Prry,on e MENorvrr Suqrnen

MID'HÄT FRASHE,RI
(Lumo Skendo)

@,*o @riprare
1
Njö studim mbi veprimtaritö kryesore
tö Mid'hat Frashörit (Lumo Skendo)
dhe pjesö tö zgjedhura nga vepra e tij

Pörgatitur nga
URAN BUTKA

etejaf
 Botimi i körii libri u mundösua
nga Fondacioni "FAN S. NOLI"

Redaktor
URAN BUTKA

Ani grafk
KLEIDAMALUKA

Botimi i "Plejad",2008
@ Uran Butka

ISBN 978-99956-658-r-4
 @.

@"ü"*apün
n;/air/amo /@-Ofd"Nt
a%nfrauo%nm,*t

s/t
Uran Butha 7

TRYEZA E LENDES

Kteu I
URAN BUTKA
Elitari Mid'hat Frashöri dhe vepra madhore e tij....'..'.'........."'."""""'11

Kreu II:
MID'HAT FRASHERI
Ese, studime, artikuj, pjesö tö dedhura nga vePrat'
debate, rniliza, portreter mesazhe, dokumente:........................... lOl
- Fe g'öshtö, komb g'öshtö103 '.....'.... .'...103
- Sa e Shqipörija
varfär öshtö sot '.........'.104
- Shqip kuvendojmö, apo gorbö trazoimö .................'l l0
- Q'öshtö lirija?.......... ......'..1l2
- Q'6tuam nga Kongresi i Manastirit?..'.............. -.--."114
- Thirrje...... ....116

- Klubi i Selanikut... ...'........1l8

- A do tö kemi njö tö vetme gjuhö letrare shqip?..'........'................121
- Qöshtja shqip.......".'
e shkronjave ......'125
- Tö shpresojmö vetöm nga vetja jonö.....'...... ....'........128
- Köndonjösit.................. ...'131
- Fatkeqösi dhe mösim .........132
- Shqipöria dhe Fuqitö e Medha .............135
- Shpresa dhe puna..... .'..'...'138
- E vörteta mbi ngjarjet e Shqipörisö nö vitin 1914 ...'.-'-.--....-..'.'.'l4l
- Rilindja shqiptare..... .-..-'..144
I Elita Shqiptare

- Shqiptarö dhe sllavö .........151

- Pör Shqipörinö ............ .....165
- Aneks i memories pör Presidendn Uillson ..............171
- Ironi apo komedi makabre...... .............175
- Cili ka qenö Esati? ............177
- Notö gjuhösore - arkeologjike ..............186
- Notö e Sekretarit tö pörgjithshöm ............. ..............190
- Njö falö pör tö arthmen............... .......192
- Promemorie ............... .....194
- Debat ne Lidhjen e Kombeve.. .............195
- Mosmarröveshja shqptaro-serbe........ ......................202
- Pritmi i Shqipörisö varet nga puna e mösuesve ........210
- Do menduar dhe gjetur shörimi i sömundjevet ................. .........213
- Pörpara Asamblesö... ..........220
- Gjendja ekonomike e Shqipörisö ..........221
- Murad bejToptani ...........234
- Tö metat tona, tö veprojmö..... .............237
- Shkrimtarövet.............. .....240
- Naim Frashöri ..................244
- Pör tö formuar karakterin .....................247
- Pör shkrime tö haruara ......255
- Katedrat e gjuhös shqipe nö vende tö huaja dhe albanologiia .....260

- Tö duam tö lodhemi .........265

- Shqiptaröt nö Greqi ......'...268
- Burime tö hisrorisö shqiptare..... ...........270
- Lidhja e Prizrenit ..........'..281
- Probleme tö Shqipörisö indipendente ................. .....287
- Njö pörrallö................. .....303
- Njö deryrö e gruas ............305
- Elita shqiptare..... .........':.............'..'.....307
(Jran Batha 9

- Dekdlogu mora1.......... .....310

- Nacionalizma shqiptare .....311

- Dekallogu i Ballit Kombötar ................313

- Popull shqiptar....... .........'.315
- Vendim.... ..-...316
- Komunikatö................ .'...,317
- Gjithö komiteteve krahinore '...............318
- Gjithö komiteteve krahinore .......'........319
- Memorandum i shqiptaröve mö 28 korrik 1946.......'-...-..........'.320
- Mesazh .-..---..336

Kreu III
TREGIME E NOVELATE ZGJEDHURA........... .......339
- Asaj.......... ..'...341
- Ah, po bie shi prapö.......... '...............-.-346
- Shkredna .......347
- Ty-i i cingarit ........'...'..'..348
- Aferdita e Milos ......'.....'...350
- Pika lot ..........351
- Si vdiq Selman Todorusha.. .'...............'355

Krcu IV
KUJTTME ............35e
- Naim bej Frashöri .............361
- Njö kujtim ....365
- r},[i......... ......368
- Kujtimet e njö librari.. .......371

KreuV
FJALETE URTA... ..................375
10 Elita Shqipmrc

KreuVI
LETRATT 2GJEDHURA.............. ...........383

KrcuVII
PJESE TE ZGJEDHURA NGA BIBLIOGRAFITE.........................509

IftcuVIII
DUKE TcENOUnnNJE LIBER ...............525
- Kufini shqiptaro-serb e shqiptaro-grek........... .........527

Krcu D(
pERsHTypJE UDH8TrMr.............. .........534
- Gjashtö javö nö Shqipöri...... .................537
- Pörshrypje udhötimi lgLO-1912'
- nöZvicör.....
Irtra mbi njö udhötim .....552
- Pdlati Louvre........ ............555
- Njö udhetim ngaTirana nö Gjirokastör............... ....559

KreuX
EPILOG ...............573
- Testament ......575
- Zntit Drejtor........ .............578
 %iuI
URAN BUTKA

ELITARI MID'HAT TNESHENT

DHEVEPRA MADHORT, E TIJ

Nö jetön e njerözve tö mödhenj gjendet njö gast i röndösishöm, ai i

fillesös sö ndörgjegjösimit pör t'i shörbyer vendit, kombit dhe njerözimit. Te
Mid'hat Frashörikötö pörcaktueshmöri e gjejmö qysh nö lemijörinö e tij.
Ai lindi nöJaninö mö 25 Mars 1880, nö kulmin e veprimeve tö Lidhjes
sö Prizrenit. I ati, Abdyl Frashöri, protagonisti dhe personaliteti i shquar i
Lidhjes, pas shrypjes sö saj, u burgos nga qeveria turke pikörisht ne keshtjellen
e Prizrenit, prej vitit i 881 deri mö 1884. Mungesa e tö atit, takimi tronditös
me atö pas lirimit nga burgu dhe bashkimi i tyre nö internim (1884-1886)
dhe nö Stamboll ( I 886- l 892), lanö mbresa tö pashlyera te Mid'hat Frashöri i
vogöl dhe i ngjizön atij pörfundimisht deshirön e pörkushtimin e shörbesnrit
tö Shqipörisö si edhe vullnetin pör ta vazhduar udhön e mundimshme, Por
tö lavdishme tö Abdylit, meqenöse ky atöbotö kishte zönö shtratin.
"Isha pesö vjeg, kur e njoha pör herö tö parö t'im atö, nö Banderma,
kur u fal prej burgut, po qe akoma i dönuar nö mörgim. Im atö fliste mirö,
qe elokulent, i pölqente bisedimi. Nö mörgim, edhe mö tepör akoma nö
Stamboll, me miqtö qö vinin ta vizitonin, im atö, sublektin e preferuar
tö kuvendimit e gjente nö tö rröfrer tö ngjarjeve tö pasluftös ruso-turke,
tö kujtimeve te Lidhjes e shpresat pör tö pritnim. Köshtu qö ca nga ca, nö
mönyrö inkoshiente, mömödheu mori pör mua formön e njö peröndie dhe
kulti i tij mori pör mua vendin e njö besimi fetar" - shkruante Mid'hati.r)
Abdyl Frashöri do tö vdiste shpejt, por shpirtin, shpresön dhe mesazhin
genetik i kishte lönö te i biri. Mid'hati u rrit nö mjedisin shqiptar tö völlezörve
Frashöri nö Stamboll, ku mösues i parö e udhörröfyes u be Abdyli, inspirues
poetik dhe shpirtöror -Naimi dhe edukator i gjithanshöm e i rreprö- Samiu.
 12 Elita Shqiptare

Nö shönimet turqisht tö Mid'hatit , mö 29 maj 1g93, kur ishte 13 vjeg, ai

na thotö se "nö moshön 12-13 vjeg kam mösuar me tö ndjerin babanö tim",
se kish studiuar stilistikö e poerikö nga Naim Frashöri, se ishte thelluar nö
gramadkö nön kujdesin e sami Frashörit dhe se ishre njökohösisht verö njö
autodidakr i jashtözakonshöm: lexonre, srudionte dhe pörkthente qysh
nö atö moshö (13 vjeg) nö gjuhöt persishr, rurqisht, arabisht, greqisht dhe
gjermanisht.2)
Mid'hati ndoqi udhön e ryre rilindöse, por krijoi personaritetin dhe
individualiterin e tij tö spikatur ardherar, inrelektual dhe artisrik.
Nö moshön 16-vjegare Mid'hati kishre letörkömbim me disa nga
personalitetet mö tö njohura tö komuniteteve shqiptare tö Rumanisö,
Bullgarisö, Egjiptit, Italisö. Nö letrön e dates l4 nöntor 1896 drejruar Dr.
Ibrahim Temos nö Bukuresht, djaloshi l6-vjegar nga Frashöri i shkruante
burrit tö shquar tö Shqipörisö: " Nö kete breg qö ndodhemi sot, na öshtö
e prerö tö dalim me pushkö nö dorö, sot pör sot. Por nö vent tö armös tö
marrim pendön e nö venr rö gjakur tö derdhim myreqepin. Duhet tö presim
9do shpresö nga Despori. Shpresa öshrö te liritö. .. " 3)
Mid'har Frashöri meditonte e vepronre si rilindös. Ai körkonte zglimin
e ndörgjegjösimin kombötar nöpörmes diturisö e shqiptarizmös dhe shfaqet
nö skenön e politikös shqiptare me divizön rilindöse: "Mö mirö vdekjen se
robörinö!"4) Qysh nö kötö moshö ai rröfen udhön ku do tö shkelte vetö si
edhe pörcjell mesazhin e Abdylit se ishte e nevojshme t'i böhej e njohur
Europös qö shqiptari rron e do tö rrojö, qö shqiptaröt janö nga mö tö vjetrir
e kombeve tö dheut, qö "shqiptarör e sotmö, tö krishterö e myslimanö, janö
bashkö e säuan despotnö, duan lirinö".5)
Nö moshön 17 vjeg, shohim shkrimer e para tö tij tö boruara me
pseudonimin "Skendo Frashöri" te gazeta "Albania" e Faik Konicös, qö
botohej asokohe nö Bruksel.
Tek artikulli "Berim" (1887) gjejmö thirrjen pör bashkim dhe glirim
kombötar: "Zgjohuni tö törö nga gjumi!Jemi buzö varrit. Säuhet tö rrijmö
mö nö zgjedhö tö pushtonjösve turq.."6)
Mid'hati körkonre autonominö, si hap i parö i pavarösisö dhe i ruajtjes
söintegritetit tokösor dhe i kufijve etnikö tö Shqipörisö nga kaßhimi dhe
copötimi i huaj.
Ndörkohö, studionre pör farmaceutike, ge qö i dha, pörveg kulrurä
mjeksore dhe humanizmit, edhe "peshoren e farmacisö", qö ai e pördori giithö
(Jran Butha 13

jetön nö gjykimin vlerösimin e ngjarjeve dhe tö njerözve. Po ashtu, döshira

e
e pakufishme pör librin qö iu kthye nö njö dashuri e nö njö kujdes atöror, si
edhe nö njö pörpjekje pör tö qömtuar e mbledhur kötö pasuri tö pagmuar tö
mendjes njeritzore e mandej pör t'ua lönö trashögim brgzave tö ardhshöm, e ka
fillesön qysh nö femijörinö e Mid'hatit, i cili i rrir nö mes tö librave e nö mes
tö njerözve mö tö dirur tö asaj kohe. Ishte 17 vjeg, kur themeloi biblioteken
e tij personale me emrin "Lumo Sköndo" (1897), rö cilön e pasuroi dhe e
rriti gdo dite te jetös sö tij. Librat ishin miqtö e tij, dashuria e tij, gäimi i tij,
pasuria e tij, jeta e tij.
Nö vitin 1898, kur ishte l8 vjeg, Lumo Sköndo (pseudonimi i Mid'hat
Frasherit) u be shpirti dhe mendja e "Kalendarit Kombiar" (1897-1928) me
botues lftisto Luarasin dhe K. I. Tiebickön, shtypur nö mönyrö tejet lluksoze
nö shrypshlaonjön "Mbrothösia" tö lGisto Luarasit nö Sofie. Nö gdo numör
tö "Kalendarir Kombiar", kösaj enciklopedie tö vörtetö tö jetös e tö kulturös
shqiptare, shohim shkrimet e shumöllojshme e tö thukta tö karakterit
hisrorik e kombötar, etiko-moral, shkencor-enciklopedik, social-ekonomik,
informativ, biografik, letrar, etj. "Mora Kalendarin Kombiar qö zotnia jote ma
goi", - i shkruante prof. Gaetano Petrotta. - "Pas disa vjetösh, pata gözimin
tö köndoja pörsöri tö bukurin kalendar, i cili i ka dhönö dritön e mendjes
kombit shqiptar".T)
Le tö ndalemi vetöm te "Kalendari Kombiar" i motit 1898 (nga 80
faqe tö tij, 42 faqe janö shkruar nga L. Sköndo) dhe pikörisht te shkrimi
"Njö njeri i madh, Franklini". Eshtö portreti i parö i Mid'hat Frashörit' A
öshtö rastösi kjo? Naryrisht qö jo. Pörse djaloshi l8-vjegar Frashöri zgjodhi
pör model Franklinin?
Sepse Franklini, sig shprehet Mid'hat Frashöri, i
ka dhönö dritö njö
kombi tö törö. "Misionari, a nuk duhet tö ketö gdo minutö parasysh
shembellen dhe jetön e tö shenjtit qö ka zgjedhur pör model dhe a nuk
pörpiqet t'i afrohet modelir me durim, respekt dhe disipline?"8) Mid'hati u
pörpoq törö jetön t'i afrohej modelit qö kishte zgjedhur dhe shpesh u njösua
me tö. Edhe Franklini edhe Mid'hati ishin titanö tö mendimit e sklllevör tö
punös, vullnete tö pathyera, poliglotö, njerözit mö tö ditur e mö tö kulturuar
tö kombeve tö ryre nö periudhat qö jetuan; tö dy kanö shkruar dinre tö
famshöm, ditörröfenjös (kalendarö); tö dy ishin patriotö tö mödhenj, kalorös
tö lirisö e tö pavarösisö sö vendeve tö ryre, shkencötarö (secili nö fushön e vet),
e pörfaqösues tö shteteve tö ryre nö Europö, Por me pörfundime tö ndryshme:
 14 Elita Shqiptare

Franklini vdiq nö vendin e ver, nö moshön 84- vjegare, i lumtur, i nderuar

dhe i vlerösuar nga kombi i tij, ndörsa Mid'hat Frashöri vdiq nö dh€ tö huaj,
nö moshön 69- vjegare, i mörguar dhe i dönuar, i helmuar e i rropatur pör
fatin tragjik tö popullit e tö vendit tö vet.
Mid'har Frashöri u be i nlohur e i respektuar nö botön shqiprare qysh i
ri. l9-vje9ar, ai arsyeron si njö rilindös i pjekua ndryshe nga shumö tö tjerö
qö körkonin vetöm luftön si mjet shpötimi: "Mos pandehni se me trimöri
mund tö bejme ndonjö punö tö madhe. Tiimöria e shqiptaröve nuk e shpötoi
dot as Nishin, as Vranjön, as Leskovecnö qö i rrömbeu Serbia, as Tivarin e
Ulqinin qö i gllaböroi Mali i Zi, as Qamörinö qö e mori Greqia. Shqiptarit,
aq sa i duhet buka, i duhet dituria dhe nacionalizma. Pör tö rrojtur si komb,
duhet tö luftojmö pör t'u börö e pör t'u njohur si komb." ro/t)
Nö njö letör tö pabotuar tö Faik Konicös, I 8 prill 1898, gjejmö propozimin
e Faikut pör krijimin e njö komitetijashrö Shqipörisö qö tö udhöhiqte e tö
zbatonte programin e pörlindjes sö Shqipörisö, me kötö pörbörje:

l President nderi: Naim Frashöri ose Ismail Qemali

2. President: Doktor Ibrahim Temo
3. Nönpresident: Mid'hat Frashöri
Anton Nikolla
4. Sekretar: Faik Konica

Faik Konica kishre tö drelte. Mid'hat Frashöri ishte börö qysh nö atö kohö
misionar i shqiptarizmös dhe i veprimit mömödhetar. "shqiptarö, - bönte
thirrje ai mö 1899, - tö kemi bashkim, tö duam njöri- tjetrin, tö zgjuhemi, tö
punojmö me vullnesö dhe ahere do tö jemi rö lirö, tö lumtur dhe fatbardhöl
Pörndryshe do tö humbasim".e)
Nö fund tö shekullit tö 19-tö ai shfaqet bindshöm edhe si njö ekonomist-
politik i thellö, te srudimi i vitit 1900 "Sa e varfEr öshtö sot Shqipörija dhe
si mund tö shpötojö nga kjo varfäri"r0), si edhe punime rö rjera shkencore nö
fushön e ekonomisö-politike, duke u börö njö Adam Smith i Shqipörisö.ttr
Köshtu hyn Mid'hat Frashöri nö portat e Shqipörisö nö prag rö shekullit
tö 20-tö: si rilindös, misionar dhe shkencötar; edhe pör njö gjysmö shekulli,
ky shörbestar i Shqipörisö shäqet dukshem si veprimtar i pavarösisö, burrö
shteti, mendimtar elitar, diplomat, politikan, ekonomist, analist, lövrues
e studiues i gjuhös shqipe, autor rekstesh shkollore, publicist, shkrimtar,
(Jran Butha 15

historian, gjeograf, sociolog, eseist, pörkthyes, kritik, psikolog, edukator,

biograf, bibliografi folklorisr, kronikan, anrikuar i botimeve tö vjetra shqipe,
lider i nacionalizmir shqiptar, apostull i shqiptarizmös, kampion i kulturös
shqiptare. Njö figurö poliedrike e pörmasave evropiane, me njö prodhimtari
tö jashrözakonshme nö gjuhön shqipe dhe gjuhö tö huaja. Pör fat tö keq,
bota intelekruale shqiprare dhe evropiane sot nuk e njeh thuajse fare, ose
e njeh paksa, madje njöanshmörisht, sepse pör njö gjysmö shekulli regjimi
komunist e paraqiti me tendenciozitet grotesk dhe e pörbalti. Prandaj, botimi
e ndrigimi i plotö i veprös sö Mid'hat Frashörit öshtö tepör i nevojshöm, jo
veröm pör ta njohur törösisht, pör ta shpörbaltur e vlerösuar objektivisht, por
edhe pör t'i kthyer Shqipörisö njö pasuri rö varrosur kulturore, tepör aktuale,
pör Ci krhyer asaj njö shqiptar tö madh e tö mohuar dhe pör tö mundösuar
njö rishikim tö historisö, ku ai ka qenö edhe döshmimtar edhe kronikan,
edhe procagonist, edhe ngadhönjyes, edhe humbös i madh.

Nö fillimet e shekullit )O( M.Frashöri, si niö iluminist ideator, i kuptoi

ndryshimet e kohöve dhe u parapriu aryre. Pas vdekjes sö Naimit (1900)' tö
Jani Vretos (1901) dhe tö Sami Frashörit (1904), Mid'hati u bö
shpirti dhe
mendja e Shoqörisö sö Stambollit. Ai kishte lidhle me tö gjitha klubet dhe
shoqöritö shqiptare jashtö atdheut dhe botoi nö organet e shrypit shqiptar
shkrime tö röndösishme qö pörgatisin zhvillimet e reja nö Shqipöri.
Nö vitin 1901 , parashtroi nö gazetön "La nazione Albaneze" tö Anselmo
Lorechios rezön se periudha e ndörgjegjsimit kombötar nö kohön e Lidhjes
shqiptare tö Prizrenit dhe tö Shoqörisö sö Stambollit, do tö jepte frutet e
veta edhe nö shekullin e ri. Laitmotivi i tij nö kötö kohö ishte: tö kuptojmö
kohön, tö ndörgjegjsohemi dhe tö bashkohemi pörpara rrezikut.
Nö vitin 1901 u punösua nö ministrinö e Brendshme, por, pör tö qenö sa
mö afär Shqipörisö, ai arriti tö transferohej nö Selanik (1905) me deryrön e
drejrorit tö punöve politike po nö atö dikaster. Atje ra nö kontakt me shumö
patriotö shqiptarö dhe e vijoi punön, sidomos nö drejtim tö formimit tö
ndörgjegjes kombötare, qö do tö böhej motorr i zhvillimeve tö mövonshme.
Motivi kryesor i punös sö tij nö kete kohe böhet : "Gjuha öshtö rrojtja a
vdekja e kombit" Ai jep kushtrimin: Tö fasim shqip, tö shkruajmö shqip,
tö mösojmö shqip!
 16 Elita Shqiptare

Lumo Skendo nuk öshtö veröm njeri i fialös, por edhe i veprös rilindöse.
Harton dhe boton pör shkollat shqipe "Köndimet" (1901), "Dherregonjö"
(gjeografi, biologji, darvinizöm) nö vitin 1902 dhe mö vonö: "Köndimer
pör shkollat e para", "Köndime diturije me Fgura", si edhe pörkthimer nga
gjermanishrja dhe anglishtja pör moshön shkollore "Böje tö mirön pa hidhe
nö det" tö Hofmanit, "Robinson" rö Defosö, "shkurtabiqi i verdhö" erj.
Nö Kalendarin Kombiar tö motit 1905-1906 gjejmö tö botuar artikujt:
"Thjeshtösija öshtö bukuri nö gjuhö", "Shqip kuvendojmö, apo gorbö
trazojmö" erj ku ai mbron tezön se gjuha öshtö shprehje e ekzistencös
sonö.
si liberator, jo vetöm i lövizjes shqiptare, Mid'hati pörkrahu lövizjen
e intelekrualöve pörparimtarö turq pörkundör regjimit absolutist tö
sulltanit, sepse ajo ishte nö dobi tö popujve tö shtypur. Turqit e Rinj
synonin rö vendosnin njö regjim kushterues dhe rö zbatonin njö sörö
reformash pörparimtare, sidomos nö fushön e demokrarizimit tö pushtetit,
parlamentarizmit dhe tö drejtave e lirive tö popujve tö pörandorisö osmane.
Jo vetöm Mid'hati, por edhe patriotöt shqiptarö qö jetonin jashtö shqipörisä,
e pörkrahön kete levizle liberatore dhe demokratike, sepse ishte edhe ne
dobi tö shqiptaröve. Gjithashtu, edhe brenda Shqipörisö, levizjaxhonturke
gjeti mböshcetje, sidomos kur filloi revolucioni nö ditöt e para tö korrikut
1908. Mbledhj a eFerizar mö 20 korrik I 908 dhe körkesa e shqiptaröve pör
shpalljen e kushteturös dhe e tö drejtave tö ryre kombötare, lu"lii nle rol te
röndösishöm nö fitoren e revolucionit xhonturk.
Nuk öshtö e rastit qö Mid'har Frashöri e nisi botimin e gazetös "Liriji'
mö l4 korrik, ditön e pörvjetorit tö sulmit mbi Bastijö, pra, tö Revolucionit
borgjez Francez tö vitit 1789, qö pörmbysi autokracinö feudale dhe hapi
epokön e lirisö. " Shekulli i nöntömbödhjetö, me tronditjen e Re,volucionit
tö Francös, pazgjimin dhe rritjen e idesö sö solidaritetir ndörmjet individöve
tö njö race, tö njö gjuhe, tö njö kombi"- shkruante ai. Mid'hati ishte kundör
despotöve dhe kundör qevesisjeve despotike, ishte kampioni i lirisö dhe i
pörparimit. Nuk eshte e rastit qö ai e nisi botimin e gazetös sö tij poliriko-
kulturore nö prag tö revolucionit xhonturk dhe e pagezoi me emrin "Liriji',
e cila i solli sherbime tö mödha lövizjes kombörare dhe kulturös shqiprare.
Nö shkrimin "Konstitucioni" botuar mö 2l korrik 1908, pra, dy
ditö pörpara sesa sulltan Abdyl Hamiti tö shpallte zyrtarisht kushtetutön,
Mid'hat Frashöri, ky parashikues dhe liberator e demokrat i pörmasave
Uran Butka I7
tö mödha, u rröfente shqiptaröve se g'ishte kushtetuta, g'dobi u sillte
shqiptaröve dhe g'deryra e g'pörgjegjsi tö reja u delnin atyre' "Qeveritö janö
dy lloj: despotike dhe konstitucionale, - shkruante L'Sköndo. - Qeveri
despotike janö ato si Turqija njö javö mö parö, domethönö njö qeveri ku
ata qö kanö punöt nö dorö (ministra, vali, mytesarifb, kajmekamö etj.)
belne gte duan, pa patur frikö se mos i qörtojö kombi dhe pa Pyetur
kurrö ndonjöherö pör kombin. Nö qeveritö despotike gjindja nuk pyetet
kurrö, se nomet, buxheti (d.m.th. tö ardhurat e tö prishurat) böhen pa
pyetur gjindjen. Me njö $alö, qeverija despotike bön I'i do qejfi, nuk pyet
njeri, njerözit s'i peshon fare. Ata qö qeverisin, shikojnö vetöm interesin e
tyre, tö hanö, tö vjedhin dhe njerözinö e mundojnö, e hedhin nö burg, e
ndlekln pa ndonjö gjyq, pa ndonjö nom e kanun. '. Qeveri konstitucionale,
domethönö qeveri, ku ka njö kanun (ligj), jashtö tö cilit nuk del dot as
mbreti vetö!.."
Nöpörmes faqeve tö gazetös thjeshtö shqiptare "Lirija", L.Sköndo böhet
flamurtar dhe zödhenes i lirisö dhe i tö drejtave njerözore e kombötare tö
shqiptaröve. Q'öshtö lirila? - pyet ai. Dhe öshtö njö nga tö paröt filozoft
shqiptarö qö e pörkufizon köshtu thelbin e lirisö qysh nö fillim tö shekullit
tö kaluar: " Lirija öshtö qö tö mos tö tö trazojö njeri ty dhe ti tö mos trazosh
tö tjeröt." Q'öshtö roberija? - pyer ai. - Eshtö kur s'ke siguri shpirti, kur s'tö
lönö tö rrosh, kur s'tö lönö tö fitosh, kur s'tö lenö tö mösosh dhe tö hapösh
mendjen, kur s'tö lenö tö flasösh, kur stö lönö tö lexosh e shkruash shqip, kur
tö ndalojnö shkollat, kur s'ke ku tö ankohesh e tö mbrohesh, kur s'ka as ligj e
as gjykatö, kur je nön möshirön e pushtetaröve...Lirija öshtö njö mjet, öshtö
njö derö, nga e cila hyjmö nö fushö tö gjerö tö pörparimit e tö qytetörimit..
M.Frashöri fillimisht joshet nga reformat e Hyrjetit dhe bön gdo
pörpjekje, nöpörmjet mundösive e mjeteve legale qö mundösonte
konstitucioni xhonturk, qö shqiptaröt tö pörfitonin nga nga liritö e shpallura
pör tö nxönö e pörhapur diturinö, pör tö themeluar shkollat, klubet e gazetat
shqip brenda e jashtö atdheut, pör tö ngjizur ndörgjegjsimin, bashkimin e
veprimin kombötar dhe pör tö arritur njösimin autonom e katör vilajeteve
shqiptare si njö hap drejt mövehtösisö.
Gjithe pörpjekja e tij nö kete kohe u bö: mösimi e dituria nöpörmjet
gjuhös shqipe pör ringjalljen shpirtörore dhe Puna e paprerö pör
ringjalljen ekonomike nö Shqipöri. "Dyfekat, thikat dhe jataganöt thyejinil
Ato armö tani bejini pluar, bölini gekanö, se tani do rrojtur me djersö tö
18 Elita Shqiptare

balit si njeres qö na ka börö Zori." - shkruante ai nö gazetön "Liriji' , korrik

1908.
Zhvillimi i shpejtö i lövizjes kombötare dhe kulturore, shtroi nevojön
e ngutshme pör njösimin e alfabetit, tö njö gjuhe lerrare rö pörbashköt
dhe qendörsimin e gjithö veprimrarive arsimore e kulturore. Nö nöntor tö
virir 1908, u mblodh me nismön e klubir kulturor "Bashkimi", Kongresi
Kombötar i Manastirit, ku morön pjesö 50 delegatö nga klube kulturorö
dhe shoqöri patriotike nga gjithö hapösira shqiptare brenda e jashtö vendit.
Kryetar i kongresit u zgjodh Mid'hat Frashöri, ndörsa kryetar i Komisisö sö
Alfabetit tö Shqipes Gjergj Fishta. Kongresi vendosi qö nö tö ardhmen tö
kishte njö alfaber tö vetöm pör tö gjithö shqiptaröt, ndörkohe qö pörkohösishr
do tö pördoreshin tö dy alfabetet, ai i Stambollit dhe ai me shkronja törösisht
latine, sig e kemi sot. Me pörpjekjen e delegatöve e nö mönyrö tö veganrö me
kömbönguljen e Ndre Mjedös, u arrir konsensusi hisrorik. Nö precesverbalin
e Kongresit lexojmö: "Tö nesörmen nadje, para se tö fillonim mbledhjet e
komisionit, Dom Ndreu vajti te Mid'hat Frashöri dhe i paraqiti köto dy
alfabete. Zotnija, mbas nji diskutimi tö shkurtör, mbeti i könaqun dhe i tha
qö t'ia paraqitö ai vetö komisionit..."r2)
Kongresi i Manastirit nuk ishte thjesht njö rubim gjuhösoq por njö
kuvend kombötar. Aty u diskutua dhe u miratua njö program i gjerö
kombötar pr.j 18 pikash, pör veprimtari polidke, arsimore dhe kulturore,
sig ishin vendimmarrjet pör njohjen zyftaretö kombösisö e rö gjuhös shqipö,
hapjen e shkollave dhe e klubeve shqiptare nö tö gjithö vendin, nxjerrjen
e g;^zetave tö reja e botimin e librave shqip pör shkollat, drejtimin dhe
zhvillimin unik tö arsimit etj
"Mbledhja e Manastirit, sikundör na rröfeu neve ftrqinö tonö, ashtu
edhe botös i tregoi qönien dhe rrojtjen e njö kombi shqiptar...Ky kongres,
kjo shönj'e parö qö dhamö pör qyretari, na shtoi nder pörpara syvet tanö dhe
pörpara syvet tö botös. k tö tregohemi, pra, gjithönjö tö zotö qö ra mbajmö
dhe ta shtojmö kötö nder." - rhoshre Mid'hat Frashöri. 13)
Növitin 1909 Lumo Sköndo nisi botimin e revistön kuhurore "Diturija",
c cila vijoi tö shtypej nö Bukuresht mö l9l6 dhe nöTiranö mö 1926-1928.
"Programi dhe qellimi ynö öshrö qö ta böjmö njö revistö tö dobishme, pak
a shumö pör tö gjithö köndonjösit, pör nxönösit, studentöt, mösonjösit, si
edhe pör amarorör e köndimit dhe rö nxanit, tö japim njö landö rö köndshme
irör njö ushqim moral pör gdo inrelektual", - kumtonre Lumo Sköndo
Uran Butka 19

pör angazhimet e revistös "Diturija". Kjo revistö u kthye nö njö ribunö e

studimeve, hulumtimeve dhe krijimeve shkencore dhe letrare shqiptare, nö
njö döshmi tö fuqishme tö identitetit kulturor tö shqiptaröve.
Mö 1909 mori pjesö si pörfaqösues i shoqörive e klubeve kulturore
shqiptare tö Janinös dhe tö Selanikut nö Kongresin Kulturor Kombötar
tö Elbasanit, kongres pör shkollat shqipe, i thirrur me nismön e Mid'hat
Frashörit, kryetar i Klubit tö SelanikutAi u dörgoi paraprakisht gjithö klubeve
dhe shoqörive shqiptare axhendön e bisedimeve (punöt qe do tö sillen pörpara
kongresit kombötar, sig shprehet Mid'hati) dhe qö ishin köto:
l. Themelim i shkollave shqip, numri dhe vendi i tyre.
2. Themelimi i njö shkolle pör mösonjös (shkollö normale)
3. Si do tö mbahen shkollat? Ku do tö gjenden tö hollat? Sa do tö
ndijmojnö Klubet?
4. Programi mösimor i shkollave dhe me sa rreshta (nivele) do tö jenö
shkollat?
5. Bydge e shkollave dhe tö zgjedhurit e mösonjösve
6. Tö zgjedhurit e njö kqyrötari (myfetish) pör tö gjithö shkollat.
7. Tä berit e njö qendre pör tö rregulluar dhe köqyrur punöt e shkollavet.
8. Q'rrugö do tö zihet pör tö börö shkolla shqip nga ana e qeverisö dhe
pör tö kthyer shkollat qö janö nö greqisht.
9. Lidhja e klubeve me njöri-jatrin dhe zgjedhje e njö programi
kombörar tö pörgjithshöm.
Hartimi i kötij programi arsimor, miratimi i kötij programi nö Kongresin
e Elbasanit dhe vönia nö zbatim e tij, pörböinö pa dyshim merita tö mödha
tö Mid'hat Frashörit, tö gazetös "Liriji' qö i propagandoi e pörhapi dhe
tö Klubit shqiptar tö Selanikut, qö ai drejtonte. Nö atö kongres historik
tö arsimit shqiptar u vendos themelimi i njö shkolle normale nö Elbasan,
krijimi i Shoqörisö Shkollore " Pörparimi" nö Korgö qö do tö gelte kudo
shkolla shqipe dhe to t'i köqyrte ato, si edhe hapja e klubeve kulturore nö törö
Shqipörinö drejtuar nga njö klub qendror nö Manastir, qö do tö udhöhiqre
gjithö veprimtaritö kombötare e kulturore.
Pikörisht nö köte kohö doli panfleti i A.Z.Qajupit "Klubi i Selanikut" ,
botuar nö gazetön "Rrufeja" qö botohej nö Misir. L.Sköndo i pörgjigjer me
shumö qetösi e kulturö akuzave tö Qajupit:
 20 Elita Shqiptare

"Thotö se nö klub tonö s'flitet shqip.

Jemi mö tepör se 200 shokö, prej
rö cilöve mö tö shumöt, veg shqipes säinö gjuhö tjatör. po kemi dhe shumö
tö tjerö qö dinö shtatö a tetö gjuhö dhe pör köte jemi fort tö gözuar. Thotö
se s'kemi as libra, as gazeta shqip. Nga tö shtatö gazetatshqip, qö tö gjitha
vinö nö klub dhe köndohen: köto janö vönö nö dhomön ku öshtö bango e
kendimit dhe gdo njeri i sheh. Libörtoreja öshtö nö dhomö tö pleqösisö; s'ka
shumö libra: afro l2o copö, tö shrypura nö shkodör, Bukuresht dhe Sofe.
Po ka edhe shumö tö tjera. Klubi ka njö shkollö, shkollö mbrömjeje dhe
nare, ku gdo ditö mbi bangot si tö shkollave, shohim l0 a 12 köndonjös:
djem, djalosha dhe pleq; gjer mö sot mö tepör se 100 veta kanö könduar
dhe mösuar nö atö shkoll ö. . .D t3^)
Nö vitet 1909-1910 M.Frashöri ndörmerr njö udhötim nö disa krahina
tö shqipörisö. "Do rö marr lejö nga tö dashurit köndonjösit e mi, pör tö
vajtur disa javö nö Shqipöri, nö mömödher' rim, qö s'e kam parö qysh kur
isha katör vjeg"- shkruan ai. Pörshrypjet e pashlyeshme tö ketil udhetimi, i
hedh nö ditarin e tij dhe i boton nö gazetön "Lirija" me ritullin: "Glashtö
javö nö Shqipöri".
Ky udhetim nga Selaniku nö Manastir, Ohör, Shön Naum, pogradec,
Korgö, Kolonjö, Frashör, Janinö, e njohu mö mirö Mid'hatin me problemet e
vendit tö tij dhe e bindiqö ishte i domosdoshöm ndrigimi dhe ndörgjegjsimi
i popullit pör tö kryer akte tö röndösishme shoqörore e kombötare. Edhe ky
udhötim lidhet kryesisht me pörgatitjen dhe mbajtjen e Kongresit arsimor tö
Elbasanit (20-27 gusht 1909) , ngritjen e njö shkolle pör mösues nö Elbasan,
geljen e shkollave shqipe nö gjithö vendin dhe themelimin nö Korgö tö
njö shoqörie qöndrore pör drejtimin dhe kontrollimin e shkollave, si edhe
drejtimin e organizuar tö klubeve kulturorö pör pörhapjen e dijes, kulturös
dhe veprimtarive kombötare.
Pa kete levizje rilindöse tö frymözuar dhe tö drejtuar nga Mid'hat
Frashöri me shokö, nuk do tö kishte pasur as ndörgjegjsim kombötar
dhe as pavarösi tö Shqipörisö. Pör kötö arsye, edhe xhonrurqir hoqön
dorö nga löshimer e para dhe iu kundörvunö lövizjes sonö kombötare ,
madje organizuan edhe ekspedita ndöshkimore kundör mosbindjes dhe
revoltave tö shqiptaröve. Mid'hati u indinjua dhe iu kundörvu kösaj
politike tö dhunös dhe tö nönshtrimit qö, sipas rij, "synonre otomanizimin
e elementöve tö ndryshöm tö Imperatorisö Türke, zhdukjen e gdo venomi
dhe idenditeti kombötar."Ia)
[Jran Butha 21

Autoritrtet turke mbyllön gazetön "Lirija", revistön kulturore "Diturija"

zyrtat
dhe klubin shqiptar tö Selanikut. Mid'hati hoqi dorö nga shörbimi
dhe iu kushtua kauzös kombötare.
Nö vitet l9l0-19l2 ai böri niö udhötim tjetör nö katör vilajetet e
Shqipörisö si edhe nö komunitetet shqiptare tö Bukureshtit e tö Sofes.
Köshtu, ai njohu nga aFer gjendjen e Shqipörisö e tö Ballkanit' tronditjet
u böri
dhe kahier e zhvillimeve, pörparösitö por edhe rreziqet e mödha dhe
thirrje shqiptarve qö tö hapnin sytö Pör ta shpötuar Shqipörinö nga rreziqet
..,r..rrt,r"1.. Ai körkoi nga vetja, nga deputetöt shqiptarö nö Parlamentin
Türk, nga gjithö shqiptaröt qö kishin njö emör e njö fuqi, qö t'i dilnin zot
.,"rhpe,*ir,.'errdinetyrenöshtrögatöneLuftösBallkanikedhenöatö
buzö giemine. äshtö inreresante qö M. Frashöri qysh nö prag tö vitit
1912,
körkÄte krijimin e njö partie kombötare, apo tö njö forumi tö shpötimit
kombötar. "Ne, mö parö se gdo gjö duhet tö ndreqim veten' tö shohim
dhe tö kuptojmö ku jemi, ngaha na vjen e liga' Me njö fialö, na duhet
njö parti . td.rg-.dhe mömödhetare, njö parti e shöndoshö, qö tö ketö
,re.le,e forta nö tö gjithö Shqipörinö' qö tö pöshtjelle ne gji tö saj gjithö
mömödhetaröt e vörtetö, nji parti qö tö shohö, tö gjykojö dhe tö punojö"':)
Gjithashtu, nö prag rö Pavarösisö, ai hodhi idenö se Shqipörisö shpötimi
do ii vijö nga vetö shqiptaröt. "Tö mos them se gdo njeri ka njö udhö
edhe tö ndryshme pör t'ia arritur qöllimin e pörbashköt, se unö them qö
udha si edhe qöllimi duhet tö jenö njö : shpötimi me anö tö vetes sonö.
Mos gönjejmö kurrö veten dhe tö themi se mund tö jetö mömödhetar e
besödiejtö ay qö shpreson prej Greqisö, Serbisö, Bullgarisö, Malk G Zi'
Tirrqisö ose prej Fuqive te Medha. Le tö jemi gjithnjö tö sigurtö se ata qö
ushqejnö te iilla rhpi..", janö fort tö gönjyer dhe tö gjorö, nö qoftö se nuk
janö gönjeshtarö dhe tradhötorö. Tö huajtö, gdo tö mire qö ne böjmö' sado
t'ua beje politik'e tyre, e kanö mö tepör pör interesat e tyre' sesa pör sytö
e zes tanö."16)
Mid'hat Frashöri mori pjesö nö Kuvendin e shkupit (14 tetor l9l2),
ku u vendos pör mbledhjen e njö kuvendi gjithöshqiptar pör shpalljen
pavarösinö sö Shqipörisö.
Mö 28 nönror 1912, Mid'hat Frashöri ishte pörfaqösues i Gjakovös,
Pejös, Gucisö dhe Plavös nö Nö Kuvendin e vlorös dhe ngritjen e Flamurit
Kombötar. Firmosi aktin e Shpalljes sö Pavarösisö dhe mori Postin e ministrir
tö Punöve Botore nö tö parön qeveri shqiptare tö kryesuar nga Ismail Qemali.
22 Elita Shqiptare

Nö vitin l9l3 dha doröheden nga qeveria dhe punoi si mösues i theshtö nö
njö shkollö fillore nö Elbasan.
Nö vitin 1914, nö qeverinö e Vidit ishte minister i Postave dhe i punöve
Botore.
Pas largimit sö Princ vidit dhe pörßhirjes sö shqipörisö nö ngjarjet
tragjike dhe tö turpshme tö rebelimit haxhiqamilist rö vitit 1914, Mid'hati
u largua nga vendi i tij. Nevoja e njö pune, sig shpreher ai, e goi fillimisht
nö Itali, mandej nöZvicör dhe nö fund tö vitit l9l4 nö Bullgari (Sof e), ku
botoi nö vitin 1915 disa nga veprar e tij mö tö röndösishme: "Hi dhe shpuzö",
"Pritmi i Shqipörisö", "Popullsia e Epirit", "eöshtja e Epirit", ,,pörshrypje
udhötimi", etj.
Nga fundi i Luftös sö Parö Borörore e giejmö tö internuar nö Rumani.
"Nö Zall tö Prutir, ku rumunöt paten fantazinö rö mö internojnö nö kohö
tö Luftös sö Madhe, - kujton Mid'hat Frashöri, - para ngushöllimin e
pikölluar rö kem njö shok nö fatkeqösi, baba Kamberin e Kigokut, qe njö
njeri i urtö, si gjithö bektashitö, plak i fonö, afro 80 vjeg, plot projekre dhe
shpresö". Gjatö kösaj periudhe trazirash i humbön nö Fier 24 arka me libra
e dokumente, ndör to edhe doröshkrime tö Abdyl Frashörit (letra, shönime,
ditari, dokumente tö Lidhjes sö Prizrenit) tö ardhura nga stambolli e tö löna
pör siguri nö shtöpinö e Ymer pashö vrionit nö Fier. 17) Mö lglg u emörua
ministör pa portofol nö Qeverinö eTürhan Pashös ngaAsamblea Kombötare
e Durrösit dhe anötar nö vitin 1919 delegacionit i shoqörisö panshqiprare
"Yaüi'tö SHBA-sö nö Konferencön e Paqes nö Paris.
t'i njohur qeveritö dhe pörfaqösuesit e Fuqive tö Mödha pjesömarröse
Pör
nö Konferencön e Paqes, M. Frashöri u dörgoi aryre njö promemoriers), nö
tö cilön rithksonte te drejtön qö kishte shqipöria tö jetonte, tö pörparonte
e tö ndihmösonte nö bashkesine ballkanike dhe europiane, "köshtu ajo
do t'i sherbejö gäshtjes sö pörparimir, duke u börö njö element ekuilibri
nö Ballkan". Ai thekösonre se Shqipöria ishte e vendosur tö zhvillonte njö
politkö ballkanike te fqinjösise sö mirö e tö bashköpunimit, tö jetonte nö
paqe me fqinjöt e tö böhej njö faktor stabiliteti, por Fuqitö e Mödha duhet
tö kujdesen, - apelonte ai- qö tö shmangen subjektet e urrejtjes e tö grindjes
me fqinlet e afErt e tö largör, qö Shqipöria tö zhvillojö nje politike ballkanike
nö pörputhje me parimin "Ballkani u pörket ballkanasve".re)
Viti 1919 shönon kulmin e botimeve madhore tö Mid'hat Frashörit,
sidomos nö Zvicör (Lozanö e Gjenevö). Ai u kthye nö njö institucion.
(Jran Butha 23

Nö "Memorandumiri' drejtuar Konferencös sö Paqes, delegati i

"Vatrös"

denonconte botörisht lakmitö e pretendimet aneksioniste rö qeverive

tö

vendeve fqinje: Italisö, Jugosllavisö dhe Greqisö kundrejt Shqipörisö dhe

i ri
ngrinte zörin e proresrös qö tö mos lejohej nga Konferenca e Paqes ky krim
qö rrezikonte pörsöri e stabilitetin nö Ballkan' 'Ajo qä shqiptaröt presin
Paqen
ng" Ko.,f.r.r,.". P"l.t ethtö drejtösia dhe asgjö mö shumö" - pörfundonte
me dinjitet Lumo Skendo'2o)
Nö prag tö Konferencös sö Paqes, M.Frashöri denoncoi traktatin e
fshehtö G Londrös sö virit I 9 i 5 midis fuqive shoviniste fqinje tö inkurajuar
nga Fuqitö e Mödha, "tö cilat pörpiqeshin tö könaqnin orekset e ltalisö,
tö Shqipörisö", si edhe traktatet
J,igo.ll"uire e rö Greqisö me coprar e trupit
. q.t" tö fshehta: Tiitoni- venizellos, vazhdim i traktatit tö vitit 1915 dhe
marröveshjen Lloid Xhorxh- Klemanso- Niti, pör copötimin e Shqipörisö.2r)
Köto pörpjekje ata i bönin edhe nö prag dhe gjatö Konferencös sö Paqes nö
Paris.
Ndörkohö Mid'hat Frashöri i drejtohet me njö mesazh njö grupi
deputetösh Italianö: Mr. Filipo Turato, c. Lazari, Frole. Luigji Ferra, P.
Vasullo, T. Menes, qö ata tö kundörshtonin pushtimin Italian tö Morös dhe
"rö mos lejonin politikanet imperialistö tö shfarosnin 2 milionö nierö2" '21)
Thirrja böri efekt dhe ata reflektuan pro Shqipörisö dhe kundör mbajtjes sö
Vlorös nön pushtim.
vitet 1 920- 1 92 I pörböjnö kulmin e veprimtarisö diplomatike tö Mid'hat
Frashörit si kryetar i delegacionit shqiptar nö Konferencön e Paqes nö Paris,
nö Lidhjen e Kombeve nö Gjenevö dhe nö Konferencön e Ambasadoröve
nö Paris. Ai vazhdoi punön e delegacionit shqiptar nö Konferencön e Paqes
tö kryesuar nga Turhan Pasha e tö vijuar me devotshmöri nga Monsinjor
Luigj Bumgi, At Gjergj Fishta, Fan. S' Noli, Dr. Turtulli, etj' Por duke qenö
i atashuar atje, Mid'hat Frashöri beri nle punö tö vazhdueshme pör tö mos
leiuar cönimin sovranitetit e tö integritetit tö Shqipörisö dhe pör tö siguruar
e

zgjidhjen e drejtö tö gshötjes shqiptare, tö rrezikuar nga interest e vendeve

fqinje dhe pazarllöqet e Fuqive tö Mödha.
Delegacioni shqiptar kishte körkuar nga Konferenca e Paqes mö 19
shkurt 1919 njohjen e Pavarösisö sö Shqipörisö dhe tö integritetit tö säj,
ku tö pörßhiheshin: l. Tokat e inkorporueme nga Meli i Zi pas Kongresit
rö Berlinit (1878);2. Tokat e inkorporueme nga serböt e greköt sipas
Konferencös sö Ambasadoröve nö Londör (1913).
24 Elita Shqiptare

Miröpo, mjerisht, Konferenca e paqes, mö 13. l. 1920, vendosi

arbitrarisht: l.wora t'i jepej Italisö dhe njö mandat mbi Shqipörinö:2.
Shqipöria e Veriut, me formö autonomie Ci jepej
Jugosllavisö; 3. Shqiperi"
e Jugut, qarqer Korgö e Gjirokastör, t'i jepeshin Greqisö.
Dörgata shqipatre protesroi energjikisht dhe iu drejtua Lidhjes sö
Kombeve. Ndörkohö, Mons. Bumgi dheAt Fishta iu drejtuan BenedikutXV
qö tö ndörhynre me autoritetin e tij nö favor rö shqipörisö. Mid'hat Frashöri
i dörgoi Presidentit uillson njö memorie, tö cilön s'e kemi gjetur ende, por
kemi nö dorö 'Aneks i Memories pör Presidentin uillson", me tetö körkesa
tö zgjidhjes sö göshtjes shqiptare dhe njö literature bazö konsuhuese pör rö,
ku pörßhihen veprar e Blue Book, Gorsh, Beker, Brailsford, Bradas, H"hr,,
Jaray, si dhe disa harta etnografike tö röndösishme tö hartograföve tö huaj.
M. Frashöri pörqöndrohet maksimalisht nö pikat e ndjeshme tö göshtjes
shqipatre qö donin mbeshtjen e SHBA-sö pör zgjidhje:
l. fukrijimi i njö Shqipörie tö qöndrueshme, duke riparuar padrejtösitö
e vendimeve tö Konferencös sö Berlinit (lgg0) dhe tö Londrös
(1913), öshtö i nevojshöm pör paqen nö Ballkan dhe i imponuar
nga parimet e lirisö.
2. serbia duhet tö heqö dorö nga pushtimi i vilajetit plotäsisht shqiptar
tö Kosovös dhe nga pretendimet pör krahinat shqiprare, tö cilar kanö
qenö dhe janö pörherö tokö shqiptare (shih kufilte etnografikö rö
Shqipörisö, qö duhet tö jenö edhe kufijtö politike tö saj).
3. Greqia nö asnjö mönyrö nuk duhet rö ushqejö qöllime imperialiste
mbi Shqipörinö e Jugur.
4. Eshtö njö pike evidente dhe Konferenca e madhe e tanishme e
Paqes duhet tö marrö parasysh qö pushrimi i Vlorös nga Italia öshtö
i barabarrö me copötimin e Shqipörisö.
5. Shqipöria duhet tö njihet si shrer sovran e plotösisht i pavarur. Asnjö
shtet i huaj nuk duhet toleruar nö Shqipöri.
Megjithatö ajo ka nevojö pör bashköpunim e ndihmö nga vendet
e zhvilluara nö 6llim tö jetös sö saj shtetörore e politike. "Kjo
ndihmö, - i shkruan Mid'hati Presidentit Uillson, - duher t'i jepet
Shqipörisö nga njö fuqi jo direkt e inreresuar nö Balkan pör njö
periudhö disavjegare (psh. pesö vjet) dhe ne mendojmö se Republika
e madhe Amerikane do tö kryente njö shörbim tö jashtözakoshöm
pör njerözimin duke realizuar kötö mision'.2a)
[Jran Butha 25

Ndörhyrja e menjöhershme e sHBA dhe e Presidentit uillson mö l0

shkurt dhe 26 shkurt 1920 nö mbrojtje tö kombeve tö vegjöI, vendimet
e Kongresit historik tö Lushnjös dhe lufta fitimtare e Vlorös qö bönö vetö
shqiptaröt pör glirim, si edhe mbrojtja e shkölqyer e göshtjes shqiptare nga
perf"qer*r.rit e shqipörisö nö tribunat e Konferencös sö Paqes e tö Lidhjes sö
Kombeve, bönö mö nö fund, qö Shqipöria tö njihej e tö pranohej si anötare
shok e Lidhies sö Kombeve, mö I dhjetor 1920. Miröpo Konferenca e
Paqes kishre vendosur qö göshtja shqiptare e pazgjidhur tö shqyrtohej nö
Konferencön e Ambasadoröve nga mbarimi i qershorit 1921, me pretekstin
se Lufta Botörore i kishte "zhdukur" kufijtö e Shqipörisö, ndaj ishte deryrö

e Konferencös sö Ambasadoröve qö t'i caktonte ato pörsöri. Kjo manovör

"nö vent qö ta
e re ishte njö pörpjekje tjetör e disa fuqive tö mödha, tö cilat
shihnin göshtjen shqiptare si tö tillö, e bönö atö njö göshtje ndörkombötare,
tö njö naryre qö i interesonte mö shumö Italisö dhe Serbisö. Fuqitö e Mödha
harronin se ato ndodheshin pörpara njö Shqipörie, tö drejtat e sö cilös ishin
fituar dhe pranuar tanimö prej ryre; njö rast i habitshöm amnezie tö sinqertö
apo tö simuluar!?"2a) Synimi ishte i dukshöm: Konferenca e Ambasadoröve
körkonte tö bönte ndiyshime ne kufijte e shqipörisö nö favor tö Serbisö e
tö Greqisö. Pörfaqösuesi i shqipörisö, M. Frashöri, kembönguli qö göshtien
shqiptare ta zgjidhte Konferenca e Paqes. Po kjo s'u mor parasysh'
Mö25 jenar lg2l,sekretariati ipörgjithshöm i Shoqörisö sö Kombeve
paraqiti ankesön e delegacionit shqiptar pörpara Köshillit tö Shoqörisö sö
Kombeve pör törheqien e pushtuesve serbo- malazezö nga territori shqiptar
dhe pör ndeshkimin e köqyre agresoröve qö kishin shkatörruar 150 ßhatra
shqiptare tö Malösisö sö Shkodrös, tö Dibrös dhe tö Lumös gjatö muaive
shtator- tetor 1920, tö vrasjes e tö therrjes sä 312 shqiptaröve tö pafajshöm,
tö djegies sö 66l2shtöpive, tö dyqaneve, objekteve tö kultit, etj.. tö lönies sö
40 mijö banoröve pa strehö nga tö cilöt me mijöra tö vdekur nga mungesa e
ushqimit, sömundjeve dhe dhunimit.
Pörfaqösuesi i Shqipörisö, M. Frashöri, theksoi se vendimi i Köshillit qö
"palöve tö inreresuara r'u rekomandohet qö tö mos kryejnö akte armiqösore
ndaj njöratjerrös, nö pritje tö rezultateve tö Konferencös sö Ambasadoröve"
ishte njö mospörfillje e njö goditje tjetör pör Shqipörinö' Ndörkohö, ai
u nxorri bojön pörpjekjeve tö delegatit serb, Spalaikovig, i cili shprehte
keqardhjen e thellö pör pranimin e Shqipörisö nö Lidhjen e Kombeve, si
edhe kembangulte pör ruajtjen e vijös sö armöpushimit tö vitit 1918, e cila
 26 Etita Shqiptare

s'ishte gjö tjerör vegse vija e hequr si ku6 ndörmjet Shqipörisö e Serbisö
nö
Traktatin e Fshehtö tö Londrös, mö 1915.
Mid'hati kishte kontakre me kancelerirö qeveritare tö Europös, me
institu'cione polirike influente, shoqata e personaritete tö shquara europi"rr.,
qö i ushqeu me informacion e dashamirösi pör shqipöiine
e geshrjen
shqipatre dhe me rö cilöt lidhi miqösi inrelektuale,-korr.rponiencö e
bashköpuim tö rregullr nö dobi tö Shqipörisö. Madje ndihmoi eihe
ne geljen
e njö ekspozire njohöse pör Shqipörinö nö paris, nö vitit 1920,
eershor tö
me karakter etnografik (kostume e harta), fotografik dhe kulruror, (piktura,
libra, broshura, kartolina,) etj.
Ndörkohö, u angazhua nö mbrojtje tö Avni Rustemit, sensibilizoi
opinionet nö shqipöri dhe nö kolonitö shqiptare qö tö ndihmonin nö
pafajösinö dhe lirimin e tij. N€ tö dy letra drejtuar Asdrenit (qershor
dhe
gusht 1920) ai shfaqi nevojön e ngurshme tö dörgimit nö paris, re Ministri
i Drejtösisö, tö lutjeve dhe tö körkesave pör falje e ekstradim tö A. Rustemit.
"Po tö gonj njö model, - i shkruante ai Asdrenit, - sesi
duhet bere nJe shkresö
pör A. Rustemin, se avokati qö e mori pörsipör punön e tij e gjen fort
tö
nevojshme. Pra, nö kini pör ta börö, gojeni shpejt me postö, siedhe
mua
njö kople"z:r
Nö shkurc tö vitit l92l shkoi nö Londör pör tö nxitur politiken angleze
nö favor tö Shqipörisö.
Mjafton tö pörmendim ndikimin e fuqishöm tö Mid'hatit tek Lord
Robert cecil, nöpörmjet drejtösisö sö göshtjes shqiptare por edhe tö aftösisö
sö jashtözakonshme tö diplomatit tonö pör ta trajtuar arö, gjö qö e bönö
kryetarin cecil tö zhvillonte njö veprimtari tö madhe nö favoitö s-hqipörisö
dhe tö ndihmonte nö pranimin e saj nö Lidhjen e Kombeve. po köshtu, nö
notön qö M. Frashöri i dörgoi, nö emör tö delegacionit shqiptar, mö 3 mars
1921, sekretarit tö Pörgjithshöm tö Lidhjes sö Kombeve nö Gjenevö, z.Eric
Drummond, pörfaqösuesi ynö ankohet pör mosrespektimin e tö drejtave
kombötare dhe njerözore rö shqiptaröve nöJugosllavi e Greqi dhe körkoi nga
Lidhja e Kombeve tö merreshin masar e duhura pör mbrojrjen e ryre.
Mid'har Frashöri:
"Qeveria shqiprare shpreh keqardhjen qö lajmöron Shkölqesinö
Ti.raj se
nuk gjen te shteret fqinje me Shqipörinö tö njöjtat prova rö vulinerit tö mirö
dhe qö asnjö e drejte nuk u öshtö dhenö shqiptarövce, tö cilöt jerojnö nö trojet
eryre - nga ana e serböve dhe grekörve . Dihet se popullsi tö konsiderueshme
Uran Butha
27

janö okupuar nga Serbia

shqiptarösh, fill pas Luftös Ballkanike tö vitit 1913
nuk njihen
dh.'Gr.qi". Nö mönyrö tö pörgjithshme tö drejtat e shqiptaröve
fare nga keto dy vende. -."
Erik Drummond:
..SekretariiPörgjithshömkanderint'jushtrojöanötarövetöKöshillit
Frashörit, president
me tö dreitö informimi, letrön pasuese tö zotit Mid'hat
e Paqes' datö 3 mars 1921' lidhur
i delegacionit shqiptar nö Konferencön
serb" .''
me siiuatön . ,hqiiareve qö jetojnö nö territorin grek
e

Meqönöse getlr,l" ,hqipt",t do tö shqyrtohej nö Konferencön

e

Ambasaäoröve nö fund tö qershorit, Mid'hat Frashöri

mori pjesö nö njö
postat nö Barcelonö,
konferencö ndörkomböt"r. ie, komunikacionin dhe
nga ku u kthye pörsöri nö Francö' "Mö 29 prill dhashö
nö tri nota nö
serböve;2.
Stoqörinö. Ko-i.r. nö Gjenevö: 1. Lirimin e vendeve tona prej
Nd"ii.rrin mizorive dhe padrejtösive serbe kundra shqiptaröve tö Kosovös;
e
u gua niö notö
3. Rivendosja relative diplomatike nö Shqipöri' Po atö ditö
nö Angli dhe dhashö dy memorandume kötu nö Francö". - i shkruante ai
26)
nga Parisi kryeministrit Iliaz Vrioni.
Me 8 korrik 1921, si kryetar idelegacionit shqiptar nö Konferencön
e Ambasadoröve nö Paris, e cila do tö vendoste pör kufijtö e Shqipörisö'
M. Frasheri böri njö ekspoze dhe njö mbrojtje tö admirueshme tö göshtjes
shqiptare, kerkoi pörpara Komisionit tö Ekspertöve qö Statusi i 1913 dhe
int.iriteti i Shqipörise sö pavarur tö jenö tö padiskutueshöm, si edhe hodhi
porlr,e pretendimet territoriale tö Serbisö dhe Greqisö, nö njö kohö qö
provoi
dhe vönien nö vend rö padrejtösive tö
te k,rnierre.rr rivendikimet shqiptare
vulosura me protokollin e Firences mö 191 3' Pas njö jave pune, Konferenca
e Ambasadoröve pranoi si difinitiv kufirin jugor: Stillos, Gramoz, Prespö, ku
tö Gjirokaströs. Por ajo ngulte kembe
pörßhiheshin edhe kaz"tö e Korgös e
np rektifikim nö Veri, nö favor tö Serbisö, körkesö qö e mbronte me
per
lembengulle edhe H. Gmperly, ekspert pranö delegacionit anglez'
Megjithatö, vendimet ende nuk ishin marrö. Loja e politikös europiane
u"rhdo.ri. dhe Konferenca ende nuk i kishte mbyllur llogaritö. Pör köto
arsye edhe Mid'hati ishte, gjirhashtu, nö njö aktivitet tö pareshtur.
"Edhe e
dini, - i shkruante ai nga Londra Ministrit tö Jashtöm, Pandeli Evangjelit'
- se deryra ime öshtö qö ta böj zyrön time njö ambasadö, njö konsullatö dhe
njözyröshtypi"zzr Mö 19 gusht 1921, ai i shkruante Hil Mosit:
"Delegati
d,. tek unö tö mö deklaronjö zyrtarisht se Anglia hoqi dorö tö
^nglrr.rdhi
 28 Elita Shqiptare

körkojö Gjirokaströn pör Greqinö. Korga po qe jashtö bisedimit, keshtu

qö
kufilte tanö tö l9l3 u siguruan"2s). Ndersa Ministrit töJashtöm tö Shqipörisö
i komunikonte: "Qö nuk do tö bisedohet kötu göshtja e kufijve rhqipt"ro-
grekö dhe qö nuk do t'i jepen Greqisö nga dheu ynö, na e kishin th..,e
.dh.
nö Paris nö bisedimet zyrtare".
U desh njö mösymje tjetör e ushtrisö serbe tö qeverisö sö pashiqit, duke
filluar nga mesi i shtatorit r92r, me njö pörqöndrim tö m"dh'forc"sh,
ku pörßhiheshin dhe ushtarö rusö tö vrangelit, drejt viseve tö Drinit,
Lurös, Mirditös, Matit dhe Malsisö sö shkodrös, qö Fuqitö e Mödha tö
shqetösoheshin nga ngjarjet nö shqipöridhe tö thörrisnin nö nöntor Keshillin
e Lidhjes sö Kombeve dhe Konferencön e Ambasadoröve.
Konferenca e Parisit mori vendimin qö Shqipöria njihej zyrtarisht nga
Fuqitö e Mödha, me kufijtö e saj tö vitit 1913, por me disa ndryshime:
"serbia do tö marrö, - saktösonte M. Frashöri, - njä pjesö tö gjerö territori
nö
jug-peröndim tö Prizrenit (krahina e Gorös). Gjithashtu, janö parashikuar
dy korigjime tö tjera, njöri nö verilindje tö qytetir tö Shkodrös, ,,nö mönyrö
qö Serbia tö sigurojö pikat strategjike duke marrö pörsipör rregjet dhe
mbrojtjen e Podgoricös", dhe tjerra, nö juglindje tö Dibrös (katundet mbi
rrugön ndörmjet strugös e Dibrös), me qöllim qö t'i sigurojö Jugosllavisö tö
gjithö rrugön qö lidh Srrugön me Dibrön."2e)
Korigjimet, ashtu sig ishin planifikuar, sollön pör shqiptaröt njö humbje
territori ku banonin möse 50 mijö banorö dhe e vunö shqipörinö nö njö
gjendje inferiorireti territorial ndaj Serbisö. si "shpörblim" pör kötö humble,
- thotö Mid'hati- konferenca parashikoi qö shqipörisö t'i kthehej Lini, njö
fshaht me l4 shtöpi qö ndodhet nö bregun peröndimor tö Liqenit tö ohrir
dhe qö, pör ironi ose gabimisht, protokolli e quan qyrer."
Shqipöria u shtröngua tö pranonte vendimin, - shkruante me dhimbje
Mid'hat Frashöri, - i vogli duhet tö binder, kur mbreröron vetöm forca. po
gudia öshtö se Z. Fisher i dha vetö shkaqet e kösaj humbjeje pör shqipörinö:
"E dimö, - tha, - se vendet qö i marrim Shqipörisö .ianö shqiprare, por
Shqipöria öshtö e vogöl e dobet, s'ka ushtri, pra, nuk e mban dot qetösinö,
prandaj vendet e saj ia japim Serbisö qö öshtö mö e fortö!"3o)
Nö debatin pör Shqipörinö nö Lidhjen e Kombeve, I 6- I 8 nöntor I 921 ,
Mid'hat Frashöri kundörshtoi me argumenta delegatin serb M. Boshkovig,
i cili paraqiti
piköpamjen serbe. "Mö lejoni tö shpreh keqardhjen, - tha
Mid'hat Frashjöri, - se u böra padashur shkaktar i thirrjes sö Köshillir
{Jran Butha 29

tö Lidhies pör tö tetön herö". Mö 18 nöntor 1921, ai bön ballafaqim

piköpamjesh dhe njö apologji tö shkölqyer nö favor tö piköpamjes shqiptare
qö r, pr".r,r" nga shumica e anötaröve tö Köshillit, ndörsa Boshkovigi döshtoi
nö pörpjekjen pör tö mbrojtur vijön hipotetike tö armöpushimit dhe pör
tö justifikuar masakrat sörbe gjatö muajve shtator-nöntor 1921. Mid'hati
provoi me dokumente se nö kohön qö Konferenca e Ambasadoröve nö Paris
zhvillonte punimer, serböt ndörhynö me trupa, armatime tö rönda e avionö nö
Mirditö dhe sajuan, nöpörmjet Marka Gjonit, tö ashtuquajturön Republikö
tö Mirditös. Ai provoi se organizata e ßhehtö terroriste sörbe "Dora e zezö",
nöpörmjet bandave tö saj e kishte dyfishuar dhunön kundrejt shqiptaröve tö
Kosovös. "Vlerösohet, - theksonte Mid'hat Frashöri,- se deri tani nö Kosovö
janö vrarö me gjakftohtösi 80 000 shqiptarö dhe se qindra fshatra shqiptare
u bönö shkrumb e hi, gjö qö döshmon pör njö plan tö pörcaktuar qartö dhe
tö kombinuar mirö"31).
Mid'hati propozoi qö köshilli tö caktonte njö komision tö pörhershöm
tö kufijve tö pörbörö nga pörfaqösues tö Shqipörisö, töJugosllavisö, tö Greqisö
dhe njö tö dörguari nga Lidhja e Kombeve. Ky komision do tö kishte deryrön
tö risaktösonte kufirin dhe tö ndalonte gdo ngjarje qö mund tö prishte paqen
nö Ballkan. Miröpo ky propozim nuk u pranua, ndonöse do tö ishte shumö
i dobishöm.
M. Frashöri ishte themelues dhe president i Shoqatös Shqiptare
pör S.D.N i Shoqörisö se Lidhjes sö Kombeve pör paqe, bashköpunim e
mirökuptim ndörkombötar. Nö letrön qö i dörgonte atij presidenti i Federatös
Ndörkombötare tö Lidhjes sö Kombeve, A. Cecil, vlerösonte ndihmesön e
Mid'hat Frashörit dhe e ftonte atö si President i Shoqatös Shqiptare pör tö
mböshtetur aksionin e bashköpunimit ndörkombötar, tö cilin gjatö kötyre
12 vjetöve tö fundit kanö körkuar ta vendosin tö gjithö njerözit me vullnet
te mlre.-''
Nö vitin 1922 mori pjesö si delegat i Shqipörisö nö Konferencön e Tietö
Ndörkombötare tö Edukatös Morale, organizuar nö Gjenevö tö Zvicrös. M'
Frashöri ishte njö nga moralistöt e shquar tö Shqipörisö' Ai e kuptonte qö jeta
politike dhe pörparimi i shqiptarit kishte nevojö pör njö moral tö shöndoshö
njerözor, qytetar e kombötar, si njö ushqim i pörditshöm i domosdoshöm.
Ai shkruante traktate tö veganta pör moralin, pör formimin e karakterit,
pör edukimin moral e shpirtöror, etj, dhe nö shumö artikuj e vePra tö tjera,
e trajton kötö problem tö shoqörisö shqiptare.
 30 Elita Shqiptare

Mö 25. 8. 1922, Mid'hati u emörua nga Shteti Shqiptar ministör

fuqiplotö i shqipörisö nö SHBA33), miröpo, meqönöse nuk e kishte kryer ende
plotösisht misionin e tij nö Europö, ai nuk mundi tö shkonte ambasador i
Shqipörisö nö uashington, as rö marrö pjesö nö parlamenrin e parö Shqiprar,
ku ishte zgjedhur si deputet i Gjirokaströs. Nga fundi i vitir 1922 tihy.
"
nö shqipöri "Kena uzdajö qö ditön e 28 Nöntorit tö inaguroher zyrrarishr
Biblioteka Kombörare", - i shkruante me gözim Atö Gjegovit, pör kete nglarje
tö röndösishme tö kulrurös shqiprare. Ai öshtö njö nga themeluesit e kerij
institucioni kulturor kombörar.
Ne fillim tö vitit 1923, me vendim tö Köshillit
tö Ministrave "dörgohet nö
Greqi me njö mision special ministör i shqipörisö nö Greqi, M. Frashöri, qö
-
tö hapö relacionet diplomatike nö mes tö dy shteteve'ra) "preferoj te shkoj nö
Greqi, - i thoshte M. Frashöri ministrir töJashtöm shqiptar, - meqenöse ka mö
shumö punö sesa rö vete nö uashington' dhe i körkonte njö flamur shqiptar
pör ambasadön tö punuar bukur.35) Mid'hati pörpiqej qö ta pörfaqsonre sa
mö denjösisht Shqipörinö.
Gjatö viteve 1923-1926, si ambasador i Shqipörisö nö Athinö, ai zhvilloi
njö veprimtari tö dobishme diplomatike, e rriri mjaft prestigjin e Shqipörisö e
tö shtetit shqiptar si edhe ndihmoi mjaft nö afrimin e bashköpunimin midis
dy popujve fqinjö. Mid'hat Frashöri gjakon pör njö fqinjösi tö mirö e pör njö
bashköpunim tö gjithanshöm me Greqinö e vendet e tjera fqinje, frymäon e
körkon miqösi e paqe nö Ballkan dhe bashkepunim mbi bazön reciprocitetit,
tö respektimit tö dinjitetit kombötar dhe mosndörhyrjes nö punöt e brendshme
tö njöri-tjetrit. Ambasadori ynö, i cili ndiqte nga afär zhvillimet politike nö
Greqi, iu drejtua Qeverisö Greke qö rö shpörndanre silogun e paligjshöm tö
vorio-Epririt, i cili zhvillonte njö veprimtari rö provuar antishqiptare dhe
rrezikonte marrödhöniet e mira midis dy vendeve tona. Kjo pati jehonö tö
gjerö edhe nö shrypin grek tö asaj kohe. Ne njö bisedim me ministrin eJashröm
grek, Aleksandrin, pör körö veprimtari antishqiptare, Aleksandri i thotö:
"Silogöve ua premö fuqinö dhe u thashö tö mos trazohen nö punöt e kufisö
tö rijnö urtö... Vegse do tö jem i lumtur qö tö kem 9t'u them vorioepiroröve
(Spiro lv{ilo, Skönder Korga, JosifAdhamidhi, etj. Shönimi im U:B), pör
- -
shkollat greqishte nö Shqipöri, qö t'u zö gojön'.
Mid'hat Frashöri i kthehet: "Pörgjigjen e keni gati; u thoni se Shqipöria
ka afro 40 shkolla greke qö i mban me rö hollat e saj, kurse Greqia s'ka pör
shqiptarät asnjö shkollö shqipel"16)
(Jran Butha 3l
Ne nle letör nga Athina, drejtuar K.Qekrezit, mö 1925, M' Frashöri e
quan göshtje kombötare göshtjen e KishösAutoqefale shqiptare "Q'punö
kanö bajlozöt e huaj nö njö göshtje kombötare shqiptare?"37) - revoltohet
M. Frashöri nga shkaku i ndörhyrjes sö Kishös Greke nö punöt e Kishös
Autoqefale Shtipa.., sikur ta ndjente qö kjo do tö ndodhte edhe pas aför
70 vjetösh me bajlozin Janullatos.
Mid'hati e njihte thellesishr historinö e literaturön greke, e fiste bukur
greqishten, kishte kulturö tö gjerö, ndaj u imponua nö qarqet mö tö larta
politike e intelektuale tö Creqisö.
Ne n;e intervistö nö gazetön greke "Eleftheros Tipos" mö 12'4'1924,
diplomati ynö i mirönjohur theksonte: "Jam i lumtur, qö konstatoj se aq
populli grek sa edhe ai shqiptar, jo vetöm nuk e duan luftön midis ryre'
por edhe döshirojne forcimin e lidhjeve politike dhe ekonomike". Ai i
shkruante ministrit tö Jashtöm rö Shqipörisö: "Mö duket e udhös qö tö mos
presim precepitimin e göshtjeve tö varura ndörmjet nesh dhe Greqisö, po tö
iidhen konvensione, rratativa dhe marröveshje qö do tö lehtösojnö gjendjen e
göshtjeve nö litish. Pör far tö keq, gjer mö sot, jo vetöm s'öshtö börö gjö e tillö,
por marrödhöniet diplomatike me Greqinö janö anorma1.":s) k[id'ha1i vstö
pörgatiti maröveshjet nö fushön konsullore, tö nönshtetösisö, tö tregtisö, tö
posrave, rö eksrradimit tö njohjes sö pasurive tö shqiptarve nö Greqi, etj.
Nö takimet e bisedimet me mbretin e Greqisö, Georges II, me
kryeministrin Pangallos, ministrin e Punöve tö Jashtme Rufos, sekretarin
e Pörgjithshöm tö Ministrisö Helenike Kaftanxhongllu, gjeneralin Konduli
dhe f.rso.r"litete tö rjeratä polirikös e tö diplomacisö greke, M. Frashöri
ishte imponues me kulturön e gjerö, njohjen e thellö historike e aktuale tö
marrödhönieve shqipraro- greke, körkesat e drejta dhe tö argumentuara'
kredinö qö kishte nö organizatat ndörkombötare dhe kösisoj vinte nö lövizie
tö dy qeveritö pör tö zgjidhur göshtjer e mberura pezull apo problemet qö u
interesonin dy vendeve nö tö ardhmen.
"Nuk mund tö kuptoni se sa pörparim öshtö börö qökurse kini ardhur
ju nö Athinö, sa ndalime kemi prapösuar dhe sa masa janö marrö!"3e) - i
rhoshte ministri iJashtöm Aleksandör Mid'hat Frashörit, i cili hodhi bazat
e njö rrakrari paqeje e bashköpunimi me Greqinö duke shmangur traktatet
e möparshme tö Athinös (1913), dhe rö Sevresit (1920). "unö kontestova
fuqinö e köryre trakrateve, - shkruante Mid'har Frashöri rnö 1925, - dhe
mö 2 tö gushtit, d.m.rh, dy javö pasi zoti My6d Libohova kishte Pranuar
 32 Elita Shqiptare

verbörisht piköpamjen e Greqisö, böra njö marröveshje me Ministrinö e

Jashtme Greke, mbas sö cilös afari i rregullimit rö nönshtetösisö u shty tre
muaj mö tutje, gjersa tö böhet njö marröveshje e re ndörmjet shqipörisö dhe
creqisö, marröveshje e cila sdo tö ketö relacion as rrakratin e Sevres-it me
atö tö Athinös"ao)
Miröpo, kur pör shkak tö konfliktit greko-rurk, u vendos shkembimi
i popullsive (pakicave) greko- turke, i mbiköqyrur nga Komisioni Mikst i
kryesuar prej mandatoröve z. Ekstrant, de Lara dhe vidding.
eeveria Greke
filloi operacionin dhe shkömbeu me dhunö nö vend tö pakicave turke,
popullsinö autoktone shqiptare, tö cilösuar qellimisht si turke. Köshtu, u
shpörngulön me mjete rerrori e mashrrimi 35 mijö shqiptarö nga Kosuri dhe
Follorina tö cilösuar nga auroritetet greke si turq dhe 20 mijö shqiptarö tö tjerö
tö Qamörisö, kryesisht ngaJanina, Preveza, parga, Gumenica, paramithia,
etj. "me shtröngimet e zyrraröve greke gjindarmö ose myfti, apo mö keq
akoma me dru e shkop tö gjindarmit"ar).
"Pör fat tö keq, Z. Ekstrant, njö pr.J tre mandateröve qö ka edhe radhön
e kryesisö, öshtö njö armik i deklaruar i shqiptaröve dhe njö anörar i nxehtö
i greköve e i politikös sö tyre kundör elementit shqiptar". - nönvizonte
Mid'har Frashöri. Ai e denoncoi kötö genocid e spastrim etnik tö paparö
dhe kerkoi nga Komisioni Mikst, qeveritö greke e turke, Lidhja e Kombeve
nö Gjenevö dhe qeveria shqiptare, qö tö ndörpritet ky spastrim etnik dhe
vendosja e kolonöve grekö nö pronat, shtöpitö e varrar e shqiptaröve,
rrömbimi i paligjshöm i pasurisö sö gamöve, shkembimi i möteishöm i
tyre. Pör ketö ai shkoi nö Stamboll pör tö biseduar me ministrin eJashtöm
tö Tirrqisö dhe kryetarin e Komisionit Mikst pör Turqinö vidding.
-
Gjithashtu, u nis me urgjencö pör nö Bukuresht pör t'u takuar me z.
Koblan, drejtor i seksionit tö Minoriteteve nö Lidhjen e Kombeve (sDN.),
tö cilit i ankohet pör shpörnguljen e gati 60 mijö shqiptaröve nön maskön
e shkömbimit, nö kundörshtim flagrant me traktatin e Lozanös, ku ishte
theksuar qö shqiptaröt e greköt tö mos prekeshin nga ky shkembim. M.
Frashöri shkoi dy herö nö Gjenevö, nö vitin 1923 dhe rg25,kukontaktoi
me z- Drummond, z. Rafael, pör tö mbrojtur popullsinö game nga genocidi
e shpörngulja. Pör kete problem i shkruante Ministrisö sö Jashtme tö
Tiranös mbi 160 letra e raporre si edhe erdhi vetö nö shqipöri (shrator
1925) pör tö kombinuar me Ministrinö e Jashtme, e cila reagonre doböt
ose keq ndaj kösaj tragjedie. Ai deryrohet t'i shkruajö edhe Kryetarit tö
Uran Butka 33

Republikös, pör tö ndörhyrö nö zgjidhjen e disa göshtjeve qö janö nö dorö

tö palös shqiptare dhe qö, megjithö sugjerimet e pörsöritura tö Mid'hat
Frashörit, ishin lönö pas dore:
l.Emörimi nö lidhjen e kombeve (SDN) tö njö zyrtari (pörfaqösuesi)
tö zot e me vullnet tö madh qö ii dijö mirö punöt e Shqipörisö. 2. Mbrojtja
e shqiptaröve tö Greqisö, ndalja e tragjedisö game, duke körkuar largimin e
minoritaröve grekö (grekofonöve), nöse greköt vazhdojnö tö largojnö gamöt
nga trojet e tyre. 3. Emörimi i njö drejtori tö pörgjithshöm nö Ministrinö e
Jashtme pör trajtimin dhe instalimin e refugjatöve.a2)
M. Frashöri böri pörpjekje pranö Qeverisö Shqiptare pör tö ndihmuar
nö prurjen dhe vendopsjen e refugjatöve shqiptarö nga Kolonja, Leskoviku,
Pörmeti si dhe tö aryre nga Kosova e Qamöria, tö cilöt, tö dörmuar nga kushtet
e tmerrshme tö emigracionit nö TLrqi, kishin körkuar tö vinin nö Shqipöri.
Nö sajö tö köryre pörpjekjeve tö ambasadorit tonö, i cili shpesh bönte edhe
punön e Ministrit tö Jashtöm, u arrit qö rö ndalohej shpörngulja e 5 mijö
gamöve tö tjerö, ndör tö cilöt edhe 800 femijö.
"Jam pjekur pör kötö punö rri herö me z. Rufos, ministör i ri i Punöve tö
Jashtme, dy herö me z. Kaftanxhogllu, drejtor i pörgjithshöm si edhe dy herö
me gjeneral Kondulin, qö mö premtoi ndörhyrjen e tij pranö z. Pangallos, - i
shkruante Mid'hat Frashöri minisrrit ronö tö Jashtöm. - "Sot po vinj nga z.
Rufos, pör herön e tretö... Ai m'u lut qö t'i jap edhe disa ditö afar, duke mö
premtuar se situata do tö ndörrohet dhe se do ta shoh qö efekri i premtimeve
tö tij do tö jetö fort i madh: - Kam tre vjet afro, i thashö, qö po dögjonj
premtime, tö cilat s'janö vönö kurrö nö ekzekurim. Jam i shrrönguar tö shoh
nö kötö situatö njö vullnet tö lig nga ana e Qeverisö Greke..." a3)
Dhe Mid'hati konkludonte: "Pasi Shqipöria i dha Serbisö Shön Naumin,
edhe Greqia körkon qö tö sigurojö njö situare tö tillö me venome nö Shqipöri
tö Jugös. Kötö gjö e kisha paraparö dhe pata nderin t'ju telegrafonj nö darön
l2 tetor, me lutjen qö telegrafi tö komunikoher nö senar dhe nö parlament,
gjö e cila nuk u bö."44)
Senarit dhe Parlamentit Mid'har Frashöri iu drejtua nga Athina edhe
me mesazhin qö tö kremetohej nö Shqipöri 25 vjerori i vdekjes sö Naim
Frashörit: "Njö fesrim patriotik, i thjeshtö dhe me dinjitet, nö shkollar e nö
bashkitö e Shqipörisö. Mö 20 tetor rö kendohel nö tö gjitha shkollar poemi
alegorik i Naimit "Manushaqja" dhe mösuesir tö mbanin njö falö tö vogöl
pör jetöshkrirnin e tij. Ky propozim u pörsörit edhe nö shtator tö atij mori,
34 Elita Shqiptare

pastaj edhe ne anö tö njö telegrafi nö kryesitö e dy Dhomave. Mjerisht as

Parlamenti, as Senati nuk e panö tö udhös kötö manifesr'm.D45)
Nuk u plotösua, gjithashtu, edhe njö propozim tjetör i Mid'hat Frashörit
drejtuar qeverisö shqiptare pör tö shpallur njö amnisti tö pörgjithshme pör
emigrantöt politikö tö qershorit 1924, pra tö tö dy krahöve: tö Republikös
dhe tö Monarkisö, nö mönyrö qö ata tö ktheheshin pör tö jetuar, punuar e
kontriubuar nö Shqipöri. "Pörndryshe, - thotö Mid'hati, si refugjarö kryesisht
nö Greqi, Serbi e Itali ata rrezikoheshin tö böhen vegla tö aryre shteteve
kundör Shqipörisö"a6).
Nö dhjetor tö vitit 1925,M. Frashöri kerkoi doröheqjen qö iu pranua
nö prill tö vitit 1926. Nöse do tö thellohemi pak mbi shkaqet e doröheqjes,
mendoj se aro janö komplekse dhe lexuesi i vömendshöm do t'i gjejö ato
nö kötö pörmbledhje, sidomos nö letrat qö i dörgon Mid'hati nga Athina
Ministrisö söJashtme rö Shqipörisö. "A do tö ishte e mundur tö kuptonit gjö
nö atö labirinth qö i thonö Ministri e Punöve tö Jashtme? i shkruante ai
-
sekretarit tö pörgjithshöm tö asaj minisrrie, Dh. Beratit. - "Mö I tö gushtit
i telegrafonj Ministrisö, Seneatit dhe kryesisö se Republikes pör r'u thenö se
unö e shoh si rrezik fort tö madh dhönien e Shön Naumir me dashkön tonö. -
protestonte Mid'hati nga Athina, nö vitin 1925. - "Hoqa njö telegraf tö dytö
pör aro tizyraplus pör Kryesinö e Parlamentit, duke pörsörirur edhe njö herö
idenö time, qö öshtö po ajo qö ndiqja edhe nö Paris mö 1920 pör göshtjen e
Vlorös: Asgjö tö japim nga trupi i vogöl i mömödheurrsn-t'a7)
Pra, kur politika, nö kötö rast politika e Jashtme, nuk pörkonte mö me
idealin dhe angazhimin e tij kombörar, M.Frashöri dha doröheqjen. "Nuk
di, kjo qö bömö gjer mö sot, politikö öshtö tradhöti kundrejt mömödheut?"
- i drejtohej ai ministrit tö Jashtöm, Hysen Vrionit.
Ky akt i brendshöm drejtpeshimi dhe vendimi personal, qytetar e kurajoz,
tö cilin Mid'hat Frashöri e ka shfaqur pör herö tö parö nö jetön politike re
shtetit shqiptar qysh nö vitin l9l3 kur dha doröheqjen nga qeveria e Ismail
Qemalit, öshtö njö shömbull i shkelqyer i shtetarit tö kuhuruar, tö pörgjegjshöm
e demokrat, qö, pör fat tö keq, nö kohön e sorme mungon, ose öshtö tepör i
vonuar.
Edhe Qeveria Shqiprare dhe ajo Greke ishin tö könaqur me kötö
doröheqje, tö kötii ambasadori qö ngrihej mbi te dy qeveritö. Ministri
i Jashtöm i Shqipörisö, me shkresön date 25 nöntor 1925, i drejtohet
M. Frashörit: "Me letrön tuaj nr. 1553, date 17 tö kötij muaji, shihet se
Uran Butha 35

disaprovoni politiken e jashtme... Pra, nö qoftö se zotöria juaj nuk jeni

dispose tö ekzekutoni köto direktiva tö politikös tö caktuar nga qeveria
qöndrore, ahere mundeni me dhönö doröheqjen"as)
Nö prill tö vitit 1926, posa u kthye nga Athina, körkoi nga qeveria njö
pension pör shkak tö sömundjes kronike tö syve, por disa herö, e vit pas
viti, iu refuzua me pretekste tö ndryshme, ndonöse iu drejtua edhe kryetarit
tö Republikös, Ahmet Zogur. Nga pörgjigja e ministrit tö Jashtöm, date
15.l2.l928,marrim vesh se lcy pension nuk iu dha asnjöherö, ndonöse s'kish
mö pengesö ligjore, ndörkohe qö Mid'hat Frashöri e meritonte atö edhe si
patriot, edhe si punonjös i shtetit shqiptar qö nga themelimi i tij mö 1912,
(tri here ministör, ambasador dhe pörfaqösues i Shqipörisö nö Europö),
kur pension u ishte dhene mlaft tö tjeröve me mö pak ose aspak punösim
shtetöror. Aq mö tepör qö Mid'hat Frashöri, me ndörgjegje tö lartö si asnjö
tjetör nö historinö e körij shteti, kishte refuzuar rrogön pör sa kohö kishte
qenö ministör i qeverisö provizore tö Durrösit dhe delegat nö Konferencön
e Paqes, d.m.th, mot-mot qö nga dhjetori i 1918 deri nö dhjetor 1919,
meqönöse nuk mundi tö shkonte tok me delegacionin nö Paris, por u ndal
nö Zvicör, ku me shpenzimet e tij botoi nö fröngjisht disa nga veprat e tij
mö tö mira nö mbrojtje tö göshtjes shqiptare.
Nö vitet 1926-1939 ai böri jetö private dhe meret lsyesisht me veprimtari
kulturore. Qeli ne Tiranö librarinö "Lumo Sköndo", tö cilön e ktheu nö njö
qendör tö menaxhimit tö librir shqiptar e tö huaj, nderkohe qö bashköpunoi
me organet kryesore tö shtypit vendös e europian, ku botoi njö mori
studimesh e artikujsh cilösorö pör tö gjitha problemet shqetösuese tö shoqörisö
shqiptare tö viteve'30 e'40, me latmotivin "Shqipöria öshtö e tö gjithö
shqiptaröve dhe tö gjithö shqiptaröt duhet tö punojnö pör tö". Bashköpunoi
me personalitete e shquara tö kulturös shqiptare e ndörkombötare, si edhe
vijoi botimin e revistös sö mirönjohur "Diturija", ku botoi kryesisht punime e
tij shkencore, biografitö, ciklet "Shtim nö rradhojtö e Legrandit", "Udhötaröt
e huaj nö Shqipöri", rubrikat "Duke lexuar njö libör", "Tiibunö gramatike
dhe gjuhösie", etj.
Nö kötö periudhö, krahas punös shkencore, ai shfaqet sörish si njö nga
mendimtaröt e veprimtarör mö nö zö dhe mö tö kulturuar tö vendit. Nuk
ishte asnjöherö nihilist apo kritizier. Pörkundrazi, edhe kur vinte gishtin
mbi plagöt e shoqörisö tö sömurö shqiptare, ai tregonte ilagin, edhe kur
kritikonte, ai ishte ndörtues dhe döftente mjetet e mönyrat e kapörcimir tö
36 Elita Shqiptare

sö keqes, nxiste ndregjen dhe, mbi re gjitha, körkonte rrugöt ku duhet tö

shkelnim. "Tö mos inkurajojmö injorancön qö po e mbulon Shqipörinö dhe
shenjön mä tö guditshme e mö tö pamoralshme rö sai po na e japin shumica
e gazetave, dua rö them e aryre flerushkave rö liga, - shrypur nö mellan tö
keq dhe fälliqur me njö gjuhö mö tö shömtuar akoma. Nuk flas pör idetö, se
nuk kanö asnjö! Köto fletushka po gelen gdo dite si körpushar mbi togun e
plehös. .. "- shkruante Mid'hati pör pjesön e shömruar tö shrypit.ae)
Lumo Sköndo i kundörvihet errösirös duke pörhapur dritö, drirön e
diturisö e tö kulturös. Njö nga ngjarjet mö befasuese kulturore tö kryeqytetit
shqiptar ishte hapja nga Mid'hat Frashöri e dy ekspozitave tö librit shqiptar.
E para, me gjithö botimet e Kristoforidhit, prekursorit tö Rilindjes; e dyta,
me veprat e shkrimtaröve tö vjetör tö shqipes. Nö kötö tö dytön, u ekspozuan
nga eksploruesi i thesarit tonö kulturor, Lumo Sköndo, monumentet mö tö
vjetör tö gjuhös e tö literaturös shqipe: veprat e Buzukut (Broshurö) Bogdanit,
Bardhit, Budit, Matrangös, Kavaliotit, De Radös, Dorsös, Kristoforidhit
(para 1879), Kamardös, shkrime tö vjetra fetare, shkollore, gjuhösore, pra,
njö antikuar kombötar i rrallö, kerkimi e gjetja e tö cilit i mori pjesön mö tö
madhe tö ditöve tö jetös sö tij. Gjirhashtu, ai geli nö Tiranö edhe njö ekspozitö
dokumentare e fotografike pör Lidhjen e Prizrenit si edhe njö ekspozitö me
botimet shqiptare e tö huaja pör Skönderbeun.
Popullariteti i Mid'hat Frashörit rritej gjithnjö e mö shumö, sidomos nö
Tiranö, ku ai u shndörrua nö njö institucion kulture. Ai ishte i ndörgjegjshöm
qysh nö fillimet e ketll shekulli se kultura kombötare do tö ishre faktori
kryesor i mbijetesös sö shqiptaröve dhe i qytetörimit tö ryre. Libri i librarisö
"Lumo Sköndo" dhe i bibliotekös "Lumo Sköndo", ishte mieti mö i
fuqishöm kulturor qö qarkullonre dorö mö dorö, shtöpi mö shtöpi e shkollö
mö shkollö.to)
Ai vazhdoi tö punonte me kömböngulje pör tö pasuruar rhesarin e
bibliotekös sötij madhore nö 40 mijö volume, me döshirön pör t'ia lönö
trashögim brezave tö ardhshöm. Nö testamentin qö depozitoi nö noterinö e
gjykatös söTiranös, mars 1929, ai shprehu vullnetin qö bibliotekön e tij dhe
gdo pasuri tjetör tö tundshme dhe tö patundshme i linte pör krijimin e njö
Instituti Albanologjik, qö tö ishte qendör e studimeve shqiptare. "Ushqenj
besimin e plotö se kjo döshira ime do rö zbatohet besnikörisht... dhe lutja
ime drejtuar Fuqisö sö Madhe, qö tani s'e kuptojmö dot, do tö jetö qö tö
kenö gjithö shqipatröt idealin e pörparimit e tö naltösimit tö kombit, qö
 Uran Butka
37
shqiprarizma rö böhet njö döshirö dhe n,iö konviktim i rhelle dhe qö gdokush
tö kupötojö se e mira e kombit öshtö dhe e mira jonö privare, se nderi e lavdi
i shqiptaröve tö gjithö öshtö edhe nderi e lavdi ynö personal"5r)
Tö paröt qö iu pörgjigjön mesazhit tö Lumo Sköndos pör tö ndihmuar nö
ngritjen e rempullir albanologjik, ishin arsimtarör e Shkodrös. "Falenderoj 57
arsimtaröt qö kanö nönshkruar letrön mirönjohöse, e cila mö ka mallöngjyer
tepör,- shkruante ai. "Sa here qö kam menduar se ku do r'i gjenj shörbestarör e
Tempullit qö do tö ngrihet, mendja mö ka shkuar te ju, arösimtaröt. . .,'52)
Mid'hat Frashöri e priti me indinjatö e kundörshtim pushtimin Italian tö
7 prillit 1939, ashtu
si9 e kishte kundörshtuar edhe mö parö hapur politikön
nönshtruese tö regjimit tö Zogut kundrejr Serbisö e mandej ltalisö. Menjöherö
reagoi politikisht kundör pushtimit tö huaj dhe njö ditö pas agresionit fashist,
hodhi nö Tiranö themelet e njö organizate tö rezistencös me emrin "Balli
Kombötar" e me njö program prej 8 pikash, tiulluar "Nacionalizma shqiptare",
prlll 1939. szt

"Shkaqer qö e shtynö Mid'hat Frashörin tö dalö pörsöri nö skenön

politike, qenö pushtimi i huaj i shqipörisö dhe paligjshmöria e qeverisö sö
verlacit, e cila i ishte shtruem influences fashiste. Mid'hat Frashöri mori nö
dorö udhöheqien e njälövizjeje, e cila merrre jetö e shpirr nga njö deshire
shumö e lartö, pör tö ruajtur pavarösinö politike tö shqipörisö, edhe, kur tö
vinte paqja me e ba vendin tö zotö tö zgjedhö qeverinö e vet sipas döshirave
tö popullit shqipötar" - shkruante ish- kryetari i Misionit tö Britanisö sö
Madhe nö Shqipöri, Robert Hodgson"5a)
Nö vitet e Luftös sö Dytö Botörore, Mid'hat Frashöri ishte nö krye rö
organizatös "Balli Kombötar" dhe drejroi rezisrencön dhe luften e gerave
nacionaliste kundör pushtuesve Italianö e mö pas edhe gjermanö.
"Partia jonö öshrö shqipöria", - ishte parulla e tij e kösaj kohe. "Nö
roböri
puna jonö öshtö lufta, nö liri lufta jonö öshrö puna".
"Mid'har Frashöri i kuptoi kohöt e reja dhe nö vend qö rö mbetej i ngrirö
nö tö kaluarön, ashtu si ngjan pörgjithösisht me pleqtö, ai mori pörsipör
barrön
'rigane qö ta kapörcejö kombin prej njö faze historie nö rjetrön. Ai i kuptoi
irrsyer e mödha rö luftrave rö sorme, e ndjeu gastin historik ku jetoimö
dhe,
pör rö qenö nö pajrim me kohön, u doli pörpara nevojave tö reja rö shqiptaröve
rne Dekalogun e Ballit Komb-rarD55)
Mid'hat Frashöri ishte njö nga frymözuesir dhe organizaroröt e
Konferencös sö Mukjes, l-2 gusht r 943, bashkörisht me AbaiKupin, ymer
38 Elita Shqiptare

Dishnicön, Mustafa Gjinishin, Et'hem Haxhiademin, Hysni Lepenicön

etj, pör bashkimin e gjithö rrymave e organizatave politike e luftarake nö
luftön pör glirimin nga okupatoröt dhe pör njö Shqipöri tö lirö, tö bashkuar,
tö pavarur dhe demokratike.
Mid'hati ishte kryetari i delegacionit tö Ballit Kombötar nö kötö
konferencö kombötare, njö nga bashköbiseduesit mö aktivö e mö bindös
tö körij kuvendi si dhe bashköhartues i programit tö Komiterit pör
Shpötimin e Shqipörisö. Krijimin e ketil Komiteti, si njö organ qendror
pör koordinimin, organizimin dhe drejtimin e luftös kundör okupatoröve,
emri "Pör Shpötimin e Shqipörisö" dhe atributet e röndösishme deri nö
zgledlyet e pörgjithshme, flasin pör njö zgjidhje tö re politike nö Shqipöri.
Ky ishte forumi i parö pluralist nö Shqipöri, njö strukturö e re politike qö
mishöronte pörfaqsimin e gjithö spektrit politik, qö pörbönte embrionin
e ri tö shtetit tö parö pluralist, si forma mö demokratike e qeverisjes sö
botös sö qytetöruar. Kjo mönyrö organizimi do tö unifikonte drejtimin
e luftös kundör pushtuesve nazifashistö, do tö eleminonte pörgarjen e
antagonizmin, rrezikun e luftös civile, do tö bashkonte gjithö shqiptaröt
pavarösisht nga bindjet politke, pörkatösitö parriake, ferare, krahinore
dhe do tö gelte udhön e demokracisö sö vörtetö, do tö hapte udhön e
bashkimit kombötar. Kötij programi ai i mbeti besnik törö jetön. "M.
Frashöri ishte njö patriot i madh, ai ishte shpirri i Mukjes", - thoshte pör
tö Ymer Dishnica.56)
Mid'hati shfaqi mendimin dhe kembengull qö kjo tö fiksohej edhe
nö Marröveshjen e Mukjes: Luftötaröt e tö dy formacioneve kryesore, Balli
Kombötar dhe Frontir Nacionalglirimtar, tö luftonin bashkörisht nön
drejtimin e Komitetit pör Shpötimin e Shqipörisö kundör okupatoröve
nazifashitö nön parullön "Ja vdekje, ja liri" deri nö glirimin e plotö tö
Shqipörisö. Pas glirimit, me votim tö lirö e tö pörgjithshöm, tö vendosej
forma e qeverisjes si dhe tö zgjidheshin nö mönyrö demokratike pörfaqösuesit
e popullit nö pushtet. Ai ishte pör njö regjim republican, thellesisht
demokratik e tö pörparuar. Pra, ai körkonte tö shmangte luftön pör pushtet
gjatö periudhös sö luftös si dhe tö shmangte imponimin me anö tö dhunös
pör tö marrö pushtetin.
Ndörkohe, M. Frashöri kembenguli edhe pör njö formulim tö zgjidhjes
sö göshtjes kombötare "pör njö Shqipöri etnike" dhe nö mönyrö tö vegantö
zgjidhjen e problemit tö Kosovös mbi parimin e vetövendosjes, mböshtetur
Uran Butha 39

nö Kartön e Atlantikut. Ai debatoi gjatö dhe hodhi poshtö piköpamjet se

te körkosh bashkimin e Kosovös me Shqipörinö "öshtö megallomani apo
shovinizöm, ndörsa tö körkosh qö ajo tö mbetet nön pushtimin serb, öshtö
internacinalizöm!"
"Nö Mbledhjen e Mukjes, - shkruante "Zöri i shqiptaröve tö lirö", -
Mid'hat Frashöri i pat hedhö poshtö me bindle tezat komuniste: "Eshtö
megallomani tö pretendosh Kosovön; nuk mund tö körkojme Kosovön,
sepse kjo öshtö nö kundörshtim edhe me Kartön e Atlantikut; nuk e duam
Kosovön, se na e ka falur armiku; po tö körkojmö Kosovön, böhemi edhe ne
si Mustafa Kruja qö pat körkue Kosovön". Mid'hat Frashöri nö Mukje e pat
deryrue dörgatön e Nacionalglirimtares me i rrokö tez t e tij: I . Nuk öshtö
megallomani nö qoftö se körkojmö bashkimin kombötar. 2. Edhe nö Kartön
e Atlantikut flitet pör vetövendosjen e popujve. 3. Nö qoftö se Kosovön e
kerkolne deri edhe tradhtaröt, atöherö duhet tö heqim dorö nga Kosova,
vetöm pse tradhtaröt flasin pör tö?"57)
Ndörkohö M. Frashöri argumentoi domosdoshömrinö e shköputjes sö
Kosovös e tö viseve tö tjera shqiptare nön Jugosllavi dhe bashkimin e tyre
me Shqipörinö edhe nga piköpamja historike, gjeografike, demografike,
shpirtörore, kulturore si edhe nga piköpamja e arthmörisö e tö stabilitetit
tö Ballkanit.
Miröpo, pa u tharö ende boja e Marröveshjes Kombötare, tö firmosur nga
delegatöt e tö dy formacioneve politike e luftarake, pa kaluar as pesö ditö nga
shpallja e Proklamatös sö Komitetit pör Shpötimin e Shqipörisö (3.8.1943),
prkörisht mö datön 8.8.1943, Hoxha, nö emör tö KQtö PKSH, udhöronte:
" Lajmöroheni se ju öshtö dörguar nga Tirana njö trakt pör t'u shpörndarö, i
firmosur prej Komitetit tö Shpörimit tö Shqipörisö, ku fitet pör bashkimin
e plotö tö arritur nö mes tö Köshillit NQL dhe Ballit Kombötar. Prandaj, nö
rast se nuk i keni shpörndarö, girrini dhe tö mos flitet mö pör tö".58)
Mö 4-8 shtator 1943, nö Konferencön e Dytö Nacionalglirimtare, u
dönua dhe u prish zyrtarisht Marröveshja e Mukjes, ndörsa mö I tetor
1943 u shpall lufta kundör Ballit Kombötar, Legaliterit, etj. " Bashkimi
me Ballin Komböryar tani öshtö njö punö e vdekur dhe s'bisedohet mö pör
atö punö. Täni bisedohet shpartallimi i tij"5D. Ndörkohö qö Gogo Nushin,
i cili njoftonte se nuk kish konfrontim midis palöve, Hoxha e urdhöronte
"... Säuhet humbur kohö, por zjarr pär zjarr, t'i vömö zjarrin Ballit dhe
zogistöve".6o)
40 Elha Shqiptare

Megjitharö, M.Frashöri vijoi tö pörhapte nö Shqipörinö e Veriut idetö

e Marröveshjes sö Mukjes dhe tö ngjizte edhe atje marröveshjet me kreröt e
Veriut pör njö luftö re pörbashköt kundör okupatoöve. Nö Lurö mö 27 gushr
1943, me nismön e Mid'hat Frashörit u rubuan 61 kreröt mö rö njohur tö
Dibrös, Malesise sö Gjakovös, Shkodrös, Krujös, Marit, Kukösit, Lumös,
Gollobordös, Mirditös etj, tö cilör vendosön organizimin e Besölidhjes sö
Veriut, pör tö luftuar pa dallim feje, krahine dhe ideje okuparoröt dhe pör tö
vendosur rendin nö anarkinö e plotö qö zotöronte nö aro rreva. "Mbledhja e
Lurös,- pohon Abaz Kupi,- asht ba prej Mid'hat Frashörit, kur prej nji letre
private prej kötij tö fundit jam thirrur edhe unö. Kam shkue nö Lurö dhe
u ngarkova me ndörmjetsue pör bashkimin e parisö sö Dibrös pör nji luftö
imediate kundör okupatorit"
Edhe nö Dibör, falö vizitös qö bönö atje disa pörfaqösues tö Kuvendit tö
Mukjes: Mid'hat Frashöri, Hasan Dosti, Ali Kölcyra, Et'hem Haxhiademi,
Haki Störmilli, Faik Quku, Pater Lekö Luli etj. dominoi fryma e
bashköpunimit dhe e bashkörendimit tö aksioneve ndörmjet parisö sö
Dibrös dhe forcave parrizane. Nö Sllovö, gjirhashru, me ndörmjetösimin e
M.Frashörit u arrit Marröveshja e Sllovös (21 gushr 1943).
Nö Peshkopi kreröt e krahinave realizuan marröveshjen e Peshkopisö
(14-15 shtator) pör glirimin e saj me aksione tö pörbashköta. Nö Dibör tö
Madhe u thirr nga M.Frashöri njö tubim tjetör i kreröve tö Dibrös, Tetovös,
Gostivarit, Körgovös e Strugös. Kuvendi i Dibrös krijoi mö 2l shtetor 1943
"Lidhjen Dibrane", nön drejtimin e njö Komiteti Shqiptar pör Lirinö dhe
Pavarösinö e Shqipörisö Etnike, me njö program dhe njö statut tö pörafärt me
atö tö Marröveshjes sö Mukjes. Madje u krijua edhe njö shtab i pörbashköt
operativ pör luftö kundör gjermanöve me komandant Cen Elezin dhe
zövendöskomandant Esat Ndreun, komandant i getös partizane.
Miröpo, prishja e Marröveshjes sö Mukjes nga ana e PKSH dhe
vendimarrja pör t'i quajtur armiq Ballin Kombötar, Legalitetin dhe
kreröt e Veriut, pör t'u vönö atyre pushkön dhe pör t'i hedhur nö krahun
e pushtuesve, ishte sa djallözore, aq edhe e pamotivuar, sepse vetöm
para pak diresh Balli Kombörar ishte parrner me Nacionalglirimtaren nö
marröveshjet lokale, nö Marröveshjen e Mukjes, por edhe nö aksionet e
pörbashköta kundör fashistonazistöve. Ndörsa Abaz Kupi e figura tö tjera
tö r.:ndösishme si K.Q_afömolla, N. Qoba, Jahja Qagi etj. kishin qenö
pjesö e röndösishme e Frontit NQ. Edhe kreröt e Veriut si M.Bajraktari,
(Jran Butha 41

G.Kryeziu, Cen Elezi, Ramö Muja etj ishin nö marrödhönie tö mira me

Nacionalglirimtaren.
Prishja e njöanshme Marröveshjes sö Mukjes ishte akti i madh i tradhtisö
kombötare. Ishte hera e parö nö historinö e shqiptaröve qö ndodhte te zhbehej
nga verö shqiptaröt njö marröveshje e röndösishme kombötare, tö thyhej njö
besö kombötare, rö prishej njö insritucion themelor i qöndresös, institucioni
i marröveshjes kombötare. Pas prishjes sö kösaj marröveshjeje, nisi koha e
mosmarröveshies dhe e luftös civile.
Shkaku kryesor i köaj luftö tö brendshme ishte göshtja e pushtetit. Frika
sepushteti mund tö ndahej me forcat e rjera politike, apo mund tö merrej
prej tyre me zgjedhje tö lira pas luftös, e goi PKSH nö atö qöndrim arbitrar
dhe nö atö akt antidemokratik, qö kishte pör qöllim marrjen e pushtetit me
forcön e armöve, pa mbaruar ende lufta pör glirim.
Shömbölltyra e pushtetit bolshevik nö Rusi, qö lindi dhe triumfoi
gjatö luftös dhe nöpörmjet luftös, ishte njö model e niö frymözim edhe pör
komunistöt shqiptarö gjatö L,uftös sö Dytö Botörore pör tö kryer revolucionin
bolshevik dhe pör tö marrö pushtedn. Kjo levizje tö gonte nö njö konfronrim
ushtarak dhe pörplasje sociale.
Pas prishjes sö njöanshme tö Marrövshjes sö Mukjes nga kreröt e PKSH-
sö dhe emisaröt e PKJ-sö, Mid'hat Frashöri u pörpoq me tö gjitha mönyrat
e mjeret e mundshme paqösore tö ndalte lufrön civile tö provokuar e tö
ndezur nga udhöheqösit komunistö shqiptaro- jugosllavö pör interesat e
udhözimeve, etj,
ryre. Nöpörmjet thirrjeve, trakteve, letrave, komunikatave,
e sidomos, nöpörmjet veprimit paqsor, tolerant e shmangies sö konfrontimit,

M. Frasheri i drejtohej ndörgjegjes sö kombit: "Duhet tö ndrigohen, pra, tö

gjirhö shqiptaröt, rö mösojnö se cilör janö shkaqet qö na ndainö dhe köshtu
tö dinö se cilin ta akuzojnö nesör pör völlavrasje. S'jenri ne provokatoröt: me
atö lloj pasivitetin tonö u keqkupruarn... Nöse kemi heshtur', nöse nuk jemi
pörgjigjur, shkaku öshtö se nuk na pölqen grindja dhe shkaku i shkaqeve
öshtö se nuk duam tö vörtetohet ajo qö na ka ngjethur mishtö e na ka
ngrirö gjakun: völlavrasja! Po, o völlezör tö gabuar, - u drejtohej M'Frashöri
kundörshtaröve politikö, - dögjoni ? Ju themi akoma völlezör, ejani nö vete.
Kujtohuni se jemi rö gjithö shqiptarö dhe kemi tö gjithö njö hall. Duam tö
gjithe nje Shqipöri vörtetö tö lirö e demokratike. Ku bujku dhe beu tö kenö
njö lloj tö drejtö, ku paclroni dhe shörbenjösit tö jenö baras pörpara ligjit' Pse
tö grindemi? Pse tö dehemi nga ideologjitö e paasimiluara? Köto hesapc i
 42 Elita Shqiptare

bejme me vonö. Eja tö bashkohemi, tö gjejmö dhe tö kuptojmö njöri-tjetrin.

Flasim tö gjithö, bashkö me kosovaröt, shqip dhe kemi tö gjithö njö atdhe.
Sot pör sot tö pörpiqemi tö zbörthejmö problemin numör njö tö ekzistencös
söShqipörisö. Ndryshe, könaqim armiqtö dhe lumi qö na mori"6r)
Po lufta cicile, nö tö cilön u pörßhinö edhe nacionalistöt, nuk u ndal
dot dhe po ashtu edhe pasojat e saj rragjike. M. Frashöri iu drejrua gjirhö
komiteteve krahinore: "organizara jonö ka dashur gjithmonö ii l"rgoh.t
grindjes dhe gjakderdhjes me Partinö Komuniste dhe prandaj ka pasur
njö sjellje paqösore. Miröpo, shihet se Partia Komuniste, jo vetöm qö nuk
respekton marröveshjen e nönshkrueme nö Mukaj, porse na sulmon me
9do mönyrö, si me propagandö ashru edhe me vrasje. prandaj, porositeni
t'i pörgjigjeni menjöherö dhe me po atö mönyrö. pör kötö göshtje duhet
börö edhe njö propagandö sistemarike rue borue rrakte, köshtu qö, populli
tö kuptojö si öshtö e vörteta dhe kush e ka fajin"ezr
Mid'hat Frashöri, i cili kishte aftösinö tö analizonre epokat dhe ngjarjet e
veganta tö saj, zbörthen edhe thelbin e luftös civile, nxjerr dhe merr pörgjegjösitö
e Ballit Kombötar e tö veres sö tij si kryetar, nö ngjarjet e luftös sö Dytö
Botörore' "Ne duhet tö pranojmö gjithö pörgjegjösinö, pra edhe denimin'-
konkludonte ai.
I takon historisö rö böjö vlerösimet.
Nö kushtet e luftös sö pörgjirhshme kundör okupatoröve gjermanö si
edhe tö luftös civile ndörmjet dy grupimeve politike e luftarake, Frontit
Nacionalglirimrar e Ballit Kombörar, Mid'har Frashöri urdhöroi komiteter
krahinore tö Ballit Kombötar qö forcat e Ballir, tö ndodhura midis dy
zjarresh, tö ndörprisnin hö pör ha luften kundör gjermanöve. Ky dokument
qö öshtö publikuar pör 40 vjet rresht nga propaganda komuniste si mö
kompromentuesi pör M. Frashörin, gjithsesi rregon qö deri nö atö moment
kur öshtö löshuar ky urdhör (7.10.r943), ka vazhduar lufta e nacionalistöve
kundör pushtuesve gjermanö. Kötö e provojnö edhe shumö dokumente tö
Arkivit Qendror tö shqipörisö, por edhe dokumenter britanike, italiane e
gjermane..
Nö memorandumin drejtuar Konferencös sö Paqes nga Mid'hat Frashöri,
Lec Kurti dhe vasil Andoni, mö 23 korrik 1946, döshmohet me dokumenre
kontributi qö dha shqipöria nö göshtjen e pörbashköt tö lirisö e tö firores
kundör okupatoröve nazifashistö, pörkrah aleatöve, si dhe jepen luftimet
kryesore tö getave tö Ballit Kombötar kundör nazistöve gjermanö: Barmash-
(Jran Butha 43

Görmenj (gusht 19 43); Gj irokastör (shtator 19 43) ; Shtöpözö-Gj irokastör

(shtato r ti qil ; D rashovicö-Mavrovö-Vodicö-Peshköp i-Bestrovö-Risili
(shtator-teto r 19 43); Llogara (shtator 19 43); Prezö-Krujö (shtator 19 44) ;
Borizanö-IGujö (shtator 1944) siedhe möse 20 aksione tö tjera.63)
dhe
Ne kete luftö glirimtare e cila pati edhe döshmoröt e vet partizanö
veganta
nacionalistö, pati, gjithashtu, sidomos nö vitin 1944, edhe pjesö
tö
(sepse ishte njö organizatö e gjerö e jo njö
tö Organizates sö Ballit Kombötar
civile' bashköpunuan
parti), si dhe persona tö vegantö, qö nö kushte-t e luftös
me jugosllavöt' rusöt'
-. gj.r*".öt, ashtu sig bashköpunuan e flirtuan gjithsesi, njö studim
italianet edhe udhöheqösit e PKSH. Kjo temö körkon,
tö vegantö.
ärhte . vörtetö qö M. Frashöri si humanist kishte pörpunuar e pörcjellö
tö
taktikön e ruajtjes sö jetös sö njerözve tö pafajshöm, fshatrave e qendrave
banuara nga djegiet, shkatörrimet e vrasjet e panevojshme' prandaj'
luftimet e

pörpjekjet nacionalistöt i bönin larg ryre ose mbasi i kishin evakuar banoröt..
b;i,tr"ri,t,", ai mendonte pör njö kryengritje tö pörgjithshme' pasi tö ishte
plotörrr", bashkimi i tö gjithö faktoröve shqiptarö dhe kur tö ishte koha
e

perrht"trhm., qö tö kishin edhe mböshtetjen ushtarake tö Aleatöve. Kjo ishte

edhe pikpamja e vetö Aleatöve pör Shqipörinö (gusht 1943)'
Miihat Frashöri i pörkiste qendrös sö djathtö, liberaldemokracisö
peröndimore. Ai mendonte se pör shqipörinö ishin tö huaja e tö dömshme
ideologjite fashisre dhe komunisre, se ishin shkatörrimtare revolucioni
bolshevik dhe lufta civile. Pör Mid'hatin ishte e dobishme vetöm njö
luftö glirimtare kombötare e jo partiake apo ideologjike, por nö traditön
e shqipt"röve tö luftös sö pörbashköt kundör gdo tö huaji, qö tö zgjidhte
niöherösh edhe göshtjen e Kosovös.
Aiöshtö pör njö politike tö urtö dhe ekuilibriste tö qendrös, larg
"Nö kötö degö
ekstremizmir tö marrö dhe larg konservatorizmit tö verbör:
tö jetös shoqörore problemi mö i röndö do tö ishte tö mbajturit e njö mase
tö urtö, pa dashur njeriu tö bjerö marrözisht nö aParencat e njö eksrremizme
tö marrö, as edhe ta leshole veten e tij nö mefshtösinö patologjike tö njö
konservatorizme tö verbör, pörtace dhe egoiste"
Ai ishte thelläisht peröndimor, por nuk miratonte mbähtetjen e njänshme
tö cilöve
tö Aleatöve si edhe parimin pragmatist tö oficeröve britanikö giatö luftös,
u interesonte vetöm vras.ia e gjermanöve dhe se ndihmonin vetöm ata qö vrisnin
mö shumö gjermanö, pa shikuar mö larg. Pör Mid'hatin nukvlente qö pör shkak
 44 Elita Shqiptare

tö vrasjes sö njö trshtari gjerman, tö shuheshin nga fada

e dheut disa ßhara apo
laahina rö töra, sig ndodhi nö mjaft treva rö Shqipörisö.
Miröpo, gjithsesi, lcy kujdes pör tö mos shkatörruar Shqipörinö e pör tö
mos u vrarö mö kot shqiptaröt nö mes ryre, u reflektua nö njö
töndrim inaktiv
e pritös, gjö qö e
9oi M. Frashörin dhe Balrin Kombötar nö njö bashköpunim
e lidhle gjithnjö e mö tö doböt me misionaröt angrezö,qe rshin ngarkuar
tö
bashkörendonin rezistencön aktive, si edhe nö njö iuftö gjirhnjö e
m-e re dobar
kundör pushtuesve gjermanö, respekrivisht dhe nö njeLbesÄtetle gjithnjö
e
mö tö vogöl tö masave rö gjera popullore, duke u shndörruar keshiu
ne nle
nga faktoröt e humbjes.
Fakrori kryesor i disfatös sö nacionalizmit shqiptar dhe i Mid'hat
Frashörit ishte lufta e brendshme civile, e pamöshirshm. dh.. pörgjakshme.
Nö Kongresin I tö Ballit Kombötar nö Berar (3 janar lg44),vld'al
Frashöri
dha doröheqien nga kreu i organizatös, doröheqie qö u pranua. Ndör
tö tjera
ai tha: "Ne kemi mbajtur njö qöndrim tö butö duke dashur tö bashkohemi.
Ata (komunistöt- shön.im, u.B) , duke pörfituar prej butösisö sonö, na kanö
sulmuar gjithmonö. Ne s'kemi bere ge tjetör veg jemi mbrojtur (difensivö),
miröpo klo politike sdoli me sukses, prandaj ne japim doröheqjen dhe lemö
tö zgjidhet KQ i ri pör tö punuar mö mirö.,'
M. Frashöri u zgjodh sörish kryetar i Ballit Kombötar dhe vasilAndoni-
sekretar i pörgjithshöm, por, gjirhsesi, fitoi vija e konfrontimit me pKSh
nö
rast se kjo nuk e ndalte luftön civile.
Ishte njö lufte midis tö djathtös dhe rö majtös eksrreme qö pati me mijra
viktima.
Mid'har Frashöri, delegoi Dhimitör Falon nö takimin me tö diathrön
greke, pör t'iu kundörvönö rrezikut komunist, por edhe ekspasionit
jugosllav e rus nö Ballkan, si edhe pör njö mirökuptim e bashkepunim
qe
do t'u shörbenre tö dy vendeve nö situatön e Luftes sö Dyrö Botörore dhe
pas saj. Mid'har Frashöri körkonte si kusht angazhimin e palös greke
pör rö
mböshtetur rivendikimet shqiptare pör Kosovön dhe anön e Dibrös, si dhe
respekrimin reciprok rö rö drejtave tö minoriteteve pörkatöse, qö sig shprehet
ai "mund rö jenö mö fort njö mjet afrimi ndörmjet tö dy paröve, sesa njö mjet
largiml"ca) Pör mendimin tim, formulimi i pikes nr.7 i projektmarröveshjes
ishte njö tolerim i gabuar.
Mid'hat Frashöri beri pörpjekje pör bashkirnin e forcave tö djathta
antikomuniste pör tö pörballuar mösymjen komunisre tashmö nö tö gjirhö
Uran Btttha 45

Shqipörinö. Kjo pörpjekje u pörsörit edhe nö muajin shtator 1944, me

ndörmjetösinö e Misionit Britanik atashuar pranö shtabit tö Abaz Kupit.
Kreröt kryesorö tö forcave nacionaliste tö Shqipörisö sö Veriut dhe
tö Jugut, u mblodhön nö Prezö mö 7 shtato r 1944 dhe vendosön qö tö
bashkonin fuqitö e ryre nö luftön pörfundimtare kundör gjermanöve, pör tö
pörballuar mösymjen komuniste dhe pör tö paraqitur alternativön e tyre tö
pörbashköt qeverisöse. Ata vendosön tö formojnö njö komitet tö pörbashköt
me atributet e njö qeverie tö pörkohshme, qö do ta kryesonte Mid'hat
Frashöri. Njö nga pikat kryesore tö programit tö kötii komiteti ishte lufta
kundör okupatoröve g.iermanö dhe bashkepunimi me Nacionalglirimtaren
nö luftö kundör tyre. U krijua njö shtab i pörbashköt ushtarak i tö gjithö
forcave balliste, zogiste, tö kreröve tö Veriut etj, me komandant tö
pörgjithshöm Abaz Kupin.
Krijimi nö köto kushte i njö "qeverie kombötare" me nö krye Mid'hat
Frashörin, ishte njö pörpjekje e döshpöruar nö gastin e fundit dhe e sforcuar,
vetöm pör t'u treguar Aleatöve bashkimin dhe organizimin e tö djathtös
shqiptare pör tö marrö pushtetin " duke ecur bashkörisht me tö majtön" dhe
pör tö penguar pushtetin totalitar tö komunistöve.
i'Qeveria e Frashörit mendoj se öshtö formuar si njö pörpjekje e fundit
e döshpöruar pör tö bashkuar sa tö jetö e mundur mö shumö nacionalistö
me ndikim dhe tö röndösishöm nö mönyrö qö tö sigurojö ndihmö politike
dhe ushtarake tö aleatöve para se tö jetö tepör vonö. Sado qö kanö pörfshirö
si njö nga pikat kryesore: "tö ecim sö bashku me krahun e majtö", nuk besoj
qö ata tö kenö börö pörpjekjet e duhura pör ta zbatuar k-t-"65) - raportonte
qendrön Misioni ushtarak Britanik nö Shqipöri.
Mid'hat Frashöri, Abaz Kupi dhe Abaz Ermenji biseduan mö 8 shtator
nö Mazhje tö Krujös me nönkolonel Maklinin dhe e siguruan atö se forcat
nacionaliste do tö rifillonin menjöherö dhe pa kushte veprimet luftarake
kundör gjermanöve.6irr). Madje, ary u bisedua edhe pör njö zbarkim tö
mundshöm tö trupave komando tö Aleatöve nö Shqipöri, nö ndihmö tö
luftös pör glirim.
Sidoqoftö, pörqöndrimi dhe organizimi i kreröve tö Ballit Kombötar dhe
tö Legalitetit nö Prezö, qe njö alarm pör udhöheqösit komunistö, tö cilöt nisön
pör atje formacione tö Ushtrisö NQ. Synimi kryesor i tyre ishte asgjösimi
me gdo kusht e me 9do sakrificö i forcave nacionaliste tö grumbulluara nö
Pezö dhe eleminimi i Mid'hat Frashörit dhe Abaz Kupit.
 46 Elita Shqiptare

Nderkohe, kreröt e Ballit e tö Legaliterit dhe forcat e ryre tö bashkuara

nön njö komandö rö verme, kishin organizuar disa aksione nö Fushö-prezö
dhe Borizanö kundör autokolonave rö ushtrisö gjermane qö po törhiqesh
drejt veriut, duke u döshmuar alearöve se po luftonin kundör gjermanöve.
Ato kontrollonin zonön Prezö-Ishöm, nö bregdetin e sö cilös mendohej
tö zbarkonin rrupar anglo-amerikane. Por mö l3 shrator 1944,Brigadal
(batalioni I dhe \l dhe Brigada III (batalioni I) mösynö prezön, ku ndodhej
shtabi i pörbashköt . Brigada I e sulmoi kalanö nga nga veri-lindja, ndörsa
Brigada III nga jug-lindja. Nö kalanö e Prezös u be nle luftö e pörgjakshme
ndörmjet 200 e ca nacionalistöve dhe forcave parrizane, qö sulmuan nga tö
gjitha anör e kalasö, mböshterur edhe nga zjarri i mortajave italiane. Me ne
fund, njö pjesö e tö rrethuarve e 9anö rrethimin nga ana e njö rröpire dhe
zbritön nö Fushw-Prezö, duke lene 30 luftötarö tö vrarö.
Pörpjekja e fundit e M.Frashörit pör rezistencö, ishre nö Bregun e Matös.
Ai iu drejtua edhe njö herö tjetör Aleatöve pör rö ndörhyrö nö shqipöri sa
nuk ishte vonö, madje dörgoi nö Bari Sulejman Megon dhe Halil Magin pör
tö biseduar drejpördrejt me shtabin e Komandös sö Mesdheut. Mid'hati i
paraqiti kryetarit tö Komisionit Britanik propozimet e tij tö fundit, meqenöse
ushtritö gjermane po törhiqeshin nga Shqipöria:
l) Aleatöt tö shköputeshin nga bashköpunimi me komunistöt dhe tö
ndihmonin rezistencön kundörkomuniste shqiptare.
2) Grumbullimin e forcave ushtarake tö Ballit Kombötar nö Shqipörinö e
Mesrne e tö veriut pör rö organizuar atje me ndihmön e aleatöve njö rezisrencö
kundörkomuniste, sö bashku me kreröt e Veriur.
3) Njö zbarkim tö mundshöm tö anglo-amerikanöve.
Aleatöt e kishin premruar, por nuk po e vinin nö jetö kötö plan, sig e
realizuan nö Greqi. Pörkundrazi ata mböshtetön Luftön NQ.
Nö pritje tö ndonjö reagimi peröndimor, M.Frashöri u nis pör nö Mirditö
me shpresön se mund ra organizonte atje rezistencön kundörkomuniste. Por
ishte tepör vonö.
Shkodra ishte qyteti i fundit ku qöndroi Mid'hat Frashöri. Ai mendonte
se nacionalistör e kishin humbur luftön dhe se duhej ta vazhdonin atö me
mjete politike.
"S'bisedohej pör gjö tjetör veg pör ikje. Pör ne s'kishte asnjö zgjidhje
tjetör, nö Shqipöri na prisre vdekja. Edhe nö emigracion nuk do ta kishim tö
Iehtö...Mid'hat Frashöri mblodhi kreröt e Ballit Kombötar dhe u shpjegoi
(Jran Butha 47

situatön. Mbaj mend $alet e tij tepör tö dhimbshme: "Marr pörgjegjösinö t'ju
deklaroj se e gbejmö organizatön e Ballit Kombötar. Ajo e kreu misionin e vet
historik. Mirö apo keq, kötö do ta tregojö e ardhmja' Köshtu qö ju nuk jini
mö tö angazhuar organizarivisht dhe nuk keni pörgjegjösitö qö rrjedhin prej
ekzistencös sö saj. Secili ta pörcaktojö me vullnetin e tij se 9äo tö böjö
tash e

tutje. Disa nga ne do tö shkojnö nö emigracion pör ta vazhduar atie pörpjekjen

shqiptare, tö tjeröt qö mund tö qöndrojnö kötu' le tö kthehen nö shtöpitö e
tyre.7-nti qoftö me ju!"66)

Mid'hat Frashöri u largua nga Shqipöria mö 21 nöntor 1944 bashkö me

kreröt e rjerö tö Ballit, me njö barkö tö rhjeshtö nga bregu i Tivarit. E vetmja
pasuri qö mori me vete ishte flamuri i Besnik Qanos, flamur qö e vendosi nö
Lig te\r"rker, e cila u priu drejt peröndimit. Mbi kötö flamur sapo shkelön
näbregun italian, Mid'hari e shoköt e tij bönö betimin se do t'i shörbenin
besnikörisht edhe nö mörgim Shqipörisö edhe kombit'67)
Fjalöt e tij tö fundit mbetön nö Shqipöri: "Bota duhet ta dijö se bömö
deryrön karshi Atdheur dhe qyrerörimir. Nuk pörpiqemi tö shpötojmö veten
tonö. Largohemi prej atdheut pör tö pörsöritur pörpjelcjen tonö nö vende tö
tjera e qö tö pörgatisim rrugön e shpötimit tö Shqipörisö"68)
tö dorözonte Mid'hat
Qeveria e Hoxhös böri gmos qö qeveria italiane
Frashörin. i cili nö listat e körkuara tö "kriminelöve" ishte i pari. "Madje
ajo shkoi aq larg nö vendosmörinö e saj saq e kondicionoi vendosjen e
marrödhönieve diplomatike me ltalinö, pör njöfarö kohe, me dorözimin
e disa kundörshtaröve tö saj kryesorö politikö, ndör tö cilöt i pari ishte M.
Frashöri"6e)
Nö emigracionin politik, sidomos nö kampin e refugjatöve shqiptarö nö
Grumos, sö pari, Mid'hati u pörpoq rö kapörcente vetö dhe tö ndihmonte
edhe tö tjeröt tö kalonin krizön e röndö morale, pas humbjes dhe pas largimit
nga Shqipöria, ku kishin lane glirhgka e sidomos familjet e femijet nö dorö
tö gijotinös komuniste. Mid'hati ishte pör ara balsam, vullnet, shpresö. "Sa
herö qö e kemi ndjerö veten tö döshpöruar nga ky migrim i imponuar, sa
here qö nöpör rrugöt e hidhura na ka pushtuar brenga e shkaktuar nga malli
pör vendin tone, pör familjet, pör miqtö qö vuajnö mö tepör nga ne' sa herö
kemi thenö se klo öshtö njö gjendje e padurueshme, n'ato gaste, i vetmi ilag
i halleve tona ka qenö Lumo Sköndo. Mjaftonte ta shihnim ashtu tö gjatö si
plepi, tö fortö si lisi, me ata sy qö vöshtronin deri nö thellesi tö zemrös, me ato
buzö tö holla qö tregonin vullnetin, mjaftonte njö f alö e tij qö ne ta ndjenim
48 Elita Shqiptare

thellö fuqinö e madhe tö Plakur dhe sa e sa here na ka ardhur turp nga vetja
n'ato gaste qö s'mbaheshim dot si Ai" - shkruante N. peshköpia.zo)
Pas 7 dirösh tö largimit nga Shqipöria, mö 28 nöntor 1944, refuglatöt
shqiptarö kremtuan nö kamp Ditön e Flamurit. "Nö kampin e Grumos,
1944, festojmö Ditön e Flamurit. Kampi, i rrethuem nga tö tri anöt me
tela, kishte njö mur nga ana e lindjes, vendi ishte i tillö, qe duhej t'i kthenin
shpinön murit pör me ndigjue lutjen dhe f aler e Ditös sö Flamurit. Miröpo,
menjöherö, shohim Mid'har Frashörin tö sillet rrotull si ai besimtari qö
pörpara lutjes körkon tö gjejö drejtimin e Jeruzalemit ose rö Mekös dhe u
lutet tö gjithöve tö kthehen me faqe nga muri, nga Lindja, sepse, köndej, -
thotö ai, - öshtö Shqipöria!Vendi i adhuruem, vendi i shenjtö pör Mid'hat
Frashörin ishte Shqipöria drejr kösaj ai u lut... "Lusim Zoün e Madh qö
gjithö shqiptaröt tö rröfehen tö denjö pör tö qenö shörbötoröt e shqipörisö"
- kujtonte H. Möniku.7')
Nö emigracion Mid'hati böri bilancin dhe analizön dramatike tö luftös,
pranoi humbjen si rezultat i kombinimit tö faktoröve tö jashröm dhe tö
brendshöm, por edhe tö dobösisö e tolerancös sö nacionalistöve dhe tö atij
vetö pörballö bolshevizmit. Ai öshtö shprehur: "Ne do tö humbasim, sepse
nuk mund ta pengojmö dot komunizmin qö mböshretet e pörkraher nga
jashtö, ndörsa nga brenda pördor dhunön, rerrorin dhe shkatörrimin, por
fara qö kemi hedhur, nuk do tö humbasö, se do tö vijö njö ditö kur ajo do tö
mbije". Megjithatö, kjo aftösi parashikimi, cilösi e politikanöve rö shquar,
nuk e pengoi M. Frashörin tö kuptonte e tö shihte tö gjitha pörgjejgösitö e
gabimet e tij e tö organizatös qö drejtoi, si dhe tö nxirrte pör tö ardhmen
mösime nga pösimet e rönda. Cilösi kjo e demokratöve tö mödhenj.
"Duam tö shpresojmö se do tö marrim zakonin qö rö peshojmö jo
vetöm ngjarjet e rrjedhura nga shkaqe tö largör dhe tö huaj, por tö masim
me kujdes edhe mö shumö, ngjarjet pör tö cilat ne duhet tö pranojmö gjirhö
pörgjegjösinö, pra, edhe dönimin. Po nuk vendosöm t'i njohim fajet tona,
atöherö nuk kemi as döshirön e ndörrimit tö udhös sö keqe pör tö dalö nö
njö drejtim qö tö na sigurojö shpötimin tonö..."72)
Nö memorandumin paraqitur Konferencös sö Paqes nö Paris, mö
23 korrik 1946, Mid'hat Frashöri, Lec Kurti e Vasil Andoni shpjegonin
tragjedinö qö i solli Shqipörisö propaganda komuniste e ardhur nga jashtö,
regjimi totalitar i Enver Hoxhös, lufta völlavrasöse e nxitur dhe e dreituar
nga PKSH-ja e cila u vu nö shörbim tö jugosllavöve.63)
 Uran Butha
49
"Po tö mos ishte propaganda e ardhur nga jashtö, shreti ynö i vogöl
pranö Adriatikut, do tö ishte vendi mö pak fafteq dhe, njökohösishr, mö i
lumturi i Ballkanit. Fatkeqösisht, propaganda nö vendin tonö u ashpörsua,
ajo iu bind njö logaritjeje tö gabuar. vörejrjer e böra nga Balli Kombötar,
qö parashikonte qysh nö fillim se kujr do r'i shörbente lufta ideologjike
dhe aspak patriote, nuk patön fatin tö merreshin nö konsideratö nga ata qö
ishin ngarkuar tö bashkörendonin rezistencön aktive. Köshtu qö furnizimet
e Aleatöve iu dhanö Partisö Komuniste Shqiptare, qö u vu nö shörbim tö
Jugosllavöve. Dhe me porosi tö ryre udhöhoqiluftön völlavrasöse nö Shqipöri,
e cila nuk u shörbenre inreresave tö vendit dhe Fuqive r- M-dhi'73)
Mid'hati ka besim se situata "sa tragjike aq e hidhur e Shqipörisö sö
sunduar nga njö regjim i paligjshöm sa totalitar aq edhe despotik'do tö
ndryshonte me angazhimin e me pörpjekjen e tö gjithö shqiptaröve brenda
e jashtö Shqipörisö, jo me mjete dhune, armö e gjak, por me vullnet 6snik
dhe mjete demokratike, me mböshtetjen edhe tö vendeve peröndimore
demokratike
"Lufta qö do tö kemi, luftö e pörditshme, edhe mö tepör akoma, e
g'dooröshme, nuk öshtö njö pörleshje me pushkö dhe me thikö, por öshrö
njö pörpjekje me dinjitet dhe me vullnet, mbase mö e vöshtirö se e para,
sepse kjo betejö böhet nga vetövetja jonö kundra vetes sonö. pör njö popull
fisnik, sa mö e röndö tö jetö lufta, aq mö shumö i ka hije" shkruante ai nö
-
mörgim.za)
Arritja politike mö kulmore e Mid'hat Frashörit nö emigracion ishte
krijimi nö Paris, mö 26 gusht 1949, i Komitetit "Shqipöria e lire,', me körö
pörbörje: Mid'hat Frashöri, kryetar, Abaz Kupi, Said Kryeziu, Zef pali
dhe Nugi Kora - anötarö dhe me njö pörfaqsi tö gjerö tö grupimeve e tö
personaliteteve tö ndryshme politkö tö emigracionit antikomunist. Krijimi
i njö komiteti qö do r'i bashkonte shqiptaröt e emigracionit nö ltali, Greqi,
Tirrqi, Francö, Amerikö, etj, dhe qö do ta kishre mböshtetjen te peröndimi.
Ishte njö körkesö e kohös. Propozimet pör njö komitet bashkimi, Mid'hati i
konsultoi me personaliteter e tjera nö kampin santa Fara, sidomos me Abaz
Kupin, i cili ishte pör njö komitet tö rillö, si edhe me emigrantöt politikö nö
Greqi, sidomos me Abaz Ermenjin, qö e konsideronte kötö veprim si njö
akt vendimtar. Ata ishin tö gjirhö rö njö mendimi nö parim, po; Mid'had
parashtronte disa kritere rö röndösishme, tö cilave duhej t'i nönshtrohej
bashkimi nö njö komitet nacional. "Njö komiret i pörbashköt do tö ishte niö
50 Elita ShqiPtare

vegöl e gmueshme pör tö rifituar tö drejtat kombötare. Por a nuk mendoni

ju, - i shkruante Mid'hati nga Stambolli Abaz Kupir, mö 1948 (lidhur me
propozimet e Ismail Vörlacit nö emör tö Bllokut Indipendent), - se kondita
e parö e njö organi qö tö merrte pörsipör njö barrö tö tillö, duhet tö jetö
formuar prej njerözish, mbi tö cilöt tö mos peshojnö njolla dhe faje kundör
atdheut"T6)
Sipas Mid'hat Frashörit, nuk mund tö merrnin pjesö nö kötö komitet
kombötar ata qö ishin komprometuar si bashköpunötorö me okupatoröt, si
edhe ata mbi supet e tö cilöve rröndonin krime ndaj njerözimit' Kösaj vije
demarkacioni ai i mbeti besnik edhe nö politikö, edhe nö ierö, 91ö qö tregon
qartö moralin politik, pastörtinö dhe patriotizmin e tij tö kulluar.
Qellimi i Komitetit "Shqipöria e Lirö" ishte lirimi i Shqipörisö nga
diktatura komuniste dhe vendosj a atie e njö sistemi demokratik sipas
modeleve mö tö pörparuara peröndimore. Nö programin e Komitetit
theksohej se liria e Shqipörisö duhej tö ploiösohej me lirinö e shqiptaröve.
Prandaj, as lirim pör tö pörgatitur diktatura personash a partish, as demokraci
pör t'u tallur me vullnetin e popullit e pör tö pörfituar nga vota e tij! Liria dhe
demokracia, sipas programit tö Komitetit "shqipöri e Lirö" do tö arriheshin e
do tö böheshin tö plota kur populli shqiptar i gliruar nga shrypja e mjerimi,
do tö zgjidhte me votön e lirö regjimin dhe pörfaqösuesit e tij legjitimö, njö
qeveri demokratike qö do t'i garantonte konkretisht lirite plitike e tö drejtat
njerözore, pa pranuar mö diktate e aventura.TT)
Nö Francö, opinioni zyrtar dhe shumica e shtypit e pörshöndetön
komitetin "Shqipöria e Lirö". Mandej, anötaröt e Komitetit u nisön pör nö
Londör. Sör Robert Hodgson, shkruante: "... Porsa hyri nö luftö Rusia,
puna e Ballit Kombötar u bö edhe mö e vöshtirö, nönshtrimin e Shqipörisö
ndön influencön komuniste nuk mund ta ndalonte dhe mönyra mö e mirö
pör t'i börö ballö gjendjes ishte rö futej nö punö plani i Mid'hat Frashörit
pör krijimin e komitetit "Shqipöria e Lirö"78).
Nga Radio Londra presidenti i parö i Komitetit "Shqipöria e Lirö",
Mid'har Frashöri, u drejtoi mö 6.9.1949 tö gjithö shqiptaröve njö mesazh
historik, me rö cilin zbulonte dramön e popullit shqiptar nön sundimin
tiranik tö qeverisö komuniste tö Tiranös, satelite e Rusisö staliniste, si edhe
shpaloste programin e komitetit "Shqipöria e L'röD7e)
Nga Anglia ai shkoi nö sHBA, nö Nju Jork, ku komiteti do tö kishte
selinö e pörhershme si edhe njö mböshtetje mö tö madhe tö qeverisö
Uran Butha 5T

amerikane dhe tö lobit shqiptar atje. Kryetari i Komitetit, M. Frashöri

dhe anötaröt e tij, A. Kupi, S. Kryeziu, Z.Peli dhe N. Kota, u pritön nga
Kryetari i Komitetit "Europa e Lirö", (themeluar mö I qershor 1949),
Xhosef Grew dhe mö pas edhe nga zövendösndihmös i Shtetit Amerikan,
Levling Thomson. "Ishte njö nder i madh dhe ne ishim shumö tö könaqur,
meqönöse askush nuk na kishte ftuar nö Forin Offis, kur ishim nö Londör,
- shkruante Said Kryeziu - duhet ta kuptonit gjendjen tonö. Ishim njeröz
tö humbur dhe tö braktisur, disa prej nesh tö sapodalö nga kampet e
refugjatöve. E ngriti shumö moralin tonö pritja prej njö pörfaqösuesi tö
Qeverisö Amerikane. Kjo na jepte tö kuptonin se do rö böhej digka pör tö
gliruar vendin tonö"80)
Miröpo ndodhi fatkeqösia. Ndörsa Abaz Kupi, S. Kryeziu dhe Z. Pali u
kthyen nö Romö pör tö kryer detyrat e ryre atje, M. Frashöri dhe N. Kota u
kthyen nga Uashingtoni nö Nju Jork dhe u vendosön nö hotelin Vinthrop.
Mö 3 tetor 1949, orag.25,Mid'hat Frashöri vdiq papritur. Sipas tö dhönave
tö shoqöruesit qö i rrinte pranö nö arö gaste dhe sipas ekspertizös mjekoligjore,
rezultoi qö vdekja iu shkaktua nga njö infarkt i miokardit.s')
Ekziston edhe njö varianr i vrasjes (shkaktimit tö infarktit nöpörmjet
ilageve apo gazit nga agjentöt e KGB-sö). Kin Filbi, agjent i dyfishtö, i cili
kishte qenö nö Londör, nö shtatot tö vitit 1949,kw M. Frashöri e kolegöt
e tjerö tö komitetir ishin atje dhe udhötonte pör nö SHBA, mendoher se
mund tö ketö vepruar bashkö me agjentör e ßhehtö tö KGB-sö, mbi Mid'hat
Frashörin ashru sig kishin vepruar edhe mbi disa personalirete tö tjera
antikomuniste tö Lindjes.82)
Tiupi i Mid'hat Frashörit u varos me nderime nö Nju Jork, ku e ka edhe
sot varrin. Njö varr i thjeshtö, i sheshtö e nö mes tö barit, me mbishkrimin
e yeröm: "Mid'hat Abdyl Frashöri- I 880- l 949".
Nö Paris, kur dha njö konferencö shrypi me rasrin e shpalljes sö Komitetit
"Shqipöria e Lirö", njö gazetar e pyeri: "Q'ishit ju mö 1939? Isha vetöm
-
shqiptar! - iu pörgjigj Mid'hati. A mberi shqiptar deri nö frymön e fundit,
u shua si shqiprar dhe mbijetoi nö ndörgjegjen e kombit si shqiptar, vetöm
shqiptar...

Vepra e Mid'hat Frashörit öshtö nö pörputhje tö plotö me jerön e me

formimin e rij shpirtöror, kulturor e kombörar.
52 Elita Shqiptare

Nö fömijörinö vet Lumo Sköndo preferoi pörkthimet nga gjuhöt e Lindjes

e
e tö Peröndimit. "Kur isha i vogöl nö KazellToprak, pörktheva rre romane"83)-
shkruante M. Frashöri mö 1893. Mö pas ai shqipöroi nga fröngjishtja: "Gyjom
Tel" tö La Martinit (1898), "Böje tö mirön dhe hidhe nö det" tö Hofmanir
(1900) nga gjermanishtja, "Robinson" tö Defo-sö, nga fröngjishqa (1912),
"Shkurnbiqi i verdhö" i K. D'Aulnoy (1914) nga anglishtja, mö vonö edhe
"Psikologjia e edukatös" tö Gustav le Bon (1923), njö vepör e nevojshme pör
kultivimin e edukates qytetare dhe demokratike, etj.

Provat e para tö krijimtarisö eseistike i gjejmö nö vitin 1987, ndoshta

edhe mö heröt. Nö atö vit boton tek "Albania" esenö "Q'öshtö fe, g'öshtö
komb", ku trajton me njö stil 6lozo6k lakonik raportin: Fe-Atdhe gjatö
gjithö ekzistencös sö shqiptaröve. "Shqiptaröt, edhe kur ishin paganö dhe u
faleshin yjeve e druröve, quheshin shqiptarö; edhe kur u faleshin peröndive,
prapö quheshin shqiptarö; edhe kur u bönö tö krishterö e besuan Ungjillin,
pörsöri shqiptarö ishin dhe janö; edhe kur njö pjesö e tyre u kthyen nö
muhamedanö e besuan Kuranin, gjene shqiptarö mbetön". Lumo Sköndo
konkludon: "Feja öshtö ndörruar, - por kurdoherö kemi qenö shqiptarö dhe
ashtu duhet tö jemi"&t
M. Frashöri i rikthehet disa here kösaj teme dhe kurdoherö nönvizon
aksiomön: "Shqiptaröt, para se tö jenö myslimanö, ortodoksö apo katolikö,
janö shqiptarö"85)
Duke filluar nga viti 1897, Lumo Sköndo nuk iu nda gjinisö sö
preferuar tö tij -esesö, ku ai mediton pör problemet mö themelore tö jetös
sö shqiprarit nö tö tri dimensionet kohore. Ndörsa e kaluara i shörben si
sfond dhe e tashmja si ballafaqim, koha e ardhme (pritmi) öshtö parösore
pör filozofin Sköndo. Nö kohön e tretö shpreh idetö e tij pör pritmin, sig e
quan ai. Mendja pjellore dhe profetike e tij i drejtohet gjithnjö tö ardhmes,
jo si öndörrues, po si njö mundösi, njö realitet i pritshöm apo njö pritmöni
e realizueshme.
Lumo Sköndo nis me "esetö kombiare" nö gdo numör tö "Kalendarit
Kombiar" si edhe nö organet e tjera tö shrypit tö kohös. Ideja e zgjimit,
e diturimit, e ndörgjegjösimit kombötar, e ringjalljes nacionale; ideja
e bashkimit pörballö rrezikut - pörshkojnö törö esetö: "Mömödheu",
Uran Butha 53

"Bashkimi bön forcön", "Po humbasöm", "Ku jemi", "Gjer kur nö gjumö?",
"Shqiptaröve", "Rreziqet tona", "Tö hapim sytö", "Tö shpresojmö vetöm
nga vehtja jonö" "Shqipöria öshrö e gjithö shqiptaröve", "Patriotizma",
"Neoshqiptarizmi','A ka tö drejtö Shqipöria tö rrojö?", "Fatkeqösi dhe
mösim", "Pritmi i Shqipörisö", etj.
Esetö me temön e punös shprehin idetö e M. Frashörir lidhur me
ekzistencön dhe jetön e individir, shtetir e kombit. "Shqiptaröt e gjorö,
- thotö Mid'hat Frashöri - vörtetö punojnö e robörohen brenda e jashtö
Shqipörisö, por punojnö pör njö copö bukö dhe mbeten tö varfär. Sö pari,
sepse körkojnö nöpunösi (memuriet), hyjnö nö punö tö qeverisö dhe mbeten
tö varför e tö pörbuzur. Tö qepurit pas qeverisö, tö pasurit synö nö memurier
(zaptie, mulazim, talaidar, mytesarif, kajmekan, etj) öshtö njö fatkeqösi
pör shqiptaröt. Shqipöria do tö shpötojö kur tö nisin shqiptarör tö merren
me tregti, me mjeshtöri e me bujqösi dhe tö heqin sa tö munden dorö nga
memurierer. Sö dyti, nderkoha qö kötö bukö mund ta nxjerrö e ta hajö nö
shtöpi me gruan dhe ftmijöt. Mid'hati mendon se nö njö vend ku dheu nuk
punohet, kurrgjö s'mund tö vejö mbarö... Inglezöt venö mbroth se, nö 9do
gjö qö ka ngjarö, gjithnjö kanö ndenjur tö lidhur e tö pandarö nga dheu, nga
vendi, nga shtöpitö e ryre.86)
Kötu gjejmö tö shprehur fillimishr teorinö filozofike tö Mid'hat Frashörit
pör kapitalizmin: punön, kapitalin, inisiativön dhe veprimtarinö e lirö privare,
ekonominö e tregut, mosvarrjen nga qeveria, por nga konkurenca e fitimi.
"Duke rönö bota pas tregtisö, do tö gjejö shpirt vendi ynö; se bujku i varfär,
qö sot nuk punon me döshirö, se s'ka ku tö shesö drithön q'i tepöron a vigin,
a dhentö. Kur tö lulözojö tregörija e rö dalö jashtö Shqipörisö plagka, ahere
ßhatari e di qö do-mos-do shitet plagka dhe zö e punon me zlarr e döshirö.
Ahere bujku lehtö do tö gjenjö nö Shqipöri maqinön q'i duhetö pör tö punuar
mö mirö dhenö. Ahere do tö hyjnö e do rö dalin mallrat nö tö katör anöt tö
Shqipörisö dhe tö hollat do tö lövrijnö nöpör duar, se paraja sa here tä shhojö
nga njä dorä mö njä tjatär aq mä shumä punä bän. "
Tek eseja perlö "Tö shpresojmö veröm nga vetja jonö" shkruar nö gusht tö
vitit 1912, Lumo Sköndo formuloi rezön se shpötimi i Shqipörisö do tö vijö
sö brendshmi, me anö tö veres sonö. "Tö shumtö janö ata qö kanö mbledhur
gjithö kujdesin e tyre nö tö zbuluar dhe nö rö numöruar tö fajeve tö tö tjeröve,
tö tö köqijave dhe tö tö padrejrave qö u böhen prej tö huajve. Edhe kanö
thirrur, edhe kanö qarö... Po köro tö köqija dhe tö liga rö shumta, s'duhet
54 Elita ShqiPtare

gjithnjö tö na böjne tö mos ndjejmö njö shkak mö tö thjeshtö, tö rrahim, tö

kerkolme tö metat qö kemi ne vetö".
Si sociolog i thelle ai zbulon dhe interpreton liglesi e fenomene
shoqörore, njeh kahjen dhe efektet e zhvillimit tö ryre dhe ua shpjegon
shqiptaröve thelbin e ryre. Ai ngulmon nö parimin e mböshtetjes kryesisht
nö mundösitö, pörpjekjet dhe forcat tona. "Mö duket se gdo gjö ndreqet,
kur tö ndreqemi ne vetö; gdo tö lige i priten krahöt kur tö ndreqim tö metat
tona; gdo tö keqe tö huaj i priten kömböt, kur tö böhemi ne vetö zotörit qö
tö mprojmö tö drejtat tona, qö t'u kundörqöndrojmö... Me f alö tö tjera, a
öshtö nevojö qö tö ndreqim njerözit e tjerö, apo tö ndreqemi ne vetö? Kur
kemi shumö armiq, kur janö shumö njeröz qö na bien nö qaft, a öshtö mirö
t'i lidhöm botös duart e kömböt, apo tö forcohemi ne vetö dhe tö belme
botön qö tö na respektojö?"87)
Natyrisht, ai nuk ishte ksenofob, por ishte kundör vönies sö shpresös
plotösisht tek tö huajt, apo dhönien verbörisht pas 9do tö huaji dhe ndihmös
sö ryre.. "S'öshtö mirö tö lemö veten si lodör te tö huaitö, se köta, sadoqö tö
na jenö miq, g'respekt dhe nder tö kenö pör ne, kur na shohin qö iepemi
verbörisht nö duart e tyre me njö besim tö verbör nö mos edhe me njö
shpresö interesi tö turpshöm?"
Ringjalljen morale dhe ekonomike tö shqiptarit ai e kushtözon me
vullnetin pör punö, me punön qö pjell shpresön, qö bie gdo tö mirö, qö
zbukuron, lartöson e fuqizon atdheun e, si rrjedhojö' zbukuron, lartöson
e pasuron shqiptarin. Mid'hati vören me dhimble tö madhe mungesön
e döshirös pör punö te shqiptari, tö edukatös sö punös - trashöguar nga
periudha e sundimit osman dhe shpjegon dömet qö i ka sjellö dhe i sjell
njeriut dhe vendit. "Puna pjell shpresön, dijen, pörparimin, miröshkluarjen,
paqen, gözimin, lumturinö, shmang pörtacinö, vanitetin, cmirön, varferinö,
mizerien, vjedhjen, trazimet, luftörat, puna öshtö jeta e njeriut dhe e njö
kombi" - na möson Mid'hati.88)
Si njeri me kulturö tö gjerö, demokrat e atdhetar i madh, ai mendon se

Shqipöria duhet tö pörfitojö nga pörparimi ekonomik, qytetörimi dhe kultura

europiane dhe botörore, "meqönöse qytetörimi dhe pörparimi janö gjöra qö
shpiken fort vöshtirö dhe duhet tö merren hua atje ku gjinden"8r)
Mid'hati priret pör tö marrö shembullin mö tö mirö, mö tö pörparuar
dhe mö tö dobishöm pör Shqipörinö e jo pör njö nönshtrim ndaj tö huajös.
"Disa i kthejnö sytö nga peröndon dielli, jo pör tö parö njö dritö tö re, po
Uran Butha 55

njö errösirö tö bukur" ironizonte figurshöm filozofi ynö. 'Ajo Europö, qö

-
pretendonte se po luftonte pör tö drejtat e popujve dhe pör tö mprojtur
drejtösinö dhe qytetörimin, ajo Europö qö gjer dy vjet e mö parö na shikonte
si tö dönuar pör vdekje, si tö gatuar pör tö qenö gjahu dhe plagka e tö tjeröve,
zuri tö na respektojö dhe tö na dojö, vetöm kur pa se jemi tö zotöt tö mprojmö
ne vetö jetön tonö; gjersa dhamö köto prova, s'kishim asnjö mik. Miq na
duallö, kur döftyem fuqi e vullnet, kur kuptuam se Shqipörinö jemi zotör
ta böjmö ne verö"eo)
Nöse nö fillim te shekullit Mid'hati mbronte rezön se shpötimi do rö
vinte vetöm me anö tö veres sonö, nö fund tö Luftes sö Parö, duke vözhguar
rrjedhat e historisö sö vendeve tö vogla, ai mendonte se Shqipöria e brishtö
kishte nevojö pör njö ndihmö mirödashöse nö fillimet e jetös sö saj politike.
Por nuk e körkon kete ndihme nga vendet qö kanö pretendime dhe interesa
tö drejpördrejta nö Shqipöri. Ai zbulon Amerikön, kur konkludon: "Kjo
ndihmö duhet t'i jepet nga njö fuqijo direkt e inreresusr nö Ballkan, pör njö
pöriudhö disavjegare dhe ne mendojmö se Republika e Madhe Amerikane
do tö kryente njö shörbim tö jashtözakonshöm pör njerözimin duke realizuar
kötö mision"
Parashikimi i tij u plotösua. Sö pari, ndörhyrja vendimtare e Presidenrit
Uillson nö dobi tö mbrojtje kombeve tö vegjöl mö l0 dhe26 shkurt 1920
sö
ishte shpötimtare edhe pör Shqipörinö, e cila rrezikohej tö coptohej sörish.
Sö dyti, Mid'hati e sheh qysh nö atö kohö SHBA si rö vermen fuqi liberale
e demokratike nö mbrojte tö vlerave njerözore e kombötare, qö mund t'i
ndihmonte e zhvillonte köto principe. Kjo profetösi e tij u realizua, kur SHBA
nö krye tö NATO-s e shpöroi Kosovön nga spastrimi emik dhe e gliroi atö.
Nö vitin 1924 Lumo Sköndo boroi nö Tiranö librin me ese "Plagöt
tona" ku bön diagnostikimin e plagöve tö shoqörisö shqiptare nö krizö dhe
jep ilagin e shörimit tö tyre. "Plagö qö duhen shöruar" thotö autori. "Ilagi
-
öshtö aktiviteti material dhe moral"er)
Si njö analist i thellö dhe njö filozof i mprehtö i rrafsheve social-politike,
L. Sköndo nxjerr shkakun e köryre plagöve dhe ben diagnozön e ryre. Sipas
tij, shkaku kryesor öshtö gjöndja ekonomike. "Qarja mö e madhe sot nö
Shqipöri öshtö prej situatös ekonomike, nga shkuarja dhe rojtja qö u bö fort
e röndö. Varferia qö mbretöron sor nö vendin tonö, s'öshtö njö sömundje
mö vete: öshtö shönja, simptoma e njö löngate mö tö madhe, mbase edhe e
shumö sömundieve."
56 Elita Shqiptare

L.Sköndo trajton rrugöt e pörmirösimit ekonomik dhe tö zhdukjes sö

varferisö. Duhet pörmirösuar sistemi, mendon ai. Duhet gjallöruar dhe
modernizuar bujqösia, tregötia, z^natet, me qöllim rritjen e prodhimit.;
duhen vönö nö punö e nö lövizje kapitalet njerözorö dhe financiarö ; duhet
vönö nö levrzje tregu, investimet, bankat; duher mönjanuar emigrimi jashtö
vendit, duhet shtuar popullimi dhe rritja e shoqörisö aktive pör punö. Ilagi
öshtö veprimi moral e material; veprimi öshtö puna dhe puna böhet me
vullnet e me dashje. Puna e tö gjithö shtetasve. Puna qö s'öshtö short i njö
njeriu tö vetöm, apo i njö pale njerözish, por e gjithö shoqörisö. "Rrojtja e
njö populli, mbajtja dhe lulözimi i njö kombi dhe i njö shteti, s'öshtö vetöm
me mjete materiale; körkon edhe njö shumicö kushtesh morale, njö fuqi tö
mendjes dhe tö shpirtit qö tö sigurojnö pörparimin dhe qJ'tetörimin , qö e
böjnö atö komb dhe atö shtet rö zörö njö vend rö ndershöm nö shoqörirö e
sotme.."- thotö L.Sköndo.
Ai ka besim se plagöt e shoqörisö shqiptare do tö shörohen. "Si 9do
plagö, edhe tonat shörohen" - shkruan ai.
Nö shtatö esetö e librit ai körkon RILINDJEN shpirtörore tö Shqipörisö
nö kushtet e reja tö viteve '30. "Njö popull nuk rron dot pa ideal, pa njö
shrytös, pa njö qöllim, qö e bön tö ecö, tö punojö, tö pörpiqet dhe tö pörparojö"
dhe ky ideal "duhet tö jetö madhöria dhe nderi i shqiptarit, njösia e bashkimit
tö kombit, lumturia e pörparimi i pörgjithshöm".
Kötö ringjallje morale e kushrözon me rrönosjen e ideve tö reja
mobilizuese, e körkon nga bartösit e kötyre ideve, ideatoröt, elitaröt,
krijuesit, shkencötaröt, gazeraröt, shkrimtaröt er1. "Zgjimi e pörparimi i
popujve, ringjallja e tyre kombiare, ka nisur me veprön e shkrimtaröve",
- thotö Lumo Sköndo. "Juve, juve shkrimtaröve dhe poetöve, ju bie barra
qö tö inspironi adhurim dhe nder pör kötö truall tö Arbörisö, bekim
tö pakufishmö pör gdo pöllömbö tö kösaj balte, t'i jepni tö pörpjetön e
pörparimit"e2).
Kötö ringjallje e gjen te pena e fuqishme e gazetaröve "tö cilöt nuk kanö
vetöm deryrö tö kritikojnö, por edhe tö ndritojnö, tö rröfejnö udhön e <irejtö,
ta ruajnö prej gabimeve tö rrezikshme tö mprojnö interesat e kombit, duke
rröfyer, ngritur e ngjallur kurajon". "Roli i gazetarit, - shkruan L. Sköndo -
öshtö i komplikuar, se duhet tö jetö törö nö atö kohö edhe njö mjek qö shöron
sömundjen, edhe njö meshtar qö kujdeset pör shpirtin, edhe njö avokat qö
mpron tö drejtat, edhe njö gjykatös qö ndan E)yqiri'gtt
Uran Butha 57

Kjo ringjallje kushtözohet dhe ngjizet nö kohö tö caktuar nöpörmjet

forcös sö ideve tö qarta mobilizuese dhe punös sö paprerö. "Tö möngurit e
shquan tö paraparöt - thoshte M. Frashöri, i cili ishte vetö njö orakull, -
"Zbukurimi oral dhe material i vendit tonö körkon njö ujitje tö gjatö me
djersö dhe shogrimin e kohös... Asgjö ne köte botö s'böhet dot pa ndihmön
e viteve". Mid'hat Frashöri mendonte se koha ngiizet kur sendörtohet nö
vepra, e nö radhö tö parö kur vihet nö shörbim tö shoqörisö e tö kombit.
"Meqönöse jeta e siguria e secilit öshtö e lidhur me fatin e gjithö atyre qö sö
bashku formojnö kombin, do tö na donte shpirti qö gdokush tö sakrifikojö
pesö minuta nö njözetekatör orö dhe tö hetojö nga thellösi e vetes sö tij se
gthörbim ka bere pör shoqörinö dhe 9tö mirö mund Ci böiö kösaj shoqörie
qö e quajmö komb".
Lumo Sköndo mendonte se nö kötö Rilindje tö Dytö tö Shqipörisö, duhet
tö merrte pjesö aktive edhe gruaja shqiptare, qö "duhet tö pörpiqet dhe tö
rröfehet e denjö pör tö drejtat njerözore e qytetare, tö cilat fitohen prej atyre
qö janö tö denja t'i marrin"ea)
Problemi i gruas dhe roli i saj nö shoqörinö shqiptare, e kanö shqetösuar
gjithnjö M. Frashörin. Nö vitin 1929 ai shkroi njö libörth "Pör gruan" dhe
mjaft artikuj, sidomos te revista "shqiptarja", ku körkonte qö gruaja shqiptare
tö kryente njö mision tö vegantö; jo atö qö ka shkolla e shoqöria, polici e
xhandari, po tö jetö ndörtuese e shpirtit tö fbmijös, e njö shpirti tö bukur, tö
mirö dhe mbi tö gjitha, - sipas Teto Tules (pseudonim tjetör i M. Frashörit
nö letörkömbim), - e njö shpirti tö butö, pör tö cilön ka nevojö karakteri i
ashpör i shqiptarit, ende larg gdo qytetörimi. Madje, körkon njö rol aktiv tö
gruas edhe nö jetön shoqörore. Ai i shkruan A. Zogur se "qeveria tö kujdeser
pör tö rigelur Shoqöritö e Grave, qö tö mundim tö ngjallim tek shqiptaröt
ndjenjön e ndihmös pör shöndetin e tö vegjölve dhe tö 't
"t1'-tl ""e5).
Gjithashtu, ai pörshöndeti themelimin e shoqörisö "Pörmirösimi" tö grave
nö Gjirokastör dhe ka njö letörkömbim tö vegantö me 2ry. Urani Rumbo,
presidente e kösaj shoqörie, sö cilös M.Frashöri i vjen nö ndihmö jo vetöm
me ide, keshilla, por edhe me libra e ndihma tö tjera.e6)
Ringjalljen morale dhe shpirtörore, Mid'hati e shihte dhe e kushtözonte
me ringjalljen ekonomike: zhvillimin e ekonomisö sö tregut, veprimtarinö e
njerözve tö lirö, iniciarivat private, bankat dhe kapitali investues i njerözve tö
pasur sepse nuk mund tö böhet njö vend i pasur me njeröz tö varfbr. "Do tö
ishim tö lumtur sikur tö gjöndeshin edhe nö Shqipöri kamös tö mödhenj., qö
58 Elita Shqiptare

tö mundnim edhe ne tö krijonim shoqöri me kapital, tö themelonim banka

dhe ashru tö mundte edhe vendi, edhe populli bashke me rö, rö fitonte e tö
pasurohesh. Shqipöria öshtö mjerisht njö vend ku i pasuri öshtö mö i varfär
se i varfäri,,.e7)
Lumo Sköndo ishte pör njö zhvillim kapitalist tö natyrshöm, me
evolucion dhe me mönyra demokratike, me pörmirösime e pörsosje tö
vazhdueshme. Ai ishte kundör revolucionit bolshevik, pörmbysjes me
dhunö, egörsisö dhe grabitjes. "Eshrö, pra, njö f alö e kotö qö tö themi se do tö
marrim pasurinö e pronaröve. Jemi akoma larg nga grabitjet e bolsheviköve.
Qöshtja do zgjidhur nö dobi tö popullir, me njö metodö tö arsyeshme, me
mirönjohjen e popullit , tö shtetit dhe tö pronarir".
Mid'hat Frashöri e kufizon rolin e Qeverisö nö pörgatitjen dhe zbatimin
e ligjeve, nö sigurimin e lirive e tö drejtave themelore tö njeriur. "Shörbimi
mö i madh qö njö komb duhet r'u körkojö qeveriraröve öshtö garitja e
njerözve pör tö punuar, folur e vepruar"e8). Ai ishte kundör centralizimit tö
pushteteve e tö punöve nö dorö tö njö njeriu apo tö qeverisö, gjö qö pörbön
thelbin e njö sistemi totalitar dhe inproduktiv. "Ka njeröz tö cilöt duan qö
qeveria tö rregullojö jetön e gdo dite, tö mprojö, tö paguajö, tö ndalojö, tö
shqyjö gdo 91ö apo dhe t'u shtijö njerözve kafshatön nö gojö. Ky system do na
shpinte te komunizma dhe te bolshevizma, nö qoftö se vörtet e aplikojmö...
Atöherö, g'e kemi pör ta börö iniciativön, g'e kemi pör ta börö aktiviterin
e lirö, zotösinö, solidaritetin, shkathrösinö, konkurrencön qö e shryn jetön
njerözore tö zhvillohet dhe atö cilösinö qö e shryn njerinö tö shquhet mö
tepör se shoköt e te körkoje nahösinä e madhörinö?"
Mid'hati i kushtoi njö vömendje tö vegantö göshtjes agrare, studimit
dhe zgjidhjes sö saj nö Shqipöri. Ai nuk ishte pör ekspoprim, nuk ishte pör
copözim tö tokös tek ata qö e punojnö, si nö Rumani, Serbi, Greqi, etj...
Kundörshton reformön tokösore bolshevike qö e trajton atö nö mönyrö tö
dhunshme e nö döm tö pronaröve. Ai öshtö pör sistemin agrar anglez, tö
bazuar nö pronön e madhe, ku pronaröt e mödhenj e bujqit bashköpunojnö
pör fitimin e pörbashköt dhe pörparimin e vendit, nderkohe qö distancohet
nga rruga e sovjetöve, nö tö cilön fshataröt kanö gjetur shkatörrimin dhe
vdekjen e tyre.
Gjatö zhvillimeve tö mövonshme revolucionare nö Europö, ku sistemi i
sovjetöve ushtronte me propagandö mashtruese presion dhe pörbönte rrezik
edhe pör vende tö tjera, duke pörfshirö edhe Shqipörinö, Lumo Sköndo u
Uran Butha 59

afrohet principeve tö socialdemokracisö pör göshtjen agrare e problemet

shoqörore dhe klo shihet shkoqur te "Dekalogu" i Ballit Kombötar (1942) .

Nö esetö e tjera tö botuara nö organet e ndryshme tö shrypit, mendimtari

M. Frashöri shtjellonte idetö e tij
pör pörmirösimin e botös intelektuale
shqiptare, pör lartösimin e qytetörimin e popullit tonö, qö pör fat tö keq,
pushtimet e huaja dhe luftörat e vazhdueshme e kanö lönö prapa. "Njö
komb, njö vend nö skaj tö Evropös moderne, pörbön njö anakronizmö, njö
kundörshtim me tö", - shkruante ai. "Duhet tö na mbusher mendja qö njö
Shqipöri gjysmö e qytetöruar, gjysmö nö dritö e gjysmö nö errösirö, nuk rron
dot edhe shumö kohe. Qytetörimi vjen nga zhvillimi ekonomik' arsimor
e kulturor nö njö shoqöri tö lirö, vjen nga emancipimi i njeriut shqiptar,
nga morali i shendoshe dhe edukata qytetare, etj. Por qytetörimi, - shtonte
L. Sköndo - merret edhe hua, nga mö tö qytetöruarit, mö tö pörparuarit
tö popujve tö Evropös. "Shqipöria duhet tö hedhe kembet sipas daulles
evropiane, d.m.th. tö böjö ashtu sig bön bota e qytetöruar, duke ndjekur
dhe gjurmuar veprat e mira tö saj"eet
Nö qytetörimin e popullit tonö rol tö madh duhet tö luajö, jo njö njeri
i vetöm, por njö elitö shqiptare. Tek eseja "Elita shqiptare", Skendo Pyeste:
"Kemi elitö ne? Ajo mungon - pörgigjej ai, - por duhet ta kemi, sepse ajo
öshtö njö nga konditat kryesore tö jetös sö qytetöruar. Miröpo, elita nuk
formohet kur na pölqen neve, as e krijojnö qeveritö. Elita, me njeröz tö
shquar e tö zgjedhur prej kohösh, tö cilöt vetöimponohen shpirtörisht dhe
me idetö e tyre mobilizuese, tö cilet böhen vetiu udhörröfenjös e misionarö,
i duhen Shqipörisö pör ta nxjerrö nga kriza dhe pör integruar naryrshöm
nö EuroPö.roo)
Pjesö e kösaj elite, ishte edhe ajo politike, gjithnjö e ngarkuar me
interesa, meskinitete dhe inat. Kjo elitö politike, sipas Mid'hatit, duhet tö
jetö e zgjedhur, pörgjegjshme, pa shumö "politikö" tö pabuktö e mö tepör
punö dhe tö pörmirösohet vazhdimisht.
"Dhjetö vjet mö parö, - shkruante M: Frashöri mö 1923, - lidhkat tona
pör Shqipörinö i ushqente dhe i forconte njö literaturö idealiste, kurse dhjetö
vjer e töhu, literarura jonö u be thjeshtö politike, dua tö them e "politikös
sö madhe", e asaj qö böhet nö kafenetö. .. me $ale tö thata, tö ashpra, aq tö
shömtuara sa edhe tö kota. Edhe kjo shpjegohet lehtö: dhjetö vjet mö parö
inati zbrazej mbi turkun, kurse tani e derdhim mbi vetö shqiptarin. Pakö
punö mö tepör, dhe sa mö pakö inat, do tö qe mö mirö".r0r)
 60 Elita Shqiptare

E konsiderueshme öshtö edhe ndihmesa e M. Frashörir nö fushö tö

studimit e rö mösimit tö shqipes. Nö organet e ndryshme tö shrypit ai ka
publikuar mjaft shkrime rö karakterit gjuhösor: "Thjeshtösia eshte bukuri
edhe nö gjuhö" (1905), "Shqip kuvendojmö, apo gorbö trazojmö", (1906),
"Notö gjuhösore dhe arkeologjike" (1920), "shkrime tö haruarö
dhe rö
paditurö" (1926), "Mbi skajimer e emrave femörorö tö veguar" (1927),
"Fjalor pör skaja dhe ale qö kanö nevojö tö kthiellohe n', (1927). *Me
f i
vjetri shkrim shqip - "Formula e pagözimit" (1927). "vörejtje psikologjke
mbi f alorin e Marko Bogarit" (1927), "Disa doröshkrime shqip me görma
turqisht" (1927),etj. Gjithashtu, Lumo sköndo geli nö revistö.r;Dit,rrij"" nle
debat pör göshtje tö gramatikös e tö gjuhös lerrare, ku kanö sjellö mendimer
dhe ndihmesat e ryre N. Borgia, G. \7eigand, pedersen, K. Curakuqi, A.
Xhuvani, M. Logoreci, M. Sherko, P lkonomi, H. Mihali, etj. Nisma e
tij pör themelimin e njö instituti albanologjik nö Tiranö ishte, naryrisht,
njö pörpjekje serioze pör hedhjen ebazave tö studimir shkencor nö fushat
albanologjike, sidomos nö atö tö gjuhös shqipe.
Nö shkrimin "Notö gjuhösore e arkeologjike", M. Frashöri pörpiqet tö
provojö gjuhösishr, historikisht dhe arkeologjikisht se epiriotöt, maqedonasit
dhe ilirianöt ishin pellazgö, popuj qö greköt i quanin barbarö, (J.m.th te
huaj), qö flisnin pellazgjisht, njö gjuhö e ndryshme nga greqishtja, pör tö
cilön Platoni thotö se öshtö njö gjuhö mö e vjerör se ajo e Athinös.
Cjithashtu, M. Frashöri si etimolog, shpjegon se fiala burrö, nuk
öshtö tjetör vegse burrus, qö greköt e quanin pyrrhus e qö tö kujton emrin
e störgjyshit rone, Piros. Greköt nuk e shqiptojnö dor tingullin ..b" qö e
kembelne nö labialen e shurdhör "p". po köshtu, emrin shqiptar brigje,
btigjesit, qö latinöt e shkruanin bryghes, grekör e bönö sipas historianit grek
Heredoti, phryges fryges), pra, "b"- nö e shndörruan nö,'f", eq.roz;
M' Frashöri ka pördorur fillimishr abece-nö e Stambollit dhe mö pas
alfabetin qö u vendos nö Kongresin e Manastirit (1908). shkruan nö njö
toskörishte letrare - bazuar nö tö folmen e Dangölli
- Kolonjös, e cila
nöpörmjet pörpunimit letrar tö Naim Frashörit, tö Faik Konicös e tö Fan
Nolit u vu nö bazön e gjuhös sonö lerare.
Eshrö interesanre se re roskörishrja e M. Frashörit gjemö elementö tö
gegörishtes si paskajoren gege, 'a"-nö hundore, "n"-nö e parotacizuar, etj.
Uran Butha 61

Ndörkohe qö nö ndonjö rast ka shkruar edhe njö gegörishte tö pastör, si te

"Dhimbsunija", apo nö ndonjö letör drejtuar miqöve gegö, gjithnjö nö pörpjekje
pör t'i afruar dy dialektet. Duke e konsideruar mösimin e shqipes sö shkruar
si faktorin kryesor tö rilindjes sö kombit, M. Frashöri hartoi pör shkollat e
para shqipe dhe botoi nö Sofe mö 1902 "Dhetregonjö" (Gjeografi-biologji-
darvinizöm) si edhe "Köndimet" nö Selanik mö 1901 dhe nö Stamboll mö
1912. Pörktheu e botoi nö shrypshkronjön "Mbrothösia" mö 1908 edhe njö
metodö tö gjuhös engleze pör shkollat tona.
E vlefshme ka qenö pörpjekja e vazhdueshme e M.Frashörit pör njö
gjuhö letrare tö pörbashköt pör tö gjithö shqiptaröt, qö nuk mund tö böhej
me dekrete, por me punön e mjeshtörve tö gjuhös e tö lirerarurös shqiptare,
tö shkollös e rö teksteve shkollore dhe tö komunikimit kulturor komböar.
Nö fushön e mösimit tö shqipes, Mid'hati u shqua nö dy gasre tö
röndösishme tö jerös sö tij:
Kur dha doröheqjen e parö nga posti i ministrit, punoi mösues i thjeshtö
i gjuhös shqipe nö Elbasan. Atje shpalli njö "fushatö" pör tö blerö njö stilograf
tö florinjtö pör Miss Durhamin, e cila do tö vizitonte Shqipörinö e pavarur
. Kushti i vetöm i kösaj bamirösie ishre qö askush tö mos jepte mö tepör se
njö grosh, nö mönyrö qö pjesmarrja e qytetaröve tö ishte sa mö e madhe. Nö
krye tö njö delegacioni tö qytetarisö elbasanase, Mid'hat Frashöri ia dhuroi
me mirönjohje kötö stilograf tö florinjtö Miss Durhamit, kur ajo zbriti nö
skelön e Vlorös.
Po ashtu, kur ishte nö Paris si kryetar i delegacionit shqiptar nö
Konferencön e Paqes, ndihmösoi sö bashku me albanologun e shquar Mario
Rrokes geljen e katedrös sö gjuhös shqipe nö Universitetin e Parisit, madje
jepte edhe vetö mösim atje, ndonöse ishte i ngarkuar me problemet e mödha
tö diplornacisö shqiptare.
Mid'hati bashköpunonte ngushtö me albanologör H.Pedersen, N.Jokl,
N. Borgia, G.\Weigand, M. fuokes, A. Pop, Shufl lai, Gj. Pekmezi, punim et e tö
cilöve i botonte nö revistön kulturore "Diturija',
qö u bö tribunö e studimeve
shqiptare. " Pa dyshim, "Diturija" öshtö sot pör sor, mjerisht, e vetmja qö
po shndrit nö qiellin e vrazhdtö tö diturisö nö Shqipöri"- i shkruante Gjergj
Pekmezi nga Vena.
62 Elita Shqiptare

Tiegimi i pabotuar "Pörpara luleve tö shegös" öshrö i vitit 1898 dhe, prej
kötij moti e deri nö mesin e jetös sö tij, Lumo Sköndo krijoi skica poerike,
tregime tö shkurtör dhe novela, njö pjesö tö tö cilave i mblodhi dhe i botoi
nö Sofie mö l9l5 nö librin "Hi dhe shpuzö", duke u börö köshtu, njöherösh
me Konicön, themelues i prozös sö shkurtör artistike, si edhe njö nga lövruesit
e parö rö novelös shqiptare. Proza artistike e L. Sköndos, emocionuese,
novatore dhe moderne, shönoi njö kthesö apo njö hop cilösor nö letörsinö
shqiptare si edhe njö ndikim mjaft tö madh te mjaft shkrimtarö tö kohös, si
te M. Kuteli, L. Poradeci etj.
M.Frashöri dhe F.Konica janö dy shkrimtaröt e parö shqiptarö qö lövruan
prozön e shkurtör artistike, madje e kanö nisur nö njö vit: 1898. Proza e ryre
poedke u shfaq ary nga fundi i Rilindjes, si njö risi e letörsisö sonö, si njö
pjekuri e saj. Njö kapörcim cilösor nga poezia tek proza. Por, ndörsa te Konica
prozl;t poetike janö pörshlauese, vezulluese dhe nö njö stil brilant, prozat e
L.Sköndos kanö nö qendör njeriun, ndjenjat njerözore: dashurinö e qashtör,
dhimbjen e ndarjes, mallin e parrö$rer, brengön e kujtimeve, pörsosmörinö
e bukurisö "kurrö tö gjetur", por tö krijuar nöpörmjet artit etj, tö derdhura
mö njö mjeshtöri tö habitshme artistike pör atö kohö, thellösi ndjenjash e
meditimesh dhe thjeshtösi e bukuri stili e gjuhe.
Ti:egimet e shkurtra tö Lumo Sköndos janö njö proze e miröfilltö artistike,
njö letörsi e fiktionit. Ato kanö dalö vewetiu nga shpirti i tij poetik dhe janö
hedhur nö letör me gjuhön e vörtetö tö artit.
Proza e tij e shkurtör öshtö e figurshme, emocionuese, origjinale dhe
novarore . Ajo öshtö njö reflektim shpirtöror, njö rekötimö, njö klithmö e
brendshme, njö gözim i turbullt, njö dhimbje e bukur, njö rröfim i shpirtit.
Te tilla janö treginret : 'Asaj", "Them", "Tö mugötit', "Ah, po bie shi
prapö", "Shkretina", "Ty- i cingarit", "Mot i ri", "Zemör pusho", "Drita
po venitet" etj
Nö to zotöron tema e dashurisö dhe e ndarjes, e gözimit dhe e dhimbjes
sö dashurisö, shpesh tö munguar. Proza poetike 'Asaj" nö pesö Puntata'
e shrrirö nö gjatösi kohore prej pesö vitesh, öshtö pörjetim i dashurisö sö
parö tö vetö autorit, njö dashuri e giltör, e pörunjur dhe e pörjetshme.
l)iskursi dashuror jepet si njö monolog emocional, i figurshöm dhe me
dritö-hiie.
Uran Butha 63

Pörshkrimi i naryrös nö tregimet e L.Sköndos nuk öshtö njö stoli stili,

por pjesö pörböröse e botös shpirtörore, njö element artistik. Bie fala, nö
prozön e shkurtör "Ah, po bie shi prapö.." ndörthurrja e ndjenjave me lotöt
e qiellit öshtö emocionuese:

"Eja, mike, se po bie shi.

Mö duket sikur po qan qielli, sikur po derdh lotö tö hollö.
Edhe zemra ime sot po qan. Jam vetöm; lotöt e qiellit rrjedhin jashtö
qelqevet dhe po ndlel te ftohtöt brenda nö zemör.
E mban mend, mike, kur ishim bashkö sa shum' e donim shinö? E
mban mend gazin qö ndjenim aför dritares, kur binin pikat e mödha tö
shiut? Ti i prisnje ato ditö, se e dinje qö mö pölqenin; i prisnje ato ditö, mö
prisnje mua.
Ahere, kur bota mbytej nö lotö, ne ishim tö gözuar; ahere, kur bota
mbulohej me ujö tö ftohtö, ne kishim tö nxehtö nö zemör.
Po tani, nga kjo odö, gjysmöshikoj pikat qö po kullojnö dhe po
mbördhi."

Nö prozön e glarö, L.Sköndo e merr lönden e gjallö nga jeta shqiptare

e asaj kohe, nga problemet e mprehta dhe plagöt e shoqörisö shqiptare, por
pörfton emocione e meditime, zgjidhjee thurrje kompozicionale, karaktere
e individualitete, tö mishöruara nö njö gjuhö artistike. Temat themelore
tö tregimeve tö tij janö shqiptare, tö karakterit social, moral e shpirtöror
shqiptar, si ato tö gjakmarrjes, tö identitetit e bashkimit kombötar dhe
njerözor, adhurimit tö Shqipörisö, luftös e tö paqes, e kurbetit e tö arratisö,
robörisö dhe lirisö, kulturös dhe injorancös, qöndresös e dashurisö. Ndrvshe
nga L.Sköndua publicist, sociolog e filozof, nö kötö raßh, ai shfaqet si
artist i vörtetö dhe gjithgka e kalon nöpör laboratorin e tij krijues. Proza
e tij öshtö njö rröfim shpirtöror, i vetövetishöm, emocional dhe artistik.
Qysh nö tregimin e tij tö parö tö botuar nö vitin l899 "Pika lot", duket
qartö se L.Sköndo ishte njö shkrimtar i lindur, njö lirik i holle dhe delikat,
njö mjeshtör i karakrereve dhe i botös shpirtörore, njö humanist i madh.
Heroi i tregimit, Mego Guri, i vetöngujuar gjatö tetö vjetösh pör shkak tö
gjakmarrjes, e cilakishte marrö l3 jetö tö paäjshme nga lisi itij rlhe fisi
i Shelöve, reflekton brenda vetes pör kötö plagö kronike, tö pörgjakkshme
dhe absurde, del nga veröburgosja, urdhöri i gjakrnarrjes e marrözia dhe,
64 Elita Shqiptare

nö vend qö tö qöllojö mbi hasmin, i hidhet nö qaFe dhe ata puthen e qajnö
si foshniat.
Shkrimtari i shmanget paraqitjes romantike tö kösaj teme tö pörjetshme e
tragjike shqiptare, pörjashtuar zgjidhjen e konfliktit.. Ai shkruan me realizöm
dhe hap pas hapi zbulon psikologjinö e personazhit, luftön e tij shpirtörore
dhe mendore, ndörsa veprimet e tij i jep sipas motivimeve tö brendshme,
duke dhene edhe njö zgid\e rö kötij fenomeni, njö zgjidhje njerözore,
bindöse, qytetare dhe paqösore. Njö triumf i dashurisö dhe shpirtmadhösisö,
mbi kanunin dhe instiktet. Ky mesazh paqeje e dashurie i nevojshöm pör gdo
kohö, vjen nga shekulli XIX (kur e shkroi L.Skendo tregimin) nö shekullin
)C(I, kur marrözia e gjakmarrjes vazhdon edhe sot.
Po ketö temö ka edhe tregimi tjetör "Or' e fundit", por me njö zgjidhje
dramatike dhe gjakimin pör tö falur, ndonöse shuhet njö jetö biri pörpara
nönös sö tij. Gjoku, nö orön e fundit, nö agoni dhe lufte tö brendshme, nuk
i fal vrasösit, edhe pörballö priftit qö körkon falje, edhe pörpara nönös qö do
pajtimin. Eshtö kanuni dhe forca e zakonit nö mjedisin verior mö e fortö se
kodi moral e fetar. Gjithsesi, vetö tragjedia, sig e jep shkrimtari, öshtö njö
grishje pör tö ndalur gjakmarrjen, njö apel pör pajtim.
Tiiptiku "Udhötimi"- "Könga dhe "Po kthehen" öshtö njö homazh pör
kurbetin, por me njö fund jotragjik, sepse kurbetllinjtö rrojnö me frymön e
mömödheut dhe kthehen, sepse zbulojnö rrönjöt e lidhjeve tö tFre me atdheun.
fuöfimi öshtö psikologjik dhe i pörshkuar nga njö frymö poetike.
Ndör tregimet e gjatö, novelat, sig i quan autori, dallohen mö shumö
"Plaku i Ylynecit" dhe "Si vdiq Selman Todorusha". I pari öshtö njö rröfim
simbolist, ku plaku öshtö koha nö rrjedhön e saj fatale dhe fämija nö djep
-Shqipöria, e cila jeton nö mes tö jetös dhe vdekjes, Iuahatet nö mes sköterrös
dhe parajsös. Ajo körkon pörkujdesje dhe sakrificö nga shqiptaröt, qö tö mos
pörfundojö nö humnerö. Ishte humnera e vitit 1913.
Tiegimi tjetör, "Si vdiq Selman Todorusha" öshtö i mböshtetur nö
folklor, mbi njö köngö popullore, qö flet pör dashurinö , besnikörinö dhe
sakrificön. Fryma öshtö popullore, por tregimi öshtö miröfilli artistik, bön
pjesö nö letörsinö e karaktereve. Njö nga mö tö bukurit e letörsisö shqiptare. Ai
zbulon mjeshtörisht emocione tö ßhehura dhe tö papörcaktuara, njö enigmö
e psikologjisö sö jetös familjare patriarkale shqiptare , apo njö absurd i saj.
Lumo Sköndo provoi, gjithashtu, edhe dramaturgjinö, kur shkroi,
ndofta pa ndonjö sukses, dramön "Foleja kombötare" (doröshkrim) me
Uran Butha 65

personazhe historike: Naim e Sami Frashöri, Gjerasim Qirjazi, Parashqevi

e Sevasti Qiriazi, Sulltani.

Kujtimet e Lumo Sköndos, janö padyshim njö zhanör i suksesshöm

i krijimtarisö sö tij dhe njö burim i vlefshöm informimi pör ngjarje dhe
figura historike. Ai öshtö themelues i kösaj letörsie memoriale, njö formö
ndörmjet rrö6mit, esesö dhe tregimit arrisrik. Kötu ai tregohet njö vörejrös
i kujdesshöm, subjekt me njö kujtesö tö jashtözakonshme dhe mjeshtör i
rröfimit. Tö ndjera janö kujtimet pör Abdylin, Naimin, Samiun, Murat
Toptanin, Hasan Jellön etj, sig janö tepör interesante kujtimet pör ngjarjet
historike qö ai ka pörjetuar thellö gjatö vireve 1912, 1913,1914,1920,
1924 eti.
Kujtimet e Lumo Skendos janö tö karakterit poetiko - filozofik dhe
hisrorik. I tille eshte kujtimi i tij i parö qö ne njohim pör Naim Frashörin,
kur mbyllte sytö poeti ynö i madh, 20 tetor 1900. r03) E dlle eshte edhe skica
"Njö kujtim"ro4) - medirim mbi varrin e Sami Frashörit nö Oren - Q.j
tö Stambollit. Proza tö shkölqyera janö edhe "Nerör", "suljorör", "Pylli",
"Kujtimet e njö librari" etj
Dhimbjen pör asimilimin dhe tjetörsimin e shqiptaröve nö Greqi,
L.Sköndo e shpreh tek "Suliotöt". Njö rjerörsim nöpörmjet dhaskenjve e
propagandös greke. Autori e ndörton körö tragjedi me anö tö njö kontrasti
ndörmjet kujtimeve pör bömat e suliotöve, qöndresös sö tyre tö dikurshme
dhe realitetit tö hidhur qö ai sheh e provon kur degjon köngön e famshme
tö vashave tö sulit tö könduar greqisht nga vashat shqiptare nö Zafranboll tö
Anadollit, apo kur shkon nö Sul dhe njö djalö shqiprar i pörgjigjet greqisht
nö vend tö f alös shqipe. Porrrere tö njerözve tö ndryshuar kombötarisht. Niö
ese pör helmin e dhimblen e shkombtarizimit.
"Pylli" öshtö mö tepör se njö kujtim, njö ese meditativo-filozofike,
njö rröfim i figurshöm dhe emocional, njö prozö artistike me njö nönteks
tronditös per fatet e njeriut, pör fatin e kosovaröve, qö po i pret söpata e
armikut, si druröt e njö pylli.
..."Gjaku pa dyshim do tö rrjedhö. Njerös do tö vriten Pör firim apör
döm, duke ditur qöllimin, apo njö fat i verbör po i shryn?
Täk, tak, tak ! bön söpata."
66 Elita ShqiPtare

Kujtimet e L.Sköndos pör ngjarje kulmore si Kongresi i Manastirit

(1908), Kongresi i Elbasanit (1909), Kuvendi i Vlorös (1912), klubi
kulturor i Stambollit, klubi i Selanikut dhe ngjarjet historike tö Pavarösisö
(sipas kujtimeve tö rij personale) janö tö pazövendösueshme pör ndördmin
e historisö sö vörtetö tö Shqipörisö dhe tö kombit.

Lumo Sköndo ishte njohös i mirö i karaktereve dhe mjeshtör i portreteve.

E nisi me portretin e Franklinit (Kalendari Kombiar 1898) dhe e vijoi me
figura tö tjera, si Abdyl Frashöri, Naim Frashöri, Ali Pashe Tepelena, IGisto
Luarasi, Halit Börzeshta, Mehmet Xhiku, Murat Toptani, Hasan Jella, Safet
Butka, Galileo Galilei, Gjergj Uashingtoni, Abraham Linkolni, Garibaldi,
Napoleon Bonaparti, Zhan D'Arka, Dora D'Isrria, Oberlini, Edit Durhami,
TnnjaKarnarvon, etj. Ai i ka dhönö portretet e tyre nö lövizje, me njö thjeshtösi
ekonkretösi tö habitshme, me pak penelata e me ngjyra tö qeta. I realizuar öshtö
portreti i Abdyl Frashörit, dörguar pör botim mö 1901, mikut tö tij arböresh,
Anselmo Lorekio, me tö cilin kishte letörkömbim tö rregullt.
Nö vitin i901, me pseudonimin Mali Kokojka, botoi monografinö
"Naim Frashöri" qö e ribotoi mö 1923 dhe mö 1941. Eshtö mö shumö se
njö portret, mö shumö se njö biografi, öshtö mö tepör njö studim, sepse
e vendos dhe e ndrigon figurön dhe veprön e Naim Frashörit nö kuadrin
historik e kulturor tö asaj kohe, duke i rrezatuar vlerat nö kohöt e ardhme.
"Ish njö lufte ajo qö do tö bönte Naimi, - shkruante autori, - luftö me tö
vörtetö pa gjak, pa rönkime, pa pushkö, po prapö njö luftö e vörtetö, lufte per
rö mbrojturö shpirtin e njö kombi tö törö, lufte e njö kombi tö doböt kundra
gjithö botös, tö pörpjekurit e njö foshnje pör ta shpötuar nga valöt e detit
e nga thumbimet e pörgollaköve". Nö kötö studim hedh dritö edhe pör tö
paröt e Frashöllinjve, pör ngjarjet e mödha historike me tö cilat öshtö lidhur
ngushrö familja Frashöri si Lidhja e Prizrenit, Shoqöria e Stambollit' etj., qö
ndikuan edhe nö formimin e Naimit. Autori na jep rhjeshtö e me realizöm
fizionominö shpirtörore tö Naimit, gjendjen e tij shöndetsore, biografinö
lerrare, patriotike e shoqörore tö rii. Mid'hati konstaton se Naimi öshtö njö
poet i lindur, i vetövetishöm, origjinal, me njö force tö madhe ndikuese nö
törö literatureön shqiptare dhe nö törö veprimtarinö patriotike e kulturore
tö popullit tonö, qö e kthejnö atö nö njö poet kombötar'
Uran Butha 67

L.Sköndo vleröson nö mönyrö kridke domethönien dhe nivelin arrisrik rö

veprös madhore tö Naimit, por edhe larröson edhe gjuhön e gjallö tö poezisö
sö tij, bukurinö e shprehjes sö pastör e tö begatshme shqipe, shkölqimin
poetik naimjan tö jashtözakonshöm.
Nö vitin 1925, nö25 vjerorin e vdekjes sö Naimit, Lumo Sköndo botoi
portretin "Naim Frashöri, koha dhe shoköt e tij" nö pörmbledhjen e parö
studimore kushtuar vjershötorit dhe edukatorit kombötar prej studentöve
shqiptarö qö studionin nö Ausrri (Graz), nön drejtimin e njö grupi nismötar
tö pörbörö nga Lasgush Poradeci, Safet Butka etj
Nö kötö porrrer, L.Sköndo e trajton fenomenin Naim Frashöri si niö
produkt tö epokös sö Rilindjes, por edhe si pörfaqösuesin e saj mö tö shquar,
si 'yll tö mezit" nö kostelacionin prejdymbödhjetö yjesh tö rilindasve tanö tö
mödhenj, nö korelacion e bashköveprim me ra. "Qdo popull ka njö kohö ne tö
cilön shfaqen pör tö njerä tö mödhenj, qö pörfrryrojnö mendjen dhe shpirtin
e atij kombi, njeröz qö böhen udhöheqös dhe shembull pör shokör e
ryre, qö
lönö gjurmöt dhe vazhdön mbi karakterin dhe fatin e vendit. Kjo kohö, nö
gdo vend, quher: "shekulli i madh'...Njö tö katörtön e shekullir, pas ditös qö
na e rrömbeu, Naimi na duket sot si 6gura mö e shquar e asaj shoqörije, si
ylli i mesit, drita e madhe e tö cilit, jo vetöm qö nuk i venit ata qö lojtön njö
rol rreth tij, po, pörkundrazi, i ndrir mö tepör, i bön tö duket mö mirö dhe tö
kuptohet me kthlellre veprimi dhe shörbimi i tyre, se tö gjithö bashke bene
trupin qö hodhi shkendijar pör t'i rröfyer udhön pasardhösve rö fyre."ro4rr

Njö galeri tö rörö portretesh historikö tö skalitur i gjejmö nö pörshkrimet

e udhötimit dhe ditaret e Lumo Sköndos (1909 - 1923) rö shkruara me
elegancö e me vörtetösi tö madhe.
Nö kujtimet pör dirön e Flamurit (1912), ai skicon shpejt e shpejt, si njö
piktor, portreter e anötaröve tö qeverisö, qö nga tiparet fizike, intelektuale e
shpirtörore e deri nö lövizjet e veshjet e ryre, ashtu sig i pa ai nö kabinetin
e parö ministror ku ishte ulur edhe verö nö gasrin e formimit tö qeverisö;
qö nga kryetari i saj Ismail Qemali, nönkryetari Dom Kagorri, Mehmet
pashö Dörralla (minister i Luftös), Myfit Libohova (minister i Punöve tö
Brendshme), P Poga (minister i Drejtösisö), Luigj Gurakuqi (minister i
Arsimit), Abdi Toptani (minister i Financave), Pandeli Cale (minister i
Bujqösisö), Lef Nosi (minister i Postörelegraföve) e deri te vetö Mid'hat
Frashöri (minister i Punöve Botörore).
68 Elita ShqiPtare

Eshtö pör t'u shönuar se köto figura historike nuk i idealizon sig ndodh
shpesh, pörkundrazi, i pörshkruan oblektivisht me vlerat e tö metat e ryre,
madje, me humor, e nö ndonjö rast, pör fat tö keq, edhe me nöngmim.
As veten nuk e kursen, kur shkruan: "Mid'hati, nö mes tö tridhjetö dhe
tridhjetöepesave, i gjatö, sykaltör: rri me njö xhaketö udhötimi, me kollan
dhe me pöshtjellka nö kömbö. Pas Myfitit dhe Gurakuqit öshtö i treti qö i
mbahet go.ia kur flet... Nö politikö zihet' Tö qenit kurdoherö dhe giltazi
kundör Ismail Qemalit, Mid'hatit ia paköson besimin e njörös pjesö dhe ia
shton besimin e pjesö kundörshtare. Shumö herö thotö: "Edhe ata qö s'mö
duan venö me smirö, po edhe ata qö mö duan, shpesh herö gönjehen kur
presin prej meje njö kundörshtim tö verbör".rot)
Pesö mbeten portretet mö tö arrirö: Naim Frashöri, Murat Toptani,
antipodi i dj - Esat Toptani, Hasan Jella dhe Safet Butka.
"Murat Toptani" öshtö njö Portret i pörkryer i tipit analitiko -
psikologjik. Gjithgka, edhe tiparet fytyrös sö MuratToptanit, edhe virrytet
e

e tij si patriot, orator, njeri me humor, edhe aftösitä e tij si piktor, poet,
köngötar, etj jepen nöpörmjer brendösisö sö shpirtir tö tij, psikologjisö sö tij
tö vegantö. "I hollö, i ligur, frryrö tö kuqe ku qeshin sytö e tij tö kaltör" ' Mö
tö rrallö mö ka takuar ta shoh Muratin tö zemöruag tö vrenjtur' ose serioz.
Atöherö mörziai mirrte njö dukje tragjike, ngrinte zörin dhe pandehte njeriu
se köta tö skuqur dhe tö egörsuar sdo t'i kthellohej mö. Po qe shtröngatö e
shkuarshme pörnjöherö dhe me njö shpejtösi tö guditshme nga mörzia nö
qeshje e fyryra i zbutesh nön shkölqimin e syve tö kaltör"106)
-
"Esat Toptani" njö portret tipik klasik, i shtrirö nö hapösirö dhe nö
kohö. Kriteri kronologjik dhe zbulimi i rradhötive tö tij hap pas hapi, nö
törö hapösirön shqiptare dhe europiane, e japin 6gurön e Esat Toptanit nö
rritje monsrruoze, deri nö kufijtö e mishörimit tek ai tö tradhötisö kombötare.
Mid'hati e ka shkruar "Cili öshrö Esadi", nö vitin 1920, kur nö Paris ishte
dörguar njö delegacion shqiptar pör tö mbrojtur göshtjen shqiptare' Esat
Toplani kishte ardhur nö Paris nö 6llim tö vitit 1919, pa asnjö funksion
,yrr^r, por e shiste veten si kryetar i delegacionit shqiptar dhe, ndörkohö'
fiir.on,. me delegacionet e Italisö, Greqisö dhe Serbisö kundör vendit tö
tij, duke kurdisur tradhöti tö reja. Mid'hati e zbulon tradhötinö e Esadit
historikisht, por edhe duke e ndjekur nga aför nö Paris, si njö rrezik real,
sepse arie zhvillohej Konferenca e Paqes dhe vendosej edhe fati i Shqipörisö.
I zhyt,rr nö mes tö lluksit, korrupsionit dhe parave, Esati vazhdonte tö
Uran Batha 69

komplotonte kundör Shqipörisö, köte e shohim konkretisht edhe nö

vendimet e Konferencös mö 13.1.1920. pör copötimin e Shqipörisö
sö Paqes
nö favor tö Greqisö, Jugosllavisö e Italisö ku ka gisht edhe E.Pasha.. Prandaj,
Mid'hati e denoncoi botörisht tradhtitö e Esatit, qö nuk ishin tö rastit. Sa
herö qö Shqipöria, me pörpjekje titanike, kishte arritur tö kishte njö shtet,
tö ndörtonte njö stabilitet, njö pörparim dhe tö integrohej nö Europö, janö
gjetur nö gdo kohö Fsat Toptanöt, pör ta futur nö trazira e nö ndarje. Po i
janö gjendur, njökohösisht, edhe shpörimtaröt.
Portretin e Hasan Jellös, giraku dhe bashköpunötori i librarisö "Lumo
Sköndo", autori e ka dhene nöpörmjet kujtimeve tö njö librari: "Nö qoftö se
ena e kujdmeve tö mia öshtö Hasani, edhe ena e Hasanit ishte libraria (me "L"
tö Madhe)" - shkruan ai. Tipin origjinal rö körij shqiptari autori e tra.iton me
mjeshtöri artistike, me njö sril tö shtruar dhe me humor rö verövetishöm.ro7)
Figurön e Safet Burkösr08), Mid'hari e jep, si nö pikturat impresioniste,
tö shkrirö shpirtörisht me nacionalizmin e ndritur shqiptar tö kösaj kohe,
si shembelltyrö tö kulturös, atdhetarizmit, misionar i bashkimit dhe i lufrös
pör liri, por edhe i vetmohimit dhe i tragjedisö sö shqiptarizmit. Aktin
e vetövrasjes sö tij, Mid'hati e shikon si akt sublim tö mospranimit tö
völlavrasjes e tö luftös civile, tö kundörshtimit tö ryre deri nö vetöflijim...

Lumo Sköndo öshtö i pari autor shqiptar qö lövron me sukses zhanrin

e mbresaye tö udhötimit. Pörshrypjet e tij tö udhetimit janö perla nö
literaturön shqiptare dhe mö gjerö. Ai fikson nö to frymön e kohös, ngjarjet,
njerözit. Informacioni i gjerö gjeopolirik, historik, etnografik dhe kulturor, i
ndörthurrur me pörshkrime lirike e dramadke, sipas situatave dhe i ngarkuar
natyrshöm me meditime filozofike, shoqörore, polirike dhe kulturore, por
edhe shkruar me emocione e ngjyrim letrar, u japin kötyre mbresave tö
udhötimeve vlera dhe inreres tö pazakontö.
"Gjashtö javö nö Shqipöri" (1909- 1910), mbresa udhetimi nö Shqipörinö
e Jugut, janö mbresa dhe kujtime tö pashlyera nga jeta dhe ngjarjer e
Shqipörisö nö vitet e fundit tö sundimit osman dhe nö prag tö Pavarösisö.
Autori i köryre mbresave rröfehet njö mjeshtör realist i pör.shkrimir rö
naryrös shqiptare, i mjediseve ßhatare e qyterare, i karaktereve historikö
e bashkökohorö, i zhvillimeve mendore, kulturore, shoqörore e morale tö
70 Elita ShqiPtare

Shqipörisö sö asaj kohe. Nö köto pörshrypje udhörimi zbulojmö njö pasuri tö

paparö tö botös shqiptare: mendösitö, zakoner, jerön shoqörore, ekonomike,
kulturore, historinö e krahinave qö shkel, pörpjekjet pör dituri, arsimim dhe
ndörgjegjsim kombötar, tö gjitha köto nön optikön e njö vörejtösi tö hollö e
tö njö filozofi rilindös dhe tö hedhura nö kartö me pendön e mprehtö rö njö
shkrimtari, nö prag tö ndörrimit tö kohöve.
Bie fala, mä 26 gusht 1909, nö pushimin ndörmjet mbledhjeve tö
Kongresit tö Elbasanit, ai bön njö vizitö nö klubin e LefNosit, ku tregötohen
plagka tö ndryshme, por edhe libra. Nö njö könd tö vegantö gjendet libörtorja
me libra shqip dhe nö gjuhö tö huaja. Kötu öshtö vöndi i pjekjes sö djalörise
dhe i intelektualöve qö bisedojnö, lexojnö, marrin libra. Lef Nosi irröfen
Mid'hatit njö doröshkrim liturgjije prej l6 faqesh tö mösonjösir Todri,
shtypur me shkronjat e tij tö veganta. Mid'hati hulumton traditön e shqipes
sö shkruar. Ai gözohet, gjithashtu, kur po atö dirö takon nö kishön e Kalasö,
albanologun e madh gjerman \Teigand dhe bisedon me tö pör göshtje tö
gjuhös shqipe. "7.oü\/eigand ka qenö dhe njözer vjet mö parö nö Shqipöri
(Korgö e gjetke), po ahere bönte studim mbi rumanisren dhe vllahishten,
körkime me tö cilat ka fituar njö emör tö vörtetö. Po tani Veigandi po
merret me gjuhösinö e shqipös, me fonetikön dhe morfologjinö historike,
mbi tö cilat ka mbledhur njö tok lende, qe na i rröfen duke na dhene dhe
mjaft gpalosje."
Ditari madhor i Mid'hat Frashörit (shqip e fröngjisht), me pörshrypje
udhetimi nga viti 1910-1923, öshtö i jashrözakonshöm pör nga völlimi
(705 faqe tö shkruara me dorö dhe tepör imöt) dhe pör nga informacioni i
gjerö (vöshtrim historik, gjeopolitik, kulturor, dhe bashkökohor). Ai öshtö
me vlera tö veganta pör hitorinö dhe kulturön tone. Nis me pörshkrime
tö udhötimir tö tij nga Stambolli (1910) nö Sofe, Shkup, Ferizaj, Fushö-
Kosovö, Prishtinö, Mitrovicö, Pejö, Gjakovö, Has, Mirditö, Milot, Tiranö,
Elbasan, Dumre, Janinö, Bukuresht dhe Vlo.rö (1912), ndörkohö qö na
jep edhe ngjarjet e figurat kryesore tö secilit vend, sidomos ato tö morir
kryengritös 1910.
Pjesa e dytö e ditarit ngörthen pörshrypje udhetimi tö viteve 1912-1915,
me mbresa e kujtime tö Motit tö Pavarösisö, tö Shtedt tö Parö Shqiptar e
tö qeverisö tö Ismail Qemalit, tö qeverisjes tö Princ Vidit, tö periudhös sö
luftös sö brendshme, tö kryengritjes sö Shqipörisö sö Mesme dhe mbyllet me
fundin e vitit l9l5 nö Sofie.
(Jran Butha 71

Pjesa e tretö (fröngjisht) pörßhin pörshtypje udhätimi gjatö viteve 1916,

1917,1918 nö Shqipöri dhe pörfundon nö Bukuresht, ku Mid'hat Frashöri
ishte i internuar nö köto vite tö Luftös sö Parö Botörore.
Si njö intermexo, shfaqen pörshtypjet e udhötimit nö Zvicör tö
mbledhura nö njö libör "Letra mbi nle udhötim nö Zvicör", So$e 1915.
Duke kaluar pör nevoja pune nöpör Zvicör, pas largimit nga Shqipöria e
zhytur nö kaosin e vitit 1914, M. Frashöri regjistron gjithgka qö sheh, qö
nga stacioni i vogöl Brigue e deri nö Zyrih. Ai pörshkruan alpet' livadhet e
gjelböruara, pyjet e padömtuara, liqenet e bukura, ßhatrat, qytetet moderne,
sidomos Gjenevön, ekonominö e zhvilluar, industrinö e sahatöve, prodhimet
e qumöshtit, tö turizmit, universitet e muzeumet e dögjuara, e mbi tö gjitha
miröqönien qö vjen nga puna, qetösia, siguria, rendi. "Njö qytet qö ka dy
millionö banorö, - thotö Lumo Sköndo, - ka dy milionö policö", d.m.th.
rendin e mbajnö dy millionö qytetaröt. Por e veganta e ketij libri öshtö qö
"Shumö vise mö kujtojnö
9do gjö nö Zvicör i kujton autorit Shqipörinö.
anöt e Qukösit, udhön nga Elbasani nö Starovö. Ca anö tö tjera malore mö
sjellin pörpara syve Tomoricön, por tö them tö vörtetön Tomori mö ngjan
se ka njö bukuri dhe madheshti mö tö madhe. Liqeni i Ohrit öshtö mö i
bukur se liqeni "Lemman" i Lozanös, pör tö cilin Volteri thotö se öshtö mö
i bukuri liqen i dheut...''oe), € köshtu kudo e ndjek imazhi i Shqipörisö sö
varfär, por qö i ka tö gjitha kushtet e mundösitö tö böhet si Zvicra, ashtu
si e ka modeluar mö parö pör shqiptaröt edhe ungji i tij, Sami Frashöri te
"Shqipöria 9'ka qenö, g'öshtö e 9äo tö böhetö".
Lumo Sköndo ka shkruar kujtime e pörshtypje udhätimi edhe
nga Franca: "Mbi Parisin" (gazeta'Atdheu, 1922), "Letra nga Parisi"
(Arsimtari, 1922); nga Rumania: "Pylli" (Kujtime, Kastamoni 1922);
si edhe mbresa nga udhötimet nöpör Shqipöri "Udhötim nga Tirana nö
Gjirokastör", qö öshtö njö pörshkrim i gjatö naryror, historik, ekonomik
dhe filozofiko- meditativ.

Pjesö e röndösishme e veprös sö Mid'hat Frashörit öshtö ajo e studimeve

hisrorike, gjeopolitike, etnografike e bibliografike, etj.. e shrypur nö libra e
broshura, kryesisht nö gjuhöt fröngjisht , anglisht e shqip nga shtöpi botuese
tö huaja e tö vendit.
72 Elita Shqiptare

Mid'hat Frashöri öshrö nga tö parör autorö shqiptarö qö botoi

hulumtimet dhe trajtesat historike pör Lidhjen e Prizrenit. Ai kishte njö
shrytje tö brendshme pör ta ndriguar hap pas hapi dhe me sa mundte kötö
ngjarje madhore historike sö Shqipörisö, si edhe njö deryrim kundrejt rö
atit, meqönöse dokumenrer, letrar, shönimet e Abdyl Frashörit pör ketö
ngjarje, njö studim i tij pör Lidhjen rreth350-400 faqesh titulluar "Prizren
haterali, jahod zendam jadigjari", kujtimet te njö defter 200 faqesh greqisht
dhe te njö tjetör 30 faqesh shqip pör udhötimet nö Shqipöri dhe vizitat nö
pesö kabinetet e Europös mö 1878-1882, kishin humbur gjatö Luftös sö
Parö Botörore (mö l9l7) nö Fier, ku Mid'hati i kishre löne per t'iruajtur.
Piketat e para pör kötö ngjarje Mid'hati i vuri qysh mö I 901 , ndoshta edhe
mö parö. Mandej ai iu vu punös nö kerkim tö dokumenteve, borimeve
tö ndryshme pör Lidhjen e Prizrenit, döshmive tö bashkökohösve tö asaj
ngjarjep, etj dhe iu rikthye vazhdimisht, sidomos nö pörvjetoröt e saj,
deri mö 1938, kur shkruan pör tö fundit herö te revista "Leka", analizön
filozofike "Lidhia e Prizrenit".
Megjithatö, ishte i pakönaqur nga vetja dhe nga studimtaröt e tjerö.
Ndaj körkonte tö themelohej shoqata "Lidhja e Prizrenit" (letör Gjegovit,
Kristo Dakos, etj), dhe mori pörsipör tö ishte sekretar i saj, pör tö mbledhur
dokumentet, sepse, sipas M. Frashörit, "Historia nuk böhet, po shkruhet
dhe shkruhet nö bazö tö dokumenteve dhe jo sipas hamendjeve tö niörit apo
tjetrir, tö cilöt sjellin ujöt si u ka qejfi nö mulli te vetDrr0)
Ndihmesa mö e vlefshme e Mid'hatit öshtö botimi prej tij i tre rröfimeve
tö Gani Frashörit, Gjergj Cakos dhe Rifat Frashörit pör Lidhjen e Prizrenit,
botuar te "Kalendari Kombiar", mö 1926 dhe mö 1928, njö analizö kritike
pör librin e Kristo A. Dakos, "Liga e Prizrenit", tö botuar nö Bukuresht mö
1922, njö ese "Lidhja e Prizrenit", botuar te "Diturija" mö 1928. Por ajo qö
öshtö mö e röndösishme, Mid'hati botoi pör herö tö parö Memorandumin
dhönö Fuqive te Mödha prej delegatöve shqiptarö tö Lidhjes, Abdyl frashörit
dhe Mehmet Vrionit, zbuluar pas njö kerkimi tö gjatö nga vetö Mid'hat
Frashöri te 'Ausburger Allgerneine Z*itung", nr. 158, 7 qershor 1878, Leipsig.
Ai jep informacion edhe pör burimet e tjera arkivore pör Lidhjen e Prizrenit
nö Angli, Turqi, Greqi, Austri, lali, Zvicer, Francö, Rusi, etj.
Zbulimet, studimet, kujtimet e M. Frashörit janö shfrytözuar nga tö
tjcröt, por nuk öshtö thönö pör köto asniö f ale. Per gjysmö shekulli, autorit
tö ryre, nuk i öshtö zönö nö gojö as emri, madje as kur öshtö shkruar mö
[Jran Butha 73

pas pör Lidhjen e Prizrenit, pör Abdyl Frashörin, pör shkrimet mö tö vjetra
shqip., pör bibliografitö e tj.
Libri " Qöshtja e Epirit" öshtö njö sprovö kundör pörpjekjeve tö
shovinistöve grekö per ta shndörruar atö nö " Qöshtje tö Epirit" apo
pretemdimeve pabaza tö tyre pör tö ashtuquajturin Vorio- Epir' Aty
ravijözohen me forcö masakrat greke tö organizuara nö vitin 1913-1914,
me ushtarö tö sjellö nga Kreta, qö dogjön e shkatörruan 250 fshatra, vranö
e therön pleq e fbmijö, makinacioni politik "Zogrtfo", kombinacionet
diplomatike nö döm tö Shqipörisö etj.
Edhe nö librin tjetör "Popullsia e Epirit", Sofe, 1915, M' Frashöri i
kundörviher politikös ultranacionaliste tö qarqeve t€ caktuara greke, tö cilat
identifikojnö qöllimisht shqiptarör me kombösinö e ryre, pör tö justifikuar
propagandön absurde se rö gjirhö tö krishteröt e shqipörisö janö grekö dhe
se ku ka edhe ndonjö tö rillö öshtö Greqi, si edhe pretendimet territoriale tö
ryre tö mböshtetura nö kötö propagandö. Eshtö, si tö
thuash, zhvillim i plotö
"
i idesö sö esesö, Q'öshtö fe,g'öshtö komb", botuar mö 1887.
Vepra "Pritmi i Shqipörisö", Sofe, 1915, zbulon pörparalexuesit, veg tö
tjerash, resurset e mödha njerözoree naryrore tö Shqipörisö, qö, tö bashkuara
me ndörgjegjösimin e vullnetin e gdo shqiptari pör tö punuar, me shpresön
e bekuar pör tö pritmin, do tö sjellin pörparimin e mirösimin e shqiptaröve
e tö Shqipörisö. "Pörparimi i njö kombi varer nga pörmirösimi e naltösimi
i gdo njeriu qö e formon kötö komb", - shkruan Mid'hat Frashöri. Ai merr
si model Holandön eZvicrön,vende tö vogla si Shqipöria, por tö zhvilluara
dhe tö pörparuara nö sajö tö vullnetit e rregullit tö punös sö njerözve.rrr)
Vepra qö vlerösohet si mö e mira nö kete glini, öshtö "Shqiptaröt dhe
sllavöt", botuar fröngjisht nga autori nö Lozanö mö 1919' Lumo Sköndo
trajton kötu, me argumente tö pakundörshtueshme historike, gjeopolitike,
demografike, si dhe duke sjellö deshmi tö autoröve tö lashtö e bashkökohorö,
kryesisht tö huaj - madje edhe serbö - autoktoninö shqiptaröve nö trojet e
qyre, jep kufilte e Shqipörisö etnike dhe dokumenton e argumenton se gjatö
gjithö shekujve tö kaluar Kosova ka qenö pjesö integrale e Shqipörisö. Pör
kete ai citon, veg tö tjersh, edhe njö antikuar tö vitit 1690; pörrnend veprön
e Ami Bouesö "Türqia europiatre" (Paris, 1840), ku theksohet se Shqipöria
nuk pörßhin vetöm vilajetin e Janinös, tö Shkodrös, tö Manastirit dhe tö
Shkupit, por edhe vende tö rjera qö iu dhanö Mbretörisö Serbe si rriedhim
i Luftös Ruso- Turke; veprön e dijetarit Gustrv fon Flahn "Udhötim nga
74 Elita Shqiptare

Beogradi nö Selanik", nö tö cilön döshmoher se pjesa dörrmuese e popullsisö

sö Fushö- Kosovös gjer nö brigjet e Vardarit e nö Shkup, öshtö shqiptare, se
banoröt autokronö tö köqyre anöve janö pasardhösit e iliröve""2), si dhe vepra
tö autoröwe tö tjerö deri nö fillimet e shek )O(
L. Sköndo hedh poshtö me lehtösi akuzat e shovinistir tö törbuarr dr.
Vladan Gjeorgjevigir nö librin e tij "shqiptaröt dhe Fuqitö e Mödhi', boruar
nö Paris mö 1913, se shqiptaröt janö primitivö, njerös tö egör, deri edhe me
bisht, njö kryevepör monstruoze e urrejtjes, e shpif es kundör shqiptaröve dhe
e shprehjes sö hapur tö synimeve ultranacionaliste, konfliktuese e gllaböruese
serbe. "Sa mö i pörgjithshöm tö jetö konfikri nö mes tö shqiptaröve aq mö afär
ijemi realizimit tö qöllimit". tt:) l([1ö synim e kötö politike shovenisröt serbö
kanö arritur tö realizojnö mö l9l4-1915 (kur nxitön trazirar nö Shqipörinö
e Mesme), mö 1921 (kur sajuan tö ashtuquajturön Republikö tö Mirditös),
mö 1924 (kur edhe me rrupa e ndörhyrje ushtarake mböshtetön njörön palö
- zogistöt, kundör palös tjetör, fanolistöve) e köshtu me radhö.
Nö librin "Shqiptaröt dhe sllavöt" aurori shpjegon se termi "staraja
Serbia" i cili mbrohet me fanatizöm nga propoaganda serbe, madje
edhe nö Konferencön e Paqes, nuk ka ekzistuar, por öshtö shpikur nga
ideatoröt e politikanöt serbomödhenj, pör tö pörjetösuar dhe justifikuar
pushtimin mbi Kosovön.
Lumo Sköndo gjykon se padrejtösia e vitit 1913, qö e ndau Kosovön nga
viset e tjera shqiptare nga trungu i atdheur, duhet tö ndreqet, qö tö ndreqen
edhe marrödhöniet shqiptaro-serbe, si edhe marrödhöniet ndörballakanike.
Pörndryshe, desrabilitet, konflikte e trazira do tö kerö nö Ballkan.
Po nö vitin 1919, nö Lozanö, Lumo Sköndo botoi librin tjetör tö
röndösishöm "Shqiptaröt ndörmjet ryre dhe jashtö" (Les albanais chez eux
et a I'Etranger" Lausanne, 1919). Parathönien e ketil libri e ka shkruar
antropologu i njohur Eugene Pittard. Nö kötö vepör evidentohen cilösitö e
races shqiptare, zakoner e doket, virrytet e mendösirö, marrödhöniet midis
vetö shqiptaröve, si edhe ndörmjet ryre dhe shtetit, situata e shqiptaröve
dhe kontributet jashtö atdheut, etj. Ai i referohet historianit M. Hechuard:
"Nga tö gjitha grupet etnike dhe kombötare tö Ballkanit, pörfshirö edhe
greköt, mö i vjetri, mö homogjeni, mö autoktoni dhe mö i qöndrueshmi
öshtö elementi shqiptar".
Nuk öshte e rasrir qö Lumo Sköndo köto vepra i shkroi pikörisht nö
vitin l9l9 dhe nö gjuhöt fröngjisht e anglisht. Sapo kishte mbaruar Lufta
Uran Butha 75

e Parö Botörore dhe kishte nisur Konferenca e Paqes nö Paris. Fitimtaröt

dhe tö mundurit kishin vönö nö lövizje törö potencialet e tyre, skenat dhe
prapaskenat. Vendet dhe popujt e vegjöl ishin nö rrezik sepse, si9 thotö
Mid'hat Frashöri, "lshin si mölgitö nö kandarin e kasapit"' Librat, broshurat,
studimet, memorandumet, promemoriet, artikujt botuar nö gjuhö tö huaja,
nö kötö moment drejtöpeshimi ndörkombötar, Patön jehonö, ndikuan nö
opinionet e elitös politike e shtetörore europiane, u bönö ndihmesö pör miqtö
e aleatöt e Shqipörisö, si edhe pengim apo shuplakö pör armiqtö e saj, duke
ndikuar nö vendimet themelore tö Lidhies sö Kombeve e tö Konferencös
sö Paqes.
Nö skedön e pörpiluar pör Mid'hat Frashörin nga Ministria e Brendshme
e ltalisö, nö atö kohö, ndör tö tiera, shönohet: "Publikoi nö Zvicöa gjatö
Luftös dhe pas zbarkimit tö trupave tona nö Vlorö, artikuj tepör tö gjatö
dhe tö dhunshöm kundör nesh. Shpirti i tij, pak miqösor kundrejt nesh,
duhet tö jetö rishfaqur edhe me rastin e rinjohjes sö Shqipörisö nga ana e
Konferencös sö Ambasadoröve". I | 4)
Tö vitit l9l9 janö studimet nö fröngjisht, "E drejta pör Shqipörinö",
"Rivendikimet shqiptare", "pör Shqipörinö", "Rilindja shqiptare" etj.
Te "fulindja Shqiptare" autori shpjegon kushtet historike dhe premisat
subjektive qö prunö rilindjen intelektuale shqiptare, e cila kulmon me
Shoqörinö e Stambolit dhe rilindjen politike, e cila kulmon me Lidhjen e
Prizrenit. Eshtö mjaft me interes fakti i panjohur gjer mö sot, tö cilin na
e informon Mid'hat Frashöri se rilindasit futön nö programin e ryre edhe
krijimin e kishös autoqefale shqiptare, - si njö vepör kombötare, tö cilön mö
vonö e realizoi F.S. Noli dhe e legjitimoi shteti shqiptar mö 1929.
Nö studimin "Rivendikimet shqiptare"(Lozanö I 9l 9), Mid'hat Frashöri
denoncon padrejtösitö qö u janö bera shqiptaröve nga fqinjöt dhe Fuqitö e
Mödha, si edhe shtron körkesat themelore tö ryre nö prag tö njö coptimi
tö ri.
1. Rinjohja e pavarösisö sö Shqipörisö, ashtu si9 öshtö vendosur nga
Konferenca e Ambasadoröve nö Londör (1913).
2. Rregullimi i padrejtösive qö i janö börö Shqipörisö nga Kongresi i
Berlinit (1S78) dhe Konfereca e Londrös (1913), d.m.th rikthimi
i tokave tö banuara nö pjesön mö tö madhe nga popullsia shqiptare
dhe qö, pak kohö mö parö, i janö pörfshirö padrejtösisht Greqisö,
Serbisö dhe Malit tö zi.
76 Elita ShqiPtare

3. Dömshpörblimi pör shkatörimet qö janö kryer nga ushtritö

ndörluftuese gjatö Luftös sö Parö Borörore nö Shqipöri.
Nö studimin "Pör Shqipörinö" qö öshtö mö tepör njö ese polirike, L.
Sköndo e njeh lexuesin e huaj e sidomos politikanöt e pörfaqösuesit e
Fuqive tö Mödha, tö cilat janö mbledhur nö Konferencön e Paqes nö Paris,
me Shqipörinö, me kufijtö e saj etnikö, nga Tivari gjer nö gjirin e Arrös, nga
njöra anö dhe nga deti Adriatik gjer nö Vardar nö liqenin e Kastories, nga
ana tjetör, ku banon njö racö e njö komb i lashrö, autokton dhe qö s'ka rö
bele fare me racat e tjera greke, sllave apo rurke, tö cilöt janö ardhacakö tö
vonshöm nö Ballkan.
"Shqiptaröt kanö ditur tö ruajnö veshjen, gjuhön, ndörgjegjen kombörare
si edhe solidaritetin e tyre etnik, - shkruante M. Frashöri. - Besimet fetare
nuk kanö mundur t'i shköpusin keto lidhje. Shqiptari, para se tö jetö katolik,
mysliman apo ortodoks, öshtö shqiptar. Vözhguesit e huaj thonö se shqiptaröt
janö i vetmi popull i Ballkanit qö zotöron njö ndjenjö tö vörtetö kombötare,
qö i ka rezistuar asimilimit rö huaj..."rt5)
Ai trajton historikisht kafshimet dhe copötimet e vazhdueshme tö
fqinleve me mböshtetjen e padrejtö tö Fuqive te Medha. Köto orekse tö
Italisö, Greqisö e Serbisö janözgjuar pörsöri pas Luftös sö Parö Botörore. Kjo
ndörhyrje nö punöt e Shqipörisö do tö vörö nö rrezik jo vetöm tö ardhmen
politike dhe ekonomike tö Shqipörisö, por do tö shkaktojö grregullime e
konflikte nö vendet e tjera tö Ballkanit. ". . . Nö qoftö se Konferenca e Madhe
e Parisit döshiron me tö vörtetö qetösinö dhe tö zbatimit tö parimeve tö
drejtösisö, ajo duhet tö marrö nö konsideratö tö drejtat legjitime dhe pa
parakushte tö popullit shqiptar... Aeropagu i mbledhur nö Paris, a ka
pör synim tö siellö paqen e qetösinö nö pötgiithösi nö botö e nö veganti
nö Ballkan? Per kete do tö na pörgjigjet mö sö miri zgjidhfu qö do r'i
jepet göshtjes shqiptare"- debaton M. Frashöri.
Njö trajrim i tillö, me kaq kompetencö dhe qartösi i göshtjes shqiptare
e i situatös ndörkombötare, e ka burimin, veg tö tjerash, edhe te zotörimi
i plotö i historisö shqiptare, asaj ballkanike dhe botörore, njohja e thelbit
tö fenomeneve, ngjarjeve historike e aktuale, e shkaqeve e pasojave, e
riciklimir tö ryre si dhe te thellesia e interpretimit, te forca e parashikimit
tö pagabuar.
Kur zbörthen dhe vleröson ngjarjet historike tö Luftös sö Parö Botörore
nö Shqipöri nö punimin e gjatö historik, social e psikologjik "Problemet e
(Jran Butha 77

Shqipörisö indipendente", shkruar sipas kujtimeve personale'

L'Sköndo tö
h"bii interpretimin e pagabueshöm historiko-shoqöror dhe psikologjik tö
-. Shqipörisö'
ngjarjeve . probl.-.lr. tt asaj periudhe qö rivendosi pör faret e
"' ';Ko'gi.ri i Lushnjös dhe pörpjekjet e gjakta tö Vlorös' -shkruan
dhe
L.Sköndo, - kurorözuan veprön patriotike duke proklamuar botörisht
me bujö vullnetin e kombii. Köto gjeste zgjidhön nö njö mänyrö definitive
göshtjen, duke siguruar triumfin e dy parimeve: indipendencön politike
äh. i.rt.grit.tin tloköror. Pas aryre ngjarjeve Konferenca e Paqös mö nuk
guxoi tö-vörö nö bisedim cönimin e köryre dy tö drejtave. Por efekti mö
I madh i luftimeve do tö ishre pör psikologjinö e brendshme tö popullit,
pör dinjitetin dhe karakterin e tij. Mö 1912 ishte shfaqur tek shqiptaröt
nle U.ri- i rrezikshöm dhe fort i dömshöm, sipas sö cilit Shqipörinö s'e
fatal
böne shqiptaröt, po e böri Evropa. Ky mentalitet kishte pör rezultat
nle apati, nje meishtesi dhe njö moskujdesje' Meqenöse na bönö tö huajt'
ne mö s'na binte ndonjö barrö, ndonjö deryrö. Logjika, vörtetö njö
"ieh.t. e shtrembör, e donte qö, kush e böri, kush u be shkak tö böhet' ay Ie
logjikö
te-perpiqet ta körrejä nö krye! Gjykim i vdekshöm qö vret dhe shkatörron
9do pörgjegjösi pör njö komb. Kurse
tani, mö 1920, Shqipöria u bö' u
krijua, u gatua jo vetöm pre,i vetö shqiptaröve, por edhe kundör Evropös'
kurrdel. gjithe pushteteve dhe kombeve tö mbäshtjella rreth Konferencös
sö Paqes. Punön e bönö vetö shqiptaröt, kundör keqdashjes sö tö tjeröve'
pa

asnle ndihmö syresh, as edhe makar njö simpati nuk vonoi tö vinte' kur pa
boi" ,. shqiptari pörqipej pör veten e tij, me fuqinö dhe mjetet e veta' Njö
ngjarje . tiile k" .t;e tenderi tö madhe pör historinö e njö kombi. Ekzerson
,rfelr.pri-, influencon gjithö jetön e tij. Eshtö n;ö kandil: ndrit dhe duhet
te ndrigoje kurdoherö qö gjendet nö errösirö dhe nö tö keqe, nö gdo kohö
dhe nö gdo rasje. Tö mbajturit mend tö akteve tö mödha tö patriotizmös
öshtö njö lumturi si edhe njö detyrö." rt:rt)
Njö nga pjesöt mö rö vyera tö veprös shkencore tö Lumo Sköndos öshtö
"Udhötaröi ehuaj nö Shqipöri gjer nö fund tö shekullit tö 19-tö", botuar
pjesö-pjesö nö revistön "Diturija", gjatö viteve 1927-1928. Po t'i bashkosh
Lelne -Ui 100 faqe. Studimi nis me paraqitjen e doröshkrimit tö udhötarit
gjerman nga Kölni, funoldVon Harff, i cili pasi viziton Romön eVenetikun,
ndalet nö Ulqin, Durrös e Sazan (viti 1499).
Mandej, vijon me Edvard Brovn (1696), Dino dhe Nikolo sefanopoli
(1797),Jakob Spon (1675 1676), Andre- Grasset Saint Sauveur Jeune
-
 7g Elita Shqiptare

(1798), Poqueville (r805-1806), Eduard Dodvel (18r9)

Johan von Hahn
(1854), Ami Boue (1836-1838), Lord Byron (1809),
John Hobhuose
(1809), Henry Holland (1812-1813), Bartholdy (1803-1804),
J.L. Smart
Hunghes (1812-1815), Adolpfe cerfbeer (r8r6-lgl9), Felix De Beaujour
( I804- 1809), capt.
J. Best ( 1838- 1839), Josepf Myll er (1844) dhe deri tek
udhötarör bashkökohorö.
Eshtö me shumö interes pör lexuesin shqiptar e nö mönyrö tö vegantö
pör politikanöt, historianöt, sociologöt, pedagogöt, studenrör, erj, tö dinö
sesi e kanö parö dhe e kanö vlerösuar tö huajt Shqipörinö dhe shqiptaröt
gjatö shekujve, si i kanö vöshtruar dhe komentuar udhötaröt e huaj jetesön,
gjuhön, zakonet, mentaliterin, nivelin ekonomik e kulturor, virtyret e
dobösitö, shkallön e qytetörimit, konfliktete, marrödhöniet nö mes tö ryre
e me tö huajt etj.
Nö studimin "Burime tö historisö shQiprare"r r6), Lumo sköndo shfaqet si
njö njohös öe körkues i palodhur e i pörhershöm i arkivave, si niö hulumtues
i dokumenteve mö tö hershme tö historisö sö kombir ronö, si niö zbulues e
studiues i gjurmöve e burimeve arkivore tö vend.it e sidomos tähuaja.
Marrödhönieve shqiptaro- italiane ai u kushton mjak anariza, studime
e artikuj qö i boton nö shrypin shqiptar e tö huaj si, bie "Italianör
fala,
dhe shqiptaröt pörpara vlorös" (1920), "Lövizja antiiraliane nö shqipöri"
(1920), "Indipendenca e Shqipörisö"(1920), "origjina e konfliktit italo-
shqiptar 19l2-l92}", "Shrypi Italian pör Shqipörinö", erj. po köshtu, mund
tö pörmendim: "Mosmarröveshja shqipraro- serbe", "problemi shqiptar nö
komentet jugosllave", "Gjendja e brendshme e Jugosllavisö", "Marröveshia
shqiptaro- greke", "Paka fale rrerh greköve", "Shqipöria nö shrypin grek',
"Disa mösime qö duhen mediruar", "Franca dhe Shqipöria", .,Shqipöria nö
shtypin gjerman", "Shqipöria dhe Lidhja e Kombeve", "Mbi gjendjen nö
Shqipäri dhe marrödhöniet me vendet e tjera", erj.
Njeriu i ditur por edhe mjaft i ndjeshem ndaj gdo fale qö thuher apo
shkruhet pör shqipörinö, ndiqte me vömendje e shqetösim gdo vlerösim dhe
botim sidomos nga autorör e polidkanöt e huaj. Ai botonte nö gjuhön frönge nö
zvicör revistön "Llndipendence albanaise" si edhe bashköpunonte me shumö
shtöpi botuese, agjenci tö njohura, redaksi gazetash e revistash tö Francös, tö
Zvicrös, Anglisö, Italisö, etj, ku botonte artikujr, studimet, informacionet
pör Shqipörinö, replikar, pörgönjeshrrimet, debater, si: "The Near Easr",
"International Revien", "East Europa", "Mercufe de France", "Le Monde
[Jran Butha 79

Nouveau", "Revue Universelle", "France Orient", "Frobenius", "Corriere delle

Puglie", "lJlndipendance albanaise", "Tiibune libre des nationalites", "Loa
revue de Geneve", "Lrs Peuple Libres", "Le Vie des Peuples", "fa Mercure
Suisse", "Thö New Stratesman", "Foreing Affairs", etj
Po ashtu, Lumo Skendo ishte i miröprirur dhe i pranishöm me shkrimet
e tij nö olganer mö tö njohura tö shrypir shqiptar tö kohös: "Kalendari
Kombiar", "Albania", "Dielli", "Liri e Shqipörisö", "Koha", "Pörlindja
shqiptare", "Ilyria", "Hylli i dritös", "Ylli i möngjesit", "Populli", "Drita";
"Fjala e lirö";'Arsimtari", "Studenti", 'Atdheu", "Shkumbini", "Kryqi i kuq
shqiptar", "Laböria", "Shrypi", "Pörpjekja shqiptare", "Minervd" "Dodond',
"Vullneti i popullit, "Afrimi", "Leka", "Flamuri", etj. Gjejmö nö köto organe
shkrime problemore tö Lumo Sköndos pör göshrjet mö tö mprehta tö kohös,
pörshkrime pör jetön e komuniteteve shqiptare nö Greqi, Rumani, Bullgari,
Egjipt, Itali, SHBA, kujtime, krijimtari letrare, polemika etj' Gjejmö nö
köto shkrime pörpjekjen e tij madhore pör tö mbrojtur göshtjen shqiptare,
ekzistencön e Shqipörisö, mökömbjen dhe pörparimin e saj' sidomos pas
luftrave tö mödha shkatörrimtare.
Memorandumi drejtuar Konferencös sö Paqes nö Paris nö fund tö
Luftös sö Dytö Botörore öshtö i njöjtö nö thelb me apelin e Mid'hat
Frashörit drejtuar Fuqive rö Mödha nö fund tö Luftös sö Parö Botörore:
'Ata qö mbajnö nö duart e ryre fatet e popujve... duhet tö binden se kurrö
paqja dhe qetösia nuk mund tö vendosen nö Ballkan nö rast se nuk do tö
zgjidhet drejt göshtja shqiptare dhe nöse nuk do tö pranohen körkesat e
shqiptaröve". Memorandumi i 28 korrikut 1946,i pörshkruar nga idetö
dhe parimet e reja demokratike tö pasluftös qö do t'i japin botös njö paqe
tö drejtö e tö qöndrueshme, körkon drejtösi edhe pör vendin tonö "i cili
öshtö krenar dhe nuk ka munguar tö sjellö, tej mundösive tö tij, kontributin
e vet nö göshtjen e I'r'söDrr7).
Mid'hat Frashöri, Lec Kurti e Vasil Andoni i körkojnö Konferencös
sö Paqes, nö emör tö principeve tö larta tö sö drejtös dhe dhe tö nevojös sö
domosdoshme pör rregull e pörparim nö Ballkan, tö pörfshihen brenda
shtetit tö pavarur e paqedashös tö Shqipörisö, krahinat shqiptare tö Kosovös
e tö Qamörisö, tö shköputura padrejtösisht e me pasoja tö rönda nga trupi
i Shqipörisö.
 80 Elita Shqiptare

M. Frashöri öshtö njö edukaror e psikolog i madh. Nö studimet e

tij "Pör tö formuar karakrerin", "pritmi i Shqipörisö varer nga puna
e
arsimtaröve", "Errösira dhe drita", "Mbi edukatön", "Pör patriotizöm"
etj,
ai formulon mendimin pedagogjik pörparimtar shqiptar ihe kerkesen
per
njö shkollö kombörare, me njö program kombötar dhe njö sisrem pedagoiyik
bashkökohor, ku rolin vendimtar e kanö arsimraröt misionarö tö diturisö
-
dhe rö kombit. "Nderi dhe madhöria e
9do shqiptari - shkruan M. Frashöri,
vafer nga puna e arsimraröve", - varer nga madhöria dhe nderi i Shqipörisö.
Nukka vepör tö tij qö tö mos pörshkohet nga atdhetarizmi, tö cilin ai pörpiqet
t'ua frymözojö tö gjithö shqiptaröve, nö mönyrö tö vegantö tö rinjve. "Nuk
mund rö punojmö pör vendin tonö, po nuk patmö nje dashuii pör gdo
cep tö shqipörisö. Duhet tö zgjojmö kultin e ardhetarizmös, adhurimin e
Shqipörisö", - shkruan ai. "Parriotizma öshtö mbase njö egoismö. Ajo ndjenjö
na shryn tö körkojmö madhörinö dhe nderin e kombit, se tek ajo madhöri e
tek ay nder do tö gjejmö se pa njö truall, pa njö shtet tö fortö, pa njö komb tö
pörparuar, bie nö rrezik rrojtja dhe jeta jonö. Ky gjykim na shryn dhe duhet rö
na shtyjö, qö tö böjmö disa rherrori pör tö mirön e pörgjithshme, pör interesin
e pörbashköt tö nesörm, se ay inreres do tö na ruajö edhe inreresin tonö tö
vegantö' Köshtu, pra, egoizma e parriotizmös ndryshohet dhe kömbehet me
njö altruismö tö vörtetö qö na shryn nö rherrori..."rrs)
Mid'hati körkon tö ngjallö te shqiptaröt shpirtin e sakrificös dhe rö
pörgjegjösisö personale, shoqörore dhe kombetare. "Meqönöse jeta dhe
siguria e secilit äshtö e lidhur me fatin e njerözve e tö gjithö aryre qö sö
bashku formojnö kombin, do tö nadonte shpirti qö gdokush tö salcifikojö
pesö minuta nö njözet e katör orö dhe tö hetojö nga thellasia e vetes sö
tij' g'sherbim ka bere pör Shqipörinö dhe g'tö mirö mund di böjö kösaj
shoqörie, qö e quajmö komb"rre)
Ai e njeh mirö psikologjinö e shqiptarir tö gdo periudhe, njeh
psikologjinö e vegantö rö 9do krahine tö shqipörisö, rhellohet e shpjegon
shkaqet e premisat historike, gjeografike, sociale dhe ekonomike tö formimit
tö saj dhe e lidh kere psikologji me mbarövajtjen apo mosbörjen e punöve,
me fatin e shqipraröve e tö Shqipörisö. "Mönyra e rojtjes sö gjermösotme
e ka ndaluar shqiptarin qö tö mejrojö pör shokö, shoqöri dhe komb.
Individualizma ka qenö tepör e fortö nö shpirrin e tij. veten dhe kasollen i
Uran Butha 81

ka pandehur qendra tö botös dhe strumbullarin e gjithösisö. Un-i ka qenö

pika nö tö cilön mblidhesh bota e törö"r20)
Ideja e pörmirösimit, e pörsosjes, e pörparimit, sipas Mid'hat
Frashörit, ka nö thelb pörgjegjösinö personale, qö öshtö e doböt ose
mungon, sepse "shqiptari, duke mos qenö i mösuar me jetö politike, dua
tö them, duke mos pasur gjer mö sot shtet, qeveri dhe indipendencö,
s'ka kuptuar akoma barrön, detyrat dhe pörgjegjösitö qö rrjedhin nga
njö jerö indipendente".
Mid'hati ka vözhguar thellesisht shpirtin e popullit tö tij dhe.tö popujve
tö tjerö, aspiratat e tyre dhe ka ushqyer nö gjithö veprat e tij mirökuptimin
midis popujve e kombeve, ka vlerösuar mbi glithgka, komunikimin
shpirtöror e njerözor, shmangien e urrejtjes e tö armiqösisö. Tipike janö esetö:
"Tö duamö tö lodhemi", "Puna dhe shpresa", "Njö deryrö", "Do menduar
dhe gjetur shörimi i sömundjeve", etj, e deri te pörkthimi i veprös sö dögjuar
tö psikologut francez Gustav de Bon "Psikologjia e edukatös".

Njö pasuri mö vete pörböjnö "Fjalöt e urta" tö hedhura nö letör qysh

mö 1919 nö Gjenevö dhe tö plotösuara nö Paris (1920-1922), nöAthinö
(1923-1926) dhe nö Tiran ö (1936). Janö gjithösej 150 pörsiatje tö shkurtra,
tö shprehura nö formö aforizmash, sentensash e proverbrash, me brumö e
tharm shqiptar dhe me njö moral tö shöndetshöm shoqöror.
"Gjithö vlefta, gjithö fuqia, gjithö virryti nö körö bote - öshtö puna.
Eshtö i lumtur ai qö di dhe mund tö punojö, qö di dhe mund tö bele edhe
tö tjeröt tö punojnö. Fatkeqösia e njerözisö vjen nga mungimi i vullnetit. Ai
ndalon perfektimin moral, ai s'na le tö korrigjojmö tö metat tona".
Ndörkohö, Mid'hati ka pörpunuar e botuar "Dekalogun moral" si
edhe ka shkruar njö numör tö madh artikujsh e studimesh mbi moralin
dhe etikön qytetare.
"Shqiptarin e ka prishur mosbindja dhe jo bindja - thotö Mid'har
Frashöri te "Dekalogu moral", - shqiptarin e ka prishur mungesa e disiplinös
dhe zjarri i padurimit...".
"Pör interes tö shokut dhe mö tepör akoma, pör interes tö kombit,
shkele me kömbö sedrön e sömurö dhe madhörinö... Mendja e tepört na ka
gmendur gjer mö sot. Kotösia na ka börö tö panderuar".
82 Elita Shqiptare

Dhe sö fundi, njö virtyt qö i pörket mö sö shumti vetö Mid'hat Frashörit.

"Nö punö kije pör lavdi tö jesh shörbestar. Ji i lumtur, kur bön njö send tö
dobishmö, pa le tö mos ra dijö bota".
Fjalöt e urta dhe aforizmar i gjejmö nö gjithö veprön e shkruar tö
lv{id'har Frashörit, si sinteza tö mrekullueshme tö mendimit tö tij atdhetar
dhe estedk.
"Shumö herö jeta mbetet si njö skicö e pambaruar. Kur shohim
zbrazdösinö e saj, duam ta kompletojmö tablonö, tö vömö ngjyrat e
duhura atje ku mungojnö. Por zömö e shohim se vilari i jetös nuk duron
qortime."

Si bibliografi, Lumo Sköndo vlerösonte shumö veprön bibliografike tö

Ernil Legrandit, njö nga bibliograföt mö tö mödhenj tö kohös, por edhe e
plotösoi denjösisht atö. "Shtim nö radhonj tö Emile Legrandit" öshtö njö
ndihmesö e shquar e Lumo Sköndos nö bibliografinö shqiptare dhe botörore.
Ai i shtoi bibliografisö sö Legrandit tö vitit 1912, e cila ngörthen 725 titui
librash tö kataloguar, me qindra botime tö tjera tö harruara, sidomos tö
autoröve shqiptarö, bashke me tö dhönat pörkatöse, pa pretenduar pör njö
punim mö vete, por vetöm thjesht: "Njö shtim nö radhonj tö Legrandit".
Lumo Sköndo hartonte gdo vit "Bibliografitö", si edhe botonte vijimisht
nö organet e shrypit, veganörisht te "Diturija", bibliografitö e tij tö shkölqyera
e tö miröpritura pör gdo libör tö ri shqiptar apo tö huaj - kushtuar Shqipörisö'
.A.i öshtö pa dyshim bibliografi mö i madh i Shqipörisö pör tö gjitha kohörat,

pa dashur tö pakösojmö punön e madhe tö bibliograföve t€ shquar, qö nga

themeluesit e saj: F: Konica, Gj. Pekmezi, Q. Haxhihasani, D. Dhima dhe
gier te bibliograföt e sotöm tä palodhur K. Ashta, M. Mete e M. Cjinaj.
Bibliografitö e Lumo Sköndos, pön'eg njö informacioni tö glerö e tö saktö
pdr botimet, japin edhe njö analizö kritike kompetente tö veprave mö tö
rindösishme, korigjojnö apo plotösojnö mungesat e tyre pör vendin tonö,
.ir:ke u kthyer köshtu edhe nö njö komentar botimesh'
Nö komentin e tij pör librin ''Shqipöria e Jugut ose Epiri i Veriut - nö
n:arrödhöniet ndöreurcpiane l9i2-l)23" tö autorit arrrerikan Sticknei
(Kaliforni, 1926), Lumo Sköndo nönvizonte sc armiqösitö e rivalitctet
c iuqive curopiane kanö sakrifikuar Sirqipörinö dhe se pörpara k.rryre
Uran Butha 83

sentencave dhe verdikteve, qö gdo ditö pörgatitnin gijotinön pör vendin e

shqiptaröve, köta, tö mbetur pa mbrojtje dhe pa avokat, s'kishin vegse fuqinö
qö u jepte e drejta e tyre dhe forca e protestimit.r2r)
Ngjarjet tronditöse tö viteve 1912-1923, Stickney i ka ekspozuar me
vörtetösi, me dokumente mböshtetöse tö gdo pike, me shumicö notash,
hartash, etj, ndonöse L. Sköndo krahas vlerösimit tö madh, ka dhe ndonjö
vörejtje joesenciale. Ai nxjerr njö mösim aktual pör lexuesin shqiptar tö gdo
kohe:
l. E shkuara shumö here s'öshtö aq e shkuar sa kujtohet.
2. Pörpjekja, nöse ka qenö gjer mö sot njö nevojö pör ne, paskötaj öshtö
njö deryrö urdhöronjöse.
3. Eshtö mö e röndö tö mbajturit dhe tö ruajturit e njö gjöje, sesa
fitimi i saj.
Libri i gjeneral Kondulit pör Shqipörinö gjen vendin e vet nö
"Bibliografitö". Autori, shqiptar nga Leßina, qö ka luftuar kur ishte djalosh
pör helenizmin, pasi bie nö kontakt me lövizjen patriotike shqiptare dhe pasi
u pavarösua Shqipöria, u bö njö veprimtar i njö afrimi tö sinqertö, i njö miqösie
tö vörtetö ndörmjet popullit shqiptar e popullit grek. Edhe nö librin e tij kötö
synon: tö zhdukö gdo mosmarröveshje ndörmjet dy shteteve, gdo mosbesim
qö ndalon mirökuptimin, 9do incident qö e ka burimin te njö traditö e vjetör
nö Greqi, te njö mentalitet e shpresö e ushqyer me prerendimet e tejkaluara
tö qarqeve apo tö njö kategorie njerözish me influencö. Pör Shqipörinö
nuk mund tö ketö vegse njö program, na möson ky libör: "Moscönimi i
indipendencös sö saj dhe respektimi i dinjiretit kombötar".
Lumo Sköndo i jep lexuesit shqiptar njö informacion tö vleßhöm
pör botirnin nö Francö tö revistös arkeologjike 'Albania" (1925-1926),
nön kujdesin e Leon Rey, drejtues i görmimeve arkeologjike nö Apoloni.
Parathönien e numrit tö parö tö saj "Shqipöria mö 1925" e ka shkruar miku i
Shqipörisö dhe i Lumo Sköndos, Justin Godard, i cili pasi vleröson Shqipörinö
e shqiptaröt, historinö e kulturön e ryre, vören: "E vörtera öshtö se puna e
shqipcaröve öshtö fort e röndö. Shqipöria ka pasur kurdoherö njö frymö tö
pörbashköt pör indipendencö dhe njö shpirt rherrorie pör lirinö. Por gjer mö
sot akoma s'kishte njö opinion publik qö tö mbante qeverinö. Tä mbrojturir
g vatrös e tö arös nö male, s'öshtö e njöjta me mbrojtje rö adminisrrares sö
krahinös dhe tö shtetit. I duhet disa kohö qö luftötari i djeshöm tö böhet niö
qytetar veprues"tzz)
84 Elita Shqiptare

Justin Godard kishre vizituar Shqipörinö nö vitin l92l dhe kishte

dhönö ndihmesön e tij nö mbrojtjen e interesave rö saj nö Konferencön e
Ambasadoröve. Me kötö rast, Lumo Sköndo botoi njö korespondencö tö
posagme pör "Diellin'.
Nö komentin e Lumo Sköndos, libri i konsullit gek Kadlec "Shqipöria
e sotme", (1926), ku trajtohen marrödhöniet ekonomike ndörmjer Tiranös
dhe Pragös, öshtö i dobishöm: "Nuk mund tö heshtim, - thotö L. Sköndo-
duhet tö jemi tö bindur se rrojtja jonö varet nga zhvillimi i tregtisö qö do tö
böjmö, nga shuma e eksporrimit qö do tö böjö vendi ynö me vendet e huaja.
Dhe ky eksportim dependon drejtpörsödrejti nga kujdesi qö do t'i japim
bujqösisö, e cila ka mbetur prapi'rzt\.
Nö bibliografitö e L. Sköndos trajtohen gjithe librat bashkökohorö qö
botohen nö hapösirat shqiptare dhe nö aro rö huaja, ku trajtoher göshtja
shqiptare. Le tö pörmendim vetöm disa: "Leka i Madh", I.M. Qaflezezi;
"Skanderbegu", M. Sirdani; "Pestalioci", A. Xhuvani; "Balada", H. Mosi;
"Kryengritja shqiptare", M. Grameno; "Lidhja e Prizrenit", M. Frashöri;
"Luigj Gonzaga", Ndre Mjeda; "Gramatika e gjuhös shqipe", LD. Sheperi;
"Türqia europiane", A. Boue; "Serböt e shqiptaröt", M. Suffiay; "Qöshtja
shqiptare", A. Giannini; "Shqipöria antike", L. Ugorini; "Reflekse e pamje
tö Luftös sö Madhe nö Shqipöri", G. Korni, etj.

Rubrika kulturore "Duke könduar njö libör" nö revistön "Hylli i

Dritös", etj, öshtö njö nga mö interesantet, njö dritare pör tö njohur botön.
Ajo nis me bisedimin pör librin "Histori e shqiptaröve tö Italisö" tö Pietro
Scagliones, botuar nö Nev Jork, 7921 dhe vijon me trajtimin historiko-
kritik tö veprave: "E para levizje kombötare" e K. A. Dakos, (Bukuresht,
1922); "Qöshtla greko-shqiptare" e L. Macas; "Kufiri shqiptaro - serb e
shqiptaro- grek", dyvep ratöz,. Baerlein; "Shqipöria dhe Lidhja e Kombeve",
e \M Tomperly, (1922); "Ku6jntö shqiptarö tö administruara prej Francös"
(Republika e Korgös) e J. Bouncort (Paris, 1922); "Manual historik i
göshtjeve tö Lindjes" e J. Ancol, (Paris, 1923); "Dy vagabondö nö Shqipöri"
e Cora e Jan Gordo (Londör, 1922); "Majat e Shalös" tö amerikanes Rose
\Tilder Lane; "Vjershat e MuratToptanit" (Tiranö 1924); "Bektashinjtö nö
Shqipöri" (Tiranö, 1927) er1.
Uan Butha 85

Lumo Sköndo zbulon nö köndvöshtrimin e autoröve, interesat qö

pörfaqsojnö, pörmbajtjen e löndös shqiptare, mönyrön e trajtimit, saktösimin,
vörtetösinö, dobinö apo dömin qö i sjellin göshtjes shqiptare. Le tö ndalemi
te mendimet qö jep Lumo Sköndo pör librin: "Njö ku6 i vöshtirö jugosllavo-
shqiptar" i Henry Baerlein, autor qö pörbön tok me H. Gmperly, njö rast
tö kundört nö karvanin e auroröve anglezö qö kanö shkruar objektivisht pör
Shqipörinö: Bajron, Hobhose, Goshen, F. Mauric, A. Herbert, Durham, R.
Cecil, Balfour, George, Brailsford, etj.
H. Baerlein del zbuluar nö mbrojtje tö tezös serbo- greke se "Shqipöria
nuk mund tö böhet e tö rrojö mö vete, se shqiptaröt nuk janö tö zotö tö vönö
rendin e tö ruajnö rendin, qetösinö, ligjin, se ata nuk mund tö ndörtojnö
shtetin e tö böjnö kombin ngaqö janö barbarö". Lumo Sköndo arsyeton se,
meqönöse diplomacia e Europös mö l9l3 idha Serbisö Kosovön törösisht
shqiptare, meqönöse ajo i aneksoi asaj Dibrön e Madhe, njö qytet me 23
mijö shqipötarö ku kishte vetöm dy serbö: njö dhaskal dhe njö prift tö paguar
nga Beogradi, i fali edhe Gjakovön, njö qytet shqiptar me l0 mijö banorö,
ku gjendeshin vetöm 22 serbö, e köshtu me radhö, tashmö Europa pörgatitet
pör t'i dhönö edhe pjesö tö tjera nga trupi i Shqipörisö.'24) Mid'hati i fton
intelektualöt shqiptarö kudo janö qö t'i kthejnö pergligje kötyre insinuatave,
jo vetöm pör tö sqaruar opinionin e jashtöm e pör tö vönö nö vend drejtösinö,
por edhe pör t'i treguar botös se shqiptaröt janö tö zotö tö mbrojnö veren e
ryre e tö ndörtojnö shtetin e ryre.
Njö analizö e pörkryer kritike i böhet nga Lumo Sköndo, po nö kötö
rtrbrikö, librit: ""Moti i dytö i Shoqörisö sö Kombeve".
"Kombet, - theksonte L. Sköndo - si edhe njeriu, nuk duher tö jenö
indiferentö pör opinionin qö kanö tö huajt pör ta... Kjo nevojö öshtö mö
e madhe akoma pör ne shqiptarör, njö komb lindur i ri nö jetön politike,
njö popull i njohur liksht dhe mbi tö cilin öshtö bere nje propagandö e
llge...
Kötö propagandö tö mbrapshtö e bön edhe z. Harold Temperly, i cili
edhe mburret pör padrejrösitö qö i shkaktoi Shqipörisö, duke ngulur kembe si
ekspert i delegacionit anglez, mbi rektifikimet nö favor tö Serbisö nö kufirin
verilindor tö Shqipörisö.
L. Sköndo zbörthen kötu veprimrarinö e Shoqörisö sö Kombeve dhe
relacionet e saj me Shqipörinö, sidomos nö viter 1920-1921, rolin e Fuqive
tö Mödha, ndörhyrjer e vendeve fqinjö e sidomos tö Serbisö dhe pozicionin
86 Elita ShqiPtare

e Shqipörisö qö sipas z. Gmperly, nuk öshtö e zonja tö mbajö rendin e gö

popujt rreth e rrotull janö viktimö e saj!?
"Nuk dua tö böj histori, - e kundörshton L. Sköndo, - po nö i margim
punöt ashtu si janö dhjetö vjetö e töhu (1912-1922), nö shikofshim g'ka
ngjarö, do tö bindemi se e kundörta öshtö e vörtetö, se shqiptari öshtö viktimö
e therrorizuar nga tö tjerö1"tzs\ dhe se tö huajt i kanö nxitur e janö börö shkak
pör ngatörresa, rebelime, shkatörrime nö Shqipöri. Shqiptaröt nö asnjö rast
nuk u kanö rönö nö qaFe popujve tö tjerö. Ata e duan e paqen dhe duan tö
kenö marrödhönie tö mira me fqinjöt.
Fjalet dhe parashikimet e M. Frashörit u vörtetuan shumö shpejt. Pas njö
lufte tö vörtetö pör demokraci nö vitet 1920-1924, Shqipöria nö periudhön
eZogur ariti tö ngrinte e tö konsolidonte njö shtet tö qöndrueshöm, me
njö rend model, institucione bashkökohore dhe njö legjislacion nga mö tö
pörparuarit nö Europö.

Idetö e M. Frashörit pör problemet mö kardinale tö kohös shfaqen

nö mönyrö tö vegantö nö letökömbimin e tij, qö pörbön njö pasuri tö
jashtözakonshme nö fondin e M. Frashörit dhe njökohösisht, edhe pjesön
mö intime, por edhe mö qytetare tö jetös e tö veprös sö tij.
Ai ka pasur korespondencö tö rregullt me miq e tö afert tö familjes, por
mö sö shumti me figurat mö nö zö e botös shqiptare: Ibrahim Temo, Faik
Konica, Anselmo Lorekio, Gaetano Petrotta, Mihal Grameno, At Shtjefeh
Gjegovi, At Gjergj Fishta, Luigj Gurakuqi, F.S. Noli, Sheh Sabri Preveza,
Idhomen Kosturi, Mehmet Vokshi, Kadri Prishtina, Aqif Pashö Elbasani,
Basri Dibra, At Pashkö Bardhi, Suleiman Delvina, Ahmet Zogu, IliazVrioni,
Hysen Vrioni, Avni Rustemi, Gjegi Pekmezi, Mirash Ivanaj' Sotir Kolea,
Safet Butka, Mehmet Konica, Kristo Luarasi, Aleksandör Xhuvani, Ilo
Mitke Qafezezi, Rexhep Mitrovica, Bedri Pejani, Justin Rota, Grigor Cilka,
Aleksandör Drenova, Xhevat Kallajxhi, Eshref Frashöri, Seit Kemal, Abaz
Kupi, Et'hem Haxhiademi, Mehdi Frashöri, Dhimitör Berati, Dr. Turtulli,
Dhimitör Falo, Kolö Tiomara, Kostö Qekresi, Kristo Kirka, Dhori Koti,
Samin Visoka, Branko Merxhani, Ernest Koliqi, Kolö Kamsi, etj.
Ne nie letör tö Mid'har Frashörit drejtuar nga Vlora' mö l0 dhjetor
1912, Kristo Luarasit, pörshkruan, disa ditö pas ngritjes sö Flamurit,
(Jran Butha 87

ngjarjet madhore tö shpalljes sö pavarösisö dhe tö formimit tö qeverisö sö

pare shqiptare. "Kongresi u gel mö 28 tö kötij muaji dhe ishim 47 delegatö
nga gdo anö e Shqipörisö, vise tö shkelura dhe tö pashkelura. Sot ianö 67, se
kanö ardhur edhe nga vende tö tjera. Atö ditö, pra mö 28 nöntor, ora I 1.30
allaturka (dy e tridhjetö allafrönga), me zö tö pörgjithshöm u proklamua
Indipendenca e Shqipörisö dhe Flamuri u gel nö portö tö shtöpisö ku ishim
mbledhur (shtöpi e Xhemil Beut).t20)
"Kam ma tö mirin kujtim tö dheut prej asaj vizite qö ju böra gati l0
vjet mö parö nö Gosmiqe", - i shkruan ai At. Gjegovit, mö 25.10' 1922 dhei
körkon tö ndihmojö nö formimin e shoqörisö pör mbledhjen e dokumentave
historike tö Lidhjes sö Prizrenit si edhe kujtimet e bashkökohösve, "sepse
asht e vörtetö qö, pasi digjet landa, tymin e merr era dhe hiri shpörndahet
pa lanö shenjö" - i kumton ai Gjegovit, duke aluduar pör dokumentet,
fotografitö e kujtimet e humbura mö 1914, kur rebelöt haxhiqamilistö i
dogjön shtöpinö nö Elbasan. 'Atö Gjergj Fishta asht pranö meje tek po tö
shkruaj kötö letör", - i shkruan ai Gjegovit me nderim tö vegantö pör patriotin
e poetin e madh kombötar.
Nö njö letör drejtuar botuesit tö "Hylli i Dritös", shtator 1922,Mid'hat
Frashöri inkurajon intelektualöt e Shqipörisö pör zgjimin e njö jete mendore
intelektuale, tö njö lövizjeje me ide tö reja politike, ekonomike e kulturore, tö
njö ideali kombötar e tö njö veprimi tö ri, ringjalljes sö kultit tö shqiptarizmit,
qö tö na shryjö pörpara si komb. "Do tö ishte mirö sikur tö mundnim tö
zgjonim nö disa qarke njö jetö intelektuale, njö rrojtje me ide tö reja, njö
jetö mendore. Le tö pörpiqemi t'i prapsim pake shqiptaröt nga jeta politike
e kafeneve, t'i shryjmö nö studim dhe nö merak pör gdo send, qö i pörket
Shqipörisö dhe shqiptarizmös. Sepse, po qe se nuk e zgjuamö dot njö kult,
njö adhurim pör gdo send qö i pörket kombit dhe tokös sonö, nuk mund tö
kemi as shqiptarö as Shqipöri"r28)
Nö letrat nga Franca, Zvicra, Anglia, Spanja etj, Mid'hati i ngre
hymn Tempullit tö Minervös: mendjes dhe punös, mösimir dhe
veprimtarisö, dijes dhe mospörtimit, - shtylla tö pörparimit tö njö
vendi. "Pör ungjin tim Fuat, me tö vörterö ndjeva njö hidhörim. (kur
vdiq - shönim im U.B). Jo veröm pse e kisha timin, por edhe mö tepör
akoma pse kishte vajtur nö Shqipöri me qöllim qö tö punojö, tö böjö
kopshte me portokale dhe köshtu tö shtonjö pasurinö e vendit, tö japö
shembullin e mospörtimit"r2e)
88 Elha Shqiptare

Njö mikut i shkruan tö kultivojö nö krahinön e tij bajamet qö janö

me shumö fitim nö Europö, njö tjetri - ullinlte qö mund tö konkurojnö
nö treg edhe Italinö, dikujt - rritjen e bletöve e tö krimbit tö möndafshit,
pör mjaltin, dyllin e möndafshin naryror aq tö körkuara nö tregun botöror,
dikujt tjetör - mbaröshtimin e blegtorisö, meqönöse vendi ynö ka kullota
shumö tö mira se Hollanda e Zvicra, si edhe industrinö pörpunuese tö
qumöshtit, e köshtu me rradhö, merakoset dhe nxit zhvillimin e atyre
degöve tö ekonomisö qö janö rentabile pör vendin tonö. "Nö Tiranö
munda tö hedh themelet pör krijimin e njö drejtorie tö pörgjithshme pör
ekonominö kombötare, tregti e industri. Nö mos mö gönjefshin edhe kete
radhö, ashtu sig kanö börö qö rre vjet e töhu, besonj se do tö böhet njö gjö
e mirö. Sa pör krijimin e njö drejtorie identike pör instalim tö refugjatöve
nö viset e shkretuara dhe rikonstruktimin e tyre, edhe kjo hyri nö njö farö
udhe po akoma jo fare aför pjelljes... "
Mid'hat Frashöri öshtö pör njö zhvillim tö natyrshöm tö vendir, duke
ruajtur prioritetet dhe duke shfrytözuar resurset e shumta, pa prishur
ekuilibrin naryror. "Kusht i domosdoshöm pör zhvillim, - theksonte ai edhe
nö letrat, - öshtö puna. Varferia e Shqipörisö vjen nga tö mospunuarit. Nuk
do thenö as ishallah as kemi kohö. Kapitali jo vetöm mö i madh, por i
vetmi i njeriut, janö puna, mundimi e krahöt e tij. Puna tö mos jetö dönim
dhe mallkim pör ne, por uratö dhe gözim si njö falle".tror
Ai körkonte krijimin e shoqörive tö pörbashkta tö punös pör gdo
specialitet, qoftö edhe me 3-4 vetö, qö tö operonin me mjete moderne e qö
shembulli i ryre tö madhohet e tö pörhapet kudo nö Shqipöri. "Unö nga ana
ime - u shkruante Mid'hati - ju premtoj vetöm njö shörbim: t'ju dörgoj sö
kendelmi gdo libör qö tö keni nevojö..."r'rr)
Letrat ngaAthina(1923- 1926) mund tö klasifikohenzyrtare, meqönöse
u drejtohen personaliteteve mö tö larta tö shtetit shqiptar. Nö to trajtohen
gjerösisht jo vetöm marrödhöniet e problemet shqiptaro - greke, por edhe
göshtje tö qönösishme tö politkös sö jashtme tö shtetit shqiptar nö pörgjithösi.
Kush e njeh sadopakveprimtarinö diplomatike tö Mid'hat Frashörit, nuk e ka
tö vöshtirö tö konstatojö se ai ishte mö shumö se njö pörfaqösues i Shqipörisö
nö Konferencön e Paqes nö Paris, mö shumö se njö ambassador i Shqipörisö
nö Athinö, madje mö shumö se nö minister i Jashtöm i Shqipörisö nö atö
kohö; ai ishte nö vetövete njö institucion i vörtetö kombötar, kulturor dhe
diplomatik shqiptar i fuqishöm dhe i respektuar nö Europö.
Uran Butka 89

Nö letrat nga Athina, vegojmö dy momente tö veprimtarisö diplomatike

tö tij:
1. Pörpjekja e tij e suksesshme pör normalizimin e marrödhönieve me
Greqinö.
2. Lufta ngulmuese pör tö ndaluar shkembimin dhe shpörnguljen e
dhunshme tö shqiptaröve nga trojet e tyre' sPastrimin etnik masiv
tö Qamörisö nö vitet 1924 - 1926.
"Prej shqipta röve, 35 000 u pörzunö nga tö dy prefekturat e Kosturit e
tö Follorinös, - i shkruanre ai ministrit tö Jashtöm tö Shqipörisö, - dhe gati
20 000 nga Janina, Preveza, Parga, pörzönie giltazi ose törthorazi, kundör
vullnerit tö popullsisö si edhe shpeshherö me premtime, me shtröngime tö
zyrraröve greke (gindarmö apo klerikö) ose mö keq akoma, me dru dhe
shkop tö gjindarmit"rs2)
Mid'hari e denoncoi ketö krim kundör popullit shqiptar te Komisioni
Mikst, Qeveria Greke, Lidhja e Kombeve; körokoi tö sensibilizonte
opinionin shqiptar dhe atö europian, tö shkundte pasivitetin e qeverisö
,hqipt"r. e sidomos paaftösinö e Ministrisö sö Jashtme dhe, kur e Pa se
shkembimi e spastrimi etnik nga pala greke nuk ndalej, ai i propozoi
qeverisö shqiptare, madje edhe kryetarit tö Republikös, qö t'i pörgjigjeshin
nö mönyrö reciproke: "Puna e shqiptaröve tö Greqisö dhe mö tepör ajo e
gamöve, ka ardhur nö njö fazö kritike, qö nuk mund tö durojö mö tepör
köshtu e mvarur, - i shkruante ai kryetarit tö Republikös. - Kam bere gdo
.iavö mö repör se njö raport nö Ministrinö tonö dhe kam rekomanduar
masa reciproke"'33)
Pör masa "reciproke" ai i shkruanre hollösisht ministrit tö Punöve
tö Jahtme, Hysen Vrionit, qö "t'i propozohet zyrtarisht Greqisö pör tö
shkömbyer grekofonöt ranö me gamöt e Epirit"tr<). Gjithashtu ai i körkonte
Ministrisö sö Jashtme: "Pörpara kösaj gjendjeje anormale, Shqipöria tö
protestojö pörpara Shoqörisö sö Kombeve, duke deklaruar se nö mos marrtö
masa SDN-ja me anö tö mandataröve tö saj, qö tö hiqen shtröngimet e masat
veksatore kundrejt shqiptaröve, edhe Shqipöria do tö marrö masa reciproke
kundrejt elementit grekofon tö Shqipörisö".
Miröpo, köto shqetösime, mesazhe e körkesa tö Mid'hat Frashörit, ranö
nö vesh tö shurdhöt dhe genocidi mbi shqiptaröt nö Greqi vazhdoi.
Zhvillimet nö shqipöri Mid'hat Frashöri i lidhte me rendin demokratik,
ku drejtimi, mirökuptimi dhe rregulli tö vijnö nga zbatimi i ligjit, pörkundör
90 Elita Shqiptare

nihilizmir, anarkisö dhe arbirrarizmit tö rendit bolshevik. Nö njö letör

drejtuar K.Qekrezi, Mid'hati ngrinte shqetösimin: 'A nuk besoni se duhet tö
pörpiqemi tö krijojmö njö frymö rregulle dhe solidariteti, tö shpötojmö brezin
dhe kombin tonö pörkurdoherö nga nihilizma dhe bolshevizma morler, rö
meta qö mjerisht i pölqejnö kaq shumö karakterit tonö tö ashpör?"r35)
Mid'hati ishtö pör njö regjim republikan, ku forma e shretit tö ishre
republikö parlamentare, e vendosur me vorim tö pörgjirhshöm, si edhe
pör njö pushtet institucional demokratik tö zgjedhur me vora tö lira, ku tö
pörfaqsoheshin gjithö shqiptaröt, edhe ata tö diasporös. "Puna e qeverimit
mö duket se do tö zgjidhesh mö lehtö me njö regjim republikan, ndryshe
kena me pas shumö ngarörresa", - i shkruante ai Rexhep Mitrovicös nga
Barcelona, mö l6 mars 1921.
Ai shprehet kategorikisht kundör sistemit tö sovjetöve, ku njerözit kanö
gjetur vdekjen nö shpörbörjen e Rusisö: "Eshtö njö mendösi e mjerueshme
tö ngatörrosh liberalizmin, demokracinö dhe deshirön pör ndarjen e tokave,
me sistemin e sovjetöve. Shqiptari öshtö shumö konservaror pör t'u börö
bolshevik e leninist" r36)
Duke i paralajmöruar shqiptaröt e viteve '30 pör rrezikun e bolshevizmös
dhe duke i siguruar ata qö ajo ishte e papajtueshme me rerenin dhe tö
ardhmen e shqiptarit, nisur edhe nga fryter e hidhura qö kishte dhene ne
Rusi, M. Frashöri, gjatö dhe pas Luftös sö Dytö Borörore, luftoi kundör
vendosjes me dhunö, mashtrim e me mböshtetje tö huaj tö komunizmit
nö Shqipöri.
Preokupimi i madh pör Kosovön gjendet edhe nö letrat e Mid'hatit, edhe
kur shkruan nga Barcelona, nga Parisi, ngaLozana, ngaAthina, etj. Nö njö letör
drejtuar nga Barcelona Bedri Pejanit, i cili i shlauante se duheshin provokuar
trazira nö Kosovö, Mid'hati köshillonte se, pör zgjidhjen e göshtjes sö Kosovös e
bashkimin e saj me Shqipörinö duhej kohö e pörshtatshme, punö dhe mönguri,
dhe jo aventura qö mund tö nxisnin spastrimin etnik tö Kosovös:
I Kosova asht tokö shqiptare; 2. Kosova nuk e shpöton Shqipninö,
Shqipnia e shpöton Kosovön 3. Pra, nö duam me shpötue Kosovön, duhet
ma parö me forcue Shqipninö, se anija do njö hu qö tö lidhet 4. Pör me
forcue Shqipninö duhet tö ketö paqe 5. Pör me pasö paqe, duhet jetue mire
me fqinjöt 6. E shoh njö punö kriminale me u dhanö kosovaröve shpresö tö
kotö e me i marrö nö qafe 7. Duhet me i bindö kosovaröt si me jetue urrö
dhe me ruejt interesar e ryne nö rrugö tö ligjit.t:zl
(Jran Butha 91

Mid'hat Frashöri ishte i ndörgjegjshöm pör domosdoshmörinö e njohjes

sö Shqipörisö nö botö dhe i ndörkombötarizimit tö göshtjes shqiptare. Ne
nla
lerer Jrejtuar Mehdi Frashörit mö 1925, i pörsörit shqetösimin: "E kupton
fort lehtö sa röndösi mund tö ketö pör ne propaganda d.m.th. qö tö dögjohet
emri i Shqipörisö, i cili prej shumö njerözve öshtö fare i panjohur dhe i
padögjuar gjer mö sot. Duhet tö benj gjithö sa mö vjen dore qö tö mbush
kötö deryrö shpirti dhe vetödije, e jo deryrö "memurieti"'
Kötö problem tö röndösishöm M. Frashörie trajton vijimisht nö letrat e
.,Kjo
rij: nevojö öshtö dhe mö e madhe akoma pör ne shqiptaröt, njö komb
lindur i ri nö jetön polidke, njö popull i njohur liksht dhe mbi tö cilin öshtö
bere nle propagandö e ligö. Tö njohurit e opinionit publik tö botös pör
Shqiperine, ,iöJte, pr", pe, ne njö kuriozitet, njö merak literar, po, dhe mö
tepör, njö deqyrö politike dhe patriotike"'
Kjo öshtö tepör aktuale edhe sot.
Mid,hati e pörmbushi kötö deryrö shpirti si askush tjetör. Jo vetöm
nöpörmjet bisedimeve, $alimeve, studimeve, promemorieve, artikujve e
libiave tö botuar nö gjuhö tö huaja, por edhe nöpörmjet letrave drejtuar
personaliteteve mö nö zö tö Politikös e tö kulturös botörore, pör ta börö
tö njohur tek ata shqipörinö dhe drejtösinö e göshtjes sonö kombötare tö
shrruar pör rizgjidhje. Ai kishte lerörkömbim tö vlefshöm me personalitete
tö shquara europiane, me tö cilöt e ndau shqetösimin dhe pörpjekjen pör
ra njohur e zgjidhur göshtjen shqiprare si A. Herbert, R.Cecil, E.Estrand,
J. Godard, Iden, G.Weigand, M.Tomasie' E. Pitard, E.Durham,
Th'lpen,
Pedersen, N.Jokli, Barnes, M.Shuf ai,
lvidding, E.Kolban, E. Drummond,
Meillet, A.Lumbroza e tö tjerö.
Nö letörkömbimin me Barnes, Mid'hati e gmon ndihmön e interesin
e tij pör Shqipörinö dhe e nxit qö tö investojö atje nö industrinö e nxjerrjes
sö naftös, meqönöse Shqipöria öshtö mjaft e pasur nö shtresa nafte. Pör kötö
Mid'hati i shkruan nga Parisi edhe kryetarit tö Qeverisö Shqiptare, z.lliaz
Vrionit qö tö kujdesej pör körö invesrim: "Prurösi i kösaj letre, z. Barnes, pör
tö cilin ju gova njö letör rö porositur qö körej, vjen ary nga ana e kompanisö
sö madhe, mö e forta nö botö "Thö Angli Pation oil Kompanj " pör fajguri'
Körkon mö parö qö tö marrö koncensionin dhe pastaj ajo shoqöri do böjö
sondazhe. Ka disa lloj proponime dhe unö mejtoj se kjo punö öshtö fort
e duhur dhe e dobishme pör vendin tone' me(lenöse do tö mundim tö
interesojmö anglezöt ekonomikisht, pas asai vien Potikd'r38)
 92 Elita Shqiptare

Pjesö e röndösishme e letörkömbimit tö Mid'hatit öshtö ajo me dr. Millan

shuflaj, e botuar ngazekaria cana rek "populli shqiptar nö kapörcyell tö
shekullit )o(" - Prishtinö 1990. Nis me njö punim hyrös tö Mid'hai Frashörit
dhe tö YmerJakös' qö hedh dritö mbi historikun, pörmbajtjen dhe interesin
e madh qö paraqer ky letörkömbim i jashtözakonshöm.
Dijatari i shquar kroat Milan Shufaj, autor i veprave ..e;rtetet e
katundet nö mesjetö nö Shqipöri", "serböt e shqipraröt", etj, dhe bashkautor
me Thallocz e Jirigek tek 'Acta er diplomata res Albaniae mediae aetatis
illustrantia" nö dy volume (1913 dhe l9l8) pas vdekjes sö ryre, merrre
pörsipör tö vazhdonte mbledhjen dhe botimin nö 6 volume tö dokumenreve
tö tjera tö historisö sö shqipörisö, qö gjindeshin nö bibliotekat, arkivat,
kanceleritö, manastirer e Raguzös, Kotorrit, venedikut, vatikanit, Romös,
Napolit, Barcelonös etj. Kjo punö kolosale e Shufait vijoi pör disa vjet, falö
edhe inkurajimit dhe interesimit tö madh tö Mid'hat Frashörit si edhe tö
mböshtetjes e tö financimit tö Shrerit shqiptar me75 mijöfranga ari, njö akt
kombötar dhe kulturor, nö njö kohe kur kriza ekonomike botörore kishte
dömtuar mjaft edhe Shqipörinö.
Por, kjo vepör monumentale shkencore u ndörpre mö l8 shkurt 1931,
menjöherö pas vizitös sö M. Shuflait nöTiranö, jan ar l93l,sepse u vra mizorisht
nga dora e policisö sö ßhehrö serbe, me urdhör rö autorirereve shterörore tö
Mbretörisö Serbo-Kroato-sllovene. Policia bastisi e shkatörroi gdo gjö, mori me
vete njö pjesö tö madhe rö materialeve arkivore, köshtu qö humbi edhe volumi
i tretö i'Acta et Diplomata res Albaniae..." si edhe dokumente tö tjera tö
mbledhura me aq kömböngulje, sakrifica e pörkushtim shkencor, nga dijetari
dhe miku i Mid'hat Frashörit, Milan shuflaj. vrasja e tij nuk ishte e rastit.
Ashtu si nuk ishre e rastir edhe vrasja dy vjet pörpara tij, mö 1929 nö Kosovö
nga dora e shovinistöve serbö e shkencötarit tö madh shqiptar, At Shtjeftn
Gjegovit, mikut e bashköpuntorit tö Mid'hat Frashörit dhe tö M. Shuflait.
Nö lörörkömbimin e Mid'hat Frashörit me personalitetet e kohös
pörgjatö viteve 1939-1944, gjejmö atdhetarin qö kundörshton pushtimin
fashistonazisr dhe organizon rezistencön kundör tyre, misionarin e bashkimit
kombetar dhe politikanin qö i kundörvu bolshevizmös dhe luftös civile nö
Shqipöri. Le rö pörmendim vetöm letrön qö i drejtoi Sali Manit, patrior qö
ishte bashkuar meLövizjen NQ:
"Zornijajuaje dini fare mirö se komunizmi asht shumö i rrezikshöm
pör Shqipninö, sepse punon nön urdhnar e serböve dhe tö tö huajve tö tjerö,
(Jran Butha 93

rö cilöt pörpiqen ta zhdukin kombin e ta shfarrosin familjen shqiptare.

Mbasi populli ynö e ka kuptue rrezikun e komunizmit pör Shqipninö, Partia
Komuniste po na del nö shesh tash jo si parti komuniste, porse si parti
nacionalqlirimrare. Me kete emön tö ri komunistöt po duen me e mashtrue
popullin e me e ba pör vedi..."
Tepör domerhönöse janö lerrat e fundit tö Mid'hat Frashörit, ndonöse tö
shkruara nö kushtet e rönda tö mörgimit, pas vendosjes sö regjimit komunist
nö Shqipöri. Mid'hati pörshkruan me saktösi masakrat e komunizmit tö
ardhur nö pushtet "nö mönyrö komuniste", sig shprehet ai' duke dönuar dhe
ekzekutuar shqiptaröt pör motive politike me gjyq e pa gyq, nö rrugö, nö
burgje e kampe pörqöndrimi, duke shkatörruar, mbyllur e vrarö Shqipörinö.
Nö letrön drejtuar miqve tö tij tö Amerikös, tö cilöt, sig shkruan ai, jetojnö
nö njö vend tö lirö, nön njö qeverisje liberale, larg tiranisö, larg despotismös,
larg diktaturös kuqalashe tö Shqipörisö, ku shqiptari dridhet nga sistemi
policor sipas modelit rus, ku kolera e kuqe solli njö mizerje dhe njö vuajtje,
njö vrasje tö shqiptarit me shqiptarin, njö shkatörrim pa fund e pa anö. "Tö
mos kishte ardhur komunizma, sot Shqipöria mund tö ishte vendi mö i qetö
dhe mö pak i dömtuari i Europös... Komunizma, s'kam as mö tövoglin
dyshim, öshtö njö sömundje e tmerruar si törbimi i qenöve dhe uqörve,
öshtö njö kolerö qö nuk shkatörron vetöm trupin, por edhe mö tepör akoma
zemrön e shpirtin e njeriut"t3e)
Mid'hati paraqit shkoqur vasalitetin e plotö tö klikös sö Enver Hoxhös
kundrejt rusöve dhe jugosllavöve. "Nga kjo sjellje e qeverisö kuislinge tö
Tiranös (them "kuislinge" se nuk mund tö quhet shqiptare njö getö qö merr
urdhöra sö jashtmi dhe aq mö tepör prej njö shteti si Serbia, qö gjithnjö ka
rröfrer armiqösi ndaj Shqipörisö). Qeveria Greke ka gjetur njö shkak, njö
pretekst, pör tö formuluar pretendime absurde kundör vendit tonö dhe
körkesat e saj kanö zgluar njöjehonö tö favorshme pranö njörit prej shteteve
tö mödhenj, tö cilöve u cönohen interesat, kur Shqipöria sjell Rusinö nö
Mesdhe".
Mid'hat Frashöri öshtö atdhetar dhe demokrat i dimensioneve tö mödha.
Edhe nö köro kushte, ai asnjöherö nuk kerkoi ndörhyrje tö huaj nö Shqipöri
pör tö rrözuar nga jashtö me dhunö pushtetin komunist, nö asnjö rast nuk
shprehu urrejtje, hakmarrje apo revansh. Ai ishte kategorikisht kundör
dhunös, ishte pör pördorim tö mjeteve politike e tö veprimeve demokratike.
Nö mesazhin drejtuar popullit shqiptar nga Londra mö 1949, M. Frashöri,
94 Elita Shqiptare

ndör tö tjera, thotö: "Ngadalö, ngadalö, raca shqiptare, ajo racö sö cilös si
mungon asnjö virtyt njerözor, ajo racö qö vuan por edhe qö ndien, qö oßhan
por edhe shpreson e nuk harron, ajo racö filloi tö shohö te vörterön... Duam
qö shqiptari ta ketö shpirtin e mendjen gjirhmonö pör tö mirön e Shqipörisö.
Do tö pörpiqemi tö themi kurdoherö f alön e drejtö dhe tö rröfejmö udhön e
mirö. Kjo öshrö lutja jonö ndaj Zotittö madh dhe lusim qö gjithö shqiptaröt
e vörtetö tö rröfehen tö denjö pör rö qenö shörbötoröt e Shqipörisö".tao)
Edhe nö mörgim, pörsiat se Shqipöria öshtö e rö gjirhö shqiptaröve pa
pörjashtuar asnjö dhe se deryra e rö gjirhö shqiptaröve öshrö tö punojnö
pör Shqipörinö. "Lumturia e Shqipörisö, - i shkruan ai Abaz Kupit, - öshtö
njö garanci pör nderin, pör lirinö, pör sigurinö dhe rö drejtat e tö gjithö
shqiptaröve, pa pörjashtur asnjö" r4 r)

Mid'hat Frashöri ishte njö parashikues gjenial.. Ai ishte i bindur qö

göshtja shqiptare e shtruar pör zilidhje pör mö se njö shekull, do ta gjente mö
nö fund atö, sepse nuk ishte vetöm njö göshtje e brendshme e Shqipörisö, por
njö problem kyg i Europös Juglindore dhe mö gjerö. "Zhvillimi i ngjarjeve nö
Ballkan vörteton mirö se ngjarjet nö Shqipöri nuk janö aspak tö brendshme,
por janö pjesö e njö tö töre me röndösi botörore, qö do tö ketö efekte tö mödha
ndörkombötare nö kohön e ardhme"- thoshre ai.
"Pör mua ka vetöm njö mönyrö qö tö normalizohet gjendja nö shqipöri:
mbajtja e lidhjeve me lövizjen demokratike."
Kjo profetösi e thönö möse 100 vjet mö parö, u vörtetua nö virin 1992
me zhvillimet demokratike nö Shqipöri dhe nö vitin 1999 rne ngjarjet nö
Kosovö, tö cilat hapön njö epokö tö re jo vetöm pör zgjidhjen e göshtjes
shqiptare, por edhe pör zhvillimet botörore, sepse ndörhyr.ja e NATO-s
nd Kosovö nuk u bö pör motive pushrimi apo glirimi, por pör mbrojcjen e
vlerave hurnane e <iernokratike.
Edhe sot, kur öshtö shtruar pör zgjidhje statusi i Kosovös, janö gjithnjö
e nrö aktuale falet e Mid'hat Frashörit drejtuar Fu<1ive tö Mödha rnö 30
tetor l9l9:
"shqiptaröt mund tii böhen njö faktor paqeje nö pjesön jug-lindore
tö Europös. Ata qc mbajnö nö dtrart e tyre fatet e popujve dhe qö nö kötö
rast kanö zönö venc{ lö Konlerencön e Paces nö Paris, duhet tö binden se
Uran Butha

kurrö paqja dhe qetesia nuk mund tö vendosen nö Ballkan, nö rast se nuk
do tö pranohen körkesat e shqiparöve... Nö qoftö se Konferenca e Madhe
e Parisit döshiron me tö vörtctö qetösinö e mbarö planetit tonö me anö tö
respektit tö lirisö sö kombeve dhe tö zbatimit tö parimevc tö drejtesise, ajo
duhet tö marrö nö konsideratö tö drejrat legjitime dhe pa parakushte tö
popullit shqipar".

URAN BUTKA
96 Elita Shqiptare

BURIMET

I . Kujtime tö Mid hat Frashörit, Tiranö, 31 janar 1923. AQSH. Fondi 35, d.ll.
2. M. Frashöri, shönime autobiografike, turqisht, Stambol, 1893.
3. M. Frashöri, letör drejtuar dr. Ibrahim Temos, AQSH. F.19, d. 32150.
4,5. Po aty.
6. Sköndo Frashöri: "Betim", gazeta "Albania", Bruksel 1887.
7. Njö letör e prof. Gaetano Petrotta drejtuar Lumo Sköndos,17. I. 1925.
8. L. Sköndo "Njö njeri i madh Franklini", Kalendari Kombiar i vitit 1898.
-
9. L. Sköndo "Po humbasim", Kalendari Kombiar i vitit 1899.
10, l0/lLumo Sköndo, "Kalendari Kombiar" i vitit 1900.
10. Adam Smith (1723 -1790) auror i librit "Körkime mbi naryrön e mbi
shkakun e begatisö sö kombeve".
11. AQSH. Fondi 143, dosja 1176.
12.L. Sköndo, Q'fituam nga Kongresi i Manastirit, Lirija 1908. l3ll Urija,1909.
13. L. Skendo "Indipendenca morale" Rev."Leka"l937
14. L. Sköndo "Tö hapim sytö" Kalendari kombiar, 1912.
15. L. Sköndo: "Tö shpresojmö vetöm nga vetja jonö", gusht 1912.
l6.Kryengritja e Shqipörisö sö Mesme, qö u perhap edhe nö Jug, l9l4- 1915.
17. Promemorie Ambasadös Angleze, retor I 92 1.

18. Po ary.
19. AQSH. F. 35, D. 51, viti 1919.
21. L. Sköndo "Pör Shqipörinö", 1919.
22. AQSH. F.35.D.57.
23. M. Frashöri 'Ankes i Memories pör Presidentin Uillson. Paris 1920.
24. L. Sköndo. Mosmarröveshja shqiptaro- serbe, Konstancö. 1921.
25.Letör Asdrenit, gusht 1920.
26. M. Frashöri. Informacion drejtuar Kryetarit tö Qeverisö Shqiptare, 16
ma1l92l.
27.M. Frashen. lrtör ministrit töJashtöm, P Evangjelit, londer 2 nöntor 1921.
28. M. Frashöri. Letör Hil Mosit, l9 gusht 1921.
29. L. Sköndo. Mosmarröveshja shqiptaro- serbe, Konstancö, 1921.
30. M. Frashöri "Shqipöria dhe Shoqöria e Kombeve", "Hylli i Dritös", v. 1923.
3l . Nga debati nö Lidhjen e Kombeve, 18 janar, l92l .
32. Nga letra e Presidentit tö Federatös Ndörkombötare tö Lidhjes sö
Kombeve, A. Cecil, drejtuar M. Frashörit, 26 shkurt, 1932.
(Jran Butha 97

33. Dekret i Köshillit tä Lartö tö Shtetit Shqiptar, nr. 224,25. 8. 1922'

Vendim i Y\l\I. 9. | . 19 23.
35. M. Frashöri, Letör Ministrit tö Punöve tö Jashtme, 28 shkurt 1923'
36 M. Frashöri, letör ministrit tö Jashtöm , 24 korrik 1923.
37. M. Frashöri, letör Kostö Cekrezit, 1924.
38. M. Frashöri, letör Ministrir tö Punöve töJashtme, Sulejman Delvines, 1924.
39. M. Frashöri, letör munistrit tö P tö Jashtme, 24korrik 1923.
40. M. Frashöri, letör zotit Pandeli Nase, Viti 1925.
4l.Lerör e Mid'hat Frashörit ministrit töJashtöm,31 gusht 1925.
42. Nga letra drejtuar Ahmet Zngur, Athinö, 4 nöntor 1925.
43. M. Frashöri, letör ministrit tö Punöve tö Jashtme, 17 näntor 1925.
44.Po aty.
45. L. Sköndo, Bibliografi "Diturid', 1926'
46.Letör e Mid'hat Frashörit, Ministrisö sö Jashtme, mei 1925.
47. Nga letra e M. Frashörit dörguar Dh' Beratit, Athinö, 1925.
48.H. Vrioni, Tiranö 25 nönror 1925.
49. L. Sköndo "Dituria", f.553.
50. Kujtime tö Osman Kezazit, Kolö Jakovös etj
51 . Testamenti i Mid'hat Frashörit, Tiranö I 929, AQSH . F.35, d, 41-
52. M. Frashöri, letör arsimtaröve tö Shkodrös, 1929.
53. Nacionaizma shqiptare, prill 1939, AQSH,F' 14.
54. Ditari nö origjinal i Hasan Dostit, prill 1939.
55. Robert Hodgson - "Mid'hat Frashöri dhe göshtja shqiptare", "Flamuri"
i viti 1950.
56. Abaz Ermenji, nga f ala e mbajrur nö mbledhjen pörkujtimore nö Bagnoli
tö Italisö, 27 nönror 1949.
57.lntervistö meYmer Dishnicen, gusFu 1993, regjistruar nö shirit magnetofoni.
58.Lerör qarkore e E. Hoxhös, AQSH, F. 14. D.l l.
59. E. Hoxha, letör pör KQ. Tö PKSH Gjirokastör, I retor 1943.
60. E. Hoxha, vepra L f.420-421.
6l.AQSH, f,270,d.9.
62. AQSH, Fondi270, dosja I l.
63. Memorandum,23 korrik 1946. AQSH.
64. M. Frashöri, letör Dhimitör Fallos, 10.5.1944.
65 dhe 65ll NH Dokumente britanike FO 371143563 PRO
f
66.U. Butka. "Ringjallje", 185. Tiranö 1995.
98 Elita ShqiPtare

67. Gazeta "Flamuri" - janar 1950.

68. "Flamuri", nr. 8l-84, viti 1956.
69. B. Meta, kumtesö pör veprimtarinö e M. Frashörit nö mörgim.
70. Nexhat Peshköpia. Nga $ala e tij me ratsin e 2-vjetorir tö vdekjes sö M.
Frashörit, tetor, 195 l.
71. Halil Möniku. "Dira e shqiptaröve", gazete, "Albania" 28 nönror 1946.
73. Memorandum, 28 kovik 1946.
74.Po aty.
75. Gazete "Flamuri", I950.
7 6. Letör drejtuar Abaz kupit, l6 dhjetor 1948.

77. "Flamuri", viti I 950.

78. R. Hodgson: "Flamuri", maj 1951.
79. M. Frashöri, mesazh nga Londra 6.9. 1949.
80. N. Bethel: "Tiadhtia e Madhe", Londer 1984.
81. "Flamuri", viti 1950.
82. Sipas Nikolas Bethel "Tiadhti e Madhe" Londer 1984.
83. M. Frashöri, shönime autobiografike, turqishr, Stamboll 1893.
84. Sköndo Frashöri "Fe g'öshrö, komb g'öshtö", Albania, 1897.
85. L. Sköndo "Mbi Shqiprinö", Lozanö 1919.
86. L. Sköndo "Sa evarfär öshtö sot Shqipöria dhe si mund tö shpörojö nga
klo varföri?" Kalendari Kombiar, 1900.
87. L. Sköndo "Tö shpresojmö vetöm nga vehrja jonö", gushr 1912.
88. L. Sköndo "Shpresa dhe puna", 1916.
89. L. Sköndo "Do menduar dhe gjetur shörimi i sömundjeve" - Hylli i
Dritös, 1922.
90. Arsimtari,3O tetor 1922.
91. L. Sköndo "Plagöt tona", Tiranö 1924.
92,93,94.Po ary.
95. Teto Tirle, "Njö detyrö e gruas", revista "Shqiptarja", I dhjetor 1930.
96. M. Frashöri, letör drejtuar Urani Rumbos, AQSH. F.35, d. 139.
97. Bej- harbut, "Plagöt tona", Tirane D24.
98. L. Skendo "Do menduar e do gjetur shörimi i sömundjeve" Hylli i
Dritös, 1923.
99. L. Sköndo "Drita dhe errösira", Nrimi, 1923.
100. L. Sköndo "Elita shqiptare" botuar nö "Pörpjekja shqiptare", viti 1936.
101. "Hylli I Dritös", Shkodör 1923.
Uran Butha 99

lO2.L. Sköndo. Notö gjuhösore e arkeologjike - "Dielli" 2 retor l92O'

103. L. Sköndo "Näim be Frashöri", Eren- Qoj 1900.
lO4.L. Sköndo "Njö kujtim" Zafranboll,30 qershor l9l2'
104/1 L.Sköndo, Naim Frashöri, Graz,1925
105. Kujtime tö M. Frashörit pör Kabinetin e Ismail Qemalit.
106. L. Sköndo "Vjershat e Murat Toptanit", Tiranö 1924.
lO7.L. Sköndo, "Kujtimet e njö librari", Minerva, gusht 1933'
108. M. Frashöri, "Lule dhe lotö mbi varrin e Safet Butkös",Fle;muti 1944.
109. Lumo Sköndo, "Letra mbi nle udhtöim nöZvicör", Sofie, 1915.
I 10. L. Sköndo, "Pör Lidhjen e Prizrenit", Leka, 1938.
111. L. Sköndo "Pritmi i Shqipörisö", So$e, 1915, parathönie.
ll2.L. Skendo "Albanais et slaves", Lausanne, 1919.
113. V Gjeorgjevig, "shqiptaröt dhe Fuqitö e Mödha", Paris, 1913.
I14. AQSH. Fondi 35, D. 39.
1 15. L. Sköndo "Pör Shqipörinö", Lozanö 1919'

I l511 L.Sköndo. Probleme tö Shqipörisö indipendente, Dituruja, nr.6 v.1928

I16. L. Sköndo "Burime tö historisö shqiptare", Diturija tetor 1928.
I17. Memorandumi i 28 korrikut 1946.
I18. L. Sköndo "Pär patriotizmin", 'Arsimtari", 30 tetor 1922.
I19. L. Sköndo "Elita Shqiptare" - "Pörpjekja shqiptare", viti 1936.
120. Lumo Sköndo. Gjendja ekonomike e Shqiperisd','Hylli i Drites', 1923'
121 . Stickney "southern Albania or Northen Epirus in europian international
Affairs", 1912-1923.
122. Bibliografi "Diturija", nr. l,1926.
123. Kadlec, "Shqipöria e sotme", Pragö, 1926.
124. Lumo Sköndo "H. Baerlein, 'A difficult Frontier Jougoslavs and
Albanian... "Hylli i Dritös", 1923.
125.L. Sköndo ".\hqipörija dhe Lidhja e Kombeve", ('Hylli i Dritös", 1923.)
126.Lerör nga Vlora, AQSH, F. 35. d. 138.
127. Gazeta "Pörlindla e Shqipöniös", Vlorö, janar 1914.
127. "Hylli i Dritös". Shtator 1922.
129 . Letör drejtuar Mehmed Bej Kölcyrös , 15 mai 1925.
130. Letör e hapöt e L: Sköndos, revista "Laboremus" , gusht 1927 .

l3l. M. Frashöri,letör Mehmed Beut, 3l maj.

l32.Letör e Mid'hat Frashörit, 3l gusht 1925.
133. Letör Kryetarit tö Republikös,4 nöntor 1925.
fin Eüushqipun

134.I*tbr Ministrit töJashtöm 2 nöntor 1g25.

135. M. Frashöri, letör K. C*l<rqft,1925.
136. Lctör z. Eden, AQSH. D. 35. D.35.
137.M. Frashöri,letör Bedri Pejanit, Barcelonö,21 mars 1921.
138. Lctör c M. Frashörit drcjmar Kryctarit tö Qwcrisc Paris 1921.
-
139. Pärmiqtöcmij töAmerik&, I dhjetor 1946.
140. Mesazh i Mid'hat Frashörit, [.ondör, shator 1949.
l4l.I-etörAbaz Kupit, Stamboll 16 dhjetor lg4g.
142.'Flamurio, Nr 17 -l&,viti 1950.
 %iuII
7ffi'HAr%tsHERI
(LuMo srENoo)

ESE,
STUDIME'
PUBLICISTIKii,
plEsE rF. zclnoHURA NGA vEPRAT
HISTORIKE,
MEMORANDUME,
DEBATE NE ONTERENCE,N E PAQES
DHE LIDHJEN E KOMBEVE,
ANALIZA'
PORTRETE,
MESAZHE,
DOKUMENTE'

l.Nö kötö antologji tö mendimir dhe tö krijimtarise sö Mid'hat Frashörit (Lumo sköndos), janö
pözgjedhur pjesö nga gjirhö vepra madhore dhe elitare e tij, ndryshe nga botimi i möparshöm
"Kthimi i Mid'hat Frashörit", qö ngörthente vetöm pjesön e pabotuar t€ tij'
Disa nga shkrimet e hershme janö transkriptuar nga alfabeti i vjetör nö atd tö sotmin. Kemi
"ö"-sö sö pazöshme dhe ndreqjen e
börö njö pörshta{e me drejtshkrimin e ri vetöm nö bjerrjen e

ndonjö forme arkaike, cö cilat i ka korrektuar mö pas edhe vetö autori, duke ruajtur plotösisht
ngjyrimin dhe veqoritö gjuhösore.
Mid'hat Fushai 103

FE Q'üSHTE, KOMB q'$SHTE'

Q. "jö koh'e vjetör, kur shqiptaröt besonin e u faleshin yjwe, diellit,

hönös, druvet, shkembinlvet. Qö ahere shqiptaröt quheshin Shqiptarö.
Pastaj, zunö e besonin qö gdo gjö nö jetö, ka njö peröndi, pörmbi tö cilat
Hyji (Jupiteri) mbretöronte. Köta nierözprapö quheshin: Shqiptatö.
Shqiptaröt ishin tö törö tö krishterö gjersa erdhi turku; pas kösaj, disa
prejatyre u bönö muhamedanö dhe disa mbetön sig ishin.
O shqiptarö, tö krishterö a muhamedanö! Hapni sytö: jeni völlezör,
njö gjak, njö familje. Pse rrini tö ndarö? Sa turp i madh! Me tö ngjyer njö
mollö, gjysmön me njö ngjyrö e gjysmön me njö tjatör, a mund tö themi qö
janö dy copa?
Feja öshtö ndöruar, por kurdoherö kemi qenö Shqiptarö dhe ashtu
duhet tö jemi.

Shändo Frasheri.

I Nxjerrö ng g zet^ 1{lbania" e Faik Konicös, Bruksel 1897

r04 Elita Shqiptare

SAEVARFER ESHTE SOT SHQIPüRrJA

DHE SI MUND TE SHPETOJE r.lCe KJOVARFERT

(Ekonomi politike)

Nö Kalendar tö motit qö shkoj, nö faqe 75 e poshtö, nön emör "Q'j"n'

ata qö shkojnö zallit", qortonim mömödhetaröt ranö, pse s'punojnö e janö
pörracö. Shumö njerös qö kishin könduar atö shkrim, na thonö se ish e
padrejtö se edhe shqiptaröt punojnö, tö mjeröt gjithnjö pa prerö.
Vörtet shqiptaröt e gjorö punojnö! Vörtet heqin njömijö mundime
pör tö nxjerrö njö copö bukö! Oh, kush nuk e ka parö shqiptarin nö
Shqipöri e jashtö Shqipörisö, qö bredh andej e kötej duke patur shpresö tö
böhet njö zaptie a njä hollgi e tö hajö njö copö bukel Kush nuk e ka parö
shqiptar'e gjorö tö dergjet nöpör qytetet e mödhenj duke pritur buhtn?
Kush nuk e di qö shqiptari vete nö Jemen dhe nö vende mö tö largöt e
shkruhet zaptie pör tö ngrönö bukö?
Köto qö themi janö tö vörreta dhe tregojnö sa vuan dhe sa punon i varfäri
djal'i Shqipörisö pör tö nxjerrö buhe!Kam njohur njö shqiptar qö tö köpurte
shpirtin: s'kish as gtö hante, as g'tö vishte. E pyeta a kish gjösend nö shtöpi;
m'u pörgjigj se kish njö familje, qö vuante urije. - A ke tokö pör tö punuar?
- i thashö. - Kam disa pendö tokö, por s'ka kush t'i punojö; unö kam dale nä
hurbet, tjatör s'kam nö shtöpi, as tö holla qö tö ze ndonjö njeri tö punojö!
A e kuptuat? I bir'i borös kish dalö nö hurbet pör rö firuar tö holla, po
verö si edhe e shoqja e djemtö s'kishin buke te hanin; arat i linin pa punuar,
se ikish kush t'i punonte!
Nuk do t'ish vallö mö mirö sikur, ay shqiptar i gjatö sa njö hosten, tö
rrijö nö shtöpi, tö punojö arön e tö shkojö njö jetö tö lumtur midis tä ftmijös,
sc sa tö aratiset andej e kötej dhe tö mos ketö bukö tö hajö?
Njö rcnt, ku dheu nuk punohet, ku bota s'öshtö lidhur pas dheut,
kurrgjö s'mund tö vejö mbarö, se gdo njeriu ay dhö ku ka lindur, do t'i
tö mengöm kanö thönö qö Inglizöt venö rnbroth, se
{"k::!f:lhumö
2 Nxjerrö nga "Kalendari Kombiar" vid 1900
 105
Mid'hat Frasheri

e lidhur dhe e pandarö

gjindja, nö gdo gjö qö ka ngjarö, gjithnjö ka ndenjur
i'g" jh.". Inglillq ,"do q;'k"ttJtokö shterpö mö tö keqe
se ne shqiptaröt'
kan ardhur tö huaj'
.i"ne darhur dhene dhe shtöpinö e ryre' edhe sa herö
inglizöt kanö punuar tö mbajnö arön e tö jenö zot shtöpije'3
" Shqip,"re. belne liksht, fare liksht qö janö lidhur pas qeverisö e qö gdo
njeri tö ljejö buke ne punö tö qeverisö (Hyqymetit) ' "
' Te ä.nd"hemi pake: a bön mirö njö shqiptar qö le plenk shtepinö, arön
zaptie? Mbase thoni
a femijen dhe vete. kerkon memurijet, apo shkruher
tö rrojö nö shtöpi tö tij'
se i gjori shqiptar vete nga e keda, se nuk mund
buken! Po vallö qysh
e.htJ, pr", i shtrönguar tä"le n{ hurbet per tö nxjerrö
e 6tojnö atje kötö te Pake buke?
tö tij' qö le
Äy I rnj.re qe le embelsin e shtöpisö, qö le fömijön e dashur
vendin e bukur ku ka shkuar dlalerine e tij"'' le plenk
shtöpinö e del pör

hismet,vete nö njö qytet ta huaj, gjen njö bej e i lutet

t'i gjejö buhe shkoine
kohe fremija i ka mbetur
disa muaj, disa vjet pa gjetur ndonjö vent: nö kate
shkretö se vuan urii.; iy i gjorö m;anö rjatör dergjet'
krimbur nö borxh""
gjashtö mexhitka
Ah, mö nö fund ., h"p ätii*iku ynö u shkrua zaptie me
roba tö zeza' niö
tö bardha nö muai! Oh, sa i lumtur! Ja ku u mvesh me
kordhö i varet m'anö tö möngjör!
tö hollat qö merr
Tö gjorit zaPtie rroga nje here nö tre muaj i del dhe
njö barrö hua'
nuk'i arrijnö a, pö, 't.te as pör nö shtöpi, pa le qö ka dhe
Q' bön, pr", -iku ynö, qö tö nxjerrö pak tö holla? - Del kusar!" Vöshtroni
qysh:
synö te dale tö mbledhö
Meqenöqö rroga nuk i del gdo muaj, miku ynö ka
te dhjetat (,! ale tabsildar); kur del pör kötö punö' vete nöpör ßhatra'
shtröngon njerözit
grenlen e ti,i dhe tö kalit e merr me pahir nga fshataröt;
qö tö paguajnö; i shtröngon e i rreh gjer sa
! u"ifr.. ii
japin gjö! Kemi parö
japin nyshfet te mylazimi a te jyzbasbi'
e kemi d!gj,r*, qe ,h.rme tahsildarä
,r*jäin ,,.pe, ßh"rr", se ashtu gjejnö tö hanö e tö pinö pa tö holla e
qö t'i
tö rnbledhin Para!
njö
rnylazimö a jlzbashö, duke dale disa rnuaj nö fshatrat' mbledhin
Sa
jyzbash nö emri i tö cilit
rok te hoila pör veten e ryre! Edhe vjet njö Janinö'
nis me H. ,,! dy muaj e siper mblodhi 35 liral Kuptohet mirö qysh viedhin

::1"':::4lmöt "
3 l,exo librin fröng.1isht " A quoi tient la superiorite des Anglos-Saxous' Par
E.Domolins, F.Didot.
 r06 Elita Shqiptarc

E kush nuk e di sa paudhösi punojnö ata qö dalin pör taksim? Kujt

nuk i kanö rrjedhur ca pika lot nga sytö, kur ka degluaiqysh taksildaröt
rrjepin shtöpin'e bujkut, rrahin tö mjerin fshatar, i marrin edhe kusinö dhe
e lönö körcu! Köto ta köqija i böinö taksildarör shumö herö pör tö marrö
disa grosh nga ßhatari. Mos pandehet se köto ligösi i bön u.töm zaptie-ja,
jo; tö gjirhe sa janö nö punö tö qeverisö, tö gjithö sa janö nö bukin e saj,
qö nga zaptieja e gjer re valiu, gjithö memuröt e sulltanit, tö törö vjedhin
e böjnö njö mijö turpe. Edhe prapö ndonjö prokopi nuk kanö, se rö gjithö
tö köputin shpirrin...
Nuk do t'ish vallö mö mirö rö punonjö arön shqiptari , tö shikonjö kopenö
a tö böher rregrar e tö nxjerrö buken me djersön e balrit, sesa rö dale
haldut
nön roböt e njö zaptije, tö njö mylazimi a tö njö qatibi?
Hahni ka tö drejtö kur thotö: "Sa tö mundnjö shqiprari rö lerö shtöpinö e
rö pörpiqer tö fitonjö buken nö vende tö huaja, s'shprehet ndonjö pörmirösim"a
d.m.th. s'mund tö vejö pörpara vendi kur le shqiptari prenk ,htepinö dhe
aratiset andej e kötej pör tö nxjerrö buken.
E thamö mö lart dhe e themi prapö: ay qö lidher pas qeverisö, domethönö,
ay qö merr njö punö nö qeveri, i bön mö tö mödhatö e tö ligavet Shqipörisö.
Se, njö njeri qö ka shkuar mirö me fshataröt e tij, posa beh.r z"ptij., zö .
böhet armik i fshatarövet me tö cilöt gjer dje kish shkuar vellazerishi, hiqet
i röndö, bön g'tö dojö se ka krahö hyqymetin (qeverinö) dhe, duke munduar
völlezörit e tij, shikon tö fitojö qeverija a vetö ai, pa nö djall shqipörija!
Ata qö janö lidhur pas qeverisö na kllasin nö grindje dhe ndarje midis
nesh, se ay njeri doli nga shqiptarija e ubö njeri i sulltanit. Duke dashur tö
6tojö, se rrogö nuk i japin, mundon tö dobötit dhe keshtu gjindja thotö qö
"nuk na mundon rurku, po na mundon shqiptari!" Meqenöqö tö krishteröt
janö shumö herö rö doböt, zapriejaa mylazimi e gjejnö mö lehtö te bejne
tö
köqija te shqiptaröt tö krishterö dhe keshtu hyn grindja dhe mörzitja midis
myslimanöve e tö krishteröve.
Pra, shqiptaröt qö hynö nö punö rö qeverisö, punojnö, heqin shumö
mundime, rrinö nö vende tö liq pör shöndenö, mezi gjejnö bukö rö hanö,
rrobat i kanö copö- copö, giithnjö ndodhen nö rrezik e sipör se mos vriren,
se böhen armiq me gjithö botön. Me qänö köshtu, köndonjesit mund tö
pyesin: Shqiptaröt nuk dinö tö punojnö?
Njö i ditur n'ekonomi polidke, Dery de Tiasi, ka thenö:
4 Hahn "Albansishe Studien" f.49 v.l
Mid'hat Frashei 107

..Gjithöfatbardhösienjerözvetöshtönötöpördoruritmirötöpunös,e
gjithö e keqja vjen nga tö pördorurit mö kot-tö punös!"
Kösht; pra, shqiptaröt, nö rrent qö tö lodhen törö kohön' tö shkojnö njö
Cish shumö
jetö tö ndyrö e tö mos nginjin barkun nö punöra tö qeverisö' do
bujqösinö a tregtinö dhe' nö vent
-ire,elrörhtronin tö fitonin duke punuar
qö tö nxjerrin bukön duke böre tö ligö botös e duke i sjellö
döm kombit dhe
do t'ish shumö gjö e pölqyer ta nxirrnin atö bukö me njö mönyrö
lr.t"r rö ryr.,
t'urtö, tö ndergme ballit'
e me djersön e
Pör köte punö duhet qö tö gjithö nierözijatö
jenö tö bashkuar' " Qeverija'
gjen
gjithnjö, me ca tö qelbur memurijetö a me ca nishanö tö teneqenjtö'
Ine" ,e ndanjö e te benjö me vete ca nga neve, tö cilet behen shushunja dhe
pinö gjakn' e gjindjes...
' Frances5 duhet tö ketö ditur mirö punörat e Shqipörisö,
Nln shkronjös
..Shqiptari sa ösht'i butö e i mirö kur s'ka ndonjö punö nö qeveri,
kur thotö:
aq böhet i keq e i lik kur merr ndonjö näpunösi"'
Gjer mö tani thamö qö tö qepurit pas qeverisö' tö pasurit synö nö
öshtö njö fatkeqösi pör shqiptaröt, po köndonjösit mund tö
mö
-.-*11., pör tö fituarö tö holla?
thotö, "Köto janö tö drejta, po q-yth tö böjnö shqiptaröt
Me g'anö tö gjejnö pak para tö flamosura?
P" te vallö, nuk ka ndonj'udhe per tö fituar tö holla, ve9
,hohi-
memurijetit? Nuk mund' vallö, njeriu tö nxjerrö para pa u börö zaptie' mylazim'
kajmekan a mlnesariQ Nuk mund, vallö, njeriu tö böhet'i Pasur' Pa
rrjepur
boter, . pa pirö gjak n e völleztrvet? A nuk mund mö mirö njeriu tö fitonjö tö

ho[" -. bl'tlqoi, me tregti, me mjeshtöri (zanatf Mund tö themi qö: Shqipöria

do tö shpötoJö kur tö nisin Shqiptaröt tö merlen me tregti' me mieshtöri
e

me bujqibi dhe tö heqin sa tö rnunden dotö nga memurijetet'

Pa mö thoni sa merr njö zaptie q i pölcet koka nö djell, shi' döborö
e

baltö? Sa merr njö kajmekan' sa merr njö mytesariP Rrogat qö marrin

nuk
u japin as sa pör duhan!
Me aq mundime, tö merreshin me tregti' me bujqösi e me mjeshtöri'
do tö fitonin mö tepör, do rö rronin mö tö ndershöm dhe, nö vent qö t'i
bönin döm, do t'i bönin shumö tö mira shqipörisö. Pa na thoni, köndonjös
tö dashur, a kini parö ndonjö njeri qö tö jetö nö bukä tä mbretit e tö
jet'i
pasur?
-Rirhildi,Jo,
jol Pa mö thoni si u be i pasur Averofi nga Megova' Hirsi'
Vanderbildi dhe kaq tö tjerö qö kanö fituar me miliona lira, me
5 Hequard, La houte Albanie, f-332
 108 Elita Shqiptare

memurijer tö qelbur i kanö fituar tö hollat, apo me rregti

e duke punuar
me nder?
Bujqösia, domethönö tö punuaröt dhenö mirö
dhe me ment, tregtija dhe
mjeshrörija, na kanö pör tö shpötuar; ahere shqiptaröt
do tö behen L p"r,r"
do tö rrojnö si njerös, do tö duan ,hoku-shokun, se tregtija
gjirhnjö sjell
pasurinö e dashurinö' Duke hequr dorö nga qeverija
e duke zJnö tregtinö,
do tö ngrihen paudhösirö qö punon ,o, p"iörij", se ahere
nö vent qö ra ketö
synö nö vjedhje e nö rrömbim, do ta ketö nö tregti e
nö mjeshtöri.
Adam Smirhi6, i madhi themelonjös i ekonomisö politike,
ka thenö:
7i,güo dhe mjuhtörija harhn dahngadara nTngiriterä reguilen nä
. punärat
dhe qeuerin'e mirä; bashhä rne häto dhe rigurina at7
U;r,, fi;ndjes, e cila mä
parä nö hrtä tä paprerä nä mest tä tye dhe si shlleuörin iayort*.
loytte
rönö bota pas tregtisö, do tö gjejö shpirr vendi
^Duke /nöise bujku i
varftr, qö sot nuk punon me döshirö, ,. ,;k" ku ie shese drithe.,
q,i repron
a vigin, a dhentö. Kur tö lulözojö tregtija e tö dalö jashrö
shqiperise plagka,
ahere ßhatari e di qö do-mos-do shitet plagka dhe zö .
p.r.,än m.'21"., .
deshire. Ahere bujku lehtö do tö gjenjö.re shqipe.i maqintn
q'i duher pör rö
punuar mö mirö dhenö. Ahere do tö hyjnö e do tö dalin malliat
nö tö katrö
anöt tö Shqipörisö dhe tö hollat do tö lövrijnö nöpör duar, se
paraja sa herä
tö shhojä nga njä dorö mä njö tjatär aq mä shurnö punö
bän.
Duke shkuar, tö themi, njö lirö njö mijö herö, nga njö njeri mö njö
tjatör,
ajo lirö bön punön e zö vendin e njö mijö lirave.
end!, pra, bejlerät e Shqipörisö sa tö dörgojnö djemt'e ryre tö mösojnö
nö shkollat pör tö dalö memurä, do t'ish shumö mö mirö pör veten,e
ryre
e pör mömödhenö, t'i mösonin pör tregri, buiqösi a mjeshtöri
e tö vinin rö
punonin pör drirön e pör fitimin e vendit tonö e rö ryren.
I madhi Adam Smirh, kur körkon se me g'anö vjen kamja, gjen se
"burimi dhe shkaku i kamjes öshtö puna"
Duhet tö themi qö kamja nuk öshtö me tö patur copöra ergjent a flori.
_-
Dhe me qenö se floriri a ergjenti (domethenö paratej ,," dü.r, pör
tö
prishur e pör tö blerö me to gjöra tö nevojshme pör rö rrojtur mirö, themi
se gdo ga qä na bän tö shhojmä njä jetä täprehun ähtä kamia,
edhe nö mos
pagim fare rö holla.
Ejani tö vemi bashkö te njö ßhatar; kasollja öshtö mos mö keq, mönr
6 Adam Smith, autor i librit "Körkime mbi naryrön dhe mbi shkakun e begatisö
sö komber."e"
Mid'hat Frashti 109

rözohet, dera ösht'e thyer; era hyn mö 9do anö. Brenda kasollja öshtö e
paßhirö, e ndyrö, s'ka asnjö fron pör tö ndenjur, asnjö mösallö ku tö hanö bukö:
shtrati pör tö fetur öshtö i felliqur dhe napa copö-copö; robat e femijörisö
janö tö lyera dhe tö shqepura. Themi qö i zor' i kösaj kasolleje öshtö fort i
varfer dhe, qö tö behet pak i pasur e tö rrojö si njeri, i duhen tö holla'
Unö them se ky n.ieri behet i pasur edhe pa tö holla'
Burri i shtöpisö sa tö rrijö pörtac, le tö marrö sPatön' tö vejö nö pyll tö
bele ca dhoga; me köto dhoga tö ndörtojö kasollen, tö böiö ca frone pör tö
ndenjur dhe njö mösallö (sofer) tö bardhö; e shogja le tö shpjerö nö lumö
tö töra plagkat e shröpisö e tö fömijös e t'i lajö mirö; gupat le tö tjerrin me
leshn e dhönve ca napa, tö cilat t'i shtrojnö a tö böinö roba; pastaj rreth
e rrorull shtöpisö tö pastrojnö kopöshtin, tö qörojnö barörat e egöra, tö
mbjellin ca lule... Köshtu, kur tö kthehemi pas ca muajsh, do tö gjejmö
kasollen mirö, njö pastörti duket nö gdo anö, mösalla, fronet, napat dhe
gdo gjö janö tö pasrra, kopöshti öshrö zbukuruar, tufö-tufö lulesh japin erö
tö mirö q i gözojnö shpirtin e t'i ömbölsojnö jetön njeriut, foshnjat janö tö
pastra si pöllumba.
Pör tö börö köshtu' fshatarit nuk i duhen as fare tö holla; dhogat i böri
nö pyll, napat i endi me leshn'e dhönvet, rrobat u lanö nö pörrua. Pör t'u
börö i pasur, arriti tö pörveshö llerer e tö punojö. Pra, Adam Smithi, ka tö
drejtö kur thotö: Kamja ithtö tö punuaröt.
Po degjoj njö nga köndonjösit qö thotö: "Janö tö vörteta köto falö, po g't'i
bösh qeverisö qö s'na lö tö lirö, qö s'na bön rrugö, qö na rrjep e s'na le asnjö
grosh dhe veg qö s'na bön asnjö tö mirö, po na le nö duart tö hajdutövet".
Po dhe fal i keryre öshtö, se nö vent qö tö lidhemi gjithö nö njö brez e t'ia
mbledhim rripat qeverisö, ne böhemi njö me atö dhe i ndihim tö shrypnjö
vendin dhe völlezörit e veten tonö, duke shpresuar tö marrim ndonjö copö
teneqe a ndonjö memurijet; nö vent qö tö körkojmö fitimin tonö n'udhö tö
dreirö, arratisemi dhe dömtojmö veten tonö e gjithö gjindjen...
Shqipörisö, - shpötimi dhe fatbardhösija i ka pör t'i ardhur duke zönö
njerözit tregtinö, mjeshtörinö dhe tö heqin dorö nga dashurija qö kanö te
buka me helm e qeverisö. Mbani nö ment falöt e Adam Smithit: "Tlegtija
dhe mjeshtörija e ndritoi Ingliteren."

Lumo Shändo
 110 Elita Shqiptare

sHQrp KWENDOJMä, ApO QORBü TRAZOJME ?

')

Njö dirö, nö stamboll isha me njö shok. si ecöm mjafr kohö nö baltö tö
rrugövet, si u lothmö duke körcyer gur mi gur nga frik'e baltös dh'e qepövet
qö ment e shrypin njerinö, hymö mö njö kafene tö glodhemi pake.
Kafeneja ish gjysmö plot. cilido kish zönö vent: kush Lendonte nle
gazetö, kush kuvendonre me shoknö, kush merrej me tö zbrazur qelqer
me
birö' Kötu- köqe, dukeshin dy a tre faqezinj, pun'e tö cilöve öshre tö hapin
veshör, tö rrömbejnö ndonjö ale e ta rhonö kötö te qeverija...
f
Unö me shoknö tim, ndenjöm mö njö gip ku ishin dhe dy miq
shqiptarö.
Harrova t'ju them qö shoku im turk, po njö turk i peröndisö, i ndergim
dhe i mirö' Tö dy miqtö shqiptarö ishinö tö rinj, tö mveshur bukur, me
kollaro njö pellömbe rö lartö dhe me nga njö shkop me kokö t'ergjenrö;
kishin mösuar nö Stamboll.
Njöri i thosh tjatrit:
-Efendim, bendeznezi tä ta bai arz, madeja äshtä bäshtu: nga sebepi qu
- be hatl...
Shoku im m'u qas nö vesh dhe mö tha:
- Köta zotörinj kuvendojnö njö turqishre tö ndryshme!
- Flasin shqip, i rhashö unö.
Miku im thosh tö drejtön; rö dy djaloshöt s'kuvendonin shqip, por as
tyrqisht. I thashö nyörir:
- Or, i uruar, pse s'kuvendoni shqip, po rrazoni njö gorbö tö frlliqur?
Q' janö köto $ale tö huaja qö pörzjeni nö gjuhön ruaj? S'kini turp tö
turpörohi?
Edhe m'u kujrua qö janö mjaft shqiptarö qö e kanö pör mburrje tö
pörziejnö njö shumicö f alesh tö huaja kur kuvendojnö shqip. Myslimanör qö
kanö nxönö rurqisht, trazojnö f alö nga kjo gjuhö; tö krishteröt qö kanö mösuar

7 Nxjerrö nga Kalendari Kombiar i modt 1905

Mid'hat Frashii 111

greqisht, trazojnö gjuhön e ryre me f ale te marra nga gjuh e Athinös, edhe
it malista, parahalh, halimera, matotlteo, efharisto, e4. (Käto falä shqip
""e,
pörhthehen: si urdhäron, tä lutem, mirädita, pär perändinä, tungiatjeta, erj)'
Do me turqisht qoftö, do me greqisht qoftö, ata qö trazojnö gjuhön
shqip me fiale te rjera bejnö njö faj rö madh. Böjnö faj se öshtö njö gjö fort
e shömtuar tö vörö njeriu alö tö huaja mö njö gjuhö. Kur e flet vetö njeriu
f
s'i ve re: po kur deglon njö tjatör qö kuvendon njö gjuhö tö pörzjerö me $alö
tö huaja, ahere e kupton se sa shömtim ka.
Bö.imö faj duke pördorur f ale te huaja, harojmö falöt shqip dhe prishim
gjuhön tonö.
Pastaj,falöt qö pördorim nga turqishtja a nga greqishtja, i marrim
pa ndonjö nevojö, veg ca tö paka si gorbä, hesap, ahoma, er' Nö vent qö tö
rhemi efendim - cö themi zpt, zotni: nö vent tö uade - tö themi punä; nö
venr rö sebep -tö themi sh hah, ngai e; nö vent tö katl rö rhemi uras'ie ; nö vent
mahqum tö themi u dämtua..Sepör falön bendenezi, kete fale tö ndyrö, as
duhet ta pördorim fare.
Bendenezi do tö thotö robijuai dhe pördoret pör tö vogölsuar veten dhe
pör rö rrirur tjatrin; gjuha shqip s'ka nevojö pör kötö fale dhe as me ndonjö
gjuhö sthotö njeriu pör veten'e rii robi juai; nö shqip themi: unö, dhe atij
q i fasim i themi: z,otäri, zotote, po kurrö bendenezi.
Duke menduar qö gdo shqiptar ka detyrö tö pörpiqet tö flasö dhe
tö shkruajö drejt dhe pastör gjuhön e tij, guxova tö dörgoj köto radhö te
"Kalendari", qö tö nxönö mönt ata qö thonö: efharisto!

Lumo Shöndo.
 112 Elita Shqiptarc

Q'ESHTE LIRTJA l ar

Kemi dy javö qö
. _dögjojmö
kete f ale qö mö parö nö Turqi fort rö pakö
ishin ata qö e dinin. Täni dögjojmö nga gdo anö ihirrjet: "zuäfte lirilai" po
duam tö dimö: g'öshtö lirija?
Lirija öshtö qö mos tö tö trazojö njeri dhe ri mos trazosh tö tieröt.
ry
Mendojeni mirö körö f,alö, se gjithö lumja e njeriut ary öshrö. se s'öshtö
lirija, sig e pandehnin ca njerös, qö tö böjö njeriu gdo gjö qö i do qejfi!
Lirija
öshtö me rö mos rrazuar tjatrin.
Njeriu ka ca tö drejta, ca tö drejta tö bekuara pa tö cirat rrojtja nö kötö
jetö s'mbahen dor. Po qö r'ia marrösh köro tö drejta njeriut,
hedh nö
roböri dhe po tö mos e ndalosh njerinö, po rö mos i bl.rh "h.r..mö qafä, ahere
ka lirinö.
Köto tö drejtar e njeriut gjer mö sot nö Tirrqi dhe mö tepör nö vendin
tonö tö varfär, kanö qönö tö ndaluara, njeröziaka qönö ne roböri.
Cilat tö keqila ii numörojmö mö parö robörisö?
Kur s'ke siguri nga shpirti, kur s'tö löne tö rrosh, kur s'tö lönö tö fitosh,
kur stö lönö tö mösosh dhe tö hapsh möndjen, kur ste lenc tö flasösh, mö
9tö köqija tjatör körkon?
Gjer mö tani na ka munduar qeverija, dmth njerözit, memuröt e
qeverisö. Njeriu pa ndonjö faj zihej dhe hidhel nö burg! Nö gjykatore
(mehqeme) vetöm ay qö paguanre, ay qö jipte ryshfet, ,hpetoni.i
Ay qe
s'kish tö holla, ay dönohesh, ay humbte davanö, sado tö drelte qe tö kish!
Duke fituar nga paudhösia e qeverisö, na kanö munduar dhe njerözija jonö,
ata njeröz qö böheshin njö me memurör dhe rrembnin e rripnin botön e
varfär. Edhe keshtu parösija qö duhej t'ishre si baba dhe si vella i kombit,
böhej shumö herö ujk dhe gante njerözitl
Na ish ndaluar fitimi dhe rrojrja, se tek merrej me tregti i biri i botös,
vente valiu pa e bönte nejf a e hidhte nö burg, duke thönö se öshtö hornit.
8 Nxjerrö ngagazeta,,Lirija", korrik 1908
Mid'hat Frasheri 113

Mö anö tjatör, tek kthehej i gjori nga kurbeti, vente i ligu e i merrte tö hollat,
dilte hajduti mbudhe dhe e rripte, shumö herö dhe lökurön!
Na ish ndaluar dhe ushqimi i möndjes. Gjuha shqip ishTaraälPse? Se
köshru u donte qej6!
S'na linin tö köndonim shqip, s'na linin tö shkruanim shqip, s'na linin
shkolla shqip!
Ay qö kish njö librözö shqip e ßhihte nö vrima dhe dridhej se mos ia zinin
e ta hidhninnö burg. E shoqja s'guxonte t'i shkruante kartö shqip burrit, se
trömbej nga valiu a nga mytesarifi. Nja dy shkolla tö gjora qö mezi i kishim,
na i kishin mbyllur dhe mösonjösit na i kishin hedhur nö burg!
Ky ndalim i gjuhös ish njö roböri, njö roböri ezezä gö s'öshrö parö kurrö
gjetkö.
Gjithe köto tö keqila dhe shumö tö tjera, ngjanin se njerözit s'ishin tö
zotör qö tö mpronin tö drejtat e ryre; edhe köshtu njerözia rronte nö roböri,
nö njö roböri q'e pushton njerinö dhe e turpöron.
Täni erdhi njö ditö e re. Njerözit e panö qö durimi gjeti fund, qö thika
vate nö eshtör. U bashkuan, u menduan dhe i dhanö fi,rnd qeverisö sö parö, asaj
qeverije qö mundonte dhe rripte njerözit. Täni ja mblodhön frenö qeverisö:
valiu, mytesarifi, kajmekami mö s'do tö ienö ujqör dhe asllanö si qömoti;
tani valiu, mytesarifi dhe kajmekami do tö jenö shörbötorö (hyzmeqarö) tö
njerözisö, se atyre u jep rrogön (ylefenö) kombi qö tö böjnö punö, jo qö tö
rrjepin botön. Täni kemi tö drejtö qö tö qahemi, qö tö thöresim. Köto tö
drejta na i jep Konstitucioni. Pra, tani themi se shkoi kohö e robörisö dhe
themi qö erdhi dita e lirisö.
Po lirija s'öshtö njö falö, s'öshtö me tö thirrur e me tö pörpjekur duart.
Lirija öshtö njö g,,ö e bekuar, lirija do mbajtur, do ruajtur, do mprojtur, se
ndryshe na e römbejnö nga dora.
114 Elita Shqiptare

Q'FITUAM NGA KONGRESI I IIvIr{NASTIRIT

e)

Ti'e muaj mö parö kur u lajmörua se do mbahet nö Manastir njö kongres

pör abecene e shqipes, shumö njerö2, mbase mö tö shumöt e shqiptarövet,
thanö se kombi ynö s'ka arrirö nö atö shkallö sa pör tö berö nje mbledhje tö
tillö pör njö göshtje me kaq röndösi. Edhe keshtu ajo e re e njö kongresi u
prit pak me ftohtösi.
Po ja se si u gönjyen, a mö mirö u gönjyem, se gjithö alo frike na doli
pör tö mirö dhe pör gaz.
Mund tö themi se pemöt e kongresit janö tö shumta dhe tö ndryshme.
Qöllim i parö i kongresit qö ishte bashkimi i abecesö dhe tö marröt fund
i ngatörimit. Nö kongres delegatöt e törö me njö urtösi tö madhe menduan
jo deshirat dhe anesitö e vera, po tö mirön e kombit.
Pa mbledhur kongresin kishim frike se gdo delegat do tö mbronte
abecenö qö pördor shoqörija nga e cila öshtö guar dhe trembeshim fort se
kötu nö kongres do tö ndahej pa mbaruar gjö.
Täni gjithö kjo frikö na duket si njö öndörr e lige, njö öndörr ezeziqö
e pörhapi drita e kongresit.
Kongresi u godit fort mirö, se pemöt e tij na könaqön tö gjithöve.
Täni, pra, themi se shkrimi i gjuhös sonö u rregullua, tani themi se
abeceja u njösua, tani do tö mbledhim gjithö fuqinö pör tö shlcruar dhe pör
tö pörparuar gjuhön, pa humbur kohen nö zihje e nö grindje tö abecesö.
'Iani gjithö deshira jonö do tö jetö pör tö sjellö nö dritö vepra tö nwojshme,
vepra pör tö pörhapur mösimin dhe per tö luläuar gjuhön, libra shkollarö,
diturakö dhe letrarö...
Ky bashkim i abeceve, kjo ndarje nga njö göshtje bizantine qö na nxinte
faqen gjer mä sot, öshtö pema e parö e kongresit.
Po ka dhe njö pemö tjetör qö i:shtö mbasc mö e madhc dhe mö e
brrkur.

9 Nxjerrö nga gazer^ "Lirija", 1908

 115
Mid'hat Frahti

Edhe kjo öshtö bashkimi i shqiptarvet'

tö börö njö punö tö
Vörtet gjer mö sot kombi ynö s;öshtö bashkuar pör
duhur pör vendin. , .. | .
-
ku pamö shqiptarö tö
Ishte, pra, njö ngjarje e re pör ne kjo mbledhje
ku pamö krah pör
ardhur nga veriu . ng" lugu, ng" lindl" t nga peröndimi'
prifterinj'
kr"h g.g!" toskö, ttk;sf,,"re dht myslimanö' hoxhö dhe
dhe vörtet ky komb qenka
Ahere kuptuam se vörtet p"'k" komb se
"ie
igjallö! ._,bashkimi
,,. tö
Dhöntö pra zoti dhe ky kongres qoftö si themel
i njö
pörjetshöm, ,i agim i njö jete tö re, i njö jetö urtösije dhe völlazörije'
fortö' tani
Oh, tani qe i paÄe shqiprtarät, tani shpresön e kemi tö
zemrön e kemi tö ngrohtö!
pör bashkim' Njö
Täni dime qö qönkemi dhe ne tö zotö pör urtösi dhe
dhe ato rrönjö
vllazöri nö mes tö mendjeve dhe tö zemrave tona u rrönjos;

do tö na japin gjithnjö fuqi tö re'

tonö' ashtu dhe
fr4Ut.at;" . M"rr".,irit sikundör na rrefeu neve fuqinö
Bota qö na pandehte
botös u tregi qenien dhe rrojtjen e njö kombi shqiptar'
se s'jemi tö zotö pör asnjö vepör qytetarije'
ajo botö' dhe ndör-ta armiqtö
t"nä ktrptoi tani qö rhqipt"ret s'qenkan ashtu si i pandehnin' s'qenkan aq
"tö egjör" sa thuhej.
fry kongr.r, kjo shenjö e parö qö dhamö pör qytetari' na shtoi
nder
tö tregohemi' pra' gjithnjö
perp"r" syve-tanö äh. pörp"r" 'yve ta botös'.Le
ie r"te qö ta mbajmö dhe ta shtojmö kötö nder'
116 Elita Shqiptare

THIRRJE E KLUBIT TE SEIANIKUT DREJTUAR GJITHE

KLUBEVE DHE SHOQERIVE SHQIPTARE 'OI

Duke marrö nö vörejtje qö pas nevojave rona dhe tani gö kemi lirinö,
duhet tö pörpiqemi mö shumö me tepör forcö dhe punonjösi se nga g'kemi
börö gjer mö sot, dhe duke ditur se mö e fortö e nevojavet rona öshtö pörparimi
dhe tö pörhapurit e gjuhös, burim i gdo lumtörije e diturije, marim nderö t'u
lajmörojmö se:
1. Pör tö pörhapurit e gjuhös, domethönö pör themelim rö shkollavet,
öshtö nevoja qö shqiptaröt tö pörpiqen vetö dhe pa humbur fare kohe.
2. Pör tö börö gjö me rrönjö dhe me rregull öshrö nevoja qö gjirhö
shqiptaröt me anö rö Klubeve tö bashkojnö fuqinö e tyre pör kete qellim.
Duke shikuar köto nevoja, e pamö tö udhös qö tö böhet njö mbledhje
(Kongres) prej gjithö klubevet e shoqöriver.
Qdo klub duhet tö dörgojö njö a mö tepör delegatö qö tö marin pjesö nö
kötö Kongres. U pa e udhös qö tö shönohet pör kötö mbledhje qyteti Elbasan
mö I tö majit 1909.
Delegatöt duhet qö tö jenö tö dörguar nga Klubet, nga shoqöritö a nga
qytetet dhe tö jenö marrö vesh m€ parö me klubin, qytetin dhe shoqörinö qö
i dörgon, duke gjykuar gjörö e gjatö punöt qö do tö sillen pörpara kongresit
dhe tö cilat janö köto:
1. Themelim i shkollavet shqip: numri dhe vönd i tyre.
2. Themelim i njö shkolle pör mösonjös ( normale, dar-yl-muallimin).
3. Si do tö mbahen shkollat? Ku do tö gjönden tö hollar? Sa do tö ndihin
klubet? Qysh do tö mblidhen tö hollat prej klubevet.
4. Programi i shkollave; g'mösime do tö mösohen dhe me sa rreshta do
tö jenö shkollat?
5. Bydge e shkollavet dhe tö zgjedhurit e mösonjöwe.
6. Tö zgjedhurit njö köqyrötar (myfetish) pör gjithä shkollat.

l0 Nxjerrö ngagazeta "Lirija' 14 mars 1909

Midhat F'tafi*i I17
7. TE tßröt njö qendre pör tö rregulluar dhc pör tö shikuar punöt e
shkollave.
8. Q'rrugö do tö zihet pör tö börö shkolla shqip nga ana e qeverisö dhe
pör tö kthyer shkollat qö sot janö nö greqisht.
g.Lidhja e klubeve me njöri tjatrin dhe zgjedhja e njö programi tö
pörgjithshöm.

Pritni, ju lutemi, tö falurat me nder.

Kryetari: Midbat
II8 Elita Shqiptare

Polemikö:

KLUBI I SEIÄNIKUT II)

Rrufeja veg dömit a nuk bön gjö tjatör?

Zoti Q{up tallet, apo flet pregart? Qeshim apo flasim tö vörtetön?
E vörteta!
Ish njö gjö qö trömbeshim shumö, nga e cila dridheshim: kjo ish
njö sömundje e ligö, njö sömundje mö e keqe se kolera dhe se murtaja:
grindja
Po ja se ku na hyri kjo sömundje. Pse vallö? Q'faj kemi? Apo jemi dhe
ne nga kombet e lindles, nga köto kombe qö s'rrojnö dor pa grindje dhe pa
zihje, nga ata kombe qö kanö gpikur bizantinizmön?
Tii gazeta e gjysmö kemi dhe köto duke ngrönö shoqja shoqen po e
shkojnö kohön; dy milion e gjysmö njerös jemi, po thuaj se aq parti kemi!
Edhe gazi i grindjes, dashuri e zihjes shumö herö sa lark na shpie!
Ja kötu po marrim njö shömböll: fleta ,,Rrufeja" qö del nö Egjypr, nö
nr.8 faqe l, boton njö artikull tö gjatö kundör klubit tö Selanikut.
Me njö gjuhö tö pamarur, me falö tö turpshme, artikulli öshtö mö tepör
njö pörflim i trashö; tö mos kishim parö nönshkrimin Qajup, do thoshnim se
öshtö fonografisur mö njö kafene tö ligö. Por emri i njö shkronjösi, ky emör
i vjershötorit tö Baba Tomorit, i autorit tö hollö tö ,,Fshati im", ,,Bariu" etj,
na bön qö tö mendohemi: kur njö njeri si zoti Qajup unjet kaq poshtö, g'tö
themi pastaj pör tö tjeröt?
E g'sthotö Qajupi?
Klubi ynö qönka turk, atje s'u folka fare shqip, atje s'paska as libra, as
gazeta shqip, atje u dha njö koferencö pr.J nje shqiptari duke sharö shqiptaröt
dhe duke sharö mö tepör tö krishteröt shqiptarö!
1 1 Nxjerrö nga gazet^ "Lirija" 1909
Mid'hat Frashi+i r19

Qajupi köto ithotö duke pördorur gdo fale te rende: falöt gomar'
u.rhj;"te, tö shara tö tjera dhe $alö shumö mö tö turpshme' sa i vjen turp
nj.riut t'i thotö, jo t'i shkruajö, mbushin radhet e artikullit'
Po tö pakön a thotö tö värtetöv shkronjösi?
Mö mirö pandehöm se zoti Qajup desh te bele njö gjö humoristike, qä tö na
bele te qeshim. Po jo, ay folka pa qeshur, ay pretendon se thotö tö vörtetön'
'
Ah.r. u menduam: vörtet zoti Q"j"p erdhi njö ditö nö klub tö Selanikut
dhe atje u dha njö konferencö prej njö mömödhetari tö ndergöm.
Atö ditö
p"g niere tö piqem pör herö tö parö me zotörin e tij dhe pandeha se do tö

Lir'h -b...r,i te""qu, nga ajo vizitö qö na böri nö klub, thashö se do tö

mbante njö kujtim tö mirö.
Po ja se tani, pas tetö a nöntä muajsh, zoti Qajup shkruan kujtimet
dhe i shkruan fare ndryshe se g'duhesh tö ishin. Atö ditö vörtet zotöri e
tij kish njö spleen (sig thotö inglizi) kjo njö hidherim' njö brengö; ashtu
kuptohej prej frtyrös sö tij; kish dhe njö brengö fämije, njö brengö qö
e kuptojmö fort mirö, se zoti Q. i ati, ish i sömurö' Po kjo a mund qö
t'i" ndj.,e fajin qö bön tani, duke hedhur kaq tö zezö dhe kaq lajthim
mbi atö kujtim?
Pörshrypja qö mö böri köndimi i artikullit qe njö tö ardhur keq, tö
ardhur k"q j" vetöm pör shkronjösin, tö cilin e kam dashur dhe respektuar
gjithnjö, po pet kombin tonö: se, sikundör thotö njö fale, miza e vogöl öshtö
fo turbullon zömrön; ashtu dhe tö tilla fale, janö pa ndonjö röndösi, po
ttrrbullojnö zömrat.
Thamö njö herö qö tö mos pörg,iigjemi fare, tö böhemi sikur s'e kemi
parö gazetön; ahere mbase do tö qe mö mirö pör ne se do tö rröfenim deda-in
ione. Po fröngu thotö: kallözo, kallözo, se gjfhönjö do tö mbetet gjösendi.
Pra, domosdo, le tö pörgjigjemi njö gikö:
Thotö nö klub tonö s'flitet shqip: jemi mö tepör se 200 shokö, prej tö
cilöve mö tö shumöt veg shqipes sdinö gjuhö tietör. Po kemi dhe shumö qö
dinö shtatö a tetö gjuhö dhe jemi fort tö gözuar.
Thotö se s'kemi as libra, as ga7'etashqip. Nga tö shtatö gazetat shqip, qö
tö gjitha vinö nö klub dhe köndohen: köto janö vönö nö dhomön ku öshtö
bango e köndimit, gdo njeri i sheh. Libörtorja öshtö nö dhomö tö Pleqösisö;
s'ka shumö libra: afero 120 copö, tö shtypura nö Shkodör, nö Bukuresht dhe
nö So$e; po ka dhe shumö tö tjera. Klubi ka njö shkollö, shkolle mbrömje
dhe nate, ku gdo ditö mbi reshtat si tö shkollave, shohim gjer nö l0 a 12
I2o Elita Shqiptare

köndonjös: dlem, dyaloshe dhe pleq; gjer mö sot mö tepör 100 veta kanö
könduar dhe mösuar nö atö shkollö.
Köto a nuk i pa zoti Qajup? A po sdesh r'i shihte? A po e kish qe me
parö qöllimin qö tö mos i shihte?
Sa pör konferencön, ajo konferencö ish pör turqit dhe pörmbi
islamizmin; ish njö konferencö historike, sociologjike dhe filozofike. Zoti
Q"j*p, mö duket se ka könduar dhe duhesh tö diö qö gdo konferencö ka
sozhedn e rij, pra s'munr tö qörtohet konferencari, pse nuk foli edhe prej
akö9 a prej akö cilös gjöje. Po zoti
Q"jup e thotö vetö padirjen e tij: e bön
avoue qö nuk kuproj dot falön.
Mehdi beu qö beri kete konferencö, öshtö njohur jo vetöm si shqiptar
i vörtetö, po dhe si njö humanist, si njö njeri i ndergöm dhe i möngöm. Nö
fiale te tij s'kish asnjö gjö kundrö shqiptaröve a kundör tö krishteröve. Folösi
gjykoi turqit pas historisö dhe pas filozofisö. Nö qoftö se zoti
eajup s'e kupron
dot atö konferencö, faji öshtö i tij dhe jo i zotit Mehdi.
Kötö gabim ja falim zotit Qajup, po fajin qö s'ja falim kurrö öshtö grindja
qö körkon tö kllasö nörmjet myslimanö dhe tö krishterö. Ky s'öshtö njö fa1,
po öshtö njö ligösi, njö kakurgjima, njö ginajet nga ana e Qajupit. Gjithö sot
po pörpiqemi qö tö forcojmö bashkimin dhe völlazörinö, qysh pra kyzot, me
njö tok gjöra rö gpifura e tö ngjizura, körkon tö na vörö zjarrö? Valle kete te
ligö Qajupi dhe vegla e tij Rrufeja, pa dashur, apo duke dashur e böjnö?
Krishd ka thönö: "Pördöllei, o Zot, se s'dinö g'böjnö!", apo duan tö böjnö
liksht duke dashur; 9tö themi?
Mid'hat Frasheri 121

!D
A DO TE KEMI NJE TE VETEtvt CJUHE LITERARE SHQIP?

Nö mes rö kaq tö vöshtirave tö tjera, kemi dhe ndarjen e gjuhös sonö.

Sadoqö gjuha öshtö njö dhe e vetme' s'mund tö mohohet ndryshimi i
numöruar dhe
-"dttqe erhtö nö mes tö dy dialekteve toske dhe gege, pa
nöndialektet e tjerö.
Sot po shkruajmö pothuaj nö gdo dialekt dhe shumö herö njö libör
mbetet i pakuptuar prej tö tjeröve. Pör njö komb tö vogöl dhe tö doböt si
ne, kjo ndarje dhe garje öshtö njö e vöshtirö e madhe, njö rrezik i vörtetö' qö
s'mund ta shikojmö me gjak tö ftohtö'
Eshtö, pra, nevojö e madhe qö tö kemi pör shqipen tonö tö shkruar njö tö
vetöm gjuhö lirerare, cila tö nxöhet dhe tö pördoret prej tö törö kombit tonö,
e

sikundör qö tö gjithö kombet e qFetöruar njö tö vetöm dialekt literar kanö.

Cih d; tö jetö ky dialekt? A do tö marrim njö nga tö dy degöt e mödha
tö sotmö -toskörishten a gegörishten - apo do tö marrim ndonjö dialekr nö
mes tö dyve?
Eshtö thönö shumö herö qö rö merrer dialekti i Elbasanit si njö gjuhö e
pörmesme dhe e kuptuarshme prej tö gjithö shqiptarövet'
Pör kete qellim do tö shkruhesh dhe tö nxöhesh dialekti i Elbasanit -
a ndonjö tjatör atje afär, ashtu si flitet prej popullit a me pak ndryshim'
Po ja njö e vöshtirö tjatör; kötö dialekt tö pörgjithshöm kush do tö na e
mösojö? Sot pör sot as ndonjö vepör tö madhe kemi nö gjuhe te Elbasanit,
as ndonjö shkronjötore kemi qö tö na rröfejö nö thjeshtösi tö ryre rregullat
e asaj gjuhe. I vetmi shkronjös nga Elbasani, Kristoforidhi, ka pördorur
jo
dialektin e vöndit tö tij, po njö gjuhö tö pörzier. Edhe pa njö vepör tö mirö,
pa njö udhöheqös rö mbaruar, s'mund qö tö mösohet me gjithö bukuritö e
saj njö gjuhö literare.
Pör tö patur njö zgjidhje tö kösaj göshtje.ie kaq tö röndö pör ne, deshöm
tö dimö dhe mendimet e njerözve qö kanö börö studime mbi gjuhen dhe
l2 Nxjerrö nga revista "Diturija" nr.4 viti 1909
 122 Elita Sbqiptarc

dialektet shqipe. Na kötu pörgligjja qö muarrmö nga zoti Gjergj pekmezi,

punöt e tö cilit mbi gjuhön tonö janö tö njohura:
"Sot pördoren, sikundör e dini forr mirö, rö dy dialektet (ndenfolyet)
gegörishrja dhe toskerishtja si gjuhö literare (tö pörbashköta) nö shqipöri,
njöri nö Gegöri tjetri nö Tosköri, njöri ka nö themel dialektin e Shkodrös,
tjetri mund tö thuhet, disa dialekte tö Toskörisö.
Thashö, se gjuha literare (e pörgjithshme) e Gegörisö ka pör themel
dialektin e shkodrös, sepse tö törö shkrimtarör e Gegörisö apo ata qö janö
mösonjös rö gjuhös shqipe nö Gegöri, a janö shkodranö, apo kanö qenö
atje nga disa vjet, duke nxönö nö ndonjö shkollö tö Shkodrös. Tö vermen
shrypshkronjö qö kemi pasur gjer sor nö shqipöri, ka qenö edhe öshtö nö
shkodör, ku janö shrypur shumö libra tö kishös, tö shkruara shkodranisht, tö
cilat janö pördorur dhe pördoren prej katoliköve. po jo vetöm librat e kishös
po edhe librar e shkollös janö shkruar prej shkodranöve. Mö tö pastajmöt kanö
pördorur, mjerisht, orthografinö (drejtshkrimin) e tö ndjerir Kristoforidhi e
ashtu duket gjuha si fare e huaj, njö gjuhö qö s'flitet asgjökundi nö Shqipöri;
shumö kanö vuajtur mösonjösir me köto libra duke i ndörtuar p"r juttet
qö flitet, pör tö lehtösuar mösimin nö shkollö. Duket sheshazi se burimi i
gjuhös literare tö Gegörisö öshtö dialekti i Shkodrös.
Nö Tosköri, pörkundrazi, kanö dalö shkrimtarö prej disa köndeve tö
Toskörisö e prandaj gjuha literare e Toskörisö öshtö njö kullim jo vetöm i njö
dialekd te Toskörisö po i disave."
Mund tö thuhet se dialektet e Gegörisö janö shumö mö larg njöri prej
tjatrit sesa dialekret e Toskörisö; shkakun e sheh kushdo, po tö hedhi njö
vöshtrim mbi njö kartö dhe shkroje, po shumö mö lehtö do tö kuptojö ay
qö ka qenö ndör ato vise edhe qö njeh marrödhönien nö mes rö gegöve e rö
tosköve.
Köshtu gjendet sor göshtja e gjuhös literare, mö duket mua, se edhe pör
sot öshtö mirö qö pördoren, köshtu si thamö, keto dy dialekte nö Shqipöri,
ndryshe do rö ishte shumö mö röndö pör pörlindjen ronö. Pör rö lehtösuar
mösimin do tö ishte nevojö cilido mösonjös tö pördorö jo vetöm nö Gegöri
gegörishten e nö Tosköri toskörishten. Pörveg kösaj vetöm ndörrimi i njö
pune prej kaq vjetöve öshtö, pas mendjes sime, öshtö pör sot as i mirö as qö
mund tö böhet pörnjöherö.
Pör tashti do tö mjaftonre po tö pörpiqeshin shkrimtaröt tanö si gegö
ashtu edhe toskö ta mösojnö gjuhön shqipe, po jo gegöt vetöm gegörishren
Mid'hat Frashai r23

janö vetöm
edhe toskör veröm toskörishten, se gegörishtja dhe toskörishtja
dialekte tö gjuhös shqipe; ashtu edhe librat e shkollös do tö ishte mirö
tö shkruheshin pör gegö nö vend tö parö gegörisht, po tö mos mungojö
brenda.dh. torlerirhtja, sikundör edhe librat toskörishte, tö cilat lypset tö
pörmbajnö toskörishren edhe gegörishten.
Por, mö tjatör anö, köto qö thamö, aspak s'mund tö na ndalojnö qö
tashti
tö nisim e tö mendohemi pörmbi njö gjuhö tö pörgjithshme, e cila tö ietö
pör
tö törö shqiptaröt, sikundör qö kanö börö kombet e qytetöruar' Me tö tjera

$alö, te -.ndoh.-i pörmbi shörimin e njö plage aq tö rrezikshme_pör mö

ü,shtö e rrezikshme, thashö, sePse ne' si gegö ashtu edhe toskö' si
tö
,hp.jt.
krishtere ashtu edhe muhamedanö njö komb jemi edhe njö komb lypset tö
jerö si njö trup, njö trup qö ka njö shpirt edhe shpirti i njö kombi öshtö gjuha
qe e flei; gjuha jonö öshtö, kuptohet, vetöm njö gjuhö e vetme qö ka dialekte
,ik,rrrderle kanö tö töra gjuhöt e botös, prandaj edhe gjuha literare lypset
tö jetö njö, si gjuha ashtu edhe veglat e gjuhös lypset tö ishin njösoj' dua tö
th.-, ,. -ire do tö ishte tö kishim vetöm njö alfabet, vetöm njö orthografi
(drejtshkrim), njö terminologji pör diturinö etj', se njö komb kaq i vogöl
sikundör qö jemi sor ne, tö jetö i ndarö, tö mos jetö nö köto punö tö gjuhös
i bashkuar, domethönö, ay s'mund tö rrojö e domosdo, sot a nesör do ta
asimilojnö kombet qö e kanö Pranö.
Po si mund tö vörtetoher kjo deshire kaq e nevojshme? Sikundör thamö,
qö tö dy köto gjuhö literare qö pördoren sot nö Shqipöri e kanö burimin e ryre
afro ndör anöt e Shqipörisö; qendra e Shqipörisö mjerisht na ka mbetur fare
e huaj apo e panjohur, dialekret e qendrös qö janö pa dyshim mö tö kthjellte,
nuk i dimö apo mö mirö tö themi , palcön e shqipes s'e njohim aspak. Pör tö
vörretuar döshiren e nevojshme qö e pörmendmö, lypset domosdo nö vend
tö parö qendrön e gjuhös ta njohim e ta mösojmö dhe ashtu, pa dyshim
duke e mösuar do tö mundemi me kohö ta gjejmö ndör köto dialekte tö
qendrös edhe körthizön e gjuhös sonö, rö cilön lypset ta mösojmö e pastaj
ta pörhapim nöpör törö shqipöri. Kötö themel pör gjuhön literare ngadalö
lypset ta forcojmö pasraj, duke marrö lende te mirö e tö bukur prej tö tjeröve
dialekte tö Shqipörisö. Pas ketij dialekti lypsen shkruar edhe törö librat e
shkollös. Nö shqipöri rö Mesme, pra, lypset tö dörgojmö nierözrö njoftun pak
me filologjinö, qö ta mösojmö atje gjuhön, apo rregullat e gjuhös, jo vetöm
tö gramatikös (shkronjötores) por ca mö tepör tö sintaksit, tö mbledhin e tö
shrypin shumö pörralla, köngö e tö thöna tö popullit, por shkruar sikundör
r24 Elita Shqiptare

i kallözon populli, qö pas pak kohö rö kemi njö thesar

tö bukur e tö madh.
Kjo öshtö e vetmja mönyrö, pas mendjes sime, pör tö shpöruar pre, njö
rreziku tö madh fort.
Por ka nö botö edhe shumö mönyra cö tjera. Munder, tö themi, njö
vjershötor i madh, sikundör qö ka qenö Danteja apo tö rjerö, pa
dashur
munr ta böjnö dialektin e ryre tö pörgjithshöm, apo politika e nle kombi
e bie punön qö rö zgjidhet ndonjö qytet pör kryeq;net tö njö
dheu e ashtu
edhe dialekd i arii qyteti mund tö böhet i pörgjirhshöm, sikundör qö
ka qenö
Roma pör gjuhön latine, Parisi, Londoni, Moska, praga, etj.

Diturija, 1909, nr.4f 49-51

Mid'hat Frashäri 125

qESHTJA E SHKRONJAVET SHQIP 't

Ka dy javö qö kjo göshtje öshtö pörsöritur dhe gazetat e Stambollit gdo

ditö po botojnö artikuj. Kjo polemik öshtö nö mes tö shkron.iavet thjeshtö
shqip (köto qö pördorim ne) dhe tö shkronjavet ryrqishr, me tö cilat ca njerös
duan qö tö shkruhet shqipja.
Ca mö poshtö po bejme pakö $alö mbiköto grinda dhe rrefejmö emörat
e kapedanövet qö janö hedhur nö fushö tö luftös dhe tö zihjes; po sa-do-qö
nuk duam tö marrim pjesö nö köta bisedime shterpö dhe qesharakö, duam
kötu qö tö hedhim pakö dritö mbi göshtlen, qö dhe anötaröt tanö mos mbesin
fare tö huaj dhe n'errösirö,
Mö parö se nga tö töra duhet tö dimö se ata qö janö kundör shkronjavet
tona, as dinö tö kendoln'e tö shkruajnö shqip, as kanö deshire qö tö mösojnö:
köta tö mjerö janö si ata tö verbörit qö s'kanö parö kurrö dritö me sy dhe zihen
pör bukurin' e ngjyravet.
Köta zotörinjt' e mjerö thonö se shqipja do shkruar me shkronja turqisht
(a mö mir' arabisht !), se ndryshe na ka döm feja dhe politika!
Pör fenö thonö se shkronjat e Kuranit jan' arabishter dhe pra, nö duan
myslimanöt shqiptarö qö tö mbajnö fenö, duhet qö tö marrin shkronjat me
tö cilat öshtö shkruar Kurani.
Pör politikö na thonö se, me qenö qö Shqipöria duhet tö rojö meTyrqinö
- se ashtu e do interesi ynö - duhet qö dhe pör shkronja tö kemi ato qö
pördorin turqit vetö, se ndryshe na bie garje dhe ndarje.
Pa dhene pörgjigjen e köryre dy pikave, duam mö parö tö pyesim:
shkronjat vegla feje dhe politike janö, apo vegla praktike pör tö shkruar njö
gjuhe qö flet njeriu?
Sikundör qö njeriu i arritur me njö shkallö mö tö lanö zhvillimi se nga
kafshöt, ka gpikur tö folurit pör tö rröfrer ndjenjat dhe mendimet e tij, ashtu
dhe njerözit mö tö zgjuar kanö ndjerö nevojön qö tö pördorin njö palö shenja
l3 Marrö nga g^zßta "Lirija', Selanik 9 janar l9l0
126 Elita Shqiptare

pör tö vendosur njö formö tö lendte tö gjuhös qö fasin. Munr tö themi se

qpikja e shkrimit öshrö njö pörparim aq i math sa dhe pördorim i tö folurit
dhe, ashtu sikundör qö tö folurit gquan njerinö prej kaßhös, ashru dhe mö
tepör akoma, shkrimi gquan njerin' e egör prej njeriut tö qytetöruar.
Nieriu, kur gpiku shkronjat, nuk u mejtua as pör fe as pör gjö tjetör, po
vetöm qysh tö ketö shenja me tö cilat tö munt tö rröfejö njö mendim a njö
döshirö; shkronjat e Egjyptit tö vjerör (qö janö dhe rönj' e gjithö shkronjavet
qö dimö), ishin ca fytyra, nga rö cilatö si-cila-do kish njö döftesö mö vete:
köto ishin shkronjar hieroglife. Nga shkronjat hieroglife, duallö shkronjat
mö tö lehta qö u rhanö demotike dhe prej kötyre fenikasit bönö shkronjat e
tyre. Nga shkronjar e fenikasvet duallö shkronjar greqisht (Kadmua). Llatinöt
shkronjat e tyre i morön nga grekörit dhe shkronjat llatinishte jan ato qö
pördoren sot nö gjithö botön e qytetöruar. M'anö tjatör nga shkronjat greqisht
dhe llatine kanö dalö dhe ermenishtet (Mesrop) si dhe sllavishtet (Kiril).
Sikundör qö gjithö shkronjat e Evropös dhe t'Amerikös janö llatine,
edhe shkronjavet shqip u themi llatine, se nga njö rrönjö kanö dalö. Pra,
kötyre shkronjave s'munt t'u themi "kaure" se janö gpikur prej egjyptasvet
tö paktön katör mijö vjet para lGishtit.
Shkronja qö sor u themi turqisht a arabisht kanö dalö nga ebraishret, qö
edhe ato kanö dale nga alfabeti i fenikasvet, qö shkruanin qömoti nga e djathta
mö tö möngjör; kötö rregull e ndoqnö dhe grekörit nö krye, pastaj shkruan
me tö dy anöt (shkrim bustrofidhon) dhe mö pastaj zunö tö nisin vetöm nga
e möngjöra, sikundör q'i shohim sot gjith alfabetet e qftetöruar.
Köshtu, pra, shkronjat arabisht kanö dalö nga njö rönjö si dhe shkronjat
qö pördorin sot fröngjit, alemanöt, grekörit, rusöt e shqiptaröt: tö gjitha nga
shkronjat e Egjyptit tö mogmö kanö dalö, po me kohö jane ndryshuar.
Täni pyesim: a böhet njeriu i pafe nö shkroftö shqipen me shkronja
shqip? Täni dimö se as njöra nga köto shkronja s'kanö zbritur nga qielli, po
qö rö töra i kanö börö njerözit dhe njerözit idholatör si egjyptasit, fenikasit,
judenjtä dhe grekörit e mogmö.
Sot shkronjat arabisht i pördorin katoliköt dhe orthodoksöt e Sirisö, po
as njeri prej atyre s'böhet mysliman; pra asnjö mysliman s'böhet i krishterö
duke pördorur shkronjat llatine a shqipe.
Po kötu kemi dhe njö pyetje tjatör: feja e njeriut te shkronjat öshtö, apo
te besimi me zömör? Shkronjat janö njä palö vegla dhe s'munt tö kenö tö
böjne me fenö dhe me Per'öndin€. Njeriut a i prishet besa duke mveshurö
Mid'hat Frasheri 127

petka tö ngushta a tö gjera? Sot, nö kötö ditö, tö ketö turp

njeriu tö jetö kaq
i"n"tik; ,e--o. beheÄi si ata mendje-ndryshkur qö thonö se öshtö gjunah
si iriqi qö do
pör njerinö tö hipinj nö vapor e nö shemindefer! Mos behemi
errösirön dhe ikön nga drita.
Gjuha jonö veg me shkronjat shqip (se aryre s'do thönö llatine) nuk
,hkr,rh.t dot; qö dinö gjuhön tonö, kuptojnö fort bukur se kjo gjuhö
"t"
ka , jo vetöm nevoie per 36 shkronja, po dhe pör gjithö shönjat e vogla
jonö nuk öshtö
qe vetöm alfabetet il"ri.,. i kanö, se s'do harruar qö gjuha
shqipja ka afrim me
as semitike (si arabishtja) as turanike (si turqishtja);
gjuhöt e Evropös.
Mos vömö re $alöt fanatike dhe tö humbura qö na thonö ata qö s'janö
tö zotörit tö mendohen. k tö mos harojmö se Japonija' nö
u zgjua dhe u
be nle komb i qytetöruar, u bö se hoqi dorö nga fanatizma'
Peröndija na
urdhöron qö rö punojmö dhe tö mbrothösojmö, tö körkojmö diturinö edhe
böhemi tö verbör
nö Kinö sikur tijetö. Ne, pra, qö e kemi prapa portös' mos
dhe t'i biem me kembe'..

Shenim. Ca korespondentö na shkruajnö dhe na luten qö tö marrim

edhe ne pjesö nö keto rihl. duke dhene pörgjigje gdo artikulli pa
kripö qö
shkruhet kundör shkronjavet tona.
Kötö polemikö e gjejmö fare tö panevojshme; pörgigiajonö öshtö: Ne'
le te punolmö, le tö shkruajmö, le tö nxjerim vepra nö shesh' le tö hapim
shkoit"dhe shoqörira shqiptare, pa boa 9tö dojö le tö chotö; ca $ale pa punö
säuhet as tö na trembin, as tö na trubullojnö'
128 Elita Shqiptare

TE SHPRESOJME VETEM NGA \IEUA JoNE

Janö ca gjöra qö njeriu verö i kupron fort mirö, ca mendime qö janö

shumö tö krhjellta nö kokö tö tij; nga ky shkak i duket se dhe gjithö bota
duhet qö t'i kuptojö, köshtu pandeh se nuk öshtö fare nevojö qö tö ndrirojö
kuvendin e ta gpalosnjö gjer'e gjatö $alön.
Po pör fat tö keq nuk öshtö köshtu: shumö sende i kuptojmö pakö me
mundim, se ajo q'öshtö fare e gelur pör njerin, mund tö jetö e rurbulltö pör
tjatrin. Pastaj, njö e vörretö e madhe öshtö kjo: atö qö duam tö kuptoher giltazi,
lipset qö ta themi fare giltazi, ta themi dhe ta themi prapö, dy herö, dhjetö
herö, njözer herö qö tö hyjö mirö nö vesh dhe nö kokö, tö skaliter nö rru.
Kjo öshtö nö principer e mi qö kam ndjekur gjer mö tani.
Shumö njerös i kanö kuptuar fare ndryshe mendimet e mia, mö kanö
börö qortime, mö kanö pyerur 9'kam dashur tö them, mö janö lutur tö jem
i kthjellöt. Edhe kam parä se vörejrjet e ryre janö tö drejra.
Nö köto faqe tö vogöla tö Kalendarit - si dhe nö ca shkrime, pa ndonjö
vleftö padyshim, qö janö boruar te gazet^ Lirija - duke kuvenduar me
völlezörit e mij, duke qarö hallet tona, gjithnjö kam patur nö mend njö gjö:
Tö pörpiqemi qö rö pörmirösojmö verijar tona, rö ndreqim tö merar rona, rö
lartösohemi dhe tö pörparojmö vetöm me pörpjekjet tona.
Tö tjerö - dhe tö shumtö - kanö mbledhur gjithö kujdesin e ryre nö
tö zbuluar dhe nö tö numöruar tö fajeve tö tö rjeröver, tä köqijave dhe tö
padrejtavet qö na böhen prej tö huajve. Edhe kanö rhirrur edhe janö qarö
Edhe ne fort mirö i shohim tö köqijar qö na punojnö tö huajtö, fort
kulluar na radhitet pörpara syver vargu i ligösivet qö na vijnö prej tyre. Po
köto tö keqila dhe tö liga, tö shumta, säuhet gjirhnjö tö na böjnö rö mos
gjejmö njö shkak mö tö thjeshtö, tö rrahim rö körkojmö rö merar qö kemi
ne vetö.
Mö duket se gdo gjö ndreqet, kur tö ndreqemi ne verö: gdo tö lige i
priten krahöt, kur tö ndreqim rö metat tona: gdo tö köqije sö huaj i priten
Mid'hat Frahai 129

kömböt, kur tö böhemi ne vetö tö zotörit qö tö mbrojmö tö dreitat tona,

qö du kundörqöndrojmö.
Shembulli öshcö: e dimö qö moti na sjell shi, döborö, breshör, erö dhe
shtröngatö: a öshtö mirö qö tö qahemi nga köto tö keqija, apo duhet qö rö
ndreqim gatinö dhe dritaret e shtöpisö?
Me falö tö tjera: a öshtö e nevojö qö tö ndreqim njerözit e tjerö apo tö
ndreqemi ne vetö? Kur kemi shum'armiq, kur janö shumö njerä qö na bien
nö qafe, a öshtö mirö qö t'i lidhim duart e kembet e botös, a po tö forcohemi
ne vetö dhe tö bejmö botön qö tö na respektojö?
Edhe keshtu kam qenö gjithnjö nö mendim qö duhet tö körkojmö, tö
gjejmö dhe tö shohim tö metat dhe fajet tona, t'i zbulojmö, tö hapim s'yrö, tö
mendohemi dhe tö ndreqemi. Fuqinö duhet a kemi brenda te shpirti, te vetijat,
te mendimet tanö, duhet tö kemi karakter dhe vullnetin e forte, gjykimin tö
drejtö qö tö mundim tö rrojmö nö kötö shesh lufte tö jetös pa frikö se mos na
rräzojnö mbördhe bota, pa u - ndrojtur se mos njö gilimi i doböt e njö armik
i fortö tö vijö dhe tö na vörö ndalime, tö na dobösojö dhe poshtörojö.
Sa gjö emadhe, sa gaz shpirti öshtö pör njerinö tö jet'i fortö dhe tö ketö
besim te vetja e tij!
Njeriu me tö vörtetö, nö kötö jetö s'mund qö tö ketö besim veg se
nö fuqinö e tii. Nö dagim qö tö mos pörbuzemi, tö mos vuajmö dhe tö
mos vdesim, duhet qö tö jemi tö fortö, tö kemi miaft fuqi pör tö ptapsur
reziqet.
Ja edhe njö göshtje tjatör. Kam börö shumö herö f alö se ne shqiptarövet
na duhet njö parti thjeshtö kombiare.
Mos mö thuhet se a janö gjithö mömödhetaröt nö njö mendje, se gjithö
udhöt me njö shesh dalin, se gjithö mendimet njö qöllim kanö? Unö dua qö
pör tö vörtetön dhe pör tö mirön, tö ketö veg se njö udhe te vetme. Ne duam
tö mirön e kombit tonö, shpötimin e kösaj Shqipörije; duhet qö shpötimi t'i
vijö prej vetes sö qaj, pör tö mirön dhe pör fitimin e saj drejtpördrejt.
Le tö jemi mö tö kthejllöt: Shpötimin tonö ta presim nga vetja jonö, si
njö pemö tö pörmirösimit dhe tö naltösimit tonö, njö pemö qö tö vijö vetiu,
me djersöt, me pörpjekjet dhe me döshirat tona. Kjo öshtö pör ne politika
rn e drejtö, udha m'e sigurtö, shpötimi m'i ndergim.
Tö mos themi se gdo njeri ka njö udhe te ndryshme pör t'arriturö
qellimin e pörbashköt, se unö them qö udha si edhe qöllimi duhertö jetö
njö: shpötimi me anö tö vetes sonö.
 Elita Shqiptare
130

Mos gönjejmö kurrö veten dhe tö themi se mund qö tö jetö mömödhetar

dhe besödrejtö ay qö shpreson prej Greqisö, Serbisö, Bullgarisö, Malit tö Zi,
Türqisö, ose prej Fuqivet tö Mödha. [e tö jemi gjithnjö tö sigurtö se ata qö
ushqejnö tö tilla shpresa, janö fort tö gönjyer dhe tö gjorö, nö qoftö se nuk
janö gönjeshtarö dhe tradhötorö.
Tö hua.itö, gdo tö mirö qö tö na böjnö neve, sado t'ua dojö politik'e ryre,
e kanö mö tepör pör inreresin e ryre se sa pör sytö e zezö tanö. Eshtö pra,
gjö me ment qö tö lemö gjithö punöt tona nö dorö tö njö tö hua,ii dhe gjithö
shpresön e rrojtes ta varim te njö njeri qö pa dyshim, mö parö se gdo gjö ka
pör detyrö tö mejtojö tö mirön e tij?
Prandaj shumö herö nö kuvendimec e mi qö bej me köndonjösit, dukem
i ashpör dhe ksenofob, qö shumö here döftej njö gbesim, kundrejt tö huajve.
Se dua qö ta kemi besimin re veria jonö, dua qö ta presim tö mirön prej
vetes sonö.
S'öshtö mirö qö ta lömö veten si lodör te tö huajtö, se köta sado qö tö na
jenö miq, g'respekt dhe nder mund tö kenö pör ne kur na shohin qö jepemi
verbörisht nö duart e ryre, me njö besim tö verbör, nö mos dhe me njö shpresö
interesi tö turpshöm?
Köto janö, i dashur köndonjös, mendimet dhe principet e mija' Tani
deryra jote öshtö qö tö mejtosh akoma, ta drejtosh göshtjen. Vetöm-mos tö
harrojmö se: l. Njeriu duhet tö ketö besim te vetja e tii: 2. Ay qö hirohet
dhe qö böhet vegöl verbörisht te njö tjatör, s'meriton kurrö ndonjö fare
respekti.

Lurno Shändo
Stamboll, gusht 1912.
Mid'hat Frasheri r31

xENootryEsIT '4)

Qdo gjö me shpirt nö kötö jetö ka me vete fuqinö qö tö pörparojö dhe

tö
mirösohet. Histori e dheut, qö nga bimöt e kafshet dhe gjer te njeriu, nuk
öshtö vegse ecja e madhe nö udhö tö gjerö tö pörparimit.
Organizmat qö nuk pörparojnö, janö tö dönuara pör humbje dhe fikje,
se duhet qö tö ecin nö pörparim ose tö shuhen. Nuk rron dot asnjö gjö duke
qöndruar nö shkallön qö öshtö.
Pörparimi i njö kombi varet nga pörmirösimi dhe naltösimi i gdo
njeriu qö formon kötö komb: duke ecur dhe duke naltösuar gjithö sö bashku,
del nö shpötim shoqöria dhe zö njö vend tö ndershöm. Kur öshtö njö komb
me njeröz tö zgjuar dhe tö ngritur, njö frymö e ngrohtö dhe e shöndoshö
shkon nö shpirt tö gdo njeriu, i shryn qö tö ecin dhe tö pörparojnö, u jep
fuqi dhe njö force tö re. Ideja dhe vullneti, gellimi dhe ideali i njö kombi,
janö mö tö fortat e fuqive nö botö...
Po e shkruaj kete liber tö vogölr:) pör ry köndonjös, dhe aq mö tepör nöse
je i ri. Se mbi ry dhe mbi shoköt e tu, do tö mböshtetet fuqija pörparimtare
dhe ju do tö jini punötoröt e veprös sö madhe.
Njihni veten dhe duajeni. Dini cilöt jini, ku rroni dhe si gjöndeni. Nö
kere nlohle dhe dituri, merrni njö kurajo pör udhön e pörparimit, punoni
pa reshtur nö veprön e bekuar, sado e vogöl dhe cilado qö tö jetö pjesa juaj.
Dhe shpresa e gözimi do tö vijnö nga puna.

Lumo Shöndo

14Hyrja e veprös "Pritmi i Shqipörisö", botuar nö Sofe, 1915.

15 Pritmi i Shqipörisö, So$e, 1915
132 Elita Shqiptare

FATKEQESI DHE M[SIM'6)

Me gäzim po botojmä sot hätä artihull tö dörguar pär gazetän tone prej z. Lumo
Shändo nga Lautanne, Suicerö, tö shhruar pär dhen, qa do tä mbetet e shhrojnr
me ngjya te zezll. nö historinä moderne shqiptare.

Ti"i e vjeshtös sö parö: ja njö datö, e cila do tö kujtohet gjithnjö me

hidherim dhe trishtim nö historinö tonä. Popujt e botös kanö data tö
lumtura, nö tö cilat gözohen dhe belne lutje. Ne kemi edhe njö datö tözezö,
fatkeqe. Dua vetöm qö rö mos harrojmö kötö ditö, ta kujtojmö, tö na vijö
turp dhe keq. Pse iku Mbreti nga Durrösi mö 3 tö vjeshtös sö parö l9l4?
Q'janö shkaqet?
Köto shkaqe janö dy farösh: I.- tö jashtme,2.- tö brendshme.
Tö jashtmet janö ato qö nuk varren prej nesh, nga tö cilöt s'jemi tö
pörgjegjshöm, faji i rö cilöve bije mbi tö tjeröt. Köta tö tjeröt janö Fuqit e
Mödha dhe shretet e vegjöl fqinjö. Disa nga shtetet e mödhenj u gpallön qö
nö krye kundörshtarö nö themelimin e shtetit shqiptar dhe mö vonö muarnö
pjesö dhe rö tjerö. Serbia, M^li i Zi dhe Greqia gjetnö shesh tö lirö: nö veri
dhe veri - llndle sllavöt na ngushtuan ku6njtö...
Nö jug, greku na qpik göshtjen e Epirit dhe ushtaröt e oficeröt e mbretit
Kostandin tö Greqisö, na shkretojnö sanxhaket e Korgös dhe Gjirokaströs:
fshatrat digjen, arrat shkatörrohen, njerözit korren.
Punöt e Epirit mprohen drejtpördrejt prej disa nga shteteve tö
mödhenj.
Köto dobösojnö qeverinö dhe demoralizojnö njerözinö.
Täni fillojnö shkaqet e brendshme, nö tö cilat jeni ne fajtorö, drejtpördrejt.
Pse u bö trazimi i Shqipörisö sö Sipörme (Gollobordö, Qermenikö, etj), e
Shqipörisö sö Jugös (Korgö) dhe e Shqipörisö sö Mesme (Tiranö, Shijak,
Kavajö)?

16 Botuar nö gazetön "Dielli", l6 shtator 1915

Mid'hat Frasheri 133

Köto fenomene kanö fuqi kaq faktorö rö shumtö, janö aq shumö tö

komplikuara, sa vetöm me ca shönime tö pakta, mund qö t'u pörgjigjemi,
nö dagim njö shpjegim dhe analiza tö plotö, do tö duhet njö volum i madh
dhe i törö:
l. Se duke qenö nöfillim tö jetös politike, edhe kuptimi ynö mbi
patriotizmön öshtö pa dyshim me tö meta dhe i pafuqishmö.
2. Nga zilia dhe egoizma qö janö dy sömundje tö mödha dhe fort tö
dömshme e tö rrezikshme tö races sonö, dy sömundje qö burojnö nga qö
nuk kemi jetö politike dhe patriotike, qö nuk kemi njö gjykim tö shöndoshö
dhe tö vörtetö pör interesat tona, interesa löndore ose morale. Kjo zili dhe
ky egoizmö na shryjnö tö themi "pse tö jetö ay e tö mos jem unö", köto
sömundje na bejne shumö herö tö themi: "Po tö jetö aksekush i madh mirö,
mö mirö tö mos ketö fare Shqipöri".
3. Mosbesim te vetja jonö dhe tö marrit me lehtösi dhe pa shpresö
tö punös sö mömödheut. Shumö kujtuam se njö Shqipöri s'mund tö
jetojö, s' mund tö ketö dite te gjaa. Ky dyshim (peme e mungimit tö
njö arsimi patriotik dhe qytetar) i böri shqiptaröt qö tö mos heqin dorö
nga shpresa e BABES (Gollobordö, Qermenikö, Shijak, Kavajö) ose e
Grekut (Korgö, etj).
4. Nuk iu dha Shqipörisö gjithö rendösia qö duhej: patriotöt e vörtetö
kujtuan, nö entusiazmin e tyre, se puna u mbarua, se gdo rrezik u praps.
Haruan se gdo fillim ka vöshtirösit'e tij, haruan se gdo foshnjö qö lindet do
qindra kujdese. Tymi i besimic dhe i gazit uzgjua nö hidhörime tö rrezikut.
Armiqtö e jashtöm, gjetön kurajo e ushqim tek armiqtö e brendshmö:
Esadi me shoke.
5. Nuk u bö therori pör mprojtjen e mömödheut. Nuk e di akoma
populli se rrojtja e tij varet prej rrojtjes sö qeverisö dhe tö mbretörisö, harron
se me tö humbur indipendencön humbet dhe jetön e trupit: vlonjatöt qö
shkuan kundra Lushnjös, u rikthyen nga mes i udhös, korgaröt qö shkuan
nö Elbasan ikön pas katör dite; matjanöt erdhön gjer nö qafe tö Krujös
dhe u kthyen prapö; mirditasit s'shkuan mö tej Ishmit. Kurajo, shpirt dhe
energji rröfeu vetöm Korga kundör grekövet dhe Kolonja kundör rebelöve
nö Starovö.
Köta janö disa prej shkakövet, ose mö tö mödhenjt'e ryre.
Po g'fryt del prej kötyre qö thamö? Duhet qö tö presim gdo shpresö,
tö biem nö fund rö döshpörimit e tö fatalizmit rö mortshmö?
r34 EIiu Sltqiputt

Jo! Duhet qö tö nxjerrim mösime dhe tö gelim sytö, tö njohim punön,

tö shohim semundjen dhe pastaj ta shörojmö. Kur tö bije armiku me grusht
dhe tö nxjerr njö sy, duhet qö ta hapösh mirö dhe mö tepör syrin tjatör.

Lamo Skändo
lzutannä, 24 gusht 1915.
Mid'hat Frashti 135

SHQIPöRrJA DHE FUQITI B 14[p111tzr

Shqipörija lindi nöpörmjet vuajtjesh tö mödha, se njö fat i keq e

mbörtheu djepin e saj, rö dörguar nga vetö zanat qö kishin ndihmuar nö
lindjen e saj.
Dikush körkon tö gjejö njö mosmirönjohje nö falet tona, tö na akuzojö
si bukeshkalö ndaj Fuqive tö Mödha, ambasadoröt e tö cilöve u mblodhen
nö Londör me barrön e madhe pör tö rregulluar disa göshtje, ndörmjet tö
cilave edhe njohjen e pavarösisö shqiptare.
Duke mos qenö kurrö mosmirönjohös dhe duke e konsideruar mosmirönjohjen
si tö metön mö tö madhe morale, nö fillim do tö themi se mirönjohja jonö öshtö
e thellö dhe e pörjetshme pör tö gjitha Fuqitö e Medha dhe nö veganti pör ato
qö kanö ndihmuar nö njohjen e Shqipörisö, qö kanö pörkrahur tö drejtat e saj
si komb e shtet.
Por, ndonöse morali ynö shqiptar, na e deryron ketö mirenjohje dhe nuk na
lejon qö tö themi as gjysöm fale frese nö drejtim tö ndonjö fuqije, deryra jonö e
historianit, öshtö, nga ana tjetör, qö tö böjme njö pasqyrim sa mö tö saktö dhe
sa mö tö paanshöm tö kushteve nö rö cilar u ndodh nö zanafillö shteci ynö. Pör
mö tepör, si mund ta mbulojmö dhe ta fshehim tö vörtetön nö njö kohö kur
tani asgjö nuk mund tö mbahet nö errösirö, kur protokollet e konferencös
sö Londrös, si edhe artikuj tö panumört gazetash zyfiare ose gjysmö zyrt^re
janö ary pör tö döshmuar pörpara gjithö botös tö vörtetön lakuriq?
Nuk eshtö mö sekret pör askönd, se dy grupe tö mödha, qö sot janö nö
armiqösi, e kanö börö pörleshjen e ryre tö parö gjatö Konferencös sö Londrös. E
g'ka tö habitshme, qö gjatö tö gjitha diskutimeve Rusia dhe Franca u treguan
tepör keqdashöse ndaj Shqipörisö, vetöm pör t'u "ngrönö" me Austrinö, Italinö
dhe Gjermaninö, tö pörkrahnin njohjen e kösaj Shqipörije?
Eshtö vallö mosmirönjohje tö thuash se F ranca dhe Rusia kanö qenö
kunder njohjes dhe krijimit tö Shqipörisö sonö dhe se i kanö vönö 6rmat e
l TNxje rrö nga "L Independance Albanaise" 1 9l 5
136 Elita Shqiptare

ryre pa zemör? Eshtö vallö njö mungesö mirönjohjeje qö tö thuash se Italia

dhe Austria kishin nisur tö mos interesoheshin pör Shqipörinö, pör ta
parö atö veröm si njö fushö dhe njö pretekst intrigash dhe rivalireri? Eshtö
valle nje mungesö karaktetri qö tö thuash se qeveritö ruse e franceze kanö
bashköpunuar me Greqinö dhe kanö intriguar me rö, pör tö krijuar kötö
komedi tö quajtur epiriote, qö ta dobösojnö dhe ta vdesin Shqipörinö dhe
se ato nuk kanö börö leshime vetöm e vetöm qö mö vonö t' i vönö litarin ne
fyt? Eshrö vallö mökat qö tö thuash se, rivaliteti ausrro-italian ka marrö njö
formö tepör tö mprehtö pör shkak tö incidentit me Estat Toptanin? Gazetat
zyfiarc "Thibunj', "Fremenblatt", "Corriere della Serra", "Neue Freie presse"
dhe shumö tö tjera, a nuk pasqyrojnö vallö akuzat me tö cilat janö ndeshur
autoritetet italiane me ato austro-hungareze?
Pör mö tepör, rö shkruash historinö nuk do tö rhotö aspak tö qortosh.
A nuk thonö verö diplomatöt, burrar e shtetit, politikanöt, se nö politikö
nuk ka as moral dhe as imoralitet? A nuk na mösojnö ata se ajo qö öshtö e
d€mshme dhe e pandershme tek njö njeri i thjeshtö, nuk öshtö nö polirikö,
kur öshtö $ala pör marrödhöniet e njö shteti?
Atöherö, a duhet tö indinjohemi qö Franca dhe Rusia kanö intriguar me
Greqinö dhe Serbinö kundör Shqipörisö, duke pörkrahur veprimer e ryre
dhe duarrrokitur masakrat kundör shqiptaröve? Ne e dimö mirö, se öshtö e
pamoralshme tö qeshösh pörpara njö skene makabre, se nuköshtö e ndershme
dhe fisnike tö pörkrahösh njö krim ose tö qöndrosh i heshrur para rij; populli
do tö gjente njö f ale tepör tö ashpör pör tö damkosur njö qöndrim tö tillö.
Por, duket se nuk öshtö e njöjra gjö kur öshrö $ala pör politikö.
Nuk öshtö as e bukur dhe as e ndershme qö rö shfaqesh me dy fytyr^.
Por nuk öshtö aspak e njöjta gjö, kur njö anörar i Komisionit Ndörkombötar
tö Konrollit nö Shqipöri, intrigon kundör kösaj Shqipörie dhe shfrytezon
ndikimin e konsullit tö tij nö Vlorö, pör tö nxitur njeräir nö revoltö dhe duke
börö propagande per Greqinö._Nöse i deleguari i Rusisö vepronre köshtu,
nuk öshtö aspak e habitshme qö ambasadori i Italisö nö Durrös deklaronre
hapur se ai ishte nö krahun e Esat Pashös e tö kryengrirösve, nderkohe qe
"rivalja" e tij, Austria, shpallre mbrojtjen e katoliköve tö kohös sö Türqisö!
Nuk öshtö aspak njö qortim, as pör ambasadorin e Durrösir, as pör qeverinö
italiane kur themi se ai kishte njö simpati tepör rö madhe pör rebelöt dhe
pör Esatin, vitin e shkuar dhe se sivjet, duke rönö nö sy pakösimi i dashurisö
pör rebelöt, ai ruan tö njötin vlerösim pör Esatin e ndjerö. Nuk e shajmö
Mid'hat Frarhari 137

aspak qeverinö italiane, kur themi se ajo bön njö politikö tepör tö dyshimtö'
se miqösitö e kryera janö kundör shqipörisö dhe jo pör ata qö punojnö pör
unitetin dhe paqötimin e saj'
Detyra jonö, e njö historiani modest, öshtö tö thotö gjithgka' Pa e
ßhehur tö vörtetön. Sepse, nöse u jemi mirönjohös Fuqive tö Mödha dhe u
deryrohemi aryre, nuk mund tö mohojmö kurrö qö para sö gjithash jemi
shqiptarö dhe se duhet tö mbrojmö interesat e Shqipörisö' Dhe pörpara
Shiipetire nuk duhet ta harrojmö asnjöherö tö vöretötn. Amicus Plato, sed

magis amica ueritas.

Dikujt nganjöherö i pölqen ta harrojö me qöllim tö vörtetön, siciomos
kur öshrö $ala pör Shqipörinö. Gazetat zyrt^re "Le Temps" dhe "Novoje
Vremje" janö pörpjekur tö vjellin vrer me gönieshtrat mö tö ndyra dhe me
akuzat mö tö neveritshme kundör nesh. A nuk e uli veten gazeta "Le Temps"
duke u bere nle lajkatare e paturpshme e Greqisö, fale disa argumentave qö
tingöllojnö si Creusot dhe Vlastos? A nuk mbahen krenare gazetat ruse e
franceze se kanö gnaryruar tö vörtetön, se kanö ndryshuar faktet, se i kanö
hapur faqe tö töra gönjeshtrave tö ndonjö greku si Zografos me shokö, duke
na refuzuar neve qoftö edhe pak vend pör körkesat tona tö drejta?
Nö atö kohö ne ishim, fatkeqösisht jemi akoma, nön trysni shpirtörore tö
gjirhö köryre mjeteve tö fuqishöm qö paraqet shrypi; ne nu.k kishim asnjö
organizatö qö tö na mböshteste moralisht. Ne i shihnim tö töra padrejtösitö,
te giirha shtigjet qö pörplaseshin kundär nesh dhe tö llahtarisur nuk mund tö
bönim asgjö. Armiqrö tanö i kishin te gjitha mjetet dhe politika e Fuqive tö
Mödha mbtishteste rö gjitha pörpjekjer e ryre. Pa pörfaqösues jashtö shtetit, pa
asnjö fond, me fare pak miq rö zotö pör cö thönö tö vörtetön, ne kemi qenö tö
sakrifikuar dhe tö harruar. Eshtö tepör e vöshtirö tö ruash qetösinö, kur lexon
g z.etatqö shkojnö nga gjysma e dytö e vitit l9l2 deri nö gjysmön e parö rö
vitit 1914. Ajo pak dritö s vörterö gjendet vetöm nö gazetat angleze dhe ne
jemi fort tö lumtur tö böjmö kötu njö homazh publik ndaj köryre g zerave
trimöresha, qö nuk kanö nguruar rö ngrejnö zörin nö emör te drejtösisö dhe
tö vörtetils, pa asnjö inreres, pör hir tö dashurisö platonike pör tö vörtetön,
shpesh herö duke ränö ndesh me körkesat e politikös sö vendit tö tyre, dhe
sidomos nö n,iö sens krejt nö kundörshrim rne interesat dhe tendencar e
fuqive tö tjera rö grupit ku bön pjesö Anglia.
138 Elita Shqiptare

SHPRESA DHE PUNAI8)

Njö mik i panjohur mö shkruan njö letör nga Amerika dhe mö pyet: "A
kemi shpresö pör pritmin e Shqipörisö apo jo, qö tö kemi shpresö tö punojmö,
ndryshe rö mos hedhim döm punön".
Pyetje e röndö, pörgjigja e sö cilös öshtö mjaft e vöshtirö e nuk jepet dot
aq lehtö. Po, kur njeriu takon njö vöshtirösi nö njö göshtje, duhet qö t'ia
zbörthejö pyetjen, ta ndajö nö copra dhe tö pörpiqet r'i rretnjö e t'i zgjidhnjö
njö nga njö; ahere tö gjitha tok duken mö tö lehta dhe mö cö thjeshta, sa kur
ishin tö bashkuara e tö mbörrhyera.
Pra, ra kthejmö pyetjen dhe tö shohim gfarö marrödhönje kanö midis
tyre shpresa dhe punC Me tö tjera $alö: duhet tö punojmö pse puna ösht'e
duhur, apo duhet tö punojmö pse kemi shpresö.
Ja pörgliga ime qö i dhashö mikur nö Amerikö: "Theoria ime qö shpresa
vjen pas punös: nuk öshtö shpresa qö e shqyn njerinö tö punojö, po puna e
pjell shpresön; ay qö punon ka shpresö dhe ka rö drejtö qö tö ketö shpresö;
shpresa öshtö ndjenjö, puna öshtö fuqi".
Puna öshtö e domosdoshme. Njeriu ösht'i shtrönguar qö tö punojö, qö tö
reagojö, qö tö röngojö dhe tö pörpiqet. Qö nga djepi e gjer nö varr, rrojrja nuk
öshtö gjö tjetör veg se njä punö dhe njö pörpjekje e pareshtur. Punojmö qö tö
rrojmö, qö tö ruajmö jetön, qö tö mbrohemi dhe tö ushqehemi, qö rö mvishemi;
pastaj, punojmö dhe lodhemi qö tö döfrejmö, tö gözohemi, tö shkojmö jetö
tö farhme, tö lartösohemi nö shkallö, tö zemö njö vent tö gquar dhe tö madh,
tö böhemi tö pasur e tö famshmö. Urija, frika, tö ftohtöt, shiu, turpi, nderi,
dashurija, urrejtja, ambicioni, egoizma, idealizma, virtuti ose dhe veset, tö
gjitha na shryjnö qö tö jemi nö njö punö dhe nö njö aktivitet tö papushuar.
Asnjö nga köto ndjenja s'kanö lidhkö dhe marrödhenie me shpresön,
senuk na bön shpresa qö tö punojmö, po nevoja e rrojtjes, nevoja e trupit
dhe e shpirtit tonö.
l8 Nxjerrö ng g zera "Dielli", shkurt 1916.
Mid'hat Frahei 139

shpresa vjen dhe qöndron mbi punön si era qö zbukuron lulen, si ngiyra
qe embelson burbuqen, si njö kurorözim, si njö poezi e mundimevet dhe
e vuajtjevet tona. Punön e kemi nö muskujt, nö eshtrat, nö rembat dhe nö
dejet. Shpresa vjen e hedh njö poezi mbi köta rengime, derdh njö aromö'
njö frymö, njö kurajo.
Sa mö e madhe tö jetö Puna' sa m glalle dhe m i fuqishmö tö jetö
i
vullneti, aq m'e gjerö dhe m'e pushtetshme öshtö shpresa' Se shpresa ilshtö
bijö e punös. Cili prej nesh nuk ka zönö njö punö pa shpresö, si me pahir'
me zemör rö thyer, me mörzitje nö shpirt dhe, duke Punuar, duke ndjekur
dhe duke pörparuar nö punö' nuk ka pare qö njö dritä dhe njö fuqi e re, e
panjohur dhe e papandehur, i ka lindur nö zemör dhe nö nervat?
Per tö provuar mö mirö kete qe themi, tö vörö re njeriu gjendjen dhe
shkallön e shpresös, kur trupi ndodhet i shöndoshö, kur kemi shöndetin
nö vent, kur jemi me fuqi, kur ndjejmö veten tone tö shtyrö pör punö dhe
aktivitet, me njö $alö, kur mezi na mban vendi, ahere nd.iejmö dhe shpresö
nö veten tonö.
Po kur jemi si tö pamundur, kur kemi truPin tö thyer, fuqinö tö pakösuar,
pa shije, pa döshire dhe pa vullnet pör punö, ahere dhe shpresa na ndodhet
e dobötuar, e thyer, e shuar.

Ay qö s'ka fuqi pör punö, ay qö nuk ösht' i zoti pör asnjö pörpjekje,
as me krahö, as me krahöror, as me kokö, ay padyshim s'ka tö drelte qe te
kerkole pjesön e tij nga lcy bekim i qiellit qö i themi shpresä.1 doböti, i ligu,
frikamani dhe i mefshti s'mund tö kenö shpresö, se krahöt e fortö i kanö
fajko.| dhe shqiponja, jo urithi me bretkosön.
Täni, ne shqiptaröt duhet tö fillojmö nga shpresa apo nga puna?
Mö duketöse pörgjigjen e dhamö mö lart dhe rröfyem se flaka dhe drita
vijnö prej zlarrir e jo zjarri PreJ ryre. Puna pör ne, öshtö mö tepör se njö gjö
e domosdoshme dhe e natyrshme: öshtö njö detyrö. Gjendja e sotme Pör
tö qarö, shkalla e keqe nö tö cilöt kemi rönö, vuajtjet dhe mönryrat tona, tö
gjitha na vijnö nga tö mospunuaröt, nga varfanjakösi e vullnetit qö na bön
gjysmö tö rögjuar dhe tö hidhur, nga mungim' i enthuziazmit.
Asnjö njeri, as ndonjö komb nö botö nuk öshtö ritur dhe lanösuar duke
u menduar nö ka shpresö dhe nö duhet punuar. Madherila kanö ardhur prej
140 Eliu Shqipure

punös, prej kösaj pörpjekjeje tö verbör qö öshtö njö nevoj'e gdo gjöje tö gjallö,
tö kösaj pune qö nuk njehö asnjö ndalim, qö pörparon duke 9arö dhe duke
rözuarö gdo pengim, duke hedhur dhe duke kapörxyer gfarödo vöshdrösi, qö
öshtö njö si ffak e madhe, si njö lum i bugitur, tö dalö prej trusö, prej zemrös
dhe prej krahövet tö njeriut.
Me arö punö dhe me atö zhvillim janö madhuar dhe njerözit dhe
kombet...
Pör kombin tonö rö mbetur k"q p*, pör veten tonö qö e kemi kaq shumö
haruar' dhe lönö mö nj'anö, puna lipset rö jetö m'e fortö e m'e madhe akoma.
Vetöm ahere mund dhe duhet qö tö kemi shpresö.

Lumo Shendo
Mid'hat Frasheri 141

EV$,RTETAMBI NGJARJET
E SHQIPERISE NEYITIN 1914'e)

Ka njö vit qö nö Shqipöri po ndodhin nglarje tö rönda' Gazerat e kohös

janö tö mbushura me lajme pör kete vend dhe versione nga mö fantastiket
kanö zönö vend nö kollonat e tö pörditshmeve. ..
Vetö Shqipöria, e zhveshur nga agjensitö dhe organet e shtypit, s'ka
mundur tö japö asnjö drejtim tö ngjarjeve dhe gdo korespondent atöherö
kishte nö dorö tö lirö tö shkruante g'tö donte nö ekspozenö qö ai sillte pör
ngjarjet shqiptare. Opinioni dhe pörshtypja e pörgjithshme kanö qenö se
shqiptarör myslimanö ishin revoltuar kundör njö mbreti tö krishterö dhe se
kudo nö Shqipöri kishte njö revoltö qö rridhte nga njö fanatizöm fetar !? Dhe
köshtu, komenter dhe gjuhöt e keqija marrin rrugö!
Nö fakt revolra kishte shpörthyer nö Shqipörinö e Mesme, nö rrethinat e
Durrösit dhe mö saktö nö krahinön midis Shijakut, Tiranös, Krujös, Kavajös
dhe Peqinit. Nuk böhej falö, pra, aspak pör njö revoltö tö pörgjithshme pör
tö gjithö Shqipörinö; ishre njö lövizle lokale ne fillim dhe aspak e diktuar nga
ndjenjat e fanatizmit fetar. Motivet e kösaj levizjeje u bönö mö tö shumta
dhe mö komplekse se9 mendohej.
Pör tä kuptuar origjinön e ngjarjeve nö Shqipörinö e Mesme nö vitin
1914, duhet shkuarö pak mö tutje dhe i duhet hedhur njö vöshtrim
rrethanave, tö cilat udhöhoqön lindjen e vetö Shqipörisö si shtet i pavarur dhe
situatös tö saj tö brendshme e tö jashtme ne fillim tö ekzistencös sö saj...
Ishte njö Shqipöri e pakösuar nö213 e territorit tö saj dhe akoma duhej
patur parasysh humori i keq i grekörve, serböve dhe ai i Fuqivet tö Mödha, tö
cilat i mbronin ata dhe i inkurajonin. Fakt öshtö qö ky humor i keq u shfaq nö
njö mönyrö shumö tö pörgjaktö: serböt hakmerreshin ndaj 30 fshatrave midis
Elbasanit dhe Dibrös dhe greköt e ushtronin törbimin e tyre nö mö tepör
e 300 fshatra tö jugut tö Shqipörisö; krahinat... tö Gjirokaströs, Delvinös,

I 9 Doröshkrimi fröngjisht
142 Elita Shqiptare

Tepelenös, Kurveleshit, Pörmetit, Skraparit, Kolonjös, Korgös Leskovikut,

ishin kthyer nö shkretötirö dhe nö pjesö tö shkarörruara.
Ndörkohö, Princi Vilhelm Vied, i cakruar nga Fuqitö dhe nö
marrröveshje tö shqiptaröve, zbarkon nö Durrös, i brohoritur nga mbarö
popullata dhe pikörishr nö momenrin e mbörritjes sö tij nö Shqipöri, grekör
vönö nö shfrytözim qöllimet e ryre tö keqila. Varföria ishte e tmerrshme mbi
tö gjithö vendin: mö tepör se 100 mijö shqiptarö, pjesa mö e madhe femile
e gra, kishin pörfituar nga "tö mirar" e bandave grekokreteze e nga oficeröt
e ushtrisö sö rregullt helenikö qö i komandonte dhe kishin marrö udhöt e
mörgimit.
Mijöra refugjatö tö tjerö kishin lönö veriun dhe lindjen pör t'i shpötuar
törbimit tö serböve. Sllavöt dhe Greket rivalizonin mes rFre me zell pör tö
luftuar kundör gjithögkaje qö i pörkisre Shqipörisö dhe shqiprarövet. Pre.i
kandel rridhte njö situatö e brendshme nga mö shqetösueset dhe qö auroritetet
e qeverisö kombötqre mezi arrinin ta fashitnin.
Duhet shtuar mungesa e aksesit midis Fuqive tö Mödha, pörfaqösuesit
e tö cilöve formonin Komisionin e famshöm Ndörkombötar rö Kontrolit nö
Shqipöri: antagonizmi ndörmjet köryre pörfaqösuesve ishte möse i dukshöm
dhe rivaliteti i ryre ushtrohej nö kurriz tö Shqipörisö.
Kötu ne jemi tö detyruar tö flasim pör njö personazh qö ka luajtur njö
rol negativ nö Shqipöri: Esat Pasha.
(Mi'har Frashöri ekspozon marröveshjet e Esat Pashö Toptanit me
qarqer sunduese serbe, malazeze, greke, ialiane, etj, qö e kishin kthyer atö nö
instrument tö politikes sö ryre nö Shqipöri. Meqänese köto trajtesa M. Frashöri
i zhvillon mö gjerösisht nö portretin "Cili ka qenö EsatToptani", tö cilin po e
botojmö tö plotö, kötu po bejme disa shkurtime - shönimi im - U:B).
Dredhite e Esatit gjetön kredi tek refugjatöt qö i ishin larguar sllavöve
dhe ndaj tö cilöve ai imponohej qö ata tö besonin qö serböt ishin tö gatshöm
t'ia kthenin Esatit qö kishte öndörruar kurorön e princit, krahinat e Dibös
dhe tö Ohrit. Emisarö serbö - madje konsuj dhe konsuj tö pörgjithshöm -
bönin sikur i besonin dhe i mböshtetnin köto zhurma.
Rivaliteti italiano-austriak akoma i shtohet situatös sö brendshme.
Austria pörpiqej tö gjente partizanö dhe miq nö radhöt e rinisö shqiptare,
sö cilös ajo i premtonte njö fat mö tö mire pör vendin; oficeröt holandezö
ishin plotösisht me Austrinö, ndörsa Italia qö prej kohösh e kishte törhequr
nö anön e saj Esatin.
 143
Mid'hat Frashtri

NeketokushtegjendejShqipöriakurshpörthyenturbulliratnörrethinat
e Durrösit.
vendi ku influenca e
I(rahina e Shijakut dhe rethinat e saj janö pikörisht
nga emisaröt e tij'
Esatit ishte mjaft e madhe, influencö kjo qö qe pörpunuar
nö favor.tö zotit
öshtö pikörisht ketu qe keta tö fundit kishin böre propagandö
e tij' E'shtö
te ryrä dhe kundör j1i,f,9U1" qö mund tö pakösonte prestigjin
pikerisht kötu qö Turqit e Rinj gjatö viteve- 1910 - l9l2
kishin shpalosur
syve tö fshataröve
akti',ritetin e tyre mö tö madh-dhe hiqeshin pörpara
qö kjo p.iesö
sikur donin rö bönin ndarjen e tokave; sepse duhet shönuar
öshtö krahina ku
e Shqipörisö Qendrore - e gjitha e besimit mysliman -
nö mö tö shumtön
tok" eite pothuajse prone.kskluzive e fshstaröve dhe
e rasteve pretendimi i familjes Toptani'

Mid'hat Frashtri.
r44 Elita Shqiptarc

RILINDJASHQIPIhRE 'o)

Shqiptaröt hynö vonö nö skenön e nacionalizmir. Napoleoni II e quajri

shekullin e 19- tö shekulli i nacionalizmit, sepse pikörisht ai pa tö shfaqej ndjenja
kombötare te shumö popui, pör tö cilöt mö parö as qö besohej se ekzistonin.
Pikörisht nga viti 1800 te popujt ballakanikö filluan tö zgjohen ndjenjat
nacionaliste; para kösaj date, grekö, rumunö, serbö e bullgarö ishin tö könaqur
qö kishin fenö e krishterö, qö ishin armiq tö rurqve dhe nuk shkonin mö larg.
Bullgaröt filluan ta ndjejnö veren rö tillö vetöm rreth gjysmös sö shekullit
tö kaluar. Shqiptarövet iu desh tö prisnin luftön ruso - rurke G vitit 1877
pör tö forcuar bindjet e tyre. Fakti qö ishin tö fundit nö kötö gjö, nuk do tö
thotö aspak se janö inferiorö. Kam dögjuar tö thonö se dijetari i shquar gek,
Safarik, gjatö njö darke me miq tö tij paska thenö se, nö qoftö se njö forcö e
mbinatyrshme mund rö zhdukte aför 12 pjesömarrös nö njö darkö, ideja e
nacionalizmit gek do rö zhdukej bashkö me ta; nö kötö mönyrö ishin shumö
tö paktö ata tö cilöt e ndjenin veten bohemö dhe jo gjermanö. Sidoqoftö,
mund tö thuhet se kjo öshtö njö nxitje e mirö qö prej disa dekadash. Ne kete
lömsh toke ka pasur shumö raca, qö nö tö kaluarön ndritön me njö shkölqim
tö fortö dhe tö cilat, qysh nga ajo kohe u shuan; njö tjetör qö qöndronte
nö rradhöt e para tö qy-tetörimit aktual nuk figuronte mbi ne as ndörmjet
numrit tö barbaröve nö fillim tö erös sonö. Vitet tona janö njö gjö kaq e vogöl
nö kötö pafundösi.
Ne themi se Shqiptaröt pritön vitin möshiröplotö 1878 pör tö dögjuar
thirrjen e gjakut dhe tö racös. A flinin mö parö sedra e ryre kombötare dhe
shqetösimi i ryre kombötar? A e konsideronin ata veten si persona tö pörzierö
nö masön e racave fqinje?
Mund tö thuhet jo. Shqiptaröt, megjithöse nö pjesön mö tö madhe
myslimane, nuk e kanö konsideruar veten turq. Nö tö kundörtön, ata i

20 Nxjerrö nga revista Popujt 9 Lirö, gusht-shtator 1919.

Mid'hat Frasbtri 145

pengonte njö nocion i qartö pör individualitetin e tyre dhe njö hendek i
thelle i pengonre ara rö ngatörroheshin me racön e pushtuesve. Udhötaröt
e Orientit dhe vözhguesit e ngjarjeve turke, e kanö dalluar qö prej njö kohe
tö gjatö kötö karakteristikö tö shqiptaröve. Pikörisht kösaj ndjenjö shumö rö
zhvilluar tö ndörgjegjes kombötare, Shqipöria ia dedikon mosasimilimit tö
saj nö masön qö e rrethonte dhe öshtö me tö vörtetö e habitshme qö ishuj tö
vegjöl shqiptarösh mbeten ende tö paprekur nöTürqi qö Prej shumö shekujsh,
duke ruajtur gjuhön dhe zakonet e tyre, tö löna nga tö paröt tanö.
U desh njö dozö e fortö vitaliteti etnik pör t'i mbrojtur köta shqiptarö
nga asimilimi e zhdukja dhe tö vetö Shqipörisö, qö döshmuan pör sedrön e
ryre kombötare me revoltat e shumta qö ndörmorön kundör turqvet. Mö
tö famshmet dhe tä njohurat ndör köto kryengritje janö ato tö familjes sö
Bushatllinjvet (Mustafa dhe Mahmud) nga Shkodra dhe tö Aliut ngaJanina'
Pas vdekjes sö kötij tö fundit, pjesa jugore e Shqipörisö ka njohur shumö
ngritje tö tjera, sigurisht mö pak tö bujshme, por jo mö pak karakteristike.
Por pör tö cilösuar kötö ndjenjö kombötare dhe pör ta konkretizuar arö
nö njö koncept tö qartö, u desh tronditja e madhe e luftös ruso - turke e
virit 1877 - 1878 dhe raktatet e Shön - Stefanit e tö Berlinit qö e pasuan
atö. Nö köto traktate, rajone tö tjera tö banuar nga shqiptaröt ishin caktuar
qö tö zgjeronin Serbinö dhe Malin e Zi ose tö krijonin shtetin e ri bullgar.
Mö vonö ishte i njöjti problem, pör t'ia löshuar Greqisö - sö bashku me
Thesalinö - pjesön jugore tö vilajetit tö Janinös: pör Shqipörinö ky ishte
fillimi i copötimit, pranim dhe pasojö e copötimit tö Perandorisö Osmane,
mbasi vetö Shqipöria nuk llogaritej si entitet etnik. Kjo mjaftonte pör tö
reaguar; rreziku ishte tepör i madh dhe tepör i dukshöm: edhe njö luftö
tjetör fa*eqe pör Türqinö dhe Shqipöria do tö zhdukej me perandorinö e
krijuar nga pasardhösit e osmanllinjve. Pra, duhej shpötuar ngarkesa e saj
e vogöl dhe tö mos lihej tö törhiqej nga anija, e cila po fundosej. Goditja u
ndje dhe ndodhi reagimi.
Pörballö rrezikut qö u kanaosej, shqiptaröt u zgjuan instiktivisht,
spontanisht. Sigurisht erdhi koha pör kötö. Dhe u organizuan disa mbledhje
pör tö rönö dakort lidhur me masat qö duheshin marrö.
U mbajtön mbledhje si nö veri edhe nö jug dhe qendrat kryesore
ishin Preveza, Janina, Shkodra, Prizreni e qendra tö tjera tö dorös sö dpö
dhe pak nga pak nö tö gjithö qytetet. Mbledhjet nö veri kishin si synim tö
drejtpördrejtö tö parandalonin ndarjen nga Shqipörija e Guxisö, Plavös, rö
r46 Elita Shqiptare

Nishit, Vranjös dhe Kurshunlijes. Mbledhjet e jugut duhet tö shmangnin

rrezikun nga ana e Greqisö. Njö rubim i röndösishöm u zhvillua nö fund tö
viti 1878 nö Gjirokastör dhe dy delegatöt, Abdyl Bej Frashöri e Mehmed
Bej Vrioni, u caktuan tö vizitojnö kryeqytetet e Fuqivet Tö Mödha dhe tö
parqisnin ankesat e shqiptarövet: nö fakt ata do tö shkonin nö Romö, Paris,
Londör, Berlin e Vjenö dhe pritja qö iu bö, nuk kishte aspak naryrö qö t'i
dekurajonte. Kur u kthye nga misioni i tij, delegatiAbdyl Frashöri shkoi
nö Prizren ku u krijua Komiteti Qendror i Mbrojtjes Komböare i njohur
me emrin "Lidhja e Prizrenir".
Qöllimi i vörterö i ndjekur nga komiteri ishte, pörveg se ta shpöronre
vendin nga copötimi, tö bönte qö tö njihej e tö pranohej ekzistenca e njö
Shqipörie dhe e njö kombi shqiptar.
Nö fakt, ishte $ala jo tö shpötoheshin mbeturinar e Türqisö, por qö rö
respektohej trupi i njö Shqipörie. Te dy rö deleguarit qö viziruan polirikanöt
e Fuqive tö Mödha, duhej sidomos ta plotösonin kötö deryrö e program qö
do ta vazhdonte Lidhja e Prizrenit.
Fillimisht Turqia e kishte marrö me njö sy dashamirös Lövizjen
Shqiptare, pör sa kohö qö duhej kundörshtuar vullneti i Rusisö dhe interesat
e shqiptaröve ishin tö njöjta me eto tö Portös sö Madhe. Por gjörat morön
njö kthesö tjetör, kur levila nacionaliste shqiptare u forcua mö shumö nga
sa mendohej.
Komiteti i Prizrenit, pa u vonuar mö shumö, 6lloi tö hartojö njö program
autonomist, qe kishte pör qöllim njohjen nga Porta dhe nga Fuqitö e
lvfödha, tö ekzistencös sö njö Shqipörie nö ku6jtö e pörcaktuar, duke pasur
niö autonomi administrative.
Programi autonomist pörfshinte territorin e vilajeteve tö Janinös
e Shkodrös (nö törösi) dhe pjesöt e banuara nga njö popullsi, shumica
shqiptare, nö vilajetet e Shkupit dhe Manastirit, pjesö qö pörfshijnö köto
dy qytete dhe rajonet qö ndodhen nö peröndim. Köto katör vilajete duhej
tö fbrmonin njö tö vetöm, qö tö kishte si kryeqendör Manastirin, shqipen
si gjuhö zyftare, njö buxhet tö. pavarur dhe shörbimin ushtarak nö ku6jte
e vilajetit rö madh shqiptaa pörvegse kur mund tö kishte luftö me njö
shtet tjetör. Qö p..j körij gasti, nuk duhej shumö mendjemprehtösi pör
tö kuptuar se kjo ishte lufta e hapur me Türqinö. Kjo e fundit nö fakt
ndörhyri pör ta shpörbere Lidhlen dhe pör tö mbjellö pörgarjen nö mes
rö kryetaröve. Por, kishte njö unitet tö ngushtö ndörmjet tö gjithöve, si
Mid'hat Frashei 147

krishterö ashtu dhe myslimanö dhe, duke mos arritur asnjö rezultat me
anö tö köryre mjeteve, Porra dhe sukan Abdyl Hamiti qö ishte zot absolut,
pördorön njö mjet mö efikas: armör. Marshalli Dervish Pasha u dörgua nö
krye tö 40 batalioneve. Shqiptaröt dispononin vetöm dhjetö mijö njeröz tö
armarosur keq dhe qö nuk kishin asnjö top. U zhvillua luftö dhe mitralozi
turk böri efektin e tij.
Lidhja pushoi sö ekzistuari, por ajo kishte funksionuar pör dy vjet, duke
dhene fizionominö e njö adminisrrare auronome, duke krijuar njö milici tö
vogöl dhe njö buxhet - gjö qö öshtö edhe mö e röndösishme - duke krijuar
shkakun pör rö forcuar ndjenjön dhe ndörgjegjen pör njö nacionalizöm tö
kristalizuar, duke e kthyer niö giö tö vogöl e tö pandörgjegjshme, nö digka
tö qartö e tö ndörgjegjshme.
Veprimtaria e Lidhjes nuk ishte e vetömjaftueshme: Guxia dhe Plava
u shpötuan; Preveza dhe Janina nuk iu dhanö aspak Greqisö, mbasi fuqitö
u detyruan tö pranonin se ato ishin rajone shqiptare. Nga ana tjetör öshtö
e vörtetö se Nishi, Vranja dhe Kurshumlia humbön dhe koncertit europian
iu desh tö pördorte njö manovör detare pör t'u dorözuar malazesve qytetin
trim tö Ulqinit me banoröt e tij
tö guximshöm.
Lidhja u shpörbö, kryetaröt e saj u larguan, u mörguan dhe mböshtetösit
e saj u persekutuan, por ndjenja nuk mund tö asgjösohej dhe anötaröt e
Komiteti Shqiptar, duke u fshehur prej autoriteteve turke e duke u trembur
ndoshta mö pak nga vetö turqit sesa nga keshilltaröt e qyre, e vazhduan
fshehur veprimtarinö e tyre.
Duke filluar nga viti 1880, veprimtaria e komiteteve politike shqiptare
ishte lidhur ngushtö me veprimtarinö e ryre letrare.

Ndörkohe qö komiteter, tö cilöt formonin Lidhjen e Prizrenit, e

zhvillonin aktivitetin e ryre politik nö Shqipöri, njö tjetör komitet ishte
krijuar nö Konstandinopojö, me synimin qö tö punonte pör kulturön. Kjo
ishte e famöshmja "Shoqöria letrare" nö statutet e sö cilös, tö publikuara mö
1879, shohim se figuronte roli i anötaröve tö sai kryesorö, si tö krishterö
ashtu edhe myslimanö: mö aktivöt ishin Sami bej Frashöri (völlai i Abdyl
bej Frashörit) mysliman; Efendiu Pashko Vasa (katolik nga Shkodra); Jani
Vreto (ortodoks i Shqipörisö söJugut, distrikti i Leskovikut).
148 Elita Shqiptare

shoqöria e Kostandinopojös - tö cilön sulltani e roleronte nö dukje,

pörsa kohö qö ai besonte, ose bönte sikur besonte se veprimtaria e saj
drejtohej thjesht kundör körkesave tö armiqve tö pörbashköt, nxorri po
vitin e themelimit tö saj njö abecen dhe njö abetare. Pake kohe mö pas,
Pashko vasa publikoi veprön e tij tö titulluar "studim pör shqipörinö
dhe shqiptaröt",vepör e cila u botua gjithashtu po atö vit nö Paris dhe nö
pörkthimin gjermanisht, nö Berlin; njö pörkthim turk u bö nga AIi Danish
bej Prishtina, anörar i Shoqörisö Lerrare, por sulltani i sekuestroi gjithö
kopjet dhe libri u ndalua.
Shoqöria Letrare zhvilloi njö veprimtari mjaft tö madhe pör tö pörhapur
gjuhön shqipe dhe pör ta börö praktike studimin e gjuhös kombötare.
Mbörritja nö Konstandinopojö e Naim bej Frashörit, völla i dy tö tjeröve, i
dha njö hov tö ri institucionit kulturor dhe njö revistö letrare mujore, "Drira",
mö vonö "Diturija", qö u botua pör njö vit nö kryeqytetin turk. Eshtö e
tepört tö thuhet köru se shkronjat e pördorura pör tö shkruar shqipen ishin
shkronjat latine. E kanö pasur gabim kur thoshin se shqiptaröt kanö pördorur
shkronjat greke ose turke pör tö shkruar gjuhön e ryre. Qö prej mö se 400
vjetösh, shqiptaröt pördornin shkronja latine dhe pikörisht me kötö alfabet
u shrypön librat e Buzukut, Frano Bardhit, Budit dhe Bogdanit.
Pra, nuk duhej besuar se Shoqöria Letrare e Konstandinopojös krijoi
njö gjuhö dhe njö shkrim. Ne Shkoder shrypehin libra shqiptarö qö prej 100
vjetösh dhe pak mö vonö edhe shqiptarör e Italisö (me nö krye De Raden
dhe Kamardön) ishin futur nö studime tö thelluara qö duhej tö törhiqnin
vömendjen e botös lerrare dhe tö zgjonin re bashkökombasit ndjenjön e
studimir e tö gjuhös kombötare. Nö gastin kur Shoqöria e Konstandinopojös
filloi tö zhvillonte veprimrarinö e saj, i mönguri Konstantin Kristoforidhi
punonte qö prej mö se dy dekadash pör pörkthirnin nö shqip tö shkrimeve
tö shenjta, nö shörbim tö Shoqörisö biblike Angleze.
Para lfuistoforidhit, Naum Veqilharxhi nga Kolonja (qö banonte nö
Bukuresht) kishte börö njö provö duke botuar njö alfabet shqiptar (tö litografuar
mö 1845).
Pra, nuk böhej falö aspak pör tö krijuar, por thjesht pör ta börö praktik
dhe tö pördorshöm mösimin dhe studimin e gjuhös shqipe. Dhe, pikörishr
kötu öshtö merita e anötaröve tö Shoqörisö sö Konstandinopojös, se i ka nxirur
köto studime, se u ka krijuar bashköpatriotöve tö saj ndjenjön e mundösirö pör
körö, se e ka shndörruar atö nga njö gjuhö pothuajse e vdekur, nö njö gjuhö
Mid'hat Frasheri 149

tö gjatlö kombötare, se i ka dhene nle kombi tö törö si ideal studimin dhe

mösimin nöpörmjet gjuhös tö tö paröwe, domethönö rigjenerimin nöpörmjet
mösimit dhe bashkimit.
Pikörisht per körö arsye viti 1878 duhet konsideruar si fillimi i rilindjes
intelektuale tö shqiptaröwe, ashru sikurse ishte fillimi i rilindjes policke "Lidhja
e Prizrenit".
Sulltani dhe Porta shqetösoheshin pör gjithgka qö ishte shqiptare;
postave, doganave dhe sidomos agjentöve tö policisö u ishte dhönö urdhör tö
sekuestronin tö gjitha shkrimet, tö gjitha korespondencat nö gjuhön shqipe'
Dhjetra e dhjetra veta u burgosön, u persekutuan, u ndoqön sepse tek ata
u gjetön copa letre tö shkruara nö shqip.
I deryruar ta kufizoja studimin tim nö njö numör tö vogöl faqesh, nuk
mund tö shtrihesha deri te vöshtirösitö qö hasnin shqiptarör dhe te procedurat
e shkathöta qö ata kishin pördorur pör tö börö qö tö döshtonte mbiköqyrja
e spiunöve turq nö tö gjithö Türqinö dhe bile edhe nö Konstandinopojö' Le
tö flasim mö mirö pör veprimtarinö e shoqörive jashtö Tirrqisö.
Komitetet nuk mund tö funksiononin mö, vegse nö formön e shoqörive
tö fshehta revolucionare. Qendrat e veprimtarisö u transferuan jashtö
vendit: nö vitin 1884 u krijua nö Bukuresht Shoqöria Letrare Drita (mö
vonö Diturija); ajo kishte njö shrypshkronjö dhe ka botuar libra letrarö dhe
shkollorö, tö völlezörve Naim dhe Sami Frashöri, Jani Vretos, Thoma Sinos,
Qiriazit, etj.
Mö 1897 nö Bruksel u krijua revista "Albania' (qö me vonö u transferua
nö Londör), e cila botonte nö faqet e saj vepra letrare tö poetöve Patör Gjergj
Fishta, Filip Shiroka dhe tö shkrimtaröve tö tillö si Faik Konica, P Et'hem
Gjegaj, etj.
Nje vit mö vonö, mö 1898, nö Sof e u krijua shoqöria "Döshiri'me njö
shqypshkronjö tö pajisur mirö dhe mund tö themi se veprimtaria pör botimin
e librave nga Bukureshti nö Sof e, ku u shrypön dhjetra vepra tö vogla letrare
e shkollore, si edhe fletushka "Drita", duhej tö krijonte njö frymö tö gjallö
nacionaliste te shqiptaröt dhe tö mböshteste aksionin luftarak tö komiteteve
politikö. Duhet shönuar nö njö mönyrö krejt tö vegantö veprimtaria qö u
zhvillua nön regjimin e Sulltan Hamitit nga njö grup politik revolucionar
i drejtuar nga völlezörit Bajo e Qergiz Topulli dhe Mihal Grameno. Ky i
fundit, nö tö njöjtön kohö, poet e shkrimtar, ishte shpirti i körkesave pör
autonomi ekleziastike tö shqiptaröve ortodoksö.
150 Elita Shqiptarc

Dhjetra e qindra mijra kopje tö shrypura u futön nö mönyrö tö ßhehtö

nö shqipöri dhe u lexuan me erje; shumö persona tö burgosur si kryengritös
pör shkakun e thjeshtö se aurorirerer kishin zbuluar tek ata libra ose
tüL'o
shqip, i kishin kthyer qelitö e tyre tö burgut nö shkolla rö vörteta, mbasi as
ata, as nxönösit e ryre, nuk kishin gfarö tö humbisnin.
Jashtö vendit, nö Bukuresht dhe nö Sofe, nö Egjipt dhe mö vonö nö
Shtetet e Bashkuara tö Amerikös, u formuan shumö shoqöri dhe komitere,
tö cilöt qä tö gjithö kishin programin e Lidhjes sö Prizrenit ose rö paktön
pörpiqeshin tö siguronin nga Porta njohjen zyrtare tö kombösisö shqiptare
dhe lejen pör mösimin nö Shqipöri tö gjuhös shqipe nö shkollar privare. Nö
aspiratat e ryre nacionaliste, shqiptaröve u duhej tö pörballeshin me njö
armik jo mö pak kembengules dhe tö tmerrshöm sesa vetö turqit. Ky ishte
patriarku grek i Konstandinopojös, i mböshtetur ose mö mirö i nxitur nga
Greqia dhe Rusia. Köto tö dyja, mö tepör: tre shtete, mbasi Patriarkana
öshtö njö shret brenda shtetit me fuqi repör rö tmerrshme, ishin köshilltaröt
besnikö tö Tirrqisö pör ra nxitur atö kundör shqiptaröve.
Pör pasojö, shqiptaröt mö nö fund u bindön se pör tö shpresuar njö
ngritje morale dhe kombötare, duhej tö gliroheshin nga tiranaia greqizuese
e Partriarkanös, e cila nuk bindej aspak tö pranonre ortodolcsö qö nuk
ishin grekör. Pra, rilindasit, futön nö programin e ryre krijimin e njö kishe
autoqefale, ku tö pördorej gjuha shqipe.

Lumo Shändo
Mid'hat Fraheri 151

SHQIPTARü DHE SLI^AVE ''

Tomig, nö parathönien e njö libri qö e botoi mö 1913, thotö tekstualisht:

(Me
lerrön e rij rö botuar nö "LeTemps" tö 3 janarit 1913, M. Cregor
pör tö shprehur anormalitetin e
Jakgig ka gjetur njö formulö tö pörshtatshme
fenomenit tö shtrirjes sö shqiptaröve pörtej kufijve tö Shqipörisö sövörtetö' nö
Sanxhakun e Novi Pazarit,Fushö Kosovö, Serbi töVjetör dhe Maqedoni. Ky
jashtö
ekspasion i shqiptaröve krahasohet me njö lumö tö rrömbyer qö ka dale
shtratit nö mungesö tö njö rregullimi, prandaj, sipas tij, ka ardhur koha qö
körö lumö ta rikthejmö nö shtratin e vet, duke e börö tö qetö dhe miröbörös.
Ky öshtö misioni miröbörös i Fuqive tö Mödha. u takon köryre tö shpröhen
pör ku6jtö e Shqipörisö duke i caktuar ku6jtö e saj tö vörtetö"'
Ka patur, nö fakt, njö gast dhe, naryrisht, tö nesörmen e shpalljes sö
Luftös Ballkanike, ku gdo sllat ose e rhönö mö mirö - gdo serb, mendonte
se e kishte pör deryrö tö botonte ndonjö gjö kundör shqiptaröve'
Gazeta pariziene "LeTemps" kishte vönö shryllat e saj nö dispozicion tö
köryre shpifösve, gjö qö e kishre börö mö parö edhe me greköt,duke u lönö rö
dy palöve könaqsinö e shfryrjes sö gjithö urrejtjes sö ryre kundör Shqipörisö..
Nga ana tjetör, ministrat dhe ish-ministrat serbö i kishte pushtuar i njöjti
zell. M. Postrig, me pseudonimin "Balcanicus", nxirrte vrerin me gllönqka
tö plota dhe njö plakush i nderuar qö gözonte titu' tö lartö, dr' Madan
Gjeorgjevig, na servirte njö layevepör tö vörtetö.
Pör tö pasur njö ide pör karakterin e kösaj letörsie, mjafton qö tö lexosh
pasazhin fort tö lezetshöm pauses: "Tipi arnaut öshtö i dobat dhe i vogöI,
tek ai ka digka prej cigani dhe fenikasi. Shqiptaröt nuk tö sjellin ndörmend
vetöm fenikasir, por, gjithashtu, edhe njerözit primitive, tö cilöt finin nöpör
pemö dhe atje mbaheshin me anö tö bishtit tö ryre. Gjatö shekujve qö pasuan,
njerözve nuk u hynte mö nö punö bishti. Ai u zvogölua aq shumö sa njerözit

21 Pjesö tö zgjedhura nga libri historik i Lumo Sköndos"Shqiptarö e sllavö", Lo-

zanö l9l9
152 Elita Shqiptare

e sotöm nuk kanö gjö tjerör vegse njö mberje tö vogöl nö kockat e vogla tö
körbishtit. vetöm midis shqiptaröve duket se ka akoma njeröz me bisht nö
shekullinXIX. J.G.V. Hahn (f.63) thotö: "Ka dylloj njerözish me bisht: njö
plalö me bisht dhije, tö dytöt me bishta tö vegjöl kali. Ata qö janö pajisur me
bisht, janö njeröz shumö tö forte, nö mönyrö tö vegantö kanö trup tö mire, janö
gjithashtu, kömbösorö tö shkölqyeshöm. Ka disa vjet qö njö njeri i tille vdiq.
Kishte pörshkruar brenda njö dite dhe ca hapösira pörrallore pör disa nevoja.
Ai ishte i detyruar ra merre nö dorö bishtin e vet pör tö mos e ndotur"22
Ne nuk e dimö se pör cilön vepör tö J.G.V Hahnit böher $alö, por, nöse
öshtö pör tö famshmen "Albanischen Studien", lqy autor nö faqen 63 tö librit
tö sipörthönö, nuk thoshte njö gjö tö tillö. Köto tö dhöna gjenden vetöm nö
faqen I 63, ku ai flet pör besimet popullore midis shqipraröve rö Jugut (jo pör
ata tö veriut), tö cilöt besojnö nö kukudhöt, fanrazmar, tö bukurat e dheut,
tamam pör njerözit qö lindin me njö bishr tö vogöl; megjirhatö asgjö nuk
del nö shesh nga ato qö thotö i respektueshmi, ish- ministri serb. Ndoshra
plaku i nderuar, duke shkruar pasazhin e sipörthönö, ka njö reminishencö
tö largöt tö origjinös sö tij nga majmuni ose nga ndonjö lemurieni, qö rronte
nöpör pyje. Nö gdo rast, öshtö inreresanre tö dihet se cili öshtö universiteti
qö u ka dhene tirult e doktorit eruditöve tö njö kalibri tö tillö.
Por, nuk janö vetöm shkrimtaröt sllavö ara tö cilöve u merrer fryma sö
börtituri e sö rhöni tö tilla marrözira kundör shqiptaröve. Kolonia serbe e
Parisit ka mbledhur nö njö völlim tö vetöm me titull " Qöshtja shqiptare"
disa artikuj tö publicistöve francezö (Cheredam, Bianconi, etj) botuar nö
"Hachete", 1913. Tö ndalemi pör njö gasr re ky emör i fundit, M. Bianconi,
i cili ka botuar disa shkrime nö "Le Temps" (nö numrin e 26 dhjetorit
l9l2 dhe tö l0 janarit l9l3) dhe qö öshtö autori i ryre. Nöse do tö kemi
kujtesö tö mirö, do tö na kujtohet se ai ka pörpiluar edhe dy harta tregtare tö
Shqipörisö dhe tö Maqedonisö, qö mund tö na könaqin dhe keshtu ne mund
ta marrim pör njö njeri tö shkencös. Nöse nuk gabohemi, nö tö njöjtön kohö
ai öshtö autori i njö libri tö vogöI, pak tö njohur, botuar nö Paris mö 1877
me titull "Etnografia dhe statistika e Turqisö Europiane". Por nö köro faqe
tö librit dhe nö hartön qö i shoqöron, nuk njeh gjö tjetör vegse grekö dhe
vetöm grekö si banorö tö tö gjithö Maqedonisö e tö pjesös mö tö madhe tö
Bullgarisö. Qysh ia del mbanö ky autor, qö para disa vitesh nuk njihte fare

22 Y. Gjorglevig, ish kryeministör i Serbisö nö librin: Shqiptaröt dhe Fuqitö e

Mödha, 1913.
Mid'hat Frasheri 153

shkenca e kötij
sllavöt dhe fare papritur i zbulon ata gjithandej? Sig duket
tö njöjtön gjö
gjeografi, p"rk" dy njösi peshe, dy trajtime tö ndryshme pör
dhe, mbi tö gjitha, dY arsYe?

Dijeta.et dhe pseudodiietaröt serbö, historianöt' gjeograföt dhe

publicistöt po bel.,eie gjitha pörpjekjet qö tö provojnö njö.gjö:
t'u krijojnö
ti.rdj.r, nuk ka shqiptarö nö krahinat e njohura me emrin
njerözve se
janö vetöm
Kosovö dhe Maqedoni Peröndimore. Dhe, nöse ka tö tillö, ata
ara ja.nä nietöz
ardhacakö, qö janö futur nö köto vende nö mönyrö tö padrejtö'
tö papörcakiuar, qö kanö dalö jashtö shtratit tö pörroit' Duke
rivalizuar me
modelin
gr.Le, pe. kötö, s;böt kanö shpikur nö kötö rast' tö mböshtetur nö
I ane"e nga politikanöt e Athinös, njö nomenklature qesharake. Psh. ata
,..h!ipt"re" ata shqiprarö qö i pörkasin fesö katolike dhe qö banojnö
quajnö
*g".rerirhr-"e Mirdite dhe rethinat e Shkodrös. Kurse shqiptaröt e Kosovös,
q,rh.r, prej ryre "arnautö", emörtim turk qö pörcakton tö gjithö shqiptarör
u japin njö
,,e pe.gji,ne.i, por, tö cilöve serböt (dijetarö dhe pseudodljetarö)
gjö tjatör
k,rptiÄ te.,r.ganrö. Miröpo, verö köta "arnautö" - rhonö ata - s'janö

,r.ire ,ll"u., d.m.th serbö tö shqiptarizuar dhe serbö tö myslimanizuar'

Ka vepra tö tilla tö shkruara pör kötö qöllim nga serböt si ato tö
Spiridon
Gopgevigit. Köshtu, psh. mund tö pörmendim terma si "Maqedonia" dhe
.,S.ibi" e Poshrme", nga leximi i tö cilave krijohet njö situate komike e
paskajshme. Pör tö tilla shkrime serböt ndihmohen nga dijetarö ose
tö

vetöquajtur tö tillö, rusöt Makushev, Florinski, Hilferding, autorö qö nö

opirrion.t e tyre, ndihen pa dyshim prirjet e politikös moskovike' Köta

zotörinj shkojnö edhe mö larg; ngatörrojnö shqiptaröt me turqit. Nö kötö
mönyrö i konsiderojnö ata si tö huaj, si myslimanö, qö duhet' shpejt a
,ro.re dh. fatalisht, tö shkojnö nö Azi, nö djepin e ryre tö origjinös' Dhe
nö köto vende ara zbulo.inö njö sllav tö vetöm apo njö fshat tö vetöm,
sado

i vogöl qö tö jerö, ata nuk ngurrojnö tö deklarojnö menjöherö sllave gjithö

krahinön.
Pör t'i dhönö mö tepör peshö politikös sö tyre, sePse ata veprojnö sipas
njö pörgatitie tö tillö pör pansllavizmin, ata kanö shpikur njö term gjeografik:
"staraserbia" (serbia e vjetör) pör tö emörtuar köshtu njö pjesö tö mirö tö
Shqipörisö veriore....
Ndörsa serböt e bullgaröt, pör tö imponuar sundimin e tyre' patön nö
shörbim kishat, bandat e armarosura, thikön e dinamitin dhe, gka öshtö
akoma mö efikase, mböshtetjen e fuqive tö huaja"' Pörpara kaq shumö
 r54 Elita Shqiptare

mjeteve nö dispozicion tö sllavöve, shqipraröve u mbetej veröm ndjesia e tö

lindurit nö vendin e ver.
Qdo shqiptar, gfarödo qö tö jetö ai: myslyman, katolik apo ortodoks,
para sö gjithash se öshtö "shqiprar".

Pör tö krijuar bindyen qö shqiptaröt janö autoktonö dhe se sllavöt duhet

tö njihen si pushrues tö huaj, ne deryrohemi tö pohojmö se Dardania (serbia
e vjetör, sipas politikanöve serbö), öshrö njö krahinö shqiptare e banuar
nö
tö gjitha kohöt prej shqiptaröve.

II
shqiptaröt formojnö bazön e popullsisö sö vilajetit tö Kosoväs dhe atij
tö Manasdrir, e me kete te fundit nönkuptohen kazatö e Dibrös, ohrit,
Pollogut, Körgovös, Manastirit dhe Follorinös. Ky öshtö elemenri vendas,
autokton dhe mö i röndösishmi. Ky öshtö kombi qö ka mö shumö te drejte
nö zotörimin e kötij vendi, elementi rö cilit i takon e drejca e zotörimit tö
köryre viseve. Ai ka me vere tö drejtön historike dhe domosdoshmörinö
politike, tö drejcön naryrore tö jetös atje.
Nö njö kohö kur sllavöt (si serböt, ashtu edhe bullgaröt) kanö synime
tepör tö largöta, ambicje pör zgjerim dhe begatim nö disa drejtime, shqiptaröt
pretendojnö ve9 pör zotörimin e asai qö duhet t' iu takojö, tö asai qö do
ta formojö Shqipörinö njö herö e pörgjithmonö, pa pasur kurrö lakmi pör
mö tepör. Ajo duher tö ketö kufilte e saj naryrorö, sa ernografikö aq edhe
ekonomikö, se pörndryshe do tö krijohet njö shtet döshtak, me farön e
vdekjes qö nö lindje.
Qe kjo Shqipöri tö jetojö, duhet tö ketö si kufij: nö peröndim detin
Adriatik, nö veri liqenin e Shkodrös, malet e Törgovishtös, duke pörfshirö
Shkodrön, Hotin, Grudön, Gucinö, Plavön, pejön dhe gjithö fushön qö
shtrihet deri nö veri tö Mitrovicös, mö saktö, nö fsharin Belogicös, mbi
kufirin e vjerör serb para luftös turko - ballkanike. Nö lindje ai duhet rö
ndjekö kufirin e vjetör tö serbisö (domethönö tö paraluftös sö 1912) deri nö
zi6efge; tö marrö kthesön drejt jug - peröndimit deri nö liqenin Kapllan,
nö lindje tö Shkupir. Nö kötö mönyrö kazatö e Kumanovös, Gjilanit dhe
Preshevös do tö mbeten nö shqipöri; duke u nisur nga liqeni i Kapllanit vija
do tö shkojö nö jug, drejt larrösive tö Babunös (duke lene Kyprilin {velezhin}
Mid'hat Frasht'ri
155

Morihova'
jashtö Shqipörisö), pör tö prekur vargun e kodrave tö quajtuara
dhe-fusha rrethuese tö
ne lindje te M"rr".tirit, nö "tö mönyrö qö ky qytet
nö jug linla kufitare do tö pörßhijö
-b.,.r, br.rrda kufijöve tö Shqipörisö' Mö tö Kastorias' domethönö duke e
Follorinön dhe, duke kaluar ne pt'endi^
löne köte tö fundit jashte kufilve tö Shqipörisö' ajo do
tö pörßhijö gjithö
kazanö e Bilishtit pö, ,'., bashkuar me vargmalin e
Gramozit dhe vazhduar
nö kreshtön e köryre maleve deri nö Megovo, mbi Pind' nö kufirin e vjetör
grek tö p"ra luftös sö vitit Nga MegcNvo linja do tö zbresö nö
l9l2'
turko - qö
gjirin e Artös pör tö gjetur köshtu kufirin jugor naryror tö Shqipörisö'
öshtö gjiri i Ambrakisö.
VI,e- e pörfshirö brönda köryre kufijve qö thamö' Shqipöria mund
e shtrönguar'
tö ekzistojö, tö qeveriset e tö qöndrojö gjatö' E cunguar dhe
Shqipöria .,rk k" tjetör tö ardhme, vegse tö kthehet vasale tö shteteve tö

t1.ät"[k"nike, te iilat e körcönojnö papushim dhe ja zönö frymön' duke e

Njö shqipöri e tillö' si ajo qö ne pörcaktuam
-Uytlu, nö njö rreth tö ngushtö.
tö cilöve do tö
mö parö, do tö kishte trJ milione banorö ku njö e dhjeta e
perbeh.l nga elementö tö jovendös (grekö, serbö, bullgarö' vllehö' ciganö)'
gt" nut do-te ishre dhe nuk do tö mund tö konsiderohej aspak si peshö e

ud.k,r, pör vendin e ri, nöse döshirojmö tö pranojmö se nö kohön e krijimit

turq brenda kufijve tö principatös sö saj'
tö Bullgarisö kishte gati 50
o/o

Ne f"kt, a mund tö merret me mend qö Shqipöria e kufizuar nga

Konferenca e Ambasadoröve tö Londrös mö 1913 tö
jetö njö Shqipöri e
shöndoshe dhe solide fuaj i janö privuar tokat mö tö mira qö kishte, fushat
?
tö treat
mö tö bukura, qöndrat mö tö röndösishme dhe ijanö shköputur dy
e famshme tö
e popullsisö. Tokat pjellore tö Janinös dhe tö Prevezes, kullotat
g"*erire iu dhanö Creqisö; Serbia mori fushat e Manastirit, Ohrit, Gtovös,
Shk rpit; ndörsa rraßhi i bukur i Kosovös ishte ndarö ndörmjet serböve
e

malazezve, pör t'i lönö shqipörisö njö zonö malore gati tö shkretö,
tö privuar
e vitit.
nga mjetet e komunikacionit dhe tö bllokuar nga bora gjashtö muajtö
Nla ana tjetör, öshrö rreguar kujdes qö tö lihen jashtö kufijve shqiptarö qytetet,

qöndra e natyrshme tö furnizimit tö köryre maleve'

T'ia mohosh Shqipörisö köto, domethönö t'i mohosh stabilitetin, tö
grumbullosh njö sasi populli, nö vend qö t'i bashkosh nö njö komb, t'i
ig"rko.h mbi shpinö mjerimin dhe privacionet njö populli qö sapo ka
Iindur shtet dhe i cili, tani mö shumö se kurrö, ka nevojö qö tö mund tö
nisö tö zhvillohet.
 r56 Elita Shqiptare

Kjo Shqipöri, e formuar prej karör vilajeteve tö vjetra: tö Janinös,

' Manastirit, shkupir dhe shkodrös, öshtö ajo qö shqiptaröt kerkolne qysh nga
fillimi i zgjimft tö ryre kombötar. Ka mö shumö se 40 vjet qö köto aspirara
u kristalizuan pastör dhe morön njö formö mjaft tö qartö nö kohen.lidhl.,
sö famshme shqiptare, tö quajtur "Lidhja e Prizrenit". Körkesar e kösaj
organizate kombötare ndaj Portös sö Lartö dhe Fuqive tö Mödha synonin
autonominö administrative tö shqipörisö, domethönö tö katör vilajeteve:
Janinös, Manastirit, Shkupit dhe shkodrös, me Manastirin si rezidencö, me
njö guvernator tö vetöm tö pörgjithshöm qö do tö vihej nö krye tö Shqipörisö
autonome, e cila do tö gözonte privilegjin qö tö kishte tö folmen e ver , si
dhe njö milici kombötare. Qö nga kjo kohe shqiptaröt nuk kanö pushuar
sö konsideruari pör asnjö gast si
territore tö ryre köto katör vilajete. Eshtö
e vörtetö qö Konferenca e Berlinit shköputi pjesö nga tokat e shqipörisö:
vranja, Kurshumlia, Nishi dhe Leskovaci ia dha Serbisö. Ndörsa Malituzi
u vendos qö t'ijepeshin disrriktet e rö Plavös dhe Gucisö, por duke u ndeshur
me rezisrencön ngulmuese tö shqiptaröve, köto u kömbyen

III

Do tö pörpiqemi tö sjellim disa citime tö nxjerra nga autorö tö huaj pör

tö mböshtur tezön qö ne mbrojmö.
Mbi tö gjitha duhet tö vömö nö dukje se pjesa peröndimore e
Maqedonisö, domethönö krahina qö ka formuar vilajetin e Manasririt nön
sundimin osman, ka qenö quajtur shpesh Shqipöri, duke u konsideruar si
njö vend i banuar prej shqiptarösh. Ohria öshtö mbiquajtur epiriore pör
shkak se shqiparöt pörbönin pjesön mö tö madhe tö popullsisö sö saj. Sipas
disa autoröve tö tjerö kjo pjesö peröndimore e Maqedonisö öshtö, gjithahtu,
atdhe i shqiptaröve.2
Njö autor3 i shekullit XW ka dhene disa tregues tö gmueshöm pör
Dardaninö, vendet e sö cilös serböt, qysh prej disa dekadash rreken t'i quajnö
Serbi e Vjetör. Nö faqen ll7, paragran 105, tö sö njöjrös vepör, ne mösojmö
se Dukagjinöt (fis gegö) banojnö nö Dardaninö qö öshtö njö vend i banuar
mö tepör nga shqiptaröt se sa nga serböt, nö kufijtö e Shqipörisö. l) Na nje
vepör historike qö daton mö tepör se dy shekuj, 2) gjejme disa paragrafb qö
na duken tö zhveshur pör nga röndösia. Nö faqen 62, duke folur pör princin
Karl Filip: "Ky e pörzuri atö nö lulözimin e madh tö viteve dhe tö punöve
Mid'hat Frasheri 157

tö saj; pikörishr pör kötö i pöshpöriste asaj princi Karl Filipi nö Prishtinö, nö
Shqipöri, ne fillim tö vitit 1690"'
-iaqla
5l7t "me pjesön e mbetur tö trupave qö pörböheshin nga dy
regjimente, shkoi verö gjenerali, pa vönö re ndjenjön e papörshtatshmörisö
,rJP.ir.r"r, (Prizren), kryeqytet nö Shqipöri, ku ishte vetö kryepeshkopi dhe
patriku Kelmendas... ku ishin 5000 arnautö, pjesörisht tö krishterö dhe
pjesörisht turko- shqiptarö.
Faqja 518: "Ndörkohö armiku kishte filluar tö forcohej nö Lumö dhe nö
Tetovö, pör kötö pjesa e krishterö sapo mori lajmin: nö kryeqytetin Priseran
(Prizren) u goditön njö sasi trupash prej aryre shqiptare"'
Faqla 460: "Jo mö pak e etur ishte provinca shqiptare pör tö hequr
zgjedhön otomane si Guzzia (Gucia), Klementina (Kelmendi) dhe banorö
tö tierö tö vendbanimeve shqiptare. . . "
Ne kemi börö aluzion mö lart (fq.ls) pör shkrimin e Mariano Bolicös,
pörsa i pörket Kugir, fis shqiptar sot, nönshtruar sundimit sllav. Nö fakt
kufilte etnografikö tö Shqipörisö duhet tö pörfshijnö tö gjithö krahinön
e njohur me emrin zedda (zea). Dijetari i Franz Miklosich nö lidhje
me kötö sub.lekt ka thönö: "Fiala Zera ka shumö mundösi tö jetö me
origjinö shqiptare, ngaqö shqiptaröt fillimisht kanö qenö shumö mö tepör
tö shtrirö nö veri se sa sor, gjö qö kuptohet lehtö nga prejardhja ilire e
shqiptaröve"3.
Dijetari Mas Latrie e quante Janinön qytet tö Shqipörisö dhe Zetön njö
krahinö shqiptare: "Princ i Zetös nö Shqipöri. Emrat e Zentös, Zera dhe
Cedda emörtojnö njö principatö tö vogöl tö bregut ilir, e cila ruajti pavarösinö
qö nga shekulli XII deri nö shekulin e XV... territori i saj pörfshin njö pjesö
tö Shqipörisö sö Sipörme ose Mali i Zi i sotmö..."4.
Gjithashtu pör Zetön njö autor tjetör shprehet me köto $alö:
"Eshtö mö aför sö vörtetös emriZeda, me tö cilin, sipas prof. Hopf-it
qö pölqen tö emörtojö atö vend me origjinö shqiptare dhe qö e Pranuan tö
gjithö ata qö me Hanin panö re shqiptaröt pasardhösit e vörtetö tö iliröve tö
vjetör, tö cilöt ndodheshin mö nö veri tö vendeve qö banojnö pasardhösit e

sotmö"5.
Q'ka thenö pör kötö udhötari aq i famshöm sa i ndörgjegjshöm Ami Boue
pör vendet qö banojnö shqiptaröt? 'Ato janö troje qö pörmbajnö jo vetöm
krahinat qö pörßhihen nö vilajetet e Janinös, Shkodrös, Manastirit dhe tö
Shkupit, por edhe trojet shqiptare qö i janö dhuruar mbretörisö serbe si
 T58 Elita Shqiptare

pasojö e Luftös ruso- rurke ( l 872) prej Kongresit rö Berlinit,

duke mos marrö
parasysh prorestar e shqiptaröve. Le ta lemö tö flasö verö Ami Bouen-nö.
"Shqiptaröt (banoröt e shkembinjve) ose albanezör, janö vlerösuar
nga
demografet nö I 600 000 vetö, vlerösim i arsyeshöm, por qö qöndron
nön
tö dhönar reale, kur mendohet se ata shtrihen qö nga Epi.ideri nö
pjesön
peröndimore tö Moesisö sö Sipörme, ku ata pörzihen me r.rböt, nö fushön
midis Prizrenir dhe Pejös, midis vranjös dhe Mitrovicös, kurse shtrihen
pothuajse tö vetöm, rö quajtur arnaut, nö vendet e burimeve tö Lepenacit,
rrethinat e cernoleva - Riekös, bregun juglindor tö fushös sö prishtinös,
nö vendin midis vranjös, Gjilanit, Novo-Bördos, prishtinös, Krarovos,
Kurshumlisö, Prekopliös dhe Medokös. Nga ana tjetör ata pörzihen me
boshnjaköt nö malet midis Shqipörisö dhe Bosnjös, si nö Koiashin, Torö,
Guci, Plavö, brigjet e sipörme tö Ibarit afer Rozhait, nö distrikrin e sudoit.
Ata shtrihen deri nö pllajat nö peröndim dhe nö jugperöndim tö Novi
Pazarir, nö distriktin e Zetös, gjatö Moracös dhe nö arö tö Kelmendit, nö
-
Cem dhe takohen me malazezör"r
Ne nuk shrojmö asgjö, sepse aurori qö kemi zgjedhur pör tö cituar
njihet si njö auroritet dhe veprat e tij tö shumta mbi Tirrqinö Europiane
konsiderohen me tö drejrö si njö nga burimet mö tö sigurta qö mund cö
merren me besim tö plorö. Le tö shqyrtojmö me vömendje vetöm niö term:
"Serbi evjetör" (starja Serbie). Kötö term duket qartazi se Boue-ja
e injoron.
staraja Serbia, sor kaq populloa pördoret gjatö propagandös serbo ruse gjatö
-
njö periudhe gjysmöshekullore. Nö fakt ky eshte njö term, njö alö e thjeshrö.
f
Por, kush öshrö ai qö shmang fuqinö e alöve nö shpirtrar njerözorö?
f
Vallö, nuk öshrö vetöm njö falö qö ka kryer punö shumö mö repör se
armatat serbe dhe influenca ruse sö bashku? Pörveg kösaj, edhe bulgaröt
pördorin si serböt njö falö, qö me ndihmön e saj i kanö vönö detyrö vetes
tö sigurojnö epörsinö e tyre nö Ballkan dhe, po ashtu, tö krijojnö nga ana e
ryre hegjemoninö nö gadishullin ballkanik. Ky term magjik pör bullgaröt
öshtö termi i vjerör gjeografik "Maqedonia", me anön e rö cilir qysh nö
trakratin e Shön stefanit janö orvatur rö shtyjnö kufilte dhe t" bejne atö
sinonim tö Bullgarisö iredente. Duher rikujtuar prapö se bullgaröt dhe serbör
kanö zhvilluar diskutime tö gjata dhe rö lodhshme pör tö cakruar njö vijö
demarkacioni midis "Maqedonisö" dhe "serbisö" sö vjerör "domerhönö nö
mes atyre qö duhet (nö idetö e ryre) t'u pörkasin trojet e Maqedonisö njö
ditö, si Serbisö ashtu edhe Bullgarisö.
Mid'hat Frasheri 159

A nuk öshtö kio njö mönyrö sö vepruari e barabartö edhe pör greköt qö
kanö gönjyer mendjet e njerözve, duke quajtur "Epir" jugun e Shqipörisö'
d,rk. äni,r", qö kjo f alö tö jetö sinonim i Greqisö, sa pör tö kaluarön historike
aq edhe pör töiashmen? Por, ndörroni rermat dhe belini te ditur tö gjithöve se
Epiri n"t öshtö gjö tjetör, vegse Shqipöria e Jugut: Maqedonia Peröndimore
öitö Shqipöria Lindore dhe Serbia e Vjetör, öshtö Shqipöria Veriore. Dhe,
köshtu, ju menjöherö do rö ndörtoni bindjet tuaja, ju do tö konstatoni se nö
vend qö tö böheni njö grekofil dhe sllavofil i deklaruar, do tö ktheheni pör
tö njöjtin fakt albanofil i bindur.
Tö kthehemi tashmö te autoröt e huaj qö kanö studiuar krahinat qö
na interesojnö. Ja njö dijetar tjetör, Georg Von Hahn, i cili, pörgjithösisht,
gmohet si njö autoritet pör göshtjet qö i pörkasin shqipörisö. Harta qö
shoqöron veprön e rij 'Albanische Studien"2 pörfshin törösinö e territorit tö
tö katör vilajeteve: Janinös, Shkodrös, Manastirit dhe Shkupit. Nö faqen e
pare tö veprös sö tij autori kujdeset rö na thotö se Shqipöria shtrihet nga39
ir"de d.ri nö 43 gradö rö gjerösisö veriore, domethönö qö nga Preveza deri
nö Novi Pazar.
Na vjen keq qö nuk mund r'ju sjetl kötu paragrafin e librit tö Georg
Von Hahn, ku ai pörshkruan rerrirorin e Shqipörisö nö dhjetö faqe, me njö
shkrim tö dendur dhe kompakt, pa llogaritur shönimet qö i referohen nö
fund tö kapitullit. Autori ary pörcakton nö fillim kufirin natyror tö shqipörisö
sa gjeografik aq edhe etnografik qö shtrihet nga veriu nö jug, prej Malit tö
Zi deri te Gjiri i Artös, qö do tö thotö qö nga veriu i Tivarit deri nö Prevezö
dhe pörgjatö Adriatikut.
Hahni kalon pastaj nö pörshkrimin e trojeve tö banuara nga shqiptaröt,
territore qö i ndan nö katör gruPe. Duke pörfunduar (Fq. l3), nuk do tö
lemö pa pörmendur qö shqipraröt shtrihen nö tö gjithö }<rahinön qö pörfshihet
nö mes tö Moragös (lumö iMalit tö Zi, qö rrjedh nga liqeni ishkodrös dhe
Toblica, qö do tö thotö, qö nga skaji verior i liqenit tö Shkodrös deri nö
Nish).
Nö veprön e tij me tirull "Udhötim nga Beogradi nö Selanik' 1) Hahn
pohon t.' "E htö rrjedha e Moravä ajo qö ndan krahinön shqiptare nga ajo e
sllavöve".
E törö vepra e tij ka njö vlerö tö madhe dhe mund tö shörbejö si
udhörröfrese pör ata qö duan tö studiojnö göshtjen shqrptare sa nga'piköpamja
etnografike dhe gjeografike aq edhe ajo historike.
 160 Elita Shqiptare

Nö faqet e ketil libri (nö pamundösi pör ta sjellö tö plorö pör shkak tö
gjatösisö sö ryre, apo r'u zvogölojmö forcön me anö tö njö pörmbledhjeje),
Georg von Hahn pohon: "pjesa dörrmuese e popullsisö nö Fushö Kosovö
-
deri nö brigjet e Vardarit e nö Shkup öshtö shqiptare".
Pastaj duke iu referuar historisö, autori vörteron qö banoröt auroktonö tö
köryre anöve janö parardhösit e iliröve, epiriorasve, maqedonasve, autariaröve,
taulantöve dhe dasaretöve (shih kapirullin "Hisroria e sundimtaröve tö
Moravisö", fq.228,262 G kösaj vepre).
M. Brailsfordi - anötar i röndösishöm i Komitetir Ballkanik tö Londrös
- komitet i krijuar nga politikanö, publicistö dhe profesorö qö t'u vinin nö
ndihmö bullgaröve, tö cilöt kishin vuajtur prej kryengritjes sö ryre tö vitit
1903, ka pörshkruar Maqedoninö. Autori ka vajtur atje pör tö kryer misionin
miröbörös, duke shpörndarö ndihma. Brailsfordi ishre nisur nga Londra
me mendimer e tij mö rö mira pör racön bullgare dhe sigurisht jo pa disa
paragjykime ndaj shqiptaröve. Miröpo, qenö tö mjafta disa javö qöndrimi
nö Manastir dhe ohör pör ta börö Brailsfordin njö albanofil tö zellshöm dhe
tö ndreqö gabimer e tij kundrejt kösaj race qö e quanre tö vetmin element
etnografik qö gözonte tö drejtö tö pakundörshtueshme pör Maqedoninö.
Libri i Brailsfordit öshtö mjaft törheqös dhe bindes: ne deshöm tö
nxjerim paragrafet qö i pörkasin shqiptaröve, por u kufizuam nö paragrafet
qö mö poshtö vijojnö. Na vjen keq nuk mund tö sjellim tö gjitha pasazhet,
ku kombi shqiptar öshtö trajtuar me mjaft vörtetösi e simpati:
"Nö thelb lövizja shqiptare öshtö si tö gjirha levizjer ballkanike e
ftymözuar nga idealet kombötare pör tö realizuar glirimin e popullit nga
sundimi osman. Edhe nö qofrö se kjo levizje merr njö pamje armiqösore
ndaj Evropös, kjo ndodh vetöm sepse Evropa ka bere prakrikisht tä vetön
mbrojtjen e sllavöve, me tö cilör shqiptaröt kanö pasur tradicionalisht
armiqösi. Nö bashköbisedime me shqiptaröt, unö jam pörpjekur tö mbledh
disa tö dhöna pör qöndrimin e ryre ndaj sllavöve. Gegöt, zakonisht, kanö
pak shkollim pör tö shpjeguar se si öshtö gjendja e ryre reale, gfarö qöllimi
kanö dhe gfarö duan. Rritja e zemörimit tek ata öshtö instiktive. Por, nö
qoftö se njö njeri mund tö imagjinojö njö gegö tö pashkolluar qö tö jetö nö
njö shkallö qö tö mund tö pörvetösojö idetö e Isa Boletinit e tö anöraröve
tö tjerö tö 6sit dhe tö jetö i edukuar sa t'i deklarojö ato qartösishr, kjo,
nö njö fare mönyre, do tö na tregojö se ai öshtö nö gjendje tö shpjegojö
qöndrimin e tij kombötar: "Ne, shqiptaröt, - do rö na thotö ai, - jemi njö
Mid'hat Frasheri 161

race e pastör dhe autoktone e Ballkanit. Sllavöt janö pushtues e ardhacakö.

Ata kanö ardhur kohe me parö nga Azia, kurse bullgaröt janö fis mongol,
qö nuk kanö punö nö Europö. Rusöt mund tö thonö pör veten e tFre se
janö europianö, por konsujt e ryre vijnö kötu mbi ne me pasrrimer e ryre.
Ne vörejmö sytö e vegjöl tö ryre si edhe mollözat e ryre tö larta tö faqeve,
köshtu qö ne kuptojmö se edhe ata janö mö tepör tartarö. Serböt, nön
carin e tyre Dushan, pushtuan vendin tonö, tö cilin kanö paturpösinö ta
quajnö "Serbi e Vjetör". Ata u vendosön atje dhe na shpörngulön pör njö
kohö nöpör male. Por pak nga pak ne e kemi arritur atö pörsöri. "Serbia e
Vjetör" öshtö Shqipöri njö herö e mö shumö sot, pasi ajo gjithmonö ishte
dhe do tö jetö Shqipöri. Eshtö e vörtetö qö minoriteti serb vazhdon tö
qöndrojö i mbrojtur nga rusöt. Rusia, bile, ka dörguar njö grusht murgösh
rusö nga mali i Athos qö tö mbajnö manastirin e shenjtö serb tö Deganit.
Pse i mbron ajo armiqtö tanö tradicionalö? Sepse ata janö sllavö. Köto tö
ashtuquajtura reforma, nuk janö asgjö tjetär pörvegse njö mekanizöm dhe
konspiracion pansllav. Pörse Rusia pörqendron vömendjen e saj vetöm
te vilajeti i Kosovös, kurse nuk do t'ja dijö fare pör atö tö Janinös apo tö
Shkodrös? Pörse ajo nuk bön asgjö qö tö na ndihmojö nö hapjen e shkollave
shqipe dhe zhvillimin e gjuhös sonö? Sepse ne nuk jemi sllave. Reformat
janö projektuar vetöm qö rö fitojnö sllavöt..."a
Shqiptari imagjinar ka thönö disa gjöra tö cilat janö absurde, kurse
gjörat e tjera janö tö vörteta. Ne duhet tö shohim se g'qöndron pas falöve.
Shqiptaröt nuk kanö qenö ngritur kurrö kundör reformave, por kundör
regjimit kontrollues dhe tö rreptö turk dhe, mö shumö, kundra körcönimit
tö largöt tö pörfshirjes nö luftön pör epörsi nö Ballkan, qö zhvillohet
ndörmjet Austrisö dhe Rusisö. Evropa beri digka tö pörbindshme, kur
ua besoi fatin e Maqedonisö köryre dy fuqive. Rusia dhe Austria kanö
partizanöt e tyre nö kaosin e Maqedonisö. Pör gjenerara tö töra ato kanö
qenö tö pörfshira nö propagandön e zhvilluar pör llogari rö ryre pör guarjen
pörpara tö interesit tö njö race kundör njö tjerre, pör tö siguruar körkesar
e tyre tö ardhshme. Eshrö absurde tö besosh se köro fuqi mund tö luajnö
rolin paanshöm tö arbitrit. Shqiptaröt flasin tö vörtetön kur kömböngulin
e
se janö vetö ata mbizotörues pörsa i pörker numrit mö tö madh tö populsisö
nö "Serbinö e Vjetör"r.
Po shohim tani opinionin e reverenr Noel Buxton, kryetar i Komiretit
Ballkanik, njeri qö ushqen shumö pak simpati pör shqiptaröt dhe qö nuk
r62 Elita Shqiptare

ßheh paragjykimet e tij nö adresö tö ryre. Megjirharö ai pranon se "Raca

shqiptare formon njö faktor rö röndösishöm nö Maqedoni. Eshrö e pamundur
tö shtrohet geshtja e quajtur "maqedonase" pa marrö parasysh körkesat e körij
populli tö vjetör. Shqipörinö nuk mund ta ndash, pa e shkatörruar si komb".
Lexuesi le tö gjykojö vetö pör paragrafin qö pason ("Evropa dhe Ttrrqia" nga
Noel Buxton, London, 1907, f.48-49).
Procesi i glirimit (rö Maqedonisö) ka shkuar aq larg sa t'i japö gdo
kombi kushte lehrösuese pörveg njö kombi, atij shqiptar. Ky popull i
vjetör nuk duhet tö humbasö nö bashkösinö e kombeve. Maqedonia
nuk formon racö homogjene, veganörisht rö dallueshme nga greköt
dhe nga serböt, por Shqipöria nuk mund tö ndahet pa u shkatörruar si
komb. Shqipöria, pör mö tepör, ka histori. Tirrqit e kanö nönshtruar atö
duke futur armiqösitö fisnore, gjakmarrjen dhe ndarjen e shqiptaröve
nö besime tö ndryshme, por shqiptari öshtö shumö mö pak fanarik ndaj
besimeve se sa popujt e tjerö. Unö kam vizituar njö kryetar fisi tö fesö
myslimane, i cili pörkrahte njö prift rö krishterö nö njö kishö tö vjetör
nö pronat e atij kryetari fisi. Ky bajraktar shpesh shkonte nö lutje nö
kishö me priftin qö ta mbronte i shenjti patriot i krishterö. Myslimani,
i kthyer nö mes tö serböve ose greköve, behej turk, kurse shqiptari i
konvertuar nö mysliman mbetej gjichmonö besnik i vendosur i besös sö
kombit. Ai ishte besnik ideal dhe mbetet i rillö. Nö qoftö se udhötari e
falönderon turkun, ai e bön kötö pse gjen te shörbyesi i tij turk, könaqsi,
ju do tö zbuloni pörgjithösisht se köta turq janö shqiptarö. Shqiptari
gjendet shpesh nö mes tö udhöheqösve turq me tö zot si dhe nö mes tö
priftörinjve karolike mö tö devotshöm. Kur ndihma e dörguar nga Anglia
pör tö mbajtur gjallö ata qö Sulltani synonte t'i vdiste nga urija mö 1903,
ishin njerözit e besuar shqiptarö qö e bene tö mundur.
Njö tjetör anglez, publicisti i mirönjohur Charles Voods e böri tö vetön
idenö e Fitzmauricit mbi shqiptaröt dhe pör krahinat e ryre qö ndodhen
"pörrej", domethönö ne lindje tö rrjedhös qö ndan pellgun e Adriatikut nga
ai i detit Egj{t.
Antonia Baldacci, dijetari Italian qö pörshkoi Shqipörinö disa herö dhe
qö e njihte mire atö nö tö gjitha rraßhet, ka skicuar nö njö broshurö tö vogöl
kufijtö e vendeve tö banuara nga shqiptaröt, tö cilat duhej tö pörfshiheshin
ne kufijtö e shtetit tö ri. Pör Shqipörinö Baldacci shprehet me saktösi pör
arsye se ai e njeh mö mire vendin, po ashtu ai e ka parö atö duke konsultuar
Mid'hat Frashari 163

tö gjitha burimer e aurorizuara. Kufijtö e shönuar nga ky dijetar i Bolonjös

ndryshojnö fare pak nga ato qö kemi vendosur mö lart Ghih fq. 2l), pörvepe
ai na rikujton gka öshtö nö paragrafer e rjerö pör vendet shqiptare qö i janö
dhene Malir töZidheSerbisö mö 1888, si dhe Greqisö nö jugö tö Shqipörisö.
Po shköpusim paragrafet kryesore tö veprös sö Baldaccit qö flasin pör shtetin
e ri shqiptar.
"Eshtö njö krahinö qö gözon bashkim tö plotö kombötar dhe qö pörfshin
pjesön mö tö madhe tö katör vilajeteve turke tö Shkodrös, Janinös, Kosovös
dhe Manastirit. Sundimi turk jo vetöm qö nuk mundi tö infuencojö nö
karakteristikön e ver polirike, por nuk mund tö frenojö kurrö shpirtin
e pavarösisö, qoftö edhe feudal, qö ngeli gjithmonö cilösia themelore e
popullit shqiptar dhe e mönyrös sö jetesös sö tij kombötare. Kjo pjesö
e Maqedonisö öshtö njö zonö qytetörimi patriarkal dhe nö kufirin e saj
peröndimor ndodhen shqiptaröt. Dhe atje, nö atö pjesö tö Maqedonisö,
gjenden njeräzitmö tö fortö fizikisht dhe etnografikisht mö tö pastörit nga
3.
ana racore e Gadishullit...
"Kufijtö politike absolute tö shtetit tö ri do tö trajtohen nö mönyrö
pörfundimtare pas paqes, e cila do tö lörö gjurmöt e saj tö dhunshme nö
marröveshjet e padrejta tö kryera kohöt e fundit. Nö fakt kjo gjö nuk duhej
tö ndodhte mö. Kufijtö e saj gjeografike fare lehtö mund tö pörputheshin
me ato etnografikö., por köta kufij padyshim do tö mbeten tö ndryshuara
nö döm tö Shqipörisö nga Fuqitö e Mödha, sig do tö ndodhö me vargmalet
qö ndörrojnö drejtimin e lumenjve midis detit Adriatik, Jonit dhe Egjeut
deri nö pjesön e sipörme tö Alpeve. Pörtej köryre vargmaleve, qö ndörrojnö
drejtimin e lumenjve nö depresionet e theksuara tö pandörprera midis
Gramozit, liqeneve dhe Sharrit, törösia etnografike shqiptare shtrihet e
fortö dhe e sigurtö nö mes tö masave greke, bullgare dhe serbe. Köshtu
ndodh edhe nö veri tö Alpeve tö Shqipörisö dhe nö vetö kufirin e Malit
tE Zi, qö ka nön zotörimin e tij mö 1879 miaft fise tö pastra shqiptare.
Nö tö ashtuquajturön Serbi tö Vjetör kufiri etnografik shryhet nö mes tö
tö njöjtave alpe shqiptare qö pörfundojnö harkun e tyre madhöshtor nga
ajo anö dhe malit tö Sharrit, duke mbörritur deri sipör Ibrit dhe Sinicös.
Köto tentakula (apendikse tö moluskeve pör tö kapur gjahun) qö populli
i fortö dhe sipmatik shqiptar dörgon nö gdo kohö drejt armiqve tö ryre
shekullorö, janö mbrojtja natyrore dhe kombetare me tö cilin mbrohet
nga gdo anö, duke zhvilluar dhe mbrojtur tö drejtat e tij tö shenjta dhe
 164 Eliu Shqiptarc

pronat e tij. Pushtimi i territorit shqiptar nga ana e shreteve aleate do tö

pörsöritö prepotencön e pördorur nga ana e Fuqive tö Mödha nö döm tö
shqipörisö mö 1878 dhe Europa do tö jetö fajtore pse ka ushqyer kauzön
e mosmarröveshjes".

l. Pjesö nga vepra e Lumo Sköndos "shqiptaröt dhe sllavet".

2. Shih "Roma dhe Lindja". Badia di Grotta Ferrata (provinca e Romös nr. 26, fq.
100). "Bashköbisedimi i Patrikut Anastas i Ohrit nö Maqedoninö shqiptare qö nö
dokumente tö ndryshme romane tö atij shekulli thuhet Maqedonia e Epirit, sepse
banohej nga shqiptaröt ose ndryshe quheshin epiriotö".
3. "Osmani" nga Lazzaro Soranzo Ferrara I 589, fq. I 00. paragrafi 89. Shih telatin:
"Nga bullgarör disa banojnö tö gjithö nö atö vend, i cili quhej Moesna e Poshrme
deri nö Danub, perballe Vllahisö, disa Tiakinö sö bashku me grek€t dhe rö tjerö nö
Maqedoni, qö sot öshtö e bnuar nga grekö, serbö dhe shqiptarö".
Faqe 34.
Mid'hat Frashei 165

zrr
PER SHQIPfrIUNü

'Ahoma nuh dihet näse Shqipöria (pa qene ndoniäherö armihe dhe

fajtore), do tä giyrntohet ashtu si e parashihte Ti'aktati i Londrös i

uitit I 9 I 5
(hjo hryeuepär e GreyAsquith;t) te ndarä atä midis serbäue, italianöue dhe
grehäue. Näse do tä kryhet hy hrirn kund?r hat| popull; tö wgöL, qö ne i
hemi siguruar paaaräsinä dhe neutalitetin e pärhershäm, ai do tä fgurojä
nä histori si hrimi mä i heq i paqes ".

N.H.Bnerrsrono

A ka njö Shqipöri apo nuk ndodhet njö vend i tillö? A gjendet nö brigjet
lindore tö detit Adriatik njö popull qö quhet shqiptar? A formon ky popull
njö komb dhe anötaröt e ketil kombi a e quajnö veten shqiptarö dhe thirren
nga bota si tö tillö?
Ata qö nuk kanö studiuar gjeografinö e roman-fejtonit ose qö nuk janö
qorruar nga pasionet politike tö kancelerive, e dinö fort mirö se nga njöra
anö ajo gjendet midis Malit ü Zi dhe Greqisö, midis Tivarit dhe Gjirit tö
Artös, - nga ana tjetör, midis detit Adriatik e Vardarit dhe Liqenit tö Kastories,
njö krahinö afersisht me 65.0OO km. katrorö, e banuar nga njö racö qö s'ka
rö böjö fare me tö rjerat, njö racö qö nuk öshtö as greke, as sllave, as turke:
kösaj race i pörkasin shqiptaröt.
Köta janö banoröt mö tö vjetör tö vendit, janö autoktonö, ata gjenden nö
atö vend qysh nö kohöt prehistorike, zotör dhe zotörues legjitimö tö vendit tö
tyre. Greköt, sllavöt e turqit kanö ardhur nö Ballkan shumö mö vonö. Ata i
kanö shpronösuar shqiptaröt; nö atö kohö shqiptaröt zotöronin njö sipörfaqe
mjaft mö tö madhe se ajo qö u mbeti pas köryre pushtimeve.

23 Nxjerrö nga "Tiibuna e lirö e nacionaliteteve", letor-nöntor 1919, Lozanö.

 r66 Elita Shqiptare

shqipöria ka pösuar mjaft tö papritura, ajo deryrohej tö luftonte kundör

pushtuesve mö tö fortö e mö tö mödhenj numerikisht: romakö, sllavö, rurq; nö
kötö rast kemi ciruar mö tö röndösishmir. Megjithatö shqiptaröt kanö ditur ta
ruajnö vendin, gjuhön, ndörgjegjen kombörare si dhe solidaritetin e ryre etnik.
Ndarjet fetare nukkanö mundur t'i shköpusin köto lidhje. shqiptari, p.uase
tö jetö katolik, musliman apo ortodoks, öshtö shqiptar. vähguesiie huaj
thonö se shqiptaröt janö i vetmi popull i Ballkanit qö zotöron njö ndjenjö tö
vörtetö kombötare. Ky popull e ka pohuar dhe shpallur köte ndjenjö kombörare
me anö tö rezistencös qö i ka böre asimilimit tö huaj si dhe sunduesve osmanö,
po köshtu ka vepruar edhe kundör orvatjeve paqsore ose tö armatosura tö ryre,
te sllavöve dhe tö greköve. Pör ta studiuar kötö racö rö mösuar me jetö rö ashpör
dhe me karakter rö vendosur, mjafton qö ta köqyrim nö kolonitö shqiptare tö
Tirrqisö, Greqisö, Italisö, po köshtu deri nö Dalmaci, Hungari dhe Besarabi,
qö rö bindemi pör vitaliretin kombötar te kötij populli.
Njö komb i tillö qö ka njö naryrö tö vetön, njö gjuhö tö pörbashköt, njö
solidaritet tö pakundörshtueshöm, meriton, sigurisht, rö jetojö, sepse ai vetö e
shpall vendin qö i pörket, po ashtu shpall vullnetin e tij pör tö jetuar i luläuar.
Kombet e tjerö tö Ballkanit u liruan nga zgjedha oromane gjatö shekullit
XIX, duke i lönö shqiptaröt disa dekada prapa. Miröpo greköt, serböt dhe
bullgaröt kanö pörfituar nga mböshtetja efektive e fuqive evropiane (Rusisö,
Francös dhe Anglise), kurse shqiptarör jo vetöm qö nuk kanö marrö ndonjö
ndihmö tö jashtme, por shpesh kanö hasur me vöshtirösitö qö u kanö krijuar
mbrojtösit e fqinjgve tö ryre.
Mö 1878, pas Luftös ruso-rurke, kur krahinat shqiptare duhet tö
shörbenin pör zmadhimin e sörbisö, rö Malit Gzi dhetö Greqisö, shqiptaröc
u ngritön kundör kösaj padrejtösie, protesruan gojarishr si dhe kundörshtuan
me armö. Fuqitö nönshkruese tö Kongresit dhe tö Konferencös sö Berlinit,
ndreqön njö pjesö tö gabimeve tö ryre, Janina qö i ishte dhönö Greqisö, iu
ridha shqipörisö, por nga ana tjerör, qyrete krejtösisht shqiptare si ulqini,
Tivari si dhe laahina tö banuara nö pjesön mö tö madhe nga shqiptaröt (p.sh.
vranja), iu dorözuan sllavöve. Politika tepör e fuqishme e Rusisö vepronte
kundör popullit tonö. vetöm Anglia pati ndjenja tö dreja dhe njerözore ndaj
körkesave tö shqipraröve gjatö krizös qö pasoi luftön ruso- rurke.
Keto ndodhi fatkeqe u dhanö tö kuptojnö shqiptaröve se nuk duhet tö
bazoheshin nö pörkujdesjen e askujt. Ata duhej tö punonin dhe tö organizoheshin
duke u bazuar nö forcat e tyre, tö ndörmerrnin njö veper rilindjeje duke e ngritur
Mid'hat Frasberi 167

moralisht dhe mendörisht qö kCIhru, tä pörgatiteshin pör emancipimin komböar.

Köto 50 vjetöt e fundit ata iu kushtuan käaj pune kulturore, bashkimit dhe
pörgatitjes sö popullit me anö tö mösimit dhe tö edukimit.

Mö 19 I 2, katör shtetet ballkanike (Bullgaria, Serbia, Mali i Zi dhe

Greqia) i shpallön luftö Turqisö duke thönö se kishin pör qöllim lirimin e
bashkatdhetaröve tö tyre nga zgjedha turke. Qasti i döshiruar pör shqiptaröt
erdhi. Mö 28 nöntor, pörfaqösuesit e ryre tö mbledhur nö Vlorö shpallön
pavarösinö e Shqipörisö, e cila ishte pörgatitur gjatö tre vjetöve lufte tö PaePur
kundör zgjedhös turke. Eshtö pör t'u kujtuar jehona e madhe e luftös sö

shqiptarwe e shkaktuar nga betejat e tyre kundör ushtrisö osmane si dhe suksesi
qä ata patön, duke i diktuar nö Shkup sunduesve osmanö körkesat e tyre.
Shtetet ballkanike, duke pörfituar nga dobösimi dhe demoralizimi qö i
sollön shqiptaröt fuqisö ushtarake osmane, si dhe duke pretenduar se zhvillonin
njö luftö glirimtare, pushtuan mjaft toka shqiptare dhe mohuan tö drejtat e

shqiptaröve: 9/10 e territorit shqiptar u pushrua nga ushtritö e ryre.

Konferenca e Londrös (1912-1913) qysh nga fillimi i punöve tö saj
e njohu pavarösinö e shtetit shqiptar. Ky öshtö njö akt ndörkombötar i
nönshkruar nga Anglia, Franca, Italia, Gjermania, Austria dhe Rusia,
qö vulos lirinö dhe sovranitetin e popullit shqiptar. Vetö kjo konferencö
garantoi neutralitetin e Shqipörisö sö re dhe qysh atöherö, asnjö marröveshje
ndörkombötare nuk öshtö pörfunduar pör ndryshimin e vendimeve tö marra
gjashtö vjet mö parö nö Londör nga tö plotfuqishmit e Fuqive tö Mödha.
Köshtu rilindi Shqipöria mjaft e gjymtuar dhe e pranuar zyrtarisht nga
köta fuqi: 2/3 e tokes dhe tö popullsisö sö Shqipörisö iu dhanö Greqisö, Serbisö
dhe Malit tö Zi. Shteti i vogöl shqiptar akoma po pöson sulmet e Serbisö dhe
tö Greqisö; e para duke shkretuar krahinön e Dibrös dhe tö Lumös, ndörsa e
dyta pushtoi dy distrikte jugore, Korgön dhe Gjirokaströn: veprimi kriminal
i kryer nga greköt eZngrafos i kushtoi Shqipörisö 300 ßhatra plotösisht tö
shkatörruara nga bandat dhe ushtaröt grekä.
Gjatö Luftös sö Madhe Shqipöria vuajti shumö nga bllokada dhe pushtimi
i ushtrive tö huaja, territori i saj u bö teatör lufte gjatö katör vjetöve.
Fundi i
Luftes Botörore u pörshöndet nga shqiptaröt me njö gözim
shpresedhönös, sepse ata mendonin se kishte ardhur dita qö do tö sillte njö
r68 Eliu Shqiptare

epoke tö re drejtösie, nö rö cilön do tö respektoheshin rö drejrat e kombeve tö

vegjöl, parime dre.ltösie köto, tö shpallura nö mönyrö solemne nga Fuqitö e
Mödha. Ata mendonin se ishre e pamundur qö burrat e shtetit tö mos mbanin
premtimet e ryre. Shqipraröt prisnin qö drejtösia tö vepronte duke ia kthyer
Shqipörisö pjesör e atdheut qö i ishin dhönö padrejtösisht Serbisö, Malft tözi
dhe Greqisö; madje, edhe sot shqiprarör vazhdojnö ende tö shpresojnö.
Konferenca e Paqes akoma nuk e ka shtruar göshtjen shqiptare. Ne
nuk dimö se gfarö vendimi do tö merret pör Shqipörinö, por nga zörat qö
qarkullojnö öshtö krijuar mosbesimi.
Ja, nö tö vörtetö, se pör gfarö dyshojnö shqiptaröt:
1. Lönie nön zgjedhön e huaj tö krahinös sö Epirit, tö Maqedonisö
Peröndimore dhe tö Kosovös.
2. Qmimi i pavarösisö dhe i sovranitetit shqiptar me anö tö njö mandati
dhene ftalisö.
3. Pushtimi i portit tö Vlorös nga kjo e fundit.
Shqiptaröt duan dhe do tö döshirojnö qö edhe nö tö ardhmen tö kenö
marrödhönie miqösore rö rregullta me fqinjöt e ryre, sepse qetösia nö Ballkan
si dhe mundösia e jetesös varen nga paqia dhe harmonia midis shteteve tö
ndryshme tö gadishullit. Por nuk mund tö fliret pör paqe dhe marröveshje
niise njö milion e gjysöm shqiptarö do tö mbeteshin nön pushtetin e greköve
dhe tä sllavöve. Pörveg kösaj, dihet se pushtimi i huaj nö Ballkan öshtö sinonim
i njö keqtrajtimi qö shkon deri nö dhunime nga mö mizorer, pa llogaritur se
gji'mtimi i atdheut do ta böjö jetön e Shqipörisö sö vogöl e rö pavarur tepör tö
pasigurt, sepse janö ramam vendet qö u janö dhönö greköve öe sllav&e ato
qö pörböjnö pjesön mö tö mirö tö krahinave tö Shqipörisö.
TE flasösh pör njö mandat nö Shqipöri öshrö sikur tö trajtosh kötö vend si
koloni afrikane, duke ditur
se pavarösia e Shqipörisö öshtö e njohur nga njö
marröveshje ndörkombötare, köshruqö do rö krijohej paradolsi mö i madh.
Italia nuk i ßheh aspak synimet e saj imperialiste: ajo nuk do vetöm tö
revendesojö Austrinö nö polidkön e saj Ballkanike, por, gjithashtu, ajo öndörron
njö shtrirje tö saj nö Azinö e VogöI. Kjo ndörhyrje nö punöt e Shqipörisö do tö
vert nö rrezik tö ardhmen polidke dhe ekonomike tö Shqipörisö si dhe do te
shkaktojö grregullime nö vendet e tjera tö Ballkanit.
Ialia nö Vlorö do tö thotö realizimi i perandorisö imperialiste italiane, sepse
kv port i Shqipörisö, nö realiter, nuk i jep asnjö dobi strategjike Mbrerörisö
Cadishullore. Italia e lidh nevojön e njö porti ushtarak nö bregun lindor
Mid'hat Frashtri 169

tö Adriadkut me zotörimin e sigurt rö kötij deti. Por zotörimi i Adriatikut

nuk öshtö gjö tjerör, vegse sundimi i Italisö mbi shtetet ballkanike. Kjo qö
po bön lt"li" ,-ruk öshrö göshtje masash tö ndörmarra kundra Jugosllavisö,
,.pr. ky shtet öshtö tepör i dobet dhe pörkatösisht i vogöl nö krahasim me
Italinö dhe, pothuajse i mungon marina luftarake'
Ne te kundarten, per Shqipörinö, Mora, si poni i vetöm i tregtise se sigurtö, ka
e Shqiperise
röndesi jetäore per köG shtet tö vogöI. Pavaresia politike dhe ekonomike
do tö jeG i pamundur, po tö pushtohet nga i huaji kjo pikö kaq e röndäishme'
(Njö pakt sekret qö u bö nö Londör mö 1915 parashikonte ndarjen e
shqipörise midis Serbisö, Italisö dhe Greqisö si dhe krijimin e njö Shqipörie
te voiel muslimane rreth Durrösit. Kjo marröveshje e padre,itö dhe e kurdisur
kundlr njö populli tö vogöI, nga disa fuqi qö kishin garantuar indipendencön
e Shqipörise dy vjet mö parö, ne na duket e padrejtö dhe e dönueshme;
pörveg kösaj ajo öshrö e ndöshkueshme prej vetö disa fuqive dashamiröse.
iatmirösisht duket qartö se vetö nönshkruesit e ketij pakti nuk janö nö
gjendje tö pörfitojnö nga kjo marröveshje, sepse nuk gjejnö dot mönyrön se
si tö nxjerrin leverditö e duhura. Mbi tö gjitha, Italia e ka hedhur poshtö
kere fakt me anö tö deklararös sö saj zyrtare tö vitit 1916 nö pörkrahje tö
pavarösisö sö Shqipörisö)'

Pörfundim:
Nö Ballkan, pörgjatö bregut lindor tö Adriatikut, gjendet njö komb
shqiptar qö ka ruajtur karakterin e vet etnik prej disa shekujsh dhe qö synon
tö arrijö njö jetö mö tö mirö dhe tö pörparo.iö. Tö drejtat e kötij kombi janö
garantuar nga Fuqitö e Mödha mö 1913, nö Londör'
shqiptar€t mund tö böhen niö faktor rregulli dhe ekuilibri nö pjesön
juglindore tö Evropös falö inteligiencäs dhe ciläsive tö tyre tö punös dhe
tö durimit. Ata qö mbajnö nö duart e t1.re fatet e popujve dhe qö nö kötö
gast kanö zönö vend nö Konferencön e Paqes nö Paris, duhet tö binden
se kurrö paqja dhe qetösia nuk mund tö vendosen nö Ballkan nö rast
se nuk do tö pranohen körkesat e shqiptaröve. Vuajtja dhe fätkeqösitö e
pösuara nga mbarö bota janö mjaft rö mödha .sa qö sot nuk nrund tö harrohen
rrjedhimet e rönda, qö mund tö sjellö shpörthimi i njö shkendije tjetör nga
ky vend i vogöI.
Täni, nö gastin kur disa vendev. tö vogla, tö cila're mö parö u ishte injoruar
vere ekzisrenca e ryre, por u öshtö dhene nle jctö e lir€ dhc e pavarur, öshtö
 r70 Elita Shqiptare

e pamundur tö mos nlilei

tö drejtat e popullit shqiptar dhe tö hiqet ai nga
-\ie
lista e t'i kufizohet liria e tij politike.
tö gjallöve, ose qofte r. Koof.r"rro
e Madhe e Parisit döshiron me tö vörtetö qetösinö .
Äb.re planetit tonö
me anö tö respektit tö lirisö sö kombeve dhe tö zbatimit tö parimeve
tö
drejtösise, ajo duhet tö marrö nö konsideratö tö drejtat legjiiime
dhe pa
pamkushte tö popullit shqiptar.
Pör kötö:
l. Tö pohojö dhe tö respektojö pavarösinö e popullit shqiptar ashtu
si ka qenö njohur nö virin lgll nga pörfaqösuesit e Fuqive te Medha re
mbledhura nö Londör.
2.T'i kthejö Shqipörisö sö pavarur krahinat e banuara me shumicö nga
.
shqiptaröt, por qö sot ndodhen tö pushtuara nga greköt dhe serbo-m
alazrzöt
fill pas luftös turko-ballkanike, pushtime qe köro fuqi i kanö pranuar, duke
pasur parasysh körkesat politike qö sot nuk ekzistoinö mö.
Köto kthime
tö trojeve tö lartpörmendura janö rö nevojshme pör tö vendosur
ekuilibrin
dhe pör t'i dhönö Shqipörisö mundösinö'e jetesis, duke garantuar köshtu
paqen e ardhme.
3. si rrjedhim natyror dhe logjik qö paraprin, Iralia nuk duhet tö
pretendojö as pör zotörimin e portit tö vlorös dhe as pör ushtrimin
e gfarödo
kontrolli mbi shqipörinö, gjö qö fyen thellösisht shqiirarör edhe pe, f"ktir,
,.
Italia kötö nuk mund ta realizojökurrö pa pördorur masa rö rönäa shrypöse,
tö shoqöruara me rrjedhime mjaft tö pörgjegjshme.
A gjendet drejtösia nö kötö tokö, apo jo? A i kanö shpallur solemnisht
parimet liberale dhe respektin e rö drejtave tö kombeu. tö uogl" Fuqirö
e
Mödha pörparimtare?
Aeropagu i mbledhur nö paris, a ka pör synim tö sjellö paqen dhe
qetösinö nö pörgjithösi nö botö dhe nö veganti nö Balllran? pe, Lete
do
tö na pörgjigjet mö sö miri zgjidhja qö do t,i jepet gibhtjes shqiptare.

Lumo Shändo
Delegat i Shoqärisä Panshqip tare"Vatra"
SH BA

Lozanö,30 tetor l9l9

Mid'hat Frasheri I7I

ANEKS I MEMORIES PER PRESIDENTIN UIISON '4'

I - Rikrijimi ketö radhö i njö Shqipörie tö qöndrueshme duke riparuar

e Berlinit
padrejtösitö dhe dyshimet e shfaqura ndaj saj nö Konferencön
öshtö i nevojshöm pör paqen e Ballkanit
iSSO'ah. asaj tö Londrös 1913,
dhe öshtö i imponuar nga parimet e lirisö'
Nö virin 1880 GosÄen nö letrön e tij nr.82 drejtuar kontit Granville
(me datö 26 korrik - madje Blue Book nr'15, 1880' Pjesa Il' faqe 184)
insistonte nö njohjen e njö province tö gjerö shqiptare qö do tö pörßhinte
tö gjitha territoret e banuara nga shqiptaröt'
1- Ner. göshtja shqiptare nuk pörfitoi deri tani nga gdo lloj mböshtetje
nga
diplomatike, arsyeja qöndron nö vetö dy drejtimet politike tö ushtruara
Rusia cariste dhe nga Monarkia austro-hungareze'
Carizmi pörpiqej qö tö mböshteste pretendimet - Po aq tö padrejta se sa
fyese - tö sllaveve rö jugut dhe tö Greqisö; Austria, pörkundrazi,
ishte e detyruar

tö merrte pozicion nö favor tö Shqipörisö, megjithöse nisur nga njö qöllim

egoist dhe jo pa insistuar nö prapamendimet e saj' Qdo levizie kombötare
,f,qipt"r. akuzohej pra nga armiqtö tanö si njö makinacion austriak dhe si
nle levizle e rreme e drejtuar kundör sllavizmit dhe helenizmit.
Disa prej fuqive tö mödha u nxitön nga ky fakt dhe mbajtön njö qöndrim
pak te favorshöm - po aq haptaz armiqösor - nö lidhje me shqipörinö. Köshtu
kombötare tö shqiptaröve nuk u morön parasysh'
"rpir"t"t

24 M.Frashöri i ka drejtuar Presidentit Uillson tö SHBA-sö, mbrojtösit tö göshtjes

shqiprare, njö pörkujtesö, tö cilön nuk e kemi gjetur ende, me gjithö körkimet tona.
A".ki i memories, qö po borojmö, öshtö hartuar nga M.Frashöri nö fröngjisht dhe
gjendet nö fukivin e Shtetit (doröshkrim). Pörkthyer nga fröngjishtja'
 172 Elita Shqiptare

3 - Por aktualisht, kur Austro-Hungaria dhe polirika e saj nuk pörböjnö

vegse kujtime politike dhe kur revolucioni rus varrosi perandorizmin
moskovit, göshtja shqiprare duhet tö gjejö rrugön e saj rö vörterö, d.m.rh.
qö ajo duhet rö pörfitojö nga mirösia e fuqive tö mbledhura
nö Konferencön
e tanishme tö Paqes, sipas shembullit tö evolucioni tjetör tö drejtö dhe
9do
tö paanshöm.
4 - Prerendimet serbe mbi shqiperinö dhe pushtimi i vilajetit plotösisht
shqiptar tö Kosovös mö r9l3 ishin vdekjepruröse pör rö. Serbia qe realizoi
unitetin e saj komböar nöpörmjer krijimit tö njö
Jugosllavie re madhe,
duhet tö heqö dorö pörgjithmonö nga krahinat shqipt"re, rö cilar janö
dhe
kan€ qenö pörherö toka shqiptare. (Shiko kufilte.i'ogr"fike tö SÄqipörisö
tö cilat duhet tö jenö gjithashtu edhe kufij politike).
5 - Greqia pörfiton pjesö tö pasura nga aneksimi i ishujve dhe nga
privilegjer nö Azinö e vogöl dhe pör asnjö shkak nuk duhet rö ushqejö synime
imperialiste mbi Epirin (Shqipöri e Jugut).
6 - Italia nuk mundet mö r'i drejtohet ekuilibrit töAdriadkut nö momentin
kur ajo nuk ka me frike nga fuqia e Austro-Hungarisö sö vjetör.
Eshrö njö pikö evidente - dhe Konferenca e madhe e tanishme duhet ta
marrö parasysh - qö pushtimi i Vlorös (valona) nga Italia öshtö e barabartö
me copötimin dhe ßhirjen e shqipörisö pörfundimisht nga lista e kombeve
dhe e shteteve. Asnjö ndörhyrje nga njö shtet i hual nuk duhet toleruar
nö Shqipöri, kjo nö inreres edhe tö vitalitetit tö Shqipörisö verö, e cila
nö
qöllimin e shmangies sö förkimeve tö mövonshm., f"k, i rrezikshöm pör
Fuqitö e Mödha.
7 - shqipöria ne kufijtö e saj ernografikö qö ne do t'ishönojmö mö poshtö,
duhet rö krijojä njö shrer plotösisht tö pavarur.
Megjithatö Shqipöria, nöse ajo nuk do ndörhyrje nga tö huajt, ajo ka
nevojö pör njö ndihmö pa interes dhe mirödashöse rne qöllim c1ö tö mböshtetet
nö fillimin e jetös sö saj polirike.
Kjo ndihmö duhet t'i jepet Shqipörisö nga njö fuqi jo direkt e
interesuar nö Ballkan, pör njö periudhö disa vjegare (p.sh. 5 vjet),
dhe ne mendojmö se Republika e madhe Amerikane Jo tö kryenre
nje sherbim tö jashtözakonshöm pör njerözimin duke realizuar kete
mision.
8 - Kufijte etnografikö rö Shqipörisö, qö duher rö ndihmojne kufijte
politikö, janö si mö poshtö:
Mid'hat Frashei 173

Ne jug: Kufiri i vjetör greko-turk i kohös para luftös ballkanike tö 19 13,

d.m.th. Gjiri i Artös, lumi i Artös dhe Pindi.
Nö lindie: Mali i Gramozir, maranö Kosturit, vargjet e kodrave nö lindje
tö Manastirit si dhe kodrat midis Prilepit dhe veleshit, liqeni i Kaplan (nö
lindje tö qytetir tö Shkupit) dhe njö linjö e zgjarur e ketij liqeni nö Zibefteka
(pjesa mö jugore e kufirit tö vjetör serbo-turk pörpara 1913)'
Nö veri dhe veri-lindje: Kufiri i vjetör (pörpara 1913) serbo-turk deri nö
fshatin Belotekiza (nö veri-lindje tö qytetit tö Mitrovicös); nga Belotekiza
kjo linjö demarkacioni duhet tö arrijö deri nö kufirin e vjetör - Türqi- Mali
i Zi, duke vazhduar me vargmalet e quajtura tö Rrojit (Tergovishta) - Cuci,
Plavö, gjithö Malösia si dhe ulqini dhe Tivari (dy qytete qö iu dhanö Malit
töZi pas luftö ruso-turke tö 1878), duhet t'i mbeten Shqipörisö, si dhe
Podgorica e shpuza. Nö Peröndim: Bregu i Adriatikut nga Tivari nö veri,
deri nö Prevezö nö jug.

Pört'u konsultuar mbi Shqipörinö:

Blue Book, 1880, numör 15, pjesa I dhe 2, sidomos korrespondencat e
Lordit Titz Maurice dhe Goschenit drejtuar Konrit Granville. "Shqipöria
dhe shqiptaröt" nga Koloneli Berker, Paris 1990. "Macedonia its races and
theirfunre"6y Brailsford, London 1906, kapitulli mbi Shqipörinö.
Bradas, "Die aus deknung der Slaven", Gotha 1869.
G.von Hahn: "Udhötimi prej Beogradit nö Selanik', Veinö 1862, Gabriel
Louis Jaray: "Mbreteria e re e Shqipörisö", Paris 1914, chez Hachette.

Hartat etnografike:
Lejean: hartö etnografike Turqisö sö Europös, 1862'
e

Hartö etnografike e Sllavöve, Moskö 1867.

Krepert: Hartö etnografike e Türqisö sö Europös 1876, Berlin.
C. Sax: Harcö e Europös, Yienö 1877
Maqedonia, etnografia dhe statistika (nö gjuhön bullgare) nga Vassil
Kentschoff, Sofia 1900, harta me ngjyrö.
Harta etnografike tö vilajeteve tö Salanikut, Kosovös dhe Manastirit, nga
Instituti i Etnografik nö So$e (1907), me njö shönim statisrikor shumö tö
detajuar 250 fage.

Shänim: Dy punimet e fundit tö botuara nga bullgaröt asgjösojnö pretendimet

r74 EliuShqipun

bullgaro-sllave mbi pjesön perendimore tö Maqedonisö, d.m.th. mbi krahinat

lindore tö Shqipörisö.
Pär th hxuar: broshurat dhe fetö-volanter e vHovard de philadelphie, i
cili ka qenö tri herö nö shqipöri dhe ka konstaruar me sy egärsitö e papara
e tö pakufishme tö kryera nga serböt dhe greköt nö veri-lindje dhe ne
,ug
tö Shqipörise.

Mid'hat Frashiri
Mid'hat Frahari 175

ZiI
IRONI APO KOMEDI MAKABRF?

Zoti Dreitor!
Po böhet zhurmö sikur Konferenca e Paqes mendon t'i
japö Jugosllavisö

pjesön veriore tö Shqipörisö (deri nö lumin Drin) si kompesim pör

Fiumen;
'i^
zör^se jugu i shqipörisö (zona e Korgös dhe Gjirokaströs) do t'i jepen si
holokaust Greqisö, ndörsa Italia, ashtu si luani i pörrallös, do tö marrö pjesön
tjetör (Vlorön dhe mandatin).
Nuk ka dyshim se mbi kötö vendim, konferenca do tö verö vulön me
falöt: Vdis Shqipöri!
Nö shekullin e njözetö, tri fuqirö e mödha liberale tö universit, Franca,
Britania e Madhe dhe Italia po kryejnö ndaj Shqipörisö tö njöjtin krim
qö Rusia, Prusia dhe Austria kryen nö shekullin e tetömbödhjetö ndaj
Polonisö.
Kur hyri nö luftön e madhe, Anglia deklaronte se do tö luftonte pör
mbrojtjen e kombeve tö vegjöI. Zoti Klemenso nö falimin qö mbajti nö
Strasburg mö 4 nönto r 1919 tha: "Kreröt e qeverive tö vendeve mö tö
pörparuar tö botös janö mbledhur nö Paris pör tö ribörö hartön e Evropös nö
emör tö sö drejtös sö popu.ive pör vetövendosje"'
Presidenti uillson, i njö mendimi me tö gjithö Aleatöt, pörfshirö edhe
halinö, deklaronte se kjo luftö titanike pati pör qöllim glirimin e popujve
tö shtypur, mbrojtjen e tö dobtöve, triumfin e drejtösisö dhe tö ligjit ndaj
forcös brutale.
Shqipörija e gjymtuar pör herö tö parö mö 1878, pör herö tö dytö u
copötua mö 1913, nö Konferencön e Londrös. Megjithatö, kjo konferencö e
perbe.e nga pörfaqösuesir e kombeve tö mödhenj: Francö, Angli, Itali njohu
Shqiperi tö vogöl tö pavarur. Shqiptaröt mbetön nö kötö copö tö vogöl
"je
toke, por ata po mbahen fort pör tö mos vdekur. Ata döshirojnö pavarösinö
e plotö tö vendit tö tyre dhe hedhin poshtö gdo lloj mandati'

25 Nxjerrö nga "r--EUROPE NOUVELLE", Nr. 4,24 ianar l92O

r76 Eliu Shqipun

Vallö, trakati i vitit l9l3 paska qenö rhjeshtö njö letör pa vlerö?
Nö Evrope po masakrohet Shqipörija, ndörsa po krijähen shtete
tö
pavarur nö Azi. Kjo öshtö hjö ironi apo njö komedi makabre?
Cili öshtö mordi?

Dchgat i shoqatiispanrhqiptarc'Vatm" nä SHBA

Lumo Shändo
Mid'hat Frashtri
177

zar
CILI KA QENE ESAII

Esati, i biri i Ali bej Toptanit, lindi nö Tiranö rreth

vitit 1860. Völlai i
ai dallohej pör
tij, Gani beu, ishte k"te. rrl.t mö i madh' Qysh nö fömijöri'
jo
kar"kterin e tij tö keq dhe gjaknxehtö; völlai i tij i madh
ishte pak i
1ö
qyre tö keq. Njö ditö
tillö dhe babai i ryre irht..,räitim" e parö e karakterit tö
e körcönuan se do ta
ata e mbuluan me njö rrogoz tö laiur me naftö dhe
digjnin. Nö fakt Ali beu nuk ishte nö rregull mendörisht'
ngjallur
Kur u rrit, Gani beu sille,i nö Tiranö si njö cub i vörtetö' duke
ai udetyrua
terror ndörmjet miqve dhe armiqve tö tij' Nö njö gast tö caktuar'
osmane: ky ishte
tö arratisej nö Greqi pör t'i shpöiuar ndjekjes sö qeverisö
fillimi i karrierös sö tij, mbasi Abdyl Hamiti, i alarmuar nga kjo arratisje'
sö

nö Konstantinopojö dhe
cilös i kushtonte niö röndösi politike' e törhoqi atö

efuti nö batalionin e truprojös sö tij'

Nö Konstantinopoje, iani beu u tregua shumä pak skrupuloz
dhe

bönte njö jetö tö shthurur; niö rivalitet lindi ndörmjet

tij dhe Xhavit Beut'
Gani beu
djali i vezirit tö madh rö asaj periudhe, Halil Pufat Pashös dhe
tö quajtur Hafiz
gjeti vdekjen njö mbrömje nö P.,", nga dora e njö personi
P"rh", mik i Xhavit Beut, i pörmendur mö lart'
Kio vrasje mbeti e padönuar, gjö qö bön tö mendohet se Abdyl
Hamit
Beu ishte lodhur nga i pörködheluri i tij'
e ndikimit tö
Esari ishte ,ritu, nö Tiranö dhe e kishte zgietuar rrethin
shtonte
tij, gjöqö i jepte mundösi tö glirohej nga rivalöt (familja Jella) dhe ta
pasurinö me mjete kurdoherö tö paligjshme'
Pasi gjeti mjetin pär t'u vönö me deshire nö shörbim tö
Hafiz Pashös,
g,lu.rrr",J, i Durrösii (i cili nuk duhet ngatörruar me homonimin e
tij'
irasösin e Ganiut), ai u caktua kryetar i rrethit tö Tiranös' post qö i lejonte
ta repronre nö veprime pa u dönuar. fueth vitit 1895,
u emörua nga sulltani

26 "Chie quö Esat'?" Paris 1920. P€rkthver nga fröngjishtja

 r78 Elita Shqiptare

komandant i xhandarmörisö sö Janinös; ky post i kushtoi atij 1500 lira turke,

tö cilat iu paguan marrshallit Dervish pasha...
Ai pöruroi nö Janinö epokön e pördorimit tö bandave tö cubave, qö
zövendösuan 30 xhandarö me kuaj, tö cilöt i
futi pörsöri nö punö, pasi mori
prej secilit 25lire turke. Gjatö Luftös greko-turke tö vitir 1g97,-aigrabiri
tö gjithö bagöritö, tö imöta e tö rrasha, qö gjeti pasi mbörriti nö
Janinö si
guvernaror i pörgjithshöm i osman pashös dhe i dha njö hov mö tö madh
punöve rö vera, duke shkuar deri a{e sa mori rushfete madje edhe prej 20
frangash, duke rrömbyer paratö e njerözve tö rhjeshtö, rö cilöt i körcönonre
me syrgjynosje, duke futur hundöt nö göshtjet administrative e tö drejtösisö
dhe duke nxjerrö pörfitim nga gjithgka. Eshrö e pamundur tö böhet njö
listö pör te keqijat, vjedhjet dhe grabitjet e tij.
Pör kötö, ndör tö tjera, mund tö pörmendim: ai arriti tö grabiste
manastirin (T.q.) e Peshtanit (rrethi i pörmetit); i grabiti 900 lira turke
Baba Ahmetit, kryedervishi i Gqesö sö Koshtanit; 640 lirababa Abedinit,
dervishit tö Teqesö sö Frashörit; 1200 lira völlezörve Xhelal dhe Mehmet bej
KöIcyra, 200 lira Abaz bej Vasiarit.
Pas vrasjes sö völlait tö tij - Ganiur, Esari, duke menduar se rrezikohej,
dörgoi nö Konstantinopojö shörbörorin e tij tö quajrur Haxhi Mustafa, lindur
nö Krujö, i cili vrau Xhavit Beun, nö mes tö Urös sö Gallarös.
vrasösi u arresrua, u gjykua dhe u burgos, por u trajtua me shumö butösi:
nö burg ishte njö shef i vogöl e pak kohö mö vonö u lirua dhe u cakrua rojö
nö Ministrinö e Drejrösisö. Nga kjo merret me mend se Hamit Beu ishte
i könaqur nga asgjösimi i Xhavitir. Esati, edhe pse i njohur nga tö gjirhö si
autori i vörretö i vrasjes, nuk u keqtrajtua aspak.
Por, pak nga pak, marrödhönier e tij me qeveritarin e pörgjirhshöm
tö Janinös, Tätar osman Pasha, u tendosön dhe pör shkak tö njö skandali
qö ndodhi ndörmjet rö dyve. Esati u transferua nö Shkodör, gjithnjö me
<ieryrön e shefit tö xhandarmörisö. Ky ishte njö rast pör tiranin qö t'u diktohej
bashköpatriotöve rö tij, mbasi ai banonte nö Tiranö, nö vend qö tö banonte
nö q;netin e Shkodrös. Gjirhashtu, forca qö kishte, i dhanö atij mundösi rö
bente kördinö kundör aryre qö nuk e pölqenin, atyre qö mund tö luftonin
kundör fuqisö sö tij, ose qö me anö tö pasurisö tö tyre mund ta shqerösonin.
Pikörisht nö köte periudhö nis me rö vörtetö fuqia e tij nö Tiranö e Durrös,
sepse, duke persekuruar njerözit e ndershöm, nö tö njöjtön kohe ai mbronte
n.ierözit e ligj dhe u körkonte ndarjen e pörfitimeve tö paligjshme qö mund
Mid'hat Frashei 179

tö arrinin köta tö fundit; kjo ishte mönyra e tij pör tö garantuar sigurimit
publik, ashtu sikurse kishte börö nö Janinö'
Ndryshimi i regjimit turk, nö vitin 1908, e gjeti Esatin nö postin e tij
nö Shkodör dhe me famön e njö njeriu despotik, besnik ndajAbdyl
Hamitit
dhe ndaj mönyrös sö tij tö vjetör tö administrimit, pra ai nuk mund tö kishte
marrödhönie tö mira me personat e regjimit tö ri dhe duhej nö mönyrö fatale
tö shmangej.
Por heroit tonö nuk i mungonte aspak shkathtösia: ai shkoi shpejt nö
Selanik, ku ndodhej selia e komitetit "Bashkimi dhe Progresi". Thuhej se
xhonturqit e kishin dönuar me vdekje, por 500 lira turke, qöndrimet e
pörulura dhe premtimet e rreme, i dhanö atij mundösi tö hynte nö shörbim
,e rh.f"u. unionisrö, tö cilöt e pörkrahön dhe e ndihmuan tö merrte mandatin
e deputetir tö Sanxhakut tö Gjirokaströs pör Parlamentin Osman. Esati, i
cili Jikur ia deryronte madhöshtinö e tij Abdyl Hamitit, kötö herö duhej tö
mböshtetej te armiqtö e Sulltanit.
Pra, ai e kishte vendin nö Dhomön Osmane, duke mos marrö asnjöherö
pjesö nö tö, duke mos dashur tö luajö asnjö rol si deputet shqiptar dhe qö
shqetösohej tepör pak pör mbrojtjen e interesave tö kombit tö tij; ai mbajti
mö tepör njö qendrim servil me padronöt e kohös, deri nö atö pikö sa u
caktua nga köta tö fundit si anötar i delegacionit qö do t'i njoftonte Abdyl
Hamitit rrönimin e pushtetit tö tij'
Esati njihej atöherö si njö nga shefat unionistö dhe köto marrödhönie
tö mira vazhduan pör sa kohe qe köra tö fundit kishin pushtetin. Kur
xhonturqir filluan tö dobösohen, kur partia kundörshtare, e quajtur liberale,
dukej se po korrte sukses, Esati e ndryshoi menjöherö kampin, duke u
shprehur armik i Tälatöve, Xhavitöve dhe Xhahideve. Pikörisht nö kötö gast
nacionalistöt e rinj shqiptarö hynö nö lidhje me tö nö Konstantinopojö: ai
u premtoi ndihmön e tij pör lövizjen antiturke qö zhvillohej nö Shqipöri
(fillim i vitit l9l2). Megjithatö, mbasi ia njihnin karakterin dinak dhe
oportunist, nacionalistöt u treguan tö kujdesshöm dhe nuk u bazuan
plotösisht nö $alön e tij.
Kur shqiptaröt, tö cilöt dolön fitimtarö nö Shkup, arritön ta deryronin
Dhomön tö shpörböhej dhe pörgatitön formimin e qeverisö liberale tö Myftar
Pashös, Esati u emörua komandant i rezervistöve nö Shkodör dhe me kötö
detyrö ai mori pjesö nö luften kundör serbo-malazesve, qö rrethuan qytetin
e Shkodrös (1912-1913).
 r80 Elita Shqiptarc

Komandant i forcave tö shkodrös ishte koloneli Hasan Riza Bej (mö

parö quhej Hasan Riza Pasha). I konsideruar inteligjent e i paanshöm,
dhe
duke e kupruar se shqiptaröt (tö mörzirur nga regjimi turk) do t'i ndihmonin
mal,azezör., ai harroi projektin pör tö ngrirur flamurin shqiptar
ne keshtlellen e
shkodrös, me qöllim qö rö gruponte shqiptaröt dhe r'i bente ata tö marshonin
kundör agresorir sllav ose tö paktön pör tö siguruar asnjanösinö e ryre. Nö
fakt, pavarösia e Shqipörisö u shpall növlorö (2g Nöntor 19l2)
dhe ishte
fala tö bindeshin malösoröt (malösorö tö rrethinave tö shkodrös) se göshtja
e kötij qyteti ishte göshtje e tyre.
Nö gastin kur Hasan Rizai do ta zbatonte kötö projekt dhe se ishre gari
tö merrej vesh me malösoröt, ai u vra nö mbrömje pörpara shtöpisö sö Esat
Toptanit, tek i cili ai sapo kishte qenö pör darkö. vrasesi ishte osman Bali,
shörbötor dhe nieri besnik i Esatit.
Pör tö shpjeguar körö krim, duhet ditur se Hasan Riza ishte njö kundörshtar
i komitetit "Bashkim e pörparim" dhe se ai donte tö vinte kandidaturön e
tij nö Bagdad si deputet liberal. Nga ana tjetör, shefi i shtatmadhorisö sö tij,
nönkoloneli Kiameran ishte, sö bashku me disa oficerö tö tjerö, njö fanatik
unionist. Esati donte rö shpötonre nga Hasan Rizai, pör ta zövendösuar
vetö atö dhe Kiemerani ishre i könaqur tö hiqre qafe njö armik rö partisö sö
tij: Esati dhe Kiamerani u morrön vesh deri nö fund, domethönö deri nö
kapitullimin e qyretit, gjö qö ndodhi nö vitin 1913.
Thuhej se Shkodrös i mungonin ushqimet por, nga ana rjetör, tö
rrethuarit ishin paralajmöruar se serböt qö mbanin tö rrethuar qytetin,
nö bashköpunim me malazestö, sapo ishin larguar; pra ata ndodheshin
pörballö forcash tö reduktuara dhe, pör mö tepör, mbretit Nikita i ishte
dorözuar ultimatumi i Fuqive rö Mödha pör ta hequr ai vetö rrethimin.
Esati, pra, kishte shumö mundösi ta zgjaste rezistencön edhe pör disa ditö,
por ai parapölqeu tö kapitullonte duke u mjaftuar tö shpötojö nderin e
tij ushtarak.
Poa qysh nga ajo periudhö, ka pasur zöra se gözimi i Esatit kishte shkaqe
tö tjera nga aro rö "ndereve" ushtarake dhe se njö shumö prej 600 000
frangash iu dha nga malazezöt. Gjithashtu, mbreri Nikita e princi Danillo
e ndihmuan nö ambicjet e tij personale po dirön e kapitullimir tö qytetit,
malazestö pörhapön zöra se Esari e kish shpallur veten mbret i shqipörisö.
Megjithatö, Esat bej Toptani, u mjaftua, nö fillim, tö törhiqet nöTiranö, me
ushtarö dhe topa qö i solli nga Shkodra.
Mid'hat Frashtri 181

Aikönaqej me pörfitimet dhe intrigat qö thurrte, duke pörködhelur

pasionet.rllöt", fanatizmin fetar tö klasös reaksionare, duke mos u sPraPsur
pörpara asnjö premtimi, pörballö asnjö mjeti terrorizimi'
' ^P"k
.rg" p"k, u pörvijua qöndrimi i tij: ishte e qartö se ai ishte nxitur
ng" sllavöi d^h. gr.klt, duke u premruar tö paröve Shkodrön dhe tö dytöve,
Sf,qipörinö e Ai nuk gjente nö vend shumö pörkrahös' por pördorte
Jr'rg,rt.
forie., qö i siguronin shqiptaröt e Dibrös dhe tö Ohrit' rajone qö ishin
,r", sö fundi nga serböt dhe tö cilöve u Premtonte glirimin e vendit tö
".,.k
ryre, premtim mashtrues qö merrte njö ngjyrö tö vörtetö nga diskutimet e
,.rbe.,r., tö cilöt linin tö shpresohej pör evakuimin e Dibrös dhe Ohrit nö
rasrin kur Shqipöria do tö njihte Esat Pashön. Pör mö tepör, duhet nönvizuar
se mbasi 5o ßhatra ndörmjet Dibrös dhe ohrit u shkatörruan nga serböt,
"fro
tetor 1913, Esati gjeti njö pretekst mö shumö pör arratisjete tij nöTiranö
dhe nö rrethinat e saj.
Duke e ndjerö veten tö fortö nga kjo mbeshtetje, Esati e shpalli veten tö
pavarur nga qeveria provizore e Vlorös. Rusia pa dyshim mböshteste Esatin
dhe It"li" nuk vonoi ta törhiqte atö nö sferön e saj me shpresön pör t'ia
kundörvönö Austrisö dhe pör tö kundörshtuar ndikimin e kösaj rivaleje.
Nö fillim tö muajit mars 1914, princi vid mbörriti nö Durrös: njö
delegacion kishte shkuar nö Nenvid pör t'i ofruar kurorön e Shqipörisö,
delelacion nö krye rö tö cilit ndodhet Esati: ky giest i tiranit tö vogöl nuk
m.sltroi njeri, mbasi askush nuk kishte asnjö iluzion pör tö; dihej se
ai vazhdonte tö mbanre interesin tö gjallö me rifillime gjyqesh, me fanatikö
hajdutö dhe keqbörös dhe ishte e qartö se ai do tö pörfitonte nga rasti i parö
pör t'u deklaruar edhe njö herö.
Ai u deklarua herön e parö, kur shpörtheu göshtja e Perandorisö.
Dihet se, mbasi Greqia nuk donre t'u bindej vendimeve tö Konferencös
sö Londrös dhe tö evakuonre Shqipörinö eJugut (Korga dhe Gjirokastra),
ajo pördori njö komedi kriminale, tö quajtur Epiri autonom, i cili i
kushtoi Shqipörisö 300 fshatra tö djegur e tö börö shkrumb e hi nga
greköt. Jugu körkonte pörforcime me armö e truPa dhe Esati ua refuzoi
aro me cinizöm; synimi i ndjekur ishte evident: böhej f ale per tö mbrojtur
greköt, pör tö dobösuar shqipörinö, pör ta redukruar atö (sidomos
Lrahinat jugore, rö cilat e kishin njohur atö si shef xhandarmörie dhe ishin
shumö kundörshtarö me tö) dhe pör tö arritur t'i imponohej Shqipörisö
sö vogöl qöndrore.
 182 Elita Shqiptare

Po., p"k kohe me pas, tradhtia e Esatit mori njö karakter edhe mö
rö
röndö, kur u njoh bashkefalesia e tij nö trazirar qö ndodhön nö rrethinat
e
Durrösit. Atöherö ai u arresrua dhe do tö gjykohej e do tö dönohej, po tö
mos ishte ndörhyrja e Italisö, qö e mori nö mbrojtje duke ua shköputur nga
duart autoritereve. Baroni Aliotti, ministör fuqiplotö i ltalisö, urdhöroi qö
ai tö merrej me njö anije italiane; para se tö largohej nga shqipöria, Esati
u
angazhua, duke u betuar me shkrim, qö tö mos shkelte mö ne shqipöri.
Por, pas largimit tö princ Vidir nga Shqipöria, ky betim ,, h"ir,r" ,rg"
Esati. Ai shkoi nga Roma nö Greqi e nö Serbi dhe, me njö forcö tö rekruruar
nö territorin serb, u paraqit nö Durrös. veprimi i tij i parö ishte tö shkonte
nö pallatin e princit, tö ndörpriste lidhjet e vendosura nga Komisioni
Nderkombetar dhe tö bönte kerdine me objektet e gmuara qe ndodheshin
atje, objekte tö cilat nö pjesön mö tö madhe ndodhen edhe sor nö Gienevö.
nö shtöpinö qö Esati kishte marrö atje me qira.
Esati qöndronre me shumö vöshtirösi nö Durrös ku u rrethua nga
popullsia, qö do ta deryronre tö largohej nga qyteti dhe Shqipöria. po rö mos
ishin serbör qö shkuan nö ndihmö tö tij, tö cilöt e zhblokuan, i dhanö rrupar
dhe armöt e nevojshme pör t'iu imponuar shqiptaröve. Tirani pörfitoi nga
kjo fuqi pör t'u hakmarrö me armiqrö e tij - tridhjetö vera u ekz&uruan dhe
shumö u vranö: ndörmjet ryre pörmendim Koxhatin, prefekt i Durrösit, i
cili ishte ftuar nga Esati nö shtöpinö e tij. pastaj mori urdhör tö shkonte nö
Dibör; por, sipas udhözimeve tö ööna nga tirani, u ndalua jashrö qyretit tö
Durrösit, u dörgua nö pronat e Esatir dhe atje e vranö duke i rönö me hunj,
pasi e kishin futur nö njö rhes!
Nuk duam tö diskutojmö kötu pör göshtjen e ndihmös qö Esat pasha
u kishte dhene serböve gjatö törhedes sö ryre dhe nöse kjo ndihmö öshtö
vepör ekskluzive qö i interesonte tiranit ose mö tepör njö aksion pa inreres
i vetö shqiptaröve. Esati nö kujrimet e tij, tö cilat gazeta "Koha" i botoi dy
ditö pas vdekjes sö tij, körkonte ta kishte vetö gjithö meritön dhe pör köte ai
nuk ngurroi aspak tö blasfemojö kombin e tij. Ky ishte karakteri i vörtetö i
Esatit, pör tö cilin asgjö nuk ekzistonte dhe nuk duhet rö ekzistonte jashtö
personit tö tij.
Eshtö fakr se fati i Esatit ishte lidhur me atö tö serböve, aleatö dhe
bamirös tö tij dhe si i rillö, ai u deryrua tö largoher nga Shqipöria e tö
kerkole strehim nö selanik, ku vazhdoi ta mbante veren si shef ose kryerar
i Qeverisö Shqiptare, tirull qö e kishte marrö gjatö diktarurös tö shkurtör dhe
Mid'hdt Frashtri 183

tö pörkohshme qö ai ushtronre nö Durrös. Nö Selanik, Esati u

trajtua mirö
,rg. gr.ke, dhe flancezet, por sidomos u mbrojt nga serböt' qö i dhanä
njö
shpenzimet e tö ashtuquajturös
pJntion mujor prej 200.000 frangash pör
qeveri te tij, mbasi ai kishte rreth tij disa njeröz qö merrnin tituj ministrash
si dhe "taborin" e vet tö famshöm.
Nuk ka asnjö arsye tö flitet keq pör shqiptaröt qö pörbönin taborin e
dj dhe qö, nö i.rrrd te fundit, ishin njeröz tö guximshöm' tö sinqertö dhe
,e ,td.rrite-; por nuk mund tö thuhet e njejta gjö pör shefin e ryre' i cili
mendontevetöm pörveten e ndörsa ushtaröt e tij mendonin mö shumö pör
tij,
ardheun e ryre. Kera njerä nukvepronin aspak nga vlerisimi dhe konsiderata
me
qö kishin ier Topt"nin; nö tö kundörtön, prania e Esatit nö Selanik
.e at l,e lnrr.rd te konsiderohet si njö incident fatkeq dhe nuk u krijonte
kanö
aspak besim shqiptaröve: döshmitarö janö shqiptaröt e Korgös, tö cilöt
b"rhkepunuar me besniköri me trupat franceze, por qö kanö körkuar me

kembengule qö Esati tö mos shkelte mö nö Shqipöri. Köshtu. edhe banoröt

e Glirok*astre, k"rrö luftuar krahas trupave italiane pör t'i shörbyer nö
kötö
mönyrö göshtjes sö Aleatöve dhe asaj tö pavarösisö sö atdheut tö tyre.
Gjatö qendrimit tö tij nö selanik, qöndrim shumö skandaloz, shtöpia
e tij, silurse thuhej, ishte njö varör e vörtetö grregulli, njö shtöpi loje dhe
korupsioni. Tö rinj tö Selanikur, me qöllim qö t'i shpötonin shörbimit
ushtarak, merrnin nga pashai gertifikata tö kombösisö shqiptare dhe ushqime,
veshje etj, qö intendenca ia dorözonte pashait pör trupat e taborit tö tij,
tö cilat i döigonin te tö preferuarit dhe tö preferuarat' ose te shitösit me
pakicö. Pör mö tepör, ndodhi njö skandal, ai i pagimit tä taborit, i cili nga
pashai kerkohel nö fori, por qö ushtaröve iu dorezua nö kartömonedha.
Zoti Fontenej dhe zoti Krajevski, qö Republika kishte caktuar pranö Esatit,
duhet tö dinö digka lidhur me kötö temö.
Kanö dashur ta trajrojnö Esatin si aleat besnik tö Francös, nuk kihej
parasysh se heroi ynö nuk e ka pranuar kurrö bindjen, por interesat. Ai ishte
njö egoist, zoröronte nö njö shkalle tö lartö "egoizmin e mallkuar". Para sö
gjithash, sidomos kur böhej fale per personin e tij, ajo qö injorohet öshtö
fakti se, pörfundimi i betejös i u duk i dyshimtö, ai u pörpoq tö
sö madhe
afrohej me perandoritö qendrore dhe filloi tö hynte nö lidhje me legatön
osmane nö Bernö.
Kjo nuk öshtö asgjö e jashtözakonshme pör njö njeri tö kallöpit tö tij,
pör faktin se pasi tradhtoi Abdyl Hamirin, xhonturqit dhe shqiptaröt, ai
 r84 Elita Shqiptare

tradhtoi mö nö fund italianöt dhe u be armiku i

ryre pör tö kaluar nö kampin
e serböve.
Por, shansi filloi tö lodhej. Ishte fillimisht Anglia, qö duke iu pörgjigjur
njö thirrjeje tö Dhomös sö Komunave, deklaroi se nuk njihre asnjö funksion
zyrtar tö Esatit (1918); pastay, rreth fundir tö vitit, Franca ndörpreu gdo
idhje me rö dhe u thirr Krajevski.
Nö fillim tö vitit l9 I 9, Esati erdhi nö paris. Ai nuk kishte asnjö funksion
zyrtar, mbasi ndörkohö njö qeveri ishre formuar nö Shqipöri dhe njö
delegacion ishte dörguar nö Paris, gjö qö nuk e pengonre pashanö tonö t'i
iepte vetes rituj si kryetar i qeverisö shqiptare dhe kryerar i delegacionir.
Jeta e tij nö Paris mund rö njihej lehrö: e dashura e tij i kushtonte mö
se 2 000 000 franga: me qejfe, automobil etj.: pa llogaritur shpördorimet
e ujit nöpör qyrere.
titullin e kryetarit tö qeverisö shqiptare
Po, pörse e pördor ai körö kohö dhe
e tö delegacionit shqiptar, qö ia cakton vetes? A engriti ai ndonjöherö zörin
kur vendi i tij körcönohej tö pörgahej? Jo, ai argötohet, intrigon kundör
vendit tö tij, duke menduar vetöm pör veten.
Fillimisht nö muajin maj, katör shqiptarö: Imzot Koleci. peshkop katolik,
Bajram Veizi, Fuat bej Toprani dhe Ymer bej Shijaku, shkuan nö paris
pör tö biseduar me Esarin dhe u pörpoqön tö depörtonin edhe njö herö nö
mendimer e tij. Dy shqiptaröt e fundit, nga katör qö ishin, qendruan nö
hotelin" Kontinental" ku qendronre vetö Esari dhe qö rö katört patön shumö
takime me kötö tö fundit, i cili vazhdimisht u deklaronte:
l- Serbia i jepte njö pension mujor pör shkak tö simpatisö qö kjo qeveri
kishte pör tö, por se köto shuma nuk ishin aspak njö borxh i Shqipörisö.
2- Nuk kishte asnjö konventö ndörmjet vetö Esatit dhe Malit tö Zi.
3- Nö te kundörrön, ai u kishte premruar serböve njö korrigjim rö kufirit
nö favor tö ryre dhe tö bashkimit doganor e ushtarak. Esati u bö kaq naiv
sa e dorözoi vetö tekstin e marröveshjes sö tij me Jugosllavinö, ashru sikurse
öshtö paraqitur nga njö memorandum i kösaj mbretörie nö Konferencön e
Paqes.
4. Hasan Rizai nö fakt ishte vrarö nga Osman Bali, por ai prerendonte
se kjo nuk ishte börö aspak me urdhör tö tij.
Nga ana tjerör, kur ai nuk ishte nö vetö dhe xhindosej, betohej tö
hakmerrej me tö gjithö armiqtö e tij politikö, nö se do tö arrinte ndonjöherö
tö shkelte nö Shqipöri.
 185
Mid'hat Frasheri

Shqipöri sepse do tö
Por ai e dinte mirö se nuk mund tö shkonte nö
akuzua pa tö drejtö se-e kish
ndalohej, do tö gjykohej dhe do tö varej' Italia u
börö tö p"-und.r, kthiÄin e tij nö Shqipöri'
Gjö qö njihet pak öshtö fakti se
Esati kishte pasur gjatö katör muajve tö fundit
takime tö ßhehta me ag'ientöt
tö ndörronte kamp' ta
italianö Kosioldi, bali dhe Lodi, dhe se ai ishte gati
jashtzakonshme' aq mö
linte Serbinö pör ltalinö dhe nö köte nuk ka asgjö tö
urrejtje qö italianöt
tepär mbasi urrejtja pör qeverinö shqiptare tö Tiranös'
dÄe Esati e kishin ne te nlelten masö, e benin
bashköpunimin e ryre krejt
tö naryrshöm.

Disa holltsi Pör karakterin e tii:

Esati dhe Ganiu ishin marcuar me dy motra tö familjes
Toptani'
pasi kishte harxhuar
kushörira tö tyre: Esati u martua pörsöri me njö turke'
u shqetösuar aspak pör tö dy
pasurinö e gruas sö tij tö pare dhe duke mos
vajur e tij.
tö sjellshme
Njö ditö, ai takoi pörpara shtöpisö sö tij nö Tira nö niö vaizö
tö cilön e pyeti se e kujt ishte. - Jam vajze jote, - iu pörgjigj femija i
pafa.ishöm.
e kushöririt tö
Me dokumente false, ai siguroi pronösinö mbi pasuritö
tij, Selim Pasha.
Nö Janinö, ai syrgjynoste njeröz tö rändösishöm pör t'i detyruar
tö

p"gt"ni. h"."g; kerhiu u internuan Mustafa Pasha' Omer Efendi dhe

shumö tö tjerö.
PasiurdhöroivrasjeneHasanRizaBeutnöShkodör'aiidörgoi$alö
se ishte gati t'i paguante nga xhepi 300 lira turke
kujdo qö do
Alush Lohias
ta denonconte vrasösin.
nxorri njö qarkore ku thuhej
Pör vrasjen tragjike tö Nexhat Efendiut, ai
se Nexhati ishte arratisur me njö shumö tö madhe
qö ai e körkonte dhe i
premtoi njö shpörblim atij qö do ta zbulonte'

Lumo Shönda
 186 Elita Shqiptarc

NOTE GJUHESORE _ARKEOT,OGJItrIB zz

Nga vijnö keto f ale shqip: Bunä; mburrem... Köto

falö janö shumö tö
vjetra dhe lidhen me historinö e Arbörisö. Dyke
kerkuar burimin e Eyre,
gjejmö rrönjöt e historisö sonö, por duhen vire
dhe punö qö rö provosh tö
vörtetön' Kam mö shumö se 40 vjet qö po gjyrmoj
biblio,.k"t e medha per
tö arrirö kötö qöllim.
Fjala bunä, buni nuköshtö tjatör, vepe ala
f qö rö kujton emrin e mbretit,
srörgjyshit tonö qö Greköt_ e quanin p y , ,or. Mti
keta fiale, njö shkronjös i
vjetör nga Roma na thorö: " pyrrhus, Burrus dicöb"t,.rr,'.
Atö qö Greköt quanin
Pyrrhus, ish Burrus- i.nga vendi i Epirit. pör
9'arösye cr.ket e ndryshuan?
Se Greköt nuk e thoshnin dor tingullin "8"
dhe kete labiale (buzetore) e
shkembejne kurdoherö me tö tjerar labiale:
Bv F. pör kötö ka shumö prova
qö nga kohörat e vjetra gjer sor e kösaj dite. Katör
völlezör tö kolonisö arböriote
Andros (nisi e Greqisö), tö njö familje me emör shqip "Bishti"
e kanö ndryshuar
llagapin e t'et kösisoj: Mpistits, pistis dhedy tö tjeröt
qö janö doktorö nö Kairo
tö Misirit nuk e thonö emrin e tyre .,Bishtis", po ..pistis".
Keshru, dhe nö kohön e vjetör, emörin e shqiptaröve Bryghes,
Brigie, Breghe,
Bregesh, sig e shkruanin latinöt, grekör e bene-'tryges". ü..odoti]historiani
grek i madh, thotö: "Kur u hodhö shumö pre; Brygäi nö Asi, emörin e ryre
e
bene FRYGES" (Phryg.' e phrygie).Bryg.rii qenö shumö
faresh nö Ballkan
prej.races Hyllinjen a Hyllirinj qö flisnin njö gjuhö
qö afrohej me greqishten, po
pör kötö gjuhö Platoni thotö se 'ähtö mö arkaike, mö e vjetör
r.!tu" (gjuha) e
Gjuhön e Brygesit e flisnin törö Makedonasit, Hylririnyr! qe
19t$:l
öe Pelasgö.
qirhohi'
Latini Jusrinus thorö: "Törö Makedonia ishte populus pelasgus si
edhe
Epiri dhe Hylliria e rörö, kishin guhön pelake (pei"sge), re äen nuk
e
kuptonte dot Herodoti."

27 Botuar nö gazetön "Dielli", 2 teror 1920

 187
Mid'hat Fra"sheri

gjer nö
Ky i fundit, duke börö fale mbi to, thotö: "Törö Makedonia
detit' kudo
Helisiond öshtö Pelasg. d(., pörveg kolonive greke' anös
barbare (e huaj)'"
flasin njö s'di gfarö sol ij.rh.; kuptoj vetöm qö ajo öshtö
ata nuk
E.h,e 6uhe qe ni."'in .rrht"iet -"k don". tö Aleksandrit kur
"jo Po edhe Aleksandri vetö
deshnö tö Lerrnin vesh tö tjeröt, ushtaröt grekö'
Tosköria' Me f ale tö tjera
e dinte se atö gjuhö i fliste e öma, njö grua nga
qe e-kish tingullin "b'
Makedonöt, Blrge.it dhe Epirotöt flisnin njö gjuhö
shqip' kemi shumö
dhe nuk. ,hkemb.ni.t -. p, v, f' Qö Epirotöt flisnin
kundör profkave tö
prova historike, po neve do ie gf"qi* dy, tö patundura
zotörinjve J. Reinach dhe Apostolidhi'
"edhe tani vise tö
t- äj.ogr"fi grek i madlrstrabon e thotö fare qöruar qö
me barbaröt epirotö
Helladhös Gr.qire) si Etolia, Akarnania janö mbushur
racave tö vogla'
a hyllirinj... Epirotöt si edhe hyllirinjtö, tö formuar prej
roba' ato zakone dhe
fl"si., pikerirht si dhe m*k.do.tatit njö gjuhö; kanö ato
q.i.porhe (tö kokös; pör ketö shkak futen tö törö nö Makedoni')" Pra'
"to njö robö' njö zakon
makedonöt, epirotöt an. nltirir,ltö kishin njö gjuhö'
nuk u afrohen aryre tö greköve' Ata e kanö tingullin b
dhe e
e aspak
"ro jo p o" L Köshtu' epirotöt i thörrisnin mbretöt
shqiptojnö be dhe si grekerit
e tyre Bune dhe jo Pune a PYne'
dhe
2- Qö epirotöt te gjeografit Strabon si edhe tö tjeröt' makedonöt
äshtö fare
hyllirinf,e, hirnir, .n{ip tie kohön e tij, s'ka asnjö dyshim'
e

t,t;.ttei dhe sheshit e vörtete qö kolonitö e mödha tö Arbörit nö Greqi,

duke prurö emrat
katör a pesöqint vjet mö parö, zbritnä atje nga Shqipöria'
e zakonet e Arbörit ose
e fshatrave die te far' e 6sit tö ryre, si edhe gjuhön
sonö. Köta arbörorö
tö arböroröve (epirotöve), tö cilarjanö tonat, töToskörisö
thuhej nö liohö tö Burrit (tö
dhe sot thonö Burrö dhe jo Purrö, ashtu sig
thosh qö-epirotöt
Pirros). Nö Kairo, Dr. Apostolidhi na kundörshtonte dhe
e Pyrros nuk flisnin ,hqip, ,t shqiptaröt zbritnö
atje mö pastaj' Kjo öshtö
kr.j. . lajthitur. Epirotet ishin kurdoherö dhe janö fis shqiPtari dhe törö
(Epir)'
j.ter, . ryrr, prri4000 vjetesh mö parö, gjuha shqip flitej nö Tosköri
'f.r, ktheu
dhe u vendos nö ato vise, vetöm shkolla e Janinös ua
turku
"rdiri
gjuhön vendöse, rreth kryeqytetit tö Tosk€risö'
Straboninumöronkötofar'efisenöEpiröbarbar:(Nökohöratevjetra
kuptimin "i huaj") sekuliotö, gaones (ose gamör),
f ala greqishr barbar kish
si tö vjetörit myremidhenös'
-oto.er, am-flokes, am-brekes, thes-protes tö ndryshuar'
Terö köta popuj tö vegjöl kanö emörin shqip' ndonöse pak
 r88 Elita Shqiptare

dhe gjer sot e kösaj dite rrojnö sekurioröt, gamörit, ambrekasit,

flokesit dhe
maleshoviröt, Prej köryre popujve rinin dhe m'aranö
detit, n'Itari dhe siqeli.
Sekulioröt u kolonisnö nö siqeli dhe quheshin sekuliotö.
Köta me gjuhön
e ryre pagözuan limanö tö Brindisir,
fala e tö cilit eshte Brindresi (bri rö
ndreut), nga forma e bririt qö ka ky liman.
Kur shkruan köto, Straboni, thotö: "Brindresi, nö gjuhön e sekuriotit,
ka kuptimin qeras elafu" (bri ndreu a kokö ndreu.) Sekuliotöt
i kishin pör
nder briröt e drerit dhe srolisnin dhe qeleposhet (kelpis) e
kokös me brirö;
köshtu bönin dhe gaonör (gamörit) . tpiiit si edhe .,re'derr, rreth
vjosös.
Kötö gjö e siguruam kur nö Tebe (ne kryeqytetin e vjetör tö
EgjyptiQ u gjet
njö inshriptiaa i mbretit Ramses, faraon shumö i vjetör,
ku mbr.tl ka zönö
prej bririt tö kokös sekuliotöt, gamöt dhe avoiunöt (nga voiosa
ose Aoos, sig
quhet greqisht lumi); köta tö fundit ishin nga shqiptaret e vjetör
qö u hodhö
nö Kretö (Gjiri$ dhe s'andejmi nö Misir.
Miröpo, kundörshtarör mö thanö: "Ku dreq u ndodhö köta sekuliotö
shqiptarö nö Misir ato kohöra kaq tö vjetra?" pörgjigjja ish
fare e lehtö.
Arkeologöt na provojnö se shumö faraonj kane ardhui'arje nga
Brygesit e
Hylllrise e Makedonisö, tö cilöt s'qenö tjatör vepe shqiptare. atÄ.niri.
alli
i olimbisö, me Shqipraröt nga Emadhia (Dibra) rh.-.r,.r"r, Aleksandrinö
(skönderien). Ptolemeu i Mön9mi ishte nga Aporonia (Fier),
bizantinöt me
Justinianin nga Dibra-Prishtina dhe e zapruan Misirö. Mehmed Ali pasha,
Khedivi, bashkö me vrionasin e Beratit dhe Bejnö e pojanit, me njö grusht
shqiprarösh e zapruan Misirö. Kur gjithö köta shkelö Misirö
nö koherat e
mesme dhe nö kohörar e fundit, pörse ahere tö mos i kenö shkelur
fushat e
Nilit dhe Sekuliotöt?
Köshtu, nöTemple töT.bös ka pllaka tö skalisura me Sekuliotöt
_ qö fisnin
shqip me qeleposhet e qFre me brinjö dreri; ata janö robör tö faraoneve
dhe
nön kömböt e ryre duken tö skalisura nö gur dhe emrat e ryre. Midis
qyre
ka edhe gamör dhe voises a Auses. Lumit vjosö ne nga Dangöllia i
themi
dhe Au dhe kjo provohet prej lurjes sö vjetör pagane qe Ue;ne nö Dangölli
ditön e parö tö vitir, e cila öshtö: 'Au, au rushi sa kau, delli sa freri, kJqia
sa..." Köshtu i köndojnö vjosös qö t'a böjnö kohön te kthlellet dhe rö
ketö
ujö plot pör vaditjen e kopshteve, tö vreshtave dhe ta bönjö koqen e
rushit
tö madh.
Ka edhe shumö fakte tö tjera qö tregojnö se Epirotöt e vjetör nuk ishin
tjatör vegse srörgjyshöt tanö, shqiptarö qö thoshin burrä dhe jo purre. Dr.
I*tidtutFwl*i 189

toPat e grckwe
Lardy thotö qö kur hidhcshin cpirotöt (tosköt) tö merrnin
fituan luftön' Köto rct
nö lrriclunö, thörrisnin "o burran-i" dhe mc ketö fialö
e

si emöri i Epirit ähtö nga fut*ria'

fer ro.t rnö r,tn do tö shpjegoimö
IGhoiha
Gjcncvö;2 Shtator 1920
 r90 Elita Shqiptare

DOKUMENT I KESHILLIT
(4r/r1379/r 1379)
Lidhia e Kombeve

NOTE E SEKRETARIT TE PERGJITHSHEM

sekreari i Pörgjithshöm ka nderin t'u shtrojö anötaröve rö

Köshillir, me
tö drejtö informimi, letrön pasuese tö zotit Mid'hat Frashöri,
presidenr i
delegacionit shqiptar nö Konferencön e paqes, datö mars
3 t 9z t , lidhur me
situatön e shqiptaröve qö jerojnö nö rerrirorin grek
dhe serb.

Delegacioni shqiprar
Konferencös sö Paqes
Nr. I107

Shkölqesö!
Kam nderin t'i ekspozoj shkölqesös suaj se qeveria ime, gjirhmonö e
kujdesshme pör tö kryer zorimet. r"J, . dhene shume p",
perÄturhjes me
ndörgjegje sa mö tö lartö qö tö jetö e mundur tö töra deryrimet
e vera, si
qeveri e administratö, ndaj Lidhies sö Kombeve.
shqiptare shpreh keqardhjen qö lajmöron Shkölqesinö Tiraj
.Qeveria se
nuk gjen te shretet fqin;e re njöjtat prova tö vullnetit te mire
dhe qö asnjö
e drejtö nuk u eshtö dhönö minorireteve, tö cilöt jetojnö
,rö t.rrito..r .
tyre' nga ana e serböve dhe e greköve. Diher se popullsi tö konsiderueshme
shgiptarösh, fill pas Luftes Ballkanike tö vitit r9r3, janä okupuar
nga
Greqia dhe Serbia. Nö mönyrö tö pörgjirhshme te dre,ltar e
shqiptaröve
nuk njihen fare nga keto dy vende.
Shqipraröve, jo vetöm u vihen pengesa nö ushtrimin e deryrave
tö ryre
qytetare, por dhunohen nö jerön e tyre private. Köshtu, nö pörpjestim
me
popullatön nö territorin e aneksuar (nga Greqia) shqiptaröt duiret
te kene
Mid'hat Frashari 191

katör pörfaqösues nö parlamentin grek. Köta deputetö nuk janö emöruar

kurrö, duke shkelur köshtu ligjet kushtetuese, me qöllim qö minoritetet
shqiptare, qö i janö dhene Greqisö, tö gjinden pa pörfaqösuesit e tyre' Kjo
pengere, qe u beh.t zotimeve tö marra nga Greqia nö Tiaktatin e Sevrös'
lrhre Jö-,u.r. pör interesat e ketl minoriteti, sa qö lry ka arösye tö
"q
shumöfishta ankesash.
Keshtu, ähtö thönö qartö nö nenin 9 tö po atij traktati, se qweria greke duhet
tö lejojö mösimin nö shkollön fillore nö gjuhön e tyre amtare, nö vendet ku ajo
firet nga pjesa mö e madhe e banoröve. Sot qeveria greke nuk e nieh kötö nen tö
deryriÄw., duke i dönuar köto minoritete tö ndjekin shkollat ku mesimi böhet
vetöm nö giuhön greke, duke pörjashtuar tö gjitha gjuhöt e tjera'
Köru öshtö n ttdi qe tö drejtojmö ankesa tö ngjashme pör tö njöjtön sjellje
tö qeverisö serbe se u ka hequr shqiptaröve privilegjin e njohur prej saj -
mesimin nö gjuhön amtare. Kjo vepron köshtu, megjithöse öshtö angazhuar
tö respektojä tö drejtat e minoriteteve sipas dispozitave tö traktatit tö Sain
Germain-it, me anön e tö cilit ajo zotohet tö respektojö tö drejtat e ryre. Nö

kötö pikö, qeveria jugosllave nuk i mer parasysh detyrimet e veta, as körkesat
qö i janö asaj nga Kongresi shqiptar, i mbajtur gjatö verös sö shkuar
"dr.r,.r",
nö Shkup, ku u prek e njöjta göshtje.
Pörveg kisaj qö thamö mö sipör, me keqardhje ju böj tö ditur se shqiptaröt e
anelauar nga Serbia janö pörditö oblekti i vuajtjwe tö shumta, tö shkaktuara nga
anaeaurorirerevevendase, hidhörimeqöshkojnöderi nöz,hdukjene jetöve njeri2ore
si dhe nö shkatörrimin e shtapive, mönyrö qö jo vetöm shqiparöt tö vuajnö nö
ushtrimin e tö drejave etnike, por edhe vetö jea e ryre ibhtö berö e pamundur.
Shkölqesi, do t'ju jem shumö mirönjohös nöse ju döshironi tö törhiqni
vömendjen e Köshillit rö Shoqörisö sö Kombeve pör göshtjet qö unö po ju
parashtro.i, me qöllim qö ato tö mund tö sjellin ndihmön dhe mbrojtjen e
saj pör shqiptaröt qö banojnö nö Serbi dhe Greqi.
Ju lutem, zori selcretar i Pörgjithshöm, tö pranoni
sigurimet e konsideratös
sime mö tö lartö.

Pre s idzn ti i dz legacio n i t s h q ip tar

Mid'hat Frashöri

Hotel "Lord Byrotr"

Rruga "Lord Byron"
 192 Elita Shqiptare

Paris, 3 mars 192 I

NJE FJAr-E PERT'NIDHMEN 28)

. Do rö jetö e döshirueshme qö njö erö e re tö filtojö pör popujr e Ballkanit,

erö paqeje e qetösie, jo duke mbyllur, por duke e zenö me
mur portön e
tempullit tö Janusir 2e.

Fuqirö e Mödha, me tö drejtön e mö rö mödhenjve tö ndritur, duher

tö
ndihmojnö pör ardhjen e kösaj ere, duke pörkrahur Lallkanasit nö
arritjen e
mirökupdmit, duke nxitur nevojön e ryre, por pa penguar kurö zhvillimin
e ryre dhe duke hequr dorö ngazgjimii xhelozise ,.t
Ä, oreksit tö pushtimit
si dhe tö gjirhö arsyeve tö tjera rö mosmarröveshjes.
Jeta nö köto anö do tö böhet e mundur vetöm kur gjysma duzina e
kombeve qö e pörböjnö popullsinö e saj do tö arrijö te du."j! dhe
tö merrer
vesh vetö' Mirökuptimi qö do tö vendoset njö dirö shpresojmö pör kötö do
tö krijojö kushte qö tö formoher nö r ärdhmen Federata Ballkanike.
shqipraröt thelaojnö se qenia e ryre pörbön njö faktor tö röndösishöm
paqeje pör Ballkanin. Shteti shqiptar öshtö i nevojshöm pör tö zbutur
dhe
parandaluar ferkimet, nga njera anö, midis greköve. ,.rLörr. dhe nga ana
tjerör midis köryre dy shtereve edhe Italisö.
Shqipraröt sigurojnö se kanö pör qöllim tö jetojnö nö paqe dhe
mirökuprim tö larrö me fqinjöt e tyre, me qöllim qö tö mund rö
bashköjetojnö nö harmoni dhe bashköpunim pör punö te dobishme dhe
tö qerö. Ata kanö dhene prova pör ndjenjat e ryre, nö fakt kanö kryer
ui
pörgapje pör rö arrirur njö mirökuptim direkt me qeverinö e Beogradit
dhe
nuk kanö dashur rö pörfirojnö nga vöshtirösitö e greköve pör tö-vendosur

28 Fragment nga artikulli i gjatö "Ballkani, shqipöria dhe Lidhja e Kombcve',,

botuar nö revisrön "Le Monde Nouveau", g,rsht i9zt, viri i 3-tö, nr.g, flcta
ll65
(AQSH. fondi 35, dosja I16, l'.1).
29 Janusi - peröndi romake e Porrave, qö ashtu si dyen, ka dy
firyra. Tempulli i Janu-
sit, nö lashtibi mbahej i mbyllur vetöm nö kohö paqeje. Rrkthye. ne"g.;irt q".
"8F
MidhatFmshiri 193

ata vetö drejtösinö.

Vallö, a nuk duhen ndihmuar pörpjekjet e shqiptaröve duke plotösuar
körkesat e ryre? A nuk öshtö kjo njö punö e dobishme pör t'u kryer
nö interes

tö ballkanasve dhe rö vetö Fuqive tö Mödha? Pörveg köryre, ata qö i

niohin
nga aför shqiptaröt, dinö mirö se tö gjitha zgjidhjet nö kundörshtim me
dlejrösinö n"[ ao tö kenö si rezultat gjö tjetör vepe gjakosjen e ballkanawe
dhe berjen tö pa mundur pörgiithmonö tö vendosjes sö paqes'

Lumo Shända
194 Elita Shqiptare

Ambasadös angleze
2O tetor 1921

PROMEMORIEIOI

l.-Shqipöria ka tö drejtö tö jetojö dhe tö pörparojö. Köshtu ajo do

r'i shörbejö göshtjes sö pörparimit, duke u börö njö element ekuilibri nö
Ballkan.
2.- Shqipöria do tö duhet tö jetojö, jo vetöm nö emör tö sö drejtös sö
saj pör tö jetuar, por edhe nö interesin e shrereve tö tjera ballkanike, pör tö
cilat vetö ekzistenca e Shqipörisö do tö thotö shmangie, nö tö ardhmen, e
vöshtirösive dhe e fierkimeve.
3. - Vetö Shqipöria öshtö e vendosur tö mbrojö ekzistencön e saj dhe nö tö
kaluarön e saj tö shkurtör politike, ka dhene prova pör vullnetin e saj paqesor.
4.- Shqipöria öshtö e vendosur tö zhvillojö njö politikö ballkanike,
domethönö te fqinjesise sö mirö dhe nö pörputhje me politikön e fiqnjöve
tö saj, pör t'u zhvilluar nga piköpamja ekonomike dhe polirike nö njö
bashköpunim tö harmonishöm me ta.
Nö tö njöjtön kohö, Shqipöria do tö jetojö nö paqe me fqinjöt e saj pörtej
Adriatikut, me Italinö, pör tö cilön vetö ekzistenca e Shqipörisö pörbön
garancinö mö tö mirö pör ekuilibrin e Adriatikut.
5. - Per ta lejuar Shqipörinö tö zhvillojö nje politike ballkanike nö
pörputhje me parimin: "Ballkani u pörket ballkanasve", duhen shmangur
subjektet e urrejtjes dhe tö grindjes me fqinlet e saj tö afärt ose tö largör.

Mid'hat Frashäri

30 Promemorie, dörguar qeverive tö shteteve pjesömarröse nö Konferencön e Pa-

qes nö Paris, nöpörmjet ambasadave tö ryre nö Paris, tetor 1921. Pörkthyer nga
fröngjishtja
Mid'hat Frasheri r95

KOMBglg rt)
BC - LIDHJA E

Takimi i katört (publik), i zhvilluar nö orön 3 mbasdite,

l8 nöntor 1921

Ishin tö pranishöm tö gjithö pörfaqösuesit e anötaröve tö Köshillit dhe sekretari

i pörgjithshöm. Pörfaqösuesit e shqipörisö dhe tö shtetit serbo-Kroat-Slloven
zunö vendet nö tryezön e Köshillit'

Z. BOSCHKOVITCH paraqiti njö deklaratö nga köndvöshtrimi serb'

Mid'hat FRASHEN:
- Zotörinj, mö lejoni tö shpreh keqardhje pör atö qö unö isha shkaku i
padöshirueshöm, pör tö tretön herö, pör tö thirrur Köshillin. Vendi im dhe
unö jemi shumö fatkeq dhe nö fakt tö paröt, qö e shohim vehten nö kötö
deryrim tö trishtueshöm.
I nderuari delegat i Serbisö sapo hodhi poshtö kritikat e formuluara
kundör qeverisö sö Mbretörisö serbo-kroato-sllovene, kritika me tö cilat i
nderuari delegat i Britanisö sö Madhe beri dje njö ekspoze shumö rö qartö'
Pör interesat e veta, i deleguari serb u mböshtet mbi tö gjitha mbi
ekzistencön e njö vije qö ai e quan vija e armöpushimit dhe ai u pörpoq tö
provonte se kjo vijö nuk öshtö tejkaluar asnjöherö.
Unö thashö dje se njö vijö armiqösore mund tö ekzistojö nö realitet vetöm
ndörmjet dy palesh ndörluftuese, qö kanö ndalur veprimet luftarake dhe qö
caktojnö njö vijö provizore nö pritje tö paqes pörfundimtare...

3l Pörkthyer nga fröngjishtja

 196 Elita Shqiptare

Na duhet rö pyesim fillimisht nöse shqipraröt kanö qenö nö luftö me serböt.

Kösaj unö i pörgjigjem nöpörmjet njö deklarate rö böre mö 2g qershor
1921,
pörpara Köshillit tö Shoqörisö s€ Kombeve nga delegati se.b, deklaratö nö rö
cilön thuher: "Qeveria mbretörore nuk ka ndryshuar asgjö nö qöndrimin e
vet ndaj shqipörisö, qysh nga Konferenca e paqes, ku ajo ka börö deklarimin
e möposhtöm: "Gjatö kösaj lufte qeveria e pörkohshme e Shqipörisö,
me njö
shumicö deputetösh shqiprarö, öshtö radhitur nö anön eAntantös, duke
shtuar,
sipas mundesive tö saj, kauzön e pörbashköt tö Aleatöve... dhe garantimin
e
Ir , .. ..
Itflse se sal.
Rastösishr unö lexova nö gazetön ushrarake njö artikull tö nönshkruar
nga gjenerali Smiljanig, ku thuhet:
"Qfarödo qö tö ndodhö, nuk duhet tö harrojmö rolin e luajtur nö
kete koha nga shqipöria, e cila. duhet tö na jetö mirönjohöse neve dhe
serböve ".
"Pör rrjedhojö, shqiptaröt nuk kanö qenö nö lufte kundör serböve".
unö pyes se cila ka qenö arsyeja pör tö cilön kjo vijö armöpushimi öshtö
hequr nö territorin shqiptar? Ne pranojmö qö ajo öshtö hequr pör qöllime
ushtarake pör shqyrtimin e tö cilave unö nuk jam i specializuar-
valle kjo vijö armöpushimi re pakrön, a öshtö c"kru*r? I deleguari serb
nö deklaratön e ver rö 25 qershorit rö ködj viti, pörpara Köshillir nö Gjenevö
böri tö dirur pör vendosjen e njö vije armöpushimi, e cila figuron nö harrön
qö ua shpörndau juve dje.
sipas kösaj harte, kjo vijö duhet te ndjekö rrjedhön e lumit Drin, ndörsa
ne vlerösojmö se kjo vijö e fiksuar nga pala serbe, porse pa kaluar as dy
muaj, trupat serbe i lejojnö vehtes tö na sulmojnö nö pozicioner tona e nö
kötö moment mbörrin njö telegram tjetör nga Beogradi pör tö thönö se vija
e möparshme nuk öshtö e rregullt dhe se nö vend tö saj öshtö vendosur tani
njö vijö tjetör. Pak mö pas, njö person. tö cilit nuk i mungon imagjinata, e
emörton vijön e re "tö vedövizshme", öshtö njö vijö qö ndryshon pozicionin
e saj dhe qö unö do ta quaja atö elastike. Ajo ndryshon sipas nevojave tö
ditös.
Por, edhe nöse e pranojmö kete vijö tö re tö armöpushimir, nö hartön
e shtabit tö Pörgjithshöm Austriak mund tö konstatojmö se Lura öshtö
gvendosur 20 km, nd€rsa Qf". Bulqizös öshtö larguar mö tej akoma. pör
mö tepör ne nuk jemi tö vetmit qö injorojmö egzistencön e kösaj vije tö
dytö, duke qenö se Serbia nuk na i ka börö kurrö tö ditur. Nöse nuk gaboj,
Mid'hat Frasheri 197

janö verö Aleatöt apo disa anötarö tö shteteve aleate qö injorojnö gjithashtu
ekzistencön e kösaj vije.
Me sa mbaj mend unö, dy vjet mö parö komandanti i pörgjithshöm
itrupave ndöraleate tö shkodrös pati körkuar shpjegime mbi kötö vijö
hipotetike dhe se qeveria serbe nuk kishte mundur tö jepte ndonjö justifikim
tö saktö. Thuhej se kötej e tutje do tö kishte njö vijö tö re armöpushimi,
ushtritö serbe ishin aurorizuar tö sulmonin shqiptaröt nö Arös, Dardhö,
Muhör.
I deleguari serb sapo rha se köto qytere ishin pörßhirö nö brendösi tö vijös
sö armöpushimit, gjö qö unö e kundörshtqj, duke qenö se nö köto lokalitete
tö ndryshme ka patur njö adminisrratö shqiptare dhe se ary ishin zhvilluar
edhe zgjedhje legjislative. Nö qoftö se ato kishin qenö tö pushtuara qysh prej
njö farö kohe nga trupat serbe, gjendja nuk do tö ishte köshtu.
Por, edhe nöse pranojmö se köto lokalitete tö jenö tö pörfshira brenda
vijös sö armöpushimit, Köshilli, mö 25 qershor, u kishte drejtuar palöve tö
interesuara njö rekomandim ku i ftonte ato tö lönö pas aktet armiqösore si
njöra palö ashtu edhe tjetra. Pra, ishte deryra jonö e pörbashköt qö tö hiqnim
dorö nga aktet armiqösore.
Por, pa kaluar shumö kohö, komandanti i truPave serbe u dörgoi njö
ultimatum shqiptaröve, duke i detyruar ata dhe administratön e ryre tö
largoheshin nga lokalitetet e pushtuara.
E gfarö pörfundimi mund tö nxjerrim ne pör gjithshka ka ndodhur qysh
njö vit mö parö ose mö mirö qysh prej 18 muajsh?
A mund ta quajmö kötö si njö rastösi, apo njö fatalitet qö ka rönduar
rastösisht mbi Shqipörinö dhe qö pör tö cilön nuk ka patur ndonjö plan tö
parapörgatitur, apo kemi tö böjmö me njö qöllim tö vazhdueshöm ? Unö e
shoh vehten nö nevojön e trishtueshme pör tö thönö se, sulmet e drejtuara
kundör shqiptaröve kanö qenö rezultat i njö plani tö paramenduar dhe se
ato kanö patur njö qöllim tö pörcaktuar mirö.
Fatkeqösisht qysh prej njö viti e gjysmö, qö do tö thotö qysh nga krijimi
i Qeverisö kombötare Shqiptare, fqinjöt tanö, me tö cilöt ne kemi dashur
vazhdimisht tö jetojmö nö marrödhönie tö mira, kanö parapölqyer, herö pas
here, tö na krijojnö vöshtirösi dhe kjo, e pörsöris, nö baze tö njö plani tö
parapörgatitur.
Pör shömbull, gjatö Konferencös sö Aunbasadoröve nö Paris, pör tö marrö
njö vendim rnbi ku6jtö shqiptarö, fqinjöt tanö kanö ngritur atö qö quhet
 I98 Elita Shqiptare

"Historia e Mirditös". Ata thonö se ishte Marka Gjoni ai qö kryesonte

löviz)en mirditore. Ne mund tö themi, dhe kjo öshtö lehrö pör tlu vörtetuar,
se Marka Gjoni mbörriti nga Prizreni me njeröz tö vönö nga qeveria serbe,
tö armarosur dhe rö paguar prej saj.
Kur ai mbörriti nö Mirditö, ishin vetöm mirditoröt ata qö e döbuan atö
dhe ai gjeti mö pas strehim nö territorin serb. Ndörkohö qö konferenca i
vazhdonte punimer e saj nö Paris, serbör nuk pushuan sö dörguari tek ne
banda tö organizuara, tö armatosura dhe komanduara nga oficerö serbö.
Ara thonö se ishte Marka Gjoni ai qö organizonte köto trupa ndörmjet
njö pushteti magjik.
unö mund tö pranoj se nö Mirditö mund tö fabrikohen harqe dhe
shigjeta, por jo topa. Tiupat serbe qö na sulmonin, pördorön edhe topat dhe
bombat pör tö bombarduar ßhatrat rona. Ata vunö nö pördorim edhe avionö,
provö pör kete perben fluturimi i ryre edhe mbi Shkodör dhe Lezhö, ku
hodhön parrulla me shkrime mö tepör serbisht se sa shqip, mbasi
$ala "jab"
nuk öshtö pördorur nga shqiptaröt. Nga ana tjetör, ekzisrojnö proklamara,
pör tö cilat pretendohet se janö firmosur nga Marko Gjoni. Nö njörön prej
tyre: "shqiptarö, Italia öshtö armiku i Shqipörisö". Nuk e di se gfarö ka bere
Italia kötu, as gfarö qöllimesh Markagjoni kishte ndaj Italisö!
Unö nuk mund as tö pranoj se köta aeroplanö ishin ndörruar nga
malösoröt e Mirditös, ku nuk kam dögjuar kurrö tö rhuher se ka pasur topa rö
markös Kt,rpp dhe silure. I dörguari i serbisö tha se atje nuk kishte as o6cerö
as ushtarö serbö; miröpo, ne kemi kapur robör serbö, rusö, bolshevikö. Njö
nga robörit na ka deklaruar se ekzistonin katör regjimente me dhjetö skuadra
prej 120 trupash dhe se komandanri i regjimentit, rö cilir ai i pörkiste, ishte
nönkolonel Bazolokof.
Pra, ne disponojmö tö gjithö tö dhönat e nevojshme dhe keshtu öshtö e
lehtö tö böhen verifikimet e döshirueshme.
I dörguari i Serbisö, nö ekspozenö e shkurtör qö na böri dje, u pörpoq
qö pörgjegjösinö pör rö gjitha köro fakte t'ia ngarkonte Markagjonit, tö
cilin ai e quan fajtor pör gjithö tö köqiat. Duke qenö se Markagjoni nuk i
lexonte gazetat, ai nuk dinte fare se nö kötö pallat tö bukur flitet pör tö; nö
fund tö fundit, ai luan rolin e njö aktori me pagö 6kse qö öshtö nö dorö tö
imprezarios sö tij. Ne do tö mund tö qeshnim me kötö, por pör fat tö keq,
prapa gjithö kösaj, nö Shqipöri do tö kishte mijra tö vdekur, shumö shtöpi
tö shkatörruara, tepör vuajtje dhe kaq shumö fakte tragjike.
Mid'hat Frashöri 199

Por, öshtö nö tö vörtetö pörkujdesi i qeverisö sö Serbisö nö drejtim

cili
tö Markagjonit? Na u tha se ai öshtö njö katolik dhe se katoliköt nuk janö
te könaqur qö böinö pjesö nö Shqipöril Miröpo, dje juve ju shpörndanö
dokumenta tö shprehura nga drejtues katolikä tö Shqipörisö, nga njeröz
tö shquar tö Mirditös dhe nga gjithö depuretöt katolikö tö parlamentit
tö Tiranös; tö cilör vörtetoinö tö kundörtön, öshtö fala pör telegrame tö
transmetuara nö mönyrö sPontane dhe qö, pa dyshim, nuk u ishin diktuar
autoröve tö tyre,
Miröpo, böhet pyetja: qö kur ka filluar ky pörkujdes i Serbisö pör katoliköt,
mbasi kjo öshtö njö ndjenjö qö do tö levdohel shumö, nöse do tö kishte qenö
e ndershme.
A nuk e dimö ne se vitin e kaluar, i gjithö pörkujdesi i Serbisö ishte pör
Esat Pashön dhe myslimanöt, para se Esat Pasha tö vdiste? Pra, mund tö
thuhet se kio kötu öshtö njö dashuri aspak besnike dhe kjo dashuri ndjehet
herö pör myslimanöt, herö pör katoliköt, duke u kujdesur tö besohet se
köta tö fundit deklarojnö hapur se nuk duan tö jenö pjesö e njö shteti
mysliman Shqipöria. nö realitet. pörfshin nö tö njöjtön kohö myslimanö
dhe tö krishterö.
I dörguari serb na tha se trupat mbretörore ishin deryruar tö pushtonin
disa pozicione pör tö penguar bandat shqiptare tö bönin grabitje. Pyes nö
se grabitjet ishin kryer nga serböt apo nga shqiptaröt dhe nuk ka asnjö
dyshim pör pörgjigjen, sepse u shkatörruan I 50 fshatra nga tonat' ne patöm
40.000 refugjatö, ndör tö cilöt 10.000 vdiqön vitin e kaluar nga sömundiet
dhe mungesa e ushqimit, tö döbuar nga shtöpitö e tyre, tö shkatörruara nga
tlarri i ropave tö ushtrisö serbe. Köto konstatime janö börö nga i dörguari i
Kryqit tö Kuq Ndörkombötar'zoti Markyrar, i cili kish shkuar nö vend nö
muajt gusht e shtator.
Plani sistematik dhe metodik i ndjekur nga qeveria e Shtetit serbo-
kroato-slloven nuk u manifestua vetöm me sulmet kundör Mirditös, tö
filluara nderkohe qö po zhvillonte punimet Konferenca e Ambasadoröve
dhe kur Köshilli i Shoqörisö sö Kombeve u rekomandonte tö dy palöve tö
mos ndörmerrnin asnjö akt armiqösor. Ndörkohö qö ato sulmonin rajonin
e Mirditös, autoritetet ushtarake serbe mbanin njö qendrim agresiv nö veri
dhe nö peröndim tö qytetit tö Shkodrös. Synimi i tyre ishte tö törhiqeshin nga
kjo anö forcat shqiptare, nö mönyrö qö ne tö mos kishim kohe te shmangnim
sulmet, qö do tö shpörthenin nga ana e Mirditös.
 2oo Elita shqiptare

Mö nö fund, mö vjen keq qö duhet rö rrajroj njö göshtje shumö tö

dhimbshme dhe rö pörmend se ndörmjet bandave r.ib., nje organizatö e
ßhehtö, e cila nö serbi quhej "Dora e zezö" , e kishte dyfishuar dhJnön ndaj
shqiptaröve tö Kosovös. Pör fat rö keq, bota e qytetöruar nuk i njeh vuajtjet
e shqiptaröve tö Kosovös, mbasi shumö pak vizitorö shkojnö ne
iGsovö dhe
atje nuk öshtö dörguar asnjö mision.
vlerösohet se deri tani nö Kosovö janö vrarö me gjakftohrösi g0 000
shqiprarö dhe se qindra fshatra shqiptare u bönö shlrumb e hi, gjö qö
döshmon pör njö plan rö pörcaktuar qarrö dhe tö kombinuar mirö. Ne do tö
deshim ta harronim tö kaluarön pör tö kujtuar veröm se jemi fqinjö tö serböve,
se na duhet tö jetojmö me ta si fqinle te mirö, por klo do tö jetö e mundur
vetöm nöse edhe ata do tö tregojnö njö vullnet rö mirö mö efektiv.
Gjithashtu, po e pörsörit lutjen qö böra dje dhe i körkoj Köshillit tö
shoqörisö sö Kombeve tö krijojö njö komision qö do tö pörßhinte njö tö
deleguar serb' njö tö deleguar shqiptar dhe njö pörfaqösues tö Shoqörisö sö
Kombeve. Nuk eshte f ala pör njö krijim tö ri, pörderisa kjo do tö mfaftonte
pör ta lönö njerin nga rö tre anötarör e komisionit, aktualishr nö shqipöri, tö
merrej me kötö komision mikst. Komisioni qö funksionon aktualisht nuk
do tö qendrojö gjatö nö vend dhe, nö perfunäim rö punimeve tö rij, do tö
mund rö lerö arje njö nga köta anötarö.
Kjo duket e domosdoshme aq mö tepör se nö pörgjigjen qö paschitch,
kryetar i Köshillir, ministör i Punöve töJashtme tö Mbretörisö serbo-kroare-
silovene, i dörgoi Konferencös sö Ambasadoröve, unö shoh njö körcönim
pör tö ardhmen.
Nuk e di, nöse ky körcönim i drejtohet vetöm Shqipörisö, por ja gfarö
thotö Pachitch: "Nga njö procedurö e tillö, öshtö krijuar njö atmosferö
körcönuese, e njejrö me atmosferön pas njö ultimatumi, por, nö köte gjendje,
qeveria e Mbrerörisö shpall me besnikörinö mö tö madhe se proteston... duke
qenö nö tö njejtön kohö shumö e bindur se ngjarjer e mövonshme qö kanö tö
böjnö me rendin dhe paqen nö Ballkan, do r'i japin tö drejtö parashikimeve
tö qeverisö Mbrerörore".
Köshtu, qeveria Mbretörore na paralajmöron qysh ani se nö tö ardhmen
rlo tö shpörthejnö trazira dhe se pada do tö rurbulloher nö Ballkan. Miröpo,
kc:to trazira nuk mund tö shkaktohen nga Shqipöria, qö ka vetöm 900 000
hanorö, nderkohe qö tö gjithö e dinö se Serbia mund rö ngrejö nö kembe
n;€ milion ushtarö dhe se, deri rani, sulmer kanö filluar kurdoherö nga anir
 201
Mid'batFra$iti
Shqipöria' Pra ne
e Serbisö. Nuk ishtö Scrbia ajo q€ u rrönua' por pikörisht
ardhmen dhe' sipas nesh' garancia
i"*, kerko;-n g"rattti pör tö
"t*l"ie Shoqörisö sö Kombeve nö Shqipöri
mö e mirö eshtö prania e niö-tö dörguari tö
pör tö mbikqYrur ngjarjct nö kufi'

(Vijojnä dishutimct e hhgatbac tö tierQ

 202 Elita Shqiptare

MoSMARREVESHJA sHeIpTARo _ SERBE rzr

Fill pas ndörprerjes.sö luftimeve, rrupar serbe u ndalön nö

njö vijö rö
quajlrr vija e armöpushimit, brenda kufijve tö pörcaktuar ne vitin
t913
nga Fuqitö e Mödha; kjo linjö hyn pjesörisht nga veriu
dhe lindja nö
territorin shqiptar; rajoni i pushtuar pörfshin gati pesö mijö
km katrore
(njö e gjashta e gjithö sipörfaqes sö shqipörisö),
me njö popu[si prej rreth
150000 banorösh).
Pörderisa Shqipöria nuk ishte nö luftö kundör serbisö,
as kundör ndonjö
prej fuqive liberale, kjo vijö e caktuar nö mes tö territorit
shqiptar, merrre
njö domethönie shumö enigmatike.
Pas rikonstituimit tö qeverisö kombötare (Kongresi
i Lushnjös, janar
1920)' Shqipöria u körkoi serböve rö törhiqeshin ng" kufiri
dhe tö largoheshin
nga terrirori i pushtuar pa tö drejtö. Njö mision u dörgua
per keie qöilim
nö Beograd dhe bisedimer Glluan me Nishigin, agjenti i
Serbisö. por mö
kot, mbasi, pavarösisht nga vullneti i mirö i Tr,r-biiit, serbia nuk
donte tö
degjonre asgjö. Pörkundrazi, köto pörpjekje nga ana e shqiptaröve
i deryruan
serböt ta dyfishojnö dhunön nö rajonet . prr.ht,r"r"
dh. te fiilojnö luftön
me popullsinö. Pör pasojö 150 ßhatra shqiptare tö shkatörruara
nga serböt
brenda kufijve nö Malösinö e shkodrös, Dlürar dhe tö Lumös,
gjarämualve
shtator dhe tetor 1920,312 persona tö djegur tö gjallö or.
rö ti..rl, r,662g
shtöpi, mullinj, dyqane, manasrire dhe xhami te böra shkrumb
e hi; 4o 000
banorö tö mbetur pa srrehö, nga tö cilöt mijöra tö vd.ekur nga
mungesa e
ushqimit dhe nga sömundjet.
Marlcyar, i deleguar_i lGyqit tö Kuq Ndörkombötar tö Gjenevös,
.- qö kishte
shkuar nö shqipöri nö shtaror I 921 , konstatoi se kanö vdekur
mg s. t o ooo
prej köryre refugjatöve. Raporti i Markuarit i ishte komunikuar Shoqörisö
sö
Kombeve dhe ishte publikuar nö 'Journal de Geneve" tö 22 shtatorii
tgzt.
32 studim i boruar fröngjisht nö broshurön "Le DifferendAlbano-Serbe,, r92r,
Konstancö. Pörkthyer nga fröngjish{a.
Mid'hat Frashäri 203

Nö gjendjen ku ndodheshin financat e shtetit tö ri shqiptar nuk

mund
tö plotösonin nevojat e refugjatöve dhe as tö mbanin njö ushtri nö kufirin
,.Ä. Pe, t'u shköputur nga kjo öndörr e keqe dhe pas pranimit tö saj nö
Shoqörinö. Ko-ü.u., Shtiperia iu drejtua kösaj Shoqörie nö mönyrö qö
t'u
kerkohel serböve dhe greköve. (mbasi edhe ata vazhdonin tö qendronin
nö

njö qoshe. nö verilindje tö Korgös) tö largoheshin nga vendi ynö'

Ve ZS janar 1921, sekretariati i pörgjithshöm i Shoqörisö sö Kombeve
e paraqiti körkesön e shqipörisö pörpara Köshillit, por pörpara mbledhjes
se Keshillit dihej se Fuqitö e Mödha kishin vendosur tö kundörshtonin
lufta
qö Shoqöria e Kombeve ie m.rrel me kötö körkesö, me pretekstin se
boteror. kishte börö tö zhdukeshin kufijtö e Shqipörisö dhe se ishte deryrö e
qö
Konferencös sö Ambasadoröve (e cila zövendösonte Konferencön e Paqes).
t' i caktonte ato pörsöri.
Sidoqoftö, glate diskutimit, Jovanovig, delegat i Serbisö (ne e pördorim
me qöllim falen Serbi nö kötö rast, fillimisht, sePse ajo pörködhel sedrön
e

q.u.rirö sö Beogradit dhe sö dyti, sepse shqiptaröt nuk kanö pse t'i kritikojnö
kroatöt dhe sllovenöt, edhe ata viktima tö shovinizmit ushtarak), Jovanovig
deklaronte se ushtria serbe ndodhej nö linjön e armöpushimit vetöm
pörkohösisht dhe se qeveria e Beogradit döshironte kurdoherö njö Shqipöri
tö pavarur nö kufijtö qö asaj i ishin caktuar nö vitin l9l3'
Vendimi i Keshillit tö Shoqörisö sö Kombeve qe njö goditje tepör e fortö
pör shqiptaröt. Ky vendim, megjitharö, thoshte "se palöve tö interesuara do
t'u rekomandohet. rö mos kryejnö akte armiqösore ndaj njera - tjetrös, nö
pritje tö rezultateve tö Konferencös sö Ambasadoröve"'
Kjo e fundit i nisi punimet ne fillim tö korrikut 1921, por i zvarriti ato:
nö fakt. Fuqitö e Mödha, nö vend qö ta shihnin göshtjen shqiptare si tö tillö
dhe tö merreshin me interesar mö elementare tö kötij vendi, e bönö atö njö
göshtje ndörkombötare, tö njö naryre qö i interesonte mö shumö Italisö dhe
Serbisö. Fuqitö harronin se ato ndodheshin pörpara njö shqipörie, tö drejtat
e sö cilös ishin fituar dhe pranuar tanimö prej tyre; rast i habitshöm amnezie
tö sinqertö ose rö simuluar! Nö pritje, serböt vazhdonin tö krijonin vöshtirösi
nö linjön e quajtur tö armöpushimit dhe banda tö organizuara nö territorin
serb, rö ngarörruara me ushtaröt e saj tö rregullt dhe tö komanduara nga
oficerö tö ushtrisö aktive, sulmonin shqiptaröt. Shqipöria u deryrua tö shtonte
efektivöt e saj nö kufi dhe mbasi göshtja e refugjatöve po böhej gjithnjö e
mö e mprehtö, ajo iu drejtua pörsöri shoqörisö sö Kombeve. Köto sulme tö
 204 Elita Shqiptare

reja ishin edhe mö tö pakuprueshme, sepse njö misioni shqiptar,

i cili kishte
shkuar pörsöri nö Beograd, nö maj tö vitii r92r,vetöpashigi
i kishte premruar
tö mos bönte asnjö lloj surmi kundör shqipörisö, nö pritje
tö vendiÄit qe do
tö merrej nga pörfaqösuesir e Fuqive tö Mödha nö paris.
Pör tö dytön herö, Köshilri i shoqörisö sö Kombeve, degoi
me 2 shtator
1921, ankesön e shqipörisö dhe köshtu ai nuk beri gje rjär v.gs.
uroi qö
Konferenca eAmbasadoröve tö arrinte brenda njö kohe tö shkurter
tö merrre
vendim lidhur me ku6jtö shqiptarö. Diskutimi u gua pörpara Asamblesö
sö Pörgjithshme. spalaikovigi, delegat i Serbisö, ,hprehu
k.qardhje tö thellö
pör pranimin e Shqipörisö nö shoqörinö e Kombeve. Kjo dalje
e papritur
e delegatir serb shkaktoi njö pörgjigje - mö tepör njö mösim _
nga ana e
Balfurit, delegat i Britanisö sö Madhe.
Por njö fakt, i cili e merironre tö njoftohej dhe qö kaloi pa u parö, ishre
njö
deklaratö tjetör e berö po nga spalaikovigi, nö njö seancö publike tö tö
njejtit
komision rö shoqörisö sö Kombeve, mö 26 shtato, k,, thorö tekstualishc
"serböt kanö hyrö nö Shqipöri dhe kanö cakruar ".c. "i
atje njö linjö armöpushimi
nö vitin l9l8' me urdhörin e dhönö nga gjenerali Franshe d'Esperij,
atöhere
kryekomandant i ushrisö sö orientit dhe se ata do tö vazhdojnö,e q.na-jne
atje pör sa kohö qö nuk do rö jepet njö urdhör i ri."
Kjo deklaratö duhet tö nxirrte naryrishr dy pyetje:
l) pör cilön arösye dhe me 9tö drejtö gjenerali kontrollonte rerrirorin
e njö vendi asnjanös, qö nuk böri tjetör vegse ia dedikoi ndihmön e tij
dashamiröse veprös sö Aleatöve?
2) Pörse serböve nuk iu anullua urdhöri, se lufta ka pörfunduar qö prej
gati tre vjetösh dhe t'ua kursenre, nöpörmjet njö
$ale, vdekjen dhe vuajrjet
dhjerla mijra personave?
Gjithashru me tö drejtö mund tö pyesösh, nöse, nö 6lrim tö arm€pushimit,
gjenerali nuk mendonte pör rrakrarin e famshöm re ßhehtö tö l,ondrös ( I I
9 5)
ku ndarja Shqipörisö ishte vendosur ndörmjet serbisö, ftalisö dhe Greqisö,
e
me pölqimin e aleatöve tö tjerö?!
cila ka qenö dhe öshrö politika e ndjekur nga serbia ndaj shqipörisö?
Nö prag rö Aleancös Ballkanike tö kontrolluar nga Rusia dhe pörfundimi
i sö cilös, sipas nesh, ishre arritur nga vetö suksesi qö shqiptaröt kishin korrur
mbi xhonturqit nö virin 1912, ministri i Punöve tö Jashtme tö serbisö,
Miiovanovig, nö njö bisede qe pati nö tren ndörmjet Beogradit dhe Nishit me
Gushofin, atöhere Kr1'etari i Köshillit nö Bullgari, ky thotö sa mö poshrö:
Mid'hat Frashari 205
,,
. .. Milovanovigi kämböngul pörsöri nö rrezikun qö do tö pörbönte pör
sllavöt e Gadishullit Ballkanik njö shqipöri e tillö, e cila do tö shtrihej deri
nö kufijtö bullgarö dhe qö do tö pörfshinte dy vilajetet e Manastirit dhe tö
Shkupit. Sipas Milovanovigit, shqiptaröt, tö cilöt nö pjesön mö tö madhe
pörböhen nga myslimanö qö, si tö tillö, nuk janö nö gjendje tö formojnö
,,1e rh,., tö civilizuar, janö dönuar tö kenö fatin e popujve myslimanö, fatin
e Algjerisö, Tünizisö, Marokut dhe Tiipolit. zgiidhia e vetme do tö ishte
aneksimi, gjatö likuidimit tö Turqisö, tö pjesös veriore tö Shqipörisö nga
Serbia dhe tö pjesös jugore nga Greqia" .
Ky pasazh shpjegon gjithshka. Ai na shpjegon traktatin e fshehtö
ndörmjet Serbisö dhe Greqisö pör ndarjen e Shqipörisö dhe zellin e qeverive
tö Beogradit dhe Athinös pör tö na i treguar shqiptaröt me pamje turke
dhe myslimane; ai na jep kygin e zhurmave tö pörhapura gdo ditö dhe tö
servirura nö mönyra tö ndryshme, lidhur me rö ashtuquajturin bashköpunim
tö shqiptaröve me turqit: duhet patjetör qö shqiptarör tö konsiderohen turq,
si njö popull, i cili, duke qenö trashögimtari i njö trualli dikur rö sunduar
nga turqit, böhet köshtu trashögimtari i fatit tö köryre tö fundit!
Köto ide tö Milovanovigit, tö pörmendura mö lart, na japin gjithashtu
gelösin e qendrimit tö Serbisö; sepse kur pörfundoi lufta dhe kur u arrit fitorja
mbi turqit, serböt, tö cilöt kishin filluar fushatön pör glirimin e Ballkanit,
kishin vetöm njö politikö armiqösore ndaj Shqipörisö' Kjo e fundit nuk
duhet tö gözojö aspak tre komponentöt kryesorö pör njö shtet, pör njö komb.
Parimi: "Ballkani duhet t'i pörkasö ballkanasve" gjeti zbatim nö sundimin e
disa shteteve mbi popujt e tjerö.
Nderkohe, Shqipöria u shpall e pavarur mö 28 nöntor tö vitit 1912.
Fuqitö e Medha tö mbledhura nö Londör, ia njohön tö drejtat, pavarösisht se

kufilte e saj, nön ndikimin e Rusisö, u reduktuan nö mönyrö tö llahtarshme.

Nö fakr, shtetit tö vogöI, i caktuan kufij te tillö, tö cilat pörfshinin gati njö
tö tretön e territoreve qö pörbönin, nga piköpamja etnografike, Shqipörinö:
Gjithö qendrat urbane, tö tilla si Struga, Dibra, Prizreni, Peja, Tuzi dhe
Podgorica, duke pörmendur vetöm qytetet qö ndodhen nö periferi, u
shköputön me kujdes nga blloku shqiptar, duke i lönö shtetit tö ri vetöm
malet; tö gjitha fushat pjellore u shköputön prej tij; ai mbeti vetöm njö
vend i zhveshur, ku duhej ndörtuar gjithshka, mbasi turqit nuk kishin
ndörtuar asgjö, nuk kishin pörmirösuar asgiö nö Shqipöri, gjatö pushtimit
tö qyre pesöshekullor.
 206 Ehta Shqiptare

Ne-parashikim tö projekteve tö saj pör shqipörinö, Serbia qö ishte lidhur

me tö famshmin Esad Pasha, e ndoqi atö nö ambiciet e tij anripatriotike
dhe
nö muajin teror l9l3 shqipörisö sö pavarur iu krijuan vöshtirösi
nga ana e
Dibrös dhe 50 ßhatra u shkatörruan nga serböt nö Gollobordö, ndörmjet
Dibrös dhe Elbasanit.
Lufta e Madhe krijoi njö ndarje tragjike ndörmjet tö dy vendeve. serböt
gjetön ndihmö dhe mbroile te shqipraröt giatö törheqjes nöpörmjet vendit tö qne.
Shqipöria nuk e körkoi aspak tö dreyten qö ka njö v.nd neutr"l pör ta refuzuar
keröl<alim: dhe armöpushimi i gjeti shqiparöt mö tepör nöfavor GAleatöve, nga
tö cilöt ata prisnin realizimin e aspiratave tö ryre tö ligjshme: ata shpresonin
nö
fakt' se' pasi Rusia tö mos ndikonte mö nö politikön europiane dhe pasi Serbia
e creqia dolön shumö rö zgjeruarapas Luftös sö Madhe, Shqipöria tö paktön
mund tö zinte njö pjesö te rerritoreve qö i ishin shköputur mö 1913.
Hapösira kushtuar ketij artikulli nuk na lejon tö böjmö historikun e
Konferencös sö Paqes, sipas piköpamjes shqiptare dhe tö projekteve tö saj
tö shumta pör ndarjen e ketij vendi qö ishte konsideruar si aleat besnik nga
njö shef i shquar i njö fuqie liberale!
Ne do tö themi veröm se gjatö diskutimeve qö u zhvilluan nö gjirin
e Konferencös, Serbia mö se njö herö ishte parüzane pör njö shqipöri tö
pavarur nö kufijte e saj tö l9l3! Nö kötö mönyrö shprehej TiumbiE, nö
memorandumin e dorözuar nö emör tö Mbretörisö serbo-Kroaro-Sllovenöve
nö Konferencön e Paqes dhe nö janar 1920,kur marröveshja Lloid Xhorxh-
Klemanso-Niti e parashikonte ndarjen e Shqipörisö ndörmjet Italisö dhe
Serbisö, ishte ende kjo e fundit qö vuri atje veron e saj.
Ne rhemi, gjithashtu, se kurTiümbigi ishte ministör i punöve töJashtme,
politika e serbisö mori njö farö karakteri liberal, me njö konceptim mö tö
gjerö tö realitetit, tö körij realiteti qö e bönte Serbinö e vjetör njö
Jugosllavi
tö madhe qö grumbullonte nön tö njejtön kurorö popuj rö ndryshöm.
Nön ndikimin e direktivös sö dhönö nga Tiumbigi dhe pör pasojö tö
pakönaqsisö qö kishte shkaktuar nö vend politika italiane, shqiptaröt, gjatö
formimir tö Qeverisö Kombötare (fundi i janarit 1920, pas Kuvendit tö
Lushnjös) shfaqn tendenca tö qarta se döshironin tö jetonin nö paqe dhe tö
kishin marrödhönie tö fqinjösisö sö mirö me Serbinö.
Pikörisht atöhere ata ledhatuan shpresön pör tö arritur njö mirökuptim tö
drejtpördrejtö me Beogradin dhe ta pastronin zonön e pushtuar nga rrupar
serbe qö prej armöpushimit.
Mid'hat Frasheri 207

u ndörmorrön
Pra, pas kötij vullneti tö qeverisö dhe tö popullit shqiptar'
pörpjekjei, pör tö cilat' kemi folur nö fillim tö kötii artikulli'
,',}rjoqendodhimöpasurezervoinjözhgönjimtöhidhurshqiptaröve.

tö rrömbyeiit Milovanovig tregojnö ende sot politikön

serbe
Fj"let.
territor qö
ndaj Sfiqipörisö. Shkatörrimet e shkaktuara nö vitin 1920
nö njö

naoan.itlt"mö brenda Shqipörisö dhe dora e hekurt qö ra mbi shqiptaröt

shumö Dora
qö iu aneksuan Serbisö, qJprej vitit 1913 dhe akoma mö
e Zezö qö terrorizon njö milionö shqiptarö, e vörtetojnö
kötö me bindje'
Partia radikale öshtö kryesisht e njö natyre tö ashpör' tepör
tö veqantö
dhe ministri i Brendshöm i asaj kohe nuk ngurroi aspak t'i deklaronte
korrespondentit tö "Temps" (Prill 1919) se qeveria serbe" do tö pörpiqet
t'i zmürapsö elementöt alogjenö drejt kufijve tö ryre pörkatös"' Sidoqoftö'
suprimimi u duk mö ekspeditiv (llogaritet se qö prej vitit 1913' 80 000
.hqipt*re u masakruan me gjakftohtösi nö Kosovö dhe mijra shtöpi u
shkatörruan) .
jehonö
Zeri i shqiptaröve tö Kosovös dhe Maqedonisö nuk gjeti aspak
vetö
jashtö vendit. Mbasi vetö Shqipöria öshtö e pörfshirö nga vöshtirösitö nö
territorin e saj, ku truPat serbe sulmuan vendin, nö mönyrö tö hapur ose tö

fshehur. si pör shemb,rll tta geth,len e quajtur tö Mirditös' e krijuar dhe e

intriguar nga territori serb'

frg"d"Gri" e Konferencös sö Ambasadoröve duket se i nxiti serböt nö
.hpr.rlt e ryre imperialiste dhe lajmi pör njö korigjim tö mundshöm tö kufirir
.hqipt", nö favor tö Serbisö, i ngjalli kösaj tö fundit lakminö pör ta sulmuar
h"p"r Shqipörinö, sigurisht me qöllimin pör tö Pasur garanci nö dorö gjatö
rezolutös pörfundimtare.
Köshtu, sulmet serbe, qö e kaluan linjön arbitrare dhe utopike tö

armöpushimit, u drejtuan, duke filluar nga mesi i muajit shtator 1921, me

njö dislokim tö madh forcash dhe materiali luftarak: ushtarö rusö tö ushtrisö
sö Vrangelit bashköpunuan nö radhöt serbe, tö mböshtetura
fort nga topat
e kalibrit tö madh, bomba dhe aeroplanö.
Popullsiakapur nga paniku, nga qö i kujtoheshin faktet e dhimbshme
e

te muaiit shtator dhe tetor 1920, u largua me shpejtösi drejt Shkodrös,

Tiranös dhe Elbasanit. Serböt avancuan drejt Mirditös, Matit dhe Malösisö
sö Shkodrös.
Zoti Spalaikovig, duke proresruar kundör ankesave tö Shqipörisö ndaj
Serbisö, kishte thönö pörpara komisionit tö gjashtö tö Shoqörisö sö Kombeve
 208 Elita Shqiptarc

se' bora do tö dögjonte sö shpejti tingullin e kömbanave tö Beogradit (seanca

e 26 shrarorit l92l).
Por u dögjua gjömimi i topave.
Ndaj forcave tö mödha tö drejtuara kundör ryre, shqiptaröt kundörv'nö
milicinö e ryre tö pörbörö nga'erh 5000 rupa, nle bataiion xhandarmörie
i
Ievizlröm dhe vullnetaröt: ata dispononin gjithsej 12 ropa,qö u
a kishin marö
vitin e kaluar italianöve nö luftön eTepelenös dhe töMores. Rezistenca shqiptare
ishte shumö e ashpör nö Lurö, e cila u mor dhe u rähua shumö herö.
Nö gastin kur sulmet u bönö mö körcönuese dhe kur ushuia serbe, pasi
kishte marö Lurön, avanconre drejt bregderit, domerhönö mö 5 nöntor
paris. arrinte n1ö zgjidhje pör
' Konferenca e Ambasadoröve nö
1 92 I
ku6j tö
e Shqipörisö. Mö datön 9 rö po atij muaji, ishte nönshluuar
njö protokoll
lidhur me kötö. i cili iu komunikua palöve rö interesuara.
Konferenca e Ambasadoröve i zhvillonte punimer e saj me shumö
vöshtirösi' pör shkakun qö e thamö mö larr, domethönö nö bazö rö njö akti
ndörkombötar. ai i Londrös 1913. shqetösimi i saj, sipas nesh, öshtö ai i
pajtimit rö aspiratave iraliane dhe serbe, tö cilat renronin ü dyja palör rö
merrnin nga njö copö nö Shqipöri: Iralia pretendonre se kishte tö drejtö pör
njö situatö tö privilegjuar nga pikpamja politike dhe ekonomike, ndörsa
serbia aspironte pör zotörimin e pikave strategjike, jo me njö qölrim mbrqrös,
por nö tö vörtetö pör ta sunduar shqipörinö dhe qö tö mund ta rerrorizonte
atö nö 9do gast.
vendimi i marrö mö 5 nönror parashikon qö serbia tö marrre njö pjesö
tö gjerö territori nö jugperöndim tö prizrenit; gjithashru janö parashikuar
dy
korigjime tö tjera, njöri nö verilindje tö qytetit tö shkodörs ;'nö mönyrö qö
duke marrö pörsipör mbrojrjen e kötij q;neti, tö sigurojö rregjet dhe mbrojtjen
e Podgoricös" dhe e rrera, nö juglindje rö Dibrös, me qöllim qö t'i sigurojö
Jugosllavisö tö gjithö rrugön qö lidh Strugön me Dibrön. Köshru - me njö
ironi tö habitshme - rruga e verme e ndörruar nga rurqit nö kötö pjesö tö
shqipörisö, qö e konsideronte veren rö pavarur, böher njö shkak fatkeqösie
pör shqiptarör.
Mö 7 nöntor 1921 , Harmsuorth, nönsekrerar nö Forin Ofis, nö
interpelancön pör problemet e shqipörisö nö Dhomön e Komunave, pörgigjej
se serböt, pasi kishin marrö Lurön, vazhdojnö tö avancojnö dhe se qeveria e
Britanisö sö Madhe i kishte relegrafuar sekretariatit tö Shoqörisö sö Kombeve
pör t'i körkuar tö thörriste me urgjencö Köshillin pör tö zbatuar nenin l6
Mid'hat Fraheri 209

tö paktit, neni qö parashikon zbatimin e sanksioneve ndaj njö anötari

tö

p"birrdu. te Shoqeiise. Harmsuorth shton se tashmö i ishte dhönö urdhör

jure Qeverinö
Konsullit tö Britanisö sö Madhe nö Shqipöri qö ta njihte de
e Tiranös.
Korrigjimet, ashtu sikurse ishin parashikuar, sollön pör shqiptaröt njö
humbje tö njö territori ku banonin mö se 50 000 banorö si dhe e vunö
Shqipörinö nö njö gjendje inferioriteti absolut ndaj Serbisö, duke ia dhönö
giti,e g"r"n.itö kösaj tö fundit dhe duke e lönö pa mbrojtje Shqipörinö tepör
tö doböt e tepör tö vogöI.
Si shpeiblim peiketo humbje, Konferenca parashikoi qö Shqipörisö t'i

kthehet Lini, njö ßh"t 14 shröpi, qö ndodhet nö bregun peröndimor tö

-"
liqenit tö Ohrit dhe qö, pör ironi ose gabimisht, protokolli e quan qytet'
Vendimet a janö pörfundimtare dhe verdikti i shprehur kundör
shqipörisö a öshtö i parevokueshäm ? Komisioni qö do tö shkonte nö vend
pör tö börö caktimin e ku.fijve a nuk mund tö ishte mö pak zemörgur?
Tö besh köto pyerje nuk do tö thorö ende tö kesh besim te drejtösia, tö
besosh nö triumfin e tö drejtös mbi forcön.

Lumo Shändo
210 Elita Shqiptare

PRITMI r SHQIPERISEVARET NGA PUNAE MESUES\/E 33)

Dua mö parö tö uronj mösuesit e prefekturös sö Durrösit dhe vegan

ata tö Tiranös pör krijimin e Lidhjes sö ryne. Lidhje qö do t'ju premtojö
tö mbushni mö mirö dhe me efekt mö tö madh detyrön.
Ju falem nderit,
juve zoti Kryetar dhe juve tö dashur miq dhe shokö, pör kötö nder qö mö
böte duke mö ftuar sot.
Pritmi ynö varet nga puna e mösuesve, varet nga arsimi dhe edukata e
djelmönisö. Nö kötö edukatö tö shpirtit, rö mendjes dhe tö zemrös dua qö
njö pikö tö inspirohet mirö nö frymö tö nxanösvet. Dua tö rhem: ndjenja e
pärgjegjäisä. Qdo njeri duhet rö jetö i pörgjegjshöm pör punöt dhe sjelljet
e tij, tö ngrerö gjirhö barön e aktevet, pa vönö re g'bön fqinji dhe shoku
i tij, pa humbur kohön tö shikonjö dhe rö kritikonjö rö afärmin. Le tö
kuptojmö secili prej nesh dhe tö kemi si themel tö edukarös ?örgiegjä1inä
personale. Eshtö i vetmi mjet qö tö arrijmö ne vetö nö pörmirösim dhe
pörparim moral, e vetmja fushö qö tö böjmö tö rinjtö e Shqipörisö sonö tö
böhen tö dobishme e tö vlefshmö.
Tetö vjet mö parö, kur fati i zi mö shtröngoi tö largohem nga ky dh€ i
dashur, Shqipörinö e lashe jo vetöm tö shkelur prej fuqivet tö huaja, po edhe
tt shikuar prej shqiptarövet vetö si njö krijesö e tö huajvet, si njö foshnjö, pör
tö cilön s'kishte zemör nöne qö tö qajö dhe tö möshironjö. Pörpara njö ideje
te tillö, sa herö pörndörtohesh ndörgjegjja parriotike! Vdekja, pa dyshim,
do tö dukej mö e mirö se sa njö vetövrasje e ngadalshme.
Sot, Shqipörinö e kemi tonön, tö krijuar me pörpjekjen ronö, tö börö
me thonj e me dhömböt tonö dhe mö tepör akoma, me döshirön dhe
vullnetin tonö. E kemi sot vöndin tonö tö dashur, jo si njö dhurarö tö
prmöshirshme tö Europös, po tö bere dhe tö krijuar prej nesh, kundör
dashjes dhe dgshires s'Europös. Lirinö dhe vetqeverimin tonö e kemi

33 Fjala e M.Frashörir nö njö rubim pör krijimin e l,idhjes sö Mösuesve tö Pre-

Arsimtari", viti 1922
f'eliturö.s sö Durrösit, botuar nö revistön"
Mid'hat Frasheri 211

marrö me pahir, rrömbyerö me fuqi. Ajo Europö, qö pretendonte se

po luftont. pör tö drejtat e popujvet dhe pör tö mbrojtur drejtösinö
ähe qyteterimin, ajo Europö, qö gjer mö dy vjet mö parö na. shikonte
si tö Jönuar me vdekje, si tö gatuar pör tö qönö gjahu dhe plagka e tö
tjerövet, zuri tö na respektojö dhe tö na dojö, vetöm kur pa se jemi tö
zoröt rö mbrojmö ne verö jetön tonö. I dhamö köto prova, kur kuptuam
se Shqipörinö jemi zotör ta böjmö vetö.
Täni mund tö jemi sigur se kemi njö simparhi tö madhe nö botö tö
qytetöruar, njö simpathi tö vörtetö. Mbi kötö, njö barrö e röndö na bije mbi
ndergjegje: ketö truall qö e krijuam, duhetö qö ta ruaj.mö, ta zbukurojmö'
Erhte deqyrö ati dhe möme kundrejt birit tö tij. äshtö dhe njö deryrö
"fe
biri drejt mömös sö tij.
Kemi detyrö jo vetöm tö matim dhe tö vözhgojmö Shqipörinö tonö, po
dhe ta mbrojmö prej rezikövet qö e rrethojnö, ta böjmö tö pörparuar e tö
ndriguar. Dhe nuk mund tö punojmö pör kombin dhe vendin tonö, po
qö nuk patmö njö dashuti pör gdo cep tö Shqipörisö, njö dhembshuri
pör gdo njeri tö kombit tonö. Duhet tö zgsu$mö kultin e patriotizmös,
adhurimin e Shqipörisö. Bota e sotme s'na jep ndonjö shembell kulti dhe
adhurimi pör truallin e gjyshörvet. Po, nö keqyrshim historisö e aförme
tö Rilindjes, do tö shohim se kjo rilindje öshtö börö vetöm pasi ka zönö
populli qö tö ndjejö nö zemör tö tij njö dashuri tö pörsosur pör gdo send
qö i pörket atdheut dhe kombit.
Patriotizma öshtö mbase njö egoismö. Ajo ndjenjö na shtyn te kerkojme
madhörinö dhe nderin e kombit, se tek ajo madhöri e te ay nder do tö gjejmö
ne vetö madhörinö, lumturinö dhe nderin tonö. Jemi patriotö se e dimö qö
pa njö truall dhe pa njö shtet tö fortö, pa njö komb tö pörparuar' bije nö
rrezik rojtja dhe jeta jonö. Ky gjykim na shryn dhe duhet tö na shryjö qö
tö böjmö disa therori pör tö mirön e pörgjithöshme, qö tö mos mejtojmö
vetöm interesin tonö tö tanishmö, po interesin e pörbashköt tö nesörmö, se

ay interes do tö na ruajö dhe interesin tonö tö veqantö. Köshtu, pra, egoizma

e parriorizmös ndryshohet dhe kömbehet nö njö altruismö tö vörtetö dhe
na shryn nö therori.
Nderi dhe madhöria e gdo shqiptari varet nga nderi dhe madhörija e

Shqipörisö. äshtö njö llogari e lajthitshme ajo qö tö pörbuzösh shokun me

shpresö qö tö lartösosh veten tönde. Statujön e njö njeriu tö madh nuk e shtien
brenda nö njö gropö, po e ngrenö nö njö piedestal tö lartö, mbi njö themel
212 Elita Shqiptare

tö shöndoshö' Nö doni, pra, qö tö jini tö nderuar dhe tö mödhenj, böni mö

parö shqipörinö dhe kombin shqiptar tö jenö tö veneruar e tö naltösuar.
Miq dhe shoköt e mij, mösoni tö kurseni bohän,mösoni miröpördorimin
e kösaj gjeje tö vleßhme qö i thonö hoht.Navjen keq pör plagkat
materiale
dhe i dimö vleftön e njö vilari pölhure. Harrojmö r. dite-t to.r" j"ne tö matura
görshöra e shtrigös kohö, öshtö gjithnjö gati tö prese fillin e gjöllimil
_t.:.
vendi dhe kombi ynö duan punö tö gjatö, me durim ie p"lodhur. Itemi njö
mijö e njö punö pör rö börö. Puna lyp kohö. Kuptoni mirö vleftön e keti,l
faktori dhe mos e vdisni kor.

Lumo Shändo
Mid'hat Frahäri 213

DO MENDUAR DHE DO GJETUR

34)
SHERIMI I SEMUNDJEVET

Jeta do marrö me mö tepör seriozitet I'e pandehim' Janö do sende

se nga

qe n,rk mund tö zgjiöen vepe ne u köqyrshin dhe nö

u studioßhin me tö
gjithö interesin qö meritojnö.
Keshtu öshrö puna e gjallnisö sonö, e kohös sö sotme dhe e pritmit
tö kösaj

Shqipörije. Faji yne ka qene deri tash se nuk kemi dashur dhe nuk kemi ditur
te lodhim mendjen, tö qendörsojmö vullnetin, tö meditojmö se qysh
do tö
kemi njö jetö shoqörore, nle rhdrivillim politik dhe kombiar, Pör t'i bere
balle

vöshtirösive qö na sjell jeta kah pikpam,ia ekonomike dhe shoqörore'

para vitiilgl2 kemi fetur nö gjumö tö pörtimit dhe tö apathisö, duke
ose qö njö
shkuar me mendjen se sundimi i Stambollit do tö,ietö i pörjetöshöm,
pushtet tjatör - me flamur shqypesh dykrenore, do tö vijö dhe do tö na nxjerrö
nga nje baltö, pör tö rönö mandej nö njö tjatör! Do tö tjerö' kthenin spö
nga

plrendon di.lii,lo pör tö parö njö dritö cö re, po njö errösirö tö bukur!
Mbas 1912 dhe l9l3-ös, atöherö kur shpresa dhe deshira e njö pjese tö
kombir - makar e vogöl - ngjante e realizuar, atöherö kur aktiviteti duhej
tö dhjetöfishohej pör tö fituar kohen e humbur, atöherö kur gdo shqiptar
tö

böhejnjö uig"n\r,rlln.tesh dhe zemrash, nö atö kohö 6lloi njö propagandö

e keqe dhe e mortshme, duke thönö se "nuk jemi tö zot, s'mund ta qisim
nö krye!" Edhe kur i vetmi zö qö duhej me dalö pre,i gojös sonö: "vetö dhe
pör veren!", gjindja e verbuar dhe e aratisur 6lloi tö vikatö si njö kalama, qö
edhe s'ka mösue me fol: "Evropa, Evropa, ajo qö na böri, ajo tö na nxjerrö
nga balta!". Sikur donte ta bönte tö pörgjegjshme Evropön e ngratö pör lirinö
tonö tö pameritueshme!
E dimö si dolli fundi i asaj psikologjie sö trentö'
Po Lufta e Madhe, ky römet qö ndezi, pörgjaku, pörmbysi dhe shkatörroi
rokön e törö, kjo kataklizmö qö me körcöllimin e toPavet dhe me flakön e
34 Nxjerrö nga "Hylli i Dritös", 1922
 214 Elita Shqiptare

barotit geli rytö e tö verbörvet dhe veshöt e tö shurdhövet,

Lufta e Madhe,
themi, me tö zezat konsekuenca, na mösoi edhe ne, se rrojrja
e Shqipörisö
si njö shtet independent nuk öshtö vetöm njö
döshirö ide^liimi,njö öndörr
poezije, por njö nevojö jete, njö kusht gjallimi, gjallimi
si komb . ,i ,ob.
Na mösoi dhe na provoi, se qö tö mundemi tö jetojmö,
duhet tö kemi
njö shtet, rö kemi Shqipörinö tonö. Edhe provar qö na
dha janö katundet e
shkretuar, gjindja e mbytur prej serbit, grekut e italianit.
Köshtu, viti 1922 e gjeti tokön ronö rö varrueme prej armikut, por e
gjeti popullin, them shumicön e gjindjes qö mendon, tö forcuar
nö idetö
patriotike. Janari 1920 me Kongresin e Lushnjös, qershori
dhe korriku i
atij mori me luftimet kreshnike pör indipendencön, iorcimer
dhe rheroritö
e bö^ra qö1tö mos shogruar asnjö thörmim prg
tö drejtave tona politike dhe,
nö fund' bashkimi qö rröfeu populri nö nliarjen qö mbylri
motin 1921, rö
töra köro provojnö se njö pörparim i madh,l thelle ähe
i vörtetö öshrö börö ne
mentalirerin ronö, se njö evolutö öshtö realizuar nö karakter
dhe nö mönyrö
rö mendimit tö shqiprarit
Po indipendenca, vetöqeverimi, a öshtö njö qöllim apo njö
mjet pör
njerözinö? Me tjetör fale' duke u rearizuar indipendenca piitrke e nje
populli, a mbaron dhe merr fund deryra e aril popuili, apo kjo deryrö duhet
te ndjeke njö qöllim maranö indipendencös?

. Tö kishte pasö qenö qöllimi i njeriut vetöm indipendenca dhe qö vetöm

kjo independencö rö kishte formuar fatbardhösinö ideale tö robir;aröherö
duhej qö laponöt dhe esqimezöt e polit, zulutö dhe bushmanöt e Afrikös
tö jenö nö kulm tö idealit, me qenö se janö krejr tö lirö, independentö. pör
fatin tonö tö zi, shpesh herö kemi menduar edhe ne si zulurö si bushmenöt,
kur kemi qenö kryenaltö prej lirise qe ka ruejt Mirdita, Kthella a Lura,
liri dhe indipendencö pa ligje, pa deryrö, pa pörgjegjösi, liri e egör, me
pushkö nö dorö, me krye nö gur, pa kemishö nö trup e me shelriie
drek
e darkö! 35)

Ky qöllim i vörtetö do tö arriher veweriu duke etur dhe duke öndörruar,

f
apo körkon punö tö fortö dhe vullnet tö palodhur? Me tjetör
farö, duhet rö
mböshtetemi pör mbarimin e kösaj te fuqia, te krahu, kemba ähe truri ynö,
apo tö presim shörbim nga tjetörkush?

35 TLeshkruemun köto radhö kam raportin e Komisionit t€ Herimit qö i gon

Shoqönis sö Kombever datö: 20 Dhjetor igzt;, ku rhotö se nö Mirditö.
nga 1g.000
qö numuron popullsija, veröm tre njeröz dinö me shkrue e me köndue.
 215
Mid'hat Frasheri

njö tö metö morale' Midis ryre dögjojmö

Janö do f ale qe karakterizojnö
ah" 6"ten "q.l..i". Shumö te t'g'"ie p"sin' shpresojn-d d.he öndörrojnö se
q.r.ri" k" pe, t'ardhur iu shtij! kashatön nö gojö' Dhe k'io falö magjike
jashtönaryrshme' njö pushtet me cilösi
pörfrtyron Para syvet tö ryre njö Ärqi tö
se ajo qö e quajnö-"qeveri"
tö guditöshme pa marrö mundimin tö mejtojnö
prej njerö2, njeröz si gjithö bota' tö dalö dhe tö zgjedhur prej
öshtö formuar
popullit.
Shörbimimöimadhqönjökombduhett'ukerkoleqeveritaröveöshtö
iniciativön e njerözvet.
gatitja e zbatimi i ligjevet Jhe te lere tö lirö popullin,
in, ,, punuar, fol,rr e vePruar' Trupi i qeveritaröve' nö gdo vend nuk
dhe.aq mö tepör
mundet tö merret pervegse me göshtjet e pörgjithöshme
politike dhe nden
me Shqipörinö tor,ö, ku - duke qenö nö fillim tö jetös
jo tepör
keqyrl#e njö parlamenti,io aq tl urtö nö.kritikö popullore
edhe
si mö shpesh nga 9'e do
e arsyeshme - qeveria ndör;ohe; dhe rrözohet pak
nevoja dhe logjika.
ata
la, pop,rtän, pör kombin, pör elitön dhe intelektualöt shqiptarö' pör
qe lozin .,1e ,ol mbi j.ter, .hoqöro,t tö vendit tonö nga shkaku i prodhimit
them, tö mösohen qö tö mos e mvarrin
-.rrdo, ose material tö ryre, ata vetö punön nö dorö'
shpresön nö njö trupö qö e thonö qeveri,-po ta kapin
duke u kujdesur vetö pör nevojön e ryre dhe tö shokövet'
tö tij' njö besim
Ata duhet tözg1u$nöte shpirti i kombit besimin nö vete
me aktivitet dhe pörgjegjösi pär vtte, pör Femijöt' shoköt'
kombin' shtetin'
p-ör punöt qö
Ata qö p.rnolne duhet qe tö grrönjosin nga populli apathinö
vjen prej njö farö anemije
i pörkasin int.resit te pergjithshöm, kötö a-pathi qö
e njö mönyra
tö tru.it, tö njö pörtimi t. kr.ut qö manifestohet me n,iöqind
tö dömshme, tö rezikshme sado qö edhe ndonjöherö komike'
Njö prej köryre manifestimeve öshtö edhe $ala qö bredh gojö prej goje
nö shumö demagogö tanö pör organizatorö tö huaj'
Nöqoftö..dikrr.hdeshironorganizatorötöhuaj'mösonjösprejtöcilöve
mö tö
tö marrin mönyrat mö tö mira pör punö, qö tö marrin shömböllat
me njö
dobishme pör njö aktivitet tö ri dhe me fryte mö tö shkölqyeshme'
dhe tö marrin pörvojön qö mungon'
f alö mösues prej tö cilöve tö pörfitojnö
atöherö döshira öshtö jo vetöm e meritueshme, po fort e nevojshme' me qenö
se qytetörimi dhe pörparimi janö gjöra qö shpiken fort
vöshtirö dhe duhetö
tö Ä.rren hua ku gjinden, tö kopjohen prej aryre qö e kanö marrö mö
"tje
parö se ne.
 2r6 Elita Shqiptare

.. Po nö qoftö se fiala organizator vjen nga shkaku i pörrimit, i aparhisö

dhe i anemisö mendore, nö qoftö se duke llpur organizatorö
rö huaj, duan
tö shpötojnö nga pörgjegjösia dhe kujtojnö ,. n-. v.tö
nuk do tö kemi
nevojö qö tö punojmö e tö pörpiqemi, po tö shtrihemi
nö livadh, nö qoftö
se drejtuesin e duam tö huaj nga shkaku se nuk
na pölqen tö shohim njö
tonin, njö shqiptar nö krye tö punös (duke kujtuar se ai qö öshtö
mö i naltö
se unö, mö ka marrö vendin rimr), nö qoftö se
e duam orianizatorin e huaj
qö tö shkojmö tek ai duke sharö, kritikuar dhe kallezui'r bashkatdhtarin
tonö, nö qoftö se, me nji
falö, duam organizatorin e huaj tö shtyrö prej
asaj tö mete qö na bön tö rhemi se ,,s ,jemi ,böhemi
rö zor, qö s njerö2, qö
mö mirö njö tö huaj se njö shqiptar", aröherö kjo döshirö behei
njö ves
dhe njö krim.
Kur rö mos e. lypim organizatorin pör mösim dhe me vullnetin qö tö
nxemö si tö punojmö mö mirö e mö tepör, nuk shoh ndonjö ndryshim
me
döshirön e aryre demagogöve, edhe tö Marka Gjonir qö donte ,.rbin,
or.
tö sheh Hamdiut nö Shijak qö donte Türqinö, ose do miq tö djeshöm
qö
psherötirin pör njö mandat tö huaj! Eshtö njölojö fort e rrezikshm. ta
geny.sh
popullin e ngratö se organizarori i huaj vjen me njö fuqi te sipörnaryiös dhe
me magjistarö e qö me t'ardhur ai, punöt vewetiu do rö ndreqen e shkretina
do tö böhet parajsö. Popullit i duhet mbushur mendia se shelbimi dhe
pörmirösimi öshtö i varur nö dorön dhe nö vullnetin tonö; gjindja duhet tö
kuptojö mirö se gdo pörparim, gdo far i mirö a i keq, vjen*nga puna jonö
dhe as nga körkush tjatör.
Ne zall rö Prutir ku rumunöt patön fantazinö tö mö internojnö nö kohö tö
Luftes sö Madhe, kisha ngushöllimin e pikölluar tö kem njö shok nö farkeqösi,
baba Kamberin e Kigokut. Qe njö njeri i urtö - si gjithö bekrashite, plak
i
fortö, afäro tetödhjet vjeg, plor projekte dhe shrpese. Kur bisedonim mbi
padijen qö erröson vendin ronö, Babaj m'u pörgjegj: 'Ja sesi shöroher padija,
biro: duher qö qeverija shqiptare tö jetö . t pie dh.
-. ara qö s' dergoynö
djemtö e ryre nö shkollö, rö böhetö xhelar!" Fjalön e fundit
fhku i urte e
nönvijoste me njö gjest shumö elokuent.
Respektojmö mendimin e Baba Kamberit, po na duket se duhen do
mjete mö pak tö mprehtö. Nö kötö pikö, tö paktön qeveria duhet tö bele n,e
ligj pör arsimin e detyrueshöm. Por ka njeröz qö duan qö qeverija tö deryrojö
gdo njeri pör punö, tö shtröngojö dhe tö dönojö arö qö s ,punon; tö tjerö
njeröz duan qö qeveria rö rregullojö jetön e gdo dite, tö mbrojö, tö paguajö,
Mid'hat Frashtü 217

tö ndalojö, tö shryjö edo gje. Ky sistem do tö na shpinte te komunisma dhe

te bolshevizma, nö qoftö se vörtet e aplikojmö.
Po a duhet, qö shtatö tetö verö tö qeverisö, ose njö njeri i vetöm qö formon
kreun e saj, a duhet, them, qö njö komb i törö ta shikojö veten e tij mö tö
dobet dhe mö pak tä mengem se njö njeri tö vetöm?
Atöherö,9'e kemi pör ta börö iniciativön, 9'e kemi pör ta börö aktivitetin,
g'e kemi pör ta börö zotösinö, solidaritetin, shkathtösinö, konkurencön, qö e
shryn tö zhvillohet jetön shoqörore dhe atö cilösi qö e shryn njörin tö shquhet
mö tepör se shoköt e tö kerkoje naltesim dhe madheri?
 218 Elita Shqiptare

Vimö tani te detyra jonö qö kemi si njeri dhe si

qytetar: zhvillimi
ekonomik i vendit dhe miröqenia e popullit tonö.
Gjithö köndonjösir e dinö, besoj, se tuxheti i shqipörisö
nuk i kapörxen
tö milion frangat dhe njö vöshtrim i tepörsipöräqshöm arrin
^20 tö na
se nö kötö piköpamje jemi populli mö
1:ftejö i vobeköi dh. me i ngrar, i
dheut. Eshtö e vörtetö se deri .or, me
letön katundare qö kemi, tö mangur
prei gdo shenje pörparimi, me ekonominö qö öshtö
börö duke mos prishur
asnjö lekö pör punöt e nevojshme tö shtetii (rrugö,
ura, godina zyrrare..)
qeverija jonö i ka ekuilibruar tö prishurat me
rö ardhur"i dh. buxheti ka
dale pa defigit. Duhet, padyshim, tö jemi fort
tö könaqur. po kjo sakrificö,
kjo rrojtje pa pörmirösime, a nuk mund qö ta lörö vendin
ie ,hkr.tö .
popullin tö ngratö?
_ Dita, pra, nuk öshtö e largöt, kur deficiti do tö böher me doemos,
kur pagesat duhet qö tö shtohen dhe atöherö do tö ketö
popuili tö drejtö
tö
_ankohet,
por edhe mö tepör akoma tö mendohet. Veb.kerlla e sorme,
shkretina qö mbretöron sor nö tokön tonö janö
dy rreziqe tö mödheni qö i
kanosen indipendencös sonö dhe i pregatitin nja
rrezik G tmerrshöm.
Me qenö se revisra jonö del nö Shkodör dhe se ky qytet öshrö
ndera dhe
lulja e Shqypnis, le tö mö.f ipet pak leja tö them se shkoJranöt
e dögjuar qysh
herör pör aktiviretin e ryre rregrar dfre ekonomik,
nö vend qe te mieshtillen
dhe tö köqyrin me serioziret mönyrön dhe mjedn si tö shpörojnö
prej krizös
ekonomike. kujtojnö se i vetmi shelbim öshtö pör ta börö
sirkoä.e't .y.qy...
tö Shqipörisö.
A nuk do tö qe mö mirö qö qyteti i madh i Bunös tö mendohej si
do ta
rregullojö jetön ekonomike, si do tö zbulojö, do te kerkoje
dh. d; tö gjejö
burime fitimi dhe pasunije, me industri rö vogöla, me investime
tö venduara
rrotull qytetit? A nuk do tö qe mirö qö Shkodra, Korga, Vlona, Gjinokastra,
Berati dhe Elbasani tö bashkojnö fuqinö dhe mendjen . ryr.,
d,rk. krijuar
njö odö tregötare serioze pör shqipörinö dhe tö mendohen
si tö kristalizojnö
e tö realizojnö mjetet e njö zhvillimi ekonomik?
E di se miqtö qö kam nö Shkoder do tö hidhörohen kur t'u them
se
döshira e tyre pör kryeqytet dhe argumentat qö pördoren,
mö duken tepör
pa fuqi' A po kujtohet se gdo krizö ekonomike,
9do vobekösi e moskamje
körkon vetöm dekret pör kryeqytet, dhe jo gjö rjetör?
Mid'hat Frasbii 219

Aipraqöenxitkötödeshiretöpopullittöshkodrös,nukböntjetörvegse
e vörtetö dhe
d.m"godi, kurse mendja dhe loglika e lyp qö tö rröfejö rrugön
te dr.itido-ethönö rr.rgen e pu"e' pjellore' Po e pres
köto iniciativö' kötö
forci- qö tö rregulloje düe tö kanalizojö fuqitö dhe mendjen'
Apo mö mile te th.*'Po Pres hovin dhe
gjallimin qö tö döftojö se
e si njeri pör
vörtei shqiptari u zgjua prej gjumit dhe interesohet si komb
industriale' tregtare' fetare' artistike dhe
gdo nevole shoqöroie,
"korroÄikt,
shöndetösie.
A thua se ka gjindje tö kujtojö se ende nuk ka ardhur koha?
t'i japim jetös mö tepör seriozitet nga 9'e pandeh
Jemi tö d.ryi.r",
gjindja.

Lumo Shöndo

Paris, T Fruer 1922

 220 Elita Shqiptarc

PERPARA ASAMBLESE

Gjenevö, mö 14 janar 192J36)

Po flas pör tö pörmbushur njö deryrö: t'i jap ilogari Asambresö

sö Madhe
pör tö pagözuarin e saj, S,. D, N nzl. ka siguruar kapital moral nö
Shqipöri
edtre prestigji i saj öshtö shumö i madh. Me tö tlera,
falö shqipörija ka te
S.D.N. besim tö madh.
Shqipörija ka bere pörpjekje pör tö meriruar pörkujdesjen e S.D.N._sö.
shqiprarör, tö cilöt e duan paqen, körkojnö tö kenö marrödhönie tö
mira
e fqinjöt.
Paqie nö Ballkan, popujt e keti,l gadishulli kanö vuajtur shumö,
döshirojnö
paqe dhe mirökupdm.
Atmosfera e Gjenevös: kötu merr forcö, por ajo nuk öshtö ende plotesisht
e
mjaftueshme. Po tö kishte mundösi rö krijohej a{e pak nga kjo atmosferö.

36 Shönime fröngjisht tö Mid'har Frashörir

37 Shoqöria ndörkombötare e Lidhies sö Kombeve
 221
Mid'hat Frashei

38)
GJENDJA EKONOMIKE E SHqIPERTSE

NJE SHPUIE DIPLOMATIKE

Duke kuvenduar me njö pörfaqösues tö huaj nö Tiranö' njö diplomat

qö ka filluar tö studiojö vendin tonö, mö tha köto falö:
- Kam vönö re kötu nö Shqiperi njö mosbesim tö madh' Shumö njeröz
a ka jetö
viinö dhe mö pyesin se a do tä mundö me jetue kjo Shqipöri dhe
e pörmirösim?!
Vullnetidhedöshirapörmerrnueöshtökushtimöiparöijetesös,shenja
e largue vdekjen'
mö e fortö qö gjallesa ösht e zonja me e ruejt jetön dhe me
e döshiron
Döshprimi hUo" ,.t ai qö i öshtä prerö 9do fuqi, qö e pret dhe
u.te'rrd.kj..,. Köshtu takon me ata qö janö ngrirö prej tö ftohtit' me ata qö
njö löngatö e gjatö u ka vdirö gdo fuqi'
' riu', i f.rqlrh-i e dron vdekjen, e lufton, e döbon' se e di qö do tö dalö
I
fidmtar. Deshiri pör rrojtje dhe pörpjekja qö bön gjöjae gjalle' öshte kriteri
i jetös dhe garantija e saj.
se me tö vörtetö
Ky deshprim, pör tö cilin bente lalö i huaji, nö qoftö
*"rrif..toh.t, vitalitetit qö filloi me u dobösue,
a öshtö njö karakteristikö e
apo njö shenle sporadike e njö demoralizimi tö pjesöshöm' njö e metö
e

dir" ,e lodhunve prej jete, lodhje e ardhun prej shkakeve psikologjike e

fiziologjike? trrte tö tjera, mungesa nö vetöbesim, a öshtö te populli e te
fiale
kombi i tanö, apo te individö tö Pakö?
Kombi yne a ka shkak qö te deshpörohet. a ka tö drejte qö tö kujtojö se

jetesa e tij öshtö e tundshme, nö tö fikun e sipör?

38 Nxjerrö nga "Hylli i Dritös", Shkodör 1923.

 222 EIita Shqiptare

NlE xr.rlvnEn".

Ishte njö kohö, jo ma tepör se katör vjet ma parö, kur nö paris

-konferencö pörfaqösuesit
njö
e madhe u mböshtoll. e shtereve zunö vönt rreth
njö tryeze tö madhe. Thoshnin se körkonin tö böjnö paqen, tö sjellin
mbi
tokön tonö qerösinö, njö qetösi tö bazuar mbi drejtösine dhe te
drejten. po
köto dy $ale te mödha, Drejtösija dhe e Drejta, qenö dy maska nön
te cilat
ßhihey qöllimi i vörtetö i grabitjes sö tokave, b^iu^, mtr fuqine
e grushtit
dhe mbi interesat politike.
Nö atö konferencö shqipörija ishte veröm; asnjö prej aryre qö kishin
fatin e botös nö duart tö ryre, nuk' u rröfye mik, Dhe i"u'i s"j qe iragjik
copötohet dhe rö sakrifikohet mbi altarin e padrejtösisö
' - rö
,
E vogöI, e doböt, e lönö prej gjithökujt, me armiq mö gdo anö,
Shqipörija
s'kishte pör ndihmös' veg se tö drejtön, po mö tepöi akoma ,.
ng" . Jr.yt",
kishte vullnetin...

Suurerurye, E BorEs

, Nö fillesö s'kishim as mik, as ndihmös. Thua se bota e törö kishte bere n,e
besölidhje kundra nesh, qö tö na mohonte tö drejtar dhe tö na ndalonre
tö
rronim. Edhe ai qö na rregonte njö möshirö, ishte si t'ardhurit keq e ndokujt
pör njö tö sömurö nö shtrat tö vdekjes, nö mos dhe fare i vdekur.
simpathija pör ne nisi tö döftehet kur filluam ne vetö tö japim prova
tö gjallörisö dhe tö vitalitetit tonö, kur deklaruam pörpara te
lyirheve se
preferonim vdekjen mö mirö se robörinö. Marsi dhe qerrhori 1920, u bene
dy trumbetat tona qö proklamuan se shqiptari do qe ra rrojö dhe se öshtö
i zori ta ruajö körö jerö.
Mö 1912 u tha se Shqipörija öshtö njö krijesö diplomarike, njö
indipendencö e pameritueshme, njö copö buk' e dhene njö lypösit qö
s'kishte zglatur as dorön. Populli ynö s'e ndjeu fare arö vetöqeverim, prandal
edhe nukja njohu as vleftön, nuk ndjeu as pörgjegjösinö. prandaj .dh.
indipendencö humbi shpejt ose, le tö jemi mö tö drejrö, nuk u mbrojt me "Jo

gjithö therorinö qö duhej. Nderi i shpirtit, ky nder i bröndshmö qö ijep fuqi

dhe forcö punös, s'kishte lindur. Jashtö qemö tö diskretituar.
Po H1'ji kishre premtuar qö faji i l9l3-ös tö laher mö r920, qö shqiprari
tö mund tä provonte viraliterin e tij dhe tö mendonte famön . burrörrirö
Mid'hat Frahtri 223

dhe gjella
qö s'i kishte qenö kursyer morir prej kurrkujt. Qö buka e lirisö
. i.,dip.r,d.rr.e. te k.ie njö gmim nö syt' e tij prej djersös dhe gjakut qö
derdhi gjersa e fitoi.
tvtUirt enl"t e dhöna prej popullit tonö, njö tok miq dualön nga dheu'
edhe atje ku s'i prisnim fare...

INorpENorucA ftrHTE QELLIM APo MJET?

PonukmbarohetPuna'Padyshim,dukebörenjöndörrimpolitikne
jetö tö njö kombi. Indipendenca s'öshtö njö qok qö me tö arrin te pandehja
,. ,, -b"ru" puna, morri fund detyra dhe tö prehet' Lirija öshtö njö miet'
dhe tö
öshte njö d"ie ng" e cila hyjmö ne fushe tö gierö tö pörparimit
qJrtetöfimit.
Tö ishre lirija qöllimi i vetöm i njeriut dhe kushti i lumtösisö sö tij,
duhej qö tö gjitha fopullsitö e egra tö Afrikös, Australisö dhe Amerikös
tö

ishin ne kulÄ tö f"tbardhesise. E pra, s'öshtö ashtu' se ata tö zestö lakuriq

rrojnö si shtazö ose fiken prej faqes sö dheut, me qönö se nuk arrijnö tö
qpetörohen.
Ne, shqiptaröt, sot jemi nö prag tö ketil lemi tö gjerö qö i thonö
jetö

qy,.,rror.. Kemi nevojö pör njö punö tö gjatö, njö punim me kömbengulje'
nle ,orrge me vullnet tö pafrikshmö. Frpet qö admirojmö sot mbi faqen e
dheut, janö pemöt e njö mundimi tö gjatö, e qint vjetöve punim' Ai qö
i

duron, ai qö mendon vetöm pör orän e sotme dhe s'lodhet pör tö nesrömen'
ai mbetet njö njeri gjYsmö barbar.
Puna jonö öshtö e gjatö, mbase dhe e röndö. Po midis kötyre punöve qö
kemi pörpara, cila öshtö ajo qö körkon mö tepör vömendje, qö na duket mö
e röndö?

GJruoJe E sorMc E SHQIPERIsE NGA PIKüPAMJA E EKoNoMISE

Dögjoj nga niqtö se ajo qö e trömb sot shqiptarin, s'öshtö veqse gjendja
.kononrik. e keqe nö tö cilön jemi kredhur, varförija qö ka dobötuar
njerözimin dhe mungesa gdo zhvillimi qö mund t'i premtojö njeriut tö rrojö
e

mirö, tö fitojö, tö tröhet i pasur. M'anö tjatör. tö mosqönit Prosper tö vöndit'

ku gdo send na mungon: gjithö köto qö shohim nö viset e qytetöruar, ato
mjete qö i siguroinö nieriut njö jetö aq tö lehtö sa edhe tö kandshme.
 224 Elita Shqiptarc

19t2-1921

. "' Thonö seTürqia e la shqipörinö ashtu si e gjeti pesö shekuj mö parö. Ne

kujtojmö se do tö qemö tö lumt,rr, sikur ta
de;im ashtu si q. ,e ,roer^.r,
e vdekjes sö skönderbeut. E vörrerö öshrö
se vöndi ynö ne kohe tö mesme
ka pasur njö begati relative, begati qö ka duruar
.ihe g., afrr ditövet rö
gjyshövet ranö' Po mö e keqia sot pör ne öshtö
se,shqiierinö tonö e kemi
edhe mö keq akoma se nga koh" ne rö cilön
l" Tyrqij".
""
Lufta e Ballkanit shkakötoi njö varferi tö madhe te toke, arbörore, varfäri
dy mönyrash: a) döme tö böre drejtpördrejt prej lufte,
si humbja e njerözve,
gjö:ö sö gjallö, shtöpi tö shkreruara, k"tunde te
: prishur; b) irishje mö tö
dukshme tö shkaktuara nga tördaröt e Shqipörisö
mö katör plese, qe hodhi
njö ndalim nö gjirhö punöt dhe aktivitetin e njerözisö,
shkakroj it1. ar,.
shperngulje, keshtu qö njö burrö qö u gödhi i
-ng" pasur, u ngrys i varftr.
Po tö köqijat rona s'rintnö vetöm ,hiä.g"," . iuhe, balrkanike,
sevazhduan edhe pasi qielli dukej i kthfelluar:
ierhru mö l9l3 ngjante
shkretimi prej ushrörisö serbe i pesödirjetö katundevet
tö lulözuar tö
Gollobordös. Motin e dytö, 1914, greku me njö
togari tö pamöshiröshme
i bönte raßh dhe hi treqind k"turrd. nö Korgö are clinot pas asaj
vjen Lufra e Madhe qö ndau mö dysh rokön tonö, "srör.
me döm frymösh dhe
shkretime landore. Mö lglg morri fund therrja
e perboteshme dhe
kujtuam edhe ne se arriti njö minurö prehje dh. qere'siye. po
jo, se mö
1920 Serbi iu sulkufisö nö veri dhe veririndle, edhe
klo tö n.rör'-.n, ku,
njö pörpjekje dy muajsh nö bregorer e vlorös shkaktonre
bombardimin
prej deti tö qindra shtöpiver prej italianöve. sulmi i
serbövet pörsöriret
mö l92l dhe rezultati ishte: mö tepör se 150 katunde tö
shkretu"., me
qindra njerös tö vrarö.
Dömi material i börö prej Lufrös Ballkanike, prej greköver,
sörbövet,
Italisö dhe Luftös sö Madhe duher rö kapörcejö nö
minimum 30 milionö
napoleonat ar.
Kötij dömi i do shtuarai i humbjeve me qindöra e mijöra njerös,
kapitari
mö i madh dhe ma i gmushmö i vendit tone, vdekle
pr.j iekuridheplumbi,
prej sömundje dhe vuajtjeve. Kush prej nesh ,,uk. k" pörpara
ryu.r p"mj.r,
tragjike tö aryre qö iknö pörpara greköver mö l9l4,or. perp"r"
rerbävet mö
l92l? Po kötyre u shroni edhe fikjen e jetövet te njoma ie Äshnjavet,
pasta,l
dhe pakösimi i njerözver nga mosmartesa. Kjo tabio eznödhe
e pikeilueme
Mid'hat Frashei 225

na jep gelösin e problemit, pse tani popullsia e disa nönprefekturave öshtö

pakösuar gjysmö pör gjysmö qö dhjetö vjer e töhu. 3e
Varförisö sö ardhur prej mungesös sö krahövet qö punonin dhe
produktonin, tani i shtoni dhe tö mbyllurit e kurbetit; qenö me mijöra
ata qö venin dhe fitonin tö hollat e shtöpisö nö Amerikö, Stamboll,
Anadoll, Selanik... mö nuk venö dot dhe ata qö venö, fitimin e gjejnö mö
tö zorshöm.
Nö kötö numörim tö shkaqevet, vjen dhe bashkohet edhe njö faktor tjatör:
kriza e pörgiithöshme e botös qö e bön plagkön tö körkohet mö pakö, tö shitet
me mö tepör mundim (keshtu, pör shömböll, leshi dhe lökurat ani körkohen
mö pakö se pörpara luftä; m anö tjatör bugimi i bolshevizmes nö Rusi dhe lufta
kundra kishös shkaköton mosshi{en me njö gmim tö mirö tö ullinjve tö Vlores
dhe Durresit).
Njö ngushöllim i vogöl nö köto konstatime rä zeza öshtö se, nuk öshtö
vetöm Shqipörija qö vuan sor, po e törö bota, kriza ekonomike öshtö e
pörgjithshme dhe kronike qö disa vjet e töhu. Disa venö gjersa tö thonö se
akoma Shqipörija öshtö vöndi mö pakö i dömtuar dhe ai qö vuan mö lehrö.
Do optimista tö tjerö e shtyjnö mö larg pabrengösinö e ryre, duke deklaruar se
toka arbörore öshtö trualli mö i lumrur i kötij lömshi me baltö; mjerisht nuk
jemi tö fundit prej karakteri dhe llogarije. Dua mö mirö rö shoh sömundjen,
ta shikonj nö sy dhe ta rrok prej brini.

Qoo rtnt?

Njeriu lind per tö luftuar pör jetön, vdekja sjell pushim dhe qetösi. Njä
qint herö tö ma marrö ujöt ledhin, njö qint herö jam i shtrönguar ta ngreh.
Dyqint herö tö ma djegö kashtoren zjari, dyqint herö jam i shtrönguar qö
ta thurr.
Shqiptari s'öshtö fatalist: nuk i shtrohet kaderit dhe kösmetit; nuk rri me
duar nö gji pörpara pirgur hi. Kombi ynö s'öshtö i zvjerdhur prej engji dhe
aktivitetit. Punon dhe s'trembet sö punuari. E shohim se nö kurbet gjithö
shqiptaröt janö punötorö tö palodhur. Njö njeri, njö komb me njö shpirt
dhe gjak tö rillö, padyshim nuk e le shtöpinö tö görmadhuar, as kötö shtöpi
tö madhe qö i themi Shqipöri.

39 Nönprefekturat Lushnjö, Fier, Tepelenö janö reduktuar 5O o/o; por ky pakösim,

ca mai madh dhe ca ma i voglö, shifetö dhe nö 9do nönprefekrurö tjatör.
226 Elita Shqiptare

NyE ueivrnrrrET I KEe

Po pse döshpörim, atöherö? Kötu do hyrö nö disa konsiderata psikologjike.

Do zbuluar njö gip i frymös sonö.
Historija, mönyra e rrojtjes sö gjermösotme, e ka ndaluar shqiptarin qö
tö mejtojö, pörgjithösisht, pör shokö, shoqöri dhe komb. Individualizma ka
qenö tepör e fortö nö shpirdn e tij: veten dhe kasollen i ka pandehur qendra
e botös dhe srumbullar i gjirhösisö. Un-i ka qönö pika nö tö cilön mblidhej
bota e törö.
Ky mentalitet i trashöguar nga fuqi e punövet, na ndalon tö mejtojmö
dhe tö kuptojmö se, lumtörija individuale vjen prej lumturisö sö pörbashköt
dhe se lumturija e pörbashköt körkon punim tö pörbashköt.
Njö tjatör mentalitet öshtö se shqiptari, duke mos qenö i mösuar nö
jetö politike, dua tö them, duke mos pasur gjer mö sot shtet, qeveri dhe
independencö, s'ka kuptuar akoma barröt, detyrat dhe pörgjegjösitö qö
rrjedhin nga njö jetö independente. Köshtu qö, duke rrojtur gjer mö sot nö
sundim tö huaj, e ka mösuar popullin tonö tö presö dhe tö shpresojö prej tö'
huajvet; nuk e ka lene individualitetin politik t'i zhvillohet dhe iniciativa
personale nuk ka gjetur kohö qö tö hedhö shtat e tö forcohet.
Nga ana tjatör, ashtu sikundör mö l9l2 ishte zgjuar mentaliteti i keq
qö "Shqipörinö e böri Evropa", ashtu dhe tani, janö njerös qö mejtojnö se
Evropa do tö na shpötojö ekonomikisht dhe se hija e asaj zonje Europö, do
tö vijö tö pregatitnjö kafshatön pör nö gojö tonö dhe djepin - pör djalin tonö
- vajgö tö thoshnja: varrin pör djalin tonö!
Edhe keshtu, pör fatin tonö tö zi shohim sot kafenetö dhe selamllöket
plot pluhur, hi dhe baltö, mbushur me njeröz pörtacö qö shkojnö tö njözet
e katör oröt e ditös me politike duke hapur gojön qö t'u bjerö njö hallvö e
gatuar nö kuzhinö tö Evropös.,.

Ioneu I sHeIITTARIT

Pa dyshim se me kötö menmlitet nuk dalim dot nga balta, as qö kemi tö

drejtö tö shpresojmö nö njö lumtöri. Tö fituarit pa u munduar, pa punuar!- ja
ideali i shqiptarit brenda nö Shqipöri. Them: "brenda nö Shqipöri" se jashtö
vendit i mjeri arböresh punon ashpör dhe shumö herö mundim i tij öshtö
mö i paköt se fitimi.
Mid'hat Frashtri 227

Disa thonö se shqiptaröver u mungon kapitali. Kjo gönjeshtör po na gel

njö trap tö rrezikshöm nön gapet tonö. Kapitali i madh, qindra mijö dhe
miliona na mungojnö, padyshim. Po tö hollat qö gjenden nö Shqipöri janö
mjaft dhe me tö tepört, sikur rö duam tö punojmö.

Q'uü rHn MIKU NE SHoqEnr rü KoMBE\ßT

Njö mot e gjysmö mö parö, ky qö shkruan köro radhö, bisedonre me

nöndirektorin e zyrös politike tö Shoqörisö sö Kombevet, nö Gjenevö. Burri
ishte njö mik i kombir ronö, qö na ka ndihur dhe öshtö inreresuar pör ne.
"Nga rreziqet e jashtmö Shoqörija e Kombevet, sa tö munder, do ra mbrojö
Shqipörinö; po nga rreziket e bröndöshmö s'ka se gt'ju bejö... Edhe ajo qö
duhet tö kujdeseni brönda nö Shqipöri öshtö mbajtja e qetösisö dhe zhvillimi
ekonomik: tö punoni...".
Kur i thashö atij dashamiri se nö Shqipöri mungonte kapitali, pörnjöherö
mö tha: "Kam dögjuar, me gjithö kete, kapitali nuk mungon fare nö
Shqipöri... Mö kanö thönö se SH.. ..bej nä Elb... ka ma tepör se njözetö mijö
napoleonö, pse nuk bön ndonjö punö? Edhe mö emöroi vöndin dhe emörin,
sikur tö kishte rrojtur njö qint vjer nö vöndin tonö.
Duke mos pasur ne vetö kurajo dhe besim, a mund tö presim qö tö vijnö
tö huajt, tö lenö rehatin e ryre dhe tö futen nö mushkonjat dhe baltrat rona?
Kushdo qö tö jetö, do tö pyesö: pse shqipraröt vetö nuk zönö punö? Kemi frikö
prej trazimit dhe kryengritjever? Po atöherö, qysh tö hyjö i huaji nö atö rrezik?
Themi se nuk mungon kapitali. Qdo njeri padyshim körkon qö tö fitojö
prej tö hollavet qö ka mbledhur vetö ose i ati. Po ne kemi njö mönyrö tö
paligjöshme qö na zö nö grykö: fajdexhillöku. Njö mik nö Vlorö mö thoshre
se nö prefekturön e tij mund njeriu, me njö mijö lira kapital, tö fitojö edhe
njö mijö tö tjera, se me pesödhjetö dhe gjashtödhjetö pör qint tö luten bota!
Mösova se nö Tiranö, Elbasan, Berat qönka dhe mö keq. Pra, si tö zörö njö
punö ay qö ka tö holla, tö lodhet, tö rrezikojö pasurinö e rij pör tö fituar tö
shumtön 20 o/o!

Snvqvn IbnENorsE!

Njö shkak krenor tjatör öshtö könaqia jonö me pakö; me f ale te tlera
tö mospasurit e nevojös, tö rrojtjes sö mirö dhe e luksit qö e bön njerinö tö
228 Elita Shqiptare

punojö dhe tö fitojö gjithnjö e mö tepör. Populli ynö könaqet me pakö, dua
tö them me bukö tö misört dhe me shellire dhe pa pasur as kurrö ndonjö
farö turpi, i bön shyqyr Peröndisö!
Köshtu, po qö patmö kollomoqin e shkretö, mö nuk zömö shatö me
dorö. Njö mik, duke u qarö, mö rröfente, se kishte sjelle nje lalian, nö
njö giflik afierVjosös, qö t'i bönte rjegulla prej balte; i paguente l0lireta
ditön dhe punonte mö tepör se l0 orö. Po s'gjente dot ndonjö katundar
qö r'i ndihte, me gjithö qö ishte gati t'i pagujö edhe atij dhjete lireta ditön.
Pse? Se katundari e kishte njö thes me kollomoq dhe s'kishte nevojö pör
gjö tjatör.

DvqeNtr NE SHeTPERT

Pörtimi dhe urrejtja e mundimit gfaqen nga njö herö mö njö mönyrö
dinake. Me mijöra njerös nö vendin tonö thonö se janö tregötarö, tyr.harö. Po
nö tö vörtetö janö njerös pa punö. Hyni nö dyqan tö tyre; gthihni? "Tiegötari"
ynö öshtö shtruar kembekryq, me cigar nö dorö dhe finxhan e kafesö pörpara;
dimörit ka njö mangallö dhe rreth shpuzös bön muhabet me miq. Brönda
vlefta e plagkös "sermajeja" s'kapörxen dy mexhitka: dy okö kripö, njö qint
dörhem piper, tri törkuzö, dy mendile tö kuqe, katör qelqe llambe. Dhe
me köto plagkurina fiton dhjetö franga nö muaj - nö mos dhe nö mot - po
gönjen veten, tö shoqen dhe femijöt: jam tregtar!
Nö Tiranö mösova se jan ö 487 dyqanö tö tillö qö t'i mböshtjellösh tö gjithö
bashkö, nuk formon dot njö magazi tö vörtetö. Nö Elbasan, mö 1913, mö
kishin thönö se ka 150 dyqanö qö shesin duhan: secili "tregtar" nuk fitonte
mö tepör se tre grosh ditön, po ky fitim qe mjaft pör "bullur".
Ay qö körkon imazhe piktoreske gjen njö löndö tö begatshme duke shkuar
pörpara dyqanövet tanö: nö Tiranö, nga möhalla Varri i Bamit pashö njö
furxhi qö flinte mbi rezglah tö dyqanit.
Njö tjatör gönjeshtör - konvencionale, sipas Max Nordan, öshtö fala
"irad". Me mijöra burra dergjen dhe kemben nö hua e nö moskamje nga
shkaku se kanö irad! Gjithö ata qö kanö giflikö janö nö kötö kategori, dua
tö them shkalla mö e varler dhe mö pakö e dobishme e Shqipörisö: kam
giflik, marr irad dhe tö treqint e gjashtödhjetö e pesö dite te motit i shkon
nö selamllök, me cigare, me kafe dhe me konginö.
Midhat Frasheri 229

SslruurrGr NE SHeTPERT

Selamllöket böhen fole e intrigavet, zihjevet, grindjevet, shumö herö dhe

e trumbullimevet. Gjer mö sor asnjö zot gifliku s'e ka kuptuar, s'ka dashur
ta kuptojö s'e gifliku öshtö njö magazi qö do shikuar, do kujdesuar; qö i zoti
duhet t'i rrijö mbi krye, duke e shoqöruar inteligjencön me aktivitetin e rij.
Sa pörqint prej pronaröve rrinö nö gifliqe? Nuk e di a janö pesö pörqint, tö
tjeröt rrijnö nö qytet, presin "duaxhinj" dhe "bengjezenöt" .
Nö Vlorö rrojnö me iradin e ullinjvet, dua tö them se dergjen nö kafenetö
me raki deti, me kafe dhe me konginö duke priturö tö marrin mö dy vjet
njö herö prodhimin e drurövet tö plakur. Askush nuk zö punö nö dorö: mos
körkoni as ullinj tö krasitur, as tö shartuat as rö plehöruar. Drurör i kanö
mbiellö störgiyshör. Neve tani sikur na thahet dora tö vömö njö rrönjö tö re.
Edhe keshtu qö, Vlora e cila duhej tö ishte vöndi mö i begatshmö i Shqipörisö,
sot öshtö börö ay mö i varfEri.

PEnrurar DHE MAr,{RJA

Disa thonö se pörtimi dhe tö mospunuarir e Shqiptarövet s'öshtö njö

fenomen psikollogjik, po njö manifestö fiziollogjike e ardhur prej dobösisö
sö trupit, prej malarjes. A pandehni se do tö shpötojmö nga erhet e
baltovinavet, pa i u pörveshur punöve pör tharrjen e ryre dhe tö punojmö
tokön si duhet?

Kunsmr

S'öshtö vetöm varfäri e vöndir qö e shtyn shqiprarin tö arratiser nö vönde

tö huaj: öshtö mö tepör fryma e rij avenruriere. Gjer mö dje venin trimar
pör njö mexhitkö nö muaj dhe linin eshrörar e ryre nö Jemen, nö Gjirit a nö
Mosull. Sot kemi kurbete tö tjera: Rumani, Bullgari. Amerikö, Misir... dhe
duke ikur ne, vöndi na mbeter i shkrerö. Kur krhehemi nga kurbeti, mö nuk
e pölqejmö Shqipörinö, se u mösuam nö Bukureshr, Misir, Nev-Jork dhe
harojmö, säuamö tö mendohemi se, vöndi ynö vetöm me pörpjekjer rona
mund tö zhvillohet e tö zbukurohet si ato.
230 Elita Shqiptare

KeNnnnr MrNrsrER

Nga kurbeti, pör fat tö keq, po na vjen dhe njö e keqe tjatör: "shrrömbimi
i mendösisö dhe i gjykimit". Kur kthehemi nö Shqipöri duam tö böhemi
ministör, tö paktön deputet. Kötö mendösi e kam vörejtur mö 1920, nö
Vaterbury. Nö drekö me disa miq, bönja fale per nevojön e tö mösuarit tö
njö mjeshtörie, zanati, dobarem pör shqiptaröt e rinj qö dalin nö fitim tö
larg&. Z.H.B. mö tha: Köshtu na dashki ju a? Ne tö böhemi kovagör dhe ju
tö mbeteni ministör! Jo, or zot, jo! Edhe ne duam tö böhemi ministör! Nön
njö formö shakaje kjo fale pörmblithte gjithö mentalitetin e shqiptarit, e
atij mentaliteti tragjik,
Dögjonj njözö qö pyet: Po 9'tö böjmö, ku ka punö nö Shqipöri?
Si the, zot? Ku ka punö? Po a e di qö nö Tiranö njö lakör shitet tri koronö
ergjönt? A e di se gjer dje spinaqi, kungulli dhe kastraveci vinin nga ltalia? A
e di se nöVlorö tö vrag shtatö nuk gjen njö okö bajame ose gjysmö oke qershi?
A e di se nö Durrös njö qind ve pule blehen 70 lirera italiane; a e di...

Titrcrt: KAIE, sHEeER

Qahemi se tagrat doganore janö tö rönda dhe e vrasin tregtinö; kötu pör
tregti kuptojmö kafe dhe sheqerin, tö dy shryllat e pörtimit dhe demoralizimit,
dy elementet e kafenevet dhe tö selamllökövet7. Po akoma tö pakö jan' ata
qö mendohen se nga tagrat doganore tö rönda mund qö tö pörfitojmö dhe
tä krijojmö industri tö vöndit, tö shtojmö pasurinö e vörtetö tö vöndit.
Sa pa vönö tarife tö röndö importimevet, köto qenö dhjetö herö mö tö
shumta se nga plagkat e eksportuara: sikür tö kishte ecur ashtu puna säi ku
kishte pör tö arritö ekonomija e vöndit. Köshtu qö shtimi i tarifbs, jo vetöm
na shpötoi nga falimenti, po edhe na geli ose duhet tö na gelnjö sytö pör tö
punuar. Mbrojtja qö na jep qeverija me tagrat e rönda qö merr nga mallrat
e ardhura sö jashtmi, duhet tö ngjallnjö kurajon dhe energjinö pör t' i börö
brönda nö vönt ato.

Ixousrm E vocEI.

Köshtu, nö köta dy vjet tö fundit janö gelur mbase dhjetö fabrika sapuni,
unö di vetöm nö Tiranö tri, po gjöra tö vogla, mund tö them tö gala. S'kanö
Mid'hat Frasheri 231

dalö ende pesö burra mö njö vönt tö belne nle sapun si duhet. Qaheni se
dogana merr njö taksö fortö tö röndö per mobilje dhe s' degjojmö qö tö vijnö
dy burra mö njö vönt, tö pörveshin llöröt dhe tö themelojnö njö fabrikö
mobiljesh... Edhe 9tö numöronj akoma. Arrin tö shtonj se nö restaurantet
e Tiranös "gjyu.gi" qö hamö, böhet me zarzlede tö kutisö, me konserva, se

e kanö pör gjynah qö tö böjne kopsht me lakrishte!

S'kemi akoma statistikö, sadoqö po e presim me tepör se njö mot-mot
e töhu. Po ja kötu ca shifra pör importimet nö Shqipöri nö muajt janar-
shkurt-mars 1922: 19.574 kilogram verö, 144.673 kg miell, 430.683 kg
ori2,8.472 peshk tö thatö... Dögjon: peshk tö thatö, kur Shqipörija mund
tö ushqejö gjysmön e dheut me peshq tö njomö. Po kush tö vejö t'i zörö e
t'i shesö? Qahemi se tagra qö marrim nga sheqeri öshtö e röndö dhe vöndi
ynö importon - nö mos gönjehem - dy milion kilogram sheqer nö mot,
se katundet e kanö haruar gjer edhe emrin e bletövet!
Edhe g'öshtö rezultati! Duke shmangur vöndin, duke prishur frymön,
energjinö dhe aktivitetin, vöndi ynö öshtö börö mö i varfrri i botös, ay ka
buxhetin mö tö vogöI. Studimi i statistikavet qö mund tö gjejö njeriu nö
almanachun Gotta öshtö fort mösimödhönös. Albanie: l8 milion franga ar
nö mot buxhet? As sa buxheti i njö magazine sö madhe!

Rtc6 ouE Pounx,r E MADHE

Po puna do mundim, kurse kritika dhe "politika e madhe" böhet me

njö gotö raki. Qö tö marrim pjesö nö tö mirön e shtetit, nö paravajtjen e
Shqipörisö, duhet qö tö rongojmö dhe tö dörsijmö me muaj dhe me vjer, tö
na lodhet trüri dhe tö na zörö nyje dora; kurse falet böhen rreth rryezös nö
rym tö kafenesö.

Nce rt HU ITE Apo NGA VETJA

Täni, duke qönö köshtu, si mund qö rö kemi uzdajö vetöm nga shoqöritö
e huaja, nga kapitali i huaj?
A mendohemi njö herö se Franca nö vönt rö saj, qeverija verö, merr hua
me l0 pör qind nö mot? Duke gjetur njö interes köshtu tö zymrö dhe tö
lehtö, cili öshtö ay "fröng" qö tö vijö nö Shqipöri, po qö s'fitoj dy dhe tri
herö mö tepör?
232 Elita Shqiptare

Kemi shpresa te shoqörit' e huaja, nö bankat e ryre. Po mos pandehni

se nga ato shoqöri, nga aro banka do tö derdhen lirar e verdha me shakull?
Padyshim, shoqöritö dhe bankat do tö böhen; po fitimi i vörtetö do tö
rrjedhö vetöm nga puna jonö, nga punö e bujqösisö, nga puna e industrisö sö
vogöI, duke shtuar burimet e rö ardhuravet, me njö konkurim tö pörbashköt
rö dhönö sö bröndshmi.

PuNe r JEp vr-EFrE WNDrr

Duke punuar do tö shtojmö pasurinö kombötare, do t' i japin vlefrö

vendit dhe duke u shtuar pasurija e kombit, do rö ritet buxheti qö tö kemi
udhö, ura, limane, shkolla, spitale... Köto do tö jenö veprar tona, rö fituara
dhe tö böra me djersön e ballit ronö.
Hua! Pse Qeverija s'merr hua? - Si urdhöron, hua prej tö huajvet, nö na
dhöngin bota dhe nö mundshim ne qö tä paguajmö fajdenö! Qdo hua do tö
pakön dymbödhjetö pörqint nö mor, pa numöruar dhe garantitö qö do tö
körkohen, garantitö efektive, dua tö them thika mbi grykö tö shtetit.
Nuk e di nö gönjehem, po mö duker se duhet tö jemi tö lumrur qö
s'kemi hua gjer mö sot, qö s'na dha njeri hua dhe qö nuk hymö edhe ne nö
atö löngatö tö kartö-monedhös, tö bankönores qö janö böre si fletö lakre nö
shumö vönde.

Nr onr sHTETI

Köto qö themi pör njerinö, pör individin, pör 9do shqiptar mövedi, nuk
duhet tö na bajne qö tö harrojmö deryrar e kösaj maqine qö i thonö qeveri,
deryra tö cilat mund tö pörmblidhen nö dy $alö: adminisnatö e mirö dhe
ekonomi. Po ajo qö do kujtuar mö shpesh öshrö se, qeverija nuk mund
tö jetö pörve9 qysh cö jemi ne, me ato rö mera dhe me aro virrute qö do tö
kctö gdo shqiptar i marö njö nga njö.
Edhe secili prej nesh ka ta drejrö qö tö presö prej shtetit dhe prej qwerisö,
atö rezultat qö mund tö pjellö puna jonö e vegantö: nö qoßhim ne punörorö,
tö kujdesur, konshientö pör deryrö dhe pörgjegjäi, padyshim edhe shteri
me qeverinö do tö jenö tö mbarö dhe tö mirö, pörndryshe s'kemi te drelre ie
presim pr., ryre gjö tö mirö.
Midhat Fmshai 233

SHpnrse

Dua tö pörfundoj: Shpresa pör pörparim dhe mbarövajtje vetöm nga verlr
jonö, nga puna jonö, punö me mundim tö madh dhe me durim mö tö gjatö
akoma, punö qö ta bele kopsht kötö Shqipörinö balcoke, mos lerö pöllömbö
tokö tö shkrerö, tö mos lerö gip rö truallit ronö pa zbukuruar. Ashtu mund
tö rrojmö si njerös, tö zömö tö fitojmö dhe tö böhemi rö pasur; bashkö me
ne dhe Shqipörija e rörö.

Po tö kemi shpresön tö fortö. Njö komb qö ka vullnec, gjak, virtute dhe

cilösi, ay popull di qe te mbrojö rrojtjen polidke tö dj, padyshim qö öshtö
dhe do tö jetö i zoti qö tö sigurojö dhe indipedencön ekonomike.
Jepni shömböllön, tö dashur köndonjä, gilni rrugön, jepni hovin.

Lumo Shändo
15 maj 1923
234 Elita Shqiptare

MURAD BEJ TOPTANI40)

Isha djalö, kur e njoha Muradin herön e parö. Me gjithe nji diferencö
moshe mjaft tö madhe, mö kishte pölqyer karakter'i tij gazmor, me nji
törheqje tö pakuptueshme pör njö tö vogöI, po edhe aq mö tö fortö sa ishte
mö misterioze, Edhe kurdoherö qö do tö vinte tö shohö tim atö, unö e pritnja
qö mö parö me njö padurim plot gaz.
I holle, i ligur, fytyra e kuqe, ku qeshnin sytö e tij tö kaltört. Muradi nö
ato kohö do tö qe, rrerh morir 1887, njö nxönös i shkollös Sulltanie (Gallata
Saraj) tö Stambollit. Shumö herö s'kuptonja gthoshte, po e di qö kuvendonte
me rim atö me njö ton respekti, si biri i nji mikut qö ishte. Flisnin pör
Shqipörinö, pör Tiranön, pör Durrösin, bönin politikö. Po nö köto bisedime
serioze, Muradi gjente njö rasje, njö shkak qö pörnjöherö tö qeshte, tö qeshte
me buzö dhe me zö, se syt e tij gjithmonö ishin nE gaz.
Edhe keshtu mbeti Muradi törö jetön e tij.
Vitet i vizatuan mö fort karakterin, i nxorön nö shesh talentet, po gjer nö
fund tö jetös nuk i prishön natyrön gazmore, pre.i atij gazi qö e bön njerinö
kurdoherö tö ri, qö kurrö brengat dhe mörzitö säinö t'a brejnö, as moti ta
zbehö.
I gjori Murad! Qe börö pör lumtörinö dhe gazin e shoqörisö, me gjithö
cilösitö e bukura dhe tö holla qö squan nji "gentleman" me tö töra stolit'
e karakterit. Kish njö zotösi tö vegantö nö tö folur, nji folje tö lehtö, rö
begatshme, gazmore dhe serioze, sipas rasjevet, tö lehta ose plot me njö
entusiasmö tö madhe, kur e lypte nevoja. Kjo lehtösi nö tö folur, kjo zotösi
nö tö rröfrer me zbukurime dhe andje tö vegantö dhe törö kripö, mirrte nga
njö herö elokuecö tö vörtetö, njö oratori tö kandshme dhe madheshtore. Kur
Muradi improvizonte njö diskurö, njö eksortim, njö thirrje, atöhere folja e
tij mirrte njö fuqi tö posagme dhe zöri i tij, i bukur dhe i ngrohtö, ishte njö
ndihmös i pushtetshöm! Ata qö u ndodhön nö Vlorö mö 28 Nandor 1912
40 Parathönie e botimit "Vjershat e Murad Toptanit", Trranö, 1924
Mid'hat Frashäri 235

e mbajnö mend bashkö me mua falen e ndezur dhe plot flakö retorike qö
mbajti pas shpalljes sö vetöqeverimit.
Kötö lehtösi nö tö folur e ndjente, jo vetöm nö shqipen, po edhe nö gjuhöt
e tjera qö dinte, nö turqisht dhe fröngjisht, tö cilön e fliste törö me atö andje
me atö shile. Mbi köto cilösi dhe grata tö shoqörisö, le t'i shtojmö dhe kaq tö
tjera. Se Muradi vizatonte, bönte portrete, mbrunte baltön dhe formösonte
buste. Do tö ishte njö gjö me interes t'i mblidhte njeriu vizatimet börö prej
Muradit dhe t'i botonte. Unö pör veten time kujtimin mö tö parö qö kam
prej talentit tö tij si piktor, ishte nji portret i naltö i Skönderbeut, i börö me
laps tö zi. Kaq kohö kjo tablo zbukuroi njö odö nö shtöpi tö Naim Beut.
Po Muradi edhe köndonte mirö; dinte t'i jepte njö shije tö vegantö
köngöve mö banale. Köshru, kur köndonte 'vaj prej halli, vaj prej sikletit,
met merame shkue me tret, mura rrugöt e kurbetit, selametin, o pör me e
gjet!" i dukej njeriut sikur dögjonte njö köngö tö re, aq zö dhe intonata e tij
i jepte njö ekspres i tö vegantö.
Mö tö rrallö mö ka takuar tö shoh Muradin tö zemöruar, tö vrenjtur,
ose serioz. Ahere mörzija i mirte nji dukje tragjike, ngrinte zanin dhe
pandehte njeriu se köta tö skuqur dhe tö egörsuar säo tö kthjellohesh mö.
Po qe shtörgatö e shkuarshme pörnjöherö, shpesh dhe me nji shpejtösi tö
guditöshme, nga mörzitja shkonte nö qeshje, frryra zbutesh nön shkölqimin e
syvet tö kaltört. Körkonte dhe gjente anön komike tö göshtjes dhe tö ngjarjes,
kritikonte gjer nö veten e tij dhe zbulonte nji shumicö argumentash pör t'u
gazmendur. Dukesh se ishte bere per tö qeshur dhe pör tö qenö gazmend,
ta merrte jetön nga ana filozofike, mbase dhe pak si tepör me indiferencö.
Mörzitja, zemörimi dhe seriozja s'qenö pör tö.
Nga qö ishte i sinqertö, i gatitur pör idetö shpirtmadhe, patriot dhe
öndronte njö Shqipöri tö lirö e tö pörparuar, nga qö i zinte besö kujtdo dhe
s'i shkonte prej mendsh qö tö ndruhet prej njeriu, Muradi hoqi dhe shumö
pösime, njohu burgun, Tiipolinö, nji herö dhe ma vonö Konjön me mörgimin
e largöt. Po köto vuajtje qenö njö shkak tö qeshuri pör Muradin, njö burim
anekdotash dhe aspak pör urtösinö.
Qe njö döfrim pör ne tö dögjonim tö na rröfente si iku ngaTi-ipolila bashke
me baba Ahmetin e Prishtös dhe tö famshmin Nevrus Gostivishti, ose kur
döftente - dhe me sa humor - qysh nga Konja ment e mörguan edhe mö
larg akoma, brenda nö rhellesi tö Anadollit, nga shkaku qö nuk e mbante
"gjuhön'dhe qö s'dinte tö kishte frikö prej spiunövet.
236 Elita Shqiptare

Patriotizmön e thjeshtö dhe entusiaste, Muradi e kishte trashöguar nga i

ati, nga Seid BejToptani. Mö vonö, nö moshö rö pörparuar, kjo dashuri pör
Shqipörinö, ishre ushqyer dhe ritur nö marrödhanie tö ngushtö tö Muradit
me Naim Frashörin, ishte nxehur dhe njö herö nö atö atmosferö tö ngrohtö,
kishte marrö dritö dhe shkölqim pranö atij dielli.
Si mik dhe shok i mirö, Muradi kishte njö shkarhtösi dore nö gdo send
tjetör: shtinte mirö nö shenjö, dinre rö bönre lodröza prej karte, ish dhe i
fortö nö gjimnastikö, nö tö hipur tö kalit etj.
Po, pörmbi köro, kishte dhe meritön tö improvizojö vjersha dhe köngö.
Kötö cilösi tö hollö dhe tö köndöshme ia dinja, kur njö ditö na u gfaq dhe
si poet, me marsejesön shqiprare: "Ku jeni, djemt' e Shqipönisö!" Ky ralent
nuk qe i vazhdueshmö, po manifestohej kur i donte qejfi, si njö prodhim
pakö kapricioz i natyrös sö tij, larg sforcimit dhe studimit.
Prandaj vjershat i janö pörndarö nö kapakö tö libravet, nö copö letrash,
gjersa dhe mbi pasaporta dhe leje-kalimet. Ja dimö, pra, pör hir tö birit,
Saidit. pör kötö mbledhje vjershash qö po na jep sot.
Miqt' e tij - dhe janö tö shumtö - do tö gözohen.
Do tö gjejnö kötu nji kujtim tö njä miku, tö njö karakreri t'ömböl e tö
dashur, tö shkölqyeshöm, shok dhe bashkömösallös pa shembell.
Me kötö naryrö Muradi eci jerön e tij gler nö fund. As brengat e jetös, as
Femija e shumtö nuk ia veniti karakrerin. Mbeti gjithmonö mö i ri se mosha,
shoqönija e tij aq e köndshme pör pleqtö sa edhe pör tö rinjtö. Aktiviteti i rij
qe bugitös, nuk duronte dot papunösi. Dhe köshru, kondotier i shekullit tö
njözetö, e shohim se duker nö njö aventurö, jo aq prej konviktesös politike,
se sa prej asaj nevoje qö e shrynte nö lövizje dhe aktiviter pune.
Täni mendohem: sa mö tepör shkölqim dhe fuqi do tö kishin firuar köro
cilösi tö Muradit, sikur tö mos i kishre munguar durimi dhe perseverenca.
Po edhe kötu, a nuk gjejmö tek Muradi virrytet e kombit ronö, bashkuar
me tö metat e tij?

Lumo Shändo
Mid'hat Fraheri 237

TE METATTONA,
TE\{EPROJME I'r

Eshtö njö virtyt tö shohö e tö njohö njeriu tö metat e tij. Kur e shohim
fajin dhe e ndjejmö qö lajthitmö, jemi tö penduar. Kjo siguri zgion ndör ne
dibhirön dhe vullnetin qö tö veprojmö, tö ndreqim shtrömbesinö, tö hyjmö
nö tö drejtö.
Ne shqiptaröt, ti miku im qö köndon köto rradhö dhe unö qö po i
shkruaj, jemi plot faje , plot tö meta. Kemi karaktere tö ligj, tö trashöguar
nga kohö e shkuar, nga störgjyshörit nga paraniköt, duhet t'i shkulim ne qö
tö mos i trashögojnö femijöt tanö, tö mos i böjmö tö na japin mallkim. Ne sot
nuk ngarkojmö me nömö gjyshörit tanö: ata nukkanö qönö tö pörgjegjshöm,
se nuk i shihnin qö ishin faje. Po ne i prekim me dorö tö ligat tona, prandaj
duhet tö mos i hedhim nö kurriz tö aryre qö na pasojnö.
Vendi ynö i copötuar, i görxhosur, plot shkömbenj dhe gryka, na
ka böre tö ashpör, pak tö keqinj, egoistö, plot kotösi, tö pabashkuar, tö
pashoqörueshöm. Altruizmi dhe solidariteti i ka munguar kötij populli tö
mjerö. Jeta e njeriut s'ka pasur ndonjö vlerö, pushka körcet vewetiu dhe ai
qö 'Vdes nö njö ferrö" nuk quhet fatkeq; ai qö shuan jetön e tjatrit, qö mbyll
njö shtöpi, nuk e sheh tö turpöruar vehten e tij: mburret, hiqet krenar.
Dheu i varfär, malet e shkretö, pjellori e paköt e tokös e kanö shryrö
shumö herö shqiptarin nö rrezik qö tö mbetet pa bukö, tö könaqet me njö
ushqim tö varför. Prandaj dhe kujdesi i tij ka qönö tö sigurojö sa mö shumö
ushqim pör vehen e tij, tö lakmojö gjönö e tjatrit, tö pörpiqet t'ia grabitnjö
plagkön, drithin ose kaßhön.
Gjeografi e vendit e ka börö tö ketö njö kotösi qesharake, njö egoizöm tö
ngurtö, tö vörö veten e tij, unin, pörpara gdo sendi. Guröt dhe shkömbenjtö
e kanö bere lakmimtar, grabitös, tö vrasö njö njeri pör njö hudhör, pör njö
grusht bar, pör njö pöllömbö arö.
41 Nxjerrö nga "Plagöt roni',Tiranö 7924
238 Elira Shqiptare

Po s'ka qenö vetöm varfäri dhe shterpösi e vendit qö ka pjellö köro verija;
lcy dhd ka qenö i begatshöm dhe pjellor, kur ka dashur tö punojö shqiptari.
Se shqiptari s'ka dashur kurdoherö qö tö punojö tokön; punön e ka shikuar
si njö turp, njö mökatö, njö mallkim, njö pörbuzje.
Sundimi pesö herö shekullor i Tirrqisö, njö sundim nga mö tö zestö qö
kanö njohur hisroritö e botös, na ka shtuar rö merar e vjerra, duke na pakösuar
virtytet: turku na mösoi edhe njö herö akoma mö pörtacö, mö tö harbuar.
Me anadollakun, sijeniger apo bashibozuk, kemi vajtur tö grabitim gjer nö
hungari, jemi vrarö nö Bagdat dhe nö Jemen; jemi shkruar zaptie pör njö
mexhitkö nö muaj, dhe kemi vdekur nö Gjirit, na janö zbardhur eshtrar nö
rörö tö Fizanit.
Kjo jetö bashibozuke dhe kondotiere, njö rroj{e ku shisnim jetön tonö
pör njö kacidhe dhe i merrnim shpirtin tjatrit pör mö pak akoma, ne mösoi
qö tö mos e duam ligjin, tö mos e njohim, tö mos i bindemi. Na störviti edhe
njö herö mö tepör qö tö rrojmö me rrömbim e jo me djersön e ballit.
Kur qeverimi turk zgjonte dhe ushqente arrogancön nö zemrar e
tö fortöve, po nö atö kohö ngjallte do vese jo mö pak tö dömshme nö
krahun e atyre qö ishin tö doböt, vese qö shkrimtari grek s'ka mösuar t'i
guajö tä meta shllauore, pör tö rröf'er se lindin ndör ata njeröz qö i janö
poshtövönö njö sundimi tö keq dhe rö padrejtö. Arroganti me tö dobötin
böheshin armiq, njö smir i ßhehtö lindte dhe rritej nö gji tö tyre; dy
gjymtyrö tö njö trupi largoheshin njöri prej tjatrit, mirrnin drejtime tö
tjera, pör tö shkatörruar edhe mö tepör akoma ketö Shqipöri tö mjeruar,
duke gelur njö gropö.
Nö kötö mönyrö shumica e shqiptaröve, duke pasur mendjen nö avenrura,
nö Misir dhe nö Konie, nö Rusguk dhe nö More, vendin tonö e lamö fare tö
shkretö: lumenjtö bugitnö, fushat u mbyllnö, malet u zhveshön. Edukata qö
muarröm nöpör oxhaköt e jenigeröve na böri tö jemi rö köqinj dhe tö padrejte
kundör völlezörve tanö mö tö doböt, tö humbasim 9do ndjenjö dhe virryr
kombi, tö gjendemi si fis i egör, armik dhe i pörgarö me njöri-tjatrin, pa
asnjöfarö bashkimi, indiferentö ndaj pörparimit, tö mörguar pry Ed" lumturie
materiale, meqönöse ishim tö larguar nga bashkimi, pa bashköpunim dhe
pa solidariter.
Dhe köshtu shekulli i nöntömbödhjetö, kjo kohö e dritös, e qytetörimit
dhe e zgjimit tö ndjenjave kombiare, na gjeti, ne shqiptarör, krejr nö gjumö,
pa njösi, pa bashkim, pa letörsi, sa dhe pa alfabet.
Mid'hat Frashtri 239

Na u desh njö sforcim i madh qö tö zgjohemi prej pörgjumjes qö na kish

dhene sundimi i Osmanxhikut, e urrejtur qoftö pörjetö ajo administratö, e
mallökuar qoftö ajo orö qö solli kömbön e aziatikut nö Shqipöri, qö na böri tö
rrimö pesö shekuj mö pas nga shoköt. Pesö shekuj shkuan mbi ne si njö hije
ezezö, njö gur i röndö mbi mendjen dhe vetödijen tonö, njö kohö errösire qö
mönd na shoi prej gdo ndjenje njerözie, gdo cilösie njeriu tö ndershöm.
Nö qoftö se i kujtojmö köto tö keqila, balme qe tö bindemi mirö pör
shömtin e tyre, tö ndjejmö thelle ne zemör fajin tonö, qoftö edhe nje faj i
pjellö prej kushteve fatale tö jetös dhe tö rrethinave. Duke e parö nö kötö
mönyrö thellösin'e greminös ku kemi jetuar, do tö kuptojmö dhe mö mirö
deryrön qö na bie mbi supet, tö lökundemi fare nga influenca e zezö, qö tö
shpötojmö nga pushtimi i njö jete gjysmö barbare.
Sundimi i huaj u ka dhönö tö meta akoma edhe mö tö mödha se tonat popujve
tö tjerö. Po njö vullner i fortö i ka shkundur dhe kanö shpöruar veten e ryre.
Kur e shikon njeriu nö sy tö metön, mundet qö edhe t'a shpiegojö, se e
kupton qö influencat historike janö fatale. Inati dhe zemörimi nuk hyjnö nö
punö se döftojnö karakter tö doböt. Ajo qö na duhet öshtö durimi, puna e qetö,
e palodhur, me vazhdim metodik, pa u rrömbydr, pa pörtuar, pa u zvetitur.
Inatin dhe zemörimin mund t'a kemi pör veten tonö, se veröm ne do tö
jemi tö pörgjegjshöm, vetöm ne do tö pösojmö prej dömit qö do tö na vijö.
Por, kur öshtö fala pör dobinö e pörgjithshme, kur tö kemi tö böjmö me
interesin e kombit, atöhere na duhet njö sjellje e marur, durim kemböngules,
qö tö ecim me ngadalö dhe siguri.
Vetöm köshtu, duke ecur dhe jo duke rönö me hundö, mund tö böjmö
tö zhduken tö metat e mbledhura dhe rö grumbulluara gjer mö sot, tö sjellim
ato cilösi qö e bejnö njerin e egör njö komb tö butö, qö e bejna fisin barbar
njö popull tö qytetöruar, tö firojmö virryter qö bie bashkimi, bashköpunimi,
solidariteti ndörmjet pjesöve tö njö trupi, tö njohim ligjin, t'i bindemi
vullnetarisht nomit, t'i shtrohemi njöfarö robörije tö ömböl qö na shpöton
nga jeta e ashpör.
Vajtimi nuk hyn nö punö, se sjell döshpörimin e fatalizmir. Kundör njö
sö lige, pörpara njö mönryre, duhet vepruar, do pasur njö kundörveprim,
qö tö vijö zgjimi pas gjumit, larg dehjes, njö zglim veprimtar, me vullner tö
vörtetö, me punö tö fortö, motra dhe möma e shpresös pjellore.
Njö veri e bön detin qö tö bugasö. Njö frymö e re e bön njö komb qö rö
marrö njö shpirt tö ri. Njö tö tillö frymö krijonjöse duhet tö kemi.
240 Elita Shqiptare

SHKRJMIAIUEVET 1')

Törö duke njohur se ende shkrimtari s'ka nö vöndin ronö atö pozitö dhe
atö prestigj qö gözon nö popujt e tjerö, nuk mund tö mohojmö se edhe ky
popull vö veshin nö ato qö thoni dhe shkruani, atje vjen tö ndeze qirin'e idevet
tötij. Prandaj duhet qö edhe tö jini tö sigurtö prej barrös dhe pörgjegjösisö
qö kini e qö duhet tö kini.
Kujtoni se njö e shkruar öshtö njö farö e mbjellö. Kujdesi i mbjellösit
duhet tö jetö njö lule e mirö, njö pemö e kandshme. Hithra dhe ferra
mbijne vetö vetiu dhe veg dömit, s'kanö ndonjö vleftö. Eshtö njö farö qö
do tö korrin me qindra nö mos dhe me mijöra njerös, gjind i njohur dhe
i panjohur.
Shkrimtari ka njö pörgjegjösi tö madhe. Mö parö se gdo gjö, ka njö deryrö
dhe pörgjegjösi kundrejt veres' sö tij dhe ajo öshtö qö tö pörpiqet tö fitojö
- pör veten e tij - diturinö e nevojöshme, karakterin serioz dhe tö marut
prudencön dhe patriorizmön. Tö ketö ndörgjegje pör röndösinö qö ka cilösi e
shkrimtarit, nö do qö tö böjö punö tö dobishme dhe jo tö mbjellö shpöndra
nö arö tö botös. Nö qoftö se nuk ndiejmö nö vetövete tönö fuqinö e barrös,
madhörinö e pörgjegjösisö, nö qoftö se na mungon vullneti qö tö gjykojmö
dhe tö mendohemi, qö s'kemi kurajon tö perfeksionohemi dhe tö fitojmö
virtutet e duhura, atöhere mö mirö r'a thyejmö pendön, tö betohemi tö mos
shkruajmö kurrö.
Kushti mö i parö öshtö tö kemi njö qöllim, te ndjekim njö qok dhe njö
ide, kur shkruajmö: kijeni tö lartö dhe tö dobishme körö ide, kini njö ideal
nö qöllim. Kujtoni se zgjimi dhe pörparimi i popujvet, ringjallja e tyre
kombiare ka nisur me veprön e shkrimtarövet. Qdo 9ap drejt qyrerörimit
böhet nön drejtimin qö hedh njö shkrimtar i madh, njö mendimtar i thellö
dhe mbase gdo prapavajtje, gdo dekadencö, fillon tö gfaqet nö mendimet

42 Nxjerrö nga libri "Plagöt roni',Tiranö 1924.

Mid'hat Frasheri 241

e botimtarövet qö janö tö paröt nö tö dhöne popullit bukan e kalbur

tö

goroditjes, nö vend tö ushqimit tö shöndoshö'

Fitoni, pra. tö dashur shkrimtarö, ide tö shöndetöshme' pör veten tuaj
mö parö. Pastaj, jepuni dhe tö tjerövet pjesö prej parimevet tö larta dhe tö
fitimshme, gelni njö dritö tö re, njö rreze qö shpie nö lumtöri tö bukur'
Mos ja fshihni kurrö tö vörtetön popullit, sado e hidhur dhe e papölqyer
qö tö jetö kio e vörtetö. Mos lajköto gjindjen, mos u böj demagog duke i
bere q.jfin e ta bösh mik me gönjeshtra. Mö mirö tö tö böhet armik duke
i

thönö tö drejtön dhe tö vörtetön, se nesör tö ka pör tö tö gmuar' Zgiuani te

populli ndjenjön edinjitetit, ndjenjön e responsabilitetit tö njeriut pörpara
punövet dhe mendimevet tö tij; po edhe jepini nevojön e njö studimi
"ki.u.,,
tö thellö tö kötyre deryrave, böjeni qö tö mejtojö, tö körkojö, tö dijö tö gjejö
tö drejtön dhe tö vörtetön.
Jeia intelektuale gjer mö sot ka lojrur njö
rol zero ndör ne' Fuqia dhe
kujdesi i törö ka qenö varur te jeta materiale, me gjithö ashpörsinö brunle
G sej. zgjimi i njö horizonti tö möndjes dhe tö moralit, me ndjenja mö tö
holla dhe mö tö lömuara, varet nga röndösija dhe bukurija qö do tö dimö ne
t'i japim jetös intelektuale me anö tö shkrimevet'
Nö qoftö se shkrimtaröt do tö marrin pendön nö dorö dhe do tö nxijnö
kartön pör tö shfryrö inatin e ryre, pör tö folur fale pa kripö dhe pa thelb pör
tö na thönö gjö tö ko6, atöherö jeta intelektuale do tö vejö edhe mö PraPa nga
g'öshtö sot, do rö zbphemi edhe mö tepör akoma drejt rrojtjes barbare dhe
materiale. Por, nö qoftö se i jepni kombit tö varför shijön dhe nevojön e njö
kulture, nö qoftö se i döftoni qö, pörmi qarkun e dheut, ka njö atmosferö tö
bukur me dritö morale dhe me bukuri tö inteligjences, nö qoftö se me shkrimet
tuaja u jepni dhe shembellen e personit tö veprös suaj, atöherö mund qö tö
shpresojmö se do tö geler njö udhö e re drejt njö qielli tö ri. Nevoja e njö jete
tö re, njö jete mö tö lartö se ajo e sotme' mö e bukur dhe mö e kandshme, me
miröbörjer e qyterörimit, miröberje tö vörteta. Eshtö deryra e atyre qö shkruajnö,
se si tö mbajnö fenerin e idevet tö tyre drejt kesaj udhe pör tö prirur botön...
Po edhe jepini gjindjes konvikcionin dhe besimin se q)netörimi nuk fitohet
mö njö ditö as mö njö javö, as nö njö mot. Zhvillimi i möndjes sö njeriut, fitimi
i virtutevet shoqörore, ngadhnjimi i kamjevet, sprapsja e vesevet, duan njö
durim tö madh, njö punö me kömböngulje tö shumövitshme'
Kombit tonö, mö tepör i mungon durimi. Körkon qö
se nga gdo send,
njö punö tö böhet me njö ditö, döshiron qö drurin ta mbjellö nö möngjes
242 Elita Shqiptare

dhe pemön ta hajö nö drekö. Nuk i pölqen tö presö, rö böjö llogari pör kohö
tö gjatö, tö punojö pör vitet qö do tö vijnö, tö vuajö shumö kohö duke pritur
ditö gözimi. J".Ay rhotö "mö mirö njö ve sot, sa njö pulö mot" dhe köshtu
kurdoherö ka mbetur dhe mbetet pa ve.
Prandaj s 'i ka pölqyer tö hedhö djersö dhe mundim pör Shqipörinä, pör
vöndin e tij, pör vete. Pse tö rongonj unö sor, kur fitimin do t" p.e, k"q
kohö? Edhe nuk shohim rreth nesh ndonjö vepör tö madhe, ndonje krijesö
tö punös dhe rö durimit qö parasheh dhe qö gjykon.
Kemi rrojtur pör orön, pör minutön e tanishme. Veröm e sotmja na ka
törhequr vörejtjen dhe na ka shtrönguar qö tö dalim nga pörtimi dhe nga
gjumi. E nesörmja s'na ka öönö brengö, se nuk kemi dashur tö parashohim,
tö köqyrim dhe arö qö säuket akoma, atö qö nuk e prekim tani me dorö. Tö
rrrtin nga t'egrin e shquan tö paraparöt.
Kujdesi i kohös qö do rö vijö e bön njerinö qö rö pördornjö qö sot fuqin e
tij nö tö ngrehur vepra pör pritmin, tö ekonomizojö, tö kursejö, tö derdhö
mundimin nö vepra, qö pemöt do tö dalin pas vjetösh dhe vjetäsh, tö brengoser
qö tani pör djemtö dhe nipöt e tij, pör brezat qö edhe s'kanö lindur.
Tä belme popullin tonö tö firojö kötö cilösi, virtut i durimir dhe tö
parapamit. Tö mos ishte durimi, ay vullnet nö punö qö na shryn tö mos e
ndjejmö lodhjen, bota säo tö qe köshtu si öshtö. Do tö qe njö shkretinö, njö
Sahara, njö Sudan, njö Täkla-makan.
Qthohim rreth nesh, nö vönde qö ka ndritur gazi i pörparimit, janö
pemö tö trashöguara me punim tö gjatö, tö mbetura bir pas ati, tö shruara
gdo ditö, me ngadalö, po pa reshrur, si thesari i thneglös, si rrjera e
merimangös, si koshere e bletös. Asgjö s'öshtö börö nö njö ditö. Shumö
her'ö pör njö send kanö lodhur trupin dhe möndjen disa breza me radhö,
me qindra njerös.
Zbukurimi moral dhe material i vöndit tonö körkon njö ujitje rö gjatö,
me djersö dhe shogrimin e kohös. Asgjö nö kete bote s 'böhet dot pa
ndihmön e vitever. Mö kot mendohemi qysh ta be;me motin minutö. Do
t'i pörulemi regullös dhe liglit, tö pranojmö se pörparimi öshrö mö parö
nga gdo send njö thesar i mbledhur nga njö dhjetös e nga njö dhjerös, me
vtrajtje dhe pösime tö mödha, duke görmuar ditö dhe narö, njö thesar i
löne per djemrö tanö, tö cilör, duke e shtuar törö n'atö mönyrö, kurdoherö
duke u lodhur dhe duke u dirsur, do ta lenö te djemr' e tyre dhe köshru
me radhö, brez pas brezi.
Mid'hat Frasheri 243

Nö qoftö se gjatösi e kohös na trömb dhe na tmerron' atöherö mö mirö

tö themi qö tani, t'i rröfejmö botös se nuk do tö qytetörohemi, nuk do tö
pörparojmö asnjöherö, jemi dönuar pör vdekje.
Tani drejtohem te ju, vjershötorö dhe poetö, te ju qö duhet tö jeni shpirti
i kombit, udhöheqösit e shpirtit tö kötij kombi' Mbani mönt se ngjallja e kaq
kombeve ka nisurö me frymön e poeröver. Mbani mönt se rritja dhe lartösimi
i kombevet ka gjetur fuqi tek inspirimi i dhene prej vjershötorövet. Qö tö
böhet njö komb i fortö, njerözit e ndarö dhe tö pafuqishmö' kanö nevojö pör
njö ideal tö ardhur sö sipörmi, pör t'i börö t'adhurojnö vendin e ryre, tö bien
therorö pör jetön e bashkör, pör nderin dhe sedrön e pörbashkör. Ay ideal qö
i bön qö tö heqin dorö nga regjionalizma shterpö, nga egoizma meskine, u
jep njö hov qö tö rrojnö vetöm pör vöndin e nderuar dhe tö pandarö.
I lumtur ay popull qö ka gjetur nö brumö tö saj tö tillö poetö me frymö
tö lartö. Mö tö lumtur akoma ata poetö qö kanö gatuar me frymön e ryre
kombin dhe i kanö rröfyer udhen e bardhö drejt njö ideali tö lartö.
Fuqija morale öshtö mbase ajo qö nuk' e dörmon asnjö forcö e dheut.
Ushtritö, armöt, armatat mund tö thyhen dhe tö farosen. Po forca qö i
jep shpirtit pushteti moral, ajo qö i inspiron kulti i vöndit dhe i kombit,
fryma e ardhur prej poezisö dhe literaturös, i kundörqöndron gdo sulmi,
edhe, nö qoftö se fati e poshtörson ndonjö herö, prapö rri e gjalle, rilind
nga hiri i saj.
Lufta e madhe e fundit na provoi se, nuk'öshtö vetöm interesi material qö
e bön njerinö tö vdesö pör vöndin. Mö tepör se llogari e fitimit dhe e humbjes
nga pikpamja monetare, öshtö ajo lithkö qö ka njeriu me qytetörimin,
kulturön, historinö e vendit rö tij. Me rö drejtö ka thönö Voltaire-i se, lirerarura
e Francös ka bere ngadhnime mö tö mödhenj nga ushtörit' e Karlomanit.
I padituri, i paqytetöruari, öshtö lidhur vetöm me nje lithkö te toka e tij:
frika e rrojtjes. Kurse tö qytetöruarin dhe tö zhvilluarin e lidhin te trualli
gjithö zörar e aryre qö kanö vdekur pörpara tij, qö i kanö dhene njö shkölqim
dhe njö famö atijvöndi.
Juve, juve shkrimtaröve dhe poetöve, ju bie barra qö tö inspironi adhurim
dhe nder pör kötö truall rö Arbörisö, bekim tö pakufishmö pör gdo pellembe
tö kösaj balte, t'i jepni tö pörpjetön e pörparimit.

Lumo Shändo
244 Elita Shqiptare

NAIM FR/{cHEIU 43)

Qdo popull ka njö kohö nö tö cilön shfaqen pör tö njeröz tö mödhenj, qö

pörfytyrojnö mendjen dhe shpirtin e atij kombi, njeröz qö böhen udhöheqös
dhe shembull pör shoköt e tyre, qö lönö gjurmöt dhe vazhdön mbi karakterin
dhe fatin e vendit. Kjo kohe, nö gdo vend, quhet: "shekulli i madh".
Vitet e paharrueshme pör ne shqiptaröt janö ato tö fundit tö shekullit
tö nöntömbödhjetö, vite qö janö pör Shqipörinö edhe ato tö rilindjes
sö saj, tö fillimit pör kristalizimin e individualitetit, fillimi i asaj ecje
dhe atij hovi qö e bönö komb turmön e njerözve, qö i dhanö njö formö
grumbullit tö pörndarö.
Njö tö katörtön e shekullir, pas ditös qö na e rrömbeu, Naimi na duket
sot si figura mö e shquar e asaj shoqörije, si ylli i mesit, drita e madhe e tö
cilit, jo vetöm qö nuk i venit ata qö lojtön njö rol rreth rij, po, pörkundrazi, i
ndrit mö tepör, i bön tö duket mö mirö dhe tö kuprohet mö kthjelltö veprimi
dhe sherbimi i tyre, se tö gjithö bashkö bönö rrupin qö hodhi shköndijat pör
tö rröfyer udhön pasardhösve tö ryre.
Köto fyryra tö ndershme janö pör ne: IGistoforidhi, HoxhaTähsini, Pashko
Vasa, Efthim Mitko, Koto Hoxhi, Naim Frashöri me tö dyvöllezerit, Abdylin
e Saminö, tetö persona qö formuan njö trup tö vetöm pör idenö, pör frymön,
pör fuqinö. Qö tö tetö ishin apostujt e njö qellimi, punötoröt e njö godine
gjigande, e njö vepre kolosale, punö fare e re nö zemör tö fuböreshit.
Pa dyshim shqiptari s'e ka harruar kurrö personalitetin dhe
individualitetin e tij, mbase dhe tö mprehur nö njö shkallle mö tö lartö.
Kundörqöndrimet e tij ndaj gdo pushtuesi, pörndörkrimet kundör gdo
mösyrje, janö karakterisikat e gjallörisö se tij dhe roli i ketil populli tö vogöl
ka qönö jo pak i madh nö jetön e historisö.

43 Nxjerrö nga pörmbledhja e parö poedke dhe studimore "Naim Frashöri", Graz,
Austri, 1925
Mid'hat Frasheri 245

Ajo qö na mungoi kaq kohö ishte tö rrjedhurit e ketil individualiteti

dhe tö asaj figure brenda nö njö koritö vetöm, pör fitimin dhe tö mirön e
kombit tö törö, duke i dhene nle qöllim tö pörbashköt, duke pörfituar nga
forca e gdo individi pör tö krijuar njö jetö pörrallore, pör tö lartösuar me kötö
mönyrö vleftön dhe fuqinö e gdo individi.
Koha nö tö cilön rrojtön burrat tanö, qe njö kohö e kombösive, periudha
e njerezisö, kur jo vetöm ndjenja e kombösive ishte lartösuar dhe zgjuar, por
edhe kur politika dhe interesi material i popujve dhe i njerözve bazohej mbi
kombösinö, mbi shtyllkat dhe interesar e bashkuara me idealin e ri. Shekulli
i nöntömbödhjetö, me tronditjen e revolucionit tö Francös, pa zgjimin dhe
rritjen e idesö sö solidaritetit ndörmjet individöve tö njö race, tö njö gjuhe dhe
tö njö kombi.
Kemi nö krye lindjen e popujve tö Ballkanit qö shköpusin verigat e Türqisö;
kemi pastaj shömbullin e dhönö prej dy popujve tö mödhenj qö realizojnö
bashkimin e ryre kombötar, Italinö dhe Gjermaninö; lufta e motit 1870'
pörpjekjet e bullgaröve, kryengritja boshnjake, lufta turko-ruse, lövizjet greke;
gjithö köto ishin aq klithje pör tö zgjuar kujtimet e thelle te Shqipörisö, kujtime
tö filluara dhe ato nö agim tö shekullit tö nöncömbödhjetö, me Ali Janinön
dhe Kara Mahmud Shkodrön, tö vazhduara pastaj me gjithö trubullimet nö
tö cilöt pörmenden emrat TäfiI Buzi, Gjoleka, Rapo Hekali...
Jemi tö bindur se tö ndodhurit e Naimit dhe tö shokövet, öshtö njö nga
fatet mö tö mödhenj qö ka pasur Shqipöria, njö ngjarje qö i ndiu kohös, qö
ka krijuar rrethanat e lumtura. Mö tej kufinjve etnografikö tö Shqipörisö,
burra tö tjerö, prej gjaku dhe gjuhö arböreshi, De Rada dhe Kamarada nö
Shqiptaröt e Italisö, Kupitori dheAnastas Kulliurioti nö Greqi, kishin ndjerö
edhe ata frymön e kombösisö dhe kishin filluar misionin e ryre shpirtdhönös,
njö mision jo fare i bashkuar dhe i trupözuar, Por kurdoherö pör tö mirön e
kösaj Shqipörie " e shpörndarö, po e bashkuar".
Tö dymbödhjetö tö zgjedhurit tanö, kuptohet lehtö qö nuk kishin as atö
temperament tö njöjtö, as atö mönyrö mendimi dhe punimi; Po Puna e tyre
rrihte drejt njö qöllimi dhe ky qöllim ka qönö fuqia shrytöse e shpirtit tö
ryre. Gjer nö atö kohö, shqiptaröve dhe Shqipörisö u dihej emri pör ngjarje
lufte, pör do pika tö ndrigme tö historisö; bota e qytetöruar s'ishte mösuar
qö tö dögjojö emrin shqiptar pör tendenca dhe aspirata kombiare dhe ata
qö öndörronin harta tö reja tö Evropös, nuk shihnin akoma nö do tö kishin
nevojö tö vönö njö ngjyrö tö vegantö pör djemt e Shqipörisö.
 246 Eliu Shqiptarc

sot ne kemi njö ndjenjö re thelle dhe njö ndörgjegje tö vörterö rö rroitjes
' dhe qönies sonö, njö pritmin ronö, . kea. ä.ry.ojmö nö mösimet
shpresö pör
qö na dhanö dhe nö shembullat qö na lanö ata pleq qö ua bekojmö
kujtimin.
Ata emra duhet qö rö jenö tö gjallö kurdoherö nö zemrat tona dhe veprar e
tyre njö dritö pör tö na rrö$rer udhen qö lipset tö ndjekim.(...)
Dhe köto cilösi, entusizmö poetike, apostolöri pör rartösim kombiar, i
gjejmö tö mbledhura nö njö shkdle tö lartö dhe nö njö formö rö shkölqyer
re Naimi ynö.

Lumo Shändo
Mid'hat Frashei 247

44)
PERTE FORMUAR KARAKTERIN

pe, ,e f.r-uar karakterin, duhet mö parö se 9do gjö, tö dimö tö mirat

dhe rö merat e subjektit ronö: djalit, gruas. burrir ose popullit. Karakteri
formohet me tö shtuar tö mirat, me tä ushqyer virtutet, duke zmadhuar
cilösitö dhe, nga ana tjatör, duke pakösuar, lehtösuar dhe zhdukur tö metat.
Eshtö ajo vepör seleksioni moral. Vetöm vullneti i gjatö mund tö sigurojö
seleksionin, tö arrijö qöllimin e mirösimit dhe tö naltösimit.
Ay qö ushqen pula, qen, ose kuaj, siguron seleksionin e racös duke
mbajtur shtazöt e mira dhe duke hequr ato qö i duken me tö meta. Pör
njerinö s'böjmö dot köshtu: nuk mundim, si spartanöt e mogmö tö hedhim
poshtö shkembit djemt' e doböt qö tö formojmö njö racö tö shöndoshö. Jemi
tö detyruar tö respektojmö gdo jetö; nuk mundim tö lemö tö miröt dhe tö
hedhim tö ligjtö. Edhe keshtu vepra e atij qö pörpiqet tö edukojö, tö formojö
karakterin, öshtö njö vepör mö e röndö, mö e hollö, plot vöshtirösi. Prandaj
e quajmö seleksionin e tij - njö seleksion moral'
Mjetet tij janö morale. Duhet tö sillet tek inteligjencia e subjektit, te
e
ndjenjat e tij njerözore. Nuk mund tö pördorö vegse köshilla, nga njö herö
dönime tö lehta. Po, arma mö e madhe nö dorö tö mjeshtrit, tö mösuesit, do
tö jetö shömbölla, lövdata, qörtimi.
Lövdata dhe qörtimi duhet tö jenö armöt mö tö forta, pör atö qö edukon
karakterin: duhet t'u rrefelmö nxönösvet tanö se vetöm i miri, sjellja e mirö
janö tö lövduar dhe tö nderuar; se vesi, e meta, fajet morale janö tö shömtuar,
tö urreitur.

44 Pjesö nga studimi i M. Frash€rit "Pör tö formuar karakterin", botuar te revista

"Pedagogjike", nr.6-1 1,viri 1926
248 Elita Shqiptare

Qysh formohet karakteri?

Pse disa popuj kanö do virtyte, do cilösi, qö mungojnö te tö tjeröt?
A öshtö vetöm njö göshrje race, punö remperamend, rrjedhur prej rrupir
dhe rrurit, prej klimös, vöndit, jetesös? Me njö alö, morali yne varret krelr
f
prej shkaqever marerialö, prej cirkonstencaver natyrale, apo ka edhe faktorö
moralö qö depörtojnö prej vullnetit dhe prej döshirös sonö? A e kemi nö
dorö tö ndörojmö gjö, tö japim njö shtytkö sipas nevojaver rona, apo duhet
tö deklarohemi robör tö mundur pörpara fuqivet tö verböra, pörpara fatit,
tö pafuqishmö pör tö ndrequr dhe pör tö shöruar?
Nö qoftö se pranojmö piköpamjen e dpö, pra, nö qoftö se bindemi qö
gdo send ösht' i kotö dhe qö sduhet tö pörpiqemi pör mirösim, atöherö
nuk na mbeter gjö tjatör vegse tö kryqösojmö krahöt, vegse fataliteri i
morties.
Pör tö mos rönö nö ketc desheprim. duhet qö rö pranojmö teorinö e
mirösimit tö njeriut, veprimin e vullnetir, tö rrethanave morale. Efektin,
jo vetöm tö punimit tö individir, po edhe me tepör akoma, rö shoqörisö.
Atöhere mundim qö tö mejtojmö qysh te krijojme kondirat e mira, qysh tö
böjmö qö tö lindin shtytbat dhe ueprimet miröböröse dhe ta mbryjmö krijesön
njerözore nö mönyrö qö rö jetö me e dobishme pör shoqörinö (pra dhe pör
veten e tij)' tö jetö me tepör nö harmoni me nevojat e jetös. Köshtu, njerinö
ne nuk' e shikojmö si njö löndö tö verbör dhe rö vdekur, rö ngrirö. Do tö
shohim se ösht' e butö, mund qö tö pörpunoher dhe, me tepör akoma, tö
pörmirösohet, tö jetö i zoti pör t'u börö i dobishöm, i shkarhöc pör qytetörim
dhe pörparim.
A janö tö pjellöt e rrerhanave materiale, apo edhe mvarren prej dashjes
sonö? A e bön naryra njerinö, apo edhe njeriu vetö e bön nierinö?
Tö mos hyjmö nö konsiderata tepör filosofike pör tö körkuar pörgjigjen
e kösaj pyetlele; le tö dögjojmö se g'mendon populli vetö pör tö metar dhe
mungesat e tij. Kur qörrojmö ndokö, kur i böjmö vörejtje mbi njö faj, mbi
njö sjellje tö keqe, mbi njö vepör pörgjithösisht tö dömshme pör veten e tij
dhe pör shoqörinö, a i kemi vönö re g'pörgjigje na jep njeriu i popullit?
- Köshtu e kemi zakon; köshru e lyp adeti, kad;miia!Na e lanö
pleqtö...
Me köto fialö njeriu i maleuet, ay qö nuk njeh vegse ligjet e pashkruar, e
pranon se, veprimin mö tö madh nö rrojtjen dhe nö sjelljen tonö e bön verö
Mid'bat Frashti 249

njeriu, zakoni, adeti i tö parövet, i aryre qö vdiqnö dhe na thöresin sö thelli,

na udhöheqin sö largu.
I urti i malevet e pranon, pra, qö njerinö e shryn zakoni dhe qö zakonin e
bön njeriu. Qö cilösija, vesi, virturi dhe e meta rrjedhin prej krijesös njerözore
dhe trashögohen bir pas ati.
Atöhere, a nuk mund qö tö ndryshojmö zakonet, tö lindim vetija dhe
karaktere tö mirö dhe t'i trashögojmö?
Zakonet, adetet, mönyrat e rrojtjes trashögohen dhe respektohen
vullnetarisht, jo me pahir. Thonö se zakoni öshtö me i fortö se ligji: Ligji
inspirohet me fuqi. Kurse zakoni pranohet, shpesh herö edhe duke qenö i
keq,i pakandshmö dhe pa asnjö dobi pör ate qö i bindet'
Pse pra i shtrohemi njö tiranije dhe nuk na shkon möndjeje qö tö
pörndörkrehemi, ta rrözojmö poshtö? Cila öshtö fuqija qö na shtröngon?
Duhet tö dijmö mekanizmin e zakonit, qysh lind dhe si vepron, qö tö
mundim tö jemi tö zotöt ta ndryshojmö, ta mirösojmö, ose tö krijojmö njö tö
ri. T,akoni mbretöron mbi njerözinö, jo pse ösht' i dobishmö dhe i nevojshmö,
po sepse njerözb e gjykon atö zakon tö mirö e tö pölqyer, sepse opinioni publik
e ka pranuar zakonin si njö tabu, e shikon atö si njö virtut, si njö deryrö, ndörsa
mosrespektimin e tij e kujtön si njö turp. Fuqinä mö tä madhe zahoni e melr
prej opinionh nnä.
Zakoni, qö shumö herö mbase ka lindur pa ndonjö shkak, na böhet
njö vetijö, njö natyrö. E pölqejmö, e pranojmö dhe i bindemi. Na duket i
mirö po nuk gjykojmö pse ösht' i mirö. Duam qö köta zakone t'i shohim
edhe re shokör te miqtö, te femijet dhe bijtö tanö. Ay qö mishöron
zakonin, na duket i mirö, i pölqyer. Fjala shqip thotö: "Nip' i mirö, i ngjan
dajiut", domethönö ka zakonet e ungjit. Ati gözohetö kur sheh se djali i
tij observon dhe respekton zakonet. Bömä, o baba tö tö ngiai. Kush nuk
ecön pas gjurmavet tö zakonit na duket i pasjellö mirö, si njö monströ, njö
i huaj, njö i egör.
I
bindemi zakonit se opinioni e Pranon dhe e pölqen. Edhe pör tö
ndörruar njö zakon tö lig, pör tö hedhur nö harrim njö vetijö tö padobishme,
do tö na duhet qö tö ndryshojmö opinionin tonö, tö ndörroimö idenö: nö
qoftö se möndja jonö nuk' e gjen pör tö mirö dhe pushon ta pölqejö dhe ta
levdole ate zakon, s'ka dyshim qö edhe zakoni, duke humbur mböshtetjen,
do tö rrözohet dhe shduket. Nuk mund tö themi se zakoni lind gjithnjö prej
nevojös, i krijuar prej cirkonstencavet tö vöndit. Tö ishte köshtu vetijat e njö
 250 Elita Shqiptare

populli, zakonet dhe opinionet e rij, do tö ishin kurdoherö tö fitimshmö pör

tö, kurse shpesh vörejmö qö janö tö dömshmö.
Jemi, pra, tö shtrönguar tö pranojmö njö teori rjatör: do tö themi se
zakonet lindin edhe shpesh, pa ndonjö logjikö: njö gö e bön njö njeri i
shquar dhe neve ajo gjö na duket e bukur dhe zömö ta imitojmö, rö böjmö
edhe ne si ay. Ja se qysh lindi nje modö, njö zakon i ri.

Nga köto teori heqim njö mösim prakrik:

Tö pörpiqemi tö pjellim, tö gfaqim ide tö reja, gjykime e mönyra tö reja
mendimi, moda e ngjarje tö reja; tö ndryshojmö idetö, gjykimetö e vjerra,
qö tö ndörrojmö edhe zakonet dhe tö böjmö zakone tö rinj.
Do tö rröfejmö kötu disa shembella qysh opinioni e ndryshon zakonin,
krijon njö zakon tö ri dhe na ndörron gjykimin:
I. - E mbajmö ment nö vegjölinö tonö cila ishte beja mö e madhe e
shqiptarit: ay qö donte tö betohesh, zinte me dorö njö anö tö musraqes, e
hiqte sikur körkonte ta shkulte dhe thoshte: Ja, pär häto mustaqelose: Nä
nej, i pres dhe i flah!Nuk mund t'i shkojö kurrkujt nö möndje qö njeriu,
burri, tö priste mustaqen dhe aq mö pak akoma, ra ruante.
Sot, a mendon mö njeri köshtu? Moda e lyp qö tö presim musraqer, ra
shkurtojmö fare ose ta ruajmö krejt dhe kurrkush nuk na qesh.
2. - E mbani ment sa fanatizmö kishte nö Turqi pör feste dhe kundör
shapkös, kapeles: feste e kuqe shikohej si shönja mö e shenjtme e
myslimanisö dhe kapella si provö qafirösije. Po, njö ditö, dhe nuk' öshtö e
vjetör, doli njö njeri dhe u tha rurqver se festeja öshrö njö kesule e grekövet
dhe qö kapela, nuk prish fenö e ndokujt. Köto argumenra qenö rö mjaftö
pör tö nxjerrö njö modö rö re: sot gjithö hoxhöt e vjetör rö Turqisö kanö
kapellö nö kokö.
Njimendösia mund qö tö nxjerö nö shesh njö gjö rö dömshme si edhe
njö gjö tö mirö. Fjala popullore shqipe: "Njö i marrö hedh njö gur nö der
dhe njö mijö t' urtö nuk e nxjerin dot" ka filosofi tö madhe. Po, nga ana
tjatör, edhe njö tok zakone tö mirö dalin prej mode: bje fala, njö shkrimtar,
njö filosof, njö artist i madh böhet shkak qö tö dalin njö shumicö nxönös
apo ndjekös qö gjurmojnö njö udhö tö re. Köshtu shpjegohet lindja e nje
shekulli me kulturö tö lartö: njerözit e gquar tö atij shekulli böhen kandile
dhe udhöheqös bashkökohösit e ryre. Njö shömböll tö gjallö tö kösaj reorije
Mid'hat Frasheri 251

egjejmönöRilindjentonöKombötarekundlehecveprimiidisafyryravetö
shquara, e Naim Frashörit me shokö.

**+
sö mendösivet'
Mösonjösi duhet tö mos harrojö kurrö teorinö e lindles
tö rrojtjes;
zakonevet, adetevet dhe tö ketö nö mendje fuqinö e kötyre shönjave
dhe pörgmimi
tö kujtojö sa pushtet ka shembulli, Iövdata, pölqimi, qörtimi
mbi lindlen dhe vdekjen e ryre.
tö arritur
Thamö se pörmirösimi böhet nö njö mönyrö morale' Dhe' pör
e krijesös
köte shkallö naltösimi qö öndörrojmö, duhet tä zhdukim tö metat
qö kemi nö dorö, tö studiojmö mirö anöt e erröta dhe tö doböta tö tij'
fryhet
Mjerisht, gjejmö shpesh herö te shqiptari edhe njö kotösi tö marrö:
si miseroku me erö dhe ne ruzullim nuk sheh veqse veten e
tij' madhörinö'
ndodhur pör njö !ale' per
fuqinö e remö tö tij. A pake zihle dhe vrasje kanö
jelek me tö bukur?
njö vöshtrim. pör njö te ,hku"r pörpara, pör njö kalö ose
Se, kotösija i jep nakar njeriut, e bön qö tö mos durojö njö
tjatör mö tö mirö'
vesi' sömundja mö
mö tö ditur, mö tö pasur, mö tö nderuar' Kotösija öshtö
e pörhapur nö djemtö shqiptarö: ajo öshtö fata prej sö cilös
do tö dalin tö
rn.,", di.fajet e pastajmö. Kotösija e ngur zemrön' e ftoh shpirtin' e bön
njerinö tö ashpör dhe tö egör, e largon nga shoqörija'
Kotösija nga gukat e vöndit tonö, nga forma gjeografike e
,rj.th
jeton njö
Shqipörisö, e formuar prej malesh, me pellgje tö vegjöl nö tö cilöt
pop"ttti e kufizuar' e ndare nga njerözia dhe bota e jashtme' Nö atö pellg'

,lriip,"ri nuk sheh pörvegse veten e tij dhe kjo vetövete i duket fort e madhe,
,.per.gmuar. n"p"tti ynö, tö cilit nuk i mungon hollesi e gjykimit' ka njö
njeri rö fryrö me kotösi: öshtö_ xhahil!
f "le k"okr.ristike pör tö cilösuar njö
Nö tö vörretö, nö ka njö tö metö qö shörohet me dituri, ajo öshtö kotösija:
jepi xhahilit njö dritö, geli njö horizont tö gjerö, rröfei njö model tö njerösve
te medheni, tö ditur, tö vitutshöm; jepi tö kuptojö se madhörija nuk
öshtö

pse je (ose ie ku.itohesh qö je) i biri i akecilit dhe tö

"mburresh me möndjen
iönä.", "rö maresh me hijen e möngjesit". Nö i rröfefsh modele tö bukur
dhe tö mödhenj, njerös tö mirö prej karakteri, naltösi möndjeje dhe
shpirti,
me talent tö shquar, atöherö vetja e tij do t'i duket e vogöl' do tö shfryhet
prej kotösisö e dömeve tö saj.
Doni tö shöroni nierinö me kotösi nga löngata e tij? Jepini ambicion'
inspironi dashire qö tö böhetö me tö vörtet njeri i shquar, jo me fale dhe
 252 Elita Shqiptare

öndra. po me vepra dhe me ndjenja, me lartösi karakteri dhe madhöri

shpirti.
Ky ambicion do ra shörojö nga korösija.
Mösonjösi ka njö mjet veprimi nö dorö tö rij pör tö ndrequr psikologjinö
e nxanösit: ky mjet öshtö mösimi prej jetöshkrimit tö njerözvet tö mödhenj,
tö njerözve tö shönuar me vleftön morale tö ryre. Edhe nxanösi duhet rö
kuptojö dhe tö bindet se 9do njeri nö kete borö s'böhet dot i madh dhe
shquar, po gdo njeri mund qö tö pörpiqet t'i ngjajö njö njeriu tö madh, tö
gjurmojö shömböllat e mira.

***
Kemi nevojö qö tö zgjojmö te nxönösit njö ambicion kombiar, niö lithke
solidarireti pör gdo send qö i takon kombit, racös, vöndit rö Shqipörisö. Kötö
ndjenjö mund ta ngjallim duke e bindur nxönösin se veröm duke u nderuar
kombi, duke u lövduar Shqipörija, duke qenö me famö dhe me zö rö mirö
gdo send qö i pörket Arbörisö, veröm atöhere edhe gdo shqiptar, mund qö
tö jetö i lövduar dhe i nderuar si person; me njö ale duhet qö tö vörö nö
f
shörbim tö Shqipörisö gjithö ambicionin dhe aktivitetin e tij, qö tö marrö
edhe vetö pjesön e kötij nderimi.

x**
Thamö nö krye rö körij studimi qö Shqiptari e ka pasur pakö si tö shumtö
prirjen pör kusöri, pör hajdutöri . Dhe kjo ka ardhur kryesisht nga varfäria,
por edhe nga edukimi, nga karakteri.
A e dini qysh janö pörhapur dhe rrönjosur köto vese rö köqija? - Me anö
tö köngövet! Qö vogöli tö tij, nö gdo rasje, nö döfrim, nö dasmö, ose nö
"ö
vajtime qoftö, nuk dögjon veg se köngö tö hajdutövet, tö ndonjö vrasösi, rö
ndonjö tö fuqishmi qö ka tmerruar borön, dua tö them botön e vogöl tö
pellgut tö tij.
Duhet tö kemi kujdes tö ndalojmö paskötaj köro köngö, tö haroher
lavdörimi i gjaksorit; duhet qö vrasjen, vjedhjen dhe hajdutörinö t'i
rröfejmö si tö shömtuara, rö urrejrura, turpe. Gjer mö sot moda dhe
opinioni i botös i ka nderuar köto vese; tani e tutje t'i rröfejmö si
shömtimin me tö madh.
Ndörsa, dhömbshurija, möshira, butösi e zömrös, duan rröfrer si gjörra tö
bukura dhe rö lövduara. Mösohuni nxönösvet tö kenö möshirö dhe dashuri
pör gdo gjö tö gjallö, pör gdo njeri.
Mid'hat Frasheri 253

Njö shkrimtar na keshillon qö tö störvitim djemtö dhe gupat tö duan lulet,

tö nd.iejnö bukurinö, njomösinö dhe shpirtin e lulevet. Pastaj tö mösohen
tö kenö möshirö pör shtazöt, pör zoqtö, dhöntö, lopön, gomarin; jo pse na
janö tö dobishmö dhe na hyjnö mö punö. po pse kanö shpirt, pse ndjejnö
dhe ata, pse rrojnö. Njö djalö qö ka dhömbshuri pör bimöt dhe pör shtazöt,
padyshim nuk böhet dot i keq pör njerözit: njomösi e zemrös zgjon te njeriu
nevojön dhe shijön e ndihmös pör njöri-tjatrin, afärim dhe solidaritet. Me
aförim dhe solidaritet böhen njeräit komb dhe me köto virtute forcohet
dhe lartösohet niö komb.
Shqiptarin e kanö kallözuar si pakö tepör individualist: mbase kjo öshtö
dhe njö e metö e rrjedhur prej gukavet dhe malevet tö Shqipörisö, si kotösija
qö zu ngoje me sipör. Individualizma e bön njerinö egoist, tö ashpör, tö
pashkuar me shokun. Ky karakter na shpjegon pse shtöpitö tek ne janö lark
njöra- tjatörs, nö njö mörgim plot gbesim, pa ate afärim dhe tö grumbulluar
qö shquan katundet dhe qytetet nö ata vise mö tö qy-tetöruar nga ne. Thonö
se frika e egrösiravet, e kafshövet tö egra, e ka börö njerinö tö aftrohet te
njöri-tjatri dhe tö formojö banime tö mbledhur tok. Mjerisht, nö Shqipöri
ajo qö malsori duket se trömbet me tepör, öshtö jo bisha, po vetö njeriu.
Pör tö zmbrapsur kete re metö, duhet qö tö mösojmö njerözinö nö
pjekje, tö vijnö nö takime me shoku-shoknö. Köshillat e mösuesit do tö
jenö fort tö dobishmö; po ka edhe njö mjet veprimi tjatör: sportet, futbolli'
boyskautizmi. lodrat me top, lodrat popullore, ekskursionet mö kömbö,
rendjet, mundjet etj. Köto lodra, köto ushtrime i japin njeriut jo vetöm
shöndet dhe pregatitin njö racö tö shöndoshö, po e böjnö edhe qö tö fitojö
cilösi morale dhe shoqörore.
E dini fort mirö se futbolli nuk fitohet pa pasur njö solidaritet tö madh
ndörmjet tö njömbödhjetö lojtaröve, qö formojnö ekipin; duhet qö secili tö
lozn, jo pör veten e tij dhe tö fitojö vetö, por pör ekipin, qö tö dalin fidmtarö
tö gjithö sö bashku. Kjo lodör, pra, öshtö njö ushtrim moral pör tö zhvilluar
cilösitö e shoqörimit dhe tö solidaritetit.
U köshillonj mösuesvet qö tö formojnö ekipe tö vegjöl pör shötitje,
ekskursione mö kömbö, qö tö njohin Shqipörinö, qö tö gfaqet nö zömör tö
nxönösit dashurija, adhurimi i gdo cepi tö vöndit tonö, i gdo sendi qö na
kanö lönö störgjyshör. Bashkö me kötö mösim praktik patriotizme, nxönösit
do tö mösojnö edhe qysh tö jenö tö bashkuar nö gözim dhe nö rezik, qysh t'i
ndihin shoku-shokut, qysh tö böjnö me rend shörbimet e shoqörisö.
254 Elita shqiptare

Me mönyrat qö rröfyem, korigjojmö disa tö meta tö njeriut, si kotösija

dhe ngjallim do virtute si patriotizma, solidariteti, alrruizma, shoqörimi.
Bashke me forcimin e karakterit, fuqizozhet edhe vullneti.
Por te njeriu dhe sidomos te shqiptari, fle dhe njö e metö tjatör: arböreshit
nuk i pölqen shumö puna e dorös, lodhja e krahut. Jo vetöm qö e shikon si njö
fatkeqösi lodhjen, por e ka pör turp punimin. sot mbase nöntödhjetö e nöntö
pörqint tö djemvet katundarö qö frekuentojnö shkollön, janö tö bindur se, ay
qö nxö tö shkruajö e tö köndojö, mö nuk duhet tö punojö me krahö. Mösuesi
duhet tö ketö kujdes qö tö zhduknjö kötö ide tö dömshme. Duhet tö bindnjö
nxönösir, se puna öshtö jo vetöm njö nevojö, por edhe njö deryrö, qö s,ka njeri
tö pörjashtohet prej keti ligli, qö asnjö punö dore, as tö mihurir tokön, as tö
ngaröt qetö, as tö goditurir mur, as tö mbajturör gurö, nuk öshtö rurp.
Pör tö ndrequr kötö tö metö, e mira, idealja, do tö ishte qö nö
9do shkollö
fillore dhe rö mesme tö ketö nö program punö dore, jo veröm tö böhet sot
punö dore me karrö, po njö punim tö vörtetö tö dörrasös, tö hekurit, tö
dheut' sot pör sot, kötö sisrem vetöm nö shkollön Teknike nö Tiranö, e
shohim. Do tö döshironja ta shihnja tö pörhapur nö gdo shkolle. Mösuesi,
me inisiativön e tij, a nuk duhet tö arijö tö mösojö nxönösit e tij tö punojnö
njö kopsht tö vogöl pranö shkollös, tö mihin tokön, tö mbjellin,tö ngrenö
ledhe, tö mbajnö ujö dhe gurö? Mösuesi, duke dhene edhe vetö shembellen
e parö, jo vetöm do tö zhvillojö njö karakrer tö mirö rö nxönösvet, po do
tö ketö dhene edhe njö mösim praktik pör bujqösinö, pör botanikön dhe
zoologjinö, do t'u ketö mösuar se puna nuk e gnderon njerinö. Do ta
nderojnö mö repör punön, kur tö shohin se mösuesi verö nuk e ka pör turp
tö pördornjö kazmön, shatön, lopatön ose sqeparin.
Deryra e mösonjösir öshtö nga me tö röndat, po edhe ajo me e shönjta.
Eshtö njö detyrö pa shkölqim,por ka könaqsi shpirtörore: gazin e ka nö
prehjen morale qö ndjen mösonjösi duke parö gdo mot djemt'e vegjöl qö riren
dhe hyjnö nö tufä tö njerözisö. Deryra e tij kthehet nö dashuri pör barrön qö
ka marrö dhe nö dhembshuri pör krijesat qö i janö dorözuar.
Pa ndihmön e kohös dhe rö perseverancös, asgjö nuk böhet nö körö borö
dhe aq me pakö pör juve qö kini detyrö tö formoni karakterin e nxönösver,
t'i böni njeröz tö ndershöm, patriorö tö mirö, se sa rö mjaftoheni vetöm pör
t'u nxönö abecenö.

Lumo Shöndo
Mid'hat Frasheri 255

15)
PER SHKRIME TE HARUAR DHE TE PADITUR

A öshtö e vörtetö gjyshöt dhe störgjyshöt tanö nuk janö menduar qö tö

se
pördorin gjuhön e tyre si njö vegöl marrödhönieje, si njö mjet kulture, ose
pör tö mbushur nevojat e jetös sö pörditöshme, nö mos tö intelektuales?
Shumö herö njeriu ösht' i shtrönguar qö tö thotö se pördorimi praktik i
gjuhes nuk fillon te shqiptaröt vepe mö 1879, me pörlindjen qö gjen nö formim
tö Shoqörisö nö Stamboll dhe t'asaj tö Bukureshtit. Gjer ahere pandehnim se
gjuha jonö ka mbetur mö nj 'anö, e haruat e pakujdesur, e pashkruar.
Padyshim, askush sot s'mund tö mohojö vjetörsin' e shkrimit e tö
srudimevet tö shqipes; libra dhe shkrime tö aFero katörqint vjetösh mö parö
na vörtetojnö shqyrtimin tonö. Po köta tö shkruar tö gjuhös sonö a ka qönö
nö njö mönyrö tö vazhduashme dhe praktike, apo e kanö pördorur vetöm
disa diletantö si njö luks, si njö döfrim shpirtöror?
Pör t'u pörgjigjur te kjo pyetje,duhet qö njeriu tö ketö nö dorö tö tij arshivat
dhe dokumenter e jetös qö kanö rrojtur shqiptaröt nö kohö tö shkuar, tö ketö
ndönö sy gjurmöt dhe kronikat e vitevet tö fluturuar' Tä dimö g'kane menduar'
si kanö rrojtur, g'ka qönö brönda nö shpirt dhe nö zemör tö tyre Puna frymore,
veg asaj jete gjithnjö bugitöse dhe körcellimrare me rö cilön e shohim tö pajuar
racön tonö dhe qö i eshtö börö si ngjyra karakterisrike e saj.
Pör fat tö keq, köto gjurmö tö vjetra s'kemi ku t'i gjejmö! Ne vetö kemi
shkruar fort pakö pör punöt dhe jerön tonö dhe tö huajtö na kanö njohur
edhe mö pakö akoma. S'kemi as arshiva, as kronika, as ndonjö gjurmö tö
duruarshme tö jetös sonö tö tejshkuar. Po qysh do bere qö tö hedhö njeriu
pakö dritö mbi kötö qö pyesim? Duhet qö tö konsultojmö vetöm ato shönja
tö cilat janö mbartur gjer mö sot. Pör fat tö keq njö bibliografi shqipare e plotö
akoma s'ka dalö dot nö dritö; sa per tani m'e mira dhe mö seriozja öshte ajo e tö
ndjerit profesor Emile lrgrand, shrypur mö l912 nö Paris' Ne kete bibliografi' e

45 Nxjerrö nga revista "f)ituria", Tiranö, I nöntor 1926

 256 Elin Shqiptare

pasuar prei dy shkollaröve pas vdekjes kgrand-it, j-e lo..[ ogarZ24vepra Mö

'.
parö, i degjuari albanolog i ditur, Gustav Meyer, kishte vönö njäprovö bibliografije
shqipe nö fund tö libörs sö tij Fiabrt aimobglth shqip (stasburg, I gg I ku radhit
),
193 vepra mbi shqiparöt ose nö giuhöt shqipe, prg tö cilavet g0 shkruar shqip
dhe
prejshqiparövet. Nga tö T24librate kataloguara prej Legrand-ir, gjer nö mor
1900, se bibliografi e tij s'vete mö töhu, vetöm l}5janö tö shlauara shqip; tö
tjerat janö ose srudime mbi gjuhöt tö börö prej tö huajvet, ose libra historije,
shetitjeje, mbi kombin dhe vendin ronö. pör tö kuptuar njeriu metösinö e
bibliografisö sö Legrand-it arrin shumö herö tö kthejö fletöt e njö katallogu,
pör shömbull, katallogu 6l I i librarit Joseph Baer dhe co n! Frankfurt,
numuron 9 vepra qö mungojnö nö librin tö profesorir frances.a6)
Pra, jo vetöm körkimer nö kartrat e pluhuruara dhe tö verdhura prej
kohös, nö bibliotekat e mbödha dhe nö arshivat e qeveriver, po edhe shumö
herö römihja do rö na vörö mbi gjurmö rö tö tjerave libra shqipe tö panjohura:
se na duket qö kemi tö drejtö rö besojmö se gjuha jonö säo tö ketö qönö dhe
kaq shum' e hedhur mö nj'anö sa e pandehim ne vetö. Fröngu i Bardhö,
nö paröthönie tö falorit latinisht - shqip tö tij, a nuk thotö se gjuha jonö
po vdirerö dhe po bastardhoherö? Kjo frazö na duket si njö klithje kundör
shkrimit ladn tö shqipes dhe jo si njö qörtim pör foljen me gojö. Eshrö pra
pör tö besuar se shqipja pördoresh si gjuhö e gjallö dhe praktike, nö kohörnö
tö cilat shkruanre Fröngu i Bardhö. M'anö tjatör, Bogdani, nö parathönie tö
veprös sö tij shqipe, CuneusPropherarum, shrypur mö 1685, na döften se ka
pasur dhe akoma libra tö tjerö tö shluuar shqip prej tij, po qö, nö udhötimet
dhe prej prapösisö sö fatit, ijanä treturä si hripa nä ujä.
Mund tö themi se edhe tani gjurmöt e ralla tö gjuhös sonö qö na janö
ruajtur, qysh nga Buzuku, formojnö njö varg rö paköputur. po edhe sa rö
tjera qö nuk i dimö, qö na "janö trerurö si kripa nö ujö", ose qö po presin nö
gipat e dollapövet, mbase gjysmö rö mykura!
Ja, kötu ca shönime tö informimevet qö munda tö mbleth mbi tö tilla
vepra. Mö 1909, kur isha nö Elbasan pör kongresin e shkollavet, pashö tek

46 Njö evoluim qö m€ duket i vörrerö mö bön tö besonj se, nö q;netet e ndryshme:

Shkoder, Bukureshr, So$e, Korgö, Selanik, Stamboll, Bruxelles, paris, Arhinö,
vjenö, Itali, Misir, Amerikö, do tö jenö shrypur afero 400 tibra dhe broshura shqip,
pa numuruar g zerat, qö padyshim kapörcejnö tö g0-ar dhe arrijnö tö loo-at, sado
qö tö nöntödhjet pör qindat kanö qönö flerö qö nuk e duruan dot mö tepör se disa
tö pakö numura, nö mos dhe nga njö herö njö tö veröm.
Mid'hat Frasheri 257

Z. Lef Nosi njö doröshkrim shqip tö vogöI, njö liturgji rö Theodhor Haxhi
Filipit: pas Shr. Gjon Hrisostomit, e mberur nga fundi i shekullit tö l8-tö
dhe e shkruar me ato shkronjat e ndryshme tö Thodhorit, qö Hahn-i i ka
marrö pör shkronja shqipe arkaike.
Prapö, shkruar me ato shkronja gjendej nö duart tö mörcnjesit Z. Dod Biba
njö kateqismö dhe njö defter tregtije, pa njö röndäsi literare, padyshim, po shumö
me röndösi si shönja qö giuha jonö pördorej pör tö mbajturö llogarit' e tregtisö.
Nö Elbasan mösova se njö mösonjös greqishteje, i quajturö Tushi Pina,
vdekur i ri, i1e25 vjet mö parö, kishte lönö ca doröshkrime, ca pörkthime, etj',
tö cilat sot gjenden nö duart e z. Gl Pekmezi, nö Vjenö. Köto doröshkrime
i zö ngoje dhe Pekmezi nö njö studim tö vogöl qö ka shlnuar gjermanisht
mbi shkronjat hundore tö gjuhös sonö.47)
47 Zotin Pekmezi qö e pyeta me njö letrö mbi kötö göshtje, pati mirösinö tö mö
pörgjigjet si mö poshtö, me datö 3 Shtator 1926:
"Mö l90l u dörgova prej Akademisö sö Diturisö, Komisionit Ballkanik tö
Vjenös, nö Shqipöri, pör studime dialektologjike , dhe me njö porosi tö vegantö nga
ana e profesorit tim Jagigit, pör shkrimin e vjetrö tö Elbasanit...
"Nö Elbasan g.ieta atöhere disa njerzö tregötarö dhe njö grua' tö cilöt edhe
shkruanin me shkronjar e vjetra tö Elbasanit. Mirret vesh köta ishin pleq, dhe
gruaja mö plakö akoma. Ne shtepin e Papa Gjorgjit u n,ioftua me njö kallugjer 80
vjeg, tö quajrur Partheni, tö Manastirit Shön Gjon, me ndihmön e t€ cilit fshehtazi
vajra gjer nö Manastir, dhe atje, prapa altarit tö Kishös, gjeta njö arkö tö vjetrö e tö
shkallmuar, nö tö cilön gjeta shum€ doröshkrime, prej tö cilövet mjerisht m'u desht
vetöm disa copöra fshehtazi tö marr. Q'u bönö tö tjerat dor€shkrime? Pyeta pörpara
disa vjetöve kur qeshö nö Elbasan; mö thanö nö Manastir, se' as ata vetö nuk e dinö
tö ketö pasur atje doröshkrime..."
"Gjeta dhe do doröshkrime tö niö mösonjösi, Dimitri Andrea Pina, i cili, pörpara
disa vjetöve , kishte vdekurö nö njö moshö prej 27 vjetsh. Ky shkruante me alfabetin
e Frashörit, po edhe me alfabetin e vjetrö tö Elbasanti, Pina ka pörkthyer disa biseda
kishe, do copöza prej klasikövet latinö, disa köngö kishe prej greqishtesö; ka njö pjesö
tö gramatikös shqipe me dialektin e Elbasanit dhe njö copö tö njö $alori shqip. Unö
köta fragmente i ruanj, dhe döshöronj qö li shryp njö herö.'."
"N€ mes tö tjeröve doröshkrime gjeta nö Elbasan edhe njö fletö mö tö matshme,
tö shkruar me alfabetin e Elbasanit, fage 55 dhe 56, d.m.th. se ka qönö njö
doröshkrim mjaft i madh dhe i shkruar fort bukur. Kallugjeri mö thoshte se, lcy
dor€shkrim i kösaj flete do tö jetö padyshim apo i Thodhörit vetö, apo i igumenit
tö Manastirit Shön Gion, nxönösit tö Thodhörit.
258 Elita Shqiptare

Mö 1913, kur qeshö nö Shkodöa i njohuri vjershötor At Gjergj Fishta,

mö thoshte se gjenden nö duar tö disa miqve tö tij priftör, njö mbledhje
vjershash tö priftit tö Mirditös, Zarish-it, vdekur rreth morit 1780.
Nö Berar, mö 1913, kisha parö te Z. Sul o Resuli, njö doröshkrim shqip
(po -. shkronja turqishte) tö vjershavet tö njö Sulejman Ramazan, vjershötor
i dögjuar nö ato anö, beraras, rrojturö afer njöqint e njözet vjet mö parö. Köto
vjersha, edhe nö mos pagin njö vleftö si literaturö, do tö kenö njö röndösi
dokumentare, pör mendimet, mbase dhe ngjarjet e kohös.
Nö Berat mbahen dhe ruhen doröshkrime tö rjera tö vjershötoröver Hasan
Zyko Kamberi dhe Nezim-it. Unö vetö kam pasur nö mes rö libravet tö mija
dy doröshkrime tö vjershaver rö Hasanit Zyko Kamberit, törö nö shkronja
turqishte, njöri prej tö cilöver te pakön njöqint vjet i vjetör.
Dy libra fetare nö vjershö, tö shkruara nö Frashör prej Dalib dhe Shahin
Bejvet, köndohen dhe sot nö teqet e bektashinjvet. as)
Librat fetarö muhamedane janö shkruarö me germa arabishte. Sor
gjenden shumö mevludö, ilahi dhe vjersha tö tjera köshtu tö ruajtur. Disa
prej vjershötorövet tö tille kanö shtuar dhe vepra tö tjera te prodhimi i
tyre. HafEz Ali Ulqyni, mö thonö se ka lönö njö falor shqip - turqisht,
njö tjatör turqisht - shqip si dhe dy libra tö tjerö, mbetur akoma nö
doröshkrim. ae)
Nö njö defter qö kam tani pörpara syver, ku öshtö shkruar njö $alö qö
ka mbajtur Jani Vretua, nö njö mbledhje shqiptarösh pör tö filluar njö degö
shoqörije shqiptare nö Bukuresht, mö 20 kallöndor 1882, köndoni köto
falö se, njö farö Stefan Posrenani, qö s'e paska arritur as babaj i Vretos,
paska lönö njö shkronjörore tö gjuhös greqishte nö shqip; ky i paska rönö nö
dorö Vretos kur ishre djalö i vogöl dhe i paska dhönö mendimin qö rö böjö
gramatikön e tij greqisht .
Ne nje f alö tjatör qö mban prapö nö Bukuresht mö l4 kallöndor (Janar)
1896, törö ay J. Vreto, thotö:
"Panajotidhi Meksaj nga Labova, qö öshtö shöronjös nö Pargö, shkruante
ary moti se ka börö njö mbledhje rö rillö (domethönö ka mbeshrlellö kenge,

48 Mösoj tani se, ve9 köryre dy Hadihaue, qönka edhe njö rjatör, vönö nö vjershö
prej Haxhi Qigko, nga Korga; doröshkrim i i kösaj libre u gjendkösh sot nö teqe
tö Melganit.
49 Ky Haföz Ali öshtö autori i njö mevludi qö po e p€rshkruajmö nö artikullin
Bibliograf Shqiptare.
Mid'hat Frashtri 259

vajtime etj.) sa ka mundut veg tö shkruaravet tö tija, edhe i vjen keq ndö
i höngörtö myku."
Kötu zura ngoje ato qö pashö dhe qö di, sado qö as koha, as fati s'mö
kane dhene lejö tö bönj njö shötitje studimi, me nge dhe me qetösi zömre
nö Shqipöri. Edhe nuk benl fale pör doröshkrime tö rinj, libra tö gatitur,
qö presin diten dhe volinö pör tö dalö nö dritö.
Köto qö rröfeva mö lart mö böjnö tö besonj se tö folöt e Arbörisö ka qönö
dhe duhet tö ketö qönö kurdoherö, nö mos dhe prej shumö shekujsh, tö
pakön qö katör a pesöqint vjet e töhu - njö gjuhö e gjallö dhe ndoshta edhe
pakö praktike.
Dy gjöra na kanö munguar pör t'i dhene hov tö madh dhe shpirt tö
shöndoshe gjuhös sonö: njö qeveri kombötare dhe njö kishö autoqefale. Köto
tö dy fuqi, administrata dhe kisha, janö ato qö kanö njö nevojö tö pörditöshme
tö g.iuhös, qö mbrojnö mösimin dhe zgjojnö nevojat.
Duke na munguarö köto, gjuha ka qönö pakö me tö vörtet si njö luks, si
njö döfrim i hollö i shpirtit dhe i ndjenjavet, tö lumtur akoma ne pse kemi
pasur störgjyshör qö kanö mundur ö tö ngrihenö pakö pörmbi qarkun löndor
dhe kaßhor tö jetös plot ashpörsi dhe törö materialiste tö ryre.
Pa dyshim shumö prej shkrimevet tö prindvet tanö janö tretur dhe kanö
humbur. Po 9do tö böjmö ne pör tö ruajtur ato qö edhe s'janö gdukur dot
gjer mö sot?
Do tö dalö vallö ndonjö i pasur, ndonjö mbrojtös i letravet dhe i lerarövet,
qö tö ketö trimörinö sa tö marrö nö kujdes tö tij editimin rishtazi tö libravet
tö böra tö ralla dhe tö pagjetshme dhe tö doröshkrimevet tö ruajturö prej njö
fati shumö tö möshirshmö, po qö janö kurdoherö nö rezik tö humbjes prej
mykut, zjarit, dhömbit tö miut ose dorös sö njeriut?

Lumo Shöndo
 260 Eliu Shqiptare

I(ÄTEDRAT E GJUHIS SHQIPE NEVENDETE HUAJA

DHEALBANOLOGJIA (osc dituri c shqipe)

Aför pesödhjetö vjer mö parö kanö zönö tö pördoren

fiaröt arbanohg,
albanologii, pör tö rröfyer diturinö e giuhös shqipe dhe dijetarin qö mirret me
tö, qö studion shqipen nö marrödhöniet e saj me gjuhöt e tjera indoevropiane,
nga piköpamja e gramatikös sö krahasuar, nga ana e etimologjisö, qö körkon
dhe origjinön e racös shqipmre nö raportet e saj me kombet e mogmö, qö
historia i quan pellazgö, ilirianö, maqedonas, thrakö, frigö...
Duket se köta studime janö edhe plot interes pör historinö e gjuhöve tö
Ballkanit, meqönöse shqipja ka influencuar gjuhör rumune dhe bullgare si
dhe greqishten e sorme. Nga ana rjarör, albanologjia hedh ca nga ca shköndia
dhe dritö mbi popujr tö vjetör qö pörmend historia, nga tö cilöt s'ka mbetur
asnjö shönjö, pörvegse disa emra qyretesh, lumenjsh dhe malesh.
I pari, mbase, qö ka börö fale per shqiptaröt dhe gjuhön e ryre, öshtö
Johann tumann, profesor nö universitetin e qytetit Halle, pak mö tepör
se njö shekull e gjysmö mö parö, nö vepör rö tij mbi historinö e popujve tö
Evropös lindore5'. Nga faqja 170 gjer nö faqer i66 fletmbi historinö dhe
gjuhön e shqiptaröve dhe vllehöve (über die Geschichte und spreche der
Albaner undvlachen). Nö faqet l8l-239 autori riboron alorin greqisht-
f
vllahisht-shqip tö Theodor Kavaliotit. Thumanni i konsideron shqiprarör
si paraardhösit e ilirianöve.
Libri i oficerit bevarez Xylender (Die Sprache der Albanesen oder
Schhipetaren, Frankfurt 1835); mö pastaj e mjekut gjerman, dhe ay nö
shörbim tö mbretit Othon tö Greqisö, Karl Reinhold (Noctes pehsgicae,
Athinö 1855), hoqön vörejtjen e botös dijetare mbi guhen shqipe dhe
problemin e shqiptaröve. Pothuajse ne kerö mot, njö tjatör albanolog, Dr
Johann Georg von Hahn, konsull i Ausrrisö nö Shqipöri, po i jepte borös
50 untershchunger uber die Geschichte der ostichen europaiscben volher, von
Johann
Thumann, Erster Theil, Leipzig, 1774.
Mid'hat Frashtri 261

njö libör me lönde tö gjörö (Albanesische studien, \üien 1835 dhe Jena
i854),me shönime historike, njö pörshkrim tö Shqipörisö dhe tö zakoneve
tö gjindjes, njö gramatikö,Iöndö mjaft e begatshme folklori, njö falor' Pa
dyshim vepra e Hahnit s'ka njö vleftö tö madhe si dituri tö vörtetö, po
pörmban njö löndö tö pasur, njö gramatikö tö gjuhös, njö thesar f alesh dhe
,hpr.hlerhihe böri shörbimin e madh rö hiqte vörejtjen e filologöve. Eshtö
e.rrört.tö se ajo periodö e niezit tö shekullit tö 19-tö ka qenö fort e volitshme
pör transakti-. te tillö: nö atö kohö gjejmö studimet e Franz Boppft Über
die albanasische in seinen uerutandtscharthchen Beziehangen, e könduar
nö Akademi tö Diturive mö 18 mai 1854' Ca mö pastaj ose mö parö'
gjejmö shkrimet e njö tjatör linguisti gjerman, August Pott dhe botimet
e shqiptaröve de Rada dhe Kamarda qö nuk shörbyen pak nö pörhapjen,
nö themelimin e albanologjisö. Kjo dituri, si degö e linguistikös dhe e
filologjisö, gjeri njö specialist qö i shogroi aktivitetin dhe inteligjencön,
re Gustav Meyeri, i cili nö pesömbödhjetö vjet (1S80-1896) produktoi
vepra me röndösi krenore: Albanesiscbc Studien, Grammatih Etymologisches
tJ(ö
rterb uc h d.er Alb anes is c h e n sp rac h e.
Duke hedhur dritön e diturisö sö ryre Boppi dhe Meyeri, po dilte nö shesh
dhe origjina e gjuhös sonö, lidhja e saj me foljet indoevropiane dhe raca jonö
po njihej si njä fis i familjes evropiane, paranikö tö njö populli tö madh, qö
ka pasur emra rö ndryshöm nö agim tö historisö. Sipas vendit qö zotöronte,
thirrej ilir, epiriot maqedon, thrak, mbase dhe frig' '. ngaAdriatiku nö Zall
tö Derir rö Zi, pravendös dhe jo i huaj.
Sot njohja dhe studimi i gjuhös shqipe shikohet si njö mjet pör zgjidhjen
e problemeve qö paraqesin kombet e Ballkanit, jo vetöm tö sotmit, po
edhe shumö göshtje tö helenishtes dhe latinishtes. Njeröz me njö talent tö
pakontestueshöm, po na japin tani körkime plot röndösi, belne kerkime qö na
premtojnö rezultate tö begatshme pör historinö dhe gjuhösinö. Köndonjösve
G Diru.risä do tö pörpiqemi Cu japim njö ide pör frytet e arritura, pör studimet
e börö, t'u japim njö mendim pör punön e dijetaröve albanologö dhe tö
zglojmö njö interes edhe nö bashköpatriotöt tanö'
Albanologjia gjermö sot, ka mbetur kryesisht niö dituri gjermane nö duar
tö dijetaröve alemanö. S dimö asnjö libör, ose studim te berö prej njö englezi
dhe dy veprave nö gjuhö francezesr, nuk u njihet ndonjö vleftö shkencore.

5lAguste Dozon Manuel de Ia hngue chhipe ou albanaisc, Paris, 1879, dhe Louis
Benlocö, Analyse de h langue albanaise, Paris 1879.
 262 Elita Shqiptare

Säimö- ndonjö vepör tö dale prel dore italiani,

sado qö tö dy bashköpatriotöt
tanö' de Rada dhe Kamarda dhe pasardhösit e ryre,
stanislas dlr. ir,tict.l
Marchiano, kanö shkruar nö gjuhö italiane.
Duke pörparuar njohja e shqipes, shtohej dhe inreresi
pör tö, njö merak
shkencor mbi tö cilin, pa shkuar shumö kolö, ,, shartua
edhe'r,1ö i.rt.r.,
politik.
Karedrat e para pör gjuhön shqipe kanö pasur qendrat
.drejtpörsödrejti joindiferente
e qFre nö dy shtete
pör punön . shqiperira dhe mösimi i shqipes
u shikua mö tepör nga piköpamja praktike dhe utllitare,
pör zgjanimin e
tregtisö ose pör propagandön polirike, sesa pör filologji
dh. linglirtike.
Mö i vjetri mösim filloi nö Istituto orientare t. N"poriimö
1900.
Titullar i kösaj u emörua Giuseppe Schirö, i mirönjohuri vjershötor
shqiptar'nga Piana dei Greci e Sigilise, aktiviteti dhe
puna plellore e rö cilit
edhe sot qö dyzet vjet e töhu pör gjuhön,one. ttd
_vazhdon 1904 u ger nö
vienö, nö Institut tö Gjuhöve tö Lindjes si ay i Napolft (K.K.
ofentlichen
Lehranstahfi)r orientalische sprachen)kursi i iqipe.
-. Dr. Glefri pekmezi
pör profesor' Ky institur ishte nö ridhje tö ngrrrhie .ne
dhe disa
universitete. Pekmezi, shqiprar nga Srarova "k"d.Äiäe
z. Gjergj dhe autori i librave
p€r-gjuhön tonö, pasoi mösimer gjer mö r9r4, duke i lönö vendin
z. profesor
Kolö Rrota nga shkodra, i cili vazhdoi gjer mö r923.Täni
kursi duket i
pezulluar, sado qö jo i suprimuar. po Viena qö na kishte
dhene Hahnin
dhe Gusav Meyerin, na ka dhönö dhe Norbeit
Joklin, njö kompetent tö
njohur pör gjuhösinö shqiprare, qö po na jep sot kurse albanoiogyie
nö
universiter tö vjenös nö lidhje me krahasimin e gjuhöve indogjer-mane,
kurse qö i kishte börö mö parö profesori Kretschmer.
Shumö herö njö person apo njö rast böhet shkak pör lindjen
e njö sö mire
qö ndryshe säo tö qe shfaqur. Köshru edhe nö paris, profesori
Mario Roques,
mösues nö Sorbonö dhe nö shkolle tö Gjuhöve tö Lindjes (Eca
res des Langues
orientales viuantes),geli nö kete shkoile mö r92r kursin e
gjuhös shqipe,
dy herö nö javö. Köta mösime motin e parö u dhanö prej drältorit
te [esal
tö pörkohshme (d.m.th Mid'hat Frashörit-red), atöhere delegat i shqipörisö
nö kryeqyter tö Francös dhe prej z. Dimitri Berati, ,.kr.i", i deiegates.
Motin e dytö kurset u bönö prej z. Stavre Stavro. Täni po vazhdojnö nön
mbikqyrjen eZ. Mario Roques, vetö mösues i gjuhös ,uÄ,rn., si njö
dege e
sö cilös figuron edhe shqipja dhe jo zyrtarisht si njö kurs
mö vete. 6uhet te
shtoi qö rani se, nö shkollön e gjuhöve tö Lindjes, törö ,nö motin r
92 l , ishte
Mid'hat Frashäri 263

gelur njö Qendär e studirneue shqiptare (centre d'Etudes Albanais) pör tö

mbledhur dhe tö dhene gdo lajm me karakter diturak ose ekonomik rnbi
Shqipörinö, qendör qö duhet, nö parim, tö mbahet prej studentöve shqiptarö
tö Parisit. Pörparimi dhe forcimi i kösaj qendre varet' pra, prej punimit tö
bashköpatriotöve tanö dhe nga inteligjencia e tyre'sz
Mö l923,dy vjet pas themelimit tö mösimeve nö Paris, fillojnö dy kurse
nö tö dy kryeqytete rö tjerö, Romö dhe Beligrad, i pari nö Istituto delle lingue
dytrnö Universitet, nö seminar tö gjuhösisö shqipe (Seminar
slaui e orientali, i
z,a arbanashufl"t"slü"). Lajmörohem se mösues nö shkollö tö Romös
öshtö

sot z Hamdi Kavaja. Nö Beligrad botohet edhe njö mbledhje studimesh

(Arhir za arbanasha starinu, jezih i etnologiiju) nön drejtimin e profesor
Barigit, botim plot interes pör sendet shqiptare, sado qö pjesa ma e madhe
öshtö shkruar serbisht, nö njö gjuhö pak e arritshme pör dijetaröt'
Kursi i fundit, dua tö them, mö i riu nö qytetet e Evropös, öshtö ay qö ka
themeluar profesori Dr. Gustav\Teigand mö 1925 nö Leipzig, duke krijuar
njö seminar shqiptar (Albanische seminar) pranö universitetit tö atij qyteti,
seminar nö tö cilin ka edhe niö bibliotekö pör studime filologjike, historike,
ernologjike pör Shqipörisö. Seminari shiptar gjendet ngjitur me seminaret
rumun dhe bullgar qö drejton törö ay z. Eeigand, i cili boton edhe njö herö
nö mot Balhan-Archlz, i shogruar nö dituritö ballkanike.
Profesor \Teigandi öshte dhöne prej shumö vjetösh nö studim tö gjuhös
rumune tö Rumanisö dhe tö kucovllehvet dhe me atö rast ka prekur
\üTeigand si edhe z'
gjuhön shqipe. Pör tö shpjeguar rastet qö shtynö z.
Mario Roques qö tö venö nga rumanishtja ne shqipja, do tö mjaftojmö
me tö rröfrerit kötu sa shkruan vetö nö parathönie tö volumit tö parö tö
Balhan-Archiuit, duke shprehur keqardhjen qö s'mundim tö vömö kötu
tö törö copön aq interesante.
"Njohja e bullgarishtes dhe mö tepör akoma duke nxönö frymön dhe
karakterin e gjuhös shqipe, mö bönö tö shoh se, rumanishtja öshtö mö aför
shqipes nga g'öshtö pandehur". Shqipja, me anön e thrako-shqiptaröve ka
influencuar rumanishren dhe bullgarishten... nga tö tri gjuhöt e Ballkanövet

52 shkolla e gjuhövöe tö Lindjes e Parisit ka qenö themeluar mö 1795, köshtu qö

sot ka mö tepör se 130 vjet jetö, n€ mos na ka dhene ndonjö albanolog, sduhet
harruar se bibliografi i shqipes, i ndjeri Emile Legrand, nga profesoröt e kötij insti-
turi ishte. Nö sallö nr. 6 tö shkollös, mö 1921 ishte themeluar dhe njö bibliotekö e
Qendrös sö Studimeve shqipe.
 264 Elita Shqiptarc

kur rumanishrja eshtö prej origjinö latine, bullgarishtja prej farö slavi,
shqipja
eshrö rccn 6(o2guv balkanike..."
Mö poshtö G' \Teigandi thotö: "Gjer mö sot ähtö besuar se shqipja rrjedh
nga ilirish{a dhe barra e kötij besimi i ngarkohet Gustav Meyerit,
k rr.. rhu-e
prova na be,ine te konsiderojmö thraköt si paraniköt e shqiptarövet..."
Sido qö tö jerö, folologöt indogjermanistö, kanö perp"." ryre rhumö
punö
akoma dhe do studim, gdo römihje nö lömö rö gjuhös shqipe, sjellö njö
gur
tö dobishöm pör ngrehjen e godinös sö shkencös, per te kthjeiluar problemin
e origjinös sö popujve, pör tö hedhur pak dritö nö errösirat e asaj
qö i themi
parahistori. Pör ne shqiptaröt röndösia e köryre studimeve öshtö aloma mö
e madhe, si vetö drejtörisht rö interesuar. Do tö doja qö studentör tanö nö
vjenö dhe nö Paris tö afrohen re kurset e profesor
Joklir dhe te shkolla e
cjuhöve tö Lindjes, tö ßmijösohen me metodat shkencore tö gjuhösisö. Nga
ana tjatör dhe studentö tö posagöm mund qö tö dörgohen nö Leipzig pör tö
l'azhduar mösimet e rö rre seminaröve tö Ballkanits3, dituri e cila nalrek jo
vetöm nga piköpamja thjeshtö spekulative shkencore, po edhe pör politikön
tonö kombiare, pör mbrojtjen dhe lartösimin e shqiptarizmös.
Eshtö pör tö kujtuar kötu veprimi i ideve qö u iÜrmuan pas pörparimit
tö albanologjisö, mbi korentin politik, qökurse u njohöm si nle popull, te
,o
ardhur nö kohöt e rcjangaAzia, po autoktonö dhe trashögimtarö re popuyve
mö tö vjetör qö njeh historia si banorö tö Ballkanövet; nga kjo pra, edhe e
drejta jonö nö truallin ku banojmö. Duke pasur lidhje midis alLanologjisö
dhe polidkes, öshtö nevojö qö tö kemi njö zö nö njö dituri qö na prek kaq sö
afärmi dhe jashrö qarkut rö shkencös sö thjeshtö.
Fada tjatör e dobisö prakrike pör ne nö tö vazhduar me kujdes punimet
e albanologöve, duke u vönö edhe ne vetö mbi gjurmat e ryre, do tö jetö
zgjidhja e njö tok problemeve rö gjuhös sonö, tö gramatikös dhe sinsksit, tö
ortografisö dhe fonedkes. Padyshim qö prej njö punimi tö tillö folja jone do
tö 6tojö jo vetöm gjerösi dhe pörkthenjösi, po edhe njö stabilirer dhe njösi
qö i mungojnö sor dhe qö na kanosen rö marrin formön e niö se mere sö
rrezilahme pör rrojrjen tonö.

53 Nö njö letör qö mö shkron z. prof. \?'eigand mö rhorö se jeta e njö studenti

nö Leipzig mund qö rö sigurohet me njö shumö ndörmjer 120 dhe 150 markash
dhe studenti nö preferim duhet tö ketö mbaruar njö gjimnaz rö shqipörisö, atö tö
Korgös ose rö Shkodrös. weigand ben edhe njö rhirrje pör bibliocekön e seminarit
Shqiptar, ku gdo librö shqip qö tö dörgoher do tö zör€ njd vend rö dobishöm.
Mid'hat Frashei 265

TE DUAMTE I,ODHEMI "I

"Nö mes rö kafesö dhe cingarit, Shqiptari vöshtron dhe pret. Fati i tij: tö
presim; puna e tij: nesör.'.."
Fjalöt qö po zemö ngoje mö sipör s'janö prej.nesh, Po Prei njö tö huaji, prej njö
'fröngu" qö ka ndönjur dhe shödtur nö Shqipöri. Sa f alö te rönda, tö shömtuara
e tö köqija, pa dyshim, po qö meritojnö tö na belne te mendohemi'
Helm indolence dhe pörtimi. Sa herö dhe ne vetö e kemi vönö re kötö
frike te shqiptarir nga lodhja, atö ideal tö tij pör prehje, pör moslövizje. I
pölqen tö rrijö nö njö vent, i patundur, nö könt tö njö minderi, a mbi njö
fron, kömbön hedhur mbi kömbö!Ja ideali, öndöra dhe deshira e tij!
Nö Vlorö, parösia e agallaröt, se po nga Vlora fet edhe fröngu, presin tö
böhen ullinjtö, tö nxiret koqeja, qö tö vijö njeriu i detit dhe ta blerö. Gjer
ahere, burrat shkojnö kohen nö kafenet, duke pirö raki deti, domethönö
pör t'u helmuar; ose mblidhen nö shtäpite, nö "konaqet" dhe u shtrojnö
kartöravet törö natön e törö ditön. - Punö? Q'öshtä ajo $alö! Zoti na ruajtö!
Kur njeriu ka njöqint rrönjö ulliri dhe mund tö nxjerrö bukön, veg tö jetö
fare budalla qö tö punojö e tö lodhetö! Duhet r'i böimö shyqyr Peröndisö:
dhe tani pa na sillni rakinö dhe karrörat!
Kjo eshtö mendösia dhe psikologjia e tyre. Kam njö kujtim aq pör tö
qarö sa dhe pör tö qeshur: Nö maj 1913 isha nö Shkodör. Malazestö robör e
kishin lönö qpetin dhe onceröt e detir tö Fuqive te Medha - me admiralin
ingliz nö krye - sapo kishin ardhur; ushtarör dhe nja dy oficerö malazes ishin
akoma € okupuar pör tö ngarkuarö ca topa tö vjetör, gjyle dhe fishekö' Ato
dirö na ishte djegur dhe pazari i Shkodrös, puari i madh afrä liqenit: njö
pjesö e madhe e dj ishte bere hi dhe gurrö tö zes. Tjatra copö sapo kishte
zönö tö punojö.
Kisha vajtur tö shötit pazarin, tö shoh anön e djegur dhe si po ngarkonin
malazestö plagkat mbi lundrat, afär gjymrykut. Kisha pör shok njö doktor

54 Nxjerrö nga gazeta "Demokratia", 17 shkurt 1927.

 266 Eha Shqiptarc

dhe njö hoxhö, shqiprarö. Dokrori, duke shkuar prej njö rruge rö
pazarft,
na ndaloi pakö qö tö kuvöndojö me njö dyqanxhi. Ky irht.
ile burre nja
pesödhjerö vjeg. Mustaqethinyur, i doböt dhe i ligur si nönrödhjet
a nöntödhjer
e pesö pörqint tö shqiptarövet. Kur iu qasmö ne, ay ishte
shtrirö mbi kurriz
nö dhogar e dyqanit, kishte mbledhur kömbör, gjunjöt i bönin njö kint me
majö' Kishte hedhur kemben mbi kembe. surarin drejt rrugös
dh. koka nga
fundi i dyqanir. Me duket se nuk lövizi as fare kur iu q"rÄe ne. Doktori
i
kerkoi duhanin qö e kishte porosirur kaör ditö mö parö. "Tani shegerti
s,öshtö
kötu; ay e ka ngrirur; eja pas pakö." Kjo qe pörgjigja. Edhe ne, J rnb"ru"-
shötirjen, u kthyem prapö te dyqanxhiu. Täni ai s'irhte nö dyqan,
po ishte
vetöm "shegerti" se köshtu i thonö nö Shkodör girakut.

. - Ah, tha shegerti, duhani öshtö hazör, po nuk e di ku e ka vönö ustaj. E

keni kur tö jetö ay."
Te tjerö kujtime:
Nö Elbasan ka mö repör se njöqint dyqanö qö shesin duhan. punö
tö madhe nuk bön asnjeri, po dy e treqint njerös rrinö rörö ditön, mö
tö
shumtön e kohös kembekryq. Bönim nye herö: sikur tö mblidheshin
fale
gjithö köra duhanshirös, tö formonin nja dy shoqöri me kapital tö mjaftö,
me dyqanö tö mödhenj dhe njö farö fabrike, rö madhojnö d-he tö zgerojnö
tregtinö e ryre' duke eksportuarö dhe jashtö, duke e grirö mö mirö fletön,
duke e ruajtur si duher dhe duke börö cingarö qe te lene firim qö tö vlejö
me tö vörtet mundimin. - Po dyqanxhinjtö qö mbesin pa punö? pyeri njeri.
- Ata do tö marrin pjesön e firimir, se shoqörija, ,.kompanija", do te
Jete
e tö gjithöve. Do tö kenö fitim akoma mö tepör qe do tö mundin tö
"r"
punojnö edhe njö tjatör punö, tö pördorin kohön dhe krahöt e ryre pör njö
tjatör 6tim, rö kenö dy rö ardhura, edhe nga shoqörija, edhe nga pr,r,". .yr.
me kopshte, me tregti, ose me ndonjö mjeshtöri. Mirpo po tö nxjerin
",",
njö mexhitkö ditön, mjaft e kanö: edhe pagurin me tö bekuarin e bardhe e
mbajnö gjithnjö nö xhep!
Nö selanik, ca shqiptarö - edhe them mö tepör pör tö shqipörisö sö
poshtme - qö vinin pör "bukö", donin vetöm rö böhen kavasö, tJrrinö törö
ditön mbi njö fron pörpara derös' sö ndonjö fröngu. E mbaj mönt se njö herö
ishin nja pesödhjetö shqiptarö pa punö; nuk' e di se kush u proponoj ie vene
mö njö maden nö Izvor, me njö pagö tö mirö. - Tö donim rö punonim me
krahö, rrinim nö shtöpi dhe punonim arrat rona!
- u pergjeljnö. Kundör
njö logjike tö tillö, s'kishre se 9'rö pörgji gjej rjarri.
Mid,hat Frasheri 267

Nö malösi tö Shqipöris' sö veriut gjithe öndörimi i njö burri öshtö qö tö

ketö njö jelek tö qindisurö me ar, nja dy pisqolla tö lara, njö gibuk tö ergjöntö;
edhe tö rrijö, tö pijö cingar dhe kafe törö dirön. Kam parö nö Shkodör gra
malösore qö bönin hamallök nö qytet dhe ngarkoheshin me arka tö mbödha
tö pajös, qö tö marrin nja dy grosh, kur i shoqi i tyre, me ombrellö nön
sqetull, tundösh si levend.
Edhe, ja, pra, varfärivörtetö e Shqipörisö; ja shkaku i mizerjes nö tö cilöt
e

öshtö laedhur. Do t'i ishte edhe mö e varfär, mö nö mizerje akoma, sikur tö

mos qe kurbeti. Se atje shqiptari Punon, s' e ka pör turp punön, kur öshtö
larg shröpisö dhe kur s'e ka pranö tö tinö. "Fodullöku" dhe ""levendllöku"
janö vetöm kur öshtö nö "vilajet". Arje duhet qö tö rrijö, tö shitet aga dhe tö
shtröngojö barkun me rrip. Ose tö dalö e tö vjedhö.
Edhe sa tö kemi kötö karakter dhe kötö möndösi, sa tö pranojmö kötö
pamje pa na ardhur keq dhe ndohtö, kurrö Shqipörija s 'do tö shohö ditö
tö bardha, kurrö nuk do tö shpötojmö prej mizerjes, kurrö s'do tö böhemi
njerös dhe tö lartösohemi prej moralit'
Na duhet tö punojmö, tö mundohemi me djersön tonö qö tö fitojmö
ushqimin dhe miröshkuarjen, pa tö dimö vleftön e jetös dhe tö kamjes;
rö mösohemi tö gmojmö punön dhe prehjen. Puna dhe miröshkuarja na
sjellin dashurin' e paqs dhe tö regullös, na largojnö prej trubullimevet dhe
trazimevet. Ato na bejna qe tö respektojmö gjön e tjatrit, qö tö prapsemi nga
vrasja dhe nga vjedhja. Ahere do tö kupötojmö mirö se gdo gjö fitohetö me
punim dhe me djersö, me njö varg tö gjatö durimi dhe mundimesh dhe se
vetöm puna dhe lodhja na bejne qö tö kemi tö drejtö tö böhemi njerös dhe
tö shohim ditö tö bardha. Si jemi sot, vetöm njö mizerje mö tö madhe mund
qö tö presim, ose njö skllavöri ekonomike, binjak i vdekjes.

Lumo Shändo
 268 Elita Shqiptare

SHQIPTARET NE CnEql :rr

Po böhet falö pör gamöt dhe shqiptaröt e Maqedonisö. prej tö

. parövet kanö
mberur akoma nja 30 000, nga Konispoli nö prevezö. te tl.re't u pörzunö
lakuriq nga shtöpitö e ryre.
Tiagjedi e kötyre njeresve ähtö pa shembell nö histori: kanö pesömbödhjetö
vjer qö po vuajnö gdo ditö torturön e vdekjes; nga pesö vjet e töhu pösimet
e tyre nuk pörshkruhen dot.
Auroritetet greke, qö nga nöpunösi mö i vogöl dhe gier re minisrat eAthinös,
pördorin gdo farö mjeti pör ci gfarosur, pör t'i shuar nga faqia e dheuc Duanö
t'i shtröngojnö qö tö thonö se janö rurq dhe, pasi t'u marrin gjithö pasurinö, t'i
zbojnö nö Anadoll, nö njö vönd tö huaj me tö cilin, ng" jjuh", .rg" ,".,
as nga zakoner s'kanö ndonjö marrödhönie. Gtödhjetö ", ",
mijö shqiptarö u zb,r"r,
köshtu nö Tirrqi dhe po vdesin. Fad i greköver tö Anadollit dh. i rurqvet tö
Maqedhonisö nuk ähtö kaq i zi sa i shqiprarövet qö zboi Greqija.
Greku nuk le asnjö 9am qö tö vijö nö Shqipöri.
Qarjet e gamövet te auroriteter greke, te Komisioni Mikst, nö Shoqönin
e Kombever, s'kanö numur. Mbrojrjen e ryre e mori dhe Shqipörija,
duke
u drejtuar nö ministritö e Gjenevös, se nuk mund qö tö lerö tö torturohet
dhe tö faroset nje popull i törö.
Nö mbledhje tö Köshillös sö Shoqörisö sö Kombevet, dhjeto r 1925,
delegati shqiptar shpalosi dhe nxori nö shesh gjithö krimet e paröfieshme
qö po veprohen kundra gamövet. Ne mbledhjen e dytö, mars lg26 delegati
grek i njohu, i pohoj köto krime dhe deklaroi zyrsarishr pörpara botös sö
qytetöruar se qeverija greke do t'i ngrerö shtröngimet, masat gnjerözore dhe
do t'u japö tö drejtat gamöver.
shkuan njö mor e gjysmö. Nga premtimer Greqija nuk ekzekutoi asnjö.
Qamöt po löngojnö; kardhiqoröt dhe dragrrmiotör po vdesin rrugövet urije.

55 Nxjerö nga gazeta" Demokraria' 3 shtator 1927.

Mid'hatFmshiü 269

Autoritetet helenikö nuk njohin as gam as shqiptar! Kundra zotimevet.ballö

Zotit dhe botös, autoritetct grelre po ndjekin, me gjak tö ftohtö, njö politikö
sistematike pör vdekje me torturö.
Mbajtja e $alts ähtö njö deryrö njeraije dhe drejtösie pör Greqinö.
Vazhdimi nö gjyq pör mprojtjen e njö populli, ndalimi nga vdekja me torturö
e 30 000 njerösve ähtö, pör Shoqörin e Kombevet dhe pör Shqipörinö, njö
detyrö njeraije dhe njö detyrö nderi.

Lumo Shändo
 270 Elita Shqiptare

BURIMETE HISToRISE suqllTRttE ser

N;voja e döshira pör tö ruajtur kujrimet, ösht' e pand.arö prej nevojös

qö-ndien njeriu tö ruajö mendimet e tij, t'u japö njö Ärmö m"t.ri"r. duke
i fiksuar me anö tö shkrimit; öshtö, pra, nje e duhur aq'e inteligjencös sa
edhe e ndjenjös. Dhe keshtu formohet thesari intelektual dhe koÄtiar
i nje
populli, histori e tij, monumenti i jetös' sö shkruar qö vepron mbi ditöt e
sotme dhe kohön e ardhme.
Mungesa e shlaimit na ka börö qö tö mos kemi sor asnjö gjurmö pör viter
dhe
shekujt e kaluar, tö lönö prej paranikövet tanö. Kanö rroit,.r1 dhe vdekur. kanö
vuajtur dhe janö gözuar, pörpjekur dhe luftuar pa ndjerö nevojön rö rreguflojnö
marrödhönjet e ryre, rö ngrehin njö bilanc pör aktet e tyre dhe asoj te lajÄerolne
edhe brezat e pastajmö. Köshtu qö, tö mos ishin ca tö paka zönö ngoje nga
ana
e tö huajvet, gjithö jeta e shkuar e shqipörisö do tö formonte njö e'äirö
tö
dendur pör ne. Dhe kete fatkeqösi e ndjejme kaq mö tepör kur aspirojmö njö
rrojtje me pörgjegjösi dhe dinjitet, kur fillojmö rö ndjejmö se nevojitet tö kemi
dritö rrerh nesh.
Nö qoftö se analer e shkölqyer, me faktet e mödhenj dhe tingöllimtarö
qö döftejnö e formojnö faqet e gjera tö historisö sö njö kombi, mlnö tjatör
kronikat, memoaröt, makar dhe korespondenca private ose aktet personalö,
böjnö thörimet e arFre faqeve. sa do tö ishim tö lumtur, sikur tö gjenim sot,
gjökundi fshehur dhe haruar, kartörar e njö shtöpije, e njö familjeje, ose tö
njö katundi, rröfimin e ngjarjevet tö vogla, njö shönim pör mönyrön e rrojtjes,
njö hesap ose njö letör nö mes dy individeve! Sa dritö do re hitdhnin mbi
errösirön e kohövet tö shkuara, qofte edhe shkendlla tö vogla!
Atö qö kemi lönö pas dore verö, s'e kanö börö dot as tö huait: köta
kanö börö fale per vendet e Shqipörisö kur e ka sjellö rasja e ngjarjevet nö
lidhje me kombet e tjerö. Ndodhinat lokale, pa importencö pör sendet e

56 Botuar nö revistön "Diruriia', 1928

Mid'hat Fraberi 271

tö mbesin
pörbotshme, po fort me röndösi pör jetön tonö tö bröndshme' do
mbase kurdoherö tö panjohura.
Kemi njö shpresö tö vetöm: zbulimet arkeologjike' Nö mos fale tö
fiksuara mbi gurö dhe pergament, tö pakön tö gjenim instrumentet e
rrojtjes sonö: enöt e gdoditöshme, döshmitaröt e gjallö - sado qö pagojö - tö
j.,.re. familjare dhe shoqörore, rö mendimit dhe tö idealit, tö shkallös sö
qytetörimit. Duke vajtur ca mö thellö' rrönimet na premtojnö edhe mösime
ä tjerö: do tö mundim, duke gjetur mbeturina banese dhe kocka njeriu, tö
zgjidhim pyerjen e racös, tö kthiellojmö me anö tö antropologjisö origjinön
ronö, tö kombevet qö kanö jetuarö para nesh nö vöndet qö zömö sot ne'
ose qö janö mbuluar me njö shtrat njerözish tö tjerö. s'ka dyshim se, do
te na duher njö mund i madh dhe njö koh' e gjatö sa tö gjejmö elementet
me tö cilöt tö sigurohemi mbi göshtjet qö na parashtron entografija
jonö:
arkeologji e qyrerever tö prishur, zbulimi i banesavet prehistorike, shpella
ose monumenrö tö kohös' sö gurit, bashkö me studime tö kohös sö sotme
nga piköpamja antropologjike, gjuhösore, folklorike dhe shoqörore' do tö
na japin njö fill nö doröt tonö pör t' ecurö drejt zgjidhjes sö problemevet
tö shumtö, pörpara madhörisö sö cilövet Puna e bere gjer mö sot mbetet
fort e vogöI.
Studimi i folldorit nö krahösim me atö tö popujvet tö tjerö dhe körkimet
filologjike do tö na lajmörojnö mbi unazön e verigös qö zömö nö familjet
indo-europiane, do tö na bejne tö mösojmö g' qenö ilirianöt ose thraköt, cilöt
prej köryre kemi pör störgjysh tö vörterö, g'qenö pelazgör dhe epirotöt. Dy
diruri qe do tö jenö ndihmöse rö ngushra tö arkeologiisö dhe antropologjisö
pör tö hyrö brönda nö mister.
Por, nö qoftö se studimet nö kötö drejtim dependojnö prej njö punimi tö
gjatö tö pritmit, nga ana tjatör öshtö njö vepör qö duhet t'i vihemi pa humbur
kohe, pe, tö körkuar burimet ku mund tö gjejmö lende per tö ngrehur
historinö ronö, ashtu si öshtö parö dhe shönuar prej tö tjerövet. Köta burime
janö tö shumtö sa edhe tö pörndar, ku mö tö varfär, ku mö tö begatmö, po
askund pa röndösi, nö qoftö se asnjö gjest, asnjö ngjarjetö vitevet tö zhdukur,
säuhet tö na lenö indiferentö.
romakö, jo vetöm
Ja, nö krye, si nö gdo gjö, autoröt klasikö grekö dhe
monumentet e tyre qö na flasin mbi historinö dhe gjeografinö, po edhe gdo
mbeturinö literare e ryre, nö tö cilat shumö herö e sjell f ala, aksesorisht tö
pörmöndet vöndi ku rrojmö, ose popujt e tij. Shoshitje e atyre klasiköve, do
 272 Elita Shqiptare

tö ishte njö shörbim i madh i börö arbanorogjisö. Duke pritur njö reperror
tö tillö tö pörgjithshöm, do tö könaqeshirr, .dh. me rt.rdi-.
te v.g"nt" ,r,bi
secilin auror tö vjetör grek ose latin.
Vazhdimin e kösaj lirerature e gjejmö te shkrimraröt bizanrinö,
nö radhö
tö parö te historianöt e asaj periode. Lönda e njohur
gjep mö sot formon njö
pirg madhöshtor dhe s'ka dyshim qö autoröt e shkallös sö dytö, makar
dhe
ata qö kanö shkruar mbi subjekte nö aparencö tö huaj pör
iemön tonö, na
rezervojnö njö material tö gmueshmö, pördorimi i tö cilit
do tö hedhe nje
drirö tö re mbi tö shkuarön tonö!.
Me qönö se, qysh nga zaptimi i Konstadinopojös e gjer mö 1912,
vendi ynö mbeti nön sundimin e Imperatorisö otomane, kuptoher
vetiu,
se gdo ngjarje ne köte mbretöri tö gjerö e ka influen.u".
no'r-"lisht dhe
materialisht shqipörinö; köshtu qö, histori eTürqisö, ose mö mirö tö themi,
historianör e Turqisö, pa dashur dhe törrhora zi, janödhe hisrorianöt tanö.
Lönda e pördorur e kösaj periode mö repör se pesqindvjetore, öshrö
fort e
madhe. Mjerisht, gjer mö sot nuk eksiston njö bibhogr"fi komplekse
e kösaj
historije. Tö dy historianöt gjermanö tö Tyrqisö, Hammer dhe Zinkeisen-i,
e kanö kapörcyer kötö pikö. Eshte e vörretö se i pari, nö krye
tö 9do volumi2)
na jep njö shkurtore rö burimevet tö konsultuar pör secirin volum,
po vetöm
tö vepravet orientale. Burimet prej historianövet tö huaj, shkrimet
te kohös,
botuar ose mbetur nö arhivat, autori i pörmönd nö notar qö vö nö fund tö
faqevet. Köshtu bön edhe historiani i dytöt, vetöm nö shönime fundfaqore,
pa na dhenö asnjö bibliografi. Burimet turke tö rröfier prej Hammer-it
mbeten fort tö varfbr nö i barazoßhim me realitetin. Air.ori"rrg, zyrtarö tö
imperatorisö otomane, - qö nga i pari i ryre,
eemal pashazadeShemseddin
efendiu dhe gjer te i fundit, konremporani ynö dhe historian (vak'a nyvis)
i ditöver tö fundit tö regjimit mbrerönor nö Turqi, Abdurrahman sheref
beu, - böhen pesödhjet' e tetö, tö paktön si na i äeft.n njö libör rö vogöl
mbi historianöt osmanllinj.a)Po, nö informohemi re njö vepör e re5) d.o rö
gjejmö se numri i atyre qö janö pörpjekur tö na lönö rröfimin e ngjarjevet
tö sulltanövet, nga fillesa e mbretörisö gjer mö sot, arrin 376. Nö volumet
e shumta tö köryre autoröve do rö gjejmö mö tepör se njö shönim
qö prek
drejtpördrejt göshtjen shqiptare, me gjithö stilin e fryrö dhe plot lule
retorike qö lypte zakoni i njö redaksije tö vetöthönö elegante. Babinger-i
nö veprön tö tij ka radhitur dhe biografär oromanö, ata qö kanö shkruar
jetöshkrimet e njerözvet tö shquar nö njö ose nö tjatör degö, do vezirö,
Mid'hat Fraheri 273

komandantö, poetö ose llema qofshin dhe midis köryre do tö pörmöndim

kötu veprön moderne, vörtet kolosale, tö Mehmed Syreja 6), njö biografi
fort e begatshme. Studimi i literaturös historike turke do te hedhe mjaft
dritö mbi 9' kanö ngjarö nö Shqipöri, makar dhe ashtu si i kanö parö köto
ngjarje sytö zyrtarö tö shkrimtarövet. Padyshim köto körkime do tö böhen
me tö vöshtirö, nö mos dhe fare tö pamundöshmö, duke shkuar koha dhe
duke u pakösuar ata qö dinö tö kuptojnö tö tri gjuhöt e orientit.
Qendra e arkivavet tö Tyrqisö öshtö nö Stamboll, nö atö godinö pranö
Bab-i-Alisö, nö formö xhamije dhe nö pallat tö vjetör Top-Kapi. Simbas
njö arrikulli tö historianit Abdurrahman Sheref beut, nö godinön e parö
mund tö jenö 350.000 akte, gjashtödhjet' e ca mijö prej tö cilövet, lidhur
me kohön para motit 1225; nö pallat tö Enderun-it (Top-Kapi) pandehet
se janö 600.000 akte; gjithö kartrat e para qönkan katalloguar dhe ruajtur
mirö, po tö dytat nö njö gjendje tö keqe, tö kalbura, tö grisura, shumö
dokumente tö mogmö janö börö si brumö dhe si thöngjill, duke u kalbur
karta e ngjitur mellani 7). Pranö aktevet tö Portös sö Naltö janö edhe arkivat
e Diua-i-Humajunit, tö cilat formojnö 1592 volume, cilido prej tyre me
afro treqind hajde. Nga köta tefterö 185 qönkan me letra mbi Rumelinö.8)
Pörveg kötyre arkivave, janö dhe ato tö Defier-i-Hahanisä (r.ö ruajrura
me regull tö madh), njö farö kadastre metodike e Tilrqisö dhe kartörat e
shumta tö financös e tö ushtörisö. Pandehet se prej aktevet tö shumta tö
gjykatorevet, ilanö tä sherisö dhe sixhilater e kadinjvet. mö tö tepörit kanö
humbur, neglizhuar ose djegur dhe ata qö kanö shpötuar, janö hedhur pa
ndonjö kategorizim.
Njö miniatur'e arkivavet tö Stambollit, po edhe me njö röndösi mö rö
madhe pör ne - me qönö se do tö mbanin lende thleshtö pör vöndin - do tö
ishin aktet zyrtarö tö provincavet shqiptare, sidomos kopjet e letravet dhe
vendimevet dale prel gjykatorevet, sixhilatet. Nö Sofe tö Bullgarisö kam parö
dosaröt komplet tö köryre akrevet, ruajtur qö nö fillim tö zaptimit ryrk dhe
röndösi e ryre öshtö kaq'e madhe sa, savanri polonez Jan Gregorzevski, mö
1915, merrej me tö körkuar dokumentet lidhur me Poloninö, shönime mbi
marredhanöjet nö mes tö Türqisö dhe tö Polonisö, ose mbi levizjet e ushtrisö
otomane pör nö Poloni, lende e botuar nö dy volume dhe kerkimtari po
vazhdon römihjet e tij. Sa kujtime tö gmueshmö pör vöndin tonö mund tö
jenö ruajtur midis aryre akteve dhe me sa fitim dhe interes tö madh mund
tö körkojö njeriu!
274 Elita Shqiptare

Nga pyetjet e mia personale kam mösuar se nö Elbasan tö rillö sixhilate

kanö qenö tö plotö, rö pacönuar prej zjarri ose katasrrofe tjatör dhe
mbajtur nö 64 tefterö tö mödhenj, tö lidhur me lökurö. Mjerisht, nö luftö
tö Ballkanit, mö 1912, kur serböt okupuan pör ca kohö qytetin, bashkö
me arkivat relarivisht tö reja tö kadaströs dhe financös, zhduknö edhe tö
gjithat kartrar e gjykatores sherie.r0)Njö fatkeqösi e tillö gjeti edhe arkivat
e Durrösit dhe Shkodrös, ku serbör, me njö vandalizmö tö shpjegueshme
u dhanö pas veprös destruktonjöse: verö kam parö me syr e mij, anö detit
nö Durrös, pörpara godinös sö qeverisö s'ahershme pirgje kartörash tö
nxira, tö thöngjillosura ose tö böra hi. Nuk di 9'mund rö ketö shpöruar nö
qyteter e tjerört). Qdo njeri qö mendohet pake dhe qö kujdeser pör rrojtjen
e körij vöndi tö mjerö, döshiron tö shohö rö mböshrillen dhe tö vihen nö
regull makar ato tö paka gjöra qö kanö mundur tö shpötojnö ngazjari e
nga armiqösi e njerözvet, tö mos lihen nö dhembet e minjvet ose nö pikat
e lagöshtirös.
Inventari i arkivave, akteve dhe dokumenrever rö vjetör imponohet
kaq mö tepör akoma, kur mejtojmö se, mbase mund rö kemi njö shpresö tö
zbulojmö gjö nö ato tö paka kisha e xhami, ose nö reqerö, manastirer dhe
medresetö qö kemi. Tekdo, nö instirute similarö tö botös, e kanö pasur zakon
tö mbajnö njö radhua pör ngjarjet, tö regjistrojnö ndodhinat e dioqesaver
tö tyre. Nuk kam ndonjö iluzion dhe e di qö ndör ne köto mbeturina do tö
jenö fort tö paka e nga ky shkak, aq mö tepör duhet tö dimö atö qö kemi, tö
krijojmö njö börthamö arkivash duke mbledhur löndön qö mund tö gjendet
o.re, tö pakön, tö shpötojmö nga meraku duke dirur se nuk kemi ndonjö
shpresö.
Körkimet nö "evraket" Turqisö, nö qoftö se na premrojnö njö gjah tö
e
begatshmö (edhe säuan haruar sixhiktet e Sofes), studimer nö thesaröt nö
ata shtete qö kanö pasur tö bejne me Tirrqinö ose me Shqipörinö, do tö jen'
akoma mö pjellorö.
Nö radhö tö parö arkivat e Venedikut, qö mbushin katröqint oda
tö manastirit Frari, inventaruar dhe katalloguar, köro lende gjiganrike
na premtojnö njö prodhim tö pagmueshmö, nö tö cilin gdokush do rö
gjejö materialin pör tö ngrehur njö godinö gjithnjö tö re dhe gdo dite me
madhöshtore. Njö savant grek ka botuar - fryt i körkimevet tö tij me durim
dhe tö shumövjetshmö - dokumentet qö i pörkasin historisö sö Greqisö
nö kohön e mesme. n); midis copövet qö boton Satha, gjejmö edhe njö
Mid'hat Frashäri 275

pjesö interesante pör shqiptaröt e Moresö; tö tjerö historianö, duke berö

botime pör njö temö qö u interesonte, kanö pasur edhe ata rasjen tö na
japinö faqe qö prekin Shqipörinör3), qö interesojnö drejtpördrejt jetön e
shkuar tö kombit shqiptar. la). I njohuri historian sllav, Makushef, duke
bere kerkimet e tij pör racön sllave, ka pasur rasjen tö nxjerrö nö dritö njö
lende te röndösishme nga thesari i Venedikut.r5). Po, nö pörjashtofshim
drudhet e gmueshme tö mbledhura prej autorövet tä Acta et diPlonata16),
nuk takojmö historianö posagörisht tö interesuar mbi kerkime lidhur me
Shqipörinö, as edhe ndonjö botim, makar tö vogöI, tö shogruar gjestevet
r7).
tö kötij kombi
Kartörat qö janö mbashtlelle nö Frari, gjenden nö paketa (buste, mazzi,
registri) sipas motit dhe vendit t'origjinös; nö krye tö gdo pakete ka njö fletö
letre me listön dhe natyrön e akrevet. Nö köqyrshim statistikön e arkivavet
r8), volumet e
dytö dhe tö tretö (se i pari öshtö shogöruar vetöm Venetikut)
do tö vörejmö se te f ala 'Albania" nuk figuron gjö, por na dörgon te artikulli
Dalmazia; nö köte nen gjejmö seksionin Albania, me dokumente pör vitet
1559-1795. Nga ana tjatör, törö ay indeks, na döften se ekzistojnö kartöra
mbi Korfuzin, Durrösin, Morenö, Prevezön, Shkodrön. Volumi i tretö i kösaj
statisdke (faqe l4B) na njofton se pör Dalmatinö dhe Shqipörinö. Arkivat
e Frarit kanö 1279 regjistra dhe 310 mazzi.
Nö Frari po punohet pa prerö pör tö katalloguar dhe klasuar kartrat e
atij thesari dhe ky regullim pa dyshim qö do tö kerkole kohö. Dora-dorös
körkimtaröt duhet tö könaqen me rregjistrat qö gjenden tö gatitura, ose
tö pörpiqen vetö dhe tö ggropösojnö löndön e duhur. Me gjirhö kötö, nö
botimet e shumta tö shrypura gjer mö sor, öshtö shans qö tö mblidhen
copöza tö dobishme, Köshru, bie fala, nö tö dy volumet e mödhenj I libri
commemoriAli ddk Republica di Wnezia,'o) - qö na japin shkurtesön e gdo
akti dhe na gojnö te numuri relativ i Arkivavet - nö "indice geografico" tö
tyre gjejmö rubrikat Albania, Burrinto, Korfi.rz, Dalmati, Durrös, Epir,
Pargö, Eube, Ylqin, Mal i Zi.
Korespondenca e Ambasadorövet tö Venetikur pörbön subjektin e
botimevet tö vegantö; duan römuar posagörisht volumet qö interesojnö
relacionet e Signori-sö me Portön Otomane 20). Durimi dhe erudizioni 2r)i
körkimtarövet tö historisö shqiprare nuk do t'ushtrohet veröm nö qyrerin e
Iagunavet: thesarö kartrash me röndösi pör ne janö edhe kryeqyretet e tjerö:
Romö, Raguzö, Milano... Nö Romö vjen mö parö se gdo arkiv ay i Vadkanit,
 276 Elita Shqiptarc

komunikata tö misionarövet, korespondenca me ipeshkvitö, njö land'e madhe

pör tö cilön ekzistojnö karalogö doröshkrim, po sdimö rö jerö shrypur gjö.
Pranö Vadkanit vjen lönda e Propaganda Fide-sö, e cila nö keta rreqint
v,et te
fundit (themeluar mö 1622) öshtö okupuar posagörishr
-. q.rrd."t katolike
tö shqipörisö. Kartörat e Raguzös janö studiuar prej autorövet te Acta et
diplomata, po nuk mund kurrö njeriu tö jetö i sigurtö qö nuk ka mbetur
gjö
akoma. Köta aurorö kanö shkuar dore dhe g'ka q€n'e mundur tö gjejnö nö
zagreb, nö thesarin e ruajtur ne biblioteke tö Akademisö. po edhe L qFere
mbeten akoma tö pakörkuar? Ja, pör shömböll, Barcelona, qö mban arkivat
e Mbretörisö sö Napolit dhe Aragonös, aföro dy milion akre, te paprekur
prej ndonjö katastrofe. Njö nxönös i profesorit rumun
Jo.ga, p"ti idenö e
lavdörueshme rö studiojö sendet lidhur me skönderbenö dhe tö na dhurojö
njö libör tö vleßhöm.22) Histori e koloniver shqiptare nö Kalabri dhe Sicili
prer shumö kthjellime nga Barcelona.
si aktet e mbretörisö s'Aragonös, ashtu edhe pisa, ka arkiva tö paprekura;
qyteti ka qönö tregötar, rival i venetikut dhe, sado qö jo n Adriaii[, s'öshtö
e pamundshme qö tö na ketö ruajtur shönime pör Shqipörinö.
Milano na premron njö prodhim, aq mö tö vleßhmö, se gjer mö sor nuk
dijmö njeri tö jerö interesuar atje pör historinö tonö, mbase dhe s'i ka vajrur
kujt nö mönt. Köro arkiva (Archivio dello Srato) janö klasuar vetöm sipas
datös dhe jo pör löndön e ryre, pos njö periode tö vogöl pör epokön e Sforzavet,
nga moti 1450'1466, pör tö cilön vörejmö B kartonö lidhur me Shqipörinö,
Sllovaninö, Hungarinö, Greqinö. Nö botimin Regisniviscontei (Milano 1915.
pjesö I dhe II) nuk takojmö gjö pör shqipörinö nö tö parin tom, paröthönija
e rö cilit bön historikun e arkivavet, destruktimin e Ambrozianövet qö
rrözuan krejt köshtiellön e Porta Giovia dhe farosön gjithö aktet e ruairur
atje. Kanö shpötuar prej asaj epoke dokumentet qö gjendöshin nö köshtiellö
tö Pavi-sö. Nö tom tö dytö na heq vörejtjen njö shkrim i motir 1432-33; njö
komunikatö lidhur me Giorgio di Albania (Strazimiero Brankovics): po ka
edhe njö shumicö aktesh tö kataloguar nön rubrikön Tirrchia, ku mund tö
gjendet njö löndö pör Shqipörinö.
Esht'e mundshme qö njö sasi e arkivavet nga epoka e Sforzavet qö gjendet
nö Biblioteque Nationale tö Parisit, marrö prej Napoleonit, rö mbajö gjösend
pör Shqipörinö.
Qdo iinteresuar pör kösi studimesh duhet tö jetö konviktuar se pör
göshtjen qö na prek, gdo arkivö, gdo bibliorekö, mund tö mbaiö niö
Mid'hat Frashei 277

xhevahir. A nuk öshtö nö biblioteke tö Vatikanit libri i Buzukut, mö i

vjetri monument i shrypur i lerörsisö shqiptare dhe Jorga a nuk e gjeti nö
biblioteke tö Laurentianös, nö Firenze, gjurmön mö tö vjetör tö gjuhös sonö,
tö njohur gjer mö sot? Nuk do lene pas dore, mbi kötö, asnjö bibliotekö,
23), Vjenös, Parisit,
asnjö arkivö, sidomos thesaröt intelektualö tö Italisö
Londrös, Oxfordit. Mos harroimö nö körö mes kangelaritö e shtetevet
tö ndryshmö, korespondencat zyrt^re midis dy qeverive ose raPortet e
ambasadoröve dhe konsujvet tö ryre: Vjena, Petersburgu, Londra, Parisi,
Stambolli, Athina... kanö faqe tö töra tö historisö sonö tö re, sa edhe gjer
2a)
Korfuzi.
Njö pjes'e madhe e shönimevet tö mbetur doröshkrim, u botuan nö tö dy
volumet e Acta et diplomata, Prej savantöve a"Ihalloczy,Jiregek dhe Suffiay,
pör tö cilön vepör köndonjösi, ca mö poshtö, do tö gjejö letrön e vlefshme tö
njö prej bashköpunötoröve tö saj. Köta dy volume, köshtu sig janö, formojnö
tö vetmin thesar tö historisö sonö, ku shkrimtarö dhe savantö do tö vijnö tö
marrin informata.
Tö tjerö körkimtarö, tö kombevet tö tjerö, duke körkuar dokumentet qö
u interesojnö drejtpördrejti, kanö botuar jo tö paktö akte qö na vlejnö edhe
neve. Zumö ngoje mö sipör veprön e savantit Satha. Njö tok sllavö, rusö'
kroatö, sörbö, nö volume qö mund t'i quajmö bibloteka, kane mbeshtjelle
lönden pör njohjen e historisö sö ryre. Ne kemi shans tö gjejmö gjö nö pjesön
qö u takon sllavövet tö jugös, fqinjövet tanö dhe nö radhö tö parö nö botimet
tö berö nöZagreb, Belgrad, Vjenö. 2t)
Shihet nga ky studim i vogöI, se gdo pun e njö studimtari nö kötö lömö,
körkon njö inisiativö personale, durim dhe mundim. Shpresojmö se vePra c
vlen gdo dashuri, nö tö mund tö gjejö ushqim gdo ambicion dhe njö könaqsi
shpirti qö vlen gdo sakrificö.
Mungesa e njö prijösi nuk duhet tö döshpörojö ndokö; Puna / nisur do
tö rröfejö vetö udhön qö duhet ndjekur, körkimec qö duhen berö. Nga tö dy
bibliografitö shqiptare, tö hanura gjer mö sot, nga shkaku se janö ekslusivisht
pör veprat drejtpördrejt konsakruar Shqipörisö, nuk presim ndonjö dritö tö
madhe. Nö librat dhe botimet qö zumö ngoje gjer mö tani dhe sidomos nö
bibliografitö tö radhitura nö parathöniet e volumit tö parötöActa et diPlomata,
gjejmö njö prijös mö tö sigurtö.
Körkimet nö bibliotekat dhe arkivat (duhet ta pörsöritim prapö: s'ka
ndonjö bibliotekö ose arkivö tö Evropös, ku tö mos ketö shans tö gjendet gjö
278 Elita Shqiptare

pörmbi Shqipörinö) do tö jenö aq mö tö vöshtirö sa nö katalogöt dhe fishet

e rallö, do tö shihet rubrika Shqipöri: rrömimet duan drejtuar nö vepra ose
nö akte qö janö radhosur pör Greqin'e kohös sö mesme ose rö ,,c, pör sllavöt
e Jugös, pör Turqinö.

Lumo Shändo

l. Gjer mö sot edita mö e plotö e historianövet bizantinö öshrö ajo e Bonn-it, nö

50 volume tö mödhenj, 1828-1897 Corpus sniptorum historiae Byz,amtinae) prej
Niebuhr
2 Geschichte des Osmanischen Reiches, grossentheiles aus bisher unbenutzten
Handschriffen und Archiven dureh Joseph von Hammer; edit e dytö e korektuar,
4 vol. Pesth. 1834-1836.
Nga histori e Hammer-it ka pörkthime fröngjisht, italisht... dhe njö tyrqisht; kjo e
fundit (prej Mehmed Ata) me nota, shönime dhe shtime; nga shkaku i vdekjes' sö
pörkthenjösit vetöm 9 volume u-botuan, nga I5-öt qö duhej tö ishin.
3 Geschichte des osmanichen Reiehes in Europa, von Johana Vilhelm Zinkeisen;
7 volume tö trashö; Hamburg 1840 - Gotha 1863.
4 Ajina-i-zyrefa prej Xhemal-ed-din; ribotuar dhe plorösuar gjer mö ditöt tona prej
Ahmed Xhevdet, me tiull Osmanlli tarihve muuerrihleri, Stamboll l3l4 (1898).
5 Die Geschichisschreiber der Osmanen /Ind ihre Eerhe, von Franz Babinger,
Leipzig 1927,Yepör fort e vleßhme me shönimet biografike dhe bibliografike
qö mban.
6 Mehmed Syreja, Sixhil-i -ümanijahod tez.qre-i-meshahir-i osmanije,4 volume
afäro 2500 faqesh, shtypur nö Stamboll, Matbaa-i-Amire, 1315.
7 A.Sheref Eurah-i-atiha ue uesaih-i-rarihijemiz., nö No. l,l'.9 tö Tarih-i-Osmani
enxlrymeni mexhionasi (Revuehistorique publiöe par I'institut d'histoirie ottomane),
Stamboll, 1910.
8 Musa Qazim, Vesaik-i-trihijemiz, nö revistön e sipörme, faqe 65-67.
9 Nuk do tö jenö pa interes tö kujtonj kötu se, lry J"tt Grzegorzeöski, qö ishte
interesuarö dhe pör Shqiptaröt dhe gjuhön e tyre, öshtö autori i njö libre me titull
Albania iAlbanczlcy Löoöie 1914.
I 0 Do tö shönoj kötu se, njö ose dy prej kötyre tefteröve qö paskösh qönö nö shtöpi
tö Aqif gjendet (ose gjenden) nö dorö tö Z. Lef Nosi, nö Elbasan, Disa
Pashös, sot
persona mejtojnö qö edhe tefterö tö tjerö mund tö gjenden nö duart e njörit dhe
tjatrir. Do rö ishte mir€ qö autoriteti kompetent t'i jipte röndösi kösaj pike dhe tö
Mid'hat Frashäri 279

kujdesesh p€r mbledhjen e kartravet qö kanö mundur tö shpötojnö.

I I Greköt nö kohör qö okupuan pjesön e jugös tö vöndit tonö ngritnö nga Gjinokastra
dhe i guan nöJaninö gjithö sa kartra gjetnö nö "hyqymetet" . Köto arhiva po presin
tö kthehen.
|
12 C.N.Sathas , Documents inldits relatif a 'histoire de le Gtöce au molen äge; 9
volume tö mödhenj; Paris 1880-1890. h3 Le tö zömö ngoje kötu savantin gjerman
Dr. Gjergj Martin Thomas me Diplomatarium ueneto-leuantinam, siue acta et
diplornata res Wnetos graecas atque Leuantis illustrantia; volumi i parö vete nga moti
1300-1350; i dyti nga 135l-1454; Venetik 1880, 1899' Nö tö dy volumet böhet
falö disa herö pör Shqiptaröt.
l4 Vepra e savantit rus: Secrets / 'Etat deWnjcse , documenß, ertra its, noticet et itildes
seruant ei eckircir les rapports de la seigneurie auec les Grecs, les Shues et Ia POrte
Ottomane, ei la fn du W-e et XVJ-e silclcs; Yladimir Lamansky; S-t Petersbourg,
1884. Böhet f alö shume herö pör Shqiptaröt.
l5 Vikent Makushef,, autori i volumit tö titulltar,Isloigeshi.razishanija o SI lauianah
vAlbanivsrednijeVjcha,Varshavö1871;veprae dyt'etij Opisiagosllaueshihnoaaha
(Zagreb 1875) nuk' öshtö mö pakö importente.
16 Acta et diplomata rcs Albaniae mediae aetatis illustrantia prej Ludovik Thallaczy,
Konstantin Jirecekdhe, Emilian Suffiay, voll, Vjenö 1913, vol, Il, gjith atje 1918.
Shikoni nö fund tö kötij artikulli letrön e profesorit Dr. Sufiay mbi kötö vepör.
l7 Nö librin L Archiuio di Stalo in Wnezia nel decennio 1866') 875, prej Toderini
dhe Cecchetti, Venetik 1876, shohim njö radhua (faqe 80-131) pör personat qö
kanö börö studime nö arhivat, nga moti 1812, gjer mö 1875. Midis kötyreve vörejmö
tö okupuar me historinö shqiptare, emörat: Carlo Denot, Cecchetti, Makushef,
Gregorovig, Iamansky, Bogosig, Sathas dhe mö tepör'akoma mikeshön tonö rö
dashurö Dora d'lstria (princeshön' Helena Gjika).
1 8 Staristica degli archivi della regione veneta, 3 volume, Venetik I 881 .

l9 Vol. I, Vcnetik I 876, vol. I I , Ibid I 878.

2O Le relazioni degli Stati europei letft al senato d.egli AllTbasciatori Wneziani
l1 t hel seccolo decimosettimo, da Nicolo Barozzi e Eugenio Berchet, Türchia. Pane
I. Venezia 1871. Parte IL Ibid 1872.
Prapö: Relazionl degli Ambasciatori ueneti anel senato, Racconehe. annotate ed edin
da Eugenio Alberi. Relazioni di boilli e di ambasciotoi ueneti alia Porta Ottomana nel
secolo WI; Seri III, vol I, Firenze I 840, Vol. I I , ibid 1844; vol. III. ibid I 855.
21 Themi erudizion dhe kupötohetö vetiu se, ay qö do tö mirret me njö studim tö
rille, jo veröm duhet tö jetö historian, tö dijö mirö latinisht dhe italishten, po edhe
paleografinö, tö jetö störvitur tö köndojö aktet dhe diplomat e mofme.
22 c.Marinesco, AlphonseY, roi dAragon er de Naples. er lAl/banie de
Scanderbeg, nö Melanges de nel'Econele ROumoine eli France, Paris 1923, faqe
r-r35.
290 Elita shqiptarc

23 Nö Gusht tö kötij moti Ambrosiana e Milanit ishte mbyllur; prefekti i saj, me

gjithö kötö, mö dha shpiegimer e duhur mbi arhivat e ruajtura nö institut tö rij, duke
mö thönö se, pas njö tradicioni, nö Amboriana qönkibh ruajtur mö i vjerri monumcnr
n! Siuhtt shqip. Kjo pandehje do vörtetuar. Njö katalog metodik mungon.
24Korfini, qö pakö vjet nö lokd tö ri tö pallatit mbret€nor, ka njö arhivö tE vleßhme,
sidomos pör periodön e Ali pashe Janinösö dhe te kohtb sö möpastajme. Shpresonj
se edhe nö7-anrö tö mos mungojnö aktet relativö.
Z5Prof- Dr. . \(l'eigand,Anelboneciche Grammatihimsudgegischen Dialekt, l*ipzig
1913, faqe 23, $25.
 282 Elita Shqiptare

qö prejektohej nö statutin rokö-sor tö shqipöris ö, zglonte njö

reaksion
identik, njö mprojtje instinktive edhe nö iy q.r,dä t ti*e,Rusija mö
","
nj'anö po sillte Bullgarinö e Re gjer nö Devoil dhe ne Drin, m'anö rjatör
i falte sörbisö Nishin, vranjön, Kurshumlinö, Leskovgön, si dhe
Malit rö
Zi - Podgoricön, Shpuzön, Gucinö, plavön; gjirhashtu duke paraparö
pör
Greqinö njö dhuratö nga ana e Epirit. Te tt. b"llet e rrezikut
krijonin tri
varra kundröqöndrimi, prej tö cilaver, kuptohet vetiu,
dy tö veriur do rö
kishin sipörinö materiale, me shumösin e popuilsisö, for.gn strategjike
tö
pozitös dhe njö farö indipendence relative pörkundrejt
Turqisö. po edhe,
nga ana tjatör, fuqija moderale dhe intelektuale do t'i
binre nö pjesö asaj
qendre qö ishte nö jugö.
Edhe me tö vörtet, kur veriu injoronre gjer mö njö pikö
manevrar e
shqahvet, duke qönö lark qendraver tö tyre, pra, duke
mos i p"re me sy (se
n'atö kohö propaganda.dhe politika ruhej ne pererburg
dhe jä nö Bergrad),
Janina ishte njö vönt i lirö i veprimever greke dhe e helenismös s,
"rpio,",
shihnin nevojö te fshiheshin ose tö maskoheshin. Vetem shkodra ndjente
drejryördrejt shtypjen e Cernogorös prej luftavet rö pareshrura
ndörmjet dy
kombevet.
Lufta ruso-turke po ngjante mbas luftimevet tö Alemanjös
dhe tö Italisö
pör njösinö kombiare tö tyre sipas parimevet tö kombösisö
qö kishin filluar
tö köqyren si njö element preponderent nö jetön
e popujvet dhe tö shtetever.
Köshtu qö, edhe Rusija, e cila bönre njö poritikö ,-tt;.rtrie
egoiste pör rritjen
e saj, edhe ajo Rusi, themi, qö ngrinte armöt
mö tepör pör parimer fetare, si
njö-zihje nörmjet IGyqir dhe Kuranit, nö fund te luftes ishte
shrönguar tö
döftejö ide kombiare, rö körkojö copötimin eTirrqisö pör fitimin.
ko-b.,r.t
tö ndryshmö tö Rumelisö, nö emör tö njerözisö, tö Lombeve,
tö sö drejtös
dhe jo vetöm tö fuqisö.
Iderö e reja s'ishin fare tö panjohura nö shqipörin e poshtme:
arje kishte
gjetur njö jeh, njö shesh diskutimi epopeja patriotike e Garibariit,
idetö
humanitare tö Mazzinit. Nö Janinö p."pe i"n" e motir lg70
kishte zgjuar
njö interes tö madh dhe ishte e naryröshme qö gdo lövizie,gdo
parim i ri, do
tö ndiqej me njö kuriozitet praktik nö ato qendra, nö
tö cilat rr,rk ,'.rngor,r.
intelekrualisma.
E nesörmja e luftös, vajtja
e Rusövet nö portö tö Stambolrit dhe imponimi
i
vullnetit tö tyre me traktatin e Shön stefanir, po vinte nö evidencö
rezikun qe
i kanosej Türqisö, rrojtja e sö cirös nö Rumeli böhej fort e dyshimshme. Ky
fo
Mid'hat Frwhtri 281

57)
LIDHJAE PRIZRENIT

Moti 1928 pörfaqson pör ne njö pesödhjetövjetor historik-me röndösi

tö tyre
tö madhe, fillimin .lerri"p.'., qö do tö linin pörshrypjen e thellö
me emrin Lidhia e Prizrenit, njö lövizje qö zgjoi dhe shkakötoi
krijimin e
Shoqörisö Shqiptare tö Stambollit.
Mung.r".botimevetnögjuhönshqipesidhetömospasuritsotnödorön'
akoma fakti'
tone kujiime dhe shönime G ,hk,,,a'" nga ajo kohö' si edhe
tö huajvet' na
qe Shqiperila atöherö ishte vizituar dhe e vizituarshme prej
Pör
ie;"e ie mo. k.*i lönden e plotö pör rikonstituimin e atyre ngjarjeve'
qio .t,.rdim historik mbi keie pikö, jemi, Pra' tö. shtrönguar tö bazohemi

*bi k,rj.i-in personal dhe mbitö p"L ttdih*" q! na japin do botime fort
tö kufizuara.
LidhjaePrizrenitlindingaLuftaruso-turkeemotit|877-78.Rusija
e saj' i
fitimtare po pregatitte copötimin e Turqisö, i impononte konditat
(nö jugö tö Kaukasit);
gköputte .op" ,Jk., disa Jrejtpördrejt nö favor tö saj
ie,1.r", pöisht.t.t evegjöl tE Ballkanit, klientö dhe agjentö tö saj' Edhe'
aziatike' prej
nö qoftö se pör veten . ,"j *.r.t. thela nga trupi i'Turqisö
Ba[Lnit .örrorrt. dhe tokön shqiptare, pör njö shtet tö krijuar rishtazi dhe
vetöm truallin arbönor pör tö tre shtetet drejtpördrejt fqinjö'
reaksion
Ky trap i gelur befas nön kemböt e shqiptarövet po zgjonte njö
dhe qitte poteren' sipas zakonit
,i -.th"r,e dziologjik, hithte kushtrimin
jetik tö popullit, njö praktikö kurdoherö e pörsöritur' nö gdo rasje: Lidhja
kundör
e prizrenit ndoshta nö krye ishte edhe ajo njö maniGstim lokal
shköputjes sö tokös nö fitim tö Serbisö dhe Bullgarisö'
Kötu öshtö koha tö pörmendim se, me falön qö figuron si titull i ketij
po
artikulli, nukduam te Jeftejmö vetöm pörpjekjet qö u bönö rrözö Sharit'
se ay ndryshim
edhe gfadet patriotike tö Janinös dhe shkodrös. s'ka dyshim

57 Nxjerrö nga "Diturija", viti 1928, nr'9'10'l I

 283
Mid'hat Frasheri

nö qoftö se Imperatorija
körcönim ishte edhe mö i posagmö pör Shqipörinö:
rrezik si racö'
ö.o*".r. po mönianoh.l ,i 'hitt, tiualli arbönor po shtihej nö
per tö drejtat e popujvet dhe
si komb, edhe bash ne np kohe kur behel $ale
pör parimet e njerözisö. Duhej, pra, qö edhe. .
' öhqip,"ret ne kunderqe"ati- dhe nö ankimet e ryre' tö mböshteteshin
mbi prej njö mentalited modern'
"rium.nta e degös jugore: Nö Prizren' populli
Edhe kötu shfaqet pör ne influenca
tö tij
kompakt dhe me ,,ö dorö, me ndörgjegje pör fuqinö materiale
"r-ä shpresat mbi forcön e
dhe pör supremacinö mbi elementin shkja' bazonte
fortö' po mö koshiente
numurit dhe mbi tö drejtön e pronös' Juga' mö pak
e

e tö drejtavet tö sai si racö dhe si komb,

vinte nö peshö parimet e rinj qö
kishin per-byr,t, ,isteme tö vjetra' Kjo infuencö e delegatit tö jugös u
manifestua edhe nö njö mönyrö mö definitive' duke
i dhene lövizjes njö
duke e.nxjerö nga
karakter tö pörbashköt, tö pörgiithshöm, panshqiptar'
uilajetin dhe kazanö;
forma e rivendikimev.t lok"l. pör uatanine vogöI, Vör
törö' pör mömödhenö'
tani mendimet dhe körkesat iiin par Shqipörinö e
pör gdo gip
pörjugön si dhe pör verinö, per myslimanöt dhe tö krishteröt'
,e,r"iU. dhe pöi gdo individ qö fliste gjuhön shqipe'
kombösisö po zinte rrönjö
Ishte, mbase hera e parö, qö lulja e kuptimit tö
e re do tö zhvillohei me
nö shkepat Arbörise di. k.,ptohtt vetiu.se' bima
ishte njö i vetöm gap pör t'u
gjithö ngjyrat e saj: nga. ,o,rnj" nö tö ardhmen
dhe degöt e saj mö tepör
bere. Dhe dita e nesörme zuri tö preokupojö Lidhjen
se gjendja e keqe e ditös: duheisiguruar ,j;rae
kombit dhe e mömödheut'
a,,L i bere keÄ komb dhe kötö memödhe t'u njihen tö drejtat e ryre, tö
atyre popujve nö favor tö
respektohen mö njö mönyrö baras me,tö drejtat e
te cilevet kerkohel tö shqyhet trualli shqiptar'
nö njö
Kushtrimi dhe pot.i" e zakonevet tö vjetra po transformohej
aksiondiplomatik;brengaethieshtödheinstinktiveekatunditpomerrte
njö qok mö tö lartö dhe
formön e njö aspirate kotbi",t dhe patriotike' me
natyrisht mö tö largöt.
.Köndonjösidotöshohönökaptinönebibliografisö,nomenklaturöne

njö sörö tö mij, nö tö cilöt jam pörpjekur tö ekspononj punimin

"r,ik,rjlr. vöshtirösitö me tö cilat
e Lidhjes, fazar e ndryrh-. tö veprimit tö saj dhe
kishte ie bönte. Mjerisht, gjer mö sot studimet e böra
mbi kötö lövizje ose
kur e krahösojmö
botimet lidhur me tö, janö fort tö pakö, mö tö pakö akoma
me importencön e saj.
 284 Elita Shqiptare

_ Nö shumö njeröz Lidhja e prizrenit mund tö paraqitet si njö prej atyre

krye.ngritjeve qö populli ynö e ka pasur kurdohere
ne veUl te rij,'sidomos
nö shekull tö nöntömbödhjete, me Ari Gpelenön
dhe Busltalli.re, ,i .dh.
mö pas tyre. Por, ndryshimi qöndron mbi piken qö, nö
köto levizje ishte
pör shryrkö iniciale aktiviteri i njö njeriu tö vetöm,
duke u mböshretur mbi
tendenca lokale tö nevojshme prej sirkonsrencaver tö
ditös; kete radhe
iniciativa merresh prej popunit dhe qölrimi ndehej mbi törö
Shqipörinö
ernografike, mbi ditön e veprimit si edhe mbi kohön e
ardhme.
Lidhja donre moscopötimin e Shqipörisö; por edhe körkonte
qö toka
arbönore tö njihej si Shqipöri, tö caktoheshin tö drejtat
e saj, t'i respektohej jeta;
me njö falö, njö vönr auronom, me administratö dhe sundim
tö pörrhr"tur.
Ishte njö intreprizö kolosale, me vöshtirösi tö panumurra,
sö bröndöshmi dhe
sö iashtmi, nö trup tö popullit dhe mö t.pJ,
nga ana e sunduesit
"ko-",
tö Stambollit. Tirrqija, nö fiilim tö levizjes defteu njö kelaqsi duke parö re
shqiptaröt njö mbrojtös tö integriterit tokösor tö Imperatorisö
otomane. por
aspiratat nacionaliste dhe autonomiste tö shqiptaröver,
mbase dhe mö tepör
se nga gdo gjö - kolaborimi i gjithö shqipörisö
dhe i gjithö elementevet fetarö,
e bönö Türqinö qö tö shihte te zgjimi i marevet tanö njö
armik mö tö madh
se nga ushtöritö ruse are lakmitö e shtetevet te Ballkanit.
Edhe fuqija brutale
turke s'mönoj tö manifestohet nö Ulqin si dhe nö Kaganik.
Mentaliteti turk nö-atö kohö nuk pranonre njö ide nacionaliste, njö
aspiratö tö pörbashköt dhe njö bashkim i shqipraröve; polirika
e sulltanit
qe bazuar mbi ndarje dhe garje. Shpresa e ,undimit irht. ngrehur
mbi
antagonizmön ndörmjet tosköve dhe gegöve, tö krishteröve
dhe myslimaneve.
Pranonte qö malsoröt tanö tö luftonin pör shröpinö dhe kullotar
e ryre, po jo
pör njö entiter moral qö i thonö mömödhe. padyshim, säo tö
mungoinö njerös
qö nuk njohin rrjedhjen e punöver, ose janöierh,r", nö rröketö
e thönievet
prej fqinjösh rö interesuar dhe besojnö ose kanö besuar qö Lidhja
öshtö njö
krijim i qeverisö turke. sa tham' mö sipör, janö njö pörgjigje pör tö tillö.
A mund rö thuhet se veprimi i Lidhjesö mbeti shterpe?
Njö veprim, njö pörpjekje öshtö kurdoherö pjellore; ishta tindia dhe nisja
e njä ehsistence sä re, edhe nö qoftö se nuk rröfehet sish njö
,.".rlt"t imediat.
Nelcete botö sforcimi pör r'arritur njö qöllim ka mbase njö röndösi
dhe njö
vleftö mö tö madhe se nga qöllimi vetö. Njö luftim i sotmö öshtö
kapitali i
magazinuar pör kohön e arthme, njöfuqie mbetur e gjallö qö ushtÄet nö
gdo minutö dhe shfaqet me forcö nö ditö nevoje.
Mid'hat Frashei 285

Edhe köshtu, Lidh.ia, törö duke pasur si pemö vonimin e caktimit tö kufisö
nö Epir pör favorin e Greqisö dhe pastaj shpötimin e asaj cope tö madhe tö
Shqipörisö, pati edhe fitimin mö tö madh akoma tö pregatitnjö jetön tonö
kombiare, t'u japö njö kuptim tö ri aspiratavet tö popullit.
mö tö lumtur,
Qö ng" ajo ditö, uärtetfllon sbpresa e niö shpätimi, e niöiete
nöformö töcaktuar; qö atöhere merr njö trajtö tö kth,lellte ideja e pörfyryruar

prej f alös Shqipöri; mbryhen dhe gatuhen aspiratat pör njö qok tö shönuar.
Lokalisma dhe kantonisma i lönö vend patriotizmös; tendencat ndaröse
dhe mörgonjöse fillojnö tö peshojnö drejt njö pike tö vetme; krahinat dhe
elementet qö e kishin kujruar veten e ryre tö ndarö dhe tö huaj nga njöri-tjatri
nisin tö njösohen tö ndjehen solidarö. Me njö fialöfsetböhen komb'
Kjo mbryjtje e shpirtit dhe e döshiravet, krijimi i kötij karakteri tö ri, nuk
behej dot pa njö edukatö perseverente dhe tö gjatö, bazuar mbi störvitjen
morale dhe intelektuale. Edhe njö pemö jo mö pak e gmueshme e Lidhjes
sö Prizrenit, qe pör ne krijimi i "Shoqörisö e tö shrypurit shkronja shqip". E
haruar, e pörbuzur, si njö patois, e shikuar jo si njö vegöl qytetörimi, po mbase
si njö ndalesö pörparimi, shqipja, me themelimin e Shoqörisö sö Stambollit
nis tö böhet e gjallö dhe shpirtdhönöse, tö jetö njö organ pör tö dhenö ide
dhe aspirata, rö zgjojä ndjenja dhe tö frymözojö mendime.
Q'shohim sot, ipresim nga e ardhmja, 9' kemi tö drejtö tö körkojmö nga
pritmi, buron nga Shoqörija Letrare, lindur nga lövi4a e Lidhjes sö Prizrenit.

Lumo Shändo

Bibliogmfi:
Liga e Prizrenit, prej Kristo A. Dako (Bukuresht, 1922),Lidhja Prizrenir, prej
Mehdi Frashörit (Tiranö 1927).
Naim bej Frasheri, prej Mali Kokojka (Sof e, l90l). Liga e Prizrenit, prej Lumo
Skendo (artikull te "Hylli i Dritös" faqe 465,Teror 1922). Lidhja e Prizrenit, prei
Lumo Sköndo ("Kalendari Kombiar" faqe 45-80. Nö kötö shkrim öshtö dhe artikulli
Lufa e Miletit, prej Hamdi BushatiQ, La Renaissance Albanaise, prej Lumo Sköndo
(artikull nö "Les Peuples Libres" Lausanne 1919).
L'Epire ete k question grecqile, prej Un Epirote (Hasioti; Paris 1879). LEpiro,
gli Albanesi e la Lega prej Pietro Chiara (Palermo, 1880). Oberalbanien und seine
Liga, prej Spiridon Gopgevig (Leipzig l88l). Tö tri köto vepra tö shkruara kundör
aspiratavet shqiptare dhe fort tö varfra nö dokumentim tö tyre.
286 EüuShqipun

Niö burim tjatör pör ngjariet qö na intercsojnö €shtö Libri i KalGn i Anglisö
__.
(Bluc Book) tö vitevc 1878- l87g, si.cdhe botimct nlrcrrc similarö tö Austrisö.
Dhc njö burim edhc mö i bcgashmö do körkuarö nö gazctat c asaj kohc, nö fletöt c
sambollit (turqisht, grcqicht, frtnglish$, nö shtyp tö Athintis, nö kor.spondcn"at
dhe artikujt e tö pördittbhmvct röAustrisö, Itdisc, Anglisö, Gjermanisö... Keth^.t
me kritikö nö ato fletö do tä na japin gclttin .the zgjidhjcn e nj€ tok pyctjcvc. Atjc
ka njö punim aq patriotik sa edhe lctrar pör /o shqiptar.
Mid'hat Frashari 287

58)
PROBLEME TE SHQIPERISE INDIPENDENTE
(Shhruar pas huj tirneue personale)

Lufta evropiane dhe ikja e mbretit e bönö Shqipörinö njö shesh tö lirö
pör mösymjet dhe okupimet e huaja: Italia nö Vlorö, Greqia nö Korgö e
Gjinokastör, malazezöt nga veriu, serböt nga veriu dhe veriJindja. TE hyröt
e Bullgarisö nö luftö solli edhe dy ushtri tö reja: austriaköt ndoqön serböt
e thyer, zunö Shkodrön dhe Durrösin, u shtrinö gjer nö Vjosö; bullgaröt
pörparuan gjer nö Elbasan. Esadi, qö ishte kthyer nö Durrös, shtröngohet tö
ikö, tö vejö nö Selanik me "taborin" e tij, kurse nö Korgö fnncezör pörpiqen
tö mbyllin shtegun nö mes tö greköve konstantinistö dhe pushteteve qen-
drore.
Katör vjet edhe Shqipöria njohu vuajtjet e pörleshjes sö madhe, me zi
buke, epidemi sömundjesh, mizerje materiale dhe morale.
Q'mund tö ishte atituda e shqiptaröve nö köto kondita tö vöshtira?
Mbetur pa qeveri dhe pa prijs, ndörgjegjja e kombit filloi tö mböshtetet
nö simbolet e flamurit dhe tö mbretit; ky mbret qö kishte ndönjur vetöm
gjashtö muaj dhe autoriteti i tö cilit nuk ishte nderö vegse nö njö pjesö
fort tö ngushtö tö vendit. Por, njeriu shumö herö ndjen gmimin e njö sö
mire vetöm kur i del dore. Sa ishte nön sundim ndörkombiar tö Fuqive
tö Mödha, Shkodra u be nle qendör nacionaliste; atje kishin gjetur njö
mböshtetje tö ikurir nga zjarri i rebelöve. Njö tentativö pör tö ngritur
flamurin kombiar dhe proklamuar mbretin \Tilhelm \7ied, nö fillesö tö
ardhjes sö austro-bullgaröve nö Elbasan, mbeti shterpö. Korga nö kötö
piköpamje qe mö e lumtur me republikön e saj qö mori njö ngjyrö krejt
shqiptare, nön mbrojtjen e autoriteteve franceze, ngjyrö qö e ruajti edhe
pasi u zhduk republika.

58 Pjesö tö zgjedhurc nga studimi i L.Sköndos "Probleme rö Shqipörisö indipen-

dente", botuar tek "Diturija" v.1928. m.6,7, 8.
 288 Eliu Shqiptare

Konditat nö tö cilat gjendej shqipöria nuk mund ta linin tö lirö kombin

tö zgjidhte vetö politikön qö duhej tö ndiqte: njö bashköpunim me fuqitö
okuponjöse u imponohej, köshtu qö tö paktön tre kolaborime, me francezöt
nö Korgö, me austriaköt nö veri dhe me italianöt nö jugö, morön njö formö
konkrete dhe efektive. Eshtö edhe e vörtetö se klo ndihmö, gjithö duke qene
döbuar greköt nga Gjinokastra dhe njö kohö zbriten edhe gjer ne
Janine
duke dhene shpresön e bashkimit tö gjithö viseve shqiptare tö jugös: francqöt
ruanin karakterin shqiprar tö Korgös dheAustria kishte marrö nön okupimin
e saj Kosovön.
Kur ky bashköpunim po ngjante brönda nö Shqipöri, jashrö vendit
tonö po fomoheshin grupe qö pörpiqeshin rö pörfaqösonin politiken dhe
aspiratat e kombit. Köro qendra mund t'i quajmö pesö: Sofe, Bukuresht.
Shtetet e Bashkuara rö Amerikös, Londör, Lozanö. Kujdesi i ryre ishte tö
mbanin gjallö pörpara shqiptaröve dhe tö huajve idenö e indipendencös dhe
tö integritetit rokösor, duke insistuar se vendi nö krizön e madhe ruanre
neutralitetin, pra, sido qö tö ishte fundi i luftös, fitimi do i pushteteve qen-
drore qoftö, do i aleatöve qoftö, Shqipöria s'ka pse tö vuante prej ndonjö farö
armiqösie. Ketö politikö, kete ide ndiqte edhe grupi patriotik i mberur nö
Shqipöri, ata qö kishin bere Shkodrön qendör dhe, mö vonö, qenö shpöm_
darö nö qyreret e ndryshme si militarö dhe civilö.
Ngjarjet qö zhvilloheshin brenda nö shqipöri, atituda e tö dy okupuesve
tö mödhenj -Irali dhe Austri- po u gilnin sytö e shqiptaröve: nö fillesö u pan-
deh se imperatoria dualiste ishte njö mbrojtöse e indipendencös sö mbrerörisö
sonö; kjo shpresö nuk vonoi tö venitet; e vörteta u kuptua lehtö kur okupuesit
nuk e ßhehön qöllimin e ryre: shqipöria po hynte nön administratön dhe
sundimin austriak, mö vonö, me njö autonomi, kur tö ishte e zonja. sa pör
okupatön italiane, me gjithö deklararön e börö nö Gjinokastör prej gjen-
eralit Ferrero (qershor 1917) gö proklamonre pavarösinö e vendirnön pro-
tektoratin e Iralisö, proklamatö gö zgloi dhe shkaktoi njö shpallje analoge
nga ana e austriaköve nö shkodör, po jo mö tepör qetösonjöse, nuk qe e njä
naryre pör tö dhönö shpresö popullit, qö po ndjente njö skllavöri tö re me
njö perspektivö copötimi: miqösia e pushreteve qendrore me Bullgarinö, nö
qoftö se inspironte njö frikö, premtimet e ßhehta qö i kishte börö Greqisö
Gjermania ishin akoma mö tmerronjöse.
fumöpushimi i fundit tö motit l9l8 na gjente me dy fakte fort tö rönda
dhe importenre: mbreti \Tilhelm \ü/ied, qö me 9do mönyrö mbahej prej
Mid'hat Frashei 289

gjithö kombit si njö shenje e ekzistencös pör kombin dhe shtetin, kishte
marrö giltazi pjesö nö fuqitö qendrore, duke hyrö dhe nö shörbim ushtöror me
gradön e njö oficeri gjerman. Ardhja pörsöri nö shqipöri si sovran ishte börö e
pamundur do nga humbja e luftäs pör pushtetet qendrore, do edhe sikur tö
kishin dalö fitimtare köta, pör simpatinö qö kishte humbur pranö köryre'
Fakti i dytö ishte edhe mö fatal akoma pör shortin e Shqipörisä: trazimi i
Rusisö kishte nxjerrö nö shesh njö traktat lidhur mö 1915 ndörmjet Rusisö,
Francös. Anglise dhe ltalisö, nö origjinön e hyrjes sö kötij pushteti tö fundit
nö luftö dhe bash pör t'i siguruar do fitime, marröveshje qö njihet akoma
me emrin Tiaktat i Fshehtö i Londrös, nö tö cilön tö katör fuqitö binin
nö godi pör copötimin e asaj Shqipörie qö, dy vjet mö parö, gjithö nö atö
kryeqytet, i kishin njohur dhe garantuar jetön.
Lufta e madhe pör Shqipörinö mund tö barazohet mö njö dimt+ tö glarö
dhe, sikundör qö fara mbin nön borön shterpö, ashtu edhe ideja patriotike
pati kohö tö löshoiö rrönjö e tö forcohet. Mizrria e shtröngon njerinö tö
mendohet, tö pyesö veten e tij, tö rrijö vetöm me ndjenjat e tij dhe nö kötö
vetösi, tö analizo;e aspiratat, tö shohö dhe tö kuptojö 9äo, gäöshöron. Nga kjo
pikpamje, duke kristalizuar karakterin dhe prirjet e ketij karakteri, vuajtjet
janö jo vetöm njö shkollö e mirö, po e vetmja shkollö. Shpesh herö duhet
bekuar fatkeqösia. Dhe mund tö themi se keshtu ngjau pör kombin tonö.
Me tö mbaruar lufta, me t'u hequr trupat austriake, Shqipöria, duke u
okupuar prej ushtaröve italianö qö pörparonin nga jugu, u gjend e mbledhur
nö njö tö vetöm trup, tö paktön pör atö pjesö qö ishte njohur indipendente,
me pörjashtim tö Korgös ku francezöt vazhduan tö rrinin.
Zhdukjae shtöngimeve, ndryshimi nö regjim, mbtxhtjellja bashkö e njö
pjese tö madhe tö viseve shqiptare, ngiallön qö atö gast döshirön e njö veprimi
tö pörbashköt, tö vönöt nö njö tö vetöm vijö tö aryre sforcimeve qö s'kishin
guxuar, as edhe kishin gjetur kohe te manifestoheshin gjer atöhere. Nga vise
tö ndryslune dhe sidomos nö Shqipöri tö Mesme, lindi deshira e njö kongresi
pör tö biseduar mbi fatin e truallit shqiptar, domethönö pör tö siguruar lirinö
dhe bashkimin e tij. Dhe tek beheshin köto pörgatitje, autoritetet italiane
shpejtuan ftesön e njö mbledhjeje qö mori emrin "Kongresi i Durrösit". Nö
ide tö autoriteteve okupuese, kuvendi do tö pörfundonte me fillimin e njö
komisigni, i cili do tö vendoste tö ngarkonte qeverinö italiane pör mbrojtjen
e interesave tö Shqipörisö ose mö mirö akoma, rregullimi dhe caktimi i
interesave tö Shqipörisö do tö liheshin nö dorö dhe nö diskresion tö konsultös
290 Elita Shqiptare

Kötu s'öshtö ligshr t'i kujtojmö köndonjösit se pa marrö fund lufta, kur trakrati
i ßhehtö i Londrös kishte dalö nö shesh, ishte formuar njö rrugö e caktuar pör
politikön italiane pör njö protektorat dhe mandat mbi Shqipörinö si dhe me
okupimin definiriv tö Vlorös dhe hinterlandit. Njö pakicö verash, disa fort
tö paktö shqiptarö nö Gjenevö töZvicrös, kishin pranuar kötö piköpamje dhe
nga ky shkak kishte filluar njö grje e ashpör nö mes rö rFre dhe shqiptaröve
patriotö tö Lozanix. Megjithö, pra, qö Ttrrhan Pasha, njö prej tö paröve tö
partisö sö Gjenevös, u thirr nö mbledhjen e Durrösit, parria parriote u rröfre
m' e fortö. Njö qeveri provizore dhe njö dörgatö pör nö Paris tö mbronre
tezön shqiptare pranö Konferencös sö Paqes, qenö pemöt e kongresit. Ishte
njö sukses njö fillim, suksesi pör partinö patriore dhe nacionaliste, e cila
pörpiqej qö tö paktön jashtö, rö gjendej njö pörfaqösim zyrter pör mbrojtjen
e piköpamjes shqiptare.
Dörgata e Parisit gjendej nö njö pozitö tö guditshme pörpara tö 24 dele-
gatöve tö mbledhur pör themelimin e njö paqe mbi parime qö inspiroheshin,
ose duhej tö inspiroheshin, prej tö l4 pikave tö kryetarit Uilson. Shqiptaröt
gjenin njö mungesö simpatie fare gillazi, njö mohim tö tö drejtave tö ryre:
Ishte börö njö ide e pranuar pa kritikö dhe pa gjykim se Shqipöria öshrö njö
krijesö austriake, njö komb dhe shtet jactis pör tö shörbyer interesat dhe
intrigat e ish-imperatorisö dualiste dhe pör tö prishur planet ruso-franceze.
Mbi kötö ide tö rrönjosur nö opinionin publik, pa shkuar shumö, erdhi e
u shartua njö tjatör edhe mö fatkeqe akoma, pas sö cilös qeveria provizore
dhe dörgata e Parisit konsideroheshin si vegla tö Italisö, si kukulla nö dorö
tö politikös sö Romös.
Konditat nö tö cilat kishte lindur qeveria e Durrösit, ndodhja nö krye
tö delegacionit tö personave tö njohur si anötarö tö partisö sö Gjenevös,
do tö kishte vörtetuar dyshimet e politikanöve. Por fati e desh qö bashkö
me delegacionin zyrtar tö Durrösit nö Paris, tö piqen edhe tri dörgata, tre
pörfaqösime tö tjera, zgjedhur dhe emöruar prej kolonive töAmerikös (Vatra),
tö Stambollit dhe tö Bukureshtit, pörfaqösi qö kishin si bazö programi njö in-
dipendencö tö plotö tö vendit nö kufijtö e tij etnografike dhe naryralö.
Kuptohet vetiu se nö köto kondita, nuk mund tö mbretöronte njö
harmoni nö mes miseve tö pörfaqösimeve. Atmosfera ishte tepör e ngarkuar
me shtröngatö. Qdo ditö njö lajmizilindte nga gjiri i aryreve qö peshonin dhe
ndanin fatin e popujve: ishte jashtö dyshimit qö vendi ynö pör konferencön
shörbente si monedhö shkömbimi, si njö plagkö pa vleftö, e dobishme vetöm
Mid'hat Frashtri 291

pör tö goditur punöt ndömjet tö tjeröve, pör tö paguar pazarllöqer e shteteve

tö vegjöl ose politikön e mö tö mödhenjve: Tiaktati i Fshehtö i Londrös rrinte
kurdoherö varur si njö shpatö mbi kryet e Shqipörisö dhe ay traktat donte tö
thosh copötim dhe zhdukja jonö. äshtö e vörtetö se kryetari Uilson kishte
deklaruar qö nuk njihte, nuk pranonte marröveshje tö ßhehta dhe nuk
lejonte qö zihjet dhe rivditeter ndörmjet Serbisö sö re dhe Italisö tö ndreqeshin
mbi [<urrizin e Shqipörisö. Keto fale qenö njö fuqi dhe njö mböshtetje pör
shqiptaröt, por vetöm mbetej göshtja tö dinte njeriu g'kuptohej prej falös
Shqipöri, gjer ku ndeheshin kufijtö e saj.
Shqiptaröt kishin parö te Konferenca e Paqös njö gjykatore pörpara
sö cilös do tö mundnin tö shpalosnin ankimet e tyre' tö qaheshin prej
padrejtösive tö böra kundrejt ryre. Nö memorandat e dhöna, revendikimet
pushtonin tokat ku törösia e popullit ose tö paktön njö shumicö, ishte
pamohuarösisht prej race shqiptare. Por jo vetöm köta ankime s'gjenin njö
jeh tö favorshöm nö ndörgjegjen e gjykatösve, por edhe gdo dite dilnin
lajme tö reja pörsa u pörkiste tö dy provincave jugore, herö duke bere nle
projekt herö njö tjatör, pör tö satisfaktuar pretendimet e Greqisö qö kishte
njö fron nö mes tö fuqive tö mböshtjellura pörqark tryezös sö madhe'
Situata po behel krejt kritike. Shqiptaröt s'kishin asnjö rast tö rröfenin
döshirat dhe qarjet e qFre, as edhe ndonjö prej shteteve qö merrnin pjesö
nö Konferencö böhej avokati i ginteresuar i tyre. Eshtö e vörtetö se Esad
Toptani, si pjesömarrös nö trupat aleate tö Selanikut, mund tö shikohej njö
mik i fuqive fitimtare tö luftös. Megjithkötö, si njeri me pamje tö ngushtö,
pa shpirtmadhösi, pa ideal, si njö qö eksploaton göshtjen kombiare pör t'i
siguruar vetes njö 6tim material, me njö f ale, duke u menduar vetöm tö ketö
njö Shqipöri tö vogöl si giflikun e tij dhe vasale e tö huajve, Esadi kishte fituar
urrejtjen e vendit tö tij dhe pörbuzjen e tö huajve pos Serbisö, e cila kurdoherö
shpresonte tö gjejö tek ay njö vegöl gati nö shörbim tö interesave tö saj.
Lajmet dhe tendencat e lindura gdo ditö nö atmosferön e röndö tö konfer-
encös shkakconin njö shqetösim tö parröfyeshöm, aq mö tepör akoma kur
pushteti mö direkt i interesuar nö zbatimin e traktadt tö ßhehtö insistonte
mbi körkesön e njö mandati mbi Shqipörinö, gjithö duke deklaruar se nuk
mund tö merrte asnjö barrö pör sa i pörkiste tö garantojö makar kufijte e
njohura mö 1913 .
Köto kondita kishin sjellö njö garje akute midis delegatöve shqiptarö, kur
njö berihaj i ri dhe mö fatal se nga gdo shpallje tjatör, krisi me tmerr: ishte
292 Elita Shqiptare

marröveshja Tittoni-venizelo ndörmjet Italise dhe Greqisö pör copötimin e

Shqipörisö, marröveshje dyanöshe qö zinte vendin e asaj mö rö gjerö, lidhur
pesö vjet mö parö nö Londör.
Siruara kishte ardhur nö atö pikö fort tö vöshtirö, kur brenda nö Shqipöri,
prej vetö shqiptaröve, bash nga ana e aryre drejtpördrejt tö interesuar nö
punö, po pörgaritej njö ngjarje qö do tö ndryshonte rrjedhjen e punöve
brenda nö vend dhe do tö krijonte njö korrenr tö ri nö opinionin polirik tö
botös, duke vönö lakuriq aspiratat e shqiptaröve.
Nö tö marrö fund tö luftös, ishte parö agimi i njö kohe tö re: okupimet e
huaja kishin qenö njö ilag i gmueshöm pör tö formuar ndörgjegjen kombi-
are; me disiplinön dhe rregullin relativ qö kishin prurö sundimer ushrarake,
ishte zhdukur edhe dufi i pasioneve, i rivalitereve personale; ishte ngritur
gjer nö njö shkallö löngata-fort e vjetör, pör fat rö keq, e regjionalizmös Köto
tö mira, nö mos me rrönjö tö thella, tö paktön nö sipörfaqe dhe nö dukje,
kishin ardhur prej kushteve tö reja qö kishte prurö mö tepör se nga 9do tjatör
administrata austriake, qö kishte stabilizuar auroriretin, kishte shtrönguar
botön tö punojö dhe tö hajö bukön me djersön e ballit dhe kishte krijuar
njö burokraci thjesht shqiptare, duke shtuar nö njö mönyrö tö guditshme
numurin e shkollave fillore. Köto situata tö reja ishin tö volitshme pär
zhvillimin e ideve kombiare, ide, döshirö dhe vullnet qö ishin bukur mani-
festuar para dhe nö kohön qö u mblodh Kongresi i Durrösit, kur u formua
qeveria provizore.
Shpresat e vöna nö qeverinö dhe nö dörgatön, qö vajti tö ankohej pörpara
konferencös, nuk mbushön premtimet dhe shpejt erdhi njö moskönaqösi e
shtuar akoma mö tepör, kur politika e njö mandati italian mbi Shqipörinö
dhe projekti injö komisari po merrnin njö karakter praktik, törö duke u
konfirmuar dhe me marröveshjen e re Tittoni-Venizelo: köto janö shtytkat
prej tö cilave dolli manifestimi kombiar i madh i njohur nön emrin
Kongresi i Lushnjös (28-31janar 1920).
Kongresi i Lushnjes do tö kishte efekrin e thellö tö theksojö nö aspiratat
e kombit idenö e indipendencös absolute dhe tö integritetit tö vendir, duke
u dhenö tö kuptonin edhe tö huajve, botös politike, se vendi punon pas
parimeve tö kombösisö, duke u mböshterur mbi tö drejtat e tij pa qönö vegöl
e ndonjö pushteti tö huaj. Mund rö thuhet se qö nga Lidhja e Prizrenir,
ishte manifestimi i parö me njö röndösi fare tö vegantö pör kötö popull, e njö
punimi tö börö me fuqinö qö buronte vetöm prej trupit tö tij.
Mid'hat Frarheri 293

Vendimet e Lushnjös kishin dy detyra: l- tö realizonin brenda nö

Shqipöri njö qeveri thjesht kombiare pör tö gjithö vöndin' 2-tö mbahej njö
atirudö gjithashtu kombiare dhe larg gdo dyshimi pörpara konferencös; tö
dy punöt aq tö rönda, njöra sa dhe tjatra.
Do tö kujtojmö kötu se kur u mböshtollön tö pesödhjetö pörfaqösuösit
nö qytetin e vogöl tö Myzeqesö, vendi gjendej nön okupatön efektive, aq
ushtörore sa edhe civile tö ltalisö, sidomos nga Vjosa e nö kufi tö Greqisö:
Shkodra ishte nön njö sundim internacional (francez, englez, italian) dhe
Korga gjendej nön njö administratö franceze; megjithöketö, pa asnjö pör-
jashtim, tö gjitha viset kishin guar delegatö, ishin bashkuar nö politikö dhe
nö vullnet.
Realizimi i pikös sö dpö tö programit lypte njö durim dhe hollesi
veprimi, me qenö indipendentö prej döshirös sö aryre direkt tö interesuar
nö punö. Por zbatimi i pjesös sö parö varej drejtpördrejt nga aktiviteti qö do
tö zhvillonte vetö populli, prej besimit qö do tö inspironte regjimi i ri, ky
regjim i inauguruar nö kondita kaq tö vöshtira .
Marrja nö dorözim e Shkodrös (25 mars 1920) qe i pari sukses politik,
bashkö me tö dhe njö shönjö simpatie e dhönö prej Fuqive tö Mödha. Ishte
dhe shkalla e parö pör grupimin e copöve tö ndryshme tö mömödheut rreth
njö autoriteti tö vetöm. Tö marröt e Gjinokaströs (27 prill), tö löshuarit
e Korgös pr€1 francezöve (I5 maj) dhe tö bashkuarit e saj nö njö mönyrö
paqösore, plotösoi edhe njöherö suksesin e qeverisö sö re, shtoi besimin e
saj dhe ngjalli akoma njö herö vullnetin e kombit, i cili kurorözoi veprön
e nisur nö Lushnje duke mbajrur tre muaj me radhö njö pörpjekje tö
ashpör nö Tepelenö dhe Vlorö dhe duke parö qö (mö 17 gusht 1920) ky
qytet dhe gjithö pikat e Shqipörisö tö zbrazeshin prel Edo ushtrie, pre,i 9do
administrate tö huaj.
Kjo pemö s' ishte arrirö pa vöshtirösi dhe pa rreziqe tö panumurta. Sforci-
mi i zhvilluar ishte njö send titanik kur barazohet me mjetet qö dispononte
kombi. qeveria dhe shteti i ri: pa organizim, pa ushtri, pa polici as gjindarmöri,
pa njö ovull nö arkö, i ndarö nga bota e qyretöruar, se udhöt ishin prerö prej
qeverive pak simpatike, rrethuar prej tre fqinlve aspak tö favorshöm dhe mö
tepör akoma, tö zvjerdhur prej 9do mböshtetjeje morale pa ndonjö ndihmö
reale ose tö paktön, simpati efektive diplomatike. Duke marrö nö konsideratö
köto rrethana, mund tö thuhet se vepra e mbaruar nö morin 1920 prej
shqiptaröve öshtö prej aryreve qö s'kanö shambul tö shumtö.
294 Elita Shqiptare

Edhe kjo energji e defryer shfaqet nö njö formö akoma mö kolosale

nö kujtoßhim se kur zhvilloheshin ato pörpjekje me ndalimet qö ishin
ngrehur prej tö huajve, njö vöshtirösi jo mö pak importente ndezi njö fakö
tö shkurtör brenda nö gji tö popullit: rrerh Tiranös njölövizje esadiste, njö
reaksion i vörtetö sörish po ngrinte krye (qershor 1920) duke shpikur njö
rrezik tö tmerrshöm pör tö lindurin e ri dhe mö tepör pör prestigjin e rij.
Me urtösi tö madhe qeveria diti tö ndalojö gdo krisje armösh dhe qetösoi
nervozitetin duke dörguar njö komision pranö Esadit nö Paris. Zhdukla e
kötij monstre pak javö mö vonö, duke thyer idolin e ryre, theu edhe hovin
e atyre qö vazhdonin tö ushqeheshin me ide tradhötore dhe fanatike, tö
atyre qö kujtonin se lumturia mund tö ngrihet mbi grregullsi, mbi punime
arbitrare tö influencave personale duke mohuar hamoninö qö sjell njö
autoritet legal dhe kombiar.
Por, nö qoftö se fuqia e lindur nga mbledhja e Lushnjös regjistroi nö
aktiv tö saj njö nga njö kaq fidme dhe nderime, bash kur vendi kishte nevojö
pör gjithö fuqitö e tij, kur zhvilloheshin pörpjekjer nö Vlorö, njö vöshtirösi
e madhe. me rrönime dhe gjakderdhje krijohej nga ana e serböve nö veri
dhe veri-lindje tö Shqipörisö: serböt kishin zönö vend forr mö brenda vijös
sö caktuar mö 1913, köshtu qe kufijte e njohura nö Londör, akoma s'ishin
liruar tö gjitha dhe kjo situatö pörgatiste njö vuajtje dhe löngarö tö madhe.

Tö dy vitet, I 9 1 9 dhe I 920, brenda nö Shqipöri dhe pörpara Konferencös

sö Paqös, qenö njö luftim i paprerö kundör Tiaktatit tö Fshehtö tö Londrös,
kundör copötimit tö Shqipörisö. Kongresi i Lushnjös dhe pörpjekjet e gjakta
tö Vlorös kurorözuan veprön patriotike duke proklamuar botörisht dhe
me bujö vullnetin e kombit. Köto gjeste zgjidhön nö njö mönyrö de6nirive
göshtjen, duke siguruar triumfin e dy parimeve: indipendencön politike dhe
integritetin tokösor. Pas atyre ngjarjeve Konferenca e Paqös mö nuk guxoi
tö vörö nö bisedim cönimin e köryre dy tö drejtave.
. Por efekti mö i madh i luftimeve do tö ishte pör psikologjinö e brendshme
tä popullit, pör dinjiterin dhe karakterin e tij. Mö 1912 ishte shfaqur tek
shqiptarör njö besim i rrezikshöm dhe fort i dömshöm, sipas sö cilit Shqipörinö
s'e bönö shqiptaröt, po e böri Evropa. Ky mentalitet kishte pör rezultat fatal
njö aparati, njö mefshtösi dhe njö moskujdesje. Meqenöse na bönö tö huajt,
atöhere ne mö s'na binte ndonjö barrö, ndonjö deryrö. Logjika, vörtetö njö
Mid,hat Frashäri 295

logjikö e shtrembör, e donte qö, kush e böri, kush u be shkak tö böhet'

ay le
shkatörron
te-ierpiqet ta körrejö nö krye! Gjykim i vdekshöm qö vret dhe
gdo pörgjegjösi pör njö komb. Kurse tani, mö 1920' Shqipöria u bö'
u

krijua, ,, g",u" jo vetöm prej vetö shqiptaröve, por edhe kundör E-vropös'

kundör glithe pushteteve dhe kornbeve te mböshtjella rreth Konferencös

sö Paqes. Punön e bönö verö shqiptaröt, kundör keqdashjes sö tö
tjeröve, pa
asnle ndihmö syresh, as edhe makar njö simpati nuk vonoi tö vinte' kur pa
boi" ,. shqiptari pörqipej pör veten e tij, me fuqinö dhe mjetet e veta' Njö
ngjarje . tiiG k" njö röndösi tö madhe pör.historinö e njö kombi. Ekzerson
,-,1e u.pri-, influencon gjithö jetön e tij. Eshtö njö kandil:
ndrit dhe duhet
tö ndriEojö kurdoherö qö gjendet nö errösirö dhe nö tö keqe, nö 9do kohö
dhe nö gdo rasje. Tö mbajturit mend tö akteve tö mödha tö patriotizmös
öshtö njö lumturi si edhe njö deryrö.
Nö qoftö se vitet nöntömbödhjetö dhe njözetö shkuan pör tö kthyer dömet
qö mund tö na vinin nga politika e njö shteti tö madh nö peröndim, tö dy
vitet e pastajmö mund tö quhen pör ne luftime kundör fqinjös lindore dl"re
ueriore. äshtö e vörterö se Serbisö nuk i vinte pör hesap coptimi i Shqipörisö
dhe instalimi i Italisö nö bregun lindor tö Adriatikut. Nö janar 1920 Serbia
kishte refuzuar tö pranonre marröveshjen Lloyd Georg-Clömanso-Nitti
pör copörimin e shqipörisö si kundörpeshö pör Fiumen. Mjerisht, politika
. B.lgr"dit, nö mos döshironte dhe fort sinqerisht ardhjen e njö fuqie tö
huaj nö shqipöri, Pashiqi me shoköt e tij döshironte ta kishte Shqipörinö si
njö gjellö tö pörgatitur pör veten e tij. Atituda e köryre do tö na kushtonte
fatkeqösi tö mödha nga gdo piköpamje: nö fillim tö motit 1920 mösymjer
serbe nö veri tö Shkodrös, Koplik, kushtuan tetö katunde; nö shtator-teror
tö atij moti, mösymje tö reja, kötö radhö nö Lumö dhe Dibör, shkretonin
njöqind e tetödhjetö katunde, shkaktonin vdekjen tragjike tö 738 grave,
burrave kalamajve dhe mizerjen e disa dhjetöra mijö njerözve tö tjerö. Keqösia,
pretendimet dhe gdo farö pengimi nga ana e serböve do tö vazhdonin gjer
mö 1925, atöhere kur, me sakrificön e Shön Naumit dhe Vermoshit, duke
nxjerrö dy copö mish tö gjallö nga trupi i mömödheut, kufija mundi tö
caktohej ndörmjet tö dy shteteve fqinje.
Gjer mö njömijö e nöntöqind e njözer e pesö themi, se me tö vörtetö
pörpjekjet, luftimet dhe sforcimet e Shqipörisö duhet tö manifestoheshin
akoma shumö vjet: shqiptaröt verö, me Lushnjön dhe Morön e kishin zgjidhur
göshrjen, kishin proklamuar dhe provuar se nuk pranonin asnjö pakösim rö
296 Elita Shqiptare

tö drejtave tö tyre. vetöm rani mbetej edhe njohja internacionale, konsakrimi

prej tö tjeröve tö atyre qö kanö dhe mbajnö fuqinö. Hapi i parö, dhe me sa
gezim u prit pranimi ynö nö shoqörinö e Kombeve (dhjetor 1920): gjithö
fuqirö e mbledhura nö atö shoqöri, gjithö shtetet e dheut, sö bashku dhe
kolekdvisht na njihnin nö mönyrö zyrtete, na konsideronin si shok, si par,
si baraz, me aro tö drejra, me ara venome qö ka njö vend dhe njö komb
indipendent. Mjerisht Shqipöria pati akoma nevojö pör njömbödhjetö muaj
pörpjekje dhe vuajtje morale gjersa Konferenca e Ambasadoröve (e cila kishre
zönö vendin e Konferencös sö Paqes) ta njihre zyrtarisht, t'i jepte njö shtet
civil ekzisrence (10 nöntor l92l).
Kjo njohje nuk po böhej pa sakrificö: Shqipörisö i körkonin copa rö
giakshme nga mishi i trupit tö saj; Shqoqörija e Kombeve, duke e pranuar
Shqipörinö nö gji tö saj, kishte vönö si kusht se göshtjen e kuFjve po e
shikonte si tö pambaruar, rö pacaktuar. Nga ana e saj, Shqipöria ngulte
kernbö qe kufijre ishin caktuar mö 1913, sadoqö fort nö döm rö saj dhe tani
Konferenca e Ambasadoröve s'kish ndonjö tö drejtö rö merret me köta ku6j:
Konferenca pörfaqöson atö tö Paqes dhe ka deryrö rö okupohet me göshtjet qö
rrjedhin nga lufta, rö vendeve qö kanö marrö pjesö nö luftö, qö kanö lindur
pas luftös, kurse shqipöria po ruan ekzistencön e saj rö njohur zyrrarisht tetö
vjet mö parö. Kjo rezö, qö Shqipörisö nuk mund t'i mohohen as kufijtö as
edhe cilösia si shtet dhe qeveri, u rivendikua dhe u mbrojt kurdoherö prej
qcverisö shqiptare, aq sa delegatöt shqiptarö deklaruan (25 qershor 1921)
pörpara Köshillit rö Shoqörisö sö Kombeve qö nuk njohin komperencön e
Konferencös sö Ambasadoröve dhe qö vetöm Shoqöria e Kombeve mund tö
okupohet me kötö göshrje.
Kömböngulja e Shqipörisö pari pör efekt tö shtröngojö Konferencön e
Ambasadoröve tö merret me punön e kufijve. Dhe qö nö fillesö tö köryre
punimeve nisön prapö tö lozin intrigac e fqinjave re kerkojnö rö shköputin
copa shqiptare pör t'i dhuruar Serbisö ose Greqisö, kurse fqinja e matanö
derit ngrinte pretendime pör venome polirike dhe ekonomike. Prapö filluan
tnrerrimet dhe zemördridhjet e Shqipörisö, gjersa (18 gusht l92l) Anglia
dcklaroi zyrrarisht se hiqte dorö nga gdo körkesö ndryshimi dhe konferenca
njihte definitisht vijat e caktuara mö 1913. Mjerisht edhe ky lajm s'ishte pa
njö vazhdim hidhörimi: kufilte e morir 1913 do tö pesonin njö operatö tö
dhimbshme nö Gorö dhe nö Dibär, pör firimin e Serbisö, kurse e töra vija me
ti' dy fqinjöt tanö do tö caktohej nö mönyrö reknike nga ana e njö komisioni
Mid'hat Fraheri 297

tö posagöm (Shqipöri, Serbi, Greqi, Angli, Francö,Itali), komision qö punoi

g"ii dy vjer (t923-t925) dhe qö duke zhdukur gdo shkak konflikti, sjell
kohön e marrödhanievet normale midis Shqipörisö dhe tö dy fqinjve tö saj,
i jep fund edhe göshtjes sö kufisö jugore: zbrazet prej greköve zona neutrale
(14 katunde). Edhe ky rregullim nuk u bö pa njö therori nga ana jonö,
imponuar prej njö padrejtösie fagrante: katundet e Gorös, tö Dibrös, po i
liheshin Serbisö, si edhe mö vonö u löshuan Shön Naumi dhe Vermoshi:
kufijtö kaq ngushtuar mö l9l3 po voglösoheshin akoma kötö radhö: pas
qyteteve, qendrat e vetme tö njö jere njö pakicö ProsPere' tani po merreshin
edhe katundet, po shköputeshin edhe vendet e buta si Hasi me Vermoshin,
sikundör-qö edhe me grekun kufija s'ishre ndrequr definitivisht pa ndonjö
tjatör therori: nga rö l6 katundet qö duhej tö merreshin, shqipörisö vetöm
14 iu dhanö, se kujdesi i tö fortöve ishte vetöm pör fqinjöt mö tö mödhenj.
Shqipöria e voglösuar qe destinuar tö voglösohet edhe ca. Por, tö paktön,
gjente njö prehje, njö paqe polirike; zhdukeshin subjektet e vöshtirösive dhe
rö grindjeve rö ardhura sö jashtmi: marrödhaniet dhe shtetet fqinle mund
tö hynin nö njö fazö normale dhe vendi, duke mbledhur mend nga ajo anö,
mund tö shogronte aktivitetin e rij nö pörgatitjet e brendshme'
Gjer mö tani, me tö vörtetö, e kemi studiuar göshtjen nga piköpamja
e relatave tö Shqipörisö me shteter e rierö, nga kendi i marrödhönieve
ndörkombiare, diplomatike. Tani do tö shohim gfarö probleme i mbeteshin
kombit shqiptar nga ana e brendshme, njö barrö padyshim edhe mö e röndö
me shumösinö e enigmave. Pör jerön e tonö köto landö janö me njö röndösi
akoma mö tö madhe se edhe pör tö mundur tö marrö njö komb njö pozitö
nö koncertin evropian, tö okupoiö njö vend midis kombeve dhe gruPeve tö
tjerö, duhet, mö parö se gdo send, tö ketö ndörgjegje pör ekzistencön e tij, tö
ndiejö qö öshtö dhe qö rron; köshtu qö, edhe pozita ionö e jashtme ishte nö
lidhje rö ngushrö me zhvillimin e siruatös sö brendshme, nö virtytet dhe nö
fajet tona, nö cilösitö qö do tö döftenim dhe nö rö merar qö do tö zbuloninr.
Mö parö se 9do send, duhej vendosur auroriteti, krijuar administrata, forcuar
disiplina dhe formuar njösia kombiare. Eshtö e vörtetä se vendi po lindre nö
jetön politike bash kur po shkatörroheshin tradirat e köryre virryteve, kur
hierarkia dhe rregullat po tronditeshin tekdo, kur rri imperatori tö mödha
e tö forta kishin ndörruar regjinrin.
Karakteri i pashtruar dhe i pabindur i shqiptarit gjente njö shkak dhe njö
shembull tö keq nö ngjarjer, atöhere kur poprrlli me qeverinö e re rö tii kishte
 299 Elita shqiptare

nevojön mö tö madhe pör njö stabilitet moral. Eshtö e vörtetö akoma,

ashtu
sikundör ngjan nö gdo lövizje, edhe ketö radhö populli ndlente njö deryrö
pör qetösi dhe pör mbajtjen e kösaj qetösie, mbase edhe sundimi trwjegar i
austriaköve kishte dhene posibilitetin e njö disipline. Köto gjö aksidentale,
si tö huaja duheshin börö tö natyrshme, tö zakonshme, jo si njö shtröngim
i
imponuar me pahir, por si njö virryt i pranuar vullnetarisht.
Mot-mot e ca pas Kongresit tö Lushnjös, kombi dha prova tö mira tö kötij
.
vullneti, duke forcuar besimin e shqiptaröve nö veren e ryre dhe respektin e
tö huajve pör njö popull qö kishte njö famö pak si tepör rö rreptö, tö refköt,
tö
pashruar dhe qö priste tö shohö a öshtö vörter i zoti pör njö jetö politike apo veröm
pör luftö dhe pörpjekje. Mjerisht edhe reaksioni do tö dukej aq mö i hidhur
dhe
mö i rrezikshö m: nglarja e Mirditös dhe mö vonö ajo e marsit I 921 po vinin pör
,
diskreditimin e shtetit tö ri, atöhere kur Konferenca e Ambasadoröve po merrej
me caktimin e kufijve. Eshtö e vörretö se njö pakicö gjykim duhej tö bindte
9do
individ pör nevojön e bashkimit nö tö cilön varet rrojtja, jo vetöm kombiare dhe
politike, jo vetöm nderi dhe sedra, po edhe jetesa materiale e gdo shqiptari. Tä
mbledhurit e gjithö copave tö tokave tö njohura shqiptare mö I 9 13, tö bashkuarit
e shkodres dhe Korgös me trupin e mömödheut, tö marröt e Himarös brenda
nö gji tö kötij trupi, qenö prova tö mira tö njö kuptimi inreligjent dhe praktik tö
realiteteve. Prandaj do akte si Memorandumi i Korgös, turpi i Mirditös dhe, mö
vonö, do atituda tö marra nö shkodör, shpjegohen fort röndö prej njö observarori
politik mbajtja e njö ekuilibri duket
si njö kusht i vetöm i mbrojtjes kundör gdo
rreziku dhe, pa ndonjö qellim aparent, pa ndonjö ide, shohim se böhen akte qö
shtien nö tronditje gjithö godinön.
Nö parlament kombi do tö bönte srörvitjen e tij polirike, törö duke shfaqur
zotösinö pör njö edukatö rö tillö. Provim i vöshtirö padyshim, sadoqö huuendzt,
pleqäsitä, gjyqetkanö qenö njö prej institucioneve mö tö vjetra tö vendir. Nö
kete degö tö jetös shoqönore problemi mö i röndö ishte tö mbajturit e njö mase
tö urtö, pa dashur njeriu rö bjerö marrösisht nö aparencar törheqöse tö njö
ekstremizme rö marrö, pa njö qok tö firimshöm real, as edhe rö lösholö veren
e tij nö meßhtösinö patologjike tö njö konservarizme tö verbör, pörtace dhe
egoizrne. Mund tö kuptoher prej gdokujt dhe fort lehtö se dami ma i madh
i ka ardhur Shqipörisö nga e mera jetike e tö qenir i qepur nö ide, nö veti, nö
zakone dhe nö vese rö vjetra, si njö lundör e lönö tö kalbet nö njö mogal baltor,
pa mundur tö shpötojö dhe rö dalö ne kthjellesinö e ujit qö rrjedh dhe jeton.
Kjo konservatizöm qö ka influencuar jetön tonö morale si edhe materiale na
Mid'hat Frashäri 299

ka lenö pas ekonomikisht dhe shoqörisht, na ka mbajtur tö huaj nö lövizjen

e

pörbotöshme tö qytetörimit, tö zhvilluar, megjithökötö, kaq afer nesh, pothuajse

t.k d.r" e shtöpisö, na ka börö rebelö ne lulezim tö pörparimit, tö huaj nö njö
botö qö pörsöritet, qö ndjen, mendohet dh e gtzon. Nga njö herö konservatizma
ka dhene tö pandehet se ekziston njö fanatizöm fetar, megjithö gdo mungesö
tö niö idealizrne besimi: ose mö ke<1 akoma, ka krijuar nö mönyrö faktike njö
diferencö kaste, njö armiqösi nö shkallöt e shoqörisö, te ky shqiptar naryrisht
kaq aristokrat dhe kaq dashnor i barazimit.
Tö kömböngulurit nö konservatorizmin e kohöve prehistorike, nö ishte
njö krim pörpara mömödheut, ishte dhe detyra e parlamentaröve, e dialörisö
dhe i intelektualöve tö kujdesen qö ndryshimet e duhura tö böhen pazgjuat
zhbesim dhe zihje tö panevojshme; gjö padyshim mö lehtö pör ta thönö sesa
pör ta börö, kur edhe mö tepör akoma, ata qö duhet tö jenö si udhöheqös.
janö vetö tö zvjerdhur prej gdo eksperimenti, u mungon forca qö jep vuajtja
dhe sforcimi nö ndjekje tö njö udhe tö pörbashköt. Nuk munguan, si njö
rezultat i köryre tö metave, sprovime pör ndryshime shoqönore, shpeshherö
tö shoqöruara me njö ideologji ose mö drejt, me njö frazeologji tö nxönö me
nxit, tö pahonepsur, tö pa asimiluar mirö. äshtö e vörtetö se gjer mö sot, ajo
qö i ka munguar mö tepör shqiptarit ka qenö posibiliteti tö shohö punöt nga
kendi i gjerö, nga ana publike dhe e pörgjithshme, tö mos ndajö veren e tij dhe
kolektivitetin; ka qönö kurdoherö eksklusiv, as fare me pamje shoqönore.
Edhe keshtu njö göshtje qö donte gjithö gjakftohtösinö e njö studimi
akademik dhe objektiv, zgidhja e pyetjes ekonomike, pyetje mbi tö cilön
peshon dhe vepron influencön mö tö madhe problemi agrar, i reformave nö
njö vend tö mbetqr jo nö kohö tö tnesme, po nö periodön arkaike,- degjeneroi
nö njö zihje partie, niö pörleshje klase, kaste, fisi dhe krahine, sado qö jo jashtö
mureve tö parlamentit. U harrua qö teza ishte pör dobinö e tö tri anöve: tö
pronarit, tö bujkut dhe tö qeverisö: u mönjanua tö sigurohet bashköpunimi
inteligjent i tö tre tö inreresuarve, pör fitimin dhe lumturinö e pörbashköt; dhe
njö masö kaq e nevojshme mori formön nö krize demolratike dhe aristokratike,
nö liberalizöm dhe absolutizöm, nö konservatizöm dhe progresizöm'
Por ajo qö i duhej mö tepör njö populli tö ri, lindur nö kondita kaq tö
vöshrira dhe nö njö mjedis jo tepör normal, ishte mösimi qö duhej tö mer-
rte nö gji tö jerös parlamentare, pör qeverisje dhe adminisrratö: autoriteti
ka qönö konsideruar kurdoherö si njö shrypje; shqiptarit s'i ka pölqyer Ci
shtrohet njö rregulle dhe urdhöri: i shikon si njö kufizim tö lirisö sö egör tö
 300 Elita Shqiptare

tij' sundimi i huaj, mospasja e njö qeverimi kombiar tö buruar

dhe dalö prej
vullnerit dhe pölqimit rö tij, i ka dhene kurdoherö njö ngjyrö
legariteti 9do
revolte kundör qeverisö. Vazhdimi i körij mentalireri muriä
te kä dy pemö
fort tö dömshme: tö zgjojö njö armiqösi tö shurdhör ndemlet individöve
dhe
tö personös morale qö emörohet autoriret dhe me kötö
mönyrö, tö rrönjoset
besimi se pör tö rrözuar ketö tö fundir, duher njö forcö
brurale. fare larg nga
mönyra e punimit parlamentar tö njö vendi konstitucional.
si rezultar iketiy
gjykimi vjen döshira tek ay qö öshtö nö fuqi ta konsiderojö
pozitön e tij si
njö tö drejrö, njö pronö tö trashöguar prej gjyshöve dhe te kerkojö
tö mbahet
me pahir, rö mos e leshole vendin rek ay qö duhet tö vijö pas
tij.
Tä mösuar tö jenö armiq tö
9do autoriteti prej shekujsh dhe sfiekujsh:
ose
tö rrinö indiferentö dhe tö largöt: rö preokupuar veröm
me qarkun meskin tö
nevojave imediate, populli tani desh vönö pörpara realiteteve
tö nevojös sö
njö jete indipendente, me gjirhö pörgjegjösitö dhe deryrat
qö sjefi me vere kjo
jetö. Prudenca dhe zakoni e ka dashur qö, pörpara nevojave
dhe interesave tö
pörbashköta tö rröfehet njö tolerancö ose njö hostilitet dhe mni
duhesh marrö
störvitja pör rö mos ndönjur i
huaj, tö ndiejö solidaritetin qö mbretöron nö
mes copöve mö tö largöta tö mömödheur; tö miseve nö aparencö
mö tö huaj
nö njöri-tjatri. Ky interesim dhe kjo deryrö janö edhe mö tö
domosdoshme
pör njö popullqö lakmon tö hyjö nö rrojtjen konstitucionale, demokratike
sipas parimeve modeme tö kohös sö tanishme, tö shpörojö nga
absolutizma
dhe despotizma e ditöve rö egra.
Kuptohet veriu sa gjö e röndö öshtö krijimi i njö moraliteti, i niö mönyre
mendimi dhe gjykimi tö ri, sidomos nö njö psikologji mbi rö cilön peshon
barra e njö konservarizme shrypöse. Nö thöngim ,. for.n" 6zike e vendir
öshtö njö fakror i rnadh nö tö metat e r4erözve,s'do tö kemi nxjerrö'ö
shesh
tö vörtetö rö panjohur. Prej njö vendi nga gdo piköpamje i vjetör,
ldgnje
duhej börö njö shtet, njö komb i ri, sikundör qö nga rrt Äizerabel i
Tirrqisö duhej bere njä kryeqyter me pretendime mod.eme ";e ",
Nevoja qö u ndje sapo u 6llua puna ishte pörmirösimi i gjendjes
ekonomike, rregullimi i buxherir dhe shtimi i burimeve. vendi
f,o niste
jetön e tij polirike pa njö ovull nö arkö. Njö hua e vogöl e brendeshme,
kontraktuar pranö patriotöve rö Kolonisö nö shtetet e-Barhk,.r"ra, kishte
dhönö maksimumin e rezultatit; dhe, pa mjete mareriale, pa tö holla, dukej se
nuk böhej asnjö refomö, sidomos nö shkolla dhe udhe, qö reklamonte gjind)a
e terö. sadoqö prej .aryre e pajuar mirö, rne k.lime dhe rokö tö f"uoishme
Mid'hat Frasheri 301

pör prodhime bujqösie, Shqipöria gjendej vendi mö i varfär i botös nö njö

situatö fare mizeraböI, shkaktuar prej njö neglizhence shumö shekullore, si
edhe nga dora e tö dy fqinjve: tri prefektura (Korgö, Gjinokastör. Dibör) ishin
shkretuar, popullsia e tyre kishte ikur, shpömdarö ose korrur prej vdekies
Vendit i desh dhönö vlefte dhe kjo vleftö nuk mund tö fitohej vegse me
njö punim tö gjatö, duke derdhur gjithö mundimin dhe gjithö pasurinö nö
vepra prodhimtare. Duhej luftuar kundör prirjes naryrale qö ka shqiptari
tö urrejö gdo punö me krahö, tö fitohej shija e aktivitetit tö qetö me tö cilin
ngrihet godina e familjes dhe sigurohet pritmi'
Nö problemin e röndö tö zhvillimit ekonomik lozte rolin kryesor qetösia
e brencishme qö do t'i inspironte besim popullit, siguria pör kapitalin e
angazhuar pör ditön e nesörme. Mjerisht, njö e treta e Shqipörisö, malösia
nö lindje dhe nö veri. mbetej njö kontinent i panjohur, plot mistere dhe
frikö: njerözia e saj, armike e punimit tö ndershöm dhe e rregullös, mösuar
qö moti me njö jetö tö harbuar, me fitime tö paligjshme, jashtö ligjeve, do
t'i shtrohej me vöshtirösi njö sundimi, njö autoriteti, tö Pranonte detyrat
qö rrjedhin prej njö administrate. Te ndörruarit e mentalitetit tö asaj
popullsie, tö kallurit e njö pakice psikologji dhe ide tö reja atje ku kishte
mbretöruar kurdoherö n.iö ekzistencö e egör, ishte njö konditö esenciale
pör tö sigumar pozitön e mömödheut tö törö.
Tö hyrö nö radhö tö shteteve, tö pranuar nö Shoqörinö e Kombeve, nö
marrödhönie me shtetet dhe kombet e qy-tetöruara, shqiptaröt kishin nevojö
pör opinionin e huaj: gdo veprim politik inremacional varej prej situatös sö
brendshme. Nga sjellja e popullit dipendonte pozitapranö tö huajve: Fuqitö
e Mödha e tö vogla prisnin tö shihnin gdo tö böjnö shqiptaröt, si do tö sillen.
Nö gojö tö tö huajve, jemi tö shtrönguar ta njohim, kemi pasur njö famö jo
tö mirö: karakteri i padominueshöm dhe pjesömarrja nö veprat e Türqisö
na kishin bere nle pamje fort tö keqe. Täni po prisnin g'rezultate, g'prova
zotösie dhe urtösie do tö japö ky popull i famshöm me amorin e tij pör liri
dhe indipendencö..E vörteta öshtö se duheshin Prova tö viteve tö gjata pör tö
grrönjosur sentimentet e botös me mosbesim kundrejt nesh. Shumö dyshonin
nöse Shqipöria öshtö ezonja pör rrojtje dhe tö interesuarit nö dömin tonö
kishin kujdes tö pörhapnin farat e mosbesimit pör gdo pikö qö na pörkiste'
Edhe bota, kombet e qytetöruara pyetnin: A do tö rrojö Shqipöria?
Pörgjigjen e kösaj pyetje kaq tö ashpör dhe tö keqe do ta jepte bindja
dhe besimi ynö: do tö na gjykojnö tö tjeröt ashtu si tö gjykojmö nö veten
 302 Elita Shqiptare

tonö, si ta gmojmö dhe ta peshojmö vleftön tonö tö brendshme. Nga köto

kondita varej edhe marrödhönia jonö me tö tjeröt, nga politika qe fqinyet
dhe tö largötit prisnin tö ndiqnin me ne. Ajo qö ishte börö nJe bindje ne
mendjen tonö, ishte krahasimi i Shqipörisö me Zvicrön dhe Belgjikön pozita
,
mjedis tö shteteve me rendenca dhe interesa tö kundörta. s'andejmi
e saj nö
nevoja pör Shqipörinö ishte tö mbante njö neutralitet dhe ekuilibör, duke u
mböshterur nö parimer e Shoqörisö sö Kombeve...
Pranö köryre brengave dhe shqetesimeve politike, vendi kishte dhe pyetje tö
tjera jo me mö pak röndösi, nö tö cilat nö radhö rö parö vinte göshtja kulturore dhe
ajo e kulteve: duhej zgjedhur njö program qö t'i pörshtatej nevojave tö popullir,
njö program, nö pikö tö parö, i pörbashköt pör tö ngjallur dhe pör tö forcuar
bashkesine kombiare, tö volitshme pör tö gjitha ferö qö pasojnö shqiptaröt; keshtu
qö pyetja e njö arsimi laik si edhe ajo e paanösisö fetare tö qeverisö, qö respekton
dhe mbron gjithö ferö, pa marrö pjesö zyrtarishr nö asnjörön, u imponuan qö nö
krye si njö nevojö absolute, me gjithö kundörshtimet e njö grupi tö inreresuar
nö konservatizmön e do venomeve reaksionare.
Arsimi do tö luftonte jo vetöm analfaberizmön e njö populli, ku nöntöd-
hjetö pörqind säinö tö kendolnö, po edhe tö mbrujö karakrerin, tö hedhö farat
e solidaritetir, tö zgjuajö nö zemör tö racös idenö e pörgjegjösisö. Edhe mö
tepör nga gdo send, rö ftojö nö jetön shoqönore, kombiare dhe intelektuale
gjysmön e popullsisö shqiptare, gnraz, e shikuar gjer mö sot si njö krijesö tö
poshtöruar nö mes tö plagkös, tö kaßhös dhe tö njeriut..
Zhvillimi moral dhe intelektual duhet tö ecö sö bashku me forcimin
fizik tö racös dhe shumözimin e numurir tö individöve. Mund tö thuhet
se. pör pritmin si edhe pör gjendjen e sorme, faktori mö i röndösishöm pör
Shqipörinö öshtö ky problem, aq mö tepör kur mendoher rallösia relative e
popullsisö dhe tendenca fatkeqe e köryre banoröve tö lönö rruallin e gjyshöve
pör tö marrö udhön e mörgimit..
Kjo pyetje merr njö karakter akoma mö dramatik nö u köqyrtö gjendja e
viseve tö mberura nön sundimin e shteteve tö tjera, eksodi i ryre pör vende
mö tö largöt, deportimi ose rransporrimi i tyre jashtö vendit qö mbajnö varret
e störgjyshöve dhe mosrespektimi i tö drejtave mö elementare tö tyre: dhe
lehtö kuprohet sa brengö dhe detyrö e madhe duhet tö jetö zhvillimi i racös,
forcimi shpirtöror e fizik i shqipraröve, mbajtja e ryre brenda nö shqipöri
dhe pördorimi i fitimshöm pör veten e ryre si edhe pör kolektivitetin.
Mid'hat Frashari 303

5')
NJE PERRALLE

Nö Bind rröfehet njö pörrallö me njö urtösi tö thelle per ngjarjen e

mallöngjyeshme qö na döften.
Bija e njö njeriu tö madh donte nö djalosh, i shquar dhe me famö' si
nga familja e tij, si edhe nga cilösirö dhe virtutet e rallö qe e karakterizonin.
N,rt . di mirö se pör g'shkak fejesa e tö dy dashnorövet nuk mundte tö
böhej nö mönyrö tö zakonshme. Takonte vöshtirösi dhe duhej njö ceremoni
e vegantö, solemne, pör tö marrö njö formö zYrta,re' U vendos' pra' tö
mbeshtillet populli i törö nö njö mbledhje tö madhe; tö vijnö tö gjithö
dielmoshat e vöndit dhe goca ta zgjedhö vetö, pörpara tö gjithöve' atö me
tö cilin donte tö rronte'
Erdhi dita e shönuar. U mbush i gjöri shesh me popull. Me petkat
e tij tö festös. Qupat dhe gratö, mö tö bukurat e Hindit, burrat dhe tö
rinjtö mö tö shquar tö mbretörisö, ishin tö interesuar dhe kureshtarö
per fundin e kesal dasme tö guditshme; donin tö shihnin cili ishte ay
i"tbardhe qö do tö zgiidhej prej njö virgjireshe kaq e degjuar me bukurinö
dhe mirösinö e saj.
Edhe princesha eci drejt radhös ku rrinin reshtuar djelmoshat, ku
e dinte se do tö gjente atö qö kishte zgjedhur dhe pölqyer zemra e saj e
dlirtö. Po, o gudi! Arje ku shpresonte rö shohö tö vluarin e saj, ja tani se
ku po i rröfehen dy djelmosha, krejt si njöri-tjatri, me ato roba, me atö
b,rzöq.rhj., me aro sy t'ömböl. Cili ishte i vörteti, cili ishte i huaji prej
kötyre tö dyve?
Pörnjöherö vajza kuptoj se njö Peröndi kishte marrö formön, gjithö
dukjen e tö vluarit rö saj dhe po i rrinte pranö. Qysh ta njohe? Shikonte
dhe zömra e saj u mböshtoll si njö zok i vogöl nö krahöror. Atöhere, vuri re
njö send: njöri prej djelmoshavet kishre ballöt tö dörsitur, trupi i tij linte

59 "Shqiptarja", revistö mujore, Tiranö 1929

304 Eliu Shqiptarc

hie mbi tokö, kömböt e tij ishin mbuluar me pluhur. peröndija s'kishte as
pluhur, as hije, as djersö. E njohu tö dashurin e saj qö ishte njeri, kishte
ardhurö sö largu, ishte lodhur nö udhöt e keqija rö kötij dheu. Edhe populli
i törö, döshmitar i kösaj mrekullije, festoi nö mönyrö tö pashömbullt dasmön
e heroinös sö tij.

)i**

Pörralla kötu merr fund. Po sa mösim i thelle nö rö, sa urtösi e madhe!

Bija e njö tö pushtershmi, e mberur nö dyshim, zgledh Njerinö, atö njeri
qö ka ecurö nö pluhur, qö ishte lodhur. Edhe me atö, pranö tö vluarit rö saj
kreshnik, do tö rrojö nö vöshtirösitö dhe nö lodhjet e borös. Se, e kupron
qö, tö qönöt gjallö, te jetuarit mbi kere dhe, s'öshtö veg se njö pörpjekje, njö
vuajtje, njö mörzirje, njö hidhörim qö ne vetö, me pörpjekjer dhe me mirösinö
tonö, do ta transformojnö nö lumtöri e gäime, nö qerösi tö ömböl.
Ata qö s 'kanö ndjerö vullnetin mistik tö sakrificös inteligjente, pa dyshim
janö zvjerdhur dhe prej njö nga mö tö mödhenjrö faktorö rö lumtörisö.

Lumo Shändo
Mid'hat Fra$ari 305

60)
NJE DETTRE E GRUAS

"Sa kalamaj takojmö nö rrugön tonö qö shahen' zihen, pijnö duhan...! "
Köto falö janö si njö dritare e gelur pör njö detyrö dhe rol qö mund tö
lozö gruaja me dhembshurinö dhe inteligjencön e saj pör tö shöruar disa prej
plagövet tona shoqörore.
Nö qoftö se, seriozisht dhe sinqerisht gruaja öshtö njö bashköpunötore
pör tö ngrehurö njö godinö lumtörije dhe ömbölsije tö njerözisö, atöhere
detyrat e saja janö tö pakufishme, aq tö shumta dhe tö ndryshme sa edhe
ato tö burrit.
Tö marrim pör shesh aktiviteti rrugön e Tiranös, e kryeq;netit tonö, nö
pagim sy tö shohim dhe veshö tö dögioimö. Nuk öshte e mundur tö bäjmö
dhjetö hapa dhe tö mos ndjejmö zömrön dhe möndjen tonö tö na revoltohet:
njö djalö shan shokun; dy tö tjerö po zihen e po rihenö; njö i tretö ka njö
cingar me tym nö gojö; pakö mö tutje njö mömö, me shönja padurimi dhe
inati, po reh ftmijön e saj; mö rej akoma njö atä, po shan kalamanjtö nö
mönyrö trashanike...
Manifestimi i köryre tö metave döften njö sömundje mö tö madhe se nga
mungesa e edukatös - deften njö ashpörsi karakteri, njö trashäsi vetije, njö
largösi prej 9do qytetörimi. Döften se ky popull s'ka dashur tö forcoher tö
fitojö njö jetö tö lömuar, njö siellje tö butö, me njö f alö mungon ajo "politesa"
, jo
e sallonevet, por e shpirtit.
A duhet tö körkojme virtutin e vörtetö tö njeriut nö sjell,ien aparente tö
tij nö mbledhje zyrtare, apo nö minutat e jetös, kur e ndjen veten e tij krejt
pa kontroll dhe pa vähgim? Nuk fasim pör etiketö dhe politesö tö rreme,
po pör hollesi shpirti dhe zömre. Ahere, njö sharje dhe njö zihje e djemvet
, njö zömrim i kotö i njö nöne, njö falö e vrazhdö e njö ati, janö shönja tö
njö löngate fort serioze.

60 Botuar te"Shqiptarja"', I dhjetor 1930

306 Elita Shqiptare

Nö kötö revistö 6r)eshtö börö shumö herö f alö pör solidaritetin qö rregullon
jetön e njö shoqörije. Eshtö defryer qysh gjithö pjestaröt e shoqörisö janö
solidarö, qysh e mira dhe e keda janö tö bashköta, qysh nuk mund tö jetö
fatbardhö dhe e qytetöruar veröm njö pakic' e shoqörisö, kur tjatra pjesö rri
e kredhur nö errösirö dhe injorancö.
Askush, burrö ose grua qoftö, nuk duhet tö rrijö indiferent pörpara njö tö
mere, njö gabimi. Interesi i pörbashköt dhe interesi personal na urdhörojnö
tö marrim pjesö nö gdo aktivitet, prej rö cilir shpresojmö njö fitim pör
kolektivitetin tonö.
A s'öshtö, pra, gruaja ajo qö me mönyrön e saj tö butö, mund tö böhet
njö edukatore e mirö? A s'öshrö gruaja, keshillar e shömbulli i sö cilös kanö
shortön mö tö madhe qö tö degohen dhe tö gjurmohen me njö bindje tö
vullnetshme?
Nuk mund kjo deryrö t'i ngarkohetö as policir. as edhe xhandarit!
äshtö qesharake tö kerkolme qö bashkija ose prefektura rö böhen
edukatoröt e popullir. Pa dyshim, shkolla, mösuesi dhe mösuesja, kanö njö
rol tö madh pör tö luajtur dhe mösimer e ryre duhet tö mbesin kurdoherö
pörpara syvet tö nxönösve. Po edukatori mö i mirö a nuk öshtö kurdoherö
möma?
Ajo qö jep jetön e trupit a nuk duhet tö japö edhe dhembsurinö e zömrös
dhe butösinö e shpirtit? Dhe gdo grua, nö kete pikepamje a s'öshtö njö mömö,
pör cilindo qö tö jetö?

Teto Titlc @)

0 i Revista "Shqiptarja'
6f Pseudonim i lr{id'hat Frashörit.
Mid'hat Frasheri 307

orr
ELITA SHQIPT!^RE

Elitö thuhen njeröz rö zgjedhur, por tö zgjedhur jo prej ndokujt. Mö mirö

t'u themi tö shquar, me njö cilösi qö na duket mö e madhe, mö e bukur,
mö e dobishme se e tö tjeröve. Persona tö tillö törheqin respekt, kanö njö
influence morale qö na deryron te dögjojmö opinionin e tyre dhe t'u bindemi
me bindje morale vullnetare. Ata imponohen shpirtörisht, böhen udhöheqös
se janö si njö fener, si njö yll, si njö dritö qö na rröfen udhen. Ndör ata gjejmö
njö thesar döshirash dhe aspiratash ideali, edhe prirjet e tyre na duken sikur
janö tonat. Ndör ata kthejmö sytö kur kemi nevojö dhe kerkojmö ndihmö.
Por edhe kur s'kemi nevojö, kurdoherö ngremö vöshtrimin drejt tyre - ata
imponohen vetö, na janö pranö: fryma dhe aßhi i tyre na prijnö, na ngrohin,
na tregojnö shtegun, pa e ndjerö ne, pa e parö. Ai veprim formon fuqinö
tonö, bön rojtjen tonö tö vörtetö.
Elita, jo vetöm pörfaqson pjesön mö tö vleßhme tö njö kombi, por öshtö
udhöheqöse e shoqörisö pör ide, pör gjykim e ndryshim, pör estetikö, pör
jetön kolekrive dhe tendenca historike, pör besim dhe filozofi.
Täni vjen pyerja: A kemi njö elite ne?
Mö vjen pörgjigja pohimiste, se ashtu i do njeriut shpirti. Por, duke
kapörcyer kötö trap, themi: duhet tö kemi, meqönö se öshtö njö nga konditat
kryesore tö jetös. Dhe atöherö vjen vetiu: Si do ta formojmö? Mö parö tö
kujtohet kushti themelor: ata njeröz nuk formohen kur na pölqen neve;
as i krijojmö dot; as e kemi nö dorö qö tö lindin. Böhen vetiu: i bön Fati,
Zoti, Nacyra. Dhe böhen vetö, me njö durim tö gjatö, ose mö mirä akoma:
nö qoftö se gjenia, naltati e jashtezakonshme e inteligjencies, öshtö njö
dhuratö qö vjen sö sipörmi, puna e vetö njcriut, vullneti i tij i pareshtur,
mund t'i japö atö qö fati ia ka kutsyer. Kur s'e kemi nö dorö tonö farin,
atöherö na mbetet vetöm mjeti i dytö, atö i cili mvaret nesh, qö mvaret nga

63 Nxjerrö nga "Pirpjekja shqiprare" nr. 2, viti 1936, fleta77-79

 309 Elita Shqiptare

inteligjencia dhe karakteri ynö. Edhe te dy kembet mbi tö cilat

ngrihet
elita, s'janö vegse inteligjencia dhe karakteri, ky i fundit mö parö akoma
se
inteligjencia; e para duhet tö jetö nö shörbim tö sö dytös, si nle ndihmöse,
njö
skllave e bindur; me köto kondita mund tö fitojö elita atö autoritet
moral,
intelektual dhe shoqöror. Mos mö thotö kush nö vesh, mos ci shkojö
kujr
mendsh se 'qeverija' o "ministrija" mund tö krijojö e tö mbrujö njö
Elitö
pör vendin tonö. Kjo do tö ishte sikur tö vörö kush buallin pas qerres.
A
supozojmö se ata qö janö nö ofiqet zyrtare, formojnö vetö klasön
eprore tö
pajisur me gjithö virqnet dhe cilösitö e öndörruar, qö köshtu qö frymözojnö
tö tjerö dhe tö formojnö batalione dishepujsh? Kjo do re ishte njö send
ideal. Po tö qe köshtu, atöherö säo rö kishim nevojö tö lodheshim. fe
irhr.
e mundur qö me njö urdher, me njö dekret tö krijohej
merira, zotösia, vlefta
dhe inteligjenca, atöherö do tö ishim njerözitmö tö lumturit e dheut. Nuk
do tö deryroheshim tö mendohemi, tö kemi brengö, tö ndjejmö mungesön
e njö gjöje tö nevojshme, nga e cila porhua se varer gjithö rrojtja jonö,
nga
gdo kend, nga gdo piköpamje qö ta shikojme. Me pare se gjithasrr a
e kemi
besimin e fortö se merira, vlefta janö sendet e brendshme ie ,hpirtit dhe jo
shkölqime rö jashtme? A jemi vörtetö tö bindur - dhe duhet medoemos tö
jemi, - se vlefta öshtö intrenseke dhe jo eksrrensike, se kujdes i kujdo
duher
tö jetö pör tö qenö, dhe jo pör t'u dukur? Veröm \y besim, ky konviksion, e
böjnö njeriun tö punojö me serioziret, tö njohö deryrön dhe pörgjegjösinö e
tij, tö kuptojö se ka njö barrö mbi supat, njö peshö te madhe pe. te'b".tur.
Dhe kjo vleftö e vörtetö e bön njeriun tö jetö modesr, larg demagogjisö.
Flita s'ka rö böjö me pozitat zyrtare e shkallöt e larta. Alo ska rr.*je pe,
fuqi materiale. Forca e saj öshtö krejt morale me besimin qö frymözon te
opinioni i tö tjeröve, vlefra e tyre shpirörore. Jo
$aler, por sjelljet, karakreri,
integriteti i ryre, e böjnö arö superioritet tö padukshöm.
Duke menduar udhön e gjatö bere prej popujve fatbardhe nö fushön e
gjerö tö pörparimir dhe tö lumturisö, nuk mundim tö mos ndyejme rhelle ne
zemör, njö mörzi dhe tö mos kuptojmö mö mirö pörgjegjösinö tonö. sudimi
dhe meditimi duhet t'i japö njeriut gelsat e virryrtit, karakterit dhe suksesit.
I lumturi qö gjen njö shköndijö drite, duhet ta konsiderojö veten e tij jo si
viktimö, por si misionaa jo i hedhur nö kötö leme pör tö vuajtur, por i lindur
pör tö mbushur njö detyrö. Ai qö me djersön e tij, me durimin e vazhdueshöm
tö tij, ka fituar njö shkallö nö dijeni e nö moral, ai s'ka dyshim se duhet ta
shohö tö lumrur veten. Ndörgjegja e njö vlefte tö vörtetöä nuk öshtö shpörblimi
Mid'hat Frasheri 309

mö i madh qö mund tö ketö? Ku mund tö mbijnö hithrat e ankimit a tö

döshpörimit, L,rr gdo agim bie dritön e könaqsisö shpirtörore? Duke u larguar
nga Ltet dhe klithlet e viktimös, misionari gjen fuqinö e tij: duron, punon.
Vini re si punohec A harrojmö se, edhe mö e vogla e aftösisö, e zotörisö, lyP
njö studim, njö lodhje, njö vuajtje, njö punim tö gjatö, a nuk e dimö se asgjö
nö botö s'fitohet pa e merituar, pa e blerö me djersön e rönkimin tonö tö
pördirshöm? Ne qofte se jemi bindur se asgjö s'na zbret qiellit e gatitur dhe
e

g",u"r, atöherö döshpörimi s'gjen vend te ne, por könaqsia e qetösia. Dhe ky
leri- r'k" kufi. Misionari a s'e ka deryrö tö pörhapö paköz könaqsi, qetösi dhe
!ari- ne jetön e njeriut, lumturia öshtö kur mbushim deryrön
t'i provojö se

dhe pörpiqemi tö arrijmö qöllimin? A nuk öshtö njeriu mjaft krenar nö köto
kondira dhe kjo krenari modeste dhe e brendshme a nuk öshtö rroga jonö mö
e madhe, mö e ndershme? Mesoni shqiptarät tö punojnö me gäim, tö
jenö

gazmorö dhe opdmistö, do r'u kini börö mö rö madhin e shörbimeve. Mund

tö thuhet se veröm ky sherbim do rö jetö mjaft pör tö pasur lumturinö, se atje
do tö jetö burim i vörtetö i fuqisö shpirtörore...
Meqönöse jeta dhe siguria e secilir öshtö e lidhur me fatin e tö gjithö
qe, sö bashku, formojnö kombin, do tö na donte shpirti qö gdokush tö
"ryre
sakrifikojö pesö minuta nö njözet e katör orö dhe tö hetojö nga thellösi e vetes
sö tij se g'shörbim ka bere pör shoqörinö dhe g'tö mirö mund t'i böiö kösaj
shoqörie qö e quajmö komb. Do t'ish njö ushtrim shpirtöror, me rezultat tö
madh pör ne dhe pör tö aFermit tanö.
Elita, a nuk duher tö ketö pör qöllim tö parö pärmiresimin e vetes sö saj,
fitimin e virrytit, tö karakterit dhe tö diturisö? Misionari a nuk duhet tö ketö nö
gdo minutö parasysh shembellen dhe letön e tö shenjtit qö ka zgiedhur pör model
dhe a nuk pörpiqet t'i afrohet modelit me durrim, respekt dhe disiplinö?
A öshtö e mundur qö njeriu, kjo krijesö qö i thotö vetes me mend' tö rojö
e hequr zvarrö prej rrethanash materiale, prej dorös sö verbör tö ngjarjeve,
pa ndjerö, pa manifestuar asnjö reaksion, asnjö sforcim, pa mbrojtur veten?
A öshtö e mundur tö rrojö njeriu, tö themi mö mirö: tö rrojmö ne, pa parö,
pa vöshtruar, pa menduar, pa gjykuar, pa punuar?
Ata qö ngrihen makar dy gisht mbi nivelin ordiner, duhet tö kuptojnö
pörgjegjösinö e tyre.

Lumo Shöndo
310 Elita Shqiptare

DEKALI,OGU MORAI 61)

l. Ki besim te shoku dhe shiko 9do njeri si tö mirö dhe tö ndershöm:

öshtö njö störvitje morale fort e dobishme dhe mö tepör pör ry vetö.
2. Mö mirö tö kesh dhjetö herö besim nö njö qö s'e meriron, se sa tö kesh
njö herö besim nö njö qö meriron besim.
3. Kur tö proponohet njö send qö e mendon edhe ti tö mirö dhe e gjykon
tö dobishmö, bindu. Shqiptarin e ka prishur mosbindja dhe jo bindja. Nis
ti mö parö tö japösh shömböllin e bindjes.
4. Kur merr njö detyrö, ki disipline dhe durim. Shqiptarin, mos harro, e
ka prishur mungesa e disiplinös dhe zjarri i padurimit. Jepe ti verö shömböllin
e disiplinös, pa shikuarö g'bön tjatri.
5 Pör inreres tö shokut dhe mö tepör akoma, pör interes tö kombit, shkele
me kömbö sedrön dhe madhörinö. Ki nö möndje kurdoherö se prindörit tanö
i ka prishur amoure-propre i sömurö.
6. Hiqe veten tönde si pakö rö mengmö dhe pake tö ditur. Möndja e
tepört na ka gmöndur gjer mö sor.
7. Mos u hidhöro pse tö shkoi tjatri pörpara. Mos u mörzit pse nuk
ndönje dor nö krye. Mos u piköllo pse rjetri stu ngrit ne kömbö: Kotösia na
ka lene tö panderuar.
8. Ki ambicion tö vörtetö: mos mejto orön e sotme dhe minutön nö tö
cilön rron. Kujto pakö pritmin, erernirerin.
9. Nö punö kije pör lavdi tö jesh shörbetor. Ji i lumtur kur bön njö send
tö dobishmö, pa le tö mos ta dijö bota.
l0.Ndje gaz dhe lumturi nö sakrificö dhe shiko shogrimin si mö tö
madh virtut: shogro amour-propein tönt, shogro kotösinö tönde, shogro
kohön dhe frymön tönde.
Lumo Shöndo

64 AQSH Fondi 35, dosja 138

Mid'hat Frasheri 311

6t)
NACIONALIZMA SHQIPTAITE
Balli Kombötar

Nö kötö kohe te sotme kaq me röndösi tö madhe, duhet qö edhe

shqiptaröt tö ndjejnö me ndörgjegje tö thellö pörgjegjösinö e ryre' Bota
an'e

mb-'ane gjöndet ne fakö; ne nuk mundemi tö rrimö indiferentö'

N"Änalizr.,a shqiptare ngre zörin dhe ky zö duhet tö tingöllojö thellö
nö zemör tö gdo shqiptari. Themi "tö gdo shqiptari" se nacionalizma
jonö
nuk öshrö njö parti,Nuk eshre as edhe njö grup. Eshtö grumbulli i madh
i tö gjithö kombit shqiptar, öshtö lidhja e tö törö RACES SHQIPTARE,
. kr.j, popullit qö flet gjuhön shqipe. Kjo racö, ky komb, ky popull' e
ndjen vehten e tij völla dhe tö pandarö prej shoku-shokut. Dhe ka njö tö
vetöm qöllim.
Ky qellim eshte:
1. Tö ketö njö Shqipöri rö lirö dhe indipendente'
2. Tö sigurojö njö Shqipöri tö pörparuar, tö zonjön pör tö jetuar' tö
nderuar e tö völlazöruar.
3. Tö ruajö kufilte e saj ethnikö, tö mböshtjellö nö njöÄTDHE djemtö
e saj.
4. Tö jenö gati djemtö e ketil kombi pör gdo sakrificö pör tö arritur
qöllimin e pörbashköt.
5.Pör tö arritur ketö qöllim, duhet qö gjithö shpresön ta kemi mö
pörpara te vetja jonö. Veten tonö do ta shpötojmö ne vetö, me sakrificat
rona, me pörpjekjen ronö, me vullnetin ronö, me döshirön tonö. Dhe Zoti
ka pör tö na ndihmuar.

65 AQSH, F.14, AP v.1939. Program i nacionalizmit shqiptar i hartuar nö fil-

limet e virit 1939. Sö paku, Mid'hat Frashöri öshtö bashkautori i kötij programi
kombötar. Pörmbajt.ia e ketil dokumenti, tö gjitha pikat e parashtruara mö sipör,
pörkojnö me trajtimin e pörcaktimin qö i ka börö ai nacionalizmit shqiptar nö veo-
rat e tij, pra, mendojmö se öshtö pörpiluar nga vetö Mid'hat Frashöri'
312 Elita Shqipiare

6' Nacionalizma shqiprare döshiron qö me kombet dhe shtetet fqinjö

tö ketö marrödhönie miqösore, tö rrojö nö harmoni
me ta. Kjo miqösi lypset
tö jetö e themeluar mbi respektin e rö drejtave rö tö
dy palöve.
7' Nacionalizma shqiptare nuk qöilon r'i böjö kei kurkulr, por edhe
don qö as kurkush rö mos i böjö tö keqe kombit st qiptar,
aon qe ä mbro;e
vetöveten.
8' Nacionalizma shqiptare nuk bön asnjö luftim ideologjik. parimet
e saj janö patriotike dhe mundohet ta shtojö e ta forcojö
kötö latriotizmö.
sot edhe vendi nö tö cilin ideologjia ka gjetur njö zbatim, edhe ai vend
po synon pör kombösi dhe pör atdhe. prandaj edhe nacionalizma shqiptare
e keshillon krejr popullin tonö tö lörö mönjanö ideologjirar
dhe tö pörpiqet
vetöm pör Shqipörinö, rreth famurir rö skönderbeur, me patriorizmö
tö
patundur.
Ky öshtö qöllimi i shenjtö i nacionalizmös shqiptare. Ky öshtö sor dhe
ky ka pör tö qönö edhe nesör, edhe gjithmonö. Kjo ,rdhe d,rÄ.. ndiekur me
entuziazmö e me energji, se pör ketö kanö punuar, janö munduar dhe kanö
shkrirö veren e qfre ata qö na kanö lönö amanet kete TOKE.
Pör tö ndjekur kere udhe sor po japim BESEN shqiptare.

Shqipäri,1939
Mid'hat Frashäri 313

DEKALI,OGU I ORGANIZATES
(RAIII KOMBETAR'66)

l Luftojmö pör Flamurin kuq e zi, pör mbrojtjen e tö dreitave tö popullit

shqiptar.
2. Luftojmö pör njö ShqiPöri tö [irö, etnike e demokratike me baza

shoqörore moderne'
3. Luftojmö Pör njö ShqiPöri ku do tö mbretörojö liria e fales dhe e

mendimit.
4. Luftojmö pör njö Shqipöri tö rregulluar ekonomikisht dhe shoqörisht
nö mönyrö qö tö mos ketö shfrytözues, d'm.th. qö tö mos ketö njeröz qö
jetojnö
nö shpinö tö tö rjeröve; tö mos kerö bujk pa tokö tö vetön tö mjaftueshme,
dhe mendjeje pa banesö dhe jetö tö siguruar; pra, pör njö
-shqipeti krahu
punötor
rö rregulluar me njö sistem ekonomik rrönjösisht tö reformuar,
simbas shpirtit dhe nevojave tö popullit shqiptar.
5. Lufto,imö pör njö Shqipöri ku do tö zbulohen, do tö pörkrahen e
do tö rriten vlerat e fshehura nö gdo shtresö tö popullit me anö tö shkollös
shqiptare.
6. Luftojmö pör njö Shqipöri ku do tö gmohen drejtösisht tö gjitha
vlerat pa dallim moshe, krahine e besimi.
7. Luftojmö pör tö formuar njö Shqipöri tö drejtuar nga nieröz tö
pakomprometuar, nga shqiptarö qö nuk janö kursyer nö gdo kohe e nö gdo

66 (AQSH, F.270, AP) Programi politik i organizatös "Balli Komböar" viri 1942'
Mendojmö se M. Frashöri ishtö autori i DEKALOGUI edhe pör 9'ka döshmojnö
bashköpuntoröt e rij ("Mid'hati e ndjeu gastin historik qö jetojmö öe, pör tö qenö nö
pajtimin me kohön, u doli pörpara nevojave tö reja tö shqiptaröve me DEKALOGUN
e Ballir Kombötai'A. Ermenji .- Gazeta "Flamuri" janar 1950; tö dhöna tö gazrtös
"Shköndia" 6 korrik 1991, Prishdnö), edhe pör faktin se öshtö növijueshmörinö, nö
logjikön dhe nö mönyrön e konceptimit tö dekalogöve tö tjerö tö hartuar nga Mit'hat
Frashöri si "Dekalogu moral", "Dekalogu patriodk', "Dekalogu politik' etj.
314 Eliu Shqiptarc

rrethanö pör shpötimin dhe tö mirön e ködj vöndi, prej burrash punötorö,
t'aftö dhe tö ndershöm.
8. Luftojmö pör njö Shqipöri qö do tö dönojö pa möshirö dhe nö
mönyrö shembullore antipatriotöt, tradhötaröt, rö shit;rit, ngatörrestaröt,
spekulluesit, spiunöt; pör njö Shqipöri ku nuk do tö kenö ,r.nt dallk"uket,
servilöt, feudalöt dhe tö giithö ata qö pengojnö zhvillimin e pörparimin e
SHQIPERISö SE RILINDUR.
9. Luftojmö pör tö harmonizuar dhe bashkuar energjitö e kombir, pör
tö gatuar bashkimin mendor dhe shpirtöror te rö gjithö shqiptaröt.
10. Luftojmö per mobilizimin e tö gjitha fuqive tö gjalla tö kombit
kundör pushruesit, pör realizimin e idealit kombötar: SrrqtnErue r
SHQIPTAREVET

r942
Mid'hat Frasheri 315

SHQIPNIAE SHQIPü^REVE
VDEKJE TRADHETAREVE

6?)
POPULL SHQIgthR

Nga malet dhe nga fushar e shqipnisö Balli Kombetar Po e ban sot me
törbim dhe me rrömbim luftön kunder pushtuesve italianö.. tö cilöt na kanö
djegö e na kanö pjekö dhe tö cilör ditöt e fundit nuk patön turp tö qöllojnö,
te fshehur nöpör tankser e ryne mbi Femijöt e gratö tona qö manifestonin
pörpara Bashkise sö Tiranös kundör Italisö qö pör ne shqiptaröt sot öshtö
armiku kryesor.
Komiteti Qendror i Ballit Kombötar, bashkö me njö numör tö randösishöm
antarösh ka dalun nö mal, pör tö trajtue nö nji mönyrö pörfundimtare luftön
qö do tö na nxjerri faqebardhö atdheun, e do tö sigurojö Shqipörisö sonö
kufilte e saj ernikö. Ne kero ditö pörgatiten ngjarje me randösi vendimtare
pör Shqipörinö Tüe qenö se populli i armatosun po e ban deryrön e vet nö
mal ,i J,rh.t edhe populli i paarmatosun duhet tö jetö gjakftohtö, sepse herö
pas here pör gdo gjado tö lajmohet ma parö dhe urdhönat qö do tö jepen prej
komiteteve duhet tö zbarohen menjiherö. Gjithashru körkojmö nga tö gjithö qö
tö mos kursehen dhe tö ndihmojnö me tö gjithö mjetet ushtaröt e lirisö nö ballö
tö luftös.Qdo mungesö dhe bishtönim do tö jetö tradhöti kundör Atdheut.
Mendoni pör Shqipörinö.

Pör Ballin Kombötar:

Mid'hat Frashöri
Thoma Orollogai
Hasan Dosti
VasilAndoni
Nga Shqipnia e Lirö, korrik 1943
67 AQSH. F.270, d. rr v. 1943
 316 Elita Shqiptarc

\IENDIM6t)

Nn 441 2, datö 15.8.t943

Komireti Qendror i Ballit Kombötar, nö mbredhjen e tij

-
datön e sorme' vendosi dhe zgjodhi si pörfaqösue, te
tö mbajrur nö
6"ilit pe, ne KoÄitetin
e Pörbashköt, nö bazö tö Marröveshjes dat. z.g.rg43
ridhur midis Bailit
Kombötar dhe Keshillir Nacionalgririmtar, z.z. Er'hem
Haxhiademi, Isuf
Luzaj, Abaz Omari, Vasil Andoni, Halil Möniku.
Ky vendim u komunikohet pör veprim t,inreresuarye
dhe pör njoftim
Köshillit Nacionalglirimtar.

Pär Komitetin e Ballit l{ombätar

Lumo Shändo du.

Omesh, 15.8.1943

68 AQSH. E 270lAP d,. r, v. 1943

Mid'hat Frasheri 317

KOMUNIKATE6'

öi9 dut puna po pörgatitet opinioni publik pör völlavrasjen. Duhet tö

.,
ndrigohen, pra, tö gjithö shqiptaröt, tö mösojnö se cilöt janö shkaqet qö na
ndainö dhe keshtu tö dine se cilin ta akuzojnö nesör pör völlavrasje. S'jemi
ne provokatoröt: me atö lloj pasivitetin tonö u keqkuptuam"' Nöse kemi
heshtur, nöse nuk jemi pörgjigjur, shkaku öshtö se nuk na pölqen grindja
dhe shkaku i shkaqeve öshtö se ne nuk duam tö vörtetohet ajo qö na ka
ngjethur mishtö e na ka ngrirö gjakun: völlavrasja! Po, o völlezör tö gabuar,
- dögjoni? Ju themi akoma völlezör, ejani nö vete. Kujtohuni se jemi tö
gjithö shqiptarö dhe kemi tö gjithe njö hall. Duam tö gjithö njö Shqipöri tö
vörtetö, tö lirö e demokratike, ku bujku dhe beu tö kenö niö lloj tö dreitö, ku
padroni dhe shörbenjösi tö jenö baras pörpara ligjit. Pse tö grindemi? Pse tö
dehemi nga ideologjitö e paasimiluata? Köto hesape i böjmö mö vonö. Eja
tö bashkohemi, tö gjejmö dhe tö kuptojmö njöri tjetrin. Flasim tö gjithö,
bashkö me kosovaröt - shqip dhe kemi tö gjithö njö atdhe. Sot pör sot tö
pörpiqemi tö zbörthejmö problemin numör njö tö ekzistencös sö Shqipörisö.
Ndryshe, könaqim armiqtö dhe lumi qö na mori".

Pör Komitetin Qendror tä Ballit Kombötar

Mid'hat Frashäri

69 AQSH F.270v.1943. Komunikatö,7 retor 1943

 318 Elita Shqiptare

Komireri Qendror
Balli Kombörar 7 tetor 1943

GJITHü KoMITETEVE KRAHINoRE 70

organizata jonö ka dashur gjithömonö t'i largoher grindjes dhe

gjakderdhjes me Parrinö Komuniste dhe prand.y k" p"r,r, njö sjellje
paqösore. Miröpo, shihet se Partia Komunisre jo vetöm qö nuk respekton
Marröveshjes e nönshkrueme nö Mukay, porse na sulmon me
9do mönyrö,
si me propagandö ashtu edhe me vrasje.
Prandaj porositeni t'i pörgjigjeni menjöherö dhe me po arö mönyrö. pör
kete geshtle duhet börö edhe njö propagandö sistematike tue botue trakte.
Köshtu qö ta kuptojö populli si ashr e vörtera dhe kush e ka fajin.

Kry*ari
Mid'hat Frashäri

70 AQSI{ F.270|AP v.r943

Mid'hat Frashnri 319

Balli Kombötar Shqipörija e shqiPtarövet

Vdekje tradhötarövet
Qarkore nr. 6

GJITHE KOMITETEVE KRAHINORfr ''I

Meqenöse vendi ynö sot ka nevojön mö tö ngutöshme pör rregull

dhe

diripline, gjithö komitetet, komandat dhe qetat e Ballit Kombötar porositen

-arritur
qe, L. tö kjo qarkore, tö pezullohet gdo operacion luftarak kundör
forcave gjermane tash Pör tash.
Ma vonö do t' ju dörgohen edhe direktiva tö tjera'

Pör Kotnitetin Qendror

Mid'hat F rasheri

Shqipöri e Lirö
Teror 1943

7l AQSH, F.270tAy v. 1943. Ky udhözim i Mid'hat Frashörit doli mö / tetor

1943, fasi PKSH prishi nö mönyrö rö njöanshme Marröveshjen e Mukjcs dhe,
nön diitarin e jugosllavöve, shpalli e nisi mö I tetor 1943 luitön civile kundör
Ballir Kombötar, kgaliterit etj (E.Hoxha urdhöron: "säuhet humbur kohö, por
zjat p'r zjarr r'i vömö zjarrin Ballir dhc zogisrövel"). I vönö midis dy ziarreve, atii
nazisi dhe kornunist, M.Frashöri i pezulloi hö pör he luftimet kundör gjermanöve.
Ky pezullim i p€rkohshöm, rregonre sc deri atöherö kishtc vazhduar lufta e Ballit
K0mbörar kundör gjermanövc dhc kjo provohci mc disa betcia kundör tyrc'(Shih
"Mukia -shans i BashkimiC', " Lufla civile nit Shqiptri ctj)
 320 Elita Shqiptare

LULE DHE I.OTE MBI VARRIN E SAFET 7')

BUTKTS

Sa herö qö kujtoj djalin trim tö Butkös trime, aq herö

.
lot
ngashörehem e derdh
rö zjarrtö' safetin e njoha qö tö vogöI,
e njoha nö gastet mö dramatike rö
jetös kombötare: vala rmerronjöse
e zjarüt r'Epirit, mö rgr4,kishte pörlarö
Toskörinö, kishte pörvöruar edhe Butken
e Sadtit, i ciri, pasi iJJr. r,*-uu,
tö völlanö e tij, Ganinö ravdiplotö nö
pörreshje vöilavraräre pör mbrojtjen e
Pogradecit, bashkö me pjesötaröt e tjerö rö
famirjes, kishte marrö
arratinö dhe
ishte vendosur nö kömböt e Tomorrit ne
Zaloshnye, k,, S"f.; Jg;'r. _.
piköllim kujön trondiröse qö kishte mbyrur njö
popull tö törö.
Nö mes tö körij tmerri, nö mes re i<esaj kujeje
qö bugiste nöpör majat e
Tomorrit, nö mes tö kösa tragjedije te gjakut
e te flakes .iArdh.,r, shqiptar,
l*:i, " nis pör nö Austri ku, do tö-vazhdonte mösimet e tij dhe do tö
kthehej nö shqipörinö e shkretuar dhe tö mjeruar,
pör t'i lidhur pragöt e
shumta qö kullonin gjak.
Dhe me rö vörtetö, pasi mbaroi me sukses rö
protö nö Grac t'Ausrrisö
dhe pasi, si student me njö vepör kujtimtare
pörjetösoi edhe njö herö emrin e
poetit kombötar Naim Frashörit, u kthye
dhe iu pervesh vepres shpötimrare
dhe ndörtonjöse tö Shqipörisö sö tii.
safeti, si profesor, si drejror i shiollavet tona
rö mesme, nuk u kursye pör
ta plotösuar detyrön e shejntö tö predikatorit
dhe misionarit kombötar: ay nö
9do shkolle rö mesme, nö mes tö nxönösve tö tij, predikoi vetöm
patriotizmö,
pörhapi vetöm kulturö e drirö pör brezin e
ri te Shqipörisö sö re.
. Fotografija qö po botojmö nö kötö numör, S"f;; e rregon ashtu sig qe,
ashtu si9 mbeti gjatö törö jetös sö tij tö shkurtuar:
predikonjes kombötar nö
mes rö nxönösve tö tij, tö cilöt i pörgatiste
pör fatin e lumtur re Shqipörisö sö
nesörme.
Me kete vendim tö peröndishmö dhe me kötö frymö
tö zjarrtö,vazhdoi
veprön e tij tö lartösimit dhe tö ndrigimir
kombötar, gjersa shqipörija e ti.i u
72 Nxjerrö nga gazeta Flamuri, viri 1944
Mid'hat Fmshtri 321

rrezikua, u pörmbys e u robörua dhe nö kötö faze tö jetös tragjike t'Atdheut

tonö, profesori, drejtori i liceut, Safeti, e la libörn, e flaku pendön dhe
rrömbeu armön flaköronjöse tö luftös pör liri.

Nuk e harroj kurrö: nö kulmin paralizimit t'ekuilibrit ndörkombötar,

e
kur Qekoskllovakia, pazbrtzur asnjö fishek, rurpörisht, ishte dorözuar dhe
ishte shkelur, Safeti ishte tronditur shumö edhe pör fatin e Shqipörisö sö tij se
mos edhe kjo böhej viktimö e ndonjö agresioni tö papritur t'Italisö sidomos
qö fashizmi ishre i dehur me triumfin e armöve tö tij n'Abisini e nö Spanjö
dhe i inkurajuar nga gjöndja kaotike ndörkombötare.
Safed n'aro momente piköllonjöse ishte i darmuar pa masö, jo vetöm Pör
ndonjö sulm eventual qö mund ii
böhej Atdheut, por edhe pör njö gjö qö i
bluante shpirtin: ishte dyshimi se mos drejtonjösit tonö t'atöhershöm nuk
do tö kishin guxim tö mbronin kötö rruall tö shenjtö me armö nö dorö.
Per ketg dyshim tö tmerrshöm e shqetösues, Safeti iu lut njö mikut tö tij
pör tö heruar, törthorazi, vendimin e drejtuesit tö shtetit nö njö rast fatkeq tö
käillö dhe kur mori pörgjigjen e könaqshme "shqipöria nuk do tö pörsöritö
se

shembullin tipik tö Qekosllovakisö dhe se lufta shqiptare do t'ishte luftö e

popujve qö dine tö vdesin pör indipendencön e ryre, Safeti nga gözimi nuk
mbante dot lotöt e tij.
Dhe pikörisht, kur arriti momenti fatal i frikösimeve dhe i körkimeve
imperialiste t'Italisä, safeti i bindur dhe me konviksion rö plotö se
Shqipöria nuk do tö dorözohej pa luftö, mblodhi gjithö nxönösit e tij,
organizoi manifestimet dhe demonstratat tö paharrueshme tö rinisö
shqiptare qö pörbuzte dhe mallkonte agresionin fashist. Qe te githe, te
lidhur me besa besö, körkonin armö, körkonin luftö pör t'a vaditur e pör
t'a skuqur edhe njö herö truallin shqiptar.
Dhe gjaku u derdh pa kursim dhe buzöt e Adriatikut u spörkanö e u
kuqnö me gjak tö pastör shqiptari, po, mö nö fund, armiku mö 7 Prill 1939
na shkeli dhe na roböroi.
Pushruesi sapo shkeli tokön tonö, nö mes tö nacionalistöve tö tjerö, Safetin,
nga tö paröt, e rrömbeu dhe e internoi nö njö ishull tö shkretö tö ltalisö, ku
trimi e patrioti i Buktös, vuajti shumö, u mbajt mö tepör se tö gjithö shoköt
e tjerö gjersa u la i lirö tö kthehej nö Shqipöri.
 322 Elita Shqiptare

Safetin, pör sö fundit herö, e poqa kötu nö Tiranö, mö rregoi peripecitö

e tij tö lodhshme tö periudhös s'interrnimit dhe mö shtoi se po krh"Ä.j ne
Butkön e tij legjendare pör t'u gmallur me djemt e tij tö parritur dhe pastaj
pör t'a vazhduar luftön e 7 Prillft 1939.
Dhe intelektuali, predikatori dhe trimi i Kolonjös, qö e kish filluar
luftön kundra okupatorir, nö gasret döshpöruese tö jetös sonö kombötare
tö prillit 1939, e vazhdoi kete lufte. Butka, nö kömböt e Gramozit dhe
tö Kazanit, u bö gerdhja e Lövizjes Kombötare prej ku safeti predikonte
bashkimin e völlazörimit e tö gjirhö shqiptaröve dhe i pörgatiste köta pör
luftön vendimtare tö glirimit.
safeti, me köto moto shqiptare, shötiti tö gjithö ßhatrat e Kolonjös,
Dangöllisö, Vörgös, Oparit, Skraparit, Korgös, Devollit dhe kudo e kujtdo
i predikoi bashkimin dhe luftön kundra pushtuesit.
Nö misionin e tij rö heroit e tö predikatorit, nö ngjarjet e tij tö
luftötarit e tö shpötimtarit, gjeti shumö pengime, por mundi i tij u
kurorözua, sapo qö fusha e tij patriotike gjeti kulmin e suksesit: gjithö
populli i Kolonjös e i Dangöllisö u trupözua nö rreshtat e ushtrisö sö tii
dhe rreth tij.
Nö köto gaste, agjentöt e propagandös sö huaj, armön e tyre tö
zakonshme rö shpifes e t'akuzös, pa pikön e turpir, ja krhyen Safetit
dhe, me köto shpife kaq tö poshtra, pandehnö se trimin e Butkös do ta
pengonin nö misionin e tij tö shenjtö dhe do tö gjenin shesh tö lirö pör
veprön e ryre shkatörrimtare tö pregatitur dhe tö drejtuar kjo prej aryre
armiqve qö disa herö me radhö vendin tonö e kishin börö shkrumb dhe e
kishin krhyer nö görmadhö.
Misionari i madh i patriotiznmös sö kulluar shqiptare, pörpara keryre
shpif eve tö trupshme t'armiqve tö Shqipörisö, kurrö nuk u deshperua, kurrö
nuk e löshoi zemra, pse kish bindle tö plotö se njö pjesö e nxönösve tö rij tö
dikurshöm, qö kishin rönö nö lakun e rrezikshöm tö propagandös sö huaj,
ishin viktimat fatkeqö e symbyllur tö kösaj dhe shpejtazi do ta kuptonin se
dora e pörgjaskur e armikut, me kötö veprim, nuk bönte gjö tjetör pörveg
se hapte greminön fatale pör tö pörpirö ekzistencön tonö kombötare si shter
e si popull.
Dhe Safeti qö i dinte ne hollesitö mö t'imta qöllimet shkatörrimtare rö
drejtuesve tö huaj, vrapoi ßhat mö ßhat, bisedoi, predikoi, köshilloi bashkim
Mid'hat Frasheri 323

e vllazörim rreth flamurit kuq' e zi dhe me körö shenjö lirie e me shkabön

dy krenare nö ballö, luftö kundör okupatorit.
Zöri i zjarrrö e bindös i njö shpirti tö pörvöluar pör lirinö kombötare
tingöllonte thelle ne gdo vacör tö gdo fshati, ndörsa drapöri e gekani shrypös,
nö mbledhjen e Vithkuqit si njolla tö zeza, po nxisnin ballin krenar tö disa
shqiptaröve tö gabuar dhe ylli i kuq i zövendösonte turpörisht shkabön
lavdimadhe tö Kastriotit.
Dhe kjo skenö e llahtarshme, qö luhej, i jepte Dushanit dhe Miladinit,
tö gözuar e prezenrö, tö dridhnin me könaqsi mustaqet e tre tö varura. Safetin
kjo e piköllonte aq shumö sa ky trim zemörluan, tronditej pörpara tragjedisö
sö kobshme qö luhesh nö kurriz t' Atdheut'
Si ishte e mundur tö kishte shqiptar qö nö vend tö simbolit kombötar,
tö preferonte yllin e pörgjakur? Si ishte e mundur qö flamurin kuq'e zi
me shqipen dykrenare ta zövendösonte drapöri e gekigi sovjetik? Si ishte
e mundur qö pas 32 vier indipendence nön flamuruin e Sköndörbeut tö
pörsöritej tragjedia e 14-tös? Oh, e mjera Shqipöri, deri kur pör tö huaj? Njö
herö pör gjysmö hönön turke dhe sot pör yllin e kuq sovjetik!
Si ishte e mundur qö döshmoröve tö vitit 1914, qö ranö theror pör tö
mos lejuar qö flamuri kombötar tö zövendösohej me famurin turk, t'u
shtoheshin döshmorö e therorö tö tierö? Si öshtö e mundur qö Kolonja
e Safetit qö mö 1914 sakrifikoi djemtö e saj pörpara valös sö törbuar tö
rebelizmit nö Pogradec, tö lejonte tö luhej prapö njö dramö tjetör po me ato
karakteristika tö kobshme?
Monumenti i Lirisö qö u ngrit nö Pogradec mbi eshtrat e Gani Butkös
e tö 60 trimave tö tjetör tö Kolonjös, pas 30 vjetösh a do t'i tregonte
Shqipörisö nö gdo kohö dhe brezit t'ardhshöm martiröt e luftös völla-
vrasöse? Köta monumente tö gdhendur me eshtra völlezörish tö rönö nö
luftö ku völlaj vret völlanö, ku i biri mbyt t'anö, bija t'ömön. . . Te glitha
köto edhe gjithö ky rebesh, pörse? Pör yllin sovjetik, pör bolshevizmö
sovjetike?!. ..

Dhe Safeti, duke pörfytyruar njö nga köto skena tö tmerrshme tö

fatkeqösisö kombötare, qö mjerisht u vörtetuan mö vonö, nö kulmin e
döshpörimit, pör tö mos e parö me sytö e tij völlavrasjen e pörgatitur prej
tö huajve dhe pör tö mos pörlyer duarr e tij tö pastra me gjak shqiptari,
heroikisht i dha fund jetös dhe kötö aktin e fundit, tregoi edhe njö herö
shembullin mö tipik tö vetmohimit.
324 EüuShqi2un

shoköt e tij, nxönösit c tij rö denjö, e gjithö bote intelcktualc shqiptare

me admirim e kujton safetin dhe mbi varrin e Tij, qö nesör do te,ete
monument i pörjetösisö tö naciondizmir shqiptar, dcrdhin lotö dhc
shtrojnö lule.

Mtd'hatFruhirt
M.E
Mid'hat Frashti 325

MEMORANDIUM I SHQIPTAREVE PARAQITUR

M[ 28 KORRTK 1946 NE KONFERENCEN E PAQE5 zrr

Gjatö tri dekadave G körii shekulli Shqipöria paraqitet pör tö tretön herö
pörpara Konferencös sö paqes dhe ekspozon ankesat e saj, tö shoqöruara me
njö ndjenjö respekti tö madh pör Asamblenö e Lartö si edhe me besim tö
patundur, i cili buron nga drejtösia e göshtjös qö ajo mbron.
Mö 1912, Shqipöria kerkoi pörpara Konferencös sö Londrös njohje e
pavarösisö sö saj, qö e shpalli mö 28 nöntor 1912 nö Vlorö. Ajo erdhi nö
Konferencön e Paqes mö 1919-1920 pör tö rikonfirmuar rö drejtat e saj
qö i ishin njohur mö parö, por qö Lufta e Parö Botörore, Traktati i ßhehtö
iLondrös i vitit 1915 si dhe pushdmi i territorit shqiptar nga fuqitö e

ndryshme ndörluftuese, i kishin pörmbysur.

Sot vendi ynö vjen pörpara Asamblesö sö Lartö nö rrethana mö tö vöshtira
seato qö kishte pasur.mö parö: pa patur njö qeveri tö ligjshme brenda vendit,
pa njö pörfaqösi zyrtare jashtö Shqipörisö. Ne, tö nönshkruarve, na bie deryra
e zödhönösve tö Shqipörisö sö lirö, pjesös mö tö madhe tö popullit shqiptar,
qö e ndjen veten tö sunduar nga njö grup i vogöI, qö ka mundur tö vendosö
njö regjim tö paligjshöm, sa totalitar aq dhe despotik. Gjithashtu, ne kemi
besim, se ankesat tona do tö dögjohen edhe nö mungesö tö delegatöve tö
ngarkuar pör tö mbrojtur tö drejtat tona. Ne lejojmö qö köto tö drejta t'i
marrö nö duart e saj vetö Konferenca, veganörisht pörfaqösuesit e Fuqive tö
Mödha aleate.
Qö nga viti 191 9 de ri mö I 939 Shqipöria vuri nö veprim tö gjitha forcat
e vera qö tö arrinte tö krijonte mekanizmin e plotö tö njö shteti, tö krijonte
instirucionet nö tö gjitha fushat: ekonomi, arsim, drejtösi, rend dhe disipline
si dhe punöt botörore. Tö gjitha köto u bönö, duke njohur mungesat qö i
delnin nö realizimin e detyrös gjigande, qö ishte tepör e vöshtirö pör t'u
kryer. Pörparimi i vendit tonö u nis si njö vend qö nuk trashögoi asgjö nga
73 Pörkthyer nga fröngjishtja
 326 Elita Shqiptare

e kaluara, qö tö mund tö shörbente pör tö krijuar njö jetö tepör

modeste.
Ne mund tö themi me njö farö krenarie se, tö paktön, drejtösia, arsimi dhe
xhandarmöria kanö mbörritur nö njö shkallö prefeksionimi te lartö dhe kötö
e döshmon gjenerali J. Percy, inspektor trirn i xhandarmörisö shqiptare
qö
punoi 12 vjet rresht nö Shqipöri. Nuk eshte pa merita realizimi i köryre
pörpjekjeve po tö mendojmö sipörfaqen e vogöl qö gözon sot Shqipöria dhe
mönyrön me tö cilön u caktuan kufijtö e saj.
l. Mö 1913, Fuqitö e Mödha, qö u mblodhön nö Londör, i vunö si
deryrö veres tö könaqnin shretet e vogla fqinle, tö cilat dolön fitimtare nga
Lufta Ballkanike. Pörveg kösaj, koncerti evropian i asaj kohe ishte i ndarö nö
dy tendenca rivale. Kjo ndarje röndoi mbi fatet e shterit tonö tö porsalindur.
Köshru qö, disa krahina qö patön luajtur niö rol rö röndösishöm si varra
ekonomike' kulturore e demokratike, si qytetet e Strugös, Tetovös, Dibrös,
Gjakovös, Prizrenit, Tirzit, Tivarit, Ulqinit u lanö jashte kufijve tö vendit
tonö. Ato kishin njö popullsi qö i kalonre rö njö milion banoröt.
Nö jug, qendra tö tjera tö lulözuara tö Filari, paramithia, praga,
Janina,
Follorina dhe Kosturi, me njö tokö pjellore dhe njö klime ie mirö, u
sakrifikuan me qöllim qö tö könaqnin polidkön e ekuilibrit. Köshtu qö
Shqipöria e porsalindur mbeti njö vend malor jopjelror me njö fushö tö
ekspozuar ndaj pörmbytj eve,3l5 e rerriroreve tö popullsisö sö saj kombötare
mberön jashtö kufijve tö saj, tö shköpurura nga shqipöria politike dhe, akoma
mö keq, tö löna pa asnjö mbrojtje.
2. Mö 1920, Shqipörisö iu desh tö pörballonte vöshtirösi dhe rivalitere
jo mö tö vogla. Pör tö njöjtat arsye politike, qö pörmendöm nö paragrafin
paraardhös, ishte e pamundur qö tö kryheshin rektilikime tö sratusit territorial
tö Shqipörisö pör tö ndrequr padrejtösitö e vendimit tö t9l3-tös.
3. Nö vazhdön e agresionit fashist, i erdhi radha edhe shqipörisö. Mö
7 prill 1939 ishte pörsöri ky shtet i vogöl qö ngriti zörin i pari duke bere njö
thirrje patetike, duke ftuar gjithö borön e qy'teröruar qe ta ndihmonre atö:
nö kötö mönyrö ndihmonte botön pör rrezikun qö e körcönonte. po bota
böLi sikur nuk e degjoi.
Pa njö mböshtetje morale dhe me mungesö tö plorö armatimi modern,
vendi ynö nuk u spraps. Ai böri njö rezisrencö rö armarosur.dhe kreu veprime
relarivishr tö röndösishure kundör okupatorit. Ajo qö meriron tö lavderoher
mö tepör nga ana e shqiptaröve öshrö rezisrenca, qö u organizua tö nesörmen
e pushtimit' njö rezistencö pasive nö fillim, sabotime, qö me kalimin e kohön
Mid'hat Frasheri 327

duke u shtuar.
morön njö karakter mö luftarak. Filloi me pas lufta dhe erdhön
görm"dhat e shumta tö vendit tonö, viktimat, döshmoröt qö binin
nö kötö

iufte heroike kundör pushtuesve. Köto pasoja döshmojnö pör röndösinö e

sakrificös sö kryer nga gjithö populli i vendit tonö dhe ky qe kontributi qö

(shih aneksin
dha vendi ynö pör gerhij." e perbashket tö lirisö dhe tö fitores
nr.1)
i vogöl pranö
Po tö mos ishte propaganda e ardhur nga jashtö, shteti ynö
i
Adriatikut do tö ishte vendi mö pak fatkeq dhe njökohösisht, mö i lumtur
Fatkeqösisht propaganda nö vendin tonö u ashpörsua ajo iu bind
Ballkanit.
Kombötar' qö parashikonte
njö llogaritjej.i"b,r"r. Varejtjet e böra nga Balli
te
.. kujt do t'i shörbente lufta ideologjike dhe aspak patriotike,
qyrh ,r-e filiim
nuk p"ten fatin tö merreshin nö konsideratö nga ata qö ishin ngarkuar
tö
dhanö
bashkörendonin rezistencös aktive. Köshtu qö furnizimet e aleatöve iu
Partisö Komuniste Shqiptare, qö u vu nö shörbim tö jugosllavöve' Dhe'
me

porosi tö tyre, udhöhoqi luftön völlavrasöse nö Shqipöri, e cila nuk i shörbente

interesave tö vendit dhe tö Fuqive tö Mödha'

NökötögjendjendodhetShqipöriasot.situataevendittonööshtösa
tragjike dh. e hidhur. Ne jemi tö bindur se kjo öshtö e trishtueshme,
"q dhe
nese shikohet me syrin e paanshöm nga shtetet e tjera' Ne kemi besim
shpresö tek e ardhmja, pa asnjö shenjö dobösie. Pör tö arritur kötö sendörtim
ne kemi ardhur kötu G kerkolme drejtösi nga Konferenca e Paqes, e cila
mban nö duarr e saj fater e popujve. Körkesat tona, na lejoni Ju shkölqesi,
t'i formulojmö dhe t'i parashtrojmö, si mö poshtö vijon:
E para - ne körkojmö tö konsiderojmö kufijtö tanö akrualö tö fiksuara nö
vitin l9l3 si tö pacönueshme dhe tö paprekshme. Do tö ishte njö padrejtösi
dhe fyerje e madhe e drejtpördrejtö pör shqiptaröt, po tö ktheheshin nö
göshtien e caktimit tö kufijve, tashmö tö njohuir prej kohösh pas shumö
seancash, shqyrtimesh, debatesh e ndalesash nga forumet ndörkombötare.
Pretendimet dhe pretekstet e Greqisö zyrtare, propaganda e saj e madhe
qö zhvillon kundör vendit tonö, nuk korrespondojnö aspak me realitetin.
Ato janö njö sfidö pör vetö parimet qö frymözojnö organizatön e Kombeve tö
Bashkuara. Ato kanö pör qöllim tö kamuflojnö haptrazi aspiratat imperialiste
tö Greqisö (shif aneksin 2).
E dyta, tö bindur pör rolin qö duhet tö luajö vendi ynö si element
ekuilibri nö Ballkan, ne i lutemi Konferencös qö tö denjojö me dashamirösi
tö marrö nö konsideratö atö qö öshtö rhönö mö lart, nö paragrafin I dhe 2,
328 Elita Shqiptarc

duke mos lejuar köshtu qö pavarösia dhe ekzistenca e shqipörisö rö mberet

nö njö gjendje tö pasigurr. Kjo ekzisrencö duher rö böhet patjeter njö
realitet..
Pör pörmbushjen e kösaj deryre öshtö e nevojshme qö tö mos
zgjarergjendja
nö tö cilön öshrö lönö vendi ynö, sepse ai ka sot pamjen e njö territori tö
gjymtuar nga rö gjitha anöt.
Duke e ngritur zörin pörpara kcsa Asambleje tö lartö, ne kemi besim te
mbledhja, para sö cilös kemi nderin rö paraqesim göshrjen ronö. Kjo paraqitje
öshtö frymözuar jo vetöm nga konsidetatat politike, por, mbi tö gjitha,
nga
parimet e njö rregulli tö lartö moral qö do tö vendoset nö tö ardhmen, duke
i dhene botös njö paqe tö drejtö dhe tö qöndrueshme.
Pör tö mbörritur kötö qöllim öshtö e nevojshme qö nö kufijrö jugorö tö
vendit ronö tö pörßhihet Qamöria, krahinö qö nö rö gjitha kohör". erh,e
njohur si shqiptare (shih aneksin nr.3).
I(iahina e Kosovös duher t'i jepet Shqipörisö dhe tö pörßhihet nö shretin
e pavarur shqiptar. Kjo pjesö e shqipörisö do rö duhet t'i ngjitet atdheut
tonö, ajo ka röndösitö madhe nga piköpamja terriroriale dhedemografike
sa edhe vetö Shqipöria e vitit I 9 13 Ghih aneksin nr. 4)
Duke pörfundurar, na lejoni shkölqesi, qö t'Ju shprehim edhe njö herö
besimin qö körkesat rona ngulmuese, burojnö nö mönyrö objektive dhe te
liglshme nga drejtösia. Ne kerkojmö qö köto tö shqyrtohen nga Asambleja
e lartö me dashamirösi, frymö drejtösie dhe barazie,qö janö baza e
parimeve
solemne tö shpallura nga organizata e madhe e Kombeve tö Bashkuara,
drejt te cilave pörqöndrohen tö gjitha shpresat e njerözimit dhe nö mönyrö
tö vegantö, ato tö kombeve tö vogla, tö mbetura pa mbrojtös, sig öshtö vendi
ynö, i cili öshtö krenar dhe nuk ka munguar tö sjellö, tej mundösive tö tij,
konrributin e vet nö göshtjen e lirisö.

Mid'hat Frashti
Ish-ministärnä Athin;
Lcc Kurti
Ish-ministär nä Londär
Prof Varil Andoni
Schrctar i Pärgj ithshim
i Ballit Kornbätar
Mid'hat Frashari 329

ANEI$I I
morön'
Nö luftö kundör okupatorit u vranö ose vdiqön nga plagöt qö
ose törösisht'
mö se 30 mijö shqipta.e; iOO fshatara u shkatörruan pjesörisht
qyrete plotäsisht ose pjesörisht tö kthyer nö hi, si
Keru perfshihen-iir"
Gjakova etj'
Tirana, Pörmeti, Lesko',riku, Lßohova, Pogradeci, Burreli' Peja'
(tepör tö röndösishme
Köryre görmadhave duhet t'u shtohen tö gjitha urat
per Sh{iperinö), pjesa mö e madhe e rrugöve, njö numör aeroPortesh'
irr.t"li-.rh e nxjerrjes sö vargurit tö Kugovös, uzina e madhe e bitumit
nö Selenicö (Morö), si dhe i tlithe P".ti i Durrösit, ndörtimi i tö
cilit ka
kushtuar miliona franga ari.

LUFTIME TE BALLIT KOMBE,TAR KUNDE,R TE HUAJVE:

A. Kunder fashistöve italianö

1. Gjorm, Morö, janar 1943

2. Greshicö, Mallakastör, shkurt 1943
3. Ruzhdije, Mallakastör, mars 1943
4. Selenicö, Mallakastör, prill 1943

5. Luar, Mallkastör, maj 1943

6. Gjinoqar, Mallkastör, qershor 1943
7.Yasju, Tepelenö, qershor 1943
8. Kigok, Kölcyrö, korrik 1943
9. Kuqar, Kölcyrö, korrik 1943
l0.Humelicö, Gjirokastör gusht 1943
I l. Berat, gusht 1943
12.Kamje, Pogradec, gusht 1943
13. Reg, Shkoder, gusht 1943
14. Dukat, Vlorö, gusht 1943
15. Mavrovö, Vlorö, gusht 1943
l6.Yajzi, Vlorö, gusht 1943
17. Qafe-Shtamö Krujö, gusht 1943
18. Kölcyrö, shtator 1943
19. Pocestö, Korgö, shtator 1943
 330 Elita shqiptare

vörejtje: Pörveg 19 luftimeve tö rregullta, forcat e Balrit kanö kryer 30

aksione (luftime mö pak tö röndösishme) kundör itarianöve qe ngaviii 1942
deri nö shtaror 1943. Nö luftön e Ballit kundör okupatorir fashist e nazist
ka veprime tö shumta sabotazhi kryesisht nö qytetet dhe gjatö rrugöve e
komunikacionit.

B. Balli Kombötar kundör nazistöve gjermanö

l. Barmash, Kolonjö gusht

1943
2. Giirokastör, shtaror
1943
3. Shtöpözö, Gjirokastör shtator
1943
4. Midis QaFe-Thanös dhe Strugös shtaror
1943
5. Llogara, Vlorö, shrator
1943
6. Luftimet qö kanö zgjatur 20 ditö nö rrethinat e Vlorös (Drashivicö,
Movrovö, Vodicö, Grapsht, Peshkopi, Besrrovö, Llakatund, Risili, etj)
7. Gjakovö, Kosovö, gusht-shtato r 1944
8. Prezö, Krujö, shtator 1944
9. Borizanö, Kruiö, shtator 1944

Vörejtje:Ka, gjithashtu, mö repör se njözet aksione tö rjera.

ANEKSI II
Kohe me kohö radiot dhe agjensitö jepnin lajmin qö qeveria greke dhe
delegacionet e saj kanö pretendime pör ndryshime territoriale nö Epirin e
Veriut, e thönö ndryshe: Shqipöria e sotme Jugore (prefekturar e Korgös dhe
Gjirokaströs). Nö kaosin e telegrameve qö mbörrijnö nga tö gjitha anöt e
globit tonö, mund tö gjesh tö vörterön, nö rasr se merr mundimin tö studiosh
sadopak kete geshtje.
Po japin njö rreze tö doböt pör prapösirar pretenduese greke ndaj vendit
tonö.
a- Nö rö gjitha kohörar, nö mönyrö rö vetödijshme ose pa vetödije,
grekör kanö patur dhe kanö tendencön qö r'i konsiderojnö tö gjithö ortodoksit
shqiptarö si grekö. U mbush njö epokö, nö tö cilön banoröt jo myslimanö tö
Ballkanit: shqiptaröt, bullgaröt, gjithashru dhe rumunöt, konsideroheshin
Mid'hat Frasheri 331

si bashköpatriotö autentikö tö banoröve tö Moresö. Ky fenomen ndodhi

ps. Kirh" Bizantine e Kostandinopojös ishte shefa e Kishös Lindore dhe
,,g" qyteti i Konstandinopojös rrezatonte gjuhön dhe kulturön neohelene:
.?ol,rr" kulrir tö krishterö tö Lindjes.
e Bizantir ishte gjuha zyrt^ree
Pas rönies sö Perandorisö Bizantine, turqit vazhduan ta quajnö
"rtlme"
kishön ortodokse dhe "rumö" gjithö besimtaröt e saj, pa börö asnjö dallim
race ose gjuhe. Kjo gjendje vazhdoi deri ne fillim tö shekullit tö 19-tö. Nö
atö

kohe koÄbet e vogla filluan tö emancipohen dhe tö shköputen nga influenca

asimuluese dhe greqizuese e Patriakanös dhe e Fanarit'
b- Kushretura e parö greke e pörpiluar para fundit tö revolucionit,
i pörcaktonte köshtu greköt: "Grekö quhen tö gjithö individet qö kanö
lindur nö Greqi dhe ushtrojnö fenö ortodokse". Nö kete pike, pra, kisha
del mbi racön dhe kombösinö. Eshtö pikörisht ky shkaku qö edhe sot rrjedh
konfuzioni qö ne shohim re drejtuesit e politikös sö Athinös, si edhe midis
mö "tö diturve" dhe "mö pörparimtaröve". Kösisoj, öshtö e pamundur qö ata
tö dalloinö sot kombösinö nga feja. Pör njö zotni tö Ministrisö sö Jashtme
tö Greqisö sö sotme tö gjithö shqiptaröt qö quhen Dhimitör, Jani, Jorgji'
.t1., r.rul mund tö jenö vepe grekö! Prej kötij arsyetimi koköfortö, ata nuk
konsiderojnö si pasardhös helenikö myslimanöt e Kretös, qö ata i quajnö
turkos (turk). Po köshtu, njö shqiptar me fe myslimane, pör fqinjör tanö
jugorö, nuk mund tö jetö gjö tjetör vepe turk.
c- Kötyre faktoröve historikö e politikö, i shtohet njö tjatör i naryrös
materiale, pra, mö tokösor: ai i interesit personal. Disa miröbörös shqiptarö,
si Bankam Lake, Zhaba...etj. tö gjithö me origjinö nga Korga e Gjirokastra,
kanö lönö pasuri tepör tö röndösishme pör vepra miröböröse qö duhet tö
kryheshin nö vendin e ryre (Shqipöri). Köto shuma kanö qenö tö depozituara
nö Bankön Kombötare tö Greqisö nö emör tö bashkisö "Greke" (lexo orotdolae)
,'-l
te )nqrPense.
Pas pavarösisö sö vendit dhe shpalljes tö kishös orotodokse shqiprare si
kishö autoqefale, qeveria shqiptare ka körkuar mö kor sjelljen nö Shqipöri tö
pasurive tö falura nga köta dhurues shqiptarö pör kishön shqiptare.
Eshtö akoma mö interesante, qö disa persona privatö, disa epiriotö
uzurpatorö (köshilkarö adminisrrativö tö parusive) shpenzojnö pa tö drejtö
tö ardhurar e pasurisö sö dhuruesve shqiptarö, duke i guar nö njö destinacion
tjetör. Ata kanö praktikuar qö t'i gojnö nö xhepat e tyre köto para' Janö
ramam köta zorörinj qö pörböjnö tö ashtuquajturin sillog tö Epirit tö Veriut.
 332 Elita Shqiptare

Janö po ata köta njeröz qö, pör tö justifikuar etjen e ryre pör para, mbibhtesin
pretendinmet qö pjesa Jugore e Shqipörisö t.i pörkasö breqise dhe prandaj
böjnö shantazhe dhe krijojnö turbu[ira nöpör rrugöt e Athines.
Qeverirö qö krijohen nö Athinö e kanö börö zakon qysh prej nje shekulli rö
merren me demagogji politike, tö mbajnö njö atmosferö tö ndezur
me Shqipörisö.
Köto punö quhen "patriotizöm praktik". Anötaröt e sillogjeve janö
tö gjirlre ,e
predispozuar tö marin pjesö nö lojön 'patriotikd' tö dirigÄteve
re tyr..
Katör arsyer e numöruara mö sipör mjafrojnö pöirö ekspozuar shkaqet
dhe origjinön e telegramave e tö emisioneve radiofonike ie polirikaneve
grekö. Ata do tö bönin mö mirö tö shtröngonin miqösisht
dorön qö u kanö
shtrirö shqiptaröt jokomunistö gjatö katör vjeröve tö fundit.
Ne gjetöm kohön tö diskutojmö kötö shfaqje "parriotike" tö fqinöve
ranö.
E ndjemö pör deryrö t'Ju beymö tö ditur se nuk mund re ktheheÄi
prapö nö
körkesat e ryre pa krijuar turbullira tö mödha nö Ballkan, rurbullira
tö cilat
do tö shkaktonin thyerjen e ekuilibrit tö vendosur. e kufirir shqiptar
eeshrja
öshtö börö objekt srudimi prej Fuqive te Medha mö se njö herö
qö nga vitit
1913 derö mi l923.Janö fiksuar kufijtö aktualö midis Greqise dhe'shqipertse
jo vetöm nö letör, por edhe nö rerren. Me qöllim qö tö mböirijö
ky r.zuli"t, ca
komisione ndörkombötare u dörguan nö vendet qö do tö shqyrioheshin
pör
tö studiuar karakterin etnik tö banoröve tö vijös kufitare tA ä dv krahinave
shqiptare rö marra sö bashku. Me kötö kufij Shqiperi" ,, pr"rr.r" mö l92O
nö gjirin e Shoqörisö sö Kombeve. Mbi bazön e punöve tö möparshme,
njö
tjatör komision miksr i pörbörö nga delegatöt anglezö, f."rr..zö, grekö
dhe
shqiptarö veproi nö vitin 1925 pör rregullimin pörfundimrar tö piiamidave,
pör tö pörcaktuar konkrerishr kufirin midis dy vendeve.
Qysh mö 1923 deri mö 1939 öshtö Greqia qö ka mohuar solemnisht
kufirin qö e ndan atö nga shqipöria. Nöse köta kufij janö rö disfavorshöm,
köta janö vetöm pör shqipörinö e aspak pör Greqinö. Krahina e
eamörisö,
qä shtrihet nga kepi i Stillos deri nö gjirin e Artös dhe banohet nga 130.000
shqiptarö, öshtö e pasur dhe pjellore. Ajo iu dha padrejtösisht öreqisö mö
1913. shrojmö kötu se kundrejt 130.000 gamöve-shqiptarö rö Epirir ne
creqi, gjinden nö krahinön e Gjirokaströs 20.000 greqishifoles, rö ciiör sipas
njö historiani tö Arhinös, nuk janö as grekö as shqiptarö (shih. E.Evelpidi,
"Shtetet Ballkanike", t93, faqe 36).
Ne mendojmö se öshtö gjö e padobishme tö nxjerrim rashri staristikar
dhe fäkter historike pör t'i vönö nö bazarö shöndosha pohimet tona dhe
Mid'hat Frashäri 333

Greqia.
pör tö shkatörruar argumentet e pretenduara dhe tö treguara nga
Ne kufizohemi t'u themi:
l.Konferenca e ardhshme e Paqes a do tö kryejö krimin qö t'i refuzojö
Shqipörisö tö drejtön e jetesös. Tö ngresh kete geshtje nö Konferencö
do re thote qö asaj t'i mungojö besimi ndaj Shqipörisö. Köshtu qö, pör
konsekuencö, do te kryejö nga ana e saj njö paturpösi' Pra' tö mödhenjtö
qö

kanö pör deryrö sjelljen e Paqes nö botö, e cila sot gjendet nö rrömujö' nuk
mund t'i heqin Shqipörisö gysmön e trupit qö ka mbetur prej copötimeve
tö möparshme. Ajo, sig e dimö, u pörgjysmua qysh nö vitin 1913' .
2. J,, k.rjtomö se distriktet e Korgös dhe tö Gjirokaströs u kthyen nö
görmadha mö 1914 nga bandar kretase nön urdhörat ez.ogrefos' 312 fshatra
I k,hy.n plotösisht ne hi. e mund tö thonö greköt sot qö käto vende tö
shkatörruara prej ryre janö vende tö populluara nga greköt? Si ka mundösi
qö greköt tö shkatörrojnö njö vend tö populluar me grekö?
Shqiptaröt kanö besim nö pjekurinö e Konferencös sö Paqes' Ne kemi
besim se vete grekör do tö binden dhe do tö pranojnö absurditetin e köryre
pretendimeve.
Disa persona tö lidhur me göshtjen nö falö dhe qö nuk gözojnö asnjö
pörgjegjösi politike, deshön tö justifikojnö vullnetin e ryre tö keq kundör
3hqiperire me argumentin se kjo e fundir ka luftuar kundör Greqisö gjatö
l,rftes it"lo-greke mö 1940-1941. Pör tö hedhur poshtö kötö pretendim' do
tö na mjaftonte citimi i $alöve tö tö interesuarve kyesorö tö kösaj göshteje
(italianöve).
Mareshalli Badolio, nö kujtimet e tij, qö pörkasin luftös me Greqinö'
duke folur nö fillim pör kötö, pörmend optimizmin e Duges dhe tö Kontit
Ciano pör fitoren e shpejtö qö ata do tö korrnin kundör Greqisö: "Diplomacia
italiane kishte llogaritur njö sukses tö lehtö, duke menduar se do tö dezertonin
rrupar greke nö kete lufte. Por Greqia jo vetöm qö nuk kapitulloi, por trupat
. ,"1 bene njö rezistencö tö fuqishme nö Kalamas, pranö kufirit shqiptar, njö
rezistencö burrörore. Kio ndodhi se ushtaröt shqiptarö, qö bönin pjesö nö
armatön italianö, u rreguan pak tö denjö nö besimin qö iu dha nga italanöt.
Ata ndörmorön akte sabotazhi kundör nesh , ose kaluan ana e greköve. Pra
ne u deryruam, tö törheqim forcat shqiptare dhe pjesörisht ato u garmatosön'
(Kujtimet e Mareshallit Badolio)
Musolini nga ana e tij, nö letrön qö i dörgoi Hitlerit me datö 2.ll.1940
shpjegon shkaqet e mungesös sö suksesit gjatö luftös italo-greke. Ai ato ia
 334 Elita Shqiptare

atribuon kohös sö keqe, shiut, vöshtirösive tö hasura nga forcat

e motorizuarar
italiane, por mbi tö gjitha "dezertimit pothuajse rotal te forcave
shqiptare
qö u revoltuan kundör niösive iraliane".

ANEKSI III
r'i hedhim njö syhartös gjeografike tö Epirit, ajo do tö tregojö se
kufilte akrudö greko-shqiptarö, qö shkojnö deri nö Gjirin eAmbrakisö (Gjiri
i Artös), nga ana topografike si dhe nga piköpamja
gjeopolitike, janö pjesö tö
pandara tö Shqipörisö. Ky vend as edhe nö antikitetin klasik
as nö Äesjerö,
kurrö nuk öshtö konsideruar grek. Nö rö kundörr, brigjet joniane
deri nö
Prevezö kanö qenö etnikisht shqiptare, kurse
Janina t q."e kryeqpeti i
Shqipörisö. "
piköpamja tipografike Epiri, sig e quajmö ne shqiptarör
..Nga eamörinö,
si dhe disa pjesö tö Shqipörisö Lugore, janö pjesö te p"ni"rhme
tö vendit
tonö'_Po t'i shohim nga piköpamja ekonomike, do rö jetö
mö e vöshtirö pör
t'i ndarö aro nga rrungu shqiptar. pörveg kösaj, röndösia e
eamörisö nga
piköpamja gjeografike dhe ekonomike öshrö minimale pör Gieqinö.
Por, ajo öshtö tepör e nevojshme pör shqipörisö, nöse Konfeienca
do tö
marrö nö konsideratö pavarösinö reale tö shqipörisö dhe konditat jerösore
tö vendit tonö.
Jashrö Epirit ka krahina tö aneksuara mö l9l3 nga Greqia, qyrerer
e Follorinös e tö Kosturit si dhe shumö ßhatra tö banuara me popullsi
shqiptare.

ANEI(SI TV

Me termin "Kosovö" ne kuptojmö jo vetöm terrirorin qö shtrihet nö

veri dhe verilindje tö Shqipörisö aktuale, por, gjithashtu, .di.,. krahinat e
Maqedonisö Peröndimore, tö cilar me Kosovön sö bashku, i janö dhönö
Serbisö nö vitin 1913, pör shkaqe oportuniteti pohtlk rö kohös.
Do tö ishte e korö dhe e padobishme qö tö provokohej karakteri
krejtösisht shqiptar i kösaj krahine, qö shtriher nö linJje nga liqeni i prespös
deri nö territorin e Kumanovös, preshevös, Gjinalit, prishiines, Mitrovicös,
Mid'hat Frasheri 335

Cemit dheTivarit' Nö kötö krahine

Jenipazarit, Rozhanjös, Pllavös, Gucisö,
popullsisö
ng" pikep"-ja etnografike, elementi shqiptar pörbön sot 85%o tö
(me gjithö
,e"perdiihsh-., .,derr" sllavöt pörböjnö l5o/o tökösaj popullsie
serbo-malezez, pöt njö kolonizim
-"r"t qe janö marrö glate sundimit tö
tö deryruar tö Kosovös, duke vendosur serbö nö territoret e dhunuara
kosovarö' tö
populisisö autoktone tö saj. Nga Kosova janö pörzenö mbi 4 mijö
cilöt kanö shkuar nö Türqi). Nö faqen 4 dhe 5 tö Memorandiumit, krahinat
e shköputura tö Shqipörisö, u janö dhene shteteve fqinje qö
tö krijohet njö
sht"t fitiv shqiptar, ä,rk lönö atö nö pamundösi pör tö jetuar nö tö gjitha
"
piköpamjet, nö njö territor pak pjellor dhe me nö popullsi pak numerike'
 336 Eliu Shqiptare

MESAZH 71)

Miqt' e mij,

P: böhet java qö u lajmörua krijimi i komitetit "shqipnija e Lirö".

Ndoshta shumö ndögjues, kur muarön vesh kötö l";-, p"id.hnö se
gjendeshin pörpara njö realizimi tö papritur. por ata qö kanö ndjekur
zhvillimin e ngjarjeve nö köta katör vjerör e fundit, p" dy.hi- do tö kenö
marrö vesh se njö farö aktiviteti ishte duke u zhvilluar prej shqiptarövet
qö
ndodheshin nö mörgim.
Pushrimi i Shqipörisö prej komunistöve dhe largimi i Aleatöve nga toka
jonö, detyroi shumö shqiptarö qö tö marrin udhen e mörgimit,
1o per r.u
larguar nga rreziku komunisr, se sa pör tö vazhduar veprimiarinö e tyre
dh.
pör tö mos prerö marrödhöniet me fuqitö liberare tö peröndimit, me tö cilat
kishin qenö nö kontakt edhe nö Shqipöri.
Puna, pa dyshim, nuk ishte e lehtö. Shumö ide tö gabuara, tö pörhapura
gjatö luftös dhe sidomos nga fundi i saj, kishin nevojö tö ndreqeshin. Edhe
gjithö bota e di sa sa gjö e vöshtirö öshtö tö ndreqösh gabimet e pranuara si
tö vörreta. sjellja e aryre qö zbatuan fuqinö dhe themeluan tö ashtuquajturön
qeveri tö Tiranös, sjellja e ryre fare gnjerözore, me vrasje tö paligjsirme, me
komedi gjyqi, ku nuk shihel asnjö pikö drejtösie dhe pa shkuar shume kohe
atituda e sundonjösve tö Tiranös kundrejt Fuqive rö Mödha demokratike tö
botös, kishin zgjuar nöopinion publik njö urrejtje dhe njö pörbuzje kundrejt
fajtoröve tö köryre veprave barabare. Edhe, fatkeqösisht, mö tepör se gjysma
e botös nuk ishte nö gjendje tö bönre dallime midis popullit shqiptar tö
pafalshem dhe aryre qö kishin zapruar pushtetin me ndihmön e iusisö.
Duhej, pra, me gdo mönyrö qö tö ndahej prej popullit shqiptar e vetöthanuna
qeveri e Tiranös. Ishte njö deryrö qö populli i pafajshöm, viktimö e njö
74 Mesazh i Mid'hat Frashörit, kryetar i komitetit "Shqipöria e Lirö", nöpörmjet
BBC, Londör, shrator 1949
Mid'hat Frashei 337

grushti njerözish pa ndörgjegje, tö mos böhej ujem me satelitöt e Rusisö, tö

shpötohej nga urrejtja dhe nga pörbuzja e botös sö qlnetöruar' Pörveg kösaj,
duhej theksuar qö jo vetöm ky popull nuk ishte nö ujrat e qeverisö kuislinge
tö Tiranös, por ishte viktimö e veprimtarisö gjaksore tö saj.
Paralelisht me deryrön e parö, ndjehej edhe mö tepör akoma nevoja e tö
vönit nö evidencö tö vuatjeve tö parröfyeshme tö kötij populli tö mjerö, qö
jo vetöm i refuzohej e drejta e rrojtjes nöpörmjet burgimeve, internimwe,
ekzekutimeve tö paligjshme dhe me mbytje tö ßhehta nö burgjet dhe nö
udhöt e ngushta tö ferravet, por, edhe gjö mö e zezö akoma, i pörgatitej njö
vdekje e gdominutshme, duke iu refuzuar buka e gojös dhe gdo lloj mjekimi e
ilagesh.. Me mijöra kalamaj janö börö turbekulozö dhe vdekjet janö trefishuar,
simbas döshirös sö atyre qö sundojnö nö vilat e bukura tö Tiranös. Kuptohet
vetiu se köta shpirtzez ndjenin njö könaqsi sa herö qö shfrynin urrejtjen e tyre
kundör njerözve,jo vetöm tö pafajshöm e tö ndershöm, por edhe fisnikö dhe
tö dobishöm. Por, njökohösisht edhe bota e jashtöme, bota e atyre qö nuk
pranonin as "xhenetin" e komunistövet, as edhe neofitizmin e satelitövet,
ajo botö e gjallö filloi ca nga ca tö ndjejö njö möshirö dhe njö keqardhje pör
Shqipörinö, pör kötö vikrimö tö komunizmös.
Nga ana tjetör akoma, tö emigruarit jashtö mösonin, mund tö themi,
shihnin me syt' e tyre se qysh 9do ditö qö kalonte, sundonjösve tö Tiranös
po u zhdukesh fuqija, po u pakösoheshin anötaröt, qö po ndaheshin nga
radhöt e ryre. Ngadalö-ngadalö, raca shqiptare, ajo racö sö cilös nuk i mungon
asnjö virryt rJleri2or, ajo racö qö vuan, por edhe qö ndjen, qö oßhan por
edhe shpreson dhe nuk harron, ajo racö, themi, filloi tö shohö tö vörtetön, tö
shohö rrezikun dhe fatkeqösinö, nö tö cilön e hodhen matrapazöt komunistö.
Po i gilte sytö dhe po e mprehte vullnetin e saj.
Bash pör tö ndihmuar kötö zgjim rö popullit dhe pör tö shprehur forcimin
e ndörgjegjjes tij, öshtö formuar Komiteti "Shqipnija e Lird'. Vija e jonö do
sö
tö jeG kurdoherö vijö e drejtö. Programi i ynö öshtö tö fitolme indipendencön,
tö sigurojmö integritetin e vendit tonö dhe lirinö. Duam qö shqiptari ta ketö
shpinin dhe mendjen gjithömonö pör tö mirön e Shqipörisö. Do tö pörpiqemi
tö themi kurdoherö falön e drelte dhe tö rröfejmö udhön e mirö.
Kjo öshtö lutja e jonö ndajZntittö Madh dhe lusim qö gjithö Shqiptaröt
e vörtetö tö rröfehen tö denjö pör tö qenö shörbötoröt e Shqipörisö.
 %"III
UPOETIIG
DHETREGTME (NOWrlL)
rE ZGJEDHURA
Mid'hat Frarhiri 341

zsr
ASA;

Si kombet me vetija e mendime tö thjeshtö q i falen njö frryre gdhendur

nö gur a dru; si kombet mö tö qytetöruar, qö rrinö me orö dhe luten pörpara
njö fytyre börö me ngjyrö vaji a dy copöra drurö tö bashkuar; si ata kombe
qö marrin me muaj udhe qö tö venö t'i falen gurit tö zi; si ata tö mogmit
qi falen diellit, zjarfit, shikonin me adhurim tö thellö yjtö dhe böheshin
therrorö pör peröndit' e peröndeshat, a si ata qö dhe sot shtrihen e shtypen
nön qerre tö Budös; ashru dhe unö, o e bukura ime, dua t'u falem dy yieve
qö janö mö tö bukur se gjithö yjt' e qiellit, dy yive qö ianö syt'e shkruar tö ru
dhe tö böhem hi, o e dashura ime, nön kömböt vogöloshe tönde!

Vjnhtä, 1905

75 Nxjerrö nga libri i Lumo Sköndos "Hi dhe shpuzö", Sof e' 191 5
342 Eliu Shqiptan

Nö öshrö vörtet se zemra jote s'rreh kurrö pör mua, - ashtu si ke dashur
tö mö thuash,- nö eshtö vörrer se frryra ime nuk zö asnjö vönd nö öndörrimet
e tua, pse, o e bukura ime, kur mö sheh ngadalöson gapnö, pse mö löshon
vöshtrimn'e atij syri tö shkruar?
Nuk e di si mö buget dhe mözjen gjaknö ay veshtrimi n k"q i qctö dhe
i ftohtö? Nuk di ti si mö gpon zemrön ay vöshtrimi ngjyrö qielli?
Veshtrimi yr öshtö si njö shdze nö dorö tö njö djali qö lot me njö zog;
vuajtjet e shpesit i heq dhe zemra ime. Tö lutem, pusho, pushoje kötö lodör
tö gjakme!
Po g'them unö! Shtjermö, shtjermö syt'e ru, se vöshtrimi F, o e bukura
ime, m'i thjeshtö se frym e Jehovajt, i jep gjöllim shpirtit tim.

I+iA, D06
Midhat Frashtri 343

UI

Pse ikön ashtu nga unö?

Nuk e di qö dashurija öshtö me krahö dhe m e shpejtö se vrapi yt?
Dashurija ime tö öshtö qepur si hija. Kudo qö tö vesh, tö ka pör tö rönö
pas, kudo qö tö jcsh do tö tö dalö pörpara dhe, kur tö na ndajö njö mörgim
i madh, hila ime prapö tö ka pör tö ardhur pranö.
Malet, fushat, njerizit s' kanö pör tö na ndarä, se shpirti im öshtö qepur
pas shpirtit tönt, se trupi im tö ka pör tö kujtuar gjithnjö. Edhe vdekja kur
tö mö marrö nga kjo botö, edhe aherö hija ime, e dashura e tmerruar' ka pör
t'ardhur tö tö gjejö nö tö mugötit e nö t'errötit.
Edhe, kur pör ty, -ah, dua tö jetö shum e largme, - do tö vij' ora qö tö
shuhen ata sy q i dua kaq dhe tö böhet hi ay truP i bukur, edhe ahere, mos
pandeh se do tö shpötosh nga ndlekja ime; shpirti im tö ka pör tö ardhur
gjer nö varr, se shpirti im öshtö qepur pas shpirtit tönt dhe trupi im ka pör
tö tö körkuar gjithnjö; ahere, brenda nö varr t'erröt e tö ftohtö, eshtrat do tö
dridhen, se nö dashuri do tö jem gjithnjö besnik.

Shänöndre, 1906
344 Eliu Sbqiptatt

IV

Mö pyet sa ösht' e thellö dhe a ösht' e pörjetshme dashurija ime.

Aherö, ryr' e ru, ata sy tö zez {i dua kaqö, marrin njö shkölqim, njö
veshtrim tö ri, edhe buza jote njö tö qeshur tö hidhur.
Pse, o e dashura ime, pse i le tö hyjnö tö tillö mendime tö hidhur n atö
koke te bukur?
Nuk e di ti qö do gjö nö.kötö jerö esht'c vdirshme? Nuk e di ti qö 9do
gjö mbi körö dhd ka njö fundl
Prapsi, prapsi, köto mendime. Mos i pörsörit köto pyetje.
TE dua me gjithö shpirt, me dashuri rö rhellö; sot tö dua sa pör njö jetö
tö törö. Mos prish gazn' e sormö, duke menduar tö nesörmen e erröt.
Mos mö pyet mö sa esht' e thellö dhe a ibht' e pörjeahme dashurija
ime!
Midhat Frashii 345

Mö pyete pse tö dua dhe unö qesha.

Qesha, tanimö po mendohem dhe them: Pse tö dua?
Tö dua pör atö tö qeshur tö bukur, kur tö shkölqen syr'i kthjelltö nön
balle tö qöruar; tö dua pör ato leshra ku öshtö pöshtjellö giithö thellösi e natös
dhe pör atö vöshtrim ku lexoher gjithö gai i ditös; pör atö vöshtrim q öshtö si
njö yll' i lumturisö; tö dua , se kur fet, ay ze mö zgion nö zemröt time gjithö
zirat e fshehtö tö shpirtit; tö dua, se pranö teje e ndjej veten time tö madh
dhe tö fortö, se nö dashurit tönde shoh zbardhellimin e jetös.
Po, tö dua se, tekdo, me gezim tö fatbardhösisö a nö t'erröt tö helmit, nö
qeshje tö möngjesit, nö rym tö tö mugötit, nö ngjyrö tö lules a nö pörködhelje
tö veriut, tekdo, o e dashura ime, ry tö gjej dhe ry tö shoh; tö dua, se edhe
kur tö zbres nö thellösi rö shpirtit dhe nö fund tö zömrös, edhe atje thellö
rö g1ej.

Gusht, 1909
 346 EIiu Shqiptatt

AH, PO BIE SHI pp6p[.. zo

Eja, mike, se po bie shi.

Mö duket sikur po qan qielli, sikur po derdh lotö tö hollö.
Edhe zemra ime sot po qan. Jam vetöm; lotöt e qielrit rrjedhin jashtö
qelqevet dhe po ndlel te ftohtät brenda nö zemör.
E mban mend, mike, kur ishim bashkö sa shum' e donim shinö? E
mban mend gazin qö ndjenim afär dritares, kur binin pikat e mödha
tö
shiut? Ti i prisnje ato dirö, se e dinjc qö mö pölqenin; i prisnje
ato ditö, mö
prisnje mua.
Ahere, kur bota mbytej nö lotö, ne ishim tö gezuar; ahere, kur bota
mbulohej me ujö tö ftohtö, ne kishim tö nxehtö nö zemör.
Po tani, nga kjo odö, gjysmöshikoy pikat qö po kullojnö dhe po
mbördhi.

5/19 ujeshtb parä, I912

76 Nxjerrö nga "Hi dhe shpuze", Sofe, l915

Mid'hat Frashiü 347

SHKRETINATT)

Nga njö herö jam si beduini nö shkretinö.

Me gdo anö shoh qiellin e fshehur nö ranö tö skuqur: kurrkund njö nisi
shprese; tekdo njö qiell i pörvöluar, njö tokö shterpö dhe tö djegur.
Po ndjek udhön, i prirur prej yllit tö venitur qö mö rröfen shpresa ime'
Po eci, oj, dit' e natö dhc shumö herö kömböt mö gjakosen.
Ku vete? Atje tej, mö tutje se kjo rane shkretö, m'at'anö ketil qielli te
erröt, po shoh njö qöllim apo njö mirazh?
Edhe shumö herö jam si beduini nö shkretinö.

4 iesht'c tretä

77 Nxjerrö nga botimi "Hi dhe shpuzö", So$e, 1915. Kjo prozö öshtö shkruar
mö 4 nöntor 1912, nö kohön kur Mid'hat Frashöri udhötonte nöpör hapösirön
shqiptare pörgjatö vitit I 9 I 2 (tetor- nöntor). Qöndroi nö Shkup, ku mori pjesö nö
kuvendin (14 tetor l9l2) qö i parapriu shpalljes sö Pavarösisö, mandej nö Mitrovi-
cö, Pejö, Gjakovö, Lumö, Mirditö, Kurbin, Tiranö, Elbasan dhe nö fund nö Vlorö,
ku u ngrir flamuri kombötar dhe u shpall mövehrösia. Mid'hati ishte pörfaqösues i
Giakovös nö Kuvendin e Vlorös (28 Nöntor 1912).
 348 Elita Shqiptare

TYM'I CINGARIT...78)

Ty-' i cingarit, i hollö dhe i kaltör, bönte rrathö, ngjitej pörpjetö,

thellohej mö tepör, pastaj rretej, gdukej.
njö sy tö qetö po i shikonte köta rrarhö, köto vija tö dridhshme. Njö
dehje e hollö, e lehrö, i kishre pushruar shpirrin. Ish si njö
9"st öndörrimi,
me njö gjysmö gjumö t'ömböI.
Isht' e qetö pasdreka, sot bön kaqö vapö. Jashtö dielli po djeg e po zhurrit;
kötu njö hije e fresköt.
Pranö rij' pöshtetur nö fletör e gjelböra tö njoma, mbi rryezö, öshrö kafeja
e zezö, me aromön e kandshme.
Hoqi edhe njö herö prej duhanit. Köqyri kafenö, zgati dorön. po s'e goi
nö gojö löngun e hidhur- kaq t'ömböl.
Täni, dy sy tä zez ishin gfaqur pörpara. Dy sy nön njö pyll leshrash rö
zeza, me njö shkrepötim margaritari nö mes tö buzövet; njö qeshje nö rö cilöt
gruaja e dashur vö gjithö flaköt e dashurisö.
Tänimö, sthihte gjö. Kapaköt e syver i unji, i shtröngoi sytö sikur deshte
tö merrte brenda nö shpirt tö tij fytyrön e dashur. Njö psherötim' e madhe
izgleroi brinjör nö njö frymö tö thellö.
Po, g'ke, mik? Pse ky ndryshim pörnjöherö?
Tä dy syt'ezez. u gdukön atö gst. Dy sy rö hekurt po sheh tani, dy shköndija
tö ftohta, börö prej njö tuft lulesh tö shtrönguara nö njö copö dritö.
"Nuk tö dua" - i kishte thönö dhe köto fale i dukeshin tö pakupruarshme.
Nö dashuri t'ashpör tö tij, ku kishte vönö gjithö zjarrin e shpirtit, i dukej qö
edhe ajo nuk mundte tö mos e donte.
Edhe i pa tö ecurit e saj, shtarn'e gjatö dhe kaq tö bukur, qö po i valonte
duke i mörguar. Kish pritur se mos kthehej e mos hidhte njö vöshtrim
prapö.

78 Nxjerrö nga völlimi "Hi dhe shpuzö"

Mil'httF,rutlrb; 349

Mö s'i mbylli sytö. Po shikonte me vörcitie tö madhe, sikur körkonte

niö giö n'ert. Po e ndjente qö po largohej, po fünte, pör tö mos u kthyer
kurrö.
Nga cingari mö säilte tym. Niö hi i zi kishte rönö pörposh.

r6/29. nI
350 Eliu Sbqiptarc

AFIRDITA" *r1p5 zr)

Fidia mö s'pat prehje. Gjumit mö s'i glodhi sytö. Ngrönies mö nuk i

gjeti shije. Njö erhe gdo ditö i digjte dejrö.
Pörpara shkembit tö mermerit si njö shkumb'e bardhö, Fidia po punon
dhe po mendohet. Muskujt po i xhonglohen nön gekanin e rönde; nje djersö
ethesh po i kullon nga ballöt, njö zjeu po i ndriton sytö.
Edhe mö s'pat prehje. Qdo dirö nga shkembi po dilte njö form'e re.
Punoi, punoi sörish, me zjarrin e shenjtö... Körkonte bukurinö, gjirhnjö
t'öndörruar, kur€ te parö.
Kur u mbarua vepra, Fidia shikoi me sFt'e nxehrö, me ara qö s'kishin
ry
tö lodhur kurrö. E shikoi akoma, edhe njö herö dhe i mbylli sytö, se guri i
ftohtö iu duk i gjallö, me njö shpirt, me njö frymö, qö s'i kish pandehur.
I lumtur Fidia, m i lumtur se Hyji!
Se mendja jote polli bukurinö e pavdekur, gruan, gjithnjö tö döshiruar,
kurtö tö gjetur.

4/ 17, tjcsht'e trctä

79 Nxjerrö nga libri "Hi dhe shpuzö"

Midhat Frahiri 351

SOI
PII(A I,OT

Tetö vjet pa dale!... Ves' e natös s'ish avulluar dhe shkölqente mbi bar e
mbi fetöt, si copöza diamanti mbi zymryd; era frynte mengadalö, po pak
e ftohtö.
Megoja qöndroi pak, löshoi'pushkön mbördhe, u pshtet mö njö shkömb
anö rrugä; gjithö, 9'i shihte syri, i dukeshin tö reja; dielli sapo kish dalö,
löshonte njö dritö si tö kaltört mbi lisat e ketil vendi t'egör; malet nga
peröndimi, ngrinin majat e tyre madhöshtore gjer nö qiell; köto maja ishin
kurorosur me mjegull tö natös.
Ish vjeshtö.
Megoja pöshpöriti; solli nö ment jetön qö po shkonte; vetöm, mbi kötö
breg, midis lisave dhe shkömbenjve, mendjes i pölqen tö mendohet, zemrös
tö mallöngjehet.
Q'ish ky njeri shtatmadh, fytyröbukur, leshverdhö hedhur mbi sup?
Mustaqet e mödha i jepnin njö hije trimi dhe benin dy shkurre tö zez mbi
kötö fytyrö tö verdhö; me tö parö spö qö shikonin eger dhe me drüajtje, me tö
parö pushkön nö dorö, pisqollat nö brez dhe jataganöt varur nö rript, s'mund
tö themi vepe ishte njö nga *rnjeröz fatkeqö qö rrojnö jashtö mbledhjeve
njerözish, qö sdinä iöshtö familje dhe ushqehen me tö rrömbyer gjön'e tjetrit.
Por nö frtyrö tö ködj burri, qö dukej t' ish nja dyznt a pesödhjetö vjeg, duke
c vöshtruar mirö, zbulojmö njö gjö fare tjatör nga egörsija, qö na u duk he rön
c parö: keta sy si tö ryltör e si tö zrz, ngjyrömetali, kishin njö vöshrim qö
dukej i egör herön e parö, po mö pastaj merrnin njö butösi, niö Pärködhelie,
dhe njö mendim i hidhur pönhkruhej ndör t:..
- Ah, tetä vjet pa dalö!- murmuriti Megoja. - Tetö vjet pa dale lashte
shtöpisä! Kisha harruar pothuaj si öshtö plli dhe g'bukuri ka lindj'e diellit
mbi köta malc tö larte. [,shte rrojtje kjo qö bäjmö? Si sot kam ndörmend,

80 Nxjerrö nga "[{i dhc shpuzö"

 352 Elita Shqiptare

kur merrnim rrugöt me tim völla, me rim kusheri dhe me ata tö Shelit.
Njö zihje u ngrit midis nesh; Sheli shkrepi pushkön, im vö[a ra pa shpirt;
q ahere e töhu trembödhjetö veta nga ne dhe nga Shelör, erön pörgjithmonö.
f
Tiembedhjetö njerös pa ndonjö faj...Qahere u mbyllgö dhe mö r'k"- d"le;
po gjakn'e fundit, unö e kam mbi kurriz.
Me gape tö ngadaltö, zuri tö marrö udhö; mori brinjön e malit; rruga
shkonte pörmes dushqevet dhe tö bredhavet; dielll qe lartösuar dhe njö
hosten...Pörnjöherösh, duke kthyer nga njö gip qö bönte mali, njö pamje e
bukur iu gfaq: mjegull e bardhö. Pandehte njeriu se Megoja ish njö shkabö
qö futuronre mbi köto re tö röna mberdhe.

, Mori udhe pa qöndruar; era po nxehej, mjegulla u tret dhe fush, e vogöl
doli nö shesh duke mbajtur njö lumö t'argjöntö nö mes rö saj: ish Driniizi,
i cili kötu rrithte me qetösi.
- Tetö vjet pa dale nga shtöpia, thosh me vere tö tij Megoja. Sot, pra, dal
pör herö tö parö. Ime motör polli nje dlalö, mö kish körkuar rä vete ta shoh.
E gjora, körkon rö mö böjö qö tö dal nga burgu ku jam futur me verödashje;
po nuk e di, qö mbase kjo ditö rö jetö e fundit pör mua; nuk e di qö mbase
qö sot mund tö vritem me shelör dhe tö ma shpien tek ime motörlE varfära,
ime motör, nga gjithö gjörit'e saj, vetöm mua mö ka dhe unö jam i vdekur
nö kete botö! Kush e di sa me gas tö madh mö pret!
Njö pikö lot i rrodhi nga sytö Megos. Kujtoi qysh kish rrojrur, sa kish
vuajtur. Q;rsh rronte tani si i vdekur, ngaqö s'ish i sigurt nö jetö tö tij:
vdekja i ish varrur mbi krye me njö pd tö kalbur. Rronte si njö hije, pa
ndjerö ndonjö gözim. Gazet, qeshjet döshirat, punör dhe kujdesjet qö na
lidhin te kjo jetö dhe na bejne ra duam gjalljen, qenö tö panjohura pör
tö. Zakonet e vendit dhe egörsi e njerözve, e kishin börö fatkeq. Mbyllur
nö shtäpi, pa parö gjörir e tij kaqö kohö, ish si njö hije ezezä. Vöshtronte
bukurin'e vendit q'e rrethonte; dögjonte shushörimön e fletöve tundur nga
era; shihre shkölqimn' e Drinit, majat e larta tö malit, körcunjr' e lisavet.
Ah, fatkeqi, kish kohö pa i parö köto bukuri, kish kohö pa dögjuar zönö
qö nxjerrin degör kur i fbrkon er'e veriur! sa e ndjente shijen e rrojtjes sot!
Sa i dukej e bukur gjithösija!
Köta mendime ia shtonin hidherimin , se i sillnin ndörmend vetijat e
köqija te njeriut, ato vetija qö e bönin tö heqö njö njeri nga tjatri. Tö rrojö
njeriu si i shuar,tö mos guxojö tö dalö jashtö, tö shohö r'aförmir dhe tö marrö
pjesö nö gözimet qöZot i madh pörhap mbi botö!Ah, sa e bukur öshtö bota!
Midhat Frashiri 353

Gjithe tö köqijat i bön vetö njeriu. Per pak gjö, fare pa shkak, zihet, vritet...
Dielli dritön e argjöntö, bima kallin e florinjtö, lulja erön, zogu köngön, na
i jep vallö qö tö kemi zihje dhe grindö midis nesh?
Udhätonte duke menduar e qnö poshtö, kur pörnjöherö, m'anö tö djathtö
tö rrugös u dögjua njö zö: fetöt e drodhön. Megoja me vraP unji pushkön
nga supi , u bö gati; pastaj zuri qeshi, se e kuptoi mö g'anö vinte zöri; disa
turtuj trömbur nga udhöcari, futuruan me tmerr. Megoja u qas atje ku kishin
qöndruar turtujt: njö uj'i kulluar buronte; rreth kroit bari gjelböronte. E
kish marrö etja se ish vapö, ish lodhur se kish katör orö q'ecte; u unj, piu
ujö rö ftohtö; ndenli tö glodhej; ahere e kuptoi q'e kish marrö urija ; nxorri
nga trasta buk e djathö.
Si u nginj dhe piu ujö, i glodhur nisi prapö udhön, qö ish e ngushtö, törö
gurö; m'anö tö djathtö ish pyll dhe driza; ary-kötjc ca shkembenj tö mödhenj;
m'anö tö möngjör zglatej, atje poshtö, fusha me ca fshatra qö dukeshin fare
larg dhe majat e maleve tö lartö i bönin njö mur kösaj pamjeje. Dielli qe
ngritur gjer nö gjysmö tö rrugös qiellore qö pörshkon dite-per-dire.
Megoja arriti mö njö vönt tö rrugös, ku ajo z4jarei shumö pa ndonjö
pengesö pörpara.Atje udhötari ynö pa sö largu dy njerös qö po vinin drejt tij.
Qö kur kishte dalö nga shtöpija, s'kish hasur njeri, andaj njö dridhje i eci nö
törö trup. Tetö vjet pa dalö nga shtöpija dhe pa parö njeri tö hua.i, e kishin börö
tö ketö dyshim e frikö dhe nga njö hije; pör fat tö mirö, ce miza ndörmjet tij
t'i köqyrte mirö, po ata s'e shihnin dot.
e tö dy udhötaröve, bönin q' ay
Megoja e pa t' udhös tö hiqej mönjanö udhös, tö fshihej prapa njö
shkembi e tö priste sa tö largoheshin tö dy udhötaröt.
Vate prapa shkembit dhe zu tö mendohej; i kish harruar fare udhötaröt,
por kur ngre sytö, i pa t'afruar afro njöqint gape. Pörnjöherösh u drodh, u
verdh; färkoi sytö qö tä shihte mö mirö.
- Ay öshtö, ay, - thosh me vete tö tij. - Po ay, Täfe Sheli, gjaksori qö mö
vrau völlanö.. Ay {etri, Gjoka, njö katundar.
- Ahere, njö nga njö i erdhö pörpara syvet ngjarjet e tetö vjetöve mö
parö, qysh Täfb Sheli i ra tö völlajt, qysh ky volli njö gjak tö zi nga goja dhe
u rrözua mberdhe; sa vrasje ngjanö ndörmjet tij dhe Shelövet i kujtoi njö pas
njö; jet'e zezö qö kish rrojtur nga shkak i vrasjeve, iu duk sot m'e tmerruar
dhe m e erröt; dhe tö gjirha köto tö keqila, pör shkak tö kötij njeriu qö vinte
drejt tij.
Qdo tö bönte tani Megoja? Q'kish pör tö börö?
354 Elita Shqiptdre

Megoja s'mönoi aspak. Völlai i tij, duke vdekur i kish thönö: ,,Mego mos
mö lerö pa shpaguar!" Fyr;,r'e tö völlajt rani i gfaqej pörpara, sikur e shtynte
tö merrte shpagön e gjaksorir tö tij. Megoja s'mönoi pra: mori pushkön nö
dorö, e vöshtroi njö herö ea ish mbushur; nxorri edhe pisqollat: u bö gati
pör luftö; mö parö kish pör t'i rönö gjaksorit tö völlajt, pasraj, nö duhej, do
t'i binte dhe Gjokös.
Pshteti pushken nö sup, vuri grykön mbi shkemb; vuri vesh qö udhötaröt
po kuvendonin. Gjoka i thosh Täfb Shelit:
- Köshtu, pra, ke shumö kohö pa ardhur nö shtöpit tönde?
- Tetö vjet, ah, tetö vjet! Qö kur ngjau njö vrasje ndörmjet nesh dhe
Mego Gurit; n'atö ngjarje qö pothuaj pa ndonjö shkak, u vra völlai i Megos
dhe Megoja vetö u plagos; q'ahere e töhu kam qenö larg Shqipörisö. Ah, sa
mö kish marrö malli! s'kisha mö shpresö t'i shihja köta vende tö bukur, köta
male majölarrö ku kam shkuar dlalerine time...
Megoja tani po mendonte; dora i dridhej; ish i verdhö sikur kish dalö
nga varri; s'shihre kulluar. Njö pikö lot i rrodhi nga sytö.
Q'e gjeti, pra, Megon? A u tremb? Ay qö ish kaqö trim dhe qö shönonre
aqö mirö? Njö dirö, kishin shkuar katörmbödhjetö vjet qö nga ajo dirö, kur nö
njö dasmö kish dalö i pari me tö shönuar dhe kish 6tuar njö dem tö bukur.
"Tetö vjet pa parö kötö vend!Tetö vjet pa parö njerözinö time! Pa nisur
pör kötu, mora njö letör nga im atö, nga plaku i varför qö mö thoshre se
familja e törö: möma, ime shoqe, morrar dhe djemtö, q'i lashö tö vegjöI,
döshirojnö tö mö shohin. Ah, ku na shpie marrözija jonö, sa rö köqija i böjmö
shoku-shokur nga..."
Nuk sosi; njö klithje dolli nga an'e rrugös. Te dy udhetaröt u rmerruan.
Megoja kish flakur pushkön, kish dale mbi rrugö dhe, me krahö hapur:
"TäFe Shela!, - rhörriste, - jam unö Megoja! Gjer mö sot janö vrarö
trembödhjetö njeröz nga shtöpia ime dhe jotja; lotöt qö kanö derdhur familjet
tona böhen sa ujöt e njö pellgu; gjithö köto fatkeqsi vinö , sig e thua e dhe ti,
nga marrözija jonö, Unö po ta fal gjakun, falma edhe ti. Eja tö pajtohemi!
Täni s'ish vetöm Megoja qö kish lotö nö sy, por qö tö tre köra burra qanin
si gra dhe putheshin si foshnja.
Gjoka, duke rrjedhur lorö, thosh:
"Rroftö dashurija! Rroftö shpirtmadhösija!"

21 gusht 1899
Mid'hat Frarhtri 355

8')
sI VDIQ SELMAN TODORUSHA

Si ngriti dollin e fundit, SelmanTodorusha ßhiu mustaqet e zbardhura

e tö gjata, la kupön, shikoi dhe njö herö ata qö kish pranö:
- Po, jo, do tö ngre dhe njö dolli tjatör. Do tö pi pör dashurinö qö kemi
nö mes tö fbmijörisö.
Tö dy miqtö, i völlaj dhe i kushöriri, mbushnö kupat. 7nnjar ishin qasur,
se do tö ngrihej tepsija e do tö shtrohej buka.
- Pör shöndet tö dashurisö nö kötö familje! Edhe, sa gjallö, me nder!
Pas ketil urimi qö tregonte gjithö döshirat e zemrös, kupat u qasnö dhe
löngu i bardhö u derdh nö gojö.
-Täni ngrini rakinö dhe sillnani darkön, - u dha urdhör Selmani. - Po,
as mö thoni, kush mö do mua mö tepör?
- Tö gjithö tö duam, se veg sö mirös, nuk kemi parö gjö tjatör.
Ky zö doli nga gjithö gojöt, nga burrat dhe nga gratö, njö zö qö tingölliti
n'odö tö madhe, ku flalie varrös , qö bubullonte, hidhte njö dritö tö kuqe,
mö tö madhe se e dy qirinjvet.
Vetöm kunata e vogöl s'kish folur. Si u be pushim, la gipin e napös qö
po shtronte, ngriti kurrizö, hodhi kokön prapa dhe shikoi Selmanö.
- Mö duket se unö tö dua mö tepör, aga!
Selmani vöshtroi kunatön e vogöI, e shikoi me sy babaj pör bijön. Njö
qeshje plot mirösi i zgleroi atö fyryrö tö nxirö e tö rrudhosur , ku gdo mot
kish lene brazdön e tij.
- A vdes ti pör mua, Rako?
- Tö rrosh me shöndet e me gjithö tö mirat, aga!

8l Nxjerrö nga "Hi dhe shpuzö"

356 Elita Shqiptare

Me kohöt e mira tö verös kishin ardhur dhe koperö nga vörrija. Dhöntö
me shqerrat e ryre po kullornin nö bregoret e gjelböruara, mbi kötö bar tö
zgjuar prej gjumit tö dimrit.
Rakoja atö ditö kish dalö nö sran, ku ish pörhapur rufa, se kish parö
möngjez'e majit shumö mö tö bukur, pa donte tö shihte shelegöt dhe ftujat.
Shumö nö mes rö dhönvet Rakoja i njihte: syskö, rudö, kalesh, katarosh; u
kish vönö shenle dhe zilet e kömboröt mö tö mira ua kish varrur vetö.
Kish ndönjur mbi njö bregore tö vogöI, njö bregore te shkömbte nö mes
tö luadhit ku ish pörhapur bagötija.
Po nuk e di pse Rakon e zu njö angushti, kur degjoi dy dyfekö. ZÄri
ish dögjuar mö tö djathtö, atje tek zbardhnin ata shkömbinj nön rreper e
mödhenj. Pörnjöherö, pa dashur u ngrit. Barinjtö ishin atje pranö, bashka
me qenr'e ryre. Po edhe ata ishin ngritur dhe dögjonin. Dy pushkö tö rjera u
dögjuan , pasraj njö pushim i gjatö. Po köto dykörcöllime tö fundit gjömuan
me zö tö shömtuar.
- Mbase öshtö ndonjö gjahtor, tha gruaja e re me vete rö saj dhe u qerua
pakö.
Por, jo, e gloraRako, nuk öshtö körcöllim pushke gjahtori, öshtö plumb
gjaksori, ay qö dolli nga dyfeku i shkretö.
Pse Rakoja s'rri dot nö vend? Pse tani po shikon nga an'e shkömbenjvet
e tö drurövet, g'körkon tö shohö, g'gjömö tö zezö po pret?
Na se ku po e shpien tö vrarin, tö shtritur mbi dy dega. Tie miq po e
shokörojnö, dy mbajnö lesön, i treri po ecön pranö.
Cilöt janö köta, cili öshtö i vrari? Pse Rako, ke syt t'egörsuar, pse shikon
me aq frikö? Q'öshtö ky bari qö po vjen duke nxituar pa frymö
- Thuamö, cili öshrö?
- Selman agaj, zonjö
Nga kraharori i Rakosö njö zö, njö thirrje dolli. Shikoi akoma, ngriti
krahöt,vöshtroi tö vrarin qö po e shpinin atje tej. Edhe nxitoi, se mö nuk
shihte.
Shamia i fluturoi nga koka, njö thirrje tjatör u dögjua, dhe trup' i saj
humbi poshtö shkembit tö lartö.
Mid'hat Frashtri 357

Mö shpejt se nga valöt e lumit qö buget dhe se nga ret' e zeza qö shryn
era, m'e rmerruar dhe nga flaka qö bredh mbi bar rö njö luadhi tö tharö prej
vapös sö korrikut, gjöm e vrasjes ish pörhapur dhe kish vajtur nö shtöpi e
Selman Todorushös. Kur shpunö dhe Selmanin tö shtrirö, e törö grarija ish
nö vaj dhe shtöpia gumözhinte n'ulurimö'
Ish kulmi i shtöpisö, ish plaku i n,ierözisö, ky Selman qö kish rrojtur me
nder e me trimöri pas zakonit tö shqiptarövet.
Edhe tani njö plumb i vogöl e i zi, atö njeri tö gjall' e tö shöndoshö po
e gonte nö dh6.
Po jo, Selmani edhe s'ka vdekur. Njö gjak i kuq po i rrjedh nga ijet dhe
i ngjyen fustanin; po syri akoma s'ka humbur dritön. Kur e vunö n'odö tö
madhe, i plagosuri mbante me dorö ijön e djathtö, ku i keqi plumb i ka
hapur plagön e kuqe.
- Mos mö qani pa vdekur, gra! Duroni dhe pak.
Edhe shikoi keto fpyra tö dashura qö nö mes ryre kish gjetur gaz' e
rrojtjes. Njö nga njö, po gjysmö tö mbuluara me njö rym tö zi, pa jetön e
shkuar, ata gjashrödhjetö vjetöt e tij. Po nuk ndjeu as fare dobesi nö zemör,
se ish rim Selmani.
- Mos ma lini pa marrö shpagön. Po ku öshtö Rakoja? Ajo thosh se mö
donte mö shumö se tö törö.
- Kish vajtur nö stan sot nö möngjez, se..
Fjala s'u mbarua, se njö kujö u dögjua söjashtmi. Kjo s'ish kuj' c Selmanit,
po ish e kunatös qö i sillnin shtatnö tö rönö prej shkömbit.
I plagosuri s'kuptoi 9'po böhesh. Ngriti kokön e rönduar dhe fyryra ju
verdh mö repör.
- Pse ky ulurim?- pyeti dhe mö s'pati fuqi tö flasö mö shumö.
Po qönka rhönö, o Selman, qö rö shohösh edhe njö vdekje {etör sa pa
mbyllur sytö pör jetö. Kur suall m'odö dhe Rakon e vdekur, gratö pörnjöherö
hodhön njö klithmö.
Selmani shikoi, u peshtet mbi dorö tö möngör, ngriti kokön, psherötiti,
pastaj foli me zä cö kthjelltö, me zö tö plotö sikur atö gast i erdh njö shpirt i
ri; sytö rani po hirhnin shkendila.
- Pushoni, gra. Rakoje mbajti falen. Une vetöm do tö qanj.
Njö vaj Labörie, njö nga köta vaje ku malösorkat tona dinö tö vönö kaq
358 Eliu Shqiptarc

poezi heroike, njö rö tille qarje nö vjershö, nisi i plagosuri,

me njö zß tö
ngadalshem po rö shöndoshö. Gratö kishin ,rrdhe,
qE te mos q"r,i'dh.
dögjonin vajin e ketil qe gjer' ahere s'kish köndu"r v.i kenge
tri-eriy..
Po vajtonjösi nuk mbaroi. ZÄri pörnjöherö iu röndöslua,
syri humbi
shkölqimin, koka iu var mönjanö dhe u shtrit. Ng" djathre
ü'e nie shkumb,
e zezebugiti. Edhe mö s'u degjua gjö tjetör
Keshtu vdiq Selman Todorusha nga progonati.

Eren-Qoj,25 man I9t2

%i"IV
%lrIME
Mid'hat Frasheri 361

NAIM BEJ FRASHTRI

Kujtime

Akoma s'ish zbardhölluar, kur u hap dera; sa pa marrö pörgjigje, pritnja

tö mö thoshin tö ren e lige: Naim Beu öshtö fare keq! Köto tö pesö $alö mö
dredhin mishtö. Naim beu öshtö keq! Kishim karör vjet e gjysmö q e qanim
kötö njeri tö madh; e dinim qö s' kish shpötim! Po kujt i vente goja? E dinim,
po s'donim ta besonim'..
E shtuna nö familjen tonö öshtö dir'e nömur, dit'ezrzi. Ashtu shoi tö
shtunön mö dy orö tö möngjesit, 7 vjesht'e dytö 1900, njö jetö qö kish nisur
mö 1 rö natös duke gedhire e hönö, mö 13 gusht tö maiit L846 nö Frashör.
Ja ku öshtö ky njeri i dashur! Ja ku rri shtrirö!
Mö vjen ta Pyes: si je" ' ?
- "Shiko', - po mö pörgjigjet. . ., po mö thotö, pas zakonit qö kish, me zö
t'unjöt e t'ömböl -"prapö ashtu jam".. ' "Ah, gthem unö! Ato buzö mö nuk
lövizin, ata sy mö s'shohin! S'i kemi pör tö dögjuar mö zönö!" Kur tö kemi
ndonjö hall, mö s'kemi kö tö pyesim, s'ka kush tö na japö köshilla! S'ka kush
tö na japö kurajo dhe shpresö!
Kötu filozofia dhe mendja s'hyjnö nö punö; nj'e tillö mynxyrö s'ka
ngushöllim; kötu njeriu le g'ka mäsuar, le störvitjen,le mendjen dhe behet
foshnjö; zemra zbuloher nga pölhurör e njerözisö dhe behet si9 öshtö te
foshnja, ashtu si e böri Peröndija! Buzet janö pa zi, po zimre qan! Njerözi e
shtöpi janö tö ngurrosur, veröm lotör u rrjedhin, luahöroröt po psherötijnö.
Sa zi mbi kötö familje!
Me Naim benö nuk humbasim njö njeri tö dashur, njö mö tö madhin e
ftmijes, por njö mäisonjös, njö mbronjtös, njö köshillonjes, njö atö! Edhe jo
ne veröm, por gjithö $hqipörija.
T€rö dita, törö naa shkon nö hclm e nö mendime; säuam tö flemö, duam
t'i rrimö pranö se... kjo öshtö nar'c fundit! Paskötaj s1n' e trupit mö s'kanö
pör tö parö atö Naim! Vctöm mendja e ka pör tö kujruar dhe pör tö qarö..
 362 Eüta Shqiptare

Njö nga miqtö nxjerr nga xhepi "Lulet e verösö" dhe na thotö: ',paskötaj
pör ne köto fletö janö Naimi; ay shkoj e vare re e vörreta, po köto mbernö!"
Kändon: "Tö vdekurit". Nö köto vjersha zemöra dhe helmi na
gjen
nj'ushqim:
"Po vallö ku vanö? / Pör jer' u mörguan? /
Apo u ndryshuan?"
E diela gödhihet, kjo öshrö dit'e fundit; sot do vihet nö gji tö
dheut, tö
ketij dheu tek i cili venö gjirhö njerözit tö mir'a tö liq. Sotlo ßhihet
pör
jetö nga bota fyryr'e ketij njeriu tö dashur e tö rrallö!
iot dolih.t rö kalbet
mö pak kohe lcy njeri qö naryra i ka tö rrallö shoköt dhe s'i
pjell vepe mö
ca qint vjet njöherö!
Shikoni köta njerö2, sa helm kanö mbi fyryrö tö ryre! Shihni sa janö
tö
shumtö: ka nga gdo versö e nga gdo radhö. Köra e njihnin nä gjallöri:
vinin
e körkonin köshilla,vinin e pyesnin pör 9do punö. "L,".fä,..r]nj" re Naim
Beu, i pasur shkonja; i uröt vinja, i nginjöt shkonya, pa shpresö
vinja, plot
shpresö shkonja, me shpirt tö sömurö vinja, kur shkonja
nd,.nj" u.t.n tö
gjall'e me shpirt; f alöt qö na thoshte na shöronin zemrön!" thotö
-
ata. Köra njeröz qö kanö syrö me lotö, köta janö nga ata qö kanö
njö nga
parö tö mira:
kush körkonte ndihmö, kush kish punö, kush krÄ dy"l'"iupe pör nö
shkollö:
kushdo qö körkonte ndihmö, s'kish ndihmös mö tö madh e mö tö mirö
se
ky shqiptar i madh qö po varrohet sot!
Köta tö tjeröt, mbi fyryröt e tö ciröve öshtö shkruar helmi dhe zija,
köta
tö gjorö s'kanö patur fatin ta shohin nö gjallöri Naimnö. po i kanö
kerrd.r",
librat shqip, i kanö mbajtur nö zemör vjershat; ato vjersha u kanö dhene
dashuri pör mömödhenö e pör njerözinö, ato libra u kanö rröfrer g'öshtö
mirösija, dashurija, puna dhe jera. Köta tö gjorö janö helmuar qö s'e pane
dot sa ish gjallö, po kjo nuk i ndalon tö kenö nderim dhe dashuritö madhe
pör shqiptar'e madh qö po shpihet nö varr.
Köta rö tjeröt s'janö shqiptarö, po njö komb rjarör, turq, grekö, etj, qö kan'
ardhur me nder tö madh, se kanö pasur fatnö tö kuvendojne N"i-ne dh.
janö guditur me dirurinö, me mendjen, me sjelljen e bukur tö
-.
tij!
Ja se ku po ecin me krye t'unjör gjithe köra njeröz.Nga nderimi arkön e
mbajnö mbi koke mö tö lartö; ecin me ngadalö, se tremben tö vönö nö dher
köte njeri tö dashur, duan ta mbajnö! Dhe sikur tö mund t'i jepesh shpirc
pörsöri, cilido kursenre tö tiinö?
ora7. Arritmö nö varr. Köru na pret njö helm i ri: Jemi pörpara varrir
CAbdyl beur; köshtu, pra, köta tö dy völlezör qö kanö rroytur bashkö, kanö
Mid'hat Frashtri 363

punuar bashkö, kanö pasur njö qöllim e njö mendim, janö pörpjekur
törö
j.ten e tyre pör Shqipörinö' janö dhe pas vdekjes ngjitur nö varr!
Shikoni, o nieröz,ja se ku po vihet nö varr Naimi! Naimi - babaj i
shqiptaröve, Naimi babaj ynö, Naimi mösonjösi ynö! Dy kut dhd
arrijnö
- -
pei ke,e njeri tö madh e tö dashur! Ja' na humbi trupi, dheu po e mbulon'
mö s'e kemi pör ta parö, mö s'e kemi pör ta dögjuar!
O njerö2, gjithö köshtu do vdesim! Do vijö dita qö tö mb-ulohemi
mö njö gropö, qö tö na kalben e tö na böhen hi dhe eshtörat! Ahere s'na
ka pör t. -b.t,rt gjö nga köto poshtörsitö e dheut! Ahere' nga lakmimi'
,rg" ligeri,e, ng" porhterritö, nga djallezite säo tö na mbesö fare gjösend'
veterll.nje kujtim do tö mbesö te njerözit, si lum ata qö do tö kujtohen
pör tö mirö, si mjerö ata qö do tö zihen ngoje pör tö ligö! Si mjer'ata qö
Lanö qenö tö ligj, si lum ata qö kanö qenö tö mirö! Peröndija do tö na
njohe gjithe punöt.
O njerö2, merrni pjesö nga ky vend qö po mbulohet Para syvet: Naimi
shkoj pörjetö! shkoj pör ne, po vate te Peröndia. Edhe na mösoj tö böhemi
tö mirö, tö duhemi, tö punojmö, tö duam Shqipörinö'
Merrni pjesö nga ky njeri pörpara varrit tö tö cilit po rrimö me sytö tö
lotuar! Mbani mönt falöt qö na thosh, köshillat qö na jepte! Kijeni pör
shembull se ish i mirö, i virrytshöm, vetijömirö, shpirtmirö, i ömböl!Tek ai
gdo njeri gjente njö ndihmös, njö köshillonjös, njö baba.
O shqiptarö, nö doni tö nderoni kujtimin e ketij njeriu tö madh qö po e
qan sor e törö Shqipöria, mbani ment $alöt e tij: "Tö jeni tö mirö, vetijöpastör,
tö doni mömödhenö dhe gjuhön tuaj!
U mbarua dhe shörbim'i fundit q'i bömö ketij shqiptari, tö cilit i
kemi detyrime tö mödha e tö paharruara sa rö rrojö Shqipörija dhe gjuha
shqipe. Tani, gjithkush ng'ata qö kish ardhur tö vörö nö gji tö dheut
trup'n e Naimit, merr nj'udhö pör t'u kthyer, Po me kokö t'unjur e i
menduar.
Nga njö breg kthejmö dhe njö tjatör kokön: ja se ku, atje tej, n atö fshat
mö tej Ysqydarit, dy orö larg nga Stambolli, nö Merviden - Qoj' mbi
njö breg, atje janö tö dy varret: Njöri i ri, tjatri börö mö I 1-tö tö Vjeshtös
sö dytö 1892; n'ata varre mbuluar truPat e vdirshöm tö dy völlezörvet;
atje nö atö fshat tö vogöI, larg nga Shqipörija, larg nga er'e Shqipörisö
flenö pör jetö dy njeftz tö shtrenjtö pör ne; larg nga ajo Shqipöri pör tö
cilön rrojtnö!
364 Elaastqipe
Fo do tö vijö dit+ oh, 'kcmi shp*ö tö fortö, q9 do rö lirohc dhc do tä
lulä2ojö shqipödF dhc, ahcrc, do tö $pitrcn chteret c htyn: dyvöüczäre nö
shqipöri dh1 t'u gäzohct shpirti dulc parö qoftö p"" prodhimin
- "doki", -
c fertb qö mbudlnö mc eq dödrid.

brs *itü
EEr-Qü, IW.
Mid'hat Frasheri 365

8')
NJE KUJTIM

N'Eren- Qoj, ,,jö nga fshatrat e bukur tö srambollit nga an'eYsqydarit,

öshtö njö udh e gjörö aFer stacionit rö vijös sö hekurt, njö udhö qö vete nga
deti e gjer nö Merdiven - Q.i. Cop' e kösaj udhe q öshtö m'anö tö poshtme
tö fshatit, öshtö anosur me dy rradhö repö tö mödhenj qö hedhin njö hije
tö hollö mbi pluhurin e trashö qö mbulon rrugön nö verö dhe mbi baltön
ngjitöse nö dimör.
Duke ardhur nga deti dhe duke ngjirur drejt veriut, udha ka njö vajsimö tö
lehtö; mö tö dy anöt shtöpi tö bukura, brönda nö kopäht dhe nö vreshtö, mbajnö
ndön|ösit e fatshöm tö kryeqy-tetit njö gjindje qö do dhe körkon zbavitjen dhe
qö nuk le t'i shkojö as ndonjö rasje pör t'i dhöne udhö döfrimit'
Kjo udhö, si shkon rajet e hekurtö,zgiaret, prapö ashtu e gjörö, po druröt
e anös gäuken dhe shtöpitö böhen mö tö rralla; ca mö tutje, duke kthyer pak
mö tö möngjör, kryqözohet me njö udhe tjetör qö vjen nga Koz - Gataku e
vete nö Gjoz -Tepe. Kötu vendi formon njö shesh tö lartö; ca mö tej, tek
kryqözohen udhöt duket xhamia e Sahrai - Xhedit; mö tutje duken ca varre,
varre tö vjetör e tö rinj, qö gjithö tok kanö bere nle katör kindje tö gjatö.
Nga lcy vönt ka njö pamje tö bukur mbi Qamllixhe-nö. Nga veriu, pörmbi
dhe parapa Merdiven-Qojit, unjen piqinjt'e gjelbör tö bregut kaq tö hijshöm
dhe tö dögjuar tö Qamllixhe-sö. sadoqö shumö herö kam mbetur i guditur
pörpara kösaj bukurie t'atij piqiri tö veshur nö bar e nö drurö dhe stolisur
me shtöpi tö hijshme, gjithnjö kam gjetur njö shije tö re n'atö pamje. Po tani
möndja jonö s'ka prehjen e duhur pör tö ndjerö shijen e kösaj bukurije.
- Kötu, nö köta varre, - i them shokut qö kam pranö, - kemi dy shqiptarö:
Tahsim Hoxha dhe Sami beu. Tö parit, pör fat tö keq nuk dimö ku i dergjen
eshtrat, sa pör tö dytin, ky gip dhd ia mban tö mbeturat e vdirshme, nön
kete pirg balte fle gjumin e pörjetshöm

82 Nxjerrö ngag zer^ "Lirija'

 366 Elita Shqiptare

Njö grusht dhd mbulon njö njeri tö gjanö, prot vulrnet, rörö
shpresö dhe
döshire; njö pushim i thelle tani ka zönö vendin e asaj möndjeje
gjithnjö nö
lövrim dhe nö punö. Rrojti njö herö dhe tani mö s'öshtö!

Mö kujtohet gjithnjö njö vjershö nö persisht qö köndonte Sami

beu me
njö zö tö mallöngjyer:

Der gurbet egjär myrq bigjired damen_i rnen

Aja qi qyned habr qi duzed qefen-i men
Tabut-i-mera der xhoj-i bylend pyzarid
Th bad byred buj rnera der uatan_i men.

Shumö herö kötö vjerhsö e pasonre njö psherötimö qö Sami

beu pothua
kish pör vete tö tij, aqö nle pershrypje te *"dh. dhe te vegantö terr,..
se e
Si sot po e shoh: sami beu, kur shkruante e kish zakon qö rrinte
kembe-
kryq mbi njö shilte tö unjöt; pörpara mbante njö fron t'unjet ku ishin
rradhirur tö hapura librat; libra dhe harta tö hapura kish mö tö
dy anör, mö
G möngjör mö tö djathtö' shkuante kurdoherö me njö rregufl dhe me
njö
durim tö gudigmö, duke u ngjitur fort heröt nö möngjes.
Nganjöherö, nö mes tö shkrimit ngrinte koken ,,!" k".t" qö mbante
nö
dorö, zakon e kish tö shkruante pa pshtetur ka.ten
se
iyekund d'he shkruante
pastör, me njö shkrim tö bukur, pa fare prishje dhe ndreqje; ahere syr'
e zes
qö i jepnin aqö bukuri frtyrös, i ngrinte, psherötinte dhe njö vjersirö
dilte
nga goja me njö zö t'unjöt; veg kösaj vjershe persisht, shpesh thosh
dhe tö
tjera persisht e arabisht.
Po ish dhe njö tjetör vjershö frengjisht pör tö cilön kish nle dashje
rö
Posagme; dy vjersha tö Viktor Hygoir:

Pourquoi devant mes yeux revenez-vous sans cesse

O jours de mon enfance et de mon allegresse? 83)

83 Pörpara sFver po mö vini gjirhönjö

O diröt e djalörisö dhe tö gazmendösisö
Mid'hat Fraheri 367

beu? Nö
Q'ishin hidherimet dhe shpresat e djalörisö qö kujtonte Sami
g'shpresa, nö g'projekte pritmi, nö g'öndörrime tö djalörisö kthente sytö
dhe shikonte? Q'ishin köto shpresa qö s'ishin mbaruar, qö kishin pritur mö
kot?
Kot kemi börö shumö herö köto pyetje me vete tonö! Po Sami beu s'i
kish tö shuma falet. Ate qö di öshtö se gfarö do qö tö kenö qönö shpresat,
öndörrimet dhe hidherimet e tii, ay ish gjithnjö plot durim dhe kurrö s'e
njohu döshpörimin.
Prapö ja shoh tö dy syt' e zez plotmendime dhe ömbölsi, tö shkölqyeshöm
ballet e zbuluar; me tö rrallö i dilte ndonjö 6alö hidhörimi nga goja, njö
psherötimö e hollö; ahere pandehnja se döshpörimi ja shtröngonte zemrön,
po kjo pahndehje shuhej shpejt duke parö durimin me tö cilin Punonte'
shpresat dhe projektet qö bönte... Ahere thoshnja dhe mö dukej se kurrö
ndonjöherö dishprimin nuk ia njohu zemra dhe mendja. Edhe köshtu vajti
gjer nö orö tö fundit.
Nga njö njeri plot möndje dhe punö, tani ky pirg i vogöl ka mbetur!

Stamboll, 7 gusht 1910

 368 Elita Shqiptarc

PYLLI

Njöherö, fati mö shryri nö njö qyter mbi zall tö detit tö zi, nö Ineboll.
sadoqö rhonö se ay det öshtö shumö her' i kuq dhe i lig. udherimi im kishte
qenö forr i köndshöm. Po e vörtera qe se edhe stina ish paröverö, ömbölsi
dhe bukuri e motit.
sa pa dalö nga vapori, kisha shikuar qyterin. E dinja se brönda s'kish asnjö
gjö tö vörejtshme, n'ato rrugöt e ngushta rö kötii qyreti tö vogöl - megjirhöqö
i pörtöritur dhe i pastör - nuk mö pritte ndonjö send i interesanrshöm. po
donja mö mirö ta shikonja sö jashtmi. Inebolli ish shrrirö mbi zall, mö tö
dy anöt e limanit; shtöpitö e prapsme ngriheshin mbi nje faqe, mbi piqinjt'
e njö kodre: kjo ngjitej, böhej me majö dhe fare sipör kishte njö godinö tö
madhe. -Padyshim, njö manastir, thashö, se rreth godinös kish drurö, lisa
tö mödhenj. Pra, kam se gtö shoh, e di tani ku tö vete.
Nö udhötime rö tillö njeriu duhet tö mos harrojö dy gjöra: rö könaqet
me njö hotel tö doböt ose me njö han tö mirö, edhe tö dijö tö körkojö, tö
gjejö, tö zbulojö njö gjö inreresanre, njö gjö qö vlen tö vizitoher, njö gjö qö
tö mos thotö njeriu se humbi kohön fare kot. Mora, pra, udhön e kodr,*,
si lashö valixhön nö njö hotel tö keq; shkonja nöpör mes tö rrugövet, herö
mö tö djathrö, herö mö tö möngjör. Türkeshat qö takonja mb'udhö fshihnin
fyryrön, ose mö kthenin krahöt, prisnin gjersa tö largohesha: ca tö tjera nuk
könaqeshin as me kaq: rrinin edhe me bisht, donin köshtu tö mö ßhihnin
edhe $rryrön, edhe formön e trupir; tö humbisnin gdo tö ngjarö me gruan.
Si e mbaruan shtöpit' e qytetit, udha böhej m,e pörpjetö dhe fillonin
shtöpit' e njö möhalle, tö rrethuara me kopshte tö mbuluar me drurö; köto
kopshte, postarer me zarzavate, lopöt, vigat dhe dhöntö qö ktheheshin, i
jepnin asaj möhalle njö ngjyrö ßhati, njö fyrytö pak tö shuar, por tö qetö.
Si u mbaruan godinat e fundit, zinte njö pyll i vogöl; druröt ishin tö pörzjerö:
veg druröve me pemö qö lamö pörposh, nö pyll kish shkozö, ah, panjö,
dushk, lofatö, frashör; ary kötje lar, lar i Apollonit rröfente fisnikun dhe tö
Mid'hat Frashti 369

fortin drun' e tij me lövezhgön e limuar, me fetöt si majö shigjete. Mö lart

akoma kish bredha, boriga, drurö tö shkurtör, po tö shöndoshö; lökur' e
ryre e rrudhur dhe e garö shtrythte löngun e trashö, pisön e verdhö, njö farö
mjalte te hidhur. Pas njö sheshi tö vogöI, ku bari gjelböronte dhe rröfente
ca njolla lulesh mbi kadifen e gjelbör, druröt rriteshin dhe mö tepör, majat
u ngjiteshin mö lart, degöt me gjethe u bashkoheshin.
S di gjö mö tö köndshme se r'ecurir brönda njö pylli tö döndur, kur trungjet

lartösohen si shrylla, kur degöt dhe fetöt, duke u pönjeröatje nö majö formojnö
njö arkitekturö gotike qö s'e barazon dot kurrö mjeshtöri e njeriut: drita kötu
mezi gjen njö rrugö nö-pör-mes t'aryre fetövet, sitet, kullohet, thotö njeriu;
pastrohet, humber fuqinö dhe merr njö ngjyrö tö venitur, si drit'e agimit; njö
mister, njö ndjenjö piköllimi mbretöron. Edhe kuptohet lehtö pse tö mogmit
e kanö adhuruar pyllin, pse e kanö mbushur me peröndi, pse atje kanö pasur
vöndin e faljeve, lutjeve, mistereve e shogrimevet tö ryre.
Duke dalö nga köta lisa, majö bregut mbi njö shesh tö vogöl ishte
Manastiri, njö kurorö mbi krye tö kösaj toke. Ish njö godinö e madhe, me njö
kishe te mogme mö nj'anö; njö mur ' i unjör, njö farö sofati e rrethonre.
Ndönja mbi atö sofat. Isha pak i lodhur, se mö ish dashur tö eci mö
tepör se njö orö mö tö pörpjetö. Po ish e bukur pamja, kisha pörpara meje
nön kömböt e mia, njö tok bukuri: pyllin tani po e shihja tö törö, me gjithö
ndryshimet e löndövet tö druröver. Ish krye qershori dhe dita kish qenö e
nxehtö, dielli i shkölqyer. Nga pylli dilte njö arom'e mirö; nön shtizat e
diellit, köto bimö kishin dirsur; njö aromö e börö prej djersös sö vesös dhe
prej rrezeve tö diellit; kjo djers'e ngrohtö e gjithö köryre druröve, ky avull i
holle i jepte njeriut njö si dehje.
Njö prift i motshöm mö ish qasur, mjekörbardhe e mveshje GzctÄ.|fola
giuhön e tij, ose rö them mö mirö, gjuhön e kishä; mori besim, mö foli pa
ndruajtje, mö rröfeu vuajtjet e ferarövet tö tij, u qa prg kombit mundös, mö
tregoi besimin dhe shpresön qö kishte pör pritmin. Nö kötö orö, tek dita ish mö tö
mbaruar, ky njeri nö nö ngrysje rö jetes mö dukej fon i ömböI. E lashe tö fiste.
Nö kötö dritö tö mbrömjes, majat e drurövet mö dukeshin si nje det i
valuar, njö det fletösh. Rrönjöt e tyre ishin thellö tö ngulura, körkonin atje
poshtö löngun e dheut; trungjet öe degöt körkonin vesön dhe diellin. Gjethi
i ri, sapo kish dalö, mezi ish ngjallur nga vdekj'e dimörit, po njö ngjallje, njö
zglim i fortö, plot fuqi, plot shpirt; ky shpirt po shfaqsh nö lastarö tö rinj,
nö degö tö njoma; fletöt plot nglyrö, gjak dhe dritö, tö ushqyera me löngun
370 Elita Shqiptarc

e baltös dhe me vesön e qiellit, po zgjeroheshin, po geleshin, rö lumtura dhe

rö forta, me njö mijö forma, tö dehura prej jetös, tö gözuara prej kösaj lirije
tö plotö nö erö. Sikur donin tö shijonin gjithö jetön, gjithö gjallimin, gjithö
lirinö ne njö paröverö, se ka vesö dhe diell pa ardhur bryma dhe rerö. Edhe
degör, si krahö atleti rö fortö, ngriheshin drelt diellir dhe qiellit, me gishtörinj
tö kuroruar, me njö lavd dhe lutje pör miröbörösit e pörjetshöm.
Brönda nö pyll, bashkö me fletöt dhe lastarör, ishre ngjallur njö tjatör
jetö, njö gjöllim me krahö dhe me gojä, njö jetö kishte bugitur mbi atö baltö,
nö mes tö atyre fletöve, anö degövet, njö jetö qö ziente mö njö mijö forma:
miza, lcrimba, gjinkalla, flurura, rö lumrura, rö bashkuara e tö völlazöruara
me pyllin, pör lavdin e jetös, gjithö ditön nö himne e nö lutje, himne me f ale
e me ligjörata, kur ajo e bimövet ishte e heshtur, pa gojö, veröm me gjeste.
Täk, tak,tak!
- Po belne dru, mö tha plaku me mjekrön e bardhö. - Tö krasiturit i jep
fuqi drurit; pastaj mö mirö tö pritet se sa tö vdesö mbördhe prej pleqörie.
Edhe sikur shikoj mjekrön e gjatö, si njö pirg döbore, me hidhörim.
Atje tej, tek deti, piqej me qiellin, dielli qe ish gati mö tö shuar! Disku
rrumbullak mori mö parö njö formö vezore, pastaj, duke u pshtetur nö
horizont, u zgjerua mö tepör, u bö fare i shtypur, u nda nga qarku dhe, mbi
ujöt, nön diellin u gfaq njö farö fij' e vogöl e zjarrtö...
Njö pushim. Tani mö nuk kuvendonim. Edhe prifti po shikonte, a mö
mirö po mendohej. Mbase po bönte njö lutje, njö kungim tö bröndshöm.
Po ky ze g'öshrö? Ngaha del kjo klithje e guditshme?
Fare poshtö, tek qullec qyreti n'ujö, nö liman, njö vapor i madh po
ng,arkon ushtarö. Djelmoshat, ßhataröc, burrat e Anadollit po i shpien nö
Shqipöri, se ka kryengritje nö Kosovö.
Atje öshtö rrömujö vendi. Njö ethe i ka zenö njerözit. Köta qö po ngarkohen
riö vapor, nuk dinö ku venö, s'dinö pse venö. Po ate anö tö Vardarit dhe
^tje,
l)rinit, a e dinö g'böjnö? Gjaku pa dyshim do tö rrjedhö. Njerä do tö vriten.
Per fitim a pör döm, duke ditur qöllimin, apo njö fat i verbör po i shtyn?
'Jäk, tak, tak! - bön söpata.
"Tö krasiturit i jep fuqi drurit; mö mirö tö pritet se sa tö vdesö vetö" - mö
kr:rh thönö plaku.

Lumo Shändp
k.rstamoni, lB korrik l9l2
Mid'hat Frashti 371

KUJTIMET E NJE LIBR{RI 84)

Masat e kohös janö ngjarjet dhe ena e ngjarjevet shpesh herö janö njeräit.
Pör mua, kujtimet e librarisö, janö pöshtjellö rreth Hasanit.
Böhen plotshtatövjetkur niu desh röze njö punö landorepör tösiguruarjetön.
Hasan Jella mö ra nö shon si bashköpuntor, dua tö them si shegen, si nöpunös, si
girakPo unö nö pakö kohö e ngria nö gradö Ustaj, dnrll qö e mbajti gier nö fund,
nga njö here me krenari tö vönetö. Hasan Ustaj njö ditö mö pyeti se si behet qö edhe
njerä jo mjekö, banin tirullin "doktor". I shpiegonj se kjo fale (nga latinishtja
docere, se usaj ka merak edhe nö latinishte) do tö thotö i ditur, i specidizuar.
- Ti, pör shömbull, Hasan, djali im, je doktor i libravet, mund tö bösh
qö sot, me lejen time, kartö-vizita:

DT. HASAN JELLA

Sekretar i Pörgj. i Librarisö" Lumo Skendo"

'iDjali im" kish njö tö qeshur tö guditshöm: tö qerö dhe duke tundur
kryet, mö tö rrallö tö vazhdueshöm, histerik.
Qe fare vetöm, pa nanö, pa babö, pa völla, pa njeri. Pas dy vjet Normaleje,
kishte börö njö mot mösues nö Peshkopi, stazh qö i jipte aftösi tö njihte librat
e klasaver, tö kishre njö vernik letörsije, tö pretendonte nö kritikö; nö pak
kohö mundi rö deshifronte dhe titujt fröngiishr, tö njihre librat e huaja dhe
klasifikimin e ryre. Merrte seriozisht gradön e tij dhe, i ndjeri Qako, amator
i gdo libre, nuk e thörrisre vegse Doktor, Doktor i libravet.
Po kishte gjetur belanö me emrin Jella. Mö reprezentarivi i kösaj dege, ia
kontestonre, me njö argumenr tö fortö: "nga familjaJella sdel frdan bigimsäzi
tillö", arsye pörpara sö cilös, i diskrediruari i varfär rundte kryer, me shokörim
qeshjeje, po tö hidhur kete radhe.

84 Nxjerö nga "Minevra", nr. 12s.3, korrik-gusht 1933, faqe 30-31

372 Elita Shqiptare

Doktori i improvizuar kishte njö cilösi fort tö kandöshme.. pör veren e

tij: ishte pörtac dhe apatik. Njö herö i jap tö ndajö, tö qörojö do letra, puna
lypte dy orö mundim; e mbaroi nö pesö minuta. Kishte hedhur nö kosh, nö
teneqe pör araban' e plehravet. gjithö kartrar e mia. Njö zheni sui-generis.
I pölqente tö rrinte mö tepör pranö gardhir tö kopshtit se sa brönda nö
dyqan. I benla vörejtje, e köshillonja, mö mirö akoma i lutesha rö kujdesej
pör myshteritö. - S'ka zara\ - pöryjegjej filozofisht - edhe nö ikön, prapö
kötu do tö vijö; s'ka ku tö vejö gjetkö!
Kur negligjenca e tij kapörzente kufinö, i flisnja nö kete mönyrö: Hasan,
ti je i ri, unö jam plak; unö haronj, ti qö je i mengur, sduhet tö harosh.
Por'djali ini's'pranonte as pleqörinö time, as edhe inteligjencön e tij. Nö
syt' e tij unö isha ay qö s'harron kurrö, qö s'pörron, qö s'lodhet. Duket se cilösitö
e tjatrit e ngushöllonin. Njö ditö, mö lajmöroi se, nö mungesön time, kishte
ardhur njö personö, njö shqiptare. - Qtha? - Mö tha a cinq heures. - po tö foli
fröngiisht, ieshtö shqiptare. - Ku ta di unö, ajo shqiptare ishte, po ashru mö tha.
Mö tha edhe njö tjatör gjö, po s'e mbanj mönt! - Pse nuk e shkrove, mor Hasan,
a stö kam thene kaq herö. - S'morra shönim, se s'ishte gjö me röndösi.
Kötu Hasani ngrihej nö shkallö censori, i rrömbenre tö drejtön tö gjykojö,
tö vendosnjö. I döshpöruar pörpara ketij vullneti tö pagdhöndur, dua nö gdo
mönyrö tö caktoj identitetin e vizitueses.
- Djali im, thuamö, rö pakön, si ishre, e shkurtör apo e gjatö?
Pa fare mönuar; pörgjigja ishte gati:
- Ku ta di unö, kötu sa vijnö, tö gjitha tö gjata janö.
Doktori i libravet ishte I metro dhe 47 centimetro, njö shtat nga mö
tö shkurtörit.
Nga mjeshröri e vjetör e Peshkopisö i kishte mbetur njö dobösi simpatije,
njö farö armiqösije pör shkollarör e vegjöI, njö farö padurimi pörpara
körkimevet tö ryre:
- Q' do mor, surat bostan?
- Hasan, shiko kötu. Ne jemi librarö. Kötu s'öshtö dyqan bakalli. Duhet
tö japim shömbullön e politesös, e $alös s'amböl: njö burrö qö vjen tek ne
öshtö njö zotöri, njö grua - njö zonjö, njö gupö - njö zonjushe, njö djalö - njö
mik. Qö köshtu edhe ata tö mos na thörresin: Quno, shoko ej!
Po mösimi, morali i tepört e mörzice. - Hasan ky raft ka shumö pluhur, eja
ta pastrojmö. Dhe fillonja vetö, hiqnja dhe shkunmja librat. Ay e mbaronte
punön e nisur. Nö fund:
Mid'hat Frasheri 373

- Shiko d.lali im, sa u bö bukur; muarrmö dhe merimangan Qdo mot,

nö kötö datö tö pastrosh librat nö raftet e murit.
Ironija i vinte e röndö. - Unö i pastronj gdo javö, gdo ditö, thoshte, po
ti s'nginjesh me punö.
"Ti" - isha unö. Po sa pör punö Hasani sthonte fare tö vörtetön: pa shryrö,
pa körkuar, pa insistuar, s'bönte gjö. Parimi i tij ishte minimum punö me
minimum mundim.
Nga njö herö prapö mö lajmöronte se dikush mö kishte körkuar.
- Cili ishte, Hasan?
- Ku ta di unö! (pörgjigje tipike, klishe tim).
e bashköpuntorit
-Po pse s'i pyete emrin? Ndoshta donte tö blinte gjö?
Tcü! (körciste gjuhön nö qiellöz). - Kishte ardhur pör muhabet.
- Qfarö muhabet, djali im?
- Po kötu se mos vijnö gjithö pör punö? Dyqani öshtö gjysmö-teqe, vaköf,
kush körkon köshillö, kush ka njö hall, kush do memurijet
Kötu sekretari-gjeneral mö däftente simpatinö e tij, me vöshtrime dhe
buzöqeshje, simpati demokrati, popullori, e vetmja mbase me tö cilön mö
nderonte. Se kishte opinionet e tij, jo tö rröfrer kthielltö, nö formö bisedimi;
preferonte monolugun, f alimin me vetövete, nga njö herö duke i kthyer dhe
kurizin atij, tö cilit i drejtohej. Köshtu i ngjante, kur merrte ndonjö urdhör,
qö s' i pörgjigjej fare döshirös sö tij, kur ngarkohej me njö punö, me njö deryrö
qö ay e gjykonte jo tö kandöshme. Po murmurisja e tij mbetej platonike
dhe efekti i vullnetit tö keq thyhesh pörpara frazös aq sakramentale sa edhe
kategorike time: Eja, dlali im, eja tö lutem.
Kötö moskönaqsi e jashtörröfente edhe kundrejt personavet, sidomos me
drejtorin eVivella-vet dheLazerKozma-nö, i pari psevinte vonö mbrömaner,
i dyti pse bönte vörejtje mbi gjendjen materiale tö dyqanit Edhe thoshte:
Köta tö dy, sikur tö ishin völlezör, njö mjekör kanö.
Verniku i letörsisö e shtynte Doktorin tö kishte njö gjykim mbi librat, mbi
g zetet, mbi artikujt; se ishte köndimrar, i pölqente tö döftente opinionin,
nga njö herö dhe me ironi, me kripö, me shöllirö, si thotö populli ynö. Me
biletön qö i kisha dhene kishte vajtur njö mbramje nö theatör, tö shihte njö
pjesö aq tö shkruar keq sa edhe e lojtur liksht. Po titulli patriotik i gfaqjes
e deryronte tö mallöngjehej, tö enrusiazmohej. Tö nesörmet, nö dyqan, na
rröfente pörshrypjet e tija, na thoshte'se qau nga gözimi. Miku im KolThagi
degjon dhe pret ta shörbejö, po ky nuk nxitohet.
374 Elita Shqiptare

- Ki möndjen nö punö, Hasan, ki möndjen nö punö, se tö gonj nö theatro

tö qash edhe njö herö!
Njö herö e pashö me njö brengö tö vörtetö, kur Nebil Qika kishre shlcuar
"I amöshueshmi Hasan Ustaj" Ay mbiemör me njö kuptim rö pakuptueshöm
pör tö, e linte tö trubulluar. - Q'kerkon tö thotö me kötö falö, pyeste; ku ma
hedh Nebil Qikal
Hasani, kundrejt humorit tö keq tö tij ose orövet tö mörzisö, kishte edhe
momente trium6: kur dilte njö numur i "Dirurisö", Usraj fluturonte nga
entusiazmi. Ashtu e mbushte me könaqsi edhe njö ekspozitö e organizuar nö
librari, elapozitö pör Skönderbenö, pör Ungjijrö shqip, pör ibrat e vjetra shqip,
pör Lidhjen e Prizrenit. Hasani nö köto cirkonstenca böhesh zor shtöpie, zor
saloni, i lumtur t'u döfrente vizituesvet thesaröt dhe xhevahiröt. Mbase dhe
mö i lumtur akoma tö ndjente misionin e vörtetö tö Librarisö, tö gmojö rolin
moral dhe pa interes mbi glithe brengat ekonomike, materiale.

Nö qoftö se ena e kujtimevet tö mij öshtö Hasani, edhe ena e Hasanit

öshtö Librarija (me njö Z tö madhe). Ay dyqan, nö mes dy zdrugthötarve,
pörpara kopshtit tö vogöI, pranö xhamisö dhe tyrbesö, nö rrugön e qetö, nga
e cila nuk shkonte njeri, ku gdo tingöllim hapi nuk mund rö lajmöronte
vegse njö vizitues.
Kondonjäit e mij e njohin copön e bukur letrare "la vielle rabe de Chambrd'
tö shkrimtarit tö madh. Ashtu edhe Librarija (gjithnjö menjö Ltö madhe) tani
eshtö njö kujtim, bere kaq shpejt, nö dy javö krejt njö kujtim, qö s'mund tö
mos e zi ngoje pa mallöngjim, pa regret, gipin e dashur, dyqan, sallon, klub,
ku vinin miqtö, glodheshin pörpara njö finxhani kafe a njö gote mes-hollö gji,
ku mbrömja sillte qetesinö e bisedimit, njö "foyer" intelektual, si u pölqenre tö
thonö ata tö shtöpisö, njö faqe Anatole France, shtonin tö tjeröt.

Dhe Hasan Ustaj i mjerö mbaroi nö mönyrön logjike dhe naryrale tö gdo
mbarimi, tö gdo fundi: me vdekje.

Lumo Shändo
 %uV
%tErEuRrA
Mid'hat Frasheri 377

FJATETE URIA85)

* Liria öshtö qö tö mos rö trazojö njeri ty dhe ti tö mos tö trazosh tö

tjeröt. (Gazeta "Lirija", I908)

* Meqönöse jeta dhe siguria e secilit öshtö e lidhur me fatin e tö gjithö

atyre qö, .e b"rhk,r, formojnö kombin, do tö na donte shpirti qö gdokush
te sakrifikoje pesö minuta nö njözet e katör orö dhe tö hetojö nga thellösi
e

veres sö tii se ithörbim ka börö pör shoqörinö dhe 9tö mirö mund ii böjö

kösaj shoqörie qö e quajmö komb.

*Nuk mund tö punojmö pör vendin tonö, po nuk patöm njö dashuri
pör 9do cep tö Shqipörisö.

* Patriotizma mbase öshrö njö egoizmö. Ajo ndjenjö na shtyn tö körkojmö

madherine dhe nderin e kombit, se tek ajo madhöri e tek ai nder do tö gjejmö
ne vetö madhörinö, lumturinö dhe nderin e secilil

* Njerözit e njö kombi janö solidarö. E mira dhe lumturia jote, janö
dhe rö miat. Fatkeqösia jote öshrö dhe pör mua. Nderi yt mö nderon edhe
mua dhe turpi yt mö nxin edhe faqen time'

* Shpötimi i Shqipörisö do tö vijö me anö tö vetes tonö'

* Gjithe vlefta, gjithö fuqija, gjithö virtyti ne kötö botö öshtö, puna'
Njö punonjös pör mua öshtö njö njeri i madh, qoftö hekurar, qofte bulk
i palodhur, qoftö artist, ose letrar. Admiroj tek ai sforcim qö s'lodhet,
vullnetin qö nuk döshperohet, metodön qö i shton fuqinö dhe durimin, qö

85 Mid'har Frashöri ka krijuar mbi 150 lale te urta, aforizma e sentenca

(doröshkrim), nga tö cilat kemi zgjedhur vetöm köto' pör mungesö vendi'
 378 Eliu Shqiptare

ia bön punön tö ketö duk dhe urarö. se ay qö nxjerr njö punö nö shesh,
ai
qö laijon njö send prej asgjöje, ai padyshim ka bekim, ka frvme dhe dritö
prej sö larti.

* Puna' vullneti dhe

palodhja ndalojnö shumö tö köqia, falin dhe njö
tok tö tiera.

* Eshtö i lumtur
ai qö di dhe mund tö punojö, qö di dhe mund tö böjö
edhe tö tjeröt tö punojnö.

*
Qö ta zgjojmö frymön e iniciativös, duhet tö pushojmö sö shpresuari
gjö prej qeverisö.

* Disa njeröz nuk duan bisedimin, po u pölqen

vetöfialimi
(monologu):ata kömböngulin nö idetö e ryre dhe marrin vrapin mbi
tezen
qö u pölqen. Nö gjuhön frönge ka njö shprehje tö bukur pöi tö tillöt: " u
pölqen te dögjojnö veren e ryre".

* Bisedimi öshtö
njö defrim shpirti dhe mendjeje, qö ndien njeriu duke
rröfyer mendimin e tij dhe duke dögjuar tö tjeröt, me pak döshirö, me gelje
zemre, mbase, nga nji herö, edhe me pak diplomatöri, si lodra e shahut.

* Embölsi
e bisedimit eshtö nö sforcimin qö bön njeriu tö rröfejö kthjelltö
dhe me elegancö idenö e tij; nö pörpjekjet qe bejme tö kuptojmö mendimet e
tjetrit, tö hyjmö nö shpirt
rö rij dhe tö identifikohemi me rö. pak njerä dinö
dhe ndlejne shijen e bisedimit, pör tö cilin duhet mö parö tö jemi tolerantö,
pa kömböngulje, tö marur dhe pa inat.

* Fatkeqösi e njerözisö vjen nga mungimi i vullnerit. Ai ndalon

perfeksionimin moral dhe s'na lö tö korrigjojmö rö merat tona...Ky pörtim
moral e mban lidhur njerinö me tö metar , fapt. Shumö herö njeriu, duke
rrököllyer poshtö, döshiron tö mbytnjö atö zö qö vjen sö thelli...

* Duhet rö kemi kurajo tö themi tö vörtetön, tö bardhös - tö bardhö

dhe tö zezös - tözezö.
Mid'hat Frashiri 379

* F,shtö njö virqn i madh tö duam tö jemi, ashtu si duam, tö dukemi

ose tö rröfehemi ashtu si iemi.

* Ena kallaiset sö brendöshmi'

* Miqösia s'böhet kurdoherö me tö ngjarö dhe me simpati tö karakterit;

shumö herö böhet me tö ditur tö böjmö löshime pör mikun, tö dimö ta duam
ashtu si öshtä, me tö mirat dhe tö ligat e tij.

* Tö endurit matet - me kut, lendet - me okö dhe koha - me ngjarje'

* dhe logjika,
Qdo njeri ka njö tru tö vegantö. Prej trurit vjen mendimi
qö ndjen. Pas
frryra besnike dhe harmonike e veglös qö mendohet dhe
arkitekturös konsitucionale tö trurit öshtö dhe karakteri i njeriut, stili i til
nö tö shkruar, manifestimi i tö jashtörave tö mendimit, d.m.th. prirja e tij
pör artet grafike dhe plastike, muzikön etj.
Mbase njö ditö, do tö vijö, qö duke parö veprat e njö njeriu, tö njö piktori,
njö punö arkitekture, njö shkrim etj, do tö mundim tö böimö diagramön
besnike tö encefalit tö tij.

*
Qe ta mundnjö njeriu tö jetö kurdoherö i ndershöm, tö mbajö kundör
gdo ngjarjeje dhe rönieje ndershmörinö dhe integritetin e tij, duhet ta
marrö nö sy qö tö mund tö rrijö njö ditö me köpucö tö vjetöruara dhe tö
hajö buk e djathö.

Qdo njeri qö öshtö nö mizerje, s'öshtö padyshim kurdoherö i ndershöm,

po ay qö s'duron dot mizerjen dhe privacionin, s'mund qö tö mbajö
ndershmörinö e tij.

* Mos e qorto dhe mos e shaj shqiptarin pör fajin qö ka börö, se ajo
öshtö mönyra mö e fortö qö ta bösh tö kömböngulö nö atö faj. Merre me tö
mirö dhe shiko ta bindösh, pa pasur as pamjen e tö dhönit köshillö'

* Shqiptari, duke mos

qenö i mösuar me jetö politike, dua tö them,
duke mos pasur gjer mö sot shtet, qeveri dhe indipendencö, s'ka kuptuar
dot akoma barrön, detyrat dhe pörgjegjösitö qö rrjedhin nga njö jetö
indipendente.
 380 Elita Shqiptare
*
Qdo pörparim vjen nga idetö e pörparuara, nga idetö e reja.

* Ka naryra tö frikshme, rö doböta, qö tremben prej realitetit dhe

qilqejnö laimbin e dyshimit. Janö si ata qö duan mö mirö,L dhe-be gjirhnjö
dhömballa, se sa ta durojnö njö herö dhembjen e tö qiturit.

* Enruziazmi, besimi i plorö te

mendimi, döshira dhe inspirimi i
minutös, padyshim na shtie shumö herö nö faje dhe gabime. po edhe sa
könaqsi na jep dhe shpesh herö pör sa punö tö mödha böhet shkak.

*Njö ngazöllim
i v€rtetö öshtö ai qö ndjen njeriu pas njö shoqörimi, pas
njö lufte ndörmjet döshires dhe deryrös, njö luftö ne ie cilen ,,r.ht.r,
jep
-u'd
dhe i gelik vullnetir.
Nö jetö gdo gjö duhet tö reduktohet me njö operim matemarik, me njö
peshim, dhe do zgjedhur ana qö röndon mö tepör...

* Mösoni rö kurseni kohön,

mösoni mirö pördorimin e kösaj gjöje tö
vleßhme qö i thonö kohö... Harrojmö se ditöt tona janö tö matura dhe se
görshöra e shtrigös kohe eshtö gjithnjö gati tö presö 6llin e gjöllimit...

* Mbrömjeve, pa
ferur, shiko hesap e vöshtro g'ke börö ditön dhe, nö
qoftö se tö ka ardhur njö mendim i ri, nö qoftö se ke ndjerö njö gjö tö re,
mos e kqyr si tö humbur atö ditö; je me fitim.

* Parrizanör e barazimit säuan

kurrö qö i poshtmi tö ngrihet sa i larri,
po i larri tö unjet sa i poshtmi. fuaßhimi ndör ta do me thene prishje dhe
rrözim. Prandaj vjen fatkeqösija.

x Gruaja na
roböron me dobösinö dhe jo me vullnetin e saj. Sa mö pak
fuqi tö duket se ka gruaja, aq mö tepör sipröri ka mbi ne.

* Patrikularizma, lokalizma
dhe ekskluzivizma tek shqiptari rröGhen me
atö mani qö ka secilido tö marrö emrin e ßhatit ose rö q;rtetit si emör familjeje.
Kur piqen dy shqiptarö, pas gäimit tö parö, pyetja esenciale eshtö: nga cö kemi
z.tönde?
Mid'hat Fraheri 381

* Shumö herö ideali pör shqiptarin öshtö tö qenöt i zoti, me gdo mönyrö

qö tö jetö. Pa dyshim, duke pasur horizontin tö ngushtö, nuk mund tö körkojö

veg sukseset e lehta.

* Fatkeqösi qö njeriu ka pak ambicion dhe shumö kotösi,

* I lumtur öshtö ai qö nö vähdrösi lö tö flasö zemrön dhe jo mendjen e tij'

* Njeräit qö dgiejnö mjaft interes tek vaja e tyre' meffen me punöt e botä'

* Shumö herö jeta mbetet si njö skicö e pambaruar. Kur shohim zbraztäinö

e saj, duam tö kompletojmö tabllonö, tö vömö ngiyrat e duhura atje ku

mungojnö. Por zömö tö shohim se vilari i jetös nuk duron qortime'

* Feja, mömödheu,
Prona.
Poa jo vetöm mömödheu, edhe feja vetö - prej frymös sö pronös rrjedhin'

* Fjalöt dhe frazat janö kufoma pa jetö: Stili u jep shpirt. Ky shpirt qö
vömö nö stil, öshtö uni.

*Vetöm njö proverb tö mirö di: "Tiimi i mirö me shokö shumö"' Por kur
mendoj f alen e Ali Pashös: dy shqiptarö janö shumö! Atöherö kam döshirö
ta kthej proverbin: "Tiimi i mirö me shokö. '. pak!"

*
Aa qö s'kanö ndjerö ngazellimin mistik tö sakrifices inteligjente, pa dyshim
janö zvjerdhur dhe prej njö nga mö tö mödhenjrö faktorö tö lumturisö.

* Gjithe fatkeqösia vjen kur njeriu körkon tö rrojö pa fituar, tö 6tojö pa

punuar, tö punojö pa u lodhur.

* Dhembja mö e madhe öshtö piköllimi i brendshöm, jo ai qö rröfehet.

* Shpesh herö zemörimi ynö vjen jo se kemi tö drejtö' po se kemi faj

dhe na vjen ligsht qö na e shohin tö tjeröt.

* Njeriu ka nevojö pör dashuri: tö dojö dhe tö duhet.

 382 Elita shqiptare

*.Nö qoftö se kujtimi

öshtö njö bekim dhe njö lumturi, nga ana tjetör
__
edhe harrimi s'öshtö njö dhuratö mö e vogöl e zptit. pa harrimin, si do tö
mundnim tö rifillojmö jetön, tö kemi kurajo dhe zell, tö mbajmö gjalle alen
f
e entuziazmös dhe tö dashurisö?

* Komunizma öshtö
njö sömundje e tmerruar, si törbimi i qenöve dhe i
uiqörve, öshrö njö kolerö qö nuk shkatörron vetöm trupin, po, dh. mö tepör
akoma, zemrön dhe shpirtin e njeriut.

* Mö mirö tö
kesh dhjetö herö besim tek njö qö s'e meriton, se sa tö kesh
njö herö besim te njö qö meriton besim.

* Kur merr njö deryrö, ki disipline

e durim. shqiptarin e ka prishur
mungesa e disiplinös dhe zjarri i padurimit. (Dekalogu moral).

* Kur tö
proponohet njö send qö e mendon edhe ti tö mirö dhe e'gjykon
te dobishöm, bindu. Shqiptarin e ka prishur mosbindja dhe jo binjia. Nis
ti mö parö tö japösh shömbullin e bindjes jo tö verbör.

* Hiqe veren si pak

tö mengmö dhe pak tö ditur. Möndjemadhösia na
ka gmendur gjer mö sor.

* Mos u hidhero po rö shkoi

{etri para, edhe pse nuk ndenje dot nö
krye. Zilia na kanö lönö tö panderuar.

* Kij ambici.n rö vörtetö:

mos mendo orön e sorme dhe minurön nö
tö cilön rron. Kujto pak pritmin, eterniretin.

* Dhe sö fundi, njö

falö e urtö qö i pörket mö sö shumri verö Mid'har
Frashörit: "Nö punö kije pör lavdi te jesh shörbestar. i lumtur kur bön njö
Ji
send tö dobishöm, pa le rö mos e dijö boa".

Mid'hat Frashöri qe gjithö jetön shörbesar i shqipörisö dhe veprar e

dj ia shogroi kombit tö tij me pörulösi shenjtori, pa bujö e pa u ndjerö fare,
gati-gati anonime.
 %iuvI
/)n
YnrnerÜ zGJEDHURA
Mid'hat Frashei 385

Kostantinop ojö, 24 vjesht' e tretö, I 896

vErrn SHQIPTAR 86)

Völla Gme, m' atö vent qö ndodhesh e me gfarö punöra je ngarkuar, barra
jote öshtö shum' e bekuar dhe e lavdöruar: nipöt e pellazgöve, pör lirin'e
dheut tö Lekös, kanö shpresö ndör njerä tö ditur e me zemör si zornija juaj
edhe tö tjerö shqiptarö tö vörtetö'
Duke qenö qö brenda nö dhet tö mallkuar tö turqvet s'mund tö böhet
dot gjökafshö, shqiptaröt, burrat qö ndodhen nöpör vende si nö Bukuresht
e nö Misir, duhet tö pörpiqen fort shumö pör mömödhen' e dashur tö tyre.
Guri tö dinim gjuhön e tij e t'i thoshnim qö shqiptaröt - tö bijtö e diellit dhe
atör e peröndivet, ndodhen e durojnö zgjedhön e ndyrö tö turqve barbarö,
do qante e do tretesh...
Pörpiquni pör mömödhet, se njerit me shpirt e me zemör si ju s'mund
tö durojnö. Nö kötö breg qö ndodhemi sot' na ösht'e prerö rö dalim me
pushke nö dorö sot pör sot, po nö vent t'armös mund tö marrim pendön e
nö vent tö gjakut tö derdhim myreqepin.
Duhet tö presim gdo shpresö nga despoti se kjo farö kafshe, s'öshtö thönö
tö ndreqö kurrö ndonjö punö.
Shpresa öshtö te liritö!
Flitet q'Europa körkon tö pörzörö Türginö nga Rumelia, t'i japö liri
Maqedonisö etj., po s'thuhet fale per Shqipörinö. A do t'i japin liri, apo
duan t'ua japin fqinjöve tö saj, aPo ta marrö Italija a Austrija? S'dihet, po
merret vesh fort mirö, q'Evropa kujton se Shqipörija ösht' e vdekur dhe e
ngrirö edhe s'mund tö rrojö, as körkon tö rrojö mö vetöhe' Shqipörija öshtö
plagkö, thonö, edhe duan ta fitojnö.
86 Letör e M. Frashörit l6-vje9ar, drejtuar dr. Ibrahim Temos, Bukuresht
386 Elita Sbqipurc

Täni öshtö koha tö marrim pendön, tö shkruajmö nö fletoret e tö

tör'Europös e tö thörresim me zö tö forrö: shqipörija rron, s'ösht e vdekur,
kr gj"k tö forrö edhe ösht' e zonja! Tö tregojmö gler e gjarö se shqiptaröt,
njö nga mö tö vjetörit e kombeve tö dheut, kanö qenö njö herö sikundör na i
rröfen historia, tö fortö e tö mödhenj shumö, kanö dashur gjithnjö lirinö dhe
e kanö mbrojtur kundrejt romanöver, bizantinövet, gotöver, skliavövet
e mö
sö fundi kundrejt ketij pushtuesi tö pöshryrö, tö cilit i thonö: turk.
Do thene: Shqiptaröt e sotmö, tö krishter' e myslimanö, janö tö törö
bashkö, s'duan despotnö, duan lirinö dhe mö mirö vdekjen se robörinö!
TE thörresim sa tö mundim, gjer sa tö na degjojö Europa e tö na shpötojö
nga kjo mynxyrö. Pör ne kötej s'eshtö e lehtö tö thörresim e te shlaujame,
po pör juve qö jini nö vent rö lirö e tö bekuar, öshtö fort e lehtö...

Tö pörqafoj, o völla shqiptar!

Juaj i: Mid' hat Abdyl Frash*i

Mid'hat Frashtri 387

SI U BE KONGRESI I VI.oRES

(Irter ngaVlora)

84,
I dashur Kristo

Nga Shkupi tö shkrova, them ta kesh marrö. Dola nga ay qytet ditön
qö filloi luftön Serbia d.m.th., mö 3 (16) tö muajt qö doli dhe shkova
nga Mitrovica nö Ipek (Pejö), Gjakovö, Has, Tejdrin, Mirditö, Kurbin,
Tiranö, Durrös, Elbasan e nga Elbasani arthgö kötu. Nö Kosovö (d-m-th.,
prej Peje, Gjakove, Gucie dhe Plave) me tre shokö tö tjelö mora letör me
nönshkrime tö parösisö pör tö treguar qö jemi mökömbösit e ryre pör gdo
gjö qö rö belme pör Shqipörinö. Kur erthmö nö Tiranö, qöllimi ynö ish tä
bönim njö kongres kombiar me ndihmö tö Abdi bej Toptanic, se kishim
bere fiale edhe me Kapidanin e Abatin e Mirditös. Por kur arritmö ne,
gjetöm letrön e Surja be Vlorös, i cili kish ftuar parösinö mö njö mbledhje.
U gözuam se köshtu e gjenim gati punön. N'Elbasan donja qö tö böhej ay
qytet si vent i mbledhjes, po atje na erdhi tejshkrimi i Ismail Qemalit, qö
na lajmöronte se do tö dalö nö Vlorö dhe ftonte botön me njö mbledhje.
Edhe pas pakö ditösh arriti nö Durrös, bashkö me delegatöt e Bukureshtit
dhe Gurakuqin. Nga Durrösi, gjithö delegatöt e ardhur dhe t'atyre viseve,
vanö nö Vlorö, ku dhe unö vajta me shoköt e Elbasanit.
Kongresi u gel mö 15128 tö kötij muaji dhe ishin 47 delegatö nga gdo
anö e Shqipörisö, vise tö shkelur dhe tö pashkelur. Sot jemi 67, se kanö
ardhur dhe nga vende tö tjerö.
Atö ditö, pra ora ll.Il2allaturka (2.Vzallafrönga) me zö tö pörgjithshöm
u proklamua Indipendenca e Shqipörisö dhe flamuri u 9el nö portö tö shtöpisö
ku ishim mbledhur (shtöpi e Xhemil beut).

87 Kristo Luarasi, rilindös, botues i veprave tö rilindösve.

388 Elita shqiptare

Ngjarjet qö kanö rrjedhur q'atöhere do t'i kesh könduar nö gazetat. sor

kemi pushim lufte me tö tre shtetet. vetöm Greqija po lufto'nöJaninö,
ka nxjerrö dhe ushtarö nö Sarandö, po tanöt kanö zönö Delvinön dhe öshtö
shpresö qö ata tö mos pörparojnö; edhe nö Himarö janö nja 400 grekö, po
shqiptaröt kanö zönö Dukatin, vanishtin e Kugin dhe greköt r'belrre do.
asnjö 9ap.
Qeverisja shqiptare öshrö nö tö törö Gjirokaströn dhe gjer nö Durrös
Kongresi zgjodhi me zö tö fshehtö kabinetin mö 2l tö muajit dhe firuan:
Ismail Qemali - kryeministör dhe ministör i Punöve tö Jashtme; Mehmed
pashö Kallkandeleni - ministör i Luftös; PPoga Gjirokastra - ministör i
Drejtösisö, My6d bej Libohova - i P tö Brendöshme, L.Gurakuqi - iArsimit,
Abdi bejToptani - i Financös, Pandeli cale - i Bujqösisö, Mid'hat Frashöri - i
P tö Pörgjithshme, Lef Nosi - i Postavet.
Atö ditö u zgjodh edhe njö Köshill' e Kombit pr., lS verash, tö cilöt do
t'i ndihin qeverisö dhe do tö kontrollojnö.
Pör dy a tri ditö do tö nisen delegatöt pör n'Evropö qö tö rnbrojnö tö
drejtat e qeverisö sö re.

Te fala
Vlorö, l0 dhjetor l9l2 L.S
Midhat Frashiri 389

Vlorö, 17 mars 1913

Zoti K4'etert sr

Disa shkaqe tö vecantö, meqenilse mö ndalojnö qö tö punoj, Ju lutem

fort qö tö pranoni levizlen time nga kabineti i Qeverisö se Pörtanishme. Kjo
doröheqje nga puna, ju siguroj, nuk do tö mö nddojö qö tö jem, si gjithönjö'
njö shörbötor i pörunjur dhe besnik i kombit tim.
Duke körkuar ndjesö, ju lutem, zoti Kryetar, tö pritni tö falurat c mija
me nder tö madh.

Mid'hat Frahäri
Mä parä ministär i Punöue ti Päigiithshme

Tntit Kryetar tö Qwerisö

sö Pörtanishme

88 lGyctarit tö Qwcrisö, Ismail Qcmdit AQSH, F35 437

 390 Elin Shqiptarc

7-,oti Drejor i gazetös "Pörlindja e Shqipöniös"

VI0RE se)

Lutem tö botoni köto tö paka radhö:

Kötu n'Elbasan filluam tö mbledhim ndihmö nga njö metelik pör
njeri. Duam tö blejmö njö kalem tö florinjtö qö t'ia dhurojmö zonjös Edith
Durham, si njö kujtim pör shörbimet fisnike qö i ka berö kombit tonö me
shlcrimer dhe botimet e saja. Pör tö rrefyer köte mirönjohje kombi ynö, kemi
dashur qö eöe ndihma tö jetö e popullit dhe nga ky shkak s'mbledhim mö
tepör se nga njö metelik.
Nö komisionin qö u formua pör kötö ndihmö, janö z. G. Cill€, dr.
Ruzhdi beu, Täq Buda dhe unö. Ndihmat bashkö me emrat e ndrihmörarövet,
gohen n'adresö: Täqi Buda, Elbasan.
Prisni, ju lutem, tö falat e mija me nder.

Mid'hat Frashiü

Elbasan, 7l2O janu l9l4

89 Botuar nö gazctön " Rilindja e Shqipönies", Morö, l9l4

Mid'hat Frashiri 391

Zod Hari Lamb

Forin Ofis
Londör

Ju lutemi t'i paraqitni me respekt shkölqesisö sö tij, zotit Balfour sa

mö poshtö:
\e g.rti' kur aleatöt u mblodhön p€r tö konsultuar edhe pör problemin
ballkanit, shqiptaröt nuk patön pörfaqösues. Tö caktuar si pörfaqösues tö
shoqörisö sö -"dh. p"rrrhqiptarevÄIM tö Shteteve tö Bashkuara, e krijuar
,,g" 6O.OOO shqiptarö tö lirö dhe qö banonjö nö njö vend liberal, ne körkojmö
te kemi mundösi tö shkojmö nö Angli pör t'u marrö vesh me zotin Konica,
qö tö mund t'i päraqesim simpathinö dhe döshirat e Shoqörisö sö Madherise
sö saj Britanike.
b.rke rhpr.ruar qö kio qeveri tö mos na pengojö pör kötö udhötim nö
Londör, ne i lutemi asaj qö, me urdhör tö ministrit nö Bernö, tö na japö lejen
e nevojshme pör kötö udhödm.

Dn Tilrnlli
Mid'hat Frashiü
 392 Elita Shqiptarc

ZntniIng. Pinard eo)

Gjenevö

unö u paraqita dimrin e kaluar si mik i doktor Turtullit.

Ju mö keni
premturr ndihmön tuaj tö gmuar dhe ne kemi börö njö program pör tö punuar
pör geshtjen shqiptare dhe se nisja juaj pör udhötim nö paris ih. ,rir|" im.
nga Gjenava, pörshpejtuan daljen e dy broshurave tö vogla, qö unö i kam
nxjerrö nön emrin dm tö shkrimeve, Lumo sköndo; si dhe dy harta pör tö
risjellö kujdmin tuaj tö mirö.
IGm gjithashtu pör botim njö broshurö tö titulluar "shqiptaröt nö vendin
e tyre dhe jashtö atdheur", pör tö cilön do tö doja t'ju körkoja nderin e njö
parathönie tö shkurtör, nöse kjo lutje e imja nuk ju shqetöson.
Do tö isha mjaft... i lumtur qö tö mund tö fisja me ju pör punör
shqiptare. Do t' ju isha shumö mirönjohös nöse u do tö doni tö mö ielefononi
mbasdite, pas pashköve, pör tö ardhur t'ju shoh.

Mid'bat Frasheri

17 prill 1919

90 Eugene Pittard, antropolog i shquar frtncrz, mik i shqip€risö dhe i Mid'har

Frashörit, qö shkruan parathönien e librifshqiptaröt nö vend tö tyre dhe jashtö",
ln':anö, 1919.
Midhat Fmshäi 393

Rruga 40, Artua

Paris, 23 shkurt 1920

et)
Zoti Deputet!
Duat.juParaqespörmbledhjeneshkurtuarrrethgeshtjessöShqipörisö,
gjö qö pöriaqron ."-"- idenö dhe döshirat e 60 mijö shqiptaröve tö cilöt
janö
äär-";"e Shtqörinö e madhe Vatra dhe qö, nö pjesön mö tö madhe'
jetuar nö paqe me
punötorö, tö cilöt shpresojnö tö kenö njö copö tokö pör tö
i"mi!.t. ryr.. pop,rili i Italisö dhe kryesisht pörfaqesuesit e tij tö guximshöm
,re p"rl"*lnt, rrurnd tö luajnö nö kötö gast rolin mö tö bukur qö kanö
-undt*i tö luajnö, duke mböshretur njö göshtje tö dreitö dhe duke mos
lejuar politikanöt imperialistö tö asgjösojnö dy milion shqiptarö'
'
M. kete rhpresö tö vendosur, i drejtohem bujarisö tuaj dhe shpirtit tuaj tö
madh qö me siguri do tö jetö nö anön e tö vobektöve dhe tö tö shrypurve.
time tö lartö'
Ju lutem, 7atöti,tö pranoni konsideratön

Lumo Shändo

91 Mesazh drejtuer veg e veg disa deputetövc tö parlamentit italian: M.Filipo,

Turato, C.lazari, Frole, L'Fera, P.Vasullo, T'Menes'
 394 Elita Shqiptare

Paris,3l qershor 1920

I dashur zoti fudren,

Tä pata shkruar njö letör dhe guar njö paqetö me gazera. Besoj ta
kesh
marrö. Täni kam köte punö: gazetat italiane thonö se siudenröt shqipare
t'
Amerikös i bönö njö lutje.ministrit tö Drejtösisö köru nö paris, per viisesin
e
Esadit, Avni Rustemin. Eshtö nevojö qö tö böhetö dhe s'andejli shpejt
njö
gjö e tillö prej studentöve si edhe prej shoqörivet dhe tö goh.i
-.letöa (se
telegrafi vete shumö) te ministri i Drejtösisö, jo vetöm duke körkuar
faljen
dhe möshirö, po edhe ne u befte ekstradimi i tij, meqenöse vrasja ngjau
midis dy shqiptaröve. Letrön t'jua böjö njö avokat. Kopj.t . ketyr. lutjeve
duhen guar shpejt tek unö se i duhen dhene avokatit ,'i perdo.njö pör
!e
mbrojtje. e2)

Po shtoj edhe köro: Konferenca e Ambasadoröve kötu, e cila ze vendin

e.Konferencös sö Paqes, do tö merrer pör s,, afärmi me göshtjen tonö, d_m.
th., me kufi,ite , staturin dhe njohjen zyrtere.
Dua rö tö pyes pse vere Alberr Ghier nö shqipöri dhe g'punö po merr
me vere qö öshtö vönö zödhönie nö gzetö tö Konstancös...

7tfol"
Mid'hat Frash*;

92 Nö njö letör tjerör drejtuar Asdrenit mö I I gusht I 920, M.Frashöri i shkruantc:

"Po tö gonj kötu njö model si duhet börö ajo shkresö pörAvni
Rustemin, se avokati
qö e mori pörsipör punön e dj, e gjen forr tö nevojshme. pra, nö e keni pör tö börö,
gojeni shpejt me postö, si edhe mua njö kopje'.
Mid'hat Fnshäi 395

Me kete rast, Po botojmö edhe njö letör-pörgjigje tö Avni Rustemit:

I ndershmi Mid'hat be,

unö sonte do tö shkoj. Erdha nö Delegasion, po mjerisht nuk ju gjeta pör

t. ju thönö me - shöndet. Ju le, atöherö, kötö letör si pör shenjö
G ndienjave mö
terhq.r"o q'ushqej pör ZotörinöTiraj, se jini udhöheqösit e idealit kombötar
dh. ö;"leri" q'erhte djalöri, kete ge e ka njohur, e njeh dhe do ta njohö;
jua ka lönö
dhe gezohet e nderohet ajo Djalöri kur sheh se Der' e Frashörir
q'i pörhtte nö kohörat mö tö
Znt{ri"s'uaj trashögimin e idealit kombötar,
eröta tö regjimit despotik.

fb folo rnc nder

Aani Rustemi
Köln, l0 dhjetor 1920
 396 Eliu Shqiptare

Zotikryetar,e3)

Mö 19 tö kötij muaji
') arrita nö Londer dhe mö 2 jutelegrafova arritjen
time. Mjerisht telegrafi m'u kthye dje, duke mö thönö se nuk ka udhö pör nö
shqipöri, vepe pör vlorö dhe jo pör nö Tiranö. Kätö punö do ta beni geshtje
nö Paris, me postön, se edhe atje m'u kthye njö telegraf qö i hiqnja rim
kushöriri, Skönderir. Italija duher tö japö telegrafin re vlori, qö s.andejmi
vere nöTiranö; pörndryshe duhet ta treömbim duke i thönö se do ta mbyllim
zyrön e kabllos. Sor, pra, ju telefonova nö vlorö, duke pörsörirur dhe lutjen
time qö böra mö dxö 24, pör njö letör lcredenciale qö duhet tö mö goni nö
Paris pör tö marrö pjesö si pörfaqsonjös i shqipörisö nö Barcelonö. Nö paris
kthehem mö 28 dhe s'andejmi nisem pör nö Spanjö, mö 5 mars.
Prurösi i kösaj leüe, z. Barnes, pör tö cilin ju gova njö letör tö
porositur körej mö 23,vjen aty nge ana e kampanjös sö madhe, mö e
forta nö botö - "The Angli oil Kompany" pör vajguri. Körkon mö parö
qö tö marrö kongensionin dhe pastaj ajo shoqöri do tö böjö sontazhe. Ka
disa lloj proponime dhe unö mejtoj se kjo punö öshtö fort e duhur dhe
e dobishme pör vendin tonö, meqenöse do tö mundim tö interesojmö
anglezör ekonomikisht, pas asaj vjen dhe politika. z. Barnes qöllon tö
rrijö nö Shqipöri tre javö bashke me shokun e tij.
Eshtö tepör tö shtonj se verö vizitori öshtö njö filo-shqiprar dhe se do tö
könaqet nga udhötimi, aq dobi kemi. Ky zor ka edhe proponime mbi njö
bankö qö tö böjö atje.
Ju shkrova me z. Xhafer Vila se z. Justin Gobard niser pör ary mö g-tö
ose shumö-shumö mö l6 mars nga Parisi. Do t'i shkruaj.
Z. Tefik Mbroja nö Romö, datön e prerö, mund ta presö nö Bari. Z.Tefrk
mö dörgoi mua lerrön qö i kishte dhene z.jote pör z. J.Godard dhe unö do
t'ia dorözoj kur tö kthehem nö Paris...

93 Kryerarir rö Köshillir r€ Ministrave, Iliaz Vrioni

94 Shkurr l92l
Mid'hat Fmshei 397

Kötu u poqa me shumö miq. Duke ardhur kisha frikö se mos ngrihet

göshtja e kufinive tanö me Greqinö dhe se mos pösojmö gjö' Njö mik zyrtar
dhe i brendshöm na tha se nuk ka ndonjö frikö. Me gjithö kötö kam mendjen.
dhe qö nuk
Qö nuk do tö bisedohet kötu göshtja e kufinjve shqiptaro- grekö
mund ti jepen Greqisö kompensime nga dheu ynö, na e kishin thönö edhe
nö Paris nga burime zyrtare.
Pör göshtjen serbo-shqiptare njö mik i Punöve tö Jashtme na köshilloi
qö drejtohemi Mbledhjes sö Komb€vet. Por mö parö, duke i dhönö njö
t'i
notö Serbisö vetö dhe duke körkuar qä tö dale nga toka jonö dhe tö bartet
nö kufit e 1913, do shönuar dyjavö kohö, duke i thöne se pörtej kösaj do t'i
drejtohemi Lidhjes sö Kombevet. Po qö tö shkojö ajo kohö, do dhönö njö
norö e gjatö nö Lidhje. Duan zönö ngoje dhe keqberjet e serbövet (fshatrat
e djeguar). Köto janö börö nö tokön tonö, prafali i törö bie mbi Serbinö dhe
jo mbi ne, si thonö disa.
Unö posa qö tö gjej rast, do ta kuvendoj ketö ne Barcelonö (mö gjashtö
maj). Po öshtö mirö qö tö piqet edhe me Emzot Theofan.
Pritni, Ju lutem, TntiKryettr, tö falat e mija me nderime'

Mid'hat Frashäri
 398 Elita Shqiptare

Barcelonö, 14 Mars l92I

I dashur Zoti Asdren,

Besonj ta kesh marrö letrön dme nga Londra. Te thoshnja se eksperimenti

im gjer mö sor, sa kam parö dhe degjuar, me bind se mö 9do venr, mö 9do
shtet, ka rö meta, ka anö rö gala: njörös tö pakönaqur, re deshperuar. por,
mö
anö tjatör, ka edhe njerös qö duanö tö dallojnö, tö punojnö, tö kenö
besim
dhe shpresö. Pritmin e vörtetö e ben kjo kategori e iundit, po qö ka
fatin tö
jetö formuar prej njö numuri jo fare tö vogöI.
Zonja qö na (...) e kösj kategorije tö fundit do tö jetö dhe miku im,
Asdren. Gazetaröt le t'i lemö tö kuvendojnö ashtu si ua pret mendja.
Ne
qö jemi mö pleq, e dimö sa e koplikuar öshtö maqina sociale, sa faktesh
tö
shumta hyjnö nö zhvillim, nö rritje dhe nö pörparim tö njö njeriu, aq
mö
tepör tö njö kombi. Le t'i lemö, pra, tö thörrasin dhe ata qö i merr zvarrö
nö baltö pasioni, ata qö nuk i bind dot dinjiteti, ministri, ose prefekti.
Le
ta mbajnö "calme-in".
Täni, tö lurem, jepmö pak lajme tö atyshme. z.pandelivangjeli ka nö
ment tö vejö nö Korgö apo jo? Yajla e tij öshtö e nevojshme dhe bora po
. p1.,.' Kur u nis nga Parisi, thosh se nuk do rö rrijö mö tepör se dy javö
nö Bukureasht. Shkuan tre muaj! shkaku i mosvizimit tö pasaportir prej
jugosllavije nqk pranoher, se ka edhe udhö
latri ngaAurtiU" an" IrJij".
Tö lutem shumö kuvendo meZ.Yangleli dhe mö shkruaj.
Köndova nö gazetat e Kostancös se u zgjodh njö pleqösi e re pör koloninö
aty.z. jote vetöm gjithnjö nö köshillö je, apo dhe sekretar? pasiaj dua edhe
t'ju pyes pör progesverbalet, döftesat, ftesat dhe thirrjer akoma rumanisht
i_feni, si qömori - apo i keni shqip? Unö mö l9lg, nö krye tö shtatorit, i
dhashe shoqörisö aty dy shkresa. E para, pör tö pördorur paskötaj gjuhön
shqip nö punöt e shoqörisö. E dyta, per tö mbledhur disa dokumJnta tö
arkivavet. Po ato dy letra i kisha shkruar shqip dhe s'e di nö u könduan
dhe u kuptuan.
Mid'hat Frashäri 399

ca kohö mö parö kisha köndua r nö gazetat tö Konstancös se njö shoqöri

t'atij qyteti qe emnuar si sekretar njö farö Z'Yalem, njö rumun' qö s'di -mö
d,rk , - arnle $ale shqip. Nö öshtö e vörtetö kjo, emnimi si sekretar nö njö
shoqäri shqiptare tö njö njeriu qö s'di asnjö f alö shqip, mö duket
jo vetöm
qesharake, por edhe imorale!
Edhe p".t"j köta patriotö na japin köshilla, kritikojnö' behen
Iegjistatorö!
Do tö jem fort mirönjohös, i dashur Z'
Asdren, sikur tö mö japösh edhe
ca lajme pör kishön. Qalamani a öshtö ary' aPo shkoi? Korin e keni apo
e

ndatö? Anötaröt e shoqörisö shtohen apo pakösohen?

Mö shkruanje se po vete Sturza nö Shqipöri, a u vörtetua dhe me
c clleslt
shkruamö dhe pakö a i pörktheve historitö e Duvuaj? Nö u pörkthyen,
pse nuk merresh vesh me "Vatrön" qö tö t'i blejö dhe t'i shrypnjö?
Pör kötö

,t d.th tö jap dhe unö konkursin, me qenö se jam delegat i Vatrös'

Po nga iibr"t e kishös, a u pörkthyen dot gjö? Nö qoftö se.io, domethönö
qö s.ke punuar fare köta dy vjet e gjysmö tö fundit dhe ke tö drejtö qö tö
döshpörohesh.
Tö fala me shumö shöndet dhe mall.

Mid'hati
 400 Elim Sbqiptarc

Barcelonö, 16 Mars l92l

I dashur Zori Rexhep, e:)

Mbramö e mora letrön e Z. sate,20 shkurr.

Mö ngjan, je zemöruar pa shkak, meqenöse unö nö letrat qö i gonja
doktoritr, kritikonja vendimin e dj dhe jo puner, uaj. por, edhe
nuk mö
rhua,
Bedriu2' me shoköt a shkuan nö Gjenevö apo jo, dhe
9'bene atje, se F. Noli,
me tö cilin kam pasur letörkembim, nuk mö ka shkruar askurö
farö sendi.
Mö thanö se Dibra lyp me qit (deputet) Z.Hasan prishtina
dhe z.
Dervish Hima; mösonj se edhe Gjinokasira ka me qir, ose
e ka qit z. MyfidJ
Zgjedhjet a muarön fund dhe kush duel? Se rh,rme miq
pry irengu.t po
mö pyesin dhe nuk di si me u pörgjigj.
Mua mö duket sikur po mö qörroni rue mö thanö se nuk due me
u nda
nga Parisi. Po mö duket se kam Fllue nji punö dhe se dua
me tö vörtetö me
hedh themelet e nji vepre pjellore, si politikisht dhe diplomatikishr.
Kena
me pasö kurdoherö nevojö pör ndihmön morale dhe maieriale
tö gdo Fuqie
tö Madhe e aq mö tepör rö Francös. Edhe nji punö sado e vogöl
ie te;ete,
nuk böhet pa durim dhe perseverencö.
Puna e qeverimit mö duket se do tö zgjidhej mö lehtö me njö
regjim
republikan: ndryshe kena me pas shum ngarrresa. Mö ashr kujtu.lcy
rirt.mt
tö kena me rradhö nji kryetar pr., nji feje dhe dy nönkryetare
prej dy fevet
tö tjera dhe ka me i arth raöa sejcilös fe me ardh nä kry"ri. (o't"kon
edhe nö zvi,ö pör presidentin e konfederarös, i ciri ishti njöri
gjerman
dhe tjatri freng.
Dua edhe mendimin tuaj.
Pör mizorit' e serbver nö Kosovö kam botue tre herö nö gazetat parisit.
e
Tö faleminderit pör atö qö mö qiröt nga lerra e mikut. I kam shkrue edhe

95 Rexhep Mitrovica
Mid'hat Frarhiri 401

Z. Mehmet Vokshi ne Romö (pör tö cilin tö lutem me mö thanö gfarö njeri

asht) se duhet me u kujdes qö tö mbledhim dokumenttpregize me data dhe
emra, qö köshru r'i paraqitim e t'i shtrojmö nö sy tö miqvet dhe tö armiqvet.
Por duhet me u ndrasht me u banum vegla tö italianöve ose tö mbretörvet
serbö e malazezr.
Baram begut dhe Hysni currit shumö tö fala si edhe Bedriut. A asht e
vörtet qö aj Bedriu i vocörr a banum krejr alkolik, ma zi se shahim Kolonja?
Atöherö ma mirö me vdekö nji sahat ma parö!
Z. IGisto lGika po vjen ary prej Amerike me formue nji parti'
I dhashe emnin e z. sate. Po gilni sytö mos me u banum pör inat e pör
smirö.
A do ketö gjindja mjaft fuqi me trajtue nji postö morale?
Te fala miqvet dhe tö puth sytö.

Mtd'hati

l. Dr.Tirrtulli
2. Bedri Pejani
3 Myfid Libohova
402 Eliu Shqiptare

Barcelonö, 2l mars l92l

I dashur Bedri, ro)

Kam letrön tönde tö l0 marsir. Rexhepir i shkrova mö l6-tö. Mö vjen

fort keq qö nji letra ime tö jerö likshtinterpreruar. Nö e köndove tö rörö arö
letör, do tö kesh parö - se fort mirö e mbanj menr - qö ishte shkruar mbi
göshtjen e dörgarave, pse kötu emnuan tre delegatö, njö sekretar dhe pastaj
mö hoqnö telegrafqö nuk ka rö holla. Unö bönja qarje mbi kere gjendye dhe
shtova se kur s'ka tö holla pör delegatöt, öshtö njö punö komike qö tö gohet
edhe njö dörgatö e re nö Gjenevö.
Sa pör Kosovön mö vjen keq qö ti tö mö fasösh köshtu, se ti e di ön
bukur qö gdo pöllömbö tokö e Shqipnisö öshtö e shenjrö pör mua dhe s'di
prapö se gfarö rivendikimesh kam unö, sa edhe me miqrö jamö zönö duke
na quajtur shamatanö.
Qdo herö kur kam folur ose shkruar pör kufinjt e rokös sonö, kanö qenö
Mitrovica dhe Shkupi brenda nö tokön tonö. Kujtonj se kötö e mban ment
dhe ti qö nö Stamboll dhe nö Shkup e nö Vlorö.
Nö Svicör ose nö Paris, 9do herö qö kam mujt, kam shkrue; nji mik nö
Londör Z. Paget, sekretari i Anglo-Albanian Societa, mö thosh se midis
shkrimeve tö mij pölqente ma tepör "Albanas et Slavcs", ku mbronj tö drejat
jetike tö kombit tonö kundra shkiavet, sig thotö Kosova.
Mizoritö serbe i kam botuar dy hcrö nö fletön parisianc "le Monde
Nouveau" dhe nö revistön e Londrös "The Near East'. Kur qeshö nö
Londör u rröfeva tö gjithöve letrön e zezß - atö qö mö 9oj Ramiz Daci, se
iu nuk mö kini gue as kurrfarö sendi - por meqö ishre e pamundun me

96 Bedri Pejani Mid'hati

Mid'hat Frasbiri 403

e botue nö gazetat, me gjithö kötö böra soje shumö kopje dhe i gova nö
njeröz me infuencö.
Po e sheh se po e bönj deryrön t'ime. Po ti e di se nuk jam demagog prej
atyre qö rrejnö dhe japin falö dhe shpresa tö kota. Pra, po tö thom:
1 Kosova asht tok Shqiptare. 2. Kosova nuk e shpöton Shqipninö,
Shqipnia e shpöton Kosovön. 3. Pra, ne dimö me shpötue Kosovön, por
duhet ma parö me fiorcue Shqipninö, se anija do nji hu qö tö lidhet. 4.
Pör me forcue Shqipninö, duhet qö tö ketö paq. 5. Pör me pas paqe,
duhet me jetue mir€ mö fqinjöt. 6. E shoh nji punö kriminale me u
dhanö kosovarvet shpresö tö kotö dhe me i marr mö qafe. 7. Duhet me
i bind Kosovaröt si me jetue urtö e me ruejtö interesat e tyne.nö rrugö
tö nomit.
Mö 3 tö kötij muaji i gova Societe de Nations nji memorandium
pör punörat e shqiptarvet nö Sörbi; mö l0-rö rö kötij Sekretari gjeneral z.
Drummond mö pörgjigjet tue nö rhanö se e pörhapi "a rirrre d'information"
nö "mebre de Concile et de le c der Nations" d-m.ch. nö gjithö shtetet qö
janö me ne.
Nuk kam kötu kopjen, po rani po i shkruaj sekretarit nö Paris me e
kopjue e me e 9ue nö Tiranö nö emön tö Rexhepir.
Mö thua se mö ke pör tö mö shkrue nji sörö letrash prejTirane. Tö shofim
a ke me e mbajt falön

Te fala dhe miqösi,

404 Elita Shqiptare

DELEGACIONI SHQIPTAR NE PARIS

Nr. I143 Paris, mö l9 prill
r92r

ZotitEric Drummond,
Sekretar i Pörgjithshöm i Lidhjes sö Kombeve,
Gienevö

Zotöri!
Lidhur me shkresön rime nr. 1107, datö 3 mars l92l,kam nderin t'Ju
informoj se ekceset e serböve kundör shqiptaröve, tö cilöt janö nönshtetas tö
sundimit serb prej vitit l9lZ,janö duke u börö dita mö ditö mö tö furishme,
köshtu qö elementit shqiptar po i körcönohet rreziku i shfarosjes torale.
Shqipraröt, qö jetonin nö trevar nö kufirin serbo-turk, rö konsistuar
nö mönyrö formale, janö plagkitur, janö döbuar nga ßhatrat e tyre, janö
zövendösuar nga kolonistö rusö.
Nöpunösit serbö, civilö e ushtarakö, po böjnö vazhdimisht akte
tö plagkitjes, rö dhunimit, tö djegies e tö vrasjes nö mbarö krahinön e
Kosovös.
Vetöm gjatö tre muajve tö kaluar mö shumö se dymijö shqiprarö janö
vrarö pa kurrfarö arsyeje tö dukshme e mos rö pörmendim shtöpitö qö janö
rrönuar e tö mirar qö janö plagkitur.
Shumö shqiptarö, tö cilöt ikön para kötyre ekceseve, arritön ta kalojnö
kufirin dhe tö strehohen nö teritorin e Shqipörisö sö pavarur. Serbia, ndörkaq,
tash vonö deklaroi se familjet e köryre tö ikurve do tö inrernohen dhe pasuria
e wre do tö konfiskoher.
Mid'hoFush:iri 4O5

Nö emör tö paqes e tö humanitedt, tö cilat Lidhja e Kornbeve ka marrö

pörsipör t'i ruajö, Ju lutem t'ua törhiqni vörejtjen Fuqive tö Mödha pör
köto fakte qö tö marrin masat e duhura dhe tö sigurojnö mbrojtjen e kötyre
popullsive kombötare tö pambrojtura.

Mc ndcime
Mid'hat Frash;ri
Kryetar i dehgacionit shqiptar
406 Elita Shqipnrc

Paris, 16 Rue Lord Byron

16 maj 1921

ZntiKryetar,eT)

Pörgjigjem nö letrön eZ. sate tö 18 prillit.

Nga Barcelona u ktheva mö 23 prill. Konferenca atje mbajti shtatö
javö, padyshim ne kemi inreresa tö paka, meqö sot pör sor vendi ynö öshcö i
zhveshur prej udhösh tö hekurta, limane, dhe lumenj tövozitshöm. Po fitojmö
dobare lehtösina qö do tö na japin fqiniet nö punö transite. Me gjithö köto
punö mbetet qö vendimet e Konfertencös r'i ratifikojö parlamenti ynö.
Me tö kthyer nö Paris, kisha nö ment qö tö vinja nö Shqipöri, si deputet
i Gjinokaströs qö u zgjodha.
Po punöt mö ndaluan dhe do tö mö ndalojnö akoma. Mö29 prill dhashö
tri nota nö Shqipörinö e Kombeve nö Gjenevö: I ) Lirimi i vendevet tona prej
serbövet. 2- Ndalimi i mizorivet dhe i padrejtäivet serbe kundra shqiptaröver
tö Kosovös. 3 - Rivuendosja e relatavet diplomatike me Shqipörinö.
Po n'atö ditö u gua njö notö nö Angli dhe dhashö sy memoranda kötu
nö Francö.
Anglia tani ka proponuar qö göshtja jonö e kufinjve dhe e statutit tö
köqyret nö Konferencön e Ambasadorövet, Franca iu pörgjegj se öshtö gati,
po e pranoi dhe Italia. Te shohim se gdo te dalö.
M'anö tjatör edhe Shoqöria e Kombevet do ta köqyrö punön tonö nö
qershor, nö mbledhjen qö do tö ketö Köshilla e saj.
Pra, s'mö duket qö tö ndahem dot kötej, me gjithö deshirön e madhe
qö kam tö vete nö Shqipöri.
Vinj tani te "Vatra" dhe marr guxim tö them mendimin tim.
Täni qö kemi njö qeveri konstitucionale, mua mö duket se detyra e Vatrös

97 Kryeministri, Iljaz Vioni

Mid'hat Frahiü 407

öshtö qö tö ndihmojö dhe t'i japö fuqi kösaj qeverie. Politika öshtö fort gjö
e zorshme sö largu, prandaj körö barrö duhet qö ta lemö nö duar tö atyre qö
janö mbrenda nö Shqipöri dhe deputetövet qö kanö zgjedhur'
,,Vatra"
tani duhet qö tö marrö njö udhö kulrurore, tö jetö si njö klub i
madh pör dituri dhe pär hapjen e mesimit shqip, pör ndihme aryre qö venö
nö Amerikö, tö gjejnö punö tö mira dhe pör t'u dhanö kurajo qö tö bien pas
punövet dhe zanatevet, qö tö kenö fitim ryresh edhe nö Shqipöri. M'anö
qater do kujdesur pör diturinö dhe mösimin e ryre, me shkolla nate: me
ndihma pör studenta, me botime librash.
Tö mos harrohet se vöshtirösitö rona sot vijnö se nuk kemi njerez tö
shumtö, njerä pör dituri, pör politikö, pör teknikö. Njeräit s'böhen me
nji ditö, duhen tö paktön dhjetö vjet. Por, tö nisemi tani, qö t'i kemi pör
njö pritmö t'afErt...

Printi, ju lutem, täfaht e rniid me ndcrime

Mit'hat Frasheri
 408 Elita Shqiptarc

Paris,2l korrik 1921

I dashur Xhafer bej, ra)

Kur ishe kötu nö Paris, mö duket se tö böra falö pör njö 'Association
albanaise pour la Societe de Nations" qö duhet rö formojmö, sikundör qö ka
njö Associete Franc pour la societet de narions" kötu nö paris, nö qyrerer e
tjera tö Francös dhe nö rö gjithö shtetet. Nö Shqipöri emöri i do vönö Lidhia
Shqiptare pör Shoqörin' e Kombevet.
Po tö gonj kötu programin e Association Franc si dhe njö projekt pör
nyjet mö tö vörejtshme te Lidhjes shqiptare. po e shihni se nö associaton
kötu janö njerözitmö tö mödhenj tö Francös. Ashtu öshtö edhe nö Belggjikö,
Itali, Greqi e Serbi. Kötu nö Paris ka edhe njö "Federation Francaise pour le
societa de Narion" sikundör qö nö Bruxelles ka nja dy muaj qö u themelua
njö Federation international pour la S.D.N. Köto Lidhje mbajnö kongrese
nja dy herö nö mot, ku gdo shtet ka tö drejtö tö dörgojö pörfaqsonjösit e tij.
Vjet kongresi qe nö Milano dhe me karör maj nö Gjenevö.
Po e sheh, pra, sa röndösi ka pör ne krijesa e njö lidheje sö tillö, qö na
bön tö njihemi e tö degjohemi dhe na jep rastin qö tö mbrojmö tö drejrat
tona pörpara botös.
Po törö nga lcJ'shkak, öshtö nevoja qö tö kujdesemi, duke formuar kötö
Lidhje, tö zgjidhen disa njerös - tö pakö - po rö mirö. Kötö barrö po ta lö
Z.sate. Köshrilla e Lidhjes mund tö böhet me nja 8 ose l0 veta, deputetö
ministra, ish-ministra, profesorö, gjykatös. Pastaj shikoni e böni me njö
pagesö tö pakö nö mot.
Me ta formuar kötö, mö lajmöroni me njö letör zyrtare, duke mö guar
emrat e aryre qö formojnö komitetin dhe nyjet kryesore tö kanonizmös, aro
nyje qö po ju gonj kötu mbyllur si projekt ose qö dhe nö sraturer fröngjisht
janö tö vijosura me mellan. (arkiv)

98 Xhaferr Vila, minisrör i Punöve tö Jashtme

Mid,hat Frasheri 4og

unö, me tö marrö kötö lajm, vete piqem me qendrön e kötushme dhe

kuptonj gfarö do bere qe tö hyjö Lidhja jonö nö marrödhönijen zyrtare me
lidhjet e tjera (Paris-Londör-Bruxelles etj).
Kam shumö shpresö se pörgjigjeja e mirö s'do tö vonohet shumö'
Kötu pörfitonj prej ketij rasti qö tö heq pakö vörejtjen mbi pezullimin
. kor.rporrdencös sonö. fu telegrafet qö heq, as letravet qö shkruaj' nuk
me jepet pörgjigje. Köshtu qö s'di paskötaj kujt t'i drejtohem dhe te kush
tö qahem? M'anö tjatör, e gjykoni edhe vetö, se jam ngarkuar kötu me nji
b"rie röndösi, me njö deryrö qö do kujdes tö madh dhe qö nuk mund tö
-.
mbushet , po qe nuk u mbajt me rregull korespondenca' Unö po pörpiqem
me sa mundem qö t' ju ndih me punln time edhe juve tö paktön mö ndihni
duke mö dhönö pörgjigje pör ato qö ju shkruanj'
Kötö qarje kam edhe pt€1 atyte zotörinjve qö formojnö zyrön e shrypit
ose qö merren me punöt e Shoqörisö sö Kombevet'
bo tö jem i lumtur po mö shkrove njö letör me hollösi dhe nö mö dhöng
pak dritö mbi mönyrön me tö cilön duhet tö punojmö paskötaj qö tö kemi
pak mö tepör rregull nö Punö.
Tö faleminderit e me shöndet.

Midhat Frasheri

P.S. Lutem, kanonizmön fröngjisht tö ma ktheni prapö' Shifrat janö

"vjetöruar": Ju gova njö tö re mö 1l tö kötij. A e more? Nö keni rasjen, me
njö njeri tö ndershöm, gomani ju vetö.
 410 Elha Shqiptarc

Paris, l0 gushr l92l

I dashur doktor,
Zq1'J 6glht rl

_ Jam i lumtur Cju komunokonj lajmin e mirö, qö eshtö njoftim zyrrar i

Britanisö sö Madhe, e cila nuk pranon t'i körkojö clinokatÄ dh. törgen
pör Greqinö.
Kötö erdhi vetö zoti Temperli tö ma njoftonte dje, qö do tö
thotö se
kufijtö tanö jugorö janö jashtö rrezikuc
Ju do tö gjeni kötu tö bashkengjitur tre komunikatat tona tö fundit.
Ju uroj tö keni kurdoherö shöndet dhe ju lutem tö mö konsideroni si
njeriun tuaj.

Me shamä repeht

Mid'hat Frash*;

99 Dr.Tirrtulli, ministör i Arsimit nö qeverinö e Turhan pashös dhe anötar i delc-

gacionit shqiptar n€ Konferencön e paqes nö paris
Midhat Ftashtri 411

19 Gusht 1921

I dashur zoti Hil Mosi ! rm)

eZ. Sate, datö 17 e kötij muaji'

Tani po marr letrön
Po kuptonj se e kini marrö letrön time reokamnde tö datöslO te kötij
muaji. nr. l4l2,ku kisha mbyllur edhe 1000 franga frances'
Kam lajmin e bukur dhe tö lumtur. Deligati englez erdhi dje tek unö
tö mö deklarojö zyrtarisht se Anglia hoqi dorE 1ö körkojö Gjinokaströn pör
Greqinö. Korga po qe jashtö bisedimit, köshlu qö kufitö tona tö 1913, u
siguruan.
L,ajmin gazmor e dhashö me telegraf dje.,
Do tö gjeni kötu kppjen e njö letre qö mora preiZ. Fuher' Kjo mö le tö
shpresonj J ettgti" aJ.a;"pe os€ Po i jep keshilla urtösie Serbisö'
-
Kötu u poqa meZ. Z. Rene Vivian dhe G.Honoterir. Quditem si nuk
erdhi aty Emzot Fan Noli.

läfak mc shändct

Mid'hat Frashäri

100 Hilö Mosi, ministör i Arsimit

 412 Elita Shqiptare

Delegacioni shqiptar nö Paris Paris, l7 gusht l92l

Rruga Lord Bajron

I dashur, zoti Barnes! ror)

Po i pörgjigjem letrös suaj tö datös 8 gusht.

Mbasi nuk kam marrö asnjö letör nga Duka dhe pörderisa mendoj se do
tö jetö e dobishme tö takoj Baron Hajashin, i kam shkruar parde
Ambasadös
pör t'iu lutur tö mö caktojö njö takim.
Gjithashtu iu luta Markezit tö Torretös tö mö presö. Eshtö tepör vonö.
Do tö gjeni kötu kopjen e njö promemorie qö ia kam dörjuar _ me
körkesö tö tij - ambasadorit tö Britanisö sö madhe, Lordit Hardinge, si
dhe
atö tö letrös qö ia kam dörguar Fisherit. r02)

Mö vjen keq, i dashuri zori Barnes, r' ju them se kam pörshtypjen se zoti
Gmprelej döshiron tö luajö nö Angli, rolin qö ka luajtur Rusia ne ndarjen
e Polonisö nö shekullin e l8-rö.
Pardje ai mö tha se Komisioni ka vendosur njö korrigjim tö kufirit nö
favor tö Serbisö nö Dibör, nö Prizren dhe nö veri tö Kelmendit, plus bashkimin
e krahinös sö Gjinokaströs me Greqinö!!
Pyes veten nöse mos Temperlej, nöpörmjer ketiy proyekti, döshiron tö
pörgatisö terrenin pör njö ndarje tö tretö dhe pörfundimtare tö Shqipörisö.
Kaq i habitshöm mö duket njö akt i tillö, njö politikö e tillö, ," .r.rk
mund ta kuptoj nöse ky öshtö opinoni i vetö Temperlejt apo i Forin ofisit.
Ju do tö gjeni kötu kopjen e njö lerre qö po ia dörgoj atij sot.

l0l Barnes, personalitetbritanik, mik i Shqipörisö dhe i M.Frashörit.

102 Fisher, pörfaqösuesi i Briranisö sö Madhe nö Keshillin e Lidhies sö Kombeve
Mid'hat Frashei 413

sidoqoftö, duhet vepruar nö mönyrö tö tillö qö ai tö dögjohetnö Forin

Ofis, se shqiptaröt, nuk do ta lenö veten tö therren si gjingiat dhe se niö
luftö guerile mund tö zgjasö te ne Pör njö giysmö shekulli'
Mö ndjeni qö po u them tö vörteta tö hidhura, por öshtö mirö qö ato
tö dihen dhe nuk e di aspak se si do tö jetö pörshrypja nö Shqipöri, ku atje
tö merrer vesh se Anglia po tregohet xheloze pör ekzistencön e shtedt tö
vogö1.

I besuarijuaj
Lamo Skändo
 414 Eliu Shqiptare

Paris,24 gushr l92l

I dashur Mehmed bej! to:r

Duhet ta keni marrö letrön qö jua dörgova pardje, me anö rö sö cilös ju

jepja lajmin e mirö, domethönö vendimin e marrö nga Brirania e Madhe.
Ky vendim iu komunikua zotit Larosh nga dr. Temperly, nöpörmjer njö
le tre, kopje tö sö cilös ua dhashö zotörinjve Gali dhe Äshida. Ne
kötö gast,
Larosh ndodhet me pushime dhe Konferenca e Ambasadoröve nuk u
mor zyrtarisht me göshtjen nö f alö. Miröpo, pörderisa jemi fruar pörpara
Keshillit tö SDN-sö mö datön I shtator, duhet qö vendimi i marrö nga
Britania e madhe tö publikohet zyrtarisht. Dje, shkova tö takohesha me
keshilltarin e ambasadös angleze, zotin cheerham dhe nö mungesö rö
tij u takova me sekretarin, zotin Kerr, i cili nö Konferencö merrer me
problemer rona. Ai mö premtoi se do r'i shkruante qö atö ditö Londrös,
pör t'ia börö tö dirur lutjen time Forin Offisit; po m'u lut, gjithashtu
t' ju shkruaja juve nö mönyrö qö r'i böni vetö pörpjekjet e nevojshme pör
kete qellim. Nö tö do rö gjeni edhe kopjen e letrös qö sapo ia dörgova
zotit Temperly.
Nuk guxova t'i shkuanja zotit Barnes, mbasi köto ditöt e fundit kam
abuzuar me rö vörretö shumö me dashamirösinö e tij. Megjithatö, ju lurem,
shkoni ra rakoni atö sa mä shpejr si cdhe miqtö ruaj nö Forin Offis.
Pör ne öshtö shumö e röndösishme sigurimi i njö deklarimi zyrar
pör kufijtö tanö tö 1913 nö törösi: Pas njö deklarimi tö tillö, shoqörisö
sö Kombeve nuk i mbetet tjetör vegse r'u kerko;e serböve tö törhiqen.
Köshtu, veröm nö kötö mönyrö, Iralia do tö heqö dorö nga gdo garanci
strategjike nö Adriatik. Nöpörmjet letrös qö Temperly mö dörgoi mö lg
tetor, do tö shihni se ai flet pör korrigjim kufiri nö leverdi tö serbisö;

103 lv{ehmet Konica, ministör i Jashröm i Shqipörisö.

Midhat hzshti 415

miröpo nöse böhct kjo, do tö thotö t'i

japösh prctekste Italisö pör tö börö
kerk"r" edhe mö tö forta. Pra, duhet qö göshtja e kufijve tanö tö mos
shrroher mö. Ekzistojnö cnde konsiderata tö tjera tö cilat do t'i gjeni
nö letrön qö i kam dörguar Barnesit, mö 22 tetot'
Ju lutem, i dashur Mehmed bej, tö mö
njoftoni sa mö shpejt pör
rezultatin e pörpjekjeve tona.

I besaarijaai
Mid'hat Frashöri
416 Elita Shqiptare

Delegation Albanaise Paris 25 gusht 1921

16, Rue Lord Byron

I dashur Mehdi bejl 'oa)

Shpresonj ta kesh marrö letrön time tö parö. Kötu mbyllur kam nderin
t'ju gonj dy körkesa rö dy frengjve qö po körkojnö "'memuritö" si ata shqiptarö
"kapisez" qömoti!
Pörfitonj nga
ry rast qö tö pörsörit lutjen e parö: E kuptoni fort lehtö
sa röndösi mund tö ketö pör ne propaganda, d.m.th., qö tö dögjohet emöri i
Shqipörisö, i cili prej shumö njerözve öshtö fare i panjohur dhe i padögjuar gjer
mö sot. Duhet qö tö böj gjirhö sa m€ vjen dore qö tö mbush körö deryrö, detyrö
shpirti dhe vetödije, e jo deryrö "memurieri". Por duhet qö edhe miqtö e mij
tö mö ndihin: mund t'i
kesh parö korespondenncat qö gonj pothua se gdo
javö nö tö pörkohshmen "The Near East" tö Londrös, komunikatat qö po jap
te shtypi i Parisit, nö "Agjencia Est Europe"; köto javö botova dhe dy artikuj,
njö nö "Mercure de France", rjarri nö "Le Monde Nouveau"; po pfes dhe dy
tö tjerö tö botohen köto ditö. Täni kam disa kohö qö hyra nö marrödhönie me
revistön ekonomike "France Orient" dhe "Frobeniud', kjo e fundit del nö
Bale tö Svicrös.
Qö tö bönj $ale per Shqipörisö dhe te benj f alö me nder, duhet qö tö jap
Iajme interesante, lajme qö tö heqin vöretjen e botöse politke, ekonomike
e financiare. Pra, cilar mö tepör se lajmet mbi jetön tonö ekonomike mund
qö tö interesojö köndonjösin? Prandaj, sapo m'a dha qeveria buxhetin, atö
gast e gova dhe u botua nö disa gazeta, köshtu edhe tö ardhurat e doganaver,
gjatösinö e shisevet dhe tö dekovilevet.

104 Mehdi Frashöri.

Mid'hat Frashti 417

Tani, tö lutem fort shumö Z. sate tö kesh mirösinö tö mö dörgosh

statistikön e bujqösisö, tö 9do prodhimi: drithö, ullinj, pambuk, duahan,
möndaßh, lesh etj. Donja dhe tariftn e doganavet (sadoqö klo nuk eshte
detyra e ministrisö sö Z. sate) si dhe sasinö dhe vleften e plagkavet qö hyjnö
dhe dalin nga doganat tona. T'a dini se 9do lamö statisdke qö mund tö mö
jipni, ka njö röndösi tö vegantö, meqenöse deften njö aktivitetin tonö dhe
rröfen qö u bömö rö zotörit sa tö mösojmö dhe tö dimö te ngrehim statistika.
Me njö fale, eshte pör ne njö shenjö shteti, gjöllimi dhe rrojtjeje.
Duke pritur tö kem nderin tö marr njö letör tö mirö, ju lutem tö pranoni,
Zoti Ministör, tö falat e mia me nderime.

M;d'hat Frashi+i
418 Elita Shqiptare

Delegation Albanaise a Paris Londör, le 2 Novembre l92l

6. Rue Lord Byron

Zoti Ministör! ro5)

Sor pata nderin t'ju telegrafonj se pörgapjet u bönö nö Athinö prej

ambasadorir tö Anglisö: Greqia i mohon pregatitjer mbi kufinjtö tanö.
Telegrafin pör ngjarjet mbi kufinö serbe (tö 30 Octobre) tani e mora nga
Parisi. Do behen köto ngjarje shkak te miqtö dhe nö F.Office. qö tö mund tö
adresohen shpenguar prej shkölqesisö suaj, prandaj ju telegrafova mö 29 tö
muajit qö shkoi: akoma s'kam pörg1ig)e; as di nö e muarrö telegrafin.
Sikundör qö pata nderin t'ju telegrafonj nga Parisi, kalia i parasheh
rektifikimet e Dibrös dhe ato tö Gorös, nö mos tö töra, gjysmazi, - tani
vetöm po refuzon tö pranojö arö rektifikim tö Kasrratit. Kötu nö Londör
pörpiqem tö bind ara qö mund tö na dögjojnö se nuk pranohen dot
rektifikimer pa krijuar vöshtirösi tö mödha, mbase dhe turbullime nö
Shqipöri. M'anö tjarör, kötu na thonö se do tö jet' e vöshrirö qö tö niset
puna nga krei dhe tö hiqet dorö nga rektifikimet e konresruara gjer mö
tani prej Italie dhe France.
Nö Paris mö thoshnin se nö vendimer e Konferencös sö Londrös.
do tö jetö dhe njohja zyrt^re e qeverisö shqiptare. Ju kisha telegrafuar se
Pashigi pretendon se shqiptaröt arakojnö serböt dhe köra nuk böjnö vegse tö
mbrojnö veten e ryre. Kötö ide ka edhe ambasadori i Francös nöBelgrad,Z.
Clement Simon . Prandaj e pashö tö nevojshme qö tö inreresoni nö punö tö
dy konsujt qö janö nö Shqipöri, atö tö Anglisö dhe atö tö Francös. Si fola ne
Quai d-Orsay pär tö rözuar idenö false qö kishin, mora leje qö t'i shkruaj
Z-it Eugene Pittard nö Gjenevö qö tö vejö dhe tö böjö njö deklaratö pörpara
Konsullit tö Francös e tö döshmojö pör sa pa nö Shqipöri e mbi qöllimin e

105 Pandeli Evangjeli , ministör i Punöve tö Jashtme

Mid'hat Frahti 419

sjelljes sö serböve. E.Pittard m'u pörgjigj me telegraf se e böri köte döshmim

me 22 tö tetorit.
Kuptoj edhe m'anö tjatör se nö kuvende qö böhen mbi kufinjtö tanö'
nuk zihet fare ngoje Sazani, padyshim kjo göshtje, meqenöse shikohet q'i
pörket drejtpördrejt Shqipörisö.
Kam pasur nd.rin t' ju shkruaj mbi nevojön e tö dhönit njö fund punös
sö petrolit. Po guxonj t'ju dörgonj kötu njö model kontrakti börö pör
naftö
me njö tjatör kompani. Kjo mund tö sherbele si njö model pör ne, qö tö
dima si ka punuar bota nö njö rasje tö tillö.
Ng" ,rje letör qö Po marr prej njö miku mbi kötö göshtje, po qit disa
cope qe i lith me kontraktin bashkö: janö disa shönime tö nevojshme.
P" mbaruar kötö letör, jepmöni leje rö bönj edhe disa shönime tö
nevojshme mbi tö pasurit e njö rregulle nö korespondencön ndörmjet
Dörgatös sonö dhe Ministrisö. Marr kurajon tö deklaroj se, Po qe se vazhdoj
ke.ht,r, do tö mö jetö e pamundur qö tö punonj akoma, meqenöse do tö
böhemi tö gjithö pör tö qeshur, nö mos pör tö qarö. Gjer mö sot, as njörös
prej letravet qö kam guar nö Ministri, s'mö ka ardhurö pörgjigje me rregull
dh. krr.re s'mö öshtö guarö n,ö avis (regu), me njö mönyrö tö unö s'di nö i
mirni lerrat e mija ose jo dhe ne ju vijnö me dyll dhe vulön tö paprishur?
Pa patur njö siguri, si mund qö tö punoj?
Vöshtrirösija tjatör vjen nga zyra e shrypit. E mbani ment me sa mundime
e formuam zyrön eshrypit ary, qö tö mundnim tö kemi njö bashköpunim tö
rregullshöm dhe tö dobishme. Pör fat tö keq, gjer mö sot, zyra e shrypit ka
refuzuarö tö na japö lajme dhe pyetjet tona telegrafike ose letrat kanö mbeturö
pa asnjö pörgjigje. Do t' ju isha fort mirönjohös sikur tö jepnin urdhör qö
drejtoria e shrypit tö na gonte me postö njöherö nö javö, lajmet mö kryesore,
tö cilat edhe shumö herö s'öshtö mirö qö tö botohen, po qö duhen mbajrur
pörvetö ne. M'anö tjatör ajo zyftrö marrö mundim dhe tö pörgjigjet nö
pyetjet qö i böjmö, se duke ndenjurö nö t'erröt, nuk punohet dot' Shumö
herö mö duhen lajme dhe informata qö s'di nga kush t'i körkonj; edhe e
dini döshira ime öshtö qö ta bönj zyrön time njö ambasadö, njö konsullatö
se
dhe njö zyrö shrypi.
Duke shpresuar qö tö kem pörgjigje, ju lutem zoti Ministör, tö pranoni
tö falat e miia me nderime.

Mid'hat Frashäri.
 420 Elita Shqiptare

Paris, I dhjetor 1921.

Zoti profesor, 106)

Pörsa i pörket rifillimit tö mösimit tö gjuhös shqipe nga profesori Mario

Rokes nö shkollön e Gjuhöve orientale, marr guximin t'u paraqes disa
vörejtje tö thjeshta pör veprön tuaj "Gjuhöt nö Europön e Re".
P33. Ekzisrojnö 2 milion sublekte qö flasin guhön shqipe, rö grupuar
nö njö mönyrö kompakte (Shqipöria e pavarur dhe vende pranö). Mö shumö
se 500.000 shqiptaröt nö Greqi e ltali, tö paröt tö emigruar nö shekullin e
l3-tö dhe tö fundir nö shekullin e l5-tö. Nuk po llogaris kolonitö e para qö
po i numöroj mö poshtö.
P 34. Gjenden rekste shqip qö prej gjysmös sö parö tö shekullit tö l4-rö,
öshtö njö tekst i vogöl qö e kam parö nö manasrrisin e Grota Ferrata, pranö
Romös. tksti i plotö mö i vjetör, qö njihet, öshtö ai i Buzukut (1555),
libör i shtypur, njö kopje e verme e rö cilit ndodhet nö Palermo. Mandej,
punimet e Bogdanit (1685), Budir (1664) dhe tö Fr. Bardhit (1635), janö
tö mövonshme.
P. 35. Shqiptaröt nuk shkrihen kaq thlesht nö popullsitö, midis tö cilöve
janö vendosur. Pör kötö döshmojnö kolonitö e shumta tö cilat kanö ruajtur
gjuhön e ryre, zakonet dhe doker. Do rö pörmendja sidomos kolonirö e vogla
tö Asma Keuy (ishulli i Marmarasö), shtarö ßhatra pranö Andrinopojös, tre
fshatra nö Besarbi, Borgo Erico, pranöZ,arös (Dalmaci). Kam njohur njeröz
nga köto lokalitete dhe jemi marrö vesh shumö mirö nö shqip.
P. 34 Princ Vidi nuk ishte propozuar nga Austria, por mö tepör nga
Fuqitö Mödha (pörßhi Francön) dhe kundör vullnetit töAusmisö. Kandidati
e
i sai ishte Duka Urach.

106 Profesori Meillet, autor i veprös"Gjuhöt nö Evropön e re". Pörkthyer nga frön-
gjishtja.
Mid'hat Fmshirt 421

P 253. Shteti shqiptar ka vuajtur nö vitin 1912, l9l3 dhe l9l4 nga
intrigat e huaja, qö ju i merrni me mend lehtö. Qö prej vitit 191 8, shqiptaröt
kanö mundur t'u rezistojnö nö njö mönyrö tö könaqshme intrigave dhe
vöshtirösive shumö mö tö mödha, qö u janö krijuar nga tö huajt.
P.2s4.Ausrria ishte lejuar (nga traktet e Kalovicit 1699 dhe Passarovigit
1718) t'i mbronte katoliköt vetöm nö shekullin e XVIII, por kuldvimi i
gjuhös kishte filluar shumö mö heröt nga köto data.
Ju lutem qö köto vörejtje t'i konsiderohen vetöm si njö tregues
vlerösimi pär profesorin, pra pör ju, dhe tö keni besim tö ndjenjat e mia tö
besnikörisö.

Lumo Shända
 422 Elita Shqiptare

Paris, 12 janar 1922

I dashur Rexhep, to7)

Ja njö letör zyrtare. Po dua edhe njö personale.

Pör bibliotekön, them se njö dyqan i madh i katundarisö,
ose prej aryre
tö Esad roptanit, öshtö mjaft. Nö gjetsh dy afrr e afär edhe
ma mi.e; gelni
njö derö nö mes: njana anö bahet sallö pör köndim; tjatra zyröpör
sekretari
dhe depozitö pör librat.
Biblioteka qö rash do geluh edhe nö mos kini shumö libra, mundeni
me
u ba abone nö revista dhe keshtu törhiqni köndonjös, qö tö shpötojö
bora nga
qelbösir' e kafeneve, nga politika e kafeneve dhe nga alkootir-".
Kötu po gjen edhe njö kopje rö njö statuti pör Lidhjen Shqiptare tö
shoqörisö sö kombeve. Kötö statut ia gova Eshrefit. pra, kur te
doni ju re dn
bashkö me Sejfinö, Aleks Xhuvanin etj., e filloni körö Lidhje.
Nö Paris u pashö me komandanr perret, qö vjen aty pör kufinjtö: dua
ta interesoj. Po dhe ju duhet qö punoni: prandaj do formuar Lidhja
qö tö
punojmö pakö pör tö shpötuar Kasrratin dhe Dibrön e vogöI. po gjen kötu
edhe njö notö qö kam banum pör miqtö mbi kufin' e Shkodres dh. ä
oibr.s.
U shkrova miqvet nö Londör qö tö rakojnö delegatin anglez.
- Duhet tö pörpiqi qö makar njö prej miseve tö Komisionit tö Hetimit, qö
ka ardhur ary tö mbetet nö Shqipöri pör do kohö, se nga tradhöti e serböve,
duhet tö kemi kurdohere frikö.

107 Rexhep Mitrovica

MidhatFnsh*i

goinö Kumtarin arsimucr - shkolla e re'

Jep, tö lutem, urdhör qö tö mö
n"g!,i" Bujqtisi dhe gdo lßer tö ri qö tö dalö, sc sot pör sot vetöm köndimi
I, ti dhe iiUet lorimi kam. Dua njö gramatikö dhc pesö copö ffegullore
";!
tö Komisisö lrtrare pör ortografinö shqipc'
c Parlamentit'
Jep urdhör tö mö gohen edhe Bisedimet

Te puth sytä
Mid'hat lmshtri
 424 Elita Shqiptare

Paris, 2l shrator 1922

I dashur Zntöri, tol)

Täni posa mora "Hyllin e Dritös", tö gushtit dhe tö shratorit, ku mö ke

shkruar atö pörgjigje tö vogöI. Tö faleminderit.
Kötu mbrenda kam nderin t'ju dörgoj dhe njö artikul tjatör "Duke
könduar njö libör". Nuk e di a do ta gjeni tö mirö. Kujdesi im öshrö qö,
duke marrö pör shkak njö bibliografi, tö them sende qö mö duken se mund
tö ngjallin njö interes tö köndonjösi dhe tö
9el njö horizont tö ri. Do tö qe
mirö si-kur tö mundim tö zgjojmö nö disa qarqe njö jetö intelektuale,
njö rojtje me ide tö rcja, njö jetö mendore. Le tö pörpiqemi t.i prapsim
pak shqiptaröt nga jeta politike dhe e kafenever, r'i shryjmö nö studim dhe
nö merak pör gdo send qö i pörker Shqipörisö dhe shqiptarizmös, se po qö
nuk zgjuam dor njö kult, njö adhurim pör gdo send qö i pörket kombit dhe
tokös sonö, nuk mund qö tö kemi as shqiptarö, as Shqipöri. Nga ky shkak
landa e sö pörkohshmes s'uaj mö duket e kandshme, se i pörket
9do 6lli te
nevojaver tö Shqipörisö.
Kam uzdajö qö javön e ardhme tö jem nö Tiranö dhe, tö lutem, mö
shkruaj atje me anö tö shrypshlaonjös sö lGisto Luarasit.
Prano, tö lutem, i dashur zotni, tö falat e mia me nderime.

Mid'hat Frashai

Ps. At Gjergj Fishta asht pranö meje, rek po shlauaj kötö letör. E lexoi
pergjigjen e z. tönde si dhe tö zotörisö sonö, Por u piköllua nga lajmi qö i
pate dhanö se subvencia e shkollös po pritet. Ne me dhang leje, do kuvendoj
edhe unö pak nö Tiranö mbi kötö punö.

108 Botuesir tö revisrös "Hylli i Dritös", Shkod€r.

Mid'hat Frarhti 425

Tiranö, 25.X.1922

Tö ndershmit At Shtjefön Gjegov,

Shkodör

I ndershöm Atö,
Kam ma tö mirin kuitim tö dheut prej asaj vizite qö ju böra gadi l0 vjet
ma parö nö Gomsiqe dhe sa here kandoj nji vend tö nönshkrumunpreiz.
tande, mö ngjallet uzdaiaqö tö piqem edhe nji herö'
Tani po njoftonj me ju gue tö falat dhe nderimet e mija dhe pörfitonj qö
t. ju lutem me pörkrah formimin e asaj Shoqnije pör me mbledh dokumentat
me historinö e Lidhjes sö Prizrenit 1879-1882. Köto duhen mbeshtjelle
prej
janö pleq
aryne qö e panö atö periodhö dhe qi lojtön njö rol, burra tö cilöt
dhe qi, nö kaloßhin edhe do vjet, do tö jenö tö zhdukun pör ne dhe tö pamöt
e tö ditunat e tyre tö harrueme bashkö me ta'
z.
Jote me arö aktivitet dhe zell qö tö karakterizon, mundesh me i
ndihmue fort shumö kösaj göshtjeje.
Dhe tä jem i lumtun me ditö iden' e Z. ande dhe mbetem

Juaji
Midhat Frashäri
 426 Eliu Sbqiptare

Tiranö, 22 nönror 1922

I ndershöm Arö, roe)

Lerrön e zotnisö tande e mora me nji gzim fort tö madh.

Edhe sot kena fol me Atö Gj. Fishtön pör Z. Tände, tue
kujtue edhe
nji herö kohen e kalueme, me qenö se dhe nji admiraror i aktivitetit
"j"rht
dhe i zellit patriotik tö z. sate. shkaku qö nuk u pörgjigja gjer mö rani asht
se-kam qenö pak i pamujtun nga tö ftohtit dt. t"gerhrinöJ'sö
madhe qi ka
mbretnue nö köto kohö te fundit kötu nö Tirane. Tashti jam
ma mirö dhe
nö dashtö Zoti, do tö vij nö Shkodör pör pak kohö.
7'otnija Jote pati mirösinö me mö
. kujrue gjirhö holrösinat e udhös qi
kena banum nga Gomsiqe nö Shkodör, kultim edhe pör
mue i paharruem.
Po mjerisht shönimet e mbajtuna nö Shkodör, fotogr"fin"t
e marruna (dhe
kanö qenö fort tö bukura) mö kanö hup, kur r.b.l"t e
eermenikös mö kanö
dieg shpinö n'Elbasan mö 1914. pdhe fati jem ka qenö gjithnji
köshtu: do
sende, dua tö them shkrime (thörmijat e jetös)
n'Elbasan, do nö Durrös dhe do akoma nö Rumani, kur kam
-e L"ne hup ne Fier, do
qenö internue
nö kohö tö Luftös sö Madhe. Asht e vörrer se, pasi digjet
randa, rymin e merr
era dhe hini shpörndahet pa lanö asnji shej.

. 3"i nö Tiranö jam tue u marrun me organizimin e mösimeve dhe

konferencave tö natä, tö cilar, qö tri javö - po jepen rregullisht
dy herö nö javö,
pörveg dy mesimeve giuhö frengiisht qö edhe atolepen dyherö
nö javö. rGna edhe
uzdajö qi ditön e 28 nantorit tö inagurohet zyrtarisht Biblioteka
Kombötare.
TE lutem Zotni, me pranue tö falat e mia me shumö nderime.

J"aji
Mid'hat Frashäi

109 Ar Gjegovit
Mid'hat haheri 427

rro)
I dashur zoti Iden,

Me könaqsi tö madhe mora letrön tuaj tö datös 9 tö kötij muaji. I njoh

ndjenjat qö keni si edhe tö gjitha faktet, kur bisedoj me
ju' ose kur lexoj
l.tr"t i,r";". Jam shumö i könaqur dhe do tö bönit mirö t'i shkruanit Eshref
eshtö
Frashörit, qö ka simpati dhe shumö respekt pör ju. Aktualisht' Eshrefi
kryetar i senatit dh. i d,rh.t tö dögjojö mendimin e njö tjetri, qö t'i hapen

syrö.
ju them se do tö ishte gabim
Para sö gjithash, e quaj tö nevojshme t'
tö mendohei se ka njö feriri. bolshevike nö Shqipöri. Eshtö kjo mendösi
e mierueshme tö ngarörrosh liberalizmin, demokracinö dhe döshirön pör
ndarjen e tokave, me sistemin e sovjetöve. Shqiptari öshtö shumö konservator
pe, i',, börö bolshevik e leninist. Ndoshta, duhen shtuar gjithashtu edhe
ndlenl"t e tö krishteröve kundör bejleröve dhe agallaröve muslimanö, gjö
shumö e natyrshme pas shembjes sö regjimit turk e mysliman'
Pör mua ka vetöm njö mönyrö qö tö normalizoher gjendja nö Shqipöri:
Mbajtja e lidhieve me livizjen Demokratike dhe hartimi i ligjeve nö

mbrojrje tö bujqörve, ßhataröve, punötoröve. Vetö pronaröt thonö se,merren

pak me fermat e tyre. Me njö falö, ata duhet tö marrin si shembull fermeröt
anglezö, qö punojnö pör tö mirön dhe sigurinö e ryre' duke u kujdesur pör
fshataret dhe duke u larguar nga s.iellja e rusöve, prej tö cilös, ßhataröt kanö
gjetur vdekjen e ryre nö shpörbörjen e Rusisö'
Thuajani köro gjöra Eshrefir dhe miqöve tö tjerö qö ju duhet tö keni nö
Shqipöri.
Besoni, i dashur zoti lden, nö ndjenjat e konsideratös sime tö lartö.

Mid'hat Frasheri

Pä r h t lry e r n ga frä n gi is h tj a
I l0 lden, konsulli i Britanisö sö Madhe nö Shqipöri
 428 Elin Shqiptare

DELEGATTION D'ALBANIE
ATHENES Athinö,24korrik
r923

Zoti Ministör,rr')

Mora sor letrön e datös 14 tö kötij muaji. Nönshkruar prej Kryeminisrit.

Meqenöse gezetat qö kam marrö nga Shqipörija, nr'rk me l"lmope ger..rd,
nuk di g'ndryshim u bö nö kabinet.
Z. Aleksandri Ir2)e poqa sot mö l pasdreke öe bisedova me tepör se r-2
ore.
Bömö f ale ne krye pör udhötimin e rij, pör tö cilin mö rha se e shpejtoj
konkludimin e paqs, meqenöse gjersa pa vajturö vetö, Evropa donte tö
pörfitonre - pör tö ndrequrö interesat e veta - nga fuqija ushtörore e Greqisö.
I thashö se mösova bisedimin e tij me delegatin tonö nö Lausannö dhe
se jam i könaqur prej deklaratavet qö i böri. po, do tö qe mirö sikur
tö
viheshin nö praktikö dispozitat e mira tö Greke; qö afro 6 muaj
eeverisö
qö gjendem nö Athinö s'kam veg se tö levdohem dhe tö quhem i lumtur
prej marrödhönievet qö kam me auroriretet qöndrore. Mjerisht sielljet e
.öpunösve tö prefekturavet, doganö dhe gjindörmari, nö göshtje pashaporti,
nö leje kalimi...nuk na könaqin aspake dhe ndalojnö afrimin dhe miqösinö
e tö dy popujve fqinle, pör tö cilön po pörpiqemi.
Mö tha: "Nuk mund tö kupötoni se sa pörparim öshtö bere qe kur se
kini ardhur ju nö Athinö, sa ndalime kemi prapsur dhe sa m"r" j"nö marrö.
Ja, tani po emörojmö dy konsuj nö Korgö dhe Gjirokasrör, me gjithö qe
vorioipirotör po rhörresin duke na thönö se po heqin dorö syresh. sillogöver
u a preva fare fuqinö dhe u rhashö rö mos rrazohen nö punö".

lll PandeliEvangjeli
i l2 Alcksandri, ministör i Punöve tö Jashrme tö Greqisö.
Mid'hat Frashii 429

nö gazetat qö
Meqenöse erdhi vetö $ala ne Sillogöt, i thashö se köndova
"Tä
kirht. pr"rr,rar njö dörgatö tö ryre, po nuk Pyeta 9'kuvendoj me ta' -
e
kufisö,
them unö vetö" dhe mö kallözoj se u tha tö mos trazohen nö punöt e

tö rrinö urtö si nöshtetas shqiptarö "Tö gjithö kuptojnö dhe mö jepnin tö

drejtö" - shtoi Z. Aleksnder,-"pörveg Adamidhit" (Adamidhi nga Hogishti
qö rri nö Selanik).
Pör n.iö mbledhje tö sillogövet s'kishte n,iohje, as qö i dukej e mundur'
si pa tö veganrö, insistova mbi karakterin jo miqösor
i dhene njö röndösi
pei tö dy shtetet tö njö mbjedhjeje tö tillö dhe pyeta (duke qeshur) nö do
t'i
vinte mirö qö tö böhej nö Shqipöri njö kongres komitash prej gamövet' Nö
u kishte Premtuar' - sipas
falö e sipör, mö döfteu se delegatöve vorioepiriotö
marröveshjes qö ka Greqija me Shqipörinö nö Kapshticö, - tö intervenojö
pranö qeverisö shqiptare pör shkollat greqishte' Mbi kötö m'u dha rasje tö
t.rd.nJor,l akademikörisht, qö ne kemi 38 shkolla greqisht, kurse Greqia
s'ka asnjö shkollö nö Qamöri!
Mö dha tö drejtö pör kötö observatö dhe mö premtoi qö ta besedojö
göshtjen. Sido qö tö jetö, shoh se edheZ. Aleksandör konfondon shkollat
greqisht nö shqipöri pör grekofonör, me shkollat qö kishte patriakana dhe
qö hyjnö nö njö kategori me shkollat ryrqisht, ose ato tö Austrisö'
Nö bisedim esipöq Z. Alelsandrör pörsöriti mö tepör se njö herö qö Greqija
duhet t'i ndihnjö Shqipörisö qö rö rrojö vetövetiu dhe jo t'i japö shkelmö qö
tö shkaktojö prishjen e saj. Kötö u a thönkösh edhe vorioipiriotöve!
Pör mbylljen e sillogövet do pritur akoma ca, mö tha, se vetövetiu s'ka
ndonjö röndösi dhe mos harroni qö jemi nö kohe tö zgjedhjevet. Prandaj
edhe do tö jem i lumtur, shtoi, qö tö kem se g'tu them vorioepiriotöve dhe
t'u zö gojön.
- Pörgjigjen e kini gati, i thashö' U thoni se Shqipörija ka afero 40
shkolla greqisht qö i mban me tö hollat e saja, kurse ne s'kemi as njö shkollö
shqipe!"
Pritni, iu lutem, Zoti Ministör, tö falat e mia me nderime'

Mid'hat Frashari
 430 Elin Shqiptare

Shkölqesisö sö Tij
Zotit Ministör tö Punöver tö Jashrme Athinö, I gushr 1924
Tiranö

Zoti Ministör, r'3)

Kam nderin t'ju dörgonj kötu lidhur njö copö gezete.,Nea Imera,', 30
korrik, me njö korespondencö pör copötimin e shqipörisö nö tre kantone.
Ka dy javö qö köto lajme qarkötojnö nö shryp, tö dhena prej Beligradit
dhe tö pushtuara nga gazerat e Athinös.
Kujtonj se do tö qe mirö, pör rö prerö hovin e köryre inrrigave, rö böhej
njö komunikatö zyrtare nö agjencirö pör tö deklaruar qö s'ka ndonjö korrent
pör copötim ose kantonizmö nö shqipöri dhe pör tö theksuar programin e
Shqipörisö qö öshtö pör qendräsim dhe bashkim tö ngushtö.
Pritni, ju lutem, zoti Ministör, tö falar e mia me nderime.

Mid'hat Frashtri

I l3 Suleiman Delvina
Mid'hdt Frashei 431

LEGATTION D'ALBANIE
ÄTHENES
22 Gusht 1924

Zoti Ministör,rra)

Kam nderin t'ju dörgonj kötu kopien e njö lutjeje dhönö qeverisö prej
shqiptarövet tö Peramithisö.
Kjo letör plotöson atö tö Dhamo Leskos qö ju dörgova sot.
Do tö shtonj kötu edhe njö herö se, sistemi grek öshtö qö tö mos njohö
me dashje tö tij asnjö tö drejtö pör shqiptaröt myslimanö, tö mos u japö
drejtösinö, tö mos i lerö qö tö disponojnö prej pasunisö tö tyre, tö mos
rrojnö dot. Dhe köshtu tö shtröngohen tö ikin, qö t'u grabitet lehtö kamja
e tyre.
Nö Qamöri, pasi u muar gifliket, tani po u römbejnö edhe arat dhe
kopshtet. Shtöpitö po i mbushin edhe njö herö akoma me refugjatö grekö'
Edhe nöshtetasit shqiptarö törö köto vuajnö, se pör njohjen e nöshtetösisö
sö huaj belne sikur kerkolne dokumenta, gertifikatö mbi gertifikatö, qö tö
shkojö koha dhe t'i dalö shpird botös.
Nomi sheshit nuk i ndalon shqiptaröt prej tö drejtavet tö tyre, as u
mohon drejtösinö. Po nö gdo departament, nö gjykatore, nö prefekturat,
nö Bujqösit... ka urdhör tö fshehtö qö thotö se te shqiptaröt nuk duhet
tö aplikohet nomi.
Kötö urdhör tö fshehtö, jo vetöm ia kam thönö me goiö Zoir Roussos,
po edhe ia kam shkruar nö gdo notö qö po i jap.
Te lap njö shemböllö tö re: Autoritetet greke thanö se, me tö dhönö
gertifikatö komisioni mikst qö alaecili shqiptar mbetet jashtö kömbimit, do
tö ngrerö gdo nddim. Komisioni zuri tö japö gertifikata nöVeria, po prefekti

I 14 Sulejman Delvina
 432 Elita Shqiptarc

tani rhotö: unö köto letra tö komisionit nuk i njoh, shkoni nö

Athinö t,i
legalizoni nö ministri' e Punövet tö
Jashtme.
shemböll 2: Ismail Abdiu, nö Zelehovö (Serrez) vdes urije, se gifigun
ia
ka zaptuarö greku. Qö nö qersho r 1923 kam börö disa nota
ia, re.'Mirri.tri"
e Pun€vet töJashtme pardjemö pörgjigjer:gifligu i I.
Abdiut öshtö grabitur
zyrtarisht qö mö 1914. Vetöm kaq..
shembell 3: TanjaPunire Refat, vajtur nö Ellasone mö l9l 5, pasi dogjnö
greköt Leskoviknö dhe njohur kurdoherö prej autoriter.rr., ,i shqiprare,
ka shitur njö copö toke qö me 1923, po ,'böh.t dot formaliteti. Täni
mbi
notat e mia, Ministria na jep pörgjigje: Zonja punire tö sjellö letör tö
re pör
nöshtetösi, domethönö s'i kanö dokumentet.
Te tille raste janö mö tepör se 300 gjer mö sor.
Kopien e kösaj letre po e goj edhe nö Gjenevö.

Prirni, ju lurem, zoti Ministör, tö falat e mia me nderime.

Mid'hat Frashai

Shkölqesisö sö tij,
Zotit Ministör tö Punövet tö Jashtme
TIRANE
Midhat Frashti 433

Athinö, 9 shtator 1924

r15)
Zoti Ministör,

Kam nderin t'ju gonj kötu mbyllur kopien e notös l5l I qö po bönj pör
dezertorin Karfandoris, pör tö cilin öshtö fala nö letrat e 30 gushtit drejtuar
shkölqesisö Suaj.
Nö frazön e fundit thosha se qeverija do tö jetö e lumtur tö fillojö
kuvendime pör lidhjen e njö konvensioni pör ekstradim.
Me kete rasje, do tö shtronj, zoti Ministör se, mö duket e udhös qö tö
mos presim mbarimin e göshtjeve rö varura ndörmjet nesh dhe Greqisö, pör
tö lidhur konvensione dhe tratativa.
Pör kötö duhet tö marrim pör shembull Francön me Gjermaninö dhe
Angline me Rusinö, tö cilöt nuk mönuan - jo vetöm tö kenö relatazyrtare -
por edhe tö lidhin marröveshje.
Besoj se, ne beßhlm rrarate, marröveshje dhe konvesione me Greqinö,
do tö lehtösojmö gjöndjen e göshtjeve nö litizh.
Pör fat tö keq, gjer mö sor, jo vetöm s'öshrö börö asgjö e tillö, por edhe
marrödhöniet tona diplomatike me Greqinö janö anormale.

Pritni ju lutem, zoti Ministör, tö falat e mija me nderime

Mid'hat Frashäri

l15 Sulejman Delvina

434 EIiu Shqiptarc

Pera,l0 dhjetorl924

Shkölqesös sö tij,
zotit Ministör tö PJ
Tiranö

Zod Ministör' 116)

Kam nderin tö heq vörejtjen e Shkölqesös Suaj mbi göshtjen kötu

poshtö:
Nö Stamboll, Tekir-Dag, Uzun Qypri, Brusö, gjen afro 1000 shqiptarö
tö Kösovös, tö ikur nga plengu i afro mot-mot e gjysmö mö parö. Köta njerä
ende edhe s'janö vendosur gjökund dhe janö gati qö tö venö nö Shqipöri me
..t-4.
g.,ltne remrre.
Karakteri punötor dhe bujk i köryre shqiptaröve mö bön tö besoj se
transporti dhe vendosja e tyre nö Shqipöri do tö na sjellö dobi tö madhe
mareriale dhe politike.
A. Materiale, se do tö punojnö dhe do tö shtojnö popullsinö e
pasurinö.
B.
Morale duke vajtur njerezit nö Shqipöri, do tö ngiallet njö korrent
se,
simpatije pör Shqipörinö. Po fitimi mö i madh do tö jetö, se do tö pritet
shpresa dhe korenti i emigrimit drejtTurqisö i kosovarövet.

Pritni, iu lutem, zod Ministör, tö falat e mia me nderime.

Mid'hat Ftzshiri

I l6 Sulejman Delvina
Mid'hat Frasheri 435

15 mars 1925

I dashur Mehmed bej! 'ra

Mbrömö mora telegramin e Z. suaj, me tö cilin mö ngushölloni pör

ungjin tim. Nuk t'u pörgjigja me telegraf se edhe desha tö tö shkruaj letöa
qö tö mos harrojmö fare shoku-shokun. Letrön qö mö dörgove, bashkö me
njö hesap tö vogöl dhe me njö gek tö mikut tonö Kolea, imora me kohö dhe
tö dhashö pörgjigje, Z. sate si dhe Kolesö, nö Marsile. Pör fat tö keq, as prej
njörit nga ju, nuk mora lajme.
Pör ungjin Fuad, me tö vörtet ndjeva nje hidhörim, jo vetöm pse e kisha
timin, po edhe mö tepör akoma pse kishte vajtur nö Shqipöri me qöllim qö
tö punonte, tö bönte kopshte me portokale dhe köshtu tö shtonre pasurinö
e vendit, tö jepte shemböllön e mospörtimit.
Sikur tö vinte ndonjö profit i ri tani, do t'i lutesha qö r'i shikoiö si shenjt
ata qö punojnö me duart e ryre, ara qö böjnö njö gjö tö dobishme dhe tö
fitimshme pör veten dhe pör shoqörisö. Aryre qö rrinö dhe kalbözohen nö
kafenet dhe nö selamllöket, do r'u lutesha t'u fryjö nö vesh "juf borisi" qö tö
venö nö dreq dhe tö mos u mbesö asnjö gjurmö.
'I'ö lutem shumö, shkruamö ndonjö lajm qö tö mö gözojö. A ke ary
ndonjö shenjö punimi, a gelenö arrat, a mblidhenö drurö, a öshrö börö ndonjö
industri, a öshtö godirurö ndonjö udhö a ndonjö urö, makar si ato tö Dervish
Iliazit, i ndrittö shpirri!
Shumö tö fala dhe miqösi.

Mid'hat Frasheri

I l7 Mehmet bej Kölcyra

436 Elita Shqiptare

I dashur Teki be;, ".1

Letrön qö mö dörgove, e mora me kohö.

Pör eksproprimin e cilikevet po presim nomin qö ka pör tö börö z.
Mihalakopullo, i cili do tö caktojö njö gmim tö ri; thuhetö se do tö paguhet
gjer nö treqind dhe katörqind drahmi pör streme. Nga ana tjatör, kanö börö
dhe njö nom tö ri, me darön 29 janar tö kötij moti. Ky nom thorö se, pasuri
e nöshretasve tö huaj, ose tö gdo myslimani, qö nuk ösht'eksproprinuar gjer
mö sot, nö vend qö tö eksproprinoher, do tö blihet prej qeverisö. po nga ky
ligj s'kemi, pra, akoma ndonjö zbatim. Duhet tö presim. Te shohim nöse kanö
shkruar disa letra. Edhe unö kam shkruar nö Tiranö, meqönöse besonj akoma
sekio punö e pasunivet lyp edhe konkursin e qeverisö sonö qendrore.
Po z. Jote si prefekt g'po bön aty? A punon pakö per popullin, pör
shöndetösinö, pör jetimöt dhe tö varförir, apo vetöm pör kafenetö dhe pör
selamllöket?Jam i sigurt se, nö qoftö qö nuk mendohemi sot pör shöndetösinö
e popullit dhe pör tö shpöruar frmijöt e vegjöl nga vdekja, po qe qö s'böjmö
shoqöri pör t'u mösuar gupavet dhe gravet tö punojnö, jam fare sigur, rhem
se nesör, ose djemrö tanö do tö venö tö lypin nö dyert e kafenevet ose tö
mejhanevet, ose do tö lajnö rabakatö.
Mö parö, pra, tö mendohemi pakö qö sot.

Tb puth rytä

Mid'hatfiashäri

ll8 Teki Selenicös

Mid'hat Frasheri 437

25 mat 1925

rre)
Zoti Ministör!

Nö raportet e mij 8 dhe 23 prill, pata nderin t'i parashtronj Shkölqesisö

Suaj geshtjen e nöshtetösisö; dua t'i dörgonj kopjen e art. III tö ratatit tö
r20)
Sevres-it si edhe kopjen e deklarates börö prej delegatit shqiptaq nö Gjeneve,
tetor 1921.
I lutemi Z. sual qö tö na i jepet njö pörgjigje e shpejtö dhe njö raport
i köshilltarövet ligjorö mbi kötö göshtje me kaq röndösi. Shkoi njö muaj e
gjysmö dhe nuk m'u njoftua as marrja e aryre raporteve tö mi.
Puna po böhet tani mö serioze, se gazetat kanö botuar (nö Epir dhe
Maqedoni) njö komunikatö pas sö cilös shqiptaröt ftohen gjer mö 6 gusht
qö tö deklarohen:
1. Ose grekör
2. Ose shqiptarö dhe nö kötö rasje, nö mot-mot e sipör, tö ikin, me
kusht qö tö mos kthehenö mö.
Vajta pardje kuvendeve me sekretarin e pörgjithshöm, pastaj me
direktorin kompetent, z. Mahera.
Kuptova se edhe qeverija greke nuk di akoma fare mirö nö do tö bazohet
mbi tratatin e Athinasö l9 I 3 (Art. 4) apo mbi atö tö Sevres-it I 920 (art. 8).
Z. Mahera mö tha se, qö tö dy ata tratate, janö nö fuqi.

119 Myfit Libohova

120 Tiaktati i Sevres-it, l0 gusht I 920 mbi mbrojtjen e minoriteteve, pörfunduar
midis Francös, Japonisö, Anglisö, Italisö dhe fuqive lryesore aleate nga njöra anö
dhe Greqisö nga ana tjetör. Greqija me kötö traktat garantonte se nö rokat e pu-
shtuara gjatö luftös ballkanike do rö qeveriste konform parimeve tö lirisö dhe tö
drejtösisö. Neni 3 i kötij traktati njihte si shtetas grek me tö gjirha tö drejtat dhe pa
asnjö formalitet tjetör, qytetaröt bullgarö, turq dhe shqiptarö qö banonin nö tokat i
ishin dhönö Greqisö nga Konferenca e Ambasadoröve tö vitit I 913.
438 Elita Shqiptare

Si kuvenduam pakö, i körkova drejtorit kompetent, qö duke parö

ngushticön e kohös, tö jepetö njö afat pör termin 8 gushr dhe kjo datö tö
shryhet mö tutje, mbase duke pritur qö tö böhet njö marröveshje ndörmjer
Shqipörisö dhe Greqisö. Mbetmö dakord qö tö bönj njö notö dhe Shkölqesia
Juaj do tö gjejö kötu kopien e notö-verbales me datö 25 rö kötij muaji.
I lutem, Shkölqesisö suaj, qö tö kuvendoni me pörfaqsonjösin e Greqisö
dhe tö böni tö shkuajö dhe ai nö qeverin' e tij qö tö shtyhet afari dhe rö mos
shtrengohen, gjer atöherö, nöshtetösit shqiptarö.
Köto kondita na döfrejnö se duhetö qö tö mejtojmö tö belme nle
marröveshje me Greqinö.
Kam mö tepör se mot mor qö i lutem Shkölqesisö Suaj (ose ministriavet
qö ishin mö parö) qö tö fillojmö bisedimet me Greqinö pör tö lidhur
marröveshje:
l. Konsullore
2. Nöshtetösije
3. Ti"egtije
4. Ekstradimi
Kam shpresö se, gjersa tö jemi nö falön e nöshtetösisö, edhe Serbia tö
ketö zgjidhur gösh{en e nönshtetasvet tö sai, tö cilöt gjenden törö nö atö
pozitö si edhe tanöt.
Por, gjersa tö vijö ajo ditö, ju lutem prapö, tö mö njoftohet mua mendimi
i ministrisö si edhe pikpamja e kashilltarit liglor.
Dua tö di:
1. Tiatari i Serves-it a ka fuqi pör Shqipörinö?
2. Ajo deklaratö e 2 tetorit l92l a ka njö karakter zyrter dhe a öshtö
ratifikuar prg njö parlamenti, a ka hyrö nö zbatim?
Pas idesö sime, zoti Ministör, bisedimet pör njö marröveshje me Greqinö
duhen qö tö fillojnö ary nö Tiranö, duke dörguar Greqija njö pörfaqsonjös
fuqiplotö pör marröveshjen. Atöhere, nö kohö tö bisedimeve do tö ishte mirö
qö edhe unö tö gjendesha disa kohö nö Tiranö pör tö bashköpunuar.
Pritni, ju lutem zoti Ministör, tö falat e mia me ndere.

Mid'hat Frasheri
Midhat Frashti 439

Athinö, l6 qershor 1925

PERSONALE

I dashur Myfit bej, tzt)

Nuk di nö e harruat falön qö mö dharö vjet nö mars, pörpara hotelit
Kontinental? Mö thatö se do t'ju shkruaj personalisht, kurdoherö qö tö kem
ndonjö punö.
Me giithö köto premtime, ju kam dörguar dy letra personale dhe s'mö kini
dörguar pörgiigje. Po ju dörgonj edhe kete tö tretö, pör herön e fundit.
Sot po merrni njö raport tö gjatö prej meje' Nuk dua Cju fsheh habitjen
qö ndjeva kur morra ata dy telegrafet22) tö2, sate. Do me thene qö raPortet
e mija bien nö ujö, as i köndon, as i kupton njeri.
Pastaj kam edhe njö qarje: qö kur e ke marrö Z. jote portofolin e
Ministrisö, asnjö raporti (dhe janö 160) s'mi keni dhönö pörgjigje. Vallö
sekretari i Ministrisö neglizhon t'ju paraqitö korespondencön, apo pörton
tö shkruajö pörgjigjen qö i urdhöronZ. jote?
Dhe nuk di ku do tö dale kjo moskujdesje dhe kjo neglizhencö.
Une ketö sistem e shoh shumö tö keq dhe jo pa rrezik, as pa pörgjegjösi.
Duke priturö njö letör prej Z. sate, ju benl te fala me shöndet.

M;d'hat Frashäri

l2l Myfit Libohova

l22Telegrame tö Myfit Libohovös, ku ai konfondon shtetösinö greke td popullsisö
game, me kombösinö shqiptare tö ryre duke pranuar verbörisht piköpamjen greke
dhe nuk bön pörgapje pör ndalimin e shpörnguljes me dhunö e dinaköri nga trojet,
pronat dhe vatrat e ryre prg qeverisö greke.
440 Elita Shqiptare

Shkölqesös söTij,
Zotit Ministör tö Punöve rö Jashtme
Tiranö

LEGATION D'ALBANIE
ATHENES
3l Gusht 1925
r23)
Zod Ministör,

Si vazhdim me raportet e mij lidhur me shqiptaröt nö Greqi, kam

nderin t'ju dörgoj kötu ngjitur kopjen e njö raporti qö mö dörgon assistenti
i S.D.N. pranö komisionit Mikst.
Ashtu sikundör qö kam patur nderin tö them edhe nö raportet e mi tö
gjertanishöm, shqiptaröt e Greqisö gjenden pörpara dy fenomeneve:
I. Qö Greqija kundra gdo zotimi körkon qö t'i pörzörö shqiptaröt qö
kanö mbetur nö Greqi.
Shqiptaröt myslimanö nö Greqi ishin mö 1922afro 100 000. Prej köryre
35, 000 frymö u pörzunö nga tö dy perfekturat e Kosturit dhe Follorinös, dhe
gati20 000 ngaJanina, Preveza, Parga; pörzenie giltazi ose törthorazi, kundör
vullnetit tö popullsisö si edhe shpesh herö me premtime, me shtröngime tö
zyrraröve grekö (gjindarmö ose my{ti) ose mö keq akoma, me dru dhe shkop
tö gjindarmit. Shqiptaröt e pörzönö pördhunisht me kötö mönyrö sot janö
shpörndarö nö krahinat e ndryshme tö Anadollit, ku vuajnö urije, me qenö
se pasuria e tyne u grabit dhe u rrömbye prej Greqisö.
Shumö prej köryne shqiptaröve döshörojnö qö tö venö nö Shqipöri, duke
hequr dorö nga gjithö pasuni e ryre, me vullnet qö tö ndodhen sö bashku,
ndörmjet njerözisö tö kombit tö ryre.

123 Mvfit Libohova

Mid'hat Frashtri 441

MjerishtTürqijanukujeplejeqötödalinjashtökufinjvettösaj,asqö
vatrat
tö udhöto,jnö brenda nö köto kufinj. Dhe köshtu, ata qö pörzihen nga
e tyne, janö tö dönuar rö vdesin larg Shqipörisö, nö shkretinat'
'
Njö shemböll e kösaj tragjedije, janö banoröt e dy katundevet Remb
dhe Vinan tö Follorinös. Köta u shpunö nö Ezine (Dardanel) dhe, qysh
nö tetor 1924, filluan qö tö körkojnö leje pör tö vajtur nö Korgö dhe
Bilisht, ku kanö far' e fis. Por, mezi nö korrik 1925, pas l0 muaj vuajtjeje
dhe pösimi, mundnö qö tö marrin leje e tö venö nö Shqipöri' me gjithö
qe qö vajtnö nö Shqipöri ishin 298, po mö tepör se 60 mbetnö tö
"i"
vdekurö nö Ezine.
sot,ianö edhe me mijöra tö tjerö qö döshirojnö tö venö nö shqipöri, qö
tö shpötojnö nga vdekja.
Kötyre u duhet qö t'u sigurohet nga ana e P'A'N:
A. - Lirija pör tö dalö nga Türqija:
B. - Shpenzimet e udhös nga turqija gjer nö skelö tö Shqipörisö'
C. - T'u j.p.t pasunia e ryre qö ua grabiti Greqija, ose kundörvlefta'
II. Fenomeni i dytö öshtö mbrojtja e minoritetevet shqiptare nö Greqi'
Pör mprojtjen e köryre minoriteteve Shoqörija e Kombevet ka ngarkuar
tö tre delegatöt neutralö tö saj qö ka pranö Komisionit Mikst, tö cilöt pör
kötö deryrö muarön titullin Mandatorö.
Mandatoröt bene nle udherim nö Qamöri, nö fund tö majit tö motit
vazhdues.
Pör far ükeqZ.Ekstrand, njö prg tö tre mandatorövet qö ka specialitetin
e shqiprarövet dhe i cili rani ka radhön e kryesisö, öshtö njö armik i deklaruar
i .hqiftarevet dhe njö anörar i nxehtö i grekövet dhe i politikös sö ryre kundör
elementit shqiptar.
Mandatoröt, nö udhötim tö ryre, konstatuan:
A. Se nö Qamöri elementi mysliman öshtö shqiptar dhe s'ka asnjö
individ turk;
B. Se köta shqiptarö duan tö mbeten nö Qamöri;
C. Se propaganda pör kembim böhet prej myftinjvet, tö cilöt janö
zyrterötö paguar dhe tö shtymtö prej qeverisö greke.
D. Autoritetet greke po vazhdojnö nö masat veksatore tö tyre, duke
zapruar shröpitö e shqiptarövet, duke ndaluar shqiptaröt qö tö shesin dhe tö
blejnö, duke shtruarö nö dru dhe shtröngime shqiptaröt, duke lönö hajdutöt
tö veprojnö liruar si tö duan. IGahinavet, policija dhe gjindarmöt kanö gjetur
442 Elita Shqipnrc

njö thesar tö vörretö duke munduar dhe eksploatuar elemendn mysliman -

shqiptar.
Gjithe köto keqbörje i pa dhe i konstatoi komisioni i mandatorövet nö
udhötim tö tij nö Qamöri.
Jo vetöm qö auroritetet greke nuk i paksuan tö keqijat kundra shqiptaröver,
por edhe i shtuan mö repör akoma, me qöllim qö tö demoralizojnö shqiptaröt,
tö cilöt kishin shpresö re mandatoröt. Ne köto sjellje Greqija öshtö e sigurr
se rrojtja e shqiptarövet do tö böhet e pamundur dhe se ky element do rö
shtröngoher qö tö largohet nga Greqija.
Köto vuajtje po vazhdojnö qysh rre vjet.
Greqija zyrtarisht ishte zotuar, qö posa qö tö njihen shqiptaröt si rö rillö,
do tö ngrinte shtröngimet dhe masat veksatore qö u aplikon. Kötö zotim
Greqija e ka berö pörpara Shoqörisö sö Kombevet, pörpara Shqipörisö dhe
pörpara Komisionit Mikst.
Pör fat rö zi, masar kundrejt shqiptaröve po shtohen nö vend qö tö
paksohen. Köto masa po vazhdojnö, jo veröm nö Qamöri, por edhe nö
Maqedoni, ku shqiptaröt janö edhe nöshteras shqiptarö.
Nuk di nö duhet tö shtonj se elemenri shqiptar-mysliman, nönshretas
grek nuk gezon nö Greqi asnjö prq tö drejtavet qö duhet rö gätojnö pakicat
sipas traktarever: as votojnö, as deputerö zgjedhin, as shkolla kanö.
Me njö falö Greqija kundrejt elementir shqiptar po bön njö mohim tö
plotö drejtösije.
Pörpara kösaj gjendjeje anormale, duhet qö Shqipörija tö protestojö
pörpara Shoqörisö sö Kombevet, duke deklaruar se, nö mos marrrö masa
S.D.N. me anö mandatorövet tö saj qö tö ngrihen shrröngimet dhe masat
veksatore, Shqipörija:
A. - Tö marrö masa reciproke kundrejt elementit grekofon tö
Shqipörisö;
B. - Te therese nö Shqip€ri gdr Qa- qö ähtö perzenö gjer mö sor ose do
tö perzihetö paskende,l dhe r'i insalojö nö pasunitö dhe nö shtepite tö elemendt
grekofon.
Pritni, ju lutem, zoti Ministör, tö falat e mia me nderime.
Mid'hat Frashti 443

MINISTRI I SHQIPERISE
NE, ATHINE

DELEGATION D'ALBANIE
ATHENES
l5 shtator
r925

r2a)
Zoti Ministör,

Si vazhdim i raportit nr. 8, mö datö 6 et., kam nderin tö shtonj köto

mö poshtö pör situatön e shqiptarövet nö Epir.
Pas lajmeve tö sigurta qö po marr nga vendi, Komisioni Mikst i ri i
Epirit, sipas döshires sö Greqisö, ka vendosur qö tö dörgojö nö Anadoll 4000
gjer mö 5000 shqiptarö gamö.
Qö tani, pör tö arritur kötö qok, dua tö them, pör tö börö gamöt qö tö
ikin pa börtitur shumö, autoritetet greke kanö filluar tö shtröngojnö dhe
tö mundojnö elementin shqiptar. Me kete qöllim Z. Z. Sliben, Fuad dhe
Floridhi po bejne njö udhötim nö krahinat e Qamörisö.
Köshtu po pregatitet njö rrezik i madh pör atö element dhe Qamörija
gjendet e kanosur qö tö zbrazet krejt.
Jam i mendjes qö tö hiqetö vörejtja e Shoqörisö sö Kombevet dhe sidomos
e Tntir Kolban, tö cilit do thenö giltazi se, pör gdo gam tö pörzönö nga
Greqija, Shqipöria do tö marrö masa tö rrepta kundrö elementit grekofon tö
Shqipörisö.
Zoti Colban duhet tö telegrafojö ne Komisioni Mikst i Stambollit pör
tö hequr vörejtjen e tij mbi vendimin e dhene nö Epir, vendim i cili öshtö

124 Hvsen Vrioni

 Elita Sbqipan

kundra zotimever tö bere prel Greqisö nö lausanne

mö 1922 dhe nöphalerc
mö 1924' z. cnlben duher-tö keshiilo;e Komisionin
tö ndalojö nje m""e
kundör gamöve dhe tö mos dörgohe,
9am nö Anadoll.
Pritni, ju lutem, zoti Ministör, tö"rr4e
falat e mia me nderime.

MidhatFmshiü
Mid'hat Frasheri 445

Zotit Erik Kolban

Drejtor i Seksionit tö Minoriteteve
Lidhja e Kombeve Gjenevö

r25)
ZotiDrejtor i Minoriteteve,

Eshtö e vöshtirö t'Ju shpreh gözimin qö kemi ndjerö kur Lidhja e

Kombeve premtoi se do tä merrej me göshtjen tonö, po ashtu edhe dhimbjen
qö ndjejmö sot duke vönö re kotösinö e shpresave tona.
Sig e dini ju, Greqia öshtö e prirur t'i konsiderojö shqiptaröt si turq;
ajo döshiron t'i döbojö tö gjithö shqiptaröt prej atdheut tö tyre, Epirit, dhe
tö konfiskojö pronat e ryre.
Eshtö e vörtetö se nö Konferencön e Lozanix delegati grek ka deklaruar
zyrtarishr qö shqiptaröt do tö pörjashtohen nga shkömbimi. Megjithatö,
möse 20.000 völlezör tanö tö Epirit dhe 35000 völlezör tanö tö Maqedonisö u
döbuan nga vatrat e ryre nö njö gjendje tö tmerrshme mizerje dhe u dörguan
nö Azi tö VogöI.
Sot nö Epir janö 25000 shqiptarö dhe Lidhja Kombeve ka premtuar
nö muajin e dhjetorit qö kaloi se do tö angazhojö zotörinjt' e Komisionit
Mikst, mandatoröt qö gjönden nö Stamboll qö tö na mbrojnö. Qysh prej
möse dy vjetösh shtöpitö tona janö tö rekuizuara, ne na kanö hedhur nö rrugö;
refugjatöt grekö marrin ullinlte tanö, fiqtö, rrushin, grurin tone dhe na rrahin
e na plagosin. Kur ankohemi pör kötö, qeveria greke na fut nö burg.
Me anön e köryre keqtrajtimeve, Greqia körkon tö na deryrojö tö
braktisim atdheun tone Epirin, duke marrö pronat tona. Ajo do qö ne tö
deklarohemi turq dhe köshtu r'i nönshtrohemi shkömbimit. Pör kötö arsye
xhandaröt na keqtrajtojnö gdo ditö dhe gjykatat hedhin poshtö körkesar
tona, ku körkohet nga palöt rö viher dorö nga drejtösia kundör qöndrimit

125 A QSh, Fondi 251, dosjal32l2, fleta 8l

446 Elha Shqiptare

konstant tö mbajtur nga autoritetet greke qö na bllokojnö pronar dhe na

heqin bukön ronö tö pörditshme.
Sot möse njöqind shqiptarö ndodhen nö burg ose nö migrim, sepse
janö tö vendosur tö thonö se janö shqiptarö. Ata nuk kanö kryer asnjö
krim tjetör' Ne morröm vesh qö Komisioni Mikst i stambollit, si pasojö e
njö tregtie midis delegatit turk dhe delegatit grek, ka si qöllim t'i trajtojö
shqiptaröt e Qamörisö si njö tufö dhensh dhe döshiron tö shpörngulö 5000
vetö nga völlezörit tanö dhe t'i dörgojö nö Azinö e vogöl. Ne nuk dime
nöse köto $alö tö hapura janö rö vörrera. Por, nöse do tö ndodhte, do tö
kryhej njö krim tjetör tepör i madh, sepse nö körö mönyrö gfarosja jonö
do tö ishte mö se e sigurtö. Komisioni Miksr, nuk ka börö asgjö pör ne
deri mö sot. Nö rö kundört, qysh nö muajin dhjetor, auroriterer greke na
trajtojnö mö keq se mö parö.
Nö muajin Qershor 1925 zotörinjrä Lara, Estrad dhe Vidding kanö
ardhur nö Epir.
Madje, pranö ryre autoriretet helene na kanö rrahur, na kanö burgosur,
na kanö ndaluar rö shkojmö pörpara komisionit; ata kanö dhunuar gratö
tona.
Nö kötö gasr, ne pyesim nöse me tö vörtetö drejtösia öshtö zhdukur
nö botö dhe nöse Lidhja e Kombeve do tö na braktisö pa pikö möshire
pör tö vdekur? Pör hir tö zotit dhe pör dinjitetin e vendeve tö qytetöruara,
jepuni udhözime zotörinjve qö gjönden nö Stamboll qö tö mos na shesin
si bagöti, por tö na konsiderojnö si njeröz qö kanö tö drejtö tö jetojnö. U
shkruani kötyre zotörinjve qö ata tö dörgojnö kötu njö delegacion, sepse
zoti Sliban (qö ka zövendösuar M. Bartlin) nuk do rö merrer me ne, nuk
do qö tö na degjole dhe kur ne vemi te ai pör r'u ankuar, ai nuk pranon
tö na dögjojö.
Duhet qö qeverisö greke t'i böhet thirrje qö tö mos na quajö turq, duke
respektuar tö drejtat tona sig respekton tö drejtat e gjithö shrerawe tö tjerö.
Ne nuk jemi tö huaj, i pörkasirn racös shqiptare, pördorim gjuhön shqipe
dhe zakonet shqiptare. Por ne duam tö jetojmö si shtetasir e rjerö tö Greqisö.
Eshtö koha qö ne tö na japin tö drejtat rona, rö na kthejnö shtöpirö dhe pronat
tona, tö mos na rrahin mö dhe mos na mbyllin nö qeli. Ka ardhur dica qe
komedia e shkembimir tö gamöve si turq rö marrö fund; e gjithö bota e di
qö ne nuk jemi turq dhe pör kötö nuk duhet tö kete shkembime, duher tö
pushojö sö talluri me ne.
Mid'tmtFnshitri 447

Duhct, gjithashtu, qö Greqia tö nddojö sö pördorurit myftileröt pör tö

ffeguar se gjasme c deshirolme ndörrimin. I lutcmi Lidhjes sö Kombeve
Ci mbajö zotimct c saj qö cdhc Greqia tö respcktojö zotimct e saj, duke
pasur shprcsa tc ju, zod dreitor, nc jcmi vartösit tuaj tö pörvuajtur e tö
devotshöm.

Mid.'hat Frash;i
448 Elita Shqiptare

Tiranö, mö 28 shtator 1925

I dashur Zoti Nase! 126)

Kam njö muaj qö gjendem nö Tiranö dhe shpresonj qö pör njö javö rö
kthehem nö Athinö.
Dje pashö kötu nö ministri tö dy letrat e Z. sate, nr.254 dhe259; pörfitonj
nga ky rast qö r' ju jap do shpiegime pör ardhjen time nö Tiranö si edhe pör
göshtjet qö ju interesojnö direkt.
Ardhja ime kötu ka pasur qöllim tö vetöm göshtjen e nönshtetösisö me
Greqinö dhe mö repör akoma pör tö ndrequr gabimin qö böri Z. Myfid
Libohova, gabim qö ka döfryer dhe me ato dy qarkore telegrafike, me tö
cilat körkonte tö njohö sö grekör nönshtetasit shqiptarö, jo vetöm nö Greqi,
por edhe tekdo gjetkö. Kurse kerkimi i Greqisö, i bazuar mbi traktatin e
Sevres-it dhe ai i Athin€s, ishte vetöm pör vendet e aneksuara mö 1914,
d.m.th. Maqedhoni, Gjirit dhe Epir. Unö kontestova fuqinö e atyre rraktateve
dhe, mö 2 tö gushtit, do me thene dy javö mbasi Z. Myfid kishte pranuar
verbalisht piköpamjen e Greqisö, böra njö marröveshje me ministrinö greke,
mbas sö cilös afati i rregullimit tö nönshterösisö u shry 3 tre muaj mö rutje
(gjer mö 6 nöntor) sa tö böhet njö marröveshje e re ndörmjet Shqipörisö dhe
Greqisö, marröveshje e cila s'do tö ketö relacion as me traktatin e Sevres-it,
as me arö rö Athines.
Duke qönö köshtu, urdhöri telegrafik i dhene prej Z. My6t u anulua,
pör dy shkake: l. - Se trakratet mbi tö cilat körkon tö bazoher Greqija, ne i
kontestojmö; 2. - Se, edhe nö pranofshim piköpamjen e Greqisö, aro körkesa
s'kanö asnjö relacion me viset qö nuk janö Maqedhoni, Epir ose Gjirijt dhe
aq mö pakö pör luginön e Nilit.

126 Pandeli Nase

Mid'hat Frash*i 449

Pra, Z. jote nö Misir do tö konsiderosh natyrisht dhe detyrimisht, si

nönshtetas shqiptar gdo njeri qö ka lindur ose qö öshtö origjinar prej vendevet
tö ndodhura brenda ne kufijt' e Shqipörisö sö lirö.
Täni Qeverija mö ngarkoi qö tö hyj nö bisedim me Greqinö pör tö arritur
nö njö marröveshje mbi göshtjen e nönshtetösisö dhe do tö filloj nga puna
sapo tö kthehem nö Athinö.
Z. Myfid ngarkoi tö völlanö e tij q'öshtö nö Romö, Z. Ekrem, pör tö
biseduar me pörfaqsonjösin e Misirit mbi nönshtetösin e shqiptarvet. Po, edhe
me kötö göshtje tani jam ngarkuar unö dhe kam njö urdhör nö xhep, sipas
tö cilit duhet tö vete nö Misir qö tö lith njö traktat nönshtetösije, köshtu qö,
shpresonj se, pak kohe do tä vinj nö Misir dhe tö nis misionin, ku shpresonj
t'ju kem pör bashköpunötor.
Pranoni, ju lutem i dashur zoti Nase, tö falat e mia me nder.

Mid'hat Frarhäri
450 Elita Shqiptare

Tiranö, shtator 1925

Zoti Ministör! t2'

Kam pasur nderin tö shkruaj nga Stambolli dhe nga Athina nö Ministri
tö Punöve tö Jashtme mö tepör se nji herö pör göshtjen e shqiptarövet qö janö
sot nö Sramboll dhe qö duan tö vijnö nö Shqipöri.
Köta njeröz janö origjinarö mö tö shumtöt nga provincat e Jugös dhe
posagörisht nga Pörmeti, Leskoviku, Kolonja, tö ikur nga mizoritö greke tö
bamuna nö 79l4,dhe tö instaluar nö stamboll si kopshtarö dhe punötorö tö
tjerö. Numri i ryre afron l0 000 frymö. E shoh tö tepört tö kumtonj gdobi
jetösore do tö ketö Shqipörija nga tö kthyemit e ryre.
Pas raportevet tö mij dhe körkesave tö tyre si dhe raportave tö Konsullit tö
Shqipörisö nö Stamboll, ata tö dhjetö mijö njeröz lypin njö ndihmesö direkte
ose indirekte prej Shqipörisö.
Kjo ndihmö mund tö jetö:
I. Tö marrunit me qera nji vapor pör me Prue ata refugjatö nö njö skelö
nö Shqipöri.
II. Td pörjashtohen prej taksavet shtetnore pör njö kohg te caktume, si

edhe prej shörbimit ushtarak, tö dhjetat e tokös etj.

IIL Tö marrin landö kontraktimi (gurö, dru etj) pa taksa ose nga pyjet
e shtetit.
IV. Tö sjellin pa taksa doganore landö pör shtöpitö, si hekur, qelqe e
gimento.
V. Aryre qö janö tö vobeköt (dhe köta säo jenö tö shumöt) t'ju jepen farö
pör tö mbjellö, me konditö qö ta paguajnö pak nga pakö.

127 Ceno Krveziu, ministör i Brendshöm

MA'hdt Frsthäfr 451

Do tö jetö mirö z. Minisör, qö ky raporti im tö studjohet prq zynve

kompetente dhe tö jipet njö vendim me gjithö hollesinat e duhuna, duke
njoftuar Konsullatön nö Stamboll öe mua tö nönshkrüarit.
Pritni, ju lutem, zoti Ministör, t€ falat c mia me nderime.

Pärfaqäsuesi nä Athinä
452 Elita Shqiptare

Athine, 15 tetor 1925

I dashur ZotiBerati, t28)

Kam dy letrat e Z. sate, tö 26 shtatorit dhe 2 tetorit. Unö, nö döshirova

qö tö pranoni njözyrö nö Tiranö, kötö e mejtova me njö qöllim fare egoist qö
tö mundej Z. joretö böhesh Irakliu i makar njö pjese tö Quarit töAugias. Por,
nga ana tjatör, pör Z. tönde e shoh fort tö nevojshme qö tö jesh nö Gjenevö,
si pörfaqsonjös pranö S.D.N. Kötö po ia shkruaj sot edhe qeverisö sonö.
Faro Gjatös Ahmedi '2e) i kishte premtuar qö ta bönte sekretar gjeneral
(jo admiral), po mö duket se tani qö u kthye Xhaferi ynö nga Stambolli,
edhe ky projekt u pörmbys.
Nö Tiranö munda qö tö hedh themelet pör krijimin e njö drejtorie tö
pörgjithshme pör ekonominö nacionale - tregti dhe industri. Nö mos mö
gönjeßhin edhe kötö radhö, ashtu sig e kanö börö tre vjet e töhu, besonj qö tö
böhet njö gjö e mirö. Sa pör krijimin e njö drejtorije identike pör instalim tö
refugjatövet dhe rikonstruktim tö visevet tö shkretuar, edhe ajo hyri me njö
farö udhe, po akoma edhe jo fare aftr pjelljes. Ndryshe, kam edhe shpresö
qö MusaJuka, ministri i ri i Punöne Botore dhe i Bujqösisö, tö kujdeset pakö
pör bujqösinö tonö se, sot pör sot, gjithö sytö janö qepur te vajguri dhe gojöt
e stomaköt janö gelurö pör tö gölltitur katranin e zi tö sköterrös.
Puna e nönshtetösisö kötu nö Greqi öshtö krejt fölliqur prej ish-ministrit
tonör3o), ashtu si kundör qö ju shkrova, jam ngarkuar qö tö hynj nö bisedime
pör njö marröveshje ose traktat. Tö shohim Tirana a do t'i japö kötö radhö
röndösinö e duhur göshtjes.
Pör profesoröt e Korgös, Maliqi i vogöl kishte telegrafuar nö ministri,
duke thönö se "nesör" vijnö qö tö böjnö kontraktin. Nuk di pör gdatö öshtö

t28 Dhimitör Berati, sekretar i Pörgjithshöm i Ministrisö sö Jashtme.

t29 Ahmet Zogu

130 Myfit Libohovös.
Mid'hat Frashtri 453

ajo "nesör", po dhöntö Tnti dhe mos daltö si telegrafi qö na hiqte i mjeri
Xhemil Dino pör faljen e atyre hapsaniköve tö gjorö nö Francö. Mua nö
Tiranö mö kishte dalö gjumi pör Liceun e Korgös, se nuk dua tö ma pranojö
mendja qö tö mos jemi tö zotöt, ose tö mos duam qö tö rregullojmö punöt
e njö shkolle tö varFer.
Mö bön f ale per Shön Naumin. Mö 1 tö gushtit i telegrafova Minisrrisö,
Senatit dhe Kryesisö sö Republikös, pör r'u rhönö se, unö e shoh si rrezik
fort tö madh pör pritmin tonö dhönien e Shen Naumit me dashkön
tonö; ky telegraf do tö köndohesh nö Senat; mö l2 Ct, hoqa njö telegraf tö
dytö pör ato tri zyra, plus pör kryesinö e Parlamentit, duke pörsöritur edhe
njö herö akoma idenö time. Kjo ide, ep-mö leje r'jua kujtonj, i dashur zori
Berati, öshtö ajo qö ndiqia edhe nö Paris, mö 1920, pör göshrjen e Vlorös.
Asgjö tö japim nga trupi i vogöl i mömödheut tonö!
Mö kujton Mario Roques-un. E di fort mirö röndösinö e njö udhötimi tö
tij dhe dobin'e madhe, me qenö se arsimi (si pas njö teorije, tö cilön ta kisha
zhvilluar njö herö) nuk ka dhe nuk duhet tö ketö asnjö rendösi!?
Mö bön edhe falö mbi hezitimin qö paske ndjerö pör tö vajtur nöTiranö.
Pas atyre qö ju kam shkruar gjer tani, mö duket se mö nuk duhet t'ju mbesö
as mö i pakti i dyshimevet.

Tö fala me shöndet.

Mid'hati.
454 Elita Shqiptare

LEGATION D'ALBANIE

Athenes, mö 29 tetor 1925

Zoti Ministör, r3')

Nö lidhje me raportin rim 24 nr. 1354, kam nderin tö njoftonj

Shkölqesinö Tüaj mbi köto qö vijojnö:
Me 26 rö körij muaji, vajta te sekrerari i pörgjirhshöm i Ministrisö
Helenike, pör tö marrö do informata mbi situatön e konfliktit bullgaro-grek
dhe pör tö kuvenduar mbi do sende tö mvarura.
Z. Kaftanxhogllu thirri nö zyrö tö tij, Z. Kolokotronin, drejtorin e zyrös
sö dytö politike, qö merret me propagandö nö shteter e huaja. Ky zotni ka
qenö mot-mot e gjysmö si konsul nö Gjenevö dhe ka ndjekur veprimer tana
pranö S.D.N.
Kolokotroni nisi tö mö thotö se Shqipöria s'ka mbushur zotimet pör
elementin grek. Mö beri fale pör do premrime qö paska bere Z. Ahmed
Zogu, kur ishte nö Belgrad.
I dhashö njö mösim historije Z. Kolokotroni, duke i traguar se nö
Shqipöri kemi pasur shkolla turke dhe greke, po qö tani kemi mösonjötore
shqipe; qö shkollat greke nuk janö vegse njö kujtim i kohös sö shkuar,
kur dominonte kuhura bizantine dhe influenca e kishös, kujtim qö nuk
pajtohen aspakö me parimet e sotme tö kombösivet. Pra, ashtu sikundör qö
kultura greke ka qenö e pranishme nö Shqipöri, ka qenö edhe mbi tö gjithö
sinisin e Ballkanövet. Po tekdo, bendin e qytetörimit bizantin e zuri kultura
rumune, bullgare ose serbe. Ashtu u be edhe nö Shqipöri, ku shkollat greke
mö nuk mundin tö gelenö. Sa pör grekofonöt, ne vetvetiu kemi themeluar
40 shkolla.

l3l Hysen Vrioni

Mid'hat Frasheri 455

Tek bönte $ale Kolokotroni pör marröveshjen e börö me z. Ahmet

Zogu, e pyeta nö premtim a öshtö zönö ngoje göshtja e shkollavet shqipe
nö Greqi?
- Jo s'ka gjö tö tillö.
- Atöherö nuk mund tö themi qö ekziston njö konvansion, se

marröveshja ka kurdoherö nyje reciproke, öshtö njö gjö bilaterale'

Z. Kolokotroni mö foli pör kishön, si njö faj qö e bömö autoqefale!?
- Ndoqmö shemböllön e Greqisö, serbisö, Qekosllovakisö, dhe tani aför
tö Polonisö. Dhe tö jini tö sigurtö se autoqefalija shqiptare öshtö i vetmi
mjet pör tö prerö intrigat e huaja qö böhen nö Shqipöri pör dömin e kishös
ortodhokse.
Kolokotroni duket sikur körkonre njö pörgjigje prej meje. I thashö le tö
mö japö njö notö dhe unö ta komunikoj nö Tiranö.
Kötu lidhurö, kam nderin tö nis notön greqisht qö mö dörgoj dje' Mö
ngjan se ka njö ndryshim tö madh prej notös qö kjo Legatö dörgoi me raPortin
e sai mö 26 shtator, nr. 1215, dhe sö cilös notö, ju lutem, tö urdhöroni tö
mö dörgohet kopia, se nuk öshtö mbajtur nö arkivat'
Z. Kaftanxhogllu nuk mori pjesö nö bisedimet, po rrinte si i huaj, gjö e

cila mö döftente qö nuk i jipte njö karakter zyrtar f alimit.

Eshtö pör tö vönö re se, njö dite me parö, nö njö kuvendim tö gjatö qö
kisha pasur me Z. Kolokotroni nö njö sallö, kuvendim akademik, kur i bönja
fialö dhä'ankime mbi situatön e keqe tö gamövet, m'u pörgjigj köshtu:
- Mö gudit se pör herön e parö i dörgonj köto ankime. Kur paskan kaq
vuajtje gamöt, pse nuk venö tö qahen nö Shoqöri tö Kombevet? Edhe pse
gjer mö sot s'kemi dögjuarö gjösendi?
Pör tö mbaruar kötö raport, Zoti Ministör, mö duket e kemi nevojö
tö madhe qö tö marrim masa tö shpejta pör tö mbojturö Shqipörinö dhe
interesat e saj:
1. Greqisö i do dhönö pörgjigje kategorike qö mö nuk vjen pas koha
e Turqisö, as shkollat turke dhe greke gelenö prapö:
2. Greqija nuk do mbajturö me Premtime tö reme;
3. Do hequr vörejtja, seriozisht dhe me energji, e pörfaqsonjösit tö
Greqisö nö Shqipöri mbi situatön e shqiptarövet nö Greqi, mbi vuajtjet
e tyre, mbi masat pörjashtonjöse dhe plot shtröngim qö janö marrö dhe
po merren kundra gamövet, tö cilöt Greqija körkon qö t'i pörzörö me
pahir.
456 Eliuslryipun

4. Do körkuar shkolla nö shqip pör gamöt;

5. Do körkuar shpörblim pör pasuniri e katundcver Shak, Rerran
T.elengr ad., Vi nan, Remb.
6. Do kujruar tö 35 000 shqiptarö qö i pörzunö me dru nga Fllorina
dhe Kosturi.

MidhatFrashm
Mid'hat Frashti 457

LEGAIION D'ALBANIE
ATHENES
Athinö, 2 nöntor 1925

r32)
Zoti Ministör,

Kam nderin t'ju konfirmonj telegrafin tim tö 30 tetorit, lidhur me

Mazhar Dinon dhe tö shtonj se kötö zotöri e prunö kötu nga Preveza, me
dy xhandarö, si nji katil.
Erdhi me 29 tetor nö Athinö dhe donin qö ta dörgonin nö nisit Ceriga
(Qithira).
Mö 30 id. qö nö möngjes, vaja te Z.}{rarJrri Qirjako, ministri Interimar, i
komunikova mö parö agrementin pör Kondulin, pasaj bera f ale per Mazharin dhe
pör gamöt e törö. I thashö se i törö shkaku i vuajtjes sö tyre ähtö pse janö shqiparö,
pse thonö qö janö shqiptarö dhe nuk duan tö perzihenö nga vendi i tyre.
Ministri mö pyeti se g'fidm mund qö tö ketö Greqia duke ndjekur kötö
politike dhe donte tö mö bindnjö se e kam gabim.
I rröfeva fitimet e Greqisö dhe shkaqet e sjelljes sö saj kundör gamövet.
l. Shqiptaröt muslimanö qöllimisht konfondohen me tyrqit, pra edhe
smiri i grekövet kundör tyrqvet, bie mbi shqiptaröt.
2. Qö tö böjnö pastrimin etnik.
3. Qö tö marrin pasunin e shqiparövet dhe tua japin refugjatövet grekö...
Nga ministria vajta rcZ.Pengallo. Edhe atij i lajmörova agrementin pör
Z.Konduli. Po, duke hyrö unö nö odö, pashö Z.Stamuli, rninistrin e Bujqösisö;
e zura dhe i thashö se öshrö mirö qö te degjojö edheZ.I{ryeministri qarjet e
mia pör geshtjen e gifligut Bizdun; 20 000 streme tokö e muarö pa tö holla
dhe tani nuk duan qö tö japin 650 screme livadhe. Diskutuarn mjaft bashkö
dhe pörpara meje Pangalloj i tha Stamullit qö ta zgjidhö kete geshtle nö favor

132 Hysen Vrioni

458 Elita Shqiptare

te femijes Mustafa Pasha.

Pastaj hapöm göshtjen e shqiptarövet tö Epirit.
Z.PangaIlos njohu se puna ka marrö njö udhe te keqe qö nö fillim, kur
gamöt u pandehnö, ose deshnö tö pandeheshin si tyrq. Mö siguroi, pastaj, qö
ka dhene urdhör nö Janinö dhe se prapö do tö japö.Mö tha se kishte biseduar
pör kötö göshtje me Kondulin dhe kishte nö mönt t'i thorö keti,i te shkojö
nga Janina, duke vajturö nö Shqipöri dhe rö japö intruksione nö autoriteret
duke parö dhe ndrequr gabimet.
Tere duke falönderuarö Pangallon, i thashö se vuajtjet e gamöver po
durojnö qö tre vjet dhe, nö qofte qe Greqia ka nö ment me köto masa r'i
beje gamöt qö tö ikin, atöherö mö mirö tö na thotö qö tani dhe rö marrim
masa pör kömbimin e ryre me grekofonöt e Shqipörisö, gjö qö do tö jetö mö
tepör afer njerözisö, se nga mönyra e sorme.
Po marr lirinö, Zoti Ministör, tö pörsörit akoma njö herö, arö qö e kam
thönö mö teprö se dy qint herö gjer mö sot: Duhet rö dijmö tö mbrojmö vetenö
tonö.
Eshtö vörtet se Z.Pangallo ka dispozita tö mira. Lipset qö tö jemi rö zotöt
tö pörfitojmö nga köto dispozita.
Pör kötö qöllim, lutem:
l. Tö emörohet me urgjencö nö Genevö, pranö Shoqörisö sö Kombevet,
njö nöpunös i zoti qö tö na ndjekö punöt tona;
2. T'i proponohet zyrtarisht Greqisö qö tö kömbejmö grekofonöt tanö
me gamöt e Epirit.
3. Tö zihet qö tani dhe tö shkruhet pasuni e tundshme dhe e
patundshme e grekofonövet dhe tö ndalohet perkohösishr shitja e ryre.
Köro masa do tö kenö dy efekte:
A. Do ta böjnö Greqinö ndörrojö sjelljet e saj pörkundrejt gamövet;
B. Do tö dögjohen nö Epir dhe do t'u japö kurajo dhe shpirt gamövet
tö cilöt do tö kuptojnö qö Shqipörija u interesuaka pör ta.
Pör veE politikös tö bröndöshme dhe fitimit kombiar, do tö kemi edhe
njö fitim tö madh pör politikön tonö tö huaj.
Duke pritur instruksionet dhe udhözimet e Shkölqesisö Suaj mbi kötö
pikö, ju lutem, zoti Ministör, tö pranoni tö falat e mia me nderime.

Mid'hat Frashäri
Mid'hat Frafieri 459

LEGATION D'ALBANIE
ATHENES
Athine. 4 nöntor 1925

133'\
ZotiKryetar,

I inkurajuar prej porosisö t'ju shkruaj drejt pör drejtö kur tö

qö mö börö
kem nevojö pör ndonjö send, po marr lirinö tö ju bönj köto lutje qö vijojnö
mö poshtö:
L Punöt tonanö Shoqörin e Kombevet sa vete po shtohen dhe e shoh
fort tö nevojshme qö tö emörohet nö Gjenevö niözyrtar, me vullnet tö madh
dhe qö tö dijö mirö punöt e Shqipörisö.
2. Puna e shqiptarövet tö Greqisö dhe mö tepör ajo e gamövet, ka ardhur nö
njö fazekritike qö nuk mund tö durojö mö tepör köshtu e mvarur. Kam börö
gdo javö mö tepör se njö raport nö Ministrinö tonö dhe kam rekomanduar
masa reciproke.
Edhe dje kuvendova me njö kolegun tim mbi kötö punö. Mö pyeti nö
kemi edhe ne nö shqipöri grekör. I thashö se kemi disa mijö. "Po atöherö
9'imbani? Pa i pörzini, le tö vijnö kötu nö greqi dhe atöherö Qeveri e
Athinös t'ju lutet juve.
3. Puna e refugjatövet qö po vijnö ose duanö tö vijnö nö Shqipöri, ka njö
rendösi kryesore pör ne. mjerisht, rransportimi dhe instalimi i refugjatöve
nuk po böhet aspak me rregull dhe nga kjo parregullsi mund qö tö na ngjajö
ndonjä fatkeqösi e madhe.
Shkölqesia Juaj kishte pasur mirösinö tö mö premtoni se njö njeri i
zoti, energjik dhe i ndershm do tö emörohet si drejtor i pörgjithshöm pör
Instalimin dhe Rikonstruktimin'

133 Kryetarit tö Republikös, Ahmet Zogut

460 Eüu Shqiptarc

Kjo nevojö sot, mö duket edhe mö e madhe, se geshtja na kanoset mc

njö katastrofr kombiare, Zoti mos e dhöntö.
Pranoni ju lutem, 7-otiKryetar,tö falat e mia me nderime.

Midhat Frash*i

Shkölqesisö söTij,
7nütAhmedTagu
Kryetar i Republikes
Tiranö
Mid'hat Frasheri 461

LEGÄTTION D'ALBANIE
Athenes, 5 nöntor 1925

r3a)
Zoti Ministör,

Prej njö letre qö mora nga konsulli i Konfuzit, me datö 29 tetor,

lajmörohem se delegati grek nö Komisionin Mikst nö Gumenicö, Z. Floridhi,
proponon qö tö merren shqiptarö nga 9 katunde dhe tö gohen nö Türqi.
Köta katunde qönkan: Koskö, Lopös, Smartö, Shqefer, Spatar, Verdelö,
Galibaq, Varfanj, Filat, respektivisht me 120, 300, 20, 100, I00,130,175,
300, dhe 250 shtöpi, domethönö me njö popullsi totale 7.500 vetash.
Delegati turk, proponoka, nö qoftö se do tö merren, tö ngrihen edhe njeräi
e katundevet: Dhragumi, Gardhiq, Picar, Sollopi, Gurö2, Dolen, Pigadhul,
SklaFe, Karbunar, Vadlö, Skupicö, Nihor, Mininö, Bedelen, Dramös.
Nuk ka dyshim se, proponimi i delegatit grek ka pör qöllim rö zbnzä
kufijtö greko-shqiptar nga popullsia shqiptare.
Por, nö qoftö se merret njö i vetöm gam, rrojtja e gjithö gamöve do tö
böhet e pamundur, nga shkatörrimi e pasiguria qö do tö vijö te jeta e tyre
dhe nga fuqia qö do tö marrö Greqia pör tö pörzönö gamöt e tjerö duke i
shtrönguar.
E shoh tö udhös, zoti Ministör, qö Shkölqesa Juaj tö beni nle observarö
energjike te pörfaqsonjösi i Greqisö ary nö Shqipöri dhe tö hiqet vörejtja e
Shoqörisö sö Kombevet me njö ankim tö fortö-
Pranoni, iu lutem, zoti Ministör, tö falat e mia me nderime.

Mid'hat Frashäri
462 Elita Shqiptare

LEGATION D'ALBANIE Athinö,7 nöntor 1925

Athenes

r35)
Zoti Ministör,

Si vazhdim i telegrafit tim i 4 ct, lidhur me konvensionin pör

nönshtetösinö dhe tendenca qö gfaqet nö Ministrinö Helenike pör tö bashkuar
kete geshtle me arö tö shkollavet greke:
Mö 3 ct, vajgö te drejtori i pörgjithshöm tö kuvendonj, se, admiral Haxhi
Qirjakoja, si axhami dhe provizor, nuk merret vetö me punöt e zyravet.
Kisha njö tok gjöra pör t'i thönö, midis tö tjeravet ajo e Mazhar Dinos
dhe e familjevet shqiptare nö Konicö qö veg shtöpivet, u kanö marrö dhe
drithöt e arös. Pör Mazharin mö dha fialön se tö nesörmen do ta thöresö
vetö ta pyesö dhe ta kuptojö punön. Edhe, me tö vörtetö köshtu böri.
Qö -ö 4 cr. Mazhar Dinoja ula i lirö nö Athinö, duke u detyruar qö tö
paraqitet gdo dite nö polici.
Pör Koniciotöt mö dha falön se do tö shkruajö nö Konicö.
Pör punön e konvensionit mö tha se do jipet njö afat i ri, por, shtoi se
edhe Shqipörija nuk mban zotimet e saj dhe, duke thirurö Z. Kolokotroni,
geli prapö göshtjen e shkollavet greke. I thashö se po bisedonj jo zyrtarisht,
rne qenö se nuk kam ndonjö autorizim, as qö qeverija ime mö ka bere ndonjö
komunikim gjer mö sot.
Kuptova se:
1. Greqija beson qö nö Shqipöri ka dyqint e tridhjetö mijö ortodoksö
grekö, prej tö cilövet veröm 300 janö shqiptarö, qö duan shqipen; tö tjeröt,
sipas tij, janö grekör dhe duan greqishten:
2. Se kisha shqiptare duhet tö jetö autonome dhe jo autoqefale;
3. Se ortodoksöt shqiptarö duan mbrojtur prej Greqisö;

135 Hysen Vrioni

Mid'hat Frashiri 463

4. SeZ.Ahmed Tngukabörö zotime pör kötö punö kur ishte nö Beligrad.

5. Se tani duhet qö edhe Shqipörija tö böiö njö marröveshje, njö
konvension pör köto göshtje me Creqinö.
Me njö fialö ,zatiMinistör, Greqija körkon tö lozö pörkundrejt Shqipörisö
atö rol qö ka lojturö Rusi e caröver pörkundrejt Tirrqisö sö sulltanövet.
Refuzova pretendimer e Ministrisö greke, po, me qenö se ishte börö vonö,
mbrömö vajta dhe pashö Kollokorronin, nö zyrö tö tij. Biseduamö afäro se
niö orö e 15 minuta.
I dhashö tö kupötojö göshtja e minoritetevet, (me qenö se kemi 20 000
se

grekofonö, nö Shqipöri) nuk duhet tö pördoret si vegöl politike, se köshtu

t" qenö edhe teori e Greqisö (me anö tö delegatit tö saj Politis) nö Shoqöri
tö Kombevet, mö 1924;
Se, me ingjerencön qö po bön Greqija nö Shqipöri' po gel udhön pör
inteligjencön sllave nö Maqedhoni;
se, as nö Poloni s'ka mö shkolla ruse, as nö Maqedhoni shkolla bullgare,
as nö Rumeli orienrale shkolla greke, as nö Rumani shkolla greke, as nö
Qekosllovaki shkolla gjermane pör sllavöt;
se, shqipörija po mban me tö hollat e saj shkolla greqishte pör grekofonöt,
jo pör hatörin e Greqisö, po pör hatörin e Shoqörisö sö Kombevet, me qenö
se göshtja e minoritetevet ka tä bele me S.D.N. dhe jo me Greqinö;
Se, Greqija duke u pörzierö nö punöt e brendöshme tö Shqipörisö, do
tö böhet shkak qö tö ftohen tö dy shtetet: dhe mbase Shqipörija tö körkoiö
njö partner tjatör.
Se, Shqipörija nuk do tö lejojö qö njö shtet i huaj tö pörzihet nö punöt
e saj tö brendöshme;
AhmedZogu, edhe nö ka berö ndonjö Premtim si njeri privat nö
Se, Z.
Beligrad, ky premtim s'ka tö bele me qeverinö shqiptare.
sa pör kishön, pör tö cilön Z. Kolokotroni thoshte qö öshtö gati tö verö
nö shörbim tene nderhyrjen e tij, i thashöShqipörija öshtö gati tö gojö njö
se
komision nö Patrikanö, kur Patriku tö vendosnjö se do t'i njohö autoqefalinö,
gjö e cila duhet t'i vijö mirö edhe Greqisö qö öshtö shtet ortodoks, dhe jo tö
jemi tö varur nga patrikana, e cila sot öshtö nön influencön turke' me qenö
se patriku vetö dhe gjithö parösi e Fanarit janö nönshtetas turq.
Si mbarova köto kuvende, si pa dashur, e suallmö $alön mbi situatön
e shqiptarvet nö Greqi: mbi shtröngimet qö vuajnö, mbi mönyrön mö tö
cilön qeverija greke i ndalon qö tö rrojnö, ose i shtröngojnö qö tö ikin; mbi
464 Elita Shqiptare

programin sistemarik qö ndiqetö nga ana e qeverisö qendrore greke pör

köto sjellje, me gjithö deklaratat e böra nö Lausanne dhe nö Geneve; mbi
tö pörzönöt e 35 000 shqiptarövet tö Kosturit dhe Follorinesö; qysh tani ata
tö mjerö vijnö nö Shqipöri.
Edhe konkludova: Padyshim gjöjamö e mirö pör shqipörinö do tö jetö tö
pöneröatatö20 000 grekofonö qö janö nö Shqipöri: po prapö Greqija do rö na
ketö hua edhe nja 40 000 frymö tö tjerö, me qenö se gjer mö tani, janö pörzönö
me pahir, me dru dhe me tö rahurö, mö tepör se 60 000.Shqiprarö.
Argumentat e mija e impresionuan Z. Kolokorronin.
Po köto fale dua qö t'ia them sotose nesör edhez. pangalos edhez.
Kaftanxhogllu edhe ministrit tö ri qö u emörua dje.
Sot ose nesör do tö kem njö bisedim tö gjatö me gjeneral Kondulin, mbi
tö cilin do tö benj njö raporr vegan.
Ju lutem, pasi tö studjohet ky raporti im, tö mö rröfehet kthielltazi
piköpamja e qeverisö sonö.
Ju lutem, prapö, tö mbahem nö korenr tö demarshevet, körkesaver
dhe pretendimevet qö bön ministri grek, do verbalisht do me nota. Do tö
qe fort nevojö qö tö mö komunikohen mua kopjet e noravet ose teksti i
bisedimever.
Pranoni, ju lutem, zoti Ministör, tö falat e mia me nderime.

Mid'hat Frashäri
Mid'hat Frashei 465

LEGATION D'ALBANIE Athinö, 17 nöntor 1925

Athenes

136)
Zoti Ministör,

Kam nderin t'ju dörgonj kopien e njö cope sö qitur nga letra e datös 9
et, e konsullit tö Korfuzit.
Po shihet qartazi se vendimi, ose proekti i vendimit pör tö marrö 5 000
gamö, öshtö rezultati i njö pazarlläku midis turqvet dhe grekövet, tö cilöt nö
kötö gäshtje, kanö interes tö pörbashköt.
Edhe kjo mö konfirmon idenö se duhet guar njö orö e mö parö
pörfaqsonjösi ynö nö turqi, qö t'u kujtojö dhe rurqvet qö janö zotuar tö
respektoj nö pakicat shqiptare.
Pranoni ju lutem, zoti Ministör, tö falat e mia me nderime.

Mid'hat Frashäri
Shkölqesia e tij
Zotit Ministör tö Punövet tö Jashtme
Tiranö

136 Hysen Vrioni

 466 Elita Shqiptare

LEGATION D'ALBANIE Athinö, 17 näntor 1925

ATHENES

Zoti Ministör, '37)

Puna e shumtö, mungesa e njö sekretari tö dytö, zönia e z. Nogka me

provimet e shkollös, shifrimi e deshifrimi i telegrafävet tö panumurr, mö ka
ndaluar qö t'i paraqis Shkölqesös Suaj raporte mbi gösh{en kaq tö hidhur
tö gamövet.
Jam pjekur pör kötö punö tri herö me Zotin Rufos, ministrin e ri tö
Punöve tö Jashtme, si edhe dy herö me Zorin Kaftanxhogllu, drejtorin
e pörgjithshöm; kuvöndova dy herö gjatazi me gjeneral Kondulin qö mö
premtoi ndörhyrjen e tij pranö zotit Pangallos.
Mjerisht, zoti Ministör, drejrori i pörgjithshöm qö duhet t'i dijö köto
göshtje mö mirö se nga kushdo tjatör, bön sikur i injoron, ose i injoron me
tö r'örtetö. Arriri sa tö mö thotö qö gamöt janö myslimanö dhe si myslimanö,
vetöm minisrri i Turqisö öshtö kompetent pör kömbimin e tyre!
- Domethönö, i thashö, edhe mua qö jam mysliman, po desh Xhevat beu
mund qö tö mö hipnjö nö vapor!
Z. Rufos mö ka thönö dy herö qö do ta srudiojö göshtjen, duke körkuar
faije qö ngatöresa me Bullgarinö nuk i le kohö. Sot po vinj nga z. Rufos, pör
herön e tretö. I döfteva deklaratön greke nö L,ausannö, letrön e Z. Venizelos
nö S.D.N., letrön qö dörgon Legata helenike e Durrösit, pastaj deklaratön
eZoüt Backemanos nö S.D.N. vjet nö dhjeror.
Z. Rufos t€rö duke thönö se kjo göshtje öshtö nö dorö tö Komisionir
lr4iksr, m'u lur qö t'i jap edhe disa dirö afat, duke mö premruar se siruata
do cö ndörrohet dhe se do ta shoh qö efekri i premrimever tö tij do rö jetö
ti"rrt imadh.

l-37 Hysen Vrioni

Mid'hat Frasheri 467

- Kam aftro tre vjet, i thashö, qö po dögjonj premtime, tö cilat s'janö vönö
kurrö nö ekzekutim. Jam i shtrönguar tö shoh nö kötö situatö njö vullnet tö
lig nga ana e qeverisö greke.
Ipörshkrova pastaj gjöndjen e gamöve, shtröngimin nö tö cilöt gjendet
populli dhe qysh me shkak tö hetimit, mundohet nieröziia ose tö vdesö, ose
tö deklarohet turke. Z. Rufos mö dha f ale qe tö telegrafojnö nö Janinö dhe
Qamöri qö tö sillen autoritetet nö njö mönyrö mö njerözore me gamörit.
Säi nö do t'a mbajö kötö zotim.
Z. Pangallos qe disa ditö nö Maqedhoni, sot i körkova njö pjekje dhe pres
pörgjigje. Telegrafin qö morra sot nga gjeneral de Lara pata nderin t'jua e
transmetonj qö atö gast telegrafisht. Po lajmöronj edhe Korfuzin qö tö mö
njoftojö rezultatin. Po shoh se Greqija ka njö politikö me ne.
Pasi Shqipörija i dha Sörbisö Shön Naumin edhe Greqija körkon qö tö
sigurojö njö situatö me venome nö Shqipöri töJugös (Kötö gjö e kisha paraparö
dhe pata nderin t'jua telegrafonj me datö 12 tetor, me lutje qö telegrafi im
t'i komunikohetö Senatit dhe Parlamendt, gjö e cila nuk u bö.)
Täni körkon duke shtrönguar gamöt, ose qö köta tö ikön dhe Greqija tö
ketö njö fitim material dhe moral, ose tö na bindnjö qö tö pranojmö gdo gjö
pör tö forcuar helenismön nö Korgö dhe Gjirokastör.
Mö lart bera f alö pör idenö e Z. Ktftanxhollu lidhur me tö drejtat e
Turqisö mbi gamöt. Drejtori i pörgjithshöm mö kishte röfuer se Xhevat beu,
pörfaqsonjösi i Angoras, qönka ankuar se Shqipörija pörzihet nö punöt e aryre
myslimanöve qö hyjnö nö kömbim!...
Kjo mö shtröngon edhe njö herö t'ju lutem qö tö shpejtoni vajtjen e
pörfaqsonjösit diplomatik shqiptar nö Turqi.
Prapö kjo situatö mö bön t'ju lutem pör dörgimin e Dhimitör Beratit ose
D. Popa nö Gjenevö.
Mjerisht, ne, gjer mö sot, kemi punuar si armiq tö kombit dhe tö shtetit;
as nö Turqi kemi dashur qö tö gojrnö njeri as nö Genevö, as qö edhe masa
reciproke s'kemi dashur qö tö marrim kundör grekofonövet.
Nuk di kjo qö beme ger mö sor politikö öshtö, apo tradhöti kundör
mömödheuc?
Pranoni ju lutem, Zoti Ministör, tö falat e mia mö nderime.

Mid'hat I'rasheri
 468 Elita Shqiptare

20 nöntor 1925

Zoti Konsul.

Kötu lidhur kam nderin t'ju dörgonj kopien e telegrafit qö ka hequr

Komisioni Mikst i stambollit nö shoqöri tö Kombevet; klo ia dörlon Tiranös
dhe Tirana ma komunikon mua.
sot mö vörreruan edhe nö Ministrinö helenike se öshtö njö pazarllök,
ndörmjet Türqisö dhe Greqisö, pör tö marrö g00 veta (po mö tepei fämile;,
shumö qö hyn nö atö pazarllök pör 5000 veta.
Mbi köro i hoqa Komisionit Mikst telegrafin duke iu dhenö edhe z.
Säi nö e more, po do ta gjeni lidhur kötu.
sate kopien.
Komisioni Mikst bön njö gönjeshtör, kur rhotö se nuk ekziston njö
vendim pör ngritje tö shqiptaröver, kurse ky pazarllök öshtö börö nö korrik
ose qershor midis Hamdi beut (ay qö tani öshtö ambasador nö vienö) dhe
Ekstrandir.
Edhe Fuad beu, delegati turk nö Gumenicö, ka instruksione qö tö
pragatitnjö 5000 veta. Sipra
e mohon kötö. De Lara, viddingu ose Ekstrandi,
duan tö thonö se mbase öshtö fala pör njö numur myslimanö tö Epirit qö
s'janö Shqiptarö.
Po atöhere, pse ry caktim numri? po edhe mö tepör: Köta tö 5000
säinö nga t'i marrin: delegati grek, Floridhi, körkon t'i marrö nga Filati,
qö tö zbrazö kufinö shqiprar. Kurse Fuad beu proponon qö t'i mbledhö nga
Paramithia dhe Margelligi! Duket qö njerözija shikohet si bera dhe duan qö
t'i mbledhinö si dhentö pör nö kasolle.
Nö janö, pra, rurq, qysh böhet qö Komisioni nuk e ditka ku janö dhe
nuk cakton vendin? Raporrer e Bratlit qö thotö se gjithö popullsi e
eamörisö
öshtö shqiptare,9'i bönö? Pse i ßhehnö dhe s'i nxjerrin nö shesh? Edhe Bratlin
pse e larguan dhe dörguan Z. sliben me instruksione qö tö mos shikoye
drejtösisht punön? i
Mid'hat Frasheri 469

Komisioni Mikst thotö se nuk ka faj pör ata myslimanö qö iknö nga
Greqija (Maqedhonia dhe Epiri) duke ßhehur se ishin shqiptarö.
Komisioni kötu gönjen, se ay fort mirö e di qö shqiptaröt e Maqedonisö
u pörzunö me dru nga faji i Ekstrandit qö säesh tö shikojö nö vent gjendjen
e aryre katundeve me gjithö qö Legata Shqiptare e Athinös i kishte dhönö
katalogun e plotö tö aryre viseve dhe i kishte hequr kaq herö vörejtjen miseve
neutre tö Komisionit.
Tö pörzönöt e shqiptarövet tö Maqedonisö vjen nga faji i Ekstrandit i
delegat Safet beut, i Floridhit dhe i anötarit neutral, Baron van Linden.
Köto faje dhe pörgjegjösi i kam rröfrer nö raportin qö böra nö Stamboll nr.
22, datö3 nöntor 1921, qö i dhashö Z.Yiddingme rastin e aryre tö varfäve
nö Vinan dhe Vigishtit. Kopjen e kötij raporti mbase e ke edhe Z. iote.
Kjo qe mä 1924, po kemi edhe shqiptaröt e Ronisö dhe Pargös, qö u
pörzunö me dru sadoqö, ata vetö dhe Legata jonö e Athinös protestuan. Nga
Konica Komisioni Mikst, domethönö mandatoröt a nuk pörzunö me pahir
edhe nönshtetasit shqiptarö, pse qenö tö zeshköt dhe jo tö bardhe?
Raca shqiptare körkon nga Komisioni Mikst, do me thönö nga Ekstrandi
me shokö, 60. 000 vera, tö döbuar nö Anadoll dhe tö dönuar me vdekje.
Tö lutem, Zoti Konsul, köto i mbaj pör vete dhe nö qoftö se ata tö
Komisionit Mikst tö bejne fale, i pördor si argumente.
Täni kam dhe njö lutje, pörpiqu tö kuptosh si öshtö berö ay pazarllök,
pse tyrqija po merr shqiptaröt, g'fitim i siguron Greqija, para apo njeröz?
Tö lutem, Z. Jote dhe Z. Asef, qipni gjithö zyrtaröt e Komisionit
Mikst, Shyqri bejnö, Feridun bejnö dhe tö gjithö, kuptoni göshtjen, ndaloni
kömbimin.
Q'rezultat tö kini mö dörgoni shpejt, mua kötu nö Athinö dhe njö kopie
Z. Mehdi Frashöri, delegat d'Albanie, Societe des Nations, Geneve.
Pritni, ju lutem, Zoti Konsul, tö falat e mia me nder.

Mid'hat Frashari

Zotit Nezir Leskoviku

Konsul, STAMBOLL
470 Elita Shqiptare

LEGATION D'ALBANIE Athinö, 2t nöntor t925

Athenes

Zoti Ministörr38)

Vinj me kötö raport r'ju jap disa informata lidhur me personin e gjeneral
Kondulit, ministrir rö emöruar rishtaz nö Shqipöri.
Z. Konduli öshtö 65 vjeg, nga Levsina, i pamartuarö shqiptar nga möma
dhe ati. Unö s'e njihja gjer mö sot. Po, qö tri javö, jemi piekur gjashtö herö
bashkö, kemi ngrönö drekö, kemi marrö 9aj, beme edhe njö eskursion nö
Pire, nö shoqöri tö Z.Pangal\o dhe tö gjithö familjes, ku vizituam njö fabrikö
pör qelqe.
Z. Konduli ka njö interes dhe simpati tö madhe pör Shqipörinö, tö
cilön e njeh fort mirö, me qenö se öshtö marrö me göshtjen shqiptaro-
greke qö dyzet e pesö vjet e tehu. Ka njohur gjithö njerözit nö Shqipöri qö
kanö lojturö njö rol politik dhe di fort mirö historinö e ngjarjet e köryre
50 vjetöve tö fundit.
Nö Korgö, ku ishte mö 1914, si prefekr (aröhere ishte kolonel) ka lene nje
kujtim si filoshqiptar. Aq sa, kur e dorözoi Korgön te Shqipörija, Z. Konduli
u akuzua nö Vulitö greke si tradhötor i Greqisö. Venizelua, Theoroki etj, e
mbrojtnö, me qenö se donte edhe mbreti Konstandin vetö.
Nö mes tö aryre qö s'e duanö z. Konduli janö edhe tö ashtuquajturöt
vorio-epiriotö (Skönder Milo, Adamidh Hogishti...). Köra vorio-epiriotö
edhe tani fole dhe shkruan kundör ministrit rö ri. Z. Konduli i shikon
sillogöt vorio-epiriotö si qendra intrigash dhe vjedhjesh, tö rrezikshme pör
Greqinö siedhe pör Shqipörinö.
"Do tö pörpiqem qö Ci mbyll dhe t'i fik sillogöt, thotö, dhe asnjö prej
atyre vorio-epirotöve s'do ta guxojö tö gelnjö gojön."
138 Hysen Vrioni
Mid'hat Frashe'ri 471

Mö kallözoi vetö se ka kuvenduar nö Ministrinö Helenike mbi kotösin e

propagandes vorio-epiriote. "shqiptari s'behet grek, thotö, as greku shqiptar'
Pra tö heqim dorö nga njö politikö me gönjeshtri'.
Z. Konduli, si edhe z. Kondurioti, Kryetari i Rebuplikes, öshtö prej aryre
qö i kanö börö shörbime Greqisö, dhe qö, me gjithö kötö, janö kryelartö qö
janö shqiptarö, mbase mö tepör se sa tö jenö grekö.
Jam i sigurt se politika e tij do tö jetö shtröngimi
i relatavet tö dy shteteve
duke inspiruar besim te njöri-tjetri, duke bashköpunuar pör prosteritetin
e tö dy fqinleve. Emörimi i rij pati njö efekt mbi Ministrinö e Punövet tö
kanö thönö
Jashtme kötu, si edhe mbi z. Pangallos: Kötö po e shoh, edhe ma
ministri dhe tö tieröt.
Pör punön e gamövet qö duanö t'i pörzönö' si edhe ata nö 35 000
shqiptaröve qö pörzunö me pahir nga Maqedhonija, gjerenal Kanduli u mö
shohö, mö dha f alen se do tö bisedoiö me z' Rufos.
Nuk di mirö kur niset pör nöTiranö, por mbase pas nja dy javö' Dekreti
i emörtimit tö tii kishte dale si ministör rezident: po dije, par hasard, pashö
nö zyrar e Ministrisö, qö po bejne emörim tö dytö si ministör fuqiplotö.
Pranoni, ju lutem, Zoti Ministör, tö falat e mia me nderime'

Mid'hat Frashari
472 Eliu Shqiptarc

Ministria e Punöve tö Jashtme

Shkurtim

Tiranö 25 nöntor 1925

Zoti Ministör, r3e)

Me shkresön ruaj nr. 1523, mö detön 17 rö kötij moti, shihet se

disaprovoni polidkön e göshtjeve tö jashtme.
Si9 e dini, funksionaröt janö organe rö shtetit, tö cilör janö tö deryruar
t'ekzekutojnö direktivat e politiköi sö caktuar nga Qendrori.
Pra, nö qoftö se Z. Juaj nuk jeni dispoze tö ekzekutoni köto direktiva.
Ahere mundeni me dhanö doröhekjen.
Pritni. Z,od Ministör, nderimer e mia tö posagme.

Ministri i P teJashtne
Hysen Vrioni

Tö dertit zotni
Mid'hat Frashöri
Ministör Fuqiplotö
AIHINE

139 Mid'hat Frashöri

Mid'hat Frashtri 473

l8 dhietor 1925

I dashur Zoti Qekrezi,tao)

Mö ndje pör vonimin e pavullnetshöm tö pörgjigjes'

Kariera e priftörisö mö duketö njö udhö nö tö cilön, kur tö dojö njeriu,
mund tö bale sherbimet mö tö mödha.
Mos haroni se kleri dhe kisha shqiptare duan organizuar qö nga koka e nö
r4r)veten
kömbö, i duhen inspiruar frymö serioze dhe patriodke. Duke shogruarö
nö kötö udhö, do t'i kesh börö padyshim tö mirön mö tö gmuar Shqipörisö.
Dua tö bönj vetöm dy vörejtje tö vogla, nö mö dhöng lejen:
L Mö thua se "dy diplomatö tö huaj, ministri i Amerikös dhe i Serbisö,
qönkan tö interesuar ne ketö punö".
S'e kupötonj dot g'punö kanö bajlozöt e huaj nö njö göshtje thjeshtö
kombötare dhe shqiptare?
2. Mö thua se do tö behi kryetar i Kishös orthodokse Autoqefale, duke
u dörguar peshkop i Durrösit".
Pse ky pazarllök? A nuk e shihni pake si kundör maralit dhe aq mö tepör
kundör moralit tö krishterö?
A nuk do tö ishte mö mirö tö thoni se do tö böhi prift, dhe nö pagi fat,
nö shörbeßhi me zotösi do tö lartösoshi nö shkallöt (me durim dhe modesti)
si arhimandrit, peshkop dhe kryetar?
Do tö jem edhe unö i lumtur tö di g'mendon Z. jote dhe ju falem me
shöndet.

Mid'hati
140 Kostö Qekrezi
14l kushtuar
474 Elin Shqiptarc

I dashur Qekrezi

Tö falem nderit pör libörn qe pate mirösinö tö mö dörgosh. E köndova

me interes dhe qejf tö madh, se öshrö njö shemböll pör ndjenjat bujare, pör
mendime idealizmi, gjö dhe mösim fort tö nevojshmö pör shembullin tonö
kaq anarkik.
Vetöm parathönien eZ. Sare e gjetapake si tö shkurtö: tö kishit dashur,
do tö na jipnit njö ide mö tö shkoqitur pör rolin patriotic dhe demokratik,
po edhe mö tepör akoma, pör disiplinön qö diri tö krijojö Linkolni. Po qe
emundur, dörgomöni edhe pesö copö tö tjera: do t'i kem qö t'i pördanj nö
amatoröt.
Pörfitonj nga kjo rasje qö t'ju pyes nö e muartö letrön tö l8 dhjetorit,
sö cilös nuk mö jeni pörgjigjur. Idenö e rasös jua pölqeva dhe do tö mö vijö
fort keq nö heqshi dorö. Mbase ju ka ardhur liksht pör keshillat e modestisö
dhe tö njerözisö qö ju jepnja. Po edhe jam i sigurt qö e kuptoni vetö besimin
qö vö nö moraliterin e Z. sate dhe shpresön qö ushqenj tö gjej nö veprar
dhe sjelljen tuaj njä shembelle vullneti dhe model displine.
A nuk besoni
se duhet tö pörpiqemi tö krijojmö njö frymö rregulle dhe solidariteti,
tö shpötojmö brezin tonö dhe kombin pör kurdohe€ nga nihilizma
dhe bolshevizma morlet, tö mera qö, mjerisht, i pölqejnö kaq shumö
karakterit tonö tö ashpör?
Nö mos nuk kam tö drejtö, ma thuaj.
Tö fala, duke pritur letör.

Mid'hat Frashäri
Mid'hat Fmshai 475

Athinö, 31 mars 1926

ra2)
Zoti Konsull,

Duke ju konfirmuar telegramit tim tö sotmö, kam nderin iju lajmöronj

se qeverija jonö mö njofton me telegramin e 28 Mars, qö doröheqja ime
e

dhene mö 16 dhietor 1925, me nr.1713, u Pranua'

Zoti Faredin Gjara, Sekretari i Parö i kösaj Legate, mbetet si Chargö
d'Affaires, qö sot.
Duke i dhene fund misionit tim nö Greqi, e shoh pör detyrö t'ju
falönderonj pör konkursin dhe ndihmön qö mö kini dhenö pör tö mbaruarit
e atij misioni dhe qö njoh kötu giltazi shörbimet qö i kini bere Shqipörisö
sonö si konsull.
Por edhe nuk mund tö ndahem prejZ-tual pa u lutur qö tö vazhdoni nö
zhvillimin e zellit tuaj edhe paskötaj dhe tö shtoni kujdesin pör tö mbushur
edhe mö tö vogölön pikö tö detyrös qö ju öshtö ngarkuar'
Sikundör qö fort mirö e dini, detyrat janö dyfarösh, ato qö janö caktuara
prej ligjit dhe gjenden tö shkruara mbi kartö dhe ato detyra qö nuk
pörmenden kurkund.
Köto tö dyja do t'i gjeni nö librat e ndörgjegjes suaj, e ndjenjösisö
patriorike tö zemrös suaj. Dhe padyshim, kjo kategori e fundit öshtö mö e
,örrderirh-. se ajo do tö sigurojö ngadhnjimin e mömödheut tonö dhe do
tö realizonjö naltösimin e Tij.
Edhe köto pret Shqipörija mö tepör ngaZ-iuai.
qö mö kini rröfyer
Ju lutem, tö mos mö kurseni dhe paskötaj atö miqösi
gjer mö sot si bashköpunötor dhe ju falem me nder.

Mid'hat Frashäri

142 Konsulli shqiptar nö Konfuz, Qemal Frashöri

 476 Elita Shqiptare

LETER E HAPET E LUMO SK-}TIPo5 TN:I

Miqtö e mi,
Do t'ju them dy pörralla qö t'i mbani mend kur tö rriteni:
"Njö herö ujku i egör kishte zönö njö gomar tö gjorö dhe po e shqyenre.
-veshgjati mbylli sytö, ktheu
kryet mönjanö dhe tha: Dhöntö zoti qofte nle
öndörr!"
T jatör herö sqapi, duke pörködhelur mjekrön e tij tö bukur, mendohej:
"Do tö böhem prift" - Böhesh edhe dhespot, i tha dhelpra, - nö tö löntö
kasapil".
Nö köto dy parabola, ujku dhe kasapi janö koha. shqiprari dhe shqipöria
gjenden nö njö rrezik tö madh si individ, si komb, si shtet. Nuk duhet rö
mbyllim sytö po r'i gelim: formojmö nö botö vendin mö tö varftr dhe pa
zhvillim ekonomik, nuk mund tö shpresojmö asnjö pörparim, asnjö shpödm.
varfäria e Shqipörisö vjen nga tö mos punuarit tö njerözve tö saj. Iriuk do
thönö as ishalla, as kemi kohö, kasapi e ka mprehur thikön.
Shkoni, miq rö mi, u thoni völlezörve tuaj, me shembullin qö do t,u
jipni,se duhet tö punojmö. Dhe se, kapitali jo vetöm mö i madh, por i
vetmi i njeriut, janö puna, pörpjekja, krahöt e tij dhe diturija. Edhe mö tepör
akoma, mösohuni aryre, völlezörve ruaj, se pörparimi e shpörimi i kombit
dhe i Shqipörisö öshtö njö deryrö e tö gjithöve ne, pra deryrö qö tö punojmö
tö gjithö, pa asnjö pörjashtim.
Puna tö mos jetö dönim dhe mallkim pör ne, por uratö dhe gözim si
njö falje.

Lurno Shändo

143 Nxjerrö nga revista "Laboremus" gusht 1927

Mid'hat Frasht'ri 477

Tiranö, Fruer 1928

taa)
Zoti Ministör,

Kam nderin t' ju lajmöroj se nö l7 prill1926, pasi ardhgö nga Athina,

paraqita njö körkesö nö kryesi te Keshillit Ministror, nö kryesi tö Senatit dhe
nö kryesi tö Odös sö Departamentit pör nxjerrjen time nö pension, meqenöse
duk do tö mund tö punoj, nga shkaku i njö sömundjeje kronike tö s1vet.
Körkesa e sipörthönö, mbasi nuk pat ndonjö rezultat, paraqita njö tö
dytö, mot-mot mö vonö, tö drejtuar prap nö tö tri Kryesitö' Edhe kjo mbeti
pa rezultat, me pretekstin qö mungonte njö ligj i tillö prej parlamentit. Pasi
u votua njö ligj i tillö prej parlamentit, paraqita njö körkesö tö tretö, mö
datön 3 dhjetor 1927, &tke ngjitur dhe njö notö biografike, kopjen e sö
cilös po e bashkonj kötu.
Sikundör qö Shkölqesia Juaj do ta shohö prej saj, tö tre funksionet e mij
tö fundit kanö qenö nö Ministri tö Punöve tö Jashtme dhe do t' ju jem fort
mirönjohös nö pagi mirösinö tö mö jepni njö vörtetim nga koha e shörbimit
dhe pör rrogön qö kam pasur nö kohö tö nöpunösisö sime. Do tö shtonj vetöm
se, sa kohö qeshö ministör pa portofol i Qeverisö Provizore tö Durrösit dhe
delegat pranö Konferencös sö Paqes, mot-mot, d.m.th' nga rnuaji dhjetor
l9l8 e gjer nö dhjetor 1919, nuk desha tö marr rrogön, me qenö se, nga
disa shkake nuk munda tö vetöe nö Paris dhe tö pjek shoköt: ajo rrogö m'u
paraqit njö herö prej agjentit italian Gensi nö Leusone dhe herön e dytö prej
shoköve tö mi nö Paris, por e refuzova.
Pranoni, ju lutem, tö falat e mija me nderime,

Mit'hat Frashöri

l44lliaz Vrioni.
 475 Elita Shqiptare

Sö nderuarös zonjös Kryetare

tö Shoqörisö "Pörmirösimi" Giirokasrör.

Zonjakryetare, ta5)

Kam tö ndershmen letör tö Z.sate tö datös 14- tö körij muaji.

Ju
faleminderit pör pörgjigjen e mirö, informarat qö mö jepni, si edhe pör
kanonizmön e Shoqörisö.
Rregullorja öshtö forr' e mirö. Po, edhe nö dagi tö vörretön, do t' ju them
se, sraturer e njö shoqörie kanö atö röndösi dhe vleftö qö dinö anötaröt e saj
t'i japin me punön e ryre. Edhe köshtu, njö kanonizmö mund tö jetö gjö e
guditshme dhe shoqöria rö mos be,e aspake punö, kur tö rjerö njeröz me njö
rregullore tö galö nö dorö ose pa farö rregullore, po me vullnet tö mirö dhe
tö shöndoshö, mund rö böjnö vepra fort tö mödha.
I uronj shoqörisö suaj jetö tö gjatö dhe pörparim. Do t'ju lutem vetöm,
mö parö se gdo sendi, tö kujdesi pör shöndetin dhe rritjen e foshnjavet, duke
dhene keshilla mamavet dhe duke körkuar bashköpunim falas tö mjekövet.
Mos haroni se shqipöria jonö ka njö popullsi fort tö pakö dhe vendi ynö
duket si i shkretö. Pör tö shikuar foshnjat, duhet qö aro zonja,qö kanö zotösi,
tö venö tö vizitojnö e ndihmojnö lohonat, rö vejat ose jetimöt. po nuk mori
gruaja njö barrö dhe detyrö njerözore tö tillö, öshtö kor dhe turp qö ta quajö
njeri veten e saj. Qdo pörparim, pörmirösim, zhvillim dhe qytetörim vjen
nga ndjenja njerözore. lvle tö drejtö kanö thönä se deq'ra mö e madhe e gruas
öshre dhlmbshuria. Ngjallni <lhe shtoni kötö virtut.
Pör tö shtuar fuqinö dhe kurajon e pörmirösimit, duhet qö tö jeni nö
korespondencö me shoqöritö femörore tö tjera tö shqipörisö, si "shqiptarka"
ef iranös dhe "Pörlindjd'e "Rilindja" e Korgös, po, edhe nö janö tö pushuara
sot köto shoqöri, pra do tö gelen dhe duher qö tö gelen.

145 Urani Rumbo, kryetare e shoqörisö "Pörmir€simi", Gjirokasrdr.

Mid'hat Fmshai 479

Donja tö döftenja edhe mendimin tim pörmbi mönyrön e tö mbledhurit

tö ndihmavec jam anötar i bileawet me gmim tö shönuarö dhe tö vogöI. Po
ju dörgonj, mbyllur nö kötö letör dhe si njö dhuratö tö vogöl pör muzeun'e
Pörmirösimit, tri bileta tö ndryshme qö pördorenö pör Kryqin e Kuq, pör
Licen' e Korges dhe pör shkollen Normale tö Elbasanit. Me anö tö tilla
biletave mund tö körkoni ndihmö edhe sö largu, me postö.
Nuk ka asnjö dyshim, se ndihma nö tö holla nuk pörjashton ndihma
me plagka: kömishö, gorape, köpucö...
Me kete postö dhe tö porositur, po ju dörgonj nji paqetö me disa
broshura. Ju lutem, mö shkruani g'libra tö nevojöshme pör veprön tuaj
mund qö t'ju dörgonj kötej.
Pranoni, ju lutem, e nderuar TnnjöKryetare, tö falat e mia me shumö
nderime.

Mid'hat Frashäri
 480 Elita Shqiptare

HESHTJA E HISTORISE ESHTE TRADHTI

Zoü drejtor, ta6t

Nö numör tö 4 qershorit, 'Arböria" me tirullin .,Spiro Milo" dhe me

nönshkrimin e zotir Namik Delvina, boronre njö artikull, nö tö cilin
falöt
patriotizmö, fisniköri, ideal, janö pördorur pakös nö njö mönyrö, tö mos them
ndrydhe, po si rö guditshme. Artikullshkronjösi köto skaja tö nderueme ia
aplikon himariorit qö mbaroi jetön nö Athinö dhe qö rrojti, jo si shqiptar,
por si armik i gdo ideje sö shqiptarizmös.
Pa dyshim, mirönjohja öshtö njö cilösi e lavuarshme. Njeriu duhet tö
mos e harojö kurrö miröbörjen, duhet tö kemi kurajo tö pohojmö nö gdo
rasje, pa u menduar, nö lavdojmö ndonjö tö tretö apo jo. Nö göshtjen qö na
shqetöson, ka njö pikö delikate: Böhet falö pör njö punö personale apo pör njö
punö tö kombit, tö popullit, tö vendit? Artikullshkronjösi ka shumö shkaqe
personale rö lövdojö miröbörjet greke dhe Spiromiloröt tö Athinös. Po nga
piköpamja e kombösisö, öshtö mirö tö mos kujtohen ato flerö tö historisö,
sikundör tö mos kujtohen as ngjarjet e Lökurösit, tö Gjashtös ose "vaporir
tö vogöI", pesödhjetö vjet mö parö. Themi rö mos kujtohen, por nuk themi
tö harrohen: njö komb ka detyrö tö ketö kujtesö tö fortö, se e tanishmja dhe
e ardhrnjapriten nga e shkuara.
Sapo pör veprar patriotike tö Spiro Milos, qö thotö artikullshkronjösi,
köto janö gjö tö sotme: njö pjesö e familjes sö Spiro Milos e mberur shqiptare
dhe Kasnecöt, Grillot, Varfät, Ndrenikat janö gjallö dhe deshmues. tshtö
mirö tö mos i pörziejmö ndjenjat dhe cilösitö: le tö lemö njö kufi nö mes tö
mirös dhe sö ligös, nö mes sö bardhös dhe tö zezös. Populli ka nevojö pör
edukatö civile. Tä mösojmö tö shquajö dhe tö gjykojö. Tö mos pörfitojmö
nga injoranca aparaente e tij. Them "aparente" se lumturisht kemi köngöt
qö nuk harojnö:
146 Letör e lv{.Frashörit drejrorit tö gazetös "Vullneti i fubörisö", qershor 1930.
 481
Mid'hat Frashei

"Do tö them njö köngö vetö,

Köngö trimi le tö jetö,
nö Gjashtö g'u vranö Zhuletö..."

Heshtja e historisö öshtö tradhti'

482 Elita Shqiptare

25 shkurt 1932
Zotit Mid'har Frashöri
President i Shoqatös Shqiptare
Pör S.D.N. Tiranö

Zoti president dhe i dashur koleg,

Momenti aktual öshtö kritik pör Shoqörisö e Kombeve dhe pör ruajtjen
e paqes' e bazuar nö konventat, nö Paktin e Parisit dhe tö traktare tö tjera
kolektive. Nöse, nö rasr rö parö tö njö konflikti me tö vörtetö serioz ndörmjet
tö dy Fuqive tö Mödha, ky sistem do tö rezultojö i pafuqishöm, paqja nö
botö do tö vihet nö rrezik dhe do tö minohet qö nö themel gdo besim nö
efi kasitetin e traktareve kolektive.
Ne köto kushre, me funksionin e presidentir tö Bashkimit Ndörkomböar
tö Shoqatave pör Shoqörinä e Kombeve, kam tö drelren t' ju kujtoj rezolutön
qö ishte miratuar ngaZyra e Bashkimir, nö Paris, mö27 nöntor 1931, e
cila i fton Shoqarat rö böjnö tö gjitha pörpjekjet pör tö forcuar mböshtetjen
qö opinioni publik duhet t'i japö Shoqörisö sö Kombeve, pör tö lehtösuar
pördorimin e tö gjitha mjeteve tö parashikuara nga pakti pör ruajtjen e paqes
dhe pör tö siguruar njö zgjidhje tö drejtö tö mosmarröveshjes aktuale. Qö
prej miratimit tö kösaj rezolure, gjendja nö Lindjen e Largme öshtö keqösuar
seriozisht dhe, pör shkak tö rrezikut pörpara tö cilir ndodhet gjithö sistemi, ku
bön pjesö Shoqöria e Kombeve, i bej rhirrje Shoqatös suaj, me kömbönguljen
mö tö madhe, duke e lutur tö pördorö tö gjitha mjetet qö mund tö ketö nö
dispozicion, pör tö mobilizuar opinionin poblik nö favor tö zbatimit tö Paktit
dhe tö beje demarshe pranö qeverisö sö saj, pör rö siguruar njö pördorim mö
energjik tö burimeve qö pakti vö nö dispozicion rö Shoqörisö sö Kombeve.
Eshtö gati e tepört tö thuhet se ka ardhur gasti qö bota rö böjö njö zgjedhje
ndörmjet sistemit tö bashköpunimit ndörkombötar, tö cilin gjarö köryre 12
vjetöve tö fundit kanö körkuar ta vendosin rö gjithö njerözit me vullner tö
Mid'hat Frahtri 483

mirö dhe tö regjimit tö vjetör kaotik, i njohur me emrin e ekuilibrit tö fuqive

dhe qö implikon ndör elementö tö tjerö katastrofikö, garön ndörkombötare
tö armatimeve. Nö se rendi nö Lindjen e l,argme nuk vendoset drejt dhe nö
mönyrö paqsore, gjö qö pörßhin pörtöritjen e tö gjitha ankesave tö ligjshme,
Konferenca e Qarmatimit qö e ka tani selinö nö Gjenevö, do ta ketö vöshdrö
tö arrijö sukses. Miröpo, njö döshtim i kösaj Konference do tö sillte pasoja
shkatörrimtare pör botön.
Prandaj, shpresoj se Shoqata juaj nuk do tö qöndrojö indiferente ndaj
körkesös qö po i bel dhe se ju vetö, zoti president, do t'i beni te githa
pörpjekjet tuaja personale pör ta mböshtetur aksionin e qeverisö suaj dhe tö
delegatöve tö saj nö Asamblenö e posagme tö Shoqörise sö kombeve.

Me sinqeritet, i besuari tuaj

CECIL
President i Federatäs Ndbrhombötare
Tb Lidhju sä Shoqärisä sä Kombeue.
484 Elita Shqiptare

LETERKEMBIMI I MILLAN SHUFIÄJT

RRETH STUDIMEVE SHQIPThpg. trzr

Fill pasi u vra mizorishr Millan Shuflaj (18 shkurt l93l) nga dora
e policisö, po me urdhrin e prerö tö autoriteteve shretörore, nä shtöpinö
e shkencötarit tö mirönjohur u bö bastisja e rrufeshme (tö thuash u
pörmbys gdo gjö). Me atö rast policia mori me vete njö pjesö tö mirö
tö materialeve arkivale shumö tö vlefshme, sikur qö i humbi fija edhe
doröshkrimit tö völlimit tö tretö e tö veprös monumenrale "Acta er
diplomatia res Albaniae madiae aeraris illustrantia", rö cilön albanologu
jetöshkurtör e kishre börö gati pör shryp. Kusuri i arkivit tö rij u ruajt
nga tö motrat gjithnjö deri nö vitin 1953, kur iu dorözua arkivit tö
Kroacisö. Völlimi i arkivave kapte l6 söndyqö, qö pas shkartimit (mö
1960) u rrudh nö 16 kutia.
Njö pjesö relativisht tö vogöl tö fondit e pörbön letörkömbimi i Shuflajt
me bashköpunötoröt e tij (Jiregeku dhe Taloci), me ndonjö koleg (Radomiqi),
drejtues institucionesh shkencore (Xhanini), ministritö e arsimit tö Shqipörisö
dhe Hungarisö e mö sö shumti me mikun e tij tö mirfilltö Lumo Sköndo
(Mit'hat Frashöri), librar dhe pronar i sö pörkohshmes "Dituria". Letrat janö
shkruar nö gjuhö tö ndryshme: latinisht, frengjisht, italisht, gjermanisht,
hungarisht dhe kroatisht.
Letörkömbimi öshtö me shumö interes pör studimin e veprös dhe jetös
sö M.Shufajt.r48) Tö dhönat e shumta hedhin dritö mbi punön shkencore,
kembengulese nö fushön e historisö shqiptare mesjetare, hulumtimin, vjeljen

147 Marrö nga "Populli shqiptar nö kapörcyell tö shek.XX" i studiuesit tö shquar

Zekeria Cana, Prishtinö 1990. Njö letör qö M.Shuflai i dörgonte Lumo Sköndos
ngaZagrebi, mö 2 korrik 1928, e kemi nxjerrö nga "Burime tö historisö shqiptare"
tö Lumo Sköndos
148 fuhiv Hrvatske: Rukopisna zaotavstina Milana Suffiaya (1879-1913)- vodic.
Mid'hat Frashtri 485

dhe sistemimin e njö korpusi tö madh burimesh relevante nga arkivat e

vendit dhe tö botös sö jashtme, pör iö vazhduar dhe pör tö rrumbullakosur
botimin e 'Acta Albaniae"'
tö siguroheshin mjetet e
Qöshtja rrudhet nö pikön: nga cili burim do
jashtme, pör realizimin e ketil projekti shkencor kapital. Del se shteti ivogöl
shqiptar pikörisht nö kohön kur kriza e madhe ekonomike e kishte katandisur
mbarö borön, sado qö e kishte takatin e vogöl - tregohet i gatshöm ta ndajö
njö pjesö tö mirö tö buxhetit, qö t'i mbulonte tö gjitha shpenzimet' Shuma
e tö hollave tö destinuara per kötö qöllim ishte hig mö pak se 75.000 franga
ari, tö cilat do tö derdheshin nö njörön nga bankat e mödha tö Evropös - nö
emrin e albanologut kroat. Ai mori ftesön zyrtüe qö tö vizitonte Tiranön,
por puna e pasaporrös u zvarrir bukur gjatö nga ana e autoriteteve borgjeze
jugosllave, ngase daljen e studiuesit (me famö) jashtö vendit, e quanin tö
"rrezikshme" pör interesat e shtetit. Shuflajt iu desh tö rropatej, tö thyente
pragjet ezyrave, tö shkruante letra dhe - sig e thoshte trog - "tö zhvillonte
luftö kundör kufizimit tö tö drejtave elementare tö njeriut". Viza pör nö
Shqipöri i doli vetöm pas pörgarjeve tö disahershme tö Legatös Shqiptare
nö Beograd.
Fashikulli i letörkömbimit tö Shuflajt öshtö ndarö nö dy grupe letrash
(sipas adresuesve) - tö dörguara dhe tö marra. Gjatö pörgatitjes sö tyre
pör botim nuk iu pörmbajtöm ketij klasifikimi, pse na u duk mö drejtö
tö ndjekim metodön kronologjike, nö mönyrö qö tekstet e letrave tö kenö
lidhshmörinö tematike. Jashtö botimit ka mbetur njö letör e Kurt Vagnerit
nga Berlini (e datös 27 korrik I 9 I 1), i cili njofton pör dörgimin e kopjeve
tö regestave tö Hofit, njö eJiregekut (13 tetor 1911) lidhur me shönimet e
rij pör fondet arkivore. Nö tubözön e materialeve dokumentare nuk kanö
zönö vend edhe tri letra tö M.Shuflajt. E para (viri 1926), e shkruar nö
adresön e Vlatko Magekut, ku profesori i papunö shtröngohet tö körkojö
krah pör ta plotösuar vendin vakant nö katedrön e historisö sö pörgjithshme
tö Fakultetit Filozofik rö Zagrebft. E dyta (17 dhjetor 1930) drejtuar
ministrit tö arsimit nö Tiranö dhe e treta (e shkruar mö I 5 janar 1931, sa
ishre nö Tiranö), po pör kötö ministör. Shkrimi i dy letrave tö fundit öshtö
fare i palexueshöm.
Nö punö tö grafikös sö teksteve na u duk e arsyeshme qö titujt e fondeve
arkivore dhe tö botimeve tö ndryshme t'i shönojmö me kursiv. Me kete
rast e quajmö tö udhös tö shfaqim miradijen tonö ndaj tö ndjerit Kruno
486 Hiusbqipun
Körstiq dhe arkivist Josip (tö Arhvit tö lftoacisö), qö patön
-Kollanoviq
mi€sinö t'i pörkthejnö nö kroatishre letrat e shkruara nö latinisht, italisht
dhe gjermanisht.

Lumo Shändo
YrnerJaha
Mid'hat Frashti 487

PJESE NGA LETEnrEunnuI I LUMO SKENDOS

ME PROFESOR MILI.AN SHUFI.AJ

Zoti profesor,
M.qe derhiroj tö shkruaj njö artikull mbi burimet bibliografike
tö historisö sö Shqipörisö, do rö doja para sö gjithash tö di a parashihni
vazhdimin e Aaa c Diphmata dhe, nö rast pohimi, sa völlime do tö ketö
ky botim?
publike vijnö
Ju lutem, gjithashtu, tö mö thoni nga cilat koleksione
materialet e pabotuara, tö cilat i keni mbledhur ju dhe bashköpunötoröt
tuaj dhe nö cilat arkiva ka gjasa tö zbulohen nö tö ardhmen. Gjithsesi, do tö
isha shumö i lumtur tö botoj pörgjigjen tuaj nö artikullin tim me tö gjitha
vöretjet, tö cilat i gjykoni tö nevojshme tö m'i böni lidhur me kötö gösh{e.
Po qe se pörgjigjajuaj do tö merrte evenrualisht formön e njö ardkulli, do
r' ju isha shumö mirönjohös pör kötö punö.
Pranoni, ju lutem profesor, nderimet e mia shumö tö sinqerta'

Miht'hat Frashöi
(Lumo Shändo)

)i ,f rt

Zotit Lumo Sköndo,

Tiranö.

I dashur mik,
Nö vjetin l9l3 u botue bleni i parö i veprös "Acta et Diplomata res
Albania mediae aetates illustrantia", (qö nö ket shkrim do t'a shkurtoj
me görmat A.A) nö shrypshluonjön c Vjenös Holzhausen. Shrytjen pör
botimin e kösaj vepre e dha shefi i selcsjonit t'atöhershöm nö Ministrin'
 488 Elita Shqiptare

e. pörbashköt (bosnjake) rö financavet nö

Vjenö, Ludvig von Thailoczy,
shkrimtar prej Hungarije, i pörmendun nö lamön e histolisö sö
bailkanit.
Thalloczy ka sradiue sidomos marrödhaniet e kohös sö mesme
tö Hungarisö
me sllavöt e jugut: ka shkrue libra rö mödhenj tö dokumentuem
mbi kötö
marrödhanie, p.sh. Librin e dokumenraver mbi Slavonin e poshtme (rri
komitete rö sorme bosnjake), mbi marrödhaniet serb.-hung"re, nji libör
dokumentash mbi qyterin bosnjak
Ja.yce, nji tjerör mbi ku-fijr ushtar"ke
tö Kroatis. Pör ket qöllim ai u bashkue me körkimrarin e f"mshem te
punöver ballkanase prof, Kontantin
Jiregek-un. Redaktimi i veprös mö
qe dorözue mue nö vjetin 1907, Jiregeku mö dha materialin .
tö
Raguzös; Thalloczy muer pörsipör dorözimin e kopjevet prej arhivavet"rkirrit
tö
Venedikut, Romös dhe Napolit.
Plani i parö i emi ishte (si g'mund tö shihet nö parathanjen e vepörs
A.A.) me e botue kötö vepör nö katör blej deri nö vjetin l4Tg,kurShkodra
ra nö duert e turqvet).
Thalloczy (vdtq mö 1 dhetuer l9l6) nuk pau botimin e blenit rö dytö,
qö shtrihet deri nö vjetin 1406. Jiregeku vdiq shi n'atö kohö kur u strtyp
parathania e blenit tö II. vdekja e köryne dy shokver, ashtu edhe shgatrrimi
i Monarkisö austro-hungare, dörmuen edhe themelet e kösaj sipörmarrjeje
shkencore.
Adolph Holzhauseni m'u lut edhe ma vonö (nö vj. r92o dhe 1922)
shumö heröt, qö t'a vijojshe veprön, por mjerisht atöherö ndodheshem
i burgosun politikisht. Pörveg kösaj, m'u duk e pamundun, qö nji
shrypshkronjö tö mujte me marrö pörsipör shpenzimet e vijimit tö nj€ veprös
sö kötillö. Pse landa pör vijimin duhej ma parö tö mblidhej. As pör blenin e
IInuk mujta me i pasö kopjet e Bulavet papnore prej arkivir tö vatikanit,
nga shkaku i luftös sö madhe. Per dy blelt e pabotuem (1406-147g) kishe nö
dorö veröm pörfundime rö nxjerruna ary kötu sipas rasös. Tire u mböshtetö
nö veprar e Fralarit dhe r'Eubelir (Hierarchia catholica II blej) duhej tö
baheshin körkime sysrematike tö gjata.
Arkivi raguzian prE rö l3-it deri nö tö l9-inqindvjet (1S07) duhei tö
studjohej 9' prej themeli pör vijimin e veprös A.A., pse Jiregeku mö dorözonte
landön ble mbas blenit, pra deri nö vjetin 1406.Ky trashögim i tij shkencuer
giindet tashti nö Sofie. Ky trashigirn (qö do tö mö hynte nö punö), asht edhe
materiali i dorözuem, nuk japin plotösisht tö gjirha datat e arkivit raguzian
mbi Shqipnin, Gjithashtu m'asht edhe pör dy blejt e parö me i plotösuem
Mid'hat Frashei 489

n.arkiv kopjimet e tija. Gjeta edhe dokumenta tö rij deri nö vjetin 1406,
- atij i kishin röshqitö Pa i Pam.
qö
Edhe n'arkivin . V.rr"dik,rt asht nevoja tö bahen körkime systematike.
veprate Ljubigit, Makushev-it dhe töJorga-it nuke kanö körkuem krejtösisht
kei arkiv pörsa u pörket göshtjeve shqiptare. Me njö randösi shum tö madhe
kishte me qene tö gjendeshin shkrimer shkencore tö lanuna prej rusit
Makushev. Ky ka studiue sidomos historin shqiptare dhe ka ba körkime
nö
tija i pata nö dorö
materialin venedikas deri nö tö 17-tin qindvjet. Kopjimet e

nö vjetin 1907 kur köto i qen huajtun Akademis sö Zagrebit nga Akademija
e Varsovis. Qysh atöherö köto shkrime kanö humbö dhe nuk
janö ma'
Prej arkivavet tö Barcelonös, Milanit, Mantues dhe tö Palermit kam nö
materialin e duhun deri nö vjetin I 501 . Dokumentat e Barcelonös
(mbi
dorö
Scanderbegun) ia kam huajtun pörpara dy vjetöve Profesorit t'Universitetit
tö Belgradir Dr. Jovan Radonig-it, por deri sot nuk m'i ka kthye ende.
N'arkiver vendake tö Kalabrisö dhe t'Apulisö asht nevoja tö bahen
körkime themelore. Nö köto arkive mund tö gjindet shumö landö pör
shqiptaröt e ikum, sig mund tö shiher prej veprös sö Reshetar-it ("Kolonija
,.rL" k o"r. n' ltalin jugore", Vjenö l 9 1 l ). Prej libravet tö Notaris nö Naterra
(ke reshtar-i) mirret vesh se si slavöt e jugur tö pörziem me shqiptarö (tue
ikö nga rurqit), zunö vend n'Italin jugore. N'arkivat e Zarös (dhe tö spalatit
gjinden disa dokumenta r'ushtarvet tö paguem (Shqiptarö nö shörbim tö
Venedikut).
Tüe ba studimet e mija kam ardhö nö pörfundim, qö vepra A'A', duhet
tö vijoher jo deri nö vjetin 1479, por deü 1571, kur venedikasit humbön
Tivarin dhe Ulqinin. Pse, sidomos shekulli l6 asht shum i randsishöm pör
krejt ballkanin. Atöherö pörkryet ndrrimi i madh shoqnor, atöherö mörrihet
nö nji evolucjon tö plotö tö strukturös shoqnore tö kohös sö mesme (byzantin-
serb), aröherö shpörthen kanuni gentil atavik. Kanuni i sotöm shqiptar i
fisevet e ka burimin e vet nö tö l4-in qindvjet. Ky kanun asht ba nö themel
tö atij r'Ilirisö sö vjerör dhe tö Romös sö mavonshme (qö qe nö fuqi deri
nö tö l3-tin shekull dhe qö u prish prej administratös byzantine); ky asht
historikisht i tred kanun nö tokön shqiptare. Nö Mal töZi,ptanö mirditasve
dhe himariowet, u fornrue njö negullim shtetnuer hierarkik'
Nö kötö mönyrö vepra do te pörmblidhte gjashtö blej. Redaktimi do tö
bahej nö mböshterje tö dy blejve rö parö,_d.m.th., latinisht. Vepra do t'ishte
shum e shrrenjtö, pse pör körkimet do tö dirheshin tre vjet e do tö pördorej
 490 Elita Shqiptarc

nji sasi e madhe

kopistösh. Botimi do tö mbarohej nö 6-g vjet. shpenzimet
e
e tana pör katör blejt (prej
vjetit 1406-1571) mbas mendimit t'em, do tö
kapshin shumön e75000 frankavet ari.

Z,agreb, mö 2 korrik 1928.

Dn Mihn S"fut

Tiranö, 3.X11.1928

I dashur Profesor,
Ju duhet ta keni marrö nr.12, tö völl. III rö revistös "Diturija" nö tö cilin,
nö artikullin me titull "Burimet e historisö sö shqipörisö" faqe 361-374,
botova, nö fund, letrön tuaj.
Duke qenö se ministri i Arsimit öshtö njö mik imi i vjetör, po pörpiqem
ta inreresoj pör vazhdimin e Acta Diplomata. sö shpejti do tö vijö koha e
diskutimit tö buxhetir dhe mendoj se mbase do tö jetö e mundshme tö
regjistrohen dhe tö pranohen nga parlamenri 75.000 frangat, tö cilat ju
mendoni se mjaftojnö pör ta pörfunduar veprön.
Miröpo a öshtö e mjaftueshme kjo shumö pör tö gjitha shpenzimet?
Dhe, nö rasr se vorohet pör tö, a do tö mund tö pranoni ju vetö tö kujdeseni
pör redaktimin e veprös? A jeni i lirö? Do tö isha shumö i lumtur po tö kisha
pörgjigjen tuaj, nö mönyrö qö tö di se g'duhet tö bej me ministrin e fusimit.
Duke pritur pörgjigjen, i dashur profesor, ju lutem mö besoni nö ndjenjat
e mia shumö besnike.

Lumo Shändo

Tiranö, 18.V1.1929

I dashur profesor,
Po i pörgjigjem pak me vonesö letrös suaj tö datös 9 tö muajit tö shkuar,
miröpo doja t'ju dörgoja lajme tö mira.
Mid'hat Frasheri 491

ju ngarkojö tövazhdoniActa Diplomata,

Qeveria shqiptare kavendosur t'
ri i parashihnit nö artikullin e botuar nö Diturija. Shuma pret75'000
"rht,r
frangash ari (ose zvicerane), e ndarö nö pesö anuitete, do t'i kushtohet ketil
botimi. Ministrat e Arsimit dhe e Punöve tö Jashtme mö kanö lutur t'ju
kumtoj ato qö thashe mö lart.
Duke u lutur tö mö pörgjigjeni hollösisht pör mönyrön se si mendoni
se duhet tö fillojö kjo punö, ju köshilloj t'ia dörgoni drejtpördrejt njö
letör
ministrit rö Arsimir, nö mönyrö qö köto t' ju kumtohen dhe vörtetohen mö
zyrtarisht.
Eshtö e panevojshme t' ju them sa do tö isha i lumtur unö vetö nöqoköse
projekti juaj nis tö zbatohet.
Duke pritur t' ju lexoj sö shpejti, ju lutem, i dashuri profesor, tö besoni
nö ndjenjat e mia mö tö mira.

Lumo Shtnda

P.S. Ati Fulvio Kordinjano öshtö italian i urdhörit tö jezuit dhe ai jeton
nö Shqipöri qö gati dyzet vjet.

Z.Lumo Sköndo 7-zgreb,3 shtator 1930

Tiranö Gunduliqeva 25

I dashuri mik,
Meqö i pörfundova tö gjitha pörgatitjet pör arkivat dhe meqö i hartova tö
gjitha regjistrat e dokumentave latine, italiane, katalane, greke dhe sllave tö
botuar dhe qö kanö rö belne me periudhön 407-1451tö historisö shqiptare,
miröpo, meqö nuk mora deri tash kurrfarö vendimi lidhur me pasaportön
time, pör ra arritur qöllimin dm shkencor, mendoj se öshtö e domosdoshme
te bej disa NDRYSHIME nö planin tim tö punäs.
Nö vend qö t'i vizitoj sö pari arkivat italiane tash kam ndör mend tö
studioj sö pari arkivat e MGUZES (Dubrovnikut) dhe tö KOTORNT,
ku nuk kam nevojö pör pasaportö. Nö Raguzö duhet tö gjenden rreth 500
 492 Elita Sbqiptare

dokumente, nö Kotorr rreth l0 sish, punö kjo tö cirön do ta bel brenda dy

muajsh-unö verö, meqö atje nuk mund tö gjenden kopjues
te kualifikuar.
Pörkundrazi nö ITALI (Romö, Venecie, Napoli), io tö gjenden
kopjues
tö shkölqyeshöm nöpörmjet Insittuto per l'Europo orientale
dhe Academia
Ungherese in Roma. Unö tashmö kam kartuar lisrar e
dokumenteve. qö
duhet tö kopjohen nö ROME-VÄTIKAN (109 dokumente), nö NApoLI-
ARCHIVIO DI srATo (r2 dokumente) nö venecie - ARCH DI srÄTo
(470 dokumenre) dhe do t'i dörgoj nö Romö sapo tö kem marrö pölqimin
nga ana juaj.
Kopjimi i dokumentave nö Romö do tö kushtojö rreth 350 franga,
nö Napoli 40 franga, nö venecie (ku ruhet regjistri i njohur dhe shumö
i
madh kadastral i Shkodres pö vitin 1416, i cili pörmban l2g fletö qö körö
herö do tö botohen tö plota pör herö tö parö (rreth 2.000 franga),
tö gjitha
sö bashku 2400 frangaari (zviceranö). Nö venecie, nö Museo öi',ri.io k ,e
ngjarö se do tö gjendet njö hartö greke e Durrösit (e vitit 1420) njöfotografi
tö sö cilös do tö shtie tö böhet. Nö FIRENCE DHE NE ANKONE k"
f"..
pak dokumenre. Kur, mö nö fund, do ra marr pasaporrön vetöm duhet tö
hulumtoj aro mareriale qö ngelin tö dyshinmta ose, punö qö ka mö shumö
tö ngarö, vetöm duhet tö shkoj nö vIENil te kerkoj disa libra pör botime
periodike tö rralla ose qö vöshtirö tö jepen dhe qö ta shryp völlimin e III tö
ACTA ALBANIAE.
Köshtu, kam nderin t'ju njoftoj se jam gati tö nisem pör nö Raguzö
dhe pör nö Kotorr nö pörputhje me qöllimin e pörmendur dhe ju lutem tö
dörgoni, me postö ose nöpörmjet ambasadös suaj nö Beograd, nö adresön
time (Dr. Milan Suffiay, ZAGRAB, Gunduliqeva 25 shumön prej 3.000 (tre
mijö) Frangash zviceriane, do rö thotö 2.000 franga pör qöndrimin rim (40
ditor) nö raguzödhe Kotorr, dhe L000 franga si gjysmön e parö (paraöönie)
tö honorarit tö völlimit III tö ACTA.
Po köshtu do t'i shkruaj z.Ministrit tö Arsimit nö Tiranö.
Me pörshöndetje miqösore

I juaji besnik
Milhn Shufaj
Mid'hat Frasheri
493

Tiranö, 20.4.1930

r4e)
Miqt' e mij,

Po i pörgjigjem pakvonö letrös suaj tö 9 dyshim' pör tö shkruar

prillit' Pa

disa rradhö njeriu mund tö gjejö kurdoherö kohe' Po

njö letör (pörmbajtjen
jolr.ta- t" njjejmö, akoma ta ihilolme) pör mua öshtö njö
e sö cilös, duhet
njö atmosferö
luks, njö döfrim i mendjes dhe luksi do nge, do qetösi' do
dhe. shihni
ta p"trrrb,rll,rar. Luksi i nxituar, degjeneron nö grotesk' Shkoni
luksi tö shpejtö e,bön njö
qyt.tin amerikan Alanric ciru, ku harbutösia e njä
korrr."r, aq tö madh me bukuritö evropiane tö shekullit XVII-XWII'
ju uronj'
Mö lajmöroni projektin tuaj tö revistös "Neo-shqiptarizma"' T'
do tö jetö me e leht' e punövet. urimet dhe lövdatat nuk e lodhin atö qö

i derth. Unö do tä könaqem me tö shprehur njö tjatör ndjenjö' mö intime

dhe mö diskrete: göZimin tim.
Vepra
Pa dyshim, rido tö kini nevojö qö tani pör urime dhe-lövdata'
Gözimi
dhe koha do t'jua sigurojnö, nö pagi besim dhe nö bößhi kredit.
dhe tö dobishme. Revistat
im ka pör shkak shpresön e njö borimi tö mirö
s. na kanö munguar gjer mö sot: Mbase shumösi e ryre
ka bere nle döm fort

tö madh m. glithe sLkurtösin' e jetes qö kanö pasur. Lindja me

vdekjen u
themeli i kösaj sö keqe:
kanö qenö fqi"j.. Pse kjo zhdukje e ryre? Do körkuar
nga njöra anö, sepse shqiptari s'öshtö akoma mösuar tö köndolö'
tö ndjejö
,,Juo;e. e ushqimit tö trusö, te kerkole ide tö reja, tö ketö uri (njö uri mö
te forte se ajo hzike, möse tö panginjshme) pör njohje dhe dile' Kjo
ösht'

e meta e atij qö duhet ta marrö, ta konsumojö löndön e shrypur"

Nga ana
i takon edhe kösa,i literature qö s'ka ditur edhe kjo tö jetö e
tjatör, e -.,"
kandshme dhe e dobishme.
me 9'mönyrö ta böjmö atö tö
Qfarö lönde, Pra, t'i japim köndonjösit,
lexojö seriozisht dhe pa u mörzitur? Dhe si do tö zgjojmö kuriozitetin e tij
qö tö döshirojö vazhdimin nö tö lexuar? Pa dashur tö imponoj njeri' mö
I 49 Botuesve tö revistös "Neo-shqipta rizmi',Tiranö'
 494 Elita Shqiptare

duker se gjer mö sor, botimtaröt s'kanö

ditur tö pajtojnö keta dy kushre. Tö
zbresin nö truall tö praktikös dhe rö marrim
,t.-ieti", e a"rr.i nle ..rrir,e,
njö botim qö i drejtohet shqiptaröve rö gdo
klase (se ösht. e p"rriundur re
kemi tö pörkohshme pe, gio kategori icendonjesish)
te ,.te ,i _e thönö
"universale", duke marrö per
modei botimet e sorme te huaja ,,magazinet,,
e bukura, apo, duke marrö parasysh
nevojar dhe pörshatj.r. koi.r, duh..
mötepör tö ecim pas gjurmavet tö periodikövet
tö mesir tö parö tö shekullit
tö shkuar? Anoj mö tepör nga kera modelet
e dytö. eyrh do t" z ..dhim
löndön, 9'krirere do tö kemi? po, mö parö
duhet tö pyesim: ciri eshtö qellimi?
Botimi i njö rö pörkohshmje
yetöm ier qejfin e te shperndarit tö njö vandak
karte tö shtypur, pse pör tö kömby;r kete k"rte
nö do lekö, mö iuker njö
qöllim i papajtuarö me cilösit' e dy djelmoshave ju.
si s'ka dyshim qö qoku i
ndjekur öshtö m'i lartö, mö shpirtgjerö, mö i bukur,
pra edhe mö i _"an. N"
duhet njö shpirt qö t'i japö gjölrirnlöndös, duhet
an. .,1e fo..' . ur."arrr-.
pö1 t'i dhene shpirt njö ideje, pör ta börö atö tö rrojö, tö
veprojö, tö ketö njö
influencö e ndikim mbi.trrrp"i e prekur prej saj.
me tö vepruar ne verö. Lipset qö puna jonö G
Duher re _.. mjaftojmö
zgjojö njö aktivitet _e ,e g.re
tek ai mbi tö cilin bie.
Nuk e di pse shtrihem nö köto konsiderata tö pörgjithshme.
Revista
juaj do tö quhetö "Neo-sh.qipta,rizmö". Ky
titull, a s"esh? mjaft tö döftejö
qöllimin e programin qö do ndjekur? Shqiptarisma
a s.öshtö sinonim me
kultin, me adhurimin e Shqipörisö, me ,r"lrerl-in e gdo
gjöjeqö i pörket
kösaj Shqipörisö sonö? E^mira, e dobishmja,
bukurija, na.ä_i, irymezimi
i 9do therrorije pör ketö Shqipöri, a s'do tö jetö kurdoherö
dhe tekio ideari
i idealeve tona, kandili i udhös sonö?
Pa dashur, mekanikisht, i törhequr prej prirjes sö
bisedimit, paskam
börö aluzion re "Patriorizma" dhe t*i
äuh., tö pyesim ,,e.öshtö
veten:
patriotizma, g'janö karakreristikat e saj,
M qoftö se kjo ndjenjö formon njö virtur -. g.p.rhe e me 9.masö gmoh.t?
qö na urdhöron tö preferoyme
interesin e pörbashköt re interesi ynö personal dhe imediar,
ng" tjetör, tö
pakön pör ne shqiptaröt ajo patriotizmö mund tö rrjedhö ".r"
ah". dr.Jtperar.lr
nga kuptimi inteligjent i interesit tonö personar.
Rreziku eshte se, ,re .me,
tö asai fale, janö börö shumö abuzime. A kemi,
pra, njö masö dhe njö peshö
pör kötö virrur, qö lyp, nö mos njö rherrori tö madhe interesi
material, tö
paktön - dhe sidomos njö therori rö vörtetö tö egoizmös
d.he rö zorösisö sonö,
therrori mbase mö e madhe nga tö tjerat? Karakreri, sedra,
drejrösia dhe
Mt'hatFftthH 495

ndcrösia s'kane peshe. Patriotizmön lc ta hetojmö nga

ndörgiegjajonö' Tä
shohin tö
arrijmö ta pyesim veten tonö, ta shikoimö ca mö thelle nga 9'e
tjeröt, nga deshiro;me ta rröfcimö.
Ndörgicgja nuk do tö na zhgönjciö kurrö'

ftfok me nfurimc
Lumo Shänh
 496 Elim Shqiptarc

Tiranö,31 gusht l93l

I dashuri mik Pedersenr ,:ol

Mö jep leje qö tö tö quaj mik, meqenöse nö mes rö

aryre qö shkruajnö nö
revistö dhe aryre qe kendojnö nuk mund tö jerö
laiy. tregtie, por
vetöm n,ie
edhe mö tepör akoma, njö bashkösi ideje dhe mendimi
qö p;jl _i[eri.
Dua tö them, pra, se tö pörkohshmen time ..Diturija;
qärr*oro dyrr1..
mö parö me aq dashuri, pör fat tö keq shrröngohem
ta pushonj pör ca kohö.
Do thönö, me tepör tö "vazhdoj p,rrhi-ln L"y',.
eyrh ne iiletor 1929,
s'ka dalö asnjö numör' Shpresonja ta rifiilonja.
T"niduh.t töiuptosh se
heshrja ime do zgjatet.
Shkaku öshtö vetöm mungesa e kohös materiare. Kur
fillova tö ronj si
librar, kisha uzdajöse kjo mjeshtöri do mö ushqente pa mö thithur
gjithö
kohen.-E shoh se pör tö_rrojrur me punimin tim, d.rh.t
rö sakrifikonj gjith
oröt e dirös. Nuk mö mberet kohe per punö inrelektuale.
Mö rutje, nö u lehtösoßha nga punimi material, do tö jem i lumrur
tö
nxjerr prapö, gdo muaj, tö pörkohshmen dhe tju kem ju, miiis köndonyesvet
dhe miqvet.
Pa dyshim gjer kötu do tö pyesni:
e,öshtö qöllimi i kösaj lere? po mbush
vetöm njö deryrim. Dua rö lehrösoj ndörgjegjen time.

150 Holger Pedersen, albanolog i shquar, mik i Lumo Sköndos.

Letra ruhet nö arkivin e Biblotekös Kombörar_Tiranö.
Mid'tt,tFrtthhi 497

si pajtimtar mö kini paguer l0 franga ar (7 pör arsimtar€t öe nxönäsit).

"Dit,riill' nxjerr dhjctö ,,,r-." nö mot. Tä kam, pra, 8 frang3 hua dhe 5'60'
tö vogöl' tö
nö jeni ,rg" L"t"gotl c arsimit. Nuk drn qö pcr niö shumö kaq
cönohet ,rriqäri. jonö dhe tö lutem pör tö hollat qö iu mbctcm borxh' tö
zgiidhni libra nga libraria ime.
Dhe mö tepöt sö giithash, dua tö mos dyshoni nö miq&in€ timc'

Itmo Shänh
'Diturit"
E pörLobshme shqiPurc
 498 Elita Shqiptare

Balli Kombötar
Komiteti Qendror Shqipni e Lirö, 26.J2.1g43.
Letör numör 135ll

Zoüt Bajkrarar Sali Mani,

I ndershmi Zntni,
zotnija juej e dini fare mirö
se komunizmi asht shum' i rrezikshöm
pör shqipninö' sepse punon ndön urdhönat e serbövet dhe rö tö huaiver rö
tierö, tö cilöt pörpiqen ta zhdukin kombin e ta gfarosin familjen ,hqipt"r..
Mbasi populli, pra, i madh e i vogöI, e ka kuptue rrezikun e komunizmit pör
.Shqipninö, Parüja Komuniste po na del nö shesh tash jo si parti komuniste,
p'rse si parti nacionalglirimtare. Komunistöt me kötö emön rö ri po duen
me e mashtrue popullin e me e ba pör vedi, rue i thanö se gjoja punojnö
pör Shqipni e pör atdhe, kurse nö tö vörtetö kjo Nacionalglirimtarja nuk
ash tjarör vegse partija komuniste vetö, qi asht bashkö me serböt e malazest,
edhe merr urdhöna prej tyre pör me na prishö Shqipninö.
Prandaj, ju lutem, tö mos u zini besö
falövet tö Nacional-elirimtares,
se rta ju mashtrojnö me f ale tö bukura. Kemi besim tö plotö se zotnija juej,
si acdhetar qi jeni, do tö punoni nö rrug€n e nacionalizmit tö vörtetö edhe
,:to rö pörpiqeni pör nji Shqipni tö lirö e me kufinj qi r'i rnbledhi tö gjithö
shrlrptaröt mbrenda.
Shpresojmö se'ln.*ija juE do t'i ndihmoni e do ra pörlaahni organizatön
rr-rnä nacionaliste "Balli Kornböta/', sepse kjo organizarö atdhetare pörpiqet pör
kr,jinrin e Shqipnis' etnike, asht nji ball i f<rrtö luftarak, ku asht mbledhun i gjith
k,:;nbi ,shqiptar pör shpörimin e Atdheur, pör Shqipninö e shqiptaröver.

^rhumö tö fala e nderirne

Pä' l{2 r2ri ; t, I n Qe ndro r
AIid'hat Frasltiri
Mid'hat Frasheri 499

Shqipöri e lift, 10.Y.1944

Balli kombötar
Komiteti Qendror

Zoti Dhimitör Falorsr)

Selanik.

I dashtuni ZoriFalo,
Letrat tueja tö shkrueme mö 1 8 edhe mö 23 röprillit i mueröm. Ju falemi
pör gjithö sa keni ba deri mö sot edhe kemi shumö shpresö qö me aktivitetin
tuej tö gjejnö njö pörfundim tö mirö tratativat pör marröveshje'
Z.Xhavit Leskoviku, qö u nis pör nö Athinö, pa dyshim ka pjekun
me ju dhe ju ka dorzue nji fond tö vogöl qi kishte marrö pör Zotninö
tuej. Simbas projektit qi kemi, zotnia juej do tö jeni pörfaqösues i Ballit
Kombötar, Z.Xhavitleskoviku i qeverisö, Z.KoEo Kota, i Partisö Zogiste,
Z. Selman Riza i Kosovös. Bashkö me Zotninö tuej do tö jetö si pörfaqösues
i Ballit, edheZ. Kogo Tasi, me tö cilin qö afro tre vjet jemi nö relata shumö
tö mira. Bashkö me kötö letör po ju dörgojmö pasaportön si dhe letrön
tonö tö pörfaqsimit.
Vimö tash te pikat mbi tö cilat do tö jetö bazue marröveshja jonö:
l. Mbasi göshtja e lidhjes nö formö federative varet nga mundösitö
e mbasluftös, prandaj tö dy palöt marrin angazhimin qö sot se janö tö
disponueme pör realizimin e ketij projekti. (Plotösue me dorö nga vetö
Mid'hat Frashöri: tö pörpiqemi).
2. Baza e lidh,ies do tö jetö indipendenca dhe sovraniteti i plotö i tö
dy palöve.
3. Kufinjtö greko-shqiptar e do tö jenö dhe do tö deklarohen solemnisht
eta tö 1939.

l5l Dhimitör Falo, lider i Ballit Komb€tar pör qarkun e Korgös, publicist, shkri-
mtar, pörkhyes i njohur. Redaktor i revistös "Bota e Re" dhe i Gazetös sö Korgös.
 500 Elita Shqiptare

4' Bajmö aleancö mossulmimi, defensive dhe ofensive, si edhe

lidhje
ushtarake.
5. Trakrate ekonomike tö ngushta ndörmjet rö dy palöve.
6. Do tö pörpiqemi qö kjo lidhje tö bahet sa ma parö nje lidhje greko-
. _
turko-shqiptare.
7. Nö rast lufte Komanda e pörgjithshme ushrarake do tö vihet nö
dorö tö Greqisö.
8. Si rezultat i kösaj marröveshje je, G dy palet do tö paraqiten
pörpara Konferencös sö Paqes si dy palö me njö tö vetöm interes,
duke
pörkrahun politikan e shoku-shokut. Greqija do tö angazhohet tö mböshtesö
rivendikimet shqiptare pör Kosovön dhe anön e Dibrös, qö köshtu nö kohön
e ardhshme tö mund r'i böher ballö rrezikut sllav, qö körcönon tö dy palöt,
dhe rrezikut qö vjen nga ana e rejme e Adriatikut. (plotösue me dore
nga
vetöMid'hat Frashöri: rivendikimetpör Kosovön dhe Dibrön janö bazue
mbi kartön e Adlantikut).
9. Nö qoftö se zihet me gojö göshtja e minoriteteve, kjo mund tö jetö
me fort njö mjet afrimi ndörmjer tö dy palöve se sa njö mlet largimi. pör
pördorimin tuej ta kini ndörmend se minoritetet duhet r'i köqyrni me sy
tö mirö tö dy palöt edhe tö kenö rö drejtat e tyneri2).

Vula: Tö fala
Balli Kombötar KRYETARI
Komiteti Qendruer Mid'hat Frashöri d.v.

I 52 AQSH, F.35 d. 138

Mid'hat Frashei 501

Balli Kombötar Shqipni e Lirö, 6.10-1944

Komiteti Qendruer

ZotirJup Kazazi - ku tö jetö

I dashuri zoti Jup, 't3)

Megjithöqö biseduam njö herö, deshiroj t' jua theksoj pörsöri qö tö flitni
me z.kolonel Neel-in, edhe tö ngulni kembe qö Misioni Britanik tö ndörhyjö
nö favorin tonö, köshtu qö tö mos na sulmojnö komunistöt, edhe radioja
tö fasö mirö pör ne. T'i thoni se Balli Kombötar e böri deryrön e vet, doli
nö ilegalitet dhe aksione kundör gjermanöve ka bere edhe po bön po thua
pör dite. Megjithkötö, nuk po kemi asnjö ndihmö, tö paktön morale. Ata
duhet tö nderhgne edhe t'i shtröngojnö tö kuqtö qö tö mos na bien mbas
krahöve. Pör ndryshe, ne jemi ndörmjet dy zjarresh. Veg kösaj duhet tö zihet
nö gojö edhe nö radio (BBC) puna jonö qö tö mos pörmenden ary vetöm
luftörat e komunistöve.

7vfok,
Mld'hat Frashtri

153 AQSH, F.556 d.28v.1944

 502 Elita Shqiptare

PER MIqrä n ut T.AMERTKES

Tö dashur miq,

Kemi dy vjet qö u deryruam tö largohemi nga shqipöria dhe tö böhemi

-
refugjatö. sot, nö tokön e mörgimir tö anös peröndimore tö Adriatikut,
jemi afrr 750 shqiptarö, nö mes tö tö cilöve edhe gra, kalamanj e pleq.
Ne
Greqi janö 800 refugjatö tö tjerö, tö larguar nga atdheu, mezi tö ,hper.r",
nga masakrat, despotizma dhe tmerri qö ka mbuluar Shqipörinö. Köta 1500
r_efugjatö janö nga tö gjithö anöt e Shqipörisö: Konispoli, Shqipöria e Mesme
dhe e Veriur edhe njö numör i madh nga Kosova.
Qe dy vjet, kujdesi ynö i parö ka qenö tö hyjmö nö korespondecö me
miqtö dhe farefisin qö kemi nö vender e largöt: Australi, Tirrqi, Egjypt,
Shtetet e Bashkuara t'Amerikös, por veganörisht me kete te fundit, ku
ndodhet kolonija e jonö mö e madhe. shqipörinö e lamö nö rym e nö flakö.
Komunizma pörgatitej rö fesronte triumfin e saj nö mönyrö komunisre, do
me thönö, duke therur, pushkatuar, mbytur, vrarö e rorruruar, gra, burra,
djem, gupa, tö mödhenj e tö vegjöl dhe sidomos tö pafajshöm.
Deshmö tö törheqim vörejtjen e völlezörvet tanö qö ndodhen larg
Atdheut dhe qö s'kishin pasur mundösi tö informohen dhe tö kuptojnö
tö vörtetön. Kjo nuk na dukej njö gudi as edhe njö gjö e mosbesuar, se, rö
paktön tri radio tö mödha nö gjuhön shqipe ishin nö favor tö komunistövet
dhe benin propagandön e tyre. Por, ne duhej tö shpejtonim qö tö shpötojmö
opinionin e shqiptaröver qö ishin larg Atdheut: kishim pör detyrö tö
ndritonim mendjen e ryre dhe t'u viheshim nö shörbim pör gdo informatö
qö ata mund tö kishin nevojö. Ata qö kishin mbetur nö Shqipöri, mund
t'i quanim qö tö gjithö si tö mjerö tö burgosur, me zinxhirö nö kömbö
dhe me litar nö gryke. Kishim nevojö, njö orö e mö parö, tö shpötonim
nga roböria, nö mos meteriale por morale, kolonitö tona. Bömö thirrje nö
Mid'hat Frashäri 503

Githö shpresön
ndjenjat patriotike dhe njerözore tö mi.qvet tanö tö largöt'
. Äe(a-tj.s sä madhe e kishim te kolonija juaj' se ju rroni nö n'iö vend
larg. despotizmös
tö lirö, nön njö qeverisje liberale. Ju ishit larg tiranisö '
dhe larg dikt.t,ria, kuqalashe. Nuk kishit, nö Shtetet e Bashkuara' asn'iö
M.hm.tShehu,asnjö-EnverHoxha,asnjöTito'Pastaj'kujtonimedhe
tö gjithö sö
patriotizmön tuaj tö viteve 1919 dhe 1920' Kujtonim se qysh'
L"rhk.r, si njö njeri i vetöm, jini ngritur ahere nö kembe dhe kini luftuar
dhe pör
pör indipeniencön e asaj Shqipörije, pör kufin,itö e asaj Shqipörije
nd.rin e asaj Shqipörije. Mö tö shumtöt prej jush i njoh dhe mö njihni
personalisht. Kirhi-, pra, jovetöm deryrön qö tö hynim nö
korespondencö

me ju, por edhe tö drejtön'

Me qindr" letra ju janö dörguar, jo vetöm prej miqvet tuaj si unö' por
edh. pr.j völlezörvet, kushörinjvet, nipörvet dhe ungjörvet tuaj' Disave
..rk ., öshtö kthyer pörgjigje. Me gdo kusht ishte nevojö qö tö ndrigohej
opinioni i aryre qö vononin akoma tö mösojnö edhe tö kuptojnö tö vörtetön.
Ot. t lo e vörtetö gdo dirö u bö mö tepör tragjike. Krimet e komunistövet
gjatö luftös, i vazhduan krime tö tjerö; ekzekutimet pa gjyq ose me gjyq
ü,rgerh, me ligje edhe pa ligje, vajtön duke u shumözuar. Peröndija vetöm
. di numurin e aryre qö janö mbytur. Mö tö shumtöt as ekzekutoheshin,
as edhe masakroheshin nö burgje, por vriteshin e gpoheshin me thikö
nö

udhe e sipör. Sot sa vallö janö tö burgosur, 16.000 apo 26.000? Sa prej ryre
gjenden tö sömurö dhe gati pör vdekje? Sa familje gjenden tö internuar nö

Krujö, Berat e gjetke?. ..

Doni tö pyesni pör reforma? Jua them unö. Reforma mö e bukur, nö

krijimin e sö cilös komunistöt e Shqipörisö kanö rröfrer njö zotösi dhe njö
inteligjencö tö vörtetö, öshtö frika: nöna dhe baba tö kenö frikö nga gupa dhe
nga djali i ryre. Shqiptari tö dridher nga fisi mö i afört i tij se mos veje e ta
kallözoje te policija, simbas sistemit rus, G.PU dhe N.K.V'D'
Lumturi e popullit? Vertet njö lumturi e mirö! Bujqvet, katundarövet dhe
aryre qö s'kishin asgjö, qeveria demokratike dhe popullore e Enver Hoxhös u
ka dhene nga njö pöllömbö dhd. Por gjithö produkti i djersös sö ryre vete nö
hambar tö qeverisö dhe i gjori bujk, katundar pse proletar, duhet qö tö vejö
gdo javö gjer nö zyrö rö marrö te nöpunösi komunist kaßhatön e gojös'
 504 Elita Shqiptare

Qysh nö fillim tö regjimit tö komunistövet, gjith mallrat, ilaget, veglat

e mjekösisö dhe tö kirurgjisö,
9do gjö qö u gjend ne drogerite
dheiepozitat
e Shqipörisö, u dörgua te xhaxha Tito, dhe kjo pör shpörblim te sherbimir
qö böri Titoja duke vrarö afro 50.000 shqiptare tö Kosovös.
vajtön reshtö,
lökuröt, benzina dhe nafta edhe ato neJugosllavi. shumö nga
sender qe Jep
organizata u.N.R.R.A. shkojnö nöJugosilavi ose u doräoh.n',r.te
besikövet
tö regjimit komunist. Fakir fukaraja, nö mundshin dhe
nö gjegin, le tö hanö
hithra. Mish nuk tregötohet mö nö Tiranö, tö shitet . te üirh.r. pör
rroba,
yv;shie e mbajtje, pölhurö, stofra e tö rjera, mos böni falö, se dyqanet qö
kishin qenö plot me plagka, sot janö zbrazur.Edhe nö ka eje tö rhir.i.,do.rj-e
gjö, u jipet vetöm atyre qö kanö marrö bileta nga qeveria...
Kjo öshtö situata e Shqipörisö. Kjo öshtö gjendja e tö gjorövet shqiptarö
qö kanö lumturinö tö rrojnö nön hijen e "demokracisö sö Tiranös".

Pör fat tö keq, dömet nuk janö vetöm materiale. pör Shqipörinö e
gjorö, me jo mö tepör se njö milion njerö2, sikur nuk ishte mjaft kjo lufrö e
pörbotshme dhe pushtimi i huaj, sikur nuk ishre mjaft lufta italo-greke qö
u zhvilluar nö rokön arbörore dhe shkaktoi njö shumicö rrönimesh, njerözish
dhe banesash, por ja se ku vjen edhe kolera e kuqe e komunizmö., qe
-.
dorön e shqiptarit tö therrö shqiptarin, tö sjellö njö mizerje dhe njö vuajtje
qö nuk e ka pösuar kurrö gjer mö sot vendi ynö. Me mijöra njeröz qö u
gduknö nga dora trathötare e komunisröver, ashtu edhe me qindra milionö
franga ari u shkrinö nö zjarr pör qejfin e tö kuqvet. Nuk e di cili do tö ketö
mberur i padömtuar materialisht dhe moralisht nga miqt qö kemi lönö nö
Shqipöri? cili nga anötaröt e 6sit dhe nga tö afärmit do t'i kerö shpötuar
dorös gjaksore?
Tö mos kishte ardhur komunizma, sot shqipörija mund tö ishte vendi
rnö i qetö dhe mö pak i dömruar i Evropös. Mbi gjithö köto vuajtje materiale,
shtoi edhe pösimet shpirtörore tö nö populli tö törö qö i shembet vatra, qö i
shuhet zjarü, qö i thyhet gjirhö e arthmja dhe i hapet njö humnerö nö jetön
e tij, mosbesim nga gupa, djali, morra, nöna, baba, i dashuri, fisi, fqinji,
menjöfalö, pörmbysja e ekuilibrit moral dhe shoqöror. Si do ta mbledhe
i gjori njeri veren e tij mbas kösaj katastrofe dhe qysh do tö böhet i zoti ta
fillojö jetön normale?!
Mid'hat Frashtri 505

komunistöt
Mos mö flisni pör shörbimet politike qö mund tä kenö börö
me tö djegur e
duke luftuar okupatorin. Tiimerila e tyre ka qenö e kufizuar
disa qindra fshatra'
me tö vrarö shqiptarö, me tö gkatörruar dhjetra qpete 4he
mbi köto edhe rrönimet eTiranös
qö do tö ishin si rojtarö tö atdheut. shtoni
u ,hkaktuan prej komunistövet bash nö orön tek po iknin
Cjermanöt'
qa
Doni te bajme fale per efektin politik qö pati instalimi i regjimit
moskovit nö Shqipöri?
pema imediaie e politikös sö getös komuniste nö tiranö ka qenö prishja
e marrödhönje.,r. m. dy Fuqitö Aleate, Angli dhe Amerikö.
Tö dy Fuqitö
liberale tö botös janö armiqösuar me klanin "demokrat" tö Tiranös nga
shkaku:
L Se agallaröt e kuq e kanö kallur Shqipörinö nö zgjedhön e Rusisö
dhe tö serbisö: Enver Hoxha dhe banda e tij pörgatisin plane nö 9'mönyrö
ta bejne Shqipörinö njö provincö serbe; edhe mbasandaj kanö guximin
tö

thonö se kanö luftuar pör lirinö e Shqipörisö!

2. Se sejmenöt e Rusisö, afro 6000 njeröz (oficerö, nöpunös' profesorö'
industrialö, organizatorö, ushtarakö, por kryesisht spiunö dhe policö tö
G.PU-s) sot ianö sundonjösit e vörtetö tö tokös shqiptare'
3. se sjellja e aurorirerevet tö Tiranös ka qenö armiqösore dhe pa
edukatö, ky brutalitet me qöllim fres, kishte filluar kundrejt Aleatöve qö nö
fund tö vjetit 1945.
por dy veprime mö me röndösi akoma u bönö shkak qö bota e törö, ajo botö
qö döshir;n paqe dhe drejtösi, rö ndiejö njö zemörim dhe njö urrejtje
kundrejt
qeverisö sö Tiranös dhe köto janö:
a. Tö pruröt e Rusisö gjer nö sazan dhe nö Sarandö, do me thönö nö
detin Jonian dhe aFer Mesdheut Lindor.
b. Te qölluarit me top te vaporröve anglezö tö luftös nga bregu i detit
shqiptar.
^
kjo keqsjellje e qeverisö kuislinge tö Tiranös (themi "kuislinge" se
ilg"
nuk mund tö quhet shqiptare njö getö qö merr urdhör sö jashtmi, dhe aq
mö tepör prej njö shteti si serbila qö gjithnjö ka rröfyer armiqösi kundör
Shqipörisö), qeverija greke ka gjetur njö shkak, njö pretekst, pör tö formuluar
pretendime absurde kundör vendit tonö dhe körkesat e saj kanö zgluat niö
jehonö tö favorshme pranö njerit prej shtetevet tö mödhenj, tö cilövet u
cönohen inreresar jetike tö tyre, kur Shqipörija sjell Rusinö nö Mesdhe.
 506 Elita Shqiptare

Täni, miqr e mij, nuk dua t.ju them fale tö tjera. po u drejtohem
.
ndörgjegjes dhe ndjenjave tuaja. Nuk kini nevojö as pör köshilla, as pör
lutjet e mia. Kolonitö tona, patriotizmön dhe sherbimin per
atdhe e kanö
nö traditö' Deryrön tuaj jua rröfen ndjenj a juaj njerözore
dhe inteligjenca
juaj' Kötö letör po u a dretonj aryreve qö e dinö g'do
me thönö dashuri e
prindövet; qö e ndjejnö mallin e Atdheut dhe qö mbajnö gjithnjö
gjallö
nostalgjinö e vatrös sö largöt tö ryre. Gjaku uje s'behet. As .d-he
nyeriu nuk
mund tö behet bishe. Komunizma, s.kam as mö tö paktin dyshim,
qö e
keni kuptuar edhe vetö,_öshtö sömundje e tme*uar si törbim
i i qenvet
dhe i ujqörvet, öshtö njö kolerö qö nuk gkatörron vetöm trupin,
por edhe
mö tepör akoma zemrön dhe shpirtin e njeriut.
Jam i sigurt q-ö asnlerit
prej jush nuk i pölqejnö köto sömundje. prandaj edhe juve ju bi,ie
nle deryre,
edh-e mö urdhöronjöse akoma: tö hyni edhe ju nö
udhön antikomuniste qö
ka filluar jo veröm nö Shqipöri por edhe n.Amerikö.
Mos harroni se Shqipöria gjindet nö njö moment delikat. Kujtoni
pörgjegjösinö tuaj pörpara hisrorisö. Kolonitö tona nuk mundin tö
rrinö
indiferente, janö nö vende rö lirö, janö larg territorit, larg kanosjevet
gjaksore
tö Koci Xoxevet dhe gdo indiferencö e ryre, kur atdh.u heq gaste lgonil.,
merr formön e njö krimi tö urrejtshöm.
Kemi sigurinö se do tö mbushni deryrön ruaj. Do t.i böni njö mur
komunizmös me vullnetin tuaj, me zemrön tuaj dhe me patriotizmön
tuaj.
Me kete bindle, ju uronj shöndet edhe punö tö mbarö.

M;d'hat Frashai

Nö mörgim,
mö 1 dhjetor 1946
Mid'hat Frashäri 507

Stamboll, 16 dhjetor 1948.

t5a)
I dashur Z. Abas KuPi,

Kam marrö letrön e Tntrisös'are tö 30 tetorit dhe me kujdes tö madh

köndova atö qö mö shkruanir mbi propozimin e börö ngaz.Ismail verlaci
pör formimin e njö komiteti tö pörbashköt. Meqenöse göshtja, sikundör
thua
edheZ.otnijajote, ka njö röndösi tö vegantö, nuk kam dashur t'ju pörgjigjem
para se rö mböshrjell iderö e gjithö shokövet tanö, si t'aryne qö gjinden nö
-stamboll
si edhe tö grupeve tö mödhenj qö janö nö Greqi e n'Itali dhe ndör
vende tö tjerö. Köta grupe pörfshijnö bashköatdhetaröt tanö tö Shqipörisö
politike si edhe tö Shqipörisö ethnike d.m.th. kosovaröt'
Sikundör qö e di edhe Zotnija jote, i dashur z.Bazi, Balli Kombötar qysh
nö fillim tö formimit tö tij d.m.th qö nga dita e okupacionit tö Shqipörisö prej
tö huajvet, ka pasur kurdoherö deshirö qö tö jetö nö bashköpunim tö ngushtö me
tö gjithö shqiptaröt qö kanö ndjekur programin njö Shqipörije indipendente
e

dhe ethnike. Kete qöllim Balli nuk e ka harruar as gjatö katör vjetöve tö fundit.
Do t' ju kujtoj veganörisht bisedimet qö kam pasur me Tnrninö tande deri nö
ditöt qö ke qenö bashke me ne nö kampin Santa Fara.
Eshtö e tepör tö pörsöris kötu se ivetmi qöllim i ndjekur nö köte pörpjekje
ka qenö fitimi pör göshtjen shqiptare dhe jo interesi i personavet ose i
grupever. Jam i sigurt se edhe T.onijajote mö kupton fare mirö kur them
se lumtörija e Shqipörisö öshtö njö garanri pör nderin, lirinö, sigurinö dhe
pör tö drejtat e tö giithö shqiptarövet' pa pöriashtuar asnjö.
Tö vimö tani nö propozimin qö bön me shkresön e tii zoti Ismail Verlaci,
datö 2 korrik 1948, n'emör tö Bllokut Independent. Padyshim, nuk do t'i
kishre hije Ballit Kombötar t'i shmangej njö thirrjes sö tillö. Por Balli nuk
mund tö harrojö edhe deryrön qö ka pör tö qöndruar besnik nö parimet dhe
nö qöllimet kryesore.

154 Nxjerrö nga fletorja "Besa' dhe ribotuar tek "Flamuri", 1954
 508 Elita Sbqiptarc

E dini fort mirö se Shqipöria pösoi katastro fen

e 7 prillit jo vetöm prej
firqisö ushtarake tö huaj, poredhe nga tradhötia
e disa shqiptarövet,.tö cilör
me liri dhe koshiencö tö plotö pörgatitön komplotin
t urrie, ATDHEUT
dhe vepruan si pararojö e fuqiveiokupuese, e
mö von, kundör fuqivet
nacionaliste tö gjithö kombir mbarö q'ishin hedhur
nö luftö pör rifitimin
e lirisö dhe tö vetöqeverimit. padyshim, kötu
nuk kemi asnjö jretendim te
börT._ procesin e fajtorövet, kete ja lemö
ndörgjegjes tö secilit.
Nje komitet i pörbashköt do t'ishte r;e . gueshme pör tö rifituar
.
tö drejtat kombötare. por a nuk mendoni edhJ,,, ".göl
,., kondit; e parö e njö
organi qö tö merrre pörsipör njö barrö tö tillö, duhet jerö
tö i forluar prej
njerözish mbi te cilör tö mos peshojnö njoila dhe
faje kunierAtdheut? Duher
tö kemi parasysh se kundörshtaröt e shqipörisö
do re kerkojne tö pörfitojnö
nga tö tilla shkake pör tö luftuar tö drejtat tona kombör"r..
Ng" ana tyetör,
duhet rö mejtojmö mirö efektin katrastofal qö do tö kere
pranäshqiptarvet
qö kanö vuajtur dhe janö dörmuar gjatö köryre vjetöve
te fundit.
eyrh -,r.rd
tö paraqitemi pörpara opinionit publik karhpörkrah si bashklpunötorö
me njeröz mbi supet e tö cilöve röndojnö nglarje tö shömtuara
qe. bene
Shqipörinö njö shkretinö, duke pörfunduar ne gyendjen . ,ot.h.rr.?
Köta mendime duhet.tö na udhöheqin edhe nö paraqitjen
tonö politike
ndaj tö dy Fuqivet tö Mödha demokratike. Duke
-"r.e p"."ryrh ,a thame
mö sipör, tö jeni i sigurt se Balli Komberat aq sa tö jetö e
mundur mö shpejt,
do pörpunojö njö projekt bashköpunimi pör t'i ierby.r göshtjes
politike
shqiptare pör kohöt e mörgimit dhe kete projekt ,r" k"
pe, te .r,oftu",m.
kohö luve dhe bashkatdhetaröve tö tierö.
Nö körö pritje, ju lurem, tö mö njoftoni marrjen e kösaj letre
dhe tö
pranoni tö falat e miia.

Mid'hat Frashäri
 %"VII
@tnTEnGJEDHURA
NGABIBLIOGMFITE
Mid'hat Frahei 5il

NAIM FRASHERIT, VJERSHETORIT DHE EDUKÄTORIT

KOMBETAR, kushtuar me rasjen e mbushjes sö 25-vietöve pas vdekies
sö tii (20.10.f900 - 20.10. 1925) Nga niö grup studentösh t'Austrisö
(Graz) Drack: Buch-und Kunstdruckerei Hans Bertschingen Graz,
Kaiserfeldgasse 19.

Njö volum 24,4 centimetra mbi 16,6. Me XVI krerö dhe ll0 faqe'
Pörkundrejt titullit, ngjitur mbi njö kartö tö trashö, öshtö fyryrö e Naimit,
kopjuar me dorö nga fotografi e tij e mirönjohur.
Sikundör qö e thonö edhe vetö, studentöt shqiptarö nö Graz, kanö dashur
tö pörmendin kujtimin e Naimit me rastin qö u jep i 25-ti vjetor i vdekjes
sö tij. Eshtö njö monument i madhöngjyshmö, me devocion, si njö premtim
tö vullnetit pör tö parö dritö dhe shembull nga Mösonjösi, pör tö mbajturö
tö gjallö frymön e tij pritmin'
nö mes tö djelmörisö, si njö kandil pör
Bashköpunonjösit kanö thurrur nga njö rreth pör kurorön qö kanö
sjelle mbi varrin e kujtimit tö prijösit moral tö qyre, secili duke börö nga njö
artikull. Ja, me radhö: "Naim be Frashöri, njö shembull, njö udhöheqös e
nj 'ideal pör Djalörinö shqiptare. Jeta dhe veprat e tij" - prej Safet Butkös,
qö analizon punimin e Naimit dhe influencön e tij mbi brezin e Rilindjes.
-lerenc
"Pör Naim Frashörin' njö letör prej Togit qö barazon emrin e Naimit
me njö flamur, lerör qö i kujton njeriut vjershön Excelsior tö Loungfeiloö-it.
"Naim Frashöri si idealist shqiptar" prej Asdrenit. "Neim Frashöri, koha
dhe shoket e tij" prej Lumo Skendos, i cili e emöron shekullin e rnadh tä
Shqipörisö atö periodö qö nxorri plejadön e pavdekshrne.
"Naim Frashäri" - prej Zoi Xoxa, qö sheh tc Nainri küngötorin dhe
vjershötorin e apostolorisö, pör tö nxeh urö zenlrat e bilövet tö Shqiperise.
"Verset e para shqip" prej Vangjel I/'arajanir, qö huiton se nge poezitö e
Naimit ka marrö tö parin kuptirn rö mömödheur. "Li,popeja Qerbela' prej
Ethem HaxhiaCernit. Libra ka clhe shumö tö tierö, nridis si: ciliir"; niö vepör
me kar.rkter diturie tö profesorir NorberrJokl "Naim be Frashöri" pasunimi
i gjuhös sh,.iip.'c"', r:ji srrrdinr rr:l'ri neoloqii?.nr;:t, fialöi ,: reja tc pirtlorur;r p:^e.i
 512 Elita Shqiptare

Naimit, ose tö ngjallura prej tij nga harimi.

Pa dyshim, djalöria, zelli dhe padurimi i bashköpunötoröve, fale
deshires
qö kanö manifestuar disa herö pör tö shikuar komemorimin e Naimit si
njö
shkak, si njö rasje pör tö döfryer diturinö e ryre, pör döshirön tö shönohen
me ide qö mbase ndryshe s' do tö kishin rasje t' i rröGjnö. Kjo e metö nuk e
vogölson vleftön e qöllimit tö veprös, tö cilin qöllim do ta quajmö sigurishr
qöllim devocioni, si njö meshö, si njö ceremoni e börö mbi varrin e njö tö
dashuri, pör zemrat e njö kombi tö törö.
Do tö shtojmö vetöm se Naimi nuk mund tö studiohet si njö trup pa
shpirt, si njö pjesö anatomike. Kritika qö i duhet tö böhet pör tö ka nevojö
njö dritö mö vere, pör drirön e patriotizmös dhe shqiptarizmös. vetöm köto
shköndia i japin gjithö kuptimin dhe vlefrön qö ka pör shqiptarör Naimi dhe
vepra e tij; gdo kritikö e börö nga njö tjatör piköpamje mbetet shterpö pör
ne. Ay öshtö mö parö se gdo send njö apostull, njö mjeshtör morali at.
pe,
tö kuptuar bukurinö dhe naltösimin e misionir tö tij, lipset qö tö ndjejmö
nö zemrön tonö njö jeh tö mösimeve qö na dha, tö na preket shpirti ynö prej
shköndijös me tö cilön desh tö na ndritojö udhen qö duhet te ndyekim.
Njö shembull tö qöllimit tö veprös sö Naimit, tö misionit rö tij pranö
nesh, na e jep $ala, neologjizma, "mömödhe" qö pördor Naimi. profesor
NorberJokli (f.93 e librit) na thotö se kjo f ale eshte trajtuar sipas fröngjishtes
"mere patrie" dhe "döften veganörisht njö dhe qö öshtö nanö". Thashö: "qö
pördor Naimi", pa dashur tö them se öshtö shpikur prej üj,meqenöse köiö
neologjizmö e takojmö pör herön e parö te abetarja shqipe e stambollit,
nö njö artikull tö Johan vretos (f l0l dhe 103). Kösai i kanö börö
$ale
kritikön qönit kundör skajave similiare tö gjuhöve tö tjera. nö tö cilat nuk
e tö
rröfehet trualli i tö paröve si vendi i mömös, po si toka e babös. E shikuar
nga piköpamja leksikologjike, kritika öshrö e drelte. Nö dritö tö vörtetö tö
idealizmös, mömödhe na döftehet, jo si krahina nö tö cilön ka lindur möma,
po toka qö öshtö möma jonö, ay dh€, ajo Shqipöri qö duhet tö duam, ra
adhurojmö, tö kemi devocion si pör mömön tonö, sö cilös i kemi hua gdo send
tö bukur dhe tö lartö qö mund tö zbulojmö nö shpirtin tonö. Gjer te Naimi
vendin tonö e kishim quajtur ßhar, mal, vilajet. Naim desh tö na rröfejö se
mbi vilajetin, malin dhe fsharin, kemi njö copö tö dheut tö pörbashköt pör
shqiptaröt tö gjirhö, njö truall qö öshtö "möma jonö".
Edhe nuk mund tö jemi vegse mirönjohös tek iniciatoröt e kösaj libre
qö, nö mörgim, mundnö tö ngrehin kötö monument dhe tö mos e lömö
Mid'hat Frashti 513

tö shkojö nö harrim njö rasje qö na dha i 25-ri mot. E udhös ishte qö ky

komemorim tö böhej nö njö mönyrö kombiare, nö Shqipöri tö törö ashtu sig
duhej tö kishte hije pör njö komb tö ri si kombi shqiptar, qö lind rishtazi nö
jetöt shoqnore, por qö duhet me gdo rasje tö döftejö dhe tö theksojö vullnetin
e tij pör rrojtje dhe pörparim.
Nuk do tö jetö mbase pa interes historik tö zö nö gojö kötu qö, autori i
köryre rradhöve, nö qershor tö motit 1925 i dörgoi Senatit, nga Athina, ku
gjöndej si pörfaqsonjösi i Shqipörisö, njö raPort nö tö cilöt parashtronte njö
festim kombiar pör Naimin, festim patriotik tö thjeshtö dhe me dinjitet,
nö shkollat dhe bashkite e Shqipörisö. Mö 20 tetor tö kendohel nö tö gjitha
shkollat poemi alegorik i Naimit, "Manushaqeja" dhe mösuesit do tö mbanin
njö falö tö vogöl mbi jetöshkrimin e tij. Ky proponim u pörsörit nö shtator
tö atij moti, pastaj dhe mö anö tö njö telegrafi nö kryesitö e dy Dhomave.
Mjerisht as Parlamenti, as Senati nuk e panö tö udhös kötö manifestim.

SI(AI{DERBEGU MBAS CiOJEDHAI{ASH prej PMadn Sirdani. O.F.M.

Shkodör, shtypshlcronja "Franciskan e" v.1926. 15x23.5 centimetta' 253
faqe me 16 figura nö tekst dhe njö tablo jashtö tekstit.

Libri öshtö ndarö nö dy pjesö; e para "Kallözimet tradicionate" dhe e dpa

"Köngöt tradicionare". Nö copön e parö autori na jep njö histori kritike tö
Skanderbegut, pak si tö shkurrör, duke pördorur veprat e Barletit, Dhimitör
Fröngut, Anonimit dhe Biemmit. Nö kapitull tö dytö gjejmö 2l köngö lidhur
me epokön e Gjergj Kastriotit dhe l6 köngö tö mjerimit dhe tö mörgimit.
Pa dyshim, literatura jonö mbi Skönderbenö öshtö mö e begatshme nö
bibliotekön tonö tö vogöI. Tö dy veprat e para mbi kötö subjekt "Histori e
Skönderbeut" e Naim Frashörit dhe "Historia e Shqipnisö" prej D.D. kanö
ndjekur rröfimin pak pörrallor tö Barletit. Fan Noli nö historinö e tij ka
pördorur njö mönyrö kritike, me pörfitim tö librit tö Julius Pisko. Mö vonö
Xhevat Korga (Tii pyetje nga jeta e Skönderbeut) pördor dokumenta tö reja
pör tö kthielluarö göshtjen, nö Skönderbeu u ka paguar tribut sulltanöve,
nö i ka proponuar Venedikut t' i löshojö Krujön dhe nö ka qenö tradhötuar
prej parösisö shqiptare.
Vepra e re s'öshtö as njö histori kritike, as njö kallözim i plotö: öshtö
514 Elita Shqiptare

njö shteg i ri qö po 9el aurori, duke u mböshtetur mbi gojödhanat, mbi

ffaditat. Me gjithö dobinö e kösaj udhe qö po rriher, do tö na donre zömra
tö döftehesh pak si mö kthjelltö burimi i traditös - De Rada vetö, me qenö
se ka mbetur pak i mjegulluar. Nga ana tjatör titulli "Mbas gojödhanash"
na jep tö drejtön qö rö döshirojmö qö tö shohim niö dirö tö mblidhön, nö njö
mönyrö tö kthjelltö dhe krejt dokumenrare, gjithö g'kallezon goja e popullit
tonö mbi Skönderbenö dhe shoköt e tij, gjithö legjendat mbi shkömbenj,
kroje, livadhe, male ku pörmendet heroi ynö, qö nga Perrela gjer nö Malösitö e
Dibrös, duke pyerur e körkuar me kujdes e ndörgjegje, nö mönyrö anekdotike
me gjithö varianret qö mund tö paraqiren. Jemi tö sigut se köshtu do tö böhet
njö vepör magjistrale, do tö dalö nö shesh shpirti i kombir.
Nuk mund dhe rö mos pörfirojmö nga ky rast qö na jepet, pör tö treguar
njö döshirö, njö lutje: tö pörkrhehet shqip njö orö e mö parö vepra e Barletit,
e cila, me törö tö metat dhe lajthimet e saj, ka mö repör se njö vleftö pör ne,
si e shkruar prej njö kontemporani shqiptar rö Fatosit tonö, si njö burim
ku kanö marrö löndö gjithö autoröt e tjerö. Duam, pra njö pörkthim besnik
dhe integral, pa ndonjö shtim ose laitike. Dhe nö qoftö se duam tö largojmö
kritikön, shkaku öshtö jo se nuk na pölqen, ose na duket e padobishme,
po pse e dimö qö kritika do tö bazohet mbi körkesat qö do tö böhen nö
arkivatrss) dhe bibliotekat, nö kancelaritö dhe manastiret, njö punö qö lyp
durim, por dhe vlen 9do mundim dhe mund tö böhet njö qöllim fisnik dhe
patriotik pör shumö studentö tanö nö qytere tö mödhenj tö Evropös. Atöherö
do tö shohim se pyetjet dhe pikat qö do tö kenö nevojö pör kthjellime, do tö
shtohen gdo ditö. Duke körkuar ndritje pör Sköndebenö, hasardi pa dyshim
do tö shtjerö nö duart rona dhe material tö ri pör tö ngrehur faqe tö reja rö
historisö sonö kombiare.

155 A mund tö böhet njö shembull libra e Marinesko Alphonse V. d'Aragon et

de Naples, et l'Albanie de Scanderbeg, Paris 1923 - nje vepör fryt i körhmeve nö
arkivat e Barcelonös?
Mid'hat Fraheri 515

DIE BERGLAUTE LAHUTA E MALCIS' Yon Gjergj Fishta,

Herausgegeben cbersetzt und erlautelt von Prof. Dt GustavWeigand,
1925, l*ipzig, Kommisqionwerlag Johann Ambtosius Barth.

I njohuri albanolog dhe miku ynö, profesor Veigand-i e ka botuar,

pörkthyer, shpjeguar dhe pastaj shoqöruar me njö lelsik tö vogöl "Lahutön
e Malcis", nö botimin e madh tö tij Balcanarchiv' Libra qö pörshkruajmö
sot, öshtö njö shryp vegan (Sonderabdruck) qö vete nga faqia 173-265, tö
volumit tö parö tö arkivit.
Me sa dimö ne, kjo öshtö e para vepör shqip nö vargje qö po pörkthehet
nö gjuhö tö huaj dhe nuk mund vegse tö gözohemi edhe njö herö mö tepör
kur shohim se, libri i pörkthyer öshtö njö nga kryeveprat tona. Litaratura
jonö s'ka vegse tö 6tojö dhe nga piköpamja filologjike dhe si studim thjesht
letrar, duke u vönö nö gjuhö tö tjera.
Profesor'W'eigandi, pasi na jep tekstin besnik tö 1110 vjershave, na
paraqet pörkthimin gjermanisht tö tyre dhe pastaj 18 faqe shpjegime, vörejtje
dhe shönime, nö tö cilat s'.ianö harruar notat gramatikore ose etimologjike.
Kötö e pason njö f alor, ku janö döfryer vetöm ca tö paka f ala, ato qö nuk
gjenden nö diksionarin e vogöl qö autori na ka dhönö mö parö, mö 1914.

SOUTHERN ALBANIA OR NORTHEN EPIRUS IN EUROPEAN

INTERNÄTIONALAFFAIRS, I 912-1923. By Edith Pierpont Stickney.
Sacramento Junior College, formerly instructor in History Goucher
College. Stanfoes University Press, Stanford University, California"

Njö volum 15x22 centimetro, XI, 195 faqe; 8 harta. Libri s'ka datö pörmbi
kapakun po, nö faqe tö bröndeshme tö titullic Published December 1926
Njö volum i törö pör pjesön jugore tö Shqipörisö nö punö ndörkombtare
tö Evropös, duket pakö si shumö. Po, kur e köndon njeriu librin, e vö re se
lönda qö mban öshtö kaq gjerö sa mund tö formojö objektin e disa volumeve
tö tillö. L9l2- 1923: njömbödhjetö vjet pörpiekje, zihje, luftö, propagandö,
516 Elita Shqiptare

sulme dhe kundrösulme, paditje te opinioni i pörbotshmö, te Konferenca e

Ambasarorövet, te Shoqöri e Kombevet, pör dy provinca rö vogla, pör Korgön
dhe Gjinokaströn, pör tö shpöruar ato dy copö mishi tö trupit tö mömödheur.
N'anö tjatör, intrigat dhe zihjet e Fuqivet tö Mödha pör tö shköpurur nga
Shqipöria ato copö, pör r'ia dhene Greqisö dhe lakmitö e parröfyera tö kösaj
fqinje pör tö gjakösuar njö shtet tö ri dhe pa mbrojtje.
Ata qö kanö rrojtur ato ditö, qö kanö ndjerö ato vuajtje - dhe jemi sigur
se janö tö shumtö nö Shqipöri - e kan' akoma nö mendje hijen e zezä qö
mbuloi vöndin dhe njerözit: Nö fillim Lufta Ballkanike, mösymja e greköve
dhe sörbövet nö Shqipöri, rrethimet e Shkodrös dhe rö Janinös, qarkimi
dhe bllokata e Shqipörisö; pastaj Konferenca e Ambasarorövet nö London,
caktimi i kufivet tanö, zihjet dhe grindjet, lodra tragjike nö kurris tö
Shqipörisö ndörmjer grupevet Tiilidhle dhe Anranrö, kembengulja e Rusisö
dhe e Francös pör tö bere nle Shqipöri sa mö tö ngushtö, mö tö sakatuar;
komisioni i kufivet jugore, vendimi i tij nö Firence (1913) qö na le vijön
liqeni Prespa, Stilos, Sazan; sjellja e pörgjaktö e Greqisö me auronominö,
shkretimet e 20 krahinave tö lulözuara tö böra hi nö disa ditö; zbritja e
Italisö nö Vlorö, okupimi zyrtar i Gjirokaströs prej grekövet, administrata
franceze nö Korgö... gjithö dyshimi dhe pasiguria pör prirmin tonö me
shpirc nder dhembö Konferencön e Paqes; mbledhja e kösaj Köshille
dhe rinisja e intrigavet e lakmimevet kundör Shqipörisö, dalja nö shesh
eTiatatit tö ßhehtö tö l9l5-ös;9do dire vendime tö rinj nö konferencö
kundör Shqipörisö, pör copötimin dhe shkatörimin e saj, bash prej aryre qö
kishin proklamuar se lufta e madhe ka pör qöllim respektin e tö drejtavet
dhe zbatimin e drejtösisö. Edhe gdo orö njö lajm i ri, njö bisedim, njö
kombinim'i fresköt nö komisioner e rö pesö pushterever tö mödha, nö
studimet e eksperrövet qö pörpiqöshin tö könaqnin dhe tö nginjin Serbinö,
Italinö, Greqinö me copö nga trupii Shqipörisö, qö mendonin tö zgjidhnin
rivalitetin dhe armiqösinö midis Italisö dhe Jugosllavisö duke sakrifikuar
Shqipörinö. Eshtö vörtet se Vilsoni, nö emör tö Shtetövet tö Bashkuara,
kishte vönö njö veto energjike kundrö tratatit rö fshehtö po, nö gdo plan
tö ri tö fqinjöve parashikohet therja e tö dy provincavet tö jugös, e Korgö
dhe Gjirokaströs, kurse Italia e vöshtronte tö sajön Vlorön me hinterlandin
dhe pörpiqej pör protektoratin e pjesös qö mbetej, deshire dhe projekt
qö konfirmohej me marröveshjenö Tittoni- Venizelo, njö edicje e dytö e
traratir tö ßhehtö tö Londonit.
Mid'hat Frasheri 517

Pörpara keryre sentencave dhe verdikteve qö gdo ditö Pregatitnin

gjijotinön pör vendin e tyre, Shqiptaröt, tö mbetur pa mprojtös dhe pa avokat,
s 'kishin vepe fuqinö qö u jipte e drejta e tyre dhe forcön e protestimit, tö
bashkuar gjithö kolonitö nö njö zö tö vetöm, me qönö se manifestimet e
atyre qö ishin brenda nö Shqipörin' e okupuar' nuk qenö as tö lira, as edhe tö
lehta. Edhe hije e zezö do tö vazhdonte gjer nö fund, gjersa tö realizoheshin
vendimet kundör Shqipörisö, sikur vetö shqiptaröt, me Kongresin e Lushnjös,
mö parö, me goditjet e Vlorös, pastaj, tö mos kishin marrö nö duart etyre
barrön dhe deryrön e shpötimit tö shtöpisö, ngierie qö e shturi nö njö vijö tö
re göshtjen e shtetit tö ri, nö njö vijö te drejte dhe logjike, duke u njohur qö
edhe ai ka tö drejtö tö rrojö, tö regullojö punöt e veta.
Gjithö köto ngjarje, me dokumenta pör mböshtetje tö gdo pike, me
njö shumicö shönimesh qö döftejnö njö punö me ndörgjegje dhe tö thelluar
sinqerisht, autori i librit i ka ekspozuarö nö tö 163 faqetö (se tö 30 faqet e
fundi janö shtime dhe bibliografi) njö nga njö, me kujdes dhe durim.
Nga kendimi i kösaj vepre del njö pyetje: Janö tö shkuara dhe tö shuara
pörpjekjet e atyre qö na döshironin fikjen dhe vdekjen tonö, pörpiekje me
tö cilat öshtö mbushur pjesa mö e madhe e librit, apo edhe sot janö tö gjalla
ato döshira nö prirö, nö udhe pörmbi njö gjah? Pörgiigja e kösaj pyetjeje do
tö jepet, me njö pyetje tjatör: - Cili kujtim öshtö mö i fortö, mö i vjetör, mö
i gjallö nö zemörat e tö gjallövet? äshtö natyrisht, dhe lutja jonö, qö kujtimi
i atij qö ka mbrojtur veten e tij, qö ka shpötuar nga njö vdekje e sigurtö, tö
jetö mö i fortö dhe mö prezenr nö möndjet e tij. Edhe lcy gjöllim i kujtimevet
tö forcimevet qö ka bere nje popull pör tö mbrojturö veten e tij, öshtö fort i
dobishmö pör rrojtjenö e atj populli.
Libörs do t'i objektojmö njö faj tö vogöl: na duket sikur merret pakö
mö tepör me tö zhvilluar piköpamjen e armiqvet tanö, sikur ka gjetur njö
döfrim mö tö madh nö gpalosjen e tezös greke, se sa nö eksponim tö arsyevet
shqiptare. Edhe kete priori autori e döften qö nö krye tö libörs, nö faqe
4, kur thotö se "pör Greqinö Epiri i Veriut, ose Shqipöri e Jugös, ka njö
importencö prej njö urdheri ideal, kurse pör Shqipörinö röndösi e ati vöndi
öshtö nga vlefta e tij ekonomike". Kötö anösi do ta gjejmö pakö tekdo, pör
shembell, edhe nö faqe 51, ku, pör rö rröfyer shkretimet e tre qint copö
katundeve shqiptarö, nuk gjen vegse kötö frazö me dy kuptime, ose me
njö kuptim tö shpölarö: "Perskekutimet dhe diegiet po vazhdonin akoma
nö Epir tö Veriut", pasi mö sipör (f.47) fajet e hajdutörive dhe keqbörjevet
 5r8 Elita Shqiptarc

(robbery and outrage) kishte dashur t'ua hedhö tö dy palövet. shkaku

i kösaj
yimpatije shpesh tö pafshehur, a öshtö te fama historike dhe njözet e pesö
herö shekullore e helenövet tö mogmö, apo re propaganda dhe pörpjekjet e
pareshtura tö grekövet tö sotmö?
Anojmö mö shumö ne kjo shqnlie dytö dhe aq mö tepör, sa barazimi i rö
mogmövet me tö sormöt nuk öshtö kaq nö favor tö köryre rö fundit. po greköt
e tanishmö kanö njö sisrem punimi tö organizuar guditörisht, pa u lodhur,
me njö disiplinö shömböllore midis gjithö kolonivet tö tyre,la bashkuar
dhe tö harmonizuar kur vjen göshtja pör mbrojtjen e mö tövogölit interes rö
helenizmös, tö asaj ideje fantastikörisht tö madhe. Gjö qö edhe nuk vöreher
aq sa duher te Shqiptaröt, me gjithö tö drejtat evidente rö ryre.
Tö 18 faqer e fundit tö libres janö zönö prej bibliografisö, njö
dokumentim tö begagmö qö autori e ka gjetur nö Hoover var Library, tö
universiterir stanford (f. vII) dhe jemi tö rumtur rö shohim se, nö mos
mö tepör se 200 tirujve tö radhirur, figurojnö edhe 16 numra pör libra ose
broshura tö botuara prej vetö shqiptarövet mbi tezön e tyre.
Njö köshillö, njö mösim öshtö pör tö mbajtur prej ködj libri:
1. E shkuara shumö herö s'öshr' aq e shkuar sa kujtoher;
2. Pörpiekja, nö ka qönö gjer mö sot njö nevojö pör ne, paskötaj öshtö
njö deryrö urdhöronjöse ;
3. Eshtö mö e röndö tö mbajturit dhe tö ruajturit e njö gjöje, sa fitimi
i saj. r5e)

Lumo Shändo

156 Bibliografitö janö nxjerrö nga "Diturija" , vol.2.

Mid'hat Frasheri 519

Nga rubrika:

.DUKE KENDUAR NJE LIBER"

SHQIPERIJA DHE SHOQERIJA E KOMBEIrET '57)

The second year of the League (Moti i dytö i Shoqörisö sö Kombevet)

prej HaroldV. Temperly, London, Hutchinson e Co. - Njö vol. 223 faqesh
dhe dy harta.
Miqt' e mij tö Hyllit tö Dritös do tö kenö vönö re se nö shkrimet qö po
boronj me titullin "Duke könduarö njö libör", kujdesi im öshtö t'u jap njö
njoftim mbi veprat qö botohen pör Shqipörinö, dhe t'i mbanj nö korent
tö idevet tö botös pörsa i prekin vöndit tonö. Kombet, si edhe njeriu, nuk
mundet tö rrijnö indiferentö pör opinionin qö kanö tö huajtö pör ta.
K.io nevojö öshtö dhe mö e madhe akoma pör ne shqiptaröt, njö komb
lindur i ri nö jetön politike, njö popull i njohur liksht dhe mbi tö cilin öshtö
bere nle propagandö e keqe. Tö njohurit e opinionit publik tö botös pör
Shqipörinö, s'öshtö, pra, pör ne njö kuriozitet, njö merak literar, po, dhe
mö tepör, njö detyrö politike dhe patriotike.
Ka mö tepör se disa dhjetö vjet qö po bahet njö botim sistematik
kundör Shqipörisö dhe shqiptarövet. Täktika e kösaj propagande öshtö kjo: "
Shqiptaröt janö tö egör dhe njeröz te köqinj; nuk meritojnö simpati as interes,
mundojnö kombet qö kanö fqinjö. Shqiptari öshtö vrasös dhe popujt, qö ka
rrotull, janö viktima".
Nuk dua sot tö bönj histori; po nö i marrshim punöt ashtu si janö qö
dhjetö vjet e töhu, nö shikoßhim 9'ka ngjarö qö nga moti 1912, do tö bindemi
se e kundörta öshtö e vörtetö, qö shqiptari öshtö njö viktimö e therorizuar.
Kötö tö vörtetö e ndjejmö po nuk e themi, nuk e kemi thönö mjaft, nuk
e kemi thirur pörpara botös dhe ndörgjegjes sö saj. Mbase dhe njö sedör,

157 Botuar te revista "Hvlli i Dritös", nr.l2, Shkodör, 1923

520 Elita Shqiptare

njö turp burrnije na ndalon tö qahemi dhe tö ankohemi dhe ky karakter

fisnik, pa dyshim, öshtö shkak i sharjevet dhe padrejtösiver me iö .i1", n"
ngarkojnö tö huajt.
Disa javö mö parö, duke folur mbi veprat e tö vetöthanunit anglez
Baerlein rhoshnja se: "a s'qe njö delegat anglez, majorGmpe rley, ay qö, mö
1921 körkoi tö bönte kundör gdo drejtösije dhe gdo arsyeje, njö rektifikim
tö ri nö kufijt'e Shqipörisö nö fitim tö serböver ...?" - Libri qö po na jep
sot subjektin e ketil artikulli, öshtö bash e atij Gmperley, eksperr pranö
delegacionit anglez, nö Shoqöri tö Kombevet, mö 1921.
Autori i librit ka qönö dhe nö Shqipöri mö 1920: po mö tepör akoma
ka qönö nö Serbi dhe duket se zemra e tij u prir mö tepör nga ana e
sllavövet, qö, thuhet se e kishin pritur me nderime tö mbödha, me lajka
tö shumta. Dhe ne nuk duam tö hyjmö kötu nö kerkime pör shkaqe rö
simpatisö sö tij.
Na arrin vetöm tö konstatojmö se kötö simpati Z.Temperley e rröfen
me fakte - dhe me sa döm tö madh pör ne! - kur qe ekspert nö dörgatön
angleze. Täni, me libör tö tij vjen dhe shpalos veprön qö böri, mburrer me
padrejtösinö qö i shkaktoi Shqipörisö.
Thonö s 'ka njeri qö tö mos njohö ligösinö e vet. Pör shömböll, jemi rö sigurt
qö Esad Toptani e dinre qö ish njö njeri i pajuar me njö zemör tö zezö dhe
me njö shpirt tö ftlliqur; e dinte veren e tij dhe ishre i sigurt qö shqiptaröt
e njihnin; pandaj edhe ay qe armik Shqipörisö dhe kombit.
Ajo qö na gudit sot te librat e Temperley -ir, öshtö qö ky autor bön
sikur nuk e njeh shrrömbörinö e tij: pörpiqet tö rröfehet i drejtö! Eshtö pa
dyshim njö fenomen psikolog.jik, se mundte qö tö heshtnjö me qönö se nuk
e shtröngon kush tö flasö. Hesh{a mbase do tö qe njö hipokrizi, po dobarem
edhe njö dukje nderösije, pa cinismö.

Autori i ynö öshrö profesor i historisö moderne nö Universitetin

Crmbridge; ka botuar dhe dy libra tö tjerö mbi punör e pasluftös sö madhe.
NE veprön qö po analizojmö, pörshkruan aktiviterin e Shoqörisö sö Kombeve
rr€ motin e dytö tö saj. Eshtö njö studim i rezumuar mirö dhe jo pa inreres.
Ciiashtödhjet' e pesö faqe tö librit (f. 129 - lS6) i janö shogruar Shqipörisö,
purrövet tö saj nö marrödhanie me Shoqörin' e Kombevet.
Mid'hat Frasheri 521

u Pranua nö Shoqörin e
Köndönjösit tanö do tö dinö se Shqipörija
Madhemö1920,nölTdhjetor'Hyrjajonöu.bömevöshdrösitömadhe,
nga shkaku se tri shtete, Italija, Greqija dhe Serbija bönö
kundörshtime'
Robert Cecil-i'
A"nglija, ose mö mirö akoma, delegati i Afrikös Jugore' Lord
,hlr][oi njö aktivitet tö madh nö favor tonö dhe pranimi nö fund u bö' me
plotösi tö zöravet. .. ,
PragjithöshtetetqöishinatöheremisötöShoqörisö'enjohnöshtetin
e interesövet e
tonö si .rje .hok, si njö baras. Por lodra e politikes dhe pesha
Shkaku
kerkoi qö asnjö prej aryre shrereve tö mos na njohö individualisht.
i kesaj anom"lil. q. se Konferenca e Paqes nö Paris nuk kishte mbyllur
.ko-" ltogaritö ih" Shqiperija mbahej si njö rezervö' si mölgija' nö
ballancö tö kasaPit.
Sjellja e Frrqir,.t te Medha dhe tö vogla ishte padyshim aq komike'
sa

tragjike se' jo vetöm

.dh. i".g moralit. Po, pör ne ajo sjellje mvishte njö ng,iyrö
,
Fuqit . ttledn" s' donin tö na njihnin zyrtarisht. po refuzonin pranonin
tö
mö 1913, me njö aktzyrtar' nö tö cilön
.dlr. t ufij,e tanö, ata kufi,i te caktuar
öshtö dhe nönshkrimi i tri Fuqivet tö Mbdha tö sotshme tö Europös'
"Me qönö
Kjo sjellje e Fuqivet tö Mödha u jepte kurajo fuqivet tö vogla:
qö tö
se Shqipörija s'ka ku61 - thoshte Sörbija - atöhere edhe unö kam tö drejtö
. shkretonj tokön shqiptare". Duke gjykuar mö kötö mönyrö' qeverija
""p,onf dhe
e Äeligradit u jepte urdhör ushtarövet tö saj tö suleshin mbi Shqipörinö
ku 130 copö katunde ishin
ku mbarojnö mjerimet e motit 1920, ato mjerime
transformuar nö hi dhe qindra gra, foshnja dhe pleq u kthyen mö kufoma'
Motin e dytö Serbija pörsöriti fushatön e saj' kötö radhö duke luajtur dhe njö
komedi b.end" nö lodrön tragjike, komedin e tö mjerit Markagjoni'l) Thöm
mjerir" Markagjon qö qante pör rö pesömbödhjetö lirat qö i jipte njö herö
,.tö

sulltan Hamidi, pasi e böri mö parö syrgjyn nö Dardanele nö Musull'

Shqipörija pörpara köryre mösyrnjeve dhe shkeljeve tö drejtösisö' vinte
e 19I3-s,
kernbe iut . u mböshretur mbi tö drejtön e njohur tö saj pör kufijte
jo se ata kufinj qenö fare tö mirö pör tö, Po se ajo e drejtö i qe njohur njö
'herö.
Edhe böri thirrje nö Shoqörin'e Kombevet, si mis qö ishte, kundör
fqinjvet tö saj, edhe ata mis tö Shoqörisö.
Nö pranverö tö motit 1921, Köshilla e Shoqörisö dögjoi gjyqln: Shqipörija
qöndront. nö tö drejrön e dhönö; delegatöt, greku (Trangulis) dire serbi
vendimi i Londonit dhc i
$ovanovig) mohuan kunlte dhe deklaruan qö
Konferencös sö Ambasad.rrövet mö nuk kishte vleftö!
 522 Elita Shqiptare

Thonö se Lufta e Madhe pati midis shkakövet

dhe falön e thenö prej
kangellarir tö Alemanjör, B.thm"n Holveg,
i cili paska cilösuar si rövere
traktatet. Täni shtete qe kishin marrö armöt
pör tö mbrojtur fuqinö e
drejtösisö, po quanin lövere vendime d.he
traktare internacionale.
E gjendur pörpara vetos dhe shtröngimir tö Fuqivet
tö Mödha,
Shoqörija e Kombevet ose mö mirö akoma,
Köshilla e saj, votoi se nuk
qe vetö kompetenre, se göshtja e Shqipörisö
do ndarö pr.,'Konf.r.ncös sö
Ambasadorövet nö paris, rv1ö kot shqiperija tha dhe *rirri qe konf.r.n." k"
tö drejtö tö merret me göshtjet. rrl.dh,rra
prej Luftös se Mähe, me tö cilön
Shqipörija s'kishte ndonjö marröjhönie.
\.ris,e dögjoi!
Nö Paris, pörpara. komisionit tö ekspertövet rö
emöruar prej Konferencös
sö Ambasadorövet, Shqipörija prapö
mbroi tezön e saj: qe statuti politik i
Shqipörisö, statuti i I 913-s u ndryrhu", po
statuti tokösor, kufijr,e saj janö
tö papreköshme' zoti Temperrey ishte ekspert
prej Anglisö. Konf.r.n."
nale javö pune pranoi si definitiv kufirin jugor
fa1 tö shqipörisö, vijön
Stilos-Gramos dhe kazanö e Korgös. po ngurte
ietue -ui rektifikim
(padyshim nö döm tö shtetit arböror) ";e
ne sk-aler me serbinö. Köta retifikime
i körkonrc autori i ynö, V. V tmperley.
Vendimi i Konferencös rrinte akoma i varur, kur
Shqipörija beri nje
thirrje tö dytö nö shoqörin' e Kombeve (Shrator tg2l)
ku delegati
z' spalajkovig' pördori gjithö nervoziterin e tij forryak diplom"atik,serb, pör
tö atakuar Shqipörinö-dhe pör_tö ngarkuar njö
iaj Shierire pr.f."r,"i n,
gji tö saj shtetin e ri. Nö njö.f alö qö mbajti pörpara
mbledhjes, ieregati i
sörbisö u döftua kaq pak i sjellö, sa,-2. Karnaü..t,
d.r.g",i i üoi"nle, dh.
!ro1 i mbledhjes e ftoi tö pördorre njö mönyrö foljeje me tö butö. Edhe
Z. Balfour, delegati i parö i Anglisö, u shtröngua ti j^pe
njö pörgjigje, njö
mösim mö mirö, tö ashpör, po tö merituar.
Por, ishte vendosur qö Shoqörija e Kombevet tö
mos bönte dot gjö per gjyqin
e shqipörisö. Desh pritur dekreti i konferences. Ky delaet ao ,e"irrrr. akoma
vonuat sikur serböt, politika dhe q everijaez.pashiq,
tö mos kishte berö dhe njö
mösymje tö re kundör shqipörisö, rö mos kishre guar ushtarö
dhe topa tö rinj per
tö raßhuar edhe ata tö pakö katunde tö mbetur
mö kömbe -bi z.[i'e Drinit,
tö atij lumi plak qö kishte shpönö nö der kaq kufoma
shqiptarösh dhe rarö kaq
gjaköra; urdhöri i Belgradir kerö radhö ishte ecja drelr
oroshir, nö Miröditö.
Kjo ecje e re e serbövet gqerösoi diplomacinö europiane dhe
mö tepör
akoma Angline. z. Lloyd George hodhi thirrjen e rij tö 7 nanrorit dhe ftoi
Mid'hat Frasheri 523

me tö shpejtö mbledhjen e Köshillös sö Kombevet, duke parö njö

rrezik lufte
tö
nösjelljen e Sörbisö dhe duke kujtuar deryrat e shoqörisö sö Kombevet pör
p"r"rj"l,r", konfliktin me armö ndörmjet dy miseve, me mjete shtröngimi
kundör atij qö prish qetösinö.
Köshilla u mbloth nö Paris. Z. Fisher, delegati i Anglisö, kendoi do copö
tö njö raporti tö pörfaqsonjösit tö Anglisö nö Shqipöri ku döftente mjerimet
qö

kishin bere serböt nö toket shqiptare dhe qö pörfaqsonjösi i kishte parö me syt'e

tij nö njö udhötim tö börö mbizall tö Drinit. Delegati sörb,z. Boshkovig desh
tö pörgjigjej, duke sjellö dhe ay si deshmi njö tö thönö raport tö atashe-militarit
te ir*Ä nö Belgrad: po mbrojtja e Boshkovigit mbeti nö baltö, se delegati i
gjorö nuk mundi as ta köndolö pörgjigjen qö i kishin pörgatitur'
Por, tek ishte nö mbledhje Köshilla, Konferenca e Ambasadorövet kishte
marrö vöndimin e fundit: Shqipörija po njihej zyrtarisht prej Fuqivet tö
Medha nö kufinjt e saj tö caktuarö mö 1913, veq me do rektifikime'
Köta rektifikime diheshin qö nö krye: shqipörija do tö humbiste Gorön
dhe katundet mbi udhön ndörmjet Strugös dhe Dibrös. Njö komisjon
internacional do tö vörente tö caktojö vijön definitife mbi tokön.
Shqipörija u shtröngua tö pranonte vendimin: i vogli duhet tö bindet,
kur mbretöron veröm fuqija. Po gudija öshtö se Z. Fisher dha vetö shkaqet
e kösaj humbjeje pör Shqipörinö. "E dimö, tha, se vendet qö i marrim
Shqipörisö janö thjeshtö shqiptare, po Shqipörija öshtö e vogöl dhe e doböt:
s'ka ushtri, pra nuk mban dot qetösinö: prandaj vöndet e saja ia japim Serbisö
qö öshtö e fortö!"
Tö mos qenöt ezonja e Shqipörisö pör rö mbajrurö qetösinö, öshtö njö f alö
pa themel dhe ata qö njohin si venö punöt nö Shqipöri dhe g'anarki mbretöron
jashtö kufijvet tö saj, e dinö mirö ku mbretöron sigurimi dhe qetösija'
Shqipörija e reduktuar nö gjysmö mö 1913, po vogölsohej edhe njö
herö akoma tetö vjetö mö vonö, pör tö nginjur barkun e panginjur tö njö
fqinji lakmitar.
Ish delegaci anglezka mbledhur historinö e köryre ngjarjeve nö librin e
tij, por i ka döftuar nö fyryrö dhe nö ngiytöqö i pölqen atij, me njö keqdashje
dhe pamöshirösi tö shömtuar pör Shqipörinö, sö cilös duket se i ka shogruar
njö urrejtje doravishte...

Lumo Shändo
 %i"VIil
ffi* rcExouAR NIE LIBER
Mid'hat Frasheri 527

KUFINI SHQIPThRO.SERB DHE SHQIPTARO.GREK

NE DYVEPRATE Z BAERLEIN
I58)

.A difficult Frontier
Jougoslavs and Albanian" (Njö kufi i vöshtirö
jugosllav-shqiptar" prej Henry Baerlein, London, Leonard Parsons, I vol'164
faqesh, me njö hartö.
"LJnter the Acroceraunian Montains", (Nön malet e Himarös), prej
H.Baerlein, London, njövol.l64 faqesh, me njö hartö.
Anglija gier mö sot na ka mösuar lilaht, dua tö them se, kur merrnim njö libör
anglisht nö dorö, tö shkruar mbi Ballkanöt dhe, mö mirö akoma, pör Shqipörinö,
- ishim tö sigurt qö gjejmö nö tö njö frymö simpatije pör kombin tonö.
Qysh nö krye tö shekullit qö kaloi, nö atö kohö kur njö korent i pafavorshöm
po formohej nö njö kategori shkrimtarösh kundra shqiptarövet, shohim se poeti

anglez, Bajron dhe shoku i tij Hobhouse, marrin mbrojtjen tonö'

Mö vonö, mö 1878, kur njö copötim i parö i Shqipörisö u projektua dhe
pjesörisht u zbatua, shohim dy englezt - dhe dy dipllomatö kötö radhö - Goshen
dhe Fritz Mauric, qö pörpiqen tö ndreqin mendimin e dipllomatisö sö kohös
dhe tö rröfejnö se edhe shqiptaröt kanö tö drejtö rrojtjeje nö kötö botö.
Nö kohöt tona, pas luftös turko-ballkanike, kur serböt dhe greköt
bashkuan fuqitö dhe zörin e ryre pör tö mohuar jo vetöm tö drejtön pör njö
jetö politike, po edhe qenien e shqiptarövet, PraP nö Angli u ngrit Protestimi
i shoqörisöAnglo-shqiptare pör tö proklamuar se edheArböreshöt kanö njö tö
drejtä mbi sinisinö e Ballkanit. Miku ynö Aubrey Herbert me zonjön Edith
Durham, shpirti dhe krahu i djathtö i asajö shoqörije, bönö pör Shqipörinö
sa nuk mund tö bönin njözet bataljonö nö njö pörpjekje dhjetö vjetösh tö
pareshtur.
Anglila dhe anglezet na muarrön nö mbrojtje nö Mbledhjen e Kombevet:
Robert Cecil, mö 1920, nö krye; pastaj, kur Spalaikovigi, delegati i Serbisö'
motin e dytö, foli kundör Shqipörisö dhe qortoi Shoqörinö e Kombevet pse
158 Botuar te "Hylli i Dritös"', Shkoder 1923, rubrika "Duke könduar njö liber"'.
 528 Elita Shqiptare

i_geli dyert, njö anglez tjatöa Balfour-i qe ay qö i dha pörgjigjen

e duhur.
ca muaj mö pas, kur Pashigi u jepte urdhör regjimenteve. r.Äe tö kryenin
veprön e shkretimit dhe tö rrönimit mbi zalline Drinit. njö anglez akoma,
Lloyd George, konvokoi me tö shpejtö Köshiilin e Shoqörisö rJKo-b.rr.t
dhe i imponoi getat sllave tö smbrapseshin.
Padyshim qö pörpjekjet, punöt dhe botimet e miqvet tanö do tö takonin
njö kundörqöndrim. Dhe, mö 1920, njö i quajtur Henry Baerlein del dhe
thörret: iam kundör arböreshövet!
Rregulli duhet tö ketö pörjashrime. Ishim mösuar tö gjejmö ndihme
dhe simpati prej banorövet tö vjetör tö Bretanjös; po
", d,rh.t tö gjöndet
dhe ndonjö kundör kösaj rregulle? As qe, prapö, njö delegat .rrgl.r, Major
Gmperley, ay qö, mö 1921 körkoi rö böjö, kundör
9a" Jr.lterqe dhe gdo
arsyeje, njö rektifikim tö ri nö kufi,te e Shqipörisö nö fitim tö sörbövet, tö
asaj Serbije qö na ka marrö fushat, qyterer, kullotat,
pör tö na lönö vegse shkrepa dhe gurö?
Dhjetö vjet mö parö, njö sörb i quajtur Vladan Georgevitch, ish
_
kryeministör, botoi njö vepör rö quajtur "shqipörija dhe Fuqite e Mödha".
Libri u botua gjermanisht dhe sörbisht, po njö princ Karagjeorgjevig do ra
kishte mirösinö tö merrte mundimin ta pörkthenre edhe irengfisht. Eshte
njö kryevepör monsrruoze, dalö prej duarsh ekselencash dhe artesash, nje
kryevepör nö llojin e vet me tö sharat, kallözimec dhe gönjeshtrat kund.ör
shqiptarövet. Qyrh posa u borua, po mendohem ta pörkthenj shqip dhe
t'u them arböreshövet: ja se g'thotö armiku, kendo dhe gil sytö! Ah, vlen
gdo mundim ai shqipörim, se do tö jetö njö pasqyrö e zezö nötö cilön do tö
reflektohen gjithö deshirat dhe ambicjer e qö psherötijnö duke prirur,
tö na shohin njö orö e mö parö tö rrözohemi.^tyre
Eshrö mirö qö njeriu tö dedoye
edhe falöt e armikut. Kjo i forcon moralin dhe i hap dritaret e ndörgjegjes e
tö pörgjegjösisö, öshtö si njö dush i ftohtö, qö e trondit njerinö; po dhe i bönö
mirö. Qömoti mbretörit kishin nga njö rojtar (buffon) i cili kishte pör deryrö
t'u thoshte krerövet rö kurorösuar tö vörtera tö hidhura. Se jemi njö rnöndieje
qö, midis tö sharavet dhe kallözimevet qö i thonö gjuhöt keqödashöse, i
mengmi shpesh do tö gjejö njö mösim, njö lajmörim.
Tö dy librat e gifutit tö Londonit vijnö dhe na japin njö löndö tö
begatshme, fort tö begatshme ne köre lömö, se 9do faqe e tyre öshtö gurrö e
pagmuar; nga gdo radhö, nga gdo $alö e curril, rrjedh vner dhe katran. E dini
pörrallön e köndesit qö vajti nö thesar tö mbretit dhe kur u kthye te plaka,
Mid'hat Frasheri 529

nxirte florinj nga goja? Pastaj macja desh tö imitojö shpendin' lajmötarin
e

agimit, böri njö shetitje dhe ajo dhe kur u kthye, re e zonja' nö gdo goditje
tJthupres nxirte h"rdhuca, bretkosa dhe zorö tö qelbura: kishte kullotur nö
baltovina dhe nö sallhanat'
Köshtu dhe z.Baerlein: nö gdo faqe tö veprös i del gjarpön e thithöloPö,
se qöllimi i tij ka qenö tö provojö njö tezö: Shqipörija nuk
mund tö böhet'
.,,rk -.r.rd tö rrojö, se shqiptaröt nuk janö tö zotöt tö mbajnö dhe tö ruajnö
indipendencön e ryre. Edhe se gdo herö, qö ky vend dhe ky komb ka pasur
,rdonle vöshtirösi prej fqinjve, prej serbit si dhe prej grekut, faji paska qenö
i arbör.shit! Ne qofte ,. gr.ket dogjön treqind katunde dhe shkretuan dy
prefektura; ne qofte se serböt mbi gjithö kufinö dogjnö, masakruan dhe
shkretuan me njö pamöshirösi, qö tö kujton kohen e hunövet, gjithö faji
öshtö i shqiptarövet!
Edhe prova öshtö e lehtö: s'ka shqiptarö as Shqipöri nö faqe tö dheut.
Köto dy falö janö tö gpikura prej armiqvet tö Greqisö dhe tö Serbisö, pör tö
nd"lua, köta dy shtete tö riten dhe tö madhohen. Tani, nö ka njö Shqipöri
mbi zall t, Adriatikut dhe nö hartös, duhet qö tö humbasö ajo Shqipöri, tö
zhduket. Dhe per kete do krijuar njö opinion kundör saj, do formuar njö
atmosferö armiqösore rreth Shqipörisö, do zgjuar njö urrejtje dhe njö armiqösi
kund rö shqiptarövet!
Kjo ka qenö politika e serbövet dhegrekövet nö luftö tö Ballkanit mö
e

1912. Kötö ide, kötö program e gjejmö nö gojö tö ministrit tö Punövet tö

Jashtme tö Serbisö tö asaj kohe,Milovanovigit,
i cili i thoshte Gurchovit
2) pakö para se tö bugiste lufta e Ballkanit kundör Turqisö, se "Shqipörija
öshtö dönuar pör vdekje dhe copörim". Kötö tezö e mbrojti ministri i
Punövet tö Brendöshme rö Sörbisö, Protigi, qö ka shkruar me pseudonimin
Balkanicus. Kötö qöllim kishte dhe Vladan Georgjevigi, kete udhe nihnin
dhe gjithö shkrimtaröt sörböTomig, Cvijig, Jakshig... Edhe: nö qoftö se mö
1919, Pashigi u rröfye sikur pranonte dhe mböshtette indipencecön e njö
Shqipörije, kötö e donte si njö pörgatitje pör njö aneksim tö mövonshöm,
ashtu sikundör qö e provoi miqösija dhe marröveshja e Pashigit me
trathötorin Esad Toptani.
Gjithe köto manovra, köto propaganda do t'i gjejmö dhe nö llogoren
tjatör, tö grekövet: nö fetö, faqe dhe shrylla tö pasosura tö libravet, tö
artikujvet, tö pörkohshmet dhe nö gazetat qö kanö botuar. Se bota e di fuqine
e shtypit, pushtetin e botimevet, qö bren dhe pörmbys fortesat'
 530 EIim Shqiptare

Ja njö provö tö palodhurisö sö armiqvet ranö: tö dy

-edh5 librat, qö na
japin shkakun e kötij.artikulli, s'kanö ryater
qellim vegse tö pörgatitin njö
qark tö pafavorshöm kundör vendit tonö, qö tö mos
,rrur,dil rö
iaskösaj
gjejmö as ndihmö, as simpathi.
Po le tö analizojmö nö pak
falö librat e zotit Baerlein.
"Njö kufi vöshtirö" mban tezön se kufiri, pör serbinö, öshtö
e
shönuar
keq, se Serbila duhet-tö marrö pör vijöndarjeje Drinin,
nga Dibra e gjer
te deti, duke marrö dhe shkodrön brenda. Ky zgjerim
i Serbire i duket
i domosdoshmö autorir ronö, nga shkaku ,. parlägi morri
gjirhö qyreret
(Dibör, Prizren. Gjakovö, pejö, Tü2.. qyt.r.
,) pör tö cirat autoü konkr,rdon
(faqe 3l) se "öshtö e vö_rtetö qö kanö njö shumicö shqiptare".
z. Baerrein
pördor padyshim njö figurö retorike, se ajo shumicö
törheq njä pakicö
sörbe dhe kjo pakicö öshtö nö Dibör tö Madhe,
^, i3mijö
njö qytet veta,
ku ka vetöm dy serbö, dy frymö 6llikat, njö dh;sk;l (mösonjös)
ihe n.;e
prift, te paguar nga Beogradi (flasim per iohen para luftös f"lrk"r,ik.);
dhe nö Gjakovö, fije qytet afro dhjerö mijö vetösh, ka veröm
22 serbö!pra,
miqenöse aro qyrete, diplomacija e Europös ia fali Serbisö,
duhet qö kjo tö
ketö mirösinö tö marrö edhe Malesitö tö töra, gjer sa tö vijö koha,
mö tutje,
qö tö marrö edhe gjithö g'mbetet. pör tö justifikuar kötö
politike duhet
qd_ t'i rröfejnö shqiptaröt tö egör, tö liq,
barbarö. Njö pop,ril ([A7) ku ,,tö
ndyröt e njeriut pördoret si ilag, si mjet pör tö vjellö,-ne ,ar,e
helmimi,,,
nji popull (f. 49) "qö s'ka asnjö origjinaliter, asnjö farö njösijj,, njö popull
(fq 53) "i prishur prej sifilisö, njö komb qö shet bijar
, r:i pe,nle m"rrine
tö ndryshkur, njö vend ku s 'ka veg se njö tö vetöm vater
close nö tö törö
shqipörinö, "njö popull (f. r17) ku asnjeri s 'ka njohje pör deryrat
e shrerit,
ose pör deryrat e njerözver drejt shretit", njö komb, ose mö mirö njö
popullsi
(t 153) "qö rron si fiset e Galöve (Költävet) nö kohö tö Vercingetori"-i,
dh.
qö nuk formon dot pörnjöherö njö komb, pse ka krijuar ,,iö
p".I"_.rrr,
nji: karikarurö parlamenti".
Pra, njö popull i tillö qö tö qytetörohet dhe tö lumtöroher, sipas
eut'rir, duhet rö hyjö nö sundim tö Serbisö (f6g) se, qö kur u bashkua
me serbinö njö qyter si Gjakova, mösoi se mund te beirer njö rrotö
dhe
se dyqan mund tö ketö mö tepör se r00 franga kapital". shqiptaröt
'jc
d*:in Serbinö. se e dinö qö do rö je'ö fatbardhe ri t unde, qe
e
1f.öa; fisi i
K,git shqiptar e katolik qö ka qönö, öshtö börö orrhodoks dhe marazias
t,kir* <lonja rö di dhe unö!). po (F.ll6-ll7) nuk i le Italia se Shqipörije,
Mid'hat Frashti 531

köshtu si g'öshtö sor, s'öshtö gjö tjatör veg se njö copö Itali e maskuar e
ngrehur kundör Sörbisö".
Pör tö provuar tö thönat e tij, z.Baerlein sheh nevojö qö tö shajö dhe tö
tallet me miqtö tonö Aubrey Herbert dhe Miss Durham, pör tö cilöt flet nö
njö mönyrö jo delikate; po nö mes tö antarövet qö Baerlein döshiron, shohim
dhe agjentin sllav qö nönshkruhet Princ Hasan Basri beg Dukagjini'

"Nön Malet e Akrokeraune" öshtö njö farö teze si e Para; tö dy librat

kanö njö tendencö, njö qok; po kjo e fundit bön avokateri pör njö tjatör
myshteri: pör Grekun.
Q' öshtö ky shtet Shqiptar?- thotö autori' Ku mund formojö
shtet njö
popull (f.159) "ideali i tö cilit öshtö njö urrejtje dhe njö vuajtje kundör gdo
disipline" . Pra, Epiri, Korga dhe Gjinokastra i do dhene Greqisö! Populli
vetö s'e do shqipörinö. se (f.145 dhe 154) "Pogradeci körkon shkolla sllave
e jo shqipe dhe myslimanöt, gjithö popullsija e kufinjvet lyp Serbinö, se e
di qe me atö qeveri do tö gjejö paqen dhe rregullön'!?
Nö kötö libör tö dytö, autori ynö, qö s'i vö fre gojes dhe pendös, e sheh
veten e tij miqt e mödhenj tö Shqipörisö,
tö detyruar qö tö fasö shömtuar pör
Zotörinjtö d'Estournelles de Constant dhe Justin Godart; i shan dhe i
qörton pse guxuan dhe thanö tö vörtetön, pse mbrojnö Shqipörinö kundrö
lakmimevet tö armiqvet.
Jo, z. Baerlein nuk do qö tö degole gjö tö mirö pör shqiptaröt. Ajo qö
kökon öshtö pörcollakö dhe hardhucö: baltö dhe katran kundör arböreshövet.
si maceja e plakes.

Mö duker se dhamö njö mendim tö mjaftö prej prozös qö pördor z.

Baerlain. Thonö tö mogmit. se, pör tö zvjerdhur dhe trömbur djalörinö prej
pirjes, e shpinin pörpara njö tö vdekuri prej pijes, qö t'i vijö ndotö dhe tö
ruhet nga pija e tepör. Ashtu, mund tö them, se dhe kendimi i libravet
rö tilla e lökund njerinö dhe gjithö ato tö köqija qö dögjon e böjnö qö tö
ndjejö njö reaksion, t'i pörndörkrehet ndörgjegja kombiare, t'i zgjohen
dejt e gjakut.
 532 Elita Shqiptare

Ne kötö lufte dhe zihje tö pamöshrirshme

qö kombet po i bejne njeri-
tjatrit, öshtö njö deryrö qö tö dijmö se g'mejtojnö,
Ethona, dhe si punojnö
armiqtö kundra nesh. Fjalön "armik" e pördorim
duke mosdashur, se dua
qö Shqipörija tö mos ketö vegse miq, tö rrojö
nö paq me fqinyöt, nö besim
dhe harmoni tö plotö. po ky öshtö turt i i dy"rr.ie_, a"f,., qe dhe ata
"le
mötej ku6sö tö mejtojnö dhe tö ndieyne si ne. eö tö arrijmö atö ditö, duher
qö tö punojmö; pör tö punuar me efekt duher
qe ta iime mirö taktikön
dhe armöt e pördorura prej kundörshtarit tonö. Duhet,
pra, tö kendolme
literaryrön e ryre politike, t,ia böjmö tö njohur
popullit,o.rö, ,,i pörgjigjemi
dhe tö dimö si tö ruhemi.
Tö mbrohemi dhe rö pörgjigjemilA s,gjen nö köto
dy fiale,kendoyes i
dashur, njö program tö gjerö, nje a.ryre tö äadhe?
A .ruil .h.h ket' se gdo
shqiptar ia ka hua shqipörisö dhe vet.s sö tii qö
tö shtojö patriotizmön dhe
tö ngjallö njö mendim, njö ndjenjö miqösore ^
nö rö huajt?
Patriotizma lyp njö adhurim pör Shqipörine
dhe shqiptarizmön, njö kult
tö madh e tö gjerö. Po qe se .,,rk . p"rmö kötö
kult, nrrk _und qe tö jemi
patriotö, mrk mund qö tö kemi dashurinö e vörterö.
Dhe pa pasur dashurinö,
nuk-mund tö punojmö pör Shqipörinö, nuk mund
qö rn tui,";_ape. re _.
idealizmön e vörterö.
Propaganda qö duhet rö böjmö jashtö, öshtö kurorözimi
. . i asaj
dashurije.
Njöqind e dyzet vjet e töhu njö propagandö
.botön e interesuar ka mbushur
e rörö me njö famö rö keqe
pershqiplrinö. Emri shqiptar öshtö börö
pak sinonim i njö gjösö sö ligö dhe alet-e mira e lerrdatar.^per
f ne jane tö
mbry_ura nö njö oqean qörtimi dhe kritikash. pa
dyshim, qe te;jltha sot,,anö
tö dobishme pör shqiptarin patriot, sepse gjen tö
merat qö duan ndrequr,
tö mirat qö duan shtuar. po njö kritikö e egör dhe keqäashöse
duhet tö
provokojö njö reaksion, njö kundörmösymje e njö mbrojJje
interigjente dhe
energjike, e organizuar mirö dhe e ndjekur pa pörtim.
Se ti fle. ,,f..
Ay qö hesht, ka faj, ase shikohet si fajtor. (o "rÄiku
mbrojtje do organizuar dhe
sa mö shpejt aq mö mirö, se kemi humbur shumö
kohö, kem'i vdirur vite
tö vleßhme. Gjer mö sot kemi mjaftuar dhe jemi könaqur
me mbro.ltjet
qö na-kanö dhönö miqtö dhe dashamiröt ranö: po kjo nul
Jo vetöm
s'mjafton, por do tö jerö dhe njö armö nö dorö Jarmiqvet "rrin.
kundör ,.rh,
do tö thonö seshqiptaröt s'janö tö zotöt tö mbrojnö rr.r.n. ryre, "r"
sdinö rö
punojnö, janö foshnja qö duher t' i mbrojö njö i huaj.
Mid'hat Frasheri 533

s'rron dot vetöm'

Kjo deryrö öshtö akoma mö e madhe pör ne' Njeriu
mentalitet i ri paslufte'
Ko-b.., ." rne p"ke "koma sot, qö öshtö foimu"t njö
sö Kombeve' Jemi tö
dhe qö mbretöron p"k a ,hr',me shpirti i Shoqörisö
njohje dhe duhet
,htröng.r", qö tö gjendemi nö prekie me Keshillin' me
tö shtoimö miqtö dhe tö
qa Ci Äktojmö njö vend tö ndershmö vetes sonö'
pakösojmö armiqtö. r
- ,
punöt
Kam dhjetö vjet qö po ndjek me njö interes lehtö tö kuptueshmö
ßheh se i admironj' Kemi
e fqinjve ,"ne ,re t",e-,e shtypit' Nuk mund tö
serböt' greköt'
p"r. ," forcime sipörnjerözoi. k""a bere dhe janö duke börö
tö katör anö tö dheut' sa miq
L.rllg"ret; ," d.ge dh.-rrönjö kanö hedhur nö

k"rrä dir,r, tö fiiojnö dhe sa aktivitet e vullnet kanö döftuar!

Admironj mö
rasje pa nxjerö
tepör se nga tö gjlthe gt.ke.it, qö s'lenö tö humbasö asnjö
ato qö i quajnö tö drejta tö ryre'
,nin rryrl pet ie -UÄj,"t tö drejtat' ose
helenizmös' do tö
Sikur me ,,1e.r..tt te thuhet njö $alö kundör Greqisö ose
Anglia ose
dalin me dhjetöra njetöz nga Hindi, Australia' Svicra' Franca'
gjuhö' janö
Kanadaja, tö protestojne. Edhe ata qö börtasin köshtu mö dhjetö
grekör hlohelene, numöri i tö cilövet öshtö dhe mö i madh
1o
".r,.r,iike,
akoma dhe zöri mö i Pushtetshöm'
Edhe duke p"re Leto pörpjekje ne kötö beleg tö luftös' nuk- mund
tö
sjelljes qö ka
fshehesh kötu hidheri-i" qe ndien pörpara veprimit dhe
njö pjesö e shtypit tonö tö jashtmö, me sulmet qö i bön Shqipörisö
dhe

q.rr..ire se tij. Mlaft öshtö nö kete leme therrorija e armiqvet' A duhet

edhe ne'
qe .dt. ne tö japim ndihmö nö ato pörpjekje? Kemi nevojö qö
Ä. du"rt dhe diersön tonö, tö forcojmö armöt e mprehta tö drejtuara
zemrös sonö?
tö
Fjala duhet tö zörö vöndin e punös. Bota s'öshtö me tö thönö, Po me
bere. Fl"let s'hyjnö nö punö, duhet punö' Edhe shi nga ky shkak' them se
mö akoma
!"let. demrhme, tö keqila dhe demoralizonjöse hyjnö dhe
pakö

ne p,rne. Me qönö köshtu, le tö flasim dobarem pör fitim dhe

jo pör döm;
pör tö ushqyer njö virtut dhe jo pör tö ngjallur njö ves'

Köto qe ,h.- i shoh edhe me tö nevojshme akoma kur mendonj

se, qö dhjetö vjetö e töhu, ndenja patriotike, ideali pör Shqipörinö öshtö
p"ker,r"r. Edlre s'duhet tö meditojmö shumö pör tö zbuluar shkakun e
Lesaj se keqeje: gjer mö dhjetö vjet mö parö, lithkat tona pör Shqipörinö
i ushqente dh. i for.onte njö literaturö idealiste. me libörza shtypur prej
shoqeri.,et tö Bukureshtit dhe sofes ku ekzaltohej ideja dhe dashurija
534 Etita Shqipurc

e shqipörisö dhe e shqiptarizmös. Kurse qö

dhjete vjer e töhu, riterarura
io"j I be thjeshte politike, dua tö th.m . politikös .sö madhe,,, tö asaj
qö behet nö kafenetö me raki nö filxhan,
-" 6"te tö thata, te ashpra dhe
aq tö shömtuara sa edhe tö kota. Edhe kjo shpjegohet
lehtö: dtl.tet
vjet mö parö inati ynö zbrazesh mbi Türkun, kuise
tani e derdhim mbi
shqiptarin vetö.
Pakö punö me tepör dhe ca me pak inat, do rö qe mö
mirö, them.

Lumo Shändo
 %iuIx
@^trrY"JE nDHETIMI
Mid'hat Frashtri 537

GJASHTE JAVE NE SHqIPER|iot

19 gusht 1909

kthlellte' nle
Zbadhöllimi mö gjeti tö zgjuar: njö möngjes i bukur dhe i
hingöllimat
veri i lehtö dhe i ftohtä. Me zörat e köndezöve po pörzjeheshin
e kuajve. Bömö hesapin me hanxhinö dhe u nisöm'
Hesapi s'öshtö i gjatö se
nö kötö han tö bekuar veg kashtös dhe elbit s'gjendet gjösendi tjatöt'
Tänikarvaniectefareimadh,jemimötepörsenjözetkuaj.Shokötemij
janö delegatöt Manastirit (zoti G.Qiriazi dhe zonja PQiriazi) delegatö-t e Ohrit
e
'dh. e Korgös e tö Skraparit
te Stlrgäs (Hamdi dheAbdullah beu) dhe delegatöt
beu, Idhomen Kosturi
me tö cilör u b"shku"m nö kerö han tö Qukösit: orhan
bashködelegat
dhe Abdullah beu; bashke me köta dhe Osman efendiZvala'
i Selanikut, Baki efendi Berati, shok i udhes dhe zot i $alös'.

Qukösiöshtönjöfshatipörndarö,9doshtöpinjönishandyfekularg
.rg" nj!r" tjatra: kötu rri dhe njö mydir, disa xhandarö dhe njö telegrafqi'
pä qe te terö kane zörö dhoma nö han tö ri' Duke parö sa shumö
punon kjo
köta vönde tö
uane afr. sa i lig öshtö hani, njeriu kupton se me tö vörtet nö
varfra jeta dhe shöndeti s'kanö fare ndonjö vleftö'
Udhagjermönjövendkishzönötöböhej,domethönöishtenjöshose
e vjetör qelerhte shtruar, pastaj njö udhö mali me gjithö bukuritö
dhe

röndösitö e sai.
Mö tö möngjör kemi brigje tö mveshur me drurö' plot gjeth; mö
tö djathtö rrjedh Shkumbini atje poshtö dhe mö tej malet e mödhenj tö
dhe plot ömbölsi; edhe_mendohem:
Qermenikuü pamjet vörtet forr tö bukura
egörsi;
p" dyrhi- njerözija kötu' öshtö mbytur nö moskamje, nö padije dhe nö
tö ushqejnö me
po ket" pyjemund tö na japin njö begati dhe ata male mund
Li;e an."-.lopö. Shkojmö nga fshati Qura, ca shtöpi tö pörndara dhe ca ara

159 Pjesö tö zgjedhura nga ditari "Gjashtö javö nö Shqipöri", botuar nö gazetön

,,Liriia" 1909-1910.
 538 Eüu Sbqiptare

te shtöpirö janö si varre rö zes, pa penxhere, pa

-varfrl drirö, pa erö. Njerös
nuk sheh gjökund, thotö njeriu se kero näenjtje janö
pa frymö.
Kötu bashkudhötari ynö, Hamdi beu nga Oirri,
Äe rref.n njö shkömb,
njö gur i lartö dhe i vetöm, brönda nö drurö; ke,i,
,hke*bi edhe sät fshataröt
kötu_i thonö gur i skönderbeut. Kujtimi i trimit
tö madh qönka mö i gjanö
nö ßhatrat e nö malet, se sa nö qytetet!
djathtö, atjetej mbi malet e
Jv{e tö
^ eermenikut, shoku ynö tjatör Osman
rrefen njö shkemb me te madh, gur i Muzaqit, per_i
:f1dt",-1" katundet
Neshra dhe Zdransha: mö ato anö duken ca
ki-sha e fort r" ,, g1.r-"dhorrr.",
ku qönkan gjendur sende dhe monedha (para) te vjetra.
katör orö e gjysmi, arrijmö nö BaLya, ku nje han
dhe njö guröz anö
udhös po na presim qö tö hamö drekö.
Poshrö Babjes, tej Shkumbinit po shohim gadra
ushrarösh: köto janö
e.lt":.. ushtaröve qö punojnö ne udhe. pesöqind ushtarö nga ata qö bönö
trubullimin e 3l marsir nö Stambo[, janö dörguarö köru qele
p,r.räyrra ne
udhö: tani udha, duke nisur nga ura e
eukösit do tö shkoje buze ihkumbinir
mö anö tö djathtö dhe jo nga shkömbenjtö dhe nga
maret e euras e tö Babjes,
sikundör qö ish shönuar herön e parö. udha sot gjer nö
Babje ka anirur dhe
pandehet se nö vaftö köshru, gjer motin qe vjen
do arrijö nö Elbasan: nga
vija e re udha do tö jerö mö e mirö se s'ka tö pörpjetö e tö tatöpjerö.
Njö ngrönie e lehtö, ca bukö, ca mish, uJe tö ftohtö nä dh.." b"r
"r.
kuajve, na jep fuqi. Udha prap nis gazmore r. rr.th nesh 9do gjö qö shohim,
na qöz9n sytö dhe shpirrin, jo se öshtö zbukuruar prej
dores se n,j.riur, po
njö bukuri e egör, njö bukuri pa firim pör köta njerez..
Mbi udhöt shohim ca gurö qö mö ngiajnö me serpentit dhe mendohem
se nö aro vönde do tö kerö dhe metal kromi: kush e Ji *b"r. njö
ditö do tö
jetö njö burim begatije dhe lumturije.
Me shokun e afärm, zotin ldhomene, po kuvöndojmö mbi nevojat
e
mödha qö ka vöndi ynö pör udhe qe tö mundim tö rövrijmö dhe
tö punojmö.
Po mendohemi se kjo udhö e re nö mes Manastirit dhe Elbasanit,
duke u
zgjatur gjer nö Durrös, do tö gelin njö rrugö tö re dhe tö lehtö:
kjo udhö
duke u bashkuar dhe me Korgön do sjellö nle l.h,a.i rö madhe nö tregti
te
Shqipörisö sö mesme; sot plagkat e Tiiestös vinö prej Selanikut
me udhö tö
hekurtö nö Manastir; po ahere do vinö drejt pör di.li nga Durrösi
dhe behet
njö ekonomi e madhe.
Po dhe shumö dobi e lehtösira do kemi kur tö mundin tö punojmö
dhe
Mid'hat Frashtri 539

do behet njö gjysöm

automobilöt mbi keto udhö: ahere njö udhö dy ditesh
dite dhe automobilöt do jenö si gjysmö udhö tö hekurta'
njö shok
Duke kuvönd,r", kerht,, po'h""onin kohön' kur pörnjöherö
na thirri sö prapsmi: köru duhet qö tö zbrisnim nga
kuajt dhe-tö ecim mö
njö vend qö i thonö
kömbö, ,. irf, .rje e tatöp,ietö e keqe' Ndodheshim nö
nö Shqipöri mö tö
Brinjö e Polisit dh. m" te vörtet u zbritöm kaßhöve' se
u shtrönguar qö tö zbresö
rallö mund njeriu qö tö udhötojö njö ditö tö törö pa
nga shala.
ferra' po
Kjo e tatöpjetö qö e lodh pak njerinö, se öshtö törö gurö dhe
e tij
shpirti könaqeime njö pamje € gudigme: Shkumbini me gjarpörimet
gudigme.
dt. -. tö dy anöt . g;.ibe." vörtet bön njö tabllo tö rallö dhe tö
vjet mö
Tani jemi te Ura e Haxhi Beqarit, njö urö e gurtö börö dyqint
pinö njö kafe' tö dytöt
parö. Atje Lfrhe, dhe njerözit glodhen pak tö paröt
njö ujö nö lumö'
,N*"urashkojmömötödjathtö'Paskötajkeminjöudheshesh.

Kur arritäm ne Rrap i Vojvodös, gjetöm njö shumicö njerös nga Elbasani
qö na kishin dalö pörpara bashkö me Dervish benö'
Niö f"le mirrerähjeje prej pritösit dhe njä $alö ngjatjetimi prei nesh
ku na pret
dhe gliihe mö kömbö hy,imö nö qytet drejt nö klubin Bashkimi'
dhe njö shumicö tjatör.

21 gusht
Delegatet dle u mblodhön dhe könduan letrat qö kish sjellö sicilido prej
klubit nga i cili dörgohej, pastaj u zgjodh kryetari dhe nönkryetari'
SoJ., Ue mbledh;a e parö nö klubin ,,Vllazönia": atje myderizi, i ndergmi
Haxhi Aliu (qe sot öshtö deputet i Elbasanit) köndoi njö lutje tö bukur dhe
qö atö gast u hoqöm nö sallon dhe zumö kuvendin'
'
Vert.t mö tt bukur qyret se Elbasani s'mund qö tö gjendej pör njö tö tillö
kongres kombiar, ku do tö bisedohet puna e shkollave shqipe.dhe e mösimit
tö gjuhös sonö: njerözia e Elbasanit jo tani, po dhe nö kohöt despotike
ishin
gquar pör dashurinö e ryre pör gjuhön shqipe'
-
Mbrömaner, me shokö vamö te ura e Shkumbinit, dhjetö minuta larg
qytetit, njö urö e madhe e gurtö ndörtuar prej Kurd pashö Beratit: atje nö
f^"Ie, ne kuvend dhe nö ca köngö
tö ngadalgme, na zuri tö mukötit, njö
mbrömje e qetö dhe pak e hidhur nö kötö buzö lumi'
 540 Elita Shqiptare

22 gasht
sot e shtunö, öshtö ditö pazari nö Elbasan: rregöraröt
vinö qö nga Dibra,
ohri, Tirana, Peqini, Kavaja dhe Berati. vemi nö shesh dhe rr,oniÄ njö tok
njerös, rreth tö cilöve mbretöron njö gjömö thirrje
dhe kuvendesh: drithö,
duhan, vaj köto rö tri gjöra janö plagkar qö blihen e shiten.

. Elbasani mö tepör duhanin dhe vajin e ka tö pörmendur, nga shkaku qö

rezhija köru s'ka paturfuqi, duhani öshtö punuaigjithmonö
die punonlösi
t<a qö,n: i sigurtö nga shitja e tij dhe mö
teper se fletöt böhen tö mira.
. Yaji dhe ullinyte ,anö kamja. ketiy .'r.ndr mö tepör se duhani: ullinj me
koqe tö vogöI, po fort tö mirö dhe tö shijshem.
Na duket se duke shtuar rrönjöt e köryre druröve elbasanasit
do tö
shtojnö fort shumö rregtin e
ryre dhe shumö tö holla do bien kötu; s,ka
dyshim se duan bere dhe fabrika pör vaj e pör sapun, se ato janö
qö sot janö
tö paka dhe nö sisrem tö mogöm.
Po s'do harruar dhe tregörinö e möndaßhit; nö pazar
shoh njö tok gra
qö shesin pölhurö, linla dhe gerve tö möndaßhra, tö bukura
dh. ,e gjitha tö
böra nö vend: ca vilare pölhure l0 dhe 12 kutösh shiteshin
gJ., rrie dytri
lira. Mö thanö se böhen .a shami tö bukura, po duan po.ori.,ii
se nuk gjen
gati nö pazar. Mösova se köto pölhura ca tregötarö venö dhe i shesin
gjer nö
Manastir, Janinö edhe nö stamboll. pör fat tö keq tregtia e möndaßhit
s,öshtö
aq e madhe sa duhej tö ishte: manat böhen shumö tö
mirö, krimbat rrojnö
shumö bukur dhe möndaßhi del i pastör e i butö, por si
duket n.ierzir duan
mö mirö tö jenö tö varfär dhe tö mos lodhen, se sa rö punojnö
e rö fitojnö!
Mbi ushqimin e krimbave tö möndaßhit dhe ir.g,in e manaver, u
mendova tö jap njö konferencö nö njö shkollö dhe t'i rröfej popullit
se fuqia
dhe madhörija e njö kombi öshtö te puna dhe re firimi;'po fat
;ö. te keq
punöt e kongresit s'mö lanö kohe qe tö mbaroj deshiren dh. konfer.r,."
mbeti nö krahrorin tim.
sot mblidhemi nö shkollön greqisht, shkollön e kalasö: pas konstitucionit
nö kötö shkolle klubi ka vönö njö mösonjös dhe möson shqip; nö
Elbasan ka
dhe njö shkollö greqisht tjatör, po dhe atje mösohet rhqiil", bashkimi
dhe
mömödhetaria e elbasanasve i ka lönö shterpö kunderqendrimet e klerit
grek
qö na duken kaq tö fortö dhe tö dömshöm gjetkö.
Pörpara shkollös, nö mes tö kösaj dhe tö kishös, shohim varrin e
Konstantin Kristoforidhit, tö atij tö palodhuri dyale te kötii qyteti, tö cilit
 541
Mid'hat Frashäri

tö librave tö shönjtö' f alori i

gjuha jonö i ka hua shumö gjöra: kthimlt fj
e
janö aq monumente qö
iri an" gjithö propag"r,d" qä ka bere nö kötö qytet'
nderojnö pör jetö kujtimin e ketij njeriu tö vyer'
kohen dhe shoh fabrikön e
Pas dreke, nö mes dy mbledh,leve' gjej
nxjerr gjer mö 100 mijö okö sapun
sapunit tö völlezöret No.i, t'je fabrikö qö
njö sapun tri lloje, fort i mirö qö shitet
jo vetöm kötu-nö qytet' po
.rje -ott katundet' Mö thonö se kötu
edhe nö Peqin, Kavajö, Ti,"nö, Durrös Jht ne
ka dhe akoma tri fabrika tö tilla'
tepör tö fabrikosurit e
S'ka dyshim se mund tö shtohet dhe shumö mö
mirö' Zoti Lef Nos mö thotö
sapunit me qönö qö vaji del nö vend öshtö fort i
pas sistemeve tö reja'
se pör sö ,l,p.jti qellott ta madhojö fabrikön
' e saj me ruaza
Naternö klub, afer ballkonit' njö xinxife nazglar degöt
tö kuqe. . D.
^,. i Bimit qe
nga Aliu
Po ,ä,r" tö mbyll kete dite pa börö dhe pak $ale
ka pesö. muaj qö ka zönö
na shörben nö klub: lcy djalö njömbödhjetö vjeg
e köndon dhe' jo vetöm
tö köndojö nö klub: ,tj" de.hit" 9do libör qö gjen
e mbaron, po . *e.ol dhe e kupton: i vogli Ali
me thotö se Kalendaröt
nata e dita' qysh böhet
Kombiarö i ka könduar tö törö dhe tregon qysh böhet
tö dy grushtet e vegjöl
eklipsi i hönös dhe i diellit: llamba varur nö mur, dhe
i arrijnö pör tö na döfryer kötö ngjarje'

25 gusht
mö jep njö
Hblsani pa dyshim ka njö interes tö madh dhe gdo ditö po
shqipötar qö po shoh
mösim dhe njö gözim tö ri: öshtö i pari qytet thjesht
e fort e vörejshme'
qö kur njoh *'.ten time dhe gdo gjö mö duket e re
(ong'esit' bashkö me mikun tim zotin Ras'
Ne mes tö dy mbledhj.* tö
e Bardhö, vemi nö dyqan ie nle -iku tjetör tö zotit
Lef Nosi: ky vend öshtö
plagkave tö tregtisö, shet
si njö klub i vogöl keiu ne Elbasan. zotiLef pörveg
e veqantö
dh. libr" shqif dhe pranö köndit qö rri, ka radhitö dhe libörtoren
tö tij, jo ,r.tö- ,h,r-ö libra thqip, por dhe mjaft tö
tjera nö gjuhö. inglisht
i
e tö'tj'era; edhe köshtu dyqani böhet vend i pjekjes disa djelmoshövet
qö

kuvöndojnö pör gjöra mösimi.

K.r. ," i"la-pör mösonjösin Todher qö ka jetuar mö tepör se njö qind
vjet mö p"re ,,e'Elb"r"n dhe ka gpikur njö palö shkronja- tö ndryshme
pe, ,hqiP.n, tö cilave Hahn-i dhe Geitler-i u
japin njö röndösi tö madhe'
Zot Lü rröfen niö doröshkrim tö vogöI, aför l6 faqösh tö shkruar prej
^e
 542 Elita Shqiptarc

Todhörir dhe me shkronjat e rij: kjo öshtö

njö fletore feje, njö liturgji; Lefi
po i köndon fort lehtö shkronjat qö ngjajnö-sö
r"rgu -. ,t.n;" Ä.,it i"rr..
Po ve9 kötij doröshkrimi, Lefr tte6"
-e
ll-36 faqe, shkruar me köto shkronja;
dhe njö"copö d.ft;;*;tari me
nö anö {atör, njö mik qö na gjen
nö kötö kuvend, vere nö shtöpi dhe na sjell
njö doröshkrim me tiruilin pär
t<at;lanan' 12 faqösh tö shkruar gör-",
-.
ka dhe tö tjerö doröshkrime, po sidoqö
e Todherit! Nuk e dimö nö
tö jetö, köto rröfejnö se shkronjat e
Todherit janö pördorur m,aftLetu ne blb"r"n
dhe verö gpikösi do ketö qönö
njeri i könduar. Mö g'anö ka qönö kyTodheril
Kötö s,e dot, fo .'.te_
kaq mö thanö se nja dy pl"ka edhe sot i köndojne ^erorr"
ato shkronla iÄ.
ato mund qö tö dinö gjösendi mbi mösonjösin -b"r.
e mogöm.
kötu nö dyqan mösojmö dhe ca
_..Po fala te reja prejaryre qö vinö tö blenö:
nö Elbasan madaz i thonö dhjetähit, pular 50 p"r.re dh. ttoh, 100 parasö.
Sot pasdreke vete tö bel n,e vizitö t. prifti pap"
c.r-*o,,-iJniteve;
! ntirt öshtö börö krye i unitöve mö 1900 äh. mö thonö se ishin börö
l5 shtöpi unitö, po sot paskan mbetur vetöm dv. "h.r.
Te zoti Papa Germano, kam gazö tö pjek filologun rü7eigand,
ardhur
nga Leipzigu me anö tö Durrösit dhe Tiraner.
zotfueigandt qör,e dh.
njözetvjet mö parö nö Shqipöri (Korgö dhe gje,kö),
po bente studime
mbi rumanishten dhe vllahishten, kerki-. Ä. re ciiar "hI..
ka fituar njö emör tö
vörtetö' Po tani veigandi po mirret me gjuhösin'e
shqipes, me shkronjötoren
historike tö saj dhe me fonetikön,
-biie cirat ka ,nuiän r'njö tok löndö qö
na i rröfen duke na dhene dhe mjaft gpalosje. s'ka
dyshim ,.iu. tö shpalret
kjo vepör, do tö kemi dhe njö vegöl rö vleßhme pör gjuhön
ronö.
Mbrömanet, bashke me njö mtk, be, nje shötitjJ tö vogöI.
Elbasani pör
fat rö keq s'ka ndonjö vend afär q;netit ku te veje e tö
döfrejö pakö njeriu.
Ne marrim udhen e varreve tö krishtera, se ky ve'd
k" nje buiuri tö vörtetö;
shkojmö nga arrar dhe mö gjysmö ore arrijmö nö njö
vencl me drurö, me
gjelbösime; mö anö tjatör ngrihen brigjet e mveshur
me uflinj, ulrishta rö
bukura börö nga nroti se tani mö s'öshtö vönö as njö rrönjö
fare; bota kötu
pandeh se gjithö köta drurö tö bekuar janö vönö prej venecianöve.
Ng" vönder qö shkojmö shoh vijat e ujir qö janö marrö nga
_-
dhe
Shkumbini
me tö cilar ujiten arrat. Sot ky uja shitei ihe disa ,oteiinj
ua;ne
6tim rö madh' Po shoku im rnö thotä se rani po böhct njö vijö ";e
e madhe e
re, ujöt e sö cilös do tö shitet mö lirö dhe rö ardhurar
do jenö pör shkolla <lhe
rö tjera giöra mösimi.
Mid'hat Fra$eri 543

PERSHTYPJE UDHETIMI
4, vjesht'e dYte (1912)

KREU IV

NiöditövajgönöstambollteministriiPunövettöBrendshmel)qö
Ci lö tö mirömbegö, meqenöse pör ca ditö kisha nö ment
tö dilnja pör njö
udhötim pune nga jug' e Anadollit. Ministri qö e kam pasur krye dhe mik
pör zgjedhjet
qö nö Selanik, -e py., nöse dua qö tö vete g.iökund si inspektor
e dep,rtetörre. Pyetia, puna dhe titulli mö pölqyen, do
tö ish njö rasje e mirö

pör mua qö tö shoh vende tö rinj, tö kuptoj disa punö qö mö interesonin'

ie aedol p"k dit" göshtje, tö hyj nö Shkodör, se donja shumö tö dinja
tö

uer,.är, ÄUi punör dhe lövizlet e ati vendi. Si s'u bö dot Shkodra, i körkova
Shkupin. Mö dha urdhörin tö pasnesörmen'
pun e parö sapo zbres ,re shk.rp, öshtö tö vete tö shoh valinö dhe
kumandarin. valiu, Galib beu, öshtö njö njeri i urtö, i mirö dhe i butö;
s'ka

mö tepör se dy javö qö ka ardhur kötu, i dörguari prej atij ministri shqiptar

qe me dergoi dh. -u". Kumandari Ibrahim Pasha, öshtö njö
i njohur i vjetör
pö, *.r", te t ishte nö Sersz kumandar dhe pashös, me inspektorin Hysen
"t
itil*i p"Ä". Njö njeri energjik i njohuq po i ndergöm dhe trirn, gjysmö
ose fare shqiptar, me qenö se öshtö nga Manastiri dhe se vetö Pretendont€
prej kösaj race. Ibrahim pasha gjendet nö Shkup qö nga trazirat e fundit
tö

Leti; vendi, i guar me njö autoriter tö madh, tö cilin edhe vetö shumö herö

kishte döshiruar qö ta pördornjö, mbase dhe tö abuzojö soje, sikur tö mos

ishte shoku civil i tij, Ali Danish bej Pasha, ministör i sormö i Punövet tö
Brendshme.
Njö giö qir mö gudir me kumandarin öshtö skepticizme e tij, tö
mosbesuarit se mund rö bölret luftö. Ibrahim Pasha mö thotö se gjithö
 544 Elita Shqiptare

pörgatitjet e Bullgarisö dhe tö serbisö, janö "blofe", janö

vetöm pör tö parö
dhe-pör tö dukur, po asnjöra säo tö kuxojö tö dekrarojö "armiqösi"i
M"h-ud
-parlamentit
shefqet Pasha, ministör i Luftös, a nuk kishte thönö midis tö
Tyrqisö qö vetöm me xhandaröt mund qö t'i jepre njö mösim "terbie,,
dhe njö
tö mirö Bullgarisö? Kjo verböri, ky fatalizöm,
ky presupozim, mö gel syte dhe
tani e kuptoj mirö pse duke ardhur nga zilefga. ker,r, s'mö
zuri syri ndonjö
pregatitje lufre, ndonjö levizje ushtöriake.
Si dola nga oda e kumandarir, ku ishte valiu, morra
vesh nga njö sekretar
se tö dy kryetaröt e vilajetit kishin börö merak
dhe kishrn py.,Ir rhok,r' pr.
unö kisha marrö udhön e Sofes dhe tö Nishit, g'kishte
ä mistertö nö kötö
punö. Shkuarja ime nga kjo udhe dhe jo nga ajo, paska
nö sytö e tyre mö
tepör röndösi se mobilizacionet e fqinjöve.
Po m'anö tjatör shqiptaröt e kötushmö ishin shumö tö
paqetösuar. Disa
pry ryre e shohin rrezikun tö sigunö dhe t'aftrm. Miku im N. D. thotö
-e
lufta öshtö qint pör qint. serbija ka vendosur luftön qö nö verö. pashigi
se
vetö,
kryeminis*i, e paska pyerur mikun rim: "e'anö do tö mbajnö shqiptaröt
nö
qoftö se ngjan njö luftö ndörmjet Serbisö dhe Tirrqisö? li"zim.t
e'Ko.o.,re.
kanö dy veprime pör fqinjet tanö: l) Mö nj'anö i sirtröngojnö
qö rö marrin
njö vendim njö or' e mö parö, sa pa u zgjuar ngagjumi shqiptarör,
sa pa
bere dhe sa pa ndjerö veren e tyre rö zoröt e t eri; ,.nai 2)
sa^pa gjetur te
durimi i Turqisö fuqi, sa pa u ndrequr gjendja e Ti_rrqisö, ." p" u .,r.rh
-"'rre
me shqiptaröt se tani qö janö tö zemöruar nga shoku-shoku
dh. tö garö, tö
thyer e rö lodhur nö tö dy anöt...
Ata qö shohin rrezikun, qö shohin luftön tö domosdoshme, dreitohen
gjithnjö te qeverija dhe heqin vörejtjen e saj mbi mungimin .
Komandari me gjysmö tö tallur u pörgjigjet se mbase "r-öu.,.
do tö vijnö, por
"r-It
shqiptaröt 9'i bönö ato 20 000 dyfekö qe kishin kur hynö nö shkup?...
Kumandari, Ibrahim pasha, tani thotö qö shqiptarövet nuk u jap armö,
se grabitnö döbojön e Pejös, mö duallö nga besa.
e'öshtö kjo ngjarje eiebojit
nö Pejö? Do rö shohim kur tö arrijnö n'atö qyter. po fund i
fales öshtö qö
tani armö s'ka gjökunt. Edhe paqerösija sa vere po shtohet. urdheri per
mobilizimin ka ardhur nga Stambolli, ushtaröt po rhirren nön armö...
Po edhe kjo mbledhje e ushtaröver po behet me njö parregu[si
dhe me
njö ngadalösi tö madhe. Nö Shkup, nö katundari öshrö formuar nje komision
i
madh pör Mbrojtjen Kombiare, qö te ndihö nö punöt, nö pörgatitjen e luftös,
komision i ndarö me shumö degö... Nga gdo anö vijnö i.l.gr"fe, anarshija
Mid'hat Frahei 545

öshtö pör Qyprilinö'

mbretöron nö gjithö degöt e administratös: njö letör qö
vjen nö Shk"P; e Shkupit vete nö Prizren; pushket e Manastirit venö nö
tö voglin' sdi njeri
Selanik, fish.ket dhe gjyiet ven nö Pörplep, s'njeh i madhi
g,behet. M'anö tlater-k;fila me Serbinö dhe Malin eziianö
pa kumandarö.
burrö plak, i zbardhurö nö lindje
Täni erdhi Mahmud Parhe;.u" ngaTirana,
nö Stamboll' qö
tö Anadollit, nö Qyrdistan. S"po ttdhi, hoqi njö tejshkrim
tö gohen domosdo njözet e pesö mijö pushkö, se ndryshe
do tö jetö fort e
Shkodra mijra-telegrafe
vös'htirö mbrojtja. Kur Shkufi öshtö nö rrömujö, nga
nö Shkodör'
lajmörojnö se malösoröt pöiparu"n nga Tuzi dhe po rr.iedhin
malösoröt qönkanö kunder rurkut.
tekdo
Ca nga ca qyteti merr njö ngjyrö ushtriake' nö gdo anö ushtarö'
oficerö...
Vendösit e Shkupit i shoh me njö paqetösi mö tö madhe' mö tepör tö

brengosur, se gdo näryshim qö tö ngjajö, ata do ta heqin'

Te vendasit e
Shk.ipit.rdl..tj"t shqiptare ishoh shumö tö pörparuara' shoh ndryshim qö
ng" h.r' kam qenö kötu' pesö vjet mö parö' Shumö prej djelmoshave
e parö qö
me gaPe tö sigurtö'
kanö njö program vörtet kombiar, punojnö me vullnet dhe
g"".r" qe -t"het, shoqöritö, branda muzike, shkolla qö po gatuhet' tö gjitha
na deftelne udhön . ze.te. Kötu nö anö tö Shqipörisö kundrejt
ptopagandavet
s.rb. dh. bullgare, njeröziias'mund qö tö rrinte me nj'anö dhe tö shikonte'
Serböt dhe bullgaröt qö trazojnö qiell e dhö pör tö provuar se ky vent öshtö dhe
harrojnö,
duhet tö jetö i ryr., h"rrojnö tö zotnö e vörtetö, shqiptar' e vjetör. E
se shqipiari ka ndenjur si shikonjös, si "mysafir", kur ata
tö tjeröt ngrehin
kr, .'i kanö themelet e shöndoshö tö propagandvet tö tyre' me kisha' me
"t1.
shkolla, me dhaskai, me komita, me fletore e me libra. Tänöt köta mjete i
jepnin
pörgmonin, i shikonin si gjöra tö vogla, tö doböta, pör tö qeshur' s'u
asnjö röndösi. Po ja se qysh, ca nga ca' Puna morri frryrö tjetör' gjörar
pör

te qeshur u bönö ,t serioze, propaganda mori aktivitetin mö tö madh

"-ä u bönö punö, döshirat qö dukeshin foshnjörishte
dhe me tö mprehtö, falöt
dhe tö kota nö krye, zunö ce ngaca tö vörtetohen'
Prej bujq rö trashö, barinj tö pagdhendurö qö ishin, serböt dhe bullgaröt'
zunö tö böhen komb., tö kenö qeveri, tö forcohen dhe tö rriten nö shtetet e
aryre u jep röndösinö, atyreve u jep tö drejta'
ryre. Pastaj po e shohim, bota
ne shqiptaröt na quajnö si tö huaj, si "turq' si njeröz se nuk vlejnö tö rrojnö,
te frymö, te gözojnö jetön. Türqija, shqiptarövet myslimanö s'u njihte
-"iri.
ndoniö kombösi, i njihte vetöm "islamö" dhe ata quheshin "turq'. Pra, pör
 546 Ehta Shqiptare

shqiptaröt, pör shqiparizmön s'mbetej vend, nuk shihte njeriu ku janö

vendösit e vörtetö rö körij trualli.

- Ngjarjet e köryre tre-katör viteve tö fundit zunö qö t'u hapin sytö edhe
shqiptarövet; veg rrojtjes kaßhore, ve9 trupit dhe löndös, . k,rpt.r"n
qe duh.t
dhe punö morale, ajo punö e ngadalshme, e qerö, e padukshme, po qe
ka
rrönjö tö thella, qö ka zemör dhe nö gjak tö njeriur, qö i jep iderö, i jep besimet,
döshirar dhe shpresat. Edhe kush nuk i di se gdo arrihet, duke d^itur njeni
se 9' shpreson dhe gäeshiron?
eöllimi pastaj arrihet me ndihmön e kohös.
Prandaj edhe ketu nis lövizja kombötare te shqiprarör, u gelö klubet, u
formua njö atmosferö e re. Disa po mendohen me shumö serioziter, duke
marrö vesh mirö g'jemi dhe g'mund rö jemi, nö dagim qö tö punojmö. pastaj,
tani kötu dögjoni qö mö flasin shqip shumö dlelmosha qe i kam dögjuar tö
kuvendojnö vetöm turqit. Qlrtetet e mödhenj dhe mö tepör, ata nele cilet
qeverija e Tirrqisö ka mbajtur ushrrinö dhe shumö nöpunös, kanö vepruar
me njerözinö duke u imponuar gjuhön zyfiere, duke u vdirur ose duke e
börö mö pakö te pördorur foljen e vendit. Kötö e vömö re nö Shkup, prizren,
Prishtinö, Manastir. Po kur tö köqyrim pakö atö njerözi do tö gjejmö se öshtö
prej race shqiptare, do rö shohim se zakonet verijake, mönyra e rroi{es, e
mveshjes, tö gjitha janö shqiptare.
Ndjenjat e kombösisö köru janö zgjuar dhe kanö marrö njö hov qö nga
shpallja e konstitucionit. Klubi qö u gel qö nö krye, e ca pakö ,rr.rrt"d"le
nö 6llim, po ca nga ca iu shtuan fuqija, iu shumuan anötaröt. punör e
gmöndura tö qeverisö turke, vrasjet, prishjet e Xhavid dhe Shefqet Turgut
pashös dhe smirat e Xhemijetit, i ftohön ndaj qeverisö dhe i afruan te klubi
ynö, njö dlaleri e fortö dhe e shendoshö u gfaq. Krubi kultural "Djalöri e
Mömödheut" zuri fare anön e Shqipös, pastaj dy gazeta..Shkupi", shqip dhe
turqisht dhe "Luftimi Kombtar" turqisht, formuan rrjedhje te shendoshe
pör shqiptarizmön, gelön njö rrugö tö re, njö shesh tö gjörö pör mendimer
dhe aktiviterin e kösaj njerözije. Gjithe parösija e mirö e qytetit dhe tö törö
esnaftt (uegtarö dhe artizanö) zunö anön ronö, u kujtuan sejanö shqiptarö,
morön vesh se duhet punuar, duhet punuar me rrugö dhe me themel, me
vepra tö durueshme qö tö mbörrhehen nö shpirt dhe nö zemör tö njerözisö,
mos tö harrohen, mos r'i marrö era, po tö lönö kujtime dhe ndjenja tö forta
nö brezat qö do tö vinö. Kundör kösaj pune rö nisur, xhemieti nuk gjente dot
anötarö pörveg se nö mes tö nöpunösver tö qeverisö dhe midis ca tö paköve
njerös tö gorroditur.
Mid'hat Fraheri 547

Shkupi, me gjithö röndesinö gjeografike, ka dhe njö röndösi tö madhe pör

ne shqiptaröt nga piköpamja e tregtisö, me vendin e tij nö udhön e hekurt
tö Selanik-Beligrad-Vjenö dhe si krye e njö udhe tjetör pör nö Mitrovicö,
keto dy udhe te hekurta dhe udhöt e tjera pör nö mes tö vendevet, e böjnö
Shkupin njö prej qytetevet mö tregötare tö Rumelisö.
Edhe gjithö köta tregötarö, gjithö köta njerözit e pazarir, do dyqanxhinj
tö vegjöl dhe artizanö tö mödhenj qofshin, janö pothuaj tö gjithö shqiptarö.
Njö tregti e madhe böhet me anö tö Selanikut, nga njö herö dhe drejt pör drejt
me Vjenö e me Budapest, njö tregti qö ushqehet prej tö gjithö vilajetit' Nö
kötö mönyrö ky qy,., ka njö fpyrö fare shqiptare si nga njerözia qö formon, si
edhe nga piköpamja ekonomike, me qenö se kamja, bagötija, tregtija, dheu,
godinat janö pör mö tepör se rri rö katörtat nö duar tö njökombasit tonö.
Tö tjeröt mbetön nö pakicö, disa dhe nö pakicö tö paröndösishme, nö mes
tö afro pesö mijö shtöpivet qö ka qyteti Shkup, ka vetöm 120 shtöpi serbe,
bullgaröt qö mund tö duket se kanö njö shumicö, edhe ata s'kanö mö tepör
se njö mijö e pesöqind shtöpi, po tö gjithö tö ardhur me punö tö röndomta,
punonjös me ditö, ose shitös qumöshti dhe kosi..'
Sa pör Vilajetin e Shkupit, kur lry tö mirret si Kosovö, öshtö si e degolme
dhe e kuptojmö ne shqiptaröt, njö vend thjesht Shqipöri, ku njerözija öshtö'
.io vetöm nö shumicö shqiptare, por kjo racö
formon törösinö.'.

Nö möngjes, mö 3/16 vjesht' e dytö, po nisem nga Shkupi pör nö

Mitrovicö. Jemi katör shokö: Salih Gjuka, Bedri Peja, Rexhep Mitrovica
dhe unö... (Mid'hat Frashöri mandej pörshkruan udhötimin nga Shkupi,
nö Ferizovik, Prishtinö dhe Mitrovicö - shönim im U.B.)

KREU V

S'öshtö her' e parö qö po vinj nö Janinö. Tie vjet mö parö, kur

kthehesha nga Kongresi i Elbasanit, kisha qöndruar köto dite kötu: Ishte
moti nöntöqind e nöntö dhe pör motin e dytö, njömijö e nöntöqind e
dhjetö, ishte vendosur qö tö mbahej kötu nö Janinö njö Kongres tjatör, mö
i madh dhe mö i pörgatirur se nga völlezörit tö tij tö parö tö Manastirit e tö
548 Elita Shqiptare

Elbasanit. Kötu ishte vendosur qä tö rihej göshtja e shkollavet shqipe,

t'i jepej njö frut dhe njö mbarim praktik kösaj pune; bashke me kötö
do tö kuvendoheshin dhe njö tok göshtje tö shkrimit shqip, ortografisö,
bashkimit tö dialektevet pör tö hedhur themelin e n;e Äenyr" ,ik i-i
sa tö mundej tö njöformshme. Ngjarjet e motir 1910, ekspedicioni
ushtöror nö veri, smiri dhe törbimi i autoritetit, na ndaloi gitÄe planet,
na shojti nga njö öndörr e mirö.
Tre vjet mö parö kötu nö Janinö öshrö börö njö qöndör shqiptarizmi,
me klubin e tij tö ngrehur qö nö ditöt e para tö konstitucionit ta igog dhe
me gazetön dhe shkollön shqipe. Klubi dhe shkolla shqipe kanö mbledhur
elementöt mö tö mirö tö qytetit: njö shoqöri studentösh kishte bashkuar
shkollaröt e "idealeve" dhe gazeta "zgjimi" kishte zönö vendin e "zglimi
nö Shqipörinö Jugore" qö dilte vetöm turqisht mö parö. Kjo punö köru nö
Janinö forcohej dhe ushqehej me klubet e tjera rreth e rrorull si tö prevezös,
Filatir, Mazrekut, Voshtimös...
Edhe keshtu, Janina kishre zönö qö tö marrö me tö vörtetö njö fycyrö
si qendör shqiptarizmi, si njö qytet i madh dhe me kaq röndösi qö öshtö i
Shqipörisö. Kötö emör dhe nder si qendra dhe qyteri mö i madh i shqipörisö
Jugore, Janina e ka mbajtur kurdoherö. Tere kohen sa duroi brezi i mesmö
me princöt Zinevisi, Spata, Bua, Topia, qoftö dhe mö pastaj si ra nö duar tö
turqvet, Janina emrin e dögjuarö jashtö Shqipörisö e ka pasur si njö qyter,
ose mö mirö: kryeqytet shqiptar.
Historishkronjösi i vjetör, Spandugino, qö öshtö njö grek prej njö shtöpije
mbretörore tö Bizantinövet, shkruan se, kur erdhön turqit nöJaninö, Ly qyr..
ishte nö dorö tö princövet shqiptarö Spata dhe qö Janina vetö öshtö krye e
mbretörisö shqiprare. 2). Mö poshtö prapö ky historishkronjös shton köto
falö: "Janina, e cila me qenö se ishte vent shumö i fortö, ishte krye e gjithö
Shqipörisö"3). Disa radhö mö poshtö autori ynö ka kujdes tö na thorö se jo
vetöm Janina, po edhe Narta ishte njö qytet shqiptar.
Edhe turqit, jo vetöm qö gjetön nö Shqipörinö jugore kundörqöndrim
prej princvet shqiptarö, po edhe nö Greqi edhe nö More, vetöm kreröt
shqiptarö luftuan kundör ardhösvet tö huaj, kur greköt vetö nuk u rrö$,en
si njö fuqi, mbase dhe i ftuan dhe i thirrö turqit. a). Ahere, si edhe sot
akoma, njö shumic'e madhe e popullsisö nö Greqi, ishte prej gjakut
arböresh. Janina pasi ra nö sundim töTirrqisö me 1430, arriti kulmin e
famös dhe tö madhörisö saj nö kohe töAli PashöTepelenös. Ahere pandehet
Mid'hat Frashäri 549

se ky qytet ka pasur mö tepör 30 000 banorö, qö padyshim popullsi e

se
dhe
törö, me ushtaröt etj. arrinie nö 50 000 njeröz' Ahere edhe begatija
kamja e qytetit ishte nö kulm. Po kjo madheri, nuk duroi' vegse njö kohö
tö vogöI, lyteti duke humbur röndösinö e tij pas vrasjes s'Ali Pashös, dhe
d.rk. l.e.re mö poshtö akoma pas dhönies sö thesalisö tek Greqija. Sot
"dhe tepör se l6 000 nieröz' prej tö
Janina, pas thönievetzyrtere, ka pake mö
,hqiptaröt formojnö pak mö tepör se gjysmön e popullsisö' Janina
"ile',r"
me tö vörtetö öshtö njö qendör e propagandös greke nö Shqipöri tö Jugös
me shkolla, kisha, themelitö e miröbörjes etj.; kanö me tepör se njö qind
e pesödhjetö vjet qö po punojnö dhe veprojnö' Si tekdo gjetke edhe ketu
helenizma ka gjeturö njö dhe tö volitshöm te feja orthodokse e banorövet
dhe kjo propagandö po bön gjithnjö pörparime pa qöndruar asnjö minutö.
Me shkollat dhe me kishat gjuha greqisht ka hyrö ca nga ca nö shpirt mö
parö me anö tö djemvet, pastaj me burrat dhe nö punöt me gratö' S'ka
dyrhi- qö mösonjösi ua ka ndaluar kuvendin e gjuhös shqipe, i ka dönuar
tö harronin kete gluhe dhe keshru gjuhön e tyre dhe tö marrin njö gjuhö
tö huaj, tö pandehin grekö veten. Pör fat tö keq, kjo propagandö ka zönö
rrönjö dhe tani mö tepör nö femile, sö cilöve u duhet origjina, nuk flet vegse
greqisht. Kam parö vetö dhe jam prekur me femijö t'ardhur nga Pörmeti a
nga Gjirokasrra, tö cilöt atörit dhe gjyshörit nuk u flisnin vegse shqip dhe
tani nö Janinö, nipörit e ryre säijnö tjatör ve9 greqishtes"'
Njö fole e vogöl me sömundje edhe aq mö tepör, kur kjo fole öshtö e
vjetör dhe e ushqyer mirö, si kötu nö Janinö, arrin qö tö molepsnjö dhe tö
helmonjö njö pellg tö törö. Grekörit kanö zönö qö tö pretendojnö sot seJanina
öshtö njö qyter grek. Po mbi se mböshtetet ky pretendim i fqinjöve tanö? A
mböshtetet mbi racön e qeverisö, apo mbi tö drejtat historike? A öshtö kjo
racö shqiptare? Kemi mö tepör se njö provö pör gjakun shqiptar, qö rrjedh
nö rrömbat e ketij populli e tö kösaj qeverie.
Po le tö marrim edhe dy shembella. Sot kanö zönö tö flasin greqisht
ashtu edhe tre fshatra tö Himarös. Tö mos vemi shumö larg tö marrim vetöm
g'thonö dy autorö qö kanö vizituarö keto dy vönde njöqind vjet mö parö dhe
i njohin mirö. Njöri prej ryret)thotö se suljotöt janö shqiptarö, me gjuhön,
6l
vetijat dhe zakoner shqiptare. I dyti na rröfen se nö Himarö gjithö burrat
dinö greqisht dhe ata qö kanö shötirur jashtö fasin dhe italisht, po gratö nuk
dinö asnjö pörveg se shqipes. Edhe e dimö se gjuhön e vöndit e döshmon
gruaja, pas asaj gjykohet kombösija.
 550 Elita Shqiptare

Pleqtö mbajnö mnd kur nö Fogon, nö shumö ßharra, nuk

deg,iohesh
greqisht dhe nuk kishte njeri qö tö kuptonte kete gyuhe.
cilat, pra mund rö jenö tö drejtat ernografike, iö th.melu".a mbi racön
dhe mbi gjakun e njerözisö, qö pretendojne g.ekerir? Apo janö
mö rö fortö
dhe me themel mö tö shöndoshö predikimer e ryre historike?
Ato tö drejta
na rröfejnö qö Janina dhe e gjithö
Juga e Shqipörisö, ishte njö vend shqiptar
nö shekullin e pesömbödhjetö. Apo duhet qe rö ngjitemi
sa mö lart nö kohö
tö Pirros, a nö kohö tö Filipit? pör tö rrözuar gdo ndryshim
mbi gjöndjen
etnografike tö Shqipörisö Jugore, ose t'Epirit, sikundör qe
i sho'irim ne
kohöt e vjetra, mjaft qö tö pörmendim vetöm dy aurorö kl"rile tö Greqisö
sö
mogme' tö Tüqididit dhe Strabonit. tö dy köta autorö
eö na thonö se njerözit
e Epirit: thesprotö, kaonö, molosö etj, ashtu sikundör i thirnin nö vendit tö
tyre, ishin barbarö dhe nuk dinin greqisht. Gjuha e köryre epirotöve
ishte
njö me gjuhön e llirianövet (domethönö me tö Shqipörisö sö vlriut)
dhe me
atö tö maqedonasver (Shqipörisö sö Lindjes)...
Apo duan kujtuar dhe kohör parahistorike, ditöt e vjetra tö paleografevet
qö
kanö lönö shönjö nö köto vende? Gkdo rreth e rrotull .,r.ndi.,
Janinör, ne gli,ie
e juges sö kösaj Shqipörije sö poshtme, gjejmö görmadha
te -of^.,
vjetör, tö godiur me gurö tö mödhenj, tö lidhur pa görqele, vetöm
mure tö
tö vendosur
shoq mbi shoq. Köto janö tö mbeturat e godinavet qö u bönö "qiklopike",
tö
ngrehura prej pellazgövet, prej adj kombi qö öshtö gjyshi ynö.
Qdo gjö, pra, kötu nö kötö dhe, nö kohe te sorme, tö mesme dhe tö
vjetra tö shekujver parahistorikö, döshmojnö dhe thörresin se janö shqiptare.
Ah, sikur rö ngjalleshin dor aro copa shkembenj tö Dodorrrrz), se qy.h a"
tö pörndörkreheshin kundör pretendimevet tö paturpshme te grekövet
dhe
qysh do tö thörisnin me urrejtje duke dögjuarägönjeshuar. .yr.t
Fqinjöt tanö, sado lakmitarö dhe guximtarö qö tö jenö, nyoirin padyshin
firqin'e köryre argumentave historike, e kuptojnö qö nuk kanö dhe s ,mund
tö kenö tö drejta dhe zönö njö köngö tjatör, thonö se nö kötö vent jugor
tö
Shqipörisö, kanö grekör, kanö kaq shkolla, kaq rhemelime mösimi
dhe
miröbörjeje dhe, duke pretenduarö köshtu, fqinlet e holle dhe tö mengöm
tanö harrojnö, ose böjnö sikur harrojnö, qö shkollat dhe themelimer e
mösimevet dhe tö miröbörjeve, janö nö duart e priftörisö, ashtu sikundör
qö öshtö dhe kisha. Priftörija ketu ka tö drejtö dhe fuqi, qö ka dhe qeverija
otomane... Po Europa, sikundör qö thotö populli, a beson nö prerendimet
dhe nö dinakerite e ryre?
Mid'hat Frashäi 551

I.AIi Danish bej Prishtina, shqiptar.

2.La quele era coPa del regno del'Albania' Spandugino odicion i Thorenca.
r55r,
faqe 25.
3. Po atje. falje 27.
Z. pe, irir,oiinö e Shqipörisö Jugore nö kohöt qö e muarrö turqit si dhe tö

shqiptarövet
Sansovinos'
ne öreqi. i dörgojnö köndonjösin tonö. veg nö vepra tö Spanduginos-e
po edhe -e t"lpe, in Mitrelatsi' Leipcig 1868' tö George Finlay:-the History of
-Gr....... il I'histoire de
London I 851 . tö c.N. sathas: Dovuments med its relatiß
Ia Grece... Paris 1889-1890.
Ibrahim Mansur efendi (pseudonim i njö franceziqö quhet cerfbeer = Memoire
5.
del'Albanie. Paris 1827.
6. Villiem Marrin kake: Tiavels in Northern Greece' Vol' l' faqe 88' London
I 835.
7. Faltorja e vjetör e Dodonös nuk öshtö dot tri orö nö peröndim tö Janinös"'
Pörkundrejt Dodones öshtö tabor i Pörmetit dhe i Frashörit qö mbrojti vendin
gjer

nö fund.
g. Nga 3200 shtöpi qö ka Prishrina veröm 750 i'|r|ö sllave. shumö prej syresh kanö
ardhir rasrösishr dhe propogandö tö konsujvet rusö dhe serbö'
g. Ishte njö kohö ku
"ain-e
"e nö Bohemi gjithö parasija ose ata qö hiqeshin parösi kuvendonin
vetöm gjermanisht duke e Patur pör turp tö folmen gekisht' Me njö tjetrö mönyrö'
edh pJe vjet mö parö. n€ Rumani gjithö bujaröt flisnin greqisht'
t0. üilave L,rfit"r. me Serbinö. fthre M.Frashöri i pörcakton hollesisht mö sipör.
 552 Elita Shqiptare

LETRA MBI T.IJE UDHETIM NE ZVJCER'60)

Kap.II.

25 e vjeshtös sö parö.

Do tö pörpiqem tö jap njö mendim mbi qytetin Lozanö. Duke ardhur

-fiala, dua edhe tö kuvendoj pör shumö
gjöra tö tjera, se nuk mö pölqen tö
mjaftohem me njö pörshkrim tö thatö. Mö duket se udhötimi
duhet re ketö
dy qöllime: shikimi dhe meditasioni. Duhet qö pör gdo gjö te na bejö
tö
mcndohemi, tö na böjö rö vörejmö dhe tö böjmö vörejrje.
Jemi buzö liqenit Leman. shömbun i liqenit tö ohrit, po paköz mö i
madh; do tö kesh njö mendim pör t'iu afruar sö vörtetös. volteri thorö
se
Iiqeni i Lemanit öshrö mö i bukuri liqen i dheut. por edhe njö udhötar anglez,
qö ka parö shumö vende, thorö se nuk ka parö kurrö njö liqen tö
bukur si ai
i ohrir, pra, s'ka dyshim qö volteri säo kish folur ashtu, sikur te kish qene
nö Ohör a nö Starovö.
Lozana öshtö mbi njö brinjö bregu, aför körij liqeni. pörkundrejt janö
Alpet e Savojös, male mjaft tö lartö, tö kreshpöruara; nga njö herö mö ngjan
sikur shikoj Malin e Thatö duke zbritur mbi piskupa, ne iiq.r, tö ohrit.
Nga bregu, mbi rö cilin ngrihet katedrali (kisha e madhe), njö ndörtesö
gotike e bukur dhe madhöshtore, (e filluar nö motinl0oO), gyteti zbret
drcjt liqenit, ose mö mirö lagjia usi qö shtriher nö zall, vete dhelashkohet
me Lozanön. Ne usi njeriu gjen njö klimö tö butö, njö qetösi tö madhe dhe
niö bukuri tö gudigme, kur mbrömjevet diell i peröndimir hedh pluhurin
e
trärdafilit mbi ujin dhe guröt e zallit. Edhe ky liqen öshtö i banuar pörreth,
eshrö plot ßharra rreth e qark, shtöpitö e njö ßhati piqen me aro re ßharit
fe1".;e. Pörkundrejt nga jugu, nö rokö tö Francös, ,ra"e dh. faqe brigjeve,
eslrrö i dögjuari Evian qö törheq kaq shumö
ryertz ngatö pestö cepat e dheut
((Lerra
160 Nxjerrö libri nga njö udhötim nö zvicör" , Sof e, r 4 janar l9l 5
'ga
Mid'hat Frdsheri 553

me ujöt dhe banjat e tij'

Lemanit! Atje öshtö
d" ndryrhim i m"dl, pra midis liqenit rö Ohrit dhe G
se pa dyshim edhe
akoma shkietötirö, ketu eshte bere l,rlezi-. Them akoma
lulözojö vendi' Por tani
atje do tö shtohet riletözia, do tö ziejöjea e do tö
dhe padyshim
,äo h"rrr.r", se öshtö njö gjysmö shkretötirö, sadoqö e bukur
fort e dashur pör ne.
e rrojtjes'
Nö qoftö r. ket.l ömbölsi e klimös, bukuri e vendit dhe qetösi
mö tepör studentö nga shkaku i
törheq mjaft vizitorö, Lozana törheq akoma
janö tö huaj'
,hkoll"l e te saj' afer 80.000 njeröz qö ka' gjysmöt tö pakcön
Nga
edhe inglisht'
Nö ,r,rgö, b"rfike te frengjishten, s'öshtö rrallö qö tö dögjosh
dheut: kötu njö persian
turqish-t..,.d,rke shötitur kam takuar gjithä tipet e
sy tö shtrembör' me
atje njö negör tö Afrikös ose Amerikös, njö japonez me
f"q. ;lr.rlh" me njö pamje si dlale' Klo mö kujton atö lagje tö ndryshme
te Srambollit, BejollinLu shumö herö gjenden krahpörkrah
modelet e njözet
vendeve pörnjöherö.
gdo rrugö
Prandaj Lozanae törö mö ngjan me njö hotel tö gjörö' Nö
mö vete njö hotel i
ngrihen hotele te mödhenj, por edhe gdo godinö öshtö
herö dhe nö gdo
vJgöl; s'ka shtöpi tö mos ketö njö pension nö njö kat; shumö
k"i, ,'k" shtepiku tö mos shkruhet: "Oda ose aPartament pör qird"
oda dhe
Pensioni ku rri, e mbajnö njö burrö e njö grua; janö aför njözet
disa vijnö e hanö'
nö tryezö shumö herö jemi njözet e pesö veta, me qenö se
po nuk flenö.
Pensioniynööshtönjömodeliqpetit.Sallaebukösnambledhtö
njö zonjö
gjithöve dhe ahere shoh: njö ffemijö polak, dy flemijö francezö'
cilöve njöri vete nö shkollö rö
i,rr. qe studion mjekösinö, dy bullgarö prej rö
del kötö mot
dreltesisö, tjetri nö tö mjekösisö, tre grekör, njöri prej tö cilöve
nö lice, njö italiankö, njö turk dhe
irr*'hirri", dlr. dy tö tjerö qö böjnö mösime
njö shqiptar qö kanö tö shkojnö pak kohö kötu ose tö mörziten' Nö
"rdh,rr
-., te k"q tö huajve, vendasit mbeten tö pakö: vetöm pesö; dhe ata duken
si tö huaj, sepse tö huajt böjnö shumicön'
Kemi shumö studentö shqiptarö nö stamboll, Athinö e gjetkö. Mö
duket do tö böhet mö mirö tö sillen kötu; tö prishurat s'janö mö
se paskötaj
tö shumta dhe tö mösuarit öshtö mö i mirö'
Kemi dhe do kemi gjithnjö nevojö pör mjekö, pör inxhinierö pör njeröz
vjen
tö drejtösisö. Lozanna pör köto tri degö si edhe pör degön e literaturös
nö shkallö tö parö.
 554 Elita Shqiptare

Poshtö, anö liqenir,.nö Usi öshrö jeta e ndryshme. Kötu do ardhur pas
.dreke;
.
mni nö vjeshtö duhet kohö me diell. Äftr njö
kilometer e g;ysem
zgjaret njö shötitore e pörbotshme, njö
kopösht i ,rgu.htö, mbi ujö ka ritöm
tö gjatö, mjellmar e bardha si döborö m.
kr"höt. tir. me te b"ihe akoma
dhe rö hapur si vale bark;, vozitin duke pörkulu.
q"ftn e gjatö tö ryre. Nö
gdo njözet gape nö kötö shötitore janö stolat,
nön drurö, aftr luleve...
Kötu njö gjö e gudit njeriun qö vjen nga lindja,
njö qö vjen nga Shqipöria
ose nga vendet fqinje: gjithö köta djem
lozin, bredhin, q.rt_ri., dli. keltLrin,
por asnjö s vete tö ngasö njö lule, ose njö flerö peme.
Mösimi böhet naryrö, böhet vetijö, thoti
fala. Kötö e shoh nö köta
djem; rreth luleve öshtö bar i gjelbört qö e rrethon
njö gardh, n,e pellemb i
lartö dhe e ndan atö nga rruga; po ask,rrh n,rk.
k"peän rc,e'f"'Jn, ,rut
zgjat.dorön; kurrkujt s'i vjen ndör mend te
kep.rte ,o lule, po i, n.,r. fn
tilla kopshte, shötitore, janö disa kötu nö secilinäo
k^ ng rr;e ,e ,it ru", t u
thuhet se kopshri öshtö nö mbrojtje dhe ruajrje tö njerözve,
pra gjithö bashkö
duhet ta ruajnö e tö kujdesen...
Kjo bindje e madhe e njerözve, ky respekt i madh pör
gjörat e ndaluara,
öshtö shkak qö edhe poricöt kötu janö forie
te pake, bil. d-uke shetitur terö
ditön_rrugöt e qyterit, nuk sheh njeriu mö tepör se
tri a katör police.
Kjo pikö, or mik, mö ka bere qe tö kujtoj vendin rone. Nder
ne, gdo
njeri e sheh veten e tij tö rirö qö tö punojö si i do
qej6, rö böjö 9'i urdhöron
inati, zemörimi, fantazia; pisqolla öshtö gjithmonö nö brez
dhe shkrepet
shumö lehtö. Qysh do t'i mösojmö shqipäröt qö
s'ka tö drejtö njeriu qö tö
vrasö njö njeri rjetör?
Mbaj mend ca vjet mö parö, njö mikut i rröfenja qysh nö
qyrerer e
vendeve r'Europös, dyqanet narön ishin tö mbyllura
u.teÄ -.
q.l{o.., p"
dyer tö hekurta dhe shumö herö rihen edhe pragka
mbi udhö. Miku gudite,
qysh nuk vidhej gjö dhe mö rha: "pa dyrhim, do tö
kete shumö police atje.,,
Fort shumö , i thashö. Pör shembulr nö njö qyter me dy
mirion njerö2, kishte
dy milion policö. Miku po mö shikonte . St k,rpto'te qö
9do gyretar öshtö
njö polic...
Mid'hat Frashti 555

PALLATI I r)UVITE
16I)

Louvre
Midis instituteve tö mödha tö löna prej brezave tö shkuar' pallati
e godinös arrin
öshtö njö prej mö tö shönuarit, mö tö famshmit' Vetöm pamja
trupin e gjerö tö zgjatur mbi
t'i japö njeriut njö gözim shpirtor, kur i shikon
bt.g"" e dlathte ,ö S.i.r..-r, me fasadön e bukur' kopshtin formuar mes
e

dy krahöve tö godinös. Eshtö njö mökatö e madhe pör n.ierinö qö tö vejö nö

paris dhe rö mos vizitojö Louvre-in; po öshtö edhe njö mökatö mö e madhe
e kötij
akoma, nö qoftö ,e . viziton vetäm njö herö e duke nxituar; thesaröt
Nö
pallati duhen shijuarö pika-pika, me durim dhe me vizita tö shpeshta.
shpirti juaj
Los e keni kötö durim, nö mos ndjeni merak dhe nö qoftö se
mos u
öshtö rharö dhe mbyllur pör gözimet intelektuale dhe artistike, ahere
lothni. Mö mirö mos shkoni fare. se tö thönöt "e pashö Louvre-in", s'öshtö

ndonjö könaqsi.
Tö vajturit nö njö muze s'öshtö pör tö parö, por pör tö ndjerö' pör tö
shijuar, pör tö marrö njö ushqim artistik dhe shpirtöror' Mos mö thoni se
n,rl l.ni piktor: s' ka njeri mbi dhd qö tö mos ndjejö fuqinö dhe törheden
njö mbledhje
-"gir,".. rö njö tablloje. Kur köqyrni njö koleksion pikturash,
veprash arti, mos i shikoni si sende tö vdekur, si gjö pa shpirt, mos rrini tö
ftohte perp"ra ryre'Mendoni se artisti ka vönö njö mendim, njö ndjenjö' njö
fryme mbi atö pölhurö apo rek ajo baltö dhe körkoni qö t'i kuptoni idetö e
kiijonjesit. Pakö durim, shumö vörejtje dhe disa lexime, do t'ju bejne qe te
ndjeni gözime tö rinj, könaqsi tö panjohura'
vörejtje dhe lexim!Ay qö s'öshtö i zoti pör tö parön, dhe s'ka durim pör
tö dytön, öshtö si njö njeri qö körkon tö shohö duke mbyllur tö dy sytö. Nga
g'mjet do Ci hyjö döfrimi dhe könaqsija ?
Pallati i Louvre-it öshtö dhe mö i madhi pallat i botös: thonö se vetöm
pör tö shötitur odat e tij, pa qöndruar fare, duhen tri orö. Themelimi i tij,

16l Nxjerrö nga revista "fusimtari" 1922

 556 Elha Shqiptare

thonö se ka ngjarö nö kohe rö mbretit philippe

iugu.r. (l lg _1223), dhe
charles i pestö transferoi atje thesarin are-uiuuoäkön
; dj, duke e böre
njö ndenjtje mbretörore: nö ato kohö
Louvre-i qe njö kösh{enö ose kullö
me katör kende' pas köryre mbretörve shumö
tö rjerö, si Frangois i parö,
Katerina Medicis, Henrik i Katört, Napoleoni parg
i dhe Napoleoni i Tietö,
kanö zgjeruar dhe zbukuruar pallatin, dut.
e bere nje *pä pr.,;
piköpamjes arkirekture. "rrir,'..
Po fama e Louvre-it n1k vjen vetöm
prej bukurisö sö godinös, as prej
kollonadöb sö hieshm-e nö fasadö, as prej
tö shumaver ,r"'ru;"
kömishat e dritareve sö jashtmi. Vl.ft" la ,tilirin
muzever tö pagmuara qö mban brönda.
-! e madhe e pallatit sot ,r,1.., pr.,

si muze' Louvre-i qöndron prej tö paraver mbi dh€;

koleksionet e tij
tö antikavet, pikturavet, sendeve . .,r.p."r,.
tö Evropös, Azisö e Afrikös janö
tö pagmuara pör studimtaröt, pör amatoröt e
bukurisö, pör ata qö dinö t,u
venö vlefrö krijimevet dhe punimever tö
nieriut.
Koleksionet e arreve qö mbushin sor Louvie-in
kanö zönö tö marrin
vönd pas revolucionit; Napoleoni i parö shtoi
me njö döshirö tö madhe köto
kolekcione, duke dörguar nö paris gjithö sendet
e vleröshme qö
gjenre nö Itari
e nö Alemanjö, ku fari i luftös e nxirrte kurdoherö
mundös. si-u shua ylri i
Bonapartit, pas Kongresit rö Vjenös (lgl5), pothuaj
se tö gjitha plagkat e
grabitura u kthyen prapö nö viset e ryre..
Koleksionet qö shoh.im sot, fasim pör mbledhjen e
pikturavet qö janö
pjesa mö e röndösishme dhe mö e shönuar e
muzesö - tabilote q' admirojnö
amarorör e tö pesö copövet tö botes, kanö origjinön
e qyre nöioleksionet
e mbretörvet tö Francös dhe mö tepör tö Frangois-ir
tö parö, i njohur pör
shijön e tij estetike; Louis i Katörmbödhjetö itoi
edhe mä,.p'ör-"kor.r"
koleksioner e pasanikövet tö rij. Gjithö tablotö gjer
nö kohe te re^vorucionit
qenö tö pörndarö nö pallate tö ndryshme.
Qökurse Louvre-i u-kthye nö muze, thesari i rablove öshrö begaruar
me vepra artisrike moderne, nga njö herö dhe me
atö tö tö vjerörvet, tö blera
prej shtedr, rö dhuruara prej miröbörösvet dorödhönös,
ose G mbledhur prej
"shoqörisö sö Miqvet tö Louvre-ir",
njö shoqöri e themeluarö mö l ggz me
qöllim qö rö pasurojö muzenö: kjo shoqöri ,oik" 000
3 anötarö qö paguajnö
nga 20 franga nö mor.
Muzeu i pikruravet ka afro 3.000 tablo nö tö cilat
$,ryrojnö gjithö
shkollar italiane, spanjole, holandeze, franceznme veprat
e gjithe myeshrervet
Mid'hdt Frashöri 557

qö mbleth gjithö
tö mbödhenj tö dheut. Nga kjo piköpamje, si koleksion
botö'
shkollat dhe mjeshtöritö, Louvre öshtö, mbase' i pari nö
Nukdotökemiguximintöjapimnjömösimardnökötöletörtöshkurtör.
se srudimi i arrever,
Subjekti öshtö fort igjerö dhe duam veröm tö themi
könaqsinö qö i jep
qofie dhe si amator,'t l.n gdo mundim pör gözimin dhe
shkojmö pörpara njö
.rj.ri,rt. Sa orö tö köndshme dhe tö prehshme mund tö
hollesira tö reja'
,"Utoj. mjeshtöri, duke zbuluar nö gdo minutö bukuri dhe
,. .ilido irej ,yr.rh zgjon nö möndje e nö shpirt njö ndjenjä tö re! Q'mund
e njö Ticiani' e njö
tö gözojö dhe zbavitniö shpirtin mö tepör se njö pikturö
.r, e njö Rubensi, e njö Rafaeli e njö Leonardo da Vingi?
Ku mund
V"i Oit
tö gjejö njeriu atö poezi qö del prej njö tabloje tö piktorit Ruysdaöl
ose
tablovet
V"ä"., hollesine. dh,rr,r.rh-e tö krijimevet tö Murillo, forcön e

tö pikturuara Prej Michel Angelo?

odash tö
Muzeja t"blorre nö Louvre okupon njö varg sallash.dhe
" . tö ndarave janö shtruar me piktura nö kuadro tö arosura'
mödha, -.r.., dhe'
Megjithökötö, thesari i Louvre-it s'öshtö formuar vetöm prej pikturave
ve9 muzesö sö tyre, ka edhe disa degö tö tjera:
janö
Nö kat tö unjöt, muzeja e antikavet greke dhe romake; midis kötyre
tö dögjuarat statuja tö Aferditös sö Milos dhe viktore e samothrakös,
kjo
nö koleksionet greke dhe
. f,rnäit kaq e bukur nö formar e saj misterioze;
romake admirojmö serinö e inspiratorövet, ndörmjet tö cilövet mbretöron
Augusti. Nö kat tö sipörm, studimtari i historisö ka njö löndö tö begatshme
te koleksioni i vazover, i renazovet dhe i sendeve tö vogla greko-romake.
Mö njö krah tjatör tö pallatit dhe nö dy kate, janö tö Paqmuarat antikat
egjyptiane dhe orientale, tö dala nga röra e Nilit, nga Kalde.ia' Asirija'
nga
dhe plotösinö e atyre
V.iiri^,Azi e Vogöl. Köto, edhe nö mos pagin pasurinö
tö British, museumi i Londrös, kanö njö vleftö tö madhe fort pör dokumentin
historik tö shekujve tö kaluar.
Pak me tutie fillon muzeja e skulpturavet tö Kohös sö Mesme, tö
fulindjes dhe kohevet moderne, nö mes tö cilave nuk mund tö mos zemö
ngoje te dy skllevöritt e Michelangelit, aq tö shtrenjtö pör ata qö kanö
shijuar
bukurine e vePravet tö kötij artisti gjenial nö Romö, e mö tepör akoma nö
Firenze.
Pastaj vijnö objektet e artit, mobila, porcelane, kuti, bibelot' gdo
farö sendi tö vleßhöm t'Evropös dhe Asisö, plagka tö Kinös dhe Japonisö,
tö mbledhura me kuides e me inteligjencö. vizitonjösi säi 9'tö admirojö
 558 Elita Shqiptare

me repör: a bukurinö e plagkurinave tö vogla,

hollesine e punös n,ergjönt,
fildisht, flori dhe dru, apo gurin frimik reätyr.
qö kanö ditur t,i zgjedhin
dhe t'i mbledhin.
veg kötyre, Louvrei ka dhe Muzen' e Arreve Dekorative,
koleksion i
madh pikturash, vizatimesh, mobila, plagka stolitäe:
kjo muze ka pör qöllim
qö tö japö njö provö shijeje dhe njohje tö mirö
pör delorim., dh. me kötö
mönyrö ka treguar stiler e epokave rö ndryshme.
Kötu mbarojmö shötiryen e shpejtö tö palratit buzö Seinös.
- Muzeja
e pikturave e Louvre-it barazoher p" nite me atö tö prads (Madrid), me
muzetö ne Mynchen, Drezden, ose Art Galery tö
London_it. po mbase, si
mbledhje e plotö, öshtö e para mbi dh6.
Edhe njerözit e botös s'rrinö pa vizituar kötö instirut;
mö r92r,afro njö
milion e gjysmö veta kanö hyrö tö admirojnö thesaröt e Louvre-ir.
Köto vizita
janö pa tö holla; dyert janö gelur pör gjithö
borön. vjet u fol qö tö vönö njö
pagesö tö vogöl pör hyrjet, po opinioni u revoltua
dh. g"zet"t folön kundör
kösaj mase, duke thenö se thesaröt artistikö tö Louvre-it
duanö gelur falas
pör gjithö studimtaröt e vizitoröt e arreve, tö varfrr ose tö
vobekte qoßhin,
qö tö mundnjö kushdo rö marrö njö mösim, njö shemböll,
njö könaqsi, tö
mbarojö ose tö zgjerojö kulturön e tij. prandaj, pör dobinö
dhe fitimin e
botös, duhet qö shted tö.heqö shpenzimer e njö insiituri
qö formon njö vegör
tö pushtetshme pör edukatön artisrike dhe intelekuale...

Lumo Shändo
Mid'hat Frahti 559

NJE UDHETIM NGA TIRANA NE GJIROKASTER'62)

Ditön e Premte' mö 22 mars' u nisa nga Tirana pör nö Gjirokastör'

Do tö jetö e dobishme tö böimö njö pörshkrim tö udhötimit, tö tregojmö
ndörshtypjet tona mbi njerözit e mbi vendin dhe, me kötö rast, tö analizojmö
gjendjen morale dhe ekonomike tö prefekturös sö Gjirokaströs'
Shoqöria njerözore eshrö njö trup i plelaur. Prandaj, pör shörimin dhe
ringialljen e kötij trupi, esht' e nevojshme njö diagnostikö, se pörndryshe tö gjitha
masat qö merren pör kötö qöllim shumö herö japin njö efekt tö kundört.
Kur u nisa nga Tirana pör nö Durrös, duke rishikuar edhe njöherö kötö
vönd tö bukur, shpresoja qö, sipas srinös, ra gjeja vöndin tö gjelböruar, tö
lulözuar dhe tö gözuer.
Nö vönd qö tö pörsörisja vjershön e Naimit:

O malet e Shqipörisä dhe ju o lisat e giatä,

Fushat tä giera me lah, qiu ham ndirment dit'e natä! '

pamja e vendit mö kujtonte vjershön tjetör:

Dirnör i madh me dlborä

Me tä fiohl e me tö ngritä
E me gjithä l;g*ha,
Te k tä mjer'e tä giorä!

Dimri i madh i siv.ietmö döftonte kudo veprön e tij nö kohö, nö njeröz

dhe nö tokö.
Tionditja e automobilit, e provokuar nga groPat e rrugös, mö prishte
vazhdimin e vörejtjes. Kjo tronditje vazhdoi porhuaj nö gjithö udhötimin
gjer nö Gjirokastör, sepse qö prej dy vjet e töhu rrugöt nuk janö meremetuar.

162 Nxjerrö nga "Gazeta e Re", 1929

 560 Ehta Shqiptare

Dhe kjo, me qenö se ka pasur njö konflikt, midis parlamentir

e Ministrisö
sö PunöveBotore' ashtu dhe midis Ministrisö sö Financave
e asaj sö Botores:
populli do tö paguajö, apo do tö deryrohet tö punojö?
Po t'i shtojmö kötij mosmeremetimi .dhe efektet
shkatöronjöse tö kötij
dimri tö jashrözakonshöm, kuptohet mirö se nö g'shkallö
rrönimi kanö arritur
rrugöt kombötare. Kudo shihet nevoja e njö meremerimi
esencial

NE nnucEN r Keve$s
Kur arritöm afer Durrösit, u kthyem pör nö rrugö rö Kavajös.
Pasi rrotulluam brylin e bregut tö detit rreth
rhka,r'bir tö Durrösit, hymö
nö fushön e Kavajös, e cila nö piköpamjen topografike
formon njö aneks tö
fushavet tö Myzeqesö. Ne disa vönde urat. r.j" kirhin
mbaruar, disa ishin tö
pambaruara dhe nö punim e sipör. Sipörmarrösit ishin tö
huaj. Arje ku dukej
ndonjö kasolle e keqe, ishin prej nesh. Me gyithe keie, punimi i
shqiptarövet ishre mjaft^sipörmarröait
i mirö. vepra e njeröwet, qö janö mösuar nö njö rreth
estetik, sado e vogöl qö tö jetö kjo vepör. .yr.,
-.., njö formö elegante.

Nn MrzEqr
Me pak mundim kaluam urön e Shkumbinit me lundör dhe u futöm
brönda nö Myzeqe. si fushat e ket4 vendi ashtu edhe ajo e
Kavajös, janö tö
destinuara qö tö böhen hambari i Shqipörisö. Nö l92 r nle ingyinier
hidraulik
kish bere njö studim mbi keto fusha dhe mbi lumenjt qe1 gajnö.
Ai mö
thoshte se köto fusha, po tö jetö qö rö kullojnö, tö njomen e tö punohen,
mund tö mbajnö nö jetö I 600 000 njeröz nö bazö töjetesös qe ben n,1e
katundar hungarez.
Kur them katundar hungarez, kuptoj njö njeri tö shöndetshöm, tö veshur
mirö, qö vere nö qyrer me automobilin ose me karon e tij dhe qö ha
ditö
pör ditö mish, zarzavate edhe pi njö qelqe me verö. Köto gjöra Äyz.q"ret
e shkretö mbase nuk i kanö parö as nö öndörr! Kjo öshtö
luäturiy", qö sjell
pörparimi. Katundari shqiprar, duke punuar, duke lönö zakonet e vjetra,
duke pördorur metoda e vegla tö reja, ka pör tö arritur nö njö jetö re ketille.
Qdo köshillö pörparimtare, qö botohet nöpör gazeta, duhet ia Lonsiderojö si
njö lajm ungjillor. Njeriu, qö jep tö tilla köshilla, böhet njö apostol. prandaj
nuk u vö veshin as sharjeve, as kritikavet tö njerit e tö tjetrit. Sa kundershtime
qö tö shohö, aq do tö forcohet. pa pasur apostuj pör gdo mendim,nuk
ösht
e mundur qö tö vijö rilindja shpötimtare..
Mid'hat Frashäri 561

NE LusttNJü
pöqin e kodravet' ku
Pasi kaluam Shkumbinin, vazhduam rrugön nö
mbaron vargu i malevet tö Dumresö dhe i Darsisö' qö
formon versantin jugor
Para se tö hyjmö
tö Shkumbinit qö nga Bejliku i Elbasanit gjer nö Lushnjö'
qö ndrigonte
nö Lushnjö, ,,e Lr"h tö möngjört, pamö Shkollön Bujqösore'
e reja bujqösire dhe
si nle kandil shprese pör tö pritmen shqiptare' Veglat
tokavet tregonin shenja pörparimi' Kjo shkolllö u gel nö l92l'
u
p,rni-i i
,upri-t" nö fillim tö t925-e., pastaj u transformua nö njö fermö model
.d'h., qe vjet e töhu, u shöndrua nö njö shkollö bujqösore praktike' Si
njö qöndrim
duket, ne shqiptaröt, si gjetkö popujt e pazhvilluar, nuk kemi
nö punörat ,o.r". D,rn- gjithnjö tö ndryshojmö' Dhe kjo na sjell döme tö
,.reih". Lypset tö veprojmö si anglezöt: tö fillojmö me guxim dhe' sipas
dhe pa
praktikös e pörvojös, tö pörmirösojmö vazh'limisht, pa suprimuar
na"yrt |r"". Kjo shkollö e bujqösisö, sikur tö kish vazhduar nö pörmirösim'
me
brenda köryre 9 viteve qö kanö kaluar, sot do tö kishin 3OO praktikantö,
anön e tö cilövet do tö ishte i mundur organizimi i punimit tö detyruar nö
herö
degön e bujqösisö, gjö pör tö cilön kam börö fale ne kötö fletore edhe
t;.ier. Po ,"J ,' be.r dobi t'ankohemi. E shkuara, qoftö e shkuar. kötej e
tutie duhet tö vazhdojmö me qöndrim.
Kur hymö nö Lushnjö, konstatuam me tö vörtetö shönia pörparimi' Kötö
qyrer e kisha parö qysh nö 1902. Kur solla ndör mend atö gjöndje edhe e
jerkr"h"rorr" ,ö .or-.n, ahere e kuptova pörparimin' Janö börö mjaft
shtöpi
^.
e magazi tö reja, shumö a pak tö mira: mund tö them mö tö mira
seshtöpitö katrore me baltö qö goditen nö Tiranö. Midis qytetit shkon njö
lumö i vogöl, qö vjen nga kodrinat e Dumresö dhe derdhet nö könetön e
Törbufit. Mbi kötö lumö tö vogöl po ndörtohet njö urö me gimento, e fortö
dhe e bukur.

BesHrEr;nrnvIl ME NJE KÄTUNDAR

.Pör tö döftuar njö provö moskujdesie tö katundarit
shqiptar, po ju rröfenj
. njö bisedö tö vogöI, qö rrodhi mes meje dhe lunderheqösit tö Shkumbinit.
-A zini peshq nö Törbuf ? - e PYeta.
' - Diku zömö nga njö herö pör tö ngrönö! - m u pörgjigj'
I thashö:
- Sikur tö mernit rrieta dhe disa vegla qö nuk kushtojnö shumö, mund
tö zinit aq peshq sa qö t'i shitni nö Lushnjö, Kavajö e Durrös e gjetkö dhe me
 562 EIim Shqiptare

tö hollat qö do tö merrnir, do tö mund tö böheshit mjaft

tö begatshöm.
M'u pörgjegj:
- S'jemi menduar kurrö pör njö gjö te ketille!

Ktrvrm rTEnsurn
Könera e törbufit ka kaq peshq e ngjala tö mira sa qö katundaröt,
qö
ndodhen rrorull, po tö merreshin seriozisht me kötö p,rrre, do tö jetonin
mö mirö. Sidomos nö dimör, kur katundarör nuk kanö punö buyqesie,
me
qindra njeres do tö mund rö gjenin punö e 6tim. Eshte gudi qe nö ketö
känerö nuk ka varka peshkimi, tö cilar mund tö bahen fare lehte
nö vend.
Kötej mund tö böhet njö elaportim ngjaladh pör nö Maqedoni, ku körkohen
dhe importohen tö kripura nga jashtö. Shqipöria, nga tö gjitha piköpamjet,
öshtö njö thesar, po pör fat tö keq populli ynö jeton pa ideal peimirlsimi
tö
jeGs. vobektösia i öshtö bere nle zakon i rrönjosur ,. k"t,rrrdari kötö jetö
mjerimi e konsideron normale. "q

Rrronueecnenr
Nö Lushnjö qöndruam pak, sa pimö nga njö kafe. U rrethuam nga
miq, tö cilöt ishin pronarö dhe na pyetnin pör göshtjen agrare me njö ton
tö alarmuar. u thashö qö s'ka vönd pör kushtrim, se göshtja agrare do tö
zgjidher pör tö mirön dhe n'interesin e rö dy palöver, gradualiJt dhe pör
lumturin' e pörgjithshme. Qeveria Mbretörore nuk do rö veprojö si shtetet
e tjerö ballkanikö, qö me prerekstin e göshtjes agrare, konfiskuan pasuritö
e njerit dhe rö tjetrit. Interesi i pörgjithshmö siguroher me njö paqsim
t'interesaver tö ndryshme.

Lunn r DE'voLur
Ia hypöm automobilit, i thamö'Mirö mbeg!" Lushnjtis e miqvet dhe
rrugön gjer nö Ku9, ku me lundör kaluam lumin e Devollir, tö
'azhduam
bashkuar pak mö sipör me lumin e Beratit. Tä gjitha fushat e Myzeqesö tö
jcpnin ndörshrypjen e njö vendi tö lönö dore krejt. s'ährö e mundur tö mos
habiret njeriu duke krahasuar gjerösinö dhe pjellorin e vöndit me pamjen
e mjerueshme tö banoröve tö tij.
Problemi shqiptar sot pör sot öshtö njö problem ekonomik. Tö tjerat
t'inö pastaj. Köru nuk mundem tö zgjerohemi se kam premtuar qö rö boroj,
disa artikuj pör zhvillimin ekonomik tö 9do prefekture. Gjersa tö arrij nö
Mid'hat Frashti 563

Gjirokastör, do tö shkruaj shkurtazi' Pör qarkun e Gjirokaströs

do tö jap
tö artikujve tö
me porhte hollösira, tö cilat do tö formojnö kaptinön e parö
Premtuar.

Mnu tTotuonnrr
Nuk mund tö lö nö heshrie ndörshrypjen qö mö böri mali jedk
iTomorrit,
e vöndit'
duke e parö nga fusha e Myzeqesö. Sikur mban zi pör mjerimin
cilat nö rast zie mbajnö gember
duket re imiron zakonin e shqiptarkavet, tö
rö bardhö. Po ky gember ishte prej döbore'

Nt Bnner
Me kete ndörshrypje hymö nö Berat. Me vörejtje tö posagme shikola
nö krah tö djathrö parkun e bashkisö. Fjala park mu duk si njö ironi pör
gjöndjen e atii vönJi, qö thuhet me njö emör tö tillö. Niö sheshtim ordiner,
ä.." dr., te rralla si floket e qerozit. Me gjithö kötö, si njö pörparim, qoftö
dhe i vogöI, lypset ta inkurajojmö' Ura e lumit kishte njö pamje mjaft tö
mirö nö lerk."heri- me gjendjen e vjetör. Qpeti i vörtetö fillon tek ura.
Rruga qe g". tregun' 6llon sö kötejmi dhe, kur hyn, nö tö djathtö' ka lumin
dhe ie menglart ka pöqir' e kodrös sö köshtiellös. Njö kish e vjetör me stil
"e
bizantin, ,rg,rrh,on rrugön' Pazari öshtö rrönuar pjesö-pjesö pör t'u ndörtuar
rishtazi. Ndodhen pak magazi tö reja. Pamja e pörgjithshme, qö öshtö mö
tepör rrönim se sa ndörtim, mö solli ndör mönd njö vjershö'

Njä godinö pa u Prishur,

nuh mund tä rindtrtohet!

Kjo vjershö mbase s'ka mbetur e huaj pör veprimet e bashkise sö Beratit.
Godina e saj, nö krahasim me gjendjen e rrönuar tö qytetit, digka duket.
Nö katin e poshtmö ka n,iö restorant mjaft tö mirö. Gjithe frekuentonjösit
hanin, pinin dhe losnin. funjö nuk kishte njö gazetö nä dorö, sig shihet gjetkö
nö vönde tötille. Kapellat nö Berat janö shumö mö tö pakta nö krahasim me
Tiranön. Seksi i bukur nuk dukej kurrkund. Dhe kjo öshtö njö nga shkaqet
mö tö mödha rö mospörparimit shqiptar. Atje ku ndahet nierözia mö dysh
dhe njöra palö ri e burgosur dhe larg jetös shoqönore, pörparimi nuk öshtö i
mundur. Ankohemi se burri nuk srudjon. Eshtö e e naryrtö, se nö djalörin'
e tij s'ka parö t'ömön qö tö köndoiö, as qö tö mösojö'
 564 Elita Shqiptare

E vörteta e hidhur öshtö se qyteti i Berarit

öshtö nö dekadencö. Kur kam
qönö prefekt nö l9l3,ka pasur I ?.000 fry-ö.
Kur shkova, pas armepushimit
nö 1918, kishin mbetur 7 600 frymö. Täshtimö
duket se ka s 000 e ca. Njö
zhduk ngazija nö r916, nga kolera nö kohön e okupasionit
pjesö u
nga gripi nö 1918-1919. Nga shkaku i vobektösisö "rrrtri"k,
.dh. i sömundjevet,
popullsia nuk shtohet' Nga papunösia erementi
punötor shtegton (emigron)
ne Fier, Morö, Durrös dhe njö pjesö der jashtö.
Kur shkova nö Francö, rakova
disa Beraras, tö cilöt me thane ,e ndodierhin
edhe tö tjerö nö sr Edene nö
punimin e mademevet.

DynnucE ME sHUME RENDEsT pEn Btnnrru

dhe s'andejmi Frashör-Koronjö. Kjo rrugö

do tö 9ajö gjithö malösit,eToskörisö
dhe do tö hapö njö marrödhönie midis B.r"rit-d'häalösivet.
Tjetra rruge,
qö nuk zgjater mö se 30-35 km. do tö jerö
Berat- ef' . Dard(ös_Devoll i
ku do tö piqet me rrugön Korgö-Durrös gjatazi bregut
T-.tTö, tö Devollit.
Me ketö rrugö Berari do tö komunikojö lehtazi
me Korgön, ku mund tö
shesö vaj ulliri, pemö e z^rzavate njö
muaj e gjysmö ma p"re nga produktet
e vendit.

DvNc6n;r HrsroRrKE
Nuk mund tö lö nö haresö dy ngjarje historike tö vjetra,
qö tregojnö
röndösin' e mogme rö Beratir.
Historiani gjerman Momsen, duke berö
$ale per hisrorinö romane dhe
mbi luftörat qö kanö ngjarö midis maqedhonasu.,
dh. romakövet, shkruan se
Berati quhej Antipatrie dhe ka q.ne nle koloni
maqedhonase. Kur romaköt
kanö_ arritur si pushron.iös nö Berat, popullsia
e keiiy qyteti ka rreguar njö
qöndrim heroik. Romaköt, pasi e pushtuan, si ,hp"g; per huÄbyet qe
pösuan, masakruan gjithö popullsinö qö ngaT vjeg.
l*r,.'popullsia e njö
qyteti, qö mundi t'i qöndronte me armö nö dorö njö ushtörie romane
rö
atöhershme, lypsej tö ishte njö popuilsi e madhe
dh. me njö energji tö lartö.
Aherö lypser tö pörsöritim:
O kohöra tö shkuara!
Berarit, Polybi e Tit Livi, tregojnö edhe katör qyrere
-Pörveg tö tjerö me
röndösi dhe tö pajuara me keshtlella, midis pojanit
e ketrj qyteti. Dy prri
kötyre qyteteve ndodheshin nö kodrat e sulovös
sö Beratit .äh. dy tä tlere
Mid'hat Frasheri 565

Fier-Ura
pöraförsisht nö kod.rat qä ndodhen nö krahun e djathtö tö rrugös
e Hasan Beut.
Köto ngjarje na tregojnö sa e lulözuar dhe sa e populluar ka qenö kjo
krahinö..

NE rontNE Sxfi.DrnsEur'

Ne kohen e Skönderbeut, qarku i Beratit dhe i Myzeqesö ka qenö

hambari i ushqimir dhe "haraja" e kuajvet tö kalorösisö. Theodhor Korona,
zoti i Beratit, ka qenö adhuronjösi i Skönderbeut dhe, nö kohen e pleqörisö'
me qenö ,. ,'kirht. bir mashkull, emöroi trashögimtar Skönderbenö.
nö Berat
Fatqeqösisht, pör shkak tö njö tradhötie tö poshtör, ushtria turke hyri
dhe Theodhor Koronön e vari nö sheshin ö köshtjellös. Drama nön titullin
"tradhöti" öshtö shpirtözuar- ngal<1o ngjatje, e cila natyrisht u transformua
pak a shumö sipas nevojave tö dramös.
Berati, para kohös sö Skönderbeut, qö nga shekulli IX gjer tek XII' ka
pösuar edhetre-katör invazione serbo-bullgare. Pör köto shkaqe ka
humbur
emrin 'Antipatria" dhe ka marrö emrin "Beligrad". Turqit e vjetör, nö
(Beligrad
dokumentat zyrtaree kanö kujtuar nön emrin 'Arnaut beligrad"
"
i shqiptarvet) pör ca dalluar nga Beligradi i Serbise. Nga $ala Beligrad"
doli emöri "Berat".
Historia öshtö njö pörsörirje. Prandaj duhet tö shpresojmö se nö periodön
e Rilindjes shqiptare ky qy,., piktoresk ka pör tö gjetur pörsöri shkölqimin
e parö. Komber pösojnö tö pörpjeta e tatöpjeta, po gjithömonö ringjallen'
kur shkrimtaröt munden t'u shpirtözojnö njö ideal. Se, pa u gjallur shpirti,
nuk mund tö rilindet trupi.
Nö Berat ndruam automobil, muarmö njö shofer gjirokasrit, se i pari ishte
lodhur nga udhetimet e dendura. Kötu öshtö formuar njö shoqöri automobilistike
nön emrin "shkabd' dhe ka regulluar mjaft veprimet e mbartjes'
Duallmö nga Berati, kaluam urön, shkuam pörfund Goricös dhe
vazhduam tö pörpjetön. Duke e ngjitur lart, pamja e Beratit sa vente Po
gpengohej. Qlrteti mö ngjante si njö zonjö e madhe, sö cilös i kanö rönö mbi
krye shumö halle, por e cila s'e ka humbur dukurine e bujarinö'
Pör fat tö keq edhe ky qytet öshtö malarik nga shkaku se nö lindlen e
Beratit dhe nö pöqin' e kodrinavet tö ullishtes ndodhet njö fushö, tö cilön e
thonö "fJzumxhovö". Po edhe ky emör mö duket ironik, se Uzumxhovö quhet
njö fushö e madhe, qö ndodhet nö lindjen e Filipotit nö tö dy anöt e udhös
 566 Etita Shqiptarc

sö hekurt Andrinapojö-Filipopolit. Ne krahösim me atö fushö mbetet

tepör
e vogöI. po kush e di se g'koigidencö historike i ka ngjitur kötö
emör?
Lumi i Beratit, pasi zbrer nga grykat. m"l.".t!ö vinö nga Skrapari,
.bie nö
kete kete fushö ujöt, qö pörhapet e ary-kötu formon "ca gropa
re
vogla, tö cilat bejne furiqet e anofelever. Njö rrjedhö uji tjerör,
q"e ,hkon
nga Ferahfezaja dhe e 9an qyytetin pörmes, kur bie nö raßhine'formon
pellgje. Nuk eshrö ndonjö gjö e madhe qö köto ujra tö rregullohen
-Beratit. dhe tö
kanalizohen pör rö shpötuar popullsinö e pör te shöiuar tö sömurin,
lypset t'i dish sömundjen.
Rruga Berar - Kölcyrö öshrö interesante dhe zona qö
9"n öshrö mjaft
piktoreske. Nö vönd qö rruga qö vazhdonte lumin . V.l"üirhtit, njö
nga
degör e osumit dhe tö dilre pörmbi osmanzezö, domethönö nö pikön
ku
ndahen ujrat midis pellgut tö osumit dhe tövjosös, ingjinieröt turq,
qö kanö
vijötuar tragön e parö, kanö lönö valenö dhe kanö zgjedhur n,e dorsal
mldis
lumir tö velabishtit edhe njö proit tjerör, qö rrjethnö osum. Mö duket se
kjo mönyrö veprimi do rö jetö parapölqyer pör tö rarguar ndörtimin e uraver
tö tepörta, se urar i ka fare tö pakta e tö vogla. Megjithökötö, toka öshrö
mjaft e shöndoshö edhe rruga pörgjithösisht nuk öshtö e keqe dhe shkon
nga katunder Drobovnik, Zhitom, Te rpan,zhapokike,
eorogjatö dhe arrin
nö Qaft tö Gllavös, ku ndahen ujrat.
Kur arritöm pörmbi Zhitom, qöndruam pranö njö kroji pör rö marrö
ujö pör kazanin e automobilit. Pranö krojit pamö njö godinö tö djegur, e
cila ishre njö post i punövet botore. Katundaröt e d.ryrrr"r m. purim .r.rg.
ishin ngarkuar tö nxirrnin guröt, qö lypseshin pör ndörtesö, se godina e
parö ish prej gardhi dhe e gatuar me baltö. Mö hoqi vörejtjen fakti se, midis
punötorövet vetöm dy punonin, ndörsa pesö tö tjerö bönin qejf oriental,
duke pirö cingare dhe duke llafosur. Kuptohej se nuk kishin nj.ri mbi krye
qö t'i kontrollonte. Nga veshja ishin tö grisur dhe nga fytyratö venirur, me
gjithö qö klima e katundit, si klimö mali, nuk öshC e keqe.
I pyera:
A e böni bukön e motit?
Jo!- mö thanö.
- A ka njeri nö karund qö tö dijö rö köndojö e tö shkruajö?
- Vetöm dy veta, qö mösuan, kur kanä qenö ushtarö.
Katundi pörböhet nga 60-70 shtöpi. pamja e vobektösisö porhuajse
öshtö e pörgjithshme nö köto vönde..
Mid'hat Frashti
567

Mtsoryts SHETIT$S
nö gjuhön shqipe' do tö
Duke marrö parasysh lehtösimin e mösimit
mösonjös shötitös njö pör
ishte njö de e dobishme sikur tö emöroheshin
palcsepaku pör tö könduar e
tre a katör katunde, qö tö mösojne djalörinö'
pör tö shkruar. Njerezit duket 'e kanö njö
kuriozitet pör tö mösuar' Sistemi
nö Shqipörinö e
i konvikterre ka dobin e vet pör disa krahina tö malösisö
shötitös' mund tö
Veriut. Nö Shqipörinö e Jugös, me sistemin e mösuesvet
arrihen pörfundime tö PölqYera'

Lumm ANALFABETIzIvItS
öshtö edhe
Njö nga problemet mö me röndösi pör popujt e iDrtetöruar
luftimi i Nga shkaku i ngushticös sö buxhetit' jo vetöm
"rrJfabetizmös. nö gdo katund
,o., po, edhe pör shumö kof,e "ko-", krijimi i shkollavet
do tö jetö njö gjö e pamundur' Prandaj emörimi
i mösonjösvet shötitös me
shpenzime tö pakta mund tö sjellö shumö pemö'

SEnPrvnNe n Qonoc6rts
lö dorsalin dhemerr njö
Para se tö arrijmö nö qaftn e Gllavös, ku rruga
drejtim pör nga luge-peÄdimi, pör tö kaluar njö
kuris qö gjöndet midis
me
Iaoafr.ir.rpentin" t Qorogiafös' Nö njö kurriz tö ngushtö
Jy prrr"rr;rr.,
rruga ngjitet
,rje pl.rnlri tö fortö, me zigpake te döndura dhe fare tö afärta'
Nö njö udhö
perip.e. Quditet njeriu nie kura.ion e shoferövet shqiptarö'
guxim'
do tö kishin
ilq iö ,.."iLrh*., kujto,i se pak automobilistö tö huaj
Sa rrotullohet njö bryll, vjen tjetri' I kaluam
tö gjithö'
zgjerimin dhe
Ministria e Punöve botore ka pörgatitur njö projekt pör
pörmirösiminekötijvenditörezikshöm.Ndörtimiitijiöshtölöshuarnjö
shoqerie shqiptare, po ingjinieri, qö d: tö.zbatojö
planin' nuk ka arritur
i kösaj cope,
akoma nö vend. prandaj funimi nuk ka filluar. Pörmirösimi
e Beratit' Rruga
ka pör tö shtuar aktivitetin e qarkullimit midis Pörmetit
kur shohin se arrin njö
vönde-vönde öshtö mjaft e ngushtö' Automobilat'
tjetör nga e pörkunde.,,!ö"d'ofnö nö njö copö herö pör
t'i lönö vönd
"n"
automobilit qö vjen.

NE Blt,Le'sAN
Si kaluam qafän e Gllavös, vazhduam tö tatöpjetön
ku ujrat äerdhen nö
KölcyrödhenöVjore.Nö6llimtötatöpjetös'nia15kmvendiishterrypa-
 568 Elita Shqiptare

rrypa si aro rö anös tjetör. Ky sistem vazhdon

gjer nö Ballaban, qö duket
njö qivur me arkirekturö turke. Ky ngjan tö jetö
pushimi i pörjeäshmö i
ndonjö gjenerali rurk nö kohen .luftrarr.t re skenderbeu,.
M..., u.rh edhe
nga historia se para rönies sö Beratit nö duar
rö Türqver, Bailabani ka qenö
qendra e ushuisö oromane.
Rrugös takuam mjaft katundarö qö krheheshin
nga pazari i tregut tö
Kölcyrös- Pa arritur atje, pamö njö krua rö r,dör,,r".
prej ushtrisö italiane. Me
qenö se kish plasur vendi, ujöt kish lene viyen
. täir'an. nga njö rf*r_U
nö formö katrore derdhej pörmbi rruge. Iiush
e di prej ," iot e vazhdon
kjo gjö dhe öshtö gudi se.si nuk i ka hJqur vörejtjen
qeverisö. Me kohe, n,e
pjesö e rrugös do rö rönohet nga efekti i ujit
qö rrjedh.
Kjo. krahinö, qö quhet Döshnicö, öshtö e vermja
krahinö pjellore e
nönprefekturös sö Pörmedt. Bön mjaft drithö
dhe ,u.h. R"ki" . p..f.kn re,
sö Cjirokaströs, nö njö pjesö tö madhe,
del nga kjo krahinö.

Rnronlreecnans
Aför Kölcyrös u shpua llastika e auromobilit dhe u deruruam tö
qöndrojmö. Duke shöritur, takova dv katundarö. Njöri
ishte njö burrö i
thyer, nja 55 vjeg;tjetri njö djalosh i ri. I pyeta:
-Sishkoni?
M'u pörgjegjön:
- S'kemi tokar tona. punojmö nö tokat e bejleröver tö Kölcyrös me
gjysatar dhe jo me dhjetö.
Nö S.ryra dukeshin tö heshrur. Mö sö fundi mö pyetön
dhe ata:
- Q'lajme ka nga Tirana?
- Q'farö lajme körkoni? - u rhashö.
- Qöshtja agrare qysh do tö böhet? Ne as arö, as shtöpi
kemi. Vallö a do
tö vijö koha qö rö böhemi dhe ne me njö strehö e
me njäcopö tokö?
M'u kujtuan Letrar e Apostujvet, rö cilöt tö pörulurvet (lux humbies)
u jepnin shpresön e zotörimit qiellor. po, pör köta tö
mjerö, rajmi qiellor do
tö ishte gjöja qö döshironin.
"Ku dhemb dhemballa, vete gjuha". Lufta
e natyrös öshtö njö gjö pör
gudi' I dobeti nuk ngreh dot as zörin. prandaj do rölenö te
b.ku"r""t" qe
do tö mendojnö pör rö.
 569
Mid'hat Frasheri

NB cnvrBu I KEI-cvnEs
nö grykön e famshme dhe
Pasi u riparua automobili' arritöm nö Kölcyrö'
historike.Ne,.ypineshkömbitdukeshinmurete..chateau''-sömedioevale.
mö nj'anö' prej pikös
Cryk" me te veräte öshtö piktoreske. Esht' e formuar,
se fundit tö malit te Tiebeshines dhe nö
anön tjetör prej Nemörgkös, qö vjen
e Kölcyrös' nö
ng" T"*U", pika ku ndahet kufiri greko-shqiptar' lryka
tö bukur' Po tö
.ierrir,' e sa.i madhötore, formon njö objekt pör njö pikturö
iia i ri, mbase do tö mö dilnin nga goja nia dy strofa'
ngrehur jo sipör nö
Arritöm nö Kölcyrö. Shtöpit e reja tö bejlerövet ishin
se po i themi "t'u mirö rnbeg"
kesht;elle, po nö buzö tö r,,,iö'' Kjo tregon
Filosofiet aiabö kanö thönö: " Rruzullimi öshtö
krijuar se
kohes se mesme.
gjithmonö ndrYshon.."
nietözia ecön pör
Herö shumö, herö pak, me ngadalö ose shpeit"
niö fat mö tö mirö. .. , ..
Vjosa öshtö njö nga
Kur themi Kölcyrö, ndodhemi nö breg tö Vjosös'
"Mezi i uravet" nö kufirin
lumenjtö mö te möihenj tö Shqipörisö. Qö nga
nö njö shtrat tö ngushtö'
greko-shqipt ar e iler ne tep.lttte, rrjeth kaltörsisht
pör shkak se buzöt i ka Prej guri'

NETsPnrmt
e Kölcyrös'
Pasi u glodhöm ca nö Kölcyrö, u nisöm pör nöTepelenö' Gryka
copö vend ka qenö.fusha e
ngushtösin e saj e vazhdon gjer ne Tepelenö'
-Kjo tö v-tö tö ivlaqedhonisö.
Itr'ftes midis gjeneralit ,orrr"r, Flaminius dhe Filipit
,,Antigonin'. Nö periodön kur erdhön Tirrqit nö
Asi kohe r.i.t.r," quhesh
;Tepelenö". Nö rurqishte shkruhet "T.P.-
Tosköri, fillon te fiiuroje emri
tö
Delen'domethönö"kryeshponjös".- Po mua mö duket fala"Tepelenö",
se
do tö ketö rrjedhur
cilön e kanö transform''r", t,,,qit nö kuptimin qö thashö'
Tepelenös' Osmanllinjtö' pasi
nga "Dep-Lena", - zotnija i Giirokaströt 1it ]
drejtime' duke
pirh,,r"., l"ninön, sulmuan Gjirokastren dheTepelenön nö dy
kollona e parö: Delvinaq- Dropull dhe kollona tjetör:
Konicö' pör breg
,hku",
tö Vjosös - Gpelenö. Zotnia i Lerytt vendeve' i quajtur
Dep Lena'-herön e

Po me qönö se Tosköria
parö u mund äh. p", shumö luftravet, iku nö Korfuz'
koha e Skönderbeut' pasi
. Porht*., veg Beratit, ishte pushtuar mö parö se

kaloi vala e parö e invazionit, Dep-Lena nga Korfuzi u hoth

nö Kurvelesh
jam i mendjes se
dhe i döboi turqit nga Gjirokastra e ngaTepelena' Prandaj'
" Tepelena" do tö jetö shkakötuar nga emri i kötij zotnije'
 570 Elita Shqiptarc

Drnrocu un ryE KATUNDAR

Kur arritöm kundrejrGperenös edhe po pritnim rundrön
qö rö kthehej
nga ana jonö, njö karundar priste litarin nö trap.
Naryrisht, i reckosur dhe
i venitur. E pyeta:
- Nga je?
- Nga Begishti
Ky karund ösht' i djegur dhe i rrönuar nga vandalisma
e grekörvet, tö
titulluar nön emrin "Epirot€".
hhtö interesante se shumica e botös AIi pashön e quan se ka
lindur nö
Tepelenö. Kösisoj, i ka mbetur emri Ali pashe
Tepelena.
Pörkundrazi, ka rindur nö Begisht. Vendi i katundit
eshte shkembi dhe
muret e shtöpivet janö börö me gurö tö mödhenj prej
görqeleje. prandaj,
sadoqö katundi öshtö djegur, murer qöndrojnö
f.e_ie.
E pyeta katundarin. "ko-"'rr!
:1",- m'u pörgjegj dhe me gjisht mö tregoi vendin.
Mö pyeti:
- Ku e dini ju tö huajt se Ali pasha ishte nga
Begishti?
I u pörgjigja:
- Köshtu thonö disa libra tö vjetra.
Fytyra e tij döftonte njö habitje se qysh paska njeröz qö u interesuakan
pör njö katund tö vogöl!

Rrzrnwentr E uJRAvE
Nje gjö tjetör 9udi, nö kötö katund janö edhe rezervuaröt
e ujit. Me
qenö se mali, ku öshtö mböshtetur katundi, ösht, i
gurtö, qö prq ko'hgve re
pakujtueshme rrypat e thella janö prerö me mure t. ,,deri
r"r" ie gurö tö
mbödhenj. Nö kötö mönyrö, mbledhin ujrat e shiravet
nö formö ,.zirw"ri
dhe ujrar janö kaq tö mjaftueshme saqö vaditin tokat.
shumö arsye, jam i mendjes se Shqipöria nö kohörat e
. -Pör
nuk ka qenö
shkuara
e lönö doret.
Katundari me thott se katundi i dj, Begishti, ka
qenö, sipas gojödhanavet, me 300 shtöpi. sor kanö mbetur
vetöm 30 dhe
ndodhen nö varfäri. Para vandalizmir grek kishre 150 shröpi.
Nga fatkeqösit,
eluftravet kanö mbetur vetöm 30. pörfund karundit pashe
dira"uttiny tö egör
dhe i thashö katundarir:
-Pse nuk i shartoni?
Nuk dinte se si tö mö pörgjigjej, po kruanrye koken. Eshtö gudi
pör popujt.
Mid'hat Frashei
571

Ngandonjöherö i pllakos gjumi dhe di,shnerili'

-
typs"t shartuar njö shpirt i ri dhe niö ideal'
veprimi tö shenjtö dhe
Pör tö vetöthön,rrit irrr.l&tualöt tanö ka njö fushö
me njö egoizöm tö kotö'
tö gjerö. Atje ku shajnö dhe poshtörof nä njöri-tjetrin
midis popullit' Nö
dJie j.te shumö mirö qö .e beht" apostuj tö pörparimit
mos gabohem njö vjershötor latin ka thönö:
liöln.rrd.t e rrePta' gjönden virtute tö mbödha!
e köryre virtuteve'
Qöshtja mbetet n€ zgjimin
PasikaluamVjosön-,arritömnöTepelenö'Paraluftöskapasurnjö
Po tani mö ngjan
proverb: "Tepelena öshtö 99 shtöpi, nuk böhet 100"'
se

s'ka as 99. Janö tePör mö Pak'

nö buzö tö rrugös'
Nga Tepelena arritöm te Hani i Babait' qö ndodhet
ne te riengj-ört. IJ err. Automobili shkon tani
me dritö tö fenerit' Urön e
sipör' i shkuam nga kalimi
Luzatit dhe atö tö Kardhiqit, qö janö nö ndörtim e
i pörkohshöm. Ndörtimi i sö dy uravet dukej mjaft i pörparuar'
Ora mö 7, mbrömanet, arritöm nö Gjirokastör'
%i"x
Mid'hat Fmshti 575

TESTAMENT

Unö, Mid'hat Frashöri, nö shöndet truPor tö plotö, po benj kete

tesramnent, duke ushqyer shpresön se pas vdekjes sime do tö ekzekutohet
pikörisht vullneti qö döftenj kötu:
L Q'kam pasuri tö tundshme ose tö patundshme, libra, mobila, karta,
plagka etj., i lö pör krijimin e njö "INSTITUTI ALBANOLOGJIE" qö tö
jetö njö qendör e studimevet shqiptare, tö mbrojö, tö zhvillojö, tö qendörsojö
dhe tö udhöheqö studimet qö pörkasin Shqipörinö dhe shqiptarövet'
2. Dua qö nga biblioteka private ime tö mos gköputet gjö; tö gjitha
librat tö rrinö tok.
3. Gjithe sa mö kanö mbetur nga im atö dhe nga ungjörit dhe qö sot
formojnö muzenö time familjare, döshöronj qö tö ruhen prapö nö formö tö
njö muzeje sö vogöl brönda nö INSTITUT.

4. Nö paga tö holla nö shtöpi, nö ndonjö bankö, ose hua pör tö mbledhur,

duke u bashkuar me shumön qö do tö mirret nga shitja e Librarisö, dua qö
tö pördoren tö gjitha sö bashku:

a) pör tö börö shpenzimer e para tö njö godine (shtöpie) e cila tö shörbejö

si INSTITUT ALBANOLOGJIE, njö godine e mjaftö pör tö nxönö
biblioteken dhe pör zyrat. Döshira e ime öshtö qö kjo shtöpi tö jetö mjaft
e gjerö sa pör tö pasur njö ose dy oda ku tö mundin tö bujtin dhe tö rrinö
mysafirö studimaröt albanologö tö huaj, qö vijnö sö jashtmi.

Do rö donja edhe qö INSTITUTI tö mund tö goditet nö njö mönyrö

qö tö jetö larg gdo godine tjatör dhe tö mos ketö rrezik zjarri.

b) nö qoftö se, nö vdekjen time, kam mundur tö godit vetö ndonjö shtöpi
INSTITUTI do tö instalohet atje' Atöherö tö hollat e produktuara, si
them mö sipör, do tö vihen nö njö bankö tö sigurrö, dhe interesi i tyre
 576 Elha Shqiptare

do tö pördoret pör qöllimin e institutit, sidomos pör tö shrypur ribra ose

pör tö inkurajuar botimin e ryre.

5. Librarija ime döshöroni qö tö shitet ashtu sig öshtö, e törö bashkö, jo

copa-copa dhe, nö qoftö e mundur, tö mbanjö emörin qö i kam dhönö unö.

lNsrlrurlT t'u vihet vula ime "Biblioteka Lumo Sköndo

6. Libravet tö
1897" dhe t'u ngjitet Ex-libris. vula do tö gjender nö rryezön rime, nö shtöpi,
e gatijtö, kurse exlibris öshtö veröm njö skicö börö prej Eshref Frashörit.

7. INSTITUTI do tö jetö nön köqyrjen e njö komisioni, börö prej:

a) Drejtorit tö Bibliotekös dhe Muzesö sö shtetit, Tiranö (Biblioteke

dhe Muze Kombötare);

b) IGyetarit tö Bashkisö sö Tiranös.

c) Njö funksionari tö Ministrisö sö Arsimit;

g) Kryetaröve tö shoqörisö sö Mjeköver dhe Avokatövet, kur tö krijohen

kösi farö shoqörish.

d) Kryetarir tö Diktimit Civil.

e) Drejtorit tö Institutit Arsimor Shqiptar mö tö lartö tö Tiranös.
8. Pör tö zbatuar tesramentin rim dhe pör rö ngriturit e INSTITUTIT lö
si tö ngarkuar prej meje köta zotörinjö: Njazi Tirana, Sotir Kolea, Dhimitör
Berati, Med'hl Frashöri dhe Et'hem Frashöri. Zotit Niazi Tirana i jap barrön
qö tö kujdeset edhe si njö notablö i kryeqytetit.

ll. Ushqenj besimin e plotö se kjo döshira ime do tö zbatohet

besnikörisht prej pasonjösve tö mi nö gjirhö shekujt qö do tö vijnö dhe
lutja ime drejtuar Fuqisö sö Madhe qö tani s'e kuptojmö dor, do tö jetö tö
kenö gjithö shqiptaröt idealin e pörparimit dhe tö naltösimit tö Kombit, qö
shqiptarizma tö böher njö döshirö dhe njö konviktim i thelle dhe qö gdokush
tö kupötojö se e mira e Kombit öshtö e mira jonö privare, se nderi dhe lavdi
i shqiptarövet tö gjithö öshtö edhe nderi dhe lavdi ynö personal.
12. Nuk di ku tö vendoser INSTITL]TI; po, nö qoftö se godirer paköz
jashtö qyterit, do tö donja qö varri im tö jetö nö njö cep tö kopshtit, mö tö
Mid.hat Fnsh.T i 577

kötö varr dua njö copö gur tö

möngjör, duke hyrö nga Porta e rrugös; mbi
jem i INSTITUTIT'
madh dhe njö qiparis. NÄ duket siliur do tö 11":i
nö gjöllimin e tij'
sikur do te Ä"r, unö njö pjesö pasjetore
"d!t.
me dorön dme kötö
Me köto döshira dhe shpresa po e nönshkruaj
testament.

M;d'hat Frashtri
Tiranä, 29 Prill 1929
Lumo Shända

. t' .., ,tl.-, :l i:ri ,li i-

.
'1r: i t',i.:"1':1'i lt';
.. t,t....,i,::.i..,t,.j:-r. :..r::i, i: , :. 'l'-it ':'i ": ';irl
,. ,1',r't;,. ..1:,, ..''lil i;-, r1 r "'' ! ; ': ti. '''; -'i" ';i ;i:lrl
"..'::"i:' "1' "
:"' i'ii I I' 1": i"'11:'':
Li;,.'i ]''j tl!'
".'"t'-.1.,i-.;,
i.,:r,t.;'; :"i i:'''i"il-'"'' i il"1;:-'-
'.:. :,..,, ;:,;'i:
se Pare töTiranös,
Kötö testament e kam depoziiuar nö Noterijen e Gjyqit tö Shkallts
mödatö4mars 1929dhemenumör163',, 1...,, :'., i t'r.t., r r,?'!.:' i' :l
 578 Eliu Shqiptare

Tiranö, 28 Nöntor l93g

Zoti drejtor, 16r)

Te "Demokratia',.e l9 nöntorir köndonj,

nön titullin .Q,DUHET ME
PARE", edhe köto fale:
'Pak muaj mö parö, sivjet, öshtö berö
. .. fale per ngrehjen e njö Instituti
Albanonologjik tö koncepruar nga z. Lumo Skendo"_
do_ordJ ,r," k*h
tjetör? - po tani tö haruar, si gdo gjö e mirö
qö e presim me falö tö mjra dhe,
kur vjen puna e realizimit prakti[, e lömö tö fejö
gjumin e madh!. Me gjithö
kötö meßhtesinö ronö..."
Mö bie deryra tö jap do shpjegime:
Ditön 4 Mars 1929, me numur 163, kam depozituar
nö noterinö e
gjykatores, köru nö Tiranö (sor noter publik z. yo.r,r,
na,; testamentin tim
pör ngrehjen e njö Instituti Arbanoroliik konsakruar
rruäi-..,r., ,hqip,"r.,
histori, gjuhö, folklor, literaryrö...
e. "g" ajo dirö po pörpiqem .e plä,eror,;
dhe tö pasuronj mjetet e punimit tö q.rdre, t!
dhjet vjetö, kur nö fillim te ketij mod"r"j
Ä.l,orr",
"*; äf.;.. Shku"n "fro
Sa rö pres vdekjen, e cila säi edhe r.rnö verö
.- kur do tö vijö, mö mirö a
ngreh gerdhen sa jam gjallö.
Dhe köshtu, mö l fruer tö körij moti i paraqita Ministrisö
sö Financaver
njö körkese pör tö m'u dhene njö cope t"k! -
-idi, Bankä qö u ngreh e re
dhe ldinik* se Dr. Bashos - tokö. iir" - si edhe shoqet. r4'- j.r,J."k.u.,
pör godina tö dobisö publike
IGtö rokö e körkonj si njl send simbolik, pör G siguruar
. se nga ana e gverise
nuk ka ndonjö nddim. Tä kuptohet, th.-.rimi i njö vatre tö tinö nuk
keqyume ry:ö keq nga ana e aurorirereve. Nga
ö tö
ana rjarör edhe gdo ekonomi
qö tö behet nö kötö lömö, shörben pör rö shruar kapitalin
e instirutit.

I63 Drejrorir tö gazerös "Demokratia,

Mid'bat Frahei 579

pa I javö' Urrö jam

Sot qö po shkruanj köto falö' kanö kaluar 10 muaj
gdo zyrö' se ankesa ka
duke e ndjekur punön 9do diit, me gdo mönyrö' nö
nö qoftö se.akoma s'kam
shkaktuar njö ko.oporrj.ncö midis dikastereve' pra'
nuk
ndonjöpergigl. dhe ne qoftö se nuk kemi kapur rrugön e realizimeve'
e di nöse pörgjegjösia mö takon mua'
8 fuer
Me qenö Mirri.tri" e Financave, nö letrön e saj numör I 130' datö 1
se

tga8'iakishreferuarkryeministrisöpörtömarröautoriziminesajpörtö
trualli dhepasi shkuan möse dymbödhjetö javö' mö 26 mq
i
na u dorözuar
paraqita njö shkresö Keshillit Ministruer, nö tö
cilön them:
' A -Toka nö $alö tö mö jipet me konditö pör njö afat
tö caktuar: nö mos

e mbushga zotimin, le tö mö merret prapö'

B _ instiruti do tö böher njö vaköf, fondarö. Kodi civil flet pör köro
vepra; pra s'duhet shPiegim meje'
'
C- Qendrön do t'" rrgt.h me mjetet e mij' pa lypur ndonjö ndihmö
tjatör nga autoritetet.
böhet; nuk mund
Täni prapö po pres me shpresö dhe besim' Instituti do tö
te lee ndrysÄe. Lajmi mö ka prurö do manifestime
interesimi dhe simpatie
qe -e k"ne -"llerrgjyer. DuÄet edhe tö zö ngoie'
me mirönjohje-' kujdesin
. do bo,i-.l'r. te pakta, por veganörisht tö "Pörpjekjes Shqiptare":
Mjerisht guir^r-qe j"ne mösuar tö fasin ex catherdra dhe vetöm me
fuqin' e inspiratave te ryre - as kanö bere fale, as kanö dashur tö interesohen'

as edhe kanö ardhur tö körkojne hollösira'

Lumo Shändo
I