (1200-SOO
mö saktö nuk na sjellin
dhe aq mö pak shkrimi apo arkeologjia, e thönö
sö niö kulture gt:\" tö tillö sig ka
as provön mö tö vogöl tdekzistencös
e qartö
.krirtrr", nö fillim tö shekullit VIII para Krishtit: njö shköputie
"80 vitet" e Tuqididit
midis dy qytetörimeve tö ndryshme! Pörkundrazi
duken tö sakta nöse mendohet se e vetmja
ltrftö e Trojös qö m*nd tö
pohuar) öshtö aio e
ketö egzistuar (arkeologjia ja ku öshtä pör ta
e parö rreth vitit 680
prrshtiäit tö Azisö se Vogel (Eolida) nga Greköt
(1183-30) kur l)orianöt do tö
para Krishtit. pra nuk öJtö rrerh 1100
tö parö (nö Greqi stricto sensu) por rreth
vireve
iene rhf"q.rr pör herö
soop"r" r<ririttit (esc - ab : ooq Nö tö vörtetö
kio pörkon me citimet
..borianöve,, (tö cilin Homeri nuk e njeh) prej Pindarit
e para tö emrit tö

270
 dhe Eskilit nö shekullin vMufta e famshme
dhe hipotetike e Trojös
(1193-1183), datö e nxjerrö nga Eratosteni,
nuk irhte gje tjetör.,r"9r.
e Illionit, tö pushtimit grek tö Eolidös nö "1o
shekulli'vtt para Krishtit!
Illion (tyroja vIII e arkeologöve) eshte emri qö Greköt
i kanö dhönö
q1'tetit tö'Irojös (fialö qö rrjedh ngaflalashqipe ,,troja,,
qö do tö thotö
"'troje tö tö paröve"-..). Kösaj i
shtojmö r. priierit dorianö rridhnin nga
rtjö etni semfuo-egjiptiane dhe jo nga njö-popull
i ardhur nga veriu i
tsalikanit' Ngarörresa vjen nga kjo thenie-e
nxjerrö nga Aristoteri. si
rrjedhojö öshtö populli i nönshtruar, i cili ka
qenö"i trungut ilir,
nönk'ptohet i a:'dhur nga veriu i Greqisö: periekft;Hilotöt, penestöt...
Njö tjetör ngarrlrresö: Greköt me tö mbörritur nö
vendin qö quhej
"Pellazgji" kanö pörshtatur dhe kanö
pörpunuar, pas pushtimit rö ryre,
njö poemö tö vjetör qö trajtonte dasite
midis fise.,re p.li"rg. tö rajonit tö
Trojös nö Azinö e vogör. Nö tö vönetö
nö fillim te shekuliit vII, pörveg
p,shtimit tö tyrc tö rajonit tö Trojös (tö kthyer
nö Eolidö mö pas),
historinö e kösaj poeme epike (tö kthyer
fr,l:i::Y,::,fi*"tösuar
tltull I
nö
nx,;errö nga emri - "Illion" tö cilin
'raoe'-'
q1'tetit tö "Trojös').sa pör pellazgöt,
- ia kanö clhönö
Jonianöt dhe Dorianöt, Herodoti
kishte plotösisht tö drejtö. Nö tö
sor apo nesör gjithgka pörfundon
gjithmonö duke dalö nö shesh e"a*"re
vörteta!

Pra nuk ka asnjö lidhje, asnjö

vijimösi midis kötyre ,.karör shekujve
(1200-8oo) dhe qytetörimir
:: ".*ö:-
(duke filluar nga viret 800
tö möpastajmö grek stricto sensu
para Krishtit). aieh.ra, .i ;";;
qE "tö mbörriturir mö pas,, tö pörrigjen
do tö thotö ,.tö ekzistuar-it rnö
Pörveg kösaj nö vitrn r952,ventriks pörpara,,)
dhe Kadvik e kanö
tej duke pohuar qö lineari B ishte Euar edhe mö
greqishrja e rashtö: *.rr* vesh
nuk e dinin se pellazgjishtja e l"rhte qö at;r
shumö pclrpara shfaqjes
sö greqishte.s dhe gjithashru "krirtonr"
nuk e dinin trashögimint;;;. kulturor:e
tö pörcjelrö te Greköt. Köshtu lineari
ishte gjö tjerör veqse
pellazgjishria e lashtö, tek c I irk
ciia. gjuha greke ka böra
huaz.ime shumö r.ö

271
mödha. Ja pörse e gjithö bota öshtö pörfshirö ne kötö gabim,
i cili pör
göshtje.
njö kohö te gjate ka parapirö tö gjitha hulumtimet pör kötö
Köshtu Greköt kanö mbörritur rreth shekullit VIII para Krishtit
nö

njö rajon (Greqia e ardhshme, Egi., Azi e Vogöl), tö cilin e nönshtruan:

u huazuan
pop,rilrire barb"r. (ato qö nuk flasin greqisht), tö cilave ata
pj"te tö madhe tö kulturäs sö tyre, giuhös, miteve madie u uzurPuan
"je
tö kaluarön e tyre tö lavdishme.
epike
Iliada dhe odisea nuk kanö qenö giö tjetör vegse dy poema
pellazge,tö shndörruara dhe tö manipuluara pör t'i shörbyer'kauzös
greke"-, d.m.th. nö pörfitim tö pushtuesve tö rini
helenö. Sllavöt, niö
nö shekullin
i;;e.,r1., mö pas kanö ndjekur tö njöitin proces: tö mbörritur
VIi p", frishtit ata kanö huazuar nga popullsitö autoktone (Ilirö,
Venetö' Dalmatö'
Thrake, Dardanö, Triballö, Dakö, Getö, Panonianö'
sö tyre (rapsodöt,
Istyrianö, Pellagonö, eti.) njö piesö tö madhe tö kulturös
kostumet, zakonet etj.) dhe tö giuhös sö tyre'
"balto-
Kur mendoj ,. .rri. edhe soi shqipja klasifikohet nö grupin
e qartö qö giuhötaröt
sllav,, mö ngrihen qimet e kokös pörpietö! Eshtö
jo gjithmorre . kane kuptuar ose nuk ianö gjithmonö tö bindur se
Europös: nga Atlantiku
p.li"tgo-rhqipja shtrihej nö njö pjesö tö madhe tö
(Basköt)derinöDetin.zig<*r.azilnöt,Armenöt)dhengadybrigjet
lituaneze
D"nrrbit (madje edhe mö nö Veri meqenöse gjenden.{ialö
" kuptime tö shpiegueshme nöpörmiet shqipe$ deri nö detin Egje
dhe
(Kreto-Mikenöt). iJ;t kösaj disa gjuhötarö' ndör tö cilöt Hirt dhe
Shradermidisautorövetötjerömodernökanönxjerröhipotezöne
"europiane" tö folur.nga Atlantiku
ekzistencös tö niö giuhe tö vetme
Por pör tö giitha köto arösye
deri nö Kaukaz dh" "e 1lzinö e Vogöl'
askushnukkamundurtaidentifikojökötöidiomözanafi|Lote.Prakätu
si dhe keqkuptime tö
ka njö hiatus2) tö madh, gabime tö shfaqura
dukshmenölidhjemegeshtjeneideologjisöindo.europianiste.

2)
Ndörprerje, sbkäPutje

272
 Nö studimet gjuhösore, fonologjike, sintaksore ose etimologjike
duhet tö krahasohet ajo qö öshtö e krahasueshme. Köshtu a posteriori
madje a conrrario pohohet p.sh. qö njö aksh
fiale eshte me zanafillö
greke, latine apo sllave, ndörkohö qö ajo ka njö zanafillöaborigjene,
e
cila rrjedh nga njö nönshtresö parahelene, pra thrako-ilire: kjo
öshtö
ajo qö unö quaj pellazgo-shqipja.Kush do tö dyshonte qö
$alö tö shumra,
toponime, oronime, teonime, antroponime ose cponime madje
fjalö tö
vjetra greke apo latine janö me zanafiilö pellazgo-shqiptare?
Nö tö vörtetö
nie [stö jo e plotö e kötyre
\ fialeve tö panumörueshme, tö cilat
shpjegohen nö mönyrö tö vegantö nga gjuha e sorme shqipe. pör
arsye
tö numrit tö madh tö tyre natyrisht qö nuk öshtö fare flalaper,.pörputhje
tö rastösishme': monument, speleolog, hipos, skeptör, tor"kr,
L"rkö,
Talasa, Odise, Atridi, gjigand, perandor....; Homeri,
Athina, Mikenö,
Korinti, Argos...; Olimpi, pelion, Strimon, Emathi, Dardani, Karpate,
Bukuresht, Bizant, Kretö,
eipro...; Zeus, Kuretö, Aförditö, Athina, Era,
Rea, Korö, Tetis, Kronos, promete, Apollon, Artemis,
Hadi...; Homeri,
Akili, Uliksi, Penelopi, Telemaku, Menelau, Agamemnon, Ajaksi,
Romulus, Pirros...; Epiri, Maqedoni, Graikos (emri i njö fisi
epirot i dhana
gabimisht Helenöve nga Romaköt!), pellazgö, Kranaenö,
Leügö, Morosö,
Masilia (Marsejö) dhe madje emri i Sllavöve etj!Kjo öshtö
bindöse!

Fatkeqösisht gjithgka qö nuk mund tö shpjegohet

nöpörmjet
greqishtes, nga pjesa mö e madhe e shumices se shpjeguesve
tö sotöm
öshtö trajtuar si "parahelene e zhdukur", "para-indo-",.rräpi*.,,, ..proro-
indo-europiane" ose thjesht'Jo-indo-europiane"! Gjuhötaröt
nganjöherö
kanö ndjekur pohime tö gabuara, tendencioze, shovinisre,
pak tö
ndörgjegjshme ose tö rreme tö disa teoricienöve,
historianöve dhe
arkeologöve modernö, d.m.th. qö pellazgöt (populli "i
zhdukur,,!)
'zhdukur pa lönö pasardhös tö drejtpörlrejte or" tr"rhögimtar ianö
etno-
gjuhösor'. Kjo ndodh jo sepse nuk janö gjetur gjurmö
tJshkruara tö
deshifrueshme nö lidhje me pellazgjishten e lashtö
dhe aq mö pak

273
shkrime tö lashta shqip (gjuhö qö ka nisur tö ketö njö letörsi tö shkruar
veröm duke filluar nga shekulli XIID por hidhet poshtö, nö grup, fakti
qö ky popull parahelen ka lönö gjurmö gjuhösore (gojore: pellazgo'
shqipja), njö trashögimi kulturore (futja e hekurit nö Europö,
mitologjirö, pjesö tö gjetura megalitike, rolos, fshatrat buzö liqenit,
zakone, kosrume, etj.) dhe etnike (shqiptaröt e sotöm, etnia mö
brakicefale e Europös). Ja pörse nuk kanö shkuar mö tei hulumtimet
duke ndalur prerazi gdo hulumtim nö lidhje me kötö göshtje. Unö
mendoj se öshtö koha pör1ö hapur debatin, me qöllim qö tö vömö glärat
nö vend dhe pör t'i vijuar mö. tej hulumtimet si dhe studimet serioze

dhe objektive. Pör tö pörfunduar mundtä thuhet se Greköt ishin tinözarö

me damkö dhe manipulues tö shkathöt tö historisö ballkano-egjease,
tö
historisö dhe tö zanafillave tö tyre.

Ja pörse ka ardhur koha qö t'i rishikojmö

njohuritö tona mbi
gjuhesine moderne. Tashmö le tö shohim se cilat janö mangösitö
kryesore?

'r Studimet gjuhösore, janö kufizuar nö thelb nga ana e specialistöve

nö shqyrtimin "teknik" tö secilös prei gjuhöve tö pöraförta;

I Köto studime janö miaftuar nö shönimin e njö törösi faktesh, ndör tö

cilat shönohen pörputhjet pa shpjeguar shkakun'

I Ato i kushtohen epifenomeneve pa i prekur kurrö nö thellösi

realitetet e gjuhös.
I {to bien nö njö masö tö formös pör tö hulumtuar dallime tö vogla tö
hollösisö pa dhene njö kuptim tö vörtetö gjuhösor'
I Ato perpiq.r, qö tö ngrenö niö unitet abstrakt duke vendosur njö
teori tö tille vif imesie, tö tillö si e hamendöson "komparatizmi", eti'

274
 E gjitha kjo ndodh nö njö mjedis tö mbyllur pa komunikuar me
jashtö si dhe "jashtö kontekstit historik apo zanafilor dhc mbi tö gjitha
kronologjik, thelbösor pör gdo gjuhö tö studiuar. Pra duhet saktösuar
shkalla e huazimit tö njö gjuhe nö raport me njö tjetör, tö identifikohet
vörtetösia historike dhe kronologjia e elementöve gjuhösorö qö kanö
luzmuar nö kötö apo arö rajon dhe sesi njö gjuhö e ardhur qö ka asimiluar
njö nönshtresö mö tö lashtö öshtö zövendösuar apo mbivendosur ndaj
gjuhös autoktone, etj. Nö tö vörtetö studiohet zanafillae njö fjale tö njö
gjuhe tö pörcaktuar ose veprohet duke börö njö krahasim me njö apo
shumö gjuhe tö tjera, pa börö kujdes pör kontekstin e tyre mjedisor dhe
renditjen kronologjike tö shfaqjes tö köryre gjuhöve nö njö hapösirö tö
dhöne. P.sh. le tö marrim sllavishten e jugut tö shfaqur nö Ballkan rreth
shekullit vII pas Krishtit. Kjo gjuhö vihet me tö njöjtön shkallö barazie
me gjuhöt e tjera mö tö lashta, tö tilla si gjuha shqipe ose rumanishtja!
Pohohet qö njö aksh fjalö öshtö me zanafillö sllave ndörkohö qö ajo
rrjedh nga njö gjuhö auroktone mö e lashtö. Nö tö vörtetö Sllavöt e
jugut (Serböt, Kroatöt, Sllovenöt) dhe Bullgaröt kanö mbörritur mö vonö
nö Ballkan (> shekulli VII pas Krishtit) dhe gjuha e tyre (Slavon) ka
qenö shkruar (alfabeti cirilik) veröm rreth shekullit XI, falö dy
priftörinjve me zanaftllö greke Cirili dhe Metodi. Po köshtu edhc me
hungarishten (gjuhö fino-ugrore ashtu si estonishtja, finlandish!a, madye
edhe turqishtja) e cila öshtö shfaqur nö Ballkan vetöm rreth shekullit
XI. Duhet shönuar qö Bullgaröt (etni uralo-ruraniane dhe mö nö mönyrö
tö vegantö ugrore) kanö pörfunduar duke marrö gjuhön e Sllavöve
ndörkohö qö janö tö ndryshöm nga ana etnike por gjithsesi tö ardhur
ashtu si edhe aziatike. Si rrjedhojö, tö gjithö köta popuj
^tangarajonet
nuk janö me zanafillö indo-europiane por aziatike. Nö köto kushte gjöja
mö e vogöl qö duhet respektuar öshtö shkalla kronologjike si dhe
zanafillae gdo gjuhe. Sllavöt, Bullgaröt dhe Hungarezöt megjithöse nga
ana statistikore tejet mö tö shumtö nö Ballkan sesa shqiptaröt dhe
Rumunöt dhe megjithöse zönö hapösirön mö tö madhe (nö kurriz tö

275
popullsive tö lashta thrako-ilire) kanö trashöguar fialö apo shprehje tö
popujve qö ata kanö nönshtruar si dhe kanö asimiluar njö piesö tö madhe
tö kulturös sö tyre (ndör tö cilat kultura e Rapsodäve, disa doke dhe
zakone dhe mbi tö gjitha kostumet). Nö tö vörtetö i gjithö raioni
ballkano-danubian, pörpara mbörritjes sö popujve tö rini (duke filluar
nga shekulli VID ishte pushtuar nga popujt thrako-ilirö, ndör tö cilöt
Panonianöt, Venetöt, Liburnöt, Istrianöt, Dalmatöt, Dardanöt, Getöt,
Daköt, Triballöt, Thraköt, Iliröt, etj. Kjo e ka guar edhe mö tej
absurditetin duke krijuar njö "kompleks ballkanik" ku rigienden gjuhöt
autoktone dhe shumö tö lashta pörbri gjuhöve tö mövonshme dhe pak
a shumö rö pärziela! Ajo qö quhet pörzierie e gjuhöve ballkanike nuk
öshtö gjö tjetör vegse njö mbivendosje apo ndörvendosje gjuhösh tö
mövonshme (tö mbörritura mö vonö nö Ballkan dhe Europön Lindore),
tö cilat kanö pörthithur apo asimiluar dialektet lokale autoktone. Ja
pörse gjuhötaröt kanö krijuar nje mishmash tö pashoq, ku ata pörziejnö
gjithgka: tö lashtön dhe tö mövonshmen, autoktonin dhe tö imigruarin
apo pushtuesin. Kjo madje ka krijuar njö grup tö ri gjuhösh 'balto-
sllave"! Ndörkohö qö ekziston njö nönshtresö shumö e lashtö, e cila
öshtö me zanafillö pellazge dhe nö veganti thrako-ilire qö ka depörtuar
nö tö gjitha käto gjuhö. Pellazgjishtja ka luzmuar deri nö Veri tö Europös.
Nö tö vörtetö lituanishtja dhe letonishtja kanö ruajtur disa fjalö tö vjetra
pellazge.Gjithsesi le tö shtojmö se "fonetika" ruse öshtö jashtözakonisht
pranö fonetikös sö Shqiptaröve!

"" Pör pjesön mö tö madhe gjuhötaröve, gjuha greke dhe latine janö
börö guri themeltar, tö cilat maten madje edhe me sanskritishten,
avestiken ose tokarianen. Janö krahasuar fialö greke dhe latine me ato
tö gjuhöve tö tjera europiane, bazate tö cilave nö tö vörtetö rriedhin nga
greqishtja dhe latinishtja, pa dyshuar se vetö köto dy gjuhö kanö dalö
ngapellazgjishtia (greqishtja) dhe etruskishtja (latinishtja). Pör ta kryer
kötö kanö ndörtuar pjesö-pjesö njö pseudo-proto-gjuhö! Eshtö zbuluar

276
qö disa fjalö tö hapösirös'europiane" ngjajnö aq sa mund t'i ngatörrosh
me fialö sanskrite, pra "indiane". Kösisoj, nö mönyrö arbitrare kanö
shpallur qö böhej f alö pör njö fond tö pörbashköt, i cili shumö shpejt u
emörtua me emrin "indo-europian". Gabimi themelor gjendet me tö
vörtetö ary, sepse ky fond i pörbashköt nuk öshtö ai qö mendoher, por
ai i njö proto-gjuhe tö vörrerö, d.m.th. tö njö gjuhe-mömö. Le tö rinisim
rrjedhön e historisö. Pörveg faktit qö greqishtja nö pjesön mö tö madhe
rrjedh nga pellazgjishtja e lashtö, gjuha greke srricto sensu ka qenö
shkruar vetöm rreth shekullit vI para Krishtit. Latinishtja (qö rrjedh
nga etruskishtja dhe greqishtja) ka qenö shkruar veröm rreth shekullit
III para Krishtit! Sö fundmi, sanskritishtja ka qenö shkruar veröm nö
shekullin vI para Krishtit, pra njö gjuhö "bashkökohore" me greqishtcn.
Gjithashtu öshtö harruar se nö fillim (15 000 deri 10 000 para Krishtit?)
do tö ketö ekzistuar njö gjuhö e vetme nö sferön europiane dhe ka tö
ngjarö euroJindjen - e afdrme. Disa pohojnö qö Sumerianöt ishin njö
popull jo-semit me zanafillö ngaBallkani. Prijösit Hititö (dhe jo populli
"hati') nga ana etnike ishin tö pörafört me Trojanöt, Thrakasit ose
Frigjianöt, d.m.th. njö popull pellazg.Populli i famshöm i"malösorövc
me kokö tö rrumbuilakör' (d.m.th. brakicefalö) tö cilöt kanö shkelur
tokön e Lindjes sö Mesme rreth viteve 4000, a nuk kishte dalö nga i
njöjti rajon ballkano-danubian?

* Gjithsesi nöse nö mönyrö paralele me studimin gjuhösor, studiohet

dhe kryhen hulumtime tö ndryshme nö fusha tö tjera tö pöraförra (histori
e lashtö dhe arkeologji, antropologji, paleontologji, etnologji, mitologji,
etj.) böhet e dukshme qö njö gjuhö kryesore apo zanafillore flitej nö
Europö nga njö popullsi parahistorike autoktone (homo pelasgus)) sig
e kam shpjeguar mö lart. Fatkeqösisht gjuhösia ka mbuluar kritere tö
shumta thelbösore dhe mbi tö gjitha historike, arkeologjike dhe
kronologjike. Nö tö vörtetö öshtö börö shumö pak kujdes pör ngjarjet
historike tö epokave qö kanö tö böjnö me pördorimin e sanskritishtes

277
dhe tö greqishtes, dy "gjuhö tö shkruara" pothuajse bashkökohore.
Pör mua dhe pör arsye tö studimeve dhe hulumtimeve tö ndryshme
qö kam realizuar si dhe provave tö prekshme qö kam sjellö pör kötö
göshtje, kjo proto-gjuhö nuk mund tö jetö gjö tjetör vegse ajo e Pellazgöve,
popull parahistorik (ngrönös tö lendeve tö lisit, pemös tö cilön si rrjedhojö
ata e kanö nderuar dhe tö cilön shumö mö vonö Druidöt - keltö tö
miröfilltö - e kanö nderuar gjithashtu) i vörtetuar niözöri nga autoröt
antikö. Homeri nö Iliadö, a nuk i cilöson pellazgöt "hyjnorö" dhe gjuhön
e tyre "gjuha e Peröndive"? Ky popull, vatra e tö cilit ka mbetur
gjithmonö nö rajonin (Ballkan), sot hapösira e kufizuar nö Shqipöri,
Kosovö, pjesa mö e madhe e Malit töZi,e Maqedonisö dhe e Epirit, ku
gjendet kryeqyteti i lashtö i kultit tö Pellazgöve (Dodona), öshtö
shpörhapur shkallö-shkallö nöpör Europö, Azi e Vogöl madje edhe mö
tej. Kösisoj kjo gjuhö öshtö copözuar nö dialekte tö shumtö, tö cilöt
kanö evoluar me kaiimin e kohös nö gjuhö tö dallueshme, tö \'eguara
nga njöra-tjetra, si nö njö lloj mikrokozmosi. Kjo nuk ka penguar qö
fjalö tö shumta tö lashta tö pörvijojnö deri mö sot. Nö tö vörtetä disa fise
(Baske, Kaukaziane, Armene...) e kanö lönö shumö shpejt vatrön etyre
zanafillore pör tu izoluar nö vende malore me reliev tö thyer aPo tö
paarritshöm. Vetöm popullsitö shqiptarofolöse, gjuha zanafillore e tö
cilöve nuk öshtö bjerrö, kanö mbetur nö miedisin natyror (toka e tö
paräve tö tyre) dhe kanö parur vetöm disa ndikime tö lehta tö huaja.
PörveE kösaj, a e kanö parur parasysh gjuhötaröt se kanö ndodhur
migrime tö ndryshme, fillimisht duke u nisur nga Europa drejt Azisö
nöpörmiet Azisö sö Vogöl (nö kötö epokö nuk ka Patur ngushtica -
Bosfor dhe Dardanele - sepse kalohei mö kömbö nga Europa nö Azi,
pra rö dy kontinenret kanö qenö tö bashkuar)) Mö vonö rreth viteve
4OOO para Krishtit njö tjetör dyndje u dreitua pör nga Azia (disa
toponime dhe oronime aziatike shpjegohen me anö tö shqipes, ndör tö
cilat "Him alaia", "Malazia" ...) Sö fundmi, vala e fundit e migracionit
me njö shtrirje tö madhe, u krijua me pushtimet e Aleksandrit tö Madh

278
(Aleksandri III i Maqedonisö) qö shkon nga Mesdheu deri nö luginön e
Indusit. Pra, nuk öshtö pör tu habitur qö fjalö ilirc tö kenö udhötuar
duke depörtuar nö gjuhöt sanskrite, avestike, tokariane apo perse, madje
edhe gjuhö tö tjera qö ende mbeten pör tu zbuluar. Midis tö tjerash nuk
öshtö marrö nö konsideratö edhe lloji i kriterit.

'r Nö tö vörtetö,.gjuhötaröt duke krijuar dogmön c "indo-

europiuanizmit", pa dyshim qö nuk kanö patur parasysh lövizjet e
ndryshme tö popullsisö (flukset migratore), tö cilat kanö ndodhur prej
Peröndimit (z.ona ballkano-egjeo-danubiane) pör nö Lindje Qvrarazi,
Himalaja: toponime dhe oronime rö shpjeguara nöpörmjet gjuhös
shqipe!) Köto lövizje tö njöpasnjöshme do tö kenö ndodhur duke filluar
nga mijövjegari i katört, madje mö heröt, dyndja e fundit e tö cilöve ka
ndodhur nö shekullin fv para Krishtit gjatö njö ekspeditö ushtarake tö
Aleksandrit tö Madh, ushtria e madhe e tö cilit (37 2oo njeröz) pörböhej
2/3 ngaMaqedonö, Epirotö, Thrakö, Agrianö, Peonianö dhe Ilirö (pra
21600 ushtarö, tö gjithö tö dalö nga i njöjti rrung pellaz.g) dhe vetöm mö
pak se 1'/3 (pra 12 600) ishin Grekö (sipas Arrianit, biografi i Aleksandrit
tö Madh). Pas vdekjes sö Aleksandrit (emör qö shpjcgohet nöpörmjet
shqipes "ka le si andörr" ose "Ai leu si nö andörr", - öndrra qö pa nöna
e tij kur ishte shtatzanö) tö gjitha trupat e tij u shpörhapön nö tö gjithö
rajonin, deri nö kufijtö ekstremö tö Azisö. Tö gjirhö ushtaraköt e kösaj
ekspedite nuk u krhyen nö vendlindjet c tyre: ara krijuan rnrngun e
tyre dhe pörhapön kulturön dhe gf uhön etyrenöpör tö gjithö orientin,
prej Azisä sö vogöl deri nö Flimalaja (mal maja) duke kaiuar nöpör
Persi, Baktrianö, Afganistan dhe luginön e Indusit. shumö vonö öshtö
zbuluar njö et'i nö njö zonö malore, e cila gjendct midi.s Afganistanit
dhe veriut tö Pakistanit: etnia "Burrush", gjuha e tö cilöve "burusha.ski"
öshtö e pörafön me gjuhön e sorme shqipe! Gjithashtu clisa fjalö tö dala
nga "pellazgjishtja e lashtö" gjenden jo vetöm nö grcqishten e lashtö
por edhe nö sanskritishten madje edhe nö tokarianen dhe ka tö ngjarö
nö idioma apo gjuhö tö folura nö köto zona aziatike, tö cilat unö nuk i
njoh pasi nuk kam mundur t'i studioj. Pra nuk ka dyshim pör ndikimin
egjeo-ballkano-danubian nö köto hapösira tö störmödha, sa nö planin
kulturor aq edhe nö atö etno-giuhösor. Gjuhötaröt duhen tö ndalen
gjatö kötu dhe tö mendojnö mbi besueshmörinö e vendosjes nö baza tö
shöndosha tö disa teorive, tö kthyera nö teori tö pandryshueshme (pa
kundörshtuar asnjö, pa i rivönö nö debat, pa i rishikuar) qysh nga fundi
i shekullit XIX.

'3 Köshtu gjuhötaröt nuk e kanö marrä parasysh ekzistencön e

"pellazgjishtes sö lashtö" dhe as faktin se aio öshtö paraardhösja e gjuhös
sö sotme shqipe. Ata e kanö trajtuar se kjo pellazgjishte ka qenö njö
gjuhö parahelene "e zhdukur" dhe se patjetör ky emör ka qenö njö emör
"gjenerik" dhe se Pellazgöt nuk ishin gjö tjetör vegse njö konglomerat
popujsh tö tö ndryshöm. Nderkohö qö nö tö vörtetö böhej fialö pör njö
popull tö vetöm me fise tö ndryshme, tö cilöt mbanin emra tö ndryshöm!
Sig do ta vörejmö, kombi pellazg pörpara mbörritjes sö Greköve pörbönte
njö törösi etnike dhe gjeografike tö madhe qö shkonte nga Atlantiku
(Basköt) deri nö Kaukaz (Shqiptaröt dhe Iberöt e Kaukazit) si dhe nö
Azinö e Vogöl ftIititö, Frigjianö, Trojanö, Moskö, Lidianö, etj.) Nöse
nuk mbahen parasysh köto tö dhöna tö reja, gjuhösia moderne do tö
mbetet gjithmonö nö qorrsokak

* Njö tjetör mospörputhje (nöse guxoj tö shprehem köshtu), madje

gabim fatal pörsa i takon tö kuptuarit tö zanafillös sö gjuhöve: krahasohet
gjuha balto-sllave, serbo-kroatishtja dhe bullgarishtja (gjuhöt e fundit
tö shfaqura nö Europön lindore pas shekullit VII pas Krishtit!) me gjuhöt
e tjera ballkanike shumö mö tö lashta (gjuha shqipe öshtö njö giuhö
autoktone qö ngjitet edhe mö tej se Neolitiku), greqishten (gjuhö qö
shkon deri nö shekullin VIII para Krishtit dhe mö heröt), latinishten
(gjuhö e shkruar duke filluar nga shekulli III para Krishtit) ose

280
 rumanishren (gjuhö me zanafillö thrako-ilire, tek e cila ka ndikuar sö
tepörmi ndikimi latin pör shkak tö pushtimit romak pör njö kohe te
gjatö). Nö tö gjitha köto studime nuk öshtö patur fa.e p"r"rysh
tö qenöt
e kahershme si dhe vörtetösia historike e secilös pr.j keryr.
gjuhö tö
studiuara. A mund tö thuhet sor se njö aksh
fialö latine ka njö zanafillö
franceze (gjuhö romane e mövonshme? sigurisht qö jo, pasi
böhet fjalö
vetöm pör tö kundörtön. Megjithatö köshtu ka ndodhur (dhe
kjo
vazhdon) midis gjuhös shqipe nga njöra anö dhe greqishtes,latinishtes,
baltikes, sllaves, serbo-kroatishtes, bullgarisht"r or" rumanishtes
nga
ana tjetör. äshtö e pamohueshme qö nö secilön nga köto
gjuhö ekzistojne
fialö tö futura (continuum pör shkak te kontakt.rr. ,e pörhershme,
migracioneve tö ndryshme dhe shkömbimeve rö ,rdryshm. tregtare
dhe
kulturore), por secila nga köto gjuhö sapo t,i spastrojö apo t,i heqö
fialöt e futura dhe neologjizmat e huaja qö e mbytin, atöherö ruan njö
fond tö vetin gjuhösor, i cili ndryshon nga tö tjeröt dhe mbi
tö gjitha na
lejon tö fiksojmö, tö mböshtesim apo tö vendosim specifikön
apo
origjinalitetin e saj.

Eshtö krijuar jo vetöm

-. _tr fiala "indo-europiane,, por i shtohet edhe
fjala "jo-indo-europiane". Nö tö vörtetö disa shkojnö deri aty
sa tö
pohojnö se pellazgjishtja (madje etruskishtja) ishte njö gjuhö jo-indo-
eureopiane. Ndörkohö qö nuk dinö asgjö pör köte gjuhö!
Nö re kundön,
tö gjithö janö gati tö shpallin njözöri se gjuha rnlipe öshtö
njö gjuha
"indo-europiane" megjithöse e klasifikojnö si njö g;"he ..mö
krejt vere,,.
Ja pörse e kanö lönö mönjanö. efarö dykuptimösie dhe gfarö paradoksil
Njö tjetör vegori: i kanö ndarö gjuhöt e mbiquajt.rr" irrio-.rrropiane
nö
dy kategori "cenrum" (kur fjala "cenr" fillon nga tingulli
K : kmtöm)
dhe "sarem" (krrr fiala "cent" fillon me njö ting,rll firikello, :
s satam,
satem), metodö qö ka si pikösynim dallimin centum/sarcm
me qöilim
qö tö dallojö gjuhöt. por kjo metodö ebazuarnö
evolucionin e tingullit
K öshtö edhe mö e kundörshtuar. Nö tö vörtetö ky lroj gabim
mctodc

28r
öshtö njö shkak i mishmashit tö sotäm gjuhösor. Pör tö pörfunduar vörej
se duke filluar nga tö gjithe köta elementö heteroklitö dhe pak bindös,
öshtö fantazuese madje utopike tö duash tö rikthesh niö gjuhö indo-
europiane tö pörbashköt. Atö ebazoinömbi gjuhöt e lashta tö vdekura
(sanskrite, avestike, tokariane, greqishte e lashtö, latine etj.) dhe nuk
mö e
bönö kujdes as edhe pör njö moment tö vetöm qö njö gjuhö shumö
lashtö mund tö flitej edhe nö ditöt tona: pellazgiishtia',bazatstrukturore
tö sö cilös i ka ruajtur vetöm shqipja dhe mbi tö gjitha njö mori
{ialösh
tö vjetra.

SiE e kemi vörejtur ka qenö gjithmonö e padrejtö dhe arbitrare tö

shpall.rrit nga dijetarö tö shumtö ftu pörzihen tö gjitha disiplinat)
se

gj.rt e Pellazgöve (disa e quajnö "giuhö parahelene") ishte zhdukur

pa
"
iene edhe gjurmön mö tö vogöI. Gjithsesi kjo "pellazgjishtje e lashtö"
", te ndryshme
na ka lönö trashögim jo vetöm gjuhön shqipe por edhe lale
(gjuhöt greke dhe latine)' antroponime (mitologji) dhe mbi tö
giitha
jugore) tö
iäpor,i*" dhe oronime (nö tö gjithö Europön qendrore dhe
,rgrrlir.rr" nö shkömbinjtö e tyre, trojet, malet ano luleljtö
qö mbetön

,iE kanö qenö qysh prej periudhave tö mugötirös' Eshtö

ky element
"rhtr, fshehur: ata
pellazg,tö cilin gjuhötaröt dhe specialistöt e tjerö e kanö
turrö nuk e kanö futur atö nö propozimet e tyre pör rindörtimin e tö
duke u
kaluarös historike dhe etno-giuhösore tö Europös. Fatkeqösisht
nga
nisur nga kjo futje nö ffugö tö gabuar e gjithö bota öshtö pörfshirö
kjo ideologji indo-europianiste. Kio vazhdon Pa ndonjö liniö tietör
procesi.

282
 Pörputhiet giuhösore pellazgo*shqiptare

Köto pörputhje rigjenden nö emrat e peröndive, peröndeshave ose tö

heronjve legjendarö (antroponime), heronjve themelues rö qy-rereve
(eponime) ose emra vendesh gjeografike (toponime), emra tö etnive tö
ndryshme (etnonimi) ose emra tö pörbashköt, tö cilöt na i zbulojnö
tekstet antike dhe mö nö r'eganti Iliada dhe odiseja. pjesa mö e madhe
e kötyre emrave kanö qenö marrö njösoj gjatö transkriptimit tö tyre nö
gjuhön helene, tö rröfenjave tö para parahelene rö rradirös gojore. por
Greköt duke mos njohur zanafillön e pjesös mö tö madhe tö kötyre
emrave, nuk janö börö merak pör kuptimin e saktö tö secilit prej tyre
dhe nganjöherö atyre u kanö vönö pörbri njö tjetör emör tö shkruar
ndryshe dhe duke patur nö gjuhön e ryre tö njöjtin kuptim (tautologji)
ose mö saktö ata shpesh kanö shpikur törösisht njö tjetör emör, duke iu
larguar köshtu kuptimit zanafillor (i interpretuar dhe i transkriptuar
nga ana fonetike nö gjuhön greke). Njö rast i tille öshtö ai i emrit tö
"Akilit", tö cilin Greköt e kanö shpjeguar me "shumö i madh" (Aspeitos)
por qö nö shqip do tö thotö "i shpejti" (Asht'shpeit ose I shpeiti, fjalö
qö del nga rrönja "shpejt'). Mund tö vöreher me lehtösi se gjuha greke
öshtö larg kuptimit tö saktö tö emrit tö Akilit, kuptim qö na öshtö dhenc
nö mönyrö jo tö drejtpördrejtö nga Flomeri. Nö tö vörtetö Homeri e
cilöson pothuajse kudo dhe gjithmonö nö poemat e tij tö famshme si
"hyjni" dhe gjithashtu "rö shpejtö" ose "Akil kömbölehti"! Duhet
shönuar qö nö pe.södhjeretetä citimet nö lidhje nre irjentifikimin e Akilit,
tetömbedhjetö midis tyre kanö pasur nocionin e "shpejtösisö"!
Pra, gjuha shqipe arrin rö dekriptojö gjithqka qö duket e paqanö
dhe
jo e saktö nö greqisht ose gjithgka qö disa aurorö e trajtojnö se ka
ciaiö
nga njö gjuhe "parahelene e zhdukur" (nönkuptohet qö kjo clo
tö
rregullonte shumö gjöra). E njöjta mund tö thuhet pör uliksin ((_rdisean),
emri i tö cilit nö gjuhön pellazgo-shqipe do tö thotö ,.udhötar,,. Ky-
emörtimi i fundit pörkon krejtösisht jo vetöm rne arö qö böri Uliksi

283
gjatö dhjetö vireve, "udhörar" ose aventurier pas luftös sö Trojös, por nö
*udhötimesh" dhe
thelb tö vetö kösai epopeie qö lidh niö histori
aventurash. Shumö tö tjera pörputhje tö tö njöjtit lloj mböshtesin köto
pörputhje gjuhösore dhe duke u shtuar pohime tö tjera tö mböshtetura
nga disiplina tö ndryshme, provojnö vörtetösinö historike tö Pellazgöve
dhe mbi tö gjitha pörkatösinö e giuhös sö sotme shqipe ndaj pellazgjishten
e lashtö. Tö dy heronjtö kryesorö tö Iliadös dhe tö Odisesö, falö emrit tö
tyre respektiv, ka shumö tö ngjarö qö tö kenö niö zanafillö pellazge. Ja
pra shembujt e shumtö tö ngjashöm lista e tö cilöve nuk öshtö e plotö.

Shönim : Me qöllim qö tö lehtösoimö shqiptimin e emrave apo fialöve

shqip dhe pör tö ruaitur fonetikön e ryre zanafillore nganjöherö unö e
kam "frengjisuar" transkriptimin e tyre dhe ndör modifikimet e tiera
"j'shqipe do tö böhet "i". Pastaj me qöllim qö tö shmang pörsöritjet e
thonjözave do tö thotö qö
$alös (gegö) dh" (toskö) rö treguara midis
respektivisht böhet fjale pör "dialektin" g"gö tö Shqipörisö sö Veriut
..dialektin" toskö tö Shqipörisö sö
dhe Jugut. Nga ana tietör "gi" (germö
e alfabetit shqiptar) duke u gjendur nö disa fialö shqipe shqiptohet'j"
(flitet pör..," fröngjisht), si p.sh. emri Shpeilagji : "shpellaji". Pörveg
kösaj nö pjesön mö tö madhe tö rasteve nöse u shtojmö fialöve pellazgo-
shqiptare prapashtesat tipike greke US, EUS, OS, EOS, AS, EAS, IS
or" iS", marrim emörtimet pellazge tö transkriptuara me saktösi nö
gjuhön greke qysh nga antikiteti.

I - Studime krahasuese dhe pörputhie giuhösore tö pörgiithshme

BARKA : bark
Latinöt e kanö huazuar kete fjalö qoftö nga Pellazgöt e Italisö (]apigöt,
Mesapianöt, Pisetianöt, eti.) qoftö nga Etrusköt. Nö tö vörtetö kjo fjalö
rrjedl, ngape\lazgo-shqipja "bark". Prej nga vjenzanafilla e fialös barka
(barque nö fröngjisht) forma e sö cilös ngjan mö sö miri me barkun.

284
 BRINDIA : Bri ose brini, qyret i Ilirisö anrike, gjendet nö rajonin
e sotöm tö Bosnjös. Ky emör rrjedh nga gjuha shqipe "bri, brini',,
gjithashtu "brinja".

BRINDISI : Brin'dashi
Pon i Italisö nö bregdetin peröndimor tö Adriatikut dhe qö gjendet
pörballö brigjeve shqiptare.
eyrh nga antikiteti i hershö- j"g-ärrdj"
Italisö ka qenö e populluar nga "Mesapöt dhe "
Japigöt", dy etni thrako-
ilire tö trungur pellazg. pra nuk öshtö pör tu guditur qö ky emör mund
tö shpjegoher me anön e gjuhös shqipe se sorme: "Brin dashi
ose Bri
dashi" qö nö kuptimin e gjerö tö mund tö nönkuptojö ,.qyteti
$alös nö
formön e briröve tö dashit" ose "bregu nö formön biirerr" tö dashit,,
ose sipas njö tjetör legjende tö lidhur me dashin ose" me
briröt e tij.

BUQEFALE: Bugefale
Ky öshtö emri i kalit ose mö mirö i pelös sö Aleksandrit tö Madh.
Ky
emör shpjegohet plotösisht nga gjuha shqipe: Bugö e falö,
nö dialektin
gegö ose "Bushtör e falö" nö dialektin toskö. Kjo
do tö thotö edhe..pelö
e ofruar" edhe "femör e serrö e dhönö dhuratö',.
Ndörkohö qö nö gjuhön
greke pörkthehet "hoka e kaut"! Sot köto dy flalö..Bugö
ose Bushrör,,,
nö tö dy dialektet e gjuhös shqipe do tö thonö ..femör
e pördaiö,,,
"grindavece" ose "g*" e sertö". Nö tö vörtetö askush pörveg
Aleksandrit
tö Madh nuk mund ta zbuste kötö kafshö tö famshme,
kafshö e cila
ishte e sercö kun&ejt gdo personi tjetör. Gjithgka tö bön
tö mendosh se
ajo duhet tö jetö njö pelö, ashtu sig na e jep gjuha shqipe.

BERRE : Berr
Rajon i pellgut tö Berrös nö grykön e Ronit, qysh nö antikitet
njihej
pör mbaröshtimin e "deshve". oBerr" nö gjuhön shqipe
do tö thotö
'!ash"! Pra ka qenö "pellgu i deshve", d.Ä.th. "peu; ku
pinin ujö
deshöt si dhe viset ku kullotnin". Kjo pellazge
fialö ka !.rre e pörhapur

285
nö tö gjithö zonön nön ndikimin e "Ligurve" dhe "Iliröve", popuj tö
trungut pellazg.Nö tövörtetö e rigjejmö te basköt ('barro" : lloj dashi"),
nöZvicör nö Kantonin e Friburgut, jo larg Bullit ku gjenden "kullotat e
Berras,,, dikur shumö tö pasura me kope deshösh. Kio lalö ka tö njöjtin
kuptim edhe nö dialektin provensal, gaskon, lombard, piemontez.
Megjithatö nözvicör,shqipöri dhe Rumani, niö lloj djathi deleje rrjedh
,,gJjo arkaike para indo-europiane qö
!alö. Pra, öshtö fiala pör njö rrönjö
ka dhönö derivate tö shumta tö pahapura nö njö piesö tö madhe tö Europös.

BORA : Bora, borö

Nö mitologjinö, tö mbiquajtur greke, Bora do tö thotö "er^everiut".

Pambarimisht öshtö gjithmonö ky veriu i famshöm fio vetöm "veriu"
i
Greqisö por mbi tö gjitha "veriu i Epirit" d.m.th. Iliria, vend
"i tö ftohtit,
{iale perkon
i döborös dhe i Gjigandöve)", qö rivien si niö lajtmotiv. Kio
..borö". Sipas Tit Livit niö mal i Maqedonisö quhej
me lalön shqipe
..Bora',. Ka tö ngjarö se böhej fjale pör pör njö reminishencö tö lashtö tö
.'tö mbuluar me döborö". äshtö e vöshtirö qö tö pranosh se ky
njö mali
toponimi i fundit "Bora" tö jetö huazuar nga lala "Boreas" ('erö e
veriut", nö greqisht).

BUKAREST : Bukur esht

Ky emör rrjedh nga shqipja "Bukur.esht (toskö) ose Bukur asht

(gegö)
..qyreti mö i bukur". äshtö pör tu shönuar se "Dakia"
apo mö gjerö
(.*ri i lashte i Rrr-"nirö) ishte pushtuar nga Romaköt' ku edhe
Rumania bönte pjesö
ierh"pe' kulturön latine. Kio öshtö arsyejapörse
e giuhöve tö quaitura romane. Por pör sa
i takon zanafillös
,re t
"ieriren
sesaj,mundtetherrriseajoruanendefialötöshumtaqörriedhinnga
tö vörtetö ky
zanafrllate sai tö lashta "thrako-ilire", pr?_ pellazge. Nö
e zönö nga
rajon, ashtu si piesa mö e madhe e iugut tö Europös ishte

286
 Pellazgöt dhe mö nö veganti nga dy popuj tö njö rrungu: Getöt dhe
Daköt.

BYZANCE : Buzö asht

Ky qytet vjen nga emri i pellazgo-shqiptar ,,Buzö asht,' (gegö) osc
Buzö ösht (toskö). Kjo e shpreh mjaft mirö sepse Bizanti (Stambolli i
sotöm) gjendet buzö njö kepi tö dalö (i dale mbi det) dhe ngjan me njö
gojö ("dy buzö").

DELOS: Diell : DIEL ..OS

Ishulli i Sikladave (nö kohö tö lashta quhej ortigia) ku lindi Apoloni.
Aty gjendet gjithashtu vendi i shenjtö mö i lashtö i Apolonit ku edhe
zuri fill orakulli i parö kushtuar diellit. Miröpo Diell, Dielli öshtö fjalö
shqipe. Diel, gjithashtu nö shqip, öshtö dita e diel ..dira e peröndisö
Diell". Nö tö vörtetö dielli ishte njö nga atributet kryesore tö Apolonit.
Disa autorö nuk lenö pa e pörqasur Aporonin, peröndinö
diellore siro-
babilonase, Shamash, e cila nö gjuhön semitike do tö thotö ,,diell,,!
Pörkundrazi Greköt Delos quajnö "rrözölluesi".

DIMALUM - Dy male
Qyt.t i Ilirisö antike. Kjo fjalö do tö thotö ,.dy male ose dy malösi,,.
Ky qytet ka tö ngjarö tö ketö qenö i vendosur midis dy maleve,,.

DIPHTERE : Dy fryn
Librat e parö jonianö pörmbanin "dy sense, kuptime apo figura,,,
d'm'th. gjuha dhe fiala (ajo qö öshtö e qartö) ,rg" rjör, anö dhe
ajo qe
öshtö e shkruar (sekrete, sepse nuk kuptohej nga e gjithö
bora nö atö
kohe dhe lexohej veröm nga tö diturit). Miröpo rttqip Dy ftera(s"sö)
ose Dy ftyra (toskö) do tö thotö ..dy figura, dy "e
tytyr^,;, d.m.th fi:Äi G
qanö) dhe e shkruara (sekret). pörkundrazi Greköi e
shpjegojnö emrin
"me membranö, lökurö" ose öshtö "shkruar mbi rökurö,'-
Nga gjuha
shqipe ka kaluar nö turqisht dhe nö arabisht "defter" - fletore" !

EPIMANES : I pa men,I Pa menös

Pör shkak tö sjelljes sö habitshme apo rö guditshme, Polibi (xxvl
I) e emörtoi Antiokosin tV (mbreti i Sirisö t75-164) "Epimanes", c[ö nö
greqisht do tö thotö "i pamend apo i dalldisur". Miröpo nö shqip I pa
menös, I pa men (g.gö), I pa mend (toskö) do tö thotö 'pa mend, pa
zgjuarsi ose io i ekuilibruar" apo "ai qö ka humbur arsyen"!

Getöt : Shi ... gietö

Popull thrak pranö Daköve (störgjyshörit e Rumunöve), ^rma e
preferuar e tö cilöve ishte shigjeta. Herodoti nö lidhje me ketö na thotö
dhe vetötimave
iW, r+;, "I njöjti popull i kthen pörgjigje bubullimave
duke löshuar shigjeta drejt qiellit pör tö körcönuar peröndinö e tyre -
sö tyre".
sepse besonin se nuk kishte peröndi tjetör pörveg peröndisö
Miröpo emri i Getöve shpjegohet falö giuhös shqipe: "Shigietö".

GRAICOI, GRAECI, GRAIA : Gruia, Grua, Gruö' Gra

Ky emör i dalö nga "kulti i Greseve" ose "plakave" emörtonte
"adhuruesit" ekötij kulti, qö i pörmbaheshin sistemit "matriarkal", pra
pellazg."Graikoi" ishin fqinjöt e Helenöve tö parö, tö cilöt pörfunduan
i.rk. r, asimiluar dhe duke u detyruar tö marrin kultin "patriarkal" tö
Helenöve. Janö Romaköt ata, tö cilöt gabimisht i quajtön
Helenöt
"Graeci', giö qö kriioi emrin "Grekö"!

KARPATE : kreP, KarP, KarPöt, KrePöt

Vargmalet e Europös qendrore tö formuar^ ng formacione
dyshim,
,rudholjeje prej shkömbi ranor ose rreshpor. Kio fiale, pa asniö
rrjedh nga rrönja pellazgo-shqiptare "Krepr Karp" qö do tö thotö
Nga kio fialö
"shkömb;', shumesii tö cilave ianö "Krepöt dhe Karpöt"'
pellazge rrjedh edhe njö fiale tieter shqip "Shkrep"
qö ka tö niöitin

288
kuptim. Köto fialö janözanafilla e fialös latine "skarpus", prej nga rrjedh
fala fröngjisht "escarp6-i rräpiröt, i thiktö ".

MARSEILLE : Masilia : mar sjellia

Ky öshtö emri i lashtö i Marsejös. Ky port i madh ka qenö i njohur
nö antikitet pör aktivitetet e tij tregtare me rö gjitha vendet e pellgut
mesdhetar. Ky emör guditörisht gjen njö rezonancö fonetike tö
pakundörshtueshme nö gjuhön shqipe: 'Marr siella" qö do tö thotö "marr
e sjell". Eshtö kryeköput zanafilla e fialös sonö moderne "import-
eksport"!

MOTTA, MUOITTA :
Matia, Mar
Nö Alpet italiane emrat Mora, Muota do tö thotö "gömushö ose
shkurrnajö". Megjithatö shönojmö se Dionisi i Halikarnasit flet pör njö
qyrtezö umbriane me emör "Maria". Nö shqipörinö e veriut njö krahinö
malore, e njohur pör gömushat dhe shkurrnajat e saj quhet "Matia,
Mati, Mat".

MATIENES - Matianö
Pc,pull i lashtö i Azisö sö vogöl. Ky emör rigjendet re "Marianö,',
banoröt e krahinös sö lartpörmendur (Matia, VIad.

PELLA - Pella, pellö, pelö, pela

Kryeqyteti i Maqed.nisö sö shekullit v deri nö vitin 16g para Krishtit,
data e fitores romake nö Pidna. Ky toponim interpretohet gjithashtu
nö tri mönyra tö ndryshrne, tö cilat gjithsesi tö gojnö nö tö njöjtin
pörfundim, pr a )anö konvergjente. a) "pellö, pella" (g. gö), pylla (to skö)
qö do tö thotö pyll. b) "Pella", thuhet pör njö lopö apo dhi qö pas
lincljes
prodhon qumösht. Kjo fjalö rrjedh nga "pieli" pra pjell. c) "pelö, pela,,,
pra pela. Miröpo ne e dimö qö Thesalia dhe viset pörreth saj kishin njö
tokö shumö pjellore ku rriteshin gjedhöt dhe delet dhe nö veqanri racar

289
ekuajve. Kuajt e Thrakös, tö Emathisö (emri i lashtö iMaqedonisQ dhe
mbi tö gjirha tö Thesalisö ishin tö mirönjohur kudo nöpör botön antike.
Te Filistinöt e lashtö (tjetör popull pellazg) ekzistonte njö qytet me
emrin "Pclla".

ROME : ROMULUS : Romulak (g.eö)

Qyt.t antik i therneluar nga Remus dhe Romulus, por ku vetöm ky
i fundit böhet mbret pasi vrau völlain e tij. Emri "Romulus" rrjedh nga
gjuha shqipe "Romulak" qä do tö thotö "i rrumbullaköt" dhe mö gjerä
do tö nönkuptonte "dikush me kokö tö rrubmbulaktö". Ne e dimö
shumö mirö qö kuitura Etruske öshtö zanafilla e qytetörimit romak.
Pra, nuk öshtö pör tu guditur qö emri Romulus ashtu si dhe morfologiia
e tij tö jenö me zanafillö etruske, pra pellazge. Nö tö vörtetö Etrusköt
böjnö pjesö nö familjen e madhe pellazge qö lulözuan nö tö giithö
hapösirön mesdhetare. Pjesa mö e madhe e antropologöve pohojnö se
Pellazgöt, Thraköt, Iliröt apo Shqiptaröt e sotöm janö trajtuar midis
popujve mö "brakicefalö" (treguesi cefalik mbi 35) tö Europös. Prejnga
vjen ngjashmöria midis emrit Romulus dhe fjalös pellazgo-shqiptare
Romulak dhe kjo ngjashmöri antropologjike (rrumbullakösia e kafkös)
qö i karakterizonköto etni. Pörzieriae racave nö kötö epokö ishte e
rrallö.

TIRANA : TYRRHENIA, TURAN

Emri i kryeqytetit tö Shqipörisö e ka zaiafillön nga Etrurir
(,.Tyrrhenia") ose Turan", peröndesha venus, e cila :rö njö vend tä
dukshöm nö kozmogoninö etruske.

TOSKANA : TOSK
Tashmö e kemi parö qö Shqiptaröt e jugut quhen nö gjuhön e t,Yre
"Toskö" dhe se romaköt i quanin Etrusköt "Tusci" (shqiptohet "Tuski")
dhe Etruria sot quhet "Toskanö".

29Q
 II - Emra tö popuive (etnonimi), toponimi dhe fialö rö ndryshme
apo emra me zanafillö pellazge

ATHENES (Athina) : E THENA, E THANA

Qyteti mö me prestigj i Greqisö anrike shqiptohet nö greqisht
"Athina" (si "th" angleze). Deri mö sot askush nuk ka mundur tö
shpjegojö zanafilöne ketij emri as nö gjuhön greke as nö ndonjö gjuhö
tjetör tö njohur. Mirtpo ky emör shpjegohet falö gjuhös shqipe "E rhana"
(g"gö) ose "E thöna (toskö) qö do tö thotö premtim dhe mö gjerö ,,qyteti
i premtuar Pellazgöve". Nö tö vörtetö kur iu referohesh reksreve antikö
vörehet qö ky qyret ishte "qyteti i Pellazgöve", pelargikoni (muri
rrethues i Akropolit) i tö cilit öshtö ende i dukshöm nö ditöt tona.
Herodoti (I, 56, 57, 58 / VIII, aa) dhe Tuqididi (I, l, 3), duke cituar
vetöm dy historianöt mö tö lavdishöm tö antikitetit grek, pohonin nö
lidhje me kötö: Pellazgöt ezininkötö vend qö do tö böhej Greqi a,pörpara
mbörritjes sö Helenöve. Pör I{erodotin VIII, 44/ V 64, 1,37) dhe
Skimnosin e Kios, Athina öshtö njö qyret i miröfilltö pellazg.

KARIAN-, KAR
"Kar" öshtö eponim i i Karianöve, popull parahelen i cili ka dalö
nga i njejti trung etno-gjuhösor. Duke ardhur nga ishujt e Egjeut,
kryesisht nga ishullli i Kretös, ara u vendosön kryesisht nö pjesön
jugperöndimore tö Azisö sö vogöi. Gjithsesi vendi i tyre u pushtua nga
Dorianöt. Ara U helenizuan nö shekullin IV para Krishtit.
Ky eponim "Kar" ngatörohet me shqipen ..Kar" (dialekti geg)
dhe "ker" (dialekti tosk). Kjo pörputhet jo verwm me ernrin e popullit
karian por edhe me njö zakon qö ishte veröm i tyre: tö ngrinin '.sraruja
itifalike" , njö lloj monumenti ku kolona katörkönclore kishte njö ,,penis"
tö ngritur tö peröndisö Hermes (rderkuri i Romaköve) dhe mö vonö tö
peröndive tö tjera. Ky monument i "shenjtö" shörbente si njö pikö pör
tö hequr kufijtö. Herodoti (II, 51) pohon nö lidhje me kötö: .,Athinasit

291
[tö dalö nga Pellazgöt] ishin tö paröt qö bönö statuja itifalike sepse i
kishin mösuar nga Pellazgöt. Ja edhe njö tjetör provö qö vörteton se
Athinasit (ionianö) dhe Karianöt ishin rö aförr me Pellazgöt e famshöm!
Sö fundi shönoj se emri i Karianöve nuk shpjegohet aspak nga gjuha
greke. Helenöt janö pörpjekur ta interpretojnö emrin e Karianöve me
anö tö gjuhös sö tyre nöpörmjet "djaloshö me flokö tö qethur"! Nuk ka
nevojö pör komente......

KRANAENü,T : Krena, Krenar

Köshtu quheshin Pellazgöt e Athinös ftIerodoti VIII, 44) para se ta
pushtonin Greköt. "Krena, Krenar'nö shqip do tö thotö "prijös ose
njeri krenar dhe i lavdishöm". Kjo fialö rrjedh nga rrönja "kre' (g"gö)
ose krye (toskö) qö do tö thotö "kokö".

DALMATü, : D.I-"t
Zonö elashtö e Ilirisö nö bregun lindor tö Adriatikut. Ky emör rrjedh
..delmö" qö do tö thotö "dele" dhe delmat "delet" dhe
nga gjuha shqipe
me gjerö do tö nönkuptonte "vendin e deleve".

DARDANI : Dardhö
Nö antikitet ekz.istonin dy "Dardani": ajo e Ballkanit dhe ajo e
Troadös nö Azinö e VogöI. Ajo e Ballkanit zinte nö Srosso moda
vendndodhjen e Kosovös sö sotmc. Dardanöt e trungut pellazge kanö
börö tö pörjetshrne ngushticön e Dardaneleve, e cila mban edhe sot
kötö emör. Qyrlt nga antikiteti i hershöm kjo zonö njihej pör pemishtet,
ku ato tä dardhave ishin tö shumta. Sigurisht kio öshtö arsyeja qö u
quajr "vendi i dardhave". Köta Dardanö do tö kenö qenö zanafilia e
qyrerörimit trojan. Nö tö vörtetö sipas legiendös, "Dardanos", lindur
nö Samothrakö (ishull pellaz.g,pörparapushtirnit shumö mö tö vonshöm
nga Greköt), ishte biri i Zeusit dhe i Elektrös. Ai emigroi nö Azinö e
vogöl me völlain e tij, Jason. Ai u prit nga Teuker, i cili i dhav{zön e

292
tij pör gruan (Batela ose Batieia). Ai ishte themcluesi i qytetit tö
Dardanisö dhe ka tö ngjarö i qytetit tö Trojös. Traditat italike e nxjerrin
se rrjedh nga "Korintos", princ etrusk i Kortonös. Edhe nöse do tö
ishte me zanafillö etruske apo jo, kjo nuk ndryshon asgjö nö zanafillön
e tij pellazge, rneqenöse edhe Etrusköt ishin nga i njöjti trung etnik.

DOBERET : Dibör, Dibranöt

Popull i lashtö thrak. Sot ekziston nö njö zonö kufitare nö verilindje
tö Shqipörisö, njö zonö e quajtur "Dibör, Dibra", banoröt c sö cilös
quhen "Dibranö".

ETRURI, Etruskö : Tosk, Tuski

Greköt e epokös klasike i quanin "Tirrenö" ose "Tirsenö, Tursanö
ose Turrenö" (Thyrrhenos, Tyrsenos). Italioröt i quanin "l'ursa-co-s,
ndörsa Latinöt Tuski, Etruski, gka krijoi "Toskana" nö Itali dhe "Tosk"
nö shqipörinö e jugut. Quditörisht rigjendet nö skandinavishten e vjetör
forma "Thurs", e cila nö legjendat e vjetra gjermanike emörton njö
popull "Gjigantösh", paraardhös tö Gjermanöve nö köto vise!Herodoti
pohon qö Etrusköt kanö emigruar drejt Italisö nga fundi i shekullit
XIII para Krishtit dhe se Tirrenos ishte biri i mbretit Lidian Atis, ai
vetö biri i Manes (I,7,94). Tekstet egjiptiane i quajnö "Turshas", emör
me tö cilin ata emörtojnö njö nga Popujt e Detit. Antiklidi dhe Straboni
pohojnö prerö se Etrusköt ishin Pellazgö. shumö dijetarö fillojnö tö
parashtrojnö gjithmonö e mö shumö zanafillön peliazge tö Etrusköve.
Megjithatö, pavarösisht kösaj, kundörshtitö ekzistojnö nö lidhje me
zanafillön e tyre, pasi disa etruskologö refuzojnö me kömböngulje t'i
trajtojnö se janö nga trungu pellazg,si zanafilla e Lidianöve, Frigjianöve
ose Thrako-Iliröve. Teopompu dhe Aristokseni pohojnö se pitagora
(shökuli vI para Krishrit) i lindur nö Samos, ishte bir i njö "Turseni"
(Etrusk) nga Lemnosi, i vendosur nö ishullin samos pör arsye tö punöve
tö tij.

293
 ILIRI,ILIRii :
I lirö
Eshtö njö nga degöt etnike mö tö rändösishme tö Pellazgöve. Dega
tjetör öshtö ajo e Thraköve. Iliröt ishin trajtuar ng Greköt si njö popull
i pavarur, i cili nuk u nönshtrua kurrö nga Grekät, pavarösisht tri apo
katör "banaköve tregtare" qö atl-zotöronin nö Iliri. Miröpo "i lirö" öshtö
fjalö e miröfilltö shqipe.

LARISA :
Laris, Larös, Lar
Emör qö e mbajnö qytete tö shumtö pellazge ffhesali, Azi e VogöI,
Kretö, Lesbos, Itali....). Mö e famshme ishte Larisa ('Pelasgjis" antik)
kryeqyteti i Pelagiotidös nö Thesali, zonö pellazge e miröfilltö, e njohur
pör mbaröshtimin dhe störvitjen e kuajve. Gadishulli i Ballkanit ishte
dikur i populluar nga popullsi tö trungut pellazg:Pellazgö, Trakö, Ilirö,
Tesprotö, Brigjö (tö kthyer nö Frigjianö kur kalojnö nö Azinö e Vogöl)
ose Dardanöt, duke pörmendur kötu vetöm mö tö shquarit. Köta popuj
dallohen nga ndörtimet ciklopike tö quajtura giithashtu pellazge, nga
kultura e drithörave, störvitja e kuajve, censi'O, monedha ose teknikat
metalurgjike. Miröpo fjala "Laris" nö shqip do tö thotö "kal i pörhimöt"
(femörore Larisa"). Kjo rrjedh nga rrönja "Lar, Larö" qö do tö thotö
"njollö" nö lökurön e kafshöve dhe jo "Lar" Srinc, mbretöreshö) si duan
ta shpjegojnö disa. Pörveg kösaj kalaja e Argos quhej "Larisa". Homeri
(Iliada II, 840) pörmend njö Larisa nö Troadö (seli Pellazgöve tö drejtuar
nga Hipotosi). Straboni pohon se tö gjitha Larisat gjendeshin nö tokat
lymore: me lym, tokö e pasur. Ai pörmend katörmbödhietö tö tilla dhe
Stefani i Bizantit numöronte dymbödhjetö. Miröpo köto toka a nuk ianö
aro mö tö pörshtatshme pör rritjen dhe störvitjen e kuajve) A nuk ishte
Thesaiia shumö e dögjuar pör rritjen dhe störvitjen e kuajve? Pör Homerin
a nuk ishin Thrakät dhe Frigjianöt rritösit dhe störvitösit e shkölqyer tö
kuaive? A. Zharde shprehet nö lidhje mö kötö: "Toponimia i ka ruaitur

't) Taksö e pagudr nä atä kohö, e neoojsbme pLr tö qenö zgiedbös apo i zgjedhur

294
ende gjurmöt e kösaj: emri Larisa qö gjendet shumö herö nö Greqi Europö
dhe Azi, duket se i pörket kötyre gjuhöve tö zhdukura...."

L.ELEGäT : Le lesh
Emör i lashtö i Karianöve dhe banoröve rö Kretös pörpara vendosjes
sö tyre nö ishujt dhe nö Azinö e VogöI. Miröpo emri "Leleg" shpjegohet
rne gjuhön shqipe "Le lesh" ose "le me lesh" qö do tö thotö "i lindur me
qime" apo njeri "leshtor". Meqenöse öshtö lala pör njö popull shumö tö
lashtö ne mund tö mendojmö qö köta Lelegö apo ryeröz- ishin njö lloj
antropoidösh ose njerözparahistorikö tö Epokös sö Gurit.

LIBURNI, Liburnöt : le burrö

Popull ilir qö ka banuar nö veri tö Adriatil<ut. "Le burrö" öshtö fjalö
e miröfilltö shqipe qö do tö thotö i lindur i seksit mashkull. Nga kjo
fialö rrjedh "Burrni" (S.gö) ose "burröri" (tc.skä).

LIGURI, Ligurö : Lökurö

Popull i lashtö i vendosur nö bregun mq;dherar, midis Marsejös
dhe Pizös me zanafillö nga Aziae vogöl ftIerodoti vrr,72). Flerodoti
pohon se "Liguröt" banonin nö luginön e Ronit N, 9, yII,72). Ky
emör gjen dy rezonanca gjuhösore nö gjuhön shqipe: "lökurö", ne kötö
rast"njeröz tö mbuiuar ose tö veshur me lökurö" dhe "lc gur" qö do tö
thotö "tö lindur nö shkömbinj". Rigjendet köshtu e gjithö hierarkia e
zhvillimit dhe themelimit tö grupeve tö para njerözore: njerözme qime,
njeröz leshtorö (Lelegöt), njeröz tö shpellave (Pellazgöt), njeröz tö
shkömbinjve ose nieräz tö veshur mö lökurö (Ligurö), tö gjithö köta tö
dalö nga i njöjti rrung etnik!

LISIA, LISIANE : Liqe, Liqen

Popull i lashtö me zanafillö nga Kreta, e cila dikur ishte e populluar
törösisht nga barbaröt ftIerodotir, rT3) d.m.th. nga fise "jo Greke".

295
 Maliq: söpata dhe 9eki9ö (guri) - Epoka e bakrit.
(sipas "Sbqipöria arkeologjihe"- Tirana - 1971)

Ata janö gjithashtu tö njohur me emrin "Luku", njö nga "Popujt e Detit".
.,liqen" öshtö fjalö e miröfilltö shqip. "Lisianöt" do tö kenö qenö
Miröpo
kenö "popull i liqeneve" pra tö ujit, si rrjedhojö tö detit. Mesdheu, njö
det i mbyllur a nuk öshtö njö liqen i madh?

MAQEDONI, MAKEDON; Maqedonas : Ma qe dhen

Maqedonasit ishin njö popull "thrako-ilir" i trungut pellazgpörPat^
setö asimiloheshin nga Greköt. Autorö tö shumtö grekö kanö körkuar
tu japin Maqedonasve njö "zanafillö" greke. Nö tö vörtetö Herodoti
(vru, ß7) rröf.ense mbretörit e parö tö Maqedonisö ishin mö zanafillö
greke dhe me sakrö "dorianö"" Heroi eponim i Maqedonisö öshtö

296
 "Makedon" ose "Maqedon" (Herodoti, I, 56). zxa#rlla e ketij erirri
öshtö gjirhsesi, shumö e debatuar. por Herodoti, pa dashje na jep gelösin
pör kötö. Ai tregon historinö e tri völlezörve qö u lafguan nga Iliria dhe
arrijnö nö Maqedoninö e Epörme: Gauanes, Aeropos dhe perdikas.
Ata
hyjnö nö shörbirn tö mbretit tö vendit. Njeri ruante kuajt, tjetri qetö
dhe i fundit bagötinö e imöt. Mö vonö, perdikasi, i cili ishte mö i vogli
mori pushtetin nö Maqedoni. pra, öshtö ai qö fiton: ai qö ruante. Miröpo
öshtö e dukshme pörputhja nridis tri völlezörve qö ',ruajne kuajt,
qeiö,
deshöt dhe dhitö" dhe emrit "Makedon ose Makedoni',: ..Ma
krraj qe
dhen'r( ruajnö kuajt, qetö dhe deshöt, d.m.th baglrinö e imöt
dhe tö
trashö) shprehje qö mö tö shumtön e kohös ndryshoi (M"
q. dhen). Kjo
guditörisht ngjan me "Makedon,'.

Pörputhie gjuhösore: Mitologii

(p erö nditö, p erönde sb at, h eronjtö..., )
AKILI : Aspeitos : Asht.shpejt, A.shpejt

Plutarku pohon (Pirro I I, 2) se Tesprotöt

@pirotöt e sotöm) nö
gjuhön e ryre e quanin Akilin "Aspeiros". pörveg kesaj ky
emör do tö
thotö "i shpejti", fialö qö rrjedh nga rrönja pellazgo_shqipe ,,shpejt,,.
Greköt kanö dashur ta shpjegojnö kötö emör me gjrrirer, . iir.
me fjaröt
"i papörshkrueshmi, shumö i madh" (cf. Aristot.l fr. ser n) ,rderkohe
qö Aspeitos pörkon krejrösisht me epitetet e pördorura
shumö herö
nga Homeri nö lliadö: "i shpejti", Akili me kömbö
tö lehta,, etj.
Megjithatö Greköt e quajnö "Akileus"(:"pabuzö').
Ndörkohe qö na
shqip nönhupton "Aq i iehtö". Ky Easid öshtö biri i rhetis
(.,deti,,fjalö
e miröfilltö shqip), mö e shquara e Nereidave dhe peresö,
e mbreti i
Ftias nö Thesali (Argosi pellazg). Ky hero legjendar,
prijösi i
Mirmidonöve nderohej nö Thesarinö pelrazge (atö tö Ho*"rir,
. kthy.,
mö vonö nö "Pellagoitidö'), pastaj nä Tesproti ("pellazgjra,,
e iashtö).
 AMALTE :
E mielta
üshtö emri i dhisö "ushq;resja" e Zeusit. Ky emör "miel" qö do tö
rhorö "me mjel" ka krijuar "mjelm" d.m.th. "gii; sisö lope". Si rrjedfiojö
,,E
mielra" do tö thoshte "aio qö ka qenö mielö apo pirö" dhe mö gierö
"ajo qö ka pirö Zeusi".

AFRODITE :
Aför dita
Lindja e Aförditös peröndesha e Dashurisö, Bukurisö dhe döshirös
öshtö shumö e diskutueshme. Dihen dy versione. versiorti i parö
öphtö

ai i Homerit qö pohon se ajo öshtö bija e Zeusit dhe e Dionesä.

Sipas

versionit tö dyrö ajo ka lindur nga deti e zhytur nö gjakun e organeve

dhe Afördita
seksuale tö sakatuara tö uranit. Ky gjak ka mbarsur detin
ka dalö nga brenda njö dallge, e bardhö dhe e bukur nö formön. e
mesdhetare
shkumös: Afördita, "e lindur nga shkuma e detit". Nö vendet
gdo ushqim qö vinte nga deti nö tokö trajtoheij si afördi....tase.
Legienda

,-r" fl.rt,trorrte nö ajör e shoqöruar me pöllumbat dhe harabelat

thote ,"
"jo i bönte tö
tö njohur pör gjöra tö turpshme (shthurje) .Btezii sai magiik
dashuroheshin tö gjithö ata qö e merrnin köte brez. Ajo ishte
nö Siri dhe
bashköshortj.a e Hefaistos dhe zoniae Ares-i'. Ajo nderohej
nö Palestinö me emrin Ishtar, Astarte ose Ashataroth.
N;ä tjetör kult i
röndösishöm gjendej nö Pafos (nö jug tö Qipros). Aio lindi
dy femije te
gluhön shqipe:
famshöm Eros dhe Anteros. Emri i saj gien rezonancönö
pra pranö ditös dhe nö kuptim mö tö gjerö "äio qö öshtä
e
"Aför ditös",
bukur si dita apo si agimi, ajo qö shkölqen si drita e diellir".

APOLLON : shiko PAN

ATRIDES : Atröt
äshtö emri qö morön pasardhösit e families sö Atres,
biri i Pelopsit
dhe Hipodamisö. Fömijöt e tyre mö tö famshöm
ishin Agamemnoni
legiendös, "Pelopia",
dhe Menelau, qö u qualt mö vonö "Atrides". Sipas

298
 gru j^ e trerö e Arreur i dha emrin e saj peloponezir. Miröpo fjala
"Atrides" rrjedh drejtpördrejt nga gjuha pellazgo-shqiptare ,,at, atö,,
dhe numrit shumös Atröt, qö do tö thotö "tö paröt, ta familja".
"iermit,
AJAKS : Gjakös, Gjakösorö
Ky öshtö emri i dy heronjve legjendarö. I pari Ajaksi, biri i relamonit
(mbreti i salaminös) dhe i trajtuar si luftötari mö i guximshöm pas
Akilit
gjatö luftös sö Trojös. Por pas vdekjes sö kötij tö fundit, ai dhe
odiseja
u ndeshön pör armöt e heroit tö madh. Ishte uliksi qö i mori
ato. Atöherö
Ajaksin e kapi dalldia dhe doli natön nga tenda e tij dhe theri tö gjitha
deshöt qö gjendeshin pörreth duke kujtuar se po vriste luftötarö.
sa pör
Ajaksin e dytö, biri i oiles, mbreti i Lokrianöve i mbiquajrur..i rrotli"
jo vetöm nö raport me Ajaksin e "madh" por edhe pör
shkak te tr.rpit
tö tij mö tö vogöI. Edhe ai u dallua pör trimörinö e tij dhe mizorinö
nö
luftimet kundör Trojös. por mbi tö gjitha, ai böhet fajlrtorpör sakrilegjin
kundrejt Athinös. Pra kemi vörejtur se böhet fjalö pör Ajaksin
e p"re
ose tö dytö, tö cilöt si njeri dhe tjetri simbolizojnö .,mizorinö
dhe gjakun
e derdhur". Miröpo nö shqip kjo na zbulon pikörisht
kötö aspekt mrzor
dhe gjakatar: "Gjaks ose Gjakös" nönkupron "vrasös,,dhe ,.Gjakösor,,
!

ALEKSANDRI : Ka le andör
Ky emör öshtö bere i shquar falö parisit, i quajtur ndryshe
Aleksandör, biri i priamit (mbreti i rrojös) dhe i Hekubös.
Kötö emör
mbajtön mö vonö nö mönyrö tö vegantö princat e linjös mbretörore
dhe
me zanafrlll pellazge,tö tillö si Aleksandri III i Maqedonisö,
biri i Filipit
II dhe olimpias, princesha epirote. Legjenda p"re ka tö böjö me paris/
Aleksandör, hero trojan dhe pellazg. Nöna" e tij Hekube,
kur ishte
shtatzönö pa nö öndörr se ishte mbarsur me njö pishtar
qö flakörinte
dhe qö dogji tö gjithö qytetin e Trojös. D.rk" dysh.ra, pör
njö
paralajmörim tö keq ajo e la atö nö malin Ida. Ai u rrit nga
bariu Ägelaus.
Mö vonö duke zbulu ar zana{ilön e tij, ai u kthye pr"rre babait
tö tij nö

299
pallatin e Trojös. Profetja "Kasandra", motra e tii e njohu menjöherö.
Pa dyshim, bariu qö e rriti i kishte dhene emrin "Paris". Ai mori emrin
Aleksandör ka shumö tö ngjarö si rrjedhojö e njö britme tö motrös sö tij
Kasandra: "ai qö ka lindur si nö öndörr", öndrra e Hekubesö! "Ka le si
andörr". Njö tjetör legjendö "öndrrash" öshtö e lidhur me lindien e
Aleksandrit (shiko "Maqedoni"). "Ai qö mbron burrat" öshtö nga ana
fonetike shpiegimi nö greqisht!

ARES - Erz
Biri i Zeusit dhe Erös" Ai öshtö peröndia e luftös dhe e mundies dhe
i pörket brezit tö dyrnbödhietö peröndive tö olimpit. Kjo peröndi,
mbrojtese e Trojanöve nuk pölqehej nga Greköt. Kulti i tij, i siellö nga
Thraka, vend i stuhive, kuajve dhe luftötaröve nuk ishte shumö i
pörhapur nö Greqi. Veröm gratö törhiqeshin nga pamja burrnore e tij,
ndör G cilat peröndesha Aförditö. Kodrina ku ai u giykua sepse kishte
vrarö birin e Poseidonit, Halirrotiosin, quhej Aerofag. "Lufta", pör tö
*luftön pör
cilön Ares ishte peröndia, a nuk simbolizonte nderin ose
nderin". Gjuha shqipe na e vöfteton kötö ngafla|a"Etz,Erez" qö do tö
thotö "nderi".

KASSANDA : Qes andörr, Qes andörra

Bija e Priamit (mbreti i Trojös) dhe Hekubeas. Ajo mösoi nga
Apoloni "dhuntinö e parashikimit tö sö ardhmes"'
Emri i saj shpjegohet nö mönyrö tö pörkryer fale giuhes shqipe: "qes
andörr ose qes andörra (g.gö), gfarö nönkuPton "ajo qö shpjegon
öndrrat".

KORE : korr, korra

Peröndesha e tö Korrave, bija e Demetrös. Peröndesha e grurit dhe e
mbirjes sö tij. Greköt e shpjegoinö kötö emör me "vashöz e re", ndör
kohä qö nö gjuhön shqipe rriedh nga folja "korr" (me korr) dhe {iala e

300
 prejardhur "Korra, tö Korrat. Kora u *ömbye nga Hadi qö e goi nö
mbrerörinö e pörtejme. Pas ketij rrömbimi ajo mori emrin persefoni
dhe atributet e saj u pörpunuan: ajo u bö mbretöreshö e hijeve. Kjo
legjenda e fundit ka tö ngjarö tö jetö tepör e vonö, d.m.th. me zanafillö
greke. Pörveg kösaj, vetö emri i persefonir nuk shpjegohet nga gjuha
pellazgo-shqiptare. Gjithsesi öshtö e shoqöruar me nönön e saj, Demärön
nö misteret e Eleuzös.

KRONOS : Koh ro, Koh ron

Titani, djali mö i ri i uranit dhe i Gaias (Gaea, e quajtur gjithashtu
G6) öshtö bashköshoni i Reas dhe babai i Zeusit. Nön mbretörimin
e
tij lindi epoka e artö ose e njerözimit.I lidhur me morrön e tij Rea, ai
pati tri vajza (Hestia, Demetra, Era) dhe tri djem (Hadi, poseidoni
dhe
Zeusi)' Kronos jepet i shoqöruar me njö korb. Mö pas paraqitej
i
armarosur me njö kosö duke personifikuar köshtu kohön (Ifuonos).
Miröpo Kronos shpjegohet shumö mirö me gjuhön shqipe: "Koh ro
G.gö)' "Koh ron" (toskö) qö shpjegohet saktösisht "Koha jeton", d.m.rh.
nö kuptim. mö tä gierö "Koha jeton dhe vijon nö pörjetösi". Eshtö
pikörisht ky emör nga rrjedh edhe fjala ,.kronologji,'.

KURETüT : Ku rret, ku rritöt

Kuretöt ishin rojet e7-,eusittemije dhe njö nga popujt e parö tö Kretös.
Nga k'v' emör rrjedh ai iKI{ETüs, vendi ku Zeusi "r, rrii,,. Miröpo nö
shqip shpreh'ia e zakonshme "k' rret" (gcgö) osc "ku rriret,,
ltort e; do
tö thotö aty ku rritet, kr-r öshtö rritur, ecJuliuar". Rrönja ,.rret
ose rrit,,
ka krijuar ijaii''' "r'etia osr: qö dc rti th,:rrö ,,rriüe,edrikirrr,,. Nä
epokön c Homerit (Iliada IX, 'itia."
529, 513, 5gg) "Kuretör" . Akarnanisti
dhe tö Etolisö ishin Pellazgö. Pär mö hollösi cirejrohuni te pellazgöt.

CYCLOPES, KUKLOPS - Sy Kokö, Sy kap

Pörsa u takc,n kötyre qenieve pörrallash me njö sy nö
mes tö ballit,
ekzistojnö katör legjenda tö dögjuara:

301
 -ciklopöt lJranianö, tö lindur nga bashkimi monstruoz i Gaias
(Toka) dhe Uranit (Qielli).
-Ciklopöt farkötarö.
-Ciklopöt ndörtues $4uret qö mbajnö emrin e tyre dhe qö ende
dallohen nö Mikenö, Tirinti ...).
- Ciklopöt barinj. Köta janö pörshkruar nga Homeri: njeröz tö
shpellave, tö egör, antropofagö, gjigandö pa besö dhe iman, mbaröshtues
tötopeve tö deleve. Tö paröt ianö mö shumö tö pörmendur. Te Hesiodi
ata janö trajtuar si zotö tö shkreptimös (njö nga "atributet" e
Zeusit)'
Ata janö tri: Brontesi bubullima, Stereopes vetötima dhe Arges
shkreptima. Ata bashkö me Titanöt dhe Hekatonkiröt simbolizoinö
forcat e furishme tö natyrös. Por Ciklopöt gjithashtu ianö traituar ndör
,,n1erözit e parö tö shpellave". Pra zanafilla e tyre pörqaset me atö

"Kuretöve". Ja gfarö na thotö H. D'Arbua deZltybenvil: " Kuklopes

ose Ciklopöt e Homerit i pörkasin racös zanaüllore, tö cilön
arkeologöt
. .-örtojrrö banoröt e shpellave.... Cikiopöt nuk kishin tö njöitön i6
pra
me Greköt". Fjalöt "sy" dhe "kokö" ianö fjalö tö miröfillta shqip,
d.m.th. "sy i vendosur mbi kokö" dhe nö kuptimin mö tö gierö "mbi
ballö". Sa pör fjalön "k"p" edhe kjo öshtö shqip "kap, kuptoj "dhe si
.,ry
rrjedhojö kup" apo "syri qö kap, kupton". Pörsa u takon "ciklopöve
ndörtues" fla kanö lönö trashögim zanätin ciklopik. Ky term
^ta (e
arkitekturor klasifikohet i pari nga anakronologiike. Sipas njö legjende
tö kenö
ndryshme nga ajo e l{omerit, Ciklopöt mö zan'rfillö nga Lisia do
ndörruar tö gjithö monumentet parahistorike tö Greqisö (muret ciklopike
janö muret e
ose pellazge), tö Azisö sö Vogöl dhe tä ltalisö. Me te njohura
(Pelar gikon). Ndörkohö
leciheve rrethuese rö Mikenös, Tirrintit dhe Athinös
nö greqisht kjo fialA do tä thotö "sy rrumbullak" !

DEMETER: Dhö-motör
e "tokös
Bija e Kronos dhe e Reas, ka qenö njö hylni e röndösishme
veqanti kokrra
tö löruar dhe pjellore", gfarö ajo mishöronte si dhe rnö nö

1n?
 gruri. Kujtojmö kalimthi se pellazgöt janö tö paröt qö sollön
kulturön e
drithörave nö Europö. Gjithashtu peröndesha e fruiarre
dhe e tö gjitha
pasurive tö tokös, ajo ishte simbol i qytetörimit
antik: begatia e tö
kor'ave dhe e zhvillimit ekonomiko-shoqöror. Kulti i
saj u ruajt nö
iiisa rajone tö Greqisö antike, nö veganti nö Ärkadi,
ku pellazgöt ruajtön
p ör n,iö kohö tö gjatö traditat e tyre.Njö legjendö tregon se Demetra
'ö
l'.ishre rnbörrit'r nö Greqi nöpörmjet Kretös.
breket . {rr^rrir, ,,Nöna e
rriishörös". Gjitiisesi tö lashtöt, tö gjithö njöherösh
e cilesonin peröndesha
- I'okö ose Toka - Mömö. shpjegimi shqip i mösipörm öshtö mö se i
qartö: "Dh6 - h,{ctör" qö do tö thotö ..Toka
- Motöri. äshtö me vend tö
shönohet pärputirja e kuptimeve midis Demetör
(peröndeshö e kulturös
dhe e mbjelljes) Jhe bija e saj Kore (peröndesha
e te korrave): ajo qö
"mbjell" nöna dhe ajo qö ,,korr,' bija!

EPII,IETEA E pa me thanö
K)'titan öshtä biri iJafetit dhe Klimenös dhe völla i prometeut.
Ky i
fundit i körkoi tä refuzo'te gdo dhuratö tö Zeusit. por
nuk guxoi tö
ai
refuzonte Pandorön pör grua. Mirepo nö
shqip "E pa me thanö,, ose ,.thönö,,
:
ftoskö) pa premruar ose "ajo gfarö nuk eshte ,he.,e
apo premtuar".

EURINOMA : E re me namö (shiko (Ofion)

Bija e Oqeanit cihe e Thetys (deti), ajo öshtö
,rje ,rg" hyjnitö e para
tö nritologjisö. Me Tiranin (ose gjarprin)
ofion rir,ao; nö orirnp
pörpara shfa,{es sö peröndive. Nga Zeusi "lo
ajo kishte .,I(aritör,, o'e
(Gracöt) dhe "Äsop.s" perönrJilur'ö.
ajo konsicterohej si ,,pcröncreshö
- I-Iönö', krijuesia dhe qö e
quanin "udhö.tarjac ma.rhe,,. I\iö shqip
i saj pörlltheher "E re rne nanlö", pra "vashöz
er'ri
e mirörrirrrLrr,,.

GEAN'IS ((;JTGANDE! : Gigas, gias : gr:gö

sipas legie'clös "dljiga'döt" lindön'ga bashkimi i'toka.
dhe T,a-r.tarir,
','en<ibanim i T'ita'övc. Iiobcrt Grciv jr.rir", grekc) na thorö
nö ritlhiir

JL].1
me kötä: "Ngiarja historike qö öshtä nö bazö tö revoltös sö "Gjigandöve"
si dhe tö revoltös sö Aloadäve, e cila öshtö trajtuar si niö
legjendö simotör,

duket tö jetö njö pörpjekje e malösoröve io helenö pör tö marrö disa

fortesa helene; ajo i bön jehonö shpartallimit tö tyre pörballö
aleatöve
me dy
tö Helenöve... Luftimi vdekieprurös ka tö ngjarö se ka tö böiö
qö kishin
sistemet e kundörta, sistemin patriarkal dhe atö matriarkal,
pörhapur pushtuesit helenö". Gigöt, nö greqisht "i iindur ngatoka"
(nö

,frqipl'Cji dh6s": "tö aförm" tö tokös ose "i lindur nö gjirin e tokös")
pörmban njö formötjetör Gigas (Gjigant): nö mitologji Gjigandöt
shpesh

janö tö shoqöruar me malet e Greqisö sä Veriut'

..Gjigandät', ose ..Gias'' banonin pörtej maleve
Sipas Homerit
"lart dhe rrufe",
Akrokeraune (veriu i Epirit), i emörtuar nga Greköt me
janö thelbösorö lo vetöm pör tö
pra Akro.. Keravnos. Köta dy shembui
historike tö
,hp,.g.rff kötö legjendö por pör tö mböshtetur vörtetösinö
pellazgöve. Nö tö vörretö "Gigas, Gias" nuk ianö giö tietör veEse niö
edhe sot
.trri pJl"rge e Ilirisö sö Jugut 1St'qipeti" e sotme) dhe qö ende
. qrr"lrre "Gege". Köta malösorö tö veriut tö Shqipörisö janö traituar
(niit' si dhe malazezöt, etni shqiptare "e sllavizuar') si mö
nö Greköt qö
irupmödhenjtö dhe truplidhurit e Ballkanit nö raport
j"re -e trupvegiöl dhe mö tö imöt. Pörsa i takon "Akrokeravnos" kjo
fjalö rridhte nga pellazgo-shqipja "Krue" (Krye)'
"kokö" (pika mö "e
*kros"
individit) dhe "Kirova, kirue" (pastroj) qö formon iialön
l,arrö,,tö
o'male
tö lartö ku kreshtat
(g.gö) qö do tö thotö"rullac". Kjo do tö thotö:
Giö qö shpiegohet
e zhveshura (nga döbora)) ose "rnale tö qöruara"'
reziston dot tö ftohtit
mjaft mirö sepse mbi majat e larta bimösia nuk i
Greköt vendosnin
dhe döborös. Nö veri tö Epirit, nö Alpet Shqiptare'
tö tyre' A
kufijtö, kurrö ndonjöherö tö kapörcyeshme' tö territoreve
ishtekyshkakimalevetöpaarritshmeaPongasupersticioniapomö
mostrave"? Historiani
s"ktö sepse aty ishte ,trofrrlie "Gjigandöve dhe
vendin pörtej liniös qö
Gloc saktöson se "Greqia klasike kufizohet me

30.1
 shkon prej gjirit tö Ambrakisö deri nö grykön e Pencas". Nö tö vörtetö
sipas autoröve antikö ',bota greke" ndalte nö kufi.itö e Ahclout.
Zonö
qö tö nxjerr "matanö".

HADI : Ha deks, Ha vdeks

Biri i Kronos dhe Reas, Hadit i ra nö pjesö zotörimi sovran mbi
botön e nöndheshme. Ai öshtö zot i "botös sö pörrejme,,dhe .,Mbrctörisö
i
sö tö vdekurve". Ai paraqitet nö fund tö botös
sö pöncjme mbi njö fron
duke mbajtur njö skeptör nö dorö, me tö cilin ai sundon
pa möshirö
shpirtrat e vdekur. Greköt e kanö pörkthyer emrin e tij ..i padukshmi,,,
ndörkohö qö nö gjuhön shqipe Ha deks (g.gö) osc ha rrd"ks
nönkupron
"ai qö ha tö vdekurit".

HERA : Era
Bija e Kronos dhe e Reas, e cila u martua me Zeusin, völrain
e saj.
Ajo lindi nö ishullin e samos ose sipas njö legjendc tjctör nö Argos. por
ajo u rrit nö Arkadi nga Temenos, biri i Irelasgosit (hcroi
eponim i
Pellazgör'e). Ajo trajtohej bashkö me Zeusin si sovrane
c vörtcrö e
olimpit. Mö afrimin e saj rö gjithö perö'ditö ngriheshin. Aju
mbretöronte nö njö fron tö arrö, pörbri zeusit. Ajä simbo
rizonte
martesön dhe ishte mbrojtöse c pjellorisö se giftit. Atributet
c saj janö
skeptri (nö majö me njö 9rge, me sa duket) dhe diadema.
Greköt e
shpjegojnö emrin e saj me "tokö" dhe qö cilöson
zonjönmbrojtöse,
ndörsa romaköt me "zotöri" (nga latinish{a Herus).
sipas disa aurorövc,
emri i sajparaqet zanafillön e saj nga njö "Herva', (mbrojtöse).
Tö tjerö,
rrönjön ia bashköngjisin fjalös FIera nö sanskritislrt svar
(qiell). Greköt
e shpjegonin emrin e saj me fjalen "rokö" crhc
e cilösonin si njö zonjö
mbrojtöse dhe romakät pör "zot" (ngaratinishtja
Hcrus). shqipja ciukct
mö e pranueshme: "Era". Ky shpjegim öshtö nö
harmoni tö pörkrycr
me njö nga atributer e F{eras.

JU)
 HESIONA : E zarlö
Ekzistojnö dy versione nö lidhje me kötö. Nö versionin e parö
ajcr
tjetör ajo
öshtö njö oq""rridö, bashköshorre e Prometeut. Nö versionin
eshte blja L"o-.donit. E lidhur me zinxhir pas njö
shkömbi nö brigjet
" bizhuteritö e sajdhe pör
e Trojös, krejt e zhveshur dhe e zbukuruar me
prn" r"; i j"ryrohet Heraklesit qö e zgjidhi nga zinxhiröt. Emri i saj
"
,hpj"goh.t nö mönyrö tö pörkryer nö gjuhön shqipe: E zanö (gegö)
ose

E'zönö (toskö), pra nö tö dy dialektet "e kapur"'

LAERTI : Le urtö
Mbreti i Itakös, biri i Akrisios uliksit. Ai mori pjesö nö
dhe babai i
ekspeditön e Argonautöve. Giatö mungesös sö birit tö
tij ai u törhoq me
urtösi dhe böri niö ietö tö vermuar. Emri i tij shpjegohet
me gjuhön
shqipe'i lindur i matur ose i virtytshöm"'

MNEMOZINA - Mousai : Men mösoi

e kujtesös' Kjo
Bija e Uranit dhe Gaias (Gaea), aio öshtö peröndesha
vcshin me
Titanidö lindi nöntö Muzat. Aio paraqitet duke mbajtur
dorönedjathtö.Grekötequajnö..Mousai'''Emriisajpörktht,]'i-,tme
"Mettt \{':"r'r"qö
fjalön shqipe "Men mösoi", "Men me mösue (g"gö)ose
;luke
do tö thotö,.inteligjencö apo tö mendosh pör tö mösuar".
simbolizuar köshtu kulturön'

ODISE : OdhYsseus : Udhös, Udhösi

pörveg qi kam thönö nö fillim tö kapit*llit duhet shtuar qö
"ryr"
Uliksi(odhysseus),pasikishteluftuarpördhjer.övjet,unisndör
pör dhjetö ,ri.t te tjera' Penelopa, gruaja e tij' e priti
giatö 2Q
"rr..rrrr* Por ljliksi öshtö
viteve tö luftimeve dhe tö shtegtimeve tö ndryshme.
e tij. Madf e öshtö vetö
edhe mö i njohur pör aventurat dhe'udhötimet"
qö rrjedhin nga
emri i tij qö na ,t,rlo' kete: udhes, udhösi, udhötar
"
fjalashqipe..udhö,,'Uliksieshtöömriilatinöve.Edhekyömer
ip;.B"hci nga{ialashqip : "ulicö" d'm'th "rrugö e vogöI" !
306
 URANI : [J vranö, vranösi
Ai öshtö njökohösisht biri dhe bashköshorti i Gaias (Gaea), Toka -
Mömö. äshtö gifti i parö, i cili lindi njöbrezperöndish dhe cljajsh. äshtö
peröndia mö e lashtö e Kozmogonisö. Ai öshtö babai i ritanöve,
ciklopöve dhe Hekatonkiröve. Greköt e pörkthejnö emrin e tij "qiell
me yje". Pörkundrazi nö shqip kjo do tö thotö "qiell i ngarkuar, qicll i
vranöt ose *mot i rönduar".

PARIS : shiko Aleksandör

PENELOPA :
Penö't)e lyp
Bija e nimfös Periboea dhe Ikarios, völlai i rindarit. Ajo öshtö gruala
e tö famshmit odiseja (uliksi). Gjatö mungesös sö bashköshortit tö saj
edhe pör tö shmangur pretenduesir e mundshöm pör martesö ajo vuri
nö zbatim njö strategji: ajo shpalli se sö pari duhej tö pörfundonre endjen
e qefinit tö vjehrrit tö saj, Laertit. Por narön ajo e zhbönte atö qö kishtc
börö ditön: kjo do tö zgjasö pör 20 vjet. Emri i saj shpjegohet mjaft
qartö nö gjuhön shqipe: "Penö e lyp", qö do tö thotö "Ajo qö ka nevojö
pör fill". Greköt e shpjegojnö me "ajo,
fuyr^e sö cilös öshtö e mbuluar
me niö vello". Penelopa öshtö epiteti qö jepet scpse nö tö vörtetö ajo
quhet "Arnea ose Arnaki^" (4o qö "arnon .. ?).

PROMETHE :
Prue me dhe
Promereu, biri iJapetit (ngjashmöri e guditshme me 'Jafetin" e Biblös)
dhe i Klimenös si dhe njö nga shtatö Titanöt, formözoi me argjilö dhe
ujö Panopean, njeräz me imazhin e peröndive. Athina i dha jetö kötij
krijuesi tö racös njerözore. Greköt e quajnö "parashikuesi". Miröpo gjuha
shqipe öshtö shumö shpjeguese pör kötö: "prue me dh6 (g.gö : e sjcllö
bashkö me tokön"!

,r) penö : peri, filli

307
 REA : Re, Reia
Bija e Gaias (ose Gaea) dhe Uranit, aio öshtö bashköshorte e Kronos
dhe nöna e Zeusit. Kjo peröndeshä öshtö mjaft e njohur me zanafillö
pellazgo-kretase e marrö nga Greköt gjatö pushtimit tö vendit tö
Pellazgöve. Ajo u krahasohej me Sibelön frigjiane, "Nöna e Madhe"
ose "Nöna e Peröndive". Ajo adhurohej nö Peröndim, nö Azinö e
Vogöl dhe nö Lindjen e Aförrne. Titanida Rea ishte gjithashtu nöna e
gjashtö kronidave: Demetra, Flestia, F{era, Hadi, Poseidon dhe Zeus.
Rezidenca e saj vendosej nö pörgjithesi nä "Taumasion", nö Arkadi.
Greköt duket se e shpjegojnö emrin e saj nöpörmjet njö shtrembörimi
tö flalös Era qö do tö thotö Toka (nö gjuhön greke). Ndörkohö qö nö
gjuhön shqipe rrönja öshtö gjithsesi homonimi "re" prei nga rriedh "teja"
dhe "nusja, bashköshortja". Midis Uranit (U vranös, Vranösi : tokö
apo qiell i rönduar) dhe bijös sö tii Rea (Reja) ekziston njö pörputhje
mjaft e pörkryer. Nga ana tjetör mund tö thuhet se ajo ishte gjithashtu
"bashköshortja" e Kronos, babai i Zeusit.

THALIE : Tallie (Talje) : muzö e Komedisö

TARTARI: Terr-Terr
K), vend i nöndheshöm gjendet nö fund tö botös sö pörtejme. Pra
öshtö humnera, bota e erröt qö rrethon njö ledh tö trefishtö tö bronztö.
Ky öshtö vendi i ndashkimit apo burgu i peröndive tö brezit tö parö.
Kjo Ijalö shpjegohet mjaft mirö me gjuhön shqipe: "Terr terr", pra "Terri
i rerreve". Niö tjetör ijalö qö rriedh nga kjo öshtö fiala "ters" qö do tö
thc,tö "fatale, e kobshme". Kio paraqitje fialösh öshtö miaft irt;nethönöse.

TELEMAKU : Tö leu mec

Biri i Odisesö dhe i Penelopös. I lindur pas nisjes sö babait tö tij, ai

mbeti veröm me nönön e tij nö itakö. Ky emör i shqiptuar nga Penelopa

gjatö kthimit tö Odisesö shpjegohet nga gjuha shqipe "Tö leu mec ose

3C8
Tö leu möz",gjö qö do tö thotö "rö ka lindur djalö". "Mcc" (g"gö, krahina
e Matit) do tö thotö "dialö" dhe "mö2" nö toskörisht.

THEMIS : Tö mys
Bija e Uranit dhe e Gaias. Ajo bön pjcsö nö brez:n e pcröndivc
kryesore. Ajo öshtö njö nga bashköshortet c Zeusit si dhc nöna c nim{avc
tö Eridanit, tö Moirös, tö Oröve dhe sipas disa autorövc nöna c
Hesperidave. Pör Homerin ajo öshtö personifikimi i vctö rcndit tö
vendosur, tö ligjeve dhe tö drejtösisö. Paraqitet me njö pcshorc dhc njö
lloj shpate nö duar (ernblema tir miröfillta tö drcjtösisö). Sytö c saj tö
lidhur simbolizojnö paanshmörinö e (dcnimevc) rö saj. Miröpo emri
"Themis" shpjegohet nö mönyrö tö pörkryer nö gjuhön shqipc me "Tö
mys" (gegö) ose "Tö mbys" (Tosk) dhe nö kuptimin mö tö gjcrö tö fjalös
"LJnö vcndos drejtösinö" ose "Keni kujdes!Me shpatön timc unö mund
tö vras ködo qö bön faj". Sig e pamö shpata (qö vret) öshtö njö nga simbolcL
e Temisit.

THETYS : Deti
ilija e Llranit dhc e Gaias, e cila zö njö nga .rcndct c para midis
peröndive liry.esore tö Mitologjisö. E bashkuar rnc ()cicanin ajo lindi
oqeanidat. Ajo öshtö zana{llla e kroje'c dhc burimcvc. Pr:r ajo ösirrö
simboli i "ujit". Lzliröp. emri i saj pörkon an;r ionctikc mc fjalön c
'g,a
sotrne shqipc "dcti".

'|ETIS : Deri
Bija e Nereas dhe e Dorisit. Ajo öshtö mö e shquara ng,a "Nercidat"
(perönditö detare). Ajo lindi Akilin mc baba Pclcan, mbrcti i Ftias nö
Thesali- Emri i saj lidhct gjithashtu edhe rnc fjaiön Dcti (nö shqip) qö
simbolizon i,ijin osc derin. Plus kösaj böhct fjalö pör njö "Ncrcidl;",
d.m.th pör njö hyjni dcr:rre.

309
 TALLIA (Talleia) : Tallia
E trajtuar si njö muzö fshati me emrin "Taleia", fillimisht ishte njö
nimfö e dashur pör Zeusin. Mö pas u bö muza e Komedisö dhe e Poezisö.
Ajo paraqitej me tiparet e njövajze g zmore me kurorö ierthi, nö dorön
e djathtö veroren dhe nö dorön e majtö maskön e Komedisö. Emri i saj
shpjegohet shkölqyeshöm rne shqipen "'tallia, tallie (talllje).

ZEUS : Za,Zani (gegö),2ö,Zöri (toskö)

Pörpara se tö siguronte pushtetin mbi perönditö e tjera, Zeusi ishte
peröndia e qiellit dritöpiotä, i fenomeneve atmosferike (retö, shirat,
erörat, bubullimat). Nö lidhje me tö thuhei "Zeusi hedh shiun apo
bubullin".
Nga Homeri dhe Hesiodi ai merr rolin mö tö shkölqyer midis
peröndive tö Olimpit dhe njö vend mbizotörues nö kozmogoninö
mitologjike. Disa thonö se emri i Zeusit tö kujton rrönjön sanskrite
..Dyaus,'
qö do tö thotö "dita" (latinisht die$. Megjithatö Homeri pohon
,,Zeusi öshtö pellazg dhe dodonas" (Iliada xvl 234). vendi mö i
se
lashtö i kushtuar Zeusit ngaPellazgöt öshtö vendi i shenitö i Dodonös,
nö Tesproti ("Pellasgiia" e lashtö e quaitur "Epir" pas shekulln V)' Nö
Dodonö gjendej nö lis i shenjtö, feshferitjet e gjetheve tö tö cilit
shpjegoheshin nga orakulli si tö ishin "zörr" i Zeusit. Atributet e Zeusit
janö Shqiponja, Shkreprima dhe Skeptri. Pärveg kösaj kush thotö
shkreptimö thotö "bubullimö" pra "zhurmö" ose "zä"'
Köshtu emri i "Zensit" shpjegohet nga gjuha shqipc "Za,Zani" 'Me
mbörritien e i{elenöve ky orakull c humbi röndösinö e tij pör arsye tö
lartösinit tö grakullit tö Delfit, vcndi i shenitö (i Apolonit) "grek".
Duhet shönuar qö nö Shqipöri peröndia quhet zot nE tö gjitha fetö.
Pörveg kösaj shprehja "par Zevs" "pör Zotin" pördoret gjithmonö.
Porfiri (Jeta e Pitagorös) na thotö se Pitagora pördorte {ialen "zan" pör
tö emörtuar Zeusin!

310
 .-*q*,*
-Ws^
o,
'r! *,
:E&i,

Bust i njö fcmre tö quajtur Rilia (emör tipik ilir)

Shekulli UlUl i crös sonö
(sipas "Shqipöria arheologjike" -'I'i.rana - 1971)

311
 ARGIANE : Arxhi
Argianöt, banorö tö Argos ftryeqyteti i Argolidös) ka tö ngjarö tö
kenö qenö argjendarö tö zotö nö njö rajon, pa dyshim i pasur nö ar.
Pörveg kösaj maskat prej ari, tö zbuluara nö varret e Mikenös e
döshmojnö kötö. A nuk flet Homeri pör "tö pasurön Mikenö apo Mikena
e pasur nö ar" (Iliada X! 46; Odiseja III, 305, etj.) Miröpo e dimö se
Pellazgo-Iliröt ishin "metalurgö" tö shkölqyer dhe me famö. Megjithatö
emrat Argianö dhe Argos rigjenden nö shqipen e sotme: Arxhi qö do
tö thotö "argjendar" dhe Arka, Arköt (analogjia me Arkadia), pra arkö
ose arkat. Nö tö vörtetö fyala"ar" nö shqip dihet qö öshtö ari, term qö u
pörcoll te Latinöt qoftö nga Etrusköt (metalurgö tö tjerö tö trungut
pellazg) qoftö nga popullsi tö tjera pellazge tö Italisö sö lashtö (]apigöt,
Mesapöt ..). Pörkundrazi ar nö greqisht quhet "Khrusos". Nö latinisht
ari quhet "arum", nö gotisht "gulth" dhe nö gjuhön avestike "zarania".
Nö sanskritisht "arh" do tö thotö "vlerö" ose "ajo Eka vlen" dhe "arhat"
do tö thotö "njeri me vlerö apo me merita".

ARIMASPET : Ari me shpue

Sipas Herodotit böhet fjalö pär njö popull mitik qö ka banuar nö
veri tö Skithisö (IiI, 116 - IV. 13,1,1,27).
Ja Efarö thotö ai pör kötö popull (m, t i6): "Eshtö c sigurt qö nö veri
tö Europös gjenden shtresat mö tö röndösishme tö arit. Nga vjen ky ar?
Nuk mund ta pörcaktoj. Thuhet qö Arismaspöt, njerözit me njö sy, c:
kan nxijcrr grifbnövc'r' ; pc''r unö nuk dua ta besoj qö ekzistojnö njeröz
me njö sy dhc piesa tjetör ta kcnö si gjithö tö tjeröt. Sido qö tö jetö köto
rajonc skajorc qö pörfshijnö midis tyre pjesön tjetör tö botös, duket tö
zotörojnö tö vetmit gjithEka qö öshtö mö e bukur dhe mö rrallö pör ne".
Pastaj nö njö paragra{ tjctör ai shton (IV, 1Z): "Köta janö Isedonöt qö
llasin pör njeröz me njö sy dhe pör grifonöt roje tö minierave tö arit;

"') Grtfon, Kafsbö mttike nre trup lttani dhe bokä e hraltö sbqipanje

31.2
 Skithöt i ruajnö mes ryre tö dhöna tö tilla dhe ne i kemi marrö nga Skithöt
dhe pördorim njö f ale skithe kur flasim pör Arimaspöt: thuhet nö gjuhön
skithe qö 'njö' do tö thotö "arima,, dhe ,.spou" do tö thotö ..sy".
Qfarö pörfundimi duhet tö nxirret nga kjo) Arimaspöt duket se kanö
qenö "ndörmjerös" pör tö rransportuar arin e vendit tö Grifonöve.
Miröpo gjuha shqipe na jep njö interpretim shumö mö realist dhe shumö
mö tö pranueshöm se ai i Skithöve, tö cilöt duket se kanö patur njö
pörqasje 'fonerike' me gjuhön e tyre dhe qö (i kanö humbur) ende po
humbasön ata , rö cilät nuk e dinö gjuhön shqipe. Nö tö vörtetö ..Ari me
shpue" do tö thotö: "ari qö dörgohet, qö transportohet, qö shoqörohet',!
Pellazgöt nöpörmjet Etrusköve ka tö ngjarö t'ia kenö pörcjellö latino-
romakäve emrin e arit, i cili nö latinisht thuhet "arum,,, ndörkohö qö
Greköt e quajnö "khrusos". Nö gjuhön gotike quhet "gulth,', nö
islandishten e vjetör "gold", nö sllavisht "zlato" dhe nö gjuhön avestike
"zatania".

ARVENäT : Etni gale mö zanafill kelte

Emör i lashtö i galöve tö rajonit qö mö vonö u quajt "Auvergnc,,
(overni). versingetoriksi ishte njö Avern (banor i Auvergne). Miiepo
ky emör krahasohet kryeköput me emrin qö Greköt u japin shqiptaröve,
Arvanitö, An'anitis, Arvanos. Ernörrimi i fundit rrjedh nga njö kambim
i pörhershöm midis "v" dhe "b" nga njöra anö dhe ,,c,' dhe ,,g,, ose ,,1,,
dhe "r" nga ana tjetör. Megjithatö nö dialektin "gegö" tö vcriut tij
Shqipörisö "r" e dialekrir "toskö" tö jugut shndörrohet praktikisht
nö
"n". Nö rastin e fundit gjejmö emrin e Shqiptaröve:

Arven : Arvenes : Arbön : Arbon

Arböri : Alböni : Alpöni, prej nga vjen emri ,,Albanic,,
Arbönesh : Arböresh (Shqiptaröt e sorörn tö Kaiabrisö)
Arvanites (ose...tis), Arvanos (greqisht) : Ar,ranitcs : Albanitr:, .-
Albanoi

-11.1
 I njejti fenomen i kembimit ndodh edhe nö fröngjisht me fialöt
"pelenirage" ose "p6r6grination"!
Pesö argumenre rö tjerö, tö shtuara tek analiz* e tjera, nö niö tjetör
kapitull tö veprös qö keni nö dorö, e pörforcojnö tezön e tö qenit nga
,rje tr,.mg tö kelto-galezövedhe tö Iliröve (diepi störgjyshor i tyre öshtö
rajoni i öanrbit tö sipörm) ose gjurmö tö huazimeve tö kelto-galezöve
tö böra tek lliröt.
Galöt, pantallonar e tyre tö famshme i quanin "braie"'r) (nga rrjedh
.'d"braillex-,9 dhe fröngiishtja e vjetör "braiel", qö do tö thotö
flala elorrö
breziibraie,r-)). Miröpo edhe sot ende Shqiptaröt i quajnö pantallonat
"brekö , brekushe".
qö i thonö
b) Druidöt e quanin ujin "uscias", miröpo nö shqip dihet
,,,rjöl,.Megjithatö banoröt e Auvergnes e quajnö ujin "ujö" dhe shumösi
i saj nö ,hlip öshtö "ujera". Banoröt e Auvergnes "uirre" i thonö
verös

,e rrgrohtö qe i rhroh"t uiit tö vaköt dhe qö hidhet niö

lloj gajdeie pör tö
penguar forcimin e lökurös!
.j Dr.ridöt (nö gjuhön gale "druis" dhe nö giuhön irlandeze "drui")
traditat
benin pjesö nö njö shtresö tö trashöguar klerikösh, qö ushtronin
fetare tö keltörre, fqinjö tö drejtpördreitö tö Iliröve nö
raionin e Austrisö
sö sorme dhe nö jugperöndim tö Giermanisö.
Disa pörputhje janö mjaft
tö rrjedhö nga fjala
befasuese. Nö tö rrert.te "Druis" ka shumö tö ngjarö
duhet
shqip "dru" ose "dushk". Pörveq kösai pörputhieje giuhösore
k,rirr", pellazgöt vendin e shenjtö kryesor tö tyre e kishin nö Dodonö,
qö
,,öi"rp-ti quajtura nö kohö tö lashta Pellazgjia)' ku gjendei orakulli
(e

mö i lashtö me zanafillö pellazge tö periudhös parahelene'

Aty "Selloi"
(priftörinjtö e Zeusit) shpiegonin "zörrn" e Zeusit fale feshferities
sö

lisi traitohej prej pjesös mä tö madhe

ij..h"rr" rö "lisit tö shenjtJ'. Miröpo
tö kronikanöve antikö si "peröndia fuqiplote" e Galöve. Kjo pemö e

i Broi, - Lloj aesbje clisi e ngjashme me brekusbet e Shqipörisö

sö Mesrne dhe sidomos

tirqit tö SbqiPörisö sö aeriut'

pär gjuhön fränge
"i,i Drbrrill, Autori e lialän
- ka

314
 shenjtö nderohej nö tö gjitha krahinat e Galisö. Galöt nuk kryenin asnjö
rit tö shenjtö pa u körkuar ndihmö gjetheve tö lisit. Sipas plinit tö lashtö
(Historia e naryrös, xvr, 249) vendi i kultit tö Druiclöve gjcndej nö
mönyrö tö veqantö nö druröt e lisave! pör köta, prania e veshtullös nö
lisa döshmonte praninö ezotit tö tyre. A nuk ka njö lidhje mö se tö
qartö tö kulteve tö Zeusit nö Dodonö dhe ritcve kcltc tö Druidöve?
d) Disa aurorö antikö tö shekullit III dhe II para Krishtit pohojnö sc
fqinjöt e drejtpördrejtö tö Arvernesve, Eduenöt (Burgonjö clhe Morvan),
ishin tö njö trungu me Romaköt e hershöm (pa dyshim qö bönin aluzion
pör Etrusköt) dhe kishin si zanafillö tö pörbashköt rajonin e Trojös nö
Azinö e vogöI. Ata do tö kenö qenö Arvernöt (ltulasiv qendror dhe nö
veganti Auvergne), pasardhösit e njö etnie tö trungur pellazg.Janö tö
dukshme pörputhjet gjuhösore qö e döshmojmö kötö gjerösisht.
e) Sö fundi, zoti i pörbashköt pör tö gjithö köta galez.ö öshrö "Teurates",
babai i popullit. Tashmö kemi parö qö ky emör öshtö tipik ilir dhe sc
haset nö emra tö shumtö tö pörvcaöm nö tö gjitha krahinat e banuara
nga Iliröt. Mbretöresha e Ilirisö "Tcuta" mori pushtetin nö vitin 231
para Krishtit, pas vdekjes sö bashköshortit tö saj Agron.

HELENA : E löna
Bija e Zeusir dhe e Ledas. Gjrthsesi njö legjendö rröfen sc babai i sai
i njohur zyrtarisht ishte Tindari, nrbreti i Spartös. Por sipa.s legjendös
mö tö pörhapur ajc'' ishte gruaja e Menclaut dhe u rrömbyc nga parisi,
biri i Priamit, mbrcri i'rrojös. Ky do tö ketö qcnö shkaku i shpörthimit
tö Luftös sö Trojös. Por pas luftös, Menelau duke llogaritur qij Trojani:t
nuk do ta mba'in Flelenön u nis pör ta marrö nö Egjipt. Njö tjetör
legjendö na rhotö se Menelau e rigieti nö Trojö. por rröfenja e funclit
ishte krijuar vetöm pör tö shpötuar sedrön e Mcnelaut tö paf:lt! Ky fund
i Helenös öshr;ö dhönö nö mönyra krejt tö ndryshme. Njö legjendö rrcgon
se Flelena pas vdekje.s sö bashköshortit tö saj iu bashkua yjevc
tö qicllir
me Dioskuröt. Sö fundi, sipas njö tjetör lcgjcnde ajo u bashkua mc
Atr,,iii'

115
nö ishullin e Fatlumöve ose e döbuar nga Lakedemoni ajo u törhoq nö
Rod, ku u var nö njö pemö me urdhör tö mbretöreshös Polikso. Ja pra
se gfarö dihet nga kjo Helenö enigmatike. Emri i saj eshta shumö mö
pak enigmatik se sa mendohet sepse sipas pellazgo-shqipes shpiegohet
me shumö lehtösi: "E löna" ose "E lana",pra"aio qö braktiset"!

MOLOSäT : Malösor, Malösi

Sipas legjendös "Molosi" öshrö biri i Neoptolemeut dhe nipi i Akilit.
Nöna e tij, Andromaka öshtö njö robinö trojane, me tö cilön Neoptolemi
(biri i Akilir)u marrua pas marrjes sö Troiös. Hermioni xheloze, gruaja
shterpö e Neoptolemeur, e pörndoqi Andromakön dhe birin e saj.
Molosi i dha emrin e rij popullit tö Molosöve si dhe vendit tö tyre
Moiosia. Njö legjendö me zanafillö greke tregon qö nöna e tij u martua
me mbretin e Epirit, Helcnos (völlai i vogöli Hektorit) tö cilin e pasoi.
Gjithsesi malösoröt e lashtö, Kaonöt, Emathianöt dhe Tesprotöt rridhnin
nga i njejti rmng etnik me ata qö nö shekullin V para Krishtit u quaitön:
Epirotö dhe Maqedonö. Pör mö tepör, vendi i shenitö kryesor i kultit
dhe ai politik i Pellazgöve dhe i Akilit, "Dodona", gjendej nö kätö rajon.
Miröpo emri .,Molosö" shpjegohet fale gjuhas shqipe qö na zbulon
midis tö tf erave fakte tö ngjashme, pothuajse gjithqka qö öshtö fshehur
nga Greköt: fjalöt "Malösor" dhe "Malösi". Fjala Malösi pörkon jo vetöm
me cmrin e Molosisö sö lashtö por ccihe mc infrastrukturön e saj: "vend
maior,'. Ky popull vendosi mbizotörimin e tij nö njä pjesö tö Epirit
prej vitit 430 - 350 para Krishtit, pörpara se tö kalonin nön kontrollin
e lv{aqedonisö.

MOSQUES : Mushkö
Popull i lashtö i Azisö sö vogöI, pranö Frigjianäve dhe Thraköve. Tö
lashröt i quanin "Mushki" (Asirianöt), Moski (Latinöt) dhe tö tjcrö
"Moskhi". Ata pörmenden nö Biböl me emrin "Mesek"' Homeri i
cilösonte Frigjianöt dhe Thraköt (tö dy popuj pellazgö) si "zbutös tö

316
 kuajve". Nö tö vörtetö "mushkö" öshtö njö fjalö shqipc qö pörkon mjaft
mirö me fialön "Mushki".

PELAGONET : Pellg, pellgjöt

Böhet fjale par njö popullsi thrako-illire qö ka banuar nö rajonin
e
liqeneve (ohör dhe Prespa) nö lindje tö Shqipörisö se sotme.
Parahistorianöt dhe arkeologöt modernö i kanö lokalizuar fshatra
nö
kötö rajon. Miröpo pelig nö gjuhön shqipe nönkupton njö sipörfaqe
me
ujö. Pra böhet fjalö pör banorö tö liqeneve, pcllgjcve ose mogalishrevc.
shönojmö kalimthi se Pellazgöt ishin njö popull jo vctöm kontinental
por edhe "popull i detit", d.m.th. derar ose "i ujerave". shönoimö me
kötö rast se nö Biböl ekziston (Gjeneza,lo, 15) njö pasardhös i Noes i
quajtur "Peleg" dhe pör tö cilin nuk dihct as edhe njö gjö tjetör.
lvlegjithatö Bibla pohon se nga pasardhösit c Noes lindön ,,popujt
c
ishtrjve" (Kreta, Siklada dhe Egje). äshtö tjala pör bijtö e .Javanit",
biri
i "Jaferir": Elisha, Tarsis, Kitim, Dodamin. Nö tri emrar e fundit
dallohen ato tö Tirsenöve, Krerasve dhc Dardanöve (Gjen eza, ro,
4).
Emri i Javan (|onian?) i kohös sö sargonit II (mbreti i Asirisö prej vitit
722-7a5 para Krishtit) dhe Ezekiel (profeti hebre qö ushtroi
detyrön e
tij nö vitet 593-571) do tö ketö emörruar pör herö tö parö banoröt e
ishujve tö Egjeut dhe tö Siklasös.

PELLAZGET : pellagji, pyllagji, Shpellagji...

Tö gjithö auroröt antikö janö tö njö mendimi pör t,i trajtuar
PELLAZGäT si nle popull parahelen, i cili ka banuar nö territore qö
u
quajtön mö vonö "Heladö" (Greqi) si dhe Ballkan, brigjet peröndimore
tö Azisö sö vogöI, ishujve tö Egjeut dhe Italisö. po, fakti mö i
röndösishöm sot öshtö se gjuha e lashtö e peilazgöve mbijeton
nöpörmjet
gjuhös ilire, rharke dhe sö fundi gjuhös shqipe. Tö
gjithe ata qö nuk
kanö börö ndonjö pörqasje me köta katör popuj rö dalö nga
i njöjtitrung
etnik janö ngarörruar dhe si rrjedhojö janö gabuar röndö. Nö tö
vörtetö

)L/
pörveg emrit tö Pellazgöve qö shpjegohet mjaft mirö (dhe me shumö
mönyra pörkuese) falö gjuhös shqipe, pjesa mö e madhe e etnonimeve,
eponimeve, toponimeve dhe emrave tö peröndive ose tö peröndeshave
tö Iliadös dhe tö Odisesö, tö paktön ato tö pjesöve tö para dhe mö tö
lashta tö kötyre poemave, janö tö shpjegueshme ose tö interpretueshme
falö shqipes sö sotme dhe jo greqishtes.
äshtö inreresante tö vöresh qö nö gfarödo mönyrö qoftö, emri
PELLAZGä shpjegohet qartö falö giuhös shqipe, e vetmja gi"!9 "
mbijetuar ng p"lluzgjishtja e lashtö. Nö tö vörtetö emri "PELLAzGiT',
shpjegohet nö katör mönyra tö ndryshme, por qö gjithsesi shkojnö drejt
sö njöjtös pikö: Pellagji ("pellö, Pyll), Shpellagii ("shpellö"), Pelagii
("Pelö") dhe pjellö Argöt ('piella e Argianöve"):
a) pellagji nönkupton "burra ose njeröz tö pyjeve", fialö e pörngjitur
qö rrjedh ngafjala"pellö" (nö dialektin gegö do tö thotö pyll) dhe "gii"
(nlerözia, njeröz,lloj). Kio fjale ka krijuar Pelion, mal nö Thesali (vend
i miröfilltö pellazg) i mirönjohur se ka qenö shumö i pyllözuar. Ja gfarö
thotö Homeri nö lidhie me "Pelion" (odiseja XI, 316): "Ata donin tö
mblidhnin osan mbi olimp dhe mbi osan Pelionin mö shkurrnaja tö
harlisura me qöllim qö tö ngjiteshin drejt qiellit". "Pelion" formohet
nga dy fjalö pellazgo-shqipe "Pellö" dhe "i onö" (Pellö e onö) qö do tö
thotö ..pylli ytrö", nönkuptohet pylti i Pellazgöve, sePse ishin köta
banoröt e kötii pylli, tö cilöt edhe emörtuan köshtu'
b) Shpellagji, Shpellash do tö thotö "njeröz tö shpellave apo tö
guvave", fjalö e pörngjitur qö rrjedh nga "shpellö" (shpellö, guvö) dhe
ng ,,g7r,' (njerözia, njerö2, gjini, uoj). Kio fialö öshtö zanafilla e fjalös
..speleologji". Megjithatö ende edhe sot nö krahinön e "Matit", nö
Shqipörinö e veriut (g.gö) "shtöpia" quhet "shpej" si dhe "shpi" nö
krahina tö tjera tö Shqipörisö sö Veriut (dialekti gegö) dhe sö fundi
,,shröpi" nö Shqipörinö e dialekti
Jugut (dialekti toskä) äshtö e.qartö qö
i veriut pörqaset mö shumö me pellazgjishten e lashtö. Eshtö interesante
nö
tö shön;sh qö njö fjalö kaq e lashtö tö ketö mbijetuar kaq e giallö deri

318
ditöt tona pör tö emörruar atö qö öshtö shumö e röndösishme pör njö
qenie njerözore: shtöpia. Ka edhe fialö tö tjera tö tilla si bukö, ujö, [nö
shqip ",rjö"; kjo rrönjö ka dhene Ujösi : Oasis (Oaz) apo fjala mal !1.
Por mbi tö gjitha duhet shönuar qö "Kuretör", ushqyesit mbrojtös tö
Zeusit-foshnje ishin banoröt e parö tö Kretös (tö emöruar "banorör e
guvave"), tö cilös i dhanö emrin e ryre ketij vendi. Ata shpesh
ngatörroheshin me "Koribantöt" dhe "Daktilöt". Sipas legjendös Kuretöt,
Daktilöt dhe Koribantöt kishin pasur si vendbanim tö parö Malin Ida
nö Kretö. Aty u lind e u rrit Rea.
c) Pelagji nönkupton "njeröz me pela" ose "njerözit mbaröshtues tö
pelave" ose "mbaröshtues pelash", fiale gjithashtu e pörngjitur qö rrjedh
nga "pelö" dhe nga " g1i" (njerözia, njeröz,gjini ). Kjo ! alA ka krijuar njö nga
kryeqytetet me tö shquara tö Maqedonisö: Pella. Nö tö vörtetö tö gjitha
köto vende, öshtö lala pör Thesalinö, Emathinö (emri i lashtö i Maqedonisö),
pör Thraken ose Frigjinö, njiheshin pör rritjen dhe störvitjen e kuajve.
Shönojmö se tö gjitha köto vende ishin vende tö trungut pellazg.
d) Pjellö Argöt ose pjellö-arxhit qö do rö thotö "pjella e Argos".
Legjenda thotö qö mbreti i fundit i kryeqytetit tö Argolidös (Argos)
ishte Pelasgos. Ky u döbua nga Danaos Egjiptiani, pushtuesi i vendit.
Populli i kötij tö fundit ishin Danaenör, rö pörmendur nga Homeri
pörkrah Akenöve dhe Argianöve nö fushön kundörshtare pörballö
Trojanöve.
Qfarö lidhjesh ka midis kötyre katör termave? Tö karör termat rnund
tö pörkojnö krejtösisht me arö qö nö vijimösi ishin PELLAZGiT:njerez
tö pyjeve (racat e para njerözore ose anrropoidöt'.) jetonin nö pyje),
njeröztö shpellave (njerözirqö strehön e parö e gjetön nö shpella), njeröz
mbaröshtues tö pelave, njö tjetör pörparim i bere njerözit e parö
mbaröshtues tö kafshöve shtöpiake tö tilla si gjedhet, deshöt dhe nö
veganri kuajt. Miröpo Pellazgöt, Thraköt, Frigjianöt, Trojanöt ose

4 Quhesbin njerözit qö jetonin nö pyje.

319
Mosköt (Mushki), falö Homerit ne i njohim se kanö qenö "zbutös tö
kuajve". Sö {undi, pörparimi i fundit öshtö ai qö i takon krejtösisht
Pbllazgöve si pörhapös tö bujqösisö, shpikös tö ujitjes, ndörtues tö
qytez^ve tö fortifikuara (mure tö quajtura pellazge apo ciklopike ndör
tö cilat ato tö Mikenös, Tirintit ose ai i quajtur "pelargikon", muri
rrethues i Athinös), krijues tö metalurgjisö, themelues tö mbretörive,
nismötarö tö qytetörimit. Kjo vörteton gjithashtu praninö e Pellazgöve
nö Argos, ndör tö cilöt heroi ose peröndia eponime ishte Pelasgos, mbreti
i fundit i Pellazgöve, i cili u döbua nga pushtuesit Danaenö.
Por öshtö terma e dytö (b) qe pör mendimin tim pörkon mö mirö
me Pellazgöt. Nö tö vörtetö banoröt e parö tö Kretös, tö cilös i kanö
dhönö emrin e tyre, ishin Kuretöt [shqip "Ku Lr rretö", ku rretöt (g"gö),
ku rritöt ose "ku u rritö"(toskö), nönkupton Zeusin], njerözit e shpellave
qp rritön ZEUSIN - foshnje! Gjithashtu nga emri i Pellazgöve
("Shpellagji') banorö tö shpellave, rrjedh edhe emri "shtöpi" nö shqip
dhe nö veganti shqiptimi nö dialektin gegö: shpej (shtöpi, banesö),
deformim fonetik dhe reminishencö e fjalös arkaike "shpellö"!
Qy.h nga antikiteti emri i Pellazgöve vijon tö ngjallö kundörshti tö
shumta. äshtö pörpjekur t'i gjendet njö "etimologji" e volitshme!
Straboni dhe Hesikiusi shpjegojnö qö ky "popull shötitös" ka qenö
quajtur "Pelargos" nga emri "lejlek", zogi shtegtarö. Disa e kanö pörqasur
nga ana fonetike me fjalön "Pelagos" qö do tö thotö "det i hapur", nga
pelos ose pellos (i zi) ose argos (i bardhö) sepse Pellazgöt mbanin mantel
bardhö e zi si dhe nga pelaso (pörqas, mbörrij), plaso (endem), pellos,
pelios (e pörhime), polios (gri) ose palaj, Palas gai (i lindur nga toka).
Madje öshtö menduar pör fialön pellazgo-shqipe plak, plakon, plakun.
Hesikuisi pohon qö Pelagonöt do tö thoshte "Plak" dhe emörtonte
Pellazgöte Maqedonisö sö lashtö. Sö fundi Armenöt (pellazgo-frigjianö),
kanö ruajtur fjalön "arg, az-k" ftomb, popull), prapashtesö qö iep nö
mönyrö tö saktö termin e pördorur nga greköt "pel-asg-os" : popull i
shpellave (shpellö - arg + os)!

324
 PERRHEBET - PERRHAEBI, PERRHAIBI : pelagiotöt
Popull i rhesalisö, sipas Homerit (rr,74g, z5o). perrheböt dhe
Lapidöt, nö epokön e strabonit ndanin pelasgoitidön, d.m.th, luginön
e poshtme tö Peneas, lumi kryesor i rhesalisö. Sipas simonidit,
Perrheböt ose Perrhaiböt e olimpit janö quajtur ..pelasgiotidö,,. Nö tö
vörtetö sipas Hekareur tö Miletit, Helanikosit tö Mitilenit dhe
Ptolemeut, Thesalia quhej "pelasgiotidö',.

PHILISTINS : "PLST" : pELESHET : PELISHT... IM : pelagit

Ky popull duket plotösisht tö jetö i trungut pellazg. vetö forma e
emrit tö tij öshtö njö provö e qartö. pörveg kösaj, autoröt antikö pohojnö
se Filistinöt, rö nisur nga Thesprotia (tö quajtur nö kohö tö lashta
"Pelasgji" dhe duke filluar nga shekulli v-ry pas Krishtit u quajt .,Epir')
kishin p& bazö "Krerön" pörpara se tö niseshin tö sulmonin Egjiptin
dhe ngulimit tö tyre pörfundimrar nö Lindjen e Aförme. Ky emör
"Filistin" nuk öshtö gjö tjetör vegse njö variant i emrit ,,pellazgö',: pelasg
ose Pelast pör Greköt, Pelishtim pör Hebrenjtö dhe peleset, peleshet
ose Pelast pör Egjiptianöt (rezultat i shqiptimit tö bashkötingölloreve
PLST), Palastus pör Asirianöt etj., Megjithatö ne shönojnö se rrjeclha e
poshtme e Po-'ö quhej "Filistina fosa" (cf Althaim). Te Sikanöt (popull
i lashtö i Sicilisö) rigjendet njö formö e ngjashme: palar'stine (cf Riüezzo).
Njö nga specialistöt e kohöve tö fundit, historian izraelit T. Dotan.
pohon se Filistinöt ishin njö popull i trungut thrako-ilir.

:
FRIGJTANä nrigli, Frikgji
Popull thrako-ilir i trungut pellazgqö kanö banuar nö Azinö e vogöI.
Mbreti ityre, mö i shquar ishte Midas": "Mik dashi" : miku i cjapit
ose dashit d.m.th. i "Panir". Nö tö vörtetö pani, hyjni e nderuar
nö
veganti nö Arkadi paraqitej me kokö dhe kömbö cjapi dhe me njö
kraharor leshtor tö njö njeriu. Sipas autoröve antikö "Brigjet"
fuopull
"thrak" duke kaluar nöpör Azinö e vogöl morön emrin "Frigjianö'.

321
Kjo mund tö shpjegohej sipas mönyrös sö möposhtme: katastrofa tö
shurnta (pörmbytje lokale, törmete, shembje...) ndodhön midis viteve
2000 dhe 1500 para Krishtit (ka tö ngjarö edhe mö vonö) nö rajonin e
Egjeut. Miröpo kjo 'reminishencö" e katastrofös iu ngjit emrit tö
Frigjianöve: "Frikgji" ose "Frigji" ffrig ose Frik dhe gji - giini fisnore)
qö nö shqip "nieröztö frikös", d.m.th. "tö shpötuarit nga pärmbysja"'
Ky do tö ketö qenö rasti pör "Brigjöto: tö zönö nö panik ata kaluan nö
bregun tjetör tö Helespontit d.m.th. nga Thraka nö Azinö e Vogöi dhe
u quajtön "Frigji".
Herodoti (II, 2) na rröfen njö histori tö faraonit Psametik i (663-
609) para Krishtit pör tö mösuar se cili ishte populli mö i lashtö nö botö:
"ai vendosi t'i njö linte njö bariu dy tö sapolindur, fömije tö zakonshöm,
pör t'i rritur nö stallat e tii nö kushtet e möposhtme: askush - urdhöroi
ai nuk duhet tö shqiptojö as edhe njö {ialö pörpara tyre; ata do tö
-
qöndrojnö vetöm nö njö kasolle tö vetmuar dhe nö orön e caktuar bariu
clo tu Eojö atyre dhitö dhe do tu jepte qumöshtin e tyre deri sa tö
ngopeshin si dhe tö gjitha pärkujdesiet e nevojshme. Nga köto masa
dhe urdhra Psametik donte tö kapte fialön e parö qö do tö shqiptonin
femijet kur ata tö kalonin moshön e belbözimeve tö pakuptueshme.
Dhe köshtu ndodhi: gjatö dy vireve bariu kreu detyrön e tii, pastaj njö
ditö kur ai hapi porrön dhe hyri nö kasolle, femijet u hodhön drejt tij
dhe shqipruan lalön"bek-os" duke e kapur pör duarsh. Kur e dögjoi
pör herö tö parö kötö fiale bariu nuk böri asgjö, por meqenöse sa herö qö
ai shkonte , e pörsöritnin pa pushim, atöherö nioftoi zotörinö e tij
^tt
dhe me urdhrin e rii i shpuri femijet pörpara tii. Psametiku i dögjoi
famijet dhe körkoi tö pyetej se kujt popull i pörkiste fiala bek-": kösisoj
zbuloi se kjo fialö te Frigjianöt do tö thoshte bukö. Egjiptianöt pörpara
njö prove tö tillö u pörulön dhe pranuan se Frigjianöt ishin mö tö iashtö
se ara". Kjo fjalö "bekos" öshtö vörtetuar nga mbishkrimet frigjiane.
Megjithatö Hiponaksi i Efesit rregon se kjo fiale perdorej nö Qipro pör
tö emörtuar bukön. Miröpo edhe 2600 vjet pas kösaj ndodhie egiiptiane

322
 kjo falö gjithmonö ka emönuar "bukön": nö tö vörtetö Shqiptaröt e
quajnö "bukö, buka". Nöse fjalös bukö i shtojmö prapashtesön e
zakonshme os marrim fjalön "bukos". Rumunöt i quajnö disa drithöra
ose ushqime "bukate". Basköt dhe Kaukazianöt i quanin "vaktet,'Bukera
- bukra. shönojmö gjithashtu se qysh nga shekulli xII Frigjianöt
ndörtuan mbretöritö mö tö fuqishme, sovranör e sö cilös mbanin nö
mönyrö alternative emrat e Gordias dhe tö Midas (emör tipik pellazg).
Asirianöt i quanin Frigjianöt "Mushku", d.m.th. ..Moskör,', njö tjetör
popull qö rrjedh nga i njöjti trung pelbzgdhe shpesh ngatörrohet me
Frigjianöt. Köta dy popuj ishin tö njohur, qö nga antikiteti i hershöm si
"störvitös" tö kua,ive dhe "kalorös" tö shkölqyer. Njö fis kaukazian
(Kolkida e lashtö pörkon me Gjeorgjinö e sotme) gjithmonö ka qenö
quajtur nö shekullin v "Mes'ki", qö nga tö gjitha gjasat ngjan tö ketö
patur zanafillö frigjiane ose "moske". Pushtimi i
eimeröve nö shekullin
vII e katandisi Frigjinö nö principata tö vogla qö iu bashköngjitön Lidisö
nga Kresusi. Ajo rashmö pati fatin e kösaj tö fundit pörpara se tö binte
nön zgjedhön e perandorisö Perse.

THRACES - Traköt, Trashö (tö), i trashö

Kjo öshtö njö nga dy degöt krvesore tö pellazgöve. Traka sipas
strabonit (libri vrf kufizohej Danubi nö veri, deti Egje nö j'g,
Helesponti nö juglindje, 'ga
nö jugperöndim lumi Strimon (nön mbretin
Filipi II), lumi Nestos (nön Aleksandrin e Madh) dhe ishte si kuti midis
Maqedonisä dhe Ilirisö nö peröndim, ary ku kufiri kurrö nuk ka qenö i
vendosur mirö dhe i njohur me saktösi. sipas Herodotit (v, 3): ,,pas
Indianöve, Thraköt janö populli mö i madh nö botö. Nöse Traköt do tö
kishin njö prijös tö vetöm dhe do tö merreshin vesh midis tyre, ata d.o
tö forrnonin njö popull tö pamposhtshöm dhe sigurisht mö tö fuqishmin
e tö gjithöve sipas mendimit tim". Nö shqip kemi
lalön i trashö (i forrö,
i böshem, trupmadh : ndjenjö qö i pörshtatöt ma tepör kötij emri por
)
qö nö njö sens talljeje ka kuptimin i trashö nga rrurö, apo e kundörra e
kuptimit "i qytetöruar".
323
 Zbukurime ilire tö zbuluara nö turnulat nö Kug i zi (Korgö)'
shekulli VIII para Krishtit
(sipas "Sbqipöria arheologiihe"- Tiranä - 1971)

AMAZONE - E mazanö
Legjenda e Amazonave öshtö shumö e ngatörruar dhe madje ngjall
shumö kundörshti. Nuk dihet me saktösi vendi i zanafillös sö tyre.
Spekulimet nö lidhje me kötö janö tö shumta. Disa i tregojnö me zanafillö
nga Kauka zi, por rö vendosur nö Azinö e VogöI, kryeqyteti mbretöror
i tö cilit ishte Themiskiri (nö brigjet e Termodonit nä Kapadokia) dhe

324
disa tö tjeröi nxjerrin nga njö rajon qö gjendet nö peröndim tö Egjiptit,
tö cilin tö lashtöt e quanin Libia, sidoqö ky emör ishte gjenerik dhe
emöftonte Afrikön nö törösinö e saj. Gjithashtu thuhet nö brigjet e
lumit Tanais nö Skithi
Sipas legjendäs Amazonat dalloheshin pör natyrön e ryre luftötare dhe
ishin tö parat qö pördorön kavalerinö. Ato e pörshkonin Azinö e Vogöl
dhe viset pörreth duke jetuar me plaEkitje, rrömbime dhe dhunime. Tö
mbrojtura me mburojö, me njö helmetö dhe lökurä dhish, ato kalöronin
nö mönyrö tö mahnitshme. Ato kishin tmerr nga burrat, por njö herö nö
vit ato bashkoheshin me fqinjöt e tyre, Gargarenöt vetöm pör tö shtuar
racön e tyre, por foshnjat mashkull ato i vrisnin. Si peröndeshö idhull ato
kishin Artemisön. Atyre iu atribuohejthemelimi i shumö q)rteteve: Efesi,
Smirna, Sirena, Mirina, Tiba, Sinopi, Pafos. Mbretöreshat e ryre mö tö
famshme ishin Hipolitadhe Pentesilea. Shönojmö gjithashtu se Amazonat
erdhön nö ndihmö tö Trojanöve kundör Greköve.
Nö lidhje me etimologjinö e emrit tö tyre greköt e nxjerrin se rrjedh
nga"amarzorr"i ""' (p") dhe "mazor" GJi), d.m.th. "p^gji" rsepse besonin
se ato e prisnin (ose e digjnin) gjirin e djathtö me qöllim qö tö qöllonin
mö mirö me hark! Por askund nö statujat greke nuk dallohet ncionjö
sakatim i tillö. Sipas njö burimi armen ky emör do tö ketö nönkuptuar
"gra tö hönös".
Por asnjö etimologji nuk duket e pranueshme. Megjithatö nö se futim
"testuesin" shqiptar vörehet njö farö ngjashmörie me atributet e
Amazonave ose tö paktön njö aspekt tö mönyrös sö tyre tö jetesös: "E
m zanö" nö dialektin gegö tö Shqipörisö sö Veriut, do tö thotö "ajo qö
kap dhe mban tö burgosur". Fjala uzanö" rrjedh nga "zanie, zania"
d.m.th. grindje, gjullurdi ose roböri. Pörveg kösaj emri Hesiona rrjedh
nga e njöjta rrönjö: robina! Legjenda tö shumta pörplasen nö lidhje me
zanafillön e ryre fisnore. I quajnö bija tö Ares dhe tö Najadös'r) Harmoni
ose bija tö Afördirös ose bija tö Otresö dhe kjo verö bijö e Ares.

4 Janö lryjni mitologjihe tö lurnmjve dhe burimeoe.

325
 ARTEMIS : Arö tö miel

Sipas legjendös mö tö zakonshme, pranohet pör Artemisön (Diana e

Romaköve) se öshtö bija e Zeusit dhe e Letos dhe motra binjake e
Apolonit. Ajo öshtö Feba rrözölluesja (drita hönore), pörballö völlait tö
saj Apolon-Febusi rrözölluesi (drita diellore). Ajo nuk ishte peröndeshö
e Hönös por ishte nö krye tö lindjeve njökohösisht me Ilithian. Roli i
peröndeshös sö Hönös ra nö Selenö, por nö Eleusis ajo trajtohej si bija e
Demetrös dhe mbrojtöse e natyrös sö egör dhe tokave pjellore.
Etimologjia e emrit tö saj mbetet e turbullt madje e erröt pör pjesön
mö tö madhe tö specialistöve. Gjithsesi Greköt kanö menduar ta nxjerrin
se emri i saj rrjedh nga njö mbiemör (Arremis) qö do tö thotö "shöndoshö

e mirö" ose "me shöndet tö plotö" me kuptimin e "asaj qö shöron tö

sömuröt". Tö tjerö emrin e saj e bashköngjisin nga ana fonetike me
fjalöt *Artemes" (me konstrukt tö fuqishem). "Artamis" i Spartiatöve
(ajo qö pret, copöton), "arkhox" (ariu) ose "ortix" (shkuna) nö kujtim
tö lindjes sö saj nö ishullin e Ortigias. Por asnjö etimologji nuk merr
parasysh cilösinö e saj, atributet e saj ose karakterin e saj kompleks.
Megjithatö gjuha shqipe e shpjegon shumö mö mirö se gjuha greke: "Ar
tö miel" qö do tö thotö "arö e mbjellö", gjö qö na bön tö mendojmö pör
cilösinö e saj si peröndeshö ushqyese. Kjo cilösi pörkon krejtösisht me
Artemisön e Eleuzit (e shquar pör kultin e saj tö Demetrös dhe misteret
e saj), e trajtuar si bijö e Demetrös (Seres te Romaköt), peröndeshö e
vjeljeve, e grurit, e begatisö sö arave, pjellorisö dhe "kryezonja" e
bujqösisö nö pörgjithösi.
Artemis, peröndeshö e "harkut tö argjendtö, Shigjetare, me fizionomi
tä sigurt dhe peröndeshö e papörlyer" (Homeri) ka qenö fillimisht njö
Peröndeshö e tö ushqyerir, e natyrös, e dölirösisä dhe e pyjeve. Ashtu si
völlai i saj Apoloni ajo ishte e armatosur me njö shportö pör shigjetat
dhe njö hark ('Apollusa". Shkatörruesja). Ajo kishte si simbol njö arushö
dhe nderohej nö Arkadi. Sipas njö legjende tjetör, simbolet e saj kryesorö

326
ishin palma, dreri dhe bleta. E quanin "e virg.iöra gjuetare" dhe trajtohej
si simboli i rinisö, natyrös dhe e gjuetisö. Ajo zotöronte pushtetin pör
tö pörhapur epidemi dhe pör tö shöruar sömundjet. Ajo krahasohej me
perönditö e tjera qö mbajnö emrar: Anemisa e E{esit, Artemisa T'auriane,
Artemisa Didtina, Artemis ortia, Toanrea, Hekate ose Britomartis
(peröndesha e hänös nö Kretö). Ajo ishte gjithashtu peröndesha e njohur
e Amazonave rö famshme. Fosenöt e Marsejös e trajtonin si
"kryezonjön" e ryre. Por ajo adhurohej nö tö gjithö Greqinö (Spartö,
Karia, olimpia, Athina, Egina dhe mbi tö gjitha Delos) dhe Azia e
vogöI, Kreta, iraiia e jugut. Gjatö luftös sö Trojös ajo u radhit pörkrah
Trojanöve. Kjo öshtö {o gf.arö ne dimö pör kötö peröndeshö parahelene
dhe tipike pellazge.

HERMES : "Err mes (gegö) ose "Err ri:byr5" (toske)

Hermesi, biri i zeusit dhe iMajas, iindi nc nfä shpellä tö malit Silenö
nö Arkadi. Hermesi (Mörkuri i Romakövej ö.rhtö njö hyjni pellazge
shumö e lashtö me zanafillö thrake (etni peilazge) dhe c nderuar nö
veganti nga barinjtö e Arkadisö. Atributet c r.ij kryesorö janö si mö
poshtö: peröndia e dymbödhjetö e olimpit, korricr dhe kasnec tö
peröndive tö tjera, peröndi e barinjve dhe e mbarsjes sö kafshöve,
udhörröfyesi i shpirrrave tö tö vdekurve deri nö banesön e rvre rö fundit,
peröndi e udhöve, e kufijve dhe e udhörarör,e, padron i r regtarö.,'e dhe i
hajdutöve, etj. Por pushtimi dorian e dobösoi disi prestigjin e tij dhe e
pörpunoi karakterin e rij fillestar. Ja pörse atributet e tij
.ianö rt shumtö
dhe shpesh kontradiktore. Sido qö tö jetö ai öshtö njö peröndi
mendjehollö, i shkathöt dhe ndihmötar. Atij i vishet shpikja c lirös.
Disa e nxjerrin emrin e tij me prejardhje nga gjuha vedike "sarame.ia,,,
peröndi e stuhisö ose e agimit! Tö tjerö e pörqasin me fjalön greke
'ormi" (ideja e lövizjes), "erai" (gur, shkömb), "herma"(grumbull gurösh
pör tö caktuar kufijtö e njö vendi) ose nga folja "erionai" (me mbrojt).
Pörsa i takon gjuhös shqipe, ajo e shpjegon mirö njö nga funksionet

327
fillestare tö peröndisö: udhörröfyesi i shpirtrave tö vdekur nö banesön e
*err mes" nö dialektin
tyre tö fundit, d.m.th. pör nö errösirö. Miröpo
gegö tö Shqipörisö sö Veriut kio do tö thotö "ai qö vret errösirön", nö
kuptimin mö tö gjerö d.m.th ai qö ia del mbanö, ai qö sfidon errösirön.
Njä tjetör fialö qö shoqöron shpesh emrin e Hermesit öshtö ai i
Trismegistös (Hermes-Trismegiste) dhe shpjegohet mjaft mirö falö
gjuhös shqipe: "kris me gishta" qö do tö thotö "ai qö löshon tinguj me
gishta'. Gjithsesi Greköt e shpjegojnö nga ana fonetike emrin e tij me
"tri Hermesi pasi kishte vjedhur
herö mö i madh". Por legjenda tregon se

qerö e Apolonit gjeti njö breshkö dhe e pördori nö vend tö arkös sö

"rezonancös" pör tö krijuar njö lirö edhe me ndihmön e zorröve qö
tendosi. Pör tö pörhapur veglön e tij. Apoloni ra nö ujdi pör tö
shkömbyer qetö e tij me lirön, tö cilön Hermesi ia dha Apolonit.

HIPOS
Kjo fjalö nö greqisht do tö thotö kalö. Miröpo sigurisht qö kjo fjalö
rrjedh nga flala pellazgo-shqip "hip". Nö tö vörtetö pör tö emörtuar
kalin gjuha shqipe ka ruaitur formön mö arkaike tö belbäzimeve tö
para tö njeriut parahistorik: "kal". Njohja e kalit nga ana e Greköve
öshtö arritur nöpörmjet Pellazgöve (Thraköt, Thesalianöt, Frigjianöt,
Mosköt..): tashmö kali ishte kafshö e zburur dhe shtöpiake, d.m.th. i
hipshöm,'. Pra, Greköt gjatö mbörritjes sö tyre nö gadishullin do ta
kenö emörtuar hip ... os : ai qö hipöt". Kio "folie" pörfundoi duke u
dhene greköve "emrin" e kalit ndörkohö qö Shqiptaröt kanö ruajtur
formön e tij arkaike: kal.

HOMERI:Omerö,Omirö!
*sa
Kjo thirrje admiruese, tipike pellazgo-shqiptare do tö thotö bukur,
sa köndshöm"! Ky interpretim pörmbush tezön e qö mendojnö se
^tyre
Homeri kurrö nuk ka ekzistuar, se Iliada dhe Odiseja ianö vetöm Poema
parahelene tö könduara nga brezi nöbreznga rapsodö anonimö. Nö tö

328
 vörtetö ne mund tö mendojmö se köta poetö epikö, rapsodö ose köngötarö
popullorö nö epokön pellazge (meqenöse tö lashtöt na thonö se pellazgöt
'zotöronin vendin qö do tö böhej Greqi, pörpara mbörritjes sö
Helenöve": nuk mund ta anashkalosh kötö pohim tö njözöshöm) kanö
pörcjellö gojarisht epopetö e lashta qö u morön nga Helenöt kur ata
mbörritön nö vendin e Pellazgöve dhe köto epope i pörshtatön, i
pörpunuan dhe mö nö fund i transkriptuan nö gjuhön e ryre duke ruajtur
termat dhe emrat qö nuk i kuptonin, tö tilla si ato tö peröndive dhe tö
toponimeve pellazge. Pra, ata do t'i kenö dögjuar köta poetö epikö
tö
recitojnö epopetö e tyre dhe njerözinö qö tö thörrasö ..o Äerö', (dialekti
gegö i Shqipörisö sö Veriut, sepse nö jug thuhet O
mirö)!

LAPITHE5 :
Lap, Lapöt, Lap, Labör
Popull parahelen i rhesalisö, e cila quhej pellazgiotidö
dhe ishte
njö rajon i banuar nga malösoröt perrhebe die nga
iapidet. Mbreti i
tyre mö i shquar ishte piritosi, biri izeusitose i Iksionit.
Kry.qyt.ti i
saj ishte Girron, emörtipik perazgqö
ndeshet shpesh nö tö gjithö r"1orr.,
ballkano-egjease, Azinö e vogöl dhe Itarinö
J,rgrrr. piri"tosi nö luftö
me gjysmö-völlezörit e tij centauröt, i mundi "
ata. Ata u srrehuan nö
Epir. Emri Lapide mbijeton ende edhe sot nö jug
tö shqipörisö. Nö tö
vörtetö njö pjesö e banoröve tö peröndimit tö
Epirit v.rio, (rre shqipörinö
e sotme) quhen Lab, Labör nö dialektin
torkö. por Gegöt e Shqipörisö
sö veriut i quajnö (Lap, Lapöt). Ata
kanö ruajtur shqiltimin e lashtö
sepse dialekti gegö ishte mö i pördorur
nö kohöt e pellazgöve tö lashtö,
sig e provojnö dekriptillt e shumta
qö gjenden rre rr.pÄ., qö keni nö
dorö. Rotacizmi'r) i dialektit toslcö öshtö mö
i afert m. Etr.rrkishten,
njö tjetör dialekt pellazg.

PALAMEDE - para mendö

Biri e Nauplios dhe i Klimenös (bija e mbretit Katre
i Kretös) ky
T*;Tpad"rr, gjahäsi.
" "ö

329
hero karian i luftös sö Trojös u akuzua nö mönyrö tö padrejtö pör tradhti
nga Odiseja i cili e dänoi me vrasje me gurö. Sipas disave Palamedi
(zgjuarsia ose maturia e lashtö, sipas Greköve) öshtö trajtuar si shpikösi
ose pörhapösi i tö gjithö arteve tö qytetörimit. Sipas disa tö tjeröve ai do
tö ketö shpikur faret, guröt e peshös, artet gjimnastikore, diskun,
njömbödhjetö bashkötingölloret e alfabetit (ndör tö cilat "Y", qö ai e
formoi u frymözua nga fluturimi i patave tö vendosur nä formön Y),
asrronominö dhe pör tö ndihmuar qö tö kalonin kohön pörpara Trojös
lojöra tö ndryshme. Emri i tij shpjegohet nöpörmiet giuhös shqipe Para
*pörtei menqurisö"
mendö qö do tö thotö "para menguri" ose
(Paramendim).

PAN : Tan
Kjo peröndi (e shpör$'tyruar me kokö dhe kömbö ciapi)' e nderuar
öshtö traituar si
ne veganti nö Arkadi (zonö e lashtö pellazge), fillimisht
Giatö
roje i bagötisö sö imöt (dhirö dhe deshet) dhe mbroitös i barinive.
tö reia:
p"rl rant" klasike ai u nderua nö tö giithö Greqinö nön atribute
peröndi e mbarsjes dhe e fuqisö seksuale, shörues, profet dhe mbi tö
e filozofisö neo-
gjitha shpikös i frllir baritor (Sirinksi). Nön ndikimin
giö e qä e böri peröndi
[l*torri*. ai u shoqörua me konceptin e pjellorisö
Itörösore'pothuajse universale, tö cilön Greköt e emörtojnö nön formön
..pa11,,, ..gjithgka". Pikörisht ky, öshtö niö shtrembörim "fonetik"
d.m.th.
JT"rrl' "giithgka". Kjo "rilindie" e
i pellazgjishr., G.gö) qö do tö thotö
dhe ngiitet deri nö
peröndisö nön atribut.i . r.i" öshtö tipike greke
.poken nö tö cilön u shfaqön Helenöt. Pörveg kösaj, kulti
i lashtö i
e Arkadisö
Panit ka qenö pör niö kohö te gjatö i kufizuar nö malösitö
betejös sö Maratonös),
dhe vetörnne epoken e luftörave medike (pak para
rajonet e
ai depörtoi nö Atikö. Ai arriti tö "adhurohej' nö tö giitha
dhe ai i Misisö
Gr.qise. Pani i Thesalisö u quait "Ariste" (shumö i mirö)
,re ezirre e vogöI, u quait "Priape". Pindari nö
lidhje me kötö na thotö:
..Aristea u soll pas lindfes nga Hermesi tö Gaea dhe Horöt, tö cilat e

330
 ushqyen me nektar dhe ambrozi'r) dhe e shndörruan nö zeus,peröndi
e pörjetshme dhe nö Apolon, peröndi, mbrojtös i kopeve,
i gjuetisö dhe
krllotave. Kjo legjendö mö bön tö mendoj pör Eduard shnaider qö e
ngjiste Panin deri nö epokön e mbretit frigjian ..I\didas' (Frigjianöt
flisnin
gjuhön e Pellazgöve: "Mik dash ose dashi, kur do te jete zhvilluar
njö
garö midis Panit, satirit Marsias dhe Apolonit qö ishte
börö bari i
Admetit (mbreti i Ferös nö Thesali) pasi u döbua nga Zeusi. Midas u
caktua si arbitör pör ketö garö fyejsh. Si rrjedhojö garÄ sö hapur
kundör
Apolonit nga dy barinj tö tjerö, Midasi u habit apo u b"far.r" ,rg"
rezultati, do tö ketö pyetur njerözit e tij nö gjuhön e try, pellazgjishten,
"A po luan ran me arsye', d.m.th nö gjuhön peilazgo-shqipe: ,.A
kanö
luajtur me arsye apo ashtu si duhet?". Nga kjo fr^iö,sipas shnaiderit,
u nxorön emrar e tre barinjve dhe gjithashtu konkurrentö:
Apoloni (A
po luan), Pan (Tan) dhe Marsias (me arsye)!Midas do tö
ketö patur njö
mendim tö pagjykuar mirö qö e shpalli Marsiasin si fitimtar.
Ky vendim
do ta ketö zemöruar Apolonin, i cili do t'i ketö shryrö Midasit ..varhöt
e gomarit". Duke mos njohur emrat etyretö vörretö, vetöm
epitetet e
tyre kanö mbijetuar falö kösaj {raze tö famshme tö Midas!
Nöse ky pohim vörtetohej, köto epitete dhe nö veganti
ai Apolonit,
do tö datonin nö Epokön e Midas, d.m.th. rreth fundit tö shekullit
vIII. Pra kjo datö do ta bönte Apolonin njö peröndi mjaft tö vonshöm
edhe ka tö ngjarö tö tö njöjtös epokö me Dionisin! Kjo
do tö pörkonte
me kolonizimet e para greke tö bregut lindor tö Azisö
sö vogöl dhe do
tö pörkonte me pjesöt mö tö vonshme tö Iliadös, tö
cilat janö shtuar ose
janö pörzier me "zemörimin e Akilit" (pjesa
me e lashie e poemös ku
gjenden pjesa mö e madhe e pärputhjeve gjuhösore,
tö cilat rrjedhin
nga "pellazgjishtja"). Kjo datö pörkon njökohösisht
me pushtimin e
vendit tö shenjtö tö pitos (i börö me kötö rast ..Delfi') ,g"
Äpoloni dhe
me shfaqien e "sundimit tö kultit patriarkal,, i cili zövendösoi
atö

*)
Esbtö ushqimi i peröndioe tö Olimpit, i cili i bin ata tö paodekshäm.

331
(matriarkal) tö Pellazgöve autoktonö (tokö tonö!), tö nönshtruar aPo tö
mundur nga Helenöt e parö. Gjithsesi niö gjö öshtö e sigurt, Apoloni nö
Iliade meff kryeköput anön e Troianöve! Kjo do tö provonte pöraförsinö
e tij etnike me njö popull tö Azisö sö Vogöl i cili do t'i
jepte rnö shumö
qöndrueshmöri legjendös sö Midas, i1o e fundit tö shkulit VIII para
Krishtit. Pörveg kösai ai shpesh mban epitetin "Lisian"! Homeri shpesh
bönte aluzion pör talentet e tii prei "muzikanti"! Qfarö ngiashmörie
me legjendön e Midas!
Qdo themelim qyteti, pörveg Greqisö
kontinentale, duhej Pa tietör
tö merrre miratimin e Delfit, vendi i shenjtö i Apolonit! A nuk del
edhe njö herö vörtetimi i pushtimeve tö mödha greke tö Azisö sö Vogöl
(Troadö) nö shekullin VII para Krishtit?
Apoloni trajtohej nga Greköt si njö gjeni artist i vendit tö tyre dhe
simboli i bukurisö, rinisö dhe pörparimit. Por ka tö ngjarö qö kio ka
qenö marrj^ ngaana e Greköve e njö peröndie tö lashtö parahelene tö
qrr"jtrr Apolon, sig na e zbulon kjo legjendö e famshme e Midas' Por
hirtori" e Apolonit öshtö e ngatörruar me imazhin e historisö greke!
APOLLONI sipas legjendös tö pranuar nö pörgiithösi, öshtö njö nga
dymbedhjetö perönditö e Panteonit tö mitologjisö. Ai öshtö bir i Zeusit
dhe i Letos patone te Latinöt) bija e Febös (höna) dhe Keos
(menguria)

dhe lindi (i lindur para kohe, shtatö muajsh) nö Delos, ku u ushqye

me

nektar dhe ambro zingaPeröndesha Temis. Ai öshtö völlai i Anemisös'

Sipas Homerit, i cili e cilöson "shkatörrimtari", ai do tö ketö
lindur nö
fisi 1i quajtur Lisigjeni). Por Efesianöt mburren duke e nxierrö se ka
'lindur
nö Ortigia pranö Efesit (Taciti, Analet III, 61)'
Pra, pak pas lindjes sö tij (perönditö rriten shpeit !), brenda disa
ditösh ai u bö adoleshent dhe u paiis me niö shportö shigjetash dhe
shigjeta dhe u nis me karrocön e tii pör nä vendin e Hiperboreanöve
(O.i"t ishte qendra e njö kulti shumö tö lashtö hiperborean) ku qöndroi
me
njö vit. I bukur dhe ioshös ai pati aventura tö panumörta dashurish,
nimfa tö shumta ndör tö cilat Koronis, e cila i dha njö dialö Asklepion

332
 (Eskulapi); Aria i dha Miletosin; Sirena qö i dha Aristenö: Evadne qö i
dha Iamosin (peröndi e shquar dhe prijös iJamidöve tö Olimpit); Melia
qö i dha Ismenosin: Driopea qö i dha Amfisosin, i cili themeloi qytetin
e oetas dhe tö Kreusas, bija e Erekteut (mbret i Athinös) e cila u bashkua
me Apolonin nö njö shpellö pör tö lindur Jonin, störgjyshi i
Jonöve.
Nö Delfi, si i thonö nje !ale, ai filloi karrierön. Jo larg prej aty, nö
njö shpellö tö Parnasit, ai vrau gjarprin Piton. Ky i fundit ishte njö
mostör qö para lindjes sö Apolonit kishte pörndjekur nönön e tij Leto,
e cila u strehua nö Delos (ishull grek emri i tö cilit shpjegohet falö
gjuhös shqipe: "diell").
Nö Delfi fillon edhe historia helene. Paralelizmi mund tö duket
befasues, por nö köto legjenda, tö cilat nö tö vörtetö nuk janö gjö tjetör
vegse njö histori e vörtetö por e poetizuar ose e romanizuar, mund tö
lexohet shpesh me qartösi dhe nganjöherö drejtpördrejt historia e
ngjarjeve qö ndodhön gjatö pushtimit tö vendit tö Pellazgöve nga Greköt.
Nö tö r'örtetö Apoloni zuri vendin e shenjtö tö Pitos (i vetmi emör qö
njihte Homeri) kushtuar Peröndeshös - Mömö ose Delfinö nö aspektin
e saj profetik. Pörveg kösaj legjenda e Titios, sipas sö cilös ai pörpiqet tö
dhunojö Leton, nönkupton njö kryengritje tö döshtuar tö malösoröve
tö Fosidas kundör pushtuesve. Ky mit tö kujton dhunimin e Demetrös
nga Poseidoni gjatö pushtimit tö Athinäs nga populli i poseidonit cihe
poshtörin-rin c' peröndeshös pellazge. sipas Roberr Grave, fitoret e
Apoionit rnbi Panin dhe Mar.sian pörkujtojnö pushtimet helene tö
Frigjisö clirc: ;ö Arkadisö si dhe zövendösinrin e instrumenreve me tela
nö käco rajone, rn*: pörjasirtirn tö fsharirröve. Nü Delil, pushruesir l{clenö
shkatörruan gjarprin e orakullit tä shenjtö (Pitonin) dli.. r,eridosi;n aty
kultin e peröndisö sö ryre, Apolon Sminthiani (Apolon - mi, epitet qö
duket se ka lidhje me njö kult semito-kananean). Ky i fundit pa dyshim
qö ishte themeluesi i Delfit, tö cilit F{omeri, nuk ia njihrc emrin. Nö tö
vörtetö ky Apolon Smintheios (nga "miu") kishte si simbol njö mi-
shörues, ashtu si Esmuni, peröndia shöruese kananeane. pushtuesit

333
helenö pörshtatön pör tö identifikuar Apolonin, Horus hiperboreanin.
e
Miti i Pitonit qö pörndiqte Leton öshtö i ngjashöm me atö tö Setit qö
pörndjek Isisin. Nö tö vörtetö Apoloni hiperborean do tö ketö qenö njö
Horus grek. Shönojmö qö Dorianöt dhe Miletianöt pretendonin se
Apoloni ishte störgjyshi i tyre, tö cilin ata e nderonin me pörkushtim.
Krijimi i legjendave tö reja (tipike greke) dhe gjeneanologjitö e ndryshme
pasqyrojnö nö mönyrö tö pörpiktö themeluesit e parö tö q;rteteve greke,
tö kolonive tö tyre si dhe shfaqjen e etnonimive tö para dhe eponimive
tö para greke: kötu, me qö ra rasti, böhet fiale per Miletos $4ilet), Sirenön
(Sirena nö Libi), Iamos dhe tö tjerö Amfisos..!
Atributet e Apolonit janö tö shumta dhe tö ndörlikuara. Ai para sö
gjithash öshtö peröndi e dritös dhe e diellit. Gjithashtu öshtö peröndi
apo hyj i profecisö. Pörveg kösaj ai öshtö krahasuar me peröndinö diellore
asiro-babilonase "shamash ose Shamas" ("dieili" nö gjuhön semitike),
e cila gjithashtu zotöron köto dhunti. Ai giithashtu öshtö njöherösh
peröndia bari dhe peröndia muzikant, peröndi e köngös dhe e lirös si
dhe peröndi e ndörtimit dhe kolonizimit . Nö lidhje me pikön e fundit,
Kalimaku na sqaron disi: "Apoloni pölqente ndörtimin e qyteteve, ku
ai i ndörtonte vetö themelet".
Disa e trajtojnö atö si njö peröndi dieliore tö ardhur nga Azia
peröndimo re (Aziae VogöI, Lindja e Afärme), disa tö tjerö e trajtojnö si
njö hyjni hitite dhe, sö fundi, tö tjerö si njö peröndi fushash me zanafillö
nga veriu i Greqisö dhe peröndia kryesore e Dorianöve. Fatkeqösisht
pör mböshrerösit e doktrinös nordike tö zanafillös sö Greqisö asgiö nuk
bön tö mundur ta vendosösh zanafillön e Apolonit nö veri tö Europös:
as lindja e tij, as atributet e tij dhe as pjesa mö e madhe e legjendave qö
lidhen me tö.
Shihet mirö qö figura e Apolonit atributet e tiijanö tö vöshtira
si dhe
pör tu pörcaktuar dhe, pör mö tepör, janö nö kundörshti me njöra-tjetrön:
kundörshtitö janä tö tilla sa ato krijojnö kontradikta shumö tö qarta"
Vetö emri i Apolonir nuk ka mundur deri mö sot tö gjejö njö etimologji

334
tä sigun. Homeri e cilöson "shkarörruesi". Emrit tö tij i bashköngjitet
njö ioi.ie e vjetör (Apello) qö do tö thotö "largoj,shryj" ose rrönja..abol"
qä do tö thotö mollö, ose i bashköngjitet njö formö e lashtö e foljes "me
shkatdrrue' (Apollumi ose Apollunai), gka öshtö edhe etimologjia e
pranuar mö gjerösisht. Disa aurorö modernö e pörqasin emrin e tij me
ljalön anglisht "Apple" (mollö) duke e börö njö peröndi zanafillore tö
"pemishte'e tt moilöve"! Gjithsesi legjenda e Apolon-pan-Marsias-
Midas nuk öshtö edhe aq absurde sa mendohet.

PARIA -Parö, Para

Kjo nimiö u bashkua me Minosin. Bijtö e saj kolonizuan parosin
dhe mö pas si r::jedhojö u vranö nga Heraklesi. Greköt e quajnö "e
lashta". Kj. fialö ngjan se mö saktö rrjedh nga fialae rrönjös shqipe
uparö',
pra ajo qä krijoi "e para" apo "störgjyshja". Sunduesja e parö e
Minos?

OPHION
Pörpara GJITI{ESISE ishte Kaosi dhe nga ky Kaos vörshoi krejt e
zhveshur EURINOMA. Sipas legjendös ajo lindi nga bashkimi i
oqeanit dhe Tetis. Kjo ishte krijesa e parö nö njö gjirhesi ku nuk kishte
as peröndi dhe as priftörinj. Nö njö borö ku femra sundonre mbi
burrin
dhe ku ekzistonte vetöm njö peröndeshö universale. Era, gölltitja e
fasule'e ose e njö insekti (tö gölltitur pa dashje), trajtoheshin si elementet
e parö krijues. Burri mbeti nö hije, nö njö rol dyrösor dhe trashögimia
k'Jonte nöpörmjet linjös sö nönös (ngjashmöria me shoqörinö matriarkale
tö Pellazgöve parahelenö). Gjarpörinjtö rrajtoheshin si mjshörimi i tö
vdekurve.
Eurinoma ndau Detin nga eielli dhe vallözoi hareshöm ndör valöt.
Ajo u bashkua me Titanin OFICN dhe bashkö me atö mbretijror mbi
olimp pörpara shfaqjes sö peröndive. Kur atv mbörritön Kronosi rjhe
Rea si dhe vargu ityre i peröndive, ata i döbuan dhe i hodhön nö det

335
ose, sipas njö version tjetör, nö Tartar (Terr-Terr). Por Zeusi do ta
ketö joshur dhe do ta ketö börö nönö tö Karitöve (Graket) dhe peröndi-
lumö Azopos. Rrethanat e kötij takimi kanö mbetur tö panjohura. Pör
Greköt, Eurinoma (udhötarja e madhe) ka qenö emri i peröndeshös po
aq sa edhe Höna e dukshme. Gjuha pellazgo-shqipe e interpreton me
"Vashöza e mirönjohur" (E RE ME NAM).
Njö tjetör version i kösaj legjende öshtö lidhur me mitin pellazg tö
krijimit tö botös dhe ky OFION apo BORE i famshöm nuk ishte giö
tjetör vegse gjarpör dhe ka tö ngjarö mishörimi i tij. Versioni i fundit
regon se Eurinoma ndörkohö qö valözon ndör valöt e detit drejtohet
nga jugu dhe duke börö kötö rrugö ndeshi dhe u njoh me erön. Ajo u
kap nga kjo erö e veriut, u förkua ndör duart e saj dhe ja ku u shfaq
gjarpriOfion. Ky pör tö pörmbushur döshirat e saj, u rrotullua pörreth
gjymtyröve tö saj hyjnorö dhe u bashkua me tö. Köshtu era e veriut e
quajtur edhe Borea u bö mbarsöse dhe ja pörse pelat ktheinö vithet ndai
erös dhe lindin mözatpa ndihmön e asnjö hamshori (cf. Plini, Historia
e natyrös IV, 35 YlIl, 67 - Homeri X^X,223). Nö tö njöjtön mönyrö
Eurinomea u bö nönö. Pastaj, duke marrö formön e njö pöllumbi, aio
kllogiti mbi dallgö dhe böri vezön universale. Ajo i körkoi ofionit tö
rrotullohej shtatö herö rreth vezös derisa tö ngrohej dhe tö hapej pör tö
lindurfömijöt e saj: diellin, hönön, planetöt, yjet, tokön me malet,
lumenjtö, pemöt, bimöt dhe tö gjitha gjallesat (cf Apoloni i Rodit -
Argonautöt / I496,505 - tzetzes/Likotron, 1191)-
Eurinoma dhe Ofioni zgjodhön Olimpin si vendbanim tö tyre. Por
duke parö Ofionin qö mburrej se ishte krijuesi i universit, Eurinoma e
zemöruar i shtypi kokön me thembrön e saj, i theu dhömböt dhe e
deboi nö thellösitö e tokös. Pastaj ajo krijoi shtatö planetö tö fuqishme
(Diellin, Hönön, Marsin, Mörkurin, Jupiterin, Venusin, dhe Saturnin)
dhe u veshi respektivisht perönditö dhe peröndeshat e reja, si mä poshtö:
Teia dhe Hiperioni, Feba dhe Atlasi, Dione dhe Kriosi, Metisi dhe
koeosi, Themisi dhe Eurimedoni, Tetisi dhe Oqeani dhe sö fundi

336
Kronos dhe Rea. Por njeriu i parö ishte PELASGOSI qö lindi nö Arkadi.
Njeröz tö tjerö e pasuan, tö cilöve ai u mösoi tö ushqcheshin me lende
lisi, tö prisnin rroba prej lökure dhe u mösoi artin e ndörtimit tö kasolleve
(Flomeri, Iliada, V, 898 - Apoloniosi i Rodit, tr' L232 Apollodori I, 1, 3 -
Hesiodi, Teogonia 133 - Aristo fani,zogirö,692) erl.sipas Athenesö (XrV,
45,639,640)Pellazgöt tö lindur nga Ofioni, qö ishte njö Pelor, ushtronin
flijimin e..Peloria". "Pelor" rrjedh nga {iala pellazgo-shqipe "Pjellor".
Legjenda e Eurinomas dhe e ofionit, bashkangjirur argumenteve
historike dhe gjysmö legjendare, analizave kritike tö tekstcve tö lashtö
dhe mbijetesön e nje gjuhe qö rrjedh drejtpördrejt nga giuha e lashtö
pellazge, nö kötö rast gjuha shqipe, provon lashtösinö dhe vörtetösinö
historike tö PELLAZGEVE si dhe epörsinö e elementit pellazg nö
ndörrimin e qyrerörimit helen. ijshtö e pamohueshme qö Greköt kanö
huaztar nga ata, qö i gjetön nö köto vise, emrat e peröndive,
peröndeshave, heronjve si dhe emra vendesh, tö cilat i transkriptuan

Muzeu arkeologjik dbe etnografik' Tiranö

337
nö gjuhön e tyre ashtu sig mundön dhe duke mos pasur mundösi t'i
kuptojnö e interpretojnö ato nga ana fonetike sipas gjuhös sö tyre,
greqishtes. Pör mö tepör, Herodoti na thotö se Pellazgöt nuk i emörtonin
hyjnitö e q/re me emra tö pörveEöm. Nö tö vörtetö pohimi i historianit
tö madh vörreton se: pjesa mö e madhe e emrave tö zbuluar nga Iliada
dhe Odiseia si dhe nga Teogonia e Hesiodit ianö vetöm epitete pör tö
emörtuar cilösi morale ose fizike. Ja disa shembui tashmö tö pörmendur
nö veprön qö keni nö dorö dhe qö kanö tö böjnä pikärisht me
"Mitologjinö" tö mbiquajtur grcke:

Zeus : La. zerr.

Thalia - Tallia (pörqeshje). Musö e "Komedisö" !
Akili : Aq i lehtö - Aspeitos : A'shpejt .
Agamemnoni : E ka menue (gegö: ai qö e ka menduar), Menelau
: Men e la (gegö: ai qö ka humbur arsyen' si pasojö e
rrömbimit tö Helenös).
Llliksi, Odiseja : lldhösi, Udhötar'
Laerti : Le urtö.
Ajaks : Gjaksi, giakösor'
Priam : Pri Jam: jam prijösi.
Enea - E neu (gegö: ai qE kuptoi.. "kauzön" trojane)'
Penelope : Penö e lyp (ajo qö körkon fill).
Thallie : tallfe
Telemak : Te leu mec (tö ka lindur djali).

Homorafet dhe Homofonet te Flomeri'

Te Iliada dhe Odiseja unö kam zbuluar njöqindeniözetenöntö (129)

emra rö pörvegöm dhe toponime qö kanö saktäsisht tä njäjtön ortografi
(homografe) dhe tö njöjtin shqiptim (homofone). Kötaemra, qö shkoinö
nga ,lyfish deri nö pesöfish, gjenden njöherösh te Trojanöt dhe te Akenöt

338
 (Danaenöt ose Argianöt). Miröpo ato janö
pörmendur gjashtödhjetö e
pesö (65) herö te Trojanöt dhe gjashtödhjetö
e k"ter 1e+1 r,Jre tek Akenöt.
Ndör köto 129herö, tetödhjetö (so)
ianö tö dyfishta, pra tö barabarta
ndör tö dy fushat Q x ao): njözete shtatö (3 x
9) ianö tö trefishta, ndör tö
cilat gjashtömbödhjetö te Trojanöt dhe katör te
Akenöt, dhjctö janö tö
pesöfishta (5 x 2) ndör tö cilat gjashtö te
Trojanöt dhe katör tc Akenöt.
P.ra nö total gjashtödhjetö e pesö herö
(65) pör Trojanöt dhe
gjashtödhjetekatör herö (6a) pör Akenöt.
Köto anrroponime dhe toponime nö pjesön
mö tö madhe mbeten
ekuivoke sepse gjenden nö tö dy kampet
dhe tö gorodisin pör mö tepör
se shpesh ato kanö dalö nga
gjuha p.ir"rg" (emra tö shpjegueshöm
farö
gjuhös sö sorme shqipe dhe jo gjuhös
greke). Nö kötö studim shumö
tefma kanö tö böjnö me heronjtö mö
tö shquar tö Iliadös, ndör tö cilöt
Akili dhe Menelasi te Akenöt ose Hektori te Trojanöt.
Nö tö vönetö njö
nga kuajt e Akilit quhet "pedasos"
dhe me kötö emör emörrohet edhe njö
"qytezö" nö Troadö si dhe njö tjetör
nö Meseni. ..Ksanros,, öshtö njöherösh
emri i njö kali tö Akilit dhe emri i karit
tö Hektorit dhe gjithashtu i njö
luftötari troJ-. "podarge" öshtö njöherösh
emri i njö l."ri dä ta Hektorit
dhe i kalit tö Menelaut si dhe.rr,rii
njö shtrige qe ind; k";jr; Akilit. Dhe
sö fundi, emri "Selleis" öshtö
njöherösh emör i niö lumi tö Th"rprotisö
dhe
njö lumi tö Troadös. Nö tö njöjtön
mönyrö,.Ahelos,, öshtö emri i njö rumi
qö gjendet midis Etolisö dhe Akarnanisö
dhe emri i nje lumi tö Azisö sö
Vogöl (pranö malit Sipila, nö Lidi).
Nö njö tjetör kapitufl do te siohim sa
tö shumta janö ngjashmöritö
midis toponimeve pellazge, gjeografikisht
tö largöta nga njöra tjetra
d31ae1tö shpörhapura nö tö gjirhö hapösirön mesdhetare,
Ballkan, Azi
e vogöI, Iberi, vendin e lashtö
tö Kanaanit, parestinö, madje Indi
nö Azinö juglindore. dhe

Pörveg tö gjithö kötyre emrave

tö pörbashköt si pör Trojanöt
dhe pör
Akenöt tö jepet mundösia tö vöresh ..hyjnitö,,'peilaz{ete
se F{omeri
gjenden nö tö dykamper e kundörta
dhe se peröndia.e ryre e pörbashköt

339
öshtö Zeusi "dodonas dhe pellazg" (Iliada XVl, 233,234). Miröpo
Dodona gjendet nö Tesproti, e cila nö kohö tö lashta quhej "Pellazg1i".
Ng" anaijetör lumi homerik "Selleis" (Iliada I1,659, xv, 531), i cili
sipas Homerit rridhte nö Tesproti pörqaset me "Selles", interpretuesit
e orakullit tö Zeusit nö Dodonö (Iliada xvl,234,235). Miröpo
ky raion
i Epirit quhet "Souli ose Suli" (gka pörqaset me Selleis ose Sellöt), prei
,rg" Lirt i" zanafillön njö nga heronitö e pavarösisö greke, Marko Bogari
me zanafillö epiro-shqiptare d.m.th. "suliotö"'
niö studim
Pörveg kösai, nö njö kapitull tjetör tashmö unö kam kryer
emrat e
gjuhösor krahasues nö lidhie me antroponimet, eponimet dhe
mö tö
ilyjnirre prei nga del qö midis tö tjerave, emrat e dy heronive
shquartöepopevehomerikeshpjegohenfalögjuhösshqipedhejoasaj
e
greke. Nö tö vörretö Aspeitos (i quajtur köshtu nga bashkatdhetaröt
Iij t"rprote) ka dalö ngapellazgiishtja e lashtö "Ash'shpeit" qö do tö
thotö .,i shpejti" epiteti ("Akili kömbölehti, i shpeiti") i pördorur
qö i kanö veshur
terömbödhjetö herö nga Homeri. "Akileus" öshtö emri
aq i shpeitö'
Greköt, gjithashtu i shpiegueshöm me anö tö gjuhös shqipe f
aq i lehte;). Pörsa i takon Uliksit, emri i tij tek
Odiseja öshtö "Odhyseus"
kösaj nga toponime
qe ne shqip do tö "udhörari" apo "udhösi". Pörveg
sö mbiquaitur
tö ndryshme, mö shumö se nitqind emra tö mitologiisö
greke, janö tö shpjegueshme falö gjuhös shqipe'
mund tö
Nön dritör, k-ötyr" tö dhänave tö reja nga tö giithä
"
parashtrohejpyetiaem€poshtme:nöseZeusDodonasisidhetögiitha
Ilirö apo
etnite e tiera tö ,rie tr.rng.' (Trojanöt, Frigjianöt' Dardanöt'
meqenöse edhe vetö
Thraket) kishin dalö nga i njöjti trung pellazgdhe
tyre ndör viset qö
Greköt e pranonin ri oJe pop"ll qö kishte qenö para
"do tö böhei Greqia", kush dreqin ishin köta Grekö) Helenöt
"teh.ie, tö fundit ishin niö
nuk ka mundösi tö rriedhin nga Pellazgät sepse köta
popullbarbardhenukflisningjuhöngreke(cfHerodotiVI['44;I'56
qö
ä.ri SSr II, 50 deri 54; VII, 94, 95)' Duke lönö mönianö Jonianöt
giuhön e köryre
ishin Pellazgö tö kthyer nö Helenö, tö cilöt pördornin

340
tö fundit (cf Herodori VIII, (44/1,56,57), ata (Flelenöt) mund tö ishin
vegse populli pushtues i vendit tö Pellazgöve. Pasi u nönshrrua nga
Helenöt vendi pörfundoi duke u quajtur pörfundimisht Heladö. äshtö
ky pushtim (dhe jo lufta hipotetike e Trojös e zhvilluar nö shekullin
XIII dhe XII!) qö lidhin njöherösh me Iliadön e dytö (ajo e pushtimit tö
Troadös, e kthyer nö Eolidö nö shekullin VII dhe ajo qö öshtö zhvilluar
midis fiseve pellazge nö njö epokö tö hershme) si dhe Odisesö (ajo e
shekullit VIII e konkretizuar me koloniz.imin e rajonevc peröndimore
tö Greqisö, Korkyras dhe jugut tö Italisö). Megjithatö nö Iliadö dhe Odise
nuk böhet asnjö dallim midis Trojanöve dhe Akenöve. Krijohet
pörshrypja se böhet lalö pör njö popull tö vetöm: Homeri (ose logograföt
e mirönjohur) pördori njö legjendö tö lashtö pellazge qö e mbivendosi
ndaj njö mö tö vonshme, e cila ka tö böjö me pushtuesit e parö grekö
(Akenöt dhe Danaenöt), tö cilöt mö vonö do tö mbanin emrin Helenö.
Nö tö vörtetö Homeri nuk e njihte emrin dhe qytetörimin e ryre sepse
ata u shfaqön vetöm pas tij.
Tö gjitha köto ndörlikime tö ndryshme dhe köto störhollime tö
emrave pellazge dhe shpjegimi i tyre falö gjuhös shqipe provojnö se
Helenöt kur mbörritön gjetön aty njö popull autokron, i cili kishte
gjuhön e ti.,:, kulturön, heronjtö, mitet dhe kozmogoninö c tij, tö cilat
ishin krejt tö ndryshme nga tö tyret. Pra ata kanö "pörzier" kulturön e
tyre me kötö trashögimi parahelene, pa arritur tö kapnin kuptimin e
saktö tö huazimeve tö ndryshme tö tyre. Ato pördorön epopetö e lashta
dhe tö shquara pellazgepör tö krijuar tö tjera, tö cilat i kanö transkriptuar
nö gjuhön e ryre dhe tö cilat i kanö pörshratur nö pushtimet e para tö
ryre. Ja pörse Iliada dhe odiseja nxjerrin mjaft kundörshti dhe paraqcsin
shumö kontradikta, gabime historike dhe anakronrzma, pa folur pör
manipulime ose manovra tö tjera tö dyshimta dhe mbi tö gjitha pör
krijimin e njö morie gjeneanologjish, heronjsh cponimö dhe tö dhöna
törösisht tö falsifiku ara, tö destinuara pör tö ngarörruar pistat dhe pör
t'ia veshur lavdinö e sö kaluarös tö Pellazgöve, pör t'i dhene lavdi

341
historisö tyre (qö po lindte) dhe pör tö shtyrö qö tö besosh lashtösinö
sö
e popullit grek nö tö gjithö rajonin nga veriu i Greqisö kontinentale
deri nö Kretö dhe nga Korfuzi deri nö Azinö e VogöI. Vepra qö keni nö
dorö i heq mistifikimin historisö greke dhe sjell njö sqarim tö ri.
Ja njö skemö shembull i emrave tö pörsöritur shumö herö nga Homeri
nö veprön e tij Iliada (me germa) dhe Odiseja (me thonjöza).

Ahelou : lumö nö Greqi midis Etolisö dhe Akarnanisö.

" :lumö i Lidias.
Adraste : mbret i Argos dhe Sikonös.
" : biri i Meropsit, prijös trojan.
u : luftötar trojan i vrarö nga Patrokli.
" :" i zönö ngaMenelau dhe i vrarö ngaAgamemnoni.
" : luftötar trojan i vrarö nga Patrokli.
Adrastrea : qyretiMisias.
Agelaos : biri i Fradmonit, luftötar trojan i vrarö nga
Diomedi.
" : biri i Damastorit, mtonjös i Penelopös (Odiseja).
Alastor : luftötar pilian.
" :luftötar lisian i vrarö nga Uliksi.
Amfion : luftötar epean.
* : bir i Zeusit dhe Antiopös (Odiseja).
Antifate : luftötar trojan i vrarö nga Leonteusi.
" : mbreti i Lestrigonöve.
" : bir i Melampusit, baba i Oikles (Odiseja).
Antifos : biriiThesalosit.
" : biri i Talamenit dhe peröndeshös sö liqenit Gigea
(IVIeonianö).
" : biri i Priamit .

" : shok i Uliksit, bir i Egiiptos (Odiseja).

" : itakas. mik i Uliksit.

342
Aretos : bir i Nestorit (Odiseja).
a(
: luftötar trojan.
Kromios : bir i Neleas, Piliani (Odiseja).
a(
: biri i Priamit.
a(
: luftötar lisian.
aa
" trojan i vrarö nga Teukrosi.
aa
" lisian.
Deukalion : biri i Minosit, baba i ldomenös.
( : luftötar trojan i vrarö nga Akili.
Elatos : luftötar trojan i vrarö nga Agamemnoni.
aa
: mtonjös i Penelopös i vrarö nga Eunredi.
Efiri : qyter nö Tesproti.
aa
: emör i lashtö nö Korint"
Euridamas : fallxhi trojan.
q
: mtoniös i Penelopös (Odiseja).
Hipodami : gruaja e Piritosit.
aa
:hörbötore e Penelopös (Odiseja).
aa
: bijö e Ankisös, gruaja e Alkathos.
Hipotosi : bir i Lethosit, prijös i Pellazgöve.
: biri i Priamit.
Likurgu : biri i Driasit.
g
: mbret i Arkadisö.
Melanip - luftötar aken.
"
aa
- luftötar trojan.
a(
'( 4 ,hiriFliketaonir"
Oenomaos : luftötar aken i vrarö nga Hektori.
" trojan i vrarö nga Idomeni.
oilea : babai i Alaksit dhe Medonit.
.. : luftötar trojan i vrarö nga Agamemnoni.
Oresti : biri i Agamemnonit.

343
 aa

- luftötar trojan i vrarö nga Hektori.

(' i vrarö nga Leonteusi.
(a
: "
Orsiloku " aken.
4
' trojan.
aa
: bir i Idomenös (Odiseja).
Pedasos : qytet i Mesenisö.
aa
" i Troadös.
a(
- kali i Akilit.
Pisandri : luftötar trojan i vrarö nga Agamemnoni.
g
" '( i vrarö nga Menelau.
: prijös mirmidon, bir i Maemalos.
: mtonjös i Penelopös (Odiseja).
Podarge : kali i Hektorit.
(a
: shtriga qö krijoi kuajt e Akilit.
a4
: kali i Menelaut.
Selleis : lumö i Troadös.
" i Thesprotisö.
Selles - interpretues pelazg tö Zeusit nö Dodonö.
Teba $rtet i Silisisö.
Tebes : qyteti i Beotisö (Odiseja).
Tebes - qytet i Egjiptit.
Toas : prijös i Etolianöve.
4
: mbret i Lemnesit.
aa
: luftötar trojan, i vrarö nga Menelau.
Ksantos : kali i Hektorit.
a(
: " i Akilit.
: lufrötar trojan.

344
 Pörputhiet pellazge dhe thrako-ilire: tö hasura nö toponime tö
ndryshme, etnonimi ose antroponime si dhe ngjashmöri tö tjera
gjuhösore nö Europö dhe nö tö gjithö pellgun mesdhetar.

*Amantia : qyrer i Ilirisö nö jug tö Shqipörisö sö sotme.

: qytet I Italisö @rutium).
"'Ardenicö (mal nö Shqipöri) : Ardennes, masiv malor @elgjikö, Francö,
Luksemburg).
'$Arisba (ö) : qyret i Azisö sö VogöI, nö Helespont.
$Arisb6 : c5rter qö gjendet buzö Selleisit, jo shumö larg minierave
tö arit tö Astiras, tö cilat shfrytözoheshin nga familja e Priamit, mbreti
i Trojös. Pra ishte "vend i arit". Miröpo "Ar ish ba" (gegö) dhe "Ar ish
bö" (toskö) nö gjuhön shqipe do tö thotö "ai qö öshtö börö ar".
*Arisba (os) : qyter i Lesbos.

"Arisbö (os) : lumö i Trakös, Arsia (lumö nö Istria).

*Arz (Arzen) Erz
@rzen) : lumö nö Shqipöri.
'sArröz - shtatö qyrere me tö njöjtin emör nö Shqipöri.
'tArras : qytet nö veri tö Shqipörisö (veri-peröndim tö Peshkopisö).
*Arras :
elter nö veri tö Francös.
'fAssos (Epit) : Asos nö Misia (Azi e Vogöl).
'fBantia (Iliri) : Bantia (Appulia).
'rBurina (bourina) : burim (burim nö ishullin i Lesbosit) : burima
("burim" nö gjuhön shqipe).
'rBrigi (Thesali/Trakö) : Frigji (Azi e Vogöl).
'r'Butua (Iliri) : Burunrum (Pulia), Budua (Spanjö).
o'Malet Bulsinius (Iliri) :
Volsinia (Etruri).
'fButua (Iliri) : Burunrum (Apulia) Budua (Spanjä).
:
"'-Butrorum Butrinti i sotöm nö jug tö Shqipörisö.
'fButrotus : lumi i Italisä (Brutium).
'tKaonöt (Epir).
'r-Konöt (Kalabri).

345
*Drr&nie (Iliri - Kosova e sotme).
'tl)ardania (Troada).
'rDordhanai (Ifteta e lashtö).
'r'Dardi (tribu e Italisö sö lashtö).
'FDaunienö (Iliri).
"Dauniens (Japiga, Italia e Jugut).
'fElimeia (Maqedoni).
'fElimes (Sigili) : popull i njö trungu me Trojanöt.
'rEnkelanai (qytet etrusk).
*Enkelenöt (popull ilir).
'tGalabria (Iliri).
'rKalabria (Itali jugore).
I-Labria (Shqipöri).
'rGergitha (Troadö).
'rGirgisha (Kanaanö).
"Gordion (Ftigjt) : Gortina (Kretö), Gortinia $4aqedoni), Girton
(Thesali), Gurta (Hititi).
'$Himarö (Shqipöri) - Himere (bregu verior i Sicilisö).
'rFliamon (Troadö) : Hiameia $4eseni).
'rlbar - degöeMoravös.
'rlbar : fjalö qö nö gjuhön baske do tö thotö luginö.
'rlberöt :Emri i etnisö mö tö lashtö nö Spanjö.
'rI parö : i pari, i lashti, nö gjuhön shqipe.
"Ebre : Lumö nö Spanjö.
'r-IJbar, ubarre : Fjalö qö do tö thotö lumö nö gjuhön baske.
{-Ida : mal nö Kretö.
'flda : mal nö Troadö.
'Japodöt (Iliri) : Japigöt dhe Japigionöt fugu i Italisö).
'r'Iebusa ose Jebusa : (]erusalemi i lashtö) i vendit tö Kanaanit.
fapudöt - popull antik i Troadös.

346
 "Illion (Troadö) : Ilion öshtö emri i dy qyteteve nö jug tö Beratit nö
shqipöri. Ky emör shpjegohet fale gjuhes shqipe : yll i ion (ylli i jonö).
'rlssos : emör i lashtö i Lesbos, tö populluar fillimishr me popullsi tö
trungut Pellazg.: q)-ret i Azisö sö vogöl i mirönjohur nga beteja e
Aleksandrit tö Madh.: qyret ilir i Adriatikut.
't'Kria (qytet nö Lisia) : Kruja, qyret nö Shqipörinö e veriur.
'r'Kerea (Keretes: qytet kretas sipas polibit.
'rlarissa : kryeqytet i rhesalisö, "pellasgis" antike. Straboni pörmcnd
katörmbödhjetö Larisa tö ndryshme.
Larissa : qyret i Troadös.
Larisa : glret i Kretös dhe i Kampanisö nö Itali.
Larissa ose Larisa : Akropoli i Argos.
Larisos: lumö i Elidös.
Larsa : emör i njö qyteti sumerian qö lidhet me atö tö Isinit; pör köto
dy qytete debatohet trashögimia e urit rreth viteve 2000 para
Krishtit.
*Liburni (Iliri) Liburnion (mal
- nö Italinö e jugut).
Liburna ftrahinö nö Genös).
Libourne (Girondö, Francö).
'rlissus = qytet nö Iliri, sor '.Lezha" nö Shqipöri.
'rl-issus: komunö nö Sigili.
'r-Mal6a (kep i Lakonisö nö Greqi) : Mal6a, -kep i ishullit Lesbos.
'fM6sia (Thrakö) : Misia (Azi e Vogöl).
'tMessapion, ma! (Greqi) : Mesapöt (popull ilir nö Italinö j'gut) :
e
Mesapos (Kretö).
'rMolosses (popullsi Epirote) : Malösor ( malösoröt nö shqipör.inö
c
veriut).
'i'Naro (Iliri) : Nar @truri).
'rNarona (Iliri) : Narnie (Etruri).
'tolympi : öshtö mali mö i lanä nö kufirin verior tö Grcqisö antikc.
Ky emör (olumpos nö greqisht) nuk ka arritrr kurrö tö shpjcgohcr
rnc
anö tö greqishtes. Miröpo ky emör rrjedh nga shprch
1a peilazgo-shqipc

J+/
"O i lumtö, O i lumtun, i lumtur". Me fialö tö tjera lumturi: Olimpi a
nuk ishte "banesa e peröndive fatlume'?
*Paleastaei (Epit) : Palaesation, Pulisatae (Ifuetö).
Penestaei (Thesali) : Palaisten (Sikanöt /lrali), Pranaeste (Itali) -
Palestinö (Lindja e Aförme).
'hPedasos - qytet nö Troadö.
- " nö Meseni.
- nö Iliadö emör Trojan, ka tö ngjarö ai i njö prifti tö Lirnesos nö
Troadö.
: emri i njö prej kuajve tö Akilit.
+Pedasa: kryeqytet i lashtö i Lelegöve.
*Pedicum (Venetöt): Poedikuli (nö Italinö eJugut).
*Picentio (Iliri) : Picentini (Itali).
$Picentum (Istria) : ?icenum (Itali).
*Plakia (Frigji) : Placentia (Italia e Jugut) : Plakia (Greqi)'
*Rhesus : Mbret i Thrakös.
*Rhösus : lumö qö rrjedh nö aförsi tö Trojös.
*skamandra (Lumö i Troadös) - Skamand, lumö qö lag Segestön, qytet
i themeluar nga Trojanöt.
'rsegestion (Iliri): Segesta (Sicili), Segesta (Itali e Veriut), Seges.
*segestica (Iliri) - Segeste (Nimes).
*Spina (qytet nö grykön e lumit Po, themeluar nga Pellazgöt).
-
"Shpina" nö shqip do tö thotö "shpinö, kurriz" apo pjesa e prapme' Nö
tö vörtetö ky qytet pörbönte pjesön e Pasme tö vendit tö Etrusköve, tö
cilöt kishin bregun peröndimor, detin Tirrenian dhe nö kurriz spinan
(Etruria padovane) d.m.th Lindja, Adriatiku - deti i Iliröve - vällezörit
e tyre tö njö race.
'rStrymon : Lumö nö Trakö.
'rStrymon : babai i Priamit (Mbret i Trojös).
'tTergeste (Iliri) : Tragurium (Dalmaci).
: Tergolape $troricum).

348
 : Thegesta fferiu i Afrikes), Opitergium (Itali).
'rThrakö : Terash: bir i Jafetit, sipas Biblös.
'tTroja (Iroie) : Trojani, qytet nö Shqipöri.
'sTosk (Shqipöri e Jugut) : Toskana (Etruri).
'rulkenion (Iliri) : ulqin, qyret shqiprar, pushtu ar ngaserböt e Malit
röZi.
- Ulcisia Kastra (Panoni).
'rUlcinium: Ulci (I-ukani, Itali).
'FValbonö, Valbona : (lumö nö Shqipörinö e Veriut).
: Valbonne (Alpet buzö detit jugJindjös Francös dhe nö Ain).
: Valbonnais (Isera, Francö).
*venetöt: Popull ilir nö veri tö Adriatikut (vend qö gjendej
midis
Triestes dhe venecias. Kjo fialö nönkupton nö shqip "vendas, autoktonö,
banorö tö vendit; Vendös, Vendöt.
'FVolkae Palus (Iliri) : Volci (Etruri) : Volcei (picentum).

Parashtesat dhe nö veganti prapashtesat tipike pellazge:

Ekziston njö numör i honsiderueshöm emrash dhe fialösh tö lashta

qö nuk shpjegohen as nga greqishtja dhe as nga latinishtja dhe qö disa i
kanö pörcaktuar tö njö gjuhe para indo-europiane tö zhdukur, ndörkohö
qö zanafillae ryre öshtö kryeköput pellazge dhe fondi gjuhösor i sö cilös
nuk öshtö zhdukur aspak meqenöse dhe mbijeton nö gjuhön e sorme
shqipe, fosile e gjallö e asaj qö ishte gjuha parahistorike e Europös.
Ja,
midis shumö tö tjerash disa shembuj tö shpjegueshöm falö gjuhös shqipe:
Naxos (naks : gjaknxehtö, idhnak); Nemesis (nem, nam : me nam,
por gjithashtu mallkoj, mallkim); Distos ne Eube (dyst, dystö); njö seri
emrash qö kanö si bazö rrönjön "Pyl" ose "pel" qö do tö thotö pyll nö
gjuhön pellazgo-shqipe: tri qyrere me emrin pilos (Elidö, Trifili dhe
Meseni: kjo e fundit ka qenö nö Iliadö qyteri i Neleut, qö ishte
themeluesi), Pilenö (Etoli), Pelion (mali i rhesalisö); nga rrönja "farö"

349
nga e cila rrjedhin: Farae (qyteti Kretös), Farai (qytete tö Mesenisö,
Akaia dhe Beoti); Iolkos nö Thesali dhe Ialisos nö Rod (Ialli. Jalli -
pellg, fushögropö, legen), etj...

äshtö e dobishme tö shönohet qö rrönjö tö shumta, ndajshtesa dhe

nö veganti disa prapashtesa kanö mbetur deri nö kohöt e sotme tö
pashpjegueshme nga disa gjuhötarö, tö cilöt pör mungesö tö aftösisö pör
t'i interpreruar sipas gjuhös greke i kanö trajtuar si me zanafillö
parahelene: para indo-europiane ose tö dala nga njö gjuhö e zhdukur,
sipas tezös sö pörjetösuar. Disa e kanö shmangur shqiptimin fjalös
Pellazgöt ose "pellazgiik".Megjithatä gjithö köto formime gjuhösore tö
lashta janö tö pörbashköta pör rajone tö tö shumta, tö cilat gjeografikisht
janö shumö tö shköpurura, por tö banuara nga popullsi qö kanö qenö
nga i njöjti trung etnik. Ngjashmöritö gjuhösore (fonetike, sintaksore
ose semanrike) janö aq tö shumta dhe tö röndösishme sa nuk mund tö
trajtohen si "pörputhje tö rastit". Sipas gjuhötarit tö shquar H. Krahe
(Fjalor i emrave tö pörvegöm tö ilirishtes sö vjetör), prapashtesa (mbaresa
emrash, toponimesh ose oronimesh) "st, ru, ina, ona, a" rianötö lidhura
me tö njöjtin grup etno-gjuhösor (Pellazgöt, Etrusköt, Iliröt, Liguröt
dhe dialekte tö tjera para-ariane tö Mesdheut).

Ja njö listö jo e plotö e antroPonimeve, etnonimeve' toPonimeve

dhe fjalöve tö tjera pellazgo-liguro-trako-ilire tö ndajshtesave ose
prapashtesave tö mövonshme dhe nö formön emörore ose kolektive
por qö pörfundojnö me: anda, enda, inda, onda, endo:

Alabanda, Karianda, Labranda, Alinda, Arikanda (Karie, Lisi);

Pasanda (Troadö, Adramition): Laranda, (Likaoni); Isionda, Isinda,
Oinoanda (Pisidi); Soanda (Kapadosi); Thrianda, Kadianda, (Lidi);
Kalinda, Alananda, Arikanda,; Saranda (Shqipöri); Pramanda (Epit);

350
Pa nyejt e prapavendosura a, i o, me rö cilat pörfundojnö köta emrat e
fundit, normalisht prapashtesat e tyre shkruhen me andö ose endö.

Greköt i kanö shtuar prapashtesön e tyre karakteristike "os"

prapashtesave jo shquese me zanafillö pellazge,tö pörmendura mö sipör
tö tilla si andö, indö (tö shndörruara nga Greköt nö inth) ose endo qö
kanö krijuar emrat e helenizuar si mö poshtö: Korint -os (K.orinthi),
Eakinth- os, Kerinth- os, Lebinth- os, piranth- os, Nadiand- os.
Aspend- os, Kamind- os, Pirind- os...

Krejt ndryshe nga termar e mösipörme nuk duhen ngatörruar dy

rrönjöt pellazgetö möposhtme qö kanö formuar antroponime tö shumta,
eponime dhe toponime: andörr (g.gö, qö do tö thotö öndörr) dhe "andej".
Köto rrönjö rigjenden pra nö emrar e möposhtöm: Andr os (ishull
grek), And orre (Principatö), Andir os (degö e lumit skamandör nö
Troadö), Andeira (qytet i Troadös qö u pörkiste Lelegöve, sipas
Strabonit), Antandr os (formö e helenizuar e Anrandeira, qytet i
Troadös)...

(popull pellazg), mbretöruan giatä shumö

Sipas Pauzanit, Lelegöt
brezave nö Amiklea, kryeqyreti i lashtö i Lakonisö. polikaoni, djali i
dytö i Leleksit (heroi eponim i Lelegöve) do tö ketö themeluar njö
mbretöri tö re, tö quajtur Meseni sipas emrit tö gruas sö Mesenit. Midis
qyteteve tö tjera ai do tö ketö ndörtuar Andanian, e cila do tö böhej
kryeqyteti i mbretörisö. Straboni gjithashtu ka folur pör kötö nö librin
etij vIII. Ky qytet, themeluesi legjendar i tö cilit ishte njö farö Kaukon,
ka qenö i famshöm pör misteret e tij.
Emra tö tjerö töbazuaru nö rrönjöt "ande, anda, ando,, rigjenden te
Keltöt e Galisö: Andegavi (sot "Angers, Anjou'); Andarta (peröndeshö
bretone, emöri rigjeturnö mbishkrimin e Dies); Andomatunum (qytet
i Galisö belge), etj. Disa gjuhötarö e nxjerrin rrönjön anda nga gjuha

351
baske dhe andar nga gjuha kataloneze dhe nga gjuha provensale anar, i cili
shpreh idenö e lövizjes, tö ecjes.... Ja pörse disa e nxjerrin se kjo rrönjä
rrjedh nga latinishtja ambulare (me shötit) ose ambitare (qö nuk ka ekzistuar
kurrQ, aditare (ec drejt) ose ant€ (pörpara)! Greqishtja nuk na sqaron ndonjö
gjö mö shumö: andros do tö thotö mashkull, burrö!
Vetöm gjuha shqipe na sjell shpjegime tö pranueshme. Nö tö vörtetö
pörveg fjalös andörr qö do tö thotö öndörr, e cila tö bön tö mendosh pör
vendin e öndrrös, rrönja anda shpjegohet nga flala e shqipes sö sotme
"andej". Kjo fjalö ka tö ngjarö tö jetö formuar nga folja ashtö (me qenö,
dialekti gegö) dhe ngaflilandej ("ndej": midis ndör) ose nda (e ndarö,
e shköputur) qö janö bashkangjitur me kalimin e kohös ka dhönö "a'
ndej" pastaj "andej". Kuptimi i kösaj fiale duket i qartö: ai qö mbetet i
ndarö, andej ose mbetet atje poshtö ose larg me idenö e digkaje tö
möposhtme nö vijim: ata qö janö tanöt dhe mbeten tö ndarö dhe qö
kanö mbetur larg, nö njö tjetör vend ose nö kötö $rtet tö largöt ose köta
qö janö törhequr nö vendet e largöta, etj.

briga:

Kjo rrönjö öshtö tipike iliro-shqiptare, e cila rrjedh nga breg, bregu,
brega dhe shumösi i tö cilös öshtö brigje si dhe kodrina dhe brinja mali.
E gjejmö nö formimin e njö farö numri toponimesh nö Europö :

Bregeuz (Austri); Breganson (Var, Francö) si dhe Brest @retanjö) dhe

Bri (g)anson (Alpet e Sipörme, Francö). Rigjendet giithashtu nö Spanjö,
kjo rrönjö nö toponime tö shumta me tingöllim ilir dhe shenja dalluese
pellazge e sö cilös duket e pakundörshtueshme, por qö disa e nxjerrin si
kelotogalere badyshim sepse nuk e njohin gjuhön pellazgo-shqipe) :

Deobriga, Lakobriga, Juliobriga, Segobriga, Mirobriga, Talabriga.....

Kjo rrönjö shpesh ka qenö ngatörruar pref gjuhötaröve tö ndryshöm,

352
tö cilöt duke mos e njohur gjuhön pellazgo-shqipe, kanö gjykuar se
fjala greke pirgos, qö do tö thotö "fortesö", ka qenö zanafillae formimit
tö rrönjös briga dhe tö fialös gjermanike burg (nö zanafillö "vend i
fortifikuar mbi njö kodrinö'), e cila nä kuptimin mö tö gjerö ka dhönö
berg (mali). Ata gabohen sö tepörmi sepse janö Greköt, ata qö e kanö
huazuar kötö fialö nga pellazgishtja e lashtö "burg" (ngjashmöria me
fjalön gjermane "burg" öshtö mö se e qartö). Duke i shtuar kösaj
prapashtesön e tyre tö parapölqyer "os" Greköt kanö krijuar pyrgos
(fonesö). Kjo fialö pör shkak tö udhötarit dhe duke qenö e shköputshme
do tö ketö hyrö nö formimin e njö farö numri emrash qytetesh tö fortö.
Burg dhe Pyrgos kanö pörfunduar nö fjalön briga. Nö tö vörtetö pör
shkak tö evolucionit tö gjuhös disa forma tö lashta kanö pösuar modifikime
fonetike ose sintaksore, kanö krijuar disa elizione silabike",) ose
shkömbimesh tö tjera tö ndryshme. Nöpörmjet Keltöve (fqinje tö Iliröve
nö Danubin e Sipörm) fjala briga rigjendet te Galöt nö toponime tö
ndryshme: Sadobriga (emör i Sevresit), Volobriga (emör i Valabreges), etj.

Ona, onna:
Aeonna, Salona, Narona, Scardona, Alvona (Thesali, Dalmaci,Iliri);
Verona, Albona, Arona, Ascona, Dertona (hali); Dodona (Epir);
Valona, Valbona, (Shqipöri); Garona (Garone nö Gironde), Valbonna
(I\danastiri i Valbonös nö Gand; Valbona nö Alpet e buzö detit; Valbonez
.' ? .. .. \
ne Isere J ...

aska, asko, oska, osko, uska, aska, laska (tepör tö shumtö nö numör):
Liguria - Neviaska, TuleJaska, verag-laska,VineJaska - Pellgu i
Rinit : [Jrn-aska, karan-uska - Tiroli peröndimor : Mal-osko - Korse
: Venzol-aska, Feki-asko, Prugin-aska, Qipron-asko - (Rajoni i Bastjas)
-Pal-aska, Bart-aska (Rajoni i Kalvit) : Popol-aska, Kaposki-aska, Velp-

*)
lanä apostrofi.me nohjesb

353
laska (Rajoni i Kones) :Ara-gnasko (mal), Sal-aska, Figem-aska, Akel-
aska, Mor-aska (Rajoni i Ajagios) - Piemont :Air-aska, Arri-aska, Balbi-
asko, Kamiii-aska, Vil-asko, Burri-aska, Kambi-aska - Lombardi :
Karizi-aska, Fabi-asko, Livr-asko, Vidol-asko, Grasi-aska

Nö Francö prapashtesat pellazgoJigure aska dhe osko, me kalimin e

kohös janö shndörruar respektivisht nö asque, usque dhe osque ose osc:
Gordoi-asque (degö lumi e Vezubi), Valm-asque (degö lumi e Brague) Bri-
asque (pyll i rajonit tö Grasös), Gre-asque (Gryka e Ronit), Pel-asque (Alpet
buzädetit), Curi-usque (Alpe e Poshtme); Man-osque (Alpe e Sipärme,
Provansa), Venas-que (Vaukluzö), Ven-osc (Isere), Flai-osc, Kanj-osc ü"t)...
Est, esta, este, esti, ist, ista, iste, isti (tepör tö shumtö nö numör):
Al-est (Alais, nö Francö), Seg-este (Nimes), Terg-este, Big-este (Iliri),
Andr-esti (Pirene), Berg-ista, Bel-ista (Iberi), Ram-ista (Panoni), Burd-
iste (Thrakö), Seg-esta (Iliri, Liguri, Sigili), Bukur-esti (emri i
Bukureshtit), Markul-esti, Fet-esti, Ploiesti (Rumani) ...

estaei, aestai, istae, istai:

Apen-estaei (fis nö jug tö Italisö), estaei (Thesali), Pala-estaei (fis
Epirot, ka tö ngjarö me prejardhje nga emri i Filistinöve), Kurr-estaei
(Ivlaqedoni), Pran-aeste (Itaiia qendrore), Kalar-istae (Panoni), Or-estaei
ose or-estai (fis nö Maqedoni), etj.

Issa :
Larissa (Thesali, Kretö, Azi e VogEl), Antissa, Lissa, Potaissa (Daki
e veriut), Evissa (Korsikö), Galbissa, Sotaissa (Sardenjö), Masinissa
(Afrikö e veriut), etj.

Eu, eus : Akileus, Odiseus, Tideus, Atreus...

Kjo prapashtesö ka paraprirö mbaresön tipike greke "s", e shtua,r mö
pas si rrjedhojö e mbörritjes sö Helenöve nö gadishullin ballkanik dhe

354
qö rigjendet ende edhe sot nä formimin e fialöve, foljeve dhe emrave
shqip, tö tillö si emri Ndre (i pashquar)
- Ndreu (i shquar); dh6 :
dheu; pre (gegö - me pre)... Shönoj kaiimthi se emri grek-me zanafillö
epirote (pellazge) Papandreu (nö greqisht (papanderou) bazohet
nö tö
njöjtin fenomen tö möparshöm (papa..ndre, papa .. ndreu : baba
Ndre)l

ra... ata, tttai

Stu-ra (dy lumenj nö Piemont), Ju-ra (Francö dhe Zvicör), Du_ra
(Tur, degö e lumit Rin), Mu-ra (La Mure nö Francö), Ru_ra (degö e
lumit Rin), Sa-ra (La serre gegö e oisös), Su-ra (degö e Dromös), Ta-ra
(Terain degö e Oisös) etj.

Nö prapashtesat e mösipörme gjejmö fjalön ujera, shumösi i fjales

ujö. Pra, nö tö gjitha köto terma ka nocionin e ujit. Nö tö njöjtön
linjö
idesh, ekziston njö tjetör ,,vra,,.
fialö shqipe

& 355
 Ndikimet pellazgiishtes sö lashtö
e
nö gjuhön greke,latine dhe giuhöt e tiera.

Le tö shqyrtojmö fillimisht ndikimet e shumta rö pella'zgiishtes sö

lashtö apo thrako-ilires nö dy gjuhöt mö tö mirönjohura europiane:
greqisht dhe latinisht. Sot köto gjurmö janö ende pör tu korrigjuar nö
fialorin e kötyre dy gjuhöve. Te gjirha köto {ialö qö ne do tö studiojmö
kötu i kanö mbijetuar ndryshimeve tö shumta, pörzierjeve aPo
shkatörrimeve tö ndryshme giuhösore. Pra ato kanö kapörcyer' pa
pengesa mö shumö se tridhietö shekuj.
Unö nuk do tö zgiatem nö forma tö ndryshme gramatikore aPo
sintaksore tö pörbashköta, jo vetöm nö gjuhön greke dhe latine, por
edhe nö gjuhö tö tjera tö mövonshme europiane, madje tö Azisö
peröndimore, tö cilat as do tö na sillnin ndoniö giö domethönöse as do
rö na sqarojnö njohuritö pör zanafillön e gjuhöve mö tö lashta dhe fialöve
tö tyre, tö cilat kanö arritur tö mbijetojnö. Kötö detyrö po ia le
gjuhötaröve specialistö tö lömit tö gjuhösisö'

Köto mbetje gjutrösore janö tri lloiesh. Pikösöpari ato kanö tö böjnö
me toponimet dhe oronimet. Janö fialöt mö tö vjetra, tö cilat ne i njohim
sepse kanö tö böjnö me emörtimet e lashta tö pördorura nga popujt e
parö tö Europös pör tö emörtuar njö mal, pyll, shkömb, kep, luginö,
det, liqen apo pellg, rriedhö uji, vend i banuar (fshat, $4et.'), etj. Köto
emra janö mö tö lashtöt, tö cilöt pörcillen ngabrezi nö brez dhe ianö tö
ngulitura pörgjithmonö nö kujtesön e njerözve.
Mö pas vijnö emrat e pörvegöm, tö cilöt na i jep onomasdka e teksteve
greke tö auroröve antikö ftIomeri, Hesiodi, Arkiloku, Hekateu i Miletit,
Herodoti, Helanikosi i Mitilenit, Tuqididi...) tö tilla si antroponime dhe
eponime, emra tö hyjnive (teonime) dhe emra tö popujve (etnonime).
Sö fundi fjalö tö vjetratö llojit tö pörgjithshöm, shumö prej tyre miaft
tö ndjeshme ndaj ndryshimeve qö kanö tö böjnö me ietön e pörditshme:

356
me pi, me ngrönö, me fjet, me bö, me sjeli ... qielli, toka, retö, shiu"'
fusha, drithörat, metalet eti. Pjesa mö e madhe e fjalöve kanö kaluar nö
shumö gjuhö, popullsitö e tö cilave kanö kaluar nga aför apo nga larg
popujve tö Europös tö dalö nga njö rrung i vetöm etnik (i liojit Homo-
p.i"rgrru!) tö tillö: Pellazgöt, Lelegöt, Liguröt, Karianöt, Lisianöt, Egjeasit
iTirr.tro-ftruskö, Eteokretasö..), Fillistinö, Thrakö, Frigjianö, Trojanö
(Dardanö, Teukrö..), Ilirö (Autariatö, Dasarctö, Enkelö, Dardanö,
Panonianö, Venerö, Liburnö..), Tesprotö (Epirotö, Molosö, Kaonö...), etj.
Pörveg kösaj nö planin antropologjik tö gjithö köta popuj kishin njö karakter
brakicefal tepör tö theksuar, d.m.th. kishin koke te rrumbullaköt (aq tö
gjerö sa edhe tö giatö) pra e kundört me dolikocefale (kokö vezake ose nö
formön e topit tö ragbisö). Ky fenomen brakicefal rigjendet te shqiptaröt e
sotöm, pasardhös tö vörtetö tö Pellazgöve nö Europö'
Pra kötu nuk öshtö fiala tö shpjegojmö tö tilla pörputhje me
sanskritishten dhe giuhö tö tjera relativisht tö vonshme tö mbiquajtura
indo-europiane ose indo-iraniane ose tö tilla tö tjera me rreguila
(gramatikore, sintaksore, apo fonetike) qö shpesh me kalimin e kohös
janö modifikuar pör shkak tö lövizieve tö popullsive ose kanö ndjerö tö
papriturat e pörmbysjeve gjuhösore tö krijuara miaft vonö nga pushtime
tö ndryshme.
Nö tö vörtetö, duke mos dashur rö böj njö kurs tö lartö tö gjuhösisö,
gjö qö nuk öshtö aspak qöllimi i veprös qö keni nö dorö, kam ndörmarrö
studime krahasuese dhe hulumtime etno-giuhösore, tö cilat mö kanö
mundösuar hyrjen nö burimet e vetö gjuhöve tö vjetra, t'i analizoj si ka
qenö, falö konfrontimeve tö ndryshme, krahasimeve, pörputhjeve dhe
nganjöherö disa kontradiktave tö dukshme dhe falö asaj E{arö zotöron
gjuha shqipe dhe mbi tö gjitha tö dialektit tö saj geg, e cila äshtö idioma
me e vjetör e dalö drejtpördrejt nga gjuha thrako-ilire dhe si rrjedhojö
ngapellazgjishtja e lashtö. PörveE kösaj dialekti geg Paraqet pöraförsi tö
shumra me greqishten e lashtö si nö planin leksikor, atö sintaksor
gjithashtu edhe atö fonetik.

357
 üshtö pikörisht kjo pellazgjishte e lashtö, e cila nuk ka qenö marrö
nö konsideratö. Me saktöi öshtö dhönö nje röndösi e jashtözakonshme
Mikenöve (emör i shpikur nga arkeologöt), ndörkohö qö disa kanö
pohuar se "Pellazgöt i kishin paraprirö Greköt nö vendin qö do
tö böhej
Greqi". E kanö trajtuar Linearin B (varianti i dalö nga Lineari A, linear
kretas) si njö gjuhö proto-greke, ndörkohe qe deshifrimet e
ventris
dhe Kadvik (1952-1964: Knossos, Mikenö, pilos, Tebö..)
nuk kanö sjellö
vegse terma qö kanö tö böjnö me listat e pörllogaritjeve
tö prodhimeve
tö ndryshme rregrare, lista inventarösh, tö cilat nuk kishin
l"tr"r",
pra ato nuk mund tö na japin tö dhöna pör jetön shoqörore, "rgjö
ekonomike
ose politike, pör gjuhön dhe as pär zanafillön e kötyre
popujve. Ja pörse
öshtö ngjitur historia e Greqisö deri te Mikenasit. Deshifr.resit
tanö tö
shquar dhe ithtarör e ryre nuk e kanö patur parasysh se böhej
fjalö pör
njö gjuhö parahelene , pra jo greke, meqenöse Greköt nuk ekzistonin
ende dhe ndör tö cilöt ne nuk kemi as edhe nje lloj gjurme
pörpara
shekullit vIII para Krishtit. Nöse mund tö gjend"r, Jir" fjall qö ne
dukje tö böjnö tö mendosh pör greqishten, öshtö se shumö mö vonö
kjo
e fundit ka börö huazime shumö tö mödha nö pellazgjrshren
e lashtö.
Megjithatö kjo gjuhö nuk öshtö "zhdukur", sig öshtö pörsöritur shpesh
nö tö gjithö manualet e historisö dhe komenraröt'r- e historisö
"rriik",
por ajo ka lenö gjurmö tö mödha jo vetöm nö gjuhön e sorme shqipe,
pasardhösja e saj nöpärmjet thrako-ilirishtes, por gjithashtu
nö pjesön
mö tö madhe tä gjuhöve indo-europiane.
Pra öshtö hallka pellazge qö ka munguar nö hulumtimet e kryera
deri nö ditöt tona. Nö tö vörtetö teoritö e gabuara, pistat e gabuara
ose
gabimet e vlerösimit, tö cilat nöpörmjet specialistöve te paröiö gjuhösisö
moderne u janö transmetuar ithtaröve tö tyre dhe qö duke i ripörsöritur
pafundösisht me kalimin e kohös u pranuan dhe mö nö fund u tr"jtrr"r,
si fakte tö pörcaktuara. Pörveg kösaj njö tjetör mangösi ka pllakosur
tö

4 Shönime sqaruese

3s8
gjitha köto studime dhe hulumtime: etni-gjuhösia dhe kronologjia e

saj. Nö tö vörtetö janö ngatörruar elementet gjuhösore tö mövonshme

me ato mö tö lashta. Gjithashtu öshtö börö njö projektim a posteriori e
elementeve pak a shumö tö dhöna nga autorö antikö, pa vendosur
kronologjinö e tyre tö vörtetö apo iu verifikuar burimin. Nö nivelin e
komentaröve tö ndryshöm ka patur pasaktösi tö mödha sepse öshtö nisur
mbi bazön e interpretimeve dhe tö rindörtimeve jo shumö bindöse.
Unö nuk mund tö rri pa kujtuar se duhet bCra kujdes kur tö lashtöve iu
atribuohen ide moderne.
Prandaj po paraqes studimin qö ka tö böjö me "fjalöt", tö cilat kanö
qenö huazuar prej gjuhös greke, latine dhe gjuhö tö tjera europiane mö
tö vonshme nga pellazgishrja e lashtö ose thrako-ilirishtja.
Pra, po rinis analizön pör tri burimet kryesc re gjuhösore qö pörforcoi
me elemente tö tjera bindöse, argumentimin tim mbi vörtetösinö
historike tö pellazgjishtes sö lashtö dhe lidlijen e saj tö ngushtö me
shqipen e sotme, "fosile e gjallö" e asaj qö ka qenä gjuha parahelene e
vendit, tö cilin Greköt do ta quanin "F{eladö" (rreth shekullit VIII madje
shekulli VII para Krishtit), tö cilön Romaköt do ta quanin "Graecia"
(Greqia) rreth shekulli IV-il para Krishtit. Do tö kujtoj kötu vetöm
elemenret mö domethönös. Pör mö shumö hollösira lexuesit do t'i duhet
t'i referohet kapitujve tö ndryshöm tö lidhur me pörputhjet gjuhösore.

I - Antroponimet, teonimet, eponimet, etnonimet

Le tö fillojmö me peröndinö mö tö dögjuar, tö cilön Greköt ua morön

Pellazgöve: Zeusin. Ky emör ka qenö komentuar pör njö kohö tö gjatö
nöbazö tö emrit tö Peröndisö fuqiplotö tö Panteonit olimpian. Autoröt
grekö nuk kanö körkuar tö njohin zanafillön e emrave tö mitologjisö sö
tyre, aqmö tepör qö ata nuk ishin gjuhötarö (shkencö moderne e shfaqur
nö shekullin XIX tö erös sonö). Praatakishin trashöguar njö farö numri
tö emrave tö peröndive pa arritur tö kuptojnö domcthönien dhe pör tö

359
cilat dhanö interpretimet e tyre, duke i pörqasur ato nga ana fonetike
me fialorin e tyre (grek). Janö vetöm gjuhötaröt dhe helenistöt modernö,
tö cilöt kanö vendosur ta shpjegojnö zanafillön e tyre nöpörmjet
krahasimeve me gjuhö tö tjera (shpesh tö dala nga e njöjta stampö) dhe
nö veganti me sanskritishten, e trajtuar nga gjuhötarö tö shumtö si
njehsori Gaiger pör tö gjitha gjuhöt e mbiquajtura indo-europiane,
nderkohö qö kjo gjuhö nö raport me pellazgjishten e lashtö öshtö tepör
e vonshme. Pra gjendemi pörpara njö dileme tö guditshme: interpretimi
qö böjnö Greköt dhe ai i börö nga autoröt modernö, mbi tö gjitha nö
planin e njö zanaltlle gjuhösore.
Pörsa i takon Zeusit, elementi thelbösor i zanafillös sö tij etnike,
pörveg pörputhjeve gjuhösore me shqipen e sotme dhe epiteteve tö
shumta tö Homerit, duke i cilösuar Pellazgöt hyjnorö, öshtö njö frazö e
pörmendur nö Iliadö (Könga XVI,234),e cila provon zanafillön pellazge
(e vetmja fraza e shpötuar nga ndörfutjet e ndryshme dhe qö i ka shpötuar

manipulimeve tö logograföve grekö); "Akili -;Zets mbret, Dodonasi,

peröndi e hershme, Pellazgjiku, i cili mbretöron mbi Dodonö, nö kötö
vend tö ashpör tö Sellöve, tö profetöve me kömbö tö palara kurrö dhe qö
flenö pördh6!" Greköt kanö dashur ta lenö nö heshtje kötö, qoftö edhe
se nuk e kanö kuptuar domethönien, meqenöse do tö quheshin
autoktonö (tö lindur nga toka) pra pasardhös tö Pellazgöve. Ndörkohö
qö tö gjithö autoröt e fundit tö Greqisö arkaike (shekulli VI para Krishtit)
dhe tö epokös klasike (shekulli V dhe IV para Krishtit) kanö pohuar se
Pellazgöt ishin banoröt e parö tö Greqisö "pörpara mbörritjes
Greköve"
sö
dhe se gjuha e tyre nuk ishte greqishtja, pra ishte njö gjuhö barbare..
Prandaj nuk mund tö ishin "autoktonö" dhe as me prejardhje nga
Pellazgöt. Ja gfarö na thotö nö lidhje me kötö Herodoti (I,57 ,58): "Cila
ishte gjuha e Pellazgöve) Nuk mund ta them me siguri; por nöse lejohet
tö hamendösosh nö bazö tö pasardhösve tö sotöm tö Pellazgöve, tö
vendosur nö Krestoni, mbi Tirrenöt (ata qö dikur ishin fqinjtö popullit
qö ne e quajmö Dorian dhe qö banonin nö vendin qö ne e quajmö

360
Thesaliotidö) dhe tö Pellazgöve qö kanö themeluar Plakinö dhe Skilakön
mbi Helespont (ata qö dikur kanö banuar me Athinasit) dhe sipas shumö
tö tjeröve tö pörmendur, gjithashtu pellazgjikö, megjithöse kanö ndörruar
emrin, mund tö them, duke e gjykuar nga köta popuj, se Pellazgöt
flisnin njö gjuhö barbare. Pra nöse nuk öshtö e njöjtö kjo pör gjithö
racön Pellazge, popullit tö Atikös i cili öshtö Pellazg, i eshte dashur tö
ndörrojö gjuhön duke u kthyer nö popull FIelen", Köto linja mendimesh
janö tö qarta si drita e diellit.
Ja pörse emri i zeusitnö thelb shpjegohet
falö gjuhös shqipe dhe jo me anö tö gjuhös sanskrire, greke apo ndonjö
gjuhe tjetör ashtu si edhe do ta pörcaktojmö.
Aioq (Dios) eshte qoftö interpretim fonetik i emrit tö Zeusit (Aeuq)
tö börö nga Helenöt e parö pas pushtimit tö vendit tö Pellazgöve, qoftö
edhe njö emörtim i mövonshöm. Gjuhötaröt shpejt i kanö börö njö
pörqasje me sanskritishten Dyaus, prej nga vjen latinishtja Deus
@oti)
dhe dies (ditö). Tashmö kam folur pör Zeusin nö kapituj tö shumtö.
Kötu thjesht do tö kujtoj dy legjendat e njohura pör vendlindjen e tij:
njöra nxjerr si vendlindje tö tij Kretön (Mali Ida ose Dikte) dhe tjetra e
nxjerr vendlindjen e tij jo shumö larg malit Lice nö Arkadi: nö secilin
rast tö dy köto vende ishin tö populluara gjithashtu nga pellazgöt. pör
ta shpötuar nga törbimi i Kronos, nöna e tij Rea e lau nö lumen Neda
dhe ia dha Tokös Mömö (Gaea), e cila e dörgoi nö Kretö nö malin Dikte
sipas disave, nö malin Ida sipas disa tö tjeröve) ku ajo ua besoi
kujdestareve tö sigurta, nimfave Adrastea dhe Ida, bija tö mbretit tö
Kretös, Meliseus. Ato e vunö nö njö djep tö artö. Adrastea pör ta argötuar
i böri si dhuratö njö sferö tö formuar me rrathö rö arrö". Kuretöt arritön
tö mbulojnö tö qarat e foshnjös falö vringöllimave rö armöve tö tyre dhe
nö mönyrö qö Kronosi tö mos ta dögjonte ekzekutuan njö vallözim
luftötarösh (qö mö vonö u bö Pirrika dhe qö vallözohet ende sot nö
Shqipöri). Zeusin e ushqeu dhia Amaltea.
Nö kötö rast, unö do tö mjaftohesha me kötö shembull tö lindjes sö
Zeusit. Nö tö vönetö gjirhgka rrethon historinö e lindjes sö tij provon

36r
karakterin pellazgtö Zeusit dhe tö Panteonit tö tij olimpian: tö gjitha
emrat qö figurojnö nö paraqitjen gjeneanologjike tö möposhtme
shpjegohen me lehtösi me anö tö gjuhös sö sotme shqipe.
- Kronos : Koh ro, Koh ron - koha qö vazhdon nö vijimösi; ai
apo Kronosi qö rendit kohön. Kjo fjalö öshtö nö zanafillö tö fjalös
"kronologji" (shkenca e kohörave, rendities dhe datave tö ngjarjeve
historike). Kronos öshtö njö figurö mitologjike. Rrallö ka qenö objekt i
ndonjö kulti fetar dhe öshtö Saturni te Romaköt.
- Rea : Re, Reja : Nö gjuhön shqipe ekzistojnö dy homonime;
njeri do tö thotö "me re, qiell i mbuluar me re" dhe tjetri "nusja,
bashköshortja (e reja)". Emri i babait tö saj Uranos nö gjuhön shqipe do
tö thotö "lJ vranö (s) : qiell i vranöt", ndörkohö qö te Greköt do tö
thotö "qiell me yje". Emri Rea, bija e "qiellit tö vranöt", nö gjuhön
shqipe öshtö mö pranö domethönies tö babait tö saj. Pörkundrazi Greköt
e shpjegojnö emrin nöpörmjet njö shtremberimi tö lalös äfiä (era, nö
greqisht) qö do tö thotö tokö. Por Rea ishte njö hyjni e miröfilltö
pellazgo-kretase.
- Gaea, Gaia: Dheja, dh6 : Toka; Gji, gjija, gjini (gegö) : Ge, qoftö
n9 shqip "gjiri,apo gjinia (fisi)".. toka qö tö ushqen. Ky emör ka njö tjetör
ortografi G6. Kjo ka tö ngjarö tö lidhet me njö shtrembörim fonetik tö
pellazgo shqipes "dh6" (th nö gjuhön angleze). Nö tö vörtetö emri Gaea
sipas kozmogonisö se Hesiodit personifikonte tokön "Toka gjatö {ormimit".
hyjni tipike pellazge'
Gaea öshtö trajtuar nga tö gjithö si njö
- Zeusi : Za, Zani, Zö : zöri (i Zeusit). Nö tö vörtetö zöri i Zeusit
paraqitet me anön e feshferitjes sö gjetheve tö shenjta tö lisit tö shenjtö
tö Dodonös (kryeqyteti i kultit tö Pellazgöve) nö Tesproti (i bere me
vonö Epir). äshtö orakulli mö i shenjtö i antikitetit, i cili pas mbörritjes
sö Greköve u zövendösua me atö tö Delfit, i cili u bö vendi i parö i
shenjtö grek (shekulli VII-VII para Krishtit). Vendi i vetäm vend i
shenjtö i orakullit, i denje pör emrin e tij, i pörmendur nga Homeri
öshtö ai i I)odonös. Ai nuk ka pörmendur atö tö Delfit (vetöm njö herö

362
 te odiseja IX,581 por böhet fjalö pör njö ndörvendosje). Ai
ka
pörmendur emrin e Pitos shkömbor (vend i shenjtö kushtuar
Febos, i
gjendur nö viset e Delfit tö ardhshem). Nuk ka mö pörmendje
tö olimpit
(orakull i Zeusit) as tö Lojörave olimpike. Arsyeja e
-rrrg"rö, sö kötyre
ngjarjeve öshtö se ato kanö qenö mö tö vonshme se Fromeri. pörsa
i
takon emrit zanafillor tö Zeusit ne zotörojmö njö döshmi vendimtare,
atö tö Porfirit (]eta e Pitagorös).
Ja mbishkrimi, thotö ai, qö pitagora
gdhendi nö varrin e Zeusit: pitagora pör Zeusin... "köru prehen
eshtrat
e zan, i cili quhet zeus". pitagora ishte njö pellazgo-tirrenian
nga
samosi. Pra Pitagora del se e njihte gjuhön e tö paröve tö tij,
meqenöse
e njihteemrin pellazg Zeus si za, zan, zanö (diarekti geg). Te emrin
"zets" gjuhötaröt kanö kujtuar se kanö zbuluar r;"re" sanskrite
Dyaus...Pita@.otü gjirhöfuqishöm, zoti qiell). äshtö i famshmi ,,zeuspater,,,
i shndörruar nga Latinöt nö Dius ose Deus pater dhe mö pas nö ,,Iupiter,,
praJupiter @otibaba) ! äshtö njö nga ankesat kryesore etno-gjuhösore
qa
mund t'i böhen gjuhesise moderne madje duke prekur edhe vetö
zanafiliön
e mitologjisö greke. Nö dialektin toskö thuhet ,,töri, zö,,.

- Adraste : A drashtö, E drashtö : ajo qö frikösohet, qö ka frikö

(nga Kronos).

- Ida : I dha : Ajo qö i ka dhönö (Zeusit). Ida öshtö emri i dy maleve,

njeri nö Kretö dhe tjetri nö Troadö edhe ky njö tjetör vend pellazg.
Nö tö
vörtetö Trojanöt rrjedhin nga Dardanöt, popull thrako-ilir i Ballkanit.
Rigjenden nö veri-peröndim tö Azisö e vogöl (nö veEanti nö Troadö)
dhe
nö Kretö pörputhje toponimike tö pörbashköta pör tö dy vendet.

-Kuretöt : Ku rret, Ku rrerer (g"gö); Ku rrit, Ku rritet (toskö) :

aty ku u rrit (Zeusi). Prej kösaj rrjedh emri i Kretös vend ku .,u rrit
zeusi". A nuk kanö pohuar aurorör antikö se Kuretöt ishin banoröt
e
parö tö Kretös?

363
 -Amaltea:Emielta(Emielta):Aj"qökamökuar'aPoqöika
dhönö qumöshtin e saj (Zeusit).

- Meliseus = Malösiu : Ky emör rrjedh nga njö prej fjalöve mö tö

lashta "mal" pra mali. Ka tö ngiarö tö böhet fiale per njä "mbret i
malösive" (mbreti i Idas?) ose mbret malösor. Nö shqip "malösi" do tö
thotö vend me male dhe "malösor" öshtö digka qö ka tö böiö me malin
apo "Malösiu, malösori" dihet qö öshtö banori i maleve'
äshtö e qarrö qö gjithgka qö ka tö böiö me Zeusin, me hyjnitö e
lashta kryesore dhe me fenö pella zge tö trashöguar nga Greköt
shpjegohet falö gjuhös shqipe. Me kötö rast meqö po flasim pör Zeusin,
öshtö interesante tö shönojrnö qö fjala "skeptör" shpjegohet me anö tö
gjuhös shqipe. Nö tö vörtetö kjo fjalö vjen nga ajo fialö qö emörton
,k.ptrin e Zeusit, nje lloj shkopi qö ka nö krye njö kokö shqiponje'
Shkreptima dhe shqiponja, dy emblemat e gjithöfuqishme tö Zeusit.
..Sq.p shqiponje" dihet se nö shqip thuhet sqep, skeP. Nö fillim skeptri

k" ta ngjarö tö jetö quajtur "Skep" nöpörmjet shtrembörimit fonetik

sipas vetö natyrös tö gjuhös greke, pra skep... tron (6p1ntpou). Pörveg
kösajfiala spelaion (flalazanafillore e fialös "speleologji'), qö do tö thotö
shpellö nö greqisht, nxjerr zanafillön e Pellazgöve (]\.ljeröz tö shpellave),
emri i tö cilöve shpjegohet me anö tö gjuhös shqipe Shpellagji, rrönja e
sö cilös öshtö "shpella". Disa malösorö tö Shqipörisö sö Veriut ftrahina
e Matit, p.sh.) e quajnö shtöpinö e tyre "shpeja", reminishencö e banesös
sö tyre parahistorike! Prapashtesa greke "ion" öshtö tipike pellazge
(i
onö : i jonö, qö na pörket ne, sig öshtö edhe rasti i detit jonian, det i
Pellazgöve dhe mö pas i Iliröve) sig do ta vörejmö nö njö ngaparagraföt
e möposhtöm.
Mirepo ne e dimö se Zeusi ka lindur nö njö shpellö dhe se lindja e tii
sipas legjendös ndodhi nö Arkadi ose nö Kretö. Me anö tö silogjizmit
Pellazgöt (I.,Ijeröz tö shpellave) janö pra nieröz tö Zeusit (tä lindur nö
njö shpellö) d.m.th pasardhös tö tii. Pör mö tep,ör Shqiptaröt e sotöm e

364
quajnö vetöm "bij tö shqipes". Kjo nuk ka asgjö pör tu Euditur meqenöse
tö gjithö tekstet antike provojnö se Zeusi ishte Pellazg, se Pellazgöt
ishin banoröt e parö tö Greqisö, tö cilöt ua pörcollön Greköve fenö e
tyre dhe njö pjesö tö madhe tö trashögimisö sö tyre kulturore, madje
edhe atö gjuhösore. unö do tö shtoja njö tjetör elemenr domethönäs qö
na jep Pauzani (I-vI, 16, 5) duke na treguar njö variant tjetör tö emrit
tö Zeusit: zotos. Nö tö vörtetö nöse nuk marrim parasysh prapashtesön
e famshme dhe patjetör tö domosdoshme greke "os", aröherö zbulojmö
rrönjön Zot. Sot nö Shqipöri peröndia thuhet edhe zot, cilido qoftö
besimi fetar i banoröve tö saj (katolikö, ortodoksö ose myslimanö). Sö
fundi, do tö shönoja qö nä gjermanishten e vjetör ka njö tjetör variant tö
emrit tö fundit Ziu, Got (i kthyer nö Gott): krahasuar me Zan dhe
zor.Emrii fundit ka tö ngjarö tö jetö njö shtrembörim i mövonshöm i
flalös za,zan,zani,kuptimi i sö cilös nö gjuhön shqipe (zöri) öshtö ruajtur
gjatö tri mijövjegaröve. E vörteta historike e pellazgöve dhe vijimösia e
gjuhös sö tyre janö tö pamohueshme edhe nöse nuk iu pölqen atyre pör
tö cilöt skepticizmin e barazojnö me koköfortösinö e tyre. Shpresoj qö
vepra qö keni nö dorö tu japö atyre sqarimer e nevojshme dhe do t,ua
böjö tö mundur ta shohin nö njö könd me tö mirö väshtrimi historinö
parahelene.
Lloji i shembujve tö larrpörmendur nuk mungon. Gjithsesi nö kötö
kapitull, me qöilim qö tö mos böj shumä pörsöritje do tö kufizohem pör
tö sjellö shkurtimisht disa elemente thelbösore, pör tö cilet ju do tö
gjeni hollösira nö kapitu.ir qö rrajtojnö ,,pörputhjet gjuhösore,'.

'i-P'omete, Titan, biri i Jafetit dhe i remis-ir öshrö ai qö formözoi

me argjilö, njerözit me figurön e Peröndive ("prue me dh6 : e siellö me
dh6) ndörkoha qe Greköt e interpretojnö emrin e tij me,,parashkuesi";
Akili (Aspeitos : Asht'shpeir : "i shpejti"); Afroditö (Afer dita : ajo
gfarö öshtö aför ditäs, pra drita, agimi); Hera (Era : era, njö nga atributet
e Herös); Demetra peröndesha e grurit dhe e mbirjes sö tij (Dh6
motör
: tokö-motör? Nönö; toka qö tö ushqen); Kore, peröndesha e tö korrave
dhe bija e Demetrös (Korr, Korra : korrösja; ajo u quajt mö vonö
Persefoni dhe i kaloi ditöt e fundit tö saj pranö Hadit nö botön e
pörtejme); Hadi (Hades) peröndia e tö vdekurve dhe e botös sö pörtejme
(Ha dekös ai qö ha tö vdekurit); Ares (Erz : nderi "bej luftö" do tö
thotö tö mbrosh "nderin'); Apolon ("A po luan" : a Po luajnö... ky
emör ka dalö nga njöf.razöe Mbretit Midas gjatö garös tö muzikös midis
Apolonit, Marsias dhe/ose Panit); Artemis, motra binjake e Apolonit
(arö tö miell : arö e mbjellö); Tetis, Nereidö dhe mö e shquara e
peröndive detare (Deti); Menmozina, nöna e Muzave (Men mösoi :
ajo qö u möson kulturön apo qö öshtö e zguar);Menelau (Ir4en e la : ai
qö ka humbur mendjen); Agamemnoni (E ka menue : ai qö e ka
menduar, shqyrtuar); Laerti, babai i Uliksit dhe i matur, i urtö (le urtö
: ka lindur i urtö); Uliksi/Odise.ia, i famshöm pör udhötimet e tii
(Udhösi : udhötar); Telemaku (Tö leu rn€c - thirrja e Penelopös nö
mbörritjen e Uliksit; "tö ka lindur djalö!"); Penelopa (Penö e lyp : ajo
qö nevojö pör fill); Titans (Tö tan: tö gjithö); Hesiona, e lidhur me
zinxhirö nga babai i saj Laomedoni, mbreti i Trojös (E zanö : e zön^,t
e kapura); Ajaks (A Gjakös : gjakösor, vrasös); Atrides "pasardhösit" e
Atres, "familja" e Atresö (Atröt : prindörit, familja); Olimpia (O e
lumta : e lumja); Aleksandör (Ka le si n' andörr : ai qö ka lindur si nö
öndörr), etj.

:
':'Kranaenöt, Pellazgöt e Athinös (Krena, Krenar prijös ose njeröz
krenarö dhe tö lavdishöm); Dalmatöt, popull ilir i bregut lindor tö
Adriatikut (Delmat, Delmatöt : delet, rritösit e deleve): Pella,
kryeqyteti i Maqedonisö (Pela, pelö; Thesalia, Maqedonia dhe Traka
ishin tö famshme pör rritösit e kuajve); Romö, qytet i themeluar nga
Romulus (Romulak nö dialektin geg do tö thotö "i rrumbullaköt, ai qö
ka kokö tö rrumbullaköt"); Tirrenos öshtö biri i mbretit iidian Atis;
Tirana, kryeqyteti i Shqipörisö (Tirrenia öshtö emri grek i Etrurisö;

366
Turan öshtö njö mbretöreshö etruske; Tuski öshtö emri latin i Etrusköve;
Tusculum öshtö emri i njö qyteti antik rö Italisö qö gjendej nö rajonin e
lv{aleve Albine dhe Tosk öshtö emri qö mbajnö sot Shqiptaröt e Jugut);
pra Tirrenos, Tirrenia, Turan, Tuski, Tusculum, Tosk e Tirana janö tö
lidhura ngushtö me vetö zanafillön etno-gjuhösore, Lelegöt öshtö emri

vlorö: statuiö (guri) gruaje nö kosturn ilir , shekulli II - III i erös sorö.
(sipas "Sbqipöria Arkeologiike - Tiranö - 1971)
i lashtö i Karianöve, banorö tö lashtö tö Kretös dhe tö ishujve tö Egjeut
pörpara se tö kalonin nö Azinö e Vogöl (Le lesh, Le me lesh : tö lindur
me qime ose njeröz leshtorö); Liguröt, popull i lashtö i Mesdheut
peröndimor (veri-peröndim i Italisö, Franca juglindore deri nö luginön
e Ronit), emri i kötij populli tjetör pellazg shpjegohet gjithashtu
nöpörmjet gjuhös shqipe : Lökurö, likurö : "lökura" dhe mö gjerö
"njeröztö veshur me lökurö"; Liburnöt, popull ilir (Le burrö : i lindur
burrö, i lindur trim); emri i Epirit (nö greqisht Epeiros) shpjegohet me
gjuhön shqipe Epör, Epöri (rrönja e emrit Epir pa prapashtesön greke
"or'), qö do tö thotö "i epörm, lart, nö lartösi'nö lidhje me Greqinö e
gjendur mö poshtö etj.

II - Toponimet dhe oronimet

Nga tö gjitha fjalöt parahelene, toponimet dhe oronimet janö ato qö

i kanö rezistuar mö mirö tö gjitha shkatörimeve dhe modifikimeve
gjuhösore. Nö tö vörtetö ato gjithmonö janö tö lidhura fort me malet e
tyre tö pavdekshme, shkrepat, liqenet, rrjedhat e ujerave, pyiet, tokat
eri.
Deri mö sot tö gjithö autoröt modernö (historianö, arkeologö,
parahistorianö, helenistö, gjuhötarö..) kanö dalluar se emrat e tyre nuk
mund tö shpjegohen as nga gjuha greke as nga gjuha indo-europiane, tö
tilla si fjalöt Athinö, Mikenö, Tirinti, Korinti, etj. Duke mos njohur
zanafillön, kulturön dhe qytetörimin e Peilazgöve, gjuhön e tyre si dhe
prejardhjen ata kanö shpallur se böhej fjale per njö "popull qö u zhduk
pa lönö as edhe gjurmön mö tö vogöI"! Kösaj i thonö tö djegösh etaPat.
Nö tö vörtetö kjo öshtö njö nga arsyet e qorrsokakut ku kanö ngelur tri
disiplinat mö tö shquara tö historisö sö lashtö tö popujve europianö:
historia, arkeologjia dhe gjuhösia.
Ja disa nga toponimet dhe oronimet mö kryesore si dhe
domethönia
etyreqö del nga gjuha shqipe. Shönoj se nö tö vörtetö pjesa mö e madhe

368
 e kötyre emrave ka qenö trajtuar gjerö e gjatö nö kapitujt e shumtö nö
lidhje me pörputhjet gjuhösore.
Pör tö sqaruar mö shumö, unö do t'i ndaj tö gjitha köto emra
(toponime, oronime) nö tri törösi tö mödha gjeografike, ndör tö cilat
mö e röndösishmja lidhet me Greqinö :
a - Greqia, sticto sensn, deti Egie dhe Mesdbetar lindor.
b - Ballhani, Azia e Vogöl dbe zonat lindore.
c - Itali, Mesdbeu peröndimor dbe Europa peröndimore.

a - Greqia, stricto sensu , deti Egie dhe Mesdhetar lindor.

Athina (Athenai, Athene, Athana, Athanai dhe sö fundi Athinai)

'r
: E thana ose E thöna do tö thotö nö shqip "premrimi, e pararhöna,,.
Kötu kjo nönkupton qytet "i paracakruar" pör pellazgöt (cf. Herodoti
I, 57,58; VIII, aa). Ky gltet, qytet i miröfilltö pellazg banohej nga
Pellazgöt pörpara mbörritjes sö Helenöve. Rrönojat e murit qö rrethon
Akropolin e tij, "pelargikon ose pelasgicon" muri rrethues i mbiquajtur
pellazg (cf. Herodoti V, 64) janö mö se tö dukshme.

't ririnti (ririns) :

qyezölegjendare e periudhös parahelene e njohur
pör fortesön dhe murer e saj rrethues gjigandö tö mbiquajtur ciklopikö
apo pellazgö. "Tirinti me mure tö fortö" na thotö Homeri (Iliada II,
559). Ajo bashköshoqörohej me Mikenön mitike si dhe me legjendön
e
Heraklit. Emri i saj nuk shpjegohet aspak me greqishren. Tirsenöt,
Tursanöt, Turshas, Tirrenianöt, Tusköt, Tusk, Tuskis. ("Etrusköt" dhe
tö vetmit tö shpötuar me kötö emör: "Toskanör" e Italisö dhe ..Tosköt',
e Shqipörisö) ishin tö njohur si ndörtues tö shkölqyer rö mureve,
forresave
dhe tö gjitha llojeve tö fortifikimeve. Miröpo rröryapellazgo-shqipe
"thur" dihet qö do tö thotö "thur pörqark me mure rrerhues,, dhe si
rrjedhojö ne kemi "rhurös, Thurrösit" (ndörtuesit e mureve rrerhuese,
ndörtues tö mureve tö vendeve rö rrerhuara) prej nga vjen greqishtja

369
tyrsis (Tupoq) qö do tö thotö "kullö, fortifikim". Latinöt si rrjedhojö
kanö fjalön e tyre "turris" (shumösi "Turres") qö do tö thotö "ndörtesö
e lartö, pallat i fortifikuar, kullö". Nuk ka asnjö dyshim qö Tirinte
(Tirins) ka qenö "qytezöe fortifikuar" ose "e rrethuar me mure"l qyteti
"me mure tö fortö" i Homerit.

'rKorinti (Korinthos) : rrönja e kötij emri rigjendet nö foljen

pellazgo-shqipe korr, korra, korrin qö do tö thotö "me korr" dhe tö
Korrat (tö), pra tö korrat. Nö tö njöjtön linjö mendimesh do tö shtoja
fjalön'Juillet" shqip öshtö muaji "Korrik" (muaj i korrjeve). Korinti,
njö nga tri qytezar mö tö röndösishme tö Greqisö antike (pas Athinös
dhe Spartös) dhe njö nga fuqitö e Par^ detare me Athinön dhe Eginan,
ishin tö njohura pör qeramikön e saj, industrinö e bronzit, dy Portet e
saj, Diolkosin e tij, fushat e saja pjellore dhe kulturat e saj tö drithörave.
Pörveg kösaj, nö anön veriore tö Akrokorintit arkeologöt kanö nxjerrö
nö dritö njö vend tö shenjtö kushtuar Demetrös (peröndesha - Tokö-
Mömö e grurit dhe e mbirjes sö tij) dhe Kor6 (peröndesha e tö korrave).
Gjithashtu nuk ka dyshim qö Korinti öshtö kösisoj "qyteti i Kor6s"
qyteti i drithörave, i "{ushave piellore" dhe i tö "korrave".

'r-Mikena $4ykenai) : äshtö qyteti mö i shquar i pörmendur nga

Homeri nö Iliadö. I vendosur nö verilindje tö fushös sö Argos, ajo ishte
mbretöria e heroit homerik Agamemnoni. Homeri e cilöson si "qyteti
plot ar, i pasur nö ar, Mikena e madhe, e pasur"' Gjithashtu ky emör
nuk shpjegohet nga greqishtja. Rrönja Myk ose Mik qö paraqitet nö
fillim tö fjalös nö greqisht (si tek emri i ishullit Mykonos
nö Kretö,
Mykenai nö Kretö, Mykarna nö Etoli ose lvlykalessos nö Beoti), Paraqet
nö gjuhön pellazgo-shqipe njö fjale te vjetör qö nuk gjendet nö asnjö
gjuhö tjetör: fjalön Mik. Ka shumö tö ngjarö tö ketö qenö "qrteti mik"
ose "Aleati i Argosit" nö luftön kundör Troiös. Argosi ka qenö niö nga
kryeqytetet e para tö Peilazgöve, nö tö cilin mbreti PeLIazg, u rrözua

)/v
 nga froni i rrömbyer prej pushtu€sve rö parö tö huaj tö vendit
tö tij:
Danaenör me nö krye Danaos (semito-egjiptian, völlai i Egjiptos).
Le
tö shönojmö me kötö rasr se Homeri pörballö Trojanöve pörmendtc
vetöm enuar e Danaenöve, Akenöve dhe Argianöve.
Nö tö vörretö Greqia
(Heladö) si e tillö nuk ekzistonre ende nö kohön
e Homerit.

'rPylos : qyteti legjendar i Neleas dhe birit tö tij Nestor,

hero
homerik. Aty gjithashtu gjendet ashtu si nö Mikenö,
Tirint ose Argos
i njöjti lloj "pallat-forresö" dhe tö njöjtat mure rö ndörtuara
me blloqe
tö störmödhenj guri. Arkeologöt kanö zburuar aty
taberöza rö shumta
tö gdhendura nga Lineari B. Gjithsesi po shönojmö
tri piloset e vetmc
tö Greqisö gjenden nö peloponez (dikur i quajtur pelrazgji):
nö Trifili
(Pylos i Homerit) nö Meseni dhe nö Elidö.
E-ri pylor r4.it, nga shqipja
"pyll" qö do tö thotö pyil dhe jo "porrö" (gjö
qö ,r.ri k" asnje domethönie
praktike) sig sugjerojnö disa nga gjuhötaröt
qö bazohen nö njö fjalö greke
flül,or Pylai, flul,q ose pylö). Nö tö vörtetö Greköt
e kanö trashöguar
nga njö emör pella zg, tö cilin nuk e kanö
kuptuar dhe do ta kenö
rnterpretuar nga ana fonetike me gjuhön
e tyre.
I njöjti fenomen pas-homerik (meqenöse
Homeri nuk e njihte termin
"Thermopyles") u pördor shumö vonö
pör emrin "Thermopyres,,
(@e ppo - llul,ui), grykö e famshme
(midis Malit oera dhe gjirit
maliak) dhe rruga e hyrjes midis Thesalisö
dhe Lokridös. Ky emör nö
greqisht do tö thotö "portat flakadan".
Termi i fundit öshtö emörtuar
edhe pör shkak tö burimeve tö
ngrohta qö ndodhen jo rarg prej aty.
Fosidianöt pör tö penguar pörparimin
e Thesalianö.,re, rreth shekulrit
vI para Krishtit kishin ndörtuar njö mur fortifikues.
iip". Herodotit
(vrr, 176) böhej fjalö pör njö mur me dy porta.
Ky mur, njö barrikadö
e vörterö, duket tö jetö nö zanafillö
tö emörtimir .,porrar,i. r-ri perazg
"Pyllö, Pylla" do tö thotö"pyil" prej
nga rrjedh ,,pyll nö burimet c
ngrohta" (Thermopyles),Ky binte pikörisht
mbi gji.i" maliak. pörveg
kösaj fjala e fundit (maliak) rrjedh
nga njö prej fjalöve mö tö vjetra

371
pellazgo-shqiptare "Mal', gjö qö shpjegohet me lehtösi nöpörmjet "gjirit
tö Malit,' ose "Malit Oera". Ja pörse Greköt qö kanö trashöguar köta dy
emra (Pyllö dhe Mal-iak) dhe duke mos ditur domethönien zanafillore,
e kanö ruajtur tö paprekur grafinö e sö dytös dhe kanö modifikuar
kuptimin e sö parös duke equajtur Pylai (pone/portat).
Ja pörse kjo fjale e pörbörö (Thermopiles) duket
ekuivoke madie e
pakuptueshme: "porta tö ngrohta" öshtö praniöterm i papörshtatshöm.
Sido qö tö jetö ky emörtim "porra tö ngrohta" öshtö i vonshöm dhe
döshmon pör njö interpretim tipik grek dhe provon karakterin e saj
pas-homerik.

Köto dykuptimösi tö giuhös pörkthehen nganiöherö nöpörmjet

pörsöritjes tö tö niöitit kuptim tö tö njöjtös fialö ose tö niö flale tö shkruar
,rd.yrh. nö dy gjuhö tö dallueshme' Ky öshtö rasti pör disa emra tö
nö fialö
lashtö vendas, tö cilat popullsitö e imigruara i kanö shndörruar
tö vörtetö
tö tyre duke iu bashkangiitur emrat e tyre (tautologji)' Nä
Greköt me mbörritien e tyre nö vendin e Pellazgöve kanö gjetur
tö

gjitha llojet e emörtimeve tö pördorura nga popullsitö autoktone.

ör"rrd"j u kanö bashkangjitur fialöt e tyre kötyre termave tö lashta. Ja
nö epoPetö
disa shembuj tö kötyre emrave pleonastikö. Quditörisht
"mal" dhe "gur"
homerike ne gjejmö dy nga fjalöt mö tö lashta pellazge:
pör fjalön e parö
tö bashkangjitura me fialö tipike greke "oros" (mal)
Tek Odiseia
dhe "petros, Petra, p.tr"i" [ur, shkömb) pör tö dytön'
(III,2g7;W, it+; emri i pörbörö "Maleaion oros" Qvlal Mali)
"b.rloh.t
qeglirlr"rttuöshtöniövariantiemrittökepittöLakonisö,täquajtur
80; XIX,
gjiÄ"r1r,., nga Homeri Maleion dhe Meieian (odiseja IX.
praaty behet fiale per njö cautologji
i'a4 arr. qö Tuqididi e quan (vlalee).
tö pörkryer: mal dhe oros kanö tö njöjtin kuptim'
i"U öair.ja giejmö giithmonö "Gyrai petrai' Gyras petras' Gyro
p€tras' petrai"
petra" (IV, 5OO-5Or), Ot $ellazgjisht gur) dhe "petrar
?1"1e gr"qirht kanö ie kuptim, giö qö nxierr mosnjohjen e emrit
";e;ri"
372
 pellazg 'gur, guri", Greköt i kanö shtuar emrin e tyre "perra, petras,
petrai". Kjo lloj tautologjie, e cila pördor emörtime pellazgehaset edhe
nö vende tö tjera ndör tö cilat Franca (ltdalmont nö var: "mal', nö gjuhön
pellazge dihet qö öshtö Mal ashtu si dhe fjala mont fröngjisht rrjedh
nga latinishtja "mons, monris") köshtu edhe nö Gjermani
QVlalberg:
"mal" nö gjuhön pellazge dhe "berg" qö do tö thotö mal nö gjuhen
gjermane). Pärveg pellazgjishtes gjenden tautologji tö tjera si kjo p.sh.
e val d'Aran ("aran" nö gjuhön baske do tö thotö luginä, gjithashtu
edhe "val" ka kuptimin luginö) nö pirenejtö spanjollö, aty ku buron
Garona. Nö ishullin e Kios ekziston "burimi bourina". Miröpo ,,burim,
burimi, burima" dihet qö nö gjuhön pellazgo-shqipe öshtö ,,burimi,,.
Nö kötö rast ka gjithashtu "pörsöritje tö sö njöjtös fjalö" nö dy gjuhö tö
ndryshme qoftö edhe "burim burimi',, etj.
Tautologjitö e krijuara nga Greköt provojnö se me mbörritjen e
tyre
nö gadishullin ballkanik, Egje dhe azi e vogöI, Helenöve tö
parö iu
öshtö dashur qysh nga fillimi tö asimilojnö apo tö dekriptojnö
gjuhön
dhe emörrimer e ndryshme tö vendeve dhe tö peröndive,i
an. emrar e
pörvegöm dhe tö pörbashköt tö popullsive pellazge vendase.
E gjithö Greqia öshtö e mbushur nga ky lloj dykuptimösi sig
do ta
vörejmö pak mö poshtö.
Kötu do tö rinis shkurtimisht studimin e fjalöve tö vjetra pellazge,
rrönjöt e tö cilave janö ruajtur me modifikime tö lehta tö sjella
nöpörmjet
shtimit tö prapashtesave tipike greke. Böhet fjalö pör oronime
dhe
toponime tö shumta nga mö tö shpeshtar, rö pörmendura
qö emörtojnö
maläsinö, maiin dhe atö gfarö öshtö e lanösuar nga ana
gj'eologjikc tö
tilla si kodra, pllaja ose shkömb i thepisur (Mal); pytt, pyilirt
t" 1nytt,
Pel, Pell); guri shkömb (Guri dhe shtrembörimi i tij
greqisht nö
Gy.); vend i rrerhuar, mur rrethues dhe mö gjerö "qytezöe "'e
fortifikuar
ose e rrethuar me mur rrethues,, (Garth, Gart,
Gurth, Gurt). Böhet
fjale per fjalöt mö tö vjetra europiane tö ruajtura nö
gjuhön e sotme
shqipe dhe ka tö ngjarö se ngjitön deri nö parahistori
qyrh ,,e belbözimet

373
e para tö gjuhös. Ato janä marrö dhe ruaitur pothuajse tö paprekura
nga popuj tö ndryshöm imigrues, tö cilöt i kanö pasuar ndör territoret
tö banuara fillimisht nga etnitö e trungut pellazg (Pellazgöt, Liguröt,
Lelegöt, Karianöt, Trojanöt, Etrusköt, Frigjianöt, Thraköt, Iliröt eti.)
Ja pra lista jo e toponimeve kryesore dhe e oronimeve tö njö
plotö e

zanafille pellazge. Kötu böhet fjalö vetöm pör ato qö kanö lidhje me
Greqinö stricto sensu, Egjeun dhe Mesdheun lindor.

Akaje
'i-Pellene (qyt"t sipas Flerodotit I, 145),
Arkadi.
x-Malea (lokalitet, sipas Pauzanit VIII, 27/3,5), Maloitas, Malus (lumenj,
sipas Pauzanit VItr 36/I,2),Maleatis (rajon pranö Megalopolit)'
'r'Gonis (qytet).
'r'Gortinios (lumö).
Argolidö
" Njö vend i shenjtö i Apolon Maleates qö gjendej nö rajonin e Epidaurit'
Sipas 'Iheokritit njö nga Hamadriadat (nimfat e pyjeve tö bashkuara me
p;öt) quhej Malis'(ose Meli$; Malos, bashköshorti i Muzös Erato dhe mbret
(Epidauri).
* öurra (malesi), Gurra (qytet nö verilindje tö Peloponezit)'
Lakoni
'r-Kepi Male (Malea, Maleaion oros) Apolloni Maleates, Maleagonos (atdheu
i Silenös rip", pirrd"rit), Malicina ose Malitsina (fshat); Malthi (qyteti malor
nö Meseninö e Epörme)
Meseni
't Mali (fshat).
,, Pylion (trje gjashtö lokalitet qö formonin rajonin e Pylos), Pyla
(okalitet)
"g"
Atike.
,l-Malia Zonia(mal). Böhet fjalö pör njö transkriptim pothuajse tö pörkryer
tö "Mali i Zoniös" tö Shqipörisö
" Pylli (lokalitet)
" Gurra (burim)
Beoti
'l Pyle (okalitet pranö Tebös).
Etoli

374
 'r Malösi (okalitet); Males (völlai i ritormons, sipas I{erodotit yrr,27).
'r'Pylene (lokalitet, sipas Flomerit II, 639).
't Gyron (Mal)
Epir
'r' Maluni, on flokalitet).
'r Molosia (pjesö e Epirit)' Ky vend malor e ka
mjaft tö pörshtatshöm emrin
e tij.: Malösi nö gjuhtn pellazgo-shqipe <tihct
qi arlrrö "v"rra maror,' dhe
malösor "banor i maleve-".
_' lurra
(lokalitet nö rajonin e
Janinös)
Lokrida.
'r'Molos (lokalitet jo larg glirit maliak).
*Kinona (fshat malösor-,
iip", p^uz^Äit Ix, 24/4, 5)
Maqedoni.
't' Pylaia (fshat nö rajonin e Thesalonikit),
?ylorgi (lokalitct, rajoni i pelas),
Pyle (lokalitet nö veri nö rajonin e Florines), fyi" ilok"lit"tj.
'i-Goninia (qn.t)
Malidö
'r' Pörveg
emrir tö kötij.rajoni
fl'h9_rmopfryle$ qö e ka zanafillön nga mal,
ekziston njö lumö i quajtur Meia, (UerJdoU, ülil, rss, i;;;'^'
Pelagonia (vend i banoröve tö .,peligjev.,,
at," ;lü;;;;,i.
''
'r-Pylon, qytet i pörmendur,rg" Sräbo'i
zi a) aiJ qögjendet
Egnatia (d.m.th."rru ga e gsadl emör tjetör ryy, nö Via
i shpjegueshöm me anö tö gjuhös
:
shqipe egnatia e gjata, rrö., krrp,o'rrue;1,
nö.dialcktin gcg..cnjara,,. por
ajo gjithashtu rrjedh nga emri i trijuesitia.karrl ,r.rge ah""qi ishte fisniku
mö i lanö i rajonit cnaeus "Eq.r.rriy:t'
(I gjati), cmör
i tö cilit öshtö cnaeus "i maihi', dh";ö'J"[",.ö mc zanafirie'ire kuptimi
rruga midis qytetit ri Ol,irt:-buzö liqenit
k;;;;;rra'rr"p_"ah), pra
qe mb"r, in^";n;,i" crnör dhe
Herakleia antike (sot B.itola). r<1, qyr",^rifas
strabo'it ,rdrrrrärvrrqcdoninö
nga Ilir:ia dhe gjenäej
älorän" m" iiq"rr" ta *eärr*; (liqeni i
Prespös öshtö me i lani1e..n,E'raior,
dhe mö i theili i Europös) säiundi, ..ir"r"Boo.r,,
Pcllazgo-shq;p]" ;p"ilg'; qö do "-ri ,.pclrg
l;r1T[ä.:ifj,fi-" 'a';;; ecrhe
Thesali
'r-Malia (qyt"t antik, sor "Lamia'), Gjiri
Maiiak, Malloia (qyr"t). Marias <Jhe
ose Malieis ("ntroporrim").
Y:l:ir
'r'Pelion (mal), pyle, pylli
(loLalitet).
x Gurra (mal),
Gurr" thtr"i nö rajonin e Larisas).
'r Gynon, Gyrtonö (qyter i pellasgiotidösj

375
Thrakö
{- Melas (gjiri "Melas Sinus", gjiri Saros - midis Thrakös dhe Kersonesös -
,ip", Srr"tonit (VII, 7/4; fr'sT,52,53,57) dhe Herodotit ffII' 58); Melas
(lumö, sipas llerodotit VII, 58)
;Pyl"i" (iokalitet nö rajonin e Aleks.andropulit)
Oiestia ose Orestida e Epirit (Tuqididi II, 80)
'r Ky rajon i banuar qysh ne t ie hershme ng.a po-Pull;i pellazge (o-restöt'
"lre pas pushtimit tö krahinös nga Amfilokos,
vr"i"rei, epirotöt) q""j. Amfilokö
"
biri i Amfi"ror, ih.Ä"luesi i Argos tä Amfilokisö dhe i quajtur gjithashtu
;Argo, orestikon". Nö vitet '20"arkeologö:.+"1"* na p?d?ne @pir) njö
*Ui!t*ri- (pllalö ortogonale prei bakri) qö datonte prej shekullit rV para
"Gyras
i;J;i krr*-*d ta 1."*oheshi' iy "*r"-qö na interesojnö.kötu:
Ärg"i"r; Orestöt ishin tö afört me Mtlosöt, popullP."11i'g ill-t:tilnn
Molosö
dhe Malösi. Gyras
;;;:dir;g" f,"la Mal, i cili ka dhönö edhe shqipen Malösor Molosöve'
;J;C; Ärg"io, do tö thoshte pra malet e-Argos ?t":'11".":"tö
;Lil;;;" 6itt,rrht,' ,,1e totdiät i Arkadisö. i:#(sipas Tuqididit)' pellazg) i
o*tr'"t Otri.i"" 1tif"t Uerodotit) ose Orsetidö "*'i.lashtö
Astypalaia (ishull i Sikladave)
" Ky ishull quhej dikur
PYllaia
Kefaloni (ishull jonian)
'r- Pylaros (Pott), Pylareon
(lokalitet)
Korfuz (ishull ionian)
e mödha malore tö ishullit)'
" Pylides (njö nga triirahinat sot quhet Giaros
Cu"ro$ e;i, ii"sh* i niö prej Sikladave' Ky ishull
Eube (Ishull i Egieu$.
'r- Pyll, PYlli (okalitet)

Idhra ose HYdra (ishull i Egjeut)

'r' Gurri-Matfti 0"f."fit"Oity "*e' k"
mbetur i paprekur sepse shkruhet
port,rr"lr" fjalö per fi"f9 "if i"-ti.nö gjuhön 'h11?"
L.rbor'or"'Mitilenö (ishull i Egieut i quaitur drkur
"::,1^Y*l'
I'euasgJra)'
,r.
Malea (L"p), M*li"t't*,^ie -ätl, Apäto" Maloeis ft{erodoti
il, 3), Malia
(tietör kep).
" Pyllaion (mal)
Karpatos (ishuil nö Egje)
,r'Emri i kötij ishulli shpjegohet nöpörmjet-pellyqt:hq:,p,"s "karp' karpö"
qö5';ö;;:tnr.äu;ät" ,r,e gi"re i,üdf 'shkemboi' (e njöjta zanaftllö
""karpateve"
pö, vargmalit tö nö Ballkan)'
oellazge
"-rr,t "(mal nö veri tö ishuliit)'
l'vt"lä, äse Malios

376
Melos
"" Ishull i Sikladave ftIerodoti Vm, 46, 48)
Mikonos (ishull i Sikladös)
'r Gyraiai, Gyrai. (Giretö e Flomerit IV, 500-509). Böhet fjalö pör
"shkömbinjtö" qö gjenden, sipas disave, jolargMikonos ose midis kötij dhe
ishullit fqinjö tö Paros dhe sipas disa tö tjeröve pranö ishullit Eube. Ka tö
ngjarö qö mö saktö öshtö fjala pör versionin e parö. Aty Ajaksi i Oilesö (prijös
lokrian qö kthehet nga Troja) mbytet nga pörplasja e furishme e dallgöve
mbi köta shkembinj. Poeti Arkilok i Paros e ka pörmendur emrin Gyrai pa
{jalön qö e shoqöron petrai. Ai öshtö i vetmi qö nuk ka börö tö njöjtön tautologji
si autoröt e tjerö. Nö Kretö kjo tautologji ("Gyrai petrai") ka krijuar njö
neoiogjizömqö emönon gdo "ishull shkömbor qö del mbi sipörfaqen e detit":
"Gyropetra"
Samothrakö
'r Ky ishull ka qenä quajtur Melitö sipas Strabonit ffII, fr. 50a).
Siros (ishull i Sikladave)
't Malia(fshat)
Tenedos (ishull turk i Egjeut)
{'Malus, lokalitet qö sipas Strabonit, qö kap lumen Karesus, i cili buron nö
malösitö pörreth.
Tenos ose Tinos (ishull i Sikladave).
'r- Gyras (mal, masiv malor).

Qipro
* Pyla (okalitet), Pyla ose Pylas
ftep), Pyleion ftep).
* Karpathos, pjesö e dalö shkömbore nö lindje tö ishullit : karp, karpö, qö nö
pellazgo-shqipen do tö thotö "shkömb" (e njöjta grafi me atö tö ishullit
Karpatos dhe atö tö vargmalit Karpateve ose Karpateve tö Balkanit).
Kretö
't Malia ose Mallia (qyteti i tretö i madh antik pas Knosos dhe Faestos),
Malla, Males (lokalitete), Malion{gji deti). Maleci ose Maletsi (kep), Maliotis
(pörrua), Malles (fshat), Mallia (fshat).
'3 Mali Modhi (njö nga majat e malit Dikte). "Madh, i Madhi dihet qö nö
gjuhön pellazgo-shqipe öshtö i "madh": a nuk ishte kjo maja e madhe, lartösia
e madhe, mali i madh"?
'f Gyropetra (qytet aktual), grafi kretase e Gyrai petrai qö pörbön tö njöjtön
tautologji qö tregohet nga Homeri.
'r Gortys ose Gortinö öshtö emri i njö qyteti tö shquar antik parahelene (Agii
Deka i sotöm) qö gjendet rrözö malit Ida nga shpati i tij jugor. Aty Zcusi e
pleksi Europön nön rrapin gjithmonö tö gjelbör.....

377
'r' Gortymaia (fushö e vogölnö rrethinat e Gortys).

B - Ballkan, Aziae Vogöl dhe zona tö ndryshme lindore tö Azisö.

Afganistan
"'. Guristan (vend shkömbor ose me gurö), rajon malor i Afganistanit.
Shönojmö se guditörisht Armenöt i quajnö Shqiptaröt "Aghvanl"! A janö
afganöt pjesörisht pasardhös tö njö etnie tö vjetör pellazge (iigurisht qö nuk
böhet fjalö pör tö kundörtön)? Pör tö ditur kötö duhet tö vendoset tö studiohet
me themel gjuha, kultura, zakonet dhe historia antike e ketii vendi.
Azia e Vogöl lindore.
't'Gurta (qyt"t antik hitit).
Azia lindore
'r- Malasia, Malaysia $4alaisie).
'r- Flimalaya (majö mali, mö e larta nö botö).

'r-Malabar (bregu malor nö jug-peröndim tö Dekanit).

Atarnanie (Azi e Vogöl).
'r'Malene (lokalitet, sipas Herodotit VI,29)
Bullgaria @allkan)
'r- Malevica ose Malevitsa (maja e malit Rila me lanösi 2730 m)
Kapadokö (Azi e Vogöl)
'r-Malatya (Melitena antike). Ky qytet gjendej nö Kapadokian lindore, nö
kufirin e sotöm tö Kurdistanit turk.
Silisi (Azi e Vogöl)
'r- Mallos (fshat i Malasisö)
Kolkidö (ugu i Kaukazit)
'r Male (en"|
Eolida (Azi e Vogöl)
'i'Malene (lokalitet)
Frigji
{'Gordium ryeqyteti)
ft
Indi
{- Malloi, hero dhe luftötar
indian (Arrien, AnabazöVI,6/I). Ka shumö tö
ngjarö tö böhej fjalö pör njö malösor dhe luftötar tö Indisö, ku Pellazgöt kanö
lulözuar duke lönö njö pjesö tö madhe tö hulturös sö tyre, gka ka tö ngjarö tö
jetö ripörtörirö nö kulturön vediko-sanskrite ose tö paktön ka ndikuar sö
tepörrni dhe ka krijuar toponime tö shumta deri nö Lindjen e Largöt

378
 (Himalaya, Malasia)
i Grrr"ioi Indoi (fis *"laro, indian, vendi i tö cilit laget nga "Gureos", pörrua
me guralecö) ky emör öshtö treguar nga Arrien, historiani i Aleksandrit tö
Maqedonisö (Anabazö IV,25/ 6,7). A mos ishte ky emör qö oficeröt e
Aleksandrit (nö pjesön mö tö madhe Maqedonöt, Iliröt, Agrianöt...flisnin
gjuhön pellazge) i kanö dhene kötij fisi indian apo ka qenö emri i njö etnie
pellazge tö indianizuar? Vetöm se njö gjö öshtö e sigurt, fjala Gur (shkemb,
gur, guralec" nuk öshtö as greke, as latine as indiane. Megjithatö fahti qö
ushtaröt e Aleksandrit duke kapörcyer pörroin Gureos ose Guraios, ishin
bezdisurnga "guröt gaköll" tö mödhenj tö rrumbullakuar nga görryerja e ujit
("grr" öshtö njö nga fjalöt mö tö vjetra pellazge) vörteton pörkatösinö e kötij
emri me onomastikön e Pellazgöve.
'r Vlatsya tribu (cf Mati nä Shqipöri dhe Matianö nö Azinö e Vogöl).
Lindja e Aförme
'r Pella (qyt"t i Palestinös, sipas Polibit VII, Z0). Ky emör, i njöjtö me atö tö
kryeqytetit mbretöror tö Maqedonisö shpjegohet nöpörmjet pellazgo-shqipes
Pella (dialekti geg). Kjo nuk öshtö pör tu guditur sepse Filistinlt ishin'I'hraiio-
Ilirö pra Pellazgl. Pörveg kösaj, emri "Peleshtim" qö Hebrenjtö iu dhanö
atyre nuk öshtö gjö tjetör vegse njö deformim fonetik i fjalös "pelasgi". T'ö
famshmit "Peleshet, Peleset" tö Egjiptianöve.
Troada (Azi e Vogöl)
* Gargar (njö nga majat e malit Ida nö 'rroadö). Kötu böhet fjalö pör njö
fenomen unik: pörsöritja e tö njöjtit emör nö tö njöjtön gjuhö. Nö tö vörtetö
"Gur - gur".

C - Italia, mesdhetare peröndimore, Europa peröndimore

Etruri (Tirrenia)
'r'Maleos, bir i Pelasgos, sipas Strabonit
'r-Gortinia (qn.t)
'i'Kortona 's
'r Gurasion, sipas Diodorit tö sigilisö (xIX, 109), aty u zhvillua njö bciejö
midis Romaköve dhe Etrusköve tö Volsinisö
Europa qendrore
'r- Malului, rnal i Transilvanisö peröndimore

'r- Pilna, lokalitet pranö Bryksii

Europa e Jugut
'r- Malmont (Draguignan,Francö)

37'
" Malh (lartösi shkömbore e Pirenejve)
"'-Malos, Malda (fshat malor, nö veri tö Tarragonös)
'r'Malaga (Andaluzi , Francö)
"" Pirenej : Pyl e rre : "mali ynö" nö giuhön shqipe, (cf/Basköt = etnl
pellazge).
Itali (pörveg rajoneve tö Etrurisö)
'r Krotone (qyr"t i Italisö jugore)
'r Malis, nö Sigili nim{a Hamadriada e pyjeve dhe maleve
Maltö
'r' Emri i kötij ishulli öshtö pa asnjö dyshim rne zanaftllö pellazge. Nö tö
vörtetö behet fjale pör njö ishull "malor". Fjala "mal" e döshmon kötö.

Kam zbuluar nö Enciklopedinö e Madhe Greke (gjeografia e lashtö

- Athinö t932) njö paragraf nö lidhje me fjalön 'Pylai, Pyllai", e cila siE
e kemi vörejtur pörböhet nga rrönja pellazgo-shqipe "pyl, pyll". äshtö
saktösuar qö kjo fjale eshte pördorur nga vende tö ndryshme pör tö
emörtuar rrugöt e vöshtira pör tö shkuar nö male dhe nö veganti pörmes
vendeve malore tö tilla si nö Greqi (Termopilet), nö Babiloni, nö Elam,
nö Persi, nö Kaukaz, nö Silisi dhe nö Shqipöri. Nuk ka asgjö pör tu
guditur pör kötö: janö vende nö tö cilat Pellazgöt e kanö shkelur tokön
qysh nga mijövjegari i katört deri nö pushtimin e Aleksandrit tö Madh
nö shekullin IV para Krishtit! äshtö e sigurt qö autoröt e kösaj flete
enciklopedike kanö qenö tö dokumentuar mö sö miri, tö pajisur me
manuale tö burimeve serioze.

III - Ffalö tö vjetra tö tipit tö pörgjithshöm

Nö kapitullin I dhe II kemi vörejtur (I.{dikimet e pellazgjishtes sö
lashtö), sa tö shumta janä huazimet (antroponimet, toponimet,
oronimet) e marra nga gjuha pellazge njöherösh nö Europö, Azinö e
Vogöl dhe nö Azi (mbi tö gjitha peröndimore).
Tashmö do tö shqyrtojmö ndikime tö tjera gjuhösore, mbi tö gjitha tö
tipit tö pörgjithshöm. Köto janö tö dallueshme nö lalorin e pörditshöm tö

380
shumö gjuhöve, ndör tö cilat gjuha greke, latine dhe si rrjedhojö edhe nö
falorin e disa gjuhöve tö dala nga tö dyja köto, ndör tö cilat fröngjishtja.
Mbi tö gjitha kjo nönshtresö pellazge gjendet nö vende tö shumta tö
Europös, nö Azinö e vogöl dhe nö Kaukaz. Tö gjitha köto fjalö tö vjetra
i kanö mbijetuar ndikimeve tö ndryshme tö huaja, modifikimeve rö
shumta dhe pörzierjeve rö ndryshme gjuhösore. Sa keq, aurorö tö shumtö
modernö, duke mos e njohur apo duke njohur jo aq mirö gjuhön shqipe
dhe mbi tö gjitha dialektin e saj verior kanö besuar plotösisht se öshtö
kjo e fundit (gjuhön shqipe) qö i ka huazuar keto fiale nga gjuhöt e tjera
dhe pikörisht nga gjuha greke dhe latine, madje sllave e cila pör mö
tepör öshtö edhe njö nga gjuhöt e fundit qö kanö hyrö nö Europön lindore,
rreth shekullit vII "pas Krishtit". Gjuha sllave, nö veprön qö keni nö
dorö, nuk öshtö objekt i ndonjö studimi tö vegantö pör shkak tö zanafillös
sö saj tö vonshme si dhe tö ndikimeve tö ndryshme qö ka pösuar nga
gjuhö tö tjera, ndör tö cilat thrako-ilirishtja, paraardhöse e gjuhös sö
sotme shqipe.
Prandaj tö gjithö köta dijetarö gjuhötarö me njö tö rönö tö lapsit kanö
pörjashtuar jo vetöm vörtetösinö historike tö pellazgöve por edhe
vijimösinö e gjuhös sö ryre nöpörmjet pasardhösve tö tyre tö drejtpördrejtö
Thrako-Iliröve dhe shqiptaröve tö sotöm. Ja pörse nö kötö fushö tö
pörpiktö (po e shönoj edhe njö herö mö shumö) Historia parahelene
dhe Gjuhösia kanö mberur nö udhe pa krye.
Pra kötu öshtö fjala pör njö studim krahasues qö ka lidhje me
ngjashmöri tö ndryshme ose pöraförsi gjuhösore midis pellazgo-shqipes
dhe gjuhöve tö shumta, ndonjöherö tö huaja pör sferön pellazgo-thrako-
ilire. Pjesa mö e madhe e kötyre fjalöve (duke pörfshirö disa toponime
dhe antroponime, tö cilat nuk kanö qenö studiuar mö parö nö kötö
vepör) kanö tö bejne me latinishten, greqishren sepse disa gjuhö tö tjera
ndör tö cilat gjuha etruske, ilire, baske, armene, anglo-saksone, kelte
ose gjermanike do tö jenö objekt studimi krahasues i hollösishöm nö
kapitujt e ardhshöm.

381
 Kötu nuk öshtö fjala pör teori personale laboratoröshpabazadhe as
pör pörputhje tö rastit. Pohoj, sö bashku me Beonlev se "fjala, me tö
vörtetö i pörket gjuhös nö tö cilön ajo nuk gjendet e izoluar, ku bön
pjesö nö tö gjithö familjen e termave, nga tö cilat niöra palö shpjegon
tjetrön". Megjithatö historianö tö shumtö dhe gjuhötarö kanö nxjerrö
mendime ose i renditin njöra pas tjetrös hipotezat krejt tö pörshtatshme,
por sa keq qö nuk ka patur radhitje, nuk kanö qenö shpalosur ose nuk
kanö qenö "tö pranuara bashkörisht" nö kötö rreth tö ngushtö
specialistösh universitarö. Midis kötyre autoröve guximtarö dhe
mendjemprehtö, pikösöpari mund tö pörmendim Severin (Greqia dhe
Lindfa e Afört pörpara Homerit, Brukseli 1960) i cili pohon: "U
shqyrtuan fillimisht emrat e pörvegöm gjeografikö dhe tö nierözve - rö
cilöt mö mirö se emrat e pörbashköt ruajnö kudo kuitimin e njö tö kaluare
tejet tö hershme tö pashkruar... Secili nga käta emra äshtö formuar
duke nisur nga njö rrönjö (Kor-, Zak-,Pam-,..) tö pashpjegueshme nga
gjuha greke: ne pörballemi me njö gjuhö parahelene tö pörhapur
gjerösisht nö tö gjithö Mesdheun lindor... Tri nga prapashtesat tona tö
bashkangjitura tö njöjtit element rrönjösor "Myk" gjithashtu tö
pashpjegueshöm nga gjuha greke: ja pörse bindesh se njö gjuhö e madhe
parahelene, tö cilön ne e quajmö "egiease", öshtö folur nö niö epokö tö
mugöt nö tö gjithö kötö pjesö tö botös.. Duke e krahasuar etruskishten e
padepörtueshme dhe idiomön jo mö pak misterioze, rö pördorur nö
mbishkrimer e Lemnosit, specialistöt kanö zbuluar pörputhje tö
guditshme.... Ka qenö e mundur tö rindörtohen disa grimca tö njö gjuhe
tirsene qö flitej nö mijövjegarin e dycö dhe qö i ngjante shumö giuhös
,,egjease"....
tonö Meqö tö gjitha köto f alö nuk e kanö kapur greqishten
e kohös sö Etrusköve tö ltalisö, duhen paröhuazimet ndaj kösaj gjuhö
egjease, ku gjuha rirsenase öshtö vetöm njö variant. Ja ku iemi nö pikön
vendimrare... Pol KreEmeri shkurtimisht pör t'i dhönö njö emör, gjuhön
pellazgee bashköngjiti pikörisht me gjuhön etruske".
BuonamiEi pohon nga ana e tij: "Ekuivalenca tö shumta tö lömit

382
 fonetik ekzistojnö midis etruskishtes dhe gjuhös shqipe. Shqipja paraqet
njö material tä dobishöm krahasimi me etruskishten". Xhon Geipel
(Antropologjia e Europös, Robert Laffont, I>aris I97l)pohon: ,,njerözit
e Halstatit" flisnin njö formö tö gjuhös ilire. Gjuha e kätyre farkötaröve
austriakö mendohet se ishte gjuha ilire qö i pörkiste grupit indo-europian
dhe fragmente thelbösore rö sö cilös mbijetojnö ende nö gjuhön shqipe".
Man mendonte se gjuha shqipe ka dalö nga Jafeti, i biri i Noes dhe se
krijoi gjuhön sumeriane, elamite, azianike dhe kaukaziane. Mikloshi
nga ana e tij shprehet: Nö tö gjithö Ballkanin janö Shqiptaröt qö kanö
ruajtur numrin mö tö madh tö elementeve glotologjike aborigjene".
Midis autoröve bashkökohorö do tö pörmendja pikösöpari Fernand
Brodel (Kujtime tö Mesdheur, de Fallois, paris 1998); *Köta popuj
zanafillorö tö Egjeut (Pellazgöt e traditös greke) kanö lönö jo mö pak
gjurmö tö thella. Anarizate gjuhötaröve nö lidhje me kötö janö tö prera.
Tö ardhurit mö tö vonshöm, nöse e ruajtön gjuhön e ryre, bönö shumö
huazime nga gjuha e tö mundurve. Kösisoj gjuha greke trashögoi
pörfundimisht njö numör tö konsiderueshöm fjalösh qö pör atö ishin tö
huaja. Kötö e thonö toponimia dhe onomastika, madje qartö si drita e
diellit: qytete kaq tö shquara si Korinti, Tirinti, Athina ose mali i
Parnasit, nö majö tö orakullit tö Delfit dhe nö zemör tö vetö Heladös, e
cila öshtö "körthiza e botös", nuk kanö emra grekö. Nuk janö aspak
grekö disa emra heronjsh homerikö, Akili, uliksi (odiseja) sa keq!...
Edhe mö kuptimplote öshtö zanafillajo greke e fjalöve tö shumta nö
lidhje me bujqösinö: gruri, vreshrat, ullishtat, tröndafili, jasemini,
zambaku, manxurana. Apo nö lidhje me lundrimin: arti i lundrimit
öshtö njö nga dhuratat mö tö vyera se vreshtar dhe ullishtat qö Helada
jo Greke u böri kötyre pushtuesve indo-europianö, tö huaj pör detin:
as
thalassa, as ponros nuk janö me zanafillö greke !"
Mö tej, Klod Borön pohon nö librin e tij interesant "Greköt dhe
Mesdheu lindor (PUF, Nouvelle clio, Paris 1997): "Nö Greqi, tö gjitha
köto krijime lerrare qö pörböjnö poezinö epike janö vepra tö njö autorösie

383
tejet tö pasigurt... Ekzistenca - vetö mbizotörimi i miröfilltö - i njö
kulture gojore nö Greqi deri nö fund tö shekullit VI nuk ka lönö pa u
nxjerrö gabimet e eruditöve tö mösuar mö shumö me dokumentin e
shkruar... Ndörkohö qö dihet se sa shkrime tö denja pör kete emör,
nöse arrijmö tö böjmö krahasimin, pörböjnö mö tö rrallat pörpara
luftörave medike... Ndoshta duhet körkuar nö popullsitö shqiptare dhe
tö Kosovös, trashögimtare tö popullsive tö lashta ilire.. Vijimösia e njö
poezie epike tö traditös gojore shqiptare deri nö fillim tö shekullit XX...
Nö fakt, kjo zgjedhje date qö rrotullohet rreth viteve l2QO par:aKrishtit
tregon se erudicioni modern öshtö sjellö pörqark sö njöjtös pikö, i ngecur
nö qerthull nga njö ripushtim i rremö i sö kaluarös mitike, i pörpunuar
gjatö rrjedhös sö shekujve nga dijetaröt e kujdesshöm antikö pör tu dhönö
bashkökohösve tö tyre zanafilla njöherösh tö largöta dhe tö pranishme...
[shönimi faqe 34]... Shfaqja e njö tematike trojane nuk körkon
automatikisht mbishkrimin e saj nö kuadrin e njö gjeografie tö
pörcaktuar dhe reale. Kjo pörplasja e fundit mund tö jetö futur shumö
"vonö" (ndoshta nö shekullin VI....). äshtö ky boshllök qö körkonte tö
mbushte aq sa tö mundte erudicioni antik... äshtö e pamundur qö
ndihmesa frigjiane dhönö qytetörimit grek tö mos ketö qenö thelbösore,
meqenöse edhe vetö tö Lashtöt pranojnö ta njohin".
Mund tö pörmend shembuj tö tjerö tö shumtö por edhe kjo öshtö mö
se e mjaftueshme. Sidoqö tö jetö kjo öshtö kuptimplote dhe nuk ka
nevojö pör komente. Sa keq qö köta dijetarö tö shquar nuk e kanö mösuar
apo studiuar me themel gjuhön shqipe, as nuk kanö börö pörqasje midis
"gjuhös parahelene ose egjease tö zhdukur" dhe gjuhöve qö kanö dalö
nga"pellazgjishtja e lashtö", tö tilla si ajo thrake, frigjiane, ilire, etruske
dhe shqipja e sotme: pa dyshim do tö kishin arritur nö tö njöjtat
pörfundime me ato tö nxjerra nga vepra qö keni nö dorö.
Ja pra njö listö jo e plotö e huazimeve tö böra nga- pellaLzglishtja e
lashtö, gjuhö qö parapölqej ta quaj pör volitshmöri dhe me njö fare logjike
gjuha pellazgo-shqipe. Por pörpara se tö nis kötö listö do tö pörmend

384
lalöt fröngjisht tö njohura, tö na vijnö qoftö nga gjuha greke qoftö nga
latinishtja, tö cilat nuk tö lenö vend pör tö dyshuar pör zanafillön e tyre
pellazge.

Baleine - balena
Karakteristikö e balenös, gjitari mö i madh detar i sotöm, öshtö koka
e madhe ose balli. Emri grek i saj öshtö "phaleina" ("b" nuk ekziston
nö gjuhön greke, shpesh e zövendösuar nga digama ,,mp,'dhe nganjöherö
nga deformimi "ph" ose "v') prej nga vjen latinislrtja "balaena, ballaena,
ballena ose ballo". Nö tö vörtetö latinöt e ruajtön "b" pör shkak tö pranisö
sö pellazgo-etruskishtes dhe tö alfabetit tö tyre, tö cilin e kishin huazuar
nga Etrusköt dhe jo nga Greköt. prej nga pörfundimisht ka dalö edhe
fröngjishtja "baleine". Por zana{rlla e kösaj fjale öshtö pellazgo-shqipja
"ballö". Frigjianöt, popull pellazg i quanin "Ballön" ata qö ishin nö krye,
nö ballö ose ara qö ishin nö radhöt e paratö "ballit". pörveg kösaj, vendi
i Triballöve, quhejpopull ilir "Triball" (nö rajonin danubian tö Beogradit
tö sotöm) d.m.th "Tri ballet" ose "rri maler". pör krahasim, pellazgo-
shqipja "ballö" ka kaluar nö fjalön "baleine". Mund tö böjmö njö
paralelizömme fialön "retard" (larvö e amfiböve me "kokö" tö madhe
),
zanafillae sö cilös ngjitet deri nö shekullin XIII me kuptimin me..kokö
tö madhe"; pothuajse tridhjetö shekuj shköputjeje fröngjishtja ka vijuar
tö njöjtön proces (e bazuar kjo nö vrojtime) nö krijimin e fjalöve apo
emrave tö tyre!

Barque - barkö
Kjo fialö nö fröngjisht öshtö huazuarnöpörmjet provensales sö vjetör
nga latinishtja e vonö barca (barga), emör i döshmuar qysh nö shekullin
III tö erös sonö. Nöse shqyrtohet mirö kuptohet qartö qö njö ..barkö" ka
njö formö "tö barkut" d.m.th. "tö rrumbullakuar". zanafilla e kösaj
fjale öshtö pellazge dhe jo greke apo egjiptiane ()) sig öshtö prirjapör tö
na börö ta besojmö njö gjö te tille. Kjo öshtö krejt normale meqenöse

385
Greköt me mbörritjen e tyre nö kötö vend qö do tö merrte emrin e
tyre, kanö gjetur nö viset e pushtuara njö popull autokton: Pellazgöt,
nga tö cilöt ata huazuan njö pjesö tö madhe tö gjuhös, kulturös, miteve
dhe kulteve tö tyre. Köta Pellazgö pör t'i dhönö njö emör barkös qö
*barku".
krijuan, i mveshön emrin "bark", d.m.th. nö pellazgo-shqipen
Me kalimin e kohöve Shqiptaröt kanö shndörruar "b" e fialös "bark" nö
"v" pra "varkö" e cila ende sot ka kuptimin "bark". Pörkundrazirfjala
"bark" öshtö ruajtur nö kuptimin e saj zanafillor. Pra, falö ekzistencös
tö kösaj tö fundit arrihet tö dekriptohet zanafila e fjalös "barkö".

Biere...boisson....boire - birrö pijeme pi

Kötu böhet fialö pör njö huazim nga hollandishtja e re: "bier". Kjo
pije e fermentuar dhe e athöt me kulpör ka zövendäsuar "cervoise"
(nga latinishtja Cervisia dhe kjon vetä me zanafillö galeze). Gjithsesi,
pavarösisht tö tjerave qö ka mundur tö nxjerrö deri mö sot, fjala "biöre"
rridhte nga latinishtja "bib ere" (me pi). Pörsa i takon greqishtes,
ekuivalentja öshtö "pino, pinein". Aty gjithashtu, n|ö fjalö kaq jetike si
ajo qö emörton "tö piröt" ose "veprimin e tö pirit" i pörket vetöm fondeve
tö lashta tö gjuhösisö: atij tö Pellazgöve rö parö, banorö tö jugJindies
europiane pörpara mbörritjes sö Greköve. Nö tö vörteG pellazgo-shqipja
ka fjalön e saj "pirja" (pij") dhe "pi". Fjala e fundit bön pjesö nö morinö
e fjalöve njörroköshe tö belbözimeve tö para tö gjuhös pellazge, tö cilat
u pasuan me krijimin e foljeve tö pörpunuara: pi,ha, pa, ba (me be), ba
(me mbajt) , ra, ma (me mbajt), dha, sha (me shajt), tha etj.

Braiesbraguette - breköbrekushe.
Kjo fialö, me zanafillE galeze emörron njö lloj panralloni tö ngushtö
qö mbajnö Galezöt,Gjermanöt dhe popuj tö tjerö nordikö. Nö dialektin
breton kjo thuhet bragou. Por duke filluar nga shekulli XII Romaköt
e pörshtatön njölloj pantalloni mö tö gjerö tö quajtur braca. Pastai ka
qenö fjala brago nö gjuhön e vjetör provensale. Nö shekullin XVI u

386
 shfaqön fialöt brague, braguier dhe braguette
dhe mö pas tö gjithö fjalör
e prejardhura brayer, brayette, embrayer,
debrayer dhe debrayage. "-br"y"g., desembrayer,
Ja pra gfarö na tregojnö enciklopedia dhe
manualet etmiologjikö. por askush nuk
ka bere as edhe pörqasjen mö
tö vogöl me fjalön pantallona tö ngushta qö
mbajnö shqiptaröt e veriut
(gegöt) si dhe Thrako-Iliröt: " brekö,
brekurhe". Sot, nö ,t qip"r, e sorme
ka edhe kuptimin e fjalös mbathje.

Epine dorsale - shtyllö kurrizore

Epine (gjembi), $alö e huazuar nga latinishtja
-fales Spina, ajo u shfaq Spina. pörsa i takon
nö shekullin xVI, ,,spinalis,
spinal" (shtyllö kurrizore) dhe nö shekulllin
-" latinishien e vonö
..cerebro-spinal,,
XIX (nö
lidhje me trurin dhe parcön kurrizore). Ky
emör öshtö emri tipik
pellazgo-shqiptar-..shpina', . ..Spina,,,
njö nga qyrerer mö tö vjetra tö
veriur tö Italisö sö lashtö u krijua nga pellazget
. p".e qö mbörritön me
Evandrin, Pellazgu i Arkadisö. riqyrlr
p" dyrhir.r perberrt" njö nga
bazatkrye.sore "tö pasme", d.m.th. te
shtylles L.rrriro." tö Etrusköve,
popull i tö njöjtit rrung me pellazgöt.

Genou - gju, gjuri

Kj" fjalö na vjen drejtpördrejt nga ratinishtja ,.genu,,,
.
sipas disa gjuhötaröve prej.greqishtes",,gonia,,
i cili rridhte
(kendi) dhe ,,gonu,, (gjuri)
ose nga gjuha hipotetike indo-europiane
"gen,, (sanskritiätja : janu;
persian - z tnu; hitite : kenu...).
Njö fiaie kaq e röndösirh-. sig ishte
pjesa e trupit, mund.tö kishte',,.gr"
rrje zanafiilötö hershme. pellazgo
shqipja ka fjalön e saj ..gju, gj,rn,,
(gegj.

Monument - monument : mani ment

Njö tjetör fjalö interesante qö nuk mund
tö kalojö pa u vönö re pör
sh\a\ tö. simbolit qö pörfaqösonr t'i lerö
brezav" te öm kujtimin
e njö hyjnie, heroi, personazhi
tö röndösishöm "rairrt
ose re n;e .rgj".;eje falö
 etj. Ky
ngrirjes sö njö ngrehine, tö njö vepre tö skalitur, tö niö mauzoleu
tö
[äj veprimi öshtö pasuri e popuive tö qytetöruar ose qö supozohen
tö quhet
tille. Ne tö vörtetö Pellazgöt (pop"ll parahelen, i cili mund
*ä.o-kretas""' ) ishin jo vetöm- niö popull i
glithashtu 'mikenian",
q:p"ta*", qyteterimin e tyre Greköve pasi kötatö fundit
(ata i pörcollan
i lanö trashögim
i'nöorhtr.r"r, perfundimi,ht P"U"'göt), por gjithashtu
buiar tö mishöruar te
brezavetö arJhshöm vetö emrin e ketij veprimi
sö veriut)
"monument": mani men. Mani ment (dialekti geg i Shqipörisö
..mbani mend"! Greköt me siguri e kanö huazuar kötö fiale
do tö thotö
nö moni-
(purlpeioq) nga Pellazgöt' Prandai Latinöt e kanö kthyer
tonö
*.rrr.r-, pastai -orr.t**,um dhe qö mö nö fund ka dhänö fialön
..monument". Köshtu nö kötö emör giendet vetö emri i obiektit
frengjisht
,.emör" dhe "epitet". Quditörisht,
te ä, kjo fialö öshtö njöherösh
nö malet e ryre tö
shqiptaröt tä cilöt pör shkak tö rreziqeve u strehuan
qytetöruese
p"-iorfr*hme dhe qö mbetön pör njö kohe tö gjatö largietös
shumö herö giatö
si rezultat i pushtime.re te ndryshme tö vendit,
mijövjegaröveekanöhuazuarngaLatinötkötöfialötötöparöveqöPa
dyshimipörkettrashögimisösötyregjuhäsore;atadotöduhejtöthonin
..maniment" nö gjuhön etyretö sotme, f)alö e cila qysh prej mijövjegarösh

nuk ka ndryshuar as edhe niö görmö!

Oasis
Kuptimiakademikikösajfialeöshtösimöposhtö:cilidorajon,(apo
vend),iizoluarnönjöshkretötiröaponönjöhapösirötöthatökuprania
eujitböhet"do*o'doshmepörietön'bimösinö'rritjeneka{shöveeti'
Nö ditöt e
pra ekzisterr.". ,r;n o"zi eshte e lidhur me praninö e ujit.
Sotmemanualötetimologjiköoseenciklopeditöpohojnösekyemöru mö
shfaq nö Francö pör herö? parö
rreth vitit 1561 tö erös sonö dhe se
shtojnö giithashtu se kio fialö e
vonö u rrallua deri nö vitin L766.Ata
nxjerrö tg" gi.rh" tti*l nga latinishtja e vonö' Gjithsesi si
"gliptiane fialö ka qenö e niohur qysh nga
autoröt
shumö fjalö tö t;"'" äl"thta, kio

388
e parö klasikö tö antikitetit dhe kesisoj nga Pellazgöt. Nö tö vörtetö
duhet tö jetö pörhapur vegse nö epokön e Aleksandrit tö Maqedonisö.
Nö tö vörtetö kötij i öshtö kushtuar njö vend i shenjtö i tempullit Ammon
(orakull i famshöm i trajtuar si 'dublanti' i atij tö Pellazgöve nö Dodonö,
cf. Herodotirl,54-57) nö njö oaztö shkretötirös iibike nö peröndim tö
Egjiptit dhe qö quhet nö ditöt tona Sivah. Aleksandri, i cili fliste gjuhön
pellazge (ishte nj1ö pellazgi miröfilltö nga nöna e tij epirote dhe pellazge
e helenizuar nga babai i tij maqedonas) duhej ta njihte kötö emör "oasis,'.
E pra na thuhet se kjo fjalö öshtö me zanafillö nga gjuha egjiptiane!
Nöse rrjedh nga gjuha egjiptiane moderne d.m.th. gjuha arabe, atöherö
nuk mund tö ketö zanafillö faraonösh. unö mund tö flas me njohuri tö
plota sepse gjuha arabe öshtö njö nga tri gjuhöt qö kam mösuar qysh se
kam lindur, söbashku me fröngjishten dhe gjuhön shqipe. pas körkimesh
tö shumta kam zbuluar qö lala egjiptiane "uaha" ose "oaha" öshtö krijim
tipik egjiptian. Nö tö vörretö, manualöt gjuhösorö arabö pohojnö se emri
oaha (njöjös) ose oahat (shumös) ka qenö futur nö gjuhön arabe nga
egjiptianöt e kohöve moderne. Megjitharö emri arab nö konceptimin e
tij tö vörtetö pör tö emörtuar njö "vend tö mbuluar nga nja timesi e
dendur dhe qö ka ujra" öshtö rauda (njöjös) dhe riad (shumös)... Emri
egjiptian uaha a mos öshtö njö shtrembörim i madh i oazjttonö) Sido
qö tö jetö ky emör shpjegohet nö mönyrö tö pörkrye r nga pellazgo-
shqipja "ujösi" qoftö edhe nö transkriptimin fonetik "oujösi". KJo rpe
nö pellazgo-shqipen do tö thotö "vend, vendth qö ka ujö". Mbi tö gjirha
a nuk öshtö fiala pör ujin pa tö cilin nuk do tö kishte oaz? Fatkeqesisht
kur shqiptaröt dolön nga pörgjumja e tyre shekullore pör tö hyrö nö
qytetörim dhe deshön tö shkruanin nö gjuhön e tö paröve tö tyre ata e
huazuan nga gjuha greke dhe latine (tö kthyera nö gjuhö tö qytetörimit)
njö grup fjalösh tö modifikuara ose plotösisht tö shndörruara, por qö
gjithsesi i pörkasin rrashögimisä kulturore dhe gjuhösore tö pellazgöve
d.m.th. tö paröve tö tyre. Me qö öshtö rasti, shqiptaröt oazin. q.rajna
"oazö", ndörkohö qö do ta quanin ujösi,
lalö störgjyshore qö gjithsesi
ekziston gjithmonö nö gjuhön e ryre!

389
 Olivier, olive :Ullishtö, ulli
äshtö fjala pör njö nga fjalöt mö tö vjetra tö njerözimit. Nö mönyrö
paradoksale ky emör nuk rrjedh as nga latinishtja as nga greqishtja.
Disa pohojnö se zanafilla e tij öshtö parahelene. Kur dihet se Parahelenöt
ishin Pellazgö nuk mund tö rrish pa körkuar ndihmön e gjuhös shqipe.
Nö tö vörtetö "ulli, ullia" öshtö emri i ullishtes dhe i ullirit. Ulliri dhe
ullishtja nö greqisht thuhen "elas, elai, elaia". Latinishtja e ka kthyer
nö "oliua" pastaj "oliva", prej nga rrjedhin emra tö tjerö tö huazuar nga
gjuhöt romane. Meje nö lidhje me kötö thotö (Skemö e historisö sö gjuhös
latine. Klincksieck, Paris L977): "Emri grek pör vajin dhe ullirin janö
tö njö zanafille "egjease"... Rasti i oliua, oleum tregon se huazimet e
latinishtes nö gjuhön greke janö pjesörisht ato fialö qö vetö greqishtja i
ka huazuar nga bota egjease". Po shtoj paragrafin nö vijim tö Meje
(Veshtrim mbi historinö e gjuhös greke, Klinscksieck, Paris L965): "Se
sa janö tö panjohura gjuha apo gjuhöt e qytetörimit "egjeas" nuk ka as
edhe njö mjet qö tö shtjellojö atö qö greqishtja ka huazuar nga kjo anö.
Por nuk duhet t'ia mveshim indo-europianes atö qö ka mundösi tö jetö
mö saktö egjease". Meje si dhe shumö giuhötarö e ka kuptuar mirö se
gjuha greke kishte huazuar njö numör tö madh fialesh me zanafillö sig
i quajnö ata parahelene, egjease, jo indo-europiane ose gjuhö parahelene
e zhdukur (tö katör emörtimet ngatörrohen dhe bashkohen).
Fatkeqösisht, megjithöse enjihnin paraekzistencön e qprtetörimit pellazg,
nuk kanö börö as edhe njö pörqasje midis gjuhöve pellazgjishte e lashtö,
etruskishte, frigjiane, thrake, ilire dhe shqipen e sotme. Pör mö tepör
ata nuk e njohin fare giuhön shqipe dhe dialektin e sai geg.

Sanitas
Nö latinisht kjo do tö thotö "shöndet" (i trupit) si dhe gjendje e
shöndetshme nö humor tö mirö ... Ndörsa "hygieia" do tö thotö nö
greqisht "gjendje fizike" dhe "eleksia',"tö iesh me shöndet tä mirö".
Nö shqip "sant6" öshtö "shönet" nö dialektin g.g, gjö qö padyshim ka
krijuar nö latinisht "sanit (as)".

390
 Sceptre : Skeptri
Nö latinisht kjo fjalö öshtö sceptrum dhe nö greqisht skeptrikos,
skeptrikoi, skeptron. Kjo fialö bön pjesö nö njö nga fjalöt kryesore tö
zanafillös pellazge. Nö tö vörtetö "skeprri" i Zeusit ('pellazg,' tö Homerit)
formohej nga njö lloj shkopi, nö njerin nga skajet e tij kishte njö..kokö
ose sqep shqiponje" (simbol i'autoritetit'). Miröpo "skep, sqep" dihet
qö nö nö shqip do tö thotö sqepi i shqiponjös ose tö njö zogu nö*
pörgjithösi, ndörkohö qö sqepi i zogut nö gjuhän greke öshrö ,.sroma,'.
E. Benveniste (Fjalori i institucioneve europiane, II-. Editions de
Minuit, 1969) pohon nö lidhje me kötö: "Nö serinö e rermave qö kanö
tö bäjnö me mbretin dhe mbretörinö, duket e drejtö tö futösh emrin e
njö prej shenjave mö tö volitshme pör funksionin mbretöror, skeptrin
qö öshtö emörruar nö greqisht me "skeprron" (oxrlnrpou) . Kjo nuk öshtö
termö europiane: nö fakt öshtö e kufizuar vetöm nö greqisht. Zeusi e
jep si simbol tö legjitimitetit me ata qö ai i pörcakton tö flasin
nö emör
tö tij". Pörfundim qö flet vetö!

Speleologie - Speleologjia
Rrönja speleo bön pjesö gjithashtu nö fondet e vjetra gjuhösore tö
Pellazgöve. Fröngjishtja e ka trashöguar drejtpördrejt nga greqishtja
spelaion (shpelle) tö cilös i ka shtuar logos (shkencö). Nga kjo rrjedh
fiala latine spelunca (shpellö). Nö tö vörtetö kjo fjalö eshiö thelbösore
sepse hyn nö pörbörjen e ernonimisö sö pellazgöve, emör qö
do tö thotö
ileröztö shpellave apo "shpellagji". Ende sot, nö gjuhön shqipe i thonö
"shpellö". Gjithsesi "nocioni" i "shpellös apo guvös" öshtö ruajtur nö
emrin qö disa Shqiptarö tö veriut (nö veganti nö krahinön e .,Matit')
kanö pör "shtöpinö": shpej, e cila rrjedh ngaflarashpellö (reminishencö
e banesös sö tyre tö lashtö)!

Statue
Kjo lalö rrjedh nga latinishtja sratua dhe stare (me qöndru nö kömbö)
dhe nga greqishtja sratos (ai qö öshtö nö kömbö, i fiksuar) dhe mö
gjerö

391
kemi anorias, anros, agalma (mbi tö gjitha pör njö statuje peröndie) dhe
akhema, atos (shtati). Kjo f alö e fundit rridhte nga lala semitike (arabe):
kama, ukama (me u ngrit, me u drejtu, me qendru nö kömbö). Nö
shqip kemi fjalön rhtat. Por pör tö thönö me qenö mö kömbö nö gjuhön
shqipe thuhet "rri" ose "qöndroj nö (mö) kömbö". Disa thonö qö fiala
"statue" (statujö) rrjedh nga fjala indo-europiane "sta" (me qöndru nö
kömbö). Por g'öshtö kjo gjuhö indo-europiane? Kjo ka ekzistuar vetöm
nö komentaröt e gjuhötaröve tö shekullit XIX.

Securit6 : siguri
Njö tjetör fjalö e röndösishme. Fröngjishtja e ka trashöguar nga
latinishtja'securitas, securus'. Nö latinisht kemi "siguro". Greqishtja,
ka njö tjetör fjale tipike greke "adeia" (siguri) dhe "asphales" (pa rrezik).
Latinishtja rrjedh pa asnjö dyshim nga shqipja "si gur". Pörveg kösaj
nga fakti qö Pellazgöt dhe pasardhösir e tyre "betoheshin mbi gur",
fiala..si gur" öshrö njö fjalö qö do tö thotö "e fortö si guri" dhe
mö saktö
*tö fortö dhe tö sigurt". Sot a nuk themi nö
kishte vlerön e digkaje

=._-i

\\--rt ,t -t
1

-
hrr:r
t-.f
r'' s- -'
'' a-Ä.v/-'
t4,tl{.trl3{

Kompleksi ballkano-danubian (e viiözuar)

Sipas J.P. Mallory (Nö körkim tö Indo -Europianöve - Seuil / 1997)
392
gjuhön tonö popullore "öshtö prej betoni" qö do tö thotö "e fortö si
beton" dhe qö nö fund tö fundit do tö thotö "e sigurt".

Thoraks : toraksi
Kjo fialö na vjen drejtpördrejt nga gjuha greke "thorax, Thorakos".
Zanafillaetimologjike e kösaj {jale gjendet nö pellazgo-shqipen: "thurr,
thurrös, thurrim me kuptimin e tö thurrurit rreth e qark pör tu
mbrojtur'. "Thorax" a nuk mbron organet tona kryesore (zemrön dhe
mushkörinö)?

Caerimonia
Kjo fjalö nö latinisht do tö thotö "respekt fetar, nderim i thellö, kult,
ceremoni". Nö pellazgo-shqipen kemi fjalön "kremt, kremtö" (festö)
dhe "kremtoi" (me festu, me kremtu). Gjuha hitite (e njö familjeje me
pellazgjishten e lashtö) ka fialön "karimi" (tempull) dhe gjuha etruske
ka "caerimo". Pör arsye tö traditave tö kultit shumö tö zhvilluara te
Etrusköt, pör shkallön e tyre tö qytetörimit, pör tö qenöt tö njö familjeje
me Pellazgöt dhe ekzistencön e tyre tö möparshme historike, sigurisht
qö nuk janö Latinöt ose Romaköt nö zanafillö tö kösaj fjale pellazge.

Captus, Captivus
Latinishtja *captus" do tö thotö 'veprimi i kapjes, tö marrjes apo rö
fitimet" dhe "captivus" do tö thotö "i burgosur, i kapur, i mundur".
Shqiptaröt nuk ka mundösi ta kenö huazuar nga Latinöt njö fialö kaq
thelbösore nö gjuhön e tyre. Pör mö tepör gjuha shqipe rrjedh drejtpördrejtö
ngapellazgjishtja e lashtö dhe ka ruajtur fondin e saj mö tö lashtö gjuhösor.
Mit"p" nö gjuhön shqip. "k"p" do tö thotö "me kap, me marr, me zö, me
pushtu". Kjo rrönjö pellazgo-shqiptare madje öshtö pördorur pör "constip6"
: 'kaps" qö do tö thotö mbetesh kapsö! "Captus, captivus" duken tö izoluara
nö gjuhön latine ndörkohö qö nö gjuhön shqipe "k"p" nuk mbeter e rillö.
Pör mö tepör qö nö latinisht'me marr" thuhet "lxehendere, apprehendere"
dhe "me kap" thuhet "decipere, fallere, excipere".

393
 Caput
Qyrh prej mö shumö se njö shekulli, tö gjithö gjuhötaröt kanö
shqyrtuar zanafillön (e vonö) tö kösaj fiale nö gjuhön latine qö do tö
thotö "kokö". Nö kötö gjuhö, ashtu si edhe pör "captus" böhet fialö pör
njö fialön qö bön pjesö morinö e belbözimeve tö para tö njeriut prehelen"
Latinöt e kanö huazuar fjalön caput nga etrusköt ose nga Popui tö tjerö
pellazgö qö kanö banuar rreth Latiumit. Nö tö vörtetö "kokö" nö gjuhön
pellazgo-shqipe öshtö kaptinö, kaptenö (dialekti geg i veriut) qö mö vonö
ka dhönö nö gjuhön anglo-saksone fjalön "captain" ftapiten) dhe nö
gjuhöt romane "capitaine, capitano, capitao ... dhe capo (prijös)". Kokö
nö gjuhön shqipe pördoret mö shumö nö dialektin tosk dhe gjuhön e
shkruar tö sotme ndörkohö qö fjala kaptenö öshtö kaluar si "fjalö
folklorike" ose term "g"g i papördorshöm". Nö sanskritisht "kokö"
thuhet "kapucchalam" dhe nö greqisht "kephalö" dhe "kara".

Kranion
"Kranion" (te Homeri "kraiaino", qö öshtö kthyer mö vonö nö
kraino, öshtö gjithashtu njö fjalö e döshmuar te poetöt tragjikö grekö
me kuptimin "mbretöroj') qö do tö thotö nö greqisht "kafkö". Me sa
duket rrjedh nga "kara" ftokö) e cila ka krijuar kraino me kuptimin
"kryör, pörfunduar" dhe gjithashtu "me komandu". Helmeta quhet
"kranos". Quditörisht ekziston njö tjetör fjalö e papördorur pör tö thönö
"kokö": "kras, kratos". Nö sanskritisht kemi "sirsan". "Tullac" thuhet
nö greqisht "phalakros". Pörsa i takon latinishtes kafka quhet "calva,
calvae" prej nga "calvus" (tullac) dhe prej sö cilös nö fröngjisht kemi
"calvitie". Gjithashtu öshtö pellazgjishtia e lashtö qö na ofrohet pör
deshifrim nöpörmjet gjuhös shqipe tö sotme. Nö tö vörtetö rrönja
zanafrllore gjendet nö gjuhön shqipe "kre" (geg:koka, kafka) dhe nö
dialektin tosk "krye" (kreu) dhe tö gjithö emrat e prejardhur "krenar"l
"kreh',
pör ta pörqasur me kuptimin tjetör guximtar, kapadai, "kreshtö",
"kros" ('tullac" nö dialektin geg). A nuk gjendet fjala e fundit nö

394
 prapashtesön e fialös greke "phalakros" (tullac)? Kötu nuk do tö debatoj
nö lidhje me tö gjitha shpjegimet qö janö sjellö pör kötö fjalö dhe
qö janö
tö shumta. vetöm do tö shönoj se gabimi i kryer nga gjuhötaröt ka
qenö
ai i trajtimit tö sanskritishtes dhe tö greqishtes (bazi e studimeve
dhe
hulumtimeve tö tyre) si gjuhö mö tö lashta se gjuha shqipe, kjo e fundit
e nönvleftösuar madje e trajtuar si njö sasi e vogöl (disa
e irajtojnö madje
si njö gjuhö hibride ose pa zanafillö tö saktö!) ndörkohö qö ajo
öshtö
trashögimtar)a e drejtpördre jtö e pellazejishtes sö lashtö.

Far, Farina
Fjala "f.ar" do tö thotö nö latinisht "grurö" e cila nöpörmjet
metonimisö ka krijuar "farina" (miell). por zanafilla e käsaj fjale eshte
möse e dukshme: "farö" öshtö ..gruri,,
fialö e gjuhös pellazgo-shqipe. pra
i Latinöve domethönö "far" öshtö "prodhim,' i ,,farös". pra nga
metonimia e parö vjen emri i grurit te Latinöt, nga e cila rrjedh latinis{rr]a
"farina". Ndörkohö.qö nö pellazgo-shqipen fjalön ,,grunö,, (g.g)
huazuan Latinöt dhe e kthyen nö "granum". Sipas shpjegimit
akademik
"
tö dhönö nöpör manualet gjuhösorö "granum" do tö thotö ,,gdo
kokörr
qö pörmban kalliri i drithörave". Si rrjedhojö öshtö .,kokrrön,,
fiala,pör
e drithörave dhe nö kötö rast pör grurin.
Nö tö njöjtön mönyrö far/f.arinaöshtö pellazgo-shqipja ..miell', (,,rne
mbjell" nö dialektin geg) qö ka krijuar fjalön "miell".-pra edhe nö kötö
rast böhet fialö pör "farön". r{1o bazö gjuhösore zanafillore
nuk öshlö
aspak befasuese pör arsye tö afrisö midis Etrusköve dhe Latino-
Romaköve pör shekuj me rradhö. Gjithsesi njö tjetör qytetörim
vjen
dhe ngatrörron pistat gjuhösore. Kjo sepse "me mbjell" nö latinishten
klasike i thonö "serere" dhe nö latinishten e vonö .,seminare,,
dhe
mbjellja thuhet "sero", "semen" (latinishtja klasike) ose .,sementia,,
(latinishtja e vonö). Ndörkohö qö nö greqisht thuhet .,speiro,,pör
foljen
"me mbjell" dhe "sperma" pör "mbjelljen". Ka tö ngj"re
nga shkrirja e
"p" (ose nga zvetönimi i gjuhös) qö "s(p)eiro" do tö L.te q.re rö
zanafilön
e latinishtes "sero" e cila öshtö pörhapur nö shumä
gjuhö indo-europiane.

395
 Granum
"Granum" nö latinisht do tö thotö "kokörr" dhe gruri öshtö "far,
frumentum, framentum"l nö greqisht "sitos", "pyros' G*t )' "zeiai
(gru..), "karpoi, demetros"(drithöra), "kokkos" (r :a e njö bime) dhe
"sperma" (f"t ), "speiro" (me mbjell); nö irlandishten e vjetör "gran"; nö
gotishten "kaurn"l nö sanskritisht "dhanas" (grurö, kokörr); nö gjermanisht
.korn,'; nö anglisht "grain"l nö italisht "grano, chicco"; nö spanjisht *grano".
Nö pellazgo-shqipen i
thonö "grunö" (dialekti geg). "Graine,
semence" kanö nö shqip tö njöjtin kuptim: "f^rö" - As nö greqisht as nö
indo-iranianen nuk ekzistoinö ekuivalente tö latinishtes "granum" qö
bön pjesö nö fialorin e Europös peröndimore dhe veriore dhe qö pa
dyshim öshtö huazuar nö njö kohö shumö tö hershme nga popullsitö
pellazgo-danubiane, ndör tö cilat giuha shqipe e sotme ka ruajtur rrönjön
zanafillore. Gjithsesi shönojmö se autoröt antikö pohojnö qö nö rajonin
ballkano-danubian, Pellazgöt ishin zanafilla e bujqösisö si dhe e
elementeve tö tjerö qytetörues, ndör tö cilöt ujitja, pördorimi i metalit,
ndörtimet ciklopike etj.

Sclavus, slavus
Kjo fialö vjen nga latinishtja mesjetare. Kjo fialö öshtö nö zanafillön
e fröngjishtes "esclave" me kuptimin "ai qö nuk öshtö nö lcushte tö lira
ose ai qö öshtö nö varösi tö njö zotöiei cili e ka blerö ose e ka kapur". Ja
shpjegimi akademik.
Disa pohojnö se nö rajonin kufitar tö Italisö verilindore, njö pjesö e
popullsive qö nö kohön tonö quhen "sllave", kishin pörfunduar nö
skllavöri pak pas mbörritjes sö tyre, rreth shekullit VII pas Krishtit. Te
Romaköt, zorer iö rajonit (venetie dhe Istria, tö cilat bönin pjesö nö
provincat ilire tö Romös) kjo fillimisht ka krijuar fialön sclavus pastaj
slavus. Por kjo fialö duket tö ketö qenö formuar nö rajonin e Venecias
(Venetöt ishin njö popull ilir cf, Herodoti, 1,L96).Miröpo nö shekullin
II para Krishtit ne e dimö qö Romaköt i kishin pushtuar tö gjithö
396
territoret e banuara nga Iliröt, ndörsa Sllavöt arritön nö kötö rajon
vetöm nö shekullin VII pas Krishtit. Nö kötö epokö tö mövonshme, nö
rajonin e Venecias gjithmonö mbijetuan popullsi tö trungut ilir, tö
nönshtruara pushtetit tö Romös dhe nganjöherö duke mböshtetur
kauzön e saj (perandorö tö shumtö romakö ishin me zanafillö thrako-
ilire). Miröpo meqö asnjö qytetar romak nuk mund tö ishte skllav,
atöherö kjo fialö nuk mund tö kishte zanafillö latine. Pa dyshim qö
öshtö njö krijim vendas i marrö mö pas nga Romaköt. Nö tö vörtetö ne
e kemi shpjegimin nö gjuhön pellazgo-shqiptare "ska llaf", fjalö qö ka
kaluar nö fialö tö pörngjitur "skllaf'. Kjo do tö thotö "ai qö nuk ka tö
drejtön e !alös", pra nuk ka lirinö pör tö folur ose pör tö vepruar dhe si
rrjedhojö 'i privuar nga liria".
Kjo pörputhet krejtösisht me kuptimin e fialös "skllav apo skllavöri".
Pör tö kujtuar shönojmö qö Greköt nuk kanö patur falö pör tö shönuar
skllavörinö. Pör kötö rast ata pördornin lde te huaja ose emrin e tö huajve
qö kishin rönö nö skllavöri. Eshtö rasti i lalös "doulos" (!ale e huaj e leksikut
pellazg), e cila sipas disa gjuhötaröve do tö jetö me zanafillö jo greke. Greköt,
shumö mö vonö, nö epokän bizantine krijuan sipas modelit tö möparshöm
lalön "sklavenoi" dhe {alön e prejardhur btnike "sklavoi". Nö kötö mönyrö
bota peröndimore pörshtati pörfundimisht lalön "skllav" dhe si rrjedhojö
emrin "Slave". Unö po e pörfundoj kötö paragraf me kötö f.razön
kuptimplote tö nxjerö nga libri i Emil Benvenistö Sjalori i institucioneve
europiane, Edition de Minuit, Paris 1969) : "Nocioni i skilavit nuk pörmban
njö emörtinr unik: as pör törösinö e gjuhöve indo-europiane as edhe pör
grupe tij shumta dialektore".

Hippos
Kjo fialö do tö thotö'kalö". Te Homeri, Frigjianöt dhe Thraköt (popuj
pellazgö) njiheshin si rritös dhe störvitös tö shkölqrer tö kuajve. Hippos
rrjedh nga\alapellazge e lashtö (hip) sig edhe do ta vörejmö mö tej...
Le tö shohim fjalön kale edhe nö gjuhö tö tjera. Sanskritishtja ka

397
fjalön "asvas", avestistike "aspa" dhe latinisht "equus". Por latinishtja,
gjuha e popullit, ka pörshtatur fjalön "caballus", e cila fillimisht do tö
thoshte "kal i doböt" (e huazuarr nganjö gjuhö "jo indoeuropiane" sipas
gjuhötaröve) dhe qö ka eliminuar klasiken "equus" ftalö). "Caballus"
ka sjellö fjalön italiane "kavalo" dhe atö franceze"clalief'(f ala "cheval"
[kali] mö saktö rrjedh nga galishtja). As gjuha greke, as ajo latine nuk e
kanö huazuar emrin e kalit nga njö gjuhö e mbiquajtur indo-europiane,
ashtu sig e pamö. Nö tö vörterö, nöse vendosim tö futemi nö gjuhön
pellazgo-shqiptare, vörejmö qarrö qö keto dy gjuhö, secila nö mönyra tö
ndryshme, i kanö pördorur kato dy fyalö pellazgo-shqipe: gjuha greke
fjalön "hip" dhe latinishtjafialön "kal, kalö". Pörse? Ja edhe shpjegimi.
Greköt, tö cilöt mbörritön mö vonö nö gadishullin e Ballkanit, nö
vendin e pushtuar gjetön kalorös tö shkölqyer tö cilöt ua mösuan aryre
zanatin e rritjes dhe störvitjes sö kuajve si dhe artin e tö "tö hipurit nö
kalö". Pör t'i dhene njö emör kalit tö tyre ata huazuan nga autoktonöt
foljen "hip" dhe "hipia, hipja". Nö kötö mönyrö ata cilösonin "atö qö
hipön" : "hip...os" ('or" dihet qö öshtö prapashtesa e miröfilltö greke).
Por ka tö ngjarö (pör arsye tö tö qenit aför me Etrusköt) latinöt krijuan
fjalen "ca(b)al1(us)" pör tö emörtuar kalin e tyre: njö emör qö rrjedh
drejtpördrejt nga pellazgjishtja e lashtö "kal, kalö" dhe qö bön pjesö nö
fondin mö tö lashtö gjuhösor.

Ialysos
Qyt.t qö gjendet növerilindje tö ishullit tö Rodit bashkö me tri nga
qytetet mö tö lashtö tö ishullit: Lindos üuglindje) dhe Kameiros
(peröndim). Ishulli ishte pushtuar nga Mikenianöt (Pellazgö) qysh nga
shekulli XV para Krishtit. Nuk ka pse tö habitemi qö ky emör
shpjegohet nöpörmjet gjuhös pellazgo-shqipe "ialli" fialli) qö do tö thotö
"pellg, fushögropö". Emrat e dy qyteteve tö tjera janö gjithashtu tö
shpjegueshöm me anö tö gjuhös pellazgo-shqipe: Lindos pörqaset me
"Lind, Linda, Lindja" (lindja e njeriut, lindja e diellit, lindja si pikö

398
horizonti) dhe Kameinos qö pörqaset me "ka mar6" (geg), pra vend me
mar6 (lloj shkurreje). Gjithsesi njö tjetör fjalö, gjithashtu, pörkon me
Karneiros por qö körkon tö vörtetoher apo tö mböshterer me anö
argumentesh tö lidhura me njö apo disa ngjarje apo fakte historike, tö
iidhura me nocionin e "marrözisö" ose tö "turpit" tö pörmbyllura nö
peilazgo-shqipen "ka marr6" (ekzistenca e budallallökur ose e marrözisö)
cse "ka marr6, ka marri" (qö do tö thotö "ka turp" nö dialektin geg).

Pharae, Pharr'i
Pharae öshtö emri i njö qyteti tö Kretös dhe i tri qyreteve tö tjera tö
Greqisö kontinentale qö mbajnö emrin Pharaj (Akaje, Meseni, Beoti).
Ky emör shpjegohet nö mänyrö tö pörkryer ngapellazgo-shqipja: "farö,
fara" qö shpjegohet "farö, fis, racö".

Psatar (Pshatar)
Kjo fjalö do tö thotö "qytetar" nö gjuhön e Kabardas (Kaukaz). Kjo
qartö tö kujton fjalön shqipe "fshatar". Nuk ka asgjö pör tu habitur se
nö kötö rajon tö Kaukazit gjenden fjale te shumta tö shpjegueshme me
anö tö gjuhös shqipe sepse nö epokön e Aleksandrit tö Madh nö Kaukaz
ekzistonin etni tö shumra rö rrungut pellazg, madje njö rajon i quajtur
"Shqipöri e Kaukazit" (sot Legistan, Dagestan, Shirvan) sipas auroröve
tö shumtö antikö, ndör tö cilöt Ptolemeu dhe Arrian (Anabaza e
Aleksarrdrit tö Madh ,III,8/4).

Signum
Kjo fjalö larine öshtö nö zanafillö tö fröngjishtes "signe" dhe fjalöve
tö prejardhura kryesore tö saj, signer, signature, signifier, signification,
signal, signaler. "Signum" nö latinisht do tö thotö, rregues, shenjö, provö,
simptomö, shenjö paralajmöruese... Nö greqisht "signum" thuhet "semeion,
sema, semaino". Nö shqip kjo fjalö öshtö "shenjö" dhe gjithö fialöt tö
prejardhura tö saj janö "shönim, shönoj" dhe "shönuar" si dhe "shenjoj".

399
 Thalassa
Etimologjia e kösaj fiale kurrö nuk ka qenö ndoniöherö e sqaruar sa
duhet. Nuk gjendet asnjö shpjegim i mjaftueshöm nö gjuhön greke.
Kanö körkuar tö gjejnö nö kötö gjuhö "tarasso" (onomatope qö imiton
shushurimön e dallgöve). Pörkundrazi gjuha greke zotöron terma tö
tjera nö lidhje me detin: pontos, pelagos (qö tö dyja do tö thonö "deti"),
als (pellg), tallaszi (dallgö, valö).
Fjala mund t'i pörkasö vetöm asaj gjuhe tö lashtö ku gjendet nö
harmoni edhe me termat etiera.Miröpo tö gjithö autoröt antikö pohojnö
se Pellazgöt, Egjeo-kretasit, Leleget, Karianöt, Filistinöt, Frigjianöt,
Thraköt, Iliröt dhe Etrusköt (köta janö "Turshat" e famshöm, Popuj tö
Detit, qö shumö herö referohen ndör tekstet me hieroglife egjiptiane)
ishin tö f.amillarizuar me detin qö nö mugötinö e kohörave' Pra shumö
mö pörpara se Greköt: shumica e "Popujve tö Detit" ishin me zanafllö
PeLlazge, deti Adriatik (Adria, emör ilir) quhej deti Jonian qö öshtö
vetöm njö transkriptim fonetik e pellazgjishtes "deti i ionö" pra "deti
jonö" d.m.th ai i pellazgo-iliröve dhe qö Greköt pörveg kösaj e quanin
"Ionion pelasgos", deti tirrenian ishte "deti i Etrusköve" dhe nö tö gjithö
bregdetin grek ne gjejmö emörtime tö zanafilös pellazge tö tilla si "gjiri
maliak", "gjiri pellazg" dhe "Thrakiko pelagos" (pjesa verilindore e
detit Egje buzö gjithö bregdetit thrak). Pa harruar qö "nö det tö hapur"
nö greqisht i thonö "pelagos".
Kösaj i shtojmö pohimin e Tuqididit sipas tö cilit Korintianöt ishin
tö paröt grekö qö ndörtuan anijet, ndör tö cilat "trier""t) janä rreth tri
shekuj pörpara fundit tö luftös sö Pelopon ezit (1,13): d.m.th. nga fillimi
i shekullit VII para Krishtit ndörxohö qö Pellazgöt tashmö kishin
kontrollin e detrave qysh 15 shekuj mö parö. Sidoqoftö pjesa mö e
madhe e komentaröve nö lidhje me kötö göshtje pohojnö se Greköt kur
mbörritön nuk zotöronin as edhe njö term pör tö emörtuar "detin".
Kösisoj ataih:uaz:uan nga Pellazgöt emrat e peröndive tö ryre, madje pa

1)
Triere - LIoj anije e Greqisö sö antikitetit.
400
 kuptuar domethönien e saktö tö tyre. Köshtu emrar Tethy (s) dhe Theti
(s), peröndesha detare tö miröfillta rrjedhin ngapellazgo-shqipja ,.deti,,.
Prandaj, meqönöse nuk e kuptonin gfarö do tö thonin ketä fjale, ata
pördorön pör tö emörruar detin njö tjetör fjarö perazge ,,tallaz,, qö nö
pellazgo-shqipen do tö thotö "dallgö e madhe". pörveg kösaj fjala
e
fundit ka qenö huazuar nga gjuha ilire prej sllavöve (njö popull i lidhur
me tokön, i cili kishte mbörritur nga stepar e Lindjes dhe qö nuk e
njihte detin). Kjo termö u bö "ralas" te sllavöt, duke ruajtur tö njöjtin
sens si ai i paraqitur nga Thrako-Iliröt, popull pefiazgqö kanö jetuar
nö tö gjithö rajonin ballkanik dhe qö sot zihet nga popujt sllavö
qysh
prej shekullit VII pas Krishtit.
Dhe sö fundi ja edhe mendimi i Meje
QrIjö vöshtrim mbi historinö e
gjuhös greke - Klincksieck, paris 1965): "Dhe köshru greqishtja,
gjatö
njö farö kohe padyshim qö nuk ka parur kurrfarö emri pör detin...
Pörveg kösaj, greqishtja ka emra tö tjerö pör "detin" dhe shumö tö
vonshöm: pontos... pelasgos... dhe thallatta, zanarirae tö cilave öshtö
e
turbullt dhe pa dyshim qö janö huazuar nga ndonjö e folur parahelene
e Mesdheut... Deti nö gjuhön greke nuk ka emör tö lashtö;
pörveg kösaj,
nuk ka emörrim tjetör, pörveg emrit indo-europian si . ,r"go' grupi
kötu mö poshtö" etj. Kjo öshtö domethönöse dhe e mböshtet
argumentimin tim tö mösipörm, duke vörtetuar pörkatösinö e .,rhalassas,,
ndaj fjaloritpellazg,tö cilin Meje e quan "e folura parahelene", pa kapur
pörkatösinö e gjuhös shqipe ndaj tö famshmes pellazgjishte tö lashtö,
e
cila ju ka sjellö probleme autoröve antikö dhe atyre tö kohöve tona
pörgjatö mö shumö se njözet shekujve.
Pör arsye krahasimi, ja njö listö jo e plotö e
falöve, foljeve bashkö me
pörkthimin e ryre nö shumö gjuhe tö huaja tö lashta dhe tö kohös sö sotme.
Kjo listö pörfshin fale te lashtadhe rö sotme. Shönja* gjendet nö kolonat
e
gjuhöve gjermane dhe angleze dhe tregojnä respektivisht gjermanishten
shumö tö hershme dhe irlandishten e vjetör, arrglo-r"ksonishten e vjetör.
Fjala (got) mes kllapash do tö thotö "gjuhö "po
gotike;' (dega gjermanike).

401
Fröngjishl Greqisht Latinisht Sankritisht Gjermanisht Anglisht Shqip

Je suis eimi sum asnrs ich bin lam jam(iam)

lu es ei es asi du bist you are ie (Yel

il est esti est astier isthe is äshiö

nous sommes esmen sumus smas wir sind we are jemi

vous 6tes este estis stha ihr seid you are jeni

ils sont eisi sunt santi sie sind they are janö

oooocco

boire prno biböre pibati trinken to drink Pi

brüler heüo uri, ürö ösati verbrennen to burn dieg
donner didömi däre däditi geben to give jeP

donäre

labourer aröö arö eran* airim' lävroj

(gjer.) pflügen (angl)to till, ploug l€roi

manger edesma edäre ädmi etan', essen to eat ha

mordre daknö däsäti zangar' kafshoj

beiBen to bite

naitre giguomai nasci jajäna geboren rilerden to be born lind

nourrir an-altos alö alan (got) ushqej

(gjer.) fütern(angl.) to nourish, board, feed

porter ph6ro bhärati bera' biru' baj, mbai

rire kakazö cachinno käkhati lachen laugh qesh

vomir emeö vomo vämiti brechen to vomlt viell

pere atta atta (pitäQ atta (got) aite' atö

pat6r pater pitär fater' athir' at, babö

mötör mater matär mouter mälhir' n€nö,tilä

mutter mother

fille thugät6r filia duhitär tohter' b'i6

mädchen daughter

402
 Fröngjisht Greqisht Latinisht Sankritisht Gjermanisht Anglisht Shqip

fils huiüs filius sünus sunu' bir, djalö

sohn son
enfant puträs nepios puör kind child fömijö
fröre phrät6r frater bhratar bruoder' brother völla
saur öor soror sväsar stesler* moti!r
schwester sister
gendre gambros gener jamatar schwiegersohn son in law dhöndör
bru nuos NUTUS snusa snur' nuse
(gjer.)schwiegertochter, dau ghter in law (angl)
neveu nepodes nepos näpat nevo' nia. nip
neffe nephew
veuve 6(w)itheos vidua vidhäva wituwa' vidua' e ve

ooooooo

champ agrös ager äjras ackard* arE

feld field
chäne aigilops aesculus eih' ac, va dushk, lis
hrataigos guercus eich oak
arbre döru doru triu (got) daur' dru
arbor baum tree
noyer (k)arua nuf walnußbaum unlnut anö
bouleau (semidha) fraxinus
lr6ne
bhurjas birke birch n*ftkt
oksü€, melia frarinus o
esche ash frashör
hötre phögos fagus obuche
beech ah

oooooo0

ciel ouranos caelum o

himmel sky qielt
Jour dios
lune
dics dinam tag(m) dia' dit6
selene
:oleil
luna kandra mond moon hanö
h6lios sol svär sunna' süil' dill, diell
malton dömos domus dämas haus house shtöpi

403
Fröngjisht Greqisht Latinisht Sankritisht Gjermanisht Anglisht Shqip
eau udor aqua kam(?) aha' water uj€

pluie ourano udor abhräm

udatos pluvia, imber regen rain shi

poisson ikthus piscis o

fisk' iasc' peshk

moi ego ego eg, ego ich me, I unö

nom onoma nomen nama name(m) name emön

nuit nuks nox nakta nacht(f) night natö

quand potö cum kem lvenn when kur

quando
qui? Tis quis kas wer wtro kush

ou ö(wle aut, vel, ve va oder or ose

venin ios venenum visäm gift ff helm

ooooooo

Greqisht Latinisht Sankritisht Anglisht Shqip

Fröngjishl
enas unus eha one njö
un
dhiö duo dva hflo dy
deuv
treis, tria tres träyas, tri three tre
trois
quatre tessares quattuor katvaras lour katör

pente quinque pänka live pesö

cinq
sex sat six gjashlö
srx eksi
septem sapta seven shtatö
sept epta
octo asta eighl tetö
huit okhto
novem nava nine nönl€
neuf ennea
decem dasa ten dhjetö
dir dheha
undecim ehadasa eleven nfrmbedh|#
onze endheka
ikosi viginti vimsati twenty njözet
vingt
triahonta triginta trimsat thirty tridhiet€
trente
centum satäm hundred nj€ qind
cent ekaton
mille sa-häsram thousand njö mii€
mille milion, hilia

404
 Po pörfundoj kötö kapitull (pellazgjishtja e lashtö) me njö paraqitje
e
mbi mönyrön tö cilön Pellazgöt do ta kenö ndörtuar gjuhön e tyre
zanafillore me ndihmön e fjalöve njörroköshe nö tö shumtön e rasrevc
dhe nganjöherö vendosur pranö njöra-tjetrös, madje tö bashkangjitura
pör tö formuar sö fundi fjalet e tyre tö pörditshme.

hekur
Gjuha shqipe öshtö e vetmja gjuhö qö ka ruajtur emra krejt tö
ndryshöm me ato tö pördorura nö sferön greko-romake ose indo-
europiane pör tö emörruar emrat e meraleve. Pör Greköt emri i hekurit
öshtö "sideros" dhe pör Latino-romaköt öshtö "ferrum".
Megjithatö Pellazgöt, Etrusköt, Filistinöt dhe Iliröt (tö gjirhö kanö
dalö nga i njöjti trung etnik) ishin nö antikitet tö mirönjohur sepse
ishin tö paröt qö kishin sjelle perdorimin e meraleve dhe se kishin qenö
metalurgö tö shkölqyer, ashtu sig kishin qenö pör pördorimin e gurit
(ndörtimet ciklopede).
Kur Pellazgöt e parö zbuluan pördorimin e burimeve minerare tö
tilla si bakri, bronzi, argjendi, ari dhe hekuri krejt natyrshöm qö donin
tu vinin nga njö emör:
* bakör greqisht : khalkos, kupros - latinisht : aes cyprium sanskritisht
: ayas (metal),Iohas mineral i kuq)
* bronz : hekur greqisht : khalkos - latinishr : aes, aeris sanskritisht : äyas
's hekuri greqisht : sideros - latinisht : ferrum sans]<ritisht : ayas
+ ar greqisht :khrusos - latinisht : aurumsanskritisht:hiranyam
'r argjend, serm greqishr : arguros - latinisht - argentum -sanskritisht : raiatam
Si rrjedhojö zbulimi i metalit u böri tö mundur kötyre njerözve
zanafillorö (punues tö gurit, shkembit dhe strallit) tö prodhonin vegla
pör pördorim tö pörditshöm (rhikö, teh, shpatö, söpatö, kockö etj.) Nga
ky pördorim dhe nga rö gjirha llojet e skemave d.m.th tö mönyrös sö tö
formuluarit (onomatope, thirrje...) pör tö börö apo pör tö formuluar
pörvoja tö shumöfishta qö lindön nga fjalöt e para, u bönö tö mundur
kötyre njerözve zanafillor|tö komunikojnö midis tyre duke emörtuar
objektet e krijimeve tö tyre, etj.
405
 Köshtu fjala hekur do tö ketö ardhur nga bashkimi i fjalös heq ose
hek dhe gur d.m.th mö qartö "ai qö thyen gurin, e shköput apo e
formöton". ijshtö si tö quhej "gurö-nxjer r" apo "gurö-thye j" flalahekur
nö gjuhön frönge.
äshtö krijuar i njöjti fenomen pör fialöt sigur, maniment, siderr ose
derö, ndör fjalöt e tjera tö lashta. Nö kötö rast unö kam shpjeguar
prejardhjen e dy fjalöve tö para (sigur dhe maniment). Le tö shohim
shkurt gfarö domethönie fshehin respektvisht dy fialet e tjera (siderr
dhe derö) si dhe bakör dhe imperator.

siderr
Kjo fjalö me pörpikmöri do tö thotö "si derr i egör apo derr i butö"
d.m.th. i fortö, i papörpunueshöm si njö derr i egör. Pörveg kösaj fjala

Kostum femrash
(fisnike e veriut tö Shqipörisö ) -
Realizuar nga autori nö vitin 1958

406
hekur e Pellazgöve ka tö ngjarö qö tö ketö patur njö kuptim dytösor pör
tö emörruar kö'tö rDftaL tö fortö, tö qöndrueshäm dhe tö pathyeshöm.
shqiptaröt e sotmö pördorin giithaonö fjalön koköderri d.m.th qö i
reziston gjithgkaje, sig edhe öshtö rasti pör metalet (bronxi dhe hckuri)!
Ka shumö tö ngjarö pör arsye tö fqinjösisö mc pellazgöt, nga kjo Greköt
i vunö emrin metalit "sider..os", fjale qe pörveg lidhjes sö saj me hekurin
öshtö krejt i izoluar nö gjuhön greke. Greköt duke filluar nga kjo fjalö
kanö krijuar "sidero-phron" do tö thotö "mc zernör hekuri" d.m.th i
fortö si hekuri.

dera
Kjo fjalö do tö thotö "porrö, derö". pör tö kuptuar zanafillön e kösaj
fiale duhet shkuar shumö larg ndör kohö, shumö pörpara cpokös tö
mbiquajtur mikeniane (shekulli XV para Krishtit). Nö tö vörtetö shtöpia
e Pellazgöve tö lashtö nuk ka parur dritare, vetöm porta e ajroste
shtöpinö: i vetöm könd nga "del era". Bashkimi i kötyre fjalöve do tö
ketö qenö nözanafilötö fjalös "dera" t de (le) ral. Shönojmö se megaronöt
mikeniane (ptra pellazgö), nuk kishin asnjö dritare. Shqiptaröt c kanö
zbuluar dritaren shumö vonö; e quajnö dritare dhe do tö thotö ,,ajo qö
dörgon apo lö tö hyjö drita".

Bakr, bakör
Kjo fjalö e vjetör pellazge ka mbijetuar nö gjuhön shqipe pör tö
emörtuar metalin e bakrit. Pör tö kuptuar zana{iliön e kö.saj fjale duhet
ngjitur tö paktön deri nö fillim tö epokös tö mbiquajtur mikeniane
(shekulli XV para Krishtit). Nö tö vörtetö pellazgöt kishin pushtuar
ishullin e Qipros tö pasur nä minerale, ndör tö cilat bakri, ari dhe
argjendi. Ata do t'i kenö dhönö emrin metalit qö shfrytözonin: bakr,
bakör, fjalö qö ka tö ngjarö tö ketö dalö nga bukr, bukör, bukur qö do tö
thotö "bukur", pa dyshim pör.shkak tä ngjyrös sö kuqörremtö tö metalit.
Ky emör nöpörmjet njö procesi tö gjatö shndörrimesh tö njöpasnjöshme
ose metateze (bakr, bukr, pakr, pukr, kupr + os, prapashtesa greke) ka
arritur tö marrö formön e saj pörfundimtare: kypr(is), kupr(os). Midis
shembujve tö kötij lloji ne mund tö citojmö fialen "formage" tö kthyer
nö "fromage" ose "mater", "marg" e shndörruar respektivisht nö muter'
mulgeo eti. Nö ditöt tona haset nö gjuhön e pörditshme ky lloj kömbimi
apo inversioni (shpesh pa dashje) i bashkötingölloreve ose zanoreve tö
tilla si p.sh infractus nö vend tö infarctus.
Janö tö shumta gjurmöt arkeologjike, tö cilat datojnö nö epokön e
ashtuquajtur mikeniane tö zbuluara nö Qipro (zonö e sotme e Enkomit,
Paphos, Amathonte..)Pörveg kösaj (sipas njö prejlegjendave nö lidhje me
kete) Afördita, peröndesha mö pellazge se tö gjithö tö tjerat do tö ketö dalö
nga Qipro (Afrodito kyprogene) dhe mö saktö nö Paphos. Ishulli ishte me
famä pör vendet tij tö shönjta pör Aförditön (e quajtur giithashtu "Pelagia').
e

Sö fundi, fala kypros ose kupron ka krijuar te Latinöt emrin "bakör i

kuq": aes ryprium dhe emrat e prejardhur prej tij, tö cilat edhe fröngjishtja
i pördor gjithmonö si cuprifere, cuprique, cuprite...

tjetör pelhzge, e cila e ndörfutur nga Etrusköt ka kaluar

Ja njö fialö
te Romaköt dhe si rrjedhojö nö botön peröndimore: Imperator...
Empereur (Perandor).

Imperator
Pör tö kuptuar zanafilön e kösaj fiale, duhet gjithashtu duhet tö
kthehemi nä njö numör tekstesh historikö. Nö botön greke stricto sensu,
nuk ka patur monarkö tö värtetö, pörveg ardhjes nö pushtet tö disa
mbretörve dorianö tö cilöt pörveg kösaj nuk kanö lönö pa e kuituar
zanafillön e ryre semito-egjiptiane (cf. Herodoti VI,53 dhe Testamenti
i Vjetör I / Makabe, t2 / 19 deri nö 23). Nö tö vörtetö qysh nga epoka
e arhondöve tö parö deri nö periudhön helene ka patur mbretöri vetöm
nö Epir, ndör tö cilat ajo e Pirros dhe nö Maqedoni ajo e Aleksandrit tö
Madh (dy vende fillimisht jo greke). Pörveg kösaj mbretöreshat e vetme

408
tö antikitetit peröndimor ishin Teuta ilire, Olimpia epirote (nöna e
Aleksandrit) dhe e famshmja Kleopatra VII fty emör u mbajt nga shtatö
mbretöresha tö Egjiptit, Lagidöve tö zanafillös maqedono-epirote).
Duhet shtuar sebazashoqörore e Greköve, krejt ndryshe nga Pellazgöt
(sundim matriarkal) kishte njö themel patriarkal.

Ft--p'
.T'1
6'l't 'Y-.lt'l

i\
,t
1- Nusee
Mirditös (Veri).
2- Veshjeegruas
aristokrate (Jug).
3 - Kostum i
shpatit
(Elbasan - Qendör).
4 - Veshie burri me
,rtHq "gakgir" (Veri)
tö tilla si

rF pantallonat galeze!
5-Veshieeburrit
me fustanellö

,ffiJ" si nö Epir.

409
 Vetöm mitet dhe legjendat flasin pör monarkö tö mbiquajtur grekö.
Ndörkohö qö mbretörit e parö grekö ishin me zanafilösemito-egjiptiane
ose azianike: Danaos, Kadmos, Kekrops dhe pasardhösit e tyre, Pelopsi
dhe mbretörit dorianö ishin tö njö zanafile tö huaj nö sferös ballkano-
egjease. Por Greköt, pör kötö rast kanö krijuar termin e ryre: monarkhes,
fjalö e formuar nga monos (vetöm) arkhein (me komandu) d.m.th "ai
qö komandon i vetöm".
I njöjti fenomen ka ndodhur nö Itali: veröm Etrusköt kanö patur
dinasti mbretörore. Nö tö vörtetö mbretörimi ishte njö traditö tipike
pellazge. Romaköt, pör tö emörtuar prijösin e tyre, e huazuan te
Etrusko-Pellazgör fjalön e tyre tö famshme Imperator. Kjo fjalö
shpjegohet nö mönyrö tö pörkryer ngapellazgo-shqipja "I mbretöruar,
I mbretöror" qö fjalö pör fjalö do tö thotö "i mveshur me pushtet
mbretöror". Nuk ka asnjö dyshim qö ky emör rrjedh nga folja gjithmonö
e pördorur nö Shqipöri: mbroj, nga e cila rrjedh gdo tip fialesh qö lidhen
me mbret dhe mbretöroi deri te mbretvrasös. Mbreti te Pellazgöt ishte
ai qö mbronte bashköqrtetaröt e tij dhe nuk ishte aspak monark absolut.

Fonde tö vjetra pellazge dhe leksikologiia e sai

Gjuha e sotme shqipe ka njö numör tö madh termash arkaike, tö

cilat rrjedhin drejtpördrejt nga pellazgjishtja e lashtö, ndör tö cilat dy
degöt kryesore janö ilirishtja (dega peröndimore, nga e cila ka dalö
dialekti "g.g" i Shqipörisö sö Veriut, dialekti venet, pisian, mesapian,
peonian, dardanian dhe njö pjesö e greqishtes sö vjetör, etj.) dhe gjuha
thrako-frigjiane (dega lindore, nga e cila ka dalö dialekti "tosk" i
Shqipörisö Jugore, dialekti etrusk, thrak, frigjian, trojan, karian, lidian,
lisian, hitit etj.) Kjo tregon se shumö popuj kanö folur tö njöjtön gjuhö
nö dialekte tö tö ndryshme.
Fatkeqösisht protagonistöt e gjuhösisö moderne, shpikösit e lalös "indo.
europiane", nuk janö shumö tö prirur (apo pjesa mö e madhe aspak) ndaj

410
 köryre gjuhöve dhe pör pörputhjet qö ekzistojnö midis ryre. Duke
u nisur
ngabaza tö gabuara apo pista rö gabuara, ata qysh nö fillim i kanö
börö
lömsh, d.m.th duke filluar nga fundi i shekullit XIX dhe fillimi
i shekullit
xx. Njö nga pasojat ka qenö "klasifikimi" plotösisht i gjuhös shqipc: qysh
se kjo gjuhö ka rönö nö harresön e historisö.
si rrjedhojö, janö tö paktö gjuhötaröt qö kanö zbuluar njö fond
gjuhösor tepör tö lashtö nö gjuhön shqipe. Nö tö vörtetö kjo
öshtö e
vetmja gjuhö e sorme, e cila ka ruajtur rerma tö lashta dhe fjalöt
arkaikc,
tö dala nga fondi i pellazgjishtes sö lashtö dhe qö ngjitet .ih"
parahistorinö europiane. Ja kötu mö poshtö disa nga köto
-e tej nö
terma ose
rrönjö qö nuk gjenden nö asnjö gjuhö tjetör europiane. Mal,
pyll, pellö,
karpö nö zanafillön e emrit "karpate", nga vjen edhe fÄgj;rt.1"
"escarp6" dhe toponime tö ndryshme, gur, det, erö, shi,
ujö, diell (dieil
fiala zanafillore e emrit tö ishullit "D(i)elos", rörö, kripö, lökurö, kalö,
mushkö, pelö, lopö, berr, dash, dele, bukö, qumösht, tamel,
djathö, hu,
Kunjö, za, (zöri zanafillae emrit tö "Zeusit'), "gardh ose garrh,,
Q.anafilla
e disa prapashtesave tö emrave tö qyteteve gjermane
qö mbarojnö me
"gart" ose "gartt" dhe e qyteteve sllave pörfundojnö
me "grad,), thurr,
thur ftio fjalö ka sjellö gjithashtu prapashtesr, . qyr"-,.ve si p.sh.
Vinterthur nöZvicör),po, jo ose numri ..rrjö,,, e vetmja gjuhö nö
botö
qö quhet "nji" (njö).
Köto fjalö arkaike pörkojnö me rerma tö pördorshme, rö shkurtra
dhe nö pörgjithösi "njörroköshe" rö jetös sö pörditshme
praktike tö
njerözv e parahistorikö: naryra, ushqimi, kafshöt e
par ashtöpiake, etj.
Gjenden edhe sot disa terma pefiazge (veganörisht topo'ime
crhe
antroponime) ose fjalöt e prejardhura rö tyre (tö ,r"r.r.
apo td
bashkangjitura) nö njö hapösirö tö röndösirhme qö shkon
nga Europa
qendrore dhe Alpet deri nö Ballkan dhe nga Atlantiku
deri nö Azinb e
vogöl, madje deri nö Indi: Liburnö, Garonö, oleron, Gavarnie,
Berre
(pellg), Ill, illiers,Ille, Kantal, Auvergne (Overnjö),
Malvan, Valbonö,
ose Malmont nö Francö; Gand nö Belgjikö,
illiers, Lauba, Loba. Melr

4rl
nöZvicör;Ill, ülier Malberg nö Giermani; Messapios, Messapion, Malia,
Mallia, Dordhanaj nö Kretö; Liburna, Brindi, Kalabri, Karparo (lloj
guri pör ndörtim), Tolmino, Tolmezzo nö Itali; Karpates nö Ballkan;
Dalmaci; Maltö; Bizant,Milet, Malatyanö Azianö e Vogöl; Bukuresht
nö Rumani; Malagö, Toledo, Mallos, Malda nö Spanjö; Malabar nö Indi;
Malaja (Ceilon); Malazia;Malea, Male, Athinö, Larisa, Arkadi nö Greqi
etj. Unö nuk mund tö citoj tö gjitha toponimet dhe vendet sepse lista
do tö ishte tepör e gjatö.
Pra, e gjirhö kjo supozon ekzistencön nö kohö shumö tö hershme tö
njö etnie dhe tö njö gjuhe jo vetöm parahelene Por Para indo-europiane
nö Europö, detin Egje dhe nö hapösirön e Mesdheut, madje nä Afrikön
e Veriut dhe nö veganri Libi, ku ka shumö tö ngjarö tö kenö banuar
popullsi europiane nö Europön parahelene si dhe nö oasis tö Sivahut
nö Egjipt dhe ku vendi i shenjtö (i vizituar nga Aleksandri i Madh)
kishte pöraförsi befasuese me atö tö Dodonös (Epit), kryeqytet shpirtöror
i Pellazgöve. Shönojmö se fjala "oasis" ishte me zanafillö pellazge dhe
vinte nga rrönia"ujö" prej nga rriedh "ujösi" d.m.th. vend qö ka ujö"!
Pra, janö toponimet qö i kanö rezisruar mö shumö pushtimeve qysh
nga parahistoria deri nö ditöt tona. Nö tö vörtetö emra tö shumtö kanö
mbetur nö mönyrö tö pandryshueshme tö fiksuara nö disa raione dhe gienden
pothuajse tö paprekura nö Alpet dhe nö disa emra tö shumö q)rteteve tö
lashtatö Ballkanit, Kretös, Ishuive tö detit Egje, Azi e Vogöl,Itali etj. Shkurt,
ne i ndeshim kudo ku gjenden Pellazgöt,Etrusköt, Thrako-Frigjianöt dhe
IlirAt. Pikerisht ary giendet prova e pakundörshtueshme e diversitetit tö
popujve pellazgö por edhe e vörtetösisö historike tö kötyre Pellazgöve dhe
tö "qytetörimit" tö tyre dhe mbi tö gjitha pör tö qenöt nga niö trung me
Shqiptaröt e sotmö. Pa mbijetesön e kötyre tö fundit, Pellazgöt do tö kishin
mberur "popull parahelen i zhdukur". Kjo paraqitie i bashkangiitet
kapitujve tö möparshmöm nö tidhje me "antroponimet, etnonimitö ose
toponimitö:'" tö zanafillös pellazge dhe tö interpretueshme ose tö
pörkthyeshme nöpörmjet gjuhös shqipe.

412
 Disa shembuj tö fjalöve tö numöruan nö studimin e möposhtöm
paraqesin mjaft mirö tö qenöt nga njö rrung i gjuhös shqipe tö sotme nö
rapoft me pellazgjishten e lashtö, e cila ka mberur e paprekur falö ruajtjes
sö saj nga ana e folösve tö lashtö ilirö dhe thrakö nöpörmjet gjuhös shqipe
dhe pa kurrfarö diskutimi pörböjnö njö nga provar e ekzisrencös sö
Pellazgöve, tö cilön disa kanö dashur ta trajtojnö si njö emör ..gjenerik"
qö emörton popujt parahelenö pak a shumö "hipotetikö". pörhapja e
qytetörimit grek dhe mbi tö gjitha i kulturös sö tij pörmes botös sö
lashtö, falö Aleksandrit tö Madh (njö tjetör pellazg"i helenizuar"), veröm
se ka fshehur röndösinö e rolit tä luajtur ngapellazgöt nö ndörtimin
e
kötii qytetörimi. Ja pra, sa pör tö filluar, emrar e formuar me njö nga
rrönjöt mö tö vjetra pellazgo-shqiptare "T"1". Emrat janö ndarö sipas
rajoneve ose vendeve:

Mal
malösi
malösor
malatak, malok

ALPET zviceriane, giermane, italiane dhe franceze

Mal-e: fshat i malösisö sö lartö (Alpet e Trentinit);

Mall-es: fshat alpin fturim i Adixhes);
Mall-engio ose Mall-enco: nö Alpet zvicerianedhe italiane;
Mal-borgeto: pranö qafös sö Brenerir, vendndodhje mbizotöruese;
Mal-ans: nö Alpet zviceriane tö Grisons;
Mal-oja: rajon i malösisö sö lartö tö rrethinave tö Shön Moricit:
Mall-nic: pranö qafös sö "Tauern"l
Mal- ta, Mal-tal, Moll-tal: lugina tö larta alpine;
Mal-ta: emör i Maltös, ishull malor;
Mal-bah: pörrua alpin;

4L3
 Mal-burg: lokalitet i Pyliit töZi;
Mell: nö Vale pranö Sionit;
Mole: pranö Gjenevös dhe Bonövil nö Savoja;
Mole-son: pranö Friburgut nö Zvicör;
Mell-an: nö Austri mbi Bregenc;
Pirenei, Spaniö dhe Portugali:
Mal-h: lartösi shkömbore nö Pirenej;
Mal-h ano: Siera e Portugalit;
Mal-partida: fshat pranö tö njöjtös Siera;
Mal-los, Mal-da: fshat malor nö veri tö Taragonös;
San Esteban del Mal-h: lokalitet nö Spanjö;
Mal-aga: qytet i Andaluzisö;
Mal-lorka: ishull malor;

Rajone dhe vise tö ndryshme

Mal i zi: emrishqiptar i Montenegros. Ky öshtö emri i njö mali tö
Alpeve shqiptare tö Veriut qö sot böinö pjesö nö shtetin e Malit töZi,tö
cilit i ka dhönö edhe emrin.
Mull i Kantirös: "Moell", nö galike : mali i Kantire Verful;
Mal-ului: Mal nö Transilvaninö Peröndimore (majö, kulm)'
Malthi: qytet nö malösinö nö Meseninö e Epörme (Peloponez)'
Mal-van: nö Alpet nö iug tö Francös;
Mal-6e: kep nö jug tö Peloponezit (Lakoni), cituar prei Homerit;
lv{d-6a: kep nö Lesbos;
Mal-öne: lokalitet i Atarnisö nö Misi (Herodoti YI,29);
Mal-6as: prijös lakonian;
Mol-osses: popull Epirot (nö shqip "Malösi", "Malösor" - malösi e
lartö, malösor);
Mal-ia: qytet i bregut verior tö Kretös;
Mal-lia: qyreri i tretö i epokös sö pallateve tö mödhenj tö Kretö;
Mal-atya: qytet i Kapadokias lindore (Turqi), Meliteni antik;

414
 Mal-eso, Mal-ison: bredhi i
malösive nö dialektin piemontez; nö
Francö e quajnö "mel-eze" [emör qö vjen nga Dauphine (Dofinö), krahinö
kufitare e Piemontit] pemö halore qö rriten nö "malösirö" e larta, nön
zonön e bredhave. Mal-jen: Mal nö Serbi (Valjevo jugore).

Emri "mal" ka sjellö fenomene toponimike qö quhen "tautologji".

Kjo öshtö e njöjta fjalö e pörsöritur nön njö formö ortografike tö
ndryshme, ka tö ngjarö nga popullsi tö lashta dygjuhöshe si nevojö e tö
kujtuarit tö kuptimit tö fjalös zanaf.illore: "Mal-berg" (Ardenet
gjermane), "berg" qö do tö thotö gjithashtu mal, idem pör "Malmonr"
(mal qö mbizotöron qyretin e Draginjanit nö Francö).
Megjithatö nö disa rajone tö Italisö, banoröt duke mos ditur kuptimin
e fjalös"mal" e kanö ngarörruar (nga supersticioni)) me mbiemrin cilösor
latin duke i dhönö njö karakter pörkeqösues d.m.th "i keq, mallkim',!
äshtö fiala pör "Mal-nate, Mal-ano, Mal-ventum, Mal-kantone". Köto
dy tö fundit kanö qenö respektivisht tö modifikuara me "Bene-venrum
dhe Bel-Kantone"!

Quditörisht vörehet se kjo flalö "mal" ka udhötuar deri nö kufijtö e

Azisö. Nö tö vörtetö gjendet rrönja "mal" nö emrat e rajoneve tö shumta tö
Azisö ku "mdösia" ka qenö e pranishme: rajoni malor i ceylanit (Sri Lanka)
'Malaja" dhe bregu shkömbor jugperöndimor i Dekanit'Mal-abar", vendi
juglindor aziatik"Mal-ajzia" (malesia e Azisö?) dhe malet e famshme ..Hi
md, aya". Dihet qö nga mijevjegari rV, popullsi tö zanafillös mesdherare
kanö krijuar q;rretörime tejet tö shkölqyera nö Indinö lindore. pra ka tö
ngjarö, sipas gjuhöt aÄtPizan,qö kjo fialö 'mal' tö jetö njö nga tö mbijeruarat
e fundit nö gadishullin aziatik. Do tö shtoja qö ushtaröt e Aleksandrit tö
Madh, pjesa mö e madhe e tö cilöve ishin me zanafilömaqedone, epirote,
ose ilire d.m.th tö rrungut pellazg, kanö shkelur nö Indi madje nö toka
edhe mö tö largöta. Ka tö ngjarö qö ata tö kenö barrur pjesörisht gjuhen dhe
kulturön e ryre nö kötö pjesö tö botös.

4L5
 Fatkeqösisht, tö gjithö köta dijetarä tö cilöt kanö thönö tö kundörtön
e bashkökohösve tö tyre apo "tö rregullt nga ana gjuhösore", kanö qenö
trajtuar si "kontigjent i pakonsiderueshöm' ose si "tö mbrapshtö".
Ndörkohö qö tö tjerö, ata qö flisnin tö njöjtön gjuhö, ata qö ishin tö
pakushtözuar nga ideologjia e numrit tö madh apo nga diskutimet
mjeshtörore tö studjuesve tö shumtö. Köshtu janö vönö kundrejt njöri
tjetrit Pellazgöt, Etrusköt, Thrako-Frigjianöt dhe Iliröt, meqö kötapopuj
kishin dalö nga i njöjti trung etnik dhe flisnin tö njöjtön gjuhö por me
dialekte tö ndryshme. Prej kötyre öshtö krijuar qorrsokaku, ku gjendej
dhe gjendet ende Etruskologjia, gjuhösia dhe historia parahelene e
Pellazgöve midis gabimesh tö tjera madhore.

Megjithatö disa autorö shpesh kanö börö analiza me vend dhe nganjöherö
kanö fshikur tö Vörtetön. Ja p.sh. gfarö na thotö Nikola Lahovari (Popuit
indoeuropianö, Neuch arel L946) nö lidhje me f den "mal" (faqe 587): "öshtö
mjaft simptomatike tö vöresh qö lala para-ariane "mal" haset deri nö Indinö
dravidiane, ku ka ruajtur tö njöjtin kuptim, giö qö pörjashton gfarödo rastösie
thjesht fonetike dhe anon tö mböshtesö tezön e unitetit gjuhäsor indo-
mesdhetar". Megjithatö ai shton ({aqe 579): "Dihet tashmö se ka pasur njö
epokö, nga mijevjegari III dhe IV, ku cprtetörimet e tö njöjtit trung
shtriheshin nga India deri buzö Atlantikut, duke kaluar nöpör Iran,
Mesopotamidhe Egjipt, nö momentin kur njerözit qö ipörkisnin njötörösie,
tipeve tö njöjtö fizikö dhe qö flisnin gjuhö tö sö njöjtös familje banonin nö
luginön e Indusit, Persi dhe Kaukaz, Mesopotami si dhe brigjet e Detit tö
Zi dhe Egjeut, Afrikös sö Veriut, Greqisö, Italisö, Francös peröndimore,
Iberisö dhe Anglisö".

Por paradoksi te ky autor, si te shumö autorö tö tjerö, öshtö se ai

trajton si "pellazgo-egjease" por etnikisht "mesdhetare', popullsitö
parahelene tö epokös mikeniane dhe pohon se Dorianöt do tö kenö
indo-europianizuar Greqinö nö epokön e Hekurit. Nö lidhje me kötö

416
ai pörshtat qartö mendimin e onumrir mö
tö madh"! Ndörkohö qö öshtö
e sigurt, nöse bazohesh te Flomeri, se popullsitö parahelene, tö
mbiquajtura mikeniane, ishin njö etni e pörbörö nga elemente danubiane
tö tipit brakicefal. Problemi thelbösor nö pjesön mö tö madhe rö autoröve
modernö mbisundon nö vöshtirösinö qö ata kanö pör tö zbuluar
elementet e duhur indo-europiane dhe para indo-europiane tö popullsitö
parahelene; ndörkohö qö gjithgka tö bön tö besosh se elemenri para
indo-europian öshtö i dallueshöm nö gjuhöt qö kanö dalö nga
pellazgjishtja e lashtö, nö tö cilön marrödhöniet me popullsitö danubiane
janö tejet tö shumta. Böhet fjalö pör nje mish-mash zhgönjyes. Eshtö
pikörisht shpikja e kötij termi "indo-europian" qö nxjerr probleme kudo
nö lömin e historiografisö, arkeologjisö dhe gjuhösisö moderne. pa
shkuar deri nö kohöt mö tö hershme, gka nuk öshtö as objektiv as
pretendimi i veprös qö keni nö dorö, unö mund tö pohoj se Pellazgöt
janö pasardhös tö drejtpördrejtö tö popullsive tö para qö kanö banuar nö
Europö, Azinä e VogöI, dhe pothuajse nö hapösirön mesdhetare. Nga
vinö köta Pellazgö? A janö köta Sumerianö, Elamitö apo anrropoidöt e
parö europianö? Qfarö mund tö jenö köta Sumerianö, pör tö cilöt thuhet
jo-semitöl Kjo öshtö göshtja qö unö po pörpiqem rö nis, ka tö ngjarö nö
veprön time tö ardhshme.
Le tö kthehemi nö lalöt e dala nga pellazgjishtja e lashtö dhe qö
arrijnö tö dekriptohen falö gjuhös sö sotme shqipe, fosile e gjallö e asaj
qö ka qenö gjuhö parahistorike e Europös. Pas fjalös mal ekzistojnö
terma tö tjera para indo-europiane tö tilla si gur, krep, shkömb. gurth,
Buftö, gurishtö, guriEkö, gardh, Kandor (guri themeltar), thur, thep,
kap (zanafilla e fjalöve anglisht keep, kept) ha, hangör fta tö ngjarö
zanafilla e anglishtes hunger, hungry, uri, i uritur), etj....

Gardh, ganh ose nö mönyrö figurative ka edhe kuptimin e pengesös.

Kjo fjalö jep kuptimin e njö mjedisi tö rrethuar apo tö njö "qlteti tö
rrethuar me mure apo mure tö lartö". Termi "gardh" hyn nö formimin

417
e shprehjeve tö shumta nö gjuhön shqipe pör tö emörtuar atö qö öshtö "e
rrethuar apo e pörmbyllur", p.sh. "e mböshtillen gardh : öshtö rrethuar
nga tö gjitha anöt".
Kjo rrönjö öshtö nö zanrf:Irlön e toponimeve tö shumta, gjurmöt e tö
cilave gjenden nö rajone tö shumta tö Europös dhe tö Azisö sö Vogöl,
vende tö banuara nga Thrako-Frigjianöt. Ky toponim shtrihet tä paktön
nö tri mijävjeEarä. Nönkuptonte "qytet" d.m.th "mjedis i rethuar" ku
banohet. Shembujt e möposhtöm janö krejt domethönös.

Gord-ion: Nö shekullin VIII para Krishtit, kryeqyteti i Frigjisö, i

shkatörruar nö shekuilin VII nga Cimerianöt.
Gord-ias : babai i mbretit frigjian Midas.
Gort-yna: qyteti i Kretös.
Gort-ynia: qytet i Maqedonisö.
Gort-ys : qytet i Arkadisö.
Gyrt-on qytet thesalian i Pellazgoitidös nö veri tö Larisas.
Gyr-ees shkömb i nönujshöm i detit Egje (Odisea IV, 500-509).
Gurt-a : qyret hirir.
Krot-one qytet i Italisö sö Jugut.

Kandor, guri themeltar

Könd
Kjo rrönjö hyn nö pörbörjen e fialöve tö shumta dhe toponimeve tö
Europös peröndimore dhe qendrore tö Ballkanit, tö Kaukazit dhe tö
Azisö sö VogöI. Fillimisht kjo rrönjö emörtonte nö formön e saj
kolektive, tokat "gurrore apo tö ashpra" dhe mö gjerö "shkuttila apo
bokörrima".

Kand-avia, Cand-avia: sipas Strabonit (VII, 7 / 4,7 /S) mal i Ilirisä ku

kalonte via Egnatia. Vendndodhja e kösaj malösie gjendej nö njö rajon
tö Shqipörisö sö soime tö vendosur midis Elbasanit dhe liqenit tö Ohrit.

418
 Kand-er: lumö qö rrjedh nö shkembinjtö e Oberlandit.
Kand-em: qytet i Pyllit töZi nö veri tö Balös.
Kand-er steg: sracion sportiv dimöror nöZvicör.
Känd-el: malösi nö peröndim tö Karlsruhes.
Kende-le: nö rajonin e valesö nö zvicör, behet fjalö pör kanale tö
görryer zakonisht nö toka shkömbore.
Kand-asa: forresö e Karisö antike (polibi XVyVnI, 39).
Kantal: do tö thotö "gur i madh,'nö gjuhön baske.
Kand-o, Gand-o, Gvandi: lokalitet nö Kaukaz.

Gand: qlrret i Belgjikös (castrum Gandavum antike) e ka marrö emrin

e tij nga "shrrerör z^li', i cili gjendet nö bashkimin e Eskotit dhe
Lisit.
Gand-ria: fshat piktoresk i resinit (liqen i Luganos), rrözE i1öshköm-
bi tö lartö dhe tö thepisur.

Cant-al, Kantal : do tö thotö ..gur i madh" dhe ..shkömb" nö

giuhön baske, spaniolle dhe portugeze.

Kant-al: unö po ndalem pak mö gjatö nö kötö term. Nö overnjö

(Auvergne) behet f ale per njö rajon vullkanik dhe "tö ashpör,,tö kufizuar
nga rrafshinabazake. Nuk öshtö pör tu guditur qö e rigjen kötö'önjö
pellazge nö overnjö. Nö tö vörtetö emri i fundit rrjedh nga njö
popull
Gal "Arvernes". Ky popuil, ashtu si edhe Keltöt, ishte me zarr"fille
rrg"
e njejd rajon i banuar prej Iliröve antikö (rajon danubian
i Austrisö dhe
i jugut tö Gjermanisö). Miröpo nö antikitet, pör arsye rö kömbimit
fonetik, "b" shqiprohej "v" dhe ansjelltas. Ky kömbim haset gjithashtu
te "l"dhe "r" qö rigjendet nö fröngjisht nö fjalöt "pe I erin,'dhe ,.pe
r
6griner", qö kryhet sipas tö njöjtit ndörtim. Nö tö vörtetö Shqiptaröt
shpesh quheshin "Arbön, Arbanites, Arvanites, Arvanos, Arvanitis,,.
Polibi (shekulli II para krishtit) nö veprön e tij "Historia" (I, 11) pörmend
njö qytet ilir me emrin "Arbon". pörveg kösaj, deri nö ditöt tona
njö

41.9
rajon i Shqipörisö qö gjendet midis vlorös dhe sarandös quhet "Arböri"
dhe Shqiptaröt e Kalabrisö nö Itali quhen "Arböreshö". Ptolemeu
(shekulli II pas Krishtit) pörmendte emrin e njö fisi ilir (Albanoi) dhe
tö njö $rreti (Albanopolis) qö gjendei midis portit shqiptar tö sotmö tö
Durrösit dhe qytetit tö Krujös. Prej nga vjen edhe emri Albanie dhe qö
guditörisht Shqiptaröt midis tyre nuk e pördorin dhe quhen midis tyre
"shqiptarö", d.m.th "bij apo femije tö shqipes". Vetö Ptolemeu ka
pörmendur njö "Albanie tö Kaukazit". Tö mos harrojmö se njö nga
atributet e "Zeusit pellazg" tö Homerit ka qenö pikörisht Shqiponja
dhe se nga an tjetör ushtaröt e Pirros e quajtön atö "Shqiponjö' dhe
prandaj e quajnö veten "bii tö Shqipes". Sö fundi do tö shtoja se pikärisht
nö Overnjö, njö verö e ngrohtö ose njö ujö i vaköt qö hidhet nö njö lloj
gajdeje pör tö penguar forcimin e lökurös quhet: ujrö. Miröpo kio öshtö
njö "reminishencö e gjuhös sö tö paröve tö Overniantöve, tö cilöt ujin e
quanin "ujö' dhe shumösi öshtö "ujra" pikörisht ashtu si Pellazgöt,
Thrako-Frigjianöt, Iliröt dhe Shqiptaröt e sotmö! Nö tö vörtetö sot vetöm
Shqiptaröt e quajnö käshtu, pra "ujö".
Njö tjetör rrönjö arkaike qö hyn nö formimin e lalöve tö shumta
parahelene ose para indo-europiane öshtö fiala "gur" dhe ja fialöt e
prejardhura prej saj.

Gur
Gurtö
Gurth, gurigkö, gurishtö
Cilöt janö emrar mö tö vjetör se ata emra qö pörcaktojnö natyrön apo
ushqimin: malösia, shkömbinjtö, guri, uji, buka etj? Köto lalö i ka ruajtur
,rete- gjuha shqipe. Dhe "rrönjöt" e tyre gjenden nö ndörtimin e
toponimeve mö tö lashta tö Europös, Azisö sö vogöl dhe tö hapösirös
mesdhetare. SiE e kemi vörejtur pör fjalöt mal, garth' Kandor, i shohim
mö pranö fjalös "Gur", i cili gjithashtu ka kriiuar terma tö shumta dhe
toponime qö shkojnö deri nö mugötirat e kohörave'

420
 Gora: ndajfolje baske qö do tö thotö "i lartö, i ngritur";
Cerna Gora: emör sllav i Malit töZi dhe qö öshtö pörkthim i "Mal i
Zi", emri shqip i krahinös malore qö gjendet nö veri tö Shqipörisö. Ky
vend, i pushtuar nga Serböt öshtö sllavizuar sisrematikisht pörveg disa
"skutave' pothuajse nö kufirin shqiptar, tö cilat i kanö rezistuar
pushtimit sllav (madje edhe *emrat" shqiptarö janö sllavizuar). Pörveg
kösaj planet njöherösh fizik, morfologjik dhe tö karakterit töMaleznzöve,
ndryshojnö nga Sllavöt e tjerö dhe Serböt e rajonit. Ndryshimi kötu
öshtö möse i dukshöm. Bien nö sy "mbetjet" e etnisö iliro-shqiptare.

Gur-assu, gur-biku: nö antikitet köshtu quheshin disa kala dardanase.

Gur-bita: lokalitet nö Dardani.
Gur-ghiului: malösi tö larta tö Karpateve.
Gar-gano: malösi pranö gadishullit ß.p i lartö) me tö njöjtin emör
nö Pulia tö Italisö.
Gar-stedt, Garsen, Gar-sden: lokalitete tö Alpwe austriake dhebavarezre.
Gar-misch: stacion dimöror nö Bavari;

Gur-ichtche: Sipas V. Dal öshtö fiala pör njö lalö tö rusishtes sö vjetör
"pi.g gurösh'. Kjo fjalö duket sikur ngatörrohet me fjalön shqip
"gurishtö". äshtö e sigurt qö gjuha shqipe nuk e ha huazuar nga gjuha
sllave por e kundörta e kösaj. Nö tö vörtetö Iliröt dhe Daköt apo Geto-
Daköt (Thrako-Iliröt kanö banuar nö Rumani dhe Moldavinö e sotme)
kanö banuar nö rajonet e Danubit tö sipörm dhe tö mesmö si dhe nö njö
pjesö tö Balkanit deri nö shekullin v/vrpas Krishtit, pörpara mbörritjes
sö Sllavöve dhe pushtimit pörfundimtar tö kötyre rerritoreve tö lashta
thrako-ilire, rajone qö ata vazhdojnö t'i kenö.

Gu-gun: "malösi, kodrinö" nö dialekteve tö Kaukazit lindor.

Gar-gar: njö nga majat e Idas nö Troadö (Homeri, Iliada VIII, 48,
xlv 292,XY 152);

421
 Gar-amantes: populli i pörmendur nga Herodoti (IV, 183) qö kanö
banuar nö rajonet kripore tö jugut tö Tripolitanit (Fezzan?) apo lartösitö
"shkömbore" tö Hogarit.
Nö Francö fjala gur hyn nö formimin e toponimeve tö ndryshme
para indo-europiane, tö tilla si Gar-onnö, lumö qö zbret nga malösitö e
iarta "shkömbore" (Val d'Aran nö Pirenej); gar-rigue tokö shkurrishte
"shkömbore" ose djerrö dhe nö jug tö Francös, formacion bimösish qö
shfaqet nö lartösitö "gurrishtö" nö toka gölqerore pas shkatörrimit tö
pyllit; Gard; malet Gar-rigues (degözim i Seveneve) rrafshnaltö "e tharö"
e Languedokut.
*görmave"
Vörehen disa shndörrime fonetike nö shqiptimin e disa
p.sh. görma "l" nö "r" (rotacizmi) ose
*k" nö "g". Krijohet gjithashtu
edhe e kundörta. Nö rastin e fundit kemi njö ilustrim tö shkölqyer tö
kembimit tö kötyre katör görmave nö "gara" e shndöruar nö "kala"
(shtöpi prej guri te Basköt dhe Lesgianöt e Kaukazit) ose "kula" (shtöpi
e fortifikuar te Iliröt dhe Shqiptaröt, fjalö qö mö pas u pörhap nö tö
gjithö Ballkanin). Fjala arabe "Kalaa" qö do tö thotö "kala'ka kaluar
nga popujt ballkanikö te Turqit dhe mö pas tek Araböt. Nö tö vörtetö
Turqit i pushtuan pör mö shumö se pesö shekuj njöherösh Ballkanin,
Lindjen e Aförme dhe tö Mesme, Arabinö dhe Afrikön e Veriut.
Gara-Mulata ose Muleta: Majö masivi malor i Ahmar nö Etiopi; nö
gjuhön amharike (gjuhe semite e folur nö Etiopi) f1a,la"Garu" qö do tö
thoshte malösi. Pörsa i takon fjalös "Mulata" duhet pörqasur me fialön
etruske "mulu" dhe pellazgo-shqipen "mal". Kjo pra do tö pörkthehej
me: "malösi shkömbore". Sipas disa gjuhötaröve Etiopia do tö ketö börö
pjesö nö bashkösinö gjuhösore indo-mesdhetare. Ndryshe nuk shihet
se si köto dy terma tipike pellazge do tö kenö arritur deri kötu.

Qukö
Cucco: do tö thotö majö, kodrinö "e rrumbullaktö" nö Italinö e
jugut; Ciuca: i njöjti kuptim nö rumanisht.

422
 Gölbazö, sömundje e deshöve nö Shqipöri (distomatozö: ngacmimi i
mölgisö sö zezö i disa kafshöve barngrönöse pör shkak tö pranisö sö
hendeqeve tö ujit).

Gelb-raze; sömundje e deshöve nö rumani;

Gell-gaitz: sömundje, ethe nö gjuhön baske;

Fjala nö vijim öshtö gjithashtu shumä e lashtö. Ka tö ngjarö qö tö jetö

nö zanafillö tö emrit tö Etrusköve. Kjo fiale hyn gjithashtu nö pörbörjen
e disa prapashtesave tö qyreteve si p.sh. Vinterrhur nö Zvicör.

Thur
Thurös
Thurur
Thurim

Tirsenö, Turs-anö, Turs-enoi: emör me tö cilin Greköt emörtonin

Etrusköt fiuqididi IV, 109);
Turs: rrönjö e emrit Turs-enoi, Tursanö;
Tursis: qytet i fortö, bastion, fortesö nö Lidinö jugore;
Tursa, Turra: qytet i Lidisö;
Turs-kum: emri i Etrusköve tö umbrianöt qö ka tö ngjarö tö jetö nö
zanafilötö ernrit larin: "Erruskum" i cili ka pörfunduar duke u shqiptuar
"Tusk, Tuski" dhe sö fundi "Toskan, Toskana"l
Tiras: emör i vjetör i Etrusköve nö Biböl;
Tursha, Tereshs: emra egjiptianö tö Etrusköve (Popull i Detit).

Berr
Bari
Barishte

423
 Berr: dash nö dialektin lombard dhe romanjol;
Berra: "deshö" nö dialektin provensal dhe gaskon;
Berra: kullota tö deshöve (sot tö zövendösuara-ng lopöt) nö kantonin
eFriburgut, nöZvicör;
Barro: lloj dashi nö gjuhön baske;
Berro: dash, nö dialektin piemontez;
Berre: "Pellg i Dashit" öshtö njö reminishencö e sö kaluarös ku
ushtrohej rritja e "deshöve". Nö tö vörtetö deshöt ishin tö shumtö pörqark
pellgut.

Möz
Mözat apo dem (njö vjegar).

Mec, foshnje djalö nö dialektin geg, nö rajonin e Matit nö Shqipöri;

Mezey: lopö e vogöl nö Kaukaz;

Mez: fömi, nö Kaukaz;
Manz: manzo: vigi nö Rumani, Alpet dhe Italia jugore;
Manz; dem, nö dialektin engadian.

Rröniöt dhe rröniösoröt me zenafillö pellazgo-liguro-thrako-ilire

Kandor: guri themeltar

Kjo fjalö para indo-europiane ka krijuar njö numör tö madh

toponimesh (vetöm fjalöt i kanö rezistuar pörzierjeve gjuhösore tö
pushtimeve tö ndryshme nö Europö dhe gjetkö), kudo ku banojnö
pellazgo-Liguro-thrako-iliröt, ndörtues tö famshöm tö mureve ciklopike:
nga Danubi deri nö Egje dhe nga Atlantiku deri nö Detin e Zi. Nö tö
gjitha zon t ku shfaqet kjo fialö rigjendet pothuajse nö kuptimin "gur,
shkömb i thepisur, apo gurrishte".

424
 Ky kuptim öshtö pothuajse i njöjtö pör tö gjithö {ialöt nö vijim:

Gand : Belgjikö
Gandavia : Iliri
Gando, Gvandi : Kaukaz
Kandava, Kandia : Frigji, Lisia, Ganda
Gandia, Ganga : Iberi
Ganda : Alpet italiane
Gandria : Tesin
Kande : lumö me gaköll "Oberland"
Kandern : qytet qö gjendet nö veri tö Bales (Pylli i Zi)
Kandel : mal qö gjendet nö peröndim tö Karlsruhes

Kodör

Kotor : Port i Malit tö Zi ("Grykat e Kotorrit") i futur rrözö

malösive tö thepisura
Kotor : nö gjuhön baske do tö thotö "pjerrösi thikö apo brinjö e

vöshtirö pör t'u ngjitur"

Iliria, Iliri, Iliroi

Term qö emörton vendin e Iliröve: "I lirö". Quditörisht Greköt e

quajnö kötö popull "tö pavarurit" pa u kujdesur pör kuptimin e saktö tö
kösaj fjale.
Ilirö, Iliri, Ilirian....ilier, Illur-o, Illur-on:
Köta emra shqiptohen ndryshe sipas dialekteve dhe rajoneve tö
banuara qysh nö kohö tö hershme nga Iliröt.

Ill : lumö nö Alsasö

ill,Iller: nö Gjermani

425
 Ille lumö i Bretanjös, degö e Vilenös
Iller-Gavonenses : nö Spanjö
Iller-Getes : nö Spanjö, Katalonjö
Illiers nö Eure dhe Luar, jo larg Shartres
Illiers nöZvicör, nö Valais
Illos mbret legjendar i Trojes, biri i Tros-it, nipi i
Dardanos, themeluesi i Illionit (emri grek i Trojös)
Illur-o/ on : ishull Oleronit nö Francö
Illur-Kaukone : fis me zanafillö kaukone
Illinau : komunö nöZvicör,kanton iZyÄhut
Is, Isa rrönjö qö ka hyrö nö formimin e rrjedhave tö
ujit, tö shumta nö nurnör nö Europö
Ish : dihet kuptimi i saj nö gjuhön shqipe,
pör digka tö kaluar
Ishull : gjithmonö nö lidhje me ujin.

Pör tö zgleruar etimologjinö kemi disa felä shqip qö kanö nocionin

e "shtröngoj, ndrydh" apo nocionin"zgleroj, shtrij":

I shtrö (g.g), I shtruö : aluzion pör "gjatösinö apo shrirjen" e

rrjedhave tö ujit si nö rastin e Isrros (Danubi);
I.shtrenguö : kjo tö bön tö mendosh pör ngushtimin e rrjedhave tö
ujit, nö vende tö tilla si gryka p.sh. ato tö disa lumejve alpinö;

uI z rtE"
Is-ana : sot "Isen" (Bavaria ) degö e Inn-it
e sipörme
Isa-ra : nö Francö. emra tö lashtö tö Iserös dhe Uasös.
P ontuazquhej "Briva Isarae".
Is-asca : nö Piemonte
Ig-ella : nö Piemonte
Isa-rella : lumö i vogölqö rri€dh f4rrö Tulit (Francä)

426
 Is-ar : nö kohö tö lashta "fsara", degö e Danubit
Is-er : degö e Elbös nö Bohemi (nö kohö tö lashta "fsra")
Is-ca : lumö i Anglisö, sor "Exe"
Is-tros : emör i lashtö i Danubit, njö nga lumenjtö mö tö
mödhenj tö Europös. Ky lumö ka qenö boshti lumor i Thrako-Iliröve tö
lashtö. I shtrö,I shtruö, nö dialektin geg tö shqipörisö sö veriut prej nga del
Ishtre-os! Pra ky emör öshtö shtremböru ngaprapashtesa ripike "os".
^r
Ish-til : (Istil) : pellg,lagunö nö gjuhön baske. Ngjash-
möria öshtö e dukshme me fjalön shqipe ishull
Ys-sell : degö nö formö delte e Rinit nö Hollandö
Ys-ser : lumenj nö Francö dhe Belgjikö

Mat, Matia : Rrönjö pellazgo-shqipe qö do tö thotö ,.breg i

pjerröt lumi", por qö gjendet edhe si emör i njö krahine malore nö
veri tö Shqipörisö dhe lumi kryesor i saj öshte "Mati". Ky rajon öshtö
gjithashtu i famshöm pör "shkurrnajat, e saj tö shumta.
Mast-ianes : Popull iber, sipas Polibit
Mat-ienes : sipas Herodotit (I,72, !89, 202; III,941'Y, 49,
52;YII,72) popull i lashtö pellazgi Azisö sö VogöI, Polibi (11,2/44) i
quajnö "Mat- ianes"
Mat-ianes : ortografi
Polibit pör tö emönuar tö njöjtin popull
e
Mat-ia : qytet umbrian i Italisö sö lashtö (Dioni i
Halikarnasit, I,19)
Mat-inus : mal i Apulisö
Mat-in : qytet nö Apuli
Mat-sia : popull i lashtö i Indisö. Mat-Asia? Matianö tö Azisö?

Shönojmö gjithsesi lövizjet e paratö popujve europianö drejt Azisö

se
kanö ndodhur me dyndje tö shumta: e parandodhi rreth viteve 6000-
4000 para erös sonö dhe e fundit me pushtimet e Aleksandrit tö Madh,
pjesa mö e madhe e rrupave tö tö cilit, sipas Arrianit, ishin me zanafillö

427
thrako-ilire (Ilirö, Peonian, Thrakö, Maqedonö, Epirotö, Agrianö..)..

Mat-o drizö, nö gjuhön portugeze

Mat-orral gömushö nö spanjisht
Moita gömushö nö portugalisht
Motta, Muotta kio fialö do tö thotö "gömushö ose shkurrnaiö"
nö Alpet italiane

Myh rrönjö e ngjashmö me fjalön shqipe mik. Deri mö sot kjo fjalö
ka mbetur e pashpjegueshme me anö tö gjuhös greke.

Myk-ale : nö Azinö e Vogöl (mal dhe kep i lartö mbi det)

Myk-arna : nö Etoli
.Myk -enai : Mycenes (Peloponez dhe Kretö)
Myk-onos =i ishull i Sikladave
Myk-alessos : nö Beoti, Karia

Teuta: emör i pörvegöm qö gjendet nö tö gjithö popujt me zanafillö

ilire. äshtö lala pör njö term shoqöror qö emörtonte niö törösi etnike
,.njö
tö gjithe" dhe pör mö gjerö kjo do tö ketö nönkuptuär "i gjithö
populli apo - "thrako-ilire apo pell*ge". Nö tö vörtetö "tö tan, tö ta"
nö gjuhän shqipe do tö thotö "tö giithö tö gjitha". Fjalö qö kaloi nö
mbiemrin latin ("totus"- tö gjithö, e giitha; lidhja midis "törösia"dhe
"shoqöria') e pörcjellä nöpörmjet Etrusköve apo popujve tö tierö pellazgö
qö pushtuan rö parör Italinö dhe qö do tö kenä mbörritur me prejardhje
nga rajoni danubian, vatra. zanafillore e Thrako-iliröve. Vetö kjo fiale
ka udhötuar deri nö Azi.
Kjo gjithashtu tö bön tö mendosh pör njö flalöpellazge zanafillore tö
mbetur tö paprekur nö gjuhön shqipe: "tolia' d.m.th. "tokö, vend,
atdhe". Kjo lalö ka mundur tö prishöt dhe tö shndörrohet me kalimin
e kohöve dhe nön ndikimin e dialekteve tö ndryshme dhe tö böhet mö

428
nö fund "tota", raca, etnia ose populli qö ka dalö nga e njöjta "tokö".
Mund tö ketö rrjedhur edhe nga tö famshmit Titanö tö mitologjisö,
*tö
fiala ("tö tan') qö nö shqip do tö thotö gjithö" dhe mö gjerö "gjithö"
etnia, "törösia". Kjo shpjegohet qartö meqenöse Pellazgör, popull
zanafillor i Europös, kanö paraprirö Greköt tö cilöve iu huazuan njö
pjesö tö trashögimisö sö tyre kulturore dhe tö kultit. Gjithashtu, falö
gjuhös shqipe - e cila nö Europö äshtö e vetmja qö ka mundur tö ruajö
kötö fond tö vjetör gjuhösor tö Pellazgöve tö antikö - ne arrijmö tö
dekriptojmö fjalö tö shumta pellazge

Popujt qö pördorin rrönjön teuta nö veganti böjnö pjesö jo vetöm nö

"zonön danubiane" (Ilirö, Thrakö, Keltö, Gjermanö, Gale) por
gjithashtu edhe rajone tö tjera tö banuara nga etni trungut pellazg apo
tö afört me tö (Etrusköt, Trojanöt, osköt, umbrianöt, Baltöt, etj.) Ky
termö aq mö shumö si emör i pörvegöm nuk ka pasur kurrö lidhie as me
Greköt as me Latinöt.

Teuta, Teutana: emör i pönregöm te Iliröt. Mbretöresha e fundit e

Ilirisö (shekulli III para Krishtit) quhej Teura. Ky emör emörron
gjithashtu "popullin" te Iliröt.
Teuta : emör i pörvegöm femöror te Etrusköt
Teutaia, Teutea : variante tö tjera tö Teutös
Teutamides : rabret i Pellazgöve tö Thesalisö, sipas
Hellanikosit tö Mirilenit dhe qö sipas Apollodorit quhet Teutamias
Teuiamos : re Homeri (II,
S43) ky Teutamos öshtö gjyshi i
Hipotosit, prijesi i Pellazgöve rö Larisas sö Troadös. Ky emör zoröron
tö njöjtat rrönjö pellazgo-ilire "Teura". Ai öshtö gjithashtu störgjyshi i
Larisas thesaiiane. P. Shantören (Formimi i emrave nö greqishten e
lashtö) e njohu ketö rrönjö nö njö mbihkrim mikenian tö pilos ..re-u-ra-
ra-ko-ro". Teutae, Teutani, Teutones: variante tö emrit Teutamos.
Teutates, Teutomatus: emrat e pörvegöm gale-.

429
 Teuthea qrtezö e Akaias
Teuthria ishull i Adriatikut
Tutim, Tuta nö gjuhön etruske - eltet, popull, shtet
Teuta, Touta nö gjuhön kelte : popull, vend
Tauta nö lituanisht dhe letonisht : popull, racö
Tauto nö gjuhön prusiane : vend
Teutates tö Galet "peröndia mbroitöse e tribusö"
Teuteas lumö nö veri tö Azisö sö Vogöl
Teuthranie rajon i Misias
Teutomedes emör i pörvegöm thrak
Touto, Toutam nö gjuhön otks : qytet
Tota, Totam nö gjuhön umbriane : qYtet
Tuath irlandishtja e vjetör - fis, poPull, vend
Tud nö dialektin breton _ ryerzit
Tud nö dialektin ga.lez: vend
Thiuda nö islandishten e vjetör : PoPulli
:
Teudo, Theod : nö gjermanishten e vietör letrare populli. Kjo
: :
fjalö do tö ketö krijuar nje fjale tjetör tö vjetör "deot" volk popull.
Ng" rhtr.-börimet ka kaluar nö "deuten, diuten" : popullarizoj,böi
tö pranueshme. Ka tö ngjarö tö ketö qenö nö zanafil\ötö ff alös
"deutsch",

qö rrjedh nga "diutisc, theodiuscus".

Thiod anglishten e vjetör (anglosaksolefl : popull)
: nö

Teutons : popull gjermanik

Toda : nö persisht : poPull
Thumb, thumbi: kio fialö e vietör (shkemb i lanö i thepisur apo i
thiktö) ka ruajtur ende edhe sot kuptimin e digkaje me majö apo
shpuese.. Nö tö vörtetö nö shqip ka po kötö kuptim'

Timpa dialektin sigilian do tö thotö "shkömb qö bie thikö"

: nö
Ternpa : nö dialektin napolitan (Salerna), i njöjti kuptim; Tempe:
gryke nö Thesali

430
 Tumpa : grykö nö Qipro
Timba : nö dialektin katalonas do tö thotö ,.humnerö"
Timpa : nö Valencia (Spanjö), i njöjti kuptim.
Tullö : Kjo f alö me zanafillöparaindo-europiane me kuptimin
e - apo deltinö, tokö e yndyrshme, argjilö. Nö shqip ekziston edhe njö
tjetör rerm "rulinö" qö do tö thotö "rokö e burö". Kjo fjalö tullö ka tö
ngjarö tö jetö paardhösja e fjalös "tuile" (tjegull).
Tell-us : do tö thotö "rokö,' nö gjuhön erruske
Tull-n : Urtet nö Danub jo larg Vjenös (vend i banuar nga Ilirö
tantikö)
Tull-aises : ayteti Alpve töJugut (vend i banuar nga Liguröt antike)
Tala-mina,Tala-vera : nö Iberinö antike
Tala,Tala-va,Tala-na : nö Sardenjö
Tala-rus : nö Korsike
Tala-r : nö Epir (Greqi)
Tali-cus : nö Azinö e Vogöl
Tol-mino,T ol-lezzo : nö Itali
Tol-ede : nö Spanjö
Tala-r : nö Gjeorgji
Tala-ki : nö dialektin gruzian
Teol-enn : nö dialektin breton, do tö thotö ..rullö',.

Truall, troie, troia

Kjo Salö öshtö ende nö fjalorin e gjuhös shqipe. Emri i njö qyteti
legjendar, kaq i pörshkruar nö Iliadö öshtö Troja, rerm identik dhe
kuptimi i sö cilös sigurisht qö nuk öshrö shumö larg nga ai i ruajtur nö
gjuhön e sorme shqipe. A ishte ky vend, ky qoshk, ky terren, territor
- ku * zhvillua lufta e mbiquajtur e Trojös. pas disa qindra pörputhjesh
gjuhösore tö zbuluara nö veprön qö keni nö dorö midis pellazgjishtes
sö
lanö, thrako-ilires, etruskishtes, ose frigjianes dhe shqipes sö sorme,
a
nrund tö dyshohet qoftö edhe pör njö gast pör zanafillön pellazge tö

43r
Trojanöve? Nga ana tjetör ky emör ka tö ngjarö tö ietö nö zanafillö tö
*territoire"
fjalös latine "territorii" (territor), paraardhöse e fröngjishtes
(territor).

Tashmö ja dy fjalö tö vjetra shqipe shumö kuptimplote qö rigjenden

te Egjiptianöt:

Farö, fara
Kjo fjalö pörbön rrönjön e {ialös Phar-aon (Pharaon), qö nö shqip do
..Farö e onö", pra "fartjonö". Kjo
tö thotö $alö dhe fiala mö poshtö
pörböjnö njö element gjuhösor thelbösor qö del guditörisht nö gjuhön e
Faraonöve. Ka tö ngjarö tö ketö tö tiera qö do tö duhei kohö pör t'i
studjuar dhe pör t'i nxjerrö nö pah.

Thot : thotö
Folja "them", nö shqip do tö thotö edhe tregoj, mendoi, gjykoj'
..Thorö,,
pra nönkupton ai qö tregon, mendon, giykon. Nöse i studiojmö
mö nga Jö, e peröndisö egjiptiane Thot, vörejmö njö ngiashmöri
"tributet
trrrbrrll.r.r" me fialön shqipe "thotö". Nö tö vörtetö peröndia Thot ishte
tä
peröndia e dijenisö dhe e tö shkruaiturit. Ajo paraqitei me njö kokö
iulr-i, dhe shpesh shoqörohej nga Anubis (peröndia me kokö gakalli qö
tö
dörgonte te vdekurit nö botön tietör). Tö dy pörpara Osiris-it duhej
,hqy.torrin drejtösinö pörpara peshores (peshimi i zemrös sö tö vdekurit,
te cilit sapo vdiste, kopja e tii krahasohej pörpara Osirisit qö ndihmohej
ng dyrit e dy gjykatös). Thot, nö epokön greko-romake krahasohei
rne Hermesin Trismegisti (Irdörkuri i Romaköve). QuditErisht kjo
falö
peröndia e fundit, nö mitologjinö e ashtuquaitur greke, shpiegohet
gjuhes shqipe (shiko kötö emör te "pörputhjet gjuhösore"). Me pak fialö
ä.r-., ,hpj.goh.t nga "Err mes", nö dialektin geg tö Shqipörisö sö
Veriut, qö do tö thotö "IJnö vras terrin" "Po ai qö vret ose sfidon
rerrin. Nje ttg" funksionet zanafillore pörpara mbörritjes sö Greköve

432
ishte ai i drejtuesit tö shpirrit tö tö vdekurve drejt banesös sö fundit tö
tyre, d.m.th. "bora e pörtejme" (terri). Fjala "Trismegiste" shpjegohet
gjithashtu falö gjuhös shqipe. Kjo fialö, tö cilön Greköt e shpjegojnö
"nga ana.fonetike" nöpörmjet "tri herö mö i madh", shpesh shoqörohej
me Hermesin. Gjithsesi legjenda rregon se Hermesi e krijoi "lirän,, falö
zhguallit tö breshkös, tö cilön e pördori si kuti rezonancedhe zorröt si
telat e saj.Pellazgöt e asaj kohe e cilösonin arö me "Err mys Kris me
-
gishta" d.m.th "Hermesi qö i bie me gishtat e tij". Ky instrument, si
pasojö e njö kömbimi u bö "lira" e Apollonit. Kjo öshtö kuptimplote!
Pörsa i takon peröndisö egjiptiane Thot tö pördorur nö titullin e
librit "Thot fliste shqip" tö Xhuzepe Katapanos (botuar nö Romö nö
vitin 1984) dhe ana\izaqö ai bön nö lidhje me kötö, vörreron mö sö miri
pörkatösinö e kösaj fjale nö onomastikön pellazgo-shqipe.

Pellazgo - shqipia

Pör tö rigjetur pellazgjishten e lashtö, tö trajtuar nga disa si '.indo-

europiane" dhe "jo indo-europiane" nga tö tjeröt dhe gjuhö shumö herö
e shpallur "parahelene dhe e zhdukur", tashmö na duhet qö ta studiojmö
nö tö gjithö törösinö e saj gjuhön shqipe. Kjo gjuhö öshtö e vetmja gjuhö
nö'Europö qö mund tö ngjitet deri nö mugötirön e kohörave dhe tö
inerpretojö gjuhön antike madje parahistorike tö kötyre pellazgöve kaq
herö tö trajtuar keq njöherösh nga historianöt dhe gjuhötaröt. pra
nöpörmjet kösaj gjuhe shqipe, fosile e vörtetö dhe döshmirare e gjalle,
ku gjenden jo vetöm disa grimca por njö pjesö e röndösishme e kösaj
pellazgjishteje tö lashtö.
Pör tö shmangur gdo ekuivok dhe pör mö shumö qartösi, unö do ta
emörtoj gjuhön e studimit qö keni nö dorö me fjalö'pellazgo-shqipe,',
sepse böhet fialö pör fillimin (Pellazgöt) dhe fundin (Shqiptaröt) e njö
vargu gjuhösor, vijimösia e tö cilit deri nö ditöt tona nuk öshtö
kundörshtuar as nga historia as nga gjeografia, as nga arkeologjia madje

433
as nga antropologjia. Kjo e vörtetö si drita e diellit nuk öshtö
kundörshtuar edhe nga ata, tö cilöt nuk kanö arritur tö sjellin edhe
provön mö tö vogöl pör tö kundörtön e saj.
Nöse shkrimet mbesin memece, niö gjuhö e harruar dhe e shpörfillur
por trashögimtare e kösaj tö kaluare tö famshme del qysh nga themelet
e njerözimit pör rö na sqaruar dhe pör tö na dhönö kuptimin e
toponimeve, oronimeve ose etnonimeve qö köto popullsi parahelene
na kanö lönö trashögim. Nöse Shampolijoni nuk do tö kishte gjetur tö
famshmin "gur i Rosetös" qö pörfshinte tri epigrafe tö ndryshme
(egjiptiane e lashtö, demotike dhe greqisht) atöherö kurrö nuk do tö
ishin deshifruar hieroglifet. Pra duke u nisur nga köto krahasime tö
sigurta ne arrijmö nö rezultate bindöse. Eshtö rasti i gjuhös shqipe, e
ciia megjithö disa papastörri, futje fialesh tö huaja apo huazimesh
jo
shumö tö röndösishme tö detyruara nga stuhitö apo trazirat e kohöve
na jep gelsin e kösai gjuhe parahelene, madie parahistorike'
Njö muzikalitet dhe njö harmoni, rezonanca mitike e tö cilave gjen
jehonö nö poemat e shumta apo köngöt epike tö cilat thrako-iliröt e sö
djeshmes dhe pasardhösit e tyre shqiptaröt, gjithmonö i kanä könduar
pör tö nxitur dashurinö e pashuar dhe ndjenjön e ziarrtö proverbiale
pör tokön e tyre mömö si dhe pör tö paröt e tyre tö lavdishöm. Kio
g;uhe ka ruajtur strukturön e saj sintaksore zanafillore, e cila e dallon
shumö lehtö nö intonacionet e ndryshme tö sai, {jalöt e shumta tö tyre
njörroköshe, fonetikön e vegantö dhe fiaiorin e saj zanafillor: njö giuhö
e prerö dhe thellösisht thirrmore, admiruese, shprehäse, shömböllyese
dhe demosturese. Eduard Shnaider nö librin e tij "Pellazgöt: njö racö e
harruar" (Paris 1894) e ka pörmbledhur shumö drejt: "Ne nuk
mendojmö qö njeriu nö kohöt e hershme, qysh se ai ka nisur tö artikulojö
mendimin e tij ka pördorur n1ö frazö,madje njö fjalö dyrroköshe pör tö
emörtuar dielllin, qiellin, yjet, tokön, ziarrin, erön, nieriun, kafshön,
zogun, frutin, kokön, ujin, etj.. Tö gjithö köta emra duhet tö kenö qenö
tö shkurtör, mö shumö tö forrö se tö butö, shprehös dhe qö shpreh

434
 harmoninö shembellyese, e cila u bö figura e parö e retorikös, tö
cilön
njeriu zanafillor e shpiku vervetiu".
Köta Pellazgö, Lelegö, Thrakö, Trojanö, Frigjianö, Ilirö dhe
fise tö
tjera tö shumta tö dala nga i njöjti trung etnik (madje nga
larmia e
emrave tö tyre) a nuk na kanö lenö shkrimet e sigurta (ky
shkrim nö
njö moment tö dhönö a nuk ka ekzistuar dhe dokumenrer
e saj egzistuese
a nuk janö shkatörruar me dashje nga ataqö
kanö pushtuar historinö e
tyre, njö pjesö tö madhe tö trashögimisö sö tyre kulturore?).
Ata na
kanö lönö njö thesar tö vyer tö pörbörö nga emrar e vendeve
tö ndryshme,
emrat e prodhimeve bujqösore, rö kafshöve shtöpiake,
tö orendive
shtöpiake, lumejve tö vegjöl dhe tö mödhenj, k.rllot*.,
liqeneve,
malösive, tö qyreteve, tö forresave, rö murevc ciklopike
si dhe rö emrave
tö peröndive dhe tö heronjve etj. Köta emra kanö
k"l,r", pa u penguar
ndör mijövjegarö. praatana kanö lönö trashögim
tö gjitha teto pergjate
shtegtimeve tö tyre tö shumta nöpör Europö,
Azinö e VogöI, madje
Azinö e Largöt. Köto janö rö vermet gjurme te ryre
tö pashlyeshme ie
ekzistencös sö vörretö tö tyre s.pre ,hkrimi
nö köto kohö tö hershme nuk
ekzistonte ende. Nö tö vörtetö shkrimet e para,
aro qö e meritojnö kötö
emör, janö shfaqur veröm nga vitet 33oo para
erös sonö kur flasim pör
gjuhön sumeriane dhe rreth 3100 para erös
sonö pör gjuhön egjiptiane.
Gjuha e sotme shqipe öshtö ruajt.r, poth,r"jr.
J'p"pr"kur gjatö mö
shumö se tridhjetö shekujsh nö malösitö e vjetra
te Europes dhe mbi tö
gjitha ato tö Alpeve dinarike shqiptare, mur
mbrojtes i pamposhtur
pörballö pushruesve tö shumtö qö kanö shkerur
tokön bote, sö vjetör.
Nö kötö rajon (hapösira ballkano-egj eo-danubiane) "
popullsitö zanafrllor e,
ndoshta sepse u pörndoqön p" ,i"rht.rr nga
pushtuesit e ardhur nga
vende tö tjera, qysh nö kohö tö hershme
pörfunduan duke u törhequr
nö skutat e ryre malore (Arkadi, Epir,
Maqedoni, Thrakö, Iliri, Azi e
VogöI, Kretö, Masivi alpin, pirenej, Kaukaz,
etj.), streha rr"tyror" k'
e shqiponjave dhe vendet hyjnore ku
I"1"h.ir*itö
lindö, pikörishr nö njö nga shpellar e tyre ( jrhp.lle,
gjithashtu u pa tö
äpeil" zanafilla e

435
etnonimisö sö Pellazgöve/"Shpella/ gji" : nieröztö shpellave) mbreti
dhe peröndia e tyre e njohur, Zeusin pellazg,sig e ka cilösuar Homeri
nö epopenö e tij tö famshme (Iliada XVI,234)'
Etlrte e pamohueshme qö gjuha e sotme shqipe, nga njöra anö pör
arsye tö vendndodhjes sö sai gjeografike dhe tö pranisö sö saj tä
p"ikep,rrrrr nö Ballkan si dhe nga ana tietör tö tö dhönave historike,
arkeologjike, antroPoligiike, etnike apo mitologjike tö studiuar nö
veprön qe t .rri nö dorö si dhe nga autorö tö tjerö, mbetet njö gjuhö
,rrrik.. Ftndi i saj i vjetör gjuhösor ngjitet ndör giuhöt e par^tö folura
tö
nö Europö: emrat e vendeve parahelene, emrat e peröndive dhe
tö
heronive tö mitologiisö tö mbiquaitur greke shpiegohen nö mönyrö
pörkryer falö gjuhös shqipe dhe aspak asajgreke. Gabimi i gjuhötaröve,
emra se
historianöve ose i arkeologöve ka qenö sepse i ka traituar köta
börö pörqasjet
i pörkasin njö gjuhe parahelene tö zhdukur. Ata nuk kanö
rr.tojrh* midis pellazgiishtes sö lashtö dhe shqipes sö sotme. PörveE
" dhe gjuhösore midis
kösaj aia nuk kanö.,..rdo*t asnjö pörputhie etnike
Ligurö,
tribuve tö ndryshme qö i pörkasin sö niöitös etni pellazge: Lelegö,
Etruskö' Thrakö
Karianö, Lisianö, Mi ri^nö,Frigi ianö, Troi anö, D ardanö'
Pra shqipja e sotme
dhe Ilirö, duke cituar käshtu vetöm mö tö niohurit.
bön pjesö nö kötö varg tö störmadh etno-giuhösor'
nerp"rrsetökaloimömeradhövegoritöegjuhösshqipe'kötumö
e gjashtö görma
porhte iepet alfabeti shqip qö pörböhet nga tridhjetö
janö tö ndryshme' p'sh' nga
ilel "g" ia .i1", vetöm ndonjö dhietösh francez qö ka
aifabeti francezqö ka niözet e giashtä görma (26)' Niö
görma mund qö shumä
mösuar tö dallojö nga aftr fonetike köto dhietö
nje pikö tietör
lehtö tö lexojö g;.rt ett shqipe' Unö po shönoi dhe
gjuhös shqipe pör tö
thelbösore nö lidhje me vörtetösinö historike tö
se ajo äshtö e
cilön disa (ata qö e niohi" jo mirö ose aspak) pohoinö
vonshme,madiefo,mi*hibrid,qöpörmbledhv.etömelemente
ndörkohö qö fondi
heterogjene (greke,latine, turke, sllave, bullgare"')'
i ,"j gi;hesoi rrjedh nö mönyrö tö pakundörshtueshme nga gjuha
e

436
störgjyshöve tö ryre autoktonö, tö cilöt qysh prej mijövjeEarösh kanö
jetuar nö tö njöjtön tokö (hapösira bllkano-danubiane) dhe qö janö nö
zanafillön e formimit tö gjuhöve greke (nöpörmjet pellazgjishtes) dhe
latine (nöpörmjet gjuhös etruske).
Duke u nisur nga köto tö dhöna tö gabuara, nga pista tö gabuara dhe
duke sfiduar tö gjitha ligjet e llogjikös, disa ende guxojnö tö flasin pör tö
vörteta qö pretendojnö se janö tä pamohueshme. Gjithsesi kjo gjuhö
öshtö njö gjuhö e vjetör dhe nö mos mö e vjetra gjuhö e Europös. äshtö
kjo qö pörfundimisht, falö rreguesve tö shumtö tö dhönö nga autoröt
antikö dhe studimet e shumra tö shumö fushave tö kryera nga autorö tö
kohöve tona, tö cilöt pör fat tö keq kurrö nuk janö dögjuar.
Ne e dimö se kjo gjuhö rrjedh drejtpördrejt nga thrako-ilirishtja dhe
kjo vetö drejtpördrejtö nga pellazgjishtja e lashtö.
Me pörparimin e qyrerörimit grek, kulmi i sö cilös vendoser rrerh
shekullit v para Krishtit dhe pushtimit tö viseve ilire (qö gjendeshin
midis Danubit dhe Greqisö) nga hordhitö romake nö vitin 168 para
Krishtit, popujt e shumtö thrako-ilirö tö rajonit ballkano-danubian u
larguan duke u srrehuar nö strehöt e tyre naryrore qö janö malösitö
dinarike, shqiptare dhe epirote. Aty ata gjendän tö veguar nga pjesa
tjetör, ndör skutar e tyre malore, völlezörit e tö njöjtit trung pellazg.
Por mbörritja e Sllavöve nö shekullin vI-vII pas Krishtit i detyroi
köta qö kishin mbetur nö tokat e tö paräve tö tyre qoftö tö
ribashkoheshin me völlezörit etyretö njö gjaku tö strehuar nö malösitö
e pamposhtura qoftö tö integroheshin me pushtuesit sllavö, tö cilöt
arritön tö sllavizojnö gjithgka, duke e pörthitur apo asimiluar pjesörisht
kulturön dhe gjuhön e ryre. Ja pörse ekzistojnö disa pöraförsi kulturore
dhe gjuhösore midis pushtuesve sllavö dhe autoktonöve thrako-ilirö.
Iliröt, pör tö shkruar gjuhön e tyre pördorön respektivisht alfabetet
greke dhe latine, gjuhöt mö tö pördorura tö atyre kohöve. pastaj me
kalimin e kohöve ata e humbön pördorimin e tö shkruajturit. Nga
shekulli XV ata u bönö tö vetödijshöm pör kötö mangösi dhe vendosön

437
ta rishkruajnö gjuhön e tyre. Duke iu munguar alfabeti i tyre ata
pörfunduan duke pördorur pörfundimisht alfabetin e latinöve, tö hishös
katolike romake (mö e pörhapura e kösaj epoke, sepse shqiptaröt, pörveg
atyre qö vazhduan tö adhurojnö perönditö e tyre mitike, nö kötö epokö
ishin tö gjithö tö krishterö. Nö tö vörtetö, Shqipöria öshtö njö nga vendet
e paratö kristianiz:uara nö Europö (rreth shekullit I dhe II).
Pörveg kösaj pörhapösit e parö tö alfabetit tö ri shqip dhe tö letörsisö
shqipe qö po lindte ishin shpesh priftörinjtö katolikö shqiptarö, pjesa
mö e madhe e tö cilöve ishin me zanafillö nga veriu i Shqipörisö: rreth
viritt462Pal Engjölli'(arkipeshkvi i Durrösit nö epokön e Skönderbeut)
shkroi nö shqip njö formulö pagözimi; nö vitin 1555 Gjon Buzuku
formuloi nö dialektin geg njö meshar; Marin Barleti ishte autori i njö
biografie (nö latinisht, i pörkthyer mö vonö nö gjuhön shqipe) tö Heroit
Kombötar shqiptar Gjergj Kastrioti - Skönderbeu; nö vitin 1592 Lekö
Matrönga pörktheu nö dialektin tosk njö katekizöm latin; nö vitin t62I
Pjetör Budi, prift shqiptar nga veriu i Shqipörisö, hartoi njö katekizöm
dhe nfö ritual roman; nö vitin 1635 Frang Bardhi nxorri njö alfabet
latinisht-shqip (latino-epiriticum - 15 000 fialö) dhe njö apollogji tö
Skönderbeut; nö vitin 1683 Pjetör Bogdani hartoi niö trajtesö filozofiko-
teologjike (Qeta e Profetöve) dhe niö vepör tö quajtur "Jetöt e
Shenjtoröve". Por rreth vitit 1332 njömurg francezi quajtur Brokardus,
vepra e tö cilit duket se i takonte Gulielm Adaes (arkipeshkv i Tivarit)
pohon se "shqiptaröt, megjithöse kishin njö giuhö kreit ndryshe nga
latinöt, nö librat e tyre pördornin görmat latine". Kjo vörteton faktin
se Shqiptaröt qysh prej kohösh tö hershme pördornin alfabetin latin.
Por ky alfabet latin u konkretizua pörfundimisht vetöm nga fundi i
shekullit XIX dhe fillimi shekuilit XX. Nö vitin 1878 Lidhja e Prizrenit
vendosi zyrtarisht alfabetin latin pör tö shkruar giuhön shqipe.
Megjithatö nö vitin 1908 nö Kongresin e Manastirit u modifikua paköz
dhe u thjeshtösua. Por ky alfabet i parö dhe i korrigjuar nö formön qö
öshtö edhe sot daton veröm qysh nga viti L9L7 . Sö fundi shönojmö se

438
Turqit, gjatö kohös qö lanö alfabetin e tyre arab nö vitin 1928, u
frymözuannga alfabeti i ri shqip pör tö krijuar alfabetin e ryre (diaspora
shqiptare kishte njö ndikim tö madh nö Turqi: Ataturku dhe figura tö
tjera madhore qö krijuan shtetin ishin pjesö c kösaj diaspore).
Gjithsesi, nö vitin 1972Kongresi i Drejtshkrimit, nön pushtetin e
regjimit komunist, oligarkik dhe diktatorial tö Enver Hoxhös
(frankofon dhe me zana{ilö nga jugu i vendit), nön petkun e unifikimin
gjuhösor, vendosi dialektin tosk nö themel tö gjuhös letrare dhe zyrtare
tö Shqipörisö. Nö tö vörtetö mbizotörimi i dialektit tosk (dialekti i jugut)
e ka guar ndör skutat e harresös gjuhösore dialektin e veriur: dialektin
geg. Antagonizmi midis Shqiptaröve tö veriut dhe tö jugut öshtö i
pörhershöm pör punö tö gjuhös sö folur e tö shkruar. Ata bashkohen
apo bien nö marröveshje vetöm pörpara ndonjö rreziku kombötar qö
prek inegritetin territorial dhe sovraniretin e tyre. Ekziston gjithashtu
edhe njö pikö tjetör si dukuri negative dhe pör tö ardhur keq, e cila
lidhet me kötö epokö tö pasluftös , ajo e futjes sö shumö neologjizmave
nga gjuhöt fqinj€ dhe fröngjishtja, gjuha e preferuar e elitave nö pushtet.
Kjo paraqitje historike shpjegon pörse gjuha shqipe, duke mos qenö
as gjuhö latine as neo-latine, shkruher sor me anö tö alfabetit latin tö
modifikuar sipas kritereve qö lidhen me fonetikön dhe sintaksön shqipe,
tö cilat ne do t'i shqyrtojmä.

A G N T
B GJ NJ TH
C H o U
a I P
D T
J a X
DH K R XH
E L RR Y
E LL S z
F VI SH ZH

439
 Ky alfabet pörböhet nga shtatö z^nore (a, e, ö, i, o, u, y) dhe nga
tipit fonetik
njözete nöntö bashkötingöllore. äshtö lala pör njö alfabet tö
ku tö gjitha görmat shqiptohen. Diagramat (dh, gj, 11, nj, rr, sh, th, xh,
zh), pra grupe dy görmash, janö krijuar nö veganti pör tö pörshtatur
pasurinö e madhe tö fonetikös shqipe.
Shqipja ruan ende diftongje tö ndryshme (rreth dyzet) ndörkohö qö
gjuha greke ka jo mö shumö se nönrö, sanskritishria dy dhe latinishtja
njö. Gjuha shqipe ka edhe rreth shraröqind e pesödhietö "fjalö-rrönjö"
njörroköshe. Köto diftongje dhe njörroköshet e tyre janö rezultat i niö
fenomen tö vjetör gjuhösore qö ka filluar bashkö me belbözimet e para
tö njeriut qyshse nö zanafillö. Me tö vörtetö, nöse krahasojmö fialöt e
gjuhös shqipe (kryesisht ato gege) p.sh. pa, ba, ma (mban) dhe po köto
fialö nö sanskritisht dallohet me lehtösi se kuptimi i tyre i ndörsiellö
öshtö i ndryshöm: pa (mbroj), ba (sjell), ma (prodhoi).Zanafilae gjuhös,
nö mönyrö tö vegantö duhet körkuar nö fialöt qö kanö'lidhie me uiin,
nuhatjen, pamjen, prekjen, shijen: elementet e pat^ e kanö deryruar
njeriun zanaf'rl\ortö shprehö mendimet, döshirat, sjelljen apo reagimet
falö kötij lloji tingujsh, shpesh njörrokösh. Gjuha e koduar e gjuhötaröve
flet gjithashtu pör z nore,diftongie, diftongje tö rreme, gjysmö-zanore,
zanore tö dyfishta, etj.

Gjuhötaröt deri mö sot, duke mos u thelluar nö studimet e tyre aPo

duke i shtyrö shumö larg studimet e tyres specifike pör shqyrtimin e
gjuhös shqipe, e klasifikuan shqipen mes gjuhöve tö mbiquaituraindo-
europiane, tö tipit sarem special. Gjithsesi e traitojnö si njö degö mö
vete. Kjo öShtö njö nga arsyer pör tö cilat ajo, si tö thuash, ka qenö vönö
mönjanö. Ja pörse pas gjuhötaröve tö shekullit XIX dhe atyre tö gjysmös
sö parö tö shekullit XX, ithtaröt e tyre njöri pas tjetrit pothuajse kanö
rimarrö tez t etyre tö ndryshme, pa i vönö nö diskutim aPo tö paktön
pör tö sjellö frymön e kritikös dhe tö kundörshtisö sö nevojshme pör
gdo hap shkencor. Pararendösit e gjuhösisö moderne janö shqetösuar

440
pikösöpari pör pörpunimin e disa termit indo-europian:
teorive: shpikja e
shpikja e termit indo-europian, körkimi i njö v^tre zanafillore tö
pörbashköt (rrafshina e Pamirit, Baktrian, Ural, Kaspian, Azi e VogöI,
Lindja e Afört dhe sö fundi stepat ruse tö Kurganöve ,tezatö mböshtetura
nga disa autorö slavofilö), diktimi i disa analogjive dhe ngjashmörive
sintaksore dhe etimologjike midis gjuhöve peröndimore dhe
sanskritishtes. Por nö veganti ata kanö shpörfillur njö nga pistat mö tö
röndösishme, tö tillö si ato tö quajtura "europiane" ose "ballkano-
danubiane" (cf. Kapitulli "Indo-Europianizmi").
Pörkatösia e miröfilltö gjuhösore pörcaktohet kryesisht nö törösinö e
saj, nöpörmjet identitetit ose ngjashmörive sintaksore, morfologjia
gramatikore dhe pöraförsitö etimologjike.
Por dy popuj, tö largöt nga njöri-tjetri nga ana gjuhösore dhe
gjeografike, mund tö pördorin njö fjalö tö njöjtö, tö kenö fonetizim tö
njöjtö dhe tö mos kenö as edhe njö zanafillö tö pörbashket! Gjithsesi
öshtö ende fonema shtegtuese qö hyn nö lojö duke bartur emrat dhe tö
gjitha llojet e fjalöve dhe fonemave nö popullsitö qö tashmö e kanö
gjuhön e tyre. P.sh. fjala mal, tö cilön gjuha shqipe öshtö e vetmja nö
botö qö e ruan, (dhe ajo rumune, gjuhö e dalö ngaajo dako-gete, thrako-
ilire) dhe e pördor gjithmonö, ka udhötuar nga njöri skaj i Europös
peröndimore deri nö skajin e Lindjes: Malberg, Malmont, Mallorka,
Maita, Mallia, Malea : Malarya, Hy rnalay a, Malay a,Malaysia, Malabar. . !
.

Megjithatö öshtö shtjellimi apo bashkimi i faktoröve tö shumtö

(gjuhösorö, etnikö, historikö, antropologjikö ose arkeologjikö ndör
faktoröt e tjerö) qö pörcakton zanafillön ose unicitetin e njö gjuhe me
njö popull tö dhönö. Vetöm shqipja e sotme zoröron nö Europö köto
karakteristike themelore. Kjo gjuhä öshtö folur gjithmonö, me disa
nuanca, pöraförsisht rreth nyjes sö saj etnike qendrore: rajonit ballkano-
danubian. Ajo öshtö pörhapur nö dy skajet e Europös. Ja pörse gjuha
baske (dhe ka tö ngjarö ajo ibere qö njihet jo mirö), gjuha kaukaziane e
vjetör dhe armenishtja (Armenöt e lashtö ishin njö popull me zanafillö

44r
thrako-frigjiane) paraqesin ngjashmöri tö dukshme me gjuhön shqipe.
Autorö tö shumtö modernö e kanö vörejtur kötö fenomen, por
fatkeqösisht ata nuk e kanö kuptuar mjaftueshöm. Kjo ngaqö öshtö
fshehur i gjithö fenomeni, se gjuhösia moderne ka qenö krejtösisht e
pärafört nö pörcaktimin e kötyre faktoröve tö shumtö dhe, si rrjedhojö,
pör t'i mveshur popullit pellazgnjö rol thelbösor qö i takon nö ndörrimin
e gjuhöve tö para tö folura nö Europö para shfaqjes sö Helenöve nö
shekullin VIII para Krishtit. Nöse gjuhötari mbyllet me koköfortösi nö
kullön e tij tö fildishtö, shqyrton vegse hollösitö dytösore tö llojit nö
thelb filologjik, duke anuar nö mendime tö miröfillta teorike dhe nuk
del nga shtigjet e rrahura ose nga disiplina e tij shkencore pöi tö shkuar
dhe pör tö hulumtuar (me seriozitet) disiplinat e tjera, ai rrezikon nö
mönyrö tö padiskutueshme tö dalö me pörfundime tö cunguara. Pra
doja tö nxirrja kötö nö pah, pörpara se tö hyja nö temön e vörtetö, tö
cilön unö do ta nis menjöherö. Kötu nuk do t'i hyj aventurös qö tö jap
njö kurs prej specialisti tö gjuhösisö, sepse nuk öshtö ky qöllimi i kötij
libri, i cili pikösöpari öshtö dukshöm didaktik, analitik dhe demonstrariv.

Dialektet

Gjuha shqipe pörmban dy dialekte, njöra nö veri tö vendit, tjetra nö jug:

odialekti geg flitet nö veri, pörtej njö vije ndarjeje tö vendosur nö
pörgjithösi nga gjuhötaröt shqiptarö dhe qö öshtö lumi Shkumbin, i cili
kalon pörmes Shqipörisö nga Peröndimi nö Lindje dhe qö e ndan vendin
gjeografikisht nö dy pjesö: Veri dhe Jug. Dialekti verior, geg , pörfshin
tö gjithö pjesön mbi lumin Shkumbin, Kosovön dhe rajonet nö kufi me
Shqipörinö, si jugu i Malit töZi dhe peröndimi i Maqedonisö. Ky dialekt
öshtö shumö mö i butö se ai tosk.
odialekti tosk flitet poshtö kösaj vije deri nöEpir. Ky dialekt mö i
fortö se ai geg karakterizohet nga rotacizmi i tij (shpesh nö shqiptimin
e bashkötingöllores "r", brenda fialös apo nö fund tö fialös) si dhe nga

442
disa vegori tö tjera leksikore ose fonetike qö ne do tö gjejmö nö vijimösinö
e kötij studimi.

Foliet
Folja nö gjuha shqipe pörböhet nga nöntö (9) mönyra dhe
njözetekatö, Q4) kohe. Foljet zgjedhohen me anö tö mbaresave qö
tregojnö kohön dhe vetön.

Döftore Habitore
E tashme E tashme
E pakryer E kryer
E kryer e thjeshtö E pakryer
E ardhshme E kryer e plotö
E kryer Urdhörore
E kryer e plotö
E kryer e tejshkuar Paskajore
E ardhshme e tejshkuar
E ardhshme e pörparme Pjesore

Lidhore Pörcjellore
E tashme Shembull i zgjedhimit tö foljeve
E pakryer ndihmöse kam dhe jam nö kohön
E kryer e rashme, mönyra döftore,
E kryer e plotö

Kushtore Foija kam Folja jam

E tashme kam j"-
E shkuar ke je
ka öshtö
Döshirore kemi jemi
E tashme kcni jeni
E shkuar kanö janö
443
 Shqipja öshtö e vetmja gjuhö e gjallö qö ka njö "tö tashme bindöse",
nö veganti nö mönyrön habitore por nö tö vörtetö e papörkthyeshme:
paskam, qenkam, qakam.
Theksi dinamik öshtö njö fonemö e vjetör pellazge qö pörvijon nö
gjuhön shqipe. Ai vendoset nö pörgjithösi nö disa rrokje tö rrönjös. Pörsa
i takon sistemit foljor theksi vendoset nö rrokjen e fundit dhe pör
sistemin emöror'vendoset nö rrokjen e parafundit.
Emrat dhe lakimet e tyre
Emrat e pörvegöm dhe emrat e pörbashköt lakohen nö dy forma tö
ndryshme:
I Forma e pashquar
Tiranö, Durrös, Korgö, Pörmet, Elbasan, Mat, Koplik
Gjon, Viktor, Mark, Pal, Luan, Zog, Ararnit...
I Forma e shquar
Tirana, Durrösi, Korga, Pörmeti, Elbasani, Mati, Kopliku.
Gjoni, Viktori, Marku, Pali, Luani,Zogu., Araniti....
Emri nö gjuhön shqipe ndryshon formö duke ndryshuar funksionin.
Funksioni i emrit kuptohet vetöm me anö tö mbaresös sö tij.

NYi"
Nyj" nö gjuhön shqipe nuk öshtö si ajo qö niohim nö fröngjisht
d.m.th. pörpara emrit: aio vendoset Pas emrit dhe luan rolin e njö
prapashtese. Nö pörgjithösi pör gjininö mashkullore mbizotörojnö "u"
dhe "i", nö emrat femörorö "a", nö mashkulloren shumös "it" dhe "et"
dhe nö femörore shumös "at". Fillimisht gjuha greke kishte zanore te
vendosura nö fund (veEori pellazge). Pörveg gjuhös shqipe vetöm gjuha
rumune, vllahe (e ndikuar nga gjuha dako-gete e dalö prej asaj thrako-
ilire), armene (huazime rö böra nö gjuhön e Thrako-Frigjianöve qö kishin
kolonizuar Armeninö), bullgare (Bullgaröt, tö vetmit ndör Sllavöt qö
pördornin nyjen e vendosur nö fund, kanö börö huazime tä shumta nö
gjuhön e popullit tö trungut pellazgtö cilin e nönshtruan: Thraköt) si

444
dhe gjuha baske, disa gjuhö tö Kaukazit (dy skajet e shtrirjes pellazgel)
dhe gjuha etruske e kanö ruajtur kötö nyje. Tö tjerat nuk kanö nyje tö
vendosur nö fund, por mbaresa (latinishtja, rusisht ja etj.).
- Bari : bariu : (g"e) barit - (tosk) barinj
- Mi - miu : mit - (tosk) minj
- Gomar : gomari : gomaret
- Mal : mali : malet
- Dac : daci : dacat
- Sq.P - sqepi - sqepat
- Macö : ftlilCä : macet
- Vapö : vapa : vapät
- Toke : toka : tokät
- Nanö : [afiä. : nanät
Rasat kryesore tö lakimit janö si mö poshtö :

Rasa emörore
Nö gjuhön shqipe pördoret pa parafiale (rasti i kryefialös apo tö kallzuesit
emöror) me paralalön "nga", (plotösues vendi, kohe...) dhe parafialän "re"
ose "tek" (plotösues i kundrinös sö zhdrejtö, tö vendit ...).
Rasa giinore
Kjo rasö tregon pörkatösinö dhe ku pördoren emrar si plotösues tö
disa emrave, foljeve... Nö shqip ajo paraprihet nga njö nyje.
P.sh. koka e djalit
Rasa dhanore
Kjo rasö shörben pör tö treguar raporrin ndaj dikujt apo digkaje, nö
gjuhöt ku emrat dhe mbiemrat lakohen. Nö gjuhön shqipe kjo pördoret
pa paraflalö. Kjo öshtö plotösues i kundrinös sö zhdrejtö tö njö folje
kalimtare.
P.sh. ja tregoj djalit
Rasa kallzore
Kjo rasö shörben kryesisht pör tö rreguar sistemin e drejtpördrejtö tö
foljeve veprore dhe atö tö disa parafjalöve. Kjo öshtö plotösues i

445
kundrinös sö drejtö nö njö folje kalimtare (pa parafjalö) dhe plotösues
vendi, kohe (me parafjalö).
P.sh. mora njö macö
zjarrmi ban dam
Rasa rriedhore
Kötu öshtö fjala pör plotösuesin rrethanor qö shfaqet nö pörgjithäsi
nö fröngjisht me anö tö parafjalöve me, prej...
Djali kthej prej shkollös
Rasa thirrore
Kjo rasö shörben pör t'iu drejtuar apo pör tö thirrur dikö. Nö
fröngjisht kjo zövendäsohet nga pasthirma O, e shprehur ose e
nönkuptuar.
O, ti qö tö karn dashur aq shumö, pörse mö ke tradhtuar?
Gjuha shqipe ka tri gjini nö rasat e shquara dhe tö pashquara: dy nö
numrin njöjös, qoftö femörore qoftö mashkullore, si dhe njö nö
asnjöanösen, e cila shfaqet nö dygjinitö epar^si dhe nö shumös me anö
tö epentezös "ra" qö ndörfutet midis rrönjös apo rröniösorit dhe nyjös
sö vendosur nö fund (t), pikörisht nö shumös:
- qershi, qershia, qershitö
- qershira, qershirat
Dallimi midis gjinive nuk öshtö i thjeshtö sepse pör sa mö sipör nuk
ekziston asnjö rregull i pörgjithshöm. Shumösi p.sh. öshtö shumö i
ndörlikuar sepse ekzistojnö shumö tipe. Pörveg rasteve tö shqyrtuara
mö sipör hasen edhe disa tö tjera tö veganta:
Mik : miq, miqtö
Fik : fiq, fiqtö
Plak : pleq, pleqtö
Rrezik : rreziqe, rreziqet
Ka : Qe, Qetö
Kalö : kuaj, kuajt,
Djalö : djem, djemtö

446
 Hu : hunj, hunjtö
Körcu : körcunj, kurcunjtö
Pe : penj, penjtö
ulli : ullinj, ullinjtö
Mbret : mbretör, mbretörit
Mbretöreshö : mbretöresha, mbretöreshat
Nip :
nipör, nipörit
Prift :
priftör, priftörinjtö
Djathö :
djathra, djathrat
Fshat :
fshatra, fshatrat
Mbiemri cilösor apo pörcaktor paraqitet nö forma tö shumta. Ai
paraprihet nga njö nyje lidhös" ("i'pör gjininö mashkullore dhe ,,e"
pör gjininö femörore, "rö" pör shumösin):
i pörcakron gjininö mashkullore, numri njöjös : i mirö
e .. ,. femörore, .. .. : e mlre
tö " " mashkullore."shumös : tö mirö
tö + prapashresa a ... pörcakton gjininö femörore numri shumös: tö mira
Qdo mbiemör i shquar lakohet sipas emrit me rö cilin lidhet. Kjo
lidhje apo pörputhje böhet, ashtu sig do ta shohim, me anön e görmave
tö vendosura pörpara: i, e, tö . Nö disa raste mbiemri i pashquar
mbaron
nö gjininö mashkullore shumös mö shim ose shöm, ndörsa nö gjininö
femörore njöjös apo shumös fillon me "rö" dhe pörfundon me .,ö,,:
i, e dishim (i ditur, e ditur); tö dishim (tö ditur, tö ditura); tö dishmö (tö ditur)
Prapashtesat pörcaktuese
Kjo öshtö njö vegori e gjuhös shqipe. Köto prapashtesa i hasim
vazhdimishti ar, an, ak, ik, ek, ac, ec, or, gi, xhi, gji...
Köpucar
Köngötar
Udhötar
Bashkatdhetar
Besimtar

447
 Krenar Kastravec
Kopshtar Bigavec
Luftötar Koprac
Peshkatar Bahgevan
Besnik Kapidan
Pashallik Partizan
Rrumbullak Pazvan
Fisanak Shakaxhi
Gjakösor

Pöremrat vetorö

Unö Ju
Mua, mö Juve
Ti Ata, ato, ityre' atYne
Ty,tö Unö
Ai Ti
Ajo Ai, ajo
Atij, asaj Ne
Ne, na Ju
Neve Ata, ato

Pronoröt:

Im, ime, e mi, e mia, i imi, tö mitö, yt, jote, sate, yti, tö tutö, i tij, tö
tij, e saj, tö saj, i veti, e vetia' tö vetöt,

Ynö, jonö; tanö; jona; tanöt, tonöt

Juaj; tuaj; tuaia;
juaii; juaja; tuajt, tuajat
Atyre; i tyre, e tyria; tö tyret

448
 Pöremrat döftorö:

Ky kötyre
kötij i, e kötij
kjo, kötö i, e kösaj
kösaj i, e kötyre
köta eshtö
köto ai, i1o, ata, ato

Pöremrat lidhorö:
Qö, kush; 9ö, g'; gfarö; i cili, cili; cila, e cila; cilöt; cilat; i tö cilit, i sö
cilös, pör tö cilin, nga i cili; kushdo, cili do qö
Pöremrat dhe mbiemrat e papörcaktuar
Asnjö; tjetri; tö tjeröt; secili; dikush; ndonjö; disa; njöri; njöfarö, disa;
shumö; gdo, secili; ndonjö, disi; tjetör; törö.
Format pyetöse:
Kush Ku
Qfarö,9' Kur
Cili, cila, sa Si
Cila Pse, pörse
cili Sa
Ndaifolfet:
Shumö kurrö
Tepör, shumö gjithmonö, ngaherö
Pak ndoshta
Mjaft kötu, pranö
Mö, ma (g.gö) aty, atje
Mö pak pörpara
mirö praPa
keq, e keqe aför
ende, pörsöri, prapö larg

449
 Parafialöt:
Nä; nga; pör; gjer, deri nö, gjersa, deri sa; P^ta, P^ra se, mö parö;
pörpara; pas; mbi, nö; nön; midis; ndörmiet; me; Pa'
Lidhözat:
Por; ku; dhe, edhe; e; Pra, domethönö; ia qö, miröpo, Por; as; sePse'
Numrat
1 : njö;2:dyr3 - trei4: katör;5: pesö;6: gjashtö;7:
shtatö; 8 : tetö; 9 : nöntö; 10 : dhietö; 11 : njömbödhietö; 12
:
dymbedhjetö; 13 : trembödhjetö; 14 : katörmbedhietö; 15
:
pesömbödhjetö; 16 : giashtömbödhjetö; 1'7 : shtatömbödhjetö; 18
:
tetömbödhjetö; 19 : nöntömbödhjetö; 20 : niözetö; 30 : tridhjetö;40
: dyzerö;5o : pesödhjetö;60 : gjashtödhietö; ZO : shtatödhjetö;80 :
tetödhjetö;90 : nöntödhietö; 1OO : nieqind;300 : treqind;500
:
pesöqind; 1OOO : njö mijö; 1 milion : niö milion, etj.
Fialät e pörböra
Falö fialöve tö saj tö pörböra, giuha shqipe ka mundur jo vetöm tö
ripörtörijö fjalorin e saj por edhe ta pörviiojö atö. Duke u nisur nga njö
apo dy rrönjö apo rrönjösorö tö bashkangjitur formohen fialöt e pörböra'

Fat
: fatbardhö : fatmirö
: fatbardhösi : fatkeq
: fatbardhösisht : fatkeqösi
: fatkeqösisht
Kokö

: koköderr : kokökrisur
: kokötrashö : kokekungull
: koköfortö : koköposhtö
: kokömadh
: kokövogöl
450
 zemörbardhö kundörpeshö
doröshtrenjtö kundörshtim
dorömbarö faleminderit
doröshpuar falönderim
doröshkrim miröbesim
kundörhelm miröbörös
kundörmasö mirödita
kundörkuptim miränjohös
mirösi
Emra tö shumtö tö pörvegöm formohen duke u nisur nga fjalöt e
pörböra tö tilla si qaföziu, gurakuqi, kryeziu. Garibaldi kishte njö emör
me zanafillö shqiptare, Kalibardhö, Kalibardhi. Emri i Marsejös, Marsilia
antike shpjegohet me anö tö shqipes: Marrsiellia : marr, sjell (import-
eksport). Nö tö vörtetö pörpara mbörritjes sö Greköve, nö vitin 600
para Krishtit, qyteti iu pörkiste Liguröve, popull pellazg.
vegoritö midis dialektit "g"g" tö veriut dhe atij "rosk,, tö jugut tö
Shqipörisö dhe tö Epirit (veriu i Greqisö):
Krejt ndryshe nga dialekti geg, i njohur pör nasalizimin (hundezimin)
e zanores sö theksuar a (shndörrohet nö zanoren ö nö dialektin
tosk)
pörpara bashkötingölloreve, toskörishtja karakteri zohet mbi tö gjitha
nga rotacizmi i sai (pördorimi i r shpesh e zövendösuar nga görma
n).
Ja disa shömbuj tö kötyre ndryshimeve: kamö (g.g) : k.'.nbe (tosk);
zäni (geg) : zöri (tosk); baj, bana (g"g) : bej, böra (tosk); hana (geg) :
höna (tosk); dimön (S.d : dimör (tosk); Shqipni (S"d : Shqipöri
(tosk);
ble (geg) : blerö (tosk); lishoj (g"g) : löshoj (tosk); likurö (g.g) :
lökurö (tosk); ranö (geg) : rörö (tosk), venö (geg) : verö (tosk)...

Njö tjetör karakteristikö e kötyre ndryshimeve dialektore öshtö

shndörrimi i disa bashkötingölloreve tö buta (dialekti geg) nö
bashkötingöllore tö forta (dialekti tosk):

451
 Geg Tosk

f-v : hof hov

: sklaf sklav
f-h : fät rah
: ngref ngreh
k/q,- g : lak I"g
: lank löng
: larg larg
Un -r - Alböni Arböri
m mb : kamö kömbö
n- r : Vlona Vlora
P- b : qelP qelb
s- z : bres brez
t- d : lllUflt mund
: Velrt vend
th-dh : garth gardh
: lith lidh
Deri nö fund tö Luftös II botörore, tö dy alfabetet, njeri (malösor) i
veriut dhe tjetri (fusharak) i jugut merreshin vesh me njöri+jetrin vetöm
me anö tö pärkthyesit!
Paskajorja perifrazike, formö shumö e lashtö e ruajtur nä dialektin
geg, i tillö si "me ba" nuk ekziston nö dialektin tosk, i cili duke u nisur
nga kjo formö ka pörfunduar duke krijuar formön e tij "pör tö börö".
Mungesa e paskajores öshtö njö karakteristikö e pörbashköt e gjuhös
shqipe, baske, kaukaziane (dy gjuhö qö böinö pjesö nö törösinö e
störmadhe pellazge) dhe rumanishtes (e ndikuar nga aio dako-gete me
zanafilöthrako-ilire). Midis kötyre dy gjuhöve tö fundit dhe gjuhös
shqipe ekzistojnö pöraförsi tö shumta dhe ngjashmöri gramatikore,
pöJorimi i shpeshtö i foljes ndihmöse me pas mö tepör se ai i foljes me
qenö. Pörsa i takon gjuhös greke ajo e ka pasur mönyrön paskajore, por

452
e ka humbur shumö heröt gjatö kontaktik tö saj me pellazgjishten e

lashtö. Ja disa fialö tö zakonshme tö fialorit shqip:

Po prill liqen
vit diell takim
,o mai ishull
muaj hönö, hanö punö
tungjatjeta qershor mal
javä zot
qiell
mirö u pafshim korrik kodör, breg
ditö tokö fe
faleminderit gusht burim
e hönö veri nanö, nönö
mirödita shtator Pvll
e martö jng atö, babö
mirömbröma tetor dru
e mörkurö motör
lindje
natön e mirö nöntor shkrep, shkömb
e enjte peröndim völla
möngjes dhjetor ujö
e Premte burrö, njeri
re
mbrömja mik bukö
e shtunö kripö
shi
pasdarke dashuri grua
e diel pi
borö
pasdreke bir, djalö
Paqe
janar, kallnuar
erö ha
mesditö, drekö luftö brjö,vapä
fruar, shkurt lumö qaj
darkö jetö niP
mars det qesh
natö vdekje

453
 Kostum i "Malösisö sö Madhe"
nö veri tö Shqipörisö .
Pörböhetkryesisht
nga "xhubleta"
(fund me pala vertikale
dhe niö brez) ky fustan
unik nö Europö , k
a sfiduar miiö-viegarät

Fustan etrusk me pala vertikale

(i skicuar sipas Gerhardt,
IVICCXIV vini re ngiashmörinö
e jashtözakonshme
me foton nö tö maitö.

Mbishkrim ilir
i Skutarit (Shkodra):
"alfabeti" ilir (apo görma)
guditörisht
tö zhdukura !

454
 Pörveg tö gjitha vegorive gramatikore, sintaksore dhe fonetike, gjuha
shqipe dallohet edhe nga morfologjia e saj nöpörmjet apofonisö dhe
metafonisö. Nö apofoni, e quajtur gjithashtu alternancö vokale, hasim
gjatö njö lakimi, njö zgjedhimi apo njö prejardhjeje, variacione tö
zanoreve ashtu sig kemi mundur ta vörejmö ndör shembujt e shumtö tö
pörmendur nö kapitujt e möparshöm. Megjithatö shönojmö se mbiemrat
pronorö dhe njö numör i madh pörcaktorösh vendosen gjithmonö pas
emrit. Shönojmö edhe kötö vegori tjerör qö konsiston nö shkömbimin e
zanore\re ose zanereve tö dyfishta"a" nö "e" ose "a" r"e" r "ie" nö "i", nö
pörgjithösi pörpara dy bashkötingölloreve tö ndjekura nga "i": dal, del,
dilni; pres, prit, pritni, etj.
Shönojmö gjithashtu qö zanorja ö öshtö njö nga karakteristikat mö tö
lashta dhe njE nga fonemat mö tö lashta tö peilazgo-shqipes. Dorianöt e
ngatörronin kötö fonemö me "a", Eolianöt dheJonianöt me görmön greke
9 (b) dhe latinishtja me "e". Nga ana fonetike gjuha shqipe ka dy lloje
zanoresh: zurore tö gjaa ose hundore (tö thei<suara fort) dhe zanore tö
shkurtra. Tjetör karakteristike e gjuhös shqipe: rj..l pördor pjesözön "a" nö
fillim tö njö falie pyeröse: a e keni ba (ose börö, r.,ö ciialektin tosk))
Tö mos harrojmö tö shönojmö se gjuha shqipe zotäron njö
terminologji tepör tö pasur nö lömin detar (lundrim, peshkim etj.) gjö
qö vörteton rolin qö kanö luajtur Pellazgöt, Iliröt, Filistinöt, popuj tö
Detit dhe tö tjera etni tö njö rrungu, nö tö gjithö pellgun mesdhetar
duke pörfshirö Adriatikun dhe Egjeun.
Pör tö pörfunduar kötö kapitull duhet shönuar se lövizja e fjalöve
brenda fialisö si dhe inversioni janö tö larmishme dhe tejet tö pördorshme
nö gjuhön shqipe. Kjo äshtö krejt normale dhe nuk e trazon fare
sintaksön e saj, sig ndodh krejt ndryshe nö fröngjisht apo nö gjuhö tö
tjera. Ja pra disa inversione.

djali e piu ujin ujin e piu djali

djali ujin e piu e piu djali ujin
ujin djali e piu e piu ujin djali

455
 Pasuria e gjuhös shqipe, lakueshmöria e strukturös sö saj dhe
epshmöria e saj fonetike i japin mundösinö tö ripörtörihet dhe tö nxjerrö
forcön e saj tö ndönimit sintetik dhe tö kapacitetit tö saj ripönöritös nö
fondin e saj tö lashtö gjuhösor: pellazgjishten. Ja pörse kjo gjuhö ka
ruajtur gjithmonö dinamizmin e saj, vijueshmörinö e saj dhe vazhdon
tö shquhet midis gjuhöve tö tjera europiane pavarösisht tö gjitha llojeve
tö huazimeve pak tö röndösishme dhe futje tö ndryshme gjuhösore.
Asgjö nuk ka arritur tö ndryshojö bazat dhe funksionet parösore tö
kösaj gjuhe.
Pör fat tö keq, pas Luftös II Botörore drejtuesit komunistö shqiptarö
vendosön zyrtarisht (1972) njö gjuhö letrare qö nö thelb rriedh nga njöri
dialekt: dialekti tosk i Shqipörisö sö jugut. Nö kötö periudhö köta drejtues
pretendonin se böhej fialö pör nje shkrirje tö dy dialekteve! Nuk öshtö
nevoja tö jesh gjuhötar, leksikolog apo ndonjö dijetar tjetör pör tö
kuptuar tö kundörtön. Kjo gjuhö e programuar dhe e futur nö shkollat
dhe universitetet e Shqipörisö, u pörshtat zyrtarisht edhe nö Kosovö,
popullsia e sö cilös krejt ndryshe ka pördorur gjithmonö dialektin geg
tö Shqipörisö sö Veriut. Gegörishtja nuk öshtö nxjerrö kurrö si njö dialekt
krahinor dhe aq mö pak si gjuhö. Ajo öshtö traittar si njö dukuri e
paröndösishme madje si njö mbetje folklorike e njö epoke tietör. Pörveg
kösaj elitat e vendit nuk kanö humbur as edhe njö rast pör ta ironizuar
kötö aksent dhe kötö dialekt kaq tö veganrö dhe kaq tö ndryshöm nga ai
i Jugut. Do tö pörmend kötu vetöm njö shembull domethönös: Gjergj
Fishta njö nga poeröt mö tö mödhönj epikö tö shekullit XX dhe ndör
shkrimtaröt e tjerö me zanafillö nga veriu, ka qenö i ndaluar nö tö gjitha
leksionet dhe studimet nöpör tö gjitha institucionet shtetörore madje
edhe nö bibliotekat private. Pörveg kösaj, nö kötö periudhö pjesa mö e
madhe e intelektualöve dhe dijetaröve si dhe e elitös sö vendit dilnin
nga jugu i vendit ose lidhur pas dialektit jugor.
Pörse ky diskriminim? Pikösöpari, gjithmonö ka ekzistuar njö
antagonizöm i pörjetshöm dhe qysh nö vogöli midis dy komuniteteve

456
gjuhösore. Pastaj edhe gjindja e veriut ka qenö shumö mö e pashtruar se
ata tö j.rgot ndaj indoktrinimit komunist. Kösaj i shtojmö faktin se
veriu ka qenö njö mböshtetje mö e ilarrtö pör Mbretörinö e Shqipörisö
tö themeluar midis dy luftrave nga mbreti Zog,idalö edhe ky nga njö
familje fisnike e veriut (krahina e Matit). Sö fundi shönojmö se elita e
regjimit komunist nö pjesön mö tö madhe ishte me zanafillö nga jugu i
vendit. Gjindja e veriut dhe nö veganri fisniköria (dikur tö quajtur prijös
tö fiseve) kanö qenö tö vözhguar nö mönyrö sistematike, (disa janö hequr
nga vendi i tyre, ndarö nga familjet e tyre), janö futur nö burg ose
nganjöherö janö eliminuar fizikisht. Pörveg kösaj veriu nuk ka mundur
tö pörfitojö nga pörparösitö e shumta tö dhöna gjerösisht jugut. Unö
mendoj se ka qenö kjo njö hakmarrje pa bazö dhe e kotö nga ana e
regjimit despotik dhe vazhdimisht nö pörgjim kundrejt njö popullsie
qö körkonte vetöm tö jetonte nö paqe nö diversitet dhe tö shprehej
lirshöm nö dialektin e saj.
Köshtu dialekti tosk u zhvillua jo vetöm nö Shqipöri por edhe te
Shqiptaröt e Kosovös qysh nga periudha e Titos (intelektualö marksistö,
shkolla, universiteti i Prishtinös...) völlezör tö njö gjaku dhe megjithatö
shokö komunistö tö shqiptaröve tö atdheut mömö.
Tashmö ka ardhur koha pör t'i ridhönö dialektit geg vendin qö ka
patur gjithmonö, qysh nga antikiteti i hershöm (Pellazgöt, Iliröt...) jo
qö ajo tö böhet njö gjuhö zyrtare (eshte shumö vonö pör ta börö kötö),
por njö dialekt törösisht mö vere dhe njö gjuhö tö denjö pör tu studiuar
nö mösimdhönien publike dhe mbi tö gjitha nö institucionet e
specializuara, me qöllim qö universitaröt dhe nö veganti gjuhötaröt dhe
studjuesit tö mund ta hulumtojnö, ta studiojnö dhe tö zgjerojnö
hulumtimet e tyre specifike. Nö tö vörtetö kötö dialekt geg shumö pak
gjuhötarö shqiptarö tö pasluftös e kanö mösuar mirö apo e kanö studiuar
nö mönyrö specifike. Ata e kanö cituär veröm duke e vendosur kundrejt
dialektit tosk apo thjesht pör ta folur nö referatet e ryre prej specialistösh
ose nö trajtesat e ryre mbi gjuhön, si njö gjuhö folklorike pak e pördorur

457
apo nö zhdukje, sipas shembullit tö fröngjishtes sö vjetör madie tö
dialektit provensal nö Francö. Pör shkak tö injorancös sö tyre apo tö
njohjes jo mirö tö dialektit geg si dhe tö mungesös sö körkimeve nö
lidhje me tö, disa gjuhötarö shqiptarö nuk kanö mundur tö nxjerrin
störhollimet dhe nuancat e kötij dialekti tö vjetör, ata kanö arritur qö
disa fjalö shqip t'i nxjerrin me zanafillö greke ndörkohö qö öshtö fjaia
pör shfaqje tö huazimeve greke tö böra nö pellazgjishten e lashtö.
Sigurisht ata nuk e dinö qö gjuha shqipe (nö veganti dialekti geg) pör
arsye tö zanafillös sö tij pellazge öshtö mö e lashtö se gjuha greke. Si
ithtarö tö gjuhötaröve tö huaj, pjesa mö e madhe e tyre kanö ndjekur tö
njöjtat metoda dhe tö njöjtön dogmö indo-europiane. Atöherö nö köto
kushte tö njöjta ku thelbi i göshtjes qö duhej studiuar ka qenö fshehur,
si mundet qö njö albanolog neofit tö punojö seriozisht dhe qartö duke u
bazuar nö punime tö kryera nga gjuhötarö tö huaj dhe mbi tö gjitha
punime tö vörtetuara pa kritikön apo kundörshtimin mö tö vogöl nga
ithtaröt etyreapo kolegöt shqiptarö? Pörveg kösai pör studimet historike
dhe mbi tö gjitha gjuhösore qö kanö tö böjnö me Pellazgöt nuk ianö
pörpjekur dijetaröt shqiptarö, pörveg disave ndör tö cilöt Adhamidhi
(fillimi i shekullit XX), Spiro Konda (mesi i shekullit XX) ose Dhimitör
Pilika (bashkekohor).
Kush do tö guxonte tö pohonte vörtetösinö historike apo epörsinö e
dialektit geg (mö i lashtö se greqishtja arkaike dhe megiithatö mö i afert
me rö sesa öshtö dialekti tosk) pa rönö nön sulmet e njö regjimi despotik
dhe tö tosközuar nö pjesön mö tö madhe?
Nö mönyrö paradoksale ky dialekt, megjithöse ng an gjeografike
shumö mö i largöt nga Greqia se sa dialekti i jugut, i cili öshtö nö kufi
rne tö, pörqaset mö shumö me greqishten e lashtö dhe mbi tö gjitha me
ilirishten dhe pellazgjishten e lashtö, nga e cila edhe vetö gjuha greke
ka börö huazime tö shumta. Theksi dhe tö folurit tosk mö tö vonshme
se sa gegörishtja, sig na e vörtetojnö antroponimet e shumta dhe tö
ndryshme, toponimet ose oronimet e teksteve antike dhe nö veganti

458
ato tö Iliadös dhe tö odisesö, gjuhö nga ana fonetihe mö e aßrt me
gegörishten sesa me pjesön e mbetur joniane.
Pra nuk mund tö lihet tö rrögjohet njö gjuhö kaq e lashtö, kaq e
Emuar dhe qö pörbön njö pasuri tö vörtetö gjuhösore tö Europös, aq mö
shumö se vetö köta Pellazgö nöpörmjet Etrusköve ua lanö trashögim
Romaköve njö pjesö tö madhe tö kulturös dhe tö giuhiis sb tyre.
Sot dialekti tosk öshtö börö njö gjuhö zyrtare, gjuhö e populliq e
dijetaröve, e shkrimtaröve, e cila si tö gjitha, nuk öshtö e dönueshme.
Por mö e rönda öshtö se shumö fjalö tö huaja (guditörisht jo latine, as
greke por f.ranceze!) kanö vörshuar nö gjuhön shqipe dhe e kanö fryrö
leksikografinö e saj. Kjo ndotje gjuhösore mund tö shmangej duke
nxjerrö nga fondet e vetö gjuhös shqipe shumö herö mijövjegare dhe tö
afta pör tö ripörtörirö dhe pör tö krijuar neologjizmar e saj. Shumö lehtö
mund tö pranohej pörshtatja e neologjizmave tö pamundura pär tö
realizuar nö shqip terma shkencore apo pör shkak tö tö qenit
lale shumö
tö reja apo fjalö tö teknikös. Megjithatö nöse do tu ishte pörmbajtur nö
mönyrö unike kötyre neologjizmave rö veqanra, sigurisht kishte qenö e
mundur tö kufizoheshin.
Por ky vrull pör pördorimin e rermave tö huaja tö papörligjshme öshtö
shumö alarmant sepse gjuha shqipe rrezikon sö tepörmi tö deformohet
madje tö shkelet apo edhe tö zhduket duke u kthyer nö niö gjuhö tö
pakuptueshme qö nuk do tö ketö mö tö böjö aspak me pellazgjishten e
lashtö. Ky nuk öshtö evolucion. Tö gjitha jane tö vetödijshöm pör njö gjuhö
tö zhvilluar, por jo pör shkatörrimin e bazave thelbösore sepse kjo do tö
thoshte shndörrim i röndösishöm dhe dömtues si dhe shpörfyryrim i gjuhös
zanafillore. Kjo öshtö ana e rrezlkshme e njö evolucioni shumö tö shpejtö,
tö parenditur, tö pashoshitur, shkatörrues dhe tö pakrahasueshöm me vetö
thelbin e njö gjuhe zanafillore madje unike. Ja pörse gjuha thrako-ilire
öshtö ruajtur nga köto lloje tö papriturash, gjö qö ka börö tö mundur tö
ruajö pothuajse tö paprekur fondin e saj tö pellazgjishtes sö lashtö dhe ta
pörvijojö nö shqipen e sotme.

459
 Pörse atöherö regjimi komunist rrezikoi nö lidhje me kötö? Ky öshtö
njö debat i gjatö qö meriton njö vepör tö törö. Gjuha francezn ka qenö nö
modö nö periudhön gjatö dy luftrave dhe nö veganti nö jug (liceu francez i
Korgös ishte njö fidanishte intelektualösh dhe personalitetesh). Gjithashtu
ka ekzisruar njö lloj njohjeje e gabuar e vörtetösisö historike sö giuhös shqipe
apo thjesht njö pavetödije apo njö mungesö respekti e maskuar ndaj njö
gjuhe pak tö njohur, dytösore apo folklorike nö krahasim me fröngjishten,
"gjuhö e respektuar dhe e njohur anö e mbanö botös". A ishte kjo nga njö
lloj kompleksiteti pedant apo nga njö snobizöm kulturor? A ishte pör lehtösi
(sepse nuk gjendet nö gast \alae prörshtatshme) apo nga njö luhatje (sepse
nuk duan tö hulumtohet) qö körkojnö ndihmön e njö gjuhe tjetör? A mos
nuk zotörohet mirö gjuha mömö? Kjo öshtö njö temö e gjerö qö nuk hyn
nö kuadrin e studimit tö tanishöm.

kuptimplotö (listö io e plotö) e kötyre futieve tö

Ja disa shembui
panevoishme dhe io tö pörshtatshme nö fialorin shqip.

':'arrestoi; arrestim
Ndörkohö qö nö gjuhön shqipe ekziston fjala shqip "k"p" qö duket
se öshtö endur nöpör Europö sepse ne e gjejmö nö latinisht (capere), nö
anglisht (k..p, kept) ose nö fröngjisht (capturer)...
* marshim, marshoi, marshon
Nuk e kuptoj pörse öshtö krijuar ky neologjizöm ndörkohe qe gjuha
shqipe ka fialöt e saj "ecje, eci, ecim, ecön". Mund tö pördorej, nö fund
tö fundit, kjo fialö pör tö emörtuar nö lömin muzikor, njö marsh ushtarak
('marshim ushtarak') shprehje e shpikur nga tö huajt.
* sukses
Gjithashtu shqipja zoteron shumö fjalö ndör tö cilat "mbarövajtje,
mbarösi, mbrodhösi, ose arritje".
* audiencö
Shqipja ka gjithashtu fialöt' vömendje, pritie, mbledhje...

460
 o'aplikim, aplikacion
Fjalö tö shumta nö shqip: vendosje, vönie, zbatim, pördorim.
r'tendencö
Shqipja ka fialön e saj: prirje.
'r procedim
Edhe pör kete shqipja öshtö e pasur: mönyrö veprimi, sjelljeje, mönyrö
e sjelljes ...
{'protestoi
Nö shqip ekziston njö lalö nö pördorim tö pörditshöm: kundörshtoj. -
{'abuzim
Gjithashtu shqipes nuk i mungojnö fialöt: shpördorim, reprim, tepri.
*'ekzistoi
Edhe pör kötö, pör njö fialö parösore dhe kaq tö röndösishme shkohet
dhe körkohet nö njö gjuhö romane relativisht tö vonö "fröngjisht"!
Ndörkohö qö gjuha shqipe zoröron njö nga falöt mö zanafillore dhe
mö tö lashtat: jetoj nö kuptimin qö egzistoj dhe nö rasret pavetore ka
söbashku me kuptimin "vazhdon, vazhdon ende" (ose hala) ose edhe
"jam gjallö'.
* iniorant
Shqipja zoröron "i paditur, i paditun, nuk di gjö, ose nuk di gja".
':'indipendencö
Ekziston njö fjalö shqipe e shkölqyer: pavarösi, mövetösi.
'r inteligient
Edhe pör kötö fjalö kaq tö röndösishme gjendet mönyra pör tö
pördorur njö fjalö tö huaj ndörkohe qö gjuha shipe ka shumö sinonime:
i zgluar, i mengöm, i ditur...
'l civilizua, civilizuar
Nö shqip ekziston njö fialö e lashtö "qyrerörua,
Q/reröruar,' (qö rrjedh
nga q;rtet), fjalö e trashöguar nga latinöt (nöpörmjet Etrusköve) nön
formön civitas (qlt"t), e.cila ka krijuar fjalön italisht citta (qytet) dhe
atöfranceze cit6 (qytet). äshtö kulmi qö shqiptaröt pördorin njö fjalö
tö

461
tö paröve tö ryre tö shtremböruar nga latinishtja dhe tö riformuar nga
fröngjishtja,
x.plazh
Edhe pör kötö, pör tu börö modernö apo pör tö folur si njeröz tö
qytetöruar, nö kötö rast si francezö,öshtö pördorur fiala plazhndörkohö
qö ekzistojnö fjalö tepör tö vjetra: "ranishtö", e cila rrjedh ngaflala"ranö"
(dialekti geg) dhe "rörö" (dialekti tosk) si dhe "buzö deti"; por edhe me
tö vjetrat qö kanö kuptimin e njöjtö si "ranö" dhe "kum", e cila öshtö
zanafilla e emrave "cumes, cumae", qytet bregdetar i Italisö jugore
(Kampania, provincö etruske nö kötö periudhö) dhe qö ishte qyteti i
parö i marrö Etrusköve dhe i pushtuar nga Helenöt e parö qö mbörritön
nö Itali!

Po e ndal kötö mori shembujsh sepse lista do tö ishte shumö egiatöpör

ta numöruar dhe do tö irntenjö pjesö tö madhe tö veprös qö keni nö dorö.
Pra kemi vörejtur zanafillön franceze tö disa neologjizmave tö
papörligjura. Nöse drejtuesit komunistö shqiptarö tö pasluftös do tö
kishin qenö anglofonö a do tö kishin tö drejtö pör neologjizmat me
zanafillö angleze? A s'öshtö e trishtö dhe pör tö ardhur keq, madje mizore
tö shohösh t'i imponohet tö gjithö popullit kjo lloj futje nö udhö tö
gabuar dhe mbi tö gjitha shpörfpyrimi i gjuhös sö tij, njö nga gjuhöt mö
zanafillore dhe mö tö lashta tö Europös dhe kio si rrjedhojö e vullnetit,
pushtetit dhe arbitraritetit tö disa drejtuesve doktrinues?
Nuk mund ta mbyll kapitullin pa u ngritur kundör kötii lloi vörshimi
tö pörgjithshöm kundrejt asaj qö do ta quaja ng e saktö
^nagjuhösore
qö ka konsistuar dhe konsiston gjithmonö nö rimarrjen e disa pohime
tö gabuara apo pista tö gabuara tö pörpunuara nga pjesa mö e madhe
pararendösve tö gjuhösisö moderne tö fundit tö shekullit XIX dhe fillimit
tö shekullit XX, tö pörsöritu ru ng ithtaröt e tyre qö i kanö trajtuar si
as edhe kritikön mö
fialö ungjilli, pa asnjö lloj reflektimi paraprak, pa
tö vogöl dhe akoma mö pak "pa ngritur ndoniö dyshim". Midis kötyre

462
 devijimeve gjejmö faktin se kanö vendosur unanimisht ekzistencön e
njö prirjeje gjuhösore ballkanike, ku shqipja öshtö jo vetöm e
nönvlerösuar, por e zhyur nö kötö masö gjuhösh heterogjene (greqisht,
sllavisht, buligarisht apo turqisht), ku pörbön vegse njö idiomö qö ka
ndjerö ndikime tö ndryshme ndör tö cilat greqishtja, latinishtja,
sllavishtja ose turqishtja pörfaqösojnö thelbin e huazimeve gjuhösore,
.iikur tö ishte fjala pör njö gjuhö hibridel Ky öshtö kulmi, pasi gjuhötaröt
tä mbyllur herrnetikisht nö disiplinat e tyre, tö verbuar nga bindjet e
tyre tö pandryshueshme, siguritö e tyre apo hipot ez^t e ryre rö
paqöndrueshme, jo vetöm qö nuk kanö mbajtur parasysh mendime tö
kundörta me iderlogjinö e tyre (anö tö shumtö ata qö qö kanö thönö me
zö tö lartö tö vörteta tö hedhura poshtö njöherösh apo tö mbetura nö
sirtar, etj.) por as nuk kanö zgleruar fushön e tyre tö hulumtimeve falö
njohurive tö dala nga disiplin at etjera,as nuk kanö shfrF özuarzbulimet
apo rczultatet qö deshifrojnö studimet e shumra dhe hulumtimet,
tö
cilat hedhin dritö mbi zanafillön etno-gjuhösore tö popujve parahelenö.
Nö tö vörtetö ata nuk kanö vendosur asnjö lidhje, nga njöra anö midis
Pellazgöve, Thraköve, Frigjianöve, Etrusköve dhe Iliröve dhe
nga ana
tjetör shqiptaröve tö scröm dhe mbi tö gjitha gjuhöve tö tyre respektive.
Ja pörse gjuhesia moderne, e ngörthyer nö kullön e saj tö fildishtö ka
mbetur nö qorrsokak dhe e mbyllur nö bindjet e saj pafundösisht tö
vjetradhe brenda pistash tö gabuara, töhtazuara qysh prej mö
shumö
se njö shekulli nga autorö tö shumtö.
unö nuk do tö shpalos kötu mendimet e pörgjithshme qö kanö tö
böjnö me problemet lidhur me Gjuhösinö (cf kapitulli nö
lidhje me
kötö). Thjesht do tö vöreja se pörveg kösaj ngatörres" tö koklavitur
mund
vetöm tö jepen Cisa tö pavörteta tö nxjerra kundör gjuhös shqipe.
Kjo ka qenö shumö pak e studiuar si gjuhö dhe mbi tö gjitha nuk
ka
qenö vendosur konteksti i saj i vörtetö etno gjuhösor
- pör arsye tö .ö
gjitha llojeve tö mangösive, gabimeve historike dhe Lronologjike,
polemikash tö vazhdueshme dhe tö njö neglizhence ose tö
njö rrg.rrrirrri

463
tö dukshöm (nga ana e gjuhötaröve) pör tö ndihmuar studime tö
ndryshme dhe hulumtime ekstra-gjuhösore.
Prova pör kötö öshtö se disa gjuhötarö shqiptarö kanö pörshtatur
pörfundimet e mjeshtörve rö ryre gjuhösorö tö Peröndimit ose tö ish
Europös Lindore. Nö tö vörtetö po marr si shembull mendimin e tre
gjuhötaröve dhe filologöve shqiptarö qö i kanö orientuar studimet e
tyre nö mönyrö tö vegantö nö gjuhön shqipe dhe ndörfutjet e sai nö
kontekstin gjuhösor ballkanik. Filologu dhe gjuhötari shqiptar Eqrem
Pellazgöve, Traköve,
Qabej nuk ka vendosur lidhje tö ngushta midis
Frigjianöve nga njöra anö dhe Iliröve nga anatietör. Ai, ashtu si gjuhötarö
tö tjerö shqiptarö dhe pör arsye mö tö fortö ata tö huaj, ianö kufizuar nö
studimin strikt tö shqipes aq sa si gjuhä e gjallö aq edhe si strukturö
gjuhösore, aq edhe si element gjuhösor qö bön piesö nö njö kompleks
rajonal, tö cilin ata e quainö ballkanik. Gjuha shqipe öshtö paraqitur, sö
dyti, si njö gjuhö qö bön piesö nö niö kompleks rajonal me pöraförsi tö
shumöfishta dhe interferenca gjuhösore qö pörfshijnö gjuhön greke,
serbe, bullgare, shqipe, turke, rumune. Nö asnjä pjesö tö studimeve
tö
tyre nuk fig,rron gjuha ilire (dhe si rriedhojö gjuha shqipe) si njö
nö kötö
nönshtresö thelbösore nö kötö kontekst ballkanik. Pörkundrazi
plan köta gjuhötare kanö rihapur tö niöitat tezatö kapura nga njö pjesö
. m"dh. emjeshtörve tö tyre tö huaj: ata nuk kanö kryer asnjö pörqasje
dhe as nuk kanö zbuluar asnjö pöraförsi midis pellazgjishtes, frigjianes,
trakishtes, dako-getes dhe ilirishtes!

Ja disa pjesö tö nxjerra nga / gjuhötari

shqiptar Shaban Demirai
(Shqipja - Clrrttet Indo-Europiane, Editions CNRS 1997): "Nö giuhön
rftqip. f." huazime nga greqishtja e vjetör (dialekti dorian) dhe latinishtja,
te .it"t datojnö qysh para erös sonö, köshtu mokönö/mokörö nga
e lashtö"
greqishtja e lashtö (doriane) ...[po shönoj kalimthi se "greqishtia
öshtö shumö mö e vonshme se ilirishtja, gjuhö pellaizge dhe
parahelene
e miröfilltö1. Megjithatö ai shton: "Historia nuk ka regjistruar
asnjö

464
 emigracion masiv, nga lindja nö peröndim tö Ballkanit, qö do tö mund
tö döshmonte pör njö migracion relativisht tö lashtö tö Shqiptaröve tö
lindjes drejt vendit tö sotöm rö ryre"... [Nöse ka pasur ose jo "migracion
tö Lindjes drejt Peröndimit" kjo nuk i ndryshon asgö zanafillös sö
Shqiptaröve, sepse störgjyshörit e tyre popullonin po aq edhe Traken
nö Lind.ie sa edhe Ilirinö nö Peröndim! pörveg tö tjerave, populli dorian
ishte i rrungur ilir - Periekö dhe Hilotö - krejt ndryshe me prijösit me
zanafillö semito-egjiptiane- n.d.l.r. -1.... "shqipja ka ndjekur njö
evolucion pjesörisht tö ngjashöm me atö tö gjuhöve tö tjera indo-
europiane, nö veganti gjuhöt ballkanike, por nö disa pika nuk ka
paralelizma... Köshtu shqipja öshtö shndörruar nö njö gjuhö sintetiko-
analitike tö tipit ballkanik". Sö fundi, ja njö tjetör shembull qö zbuloj te
Remzi Pörnaska, bashkautori i librit "Flasim Shqip,'(L'Flarmatran,
1999)icili nga ana e tij pohon: "Nö fushön e sintaksös, gjuhöt ballkanike
kanö shumö pika tö pörbashköta',.
Atöherö po rikthehem nö kötö emörtim tö famshöm "tip apo gjuhö
ballkanike". Pörse nuk thuhet tipi "thrako-ilir")
ea ky "rip" ekzisron,
tashmö öshtö e pamohueshme, por gjithsesi nuk fshihet roli i luajtur
nga ilirishtja, elemenr zanafillor dhe thelbösor i kötij ,.tipi ballkanik",
meqenöse elementi sllav öshtö shumö i vonshöm aty dhe daton veröm
nga shekulli vII pas Krishtit dhe jo mö parö. Ndörkohö qö etnia pellazgo-
thrako-ilire ekzistonte tö paktön qysh nö periudhön neolitike (fakl i
döshmuar nga paleontologjia, arkeologjia dhe antropologjia). Ballkani
pörpara shfaqjes sö Greköve (vIII para Krishtit), Sllavöve (shekulli vII
pas Krishtit - serbo-kroaröve, bullgaröve) dhe Turqve (XIII - XIV
pas
Krishtit) ishte i populluar nga popullsi pellazge (fraköt ne Lindje, Iliröt
nö Peröndim dhe Tesprotöt, Thesalianöt, Arkadianöt ... nö
Jug)! pa
pörjashtuar huazimet e pashmangshme reciproke, cila gjuhö do tö
ketö
ndikuar te tjetra? Nuk ka nevojö pör koment.
Quditörisht shqiptaröt njohin veröm Iliröt si störgjyshörit e vetöm
tö tyre. Köshtu ilirishtja öshtö shköputur jo kur duhej nga rrönjöt
e saj

465
pellazge, thrako-frigiiane, madje danubiane (tezö e hedhur poshtö
prerö!). Pra, nä Shqipöri nuk ka patur studime tö thella gjuhösore
(dialekti "g"g" törösisht i pörjashtuar) qö tö vendosin njö lidhje
vendimtare midis tö gjitha popullsive parahelene tö Ballkanit, nö thelb
e trungut pellazg (Pellazgöt, Traköt, Frigjianöt, Tirrenö, Ilirö, Epirotö
etj.). Studime tö sigurta tö reaiizuara nö kötö fushö kanö qenö kryer nga
dijetarö tö huaj, ndör tö cilöt Von Hahn, NorbertJokl, Kregmer, Krahe,
G. Mejer, Benloev.
Nöse marrim atö gfarö gjuhötaröt shqiptarö tö periudhös se pushtetit
komunist, madje dhe ata tö ditöve tona, kanö formuluar nö lidhje me
zanafllöne Shqiptaröve dhe tö gjuhös sö tyre, nö thelb arrijmö köto:

t Iliröt janö tö vetmit störgjyshör autoktonö tö Shqiptaröve'

lgjuha shqipe bön pjesö nö njö törösi tö madhe indo-europiane dhe
ballkano-gjuhösore, ku greqishtja dhe latinishtja ianö trajtuar si "gjuhö-
mömö"
I nöse pörllogaritet numri i fjalöve shqipe tö huazuara sipas
gjuhötaröve te Greköt, Romakör, Serböt dhe Turqit, gjuha shqipe do tö
redukrohej pothuajse nö njö hig, duke pörfshirö vetöm njö pjesö tö
paröndösishme rö niö fondi gjuhösor tö lashtö, tö cilave nuk u shpjegohet
saktösisht zana{ilat

Nclör provat etjera plotösuese qö vörtetoinä pistat e gabuara tö huaztata

nga gjuhötaröt e huaj nö pörgiithösi dhe shqiptarö nö veganti, edhe pohimet
ja

e möposhtme tö nxjerra nga libri "Flasim shqip" (Gut/Pörnaska,

L'Harmarran, Paris lggg).Nö momentin e fundit mö öshtö dashur t'i {us
kapitullit tö tanishöm - nö momentin kur po pör{undoja
nö faqet e fundit tö
veprön time -. Po jap kötu tekstet mö domethönös (faqet 75- 82):
......Teoria e zanafillös pellazge tö shqiptaröve, mjaft e dashur pör
autoröt e Rilindjes Shqiptare, u braktis krejt si teoritä fantazuese qö e
vendosin nö Skoci apo nö Kaukaz... Nö planin giuhösor disa huazime

466
shqiptare nga greqishtja shumö e lashtö (mbi tö gjitha doriane) dhe te
latinishtja shumö e lashtö [shönoj se 'latinishtja e shkruar' daron veröm
prej shekullit III para Krishtitl provojnö lashtösinö e vendosjes sö
Shqiptaröve nö rajonet e njohura qö kanö qenö tö banuara nga Iliröt ...
Dhe nö kötö kuadör [formimi i shqipes nö tokat e sorme shqiptare]
arrihet tö flitet pör karakterin 'autokron'rö Shqiptaröve dhe pör gjuhön
e tyre, e cila, kuptohet, i öshte drejtuar huazimeve tö shumta leksikore,
nuk dihet nöse pör arsye tö tö papriturave tö historisö: pra i öshtö drejtuar
gjuhös greko-latine, romake, sllave dhe sigurisht, turke"....

vazo dyshe prei balte tö piekur (nekropol rumuror i Bargit)Epoka I e Hekurit.

Muzeu arkeologjih dbe etnografik _ Tiranä.

..."Midis kötyre, elementer latine dhe romane, shpesh tö vöshtira

pör tu dalluar, zönö vendin e parö... Nöse njeh greqishten, kjo nuk tö
bön tö mundur tö kuptosh shqipen dhe tö kuptosh latinishten, akoma
edhe mö shumö. Kjo nuk tö pengon tö kuptosh qö njö numör rrönjösh
latine nö gjuhön shqipe öshtö mjaft i röndösishöm pör te dhenö nje
pörshtypje tö saj tashmö tö dögjuar dhe tö njohur... Gjuhötarö tö shumtö
tö shekullit XIX e trajtojnö fgjuhön shqipe] si njö gjuhö gjysmö romane...
Italishtja ka lönö gjurmö shumö tö röndösishme nö gjuhön shqipe. Pastaj
vjen fröngjishtja... Ndikimet sllave ndaj gjuhös shqipe janö tö dukshme
nö fjalorin dhe kulturön materiale dhe ekonomike shtöpiake, mbi tö
gjitha nö rajonet periferike tö Shqipörisö, aty ku lidhjet me Sllavöt janö
apo kanö qenö mö rö gjara dhe mö tö shpeshta... Shqipja, ashtu si
rumanishtja, öshtö gjuhö indo-europiane ... dhe ballkanike...". Shönoj
se sipas kötyre disa paragraföve tö nxjerrö, autoröt e librit tö
lartpörmendur e pranojnö katörEipörisht se greqishtja dhe latinishtja
nuk ngjajnö me gjuhön shqipe, por habiten pör praninö e rrönjöve tö
shumta tö pörbashköta tö kötyre tri gjuhöve. Pa dyshim kjo ndodh
sepse ara nuk e njohin barasvlerön nga njöra anö midis Pellazgöve,
Etrusköve, Thrako-Iliröve dhe nga ana tietör tö Shqiptaröve, si nö planin
historik, arkeologjik dhe antropologiik aq edhe nö planin etno-gjuhösor.
Kam pörmendur köto paragrafö sepse ato janö krejtösisht tö
vetökuptueshme dhe i shprehin mjaft mirö piköpamjet e gabuara tö
pörshtatura nga pjesa mö e madhe e gjuhötaröve, qofshin shqiptarö apo jo.
Köshtu, duke u mböshtetur nö studimet gjuhösore tö dyshimta ose
jo shumö bindöse, gjuha shqipe iu duket aryre se öshtö njö gjuhö hibride,
qö zotöron njö mbetje gjuhösore qö rrjedh nga nönshtresa greke dhe
latine me prurjet sllave dhe turke. Pör köta, populli ilir ka evoluar
duke qenö i izoluar dhe do tö ketö krijuar giuhön e tij duke u nisur nga
köto nönshtresa tö lashta grekoJatine, tö pörsosur mö vonä nga prurjet
e rejasllavo-turke, prej nga ka dale edhe shqipja e ditöve tö sotme!
Ndörkohö qö öshtö lala pör tö kundörtön, pör provön e ekzistencös sö
verö gjuhös shqipe, fosile e gjalle, e vetmja giuhö europiane e cila ka ruajtur
fondet mö tö röndösishme gjuhösore tö"pellazglishtes sö lashtö". Kjo öshtö
njö gjuhö parahelene e miröfilltö (ashtu si e provojnö autoröt grekö tö fundit
tö efokös arkaike dhe ata tö fillimit tö periudhös klasike) nga e cila gi"ha
greke ka börö huazime tö mödha. Kjo pellazgjishte ka krijuar nga niöra anö
d"tte" tharke, frigjiane dhe ilire qö janö tri dialektet kryesore nö Ballkan,

468
 Egje dhe Azinö e vogöl peröndimore dhe nga ana rjerör atö etruske,
venere
dhe mesape, tö cilat janö dialektet e saja kryesore nö Itali. Srudime
tö shumta
dhe tö ndryshme historike, arkeologjike, antropologjike ose etno-gjuhösore
provojnö pörkatösinö e Thrako-Iliröve ndör popujt e pellazgöve antikö,
gjuha e tö cilöve pörvijon pörgjithmonö nö gjuhön e sorme shqipe.
A nuk
öshtö gjuha shqipe qö dekripton etnonimet e shumta, anrroponimet,
teonimer, toponimet ose oronimet qö disa kanö pohuar se behet
fialö pör
terma tö dala nga njö gjuhö parahelene e zhdukur dhe qö nuk shpjegohen
aspak nga greqishtja?
Atöherö, si öshtö e mundur qö gjuha thrako-ilire tö rrjedhö nga
gjuhö
mö tö vonshme, tö tilla si greqishtja (e shkruar nga fundi
i shekullii vII
para Krishtit), latinishtja (shkrimet e para tö sö cilös janö
shfaqur veröm
nga shekulli Itr para Krishtit dhe qö pörbön n7ö pörzierje
tö gjuhes greko-
etruske, pra pjesörisht pellazge) apo nga sllavishtja
- gillte qe erh,e
shfaqur nö Ballkan vetöm nga shekulli vII p", Krirht[
al" shkrimi
cirilik i sö cilös daton vetöm nga shekulli IX-x pas Krishtit?
Pörsa i takon pohimil gjuha shqipe öshtö njö gjuhö dyrösore qö rrjedh
se
nga dy nönshtresa tö lashta qö rrjedhin ,rg" gr.qiJtja
dhe latinishtja, kjo
zbulon qoftö pavetödijen qoftö paaftösinö q.te
-*ip"limin,
jo tö mirö tö srudimeve jashtö fushös sö gjuhösisö
qoftö njohjen
apo mosnjohjen e
zbulimeve tö realizuxa nö fushat e tjerat (parahistori,
histo.i parahelene,
paleontologji' arkeologii, antropologji, eti).
Nö tö vörtetö shumö gjuhötarö
janö mbyllur nö fushat e ryre
specifike dhe tö vogla pa körkuar tö dinä apo
tö kuptojnö atö gfarö ndodh gjetiu dhe nö veganti
rre fu.ha'e körkimit qö
lidhet me popujt parahelenö
Nga ana tjetör janö tö shumtö ata qö kanö vendosur
ridhje gjuhösore
ose ngjashmöri midis gjuhös sö sorme
shqipe dhe gjuhöve tö rashta tö
njohura, tö tilla si greqishtja dhe latinishtja.
Gjitiresi ata kanö börö
pörqasje tö shumta me sllavishten dhe gjuhön
trrk., gjuhö mjaft tö
vonshme. Megjithatö nö planin .tno-gjrhesor
ara nuk'i.ane mbajtur
parasysh, kronologjitö nö vijimösi pör sa
i takon lindjes sö cilös prej
kötyre gjuhöve nö kontekstin etrusko-italik per
gj,rhen ratine dhe

469
ballkano-egjeo-danubian pör tö tjerat. Vetökuptohet se, nöse sot, nö
momenrin-qö flasim, hapet njö fialor i giuhös shqipe (i redaktuar sipas
dialektit torte) dhe zbulohen tö giitha llojet e neologiizmave dhe fialöt
e ndryshme me zanafillö latine, greke, sllave, turke,
italiane, apolranceze
krenari nga disa shqiptarö!)
ftötody tö fundit porhuajse ekspozohen me
,retökuptohet qe t.rnk mund tö guditesh pör numrin e madh tö huazimeve
qe gjrria shqii" ka berö nga köto gjuhö' Aty pikörisht öshtö
pika e
nö rang tö
iob-e,, pasi kjÄ nuk do tö thotö aspak qö giuha shqipe öshtö
tö
dytö ose e n4ö zanafille mö tö vonshme se gjuhöt tö mbiquajtura
lashta, tö tilla si greqishtja dhe latinishtja. Nö tö vörtetö,
greqishtia gjatö
qö njihet' ka
periudhös re mbr.rjij.s tö saj dhe pörpara se tö böhej gjuha
qenö nö kontakt me gjuhön p.llizge pörgjatö qindra
vitesh' nga e cila
k" h.r"r.r", fialö tö ,h.r-t" dhe njö pjesö tö strukturös sö sai gjuhösore
e cila pör mö tepör
dhe tö fonetikös. E njöjta gjö ndodh me latinishten,
dhe
ka qenö nö kontakr--. dy gjuhö tö ndryshme' greqishten
nga tö cilat ka bere huazime tö shumta'
",*rkirhr.n,
Rasti i Sllavöve öshtö historikisht dhe kronologjikisht
i ndryshöm,
fenomen öshtö kriiuar
meqenöse öshtö shumö mö i vonshöm. Por i njöjti
VII tö
*e illa.,röt, tö cilöt me mbörritjen e tyre nö Ballkan nö shekullin
erös sonö, kanö zönö njö vend krejtösisht tö
banuar nga popullsi tö
trungut pellazg (Ilirö, Panonianö, Dalmatö' Dardanö' Dako-Getö'
p.laione, Thr"ke etj.): ata kötu kanö qenö nö kontakt me köta popui,
(rite e zil<o-ne,kostume,
,rg" ä cilöt asimiluan'njö piesö tö kulturös sö tyre
känge epike, eti.) dhe duhön e tyre' Nö kötö
pikön e fundit duhen
nga Sllavöt ndaj
shönuar huazime te ,f,"*t" gjuhösore tö kryera
nuk öshtö dashur aspak
popullsive tö lashta thrako-ilire dhe per tö cilat
shovinizmit tö
ie ,tjit., zanafrlla pellazgo-thrako-iiire' pör arsye tö
njohja
t.p*"r, tö krenarisö ko"ibet"t apo thjesht nga mosnjohja apo
jo e mire e historisö etno-gjuhösore tö Balikanit'
Gjithsesiduhetshenua-rnjöfaktvendimtar:gjuhaesotmeshqipe
öshtö cunguar nö njö elemen t nö zanafillö
thelbösor: dialekti geg i
Shqipörisö"sö veriut, duke pörfshirö rajonet
kufitare tö saj (Kosova,

470
 jugu i Malit ftzidheperöndimi i Maqedonisö).
Nö tö vörtetö, ky dialekt
öshtö shumö mö i afört me greqishten e lashtö se sa me dialektin
toskö
tö jugut, megjithöse ky i fundit gjeografikisht öshtö mö
pranö Greqisö!
Dialekti roskö shumö mö vonö ka berö huazime tö shumta nga gjuha
greke. Gjithsesi, falö malösive tö tyre tö pamposhtshme
qö u kanö
shörbyer si mure mbrojtös ndaj mösymjevc ta.rdryrh-.,
Shliptarct e
veriut kanö mundur ta ruajnö pothuajse tö paprekur diarektin
e tyre,
duke ruajtur köshtu njö pjesö tö madhe tö pellaz.gjishtes
sö lashtö dhe si
rrjedhojö tö ilirishtes. Ja pörse gjuha shqipe arrin tö dekriptojö
(guditörisht me pothuajse tö njöjtin fonetikö at tc
njöjtatfjaiö) tö girrr"
termar pellazge tö ruajtura nö gjuhön greke si" dhe
emrat e shumtö tö
pörvegöm, emra hyjnish ose vendesh tö mitorogjisö
tö mbiquajtur greke.
Pörjashtimi dhe si rrjedhojö braktisja e dialektit
geg jana dukshöm
pasojö e ardhjes nö fuqi tö njö kaste drejtuesish
komtti,e -. zana{illö
nga jugu i Shqipörisö me nä krye Enver
Hoxhön, njeri thellösisht anti-
verior' Ky qöndrim dashakeqös i pusht"tit kom,rnist
tö kohös ndaj
popullsisö veriore tö vendit mund tö ketö
bazönedhe nga fakti se gegöt
(ruajalistö, anti-doktrinistö, nacionalistö
apo tö prirö rla bindje te
ndryshme politike pro-peröndimore) kanö
qenö mö kömböngulösit, ndör
popullsinö shqiptare, kundör komunizmit.
Gjithsesi edhe njö
antagonizöm nö fushö tö gjuhös, ka ekzistuar
purtru.lr. gjithmonö,
edhe pse mjaft i fshehur, midis kötyre
dy bashkösive dialektore
gjuhösore. Hoxha dhe rrethi i tij shkuan
deri aty me rogjikön e ryre
diktuese, sa nö vitin 1972 dekretuan
diaiekti'torkö,i gdi tö shkruar
dhe zyrtare tö shqipörisö. Kötö "gjuhö
ietrare", äh. kosovaröt
(gjithashtu nön pushtetin komu'irt"rrc
atö kohö) e pörshtatön pa u
me11\olur fare. Qysh nga kjo periudhö
nuk ka p.,ilr,r"jr" asnjö shkrim
nö dialektin gegö: gjuha shqipe öshtö
tosközuar plotösisht.
Atöherö si munden gjuhötaröt shqiptarö,
dhe aq mö rcpör dijetaröt e
huaj, nö köto kushte, pothuajs" d.rl.
mos e njohur fare gjithö kötö
dialekt,-ta hulumtojnö seriozisht gjuhön
shqipe, ia.iler, .
pjesörisht, meqenöse i shköputu.'di"l"kr; f "rri" veröm
i saj mö i röndösishöm dhe

471
mö i vjetör? Pörveg kösaj, nö kötö gjuhö tö tosközuar ianö paraqitur
neologjizma tö panumöna (italishte e paraluftös dhe fröngjishtja e
paslufte$ duke e pörgjithösuar pördorimin e tyre dhe duke e ngarkuar
.dh. ,rre shumö kötö gjuhö zyrr.^retashmö töpörzier me tö gjitha llojet
e rermave tö huaja. Äutorö tö shumtö, duke börö niö pörllogaritie
aritmetike dhe duke regjistruar tö gjitha huazimet kanö shpallur se
köto ishin mö tö shumta nö numör, pa arritur tö dallojnö röndösinö e
njö nönshtrese pellazgo-thrako-ilire nö giuhön shqipe, e cila iu öshtö
dukur se zoröron vegse njö piesö tö paröndösishme tö kösai nönshtrese
arkaike, sö cilös ata gjithmonö nuk arrijnö t'ia zbulojnö zanafillön'
gjuha
Ndörkohö qö kjo nönshtresö, pörkundrazi, öshtö e ngulur thellö:
si dhe
shqipe . ,hrr..h,r, nga neolog lizmat qö e kanö mbingarkuar
fr,r"ri*"t e huaia do ii" dilte mbanö vetö. Tö gjitha köto neologiizma
me terma tö vietra
tö huaja shpesh janö shartuar (pördorim i dyfishtö)
pördorin pör
p.ll"zgo-iliro-shqiptare, tö cilat ekzistoinö, por qö nuk i
tu börö "modernö apo peröndimorö" dhe pör tö qenö tö.kohös!
Gjuha shqipe, ,he,,e shkoqur, (e gliruar nga tö
giitha köto futje
" dhe tö krijoiö
gj.rherore) Arlie k"q e pasur s" erhtee aftö tö ripörtörihet
pör kötö nuk ka nevoiö
tö gjithö lloiet e rr.oiogli,*ave qö i duhen, dhe
kur böhet
t'ii.e.kole ndihmö ,rdärrie gjuhe tjeter tö huaj' pörveE rasteve
fjalö pör terma teknike, thk""to'" apo nö lidhje me zhvillimin
e shumta qö
o-shoqöror modern' Argumentet dhe provat
"korro-itvepra qä k"ni nö dorö i pörgjigjen tö giitha kötyre argumenteve'
pörmban
pör tö studiuar moshön e hershme tö niö gjuhe nö raport me njö
tö bazohesh nö
gjuhö tietör, öshtö e rastösishme madje e rrezikshme
..numrat,, apo nö tö gjitha termat e tjera tö krijuara nga kontakte tö
ndryshmekrrlt.rror.oselidhjetregtare'Nötövörtetödisaetniveshumö
tiera qö flasin giuhö tö
tö vjetra, qö kanö hyrö nö kontakt me popullsi 1ö
,rdirh-., u öshtöiashur tö huazojnö (pör tö thjeshtözuar kontaktet
e

tyre sporadike apo tö pörhershme) numrat' disa'::ttt".'ö

zakonshme
qö zotöronin niö farö diie
teknike aPo tregtar. ,te pe'dorim, ndör ata
apo ndonjö lloi monopoli (qytetörime qö kanö Patur njö farö
"tg'"'
472
hegjemonie, tregtarö tö pasur etj.) Pörveg kösaj, te köta popui tö lashtö
fjalöt qö nuk kanö ndryshuär shumö janö toponimet, oronimet,
antroponimet, teonimet si dhe fjalöt thelbösore ose ato qö shprehin
nevojat parösore dhe qö lidhen me jetön e pörditshme tö tilla si ujö,
bukö, me pi, me ngrönö, me fiet, me shku, me ardh, me dasht etj...
Njö tjetör problem qö lidhet me köto gjuhö tö vjetra zanafillore: kjo
shumö shpesh ngatörrohet, dhe kjo vörehet te disa gjuhötarö, kronologö
tö epokave tö ndryshme nö pördorimin e kösaj apo asaj fjale. Kjo öshtö
si tö evokohej ekzistenca e objekteve tö prodhuara nö bronz nö
periudhön e Epokös sö Bronzit dhe tö ndörfutej pördorimi i "plastikös".
Nö tö vörtetö nö mönyrö anakronike krahasohen gjuhöt e lashta me ato
mö tö vonshme (p.rh. gjuha sllave dhe balto-sllave - gjuhö qö nuk janö
aspak mö tö hershme se periudha e krishterö - me gjuhön greke, latine
ose sanskritishten). Gjithsesi iu vishet agresoröve apo pushtuesve tö
rinj, njö flalö e huazuar te popullsitö autoktone. Marr si shembull fjalön
"j.rg" qö nö ilirishte dhe nö shqip do tö thotö "jug" dhe qö kishte kaluar
te sllavöt (midis shumö fjalöve tö tjera tö lashta) me tö njöjtin kuptim:
disa gjuhötarö duke u nxituar kanö arritur nö pörfundimin se kötu flitej
pör njö fialö me zanafillö sllave, ndörkohö qö Sllavöt rreth shekullit VI
dhe VII pas Krishtit kishin pushtuar territoret e mödha qö i pörkisnin
popullsive autoktone thrako-ilire dhe qö kishin jetuar aty qysh nga
mugötira e kohörave (territori zanafilor qö shkonte nga Danubi deri
nö Epir dhe nga Deti i Zi deÄ nö Adriatik).
I njöjti fenomen u krijuasipas traditös epike rö "rapsodöve" modernö,
e cila i vishet gjithashtu Sllavöve, ndörkohö qö kjo traditö epike ka
pörvijuar nö Ballkan dhe nö veganti nö Iliri, nö Trakö dhe nö Shqipörinö
e sotme (dhe rajonet shqipfolöse nö kufi): traditö e trashöguar nga
Pellazgöt e lashtö, Thraköt, Frigjianöt dhe Trojanöt (tö gjithö popuj tö
dalö nga e njöjta etni) qysh prej njö epoke shumö tö hershme kur Sllavöt
ende nuk ishin prezent nö rajonlEshtö i njejti fenomen qö ka ndodhur
me disa zakone dhe mbi tö gjitha me disa kostume, qö gabimisht iu
vishen sllavöve tö ardhur mö vonö.

473
 Gjithashtu mund tö böjmö njö paralelizöm me sanskritishten,
avestiken (gjuhö bashkökohore me gjuhön greke) dhe shumö mö e vonö
gjuha tokariane: köto gjuhö janö mö tö vonshme se pellazgjishtja e lashtö
nga e cila kanö dalö gjuha frigjiane, thrako-ilire si dhe shqipia e sotme.
Köshtu shqipja (pör mangösi tö studimit me themel dhe pa börö as mö
tö voglön pörqasje me pellazglishten e lashtö) öshtö guar nö skutat e
historisö, duke e trajtuar si nje gjuhe pak a shumö hibride apo tö rangut
tö dytö (megjithatö e trajtuar si nje gjuhe unike dhe e njö dege tö vegantö
nö morinö e gjuhöve tö mbiquajtura indo-europiane) ndörkohe qö öshtö
fjala pör idiomön mö tö lashtö europiane, trashögimtare e drejtpördrejtö
e Pellazgöve parahelenö, nga e cila kanö dalö greqishtja dhe latinishtja.
Disa autorö tö dalö nga shtigje tö rrahura "nga ana gjuhösore apo
historike tö sakta" kanö nxjerrö tö vörteta tö qarta, edhe pse analizat e
tyre kanö mbetur nganjöherö tö papörfunduara dhe shpesh kanö ecur
nö njö rrugö pa krye.
Xheims Parsons nö vitin 1767 (pta dyshim ifrymözuar nga leximi i
Biblös, gjö qö nuk e ndryshon aspak drejtösinö e mendimeve tö tij)
pohon se idiomat e Europös, tö Indisö dhe tö Iranit, kishin dale tö gjitha
nga njö "störgjysh i pörbashköt" d.m.th nga gjuha eJafetit, ashtu si Sem
öshtö nö zana{il| tö Semitöve dhe Kam nö atö tö Kamitöve dhe tö
pasardhösve tö tij, tö cilöt kishin lönö Armeninö pör tu pörhapur nöpör
botö. Rreth sö njöjtös periudhö Uillliam Xhons (1786) pohonte qö njö
"gjuhö zanafrllore" do tö ketö qenö e pörbashköt pör pjesön mö tö madhe
tö popujve tö Europös, tö Indisö dhe rö Iranit. Fatkeqösisht janö tö shumtö
autoröt qö nuk e kanö ndjekur aspak kötö linjö. Por autorö tö tjerö
mbeten dyshues, nö mönyrö qö tö arrijnö tö formulojnö apo sugjerojnö
aty-kötu varianre qö shkojnö nö tö njöjtin sens tö ravijözuar nga dy
autoröt e lartpörmendur.
Nö tö vörtetö, J.P. Mallori (Nö körkim tö Indo-europianöve, Seuil-
I997)bönanalizamjaft bindöse duke paraqitur tö paktön Pyetie tö cilave
gjuhötaröt nuk mund tu gjejnö pörgjigiet e duhura. Ja disa shembuj
prej tyre: (f. L21): "Tashmö kemi parö greqishten, ilirishten, trakishten,

474
 ka tö ngjarö mesapishten, italiken lindore dhe ndoshta edhe tö folura tö
tjera tö Italisö qö duket se vijnö nga juglindja e Europös - rajon prej nga
do tö kenö patur zanafillön Frigjianöt dhe Armenör, tö cilöt kanö
emigruar drejt Azisö Peröndimore: ngjashmöritö qö zbulohen midis
greqishtes, armenishtes, iranianes dhe indo-arianes tö böjnö tö mendosh
pör ekzistencön e njö vargu tö vörtetö gjuhesh qö shtrihen nga Bailkani
deri nö Azinö qendrore duke kaluar nöpör Detin ezi... por sido qö tö
kenö qenö lidhjet e sakta qö i kanö bashkuar köto gjuhö, nuk mund tö
mohohet se historia etyreduhet tö ketö kaluar nga juglindja e Europös...
Pör mö tepör, meqenöse tashmö kemi postuluar migracioner e Ballkanit
drejt Greqisö, qö ngjiten deri nö mijövjegarin III para erös sonö,
koherenca na bön tö pranojmö qö nö kötö epokö tejet tö lashtö juglindja
eEuropös tashmö i ka pasur idiomat indo-europiane... ({aqe g 1): ,,Grekör
kanö börö njö numör tö konsiderueshöm huazimesh nga njö gjuhö tjetör
jo greke. Shqyrtimi i fjalorit tö le tö hamendösosh se köto huazime
nuk janö börö krejt rastösisht [do tö shtoja qö Sllavöt kanö vepruar
saktösisht nö tö njöjtön mönyrö pör sa u takon huazimeve tö böra
ndaj
popullsive ilire autoktone]... Nga köto vrojtime, mund tö nxirret
qö
Greköt nuk janö me zanafillö nga Greqia... pörveg kösaj, disa thonö
sc
kjo hipotezö öshtö e vörretuar, nga vetö tradita hisrorike gr"k", meqenöse
ajo pörmend popullsi mö tö hershme tö cilat u asimiluan
nga (ircköt,
disa prej tyre mbajnö emra qö öshtö mö se e qartö nuk
fanö indo-
europiane... (faqe 82): "As gjuha e Linearit A, as kultura
minoane'uk
janötrajtuar si greke nga specialistöt... Duket
se köta Mikeanianö do tö
kenö pörshtarur nö gjuhön e ryre njö shkrim shumö tö a1ört
me Linearin A
minoan: gabimi i sigurt i tö dy syilaberöve>u pör tö transkripttrar
gjuhön
greke nö tö vörretö tö le tö hamendösosh se jenö
d., tö ,hpikrr. fillinrisht
"ro
nga folös grekö... nö tö vörretö ajo qö ne duhet tö parashtrol*e arirte gösh{a
e zanafillös sö Mikenianöve... (faqe 2g7): "sö fundi
nö njö pörmbledhje tö
kohöve tö fundit mbi gjurmet e ketii qytetörimi nö
ukrainö, I.K.
Sveshnikov, flet pör njö migracion tö njö zanafrlleperönclirnore
drejr ketii
rajoni, madje pa formuluar hipotezön e njö ar,Jhjeje nga
srepar,,.

475
 Midis kötyre auroröve ne mund tö pörmendim gjithashtu Kolin
Renfru (Enigma indo-europiane, Champs/Flammarion-L994), i cili
gjithashtu ka börö analizabindöse apo tö paktön ka parashtruar Pyetie
töbazuara. Ja disa pjesö tö nxjerra prej tij: (faqe L76): "Qfarä realiteti
historik fshihet pas zalnatfrllös sö pörbashköt störgjyshore tö tö gjitha
kötyre gjuhöve? Ne kemi hedhur poshtö teorinö "Kurgan", e cila e
daton shpörndarjen rreth viteve 3500-3000 para Krishtit, si dhe ato tö
Qeramikös sö pördredhur dhe tö Gobeletöve
(rreth viteve 2900-2600)
janö
... (faqe !77): sotmund tö döshmohet qö bujqit e parö tö Europös
.rr.rrdor,r, nö Greqi (dhe nö Kretö) pörpara viteve 6000 para Krishtit ...
(faqe 181): Nö njö rast rö tillö do tö mund tö dilte qö kjo gjuhö e bujqve
jetö
tö parö qö jetuan nö Greqi rreth viteve 6500 para Krishtit duhet tö
bartur nöpör Europö ...(faqe 182): "Ky model mund tö shpiegonte pjesöt
-b"trrr" tö gjuhöve jo indo-europiane, tö cilat kanö mbiietuar deri nö
"
kohöt historike, tö tilla si gjuha etruske apo baske dhe pa dyshim tö
tjera tö shumta qö do tö do tö kenö qenö folur pörpara se tö zhdukeshin"'
(faqe 19a): Nje gjuhe proro indo-europiane mjaft uniforme ka mundösi
ie [.te qenö folur qö nga Greqia deri nö Skandivani, thjesht me disa
variacione dialektore... (faqe 2A9): Asgiö nuk na detyron tö
hamendösojmö apriori se'mbörritja' e Indo-Europianöve ka pörmbysur
gjirhEka. Pör tö iiustruar kötö liri tö re tö 'tö menduarit lokal"
do ishte
ä" perp"resi tö anonim gjithmonö e mö shumö mbi problemet e vietra
thotö
tö'mbörritjes' sö Greköve... (faqe 122-t23): "Nö tö vörtetö kjo do tö
sekolonizimi zanafillor i pjesös peröndimore tö stepös ka ardhur nga
peröndimi. Pra nga kjo rriedh se gjuha e parö e stepös peröndimore ka
qenö ajo e buiqve tö territoreve kufitare me peröndimin"'
Mjafton pra njö
prej tö tri liniash sepse jemi tö deryruar tö hedhim poshtö
hipotezön
*ry.ri-
e Rusisö jugore si dhe atdheun e Proto indo-europianöve"'
tö Indo-
Dhe sö iundi, pör tö pörfunduar te J.P. Mallori (Nö körkim
e tö paröve
Europianöve- Seuil/ L997): "Kjo shköputie [Neolitik/Shfaqja
folös lndo-europianöl ka ndodhur rreth viteve 35oo para
Krishtit dhe
Ezero
ka ndikuar nö njö seri kulturash lokale, si Maliq III nö Shqipöri,

476
 dhe Karanovo VII nö Bullgari si dhe Baden-Kostalac nö peröndim tö
Ballkanit. äshtö propozuar tö pörfshihen tö gjitha köto kultura nön
emörtimin "Kompleksi ballkano-danubian" dhe nö fakt ky emörtim
öshtö i pörshtatshöm sepse ndihmon tö dale nö pah njöbazöe pörbashköt
dhe nxjerr nö dritö njö bosht vijimösie qö pörshkon materiali arkeologjik
... Do tö kuptohet qeramika e pördredhur dhe kompleksi ballkano-
se
danubian luajnö njö rol thelbösor nö tö gjitha shpjegimet e zanafillave
tö Indo-Europianöve".
Pör sa i takon auroröve Mallori, Renfru apo aurorö tö tjerö tö shquar
duhet vörejtur njö kontradiktö e dukshme nö paraqitjen e fenomenir
indo-europian tö shpikur nö shekullin XX. Nö tö vörtetö autorö tö
shumtö i venö kundrejt njöra-tjetrös gjuhöt indo-europiane dhe jo indo-
europiane si dhe idiomat nga tipi satem deri nö tipin centum. Nga
njöra anö na öshtö thönö se idioma erruske dhe ajo baske (gjuhe rö
studiuara pak apo tö njohura pak nö tö cilat megjithatö dallohen
ngjashmöri me shqipen e sorme) ianö gjuhö jo indo-europiane, se
pellazgjishtja e lashtö öshtö njö gjuhö parahelene e zhdukur (ndörkohö
qö shqipja e sorme öshtö njö pasardhöse e vörtetö e sai) dhe se nga ana
tjetör ngrihet zöri me tö madhe qysh prej mö shumö se njö shekulli se
gj"h" shqipe öshtä njö gjuhö indo-europiane, por krejtösisht degö mö vetö
sepse nuk ngian me asnje gjuhe tjetör tö njohur! Arsyeja e köryre
pörsiatjeve
ose ekuivoköve öshtö fakti se nuk janö barö pörqasje mid.is pellazgjishtes
sö
lashtö (gjuhö parahelene), thrakishtes, frigjianes, .truskisht.s, ilirishtes
apo
shqipes sö sorme. Ky öshtö guri themeltar, pa tö cilin gjuhösia do
tö mbesö
ende pör njö kohö tö gjatö nö njö rrugö pa krye.
Pör tö pörfunduar kötö kapitull do tö thoja thjesht se peilazgjishtja
e
lashtö, nga e cila rrjedh shqipja e sorme, ka qenö gjuhl zanafillore
e
folur nö Europö, Egje dhe Azinö e vogöl qysh tö paktön prej viteve
6500 para Krishtit. Do tö shtoja qö njö pjesö e kötyre popullsive,
pör
arsye tö ndryshme ka emigruar drejt Lindjes, ka tö ngjarö
,r"th
mijövjegarit rv dhe mijövjegarit nö vijim me njö ritöm me ie ngadaltö.
Duke i shtuar kösaj se rrupar e Aleksandrit III tö Maqedonisö, i quajtur

477
Aleksandri i Madh, kanö shkelur truallin e territoreve tö störmödha
deri nö luginön e Indusit madje pörtej kötij. Sipas Arrianit (Anabaza e
Aleksandrit tö Madh), pjesa mö e madhe e ushtrisö sö tij ishte me zanafillö
thrako-ilire (Maqedonö, Thrakö, Peonianö, Ilirö, Agrianö: "popujt mö
tö fortö dhe mö luftarakö tö Europös kundrejt racave mö tö doböta dhe
mö pak burrörore tö Azisö". - : Libri II / 7). Tö gjitha köto migracione
tö vullnetshme apo tö pavullnetshme, (ushtaröt vendoseshin nö rajonet
epushtuara), kanö lönö nö kötö pjesö tö Azisö (duke shkuar ngaMesdheu
deri nö Indus) njö pjesö tö madhe tö kulturös sö tyre dhe mbi tö gjitha tö
gjuhös sö tyre. Pra nuk öshtö pör tu habitur qö gjenden fjalö tö
pörbashköta nö Europön ballkano-danubiane dhe nö Azinö peröndimore
dhe qendrore (gjuha sanskrite, avestike, tokariane etj.)

Pellazgo-shqipia: ndikime tö nönshtresös pellazge .

Albert Dauzatnö veprön e tij (Europa gjuhösore, Payot 1940) pohon

sa mö poshtö: "Veprimi i nönshtresös shfaqet nö lömin e fjalorit
nöpörmjet vazhdimösisö sö disa fjalöve, tö cilat, tö marra nga giuha
vendase nö zhdukje, janö pörshtatur, ripörtörirö apo pörkthyer. Ky
veprim pohohet gjithashtu nö niö mönyrö mö pak tö dukshme por mö
tö fortö nö prirjet psikike ose psikologjike, nöpörmjet tö cilave popullsia
e mundur duke e lönö kreitösisht tö folurön e saj mori atö tö padronöve
tö saj, giö qö del nga shqiptimi (fonetik) apo nga shprehia e mendimit
(morfologji dhe sintaksö).... Pörsa i takon leksikut, shkenca rigjen fjalö
apo rrönjö qö latinishtja e Galisö i kishte marrö nga galishtja; latinishtja
e Italisö marrö tek etruskishtia, oskishtia etj., greqishtja e lashtö nga
egjeishtja ... q;rtetörimi gal ishte nö njö shkalle mö tö ulöt se ai latin, por
nga ana tjetör etruskishtja kishte qenö nö shkallö mö tö lartö ndaj
5yrretörimit tö Romakövezanaftllorö, po köshtu edhe
qytetörimi egjean
ndaj atijtö Greköve pushtues tö Heladös. Duke shkuar mö thellö nö tö
kaluarön, studimi i emrave tö vendit ka börö tö mundur tö preket njö

478
shtrat mö i lashtö dhe tö tregohet qö emrat e vjetör qö emörtoinö rrjedhat
e ujit, malet dhe terrenet e thyer si dhe shkömbinjtö dhe shpellat ngjiten
nö pjesön mö tö madhe deri nö njö gjuhö shumö mö tö kahershme se tö
gjitha familjet e njohura historikisht, njö gjuhö e folur pothuajse nö tö
gjithö territorin e Europös, uniteti gjuhösor e parahistorik i sö cilös
duket gjithmonö e mö shumö i vörtetö.... vatra e Indo-Europianöve ka
qenö pör njö kohö tö gjatö e diskutueshme. Eshtö e gabuar qö dikur ka
qenö e vendosur nö rajonin e Pamirit apo rö Iranir". Dhe i ngazöllyer,
madje optimist, ai shton duke e pörsöritur pareshtur: "Gjuhöt qö janö
shuar nuk janö zhdukur pa lönö gjurmö, pa plotösuar thellösisht
konkurrentet mö fatlume qö kanö mbijetuar". Qfarö analize bindöse
dhe kuptimplote!FatkeqösishtDauzatinuk e dinte ende se kjo "gjuhö
e folur pothuajse kudo nö Europö", gjuha qö flisnin Pellazgöt, nuk
ishte zhdukur dhe, pavarösisht stuhive tö kohörave, ajo vijonte tö ishte
e gjallö nöpörmjet shqipes sö sorme.
Tö gjitha köto nönshrresa, d.m.th. gjuhöt e gjendura poshtö tyre dhe
tö eliminuara (nö pjesön mö tö madhe) apo tö mbizotöruara (pör disa)
nga grupe tö ndryshme tö mbiquajtura indo-europiane, janö börö objekt
i hulumtimeve tö shumta qysh nga fundi i shekullit XIX deri nö gjysmön
e shekullit XX. Köto pak nga pak janö venirur deri nö atö pikö sa brezar
tanö po orientohen gjithmonö e mö pak kah disiplinave tö gjuhösisö,
anuopologjisö, etnologjisö, parahistorisö apo tö arkeologjisö. Ndör
fenomenet etjeraöshtö edhe ky qö i zmbraps njohuritö rona nö pjesön
mö tö madhe tö kötyre fushave shkencore.
Pikörisht thrako-ilirishtja öshtö trashögimtarja e kösaj pellazgjishteje
tö lashtö, nga e cila shqipja e sotme paraqer tö vermen dhe tö fundit
degö gjuhösore rö mbetur pör njö kohö tö gjatö jashtö rrjedhave tö mödha
shoqörore, ekonomike dhe intelektuale tö rajonit ballkanik. Dauzati,
pa e ditur kötö, meqenöse nuk kishte börö pörqasje midis pellazgjishtes
sö lashtö (e cila pör tö ishte njö gjuhö e zhdukur) dhe gjuhös shqipe
(gjuhö qö nuk njihej mirö apo nuk njihej fare), pa dyshim qö shpie ujö

479
nö mullirin tonö. Nö tö vörtetö nuk öshtö dyshuar as edhe pör njö gast
tö vetöm, qö mendimet e tij profetike nje dite do tö böheshin realitet.
Pra shqipja e sotme öshtö kjo gjuhö, e kthyer nö gjuhö magjike dhe qö
ka mbetur e vetmja gjuhö e gjallö, trashögimtare e drejtpördrejtö e
pellazgjishtes sö lashtö, e aftö pör tö shpjeguar toponime tö panumörta,
oronime dhe antroponime tö tjera, tö cilat i pörkasin kösaj gjuhe
zanafrllo r e fillestare europiane, para indo-europiane dhe parahelene.
Ja pörse ekzistojnö lidhj. tö shumta dhe pörputhje tö ndryshme nga
njöra anö midis pellazgo-shqipes dhe gjuhöve mötö lashtadhe mötö njohura
dhe nga ana tjetör sanskritishtes, vedikes apo gjuhöve tö tjera tö mbiqu aitura
indoeuropiane. Sanskritishtja ose vedikja, krejt ndryshe nga ajo qö pohojnö
disa gjuhötarö, do tö ketö ndjerö ndikimin e kösaj pellazgjishteje shumö mö
kontinentit aziatikgjuhön
tö lashtö, e cila e ka barnrr drejt skajit kufitar tö
e saj me emra tö tillö si Himalaja, Malajzia,Malabari e tö tjera terma qö
kanö mbijetuar nö rajone kaq tö largöta dhe tö ndara prej müöra kilometrash
nga vatra kryesore pellazge köto janö mbetje tö gjalla
ftallkanodanubiane):
tö kösaj idiome tö lashtö pellazge.
Nö tö vörtetö, duke u nisur nga miiövjegari V dhe IV ka Patur dyndje
tö shumta emigrimi nga Europa drejt Azisö, ndör tö cilat njö nga tö
fundit ishte ajo e trupave tö Aleksandrit tö Maqedonisö (pellazgo-
maqedono-epirote e helenizuar). Pjesa mö e madhe e ushtrive tö
Aleksandrit tö Maqedonisö, pörveg truPave greke (minoritare), pörböhej
nga ushtarö me zanafillö thrako-ilire. (Ilirö, Thrakö, Maqedonö,
Peonianö, Agrianö etj.), qö ishin edhe mö trimat, sipas vetö Aleksandrit
(cf. Arrian,IIT/5). Pör sa mö sipör, nuk ka asnjö dyshim se njö pjesö e
mirö e kösaj ushtrie, pas vdekjes sö Aleksandrit, viti 323 paraKrishtit,
mbeti nö Aziose u shpörnda dhe u bö kösisoj trungu qö pörhapi köshtu
gjuhön, kulturön, traditat pe\lazge. Nö tö vörtetö, köta ushtarö ishin
gjindja e njö popullime zanafillö barbare d.m'th qö nuk flisnin gjuhön
greke. Vetöm prijösit e tyre ishin dygjuhösh apo tö helenizuar, d.m.th.

*) gluhö (e pe njohur e
folur njedhösisht nga popuj qö flasnin giuha atnure tö ndryshtne.

480
tö shholluar me gjuhön dhe kulturön greke. Greqishtja (lingua franca)*)
ishte e vetmja gjuhö komunikuese e folur nga tö gjitha elitat e epokös.
Jt pra njö shpjegim midis tö tjerave, nö lidhje me huazimer e shumta
aziatike tö böra nö pellazgjishten e lashtö. Fatkeqösisht gjuhötaröt nuk
e kanö hulumtuar aspak kötö vijimösi kaq inreresante pör tö arritur tö
kuptojnö kötö problem tö gjuhösisö tö lashtö, pasi dogma indo-europiane
nuk arrin tazgjidhö aspak kete dhe as tö hedhö dritö mbi tö.
Do tö duhej qö hulumtuesit tanö tö ardhshöm, plus studimit tö gjuhös
shqipe, tö mund tö orientoheshin dhe tö thellonin hulumtimet e ryre
krahasuese, studimet dhe analizat e ryre drejt shqynimit tö hollösishöm
tö gjuhöve tö lashta apo tö atyre qö kanö mbetur, ndör tö cilat sumeriania
dhe ajo elamite, gjuhö jo semitike qö do tö mund rö na rezervonin
surpriza befasuese pör sa i takon pöraförsive tö tyre tö shumta ose
pörputhjeve me pellazgjishten e lashtö.
Ja pra njö studim krahasues i kujdesshöm dhe analizatö ndryshme
gjuhösore ndör gjuhöt e shumra tö lashta apo tö njohura dhe pellazgo-
shqipes, si dhe njö vöshtrim i shkurtör historik nö lidhje me ro. pra
öshtö fiala pör disa shembuj lista e tö cilöve nuk öshtö e plotö.

Giuha baske dhe pellazgo - shqipia

Nö njö kapitull tjetör pör Basköt do tö vörejmö se gjuha etyreparaqer

afri tö shumta me shqipen e sorme. Kötu do tö mjaftohem duke sjellö
disa tregues dytösorö.
Dauzati, ashtu si edhe shumö autorö tö tjerö tö kohöve rona e
krahasonte gjuhön baske me atö ibere: "Por nö malösi gjuha ibere e
kthyer nö baske ka mundur tö ruhet deri nö ditör tona". pikerisht kjo
ka ndodhur edhe me pellazgjishten e lashtö tö ruajtur nö shqipen e
sotme. Trombeti pohonte se "gjuha baske öshtö njö mbetje e kaukazianes
sö lashtö, hapösira e sö cilös shtrihej nö tö dy skajet e kontinentit
europian: Kaukazi dhe Pirenej". Por Trombeti, ashtu si gjuhötarö tö
tjerö, e ka kapur problemin e kötyre dy gjuhöve jo nö sensin e duhur.

481
Nö tö vörtetö si mund qö gjuha baske apo gjuhö tö tjera mund tö ishin
"mbetje tö gjuhös kaukaziane", ndörkohö qö nuk ka asnjö shenjö tö njö
qytetörimi tö vörtetö nö Kaukaz (midis Detit tö Zi dhe Detit Kaspik),
vend udhökryq qö ka shörbyer si vendkalim pör shumö PoPuj, ku njö
palö mbörrinin nga Europa (rajonet danubiane dhe ballkanike) dhe
pala tjetör nga AzÄe Vogöl apo Azia. Ata nuk kanö arritur tö kuptoinö
(duke mos njohur pellazgjishten e lashtö apo duke e trajtuar si "gjuhö
para indo-europiane tö zhdukur") se nö rajonin e Danubit tö Sipörm
dhe tö Mesöm si dhe nö Ballkan ekzistonte njö qrretörimtepör i zhvilluar
i cili i dha Europös, nöpörmiet Pellazgöve dhe Etrusköve köto dy
qytetörime shumö tö mödha: qytetörimin grek dhe atö romak. Tö gjithö
bien nö marröveshje pör tö pranuar se Pellazgöt dhe Thrako-Iliröt zinin
njö territor tö störmadh qö shkonte nga brigjet e Danubit deri nö Egje
dhe nga Italia (madje Iberia) deri nö Detin eZi dhe formonin njö grup
shumö tö madh etnik, i cili fliste tö njöjtön gjuhö Por me dialekte tö
ndryshme. Krejt ndryshe gjuha baske dhe ajo kaukaziane mund tö kenö
qenö vetöm mbetje e shtrirjes sö fiseve tö ndryshmepellazgeqö lulözonin
nö tö dy skajet e Europös. Gjuhösia, toponimia, historia, mitologjia,
arkeologjia, antropolo gjia, jaku janö pör ta vörtetuar kötö. Nö vatrön e
kösaj shtrirjeje ishte rajoni ballkano-danubian qö mö vonö u pörhap
drejt Azisö sö vogöl dhe Egjeut. Ja pörse gjuha baske dhe ajo kaukaziane
kanö dalö nga kjo idiomö e vjetör europiane dhe nuk öshtö e kundörta.
Eduard Filipon si dhe dijetarö tö tjerö, giuhötarö e pranojnö tö qenöt
nga njö trung tö Iberöve, Ligurve dhe Iliröve. Atöherö pörse nuk i kanö
dögjuar) Ne mund tö qömtojmö elemente tö ndryshme si pörgjigje,
pörgjatö veprös qö keni nö dorö.
Tekstet e para tö shkruara nö gjuhön baske janö shfaqur rreth
shekullit XVI, ndör tö cilat libri i parö öshtö njö pörmbledhje poezish
(Linguae vasconum primitae), vepör e njö prifti tö quajtur Deshepar (i
botuar nä vitin 1545 nö Bordo, nö dialektilt nav^rez tö vonö cizan
lindor). Dialektet janö tö larmishme, madie tö ndryshme nga njöri-
tjetri si nö planin fonetik aq edhe nö planin morfologjik apo sintaksor.
482
 Eshtö kjo, ajo gfarö e bön gjuhön baske shumö tö vöshtirö
pör ta shkruar
dhe dekriptuar. IJnö po zbuloj njö rastösi shumö befasuese,
njö nga
provincat mö tö lashta tö viseve baske francezedikur quhej
,"rrd i r.rü,
(dialekti suletin) ngjan se ngatörrohet me krahinön
. srrti, nö Epirin
jtg9t, aty ku gjendej kryeqyteti i kultit tö peilazgöve,
Dodona e
profetöve tö Zeusit pellazg(Iliada xvr,234) qö quheshin
Sellö (Selleis)!
Pör momentin unö nuk kam asnjö verifikim tjltör
nö lidhje me kete
temö. Gjithsesi kjo do ta meritonte njö studim shumö
tö thellö.
Ekzistojnö shumö pika lidhjeje midis gjuhös baske
dhe shqipe.
I nyja e vendosur nö fund, tö cilön tashmö e kemi studiuar nö
kapitullin e möparshöm.
r prapashtesa e pjesores baske ua öshtö e njöjtö me ua (dialekri geg)
dhe uar (dialekti toskö). Shembujt: chigortua
or. -.rl"t.ra nö gjuhön
baske; dhe nö shqip mallkua, mallkuar apo
helmua, helmuar.
l gjuha baske e ndörton foljen nga njö rrerrle me anö tö prapashtesave
apo parashresave' duke pörfshirö personin
e veprimit (süumös).
l gjuha baske shpesh ka ruajtur tö paprekur" dh. nganjehere paköz
tö ndryshuarafjalötö shumra qe kaneie
njöjtin k.rptirri"dle nö gjuhön
shqipe. Kjo e fundit. ashtu si gjuha baske
nö pirenej, öshtö ruajtur
pothuajse e paprek'r nö malet e pamposhrura
tö shl;peri.a dhe tö
veldlve nö kufi (Alpet Shqiptare, Alpet dinarike
dhe malösitö e rarra
tö Epirit nö veri tö Greqisö)
;Emrat' mbiemrat, format foljore, pöremrat dhe disa ndajfolje janö
tö lakueshme.

Armenishtia dhe shqipia

Ashtu si gjuha baske, edhe gjuha kaukaziane
ka qenö pjesö e sferös
sö ndikimit tö pellazglishtes dhe
me nö veganti tö folmes se njarit prej
fiseve mö tö njohura tö tyre: Frigjianöve,
tö cilöt midis vendeve tö tjera
kaukaziane kolonizuan edhe Arteninö.
Ja pörse nö gjuhön kaukaziane
ekzistojnö disa gjurmö pelazge,tö cilat
arrijne te dJkriptohen me anö
tö gjuhös shqipe.

483
 Emri vendas i Armenöve öshtö H'ai. Gjithsesi nö mbishkrimet perse
tö epokös sö Dariusit, ata ianö quaitur Arminiya, tö cilön Greköt e
shndörruan nö Armenioi. Alfabeti armen ka qenä shpikur nö
shekullin
V tö erös sonö nga Mesrop Mashtots. Alfabeti armen ka tridhjetö e
gjashtö germa pj"retirht imitim i atyre greke. Pra nö kete
kohe giuha
ka qenö pörfundimisht e pörcaktuar nöpörmjet shkrimit.
"r-"rr"
Armenishtja e vjetör e quajtur grabar, giuha klasike dhe aio e
pörkthimit
tö ungjillit dhe vepra tö tiera nö veganti ato tö peshkopit
Eznik de
Kolb. Pavarösisht tö tjerave, gjuha armene ka ndierö ndikimin
e gjuhös

iraniane. Duke filluar nga Epoka e Mesjetös letörsia armene

fillon tö
pasurohet me vepra tö shumta (teologiike, historike' eti')'
kötyre dy gjuhöve' Pikösöpari nö
!a, pradisa pila pörqasieie midis
pl""i" sintakror, ,h.r*eti nö gjuhön armene formohet nga er' eri qö
gie ndodh
,igl.rrd.t nö dialektin toskö tö Shqipörisö sö iugut' Po e njöita
ed"ie pe, prapashtesön ali tö armenishtes sö lashtö:
Manali (etnonimi),
,rg"lr.rrdii Mani-it, fqinj me Aratat, i quaitur Min nö Testamentin
e

kötu ngjashmöria
V;eter si dhe Aramali, rr"rdi i Aram-it. Duhet kuituar
b.f"r,r.r. me giinoren etruske al (niö giuhö tietör pellazge)'
Armenisht ShqiP
* Dham (g"d - dhembi; dhömb (toskö)
A- dam : dhembi
* Mbaresa e emrit grek tä Pellazgöve
Azg, Lrk = komb, PoPull
(Pelasg-oi) : P ellazgii;
ihpellagii (nö shqip : popull i Shpellave)
* Qikö = paköz
Cikh - asgjö
Darg, darrgn - "" derözi
Dzä-kou'm = trung (fisnor) 't Zakon
t'Erdha
Erthal, yer-tal : me shku
Gess : giysmö 'f Giysmö
Gtanem- giej 'r Gjetöm
* Gjoks
Gou'r -.dz'k : toraks
IH'atz: bukö '? Haze: buke e bardhö - hasöll
Hi-mar : i Emendur x I marrö

484
 lar: zjarr * Ziarr (zjarr)
Var : i larrtö '" I
ziarr-tö (ziarnä)
K'ar : *-Gur
Ka-ari : * Gruri
Kö-ch : o K"q
Lat-tz'i: 'r Lot 'l'lot zi
Yem : * Iam
fam)
Y'6n : 't Ian fianö)
Li-tsh = liqen * Liqen, litshen, (g"g. : litshä)
Me-dz : 't Madh
Bo-tsh : * Bisht
Tcho-r h'atz : * Bukö "kasöll" : hasö (geg)
Tz-di-n = zöri '? Za, zani (geg)
Tza-va-li 't Zavall
Tze-mer - dimör 'r- Dimör
U-gh-i * Udhö (oudh)
"'Ulicö
U-kh-da * Udha /
Toponime tö pörbashköta (Armeni - Ballkan):
Armeni Ballkan

Armenoi, Armenia (etnonimi) "'Armön Armöngh (fis pindo-vlleh)

't Armön (Epiri i jugut) qytet
'r Armen (Shqipöri, veriu i Selenicös) qytet
.Ptrzene, Arzanäne , Aratsani 't'Erzen (Shqipöri)
Lychnitis (liqen) 'r Idem, nö Iliri Liqen
Bolb6nä (rajon) '? Bolbe (iqen nö Maqedoni) etj.

Pavarösisht röndösisö sö ndikimeve rö gjuhöve iraniane, greke dhe tö

tjera, dallohet se gjuha armene i ka ruajtur disa fjale te ',rj.tr" thrako-
frigjiane, tö cilat arrin t'i dekriptojö veröm gjuha shqipe.

485
Anglishtia dhe pellazgo - shqipia
Baker : buköpjekös 'r Bukö
Bake, to (beik) : me pjek 't Pjek
Brother : völla 't Byrazer
Cow : lopö
Door : derö
* Völla - völlezör, vihet re rotacizmi:
0:r) Dhe kömbime tö tjera, veganö-
risht nö toskörisht vörejmö modifiki-
met e möposhtme: völlazör : berazör
: byrazer. Duhet shönuar se nö greqi-
sht B shqiptohet v ! Kjo fonemö gjendet
nö Spanjö ku b arabe shndörrohet nö v
: Guadalquivir (wad al kebir : lumö i
madh)
,l-
Kaur tr Ka
'l- Derö

Father : baba 't- Patör (shqipja e vjetör) : baba'r- At, atör

(etör)
Gate : portö, gardh, trinö 'r Gatis :böj gati, nö gjuhön ushtarake
garft:u/ Kjo fialö ka kaluar nö fröngjisht
nö guet, guetter
I am : unö jam {- Iam (fam)

He is : ai öshtö 'r Eshtö, Isha 'r Ishe, ishte

You : ju ,,
JU
Hunger : höngör 't- Flangör : geg(höngör)
Keep, kept : mbaj, mbajta 'r- Kap

Know (now) : di, njoh ,, Njoh

Mother : nönö 'r- Motör (Te Pellazgöt, popull me sistem

martesor).Kjo do tö thotö aio qö zövendö-

sonte nönö. Emri Demeter öshtö
Ndörtuar me tö njöjtön bazö:Dh6. motör
See - shoh 'r- SI

486
 qrail : vajtoj 's Vai (vaj)
'Wear : vesh 'F vesh
View : pamje * Vroi (vroj; shqip geg. vröi)
E ngjashme me parafj alön angleze to (me) panfjarashqipe me, e cila
futet nö mönyrön paskajore nö gjuhön shqipe vetöm si: ro bake : rr€
pjek/pjek); ro make : r''€ ba, me bö. Ndörsa nö fröngjisht, paskajorja
formohet pa parafialö p.sh. cuire : me pjek, faire (me bej...
euha
angleze pra ka ruajtur disa forma rö gjuhös zanafillore
(fonetikö,sintaksö...) tö europianöve tö parö, nö veganti tö Iliröve tö
rajoneve danubiane (Danubi i Sipörm dhe i Mesöm), te tö cilöt Keltöt
kanö börö huazime shumö tö mödha gjuhösore.

Kelto-galishtia dhe pellazgo-shqipia

Keltishtja e lashtö njihet me emrin e tö shkruarit ogamike, nga e cila
janö gjetur 360 mbishkrime tö shkurtra tä g,jhenclura
nö faqet e blloqeve
tö gurit (ishujt britanikö). pörveg emrave tö shumtö tö pörvegöm tö
njohur nga autoröt antike ose nö epigrafitö romake. ne zotöiojmö vetöm
rreth njöqind mbishkrime tö gjuhös kelte tö pörbashköt (kelte
kontinentale ose gale), tö cilat konsistojnö nö mbishkrime (pjesa mö e
madhe nö Grofesenkes nö Aveiron) dhe epigrafe tö ndryshme shumö
tö shkurtra tö gjendura nö veri tö Italisö, luginön e Ronit etj. Köto
mbishkrime janö me germa erruske (mö tö voglat tö qarta), greke apo
latine. Mbishkrimi mö i gjatö öshtö ai qö quhet Kalendari i Kofnfit.
Ato datojnö rreth shekullit III dhe fillimit tö erös sonö. Kjo gjuhö kelte
pördorej nö Gali, Italinö e veriut, Spanjö dhe madje kishte depörtuar
deri nö Azinö e vogöl (a4bretöria e Gallatös). E folur qysh nö .'fillim
tö
mijövjegarin p^raKrishtit, ajo shumö shpejt u mbulua nga latinishtja.
Ajo u shua nö Gali rreth shekujve tö parö tö erös sonö. Mö vonö, pörpara
pushtimit romak, u shfaqön dialektet keltike ishullore ndör tö cilat
galikja (Irlandö, veri-peröndimi i Anglisö, Skoci) dhe britanil<1a (galeze
apo simraeg, kornik, breton).

487
 Galikja öshtö döshmuar qö nö shekullin fV tö erös sonö. Vetöm gjuha
irlandeze ka ruajtur njö fond tö vjetör gjuhösor tö keltishtes sö lashtö si nga
pasuria aq edhe pör arkaizmin e lakimit sö saj. Gjuha galeze letrare
döshmohet vetöm rreth shekullit XI. Dialekti kornik njihet nga njö lalorth
qö daton nö shekullin XIII dhe disa telste qö fillojnö nga shekulli xv dhe
shuhen nga shekulli xutr. sa pör dialektin breton, i niohur nga disa
shönime qysh nga shekulli VIII dhe nga tekstet letrare qysh nga shekulli
XfV eshtö ende i folur sot nö Bretanjö (Francö perendimore). Bretoni qö
hyri nö Armorik aför shekullit v made vltö erös sonö, öshtö nje gjuhe qe

ka dale ngaajoe emigrantöve tö ardhur nga Britania e Madhe. Pra kjo nuk
öshtö njö produkt i miröfilltö i galezes sö lashtö. Emri Bretanjö äshtö Breiz
nö Kornuell (IGrne), nö kon dhe Tregorrois por shqiptohet Breih nö
dialektin v^nerez. Pör tö vönö nö pörputhje tö dy grafikö öshtö pörshtatur
pörfundimishtBREZH. Kjo lalö shpjegohet nöpörmjet lalös shqipeBrez,
ne kuptiminbrez(mesi), brez (ryerözor). Ja pra njö vöshtrim i shkurtör i
historisö kelte. Gjithsesi dialekti breton dhe galik, pör shkak tö izolimit tö
ryre dhe pörzierjeve gjuhösore kanö ruajtur njö. piesö tö fondit tö tyre tö
vjetör gjuhösor.
Autorö tö shumtö tö kohöve tona kanö vendosur nje lidhje midis
gjuhös kelte dhe ilire. Ja gfarö pohon Albert Karnoi (Ltdo - Europianöt,
Ig2L):'Ka parur nje mjedis para-kelt tö cilit i bashköngjitet gjuha ligure,
gjermanike, italike, ilire". Pavarösisht kösaj Karnoi (ashtu si gjuhötarö
ie tjere) pa njohur hallkön pellazgo-trako-ilir, nuk ka mundur tö
rindörrojö vargun gjuhösor tö vörtetö tö parahistorisö europiane.
äshtö interesante qö pörveg disa pöraförsive gjuhösore dhe disa
ngjashmörive fizike (shtati i lartö, qöndrim fisnik), apo kulturore (forca
e zakoneve tö tyre, tö vöresh qö ngjashmöri nö njö pjesö tä riteve dhe
dokeve, ndär tö cilat mbajtja e kilti-it nö Skoci qö öshtö e njöjtö me
fustanellön nö Shqipöri dhe nö Epir) ndör Higlanders (malösoröt)
skocezö dhe malösoröve shqiptarö.
(Shiko leksikun e pörputhieve gjuhösore).

488
 Giermanishtia dhe pellazgo-shqipia :

Gjermanishtiaelashtökaformuartrigrupedialektore:gotikjaapo
veriore e mbiquajtur
gjerm"nishtja lindore aPo ostike, gjerrn:anishtia
dhe giermanishtj a
äordike (islandisht, noruegiisht, suedisht, danisht)
e vonö' frison
peröndimore (giermatirhti" e hershme, gjermanishtja
dhe anglishtia e vietör).
sonö nga mbetjet
Gotlshtja deshmohet qysh nö shekullin IV tö erös
e njö pörkthimi tö Biblös, vepör e peshkopit
vulfila (rreth viteve 31'1-
gotöve.
3gi ; Mesisö. Giuha e Burgondöve dhe e Vandalöve i pörkiste
jugore ku rigjendet
coiet qysh nö kohö tö lashia zinin Skandinavinö
emri i ryre: Götland, Gottland, ata e pushtuan
nö shekullin II tö erös
dhe veriu i Detit töz|
sonö, viset qö gienden midis pellgut tö Vistulös
Poshtöm dhe Dnjeprit,
Nö shekullin III atatheineluan, midis Danubit tö
dhe Visigotö'
njö mbretöri tö ndarö nö dy popui: Ostrogotö
Gjermanishtia',r.rior.-"ponordikepörfaqösohetpikösöparinga
mö
mbiikrime tö shkurtr" r.rrrik", ndör tö cilat ato mö tö lashtat ianä
gjuha gjermane mö e
tö vonshme se shekulli m i erös sonö. Kio öshtö
lashtö e döshmuar dhe e niohur midis shekujve
II dhe vIII prei rreth
pörgiithösi gjuha kötyre
pesöqind mbishkrimesh nö alfabetin runik. Nö
e

*Uiitti*eve quhet nordike e pörbashköt apo norrois'

Gjermanishtja peröndimore, e cila nuk zotöron
mbishkrime pörpara
Letörsia, nö thelb
shekullit vItr tö erös sonö, nuk ka asniö unitet dialektor.
e hershme gßrfshin
kishtare, ka filluar vetöm nö shekullin D( Gjermanishtia
gjermane moderne u
bavarishten, alemaniken dhe frankonianen. Letörsia
q;rtetet e Saksonisö'
shfaqvetöm nö Epokön e Mesjetös dhe nö veganti nö
nga shekulli D(, e
Teksti mö i lashtö i gjermanishtes sö vonö daton vetöm
döshmuar rrg" po.Ä e Heliand qö daton rreth
vitit 830 dhe e ruaitur nö
(frisoq dhe
doröshkrimet e shekujve D( dhe X. Giuhae Anglo-Saksonöve
qysh nga shekulli
angtishtja e vjetör) deshmohet me forma tö ndryshme
Xln rglirlrtja e vjetör e quajtur giithashtu anglo-saksone öshtö bere giuha
mö e folur e Britanisö sö Madhe'
489
 Emri i Gjermanöve öshtö njö ekstrapolim i auroröve anrikö, tö cilöt
duke u nisur nga emri i nje fisi (qö gjendej nö brigjet e Rinit dhe fqinj
me Keltöt) e kanö pörzmadhuar nö njö törösi tö fiseve tö tjera tö vendosura
nö Europön e Veriut midis Vistulös, Rinit dhe Alpeve.
Pörsa i takon gjuhöve tö ndryshme gjermanike, shönojmö se krejt
ndryshe me gjuhön kelte ato shumö mö vonö kanö pösuar ndikimin e
gjuhöve tö Lindjes, ndör tö cilat ato baltike, sllave (indo-iraniane). Pörveg
kösaj, nönkuptohen huazimet e böra te gjuha kelte, latine dhe greke.

Pellazgo-shqipia dhe greqishtia :

Pörsa i takon gjuhäs greke dhe strukturave tö saj gramatikore, sintaksore

apo fonetike po ia lalön shkurtimisht, disa autoröve tö shquar. Nö tö
1ö

vörtetö objekti i kötij kapitulli nuk öshtö tö kryej njö studim gjuhösor tö
greqishtes sö lashtö, por pör tö pörcaktuar etnogjenezön e saj, pör tö zbuluar
nö planet leksikologjike dhe semantike huazimet e shumta tö böra nö
pellazgjishten e lashtö dhe dekriptimin apo shpjegimin e mundshöm tö
ryre falö shqipes sö sotme, e vetmja gjuhö indo-europiane qö ka ruajtur njö
pjesö tö madhe tö kötyre fondeve tö vjetra gjuhösore.
Pikösöpari, ja njö paraqitje mbi gjuhön greke tö P. Shantören
(Morfologjia historike e greqishtes, Klincksieck, Paris,1961,):
"Greqishtja i pörket familjes sö gjuhöve indo-europiane dhe nö
morfologjinö e saj ajo paraqet qartö strukturön e njö gjuhe indo-
europiane arkaike: 1) Ndarja e plotö e sistemit emöror dhe e sistemit
foljor;2) Sistemi emöror ibaz:uar mbi dallimin e tri gjinive: mashkullore,
femörore dhe asnjanöse; dhe tre numra; njöjös shumös dhe duel (numör
i vegantö shumös qö pördoret nö disa gjuhö); funksioni i emrave tö
treguar nga njö sistem rasash; 3) Struktura, gjithashtu arkaike, pör foljen
me dy trajta veprore dhe nresatare (pösorja öshtö njö vegori e trajtös
mesatare), tri veta dhe si ernör tre numra. Mönyrat, pörveg döftores,
pörfshijnö urdhöroren, lidhoren dhe döshiroren. Ekzistojnö forma

490
emörore tö foljeve, mönyra paskajore dhe pjesorja. Sö fundi, temat
themelore qö shprehin aspektin janö tri: e rashme (bashkö me rö
ardhmen, qö ka dalö nga njö temö e vegantö e sö tashmes), e pörcaktuar
dhe e kryer. Nga ana tjetör njö lalö greqisht nö parim duhet tö analizohet
nga njö rrönjö, njö prapashtesö dhe njö mbaresö. Por öshtö fjala vetöm
pör njö parim. Mbaresa mund tö mungojö dhe kemi formön qö
karakterizohet nga mbaresa zero", etj.
Sö fundi ja mendimi i helenistit dhe gjuhötarit tö shquar A. Meje
(Veshtrim mbi historinö e gjuhös greke Klincksieck, 1965):
"Greqishtja öshtö njö gjuhö indo-europiane. Kjo öshtö e dukshme,
por öshtö e udhös tö pörcaktojmö atö Efarö kuptohet me tö. Midis pjesös
mö tö madhe tö gjuhöve tö Europös - mund tö thuhet midis tö gjitha
gjuhöve tö njohura tö Europös, pörveg gjuhös ibere dhe asaj baske
(padyshim qö i pörkasin tö njöjtit grup) nö peröndim, etruskishtja nö
Itali, finlandishtja dhe gjuha hungareze (kjo e fundit e sjellö nö periudhön
historike nga njö pushtim) dhe sö fundi turqishtja öshtö njö importim
modern - dhe disa gjuhö tö Azisö: armenishtja, "tokariania" e njohur
kohöt e fundit nga tekstet qö kanö raportuar misionet nö Turkistanin
kinez, gjuha "hitite" e deshifruar kohöt e fundit, gjuha iraniane, tö
folurat ariane tö Indisö dhe nö veganti literatura e madhe letrare qö
emärohet "sanskritishte", ka grupe pörputhjeje prej nga hamendösohet
se tö gjitha gjuhöt, qö janö kthyer nö gjuhö tö ndryshme me kalimin e
kohöve janö forma tö marra nga e njöjta idiomö e lashtö. Kjo idiomö
nuk ka qenö kurrö e fiksuar me anö tö shkrimit; nuk ka mbijetuar asnjö
monument, pör mö tepör as ka mbetur njö kujtim nga populli tö cilit i
ka shörbyer kjo gjuhö. Por pörputhjet qö vörehen midis gjuhös sanskrite,
iraniane, armene, sllave, dialektet baltike (tö tilla si lituanishtja) shqip,
greqisht, gjermanisht, keltisht, latinisht, osko-umbriane - tö cilave
tashmö iu duhet shtuar "tokariania" dhe ajo "hitite" - kanö dhönö
material pör njö törösi hulumtimesh tö njohura nön emrin "gramatika
krahasuese e gjuhöve indo-europiane"... Megjithöse ato janö hasur nö

491
numrin e vendndodhjeve tö popullsive tö gjuhös indo-europiane, ndör
tö cilat tö folurit kishte me greqishten ngjashmöri tö shumta, Greköt e
lashtö kurrö nuk e ruvijözrar identitetin zanat:/.Lor tö gjuhös sö tyre me
atö tö kötyre "barbaröve"... dhe nöse vören midis sanskritishtes dhe
greqishtes sasi pörputhjesh tö ngjashme, kjo do tö thotö qö sanskritishtja
dhe greqishtlajanö dy forma tö diferencuara nga njö gjuhö e pörbashköt
qö öshtö parö e udhös tö quhet gjuhö indo-europiane... tekstet mö tö
lashta vedike janö po aq tö lashta sa tekstet homerike... Köshtu nga njö
rastösi historike, greqishtja shfaqet si gjuhö e izoluar midis gjuhöve
indo-europiane... Nöse dihej gfarö gjuhösh hasön njerözit qö sollön me
vete gjuhön e röndomtö greke, qoftö nö Greqi qoftö nö ishujt dhe brigjet
e Mesdheut qö ata i kolonizuan, do tö mund tö böheshin pörpjekje qö
tö hulumtohej pör gjithgka qö i detyrohen aryre popullsive qö "Flelenör"
i asimiluan, pör sa i takon vegorive tö shqiptimit ose tö gramatikös sö
greqishtes dhe nga ana rjerör pör tö pörcaktuar midis fialeve greke se
cilat janö ato qö janö huazuar te njö idiomö e pushtuesve tö möparshöm
ose te gjuhöt e qytetörimit tö Mesdheut. Problemi paraqitet i tillö: nuk
ka tö dhöna tö mjaftueshme pör ta zgjidhur atö plotösisht...
Digka öshtö e sigurt: risitö qö e bönö sistemin grek tö ndryshojö nga
sistemi indo-europian supozojnö tendenca tö dallueshme nga ato qö
karakterizojnö gjuhön indo-europiane dhe si pasojö veprimtaria e
popullsive vendase me tö cilat u pörzien pushtuesit e gjuhös indo-
europiane. Duke kaluar nga gjuha indo-europiane nö greqishten e
röndomtö hyhet nö njö botö tö re... Pör gjuhöt e folura nö gadishullin
grek pörpara pushtimit helen nuk dihet asgjö. Pellazgöt janövetöm njö
emör... Ka tö ngjarö qö nö greqisht tö ketö fialö, tö cilat greköt si tö
thuash i kanö grumbulluar gjatö udhös dhe tö tjera qö i kanö gjetur nö
Greqi, ku ata kanö pritur popullsi tö ndryshme tö botös "egjease"..."
Kam cituar paragraföt e fundit tö Mejesö sepse aro pörmbajnö
elemente thelbösore tö argumentimit tim mbi problemet e krijuara
nga shpikja e termir indo-europian, pör pistat e gabuara dhe nga
goroditjet qö rrjedhin nga köto. Pra, gfarö thotö ai?
492
 1) se ka ehzistuar njö idiomö e lashtö (tö cilön ai nuk e njeh, ashtu si
nuk njeh pjesön tjetör, Pellazgöt), e folur kudo pörpara shfaqjes sö indo-
europianöve; se kjo idiomö öshtö zhdukur pa lönö shkrime, as
monumenre "pör mö tepör nuk ka mbetur asnjö kujtim pör popullin
qö e ka pördorur arö".
2) se kjo idiomö e lashtö, e zhdukur dhe e copözuar ka pörfunduar
duke formuar gjuhö tö shumta tö kthyera nö gjuhö tö ndryshme
me
kalimin e kohös.
3) se nön veprimin e popullsive vendase, gjuha e popujve tö
mbiquajtur indo-europianö ka pösuar njö ndikim tö fuqishöm gjuhösor
para indo-europian.
4) se midis g,iuhöve kryesore tö Europös (shqip, greqisht, latinisht,
greqisht osko-umbriane, kelte, gjermanike, liruane, letonishte,
sllave)
dhe disa gjuhöve tö Azisö peröndimore (sanskritishtja, iraniane,
tokariane, hitite ose armene) ekzistojnö grupe tö pörputhjwe
gjuhösore.
5) se gjuha ibere, baske erruske, finlandeze, h.rng"r.-dhe
turqishtja
nuk böjnö pjesö nö kötö törösi gjuhösore.
6) se greqishtja nga "njö rastösi historike" mberer e izoluar
mdis
gjuhöve indo-europiane.
7) se ekzistojnö nö gjuhön greke fjale te shumta tö
huazuara ndör
popullsitö vendase nö Greqi madje nö vetö botön egjease,
popullsitö tö
cilat do tö kenö pörpunuar pak karakrerin indo-e.r-p;"rr-,e
greqishtes.
Meie ka parashrruar pyetje me vend, por nuk k" äherre
pörgjigjet e
duhura dhe ndonjöherö s'ka dhönö as kurrfarö pörgjigje.
Le t.i marrim
duke i analizuar disa pika rhelbösore tö paraqitu ri
ng,
* Ai e pranonte ^;.
ekzistencön e njö gjuhe tö lashtö ma,ije unike qö ka
paraprirö tö gjitha gjuhöt e tjera dhe nö veganti greqishten
si dhe qe
nö mönyrö tö pörgjithshme quhet indo-europiane "ie
qysh prej mö ," ,rj-e
shekulli. Por ai nuk e njihte as zanafillön as popull;"
qe. ka pördorur
kete gjuhe. Ai citon pellazgöt si (nö lojön e betejave
detare: ai öshtö
pothuajse pranö por nuk arrin ta preke) por nuk
i njeh sa duhet, madje

493
Np*, meqenöse pohon se ky popull eshte zhdukur pa lönö asnjö gjurmö.
Ndörkohö qö ky popull ka qenö pörmendur shumö herö me radhö nga
autorör antikö tö shekullit VI dhe V para Krishtit, sig do ta shohim pak
mö tej nö kötö kapitull.
,r-
Ai e pranonre se kjo idiomö e lashtö kishte lönö gjurmö nö gjuhöt
e tjen,madje midis atyre tö quaitura indo-europiane. Nö tä värtetö ai
parashtron njö göshtje me vend por nuk arrin njö pörgjigje me vend.
Ndörkohö qö kjo "idiomö e lashtö" rigjendet nö emrat e ndryshöm tö
vendit, tö peröndive ose tö heronjve tö mitologjisö tö mbiquajtur greke;
ndörkohö qö köta emra gjejnö shpjegimin e tyre pikörisht fale gjuhes
shqipe tö sotme dhe jo asaj greke; se kjo gjuhö shqipe e dalö nga ajo
thrako-ilire, ajo vetö e dalö drejtpördrejt nga pellazgjishtja e lashtö, öshtö
e vetmja gjuhö qö ka shpötuar nga kjo idiomö e lashtö, pör tö
cilön Meje
dhe tö tjerö nuk i njohin zanafillön dhe popullin qö e pördori. Kjo
gjuhe, fosile e gjallö, pothuajse e paprekur ndör popullsitö iliro-shqiptare
tö malösive tö pamposhrura tö Shqipörisö sö sotme' tö Kosovös, tö
Maqedonisö peröndimore, tö Alpeve dinarike $dali i Zi) dhe malösitö
e Epirit (Greqia e veriut).
; M.1. pohon gjithashtu kjo idiomö e lashtö ka pörfunduar duke
se

formuar gjuhö tö tjera tö kthyera nö giuhö tö ndryshme me kalimin e

kohös. fjo vetme
eshte pika e doböt. Sipas arsyetimit tö Mejesö: njö gjuhö e

giuhe te
duhet tö ketö ekzistuar nö kohöt e hershme dhe do tö ketö krijuar
tjera pörpara shfaqies sö gjuhös indo-europiane. Köshtu kötu do tö ketö
parurnga njöra anö giuhö tö dala nga kjo idiornö e iashtö dhe nga ana
tietör
gj"he rJa"i" nga njö gjuhö hipotetike apo artificiale e quajtur
arbitrarisht
;irrdo*rrropeane" e cila gjuhö ka pösuar ndikimin e njö grup tö parö i
qenösishöm ati idiomit tö lashtö. Roli i grupit tö mbiquajtur indo-europian
mö
J.rk"t tejet i erröt pör arsyer qö ne iemi pörpiekur tö hedhim dritö kötu
poshtö apo tö paktön pör tö sjellö disa sqarime'
- * trrt"j. dhe shumö gjuhötarö tö tjerö i klasifikojnö disa giuhö tö cilat
dhe
ata pothuajse nuk i niohin fare, "nö shumä sirtarö" tö ndryshme

494
 megjithatö duke shprehur pothuajse tö njöjtön gjö: gjuhö tö zhdukura,
gjuhö parahelene, gjuhö egjease, para indo-europiane ose jo indo-
europiane. sipas Mejesö ja edhe pjesa mö e madhe e kötyre gjuhöve:
etruske, ibero-baske, finlandeze, hungareze dhe turqishte. pörveE dy
gjuhöve tö para ne mund t'i klasifikojmö finlandishten, hungarishten
dhe turqishten midis gjuhöve jo europiane tö quajtura jo indo-europiane.
l)örkundrazi, nuk mund tö japim krahasim tö tillö pör sa i takon
etruskishtes dhe baskes.
Nö tö vörretö köto dy gjuhö böjnö pjesö nö grupin gjuhösor tö dalö
nga kjo idiomä e lashtö e famshme. Kemi njö provö tö dukshme:
pörputhjet e shurnta gjuhösore midis kötyre dy gjuhöve dhe shqipes (cf
kapitulli qö ka re böjö me etruskishten dhe gjuhön baske). Megjithatö
etnonimia "Basköt" shpjegoher nö mönyrö tö pörkryer nga shqipja
"Bashkö", gjö qö vörtetohet nga simboli i Basköve qö öshtö "BASHKMI"
d.m.th. populli qö öshtö nö egzil, larg nö malet pirenej, por qö ka
mbetur "i bashkuar". Nga ana tjetör autorör antikö tö shekullit vI dhe
v kanö pohuar se Pellaz.göt dhe Tirrenöt (Etrusköt) ishin qoftö popuj
völlezör qoftö njö popull i vetöm, njö i törö, pavarösisht se kishin ruajtur
dy emörtime tö ndryshme. Pra, nga njöraanö si mund tö trajtohet gjuha
shqipe si njö gjuhö indo-europiane nöse ajo öshtö klasifikuar nö nfö
degö krejt mö vere (normal, meqö nxjerr probleme!) dhe nga ana tjetör
si mund tö trajtohet etruskishtja si njö gjuhe e panjohur dhe jo indo-
europiane? Kötu sistemi indo-europian nuk funksionon mö.
'r Nöse analizojmö mirö themelin e problemit, dallohet me lehtösi
qö tö gjitha gjuhöt e mbiquajtura indo-europiane janö relativisht mö tö
vonshnre (nö raport me pellazgjishten e lashtö ose sipas Mejesö idioma
e lashtö para indo-europiane) dhe mö tö vjetrat ndör to si vedikja/
sanskritishtja nuk ngjitet mö lart se shfaqja e Heienöve. Tö jenö köta
Grekö perarendösit e vönetö tö kösaj gjuhe hipotetike ,'incio-e'ropiane")
Ky fond gjuhösor nö kohö tö lashta, a ka qenö i ndörtuar cluke u nisur
nga njö nönshtresö pellazge? Nö kötö rasr, a do tö ketö evoluar mö vetel

495
Ka mundösi. Sido qö tö jetö, Greköt pör njö kohö tö gjatö kanö qenö nö
kontakt me Pellazgöt, nga tö cilöt ata kishin börö huazime shumö tö
mödha gjuhösore dhe kulturore.
* Pör mua öshtö e qartö ndarja midis asaj qö öshtö mbiquajtur indo-
europiane nga njöra anö dhe jo indo-europiane apo paraindo-europiane
nga ana tjetör.
-Ajo qöMeje e quan idiomötö lashtö, sipasmendimittimpörfaqbsontö
gjitha dialektet e dala nga gjuha pellazgee lashtö: gj"ha etruske, frigjiane,
thrako-ilire (ndör tö cilat shqipja), madie hitite dhe tßhet fide ptr dialektet
e lashta mö tö njohura, pastaj baske, armene' rumune dhe disa gjuhö tö
Kaukazit, kur öshtö lala pör gjuhe te prejardhura dhe qö kanö ruajtur pak
a shumö njö pjesö tö madhe tö kötij fondi tö vjetör Wllazg. Pörsa i takon
gjuhös latine öshtä lala pör njö giuhö tö bastarduar qö ka pösuar njö ndikim
tö dyfishtö, atö tö etruskishtes nga njöra anö dhe tö greqishtes nga ana tietör.
Disa madje arrijnö sa tö pohojnö se öshtö lala pör njö gjuhö qö rrjedh
drejtpördrejt nga njö e folur dialektore etrusko-grelce e bastarduar. Patietör
duhet shönuar se Etrusköt dhe Pellazgöt janö shfaqur nö Itali shumö mö
pörparashfaqjes se Latinöve nö Latiumdhe mtßrritjes sö Greköve nöKumes,
kolonia e parö e tyre nö Itali.
" Pörsa i takon greqishtes, aio zö njö vend tö vegantö pör shkak tö
qytetörimit tö madh, i cili ka dalö nga rrönojat e qytetörimit tö
Pellazgöve. Nö tö vörtetö Helenöt e kishin pushtuar vendin e tyre rreth
shekullit VIII para Krishtit (asgjö greke nuk shfaqej pörpara kösaj
periudhe, as nö gadishullin ballkanik as nö Egje, as nö Azinö e VogöI, si
nö planin etno-gjuhösor ashru dhe nö planin historik dhe arkeologjik).
Ata asimiluan njö pjesö tö madhe tö kulturös, gjuhös dhe fesö sö
Pellazgöve sig e provojnö gjurmö tö ndryshme gjuhösore tö böra te
pellazgjishtja e lashtö, antroponimet e ndryshme, eponimet ose
oronimer qö ne hasim nö epopetö homerike, legjendat dhe mitet, tekstet
qö ne i hasim nö tö
,e,lashta dhe nö planin toponimik, emrar e vendeve
gjitha territoret e pushtuara mö pas nga pushtuesit helenö. Tö giithö
autorör anrikö kanö pohuar se Pellazgöt flisnin niö giuhö ndryshe nga
496
 greqishtja. Kjo öshtö e röndösishme pör tö kuptuar etnogjenezön
e
gjuhös greke. Gjithashtu Helenöt flisnin gjuhön e tyre kur mbörritön
nö vendin e Pellazgöve. Pra nga kjo pörzierjee dy gjuhöve tö ndryshme
do tö ketö lindur gjuha greke.
'F Ja pörse Meje parashtron köte pyetjen tjetör me vend, por pa sjellö
pörgjigjen e duhur, duke pohuar: ,,... megjithöse greqishtja Jukej
e
izohnr midis gjuhöve indo-europiane.... risitö qö. uel"e sistemin grek
tö ndryshojö nga sistemi indo-europian supozojnö prirje tö dallueshme
nga ato qö karakterizojnö indo-europianen". Ky anketim i Mejesö
ravijözonnjö farö destabilizimi tö bazamentit ..indo-europian', tö gjuhös
greke. Arsyeja öshtö e thjeshtö: greqishtja, atö qö eshte ihelbösÄ
pör
gjuhön e saj e ka nxjerrö nga dy shtrate tö ndryshme: nga njöra anö
pellazgjishtja e lashtö, gjuhö e pushtuesve tö lashtö te Greqise,
tö Egjeut
dhe tö Azisö sö vogöl peröndimore (pellazgöt, Lelegtt, Karianör,
Lisianöt, Frigjianöt, Iliröt, Traköt etj.) dhe nga ana tjeter gjuha zanafilore
greke, ajo e Helenöve, pushtues tö vendit tö pellazgöve. Kjo skemö
e
ndörmjetme i kundörvihet pra tezös sö pranuar nö pörgjithösi, e
cila
nxjerr nö pah indo-europianizmin e disa gjuhöve ..rropi"rr., ndör tö
cilat greqishtja, ndörkohö qö pellazgjishtja e lashtö ka dhönö ndihmesön
e saj nö lindjen e pjesös mö tö madhe tö gjuhöve europiane, madje
pöraförsish t aty r e aziatike.
Por gfarö öshtö atöherö gjuha indo-europiane? Kjo gjuhö nuk ka
ekzistuar kurrö. Ajo ka lindur nga imagjinata e gjuhör"r!.'. tö
parö tö
shekullit XIX, tö cilöt pasi vörejtön dhe zbuluan ngjashmöri dhe
pörputhje gjuhösore midis disa gjuhöve rö Europes dhe gjuhöve
pöraförsisht aziatike (sanskrite, iraniane, dravidiane, tok".i"ne
etj.)
shpallön shpikjen e fialös indo-europiane, simbol i kösajpörzierje
euro-
aziatike.Pastaj ara e shönuan kötö gjuhö hipotetike rrö gr.rp"t
e gjuhöve,
nö nöngrupe, dialekte dhe nöndialekte. Dhe nö bazö tö asaj
se si njera
palö dhe pala tjetör e shqiptojnö jepet
fialön "cenr", e drejta tö cilösohet
njö gjuhö e dhönö si gjuhö satem apo cenrum, ndeikohe qö
e dimö shumö
mirö qö brenda edhe njö gjuhe rö verme mund tö ketö modifikime
tö

497
röndösishme fonetike, madie edhe leksikore. Pörveg kösaj, tä cilösosh
njö gjuhö vetöm nga mönyra e rö shqiptuarit e numrit njöqind (cent)
öshtö edhe mö tepör joJogjike nöse mendohet se kio giuhä mund tö
ketö njö zanafllö shumö tö lashtö madje qö bön pjesö nö njö gjuhö
jo
indo-europiane dhe ta ketö mösuar numrin apo pördorimin e shifrave
shumö vonö nö historinö e saj ose thjesht ta ketö hulrzuar kete shifer
,,cent,, (dhe shqiptimin e sai zanati\lor) nga njö gjuhö e ndryshme: kjo

gjuhe cilösohet madje indo-europiane, ndörkohö qö nö tö vörtetö ajo ka

nje zanafillö tjetör. Ekzistojnö kontradikta tö dukshme dhe paradokse
tö shumta nö sistemin indo-europian, i cili pör mö tepör ka ngritur niö
autoritet tö panatyrshöm.
,t Shpesh nö studimet e tyre krahasuese, gjuhötarö tö shumtö, midis

bazavetö kötyre tö dhönave kanö ngatörruar "gjtrhöt e lashta" dhe "giuhöt

e vonshme". Kronologjia historike e secilös prej kötyre gjuhöve nuk
öshtö respektuar giithmonö. Nö tö vörtetö secila gjuhö ka ndjekur njö
proces te gjate zhvillimi dhe pörparimi. Gjatö rrjedhös sö kötij procesi
,hp"rh ka ndjerö (e gjendur paralöviziesh tö ndryshme populisie)
"1o
ndikime tö shumta tö huaia ose nganiöherö ndikime qö lidheshin me
njö dialekt tjetör tö sö njöjtös giuhö. Ky öshtö rasti i niörös prej giuhöve
tö fundit tö arritura nö Europö nö periudhön pas Krishtit (midis shekullit
II dhe IX, sipas rajoneve): pra, gjuha sllave. Pra pördorej herö pas here.
Madje gj"h" sllave öshtö provö e sö kundörtös, se ajo nuk öshtö ndonjö
gjuhö e mbijetuar nga ndonjö gjuhö indo-europiane. Krahasohet me
!j"he" indo-europiane ndörkohö qö kjo gjuhö ka pöraförsi
tö shumta
te indo-iranianen. Nö rajonet e pushtuara sot nga Sllovenöt, Serbo-
Kroatör, Maqedonöt dhe Bullgaröt, banonin (pörpara mbörritjes sö
kötyre popullsive tö fundit sllave dhe buligare) popujt autoktonö tö
zanafillös thrako-ilire (nga Adriatiku deri nö Detin eZi dhenga Danubi
deri nö Epir). Kultura dhe gjuha sllave pa dyshim qö e kanö ndjerö
ndikimin e kötyre popujve thrako-ilirö, tö cilöt nö pjesön mä tö madhe
i kanö nönshrruar dhe tö cilöve pörveg kösaj u kanö asimiluar njö pjesö
tö gjuhös, tö riteve dhe zakoneve tö tyre. Megjithatö vihen nö pah gjuha

498
kelte dhe gjermanishtja (gjuhö mö tä lashta se sllavishtja) me gjuhön
sllave. Disa sllavofilö gjithmonö pörpiqen ta trajtojnö se öshtö shqipja e
cila ka börö huazime tö mödha nga gjuha sllave, ndörkohe qö kjo e
fundit öshtö shumö mö e vonshme se gjuha shqipe: köto dy gjuhö i
ndajnö dy vjet; aq mö tepör qö gjuha sllave ka börö huazime tö mödha
""1ö
nga gjuha ilire, gjuha e störgjyshörve tö Shqiptaröve!
Qö ka patur nderfutje
gjuhösore midis tö gjirha köryre gjuhöve tö Europös öshtö krejt normale
madje e pashmangshme pör arsye tö kohörave qö kanä kaluar dhe tö
fqinjösisö sö kötyre popullsive tö ndryshme. Por pör fat tö mirö qö
hamendösitö nuk merren si tö sigurta dhe qö nuk i vishet apriori lashtösia
njö gjuhe, ndörkohe qö ajo nuk e ka kötö. Duhet tö dish ta bösh me
ndershmöri zgjedhjen midis asaj qö öshtö e lashtö dhe asaj qö nuk öshtö dhe
asaj qö mund t'i vishet njö gjuhe dhe jo njö tjetre. Pör sa kohe qe nuk do tö
pörjashtohen nacionalrzmat e repruara dhe shovinizmat, shkenca dhe
gjuhösia do tö mbeten gjithmonö nö rrugö pa krye.
'r Pörsa i takon gjuhöve tö tjera indo-europiane po e fillojmö me
gjuhön kelte, e cila ka dalö nga njö rajon i supozuar se öshtö ndör varrat
e para pellazgo-ilire (Aunietitz,Luzakö, Fusha e urneve, Hallstadt...)
dhe qö pörfshihet midis Danubit tö Sipörm dhe tö Mesöm (Bavari,
zvicör, Austri dhe Bohemi). Ja pörse gjuha kelto-galeze ka ruajtur
karakteristikat gjuhösore tö trashöguara nga pellazgo-ilirishtja e lashtö
dhe mö vonö etruskishtja. Shumö mö vonö, Gjermanöt, tö cilöt
mbörritön nga vendet nordike, kanö sjellö prurjet e tyre gjuhösore. por
mö pas, nga shekujt e parö tö periudhös pas Krishtit madje edhe mö
vonö, tö gjitha köto gjuhösi dhe gjuhöt baltike kanö ndjerö njö ndikim
tö trefishtö: atö tö gjuhöve uralo-ugore (finlandishr, esronisht dhe
Laponisht nö veri si dhe hungarisht nö qendör); latinisht (madje greko-
latine) dhe etruskishte nö Jug dhe akoma mö vonö atö tö dyndjes sö
fundit tö pushtuesve qö vinin nga viset lindore dhe qö flisnin gjuhö
indo-iraniane, ndör tö cilat gjuha sllave.
Pra Meje öshtö munduar rö pörcaktojö vörtetösinö historike tö gjuhös
greke dhe tö kuptojö etnogjenezön dhe etapar e ndryshme tä pörparimit

499
tö saj. Fatkeqösisht ai ka synuar pikörisht zanafillön e saj dhe nuk ka mundur
tö pörcaktojö me saktösi as popullin as gjuhön e lashtö tö folur 6ßrpara
shfaqjes njöherösh tö Greköve dhe tö asaj qö e quajnö indo-europiane. Pra
ai öshtö gjetur p.rpar" njö muri tö pakapörcyeshöm gßr arsye tö shumta.
Pörveg kösaj, ky qerthull ekziston ende meqenöse tö gjithö gjuhötaröt pas
tij (madje pörpara tij) kanö rimarrö tö njöjtat tezailörapas tjetrös qysh prej
mö shumö se njö shekulli dhe tö mböshtetur gjithashtu nga disa historianö
tö tjerö dhe arkeologö bashkökohorö. Japracilat janö gabimet.
I Koköfortösia e tyre pör tö mos njohur vörtetösinö historike tö
Pellazgöve dhe pörjetösinö e gjuhös sö ryre, tö cilön ata e besojnö tö
"zhdukur", por qö pörvijon pörmes shqipes sö sotme nöpörmjet Iliröve,
Thraköve, Frigjianöve, Etrusköve, Ligurve dhe tö tjerö akoma. Ky
mosbesim, kjo mungesö vullneti, ky indoktrinim i pörjetshöm, kjo verböri
e panaryrshme ose ky ngulmim pör tö ndjekur pista tö gabuara, jo vetöm
qö i kanö goroditur brezate hulumtuesve, por mbi tö gjitha ka zmbrapsur
shpalljen e sö vörtetös. Pör mö tepör, ata nuk kanö marrö parasysh pohimet
e shumta tö autoröve antikö grekö, tö cilöt nuk kanö reshtur sö thöni se
vendi i tyre ka qenö i banuar ngaPellazgöt"pörpara mbörritjes sö Flelenöve"
dhe se gjuha e kötyre Pellazgöve nuk ka qenö gjuha greke.
I Meqenöse Pellazgöt nuk kanö lönö dokumente tö shkruara,
meqenöse historia e tyre dhe ekzistenca e tyre nuk kanö qenö
konkretizuar nga fakte tö besueshme apo bindöse, ata nö mönyrö tö
padrejtö e kanö uajtuar se böhet fjalö pör njö popull me zanafillö tö
papörcaktuar, madje njö emör gjenerik qö emörton njö popull tö
zhdukur, i cili öshtö zhdukur pa lönö asnjö gjurmö.
I Ky öshtö gabimi fatal i tyre, pasi gjurmö tö ekzistencös sö tyre
janö tö shumta por duhen körkuar madje edhe ndör Poemat epike, nö
tekstet antike, rrönojat arkeologjike (ndörtimet ciklopike tö cuajtura
pellazge,pelargikon apo mur rrethues parahelen i Athinös, megaronöt
e mbiquajtur mikenianö etj.) legjendat dhe mitet parahelene, q).tetörimet
parahelene tö mbiquajtura "mikeniane, kretase dhe egjease'.
I Gjurmöt e tyre rigjenden nö emrat e shumtö tö peröndive dhe tö
500
heronjve legjendarö dhe mitikö, ndör atatö Iliadös dhe Odisesö dhe qö nuk
shpjegohen aspak nga gjuha greke por vetöm nga gjuha e sotme shqipe.
I Rigjenden gjurmö tö tyre nö toponime tö shumta tö njö pjese tö
madhe tö Europös (nga Pirenej deri nö Detin eZi dhe nga Danubi deri
nö Detin Egje, pa harruar Iberinö, Azinö e VogöI, Qipron dhe "Palesti-
nön" qö e ka marrö emrin e saj nga Pellazgöt, tö quajtur "Peleshtim"
nga Hebrenjtö). Nö lidhje me kötö shohim studimet e shumta dhe
pörputhjet gjuhösore tö kryera nö veprön qö keni nö dorö.
I Rigjenden gjithashtu gjurmöt e ryre nö gjuhö tö ndryshme qö
kanö börö huazime nö pellazgjishten e lashtö. Pörveg gjuhös shqipe gjuhö
e dalö drejtpördrejt nga Thrako-Iliröt me zanafillöpellazge, gjuhe qe ka
ruajtur njö fond tö röndösishöm gjuhösor rö kösaj idiome tö vjetör
pellazge janö ato gjuhö popujt e tö cilöve janö shpörndarö dhe "izoluar"
nö dy skajet e Europös. Ky largim nga varra zanafillore (ballkano-
danubiane) dhe mbi tö gjitha izolimi shpesh ndör malösi tö thella (streha
natyrore kundör hyrjeve tö huaja), i ka börö tö mundur kötyre gjuhöve
tö ruajnö gjatö mö shumö se njözet e pesö shekujsh njö fond shumö tö
madh gjuhösor tö kösaj pellazgjishteje tö lashtö: gjuha baske nö peröndim,
armenishtja, rumanishtja dhe disa gjuhö tö Kaukazit nö Lindje.
I Gabimi mö i röndö öshtö se kanö izoluar etruskishten, pör arsye
tö mungesös sö hulumtimeve tö rhelluara, analizave bindöse dhe
pörputhjeve apo pörqasjeve gjuhösore me shqipen e sotme. Megjithatö
tö gjithö autorör antikö klasikö (shekulli v para Krishtit) me pörjashtim
tö disa autoröve kryenegö dhe gjithsesi mö tö vonshöm, ndör tö cilöt
Dionisi i Halikarnasit (vdekur nä vitin 8 para Krishtit), kanö pohuar tö
qenöt nga njö rrung etnik dhe gjuhösor tö pellazgöve dhe Tirrenöve
(Tirsenö, Tursanö, Turshas dhe sö fundi tö quajtur Tuskis ose Etruskö).
Nö tö vörretö kjo gjuhö ka pöraförsi tö shumta gjuhösore me gjuhön
shqipe, e cila arrin tö dekriptojö pothuajse dyqind e pesödhjetö fjalö
etruske (cf lista jo e plotö).
r Pörveg Etrusköve rigjenden etni tö tjerapellazge nö njö hapösirö
tö störmadhe gjeografike. Si pör mrekulli ato kanö lulözuar nö tö gjitha

501
vendet ku kanö banuar, duke lönö emra tö shumtö vendesh (toponime)
malösish apo lumenjsh (oronime), etj. Pörveg kösaj tö gjithö emrat e
fiseve pellazge janö tö shpjegueshme fale gjuhes shqipe: Lelegöt, Karianöt,
Lisianöt, Liguröt, Trojanöt, Kretasit, Thraköt, Frigjianöt, Etrusköt,
Filistinöt, Iliröt, Dalmatöt, Molosöt, Pelagonöt, Maqedonöt, Daköt,
Getöt etj. Nö lidhje me kötö janö shpjegimet e ndryshme tö paraqitura
nö leksikologjinö e veprös qö keni nö dorö.
Pör arsye tö shköputjes sö shpeshtö tö Pellazgöve nga Etrusköt,
Liguröt, Frigjianöt, Traköt, Iliröt, Shqiptaröt dhe tö gjithe popujve midis
tyre, Historia dhe Gjuhesia kanö shkuar nö udhö tö gabuar. Prandaj
pothuajse nuk janö börö pörqasje apo pörputhje gjuhösore midis tö gjitha
kötyre gjuhöve dhe gjuhös sö sotme shqipe si dhe me gjuhö fqinje, tö
tilla si gjuha baske, armene, rumune dhe disa gjuhö tö Kaukazit.

Pellazgo-shqipia dhe latinishtia

Pörpara se tö flasim pör gjuhön latine dhe nderfutjen e saj nö procesin
q)rrerörues tö Peröndimit, unö do tö kujtoja shkurtimisht historinö para-
romake tö Italisö dhe tö Latiumit, territor i vogö}, i ciii pör Romön
ishte qendra shoqörore-kulturore dhe politike dhe ku mö vonö do tö
zhvillohej kultura e madhe latine, e cila arriti tö pörhapej nö tö gjithö
Italinö, madje nö Europön Peröndimore.
21..04.753 paraKrishtit öshtö data iegjendare e themelimit tö qytetit
tö Romös: Romulus, pasi eliminoi völlain e tij Remus, u bö mbreti i
parö i Romös. Gjithsesi duke nisur nga shekulli XVIII görmimet
arkeologjike döshmojnö se Latiumi kishte qenö i banuar qysh nga
mijövjegari II.Zonae Mont Palatinit ishte e banuar tö paktön qysh nga
shekulli X para Krishtit. Nö njö fshat tö gjendur nö tö niöjtön zonö,
pörveg tö tjerave arkeologöt kanö zbuluar kasolle primitive dhe disa
varre qö datojnö nga shekulli Vm para Krishtit, ku mund tö ketö qenö
vetö vendi ku Romulus themeloi qytetin e tij'
Por disa pohojnö se janö Etrusköt, ata qö nö tö vörtetö e kanö
themeluar Romön. Ata do tö kenö bashkuar fshatrat e kodrave fqinje

502
dhe do tö kenö ndörtuar murin e parö qö do tö ketö shörbyer si mur
rrethues i fortifikuar. Kjo hollösi ka njö röndösi tö madhe kur dihet se
Etrusköt, ashtu si edhe Pellazgöt, ishin ndörtues tö talentuar dhe ishin
tö njohur nga Greköt me emrat Tursanes, Tirsenö (emör i shndörruar
nö Tirrenö, Tirrenianö, Tuskis, Toskanö, Etruskö dhe mö nö fund
Toskö, emörtimi i Shqiptaröve tö jugut), ernör qö shpjegohet nga fjala
shqipe Thurrös, qö rrjedh nga folja thur, end. Kjo provon se Etrusköt
ishin ndörtues me famö tö mureve tö mödha qö rrethonin qytetet e tyre
tö fortifikuara ashtu si ato qö ndörruan (Greqi, Azi e VogöI, Krcrö,
Itali, Lindja e Aförme ndör tö cilat Palestina dhe Judea) völlezörit e tyre
tö sö njöjtös racö disa shekuj mö parö, Ciklopöt osc tö quajtur ndryshe
Pellazgö. Pörveg kösaj emri Romulus shpjegohet gjithashtu nga dialekti
geg i Shqipörisö sö Veriut "rromulak" (nö dialektin toskö : rrumbullak)
dhe mö gjerö d.m.th "ai qö ka kokö tö rrumbullakör", gfarö nö gjuhön
moderne dhe shkencore pörkthehet me brakicefali, d.m.th. ai qö ka
kokön sa tö gjatö aq edhe tö gjerö, pra tö rrumbullaköt. Nö tö vörtetö
kjo öshtö njö nga karakteristikat antropologjike tö europianöve tö parö
dhe ajo e shqiptaröve rö soröm, njö nga popujt ku rreguesi cefalik (>
85) öshtö mö i larti i Europös dhe pör mö tepör me njö tendencö
hiperbrakicefale dhe planokcipitale.
Nö lidhje me kötö zanafillö pellazge apo pellazgo-ilire shönojmö qö
disa autorö antikä, ndör tö cilät Tit Livi (Libri I/III) dhe Dionisi i
Halikarnasit (Antikitete, Libri I/xxvm, I kanö ciruar emrin Gegania
ose Gegan qö emörtonte njö fis aleat tö Albanöve (krahasuar me Alb,
Alp, Alpes, Alböni, Arböro, Albanic, Albanopolis, Albion, Alb
Gjatoshi, Albe fucentia, Albensis dhe Aibens nö Francö). Miröpo öshtö
e qartö se ky emör Gegan, Gegania öshtö i ngjashöm, pse vetöm identik,
me emrin qö edhe sot i jepet Shqiptaröve tö veriut, tö cilöt quhen Geg,
Gega, Geganöt, Gegöt. Böhet f alö pör njö provö plotösuese tö ekzistencös
sö Pellazgöve nöItali.
Do t'i kthehem pör njö momenr historisö zanafillore, madje
legjendare tö Romös anrike. äshtö fjala pör legjendön e Eneas, hero

503
trojan i trungut pellazg(nö tö vörretö öshtö fala pör njö histori parahelene
tö shndörruar nö shekullin VItr-VII nga kolonöt e parö grekö tö Azisö sö
Vogöl) dhe biri i Ankizit dhe peröndeshös Aförditö ffenusi romak). Homeri
nö Iliadö nuk e pörshkruan Enean si njö hero tö jashtözakonshöm. Nö
Iliadö öshtö Poseidoni qö profetizon se ai dhe pasardhösit e tij do tö
mbretörojnö mbi Trojanöt. Pas Homerit, Helanikosi iMitilenös e zhvilloi
mö tej legjendön, sipas sö cilös Enea kapörceu Helespontin dhe pushtoi
peröndimin europian. Katör shekuj mö vonö Virgjili e rimerr kötö temö
duke e romanizuar. Por öshtö historiani grek Time, i cili njö shekull pas
Helanikosit pohoi se q)rteti i Laviniumit ishte themelimi i parö i Eneas nö
Itali. Ka tö ngjarö qö nö kötö epikö Albi Gjatoshi rivendikoi zanafillön
trojane tö mbretörve tö tij tö lavdishöm, ndör tö cilöt Askanji, biri i Eneas
dhe themeluesi i qytetit, rival i Romös. Por krenaria kombötare e detyron
Romön tö pörfitojö duke e mböshtetur historinö e saj nö atö tö popujve
legjendarö parahelenö qä disa kanö arritur ta trajtojnö si grekö. Böhet lalö
nö kötö rast pör historinö e Evandrit, Pelasgu i Arkadisö dhe bir i Hermesit
(apo me njö babai njerözor) dhe i nimfös arkadiane Nikostrata, tö cilön
Romaköt e quanin Karmenta, Karmentis. Ky hero arkadian öshtö pra nö
zanafilö tö kösaj legjende, e pörcaktuar pör tö krijuar njö lidhje trungu
midis Romös dhe Greqisö. Tit -Livi (Libri I) dhe Plini (Vtr, 5Zl58) pohojnö
se janö Pellazgöt tö udhöhequr nga Evandri, ata qö sollön nö Latium
njohuritö pör görmat e zbuluara tö alfabetit, qö sig thonö ata "i habitön
köta popuj".
Shtatö mbretärit qö vijuan nö Romö pörpara shpalljes sö Republikös
nö vitin Krishtit) ishin si mö poshtö:
509 (para
- Romulus 753 -7t5
- Numa Pompilius, i Pörkushtuari 7t5 - 672
- Tullus Hostilius. Luftaraku 672 - 640
Nön mbretörimin e kötij u shpall lufta kundör Albit, prej nga öshtö
marrö episodi i famshöm i "Horaci dhe Kuriasöt".
- Ankus Martins 640 - 616
- Tarkini i Lashti 61,6 - 578

504
 Servius Tulius 578 - 534
- Tarkini, i Mrekullueshmi, mbreti i fundit etrusk :534 - 509 para
Krishtit.
Duke filluar nga data e fundit, vendosja e Republikös nö Romö (viti
509 para Krishtit), kur me tö vörtetö fillon historia e popullit romak.
Kjo Republikö do tö zgjarö rreth pesö shekuj (VI - I para Krishtit) e
ndjekur nga Perandoria e parö Romake, e cila do tö zgjasö gjithashtu
pesö shekuj, deri nö rönien e Perandorisö romake tö Peröndimit nö
vitin 476 pas Krishtit. Por Perandoria e Lindjes do tö rezistojö deri nö
rönien e saj nö vitin 1450, Eka do tö shönojö fundin e Mesjetös.
Historia e gjuhös latine dallohet nga katör periudha tö mödha:
1) Periudha arkaike: shekulli III - I para Krishtit. Ajo ilustrohet nga
shkrimtaröt mö tö lashtö tö njohur latinö: Plauti (rreth 254 -tB4),Enius
Q39 - 169), Terenci (rreth t9O - 159), Lucilius (1SO - 102).
2) Periudha klasike; shekulli I para Krishtit, e pörjetösu ar ng
ciceroni (106 - 43 paraKrishtit), cezari(lO1 - 44 paraKrishtit), Lukreci
(98 - 55 para Krishtir) ...
3) Periudha perandorake apo pas-klasike; shekulli I dhe II pas
Krishtit, e ilustruar nga shkrimrarör e mödhenj tö tillö si Tit - Livi (6a/
59 deri 17 pasKrishtit), virgjili (7Q parakrishtit deri 19 pas Krishtit),
Horaci (65 para krishtit deri 8 pas Krishtit), Seneka filozofi (rreth 4
para Krishtit deri 65 pas Krishtit), Lukani (39 - 65),Juvenal (60 - 140),
Taciti (s5 - 120), Apule (r20 - 140 )....
4) Periudha e vonshme dhe ajo pas Krishtit: qysh nga fillimi i
shekullit III pas Krishtit e ilustruar nga Tertuliani (rreth 155 - rreth
220), Jeronimi (rreth 347 - 420), Augustini (354 - 430 / ), Amnien
Marcellini (rreth 340 - 400 / ), prudenc a (34g - rreth 4I5 / ).
Rreth shekullit vI tö erös sonö gjuha latine ndryshoi sö tepörmi nö
sistemet gjuhösore: kjo öshtö lindja e gjuhöve romane tö quajtura
gjithashtu gjuhe neolarine: italisht, fröngjisht, spanjisht, portugalisht,
romanike dhe rumune. Latinishtja mbeti njö gjuhö e dijetaröve si dhe e
fesö katolike deri nö shekullin XVIII.
 oe
Megjithatö latinishtja nö fillim ishte njö gjuhö fdur". Ajo ka qenö
pörcaktuar si "gjuhö e fshataröve, tregtaröve apo e ushtaröve", d.m.th.
e aftö pör tö emörtuar mö mirö konkreten sesa abstrakten. Nö zanafillö
tö latinishtes ishte vetöm dialekti i Romös (sermo urbanus), i cili pörballej
me "sermo rusticus" tö territoreve fqinjö (Lanuvium, Preneste ose
Faleri). Ajo u shtri hap pas hapi nö tö gjitha vendet pörreth dhe pastaj
nö tö gjithö Italinö dhe mö nö fund pörthithi tö gjitha gjuhöt e tjera tö
vendit (etruskishten, gjuhöt e mbiquajtura italike, mesapishten etj.).
Deri nö atö moment kjo gjuhö kishte shörbyer pör formulat e tipit
juridik dhe praktik. Pörveg kösaj emörtimi i saj si "gjuhö e fshataröve"
verifikohet nga mbisundimi e jetös rurale nö fjalorin latin. Gjuha böhet
abstrakte vetöm nön ndikimin e filozofeve dhe shkrimtaröve tö tillö si
Ciceroni, Lukreci ose Seneku.
Vetöm nga shekulli III para Krishtit u shfaq parchemin") apo "letra
e Pergamenit" (Pergamena). Kjo ishte lökura e dhisö, dashit apo vigit
(nga vjen fjala velin) dhe duke filluar nga köto filluan tö prodhoheshin
librat, falö kötij materiali tö fortö dhe rezistent: ato lidheshin fletö-fletö
dhe nuk böheshin rulo si mö parö. Kjo öshtö lindja e librit qö shfletohej,
krejt ndryshe nga volumen (ruloja e doröshkrimit) e cila Emböshtillej.
Teksti i parö latin öshtö njö mbishkrim i gjendur nö Praenesta
(Palestrina) mbi njö fibul prej ari, e cila daton nga fundi i shekullit VII
para Krishtit. Kjo öshtö shfaqja e parö e ekzistencös sö. njö tö folure
latine nö Gadishullin Italik. ZhaklinDanzhel (Historia e gjuhös latine,
PUF 1995) nö lidhje me kötö pohon: kjo öshtö dhene [procesverbaii i
parö zyrtar i ekzistencös sö latinishtesl nga njö mbishkrim i cili u gjet
nö njö fibul tö quajtur fibula e Prenestös, nöse kjo kryevepör dhe deshmia
e shkruar e saj nuk janö tö rreme... Ky öshtö njö fakt qö tregon se
latinisht.ia e ka arritur statusin e tö folurit tö saj mbizotörues vetöm
rreth shekullit III para Krishtit, nö momentin kur uniteti italik eshtö
duke u realizuar, falö pushtetit centralist tö Romös".

't) Löhura e haßhäue e pirpunuar nä mi:nyrö tö oegantö si njö lloj materiali pär tö sbh,ruar.

506
 Nö tö vörtetö tekstet mö tö vjetra lerrare datojnö vetöm nga shekulli Itr
para Krishtit. Livius Andronikus (2s0 - 205 paraKrishtit)) mö zanafillö .

greke, i cili kishte arritur shumö i ri nö Romö, gjatö marrjes sö parö rö

Tarentös, ishte i pari qö ka shkruar nö gjuhön latine (paraqitja e parö e njö
drame nö vitin 240). Naevius, me zanafllö romake ka tö ngjarö tö kötö
qenö autori i dytö i lashtö qö ka shkruar nö latinisht nö vitet 235 - 204 para
Krishtit. äshtö fiaia pör nleröztö famshöm tö panjohur! Latinishtja öshtö
njö gjuhö e lakueshme,
karakterizuar ngalidhjet midis eruave, mbiemrave
e
dhe pöremrave, tö cilat brenda njö fraze apo gyrntyröve tö njö fraze sipas
rastit janö tö shprehura nöpörmjer mbaresave (mbaresa tö ndryshme tö
fialöve). Gramatika latine pörfshin tri gjini (mashkullore, femörore dhe
asnjanöse), dy numra (njöjös dhe shumö$ dhe rasa rö shumra: emörore
(emri), kallözore (plotösuesi i kundrinös), gjinore (plotösues i emrit), dhanore
(plotösues pörcaktori) dhe thirrore.
Alfabeti i epokös klasike pörfshin njözetenjö (21) germa, A, B, C, f),
E, F, G, I-I, I, K, L M, N, O, p, Q, R, S, T, V, X, dhe dy germa tö tjera
tö shtuara mö vonö (shekulli I para Krishtit) pör transkriptimin e
greqishtes, nö kötö rast Y dhe Z. Duhet shönuar se germa U dhe V
janö shönuar si v dhe germaJ si I. Alfabeti latin si edhe numrar romakö
janö huazuar nga Etrusköt, tö cilöt i kanö paraqitur duke filluar nga
Aziae VogöI, Egjeu ose Ballkani. Nö tö vörtetö, sipas legjendes dhe disa
autoröve latinö, ndör tö cilöt Tit Livi dhe Plini, alfabeti öshtö futur nö
Itali nga Pellazgu i Arkadisö i quajtur Evandri. Dominik Brikel na
thotö nö lidhje me kötö (Pellazgöt nö Itali, Shkolla francezee Romös/
pallati Farnez 1984,Iaqe 447): "Gjuha latine do tö ketö cenö formuar,
midis tö tjerave, nga prurjet eoliane dhe futja e ryre do tö jetö börö nga
Arkadiani Evandri. Ky saktösimi i fundit mund tö na habisö, rö na
befasojö meqö jemi mösuar tö dallojmö dialektin arkadian nga ai eolian,,.
Ne e dimö shumö mirö se dialekti arkadian, i quajtur gjithashtu
arkado-qipriot, öshtö idioma mö e lashtö e Greqisö arkaike. Nuk ashtö
e mundur tö mos dihet se Arkadia ka qenö nö Greqi njö nga varrat e

5C7
qytetörimit pellazg sö bashku me ArgosinPellazg si dhe Tesprotö.
Pikörisht dy nga vendet e shenjta mö tö famshme parahelene dhe pellazge
ishin ato tö Dodonös nö Tesproti dhe ai i Malit Lice nö Arkadi. ilshtö
pranuar njözöri nga dijetaröt modernö dhe tö gjithö autoröt antikö se
Pellazgöt ishin njö popull parahelen, i cili ka lönö gjurmö tö shumta
q)rtetöruese nö atö qö do tö böhej Greqi (gjuhö, kulturö, f6...). Nö antikitet
Arkadianöt trajtoheshin si banoröt mö tö lashtö tö Greqisö. Köta
Pellazgo-Arkadianö, tö mbrojtur nga malet e tyre tö pamposhtura, do
t'i shpötojnö mbizotörimit dorian dhe ndryshimeve tö mödha kulturore
dhe gjuhösore qö pösoi pjesa tjetör e Greqisö. Sö fundi sipas legjendös,
Zeusi (pellazgdhe Dodonas, cf Iliada XVI, 235) do tö ketö lindur nö
malin Likaos (Lice). Legjenda shton se Likaosi, mbret i Arkadisö ishte
biri i Pelasgos, mbret i Argosit.
Sidoqoftö, öshtö e qartö se nö planin praktik, alfabeti latin rrjedh
nga ai i Etrusköve, i cili öshtö pak ndryshe ngr ai i Greköve (alfabeti
kalkidian): - rualrjae Q , H, digamös (f/8 etruske) etj. Por gjithmonö
ekziston polemika rreth kötij alfabeti, qoftö i zanafillös etruske apo
kalkidike. Nö tö vörtetö helenofilöt pohojnö se Etrusköt i kanö huazuar
nga kolonöt grekö tö Kumös nö Kampania, i cili iu öshtö pörcjellö atyre
nga Kadmos Fenikasi, dhe jo nga Pellazgöt. Asgjö nuk provon se ky
alfabet e ka zanafillön e tij nga Fenikasit, tö cilöt pörkundrazi do ta
kenö pörshtatur gjuhön e tyre nga alfabeti i lashtö arkado-egjeas. Ende
edhe sot janö tö shumtö ata qö mendojnö se alfabeti fenikas rrjedh
drejtpördrejt nga njö shkrim proto-sinaitik. Megjithatö pör shkak tö
provave bindöse mbetet mister e gjithö kjo temö. Por disa hamendösime
provash nuk janö mö pak sqaruese.
Pjesa mö e madhe e gjuhötaröve pohon se latinishtja sö bashku me
oskishten dhe umbrianen i pörket grupit tö mbiquajtur "italik", i cili i
öshtö bashkangjitur grupit italo-keltik tö familjes tö quajtur nö pörgjithösi
indo-europiane. Tö tjerö e trajtojnö se gjuha osko-umbriane dhe latino-
faliske janö dy degö tö ndryshme tö grupit italik. Por edhe aty
kundörshtitö vazhdojnö. Fatkeqösisht ky grup "italik" ngjan disi me
508
 njö depo tö guditshme ashtu si pördoret pjesa tjetör, grupi indo-europian
. "Klasifikime" rö shumta janö tö diskutueshme. oskishtja (gjuha e
Samnitöve) dhe umbriania nuk janö njohur mirö pör arsye tö numrit tö
paktö tö teksteve tö besueshme qö lidhen me tö. Nö tö vörtetö i vetmi
tekst i vörtetö i shkruar nö umbrianisht, qö öshtö njö nga gjuhöt mö tö
lashta tö Italisö (shpesh e krahasuar me gjuhön ligure p.u"zg.; na vjen
nga tabelözat iguvine (shtatö tabela prej bronzi tö zbuluara nö Gubio,
nö vitin1444). Por köto tekste tö shkruara me germa etruske (ato mö tö
lashtat) dhe me germa latine (pör pjesön tjetör) datojnö nga fundi i
shekulli III para Krishtit (midis 2oo-70).pra ato janö shumö tö vonshme
dhe tö dala nga njö periudhe dhe rajon ku latinishtja tashmö kishte
qenö shumö nö modö. Sipas Katonit, umbrianöt ishin njö popull shumö
i lashtö dhe kryeqyteti i tyre Ameria ishte themeluar 3g0 vjet para
Romös, d.m.th. nö vitin !L33 paraKrishtit. pörveg kösaj, aurorör antikö
pohojnö se nö Itali kishte dyzet e shtatö popuj tö trungut umbrian.
zanafila e dialektit vener öshtö shumö e diskutuar, pasi njö palö e
klasifikojnö midis dialekteve ilire (versioni mö i besueshöm) dhe tö
tjerö e pörfshijnö nö grupin italik apo italo-keltik.
shönojmö se gjuhö tö shumta tö Italisö janö tö zanafillös pellazge apo
thrako-ilire, ndör tö cilat tö folura nga Etrusköt, Liguröt,
Japigöt,
Mesapöt, Pisenöt, Daunianöt, peuserianöt, Konöt, pelinjianöt, volsköt,
venetöt madje Sikulöt. venetöt dhe Sikulöt kanö qenö gjithashtu tö njö
trungu me Mesapöt dhe Iliröt. Sipas Filistosit Sikulöt ishin me zanafillö
Ligure. Por meqö pothuajse asnjö studiues nuk ka börö as edhe pörqasjen
mö tö vogöl me pellazgjishten e lashtö dhe akoma mö pak me
etruskishten apo thrako-iliren, gjuha ligure mbetet e izoluar ose e njö
trungu me gjuhön kelte. Pörveg kösaj ekzistojnö
lalö tö shumtap ellazgo-
ilire nö gjuhön umbriane. Disa emra tö vendeve provojnö se tranzicioni
midis umbrianöve dhe Etrusköve öshtö börö midis dy popujve tö njö
trungu. Qyteti umbrian Teura u bö piza erruske. Disa e pranojnö
zanafillön ilire tö emrit "Teura", Shembuj tö kötij lloji janö tö shumtö.
Nö tö vörrerö, duket mirö se Etrusköt do tö kenö arritur nö vend. nö

509
Itali, kurtashmö aryekzistonin popujtö zanafillös pellazge ose ilire' Pörveg
kösaj Etrusköt me mbörritjen e tyre nuk kanö hasur asnjö armiqösi nga ana
e popullsisö vendase. Ky paqösim öshtö kuptimplotö dhe midis argumenteve

tö tjerö bindös provon se ekzistonin lidhjet etno-giuhösore midis Etrusköve,

Ligurve, Umbrianöve dhe popullsive tö lashtatö trungut pellazg.Historia
e tö gjithö köryre popujve öshtö e pörzier me atö tö Pellazgöve tö Italisö sö
Lashtö. Antagonizmat, armiqösitö dhe luftörat filluan shumö mö vonö, me
ngritjen e pushtetit, pörzmadhimin e grindjeve pör hegjemoni dhe
zhvillimin e lävizjeve tö popullsive.
Pörse nuk janö börö pörqasje midis gjuhös etruske, ligure, umbriane
ose ilire) Nö pörgjithasi gabimi u takon gjuhötaröve qö e kanö parö
gjuhön umbriane (tekstet umbriane tö zbuluara datojnö vetöm nga
shekulli II para Krishtit) vetöm si njö gjuhö tö pörafört me latinishten.
Ndörkohö qö latinishtja e shkruar u shfaq mö vonö (e shumta rreth
shekullit III madje shekulli II para Krishtit), pothuajse njöqind vjet
para zbulimit tö dokumenteve umbriane. Nö kötä epokö pjesa kryesore
e gjuhös umbriane ishte pothuajse e latinizuar.Pörueq kösaj pjesa mö e
madhe e kötyre gjuhötaröve nuk kanö börö asnjö pörqasje midis gjuhös
ligure, etruske dhe umbriane.
Ja pra nö Efarö ngatörrese apo mishmashi kanö Punuar
dhe ende
punojnö gjuhötaröt, pör mö tepör me nje njohje jo tö mirö dhe tö
pamjaftueshme tö pellazgjishtes sö lashtö dhe tö gjuhös shqipe dhe tö
njö mangösie tö plotö tö lidhjeve me köto gjuhöt e fundit si dhe ato tö
grupit tö mbiquajtur italik.
Ja mendimi i Enriko Kampanile (Gjuhöt indo-europiane, Cns
Editions, L997): "Pra pör shumicön e gjuhöve, analiza dialektologjike
dhe objektivisht e pamundur, gjö qö ndodh pör shkak tö
pamjaftueshmörisö sö materialeve ose numrit tö paktö tö interpretimeve
gjuhösore dhe interpretimeve bindöse tö teksteve qö rrjedhin prej kösaj
... Pörkundrazi ne nuk shohim asniö mundösi konvergjence nö Itali
nga piköpamja historike, tö paktön qö supozohet pör kontakte shumö
tö lashta ndör-etnike qö do tö kenö patur pör themel vetöm pöraförsitö

510
 gjuhösore; atöherö do tö ishte fjala pör njö rreth tö vörtetö vicioz...
Latinishtja dhe dialektet italike, pör tö cilat kemi folur deri tani, pärbäinä
nö tö vörtetö polet mö skajore dhe mö tö njohura tö njö realiteti gjuhösor
shumö mö kompleks, meqö nö Italinö qendrore ne gjejmö döshmi tä
tjera gjuhösore, qö janö ndörfutur ndryshe nga piköparnia
gjeneanologjike nö kuadrin e njö unitetit italik".
Köto piköpyetje tö fundit e shpjegojnä mö sä miri brishtösinö e
dogmös indo-europiane. Nö rö vörtetö, qysh prej pothuajse njöqi$d
vitesh, gjuhösia moderne sillet rreth sö njöjtös pikö, nga ky i famshäm
"rreth vicioz" (cf Enriko Kampanile, paragrafii mösipörm).
Pjesa mö e madhe e gjuhöve, pör tö cilat thuhet tö jenö indo-europiane,
janö relativisht mö tö vonshme dhe dokumentet tö cilat
pördorin
specialistöt datojnö pör latinishren nga shekulli III madje pör shekullin
II para Krishtit pör gjuhö tö tjera, tö tilla si gjuha kelte dhe gjermanike
edhe mö tö vonshme, pör greqishten nga fillimi dhe mesi i
shekullit vI
para Krishtit dhe sö fundi pör gjuhön sllave dokumentet
e para tö
shkruara datojnö vetöm nga shekulli IX pas Krishtit. vetvetiu,
sa mö
shumö tekste tö lashta qö studiohen dhe qö pörqasen me
fillimin e erös
sonö aq mö shumö ka shans tö rigjenden gjuhö tö ngjashme
ose qö tö
kenö pika tö pörbashköta sa nö planin gramatikor
nö atö leksikor.
Pörveg disa pörjashrimeve tö rralla (gjuhöt e zhdukura"q "dlr.
shumö heröt si
etruskishtja apo tö mbetura tö izoruara ndal pörzierjeve
si gjuha shqipe,
baske dhe disa gjuhö tö Kaukazit), stuhitö e kohörave,
gjuhösore,
levizjet migruese, kolonizimer apo plrzierjet etnike, "förr[ö
nga njöra anö i
kanö larguar pak a shumö keto gjuhö nga fondi i
tyre; uk,e gjuhösor
dhe nga ana tjetör i kanö pörqasur me njöra tjetrön.
Megjithatö pörhapja
e "gjuhöve tö qytetörimit" (nö thelb gjuha
greke dhe l"tirre) k" q.re'.
tillö sa qö gjuhö tö shumta kanö pörfurrdrr* duke i asimiluar
dhe
integruar nö kontekstin e tyre gjuhösor rajonal. Idiomave
tö lashta iu
mbivendosön köto gjuhö tö reja, brenda njö intervari
ku njö pseudo-
nönshtresö tashmä kishte pösuar tö njöjtin proces
qö konsistonre nö
asimilimin e gjuhöve vendase. Mö pas köt; gjuhö kanö
evoruar nö

511
hapösirön e tyre shoqöroro-kulturore. Pra tö gjitha mendimet janö
pörqendruar nö köto ngjashmöri gjuhösore dhe tö gjitha studimet dhe
hulumtimet janö bazuar mbi dy gjuhöt e folura nö rajone tashmö tö
latinizuara apo tö romanizuara mjaft vonö. Ky ndörlikim i
pazbörthyeshöm i kötyre gjuhöve dhe radhitjet e ndryshme tö tyre, ka
shumö tö ngjarö tö kenö goroditur shumö gjuhötarö. Si mundet qö nö
köto kushte tö projektosh nö njö tö kaluar tö largöt tö gjuhöve, tö cilat
kishin pörfunduar sö qeni nö njö nönshtrat tö lashtö dhe qö tö giitha
kanö pörfunduar duke pörngjarö me njöra tjetrön? A öshtö aty zanafilla
e kösaj indo-evropianeje tö kuptuar keq?
Gjenden vetömtoponime, oronime, antroponime tö lashta, tö cilat kanö
mundur t'i rezistojnö pörpunimeve tö ndryshme pör arsye tö lövizjeve tö
popullsive, pushtimeve apo kolonizimeve paqösore (rrugöt tregtare, qytetet
e krijuara nga dyndjet e emigrantöve...). Ky öshtö njö nga burimet e
hulumtimeve qö öshtö shfrytözuar nö veprön qö keni nö dorö. Le tö
kthehemi tashmö te gjuha latine, objekti kryesor i kötij kapitulli.
äshtö interesante tö vöresh se nö studimet e tyre mbi zanafillön e
gjuhös latine, pjesa mö e madhe e gjuhötaröve e pranojnö qö böhet fjalö
pör njö gjuhö mö tö vonshme dhe pohojnö se öshtö e vöshtirö, qö nga
iitti-i e deri nö fund, nga mungesa e teksteve themeluese dhe themelore'
Megjithatö janö tö shumtö ende nuk e kanö pranuar se böhet
^ta,töcilöt themelet e saj nö gfuhö tö
fialö pör njö gjuhö hibride qö i ka mböshtetur
shumta, midis tyre gjuha erruske, greqishte dhe gjuhö tö mbiquajtura
jetonin
italike, pa dyshim tö zanafillös pellazge. Nö tö vörtetö Latinöt
pranö Pellazgöve, Etrusköve tö Kampanias, Volköve tö
jugut tö Latiumit
(Pellazgö) dhe Greköve tö Kumös.
ZhaklinDanzhel nö librin e sai tö pörmendur mö lart pohon: "Rreth
shekullit VlparaKrishtit, tö dhönat fonetike dhe morfologiike qö pörbäjnö
bezÄne kodit tö gjuhös, paraqesin njö nivel realizimi qö öshtö larg
tö qenit

e arritur, sistemi-gjuhösor pörmban tashmö thelbin e invarianteve tö

sai

srrukrurore... Nö mönyrö tö pörgjithshme, qysh nga fillimi i shekullit

VI
para Krishtit deri nö shekullin III mbizotöron pörshrypja e pörgiithshme

512
 evolucioni ndodh ngadalö me qöllim qö tö pörforcojö strukturat... vetöm
se

öshtö e udhös tö nönvizojmö se deri nö fund tö shekullit rv para erös sonö,

monumentet e shkrimit latin mberen tö rralla dhe shpesh tö shkunra, kjo
ngase qö do tö jenö zhdukur ose asokohe shkrimi nuk do tö ketö qenö njö
teknikö e pörhapur, sig e saktöson F. Desborde. Nö tö vörtetö duhet pritur
shekulli III para Krishtit qö törösia epigrafike arkaike tö böhet mö e pasur
dhe e rrjedhshme".
Dionisi i Halikarnasit (Libri I, xc) nga ana e tij pohon: "Romakör
flasin njö gjuhö e cila nuk öshtö as krejtösisht barbare as plotösisht greke,
por njö pörlrerjee köryre tö dyjave, ku mbizotöruese öshtö gjuha eoliane,,.
Duhet shpjeguar kjo pika e fundit e ngritur nga Dionisi. Gjuha eoliane
öshtö njö nga katör dialektet e para-greke ndör tö cilat arkado-qipriotja
duket mö e lashta. Nö tö vörtetö diatekti eoüan i bashköngjitet ketij dialektit
tö fundit. Sö fundi theksojmö se Evandri pellazgo-arkadian fliste
pellazgjishten e lashtö tö Arkadisö. Ja pörse Dionisi e ngarörron d.ialektin
eolian me arä arkadian. Kjo gjithashtu i pörgjigjet pygtjes sö Dominik Brikel
nö paragrafin e pörmendur mö lart.
Sö fundi, pör tö pörfunduar kötö histori, ja edhe mendimi i A.
Mejesö
(Skicö e historisö sö gjuhös latine, Klicksieck, paris 1966/r77):..Nöse
pörjashtohen monumenrer e para qö i japin pak tö dhöna gjuhötarit,
latinishtja arrin tö döshmohet vetöm nga fillimi i shekullit III para
Krishtit ... Historia politike e Romös dhe historia e qytetörimit romak,
shpjegojnö historinö e gjuhös latine... Roma etruske ishte njö
qyter.
Por pas prijösve etruskö drejtimin e morön ratinöt ruralö; Roma ka
qenö pör njö kohö tö gjatö kryeqyteti i kötyre fshataröve dhe janö
pronaröt e rokave pörreth Romös qö vendosön latinishten romake,
pozicion ndaj sö cilit "latinishtja" pa dyshim i detyrohet pjesörisht asaj
pjese qö paraqet luhatjet dhe inkoherencat e vogra tö formös...
"Latinishtj"" qö u vendos, nuk ishte gjuha e njö klase qytetare
tö
kulturuar, ishte ajo e njö aristokracie fshatare tö aftö, e cila mori nö
zotörim njö nyje rrugösh dhe qö pushtuan njö qendör qytetörimi...
Kur
flitet pör latinishten, atöherö mendohet pör gjuhön Ro-ör; öshtö
börö e
"
513
zakontö tö njöjesohen nga piköpamja gjuhösore, tö dy termat, termi latin
dhe ai romak; dhe sipas kötijzakoni öshte emri "latin" qö mbizotöroi". Sö
fundi nö lidhje me kötö shtoj se Dionisi i Halikarnasit nö epokön e tij
pohonte se "shumö historianö e kanö trajtuar Romön si njö qrtet etrusk".
Pas gjithö kötyre analizavedo tö ishte e tepört tö pohoie sig e sugjeron
Meje, se gjuha latine öshtö krijim i njö kaste tö pasur shfrytözuesish
bujqösorö (aristokraci agrare), tö cilöt e pushtuan Romön pasi kishin
döbuar prej rty Etrusköt. Romaköt pör tu zhvilluar dhe pör tu dalluar
nga paraardhösit e tyre tö shquar etruskö, do tö kenö krijuar kötö diaiekt,
i cili mö pas u bö gjuha zyrtare e Romös, pastaj gjuhö raionale dhe mö
pas kombötare me atö prestigj qö pati mö vonö nö tö giithö Europön.
Ja pra, kjo ishte shkurtimisht etnogjen eza e giuhös latine.

I
/7
r
-J

a
J

Sipas Haberlandt (191 7): l)Diep i Mirditös (Veri).

2)Diep Shkodrös.
3) Diep Vladit (Veri)
Sipas bartonit Nopsca (DZS):+) Olep Mirditös
514
 Pellazgo-shqipja dhe etruskishtja :

Fj alor etrusko-sbqip dhe pörputhj et gj uhösore

Gjuha etruske pör disa gjuhörarö mbetet gjithmonö e paqartö. äshtö

thönö gjithgka pro dhe kundör nö lidhje me kötö. Njö palö e trajtojnö si njö
gjuhö jo indo-europiane p^ra indo-europiane madje "peri-indo-
^po
europiane", ndörkohä qö tö tjerö e cilösojnö si indo-europiane apo e
hamendösuar indo-europiane. Gjirhsesi, pör hir tö sö vörtetös, duket se
ekzistojnö tö gjithö llojet e "pörböröwe" (aurorö antikö, studime tö ndryshme
tö kohöve tona: arkeologji, antropologji, toponi-i...), por "majoneza" nuk
öshtö zönö. Nö fakt, tundimet e shumta tö autoröve tö ndryshöm modernö,
shpesh bindös madje tö saktö janö vörtitur rreth nja pike pör arsyc tö
mangösisö sö lidhjeve, kohezionit apo rö barasvlerös midis tyre.
Secili prej tyre öshtö mbyllur nö kullön e tij tö fildishtö, nö
dogmatizmin e tij apo mungesön e njö bagazhi specifik te tij. Köshtu
nuk kanö patur mundösi ose nuk kanö dashur ta lidhin gjuhön etruske
me kötö hapösirö gjuhäsore parahelene (unö parapölqej kötö term
kundrejt termit para indo-europian). Nö tö njöjtön mönyrö nuk
njiheshin lidhjet qö ekzistonin midis gjuhöve anatoliane, etruske dhe
pellazgjishtes sö lashtö, e cila ka lulözuar kudo nö hapösirön mesdhetare,
rajonin bailkano-danubian,Itali, Europön peröndimore madje deri nö
Kaukazdhe nö Azi. shumö tö vörteta rö veEuara kanö dalö nö lidhje mö
kötö temö, por pa arrirur kurrö nje pörfundim tö besueshöm, pörputhös
dhe koherent. Disa kanö pörqasur erruskishten me lisianen, madje me
gjuhön hitite por jo me pellazgjishten e lashtö, as me gjuhö tö tjera qö
bashköngjiten me tö. Megjithatö kjo pörqasje öshtö krejt normale meqö
böhet f alö pör gjuhe tö dala nga i njöjti brumö gjuhösor: gjuhö tö quajtura
anatoliane (gjuha kariane, lisiane, lidiane, frigjiane, gjuhö tö pöraförta
me gjuhön hitite), trakishtja ilirishtja, gjuhö tö mbiquajtura italike
(mesapishte, daunisht, pieseniane, gjuhe tö cilave iu bashköngjitet gjuha

51.5
oske dhe ajo umbriane...) dhe shqipja e sotme.
Gjithsesi autorö tö shumtö, ndör tö cilöt Trombeti, Ribeco dhe
hitologu Hrozni, kanö börö pörqasje midis gjuhös hitite nga njöra anö
dhe etruskishtes, lidianes dhe frigjianes nga ana tjetör. Por janö tö rrallö
ata qö kanö börö lidhje midis tyre apo aq mö pak me pellazgjishten e lashtö,
thrako-iliren dhe gjuhön e sotme shqipe. Hrozni @truskishtja dhe gjuhöt
hitite 1919) ka zbuluar tipare tö shumta tö pörbashköta midis gjuhib etruske
dhe asaj hitite, tö tilla si p.sh. prapashtesa "al". Ai pörqas gjithashtu peröndinö
etruske Kulsan me perönditö hitite Kulkes. Sö fundi ai thekson se "Etrusköt
kanö ardhur nö Itali nga njö rajon qö gjendej nö fqinjösi tö drejtpördrejt me
Hititöt d.m.th. Aitae VogöI". Nö lidhje me kötö ja se gfarö thotö Perikli
Dukati (Problemi etrusk, Ernest Leroux, 1938): "Gjuhötari C. Pauli
historian orientalist, Prof.. Cezare de Kara, arkeologöt italianö Xhuzepe
Pelegrini dhe Lugio Mariani, si dhe Fon Duhn, i cili hoqi dorö nga teoria
e Nibur-it, ishin gjithashru tradicionalistö, made dhe antropologu Xhuzepe

Serxhi, i cili shumö herö ka pranuar tö qenöt nga njö trung tö Etrusköve me
Kretasit, Hititöt dhe nö pörgjithösi popujt e Azisö sö VogöI". Dukati öshtö
i tö njöjtit rnendim me ata tradicionalistö qö pohojnö apo e ravijözojnö
zanafillön egjease apo anatoliane tö Etrusköve nö tö njöjtön mönyrö si böjnö
tö gjithö autoröt antikö grekö, pörveg Dionisit tö Halikarnasit.
Por kjo mori popujsh, tö cilet ishin vegse fise tö dalö nga njö trung
i pörbashköt etnik, ka frikösuar apo ka goroditur shumö specialistö. Nö
tö vörtetö köta tö fundit janö pörpjekur ta ndajnö tö giithö kötö magmö
popujsh, duke u caktuar atyre gjuhö dhe kultura tö shumta. Ata qö
deri tashmö e kanö parö kötö si tö drejtö, pör fat tö keq nuk iu öshtö
vönö veshi. Udha pa krye nö tö cilön gjenden gjuhösia moderne dhe
historiografia e Greqisö parahelene, nö pjesön mö tö madhe öshtö pör
shkak tö kötij keqkuptimi mjeran dhe tö tö gjitha llojeve tö
dykuptimösive, pistave tö gabuara apo hamendösive (personale apo nö
mönyrö tö pörbashköt dogmatike) tö ngritura si tö sigurta.
Nöse i referohemi tö dhönave tö transmetuara nga autoröt mö tö

516
lashtö grekö, sipas tö cilave Pellazgöt kanö paraprirö mbörritien e
Greköve, se Pellazgöt dhe Tirrenöt flisnin tö njöjtön gjuhö "barbare"
dhe se kishin dalö nga i njöjti trung etnik dhe se köta tö fundit kishin
zbarkuar nö Itali duke ardhur nga Lidia rreth shekullit XIII para Krishtit
(Hekate i Miletit, Helanikosi i Mitilenit, Herodoti, Tuqididi, duke
cituar kötu mö tö shquarit) dhe nöse mbajmö parasysh pöraförsitö e
shumta gjuhösore qö ekzistojnö midis gjuhös etruske, ilire, mesapiane
dhe shqipes, atöherö göshtja e zanaftllös sö Etrusköve as qö duhej
parashtruar. Ishte Dionisi i Halikarnasit, i cili pesö shekuj pas Herodotit
dhe Helanikosit (ithtarö tö zanafillös egjeane dhe lidiane tö Etrusköve)
shpalli se Etrusköt nuk vinin nga asnjö vend tjetör dhe se ishin popull
autokton. Kjo manovör e rremö u böhej pör tu marrö me sy tö mirö nga
aristokracia romane, me qöllim qö t'i nxirrte se ishin pasardhös tö denjö
tö Pellazgöve tö lashtö, tö cilöt pör mö tepör ai i trajtonte si störgjyshat
e Greköve. Qöllimi i pashprehur i Dionisit: Romaköt dhe Greköt janö
popuj völlezör.Ja e vörteta. Pörveg kösaj ai pohonte se "gjuha etruske
nuk i ngjante asnjö gjuhe tjetör tö njohur". Ne e njohim shumö mirö
grackön e ndryshimeve dialektore. Po marr si shembull tö vetöm atö tö
dy dialekteve tö gjuhös shqipe: toskörishtja nö jug dhe gegörishtja nö
veri. Nö tö vörtetö pörpara Luftös sö Dytö Botörore, dy shqiptarö
analfabetö, njöri nga veriu dhe tjetri nga jugu kishin nevojö pör ndihmön
e njö pörkthyesi pör tu marrö vesh! Gjithsesi, nö tö vörtetö öshtö fjala
pör njö gjuhö tö vetme.
Pra öshtö ky i pari shkaktar trazirash si dhe tö gjithö köta qö kanö
pasur kötö mendim qysh prej pothuajse dy mijö vjetösh (cf. Kapitulli i
rezervrrar pör Etrusköt nö volumin e ardhshöm qö öshtö pör botim).
Pörveg pohimeve tö autoröve antikö grekö dhe pöraförsive gjuhösore
qö ekzistojnö midis etruskishtes dhe gjuhös shqipe, njö nga provat mö
tö dukshmetö zanafillös lidiane ose egjease tö Etrusköve öshtö zbulimi
i mbishkrimeve tö stelös sö Lemnosit, ku vihet re njö ngjashmöri e
dallueshme midis gjuhös lemniane (idiomö egjeo-pellazge) dhe gjuhös

517
etruske. Ajo gfarö mböshtet pohimin e Herodotit pör sa i takon tö
qenit nga njö trung midis Pellazgöve dhe Tirrenöve (Etrusköt): Dionisin
e Halikarnasit do tö duhej ta hidhte poshtö!
Nö faqet nö vijim do tö shohim ngjashmörinö befasuese midis f alöve
tö shumta (aförsisht dyqind e pesödhjetö falö) tö gjuhös etruske dhe
asaj shqipe. (Gjuha shqipe, sig e kemi nönvizuar edhe mö lart, öshtö
gjuha e vetme nö Europö qö ka ruajtur pothuajse tö paprekur fondin e
saj tö vjetör gjuhösor tö dalö nga pellazgjishtja e lashtö).
Tö gjitha falöt etruske gienden nö listön nö vijim $o e plotö) qö pärbröhet
nga ajo gfarö ka mbetur prej disa mbishkrimeve etruske (rreth 13 000, tö
cilat datojnö prej shekullit I para ltuishtit) dhe qö kanö mbörritur deri nö
ditöt tona. Shpesh öshtö lala pör tekste tö shkurrra, tö cilat kanö tö böjnö
me mbishkrime varresh apo rituale, pörpilime administrative, kalendarö
dhe tregues tö tjerö fetarö si dhe identitete tö disa personazheve. Tekstet
mö tö gjara janö ato tö mumies sö Zagrebit. (mbishkrimi mbi njö pölhurö
liri qö kashörbyer pörtö mböshtjellö njö mumie, e quajtur mumraeZagrebit
meqenöse nö tö vörtetö gjendet nö kötö qrtet), tjegulla e Kapuas, e Cipas tö
Peruzös dhe stela e Vetulonias (shekulli VII para Krishtit). Por letörsia
etruske e pörmendur nga auroret antikö öshtö zhdukur pörfundimisht pa
lönö as edhe gjurmön mö tö vogöl.
Pörveg ngjashmörive tö {jalorit midis dy gjuhöve, gjuha etruske ka
edhe pöraförsi tö tjera me shqipen, ndör tö cilat janö ato si mö poshtö:
I pördorimi i nyiös sö vendosur nö fund.
I shumösi, i cili mbaron me ar.
lpördorimi i gferö i prapashtesave emörore apo nyeive shquese tö ndryshme.
I gjinorf a "a1", si pör piesön tietör, armenishtia eti.
Pör njö lexim mö tö mirö tö gjuhös etruske unö i kam transkriptuar
nga ana fonetike nö fröngjisht tö gjitha fialöt etruske. Do tö gjeni me
germa italike apo nö thonjözatranskriptimin fröngjisht tö fjalöve shqip
tö ndörliku^ra apo tö pashqiptueshme. Kur njö pörkthim ka nuanca
(fjalö etruske) ajo öshtö e shönuar me thonjöza. Duhet kujtuar se Latinöt

518
 e kanö huazdar alfabetin e ryre nga Etrusköt: ai öshtö zanafillae ketij
alfabeti qö pördorer sot nö Europön peröndimore. Shönojmö sö fundi
se alfabeti etrusk öshtö i vetmi, sö bashku me aifabetin lidian qö ka
shenjön 8 ('f').
Pör tö respektuar origjinalitetin e karakterit tö tyre etrusk unö
kam ruajtur grafinö zanafillore tö letrave ? (rhldh) dhe X (chlkh).

ETRUSKISHTE SHQIP ETRUSKISHTE SHQlP

Ai ai balteus mbartös
Ame ama mbajtEs,
AXuia agu bilia bijä, bija
agim ca ca
agon caerimo kremtja
ana anä,ana (gegä) kremtoj
enE (toskö) idem kremtimila
anE caius kal
an0iam endja, (endia) kalush
aF €P äP' eP cale kalon
aPe, apa hap, hapa calusin kalorös
aplu amöl (gegö), ämb6l kalos
amElsi, ömbölsi came gjamö, prej fotjes gjamoj
aperucen hap nugEn canetha (könaqösi)känaq
kapErcen Gapesar köpucar
ar ar cara0 gardh
are altar cas0i gjashtö
ardh, arth ardh caO (dielli) gacE
ardhje ceise gjejsh
arXale arkEtar celi gjellö, gjelli
ast asht cemnac qjömon
at, ati atE, ati cena gmim
ana nana ceus gjysh
aF,üanes,etnam atEr 9smes gezmö
auno ynö ciane qanö
bacchetidis bagäti ciani qani

51.9
ETRUSKISHTE SHQIP ETRUSKISHTE SHQIP

citia kithi (horizontalisht) epörsi

cia qaj ersi enösi (gegö)

cnan qenö, qenia, qenun ersce errshöm

cuie kujö etule tuli, tule

curg evnu venö (gegö)
9ur
cver, cuer (depol quer (depo, guve) fabulonia ose babulonia: ulurin
almahi dele, deima, delmat bubulllm
()anasa, thanasa thanös falas ose balas ballö

t)am tham {gegö) fipece ose bipece: böfasohej

()ar, tar darä, da befas

0el (dalje) del fanu s ose banu sbanesä

dalje felic,flere fli
0ans, dhent dhänt fina, bina0 Bima

0ecdek (gegä), vdek fis fis

0ial djalö flezru fle, fjetur (fietur)

0ima, temt dhembja fufluns ose pupluns PUPö

dhemia (gegö) giltz gils (geläs)

0ra (dhallö) dhallä ha ha

thörres hek heq

0resu
0u dy hetum etje

dhomö hia, he hija

0un
thupär höi (gesä)
0ufarce
dukö hulu hulli
0uk, ux
dushku ic, iX iki
0uscu
dy lutäs icni ikni
0uluter
()urs thur iduare i ndarö

drouna druaj i0nac idhnak

druhön i0nin idhnim
nesh ikkas ikäs
ecnas
ims gjysmö
elucee lus
elb, elbi itXrani idhnim
elpa, elfa
i parö iu hyu
eparu
(geSö), ePärm hyjni (peröndi)
epära

520
ETRUSKISHTE SHOIP ETRUSKISHTE SHQIP

kapes kapös mer merr

katek katoq mirö
Ka, ke ka, qe mlesul amälsi (geg6)
Kran ngranä muluane mulli
Kru krye (i) mun0 mund
Kte Khe mursil mönshel (gegö) (me mbyll)
Kukalan kuq nam nam, nämö
kuqörem naper nöpör
kurpu (mierä)korbö nata nata
kvil, kuil kullu6, kulluar ne nö
la la neri njeri
lac0 lag neris njerös
laci laj (gegä = laj) nuk nuk
latha lidha nulis ulis (duke u ulur)
lapis lypäs nö ulicö (nö nugö)
lariza lazoj (lanoj) ulöt
lart, larth lartä num njomö
lenia lenia nuna nana, nöna
libitina lebeti orti urtä
lunasie lojna (gegö=lojna) pacu pak
lurlyerö, luej parizura pözura
lus, lut lus,lutem,lut pataks patok
malmal patrpa tärä (shikoi tä gjithö)
maie majö (mal) pav, pava pau (shikoi)
malavo, maluve malave pazu baxho
marka maraq peiare pijetar
mami merrni pel (prodhoj) pjell
marun marunä (gegö) perpru pörpara
matan matanä peva piva, peva
mena I mänash (gegö) pia pija, (pia)
manatha me natä pi, piva pi, piva
matesi madhösi pican pjekun
m0 me peku plaku

521
ETRUSKISHTE SHQIP ETRUSKISHTE SHQIP

pleni bleni streshträ (gegE) (shtrirö)

puiagrua, gruja su sy
purg prushis suY (vöshtroj!)shoh, shol
putist puthem, puthet svulare zbuloi
put puth tali0a tallje
ra0 radhä tarcste treg

ratum radhis tashur dashur

rax nah tasheru dashura, dashörua

repine rrypinö ter tärö

ri re tesham desha

ri iri deshöm

rite ritö (tö) dashun

rinia teftef (teh thike)
rinirini,
ru, ron ru, ruaj, ron tarcste, trec tregti
sa treg
sa
shqerra terash thöras
scare, scafia
shku (gegö), shkuar thar ther
scushko,
shki thi dhi
thuaj
she
se (Pörrua q6 nuk shteron) thui
thith
$€csuc (gegä) (bijö) thuth
dhimbje (gegö)
se{ra sedör, sedra tim0im
tisa, tise disa
setirune shterunö
tul tul
slthoh, sttih
tular (kufi rrethues fushe etj,)
shi, slstti
tullö
stn shütö
thur
sil riell (siH) tur
turi
8iu ziu (i) turesa
turi turizE (gojzö)
eisn€ sY (nö)
dhuratä
sb, €üd shlYsl tsfüuail turice
dhurues
tYej (luel)
thurös, thurimö
sd$ zgiat, rgiati tursi
dua
$tü s'njoh {s'gfroh) tva'ose tua
udhötari
strr s'pi u0ari

522
 ETRUSKISHTE SHQIP ETRUSKISHTE SHQIP

ufli fti ve vä
unö fli velka falka (fal)
ui uje vinum vEnö (gegä)(vera, si pije)
ulesh ulesh, ulem volote volitshEm
umas masä vraO vras
u mat Xertie kärthi
unö masä Zar zjan (zjar)
ur0e uri ZaX gjak üak)
ure urö zatis zatetem, zatet (orvatem)
uruesi urtäsi, iurti zea zia,zi
uzafale u zjan (u dogj) zemra zemra
vaxr vjehEn zeri zöd, zani
vacl vagjöli zi zi
van0 vend zna zgjat
vaze vajzä zgjas
vc, ucuk (geg6), ujk zui zonjö

Giuha pelazgo-shqipe, thrako-ilire, mesape

Nga tö gjitha tö folurat pellazge tö arritura deri nö ditöt tona,

ilirishtja zö njö vend tö vegantö. Megjithatö unö parapölqej tö flas pör
gjuhön thrako-ilire sepse ishte njö guhö pellazgee folur nga fise rö shumra
nö njö territor tö störmadh (pörpara pushtimit romak nö vitin !6g para
Krishtit si dhe mbörritjes sö hordhive tö pushtuesve sllavö nö Ballkan
drejt shekullit vII rö erös sonö) duke shkuar prej Adriatikut deri nö
Detin e zi dhe brigjet e Danubit deri nö veri tö Greqisö. Ky territor
ishte fillimisht i ndarö midis Traköve, Geröve, Daköve, Mesianöve.
Peonianöve dhe Maqedonöve (pörpara helenizimit tö tyre) nö lindje
dhe tö fiseve tö shumta ilire nö peröndim, ndör tö cilöt Dardanöt,
Panonianöt, Liburnöt, Dalmatöt, venetöt, Autariatöt, Dasaretöt.

523
Taulantöt, Enkelöt, Pellagonöt etj. Pör mö tepör tö mos harrojmö se
veriu i Greqisö, nö tö vörtetö ka qenö zemra e Greqisö tepör vonö.
Köshtu Epirotöt (Epiri i quajtur dikur Pellazgii dhe mö pas Tesproti),
Molosöt dhe Kaonöt ishin popuj tipikö ilirö. Tö gjithe köta fise flisnin
pra tö njöjtön gjuhö nö dialekte tö ndryshme dhe ka tö ngjarö jo kaq
shumö tö ndryshöm. Nö tö vörtetö tö dy fiset mö tö mödha pellazge nö
Ballkan ishin Traköt dhe Iliröt. Pra ka tö ngjarö qö tö ketö patur vetöm
dy apo tri dialekte tö mödha, siE öshtö rasti me dy dialektet e vetme
pellazge qö kanö mbijetuar dialekti gegö nö veri tö Shqipörisö dhe ai
toskö nö jug. Ja pörse do tö quaja kötö gjuhö thrako-ilire kundrejt njö
dialekti tjetör tö madh pellazgdialektit thrako-frigjian i folur nö Azinä
e vogöl dhe nö kohö mö tö lashta nga Lelegöt, Karianöt dhe Lisianöt.
Fatkeqösisht, ashtu si edhe pör pellazgjishten e lashtö nuk na kanö
mbetur shkrime tö besueshme tö kösaj gjuhö thrako-ilire. Numri i vogöl
i mbishkrimeve epigrafike (shpesh me germa greke, tö cilat datojnö
nga shekulli VI madje ädhe mö heröt, shekulli VII para Krishtit) qö
zotörojmö, kanö tö böjnö me antroponimitö, etnonimitö, teonimitö,
eponimet, oronimet dhe toponime tö shumta. Ne i hasim köto tö fundit
nö njö hapösirö tö störmadhe gjeografike qö shkonte nga Pirenejtö deri
nö Kaukaz dhe nga Danubi deri nö detin Egie. Pra nuk duhet tö lemö
pa paraqitur dialektet ilire tö Italisö, tö folura nö tö gjithö bregun lindor
tö Italisö (nga veriu i Venecias deri nö Kalabri). Böhet fjalö kryesisht
pör mesapishten. Quditörisht nö Italinö jugore, vendi i Japigöve,
Daunianöve dhe Mesapöve ku janö zbuluar niö numör i madh
mbishkrimesh ilire (rreth pesö qind) nö dialektin mesapian. Pörveg kösaj
janö zbuluar mö shumö se dyqind mbishkrime tö shkruara (nö germa
tö etruskishtes veriore) nö dialektin venet, tö cilat datojnö nö shekujt
VI - I para Krishtit nö rajonin e Mantovas, Padovas, Triestes dhe Estes
si dhe nö luginön e Pavias'
Pörveg kötij materiali tö paktö gjuhösor tö pörbörö nga mbishkrime
tö ndryshme tö zbuluara aty-kötu ,bazate vetme gjuhösore janö tekstet

524
 gjuhösore antike
ftIomeri dhe autorö anrikö grekö), ku janö cituar emra
tö shumtö tö pörvegöm, emra peröndish dhe emra vendesh tö cilat
mbeten tö pashpjegueshme nöpörmjet gjuhös greke, por qö arrin t'i
shpjegojö vetöm gjuha e sotme shqipe. libri
Ja disa pjesö tö nxjerra nga
iMejesö (vöshtrim mbi historinö e gjuhös greke, Klincksieck/
Paris1965) ku ai nxjerr disa tö vörteta tö mbetura tö izoluara. por
me
pak !alö, ai gjithmonö nuk a'in tö paraqesö vörtetösinö historike tö
pellazgjishtes sö lashtö dhe pöraförsitö qö e lidhin arö me gjuhön egjeane,
thrake, frigjiane, ilire dhe shqipe:
"Nga gjuhöt qö fliteshin nä gadishullin grek pörpara pushtimit
helen nuk dihet asgjö. pellazgöt janöveröm se njö po ashtu nö
Qipro, njö tekst qö ka "*ei...
shörbyer pör tö shönuar, nö shumicön e rasteve
öshtö shkruar nö greqisht por öshtö e dallueshme se nuk
ka qenö shpikur
pör tö shönuar nö greqishte' dhe nuk pörputhet
mirö me gjuhön gr.k....
Gjithsesi huazimi i alfabetit fenikas döshmon patjetör je,
ndikim
tö madh tö Fenikasve mbi Helenöt, tö paktön nje paralelizöm
";e
zhvillimi.....'. Por Maqedonöt, pa dyshim, nuk kanö
shkruar kurrö nö
gjuhön e ryre dhe aristokracia e ryre u helenizua
aq sa mundi. Me pak
f alö nö momenrin kur Helenör mbörritän aty, njihet veröm nö rnönyrö
tö turbullt gjeografia gjuhösore e popujve
mesdhetarö.... eyretörimi qö
veproi mbi atö grek öshtö ai i botös egjease, botö
tö .ila, ,r.rk i njihet
gjuha... Ka tö'gjar'ö se nö grcqisht ka fjalö
qö Helenöt si tö thuash gjatö
udhäs i kanö grumbulluar nga tö tjcröt
qö gJetön nö Greqi ose i morön
r'ga pcpullsi tö ndryshme tö botös "egjease"... por
nuk i duhet mveshur
gluhcs indo-europiane ajo qö ka ,nu*dcri
tö jcre rnö saktö .,egjease',...
I-:jaiuri grek pasql'ron njö q),retijrir'profan,
i kehershörn i k*rrurö.s sö
lashtä'indo-europiane... PörveE Zeuq (Zeusi),
peienciird e mörtha greke
kanö emra qä nuk shpjegohen rg" g..qirhtja
dhe pör tö ciiat nuk gjenden
emra korrespondues nö gjuhöt e tjerainclu-"u.,riiane:
mitologjia greke
nuk ka pothuajse asgjö indo-europiane,,.
la pra gfarö öshtö e qartö dhe nuk ka nevojö pör asnjö protösues

525
sqarimesh nöse nuk do tö ishte shpörfillja niohurive tö thella tö shqipes
e

sö vjetör dhe veganörisht tö dialektit gegö tö veriut dhe mbi tö gjitha

tö
dallimit tö njö gjuhö parahelene (ai citon Pellazgöt dhe Egjeasit, mö jo
shumö) si dhe pamundösia pör tö dalluar me saktösi gjuhön zanaftllore
parahelene tö popullit qö e fliste atö. Nga ana tietör Meie pohon se emri
Zeus shpjegohet me lehtösi me anö gjuhös indo-europiane, ndörkohö
qe perkihimi i kötij emri nga kjo gjuhö etalon, e shpikur sipas rastit
nga gjuhötarö qä e parapriu atö, nuk e shpjegon as nö mönyrö tö qartö
dh. me themel. Vetöm giuha shqipe e shpiegon atö Pa asnjö mangösi
"t
(pör referim, te kapitulli "pellazgo-shqipja dhe greqishtia")'
Gjuhetaröt modernö e kanö klasifikuar ilirishten midis giuhöve indo-
europiane por nö mönyrö tö izoluar dhe nö niö degö kreit mö vete. Qfarö
tö shumta
mishmashi! Tö pavörtet at aeinönga tö gjitha anöt sepse mendime
divergojnö nö lidhje me kötö. Ja p.sh disa mendime tö ndryshme'
,,Nö veri-peröndim tö gadishullit tö Ballkanit dhe duke börö
Meje:
njö farö lloj lidhjeje midis kontinentit dhe botös greke, italike dhe
gj.r*".rik", rre iret gjendet grupi i störmadh ILIR' Ai öshtö grupi
"rrtit tö röndösishöm,
i"'rrjohrrr mö pak... Iliröt kanö luaitur njö rol shumö
nö
.ni. tö pörcaktuar io mirö, nö qendör tö Europös dhe kanö vepruar
tri drejiim., k.rrrär"jt botös ljermanike me tö cilön lidhjet dhe
shkembimetkanöqenötöp""'ht"'";kundrejtltalisökupopujtö
se Umbrianöt
shumtö ilirö janö .r"rrdo,," im"djt öshtö hamendösuar
ku pushtimi dorian ka
ishin njö nönndarje ilire); kundreit botös helene
duhen traituar si me
shtyre elementöt ilirö... Gjithashtu ka tö ngiaröse
Palestinös (greqisht
zanafillö ilire Filistinat, tö cilat i dhanö emrin
Palestine)".KötuMejepörqa{ontezönsipassöcilöspushtimidorianjo
vörtetö autorö tö shumtö
vetöm ekzistonte, por r" erdhi nga veriu. Nö tö
nga disa arkeologö,
modernö e hedhin poshtö kötö tezö, tö mböshtetur
tö cilöt nuk kanö ,b.'1.,", asnjö gjurmö tö
kötij pushtimi tö hamendösuar.
pör arsyen e
Nö tö vörtetö ky pushtim ngian mö se i pamundur
vetme se prijösit dori*e (Herodoti, YI/ 53; Makabe
I' 1'2/20 deri nö

526
 23) nuk ishin europianö por semito-egjiptianö
me prejardhje nga Danaos
völlai i Egjiptos. Pra ata nuk mund tö vinin ,rg" v"ri,r,
i cili nö kötö
epokö ishte i banuar nö veganti nga popullsi
tö trungu tpeilazg(tesprotö
dhe ilirö) dhe flisnin njö gjuhö b"ib"." d.m.th jo
gr"k". Kjo elitö e
vogöl i imp'noi ligjin e saj popullit tö mundur,
i.ili nö pjesön mö tö
rnadhe ishte i rrungur peilazg: ishte fjala pör
popullsitö ilire, tö cilat
1:atjetör qö kishin dalö nga veriu i Greqisö. Midis gabimesh tö tjera dhe
pistash tö gabuara äshtö edhe kjo ngatörresö
qö i ka goroditur njö numör
tö madh histc.ri;inösh dhe gjuhötarösh.
Norbert Jokl: "sidoqoftö shönojmö se trashögimia
gjuhösore qö
na vjen nga gjuhct e lashta tö Ballkanit,
si gjuha ilirä apo ajo trake, janö
tö lidhura ngushtö me gjuhön shqipe.,,
S. Bugge(Erruskishtja dhe armenishtja, Christiana,
1g90) vörreton
ekzistencön e pörafersive tö shumta
gjuhösore, madje njö identitet tö
plotö midis mesapishtes dhe ilirishter
Poli-visova ka gjetur pörputhje tö röndösishme
midis mesapishtes
dhe shqipes sö sorme' Ai pohon
gjithasht,, se Shqiptaret
Ilirö dhe dy tö tretat Trakö. Köt! mendim 1.-e njö e treta
kishte edhe Konuei.
Sanfeld (Gjuhösia ba'kanike, paris
1930) pohorr"
öshtö njö etapö nroderne e gjuhös nrrr" shqipe
ilire.
H'shushardt ka venö nö dukje pöraförsi
tö shumra gjuhösore midis
gjuheve thrako-ilire, armene dhe
asaj shqipe.
J' Pokorni pohonre se si nö Austri dhe nö Bohemi ekzistojnö
gjurmö tö shumta tö kösaj gjuhe para
indo-europiane, me toponimi
dhe ngjashmöri befasuese edhe me
etruskishten (nö mos po ka qenö njö
gjuhö e lidhur ngushrö me rö, tö
njö rrunglr me rö).
K' Kun (kryetar i njö ekspedite etnografike
tö börö nö Shqipöri
nön pörkujdesjen e universitetit
tö Harvardit, 1950) pohon ekzistcncön
e lidhjeve tö ngushta tö ilirishtes
dhe dialektit gegö tö Shqipöri-sö sö
veriut: "Dialekti gegö i gjuhös shqipe, nö
themei öshtö d.ialekti i'ir,,....

527
Thrako-ilire-mesaPe shqip

a (il) a... (pyetje apo hamendesim)

aker (il) acat
amolusta (th) amöI, amölsi (g.gö)
amalusta (th) kamomil
ania, oania anije (anija)
ank (il) ankth
ar (il) ar (metali)
as as (mohuese)
-at at - mbaresö karakteristike e emrave etnik
ilirö : Dalmat, Autariat, Aseriat' Kjo gjendet
ende nö Shqipöri nö emrat e fiseve (Demat,
Beqirat...) dhe nö toponime (Dukat, Berat,
Progonat...)
balus (il) ballö
bardus (il) bardhö
Bardhö ylli - mbret ilir, fialö qö do thotö
"yll
Bardylli (il)
i bardhö".
Barzides (mes) antroponim
Bardhösi
Barazues
barka (il) barku
barga plevicö
bar
bauria (il) burrnia (g"gö), burräria
Beskides (il) mal nö KarPace
Bene böra, bana (g.gö)
bönö, banö (gegö)
bjeshkö (bjeshk)
bigeste (il) bigö (mal mö dY maja)
bistum (il) bisht
bora (maq) mal nö Maqedoni

528
 bora
borea (il) borö
brendon (mes) dre
Brindia (il) qytet ilir
nö Bosnjö
Brindisi (il) port nö Itali (breg juglindor)
Brin'dashi
bri, brinö (g"gö)
brinja (brinia)
brenton, Brendon idem
(-.t) tjetör emör mesap i Brindisit
bigeste (il) bigö
bisöl
bile (il) bijö
bilia (mes) idem
bunnos (il) qytet ilir
buni (il) fis ilir Ka tö ngjarö qö Bunitö tö ishin .,banorö tö
kasolleve".
Buneima (il) qytet (Epir)
buni (il) bun, buni - Kasolle bieshkesh e
barinjve. Ka tö ngjarö qö kjo fjalö e lashtö rrjedh
nga fiala banoj. Ky toponim gjendet tö
Malabanus (banorö ta maleve), mala (male)
banues (banorö).
Acra-banus (il) I njöjti fenomen: banorö ta majave.
darde, dardan (il) dardha
Dardania (il) Dardania, vend i dardhave.
delma, delmat (il) dele, delma, delmö.
Delmatia, Dalmatia Delmaci, Dalmaci.
Delminiom (il) qytet ilir.
dalmaihi (mes) delmö (dele).
Dimalum (il) Dy maie.
öana (mes) zana
e e (dhe)

529
eirene (il) rrönö, rrönia (g.gö)
täma {ama
fimia fömia
fis fis
gai gajret
Gordium (il) ioponimi qö rrjedh ngafialagardh, prei nga edhe
emri hitit Gurta : qytet
gur (il) gur
gurassu (il) rrjedh nga gur' kala dardane
hri hiri (hijeshia)
hopaie hopi (me)
Hut-tenia (il) toponimi" : katör qytete Hut ftatör) ndjeja
(ndenie, qöndrim).
hiyneron hyu neron (g.gö) (hYjnizon)'
Ie je
ika (il) ik, ik" Peröndeshö e mömösisö nö Iliri'
Iluthia, Eiieitha ndoshta lidhet me kordonin e körthizös
lidh,lidhja (lidhia).
Ith ith (ngrohtösia e tokös).
kaie kjajö, qaj
karpoi, karpiloi (th) karpö
lene lenö
liri liri
lot iot
math madh
malea(il) mal
malea, mal6 (kret) emör kepeve tö dalö (Lakcni, Kretö, Lesbos'
vende fiilimisht tö popuilua t a nga Pellazgöt)'
manteia(th) rnan
marakhun (il) merak. merakun
m^r^z (il: ankth) idem
menzana (il) mö2, maz
möztt
miia miia (rnia)
)JU
 morl mori (e)
nai na
naip na ep
nairon na e rron (qö rron)
ni nö
par parö
i parö
parösi
Pardalas Emör lidian shumö i lashtö, ashtu si paris rröniön
e ka te fjala"i parö".
Pellagones pellg
"fis qö ka jetuar buzö liqenit tö Ohrit',.
Kjo fjalö nuk mund tö rrjedhö nga fjalagreke
pelagos(det) qö do tö jetö formuar shumö mö
vonö.
Pino (th) pi, piva
Pia
piva (kret) piva
plakos (il) plak
pro (thrako, dake) pör
Ro rro
Reze rreze
Rhinos re, retö
Saih sha, shaj
Salapia (il) qytet bregderar nö Pulia.
shölija (shöllira). A. Majer e ka shpieguar kötö
me ujö tö kripur. Por pör arsye rö lashtösisö sö
Iliröve dhe Etrusköve nö raporr me Latinöt si dhe
tö fqinjösisö sö tyre janö köta tö fundit qö e kanö
huazuar rrönjön "sal",prej nga rrjedh fjila e tyre
salire.
shi shi
Sceli shkeli
si apk si (e) hapke

531
si fai si faj
skiare (thrakisht : shpatö) Qjerr (shtierr), gris
taf taft (ngrohtösi)
te (i1) te
Tergitio (il) Emör i pörvegöm nö latinisht me Negociator, e

cila pörkon plotösisht me Tergitio dhe me : treg'

tregti, tregtar.
thana (il) zana
Thana (il) Emör grash i hasur shpesh ndör Etrusköt
Ugur ugur, ogur
Ulko (il) lumö nö Panoni
ujk , uk . Fjale e lashtö pellazge qö do tö thotö
".rik".Fialö e kaluar tö Sllavöt (vuk) dhe qö
gjendet te Greköt (lykos), Indianöt vrkah etj""
Ulkenion (il) Toponim nö Panoni.
Ulcisia castra (il) kamp ushtarak
Ulcinium (il) nö shqip "IJlcin", qytet ilir nö Mal töZi'K1o
fjale eshte latinizuar nga Romaköt.
Vendon (il) Qyt"t te Japodöt ilirö (Itali)
Venda, vendo (il) f,mer i pörvegöm tö Venetöt ilir: vend, vendi,
vent, venöt (g"gö).
Veies (etrusk.) Qyt.t i madh etrusk.
Veius (il) Emör i pörvegöm ilir
Ve . Sipas G' Meier öshtö fiala pör rrönjön bazö
tö fjalös vend.
vanö (il) peröndesha e Tokös te Etrusköt 'Ndoshta
peröndesha e Atdheut'
Uridua (il) urti-dua ura dua
'
Sipas S.E. Man ky emör nönkuPton dituri-dua'
ai i peröndeshös sö diturisö tek Iliröt'
yinoriz, uinoriz hyjnorös
zero zuri
zi zi (ezezö)

532
 Via Appia

,.,rt;\e i
.',t .l*
: . .ir...i
Via Egnatia t>
:i-

I -'
L

t
Rrugö e Lindies sö Aförme
Rruga romake nga Rorna nö Jerusalem

I - Kelto-gjermanikja dhe pellazgo-shqipja

Nö kapitullin "Pellazgo-shqiptarör: ndikime tö nönshtresös

pellazge" kemi arritur tö krijojmö njö ide mbi disa gjuhö tö vjetra tö
Europös qendrore dhe peröndimore pörpara dyndjes sö Sllavövc nö
Europö; gjuhöt kelto-gale dhe gjermanikc.

s33
 Tashmö do tö shqyrtoimö pörputhjet giuhösore midis kötyre
gjuhöve dhe pellazgo-shqipes.

Kelto - gjermanike shqip

atta (got) atö

beer (angl) birrö
bier (gj)
pirja (piria)
berg (vx. ht. gj : mali) breg
bregore
bräka (sjer) brekö
braca (kelt)
(a
bragoü, bragez (breton)
<a

bräk, bräc (ang. saks)

,,
broek (holl.)
,,
braie (pantallona galeze)
Breizh, Breiz Etnonimi e Bretaniös
dhe e Bretonöve.
Brez (nö shqip)
brind (sued) dre i madh
nö veri tö Europös
bri, brini (briri)
brin'dre
brendon (mesap.) : dre
Deile fömiiö i birösuar
Djalö
Druis (gal) Druide
Drui (irl)
aa

Drouiz (breton)
dru, druri, druni -: nö shqip emri i
lashtö i lisit, emblema e pörbashköt e
Pellazgöve dhe e Druidöve tö cilöt e

534
 marrin emrin e ryre nga lisi (dru)
pellazgo-shqip
geiri (gjer : gjiri, prehri) gJrrl
glun (v. irl) gju, gjunö (gcgö)
glin (gal) gJu
hel (nordi) peröndesha c r.dekjcs
hell (angl) ferri
hölle, f (gj)
helli
ik (v. irl :iki) ik, iki
kaput (gj) dobösohet
köput. Krcjt ndryshe nga ajo qö
pohojnö disa gjuhötarö kjo fjaic nuk
rrjedh nga latinishrja, c cila ka huazuar
qoftö nga Etruskötqoftö nga popullsitö
fqinje pellazge.
kirsche qershi
Kerason, fjalö grekc e huazuar nga
frigjiania antikc, pra pellazge.
Kirche kishö
koe (holl. : kau) kau
Kuni (gotisht : gjini) Kunjö
lug (i shndritshöm) Pcröndi irlanclcze
iugat
rann,runn un(got) rrjedh
re, u !'ranö (i vrcnjtur)
rärcn (ht., gj) ra, i:anö, mc rönö
scodria (v. irl. : nisja) shkoj
steg
-shreg
shteg
uscias (te Druidöt)
ujö, ujcra
tusce (v. irl)
urc
Vaterland (gj*t. : atclire) rrarör

)J)
 II - Gjuha hitite dhe pellazgo-shqipia

Gjuha hitite öshtö njö nga gjuhöt mö tö vjetra tö Azisö sö VogöI. Pjesa
mö e madhe e tabelözave hitite vijnö nga görmimet eBoghazKoi (Azia e
Vogöl, 150 km nö lindje tö Ankarasö). Köto tabelözatö zbuluara nö kötö
vendth dhe shkrimet nö stilin Kunei akadian por nö gjuhön hitite, tö cilat
i pörkasönin njö periudhe qö luhatet midis shekujve XD( - XIV para
Krishtit. Gjithsesi nö Egjipt dhe Tel el Amarna, arkeologöt kanö zbuluar
njö farö numri germash (midis pörputhjeve tö tjera ato qö gjenden midis
Amenofis IV - Akhenaton - dhe mbreti hitit Supiluliuma). Köto tabelöza
tö fundit ishin tö shkruaranö gjuhön akadiane (gjuhadiplomatike e epokös)
pörveg dy germave, tö shkruara me shkrim Kuneiform. Tipike hitite
(pörputhjet midis Amenofisi Itr dhe mbretit hitit Trahun-Daradu i A rzav a-
r). K" patur edhe zbulime tö tjera qö lidhen me gjuhön hitite, nö veganti
janö mbishkrime epigrafike tö zbuluara mbi monumente tö ndryshme
dhe shkrime tö shkruara me hieroglifö. Sa i takon gjuhös luvite disa e
trajtojnö si shumö tö pörafört me gjuhön hitite.
Gjuha hitite u deshifrua nga B. Hrozni nö vitin 19i6. Emri biblik
i Hititöve öshtö Hittim dhe öshtö traituar nga gjuhötarö tö shumtö si
njö idiomö indo-europiane dhe nö veganti nö strukturön e saj
gramatikore (lakimi emöror, zgjedhimi, lakimet...). Por sipas disa
gjuhötaröve njö pjesä e madhe e fjalorit do tö ketö qenö me zanafilläio
indo-euroipane. Shpesh gjuhön hitite e kanö pörqasur me gjuhön etruske
dlie atö thrako-ilire (gka öshtö e njöjta gjö).
Tradita vendase e quante gjuhön hitite "gjuha nesite", emör qö
rrjedh nga qyteti Nesas (Nashili, Nesumnili), sot Kyltepe. Pör sa i takon
hatti-t, Hititöt ia referonin kötö term gjuhös jo indoeuropiane tö
banoröve tö parö tö vendit. Nö tö vörtetö nuk duhet lönö pa marrö
parasysh se Hititöt ishin njö popull i vogöl nö numör (njö elitö nö
pushtet), tö cilöt kishin pushruar Azinöe vogöI. Sipas disa autoröve ata
do tö kenö qenö me zanatilläthrako-ilire dhe me zanafilö nga Ballkani.

536
Pörveg tö tjerave ata janö zanafila e qytetörimit tö hekurit nö Azinö e
VogöI, tö shfaqur rreth viteve 1400 para Krishtit. Shumö mö heröt
Hatianöt apo sipas disa autoröve modernö protohititöt pörshtatön
qytetörimin asirian midis viteve 1905-L775 para Krishtit. Mbretöria
hitite u zhduk shpejt, rreth vitit l2QQ paraKrishtit.

Giuha hitite ':'shqip

Atta atö (baba)
Cur gur
D"g dj.g
dug (me u duk) duk, dukje
gim dimön
gurta (qyt.| gardha
gurtö
heu shiu
kallis thörras
kallözoj
karimmi kremtim
ket kötu
kikis (kishte)) kishit
(ishte?) ishit
la, le la, le
lip löpij
lukk6s (me qenö e qartö) llagartö
lulu lule
sakuaii (me pa) shohja
shikoj
siu hyi (hyjni)
tai ndej (ndenji)
taru dru
tekan toka, tokön
uatar (ujö) ujtar
uäs vesh (me vesh)
uitt vit
537
 III - Rumanishtia dhe pellazgo-shqipfa

Rumunöt, tö rrethuar nga Sllavöt dhe Hungarezöt janö tö vetmit nö

Ballkan qö flasin njö gjuhö neo-latine, nönkuptoher, me shumö prurje
gjuhösore tö trashöguarangabanoröt e lashtö me zanaftllö thrako-ilire. Nö
tö vörtetö vendi i tyre u romanizua pas pushtimit romak qö filloi me
pushtimin e Trajanit rrerh vireve 101-106 pas Krishtit. Köshtu Dako-Getöt,
popull thrako-ilir, kanö banuar nö vendin e ryre gjatö pothuajse dy mijö
vjetösh dhe janö romanizuar rrreth shekullit tö dyrö pas Krishtit. Pra nö
dallim nga Sllavöt, tö cilöt janö njö popull pushrues qö e pushtuan Ballkanin
rreth shekullit VII pas Krishtit, Rumunör janö njö popull autokton, pak a
shumö ipörzier por nga ana gjuhösore i aförr me Shqiptaröt. Ndör tö tjera
kjo autoktoni öshtö e vörtetuar nga elemente bindöse ftistoria, arkeologjia,
antropologjia...) nga fakti se Rumunöt kanö ruajtur njö fond tö vjetör
gjuhösor tö trashöguar nga störgjyshörit e wre Dako-Getöt tö trungut pellazg.
Ja pörse rumanishtja öshtö shumö e afört me shqipen e sorme, krejt ndryshe
nga Sllavöt, popull imigrues qö ka ndjerö ndikimin e popullsive thrako-
ilire dhe tö cilöt i kanö sllavizuar pjesörisht dhe nga rö cilöt kanö börö huazime
tö mödha kulturore dhe gjuhösore. Leksiku nö vijim (listö jo e plotö) öshtö
paraqitje e tö qenit nga njö pöraförsi gjuhösore midis rumanishtes dhe
shqipes. Megjithatö po shönojmö pöraförsitö e shumta me gjuhön etruske,
njö tjetör gjuhö e trungut pellazg (cf leksiku etrusko-shqip i pörputhjeve
gjuhösore).

rumanisht shqip
ara lörojtokön
arat lövrim
arö, ara, arat
aspru ashpör
abur avull
barzä bardhö
bisnitar bestar, besnik

538
balbai belbözoj (belbözoi)
babalac baballök
balta baltö
brad bredh
bucate
bucatar bukö
ca
cal kalö
caPac kapak
cattan katran
catun katun, katund
ceaf.a qafö, qafa
ciudat gudi, guditö
cizma gizme
copil kopil
cula kulla
cursa kurth
cuvantä kuvönd
da dha
dalta daltö
daru darö (gcg) ndarö
drac dreq
durea dur,-.j (duroi)
faliment falimcntim
f.ara f.are
fluture flutur
frica frika
galbeaza gölbazö
gard gardh
gäti gati, gatim
ghioonoaie gjon
gloc guaskö
gräne grunö (geg)
gräu
gresia göressö (görhasö)
539
 grija grinja (geg)
groaPa gropö, gropa
hames hamös
harbuz karpuz
hau hon
hrana ngrana (geg)
iata ja ata (ia ata)
iepure lepur
imbuka im buka
tnalt i naltö (geg)
ingropa groPa
inot not, noti
robie roböri
la 1a

largime largim
lene lö, löne
liman liman
lipsit lypösit
magar magjar (geg)
mai ma (geg), mö
mänz maz (geg)
mänzat mözat
marri martö
mata maca (matsa)
mei miell
menire mönyrö
mic mec (geg)
mos (mosh)moshö
mugur mugull
muncä mundi
na! na (merre)
nevoie nevojö (nevoi)
göne i gjori
obor oborr
papagal papagall
540
pi. pikö
pregatit pregatis
propäsire pörparösi, pörparim
robie roböni
samar samar
sa sa
sclav skllav
Emri i fröngjishtuar esclave nuk rrjedh
nga greqishtja, as nga latinishtja e vjetör
(servus, sevulus, servula: ai apo ajo qö nuk
öshtö nö gjendje tö lirö ; ai, a1o qö öshtö nö
bujkroberi) . Gjendet njö kuptim befasues
i gjuhös shqipe tek togfialöshi s'ka llaf, e
cila duke u shkurtuar dhe unizuar öshtö
börö sklaff, qö do tö thotö "ai qö nuk ka tö
drejtön e fjalös apo ai qö öshtö i privuar
nga e drejta e rö shprehurir". Kjo fjalö do
tö ketö dhönö tö famshmen "slavus" . Por
disa pohojnö se fjala e fundit ka si zanafillö
Sllavöt e shumtö tö jugut qö u shitön si
skllevör! Kjo fjale ilire a nuk ka njö
rezonancö tä vörtetö nö shqipl
Scurt shkurt
Sfarsi shfaros
Sigur sigurt
Spada shpata
Spuma shkuma
stäna stan, stana
stegar shteg, shtegtar
strämba shtrembö (geg), shtremba-shtremba
strängätor shtönguar
strut struc
sturz shtur
schiop (shkiop) shqep
solm (sholm) shkabö
541
 talaz tallaz
tarä darö (geg), ndarö
tatä tata, at (ö)
tängui ankesö
tärg treg
temelie themeli, themel
tremur törmet
tänc (tsanc) Eun (tshun)
tap (tsap) sqap (stiap)
tare (tsark) qark (tshark)
tigla tjegull (tiegul)
ulei ulli
ulita ulica (ulitsa)
uluc (uluk) ulluk
ura uroj (uroi), ura, uratö
varä vera
vaträ vatör, vatra
zana zana
zarzavat zarzavatö

IV - Lituanishtja, letonishtja dhe pellazgo-shqipja

Gjuhöt balltike pörfshijnö prusishten e vietör, lituanishten dhe

letonishten apo lete.
Prusishtja e vjetör flitej nö Prusinö lindore deri nö shekullin XVII.
Kjo gjuhö njihet nga njä doröshkrim zanafillar qö daton qysh nga shekulli
XW. Ky tekst, i cili pörmban tetöqind e dy !alö, quhej "fialori i Elbingut.
Por tö dy gjuhöt balltike, ato mö tö njohurat dhe qö ekzistojnö ende,
janö lituanishtja (lietuvishkai) dhe letonishtja (latviski). Ato janö tö
döshmuara qysh nga shekulli XVI: lituanishtja nöpörmjet pörkthimit tö
niö katekizmi tö Luterit nö vitin 1546 dhe letonishtja nöpörmjet pörkthimit
tö njö katekizmi katolik nö vitin 1585. Köto gjuhö deri nö shekullin XD(
mbetön idiomafshatareske pörpara se tö böhen gjuhä kombötare dhe leüare.

542
Lituanisht, letuanisht shqip

Anas ana, anö, anösi

Baltas bardhö. bardha
Degas djeg (dieg)
Dels djalö (dial)
Du dy
Kardas kordö
Lenta löndö, lönda
Luigas llogac, lagöt, lagöshtirö,
lag, lagur, laguri,
löngu, legen
mazlJ maz, maza, möz
mö2, mec (geg)
metu mot, moti
prushoas prushis, prush
regeri ragim
stirna shterunö
tauta (popull) tarö
f'eura Mbretöreshö e Ilirisö nö shekullin III
para Krishtit Ky öshtö njö emör tipik ilir
dhe pör arsye tö fona pellazg (Teutamos
öshtö mbret i Pellazgöve : Iliada, XVI/S4j).
Ajo Eka öshtö mö befasuese, ky emör
gjendet me grafi pak a shumö tö ndryshme
nö tö gjithö popujt me zanafillö pellazge ose
shumö tö afört me ara thrako-iliie, Etruskö,
Ilirö, Oskö, Umbrianö, Keltö... Ky emör te
tö gjithö köto etni do tö thoshte popull, si
pör tö kujtuar se ato i pörkisnin tö njöjtös
linjö fisnore, tö njöjtit "popull,'.
Pörveg kösaj shtojmö sc ky emör do tö ketö
rrjedhur nga emri i. f itanöve (nö shqip :
TE TAN d.m.th. 'fä Cpfr-iit dhe me gjerc
"ata qö mberen sö bashku", tö gjithö ai" qa
i pörkasin tö njöjtös linjö fisnore).

543
 uogli (vogli) i vogöI, i vogöli
vaiuis vesh, veshi
vershis vigi (vitshi)
zaryjos zjarr (ziar), zjarros

Mat - Vlorö - Giirokastör : - dorezö dhe shpata prei bronzi -

Epoka e Bronzit
( Sipas "Sh qipöria arheolo giihe"' Tirana - 1 97 1)

544
 Pellago-shqipia dhe ndörfutfet e ndryshme tö sai

Tashmö do tö shqyrtojmö ndikimin qö gjuha pellazgeka ushtruar

mbi gjuhöt e tjera tö shfaqura me mbörritjen e Greköve dhe pas
mbörritjes sö tyre nö jug tö gadishullit ballkanik, detit Egje, Azinä e
Vogöl ose Italinö e Jugut.
Fiset pellazge ishin nö njö numör shumö tö madh dhe lulözuan nö
tö gjithö hapösirön mesdhetare: nö Azinö e vogöI, nö Ballkan, nö
Europön Qendrore, nö Itali dhe Iberi. Herodoti tashmö e kishte
paraqitur röndösinö dhe numrin e madh tö Thraköve, popull pellazgi
miröfilltö (v, 3)t "Populli thrak, pas Indianöve, öshtö populli mö i shumtö
nö numör qö mund tö egzistojö nö botö. Nöse Thraköt do tö kishin njö
prijös tö vetöm dhe do tö merreshin vesh me njöri-tjetrin do tö formonin
popullin ttle te pamposhtur dhe sigurisht mö tö fuqishmin nga tö gjithö
popujt, sipas mendimit tim; por pör ata kjo öshtö digka e pamundur
dhe krejt e parealizueshme, prej nga rrjedh edhe dobösia e tyre". Mö
poshtö po hap njö parantezö. shumö thjesht mund tö vihet nö zbatim
ky pohim, qö öshtö njö tregues pör tö gjithö popujt pellazgö, duke
pörfshirö kötu Shqiptaröt e sormö, bashkimi i shönjtö i tö cilöve mungon
(pörvegse nö rast fatkeqösie kombötare mund tö jetö krejt relativ).
Dhe
kjo ndodh, midis mangösive tö tjera, pör arsye tä antagonizmave tö
tyre dhe mosmarröveshjeve reciproke, egocentrizmit tö tyre, karakterit
tö tyre kryeneg dhe shumö tö pavarur, pör krenarinö e jashtözakonshme
tö tyre, prirjen pör tö emigruar dhe pör rö punuar pör zhvillimin e
vendeve tö tjera dhe ndonjöherö pör shkak tö mungesös sö zellit pör tö
ndörtuar sö bashku fatin e tyre, gjöraqö i pengojnö tö krijojnö shumö
shpejt njö qytetörim dhe njö shtet tö madh. Do tö shtoja se nö qoftö se
köto fise pellazgedo tö kishin qenö tö bashkuara, pa dyshim qö nuk do
tö kishte patur qytetörim grek. Nö tö vörtetö pellazgöt dhe Thrako-
Iliröt zinin njö territor tö btörmadh qö shkonre nga brigjet e Danubit
deri nö Egje dhe nga Adriatiku deri nö Detin e Zi! Sot territori i tyre

545
störgjyshöror öshtö reduktuar sa tö vjen keq dhe röndösia e tyre e
qömogme ka pörfunduar nö njö hig. Por krejt ndryshe, ata kanö arritur
tö ruajnö pothuajse tö paprekura traditat etyre mijevjegare dhe, mbi tö
gjitha, gjuhön etyre,e vetmja fosile e gjailö qö ka shpötuar nga Pellazgöt
e lashtö. Kjo cilesi e fundit i zbut paköz disa nga mangösitö e tyre' tö
cilat janö pör tö ardhur keq.
As Herodoti as ndonjö auror tietör nuk ishin giuhötarö (shkencö e
shfaqur mö vonö nö shekullin XIX) dhe prandai nuk mund t'i vendosnin
pörputhjet gjuhösore midis tö giitha fiseve, qö ata i mendonin si kreit tö
ndryshöm, duke mos pörfshirö asnjö nga dialektet e tyre!Ja pörse edhe
aurorö tö huaj modernö nuk kanö börö asnjö pörqasje giuhösore dhe
etnike midis tö gjithö kötyre fiseve (shpesh tö trajtuar gabimisht si popuj
tö ndryshöm) tö dala nga i njejti trung pellazg,ndör tö cilöt mö tö njohurit
janö si mö poshtö: Pellazgöt, Thraköt, Frigjianöt, Liguröt, Lelegöt,
Karianöt, Lisianöt, Dardanöt, Trojanöt, Etrusköt, Lidianöt, Miianöt,
Daköt, Getöt, Liburnöt, Japigöt, Mesapöt, Liburnöt, Panponianöt, Iliröt
ose shqiptaröt e sotshme. Kjo magmö e fiseve qö flisnin tö njöjtön gjuhö
nö dialekte tö ndryshme ka Eorientuar shumö historianö, gjuhätarö,
arkeologö ose hulumtues. Nö tö vörtetö tö gjithö köta dijetarö, shpesh
edhe me mendimin e mirö, nuk kanö vendosur lidhje, pörqasje,
ngjashmöri apo pöraförsi niöjösuese a gjuhösore midis kötyre fiseve dhe
gjuhös sö tyre tö pörbashköt.
Pas shekullir VIII para Krishtit dhe me mbörritjen e Greköve qö
mbivendosön kulturön dhe gjuhön e tyre ndaj kulturös dhe gjuhös sö
kötyre fiseve, pjesa mö e madhe e popullsive tö trungut pellazg u
nönshtrua nga pushtuesit e rinj helenö. Ja pörse shpesh aty ka Patur
ngatörresa {atash, kulturash, mitesh, giuhesh, etnish ett. Ketu unö nuk
flas pör "poprrj pellazgö" (nö shumös), sepse kjo do tö nönkuptonte
..erni,,tö ndryshme dhe tö dallueshme dhe nuk öshtö aspak niö rast i
tille. Ja pra nö gfarö mjedisi u zhvillua qytetörimi i Helenöve tö parö nö
kötö rajon. Ky zhvillim e arriti kulmin nö shekullin V para Krishtit,

546
d.m.th' dy tre shekuj pas mbörritjes sö tyre. Ja pörse unö jam
"Bo
pörpjekur qö gjatö veprös qö keni nö dorö, ta shpjegoj tö gjithe keta
duke e mböshtetur me argumente, studime, analizadhc referenca. pas
kötij bashköbisedimi do t'i rikthehemi gjuhösisö.
Nö mungesö tö epigrafeve dhe tö teskteve bindöse parahelene, si
elemente gjuhösore konkrete nö lidhje me pellazgöt dhe fiset c tö njöjtir
trung, ne zotörojmö vetöm toponime tö ndryshe dhe oronime qö nisin
midis Pirenejve dhe Azisö sö vogöl madje Kaukaz dhe Armeni nga
njöra anö dhe brigjet e Danubit dhe deti Egje nga anatjetör.Megjithatö
zotörojmö materiale jo
mö pak tö röndösishme tö pörbö ra nga
antroponime, etnonime dhe eponime, tö cilat kösaj here gjenden nö
shkrimet e par^ greke: Homeri me epoperö e tij Iliada dhe odisca,
Hesiodi (Teogonia, Punöt dhe Ditöt) dhe poema tö tjera tö ciklit
homerik, emra tö shumtö tö gjetur nö stela apo monumenre tö ndryshme
dhe mö nö fund döshmitö e autoröve mö tö lashtö antike tö tillö si Hekate
i Miletit, Helanikosi i Mitilenit, Herodoti, Tuqididi dhe tö tjerö jo mö
pak tö shquar. Köto dy forma materialesh qö citova bashkohen,
pörputhen apo ngatörrohen pör shkak tö ngjashmörisö dhe tö
njöjöshmörisö sö elemenreve gjuhösore qö shpalose n aty.
Pjesa mö e madhe e kötyre emrave shpjegohen fala gjuhes sö sotme
shqipe, e cila öshtö e vetmja qö ka ruajtur nö Europö kötö fond tö r,jetör
gjuhösor tö dalö nga Pellazgöt antikö. Deri mö sot disa qö nuk kanö
mundur tö böjnö as pörqasjen mö tö vogöl midis pellazgjishtes dhe
shqipes, kanö shpailur köta emra, tö pashpjegueshöm nga gjuha greke
se
do tö kenö dalö nga nja gjuhe parahelene e zhdukur. Kjo pistö e gabuar
e ka guar gjuhasine dhe historiografinö moderne nö njö udhö pa krye.
Kötö do tö studio.imö nö paragraföt e ardhshöm.
si nö shumö gjuhö, formimi i emrave dhe fjalöve tö ndryshme nö
pellazgo-shqipe, nö pörgjithösi öshtö börö dukc u nisur nga fjale tö
pörböra ose sinragma tö fiksuara (nö gjuhön shqipe öshtö fjala pör
elemente gjithmonö tö bashkangjitura, pa vijö lidhösc) tö bazuara nö

547
njö apo shumö rrönjö. Gjithashtu mund tö ietö fiala pör niö apo rrönjö
tö shumta, parafiilötö vendosu ra pörparadhe (ose) prapashtesa.... Kjo
veEori e fundit öshtö e pördorur gjerösisht nö pellazgo-shqipen si p.sh.
nö rastin e nyjes tö vendosur nö fund.
Njö nga kompozitat mö tö vjetra apo formimi i fialöve qö rigjendet
edhe sot öshtö emri Marsejös, qytet qö i pörkiste Liguröve (popull
i
pellazg i miröfilltö) pörpara vendosies sö Greköve nö vitin 600 para
Krishtit. Nö tö vörtetö ky emör nö pellazgo-shqipen öshtö i pörbörö nga
dy rrönjö marr dhe sjella, e cila mö gjerö do tö thotö me marr dhe me
dhönö. A nuk öshtö kjo nje shfaqje e vjetör e rregrisö dhe e kömbimit)
Ky qytet i quajtur nö kohö tö lashta Massilia pörpara se tö quhej Fose
nga Grekör, a nuk ka qenö njä port tregtie si dhe i tö gjitha llojeve tö
transaksioneve midis vendeve tö Mesdheut dhe pjesös tjetör tö Europös,
mbi tö gjitha asaj veriore? A nuk ishte kjo forma e parö e tregtisö
ndörkombötare: import-ekspoft ( me marr - me sjell)?
Gjuha shqipe, e pasur nä kötö lloj pörngjifieie zanaftllore, shembujt
e möposhtöm tö sö cilös ianö tö formuara gjithashru nga dy rröniö tö
ndryshme, duke pörfshirö njö rrönjö identike me atö tö Marsejös: marr
nö zanafillö tö formimit tö emrit tö saj.
Marrödhönia
Marröveshja
Marramenthi

Ndikimet e pellazgiishtes sö lashtä mbi greqishten

Ja tashmö pör ndikimin qö ka patur pellazgjishtia e

lashtö mbi
gjuhön greke dhe huazime tö shumta qö kjo ka böre nga gjuha pellazge
dhe ku edhe sot gjenden mbetie tö shumta gjuhösore.
Kötu nuk do tö rinis listön e gjatö tö antroponimeve dhe toponi-
meve tö shqyrtuara (dhe tö shpiegu^t^ nga pellazgo-shqipi") nöpör
kapitujt e tjerö tö veprös qö keni nö dorö, por do tö citoj njö pjesö prej

548
ryre, ato mö kuptimplotet sepse pretendohet tö trajtohen si me zanafillö
greke apo qö kanö dalö nga njö gjuhö parahelene e zhdukur, ndärkohö
qö kjo gjuhö öshtö ruajtur pothuajse e paprekur nö shqipen e sotme.
Emrat: Zeusi, Akili, Flera, Apolloni, Afördita, Artemisi, Athina,
Argos, Korinti, Olimpi ose fjalöt hyppos, diphtere, gigas (giigandö)
chaos, chronos, muses ... janö tö shpjegueshme nö mönyrö tö pörkryer
me anö tö shqipes sö sotme! Ndörkohö qö deri mö sot na öshtö mösuar
se köta emra apo fjalö ishin tipike greke! Pör atö fialö qö nuk öshtö
mundur tö shpjegohet me greqishten öshtö ngatörruar keq dhe öshtö
fshehur e vörteta nöpörmjet formulös sö famshme, tö pakuptueshme
madje mashtruese: gjuhö parahelene! Dhe köshtu e gjithö bota u zu nö
njö terr qö nuk tö gon askund dhe vetöm se tö sjell pörqark njö pike. Ja
pörse nö lömin e historisö dhe tö gjuhös sö popullsive tö mbiquajtura
parahelene kanö mbetur nö udhö pa krye studimet dhe hulumtimet.
Pra unö do ta nis shqyrtimin e disa emrave dhe fialöve domethönöse
tö paraqitura deri kötu si greke, por qö nö tö vörtetö janö me zanafillö
pellazge. Pavarösisht pörpjekjeve tö shumta tö mbetura tö padobishme
apo pak tö besueshme, askush nuk ka mundur t'i interpretojö apo t'i
shpjegojö köto lale nö mönyrö tö qartö me anö tö gjuhös greke. Gjithqka
mböshtetet nö gjuhön e sotme shqipe, fosile e gjallö e kösaj gjuhe e
quajtur shumö herö "parahelene dhe e zhdukur'! Ky öshtö gelösi i
problemit. Gjithsesi shönojmö se qysh prej njöqindepesödhjetö vjetösh
autorö tö shumtö, midis tyre gjuhötarö tö shquar, antroPologö, etnologö
dhe specialistö tö historisö parahelene kanö dhönö alarmin duke
pörsöritur me zötö lartö se gjuha shqipe paraqiste njö thesar gjuhösor tö
vyer dhe se Pellazgöt, Frigjianöt, Etrusköt dhe Thrako-Iliröt, störgjyshör
tö Shqiptaröve, ishin paraardhösit e dy qytetörimeve tö shkölqyera
europiane: grek dhe romak. Por thirria e tyre shkoi kot sepse nuk u
dögjua ng ata studiues, tö cilöt nö epoka tö ndryshme dhe nga maja e
katedrös sö tyre universitare apo nga kulla e tyre e fildishtö,
mbisundonin majat e gjuhesisö dhe tö historisö sö lashtö tö Europös.

549
Njö numör i madh i ithtaröve tö ryre kanö ndjekur me budallallek tezat e
ryre tö gabuara, pistat e ryre tö gabuara apo thjesh dogmön e ryre.
Gjuhösia nga njöra anö dhe historiografia e Greqisö parahelene
nga ana tjetör kanö rönö nö tö njöjtön grackö, atötö zanafillös sö Greköve,
e cila ka qenö lidhur apo pörngjirur me atö tö Mikenianöve, nga rö cilöt
edhe kanö nxjerrö pörfundimisht prejardhjen e Helenöve. pörse atöheröl
Sepse nö vitin 1952 Mikel ventris, tö cilit mö pas iu bashkua Xhon
Kadvik, besoi se zbuloi nö Linearin B njö formö tö lashtö tö greqishtes,
ndörkohö qö ishte fiala pör njö gjuhö parahelene (pellazge), nga e cila
gjuha greke kishte börö huazime tö shumta! Nö pamje tö parö, ishte
krejt normale tö gjeje nö kötö nönshtresö pellazge (mikeniane) njö farö
ngjashmörie me greqishten e lashtö, meqenöse kjo e fundit e ka ndjerö
ndikimin e saj. Kjo greqishte ka trashöguar disa vegori gramatikore,
disa forma sintaksore dhe njö farö numri $altrsh qä janö tö pellazgjishtes
sö lashtö dhe qö rigjenden nö shqipen e sorme. Ky öshtö rrethi vicioz
rreth tö cilit rrotullohen tö gjithö. Kirsisoj ngatörrohet gjithgka,
rnbivendosen apo kthehen anasjelltas tö dhöna tö ndryshme dhe böhen
pörzierie tö ndryshme nö faktet historike, mirer, emrar e peröndive,
heronjve dhe vendeve. Megjithatö mjafton tö rilexohen autorör antikö,
ndör tö cilöt Hekate i Miletit, Helanikos i Mitilenit, Herodoti ose
Tuqididi pör tö dalluar se pörpara "mbörritjes" sö Greköve, pellazgöt
ishin zotö tö vendit qö do tö böhej Greqi!Pör sö dyti, disa prej tyre nö
njö farö mönyre i kanö poshtöruar Pellazgöt duke mos iu dhönö vendin
qö u kishin caktuar aurorör antikö pör sa i takon sö vörtetös historike tö
qytetörimit tö tyre shumö mö tö möparshöm nga ai i Greköve. pastaj ka
patur njö "boshllök" prej katör shekujsh (midis viteve 12oo-8oo para
Krishtit) qö cilösohet i erröt sepse nuk öshtö e perceptueshme asgjö
greke dhe asnjö elemenr i besueshöm nuk arrin tö vörtetojö praninö e
Helenöve. Pavarösisht kösaj, disa kanö dashur t'i shohin Greköt kudo,
madje edhe pörpara ekzistencös sö tyre! äshtö kjo, gfarö unö kam
vendosur tö analizoj dhe tö paraqes me ndihmön e argumenreve tö

550
verifikueshme apo tö dallueshme dhe me anö provash tö qarta'
Alfabeti grek nö fillim ka qenö quajtur "phoenika grammata"
(germa {enikase) ose "kadmeia grammata" (germat kadmene)' Quhen
gjithashtu germar pellazget Herodoti pohon se öshtö Kadmosi ai qö i
futi nö Greqi bashkö me arret e tjera apo shpikjet fenikase (V, 58, 59).
Sipas disave ky alfabet ka dalö nga proto-sinatikia (fenikase, hebre,
armene). Nä tö r,örrerö forma e germave öshtö e pörafört madje e njöjtö
me ato fenikase. Greköt i kanö shqiptuar nie pör njö köto germa me
theksin e tyre! por duke imituar tö njöitön {onetikö. Gjithsesi köto
germa nuk kanä asnjöfarö kuptimi nö greqisht, krejt ndryshe nga giuhön
fenikase: Aleph (bagöti, dem apo ka), Bet (shtöpi), Gimel (deve), H6
(njeri qö lutet) etj. Greqishtja arkaike pördorte niözet e dy Q2) germa
tö dala nga alfabeti semitiko-peröndimor (kanaen, paleo-hebraik), ndör
tö cilat disa janö kthyer nö zanore. Greköi i kanö shtuar germat Y'
PHI, KHI, PSI, OMEGA, tö cilat i kanö vendosur nö {und tö alfabetit
fenikas. Sa i takon greqishtes moderne, ajo ka njözet e katör germa
Q4). Zanoret janö shtatö (a, e, e, i. o, o, u). Shkrimi grek nö fillim
shkruhej horizontalisht nga e djathta nö tö n:ajtö madje nö mönyrö
alternative (bustrofedone). Mbishkrimct e para u shfaqön rreth viteve
740-730 para Krishtit. Por pika e hasjes, e mbetttr misterioze, pasi
pördorimi i kötij shkrimi nuk ka qenö patietör Greqia. A tö kctö qenö
nö Lidi, nö Kumenö, Italinö eJugut apo nö Egje? Asgiö nuk mund tö na
japö me vörtetösi njö pörgjigje pa gabuar. Kjo bön pjesö nö pikat e erröta
qö mbulon historinö e Greqisö sö lashtö, por qö disa ende i shohin tö
qarta e tö kulluara: zanafilö, gjuhö, histori mitologji...!
Sidoqoftö nga fundi i epokös arkaike dhe giatä epokös klasike,
Greköt flisnin vetöm njö gjuhö dhe kuptoheshin midis tyre, pavarösisht
larmisö sö dialekteve tä ryre. Por kudo ata jetonin midis apo tö rrethuar
nga popullsi qö flisnin njö gjuhö kreit tö ndryshme. Pör arsye tö morisö
sö fiseve (disa i thonö popuj), tö cilöt flisnin kötö gjuhö, ata besonin se
fliteshin gjuhö tö ndryshme tö shumta nö numör, ndörkohö qö ka qenö

551
 folur njö gjuhö e verme, por nö dialekte apo aksentö tö ndryshöm. Ata i
quajtön popuj barbarö, qö nö kuptimin qö i jepej nö epokön klasike, ishin
ata qö flisnin njö gjuhö tö 'pakuptueshme', pra tö ndryshme nga greqishtja.
Köta Grekö ndör vendet qö ata pushtuan ishin tö paktö nö numör
nö kötö epokö tö hershme. Ishte fiala pör njö kastö drejtuesish tö cilöt
nönshtruan vendin duke döbuar prijösit apo mbretörit e qyteteve qö
ata pushtuan (Danaos Egjiptiani nö Argos, Kadmos Fenikasi nö Tebö,
Pelops Azianiku nö Lakedemonia, etj...) pra köta Grekö mbörritön me
gjuhön dhe kulturön e tyre. Por shumö shpejt ata asimiluan njö pjesö tö
madhe tö gjuhös, kulturös, fesö, miteve störgjyshore tö popullsive
autoktone tö trungut p ellazg. Ata pörfunduan duke krijuar gjeneanologji
falso nö mönyrö qö tö besohej se edhe ata ishin autoktonö. Kjo ide e
fundit rigjendet e ripörsöritur pambarimisht, pothuajse nö tö gjitha
ceremonitö e ryre fetare dhe kremtimeve politike-shoqörore. Fakti
gjendet po atf, ata gjendeshin nö njö vend i cili nuk ishte i tyre dhe ku
shumica e popullsisö me zanafillö etnike tö ndryshme fliste njö gjuhö tö
huaj. Me kalimin e kohös dhe ndikimin e popullsive tö rrungur pellazg,
e folura e greköve pösoi disa ndryshime sipas krahinave (theksat,
dialektet). Ky dallim i tö folurit öshtö nö zanafrllötö dialekteve greke,
tö cilat i ripörtörinö nö fise tö ndryshme qö i quajtön Jonianö, Eolianö
dhe Dorianö. Pra duke filluar nga ndarjet gjuhösore ose dialektore u
krijuan anificialisht ndarjet etnike.
Mö vonö komentaröt japin tö dhöna se, nö skutat ku u kufizuan,
popullsitö e lashta parahelene (pellazge) kishin ruajrur nje theks dhe njö tö
folur tö ndryshme nga tri tö tjerat: Arkadi (si rastösisht njö nga vaüar e
Pellazgöve) dhe Qipro ftoloni e lashtö plLazge,e mbiquajtur mikeniane).
Ja pörse köta eruditö tö penös krijuan dialektin arkadoqipriot, tö cilin e
deklaruan si mö tö lashtin e Greqisö dhe tö aförr me popullsitö parahelene
tö trajtuara gabimisht si störgjyshör tö Greköve. Miröpo Arkade,eipriotja
ka ruajtur pöraförsi tö shumta me Pellazgjishten e lashtö (e mbiquajrur
mikeniane). A nuk na e thotö kötö legjenda se Evandri, i lindur nö Arkadi,

552
 ishte njeriu i parö qö futi alfabetin pellazgnö Itali dhe mö saktö nö Latium
mbi malin Palatin) Pör njö kohe te gjatö Arkadi a rualtikultet dhe traditat
e miröfillta perlazge. Kjo öshtö e vetmja krahinö e Greqisö qendrore qö ka
ditur tö ruhet dhe tö formohet si traditö störgjyshore shumö mö pas
pushtimit tö Helenöve.
Ja pra me pak tjalö historia e kötyre dialekteve tö zövendösuar nö
etni (pör mö shumö hollösi nö lidhje me kötö temö drejtohuni nö kapitujt
pörkatös me studimet dhe analizat e ndryshme qö kanö tö böjnö me
etnitö greke: qö do tö dalö sö shpejti). Sö fundi, nö lidhje me shkrimin
grek shönojmö se mbishkrimet e para mbi pogeritö ose epigrafet mö tö
lashta datojnö qysh nga fundi i shekullit vIII para Krishtit: tö gjetura
paradoksalisht (pör shembull gota e Nestorit) nö ishullin e pitekuzös,
etapa e parö e kolonöve grekö pörpara pushtimit tö tyre tö Kumös.
Tekstet e p^ra tö shkruara, mbi tö gjitha poezi lirike, datojnö veröm
nga shekulli vIL Iliada dhe odiseja u botuan zyrtarisht vetöm nön
sundimin e Pisistratit (rreth viteve 600-527 para Krishtit). Ky i fundit
kishte hartuar recitimin e kötyre poemave epike gjatö festimit tö
Parathönöve. Mbishkrimi i parö nö dialektin atik, i cili pörmend
etnonimin e Helenöve daton nga vitit 5g6 para Krishtit.
Ja ndarja gjeografike e dialekteve tö ndryshme greke:
'f Eolian: Beoti, Thesali, veriu i Egjeut, ndör tö cilöt Lesbos, Eolidö
(Aziae Vogöl).
* Dorian i lidhur
me dialektin e veri-peröndimit (Fosidö, dy Lokridat,
Akarnani, Eroli, Eli&): Peloponezi lindor dhe jugor, ishujt jugorö
tö Egjeut
(duke pörfshirö ary Kretön, bregun jug-peröndimor tö Azisö
sö vogöI, ndör
tö cilöt Rodin dhe sö fundi Sisilia dhe Greqia e Madhe.
* Arkado-Qipriot: Arkadi,
eipro dhe nö njö masö mö tö vogöl
Pamfili, dialekti i sö cilös öshtö i pörzier me atö dorian.
Kjo kap krejtösisht analizate mia tö forcuara gjatö veprös qö keni
nö dorö. Nö tö vörtetö dialekti jonian i pörket njö giupi
qö ka dalö drejtpördrejt nga ai mikenian (unö e quaj ".k"do-lip.iot
keshtu pör lehtösi).

553
Herodoti na thotö se Athinas-Jonianöt (VII, 94; I, 56; VlI, 44) dhe
Eolianöt (VII, 95) ishin Pellazgö,tö cilöt u kthyen nö Helenö duke
pörshtatur gjuhön greke. Pörveg kösaj dimö se Arkadia, vendi ku lindi
zetsi pellazg (Iliada xYl, 234) dhe Pelasgos (mbret dhe eponim i
Pellazgöve) bashkö me Thesalinö dhe Epirin ishte njö nga tri vatrat
pellazge tö Greqisö sö lashtö. Paralelizmi öshtö befasues. Köto tri rilone,
qö mbajnö vulön e störgjyshörve tö tyre, kanö qenö tö ndikuara mö
shumö tjerat n gaPellazget. Ja pörse disa pohojnö se köto dy dialekte
se tö
ishin tö lashtö dhe tö afört me atö mikenian. Duhet shönuar se ky
emörtim i fundit öshtö jo vetöm emörtim artificial, por njö krijim i
arkeologöve modernö, tö cilöt zbuluan nö Mikenö (qyt.t i pörmendur
,rg" HoÄ.ri se ishte i mbushur me ar) rrönoja parahelene dhe nö veganti
maska rö arra. Ja pörse ky qytetörim parahelen u quait zyrtarisht
.,qytetörim mikenian", ndörkohö qö asnjö autor antik nuk e pörmend
kete. A nuk öshtö pra e habitshme qö Arkadianöt dhe Qipriotöt tö
kenö ruajtur huazime tö shumta gjuhösore, kulturore, tö kultit dhe
pöraförsi tö tjera me popullsitö pellazge qö banonin nö köto zorL^
tö

Greqisö deri nö niö epokö tejet tö vonö dhe ndörkohö flisnin gjuhön
e

tyr" stergjyshore i ka pörmendur tashmö nö vende tö shumta

ftIerodoti
tö Greqisö kontinentale dhe nö Egie)?
fj erhte njö nga guröt themeltarö sepse tö gjithö autoröt e kohöve
torr" j*e futur nö ketö piste tö gabuar mikeninane. Nö tö vörtetö
mjaftoi
qö dy aurorö, ventris dhe Kadvik, tö shpallnin se dialekti
mikenian
irt r. formö arkaike e greqishtes sö lashtö, ndörkohö qö böhej fjalö
"'e
pörpellazgjishten,dhekösisojegjithöbotatöpörpihejnökötöudhöpa
i.y.. liferöpari, shkrimi (Lineari B) qö ata zbuluan nö tabelözat prei
ka
isht. nje nga variantet qö rridhnin nga Lineari A kretas (i ciii
"rfuit.
.rrt rr,, i padeshifruar). Shkruesit e pallateve, tö mbiquajtur mikenianö,
kanö transkriptuar dialektin e tyre me anö tö kötii Lineari
B' Pörpos
sepse nuk na
kösaj, ky shkiim nuk öshtö domethönös apo vendimtar
*eron asg!ö mbi historinö apo faktet historike tö kötyre popullsive,

554
 meqenöse nuk öshtö flalapör njö shkrim letrar por pör njö pörllogaritje
pörmbledhöse dhe lista tö prodhimeve tö ndryshme qö kanö tö
bejne
me shkömbime tregtare. Pörveg kösaj, aty gjendet pjesa mö e madhe
e
ernrave tö peröndive parahelene, tö cilat nuk shpjegohen me
asnjö gjuhö
tjetör pörvegse shqipes sö sorme! Kösisoj, köta dy deshifruesit tanö
tö shquar
vörejtön njö farö "ngjashmörie" me greqishten e lashtö. prandaj
poh,r"r,
se tßhej fialö pör gjuhön mömö tö greqishtes sö lashtö. "t"
E gjirhö bora shkencore
u sul mbi kötö rast dhe nisi tö böjö shpjegime mbi zanafillön e
Greköve ,,rö
cilöt mund ta kishin prejardhjen vetöm nga köta Mikenas hipotetikö". por
pikerisht kötu öshtö klegka, pasi köta dijetarö nuk kanö perthithur
mjafr
mirö gjithshka qö kanö pohuar auroröt antikö nö lidhje me pellazgöt,
d.m.th
se ata ishin banoröt e parö (qö flisnin njö gjuhö barbare)
G Greqisö pörpara
mbörritjes Greköve, tö cilöt trashöguan traditat e ryre rö kultii dhe prurje
sö
tö ndryshme kulturore dhe teknike. pör fat tö keq, duke mos börö
asnjö
.oörqasje midis pellazgjishtes sö lashtö (gjuhae .Mikenianöve"
rö famshöm)
dhe thrako-ilirishtes dhe shqipes, ara i kanö guar hulumruesit
ne gabime
nga brezi nöbrc2.
Kösisoj, nöse ka parur pellazgö gjatö kösaj periudhe parahelene,
nuk mund tö ketö parur Grekö dhe aq mö pak stöqgjyshör tö lavdishöm,
tö tillö si ata tö shkruar nö Iliada dhe odise. pastaj, sö fundi e gjirhö
kjo
pörputhet dhe vörtetohet nga toponimet, ororiirnet, antroponimer,
eponimet dhe etnonimer, rö cilat nuk mund tö deshifrohen me
anö tö
gjuhös greke, por veröm me anö tö shqipes sö.sorme, e vetmja
qö ka
shpötuar nga kjo gjuhö parahelene dhe qö öshtö börö njö lloj dedektori
magjik. Nöse gjuha e kötyre, tö cilöt quhen Mikenianö, ishte greqishtja,
atöherö pörse nuk arrin tö dekriptojö pjesön mö tö madhe te
shumtö tö peröndive tö mitologjisö si dhe emrar e heronjve "mr"rre'te
dhe
toponimet e pörmendura nö Iliada dhe Odiseja)
Ja njö shembull, midis shumö tö tjeröve, qö pörcakton kötö mangösi
mendjemprehtösie ose gjykimi nö leximin e reksteve arrtike
dhe verbim
apo koköfortösi tö padögjuar, qö nuk kanö parö apo nuk
kanö dashur tö

555
 njö mori
shohin te Pellazgöt vetöm njö emär gienerik tö pördorur nga
popujshtö rrdrysherndh. heterogienö, tö cilöt kanö folurgiuhötö ndryshme
afr" pet mö teprör nuk pörb,änin niö trung. Antuan Meje, njö nga predikuesit
. p"re te gjul&isö moderne, na e shpreh kötö nö veprön e tij "Vöshtrim
*ti uir.orittö e gjuhös greke" (I(incksieck, Paris t965):.'.. idiomö e lashtö"'
Kjo idiomö ,r.rk k" qenö kurrö e fiksuar me anö tö tö shkruarit; nuk ka
mbijetuar asnjö monument i sai, nuk ka mbetur njö kujtim i popullit
qö e

pördori... Miröpo nö tä vörtetö del se asnjö gjuhö e pörbashköt nuk

ka
me greqishten nö njö törösi risish
-bi;..tr"r, e ciia te paraqesö pörputhie e izoluar
karakteristike; köshtu nga njö aksident historik greqishtja shfaqej
midis gjuhöve indo-europiane". Ndörsa pör Pellazgjishten ky monument
tö giallö'
ekzistJn dhe öshtö lah per shumö mö tepör se kjo: pör njö fosile
qö öshtö shqipja e sotme. Ja sesi, pör shkak tö padijes aPo
tö njohies jo mirö

,e gj,rher rhqlp", historia parahelene dhe giuhösia moderne kanö

mbetur
fat tö
nö-qgrrsok"t . Stt"*e pak diietarö e kanö kuptuar kötö. Kötyre pör
keq nuk ua kanö vönä veshin kurrö.

Alfabeti i ri grek
A,-ü = alfa, a H,q=ita N,v=N,n T,t=T,t
@,0 = Th, th 5,q=KSl 'Y=y
B,p=beta,b
f,T=G,g I,r =I,i 0, =o o,g=F,f
A,ö=D,d K,x=K,k fI,n=P,p X,,(= K,k
E,t=E,e A,l=L,l P,p=R,r V,Y=Psi
z,\=z'z M,p=M.m Iro,q=S,S O,o)=O,o

re se germa B, b nuk ekziston nga ana fonetike nö alfabetin

vihet
grek meqenöse aio shqiptohet V,v. Qö tö mund tö shqiptohet kio
germö

pördoret bashkimi i dy bashkötingölloreve tö tiera MP, mp apoMII,

pt..

Pellazgo-shqipia dhe giuhöt io semitike: sumeriane dhe elamite

Nuk mund ta pörfundoi kötö kapitull nö lidhie me gjuhösinö, pa
folur pör gjuhön dhe shkrimin sumerian, mö tö lashtin qö njihet nga
Lindia e Mesme. Pör fat tö keq do tö flisia vetöm shumö shkurt, sepse
556
nuk kam kryer asnjö studim tö thelluar nö lidhje me kötö temö.
Sa pör krahasim, hierogliföt u shfaqön vetöm rreth viteve 3100
para Krishtit.
Ndär qytetörimet e njohura, gjuha sumeriane öshtö gjuha mö e lashtö
e shkruar. Piktogramet e para datojnö nga viti 3500 para Krishtit.
Sumerianöt janö shpikösit e shkrimit Kuneiform. Disa e vendosin shfaqjen
e kötij shkrimi midis viteve 3300-3200 para Krishtit. Qysh nga anrikiteti
mö i hershöm (mijövjegari IV) ata zinin rajonin qö gjendej midis jugut tö
Babilonisö dhe Gjirit Persik. Qendrat kryesore tö ryre tö qrtetörimit ishin
Uruk, Kish, Larsa, Lagash, Ur-Nanshe, Sumer, Nipur. Ky qytetörim
ftulrurö, gjuhö, fe) nuk shfaqet nö asnjö gjuhö tjetör tö njohur: Sumerianöt
janö mö vete nö histori. Emri i Sumerianöve na vjen nga Babilonasit, tö
cilöt i quanin Sumeru dhe nga Egjiptianöt qö i quanin Sngr.
Sipas teksteve sumeriane, qyteti mö i vjetör i pörmendur do tö
ketö qenö Eridu. Zonae tij do tö ketö qene e identifikuar me vendin e
mbiquajtur Abou Shahrein, pesömbödhjetö kilomerra nö jug-peröndim
tö zonös sö lashtö tö qytetit tö Ur-it. Ky ishte qyreri i Enkit, peröndia e
shiut dhe e ajrit tö iagösht. Pörpara dinastisö sö parö tö Lagashit (2500-
2350 para Krishtit) kishte tri epoka paradinastike: Eridu (rreth 45oo
para Krishtit), Obeid (rreth 4000 para Krishtit), Uruk (rreth 3000 para
Krishtit, epoka heroike). Nuk ekzisron version sumerian zanafillor i
törösisö sö epopesö sö Gilgameshit. Babilonasit kanö modifikuar dhe
kanö lidhur rnicis tyre rräfenja tö ndryshme tö shköputura, tö huazuara
nga Sumerianöt. Sipas S.N. Kramer (Historia fillon nö Surner,
Flammarion 1994) rröfenja biblike e Pörmbytjes nuk öshtö njö krijim
hebraik. specialistöt kanä arrirur tö identifikojnö disa episode rne
zanafillö sumeriane: epis,rde tö Pyllittö Sedröve (tabclitzat iil - V), tö
Demit hyjnor (tabelöza Vi) paragrafö tö shumtö rö körkimit rö
pavdekösisö (tabelözat IX, X,XI) dhe atö tö Pörmbytjes (tabelöza XI).
Kötu mö poshtö unö po hap njö parantezötö shkurtör. pa rrezikuar
shumö qö tö gabojmö, ne mund tö böjmö njö paralelizöm me Iliadön
dhe odisenö e Homerit (Homeri, nöse me tö vörtetö ka ekzistuar, rreth

557
fillimit apo mesit tö shekullit VIII do tö ketö qenö njö nga döshmitaröt
okularö tö mbörritjes sö Greköve nö rajonin ballkano-egjeas). Köto epope
traditash gojore, tö mbiquajtura homerike, janö doröztar apo botuar
zyrtarisht vetöm nön Pisistratin, aförsisht nga mesi i shekullit VI para
Krishtit dhe tö pörpunuara pörfundimisht (tö tilla sig i njohim ne sor)
nö epokön e mbiquajtur Aleksandrine, nö tö cilön Aristarku (rreth 2L4-
L43 para Krishtit) ishte njö nga kritiköt mö tö shquar. Nö tö vörtetö
köto poema me z^n^fillö pellazge, me kalimin e kohös kanö pösuar
modifikime tö ndryshme, ripunime dhe ndörfurje tö tjera nga zotöt e
rinj tö vendit tö Pellazgöve: Greköt...
Pas shpartallimit tö tyre pörpara Semitöve tö udhöhequr nga
Hamurabi rreth vitit t757 para Krishtit, Sumerianöt u zhdukön nga
skena politike, por jo pa u lönö trashögim asiro-babilonasve elemente
tö shumta tö qytetörimit tö tyre tö pörparuar. Gjuha e tyre mbijetoi
pör njö kohö tö gjatö si gjuhö dijeje dhe kishtare (tö njöjtin rol qö ka
luajtur nö Peröndim gjuha latine). Traditat etyre mbetön tö gjalla pörmes
kulturös mesopotame tö Babilonisö.
Duke folur pör tipin e ryre fizik, nga ana antropologjike ky öshtö i
afört me atö tö Europianöve. Nö tö vörtetö sipas disa studimeve tö ndryshme
(antropologjike, etnologjike, gjuhösore ose arkeologjike), mrk böhej lalö
pör Semitöt. Ata bönin pjesö ndör ata qö disa autorö i quanin Maiösorö.
Vendi i zanafillös sö tyre ka mbetur gjithmonö i diskutueshöm.
Pör sa u takon Elamitöve, zanafilla e tyre ka mbetur e Paqartö'
gjuha e tyre aglutinante (pörngjitöse) ishte e pörafört me atö sumeriane.
Por disa gjuhötarö e bashköngjisin atö me dravidianen (nö jug tö Indisö)
madje me atö brahui (gjuhe e folur gjithmonö nö Balukistan). Suse (Susu
nö gjuhön akadiane, Suzan nö atö hebraike dhe Sousa nö greqisht) ishte
kryeqyteti i tyre kryesor. Elami ishte njö vend shumö i lakmuar pör
shkak tö pasurive tö mödha: bakör, plumb, argjend, dru, gurö pör
ndörtim, gurö tö gmuar (aiabastör, diorit).Ky popull ka banuar nö
rajonin malor qö shkonte nqa rrafshina mesapotamike nö rrafshnaltön
iraniane, duke pörfshirö Zasrosin, Luristanin dhe Kuzistanin e sotöm.

558
 Shumö mö heröt ai do tö ketö luajtur njö rol tö röndösishöm nö historinö
e lashtö tö Azisö sö VogöI.
Shkrimi elamit Kuneiform ka qenö njö nga tri gjuhöt e pördorura
bashkö me persishten e vjetör dhe atö perandoria
akernenide (shekulli vI- tv para Krishtit). Emri"k"di"rr.'nga
Elam ffoka e peröndisö)
ose Elamtu (ne greqisht Elumais) rrjedh nga njö shtrembörim
biblik i
Ilaltamti ose lfatamtu, mbretöri e lashtö qe gjendej nö jug-peröndim
tö
rrafshnaltös iraniane (I(uzistani i sotöm).
eühsesi'el"rrrä," tö shumtö
gjuhösorö tö röndösishöm, pikörisht struktura e gjuhös
elamite, madje
edhe tekster akemenide nuk janö qartösuar krejtösisht.
Le tö shohrm tashmö njö nga gjuhöt (relativisht) tö lashta
dhe tö
studiuara mö nö pörgjithösi nga gjuhötaröt modernö:
sanskritishtja. Nö
tö v!fts16, qysh nga shekulli XIX sanskritishtja pördoret
(grupi indo-
iranian) si bazö krahasimi me gjuhö tö tjera G mbiquajtura
indo-
europiane. Disa pothuajse e kanö börö atö etalon.
sanskritishtja, gjuhö e fisniköve (samskrta) gjendet
- pörballö asaj
prakrite, gjuhe e popullit (prakrta). Arfabeti i,"1
eri e siiabik. Fillimisht
gojore, kjo gjuhö qö rrjedh nga vedikja e laite
öshtö transkriptuar
shumö vonö. Ajo nuk öshtö aq e iashtö sa pretendojnö
disa gjuhötarö, tö
cilöt e kanö börö njö element therbösor nö studimet
e tyre krahasuese.
gon nö paradoksin e möposhtöm: grupi gjuhösor
fj:.:"
(ballkano-danubian, egjean,
paraheien
i dale nga piiazgjishtja e lashtö,
por pör tö cilön fatkeqösisht"r,"roii"rr,
dokument.t . l"rht" janJ-qoftö tö rralla
qofta tö pamjaftueshme qoftö qö nuk ekzistojnö)
; ay -i;ai"1.9aröve mö
tö lashtö shpesh ka qenö fshehur nö pörfitim
re .rrnrkri,ishtes.
Tekstet e para tä familjes indiane, duke
pörfshirö indishten vedikc,
tö quajtur nganjöherö
.sanskritishtja vedike dhe e perb* nga katör
pörmbiedhje hymnesh (Rig-'v'eda, Atharva-veda, Sama-1reda dhe yajur-
veda), pasraj sanskritishtja e vörtetö vedike
(gjuhö shumö svonshnie) e
fiksuar si gjuhö kishtare e brahman izmitarr"
qe nuk do tö ketö qenö
njö gjuhö e rniröfilitö. Sipas Mejesö ajo mböshtetet
nä dialektin e veri_
peröndimit tö Indisö (penxhab) me prurje
tö shumta tö dialekteve tö

s59
Lindjes aziatike. Rig-Veda (Veda e köngöve), e trajtuar si mö arkaikja e
teksteve ved.ike (shekulli V[I, Vtr para Krishtit?) öshtö niö pörmbledhie
liturgjike e himneve. Ndör mö tö röndösishmet ianö Atharva-Veda, e
cila elhte njö himn lutjesh, namatisiesh dhe formulash magiike (veda e
priftörinjv. Ath"*"rrö), Brahmana (shönime shpjeguese pör Vedan)'
janö epope
iJp"nisad (traktate filozofike), eti. Mahabaratö, Ramajana
te^medha nö vargje si dhe frymözimi laik tö shkruara nö sanskritishten
klasike. Pördorimi i sanskritishtes laike öshtö futur shumö vonö.
JagfarönathotöMeje(Gjuhötebotös,1952)nölidhjeme
sanskritishten: "Duke filluar nga shekulli IV sanskritishtja behet giuha
e verme e epigrafisö zyrt^re.Sanskritishtja klasike, e
vendosur si gjuhö
e dijes nga vepra e gramatikanöve tö shumtö (mbi tö giithö Panini,
(lirike,
shekulli rV p"r" rrltttig ka krijuar niö letörsi tejet tö gierö
nä epokön
dramatike, ,iöfirrrtar., filozofike, teknike etj) dhe u ruajt deri
e Indisö e
moderne si gjuhö letrare dhe si gjuhö e diies: Panditöt
latinishten"'
pördornin keie gjuhe ashtu si dijetaröt e Mesjetös pördornin
bh. .re lidhje me tekstet mö tö lashta vedike ai pohon nö veprön e tii
,,vöshtrim nö historinö e gjuhös greke" (Klincksieck, 1965): "shpesh
Rig-Vegas i vishet njö datö hershme; por shkrimi nuk äshtö shumö
'"1.' " i
i tJrfrte Indi; dhe meqö nuk öshtö aspak e besueshme qö niö tekst
'e tö mödha gjuhe
degjuar tö jetö ruaitur goja,isht pa pösuar ndryshime
e tyre
peigj"te shekujve, d.rl"t Pranuar qö, tö paktön nö- formön
po aq tö lashta sa tekstet
d,rtöror", tekstet mö tö l",ht" vedike ianö
homerike,,. Ky paragrafi i fundit do tö thotö sö
tekstet mö tö lashta
Krishtit, pse jo
vedike datojnö, mö Jhershmia, nö shekuliin VIII para
shekulli VII, madje shekulli VI para Krishtit'
Midisgjuhövemezanafillöindiane,pörveggiuhö-svedike'sanskrite
vonshme, ndör tö cilat
dhe pali, ef,zistoine edhe gjuhö tö tiera mö tö
cigane (e quaftur
hindi, urdu, bengali, p."*'l"bi, singale' nepali dhe
kanö shpikur termin
gjithashtu gitan apo romani)' Gjuhötaröt modernö
indo-iraniandukepörqast"g'upingjuhösorqöparaprinatätözanafillös
pehlevi, Parte'
iraniane, i cili peÄhir, p.trittiren e vjetör, avestiken,

s60
sogdiane dhe persishten moderne (farsi ose iraniane), kurde, afgane,
osete, taxhik, baluge dhe pashtu. Pra, nö kötö mönyrö ka lindur grupi
gjuhösor i quajtur indo-iranian, pjesa aziatike e grupit indo-europian.

Basköt dhe giuha e tyre

Kötu nuk do tö ndörmarrim nö analizöshkrimin e tö gjithö historisö
sö Basköve, por thjesht njö skemö tö pjesös sö saj mö tö lashtö, si dhe do
tö ve nö dukje pörputhjet historike, dhe mbi tö gjitha gjuhösore, qö
ekzistojnö midis kulturös sö tyre dhe gjuhös si dhe kulturave dhe gjuhöve
tö tjera tö lashta, madje atyre tö sotme, nö kötö rast gjuha shqipe.
Populli bask nuk öshtö pörmendur nga auroröt antikö. A i kanö
ngatörruar me Iberöt? A tö ketö dalö nga e njöjta etni si edhe Iberöt?
Nöse Tartesianöt trajtohen si Iberö, pörgigjjaöshtö po, dhe Basköt mund
tö trajtohen si njö hrijim i vörtetö i popullsive tö para europiane dhe
fillimisht e Pellazgöve, tö cilöt ishin pararendösit e qytetörimeve tö para
neolotike, ndörtö cilat Liguröt dhe Iberöt pörbönin degön peröndimore.
Nö planin gjuhösor nönshtresa iberike ka tö ngjarö tö ketö pösuar disa
ndikime afro-semitike dhe shumö mö vonö ato greke dhe romake. pör
sa i takon Basköve, a öshtö fjala me tö vörretö pör njö nönndarje tö
popullit iber, i cili i shtyrö nga pushtimet e jugut u ngjit drejt veriut
dhe u srrehua nö Pirenej nö njä epokö tö mugöt? Nö lidhje me remön e
tyre öshtö shkruar shumö dhe gjithmonö ekzistojnö kundörshtitö, pör
mungesö tö dokumenreve tö shkruara ose tö döshmive tö besueshme.
Gjithsesi gjuhösia hedh njö dritö tö re dhe na bön tö mundur tö dallojmä
mö mirö enigmön baske. Por krejt ndryshe nga Iberöt e jugut tö
gadishullit, Basköt do ta kenö ndjerö mö pak ndikimin kulturor apo
gjuhösor tö kolonizimeve tö reja.
Ja pörse emri i tyre, i panjohur nga auroröt klasikö tö antikitetit u
shfaq mö vonö, gjö qö i bön Basköt tö trajtohen si njö popull relativisht
ivonshöm ose mö pak i lashtö se tö tjeröt. unö nga l-. mendoj se
shumö heröt Basköt u mönjanuan nga gdo qyteterim,"r"
duke u izoluar nö
strehön e tyre naryrore qö formohej nga vargmali i pirenejve midis

s61
Francös dhe Spanjös. Kjo öshtö taktika pördorur nga tö gjithö popujt
e
e lashtö tö trungut pellazg: Pellazgöt e Arkadisö, Lelegöt e Lakonisö,
Pellazgöt e Kretös dhe tö Qipros, Liguröt e jug-peröndimit tö Europös,
prejMarsejös deri nö Piemontit. Thrako-Iliröt e Europös qendrore dhe
jugore (Alpet nö Ballkan) etj. Falö kötyre törheqjeve taktike, disa
popullsi tö lashta si pör mrekulli ianö rishfaqur mö vrullshöm nö
mugötirat e Antikitetit, madje tö parahistorisö, sa nö planin kulturor
aq edhe gjuhösor: Shqiptaröt e sotshöm, disa popui tö Kaukazit, Basköt,
Kurdöt nö Lindjen e Mesme ose Berberöt nö Afrikön e veriut etj. Falö
maleve tö tyre tö pamposhtura dhe izolimit tö tyre köta popuj arritön
tö ruajnö pothuajse tö paprekur fondet e tyre zanafillore dhe nö veganti
kulturön e ryre, njö pjesö tö madhe tö traditave, zakoneve dhe mbi tö
gjitha gjuhön e tyre.
Pörveg kösaj, fakti qö nuk öshtö folur shumö pör ta nuk do tö thotö
aspak se tö gjithö köta popui nuk kanö patur histori aPo se kanö pörbörö
njö sasi tö papörfillshme popujsh tö vegiöI. Sot ata janö kuitesa, njöherösh
e historisö, gjuhös dhe kulturös sö tyre shumö herö mijöviegare, tö cilön
ata e kanö trashöguar nga störgiyshörit etyretö lavdishöm pörpara se tö
ndaheshin pörjetösisht. Pikösöpari duhet thönö se tö gjitha köto gjuhö
dhe köto kultura tö lashta tö mbörritura deri nö ditöt tona Pa shumö
döme, kanö evoluar nö mönyrö tö izoluar nö raport rne vatrön e tyre
zanafillore respektive dhe janö zhvilluar nö rnjedise tö veganta.
Nönkuptohet se kjo nuk pöriashton futic tö huaja tö mövonshme dhe
ndikime tö ndryshme si nö planin gjuhösor edhe nö atö kuituror, madie
antropologjik, tö cilat arrihen tö dallohen nie mjaft lehtösi.
Kalimthi shönoi se Cezari pohonte se Akuitenät Sasköt e sotshöm,
bregu f.rancez) zinin tö gjirhe rajonin e pörfshirö midis Pireneive,
Garonös dhe oqeanit.
Gjuha baske e shköputur shumö shpejt nga mjedisi i sai störgjyshor
ka ndjekur njö rrugö zhvillimi paralele me degön mömö dhe me dialektet
e ndryshme tö sai. Duhet shönuar se shpesh dy gjuhö shumö tö aförta nö
fillimtö zhvilluara nö mönyrö tö izoluar ose mö vete, mund tö kenö patur

562
njö falor tö ndryshöm por nga ana tjetör do tö kenö ruajtur tö paprekura
fondet e tyre gjuhösore zanafillore, fonetikön e tyre dhe strukturön e ryre
sintaksore apo gramatikore themelore. Prandaj pör tö studiuar tö gjitha
köto gjuhö tö lashta dhe mbi tö gjitha tö izoluara,si gjuha baske apo shqipja
e sotme, duhet t'i pastrosh nga tö gjitha llojet.e fialöve parazitare dhe
neologjizmave tö krijuara duke u nisur nga fialöt e huaja. Unö do t'i quaja
köto, nöse do tö guxoja ta shprehja, skorie tö tö folurit. Pasi tö jetö kryer
kjo punö dallohet shpesh me lehtösi se ekzisron njö fill-lidhös midis disa
gjuhöve tö dala nga i njöjti fond gjuhösor.
Pör shembull gjuhötari italian Trombeti pohon se gjuha baske öshtö
njö mbetje e gjuhös kaukaziane, hapösirae sö cilös shtrihej nö tö dy skajet e
kontinentit europian d.m.th. nga Kaukazi deri nö Pirene. Kur dihet se
ekzistojnö pöraförsi tö shumta, nga njöra anö midis kaukazianes dhe baskes
dhe nga ana tjetör gjuhös shqipe, kuptohet mö mirö shtrirja e kösaj
pörhapjeje, duke filluar nga rajoni danubo-ballkanik qö öshtö pikönisja e
kulturös pellazge. Nö tö vörtetö Trombeti gabohet duke e börö Kaukazin
njö zonö "qytetöruese", e cila do tö ketö pörhapur njöherösh kulturön dhe
gjuhön e saj kundrejt rajoneve tö tjera, ndörkohö qö Ballkani dhe lugina e
Danubit kanö qenö vatrat e para q)rreröruese tö Europös.
Megjithatö disa eruditö tö kohöve tona nuk hezitojnö t'i ndajnö
Basköt dhe Iberöt. Nöse ata kanö arritur nö kötö mendim, kjo ndodh
pa dyshim sepse ata nuk i kanö hulumtuar aspak ose aq sa duhet tö
gjitha tö dhönat qö kanö tö böjnö me köto dy etni dhe as nuk kanö börö
pörqasjet e nevojshme, as pörputhjet e domosdoshme si nö planet
historike, gjuhösore dhe kulturore aq edhe nö planet antropologjike
dhe etnike. Megjithatö elemente tö ndryshöm dhe tö shumtö priren t'i
pörqasin Basköt dhe Tartesianöt, tö dalö nga i njöjta törösi etno-kulturore
nö tö cilön bejnö pjese Liguröt, klegöt, Etrusköt, Pellazgöt apo Thrako-
Iliröt, nga tö cilöt rrjedhin Shqiptarör e sotöm. Si rrjedhojö ne nuk mund t'i
shköputim tö gjitha köto etni nga njöra tjetra. Kjo törösi etno-gjuhösore,
duke nisur nga vatra qendrore e saj @allkanodanubiane) do tö ketö lulözuar
nö njö perimetör tö störmadh, duke shkuar prcj Atlantikut (p.sh. me Basköt),

s63
nö Kaukaz (p.sh. me Dagestan, Abkhazi, Leghistan, Armeni si dhe vendet
e Tushöve, Qerkezive ose Sirkazianöve, Kushanöve dhe Kabar&ve) duke
kaluar nga Italia, Greqia, Egje dhe Azi e VogöI.
Ja pörse rigjenden gjurmö (kultura, gjuha, mbetje toponimike dhe
arkeologjike tejet tö ngjashme) tö shumta tö kötyre popujve völlezör
nga pak kudo nöpör Europö dhe mbi tö gjitha nö hapösirön mesdhetare.
Ata qö kanö dashur t'i vegojnö apo t'i ndajnö Pellazgöt,Lelegöt, Liguröt,
Etrusköt, Frigjianöt, Thrako-Frigjianöt dhe popuj tö tjerö tö dalö nga i
njöjti trung etnik kanö ndjekur pista tö shumta tö gabuara, e kanö börö
njö lömsh tö ngatörruar historinö e lashtö tö popujve tö botös sö vjetör
dhe kanö dömtuar shumö röndö gdo pörparim nö drejtim tö njohjes sö
tö vörtetös apo tö paktön pör njö konceptim mö tö drejtö tö kösaj pjese
tö botös parahistorike, proto-historike dhe antike, körthiza e njerözimit
dhe pörtöritösja e qytetörimeve tepör madhöshtore.
Akoma mö e röndö ka qenö njohja jo e mirö apo shpörfillja e
studimit tö gjuhös shqipe, e cila duket se öshtö njö bazament i
röndösishöm, madje njö nga mbetjet e rralla tö asaj qö ishte gjuha apo
gjuhöt e paratö Europös. Unö mendoj se themelet e asaj qö quhet "gjuhöt
indo-europiane", shpikje e gjuhötaröve tö fundit tö shekullit XIX, janö
aktualizuar apo janö rishikuar me seriozitet. Duke besuar nö zhdukjen
e gjuhös Pellazge, madje tö Pellazgäve dhe duke lönö pas dore kryerjen
e pörputhjeve apo tö pörqasjeve nga njöra anö midis kösaj gjuhe dhe nga
ana tjetör gjuhös frigjiane, thrako-ilirishtes dhe shqipes sö sotme. Kjo e
ka guar erudicionin modern nö njö qorrsokak tö vöshtirö dhe ka
shkaktuar döme tö vörteta: njö shekull zvarritje, humbje kohe dhe
pörfundime sigurisht tö gabuara.
Qfarö zotörojmö ne si elemente serioze pör tö studiuar gj:.;irön baske?
Ato janö tö llojeve tö shumta: gjuha e tyre dhe sr:udimet e ndryshme
gjuhösore tö kryera deri nö ditöt tona, kultura etyre,mjedisi nö tö cilin
ata kanö evoluar vazhdimisht dhe qö ka gjeneruar nö inönyrö spontane
krijime tö ndryshme (nga njöra anö "piktura nöpör shkömbinj,
monumente megalitike, fortifikime ciklopike" dhe nga ana tietör

564
"oronime, toponime, antroponime", etj.) shkrime tö ndryshme
specifike, studime tö teksteve tö lashta dhe punime tö shumta
etnologjike, antropologjike ose hematologjike qö lidhen me ro. Pörveg
kösaj studimet krahasuese böjnö tö mundur qö tö pörballet e gjithö kjo
me elemente tö tjerö qö kanö tö böjnö me etni tö njö trungu apo nö njö
rast tö duhur tö böjnö pörqasje tö pörshtarshme pör tö nxjerrö pörfundime
qö tö zönö vend pör gdo rast.
Tashmö tö hymö nö brendösi tö temös dhe tö vendosim ta qarkojmö
mö nga afer kötö enigmö tö pretenduar ose tö paktön kötö mister, i cili
nga shumö piköpamje dhe sig do ta shohim nuk öshtö fare i tille.
Basköt e quajnö vendin e tyre Eskual-Herri qö öshtö vendi i
Eskuaras apo Euskara, fjalö qö emönon gjuhön baske. Eskuaidun ose
Eskuara-dun ("ai qö zotöron vendin e eskuaras') emörton "popullin
bask". Ky emör i pörbörö pörfshin {jalen "dun" qö ngjason se ngatörrohet
me fjalön shqip'don" (shumös dunö) qä do tö thotö duan!
Sot Basköt ndahen katör tö pestat nö Spanjö @iskaj, Alava, Gipuzkoa,
Navarra) dhe njö e pesra nö Francö. Nö mönyrö skematike vendi bask
francez giendet pörtej njö vije midis Bajonös dhe njö pjesö oloron Shön
Möri. Gjuha baske e shkruar äshtö döshmuar vetöm duke nisur nga shekulli
X i erös sonö, por libri i parö daton veröm nö vitin 1545.
Folja nö gjuhön baske ndörtohet nga njö rrönjö me anö
prapashtesash dhe parashtesash duke pörfshirö vepruesin, kundrinön,
pösuesin e veprirnit (shumäs) ashtu si nö gjuhön e sorme shqipe. Nyja
öshtö e vendosur nö fund, si nö gjuhön shqipe, rumanisht, armenisht,
paleokaukaziane madle berbere. Nö lidhje me gjuhön baske dhe iberike
ja pohon Nikolas Lahovari, mö shumö se pesödhjetö vjet mö parö
gfarö

@opujt europianö, 1946): "Gjuha baske ashtu si edhe gjuha shqipe ruajnö
gjurmö tö dukshme tö sistemit vigesimal, i cili öshtö rregull nö gjuhöt
paleokaukaziane,nö atö sumeriane dhe elamite. Nön ndikimin e gjuhöve
preariane, fröngjishtja ka ruajtur mbetje deri nö ditöt tona, nö numrat
"quatre-vingts" tetödhjetö), "quinze-vingts", etj... Shqipja e vendos
lidhezön, bashkö me rumanishten, disa dialekte tö sö cilös paraqesin

565
njö rotacizöm shumö tö theksuar (nö pörgjithösi, pörveg tö tjerave, me
anö tö regresionit nö kohöt moderne). Fenomeni rigjendet nö Armeni,
fakt nö veganti domethönös nö gjuhön baske, si nö atö gaskone (akuiten)
... Sipas zakonit tö Para Indo-Europianöve pör t'i dhönö emrin e niö
lumi apo tö njö lugine, mund tö pörfytyrohet se kjo ka qenö e njöjtö
edhe pör Iliröt e Europös qendrore. Dhe nö tö vörtetö nö tö gjithö raionin
qö shtrihet prej Danubit tö Hungarisö deri nö Pirenej, d.m.th. nö kötö
rajon ku pikörisht ne kemi zbuluar emra tö vendeve tö epokös para-
ariane, ne gjejmö njö numör lumenjsh qö mund t'i bashköngiiteshin
emrit tö Iliröve [Lahovari midis tö tjerave pörmend toponime Iller nö
Bavari, Ill nö Alsasö, Illier nö Vllahi, Isle nö vendet vaskon dhe qö lag
Liburnin, qyteti i Illes pranö Perpinjanit].. Pörveg kösai, emrat e
pörmendur deri kötu janö vetöm njö pjesö e vogöl e qö Iliria e
^tyrc
lashtö ose Thraka kanö tö pörbashköt me pjesön tjetör tö botös para-
ariane tö Mesdheut dhe tö Europös nö jug tö Danubit".
Ekzistojnö ngjashmöri tö shumta midis gjuhös shqipe dhe asaj baske,
ndör tö cilat prapashtesa e pjesores "ua" nö gjuhön baske dhe "ua" nö
shqipen e veriut (gegörisht) dhe "uar" nö shqipen e jugut (toskörisht)
dhe prapashtesa pörcaktuese "ak" e njöjtö nö tö dy giuhöt ftaske :
chigortua : i tharua - baske : merlatue : i sheqerosuar ; shqip gegö :
mailkua; helmua, etj. Pör tö ilustruar tö pöraförsi gjuhösore basko-shqipe,
ja edhe disa shembuj qö flasin vetö.
Pikösöpari emri i Basköve shpjegohet pikörisht nga gjuha shqipe,
sig e kemi parö tashmö pör Iberöt. Nö tö vörtetö simboli i Basköve öshtö
UNION (BASHKIM). Miröpo nö gjuhön shqipe BASHKä dihet qö
öshtö bashkimi. Sot flitet pör "giuhön baske tö unifikuar' (Euskara
"battua" qö pörqaset me shqipen "bashkua"). Pörqasjet nuk kanö tö
mbaruar sepse pörveg kötyre toponimeve, oronimeve, hidronimeve
apo antroponimeve tö zakonshme sePse kur öshtö fiala pör tö krahasuar
köto dy gjuhö tö lashta, analogji tö shumta qö kanö mbijetuar nö lalöt
e pördonrra. Ja njö listö jo e plotö e fjalöve (a : shqip dhe b : baske) nö
tö cilön urrö kam frengiishtuar shqiptirnin, nö veganti ato nö shqip, me

566
 qöllim qö krahasimet fonetikc me arö gjuhön baske tö jenö mö tö qarta
dhe mö tö kuptueshme.

Leksiku shqip - bask

a * agon; po agon
b * egune = dita; egu-antz = agimi
a* atö, ati
b*aTta=atö
a * amö, ama =nönö
b*ama=nönö
a" aröz= alöz, greröz
b* areze, aneze = bleta; arez, erle = greröz
a * arrö
b * ur, hur = lajthi
a * ari = femörorja öshtö arushö
b*artz=ariu
a-as
b*ez=nuk
a * belbör = belbözoj; belbözim
b " barbar = britmö e gjerrö
a * berr =dashi (gegö). Ky emör gjendet nö peilgun e Berrave (ötang
de
Berre-France). E dimö se ky rajon i dertös sö Ronit ishte i njohur pör
mbaröshtimin e "berrave". Ka tö ngjarö qö ky emör tö ketö zanafillö
ligure,
prapellazge
b " barro = lloj dashi (tö njöjtin kuptim nö diaiektin gaskon dhe provensar)
a * bar; barishtö
b*baratze=kopsht
a * baltö
b * balsa, baltsa = mcgal, könetö
a " bisht
b'pitsho = penis*, buztan - bishti
a * brohoroj = brohoras; brohori
b*orro=ulörima
a * burrö
b * buru = kokö, prijös
a * gelös
b*giltz =gelös
567
a * gikö = njö gikö (pak)
b*chiki=ivogöl
a * gurgu = curril uji
b * churru-ta, chuuru-pita = curril uji
a * derri
b " zerri
*
a dordolec
b * durdurika = zhurmö; durdusia - körcönim
a * edhe
*
b eta, ta = dhe
a * goce
b*gazte=vashöz
a * gruri, gruni
b*gari =gruri
a*hala=akoma
b*ala =köshtu
a * hardhi
* ardanza
b = hardhi; ardo, ardao, arno - vera
a * hirrö
b * erro sisö lope
=
a * huti
b*huntz=huti
a * ishull
b * i stil (ishtil) = lagunö, pellg
a * jasht
b* oste, ostean = jashtö
a* lart
b* arte = e drejtö; lerden = e zhdörvjellöt
a* lehtösi
b*lehtazi=lehtas
a " lendinö: lendö = löndö druri
*
b landa = tokö e rrethuar, shkorret, shkurrajö
a * löroj
b*larre=kullotö
a * lolo
b*lolo=budalla
a * lule
b .lili, liliak = lule

568
a * luzmö
b*luze=emadhe
a'mal
b *malda = kodrinö
a*mugull=filiz
b * murgil, mugul = gonxhe
a'mun, mund; men, mend
b*men=fuqi
a'mori = mori, turmö
b * muru = grumbull, tog
a * ngrykö, grykö
b * garkhora, gorondo = zverk
a * kikelö = r"j, kulm; kikö = majö
b*kukula=majö
a * kodör
b * kotor = shpat (mali) thikö
a*Kryq
b*gurutz=kryq
a'llajush (llajush) = dashizi
b * lol, lohi = njollö ilun = i erröt
a*eman= emban,eruan
b * eman, ema-ten = me dhönö, me pas besim
a * möz; mözat = rrjedh nga ilirishtja manzö
b * mando = mushk; femör shterpö
a * ngrysur; u ngrys =
b * gerisa (khereiz) = h;.|s
a*patö=
b * ate, ahate = rosak
a * puth
b*pot =puthja
a*qarr =lis
b * ar-itz, ar-te, har-itz = lisi
a * rrajö (rrajö) , rre = askaride
b * ar, har = krimb ; arrai, arra-in = helm
a * rröke Uraka (Urakö) = degö e lumit Mat
bterreka= rröke
a * rrözon ; rrözö =
b* erroitz = hon humnerö; ertz =skaj, buzö
a*ri,iri; re,ere
569
 b*berri, barri =iri, ere
a*rron:rroni
b
* iraun me vazhdu
=
a*rruan b"arron-t-atu = lözhveshur, tullö, korrgrurina"rrush = [ *
buruxca = rrushia " ftuza e shpinös =b * erroz-gora = shtrihem nä kurriz
a * samar ; gomarib* zama = barra ; zamari = kali
a*sy;shoh
b*so=vöshtroj,
a * sule = barkö e vogöl ; pörqaset me gjermanishten züle, zulle'barköz'
*
b zulo, zulho, chulo, silo = brimö; zultu, culatu, cilatu = me görmu
a * souli (Suli) = emör i njö krahine tö Epirit tö jugut. Ky emör rrjedh nga Sellöt
(profetöt ose interpretuesit e Zeusit dodonas dhe pellazg i Homerit (lliada XVl,
234)
b * soule (vendi i Sulit) = rajon i lashtö bask nö Francö.
a * shkabö
b"sahi=shkabö
*
a shok, shoqe
b * ezkondu = bashköshort
a " shurrö
b * Tchurru (Kurru) = pörrua ; corro = ulluk ; curru-ta = curril uji
a * skotö, skota =racö, klan, fis
b " esku = fjala e parö nö formimin e zanafillös sö Basköve ; esku-ara (kombi
ose gjuha baske) esku-aldun (Basku)
a * sorrö, shturö
*
b tsorri, chorri = zog
a * tokö
b*toki =vend
a * trashö
b*tireso =ifortö
a * tchikö (Qikö) = njö 9ikö (pak); gikö, vashöz
b*chiki= ivogöl
a* Qurgu = curril uji, gurg
b* churru = rrjedhö uji
a* Qun
b* otsein = shörbötor
a* ujr, ujra
b* uar, uarre = pörmbytje, pörrua
a* urö
b" erre = me djeg
' af urrei
574
 b* erra - gorro - to = urrejtje
a* usht = kalli gruri
b* osto, hosto = drapör ; ozi, hozi = filiz
a* ushtri
b* ozte, oste = turmö
a* uzdajö
b* uste = pritje, shpresö, uzdaj
a' ujvar
b* ubar, ubarre = lumö
uar, uarre = pörmbytje
a* vazhdö
b* matz, ha!z, aV = gjurmö, hap, pistö
a* i epni
b* ipini, ibeni, imini = vö, vendos, depozitoj
a* vigan
b* bigun = forcö, fuqi
a" vlon
b* erion = rrjedh, gufon
a* yll
b* ill- argi- muaji, höna
a- zagar
O*.";.6ur = Qen
a* zane= i zönö (i zanö - gegö)
b* zain = ruaj

Kemi vörejtur ngjashmöri tö guditshmc dhe pöraförsi gjuhösore

midis
gjuhös baske dhe asaj shqipe. pavarösisht
-odifiki*eve tö f,"shm"rgshm"
leksikore apo fonetike thelbi (rrönja apo rrönjösori) i kötyre
fialeve eshta
ruajtur porhuajse i paprekur pavarösisht shekujve qö kanö
karuar dhe
largösisö qö ndajnö köto dy etni qä gjenden nö
dy skaje tö kunclörra! I)o tö
gjejmö tö njöjtin fenomen midis gjuhöve tö Kaukazit,
m.adje rnidis
armenishtes (gjuhö me zanafille thrako-frigiiane, megjithöse
shumö e pörzier)
dhe gjuhös shqipe, e cila nga tö gjitha gjuhöt E,rrope,
ka ruajtur i<-,ndin
"
mö tö vjetär gjuhösor tö pellazgjishtes sö lCIhtö pö, ,rry" tö ruajtjes nö
territorin e saj störgjyshöror - varrön zana{iloreme Arkadinö,
Tliesalinö
dhe Epirin * nga Pellazgöt dhe Thrako-Ilirtt.

571
 Nuk öshtö fjala pör njö apo disa pörputhje tö rastit Por pör njö
törösi elementesh homogjenö, madie njö monolit gjuhösor tö pörbashköt.
Sö fundi po shönoj se linguistöt tanö tö fundit tö shekullit XIX dhe
fillimit tö shekullit XX dhe tö gjithö ata qö i kanö ndjekur nö mönyrö tö
verbör, tö paaftö pör tö dekriptuar gjuhön baske, shpallön se ishte fjala
pör njö gjuhe "io indo-europiane" ndörkohö qö pör ta gjuha shqipe,
megjithöse e afört me rö öshtö njö gjuhe indio-europiane e miröfilltö.
Duhet kujtuar se eruditö tö shumtö, duke mos mundur tö nxjerrin tö
gjitha burimet e informacionit dhe as tö vendosin pörputhjet gjuhösore
tö nevojshme dhe as tö studiojnö me themel disa gjuhö tö löna mönjanö,
tö tilla si gjuha shqipe, si dhe duke e nönvleftösuat pellazgiishten e
lashtö apo duke mos e marrö seriozisht, köta eruditö i kanö shpallur nö
mönyrö sistematike gjuhöt qö ata kanö mundur t'i deshifrojnö apo
dekriptojnö si tö jenö gjuhö tö zhdukura apo gjuhö jo indo-europiane
apo para indo-europiane. Gjuhötaröt jo vetöm qö nuk kanö patur
p"t"ryth faktorin pellazg por kanö refuztar tö böjnö ndonjö lloj
perqasjeje me gjuhö tö tjera tö lashta (gjuha thrake, frigjiane, ligure,
itir....) dhe mbi tö gjitha ato moderne (ato qö i kanö mbijetuar stuhive
tö kohöve) tö tilla si gjuha shqipe, baske ose giuha kaukaziane. Ja njö
nga döshtimet kryesore tö kötij sistemi ose tö dogmös indo-europiane.
Megjithatö gjuhötarö tö shumtö kanö qenö mö tö saktö apo mö
mendjemprehtö dhe ndoniöherö mö vizionarö se tö tieröt. Janö tö shumtö
ata qö kane rhönö tö vörteta drithöruese pa e ditur, d.m.th. kanö
nxjerrö
.Irrojliln. tö logjikshme, hipoteza tö ndörtuara mirö dhe gjithashtu kanö
janö tö
skicuar rrjedhojat bindöse, por n€ mönyrö paradoksale ato
pakrahasueshme me dogmön e tyre ose pistat e tyre tö gabuara. Ja niö
shembull midis tö tjerave: d.m.th. tö thuash nga niöra anö se Pellazgöt kanö
paraprirö Greköt nö Ballkan, Egje dhe Azinöe vogöl öshtö niö e vörtetö
e

dukshme, por G rhuash se ata janö zhdukur pa lönö asniö gjurmö qytetöruese
ndör ata qö i pasuan, pra Greköt, öshtö njö pavörtetösi e dukshme dhe
sö

fundi tö thuash qö Mikenianöt ishin Grekö (ndörkohö qö käta tö fundit

572
nuk ekzistonin ende) öshtö gjithashtu njö e pavörtetö qö rrjedh nö mönyrö
tö padiskutueshme nga e para! vetö Dumezil hamendösonte pör njö
moment
se gjuha baske duhet tö ketö qenö nga rrungu i njö familjeje
tö madhe
mesdherare nö tö cilön benin pjesö gjuha etruske dhe gjuhöt kaukaziane.
Fatkeqösisht ideja e tij e shkelqrer ka mbetur nö sirtar sepse arsyetimi
i tij
nuk u ndoq nga asnjö hulumtim shkencor dhe i mungonin pörfundimet
bindbse. Pra, ai ka thönö njö tö vörretö pa e hulumtuar kurrö atö
dhe pa
sjellö pör tö as zgjidhjen,mö tö vogöI.
Köshtu mbi gjuhön baske janö thönö gjithfarölloj mendimesh. Nö
tö
vörretö disa madje kanö kaluar nö absurditet duke sugjeruar
njö afri midis
gjuhös baske dhe asaj japonezs,madje edhe me gjuhöt amerindiane!

Gjergi Kastrioti i mbiquaitur SKENDERBEU:

Hero Kombötar shqiptar (1405 -146S) pikturö e autorit

573
 Epilog

I kam kushtuar tridhjetö vjet tö jetös sime mendimit, reflektimit, tö

hulumtuarit tö sö kaluarös shumö tö largöt dhe tö qömtuarit edhe tö
provös mö tö vogöI, argumenrir mö tö vogöI, treguesit mö tö vogöl ose
hollesise mö tö vogöl, e cila mö nö fund mund tö mö sqarojö dhe tö
hedhe dritö mbi köta Pellazgö madhöshtorö, etnia e störmadhe e tö
cilöve - pavarösisht dallgöve tö kohöve, pushtimeve, vuaitieve tö
panumörta dhe fatkeqösive qö kanö pösuar gjatö miiövjegaröve - ka
mbiietuar pör mrekulli, megjithöse hapösira jetike e tyre öshtö
katandisur ne kötö qoshk tö vogöl malor tö mbrojtur nga njö popull i
panönshtruar dhe trim dhe mbi tö gjitha i denjö pör nga heronjtö e
mödhenj tö epopeve dhe legjendave. Pas kötij udhötimi tö gjatö dreit
kötyre krahinave dhe kötyre popujve kaq tö largöt, unö kam kaluar
edhe pesö vite tö tjera duke punuar me pörpiköri dhe me ngulm dhe
pas shumö ne€sh pa giumö mö nö fund kam mundur tö mbaroj kötö
udhötim misterioz si dhe tö pörfundoj punimin e störmadh tö studimeve
dhe hulumtimeve: tö rivendos mö nö fund njö tö vörtetö, ta nxjerr nga
errösira dhe mbi tö gjitha tö ngre mö nö fund kapakun gjigand tö plumbtö
qö po i ze frymön qysh prej njözetepesö shekujsh'
Nö kundörshtim me atö qö na öshtö mösuar deri tani, ne kemi njö
rietör,mösim tö historisö sö Shqipörisö: njö vöshtrim historik arkeologjik,

574
 antropologjik dhe kulturor tö kombit shqiptar. Gjithsesi 2/3 e veprös
sö sotme i janö kushtuar gjuhösisö, duke trajtuar nö mönyrö tö veEantö
gjuhön shqipe (tö cilön unö e quaj "pellazgo-shqipja" dhe pörafritö e saj,
bashkölidhjet dhe pörputhjet gjuhösore me gjuhö tö shumta tö lashta
dhe moderne, ndör tö cilat gjuha erruske, greqishtja e iashtö, baske,
rumune apo latine: njö fosile e gjallö, e tillö ishte gjuha e tö paröve tö
Thrako-Iliröve dhe tö Shqiptaröve tö soröm: pellazgjishtja e lashtö.
Pörveg gjuhösisö qö sjell njö provö tö qartö mbi vörtetösinö historikc
tö Pellazgöve (dhe si rrjedhojö tö Thrako-Iliröve dhe tö Shqiptaröve tö
sotöm) dhe ndihmesön e tyre nö krijimin e dy qytetörimeve tona mö tö
shquara peröndimore (etrusk dhe grek), ka katör kyge themelorö qö
böjnö tö mundur tö hapet debati dhe tö kuptohet mö mirö pörse
historiografia e Greqisö sö lashtö öshtö futur nö rrugö tö gabuar si pasojö
e rrugöve tö gabuara dhe duke rönö nö nje lloj ideologjie tö pörjetösuar
nga shumica e historianöve, arkeologöve dhe gjuhötaröve.
Ja pra njö
vöshtrim i shkurtör i pörmbajtjes tö librit tim tö dytö tö dalö nö vitin
2004: "GREQIA (lrrlikenöt : Pellazgöt) ose zgJid\a e njö enigme.
1) Hekate i Miletit, Helanikos i Mitilenit, Tuqidi, Diodori i Sigilisö,
Straboni dhe mbi tö gjitha Herodoti kanö thönö tö vörteta tö qarta dhe
drithöruese, d.m.th. vendi qö do tö böhej Greqi ishte i populluar nga
Pellazgöt autoktonö, popull "barb^r" ftjo fjalö, "barbar", nö atö epokö
nuk kishte kuptimin qö i jepet sor sepse asokohe do tö thoshte thjesht
"nuk flasin gjuhön greke'). vetö Herodoti pohonte se Jonianöt ishin
Pellazgö autoktonö tö kthyer nö grekö pasi kishin mösuar gjuhön greke
dhe se mbretörit e ryre dorianö mburreshin se ishin me zanafillö
egjiptiane dhe se Soloni gjatö udhötimit tö tij nö Egjipt (nö Sajis,
kryeqyteti i faraonöve tö epokös tö mbiquajtur "saite", rreth shekullit
vII para Krishtit) ishte pritur nga Egjiptianöt si njö njeri i tyre. por
kush ishin vallö köta Grekö? Njö pyetje me vend qö körkon njö pörgjigje
me vend. Homeri dhe Hesiodi nuk i kanö cituar kurrö "FIelenör" si
"Popull" apo "Komb". Homeri te Iliada, citonte kundör Trojanöve

575
vetöm Akenöt, Danaenöt dhe Argianöt si dhe nö köto rrethana nuk ka
cituar Kadmenöt: provö kjo se Fenikasit kanö mbörritur pas Danaenöve.
Pra ai nuk mund ta njohö atö qö ka mbörritur pas tij! Pra, kush ishin
köta popuj tö pörmendur nga Homeri? Akenöt vinin nga veriu i Fenikit,
nga njö zonö qö gjendej nö jug-lindje tö Azisö sö Vogäl (Pamfili dhe
Silisia). Por emri i körij populli öshtö njö göshtje e diskutueshme sepse
ai ka lönö vetöm njö emör nö fashitje, tö cilin Romaköt e kanö pördorur
pör tö emörruar njö provincö tö Greqisö (Akaja), tö cilön e pushtuan
(viti 148 para Krishtit). Danaenöt ishin Egjiptianö (Danaos ishte völlai
i Egjiptos) dhe Argianöt ishin thiesht "banorö" tö Argos ftryeqyteti i
"Pellazgjisö" pörparapushtimit tö Danaos) tö nönshtruar nga Danaenöt.
Emri "Helenö" u shfaq shumö vonö. Nö tö vörtetö, köta qö do tö böheshin
"Flelenö" e morön kötö emör veröm nö epokön e Pindarit (510-438 para
Krishtit). Gjithsesi Helenöt e vörtetö ishin "prijös ose mbretör" Dorianö:
pörzierje e Danaenöve dhe e Kadmenöve. Pra Dorianöt zinin gjithö
Peloponezin (nga emri i Pelops "i huaj i ardhur nga Azia" na thotö
Tuqididi: ky emör nö greqisht do tö thotö "f7nyrö e lerosur" d-m.th. "e
zeshköt"). Por banoröt e Peloponezit nö kötö epokö pörböheshin nga
fiset pellazge dhe nö veganri Iliröt, tö cilöt ishin nönshtruar nga Pushtuesit
dorianö. Prandaj i quajtön Periekö, Hilotö dhe Penestö. Mbreti dorian,
Agios III, pohonre se nö Spartö ndör tri ishin Periekö dhe Spartan!)
Atöherö pörse ishin gjithmonö nö luftö, mbi tö giitha njö luftö qö zgiati
27 vjer(Lufta e Pelopone zit növitet 431-404 para Krishtit). Fare thjesht,
shkaku i kösaj lufte dhe i kösaj armiqösie ishte njö luftö e ashpör (midis
dy etnive tö ndryshme) pör pushtet dhe hegjemoni. Nö tö vörtetö
Athinasit ishin pasardhös tö Jonianöve (popull pellazg autokton) dhe
pretendonin (me tö drejtö) se ishin banoröt e parö tö Greqisö: ata e quanin
veten "autoktonö" nö raport me Dorianöt, tö cilöt ata i trajtonin si "tö
ardhur dhe tö huaj". Nö tö vörtetö Jonianöt ishin nönskruar nga Pushtuesit
e parö semito-egjiptianö: ata morön emrin HELENE pasi kishin mösuar
greqishten, na rhotö babai i Historisö, Herodoti. Ky emörJonianö iu mvesh

576
 nga völlezörit e njö trungu, Pellazgöt, tö cilöt ata i trajtonin si ..tö ryrer',
d.m.th. qö rridhnin nga etnia e !/re" (I onö, pra"ijonö').
2) Tuqididi, mö shovinisti nga autorör grekö, vetö ai pohon se
Pellazgöt ishin njö popull autokton dhe barbar (o grek) Jhe qe ne
epokön e ryre Greköt nuk flisnin fare pör ta. Ai gjithashtu e ka cilösuar
'Pelopsin" tö huajtö ardhur nga Azia.pörveg kösaj, ky emör nö greqisht
do tö thotö "fytyrö e lerosur" qö nönkupron "i zeshköti" por aty ku ai
ka mökatuar (dhe kötu öshtö njö pikö shumö e röndösishme) eshtö fjala
se ai ka kapörcyer shend e verö katör "shekuj tö mbiquajtur rö errör,,
(1200-s00). Ai ka ngatörruar "luftön" e Illionit (emör grek
qö emörron
Trojön) nö kohön e pushtimit tö Azisö sö vogöl (nö fillim Eolida,Jonia
pastaj Dorida) nga Greköt e parö rreth vitit 6g0 para Krishtit)
me atö
hipotetiken "lufta e Trojös" nga epopeja homerike (Iliada). Fjala Trojö
nö shqip do tö thotö Troje, truall! Arkeologjia moderne
nuk ka zbuluar
as gjurmön mö tö vogöl tö kösaj lufte nö kötö epokö
tö kahershme
(shekulli XII para Krishtit). pörkundrazi ekzistojnö gjurmö
tö luftös sö
Illionit grek, tö cilat datojnö nga shekulli vII (rreth vitit 6g0 para
Krishtit). Pra, Tuqididi ka thönö se Dorianöt janö shfaqur g0 vjet
pas
luftös sö Illionit (nönkuptohet atö tö vitit 6g0 para Krishiit,
pasi nuk ka
asnjö dokument qö tö provojö egzistencön e luftös
tö vitit rr93 para
Krishtit!). Pörveg kösaj, Dorianöt nuk janö pörmendur nö Iliadö
ale ay
citime qö gjenden aty jan| trajtuar nga specialistöt si ..ndörfutje
tö
mövonshme". Nö tö vörtetö emri i Dorianöve öshtö
cituar veröm
ndonjöherö, rrerh shekullit vI dhe pikörisht nga pindari.
Si rrjedhojö
nöse hiqen 80 vitet nga data e pushtimit tö Azisö
sö vogör (6s0 para
Krishtit) atöherö marrim saktö vitin 600 para Krishtit ale
1o 11g3 _ gc
: 1103 para Krishtit. Duhet shönuar se hipotetitkja ..lufie e Trojös,,
sipas Iliadös do tö ketö vazhduar dhjetö ,1"i
lttls-it83 p"r" Krishtit,
datö e marrö pa asnjö provö e prekshme por e pranuar
nö pörgjithösi).
Nö qoftö se trajtohet se Tuqididi öshtö gabuar pör ,.luftön"
,r.rk örhtö
gabuar pör 80 vitet! Eshtö kjo datö (1100); e cila "i
öshtö marrö nö

577
konsideratö öshtö mböshtetur nö mönyrö tö gabuar nga Eratosteni, aspak
i famshöm dhe i diskutueshöm!
3) Pör gabimin e möposhtöm i detyrohemi Aristotit: ai ka thönö
se

Helenöt vinin nga Veriu i Greqisö. Ai ka börö ashtu si tö tieröt, ka

ngarörnrar popullin dorian (tö trungut ilir, ndör tö cilöt Perieköt, Hilotöt
düe Penestöt, tö ardhur nga Veriu i Greqisö) me mbretörit dorianö, tö
cilet ishin me zanafil!ö semito-egjiptiane. Pra köta nuk janö mbretörit
dorianö qö kanö ardhur nga Veriu! Pörveq kösai tö gjithö mbretörit e
njohur tö Greqisö arkaike, vetöm Kranaos ishte Pellazg (mbreti i fundit
p,ellazg).Te tjeiet (I(ekropsi, Eriktonios, eti.) ishin me zanafillö semito-
si dhe poseidoni, Akrisios (fij tö Abas), Perseu, Flerakles,
"gjipti;".
,e gjithö kanö dalö nga njö linjö semito-egjiptiane. Pörveg kösai
"r;.-.
Veriu i öreqisö gjithmonö ka qenö i banuar nga "fiset autoktone tö
pavarufa', irö,
I fialö shqipe), d.m.th. Thrako-Iliröt, ndör tö cilöt böjnö
pjesö Epirotöt dhe Maqedonasit.
^' dhe nö
4) $ fundmi, ngatörresa e fundit e kösai udhe ishte Shliman
Kadvik dhe
njö masä mö tö vogöl Evans (zbuluesi i Knosos nö Kretö)'
i.nrri, (deshifruesit e linearir B). Shliman ka zbuluar rrönojat e
..Mikenös".
Ja pörse e kanö emörtuar
"mikenian" qytetörimin e kötyre
tö ketö mbajtur
rrönojave. Nö tö vörtetö nuk ka patur kurrö qytetörim qö
nö Korint ai do
kötö emör. Nöse köto rrönoja do tö kishin qenö zbuluar
ta kishte quajtur qytetörimi korintian!Meqö nö
kötö epokö aty nuk ka
absolutisht
patur Gr&e (shekujt e erröt 1200-SOO) dhe meqö nuk dihet
asgjö pör kete p.ri.rjhö, do tö kishte qenö möse
normale qö ky qlrtetörim
e lashtö kanö
tö1mörtohej: qytetörimi pellazg meqö tö gjithö autoröt
Greköve, Pellazgöt
thönö dhe e kanö pörsöritur se pörpara mbörrities sö
zininvendinqödotöböhejGreqi.Evansns^^n^etijelraemörtuar
qytetöriminerrönojavetöKnososminoan(ngaemriimbretitiegjendar
Minos).NötövörtetänukkaPaturkurröqytetörimqötöketömbajtur
kötö emör tö fundit, eponinr,i mbretit Minos. Pörsa
i takon ventris
dhe Kadvik , ata ekanö deshifruar linearin B
(shkrimi i peliazgöve - qö

578
 rrjedh nga lineari A gjithmonö i padeshifruar). pör
kötö, köta dy autorö
kanö arritur sa tä thonö se öshtö fjala pör greqishten
e vjetör. pör sa mö
lart atanuk janö gabuar aspak sepse diaiek,i-e ; vjetör
fiorri".r, greqishtja
e vjetör) grek ka dalö nga pellazgjishtja
e lashtö 1.r H"roaoti;. vrj"r.o'
tö nxjerrim nö pah qö terma tö panumört tö lashtö,
anrroponime,
etnonime, oronime, teonime, eponime janö tö
shjegueshme nga shqipja
e sotme, njö lloj fosile e gjallö, e cila ka ruajtur
iondin mö tö rashtö
gjuhösor tö Europös, falö malösive tö pamposhtura
(strehö natyrore) e
Shqipörisö dhe trojet rreth saj.
Köshtu pör tö arrirur nö pörfundimet e tezös qö unö
kam trajtuar nö
librat e mi, mö öshtö dashur tö sjell prova nöpörmjet ..gjashtöses,,.
si
rrjedhojö körkimet e mia dhe studim.t .
vetöm nö "gjuhösi", e cila öshtö vegse elementi
-i" nuk j"ne-tö kufizuara
i gjashtö pas historisö sö
lashtö, arkeologjisö, anrropologjisö, mitologjisö
dhe etnorogjisö. pra,
krejt ndryshe"ndaj asaiqö menJojnö disa, nuk öshrö ,,veröm,,
gjuhösia
pör tö provuar prejardhjen e Iliröve nga pellazgöt
tanö tö famshöm. Nö
tö vörtetö historia e lashtö (tö gjithö autorör
grekö, pa pörjashtim),
epopetö homerike (Iliada dhe odisea) dhe "rrtike
Hesiodi (Teogonia si dhe
Punöt dhe Ditöt) pohojnö vörtetösinö historike
te r.ll"rgive qö kanö
paraprirö Mbörritjen e Helenöve nö Ballrran
, Azi evogöl äh" nd". Ne
kötö epokö köta pellazgö kanö rurözuar prej
Atrantikuideri nö Detin e
Zi (duke pörfshirö aty rajonet e Kaukazit) dhe nga dy
brigjet e Danubit
deri nö detin Egje (unö e quaj kötö periudhö ,,erl.
ehomJp"lasgus,,). A
nuk i cilöson Homeri Pellazgöt "hyjnorö" dhe Zeusin ..pellazg,,?
Dhe
sig e kemi parö nö pirragrafin e parö, Herenöt
n.rk kane qenö cituar
kurrö si Popull apo si Komb. pönlg kösaj Herodoti
pohon se peilazgöt
. kanö dhönö Greköve emrar e hyjnive tö tyre dhe se
Jonianöt (I oni)
ishin Pellazgö tö kthyer nö Helenö pasi kishin
mösuar ireqishten! pra,
nr'rk öshtö pör tu Eudit'r qö greqishtja
e vjetör tö ketö
z-ar:aiili* rne shqipen.e sorrne (mbi tö gjitha
i",", tö njöjtön
gegerishtja qö ka ruajtur
ij'riär mö tö r"jetra pcllazge) dhe qö e mitologjisö tö mbiquajtur
"-r",
579
 shqipe!
greke dhe fialö tö tjera tö shumta shpiägohen nöpörmiet giuhös
Mitologiia) nga gjashtö
i" nr" tri (Hirtori e Lashtö, Gluhösia dhe
l.llrrr.rrr.t" qö bashkohen, pörputhen dhe vörtetohen nö mönyrö
"Pellazgö
reciproke. Gjiihashtu antropologjia ka vörtetuar ekuacionin
:thrako-ilirö dhe Shqiptarö": Pellazgöt, Mikenöt (Pellazgöt nö zanafillö
sepse emri "Mikenö" esttte shpikur nga arkeologöt
modernö tö fundit
tö shekullit XIX, ndör tö cilöt Shliman) dhe Thrako-Iliröt ishin
"brakicefalöt" ashtu si Shqiptaröt e sotöm (treguesi cefalik mö
i lartö,
sipör 85). Nga ana tjetör duhet shönuar qö tö famshmit 'Malösorö
me

toot e te rrumbullaktö' tö cilöt zinin Mesopotaminö,

qysh rreth 6000
vjetmöparö,kanöardhurngarajoniiBallkanit(növeganti
.,Str-"ri"r,öt", nuk ishin semitöt). Dhe sö fundmi se priiösit dhe
rö cilöt
nö kötö
mbretörit "hititö" ishin gjithashtu me zanafillö nga Ballkani qö
periudhö ka qenö populluar nga Pellazgöt. Arkeologjia ka treguar
pas luftös II Botörore) se hapösira e
igermime tö realizuara nö Shqipöri
nö shqipöri
p""ri.rdhe, tö mbiquajtur mikeniane (pellazge) shtrihej deri
ku janö gjetur ka{ka brakicefale
iq.rrdel- ^.t"l.rrgiike e röndösishme),
tö .mikenöve" rö lashtö (XvI dhe XV para Krishtit), shpata tö
tö lashta'
mibiquajtura mikeniane, speranca dhe obiekte tö tiera shumö
dhe arkeologii) qö
J" p." .at. ay elemenre tö tjera (antropologii tö
perprrrt.r, me giashtö elementöt e tjerö' Dhe sö fundmi' diietarö
.tt.t^re tö shekullit XIX kanö pohuar se "shqipöria ka kostumet mö tö
rigienden
pasura dhe mö tö larmishme tö Europös dhe se köto kostume
t.rdo nö Europö Lindore": kio öshtö normale, pasi Iliröt shtriheshin
dhe kulturor
pörtej Danubir Pra ky öshtö elementi i giashtö etnologiik
edhe njö herö tietör tö vörtetojö vörtetösinö historike,
vijimösinö
qe
"rrin
etno-gjuhösore dhe kulturore tö Pellazgöve dhe tö Thrako-Iliröve.
pJiazgöt formonin niö familje tö madhe etno-giuhösore tö pörbörö
nga njö ,,rrmör i madh "fisesh", ndör tö cilat mö tö
lashtat ishin Lelegät,
pasardhäs),
Lisianöt, Karianöt, Liguröt, Iberöt (ndör tö cilöt Basköt ianö
"popujt
Tirrenöt (Etrusköt), f..rkröt (Irojanöt), Filistinöt, (tö quaitur

580
e Detit")... Pak mö vonö tribu tö tiera pellazge dallohen (nö planin
ushtarak, kulturor dhe politik), ndör tö cilöt Thraköt, Brigöt, Frigjianöt,
Mosköt, Iliröt... Köta tö fundit pörbönin njö popull tö quaitur "i lirö", i
cili pörfshinte Peonianöt, Agrianöt, Dardanianöt (ose Dardanöt),
Triballöt, Pellagonöt, Panonianöt, Dalmatöt, Venetöt, Istrianöt,
Thesprotöt @pirotöt), Molosöt, Getöt, Daköt... Pra ai qö quhet "popull"
ilir. Emri'shqiptar" (Albanoi, Albanois, Albanians..) eshte shfaqur
shumö vonö (rreth shekullit I para Krishtit). Nö tö vörtetö ky öshtö
emri i njö fisi ilir (Albanöt te Gegöt dhe Arböret te Tosköt - rajon qö
gjendet midis Durrösit dhe Dibrös dhe kryeqyteti i tö cilit "Albanopolis"
sot öshrö Zgördheshi), i cili i ka dhönö emrin e tij Shqipörisö: pra pör
kötö kanö pörgjegjösi tö huajt. Ashtu sig ka qenö rasti pör Greköt, tö
emörtuar köshtu ("Graikos" fis epirot dhe jo "helen") gabimisht nga
Romaköt (cf. veprat e mia). Janö Greköt qö i kanö dhönö emrin e Egjiptit
sepse Egjiptianöt nuk e quajnö köshtu por e quajnö "Misr" dhe se
Gjermanöt midis tyre nuk quhen Gjermanö por "deutsch", etj..
Emri i Iliröve (i njohur tashmö pörpara mbörritjes sö Greköve nö
shekullin VIII para Krishtit) nö tö vörtetö öshtö pörhapur vetöm pas
pushtimit romak nö vitin !68 paraKrishtit. Nö kötö periudhö romaköt
kanö kufizuar me vullnet tö plotö territorin e madh (nga Danubi deri
nö Greqi) tö "popullit tö lirö" (Iliröt), duke emörnrar !€töm njö pjesö tepör
tö vogöl tö kösaj hapösire: ata krijuan provincön e Ilirisö sö Jugut. Ja pörse
disa mendje me qöllim dashakeq apo tö keqinformuar e kufizoinö Ilirinä
me kötö provincö romane. Nö kötö epokö nuk flitet mö pör Pellazgöt fty
emör öshtö zhdukur rreth shekullit V para Krishtit: i zivendösuar me atö
tö Thraköve, Iliröve, Maqedonöve dhe Epirotöve): nga populli pellazg
mbetön vetöm Thraköt (ndör tö cilöt Getöt, Daköt, Maqedonöt) dhe Iliröt
(ndör tö cilöt Epirotöt). Ja pörse unö e cilösoj "thrako-ilir" kötö q;rtetörim tö
fundit pellazgdhe gjuhön e tii "pellazgo-shqiptare"'
Pra nga linja e drejtpördrejtö (vijimösia historike, territoriale, etno-
gjuhösore dhe kulturore) shqiptaröt rrjedhin nga Iliröt dhe Pellazgät.

581
 BIBLIOGRAFI
AUToRE rE ressrEsrsE

Rreth -750l-550 !9MERE (po9g grek) - Iliade et odys6e [Iliada dhe

Rrerh -200l-650 8$Uä#A*lgrek): [Th6ogonie - Les travaux et ]es
Rreth -560l-480 '-18'irrHäT*?tlti*.xx dhe eieoeraf erek)
Periegesis,@örshkrimi i botös) - [G6näJogies] I
Rreth -484/-420 ffftäffä"fl;"ftistorian grek): - fl,Enquäte] Hurumtimi
(Pleiadä).
Rrerh -460l-400 tut-lctoroE (historian srek): - La zuerre du
Rre,h shek V ätiltK,:t8;5:;1"4ioLBrc'?rgki?, rogog,"f
greKj.
-{origines du peuple romainl (origjina e
lJ":,ttt"t*S
Rreth -+30/-355 xENopHöN lsttt r;-iar,_filozof [Les Hell6niques (I...v[) - la
Rreth -428l-338 p,-ATofitfif* - L,e's M6morablesl
[R6publiquä - Protagoras - Banquet - Tim6e - M6n6xöne
-Critias] Republika, Proragoral, Banket, Timeu,
Meneksene' Kritias"'
-436/-33g
ISOCB4TF (orator. grek) - [Pan6gyrique d'Athönes]
ry
-378/-323 ilfiö'iä:itfli"1äo-tit (historian grek)-
THEopoMpE, ithtar i rr"il'"tiiihi'iJi# er"k)
[Hisroire h_e.ll6ni.qug. - Histoire phi.lippique] (Hisioria
Rreth-350/-236 ä_;üfl#öbärJ'Jiäi8io 6,,,.'* r*01
? -340/-240 TIMEE (historian dhe retor erlkl, iHii,Jire äe Siciie _
Histoire de Pyrrhusl ftIistorä e Sigilise - Historia e

-2ss/-230 lififli"*osde RHoDES (poet dhe eramatikan

Rreth-200/-,r,o"r"uf t5)J,täfEffi fü1',ilff i?i,:ij:l"rpi.r"aa.
'116/'27 vARRCIN f,a"rius Te'entiui v"rro fp.lii*i"iiäii"r.
-100 -44 QEZARJuIes-- polner,rlaires (Guerrä.i"ile) ru] -i#e
-64 t7-5e/ > +ift:liiii'&I:ff#,blß:.Hes:
des origines
Histoire romaine
I S ay J9l.Pekadat: Historia Romahe nga
-58/>2t,25 3üffit{ffiF5"J[ii'ö',Xffi1.,:; Livresv
VIII{Belles tFo.$l GJeografia - L"ib;i v ... Vu.
f rreth 8 paraJ.K. DANYS d'HALLICARNAS (hisrorian
grek) [Les origines de Rome - Livre I et II @elläs Letres)

582
 - Antiquit6s romainesl Origjina e Romös - Libri I dhe II
- Antikitetet Romake.
I para J.K DIODORE de SICILE (historian grek)
[Bibli. Historique - Livre IV $4ythologie des Grecs)..
Livre VII (guerre de Troie)l Bibliografi historike - l.ibri
IV (N4itologjia Greke).. Libri VII (Lufta e Trojö$.
> 23/ 79 PI,INE I'ancien (shkrimtar latin) - fHistoire naturelle]
Historia e Natyrös.
> 37/ r}a FLAVIUS JOSEPHE (gjcneral dhe historian hebre - i
helenizuar). [Contrc Apion (Belles letres) - Guerre des
Tuifs -Antiquit6s iudaiquesl Kundör Apionit - Lufta e
Eifutöve - Airtikiteteludaike.
> 50/ r25 PLUTARKU (Shkrimtar grek)
[Vies paralläl ei, Pyrrhos, Ily..trdr., Syl I a lert rcs)
-(Belles
- Alexandre,C6sar, Alcibaide, Corioian, D6mötrios,
Antoine(GF) - Th6s6e - Oegvres morales] fletöt paralele:
Pirro, Marius, Lisandör, Silla) - Aleksandör, Cezar,
Algibiadi, Koriolani Demetrios, Antoni (GF) - Teze6
> 55 120 TACITE (historian romalr): [Annales(GF) - Histoires -
La Germanie - Vie d'Agricola - Dialogue des orateurs]
(Analet (GF) -Historia -Li.iermania - jeta e Agrikolas -
ljratogu l oratoreve.)
Rreth > 95 APPIEN (historian grek): iF{istoire romaine des origines
... Trajanl (Historia romai.,e e zanafillave ... Trajani)
> 105> 180 ARBJEN Flavius Arrianu: (historian) - [Livre i1I-ibri t
>II PAUSANIAS_(historian dhe g.ieograf grek): [Periegesis/
drcriptio:r de la Gröce (Peri.,gäsis/Ptrihkrimi i Gr;qisö).
>II ATHENEE (Flistorian) - [Lrvre XII! Libri XIII
Rrerh 265/340 EUSEBE (Pcshkop i Cezarit) -
[Histoire eccl6siastique] (Hisroria'eklesiastike)
> n-? DIOGENE de LAERTE (shkrirntar srek): IBioeraphics
de philosophes c6läbresl Biografirö filoz.ofa"e ta ihquar -
z vblume IGF).

SHQIPERIA dhe raioni ballkanik

BOGDAN Henri'r [Histoire des pays de l'Est des origines ä nos jours]
Historia e vcndeve tö lindjes prej zänafiilös deri nö ditör e
sotme Perri n/ 1982
BOPPE A+ [L'Albanie et Napol6on (1797-1814)) Shqipöria dhe
Napoleoni (1797-18t4) Hachette - 1914 - -
BYRON lord'r [Poerns-Poetry & the drama] Poema - Poezi &
drama - vol II
DL.'RAND-MONTI* [Albanie] Shqipöria - Guide Arthaud - 1990
DURHAM Marie Edith [High Albania] Shqipöria e epörme - Virago Press-
London,/1985

s83
GARDES Gilben * [Le guide de l'Albanie] Guidö e Shqipörisö - Editions la
Manifacture - 1995
GIBERT Frederic * [Les pays d'Albanie et leur histoire] Trojet e Shqipörisö
dhe historia e tyre - P. Rosier - t9l4
JOUVENEL ß d.)* [Les Enfants de i'eiglei Bijtö e Shqipes Les äditeurs
francais r6unis - Paris 1958
LEJEAN G. [Les Mirdites] Mirdita - Buletin (st6 de g6ograpfie) 1870
LOIIIS-JARAY G.* [L'Albanie inconnue] Shqipöria e panjohur -
Hachette/19L3
MAHUZIER Albert* [L'Albanie entrouvre ses frontiöres] Shqipäria hap
kufijtö e saj - Presses de la Cit6 - 19e5
ll4UZET Alphonse* [Le monde balkanique] Bota ballkanike - Ernest
Flammarion - 1917
RISTELHUEBER R* [Histoire des peuples balkaniques] Historia e popujve
ballkanikö - Artheme Faiard 1950 -
STILLMAN Edm* [Les Balkans] Ballkani - LIFE/Autour du monde - t964
VAN CALVEN [Les Mirdites d'Albanie] Mirdita Shqiptare - Revue
L6n6dictine (Abbaye de-M aredsousliei gique) - 1 8 93
Vicomte de MEAUX [Scanderbeg et l'Albanie] Skönderbeu dhe
Shqipöria - 1855
ZAKHOS Emmanuel* [Albanie] Shqipöria - Petite planäre - 1972

ETRUSKET - ILIRET - ITALIA ARKAIKE

ALTHEIM F.* [Le d6clin du monde antique] Rönia e botös antike -

Payot/Paris L953
BLOCH Raymond'f [Les Etrusques] Etrusköt - Edit. Que sais-je ? PUF -
1963
CABANES Pierre* [Les Illyriens de Bardylis ... Genthios] Iliröt e Bardhylit...
Gentit (shek. IV-II para Krishtit) - Editions CDU dhe
Secles - 1988
DUCATI Pericle* [Le problöme 6trusque] Problemi Etrusk - Ernest
Leroux - 1937
FALASCHI Nermin(VLORA)'t
[Antiche civilita mediteranee] Qytetörime antike
mesdhetare [Etruschi, Albanesi] Etruskät, Shqiptaröt -
Noi Noi pubblicisti / Roma - 1984
HOMO Leon [L'Italie primitive] Italia zanafillore Albin Michel - 1953
ISLAMI Selim [Les Illyriens] Ilirät - Academie des Sciences /
Tirana - 1985
JANNOTJ. Ren, [A la rencontre des Etrusques] Takimi me Etrusköt -
Ouest - France / Universite - 1987
KELLER Verner [Les Etrusques] Etrusköt - Fayard 1976/1994
MASSA Aldo [Les Etrusques] Etrusköt - Minerva - Geneve 1973
MAYANI Zacharie [Les Etrusques commencent ä parler] Etrusköt fillojnö
tö flasin - Arthaud/ 1961

584
 [La fin du mystere errusque] Fundi i Misterit etrusk -
Maloine / Paris l97O
PALLOTINO [Civilisation etrusque] Qytetörimi Etrusk - Payot - 1949
\flERNER Keller [Les Etrusques] Etrusköt -Fayard 1976

ETHNOLOGIE. ANTHROPOLOGIE . ARCHEOLOGIE

BARAMKI Dimitri [Phoenicia and Phoenician] Feniki dhe Fenikasit -
Beyrouth 1961
BERMANN V LCIT" Etnographique des Balkansl Hana etnografike e
Ballkanir - Laipcig
1882
BOYD Villiam C [Genetiques et races humaines] Gjenetika dhe racat
njerözore - Payot / Paris 1952
CARAPANOS Constantin
[Dodone et ses ruines] Dodona dhe rrönojat e sai -
Hachette 1878
COLLIGNON Max [Manuel d.'archeologie] Manual i Arkeologjisö - A.
Quantin / Paris
DECHELETTE [Manuel-d'arch6ologie pr6historique, celtique et gallo-
romainel Manual i arkeologiisö Prehistorikä. keltike dhe
galo-romake - Paris l9l0/14
DENIKER J [Les races gt pguplgs de la terre] Racat dhe popujt e
tokös - Paris t900 /26
DOTHAN M [Philistine material and its mycenean affinities] Materiali
filistin dhe pöraförsitö e tij mikeniane -Karageorghis
edition / Nikozi- 1973
DOTHAN Trude, Krakauer[The Philistines and their material culturel Filistinöt
dhe kultura e ryre mareriale - Yale University
Press{erusalem 1982
GEIPEL, John [Anthropologie de l' Europe, une histoire ethnique et
linguistique] Antropologjia e Europös, njö histori etnike
dhe gjuhösore - Robert Laffont - I97l
LAHovARY Nicol [Les peuples europöens] popujt europianö - Editions de
la Baconniere / Neuchatel - 1946
MOSCATI Sabatino [The world of Phoenicians] Bota e Fenikawe -
London 1968
[Sulla Storia del nome Canaan] Mbi historinö e
emrit Kanaan -Roma 1959
MOUNRO R [Les stations lacustres de I'Europe aux Ages de la pierre
et du bronze.] Stacionet liqenore tö Europls nö Eptkat e
gurit dhe tö bronzit - Paris /t907
NESTOURKH MiKh [Les races humaines] Racat njerözore - Editions du
progres/ Moscou - L979 (?)

585
PARVAN [Dacia - Recherches et decouvertes archeologique en
Roumaniel Dakia dhe körkimet arkeologjike nö Rumani
- t924
PITTARD -[Les peuples des Balkans] Popujt e Ballkanit - 1920
-ir.q"ittä antropologiq"il Slii.ä antropologiike -
Attinqar freres 1.920
-[Coniribution a l'6tude anthropologique des Albanais]
Ndihmesö pör studimin antropologjik tö Shqiptaröve -
Revue de l'ecole d'anthropologie - 1902
POISSON Georges [Le peuplement de l'Europe: Etat actuel, origines,
evolution] Popullsia e Europös: Shtetet e sotme,
zanafillatievoiucioni- Payot / Paris - 1939
RACHET Guy [Dictioinnaire de I'archeologie] Fjalori i arkeologiisä -
Bouquins Robert Laffont - 1983
REVUE des Balkans [Decöuvertes archeologiques en Albanie] Zbulirne
arkeologjike nä Shqipäri - 02/1929
SAUTER Mark R [Les racäs de l'Europe] Racat e Europös -Payot 1952
SPRAGUEJ il-es Enigmes de l'archiologiel EnigÄat e ar[eologjisö
TOPINARD [Elemenis d'anthropologie generale] Elemente tö
antropoloqiisö sö pörgiithshme - Paris 1985
VULPE R l-L' A^se d.iFe. däs läs regi,ons thraces de la peainrule
balcaiiquel Epoka e HeEurit nö rajoner thrake tö
Gadishullit ballkanik - Parfu 1930

MYTHOLOGIE DIVERSE
ARNOLD Paul [Le mystäre basgue devoil6] ZbuliEri i Misterit berk -
Editions du Rocher/Monaco
BETTENCOURT M.F [Les dieux srecs / G6n6alogies] Perönditö greke /

B RUNE r P h' ipp e GieneanolJeii - Editions Christian 'Paris 1944

L1l i'n il;:i,'r' il'ä::ä'lif .onik-";i:ä:,1;:';J

Parrs 1977
cHARACHIDZE Georgii-"
*"-oir" indo-europ6enne du ca'casel Kujtesa indo-
ä,rrooiane nä Kaukaz - Hachette 1987
CHUVIN pierre [La Äythologie grecque] Mitologjia greke - Flammarion
/ Champs 1998
DETIENNEMarcel [L'invention de la mythologie] Shpikja e mitologiisö -
Gallimard 1981
DUMEZIL Georges -[Le crime des Lemniennes] Krimi i Lemnienöve -
Macula - Paris 1988
-fMvthes et dieux indo-europiennes Mite dhe perändi
i;d; - eurooiane - Flammaiioin / 1992
-[Mythe et ipopee] Mite dhe ePoPe - NR /Galimard
1968
GERNET Louis fAnthropologie
-Greqisö
de la Gröce antiquel Antropologiia e
äntike - Flammarion / Champs - Paris 1982

586
 GONSALVEZ Ec HERON
[La Grande Encyclopedie] Enciklopedia e Madhe _
GRAVES Roben |t":1öii!T #.:'f^;lx'Tä'-: "!,i,^r1^?3o. rrg
.RIG.RIEFF vlad fMvthologicJd" -änd" eitier] gjithö botös
.'IRAND / SCHMIDT
Marabout 1987 ''rJr"g,ir "
[Mythes - Mythologie] Mite - Mitologji _ Larousse /
Bordas - 1996
ttAcQUARD G fQul+€ mythologiqug 4: l" Grece et de Romel Guida
ürrtolog;rke e Greqisö dhe e Roerib _ Hachettä _ 1gg4/

JUBAINVILLE de !!l,ynh:i",rie grecque etl.histoire de l,Europe

occrdentalel Mitologjia greke.dk historia e Eriropös
MTREAUX Emle if::?i'trT;,1;iäj&lfll',#.r&",,.,l0.
[I - Homere de Chioi et 1., ,o.rt., de l.etainl Homeri i
Kios dhe udhöt e Kiosit.
III - L'Iliade et l'Odyssee et.les rivalit6s coloniales]
Iliada.dhe O.dis.eia dhe rivalitete, t _ Albin
"it"i"L
MoMrcLrANo A ffä",hiilü/..Ti,?*,., barbare _ / Forio,
MossE Claude ";;;*o
,ndi:,1'"t"t",.. df l;civijisarion grecquelFialori i
.ERNAUD-oRLrACfitT:äti!-Jilr."?1i:.,iä3:ru1";:oiffi
.,",*n
RECLUS Elysee t^i:*"ir??9^{iphie universellel Gjeografia e re
unrversale - 7894
uLRICH paul [L_es grandes
:r]jg-.:. des civilisations disparuesl
.E nrgmar e mödha tä qytetörimeve
tö zhdükura _
RNANr
vE re an
pi e rre
[qt]':i!*:-!:nli""1 X n X'u ;: ;",,,,
vEyNE paur
i,.::ti;:;l*ä*l;,'".i:1,?ff a u kanä
";,"l"o.,
vEyRrNph'ippe,'filr"Uf:n;,il,f1mjlUJöit"
HISTOIRE ANTIQUE
ARRIEN [Histoire d'Alexandre] Historia e Aieksandrit _ Editions
de Minuit 1984
BARAMKI D [Phoenicea and Phoeniceans] Feniki dhe Fenikasit _
Beyrouth 1961
BAURAIN Claude [Les Grecs et la Mediterranee oricntalel vrv*r dhe
-----r Greköt
Mesdheu lindor -PllF 1997
BENLOETü7 Louis -I.a.Grece avant les Grl;.] Greqia pörpara
Grekäve _
Maisonneuve & Cie - Diion / \AZT

587
 -Les Semites, Illion ou la v6rite.sur l3.F""t:" de.Troie -

Semitöt, Illionö ose e vörteta mbr lutten e r rores -

A.Frank -Peris/1963
Romös -Puf/ L984
BLOCH R ii.t "+i"tt at Rgmel Zanaf\llat eKujtesa tä Mesdheut-
;RAUDEi Fernand iL;; ;;ä;i;es de la M6diterran6el
bditionr Paris 1998
de Fallois -
en Italiel Pellazgät nö Itali - Ecole
BRIQUEL Dominique q-.' l.1i*rys
Francaise /Rome 1984
CABANES Pierre U"ütJ"t'i"n ä l'histoire de.l'antiguit6Jl{ftit'l! ^
^-
il;;;i"t;;;tikitetit - Albin Michel - Paris / e7ee2'e5
rrönojat saj -
CARApANOSConstantiltb"J""" et ses ruinesl Dodona dhe
Hachette 1878
Paris t967
CHAMOUX F [La civilisation .grecque] Qytetörimi Ägimi
^gt9k,-i qvtetörimit
CHTLDE Gordon vere n;1";ä;l;;i;iTi.;ri;" ;ui6p6ennel
europian -PaYot 1949
cooN carreton ,
[Tm::,:,ü::,r"!1::;;]üt';,
e Gjigantäve -
antiquel Qytetö,rimi i Greqisö
CROISET Maurice t"l-".i"ii?äitq 4t I C1}t9
Payot / Petite bibliotheque - 7269/199.4
ä"iil.
D'ANGELYHR
[I;lrölrä;i::i*lr"t13,tm';i;i'ffiö;ry.
e lliröve Cismonte e Pumontr 'bdrzrone
-
Tiaka.n" dlie -
1990
M fti'l Uytt"tans in the East-Mediterraneanl Mikenöt nö
DOTHAN
ivl.sdhe,rn Lindor - Nicosie - 1982
DUCELLIER Alain iinl-ü;;i. ; nt r.nyiÄc, et - XV sl Shqipöria
'ÄiJi, gir"trit -VeniseX
X XV)
dheVenecias -
DUSSAUDRene iL*;iil"t"nfr6hellen'glejJQyt'etörimetparahelene
- P"nl Geuthener - Paris 1910
rÄucorrNAUJean t; J*[ifirgJ.'t d.' Jirq,t. de Phaistos] Deshifrimet
FAURE pau' '.
Jirt..t. tö Faistos - L'Härmatt an - 1999

:!t".f,T:ilL*#äy_#,ffi:iilJ;.';'.'i^
au temps de la^guerre de Troie'1200
-i-" ö.ä..
avJC'
Hachette 1975
FLINDERS PETRIE \r r | :,^-.---f rr^
[The Egyptian b-ases of Greek ttjttttyl Bazat eg;rpttane
ie fti"#iäa Greke fiourn' Hell' Studies' XI) - 1890

FINLEYMoses' -f;lill:im:ffi1äij;'J,Iffijii:iffi'Jjil.
-.tod"-E'.d. ladecouvene-t987 --
-i"t *.i."t grecsl-öreköt e lash.tö . -F']vIa:P:Ig '1977
-lL; M;;;; Sutvtttl Bota e uliksit - Paris 1e69Lurtän
:iö;;il1;d;;1;;; humbur
rroiel Kemi
e Trojei - Belles Lettres 1993
-[Les premier, de la Gräce] Kohöt e mugöta tö
"-p'
öreqisö - Flammarion 1980

588
GLOTZ Gustav [Histoire grecque] Historia greke - PUF - Paris/1938 :
La civilisation egeene - Paris 1923
HATZFELDJean [Histoire de la Grece ancienne] Historia e Greqisö sö
Lashtö - Payot, Paris 1931
JARDE A -[La formation du peuple grec] Formimi i popullit grek
- La Renaissance du livre / Paris 1923
-[La Grece antique et la vie grecque] Greqia antike dhe
jeta greke / Delagrave l9l4
JUBAINVILLE H d'Arbois (de)
-[Les premiers habitants de l'Europe d'apres les aureurs
de l'antiquit6 et les recherches les plus recentes de la
linguistique] Banoröt e parö tö Euiopös sipas autoröve
tö antikitetit dhe körkimet mö tö vonshme mbi
gjuhösinö - 2 vol. E. E Thorin -Paris / 1889
-[La m1'thologie grecque et l'histoire de l'Europe
occidentalel Mitologjia greke dhe historia e Europös

KARSrroseph if::?1ää'd"JJiü1?*:Tili,"1l# l Liguröt nö

. Europön ilire Heitz 6c Cie /Strasbourg
KRAMER SamuelNoah
-[L'histoire commence a Sumer] Historia fillon nö
Sumer ,/Flammarion / l9g+
MOMIGLIANO A [Sagesses barbares] Maturi Barbare * Gallimard /
Histoire 1976
-fContributi alla storia dei studi classici] Kontribute nö
historinä e studimeve klasike 1967
MOSSE Claude [La Grece archaique d'Homöre,/...Eschyle]- Greqia
arkaike e Homerit / ...Eskilit - Seuil tg8+
MURRAY Oswyn [La Gräce ä l'epo.qug ar_chaique] (Early Greece) Greqia

oRRTEUXcraude ir""H1ä,äIä'I'":rY#äYTäl;ü3:Macula 1e83

OZANNE Isabelle [Les-Myceniens, pillaids, paysans et poätes] Mikenöt,
poissoN ce,rrges ii:'I$i:'j'*Tä:'l.g*jr""":tf:äili ::xä;l"o
evolutionl Popullsia e Euiopös - Shteti aktual,
zana[illat, evolucioni - Payoi tl3l
POURSATJ"* - Claude
[La Gröce pröclassique des origines a la fin du VI]
Greqia paraklasike e zanafillave nö fund tö shekullit
VI- Seuil 1995
PRADO Jean - Jacques
[L'Invasion de la M6ditcrranee par les peuples de
l'Oc6an] Pushtimi i lvlesdheur pop"lt e Oqeanit -
L'F{armattan 1992 "g"
SARTiAUX Felix [Les civilisations anciennes de l'Asie Mineure]
Qytetörimet e lashta tö Azisö sä Vogöl / Editi,ons
Rieder - Paris 1928
SERGENT Bernard [Les indo - europeens: Histoire, langue, mythes] Indo
- Europianöt: Flistoria, gjuha, mitet-- Payot 1995
5g9
SEVERYNS A d&*. .'H"l
fGrqge et:Froche-Orient avanr Homöre] Greqie
i''tindja
e Aförme pörpara Homerit - Office ajpublfo*e
- Bruxelies 1960
SCHNEIDER Edouard' Les Pelasges et leurs descendanrsl pcllazgör dhe
pasardhösit e ryrc - Ernst l.eroux - Parii t89+
vAN EFFENTERRE :[]&y.ön-"., vic'er morr dtune civiiisationl Mikea4-jeta
dhe vdekja e g)'terörimit - Edition Errance 1985
-Les Eg6ens, aux origines de la Gröce - A.Colia 1986

LINGUISTIQUE
BEONLE\ü fl"a Gröce avant ies Grecs * Iltudc linguisriquel Grei$ii

BE NVE Nrs rE Em l i e TSö":::5:ä t1',*,ä f i: ::;Xn::1ff ;;*? -

Zanaflllttf.r:rmimit lö ernravr: curopiane A.
e
Maisonneuve - 1984
- [Le vocabulaire des iirs:iturions indo-europ6ennes -
\rol I. Economie, parcnli, societ6] Fjalori i
institucioneve indo - eulopiane - Vol I Ekonomia"
fisi, shoqöria Vol Ii - [Pouvoir, droit, rciigion] Prxtrreti,
drejtösia: feja = A'Masonneuvc - 1984
CATAPANO Giuseppe
[Th,;t parlava albanesel Thot fliste shqip - Romä -1984
CARNOY Albert [Les In,.lo-crrrop6crrs - Pr6histoire des'langucs, des
moeurs et des croyances de 1'Enropc] Indo-E,uropiaaöt
-Parahistoria e gjuhöve, zakoneve dhe c bcstytnive tö
Europös - Paris / Bnrxeiles 1921
CAVALLI - SFORZA Luca[Genes, peoples and languages] Gjcnet, popujt dhe
gjuhöt - Stanford /Califorria
CHANTERAINE P- [Morphologie historiquc du grecl Morfoiogiia hisrorii<e
e gjuhös greke - Klincksieck 1964 - [La formation des
noms engrek ancien] Forniimi i emrave nö greqishren
e lashtä - Champion /
1933
- [Dictionnaire 6rimologique de la languc gre(:que
(Flistoire des nrots)l Fjalor ctirnologjik i gjuhös g'e[g
(Historia e fjalöve) - Paris 1968/77
C.N.R.S. Collection dirigee par Francois BADER
- [Les Langues indo-eurc.,pee;rl Gjuh[t inci<,-europi.:,r:e -
CNRS ECitions 192l
CUNY Albert - [I-es mots clu ionds pröheleniquc elr grec, latin,
etc].Fjalö fcndit parahelcn, nö greqisht, latinisht er;
Revue des 6tudes rrncienncs .. {acuit6 ci.: lettre,,/
Bordearix l9t0 - Lcs <rrigines grammrticaics .ics lal.4r.rrs
indcr- eurcrpöelines et chirmiro - SemiLiqr.rcsI Zana[i'ii:ti
grarnatikorc rä gjuhdve indo'eurc,piane dhe krnritr,-
sernitike) H.Champio:r 192-l
DELAMARRE X !.I e vocabulrrire indo - curopecni liiaierri iri.lo -
eur<;oian - A. Nllaisonneuve ,/ 19u,}

590
DANGEL Jacqueline- fHistoire de la langue latine] Historia e gjuhös latine -
PUF - 1995
FERRAND Eugen- [Le parterre des racines gr6co - latines] Shtrati i
rrönjöve greko - latine - Buletin de l'education
(t"o)
CEOR GTEV Vladimir r'il:l"""t'
- [Introduction to the history of the indo-europeen
languagesl Hlrj: Hisrorinö e.gjuhöve indo-'
1",
eur-opiane - Sofia 1981.(consacr6 aux langues
balkaniques mal attest6es: thrace, dace, mlc6donien,
pälasgique...)- [L'origine minoenne de 1'alphabet
phenicien (cyrillique) Zanafilla minoane e alfabetit
fenikas (cirilik) BN - '! X 242t8
LEJELINE M [Phon6tique hisrorique du myc6niens et du grec ancienl-
(Fonctika historike e alfabetit fenikas) - paris / L972
MALHERBE Michel -
fl-es langages de l'humanitel Giuhöt e nierezimit -
Roben Laffont 1983/95
MANSION J [Esquisse d'une hisroire de la langue sanscrite] Skicö e
historisä sö gjuhös sanskrite paris t93t (initiation)
MASSON E fRecherches sur les plus anciens emprunrs s6miriäues
en grec] Hulumtime mbi huazimet mö tö lashta '
semitike nö gjuhön greke - Paris 1967
MEILLET & ERNOUT
[Dictionnaire 6tymologique de la langue latinel Fialor
erimologjik igjuhös Latin - parts 196=7 (Histoiie äes
mots)
MEILLET A. -[Apergu d'une histoire de la langue qrecquel Vöshtrim
nrbi historinö e gjuhös greke - flincf,siesl - iges
- [Esquissc d'une histoire de la langue latinel Skicö mbi
historinö e gjuhös latine - Klincksieck - 1966
- [Les langues du monde] Giuhöt e botös paris 1952
OGLIIBENNE Boris
-
- fEssai sur la culture v6dique et indo-europ6enne] Skicö
mbi kulturön vedike dhc indo-europiane -'Gjardini
editori -Ptse /1984
RENFRE\ü [L'6nigme indo-europ6enne - Ar.cheologie et langage]
Enigma indo-europiäne - Arkeoiogjia cljuha -
FlaÄmarion 1994'
RUHLEN Merrit fl-'origine des langues] zanafillac gjuhöve - coilection
SERGENTBernard [Lesindo.-europ"ö"buHistBdbdipt;. mythes]Indo-
w ALrER H em ri et t e ii.'?l# il ; j Ji
j

:l b äi :"h i,il,:i!,::Ö"'
gruhöve nö I'crclndim - Robert Laffont _ lggl
"'"T;1":
SHQIPJA DHE GJUHET E ASIMILUARA

ALTHEIM F [Der Ursprung der Etruskcr] Zanafilla e Etrusköve

1950

591
BEONLOEV Louis [La Gräce avant les Grecs - Etudes linguistique et
ethnographiques - P6lasges, L6figesl Greqia pörpara
Greköve - Studime gjuhösore dhe etnogratike -
Pellazqöt, Lelegöt - Maisonneuve / 1877
BUONAMICI G l-Di alcune verJod apparenti analogie fra l'etrusco e l'
albanese] Disa analolji tö vörteta oJe tö pöraförta midis
etruskishtes dhe gjuhös shqipe (Rivista indo-greca-
italica rD - 1ele
CABEJ Eqrem Hyrie nö historinö e gjuhösisö shqipe - Sofia - t960
CAPIDAN TH Romanii diu albanese -Bucarest 1928
CORDIGNANO F ll-a linzua albanesel Giuha shqipe - Milano / l93I
DAUZAT Alben [L' nrräp.linguistique] Euroiä gjuhösore (bibl.. s
scientif.) Pavor / t953
DEVOTO G filliri, Tirrerii, Piceni] Ilirö, Tirrenö, Picenö (SE, )C) -1937
FISHTA Gjergj Lahuta e Malösisä - Shkodör
GUT C - BRUNET A - PERNASKA R.
[Parlons albanais] Flasim shqip - L'Harmattan -
Paris/1999
HAHNJ.G (Von) -[Albanesische Studien] Studime Shqiptare - 1854
HAMP Eric -iAlb"tti"n and Messapicl Shqipja dhä mesapishtja
(studies presented to J. tü/hatmough 1957)
-iThe potition of albanianl Pozicioni i shqipes -1966
HULD M.E [Basicälbanien etymologies] Etimologiitö shqiptare
bazä - Columbus/Ohio 1984
JOKL Norben {Studien zur alban.etymologie und wörterbildung]
Studime mbi etimolofiine sli-qipt"re dhe formimin e
fidöve, 1911
-illlvrier die sprachel Iliröt, giuha
-illvrier - Albaner - Phrygeil Iliröt - Shqiptaröt -
Frieiianöt / Ebens M' reallexikon der Vogeschichte
-tDiä Thraker - Die Albanerl Traköt - Shqiptarät 1924
-[Linguistisch... des albanesischen] Gjuhösorja ..... e
shqioes- Berlin / 1923
KATICIC Rdoslav 1Aääient languages of the Balkansl Giuhöt e lashta tä
Ballkanit - La Have / Paris 1976
KOKONA Vedat -[Dictionnaire Frangais - albanais] Fidor fröngjisht -
shoio- Tirana 1989
-[D'iätionnaire Albanais - Frangais] Fialor.shqip -..
fröneiisht - Tirana 1977 Konda Spiro Shqiptaröt dhe
probJemi pellazsiik - Tirana
KRAHE H ill-exicon ^ der aliillyrischen personennnamen].
ieksikon i emrave ie pa*egE* tö ilirishtes sä lashtö
t929
-[Die Italkan-ruyrlscnen geograPnrs
-l I)re alten Balkan-Illyri.s.clrgn.ggograghischen namen]
Emra tä vietör gieogi'afikö ballkano ilirä
Heidelberg/19?5_ ..
N"chles."n.t de Balkan-Illvrischen - Heidelberg 1929
-Die Illvrier in ihren Spraihbezie hungen zu ital' und
Griechän (Iliröt nö märrödhöniet gjuhösore me
italishten dhe Greköt)
592
KRETSCHMER Paul -[Einleitung in die Geschichre der grieschichen Sprachel
-
!!rje nö Historinö e gjuhös greke - Gottingen / ßSe
J,?mr:i*T'.';i:lJl','i,'"',tff ".*T:"lilib1:Tl.'r
KRrsroF oRrDHr *"",äf;iil' ö?11*"*tr
[Dictionnaire albanais] Fjalorth i gluhös shqipe
LIBRANDI V [Grammatica albanese-con la poesi-ä rare di Variboda]-
Gramatika shqiptare me poezi tä rralla Varibodas -
Milano / 1928
MANN SE [An historical albanian - english dictionary] Njö fjalor
historik anglisht - shqip LoÄdon/1948 '-
-An^indo-european comparative dictionary - Hamburg
- t984
MAYER A Die Sprache der alten Illyrierl Gjuha e Iliröve tö lashtö,
1959
MEYER G [Albanesische studien] Studime shqiptare (plusreurs
vol.) - Leipzis / 1883 - 97
-Etymologische- wörrerbuch der albanesischen sprache
-Strasbourg 1891
MIKLOSICH Franz -[Le prefixe roman? ... en albanais] Parashtesa romake?
... nö shqip - Extrait [Revue de linguistique et de
philologie compar6el Revista gjuhösore e filologf isC
krahasuese - Maisonneuve & Cie - Paris 1971.
MUSTILLI D [L'illiricita del popolo.albanese] Tö qenit ilir i popullir
shqiptar - Rivista d'Albania, II-I/ I, I94\
PISANI Vittore [Parent6 linguistique] Pöraförsi gjuhösore - Lingua III -
L952
SANFELD [Linguistique balkanique] Gjuhösia ballkanike - paris
1930
STUARTE E. MASON [A historical albanian - english dictionary] Fjalor
historik shqip - anelisht - 1928
TAGLIAVINI C -[La.linguaälbatt"rl Sr,tdi albanesi] Gjuha Shqipe -
Studime shqiptare V/VI
-[-'albanese di Dalmacia] Shqipja e Dalmacisö -
Florence / 1937
THUNMANN J.G. (r.c.)
[These sur l'origine illyrienne] Teza mbi zanafillön ilire
- 1974 ?
TROMBETTI A -[La lingua etrusca] Gjuha errushe - 1928 {Nuovi
contributi alla solucioine del problema etruscol
J!9ngQut9_t9-reja pör zglidhjen e problemit etr,rrk
(sE,IV) - 1e30
VARIBODA Gramatica albanese (Gramatika shqipe) - Milano / Ig97
]üTHATMOUGHJ 91""'*,h1i11.""::., *qi
[The Prae-Italic dialecrs of Italy] Dialekret para-italike
.Iü(/EIGANG tö Itdisö - 1933
G Jahresberichte des inst.fin die rumanische sprachforsch
Bdkan archiv/ 1924.

593
 i
ffi'
-;,qhl,),r*-\ {i
:k:i-*{.S'#f, t r".
f-
Ekspansioni
ve tö parö qö
nga Afrika (Rift?)

\*/__"

rt:
\ \..')
vinin
i

t*f
t*.,

1-- q- r-r
J
\_-- ft ,i,

,4 I it \
.".,.$i v
.J /\ :. r:!
+
f Migracionet e Para tö
t' I -i- popullsiveeuropianedreit
".l] t if\+-'--/ ^
rindies rreth viteve 4000
SdJ-
l

i-;*:g{-t{f_SG
..'*:-=={*}}"W# üt1. rads
\
\\t\t
*'L

::=;. ;; aa .fif- Nffii*'*

e Aleksandrit dhe löviziet nö mrö dhe tö fundit etnokulturore

594
 Popuit pellazgö dhe ata tö njö trungu me atö

Hapösira gjeografike e zönö nga pellazgöt e parö

595
 u_t
i t.ttnlc* [-J orrpr a'uru:fff filll.trtt
-;?'-r- Ilrllü|r üt.iltaa dr: la brä€fifclp$tllc

Qendra e qytetörimeve danubiane

596
 Sipas Georges Poisson - "Popullimi i Europös" - Payot 1939

,.-*-

tt i*-\
.,; j t,
*'-:-r" .--,..- - f {,
,, *r;,_ .._ f
I
, .l'*j \ I
:'"-^j*1'j: i
to-

Kafkö meolitike e Ofnet (Bavari).

Sipör, njö brakicefal; poshtö njö dolikocefal i tipit paleolitik

597
 F.

(!
N
G
6!
F.l

G
o

o
t
I c)
6 ta or
q) ä6
q) äc
VO
c)

r!
:X
äq
E8.

:;r
-1 i;r,'
,=;$ n,

6
N
G
.l
t {"
ril
tt. G "t*
c)
(3
o

q x'8 .;
ä:o tr
9.€ I
r(U
I !gt
6,91 c
-E -:q)
rg
.ä- ä
vö
rq)

o
ctt

598
 o
l\
o
O

G'
G

G v
I
sl h

{J
o
(J

tJ"

c) G
6
:q
€
bo F

lQ) v)

599
 r' i
r Kulunr,lktrrt r kplsni ionunc O knlnni darimc

:-"1$[r'::r
ä-"r "*tq:-

Greqia e shekullit V pata Krishtit

600
Greqia stricto sensu dhe kolonitö e sai nö shekullin V para Ikfuhtit

Perandoria e Augustit nö shekullin I para Krishtit

601
SHQIPERIA - harta administratave

SHQIPERIA.
harta ekonomike

602
$}t Q IFERIA Frr*hir({rritrc
I &Fr ErSd.$
| .-;:.i .' : :.',

Zona tä ngiashme
(Greqi dhe Shqipöri)
qö datofn€ qysh nga
Epoka e Bronxit
e hershme dhe e mesme,
epoka e mbiquaitur
"mikeniane" Tumulus
me tö shquarat nö
Shqipöri:
Ivanaj, Belshani,
Kruma, Qinamaka, Lag, Bruc,
Klos, nö Veri;
Peshtak, Kug i Zi,
Vaiza, Mashkullorö, nö Jug.

bu-)
 d*
e

\
4

\
\,
tlrltl't

"itli*J.*.ti-
:.''-'f-"L..
+
'?

i.' a
t \'.t'

>.

.::--.
Fil;, tr-
.'"-....:
-''l+.}---]*'',,
T.- \-i' .5:;t
irr'.
rara ti:I
r Sr., ir. *:
I rtnEt
(Sipas "Iliröt" - vepör kolektive / Tirana 1985)

604
Flarta e viseve
tö Shqipörisö
sipas BARBARICH

Kufiite e Shqipörisö;
Konferenca e Londrös
(12/rer2 - 0s/r9r3)

605
 *t
\r. t
t"nm\

,,*

\
pJ
fdlill
*lt
Kl"*
'tqt"J
fl^**tl B rrcslll
o16{,
||IlE
garrl.a .rtclre
r gratiaa rtlrtErt ri' :'o"{dl; .l

--- tt l.italltl li.al. I

arrür J.€- c a
dl l:;il'n.",""
r!L-' 'dt
P,lt<Er popullsi autoktone
SgnnE: popullsi emigrantösh

606
 Shqiptarja, 1872
(pihturE nga Corot)
Muzeu i Artit, Bruklin

607
I
4"
rt i
*
t+.
i{
tg

v/--
f
at'
rl
ISBN 1?8-111q3-103- 3-

illillill